E.J.Hobsbawm - Ξεχωριστοί Άνθρωποι.pdf

ΞΕΧΩΡΙΣΤΟΙ ΑΝΘΡΩΠΟΙ ΑΝΤΙΣΤΑΣΗ, ΕΞΕΓΕΡΣΗ ΚΑΙ ΤΖΑΖ

Τίτλος πρωτοτύπου: Eric Hobsbawm

UNCOMMON ΡΕΟΡLΕ RESISTANCE, REBELLION AND JAZZ

Weidenfeld & Nicolson, Λονδίνο 1998

© Για την ελληνική γλώσσα

2001, Εκδόσεις Θεμέλιο Σόλωνος 84, τηλ. 36 08 180 e-mail: [email protected]

ERIC HOBSBAWM

ΞΕΧΩΡΙΣΤΟΙ ΑΝΘΡΩΠΟΙ ΑΝΤΙΣΤΑΣΗ, ΕΞΕΓΕΡΣΗ ΚΑΙ ΤΖΑΖ

Μετάφραση: ΠΑΡΑΣΚΕΥΑΣ ΜΑΤΑΛΑΣ

Θ

Ε

Μ

Ε

ΛΙΟ

ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

9

ΠΡΟΛΟΓΟΣ Η ΡΙΖΟΣΠΑΣΤΙΚΗ ΠΑΡΑΔΟΣΗ

1 ΤΟΜΑΣ ΠΑΙΗΝ

13

2 Το ΣΠΑΣΙΜΟ ΤΩΝ ΜΗΧΑΝΩΝ

18

3 ΠΟΛΙΤΙΚΟΠΟΙΗΜΕΝΟΙ ΠΑΠΟΥΤΣΗΔΕΣ [γραμμένο από κοινού με την

Joan W. Scott)

36

4 ΕΡΓΑΤΙΚΕΣ ΠΑΡΑΔΟΣΕΙΣ

74

5 Η ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΑ ΤΗΣ ΕΡΓΑΤΙΚΗΣ ΤΑΞΗΣ. 1870-1914

90

6 ΒΙΚΤΩΡΙΑΝΕΣ ΑΞΙΕΣ

113

7 ΑΝΔΡΑΣ ΚΑΙ ΓΥΝΑΙΚΑ: ΕΙΚΟΝΕΣ ΣΤΗΝ ΑΡΙΣΤΕΡΑ

139

8 Η ΓΕΝΝΗΣΗ ΜΙΑΣ ΓΙΟΡΤΗΣ: Η ΠΡΩΤΟΜΑΓΙΑ

164

9 Ο ΣΟΣΙΑΛΙΣΜΟΣ ΚΑΙ Η ΑΒΑΝ-ΓΚΑΡΝΤ

185

10 Το ΜΕΓΑΦΩΝΟ ΤΗΣ ΑΡΙΣΤΕΡΑΣ

200

ΑΝΘΡΩΠΟΙ ΤΗΣ ΥΠΑΙΘΡΟΥ

11 ΑΓΡΟΤΕΣ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΚΗ

207

12 ΚΑΤΑΛΗΨΕΙΣ ΓΗΣ ΑΠΟ ΑΓΡΟΤΕΣ

232

13 ΤΖΟΥΛΙΑΝΟ Ο ΑΡΧΙΛΗΣΤΗΣ

266

ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΙΣΤΟΡΙΑ

14 Το ΒΙΕΤΝΑΜ ΚΑΙ Η ΔΥΝΑΜΙΚΗ ΤΟΥ ΑΝΤΑΡΤΟΠΟΛΕΜΟΥ

277

15 Ο ΜΑΗΣ ΤΟΥ 1968

292

16 Οι ΚΑΝΟΝΕΣ ΤΗΣ ΒΙΑΣ

304

17 ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ ΚΑΙ ΣΕΞ

311

18 ΕΠΙΚΗΔΕΙΟΣ ΓΙΑ ΕΝΑΝ ΚΑΚΟ: Ο ΡοΥ' ΚΟΝ

316

ΤΖΑΖ

19 Ο KAPOrZO ΤΗΣ ΤΖΑΖ

319

20 Ο KAOrNT ΜΠΕrΣI

330

21 Ο ΔΟΥΚΑΣ

340

8

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

22 Η ΤΖΑΖ Φτ ΑΝΕΙ ΣΤΗΝ ΕΥΡΩΠΗ

353

Το ΛΜκο ΣΟΥΙΝΓΚ

364

24 Η ΤΖΑΖ ΜΕΤΑ το 1960

372

25 ΜΠΙΛΤ ΧΟΛΙΝΤΕΥ'

386

26 Ο ΠΑΛΙΟΣ ΚΟΣΜΟΣ ΚΑΙ Ο ΝΕΟΣ: 500 ΧΡΟΝΙΑ ΑΠ' ΤΟΝ ΚΟΛΟΜΒΟ

389

ErPETHPIO ΟΝΟΜΑΤΩΝ

399

23

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

Αυτό το βιβλίο αφορά, σχεδόν αποκλειστικά, το είδος εκείνο των ανθρώ­ πων που τα ονόματά τους συνήθως δεν τα γνωρίζουν παρά μόνον οι συγ­ γενείς και οι γείτονες ή, στα σύγχρονα κράτη, οι υπηρεσίες που καταγρά­ φουν γεννήσεις, γάμους και θανάτους. Καμιά φορά τα ξέρει και η αστυ­ νομία ή οι δημοσιογράφοι που ψάχνουν να βρουν «ανθρώπινες ιστορίες». Υπάρχουν περιπτώσεις που τα ονόματά τους δεν τα γνωρίζουμε καθόλου, και ούτε θα τα γνωρίσουμε ποτέ, όπως εκείνων των ανδρών και γυναικών που άλλαξαν τον κόσμο καλλιεργώντας σε ολόκληρη την Ευρώπη και την Αφρική φυτά εισαγόμενα από το Νέο Κόσμο που είχε πρόσφατα ανακα­ λυφθεί. Μερικοί απ' αυτούς έπαιξαν κάποιο ρόλο σε μικρούς ή τοπικούς δημόσιους χώρους: στο δρόμο, στο χωριό, στην ενορία, στο σωματείο, στο συμβούλιο. Στην εποχή των σύγχρονων μαζικών μέσων ενημέρωσης, η μουσική και ο αθλητισμός έκαναν διάσημους λίγους απ' αυτούς που πα­ λαιότερα θα είχαν μείνει ανώνυμοι. Αυτοί αποτελούν το μεγαλύτερο μέρος της ανθρώπινης φυλής. Κι ό­ μως, οι διαμάχες των ιστορικών σχετικά με το πόσο σημαντικός είναι ο ρόλος του ατόμου και των αποφάσεών του στην ιστορία δεν αφορούν αυ­ τούς. Αν σβήναμε αυτά τα άτομα από την ιστορία, δε θα άλλαζαν πολλά πράγματα στη μακροϊστορική αφήγηση. Άποψη αυτού του βιβλίου δεν είναι μόνον ότι τέτοιοι άνθρωποι θα πρέ­ πει να διασωθούν από τη λήθη ή απ' την «πελώρια συγκατάβαση των με­ ταγενεστέρων», όπως λέει μια περίφημη φράση του Ε.Ρ. Thompson. Σίγουρα αυτό πρέπει να γίνει, κι ελπίζω ότι μερικά κεφάλαια του βιβλίου μου -ό­ πως το «Πολιτικοί τσαγκάρηδες» και το «Αγροτικές καταλήψεις γης»- βοη­ θάνε. Όπως έχει γράψει κι ο μακαρίτης ο Joseph Mitchell του New Yorker διαμαρτυρόμενος για όσους μιλούν, έστω και με συμπάθεια, για το «λα­ ουτζίκο»: «Αυτοί οι άνθρωποι είναι τόσο μεγάλοι όσο κι εγώ». Οι ζωές τους είναι το ίδιο ενδιαφέρουσες με τις δικές σας και με τη δική μου, έ­ στω κι αν κανείς δεν έχει γράψει γι' αυτές. Πιστεύω όμως ότι αυτοί οι άνδρες κι αυτές οι γυναίκες αποτελούν -αν όχι ως άτομα, σίγουρα συλλο­ γικά- μείζονες παράγοντες της ιστορίας. Το τι κάνουν και το τι σκέφτο­ νται έχει μεγάλη σημασία. Μπορεί να αλλάξει, κι έχει αλλάξει, την κουλ­ τούρα και την κατεύθυνση της ιστορίας, και μάλιστα ποτέ άλλοτε τόσο έ-

10

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

ντονα όσο στον εικοστό αιώνα. Γι' αυτό και σε ένα βιβλίο που μιλάει για συνηθισμένους ανθρώπους, αυτούς που είναι γνωστοί ως «απλοί άνθρω­ ποι», έδωσα τον τίτλο Ξεχωριστοί άνθρωποι. Δεν είναι άνθρωποι «ομοιόμορφοι και κοινότοποι», σαν τα εγκλήματα που ο Σέρλοκ Χολμς δυσκολευόταν τόσο πολύ να διαλευκάνει. Πώς δια­ πλάθονται μέσα από το παρελθόν και το παρόν τους, πώς εκλογικεύουν τα πιστεύω και τις πράξεις τους, πώς οι ίδιοι με τη σειρά τους διαμορφώ­ νουν τις κοινωνίες τους και την ιστορία; Αυτά είναι τα κεντρικά ερωτήμα­ τα που απασχολούν το βιβλίο μου, και ελπίζω ότι του προσδίδουν μια βα­ σική θεματική συνοχή. Τρεις από τις ενότητες του βιβλίου έχουν να κάνουν με συγκεκριμένες κοινωνικές ομάδες και περιβάλλοντα: Η ενότητα Η ριζoσπαστικ� παράδο­ ση (κεφάλαια 1 έως 10) ασχολείται με την εργατική τάξη και τις ιδεολο­ γίες που συνδέονται με το κίνημά της, η ενότητα Άνθρωποι της υπαίθρου (κεφάλαια 11 ώς 13) με την παραδοσιακή αγροτιά, και η ενότητα Τζαζ (κεφάλαια 19 έως 25) με έναν από τους λίγους κλάδους της τέχνης που έ­ χει εξ ολοκλήρου τις ρίζες του στις ζωές φτωχών ανθρώπων. Μια τέταρτη ενότητα, με τίτλο Σύγχρονη ιστορία (κεφάλαια 14 ώς 18), σχετίζεται με το θέμα του βιβλίου στο βαθμό που ασχολείται κατά κύριο λόγο με καταστά­ σεις στις οποίες δεν έχουμε να κάνουμε σχεδόν καθόλου με συνειδητές ανθρώπινες προθέσεις και αποφάσεις, παρότι παραδοσιακά αντιμετωπί­ ζονται συνήθως με τέτοιους όρους. Ωστόσο, δεν μπορώ να κρύψω ότι μου δίνει ευχαρίστηση να επανεκδώσω μία τουλάχιστον επιτυχημένη άσκηση στη σύγχρονη ανάλυση. Ούτε μπόρεσα να αντισταθώ στον πειρασμό να συμπεριλάβω κι ένα σύντομο φινάλε για ένα αδικοξεχασμένο κακό των ΗΠΑ, εκείνων των παράξενων χρόνων του Ψυχρού Πολέμου, που είχε δη­ μοσιευτεί στη σειρά «Ηρωες και Κακοί» της νεοεκδοθείσας τότε εφημερί­ δας Independent. Στηρίζεται βέβαια στο αποστομωτικό βιβλίο του Nicholas von Hoffmann, Citizen Cohn: The Life and Tirnes of Roy Cohn (Νέα Υόρκη 1988).

Όπως φαίνεται απ' αυτά τα δοκίμια, τα ζητήματα αυτά με απασχόλη­ σαν -με τον έναν ή τον άλλο τρόπο- καθ' όλη τη διάρκεια της καριέρας μου ως ιστορικός. Ακολουθούν τις ερευνητικές κατευθύνσεις των πρώτων μου μελετών για τους εργαζόμενους και των πρώτων βιβλίων μου, που κυκλοφόρησαν σχεδόν πριν σαράντα χρόνια: Prirnitive Rebels και The Jazz Scene [Η σκηνή της Τζαζ]. Οι Ξεχωριστοί άνθρωποι συγκεντρώνουν μελέ­ τες που γράφτηκαν μεταξύ των αρχών της δεκαετίας του '50 και των μέ­ σων της δεκαετίας του '90. Έντεκα από τα είκοσι έξι δοκίμια έχουν δη­ μοσιευτεί σε παλαιότερα βιβλία: στο Labouring Men, στο Revolutionaries και στο Worlds of Labour (στην αμερικανική έκδοση: Workers) τα υπό-

11

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

λοιπα δεν είχαν μέχρι τώρα κυκλοφορήσει σε δικά μου βιβλία, τουλάχι­ στον στη Μεγάλη Βρετανία. Περισσότερες λεπτομέρειες δίνονται στην αρ­ χή του κάθε κεφαλαίου. ERIC HOBSBAWM Λονδίνο 1998

Η Ριζοσπαστική Παράδοση

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΡΩΤΟ

ΤΟΜΑΣ ΠΑΙΗΝ

Ι

Αυτό το κεφάλαιο δημοσιεύτηκε για πρώτη φορά ως βιβλιοπαρουσίαση μιας βιογρα­ φίας του Τόμας Παίην στον

New Statesman

το

1961.

Στο μεταξύ κυκλοφόρησαν κι

άλλες. και καλύτερες. βιογραφίες του Παίην. ιδιαίτερα αυτή του John

1995),

Keane

(Λονδίνο

οι οποίες όμως δεν μπορεί παρά να εμπνεύσουν τους ανάλογους στοχασμούς.

Μία μετριoπαθ�ς επανάσταση είναι μια έννοια που αντιφάσκει στους ό­ ρους της, αν και ένα μετριοπαθές στρατιωτικό κίνημα, πραξικόπημα � προνουντσιαμέντο δεν είναι. Όσο περιορισμένοι κι αν είναι οι δηλωμένοι στόχοι μιας επανάστασης, το φως της Νέας Iερoυσαλ�μ θα πρέπει να φέγ­ γει μέσα από τις ρωγμές που ανοίγει στη λιθoδoμ� του αιώνιου Κατε­ στημένου. Όταν πέφτει η Βαστίλη, τα συνηθισμένα κριτ�ρια περί του τι είναι δυνατό πάνω στη Γη παύουν να ισχύουν' άνδρες και γυναίκες χο­ ρεύουν αυθόρμητα στους δρόμους προσβλέποντας στην ουτοπία. Έτσι οι επαναστάτες, όσο ρεαλιστικά � μετριoπαθ� και να είναι αυτά που προ­ τείνουν στην πράξη, περιβάλλονται από ένα χιλιαστικό φωτοστέφανο. Ο Τόμας Παίην αντανακλούσε αυτό το ουράνιο τόξο μιας επoχ�ς «στην οποία μπορούσες να ελπίζεις τα πάντα». Είχε μπροστά στα μάτια του «μια σκην� τόσό καινούργια και τόσο υπερφυσικά ασύγκριτη με oτιδ�­ ποτε άλλο στον εuρωπα'ίκό κόσμο, που η λέξη επανάσταση δεν αρκεί' μια σκην� που εξυψώνεται σε αναγέννηση του ανθρώπου». «Η επoχ� μας», έλεγε, «θα δικαιούται στο εξ�ς να ονομάζεται Eπoχ� του Ορθού Λόγου, και η γενιά μας θα φαντάζει στο μέλλον ως ο Αδάμ του νέου κό­ σμου». Η Aμερικ� έγινε ανεξάρτητη, η Βαστίλη έπεσε, κι αυτός �ταν η φων� αυτών των δύο θαυμαστών γεγονότων. «Να συμμετέχεις σε δύο ε­ παναστάσεις», γράφει στον Ουάσινγκτον, «σημαίνει ότι ζεις για έναν σκοπό». Κι όμως, οι πραγματικές προτάσεις αυτού του ανθρώπου, του βαθιά και ενστικτωδώς επαναστάτη, �ταν σε σχεδόν γελοίο βαθμό μετριοπα­ θείς. Ο στόχος του, «καθoλικ� εφ�νη, πολιτισμός και εμπόριο», �ταν ο στόχος των περισσότερων ελεύθερων εμπόρων της βικτωριαν�ς επoχ�ς. Αποποιούνταν συνειδητά κάθε πρόθεση «θεωρητικ�ς αναμόρφωσης» στα ζητ�ματα της οικονομίας. Θεωρούσε την ιδιωτικ� επιχείρηση αρκετά κα­ λ�, και τη «βελτίωση της κατάστασης του ανθρώπου μέσω του συμφέρο­ ντός του, ως την πλέον πρόσφορη μέθοδο». Η ανάλυσ� του για τα κακά

Η ΡΙΖΟΣΠΑΣΤιΚΗ ΠΑΡΑΔΟΣΗ

της κοινωνίας, και ειδικά ότι τα χειρότερα όλων ήταν ο πόλεμος και οι μεγάλοι φόροι, εξακολουθεί να είναι ένα δόγμα που επικρατεί στη ζώνη των διευθυντών του Sussex, εκτός από τις περιόδους κατά τις οποίες τα κέρδη από τους εξοπλισμούς και ο φόβος του κομμουνισμού υπερτερούν του τρόμου των υψηλών δημοσίων δαπανών. Η πιο ριζοσπαστική πρότα­ ση του Παίην για την οικονομία ήταν μια φορολογία 10% επί των κληρο­ νομιών για τη χρηματοδότηση των γηροκομείων. Όταν ήρθε στη Γαλλία, προσχώρησε -όπως κι άλλοι άγγλοι «Γιακωβίνοι»- στους Γιρονδίνους, και μάλιστα ήταν μετριοπαθής κι ανάμεσα σ' αυτούς. Παρ' όλα αυτά δεν πρέπει να προκαλεί έκπληξη, ότι τελικά ήταν επα­ ναστάτης. Στο κάτω κάτω υπήρξε μια εποχή κατά την οποία οι συνετοί βιομήχανοι ήταν έτοιμοι να στήσουν οδοφράγματα (ή, για να 'μαστε α­ κριβείς, να υποστηρίξουν αυτούς που τα στήνανε) ενάντια στις δυνάμεις της ανισότητας που δεν επέτρεπαν «τη γενική ευτυχία που μπορεί να φέρει ο πολιτισμός», ενάντια σ' αυτούς που προτιμούσαν τους βασιλιά­ δες και τους δούκες από τους επιχειρηματίες. Αυτό που προκαλεί όμως έκπληξη, είναι η εξαιρετική, και πιθανώς μοναδική, επιτυχία που γνώρι­ σε ως εκπρόσωπος της εξέγερσης. Κι αυτό ακριβώς είναι που τον καθι­ στά ιστορικό πρόβλημα. Κι άλλοι φυλλαδιογράφοι κατάφεραν κάποιες φορές να επιτύχουν αυ­ τό που δικαιώνει τη ζωή του αγκιτάτορα και τον μετατρέπει σε μια ορι­ σμένη στιγμή σε φωνή του καθένα. Ο Παίην το κατάφερε τρεις φορές. Το 1776, με τον Κοινό Νου αποκρυστάλλωσε τις ημιδιαμορφωμένες βλέ­ ψεις για αμερικανική ανεξαρτησία. Το 1791, υπερασπιζόμενος τη Γαλλι­ κή Επανάσταση στα Δικαιώματα του Ανθρώπου, είπε όλα όσα θα θέλανε να πούνε επί του θέματος οι περισσότεροι άγγλοι Ριζοσπάστες. Λέγεται ότι το βιβλίο αυτό πούλησε 200.000 αντίτυπα μέσα σε λίγους μήνες, σε μια εποχή που ολόκληρος ο πληθυσμός της Βρετανίας, μαζί και τα παι­ διά και οι αναλφάβητοι, ήταν μικρότερος από τον πληθυσμό του σημερι­ νού Ευρύτερου Λονδίνου. Το 1794, η Εποχή του Ορθού λόγου έγινε το πρώτο βιβλίο που είπε ξεκάθαρα, σε μια γλώσσα κατανοητή από τους απλούς ανθρώπους, ότι η Βίβλος δεν ήταν ο λόγος του Θεού. Στο εξής, το βιβλίο αυτό παρέμεινε η κλασική διατύπωση του ορθολογισμού της εργατικής τάξης. Είναι σαφές ότι μια τέτοια τριπλή επιτυχία δεν μπορεί να είναι συμπτωματική. Εν μέρει οφείλεται στο ότι ο Παίην ήταν και ο ίδιος ένας από τους ανθρώπους για τους οποίους έγραφε, ένας από τους αυτοδημιούργητους, αυτοδίδακτους, στηριζόμενους στις δικές τους δυνάμεις άνδρες, που δεν είχαν ακόμα οριστικά διχαστεί σε εργοδότες και μισθωτή εργασία. Ο άν­ θρωπος που υπήρξε διαδοχικά μαθητευόμενος κατασκευαστής κορσέ­ δων, δάσκαλος, κρατικός υπάλληλος, καπνοπώλης, δημοσιογράφος και

ΤΟΜΑΣ nAIHN

«ένα ιδιοφυές άτομο που ήλπιζε να εισάγει τις μηχανικές του εφευρέσεις στην Αγγλία», είχε τη δυνατότητα να μιλάει εξ ονόματος όλων αυτών. Μάλιστα, τόσο ως εφευρέτης όσο και ως δημοσιογράφος, είχε την ίδια παράδοξη σχέση με το κοινό του. Το δημοφιλέστερο μεμονωμένο κατα­ σκεύασμα της Βιομηχανικής Επανάστασης, αν κρίνουμε από τις αναρίθ­ μητες απεικονίσεις της πάνω σε κανάτες, ήταν η σιδερένια γέφυρα πάνω από τον ποταμό Wear που οικοδομήθηκε σύμφωνα με το πρωτοποριακό σχέδιο του Παίην, αν και (είναι πολύ χαρακτηριστικό) χωρίς να βγάλει ο ίδιος κέρδος. Η ανακάλυψη της επανάστασης ως γεγονότος έδωσε στον ίδιο και στους αναγνώστες του μια εκπληκτική πίστη σε ένα μέλλον που τους ανήκε. Πραγματικά, η ανακάλυψη αυτή τον δημιούργησε. Αν δεν ήταν η πά­ λη για την Αμερική το 1776, ίσως να είχε γίνει ένας ήσσονος σημασίας συγγραφέας ή, το πιθανότερο, ένας εφευρέτης και αποτυχημένος βιομή­ χανος, μια που η εφαρμοσμένη επιστήμη ήταν και παρέμεινε το πρώτο και τελευταίο του πάθος. Οι φίλοι του -λίγοι όμως πέραν αυτών- θα τον θαύμαζαν ως σοφό, ως έναν γοητευτικό αστέρα της μικρής τοπικής κοι­ νωνίας, ως σπόρτσμαν και καλό παίκτη στο σκάκι και το πικέτο. Θα α­ ποδοκίμαζαν ήπια την αγάπη του για το μπράντυ, και πότε πότε ίσως να σχολίαζαν την απουσία σεξουαλικής ζωής σε έναν άνδρα που έδειχνε τόσο ευαίσθητος στις χαρές της αγοράς. Αν δεν είχε μεταναστεύσει στην Αμερική με μια συστατική επιστολή από τον τετραπέρατο Φραγκλίνο, θα είχε ξεχαστεί. Αν δεν είχε ξαναγεννηθεί μέσα στην Επανάσταση, δε θα τον θυμόντουσαν παρά μόνο σε κάποια διδακτορική διατριβή. Είναι όμως χαρακτηριστικό, ότι η μνήμη του δεν έχει διατηρηθεί στον κόσμο του ορθόδοξου φιλελευθερισμού, αλλά στο μαχητικό περιβάλλον της πολιτικής και θεολογικής εξέγερσης κι αυτό παρά την πολιτική του αποτυχία, εκτός από δημοσιογράφος, και τη μετριοπάθεια που τον διέ­ κρινε. (Ήταν το μοναδικό μέλος της Συμβατικής Συνέλευσης που πολέ­ μησε ανοιχτά τη θανατική καταδίκη του Λουδοβίκου ΙΔ" αν και ήταν ο πρώτος που πρότεινε την ανακήρυξη της Δημοκρατίας). Οι περισσότερες βιογραφίες του Παίην έχουν γραφεί από αριστερούς ένας κομμουνιστής επιμελήθηκε την έκδοση μιας συλλογής των έργων του. Γιατί αυτό; Επειδή για τους περισσότερους από τους αναγνώστες του Παίην, η λύση δεν ήταν η σωτηρία μέσω της ιδιωτικής επιχειρηματικότη­ τας, ό,τι κι αν σκέφτονταν αυτός ή εκείνοι. Φαινομενικά αντετίθετο στα «πρoν�μια» που έστεκαν εμπόδιο στην «ελευθερία»' στην πραγματικό­ τητα όμως αντετίθετο και σε μη αναγνωρίσιμες, ακόμα, νέες δυνάμεις που έσπρωχναν ανθρώπους σαν αυτούς στη φτώχεια. Ήταν αρκετά ανε­ ξάρτητοι -ως ειδικευμένοι τεχνίτες, μικρομαγαζάτορες ή κτηματίες- για να βλέπουν τους εαυτούς τους σαν το μέλλον, όχι επειδή (όπως το μαρ-

16

Η ΡΙΖΟΣΩΑΣΤΙΚΗ ΩΑΡΑΔΟΣΗ

ξικό προλεταριάτο) ο ίδιος ο βαθμός καταπίεσής τους τους οδηγούσε στην επανάσταση, αλλά επειδή ήταν γελοίο και παράλογο να μη θριαμ­ βεύσουν οι ανεξάρτητοι άνθρωποι. Έπρεπε να περάσουν άλλα είκοσι πέντε χρόνια πριν αρχίσουν να αναζητούν οι ορθολογιστές τεχνίτες τύ­ που Παίην τη σωτηρία τους μέσα από μια «γενική ένωση» και μια συ­ νεργατική πολιτεία. Ήδη όμως η φτώχεια αποτελούσε γι' αυτούς ένα συλλογικό πρόβλημα το οποίο έπρεπε να επιλύσουν κι όχι απλά να απο­ φύγουν. Στο όνομα αυτών των φτωχών που στηρίζονταν στις δικές τους δυνά­ μεις μιλούσε ο Παίην, και σ' αυτούς απευθυνόταν. Αυτή καθαυτή η ανά­ λυσή του δεν έχει τόσο μεγάλη σημασία, όσο η αταλάντευτη και υπερή­ φανη αφοσίωσή του σ' αυτούς, η οποία εκφραζόταν μ' αυτή τη «βαθιά λογική και ενάργεια» που τόσο θαύμαζε σ' αυτόν ο Κοντορσέ. Όταν μι­ λούσε για την ανθρώπινη ευδαιμονία, είχε κατά νου την εξάλειψη της φτώχειας και της ανισότητας. Το μεγάλο στοίχημα της Επανάστασης, παρά την αφοσίωσή του στη χαμηλή φορολογία και την ελεύθερη επιχεί­ ρηση, ήταν «αν Ο άνθρωπος θα κληρονομήσει τα δικαιώματά του και αν θα έρθει ο καθολικός πολιτισμός. Αν θα μπορέσει να απολαύσει ο ίδιος τους καρπούς της δουλειάς του [ ... ] Αν τα δικαστήρια θα εξαλείψουν την κλοπή και τη δυστυχία από τις χώρες». Το μεγάλο ζήτημα ήταν ότι «στις χώρες που ονομάζουμε πολιτισμένες, βλέπουμε ηλικιωμένους να πηγαίνουν στο εργοστάσιο και νέους στις αγχόνες». Ήταν ότι η αριστο­ κρατία τυραννούσε «αυτή την τάξη των φτωχών και εξαθλιωμένων αν­ θρώπων, που είναι τόσοι πολλοί σ' ολόκληρη την Αγγλία, και οι οποίοι θα πρέπει να μάθουν με μια διακήρυξη ότι είναι ευτυχισμένοι». Αλλά ο Παίην δεν είπε στους αναγνώστες του μόνον ότι η φτώχεια ή­ ταν ασύμβατη με την ευδαιμονία και τον πολιτισμό. Τους είπε κι ότι το φως του ορθού λόγου είχε ανατείλει σε ανθρώπους σαν αυτούς για να βάλει τέλος στη φτώχεια, και ότι η Επανάσταση έδειχνε τον τρόπο που θα θριάμβευε ο ορθός λόγος. Ήταν ο λιγότερο ρομαντικός από τους ε­ παναστάτες. Ο αυτονόητος, πρακτικός, κοινός νους του τεχνίτη θα άλλα­ ζε τον κόσμο. Αλλά αυτή η απλή ανακάλυψη ότι ο ορθός ο λόγος μπορεί να κόψει σαν το τσεκούρι τα χαμόκλαδα των εθίμων που κρατούσαν τους ανθρώπους μέσα στη σκλαβιά και την άγνοια, ήταν αποκαλυπτική. Μέσα απ' τις σελίδες της Εποχή ς του Ορθού Λόγου, όπως και μέσα α­ πό ολόκληρες γενιές εργατικών κύκλων συζήτησης, φέγγει η έξαρση που προκάλεσε η ανακάλυψη του πόσο εύκολο είναι -απ' τη στιγμή που α­ ποφασίσεις να δεις καθαρά- να καταλάβεις ότι όλα αυτά που λένε οι παπάδες για τη Βίβλο ή οι πλούσιοι για την κοινωνία, δε στέκουν. Μέσα από τις σελίδες των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου λάμπει το προφανές αυτής της μεγάλης αλήθειας. Για τον Burke, αυτή η επαναστατική αλή-

ΤΟΜΑΣ ΠΑΙΗΝ

θεια σήμαινε ότι «όλη η ευπρεπής ενδυμασία της ζωής μας πρέπει να ξεσκιστεί», αφήνοντας «τη φύση μας να τουρτουρίζει γυμνή», με απο­ καλυμμένες όλες τις ατέλειες. Ο Παίην δε φοβόταν μια γυμνότητα που αποκάλυπτε τον άνθρωπο αυτοδημιούργητο, μέσα στη δόξα των άπει­ ρων δυνατοτήτων του. Η δική του ανθρωπότητα έστεκε γυμνή, σαν τους έλληνες αθλητές, έτοιμη να παλέψει και να θριαμβεύσει. Ακόμα και σή­ μερα, όταν διαβάζουμε αυτές τις κρυστάλλινες, απλές φράσεις στις ο­ ποίες ο κοινός νους ανυψώνεται σε ηρωισμό και όπου μια σιδερένια γέ­ φυρα ενώνει την απόσταση που χωρίζει το Thetford από τη Νέα Ιερου­ σαλήμ, αγαλλιάζουμε και συγκινούμαστε. Κι αν πιστεύουμε στον άνθρω­ πο, είναι δυνατόν, ακόμα και σήμερα, να μην τον επευφημήσουμε;

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΔΕΥΤΕΡΟ

Το ΣΠΑΣΙΜΟ ΤΩΝ ΜΗΧΑΝΩΝ

Ο σκοπός για τον οποίο γράφτηκε αυτό το κείμενο. δηλώνεται σαφώς στην πρώτη σε­

λίδα του. Ήταν να υπερασπιστεί τα βρετανικά εργατικά κινήματα απέναντι σ' αυτό που ο Ε.Ρ.

Thompson

θα αποκαλούσε αργότερα «πελώρια συγκατάβαση των μεταγε­

νεστέρων» αλλά και απέναντι, θα μπορούσε να προσθέσει κανείς. στους ιδεολόγους της εποχής μας. Δημοσιεύτηκε πρώτη φορά το 1952 στο πρώτο τεύχος ενός ιστορι­ κού περιοδικού που μόλις είχε ιδρυθεί από το συΥΥραφέα και μια ομάδα φίλων. και το οποίο εξακολουθεί να ακμάζει: το

Past and Present.

Είναι ίσως καιρός να επανεξετάσουμε το πρόβλημα της καταστροφής των μηχανών στις αρχές της βιομηχανικής ιστορίας της Βρετανίας και άλλων χωρών. Γύρω απ' αυτή την πρώψη μορφή εργατικής πάλης επι­ κρατούν ακόμα πολλές παρανοήσεις, συχνά δε και μεταξύ των ιστορι­ κών. Έτσι, μια εξαίρετη δουλειά, δημοσιευμένη το 1950, χαρακτηρίζει α­ κόμα το λουδισμό απλά σαν μια «άσκοπη, φρενιτιώδη, βιομηχανική Jacquerie1 », ενώ ένας επιφανής ιστορικός που έχει πλουτίσει ανυπολόγι­ στα τις γνώσεις μας, προσπερνά την ενδημική εργατική αναταραχή του δέκατου όγδοου αιώνα λέγοντας ότι επρόκειτο για ένα ξεχείλισμα ερεθι­ σμού και όξυνσης των πνευμάτων.2 Νομίζω ότι τέτοιου είδους παρανοή­ σεις οφείλονται στην επίμονη συντήρηση απόψεων σχετικά με την εισα­ γωγή των μηχανών που διατυπώθηκαν κατά το δέκατο ένατο αιώνα κα­ θώς και απόψεων σχετικά με την εργατική και συνδικαλιστική ιστορία που διατυπώθηκαν κατά τα τέλη του δέκατου ένατου αιώνα κυρίως από τους Webb και τους φαβιανούς οπαδούς τους. Θα πρέπει ίσως να γίνει διάκριση μεταξύ απόψεων και άρρητων πα­ ραδοχών. Σε ένα μεγάλο μέρος της όλης συζήτησης σχετικά με την κατα­ στροφή των μηχανών μπορεί κανείς να διακρίνει την παραδοχή των α­ στών οικονομολόγων απολογητών του δέκατου ένατου αιώνα, ότι οι ερ­ γάτες πρέπει να μάθουν να μην αντιτάσσονται στην οικονομική αλήθεια, όσο δυσάρεστη κι αν είναι' την παραδοχή των φαβιανών και των φιλε­ λευθέρων, ότι οι δυναμικές μορφές εργατικής δράσης είναι λιγότερο απο­ τελεσματικές απ' την ειρηνική διαπραγμάτευση' την παραδοχή όλων αυ1. Αγροτική εξέγερση (στα γαλλικά) [Σ.τ.Μ.]. Ι.Η. Plumb. Eng/and in the Eig/Iteenth Century. Harmondsworth 1950. Ashton. The IndIIstrial Revo/Iltion, Λονδίνο 1948, σ. 154. 2.

σ.

150' Τ.5.

19

ΤΟ ΣΠΑΣΙΜΟ ΤΩΝ ΜΗΧΑΝΩΝ

τών, ότι το πρώιμο εργατικό κίνημα δεν ήξερε τι έκανε, απλά αντιδρούσε στα τuφλά κάτω από την πίεση της μιζέριας, όπως τα πειραματόζωα α­ ντιδρούν στα ηλεκτρικά ρεύματα. Οι συνειδητές απόψεις των περισσότε­ ρων μελετητών μπορούν να συνοψιστούν στα εξής: ο θρίαμβος της εκμη­ χάνισης ήταν αναπόφευκτος μπορούμε να κατανοήσουμε και να αισθαν­ θούμε σuμπάθεια για τη μακρόχρονη μάχη οπισθοφuλακής που διεξήγα­ γαν όλοι οι εργάτες -εκτός από μια προνομιούχα μειονότητα- ενάντια στο νέο σύστημα' οφείλοuμε όμως να αποδεχθούμε ότι η μάχη ήταν ά­ σκοπη και η ήττα αναπόφευκτη. Οι άρρητες παραδοχές είναι τελείως αστήρικτες. Στις συνειδητές από­ ψεις uπάρχει προφανώς μεγάλη δόση αλήθειας. Ωστόσο, όλες τοuς συ­ σκοτίζοuν ένα μεγάλο μέρος της ιστορίας, και έτσι καθιστούν αδύνατη κάθε σοβαρή μελέτη των μορφών ΠΟι) πήρε η εργατική πάλη κατά την προβιομηχανική περίοδο. Αρκεί, ωστόσο, μια ματιά στο εργατικό κίνημα ΤΟι) δέκατου όγδοου και των αρχών ΤΟι) δέκατοι) ένατου αιώνα για να δείξει το πόσο επικίνδuνο είναι να προβάλουμε την, τόσο γνώριμη στο διάστημα 1815- 1848, εικόνα της απελπισμένης εξέγερσης και υποχώρη­ σης πολύ πιο πίσω στο παρελθόν. Σε σχέση με τα διανοητικά και οργα­ νωτικά όριά τους -τα οποία ήταν πολύ στενά-, τα κινήματα της περιό­ δου της μακράς οικονομικής ανόδοι) που έληξε με τους Ναπολεόντειους Πολέμοuς, ούτε αμελητέα ήταν, ούτε εντελώς αποτuχημένα. Η επιτυχία τοuς επικαλύφθηκε σε μεγάλο βαθμό από τις ήττες ΠΟι) ακολούθησαν: η ισχυρή εργατική οργάνωση στη βαμβακουργία της Δυτικής Αγγλίας εξα­ φανίστηκε ολότελα, για να μην αναβιώσει μέχρι την εμφάνιση των γενι­ κών συνδικάτων κατά τον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο' οι συντεχνιακές ε­ νώσεις των βέλγων εργατών της βαμβακουργίας, ΠΟι) ήταν τόσο ισχυρές ώστε κατά τη δεκαετία ΤΟι) 1760 να κατακτήσουν άτυπες σuλλογικές συμβάσεις, εξαφανίστηκαν μετά το 1790 και μέχρι το σuνδικαλισμό των αρχών της δεκαετίας του 1900 ήταν πρακτικώς νεκρές.3 Κι όμως, δε δικαιολογείται η παράβλεψη της δύναμης αuτών των πρώι­ μων κινημάτων, τοuλάχιστον στη Βρετανία' και δεν μπορούμε να την εννο­ ήσοuμε αν δε σuνειδητοποιήσουμε πως η δύναμή τους βασιζόταν στην κα­ ταστροφή των μηχανών, στις ταραχές και, εν γένει, στην καταστροφή της ι­ διοκτησίας (ή, με σύγχρονοuς όροuς, στο σαμποτάζ και την άμεση δράση). Για τους περισσότερους μη ειδικούς, οι όροι «καταστροφέας μηχα­ νών» και λοuδίτης είναι ταυτόσημοι. Αuτό είναι βέβαια φυσικό, γιατί τα ξεσπάσματα το 18 11- 1813 και μερικά χρόνια μετά το Βατερλό τράβηξαν πολύ περισσότερο την προσοχή ΤΟι) κοινού από άλλα, και κρίθηκε ότι χρειάζονταν μεγαλύτερες στρατιωτικές δυνάμεις για την καταστολή 3. L. Dechesne, LΆveneιnenΙ passim.

dIl

Rtigime SyndicαΙ

ii

Verviers. ΠαρΙσι 1908, σ. 51-64

και

20

Η ΡΙΖΟΣΠΑΣΤιΚΗ ΠΑΡΑΔΟΣΗ

τους. Οι 12.000 στρατιώτες που χρησιμοποιήθηκαν εναντίον των λουδι­ τών ξεπερνούσαν το μέγεθος του στρατού που πήρε μαζί του ο Ουέλιν­ γκτον στην Ιβηρική Χερσόνησο το 1808.4 Όμως, αυτό το φυσικό ενδιαφέ­ ρον για τους λουδίτες μπορεί να οδηγήάει σε μια σύγχυση τη συζήτηση για την καταστροφή των μηχανών γενικότερα, η οποία ως φαινόμενο ά­ ξιο προσοχής ξεκινάει (αν μπορεί να πει κανείς ότι έχει μια αρχή) κά­ ποια στιγμή μέσα στο δέκατο έβδομο αιώνα και συνεχίζεται, χοντρικά, μέχρι το 1830. Πράγματι, η σειρά των εξεγέρσεων των δουλευτών των αγροκτημάτων, που οι Hammond βάφτισαν «τελευταία εξέγερση των δουλευτών», το 1830, ήταν στην ουσία μια μεγάλη επίθεση εναντίον των μηχανών των αγροκτημάτων, αν και παρεμπιπτόντως κατέστρεψε και αρκετές μηχανές εργοστασίων.5 Κατά πρώτο λόγο, ο «λουδισμός», που για διοικητικούς λόγους αντιμετωπίστηκε ως ένα ενιαίο φαινόμενο, κά­ λυπτε κάμποσους διαφορετικούς τύπους καταστροφής μηχανών, οι οποί­ οι τις περισσότερες φορές υφίσταντο ανεξάρτητα μεταξύ τους, πριν και μετά απ' αυτόν. Κατά δεύτερο λόγο, η γρήγορη ήττα του λουδισμού ο­ δήγησε στην εδραίωση της αντίληψης, ότι η καταστροφή των μηχανών δεν είχε ποτέ επιτυχία. Ας εξετάσουμε το πρώτο σημείο. Υπάρχουν δύο τουλάχιστον μορφές καταστροφής μηχανών, αν αφήσουμε κατά μέρος τις καταστροφές που παρεμπιπτόντως συνέβαιναν στις συνηθισμένες ταραχές για τις τιμές ή άλλες αιτίες δυσαρέσκειας, όπως, για παράδειγμα, κάποιες καταστρο­ φές στο Lancashire το 1811 και στο Wiltshire το 1826.6 Η πρώτη μορφή δε σημαίνει κάποια ιδιαίτερη εχθρότητα προς τις μηχανές αυτές καθαυ­ τές, αλλά αποτελεί, κάτω από ορισμένες συνθήκες, ένα φυσικό μέσο ά­ σκησης πίεσης πάνω στους εργοδότες ή τους εργολάβους. Όπως έχει ορ­ θώς παρατηρηθεί, οι λουδίτες του Nottinghamshire, του Leicestershire και του Derbyshire «χρησιμοποιούσαν τις επιθέσεις στις μηχανές, είτε τις καινούργιες είτε τις παλιές, ως ένα μέσο για να εξαναγκάσουν τους ερ­ γοδότες να κάνουν παραχωρήσεις όσον αφορά τους μισθούς ή άλλα ζη4. F.O. DarvaIl, PoplIlar Disturbance and Public Order in Regency England, Λονδίνο 1934, σ. 1. 5. Π.χ. μηχανές κατεργασίας μαλλιού και μεταξιού στο Wiltshire, μηχανές χαρτιού στο Buckinghamshire, μηχανές κατεργασίας σιδήρου στο Berkshire (Public Record Office, Home Office Papers, ΗΟ 13/57, σ. 68-69, 107, 177' Assizes 25/21 passim)' ΤΟ J. L. και Β. Hammond, The Village Labourer (διάφορες εκδόσεις) αποτελεί την πιο προσιτή έκθεση' βλ. επίσης δύο αδημοσίευτες διδακτορικές εργασίες: Ν. Gash, «The Rural Unrest ίη England ίη 1830», Oxford University, και Alice Colson, «The Revolt of the Hampshire Agricultural Labourers», London Univer. sity. 6. Για τις ταραχές βλ. Τ.5. Ashton J. 5ykes, The Coal IndlIstry ΟΙ the Eighteenth CentIIry. Μάντσεστερ 1929, κεφ. 8' Α.Ρ. Wadsworth - J. de L. Mann, The Cotton Trade and Industrial Lancashire, Μάντσεστερ 1931, σ. 355 Κ.ε. -

ΤΟ ΣΠΑΣΙΜΟ ΤΩΝ ΜΗΧΑΝΩΝ

21

τήματα».7 Αυτή η μορφή καταστροφής αποτελούσε ένα παραδοσιακό και καθιερωμένο γνώρισμα των βιομηχανικών συγκρούσεων στην περίο­ δο της οικοτεχνίας και της μανιφακτούρας και στα πρώτα στάδια των εργοστασίων και των ορυχείων. Δεν είχε στόχο μόνο τις μηχανές αλλά και τις πρώτες ύλες και τα έτοιμα προ'ίόντα, ακόμα και την ιδιωτική πε­ ριουσία των εργοδοτών' η επιλογή εξαρτιόταν απ' το σε τι είδους ζημιές ήταν πιο ευαίσθητοι οι εργοδότες. Έτσι, μέσα σε τρεις μήνες ταραχών, το 1802, οι «κόφτες» (shearmen) του Wiltshire όχι μόνο επιτέθηκαν και κατέστρεψαν τα εργοστάσιά τους, αλλά έκαψαν θημωνιές, σιταποθήκες και σπιτάκια σκυλιών των μισητών εργοστασιαρχών, έκοψαν τα δέντρα τους, και κατέστρεψαν φορτία υφασμάτων.8 Η γενίκευση αυτής της μορφής «συλλογικής διαπραγμάτευσης μέσω ταραχών» πιστοποιείται από πολλά στοιχεία. Έτσι -για να πάρουμε μό­ νο την υφαντουργία της Δυτικής Αγγλίας-, το 1718 και το 1724 οι βιομή­ χανοι διαμαρτυρήθηκαν στο Κοινοβούλιο, ότι οι υφαντές «απειλούν να γκρεμίσουν τα σπίτια τους και να κάψουν τη δουλειά τους, αν αυτοί δε δεχθούν τους όρους τους».9 Στις εργατικές συγκρούσεις του 1726-1727 στο Somerset, το Wiltshire και το Gloucestershire καθώς και στο Devon, οι υφαντουργοί πολέμησαν «σπάζοντας τα σπίτια [των αφεντικών και των απεργοσπαστών], λεηλατώντας μαλλί και σπάζοντας και διαλύοντας τους αργαλειούς και τα σύνεργα του επαγγέλματος».1Ο Οι ταραχές τέ­ λειωσαν με κάτι που έμοιαζε με συλλογική σύμβαση. Η μεγάλη εξέγερση των εργατών κλωστοϋφαντουργίας στο Melksham το 1738 άρχισε με τους εργάτες να «κόβουν όλες τις αλυσίδες των αργαλειών που ανήκαν στον κ. Coulthurst [ ... ] εξαιτίας της μείωσης που είχε κάνει στις τιμές»'!! και τρία χρόνια αργότερα ανήσυχοι οι εργοδότες της ίδιας περιοχής έγραφαν στο Λονδίνο ζητώντας να τους προστατεύσει από τους εργάτες που α­ παιτούσαν να μην εργάζονται ξένοι, και απειλούσαν πως θα κατέστρε­ φαν το μαλλί.!2 Το ίδιο συνέβαινε καθ' όλη τη διάρκεια του αιώνα. Αλλά και οι ανθρακωρύχοι, όταν έφταναν στο σημείο να απευθύνουν τα αιτήματά τους στους εργοδότες, χρησιμοποιούσαν τη μέθοδο της κα7. F.O. Darνall, Popular Disturbarιce..., ό.π.. κεφ. 8. passim. 8. Bonner and Midd Jeton, Bristol Jourrιal, 31 Ιουλίου 1802. Μερικές απ' αυτές τις κατα­ στροφές οφείλονταν σε συνηθισμένες εργατικές διαμάχες, μερικές στην αντίθεση στις νέες μηχανές. Βλ. J.L. και Β. Hammond, The Skilled Labourer, για μια έκθεση του κινήματος Α. Aspinall (επψ.), The Early Erιglish Trade Urιiorιs, Λονδίνο 1949. σ. 41-69, για μερικά από τα έγγραφα. 9. House ο/ Commorιs Jourrιals. τχ. χνίίί (1718), σ. 715' τχ. χχ (1724) . σ. 268. 10. House ο/ Commorιs Jourrιals, τχ. χχ (1726), σ. 598-599. Τα SaJisbury Assize Records παρατίθενται στους Wiltshire Times, 25 Ιανουαρίου 1919 (Wiltshire Notes & QIleries). 11. Gerιtlemarι's Magazirιe, 1738, σ. 658. 12. PubJic Record Office, State Papers Domestic Geo. 2 (1741), σ. 56, 82-83.

22

Η ΡΙΖΟΣΠΑΣΤΙΚΗ ΠΑΡΑΔΟΣΗ

ταστροφής. (Γιατί βέβαια, στις περισσότερες περιπτώσεις, οι ταραχές των ανθρακωρύχων είχαν στόχο την ακρίβεια των τροφίμων και τους κερδοσκόπους που πίστευαν ότι ευθύνονται γι' αυτήν). Έτσι, στην αν­ θρακοφόρα ζώνη του Northumberland, η πυρπόληση των μηχανών στις εισόδους των στοών αποτελούσε μέρος των μεγάλων ταραχών της δεκα­ ετίας του 1740, οι οποίες οδήγησαν σε μια μεγάλη αύξηση των μισθών.13 Και στις ταραχές του 1765, όπου οι ανθρακωρύχοι κατέκτησαν το δικαί­ ωμα να επιλέγουν τους εργοδότες τους στο τέλος ενός ετήσιου συμβο­ λαίου, μηχανές έσπασαν και κάρβουνο πυρπολήθηκε.14 Αποφάσεις ενά­ ντια στο κάψιμο των στοών ψηφίστηκαν επανειλημμένως από το Κοινο­ βούλιο στα τέλη του αιώνα.15 Ακόμη και το 1831 οι απεργοί στο Bed­ lington (Durham) κατέστρεψαν τους ανελκυστήρες. 16 Η ιστορία της καταστροφής αργαλειών στη βιομηχανία εσωρούχων εί­ ναι επίσης αρκετά γνωστή, ώστε δεν χρειάζεται να την επαναλάβουμε.1Ί Σίγουρα, η καταστροφή των μηχανών αποτελούσε το πιο σημαντικό ό­ πλο στις περίφημες ταραχές του 1778 (τους προγόνους του λουδισμού), οι οποίες εντάσσονταν στην ουσία σε ένα κίνημα αντίστασης στις μειώ­ σεις των μισθών. Σε καμία απ' όλες αυτές τις περιπτώσεις -και μπορούμε να αναφέ­ ρουμε κι άλλες- δεν τίθεται ζήτημα εχθρότητας στις μηχανές αυτές κα­ θαυτές. Η καταστροφή ήταν απλώς μια συνδικαλιστική τακτική στην πε­ ρίοδο πριν τη Βιομηχανική Επανάσταση και κατά τις πρώτες φάσεις της. (Το γεγονός ότι τα οργανωμένα συνδικάτα ήταν ακόμα σχεδόν ανύπαρ­ κτα στα σχετικά επαγγέλματα, δεν αλλάζει τα πράγματα. Ούτε ακόμα ότι, με τη Βιομηχανική Επανάσταση, η καταστροφή απέκτησε και νέες λειτουργίες). Ήταν μια πιο χρήσιμη μέθοδος όταν έπρεπε να ασκηθεί μια διακοπτόμενη πίεση πάνω στα αφεντικά, παρά όταν χρειαζόταν να δια­ τηρηθεί μια συνεχής πίεση: όταν οι μισθοί και οι συνθήκες άλλαζαν ξαφ­ νικά, όπως γινόταν με τους εργάτες της κλωστοϋφαντουργίας, ή όταν έ­ φτανε η ώρα της ταυτόχρονης ανανέωσης των ετήσιων συμβολαίων, ό13. Ε. Welbourne, The Miners' Unions ο! Northumberland and Durham, Καίμπριτζ 1923, σ. 21. 14. Τ.5. Ashton J. Sykes, The Coal Industry..., ό.π., σ. 89-91. 15. 10 Geo. 2. c.32· 17 Geo. 2, c.40· 24 Geo. 2, c.57· 31 Geo. 2, c.42· (E.R. Turner, «The English Coal Industry ίπ the Seventeenth and Eighteenth Centuries», Americαn Historicαl Review, τχ. 27, σ. 14). Ο Turner φαίνεται πως έχει παραβλέΨει τα 13 Geo. 2. c.21· 9 Geo. 3, c.29· 39 και 40 Geo. 3. c.77· 56 Geo. 3, c.125, τα οποία έχουν επίσης στόχο τις καταστροφές στα ορυχεία (BIlrn's Justice oj the Peace, Chitty, έκδοση 1837, τόμο 3, σ. 643 κ.ε.). 16. Ε. Welboume, The Miners' Unions ..., ό.π., σ. 31. 17. Το W. Felkin, Α History oj the Machine-wrought Hosiery and Lace Manujactures, Λονδίνο 1867, είναι η βασική έγκυρη αναφορά. -

το

ΣΠΑΣΙΜΟ ΤΩΝ ΜΗΧΑΝΩΝ

πως γινόταν με τους ανθρακωρύχους και τους ναυτικούς, κι όχι όταν έ­ πρεπε να περιοριστεί, φέρ' ειπείν, σταθερά η είσοδος στην αγορά. Μπο­ ρούσε να χρησιμοποιηθεί από κάθε είδος ανθρώπων, αρχίζοντας από τους ανεξάρτητους μικροπαραγωγούς, περνώντας από τις ενδιάμεσες μορφές που χαρακτήριζαν το οικοτεχνικό σύστημα παραγωγής, και φτά­ νοντας στους λίγο-πολύ κανονικούς μισθωτούς εργάτες. Ωστόσο, είχε να κάνει κυρίως με διενέξεις που προέκυπταν από την τυπική κοινωνική σχέση της καπιταλιστικής παραγωγής, τη σχέση ανάμεσα σε εργοδότες επιχειρηματίες και σε ανθρώπους εξαρτώμενους -άμεσα ή έμμεσα- από την πώληση της εργατικής τους δύναμης σ' αυτούς, αν κι αυτή η σχέση υπήρχε ακόμα σε πρωτόγονες μορφές και διαπλεκόταν με τις σχέσεις της μικρής ανεξάρτητης παραγωγής. Αξίζει να σημειώσουμε ότι αυτού του τύπου οι ταραχές και οι καταστροφές φαίνεται να είναι πιο συχνές στη Βρετανία του δέκατου όγδοου αιώνα, που είχε ήδη πίσω της μια «αστική» επανάσταση, παρά στη Γαλλία του δέκατου όγδοου αιώνα. 1 8 Σίγουρα, τα κινήματα των βρετανών υφαντουργών και ανθρακωρύχων είναι πολύ πιο διαφορετικά από τη δράση των σωματείων των καλφά­ δων, που επιφανειακά θυμίζουν συνδικάτα, πολλών περισσότερο παρα­ δοσιακών περιοχών της ηπειρωτικής Ευρώπης.1 9 Η αξία αυτής της τακτι­ κής ήταν προφανής, αφ' ενός για την άσκηση πίεσης πάνω στους εργο­ δότες, αφ' ετέρου για την εξασφάλιση της ουσιαστικής αλληλεγγύης των εργαζομένων. Την πρώτη λειτουργία της τη βλέπουμε πολύ καθαρά σε μια επιστολή του γραμματέα του δήμου του Nottingham το 1814.20 Οι εργάτες των πλεκτομηχανών, αναφέρει, απεργούν ενάντια στην επιχείρηση των J. και George Ray. Αφού αυτή απασχολούσε κυρίως άνδρες που είχαν τους δι­ κούς τους αργαλειούς, ήταν ευάλωτη σε μια απλή απόσυρση της εργα­ σίας. Οι περισσότερες επιχειρήσεις, ωστόσο, νοίκιαζαν έξω τους αργα­ λειούς σε υφαντές «και μέσω αυτών αποκτούσαν τον πλήρη έλεγχο των εργατών τους. Ίσως ο πιο αποτελεσματικός τρόπος με τον οποίο μπο­ ρούσε να ασκήσει πίεση η σύμπραξή τους, ήταν η παλιά τους μέθοδος να κάνουν πόλεμο καταστρέφοντας τους αργαλειούς τους». Στο οικοτε­ χνικό σύστημα, όπου μικρές ομάδες εργατών ή μεμονωμένοι εργάτες ερ­ γάζονταν διάσπαρτοι σε πολλά χωριά και νοικοκυριά, σίγουρα δεν ήταν εύκολο να επινοήσει κάποιος μια άλλη μέθοδο που να εγγυάται αποτε­ λεσματικά το σταμάτημα της δουλειάς. Επιπλέον, απέναντι σε σχετικά μικρούς τοπικούς εργοδότες, η καταστροφή της περιουσίας -ή η διαρκής 18. Για τα γαλλικά ανθρακωρυχεία βλ. Μ. Rouff. Les Mines de C/1arbon en France au XVllle siec/e. Παρίσι 1922. 19. Ε.Μ. Saint-Leon. Le Compagnonnage. τόμο 1, κεφ. 5, Παρίσι 1901. 20. Α. Aspinall (επιμ.), The Ear/y Eng/ish Trade Unions, ό.π., σ. 175.

Η ΡΙΖΟΣΠΑΣΤΙΚΗ ΠΑΡΑΔΟΣΗ

απειλή της καταστροφής- ήταν πολύ αποτελεσματική. Σε περιπτώσεις όπως η βιομηχανία υφασμάτων, που τόσο η πρώτη ύλη όσο και τα έτοι­ μα προ'ίόντα ήταν ακριβά, η καταστροφή του μαλλιού ή των υφασμάτων μπορεί να ήταν προτιμότερη από την καταστροφή των αργαλειών. 21 Αλλά στις ημιαγροτικές βιομηχανίες ακόμα και το κάψιμο των θημωνιών, των σιταποθηκών και των σπιτιών του εργοδότη μπορούσε να επηρεάσει σοβαρά τον υπολογισμό κέρδους και ζημίας που έκανε. Αυτή η τακτική είχε όμως κι άλλο ένα πλεονέκτημα. Η νοοτροπία της αλληλεγγύης, που είναι το θεμέλιο ενός αποτελεσματικού συνδικαλισμού, παίρνει χρόνο για να εμπεδωθεί - ακόμα κι εκεί, όπως στα ανθρακωρυ­ χεία, που προκύπτει εκ των πραγμάτων. Χρειάζεται λοιπόν ακόμη πε­ ρισσότερο καιρό για να καταστεί τμήμα του αδιαφιλονίκητου ηθικού κώ­ δικα της εργατικής τάξης. Το γεγονός, για παράδειγμα, ότι οι διάσπαρ­ τοι εργάτες των πλεκτομηχανών στα East Midlands μπορούσαν να οργα­ νώσουν αποτελεσματικές απεργίες ενάντια στις εργοδοτικές επιχειρή­ σεις, φανερώνει ένα υψηλό επίπεδο «συνδικαλιστικής ηθικής», υψηλότε­ ρο απ' αυτό που. θα περίμενε κανείς σε μια περίοδο εκβιομηχάνισης. Επιπλέον, μεταξύ κακοπληρωμένων ανδρών και γυναικών δίχως απερ­ γιακά ταμεία, ελλοχεύει πάντοτε ο κίνδυνος απεργοσπαστισμού. Η κα­ ταστροφή των μηχανών ήταν μια μέθοδος για να αντισταθμιστεί αυτή η αδυναμία: όταν καταστρεφόταν ένας ανελκυστήρας σε ένα ορυχείο της Νοrthumbήa ή όταν ετίθετο εκτός λειτουργίας μια υψικάμινος στην Ου­ αλλία, υπήρχε μια, προσωρινή τουλάχιστον, εγγύηση ότι η εγκατάσταση δε θα δούλευε.22 Αυτή ήταν απλά μια μέθοδος, και δεν ήταν εφαρμόσιμη παντού. Αλλά ολόκληρο το πλέγμα των μορφών δράσης που οι αξιωμα­ τούχοι του δέκατου όγδοου και των αρχών του δέκατου ένατου αιώνα ο­ νόμαζαν «ταραχές» (<
ΤΟ ΣΠΑΣΙΜΟ ΤΩΝ ΜΗΧΑΝΩΝ

τικής διαμάχης, όχι μόνο για να κλονιστεί η αντίσταση των εργοδοτών, αλλά και για να κρατηθούν οι εργάτες ενωμένοι και με υψηλό ηθικό. Οι περιοδικές ταραχές των ναυτικών της Βορειανατολικής Αγγλίας, την ε­ ποχή που κλείνονταν τα συμβόλαια, αποτελούν ένα καλό παράδειγμα·24 οι απεργίες των σύγχρονων λιμενεργατών ένα άλλο.25 Οπωσδήποτε, η λουδίτικη μέθοδος ήταν καλά προσαρμοσμένη σ' αυτό το στάδιο του βιομηχανικού πολέμου. Αν οι βρετανοί υφαντουργοί του δέκατου όγδοου αιώνα (ή οι αμερικανοί ξυλοκόποι του εικοστού) ήταν παροιμιώδεις τα­ ραχοποιοί, υπήρχαν γι' αυτό συγκεκριμένοι τεχνικοί λόγοι. Επ' αυτού έχουμε και μια επιβεβαίωση από έναν σύγχρονο συνδικα­ λιστή ηγέτη, ο οποίος, ως παιδί, έζησε τη μετάβαση μιας εριουργίας από το οικοτεχνικό σύστημα στο εργοστασιακό. «Είναι αναγκαίο να θυμόμα­ στε», γράφει ο Rinaldo Rigola, «ότι σ' εκείνους τους προ-σοσιαλιστικούς καφούς, η εργατική τάξη δεν ήταν ένας στρατός, αλλά ένα πλήθος. Φωτισμένες, πειθαρχημένες, γραφειοκρατικές απεργίες ήταν αδύνατες.26 Οι εργάτες μπορούσαν να παλέψουν μόνο με διαδηλώσεις, με φωνές, κραυγές και γιουχα'ισματα, με εκφοβισμούς και βία. Ο λουδισμός και το σαμποτάζ, έστω κι αν δεν είχαν θεωρητικοποιηθεί, εντάσσονταν ωστόσο απαραίτητα στις μεθόδους πάλης».27 Πρέπει τώρα να στραφούμε στο δεύτερο είδος καταστροφής, το οποίο γενικά θεωρείται ως έκφραση της εχθρότητας της εργατικής τάξης απέ­ ναντι στις νέες μηχανές της Βιομηχανικής Επανάστασης και ιδιαίτερα σε όσες εξοικονομούσαν εργασία. Δεν μπορεί βέβαια να αμφισβητήσει κα­ νείς αυτό το μίσος εναντίον των νέων μηχανών - ένα αίσθημα πολύ βα­ θύ, σύμφωνα με την άποψη μιας αυθεντίας σαν τον μεγάλο Ρικάρντο.28 Χρειάζεται, ωστόσο, να κάνουμε τρεις παρατηρήσεις: Πρώτον, αυτή η ε­ χθρότητα δεν ήταν ούτε τόσο αδιάκριτη, ούτε τόσο ειδική όσο συχνά λέ­ γεται. Δεύτερον, με κάποιες τοπικές ή κλαδικές εξαφέσεις, ήταν εξαφε­ τικά αδύνατη στην πράξη. Τρίτον, δεν περιοριζόταν μόνο στους εργάτες, αλλά τη συμμεριζόταν η μεγάλη μάζα της κοινής γνώμης, ακόμα και πολλοί βιομήχανοι. 24. Α. Aspinall (επιμ.), The Ear/y EngIish Trade , ό.π., σ. 196: «Δεν μπορώ να μη συμπεράνω ότι οι πρωινές συγκεντρώσεις και οι αναφορές είναι σήμερα ο δεσμός του σωματείου». 25. H.L. Smith - V. Nash, The SIory ΟΙ Ihe Dockers' SIrike, Λονδίνο 1889, passim. 26. Ο Rigola ήταν ένας από τους πιο συντηρητικούς συνδικαλιστές. 27. R. Rigola, RinaIdo RigoIa e ίΙ MovimenIo Operaio neI BieIIese, Μπάρι 1930, σ. 19. Ο Ri­ gola δεν αναφέρει καμιά καταστροφή από τους υφαντουργούς, μόνο από τους καπελάδες. 28. Βλ. το κεφάλαιο «Machinery», στο D. Ricardo, Princip/es. Σχετικά μ' αυτό το κεφά­ λαιο, που έχει περιληφθεί μόνο στην τρίτη έκδοση, βλ. Ρ. Sraffa - Μ.Η. Dobb, Works and Correspondence ΟΙ David Ricardo, τόμο 1, Καίμπριτζ 1951, σ. Ινίί-Ιχ. ...

Η ΡIΖΟΣΠΑΣΤιΚΗ ΠΑΡΑΔΟΣΗ

ω Το πρώτο σημείο θα γίνει σαφές αν εξετάσουμε το πρόβλημα από τη σκοπιά του ίδιου του εργάτη. Δεν τον ενδιέφερε η τεχνική πρόοδος αφηρημένα, αλλά τα δίδυμα πρακτικά προβλήματα της αποφυγής της α­ νεργίας και της διατήρησης του παραδοσιακού βιοτικού του επιπέδου, το οποίο περιελάμβανε όχι μόνο το μισθό αλλά και μη χρηματικούς συ­ ντελεστές όπως η ελευθερία και η αξιοπρέπεια. Στόχος λοιπόν δεν ήταν η μηχανή αυτή καθαυτή, αλλά κάθε τι που απειλούσε αυτά τα κεκτημέ­ να, και πάνω απ' όλα το σύνολο της αλλαγής των κοινωνικών σχέσεων παραγωγής. Το αν αυτή η απειλή προερχόταν από τη μηχανή ή από αλ­ λού, αυτό εξαρτιόταν από τις περιστάσεις. Οι υφαντουργοί του Spital­ fields ξεσηκώθηκαν το 1675 εναντίον των μηχανών, με τις οποίες «ένας άνδρας μπορεί να κάνει τόσα [...] όσα περίπου είκοσι δίχως αυτές», ε­ ναντίον όσων φορούσαν εμπριμέ κάμποτ υφάσματα το 1719, εναντίον των μεταναστών που δούλευαν με μειωμένους μισθούς το 1736, και τη δεκαετία του 1760 κατέστρεψαν αργαλειούς για να εναντιωθούν στις μι­ σθολογικές μειώσεις:29 ο στρατηγικός στόχος όλων αυτών των κινητοποι­ ήσεων ήταν ο ίδιος. Γύρω στα 1800, οι υφαντουργοί και οι ναυτικοί της Δύσης βρέθηκαν σε κινητοποίηση ταυτόχρονα: οι πρώτοι οργανώθηκαν ε­ νάντια στον κατακλυσμό της αγοράς εργασίας από έκτακτους εργάτες, οι δεύτεροι ενάντια στις μηχανές.30 Αλλά ο στόχος τους ήταν ο ίδιος, ο έλεγχος της αγοράς εργασίας. Αντιστρόφως, όταν η αλλαγή δεν επιβα­ ρύνει απόλυτα τους εργάτες, δε βλέπουμε κάποια ιδιαίτερη εχθρότητα προς τις μηχανές. Στο χώρο των τυπογράφων, η εισαγωγή των μηχανοκί­ νητων πιεστηρίων μετά το 1815 δε φαίνεται να προκάλεσε μεγάλα προ­ βλήματα. Έπρεπε να έρθει η επόμενη επανάσταση στην τυπογραφία, η οποία τους απειλούσε με ολοκληρωτική υποβάθμιση, για να προκληθεί μάχη.31 Το διάστημα ανάμεσα στις αρχές του δέκατου όγδοου αιώνα και στα μέσα του δέκατου ένατου, η εκμηχάνιση και οι νέες εφευρέσεις αύ­ ξησαν πάρα πολύ την παραγωγικότητα του ανθρακωρύχου - για παρά­ δειγμα' η εισαγωγή της υπονόμευσης με εκρηκτικά. Ωστόσο, καθώς δεν έθιξαν τη θέση του πελεκητή, δε βλέπουμε κάποιο σημαντικό κίνημα που να αντιστέκεται στην τεχνολογική αλλαγή, αν και οι εργάτες των στοών είχαν τη φήμη υπερ-συντηρητικών και ταραχοποιών. Η μείωση της παραγωγής στην οποία προέβαιναν εργάτες που λειτουργούν ως ι­ διωτικές επιχειρήσεις, είναι ένα ολότελα διαφορετικό πράγμα. Μπορεί να γίνει, και γίνεται, σε μη εκμηχανισμένους κλάδους -για παράδειγμα 29. M.D. George, London Life in the Eighteenth Century, Λονδίνο 1925, σ. 180, 187-188, 30, Parl. Papers 1802, Report fr. Committee οπ Woollen Clothiers' Petition, σ. 247, 249, 254-255' Rules and Articles of ... the Woollen-C/oth Weavers' Society ... 1802, British Mus. 906.k.14, ω. 31. Ε. Howe - Η. Waite, The London Compositor, Λονδίνο 1948, σ. 226-233.

ΤΟ ΣΠΑΣΙΜΟ ΤΩΝ ΜΗΧΑΝΩΝ

στην οικοδομή- κι ούτε εξαρτάται από κινήματα, οργανώσεις ή ξεσπά­ σματα. Σε μερικές περιπτώσεις, η αντίσταση στη μηχανή ήταν συνειδητή α­ ντίσταση στη μηχανή που βρισκόταν στα χέρια του καπιταλιστή. Οι κα­ ταστροφείς μηχανών του Lancashire το 1778-1780 έκαναν σαφή διάκριση ανάμεσα στα κλωστήρια που είχαν είκοσι τέσσερα ή λιγότερα αδράχτια, και τα οποία και δεν τα πείραζαν, και στα μεγαλύτερα που ήταν κατάλ­ ληλα για εργοστάσια, και τα οποία κατέστρεφαν.32 Σίγουρα στη Βρετα­ νία, στην οποία υπήρχε μεγαλύτερη εξοικείωση με τις κοινωνικές σχέσεις παραγωγής που προηγήθηκαν αυτών του βιομηχανικού καπιταλισμού, αυ­ τό το είδος συμπεριφοράς είναι λιγότερο αναπάντεχο απ' ό,τι αλλού. Ούτε θα πρέπει να βγάλουμε υπερβολικά συμπεράσματα απ' αυτό το γε­ γονός. Παρ' όλα αυτά, είναι σαφές ότι η πάλη τους δεν ήταν απλά μια πάλη εναντίον αυτής καθαυτής της τεχνικής προόδου. Ούτε και υπάρχει, στις περισσότερες περιπτώσεις, κάποια θεμελιώδης διαφορά στη στάση των εργατών έναντι των μηχανών ως συγκεκριμένο πρόβλημα, ανάμεσα στις πρώτες και στις κατοπινές φάσεις της εκβιομη­ χάνισης. Είναι αλήθεια, ότι στους περισσότερους βιομηχανικούς κλάδους ο στόχος της αποτροπής της εισαγωγής ανεπιθύμητων μηχανών έδωσε τη θέση του, με τον ερχομό της πλήρους εκμηχάνισης, στο σχέδιο της «αιχ­ μαλωσίας» των μηχανών από τους συνδικαλισμένους εργάτες, ενώ πα­ ράλληλα έκαναν και ό,τι μπορούσαν για να αποτρέψουν την τεχνολογική ανεργία. Αυτή η πολιτική φαίνεται πως υιοθετήθηκε σποραδικά από τη δεκαετία του 184033 και κατά τη διάρκεια της Μεγάλης 'Υφεσης, και πιο γενικευμένα μετά τα μέσα της δεκαετίας τους 1890.34 Παρ' όλα αυτά, ακόμα και σήμερα υπάρχουν πολλά παραδείγματα μιας κάθετης αντίθε­ σης στις μηχανές που απειλούν να προξενήσουν ανεργία ή να υποβαθμί­ σουν την εργασία.35 Στην ομαλή λειτουργία μιας οικονομίας ιδιωτικών ε­ πιχειρήσεων, οι λόγοι που οδηγούσαν τους εργάτες να είναι καχύποπτοι απέναντι στις νέες μηχανές κατά τη δεκαετία του 18 10, παραμένουν πει­ στικοί και κατά τη δεκαετία του 1960. (ίi) Η μέχρι τώρα επιχειρηματολογία μπορεί να μας βοηθήσει να κα­ ταλάβουμε γιατί τελικά η αντίσταση στις μηχανές ήταν τόσο μικρή. Το 32. Α.Ρ. Wadsworth -]. de L. Mann, The Cotton Trade..., ό. π., σ. 499-500. 33. S. και Β. Webb, Industrial Democracy, κεφ. 8. « New Processes and Machinery», Λον­ δίνο 1898. 34. Για την αλλαγή πολιτικής των στοιχειοθετών βλ. Ε. Howe - Η. Waite, The London Compositor, ό.π.' των μηχανικών: ].Β. ]efferys, The Story of the Engineers, Λονδίνο 1945, σ. 142-143, 156-157' των εργατών λευκοσιδήρου: ].Η. ]ones, The Tinplate Industry, κεφ. 9, Λονδίνο 1914, σ. 183-184. 35.]. Lofts, The Printing Trades, Νέα Υόρκη 1942, για τη μακρόχρονη μάχη των αμερικα­ νών στοιχειοθετών ενάντια στην τεχνολογική επανάσταση της δεκαετίας του 1940.

Η ΡΙΖΟΣΠΑΣΤΙΚΗ ΠΑΡΑΔΟΣΗ

γεγονός αυτό δεν έχει αναγνωριστεί ευρέως. γιατί η μυθολογία της πρω­ τοπόρου εποχής της εκβιομηχάνισης, την οποία εμπνεύστηκαν άνθρωποι σαν τον Baines και τον Samuel Smiles, μεγαλοποίησε τις ταραχές που εί­ χαν γίνει πραγματικά. Οι άνθρωποι του Manchester αρέσκονταν να βλέ­ πουν τους εαυτούς τους όχι μόνο σαν μνημεία επιχειρηματικότητας και οικονομικής σοφίας, αλλά και σαν ήρωες, κάτι που σαφώς ήταν πιο δύ­ σκολο. Οι Wadsworth και Mann περιόρισαν σε μικρότερα μεγέθη τις τα­ ραχές στο Lancashire του δέκατου όγδοου αιώνα.36 Στην πραγματικότη­ τα έχουμε στοιχεία για λίγα μόνο μεγάλης έκτασης πραγματικά κινήμα­ τα καταστροφής, όπως για το κίνημα των δουλευτών των αγροκτημάτων, οι οποίοι πρέπει να κατέστρεψαν πάρα πολλές αλωνιστικές μηχανές στις περιοχές που έδρασαν,37 για τις ειδικές εκστρατείες του μικρού σώματος των κοφτών στη Βρετανία και αλλού,38 και ίσως για τις ταραχές ενάντια στους μηχανοκίνητους αργαλειούς το 1826.39 Οι καταστροφές στο Lan­ cashire το 1778-1780 και το 1811 ήταν περιορισμένες σε ορισμένες πε­ ριοχές και εργοστάσια. (Τα μεγάλα κινήματα των East Midlands του 1811-1812 δεν είχαν ως στόχο, όπως είδαμε, τα νέα μηχανήματα). Το γεγονός αυτό δεν οφείλεται μόνο στο ότι μερικά μηχανήματα θεωρού­ νταν ακίνδυνα. Όπως έχει δειχθεί,40 οι περισσότερες μηχανές συνήθως ει­ σάγονταν σε εποχές αυξανόμενης ευημερίας, όταν η απασχόληση αυξα­ νόταν και μπορούσε προσωρινά να διαλυθεί η αντίσταση που δεν είχε α­ κόμα προλάβει να οργανωθεί πλήρως. Όταν ξανάρχονταν οι δύσκολες μέρες, η στρατηγική στιγμή για αντίσταση στις νέες εφευρέσεις είχε πια περάσει. Είχαν ήδη στρατολογηθεί νέοι εργάτες που τις χειρίζονταν, οι παλιοί χειρώνακτες είχαν εξοβελιστεί και δεν μπορούσαν να κάνουν τί36. Α.Ρ. Wadsworth - J. de Ι. Mann. The Cotton Trade.... ό.π.. σ. 412. Βλ. επίσης τη λε­ πτομερή ανάλυση της μοίρας του Hargreaves, σ. 476 Κ.ε. 37. Η Select Committee on Agriculture. τχ. 64, 1833, εκτιμά -σίγουρα με μια δόση υπερβο­ λής- ότι μόνο μία στις εκατό αλωνιστικές μηχανές που υπήρχαν πριν το 1830 ήταν τώρα σε χρήση στο Wiltshire και στο Berkshire. 38. Για την αναταραχή στους αλλοδαπούς κόφτες βλ. F.R. Manuel, «The Luddite Movement in France», Journal ΟΙ Modern History, 1938, σ. 180 Κ.ε.· F.R. Manuel, «LIntro­ duction des machines en France et les ouvriers», RevrIe d 'Histoire Moderne. τχ. 18, σ. 212215. Ο πραγματικός λουδισμός στη Γαλλία φαίνεται ότι περιοριζόταν ουσιαστικά στους κόφτες, με μικρότερη επιτυχία απ' ό,τι στη Βρετανία, αν και οι λουδίτικες διαθέσεις εκ­ φράζονταν μερικές φορές από άλλους. Βλ. τα έγγραφα στο G. και Η. Bourgin, Le Regime de l'industrie en France de 1830 ίΊ 1840 , 3 τόμοι, Παρίσι 1912-1941. 39. J.L. και Β. Hammond, The Skilled Lαbourer, ό.π., σ. 127. 40. F.R. Manuel, «The Luddite Movement in France», ό. π. , σ. 187' F.O. Darvall, Populαr Disturbαnce ... , ό.π.. passim. Βλ. επίσης τη σημείωση στο E. C. Tufnell, Chαrαcter, Objects αnd Ellects ΟΙ Trade Unions, 1834, σ. 17, για την απροθυμία των ανδρών που δούλευ­ αν στις μηχανές να ενωθούν εναντίον τους στην απεργία. Ο Tufnell όμως δέχεται ότι το έ­ καναν είτε απειλούμενοι είτε επειδή πείστηκαν από τους άνεργους συναδέλφους τους.

ΤΟ ΣΠΑΣΙΜΟ ΤΩΝ ΜΗΧΑΝΩΝ

ποτε άλλο εκτός από σποραδικές καταστροφές του ανταγωνιστή τους, κι όχι πλέον να επιβληθo�ν επί της μηχανής. (Εκτός κι αν, βέβαια, είχαν την τύχη να διαθέτουν μια εξειδικευμένη αγορά που δεν επηρεαζόταν α­ πό την εκμηχανισμένη παραγωγή, όπως οι χειροτέχνες κατασκευαστές μπότας και οι ράφτες κατά τη δεκαετία του 1870 και 1880). Ένας απ' τους λόγους για τους οποίους η καταστροφή εκ μέρους των κοφτών ήταν τόσο πολύ πιο επίμονη και πιο σοβαρή, ήταν ότι αυτοί οι πολύ εξειδι­ κευμένοι και οργανωμένοι εργάτες-κλειδιά διατηρούσαν σε μεγάλο βαθ­ μό έναν έλεγχο στην αγορά εργασίας, ακόμα και μετά τη μερική εκ­ μηχάνιση.4 1 ωο Η μυθολογία των πρωτοπόρων βιομηχάνων έχει επίσης συσκοτίσει την πολύ μεγάλη συμπάθεια που υπήρχε προς τους καταστροφείς μηχα­ νών απ' όλα τα τμήματα του πληθυσμού. Στο Nottingharnshire δεν κα­ ταγγέλθηκε κανένας λουδίτης, αν και ένα σωρό μικροαφεντικά πρέπει να γνώριζαν πολύ καλά ποιος είχε σπάσει τους αργαλειούς τους. 42 Στο Wi1tshire -όπου οι μεσάζοντες που έκαναν την τελική επεξεργασία των υφασμάτων και τα μικρά αφεντικά ήταν γνωστό πως συμπαθούσαν τους κόφτες43- δεν μπορούσαν να ανακαλύψουν τους αληθινούς τρομοκράτες του 1802.44 Οι ίδιοι οι έμποροι και εριουργοί του Rossendale πήραν απο­ φάσεις εναντίον των μηχανοκίνητων αργαλειών λίγα χρόνια πριν τους σπάσουν οι εργάτες.45 Κατά τη διάρκεια της εξέγερσης των δουλευτών του 1830, ο δικαστικός γραμματέας του Hindon, στο Wiltshire, ανέφερε πως «εκεί όπου ο όχλος δεν κατέστρεψε τις μηχανές, οι κτηματίες τις ά­ φησαν έκθετες για να καταστραφούν»,46 ενώ ο Λόρδος Melboume ανα­ γκάστηκε να στείλει μια αυστηρή εγκύκλιο στους δικαστές που «σε πολλές περιπτώσεις είχαν συστήσει τη διακοπή της χρήσης των μηχανών που χρησιμοποιούνται για το αλώνισμα του αραβοσίτου και άλλους σκο­ πούς». «Οι μηχανές», έλεγε, «υπόκεινται εξίσου στην προστασία του νόμου όπως κάθε άλλο περιουσιακό στοιχείο».47 Κι αυτό δεν πρέπει να μας εκπλήσσει. Οι πλήρως εξελιγμένοι καπιτα41. Οι «κόφτες» (shearmen -croppers) μάζευαν το χνούδι από τα έτοιμα υφάσματα και το έκοβαν με μεγάλα σιδερένια Ψαλίδια. Έπρεπε να είναι και πολύ δυνατοί και εξειδικευ­ μένοι. 42. F.O. Darνall, Popular Disturbance ... ό.π σ. 207. 43. Α. Aspinall (επιμ.), The Early English Trade Unions. ό.π., σ. 57-58. 44. Ο Thomas Helliker. που εκτελέστηκε ως τρομοκράτης το 1803, θεωρείται γενικά ότι ήταν αθώος. 45. G.H. Tupling. Economic History of Rossendale. Manchester 1927. σ. 214. 46. MS Correspondence of Μ. Cobb, clerk Ιο the Justices at 5alisbury. στη Library of Wilt­ shire Archaeol. & Nat. Hist. 50c Devizes: 26 Νοεμβρίου 1830. 47. Printed Circular. 8 Δεκεμβρίου 1830. Αναφέρεται στο J.L. και Β. Hammond. The Vil­ lage Labourer. εκδ. Guild Books, τόμο 2, σ. 71-72 .

.•

.•

.

•

Η ΡΙΖΟΣΠΑΣΤιΚΗ ΠΑΡΑΔΟΣΗ

λιστές επιχεφηματίες αποτελούσαν μια μικρή μειονότητα, ακόμα και με­ ταξύ εκείνων που η θέση τους ήταν από τεχνικής απόψεως η εξαγωγή κέρδους. Ο μικροβιοτέχνης ή το τοπικό αφεντικό δεν ήθελε μια οικονο­ μία απεριόριστης επέκτασης, συσσώρευσης και τεχνικής επανάστασης, το κυνήγι της άγριας ζούγκλας που καταδίκαζε τον αδύναμο σε χρεοκο­ πία και τον υποβάθμιζε σε μισθωτό. Το ιδεώδες του ήταν το εγκόσμιο ό­ νεφο όλων των «ανθρωπάκων», που εκφραζόταν περιοδικά από το ριζο­ σπαστισμό των Ισοπεδωτών, του Τζέφφερσον ή των Γιακωβίνων: μια μι­ κρής κλίμακας κοινωνία μικρο'ίδιοκτητών και ευκατάστατων μισθωτών, δίχως μεγάλες διακρίσεις πλούτου και εξουσίας μια κοινωνία, βέβαια, που με ήρεμο τρόπο θα γινόταν διαρκώς όλο και πιο πλούσια και ευημε­ ρούσα. Επρόκειτο για ένα απραγματοποίητο ιδεώδες, και πολύ περισσό­ τερο σε μια κοινωνία που εξελισσόταν πιο γρήγορα απ' όλες. Ας μην ξε­ χνάμε, ωστόσο, ότι αυτοί στους οποίους απευθυνόταν στην Ευρώπη των αρχών του δέκατου ένατου αιώνα αποτελούσαν την πλειονότητα όχι μό­ νο του πληθυσμού αλλά και, με εξαίρεση κάποιους βιομηχανικούς κλά­ δους όπως η βαμβακουργία, της τάξης των εργοδοτών.48 Αλλά ακόμα και ο τυπικός καπιταλιστής επιχεφηματίας ήταν δυνατόν να χαρακτηρί­ ζεται από μια αμφιθυμία απέναντι στις μηχανές. Η άποψη ότι αναπό­ φευκτα θα έπρεπε να ευνοεί την τεχνική πρόοδο για λόγους ατομικού συμφέροντος, δε στηρίζεται πουθενά, ακόμα κι αν δεν είχαμε την εμπει­ ρία του γαλλικού κι αργότερα του βρετανικού καπιταλισμού. Εκτός του ότι είχε τη δυνατότητα να βγάζει περισσότερα χρήματα δίχως μηχανές (σε προστατευόμενες αγορές, κ.ο. κ.), σπάνια οι νέες μηχανές είχαν άμε­ σες και εμφανείς αποδόσεις. Στην ιστορία κάθε τεχνικής εφεύρεσης υπάρχει ένα «κατώφλι του κέρδους» το οποίο το περνά κανείς σχετικά αργά - όσο μεγαλύτερο εί­ ναι το κεφάλαιο που έχει εφάπαξ επενδυθεί για μια μηχανή τόσο πιο αρ­ γά γίνεται αυτό. Σ' αυτό οφείλεται, ίσως, και η παροιμιώδης επιχεφημα­ τική αποτυχία των εφευρετών, που ρίχνουν λεφτά, δικά τους και άλλων, στα σχέδια τους, τη στιγμή που αυτά είναι ακόμα ατελή και όχι αρκετά αποδοτικά από τους μη εκμηχανισμένους ανταγωνιστές τους. 49 Βέβαια, η οικονομία της ελεύθερης αγοράς θα μπορούσε να ξεπεράσει αυτά τα ε­ μπόδια. Αυτό που έχει χαρακτηριστεί σαν το «τεράστιο μπουμ ενός αι­ ώνα», του 1775-1875, δημιούργησε εδώ κι εκεί καταστάσεις που έδωσαν στους επιχεφηματίες ορισμένων κλάδων -για παράδειγμα στη βαμβα48. Βλ. τη λαμπρή ανάλυση του «δημοκράτη μικροαστού» στην ομιλία του Μαρξ προς την Κεντρική Επιτροπή της Κομμουνιστικής Λίγκας. στο Karl Marx - Frederick Engels. Collected Works. τόμο 10. Λονδίνο 1978. σ. 277-287. 49. Η έκφραση «κατώφλι του κέρδους» είναι από το S.G. Gilfillan, «Invention as a Factor ίπ Economic History», Supp. Ισ Journαl σΙ Ecσnomic History, Δεκέμβριος 1945.

ΤΟ ΣΠΑΣΙΜΟ ΤΩΝ ΜΗΧΑΝΩΝ

κουργία- την απαραίτητη ώθηση να περάσουν το «κατώφλι».50 Ο ίδιος ο μηχανισμός της συσσώρευσης του κεφαλαίου σε μια κοινωνία που υφί­ στατο επαναστατικές αλλαγές, δημιουργούσε κι άλλες ωθήσεις. Στο βαθμό που λειτουργούσε ο ανταγωνισμός, οι τεχνικές πρόοδοι του πιο καινοτόμου ηψέα διαδίδονταν ευρέως. Δεν πρέπει ωστόσο να ξεχνάμε πως οι πρωτοπόροι ήταν μειοΨηφίες. Οι πέρισσότεροι καπιταλιστές υιο­ θετούσαν κατ' αρχήν τη μηχανή όχι ως επιθετικό όπλο, για να βγάλουν περισσότερο κέρδος, αλλά ως αμυντικό, για να προστατευτούν από τη χρεοκοπία που απειλούσε το βραδυκίνητο ανταγωνιστή. Δε μας εκπλήσ­ σει όταν βλέπουμε τον E.C. Tufnell να καταγγέλει το 1834 ότι «πολλά αφεντικά της βαμβακοβιομηχανίας [ ..] είχαν την επονείδιστη συμπερι­ φορά να παροτρύνουν τους εργάτες να στραφούν εναντίον των βιομηχά­ νων που είχαν πρώτοι μεγαλώσει τα εργοστάσιά τους».51 Ο μικροπαρα­ γωγός και ο επιχειρηματίας που διηύθυνε ένα εργοστάσιο βρισκόταν σε μια διφορούμενη θέση, δίχως όμως να έχει την ανεξάρτητη δύναμη να την αλλάξει. Πιθανόν να απεχθανόταν την ανάγκη για νέες μηχανές, είτε επειδή αναστάτωνε τον τρόπο ζωής του είτε επειδή, σύμφωνα με κάθε ορθολογικό υπολογισμό, δεν αποτελούσαν επικερδή επένδυση εκείνη τη στιγμή. Εν πάση περιπτώσει, θεωρούσαν ότι οι μηχανές ενίσχυαν τη θέ­ ση του μεγάλου εκσυγχρονισμένου επιχειρηματία, που ήταν ο βασικός τους αντίπαλος. Οι εξεγέρσεις της εργατικής τάξης εναντίον των μηχα­ νών, τους πρόσφεραν μια ευκαιρία' συχνά την άρπαζαν. Οφείλει κανείς να συμφωνήσει με έναν μελετητή της καταστροφής των μηχανών στη Γαλλία, ο οποίος παρατηρεί πως «μερικές φορές η λεπτομερής μελέτη των τοπικών περιστατικών αποκαλύπτει ότι το κίνημα των λουδιτών ή­ ταν λιγότερο μια κινητοποίηση των εργαζομένων και περισσότερο μια ό­ Ψη του ανταγωνισμού ανάμεσα στον καθυστερημένο και τον προοδευτι­ κό ιδιοκτήτη εργαστηρίου ή μανιφακτούρας».52 Αν όμως ο καινοτόμος επιχειρηματίας είχε εναντίον του το μεγαλύτε­ ρο μέρος της κοινής γνώμης, τότε πώς κατάφερε να επιβληθεί; Με τη βοήθεια του κράτους. Έχει αρκούντως επισημανθεί ότι στη Βρετανία η Επανάσταση του 1640-1660 σηματοδοτεί μια στροφή στη στάση του κράτους έναντι των μηχανών. Μετά το 1660, η παραδοσιακή έχθρα προς τις εφευρέσεις που αρπάζουν το Ψωμί απ' το στόμα των τίμιων ανθρώ­ πων δίνει τη θέση της στην ενθάρρυνση της επιχείρησης που αναζητά το .

50. Βοηθήθηκαν από τη φτήνια των νέων μηχανών. Ένας δυτικός βιομήχανος εγκατέ­ στησε κλωστήρια με 70-90 αδράχτια για 9 στερλίνες το ένα στα 1804. Εξ ου και η δυνα­ τότητα μιας αποσπασματικής εκβιομηχάνισης. 51. E.C. Tufnel1. Trαde Unions, ό.π., σ. 18. 52. F.R. ManueJ, «The Luddite Movement ίη France», ό.π., σ. 186.

Η ΡΙΖΟΣΠΑΣΤιΚΗ ΠΑΡΑΔΟΣΗ

κέρδος με oπoιoδ�πoτε κοινωνικό κόστος.53 Αυτό είναι ένα από τα στοι­ χεία που μας επιτρέπει να θεωρούμε την επανάσταση του δέκατου έ­ βδομου αιώνα ως την πoλιτικ� αφετηρία του σύγχρονου βρετανικού κα­ πιταλισμού. Σε ολόκληρη την επόμενη περίοδο, ο κεντρικός κρατικός μη­ χανισμός είχε την τάση, αν όχι να προπορεύεται της κoιν�ς γνώμης στα οικονομικά ζητ�ματα, τουλάχιστον να είναι πιο πρόθυμος να εξετάσει τα αιτ�ματα του τυπικού καπιταλιστ� επιχειρηματία -εκτός, βέβαια, κι αν αυτά έρχονταν σε σύγκρουση με μεγαλύτερα εδραιωμένα συμφέροντα. Οι Squire Westems σε μερικές κομητείες ίσως να απολάμβαναν ακόμα τη σκιά μιας φθίνουσας φεoυδαλικ�ς ιεραρχίας σε μια αμετάλλακτη κοινω­ νία: δεν υπάρχουν όμως σημαντικά στοιχεία φεoυδαλικ�ς πoλιτικ�ς στις κυβερν�σεις των Whig, τουλάχιστον μετά το 1688. Η υπoστ�ριξη του Λονδίνου θα αποδεικνυόταν ανεκτίμητης αξίας για τους νέους βιομηχά­ νους όταν ξεκίνησε, στο τελευταίο τρίτο του αιώνα, η εκπληκτικ� τους άνοδος. Στα ζητ�ματα αγρoτικ�ς, εμπoρικ�ς � δημoσιooικoνoμικ�ς πολι­ τικ�ς ίσως το Lancashire να βρισκόταν σε σύγκρουση με το Λονδίνο, όχι όμως και όσον αφορά τη θεμελιακ� πρωτοκαθεδρία του εργοδότη που αναζητούσε το κέρδος. Ήταν το μη μεταρρυθμισμένο Κοινοβούλιο στην πιο συντηρητικ� του περίοδο αυτό που εισ�γαγε το πλ�ρες laissez-faire στις σχέσεις εργοδότη και εργάτη. Η κλασικ� οικονομία της ελεύθερης επιχείρησης κυριαρχούσε στις συζητ�σεις. Και το Λονδίνο δε δίσταζε να κατσαδιάζει τους πιο παραδοσιακούς και συναισθηματικούς τοπικούς εκπροσώπους του όταν αυτοί δεν κατάφερναν «να διατηρ�σoυν και να στηρίξουν τα δικαιώματα της ιδιοκτησίας κάθε είδους, ενάντια στη βία και τις επιθέσεις».54 Παρ' όλα αυτά, μέχρι τα τέλη του δέκατου ένατου αιώνα, η υπoστ�­ ριξη του κράτους στον καινοτόμο επιχειρηματία δεν �ταν αμέριστη. Το πολιτικό σύστημα στη Βρετανία από το 1660 μέχρι το 1832 είχε σχεδια­ στεί για να υπηρετεί τους βιομηχάνους μόνο στο βαθμό που αυτοί έπαι­ ζαν μέσα στο στίβο των εδραιωμένων συμφερόντων παλαιότερου τύπου (εμπορικά σκεπτόμενοι γαιoκτ�μoνες, έμποροι, χρηματιστές, πλούσιοι των αποικιών, κ.ο.κ.). Στην καλύτερη περίπτωση μπορούσαν να ελπί­ ζουν για ένα κομμάτι της πίτας ανάλογο με την πίεση που ασκούσαν, και στις αρχές του δέκατου ένατου αιώνα οι «μοντέρνοι» βιoμ�χανoι �­ ταν ακόμα ομάδες επαρχιωτών. Γι' αυτό και παρατηρούμε κατά καιρούς μια ορισμένη ουδετερότητα του κράτους στα εργατικά ζητ�ματα, τουλά53. Ε. Lipson, Economic History ο/ Eng/and, τόμο 2, 4η έκδοση, σ. cxxxv-cxxxvi' τόμο 3, σ. 300, 313, 324-327. Ο Sir John Clap ham, Concise Economic History ο/ Britain, σ. 301, σωστά ε­ πισημαίνει αυτή την «επιπλέον δόση σκληρότητας που φαίνεται να εισέρχεται στο δημό­ σιο βίο την εποχή της Παλινόρθωσης». 54. Βλ. εδώ, σημ. 47.

ΤΟ ΣΠΑΣΙΜΟ ΤΩΝ ΜΗΧΑΝΩΝ

33

χιστον μέχρι τα μέσα του δέκατου ένατου αιώνα.55 Οι ιδιοκτήτες υφα­ ντουργείων της Δύσης διαμαρτύρονταν έντονα ότι οι τοπικοί ειρηνοδίκες ήταν προκατειλημμένοι απέναντί τους.56 Η στάση της εθνικής κυβέρνη­ σης στις ταραχές των υφαντών του 1726-1727 έρχεται σε πλήρη αντίθεση με τη στάση. του Υπουργείου των Εσωτερικών από τη δεκαετία του 1790 και μετέπειτα. Το Λονδίνο εξέφραζε τη δυσαρέσκειά του που οι τοπικοί βιομήχανοι προκαλούσαν αναίτια τους εργάτες, συλλαμβάνοντας τους ταραχοποιούς αντιμετώπιζε ειρωνικά τις υποδείξεις τους ότι επρόκειτο περί στασιαστών' πρότεινε στις δύο πλευρές να τα βρουν φιλικά και να διατυπώσουν μια αρμόζουσα αίτηση για να αναλάβει δράση το Κοινο­ βούλιο.57 Όταν έγινε αυτό, το Κοινοβούλιο επικύρωσε μια συλλογική σύμβαση που έδινε στους εργάτες πολλά απ' αυτά που ζητούσαν, με α ­ ντάλλαγμα μια τυπική «συγνώμη για τις παρελθούσες ταραχές».58 Αλλά και η πυκνότητα ad hoc νόμων κατά το δέκατο όγδοο αιώνα59 δείχνει ότι δεν υπήρχε μια συστηματική, συνεπής και γενικευμένη προσπάθεια επι­ βολής. Καθώς ο αιώνας προχωρούσε, η φωνή του βιομήχανου γινόταν ό ­ λ ο και περισσότερο φωνή της κυβέρνησης πάνω σ ' αυτά τ α ζητήματα' νωρίτερα όμως οι εργαζόμενοι μπορούσαν ακόμα να αντιπαρατίθενται με τμήμα των αφεντικών με σχετικά ισότιμους όρους. Φτάνουμε τώρα στο τελευταίο και πιο σύνθετο πρόβλημα: Πόσο απο­ τελεσματικό ήταν το σπάσιμο των μηχανών ; Δικαιούμαστε, νομίζω, να υ­ ποστηρίξουμε ότι η συλλογική διαπραγμάτευση μέσω ταραχών ήταν του­ λάχιστον το ίδιο αποτελεσματική με κάθε άλλο μέσο άσκησης συνδικαλι­ στικής πίεσης, και πιθανώς περισσότερο αποτελεσματική από κάθε άλλο μέσο που ήταν διαθέσιμο πριν από την εποχή των εθνικών συνδικάτων 55. Για την «επαναστατική αλλαγή» σ' αυτή την περίοδο βλ. S. και Β. Webb, History of Trade Unionism, 1894, σ. 44 Κ.ε. Αλλά τα πρακτικά του κοινοβουλίου ίσως να δίνουν μια λανθασμένη εντύπωση. Η κανονική πορεία των γεγονότων ήταν ότι το laissez -faire προχω­ ρούσε κανονικά, η αντίθετη νομοθεσία έπεφτε σε αχρησία, εκτός κι αν είχαμε μια αποτε­ λεσματική εκστρατεία εκ μέρους των εργατών. Βλ. την ανάκληση των μισθοδοτικών δια­ τάξεων του Act of Artificers το 1813 (W. Smart, Economic Annals of the Nineteenth Century. 1801-1820, σ. 368). 56. Philalethes, The Case as ίΙ now stands between the CΙothiers, Weavers and other Manu­ facturers with regard to the /ate Riot, in the Country of Wilts, Λονδίνο 1739, σ. 7 (Cambridge Uniν. Lib., Acton d. 25.1005). Εν πάση περιπτώσει, με το 17 Geo. 3, c.55, οι καπελάδες ε­ ξασφάλισαν μια απόφαση που απαγόρευε σε όλα τα αφεντικά καπελάδες να τους εκπρο­ σωπούν σε μια διαμάχη που αφορούσε τους ίδιους - κάτι που είναι περισσότερο απ' ό,τι μπορούσαν να πετύχουν οι εργάτες των αγροκτημάτων. 57. Public Record Office, State Papers Domestic Geo. Ι , 63, σ. 72, 82, 93-94' Geo. Ι, 64, σ. 1-6, 9-10, ιδιαίτερα σ. 2-4. 58. House of Commons Journals, τχ. ΧΧ, σ. 747. 59. Ο Burn's Justice of the Peace, τόμο 3, σ. 643 Κ.ε. · τόμο 5, σ. 485 Κ.ε., 552 Κ.ε .. δίνει μια αξιοθρήνητη εικόνα της ασυντόνιστης, αποσπασματικής νομοθεσίας.

34

Η ΡΙΖΟΣΠΑΣΤΙΚΗ ΠΑΡΑΔΟΣΗ

για ομάδες όπως οι υφαντουργοί, οι ναυτικοί και οι ανθρακωρύχοι. Αυτό δεν είναι υπερβολή. Εργαζόμενοι που δεν απολάμβαναν τη φυσική προ­ στασία που είχαν οι μικρές σε μέγεθος και σπανίζουσες ειδικότητες, οι οποίες μπορούσαν να προστατεύονται από την περιορισμένη είσοδο στην αγορά και από ισχυρά μονοπώλια απασχόλησης, βρίσκονταν ανα­ γκαστικά σε κατάσταση άμυνας. Η επιτυχία τους επομένως θα πρέπει να μετριέται από την ικανότητά τους να διατηρούν σταθερές συνθήκες -για παράδειγμα σταθερούς μισθούς- απέναντι στη μόνιμη και πασίγνω­ στη επιθυμία των αφεντικών να τους οδηγήσουν στα όρια της πείνας.60 Αυτό χρειαζόταν μια αδιάλειπτη και αποτελεσματική πάλη. Θα μπορού­ σε να πει κανείς, ότι η σταθερότητα των μισθών στα χαρτιά υπονομευό­ ταν διαρκώς από τον αργόσυρτο πληθωρισμό του δέκατου όγδοου αιώ­ να, ο οποίος μονίμως νόθευε τους όρους του παιγνιδιού εις βάρος των μισθωτών·61 αλλά θα ήταν υπερβολικό να ζητήσει κανείς από το κίνημα του δέκατου όγδοου αιώνα να αντιμετωπίσει αυτό το πρόβλημα. Μέσα στα δεδομένα πλαίσια, δύσκολα μπορεί κανείς να αρνηθεί ότι οι μετα­ ξουργοί του Spitalfields βγήκαν ωφελημένοι από τις ταραχές τους.62 Οι κινητοποιήσεις των εργατών των φορτηγίδων, των ναυτών και των αν­ θρακωρύχων της Βορειοανατολικής Αγγλίας, για τις οποίες διαθέτουμε στοιχεία, κατέληγαν πολύ συχνά σε νίκη ή σε έναν αποδεκτό συμβιβα­ σμό. Επιπλέον, ανεξάρτητα με το πως κατέληγαν οι συγκεκριμένες συ­ γκρούσεις, οι ταραχές και η καταστροφή των μηχανών πρόσφεραν στους εργάτες πολύτιμες εφεδρείες για όλο το υπόλοιπο διάστημα. Το αφεντι­ κό του δέκατου όγδοου αιώνα είχε διαρκώς συνείδηση, ότι οι υπερβολι­ κές του απαιτήσεις μπορούσαν να επιφέρουν όχι απλά μια προσωρινή α­ πώλεια κερδών, αλλά την καταστροφή του κεφαλαιικού εξοπλισμού. Το 1829 ένας σημαίνων διευθυντής ανθρακωρυχείου ερωτήθη από την Επι­ τροπή των Λόρδων αν η μείωση των μισθών στα ορυχεία του Tyne και του Wearside μπορούσε «να πραγματοποιηθεί δίχως να θέσει σε κίνδυνο την ηρεμία της περιοχής ή δίχως τον κίνδυνο να καταστραφούν όλα τα ορυχεία, μ' όλες τους τις μηχανές, και το πολύτιμο κεφάλαιο που έχει ε60. W. Sombart, Der Moderne Kapita/ismus, τόμο 1, τχ. ίί, σ. 803, για μια βιβλιογραφία πάνω σ' αυτά' Κ. M arx, Capita/, τόμο 1 (έκδοση του 1938), σ. 259-263. Ο Philalethes, The Case as ίι now stands ... , ό.π., σ. 29, 41, προσφέρει τυπικά επιχειρήματα. 61. E .J. Hamilton, «The Profit Inflation and the Indu strial Revolution, 1751-1800», Quarter/y Journa/ ΟΙ Economics, τχ. 56 (1942), σ. 256. 62. Ι . Ι . και Β. Hammond, The Skilled Labourer, ό . π . · η παρατήρηση του Μ.Ω. George, London Life, ό.π., σ. 190, ότι η άνοδος των τιμών στην υφαντουργία υπό την επίδραση αυ­ τών των διατάξεων δεν ήταν συγκρίσιμη μ' αυτήν άλλων κλάδων κατά την ίδια περίοδο, ί­ σως να αληθεύει. Πιο σημαντική είναι η δραματική κατάρρευση των τιμών μετά την ανά­ κληση των διατάξεων.

ΤΟ ΣΠΑΣΙΜΟ ΤΩΝ ΜΗΧΑΝΩΝ

35

πενδυθεί σ' αυτές». Αυτός απάντησε πως όχι.63 Αναπόφευκτα, ο εργοδό­ της που βρισκόταν απέναντι σε τέτοωυς κινδύνους σταματούσε, φοβούμε­ νος ότι «η περωυσία του, ίσως και η ζωή του [μπορεί] να ετίθεντο σε κίνδυνο».64 «Πολύ περισσότερα αφεντικά απ' ό,τι θα περίμενε κανείς», σημειώνει με αδικαωλόγητη έκπληξη ο Sir John Clapharn, υποστήριξαν τη διατήρηση των συμφωνιών των μεταξουργών του Spitalfields, γιατί μ' αυτές, λέγανε, «η περωχή ζούσε σε ηρεμία και ησυχία».65 Μπορούσε, ωστόσο, η καταστροφή των μηχανών να σταματήσει την τεχνολογική πρόοδο; Σίγουρα δεν μπορούσε να σταματήσει συνολικά το θρίαμβο του βωμηχανικού καπιταλισμού. Σε μια μικρότερη κλίμακα, ό­ μως, ήταν ένα κάθε άλλο παρά αναποτελεσματικό όπλο απελπισίας ό­ πως το παριστάνουν. Έτσι, ο φόβος της αντίδρασης των υφαντουργών του Norwich φέρεται να απέτρεψε την εισαγωγή των μηχανών εκεΙ 66 Ο λουδισμός των κοφτών του Wiltshire το 1802 σίγουρα ανέβαλε την επέ­ κταση της εκμηχάνισης μια διαμαρτυρία του 1816 επισημαίνει ότι «τον καιρό του Πολέμου δεν υπήρχαν ούτε λαναριστικές μηχανές, ούτε αργα­ λεωί στο Trowbridge αλλά, λυπηρό να το λες, τώρα αυξάνονται μέρα με τη μέρα».67 Το παράδοξο είναι ότι η καταστροφή από τους απελπισμέ­ νους δουλευτές των αγροκτημάτων το 1830 φαίνεται πως ήταν η αποτε­ λεσματικότερη απ' όλες. Αν και οι μισθολογικές παραχωρήσεις σύντομα εξανεμίστηκαν, οι αλωνιστικές μηχανές δεν επέστρεψαν στην προηγού­ μενη κλίμακα.68 Σε ποω βαθμό η επιτυχία οφείλετο στους εργαζόμενους και σε ΠOLΟ στο λανθάνοντα ή παθητικό λουδισμό των ίδιων των εργοδο­ τών δεν μπορούμε να το προσδωρίσουμε. Όποια, όμως, κι αν είναι η α­ λήθεια πάνω στο ζήτημα αυτό, η πρωτοβουλία προήλθε από τους εργα­ ζόμενους, και έτσι μπορούν να διεκδικήσουν σημαντικό μερίδω σε κάθε τέτοια επιτυχία.

63. ]. Ι. και Β. Hammond. The Skilled Labourer. ό.π., σ. 26. 64. William Stark, για τους λόγους για τους οποίους οι μηχανές δεν υιοθετήθηκαν από την εριουργία του Norwich και συγκρατήθηκαν οι μειώσεις των μισθών ( Handloom Weavers' Commission, 1838 Ass. Commrs Report ιι). 65. ].Η. Clapham, «The Spitalfields A cts, 1 7 73-1824 » , Economic Journal, τχ. 26, σ. 463464. 66. ]. Ι . και Β. Hammond. The Skilled Labourer, ό. π . , σ. 1 4 2 . Ο ].Η. Clapham, «The Transferen ce of the Worsted Industry from Norfolk Ιο the West Riding», Economic Journal, τχ. 20, διαπραγματεύεται το ζήτημα με μεγάλη λεπτομέρεια. 67. ]. Ι . και Β. Hammond , The Skilled Labourer, ό.π. , σ. 188. 68. Clutterbuck, The Agricu/ture ΟΙ Berkshire, Λονδίνο και Οξφόρδη 1 86 1 , σ. 4 1-42.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΡΙΤΟ

ΠΟΛΙΤΙΚΟΠΟΙΗΜΕΝΟΙ ΠΑΠΟΥΤΣΗΔΕΣ* Γραμμέιιο από κοιιιού με τη 11 Joan W. Scott

Αποτελεί συνήθεια να αποδίδονται στα μέλη κάποιων επαγγελμάτων ορισμένα κοινά χαρακτηριστικά, οι ιστορικοί όμως, παρότι το παρατηρούν, σπανίως αναρωτιούνται γιατί συμβαίνει. Στο κείμενο αυτό επιχειρούμε να εξηγήσουμε τον παροιμιώδη ριζο­ σπαστισμό των παπουτσήδων. Οι δύο συγγραφείς ανακάλυψαν το κοινό τους ενδια­ φέρον πάνω στο ζήτημα αυτό στις θαυμάσιες Διεθνείς Στρογγυλές Τράπεζες για την Κοινωνική Ιστορία που οργάνωσε ο Clemens Heller του Maison ' des Scien ces de ΙΉοmme τη δεκαετία του '70. Το αποτέλεσμα αυτής της συνεργασίας δημοσιεύθηκε στο περιοδικό Past & Present, τχ. 89, το 1980 και αναδημοσιεύεται εδώ με την άδεια της Joan Wallach Scott.

«Προχώρησε βαθύτερα στον Αρμινιανισμό1 και την πολιτική από τους συναδέλφους του. Ο αδελφός του του 'στελνε τακτικά το Methodist Maga­ zine και το Week/y Dispatch . Είχε πάντοτε αρκετή δουλειά κι ήταν πιο α­ νεξάρτητος από τους αγρότες ή από τους δουλευτές . Είχε το συνήθειο να κάνει απρεπή σχόλια για τους γαιοκτήμονες και τη Βουλή των Λόρ­ δων, για τη Βουλή των Κοινοτήτων, για το νέο νόμο για τους φτωχούς, για τους επισκόπους, για τους παπάδες, για τους νόμους περί καλαμπο­ κιού, για την Εκκλησία και για την ταξική νομοθεσία».2 «Ένα αξιοπερίεργο πράγμα είναι ότι το κάθε επάγγελμα καλλιεργεί στους τεχνίτες που το ασκούν έναν ειδικό χαρακτήρα, μια συγκεκριμένη νοοτροπία. Ο χασάπης είναι συνήθως σοβαρός και έχει μεγάλη ιδέα για το ρόλο του, ο μπογιατζής είναι απερίσκεπτος και άσωτος, ο ράφτης εί­ ναι ευαίσθητος, ο μπακάλης ηλίθιος, ο αχθοφόρος περίεργος και παρλα­ πίπας και, τέλος, ο παπουτσής κι ο τσαγκάρης είναι ευδιάθετος, συχνά ζωηρός, πάντα μ' ένα τραγούδι στα χείλη του [.. . ] Παρά την απλότητα των γούστων τους, αυτοί που φτιάχνουν καινούργια και παλιά παπού­ τσια διακρίνονται πάντα από αεικίνητη, μερικές φορές και επιθετική, διάθεση και από μια φοβερή όρεξη για κουβέντα. Έγινε κάποια ταραχή; * Θα θέλαμε να ευχαριστήσουμε τους William Sewell Jr, Ε.Ρ. Th ompson και Alfred Young για τα χρήσιμα σχόλιά τους. 1 . Θεωρία του Ja cobus Arminius που τονίζει την ελεύθερη βούληση του ανθρώπου σε α­ ντίθεση με το θείο προορισμό του προτεσταντισμού [Σ.τ . Μ . ]. 2. J . C . B u ckmaster (επψ. ) , Α Village Politician: The Life-Story ΟΙ John Buckley, Λονδίνο 1 897, σ. 41.

ΠΟΛΙΤΙΚΟΠΟΙΗΜΕΝΟΙ ΠAΠOrΓΣHΔEΣ

37

Βγήκε από το πλήθος κάποιος ρήτορας ; Σίγουρα πρόκειται για κάποιον τσαγκάρη που 'ρθε να μιλήσει στον κόσμο ».3

Ο πολιτικός ριζοσπαστισμός των παπουτσήδων του δέκατου ένατου αιώ­ να είναι παροιμιώδης. Κοινωνικοί ιστορικοί διαφόρων τάσεων απλά πε­ ριέγραψαν το φαινόμενο, θεωρώντας ότι δε χρήζει ερμηνείας. Ένας ιστο­ ρικός της Γερμανικής Επανάστασης του 1848 αποφαίνεται, για παρά­ δειγμα, ότι «δεν ήταν τυχαίο» που οι παπουτσήδες « έπαιξαν κυρίαρχο ρόλο στη δράση του λαού». Οι ιστορικοί των ταραχών του «5wing» στην Αγγλία κάνουν λόγο για τον «περιβόητο ριζοσπαστισμό » των τσα­ γκάρηδων, και ο Jacques Rougerie εξηγεί το σημαντικό ρόλο που έπαιξαν στην Παρισινή Κομμούνα βάσει της «παραδοσιακής τους μαχητικότη­ τας». Ακόμα κι ένας αιρετικός συγγραφέας σαν τον Theodore Zeldin, στο ζήτημα αυτό αποδέχεται την καθιερωμένη αντίληψη .4 Σ' αυτό το άρθρο επιχειρούμε να εξηγήσουμε αυτή την ξεχωριστή φήμη των παπου­ τσήδων ως πολιτικά ριζοσπαστών. Όταν λέμε ότι οι παπουτσήδες, ή ένα οποιοδήποτε άλλο επάγγελμα, φημίζεται για το ριζοσπαστισμό του, αυτό μπορεί να σημαίνει ένα ή πε­ ρισσότερα από τα εξής τρία πράγματα: τη φήμη μιας μαχητικής συμμε­ τοχής σε κινήματα κοινωνικής διαμαρτυρίας, είτε του επαγγέλματος είτε ευρύτερα' τη φήμη μιας συμπάθειας ή σχέσης ή δραστηριοποίησης σε κι­ νήματα της πολιτικής Αριστεράς, και τη φήμη αυτού που θα μπορούσα­ με να ονομάσουμε ιδεολόγος των απλών ανθρώπων. Αυτά τα τρία, αν και είναι πολύ πιθανό να συνδέονται μεταξύ τους, δεν ταυτίζονται. Μα­ θητευόμενοι και ανύπαντροι τεχνίτες παραδοσιακών συντεχνιακών επαγ­ γελμάτων μπορούσαν πολύ εύκολα να κινητοποιούνται, δίχως να έχουν απαραίτητα καμιά σχέση με ό,τι θα μπορούσε να θεωρηθεί την εποχή ε­ κείνη ω ς πολιτικός ριζοσπαστισμός. Οι γάλλοι universitaires [πανεπιστη­ μιακοί] έχουν, τουλάχιστον από τον καιρό της υπόθεσης Ντρέυφους, τη φήμη ότι βρίσκονται στα αριστερά των φοιτητών τους αυτό δε σημαίνει απαραίτητα και συλλογική αγωνιστική δράση. Οι αυστραλοί κουρείς 3. Μ . 5ensfelder, Histoire de Ιa cordonnerie, Παρίσι 1856, παρατίθεται στο Joseph Barberet, Le Travail en France: monographies professionnelles, 7 τόμοι, Παρίσι 1886-1890, τόμο 5, σ. 6364. 4. Rudolf 5tadelmann, «50ziale Ursachen der Revolution νοπ 1848», στο Hans-Ulrich Wehler (επιμ.). Moderne deutsche Sozialgeschichte. Βερολίνο 1970, σ. 140' E .J. Hobsbawm George Rude, Captain Swing, Λονδίνο 1969, σ. 181' Jacques Rougerie, «Composition d 'une population insurgee: l'exemple de la Commune» , Le Mouvement Social, τχ. 48 (1964), σ. 42 Theodore Zeldin, France, 1 84 8- 1 9 4 5,2 τόμοι, Οξφόρδη 1973, τόμο 1 , σ. 214. '

Η ΡΙΖΟΣΠΑΣΤΙΚΗ ΠΑΡΑΔΟΣΗ

προβάτων, αν και συχνά εμφανίζονται μαχητικοί και προσκείμενοι στην Αριστερά, γενικά δε φημίζονται για τα ιδεολογικά τους ενδιαφέροντα,5 σε αντίθεση, για παράδειγμα, με τους δασκάλους των χωριών. Οι παπουτσήδες ως επάγγελμα είχαν, κατά το δέκατο ένατο αιώνα, μια φήμη ριζοσπαστισμού και με τις τρεις αυτές έννοιες. Ήταν μαχητικοί τόσο στα ζητήματα του κλάδου τους όσο και σε ευρύτερα κινήματα κοι­ νωνικής διαμαρτυρίας. Αν και τα συνδικάτα των παπουτσήδων περιορί­ ζονταν σε ορισμένους μόνο τομείς ή περιοχές ενός ευρύτερου επαγγελ­ ματικού κλάδου, και μολονότι μόνο κατά διαστήματα ήταν αποτελεσμα­ τικά, οργανώθηκαν σχετικά νωρίς σε εθνική κλίμακα τόσο στη Γαλλία ό­ σο και στην Ελβετία, για να μην αναφέρουμε για την Αγγλία, όπου το συνδικάτο του Λονδίνου, ιδρυθέν το 1 792, αναφέρεται πως επεκτάθηκε σε εθνικό επίπεδο ήδη το 1804. Οι παπουτσήδες και οι ξυλουργοί ήταν τα πρώτα μέλη της Ομοσπονδίας Εργατών της Χώρας της Αργεντινής ( 1 890), της πρώτης προσπάθειας εθνικής συνδικαλιστικής συγκρότησης σ' αυτή τη χώρα. Σε μερικές περιπτώσεις απήργησαν μαζικά και ήταν από τους κλάδους που είχαν τη μεγαλύτερη έφεση για απεργίες στη Γαλλία την περίοδο της Ιουλιανής μοναρχίας. Είχαν επίσης μεγάλη συμ­ μετοχή στα επαναστατικά πλήθη. Ο ρόλος τους ως πολιτικών ακτιβιστών μπορεί να τεκμηριωθεί πολύ καλά. Ανάμεσα στα άτομα που δραστηριο­ ποιούνταν στο βρετανικό χαρτιστικό κίνημα, και των οποίων γνωρίζουμε την απασχόληση, οι παπουτσήδες αποτελούν μακράν τη μεγαλύτερη ο­ μάδα ύστερα από τους υφαντές και τη γενική κατηγορία των «δουλευ­ τών»: Υπερδιπλάσιοι σε σχέση με τους οικοδόμους και πάνω από το 10% του συνόλου. Μ εταξύ αυτών που κατέλαβαν τη Βαστίλη, ή τουλάχι­ στον αυτών που συνελήφθησαν, οι είκοσι οκτώ παπουτσήδες έπονται μό­ νο των επιπλοποιών, ξυλουργών και κλειδαράδων, ενώ στις ταραχές στο Πεδίον του Άρεως τον Αύγουστο του 1 792 έρχονται πρώτοι.6 Ανάμεσα σε αυτούς που συνελήφθησαν στο Παρίσι επειδή εναντιώθηκαν στο πρα5. Ο μακαρίης Ian Tumer του Εθνικού Αυστραλιανού Πανεπιστημίου της Καμπέρα, α­ ναφέρει την περίπτωση ενός μεγάλου αριθμού απ' αυτούς, ο ι οποίοι συνελήφθησαν μετά την Οκτωβριανή Επανάσταση επειδή έκαναν μια συγκέντρωση υπέρ της εξέγερσης και των σοβιέτ. Μ ια προσεκτική έρευνα για ανατρεπτικά έντυπα δεν απέδωσε τίποτε άλλο ε ­ κτός από μια προκήρυξη που είχαν μερικοί στις τσέπες τους. Έ γραφε: « Αν το νερό σαπί­ ζει τις μπότες σου, τότε τι κάνει στο στομάχι σου;». 6. Jean -Pierre Aguet, Les Greves s ous Ια monαrchie de Juillet, 1 830- 1 8 4 7, Γενεύη 1954' David Pinkney, «The Crowd ίη the French Revolution of 1830» , American Historicαl Review, τχ. 70 ( 1 964), σ. 1 -1 7' David Jones, Chαrtism αnd the Chαrtis ts, Λονδίνο 1975, σ. 30-32. Ο D .J. Goodway, London Chartism 1 838-1 848, Καίμπριτζ 1982, σ. 37-39, δείχνει ότι το ποσο­ στό συμμετοχής τους στο λονδρέζικο χαρτισμό ήταν υψηλότερο από κάθε άλλου επαγγέλ­ ματος (πάνω από 3. 000 μέλη), με εξαίρεση τους τέκτονες. George Rude, The Crowd in the French Revolution, Οξφόρδη 1959, παράρτημα 4.

ΠΟΛIΤιΚΟΠΟΙΗΜΕΝΟΙ ΠΑΠΟΠΣΗΔΕΣ

39

ξικόπrιμα του 1851, οι παπουτσήδες ήταν και πάλι οι περισσότεροι.7 Από τους εργάτες που συμμετείχαν σην Παρισινή Κομμούνα του 1 87 1 , εκείνοι που υπέστrισαν το μεγαλύτερο ποσοστό εκτοπίσεων μετά τφ ήτ­ τα τrις ήταν, όπως παρατηρεί ο Jacques Rougerie, «φυσικά, όπως πάντα, οι παπουτσήδες».8 Όταν ξέσπασε η εξέγερση στrι γερμανική πόλrι Konstanz τον Απρίλιο του 1848, οι παπουτσήδες αποτελούσαν μακράν η μεγαλύτερη ομάδα που συμμετείχε, ίσrι σχεδόν σε αριθμό με τα Μο ε­ πόμενα επαγγέλματα (ράφτες και ξυλουργούς) μαζί. 9 Στην άλλη άκρrι του κόσμου, ο πρώτος αναρχικός που καταγράφηκε σην επαρχιακή πό­ λη της Βραζιλίας Rio Grande do Sul ήταν ένας ιταλός παπουτσής το 1 897, ενώ το μόνο επαγγελματικό συνδικάτο που αναφέρεται ότι συμμε­ τείχε στο πρώτο (αναρχικής κατεύθυνσης) Εργατικό Συνέδριο της Curi­ tiba (Βραζιλία), είναι rι Ένωσrι των Παπουτσήδων. 1 Ο Από μόνα τους, ωστόσο, τα στοιχεία της αγωνιστικότητας και του α­ ριστερού ακτιβισμού δεν ξεχωρίζουν τους παπουτσήδες από άλλους τε­ χνίτες που κατά καιρούς επέδειξαν την ίδια, τουλάχιστον, έφεσrι σ' αυ­ τούς τους τομείς. Μεταξύ των θυμάτων της Eπανάστασrις του Μαρτίου το 1 848 στο Βερολίνο, οι ξυλουργοί ήταν υπερδιπλάσιοι και οι ράφτες αρκετά περισσότεροι σε σχέση με τους παπουτσήδες, αν και αυτά τα ε­ παγγέλματα ήταν συγκρίσιμα ως προς το αριθμητικό τους μέγεθος. 1 1 Στη διάρκεια της Ιουλιανής Μοναρχίας, οι μαραγκοί και ο ι ράφτες ήταν εξίσου « επιρρεπείς σε απεργίες» με τους παπουτσήδες. Τα γαλλικά ε­ παναστατικά πλήθη περιελάμβαναν αναλογικά μεγαλύτερο ποσοστό τυ­ πογράφων, ξυλουργών, κλειδαράδων και οικοδόμων σε σχέση με το σύ­ νολο του παρισινού πληθυσμού. Μπορεί οι έντεκα τσαγκάρηδες να απο­ τελούσαν τη μεγαλύτερη ομάδα μεταξύ των σαράντα τριών αναρχικών που συνελήφθησαν στη Λυών το 1892, όμως και η ομάδα των οικοδόμων δεν πήγαινε πολύ πίσω . 12 Οι ράφτες συνδέονται με τους παπουτσήδες ως τυπικοί ακτιβιστές στην Επανάσταση του 1848 στη Γερμανία, και μπορεί αμφότεροι να είχαν εξέχουσα θέση μεταξύ των τεχνιτών που α7. Georges Duveau, Lα Vie ouvriere en Frαnce sous le Second Empire, 7η έκδοση, Παρίσι 1946, σ. 75. 8. Jacques Rougerie, Pαris libre, Παρίσι 197 1 , σ. 263. 9. Reinhold Reith, Zur biogrαphischen Dimension von «Hochverrαth und AlIfruhr»: Versuch einer historischen Protestαnαlyse αm Beispiel des Aprilαufstαndes 1848 in Konstαnz, αδημοσίευτη μεταπτυχιακή διπλωματική εργασία, University of Konstanz, 1981 , σ. 33 Κ.ε., 44 Κ.ε. 10. Edgar Rodrigues, Sociαlismo e sindicαlismo no Brαsil, 1675- 1913, Ρίο ντε Τζανέιρο 1969, σ. 73, 223. 11. R. Hoppe - J. Kuczynski, «Eine Berufs-bzw. auch Klassen-und Schinchtenanalyse der M iirzgefallenen 1848 ίη Berlin » , Jαhrbuch fiίY Wirtschαftsgesch, 1964/IV, σ. 200-276. 12. Yves Lequin, Les Ouvriers de Ια region lyonnαise, 1848- 1914, 2 τόμοι, Λυών 1 977, τόμο 2, σ. 281.

Η ΡIΖΟΣΠΑΣΤιΚΗ ΠΑΡΑΔΟΣΗ

ποτελούσαν την πλειοψηφία της Λίγκας των Κομμουνιστών (<<η λέσχη των εργατών είναι μικρή και αποτελείται μόνο από παπουτσήδες και ράφτες», έγραφε το 1850 ο Weydemeyer στον Μαρξ),13 είναι όμως μάλ­ λον σαφές ότι οι ράφτες ήταν περισσότεροι. Μάλιστα, ο φαινομενικά με­ γάλος αριθμός παπουτσήδων ακτιβιστών μπορεί μερικές φορές να αντα­ νακλά απλά το μέγεθος ενός κλάδου που στη Γερμανία και στη Βρετα­ νία αποτελούσε την πολυπληθέστερη επαγγελματική ομάδα τεχνιτών. 14 Οι συλλογικές πράξεις της ομάδας δεν εξηγούν επομένως τη ριζοσπαστι­ κή φήμη των παπουτσήδων. Δεν υπάρχει ωστόσο καμιά αμφιβολία, ότι ως εργάτες-διανοούμενοι και ιδεολόγοι, οι τσαγκάρηδες ξεχώριζαν. Προφανώς δεν ήταν μοναδικοί, παρότι, όπως θα δούμε, στα χωριά και στις μικρές εμπορικές πόλεις εί­ χαν μικρότερο συναγωνισμό από άλλους εγκατεστημένους τεχνίτες. Σί­ γουρα, ο ρόλος τους ως εκπροσώπων και οργανωτών του κόσμου της υ­ παίθρου στην Αγγλία του δέκατου ένατου αιώνα είναι εμφανής σε οποι­ αδήποτε μελέτη των ταραχών του «5wing» του 1830 ή του αγροτικού πολιτικού ριζοσπαστισμού. Οι Hobsbawm και Rude αναφέρουν ότι το 1830 η μέση εξεγερμένη ενορία είχε δύο με τέσσερις φορές περισσότε­ ρους παπουτσήδες από τη μέση φιλήσυχη ενορία.15 Ο τοπικός τσαγκάρης που αναφέρει τσιτάτα του Cobbett -ο John Adams στο Κεντ, ο William Winkworth στο Hampshire- είναι μια γνώριμη φιγούρα.16 Ο χαρακτηρι­ σμός του επαγγέλματος ως «red-hot politicians» ήταν παροιμιώδης. Στο Northampton, που ήταν κέντρο υποδηματοποιίας, οι εκλογές γιορτάζο­ νταν όπως οι «παραδοσιακές γιορτές», όπως οι ιπποδρομίες της άνοιξης και του φθινοπώρου.17 Το πιο εκπληκτικό παρ' όλα αυτά είναι η σχέση ανάμεσα στην πολιτική και την εγγραμματοσύνη . Ο παπουτσής ταυτίζε­ ται αναπάντεχα συχνά με το δημοσιογράφο και το στιχοπλόκο, με το ρή­ τορα και τον ομιλητή, με το συγγραφέα και τον εκδότη. Αυτή η εντύπω­ ση δεν είναι εύκολο να ποσοτικοποιηθεί, αν και οι τσαγκάρηδες αποτε­ λούν τη μεγαλύτερη ομάδα -τρεις- σε ένα δείγμα δεκαεννέα γάλλων «εργατών-ποιητών » της περιόδου πριν το 1850, που έχουν όλοι ριζοσπα13. Karl Obermanη, Zur Geschichte des Bundes der Kommunisten, Ανατολικό Βερολίνο 1 955, σ. 28. 1 4. Paul Voigt, « Das deutsche Handwerk nach den Berufszahlungen νοη 1 882 und 1895», στο Untersuchungen uber die Lage des Handwerks in Deutschland 9, Schriften des Vereins fϋr Socialpolitik, αρ. l xx, Λειψία 1 897)' J . H . Clapham, Economic History ο/ Modern Britain, 3 τόμοι, Καίμπριτζ 1952, τόμο 2, σ. 43. 15. E .J. Hobsbawm G. Rude, Captain Swing, ό.π., σ. 181 -182. 16. Στο ίδιο, σ. 218, 246. 1 7. Keith Brooker, « The Northampton Shoemakers' Reaction to Industrialisation: Some Thoughts», Northamptonshire Past and Present, τχ. 6 (1980), σ. 1 55. -

ΠΟΛIΤιΚΟΠΟIΗΜΕΝΟΙ ΠAΠOrΓΣHΔEΣ

στικές απόψεις:18 ο Sylvain Lapointe από τη Yonne, που ήταν υποψήφιος το 1 848' ο Hippolyte Tampucci, εκδότης του Le Grαpίlleur, και ο Gonzalle από τη Reims, εκδότης του Le Republicain.19 ο κατάλογος θα μπορούσε εύκολα να μεγαλώσει' σκέφτεται κανείς τον Faustin Bonnefoi, εκδότη της φουριεριστικής εφημερίδας στη Μ ασσαλία του Λουδοβίκου­ Φ ίλιππου,20 τον αυτοδίδακτο «Efrahem », που έγραφε μπροσούρες που καλούσαν σε <<μια ένωση των εργατών όλων των corps d 'E�tat »,21 και τον Πολίτη νίΙΙΥ, έναν κατασκευαστή μποτών που μίλησε στο πρώτο Κομ­ μουνιστικό Συμπόσιο το 1840 και εξέδωσε μια μπροσούρα για την κα­ τάργηση της φτώχειας.22 Κανένας, βέβαια, δεν ισχυρίζεται ότι όλοι οι ακτιβιστές παπουτσήδες, ή έστω η πλειονότητά τους, ήταν τεχνίτες-διανοούμενοι. Έχουμε μάλιστα παραδείγματα αγωνιστών παπουτσήδων που σαφέστατα δε διάβαζαν πολύ, τουλάχιστον την εποχή που δραστηριοποιούνταν, όπως ο George Hewes, ο τελευταίος επιζών του Tea Party της Βοστώνης.23 Αν και ως ε­ πάγγελμα οι παπουτσήδες φαίνεται ν α ήταν πιο μορφωμένοι από το μέ­ σ ο όρο, ένα αρκετά μεγάλο ποσοστό κακών αναγνωστών είναι φυσικό να υπάρχει μέσα σε έναν τόσο μεγάλο κλάδο που περιλάμβανε τόσο πολλούς παροιμιωδώς φτωχούς ανθρώπους.24 Ο αμόρφωτος παπουτσής ίσως μάλιστα να απαντάται πιο συχνά όσο το επάγγελμα εξαπλωνόταν και αποδιαρθρώνονταν κατά τη διάρκεια του δέκατου ένατου αιώνα. Παρά ταύτα, δεν είναι δυνατόν να αρνηθεί κανείς την ύπαρξη ενός ασυ­ νήθιστα, ίσως και μοναδικά μεγάλου αριθμού παπουτσήδων-διανοουμέ1 8 . Δείγμα παρμένο από την Librairie Α . Faure, 1 5 rue du Val du Grace, cataIogue 5, Livres anciens et m odemes, items 262-324, ελεγμένο στο Jean Maitron (επιμ. ) , Dictionnaire biographique du mouvement ouvrier fran�ais. Ρι Ι, 1789 - 1864, 3 τόμοι, Παρίσι 1964-1966. 19. David Μ . G ordon, Merchants and Capitalism: Industrialization and Provincial Politics aΙ Reims and 5ι Etienne under the 5econd RepIIblic and 5econd Empire, αδημοσίευτη διδακτορική διατριβή, Brown University, 1978, σ. 67. 20. William Sewell Jr. The 5tructure oj the Working Class oj Marseille in the Middle oj the Nineteenth Century. αδημοσίευτη διδακτορική διατριβή, University of California. Berkeley 1971, σ. 299. 2 1 . «De l 'associati on des ouvriers de tous les c orps d 'etat» , αναδημοσιευμένο στο Alain Faure - Jacques Ranciere (επιμ.), La Parole ouvriere, 1830- 185 1, Παρίσι 1976, σ. 1 59-168. 22. Gian Maria Bravo, Les 50cialistes avant Marx, 2 τόμοι, Παρίσι 1970, τόμο 2, σ. 221 . 23. Alfred F . Y oung, «Ge orge R obert Twelves Hewes, 1 742-1 840: Α B oston Shoemaker and the Mem ory of the American Revolution » , William and Mary Quarterly. 24 . Maurice Garden, Lyon et les Lyonnais au XVlIle siecle, Παρίσι 1 970, σ. 244 Κ . ε . Άνω του μέσου όρου αλφαβητισμός αναφέρεται για τους c ordwainers της υπαίθρου στο David Cressy, Literacy and the 50cial Order: Reading and Writing in Tudor and 5tuart England, Καίμπ­ ριτζ 1 98 1 , σ. 1 30-136, αλλά μέσος ή κάτω του μέσου όρου αλφαβητισμός για την κατώτε­ ρη κατηγορία των «παπουτσήδων» τόσο στο Λονδίνο όσο και στη επαρχία. Για διάφορους λόγους. οι αριθμοί που δ ίνει ο C ressy για το Λονδίνο είναι περισσότερο προβληματικοί απ' αυτοίις που δίνει για την επαρχία.

Η ΡΙΖΟΣΠΑΣΤΙΚΗ ΠΑΡΑΔΟΣΗ

νων, έστω κι αν είναι λογικό να υποθέσουμε ότι τέτοια άτομα θα τρα­ βούσαν την προσοχή σε μια εν πολλοίς αναλφάβητη κοινωνία. Την εποχή που η ιδεολογία είχε μια πρωταρχικά θρησκευτική μορφή, οι παπουτσή­ δες στοχάζονταν πάνω στις Γραφές, οδηγούμενοι μερικές φορές σε ανορ­ θόδοξα συμπεράσματα: Αυτοί φέραν τον Καλβινισμό στη Cevennes,25 αυ­ τοί προφήτευσαν, κήρυξαν (και συνέγραψαν) μεσσιανισμό, μυστικισμό και αίρεση.26 Στην εποχή της εκκοσμίκευσης, η πλειοψηφία τών (σε με­ γάλο βαθμό κομμουνιστών, οπαδών του Spence) συνωμοτών της οδού Κά­ τωνος ήταν παπουτσήδες, και η σχέση τους με τον αναρχισμό ήταν πασί­ γνωστη. Το Le Pere Peinard του Emile Pouget είχε συμβολικά στο εξώ­ φυλλό του την εικόνα ενός παπουτσή μέσα στο εργαστήρι του.27 Γενικό­ τερα υπάρχει, τουλάχιστον στα αγγλικά, μια σημαντική παραγωγή συλ­ λογικών βιογραφιών παπουτσήδων κατά το δέκατο ένατο αιώνα, που α­ νάλογη, εξ όσων γνωρίζουμε, δεν υπάρχει για καμιά άλλη τέχνη . 28 Η συ­ ντριπτική πλειονότητα των βιογραφούμενων μνημονεύονται για τα δια­ νοητικά τους επιτεύγματα. Η επιτυχία τους σ' αυτόν τον τομέα εξηγεί ί­ σως την εμφάνιση αυτών των επιτομών στην εποχή της αυτομόρφωσης. Θα μπορούσαμε να πούμε ότι παροιμίες του είδους «τσαγκάρη κοίτα­ ζε το καλαπόδι σου », τις οποίες συναντάμε σε πολλές χώρες από την αρχαιότητα μέχρι τη Β ιομηχανική Επανάσταση, φανερώνουν ακριβώς αυτή την τάση των παπουτσήδων να εκφράζουν γνώμες πάνω σε θέματα τα οποία θα 'πρεπε να τα αφήνουν στους επισήμως μορφωμένους: «ο τσαγκάρης να κοιτάζει το καλαπόδι του κι ο μορφωμένος να γράφει τα βιβλία»' «Οι τσαγκάρηδες που κάνουν κήρυγμα, φτιάχνουν κακά παπού­ τσια», κ.ο.κ. Σίγουρα, ανάλογες παροιμίες για άλλα επαγγέλματα είναι πολύ λιγότερο συχνές. 29 25. Emmanuel Le R oy Ladurie, Les Paysans du Languedoc, 2 τόμοι, Παρίσι 1 966, τόμο 1, σ. 349-351 . 26. Peter Burke, Popular Culture in Early Modern Europe, Λονδίνο 1978, σ. 38-39. 27. Jean Maitron, Le Mouvement anarchiste en France, 2 τόμοι, Παρίσι 1975, τόμο 1 , σ. 1 3 1 . 28. Για παράδειγμα: Ανώνυμος, Crispin Anecdotes: Comprising Interesting Notices of 5hoemakers, who have been Distinguished for Genius, Enterprise or Eccentricity, Sheffield και Λον­ δίνο 1 82 7 ' John Prince, Wreath for 5t. Crispin: Being 5ketches of Eminent 5hoemakers, Βοστώνη, Μασσ. 1 848' Ανώνυμος, Crispin: The Delightful, Princely and Entertaining History of the Gentle Craft, Λονδίνο 1 750' William Ed ward Winks, Lives of IIIustrious 5hoemakers, Λονδίνο 1 883' Th omas Wright, The Romance of the 5hoe, Λονδίνο 1 922' Ανώνυμος, Lives of Distinguished 5hoemakers, Portland, Maine 1849' J oseph Sparkes Hall, The Book of the Feet, Νέα Υόρκη 1847. 29. « Bei leisten, driit und pech der Schumacher s ol bleiben und die gelehrten leut lassen die b ίicher schreiben », «predigender Schuster macht schlechte Schuhe»: Deutsches 5prichwor­ ter-Lexikon, 5 τόμοι, Aalen 1 963, τόμο 4, στήλες 398-399. Η αδικία τέτοιων παροιμιών ενό­ χλησε τόσο τους συντάκτες αύτής της εγκυκλοπαίδειας, ώστε πρόσθεσαν μια υποσημείω­ ση που αναφέρει δύο διανοούμενους παπουτσήδες που έφτιαχναν και εξαιρετικά παπού­ τσια (στήλη 399).

ΠΟΛΙΤιΚΟΠΟΙΗΜΕΝΟΙ ΠΑΠΟΠΣΗΔΕΣ

43

Ακόμα κι αν αφήσουμε κατά μέρος τέτοιες έμμεσες ενδείξεις, και πά­ λι ο αριθμός των παπουτσήδων-διανοούμενων είναι εντυπωσιακός. Δεν ήταν απαραίτητα ριζοσπάστες, αν και οι υμνητές τους κατά το δέκατο ένατο και τον εικοστό αιώνα προτιμούσαν να επιμένουν πάνω στα επι­ τεύγματά τους σε τομείς που θα μπορούσαν να εντυπωσιάσουν τους κοινωνικά ανώτερους αναγνώστες -μόρφωση, λογοτεχνία και θρησκεία­ χωρίς να αποσιωπούν και τη φήμη τους ως λα'ίκών πολιτικών. Αλλά οι ι­ στορικοί δεν μπορούν παρά να επισημάνουν, ότι τα θρησκεύματα στα ο­ ποία διακρίνονταν οι παπουτσήδες -όταν δε συνδέονταν με τον αντικλη­ ρικαλισμό και την αθεΊα3Ο- ήταν συνήθως, για τα μέτρα της εποχής, αι­ ρετικά και ριζοσπαστικά. Φέρνει κανείς κατά νου τον Jakob Bohme, το μυστικιστή που διώχθηκε από τη Λουθηρανική Εκκλησία στην πόλη του, και τον George Fox, τον Κουακέρο. Κάτι άλλο που μπορούμε να επιση­ μάνουμε, είναι ο συνδυασμός ριζοσπαστικών και λογοτεχνικών δραστη­ ριοτήτων, όπως στην περίπτωση του Thomas Holcroft, του πρώην τσα­ γκάρη δραματουργού και άγγλου γακωβίνου, του Friedrich Sander, που ίδρυσε το 1848 την Ένωση Εργατών της Β ιέννης και έγραφε ποιήματα,31 και του αναρχικού Jean Grave, παπουτσή που έγινε τυπογράφος και εκ­ δότης περιοδικών με σαφείς λογοτεχνικές-καλλιτεχνικές τάσεις.32 Οι παπουτσήδες δεν μπορούν βέβαια να διεκδικήσουν το μονοπώλιο των πληβειακών πνευματικών δραστηριοτήτων. Ο Samuel Smiles, που ή­ ταν πάντοτε ο ένθερμος κήρυκας της ατομικής προσπάθειας, σ ε ένα δο­ κίμιό του μ ε τίτλο «Αστρονόμοι και σπουδαστές της ταπεινής ζωής: Ένα νέο κεφάλαιο στην ''Επιδίωξη της γνώσης κάτω από δύσκολες συνθή­ κες" » καταγράφει παραδείγματα κι από άλλα επαγγέλματα.33 Παρ' όλα αυτά, το γεγονός ότι «στην ύπαιθρο είναι πολύ συνηθισμένο ο παπάς της ενορίας να είναι παπουτσής», φανερώνει έναν ασυνήθιστα υψηλό 30. Ο Charles Bradlaugh, ο υπέρμαχος του αθε'ίσμού, εξελέγη βουλευτής του Nort­ hampton, μια εκλογική περιφέρεια παπουτσήδων. Για το « Schusterkomplott» των βιεννέ­ ζων παπουτσήδων που κατηγορήθηκαν για αθεία το 1 794, βλ. Ε. Wangermann, «Josep­ hinismus und katholischer Glaube», στο Ε. Kovacs (επιμ. ) , KαthoIische AufkIίirung und Josep­ hinismus, Βιέννη 1 979, σ. 339-340. Ένας από τους κατηγορούμενους, επηρεασμένος από τα /κηρύγματα ενός μεταρρυθμιστή καθολικού ιεροκήρυκα, με χαρακτηριστικό τσαγκαράδικο τρόπο «αγόρασε μια παλιά βίβλο, μου τη διάβασε απ' την αρχή μέχρι το τέλος, συνέκρινε τα [. . . ] παραθέματα των κηρυγμάτων του Wiser [ . . . ] με το ίδιο το κείμενο της βίβλου, και έτσι άρχισα να αμφισβητώ τη θρησκεία μου » . 31 . Karl Flanner, Die RevoIution von 1 8 4 8 ί " Wiener Neustαdt, Βιέννη 1978, σ. 1 8 1 . 3 2 . Eugenia W. Herbert, The Artist αnd Sociαl Rejorm: Frαnce αnd BeIgium, 1885- 1 898, New Haven 1961 , σ. 14 Κ.ε. Σχετικά με την εκδίκηση του παπουτσή στον Απελλή, ο οποίος του είχε πει να κοιτάζει τη δουλειά του και να μην ασχολείται με την κριτική της τέχνης, πρβλ. την τεράστια επιρροή (μέσω του Grave) που είχε ο αναρχισμός πάνω στους μετα'ί­ μπρεσσιονιστές ζωγράφους, βλ. στο ίδιο, σ. 184 Κ.ε. 33. Samuel Smiles, Men oj Invention αnd Industry, Λονδίνο 1884, κεφ. 12.

Η ΡΙΖΟΣΠΑΣΤΙΚΗ ΠΑΡΑΔΟΣΗ

44

βαθμό εγγραμματοσύνης.34 Το σίγουρο είναι ότι ο διανοουμενισμός των παπoυτσ�δων ως επαγγέλματος εντυπωσίαζε πολλούς παρατηρητές και ότι δεν μπορούσε να ερμηνευθεί εύκολα. Τόσο Ο W. E . Winks όσο και τα Crispin Anecdotes ομολογούν την αμηχανία τους, αλλά συμφωνούν στο ότι «περισσότεροι σκεπτόμενοι άνθρωποι είναι παπoυτσ�δες στο επάγγελ­ μα, παρά oτιδ�πoτε άλλο».35 Στην αυτοβιογραφία του, ο ριζοσπάστης παπoυτσ�ς John Brown σχολιάζει πως « Άτομα που διαθέτουν τα προνό­ μια μιας πιο εκλεπτυσμένης παιδείας, δύσκολα μπορούν να φανταστούν πόση γνώση και διάβασμα μπορεί να συναντ�σει κανείς μεταξύ των με­ λών του παλιού μου επαγγέλματος ».36 Στη Γαλλία, οι παπoυτσ�δες εθε­ ωρούντο «διανοητές [που] στοχάζονται πάνω στα πράγματα που είδαν � άκουσαν [ .. ] που προχωρούν πολύ πιο πέρα από τα ενδιαφέροντα των εργατών ». 37 Στην Αγγλία του δέκατου ένατου αιώνα συναντούμε στί­ χους που λένε: .

Ένας τσαγκάρης μια φορά, τα χρόνια τα παλιά Στη βεράντα του καθόταν και συλλογιζόταν. Ότι τ' άρεσε, έλεγε, τα βιβλία τα παλιά να μελετά, Κι ύστερα να κάθεται και να τα στοχάζεται. 38 Στη Ρωσία συναντάμε έναν χαρακτ�ρα σ' ένα έργο του Μαξίμ Γκόρκι που «παθιαζόταν εύκολα από ένα βιβλίο, όπως τόσοι άλλοι παπoυτσ�­ δες».39 Η φ�μη των παπoυτσ�δων ως λαίκών φιλοσόφων και πολιτικών προη­ γείται της επoχ�ς του βιομηχανικού καπιταλισμού και απλώνεται πέρα από τις τυπικές χώρες της καπιταλιστικ�ς οικονομίας. Πράγματι, έχει κανείς την αίσθηση, ότι το δέκατο ένατο αιώνα οι ριζοσπάστες παπου­ τσ�δες εκπλ�ρωναν έναν ρόλο ο οποίος από πολύ καιρό είχε συνδεθεί με τα μέλη του επαγγέλματός τους. Ο ι προστάτες άγιοι της τέχνης, ο C rispin και ο Crispinian, μαρτύρησαν επειδ� κ�ρυτταν μια νέα πίστη στους πελάτες τους μέσα στα εργαστ�ριά τους στη Soissons -στη συγκε­ κριμένη περίπτωση, το Χριστιανισμό στα χρόνια του ειδωλολάτρη αυτο34 . Βλ. Ανώνυμος, Crispin Anecdotes ... , ό . π . , σ. 1 44 ' επίσης πρβλ. E . J . Hobsbawn Rude, Captain Swing, ό . π . , σ. 63, 70.

-

G.

35. Ανώνυμος, Crispin Anecdotes .. , ό . π . , σ. 45' W.E. Winks, Lives ΟΙ IllustrioIIs Shoemakers, ό.π. , σ. 232. 36. John Brown, Sixty Years' Gleanings Irom Life's Harvest: Α Genuine Autobiography, Καί­ μπριτζ 1 858, σ. 239, παρατίθεται στο Nicholas Mansfield, «John Brown: Α Shoemaker's Place ίη London», History Workshop, τχ. 8 ( 1979), σ. 1 35. 37. J. Barberet, Le ΤΥaυaίΙ en France . . . , ό.π., τόμο 5, σ. 62-63. 38. Τ. Wright, The Romance ΟΙ the Shoe, ό.π., σ. 218. 39. Στο ίδιο, σ. 307. .

ΠΟΛΙΤΙΚΟΠΟΙΗΜΕΝΟΙ ΠΑΠΟΠΣΗΔΕΣ

45

κράτορα Διοκλητιανού. 40 Στην πρώτη πράξη του Ι ούλισυ Καίσαρα του Σαίξπηρ εμφανίζεται ένας τσαγκάρης ο οποίος καθοδηγεί ένα πλήθος που διαδηλώνει στους δρόμους, Οι καλφάδες στη Γιορτή του παπουτσή του Dekker, μια ελισαβετιανή άσκηση στις δημόσιες σχέσεις στο όνομα αυτής της «ευγενικής τέχνης» του Λονδίνου, παρουσιάζονται χαρακτηρι­ στικά μαχητικοί: απειλούν να εγκαταλείψουν το αφεντικό τους αν δε δώσει δουλειά σ' έναν περιοδεύοντα κάλφα. Την ίδια σχεδόν εποχή μ' αυτές τις θεατρικές νύξεις, βρίσκουμε την ακόλουθη αναφορά για τον παπουτσή Robert Hyde κι έναν ονόματι Lodge απ' το Sherbome: «Κι ύστερα είπε ότι λίγο πριν τα Χριστούγεννα κάποιος παπουτσής Robert Hyde περνώντας απ' το κατώφλι του, τον φώναξε και του 'πε πως ήθελε να κουβεντιάσει μαζί του, κι αφού είπε κάποια πράγματα, ανέφερε και τα εξής: "Κύριε Scarlet μας είπατε στο κήρυγμα ότι υ­ πάρχει ένας θεός, ένας παράδεισος και μια κόλαση και μια ανάσταση ύστερα απ' αυτή τη ζωή, και πως θα δώσουμε λογαριασμό για τα έρ­ γα μας και πως η ψυχή είναι αθάνατη". Τώρα όμως, είπε, υπάρχουν κάποιοι εδώ στην πόλη που λένε, ότι η κόλαση δεν είναι άλλη από τη φτώχεια και τη δυστυχία αυτού εδώ του κόσμου, πως ο παράδεισος δεν είναι άλλο παρά το να ' σαι πλούσιος και να χαίρεσαι τη ζωή σου, και πως Ψοφάμε όπως τα ζώα, κι όταν φεύγουμε δε μένει τίποτε από μας, Κ.Ο.Κ. Αλλά ο Ανακριτής ούτε τότε ρώτησε ποιοι ήταν αυτοί' ού­ τε του είπε τίποτα το ιδιαίτερο. Κι αυτός είπε ακόμα ότι όλος ο κό­ σμος το λέει στο Sherbome, ότι ο εν λόγω Allen και ο προαναφερθείς άνθρωπός του είναι άθεοι. Κι είπε ακόμα ότι υπάρχει και κάποιος Lodge, παπουτσής στο Sherbome, που λογαριάζεται για άθεος».41 Ο παπουτσής που παίζει το ρόλο που ο ποιητής Gray αποκάλεσε «Hampden42 του χωριού», απαθανατίζεται σ' ένα χαρακτικό του Timothy Bennett (πέθανε το 1 756) από το Hampton Wick, στο Middlesex. Αμφι­ σβήτησε την κατάργηση από το βασιλιά του δικαιώματος διάβασης μέσα από το Bushy Park απειλώντας να πάει στο δικαστήριο - και κέρδισε. Το χαρακτικό τον παριστάνει «αποφασιστικό και άνετο, να συζητάει κα­ θισμένος με τον . . . [Λόρδο Halifax] » (το δασάρχη του βασιλικού πάρ40. Paul Lacroix - Alphonse Duchesne - Ferdinand Sere. Histoire des cordonniers et des artisans dont Ια profession se rattache ii Ιa cordonnerie, Παρίσι 1852, σ. 1 1 6- 1 1 7. 4 1 . Shakespeare. Julius Caesar, Ι, ί' Dekker, The Shoemaker's Holiday, ίν, 48-76. Το παράθε­ μα είναι από την Cerne Abbas Inquiry του 1 594 (Brit. L ib. Harleian MS 6849, fos 183-190, στο G . B . Harrison (επιμ.), Willobie His Avisa, Λονδίνο 1926, παράρτημα 3, σ. 264. Είμαστε υπόχρεοι στον Michael Hunter γι' αυτό το πρώιμο παράδειγμα άγγλων ριζοσπαστών πα­ πουτσήδων. 42. John Hampden, 1 594-1643, πολιτικός [Σ.τ.Μ.].

Η ΡIΖΟΣΠΑΣTlΚΗ ΠΑΡΑΔΟΣΗ

κου), σαν σύμβολο μιας δημοκρατικής αντιπαράθεσης με τα προνόμια και του θριάμβου επ' αυτών.43 Μια άλλη πηγή περιγράφει έναν παπου­ τσή να πηγαίνει με τα πόδια από «χωριό σε χωριό κουβαλώντας τα ερ­ γαλεία του μέσα σ' ένα καλάθι στην πλάτη του . Όπου έβρισκε δουλειά στρωνόταν κάτω στο κατώφλι, και την ώρα που δούλευε, πιάνανε με τον πελάτη κανένα τραγούδι ή μιλάγανε για τα πολιτικά».44 Η μεγάλη φήμη που είχαν οι παπουτσήδες ως ηγέτες έκανε τον Sir Robert Peel να ρωτή­ σει κάποιους απ' αυτούς που είχαν πάει για να του εκθέσουν τα αιτή­ ματα της επαγγελματικής τους ένωσης: «Πως γίνεται [ . . . ] και είσαστε μπροστά σε κάθε κίνημα; [ . .] Όποτε υπάρχει κάποια συνωμοσία ή πολι­ τικό κίνημα, πάντοτε θα βρω κάποιον από σας μέσα».45 Ο Ε . Ρ. Thompson παραθέτει το πορτραίτο ενός «Πολιτικού του Χωριού» από έ­ ναν σατιρικό συγγραφέα του Yorkshire: .

«Είναι συνήθως τσαγκάρης, γέροντας και ο σοφός του βιομηχανικού του χωριού: "Έχει μια βιβλιοθήκη για την οποία καυχιέται. Ε ίναι μια παράξενη συλλογή [ . . . ] Υπάρχει το 'Πολύτιμο μαργαριτάρι' και τα 'Ευτελή σκύβαλα του Cobbett' [ . ] 'Τα κακά της εργασίας' και 'Τα δι­ καιώματα του ανθρώπου', Ή ιστορία της Γαλλικής Επανάστασης' και ο 'Ιερός Πόλεμος' του Bunyan [ . . . ] Όταν ακούει για κάποια επιτυχη ­ μένη επανάσταση, για κάποιο θρόνο που τρέμει, για βασιλιάδες που πέφτουν και πρίγκιπες που σκορπίζουν, η γέρικη καρδιά του θερμαί­ νεται σαν από ένα κανάτι ζεστής μπύρας . . . " ».46 ..

Οι Άγγλοι πίστευαν επιπλέον, ότι και οι γάλλοι παπουτσήδες είχαν κι εκείνοι τα ίδια γνωρίσματα. Αρκετές αφηγήσεις της Γαλλικής Επανά­ στασης περιγράφουν «τσαγκάρηδες [ ] να ρητορεύουν κάτω από τους μεγαλοπρεπείς θόλους των Βαλουά και των Καπέτων» και μετά να οδη ­ γούν τα πλήθη για να βασανίσουν και να δολοφονήσουν το βασιλιά.47 Όπως στην Αγγλία, έτσι και στη Γαλλία ο παπουτσής ήταν γνωστός για την αγάπη του για την ελευθερία και για το ρόλο του ως πολιτικού του χωριού. Οι παπουτσήδες θαυμάζονταν για την «ανεξαρτησία της γνώμης τους ». «Η ελευθερία του λαού», λέει ένας συγγραφέας, «εκφράζεται στη συμπεριφορά τους».48 Η εξέγερση του Maillotins το 1 380 λέγεται ότι πυροδοτήθηκε από έναν τσαγκάρη, που με την παθιασμένη του ομιλία ...

43. 44. 45. 46. 47. 48.

Ανώνυμος, Crispin Anecdotes, σ. 1 50. Τ. Wήght, The Romance ο/ the Shoe, ό.π.,

σ. 109. 4. Ε.Ρ. Thompson, The Making ο/ the English Working Class, Λονδίνο 1 963, σ . 1 83-184. Ανώνυμος, Crispin Anecdotes . . . , ό.π., σ. 1 26. Ρ. Lacroix Α. Duchesne F. Sere, Histoire des cordonniers . . , ό.π., σ. 206-207.

Στο ίσιο,

σ.

-

-

.

47

ΠΟΛΙΤΙΚΟΠΟΙΗΜΕΝΟΙ ΠΑΠΟΠΣΗΔΕΣ

ξεσήκωσε το πλήθος.49 Και η πτώση του Concini, του ιταλού πολιτικού, το 1 6 1 7, λέγεται ότι εξασφαλΙστηκε χάρη σε κάποιον Picard, έναν πα­ πουτσή και λα(κό ρήτορα, ο οποΙος πρόσβαλε το ναύαρχο όταν ήταν ζω­ ντανός και τον βεβήλωσε όταν πέθανε, ψήνοντας και τρώγοντας την καρδιά του.5Ο Η ανθρωποφαγΙα, σε αντLθεση με την οινοποσΙα, δεν απο­ τελεΙ χαρακτηριστικό που συνδέεται συχνά με τους παπουτσήδες, αλλά η ριζοσπαστική φήμη των παπουτσήδων επιβεβαιώθηκε και δεν περιορΙ­ στηκε στη ΓαλλΙα.

ΙΙ

Σε ποιο βαθμό ο φιλόσοφος και πολιτικοποιημένος παπουτσής αποτε­ λούσε προ'(όν του επαγγέλματός του ; Το ερώτημα φαΙνεται πως έχει δύο όψεις: μΙα που έχει να κάνει με τη μόρφωση και μΙα άλλη που έχει να κάνει με την ανεξαρτησΙα. Το ζήτημα της εγγραμματοσύνης και της παροιμιώδους αγάπης του παπουτσή για τα βιβλΙα και το διάβασμα εΙναι δύσκολο να εξηγηθεΙ, μια που η τέχνη του δεν έχει κάτι που να υποδηλώνει κάποια σχέση με τον έντυπο λόγο, όπως συμβαΙνει για παράδειγμα με τους τυπογράφους. Οι απελπισμένες υποθέσεις ότι λόγω της ικανότητάς του στην επεξεργασΙα του δέρματος αναλάμβανε συχνά να δένει ή να επιδιορθώνει βιβλΙα, ή ό­ τι μερικές φορές οι πάγκοι του γειτόνευαν μ' εκεΙνους των βιβλιοπωλών, δε φαΙνεται να στηρΙζονται σε στοιχεΙα.51 Επιπλέον, απ' όσο γνωρΙζου­ με, δεν υπάρχει τΙποτε στα έθιμα και στις παραδόσεις των τεχνιτών του επαγγέλματος που να υπογραμμΙζει ή ακόμα και να υποδεικνύει κάποιο ιδιαΙτερο ενδιαφέρον για το διάβασμα' και παρότι ο Hans Sachs από τη Νυρεμβέργη ήταν, όπως γνωρΙζουν όλοι οι εραστές της όπερας, ο πιο διάσημος Meistersinger, δεν έχουμε κανένα στοιχεΙο που να μας λέει ότι οι παπουτσήδες εΙχαν μια δυσανάλογα υψηλή αντιπροσώπευση μεταξύ αυτών των ποιητών-τεχνιτών. Η σχέση των παπουτσήδων με τα βιβλΙα δε θα μπορούσε να έχει καθιερωθεΙ πριν από την εφεύρεση και τη διά49. Στα ίδια, σ. 188. 50. J. Barberet, Le Ττaυaίl en France . .. , τόμο 5, σ. 64-65. 5 1 . Τ. Wright, The Romance of the Shoe, ό.π., σ. 46' J .5. Hall, The Book of the Feet, ό . π . , σ. 196-197. Παρά την υπόθεση των συγγραφέων, δεν έχει αποδειχθεί καμιά σχέση ανάμεσα

στην κατασκευή παπουτσιών και στη βιβλιοδεσία. Στο Λονδίνο, οι γιοι των παπουτσήδων κατέχουν μάλλον μικρό ποσοστό στο επάγγελμα μεταξύ 1600 και 1815. Αν και η βιβλιο­ δεσία συχνά συνδυαζόταν με κάποια άλλη ιδιότητα, όπως εμποροράφτης, υφασματέμπο­ ρος, κουρέας, οικοδόμος. τζαμάς, υφαντουργός, βαφέας, βελονοποιός και αμαξοποιός, σε καμιά περίπτωση δε συνδυάζεται με την ιδιότητα του παπουτσή. Υπολογισμένο από τον ElIic H owe. Α List of London Bookbinders. 1648-1815, Λονδίνο 1950.

Η ΡΙΖΟΣΠΑΣΤιΚΗ ΠΑΡΑΔΟΣΗ

δοση της τυπογραφίας, μια, που μέχρι τότε, ο γραπτός λόγος ήταν α­ πρόσιτος στους φτωχούς. Ο γενικός χαρακτήρας των εθίμων των καλφά­ δων παπουτσήδων δείχνει ότι σε μεγάλο βαθμό διαμορφώθηκαν εκείνη την εποχή. 52 Θα μπορούσε βέβαια να πει κανείς, ότι απ' τη στιγμή που τα βιβλία έγιναν προσιτά, ήταν επόμενο να προσελκύσουν ένα επάγγελ­ μα που ήδη αρέσκονταν στους στοχασμούς και τη συζήτηση. Παρ' όλα αυτά το ερώτημα παραμένει. Ίσως ο σχετικά πρωτόγονος καταμερισμός εργασίας της τέχνης τους να επέτρεψε ή να ανάγκασε πάρα πολλούς παπουτσήδες να εργάζονται τελείως μόνοι. Σίγουρα, ο Mayhew θεωρούσε πως «η μοναξιά της εργα­ σίας τους, τους βοηθούσε να καλλιεργήσουν τις εσωτερικές τους δυνά­ μεις » και εξηγούσε το γιατί ήταν «μια σκληρή, αδιάλλακτη και στοχα­ στική ράτσα».53 Οι περιοδεύοντες τσαγκάρηδες ήταν βέβαια απομονω­ μένοι εργάτες. Αλλά και μέσα στο εργαστήρι του, ο μοναχικός παπου­ τσής ήταν ο κανόνας. Το 1882 στη Γερμανία τα δύο τρίτα δε χρησιμο­ ποιούσαν κανέναν βοηθό. Αλλά ακόμα και ο μεμονωμένος τσαγκάρης δεν ήταν πολιτισμικά α­ πομονωμένος. Είχε μάλλον μάθει την τέχνη σε μια μικρή επιχείρηση. Ο μάστορας, λίγοι καλφάδες κι ένας-δυο παραγιοί, καθώς και η σύζυγος του αφεντικού, φαίνεται ότι αποτελούσαν το τυπικό εργαστήρι. Στις πιο παραδοσιακές περιοχές της Γερμανίας του δέκατου ένατου αιώνα υπήρ­ χαν κατά μέσον όρο μόνο 2,4 με 2,6 καλφάδες ανά μαθητευόμενο. 54 Η 52. Πρβλ. το ρόλο ενός Hans νοπ Sagan στις παραδόσεις των γερμανών παπουτσήδων. Με την παρέμβασή του σε μια μάχη του δέκατου τέταρτου αιώνα, αυτός κέρδισε την εύ­ νοια του αυτοκράτορα και η τέχνη το δικαίωμα να βάλει τον αυτοκρατορικό αετό στο έμ­ βλημά της. Η σχετική σπανιότητα τυποποιημένων εθίμων στο επάγγελμα έχει επισημανθεί στα Rudolf Wissell, Des alten Handwerks RechI und Gewohnheii, εκδ. Konrad Hahm, 2 τόμοι, Β ερολίνο 1 929, τόμο 2, σ. 9 1 ' Andreas Griessinger, Das symbolische ΚaρίΙal der Ehre: SIreik­ bewegungen und kollektives BewussIsein deIIIscher Handwerksgesellen im 18. JahrhunderI, Φραν­ κφούρτη, Βερολίνο και Β ιέννη 1981. Είμαστε ιδιαίτερα υπόχρεοι στον Andreas Griessinger του Πανεπιστημίου της Konstanz για την παραχώρηση του χειρόγραφου του βιβλίου του πριν τη δημοσίευσή του. 53. Eileen Yeo Ε.Ρ. Thompson (επιμ. ), The Unknown Mayhew, Λονδίνο 1 9 7 1 , σ. 279. Βλ. επίσης «Mental Character of the Cobblers» , παρατίθεται στο The Man, 9 Απριλίου 1 834, Νέα ιόρκη, σ. 1 68: «Καθισμένος ολημερίς σε μια χαμηλή καρέκλα, πιέζοντας αμε­ τανόητα το καλαπόδι και το δέρμα [... ] ή καρφώνοντας μονότονα τακούνια και μύτες πα­ πουτσιών -το μυαλό του τσαγκάρη περιπλανιέται σε περιοχές της μεταφυσικής, της πολι­ τικής και της θεολογίας και από άνδρες αυτής της δουλειάς βγήκαν πολλοί ιδρυτές σε­ κτών, θρησκευτικοί μεταρρυθμιστές, σκυθρωποί πολιτικοί, "βάρδοι, σοφιστές, πολιτικάντη­ δες" κι άλλες "ανήσυχες υπάρξεις", μαζί και μια αμέτρητη στρατιά υποχονδριακών. Η γε­ νικά σκοτεινή και σκεπτική πλευρά των παπουτσήδων είναι αντικείμενο κοινής παρατήρη­ σης. Οφείλουμε να πούμε ότι οι γνώσεις τους και η συνήθειά τους να συλλογούνται, είναι συχνά άξια θαυμασμού». 54. Richard Watteroth, « Die Erfurter Schuharbeiterschaft» , στο Auslese IInd Anpassung der -

49

ΠΟΛIΤιΚΟΠΟΙΗΜΕΝΟΙ ΠΑΠΟΠΣΗΔΕΣ

συχνή, ωστόσο, μετακίνηση των καλφάδων διεύρυνε τους ορίζοντες τόσο των μαστόρων όσο και των μαθητευόμενων παραγιών, και οι καλφάδες ήταν γνωστοί για τα μεγάλα ταξίδια που έκαναν. Ένας τσαγκάρης ενός χωριού στη Σουηβία περιγράφει την επίδραση που είχαν πάνω του όταν ήταν μαθητευόμενο ς: «Υπήρχαν πολυταξιδεμέν οι κι έξυπνοι άνθρωποι α­ νάμεσα στους καλφάδες. Έτσι άκουσα κι έμαθα πολλά ». Κι ο ίδιος με τη σειρά του δούλεψε σε δεκαεπτά εργαστήρια σε δεκαπέντε διαφορετικά μέρη, από τότε που τέλειωσε τη μαθητεία του μέχρι να εγκατασταθεί σαν μικροαφεντικό και σοσιαλδημοκράτης ακτιβιστής. 55 Αν δεχτούμε ότι, όπως συνέβαινε στην Ιένα, οι καλφάδες έμεναν κατά μέσον όρο μόνο έξι μήνες σε κάθε μαγαζί, τότε ο μέσος μαθητευόμενος στη διάρκεια τριών ετών μπορεί να αποκτούσε στενούς δεσμούς με δεκαπέντε πολυταξιδεμένους ανθρώπους, ενώ ο μέσος περιοδεύων κάλφας με πολύ περισσότερους. Οι καλφάδες δε συναντιόνταν μόνο μέσα στα εργαστήρια αλλά και στο δρόμο και στα πανδοχεία, τα οποία λειτουργούσαν και ως χώροι ό­ που ζητούνταν και προσφέρονταν δουλειές και αντικαταστάτες με μια πολύ τελετουργική διαδικασία. 56 Ε ίχαν πολλές ευκαιρίες να μιλήσουν για τα προβλήματα του επαγγέλματος, για τα νέα της ημέρας και γενικά να ανταλλάξουν πληροφορίες. Στις πιο μεγάλες πόλεις, οι παπουτσήδες, ό­ πως και οι περισσότεροι άλλοι επαγγελματίες, ζούσαν και εργάζονταν σε συγκεκριμένους δρόμους όπου ήταν συγκεντρωμένα τα τσαγκαράδι­ κα. Στα κέντρα της υποδηματοποιίας, της πόλης ή της υπαίθρου, οι συ­ νάδελφοι αφθονούσαν. Αφού η δουλειά δεν απαιτούσε πολύ χώρο, αρκε­ τοί ημιπρολετάριοι που έκαναν εξωτερικές εργασίες ή μαστόροι της σο­ φίτας μπορούσαν να μοιράζονται από κοινού το ίδιο εργαστήρι. Ακόμα κι ο μοναχικότερος τσαγκάρης πρέπει να είχε κάποια στιγμή κοινωνικο­ ποιηθεί μέσα στην κουλτούρα αυτής της «ευγενικής τέχνης». Η «κουλτούρα των παπουτσήδων», την οποία ο Peter Burke προσφά­ τως χαρακτήρισε ως ισχυρότερη από τις κουλτούρες όλων των τεχνών, με εξαίρεση των υφαντουργών,57 ήταν ασυνήθιστα έντονη και ανθεκτική. Στη Σκωτία, για παράδειγμα, ο προστάτης άγιος της τέχνης επέζησε της Arbeiterschaft in der Schuhindustrie und einem aberschleisischen Walzwerke, Schriften des Vereins fur Sozialpolitik, αρ. cliii, Μόναχο και Λειψία 1915, σ. 6. 55. Υπολογισμένο από τον Joseph Belli, Die Rate Feldpast unterm Sazialistengesetz, Βόννη, έκδοση 1 978, σ. 54-94. Είμαστε υπόχρεοι στον Rainer Wirtz γι' αυτή την αναφορά. Ο JuJius Pierstorff, «Drei Jenaer Handwerke», στο Untersuchungen uber die Lage des Handwerks in Deutschland 9 (Schriften des Vereins fUr SocialpoJitik, αρ. lxx, Λειψία 1897), σ. 36, επισημαί­ νει ότι οι καλφάδες έμεναν στο ίδιο μαγαζί το πολύ έξι μήνες. 56. Το βιβλίο του Α. Griessinger, Das symbalische Kapital der Ehre . . , ό . π . , σ. 1 02-107, πε­ ριγράφει θαυμάσια αυτές τις τελετουργίες της Γερμανίας του δέκατου όγδοου αιώνα. 57. Ρ. Burke, Papular Culture in Earl Madern Eura e, ό.π., σ. 38-39. .

Η ΡΙΖΟΣΠΑΣΤΙΚΗ ΠΑΡΑΔΟΣΗ

καλβινιστικής μεταρρύθμισης ως «Βασιλιάς Κρίσπιν», και στην Αγγλία η μέρα του Αγίου CήSΡίn γιορταζόταν μέχρι και το δέκατο ένατο αιώνα ως γιορτή των παπουτσήδων, συχνά με παρελάσεις της συντεχνίας, ή α­ ναβίωσε από τους καλφάδες για πολιτικούς λόγους, όπως στο Norwich το 1813. Στα τέλη του αιώνα ήταν ακόμα ζωντανή ή τη θυμούνταν σε μερικές καθαρά αγροτικές περιοχές. Η πρώιμη παρακμή των οργανωμέ­ νων συντεχνιών και ενώσεων στην Αγγλία καθιστά τέτοιες επιβιώσεις α­ κόμα πιο εντυπωσιακές. 58 Παρ' όλα αυτά δε φαίνεται να υπάρχει τίποτα στις επίσημες ή στις α­ νεπίσημες παραδόσεις του επαγγέλματος που να συνδέει ειδικά τους παπουτσήδες με τη διανόηση ή ακόμα και με το ριζοσπαστισμό. Οι πα­ ραδόσεις τους τόνιζαν ένα αίσθημα υπερηφάνειας, που σε μεγάλο βαθμό βασιζόταν στο ότι το επάγγελμα ήταν απαραίτητο σε πλούσιους και φτωχούς, σε νέους και γέρους. Αυτό είναι το συνηθέστερο μοτίβο των τραγουδιών των παπουτσήδων καλφάδων . 59 Τόνιζαν επίσης την ανεξαρ­ τησία, ιδιαίτερα την ανεξαρτησία του κάλφα, η οποία αποδεικνυόταν α­ πό τον έλεγχο που είχε ο τσαγκάρης πάνω στο χρόνο της δουλειάς και της ανάπαυσης, από τη δυνατότητα που είχε να γιορτάζει την Αγία Δευ­ τέρα και άλλες γιορτές κατά πως ήθελε.6Ο Και αφού η κοινωνική ανά­ παυση και το πιοτό ήταν αχώριστα, τόνιζαν ακόμα την οινοποσία, συνή­ θεια για την οποία οι παπουτσήδες ήταν διάσημοι, κι άλλα παρεπόμενα της κουλτούρας των καπηλειών, όπως τη βίαιη επίλυση των διαφωνιών. «Ψάξε την καλύτερη μπύρα, αυτήν που πίνουν οι παπουτσήδες κι οι α­ μαξάδες», λέει μια πολωνική παροιμία. Η φαρσοκωμωδία του Johann Nestroy, Lumpazivagabundus ( 1 836), που παρακολουθεί τις περιπέτειες τριών ιδεοτυπικών καλφάδων, παρουσιάζει τον παπουτσή σαν έναν ερα­ σιτέχνη αστρονόμο (το ενδιαφέρον του για τους κομήτες ίσως να ε­ μπνεύστηκε από την ανάγνωση αλμανάκ) αλλά και σαν έναν εντυπωσια­ κό και καβγατζή πότη. Δεν υπάρχουν όμως ιδιαίτερες συσχετίσεις με τη διανόηση . Η πιο εύλογη ίσως ερμηνεία του διανοουμενισμού του επαγγέλματος έχει να κάνει με το γεγονός, ότι η δουλειά του παπουτσή αφ' ενός ήταν 58. Robert Chambers, The Book ο[ Days, 2 τόμοι, ΛονlΗνο και Εδιμβούργο 1 862-1 864, τόμο 2 , σ. 492 ' A . R . Wright, BriIish Calendar Customs: England, εκδ. Τ.Ε. Lones, 3 τόμοι, Folk-Lore Soc . , αρ. xcvii, cii, cvi, Λονδίνο και Γλασκώβη 1 936-1940, τόμο 3, σ. 1 02 - 1 04. Στην Αγγλία (όχι όμως στη Σκωτία) ίσως να βοηθήθηκε από τη σύνδεση της γιορτής του Αγίου Crispin με τον εθνικισμό, μια που, όπως θα θυμούνται οι αναγνώστες του Ερρίκου Ε' του Σαίξπηρ, αυτή ήταν η μέρα της μάχης του AgiIlcourt εναντίον της Γαλλίας. 59. Α. Gήessίπger, Das symbolische ΚaρίΙaΙ der Ehre . , ό.π., σ. 1 30-133. 60. Βλ. Κ. Brooker, «The Northampton Shoemakers' Reaction ιο Industrialisation», 6.π., passim, για τις συγκρούσεις που προκύπτουν από αυτό στη διάρκεια της εκβιομηχάνισης. Βλ. επίσης Ν. Mansfield, «John Brown: Α Shoemaker's Place irι London» , 6 . π . , passim . .

.

ΠΟΛΙΤιΚΟΠOlΗΜΕΝOl ΠAΠOrΓΣHΔEΣ

καθιστική, αφ ' ετέρου δεν απαιτούσε ιδιαίτερο σωματικό κόπο. Ίσως να ήταν η λιγότερο κοπιαστική δουλειά για τους ανθρώπους της υπαίθρου. Αποτέλεσμα ήταν να μπαίνουν συχνά στο επάγγελμα αγόρια μικρόσω­ μα, αδύνατα ή με κάποια σωματική αναπηρία. Τέτοια είναι η περίπτωση του Jakob Bohme, του μυστικιστή,61 του Robert Bloomfield, συγγραφέα του The Farmer's ΒσΥ,62 του William Gifford, εκδότη αργότερα του Quarter/y Review, που «τον βάλανε [ . . . ] στο αλέτρι», αλλά «γρήγορα κατάλαβαν ό­ τι ήταν πολύ αδύνατος για τέτοια βαριά δουλειά», του John Pounds, πρωτεργάτη των «Ragged Schools» [λαίκά πρωτοβάθμια σχολεία] , ο ο­ ποίος έγινε παπουτσής όταν σακατεύτηκε από ένα ατύχημα κι εγκατέ­ λειψε την παλιά του δουλειά στο ναυπηγείο,63 του John Lobb, ιδρυτή μια διάσημης επιχείρησης στο St James που υπάρχει ακόμα,64 και σίγουρα πολλών άλλων. Στο Loitz της Πομερανίας, «σχεδόν όλοι όσοι ασχολού­ νται μ' αυτό το επάγγελμα είναι ανάπηροι ή άνθρωποι που δεν κάνουν γι' αγροτικές ή βιομηχανικές δουλειές». Εξ ου και η τάση των παπου­ τσήδων των χωριών, που δεν μπορούν να τα φέρουν βόλτα με την τέχνη τους, να κάνουν (όπως στην πόλη Heide, στο Schleswig) δεύτερες δου­ λειές όπως νυχτοφύλακας, επιστάτης σχολείου, υπάλληλος για θελήματα, γκαρσόνι, ντελάλης, βοηθός εφημέριος ή βοηθός ταχυδρόμος και οδοκα­ θαριστής.65 Οι οδηγίες στρατολόγησης στο αμερικανικό ναυτικό το 1 8 1 3 επέμεναν στη στρατολόγηση «μόνο δυνατών, υγιών και καλών ανδρών. Στεριανοί μπορούν να υπηρετήσουν σαν ορντινάτσες. Θαλασσινοί [ . . . ] αλλά κατ' ουδένα τρόπο ράφτες, παπουτσήδες ή μαύροι [sic], καθώς αυ­ τοί, λόγω των απασχολήσεών τους, σπάνια διαθέτουν φυσική ρώμη » .66 Ο Ramazzini είχε επισημάνει το μεγάλο αριθμό παραμορφωμένων (<< καμπούρηδων, κουτσών ») τσαγκάρηδων και ραφτάδων στις ιταλικές παρελάσεις των συντεχνιών.67 Σε αντίθεση, ωστόσο, με τους ράφτες, οι τσαγκάρηδες δεν είχαν συνδεθεί παροιμιωδώς με τη φιλασθένεια, κι αυ­ τό επιβεβαιώνεται κι από τις βρετανικές στατιστικές της θνησιμότητας 61. Allgemeine Deutsche Biographie, τόμ 3, λήμμα για τον Jakob B6hme. 62. Dictionary σΙ National Biography, τόμ 5. 63. W . E . Winks, Lives σΙ Illustrious 5hoemakers, ό.π. σ. 81, 1 80. 64 . Brian Dobbs, The Last 5hall Be First: The CoIourlrll 5tory σΙ John Lobb, the 5Ι. Jαmes 's Bootmaker, Λονδίνο 1972, σ. 27-28. 65. Β. Aebert, «Die Schuhmacherei ίη Loitz», στο Untersuchungen iίber die Lage des Hand­ werks in Deutschland 1 , Schriften des Vereins fίίr Socialpolitik, αρ. ΙΧίί, Λειψία 1 895, σ. 39, 49' Siegfried Heckscher, « ϋber die Lage des Schuhmachergewerbes ίη Altona, Elmshorn, Heide, Preetz und Barmstedt» , στο Untersuchungen iίber die Lage des Handwerks in Deutschland 1 , ό.π., σ. 2. 66. us National Archives RG 2 1 7, Fourth Auditor Accounts, Numerical Series, 1 14 1 . Αυτή την αναφορά την οφείλουμε στον Christopher McKee. 67. Bemardino Ramazzini, Health Preserved, in Two Treatises, 2η έχδ. , Λονδίνο 1 750, σ. 2 1 5. ο

ο

.

Η ΡΙΖΟΣΠΑΣΤιΚΗ ΠΑΡΑΔΟΣΗ

των επαγγελμάτων κατά το δέκατο ένατο αιώνα.68 Από την άλλη, ο τύ­ πος του χωλού τσαγκάρη καταγράφεται ήδη στον λατίνο δραματουργό Πλαύτο. Ίσως εδώ έχει να κάνει το γεγονός, ότι πολλοί τσαγκάρηδες στα χωριά συνδύαζαν το επάγγελμά τους με αγροτικές δραστηριότητες. Ό ­ μως, την τέχνη του τσαγκάρη την επέλεγαν, σε έναν βαθμό τουλάχιστον, αγόρια τα οποία δεν ήταν ικανά να συναγωνιστούν συνομήλικούς τους που εργάζονταν στις παραδοσιακά εκτιμώμενες δουλειές που απαιτού­ σαν φυσική ρώμη. Αυτό ίσως ν α τους έδωσε ένα κίνητρο για να αποκτή­ σουν άλλα είδη γοήτρου. Και ίσως ο κάπως ρουτινιάρικος χαρακτήρας μεγάλου μέρους της δουλειάς τους, που μπορούσε εύκολα να συνδυάζε­ ται με στοχασμούς, παρατήρηση και συζήτηση, να τους οδήγησε σε πνευματικές κατευθύνσεις. Οι παπουτσήδες που εργάζονταν μαζί σε με­ γαλύτερα εργαστήρια, συγκαταλέγονταν στις τέχνες (όπως ήταν ακόμα οι ράφτες και οι τσιγαράδες) που ανέπτυξαν το θεσμό του « αναγνώστη »: έτσι κάποιος απ' όλους αναλάμβανε ε κ περιτροπής να διαβάζει δυνατά εφημερίδες ή βιβλία, ή ένας γέρος στρατιώτης που τον προσλάμβαναν για να διαβάζει, ή το μικρότερο αγόρι που είχε το καθήκον να φέρνει και να διαβάζει τα νέα. (Ο George Bloomfield, ένας ελάσσων παπουτσής­ ποιητής, υπέθεσε, όχι αδικαιολόγητα, ότι ίσως εδώ «να βρίσκεται η λύση της απορίας όσων λένε ότι οι "παπουτσήδες είναι πολιτικοί" »).69 Στις πόλεις υπήρχαν κι άλλες τέτοιες ήσυχες και μη απαιτητικές εσωτερικές δουλειές, στα χωριά όμως είναι δύσκολο να σκεφτούμε άλλες, και σίγου­ ρα όχι τους σιδεράδες ή τους αμαξοποιούς. 70 Η δουλειά του τσαγκάρη του επέτρεπε λοιπόν να σκέφτεται και να συζητά την ώρα που δούλευε' η συχνή απομόνωσή του επί ώρες, τον βύ68. Ο John Thomas Arlίdge, The Hygiene, Diseases and ΜοτΙa/ίΙΥ o/ Occupations, Λονδίνο 1 892, σ. 2 1 6, παραθέτει στοιχεία του William Farr από το 1 875 -κάτω του μέσου όρου θνησιμότητα σε όλες τις ηλικίες με εξαίρεση αυτήν των 20-25 και σε αντίθεση με την πολύ υψηλή θνησιμότητα των ραφτών- και του Ratcliffe, ένας αναλυτής της θνησιμότητας των μελών των Φιλικών Εταιρειών, ο οποίος θεωρούσε τη «ζωτικότητά» τους κατώτερη μόνο από εκείνη των δουλευτών αγροκτημάτων και των επιπλοποιών. 69. Ανώνυμος, Crispin Anecdotes ... , ό.π. , σ. 1 26. 70. «Η συχνότητα της εμφάνισης λογοτεχνικών ταλέντων μεταξύ των παπουτσήδων έ­ χει επισημανθεί πολλές φορές. Η δουλειά τους, καθιστική και σχετικά αθόρυβη, μπορεί να θεωρηθεί ότι ευνοεί περισσότερο από άλλες το στοχασμό' ίσως όμως η λογοτεχνική τους παραγωγικότητα να οφείλεται και στο ότι δεν είναι βαρύ επάγγελμα, με αποτέλεσμα να το προτιμούν άτομα ταπεινής προέλευσης που έχουν συνείδηση της πνευματικής περισσό­ τερο δύναμης παρά της σωματικής» : J . 5 . Hall, The Book ο/ the Feet, ό . π. , σ. 4 . Α ν και το κάρφωμα του δέρματος ήταν αιτία να αποκλείουν μερικές φορές τους τσαγκάρηδες από ορισμένες γειτονιές ως « θορυβώδες επάγγελμα» Oarmendes Handwerk) -πρβλ. W.J. 5chroder, Arbeitergeschichte lIl1d ArbeiterbezvegIIng: 1I1dustriearbeit und Organisationsverha/ten ίιι 19. undfriίhen 20. Jahrhundert, Φρανκφούρτη και Νέα Υόρκη 1 978, σ. 91-, ο θόρυβος σπά­ νια αναφέρεται στη φιλολογία σχετικά με τους παπουτσήδες-διανοούμενους.

ΠΟΛΙΤιΚΟΠΟΙΗΜΕΝΟΙ ΠΑΠΟΠΣΗΔΕΣ

53

θ ιζε σε στοχασμούς την τέχνη αυτή τη διάλεγαν αγόρια που ήθελαν πι­ θανώς να αναπληρώσουν τα σωματικά τους μειονεκτήματα' η μαθητεία των παραγιών και οι περιπλανώμενοι καλφάδες τον έφερναν σε επαφή με την κουλτούρα του επαγγέλματος καθώς και με την κουλτούρα και την πολιτική ενός ευρύτερου κόσμου. Θα μπορούσαμε ίσως να προσθέ­ σουμε και ότι το ελαφρύ σακίδιο με τα εργαλεία τού επέτρεπε πιο εύ­ κολα, σε σχέση με άλλα επαγγέλματα, να κουβαλάει μαζί του και βιβλία - και υπάρχουν κάποιες σχετικές μαρτυρίες. Δεν μπορούμε να 'μαστε σί­ γουροι αν όλα αυτά μας δίνουν μια επαρκή, πάντοτε προς επαλήθευση, ερμηνεία της μελετηρότητάς τους. Ωστόσο, τρία πράγματα είναι σαφή: Πρώτον, οι πιο γραμματιζούμενοι τεχνίτες παπουτσήδες ήταν, όπως θα δούμε πιο κάτω, κάτι το διαφορετικό μέσα στο συντριπτικά αναλφά­ βητο περιβάλλον των χωριών και των κωμοπόλεων, στο οποίο μπορού­ σαν να λειτουργούν ως ανεπίσημοι γραφιάδες ή διανοούμενοι των μερο­ καματιάρηδων . Δεν είχαν μεγάλο συναγωνισμό. Δεύτερον, από τη στιγμή που δημιουργήθηκε η εικόνα του διανοούμενου και ριζοσπάστη παπου­ τσή (πράγμα που αναμφισβήτητα έγινε), αυτή επέδρασε με πολλούς τρόπους πάνω στην ίδια την πραγματικότητα. Κάθε φορά που ένας τσα­ γκάρης ταίριαζε σ' αυτόν το ρόλο, εκπλήρωνε τις λαϊκές προσδοκίες. Αποτέλεσμα ήταν η συμπεριφορά των τσαγκάρηδων που είχε να κάνει μ' αυτόν το ρόλο, να επισημαίνεται, να καταγράφεται και να σχολιάζεται συχνότερα. Αυτή η λαϊκή εικόνα ίσως να προσέλκυε νέους με φιλοσοφι­ κά ή πολιτικά ενδιαφέροντα' και αντιστρόφως, αγόρια που έρχονταν σε επαφή με φιλοσοφούντες και ριζοσπάστες παπουτσήδες, μπορούσαν να ενδιαφερθούν γι' αυτά τα ζητήματα. Τέλος, η κουλτούρα του επαγγέλ­ ματος καλλιεργούσε αυτά τα χαρακτηριστικά σε όσους το ασκούσαν, όχι μόνο επειδή αυτό διευκολυνόταν από τις υλικές συνθήκες, αλλά και για­ τί τα ήθη του δεν ήταν εμπόδιο. Σε πολλά επαγγέλματα ένας «αναγνώ­ στης» ίσως να μην μπορούσε να σταθεί ή να τον περιγελούσαν. Στους τσαγκάρηδες ήταν ίσως πιο αποδεκτός ως μια μορφή συμπεριφοράς συμβατή με τα ήθη της ομάδας. Η ανεξαρτησία του τσαγκάρη ήταν στενά συνδεδεμένη με τις υλικές συνθήκες του επαγγέλματος και απ' αυτήν απέρρεε η ικανότητά του να κάνει τον πολιτικό του χωριού. Επιπλέον, το ταπεινό κοινωνικό status του επαγγέλματος και οι σχετικά πενιχρές αποδοχές του, τουλάχιστον κατά το δέκατο ένατο αιώνα, βοηθούν στην ερμηνεία του ριζοσπαστι­ σμού του . Τα δ ύ ο αυτά χαρακτηριστικά συνδέονται μεταξύ τους. Το επάγγελμα βασιζόταν ουσιαστικά στο δέρμα, η κατεργασία του οποίου (εκδορά, κα­ θάρισμα, βυρσοδεψία, κ .ο .κ.) είναι δύσοσμη και βρώμικη, και γι' αυτό συχνά την ασκούσαν άτομα χαμηλής κοινωνικής θέσης ή απόβλητοι (ό-

54

Η ΡΙΖΟΣΠΑΣΤΙΚΗ ΠΑΡΑΔΟΣΗ

πως στην Ινδία και την Ιαπωνία) . Στις απαρχές τους, ο τσαγκάρης και ο βυρσοδέΨης συνδέονταν στενά μεταξύ τους, μια που οι τσαγκάρηδες συ­ χνά κατεργάζονταν μόνοι τους το δέρμα, όπως έκαναν μέχρι τα μέσα του δέκατου ένατου αιώνα στην κοινότητα των παπουτσήδων στο Loitz της Πομερανίας.71 Στη Λειψία, οι βυρσοδέΨες και οι παπουτσήδες αρχι­ κά αποτελούσαν μια ενιαία συντεχνία.72 Η χαμηλή κοινωνική υπόληΨη των παπουτσήδων και η περιφρόνησή τους κατά την αρχαιότητα -τουλά­ χιστoν από τους συγγραφείς73- ίσως να οφείλεται σ' έναν βαθμό σ' αυτή τη σύνδεση με την «ακαθαρσία» ή στην ανάμνησή της. Από την άλλη, το ίδιο το επάγγελμα (που έδινε έμφαση στο ότι ήταν απαραίτητο και ευγενικό) δεν είναι παράλογο να υποθέσουμε ότι έκλινε προς το ριζο­ σπαστισμό από πικρία. Σίγουρα, ένα στοιχείο χαμηλού κοινωνικού status φαίνεται να επιβίωσε, ενισχυμένο πιθανώς και από τη φήμη που είχε ο τσαγκάρης, ότι παραμελούσε το σώμα του . Ακόμα και στα τέλη του δέ­ κατου ένατου αιώνα, ένας συγγραφέας μπορούσε να γράφει για την πα­ ραδοσιακή (προβιομηχανική) τέχνη : «Ως τάξη [ ... ] οι κοινοί παπουτσήδες δεν ήταν ούτε καθαροί ούτε τακτικοί στις συνήθειές τους, και το επάγ­ γελμα εθεωρείτο χαμηλής κοινωνικής στάθμης μια απασχόληση που για να τη μάθει το αγόρι μένει μέσα στα εργαστήρια». 74 Επιπλέον, καθώς το κόστος της μαθητείας ήταν μηδαμινό, οι οικογένειες που δεν είχαν την οικονομική δυνατότητα να βάλουν το παιδί τους σε ένα πιο προσοδοφόρο, αποκλειστικό (και δαπανηρό) επάγγελμα, μπορούσαν να συγκεντρώσουν τα δίδακτρα για να μάθει υποδηματοποιία. Πράγματι, η σύνδεση της τέχνης με τη φτώχεια είναι παροιμιώδης.75 «Όλοι οι παπου­ τσήδες πάνε ξυπόλυτοι», λέει μια γερμανοεβραίκή παροιμία. «ο παπου­ τσής φοράει πάντα τρύπια παπούτσια». Στην περιοχή του Αμβούργου, ένα μείγμα από αποφάγια ήταν γνωστό σαν «η πίτα του τσαγκάρη » . 76 71 . Β . Aebert, « Die Schuhmacherei in Loitz» , ό.π., σ . 38. 72. Nicolaus Geissenberger, « Die Schuhmacherei ίη Leipzig und Umgegen d » , στο Unter­ suchungen uber die Lage des Handwerks in DeutschIand 2, Schriften des Vereins ftir Socialpolitik, αρ. ΙΧίίί, Λειψία 1895, σ. 1 69. 73. Pauly - Wissowa, ReaI-encyclopiidie der classischen Alterthumswissenschaft, 2η σειρά, 4/1 , στήλες 989-994, λήμμα «sutor» . Το χαμηλό κοινωνικό κύρος του επαγγέλματος φαίνεται επίσης κι από τη γλώσσα. Στη Γαλλία savetier ήταν χλευαστικός όρος στην Αγγλία η λέξή cobbler (τσαγκάρης) σήμαινε και τον «botcher» (<<τσαπατσούλψ» και έναν ανειδίκευτο ερ­ γάτη. Βλ. Ρ. Lacroix - Α. Duchesne F. Sere, Histoire des cordonniers ... , ό.π., σ. 1 79. 74 . }.Τ. Arlidge, The Hygiene, Diseases and Mortality of Occupations, ό.π., σ. 216. 75. W.}. Schroder, Arbeitergeschichte... , ό. π. , σ. 93. 76. Για αυτές τις αναφορές για τους παπουτσήδες βλ. Ανώνυμος, Crispin Anecdotes ... , ό. π. , σ. 1 02 ' Deutsches Sprichworter-Lexikon, τόμο 4, στήλες 398-401 ' English Dialect Dictionary, τόμο 1 , λήμματα «cobbler» . « C obbler's dinner - bread and bread to i t » . Η λα'ίκή εντύπωση, από την αποικιακή Αμερική μέχρι την Ευρώπη, ήταν πως ό,τι και να 'ταν, ο τσαγκάρης σπάνια ήταν εύπορος. Η φτώχεια και η ροπή στη φιλοσοφία κάθε άλλο παρά -

55

ΠΟΛIΤιΚΟΠOJΗΜΕΝΟI ΠAΠOrΓΣHΔEΣ

Η συνύπαρξη ανεξαρτησίας και φτώχειας στο επάγγελμα οφείλεται εν μέρει στο ότι ήταν πανταχού παρόν. Ε ίχε οργανωθεί από νωρίς, τόσο στις πόλεις όσο και στην ύπαιθρο, τουλάχιστον στις εύκρατες ζώνες ό­ που είχε αναγνωριστεί από παλιά ότι για υποδήματα σκληρών εξωτερι­ κών εργασιών «τίποτα δεν είναι σαν το δέρμα». Οι παπουτσήδες, συνή­ θως ταπεινής καταγωγής και οι ίδιοι, εξυπηρετούσαν μια πελατεία που περιλάμβανε πάρα πολλούς ταπεινούς ανθρώπους. Η παραγωγή και η ε­ πιδιόρθωση δερμάτινων υποδημάτων απαιτεί κάποιου είδους ειδίκευση, σε αντίθεση με άλλα είδη κατασκευής και επισκευής. Στα τέλη του δέ­ κατου ένατου αιώνα υπήρχαν ακόμα παπουτσήδες που ήταν ειδικευμέ­ νοι να πηγαίνουν στα αλπικά αγροκτήματα στην Αυστρία (StDrschuster) για να φτιάξουν και να επιδιορθώσουν τα παπούτσια της χρονιάς με το­ μάρια και δέρματα που τους παρείχαν οι ίδιοι οι αγρότες.77 Οι παπου­ τσήδες και οι τσαγκάρηδες ήταν επομένως όχι μόνο μια τέχνη που είχε οργανωθεί ως τέτοια σε μια ασυνήθιστα πρώιμη εποχή (είναι ανάμεσα στις παλαιότερες συντεχνίες που αναφέρονται τόσο στην Αγγλία όσο και στη Γερμανία),Ί8 αλλά και μία από τις πιο ευρέως διαδεδομένες τέχνες στην πόλη και στην ύπαιθρο. Στη Σεβίλλη του δέκατου όγδοου αιώνα, όπως και στο Bαλπαρα"tζo του δέκατου ένατου, υπερείχαν αριθμητικά ό­ λων των άλλων τεχνών. 79 Τ ο ίδιο και στην Πρωσία το 1800, όπου ακο­ λουθούσαν οι ράφτες και οι σιδεράδες. Στη Βαυαρία το 1 77 1 τους ξε­ περνούσαν μόνο οι υφαντές, αλλά στα εμπορικά χωριά ήταν πρώτοι, α­ κολουθούμενοι από τους ζυθοποιούς και τους υφαντές.80 Στην αγροτική αντιφατικές καταστάσεις ήταν- μπορούν μάλιστα να μας βοηθήσουν να εξηγήσουμε τη μα­ κροχρόνια φήμη των τσαγκάρηδων ως ριζοσπαστών. Οι σκεπτόμενοι άνδρες μεταξύ των φτωχών ήταν πολύ πιθανό να γίνουν ριζοσπάστες πολιτικά και ιδεολογικά. Στις αναμνή­ σεις του John Brown, «οι μεγάλοι ρήτορες του επαγγέλματος» περιγράφονται ως « άνδρες με κουρελιασμένα ρούχα και αξιοθρήνητη εμφάνιση », που « βγάζουν λόγους με μια συγκι­ νητική και γλαφυρή γλώσσα»: Ν. Mansfield, «John Brown: Α Shoemaker's Place in London», 6.π., σ. 1 3 1 . 7 7 . Max von Tayenthal, « Die Schuhwarenindustrie Osterreichs», Sociale Rundschau. (Arbeitsstatistisches Amt im k. u. k. Handelsministerium), αρ. ii, pt Ι. 1901 . σ. 764. 78. George Unwin, The Gilds and Companies ο/ London, Λονδίνο 1 9 08, σ. 82' Ν. Geis­ senberger, « Die Schuhmacherei in Leipzig und Umgegend », 6.π., σ. 169' R. Watteroth, « Die Erfurter Schuharbeiterschaft», 6.π., σ. 1 5 . 7 9 . Τ ο 1 8 5 4 , στις επαρχίες του Σαντιάγκο και του Βαλπαρα'ίζο υπήρχαν 5 . 8 6 5 α π ' αυ­ τούς, σε σύγκριση με 3. 720 ξυλουργούς, 1 .6 1 5 ράφτες, 1 . 287 οικοδόμους και χτίστες, και 1 .088 σιδεράδες και πεταλωτές: Ι . Α . Romero, La Sociedad de la Igualdad: los artesanos de Santiago de Chίle Υ sus primeras experiencias politicas, 1 82 0 - 1 85 1 , Μπουένος Άιρες 1 978, σ. 1 4 ' βλ. επίσης Α . Bemal Α . Collantes de Teran Α . Garcia-Baquero, « Sevilla: de los gremios a la industriaΙiΖaciόn », Estudios de historia social, τχ. 5-6 ( 1978), Μαδρίτη, σ. 7-3 1 0, ιδιαίτερα πίνακας 8. 80. Α. Griessinger, Das symbolische ΚapίΙαl der Ehre . , ό.π., σ. 87-90. -

-

.

.

Η ΡΙΖΟΣΠΑΣTlΚΗ ΠΑΡΑΔΟΣΗ

Φρισσία το 1 749 υπήρχαν 5,79 τσαγκάΡ'Υ]δες ανά 1 . 000 κατοίκους, σε σύ­ γκρισ'Υ] με 4,53 υφαντές, 4,48 ξυλουργούς, 3,70 φουρνάΡ'Υ]δες, 2,08 σιδε­ ράδες, 1 , 76 κλ'Υ]ρικούς, 1 ,51 ταβερνιάρ'Υ]δες και 1 ,45 ράφτες οι τσαγκά­ Ρ'Υ]δες απαντώνται στο 54% όλων των οικισμών, οι ξυλουργοί στο 52%, οι σιδεράδες στο 40% και οι ταβερνιάΡ'Υ]δες στο 32%.81 Ε ίναι φανερό ότι ο κόσμος είχε μεγαλύτερ'Υ] ανάγκ'Υ] από ειδικευμένους παπουτσήδες και τσαγκάΡ'Υ]οες σε κοντινή απόστασ'Υ] παρά από άλλους τεχνίτες και υπ'Υ]­ ρεσίες. Το επάγγελμα του παπουτσή, αν και απλωνόταν σε ένα ευρύ φάσμα δεξιοτήτων και ειδίκευσ'Υ]ς, παρέμεινε αρκετά πρωτόγονο, όσον αφορά τφ τεχνολογία και τον καταμερισμό εργασίας, και με ένα αρκετά ομοιο­ γενές προ"ίόν, για να εξακολουθήσει ουσιαστικά να αποτελεί μια ενιαία τέχν'Υ]. Δεν παραΤ'Υ]ρείται εδώ κάτι ανάλογο με τον αυξανόμενο κατακερ­ ματισμό ης επεξεργασίας των μετάλλων σε ξεχωριστές εξειδικευμένες τέχνες, που τόσο συχνά απαντώνται ση μεσαιωνική OLκονομία των συ­ ντεχνιών. Σε γενικές γραμμές, από Τ'Υ] στιγμή που το επάγγελμα διαχω­ ρίσΤ'Υ]κε από τους βυρσοδέΨες, από τους εμπόρους δερμάτων και από τους άλλους παραγωγούς και προμ'Υ]θευτές των πρώτων υλών του, οι βα­ σικές .εσωτερικές του ρωγμές ήταν εμπορικής μορφής - ανάμεσα σε πα­ πουτσήδες και σε πωλ'Υ]τές παπουτσιών (είτε αυτοί κατασκεύαζαν επίσ'Υ]ς παπούτσια είτε όχι) . Υπήρχε επίσ'Υ]ς ένας καταμερισμός ανάμεσα σε ό­ σους έφτιαχναν παπούτσια και σε όσους απλά επιδιόρθωναν, οι οποίοι χαραΚΤ'Υ]ρίζονται με διάφορους τρόπους - cordwainers και cobblers [πα­ πουτσήδες και τσαγκάΡ'Υ]δες στα αγγλικά], savatiers [στα γαλλικά], Flickschuster [στα γερμανικά], ciabattino [στα ιταλικά], αν και θα πρέπει να σ'Υ]μειώσουμε, ότι οι έμποροι προήλθαν κυρίως από τους cordwainers. Η διάκρισ'Υ] ανάμεσα σε κατασκευαστές και σε επιδιορθωτές είχε θεσμο­ ΠOL'Υ]θεί μερικές φορές σε ξεχωριστές συντεχνίες, αν και οι συντεχνίες των cobblers δυσκολεύονταν να αποδεσμευτούν πλήρως από τον έλεγχο των cordwainers ή να παραμείνουν βιώσψες. Η τσαγκαρική (cobbling) ήταν σαφώς ένας υποδεέστερος κλάδος, και ο όρος στα αγγλικά ΧΡ'YJOψοποιείτο για κάθε εργασία χαμ'Υ]λής ποιόη­ τας. Ωστόσο, 'Υ] διαχωριστική γραμμή ήταν ασαφής, ειδικά σε εποχές και περιοχές (όπως στ'Υ] Γερμανία του δέκατου όγδοου αιώνα) όπου μια μάλλον στατική ζήτ'YJO'Υ] αντιστοιχούσε σε μια αυξανόμεν'Υ] προσφορά στις πόλεις.82 Λίγοι ήταν εκείνοι που μπορούσαν να ζουν φτιάχνοντας μόνο παπούτσια. Στφ πραγματικότψα ήταν αυτονόψο, ότι οι κατασκευα­ στές επιδιόρθωναν κιόλας. Έτσι έλεγαν, σίγουρα ρψορικά, ότι για να 8 1 . Ι.Α. Faber, Drie Eeuwen Friesland, 2 τόμοι, A . A . G . Bijdragen, αρ. xvii,. Wageningen 1972, τόμο 2, πίνακες 1 1 1 .8, 1 1 1 .9, σ. 444-445 και 446-447 αντίστοιχα. 82. Α. Griessinger, Das symbolische ΚaρίΙaΙ der Ehre ... , ό.π., σ. 90-95.

ΠΟΛΙΤΙΚΟΠΟΙΗΜΕΝΟΙ ΠΑΠΟΠΣΗΔΕΣ

57

φτάσει ένας μάστορας σ ε ένα «αξιοπρεπές» εισόδημα (91 gulder το χρόνο), «έπρεπε να φτιάχνει κάθε μέρα ένα ζευγάρι καινούργια παπού­ τσια ή τρία ζευγάρια σόλες και μπαλώματα, και επιπλέον να έχει πελά­ τες που να πληρώνουν». Δεν είναι λοιπόν παράξενο που το δέκατο ό ­ γδοο και τ ο δέκατο ένατο αιώνα ο ι όροι στα αγγλικά χρησιμοποιούνται εναλλακτικά,83 ενώ στα γαλλικά η λέξη cordonnier έφτασε να σημαίνει τόσο τον κατασκευαστή όσο και τον επιδιορθωτή, όπως και η λέξη Schu­ ster στη λαίκή γερμανική χρήση, παρά την τάση τού πιο «αριστοκράτη » Schuhmacher να κερδίσει έδαφος εις βάρος του.84 Και πράγματι, πέραν των πόλεων, οι οποίες βρίσκονταν κάτω από έναν ισχυρό έλεγχο των συ­ ντεχνιών και παρήκμαζαν, πώς ήταν δυνατόν να κρατηθούν αυστηρά διαχωρισμένες η κατασκευή και η επιδιόρθωση των παπουτσιών ; Η εκτεταμένη ζήτηση για εξειδικευμένους παπουτσήδες και τσαγκά­ ρηδες καθιστούσε αδύνατη τη μονοπώληση της τέχνης από τις συντε­ χνίες των πόλεων. Η τσαγκαρική στα χωριά ήταν πολύ δύσκολο να απα­ γορευτεί, και παρόλο που ήταν (δίχως αμφιβολία, αναπόφευκτα) ελεύθε­ ρη από τον έλεγχο των συντεχνιών, έπρεπε σχεδόν πάντοτε να διδαχθεί από κάποιου είδους παπουτσή. Δεν υπήρχε τρόπος να αποτρέψεις τον τσαγκάρη της περιοχής να καλύψει την τοπική ζήτηση για παπούτσια, ειδικά για τα πιο καθημερινής χρήσης, μέχρι την έλευση της παραγωγής και διανομής μεγάλης κλίμακας. Έτσι λοιπόν, καλφάδες που δεν είχαν πολλές πιθανότητες να γίνουν μαστόροι στο ελεγχόμενο επάγγελμα της πόλης, προτιμούσαν να στήσουν ένα δικό του μαγαζί σε κάποιο χωριό ή κωμόπολη. Πράγματι, μια αύξηση της τάσης αυτής παρατηρείται στη Γερμανία αρκετά αργά, το δέκατο ένατο αιώνα. Όταν το 1840 έχουμε την άρση της απαγόρευσης που ίσχυε για τους παπουτσήδες (όχι όμως και για τους τσαγκάρηδες) στην ύπαιθρο της Σαξονίας, και επιτράπηκε στο εξής να υπάρχει ένας μάστορας (δίχως παραγιούς) σε κάθε χωριό, αμέσως έκανε την εμφάνισή του ένας σημαντικός αριθμός χωρικών πα­ πουτσήδων.85 Μπορούμε εύλογα να υποθέσουμε ότι πολλοί απ' αυτούς απλά άλλαξαν τον επίσημο τίτλο τους. 83. Έτσι, π.χ. , ο Winks εξετάζει το πρόβλημα της ιδεολογικής διάκρισης των παπου­ τσήδων κάτω από τον τίτλο « Ενας αστερισμός φημισμένων τσαγκάρηδων»: W . E . Winks, «Α Constellation of Celebrated Cobbleτs» , Lives σ! Illustrious Shoemakers, ό . π . , σ. 229 Κ . ε . Για την εναλλαξιμότητα των όρων βλ. Scottish National Dictionary, λήμμα «soutef» . 84. C . N. R . S . , Tresor de Ιa langue Jranraise. Παρίσι 1 978, λήμμα «cordonnier» ' Grimms Worterbuch, λήμμα «Schuster» . 85. Ν. Geissenberger, « Die Schuhmacherei ίη Leipzig und Umgegen d » , 6 . π. , σ. 1 75. Το 1 882 στη Γερμανία, το 46,5% όλων των ανεξάρτητων παπουτσήδων βρισκόταν σε χωριά κάτω των 2 . 000 κατοίκων (τα δύο τρίτα αυτών είχαν και μια δεύτερη απασχόληση). Τα δύο τρίτα όλων των ανεξάρτητων παπουτσήδων βρίσκονταν σε κέντρα με λιγότερους από 5.000 κατοίκους. Statistik des Deutschen Reiches NF Bd 4 . 1 -2, σ. 1 1 94 και NF Bd 1 1 1 , σ. 1 04 Κ . ε .

Η ΡΙΖΟΣΠΑΣΤΙΚΗ ΠΑΡΑΔΟΣΗ

Από την άλλη, αν και δεν υπάρχει μια σαφής διαχωριστική γραμμή α­ νάμεσα στον πιο ειδικευμένο παπουτσή και στον πιο ταπεινό τσαγκάρη, το τεράστιο μέγεθος του επαγγέλματος δείχνει ότι γενικά πρέπει να συ­ μπεριέλαβε έναν ασυνήθιστα μεγάλο αριθμό του περιθωρίου, που δεν μπορούσαν να ζήσουν μόνο από την τέχνη τους, καθώς η επιδιόρθωση παπουτσιών -απ' την οποία οι γερμανοί τσαγκάρηδες των χωριών μπο­ ρούσαν να κερδίσουν το μισό τους εισόδημα- ήταν πασίγνωστο πως δεν ήταν προσοδοφόρα. Προβιομηχανικά στοιχεία είναι δύσκολο να βρεθούν, αλλά ένας υπολογισμός για ένα χωριό της Σουηβίας το δέκατο ένατο αι­ ώνα δείχνει ότι λόγω της ανεπαρκούς ζήτησης ένας τσαγκάρης δεν ήταν ' δυνατόν να φτιάχνει, κατά μέσον όρο, πάνω από επτά ζευγάρια υποδή­ ματα το χρόνο·86 επομένως, για τους περισσότερους η τέχνη δεν μπο­ ρούσε παρά να είναι μια συμπληρωματική πηγή εισοδήματος. Η φήμη του επαγγέλματος ως φτωχού έχει λοιπόν μια βάση, αλλά οι λόγοι για τον υπερπληθυσμό του δεν είναι σαφείς. Ίσως εν μέρει να εξηγείται από το μικρό κόστος του βασικού εξοπλισμού και τη δυνατότητα να το ασκεί κανείς σπίτι του' ίσως ακόμα απ' το ότι οι παπουτσήδες στρατολογού­ νταν απ' έξω, εκτός των γραμμών των ανθρώπων της τέχνης και των οι­ κογενειών τους. Οι τυπογράφοι και οι υαλουργοί στρατολογούσαν μόνο από τα παιδιά τους, τους συγγενείς τους και λίγους προνομιούχους τρί­ τους στους παπουτσήδες σπάνια γινόταν αυτό .8? Το αποτέλεσμα ήταν ότι οι παπουτσήδες δεν έλεγχαν ούτε την είσοδο στο επάγγελμα ούτε το μέγεθός του, εξ ου κι ο υπερπληθυσμός του. Το επάγγελμα επομένως δεν ήταν καθόλου ομοιογενές. Όσο καιρό ό­ μως παρέμενε ένα χειροτεχνικό επάγγελμα -μέχρι τη δεκαετία του 1850 δεν είχε εισαχθεί ούτε η οικιακή ραπτομηχανή-, οι διαιρέσεις στο εσωτε­ ρικό του ήταν ασαφείς και ρευστές. Γι' αυτό, παρόλο που μεταξύ των παπουτσήδων υπήρχαν πιο « αριστοκρατικοί» ή προνομιούχοι τομείς, ό­ πως και στους ράφτες (για παράδειγμα αυτοί που εργάζονταν στις πό­ λεις για παραγγελίες πολυτελείας), κανένα απ' αυτά τα επαγγέλματα ως σύνολο δε βρισκόταν Ψηλά στην ιεραρχία των τεχνών, όπως παρατή­ ρησε ο κομμουνιστής Wilhelm Weitling.88 Και τα δύο, και ιδιαίτερα οι παπουτσήδες, ήταν εξαιρετικά πολυπληθή και επομένως περιείχαν στους 86. Utz JaeggIe, Kiebingen: Eine Heimatgeschichte, Tubingen 1977, σ. 249. Σχεδόν κανένας από τους παπουτσήδες της περιοχής δεν ανήκε στο ανώτερο κοινωνικό στρώμα του χω­ ριού και η πλεLOΨηφία τους ούτε στο μεσαίο στρώμα. «Ακόμα και σήμερα, οι παπουτσή­ δες δε μετράνε στο χωριό »: στο ίδιο. Ε ίμαστε υπόχρεοι στον Rainer Wirtz γι' αυτή την α­ ναφορά. 87. Γνωρίζουμε, ωστόσο, ότι κατά το δέκατο όγδοο αιώνα ήταν ασυνήθιστα υΨηλή η OL­ κογενειακή συνέχεια από γενιά σε γενιά μεταξύ των παπουτσήδων του Λονδίνου. 88. WiIheIm Weίtling, Garantien der Harmonie und Freiheit, Βερολίνο, έκδοση 1955, σ. 289.

ΠΟΛΙΤΙΚΟΠΟΙΗΜΕΝΟΙ ΠΑΠΟΠΣΗΔΕΣ

59

κόλπους τους έναν εξαιρετικά μεγάλο αριθμό περιθωριακών και φτω­ χών. Ανάμεσα στους εκατοντάδες τεχνίτες καλφάδες που συνέρευσαν στο εκβιομηχανιζόμενο Wiener Neustadt τη δεκαετία του 1840 και ζήτησαν να μείνουν εκεί, το 1 4,7% (το 1 7% των προερχόμενων από τη Βοημία) ή­ ταν παπουτσήδες, και ακολουθούσαν από κάποια απόσταση με 10% ( 1 4,6 των Βοημών) οι ράφτες και με 8,3% (9, 1 Βοημών) οι ξυλουργοΙ89 Ο παπουτσής του χωριού ήταν αυτοαπασχολούμενος και η επιχείρησή του χρειαζόταν μικρό κεφάλαιο. Ο εξοπλισμός ήταν φτηνός, ελαφρύς και κινητός, και το μόνο που χρειαζόταν ήταν μια φτωχική στέγη πάνω απ' το κεφάλι του για να δουλεύει και να ζει, εν ανάγκη στον ίδιο χώρο. Αυ­ τό τον έκανε εξαιρετικά ευκίνητο, δεν τον ξεχώριζε όμως από πολλές άλλες τέχνες. Εκείνο που τον ξεχώριζε ήταν η επαφή του με μεγάλους αριθμούς ταπεινών ανθρώπων καθώς και η ανεξαρτησία του από αφεντι­ κά, πλούσιους πελάτες και εργοδότες. Οι αγρότες εξαρτιόνταν από τους γαιοκτήμονες οι αμαξοποιοί και οι οικοδόμοι, από τις παραγγελίες α­ γροτών και εύπορων ανθρώπων' οι ράφτες εξυπηρετούσαν τους πλούσι­ ους, αφού οι φτωχοί έφτιαχναν μόνοι τους τα ρούχα τους. Ο παπουτσής εξυπηρετούσε κι αυτός τους πλούσιους, αφού τον είχαν ανάγκη' στις πε­ ρισσότερες περιπτώσεις όμως, η βασική του πελατεία ήταν οι φτωχοί, γιατί κι αυτοί τον χρειάζονταν. Αυτό είναι βέβαιο, παρότι δε γνωρίζουμε όσα θα 'πρεπε για την πραγματική χρήση του δέρματος για υπόδηση μεταξύ των φτωχών, η οποία ήταν σίγουρα μικρότερη σε σχέση με τη δι­ κή μας εύπορη εποχή.90 Υπάρχουν μάλιστα στοιχεία που δείχνουν ότι καθώς στα τέλη του δέκατου ένατου αιώνα οι πιο πλούσιοι χωρικοί στρέφονταν σε παπούτσια φτιαγμένα αλλού, αγορασμένα από εμπορικά καταστήματα, αν όχι σε υποδήματα πολυτελείας επί παραγγελία, ο τσα­ γκάρης του χωριού εξαρτιόταν όλο και περισσότερο από την πελατεία ό­ σων χρειάζονταν χοντρά παπούτσια για εξωτερικές εργασίες. Μπορούσε επομένως να εκφράζει τη γνώμη του δίχως να φοβάται ότι θα χάσει τη δουλειά του ή τους πελάτες του, ακόμα και τους αξιότιμους πελάτες του, αν έκανε καλή δουλειά.9 1 Επιπλέον, με τους πελάτες του τον συνέδεαν σχέσεις εμπιστοσύνης. Αυτό εν μέρει οφειλόταν στο ότι ή 89. Κ . Flanner, Die Revolution von 1 84 8 in Wiener Neustadt, ό.π., σ . 26-27. Εφόσον η πό­ λη ειδικευόταν σε μεταλλοβιομηχανίες καθώς και σε υφαντουργίες, οι μεταλλοτεχνίτες (αν και λιγότεροι από τους παπουτσήδες) δεν αναφέρονται, πιθανώς επειδή υπεραντιπροσω­ πεύονται. 90. Πρέπει να μάθουμε περισσότερα, ιδιαίτερα για την έκταση της συνήθειας να περ­ πατάς ξυπόλυτος (διαδεδομένη μεταξύ των γυναικών και των παιδιών) και τη χρήση άλ­ λων μορφών υπόδησης - τσόκαρα, τσόχινες μπότες και παπούτσια, κλπ. 9 1 . Πρβλ. τον καλαβρέζο παπουτσή που παρατίθεται στο E . J . Hobsbawm, Primitive Rebels, Manchester 1959, παράρτημα 9, που περηφανευόταν ότι δούλευε ακόμα και για τους carabinieri.

60

Η ΡΙΖΟΣΠΑΣΤΙΚΗ ΠΑΡΑΔΟΣΗ

ταν πολύ συνηθισμένο να του χρωστάνε, αφού οι εργάτες των αγροκτη­ μάτων ή και οι αγρότες είχαν τη δυνατότητα να πληρώνουν μόνο σε μι­ κρά μεσοδιαστήματα, όταν έπαιρναν μαζεμένα χρήματα, για παράδειγ­ μα μετά τη σοδειά (η μέρα πληρωμής στην Πομερανία ήταν του Αγίου CήSΡίn, στις 25 Οκτωβρίου)92 ή ανάμεσα στο Πάσχα και την Πεντηκο­ στή, όταν ανανεώνονταν οι ετήσιες μισθώσεις. Έπρεπε να εμπιστεύεται τους πελάτες του, αλλά κι εκείνοι δεν είχαν λόγο να είναι καχύποπτοι. Σε αντίθεση με τόσους άλλους με τους οποίους είχαν συναλλαγές οι φτωχοί -το μυλωνά, το φούρναρη ακόμα και τον ταβερνιάρη-, και οι ο­ ποίοι μπορούσαν να τους κλέψουν στο ζύγι, ο παπουτσής έφτιαχνε ή ε­ πισκεύαζε ένα παπούτσι το οποίο μπορούσε να κριθεί αμέσως και οι παραλλαγές στην ποιότητα δεν οφείλονταν σε απάτες, αλλά στη επιδε­ ξιότητα.93 Έτσι, ο παπουτσής είχε το ελεύθερο να εκφράζει τις απόψεις του, τις οποίες δεν υπήρχε λόγος να υποψιάζονται. Η ζωή του παπουτσή του χωριού ήταν παρόμοια με τη ζωή του φτω­ χού, όχι με τη ζωή του πλούσιου και του ισχυρού. Δεν είχε μεγάλη σχέση με την ιεραρχία και τη θεσμική οργάνωση, οι οποίες δε χαρακτήριζαν ι­ διαίτερα το επάγγελμά του, και σε πολλές περιπτώσεις έβρισκε δουλειά εκτός της συντεχνίας ή της τέχνης και σε αντίθεση με τους κανονισμούς της. Γνώριζε την αξία της ανεξαρτησίας και είχε πολλές ευκαιρίες να συγκρίνει τη σχετική του αυτονομία μ' εκείνη των πελατών του. Το κα­ τά πόσον αυτή η δυνατότητα έκφρασης ανεξάρτητων απόψεων αφορού­ σε μόνο μια μειοψηφία σχετικά πετυχημένων τεχνιτών και όχι την -κατά πάσα πιθανότητα- πλειονότητα των περιθωριακών τσαγκάρηδων μερικής απασχόλησης, δεν μπορούμε να το πούμε, αφού είναι δύσκολο ή και α­ δύνατο να συνθέσουμε ένα αντιπροσωπευτικό δείγμα των ριζοσπαστών της τέχνης. Το ερώτημα πρέπει να παραμείνει ανοιχτό. Ωστόσο, στο ει­ δικό πλαίσιο του τέλους του δέκατου όγδοου αιώνα και των αρχών του δέκατου ένατου είναι φυσικό να βρίσκουμε ριζοσπάστες παπουτσήδες να διαβάζουν τον Cobbett, που κήρυττε ενάντια στην καταστροφή όλων των μικροεπαγγελματιών και που κατήγγειλε ένα σύστημα που αντικα­ θιστούσε τον «μάστορα και τον άνθρωπο [ . . ] όπου ο καθένας ήταν στη θέση του και ο καθένας ήταν ελεύθερος» με «αφεντικά και σκλάβους».94 Ούτε μας προκαλεί έκπληξη όταν τους βρίσκουμε στις τάξεις των αβρά.

92. Υπάρχει άραγε κάποια σχέση ανάμεσα στους αγροτικους ρυθμους και στη γιορτή του Αγίου Crispin στις 25 Οκτωβρίου; 93. Αυτή την επισήμανση την οφείλουμε στο Δρ Mikulas Teich. που παραθέτει την εξής παροιμία από τη γενέτειρά του Τσεχοσλοβακία: «όπου κόβουν. ζυγίζουν και σερβίρουν, ε­ κεί βγαίνουν τα λεφτά». 94. Raymond Williams, Culture αnd Society , Νέα Υόρκη 1960, σ. 16, που παραθέτει από ΤΟΥ PoΙίΙίcαΙ Register, 14 Απριλίου 1 82 1 .

ΠΟΛIΤιΚΟΠΟΙΗΜΕΝΟΙ ΠΑΠΟΠΣΗΔΕΣ

6.

κωτων και αργότερα των αναρχικών. Σίγουρα 'Υ] εμμονή στα φτωχά μέ­ σα, η σκλ'Υ]ρή δουλειά και ΤΎjV ανεξαρησία, ως λύσεις στα προβλήματα ης αδικίας και Τ'Υ]ς φτώχειας, ήταν μέσα στην εμπειρία των τσαγκάρ'Υ]­ δων των χωριών. Πολλά απ' όλα αυτά έχουν εφαρμογή και σε άλλους τεχνίτες των χω­ ριών. Αλλά ενώ το μαγαζί του σιδερά, φέρ' ειπείν, ήταν θορυβώδες και 'Υ] δουλειά του έκανε δύσκολ'Υ] τη συζήηση, ο παπουτσής κατείχε μια στραηγική θέση για να περνάει ιδέες της πόλης και να κινητοποιεί. Το τσαγκαράδικο στο χωριό παρείχε μια ιδεώδη βάσ'Υ] γι' αυτό, και ευφρα­ δείς άνθρωποι που δούλευαν Τ'Υ]ν περισσότερη ώρα μόνοι τους, μπορού­ σαν να γίνουν πολυλογάδες όταν είχαν παρέα, και μπορούσαν να το κά­ νουν και Τ'Υ]ν ώρα που δουλεύανε. Ο τσαγκάρης της υπαίθρου ήταν πά­ ντοτε παρών, τα μάτια του τα είχε στο δρόμο, ήξερε τι τρέχει σΤ'Υ]ν κοι­ νότητα, ακόμα κι όταν δεν τύχαινε να έχει παράλληλα και την ιδιότητα του εφ'Υ]μέριου ή κάποια άλλη κοινοτική θέση. Επιπλέον, τα ήσυχα εργα­ στήριά τους στα χωριά και τις κωμοπόλεις αποτελούσαν κοινωνικά κέ­ ντρα, που 'Υ] σ'Υ]μασία τους υπολείπεται μόνο των καπηλειών, ανοιχτά και πρόθυμα για συζήτφη όλ'Υ] μέρα. Δεν είναι παράξενο που στη γαλλική ύπαιθρο το 1 793-1 794 οι παπουτσήδες μαζί με τους ταβερνιάρηδες «φαίνεται να είχαν μια γνήσια κλίσ'Υ] προς την επανάσταση ». Ο Richard Cobb τονίζει «το ρόλο των παπουτσήδων, αυτών των επαναστατών του χωριού που, είτε διορισμένοι σαν δήμαρχοι από την επαναστατική άνοδο του καλοκαιριού του 1 793 είτε ως επικεφαλής των επιτροπών επαγρύπνη­ σης, καθοδηγούσαν τις μειοΨηφίες των αβράκωτων ενάντια στους les gros [ . ] Στους καταλόγους των "τρομοκρατών που πρέπει να αφοπλι­ στούν", οι οποίοι συντάχθηκαν το' έτος πΙ στην ύπαιθρο, αποτελούσαν ΤΎjV πλειοΨηφία. Έχουμε εδώ ένα αδιαμφισβήτητο κοινωνικό φαινό­ μενο ».95 . .

Βέβαια, το τσαγκαράδικο και η ταβέρνα διέφεραν ως σημεία συνά­ ντησης από μια σημαντική άποΨη. Στην ταβέρνα, οι άνδρες συγκεντρώ­ νονταν να πιουν σε παρέες, ενώ στο μαγαζί του τσαγκάρη ένας ή δύο. Οι ταβέρνες ήταν μόνο για ενήλικες αρσενικούς, όμως οι γυναίκες, και ακόμα περισσότερο τα παιδιά, είχαν πρόσβασ'Υ] στο διανοούμενο του χω­ ριού. Σε πόσα χωριά και κωμοπόλεις, ο παπουτσής δεν έπαιξε το ρόλο του παιδαγωγού! Έτσι στο Every-Dαy Book ο Hone θυμάται έναν «τίμιο γέροντα που μπάλωνε τα παπούτσια μου και το μυαλό μου, όταν ήμου95. Richard Cobb, Les Armfes rfvoluIionnaires, 2 τόμοι, ΠαρΙσι χαι Χάγη 1 96 1 -1 963, τόμο

2, σ. 486-487.

Η ΡΙΖΟΣΠΑΣΤΙΚΗ ΠΑΡΑΔΟΣΗ

να παιδί [ ...] το φίλο μου τον τσαγκάρη ο οποίος, αν και δεν ήταν φιλό­ σοφος, είχε την τάση να κάθεται να στοχάζεται πάνω στην "αιτιότητα". Δάνειζε στο παιδί βιβλία, που τα φύλαγε στο συρτάρι του καθίσματός του μαζί με [ . . . ] τα εργαλεία της "ευγενικής τέχνης" του ».96 Και ακόμα και τη δεκαετία του 1940, ένας νέος που έμελλε να γίνει διακεκριμένος μαρξιστής ιστορικός γνώρισε την πολιτική στο τσαγκαράδικο μιας μι­ κρής πόλης στη γενέτειρά του Ρουμανία.97 Ο παπουτσής ήταν λοιπόν μια κεντρική μορφή στη διανοητική και πο­ λιτική ζωή της υπαιθρου: εγγράμματος, ευφραδής, αρκετά ενημερωμένος, ανεξάρτητος πνευματικά και μερικές φορές και οικονομικά, τουλάχιστον για τα μέτρα της κοινότητας του χωριού. Ήταν πάντοτε παρών σε μέρη όπου ήταν πιθανό να έχουμε μια λιiίκή κινητοποίηση: στο δρόμο του χω ­ ριού, στις αγορές, στα πανηγύρια και τις γιορτές. Δεν μπορούμε να πού­ με αν αυτά αποτελούν επαρκείς εξηγήσεις για το συχνά εξακριβωμένο ρόλο του ως ηγέτη του πλήθους. Ωστόσο, δε μας εκπλήσσει διόλου όταν τον βρίσκουμε να παίζει τέτοιους ρόλους.

πΙ

Στους κοινωνικούς ιστορικούς, η ριζοσπαστική φήμη των παπουτσήδων συνδέεται κυρίως με τα τέλη του δέκατου όγδοου και τις αρχές του δέ­ κατου ένατου αιώνα, την περίοδο της μετάβασης στη βιομηχανική επο ­ χή . Δεν μπορούμε να μετρήσουμε αν υπήρξε ή όχι κάποια αύξηση του α­ ριθμού των πολιτικοποιημένων τσαγκάρηδων, αλλά φαίνεται πιθανόν ότι δύο εξελίξεις βοήθησαν στη ριζοσπαστικοποίησή τους. Η πρώτη είναι α­ πόρροια της αργής παρακμής της υποδηματοποιίας ως χειροτεχνικής α­ πασχόλησης που οδήγησε σε μια περίοδο μεγάλης έντασης μέσα στο ε­ πάγγελμα. Τα ειδικά προβλήματα ποικίλλαν από περιοχή σε περιοχή (οι σχέσεις ανάμεσα στους μαστόρους και τους καλφάδες ήταν διαφορετι­ κές στο Northampton και το Λονδίνο), είναι όμως αδιαμφισβήτητο ότι το επάγγελμα στο σύνολό του ήταν πολιτικοποιημένο. Έτσι, ένας νεαρός κάλφας καθώς αποκτούσε τις δεξιότητές του, αποκτούσε και εμπειρία από απεργίες και συμμετείχε σε συζητήσεις πάνω σε εναλλακτικά πολι­ τικά και οικονομικά συστήματα. Όσοι κατέληγαν σε μικρά εργαστήρια χωριών, ήξεραν για τον Ιακωβινισμό και μετέφεραν από τις πόλεις τις ριζοσπαστικές ιδέες. Η δεύτερη εξέλιξη συνδέεται στενά με την εντεινό­ μενη δυσαρέσκεια των αγροτικών πληθυσμών που αντιμετώπιζαν τις συ96. Ανώνυμος. Crispin Anecdotes ... , ό.π. , σ. 1 54-1 55. 97. Dale Tomich - Anson G. Rabinbach, « Georges Haupt, 1 928-1978 » , German Critique, τχ. 14 ( 1978), σ. 3.

ΠΟΛΙΤιΚΟΠΟΙΗΜΕΝΟΙ ΠΑΠΟΠΣΗΔΕΣ

νέπειες της εξάπλωσης του αγροτικού καπιταλισμού. Οι χωρικοί γίνο­ νταν όλο και πιο δεκτικοί στις ιδεολογικές εκφράσεις των παραπόνων τους που ήταν σε θέση να προσφέρουν οι παπουτσήδες. Ο συνδυασμός των συγκυριών στο επάγγελμα και στο χωριό μπορούσε εύκολα να με­ τατρέΨει το φιλόσοφο του χωριού σε πολιτικό του χωριού, πράγμα που έγινε σίγουρα κατά τη διάρκεια των ταραχών του «5wing». Ποιες αλλαγές επηρέασαν το επάγγελμα του παπουτσή στην περίοδο μεταξύ 1 770 και 1880 ; Το πρώτο σημείο που πρέπει να θυμηθούμε, είναι το καθαρά αριθμητικό μέγεθος του επαγγέλματος, το οποίο, μέχρι τις αλλαγές που επέφερε η εκμηχάνιση και η εργοστασιακή παραγωγή, μεγάλωνε παράλληλα με την αύξηση των πόλεων και του πληθυσμού. Ο αριθμός των εργαζομένων στην υποδηματοποιία της Βιέννης (στην οποία τα εργοστάσια ήταν αμελητέα) υπερτριπλασιάστηκε μεταξύ 1855 και 1890, και το μεγαλύτερο μέρος αυ­ τής της αύξησης συνέβη πριν από τη δεκαετία του 1870.98 Στη Βρετανία, ο αριθμός των ενήλικων ανδρών του επαγγέλματος αυξήθηκε από 1 33.000 σε 243.000 ανάμεσα στο 1841 και το 1851, οπότε υπήρχαν περισσότεροι παπουτσήδες στη χώρα παρά ανθρακωρύχοι.99 Ανάμεσα στα 1835 και στα 1850 εισέρχονταν στη Λειψία κατά μέσον όρο 250 με 400 τσαγκάρη­ δες το χρόνο και, αφού η πόλη μεγάλωνε, κάθε χρόνο έφευγε ένας κά­ πως μικρότερος αριθμός. Καθ' όλη τη διάρκεια αυτής της δεκαπενταε­ τίας υπήρξαν τουλάχιστον 3 .7 50 αφίξεις και 3.000 αναχωρήσεις . l 00 Το δεύτερο σημείο που πρέπει να σημειώσουμε, είναι η εξάπλωση της βιοτεχνικής παραγωγής για την εμπορική αγορά που διακρίνεται από την παραγωγή για ατομικούς πελάτες και την πανταχού παρούσα επιδιόρθω­ ση . Ο «παπουτσής της αγοράς», που έφτιαχνε χοντρά παπούτσια για να τα πουλήσει στις τοπικές αγορές, σε πολλά μέρη μπορούσε να έχει με τους πελάτες του τους ίδιους στενούς δεσμούς που είχε ο παπουτσής επί π'α ­ ραγγελία, μια που μπορούσαν να τον βρουν εύκολα στον πάγκο του οι άν­ δρες και οι γυναίκες που τον γνώριζαν και τους γνώριζε καλά. Η σχέση αυτή ήταν πιθανώς στενότερη από εκείνην του ανταγωνιστή του, του πλα­ νόδιου τσαγκάρη, που πήγαινε από σπίτι σε σπίτι. 1 01 Και οι δύο αυτές μορφές, όμως, προσφέρονταν για διάφορα είδη οικοτεχνικού συστήματος, 98. Richard Schtiller, « Die Schuhmacherei ίη Wien » , στο Untersuchungen i.ίber die Lage des Handwerks in Osterreich, Schriften des Vereins fϋr Socialpolitik, αρ. ΙΧΧί, ΛειψΙα 1896, σ. 4950. 99. Ι.Η. Clapham, The Economic History ο/ Modern Britain, τόμο 1, 2η έκδοση, ΚαΙμπριτζ 1 930, σ. 1 69. 1 00. Ν . Geissenberger, « Die Schuhmacherei ίη Leipzig und Umgegend », 6.π. , σ . 190. 1 0 1 . Μ. νοη Tayenthal, « Die Schuhwarenindustrie Osterreichs» , 6. π., σ . 974-9 7 5 ' S . Heckscher, « ϋber die Lage des Schuhmachergewerbes ί η Altona, Elmshorn, Heide, Preetz uηd Barmstedt » , 6. π. , σ. 4 , 6.

Η ΡΙΖΟΣΠΑΣΤΙΚΗ ΠΑΡΑΔΟΣΗ

κι έτσι έχουμε την ανάπτυξη κοινοτήτων παπουτσήδων τόσο στην ύπαι­ θρο όσο και στις πόλεις, οι οποίες ξεκινούν από συγκεντρώσεις παραδο­ σιακών εργαστηρίων με έναν ελάχιστο καταμερισμό εργασίας και φτάνουν μέχρι μεγαλύτερα κέντρα, που στην πραγματικότητα ήταν μη εκμηχανισμένα εργοστάσια τα οποία λειτουργούσαν με εργάτες που είχαν ειδι­ κευμένα καθήκοντα και συμπληρώνονταν με εξωτερικούς εργαζόμενους που είχαν το δικό τους υπο-καταμερισμό εργασίας. 1Ο2 Σ' αυτά μπορούσε να γίνει και μεγάλης κλίμακας παραγωγή για εξαγωγές ή για παραγγε­ λίες του στρατού και του ναυτικού. Ε ίναι πιθανόν ότι πολλοί τέτοιοι ημιει­ δικευμένοι χειρώνακτες μπήκαν στο επάγγελμα δίχως να έχουν καταρτι­ στεί ή κοινωνικοποιηθεί μέσα στην τέχνη, και ιδιαίτερα αυτοί που προ­ έρχονταν από τη γεωργία. 103 Ήταν πολύ συνηθισμένο την περίοδο αυτή, οι μαθητευόμενοι να είναι παιδιά φτωχών χωρικών. Στην Ευρώπη, ωστό­ σο, ο πυρήνας των καταρτισμένων παπουτσήδων, γύρω απ' τον οποίο ανα­ πτυσσόταν αυτή η ημιειδικευμένη εργατική δύναμη, ήταν σημαντικός. Αυ­ τό ισχύει ακόμα και για τους εργάτες των εργοστασίων, σύμφωνα με το εγχειρίδιο υποδηματοποιίας του (ριζοσπάστη) ] . Β . Leno, ενώ γνωρίζουμε ότι στην Ερφούρτη, ένα από τα κέντρα της εκμηχανισμένης εργοστασιακής παραγωγής στη Γερμανία, το ένα τρίτο ενός δείγματος 193 εργατών είχαν μάθει την τέχνη, και οι μισοί απ ' αυτούς ήταν παιδιά παπουτσήδων. 1Ο4 Αυτό δεν προκαλεί έκπληξη, εφόσον, με εξαίρεση τις Ηνωμένες Πολιτείες και λίγο αργότερα και τη Βρετανία, καμιά σημαντική τεχνολογική καινο­ τομία πέρα από τη μικρή ραπτομηχανή (που διαδόθηκε στο διάστημα α ­ νάμεσα στα μέσα της δεκαετίας του 1850 και τις αρχές της δεκαετίας του 1870) δεν είχε εισαχθεί μέχρι τα τέλη του δέκατου ένατου αιώνα. 1Ο5 1 02. P . R . Mounfield. «The Footwear Industry of the East Midlands». East Midlands

Geographer, τχ. 22 ( 1 965), σ. 293-306. 1 03. Για την κατάσταση στο Lynn. της Μασσαχουσέτης, βλ. Alan Dawley. C/ass and Community: The Industrial Revolution in Lynn, Καίμπριτζ, Μασσ., 1976. 1 04. Το βιβλίο του James Devlin. The Guide Ισ Trade: The 5hoemaker, 2 τόμοι, Λονδίνο 1 839. είναι το καλύτερο εγχειρίδιο για τις τεχνικές των παπουτσήδων πριν από την εκμη­ χάνιση. Ο συγγραφέας, ένας ριζοσπάστης. ακτιβιστής και ελάσσων λογοτέχνης (έγραφε στο London Journal του Leigh Hunt), ήταν ο καλύτερος τεχνίτης του επαγγέλματος στο Λονδίνο: D.J. Goodway, London Chartism . .. . ό.π . . σ. 282. Για τα τέλη του δέκατου ένατου αιώνα βλ. John Bedford Leno, The Art ο/ ΒσοΙ- and 5hoe-making ... with α Description ο/ the Most Approved Machinery Employed, Λονδίνο 1885. Ο Leno. αν και τυπογράφος εξ επαγγέλματος και ερασιτέχνης στιχοπλόκος-αφηγητής, είχε μια μακροχρόνια σχέση με το επάγγελμα ως ιδιοκτήτης και εκδότης της εφημερίδας 5Ι Crispin' βλ. το βιβλίο του: The A/termath: With Autobiography ο/ the Author, Λονδίνο 1 892. Για μια πιο πρόσφατη εργασία βλ. R . A . Church. « Labour Supply and Innovation. 1800-1860: The ΒοοΙ and Shoe Industry» , Business History, τχ. 1 2 ( 1 970). Για την Ερφούρτη βλ. R. Watteroth. « Die Erfurter Schuharbeiterschaft» , ό. π. . ιδιαίτερα σ. 1 13-1 14. 1 05. J. Barberet, Le Travail en France ... , ό . π . . τόμο 5. σ. 7 1 , 85, 1 16. 1 63' Emile Levasseur.

ΠΟΛΙΤιΚΟΠΟΙΗΜΕΝΟΙ ΠΑΠΟΠΣΗΔΕΣ

Το τρίτο σημείο είναι ότι η πίεση των αριθμών και ο πολλαπλασια­ σμός της οργανωμένης οικοτεχνίας (που από τους περήφανους τεχνίτες αναφέρεται ως «αναξιοπρεπής» ή «παλιοδουλειά») υπονόμευσε την α­ νεξαρτησία του επαγγέλματος και πίεσε προς τα κάτω τα μεροκάματα. Μια έρευνα απασχόλησης στη Μασσαλία τη δεκαετία του 1840, αποκα­ λύπτει πως οι τσαγκάρηδες αποτελούσαν τη μεγαλύτερη ομάδα με ιδιαί­ τερα χαμηλές αποδοχές. Ε ίχαν ένα μέσο ημερήσιο εισόδημα τριών μόνο φράγκων και ένα μέσο ετήσιο εισόδημα 600 φράγκων, που τους τοποθε­ τούσε κάτω από πολλούς ανειδίκευτους μεροκαματιάρηδες. 1 Ο6 Ο εργά­ της-ποιητής Charles Poncy διαμαρτύρεται το 1850 στον Άγιο Crispin: «Η πείνα μάς ζεύει στο μαύρο αμάξι της: τα μεροκάματά μας είναι τόσο μικρά. Για ψωμί και κουρέλια καίμε το λάδι του μεσονυχτιού. Τα παιδιά μου, στοιβαγμένα στο παλιό κρεβάτι, ξεζούμισαν το κάτι­ σχνο στήθος της μάνας τους. Τρώμε το σπόρο του καλαμποκιού που θα 'πρεπε να βγάλει τροφή για τους νέους». 1 ΟΊ Ο άγγλος παπουτσής John Brant απέδωσε τη συμμετοχή του στη συ­ νωμοσία της οδού Κάτωνος στους χαμηλούς μισθούς και στην απώλεια της ανεξαρτησίας που σήμαιναν αυτοί. Η κατάθεσή του δείχνει πως ήθε­ λε να εκδικηθεί αυτούς που είχαν την εξουσία, επιβεβαιώνοντας τη δυ­ νατότητά του να σκέφτεται και να πράττει ανεξάρτητα: «Μπορούσε, με τη δουλειά του, να βγάζει γύρω στις 3 με 4 λίρες τη βδομάδα, και όσο ήταν έτσι τα πράγματα, ποτέ του δεν ανακατεύτη­ κε με τα πολιτικά' όταν όμως είδε το εισόδημά του να μειώνεται σε 10 σεντς τη βδομάδα, άρχισε να Ψάχνει γύρω του [ . . . ] Και τι βρήκε ; Ναι, ανθρώπους στην εξουσία που κάθονται και αποφασίζουν το πως να πεθάνουν στην πείνα τη χώρα και να την καταστρέψουν [ . ] Έλαβε μέρος στη συνωμοσία για το δημόσιο καλό ». 1 Ο8 . .

Η διάδοση της βιοτεχνίας για μια μακρινή αγορά και όχι για γνω ­ στούς πελάτες επηρέασε με διάφορους τρόπους το επάγγελμα. Από τη Histoire de classes ouvrii!res et de l'industrie en France de 1 789 iί 1 870, 2 τόμοι, Παρίσι, έκδοση 1 940. τόμο 2, σ. 567' Christopher Johnson, «Communism and the Working CΙass before Marx : The Icarian Experience» . American Historical Review, τχ. 7 6 ( 1 9 7 1 ) , σ . 6 6 ' David Landes, The Unbound Prometheus, Λονδίνο 1 969, σ. 294-296' Direction du travail, Les Associations projessionelles ouvrii!res, 4 τόμοι. Παρίσι 1 894-1904), τόμο 2, σ. 1 1 -8 7 ' Ε . Yeo Ε . Ρ . Thompson (επιμ.), The Unknown Mayhew, ό.π. , σ. 228-279. 106. W. Sewell Jr, The Shoemakers oj Marseille, σ. 2 1 7. 1 07. Charles Poncy, « La Chanson du cordonnier» , La Chanson de chaque mftier, Παρίσι 1850, σ. 80-85. 1 08. Ε . Ρ . Thompson, The Making oj the English Working CΙass, ό. π σ. 704. .•

66

Η ΡΙΖΟΣΠΑΣΤΙΚΗ ΠΑΡΑΔΟΣΗ

μια, οδηγούσε, τουλάχιστον προσωρινά, σε μια επιβεβαίωση των αξιών και των αιτημάτων του συνόλου της τέχνης, των αξιών που συμμερίζο­ νταν τόσο οι μαστόροι όσο και καλφάδες, ενάντια στη φτηνοδουλειά και την « αναξιοπρεπή » εργασία, που γινόταν είτε τοπικά είτε σε μεγάλης κλίμακας βιομηχανικά κέντρα όπως το Northampton. Από την άλλη, καλ­ φάδες ή προλεταριοποιημένα μικροαφεντικά που αντιλαμβάνονταν ότι είχαν μετατραπεί σε μόνιμους μεροκαματιάρηδες εργάτες, οδηγούνταν στο συνδικαλισμό και στη σύγκρουση με τους εργοδότες τους, γεγονός που όξυνε τον παπουτσίδικο ριζοσπαστισμό. Έτσι, ο παριζιάνος παπου­ τσής «Efrahem » μιλούσε για τη μέρα που «όταν δοθεί το σύνθημα, όλοι οι εργάτες ταυτόχρονα θα αφήσουν τα εργαστήρια και θα απέχουν από την εργασία για να πετύχουν την αύξηση που ζήτησαν από τα αφεντικά τους». 1 Ο9 Όπως έχει ήδη παρατηρηθεί, οι παπουτσήδες έφτιαξαν γρήγο­ ρα μαχητικά σωματεία. Στη Βρετανία, τουλάχιστον, οι ρίζες του συνδι­ καλισμού ήταν βαθιές. Ο James Hawker, που κατέχει μια ταπεινή θέση στην ιστορία σαν ένας λαμπρός και πολιτικά συνειδητός λαθροθήρας και αγροτικός ριζοσπάστης στο Leicestershire, ήταν γιος ενός φτωχού ράφτη που έμαθε τσαγκαρική στο Northampton. Στα μεσοδιαστήματα ανάμεσα στις κατατάξεις στο στρατό και στις λιποταξίες του, έκανε κάθε δυνατή δουλειά στα Easter Midlands. Αλλά μπήκε σε συνδικάτο αμέσως μόλις βρήκε κάποιο διαθέσιμο: « Ετρεξα σπίτι όσο πιο γρήγορα μπορούσα και πήρα την ταξιδιωτική μου κάρτα. Από τη στιγμή εκείνη ήμουν συνδικα­ λισμένος - πριν καλά καλά μάθω τι ήταν [ . ] Αν δεν είχα συνδικαλιστεί, θα είχα αναγκαστεί να ζητιανεύω ή να κλέβω». 1 1 Ο Η διαχωριστική γραμμή ανάμεσα στην τέχνη και τη μισθωτή εργασία, ανάμεσα στην οικονομική και την πολιτική πάλη, ήταν ακόμα αρκετά α­ σαφής για να επιτρέψει την υπερβολική κατηγοριοποίηση. Μ έχρι το 1 874 στη Βρετανία, οι παραδοσιακοί παπουτσήδες και οι εργάτες της μετα­ ποίησης δεν ξεχωρίζουν μεταξύ τους τόσο πολύ ώστε οι τελευταίοι να α­ ποχωρήσουν από την Amalgamated Cordwainers Assocation και να ιδρύ­ σουν το National υηίοη of Boot and Shoe Riveters and Finishers - το μελ­ λοντικό National υηίοη of Boot and Shoe Operatives. Το σωματείο του 1 820 στήριξε την υπόθεση των κατηγορουμένων για τη συνωμοσία της οδού Κάτωνος. Και τα σωματεία στα οικοτεχνικά και βιομηχανικά κέ. .

1 09. Παρατίθεται στο Α. Faure - J. Ranciere (επιμ.), La Parole ouvriere, 1 830- 1 85 1 , ό.π., σ. 1 6 1 . 1 10. Garth Christian (επιμ.), James Hawker's Journal: Α Victorian Poacher, Οξφόρδη 1 978, σ. 1 5, 1 6 . Βλ. επίσης Ν. Mansfield, « John Brown: Α Shoemaker's Place ίη London », ό. π. , σ. 1 30-13 1 , που παραθέτει τη μαρτυρία του John Brown από το 1 8 1 1 : <<μόλις εγκαταστάθη­ κα σε μια μόνιμη δουλειά, έγινε απαραίτητο να συμμετέχω στις συναντήσεις του επαγγέλ­ ματος, που είναι μια σύμπραξη για τη στήριξη των μισθών» .

ΠΟΛΙΤιΚΟΠΟΙΗΜΕΝΟΙ ΠAΠOrΓΣHΔEΣ

ντρα στηρίζονταν στην παλιά παράδοση της τέχνης για τις δ ιαμαρτυρίες τους. Στο Nantwich στο Cheshire, για παράδειγμα, ένα ισχυρό σωματείο αυτού του είδους γιόρτασε τη γιορτή του Αγίου C rispin το 1833 με μια μεγάλη παρέλαση «ο Β ασιλιάς Crispin καβάλα στο άλογο με βασιλικά εμβλήματα [ . . ] συνοδευόμενος από λακέδες με κατάλληλα κοστούμια. Οι επίσημοι του σωματείου ήταν ντυμένοι με ρούχα αρμόζοντα στη σειρά τους, και κρατούσαν τη Βίβλο, ένα μεγάλο ζευγάρι υδρόγειων σφαιρών και επίσης όμορφα δείγματα ανδρικών και γυναικείων μποτών και πα­ πουτσιών [ . . . ] Σχεδόν 500 άτομα συμμετείχαν στην παρέλαση, που ό­ λοι τους φορούσαν περιποιημένες λευκές ποδιές. Η πομπή έκλεινε με έναν παραγιό που βάδιζε μ ε βηματισμό, μ ε τα εργαλεία στην πλάτη του και μ' ένα μπαστούνι στο χέρι » . Η I .

Τ ο λάβαρο του σωματείου << με τ ο έμβλημα του επαγγέλματος και την ε ­ πιγραφή "Είθε τ α προ'ίόντα των υιών του C rispin ν α περπατήσουν σ ε ό­ λον τον κόσμο" [ . . . ] θαυμάστηκε πολύ ». 1 1 2 Η παρέλαση μιας συντεχνίας δε θα 'τανε πολύ διαφορετική . Οι δ ιαδρομές, ωστόσο, που οδηγούν στους ριζοσπάστες των χωριών του τέλους του δέκατου όγδοου αιώνα και των αρχών του δέκατου ένα­ του, ξεκινούν πιο συχνά από περιβάλλοντα όπως το Λονδίνο, όπου μά­ στορες και καλφάδες συμμερίζονταν γιακωβίνικες απόψεις σαν αυτές που εξέφραζε η Εταιρεία Αλληλογραφίας του Λονδίνου και τα μέλη της συνωμοσίας της οδού Κάτωνος, ή το Παρίσι, όπου οι παπουτσήδες ήταν από τους πλέον πολυάριθμους οπαδούς του Etienne Cabet. Ο παπουτσής του χωριού συμμεριζόταν με τους αξιοπρεπείς παπουτσήδες της πόλης την υπεράσπιση της υπόθεσης του ανεξάρτητου μικροβιοτέχνη . Υπερα­ σπιζόμενος αυτή την υπόθεση, διατύπωσε μια κριτική της οικονομίας και της κυβέρνησης που μπορούσε να εκφράζει τα παράπονα άλλων εργα­ τών και να τους παρακινεί σε δράση. Το κάλεσμα σε δράση στηριζόταν στην αντίληψη, ότι οι άνθρωποι σαν αυτόν ήταν έτοιμοι για δράση' υπέ­ θετε μάλιστα ότι μικρές ομάδες ευφυών «πολιτών» μπορούσαν να δρά­ σουν ανεξάρτητα -δίχως δηλαδή την καθοδήγηση πιο μορφωμένων αν­ θρώπων ή την υποστήριξη κεντρικών θεσμικών οργανώσεων- για να διορθώσουν τις αδικίες. Παρ' όλα αυτά, αν και οι αλλαγές μέσα στο ίδιο το επάγγελμα ενί­ σχυσαν τη συνείδηση των μελών του για τις ανισότητες της κοινωνίας, 1 1 1 . W . H . Chaloner (επιμ . ), « The Reminiscences of Thomas Dunning ( 1 8 1 3-1894) and the Nantwich Shoemakers' Case of 1 834 » , Trans. Lancs. and Cheshire Antiq. Soc . τχ. 59 .

( t 947), σ. 98. 1 1 2. Στο ίδιο.

68

Η ΡΙΖΟΣΠΑΣΤΙΚΗ ΠΑΡΑΔΟΣΗ

δεν μπορούμε να πούμε ότι ο ριζοσπαστισμός των παπουτσήδων προέ­ κυψε στα τέλη του δέκατου όγδοου αιώνα απλά σαν μια απάντηση στον πρώιμο βιομηχανικό καπιταλισμό. Όπως προσπαθήσαμε να δείξουμε, ο τσαγκάρης ως διανοούμενος και ετερόδοξος φιλόσοφος του εργαζόμενου και εκφραστής του απλού κόσμου, ως αγωνιστής του επαγγέλματος, προηγείται κατά πολύ της Βιομηχανικής Επανάστασης - τουλάχιστον αν αποδεχθούμε τη θέση αυτού του άρθρου. Αυτό που έγινε στα πρώτα στάδια της εκβιομηχάνισης ή της πρωτοεκβιομηχάνισης, ήταν να διευ­ ρυνθεί η βάση του ριζοσπαστισμού των παπουτσήδων με την αύξηση των αριθμών των υποδηματοποιών και επιδιορθωτών και τη δημιουργία ενός ευρύτερου σώματος περιοδικώς, τουλάχιστον, φτωχοποιημένων ημι­ προλεταριοποιημένων εργατών . Πολλοί καλφάδες αναγκάστηκαν να ε­ γκαταλείψουν το παραδοσιακό πλαίσιο των δραστηριοτήτων και προσ­ δοκιών της τέχνης και να ενταχθούν στο μαχητικό συνδικαλισμό των ει­ δικ ε υμ ένων εργατών . Αλλά αυτό που πάνω απ' όλα έκανε αυτή η περίοδος, ήταν να πλου­ τίσει τα εργαλεία του πολιτικού ριζοσπαστισμού και το ρεπερτόριο ιδε­ ών, αιτημάτων και προγραμμάτων του. Πολλαπλασιάστηκαν οι κοσμικές, δημοκρατικές, γιακωβίνικες, ρεπουμπλικανικές, αντικληρικαλικές, συνε­ ταιριστικές, σοσιαλιστικές, κομμουνιστικές και αναρχικές ιδεολογίες κοι­ νωνικής και πολιτικής κριτικής και συμπλήρωσαν ή αντικατέστησαν τις ετερόδοξες θρησκευτικές ιδεολογίες που παρείχαν μέχρι τότε το βασικό λεξιλόγιο της λα'ικής σκέψης. Κάποιες είχαν μεγαλύτερη απήχηση από άλλες, αλλά όλες είχαν πλευρές που μιλούσαν στις εμπειρίες των πα­ πουτσήδων , παλιών και νέων. Επίσης, πολλαπλασιάστηκαν τα μέσα της λα'ικής προπαγάνδας και συζήτησης: εφημερίδες και φυλλάδια που πα­ ρείχαν μια ευρύτερη απεύθυνση στα κείμενα των εργαζόμενων διανοού­ μενων μπορούσαν να διαβαστούν και να συζητηθούν στο τσαγκαράδικο. Και καθώς ο φιλόσοφος ή αιρετικός παπουτσής μετατρεπόταν στον πο­ λιτικοποιημένο ριζοσπάστη παπουτσή, η ανάδυση των κινημάτων δια­ μαρτυρίας και κοινωνικής απελευθέρωσης ενός κόσμου που είχε έρθει τα πάνω κάτω μέσα από μεγάλες επαναστάσεις που επιχειρήθηκαν, πέτυ­ χαν και προαναγγέλθηκαν, του έδωσε ένα πολύ μεγαλύτερο κοινό να τον ακούσει, και ίσως να τον ακολουθήσει, στην πόλη και στο χωριό. Δεν εί­ ναι παράξενο που η εκατονταετία που άρχισε με την Αμερικανική Επα­ νάσταση ήταν ο χρυσός αιώνας του ριζοσπαστισμού των τσαγκάρηδων.

69

ΠΟΛJΤιΚΟΠΟJΗΜΕΝΟΙ ΠΑΠΟΠΣΗΔΕΣ

Ιv

Υπάρχει ένα τελευταίο ερώτημα που πρέπει να τεθεΙ Τι απέγινε τελικά ο ριζοσπαστισμός της ευγενικής τέχνης; Ασχοληθήκαμε κυρίως με την περίοδο που προηγείται της βωμηχανικής εκμηχανισμένης υποδηματο­ ποιίας και της ανάδυσης των σύγχρονων σοσιαλιστικών και κομμουνιστι­ κών κινημάτων της εργατικής τάξης. Στη διάρκεια αυτής της μακράς πε­ ριόδου, OL παπουτσήδες συνδέθηκαν με όλα σχεδόν τα κινήματα κοινωνι­ κής διαμαρτυρίας. Τους βρίσκουμε να πρωτοστατούν στους αφετικούς και τους ιεροκήρυκες, στα κινήματα των ρεπουμπλικάνων, των ριζοσπα­ στών, των ιακωβίνων και των αβράκωτων, στις συνεταφιστικές, σοσιαλι­ στικές και κομμουνιστικές ομάδες, στους άθεους αντικληρικαλιστές και, φυσικά, στους αναρχικούς. Πρωτοστάτησαν άραγε εξίσου και στα σο­ σιαλιστικά κινήματα της νέας εποχής ; Η απάντηση είναι όχι. Στη Γερμανία περιλαμβάνονται βέβαια μεταξύ των έξι ομάδων ειδικευμένων εργατών που αποτελούν τα δύο τρίτα του­ λάχιστον των σοσιαλδημοκρατών εργατών υποψηφίων στις εκλογές για το Reichstag πριν το 1 9 1 4 : μαζί με τους εργάτες ξύλου, τους μεταλλερ­ γάτες, τους τυπογράφους, τους τσιγαράδες και, αργότερα, τους οικοδό­ μους. Παρ' όλα αυτά, το 1 9 1 2 ήταν πολύ πίσω απ' όλους αυτούς (με ε­ ξαίρεση τους OLκοδόμους) στο ποσοστό των εκλεγμένων βουλευτών, και πολύ μακριά από τους μεταλλεργάτες, τους οικοδόμους και τους εργά­ τες ξύλου στο ποσοστό των υποψηφίων, αν και στο ίδω επίπεδο με την πολύ μικρότερη ομάδα των τυπογράφων και πάνω από τη μικρότερη ο­ μάδα των τσιγαράδων (βλ. πίνακα). Το συνδικάτο των υποδηματοποιών, αν και, ως συνήθως, είχε ξεκινήσει νωρίς τη ζωή του σαν οργάνωση, υ­ ποχώρησε από την όγδοη θέση σε μέγεθος το 1 892 στην ένατη το 1 899 και στη δωδέκατη το 1905 - 1 9 1 2 . Στο Κομμουνιστικό Κόμμα Γερμανίας, μετά το 1 9 1 8 οι παπουτσήδες ήταν αμελητέα ποσότητα, αφού από 504 ηγετικά στελέχη υπήρχαν μόνο 7 καταρτισμένοι παπουτσήδες. Ανάμεσα στα 107 επαγγέλματα (κι αφήνοντας έξω τα συντριπτικά κυρίαρχα ε­ παγγέλματα μετάλλου), ήταν πολύ πίσω από τους τυπογράφους ( 1 7) και τους εργάτες ξύλου (29), αν και στο ίδω επίπεδο με τους ράφτες (7), τους χτίστες (7) και τους υδραυλικούς (8) . Εκτός από έναν ανειδί­ κευτο εργάτη υποδηματοποιίας, τον ννίΙΙί Mίinzenberg, το μεγάλο προ­ παγανδιστή, το Γερμανικό Κομμουνιστικό Κόμμα δεν είχε κανέναν άλ­ λον επιφανή παπουτσή . 1 13 Στη Γαλλία, οι παπουτσήδες σαφώς υπεραντιπροσωπεύονταν στο Parti Ouνrier Franςaίs (Γαλλικό Σοσιαλιστικό Κόμμα) κατά τη δεκαετία του 1 1 3. Βασισμένο στα βιογραφικά στοιχεία του Hermann Weber, Die Wand/ung des

deutschen Kommunismus, 2 τόμοι, Φρανκφοίιρτη 1969, τόμο 2.

Η ΡΙΖΟΣΠΑΣΤΙΚΗ ΠΑΡΑΔΟΣΗ

ΠΙΝΑΚΑΣ

Εκλογές του 1 9 1 2 για το Reichstag: εΠαΥΥελματικές ομάδες ως ποσοστό υποΨηφίων και βουλευτών

Επαγγελματικές ομάδες Εργάτες μετάλλου Εργάτες ξύλου Οικοδόμοι Τυπογράφοι Παπουτσήδες Καπνεργάτες Ράφτες Υφαντουργοί

ΥποΦήφιοι

Βουλευτές

1 5,6 1 4,8 1 2,8 6,6 6,6 3,8 2,7 0,8

1 5,2 10,9 3,6 7,3 4,5 6,4 4.5 2,7

Σημείωση και πηγή: W. H . Schroder. « Die Sozialstruktur der sozialdemokratischen Reichs­ tagskandidaten. 1898-1 912». στο Herkunft und Mandat: Beitrίige zur Fuhrungsproble­ matik in der Arbeiterbewegung, Φρανκφούρτη και Κολωνία 1976. σ. 72-96. Όλοι οι α­ ριθμοί είναι ποσοστά.

1 890, σε σύγκρισΎj με το ποσοστό τους στον ενεργό πλΎjθυσμό (3,6%), με ένα 5,3% επί των μελών του κόμματος και 7,7% επί των υΠOΨΎjφίων του κόμματος ( 1 89 4 - 1 897), αλλά τα τοπικά στοιχεία δεν τους δείχνουν να παίζουν κάποιον ιδιαίτερο ρόλο, παρά μόνο σε λίγες περιοχές. 1 1 4 Δε θα τους επέλεγε κανείς σαν σύμβολο των αγωνιστών του σοσιαλιστικού κι­ νήματος, πράγμα που φαινόταν εύλογο για τους αναρχικούς. Πράγματι, οι πιο επιφανείς αριστεροί παπουτσήδες ήταν σίγουρα ο αναρχικός Jean Grave και ο αναρχοσυνδικαλιστής Vicror Griffuelhes, που και οι δύο δια­ κρίνονταν από ΤΎj χαραΚΤΎjριστική κλίσΎj του επαγγέλματος για ΤΎjν πολι­ τική συγγραφή. Δεν υπάρχει αμφιβολία, ότι ο ρόλος του παπουτσή μειω­ νόταν καθώς το κέντρο βάρους μετατοπιζόταν στις μεγάλες βιoμΎjχανίες και στο δΎjμόσιo τομέα. Το 1945, μεταξύ των πιο επιφανών κομμουνι­ στών περιλαμβάνονται δύο πρώΎjν ξυλουργοί και ένας πρώΎjν ζαχαρο ­ πλάσΤΎjς, όμως οι παπουτσήδες είναι απόντες από τον κατάλογο, όπου κυριαρχούν οι εργαζόμενοι στο μέταλλο και τους σιδΎjρoδρόμoυς. Από τους 51 πρώΎjν τεχνίτες που εξελέγΎJσαν σΤΎj γαλλική βουλή το 1 9 5 1 , μό­ νο ένας ήταν παπουτσής (ένας σοσιαλιστής) . 1 1 5 Αν υπήρχαν κάποια τυπικά επαγγέλματα στους αγωνιστές του Αυ1 1 4 . Chaude Willard, Le MouvemenI socialisIe en France. 1 893 - 1 905: les Guesdistes. Παρίσι 1 965, ιδιαίτερα σ. 335-337. Βλ. επίσης Tony Judt, Socialism in Provence. 1 8 7 1 - 1 9 1 4 . Καί­ μπριτζ 1979. σ. 73. 1 12 . 1 1 5. Parti Communiste Franςaίs, Des Fran�ais e n qui Ι α France peut avoir confiance, 2η έκδο­ ση. Παρίσι 1 945' Maurice Duverger (επψ.). Partis politiques εΙ classes sociales en France, Παρίσι 1955, σ. 302, 304 .

ΠΟΛΙΤιΚΟΠΟΙΗΜΕΝΟΙ ΠΑΠΟΠΣΗΔΕΣ

στριακού Σοσιαλιστικού Κόμματος, αυτά ήταν οι κλειδαράδες!μΎjχανΙΚOί και οι τυπογράφοι. 116 Δύσκολο να βρεθούν επιφανείς τσαγκάΡΎjδες σ' αυτό το κόμμα, ενώ στο Σοσιαλιστικό Κόμμα Ισπανίας, παρότι για ένα διά­ σΤΎjμα γραμματέας του ήταν ένας παπουτσής, ο Φρανθίσκο Μόρα, ο ο­ ποίος τελικά (και χαρακηριστικά) υπήρξε και ο ιστορικός του, το επάγ­ γελμα που κυριαρχούσε σαφώς σ' αυτό το σώμα τεχνιτών ήταν οι τυπο­ γράφοι. Σίγουρα μπορούμε να βρούμε μερικούς επιφανείς παπουτσήδες σε μικρότερα σοσιαλιστικά κόμματα, όπως στο Ουγγαρέζικο, όπου δύο απ' αυτούς έγιναν εκδότες ης εφΎjμερίδας του, ή στο (Μαρξιστικό) Σο­ σιαλδΎjμOκρατικό Κόμμα του Βασιλείου ΤΎjς Πολωνίας και Λιθουανίας, στο οποίο οι τσαγκάρΎjδες «παρέμειναν σ' όλΎj του ΤΎjV ιστορία το βασι­ κό προπύργιο » . 1 17 Αλλά τα μόνα κομμάτια του σύγχρονου σοσιαλισμού και κομμουνισμού στα οποία ο ριζOσπάσΤΎjς τσαγκάΡΎjς φαίνεται να δε­ σπόζει πραγματικά, είναι εκείνα που απέτυχαν εμφανώς να εξελιχθούν σε μαζικά κόμματα ή έστω σε τυπικά κόμματα ΤΎjς βΙOμΎjχανικής εργατι­ κής τάξΎjς. Ο γενικός γραμματέας του μικροσκοπικού Αυστριακού Κομ­ μουνιστικού Κόμματος και ο (συμβολικός) προεδρικός του υποψήφιος ή­ ταν και οι δύο πρώΎjν καλφάδες παπουτσήδες από τις επαρχίες ΤΎjς Κα­ ρινθίας και ΤΎjς BOΎjμίας αντίστοιχα, ενώ ο πλέον επιφανής ριζOσπάσΤΎjς παπουτσής του εικοστού αιώνα είναι αναμφισβήητα ο Πρόεδρος ΤΎjς Ρουμανίας Τσαουσέσκου, το κόμμα του οποίου, ην εποχή που προσχώ ­ ρφε σ ' αυτό, δεν είχε παρά μια χούφτα μελών ρουμανικής εθνικότψας. ΣΤΎjν εκβΙOμΎjχανισμένΎj Βρετανία, οι παπουτσήδες, οι οποίοι τόσο πε­ ρίOΠΤΎj θέσΎj κατείχαν κατά ΤΎjν περίοδο ανάμεσα σην εποχή ΤΎjς Εται­ ρείας AλλΎjλoγραφίας του Λονδίνου και σΤΎjν εκλογή του άθεου ριζοσπά­ σΤΎj Charles Bradlaugh σΤΎjν τσαγκαράδΙΚΎj εκλογική περιφέρεια του Northampton το 1880, δεν έπαιξαν σΎjμαντικό ρόλο σΤΎjν εποχή του Εργατικού Κόμματος, πέρα από το δικό τους συνδικάτο. Δεν αντιπρο­ σωπεύονται σχεδόν καθόλου σΤΎjν κοινοβουλευτική ομάδα των Εργατι­ κών, και ούτε παίζουν κάποιον ιδιαίτερο ρόλο κάπου αλλού. Ο μόνος που είχε κάποια (ανειδίκευΤΎj) τσαγκαράδΙΚΎj εμπειρία στο ξεκίνΎjμα ης πoλυτάραΧΎjς καριέρας του και έγινε κάπως επιφανής είναι ο Ύjγέης των εργατών στις μεταφορές, Ben Tillett. 1 18 Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι, σε γενικές γραμμές, ο ρόλος του ριζοσπά1 1 6. Βασισμένο σε στοιχεία από το Jean Maitron - Georges Haupt (επιμ. ), Dictionnaire

biographique du mol/vement οιιυΥίεΥ international: Ι Άutrίche, Παρίσι 1 97 1 . 1 1 7 . Προσωπική πληροφόρηση από ουγγρους συναδέλφους. Μ . Κ . Dziewanowski, «Social Democrats Versus "Social Patriots": The Origins of the Split in the Marxist Movement in Poland » , American Slavic and East European Review, τχ. 1 0 ( 1951 ), σ. 18. 1 1 8. Βασισμένο στο Joyce Μ . Bellamy - John Saville (επιμ . ) , Dictionary ο/ Labour Biography, 9 τόμοι, Λονδίνο 1994.

Η ΡΙΖΟΣΠΑΣΤιΚΗ ΠΑΡΑΔΟΣΗ

στη παπουτσή δεν ήταν πλέον, την εποχή των μαζικών σοσιαλιστικών εργατικών κινημάτων, το ίδιο σημαντικός. Σίγουρα αυτό οφείλεται εν μέρει στην αλλαγή που υπέστη η υποδηματοποιία από μια αριθμητικά μεγάλη χειροτεχνική ή ημιχειροτεχνική τέχνη σε μια αριθμητικά πολύ μι­ κρότερη βιομηχανία που διένειμε τα προίόντα της μέσω καταστημάτων. Δεν υπήρχαν πια πολλοί που να ασκούν την πιο χαρακτηριστική από «αυτές τις καθιστικές τέχνες, που επιτρέπει σ' έναν άνθρωπο να "φιλο­ σοφεί" την ώρα που ασχολείται με τις συνηθισμένες δουλειές του» κι α­ νάμεσα στους οποίους οι αναρχικοί βρήκαν τόσους πολλούς οπαδούς. 1 19 Οι περισσότεροι άνδρες και γυναίκες που έφτιαχναν παπούτσια, γίνο­ νταν σιγά σιγά μια υποκατηγορία του εργοστασιακού εργάτη ή του εξω­ τερικού εργάτη της ανεπτυγμένης βιομηχανικής οικονομίας οι περισσό­ τεροι απ' αυτούς που πουλούσαν παπούτσια δεν είχαν πια καμιά σχέση με την κατασκευή τους. Ο τύπος του ριζοσπάστη παπουτσή ανήκει σε μια προηγούμενη εποχή. Η εποχή της δόξας του είναι ανάμεσα στην Αμερικανική Επανάσταση και στην ανάδυση των μαζικών σοσιαλιστικών κομμάτων της εργατικής τά­ ξης, όποτε αυτή έγινε στην κάθε χώρα (και στο βαθμό που έγινε) . Στη διάρκεια αυτής της περιόδου, η κλίση του για τη δημοκρατική και ανε­ ξάρτητη σκέψη, ομιλία και κήρυγμα, που πιο πριν εκφραζόταν κυρίως μέσα από τη θρησκευτική ετεροδοξία και το ριζοσπαστισμό, βρήκε θεω­ ρητικές διατυπώσεις στις κοσμικές εξισωτικές επαναστατικές ιδεολογίες και στην έμπρακτη πάλη των μαζικών κινημάτων κοινωνικής διαμαρτυ­ ρίας και ελπίδας. Η σύνδεση μ' αυτού του είδους τις ειδικά πολιτικές ι­ δεολογίες του ριζοσπαστισμού μετέτρεψαν τον παλιό «φιλόσοφο τσα­ γκάρψ> στο «ριζοσπάστη τσαγκάρη», μετέτρεψαν το φτωχό διανοούμενο του χωριού στον αβράκωτο, ρεπουμπλικάνο ή αναρχικό του χωριού. Ο συνδυασμός της πανταχού παρουσίας του με τις περιστασιακές με­ γάλες συγκεντρώσεις ημιπρολεταριοποιημένων τεχνιτών, έδωσε στον πα­ πουτσή τον καθολικό και επιφανή του ρόλο ως συνηγόρου, εκπροσώπου και ηγέτη του φτωχού. Ως άτομο βρέθηκε σπάνια στην πρώτη γραμμή κινημάτων εθνικής εμβέλειας. Ακόμα κι ανάμεσα στους χειρώνακτες ερ­ γάτες που απέκτησαν φήμη ως θεωρητικοί και ιδεολόγοι, άνθρωποι σαν τον Τόμας Παίην τον κατασκευαστή κορσέδων, τον Weitling τον ράφτη, τον Προυντόν και τον Bray τους τυπογράφους, τον Μπέμπελ τον ξυλουρ­ γό, τον Dietzgen το βυρσοδέψη, έρχονται πιο εύκολα στη μνήμη από ο­ ποιονδήποτε τσαγκάρη. Η δύναμη του παπουτσή βρίσκεται στη βάση. Δίπλα σε κάθε Thomas Hardy ή Μόρα ή Griffuelhes υπάρχουν εκατοντά­ δες άλλοι τους οποίους ακόμα και ο ειδικός στην ιστορία των ριζοσπα1 1 9. J. Maitron, Le Mouvement anarchiste en France, ό.π., τόμο 1,

σ.

131.

ΠΟΛΙΤΙΚΟΠΟΙΗΜΕΝΟΙ ΠΑΠΟΠΣΗΔΕΣ

73

σηκών και εργατικών κινημάτων έχει δυσκολία να περισώσει από την α­ νωνυμία του τοπικού αγωνιστή, μια που πολύ λίγα είναι γνωστά γι' αυ­ τούς πέρα από το ότι μίλησαν και πάλεψαν στον τόπο τους για τα δι­ καιώματα άλλων φτωχών ανθρώπων: ο John Adams, ο τσαγκάρης του Maidstone στις ταραχές των δουλευτών των αγροκτημάτων το 1 830' ο Thomas Dunning, η αποφασιστικότητα και η εξυπνάδα του οποίου έσω­ σαν τους παπουτσήδες του Nantwich από τη μοίρα που είχαν οι μεροκα­ ματιάρηδες του Dorchester' ο μοναχικός ιταλός αναρχικός τσαγκάρης που έφερε τις ιδέες του σε μια επαρχιακή πόλη της Βραζιλίας. Ο χώρος του παπουτσή ήταν η πολιτική πρόσωπο με πρόσωπο, ήταν περισσότερο η Gemeinschaft παρά της Gesellschaft. Ιστορικά ανήκει στην εποχή του εργα­ στηρίου, της μικρής πόλης, της γειτονιάς και, πάνω απ' όλα, του χωριού, και όχι στην εποχή του εργοστασίου και της μητρόπολης. Δεν εξαφανίστηκε τελείως. Ένας από τους συγγραφείς αυτού του άρ­ θρου θυμάται ακόμα τον καιρό που, σαν φοιτητής, παρακολούθησε μα­ θήματα μαρξισμού από έναν αξιοθαύμαστο Σκωτσέζο αυτού του είδους και του κίνησε την προσοχή το πρόβλημα του τσαγκαράδικου ριζοσπα­ στισμού σε ένα εργαστήρι ενός καλαβρέζου τσαγκάρη στη δεκαετία του 1 950. Σίγουρα υπάρχουν μέρη που επιβιώνει ακόμα, και εμπνέει τους νέους να ακολουθήσουν τα ιδεώδη της ελευθερίας, της ισότητας και της αδελφοσύνης, όπως ο τσαγκάρης θείος του Λόυντ Τζωρτζ δίδαξε στον α­ νιψιό του τις βασικές αρχές της ριζοσπαστικής πολιτικής σε ένα χωριό της Ουαλίας τη δεκαετία του 1 880. Ανεξάρτητα από το αν εξακολουθεί να αποτελεί ένα σημαντικό φαινόμενο στην πολιτική των απλών ανθρώ­ πων, τους υπηρέτησε καλά. Και έχει βάλει, τόσο συλλογικά όσο και μέ­ σα από έναν εκπληκτικά μεγάλο αριθμό ατομικών περιπτώσεων, τη . σφραγίδα του στην ιστορία.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΕΤΑΡΤΟ ΕΡΓΑΤΙΚΕΣ ΠΑΡΑΔΟΣΕΙΣ

Αυτό το άρθρο ερευνά τη συμβολή των εθνικών ιστοριών στο χαρακτήρα των εργατι­ κών κινημάτων. Δημοσιεύτηκε για πρώτη φορά το 1964, αλλά βασίζεται σε μια διά­ λεξη στα πλαίσια ενός σεμιναρίου με θέμα τη «Συγκριτική ανάλυση του βρετανικού και του γαλλικού εργατικού κινήματος» που έγινε στο Καίμπριτζ γύρω στο 195 1. Οι υφηγητές (σαν εμένα τότε) είχαν το δικαίωμα να δίνουν διαλέξεις. ακόμα και στις περιπτώσεις που (όπως εγώ) αρνούνταν θέσεις τόσο του Οικονομικού όσο και του Ι στορικού τμήματος του Πανεπιστημίου.

Τι ρόλο παίζουν τα έθιμα, οι παραδόσεις και οι ειδικές ιστορικές εμπει­ ρίες μιας χώρας στα πολιτικά της κινήματα; Όσον αφορά το εργατικό κί­ νημα , το πρόβλημα αυτό έχει συζητηθεί περισσότερο από πολιτικούς ( Μαρξ εναντίον Wesley) παρά από ιστορικούς. Σ' αυτό το άρθρο προ­ τείνω μια σύγκριση των εμπειριών της Γαλλίας και της Βρετανίας, των χωρών με τη μεγαλύτερη ιστορία στο εργατικό κίνημα . Το εργατικό κίνημα, είτε το θεωρήσουμε από τη σκοπιά της πολιτικής είτε από τη σκοπιά της βιομηχανίας, αποτελεί βέβαια ένα καινοφανές ιστο­ ρικό φαινόμενο. Ανεξάρτητα από το αν υπάρχει κάποια συνέχεια ανάμε­ σα στις ενώσεις των τεχνιτών και στα πρώιμα συνδικάτα, είναι απλή αρ­ χαιοπληξία να σκεφτόμαστε το κίνημα της δεκαετίας του 1870, ή ακόμα και του 1830, με τους όρους, φέρ' ειπείν, των πρώτων επαγγελματικών εταιρειών των καπελάδων και των βυρσοδεΨών. Από ιστορική άποΨη, ω­ στόσο, η διαδικασία οικοδόμησης νέων θεσμών, νέων ιδεών, νέων θεω­ ριών και τακτικών, σπάνια ξεκινά σαν μια συνειδητή εργασία κοινωνικής μηχανικής. Οι άνθρωποι ζουν περιτριγυρισμένοι από μια τεράστια συσ­ σώρευση παλαιών επινοήσεων και είναι φυσικό να παίρνουν τις πιο βολι­ κές απ' αυτές και να τις προσαρμόζουν στους δικούς τους (και καινούρ­ γιους) σκοπούς. Ο ιστορικός που ανιχνεύει, βέβαια, αυτές τις διαδικα­ σίες, δεν πρέπει να ξεχνά τη συγκεκριμένη λειτουργία που έχουν να εκ­ πληρώσουν οι νέοι θεσμοί ' αλλά και η λειτουργιστική ανάλυση δεν πρέ­ πει να ξεχνά ότι το συγκεκριμένο ιστορικό πλαίσιο αναγκαστικά τους χρωματίζει (και ίσως τους βοηθά; τους παρεμποδίζει ή τους εκτρέπει). Ας πάρουμε δύο ακραία παραδείγματα. Το 1855, οι εργάτες στα ντα­ μάρια του Trelaze, δυσαρεστημένοι από την οικονομική τους κατάσταση, αποφάσισαν να αναλάβουν δράση: πήγαν στην Αγγέρη και κήρυξαν μια

ΕΡΓΑΤΙΚΕΣ ΠΑΡΑΔΟΣΕΙΣ

75

εξεγερσιακή Κομμούνα,1 έχοντας πιθανότατα στο μυαλό τους την ανά­ μνηση της Κομμούνας του 1 792. Εννιά χρόνια αργότερα, οι ανθρακωρύ­ χοι του Ebbw Vale βρίσκονταν κι αυτο ί σε μια ανάλογη κινητοποίηση. Οι αδελφότητες των χωριών της κοιλάδας έκαναν πορεία πάνω στο βουνό, με μουσικές μπάντες επικεφαλής. Εκφωνήθηκαν λόγοι, η αδελφότητα του Ebbw Vale πρόσφερε τσάι με 6 πένες το άτομο, και έκλεισε η συ­ γκέντρωση Ψάλλοντας τη δοξολογία.2 Οι οικονομικές αιτίες που κινού­ σαν τόσο τους ουαλλούς ανθρακωρύχους όσο και τους εργάτες της Βρε­ τάνης ήταν μάλλον παρόμοιες. Οι κινητοποιήσεις τους όμως διέφεραν εμφανώς, επειδή διέφεραν οι ιστορίες των αντίστοιχων χωρών τους. Τα αποθέματα των εμπειριών του παρελθόντος, απ' τα οποία αντλούσαν ό­ ταν μάθαιναν πώς να οργανώνονται, γιατ ί να οργανώνονται, πού να βρουν τους ηγέτες τους, καθώς και η ιδεολογία αυτών των ηγετών ενσω­ μάτωνε, εν μέρει τουλάχιστον, ειδικά γαλλικά και βρετανικά στοιχεία: γενικά, μπορούμε να πούμε ότι στην πρώτη περίπτωση έχουμε τις επα­ ναστατικές παραδόσεις, ενώ στη δεύτερη τις ριζοσπαστικές αντικομφορ­ μιστικές παραδόσεις. Και πάλι είναι χρήσιμα συγκεκριμένα παραδείγματα. Οι υφαντουργοί και οι υπεργολάβοι της Λυών, θέλοντας να οργανώσουν ένα συνδικάτο το 1828, οργάνωσαν φυσικά τη δική τους εταιρεία των « Mutualists» σύμφωνα με το επαναστατικό μοντέλο. Χαρακτήρισαν μάλιστα το έτος ίδρυσης ως «Ετος Ένα της Αναγέννησης», πράγμα που απηχεί προφα­ νώς ιακωβινισμό, και οργάνωσαν μικρές συνωμοτικές ομάδες, που φαίνε­ ται να οφείλουν κάποια στοιχεία στις μπαμπεφικές ιδέες,3 ίσως όμως και στους παλιούς Compagnonnages,4 καθώς και στην ανάγκη να παρα­ κάμΨουν το νόμο Chapelier. Αλλά και στη δεύτερη Αυτοκρατορία, το εργατικό πρόγραμμα απέρρεε εμφανώς από την κλασική γιακωβ ίνικη-ρι ­ ζοσπαστική θεωρία' οι αριστεροί αναζητούσαν έμπνευση στον Ροβεσπιέ­ ρο και στον Σαιν Ζυστ, αν όχι στον Εμπέρ και στον Ζακ Ρου, ενώ οι φι­ λελεύθεροι έψαχναν τη δική τους πιο δεξιά. Ακόμα και στη δεκαετία του 1890, ο αναρχικός Emile Pouget, μετέπειτα ηγέτης της Γενικής Συνο­ μοσπονδίας Εργατών (CGT), έφτιαξε την εφημερίδα του Le Pere Peinard πάνω στο πρότυπο, το όνομα και το στυλ του Pere Duchene του Εμπέρ. Και το σημαντικότερο, ήταν η επαναστατική ιδεολογία αυτή που υιοθέ­ τησαν αυτομάτως οι πρωτοπόροι εργάτες και διανοούμενοι που αποτε­ λούσαν τον πυρήνα της ηγεσίας του κινήματος. Οι εργάτες πορσελάνης 1 . G. Duveau, Ια Vie ouvrii!re en France sous /e Second Empire, Παρίσι 1946, σ. 543. 2. Ness Edwards, The History of the South Wα/es Miners, Λονδίνο 1926, σ. 39. 3. Ε. Labrousse, Le Mouvement ouvrier et /es idees sociα/es en France de 1815 α /a ΙίΥΙ du ΧΕΧ sii!C/e, Les Cours de la Sorbonne 1949: Fasc. ΙΙΙ, σ. 83-84. 4. W. Lexis, Gewerkvereine u. Unternehmerverbaende ίΥΙ Frarιkreich, Λειψία 1 879, σ. 1 23-124.

Η ΡΙΖΟΣΠΑΣΤιΚΗ ΠΑΡΑΔΟΣΗ

της Λιμόζ ήταν ρεπουμπλικάνοι, και εύκολα μεταπηδούσαν από το συν­ δικαλισμό σε πολιτικές πρακτικές έτσι, όταν τέθηκε υπό απαγόρευση το συνδικάτο τους, γρήγορα οργάνωσαν την εξεγερσιακή τους Κομμούνα.5 Η Αριστερά στο νομό του Nieνre αντιστάθηκε στο πραξικόπημα του Λουδοβίκου Ναπολέοντα, και οργανώθηκε σε μια μυστική εταιρεία γνω­ στή ως η «Jeune Montagne» [οι Νέοι Ορεινο L].6 Η κατάσταση στη Βρετανία είναι πιο πολύπλοκη, γιατί η αρχική ριζο­ σπαστική-δημοκρατική παράδοση εξελίχθηκε σε δύο πτέρυγες, η διαχω­ ριστική γραμμή των οποίων ήταν εν πολλοίς (υπεραπλουστεύω) αυτή που χωρίζει τους τεχνίτες και τα μέλη των συντεχνιών των παλαιότερων πόλεων με τα νέα κέντρα των εργοστασίων και ορυχε ίων: ριζοσπάστες­ «λαίκοί» από τη μια, σχισματικοί-μεθοδιστές από την άλλη. Στο Λονδί­ νο, για παράδειγμα, η αντικομφορμιστική παράδοση ποτέ δεν απέκτησε ρ ίζες ως μια αριστερή παράδοση, πράγμα που μπορεί να εξηγήσει τη σχετικά μεγαλύτερη επιρροή του μαρξισμού σε μεταγενέστερες εποχές. Ακόμα κι ένας γνήσια θρησκευόμενος εργάτης σαν τον George Lansbury βρέθηκε στη Μαρξιστική Σοσιαλδημοκρατική Ομοσπονδία από την αρχή της πολιτικής του καριέρας και δε συνδέθηκε ποτέ με τα σχισματικά πα­ ρεκκλήσια αλλά με την επίσημη Αγγλικανική Εκκλησία - κάτι μάλλον α­ συνήθιστο. Στις επαρχίες αντ ίθετα, ο δρόμος οδηγούσε πολύ πιο φυσικά προς το ILP [Ανεξάρτητο Εργατικό Κόμμα] ή προς τους μεθοδιστές κλη­ ρικολαίκούς. Έχουμε, πράγματι, δύο γραμμές διανοητικής παράδοσης. Η μία ξεκινάει από ανθρώπους σαν τον Τόμας Παίην, περνάει από ανθρώ­ πους σαν τους άθεους ριζοσπάστες της περιόδου των Owen-Carlile, και φτάνει στους κοσμικούς της μέσης βικτωριανής περιόδου σαν τον Ηο ­ lyoake και τον Bradlaugh και, μετά το 1880, στους μαρξιστές. Απ' αυτή την παράδοση προέρχονται μερικές από τις σημαντικότερες οργανωτικές επινοήσεις του βρετανικού εργατικού κινήματος: η « Εταιρεία Αλλη­ λογραφίας» της δεκαετίας του 1790, το φυλλάδιο, η εργατική εφημερ ίδα, η αναφορά στο Κοινοβούλιο, η δημόσια συγκέντρωση και η δημόσια συ­ ζήτηση, κ.ο.κ.· σ' αυτήν οφείλεται επίσης και το μικρό ενδιαφέρον του για τη θεωρία. Υπό μ ία έννοια, αυτή η πρώτη παράδοση κατάγεται από το παρακλά­ δι των σχισματικών του δέκατου έβδομου αιώνα, που κατά το δέκατο ό­ γδοο οδηγήθηκε προς τον ντε'ίσμό και αργότερα στον αγνωστικισμό. Ένα μέρος της άλλης παράδοσης -ιδιαίτερα στην καλβινιστική Σκωτία­ κατάγεται απευθείας από την επανάσταση του δέκατου έβδομου αιώνα, η οποία διεξήχθη με όρους θρησκευτικής ιδεολογίας. Ακόμα και στην 5. Στο ίδιο. σ. 1 83-184. 6. G . Duveau. La νίε ouvriere .

...

ό.π .

.

σ.

89-9 1 .

ΕΡΓΑΤιΚΕΣ ΠΑΡΑΔΟΣΕΙΣ

77

Αγγλία, ο ανεξάρτητος αιρετικός επιβίωσε ως καθαρός τύπος - για πα­ ράδειγμα στον Zechariah Coleman του Mark Rutherford.7 Ως επί το πλεί­ στον όμως, η εργατικ� σχισματικ� παράδοση προέρχεται από τη Μεθο­ διστικ� αναγέννηση και ειδικότερα από σειρά αποσχίσεων μετά το 1810, απ' τις οποίες πιο γνωστ� είναι η Πρωτo-μεθoδιστικ� (Ρήmitive Metho­ dist). Σ' αυτ�ν τη σχoλ� έμαθαν οι νέοι προλετάριοι των εργοστασίων, οι δουλευτές των αγροκτημάτων, οι ανθρακωρύχοι και άλλοι παρόμοιοι, το πώς να φτιάξουν ένα εργατικό συνδικάτο έχοντας ως πρότυπο το πα­ ρεκκλ�σιo και την αδελφότητα. Αρκεί να διαβάσει κανείς την περιφερει­ ακ� αναφορά ενός συνδικάτου δουλευτών γης της Aνατoλικ�ς Αγγλίας,8 για να διαπιστώσει πόσα πολλά της οφείλουν. Από τους Μεθοδιστές πρo�λθαν επίσης, όπως έχει δείξει ο Δρ Wearmouth, σημαντικές μέθοδοι μαζικ�ς κινητοποίησης και προπαγάνδας: η υπαίθρια συγκέντρωση, η ταξικ� συγκέντρωση, κ.ά. Πάνω απ' όλα, ωστόσο, οι σχισματικοί προσέ­ φεραν στην ηγεσία του κιν�ματoς την ιδεoλoγικ� της βάση, ιδιαίτερα στις περιοχές των ορυχείων. Όταν ο Λόρδος Londonderry εκδίωξε αυ­ τούς που είχαν πρωτoστατ�σει στην κινητοποίηση των ανθρακωρύχων του Durham το 1843, επλ�γησαν τα δύο τρίτα της τoπικ�ς αδελφότητας των Πρωτο -μεθοδιστών,9 και όταν τη δεκαετ ία του 1870 ένα συνδικάτο δουλευτών γης του Lincolnshire βρέθηκε σε δύσκολη θέση, σκέφτηκε να συγχωνευθεί με τους Πρωτο-μεθοδιστές. Είναι φανερό ότι αυτ� η αίρεση �ταν για τους ανθρακωρύχους του Durham της δεκαετ ίας του 1840 � για τους δουλευτές γης του Lincolnshire της δεκαετίας του 1870 ό,τι �ταν το Γαλλικό Κομμουνιστικό Κόμμα για τους γάλλους εργάτες επ ί μισό αιώ­ να: ένα πλαίσιο καθoδ�γησης. Τέτοιου είδους θρησκευτικά φαινόμενα δεν είναι τελείως άγνωστα και στη Γαλλία. Σε μερικές περιοχές του Νότου, η μειονότητα των Ουγενό­ των χαρακτηριζόταν πάντοτε, για προφανείς λόγους, από αντισυντηρητι­ κές τάσεις κι έβγαλε έτσι έναν δυσανάλογα μεγάλο αριθμό αριστερών η­ γετών. Συνολικά όμως, αυτό το στοιχείο δεν έχει μεγάλη σημασία για το γαλλικό εργατικό κίνημα. Είναι εύκολο να εξηγ�σει κανείς το διαφορετικό βαθμό πολιτικού ριζοσπαστισμού μεταξύ Βρετανίας και Γαλλίας βάσει αυτ�ς της διαφοράς παραδόσεων. Στέκει όμως μια τέτοια εξ�γηση ; Μια επαναστατικ� παράδοση μπορε ί κάλλιστα να είναι πολιτικά με­ τριoπαθ�ς από την άλλη, μια θρησκευτικ� δεν είναι απαραίτητο να ε ί­ ναι. Όταν οι Κομμουνάροι ηγέτες επέστρεψαν το 1880 από την εξορία, 7. Mark Rutherford, The Revolution in Tanner's Lane, Λονδίνο 1 887. 8 . Ανατύπωση στο E.J. Hobsbawm (επψ.), Labour's Turning Point 1880-1900, Λονδίνο 1948, σ. 89. 9. R.F. Wearmouth, Some Working-class Movements oj the Nineteenth Century, Λονδίνο 1 948, σ. 305.

Η ΡIZΟΣΠΑΣΤιΚΗ ΠΑΡΑΔΟΣΗ

βρέθηκαν οι περισσότεροιlΟ στην άκρα δεξιά πτέρυγα ενός κινήματος το οποίο οδηγούνταν ταχύτατα στην επιρροή των σοσιαλιστών. Η προθυμία να στήσει κανείς οδοφράγματα, δε σημαίνει απαραίτητα και ένα εξτρε­ μιστικό πρόγραμμα. Στο μεγαλύτερο μέρος του εικοστού αιώνα, η γαλ­ λική επαναστατική παράδοση αποτελούσε απλά μια όψη του γαλλικού φιλελεύθερου ριζοσπαστισμού, οι οπαδοί του οποίου ήταν ιδεολογικά το ανάλογο των αξιότιμων βρετανών κοσμικών ρεπουμπλικάνων σαν τον George Odger. Είναι ενδεικτικό, ότι η σύγχρονη μορφή του επαναστατι­ σμού, το Κομμουνιστικό Κόμμα, από μερικές απόψεις αποτελούσε μια ρήξη τόσο με τις γαλλικές όσο και με τις αγγλικές παραδόσεις, αν και από άλλες απόψεις αποτελεί συνέχεια και των δύο. Η μοίρα αυτού που μοιάζει σαν μία από τις πιο βίαιες τάσεις του γαλλικού εργατικού κινήματος, των αναρχικών, φωτίζει αυτό το σημείο. Γενικά, οι τεχνίτες και μικροβιοτέχνες που αποτελούσαν τη βάση του γαλλικού αναρχισμού, ήταν εξαιρετικά μαχητικοί. (Ωστόσο, ο πνευματι­ κός τους πατέρας, ο Προυντόν, ήταν αξιοσημείωτα ειρηνικός). Πολλές φορές πολέμησαν δίχως αναστολές -όπως και οι αντίστοιχοι μ' αυτούς μικρο-μεταλλοτεχνίτες του Sheffield- και προσέλκυσαν εύκολα ριζοσπά­ στες διανοούμενους. Παρ' όλα αυτά, οι πολιτικές τους απόΨεις, όπως α­ κριβώς και των τρομοκρατών του Sheffield, ήταν εξαιρετικά μετριοπα­ θείς,11 κι έτσι οι γάλλοι αναρχικο ί αποτελούσαν ουσιαστικά τη μετριοπα­ θή πτέρυγα μέσα στο κίνημά τους. Η μεγαλύτερή τους επιτυχία, η C GT, πέρασε πολύ γρήγορα απ' το φαινομενικό υπερεπαναστατισμό στη συ­ νετή σοσιαλδημοκρατία μετά το ξέσπασμα του Πρώτου Παγκοσμίου Πο­ λέμου. Επιπλέον, το κομμάτι του γαλλικού σοσιαλισμού που αργότερα θα υποστήριζε με μεγαλύτερο πάθος την πολιτική του κατευνασμού (σε σχέση με τη χιτλερική Γερμανία [Σ.τ. Μ.]) και θα συνεργαζόταν με τον Πετα ίν -ο Dumoulin, ο Belin και άλλοι-, άντλησε σε μεγάλο βαθμό τις δυνάμεις του από την αναρχίζουσα πτέρυγα του προ του 1914 κινήμα­ τος. Σε γενικές γραμμές, το γαλλικό πολιτικό σύστημα είχε μάθει από παλιά να αντιμετωπίζει αυτές τις παλαιότερες, και συχνά εγγενώς με­ τριοπαθείς, μορφές επαναστατισμού. Όταν το 1920 δημιουργήθηκε το Κομμουνιστικό Κόμμα Γαλλίας, αμέσως προσχώρησαν σ' αυτό πολλοί νέοι της αξιοπρεπούς μεσαίας τάξης, μια που ήταν εδραιωμένη η «παρά­ δοση ο γιος της οικογένειας να ξεκινάει την καριέρα του από την άκρα Αριστερά, υπό τα συγκαταβατικά βλέμματα της φαμίλιας, και να την τε­ λειώνει στις πιο αξιοπρεπείς θέσεις». 12 Μάλιστα, μια ομάδα σιδηροδρο10. Α. Zevaes, De l'introduction du marxisme en France, Παρίσι 1947, σ. 1 1 6 Κ. ε. 1 1 . Για το συνδυασμό άμεσης δράσης και ακραίας μετριοπάθειας στο Sheffield πρβλ. S. Pollard, Α History ο! Labour in Shejfield, Λίβερπουλ 1959. 1 2 . Α. Rossi, Physiologie du parti communiste fran�ais, Παρίσι 1948, σ. 3 1 7 .

ΕΡΓΑΤΙΚΕΣ ΠΑΡΑΔΟΣΕΙΣ

79

μικών που έμελλε να δώσει αρκετούς από τους ηγέτες του (Semard, Monmousseau, Midol) αρνήθηκε αρχικά να προσχωρήσει στο νέο κόμμα γι' αυτόν ακριβώς το λόγο. Το κόμμα δεν <<μπολσεβικοποιήθηκε» παρά μερικά χρόνια αργότερα.13 Μια θρησκευτική παράδοση, από την άλλη, μπορεί να είναι πολύ ριζο­ σπαστική. Είναι αλήθεια ότι ορισμένες μορφές της θρησκείας λειτουρ­ γούν σαν ναρκωτικό για τον πόνο που προκαλούν οι κοινωνικές πιέσεις, και προσφέρουν ένα υποκατάστατο στην εξέγερση. Μερικές μάλιστα, ό­ πως ο Μεθοδισμός του Wesley, το κάνουν αυτό συνειδητά. Ωστόσο, στο βαθμό που η θρησκεία αποτελεί τη γλώσσα και το πλαίσιο γενικά κάθε δράσης στις μη ανεπτυγμένες κοινωνίες -και σε μεγάλο βαθμό και μέσα στον απλό κόσμο της προβιομηχανικής Βρετανίας-, είναι επόμενο οι ιδε­ ολογίες της εξέγερσης να είναι κι αυτές θρησκευτικής υφής. Δύο παράγοντες βοήθησαν να διατηρηθεί η θρησκε ία στη Βρετανία ως μια δυνητικά ριζοσπαστική δύναμη κατά το δέκατο ένατο αιώνα. Πρώ­ τον, το καθοριστικό πολιτικό γεγονός της ιστορίας μας, η επανάσταση του δέκατου έβδομου αιώνα, διεξήχθη σε μια εποχή που δεν είχε ακόμα υιοθετηθε ί από τον απλό λαό η σύγχρονη κοσμική γλώσσα της πολιτικής. Σε αντ ίθεση λοιπόν με τη Γαλλία, η θρησκεία δεν ταυτίστηκε κατά κύριο λόγο με το status quo. Επιπλέον, οι συνήθειες αργούν να πεθάνουν. Μέ­ χρι τη δεκαετία του 1890 βρίσκουμε σχεδόν καθαρά δε ίγματα μιας με­ σαιωνικής ή πουριτανικής προσέγγισης: τις Εργατικές Εκκλησίες. Ο John Treνor που τις ίδρυσε, ήταν ένας ιδιόμορφος τύπος, προερχόμενος από αυτές τις μικρές υπερευσεβιστικές ομάδες εργατών ή μικροαστών φανα­ τικών πουριτανών που διαρκώς αποσχίζονταν για να φτιάξουν ακόμα πιο θεοσεβούμενες κοινότητες. Όπως και άλλα διανοητικά ρεύματα της μέσης βικτωριανής περιόδου, το σχισματικό ρεύμα άρχισε να ραγίζει σι­ γά σιγά κάτω από τις επιδράσεις των πολιτικών και κοινωνικών αλλα­ γών μετά το 1870, και στη διάρκεια της Μεγάλης Ύφεσης ο Treνor, α­ φού πέρασε διάφορες κρ ίσεις συνείδησης και μια αρκετά πολυτάραχη πνευματική πορεία, προσέγγισε το εργατικό κίνημα. Αδυνατώντας να συλλάβει ένα νέο πολιτικό κίνημα που να μην έχει και τη θρησκευτική του έκφραση, έκανε το ίδιο το εργατικό κίνημα θρησκεία. Δεν ήταν Χρι­ στιανο-σοσιαλιστής πίστευε ότι το εργατικό κίνημα ήταν Θεός, και οικο­ δόμησε γύρω απ' αυτό έναν μηχανισμό από εκκλησίες, κυριακάτικα σχο­ λεία, ύμνους, κ.ο.κ. Φυσικά, οι αυστηροί σχισματικο ί τεχνίτες του Yorkshire και του Lancashire δεν ακολούθησαν αυτή την παράδοξη θεο­ λογία, η οποία θα μπορούσε να χαρακτηριστεί ίσως σαν ένας πολύ εξα1 3 . Για την κρίση του Γαλλικού Κ.Κ. πρβλ. L. Trotsky, The First Five Years ΟΙ the Comintern. Νέα Υόρκη 1 953, τόμο 2, σχεδ όν passim, αλλά ιδιαίτερα σ. 1 53-155, 2 8 1 -282, 321 .

80

Η ΡΙΖΟΣΠΑΣΤΙΚΗ ΠΑΡΑΔΟΣΗ

υλωμένος αντιτριαδισμός. Ωστόσο, είχαν ανατραφεί μέσα σε μια ατμό­ σφαιρα όπου το παρεκκλήσι ήταν το κέντρο της κοινωνικής και πνευμα­ τικής ζωής. Η Μεγάλη Ύφεση (και γεγονότα όπως η φορολογία Mc Kin­ ley το 1891) τους έκαναν να συνειδητοποιούν όλο και περισσότερο τη σύγκρουση συμφερόντων στο εσωτερικό των εκκλησιών, ανάμεσα στον εργοδότη και τον εργάτη αδελφό ' και τίποτε πιο φυσικό από το να θεω­ ρήσουν πως η πολιτική ρήξη θα έπρεπε να πάρει τη μορφή και μιας α­ ποσκίρτησης από το παρεκκλήσι, όπως ακριβώς νωρίτερα η ρήξη ανάμε­ σα στους Μεθοδιστές του Wesley και τους Πρωτο-μεθοδιστές ήταν μια ρήξη ανάμεσα σε πολιτικά ριζοσπαστικές και συντηρητικές ομάδες. Έτσι οι Εργατικές Εκκλησίες, με όλα τα γνωστά συνοδευτικά -τους ύμνους, τα κυριακάτικα σχολεία, τις μπάντες των χάλκινων και τις χορωδίες, τις λέσχες της Δορκάδος, κλπ.-, εξαπλώθηκαν στο Βορρά. Στην πραγματι­ κότητα βρίσκονταν στο ενδιάμεσο ανάμεσα στον ορθόδοξο πολιτικό φι­ λελεύθερο ριζοσπαστισμό και στο ILP, με το οποίο σύντομα οι Εκκλησίες συγχωνεύθηκαν.14 Αυτό το φαινόμενο δε θα μπορούσε βέβαια να συμβεί σε μια χώρα, στην οποία οι μη εκκοσμικευμένες πολιτικές παραδόσεις δεν είχαν τόσο βαθιές ρίζες. Ο δεύτερος παράγοντας ήταν η μεγάλη Ψυχολογική πίεση που άσκησε η πρώιμη εκβιομηχάνιση πάνω στην πρώτη βιομηχανική χώρα: η ραγδαία μεταμόρφωση μιας παραδοσιακής κοινωνίας που βασιζόταν στο έθιμο' ο τρόμος το ξαφνικό κόΨιμο των ριζών. Αναπόφευκτα, οι μάζες της εκρι­ ζωμένης και της νέας εργατικής τάξης έψαξαν να βρουν μια συναισθημα­ τική έκφραση της αδυναμίας προσαρμογής τους, κάτι που να υποκαθι­ στά το παλαιό πλαίσιο της ζωής. Όπως ακριβώς σήμερα οι εργάτες των ορυχε ίων χαλκού της Βόρειας Ροδεσίας πηγαίνουν στους Μάρτυρες του Ιεχωβά, και όπως στους Μπαντού ο κατακλυσμός των κοινωνικών αλλα ­ γών βρ ίσκει την έκφρασή του σε μια αναβίωση των μαγικών λατρειών, έτσι και οι αρχές του δέκατου ένατου αιώνα σ' ολόκληρη την Ευρώπη ή­ ταν μια εποχή φορτισμένης, έντονης, συχνά αποκαλυπτικής θρησκευτικής ατμόσφαιρας, η οποία εκφραζόταν με αναγεννητικές εκστρατε ίες στις περιοχές των ορυχείων, με τεράστιες υπαίθριες συγκεντρώσεις, με προ­ σηλυτισμούς, κ.ο.κ. Εκεί όμως που η οργανωμένη θρησκεία ήταν, σε γε­ νικές γραμμές, μια πολύ συντηρητική δύναμη -όπως ήταν η Ρωμαιοκα­ θολική Εκκλησία-, το εργατικό κίνημα αναπτύχθηκε αναγκαστικά ανε­ ξάρτητα απ' αυτήν. Στη Γαλλία, επιπλέον, η ισχυρή συγκινησιακή εμπει­ ρία της Επανάστασης είχε δημιουργήσει, με καθαρά κοσμικά καύσιμα, τη δική της συγκινησιακή φλόγα για να ζεστα ίνει την ψυχρή ζωή των ερ1 4 . Πρβλ. Κ.5. IngIis. «The Labour Church Moνement» , lnternational RevieίO o/ Social History, τχ. 3 ( 1 958).

ΕΡΓΑΤΙΚΕΣ ΠΑΡΑΔΟΣΕΙΣ

81

γατών. Θυμόμαστε το γέρο που πέθαινε τη δεκαετία του 1840 λέγοντας: «Ω, ήλιε του 1793, πότε θα σε δω να ανατέλλεις πάλι ;». Η μεγάλη εικό­ να της Ιακωβίνικης Δημοκρατίας ανταποκρίθηκε, και γύρω από αυτή την προσωποποιημένη δημοκρατία συσπειρώθηκαν εύκολα τα αισθήματα των αγωνιζόμενων ανδρών και γυναικών, όπως αργότερα στη Γερμανία και την Αυστρία συσπειρώθηκαν γύρω από την προσωποποίηση των δικών τους αγώνων, τα μαρξιστικά κόμματα και τους ηγέτες τους. Στη Βρετα­ νία δεν υπήρχε μια τέτοια ζωντανή εμπειρία' υπήρχαν όμως τα σχισμα­ τικά τάγματα, ανεξάρτητα από το κράτος, σχετικά δημοκρατικά και ζω­ ντανά. Εξ ου και αυτή η εμπειρία, η τόσο χαρακτηριστική στο βρετανικό εργατικό κίνημα, ο νεαρός εργάτης να «βλέπει το φως» συχνά σαν Πρω­ το-μεθοδιστής και να μεταφράζει τις πολιτικές του επιδιώξεις με όρους της Νέας Ιερουσαλήμ.15 Αυτό δεν τον καθιστούσε απαραίτητα λιγότερο συνειδητοποιημένο τα­ ξικά ή λιγότερο μαχητικό. Υπάρχουν άφθονα ντοκουμέντα της μεγάλης μαχητικότητας των Πρωτο-μεθοδιστών σε ορισμένες περιοχές και σε με­ ρικές περιπτώσεις -όπως στο απομακρυσμένο Dorset- ακόμα και οι συ­ ντηρητικοί οπαδοί του Wesley μπορούσαν να αποτελέσουν την αφετηρία για τοπικούς εργατικούς ηγέτες. Κι ούτε απέτρεψε αυτή η παράδοση τους ανθρώπους να κάνουν πολιτικές προόδους. Στις μέρες μας, ο Arthur Homer (παιδί ευαγγελιστή) και ο William Gallacher (που είχε την πρώτη πολιτική εμπειρία σ' αυτό το υποπρο'ίόν του σχίσματος, το α­ ντιαλκοολικό κίνημα) έγιναν και οι δύο κομμουνιστές. Θα πρέπει λοιπόν να βλέπουμε αυτές τις δύο παραδόσεις σαν κομμά­ τια πλαστελίνη που πλάθονται για να πάρουν το σχήμα των διαθέσεων και των πρακτικών αναγκών των κινημάτων τους ; Καμιά θεωρία δε θα μπορούσε να είναι πιο ακατάλληλη για να μεταλλαχθεί σε ένα δόγμα περί του «αναπόφευκτου της σταδιακής αλλαγής» απ' αυτήν του Μαρξ' κι όμως, αυτό συνέβη σε πολλές χώρες στο διάστημα ανάμεσα στη Με­ γάλη Ύφεση και στον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο, είτε σιωπηρά είτε μέ­ σα από φοβερά κείμενα ερμηνευτικών ακροβασιών. Η Ρωμαιοκαθολική Εκκλησία επέμεινε πιο σταθερά σε κάποια αξιώμ,ατα κοινωνικής πολιτι­ κής παρά στην καταδίκη της χωριστής οργάνωσης αφεντικών και εργα­ τών' κι όμως, δίχως σημαντικές εξαιρέσεις, οι κορπορατιστικές οργανώ­ σεις που πατρονάρισε στις βιομηχανικές χώρες είτε αποβλήθηκαν από το εργατικό κίνημα είτε μεταβλήθηκαν -ύστερα από κάποιες μάχες- σε πραγματικά συνδικάτα.16 Οι ιδέες, είναι αλήθεια, είναι πιο ελαστικές α­ πό τα πράγματα. Όμως μια πολιτική και ιδεολογική παράδοση, ειδικά 1 5. Για αυτήν και τις επόμενες παραγράφους βλ. το κεφάλαιο για τις Εργατικές Σέ­ χτες στο βιβλίο μου Primitive Rebels. Manchester 1959. 16. Πρβλ. R. Goetz-Girey, La Ρerιsέe syrιdicale frarιfaise, Παρίσι 1948. σ. 96 Κ. ε.

Η ΡΙΖΟΣΠΑΣΤΙΚΗ ΠΑΡΑΔΟΣΗ

αν συνοψίζει αυθεντικές μορφές πρακτικής δράσης του παρελθόντος ή αν ενσαρκώνεται σε σταθερούς θεσμούς, έχει μια δική της ζωή και δύνα­ μη και επηρεάζει αναγκαστικά τη συμπεριφορά των πολιτικών κινημά­ των. Είναι ολοφάνερο ότι η θεωρία της πλαστελίνης είναι υπεραπλου­ στευτική. Όταν επιχειρούμε να εκτιμήσουμε τον πραγματικό ρόλο που παίζουν οι παραδόσεις, καταπιανόμαστε με ένα από τα πω δύσκολα καθήκοντα του ιστορικού. Μπορούμε, ωστόσο, να κάνουμε κάποιες διαπιστώσεις. Κατά πρώτο λόγο, η σχισματική παράδοση, όντας μάλλον ασαφής πολι­ τικά, ήταν πολύ περισσότερο διαχειρίσιμη από την επαναστατική. Δεν είχε πίσω της μια συγκεκριμένη ιστορική εμπειρία σαν τη Γαλλική Επα­ νάσταση, με τα προγράμματά της, τα διδάγματα τακτικής και τα πολιτι­ κά της συνθήματα. Ήταν εξαιρετικά δύσκολο να ξεφύγει κανείς από το γεγονός, ότι η επαναστατική παράδοση εξυμνούσε την ένοπλη εξέγερση του «λαού» ενάντια στους «πλούσωυς»' ή από τις καθαγιασμένες μεθό­ δους μιας τέτοιας εξέγερσης - εξεγερσιακές κομμούνες, επαναστατικές δικτατορίες, κ.ο.κ. Αν έπρεπε να μετατραπεί στο αντίθετό της, για πα­ ράδειγμα σε μια θεωρία σταδιακής αλλαγής και ταξικής συνεργασίας, αυτό μπορούσε να γίνει μόνο έμμεσα' ας πούμε, χρησιμοποιώντας τις φιλελεύθερες-ριζοσπαστικές της όψεις ενάντια στους κομμουνιστές, ό­ πως επιχείρησαν να κάνουν η μεσοπολεμική CGT και η μεταπολεμική Καθολική Εκκλησία, προβάλλοντας ως πρότυπο τις προυντονικές παρα­ δόσεις ενάντια στις μπαμπεφικές και μπλανκικές, ή -όπως έκανε ο Γαμ­ βέτταςlΊ- τονίζοντας τα κοινά συμφέροντα όλων των τάξεων του «λαού» ενάντια σε έναν κοινό εξωτερικό εχθρό, όπως η «Αντίδραση» ή ο «Κλη­ ρικαλισμός». Αλλά αυτή η ίδια η διαδικασία του στρογγυλέματος των αιχμών της, στην πράξη δεν μπορούσε να γίνει παρά μόνο μέσα από τη θεωρητική εξύμνηση της επανάστασης. Οι γνήσωι συντηρητικοί ήταν α­ ναγκασμένοι να έρθουν, αργά ή γρήγορα, σε μια σαφή ρήξη μαζί της. Η σχισματική παράδοση όμως, στο βαθμό που ήταν μια θρησκευτική παρά­ δoση, δε συνδεόταν με κάποω συγκεκριμένο πρόγραμμα ή αναφορά, αν και για πολύ καιρό ήταν συνδεδεμένη με ιδιαίτερα πολιτικά αιτήματα. Σ' αυτό ακριβώς έγκειται η σοφιστεία της σύγχρονης θέσης ότι «ο βρε­ τανικός σοσιαλισμός κατάγεται από τον Wesley κι όχι από τον Μαρξ». Στο βαθμό που ο σοσιαλισμός (ή στην περίπτωση αυτή ο ριζοσπαστικός φιλελευθερισμός) αποτελούσε μια ειδική κριτική ενός συγκεκριμένου οι­ κονομικού συστήματος και ένα σύνολο προτάσεων για αλλαγή, πήγαζε από τις ίδιες κοσμικές πηγές με το μαρξισμό. Στο βαθμό που ήταν απλά 1 7 . Πρβλ. ιδ ια ίτερα « Discours prononce le 12 aout 1881 a la reunion electorale du XXe arrondissement», στο J. Reinach (επιμ.), Discollrs . de Ltion Gambetta, Παρ ίσι 1 8 95. .

.

ΕΡΓΑΤιΚΕΣ ΠΑΡΑΔΟΣΕΙΣ

ένας παθιασμένος τρόπος κατάδειξης της πραγματικότητας της φτώ­ χειας, δεν είχε κανέναν εγγενή δεσμό με κάποιο συγκεκριμένο πολιτικό δόγμα. Εν πάση περιπτώσει, αρκούσε μόνο μια ελαφρά μετατόπιση θεο­ λογικής έμφασης για να μετατραπεί ένας σχισματικός, που στην πράξη ' ήταν επαναστάτης, σε ησυχαστή (αυτό έγινε κατά το παρελθόν τόσο με τους Α ναβαπτιστές όσο και με τους Κουακέρους) ή για να μετατραπεί ο αριστερός αγωνιστής σε μετριοπαθή. Η διαφορά ελαστικότητας των δύο παραδόσεων μπορεί να φανεί σε μεμονωμένες περιπτώσεις: Η αλλαγή του John Bums από επαναστάτη σε φιλελεύθερο υπουργό σήμαινε απα­ ραίτητα μια ρήξη με τις παλαιότερες μαρξιστικές του πεποιθήσεις. Από την άλλη, ο Mr Love, ο ιδιοκτήτης ορυχείου του Brancepeth, συνδικαλι­ στής στα νιάτα του, που κατέστρεψε την Ένωση Ανθρακωρύχων του Durham το 1863-1864, μπορούσε κάλλιστα να τερματίσει το βίο του ό­ πως τον άρχισε, ως ένας δραστήριος και ευσεβής Πρωτο-μεθοδιστής.1 8 Μια δεύτερη διαπίστωση έπεται αυτής. Μια επαναστατική παράδοση αποτελεί εξ ορισμού ένα διαρκές κάλεσμα σε δράση, ή σε υποστήριξη της δράσης. Η εξέγερση του Newport το 1839 ήταν, από αριθμητική ά­ ποψη, μια πολύ σοβαρότερη, αν και πολύ χειρότερα καθοδηγημένη, υπό­ θεση απ' ό,τι η Πασχαλινή Εξέγερση του Δουβλίνου το 1916' όμως οι ε­ πιπτώσεις που είχε στην επόμενη δεκαετία ήταν πολύ μικρότερες από ε­ κείνες του ιρλανδέζικου εγχειρήματος και οι επιδράσεις της στη βρετανι­ κή ή ακόμα και την ουαλλική λα'ίκή παράδοση ήταν ασύγκριτα μικρότε­ ρες. Η μία ταίριαζε σε μια εικόνα όπου ο «αντάρτης» κατείχε από πα­ λιά μια τιμώμενη θέση' η άλλη, όχι. Έτσι, η μία αποτέλεσε εύκολα πηγή έμπνευσης του μύθου, ενώ η άλλη απλά ένα σκοτεινό ιστορικό συμβάν. Η διαφορά έχει μεγάλη σημασία, γιατί δεν είναι αυτή καθαυτή η προθυμία χρήσης βίας, αλλά ένας ορι­ σμένος τρόπος χρήσης, ή απειλής χρήσης, της βίας που καθιστά τα κινή­ ματα επαναστατικά. Καμιά άλλη ευρωπα'ίκή χώρα δεν έχει τόσο ισχυρές παραδόσεις λα'ίκών ταραχών όσο η Αγγλία, μια παράδοση μάλιστα που επιβίωσε και μετά τα μέσα του δέκατου ένατου αιώνα. Οι λα'ίκές ταρα­ χές, ως κανονικό κομμάτι της συλλογικής διαπραγμάτευσης, αποτελούσαν ένα εδραιωμένο φαινόμενο κατά το δέκατο όγδοο αιώνα.1 9 Ο εξαναγκα­ σμός και ο εκφοβισμός ήταν ζωτικής σημασίας στα πρώτα στάδια του συν­ δικαλισμού, όταν η ανηθικότητα του απεργοσπαστισμού δεν είχε ακόμα ενσωματωθεί στον ηθικό κώδικα της οργανωμένης εργασίας. Θα ήταν ανό­ ητο, βέβαια, να πούμε πως αν η Βρετανία διέθετε μια επαναστατική πα 1 8 . Ε. WeJbourne, The Miners' Unions ο/ Northumberland and Durham. Καίμπριτζ 1 923, σ. 1 15. 19. Ε . HaJevy. History ο / the English ΡεορΙε i n the Nineteenth Century. Λονδίνο 1961 . τόμο 1 , σ. 1 48 Κ.ε. Για τη συλλογική διαπραγμάτευση μέσω ταραχών βλ. εδώ, κεφ. 2.

84

Η ΡΙΖΟΣΠΑΣΤΙΚΗ ΠΑΡΑΔΟΣΗ

ράδοση, θα έκανε και επανάσταση. Μπορούμε, ωστόσο, να πούμε πως επεισόδια σαν τις εξεγέρσεις του Derbyshire και του Newport θα μπο­ ρούσαν να ξεσπάνε συχνότερα, και εξαιρετικά τεταμένες καταστάσεις, όπως αυτή στη Γλασκώβη το 1919, δε θα διευθετούνταν τόσο εύκολα.2Ο Αληθεύει, βέβαια, ότι στον ομαλό καθημερινό βίο του εργατικού κινή­ ματος η παρουσία ή η απουσία μιας επαναστατικής παράδοσης δεν έχει άμεση σημασία. Από την άποψη της επίτευξης αυξήσεων και καλύτερων συνθηκών, η προθυμία των λατόμων του Trelaze να κηρύξουν στο πι και φι την κοινωνική δημοκρατία, δεν ήταν τίποτε λιγότερο και τίποτε πε­ ρισσότερο από μια ειδική αγωνιστική μορφή μαζικής κινητοποίησης. Ίσως μάλιστα να μην ήταν ο πιο αποτελεσματικός τρόπος για να ικανο­ ποιηθούν τα άμεσα οικονομικά τους αιτήματα. Ή ίσως να ήταν απλά χρήσιμος, μια που στην οργάνωση των ανίσχυρων και ανοργάνωτων ερ­ γατών απέναντι σε μια ισχυρή αντίσταση, οι επιθετικές και φανταχτερές τακτικές είναι πάντοτε πιο αποτελεσματικές. (Γι' αυτό και οι πολιτικοί επαναστάτες έπαιζαν πάντοτε έναν δυσανάλογα σημαντικό ρόλο στην οργάνωση τέτοιων κινητοποιήσεων, είτε στα βρετανικά «νεο-συνδικαλι­ στικά» κινήματα του 1889 και 1911, είτε στους εργάτες της βιομηχανίας της σαρδέλας στο Douamenez, είτε στην ελαφρά βρετανική μηχανουργία της δεκαετίας του 1930, είτε ακόμα στα αμερικάνικα και τα καναδέζικα συνδικάτα την ίδια δεκαετία). Σε καιρούς, ωστόσο, ραγδαίων πολιτικών αλλαγών και μεγάλων εντάσεων, η παρουσία ή η απουσία της μπορεί να αποτελέσει έναν σοβαρό ανεξάρτητο παράγοντα' παράδειγμα η Γερμα­ νία μετά το 1918. Η επαναστατική παράδοση ήταν, λοιπόν, από τη φύση της πολιτική, ενώ η σχισματική παράδοση ήταν πολύ πιο έμμεσα. Το κατά πόσον αυ­ τό το γεγονός συνέβαλε στον πολύ περισσότερο πολιτικό χαρακτήρα του γαλλικού εργατικού κινήματος, δεν είναι εύκολο να το πούμε. Τα αδύ­ ναμα συνδικαλιστικά κινήματα έχουν γενικά την τάση να στηρίζονται σε πολιτικές καμπάνιες για να αποκτούν πρόσθετη ισχύ, ενώ τα ισχυρά έ­ χουν την τάση να μην ενδιαφέρονται για την πολιτική' και τα γαλλικά συνδικάτα καθ' όλη τη διάρκεια του δέκατου ένατου και του εικοστού αιώνα ήταν πολύ πιο ανίσχυρα από τα βρετανικά. Το γεγονός αυτό ό­ μως δεν εξηγεί πλήρως δύο φαινόμενα που προκαλούν εντύπωση: την πολύ μεγαλύτερη ταχύτητα με την οποία η γαλλική εργατική τάξη στρά­ φηκε προς τους σοσιαλιστές και το πολύ συχνότερο πέρασμα από την πολιτική δράση στη συνδικαλιστική και αντιστρόφως. Έτσι, στη Γαλλία, το σοσιαλιστικό κίνημα άρχισε να καταλαμβάνει δη20. W. Gallacher, Revolt on the C/yde, Λονδίνο 1936, κεφ. 1 0, για μια αυτοκριτική έκθεση ενός από τους «ηγέτες της απεργίας, τίποτε περισσότερο' είχαμε ξεχάσει ότι ήμασταν ε­ παναστάτες ηγέτες».

ΕΡΓΑΤιΚΕΣ ΠΑΡΑΔΟΣΕΙΣ

μαρχίες περίπου είκοσι χρόνια νωρίτερα από το βρετανικό. Ο πρώτος βρε­ τανικός δήμος που είχε μια πλειοψηφία Εργατικών-Ριζοσπαστών-Ιρλαν­ δών ήταν το West Ham το 1898, ενώ ήδη από το 1881 το Parti Ouvrier είχε κερδίσει την πρώτη του πλειοψηφία στο Commentry. Το 1892, όταν οι σο­ σιαλιστές σύμβουλοι (που συχνά δεν εκλέγονταν καθόλου ως τέτοιοι) ή­ ταν ακόμα εξαιρετικά σπάνιοι στη Βρετανία, στη Γαλλία οι επαναστάτες μαρξιστές από μόνοι τους -χωρίς να υπολογίσουμε τους Ποσιμπιλιστές, του Αλεμανιστές και διάφορους άλλους που είχαν σοσιαλιστική ταμπέ­ λα- διοικούσαν πάνω από δώδεκα δήμους, και ανάμεσά τους περιοχές σαν τη Μασσαλία, την Τουλόν και το Roubaix. Αυτή η διαφορά είναι α­ κόμα πιο έκδηλη στις κοινοβουλευτικές εκλογές. Εξάλλου, οι πολιτικές δραστηριότητες των βρετανικών συνδικάτων υ­ πήρξαν πάντοτε εξαιρετικά περιορισμένες, αν κι αυτό το γεγονός συ­ σκοτίστηκε από το ότι εκείνοι που έπαιρναν μέρος σ' αυτές, συχνά ήταν και συνδικαλιστές. Χρηματοδοτούν το Εργατικό Κόμμα, αλλά δεν είναι. καθόλου σαφές (πέρα από κάποιες μάλλον ειδικές περιπτώσεις) κατά πόσον τα μέλη των συνδικάτων Ψηφίζουν τους Εργατικούς επειδή τα συνδικάτα τους υποστηρίζουν το κόμμα ή είναι ταυτόχρονα και συνδικα­ λισμένοι και Ψηφοφόροι των Εργατικών επειδή είναι «άνθρωποι της ερ­ γατικής τάξης». Το σίγουρο είναι πως καθαροί συνδικαλιστές υποψήφιοι σπάνια είχαν επιτυχία. Στο Λονδίνο τη δεκαετία του 1870 και του 1880, οι υποψήφιοι που υποστήριξε το Λονδρέζικο Συμβούλιο των Επαγγελ­ μάτων πήγαν αρκετά χειρότερα από εκείνους που υποστηρίχθηκαν από πολιτικές οργανώσεις σαν την Εθνική Κοσμική Εταιρεία,21 ενώ τη δεκαε­ τία του 1950 ο εκλεγμένος κομμουνιστής πρόεδρος των συνδικαλιστικών στελεχών σε μια μεγάλη αυτοκινητοβιομηχανία είχε ένα απογοητευτικό αποτέλεσμα σε μια περιφέρεια γεμάτη από ανθρώπους οι οποίοι στο ερ­ γοστάσιό τους τον ψήφιζαν και -το σημαντικότερο- τον ακολουθούσαν. Αυτός ο κάθετος διαχωρισμός είναι ιδιαίτερα σαφής στην περίπτωση ε­ νός ανθρώπου σαν τον Arthur Homer, ο οποίος ήταν και πολιτικός και συνδικαλιστής - συνδυασμός πολύ σπάνιος. (Ο Αneuήn Bevan, για πα­ ράδειγμα, υπήρξε μια σημαντική πολιτική μορφή, ποτέ όμως δεν έπαιξε κάποιο σημαντικό ρόλο στο συνδικάτο των ανθρακωρύχων). Η καριέρα του Homer χωρίζεται σε δύο διακριτά μέρη: στην πρώτη περίοδο, κατά την οποία ήταν κυρίως πολιτικός ηγέτης, έχοντας μια ισχυρή τοπική βά­ ση στο Maerdy, και στην ύστερη, κατά την οποία -μετά την αποπομπή του από τις ηγετικές θέσεις του Κομμουνιστικού Κόμματος- αφοσιώθηκε στη συνδικαλιστική δουλειά. Ο Homer όμως, που έγινε ο ικανότερος η21. 'Ετσι το 1882 στις εκλογές του London School Board , οι συνδικαλιστές υποψήφιοι (εκτός από έναν που είχε εκλεγεί ήδη μέλος) δεν τα πήγαν καθόλου καλά, ενώ εξελέγησαν οι Helen Taylor και Aveling, που οι σχέσεις τους ήταν κυρίως πολιτικές ή ιδεολογικές.

86

Η ΡIΖΟΣΠΑΣΤιΚΗ ΠΑΡΑΔΟΣΗ

γέτης που είχαν ποτέ οι βρετανοί ανθρακωρύχοι, παρότι ήταν ένα στολί­ δι για το κόμμα του, δεν ήταν με καμία έννοια ηγέτης του.22 Παρομοίως, είναι δύσκολο να σκεφτούμε κάποια πετυχημένη ή έστω σοβαρή πολιτική απεργία στη Βρετανία, αν και είναι συχνές οι απεργίες . υποστήριξης και αλληλεγγύης (οι οποίες καταγράφονται στο συνδικαλι­ σμό υπό τη στενή έννοια). Η Γενική Απεργία του 1926 ανήκει σ' αυτό το είδος. Είναι δύσκολο να σκεφτούμε ένα βρετανικό αντίστοιχο των γενι­ κών απεργιών υπέρ της εκλογικής μεταρρύθμισης που οργάνωσαν τα υ­ πό μαρξιστική ηγεσία κινήματα της ηπειρωτικής Ευρώπης, συχνά με με­ γάλη επιτυχία, μεταξύ του 1890 και του 1914 σε χώρες όπως το Βέλγιο ή τη Σουηδία. Οι πολιτικές απεργίες δεν ήταν αδιανόητες στη Βρετανία, ιδιαίτερα σε περιόδους έντασης και σχεδόν επαναστατικής έξαρσης, ό­ πως το 1920 που απειλήθηκε να γίνει μία ενάντια στο ρωσο-πολωνικό πόλεμο. Όμως η ύπαρξη μιας πολιτικής παράδοσης σίγουρα τις ευνοεί περισσότερο, παρότι βέβαια η εμβέλειά τους είναι πιο περιορισμένη απ' όσο συχνά υπέθεσαν οι υποστηρικτές τους (εκτός από τις επαναστατικές περιόδους). Τρίτον, και σημαντικότερο, μια επαναστατική παράδοση προσβλέπει εξ ορισμού στη μεταβίβαση της εξουσίας. Μπορεί να το κάνει με τόσο αναποτελεσματικό τρόπο, ώστε να μην την λαμβάνουν σοβαρά υπ' όψιν. Αλλά η πιθανότητα υπάρχει πάντοτε. Ο ιστορικός του Χαρτισμού, για παράδειγμα, είναι δύσκολο να μη μελαγχολήσει με την εξαιρετική πολι­ τική αδυναμία του μεγαλύτερου μαζικού κινήματος της βρετανικής εργα­ τικής τάξης και ακόμα περισσότερο από την αταραξία με την οποία το παρακολουθούσε η βρετανική άρχουσα τάξη, όταν δεν έτρεμε από την ξένη επανάσταση.23 Η αταραξία αυτή ήταν δικαιολογημένη. Οι Χαρτι­ στές δεν είχαν ιδέα για τι θα έκαναν αν η καμπάνια τους για τη συλλο­ γή υπογραφών για μια αναφορά αποτύγχανε να πείσει το Κοινοβούλιο, όπως μοιραία θα γινόταν. Γιατί ακόμα και η πρόταση για γενική απερ­ γία (<<ιερό μήνα») ήταν, όπως επισήμαναν οι αντίπαλοί της, απλά ένας άλλος τρόπος να εκφράσουν την αμηχανία τους: «Θα αφήσουμε να πάνε στράφι για την κοινωνία εκατοντάδες χιλιάδες απελπισμένων και πεινασμένων ανθρώπων, μην έχοντας κάποιο συγκε22. Αντιθέτως στη Γαλλία, ο Pierre 5emard, με προέλευση συνδικαλιστική, διετέλεσε για ένα διάστημα γραμματέας του Κομμουνιστικού Κόμματος, και ο Leon Mauvais (γραμμα­ τέας της CGTU το 1933) έγινε οργανωτικός γραμματέας του Κ.Κ. το 1947. Ο Charles ΤϊΙΙοη, επίσης με συνδικαλιστική κυρίως παρουσία στη Βρετανία -σε συνδυασμό όμως με πολιτι­ κή δράση στην Τοπική Αυτοδιοίκηση-, έγινε ο βασικός στρατιωτικός οργανωτής της κομ­ μουνιστικής Αντίστασης και υπουργός στην κυβέρνηση του Ντε Γκωλ' το ίδιο και ο Lucien Midol. Ο κατάλογος θα μπορούσε να μεγαλώσει. 23. Πρβλ. F . C. Mather, PubIic Order in the Age ο/ the Chartists, Manchester 1960.

ΕΡΓΑΤΙΚΕΣ ΠΑΡΑΔΟΣΕΙΣ

κριμένο στόχο ή κάποιο καταστρωμένο πλάνο δράσης και στηριζόμε­ νοι σε μια σειρά συμπτώσεων; [...] Θά αντιταχθώ στον προσδιορισμό μιας ημέρας αργίας μέχρις ότου έχουμε περισσότερα στοιχεία, πρώτον σχετικά με το κατά πόσον είναι εφαρμόσιμη, τις πιθανότητες επιτυ­ χίας της, και δεύτερον σχετικά με τη μέθοδο που θα χρησιμοποιηθεί».24 Και όταν το καλοκαίρι του 1842 συνέβη κάτι σαν αυθόρμητη γενική απεργία, οι Χαρτιστές αποδείχθηκαν ανίκανοι να την εκμεταλλευτούν, και ήταν λιγότερο αποτελεσματική από τις αυθόρμητες ταραχές των δουλευ­ τών γης το 1830, οι οποίοι, τελικά, πέτυχαν σε μεγάλο βαθμό τον περιο­ ρισμένο στόχο τους, να ανακόψουν τη διαδικασία εκμηχανισμού των α­ γροκτημάτων. Και αυτή η αναποτελεσματικότητα του Χαρτισμού οφεί­ λεται, ώς έναν βαθμό τουλάχιστον, στη μη εξοικείωση των Εγγλέζων με την ίδια την ιδέα της εξέγερσης, την οργάνωση που απαιτείται για την εξέγερση και τη μεταβίβαση της εξουσίας. Αντίστροφα, το κίνημα της Γαλλικής Αντίστασης κατά το Δεύτερο Πα­ γκόσμιο Πόλεμο συνειδητά δεν ήταν μια απόπειρα κατάληψης της εξου­ σίας, τουλάχιστον εκ μέρους των κομμουνιστών οι οποίοι, ως συνήθως, α­ ποτελούσαν το σημαντικότερο και πιο δραστήριο πυρήνα του. Η άποψη που λέει ότι πράγματι ήταν, και η οποία προβλήθηκε για προπαγανδι­ στικούς λόγους μετά το 1945 και στη διάρκεια του Ψυχρού Πολέμου, εί­ ναι Ψέμα και έχει διαΨευστεί οριστικά.25 Κι όμως, μέσα στις συνθήκες του γαλλικού κινήματος χρειαζόταν ιδιαίτερη προσπάθεια για να μην πάρει η Αντίσταση τη μορφή που θα φαινόταν πιο λογική (αν και όχι απαραίτη­ τα και πιο σωστή), μιας απόπειρας κατάληψης της εξουσίας αν οι αντι­ στασιακές ομάδες αφήνονταν μόνες τους, ίσως να ακολουθούσαν τις δι­ κές τους .διαθέσεις σε τοπικές απόπειρες κατάληψης της εξουσίας.26 Θα ήταν εξαιρετικά απιθανο να κάνει κάτι τέτοιο αυθόρμητα οποιοδήποτε βρετανικό κίνημα, όσο μαχητικό και ριζοσπαστικό κι αν ήταν. Το πόσο σημαντικές είναι στην πράξη τέτοιες διαφορές παράδοσης είναι κάτι που πρέπει να παραμείνει ζήτημα διερεύνησης σαφώς όμως δεν είναι καθοριστικές. Επηρεάζουν το στυλ των δραστηριοτήτων ενός κινήματος και όχι τη φύση του. Το στυλ όμως μπορεί να μην είναι μόνο επιφανειακό ζήτημα, και μπορεί να υπάρξουν στιγμές όπου το στυλ εί­ ναι ο άνθρωπος ή μάλλον το κίνημα. Προφανώς αυτό θα συμβεί σπάνια εκεί όπου, για παράδειγμα, τα κινήματα συμμορφώνονται σε αυστηρά καθορισμένα πρότυπα οργάνωσης, ιδεολογίας και συμπεριφοράς, όπως 24. William Carpenter στο The Charter, 21 Ιουλίου 1839. 25. Το βιβλίο του A.J. Rieber. Sta/in and the French Communist Party. Υόρκη και Λονδίνο 1962, σ. 142-155, εξετάζει εκτενώς το ζήτημα. 26. Στο ίδιο, σ. 150-151.

1941-1947, Νέα

88

Η ΡΙΖΟΣΠΑΣΤιΚΗ ΠΑΡΑΔΟΣΗ

συμβαίνει στα κομμουνιστικά κόμματα. Αλλά όποιος έχει γνώση των κομμουνιστικών κινημάτων, γνωρίζει πως η ακραία διεθνής ομοιομορφία που τους επιβλήθηκε στα μέσα της δεκαετίας του 1920 (η <<μπολσεβικο­ ποίηση») δεν απέτρεψε την ύπαρξη πολύ έντονων διαφορών στην εθνική ατμόσφαιρα και στο στυλ των κομμουνιστών, όπως ακριβώς η ομοιομορ­ φία του καθολικού κλήρου δεν κάνει την Ιρλανδική Εκκλησία παρόμοια με την Ιταλική ή την Ολλανδική. Όταν οι συνειδητές δυνάμεις διαμόρφω­ σης του κινήματος είναι λιγότερο ισχυρές, τα στυλιστικά αποτελέσματα της παράδοσης μπορεί να είναι ακόμα πιο εμφανή. Ένα διδακτικό παράδειγμα είναι το «ειρηνιστικό κίνημα», το οποίο υ­ πήρξε πάντοτε αφύσικα ισχυρό στη Βρετανία και σχετικά αδύναμο στη Γαλλία. (Δεν πρέπει να το συγχέουμε με το αντιμιλιταριστικό κίνημα, που μερικές φορές κινείται παράλληλα). Από τον καιρό των Ιακωβίνων ρίζω­ σε μέσα στη γαλλική άκρα Αριστερά ένας επιθετικός και μερικές φορές μαχητικός πατριωτισμός, και μάλιστα κυριάρχησε, με εξαίρεση ορισμέ­ νες περιόδους (για παράδειγμα από το 1880 περίπου μέχρι το 1934) κα­ τά τις οποίες άλλα χέρια απέσπασαν την τρίχρωμη σημαία. Θα μπορού­ σε ίσως να πει κανείς, ότι οι περίοδοι της μέγιστης ενότητας και δύνα­ μης του γαλλικού εργατικού κινήματος ήταν εκείνες που μπορούσε να στιγματίσει την άρχουσα τάξη όχι απλά ως εκμεταλλευτική αλλά και ως προδοτική, όπως έγινε στην Παρισινή Κομμούνα, στη διάρκεια του Λαr.­ κού Μετώπου και κυρίως στην Αντίσταση. από μία έννοια αυτό δεν εί­ ναι παρά μια ακόμα έκφραση της εγγενούς, σε μια επαναστατική παρά­ δοση, προσδοκίας για κατάληψη της εξουσίας οι Ιακωβίνοι και οι διά­ δοχοί τους έβλεπαν πάντοτε τους εαυτούς τους σαν μια δυνητική ή ενερ­ γή κρατική ή κυβερνητική δύναμη).27 Από την άλλη, το βρετανικό εργα­ τικό κίνημα χαρακτηριζόταν πάντοτε από μια ηθική απέχθεια για την ε­ πιθετικότητα και τον πόλεμο αυτά καθαυτά, κι αυτό είναι ένα από τα πιο σημαντικά στοιχεία της φιλελεύθερης-ριζοσπαστικής -και συχνά ειδι­ κά της σχισματικής- παράδοσης. Δεν είναι τυχαίο που το 1914 το ILP ή­ ταν το μοναδικό μη επαναστατικό σοσιαλιστικό κόμμα σε εμπόλεμη χώ­ ρα -και μάλιστα το μοναδικό σοσιαλιστικό κόμμα σε οποιαδήποτε χώ­ ρα- που αρνήθηκε συλλογικά να υποστηρίξει τον πόλεμο' αλλά η Βρε­ τανία ήταν τότε η μόνη εμπόλεμη χώρα στην οποία δύο υπουργοί -και οι δύο Φιλελεύθεροι- παραιτήθηκαν από την κυβέρνηση για τον ίδιο λό27. Το αποδεικνύει το πιο προφανές αντίθετο παρ άδ ειγμα . η υπόθεση Ντρ έυφους. Οι επιπτώσεις της μέσα στο εργατικό κίνημα δ εν ήταν ενωτικές αλλά δ ιχαστικές. γιατί απέ­ ναντι στη «στράτευση των σοσιαλιστών πολιτικών στην υπεράσπιση της απειλούμενης Δη­ μοκρατίας και στη rapprochement μεταξύ των περισσότερων σοσιαλιστικών ομάδων» έ­ χουμε την ενίσχυση του αντιπολιτικού συνδικαλισμού (G. D . H. Co]e, History o/ Sociαlist Thought, τόμ ο 3, Λονδίνο 1956, σ. 343).

ΕΡΓΑΤιΚΕΣ ΠΑΡΑΔΟΣΕΙΣ

89

γο. Η αντίσταση στην επιθετικότητα ή τον πόλεμο υπήρξε κατ' επανά­ ληψη η αποτελεσματικότερη μέθοδος ενοποίησης ή κινητοποίησης της βρετανικής Αριστεράς: στα τέλη της δεκαετίας του 1870, στον Πόλεμο των Μπόερς, στη δεκαετία του 1930 και ξανά στα τέλη της δεκαετίας του 1950. Η αντίθεση ανάμεσα στα ειρηνιστικά κινήματα της Γαλλίας και της Βρετανίας μετά το 1945 είναι ιδιαίτερα διαφωτιστική, γιατί δεν είναι εύ­ κολο να βρούμε άλλους παράγοντες που να την εξηγούν πέρα από την παράδοση. Η Γαλλία δεν είχε αυθόρμητο μαζικό κίνημα ειρήνης, αλλά μόνο μια φάση όπου το Κομμουνιστικό Κόμμα έβαλε τις δυνάμεις του πίσω από ένα αντιπυρηνικό κάλεσμα και μάζεΨε έτσι πολλές υπογρα­ φές. Οι Βρετανοί δεν έχουν καμιά σημαντική πολιτική οργάνωση που να θέλει ή να μπορεί να κινητοποιήσει τον κόσμο ενάντια στον πυρηνικό πόλεμο. (Η στενή σχέση ανάμεσα στο «Παγκόσμιο Κίνημα Ειρήνης» και στους κομμουνιστές πιθανώς να ανέβαλε την ανάδυση ενός μαζικού κι­ νήματος ειρήνης στη Βρετανία μέχρι το τέλος της χειρότερης φάσης της υστερίας του Ψυχρού Πολέμου). Από την άλλη, μια μη κομματική ομάδα ανθρώπων κατάφερε να δημιουργήσει τη ριζοσπαστική ειρηνιστική Κα­ μπάνια για τον Πυρηνικό Αφοπλισμό ( CND ), που όχι μόνο έγινε το μαζι­ κότερο αντιπυρηνικό κίνημα στον κόσμο, ίσως με εξαίρεση το ιαπωνικό, και μοντέλο για (λιγότερο πετυχημένους) ξένους μιμητές, αλλά και μια μείζονα δύναμη στη βρετανική πολιτική, υπό την ευρεία έννοια. Κι αυτό γιατί πάνω στο ζήτημα της «ειρήνης» συσπειρώθηκε μέσα στο εργατικό κίνημα η αριστερή πτέρυγα για να ανατρέψει τη μακρόχρονη κυριαρχία της δεξιάς ηγεσίας.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΕΜΠΤΟ Η ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΑ ΤΗΣ ΕΡΓΑΤιΚΗΣ ΤΑΞΗΣ

1870-1914

Ι

Αυτό το κείμενο δόθηκε αρχικά ως διάλεξη, μια Ford Lecture, στο Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης το 1981, και δημοσιεύτηκε για πρώτη φορά το 1984. Ερευνά τις σχετικά πρόσφατες ιστορικές ρίζες του λεγόμενου «παραδοσιακού» τρόπου ζωής της βρετα­ νικής εργατικής τάξης του πρώτου μισού του εικοστού αιώνα.

Ι

Αν ονομάζω αυτό το κεφάλαιο «Η δΎjμιoυργία ης εργατικής τάξΎjς», δεν είναι γιατί θέλω να πω ότι Ύj διαμόρφωσΎj αυτής ή όποιας άλλΎjς κοινωνι­ κής τάξΎjς είναι μια διαδικασία που γίνεται άπαξ και διά παντός, όπως το χτίσιμο ενός σπιτιού, Οι τάξεις ποτέ δεν είναι δΎjμιoυργΎjμένες, με ην έννοια ότι είναι τελειωμένες ή ότι έχουν αποκτήσει το οριστικό τους σχήμα. Βρίσκονται υπό συνεχή διαμόρφωσΎj. Ωστόσο, εφόσον Ύj εργατική τάξΎj ήταν μια ιστορικά νέα τάξΎj -που δεν ήταν αναγνωρισμένΎj ως θε­ σμική συλλογικότψα από ην ίδια ή από άλλους πριν από μια συγκεκρι­ μένΎj περίοδο--, μπορούμε να ανιχνεύσουμε Τψ ανάδυσή ης ως κοινωνι­ κή ομάδα σΤΎj διάρκεια μιας oρισμένΎjς περιόδου. Αυτό ακριβώς επιχεί­ ρφε να κάνει ο Ε.Ρ. Thompson σε ένα βιβλίο που έγινε αμέσως, και δι­ καίως, κλασικό.! Από ΤΎjν άλλΎj, Ύj εργατική τάξΎj των δεκαετιών του 1820 και του 1830 -μπορεί από τότε να πάρει αυτό το όνομα- ήταν πολύ δια­ φορετική από η λεγόμενΎj «παραδοσιακή» εργατική τάξΎj, για ην οποία διάφοροι πολιτισμικοί παραΤΎjρψές, μερικές φορές προλεταριακής κατα­ γωγής όπως ο Richard Hoggart, άρχισαν σΤΎj δεκαετία του 1950 να γρά­ φουν γλυκόπικρες ελεγείες. Τα περίφΎjμα fustian σακάκια των Χαρτι­ στών, πόρρω απείχαν από τον Άντυ Καπ. 2 Το θέμα μου λοιπόν εδώ εί­ ναι Ύj ανάδυσΎj ΤΎjς εργατικής τάξΎjς του Άντυ Καπ: του βρετανικού προ­ λεταριάτου που έγινε αναγνωρίσιμο όχι μόνο από ην τραγιάσκα του, θα πω κάτι και γι' αυτήν, αλλά από το υλικό περιβάλλον μέσα στο οποίο έ1. Ε.Ρ. Thompson, The Making ο/ the Eng/ish Working C/ass, Λονδίνο 1963. 2. Ήρωας μικρών κόμικς δημοσιευμένων σε καθημερινές εφημερ ίδ ες . Ο τυπικός βρετα­ νός εργαζόμενος που φοράει ένα μ εγάλο κασκέτο και συχνάζει στις παμπ και στα γήπεδα [Σ.τ.Μ.].

Η ΔHMΙOTPΓlA ΤΗΣ ΕΡΓΑΤΙΚΗΣ ΤΑΞΗΣ

91

ζησε, από το στυλ της ζωής του και της διασκέδασής του, από μια ορι­ σμένη ταξική συνείδηση που εκφραζόταν όλο και περισσότερο σε μια τάση να οργανωθεί σε συνδικάτα και να ταυτιστεί με ένα ταξικό κόμμα, τους Εργατικούς. Ε ίναι η εργατική τάξη των τελικών του κυπέλλου, του fish-and-chip, των αιθουσών χορού και των Εργατικών με Ε κεφαλαίο. Από τη δεκαετ ία του 1950 και μετά, αυτή η τάξη συρρικνώθηκε και άλ­ λαξε, αν και οι θεωρητικο ί τής «αταξικότητας» και της «αστικοποίη­ σης» του 1950 έκαναν λάθος όταν προέβλεπαν τη διάλυσή της. Υπάρχει αρκετή ακόμα. Παρ' όλα αυτά, οι μεταμορφώσεις που υπέστη από το 1950 και μετά ήταν βαθιές. Το θέμα μου όμως εδώ δεν είναι αυτές οι πρόσφατες εξελίξεις η φύση τους και οι επιπτώσεις τους αποτελούν α­ ντικε ίμενο μιας άλλης συζήτησης, στην οποία μετέχω μαζί με ανθρώπους του εργατικού κινήματος.3 Ο τ ίτλος του κειμένου μου αυτού αποτελεί έναν φόρο τιμής αλλά και μια κριτική στο σημαντικό βιβλίο του Ε.Ρ. Thornpson. Από μια άποψη, ο Thornpson είχε δ ίκιο να χρονολογήσει την εμφάνιση της εργατικής τάξης στη βρετανική κοινωνία στις αρχές του δέκατου ένατου αιώνα, μια που την εποχή του Χαρτισμού η εικόνα της βρετανικής κοινωνίας όπως εκ­ φραζόταν στην «ταξική γλώσσα» του Asa Briggs ήταν ήδη διαμορφωμέ­ νη, και ήταν διαμορφωμένη ως ένα τριαδικό σχήμα γαιοκτημόνων, αστι­ κής τάξης και εργατικής τάξης. Και η εικόνα αυτή σημαίνει ήδη την εν­ νοιολογική ενσωμάτωση στην εργατική τάξη κάθε είδους κοινωνικών στρωμάτων που υπήρχαν ακόμα, αλλά είχαν γίνει κοινωνικά αόρατα. Το μεγάλο σώμα των ανθρώπων που έπαιξαν τόσο μεγάλο, και συχνά τόσο συνειδητό, ρόλο στην κοινωνική σκηνή άλλων χωρών κάτω από ονομα­ σίες όπως αγροτιά, μικροαστο ί και μικροβιοτέχνες, φα ίνεται να απου­ σιάζει στη Βρετανία. Την εποχή του Χαρτισμού, όροι όπως «artisan» [τεχνίτης], «joumeyrnan» [κάλφας] και σχεδόν κάθε όρος που συνδέεται με τον παλαιό κόσμο των ανεξάρτητων μικροπαραγωγών και των οργα­ νώσεών τους, δηλώνουν περίπου τον ειδικευμένο μισθωτό και όχι τον α ­ νεξάρτητο παραγωγό, ενώ, από την άλλη, ο όρος «rnanufacturer» [βιομή­ χανος], που προηγουμένως αναφερόταν αόριστα στην εργατική δύναμη, καταλήγει να μονοπωλε ίται από τον εργοδότη της βιομηχανίας.4 Η πό­ λωση στην ορολογία φανερώνει μια οικονομική αλλαγή. Αν οι λέξεις «trade» και «tradesrnan», χρησιμοποιούμενες από τους εργάτες, έφτα­ σαν να σημαίνουν κυρίως τη βιομηχανική ειδ ίκευση, οι ίδιοι όροι στις με­ σαίες και ανώτερες τάξεις έφτασαν να δηλώνουν το λιανικό εμπόριο. Ο 3. Martin Jacques - Francis Mulhern ( επψ.), The Fοrιυard March of Labour Halted ? , Λονδίνο 1982. 4. Κ αι στα ελληνικά συμβαίνει η ίδια ακριβώς νοηματική μ ετατόπιση του βιομηχά Υου [Σ.τ. Μ.].

Η ΡIΖΟΣΠΑΣΤιΚΗ ΠΑΡΑΔΟΣΗ

κλασικός Handwerker, artisan ή artigiano, που έφτιαχνε και πουλούσε ταυτόχρονα, είχε στο μεταξύ εξαφανιστεΙ Αλλά αν η περίοδος που εξετάζει ο Thompson είναι, από αυτήν και κάποιες άλλες απόψεις, κρίσιμη για την ανάδυση, τη «δημιουργία», της αγγλικής εργατικής τάξης, ο Thompson μου φαίνεται ότι κάνει λάθος ό­ ταν υποθέτει -γιατί απλά υποθέτει- ότι οι εργατικές τάξ εις της περιό­ δου πριν ή και κατά τη διάρκεια του Χαρτισμού ήταν η εργατική τάξη όπως θα αναπτυσσόταν αργότερα. Παρά την εντυπωσιακή και εντελώς εξαιρετική, για τα διεθνή μέτρα, συνέχεια του συνδικαλιστικού κινήμα­ τος με το προβιομηχανικό βιοτεχνικό παρελθόν, οι περισσότερες μελέτες που έγιναν μετά τον Thompson έδειξαν πόσο επικίνδυνο είναι να μετα­ φέρει κανείς το προλεταριάτο, τα εργατικά κινήματα και τις ιδεολογίες του αιώνα μας πίσω στις προ-ναπολεόντειες δεκαετίες. Πράγματι, η α­ συνέχεια ανάμεσα στα εργατικά κινήματα πριν και μετά το Χαρτισμό, το γ ενεακό χάσμα ανάμεσα στο σοσιαλισμό του Owen και στη σοσιαλι­ στική αναγέννηση της δεκαετίας του 1880, είναι τόσο εμφανές που οι ι­ στορικοί ακόμα προσπαθούν να το εξηγήσουν. Μ ερικές από τις οργανώ­ σεις μας μπορεί να είναι πολύ παλιές και να έχουν μερικές φορές κά­ ποια στοιχεία φολκλόρ, αλλά η αλήθεια είναι ότι η συνεχής ιστορία των βρετανικών εργατικών κινημάτων, και μαζί και η ιστορική τους μνήμη, ξεκινά πολύ μετά τους Χαρτιστές. Αν η ζωντανή παράδοση του κινήμα­ τος πάει πολύ πιο πίσω, αυτό οφείλεται στο ότι οι ιστορικοί του κινήμα­ τος ξέθαΨαν το απόμακρο παρελθόν και το διοχέτευσαν στο κίνημα, ό­ που και έγινε κομμάτι του διανοητικού εξοπλισμού των αγωνιστών. Ο Οουενισμός, ο Χαρτισμός και τα λοιπά, οι εργατικές τάξεις αυτής της πρώιμης περιόδου είναι φυσικά οι πρόγονοι της μεταγενέστερης εργατι­ κής τάξης και των κινημάτων της, αλλά από πολλές κρίσιμες απόψεις α­ ποτελούν διαφορετικά φαινόμενα. Με την έννοια αυτή, η εργατική τάξη «δημιουργήθηκε» πολύ μετά απ ' το σημείο που σταματά το βιβλίο του Thompson.

ΙΙ

Δ εν είναι βέβαια παράξενο που η εργατική τάξη της ισχυρής και ευρείας βάσης οικονομίας της ύστερης βικτωριανής εποχής ήταν πολύ διαφορετι­ κή από τις εργαζόμενες τάξεις της περιόδου πριν από την κατασκευή του σιδηροδρομικού δικτύου. Δεν είναι ανάγκη να χρονοτριβούμε για να το αποδείξουμε αυτό. Το 1851 υπήρχαν περισσότεροι παπουτσήδ ες πα­ ρά ανθρακωρύχοι, δυόμισι φορές περισσότεροι ράφτες από σιδηροδρομι­ κούς, και περισσότεροι εργάτες μεταξουργίας απ' ότι εμπορικοί υπάλ -

Η ΔΗΜΙΟ11'Γ1Α ΤΗΣ ΕΡΓΑΤΙΚΗΣ ΤΑΞΗΣ

93

ληλοι.5 Το «εργαστήρι του κόσμου» δεν είχε γίνει ακόμα αυτό που ο Clapham ονόμασε «το βιομηχανικό κράτος», όσον αφορά την κλίμακα, την τεχνολογία και τη βιομηχανική οργάνωση. Αν το Lancashire είχε βρει τη βιομηχανική του μορφή, το Birmingham, το Sheffield, το Tyneside και η Νότια Ουαλία την έψαχναν ακόμα. Το ζήτημα όμως είναι με ποιο τρό­ πο η ανάπτυξη της νέας και διευρυμένης βιομηχανικής οικονομίας επη­ ρέαζε την εργατική τάξη. Αυτό συνέβαινε με πολλούς τρόπους. Κατ' αρχάς, η εργατική τάξη αυξήθηκε πολύ τόσο σε απόλυτο μέγε­ θος όσο και σε συγκέντρωση. Αν και το συνολικό ποσοστό των απασχο­ λούμενων στη βιοτεχνία, στα ορυχεία και τη βιομηχανία δεν αυξήθηκε πολύ μεταξύ 1851 και 1911, και σχεδόν καθόλου μέχρι τη δεκαετία του 1890 -ενώ στις μεταφορές αυξήθηκε-, αποτελούσε τώρα μια πολύ μεγα­ λύτερη και πιο συγκεντρωμένη μάζα.6 Το 1911 υπήρχαν στη Βρετανία 36 πόλεις άνω των 100.000 κατοίκων, ενώ το 1851 μόνο 10, και σ' αυτές ζούσε το 44% του συνολικού πληθυσμού, ενώ το 1851 το 25%. Ανάμεσα στο 1871 και το 1911, το Merseyside μεγάλωσε σχεδόν κατά τα τρία τέ­ ταρτα και το Tyneside τριπλασ ίασε σχεδόν τον πληθυσμό του. Το μέσο μέγεθος των εγκαταστάσεων στις οποίες δούλευαν οι εργαζόμενοι επί­ σης μεγάλωσε, παρότι στους βιομηχανικούς κλάδους που είχαν ήδη κα­ θιερώσει έναν τύπο, η γενική τάξη μεγέθους δεν άλλαξε. Ανεξάρτητα α­ πό το αν οι 400 περίπου ανθρακωρύχοι, που αποτελούσαν τη μέση εργα­ τική δύναμη ενός ορυχε ίου του Yorkshire και του Glamorgan-Monmouth, το 1912 ήταν πολύ περισσότεροι απ' ό,τι πριν, ορυχεία αυτού του μεγέ­ θους είχαν γίνει από καιρό συνηθισμένα, και οι 220 εργάτες παραγωγής του μέσου κλωστηρίου βαμβακιού του 1906, αν και είχαν αυξηθεί κατά ένα τέταρτο σε σχέση με το 1871, δε μεταμόρφωσαν πολύ το χαρακτήρα τέτοιων εργοστασίων.7 Από την άλλη, δεν μπορούμε παρά να εντυπωσιαστούμε από την εμ­ φάνιση μεγάλων βιομηχανικών συγκεντρώσεων εκεί που πριν δεν υπήρχε τ ίποτε. Δεν υπάρχει τίποτα πριν το 1850 που να συγκρίνεται με το με­ σοβικτωριανό Tyneside, όπου στη δεκαετία του 1860 βρίσκουμε ίσως δώδεκα ναυπηγε ία που το καθένα απασχολε ί τουλάχιστον 1.500 εργάτες - οι Armstrongs είχαν ήδη 6 με 7 χιλιάδες εργάτες στα ναυπηγεία Elswic k. Αλλά το 1914 θα έφταναν τους 20.000, δηλαδή τρεις φορές περισσότε5. Ι . Η . Clapham. The Economic History of Modern Britain. τό μ ο 2. 2η έκδοση. Καίμπριτζ 1930, σ. 24. 6. Phyllis Deane - Alan Cole. British Economic Growth. 1688-1959. Κ αίμπριτζ 1 967. σ. 1 42-143. 7. Η .5. Ievons. The British Coal Trade. Λονδίνο 1 9 1 5 : υπολογισμένο από στοιχεία των σ. 65. 1 1 7 ' Earnings and Hours Enqu iry Ι : ΤεχΙίΙε Trades. 80/1 του 1 909. σ. 27' Ι.Η. Clapham. The Economic History . . ό.π. . σ. 1 1 5. 1 1 7. .

.

94

Η ΡΙΖΟΣΠΑΣΤΙΚΗ ΠΑΡΑΔΟΣΗ

ροι. Το ίδιο και η Great Westem Railway στο Swindon τριπλασίασε την εργατική δύναμη που είχε το 1875, για να φτάσει στους 14.000 το 1914. Υπάρχει μια ποιοτική και όχι απλά ποσοτική διαφορά ανάμεσα στο Barrow-in-Fumess του 1871-1872, όταν το μεγαλύτερο ναυπηγείο και .μηχανουργείο της πόλης απασχολούσαν από 600 άνδρες το καθένα, και στο Barrow του Πρώτου Παγκοσμίου Πολέμου, όταν το Vickers απασχο­ λούσε 27.000 μηχανικούς και 6.000 ναυπηγούς. 8 Δεύτερον, άλλαξε ριζικά η επαγγελματική σύνθεση των εργατικών τά­ ξεων, όπως μαρτυρεί η άνοδος των σιδηροδρομικών από 100.000 το 1871 σε 400.000 το 1911, και των ανθρακωρύχων από μισό εκατομμύριο σε 1,2 μέσα στην ίδια περίοδο, ενώ ο συνολικός ανδρικός πληθυσμός στην Αγγλία, την Ουαλία και τη Σκωτία αυξήθηκε μόνο κατά 60%. Το ίδιο άλλαξε και η σύνθεση κατά φύλο και ηλικία, καθώς η απασχόληση των παιδιών σχολικής ηλικίας από το 30% επί του συνόλου των παιδιών το 1851 έπεσε στο 14% το 1914,9 ενώ είχαμε και μια μικρή, αλλά καινοφα­ νή, είσοδο των γυναικών και σε άλλες βιομηχανίες πέραν της υφαντουρ ­ γίας. Οι αλλαγές στις χειρωνακτικές δεξιότητες των εργατών είναι λιγό­ τερο εμφανείς και αποτελούν ακόμα αντικείμενο μεγάλης συζήτησης. Εί­ ναι ωστόσο αδιαμφισβήτητο, ότι το 1875 τα μεγαλύτερα εθνικά συνδικά­ τα ήταν μακράν οι Ενωμένοι Μηχανικοί και οι Εργάτες Τέκτονες, ακο­ λουθούμενοι, κατά σειρά, από τους Λεβητοποιούς, τους Ενωμένους Ξυ­ λουργούς και Επιπλοποιούς, τους Ενωμένους Ράφτες και τους Βαμβακο­ νηματουργούς. Μετά το 1895, στην TUC κυριαρχούσαν ως γνωστόν τα μεγάλα τάγματα των ανθρακωρύχων -που ήταν πλέον οργανωμένοι σε εθνικό επίπεδο- και της βαμβακοβιομηχανίας, και το 1914 η Τριπλή Συμμαχία Άνθρακα, Μεταφορών και Σιδηροδρόμων. Επιπλέον, ακόμα και οι πανίσχυρες ομάδες της εργατικής αριστοκρατίας στηρίζονταν όλο και περισσότερο όχι σε αναντικατάστατες χειρωνακτικές δεξιότητες, αλ­ λά σε ένα μονοπώλιο του επαγγέλματος, εξασφαλισμένο χάρη στην ισχύ των οργανώσεών τους, που απέκλειε άλλους που εύκολα θα μπορούσαν να κάνουν τη δουλειά τους. Γι' αυτό και το βασικό εργατικό ζήτημα στη διάρκεια του Πρώτου Παγκοσμίου Πολέμου θα ήταν η «dilution» [η πρό­ σληψη ανειδίκευτων εργατών]. Τρίτον, η αυξανόμενη συγκέντρωση και συγκεντροποίηση της εθνικής οικονομίας και των τομέων της, και ο αυξανόμενος ρόλος του κράτους σ' αυτούς, μετέβαλε τις συνθήκες των βιομηχανικών συγκρούσεων . Ας θυμηθούμε μόνο ότι, για πρακτικούς λόγους, η βιομηχανική σύγκρουση 8. John Marshall, The Industrial Revolution in Furness, Barrow 1 958, σ. 356' James Hinton. σ. 28' M . C . Reed (επιμ. ) , Railways in the Victorian Economy: Studies in Finance and Economic Growth, Newton Abbot 1 969, σ. 1 25. 9. E . D . Hunt, British Labour History, 1 8 1 5 - 1 9 1 4 , 1 98 1 , σ. 1 7 . The First Shop Stewards ' MovemeIlt, Λονδίνο 1 973,

Η ΔΗΜΙΟΥΡΠΑ ΤΗΣ ΕΡΓΑΤιΚΗΣ ΤΑΞΗΣ

95

ως εθνική απεργία ή λοκ-άουτ δεν υφίσταται πριν τη δεκαετία του 1890. Ο Cronin, μάλιστα, έχει δείξει ότι και η ίδια η απεργία δεν αναγνωρίζε ­ ται ως τέτοια παρά μετά το 1870.10 Η εθνική συλλογική διαπραγμάτευση δεν υπάρχει πριν το 1890, εκτός από κάποιους τομείς της βαμβακουρ­ γίας στους οποίους το «έθνος» συνέπιπτε με περιοχές του Lancashire. Το 1910, όπως δείχνουν οι Clegg, Fox και Thornpson,11 υπήρχαν τέτοιες συμφωνίες στη μηχανουργία, στα ναυπηγεία, στην τυπογραφία, στο μέ ­ ταλλο και το χάλυβα, και στην υποδηματοποιία, καθώς και ανάλογοι μη ­ χανισμοί αλλού. Επιπλέον, το άμεσο ενδιαφέρον της κυβέρνησης για τις βιομηχανικές σχέσεις φαίνεται όχι μόνο από την ίδρυση του Τμήματος Εργασίας του Υπουργείου Εμπορίου (1893) και το αυξανόμενο εύρος των δραστηριοτήτων του, αλλά και από την άμεση παρέμβαση επιφανών πολιτικών στις εργατικές διενέξεις, με πρώτο σημαντικό παράδειγμα την επέμβαση του Rosebery στο λοκ-άουτ των ανθρακωρυχείων το 1893.1 2 Τέταρτον -και εδώ αφήνουμε την οικονομία και ερχόμαστε στην πολι ­ τική-, έχουμε τη διεύρυνση των πολιτικών δικαιωμάτων και της μαζικής πολιτικής. Το τι σκέφτονταν και ήθελαν οι προλετάριοι Ψηφοφόροι θα α­ ποτελούσε στο εξής μεγάλη έγνοια των πολιτικών και, αντιστρόφως, το τι θα έκανε η κεντρική κυβέρνηση θα απασχολούσε πολύ πιο άμεσα τους εργάτες, αν και τους πήρε κάποιο χρόνο μέχρι να το συνειδητοποι­ ήσουν. Όταν οι πολιτικοί -παραθέτω τον εουδαρδιανό Τσώρτσιλ- σκέ­ φτονταν πως το βασικό πρόβλημα ήταν να μην αφήσουν την κομματική πολιτική να εξελιχθεί σε ταξική πολιτική, ήταν και για τους εργάτες πιο εύκολο να εντυπωσιαστούν από τις δυνατότητες μιας εθνικής ταξικής πολιτικής. Το να ανήκεις στους «Εργατικούς», δηλαδή στη χειρωνακτική εργασία, απέκτησε μια τέτοια πολιτική διάσταση που δεν είχε από την εποχή του Χαρτισμού. Οι εξελίξεις αυτές είναι σημαντικές, γιατί δίχως αυτές είναι δύσκολο να καταλάβουμε το πως το άθροισμα των μικρόκοσμων που σ υγκροτού­ σαν το βρετανικό κόσμο της εργασίας, και οι οποίοι συχνά ήταν αυστη ­ ρά αυτάρκεις, μπόρεσε να μεταμορφωθεί σε ένα ενιαίο εθνικό φαινόμε­ νο. Ας πάρουμε ένα ύστερο και μάλλον ακραίο παράδειγμα, αυτό του W.P. Richardson (1873-1930). Γεννήθηκε και έζησε όλη του τη ζωή στο Usworth , της Κομητείας του Durharn, δούλεΨε τριάντα χρόνια στο αν10. James Ε. Cronin, «5trikes 1 870-1 9 1 4 » , στο C .J. Wrigley (επιμ. ) , Α History of British 1875-1914, Brighton 1982, κεφ. 4. 1 1 . Η.Α. Clegg - Alan Fox - A.F. Thompson, Α History of British Trade Unions since 1889, Οξφόρδη 1964, σ. 471 . 1 2 . Chris Wrigley, «The Government and Industrial Relations», και Roger Davidson, « Government Administration », στο C .J. Wrigley ( ε πιμ. ) , Α History of British Industrial Relations, ό.π., κεφ. 7 και 8 αντίστοιχα. Industrial Relations,

96

Η ΡΙΖΟΣΠΑΣΤιΚΗ ΠΑΡΑΔΟΣΗ

θρακωρυχείο του Usworth , παντρεύτηκε την κόρη ενός ντόπιου ανθρα­ κωρύχου, έγινε Πρόεδρος του ενοριακού συμβουλίου του Usworth , διηύ­ θυνε τη χορωδία του Παρεκκλησίου των Πρωτο-μεθοδιστών του ανθρα­ κωρυχείου του Usworth και είχε μια στήλη για τα πουλερικά στην τοπι­ κή εφημερίδα. Θα μπορούσαμε να πούμε ότι αν, φέρ' ειπείν, το Manche­ ster εξαφανιζόταν από έναν σεισμό, δε θα είχε πρακτική σημασία γι' αυ­ τόν. Κι όμως, αυτός ο άνθρωπος , που ήταν ριζωμένος στο χωριό του ό ­ πως μια γαλατού του Herefordshire, βοήθησε στην ίδρυση της τοπικής οργάνωσης του ILP, συμμετείχε στη συντακτική επιτροπή της Daily Herald, αγωνίστηκε για την εθνικοποίηση όλων των ορυχείων και έμελλε να γίνει εθνικός ταμίας της Ομοσπονδίας των Ανθρακωρύχων. Αυτή η εξέλιξη δεν ήταν τόσο φυσική όσο φαίνεται εκ των υστέρων. Αφ' ενός, για τους αν­ θρακωρύχους της γενιάς του Richardson είχε γίνει ευκολότερο, κι από πολλές απόψεις και απαραίτητο, να βλέπουν το Usworth σαν ένα κομ­ μάτι όχι μόνο της ανθρακοφόρας ζώνης του Durham αλλά και της βιομη­ χανίας άνθρακα όλης της χώρας αφ' ετέρου, το να είναι ανθρακωρύχοι σήμαινε πως ανήκουν σε μια εθνική εργατική τάξη της οποίας οι ειδικές πολιτικές και κοινωνικές προσδοκίες εκφράζονταν από ένα ανεξάρτητο εργατικό κόμμα με τις δικές του εφημερίδες και τα δικά του ειδικά προ­ γράμματα. Ένας παλαιότερος, όπως ο Henry Rust (1831-1902), ποτέ του δεν παραδέχτηκε το ότι οι ανθρακωρύχοι του West Bromwich και του Darlaston είχαν κάτι να κερδίσουν αν ενώνονταν με τους υπόλοιπους αν­ θρακωρύχους του Midland, για να μην πούμε με την Εθνική Ομοσπονδία Ανθρακωρύχων.13 Δεδομένων όλων αυτών, ήταν αναμενόμενο ότι και η ίδια η εργατική τάξη θα άλλαζε. Πώς όμως, και πότε ; Ας πάρουμε την απλή και φαινο ­ μενικά άνευ σημασίας περίπτωση του Άντυ Καπ. Πότε αυτό το συγκε­ κριμένο καπέλο -η τραγιάσκα- έγινε χαρακτηριστικό σύμβολο του βρε­ τανού προλετάριου; Σίγουρα δεν ήταν στο Λονδίνο της δεκαετίας του 1870, αφού ο Jules Valles, ο κομμουνάρος πρόσφυγας, διαμαρτυρόταν α­ κριβώς για έλλειψη συνείδησης της τοπικής εργατικής τάξης, επειδή, σε αντίθεση με τους παριζιάνους τεχνίτες, δε φόραγαν εκτός της δουλειάς «la blouse et la casquette». 14 Οι εικονογραφήσεις και οι φωτογραφίες των δεκαετιών του 1870 και 1880 δείχνουν μια ποικιλία καπέλων και εξάλ­ λου -όπως δείχνει το deerstalker [κυνηγετικό κασκέτο] του Keir Hardie-, ακόμα κι οι τραγιάσκες δεν είχαν τυποποιηθεΙ Το 1914, όμως, σε οποια1 3 . Οι πληροφορίες σχετικά με τους Richardson και Rust έχουν ληφθεί από το Joyce Μ. Bellamy - John Saville ( επψ.), Dictionary ΟΙ Labour Biography, 9 τόμοι, Λονδίνο 1 994, τόμο 2, σ. 320, 326. 1 4 . Paul Martinez, The French Communard RellIgees in Britain, 1871-1880, αδημοσίευτη δ ι ­ δ ακτορική διατριβή, University of Sussex, 1 98 1 , σ. 341 .

97

Η ΔΗΜ ΙΟΤΡΓΙΑ ΤΗΣ ΕΡΓΑΤΙΚΗΣ ΤΑΞΗΣ

δήποτε εικόνα που δε ίχνει μάζα βρετανών εργατών οπουδήποτε, εντός ή εκτός εργασίας, βλέπουμε τη γνωστή θάλασσα από πλακουτσωτές τρα­ γιάσκες. Η λεπτομερής χρονολόγηση αυτής της αλλαγής περιμένει ακό­ μα μια έρευνα στο πλούσιο εικονογραφικό υλικό. Ε ίναι όμως προφανές, ότι μέσα σε δύο περίπου δεκαετ ίες οι βρετανοί άνδρες εργάτες είχαν υι­ οθετήσει ένα σήμα κατατεθέν που τους σταμπάριζε αμέσως ως μέλη μιας τάξης. Επιπλέον, είχαν συνε ίδηση αυτού του γεγονότος. Θέση του άρθρου μου είναι ότι η λεγόμενη «παραδοσιακή» εργατική τάξη με τους συγκεκριμένους τρόπους ζωής και αντιλήψεις δεν εμφανίστηκε πολύ πριν τη δεκαετία του 1880 και ότι διαμορφώθηκε μέσα στις δύο επόμε­ νες δεκαετίες. Θα πρέπει ίσως να προσθέσω, ότι αυτή είναι η περ ίοδος που διαμορφώνεται και η «μεσαία τάξη» όπως τη γνωρίζουμε, η οποία είν αι πράγματι πολύ διαφορετική από τους προκατόχους της, της πρώι­ μης και μέσης βικτωριανής περιόδου, και από τη μεγαλοαστική τάξη του «Establishrnent». Η ξαφνική εμφάνιση της τραγιάσκας είναι παράλληλη με την εξ ίσου ταχεία εμφάνιση της κλασικής γραβάτας15 και την ακόμα πιο ξαφνική εμφάνιση του γκολφ -κλαμπ. Ε ίκοσι εννέα γήπεδα γκολφ κατασκευάστηκαν στο Yorkshire το 1890-1895, ενώ πριν το 1890 υπήρ­ χαν μόνο δύο.16 Δεν είναι όμως αυτό το αντικείμενό μου εδώ, όσο κι αν η αναδόμηση κάθε μίας από τις δύο κύριες κοινωνικές τάξεις της Βρετα­ νίας συνδέεται άμεσα με την αναδόμηση της άλλης .

πΙ

Η δεκαετία του 1880 είναι γνωστή σε όλους τους ιστορικούς της εργατι­ κής τάξης ως η δεκαετ ία της λεγόμενης σοσιαλιστικής αναγέννησης στη Βρετανία, αλλά τα φαινόμενα με τα οποία ασχολούμαι εδώ είναι από στατιστικής άποψης πιο σημαντικά από τις ιδεολογικές αλλαγές που α­ φορούν τις λ ίγες εκατοντάδες ανθρώπους που αποτελούσαν, στη δεκαε­ τία του 1880, τις βρετανικές σοσιαλιστικές οργανώσεις και τους συμπα­ θούντες τους. Ε ίναι πιο μαζικά ακόμα και από τις απαρχές του «νέου» συνδικαλισμού. Ξεχωρίζω τη δεκαετία του 1880 επειδή η βαθιά μετα­ μόρφωση των υλικών συνθηκών ζωής της εργατικής τάξης, καθώς και αυτών που μπορούμε να ονομάσουμε ως κοινωνικά και θεσμικά όρια της διαδρομής της εργατικής τάξης μέσα στην επικράτεια της εθνικής ζωής, δεν ήταν ορατή πιο πριν. Δε λέω ότι δεν υπήρχε καθόλου. Είναι εύκολο να παίξει κανείς το γνωστό παιγνίδι του ιστορικού που πηγαίνει όλο και 1 5. Πρβλ. E.J. Hobsbawm Τ. Ranger (επψ.), The Invention of Tradition, Καίμπριτζ 1 983, σ. 295. 16. Victoria County History of Yorkshire, τόμο 2, Λονδίνο 1 9 1 4, σ. 543 Κ. ε. -

98

Η ΡΙΖΟΣΠΑΣΤιΚΗ ΠΑΡΑΔΟΣΗ

πιο πίσω τις απαρχές ενός φαινομένου, ειδικά σε μια περίοδο όπου η εργατική τάξη δεν έχει ένα σαφές προφίλ, όπως είναι οι δεκαετίες μετά το Χαρτισμό, μια περίοδος όπου είναι δύσκολο ακόμα και να αποφασί­ σουμε το κατά πόσον η αργία για τους εργαζομένους ήταν το σαββατο­ κύριακο -η περίφημη semaine anglaise [αγγλική βδομάδα] που ονειρεύο ­ νταν στην ηπειρωτική Ευρώπη- ή η παραδοσιακή Αγία Δευτέρα, Ι7 Έτσι, για να πάρουμε ένα πολύ γνώριμο ορόσημο στο χάρτη της «παραδοσια­ κής» εργατικής τάξης, το μαγαζί fish -and-chip γεννήθηκε, κατά πάσα πι­ θανότητα, στο Oldham τη δεκαετία του 1860, ενώ μια τοπική επιχείρηση άρχισε να κατασκευάζει μαγειρικές εστίες αποκλειστικά για το τηγάνι­ σμα ψαριών στο πρώτο μισό της δεκαετίας του 1870, Το 1876 χαρακτη­ ριζόταν ακόμα «μικρο-επάγγελμα», ενώ το 1914 υπήρχαν γύρω στους 25, 000 πωλητές τηγανητών Ψαριών, Ι 8 Κι άλλες καινοτομίες της δεκαε­ τίας του 1880 μπορούμε να τις ανιχνεύσουμε από τη δεκαετία του 1870, Το ποδόσφαιρο είχε ήδη μια κάποια υπόγεια ζωή σαν προλεταριακό θέ­ αμα στα τέλη της δεκαετίας του 1870,19 Οι επαγγελματίες ατζέντηδες και το σε εθνικό επίπεδο μπούκινγκ των καλλιτεχνών των music -hall φαίνεται πως είχαν αναπτυχθεί ήδη σ' αυτή τη δεκαετία, η οποία είδε ε­ πίσης τη γέννηση ενός επαγγελματικού εμπορικού τύπου για τις επιχει­ ρήσεις της λα'ίκής μουσικής,2 0 Δε θέλω να διεκδικήσω την πατέντα για την πρωτοκαθεδρία οποιασδήποτε δεκαετίας, αλλά απλά να δείξω πως, ό,τι και αν είχε προηγηθεί κατά τη δεκαετία του 1870, στη δεκαετία του 1880 οι νέες μορφές βγαίνουν στο προσκήνιο σε εθνικό επίπεδο και δεν μπορούν πλέον να παραβλέπονται, αν και για πολύ καιρό τις παρέβλε­ παν τόσο οι αστοί παρατηρητές της εποχής όσο και οι μεταγενέστεροι ι­ στορικοί. Τρεις παράγοντες επηρέασαν τις υλικές συνθήκες της ζωής των εργα­ τών μετά το 1870: η δραστική πτώση του κόστους διαβίωσης κατά τη διάρκεια της λεγόμενης Μεγάλης Ύφεσης του 1873-1896' η ανακάλυψη της μαζικής εσωτερικής αγοράς, στην οποία περιλαμβάνονταν οι καλο­ πληρωμένοι ή τουλάχιστον κανονικής απασχόλησης εργάτες για τα βιο ­ μηχανικά παραγόμενα ή επεξεργαζόμενα προ'ίόντα, και (μετά το 1875) η 1 7. E . D . Hunt, Labour History, ό.π., σ. 77-79' D.A. Reid, «The Decline of Saint Monday, 1 766-1 876», Past and Present, τχ. 7 1 (1976), σ . 76-101 . 1 8. T. C . Barker J . C . McKenzie - J. Yudkin (επιμ.), Our Chan ging Fare: Two Hundred Years οι British Food Habits, Λονδίνο 1966, σ. 1 10' «Chatchip», W. Loftas, The Fish Frier and his Trade: Or How Το Establish and Carry On an Up-to-date Fish Frying Business, Λονδίνο χ.χ. , σ. 15, 23-24. Από τις δέκα φίρμες που κατασκεύαζαν φριτέζες και αναφέρονται ή διαφημίζο­ νται σ' αυτό το εγχειρίδιο, όλες, εκτός από δύο, ήταν στο Lancashire και στο Yorkshire. 19. Tony Mason, Association Football and English Society, 1863-1915, Brighton 1980. 20. C . D . Stuart - A.J. Park, The Variety Stαge, Λονδίνο 1 895' G .J . Mellor, The Northern Music Hall, Newcastle 1970. -

Η ΔΗΜΙΟΤΡΠΑ ΤΗΣ ΕΡΓΑΤιΚΗΣ ΤΑΞΗΣ

99

λεγόμενη «νόμιμη (by-law) στέγαση» (παράγραφος 157 του Νόμου περί Δημόσιας Υγείας), η οποία δημιούργησε σε μεγάλο βαθμό το περιβάλλον της ζωής της εργατικής τάξης, τις ομοιόμορφες σειρές των διώροφων σπιτιών έξω από τα κέντρα των πόλεων. Και οι τρεις αυτοί παράγοντες συνδέονται με τη συγκρατημένη και αποσπασματική, αναμφισβήτητη ό­ μως, βελτίωση του βιοτικού επιπέδου της πλειονότητας των βρετανών εργατών, για την οποία συμφωνούν ακόμα και οι ιστορικοί. Το κρίσιμο σημείο σ' αυτή τη βελτίωση δεν είναι η απλή αύξηση των πραγματικών εισοδημάτων και των καταναλωτικών δαπανών, αλλά οι δομικές αλλαγές που μεσολάβησαν γι' αυτές. Οι αλλαγές αυτές είναι πιο εντυπωσιακές στο χώρο της διανομής, δηλαδή στη σχετική παρακμή του λιανικού ε­ μπορίου και των μικρών καταστημάτων και στην άνοδο από τη μία των συνεταιρισμών (Co-ops), τα μέλη των οποίων από μισό περίπου εκατομ­ μύριο στα τέλη της δεκαετίας του 1870 έφτασαν σε ένα εκατομμύριο γύ­ ρω στο 1890 και σε τρία εκατομμύρια το 1914, και από την άλλη η εμ­ φάνιση των πολυκαταστημάτων, τα οποία θα έδιναν στους μεγάλους δρόμους των βρετανικών πόλεων τη χαρακτηριστική τους όψη στην πε­ ρίοδο που αρχίζει τη δεκαετία του 1890 και τελειώνει με την εμφάνιση του σούπερ -μάρκετ γύρω στη δεκαετία του 1950.21 Και δεν πρέπει να ξεχνάμε και την εμφάνιση και θεσμοποίηση των αγορών με δόσεις, οι ο­ ποίες επέτρεψαν τη μεταμόρφωση του εσωτερικού των σπιτιών της ερ­ γατικής τάξης. Η ιστορία αυτού του φαινομένου είναι παραμελημένη, αν και έχουν ξεκινήσει κάποιες εργασίες. Και εδώ, οι δεκαετίες του 1880 και 1890 είναι καθοριστικές. Οι χρονιές των υποθέσεων -κλειδιών που α­ ποσαφήνισαν τη νομική και οικονομική σύγχυση που περιέβαλε αυτή την επεκτεινόμενη πρακτική είναι το 1893 και το 1895.22 Δεν μπορούμε όμως να διαχωρίσουμε τη διανομή από την παραγωγή. Η μαζική παραγωγή τσαγιού σε τυποποιημένα πακέτα χρονολογείται από το 1884,23 και οι καινούργιες μαρμελάδες και κομπόστες που άλλαξαν το διαιτολόγιο της εργατικής τάξης, παράγονταν στα εργοστάσια που στους ιστορικούς της εργασίας είναι γνωστά κυρίως ως η σκηνή των πρώτων αγώνων των βιο­ μηχανικών εργατριών. Όσον αφορά τη στέγαση, η βασική εξέλιξη δεν ήταν μόνο ότι τώρα χτίζονταν κάπως μεγαλύτερα και καλύτερα σπίτια, αλλά ότι είχαμε την ανάπτυξη χωριστών δρόμων και γειτονιών για την εργατική τάξη, ειδικά μάλιστα μετά τη μαζική ανάπτυξη των φτηνών δημόσιων μεταφορών στη 2 1 . J . B . Jefferys. Retail Tradirιg ίrι Bτίιαίrι , 1850-1950. Καίμπριτζ 1 954' W. Hamish Fraser, The Comirι g ΟΙ the Mass Market, 1850-1914, Λονδίνο 1 982. 22. Cyril Ehrlich, The Pίαrιo: Α History. Λονδίνο 1 976. σ. 102-103. 23. John Burnett. Plerιty arιd Warιt: Α Social History ΟΙ Diet ίrι Erιglarιd Irom 1815 Ιο the Preserιt, Λονδίνο 1 966, σ. 1 1 1 .

1 00

Η ΡΙΖΟΣΠΑΣΤΙΚΗ ΠΑΡΑΔΟΣΗ

δεκαετία του 1880, ακόμα και χωριστών εργατικών προαστείων, κυρίως εσωτερικών προαστείων. Θα αναφερθώ πιο κάτω στις συνέπειες αυτού του αυξανόμενου χωροταξικού διαχωρισμού των κατοικιών . Όσον αφορά την προαστειοποίηση της εργατικής τάξης, μπορούμε να επισημάνουμε ότι έτεινε να χαλαρώσει ή να κόψει έναν από τους ισχυρότερους βιωμα­ τικούς δεσμούς που συνείχαν την εργατική κοινότητα, δηλαδή το δεσμό ανάμεσα στο χώρο κατοικίας και το χώρο εργασίας, αυτό όμως μάλλον ίσχυε μόνο στο Λονδίνο. Το 1905 το LCC υπολόγιζε ότι 820.000 εργαζό­ μενοι έκαναν κάθε μέρα μακρινές διαδρομές για να πάνε να δουλέψουν στο Λονδίνο. Η πιο θεαματική αλλαγή ήταν, βέβαια, στη μορφή των διακοπών και των αργιών της εργατικής τάξης. Δε χρειάζεται μάλλον να σας θυμίσω σήμερα την ανάδυση του ποδοσφαίρου ως ενός εθνικού, και όλο και πιο προλεταριακού, αθλητικού θεάματος και την ανάπτυξη μιας ανδρικής ποδοσφαιρικής κουλτούρας που καθαγιάστηκε τελικά από την παρουσία του Βασιλιά στους τελικούς του Κυπέλλου από το 1913 και μετέπειτα. Ούτε ότι η χειραφέτηση του ποδοσφαίρου από το -ή μάλλον, ενάντια στο- πατρονάρισμα της μεσαίας και ανώτερης τάξης έλαβε χώραν τη δε­ καετία του 1880 με το θρίαμβο της Blackburn επί της Old Etonians, με την επίσημη επαγγελματοποίηση του αθλήματος το 1885, και με τη δη­ μιουργία της League το 1888, που παρεμπιπτόντως ακολουθούσε το μο­ ντέλο του συστήματος που είχε καθιερωθεί πρωτύτερα στις ΗΠΑ για το επαγγελματικό μπέιζμπολ.24 Η δεκαετία του 1880 είναι επίσης αποφασι­ στική για την ανάπτυξη των διακοπών της εργατικής τάξης. Ο πρώτος τόμος του Herapath '5 Railway Journal, στο ευρετήριο του οποίου καταγρά­ φεται το φαινόμενο της «κίνησης των αργιών» (<
σ.

1 25.

101

Η ΔΗΜΙΟΥΡΠΑ ΤΗΣ ΕΡΓΑΤΙΚΗΣ ΤΑΞΗΣ

ΠΙΝΑΚΑΣ

Προτεινόμενες επενδύσεις σε προβλήτες αναψυχής (σε χιλ. λίρες) Περίοδος

Μεσαία τάξη Σύνολο Μέσος όρος ετησίως

1 863-1 899

Εργατική τάξη Σύνολο Μέσος όρος ετησίως

1 863-1865

78,0

26.0

30,0

10.0

1 866-1870

1 1 2,5

22,5

25,0

5,0

1871 -1875

98,5

19,7

30,0

6,0

1 876-1880

1 84,4

36,9

83,8

16,8

1 8 8 1 -1885

292,0

58,4

70,0

14,0

1 8 86-1890

1 74,5

34,9

75,5

15,1

1 891 -1895

1 72,0

34,4

291 ,5

58,3

1 896-1899

1 58,0

39,5

1 9 1 ,9

48,0

κατέσσερα και το 1890 είκοσι τρία. Υπάρχει όμως ένας πιο γενικός και λιγότερο κουραστικός τρόπος να υπολογίσουμε το ρυθμό ανάπτυξYjς των επιχεφήσεων των διακοπών : μια ετήσια στατιστική του Υπουργείου Εμπορίου, σύμφωνα με έναν νόμο του 1861, μας επιτρέπει να μετρήσου­ με το μέγεθος των προτεινόμενων επενδύσεων σε προβλήτες και λιμενι­ κά έργα, πολλά από τα οποία μπορούμε να τα ταυτίσουμε ως προβλή­ τες αναψυχής ή περιπάτου, αυτές τις χαραΚΤYjριστικές κατασκευές των διακοπών στις αγγλικές παραλίες.26 Ο πίνακας αναλύει τις προτεινόμε­ νες επενδύσεις σ' εκείνες που προορίζονται για θέρετρα ΤYjς μεσαίας τά­ ξης και σ' εκείνες που προορίζονται για θέρετρα της εργατικής τάξης, παραλείποντας τις επισφαλείς περιπτώσεις.2 7 Αυτός ο, αναγκαστικά χο26. Αυτό έγινε βάσει του General Pier and Harbours Act του 1 86 1 . Εκθέσεις στο ΡΡ 62, 1 863' 55, 1 864 ' 50, 1 865' 66, 1 866' 63, 1 867-1 868' 54, 1 868-1 869' 59, 1 870' 60, 1 8 7 1 ' 52, 1 872' 58, 1 873' 59, 1 874' 67, 1 875' 65, 1 876' 73, 1877' 67, 1 878' 64, 1 8 78-1879' 66, 1 8 80' 82, 1 8 8 1 ' 62, 1 882' 62, 1 883' 7 1 , 1 884' 70, 1 884-1885' 59, 1 886' 74, 1 8 8 7 ' 90, 1 8 8 8 ' 69, 1 889' 66, 1 890' 76, 1 890-1 89 1 ' 7 1 , 1 892' 80, 1 893-1 894' 76, 1 894' 87, 1 895' 75, 1 896' 78, 1 897' 83, 1 898' 87, 1 899. Βλ. επίσης: Return from the Authorities of Harbours ... Giving descrip­ tion of works executed within the last twenty years. distinguishing Piers. Docks . . . etc, (Ρ.Ρ. 62 του 1 883). 27. Στα παραλιακά θέρετρα αποδόθηκε ο «κοινωνικός τόνος» τους (για να χρησιμοποι­ ήσω την ταιριαστή βικτωριανή φράση του H .J. Perkin) στο φως των γενικών γνώσεων (π.χ. το Torquay ή το Skegness) αλλά και των μελετών πολλών ερευνητών, αρχίζοντας από τους E.W. Gίlbert, «The Growth of Inland and Seaside Health Resorts ίπ England » , Scottish Geo­ graphica/ Magazine, τχ. 55 (1 939). Για μια βιβλιογραφία βλ. J. Walvin, Leisure and Society, 1830-1950, Λονδίνο 1 978)' πρβλ. επίσης H.J. Perkin, « The "SociaI Tone" of Victorian Seaside Resorts ίπ the Northwest» , The StrlIctured Crowd: Essays in En g/ish Social History' J. Lowerson - J. Myerscough. Time Ιο Spare in Victorian En gland, Brighton 1 977, σ. 30-44. Στην

102

Η ΡΙΖΟΣΠΑΣΤΙΚΗ ΠΑΡΑΔΟΣΗ

ντρικός, πίνακας δείχνει ΤΎjν ανάπτυξΎj των εργατικών θέρετρων από τα τέλΎj ΤΎjς δεκαετίας του 1870 και μετέπειτα, αλλά κυρίως ην τεράστια έΚΡΎjξΎj των προτεινόμενων επενδύσεων ση δεκαετία του 1890 Ύj οποία, για πρώΤΎj φορά, ώθφε τις σχεδιαζόμενες επενδύσεις σην αναΨυχ� ΤΎjς εργατικ�ς τάξΎjς να ξεπεράσουν κατά πολύ τις επενδύσεις σε θέρετρα ης μεσαίας τάξΎjς. Μπορούμε να εικoνoγραφ�σoυμε αυτ� ΤΎjν εξέλιξΎj με το κλασικό πα ­ ράδειγμα του Blackpool, όπου έχουμε τα πρώτα πραγματικά σΎjμάδια δράσΎjς ση δεκαετία του 1860, με το άνοιγμα ΤΎjς Βόρειας Πρoβλ�τας (κόστισε λ ίγο περισσότερο από το μισό όσων ξοδεύηκαν για ην προ­ βλ�τα του Ventnor σΤΎj N�σo τ ου Wigh t), η δεύτερΎj πρoβλ�τα και το πρώτο θέατρο. Με η δεκαετία του 1870 αρχίζουν οι σΎjμαντικές επιχει­ ρ�σεις: Ο Χειμερινός K�πoς (που κόστισε 107.000 λίρες) ξεκίνφε το 1878. Αλλά το Blackpool που γνωρίζουμε καλύτερα είναι αυτό ης δεκα­ ετίας του 1890: του Πύργου, του Μεγάλου Τροχού, ΤΎjς Πρoβλ�τας ΤΎjς Βικτωρίας ση Νότια Aκτ�, του μεγάλου περίπατου, ΤΎjς Όπερας (1889), ΤΎjς νέας αγοράς, ης ανoιχτ�ς βιβλιoθ�κης, του ΔΎjμαρχείoυ και, συν τοις άλλοις, ενός ειδικού εΙΡΎjνOδικείoυ και θυρεού. Σ�μερα όλοι γνωρίζουμε ότι Ύj βρετανικ� εργατικ� τάξΎj, σε αντιθεσΎj με ΤΎJV αγγλικ� μεσαία τάξΎj Ύj οποία μέσα σ' αυτ� ΤΎjν περίοδο ομοιογε­ νOΠOι�θΎjκε σε μεγάλο βαθμό -ειδικά στον τρόπο ομιλίας-, δεν έχασε ΤΎjν τoπικ� ης ταυτόητα, τις τοπικές ΤΎjς ιδιομορφίες, γούστα και υπε­ ΡΎjφάνεια. Παρ' όλα αυτά είναι επίσΎjς σαφές, ότι ο νέος τρόπος ζω�ς � ­ ταν πιο τυΠOΠOΙΎjμένOς από κάθε άλλΎj επoχ�. Στα ορυχεία οι εργάτες μπορεί να επέμεναν να φορούν τα παραδοσιακά τοπικά ρούχα ης δου­ λειάς. Ακόμα και στο Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο, Ύj απόπειρα του Υ­ πoυργείoυ Εμπορίου να τα αντικαταστ�σει με ομοιόμορφες «πρακτικές» φόρμες, προκάλεσε μεγάλΎj αντ ίδρασΎj από τα συνδικάτα. Εκτός ΤΎjς ερ­ γασίας όμως, ο ανθρακωρύχος, όπως και οι περισσότεροι άλλοι άνδρες εργάτες, φοράει τα ίδια ρούχα από το Blyth ώς το Midsomer Norton. Ο εργάης ταυτιζόταν με ην τoπικ� ομάδα ενάντια στον υπόλοιπο κόσμο, και μάλιστα στις πιο μεγάλες πόλεις με ΤΎj μία από τις δύο αντιπάλους -ΤΎj Σ ίτυ � η Γιουνάιτεντ, ΤΎj Φόρεστ � ΤΎJV Κάουντu- που γι' αυτούς ό­ ριζε τον ΠOλίΤΎj του Μάντσεστερ � του Νότινχαμ � όποιας άλλΎjς πόλΎjς. Η πoδoσφαιρικ� κουλτούρα όμως �ταν Ύj ίδια παντού -με μια μεγαλύτε­ ΡΎj � μικρότεΡΎj δόσΎj πάθους- και �ταν εθνικ�, � για να είμαστε πιο ατελευταία περ ίοδο ίσως οι επενδύσεις για τη μεσα ία τάξη να έ χουν μεγαλοποιηθεί, εν μέ­ ρει επειδή αρκετά μεγάλα σχέδ ια για δάνεια απορρίφθηκαν, εν μέρει επειδή με τον καιρό πολλά μεσοαστικά θέρετρα αναγνώρισαν, μερικές φορές διστακτικά , τις οικονομικές ευ­ καιρ ίες της μαζικής αγοράς.

Η ΔHMΙOTPrιA ΤΗΣ ΕΡΓΑΤΙΚΗΣ ΤΑΞΗΣ

κριβείς ήταν η κουλτούρα ενός προλεταριακού έθνους, μια που ο χάρτης της ποδοσφαιρικής League σχεδόν συνέπιπτε με το χάρτη της βιομηχανι­ κής Αγγλίας. Είχε γίνει εθνική πριν ακόμα αρχίσει η ετήσια συμβολική κατάληψη του δημόσιου χώρου της εθνικής πρωτεύουσας από τους δύο προλεταριακούς στρατούς που εισέβαλαν στο Λονδίνο για τον τελικό του κυπέλλου. Στα τέλη της δεκαετίας του 1860 υπήρχαν ήδη τοπικές συλλογικές τελετουργίες αυτού του είδους, και κυρίως οι ετήσιες εκδη­ λώσεις των ανθρακωρύχων από τις οποίες έχει επιβιώσει το Γκαλά των Ανθρακωρύχων του Durham (ίσως επειδή, σε αντίθεση με άλλες, είχε α­ κριβώς αυτό το χαρακτηριστικό της συμβολικής κατάληψης μιας επαρ­ χιακής πρωτεύουσας από τους ανθρακωρύχους), δεν υπήρχαν όμως ακό­ μα εθνικές. Υπάρχει ένα ενιαίο, τυποποιημένο, εθνικό στυλ ζωής της εργατικής τά­ ξης, που ταυτόχρονα είναι ένα στυλ που χαρακτηρίζει όλο και περισσό­ τερο ειδικά την εργατική τάξη. Εκείνο που εντυπωσιάζει είναι ο διαχω­ ρισμός του κόσμου της χειρωνακτικής εργασίας. 28 Στην αρχή επρόκειτο για έναν εντεινόμενο διαχωρισμό στην κατοικία, που οφειλόταν τόσο στην έξοδο των μεσαίων και ανώτερων στρωμάτων από περιοχές που ήταν ώς τότε μεικτές -η διαδικασία αυτή έχει ανιχνευτεί στο East End του Λονδί­ νου- όσο και στην κατασκευή νέων και de facto ταξικών συνοικιών και προαστείων. Μερικές από τις νέες αυτές συνοικίες, κτίρια ή ιδιοκτησίες προορίζονταν ειδικά για την εργατική τάξη, όπως το Queen's Park Estate στο Paddington, οι περισσότερες για τους νέους «μικροαστούς» που, πολύ σωστά, έχουν ταυτιστεί με τη νέα μικρομεσαία τάξη των «λευκών κo�ά­ ρων»' άλλες για τους «Τόρυδες της Βίλας»: το είδος εκείνο των ανθρώπων που, όπως υπέθετε το Cornhill Mαgαzine το 1901, θα ζούσαν, αν μπορούσαν, σε ένα από τα «προάστεια υπαλλήλων» του Λονδίνου, το Clapham, το Forest Gate, το Wandsworth, το Walthamstow ή το Kilbum.29 Άλλα προ­ άστεια δεν ήταν εξαρχής προορισμένα για ένα ορισμένο κοινωνικό στρώ­ μα ή στυλ ζωής, αλλά θα γίνονταν τέτοια είτε επειδή τα ενοίκια απέ­ κλειαν τους φτωχότερους ενοικιαστές είτε, το πιθανότερο, επειδή η ζωή των χειρώνακτων εργατών και η ζωή των υπαλλήλων με μαύρο παλτό που είχαν ανάλογα εισοδήματα διέφεραν όλο και πιο πολύ. Στις αρχές της δεκαετίας του 1900 ο χωροταξικός διαχωρισμός των κατοικιών των καλοπληρωμένων εργατών (των «τεχνιτών») και της νέας μικρομεσαίας τάξης κάθε άλλο παρά γενικευμένος ήταν. Στον τύπο της καλής λα'ίκής κατοικίας -σπίτια πέντε ή έξι δωματίων- αναφέρεται ότι κατοικούν ακό­ μα αδιακρίτως «τεχνίτες, υπάλληλοι, ασφαλιστές, πωλητές» Κ . Ο . Κ . σε 28. Για εντυπώσεις από ένα εργατικό «γκέτο» βλ. C . F . G . Masterman, The HeαrI oj Ihe Empire, Λονδίνο 1901, σ. 12-13.

29. G.S. Layard, « Family Budgets 11», Cornhίll Mαgαzine, τχ. 10 ( 1901), σ. 656 κ. ε .

104

Η ΡΙΖΟΣΠΑΣΤΙΚΗ ΠΑΡΑΔΟΣΗ

μέρη όπως το Birkenhead, το Bolton, το Chester, το Crewe, το Croydon, το Darlington, το Derby, το Hull, το Newcastle, το Oldham, το Portsmouth, το Preston, το Sheffield, το South Shields και το Wigam ' σε άλλα μέρη ό­ μως επισημαίνεται η απουσία των εργατών ή κατοικούνται «συχνότερα από υπαλλήλους γραφείων και καταστημάτων παρά από ανθρώπους που συνήθως περιλαμβάνονται στον όρο «εργατικές τάξεις».30 Τέτοια μέρη ή­ ταν το Birmingham, το Bradford, το Bristol, το Burton-on-Trent, το Gates­ head, το Grimsby, το Halifax, το Hanley, το Huddenrsfield, το Kidder ­ minster, το Liνerpool (ή τουλάχιστον το Bootle), το Manchester, το Mid ­ dlesbrough, το Northampton, το Norwich, το Nottingham, το Plymouth, το Reading, το Southampton, το Stoke οη Trent, το Walsall, το Wolνer ­ hampton και το μεγαλύτερο μέρος της περιφέρειας του Λονδίνου. Αφού τα καλύτερα σπίτια ήταν συνήθως τα πιο καινούργια, μπορούμε εύλογα να υποθέσουμε ότι ο διαχωρισμός εντεινόταν. Ανάλογος, και για τους ίδιους λόγους, ήταν βέβαια και ο διαχωρισμός ανάμεσα στους πιο καλοπληρωμένους τεχνίτες και στους χαμηλόμισθους, παρότι η συνύπαρξή τους αναφέρεται ακόμα σε αρκετές πόλεις -για πα­ ράδειγμα στο Norwich, το Nottingham, το Preston, το Stockport- και πα­ ρότι η συγκέντρωση της εργατικής τάξης στις εσωτερικές ζώνες των πό­ λεων και η απροθυμία της να μετακομίζει πολύ μακριά από τη δουλειά, που παρατηρείται σε διάφορες πόλεις, είχε ως αποτέλεσμα οι εργατικές ζώνες, αν και στρωματοποιημένες, . να αποτελούν μια συμπαγή συνοικία. Τα κτίρια Shaftesbury στο Battersea, προπύργιο των τεχνιτών (και του σοσιαλισμού του Battersea), ήταν, τελικά, ένα κομμάτι της περιοχής ανά­ μεσα στο Laνender ΗίΙΙ και στο ποτάμι όπου «κατοικούσε ο κύριος ό­ γκος της εργατικής τάξης».3\ Κατά δεύτερο λόγο, οι εργάτες διαχωρίζονταν από τις προσδοκίες τους. Όπως λέει ο Robert Roberts, πριν το 1914 «οι ειδικευμένοι εργάτες γενικά δεν πάσχιζαν να ανέβουν κοινωνικά»,32 στην πραγματικότητα ό­ μως οι πιθανότητες ανόδου τους ακόμα και εντός του στρώματος που βρισκόταν κάτω από την αποδεκτή μεσαία τάξη, μειώνονταν από δύο ε­ ξελίξεις: την αυξανόμενη χρήση της σχολικής εκπαίδευσης ως ταξικού κριτηρίου, για να μην πούμε ως διόδου εξόδου από τη χειρωνακτική ερ­ γατική τάξη, και την παρακμή του εναλλακτικού δρόμου προς τον αυτο­ σεβασμό και την υπερηφάνεια, δηλαδή της κατάρτισης και της εμπειρίας του πολύπλευρου τεχνίτη. Οι εργάτες ορίζονταν όλο και περισσότερο ως εκείνοι που δεν είχαν λάβει καμία εκπαίδευση ή που δεν κέρδιζαν τίπο30. Board of Trade, Report on Cost ΟΙ Livin g (Ρ.Ρ. 107, 1908), passim. Το παράθ εμα είνα ι από τη σ. 655. 31 . Στο ίδιο, σ. 406. 32. R . Roberts, The CIassic Slum, Manchester 1 97 1 , σ. 1 3.

Η ΔΗΜΙΟΊ"ΡΓΙΑ ΤΗΣ ΕΡΓΑΤΙΚΗΣ ΤΑΞΗΣ

1 05

τε απ' αυτήν' και η αντiθεση ανάμεσα σε όσους είχαν εγκαταλείΨει το σχολέίο και σε όσους το συνέχισαν ή ανάμεσα σ' αυτούς που έβρισκαν δουλειά χάρη στην εκπαίδευσή τους και σ' αυτούς για τους οποίους δεν είχε καμιά σημασία -μια αντίθεση που χώριζε καμιά φορά πατέρα και γιο, αν και όχι τόσο συχνά μητέρα και γιο (βλ. D.H. Lawrence)-, όξυνε τις αισθητές διαφοροποιήσεις ανάμεσα σε χειρώνακτες και μη χειρώνα­ κτες εργάτες. Από την άλλη, η εκτεταμένη αποειδίκευση της εργασίας που έλαβε χώραν στις τρεις δεκαετίες πριν το 1914 προξένησε μια απο­ γοήτευση την οποία ο Askwith, ο βασικός βιομηχανικός σύμβουλος της κυβέρνησης αυτά τα χρόνια, θεωρούσε πολύ σημαντικό παράγοντα. Ο νέος εργάτης «δεν μπορεί να αποδεχθεί ότι δεν έχει καταρτισθεί για να γίνει ένας μηχανικός ή ναυπηγός ή οικοδόμος, αλλά μόνο ένας απλός εργάτης παραγωγής. Γρήγορα όμως έρχεται για τους περισσότερους το τέλος των Ψευδαισθήσεων ' και όταν χάσει κανείς τις ψευδαισθήσεις του, ως φυσικό αποτέλεσμα έρχεται η πικρία και ο ανταγωνισμός με το σύ­ στημα το οποίο θεωρεί ως αιτία».33 Έτσι λοιπόν, οι ορίζοντες του ειδικευμένου εργάτη έκλειναν όλο και πε­ ρισσότερο μέσα στον κόσμο της χειρωνακτικής εργασίας και για τους λι­ γότερο ειδικευμένους γίνονταν ακόμα στενότεροι. Παρά τις μεταξύ τους διαφορές, ο αποκλεισμός τους από την υπόλοιπη κοινωνία τούς πίεζε σε μια ενιαία τάξη. Κατά τρίτο λόγο, οι εργάτες διαχωρίζονταν από τη διαφορετικότητα του τρόπου ζωής τους, τις διαφορές αυτών «που κάνουν οι εργάτες» απ' αυτά που κάνουν οι άλλες τάξεις. Έτσι είναι σαφές ότι από τη στιγ­ μή που το ποδόσφαιρο απέκτησε μαζική απήχηση, εξελίχθηκε σε μια προλεταριακή δραστηριότητα, όσον αφορά τόσο τους παίκτες όσο και τους οπαδούς. Σίγουρα ήταν μια δραστηριότητα που αφορούσε κυρίως τους πιο ειδικευμένους και αξιοπρεπείς εργάτες, αλλά στο βαθμό που η υποστήριξη μιας ομάδας ένωνε όλους όσους ζούσαν στο Blackbum ή στο Bolton ή στο Sunderland, και στο βαθμό που το ποδόσφαιρο έγινε βασι­ κό θέμα κοινωνικής συζήτησης μέσα στο μπαρ,34 ένα είδος lingua franca για τις κοινωνικές επαφές μεταξύ των ανδρών, έγινε κομμάτι του κό­ σμου όλων των εργατών. Αλλά και τα στοιχήματα στην ειδική για τους εργάτες μορφή τους, που απέκτησαν τεράστια διάδοση από τη δεκαετία του 1880 και μετά, ήταν μια δραστηριότητα εντυπωσιακά προλεταριακή . Ήταν, όπως λέει ο McKibbin, «η πιο πετυχημένη μορφή ατομικής προ33. G. Askwith, Industrial Problems and Disputes, Λονδίνο 1 920, σ. 10. 34. Β .5. Rowntree, Poverty a n d Progress: Α Second Social Survey of York, Λονδίνο 1 94 1 , 359-360.

σ.

1 06

Η ΡΙΖΟΣΠΑΣΤιΚΗ ΠΑΡΑΔΟΣΗ

σπάθειας της εργατικής τάξης στη σύγχρονη εποχή»:35 ένα παράνομο, αλλά εντελώς τίμιο δίκτυο οικονομικών συναλλαγών που εκτεινόταν σε κάθε προλεταριακό δρόμο και σε κάθε μαγαζί. Ο ίδιος ταξικός χαρακτή­ ρας ξεχώριζε όλο και περισσότερο την κυριακάτικη εφημερίδα (για την οποία τα News Of the World ήταν το πρότυπο μέχρι τη μεταγενέστερη εμ­ φάνιση της προλεταριακής καθημερινής εφημερίδας) τόσο από το σοβα­ ρό Τύπο όσο και από το νέο Τύπο για τη μικρομεσαία τάξη που εγκαι­ νίασε ο Northcliffe. Και, όπως ήδη ανέφερα, έχουμε και την τραγιάσκα. Τέλος, η εργατική τάξη δε διαχωρίστηκε τόσο όσο αποξενώθηκε από την κυρίαρχη τάξη εξαιτίας δύο εξελίξεων τις οποίες, μαζί με την πτώση των πραγματικών μισθών, ο Askwith θεωρούσε υπεύθυνες για τις εργα­ τικές κινητοποιήσεις στα 1910-1914. Κι αυτές ήταν, όπως είπε εμπιστευ­ τικά στο υπουργικό συμβούλιο, η επίδειξη πολυτέλειας εκ μέρους των πλουσίων, ιδιαίτερα με τη χρήση του αυτοκινήτου, και η ανάπτυξη των μαζικών μέσων ενημέρωσης, η οποία συνετέλεσε στο μεγαλύτερο εθνικό συντονισμό των ειδήσεων - αλλά και των δραστηριοτήτων.36 Παραθέτω αυτή την άποψη του Askwith όχι τόσο ως απόδειξη πως η πλουτοκρατία -η λέξη ανήκει στο εδουαρδιανό πολιτικό λεξιλόγιο- ήταν πιο επιδεικτι­ κή στην Belle Epoque απ' ό,τι στη βικτωριανή εποχή, αν και αυτό είναι πιθανό, αλλά ως ένα τεκμήριο της πεποίθησης πως ο πλούτος ήταν τώρα πιο ορατός και δημιουργούσε μεγαλύτερη αγανάκτηση. Όλα αυτά οδηγούσαν στην αυξανόμενη αίσθηση μιας ενιαίας εργατι­ κής τάξης, δεμένης σε μια κοινή μοίρα, ανεξάρτητα από τις εσωτερικές της διαφοροποιήσεις. Μιας τάξης με την κοινωνική και όχι μόνο με την ταξινομική έννοια ' ένα σώμα μέσα στο οποίο δε θα είχε πλέον νόημα να μιλάει κανείς για την «τάξη των ανθρακωρύχων» ως κάτι διακριτό από την «τάξη των εργατών βαμβακιού», όπως έκανε ακόμα στις αρχές της δεκαετίας του 1880 ο Keir Hardie.37 Κι αυτό εξηγεί το γιατί μια περίο­ δος κατά την οποία υπήρχαν πολλοί λόγοι για να έχουμε έναν εντεινόμε­ νο συντεχνιασμό και εσωτερικές διαμάχες μεταξύ ομάδων εργατών -έρ­ χεται στο μυαλό μας η ναυπηγική βιομηχανία-, μπορούσε να είναι και μια περίοδος όπου οι εργάτες έβλεπαν όλο και περισσότερο τους εαυ­ τούς τους σαν Εργατικούς, με το Ε κεφαλαίο. Η ιστορία αυτού του Ε κεφαλαίου απομένει να γραφεί, όπως και η ιστορία της εργατικής τάξης ως ενός ουσιαστικού στον ενικό και όχι στον πληθυντικό, δεν υπάρχει ό35. Ross McKibbin, «Working-Class Gambling ίπ Britain, 1 8 80-1939», Past and Present, σ. 1 72. 36. Παρατίθεται στο Η . Pelling, Popular Politics a n d Society ίll Late Victorian Britain, Λονδί­ νο 1968, σ. 1 4 7 . 3 7 . Fred Reid, « Keir Hardie's Conversion t o Socialism » , στο Asa Briggs - John Saville (ε­ πιμ.), Essays in Labour History. 1886-1923, Λονδίνο 1 97 1 , σ. 28. τχ. 82 ( 1 979),

Η ΔΗΜ ΙΟΥΡΓΙΑ ΤΗΣ ΕΡΓΑΤΙΚΗΣ ΤΑΞΗΣ

μως αμφιβολία ότι η αλλαγή γίνεται ορατή στην εικοσιπενταετία που τε­ λειώνει το 1914. Αλλά ακόμα και με καθαρά οικονομικούς όρους, μετά το 1900, και ακόμα περισσότερο μετά το 1911, παρατηρείται μάλλον μια σύγκλιση παρά μια απόκλιση των μισθών μεταξύ περιφερειών και μετα­ ξύ ειδικευμένων και ανειδίκευτων. Όπως έχει δείξει η Hunt, πριν το 1890 τα συνδικάτα και όλο το πλαίσιο των βιομηχανικών σχέσεων βοη­ θούσε στη συντήρηση της μισθολογικής Ψαλίδας, μεταξύ 1890 και 1910 δεν ασκούσε κάποια σαφή επίδραση προς οποιαδήποτε κατεύθυνση, ενώ από το 1911 και μετά ωθούσε προς τη μείωση της Ψαλίδας. Οι πολιτικοί είχαν επίγνωση αυτής της ταξικής συνείδησης - αυτού που ο Chamber!ain, το 1906, θα ονόμαζε «την πίστη που για πρώτη φο­ ρά γεννήθηκε στις εργαζόμενες τάξεις, ότι η κοινωνική τους σωτηρία βρίσκεται στα χέρια τους».38 Α ν δεν ήθελαν να ταυτιστεί η κομματική πολιτική με την ταξική πάλη, θα έπρεπε να προσέχουν τη σημασία που είχε η τάξη όταν απευθύνονταν στους εργάτες ως κόμμα. Το Rhondda, έλεγε τόσο ο βουλευτής του, ο Lib-Lab Mabon, όσο και η τοπική εφημε­ ρίδα, ήταν «ολόΨυχα Εργατικό», ο στόχος όμως αυτής της παρατήρησης ήταν βέβαια να υποστηρίξει ότι δεν ήταν μόνο Εργατικό : «Αφού οι άν­ θρωποι δεν μπορούν να ζήσουν μόνο με ψωμί, οι ανθρακωρύχοι εκλογείς του Rhondda είναι εθνικιστές, είναι αντικομφορμιστές», κ.ο.κ. Η εδου­ αρδιανή πολιτική ρητορεία «ήταν αναγκασμένη να χρησιμοποιεί μια γλώσσα, και ειδικά τη λέξη ''Εργατικός'', για να προσδέσει τους οπαδούς της στην κατεστημένη μορφή πολιτικής»,39 από την οποία αυτοί απει­ λούσαν να δραπετεύσουν. Σε μέρη όπως το O!ster ή το Liverpoo! του Sa!vidge, όπου αρκούσε η επίκληση της θρησκείας και της εθνικότητας, η τάξη δεν ήταν κυρίαρχη στη γλώσσα της τοπικής πολιτικής.40 Παραδόξως, η έννοια της τάξης πρωτομπήκε στην εργατική πολιτική από την πίσω πόρτα. Στο βαθμό που κάποιος εθεωρείτο «αντιπρόσωπος της τάξης», εθεωρείτο και «εκτός του στίβου της "κομματικής πολιτι­ κής"», ακόμα κι αν ως άτομο ήταν φιλελεύθερος, τόρυς ή, σπανιότερα, σοσιαλιστής.41 Αυτό δε σήμαινε μονάχα ότι σοσιαλιστές και μη σοσιαλι­ στές μπορούσαν να συνεργάζονται μια χαρά μέσα στο νέο Εργατικό Κόμμα, ή ότι οι συμπαγώς φιλελεύθεροι ανθρακωρύχοι μπορούσαν να περάσουν στους Εργατικούς δίχως να αλλάξουν απόψεις, αλλά και ότι οι 38. Julian Amery, στο James L. Garvin, The Life ο/ ]oseph Chamberlain , τόμ ο 6, Λονδίνο 1932-1969, σ . 791 . 39. Ρ. Stead, «The Language of Edwardian Politics», στο D. Smith (επιμ.), Α People and α Proletariat, Λονδίνο 1980. σ. 1 50. 40. P.J. Waller, Democracy and Sectarianism: Α Political and Social History ο/ Liverpool, 18681920, Liverpool 198 1 , χεφ. 7. 1 3-15. 41. Η. Pelling F. Bealey, Labour and Politics , 1900-1906, Λονδίνο 1958, σ. 1 58. -

1 08

Η ΡΙΖΟΣΠΑΣΤΙΚΗ ΠΑΡΑΔΟΣΗ

τόρυδες εργάτες που δε θα ψήφιζαν ποτέ τους Φιλελεύθερους, μπορού­ σαν να ψηφίσουν υποψήφιους των Εργατικών. Αυτό ειπώθηκε όταν ο Will Crooks κέρδισε το 1903 την έδρα του Woolwich , μια έδρα τόσο α­ πρόσμενη που οι Φιλελεύθεροι δεν την είχαν καν παλέψει το 1900, και έ­ παιξε ρόλο στο Lancashire, όπου οι εργάτες ήταν πολιτικά διασπασμέ­ νοι, έστω κι αν το «εργοστάσιο πολιτικής» του Joyce βρισκόταν ήδη σε ραγδαία παρακμή κατά τη δεκαετία του 1890. Η ζώνη των ανθρακωρυ­ χείων του Lancashire ήταν η περιφέρεια όπου οι Εργατικοί ε ίχαν τη με­ γαλύτερη πλειοΨηφ ία, και το 191342 τα περίφημα για τη μετριοπάθειά τους συνδικάτα της βαμβακουργίας ψήφισαν με μεγάλη πλειοψηφία υ­ πέρ της πολιτικής εισφοράς στο Κόμμα, παντού εκτός από το Oldham, προπύργιο της Συντηρητικής εργατικής τάξης.43 Πρέπει όμως να αναρωτηθούμε αν αυτό θα ήταν δυνατόν να συμβεί ε­ φόσον τα κοινά συμφέροντα των εργατών ως τάξη δε φαίνονταν, ακόμα και σε πολιτικό επίπεδο, πιο σημαντικά, ή τουλάχιστον πιο άμεσης ση­ μασίας, σε σχέση με άλλες ιδεολογικές στρατεύσεις, πράγμα που σαφώς δε συνέβαινε στο Belfast και στο Liνerpool. Σύντομα, η επιλογή υπέρ των Εργατικών έπρεπε να γίνει μια επιλογή ενάντια στα άλλα κόμματα, και να πάψει να είναι ένας τρόπος παράκαμψης της κομματικής πολιτι­ κής. Είναι πολύ πιθανό, ότι η εκλογική στασιμότητα των Εργατικών με­ τά το 1906 αντανακλά τη δυσκολία να γίνει αυτό το δεύτερο βήμα. Ο πόλεμος του 1914 θα παραμέριζε κι αυτή τη δυσκολία. Γιατί το βήμα αυτό σήμαινε την υπερ ίσχυση της άποψης των σοσιαλι­ στών για ένα ανεξάρτητο κόμμα της Εργασίας, το οποίο ήταν κάτι ποιο­ τικά διαφορετικό από το προηγούμενο στάδιο της πάλης για μια ανε­ ξάρτητη εργατική αντιπροσώπευση στο Κοινοβούλιο. Αυτό στην ουσία ήταν ένα αίτημα, ότι θα έπρεπε να υπάρχουν μερικοί εργάτες στο Κοι­ νοβούλιο για να εκφράζουν τα ειδικά συμφέροντα της χειρωνακτικής ερ­ γασίας, όπως οι διευθυντές των σιδηροδρόμων μιλούσαν υπέρ των σιδη­ ροδρομικών συμφερόντων ή οι εφοπλιστές για τη ναυτιλία. Το πρόβλημα με το Φιλελεύθερο Κόμμα δεν ήταν ότι ως εθνικό κόμμα βρισκόταν σε αντLθεση μ' αυτό -το αντ Lθετo-, αλλά ότι δεν μπορούσε να καταλάβει ό­ τι η νέα αντ ίληψη των ανεξάρτητων Εργατικών σήμαινε κάτι περισσότε­ ρο από μια χούφτα από αξιόπιστους εργάτες ή πρώην εργάτες κοινο­ βουλευτικούς : από έναν Joseph Arch , έναν Burt , ακόμα κι από έναν -γιατί όχι;- John Bums, που μίλαγαν εκ μέρους των Εργατών όπως ο Cobden και ο Bright μ ίλαγαν εκ μέρους των βιομηχάνων του Lancashire. Σήμαινε ότι οι εργάτες θα έπρεπε να Ψηφίζουν μόνο υπέρ ταξικών υπο42. Ray Gregory, The Miners and British Politics, 1906-1914, Λονδ ίνο 1968, σ. 185. 43. Joseph L . White, The Limits of Trade Union Mίlitancy, Westport κ α ι Λονδίνο 1 978, 1 52-155.

σ.

Η ΔΗ ΜΙΟΤΡΠΑ ΤΗΣ ΕΡΓΑΤΙΚΗΣ ΤΑΞΗΣ

1 09

Ψηφίων. Όπως εξηγούσε ο Ramsay MacDonald το 1903, «από τη στιγμή που υπάρχει ένα πολιτικό Εργατικό κίνημα, η ίδ ια η έννο ια της εργατ ι­ κής αντιπροσώπευσης πρέπε ι να αλλάξει», γιατί «η εργατική πολιτ ική είναι η έκφραση των αναγκών της εργατικής τάξης». Όχι, πρόσθεσε χα­ ρακτηριστικά, «ως μιας τάξης, αλλά ως ενός βασικού συστατ ικού στοι­ χείου του έθνους».44 Αλλά η ταξ ική πάλη δεν επρόκειτο τόσο εύκολα να εξαλειφθεί από την πολιτ ική της εργατικής τάξης, και σίγουρα όχι σε μ ια περίοδο κατά την οποία διεξαγόταν με αυξανόμενη βιαιότητα και α­ πό τις δύο πλευρές. Έρχομαι έτσ ι στο τελευταίο σημείο: την ταξ ική συνείδηση. Απέφυγα συνειδητά να ταυτίσω τα αισθήματα και τ ις απόψε ις της μάζας των ερ­ γατών, στο βαθμό που τα γνωρίζουμε, με εκείνα της πρωτοπορίας των ακτιβ ιστών και αγων ιστών, μια που σαφώς δ ιέφεραν. Ο ι ακτιβ ιστές ήταν εμποτ ισμένο ι με ένα αντικομφορμιστικό πνεύμα σε μια εποχή που η αι­ ρετικότητα ήταν σε παρακμή. Δεν έτρεφαν καμιά συμπάθεια γ ια ένα με­ γάλο μέρος του τρόπου ζωής της εργατικής τάξης - και ιδ ιαίτερα γ ια την ποδοσφαιρική κουλτούρα. Θα μπορούσε κανείς να συνθέσει μια με­ γάλη ανθολογία από κείμενα σοσιαλιστών της εποχής που εξέφραζαν μί­ σος, σαρκασμό και περιφρόνηση για τη βλακεία και τη νωθρότητα των προλεταριακών μαζών. Όποιες κι αν ήταν οι επιδράσεις που είχε η ταξ ι­ κή συνείδηση στους αγωνιστές, οι μάζες δε ζούσαν σύμφωνα με τ ις προσδοκίες τους. Από την άλλη όμως, είναι εξίσου λάθος να βλέπουμε την εργατική τάξη απλά σαν έναν απολιτικό και στωικό υπό-κοσμο, σαν ένα γκέτο που περιλάμβανε το μεγαλύτερο μέρος του έθνους ή, στην καλύτερη περίπτωση, σαν μια δύναμη που μπορούσε να κινητοποιηθεί για την υπεράσπιση των στενών οικονομικών της συμφερόντων, σαν δυ­ νητ ικούς ή εν ενεργεία συνδ ικαλισμένους. Είχαν αποκτήσει και τη συνεί­ δηση μ ιας τάξης. Δε θέλω να μεγαλοποιήσω τη σημασία του προσηλυτ ι­ σμού μια μικρής μειοψηφίας εργατών στο σοσιαλισμό, παρότι δεν είναι αμελητέο γεγονός ούτε την εκπληκτική επιτυχία που είχε αυτή η με ιο­ ψηφία και οι οργανώσε ις της στο να γίνε ι αποδεκτή ως φυτώριο των η­ γετών και των καθοδηγητών, εγκεφάλων της τάξης από τη δεκαετία του 1890 και μετέπε ιτα. Τα εργατικά κινήματα χρειάζονται ηγέτες και οι η­ γέτες χ ρειάζονται εκπαίδευση. Από την εποχή της αναγέννησης του σο­ σιαλισμού, ο ι οργανώσεις της σοσιαλιστικής Αριστεράς παρείχαν μακράν τους καλύτερους μηχανισμούς για τη συσπείρωση της φυσικής πρωτοπο­ ρίας των ικανών, έξυπνων, δυναμ ικών και επινοητικών εργατών -κυρίως νέων εργατών- και επίσης μακράν τους καλύτερους μηχανισμούς εκπαί­ δευσής τους. Στην εποχή που εξετάζουμε, τέτοιοι άνθρωποι ξεκίνησαν 44. Παρατίθεται στο David Marquand, Ramsay MacDona/d, Λονδίνο 1 977, σ, 84.

Η ΡΙΖΟΣΠΑΣΤΙΚΗ ΠΑΡΑΔΟΣΗ

1 10

τις καριέρες τους ως μέλη του SDF � του ILP � Συνδικαλιστές, ακριβώς όπως στο Μεσοπόλεμο η μελλoντικ� εθνικ� ηγεσία των συνδικάτων ξεκί­ νησε από το Κομμουνιστικό Κόμμα. Έγιναν αποδεκτοί ως ηγέτες από ανθρώπους που δε συμμερίζονταν τις απόψεις τους, επειδ� �ταν οι κα­ λύτεροι και είχαν εφαρμόσιμες, όπως και φαινομενικά ανεφάρμοστες, ι­ δέες. Όμως, στην πoλιτικ� μεταμόρφωση των Εργατικών υπάρχει σαφώς κάτι περισσότερο. Αυτό που πρέπει να εξηγ�σoυμε είναι η μεταμόρφω­ ση των ανθρακωρύχων από ένα σώμα που �ταν διάσημο ως απρόσβλητο στη γοητεία των σοσιαλιστών, σ' αυτό που απoκλ�θηκε «το σώμα των Πραιτωριανών ενός δηλωμένα σοσιαλιστικού Εργατικού Κόμματος».45 Αυτό που πρέπει να εξηγ�σoυμε, είναι πώς αυτό συνέβη όχι μόνο σε πε ­ ριοχές με οξυμένες ταξικές συγκρούσεις, όπως η Νότια Ουαλία, αλλά και σε περιοχές δίχως ιδιαίτερη βιoμηχανικ� αγωνιστικότητα, όπως το Yorkshire' όχι μόνο σε περιοχές όπου οι ανθρακωρύχοι �ταν πολύ φτω­ χοί, όπως το Lancashire, αλλά και σε μερικές που ζούσαν αρκετά καλά. Σε αντίθεση με την πρόοδο του συνδικαλιστικού κιν�ματoς στην πε­ ρίοδο αυτ�, που διπλασιάστηκε αριθμητικά και δύο δεκαετίες αργότερα ξαναδιπλασιάστηκε για να φτάσει το 1914 στα τέσσερα εκατομμύρια, η πρόοδος της ταξικ�ς συνείδησης είναι σχεδόν αδύνατο να χαρτογραφη­ θεΙ Η εμφάνιση αυτού που ακόμα και με τα δικά μας κριτ�ρια είναι έ­ νας μαζικός συνδικαλισμός -και το 1910-1914 μαζικός ακτιβισμός-, σί­ γουρα φανερώνει κάποια αλλαγ�, η ακριβ�ς φύση της είναι ασαφ�ς. Οι εκλογικοί δείκτες μάς παραπλανούν, εν μέρει γιατί άλλες κατηγορίες ερ­ γατών δεν είναι τόσο εύκολο να ταυτιστούν όσο οι ανθρακωρύχοι , κυ­ ρίως όμως επειδ� οι στατιστικές της ανεξάρτητης εργατικ�ς Ψ�φoυ είναι θολές πριν από το 1906, ενώ από τότε μέχρι το 1914 δεν είναι σημαντι­ κές. Μόνο μετά το 1918, όταν ξαφνικά οι Εργατικοί εμφανίζονται με πο­ σοστό 24% επί του συνόλου των Ψ�φων, για να ανέβουν στο 37,5% το 1929, η ψ�φoς στους Εργατικούς μπορεί να χρησιμοποιηθεί θετικά ως δείκτης της πoλιτικ�ς ταξικής συνείδησης. Στο σημείο αυτό μπορούμε να πούμε ότι μεγάλες και αυξανόμενες μάζες βρετανών εργατών βλέπουν την ψήφο στους Εργατικούς ως μια αυτονόητη συνέπεια του γεγονότος πως είναι εργάτες. Πριν από το 1914 δε συμβαίνει κάτι τέτοιο. Το 1913, ακόμα και το 43% των ανθρακωρύχων ψήφισε ενάντια στην καταβoλ� της πολιτικής εισφοράς των συνδικάτων στο Εργατικό Κόμμα.46 Αλλά ακόμα κι αν δεν μπορεί να μετρηθεί η διαμόρφωση της συνείδη­ σης της εργατικ�ς τάξης πριν το 1914, παρ' όλα αυτά υπάρχει. Το 1915 η Beatrice Webb μπορούσε να πει: «Η ισχύς του κινήματος έγκειται στο μαζικό πείσμα της βάσης, που κάθε μέρα χαρακτηρίζει όλο και περισσό45. R. Gregory. The Miners ... , ό.π., 46. Στο ίδιο, σ. 1 88.

σ.

1 78.

111

Η ΔΗΜJOΥ1'ΓΙΑ ΤΗΣ ΕΡΓΑΤιΚΗΣ ΤΑΞΗΣ

τερο την εργατική τάξη. Οσάκις αυτό το μαζικό κίνημα έχει την ευκαι­ ρία να ταχθεί υπέρ ή εναντίον κάποιου συγκεκριμένου μέτρου, γίνεται σχεδόν ακαταμάχητο. Η κυβερνώσα τάξη της Αγγλίας δε θα τολμούσε να το προκαλέσει ανοιχτά».47 Το 1880 κανένας δε θα έκανε στα σοβαρά μια τέτοια δήλωση. Τα δύο έθνη του Ντισραέλι δεν ήταν πια οι πλούσιοι και οι φτωχοί, αλλά η αστική τάξη και η εργατική τάξη, μια εργατική τάξη που, μέσα στο υλικό της περιβάλλον, στις πρακτικές της και στα ανακλαστικά της, είναι αναγνωρίσιμη, τουλάχιστον στις βιομηχανικές πε­ ριοχές, όπως την περιγράφει ο Rich ard Hoggart από τη μεσοπολεμική περίοδο. Στο βαθμό που δεν ήταν ενδοτική, απολιτική και απαθής, η πο­ λιτική της δεν ακολουθούσε πλέον απλά μια γενική πίστη στα δικαιώμα­ τα του ανθρώπου, και οι εργάτες δεν ήταν απλά ένα τμήμα ενός ευρύτε­ ρου «λαού». Η πολιτική του Χαρτισμού, είτε ως ανεξάρτητου μαζικού κινήματος είτε ως ενός κομματιού του φιλελεύθερου ριζοσπαστισμού, εί­ χε σβήσει. Το τελευταίο κίνημα αυτού του τύπου ιδρύθηκε την ίδια επο­ χή με την Επιτροπή Εργατικής Αντιπροσώπευσης. Συγκέντρωνε τη με­ σοβικτωριανή Αριστερά της Reyno/ds News, που το καθοδηγούσε, ισχυρές Lib-Lab προσωπικότητες, όπως οι Howell, Fenwick και Sam Woods, και Νέους Συνδικαλιστές της σοσιαλιστικής Αριστεράς: Tom Mann, Bob Smil­ lie. Ο John Burns το ευλόγησε. Αλλά αυτή η Εθνική Δημοκρατική Ένωση εξαφανίστηκε το 1906, ύστερα από λίγα χρόνια μιας καθόλου αμελητέας επιρροής. Αμφιβάλλω αν υπάρχει κάποια γενική ιστορία της Βρετανίας αυτής της περιόδου που να αναφέρει τον τίτλο της. Ακόμα και οι ιστο­ ρικοί του εργατικού κινήματος της παραχωρούν κάτι περισσότερο από μια υποσημείωση. Το μέλλον ανήκε στην Επιτροπή Εργατικής Αντιπρο­ σώπευσης, και η ουσία του προγράμματός της, όποιο κι αν ήταν αυτό, ήταν ότι υπηρετούσε ειδικά τα αιτήματα και τις προσδοκίες της εργατι­ κής τάξης. Επιτρέψτε μου να τελειώσω με έναν ακόμα ανθρακωρύχο. Επέλεξα τον Herbert Smith (1862-1938) επειδή δεν ήταν ούτε ακτιβιστής της ενο­ ρίας ούτε ένας άνθρωπος που θα τον συνέδεε κανείς με την ιδεολογία ή, παρά τον ενθουσιασμό του για την παιδεία, με το πολύ διάβασμα. Ήταν μάλλον τόσο κοντά στο μέσο ανθρακωρύχο όσο ήταν κάθε ηγέτης, ακό ­ μα και στους ανθρακωρύχους, ακόμα και στο Yorkshire: ένας ήρεμος, σκληρός, αξιόπιστος άνδρας, φανατικότερος για το κρίκετ και την ποδο­ σφαιρική ομάδα του Barnsley, τα παιχνίδια της οποία παρακολουθούσε με θρησκευτική ευλάβεια, παρά για τις ιδέες ένας άνδρας που προτι­ μούσε να λέει στους αντιπάλους του να φύγουν παρά να τσακώνεται μαζί τους. Ο Herbert Smith από ζυγιστής αναρριχήθηκε σιγά σιγά στην 47. Beatrice Webb, Diαries. 1912-1924, Λονδίνο 1952,

σ.

45.

112

Η ΡΙΖΟΣΠΑΣΤΙΚΗ ΠΑΡΑΔΟΣΗ

προεδρία των ανθρακωρύχων του Υorkshire και τελικά, στη δεκαετία του 1920, στην ηγεσία της Ομοσπονδίας των Ανθρακωρύχων. Το 1897, σε η­ λικία τριάντα πέντε ετών, αποφάσισε να υποστηρίξει το ILP. Είναι η ό­ Ψιμη ηλικία αυτής της απόφασης που καθιστά τον προσηλυτισμό του ση­ μαντικό. Στο εξής παρέμεινε σοσιαλιστής, και παρότι στη δεκαετία του 1920 χτύπησε τους κομμουνιστές, με τα εδουαρδιανά μέτρα ανήκε μάλ­ λον στην Αριστερά του ILP. Σίγουρα δεν ήταν η ιδεολογία που τον τρά­ βηξε ' ήταν η εμπειρία της πάλης των ανθρακωρύχων και το γεγονός ότι οι σοσιαλιστές ζητούσαν αυτά που πίστευε πως χρειάζονταν οι ανθρα­ κωρύχοι, τη θέσπιση του οχτάωρου, έναν εξασφαλισμένο κατώτατο μι ­ σθό και μεγαλύτερη ασφάλεια. Αλλά η επιλογή του εξέφραζε και μια ενστικτώδη, αγωνιστική και βα­ θιά ταξική συνείδηση, η οποία βρήκε την ορατή της έκφραση στο ντύσι­ μό του. Ο Herbert Smith ήταν διάσημος για την τραγιάσκα του. Υπάρχει μια βLOγραφία του με τίτλο Ο άνθρωπος με την τραγιάσκα.48 Τη φορούσε σαν σημαία. Υπάρχει μια φωτογραφία που τον δείχνει σε μεγάλη ηλικία, ως δήμαρχο του Bamsley, μαζί με τον Λόρδο Harewood, Ψηλόλιγνο και κομΨό, με καπέλο μπόουλερ και διπλωμένη ομπρέλα της δικής του τά­ ξης, και το ΔLOικητή της Αστυνομίας με μια «βατραχωτή» στολή. Ο Herbert Smith, ένας μάλλον κοντόχοντρος γέρος, φοράει την αλυσίδα και τα διακριτικά του Δημάρχου, αλλά πάνω απ' αυτά φοράει την τραγιά­ σκα του. Πολλά μπορεί κανείς να πει για την καριέρα του, όχι όλα κο­ λακευτικά, δεν μπορεί όμως να μη θαυμάσει τον άνθρωπο που το 1926 κάθισε στο τραπέζι των διαπραγματεύσεων φορώντας την τραγιάσκα του, αλλά δίχως τη μασέλα του, την οποία ακούμπησε στο τραπέζι για μεγαλύτερη άνεση, και είπε «όχι» εκ μέρους των ανθρακωρύχων στους ιδLOκτήτες των ορυχείων, στην κυβέρνηση και σ' όλο τον κόσμο. Αυτό που θέλω να πω εδώ, είναι ότι τόσο ο Herbert Smith ως εργατικός ηγέ­ της όσο και η καριέρα του θα ήταν αδιανόητα σε οποιαδήποτε προγενέ­ στερη περίοδο της εργατικής ιστορίας - ίσως και σε οπωαδήποτε μετα­ γενέστερη. Είναι δημLOύργημα της νέας εργατικής τάξης, όμως βοήθησε και στο να φτιαχτεί αυτή η τάξη, την ανάδυση της οποίας στις δεκαετίες πριν το 1914 προσπάθησα εδώ να σκιαγραφήσω. Ανάμεσα στα εκατομ­ μύρια των ανδρών που φορούσαν τραγιάσκες, ήταν σίγουρα κάτι το ε­ ξαιρετικό. Όμως μόνο όπως ένα ιδιαίτερα επιβλητικό δέντρο ξεχωρίζει μέσα σ' ένα μεγάλο δάσος. Υπήρχαν αμέτρητοι άλλοι, λιγότερο επιφα­ νείς, λιγότερο πολιτικοποιημένοι, λιγότερο δραστήρLOΙ, που στην εικόνα του αναγνώριζαν τους εαυτούς τους, και τους οποίους θα πρέπει κι ε­ μείς να αναγνωρίσουμε. 48. Jack Lawson, The Mαn in the Cαp: The Life ο/ Herbert Smith, Λονδίνο 194 1 .

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΕΚΤΟ

ΒΙΚΤΩΡΙΑΝΕΣ ΑΞΙΕΣ

Α υτό το κεφάλαιο είναι. ανάμεσα στ ' άλλα. κι ένας επικήδειος για τον ειδικευμένο χειρώνακτα εργάτη. Αρχικά γράφτηκε για μια διάλεξη. μια Tawney Lecture στην Εται­

1983. (1880-1962), μ ι α μορφή πολύ

ρεία Ο ικονομικής Ιστορίας το

Εξ ου και η αναφορά στο τέλος στον R . H .

Tawney

σημαντική για τη βρετανική οικονομική ιστο­

ρία. για το σοσιαλισμό και για τον αγώνα υπέρ της «Ισότητας» και ενα ντίον της «Κτητικής κοι νωνίας». για να αναφέρω τους τίτλους δύο βιβλίων του.

Το κεφάλαιο αυτό αφορά, στην ουσία, τις περιπέτειες και τις μεταμορ­ φώσεις του ειδικευμένου χεφώνακτα μισθωτού εργάτη στο πρώτο βιομη­ χανικό έθνος του κόσμου. Τα χαρακτηριστικά του, οι αξίες του, τα εν­ διαφέροντά του και ιδίως οι μορφές προστασίας που επινόησε, είχαν τις ρίζες τους βαθιά στο προβιομηχανικό παρελθόν των «τεχνών», οι οποίες αποτέλεσαν το πρότυπο ακόμα και για ειδικευμένα επαγγέλματα που δεν ήταν δυνατόν να υπάρξουν πριν από τη Βιομηχανική Επανάσταση, όπως για τους Τεχνίτες Κατασκευαστές Ατμομηχανών. Η ειδικευμένη εργασία συνέχισε να φέρει τα σημάδια αυτού του παρελθόντος ακόμα και μέσα στον εικοστό αιώνα' από μερικές απόψεις επιβίωσε μέχρι το Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο. Είναι πλέον γενικά αποδεκτό, ότι η βρετανική βιομηχανική οικονομία στις απαρχές της στηρίχτηκε σε πολύ μεγάλο βαθμό, και συχνά θεμελια­ κά, πάνω στην ειδικευμένη χεφωνακτική εργασία με ή χωρίς τη βοήθεια μηχανών που χρησιμοποιούν ενέργεια. Αυτό συνέβη για τεχνικούς λό­ γους -στο βαθμό που οι χεφωνακτικές δεξιότητες ήταν ακόμα απαραί­ τητες-, για λόγους οργάνωσης της παραγωγής -επειδή η ειδικευμένη ερ­ γασία συμπλήρωνε και εν μέρει υποκαθιστούσε το σχεδιασμό, την τεχνι­ κή γ νώση και τη διεύθυνση-, και, πιο θεμελιακά, για λόγους επιχεφημα ­ τικής ορθολογικότητας. Όσο καφό η ειδικευμένη εργασία δεν εμπόδιζε την επίτευξη ικανοποιητικών κερδών, το βαρύ κόστος της αντικατάστα­ σής της, ή το κόστος που θα συνεπαγόταν μια αντικατάστασή της, δε φαινόταν να δικαιολογείται από τα προσδοκώμενα από αυτή την αντι­ κατάσταση κέρδη. Αυτό συνέβαινε όχι μόνο σε ειδικές περιπτώσεις ό­ πως η Fleet Street [τα τυπογραφεία του Λονδίνου]. Ο Sir Andrew Noble του Armstrong υποστήριξε, σίγουρα σωστά, ότι περισσότερα χρήματα έ­ βγαιναν από την κατασκευή ενός ποταμόπλοιου παρά από την παραγω -

1 14

Η ΡΙΖΟΣΠΑΣΤΙΚΗ ΠΑΡΑΔΟΣΗ

γή 6.000 αμαξιών.! Σε αντίθεση με τις Ηνωμένες Πολιτείες, δεν υπήρχε έλλειψη προσφοράς ειδικευμένης χειρωνακτικής εργασίας. Και το μεγα­ λύτερο κίνητρο για την αντικατάστασή της, δηλαδή η μαζική παραγωγή τυποποιημένων προ'ιόντων, ήταν ασυνήθιστα ισχνή ή ετερόκλητη στην ε ­ σωτερική βρετανική αγορά, τουλάχιστον μέχρι τις τελευταίες δεκαετίες του αιώνα, ενώ η κυριαρχία των βρετανικών προ'ιόντων μέσα στην πα­ γκόσμια αγορά ή, για την ακρίβεια, στις αγορές αυτού που σήμερα θα αποκαλούσαμε Τρίτο Κόσμο και λευκή αυτοκρατορία, συντηρούσε τη βιωσιμότητα των παλαιών μεθόδων παραγωγής. Επιπλέον, μπορούμε να πούμε ότι, με όρους χρηματικών ημερομισθίων, ο βρετανός ειδικευμένος εργάτης μάλλον δεν ήταν ακριβός. Ο βρετανός ειδικευμένος εργάτης είχε αποκτήσει λοιπόν μια θέση­ κλειδί με σημαντική δύναμη, και όσο μεγαλύτερο διάστημα την κατείχε και την εκμεταλλευόταν τόσο περισσότερο προβληματικό και δαπανηρό γινόταν να τον απομακρύνουν απ' αυτήν. Η ειδίκευση μπορούσε βέβαια να κλονιστεΙ Οι ειδικευμένοι εργάτες ηττήθηκαν σε μετωπικές και φαι­ νομενικά αποφασιστικές μάχες στο διάστημα ανάμεσα στις αρχές της δε­ καετίας του 1830 και τη δεκαετία του 1850, ακόμα και οι πανίσχυροι μη ­ χανικοΙ Παρά ταύτα, στους περισσότερους βιομηχανικούς κλάδους αυτό που επακολούθησε ήταν ένα σύστημα άτυπων διευθετήσεων και συμβι­ βασμών ανάμεσα στα αφεντικά και στην ειδικευμένη εργασία, το οποίο ικανοποιούσε αμφότερα τα μέρη. Η θέση των ειδικευμένων ενισχύθηκε σε τέτοιο βαθμό, που η επόμενη και πολύ πιο συστηματική απόπειρα να τους αντικαταστήσουν με μια νέα και πιο εκλεπτυσμένη εκμηχάνιση και « επιστημονική διεύθυνση » απέτυχε σε μεγάλο βαθμό. Ο τεχνίτης του δέ­ κατου ένατου αιώνα ήταν όμως καταδικασμένος. Με εξαίρεση κάποια μι­ κρά, αν και αποφασιστικής σημασίας, κομμάτια της β ιομηχανικής οικονο­ μίας και την υπόγεια ανάπτυξη της μαύρης οικονομίας, ο τεχνίτης -μια που ακόμα και σήμερα είναι πολύ σπάνια η «τεχνίτρΙα>> - δε μετράει και πολύ. Μαζί μ' αυτόν όμως δε μετράει και η βρετανική βιομηχανία. Η ιστορία του τεχνίτη εμφανίζεται λοιπόν σαν ένα δράμα σε πέντε πράξεις: η πρώτη πράξη τον δείχνει μέσα στο προβιομηχανικό του περι­ βάλλον ' η δεύτερη, παρουσιάζει τους αγώνες του στην πρώτη βιομηχανι­ κή περίοδο' η τρίτη, τη δόξα του στη μέση βικτωριανή εποχή' η τέταρ­ τη, την επιτυχημένη αντίστασή του στη νέα επίθεση, και η τελευταία, τη σταδιακή αλλά κάθε άλλο παρά ανώδυνη παρακμή και πτώση του από το τέλος του πρώτου μεταπολεμικού μπουμ και μετά. 1 . J. Zeitlin, «The Labour Strategies of British Engineering Employers. 1 890-1 922 » , στο H.C. Gospel - C. Littler (επιμ.), Management Strategy and Industrial Relations: An Historical and Comparative Survey, 1 983. Η αναφορά μου είναι από τη σ. 20 της αρχικής ανακοίνωσης στην SSRC Conference οη Business and Labour History, 23 Μαρτίου 1 98 1 .

ΒΙΚΤΩΡΙΑΝΕΣ ΑΞΙΕΣ

1 15

Θα ξεκιν�σω με μια απλ� παρατ�ρηση . Στις περισσότερες ευρωπαϊ ­ κές γλώσσες, η λέξη τεχνίτης (artisan) � το αντίστοιχό της, όταν χρησιμο ­ ποιείται μόνη της, σημαίνει αυτομάτως κάτι σαν ανεξάρτητος βιοτέχνης � μάστορας � κάποιος που ελπίζει να γίνει τέτοιος. Στη Βρετανία του δέκατου ένατου αιώνα σημαίνει έναν ειδικευμένο μισθωτό εργάτη � , α­ κόμα, αρχικά (όπως στο Τεχνίτες και Μηχανές του Gaskel!) κάθε μισθω­ τό εργάτη . Με δυο λόγια, οι παραδόσεις και οι αξίες του τεχνίτη σ' αυ­ τ� τη χώρα πρoλεταριoπo ι� θηκαν περισσότερο από oπo υδ�πoτε αλλού. Ο ίδιος ο όρος τεχνίτης είναι παραπλανητικός. Εν πολλοίς αν� κει στον κοινωνικό και πολιτικό λόγο του δέκατου ένατου αιώνα, και πιθανώς να εισ�λθε στο δημόσιο λεξιλόγιο στη διάρκεια των αποτυχημένων εκστρα­ τειών, των τελευταίων ίσως συλλογικών προσπαθειών μαστόρων και καλφάδων -οι τελευταίοι αποτελούσαν �δη τη μεγάλη πλειοψηφία-, στα τέλη των Ν απολεόντειων Πολέμων, να γυρίσουν τη ζω� πίσω στον Ελι­ σαβετιανό κώδικα εργασίας. Στο δέκατο ένατο αιώνα, ο όρος φαίνεται ότι σπάνια χρησιμοποιείτο για κoινωνικ� περιγραφ� � ταξινόμηση. Η λέ ­ ξη που χρησιμοποιείται σχεδόν πάντα στους κύκλους της εργατικ�ς τά­ ξης είναι «tradesman » [έμπορος-επαγγελματίας]. Μια λέξη που ενώ στη χρ�ση της από τη μεσαία τάξη κατά το δέκατο ένατο αιώνα έφτασε να σημαίνει σχεδόν πάντα έναν, συν� θως μικρό, καταστηματάρχη (κάποιον που « είναι στο εμπόριο »), στη χρ�ση της από την εργατικ� τάξη διατ�­ ρησε, ίσως μάλιστα στους πιο ηλικιωμένους να διατηρεί ακόμα, την πα­ λιά της σημασία του ανθρώπου που « έχει ένα επάγγελμα»: εδώ η εξέλι­ ξη της γλώσσας συμβαδίζει με την εσωτερικ� διαφοροποίηση της τάξης των βιοτεχνών ανάμεσα σ' αυτούς που παράγουν και σ' αυτούς που πουλούν. Μπορούμε να παρατηρ�σo υμε ότι ενώ το να «είσαι στο εμπό ­ ριο » αναπτύσσει συνδηλώσεις περιφρόνησης � σεβασμού, το να « έχεις έ ­ να επάγγελμα », τουλάχιστον γ ι ' αυτούς που το έχουν � γ ι ' αυτούς που συγκρίνουν τους εαυτούς τους με τους κατόχους του, διατηρεί τις συνδη­ λώσεις της ικανοποίησης και της υπερηφάνειας. Όπως η λέξη «master» [ μάστορας-αφεντικό] παρουσιάζει μιαν ανάλο ­ γη εξέλιξη, για να γίνει μέσα από τη χρ�ση της, στο δέκατο ένατο αιώνα, συνώνυμη με τον «εργοδότη », έτσι κι από την άλλη μεριά ο «joumey­ man » [κάλφας] γίνεται συνώνυμος με το μισθωτό επαγγελματία. Μάλι­ στα, στην αυγ� της εκβιομηχάνισης η λέξη χρησιμοποιείται μερικές φο­ ρές για oπo ιoνδ�πoτε μισθωτό εργάτη . Οι επαγγελματικές ενώσεις και τα σωματεία που κράτησαν τα ονόματα των παλαιών συντεχνιών είναι τώρα όχι μόνο σωματεία παραδοσιακών τεχνών, όπως οι καπελάδες και οι βουρτσοποιοί, αλλά και καινοφανών, όπως οι κατασκευαστές ατμομη ­ χανών και οι λεβητοποιοί. Ενώ τα συνδικάτα βαθμιαία θα αφαφ έσουν από τους τίτλους τους τη λέξη «joumeyman », η ίδια η λέξη συνέχισε να

1 16

Η ΡIΖΟΣΠΑΣΤιΚΗ ΠΑΡΑΔΟΣΗ

χαρακτηρίζει τον ειδικευμένο τεχνίτη, που δεν οριζόταν πια σε αντίθεση με τους «μάστορες » του επαγγέλματος, αλλά μάλλον σε αντίθεση με τους μαθητευόμενους, τους αριθμούς των οποίων προσπαθούσε να ελέγ­ ξει, και ειδικά τους «labourers» [δουλευτές] ή «handymen » [παραγιούς, τσιράκια], απέναντι στους οποίους προσπαθούσε να υπερασπιστεί το μονοπώλιο της δουλειάς. Βλέπουμε λοιπόν, ότι η ταξική διαφοροποίηση και διαστρωμάτωση του δέκατου ένατου αιώνα είναι βαθιά ριζωμένη στην ορολογία, και συνεπώς και στις κρυσταλλωμένες μνήμες του προ ­ βιομηχανικού συντεχνιακού κόσμου. Ακόμα περισσότερο, ο όρος «the trade» [ επάγγελμα] ταυτίζεται ου­ σιαστικά με τους ειδικευμένους εργάτες που το ασκούν. « Ο ι άνθρωποι κάθε επαγγέλματος όταν μιλούν μεταξύ τους αναφέρουν το επάγγελμά τους ως "το επάγγελμα" ».2 «Σε σχέση με τις εργατικές υποθέσεις», λέει ένα εργατικό λεξικό των αρχών του δέκατου ένατου αιώνα», «ο όρος αυτός υποδηλώνει είτε ( 1 ) μια συγκεκριμένη τέχνη ή δουλειά στο χώρο της χειρωνακτικής απασχόλησης είτε (2) το συλλογικό σώμα των εργα­ τών που ασχολείται με μια συγκεκριμένη τέχνη ή δουλειά».3 Πράγματι, το «επάγγελμα» μπορεί να γίνει και συνώνυμο με το σωματείο. Έτσι, α­ κόμα και στο Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο βρίσκουμε έναν μαθητευόμενο βαρελά, ο οποίος έχει οργιστεί βλέποντας έναν δουλευτή να κάνει ειδι­ κευμένη εργασία και απειλεί, επιτυχώς, το αφεντικό ότι, αν δεν του πει να σταματήσει, θα φέρει το ζήτημα στο «επάγγελμα».4 Δε θέλω να συνεχίσω τη γλωσσική ανάλυση, αν και το ζήτημα της ο­ ρολογίας είναι σημαντικό και μια συστηματική έρευνα μπορεί να απο ­ δώσει πολλά. Εν πάση περιπτώσει, είναι σαφές ότι όχι μόνο το λεξιλό­ γιο των θεσμών της προβιομηχανικής συντεχνιακής οργάνωσης πέρασε στην εργατική τάξη σχεδόν en bloc, αλλά και ότι η βασική βικτωριανή κατηγοριοποίηση στο εσωτερικό των εργατικών τάξεων προερχόταν κι αυτή από τη συντεχνιακή παράδοση. Ε ίναι κοινός τόπος, ότι ο βικτωρια­ νός διαχωρισμός των εργατών ανάμεσα σε «τεχνίτες» (ή κάποιον ανάλο­ γο όρο όπως « μηχανικοί») και σε «δουλευτές» δεν απέδιδε την πραγμα­ τικότητα, και υπήρξε πάντοτε περιγραφικά ανεπαρκής. Παρ ' όλα αυτά ήταν ευρέως αποδεκτός. Γ ια τους ειδικευμένους εργάτες αντιπροσώπευε μια πραγματική διχοτομία και δεν προκαλούσε μεγάλα προβλήματα τα­ ξινόμησης μέχρις ότου να αναπτυχθούν ομάδες που δεν κολλούσαν σε καμιά α. πό αυτές τις κατηγορίες και ούτε μπορούσαν να αγνοηθούν, και που, από τη δεκαετία του 1890 και μετά, θα γίνονταν γνωστές ως «ημι2. Ανώνυμος, Warking Men αnd Wamen by α Warking Man, Λονδίνο 1 879, σ . 1 02. 3. Waldo R. Browne, What's What in the Labar MavemenI: Α Dictianary σΙ Labar Affairs and Lαbar TerminaΙagy, Νέα Υόρκη 1921, σ. 497. 4. Bob Gilding, The ]azιrneymen Caapers σΙ East Landan, Οξφόρδη 1971, σ. 56-57.

ΒΙΚΤΩΡΙΑΝΕΣ ΑΞΙΕΣ

1 17

ειδικευμένοι».5 Από τη σκοπιά των μαστόρων, ο διαχωρισμός αυτός α­ ντιπροσώπευε τη διαφορά ανάμεσα σε οποιαδήποτε άλλη εργασία και στην ειδικευμένη εργασία, δηλαδή « αυτή που χρειάζεται μια μακρά πε­ ρίοδο μαθητείας, είτε σε μια συγκεκριμένη επιχείρηση, βάσει ενός καθο­ ρισμένου συμβολαίου ή συμφωνίας, είτε δίχως τέτοια συμφωνία, με το μαθητευόμενο να μετακινείται από τη μια επιχείρηση στην άλλη» . 6 Αυ­ τός στην ουσία ήταν και ο ορισμός που έδιναν οι ίδιοι.7 Από τη σκοπιά των τεχνιτών αντιπροσώπευε την ποιοτική υπεροχή της ειδίκευσης που έχει αποκτηθεί μ' αυτόν τον τρόπο -τον επαγγελματισμό της τέχνης- και ταυτόχρονα το κοινωνικό της status και τις αποδοχές της. Ο εκπαιδευμένος τεχνίτης ήταν ο ιδεότυπος του αριστοκράτη-εργάτη, όχι μόνο επειδή η δουλειά του απαιτούσε ειδίκευση και κρίση, αλλά και γιατί υπήρχε ένα « επάγγελμα» που παρείχε μια τυπική, στην καλύτερη περί­ πτωση θεσμοποιημένη, οροθετική γραμμή, η οποία χώριζε τον προνομιούχο από τον μη προνομιούχο. Δεν έχει μεγάλη σημασία το ότι η τυπική μαθη ­ τεία πιθανώς να μην ήταν η ση μαντικότερη πύλη που οδηγούσε σε πολλά επαγγέλματα. Ο George Howell εκτιμούσε το 1877, ότι λιγότερο από το 1 0% των μελών των σωματείων είχαν περάσει από κανονική μαθητεία. 8 Περιλάμβαναν στέρεους πυλώνες των τεχνών, σαν τον Robert Applegarth , γραμματέα της ASCJ (Amalgamated Society of Carpenters and Joiners). Το βασικό ήταν ότι OL καλοί μονταδόροι, ακόμα και οι καλοί ξυλουργοί και χτίστες που ήταν πολύ πιο ευάλωτοι σε παρεισφρήσεις, δε γίνονταν μέσα . σε μια μέρα. Όσο καφό ήταν απαραίτητη μια πραγματική ειδίκευση, οι τεχνίτες, το είδος εκείνο που ποτέ δε θα έχαναν την απασχόλησή τους όσο υπήρχαν δουλειές, ήταν λιγότερο ανασφαλείς απ' ό,τι λέγεται μερικές φο­ ρές. Δεν απειλούνταν τόσο από δουλευτές ή τσφ άκια που μπορούσαν να αναλάβουν αμέσως τις δουλειές όσο από μια μακροπρόθεσμη υπερπρο­ σφορά ειδικευμένων επαγγελματιών, καθώς βέβαια και από την ανασφά­ λεια τόσο του επαγγελματικού κύκλου όσο και του κύκλου της ζωής. Σε πολλά επαγγέλματα, για παράδειγμα στους μηχανικούς, OL κίνδυνOL μιας ανεξέλεγκτης δημιουργίας ενός εφεδρικού στρατού επαγγελματιών ήταν μικροί, σε μερικά όμως οικοδομικά επαγγέλματα, όπου υπήρχε μεγάλη εισροή ειδικευμένων ανδρών από την ύπαιθρο, ήταν σημαντικοί. Τ έτοιοι λοιπόν ήταν OL τεχνίτες με τους οποίους ασχολούμαστε. Να 5. Ν.Β. Dearle, Industria/ Training: With Specia/ Reference Ιο the Conditions Prevai/ing in London, Λονδίνο 1 91 4, σ. 3 1 -32. 6. Στο ίδιο, σ. 31. 7. Roya/ Commission on Labour (Ρ.Ρ. 1 892 36/ 1 ) Group Α, Q. 1 6064. Κατάθεση του J. Cronin, γραμματέα των Associated Millmen of Scotland. 8. George Howell, «Trade Unions, Apprentices and Technical E ducation». Contemprorary Review, τχ. 30 (1877), σ. 854.

1 18

Η ΡΙΖΟΣΠΑΣΤΙΚΗ ΠΑΡΑΔΟΣΗ

σημειώσω παρεμπιπτόντως, ότι δεν πρέπει να τους συγχέουμε με το λε­ γόμενο « ευφυή τεχνίτη », για τον οποίο γίνεται λόγος στις συζητήσεις για την κοινοβουλευτική μεταρρύθμιση στη μέση βικτωριανή εποχή ή στον Thornas Wright , αυτόν τον «ήρωα των χιλίων υποσημειώσεων », όπως τον αποκαλεί ο Alastair Reid . Οι τεχνίτες είχαν πράγματι περισσότερες δυ­ νατότητες να αποκτήσουν μια επαρκή σχολική εκπαίδευση από τους πε­ ρισσότερους μη τεχνίτες και, όπως δείχνει η ιστορία των περισσότερων εργατικών κινημάτων, ήταν πολύ πιο εύκολο γι' αυτούς να καταλάβουν υ ­ πεύθυνες και ηγετικές θέσεις. Ακόμα και στη δεκαετία του 1 950, οι ειδι­ κευμένοι εργάτες εξακολουθούσαν να παρέχουν το ίδιο ποσοστό των συν ­ δικαλιστών πλήρους απασχόλησης -γύρω στο 95%- στα συνδικάτα που κατάγονταν από συντεχνίες και είχαν ένα μεγάλο ποσοστό ημιειδικευμέ­ νων, καθώς και στα συνδικάτα που χαρακτηρίζονταν ακόμα ως συνδικά­ τα ειδικευμένων.9 Παρ' όλα αυτά, όπως σωστά παρατηρεί ο Thornas Wήght , οι εγγράμματοι τεχνίτες με πνευματικά ενδιαφέροντα -τουλάχι­ στον στην Αγγλία- ήταν μειοψηφία μέσα στους συναδέλφους τους, τα γούστα των οποίων δε διέφεραν και πολύ απ ' αυτά του υπόλοιπου προ ­ λεταριάτου.1Ο Μ ια ανάλυση ενός δείγματος αυτών που θα μπορούσαν να θεωρηθούν ως οι κατ' εξοχήν « ευφυείς τεχνίτες » το επιβεβαιώνει. Στα τρία πρώτα χρόνια λειτουργίας του Ινστιτούτου Μηχανικών του Λονδί­ νου, ομάδες όπως οι καπελάδες, οι βαρελάδες και οι ναυπηγοί υποεκ­ προσωπούνταν κατάφωρα, παρότι πολύ δύσκολα θα θεωρούσαν τους ε­ αυτούς τους λιγότερο ειδικευμένους ή πιο κάτω στην ιεραρχία των τε­ χνών από τα ξυλουργικά, ας πούμε, επαγγέλματα, τα οποία άντιπροσω­ πεύονται καλύτερα.!! Η αλήθεια, η οποία επιβεβαιώνεται και από μετα­ γενέστερες στατιστικές των μαθητών των νυχτερινών σχολείων,! 2 είναι ό ­ τι ορισμένα επαγγέλματα θεωρούσαν πως είναι επαγγελματικά πιο χρή­ σιμο να μπορούν να κάνουν γραπτούς υπολογισμούς και να χρησιμοποι­ ούν σχέδια απ' ότι άλλα, και είχαν έτσι την τάση να είναι πιο μελετηρά. Μπορούμε επομένως να αφήσουμε κατά μέρος τον « ευφυή εργάτη ». Τ ι είχαν αποκομίσει από το προβιομηχανικό συντεχνιακό τους παρελ­ θόν; Εμείς οι επιστήμονες δε θα έπρεπε να έχουμε δυσκολία να κατα­ νοήσουμε τις παραδοχές που βρίσκονται στη βάση της σκέψης και της δράσης των συντεχνιών, μια που κι εμείς σε μεγάλο βαθμό συνεχίζουμε 9. Η.Α. CJegg - A.J. Kίllick - Rex Adams, Trade Union Officers, Οξφόρδη 1961, σ. 50. 1 0. Πρβλ. Alastair Reid, «Intelligent Artisans and Aristocrats of Labour: The Essays of Thomas Wright», στο Jay Winter (επιμ.), The Working CΙass in Modern British History: Essays in Honour of Henry Pe//ing. Καίμπριτζ 1 983, σ. 1 75-1 76. 1 1 . Τα αρχεία του Ινστιτούτου φυλάσσονται στο Birkbeck College του Πανεπιστημίου του Λονδίνου, το οποίο και ευχαριστώ για την πρόσβαση σ' αυτά. 1 2. Ν.Β. Dearle, IndustriaI Training, ό.π., σ. 566-567.

ΒΙΚΤΩΡΙΑΝΕΣ ΑΞΙΕΣ

1 19

να ενεργούμε βάσει των ίδιων παραδοχών. Μία τέχνη αποτελείτο απ' ό­ λους εκείνους που είχαν αποκτήσει τις ιδιαίτερες δεξιότητες ενός λιγότερο ή περισσότερο δύσκολου επαγγέλματος, μέσα από μια ειδική διαδικασία εκπαίδευσης, η οποία συμπληρώνεται από δοκιμασίες και αξιολογήσεις που πιστοποιούν ότι κάποιος διαθέτει την απαιτούμενη για το επάγγελ­ μα γνώση και επίδοση . Αυτά τα άτομα, από την πλευρά τους, αναμέ­ νουν ότι θα έχουν το δικαίωμα να ασκούν το επάγγελμα και να έχουν έ­ να ικανοποιητικό βιοτικό επίπεδο που να ανταποκρίνεται στην αξία τους στην κοινωνία και στην κοινωνική τους θέση . Ε ίναι πολύ εύκολο να με­ ταφράσουμε αυτή την τελευταία απαίτηση με όρους οικονομίας της αγο ­ ράς, και πράγματι πολλά από όσα έκαναν οι συντεχνίες γίνονταν με στόχο τον περιορισμό της εισόδου στο επάγγελμα, την αποφυγή του α­ νταγωνισμού από παρείσακτους (που είτε είχαν δικό τους επάγγελμα εί­ τε όχι), και τον περιορισμό της παραγωγής και της προσφοράς εργασίας, έτσι ώστε να κρατιέται το μέσο εισόδημα στο αναγκαίο επίπεδο. Στις μέρες μας, η θεωρία της οικονομίας της αγοράς έχει β έβαια επικρατή­ σει, αλλά οι βασικές συντεχνιακές παραδοχές δεν έχουν μεγάλη σχέση με το λόγο των επιχειρηματικών σχολών. Μ ιλούσαν την αρχαία γλώσσα μιας αυστηρά δομημένης κοινωνικής τάξης πραγμάτων ή, για να χρησι­ μοποιήσω την ορολογία του Ε . Ρ . Thompson, μιας «ηθικής οικονομίας»: « Η προφανής επιδίωξη των προγόνων μας όταν θέσπιζαν το Καταστατι­ κό [των Β ιοτεχνών] [ . . .] ήταν να παραχθεί ένας ικανός αριθμός και μια συνεχής διαδοχή μαστόρων και καλφάδων που να διαθέτουν πρακτική εμπειρία, για να προωθηθεί, να διασφαλιστεί και να διαιωνιστεί η ευ­ ημερία των τεχνών του έθνους, οι οποίες έχουν καθι ερωθεί με ευσυνει­ δησία χάρη στις ικανότητες και τα ταλέντα τους και έχουν εμπεδωθεί μέσα από μια πρακτική εκπαίδευση» (η υπογράμμιση δική μου). Κι αυτό με τη σειρά του σήμαινε πως είχαν «ένα αδιαφιλονίκητο δικαίωμα [ . . .] [ στην] ήρεμη και αποκλειστική απόλαυση των διαφόρων αντίστοιχων τεχνών και επαγγελμάτων, τα οποία ο νόμος τους είχε ήδη παραχωρήσει ως περιουσία τους». 13 Η δουλειά ήταν «περιουσία» του εργαζόμενου, και για να χαρακτηρίζεται έτσι, πάει να πει, βέβαια, ότι αυτό ήταν ένας κοινός τόπος του ριζοσπαστικού πολιτικού λόγου της εποχής. Από την άλλη, γινόταν αποδεκτό το καθήκον της καλής δουλειάς: Οι Εργάτες Τσίγκου του Λονδίνου που άφηναν τη δουλειά τους, ήταν υπο­ χρεωμένοι να γυρίσουν και να τελειώσουν τις ημιτελείς εργασίες ή να 13. «Report of the Committee οη the Petition of the Watchmakers, 1817», παρατίθεται στο Α.Ε. Bland Ρ.Α. Brown - R.H. Tawney (επιμ.), English Economic History: Select Documents, Λονδίνο 1914, σ. 588-590. -

120

Η ΡΙΖΟΣΠΑΣΤΙΚΗ ΠΑΡΑΔΟΣΗ

πληρώσουν γι' αυτές, αλλιώς το Σωματείο τους επέβαλε πρόστιμο . 14 Μ ε δυο λόγια, το επάγγελμα δεν ήταν απλά ένας τρόπος ν α βγάζεις χρήμα­ τα. Το εισόδημα που απέδιδε ήταν περισσότερο μια αναγνώριση εκ μέ­ ρους της κοινωνίας και των θεσμικών αρχών της αξίας της σωστής δου­ λειάς που έκαναν ευσυνείδητα σώματα αξιότιμων ανδρών, επαρκώς ειδι­ κευμένων σε καθήκοντα που είχε ανάγκη η κοινωνία. Η ιδεώδης, αλλά και αναμενόμενη, κατάσταση ήταν οι αρχές να αφήνουν ή να μεταβ ιβά­ ζουν αυτά τα δικαιώματα σε επαγγελματικά σώματα, και το ίδιο το ε­ πάγγελμα να εξασφαλίζει συλλογικά τους καλύτερους τρόπους με τους οποίους θα λειτουργούσε και θα προστατευόταν. Στις κλασικές, ή αν προτιμάτε στις ιδεοτυπικές, συντεχνίες της προβιο­ μηχανικής εποχής, αυτή η ρύθμιση και η προστασία βρισκόταν ουσιαστικά στα χέρια των μαστόρων, οι επιχειρήσεις των οποίων αποτελούσαν τις βασικές μονάδες της συλλογικότητας καθώς και του συστήματος εκπαί­ δευσης και αναπαραγωγής της. Ε ίναι σαφές, ότι όταν τα συμφέροντα της τέχνης αντιπροσωπεύονται ουσιαστικά από τους αμειβόμενους εργάτες, διατυπώνονται αρκετά διαφορετικά. Είναι λιγότερο προφανές, το εάν ένα « επάγγελμα», οριζόμενο μ' αυτόν τον τρόπο, δε θα ισοδυναμούσε με έ ­ να κλειστό στρώμα καλφάδων τεχνιτών μέσα σ ε μια συντεχνιακή οικονο­ μία, ακόμα κι όταν οργανωνόταν σε ειδικές συντεχνίες, αδελφότητες ή άλλες ενώσεις καλφάδων. Η διαφορά ανάμεσα σ' αυτή τη δεύτερη μορ ­ φή οργάνωσης και στη βρετανική « επαγγελματική εταιρεία», η οποία ο ­ δηγεί κατευθείαν στο επαγγελματικό σωματείο, αξίζει περισσότερη ανά­ λυση απ' όση της έχει αφιερωθεί, αν και υπάρχουν κάποιες πρόσφατες εργασίες που έχουν προχωρήσει σ' αυτόν τον τομέα. Έχει προταθεί η ά­ ποψη, ότι τέτοιες μορφές συλλογικής δράσης των καλφάδων έχουν την τά­ ση να τονίζουν την « υπόληψη» και το κοινωνικό κύρος του τεχνίτη πέρα από τα οικονομικά συμφέροντα, και πολλές φορές σε βάρος τους, συχνά μέσα από ένα είδος υπερτροφίας των συμβολικών πρακτικών, όπως οι γνωστές τελετουργίες, οι συμπλοκές και οι ταραχές των καλφάδων. 15 Α υτό που πρέπει να σημειώσουμε εδώ, είναι ότι αυτός ο δρόμος της ε­ ξέλιξης του κάλφα -ο οποίος δεν έχει βρετανικό ανάλογο απ' όσο γνω ­ ρίζω- δεν μπορούσε εύκολα να οδηγήσει στον εργατικό συνδικαλισμό . Τ α οικονομικά συμφέροντα των μισθωτών εργατών ήταν σαφώς θεμε­ λιώδη για τις βρετανικές επαγγελματικές οργανώσεις των καλφάδων α­ κόμα και πριν από τη Β ιομηχανική Επανάσταση . Απέβλεπαν, δηλαδή, στην 14. Α. Kidd, History of the Tin P/ate Workers and Sheet Meta/ Workers and Braziers Societies, Λονδίνο 1949, σ. 28. 15. Για μια εκτενή διαπραγμάτευση πρβλ. Andreas Griessinger, Das symbo/ische ΚaρίΙa/ der Ehre: Streikbewegungen und kollektives Bewusstsein deutscher Handwerksgesellen im 18. Jahrhundert, Βερολίνο 1 981.

ΒΙΚΤΩΡΙΑΝΕΣ ΑΞΙΕΣ

12 1

προστασία τους από τους βασικούς κινδύνους που απειλούσαν τη χεφω ­ νακτική εργασία, δηλαδή τ α ατυχήματα, την αρρώστια και τ α γηρατειά, το χάσιμο χρόνου, την υποαπασχόληση, την περιοδική απασχόληση και τον ανταγωνισμό από την υπερπροσφορά εργασίας. 16 Ενώ ο πυρήνας της γερμανικής και της γαλλικής συλλογικότητας των καλφάδων βρίσκε­ ται εκτός του εργαστηρίου -την εποχή της καθιέρωσης των ταξιδιών στο πανδοχείο ή το ενοικιαζόμενο σπίτι όπου στεγάζονταν οι καλφάδες, και όπου και γίνονταν οι τελετουργίες της μύησης-, στη Βρετανία ο βασικός τόπος κοινωνικοποίησης του μαθητευόμενου στον τρόπο συμπεριφοράς του κάλφα ήταν σαφώς ο ίδιος ο χώρος εργασίας. Εκεί « μάθαινε, από τις εντολές και από το παράδειγμα των συναδέλφων του, ότι πρέπει να σέβεται το επάγγελμα και τους γραπτούς και άγραφους νόμους του, και ότι σε κάθε ζήτημα που αφορά γενικά το επάγγελμα, πρέπει να θυσιά­ ζει το προσωπικό του συμφέρον ή την προσωπική του γνώμη σ' αυτό που το επάγγελμα έχει, καλώς ή κακώς, ορίσει για το γενικό καλό». 1 7 Δεν υπήρχε λοιπόν κάποια σαφής διάκριση ανάμεσα στα « έθ ιμα του ε ­ παγγέλματος» ω ς παράδοση ή τελετουργικοποιημένη πρακτική και ως λογική της συλλογικής δράσης των εργατών στη δουλειά ή επικύρωση των παραχωρήσεων που είχαν κατακτηθεί χάρη σ' αυτήν. Έτσι, μερικές τυποποιημένες τελετουργίες μπορούσαν να οδηγηθούν σε ατροφία δίχως να εξασθενίσει η δύναμη «των εθίμων του επαγγέλματος». Οι βασικοί θεσμοί των καλφάδων, όπως έχει δείξει ο Prothero στο Artisan Politics, ήταν η εταφεία αλληλοβοήθειας, το «house of call », το σύστημα των περιοδειών -το οποίο προσέδωσε στους τεχνίτες μια εθνική εμβέ­ λεια- και η μαθητεία. Σ ' αυτά πρέπει να προστεθεί, όπως σωστά έχει τονίσει η έρευνα, η ανοργάνωτη, όχι όμως και τελείως άτυπη, ομάδα ερ­ γασίας στο εργαστήρι ή στο χώρο εργασίας. 18 Οι θεσμοί αυτοί προστά­ τευαν τα συμφέροντα αμειβόμενων ανδρών -αλλά δεν πρέπει ποτέ να ξεχνάμε ότι αυτό θεωρείτο πως ήταν «το επάγγελμα », ότι το αποτελού­ σαν στην ουσία αμειβόμενοι άνθρωποι, δηλαδή ένα ειδικό σώμα από α­ ξιοσέβαστους και έντιμους άνδρες που υπερασπίζονταν την «τέχνη » τους, δηλαδή το δικαίωμά τους στην ανεξαρτησία, στο σεβασμό και σε μια αξιοπρεπή διαβίωση που η κοινωνία τούς όφειλε, σε ανταπόδοση 16. Iorwerth Prothero, Artisans and Politics in Early Nineteenth Century London: John Gast and his Times, Folkestone 1979, σ. 27-28. 1 7. Thomas Wright, $ome Habits of the Working CΙasses, 1 867, σ. 102. Βλ. επίσης την έκ­ θεση του F.W. Galton, στο S. και Β. Webb, History of Trade Unionism, 1 894, σ. 431-432, κα­ θώς και John Dunlop, Artificial and Compulsory Drinking Usages of the United Kingdom, 7η έκδο­ ση, 1 844, passim, σχετικά με τη σημασία των τελετουργιών που έχουν να κάνουν με το χώρο εργασίας. 18. Για αναφορές βλ. R. Price, Masters, Unions αnd Men: Work Control in Building αnd the Rise of Lαbour, Καίμπριτζ 1 980, κεφ. 2.

122

Η ΡΙΖΟΣΠΑΣΤΙΚΗ ΠΑΡΑΔΟΣΗ

για τη σωστ� επιτέλεση των κοινωνικά αναγκαίων καθηκόντων που α­ παιτούσαν τη δικ� τους εκπαίδευση και εμπειρία. Το «δικαίωμα σε ένα επάγγελμα» στο αρχικό καταστατικό της ASE (Ενωμένη Εταιρεία Μηχα­ νικών) συγκρίνεται με το δικαίωμα του κατόχου ενός ιατρικού διπλώμα­ τος. 19 Τα τυπικά προσόντα για μια δουλειά ταυτίζονταν με το δικαίωμα άσκησ�ς της. Η αίσθηση ανεξαρτησίας του τεχνίτη δε βασιζόταν, βέβαια, μόνο σε μια ηθ ικ� επιταγ� . Βασιζόταν στη δικαιολογημένη του πεποίθηση πως η δε­ ξιότητά του �ταν απαραίτητη για την παραγωγ� , και μάλιστα πως �ταν ο μοναδικός αναγκαίος συντελεστ�ς της παραγωγ�ς. Γι' αυτό και η αντίθε­ ση του τεχνίτη στον καπιταλισμό, ο οποίος στις αρχές του δέκατου ένα­ του αιώνα συγκρουόταν όλο και περισσότερο με την ηθικ� οικονομία που έδινε στα επαγγέλματα μια ταπειν� αλλά σεβαστ� θέση, δεν εκφραζόταν τόσο ενάντια στους εργαζόμενους μάστορες-αφεντικά, τους οποίους τους γνώριζαν από παλιά, � αυτές καθαυτές τις μηχανές, τις οποίες μπορού­ σαν να τις δουν σαν προεκτάσεις των εργαλείων, αλλά ενάντια στον κα­ πιταλιστ�, που τον έβλεπαν σαν έναν αντιπαραγωγικό και παρασιτικό μεσάζοντα. Οι μάστορες-αφεντικά που αν�καν στις «χρ�σιμες τάξεις», στο βαθμό που -για να παραθέσουμε τα λόγια του Hodgskin- �ταν « και οι ίδιοι δουλευτές όσο και οι καλφάδες τους» και στο βαθμό που �ταν απαραίτητοι «για να διευθύνουν και να επιβλέπουν τη δουλειά και να δια­ νέμουν τους καρπούς της »,20 �ταν όλα μια χαρά' μόνο που, δυστυχώς, «είναι επίσης», λέει και πάλι ο Hodgskin, «και καπιταλιστές � πράκτο­ ρες των καπιταλιστών, και από την άποψη αυτ� τα συμφέροντά τους α­ ντιτίθενται άμεσα στα συμφέροντα των εργαζομένων σ' αυτούς». Τ α μι­ κροαφεντικά δε δημιουργούσαν κανένα πρόβλημα, και μπορούσαν μάλι­ στα συχνά να γίνονται � να παραμένουν μέλη των σωματείων. Οι θεωρη ­ τικές βάσεις του πρώιμου σοσιαλισμού, αυτού που εσφαλμένα ονομάζε­ ται «ουτοπικός», πρέπει να αναζητηθούν σ' αυτ� τη στάση . Ο υσιαστικά επεδίωκε την εξάλειψη του ανταγωνισμού και του καπιταλιστ� μέσα α­ πό τη συνεταιριστικ� παραγωγ� των τεχνιτών. Ο Prothero έχει δείξει πως οι τεχνίτες που άρχισαν απλά, προσπαθώντας να υπερασπιστούν � να ε ­ παναφέρουν την παλαιά «ηθικ� οικονομία», μπορούσαν και οι ίδιοι ν α οδηγηθούν, κάτω από την πίεση των οικονομικών μετασχηματισμών των αρχών του δέκατου ένατου αιώνα, στην υιοθέτηση μιας επαναστατικ�ς α19. «Είναι καθήκον μας να ασκήσουμε τον ίδιο έλεγχο σ' αυτό που έχουμε ίδιον συμ­ φέρον, όπως ένας φυσικός που έχει το δίπλωμά του ή ο συγγραφέας που προστατεύεται από τα πνευματικά δικαιώματα». Πρόλογος στους Κανόνες του Ενωμένου Σωματείου των Μηχανικών, 1851, παρατίθεται στο J.B. Jefferys (επιμ.), Labour's Formative Years, Λονδίνο 1948, σ. 30. 20. Παρατίθεται στο G. Stedman Jones, Languages ο/ CΙass, Καίμπριτζ 1 983, σ. 136-137.

ΒΙΚΤΩΡΙΑΝΕΣ ΑΞΙΕΣ

ντίληψης που στόχευε στην επανεγκαθίδρυση μιας ηθικής κοινωνικής τά­ ξης πραγμάτων όπως αυτοί την έβλεπαν, και να γίνουν έτσι κοινωνικοί καινοτόμοι και επαναστάτες. Και ακόμα, ο Prothero σωστά επέστησε την προσοχή στο γεγονός, ότι από την άποψη αυτή η εξέλιξη του βρετα­ νo ύ κάλφα τεχνίτη είναι παράλληλη με αυτήν του αντίστοιχου της ηπει­ ρωτικής Ε υρώπης ή, μάλλον, του γάλλου . 2 1 Και οι δυο τους είχαν την τάση να δραστηριοποιηθούν πολιτικά ως τεχνίτες, και με τον τρόπο αυτό να μεταμορφωθούν σε «εργατικές τάξεις» ή σε σημαντικούς τομείς τους. Υπάρχει όμως μια κρίσιμη διαφορά. Ο ουτοπικός σοσιαλισμός, ή μάλ­ λον η αλληλοβοήθεια και ο συνεργατισμός των παραγωγών, έγινε και παρέμεινε επί μακρόν ο πυρήνας του γαλλικού σοσιαλισμού. Στη Βρετα­ νία, αντίθετα και παρά τα παροδικά κύματα δημοτικότητας που γνώρισε και την έλξη που ασκούσε σε στελέχη των τεχνιτών, ο συνεταιριστικός σοσιαλισμός παρέμεινε πάντοτε ένα περιθωριακό φαινόμενο, που έφθινε ακόμα και την ώρα που η χώρα σαρωνόταν από το Χαρτισμό, το πρώτο μαζικό κίνημα της εργατικής τάξης στο οποίο πήραν μέρος και οι καλ­ φάδες τεχνίτες, όπως και όλοι οι άλλοι που βρίσκονταν κάτω από οικο­ νομική πίεση. Ο σοσιαλισμός παρήκμαζε στη Βρετανία της δεκαετίας του 1840, την ώρα που αναπτυσσόταν στην ηπειρωτική Ευρώπη . Όποιες κι αν είναι οι αιτίες αυτής της διαφοράς -και απομένει να εξηγηθούν πλή ­ ρως-, πρέπει σ' έναν βαθμό να αναζητηθούν στις πολιτικές συνθήκες που επικρατούσαν στη χώρα, κυρίως όμως στην ίδια την πρόοδο της βρετα­ νικής καπιταλιστικής οικονομίας σε σχέση με τις υπόλοιπες, η οποία είχε ήδη καταστήσει μάλλον απίθανη ή περιθωριακή μια οικονομία ατομικών ή συλλογικών μικροπαραγωγών. Οι καλφάδες τεχνίτες είχαν γίνει εργά­ τες. Ζούσαν σε έναν κόσμο εξαρτημένων εργαζομένων. Χαρακτηριστικό είναι ότι η μόνη μορφή συνεταιρισμού που αποδείχθηκε πως είχε εξαρχής μια γνήσια έλξη, ήταν αυτή που επεδίωκε να αντικαταστήσει έναν οικο­ νομικό τομέα μικρών ανεξάρτητων μονάδων, δηλαδή το συνεταιριστικό (co -op ) κατάστημα. Έτσι λοιπόν, οι επαγγελματίες δεν είχαν καμιά δυσκολία να συμβιβα­ στούν με μια οικονομία βιομηχανικού καπιταλισμού, από τη στιγμή που η οικονομία ήταν έτοιμη να αποδεχθεί τις μετριοπαθείς τους απαιτήσεις σε ειδίκευση, σεβασμό και μια σχετικά προνομιούχα θέση, και που τους πρόσφερε σαφώς όλο και περισσότερες ευκαιρίες και καλύτερες υλικές συνθήκες. Κι αυτό σαφώς συνέβαινε στις δεκαετίες του 1850 και 1860. Τη θέση τους συμβολίζει ο διάκοσμος του επετειακού δείπνου του πα­ ραρτήματος του Cardiff της Ενωμένης Εταιρείας Επιπλοποιών και Ξυ21. Prothero, Arlisans. σ. 337-338. Για μια σαφή έκθεση βλ. Wil\iam Η . Sewel\ Jr, Work and RevoIulion in France: The Language ΟΙ Labour Irom Ihe OId Regime 10 1848, Καίμπριτζ 1980. σ. 283.

Η ΡΙΖΟΣΠΑΣΤΙΚΗ ΠΑΡΑΔΟΣΗ

λουργών το 1867, με τους τεκτονικούς θυρεούς «όμορφα διακοσμημέ­ νους με φυτικά μοτίβα, κλπ . , ενώ πάνω από το κεφάλι της προεδρικής έδρας υπήρχε ένα σχέδιο που παρίστανε τη φιλία μεταξύ εργοδότη και εργαζομένου με μια θερμή χειραψία » .22 Αυτό το εικονογραφικό μοτίβο εμφανίζεται συχνά την εποχή αυτή. 2 3 « Στο φόντο απεικονιζόταν το ε ­ μπόριo όλων των εθνών κα ι στη γωνία προτομές αρχα ίων φιλοσόφων, κλπ. Το σχέδιο αυτό έφερε την εξής επιγραφή: 'Έπιτυχία στον έντιμο α ­ νταγωνισμό" και " η ευημερία κα ι ο πλούτος των εθνών οφείλοντα ι στην επιστήμη, στη βιομηχανία κα ι σε μια δίκα ιη ισορροπία όλων των συ μφε­ ρόντων" ». Θα ήταν λάθος να υποθέσει κανείς, ότι αυτού του είδους τα α ισθήματα ήταν ασύμβατα με τις απεργίες. Αξίζει ίσως να σημειώσου με ότι, όπως μας θυμίζει ο Richard Ρήce, αν κι ο τεχνίτης χρειαζόταν σίγουρα συλλογική οργάνωση, η συλλογική του δύναμη συνήθως δε μετριέτα ι ακόμα από τον αριθμό των συνδικαλισμέ­ νων. Η γενική παραδοχή, από τον Mayhew κα ι άλλους, είνα ι πως οι «ε­ ταιρισμένοι » αντιπροσώπευαν περίπου ένα 1 0% σε όλα τα επαγγέλμα ­ τα, εκτός κάποιων εξα ιρέσεων. Ισχυρά σωματεία, όπως των οικοδόμων, είχαν οργανώσει περίπου το 1 5% του επαγγέλματος το 187 1 , οι επιπλο­ ποιοί κα ι ξυλουργοί γύρω στο 1 1 με 1 2%, οι γυψαδόροι κάτω από το 1 0%.24 Οι Ενωμένοι Μηχανικοί με οργανωμένους γύρω στο 40% το 1861 ήταν μια εντελώς εξα ιρετική περίπτωση . 2 5 Το ζήτημα του αν κα ι πότε οι συνδικαλισμένοι λειτούργησαν στα μη οργανωμένα επαγγέλματα ως σκαπανείς της οικονομικής προόδου , έχει σήμερα ξανανοίξει. Όπως κα ι να 'χει όμως, όσον αφορά τις κινήσεις στους μισθούς και τις ώρες εργα­ σίας δεν υπήρχε σαφής διάκριση ανάμεσα σε οργανωμένους και ανοργά­ νωτους, στο βαθμό που όλοι είχαν το ίδιο συμφέρον του περιορισμού των μη -επαγγελματιών. Έτσι, στους ελάχιστα οργανωμένους οικοδόμους του Portsmouth , όπου δεν υπήρχαν επί συ μβάσει μαθητευόμενοι και το 70% απ' αυτούς είχαν «βρεθεί τυχαία » στο επάγγελμα , δεν υπήρχε δου­ λειά με το κομμάτι κα ι η, κάποτε συχνή, είσοδος δουλευτών είχε γίνει σπάνια.26 Στη Γλασκώβη, όπου οι Webb δε βρήκαν ούτε σχέσεις με τους εργοδότες, ούτε εργασιακούς κανονισμούς, ούτε όρια στον αριθμό των μαθητευ όμενων, ούτε ισχυρά συνδικάτα, δεν είχαν « παρεισφρήσει» δου 22. Amalgamated Society of Carρenters and Joiners (στο εξής ASCj), Month/y Report, Ιανουάριος 1868, σ. 25. 23. Βλ. την περιγραφή των λαβάρων στο W.A. Moyes, The Banner Book, Gateshead 1 974. 24. R. Price, Masters, Unions and Men, ό.π., σ. 62. 25. Μ. και J.B. Jefferys, «The Wages, Hours and Trade Customs of the Skilled Engineer ίη 1 861 » , Economic History Review, τχ. 17 (t 94 7), σ. 29-30' αν περιληφθούν όμως και μέλη άλλων σωματείων ειδικευμένων, το ποσοστό αυτό θα ανέβει. 26. LSE Library, Webb Collection, ColI. ΕΑ 31, σ. 245-249.

125

ΒΙΚΤΩΡΙΑΝΕΣ ΑΞΙΕΣ

λευτές.27 Η αλήθεια είναι ότι η μαστοριά δεν αποτελούσε μόνο κριτήριο της ταυτότητας κα ι του αυτοσεβασμού ενός άνδρα , αλλά κα ι εγγύηση του εισοδήματός του . Οι καλύτεροι άνδρες, λέει ένας μελετητής της α ­ νεργίας στους οικοδόμους του Λονδίνου , είχαν πάντοτε δουλειά. 28 Στους Ενωμένους Επ ιπλοποιούς και Ξυλουργούς εθεωρείτο δεδομένο πως «η επ ιτυχία του σωματείου εξαρτάτα ι από το να είναι όλα τα μέλη της εξί­ σου ικανοί εργάτες»,29 και γι' αυτό στρατολογούνταν αναλόγως μάλι­ στα ελέγχονταν αν εξακολου θούν να ανταποκρίνονται στα κριτήρια . «Αν κάποιος δεν αξίζει τα 36 σελίνια βδομαδιάτικο», έλεγε το Monthly Record της ASE, αν και ίσως όχι τόσο ειλικρινώς το 19 1 1 , «το σωματείο έχει κα ­ νόνες να αντιμετωπ ίσει την ανικανότητά του ».30 Όπως παρατηρούσε ο James H opkinson τη δεκα ετία του 1830: «Το μαγαζί μας ήταν ένα δυνα ­ τό συνδικαλισμένο μαγαζί κα ι οι καλύτεροι εργάτες της πόλης δούλευαν εκεί ».31 Τα πυρά των ελαφρών οπλών με τα οποία οι τεχνίτες πολεμού­ σαν τα μεγάλα κανόνια των εργοδοτών, γίνονταν αποτελεσματικά χάρη στους προμαχώνες της ειδίκευσης που τα προστάτευαν καθώς κα ι στην αλληλεγγύη μεταξύ των σκοπευτών. Η ειδίκευση κα ι η ανεξαρτησία του τεχνίτη συμβολίζονταν από την κατοχή των προσωπικών εργαλείων,32 αυτών των μικρών, αλλά ζωτικής σημασίας, μέσων παραγωγής που του επέτρεπαν να ασκεί οπουδήποτε το επάγγελμά του . Ο Broadhurst, συνδικαλιστής ηγέτης και βουλευτής των Lib-Lab , φύλαγε τα οικοδομικά του εργαλεία πακεταρισμένα κα ι έ ­ τοιμα καθ ' όλη τ η διάρκεια της πολιτικής του καριέρας: ήταν η ασφά­ λειά του . 33 Πολλά χρόνια αργότερα , το 1939, όταν ο λεβητοποιός Harry Pollitt απομακρύνθηκε από την ηγετική του θέση στο Κομμουνιστικό Κόμμα , η μητέρα του του έγραψε με καμάρι: «Τα εργαλεία σου είναι ε 27. Στο ίδιο, σ. 311-322. 28. Ν.Β. Dearle, Problems of Unemployment in the London Building Trade, Λονδίνο 1908, σ. 93. 29. ASCJ, Monthly Report, Φεβρουάριος 1868, σ. 63. 30. Amalgamated Society of Engineers (στο εξής ASE), Monthly Record, Ιούνιος 1911, πα­ ρατίθεται στο Μ. Holbrook-Jones, Supremacy and Subordination of Labour, Λονδίνο 1982, σ. 78. 31. J.B. Goodman (επιμ.), Victorian Cabinet Maker: The Memoirs of James Hopkinson, 18191894, Λονδίνο 1968, σ. 24. 32. « Αν η Κεντρική Ένωση των Εργοδοτών πραγματοποιήσει την απειλή και προχωρή­ σει σε μια απεργία των αφεντικών [ ... ] το καθήκον των εργαζομένων είναι να [ .. ] αρχί­ σουν να εργάζονται για τον κόσμο [... ] Στο βαθμό που πολλά από τα μέλη μας έχουν στην κατοχή τους τόρνους και άλλα εργαλεία [ ... ] μπορούμε να ελπίζουμε ότι θα [ ... ] κάνουν γνωστή την πρόθεσή τους να δανείσουν τέτοια εργαλεία προς όφελος εκείνων που μπορεί να πεταχτούν έξω από τη δουλειά από την απεργία των αφεντικών». Ανακοίνωση του Συμβουλίου της ASE στον The Operative, 23 Δεκεμβρίου 1851. 33. Henry Broadhurst, The Story of his Life from Stone-mason's Bench Ιο the Treasury Bench, Λονδίνο 1901, σ. 2. .

1 26

Η ΡΙΖΟΣΠΑΣΤΙΚΗ ΠΑΡΑΔΟΣΗ

δώ, κω τα έχω κρατήσει στη βαζελίνη, έτοιμα να χρησιμοποιηθούν ανά πάσα στιγμή ». 34 Σε ένα πιο ταπεινό επίπεδο, όταν ο Jess Oak royd, στο Good Companions του J . Β . P riestley, έχασε τη δουλειά του κω άρχισε την περιπλάνηση, το πιο σημαντικό πράγμα που πήρε μαζί του ήταν η βαλί­ τσα με τα εργαλεία . Οι καλύτερες ειδικότητες δεν απωτούσαν απαρα ίτητα κα ι τις πιο α ­ κριβές ή περίτεχνες βαλίτσες εργαλείων, αλλά οι περήφανοι επαγγελμα ­ τίες -και ιδια ίτερα στην επεξεργασία του ξύλοu- ξόδευαν πολλά χρήμα ­ τα σε εργαλεία κω σε πολυτελή μπαούλα ως σύμβολα κύρους. Η ASCJ μείωσε το 1886 την αποζημίωση που έδινε για απώλεια της εργαλειοθή ­ κης, με το σκεπτικό ότι «αν ένα μέλος παίρνει μια πιο πολύτιμη κασέλα για να δουλέψει [απ' όσο, δηλαδή, είναι αναγκαίο], θα πρέπει να ανα ­ λαμβάνει ο ίδιος το ρίσκο ».35 Η ασφάλιση των εργαλείων από το σωμα ­ τείο ήταν κοινή στους εργαζόμενους στο ξύλο, λιγότερο όμως στους με­ ταλλοτεχνίτες, μάλλον γιατί τα προσωπικά τους εργαλεία ήταν συ μπλη ­ ρωματικά στον εξοπλισμό του εργαστηρίου.36 Η «αποζημίωση εργαλεί­ ων» της ASCJ είχε σαφώς στόχο να χρησιμεύσει σαν κράχτης για το σω ­ ματείο -ασφάλιζε από κλοπή κι όχι μόνο από φωτιά κω ναυάγιο- και η σημασία της καταδεικνύεται από τη συχνότητα των σχετικών αποφάσε­ ων κα ι ανακοινώσεων.37 Μάλιστα, στα πρώτα τριάντα χρόνια του σωμα ­ τείου, το ποσό της αποζημίωσης εργαλείων που πληρωνόταν ανά μέλος ήταν σχεδόν το ίδιο με την αποζημίωση για ατύχημα, κα ι ανερχόταν στο 55% της αποζημίωσης για κηδεία . 38 Η α ξία πάντως των εργαλείων δεν ήταν τόσο σημαντική όσο η συ μβο­ λική τους σημασία . Οι λονδρέζοι ναυπηγοί, που ήταν από τους πιο ειδι­ κευμένους τεχνίτες, είχαν, σύμφωνα με τον Mayhew,39 εργαλεία α ξίας 50 σελινιών το 1849, κω στη δεκαετία του 1880 το σωματείο κατέβαλε το 34. Harry ΡοlΙίΙΙ, Serving Iny Time, Λονδίνο, έκδοση του 1941. σ. 14. 35. ASCJ, Monthly Report, Ιούλιος 1886, σ. 137-138. 36. Οι λεβητοποιοί εμφανίζονται να μην έχουν κανένα: D.C. Cummings, History oj the United Society oj Boilermakers and Iron & Steel Shίp Builders, Newcastle 1905, σ. 36-37, 52. Οι Ετήσιες Εκθέσεις της ASE περιλαμβάνουν τις δαπάνες για «απώλειες εργαλείων από φω­ τιά» σε μια στήλη των λογαριασμών που καλύπτουν διάφορες δωρεές, από τους οποίους μπορούμε να συμπεράνουμε τη σχετικά μεικτή τους σημασία. 37. Μετά από πιέσεις του κλάδου, κατάλογοι των κλεμμένων εργαλείων δημοσιεύονταν στη Monthly Report από τον Οκτώβριο του 1889 και εξής. 38. Συνολική αποζημίωση ανά μέλος της ASCJ 1860-1889: Κηδεία 3 λίρες, 2 σελίνια, 8 πένες Ατύχημα 1 λίρα, 15 σελίνια, 10,5 πένες Εργαλεία 1 λίρα, 14 σελίνια, 6,5 πένες - G. Howell, The Conflicts oj Capital and Labour historical/y and economically considered, being α history and review oj the trade IInions oj Great Britain etc., 2η έκδοση, 1890, σ. 519. 39. Henry Mayhew, The Morning Chronicle Survey oj Labour and the Poor: The Metropo/itan Districts, τόμο 5, Horsham 1982, σ. 225.

ΒΙΚΤΩΡΙΑΝΕΣ ΑΞΙΕΣ

50% του κόστους αντικατάστασής τους μέχρι ένα ανώτατο όριο 5 στερλι­ νών.4Ο Ο M ayhew υπολογίζει την αξία των εργαλείων των επιπλοποιών σε 30 με 40 στερλίνες, των ξυλουργών μέχρι 30 στερλίνες, των βαρελά­ δων σε 1 2 στερλίνες. Αυτοί οι αριθμοί, με εξαίρεση τους μαραγκούς κα ι ξυλουργούς, είναι μάλλον μεγαλύτεροι από αυτούς που αναφέρει η Βα ­ σιλική Επιτροπή Εργασίας ή εκείνους που προκύπτουν από τους κατα ­ λόγους κλεμμένων εργαλείων στις αναφορές των ξυλουργώνο ενώ, σύμ­ φωνα τόσο με τον Mayhew όσο και με τη λογική, τα εργαλεία αγοράζο­ νταν κομμάτι-κομμάτι κατά τα τελευταία χρόνια της μαθητείας, κα ι στην αρχή συνήθως από δεύτερο χέρι.41 Συμβόλιζαν όμως την ανεξαρτη ­ σία . Εξ ου και οι διενέξεις σχετικά με το «χρόνο του τροχίσματος ». Αφού ο επαγγελματίας έφερνε στη δουλειά τις δεξιότητες κα ι τα εργα ­ λεία του, κα ι τα δύο έπρεπε να είναι πανέτοιμα για δράση . Αυτός, κα ι μόνον α υτός, έπρεπε να τα λειαίνει, αφιερώνοντας κάθε εβδομάδα έναν χρόνο που δεν ήταν αμελητέος.42 Λογικά, η δουλειά αυτή γινόταν όταν τελείωνε η τελευτα ία εργασία και σε χρόνο (ή χρήματα αντί για χρόνο) που παρείχε ο εργοδότης.43 Ακόμα και σήμερα, όπως δείχνει ο Beynon για τη Φορντ, τα εργαλεία εξακολουθούν να σημαίνουν κάποια ανεξαρ­ τησία για τον επαγγελματία σε σχέση με τους εργάτες παραγωγής.44 Αν όμως τα προσωπικά εργαλεία συμβόλιζαν για τους τεχνίτες την α ­ νεξαρτησία από την άλλη, ο έλεγχος των εργαλείων συμβόλιζε την κυ­ ' ριαρχία της διεύθυνσης. Γνωρίζουμε ότι η διεύθυνση ήθελε να αλλάξει την οργάνωση της παραγωγής όταν οι σμυριδοτροχοί απομακρύνονταν από το β ιομηχανοστάσιο και οι εργάτες δεν μπορούσαν πια να λειαίνουν τα εργαλεία με το δικό τους τρόπο κα ι σύμφωνα με τις δικές τους προ­ διαγραφές, αλλά α υτό έπρεπε να γίνετα ι σε γωνίες καθορισμένες από άλλους, σε έναν ειδικό χώρο εργαλείων.45 Και είναι χαρακτηριστικό, ότι 40. David Dougan, The Shipwrights: The Histary σΙ the Shipcanstructars and Shipwrights As­ saciatian. 1882-1963, 1968, σ. 19, 30. Βλ. επίσης Rayal Cammissian an Labaur (Ρ.Ρ. 1893-4, 34) Group Α, Q 20,413, 21,398. 41. Η. Mayhew, The Marning Chranicle Survey σΙ Labaur ..., ό. π., τόμο 5, σ. 193. Για στοι­ χεία σχετικά με το κόστος των εργαλείων από τη Rayal Cammissian an Labaur, Group Α, βλ. Ρ.Ρ. 1892 36/2, Q 16,848, 19.466, 19,812-813, 20,367-369. 42. Ο Η. Mayhew, The Marning Chranicle Survey σΙ Labaur..., ό.π., σ. 94, 96, 155, 167, 214, εκτιμά το εβδομαδιαίο κόστος περίπου σε 6 πένες και 2 σελίνια. 43. S. και Β. Webb, Industrial Demacracy, 1913, σ. 313. 44. Huw Beynon, Warkinglar Fard, Harmondsworth 1973, σ. 145: «Στη γραμμή συναρ­ μολόγησης ένας άνδρας είναι το ίδιο καλός με τον επόμενο [ ...] σε μια κατάσταση ειδι­ κευμένης εργασίας τα πράγματα είναι κάπως διαφορετικά [ ...] λόγω του ότι [οι άνδρες] ε­ λέγχουν τα εργαλεία, ή τη γνώση, που είναι ζωτικής σημασίας για την εκπλήρωση της δουλειάς. Ο αρχιεργάτης πρέπει να τους ρωτάει». 45. J. Zeitlin, «The Labour Strategies. . », ό. π., σ. 21, 26. .

Η ΡΙΖΟΣΠΑΣΤΙΚΗ ΠΑΡΑΔΟΣΗ

ο χώρος εργαλείων θα παρέμενε το τελευταίο οχυρό των τεχνιτών μέσα σην ημιειδικευμένη μαζική παραγωγή των μηχανοκατασκευών κατά τον εικοστό α ιώνα . Ακόμα κα ι στη ανοργάνωτη συνδικαλιστικά αυτοκινητο­ βιομηχανία του Μ εσοπολέμου, η διεύθυνση θα ήταν προσεκτική με τις ευα ισθησίες σχετικά με το χώρο εργαλείων και θα έκανε τα στραβά μά­ τια στο συνδικαλισμό των εργαλειοκατασκευαστών. Στο δέκατο ένατο α ιώνα αυτός ο έλεγχος ήταν πιο ορατός στις τεράστιες σιδηροδρομικές ετα ιρείες, επιχειρήσεις που απασχολούσαν και κατάρτιζαν πάρα πολλούς τεχνίτες κα ι οι οποίες, παρότι αναγνώριζαν πως οι εργοδηγοί τους προέρ­ χονταν στην ουσία απ' αυτούς και ήταν επομένως αναμενόμενο να έχουν την άποψη του τεχνίτη,46 δε θεωρούσαν ότι υπήρχε καμία ανάγκη να συ μβιώνουν με μια εν μέρει αυτόνομη εργασία . Έτσι, η Μ εγάλη Δυτική κα ι η Μ εγάλη Ανατολική μετέτρεψαν την περηφάνια του τεχνίτη σε υ πο ­ χρέωση, αναγκάζοντας τους εργαζομένους, σύμφωνα με τους μονομερώς επιβληθέντες Κανονισμούς Εργασίας, να αγοράζουν και να ασφαλίζουν τα προσωπικά τους εργαλεία . Οι εργοδηγοί στο Statford έπρεπε να ελέγ­ χουν την εργαλειοθήκη των ανδρών πριν αυτοί την πάρουν έξω από τη δουλειά κα ι στο Derby χρειαζόταν ένα ειδικό πάσο για να το κάνουν αυ ­ τό. 47 Οι πολιτικές εργασίας στις σιδηροδρομικές ετα ιρείες, που αξίζουν περισσότερη μελέτη απ' όση τους έχει αφιερωθεί στη Βρετανία , μοιά­ ζουν μερικές φορές να έχουν σχεδιαστεί ειδικά για να αντικαταστήσουν την αυτονομία και τον αποκλειστικό έλεγχο του τεχνίτη με έναν έλεγχο της διεύθυνσης πάνω στην πρόσληψη, την κατάρτιση και την προαγωγή σε' ανώτερες βαθμίδες ειδίκευσης και λειτουργιών μέσα στο εργαστήριο. Κι αυτό επειδή τα εργαλεία δε συ μβόλιζαν μόνο τη σχετική ανεξαρτη­ σία του τεχνίτη από τη διεύθυνση, αλλά ακόμα περισσότερο το μονοπώ­ λιό του στην ειδικευμένη εργασία . Η τυπική έκφραση γι' αυτό που πρέ­ πει πάση θυσία να αποτραπεί να κάνουν οι ανειδίκευτοι ή οι μη ειδικά καταρτισμένοι εργάτες, δηλαδή να «παρεισφρήσουν» ή να « μπουν στο επάγγελμα », είναι κάποια παραλλαγή της φράσης: « έπια σε τα σύνερ­ γα » ή «δουλεύει τα σύνεργα του επαγγελματία » ή «γράπωσε τα σύνερ­ γα για λογαριασμό του ».48 Υπάρχουν διάφοροι εργασιακοί κανονισμοί που απαγορεύουν ειδικά στους χτίστες δουλευτές «να χρησιμοποιούν το 46. «Οι αρχιεργάτες θα είναι άνδρες που είναι ειδικευμένοι στη δουλειά των αντίστοι­ χων εργαστηρίων. Ίσως ως εργάτες να επέδειξαν ιδιαίτερη ικανότητα και δεξιότητα, που οδήγησε στην προαγωγή τους»: James Clayton, «The Organization of the Locomotive Department», στο John Macauley (επιμ.), Modern Railway Working: Α PracticaI Treatise by Engineering Experts, τόμο 2, 1 912-1914, σ. 57. 47. Kenneth Hudson, Working Ιο Rule: Railway Working Rules: Α Study oj IndIIstriaI Discipline, Bath 1970. 48. Ανώνυμος, Working Men and Women, σ. 66' ASE, Quarterly Report, Δεκέμβριος 1 893, σ. 48, 59' Ν.Β. Dearle, IndustriaI Training, ό.π., σ. 25.

129

ΒΙΚΤΩΡΙΑΝΕΣ ΑΞΙΕΣ

μυστρί ». 49 Στους βαρελάδες δουλευτές επιτρεπόταν η χρήση συγκεκρι­ μένων μόνο εργαλείων, όπως σφυριών. 50 Αντιστρόφως, οι τεχνίτες ανα ­ γνώριζαν ο ένας τη θέση του άλλου δανείζοντας τα εργαλεία του ς. 51 Μ ε δυο λόγια , θα μπορούσαμε να του ς ορίσουμε τελικά σαν όντα που χρη­ σιμοποιούν κα ι μονοπωλούν εργαλεία . Το δικα ίωμα σε ένα επάγγελμα δεν ήταν μόνο ένα δικα ίωμα του αρ­ κούντως καταρτισμένου επαγγελματία, αλλά κα ι μια οικογενειακή κλη ­ ρονομιά.52 Οι γιοι και οι συγγενείς του επαγγελματία δε γίνονταν επαγ­ γελματίες απλά κα ι μόνο επειδή, όπως συνέβαινε στις επαγγελματικές μεσαίες τάξεις, είχαν μεγαλύτερες δυνατότητες γι' αυτό απ' ό,τι οι υπό­ λοιποι, αλλά και επειδή οι πατεράδες τους, που δεν ήθελαν τίποτε καλύ­ τερο για τα παιδιά τους, επέμεναν να τους δίνετα ι μια προνομιακή πρό­ σβαση . Δωρεάν μαθητεία για ένα τουλάχιστον πα ιδί προβλεπόταν σε πολλούς Εργασιακούς Κανονισμούς Οικοδόμων.53 Η φοβερή Ετα ιρεία των Λ εβητοποιών στρατολογούσε τα μέλη της σε μεγάλο βαθμό από γιους κα ι συγγενείς,54 και στο εδουαρδιανό Λονδίνό η κληρονομική διαδοχή ε­ θεωρείτο σύνηθες φα ινόμενο στους λεβητοποιούς και στους μηχανικούς, σε μερικά τυπογραφικά επαγγέλματα, αν και από τις οικοδομικές ειδι­ κότητες μόνο στους προνομιούχους τέκτονες, στους γυΨαδόρους κα ι ί­ σως στους υδραυλικούς. Έχει επίσης παρατηρηθεί ότι τους γιους των ε­ παγγελματιών δεν τους τραβούσαν πολύ οι δουλειές γραφείου . 55 Αυτό επιβεβα ιώνεται κα ι από την ανάλυση 200 περίπου βιογραφιών από το 49. Πρβλ. τη συλλογή των « εργασιακών κανονισμών» των οικοδόμων, στη συλλογή Webb (LSE Library, Coll ΕΒ XXXI -XXXVI και Coll EC VI-XVIII)' για παράδειγμα, Bridgnorth 1863, Loughborough 1892, Worcester 1891, CoH ΕΒ ΧΧΧΙ Υ' Shrewsbury, Coll EC VII. 50. Β. Gilding, The Journeymen Coopers ... , ό.π., σ. 56. 51. Thomas Wright, The Great Unwashed, 1868, σ. 282: οι συνάδελφοι θα δανείσουν σε έ­ ναν τεχνίτη που περιοδεύει για μεγάλο διάστημα, « τα καλύτερά τους εργαλεία». Charity Organization Society, SpeciaI Committee on UnskίlIed Labour: Report and MinlItes ο/ Evidence, June 1908, σ. 98: « Στην περίπτωση των μηχανικών που βρέθηκαν εκτός δουλειάς για κάποιο χρόνο, πόσο στερούνται εργαλείων [ ... ] ; [ ... ] Υπάρχει πολύ μασονία μεταξύ τους, και δα­ νείζουν ο ένας του άλλου εργαλεία. Αν κοίταζες στα καλάθια τους, θα έβρισκες ότι λεί­ πουν το 10% των εργαλείων». Ας σημειωθεί ότι αυτός ο μάρτυρας, ένας οικοδόμος αρ­ χιεργάτης, ισχυρίζεται ό.τι απλά υποθέτει. Δεν ψάχνει στα καλάθια των τεχνιτών. Για την ποινή από την απώλεια εργαλείων, δηλαδή την ολίσθηση στην ανειδίκευτη εργασία, βλ. Η. Mayhew. The Morning Chronicle Sllrυey ο/ Labour... , ό.π .. τόμο 5, σ. 130. 52. } . Β . }efferys. The Story ο/ the Engineers, Λονδίνο 1945. σ. 58. για το δεύτερο και το τρίτο παιδί και για γιους πατεράδων εκτός του επαγγέλματος που μπαίνουν στο επάγ­ γελμα. 53. Coll ΕΒ XXXIV: Hull, Redditch, Wakefield' Coll EC Υ Ι Ι : Bristol, Dudley. Gomal, Kid­ derminster, Leicester. Rotherham, Stourbridge. Wigan. 54. Keith McLelland - Alastair Reid, The ShipbuiIding Workers, 1840-1914. αδημοσίευτη εργασία, σ. 18. 55. Ν.Β. Dearle. IndustriaI Training. ό.π σ. 241. .•

Η ΡΙΖΟΣΠΑΣΤΙΚΗ ΠΑΡΑΔΟΣΗ

λεξικό της Εργατικής Βιογραφίας56 (κυρίως αυτών που γεννήθηκαν με­ ταξύ 1850 και 1900), η οποία δείχνει ότι, αν και ο αριθμός των γιων μη επαγγελματιών ήταν μόνο γύρω στο 7 5% του αριθμού των γιων των ε ­ παγγελματιών, ο αριθμός των γιων των επαγγελματιών που κατευθύνο­ νταν σε δουλειές λευκών κολάρων ή ανάλογες, ήταν σχεδόν το μισό αυ­ τού των γιων των μη επαγγελματιών. Μ ε δυο λόγια, για το βικτωριανό τεχνίτη αυτό που μετρούσε ακόμα ήταν η μαθητεία στο εργαστήρι κι όχι το σχολείο, και ένα επάγγελμα εθεωρείτο τουλάχιστον το ίδιο καλό ή και καλύτερο από οτιδήποτε άλλο του προσφερόταν. Πράγματι, η μεγα­ λύτερη ομάδα στο δείγμα του λεξικού (από το οποίο απέκλεισα τους σε συντριπτικό ποσοστό αυτοαναπαραγόμενους ανθρακωρύχους) αποτελεί­ ται από τους εβδομήντα περίπου γιους επαγγελματιών που ακολούθη­ σαν κάποιο επάγγελμα, στις μισές περίπου περιπτώσεις αυτό του πατέ­ ρα τους. Και γνωρίζουμε ότι στο Kentish London του Crossick 0873 -1875), το 43% των μηχανικών τεχνιτών ήταν γιοι τεχνιτών της ίδιας τέχνης, και το 64% είχε γενικότερα ειδικευμένους πατεράδες το 64% και το 76% των τεχνιτών στα ναυπηγεία προέρχονταν αντίστοιχα από οικογένειες ναυπηγών και ειδικευμένων τεχνιτών' το ίδιο και το 46% και το 69% α­ ντίστοιχα των επαγγελματιών οικοδόμων. Αφήνω ανοιχτό το ερώτημα ε ­ ά ν οι δεσμοί που ένωναν μεταξύ τους τους τεχνίτες και τους χώριζαν α ­ π ό τους ανειδίκευτους, ενισχύθηκαν κατά τ η διάρκεια της μέσης βικτω­ ριανής εποχής, όπως υποθέτει ο Crossick.57 Αυτό δε σημαίνει, ότι η είσοδος στα επαγγέλματα ήταν κλειστή. Δύ­ σκολα θα μπορούσε να γίνει αυτό, δεδομένων των ρυθμών αύξησης της εργατικής δύναμης, για να μην αναφέρουμε τις πανίσχυρες επιχειρήσεις, όπως οι σιδηρόδρομοι, που φρόντιζαν βάσει σχεδίου για την κατάρτιση και προαγωγή της ανειδίκευτης εργασίας, και πρόσφεραν έναν σημαντι­ κό δρόμο για την αναβάθμισή της στο δείγμα του λεξικού αυτό είναι ι­ δ ιαίτερα ευδιάκριτο. Φαίνεται όμως και το σχετικό πλεονέκτημα που εί­ χε το στρώμα των επαγγελματιών στην αναπαραγωγή του και ο σημα­ ντικός ρόλος που έπαιζε μέσα στην ειδ ικευμένη εργατική δύναμη αυτό το μπλοκ των αυτοαναπαραγόμενων τεχνιτών' αλλά επίσης και η ικανό­ τητά τους να ενσωματώνουν μη τεχνίτες που κατάφερναν να μπουν στις τάξεις τους, όσο καιρό η θέση του τεχνίτη σήμαινε μια ειδική και μα­ κρόχρονη πρακτική εκπαίδευση, που στην ουσία γινόταν από τεχνίτες μέσα στο εργαστήρι. Το 1906, σύμφωνα με μια εκτίμηση, γύρω στο 18% των απασχολούμενων ανδρών ηλικίας από δεκαπέντε έως δεκαεννέα ε56. Joy ce Μ. Bellamy - John Saνille (επιμ.), Dictionary ο/ Labour Biography, 9 τόμοι, Λον­ δίνο 1 994, τόμο 1-6. 57. Geoffrey Crossick, An Artisan E/ite in Victorian Society: Kentish London, 1840- 1880, Λονδίνο 1978, σ. 116.

ΒΙΚΤΩΡΙΑΝΕΣ ΑΞΙΕΣ

τών ταξινομούνταν ακόμα ως μαθητευόμενοι και αρχάριοι. 58 Στις βιομη ­ χανίες και στις περιοχές όπου κυριαρχούσαν οι τεχνίτες -έρχεται στο νου μας αμέσως η βορειοανατολική ακτή-, η ικανότητά τους να αφομοι­ ώνουν νεοεισερχόμενους ήταν σαφέστατα πολύ μεγάλη . Κάποιος θυμά­ ται ότι το 1 9 1 4, και παρά τις σημαντικές προσπάθειες που καταβάλλο­ νταν, το 60% των απασχολούμενων από την Ομοσπονδία Εργοδοτών Μηχανικής ταξινομούνταν ακόμα ως ειδικευμένοι. 59 Κάτω από αυτές τις συνθήκες, οι τεχνίτες ή η πλειονότητά τους ήταν προνομιούχοι και σχετι­ κά ασφαλείς. Το κομβικό σημείο της θέσης τους έγκειται στο ότι η οικονομία στηρι­ ζόταν σε χειρωνακτικές δεξιότητες, δηλαδή σε ειδικότητες που κατείχαν εργάτες-μπλε κολάρα. Η πραγματική κρίση του τεχνίτη αρχίζει από τη στιγμή που ο επαγγελματίας μπορεί να αντικατασταθεί από ημιειδικευ­ μένους χειριστές μηχανών ή από κάποιον άλλον καταμερισμό εργασίας εξειδικευμένων και εύκολα διδάξιμων καθηκόντων' μια διαδικασία που σε γενικές γραμμές τοποθετείται στις δύο τελευταίες δεκαετίες του δέ­ κατου ένατου αιώνα. Αυτή η φάση της ιστορίας του τεχνίτη έχει ερευνη­ θεί αρκετά, τουλάχιστον για ορισμένους βιομηχανικούς κλάδους,60 και ε­ δώ είναι που επικεντρώθηκε η κύρια επίθεση στην αντίληψη μιας « εργα­ τικής αριστοκρατίας ». Αν εξαιρέσουμε μια φθίνουσα μειονότητα, η θέση του τεχνίτη δεν προστατευόταν πλέον από το μάκρος της εκπαίδευσης και της πρακτικής, από την ειδίκευση και από την πρόθυμη ανοχή των εργοδοτών. Προστατευόταν κυρίως από ένα μονοπώλιο στις θέσεις ερ­ γασίας που εξασφάλιζαν τα συνδικάτα και ο έλεγχος του εργαστηρίου. Αλλά αυτές οι θέσεις εργασίας που τώρα μονοπωλούνταν και προστα­ τεύονταν, δεν ήταν πια οι ειδικευμένες δουλειές με την παλαιά έννοια, αν και εκείνοι που μπορούσαν καλύτερα να τις προστατεύσουν ήταν συ ­ νήθως τα πρώην ειδικευμένα επαγγέλματα, όπως οι στοιχειοθέτες και οι λεβητοποιοί, που επέμεναν να διατηρούν τα μέλη τους το μονοπώλιο στις νέες αποειδικευμένες θέσεις εργασίας. Αλλά ακόμα και αυτό υπο­ νόμευε την ειδική θέση του τεχνίτη . Γιατί, όπως όλοι γνωρίζουν από το παράδειγμα των τυπογράφων της Fl eet Street, όταν η ειδίκευση δεν αντι­ στοιχεί πλέον στα προνόμια ή στους υΨηλούς μισθούς, οι τεχνίτες είναι απλά ένα σύνολο εργατών μεταξύ πολλών άλλων που μπορούν, υπό τις 58. CharJes More, Skill and the English Working CΙass, Λονδίνο 1980, σ. 103, πίν. 5. 1 3. 59. M.L. Yates, Wages and Labour Conditions in British Engineering, Λονδίνο 1 937, σ. 3 1 , πίν. 6. 60. Π.χ. Α. Reid, The Division of Labour in the British Shipbuilding Industry, 1880-1920, α­ δ'l]μοσίευτ'l] διδακτορική διατριβή, Cambridge University, 1 980' J. Zeitlίn, Craft Regulation and the Division ο! Labour: Engineers and Compositors in Britain, 1890- 1 9 1 4 , αδ'l]μοσίευτ'l] διδα­ κτορική διατριβή, Warwick University, 1981.

Η ΡIΖΟΣΠΑΣΤιΚΗ ΠΑΡΑΔΟΣΗ

κατάλληλες συνθήκες -συνήθως τον έλεγχο ενός στρατηγικού σημείου στη διαδικασία παραγωγής- να εγκαθιδρύουν τέτοιες ισχυρές διαπραγ­ ματευτικές θέσεις. Σε γενικές γραμμές, στα τέλη του δέκατου ένατου αιώνα, και για πρώτη φορά μετά τις δεκαετίες του 1830 και 1840, τα επαγγέλματα βρέθηκαν να απειλούνται από το βιομηχανικό καπιταλισμό, δίχως όμως τώρα να έχουν ελπίδα να τον παρακάμψουν. Απειλείτο η ίδια η ύπαρξή τους ως προνομLOύχο στρώμα. Επιπλέον, η βασική επLθεση των εργοδο­ τών αφορούσε τώρα τα συντεχνιακά προνόμια. Γι' αυτό και, για πρώτη φορά, βασικοί τομείς τους στράφηκαν εναντίον του καπιταλισμού. Έτσι, σε αντLθεση με μερικά παραδοσιακά επαγγέλματα, οι νέες μεταλλοτε­ χνικές ειδικότητες της β LOμηχανικής OLκονομίας δεν έβγαζαν πολιτικούς ακτιβιστές. Υπάρχουν λίγOL ή και καθόλου μηχανικοί και μεταλλο-ναυπη­ γοί μεταξύ των γνωστών Lib-Lab πολιτικών πριν από τη δεκαετία του 1890. Εξαρχής, όμως, OL μηχανικοί κατείχαν επιφανή θέση μεταξύ των σοσιαλιστών. Στο ΣυνέδρLO της Α5Ε το 1 9 1 2 , περισσότεροι από τους μι­ σούς παρόντες αντιπροσώπους φαίνεται να ήταν υπέρ ενός « κολεκτιβι­ σμού » ο οποίος θα επιτυγχάνονταν με ταξικό πόλεμο.61 Οι μικρές ριζο­ σπαστικές μαρξιστικές σέχτες όπως το 5LP (Εργατικό Σοσιαλιστικό Κόμ­ μα) ήταν γεμάτες από δαύτους. Τα συνδικαλιστικά στελέχη των μηχανι­ κών και ο επαναστατικός ριζοσπαστισμός κατά τον Πρώτο ΠαγκόσμLO Πόλεμο πηγαίνανε μαζί, σαν ψωμί με τυρί, και οι μεταλλεργάτες -που γενικά ήταν πολύ ειδικευμένοι άνδρες- θα γίνονταν αργότερα παΡOLμιώ­ δεις, κυριαρχώντας στο προλεταριακό στοιχείο του Κομμουνιστικού Κόμματος, με τους οικοδόμους και τους ανθρακωρύχους να ακολουθούν σε μεγάλη απόσταση .62 Η Αριστερά τους προσέλκυε για δύο λόγους: Πρώτον, μια ανάλυση ταξικής πάλης είχε νόημα για ανθρώπους που εί­ χαν εμπλακεί σε μια πάλη με οργανωμένους εργοδότες σ' έναν, κατά τα φαινόμενα, αποφασιστικό τομέα του μετώπου της ταξικής σύγκρουσης ως εκ τούτου, η αντίληψη ότι ο καπιταλισμός ήθελε « μία δίκαιη ισορρο­ πία όλων των συμφερόντων», δεν μπορούσε πλέον να ευσταθεΙ Δεύτε­ ρον, η ριζοσπαστική Αριστερά στα συνδικάτα, από τη δεκαετία του 1880 και μετέπειτα, είχε ειδικευτεί στην επινόηση στρατηγικών και τακτικών που είχαν σκοπό να ανταποκριθούν επακριβώς στις καταστάσεις στις ο­ ποίες OL παραδοσιακές συντεχνιακές μέθοδOL εμφανίζονταν ανεπαρκείς. 6 1 . B. C.M. Weekes, The Amalgamated Society of Engineers, 1880-19 1 4 : Α Study of Trade Union Government, Politics and Industrial Policy, αδημοσίευτη διδακτορική διατριβή, Warwick University, 1 970, σ. 318-320, 322. Ήδη το 1 895 τέσσερα μέλη του ASE ήταν υποψήφιοι για το κοινοβούλιο υπό την αιγίδα των ΙΙΡ: David Howell, British Workers and the Independent Labour Party 1888- 1906, Manchester 1983, σ. 88. 62. Kenneth Newton, The Sociology of British Communism, Λονδίνο 1 969, παραρτ. [[, [[Ι.

ΒΙΚΤΩΡΙΑΝΕΣ ΑΞΙΕΣ

1 33

Δε θέλω να υποβαθμίσω αυτή τη στροφή προς τα αριστερά, η οποία έδινε τώρα στο βρετανικό εργατικό κίνημα μια πολιτική όψη θεμελιακά διαφορετική από εκείνην της Χαρτιστικής δημοκρατίας που κυριαρχούσε ακόμα στις μετριοπαθείς αιτήσεις του φιλελεύθερου ριζοσπαστισμού, μια νέα πολιτική όψη που θα 'λεγε κανείς ότι στην πράξη ήταν πιο ριζοσπα­ στική από πολλά σοσιαλιστικά κινήματα της ηπειρωτικής Ε υρώπης. Ταυτόχρονα, αυτή η στροφή δε θα πρέπει να ταυτίζεται με τις διάφορες εκδοχές σοσιαλιστικής ιδεολογίας που ξεπήδησαν και, όπως ήταν φυσι­ κό, προσέλκυαν νεαρούς τεχνίτες που είχαν συνείδηση της νέας κατά­ στασης: στη δεκαετία του 1880 άνδρες γύρω στα 25 με 30, από την ε ­ δουαρδιανή εποχή ίσως άνδρες που πλησίαζαν τ α είκοσι. Για τους πε­ ρισσότερους επαγγελματίες, η στροφή προς τον αντικαπιταλισμό ξεκίνη­ σε απλά σαν μια προέκταση της εμπειρίας τους μέσα στο επάγγελμα. Σήμαινε να κάνουν αυτό που πάντα έκαναν: να υπερασπίζονται τα δι­ καιώματά τους, τους μισθούς τους και τις απειλούμενες τώρα συνθήκες τους, να μην αφήνουν τη διεύθυνση να λέει στα παιδιά το πως να κά­ νουν τη δουλειά τους, και να στηρίζονται σε μια δημοκρατία της βάσης μέσα στο χώρο δουλειάς και ενάντια σε όλους τους άλλους, εν ανάγκη ακόμα και στις ηγεσίες των συνδικάτων τους. Μόνο που τώρα έπρεπε να πολεμούν με τη διεύθυνση συνεχώς, γιατί η διεύθυνση απειλούσε διαρκώς να τους υποβαθμίσει σε «δουλευτές» και τώρα πλέον διέθετε και τα τεχνικά μέσα να το κάνει. Δεν ήταν επαναστάτες, αλλά πόσο άραγε διέφερε αυτή η διαρκής α­ ντιπαράθεση από την ταξική πάλη που κήρυσσαν οι επαναστάτες ; Αν τα αφεντικά δεν αναγνώριζαν πια τα συμφέροντα των ειδικευμένων αν ­ δρών, γιατί κι αυτοί να αναγνωρίσουν τα συμφέροντα των αφεντικών ; Δεν πιστεύω πως υπήρχαν πολλοί επαγγελματίες επηρεασμένοι ακόμα από τη ριζική απάρνηση των παλαιών συντεχνιακών παραδοχών που κή­ ρυσσαν κάποιοι υπερ -αριστεροί, οι οποίοι έλεγαν ότι ο καπιταλισμός πρέπει να πολεμηθεί με τις δικές του αγοραίες μεθόδους, με το να δου­ λεύουν όσο λιγότερο ή όσο χειρότερα γινόταν, για όσο περισσότερα χρή­ ματα μπορούσε να φέρει η συναλλαγή . Τέτοιες ιδέες άρχισαν να εμφανί­ ζονται στην εποχή των συνδικάτων. Ωστόσο, σ' αυτή τη φάση δεν υπάρ ­ χει καμιά ένδειξη πως οι επαγγελματίες -οι οποίοι ήταν ακόμα συχνά καχύποπτοι απέναντι στην πληρωμή σύμφωνα με την απόδοση, αν και πιέζονταν όλο και περισσότερο για κάτι τέτοιο- σκέφτονταν με τέτοιους όρους όρους που, όπως παρατηρούσαν οι Webb, υπονόμευαν τη βασική τους αρχή για μια αξιοπρεπή δουλειά που να αμείβεται με έναν μισθό που να αναγνωρίζει την αξία τους. Αλλά η περίοδος μεταξύ 1889 και 19 1 4 μας εισάγει σε μια δύσκολη κατάσταση για τους τεχνίτες, ανάλογη με την κατάσταση της βρετανικής

Η ΡΙΖΟΣΠΑΣΤΙΚΗ ΠΑΡΑΔΟΣΗ

οικονομίας στο σύνολό της, εφόσον αποτελεί μία από τις όψεις της. Όπως ακριβώς στο χώρο των επιχειρηματιών υπήρχαν άνθρωποι που α­ ναγνώριζαν ότι χρειαζόταν ένας θεμελιώδης εκσυγχρονισμός του βρετα­ νικού παραγωγικού συστήματος, αλλά δεν κατόρθωναν να επιστρατεύ­ σουν αρκετή υποστήριξη για να το επιτύχουν, το ίδιο υπήρχαν και στο χώρο της εργασίας. Η Αριστερά, ακόμα και η Αριστερά των τεχνιτών, γνώριζε ότι ο συντεχνιακός συνδικαλισμός της ύστερης βικτωριανής επο­ χής ήταν καταδικασμένος. Βρισκόταν στο στόχαστρο όλων των κριτικών. Στην πλειοψηφία τους, οι προτάσεις συνδικαλιστικής μεταρρύθμισης α­ νάμεσα στο 1889 και το 1927, που ξεκινούσαν από την ομοσπονδιοποίη­ ση και τη συγχώνευση και έφταναν μέχρι την πλήρη αναδιάρθρωση του συνδικαλιστικού κινήματος πάνω σε βιομηχανικές αρχές,63 καταδίκαζαν μια θέση που θεωρητικά δεν υπερασπιζόταν σχεδόν κανείς, ακόμα και μεταξύ των ηγετών των παλαιών συντεχνιακών σωματείων . Κι όμως, κα­ μιά συστηματική γενική μεταρρύθμιση των συνδικάτων δεν πραγματο ­ ποιήθηκε, παρότι τα συντεχνιακά σωματεία αναγνώριζαν πως υπήρχε κάποια ανάγκη να ανοιχτούν, να ομοσπονδιοποιηθούν και να συγχωνευ­ τούν, και παρότι δέχονταν πως η οργάνωση της ελίτ έπρεπε στο εξής να αποτελεί μέρος του μαζικού συνδικαλισμού όλων των εργατών και πως σε έναν τέτοιο μαζικό συνδικαλισμό τα συντεχνιακά σωματεία αναπό­ φευκτα δε θα είχαν την ίδια ηγεμονία, τόσο αριθμητικά όσο και στρατη­ γικά. Παρά ταύτα, οι απόπειρες για μια γενική μεταρρύθμιση οδηγήθη­ καν σε μια τόσο σαφή αποτυχία, ώστε μετά το 1926 στην πράξη εγκα­ ταλείφθηκαν. Οι σιδηροδρομικοί και οι μηχανικοί είναι δύο προφανή παραδείγματα αυτής της αποτυχίας. Το νέο Εθνικό Σωματείο των Σιδηροδρομικών, που σχεδιάστηκε ως το μοντέλο ενός βιομηχανικού σωματείου που θα περιε ­ λάμβανε τους πάντες, δεν κατάφερε ποτέ να ενσωματώσει τους περισ­ σότερους από τους ειδικευμένους μηχανοδηγούς, ενώ τους μηχανικούς ούτε καν το επιχείρησε, παρότι η αριστερή ηγεσία του προσπάθησε επα­ νειλημμένα να διευρύνει τη στρατολόγηση : το 1892, το 1901 και πάλι το 1926. Αλλά μέχρι και το 193 1 , το Ενωμένο Σωματείο των Μηχανικών (ΑΕυ) έλεγε στους Εργάτες Μεταφορών και στους Γενικούς Εργάτες: «Σε σχέση με τις οργανωτικές δραστηριότητες του AEU, παρότι είναι αλήθεια ότι το καταστατικό του σωματείου είχε διορθωθεί για να επι­ τρέψει σε όλες τις κατηγορίες των εργατών να οργανωθούν στο σωμα­ τείο, αυτό δεν επιτεύχθηκε και το ΑΕυ περιόρισε τις οργανωτικές του 63. Πρβλ. την Resolution of the Hull TUC, 1924, στο W. Milne-Bailey (επιμ.), Trade υl1ίοl1 Docllmel1Is, Λονδίνο 1 929, σ. 1 29' για την εγκατάλειψη της συστηματικής μεταρρύθμισης βλ. στο ίδιο, σ. 1 33-134.

ΒΙΚΤΩΡΙΑΝΕΣ ΑΞΙΕΣ

135

δραστηριότητες αυστηρά στους τομείς εκείνους της βιομηχανίας που πάντοτε οργάνωνε. Δεν ήταν πρόθεση του ΑΕυ να εγκαταλείΨει αυτή την πολιτική ».64 Γιατί, όπως ακριβώς η βρετανική βιομηχανική οικονομία έτσι και οι τεχνίτες έμοιαζαν να απολαμβάνουν τις αλκυονίδες μέρες τους. Μια λυσσασμένη αντίσταση μέσα στα εργοστάσια ανέτρεΨε την ολοκληρωτι­ κή νίκη που είχε πετύχει η Ομοσπονδία Εργοδοτών Μηχανικής με το λοκ -άουτ του 1 89 7 - 1 898, και εξαιτίας της οποίας είχε χάσει τη θέση του ο σοσιαλιστής γενικός γραμματέας του συνδικάτου George Bames.65 Η θέση τους είχε σε τέτοιο βαθμό αποκατασταθεί, ώστε ο προσεταιρισμός των τεχνιτών έγινε το μείζον καθήκον της πολεμικής οικονομίας του 1 9 1 4 . Στην πραγματικότητα, η θέση τους είχε ενισχυθεί, επειδή το σύ­ στημα της πληρωμής σύμφωνα με την απόδοση, που οι εργοδότες προτι­ μούσαν από τις τεϋλορικές και φορντικές στρατηγικές, δημιουργούσε τη βάση για ατέρμονες συγκρούσεις μέσα στο βιομηχανοστάσιο και, κατά συνέπεια, για τη δύναμη των συνδικαλιστών. Επιπλέον, στη διάρκεια του Πολέμου, η βιομηχανία κατακλύστηκε όχι από άνδρες ημιειδικευμέ­ νους χειριστές μηχανών που είχαν τη δυνατότητα να προαχθούν, αλλά α­ πό 650.000 γυναίκες, που σχεδόν όλες τους αποσύρθηκαν από την αγο­ ρά εργασίας μετά το 19 1 9 . Το συνδικάτο υποχρεώθηκε σε νέα ήττα στην κατά μέτωπον μάχη του 1922. Μετά απ' αυτό, τα συνδικάτα σχεδόν α­ ποκλείστηκαν από νέους κλάδους όπως η αυτοκινητοβιομηχανία και τα ηλεκτρικά προ'ίόντα, έστω κι αν οι εργοδότες θεώρησαν και πάλι το κό­ στος του συστηματικού παραγωγικού εξορθολογισμού πολύ υΨηλό και τα προσδοκώμενα κέρδη ανεπαρκώς ελκυστικά για να δικαιολογήσουν τέτοιες μεγάλες δαπάνες. Οι τεχνίτες είχαν μια ακόμα ευκαιρία στη δεκαετία του 1930, καθώς η ανάκαμψη, ο επανεξοπλισμός και ο πόλεμος έκαναν την εποχή πιο ευ­ νο'ίκή για την οργάνωση των εργατών. Αυτός ήταν και ο τελευταίος θρίαμβος των βικτωριανών επαγγελμάτων. Οι άνθρωποι που ξανάφεραν τα νερά του συνδικαλισμού στην έρημο των ασυνδικάλιστων εργαστη ­ ρίων, ήταν σε μεγάλο βαθμό, ίσως κατά κύριο λόγο, τεχνίτες, όπ�ς οι κατασκευαστές των εργαλείων και αυτοί που έφτιαχναν τα αεροπλάνα στις δεκαετίες του 1930 και 1940, που ο ρόλος τους στην ανάπτυξη του μαζικού συνδικαλισμού των μεταλλεργατών ήταν κρίσιμος. Ήταν ο πρώ­ τος πυρήνας ενός αναγεννημένου κινήματος των συνδικαλιστών. Αυτοί οι άνδρες ήταν τεχνίτες ή, έστω, ακόμα κι όταν έκαναν μια ημιειδικευμένη 64. J. Zeitlin, « The Emergence of Shop Steward Organisation and Job Control in the British Car Industry», History Workshop JournaJ, τχ. 10 ( 1980), σ. 1 29. 65. J. Zeitlin, <
Η ΡΙΖΟΣΠΑΣΤΙΚΗ ΠΑΡΑΔΟΣΗ

εργασία, ήταν τεχνίτες λόγω προέλευσης και κατάρτισης. Πολλοί απ' αυτούς ήταν επίσης κομμουνιστές ή έγιναν κομμουνιστές.66 Παρ' όλα αυτά, ηθελημένα ή αθέλητα, προωθούσαν την ίδια τους τη διάλυση ως ειδικού στρώματος της εργατικής τάξης. Αυτό σε μεγάλο βαθμό οφειλόταν στο ότι οι εκμηχανισμένες βιομηχανίες που οργάνωναν, δε βασίζονταν πλέον στην ειδίκευση των τεχνιτών, αν και τη χρειάζονταν ακόμα. Αλλά σ' έναν βαθμό οφειλόταν και στο ότι η Αριστερά δε διέθε­ τε πια μια συνεπή συνδικαλιστική πολιτική . Δεδομένης της αποτυχίας μιας γενικής συνδικαλιστικής μεταρρύθμισης, δεν είχε πλέον ένα υλοποι­ ήσιμο «νέο μοντέλο » συνδικαλιστικής οργάνωσης. Επωφελείτο από την κυβερνητική πολιτική, ιδιαίτερα μετά το 1940 όταν ανέλαβε το Υπουρ­ γείο Εργασίας ο Emest Beνin που ευνοούσε το συνδικαλισμό. Ό μως δεν την ήλεγχε, συχνά δεν την κατανοούσε και συνήθως ούτε την ενέκρινε. Το μεγαλύτερο όπλο της (αν αφήσουμε κατά μέρος τον, παραγωγικού προσανατολισμού, συνδικαλισμό των κομμουνιστών το 1 9 4 1 -1945) ήταν σχεδόν το ίδιο με αυτό του 1889 -192 1 : μια τυφλή, πεισματική υπεράσπι­ ση των «εθίμων του επαγγέλματος» μέσα στα εργαστήρια. Δεν έχει ση ­ μασία αν ένα κομμάτι της Αριστεράς ταύτισε με κάποιον τρόπο αυτή την αντίσταση με το δρόμο προς την επανάσταση ή, έστω, προς την πο­ λιτική ριζοσπαστικοποίηση. Η Αριστερά, εκ των πραγμάτων, δεν είχε μια συγκεκριμένη συνδικαλιστική στρατηγική, αλλά ακολουθούσε απλά τις παλαιές τακτικές με ευφυΤα, δυναμισμό και αποτελεσματικότητα, μέσα σε μια συγκυρία τελείως διαφορετική από εκείνην του 1889 -192 1 . Αυτό που πέτυχαν ήταν η γενίκευση των παλαιών συντεχνιακών-μονοπωλια­ κών μεθόδων σε όλους τους τομείς του συνδικαλιστικού κινήματος, και σε βιομηχανικούς κλάδους όπου οι επαγγελματίες αποτελούσαν μια φθί­ νουσα μειονότητα μέσα στη μάζα των ημιειδικευμένων χειριστών. Έτσι οι τεχνίτες έγιναν απλά μια ομάδα εργατών μεταξύ πολλών άλλων που είχαν τη δυνατότητα να εφαρμόζουν τέτοιες μεθόδους, και όχι απαραί­ τητα αυτή που μπορούσε να πετύχει τα καλύτερα παζάρια. Τη δ εκαετία του 1970 στη Fleet Street, όχι μόνο είχε εξαλειφθεί η ποιοτική διαφορο­ ποίηση ανάμεσα σε στοιχειοθέτες και δουλευτές «τυπογράφους», αλλά και το σωματείο της Εθνικής Ένωσης Γραφικών Τεχνών δεν ήταν πια α­ παραίτητα ισχυρότερος διαπραγματευτής από το SOGAT '82 . Δε σήμαινε πλέον τίποτε το ιδιαίτερο να είναι κανείς επαγγελματίας. Μερικοί οδεύουν σαφώς προς την εξαφάνιση, όπως οι μηχανοδηγοί 66. Γι' αυτό το κομμάτι του άρθρου οφείλω πολλά στο Nina Fishman, The British Com­ munist Party and the Trade Unions 1933- 1945, Aldershot, 1 995. Βλ., επίσης, R. Croucher, Engineers aΙ War, 1939-1945, Λονδίνο 1 982, ιδιαίτερα σ. 168-1 74, και James Hinton, «Coventry Communism: Α Study of Factory Politics ίη the Second World Waf » , History Workshop ]ourna/, τχ. 10 ( 1980).

ΒΙΚΤΩΡΙΑΝΕΣ ΑΞΙΕΣ

1 37

του παλαιού συντεχνιακού σωματείου ASLEF. Μερικοί επιβιώνουν ακόμα, αλλά σ' έναν κόσμο που δεν τον καταλαβαίνουν πια καλά. Δουλεύει για όσο περισσότερα χρήματα μπορεί, και τίποτε περισσότερο.67 Αυτό είναι μια θεμελιακή ρήξη στη συντεχνιακή παράδοση, η οποία, όπως είπαμε, στόχευε σε ένα εισόδημα που να ανταποκρίνεται στο κοινωνικό status των τεχνιτών ως ομάδας, όπως συμβαίνει ακόμα με τους καθηγητές.68 Εξ ου και η πεισματική ιστορική δυσπιστία απέναντι στην πληρωμή με το κομμάτι. Ένας κομμουνιστής μηχανικός, σε μια συνέντευξή του σε έ­ ναν ερευνητή, θυμάται την κατάπληξή του όταν ανακάλυΨε, στη διάρ­ κεια του πολέμου στο Coventry, ότι οι εργάτες όχι μόνο μπορούσαν αλ­ λά και ήταν αναμενόμενο από αυτούς να ανεβάζουν τις αποδοχές τους μέχρι ύψη που του φαίνονταν απίστευτα. Και πράγματι, η Coventry Tool­ room Agreement του 1941 αντανακλά αυτό το παράξενο μείγμα παλαιών και νέων αρχών, μέχρι που καταργήθηκε στη δεκαετία του 1970. Ενώ κατά το παρελθόν οι αποδοχές των κατασκευαστών εργαλείων ήταν αυ­ τές που παρείχαν το μέτρο της μισθολογικής «Ψαλίδας» από τις λιγότε­ ρο ευνοούμενες ομάδες, στο εξής αυτή η Ψαλίδα καθοριζόταν με βάση το ολότελα ακαθόριστο επίπεδο αυτών που μπορούσαν να κερδίσουν οι μη -κατασκευαστές εργαλείων με δουλειά με το κομμάτι. Η μαστοριά, η καλή δουλειά, δεν ήταν πια η απαραίτητη βάση για τις καλές αποδοχές. Αποτελούσε μάλιστα ένα εμπόδιο για τους υπέρογκους μισθούς που μπορούσαν να πάρουν αυτοί που συνειδητά και σκόπιμα έβαζαν την τα­ χύτητα και την τσιγκουνιά πάνω από τη σωστή δουλειά. Από οικονομική άποΨη, ο « καουμπόης» -η προέλευση του όρου είναι αβέβαιη, αλλά φαί­ νεται ότι εμφανίστηκε στους οικοδόμους στο απόγειο του «φουσκώμα­ τος» της δεκαετίας του 1960- μπορούσε να τα καταφέρει καλύτερα από το σωστό επαγγελματία. 67. Η. Beynon, Workinglor Ford, ό.π., σ. 1 45. 68. « Ισως το πιο ενδιαφέρον σε σχέση με τις εξουσίες που είχαν οι ναυπηγοί στον έ­ λεγχο της εργασίας, ήταν ότι δεν τις χρησιμοποιούσαν για να μεγιστοποιήσουν τις απολα­ βές τους ή για να δημιουργήσουν Ψαλίδες. Οι ναυπηγοί ήταν πρόθυμοι να αποδεχτούν μι­ σθούς που δε συνδέονταν με την ατομική προσπάθεια ή ειδίκευση και έτειναν σε ένα ενι­ αίο μισθολόγιο» : David Wilson, Α Social History ΟΙ Workers in Η .Μ . Dockyard during the Industrial Revolution, Particu/arly 1 793- 18 1 5 , αδημοσίευτη διδακτορική διατριβή, Warwick University, 1 975, σ. 1 88. Για την επιμονή των εδουαρδιανών ναυπηγών σε καθορισμένους μισθούς για καθορισμένη παραγωγή βλ. Charity Organisation Society, Report 0/1 Unskilled Labour, Q 251 -272, σ. 1 04-105. Οι Webb υποστηρίζουν (IlIdIIstrial Democracy, σ. 719), επιση­ μαίνοντας ως κάτι το θετικό το παράλληλο με τον επαγγελματικό κερπορατισμό των με­ σαίων στρωμάτων, ότι «η σταδιακή επικράτηση του κοινού κανόνα, προωθώντας διαρκώς την "επιλογή του ικανότερου", επιφέρει την εξειδίκευση των ρόλων, δημιουργώντας μια διακριτή ομάδα, που έχει ένα δικό της βιοτικό επίπεδο και τις δικές της συλλογικές πα­ ραδόσεις, τις οποίες ο κάθε στρατολογούμενος υιοθετεί με χαρά».

Η ΡΙΖΟΣΠΑΣΤΙΚΗ ΠΑΡΑΔΟΣΗ

Τέλος, μειώθηκαν οι δυνατότητες που είχε να καταρτιστεί κανείς ως τεχνίτης. Το 1 966 ο αριθμός των μαθητευόμενων ήταν μόνο τα τρία τέ­ ταρτα αυτού που ήταν εξήντα χρόνια νωρίτερα ή ακόμα και το 1 925, και το 1973 ο αριθμός αυτός είχε πέσει στο 25% σε σχέση με το 1966.69 Αναλόγως μειώθηκαν και τα κίνητρα να ακολουθήσει κανείς το επάγγελ­ μα του πατέρα του. Η εκπαίδευση μέσα από τα βιβλία και όχι πια η ει­ δίκευση ήταν τώρα ο δρόμος για το κοινωνικό status, ενώ και η ίδια η ει­ δίκευση, με όλο και λιγότερες εξαιρέσεις, περνάει πια στο χώρο των δι­ πλωμάτων. Υπήρξε μια εποχή που οι ανθρακωρύχοι ήθελαν πάση θυσία τα παιδιά τους να μείνουν έξω από τις στοές, οι μηχανικοί όμως ήταν ι­ κανοποιημένοι αν τους πρόσφεραν μια κάπως βελτιωμένη εκδοχή των δι­ κών τους προοπτικών. Άραγε, πόσα παιδιά κατασκευαστών εργαλείων θέλουν σήμερα να γίνουν κατασκευαστές εργαλείων ; Οι τεχνίτες δεν αναπαράγουν πια τους εαυτούς τους ή το είδος τους. Η γενιά των ανθρώπων που μεγάλωσε με τις εμπειρίες και τις αξίες του τεχνίτη στις δεκαετίες του 1 930 και 1 940, βρίσκεται ακόμα στη ζωή, αλ­ λά γερνάει. Όταν αποσυρθεί και ο τελευταίος άνθρωπος που οδήγησε και φρόντισε τις σιδηροδρομικές ατμομηχανές -κι αυτό δε θα αργήσει πολύ να γίνει- κι όταν οι μηχανοδηγοί θα έχουν σχεδόν εξομοιωθεί με τους οδηγούς των τραμ, και σε ορισμένες περιπτώσεις θα έχουν γίνει ε ­ ντελώς περιττοί, ποιο θα είναι το αποτέλεσμα ; Πώς θα είναι η κοινωνία μας δίχως αυτό το πλατύ σώμα ανθρώπων που, με τον έναν ή τον άλλο τρόπο, είχαν μια αίσθηση αξιοπρέπειας και αυτοσεβασμού για τη δύσκο­ λη, καλή και κοινωνικά χρήσιμη χειρωνακτική εργασία, η οποία είναι ταυτόχρονα και μια αίσθηση μιας κοινωνίας που δεν κυβερνάται από τις τιμές της αγοράς και το χρήμα: μιας κοινωνίας δ ιαφορετικής από τη δι­ κή μας και δυνητικά καλύτερης; Πώς θα μοιάζει μια χώρα δίχως το δρό­ μο προς τον αυτοσεβασμό που πρόσφερε η δεξιότητα του χεριού, του ματιού και του μυαλού στους άνδρες -και θα προσθέταμε και στις γυ ­ ναίκες- που τυχαίνει να μην είναι τόσο καλοί στο να δίνουν εξετάσεις ; Ο Tawney έχει θέσει αυτά τα ερωτήματα, κι εγώ δεν μπορώ να κάνω τίπο­ τε καλύτερο από το να κλείσω εδώ αφήνοντάς τα μαζί σας.

69. Σε απόλυτους αριθμούς: 1 906: 343. 200, (C. More, Skill. .., ό.π., σ. 1 03)' 1 966: 2 7 1 . 650 (Ministry ΟΙ LaboIlr Gαzette, Ιανουάριος 1 967)' 1 974: 66.000 (Ministry ΟΙ LαboIlr Gαzette, Μάιος 1 974). Η επιτρεπόμενη ηλικία που μπορεί να εγκαταλείΨει ένα παιδί το σχολείο ανέβηκε στα δεκαέξι από το Σεπτέμβριο του 1972. Οι αριθμοί αφορούν μόνο τους άνδρες, δεδομένου του πολύ μικρού αριθμού γυναικών μαθητευομένων.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Ε Β ΔΟΜΟ

Α Ν Δ ΡΑΣ ΚΑΙ ΓΥΝΑΙΚΑ : Ε Ι Κ Ο Ν Ε Σ ΣΤΗΝ ΑΡΙΣΤΕΡΑ

Η σημασία της εικονογραφίας για τη μελέτη του κόσμου της εργασίας ανακαλύφθηκε

τη δεκαετία του 19 7 0 . Αυτή εδώ η περιδιάβασή μου στο χώρο της εικονογραφίας. που εν πολλοίς έγινε εφικτή χάρη στη βοήθεια φίλων ιστορικών τέχνης και στον απί­ στευτο πλούτο της βιβλιοθήκης του Ι νστιτούτου Wαrburg. πρωτοδημοσιεύτηκε στο History Workshop Journal το 19 78. Την εποχή εκείνη δέχτηκε κριτική από ορισμένες φεμι νίστριες καθώς και κάποιες, λιγότερο εμπαθείς, κριτικές που είχαν να κάνουν με πιθανές εικονογραφικές παρανοήσεις. Το άρθρο μου θέτει δύο ερωτήματα. ένα πιο ανάλαφρου χαρακτήρα κι ένα πιο σοβαρό: Πώς εξηγείται ότι. στη διάρκεια ενός αιώ­ να εργατικής ιστορίας, η γυναικεία φιγούρα εμφανίζεται όλο και πιο ντυμένη, ενώ η ανδρική όλο και πιο ημίγυμ νη ; Τι μ πορούν να μας πουν οι εικόνες, είτε ρεαλιστικές είτε συμβολικές, για τις πραγματικές σχέσεις των ανδρών και των γυναικών μέσα στα εργατικά κι νήματα;

Οι γυναίκες έχουν συχνά επισημάνει ότι στο παρελθόν οι άνδρες ιστορι­ κοί, ακόμα και οι μαρξιστές, αγνόησαν κατάφωρα το γυναικείο ήμισυ του ανθρωπίνου γένους. Η κριτική είναι δίκαιη' ο υποφαινόμενος παρα­ δέχεται ότι αφορά και τη δική του δουλειά. Αν όμως θέλουμε να θερα­ πεύσουμε αυτή την ανεπάρκεια, δεν αρκεί να αναπτύξουμε έναν εξειδι­ κευμένο κλάδο της ιστορίας που να ασχολείται αποκλειστικά με τις γυ­ ναίκες, γιατί μέσα στην ανθρώπινη κοινωνία τα δύο φύλα είναι αδιαχώ­ ριστα. 1 Πρέπει να μελετήσουμε και τις αλλαγές στη μορφή των σχέσεων των δύο φύλων, τόσο μέσα στην κοινωνική πραγματικότητα όσο και στην εικόνα που έχει το κάθε φύλο για το άλλο . Το άρθρο αυτό αποτε­ λεί μια προκαταρκτική προσπάθεια να γίνει κάτι τέτοιο σε σχέση με τα επαναστατικά και σοσιαλιστικά κινήματα του δέκατου ένατου αιώνα και των αρχών του εικοστού, μέσα από την ιδεολογία που εκφράζεται στις εικόνες και τα εμβλήματα που συνδέονται με αυτά τα κινήματα. Στο βαθμό βέβαια που αυτές τις εικόνες, στη συντριπτική τους πλειονότητα, 1 . Αυτό το άρθρο προέκυΨε από μια συζήτηση με τον Peter Hanak του Ινστιτούτου Ιστορίας της Ουγγρικής Ακαδημίας Επιστημών. σχετικά με ένα άρθρο του Efim Etkind (καθηγητή παλιά στο Λένινγκραντ, τώρα στη Nanterre) για την «Ευρωπα'ίκή ποίηση του 1 830" . Από πλευράς ιστορίας της τέχνης είχα στη συνέχεια πολύ σημαντική βοήθεια από τους Georg Eisler, Francis και Larissa Haskell και Nick Penny. Υπό μία έννοια πρόκειται για μια συλλογική δουλειά. αν και οι ερμηνείες και τα λάθη είναι όλα δικά μου.

Η ΡΙΖΟΣΠΑΣΤΙΚΗ ΠΑΡΑΔΟΣΗ

τις φιλοτεχνούσαν άνδρες, δεν μπορούμε να θεωρήσουμε πως οι έμφυλοι ρόλοι που αναπαριστούν εκφράζουν τις απόψεις των περισσοτέρων γυ­ ναικών. Μπορούμε, ωστόσο, να παραβάλουμε αυτές τις απεικονίσεις ρό­ λων και σχέσεων με ης κοινωνικές πραγμαηκότητες της περιόδου, κα­ θώς και με ης πω ρητά διατυπωμένες ιδεολογίες των επαναστατικών και σοσιαλισηκών κινημάτων. Αυτό το άρθρο βασίζεται στην παραδοχή, ότι μια τέτοια σύγκριση εί­ ναι δυνατή . Δε θέλω να πω ότι οι εικόνες που αναλύονται εδώ αντανα­ κλούν άμεσα κοινωνικές πραγματικότητες, εκτός από τις περιπτώσεις ε­ κείνες όπου σχεδιάστηκαν ειδικά για κάτι τέτοω, όπως, Π.χ. , εικόνες που θέλουν να έχουν την αξία ντοκουμέντου. Η υπόθεση που κάνω είναι απλά όη στις εικόνες που έχουν φτιαχτεί για να ης δει ένα ευρύ κοινό, ας πούμε οι εργάτες, και οι οποίες έχουν μια επίδραση πάνω του, η ε­ μπεφία της πραγματικότητας που έχει αυτό το κοινό θέτει όρια στο βαθμό απόκλισής τους από αυτή την εμπεφία. Αν ο καπιταλιστής στα σοσιαλιστικά καρτούν της Belle Epoque δεν παρουσιαζόταν συνήθως σαν ένας χοντρός με πούρο και ψηλό καπέλο, αλλά σαν μια χοντρή κυρία, αυτά τα ανεκτά όρια θα είχαν παραβιασθεί και τα καρτούν δε θα ήταν τόσο αποτελεσματικά' κι αυτό συμβαίνει επειδή τα περισσότερα αφενη­ κά δε νοούνταν μόνο ως άνδρες, ήταν άνδρες. Αυτό δε σημαίνει ότι όλοι οι καπιταλιστές ήταν χοντροί, με Ψηλά καπέλα και πούρα, αν και αυτά τα χαρακτηριστικά γίνονταν αμέσως αντιληπτά ως προσιδιάζοντα σε μια συγκεκριμένη μορφή πλούτου και προνομίων, σε αντίθεση με άλλα, για παράδειγμα του αριστοκράτη. Αυτή η αντιστοιχία με την πραγματικότη­ τα προφανώς ήταν λιγότερο απαραίτητη σης καθαρά συμβολικές και αλληγορικές εικόνες, παρότι ακόμα κι εκεί δεν απουσιάζει τελείως. Αν ο θεός του πολέμου παριστάνετο ως γυναίκα, αυτό θα γινόταν για να προ­ καλέσει ένα σοκ. Αυτού του είδους η ερμηνεία της εικονογραφίας δεν α­ ποβλέπει, φυσικά, σε μια σοβαρή εικονολογική και συμβολική ανάλυση . Ο στόχος μου είναι πω ταπεινός. Ας ξεκινήσουμε με το διασημότερο, ίσως, επαναστατικό πίνακα, πα­ ρόη δεν τον έφηαξε κάποιος επαναστάτης: Την Ελευθερία στα Οδο­ φράγματα του Ντελακρουά, του 1830.2 Η εικόνα πρέπει να είναι οικεία σε πολλούς: μια γυμνόστηθη κοπέλα που φορά το φρυγικό σκούφο και κρατά μια σημαία, πατάει πάνω στους πεσόντες ακολουθούμενη από ο ­ πλισμένους άνδρες μ ε χαρακτηριστικές ενδυμασίες. Τ ο ζήτημα των εικο­ νογραφικών πηγών του πίνακα έχει ερευνηθεί εκτενώς.3 Ό ποιες κι αν εί2. Συνήθως αναφέρεται με τον τίτλο Η Ελευθερία οδηγεί το λαό [ Σ .τ.Μ.]. 3. Πρβλ. τον κατάλογο της έκθεσης La Libertti guidant /e peup/e de De/acroix, catalogue etabli et redige par Helene Toussaint, Etude au laboratoire de la recherche des musees de France par Lola Faillant-Dumas et Jean-Paul Rioux, Παρίσι 1982, για μια πλήρη οιαπραγμά-

ΑΝΔΡΑΣ ΚΑΙ ΓΥΝΑΙΚΑ

ναι όμως οι ΠΎjγές του, Ύj ερμψεία του δε χωρά αμφισβΎjτήσεις. Η Ελευ­ θερία δεν είναι εδώ μια αλλΎjγoρική φιγούρα, αλλά μια πραγματική γυ­ ναίκα (εμπνευσμένΎj αναμφίβολα από ΤΎjν Ύjρωική Marie Deschamps, τα κατορθώματα ΤΎjς οποίας υπονοούνται στον πίνακα). Ε ίναι μια γυναίκα του λαού, που ανήκει στο λαό, που αισθάνεται άνετα μέσα στο λαό:

C 'est une forte femme aux puissantes mamelIes, α Ιa υοίΧ rauque, aux durs appas qui . . . Agile e t marchant α grands pas Se ρΙaΗ aux cris du peuple . . . Barbier, La Curee (Είναι μια γυναίκα δυνατή, με γερούς μαστούς, με βραχνή φωνή και αδρά κάλλη . . . που... Προχωρά γοργή με μεγάλες δρασκελιές Και χαίρεται με τις κραυγές του λαού Barbier, Τα λάφυρα) Για τον Μπαλζάκ ήταν από χωριάΤΙΚΎj γενιά: «μελαψή και παθιασμέ­ νΎj, ίδια Ύj εικόνα του λαού ».4 Ήταν περήφανΎj, ίσως και αναιδής (λόγια του Μπαλζάκ), και επομένως το ακριβώς αντίθετο ης γυναικείας εικό­ νας στψ αστική κοινωνία. Και όπως τονίζουν οι σύγχρονοι, ήταν και σε­ ξουαλικά απελευθερωμένΎj. Ο Barbier, το πoίΎjμα του οποίου, La Curee, υπήρξε σίγουρα μία από τις ΠΎjγές έμπνευσΎjς του Ντελακρουά, φτιάχνει γι' αυτήν μια oλόκλΎjΡΎj ιστορία σεξουαλικής χεφαφέΤ'Y]σΎjς και μ ύ'Y]σΎjς:

qui ne prend ses amours que dans Ιa populace, qui ne prete son large flanc qu 'α des gens forts comme elIe ( που διαλέγει τους εραστές της μόνο από το φτωχό λαό, που δεν προσφέρει το ρωμαλέο κορμί της παρά μόνο σε άνδρες δυνατούς σαν την ίδια) αφού άπλωσε γύρω ης, ως enfant de Ιa Bastille (<<παιδί ΤΎjς BαστίλΎjς»), τεuση και βιβλιογραφία, στην οποία θα πρέπει να προστεθούν και τα: Η. Lίidecke, Eugene Delacroix und die Pariser Julirevolution, Β ερολίνο 1965 , και Efim Etkind, «1830 in der europiiischen Dichtung», στο R. Urbach (επψ.), Wien und Europa zwischen den RevoluIionen (1789-1848), Βιέννη-Μόναχο 1978. 4. T.J. Clark, The Absolute Bourgeois, Λονδίνο 1973, σ. 19.

Η ΡΙΖΟΣΠΑΣΤΙΚΗ ΠΑΡΑΔΟΣΗ

μια γενική σεξουαλική διέγερση, κουράστηκε από τους πρώτους της ε ­ ραστές και ακολούθησε τ α λάβαρα του Ναπολέοντα κι έναν capitaine de vingt ans (<<εικοσάχρονο λοχαγό »). Τώρα επέστρεψε,

toujours belle et nue Avec l'echarpe aux trois couleurs ( πάντοτε όμορφη χαι γυμνή με την τρίχρωμη εσάρπα [η υπογράμμιση δική μου] ) για να κερδίσει τις «Trois GΙοήeuses» (την Ιουλιανή Επανάσταση) για το λαό της. 5 Ο Heine, σχολιάζοντας τον ίδιο τον πίνακα, ωθεί την εικόνα ακόμα περισσότερο προς την κατεύθυνση ενός άλλου, διφορούμενου, στερεότυ­ που της ανεξάρτητης και σεξουαλικά χειραφετημένης γυναίκας, αυτό της εταίρας: « ένα παράξενο μείγμα Φρύνης, γυναίκας της αγοράς και θεάς της ελευθερίας ». 6 Το μοτίβο είναι αναγνωρίσιμο: ο Φλωμπέρ στην Education sentimentale το επαναφέρει μέσα στο πλαίσιο του 1848, με την εικόνα της Ελευθερίας σαν κοινής γυναίκας μέσα στο λεηλατημένο Κε­ ραμεικό (αν και κάνει το συνηθισμένο αστικό πέρασμα από την εξίσωση ελευθερία καλό στην εξίσωση η κατάχρηση της ελευθερίας κακό): «Μέσα στον προθάλαμο, όρθια πάνω σ' ένα σωρό ρούχων, στεκόταν μια γυναίκα του δρόμου, παριστάνοντας το άγαλμα της Ελευθερίας ».7 Στο ίδιο μοτίβο παραπέμπει και ο αντιδραστικός Felicien Rops, ο οποίος πα­ ρουσίασε «την Κομμούνα προσωΠΟΠOLημένη σε μια γυμνή γυναίκα, με έ­ να στρατιωτικό κασκέτο στο κεφάλι και ένα σπαθί στο χέρι»,8 μια εικό ­ να που δεν πέρασε μόνο από το δικό του μυαλό. Ο πανίσχυρος Peuple του είναι μια γυμνή κοπέλα, που έχει την εμφάνιση μιας πόρνης που φο­ ράει μονάχα κάλτσες και έναν νυχτικό σκούφο, που ίσως παραπέμπει στο φρυγικό σκούφο, και με τα πόδια της να ανοίγουν για να φανεί το αι­ δοίο της. 9 =

=

5. Ε. Etkind, «1830 iη der eurΟΡaϊschen Dichtung», ό.π., σ. 150-151. 6. Heinrich Heine, GesammeIte Werke, τόμο 4, Βερολίνο 1956-1957, σ. 19. 7. Γκυστάβ Φλωμπέρ, Η Αισθηματική αγωγή (μετάφραση Π. Μουλλάς), Αθήνα 1981, σ. 328 [ Σ .τ.Μ.]. 8. Ε. Ramiro, Felicien Rops, Παρίσι 1905, σ. 80-81. 9. Eduard Fuchs, Die Frau in der Karikatur, Μόναχο 1906, σ. 484 . Ο F uchs περιέγραψε τον Peuple ως «Megare Volk» ή «Τον Λαό ως Μέγαιρα»: Ε. Ramiro, Felicien Rops, ό.π., σ. 188. Μια λιγότερο σαφής εκδοχή της ίδιας φιγούρας, επειδή παραλείπει το κάτω μέρος του γυναικείου σώματος, βρίσκεται σε μια μη αριθμημένη εικόνα του Franz Blei, Fέlicien -Ρ"rιι::

'RCl"\n){,,,', 1QIJ1

ΑΝΔΡΑΣ ΚΑΙ ΓΥΝΑΙΚΑ

14 3

Η καινοτομία της Ελευθερίας του Ντελακρουά έγκειται λοιπόν στην ταύτιση της γυμνής γυναικείας μορφής με μια πραγματική γυναίκα τομ λαού, μια χειραφετημένη γυναίκα, μια γυναίκα που παίζει ενεργό -και μάλιστα ηγετικό- ρόλο σε ένα κίνημα ανδρών. Το πόσο πίσω μπορούμε να ανιχνεύσουμε αυτή την επαναστατική εικόνα, είναι ένα ζήτημα που πρέπει να αφήσουμε να το απαντήσουν οι ιστορικοί της τέχνης.lΟ Εδώ μπορούμε μόνο να παρατηρήσουμε δύο πράγματα. Πρώτον, ο ρεαλισμός της την απομακρύνει από το συνηθισμένο αλληγορικό ρόλο των γυναι­ κείων μορφών, αν και διατηρεί τη γυμνότητα τέτοιων φιγούρων, και αυ­ τή η γυμνότητα τονίζεται μάλιστα τόσο από το ζωγράφο όσο και από τους παρατηρητές. Δεν εμπνέει και δεν αναπαριστά: δρα. Δεύτερον, μοιάζει πολύ διαφορετική από το παραδοσιακό εικονογραφικό μοτίβο της γυναίκας-αγωνίστριας της ελευθερίας, ειδικά της Ιουδήθ, η οποία, με τον Νταβίντ, αναπαριστά συχνά τη νικηφόρα πάλη του αδύνατου ενα­ ντίον του ισχυρού. Σε αντίθεση με την Ιουδήθ του Νταβίντ, η Ελευθερία του Ντελακρουά δεν είναι μόνη, και δεν αναπαριστά την αδυναμία. Αντιθέτως, αναπαριστά τη συμπυκνωμένη δύναμη του ανίκητου λαού. Αφού «ο λαός» αποτελείται από ένα σύνολο διαφορετικών τάξεων και επαγγελμάτων, και έτσι απεικονίζεται, χρειάζεται ένα γενικό σύμβολο που δε θα ταυτίζεται με καμιά συγκεκριμένη ομάδα. Για παραδοσια­ κούς εικονογραφικούς λόγους, αυτό το σύμβολο ήταν αναμενόμενο να είναι γυναίκα. Αλλά η γυναίκα που επιλέχθηκε αναπαριστά «το λαό». Η Επανάσταση του 1830 φαίνεται πως αντιπροσωπεύει το απόγειο αυ­ τής της εικόνας της Ελευθερίας ως μιας δραστήριας, απελευθερωμένης κο10. Μ. Agulhon. «Esquisse pour une archeologie de la Republique : l 'allegorie civique feminine», Annales, τόμο 28 (1973), σ. 5-34. Μια μη επαναστατική ηρωίδα παρουσιάζεται με τρόπο αντίθετο μ' αυτόν του Ντελακρουά στο David Wilkie, Defence of Sαragossα. 1828, Wilkie Exhibition, Royal Academy, 1958. Η πραγματική ισπανίδα ηρωίδα παρουσιάζεται ε­ ντελώς ντυμένη, αλλά σε αλληγορική πόζα, ενώ ένας παρτιζάνος είναι μαζεμένος πίσω της. γυμνός μέχρι τη μέση (οφείλω αυτή την αναφορά στον Δρ Ν. Penny). Ο Βύρωνας, που διαπραγματεύεται επί μακρόν το ρόλο των θηλυκών μαχητών της ελευθερίας και της Κό­ ρης της Σαραγόσσας, τονίζει θαυμαστικά ( Childe Hαrold, 1, 54 κ.ε.) το φαινομενικά ανδρι­ κό ηρωισμό τους: «Her lover sinks - she sheds no ill-timed tear; / Her chief is slain - she fills his fatal post; / Her fellows flee - she checks their base career; / The foe retires - she heads the sallying host». [«Πέφτει ο εραστής της. / Μάταια δάκρυα δεν χύνει αυτή / Ο αρχηγός της έχει σφαγεί. / Την επικίνδυνη παίρνει θέση του στη στιγμή. / Οι στρατιές 0πισθοχωρούνε. / Θ' αντισταθεί στην άνανδρη φυγή τους», Βύρωνας, Τσάιλντ Χάρολντ, μτφρ.: Μ. Ι Κεσίση, Αθήνα 1977, σ. 110 - [Σ.τ. Μ.]. Τονίζει όμως ότι παραμένει εντός του φάσματος αυτού που η ανδρική υπεροχή βλέπει ως επιθυμητό στις γυναίκες: «Yet are Spain's maids no race of Amazons / ΒυΙ formed for all the witching arts of love». [«Μα της Ισπανίας οι κόρες / δε γεννιούνται γι' Αμαζόνες. / Για του έρωτα την τ έχνη / πλάσθηκαν τη μαγική ... ». Βύρωνας, 6 . π., σ. 57] . Σε αντίθεση με την Ελευθερία, «πολεμόχαρη η ορμή τους. Όμως μοιάζει περιστέρας».

Η ΡΙΖΟΣΠΑΣΤιΚΗ ΠΑΡΑΔΟΣΗ

πέλας, που γίνεται απoδεκτ� ως αρχηγός των ανδρών, αν και το μοτίβο εξακολουθεί να είναι δημοφιλές και το 1848, σίγουρα εξαιτίας της επί­ δρασης του Ντελακρουά και άλλων ζωγράφων. Εξακολουθεί να είναι γυ­ μν� και να φορά το φρυγικό σκούφο στην Ελευθερία πάνω στα Οδοφράγ­ ματα του Μιλλέ, τώρα όμως το περιβάλλον της είναι πιο ασαφές. Παρα­ μένει μια ηγετικ� μoρφ� στο προσχέδιο της ΕξέΥερσηςτου Ντωμιέ, και πά­ λι όμως το πλαίσιο είναι θολό. Από την άλλη, αν και δεν υπάρχουν πολ­ λές αναπαραστάσεις της Κομμούνας και της Ελευθερίας το 1871, είχαν την τάση να είναι γυμνές (όπως στο σχέδιο του Rops που αναφέραμε πιο πάνω) � γυμνόστηθες.11 Ίσως ο αξιοσημείωτα ενεργός ρόλος που έπαι­ ξαν οι γυναίκες στην Κομμούνα, να εξηγεί τη συμβoλικ� αναπαράσταση αυτ�ς της επανάστασης από μια μη -αλληγoρικ� (δηλ. ντυμένη) και εμ­ φανώς αγωνίστρια γυναίκα σε μία τουλάχιστον ξένη εικονογράφηση . 12 Η επαναστατικ� αντίληψη της δημοκρατίας ή της ελευθερίας είχε λοι­ πόν ακόμα την τάση να εικονίζεται ως μια γυμν� �, συνηθέστερα, γυμνό­ στηθη γυναικεία μoρφ�. Το περίφημο άγαλμα της Δημοκρατίας από τον κομμουνάρο Dalou στην Place de la Nation έχει ακόμα το ένα τουλάχι­ στον στ�θoς ακάλυπτο. Μόνο η έρευνα μπορεί να δείξει το κατά πόσον η αποκάλυψη του στ�θoυς διατηρεί αυτ� την εξεγερσιακ� � τουλάχιστον πoλεμικ� σύνδεση, όπως συμβαίνει ίσως σε ένα σκίτσο από την επoχ� της υπόθεσης Ντρέυφους (Ιανουάριος 1898) στο οποίο μια σεβάσμια και οπλισμένη Δικαιοσύνη προστατεύει μια νεαρή και παρθενικ� Μαριάν, που έχει το ένα στ�θoς ακάλυπτο, από ένα τέρας, με τη λεζάντα: «Δι­ καιοσύνη: Μη φοβάσαι το τέρας! Εγώ είμαι εδώ».13 Από την άλλη, η θε­ σμοποιημένη μορφή της Δημοκρατίας, η �αριάν, παρά τις επαναστατι­ κές της καταβολές, είναι τώρα κανονικά, αν και ελαφρά, ντυμένη. Η βα­ σιλεία της κοσμιότητας έχει παλινορθωθεί. Ίσως και η βασιλεία των ψε­ μάτων, μια που ένα χαρακτηριστικό της αλληγορικής γυναικείας μoρφ�ς της Aλ�θειας -εξακολουθεί να εμφανίζεται συχνά, ειδικά σε καρικατού­ ρες της περιόδου της υπόθεσης Ντρέυφους- είναι ότι θα πρέπει να είναι γυμν�.14 Και πραγματικά, ακόμα και στην εικονογραφία του αξιοπρε­ πούς βρετανικού εργατικού κιν�ματoς της β ικτωριαν�ς Αγγλίας εξακο­ λουθεί να είναι γυμν�, όπως στο έμβλημα του Ενωμένου Σωματείου Επι­ πλοποιών και Ξυλουργών, το 1860,15 μέχρι να επικρατ�σει η ηθικ� της 11. Βλ. Jean Duchέ, 1760-1960: deux siecles d 'hisIoire de France par Ια caricature, Παρίσι 1961, σ. 142, 143, 145. 12. J . Bruhat - Jean Dautry - Emile Tersen, La Commune de 1871, Παρίσι 1971, σ. 190 πρόκειται για μια αγγλική εικόνα. 13. Jean Grand-Carteret, L Ά!faίre Dreyfus et l'image, Παρίσι 1898, σ. 150. 14. Στο {δια, εικόνες 61, 67, 106,251. 15. R . A . Leeson, UniIed We Stand: Απ I/lustrated AccounI oj Trade υπίοπ Emblems, Λονδίνο 1971, σ. 26.

ΑΝΔΡΑΣ ΚΑΙ ΓΥΝΑΙΚΑ

145

ύστερης βικτωριανής εποχής. Γενικά, ο ρόλος της γυναικείας φιγούρας, γυμνής ή ντυμένης, μειώνεται απότομα με το πέρασμα από τις δημοκρα­ τικές-πληβειακές επαναστάσεις του δέκατου ένατου αιώνα στα προλε­ ταριακά και σοσιαλιστικά κινήματα του εικοστού . Από μια άποψη, το βασικό πρόβλημα αυτού του άρθρου είναι η αρσενικοποίηση της εικόνας του εργατικού και σοσιαλιστικού κινήματος. Για προφανείς λόγους, η εργαζόμενη προλετάρια γυναίκα δεν παρι­ στάνεται συχνά από τους καλλιτέχνες, με εξαίρεση μερικούς βιομηχανι­ κούς κλάδους όπου η γυναικεία εργασία κυριαρχούσε. Αυτό σίγουρα δεν οφείλεται σε προκατάληψη. Ο Constantin Meunier, ο βέλγος καλλιτέχνης που εισήγαγε την τυπική ιδεατή εικόνα του άνδρα εργάτη, ζωγράφιζε -και σε μικρότερο βαθμό λάξευε- γυναίκες εργάτριες το ίδιο πρόθυμα όσο και άνδρες. Μερικές φορές, όπως στον πίνακα Le Retour des mines (Επιστροφή από τα ορυχεία) (1905), τις παριστάνει να δουλεύουν μαζί με τους άνδρες, όπως συνέβαινε ακόμα στα βελγικά ανθρακωρυχεία. 16 Ωστόσο, είναι πιθανό, η εικόνα της γυναίκας ως μισθωτού εργάτη και ως ενεργώς μετέχουσας μαζί με τους άνδρες στην πολιτική δράση1? να οφεί­ λεται σε μεγάλο βαθμό στην επίδραση του σοσιαλισμού. Στη Βρετανία, η γυναίκα αρχίζει να γίνεται ευδιάκριτη στη συνδικαλιστική εικονογρα­ φία, μόνον όταν γίνεται αισθητή αυτή η επίδραση . 18 Στα εμβλήματα των προ -σοσιαλιστικών βρετανικών επαγγελματικών σωματείων, όπου δεν υ ­ πάρχει επίδραση των διανοουμένων, πραγματικές γυναίκες εμφανίζονται κυρίως σ' αυτές τις μικρές εικόνες με τις οποίες τα σωματεία διαφήμι­ ζαν τη συναδελφική βοήθεια που προσέφεραν στα αναξιοπαθούντα μέλη τους: επιδόματα για ασθένειες, ατυχήματα και κηδείες. Οι γυναίκες στέ­ κονται στο προσκέφαλο του συζύγου, καθώς οι συνάδελφοί του έρχονται να τον επισκεφθούν φορώντας τα εμβλήματα του σωματείου. Περιτριγυ­ ρισμένες από παιδιά, σφίγγουν τα χέρια των εκπροσώπων του σωματεί­ ου που τους παραδίδουν χρήματα μετά το θάνατο του κουβαλητή . Φυσικά, οι γυναίκες εξακολουθούν να είναι παρούσες υπό τη μορφή συμβόλων και αλληγοριών, αν και προς το τέλος του αιώνα μπορούμε να συναντήσουμε βρετανικά συνδικαλιστικά εμβλήματα δίχως καμιά γυναι­ κεία φιγούρα, και ιδιαίτερα σε καθαρά ανδρικούς βιομηχανικούς κλά­ δους όπως τα ανθρακωρυχεία, η χαλυβουργία, κ . ο . κ . 19 Επίσης, οι αλλη ­ γορίες της φιλελεύθερης ατομικής επιτυχίας εξακολουθούν να είναι σε μεγάλο βαθμό γυναικείες, όπως ήταν πάντοτε. Η Σωφροσύνη, η Β ιομη1β. Lucien Christophe, Constantin Meunier, Antwerp 1947, εικόνες β, 7, 8, 9, 2 1 . 17. Frans Masereel, Die Stadt, Μόναχο 1925. 1 8 . John Gorrnan, Banner Bright: An I/lustrated History ο/ the Banners ο/ the British Trade Union Movement, Λονδίνο 1973, σ. 12β. 19. R.A. Leeson, United We Stand, ό.π., σ. βΟ-70.

146

Η ΡIΖΟΣΠΑΣΤιΚΗ ΠΑΡΑΔΟΣΗ

χανία ( εργατικότητα), η Καρτερία, η Εγκράτεια, η Αλήθεια και η Δι­ καιοσύνη προήδρευαν πάνω από τη Φιλική Εταιρεία των Τεκτόνων το 1868. Η Τέχνη, η Βιομηχανία, η Αλήθεια και η Δικαιοσύνη πάνω από το Ενωμένο Σωματείο των Επιπλοποιών και Ξυλουργών. Από τη δεκαετία του 1880 και μετέπειτα έχει κανείς την εντύπωση, ότι μόνο η Δικαιοσύ­ νη, και η Αλήθεια, με την πιθανή προσθήκη της Πίστης και της Ελπίδας, επιβιώνουν απ' αυτές τις παραδοσιακές φιγούρες. Ωστόσο, καθώς ανα­ πτύσσεται ο σοσιαλισμός, κι άλλες γυναικείες φιγούρες κάνουν την εμ­ φάνισή τους στην εικονογραφία της Αριστεράς, αν και κατ' ουδένα τρό­ πο δεν υποτίθεται ότι παριστάνουν πραγματικές γυναίκες. Πρόκειται για θεές ή μούσες. Έτσι, σε ένα λάβαρο του (αριστεροίι) Σωματείου των Εργατών ( 18981929), μια γλυκιά νεαρή κυρία με λευκό χιτώνα και σανδάλια δείχνει έ­ ναν ανατέλλοντα ήλιο, που φέρει την επιγραφή «Μια καλύτερη ζωή», σε κάποιους ρεαλιστικά ζωγραφισμένους εργάτες με εργατικές ενδυμασίες. Πρόκειται για την Πίστη, όπως διασαφηνίζει το κείμενο κάτω από την εικό­ να. Μια μαχητική φιγούρα που φορά επίσης λευκό χιτώνα και σανδάλια, αλλά κρατάει και ένα ξίφος και μια ασπίδα που γράφει «Δικαιοσύνη και Ισότητα» και έχει τα μαλλιά της άψογα χτενισμένα στο όμορφο κεφάλι της, στέκεται μπροστά από έναν μυώδη εργάτη με ανοιχτό πουκάμισο, ο οποί­ ος καθώς φαίνεται έχει μόλις κατατροπώσει ένα τέρας που φέρει την ε­ πιγραφή «καπιταλισμός» και το οποίο κείτεται άψυχο εμπρός του . Το λάβαρο φέρει την επιγραφή «ο Θρίαμβος της Εργασίας», και αναπαρι­ στά το παράρτημα του Southend-on -Sea του Εθνικού Σωματείου Γενικών Εργατών, ενός ακόμη σοσιαλιστικού σωματείου. Το παράρτημα του Tot­ tenham του ίδιου σωματείου έχει την ίδια νεαρή κυρία, αυτή τη φορά με τα μαλλιά να ανεμίζουν και με το φόρεμά της να γράφει «Φωτισμός, Εκπαίδευση, Βιομηχανική Οργάνωση, Πολιτική Δράση και Πραγματική Διεθνής», η οποία δείχνει στη συνηθισμένη ομάδα των εργατών τη Γη της επαγγελίας που έχει τη μορφή μιας παιδικής χαράς. Η Γη της επαγ­ γελίας φέρει την επιγραφή «κατάκτησε τη Συνεργατική Πολιτεία», και ολόκληρο το λάβαρο εικονογραφεί το σύνθημα «Παραγωγοί του Πλούτου του Έθνους, Ενωθείτε! Και θα έχετε το μερτικό σας στον κόσμο».20 Αυτές οι εικόνες έχουν ακόμα μεγαλύτερη σημασία γιατί είναι σαφές, ότι συνδέονται με το νέο σοσιαλιστικό κίνημα, το οποίο αναπτύσσει τη δική του εικονογραφία, και γιατί (σε αντίθεση με το παλιό αλληγορικό λεξιλόγιο) αυτή η νέα εικονογραφία εμπνέεται εν μέρει από τη γαλλική επαναστατική εικαστική φαντασία, από την οποία κατάγεται και η Ελευθερία του Ντελακρουά. Στυλιστικά, τουλάχιστο στη Βρετανία, ανή=

20. J. Gorman, Banner Bright, ό.π. ,

σ.

122-123.

ΑΝΔΡΑΣ ΚΑΙ ΓΥΝΑΙΚΑ

κει στο προοδευτικό κίνημα arts-and -crafts και στο παρακλάδι του, την αρ νουβό, που έδωσαν στο βρετανικό σοσιαλισμό τους κυριότερους καλ­ λιτέχνες και εικονογράφους του: τον William Morris και τον Walter Crane. Αλλά η ευρέως γνωστή εικόνα του Walter Crane που παριστάνει την ανθρωπότητα να βαδίζει προς το σοσιαλισμό -ένα ζευγάρι με άνετα ρούχα κι ένα παιδί στους ώμους-, όπως και τόσα άλλα σχέδια του ίδιου ζωγράφου, αντανακλά ακόμα τις οφειλές στο 1789 με την παρουσία του φρυγικού σκούφου.21 Η πιο παλιές από τις πρωτομαγιάτικες κονκάρδες των αυστριακών σοσιαλδημοκρατών κάνουν τη σύνδεση ακόμα πιο προ­ φανή. Παριστάνουν μια γυναικεία φιγούρα με το μότο: Αδελφότητα, Ισότητα, Ελευθερία και Οχτάωρο.22 Τι ρόλο παίζουν όμως οι γυναίκες σ' αυτή τη νέα σοσιαλιστική εικο­ νογραφία; Εμπνέουν. Η προμετωπίδα του Labour Annual,23 που κυκλοφο­ ρεί από το 1895, είναι το έργο του Τ.Α. West, Light and Life (Φως και Ζωή). Μια κυρία με ρούχα που ανεμίζουν, η οποία διακρίνεται πίσω από έναν θυρεό, φυσάει μια τελετουργική τρομπέτα για ένα όμορφο αγόρι που φοράει ένα πουκάμισο, ανοιχτό στο λαιμό και με τα μανίκια σηκω­ μένα πάνω από τους αγκώνες, και κουβαλάει ένα καλάθι από το οποίο, όπως υποθέτουμε, σπέρνει το σπόρο της σοσιαλιστικής προπαγάνδας. Ακτίνες, αστέρια και κύματα αποτελούν το φόντο του σχεδ ίου . Στο βαθ­ μό που εμφανίζονται θνητές γυναίκες σ' αυτή την εικονογραφία, αυτές αποτελούν το ένα μέρος ενός εξιδανικευμένου ζευγαριού, με ή χωρίς παιδιά. Στο βαθμό που οι δυο τους ταυτίζονται συμβολικά με κάποια δραστηριότητα, ο άνδρας είναι αυτός που αναπαριστά τη βιομηχανική εργασία. Στο ζευγάρι του Crane, αυτός έχει πίσω του μια σκαπάνη και ένα φτυάρι, ενώ εκείνη κουβαλάει ένα καλάθι με καλαμπόκι και έχει μια τσουγκράνα στο πλάι, αναπαριστώντας τη φύση ή, έστω, τη γεωργία. Το ενδιαφέρον είναι ότι ο ίδιος καταμερισμός εργασίας εμφανίζεται και στο περίφημο γλυπτό της Μούκινα με τον εργάτη και την αγρότισσα του κολχόζ που εκτέθηκε στο σοβιετικό περίπτερο της Διεθνούς Έκθεσης του Παρισιού το 1937: αυτός κρατά το σφυρί, εκείνη το δρεπάνι. Βέβαια, στη σοσιαλιστική εικονογραφία εμφανίζονται και πραγματικές γυναίκες των εργατικών τάξεων, που ενσαρκώνουν ένα συμβολικό νόη­ μα, τουλάχιστον έμμεσα. Ε ίναι όμως πολύ διαφορετικές από τα μαχητι21. W. Crane, Cartoons for the Cause: Α Souvenir of the International Socialist Workers and Trade υηίοη Congress. 1886-96, Λονδίνο 1896. 22. Από τη συλλογή του Δρ Herbert Steiner της Βιέννης. Για την επιβίωση του τριπλού συνθήματος της Γαλλικής Επανάστασης βλ. Udo Achten (επιμ.), Zum Lichte Empor: Μaί­ Festzeitungel1 der Sozialdemokratie. 1891-1914, Βερολίνο-Βόννη 1980, σ. 12-14' D. Fricke, Kleine Geschichte des Ersten Μaί, Φρανκφούρτη 1980, σ. 61. 23. Joseph Edwards (επιμ.), Labour Annual 1895, Manchester .

Η ΡΙΖΟΣΠΑΣΤιΚΗ ΠΑΡΑΔΟΣΗ

κά κορίτσια ης παρισινής Κομμούνας. Ε ίναι φιγούρες πόνου και καρτε­ ρικότητας. Ο Meunier, αυτός ο μεγάλος πρωτοπόρος της προλεταριακής τέχνης και του σοσιαλιστικού ρεαλισμού -όσον αφορά τόσο το ρεαλισμό όσο και την εξιδανίκευση- ως συνήθως τις προαναγγέλλει. Ο πίνακάς του Femme du peup/e (Γυναίκα του Λαού) ( 1893) παριστάνει μια ηλικιω­ μένη, λιγνή γυναίκα, με τα μαλλιά της να πέφτουν πίσω τόσο σφιχτά, που να δείχνουν ένα σχεδόν γυμνό κρανίο, με το μαραμένο επίπεδο στή­ θος της να τονίζεται από την (ασυνήθιστη) γυμνότητα των ώμων της. 24 Ο ακόμα πιο γνωστός πίνακας Le Grisou (Το εύφλεκτο αέριο) δείχνει μια γυναικεία φιγούρα, τυλιγμένη με μαντίλες, να θρηνεί πάνω από το σώμα του νεκρού ανθρακωρύχου. Ε ίναι οι βασανισμένες προλετάρισσες μάνες που τις γνωρίζουμε καλύτερα από το μυθιστόρημα του Γκόρκι κι από τα τραγικά σχέδια της Kaethe Kollwitz. 25 Και δεν είναι ίσως τυχαίο, ότι τα σώματά τους γίνονται αόρατα κάτω από μαντίλες και σάλια. Η τυπική εικόνα της προλετάρισσας γυναίκας είναι αποσεξουαλοποιημένη και κρυμμένη πίσω από τα ρούχα της φτώχειας. Ε ίναι πνεύμα, όχι σώμα. (Στην πραγματική ζωή, αυτή την εικόνα της βασανισμένης συζύγου και μάνας που γίνεται αγωνίστρια, την προσωποποιεί ίσως η μαυροφορούσα ευφράδεια της Πασιονάρια στις μέρες του Ισπανικού Ε μφύλιου). Καθώς όμως το γυναικείο σώμα στη σοσιαλιστική εικονογραφία στα­ διακά ντύνεται, αν όχι κρύβεται, με το ανδρικό συμβαίνει ένα παράξενο πράγμα: αποκαλύπτεται όλο και περισσότερο για συμβολικούς λόγους. Η εικόνα που αρχίζει όλο και περισσότερο να συμβολίζει την εργατική τάξη, είναι το αντίστοιχο της Ελευθερίας του Ντελακρουά, δηλαδή ένας ημίγυμνος νεαρός άνδρας: μια δυνατή μορφή ενός μυώδους δουλευτή που κραδαίνει σφυρί ή δρεπάνι και είναι γυμνός από τη μέση και πά­ νω .26 Αυτή η εικόνα είναι διπλά αντφεαλιστική . Κατά πρώτο λόγο, δεν ήταν καθόλου εύκολο να συναντήσει κανείς το δέκατο ένατο αιώνα σε χώρες με ισχυρό εργατικό κίνημα πολλούς εργάτες που να δουλεύουν έ ­ τσι, μ ε γυμνό τον κορμό. Κι αυτή, όπως αναγνώρισε ο Βαν Γκογκ, ήταν μία από τις δυσκολίες τις εποχής του ρεαλισμού . Θα ήθελε να ζωγραφί­ ζει τα γυμνά κορμιά των χωρικών, στην πραγματική ζωή όμως δεν κυ­ κλοφορούσαν γυμνοί. 27 Οι πολλές εικόνες που παριστάνουν βιομηχανική 24. L. Christophe, Constantin Meunier, ό.π., εικόνα 12. 25. Βλ. Ε. και Μ. Dixmier. L ΆssίeΙΙe au beurre, Παρίσι 1974, εικόνα ίχ. 26. Η αντικατάσταση της γυναικείας αλληγορ ίας από τη γυμνή ανδρική φιγούρα στη γερμανική σοσιαλιστική εικονογραφία γύρω στο 1900 έχει επισημανθεί επίσης από τους Detlev Hoffman - Ursula Schmidt-Linsenhoff, Un�ere Welt trotz alledem, Φρανκφούρτη 1978, σ. 375. 27. «Να σχεδιάσω μια φιγούρα αγρότη εν δράσει, αυτό δηλαδή που είναι ουσιαστικά μια σύγχρονη φιγούρα, η ίδια η καρδιά της σύγχρονης τέχνης, που μήτε οι Έλληνες μήτε η Αναγέννηση μήτε οι παλιοί Ολλανδοί έκαναν [ ...] Ανθρώπους σαν τον Daumier πρέπει να

ΑΝΔΡΑΣ ΚΑΙ ΓΥΝΑΙΚΑ

εργασία, ακόμα και κάτω από συνθήκες που σήμερα θα φαινόταν λογικό να βγάλει κανείς το πουκάμισό του, όπως μέσα στη ζέστη και τη φωτιά του χυτηρίου, τους δείχνουν σχεδόν πάντοτε ντυμένους, έστω ελαφρά. Κι αυτό δεν αφορά μόνο γενικές παραστάσεις του κόσμου της εργασίας, όπως το Work του Madox Brown ή το Le Trαvαil του Alfred Roll ( 1881) -μια σκηνή οικοδομικής εργασίας σε ανοιχτό χώρο-, αλλά και ρεαλιστι­ κούς πίνακες ή εικονογραφήσεις.28 Φυσικά, μπορούσε κανείς να δει ερ­ γάτες με γυμνά κορμιά, για παράδειγμα κάποιους, όχι βέβαια όλους, βρετανούς ανθρακωρύχους στις στοές. Σε τέτοιες περιπτώσεις, οι εργά­ τες θα μπορούσαν να παρουσιαστούν ρεαλιστικά ημίγυμνοι, όπως στους Rαboteurs de pαrquet (Γυαλιστές πατώματος) του G. Caillebotte29 ή στη μορφή του εργάτη που σπάζει το κάρβουνο στο έμβλημα του Σωματείου των Εργατών Χυτηρίων ( 1857) . 30 Στην πραγματική ζωή, ωστόσο, αυτές ήταν ειδικές περιπτώσεις. Κατά δεύτερο λόγο, η εικόνα του γυμνού εί­ ναι αντιρεαλιστική, επειδή απέκλειε το ευρύ σώμα των ειδικευμένων και εργοστασιακών εργατών, στους οποίους ποτέ δε θα περνούσε απ' το μυαλό να δουλέψουν δίχως να φοράνε πουκάμισο και οι οποίοι αποτε­ λούσαν τις περισσότερες φορές τον κορμό του οργανωμένου εργατικού κινήματος. Δεν είναι βέβαιο το πότε ακριβώς κάνει την εμφάνισή του ο ημίγυ­ μνος εργάτης. Το σίγουρο είναι ότι ένα από τα πρώτα γλυπτά που πα­ ριστάνουν προλετάριους, ο λατόμος του Westmacott στο μνημείο του Penrhyn, στο Bangor ( 1821),31 είναι ντυμένος, ενώ η, ίσως ημιαλληγορική, χωριατοπούλα που είναι δίπλα του, έχει μάλλον γυμνό το ντεκολτέ. Εν πάση περιπτώσει, από τη δεκαετία του 1880 και μετά είναι συνηθισμέ­ νος στη γλυπτική στο έργο του Βέλγου Constantin Meunier, του πρώτου ίσως καλλιτέχνη που αφοσιώθηκε ολοκληρωτικά στην αναπαράσταση του χειρώνακτα εργάτη. Ίσως και στο έργο του κομμουνάρου Dalou, του τους σεβόμαστε, γιατί ανήκουν στους πρωτοπόρους. Η απλή, γυμνή αλλά μοντέρνα μορ­ φή, όπως την ανανέωσαν οι Hennor και Lefevre, στέκει ψηλά [ .. .] Αλλά οι αγρότες και οι δουλευτές, στο κάτω κάτω, δεν είναι γυμνοί και δεν είναι απαραίτητο να τους φανταζό­ μαστε γυμνούς. Όσο περισσότερο οι ζωγράφοι αρχίζουν να ζωγραφίζουν μορφές εργατών και αγροτών τόσο πιο πολύ μ' αρέσουν ... » , Vincent van Gogh, The CompIete Letters ο/ Vincent van Gogh, τόμο 2, Λονδίνο 1958, σ. 400, 402. Οφείλω αυτή την αναφορά στον Francis Haskell. 28. F.D. K1ingender, ΑτΙ and the IndustriaI RevoIution, Λονδίνο 1947, εικόνες 10, 47, 57 , 90, 92, 103' Paul Brandt, Schaffende Arbeit und biIdende Kunst, τόμο 2, Λειψία 1927-1928, σ. 240 Κ.ε. 29. Ρ. Brandt, Schaffende Arbeit . , ό.π., σ. 243,εικόνα 314. 30. R.A. Leeson, United We Stand, ό.π., σ. 23. .

.

31. Nicholas Penny, Church Monuments in Romαntic EngIand, New Ηaven-Λονδίνο 1977, ει­ κόνα 138.

Η ΡΙΖΟΣΠΑΣΤΙΚΗ ΠΑΡΑΔΟΣΗ

οποίου το ημιτελές μνημείο για την εργασία περιέχει παρόμοια μοτίβα. Προφανώς κυριαρχούσε πολύ περισσότερο στη γλυπτική, η οποία, λόγω μακράς παράδοσης, είχε μια πολύ ισχυρότερη τάση να παρουσιάζει την ανθρώπινη μορφή γυμνή απ' ό,τι η ζωγραφική . Πράγματι, οι μορφές στα σχέδια και τους πίνακες του Meunier είναι πολύ πιο συχνά ρεαλιστικά ντυμένες, και όπως έχει δειχθεί για ένα τουλάχιστον από τα θέματά του, τους λιμενεργάτες που ξεφορτώνουν ένα πλοίο, ήταν γυμνοί μόνο στο τρισδ ιάστατο πρόπλασμα για ένα μνημείο της εργασίας. 32 Ίσως αυτός να είναι ένας λόγος για τον οποίο η ημίγυμνη μορφή κυριαρχεί λιγότερο στην περίοδο της Δεύτερης Διεθνούς, όταν το σοσιαλιστικό κίνημα δεν ή ­ ταν σε θέση ακόμα ν α παραγγέλνει πολλά δημόσια μνημεία, σ ε αντίθεση με τη μετά το 1917 Σοβιετική Ρωσία. Παρότι όμως η σύγκριση ζωγραφι­ κών εικόνων και γλυπτών είναι παραπλανητική, μπορούμε να συναντή­ σουμε το γυμνό ανδρικό κορμό εδώ κι εκεί και σε δυσδιάστατα εμβλή­ ματα, λάβαρα και άλλες εικόνες του εργατικού κινήματος ακόμα και το δέκατο ένατο αιώνα. Στη γλυπτική, βέβαια, θριάμβευσε μετά το 1917 στη Σοβ ιετική Ρωσία, με τίτλους όπως Εργάτης, Τα όπλα του προλετα­ ριάτου και Μνημείο για τη Ματωμένη Κυριακή του 1905. 33 Άλλωστε, αυ­ τό το εικαστικό μοτίβο δεν έχει ακόμα εξαντληθεί, αφού ένα άγαλμα της δεκαετίας του 1970 που ονομάζεται Η Φιλία των λαών, παριστάνει το γνωστό μας ημίγυμνο Ηρακλή να κραδαίνει ένα σφυρΙ 34 Για τη ζωγραφική και τη χαρακτική ήταν πιο δύσκολο να κόψουν τους δεσμούς με το ρεαλισμό. Δεν είναι εύκολο να βρούμε ημίγυμνους εργά­ τες στην ηρωική εποχή της ρωσικής επαναστατικής αφίσας. Ακόμα και ο συμβολικός πίνακας Τρουντ (Δουλευτής) παρουσιάζει έναν εξιδανικευμέ­ νο νέο άνδρα που είναι ντυμένος με τα ρούχα της δουλειάς, και περι­ βάλλεται από τα εργαλεία ενός ειδικευμένου τεχνίτη,35 και όχι το γνω­ στό, υπερβολικά μυώδη και βασικά ανειδίκευτο Τιτάνα. Ο πανίσχυρος άνδρας που σπάζει με το σφυρί τις αλυσίδες που δένουν την υφήλιο, και συμβολίζει την Κομμουνιστική Διεθνή στα εξώφυλλα του περιοδικού της από το 1920, έχει ντυμένο, έστω πολύ στοιχειωδώς, το πάνω μέρος του σώματος. Οι συμβολικές διακοσμήσεις του περιοδικού στα πρώτα του τεύχη δεν είχαν ανθρώπινες μορφές: αστέρια, ακτίνες, σφυριά, δρεπάνια, στάχυα, κυΨέλες, κέρατα της αφθονίας, τριαντάφυλλα, αγκάθια, σταυ­ ρωτοί δαυλοί και αλυσίδες. Υπήρχαν και πιο μοντέρνες εικόνες, όπως 32. Ρ. Brandt, Schaffel1de Arbeit . . ., ό.π., σ. 270. 33. Ι.Ε. Grabar - ν.Ν. Lazarev - F.S. Kamenov. Istoriya Russkogo Isskusstva, Μόσχα 1957, τόμο 11, σ. 33, 83, 359. 381, 431. 34. Tsigal - Burganov - Svetlov - Chemov (επιμ. ), Sovietskaya Sku/ptura 74, Μόσχα 1976, σ. 52. 35. Ι.Ε. Grabar, χ.ά., Istoriya RI/sskogo Isskusstva, ό.π., σ. 150.

ΑΝΔΡΑΣ ΚΑΙ ΓΥΝΑΙΚΑ

στυλιζαρισμένες τσιμινιέρες σε στυλ αρ νουβό36 και ιμάντες μεταβίβα­ σης, δεν υπήρχαν όμως ημίγυμνοι εργάτες. Οι προπαγανδιστικές φωτο­ γραφίες τέτοιων ανδρών, αν υπάρχουν καθόλου, δεν πληθαίνουν πριν το πρώτο Πενταετές Πλάνο . 37 Ωστόσο, αν και η πρόοδος του δυσδιάστατου γυμνού κορμού ήταν πιο αργή απ' όσο θα περίμενε κανείς, η εικόνα ή ­ ταν οικεία. Έτσι, είναι τ ο σύμβολο που διακοσμεί τ ο εξώφυλλο της γαλ­ λικής έκδοσης του Compte rendu analytique του 50υ Συνεδρίου της Κομι­ ντέρν (Παρίσι 1924). Γιατί ο γυμνός κορμός ; Το ερώτημα αυτό μπορούμε εν συντομία μόνο να το εξετάσουμε, μας οδηγεί όμως πίσω στη γλώσσα της εξιδανικευμέ­ νης και συμβολικής αναπαράστασης καθώς και στην ανάγκη να αναπτυ­ χθεί μια τέτοια γλώσσα για το σοσιαλιστικό επαναστατικό κίνημα. Δεν υπάρχει καμιά αμφιβολία, ότι η αισθητική θεωρία του δέκατου όγδοου αιώνα συνέδεε το γυμνό κορμί με την εξιδανίκευση του ανθρώπου, συ­ χνά εντελώς συνειδητά όπως συμβαίνει στον Βίνκελμαν. Ένα εξιδανικευ­ μένο πρόσωπο (που δεν είναι το ίδιο με μια αλληγορική φιγούρα) δεν μπορεί να ντύνεται με τα ρούχα της πραγματικής ζωής και, ει δυνατόν, θα πρέπει να παρουσιάζεται δίχως ρούχα, όπως π.χ. οι γυμνοί ανδριά­ ντες του Ναπολέοντα. Ο ρεαλισμός δεν είχε θέση σε μια τέτοια αναπα­ ράσταση . Όταν ο Σταντάλ ασκούσε κριτική στον Νταβίντ, με το επιχεί­ ρημα ότι θα ήταν αυτοκτονικό αν οι πολεμιστές της αρχαιότητας πήγαι­ ναν στη μάχη γυμνοί, φορώντας μόνο κράνος, ξίφος κι ασπίδα, πολύ α­ πλά επεσήμαινε, με το συνήθη προβοκατόρικο τρόπο του, το ασυμβίβα­ στο ανάμεσα στις ρεαλιστικές και τις συμβολικές αξιώσεις της τέχνης. Το σοσιαλιστικό κίνημα όμως, παρά τη βαθιά του προσήλωση στην καλ­ λιτεχνική αρχή του ρεαλισμού -μια προσήλωση που ανάγεται στην εποχή των Σαινσιμονιστών-, είχε ανάγκη από μια συμβολική γλώσσα, με την ο ­ ποία ν α προβάλει τ α ιδεώδη του . Όπως είδαμε, τ α εμβλήματα και τα λάβαρα των βρετανικών συνδικάτων -που σωστά έχουν χαρακτηριστεί από τον Klingender ως η «αληθινή λα'ίκή τέχνη της Βρετανίας του δέκα­ του ένατου αιώνα»38- είναι ένας συνδυασμός ρεαλισμού, αλληγορίας και συμβολισμού. Ε ίναι ίσως η τελευταία γόνιμη μορφή αλληγορικής και συμβολικής γλώσσας, πέρα από τη δημόσια μνημειακή γλυπτική . Μια ε­ ξιδανικευμένη παρουσίαση του θέματος του κινήματος της ίδιας της μα­ χόμενης εργατικής τάξης θα έπρεπε αργά ή γρήγορα να εμπλέξει τη 36. Στη Ρωσία αυτό το μοτίβο εμφανίζεται ήδη το 1905-1907. 37. Την πρώτη φωτογραφία αυτού του είδους «<ο σοσιαλιστικός άνθρωπος και ο εν­ θουσιασμός του είναι ο κινητήρας της οικοδόμησης») την έχουμε το 1932, σε ένα έργο

που υμνεί τα δεκαπεντάχρονα της Οκτωβριανής Επανάστασης. Fiirιjzehrι Eiserrιe Schritte. Eίrιε Buch der Tatsacherι aus der Sowjeturιiorι, Βερολίνο 1932. 38. F.D. K]jngender, Art and the Irιdustrial Revolution, ό.π., εικόνα χν.

Η ΡIΖΟΣΠΑΣΤιΚΗ ΠΑΡΑΔΟΣΗ

χρήση του γυμνού - όπως βλέπουμε στο λάβαρο του Εξαγωγικού Πα­ ραρτήματος του Σωματείου Λιμενεργατών στη δεκαετία του 1890, όπου μια γυμνή μυώδης μορφή, με ελαφρά ντυμένους τους λαγόνες της, γονα­ τίζει πάνω σε έναν βράχο παλεύοντας με ένα μεγάλο πράσινο ερπετό και περιβαλλόμενη από ταφιαστά μότο.39 Με δυο λόγια, αν και η έντα­ ση μεταξύ ρεαλισμού και συμβολισμού παρέμενε, ήταν ακόμα δύσκολο να επινοηθεί ένα πλήρες συμβολικό λεξιλόγιο δίχως το γυμνό. Από την άλλη, μπορούμε να υποθέσουμε ότι το τελείως γυμνό δεν ήταν πια απο­ δεκτό. Δε θα μπορούσε εύκολα να παραβλεφθεί το παράλογο του πίνα­ κα του 1927 Ομάδα: Οκτώβρης,40 στον οποίο αναπαρίστανται τρεις μυώ­ δεις άνδρες, που δε φορούν τίποτα, εκτός από ένα καπέλο του Κόκκινου Στρατού που φοράει ο ένας απ' αυτούς, και φέρουν σφυριά και λοιπό κατάλληλο εξοπλισμό. Μπορούμε να εικάσουμε πως η εικόνα του γυ­ μνού μπούστου εκφράζει λοιπόν έναν συμβιβασμό μεταξύ συμβολισμού και ρεαλισμού. Στο κάτω κάτω υπήρχαν και κάποιοι πραγματικοί εργά­ τες που μπορούσαν να παρουσιαστούν έτσι. Μας έχει μείνει ένα τελευταίο, αλλά κρίσιμο, ερώτημα. Γιατί η μαχό ­ μενη εργατική τάξη ν α συμβολίζεται αποκλειστικά από έναν αρσενικό κορμό; Εδώ μπορούμε να κάνουμε μόνο υποθέσεις. Μπορούμε να προ ­ τείνουμε δ ύ ο γραμμές υποθέσεων. Η πρώτη έχει να κάνει με τις αλλαγές στον πραγματικό έμφυλο κατα­ μερισμό εργασίας στην καπιταλιστική εποχή, τόσο τον παραγωγικό όσο και τον πολιτικό. Ένα παράδοξο της εκβιομηχάνισης του δ έκατου ένα­ του αιώνα είναι ότι, στερώντας τον παραγωγό από τα μέσα παραγωγής, επιτείνει τον έμφυλο καταμερισμό εργασίας ανάμεσα στην (απλήρωτη) δουλειά του νοικοκυριού και την (πληρωμένη) δουλειά έξω απ ' αυτό. Στην προβιομηχανική ή την πρωτοβιομηχανική οικονομία (γεωργία, β ιο ­ τεχνική παραγωγή, μικρά εργαστήρια, οικοτεχνία, κ.ο.κ.), τ ο νοικοκυριό και η παραγωγή αποτελούσαν γενικά μια ενιαία ή συνδυασμένη μονάδα, και παρότι αυτό σήμαινε συνήθως ότι οι γυναίκες δούλευαν πολύ περισ­ σότερο -μια που έκαναν το μεγαλύτερο μέρος του νοικοκυριού και μοι­ ράζονταν και την υπόλοιπη δουλειά-, δεν περιορίζονταν σε μια μορφή ερ ­ γασίας. Μάλιστα, κατά τη διάρκεια της μεγάλης εξάπλωσης του «πρω­ το-β ιομηχανισμού» (της οικοτεχνίας) -η οποία μελετήθηκε τα τελευταία χρόνια-, οι παραγωγικές διαδικασίες που επικράτησαν, μείωσαν ή ακό ­ μα και εξάλειψαν τις διαφορές ανάμεσα στην εργασία ανδρών και γυ39. (,Ενα πλήγμα για έναν είναι πλήγμα για όλους». «Θα πολεμήσουμε και ίσως πεθά­ νουμε, ποτέ όμως δε θα παραδοθούμε». «Αυτός ο πόλεμος είναι ιερός / και δε θα πάψου­ με / μέχρι που όλη η φτώχεια / η πορνεία και η εκμετάλλευση / να σαρωθεί». J. Gorman, Banner Bright, ό.π., σ. 130. 40. Ι . Ε. Grabar, κ.ά., Istoriya Russkogo Isskusstva, ό.π., εικόνα χι, σ. 431.

ΑΝΔΡΑΣ ΚΑΙ ΓΥΝΑΙΚΑ

153

ναικών, γεγονός που είχε βαθιές επιπτώσεις στους κοινωνικούς και έμ­ φυλους ρόλους και τις συμβάσεις των δύο φύλων.41 Από την άλλη, στην όλο και πιο συνηθισμένη κατάσταση του εργάτη που δουλεύει για λογαριασμό ενός εργοδότη μέσα σε έναν χώρο εργα­ σίας που ανήκει στον εργοδότη, σπίτι και δουλειά είναι διαχωρισμένα. Κανονικά, ο άνδρας ήταν αυτός που έπρεπε να φύγει κάθε μέρα για το μεροκάματο, και η γυναίκα αυτή που έμενε σπίτι. Κανονικά, οι γυναί­ κες, αν εργάζονταν ποτέ εκτός σπιτιού, το έκαναν μόνο πριν από το γά­ μο ή μετά απ' αυτόν, ως χήρες ή χωρισμένες, ή όταν ο σύζυγος ήταν ανί­ κανος να κερδίσει αρκετά για να συντηρήσει γυναίκα και οικογένεια, και στην περίπτωση αυτή μάλλον μόνο για όσο διάστημα ήταν ανίκανος. Και αντιστρόφως, μια απασχόληση στην οποία ένας ενήλικος άνδρας δεν μπορούσε να κερδίσει ένα οικογενειακό εισόδημα, εθεωρείτο -αυτονόη­ τα- κακοπληρωμένη . Ήταν λοιπόν φυσικό το εργατικό κίνημα να έχει την τάση να υπολογίζει τον επιθυμητό κατώτατο μισθό βάσει ενός μόνο (στην πράξη αρσενικού) «κουβαλητή» της οικογένειας, και να θεωρεί την ερ­ γαζόμενη σύζυγο ως σύμπτωμα μιας ανεπιθύμητης οικονομικής κατάστα­ σης. Και πράγματι, η κατάσταση ήταν συχνά ανεπιθύμητη, και πάρα πολλές παντρεμένες γυναίκες αναγκάζονταν να δουλεύουν για κάποιο μισθό ή το αντίστοιχό του, αν κι ένα μεγάλο ποσοστό απ' αυτές το έκα­ ναν μέσα στο σπίτι, δηλαδή έξω από την ακτίνα δράσης των εργατικών κινημάτων. 42 Επιπλέον, ακόμα και σε βιομηχανικούς κλάδους στους ο ­ ποίους ήταν καθιερωμένο ν α δουλεύουν παντρεμένες γυναίκες -όπως στην υφαντουργία του Lancashire-, η έκταση του φαινομένου ίσως να μεγαλοποιείται. Στο B lackbum το 38% των παντρεμένων και χήρων γυ­ ναικών εργαζόταν έμμισθα το 1938, όμως στο Bolton μόνο το 15%. 43 Με δυο λόγια, οι συνηθισμένες γυναίκες από τη στιγμή που παντρεύ­ ονταν προτιμούσαν να σταματούν να εργάζονται έμμισθα εκτός σπιτιού . Η Βρετανία, όπου τ ο 1911 μόνο τ ο 11% των έμμισθα εργαζομένων γυ­ ναικών είχαν συζύγους και μόνο το 10% των παντρεμένων γυναικών ερ­ γάζονταν, αποτελούσε ίσως μια ακραία περίπτωση' αλλά ακόμα και στη Γερμανία (1907), όπου το 30% των έμμισθα εργαζομένων γυναικών είχαν συζύγους, η διαφορά ανάμεσα στα δύο φύλα ήταν έκδηλη. Για κάθε μία 41. Peter Kriedte - Hans Medick - Jίirgen Schlumbohm, Industrialisierung υοτ der Industrialiserung, Gottingen 1977, κεφ. 2-3. 42. Έτσι στη Γαλλία, το 56% όλων των γυναικών που απασχολούνταν στη βιομηχανία το 1906 δούλευαν στην υφαντουργία, η οποία επίσης απασχολούσε το 50% των γυναικών στη βελγική βιομηχανία (1890), το 25% στη γερμανική (1907), και το 36% στη βρετανική βιομηχανία ( 1891). Peter Ν. Stearns, Lives ο/ Labour: Work ίπ α Maturing Industrial Society, Λονδίνο 1975, παράρτημα 111, σ. 365. 43. D.C. Marsh, The Changing Social Structure ο/ England and Wales, 1871-1961, αναθεωρη­ μένη έκδοση, Λονδίνο 1965, σ. 129.

1 54

Η ΡΙΖΟΣΠΑΣΤιΚΗ ΠΑΡΑΔΟΣΗ

σύζυγο που δούλευε έμμισθα στις ηλικίες ανάμεσα στα είκοσι πέντε και στα σαράντα, υπήρχαν τέσσερις εργαζόμενοι σύζυγοι.44 Η θέση της πα­ ντρεμένης γυναίκας δεν είχε ακόμα μεταβληθεί ουσιαστικά από την τά­ ση -που παρατηρείται μάλλον μετά το 1900- των γυναικών να μπαίνουν στη βιομηχανία σε μεγαλύτερους αριθμούς, και από την αυξανόμενη ποικιλία απασχολήσεων και Ψυχαγωγικών δραστηριοτήτων για τα ανύ­ παντρα κορίτσια.45 «Η τάση να αποκτήσει ένας μεγαλύτερος αριθμός γυναικών μια συγκεκριμένη απασχόληση, δεν είχε ακόμα σταθεροποιηθεί στο γύρισμα του αιώνα». 46 Αυτό αξίζει να το τονίσουμε, μια που μερι­ κές φεμινίστριες ιστορικοί επιχείρησαν, για λόγους δύσκολο να κατανοη ­ θούν, να το αρνηθούν. Η εκβιομηχάνιση του δέκατου ένατου αιώνα (σε αντίθεση με την εκβιομηχάνιση του εικοστού αιώνα) έτεινε να καταστή­ σει το γάμο και την οικογένεια ως τη βασική σταδιοδρομία για τη γυναί­ κα της εργατικής τάξης που δεν ήταν υποχρεωμένη, λόγω απόλυτης φτώχειας, να κάνει κι άλλη δουλειά.47 Στο βαθμό που η γυναίκα δούλευε έμμισθα πριν το γάμο, έβλεπε τη μισθωτή εργασία σαν μια προσωρινή, αν και σίγουρα επιθυμητή, φάση της ζωής της. Από τη στιγμή που πα­ ντρευόταν, ανήκε πλέον στο προλεταριάτο όχι σαν εργάτρια αλλά σαν σύζυγος, μητέρα και νοικοκυρά εργατών. Πολιτικά, η προβιομηχανική πάλη των φτωχών όχι μόνο πρόσφερε στις γυναίκες έναν ευρύ χώρο συμμετοχής δίπλα στους άνδρες -κανένα φύλο δεν είχε πολιτικά δικαιώματα, όπως δικαίωμα Ψήφου-, αλλά από μερι­ κές απόψεις τους έδινε και έναν ειδικό και ηγετικό ρόλο. Η πιο συνηθι­ σμένη μορφή πάλης ήταν η διεκδίκηση κοινωνικής δικαιοσύνης, δηλαδή η υπεράσπιση αυτού που ο Ε . Ρ. Thompson έχει ονομάσει «ηθική οικονο­ μία του πλήθους», μέσα από την άμεση δράση για έλεγχο των τιμών . 48 Σ' αυτή τη μορφή δράσης, που μπορούσε να είναι πολιτικά αποφασιστική 44. W. Woytinsky, Die WeJt in ZαhJen, τόμο 2, Βερολίνο 1926. σ. 76' Gertraud Wolf, Der Frαuenerwerb in den HαuptkuJturstααten, Μόναχο 1916, σ. 251. 45. Peter Ν. Stearns στο Martha J. Vicinus (επιμ.), Suffer αnd Βε StiJ: Women in the Victorian Age, ΒΙοοmίngtοn-Λονδίνο 1973. σ. 118. 46. D.C. Marsh. The Chαnging SociaJ Structure . . ., ό.π., σ. 129. 47. Το πρόβλημα που θίγεται εδώ παρουσιάζεται θαυμάσια στο Louise Α. ΤίΙΙΥ - Joan W. Scott. Women, Work and FαmiJy. Νέα Υόρκη 1978, ιδίως κεφ. 8 και σ. 228-229. Αυτή η ε­ ξαιρετική διαπραγμάτευση επιβεβαιώνει την παρούσα ανάλυση. ειδικά στο βαθμό που το­ ποθετεί την εμφάνιση αυτής της φάσης της οικονομίας, όταν «η νέα οργάνωση της βιο­ μηχανίας απαιτούσε κυρίως μια ανδρική εργατική δύναμη» και όταν «στη διάρκεια του μεγαλύτερου μέρους της συζυγικής της ζωής μια γυναίκα υπηρετούσε την οικογένειά της ως ειδική στην ανατροφή των παιδιών και στις καταναλωτικές δραστηριότητες», στην πε­ ρίοδο ακριβώς που το μαζικό εργατικό κίνημα αναδυόταν στις βιομηχανικά προηγμένες χώρες. 48. Ε.Ρ. Thompson. «The Moral Economy of the English Crowd ίπ the Eighteenth Century», Past and Present, τχ. 50 (1971).

ΑΝΔΡΑΣ ΚΑΙ ΓΥΝΑΙΚΑ

155

-ας θυμΎJθOύμε ΤΎJν πορεία των γυναικών στις Βερσαλλίες το 1789-, οι γυναίκες όχι μόνο έμπαιναν μπροστά, αλλά και ήταν αναμενόμενο να το κάνουν. Όπως σωστά αναφέρει ΎJ Luisa Accati : «σε πολλές περιπτώσεις (θα έλεγα μάλιστα σχεδόν σε όλες) οι γυναίκες έχουν τον αποφασιστικό ρόλο, είτε γιατί αυτές είναι που θα πάρουν ην πρωτοβουλία είτε γιατί αποτελούν ένα πολύ μεγάλο μέρος του πλήθους».49 Δεν είναι ανάγΚΎJ να αναφερθούμε εδώ σΤΎJ γνωστή ΠΡOβΙOμΎJχανική πρακτική κατά ΤΎJν οποία οι εξεγερθέντες άνδρες αναλαμβάνουν δράσΎJ μεταμφιεσμένοι σε γυναί­ κες, όπως στις λεγόμενες ταραχές ης Ρεβέκκας σην Ουαλλία (1843). Ακόμα περισσότερο, ΎJ τυπική επανάστασΎJ των πόλεων κατά ΤΎJV προ­ βιoμΎJχανική εποχή δεν ήταν προλεταριακή, αλλά πλΎJβ ειακή. Μέσα στον menu peuple, ένα κοινωνικά ετερόκλψο σύνολο που το συνέδεε ΎJ κοινή ταπεινή του θέσΎJ και όχι επαγγελματικά ή ταξικά κριτήρια, οι γυναίκες μπορούσαν να διαδραματίσουν πολιτικό ρόλο, αρκεί μόνο να έβγαιναν στο δρόμο . Μπορούσαν να βOΎJθήσoυν στο στήσιμο οδοφραγμάτων, και το έκαναν. Μπορούσαν να παρασταθούν σ' αυτούς που πολεμούσαν στα οδοφράγματα. Μπορούσαν ακόμα να πολεμήσουν και οι ίδιες ή να φέ­ ρουν όπλα. Οι γυναίκες υπάρχουν επίσΎJς και σην εικόνα ης σύγχρoνΎJς «λαϊκής επανάστασΎJς» σε μια μεγάλΎJ μΎJ-β ιoμΎJχανική μψρόπoλΎJ, όπως μπορεί να βεβαιώσει όποιος θυμάται τις σΚΎJνές στους δρόμους ΤΎJς Αβά­ νας μετά το θρίαμβο του Φ ιντέλ Κάστρο. Από ην άλλΎJ, οι ειδικές μορφές πάλΎJς του προλεταριάτου, το σωμα­ τείο και ΎJ απεργία, σε μεγάλο βαθμό τις απέκλειαν ή μείωναν τον ορατό τους ρόλο ως ενεργές συμμετέχουσες, εκτός από λίγους βιoμΎJχανικoύς κλάδους οι οποίοι παρουσίαζαν μεγάλΎJ συγκέντρωσΎJ γυναικείας εργα­ σίας. Έτσι το 1896, ο συνολικός αριθμός των γυναικών στα βρετανικά συνδικάτα (εξαιρουμένων των δασκάλων) ήταν 142.000 ή γύρω στο 8%, αλλά το 60% αυτών βρισκόταν σΤΎJν πολύ καλά oργανωμένΎJ βαμβακουρ­ γία. Το 1910 ήταν περίπου το 10%, αλλά παρότι υπήρξε κάποια ανά­ πτυξΎJ στο συνδικαλισμό των λευκών κολάρων και των υπαλλήλων κατα­ σΤΎJμάτων, ο κύριος όγκος ΤΎJς επέκτασΎJς σΤΎJ βιoμΎJχανία εξακολουθούσε να βρίσκεται σην κλωστοϋφαντουργία. 50 Αλλού ο ρόλος τους ήταν πράγ­ ματι αποφασιστικός, αλλά διακριτός, ακόμα και σε μικρά κέντρα βΙOμΎJ­ χανίας και ορυχείων, όπου κατοικία, εργασία και κοινόητα ήταν αδιαχώ­ ριστα. Παρότι σ' αυτά τα μέΡΎJ ο ρόλος τους στις απεργίες ήταν δΎJμόσΙOς, ορατός και καθοριστικός, δεν ήταν, ωστόσο, αυτές που απεργούσαν. 49. L. Levi Accati, «Vive le roi sans taille et sans gabelle: una discussione sulle rivolte contadine», Quaderni Storici, Σεπτέμβριος-Δεκέμβριος 1972, σ. 1078, Το σχόλιο του Heine για τον Ντελακρουά αντανακλά το ρόλο των γυναικών της αγοράς. 50, Η.Α. Clegg - Alan Fox - A.F. Thompson, Α History ΟΙ British Trade Unions since 1889, τόμο 1, Οξφόρδη 1964, σ. 469-470.

Η ΡΙΖΟΣΠΑΣΤιΚΗ ΠΑΡΑΔΟΣΗ

Επιπλέον, εκεί όπου η δουλειά των ανδρών και η δουλειά των γυναι­ κών δεν �ταν τόσο διαχωρισμένη και διακριτ� ώστε να μην τίθεται ζ�τη­ μα ανάμειξης, η συν�θης στάση των ανδρών συνδικαλιστών απέναντι στις γυναίκες που �θελαν να εισέλθουν στην απασχόλησ� τους �ταν, σύμφωνα με τα λόγια των S. και Β . Webb, «δυσφορία και βδελυγμία».51 Ο λόγος �ταν απλός: εφόσον οι μισθοί τους �ταν τόσο πολύ χαμηλότε ­ ροι, αντιπροσώπευαν μια απειλ� για τ α μισθολόγια και τις συνθ�κες ερ­ γασίας των ανδρών. Ήταν -για να παραθέσω και πάλι τους Webb- «ως τάξη, οι μεγαλύτεροι εχθροί του βιοτικού επιπέδου του τεχνίτη», αν και βέβαια η στάση των ανδρών επηρεαζόταν πολύ και από αυτό που σ�με­ ρα θα ονομάζαμε « σεξισμό», παρά την αυξανόμενη επίδραση των αρι­ στερών ιδεών:52 «ο αξιoπρεπ�ς τεχνίτης τρέφει μια ενστικτώδη απέχθεια για την αδιάκριτη ανάμειξη ανδρών και γυναικών στην καθημεριν� συ­ ναναστρoφ�, είτε μέσα στο χώρο εργασίας είτε σ' ένα κλαμπ ».53 Έτσι, η ΠOλιτικ� όλων των συνδικάτων που �ταν σε θέση να το κάνουν, �ταν να αποκλείουν τις γυναίκες από τη δουλειά τους, ενώ ακόμα και τα συνδι­ κάτα που δεν �ταν σε θέση να το κάνουν (για παράδειγμα οι υφαντουρ­ γοΟ, προσπαθούσαν να διαχωρίζονται τα δύο φύλα �, τουλάχιστον, να α­ ποφεύγεται οι γυναίκες και τα κορίτσια να δουλεύουν «σε συνάφεια με τους άνδρες, ειδικά όταν είχαν στο παρελθόν συναναστραφεί με άλλες γυναίκες εργάτριες». 54 Έτσι λοιπόν, ο συνδυασμός του φόβου του οικο ­ νομικού ανταγωνισμού των εργατριών και της υπεράσπισης της «ηθικ�ς» κρατούσαν τις γυναίκες εκτός των ορίων του εργατικού κιν�ματoς, αν ε ­ ξαιρέσουμε το συμβατικό ρόλο που έπαιζαν ω ς μέλη της οικογένειας. Το παράδοξο με το εργατικό κίνημα είναι λοιπόν, ότι ενώ προωθούσε μια ιδεολογία ισότητας και χειραφέτησης των φύλων, στην πράξη απο­ θάρρυνε την κoιν� συμμετoχ� ανδρών και γυναικών στις εργατικές διαδι­ κασίες. Για τη μειοψηφία των χειραφετημένων γυναικών όλων των τάξε­ ων, περιλαμβανομένων των εργατριών, παρείχε τις καλύτερες ευκαιρίες για να αναπτυχθούν ως άνθρωποι, και μάλιστα ως ηγετικές και δημόσιες μορφές. Ίσως μάλιστα να �ταν το μόνο περLβάλλoν στο δέκατο ένατο αι­ ώνα που τους έδινε τέτοιες δυνατότητες. Και δεν πρέπει να υποτιμούμε την επίδραση που είχε πάνω στη μέση γυναίκα της εργατικ�ς τάξης, α­ κόμα και την παντρεμένη, ένα κίνημα που μιλούσε για γυναικεία απε ­ λευθέρωση. Σε αντίθεση με τα «προοδευτικά» μικροαστικά κιν�ματα τα οποία, όπως οι γάλλοι ριζοσπάστες σοσιαλιστές, σχεδόν επιδεικνύανε με καμάρι τον ανδρικό τους σωβινισμό, το σοσιαλιστικό εργατικό κίνημα 51. S. και Β. Webb, Industrial Democracy, Λονδίνο 1897, 52. Στο ίδιο, σ. 497. 53 . Στο ίδιο, σ. 496-497. 54. Στο ίδιο, σ. 497.

σ.

496.

ΑΝΔΡΑΣ ΚΑΙ ΓΥΝΑΙΚΑ

157

προσπαθούσε να ξεπεράσει τις τάσεις, μέσα στο προλεταριάτο και αλ­ λού, που προάσπιζαν ην ανισότητα των φύλων, έστω κι αν δεν το πετύ­ χαινε όσο θα ήθελε. 55 Ε ίναι ενδεικτικό ότι το σημαντικότερο έργο του χαρισματικού ηγέτη των γερμανών σοσιαλιστών, του Αύγουστου Μπέ­ μπελ -και μακράν το πιο δημοφιλές έργο σοσιαλιστικής προπαγάνδας στη Γερμανία εκείνη την περίοδο-, ήταν το βιβλίο του Γυναίκα και Σο­ σιαλισμός.56 Την ίδια στιγμή όμως, το εργατικό κίνημα ασυναίσθητα έ ­ σφιγγε τ α δεσμά που κρατούσαν την πλειονότητα των (μη έμμισθων) παντρεμένων γυναικών της εργατικής τάξης στον επιβεβλημένο και υπο­ τακτικό κοινωνικό τους ρόλο. Και όσο πιο ισχυρό γινόταν ως μαζικό κί­ νημα τόσο πιο αποτελεσματική γινόταν και αυτή η τροχοπέδη στην απε­ λευθερωτική θεωρία και πρακτική του, μέχρι τουλάχιστον την εποχή που οι οικονομικές αλλαγές κατέστρεψαν τη βιομηχανική φάση του έμφυλου καταμερισμού εργασίας του δέκατου ένατου αιώνα. Υπό μία έννοια λοι­ πόν, η εικονογραφία του κινήματος αντανακλά την ασυνείδητη ενίσχυση του έμφυλου καταμερισμού εργασίας. Παρά και ενάντια στις συνειδητές προθέσεις του κινήματος, η εικόνα του εξέφραζε τη βαθιά « αρρενωπό­ τητα» της πρωταρχικής μορφής προλεταριακής πάλης πριν το 1914, δη­ λαδή της συνδικαλιστικής πάλης. Μπορεί τώρα να αποσαφηνιστεί το γιατί, παραδόξως, η ιστορική με­ τάβαση από μια εποχή πληβειακών και δημοκρατικών κινημάτων σε μια εποχή προλεταριακών-σοσιαλιστικών κινημάτων οδήγησε εικονογραφικά σε μια υποβάθμιση του ρόλου της γυναίκας. Υπάρχει, ωστόσο, κι ένας άλλος παράγοντας που ενίσχυσε την «ανδροποίηση » του κινήματος: η παρακμή του κλασικού προβιομηχανικού χιλιασμού. Πρόκειται για μια ακόμα πιο παρακινδυνευμένη υπόθεση και την αναφέρω με πολλές επι­ φυλάξεις. Όπως είπα ήδη, στην εικονογραφία της Αριστεράς η γυναικεία μορφή προβαλλόταν περισσότερο ως μια εικόνα της ουτοπίας: η θεά της ελευ­ θερίας, το σύμβολο της νίκης, η μορφή που έδειχνε προς την τέλεια κοι­ νωνία του μέλλοντος. Και πράγματι, οι ιδεατές εικόνες της σοσιαλιστι­ κής ουτοπίας ήταν εικόνες φύσης, γονιμότητας, ανάπτυξης, ανθοφορίας, όπου ταίριαζαν γυναικείες μεταφορές:

Les generations ecloses Verront fleurir leurs bebes roses Comme eglantiers en Floreal 55. Βλ. Jean Touchard, La Gauche en France depIIis 1900, Παρίσι 1977. σ. 113. 56. Ο φεμινισμός του Μπέμπελ ίσως να συνδέεται με τον ενθουσιασμό του για τον Φουριέ, για τον οποίο έγραΨε επίσης ένα βιβλίο. Πρέπει ακόμα να αναφέρουμε το έργο του Φρίντριχ Ένγκελς, Η καταγωγή της οικογένειας, που άσκησε μεγάλη επίδραση.

Η ΡΙΖΟΣΠΑΣΤΙΚΗ ΠΑΡΑΔΟΣΗ

Ce sera Ιa saison des roses . . . Voila ι 'avenir social. Ε. Pottier57 (ΟΙ γενιές που μπουμπουκιάζουν

Θα δουν τα ροδαλά μωρά τους ν ' ανθίζουν Σαν αΥριοτριανταφυλλιές την Ά. νοιξη Θα 'ναι η εποχή των ρόδων. . . Ιδού το μέλλον της κοινωνίας). ο Eugene Pottier, ο φουριεριστής που έγραψε τη Διεθνή, είναι γεμάτος με εικόνες θηλυκότητας, ακόμα και με την κυριολεκτική έννοια του μη ­ τρικού στήθους:

pour tes enfants Iongtemps sevres reprends le r6le du mamelle «L Άge d 'Or» Ah, chassons-la. Dans ΙΌr des bles Mere apparais, les seins gonflees α nos phalanges collectives «La Fille du Thermidor» Du sein de Ιa nourrice, il coule ce beau jour Une inondation d 'existence et d 'amour. Tout est fecondite, tout pullule et foisonne «Abondance» Nature . . . Τοί q u i gonfles ton sein Pour Ιa famille entiere «La Cremaillere » (Στα παιδιά σου, που 'ναι καιρό στερημένα Δώσε και πάλι το μαστό σου. «Η Χρυσή Εποχή» Μες τα χρυσά στάχυα Φανερώσου μητέρα, με τα στήθη γεμάτα Για τις συλλογικές μας φάλαγγες. «Η κόρη του Θερμιδώρ» Α πό το στήθος της τροφού πηγάζει αυτή την όμορφη μέρα Μια πλημμύρα ζωής και έρωτα. 57. Eugene Pottier, Οeιιvres completes, επιμέλεια Pierre Brochon, Παρίσι 1966.

ΑΝΔΡΑΣ ΚΑΙ ΓΥΝΑΙΚΑ

1 59

Τα πάντα είναι γονιμότητα, όλα πολλαπλασιάζονται και αφθονούν. «Αφθονία» Φύση . . . Εσύ που φουσκώνεις το στήθος σου Για όλη την οικογένειά σου . . . « Η Γιορτή ») Το ίδω κάνει, με έναν όχι τόσο νατουραλιστικό τρόπο, και ο Walter Crane, ο οποίος ήταν, όπως είδαμε, αυτός που σε μεγάλο βαθμό εισήγα­ γε τα μοτίβα της σοσιαλιστικής εικονογραφίας στη Βρετανία από τη δε­ καετία του 1880 και μετέπειτα. Ήταν εικόνες άνοιξης και λουλουδιών, θερισμού (όπως στον πολύ γνωστό Θρίαμβο της Εργασίας που σχεδίασε το 1891 για την πρωτομαγιάτικη διαδήλωση), κοριτσιών με ανάλαφρα α­ νεμίζοντα ρούχα και φρυγικούς σκούφους. 58 Η Δήμητρα ήταν η θεά του κομμουνισμού . 59 Δεν είναι παράξενο ότι η φάση της σοσιαλιστικής ιδεολογίας που ε ­ μποτίστηκε περισσότερο από τ ο φεμινισμό, και αυτή που είχε τ η μεγα­ λύτερη τάση να αποδώσει στις γυναίκες έναν ουσιαστικό, μερικές φορές μάλιστα κυρίαρχο, ρόλο ήταν η ρομαντική -ουτοπιστική εποχή πριν το 1848. Σ' αυτή την περίοδο, βέβαια, σχεδόν δεν μπορούμε να κάνουμε λόγο για σοσιαλιστικό «κίνημα», αλλά μόνο για μικρές και ανοργάνωτες ομάδες. Επιπλέον, σ' αυτές τις ομάδες ο πραγματικός αριθμός και ο ρό­ λος των γυναικών ήταν πολύ μικρότερος απ' ό,τι στα χρόνια της μη -ου ­ τοπιστικής Δεύτερης Διεθνούς. Στη Βρετανία του Οουενισμού και του Χαρτισμού δεν υπάρχει τίποτε που να μπορεί να συγκριθεί με το ρόλο των γυναικών ως συγγραφέων, ομιλητριών και ηγετών κατά τις δεκαε­ τίες του 1880 και 1890, όχι μόνο στα μεσοαστικά περιβάλλοντα της Φα­ β ιανής Εταιρείας, αλλά στην πολύ πιο εργατική ατμόσφαιρα του Ανε­ ξάρτητου Εργατικού Κόμματος (ILP), για να μην αναφέρουμε μορφές σαν την Ελεωνόρα Μαρξ στο συνδικαλιστικό κίνημα. Επιπλέον, οι γυναί­ κες που έγιναν τότε διάσημες, όπως η Beatrice Webb και η Ρόζα Λούξε ­ μπουργκ, δεν έφτιαξαν τη φήμη τους πάνω στο γεγονός ότι ήταν γυναί58. J. Gorman, Bαnner Bright, ό.π., σ. 126. 59. Η εικόνα της ουτοπίας μετατοπιζόταν όλο και περισσότερο από μια εικόνα βασι­ σμένη στη φυσική γονιμότητα σε μια εικόνα βασισμένη στην τεχνολογική και επιστημονική παραγωγικότητα. Και οι δύο ήταν σαφώς παρούσες στον ουτοπικό σοσιαλισμό - βλ. το ποίημα του Pottier, L Άge d 'Or, που παρατίθεται πιο πάνω: " Oh nations, plus de torpeur. / Mille reseaux vous ont nouees. / I;electricite, la vapeur / sont vos servants devoues» , κλπ. (Ω, έθνη ξυπνήστε απ' το λήθαργο! / Έχετε τυλιχτεί με χίλια δίκτυα. / Ο ηλεκτρισμός, ο α­ τμός είναι πιστοί σας υπηρέτες). Ωστόσο, εικονογραφικά η φύση/γονιμότητα επικράτησαν επί της τεχνολογίας, τουλάχιστον μέχρι το 1917.

1 60

Η ΡIΖΟΣΠΑΣΤιΚΗ ΠΑΡΑΔΟΣΗ

κες, αλλά στο ότι ήταν ως άτομα ξεχωριστές, ανεξαρτήτως του φύλου τους. Παρ' όλα αυτά, ο ρόλος της γυναικείας χεφαφέτησης στη σοσιαλι­ στική ιδεολογία ποτέ δεν ήταν τόσο εμφανής και κεντρικός όσο την πε­ ρίοδο του «ουτοπικού σοσιαλισμού ». Αυτό οφείλεται εν μέρει στον καθοριστικό ρόλο που ο σοσιαλισμός αυτής της περιόδου τους απέδιδε στο γκρέμισμα της παραδοσιακής οι­ κογένειας,60 έναν ρόλο που είναι ακόμα πολύ εμφανής στο Κομμουνιστι­ κό Μανιφέστο. Η οικογένεια αντιμετωπίζεται σαν ένα σπίτι-φυλακή όχι μόνο για τις γυναίκες, που σε γενικές γραμμές δεν ήταν πολύ δραστή­ ριες πολιτικά και μάλλον ούτε πολύ ενθουσιώδεις υποστηρικτές της κα­ τάργησης του γάμου, αλλά και για τους νέους, που ελκύονταν πολύ πε­ ρισσότερο από τις επαναστατικές ιδεολογίες. Επιπλέον, όπως έχει πα­ ρατηρήσει σωστά ο J . F. C . Ηarήsοn, ακόμα και άμεσα εμπεφικά αν το έ ­ βλεπαν, οι νέοι προλετάριοι θα οδηγούνταν στο συμπέρασμα, ότι «τα κακοφτιαγμένα μικρά σπίτια τους δρούσαν πολύ περιοριστικά και ε­ γκλωβιστικά, κι ότι στα πλαίσια μιας κοινότητας θα είχαν τα μέσα να το σπάσουν αυτό: « έχουμε τη δυνατότητα να ζήσουμε σε παλάτια όπως οι πλούσιοι [ ... ] "αρκεί να υιοθετήσουμε την αρχή της σύμπραξης, την πα­ τριαρχική αρχή των μεγάλων οικογενειών, όπως αυτή του Αβραάμ" ». 6 1 Η καταναλωτική κοινωνία, σε συνδυασμό -παραδόξως- με την αντικατά­ σταση της αλληλοβοήθειας από την κρατική πρόνοια, ήταν εκείνη που υπονόμευσε αυτή την κριτική του ιδιωτικού νοικοκυριού της πυρηνικής οικογένειας. Ο ουτοπικός σοσιαλισμός απέδιδε όμως στη γυναίκα κι έναν άλλο ρό­ λο, που βασικά ήταν παρόμοιος με το ρόλο της γυναίκας στα χιλιαστικά θρησκευτικά κινήματα με τα οποία οι ουτοπιστές είχαν πολλά κοινά ση ­ μεία. Εδώ οι γυναίκες δεν ήταν μόνο -ίσως ούτε πρωταρχικά- ίσες, ήταν ανώτερες. Ο ειδικός τους ρόλος ήταν αυτός των προφητών, όπως η Joan­ na Southcott που ίδρυσε ένα χιλιαστικό κίνημα που άσκησε μεγάλη επφ­ ροή στις αρχές του δέκατου ένατου αιώνα στην Αγγλία ή η «femme ­ mere-messie » (γυναίκα-μητέρα-μεσσίας) της θρησκείας του Σαινσιμονι­ σμού. 62 Αυτός ο ρόλος πρόσφερε σ' έναν μικρό αριθμό γυναικών και ευ­ καφίες για μια δημόσια καριέρα μέσα σ' έναν ανδρικό κόσμο. Μπορού­ με να αναφέρουμε τις γυναίκες που ίδρυσαν τα κινήματα της Χριστιανι­ κής Επιστήμης και της Θεοσοφίας. Ωστόσο, η τάση των σοσιαλιστικών και εργατικών κινημάτων να ξεκόψουν από το χιλιασμό και να υιοθετή ­ σουν μια ορθολογική θεωρία και οργάνωση (τον « επιστημονικό σοσιαλι60. J.F.C. Harrison, Robert Owen and the Owenites in Britain and America: The Ques t for the New Moral World, Λονδίνο 1969, σ. 58-62. 61 . Στο ίδιο, σ. 60-61 . 62. Στο ίδιο, σ. 98, 102, 1 2 1 , για τη συχνότητα των θηλυκών μεσσιών αυτή τηll περίοδο.

ΑΝΔΡΑΣ ΚΑΙ ΓΥΝΑΙΚΑ

161

σμό») καθιστούσε αυτόν τον κοινωνικό ρόλο των γυναικών όλο και πιο περιθωριακό. Ικανές γυναίκες, που είχαν ταλέντο σ' αυτόν το ρόλο, σπρώ­ χτηκαν έξω από το κέντρο του κινήματος σε περιθωριακές θρησκείες, οι οποίες Ί'ους παρείχαν μεγαλύτερο πεδίο δράσης. Έτσι, η Annie Besant, κοσμική και σοσιαλίστρια, βρήκε τον προορισμό της και το μεγαλύτερο πολιτικό της ρόλο μετά το 1890 ως μεγάλη ιέρεια της Θεοσοφίας και -μέσω της Θεοσοφίας- ως εμπνεύστρια του ινδικού εθνικοαπελευθερωτι­ κού κινήματος. Ό ,τι απέμεινε από τον ουτοπικό/μεσσιανικό ρόλο των γυναικών στο σοσιαλισμό, ήταν η εικόνα της γυναίκας ως έμπνευσης και συμβόλου για έναν καλύτερο κόσμο. Παραδόξως όμως, αυτή η εικόνα από μόνη της δε διέφερε σχεδόν σε τίποτε από «το αιώνιο θηλυκό που μας υψώνει στα ουράνια » (<
Η ΡΙΖΟΣΠΑΣΤΙΚΗ ΠΑΡΑΔΟΣΗ

νες, αν και ο προμηθε'ίκός άνδρας που κραδαίνει το σφυρί επιβίωσε πε­ ρισσότερο ως προσωποποίηση του κινήματος και της πάλης. Η εικονο­ γραφία του κινήματος από το Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο, ας πούμε, και μετά δεν είναι παραδοσιακή . Δε διαθέτουμε ακόμα τα αναλυτικά εργαλεία να την ερμηνεύσουμε, να κάνουμε για παράδειγμα συμβολικές αναγνώσεις του κυριότερου σύγχρονου εικονογραφικού μέσου, που είναι δήθεν ρεαλιστικό, της φωτογραφίας και του κινηματογράφου. Η εικονογραφία δεν μπορεί λοιπόν να φωτίσει σήμερα τις σχέσεις αν­ δρών-γυναικών στο σοσιαλιστικό κίνημα των μέσων του εικοστού αιώνα, με τον τρόπο που μπορεί να το κάνει για το δέκατο ένατο αιώνα. Μπο­ ρούμε, όμως, να κάνουμε μια τελευταία υπόθεση σε σχέση με την ανδρι­ κή εικόνα. Η εικόνα αυτή, όπως ήδη είπαμε, είναι από ορισμένες από ­ Ψεις παράδοξη, μια που δεν εξιδανικεύει τόσο τον εργάτη όσο την κα­ θαρή μυ'ίκή προσπάθεια' όχι την ε υφυΤα , την ειδίκευση και την εμπειρία, αλλά την κτηνώδη δύναμη - ακόμα και, όπως στον περίφημο σιδηρουργό του Meunier, μια σωματική προσπάθεια που ουσιαστικά αποκλείει και ε ­ ξουθενώνει τ ο μυαλό. Μπορεί κανείς ν α επισημάνει καλλιτεχνικούς λόγους αυτού του φαινομένου. Όπως λέει ο Brandt, στον Meunier, «το προλετα­ ριάτο μεταμορφώνεται σε έλληνα αθλητή »,63 και γι' αυτή τη μορφή της εξι­ δανίκευσης η έκφραση της ευφυ'ιας δεν ταιριάζει. Μπορεί κανείς να δει και ιστορικούς λόγους γι' αυτό. Η περίοδος 1870-1914 ήταν πάνω απ' όλα μια περίοδος στην οποία η β ιομηχανία στηριζόταν σε μια μαζική εισροή ανειδίκευτης, αλλά σωματικά δυνατής εργασίας, που έπρεπε να φέρει εις πέρας το πολύ μεγάλο ποσοστό αποειδικευμένων και έντασης εργα­ σίας καθηκόντων, μια περίοδος όπου το δραματικό περιβάλλον του σκο ­ ταδιού, της φλόγας και του καπνού συμβόλιζε την επανάσταση στην ι ­ κανότητα του ανθρώπου ν α παράγει μέσω της ατμοκίνητης βιομηχανίας. Όμως, όπως γνωρίζουμε, ο κύριος όγκος των αγωνιστών του οργανω­ μένου εργατικού κινήματος αυτής της περιόδου αποτελείτο ουσιαστικά, αν αφήσουμε κατά μέρος την ομολογουμένως σημαντική στρατιά των ανθρακωρύχων, από ειδικευμένους άνδρες. Πώς εξηγείται το ότι μια ει­ κόνα που παραβλέπει κάθε γνώρισμα του είδους της εργασίας που κά­ νουν αυτοί, καθιερώθηκε ως η έκφραση της εργατικής τάξης; Μπορούμε να προτείνουμε τρεις εξηγήσεις. Η πρώτη, που είναι ίσως η πιο πειστική από Ψυχολογική άποΨη, είναι ότι για τους περισσότερους εργάτες, ανε� ξαρτήτως ειδίκευσης, το κριτήριο του ανήκειν στην τάξη ήταν ακριβώς η εκτέλεση χειρωνακτικής, σωματικής εργασίας. Τα αυθεντικό εργατικό κί­ νημα είχε ouvrieriste [εργατίστικα] ένστικτα: μια απέχθεια προς όσους δε λερώνανε τα χέρια τους. Αυτό αντιπροσωπεύει η εικόνα. Η δεύτερη 63. J. Brandt, Schaffende Arbeit . . , ό.π., .

σ.

269.

ΑΝΔΡΑΣ ΚΑ! ΓΥΝΑΙΚΑ

είναι ότι το κίνημα ήθελε ακριβώς να τονίσει τον ενωτικό του χαρακτή ­ ρα. Περιελάμ βανε όλους τους προλετάριους, όχι μόνο τους τυπογρά­ φους, τους ειδικευμένους μηχανικούς και ανάλογες ειδικότητες. Η τρίτη, που μάλλον επικράτησε κατά την περίοδο της Τρίτης Διεθνούς, ήταν πω ς, υπό μία έννοια, ο σχετικά ανειδίκευτος εργάτης, ο καθαρά χειρώ­ νακτας δουλευτής, ο ανθρακω ρύχος ή ο λιμενεργάτης εθεωρείτο πιο ε ­ παναστάτης, μια που δεν ανήκε στην εργατική αριστοκρατία που είχε τάσεις προς το ρεφορμισμό και τη σοσιαλδημοκρατία. Αντιπροσώπευε «τις μάζες» προς τις οποίες απευθύνονταν οι επαναστάτες πάνω από τα κεφάλια των σοσιαλδημοκρατών. Η εικόνα ήταν αληθινή στο βαθμό που αντιπροσώπευε τη θεμελιώδη διάκριση ανάμεσα σε χειρ ωνακτική και μη ­ χειρ ωνακτική εργασία · ήταν έμπνευση στο βαθμό που σήμαινε ένα πρό­ γραμμα ή μια στρατηγική . Το πόσο ρεαλιστική ήταν από αυτή τη δεύτε ­ ρη άποψη, αυτό είναι ένα ζήτημα που ξεφεύγει από τα όρια αυτού εδώ του άρθρου. Έχει ω στόσο μια σημασία το ότι, ω ς εικόνα, παρέλειπε πολλά γνω ρίσματα που χαρακτήριζαν περισσότερο την εργατική τάξη και το κίνημά της.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΟΓΔΟΟ

Η ΓΕΝΝΗΣΗ ΜΙΑΣ ΓΙΟΡΤΗΣ: Η ΠΡΩΤΟΜΑΓΙΑ

Αυτό το κείμεΥΟ, αρχικά, ήταν μια ομιλία που δόθηκε με την ευκαιρία των εκατό χρό­ νων της σοσιαλιστικής Πρωτομαγιάς, το 1990, στο σιιεεη Mary al1d WestfieId ColIege του Πα νεπιστημίου του Λονδίνου, ως η πρώτη διάλεξη S.T. Bil1doff, στη μ νήμη ενός ε­ πιφαΥούς μέλους του Ιστορικού Τμήματος του Κολεγίου. Δημοσιεύτηκε αυτοτελώς α­ πό το Κολέγιο και ακολούθως ως συμβολή στον τόμο: Chris WrigIey - John Shepherd (ε­ πψ.), Οη the Move: Essays ίη Labour and Transport History Presented Ιο P hilip Bagwel1, ΛονδίΥΟ και Rio Grande 1994.1

Το 1990 ο Michael Ignatieff, γράφοντας στον Observer για το Πάσχα,2 πα­ ρατηρούσε πως οι «εκκοσμικευμένες κοινωνίες ποτέ δεν κατάφεραν να προσφέρουν υποκατάστατα των θρησκευτικών τελετουργιών ». Και επι­ σήμανε ότι η Γαλλική Επανάσταση «μπορεί να έκανε τους υπηκόους πο­ λίτες, μπορεί να έβαλε το liberte, egalite, fratemite πάνω από την πόρτα όλων των σχολείων, μπορεί να έκλεισε τα μοναστήρια, αλλά πέρα από την 14η Ιουλίου δεν επέφερε κάποιο ρήγμα στο χριστιανικό εορτολό­ γιο ». Το αντικείμενό μου αποτελεί ίσως το μοναδικό αδιαμφισβήτητο ρήγμα που επέφερε ένα κοσμικό κίνημα στο χριστιανικό ή σε κάποιο άλ­ λο επίσημο εορτολόγιο, μια γιορτή που έχει καθιερωθεί όχι σε μία ή σε δύο χώρες, αλλά, το 1990, επισήμως σε 107 κράτη . Και το σημαντικότε­ ρο, είναι μια επέτειος που δεν την καθιέρωσε η εξουσία κυβερνήσεων ή κατακτητών, αλλά ένα καθόλα ανεπίσημο κίνημα φτωχών ανδρών και γυναικών. Μ ιλώ για την Πρωτομαγιά, την παγκόσμια μέρα του κινήμα­ τος της εργατικής τάξης, τα εκατό χρόνια της οποίας γιορτάσαμε το 1990, μιας που καθιερώθηκε το 1890. Το σωστό θα ήταν να πω «θα έπρεπε να τα γιορτάσουμε», αφού, ε­ κτός από τους ιστορικούς, δεν υπήρξε μεγάλο ενδιαφέρον για την επέ­ τειο, ούτε ακόμα και απ' αυτά τα σοσιαλιστικά κόμματα που είναι οι α­ πευθείας απόγονοι εκείνων που στο ιδρυτικό συνέδριο αυτού που θα γι­ νόταν η Δεύτερη Διεθνής, το 1889 κάλεσαν σε μια ταυτόχρονη διεθνή διαδήλωση των εργαζομένων για την 1η Μα'ίου του 1890 με αίτημα έναν 1. Για μια πλήρη βιβλιογραφία βλ. Α. Panaccione, «Ι 100 anni del 10 maggio nella storiografia», στο Α. Panaccione (επιμ.), Ι Iuoghi e ί soggetti del 10 maggio, Βενετία 1990. 2. Michael Ignatieff, «Easter Has Become Chocolate Sunday», Observer, 15 Απριλίου 1990.

Η ΓΕΝΝΗΣΗ ΜΙΑΣ Γ10ΡΤΗΣ

νόμο που να περιορίζει την εργάσιμη ημέρα σε οκτω ωρες. Κι αυτό ι­ σχύει και για κόμματα που αντιπροσωπεύονταν στα συνέδρια του 1889 και βρίσκονται ακόμα εν ζωή. Τα κόμματα αυτά της Δεύτερης Διεθνούς ή οι σημερινοί απόγονοί τους είναι κυβέρνηση ή αξιωματική αντιπολίτευ­ ση σε όλες σχεδόν τις χώρες της Ευρώπης, δυτικά αυτού που μέχρι πρό­ σφατα αυτοπροσδιοριζόταν ως « υπαρκτός σοσιαλισμός ». Θα περίμενε κανείς απ' αυτά να επιδείξουν μια μεγαλύτερη υπερηφάνεια ή, έστω, έ­ να μεγαλύτερο ενδιαφέρον για το παρελθόν τους. Η μεγαλύτερη πολιτική αντίδραση στη Βρετανία για τον εορτασμό των εκατό χρόνων της Πρωτομαγιάς προήλθε από τον Sir John Hackett, έναν πρώην στρατηγό και, λυπάμαι που το λέω, πρώην πρόεδρο ενός Κολεγίου του Πανεπιστημίου του Λονδίνου, ο οποίος πρότεινε την κατάργηση της Πρωτομαγιάς, την οποία φαίνεται ότι θεωρεί κάτι σαν σοβιετική εφεύρε­ ση . Ε ίχε τη γνώμη ότι δεν πρέπει να επιβιώσει της κατάρρευσης του πα­ γκόσμιου κομμουνισμού. Ωστόσο, οι καταβολές της καθιέρωσης της Γιορ­ τής του Μάη της Ευρωπα'Cκής Κοινότητας βρίσκονται στους αντίποδες του μπολσεβικισμού ή ακόμα και της σοσιαλδημοκρατίας. Ανάγονται στους α­ ντισοσιαλιστές πολιτικούς οι οποίοι, αναγνωρίζοντας το πόσο βαθιές ρί­ ζες είχε αποκτήσει η Πρωτομαγιά μέσα στις εργατικές τάξεις των δυτι­ κών χωρών, θέλησαν να αντισταθμίσουν την έλξη των εργατικών και σο ­ σιαλιστικών κινημάτων οικειοποιούμενοι τη γιορτή τους και μετατρέπο ­ ντάς την σε κάτι διαφορετικό. Παραθέτω μια γαλλική κοινοβουλευτική πρόταση του Απριλίου του 1920, που υποστήριξαν 4 1 βουλευτές τους ο ­ ποίους τους ένωνε μόνο τ ο γεγονός ότι δεν ήταν σοσιαλιστές: « Η γιορτή δε θα πρέπει να περιέχει κανένα στοιχείο φθόνου και μί­ σους [κωδική λέξη για την ταξική πάλη] . Όλες οι τάξεις, αν μπορούμε να πούμε ότι εξακολουθούν να υπάρχουν τάξεις, και όλες οι παραγω ­ γικές δραστηριότητες του έθνους πρέπει να συναδελφωθούν, εμπνεό­ μενες από μια κοινή ιδέα και ένα κοινό ιδανικό ».3 Αυτοί που, πριν από την Ευρωπα'Cκή Κοινότητα, προχώρησαν περισ­ σότερο στην οικειοποίηση της Πρωτομαγιάς ήταν η άκρα Δεξιά, όχι η Αρι­ στερά. Η κυβέρνηση του Χίτλερ ήταν η πρώτη, μετά τη Σοβ ιετική, που ανακήρυξε την Πρώτη Μα'ιου σε επίσημη Εθνική Μ έρα της Εργασίας.4 Η 3. Maurice Dommanget. Histoire du Premier Μaί, Παρίσι 1953, σ. 350-351. Το βιβλίο του Dommanget, ένα από τα λίγα που ασχολούνται με το θέμα πριν τα τέλη της δεκαετίας

του 1970, εξακολουθεί να είναι σημαντικό, του λείπει όμως η ισχυρή εικονογραφική κα­ τεύθυνση της πιο πρόσφατης βιβλιογραφίας. 4. Πρβλ. Helmut Hartwig, «Plaketten zum 1. Mai 1934-39», Aesthetik und Kommunikation, τόμο 7, τχ. 26 ( 1976), σ. 56-59' Α. Riosa (επψ.), Le metamorfosi del 10 maggio, Βενετία 1990, περιλαμβάνει δοκίμια για τις ιταλικές, ναζιστικές και σαλαζαρικές προσπάθειες οικειοποί­ ησης της Πρωτομαγιάς.

166

Η ΡΙΖΟΣΠΑΣΤΙΚΗ ΠΑΡΑΔΟΣΗ

κυβέρνηση του Βισύ του Πεταίν ανακήρυξε την Πρώτη Μα'ίου σε Γιορτή της Εργασίας και της Ομόνοιας και λέγεται ότι σ' αυτό εμπνεύστηκε α­ πό την Πρωτομαγιά των Φαλαγγιτών της φρανκικής Ισπανίας, την οποία ο Πεταίν είχε θαυμάσει ως πρεσβευτής. 5 Και βέβαια, την εποχή που η Ευρωπα'ική Ο ικονομική Κοινότητα έκανε την Πρωτομαγιά δημόσια αρ­ γία, ήταν ένα σώμα που δεν αποτελείτο -παρά την αντίθετη άποψη της κας Θάτσερ- από σοσιαλιστικές, αλλά κυρίως από αντισοσιαλιστικές κυ ­ βερνήσεις. Οι επίσημες Πρωτομαγιές στη Δύση αποτελούσαν αναγνώρι­ ση της ανάγκης για έναν συμβιβασμό με την παράδοση των ανεπίσημων Πρωτομαγιών και την απόσπασή τους από τα εργατικά κινήματα, από την ταξική συνείδηση και την ταξική πάλη. Πώς έγινε όμως και αυτή η παράδοση ισχυροποιήθηκε τόσο πολύ, που ακόμα και οι εχθροί της να σκεφτούν πως πρέπει να την υιοθετήσουν, την ώρα μάλιστα που, όπως ο Χίτλερ, ο Φράνκο και ο Πεταίν, διέλυαν το εργατικό κίνημα; Το εκπληκτικό σε σχέση με την εξέλιξη αυτού του θεσμού είναι ότι αυτή έγινε δίχως πρόθεση και σχέδιο. Από την άποψη αυτή δεν πρόκει­ ται τόσο για μια « επινοημένη παράδοση », αλλά για μια παράδοση που ξεφύτρωσε ξαφνικά. Η άμεση προέλευση της Πρωτομαγιάς δε χωρά αμ­ φισβητήσεις. Ήταν μια απόφαση που πέρασε στο ένα από τα δύο αντα­ γωνιστικά ιδρυτικά συνέδρια της Διεθνούς -στο μαρξιστικό- στο Παρίσι τον Ιούλιο του 1889, στα εκατό χρόνια από τη Γαλλική Επανάσταση . Η απόφαση αυτή καλούσε σε μια διεθνή εργατική διαδήλωση την ίδια μέ­ ρα, με αίτημα την διά νόμου καθιέρωση του οχτάωρου, στις κατά τό ­ πους δημόσιες και άλλες αρχές. Και επειδή η Αμερικανική Ομοσπονδία Εργασίας είχε αποφασίσει ήδη να κάνει μια τέτοια διαδήλωση την 1 η Μα'ίου του 1 890, η μέρα αυτή επιλέχθηκε και για τη διεθνή διαδήλωση . Η ειρωνεία είναι ότι στις ίδιες τις ΗΠΑ η Πρωτομαγιά ποτέ δεν καθιερώ­ θηκε όπως αλλού, έστω κι αν αυτό οφείλεται στο ότι υπήρχε ήδη μια ε ­ πίσημη δημόσια εργατική αργία, η Ημέρα της Εργασίας, την πρώτη Κυ ­ ριακή του Σεπτέμβρη. Οι ιστορικοί έχουν βέβαια ερευνήσει το ιστορικό αυτής της απόφασης, και το πως συνδέεται με την προηγηθείσα πάλη για την καθιέρωση του οχτάωρου στις ΗΠΑ και αλλού, αλλά αυτά τα ζητήματα δε μας αφορούν εδώ . Αυτό που μας ενδιαφέρει είναι το κατά πόσον αυτό που προέβλε­ πε η απόφαση διέφερε από αυτό που τελικά έγινε. Ας σημειώσουμε τρία πράγματα σε σχέση με την αρχική απόφαση: Πρώτον, το κάλεσμα ήταν για μία και μοναδική διεθνή διαδήλωση. Πουθενά δε φαίνεται ότι αυτή θα επαναλαμβανόταν, πόσο μάλλον ότι θα γινόταν ένα τακτικό ε­ τήσιο γεγονός. Δεύτερον, δεν υπάρχει καμία υπόνοια ότι θα ήταν μια ι5. Maurice Dommanget. Histoire du Premier Μaί, ό.π.

.

σ.

301

χ.ε.

Η ΓΕΝΝΗΣΗ ΜΙΑΣ rιOPTHΣ

διαίτερα εορταστική ή τελετουργική μέρα, αν και τα εργατικά κινήματα σε όλες τις χώρες αναλάμβαναν να «πραγματοποιήσουν τη διαδήλωση κατά τον τρόπο που επιβάλει η κατάσταση της χώρας τους». Αυτό, βέ­ βαια, ήταν μια διέξοδος που άφηνε η απόφαση για το Γερμανικό Σο­ σιαλδημοκρατικό Κόμμα, το οποίο τότε βρισκόταν ακόμα στην παρανο­ μία, σύμφωνα με τον αντισοσιαλιστικό νόμο του Βίσμαρκ. Τρίτον, δεν υ ­ πάρχει καμία ένδειξη, ότι αυτή η απόφαση θεωρήθηκε τότε ιδιαίτερα σημαντική . Αντιθέτως, ο Τύπος της εποχής ίσα που την αναφέρει και, με μία εξαίρεση (παραδόξως μια αστική εφημερίδα), δίχως να αναφέρει την προτεινόμενη ημέρα.6 Ακόμα και ο επίσημος Απολογισμός του Συνεδρί­ ου που εκδόθηκε από το Γερμανικό Σοσιαλδημοκρατικό Κόμμα, απλώς αναφέρει αυτούς που την πρότειναν και το κείμενο της απόφασης δ ίχως κανένα σχόλιο ή κάτι που να δείχνει ότι επρόκειτο για ένα σημαντικό θέμα. Εν ολίγοις, όπως θα θυμόταν λίγα χρόνια αργότερα ο Edouard Vaillant, ένας από τους πιο επιφανείς και πολιτικά ευαίσθητους αντιπρο­ σώπους στο Συνέδριο: « Ποιος μπορούσε να προβλέΨει [ . . ] τη γρήγορη ανάδυση της Πρωτομαγιάς ; » . 7 Η ταχεία ανάδυση και θεσμοποίησή της οφείλεται σίγουρα στην εκ­ πληκτική επιτυχία των πρωτομαγιάτικων διαδηλώσεων του 1 890, τουλά­ χιστον στις χώρες της Ευρώπης δυτικά της ρωσικής αυτοκρατορίας και των Βαλκανίων.8 Οι σοσιαλιστές είχαν επιλέξει την κατάλληλη στιγμή για να ιδρύσουν ή, αν προτιμάτε, να ανασυστήσουν μια Διεθνή. Η πρώτη Πρωτομαγιά συνέπιπτε με μια θριαμβευτική άνοδο της ισχύος και της αυτοπεποίθησης της εργατικής τάξης σε πολλές χώρες. Αναφέρω μόνο δύο γνωστά παραδείγματα: την έκρηξη του Νέου Συνδικαλισμού στη Βρετανία που ακολούθησε την απεργία των λιμενεργατών του 1 8 89, και τη νίκη των σοσιαλιστών στη Γερμανία, όταν το Reichstag αρνήθηκε τον Ιανουάριο του 1 890 να διατηρήσει την αντισοσιαλιστική νομοθεσία του Βίσμαρκ, με αποτέλεσμα έναν μήνα αργότερα το Γερμανικό Σοσιαλδημο­ κρατικό Κόμμα να διπλασιάσει τις Ψήφους του στις γενικές εκλογές και να πάρει ένα ποσοστό γύρω στο 20% . Το να πετύχουν οι μαζικές διαδη ­ λώσεις σε μια τέτοια συγκυρία δεν ήταν δύσκολο, αφού οι ακτιβιστές και οι αγωνιστές έβαζαν την Ψυχή τους σ' αυτές, ενώ οι μάζες των α­ πλών εργατών ενώνονταν μαζί τους για να διατρανώσουν μια αίσθηση νίκης, δύναμης και ελπίδας. .

6. Στο {διο, σ. 100-101. 7. Στο {δια, σ. 102. 8. Η πληρέστερη διεθνής διαπραγμάτευση είναι: Andrea Panaccione (επψ. ), The Memory ο/ May Day: An Iconographic History ο/ the Origin and ImpJanting ο/ α Workers ' HoJiday, Βενετία 1989. Για την πρώτη Πρωτομαγιά βλ. του ίδιου, Un giorno perchIi. Cent'anni di storia internazionaJe deJ 10 maggio, Ρώμη 1990, χεφ. 4.

168

Η ΡΙΖΟΣΠΑΣΤιΚΗ ΠΑΡΑΔΟΣΗ

Παρ ' όλα αυτά, η έκταση της συμμετοχής των εργατών σ' αυτές τις συγκεντρώσεις εξέπληξε ακόμα και τους διοργανωτές τους, και ιδιαίτε­ ρα οι 300. 000 που γέμισαν το Hyde Park του Λονδίνου, κάνοντας, για πρώτη και τελευταία φορά, τη μεγαλύτερη συγκέντρωση της ημέρας. Γιατί, ενώ όλα τα σοσιαλιστικά κόμματα και οργανώσεις είχαν φυσικά διοργανώσει συγκεντρώσεις, μόνο μερικά απ' αυτά είχαν συνειδητοποιή­ σει τη δυναμική τους και είχαν βάλει από την αρχή όλες τους τις δυνά­ μεις. Το Αυστριακό Σοσιαλδημοκρατικό Κόμμα αποτελούσε εξαίρεση στο πόσο γρήγορα αντιλήφθηκε το κλίμα, με αποτέλεσμα, όπως θα πα­ ρατηρούσε ο Φρίντριχ Ένγκελς λίγες εβδομάδες αργότερα, « σ' όλη την Ευρώπη ήταν η Αυστρία, και στην Αυστρία η Βιέννη, που γιόρτασε την ημέρα αυτή με τον πιο λαμπρό και κατάλληλο τρόπο».9 Πραγματικά, σε πολλές χώρες τα τοπικά κόμματα και κινήματα δε ρί­ χτηκαν ολόΨυχα στην προετοιμασία της Πρωτομαγιάς, εξαιτίας, όπως συμβαίνει συχνά στην πολιτική, ιδεολογικών διαφωνιών και διασπάσεων σχετικά με την ορθή μορφή ή μορφές αυτών των διαδηλώσεων -θα επι­ στρέΨουμε σ' αυτό το ζήτημα αργότερα- ή εξαιτίας καθαρής διστακτι­ κότητας. Απέναντι σε μια εξαιρετικά νευρική, σε μερικές περιπτώσεις α­ κόμα και υστερική, αντίδραση εκ μέρους των κυβερνήσεων, της αστικής κοινής γνώμης και των εργοδοτών που απειλούσαν με αστυνομική κατα­ στολή και ποινικοποίηση των διαδηλώσεων, οι υπεύθυνοι σοσιαλιστές η­ γέτες συχνά προτίμησαν να αποφύγουν υπερβολικά προκλητικές μορφές αντιπαράθεσης. Αυτό ίσχυε ιδιαίτερα για τη Γερμανία, όπου είχε μόλις ανασταλεί η απαγόρευση του κόμματος ύστερα από έντεκα χρόνια πα­ ρανομίας. «Εχουμε κάθε λόγο να κρατήσουμε τις μάζες υπό έλεγχο στη διαδήλωση της Πρωτομαγιάς», έγραφε ο ηγέτης του κόμματος Αύγου­ στος Μπέμπελ στον Ένγκελς. « Πρέπει να αποφύγουμε τις συγκρού­ σεις ». Κι ο Ένγκελς συμφώνησε.1Ο Το κρίσιμο ερώτημα ήταν το αν θα έπρεπε να ζητήσουν από τους ερ­ γάτες να διαδηλώσουν σε ώρα εργασίας, δηλαδή να απεργήσουν, γιατί το 1 890 η Πρωτομαγιά έπεφτε Τετάρτη . Τα διστακτικά κόμματα και τα ισχυρά και εδραιωμένα συνδικάτα δεν έβλεπαν το λόγο να θέσουν σε κίνδυνο τα ίδια και τα μέλη τους για να κάνουν μια συμβολική πράξη εκτός κι αν συνειδητά ήθελαν να ξεκινήσουν ένα κίνημα στη β ιομηχανία, όπως ήταν το σχέδιο της Αμερικανικής Ομοσπονδίας Εργασίας. Προτι­ μούσαν λοιπόν να κάνουν τη διαδήλωση την πρώτη Κυριακή του Μάη και όχι την πρώτη μέρα του μήνα. Αυτή ήταν και παρέμεινε η επιλογή των Βρετανών, και γι' αυτό η μεγαλειώδης πρώτη Πρωτομαγιά έγινε 9. Karl Marx - Friedrich Engels, Werke, τόμο 22, Βερολίνο 1963,

σ.

60.

10. Dieter Fricke,KIeine Geschichte des Ersten Μaί, Φρανχφούρτη 1980,

σ.

30-31.

169

Η ΓΕΝΝΗΣΗ ΜΙΑΣ ΓΙΟΡΤΗΣ

στις 4 Μαίου. Αυτή ήταν όμως και η προτίμηση του γερμανικού κόμμα­ τος, αν κι εκεί, σε αντίθεση με τη Βρετανία, στην πράξη επικράτησε η 1η ΜαΙου. Το ζήτημα έμελλε πράγματι να συζητηθεί στο Διεθνές Σοσια­ λιστικό Συνέδριο των Βρυξελλών το 189 1 , στο οποίο οι Βρετανοί και οι Γερμανοί διαφώνησαν γι' αυτό το ζήτημα με τους Γάλλους και τους Αυ­ στριακούς, και μειοΨήφησαν.!! Και αυτό το θέμα, όπως και τόσες άλλες πλευρές της Πρωτομαγιάς, ήταν ένα τυχαίο υποπρο'r:όν της διεθνούς επι­ λογής της ημέρας. Η αρχική απόφαση δε μιλούσε για σταμάτημα της δουλειάς. Το πρόβλημα προέκυΨε απλά επειδή η πρώτη Πρωτομαγιά έ ­ πεφτε μέσα στην εβδομάδα, όπως ανακάλυψαν αμέσως, και αναγκαστι­ κά, όλοι όσοι οργάνωναν τη διαδήλωση . Η σύνεση υπαγόρευε διαφορετική τακτική . Αλλά εκείνο που δημιούρ­ γησε τελικά την Πρωτομαγιά, ήταν ακριβώς η προτίμηση του συμβολι­ σμού έναντι της ρεαλιστικής λογικής. Ήταν αυτή η πράξη του συμβολι­ κού σταματήματος της δουλειάς που έκανε την Πρωτομαγιά κάτι περισ­ σότερο από μια ακόμα διαδήλωση ή έστω μια επέτειο. Και γι' αυτό στις χώρες όπου τα κόμματα, ακόμα και ενάντια στα διστακτικά συνδικάτα, επέμειναν στη συμβολική απεργία, η Πρωτομαγιά έγινε πραγματικά ένα σημαντικό κομμάτι της ζωής της εργατικής τάξης και της εργατικής ταυ­ τότητας, πράγμα που ποτέ δεν έγινε στη Βρετανία, παρά το λαμπρό της ξεκίνημα. Κι αυτό γιατί η αποχή από την εργασία σε μια εργάσιμη μέρα αποτελούσε τόσο μια επιβεβαίωση της δύναμης της εργατικής τάξης -την πεμπτουσία μάλιστα της επιβεβαίωσης αυτής της δύναμης- όσο και την ουσία της ελευθερίας: να μην είναι αναγκασμένος κανείς να πάει να Ψοφήσει στη δουλειά, αλλά να κάνει ό,τι θέλει μαζί με την οικογένεια ή τους φίλους του . Αποτελούσε λοιπόν ταυτόχρονα τόσο μια κίνηση ταξι­ κής επιβεβαίωσης και ταξικής πάλης όσο και μια γιορτή: ένα είδος πρό ­ γευσης της καλύτερης ζωής που θα ερχόταν μετά την απελευθέρωση της εργασίας. Και, βέβαια, μέσα στη συγκυρία του 1890 ήταν μια γιορτή της νίκης, ο γύρος του θριάμβου του νικητή μέσα στο στάδιο . Ιδωμένη μέσα απ' αυτό το πρίσμα, η Πρωτομαγιά έφερε μέσα της ένα πλούσιο φορτίο συγκίνησης και ελπίδας. Αυτό το γεγονός είχε συνειδητοποιήσει και ο Β ίκτωρ Άντλερ όταν, σε αντίθεση με τις συμβουλές του Γερμανικού Σοσιαλδημοκρατικού Κόμμα­ τος, επέμενε ότι το Αυστριακό Κόμμα έπρεπε να προκαλέσει αυτήν α­ κριβώς τη σύγκρουση που ήθελε να αποφύγει ο Μπέμπελ. Όπως και ο Μπέμπελ, έβλεπε αυτό το κλίμα ευφορίας, μαζικού προσηλυτισμού, σχε­ δόν μεσσιανικής προσμονής που σάρωνε τις εργατικές τάξεις. «Οι εκλο­ γές άλλαξαν τα μυαλά των λιγότερο πολιτικοποιημένων (geschuIt) μα11. Maurice Dommanget, Histoire du Premier Μαί, ό.π.,

σ.

156.

Η ΡΙΖΟΣΠΑΣΤιΚΗ ΠΑΡΑΔΟΣΗ

ζών. Πιστεύουν ότι αρκεί μόνο να θέλουν κάτι και όλα μπορούν να επι­ τευχθούν», έλεγε ο Μπέμπελ,12 Σε αντίθεση όμως με τον Μπέμπελ, ο Άντλερ χρειαζόταν ακόμα να επιστρατεύσει αυτά τα αισθήματα για να οικοδομήσει ένα μαζικό κόμμα μέσα από έναν συνδυασμό ακτιβισμών και ανερχόμενης μαζικής υποστήριξης. Επιπλέον, σε αντίθεση με τους Γερμανούς, οι Αυστριακοί δεν Ψήφιζαν ακόμα. Η ισχύς του κινήματος δεν μπορούσε επομένως να επιδειχθεί εκλογικά. Αλλά και οι Σκανδινα­ βοί είχαν συνείδηση των δυνατοτήτων κινητοποίησης που πρόσφερε η ά­ μεση δράση όταν, μετά την πρώτη Πρωτομαγιά, Ψήφισαν υπέρ της επα­ νάληΨης της διαδήλωσης το 1 89 1 , « ειδικά αν συνδυαστεί με μια παύση της εργασίας και όχι με απλές εκφράσεις γνώμης».13 Η ίδια η Διεθνής υιοθέτησε αυτή την άποΨη και το 1 89 1 Ψήφισε (ενάντια όπως είδαμε στους βρετανούς και γερμανούς αντιπροσώπους) να γίνει η διαδήλωση την Πρώτη MιiΙOυ και να «σταματήσει η δουλειά, εκτός κι αν κάτι τέ­ τοιο είναι αδύνατο ». 14 Αυτό δε σήμαινε ότι το διεθνές κίνημα καλούσε σε μια κανονική γενική απεργία, γιατί, παρά τις απεριόριστες προσδοκίες της στιγμής, οι οργα­ νωμένοι εργάτες είχαν στην πράξη συνείδηση τόσο της δύναμής τους όσο και της αδυναμίας τους. Το αν ο κόσμος έπρεπε να απεργήσει την Πρω ­ τομαγιά ή το αν θα μπορούσε να παραιτηθεί από ένα μεροκάματο χάριν της διαδήλωσης, ήταν ζητήματα που συζητούνταν εκτενώς στις παμπ και στα μπαρ του προλεταριακού Αμβούργου, σύμφωνα με μυστικούς αστυ­ νομικούς που είχε στείλει η Γερουσία για να κρυφακούσουν τις συζητή ­ σεις των εργατών σ' αυτή τ η μαζικά «κόκκινη » πόλη . 15 Ήταν αυτονόητο, ότι πολλοί εργάτες, ακόμα κι αν θέλανε, δε θα μπορούσαν να αφήσουν τις δουλειές τους. Έτσι, οι σιδηροδρομικοί έστειλαν ένα τηλεγράφημα στην πρωτομαγιάτικη συγκέντρωση της Κοπενχάγης που διαβάστηκε κάτω από ζητωκραυγές: «Μια που δεν μπορούμε να είμαστε παρόντες στη συγκέντρωση εξαιτίας των πιέσεων που ασκούνται από την εξουσία, θέλουμε να εκφράσουμε την πλήρη υποστήριξή μας στο αίτημα του 0χτάωρου » . 16 Ωστόσο, στις περιπτώσεις που οι εργοδότες γνώριζαν ότι οι εργάτες ήταν δυνατοί και αποφασισμένοι, συχνά αποδέχονταν σιωπηρά μια μέρα άδεια. Αυτό συνέβαινε κατά κόρον στην Αυστρία. Έτσι, παρά τις σαφείς οδηγίες του Υπουργείου των Εσωτερικών ότι απαγορεύονται οι πορείες και οι παύσεις εργασίας, και παρά την επίσημη απόφαση των 12. Dieter Fricke, ΚIeine GeschichIe des ErsIen Μαί, ό.π. ,

σ.

30.

13. Maurice Dommanget, Histoire du Premier Μαί, ό.π.,

σ.

136.

14. Στο ίδιο,

σ.

156.

15. R. Eνans (επψ.), Kneipengesprache im Kaiserreich. Stimmungsberichte der Hamburger

Politischen Polizei, 1892- 1914, Reinbek 1989, σ. 20,253-257. 16. Α. Panaccione (επψ.), The Memory... , ό.π., σ. 247.

Η ΓΕΝΝΗΣΗ ΜJΑΣ rιOP1ΉΣ

εργοδοτών να μη θεωρήσουν την Πρωτομαγιά ως αργία -και μερικές φο­ ρές μάλιστα να κάνουν αντί αυτής την παραμονή της Πρωτομαγιάς αρ­ γία-, η Κρατική Βιομηχανία Όπλων στο Στάγιερ της Άνω Αυστρίας έμει­ νε κλειστή την Πρωτομαγιά του 1 890 και όλες τις επόμενες χρονιές. 1 7 Όπως και ν α 'χει, αρκετοί εργάτες απείχαν από τις εργασίες τους σ ε αρ­ κετές χώρες, ώστε να είναι ορατό ένα κίνημα σταματήματος της εργα­ σίας. Στην Κοπενχάγη μάλιστα, περίπου το 40% των εργατών της πόλης συμμετείχαν στη διαδήλωση του 1890.18 Δεδομένης αυτής της αξιοσημείωτης, και συχνά αναπάντεχης, επιτυ­ χίας της πρώτης Πρωτομαγιάς, ήταν φυσικό να ζητηθεί η επανάληψή της. Όπως είδαμε ήδη, τα ενωμένα σκανδιναβικά κινήματα το ζήτησαν το καλοκαίρι του 1890, το ίδιο και οι Ισπανοί. Στο τέλος του χρόνου εί­ χαν ακολουθήσει τα περισσότερα ευρωπα'ίκά κόμματα. Το να καθιερω ­ θεί η μέρα ως κανονική επέτειος ίσως να προτάθηκε πρώτα από τους α­ γωνιστές της Τουλούζης, που πήραν μια τέτοια απόφαση το 1890,19 πά­ ντως κανείς δεν εξεπλάγη όταν το Συνέδριο της Διεθνούς στις Βρυξέλλες το 1 891 αποφάσισε να γιορτάζεται η Πρωτομαγιά κάθε χρόνο. Το συνέ­ δριο επέμεινε, όπως είδαμε, ότι η Πρωτομαγιά πρέπει να γιορτάζεται με μια μοναδική διαδήλωση την πρώτη του μήνα, όποια μέρα και να 'πε­ φτε, για να δώσει έμφαση στον «πραγματικό της χαρακτήρα ως οικονο­ μικής διεκδίκησης του οχτάωρου και ως επιβεβαίωσης της ταξικής πά­ λης»,20 ενώ στο οχτάωρο πρόσθεσε και δύο άλλα αιτήματα: εργατική νο­ μοθεσία και πάλη ενάντια στον πόλεμο. Το σύνθημα υπέρ της ειρήνης, παρότι στο εξής κατέστη επίσημα κομμάτι της Πρωτομαγιάς, δεν ενσω­ ματώθηκε στη λαίκή πρωτομαγιάτικη παράδοση, παρά μόνο σαν κάτι που τόνιζε το διεθνιστικό χαρακτήρα της ημέρας. Εκτός όμως από τη συμπλήρωση του προγραμματικού περιεχομένου της διαδήλωσης, η από­ φαση περιείχε και μια άλλη καινοτομία: την αναγνώριζε επίσημα όχι μό­ νο ως πολιτική πράξη αλλά και ως γιορτή. Ούτε αυτό αποτελούσε τμήμα του αρχικού σχεδίου . Αντιθέτως, η α­ γωνιστική πτέρυγα του κινήματος καθώς και, περιττό να το πούμε, οι α­ ναρχικοί αντιδρούσαν με πάθος στην ιδέα των εορταστικών εκδηλώσεων για ιδεολογικούς λόγους. Η Πρωτομαγιά ήταν μέρα αγώνα. Αυτό που θα ήθελαν οι αναρχικοί, ήταν από μια ημέρα ανάπαυσης που είχε αποσπα­ στεί από τους καπιταλιστές, να διευρυνθεί σε μια μεγάλη γενική απερ­ γία που θα ανέτρεπε όλο το σύστημα. Όπως συμβαίνει πολύ συχνά, οι 17. Kurt Greussing (επψ.), Die Roten am Land. Arbeitsleben IJnd ArbeiterbeweglJng im . west1ichen Osterreich, Steyr 1989, σ. 58-59. 18. Υπολογισμένο από τον Α. Panaccione (επψ.), The Memory ... , ό.π. , σ. 247. 19. Maurice Dommanget, Histoire dlJ Premier Μaί, ό.π. , σ. 155. 20. Στο ίδιο, σ. 156.

Η ΡΙΖΟΣΠΑΣΤΙΚΗ ΠΑΡΑΔΟΣΗ

πιο άτεγκτοι επαναστάτες υιοθέτησαν μια ζoφερ� εικόνα της ταξικ�ς πάλης, που αποτυπώνεται και στην εικονογραφία των ασπρόμαυρων μα­ ζών που δε φωτίζονται παρά μόνο από τις κόκκινες σημαίες.21 Ο ι αναρ­ χικοί προτιμούσαν να βλέπουν την Πρωτομαγιά σαν ένα μνημόσυνο μαρ ­ τύρων -των μαρτύρων του Σικάγου το 1 8 86-, σαν «μια μέρα θλίψης και όχι γιoρτ�ς»,22 και στις χώρες που είχαν μεγάλη επφρo�, όπως στην Ισπανία, τη Νότιο Aμερικ� και την Ιταλία, η μαρτυρoλoγικ� πλευρά της Πρωτομαγιάς κυριάρχησε. Τα γλυκά και η μπύρα δεν �ταν μέσα στο ε ­ παναστατικό παιγνίδι. Πράγματι, όπως δείχνει μια πρόσφατη μελέτη για την αναρχικ� Πρωτομαγιά στη Βαρκελώνη, η άρνηση να αντιμετωπιστεί ως εργατικ� γιoρτ� � ακόμα και να ονομαστεί «Festa del Traball », �ταν ένα από τα κύρια χαρακτηριστικά της την επoχ� πριν τη Δημοκρατία.23 Στο διάβολο οι συμβολικές πράξεις: � η παγκόσμια επανάσταση � τίπο­ τα. Μ ερικοί αναρχικοί αρνούνταν ακόμα και να ενθαρρύνουν την πρωτο­ μαγιάτικη απεργία, επειδ� κάθε τι που δεν οδηγούσε πραγματικά στην επανάσταση, δεν μπορούσε να είναι τίποτε άλλο από μια ακόμη ρεφορ­ μιστικ� εκτρoπ� . Η γαλλικ� αναρχοσυνδικαλιστική Confederation Generale du Travail (CGT) δεν ενέδωσε στον εορταστικό χαρακτ�ρα της Πρωτομα­ γιάς παρά μόνο μετά τον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο.24 21 . Πρβλ. τη σύγκριση μεταξύ σοσιαλιστικής και κομμουνιστικής εικονογραφίας της Πρωτομαγιάς στη Γερμανία της Βαϊμάρης στο W.L. Guttsman, Workers' Culture in Weimar Germany: Between Tradition and Commitment, Νέα Υόρκη, Οξφόρδη και Μόναχο 1990, σ. 19891999. Το ωραιότερο παράδειγμα αυτού του χρωματικού μοτίβου που γνωρίζω. είναι η α­ χρονολόγητη La Manifestation του Th. Α. Steinlen (αρ. 314 στο Le Bel Heritage: Th. Α. Steinlen Retrospective, 1885- 1922, Montreuil 1 987). Για σύγκριση: μια πραγματική πρωτο­ μαγιάτικη εργατική διαδήλωση σε μια εποχή επαναστατικής πάλης, το έργο του Κουστό­ ντιεφ, «Διαδήλωση στο Εργοστάσιο Putilovskij για την Πρωτομαγιά του 1906», στον Α. Panaccione (επιμ.), The Memory ... , ό.π., σ. 530-531. Αν και είναι προφανώς επηρεασμένος από το μαυροκόκκινο μοτίβο, ο ζωγράφος απηχεί σαφώς την ευρύτερη χρωματική γκάμα τέτοιων περιπτώσεων στην πραγματική ζωή. Για άλλες συμβολές του καλλιτέχνη στη ριζο­ σπαστική εικονογραφία βλ. David King - Cathy Porter, Images ΟΙ Revolution: Graphic Art Irom 1905 Russia, Νέα Υόρκη 1983. 22. Lucίa Rivas Lara, « ΕΙ Primer de Maig a Catalunya, 1900- 1931 », LΆven�, Μάιος 1 988, σ. 9. Η ουσία του προέρχεται από το βιβλίο του ίδιου, Historia del 10 de mayo en Espana: desde 1900 hasta Ια 2α Republica, Μαδρίτη 1987, που αποτελεί την πληρέστερη δια­ πραγμάτευση του θέματος γι' αυτή τη χώρα. 23. Lucίa Rivas Lara, «ΕΙ Primer de Maig a Catalunya...», ό. π., passim. Βλ. επίσης της ίδιας, «RίtuaιiΖacίόn socialista del 10 de mayo. Fiesta, huelga, manίfestacίόn?», Historia CοntemΡοrάneα, Revista del Departamento de Historia CοntemΡοrάneα de Ια Universidad del Pais Vasco, τχ. 3 (1990). Οφείλω αυτή την αναφορά στον Paul Preston. 24. Για μια (αποτυχημένη) αναρχική απόπειρα να εξελιχθεί μια διαδήλωση σε επανά­ σταση, βλ. David Ballester - Manuel Vicente, « Ε Ι Primer de Maig a Barcelona. Vuit hores de treball, d'ίnstruccίό ί de descans», LΆvenς, Μάιος 1990, σ. 12-17: μια μελέτη της Πρω­ τομαγιάς σ' αυτή την πόλη . Για τη γαλλική CGT βλ. Maxime Leroy, La CoiιtIIme ouvriere,

Η ΓΕΝΝΗΣΗ ΜΙΑΣ ΓΙΟΡΤΗΣ

17 3

Οι ηγέτες της Δεύτερης Διεθνούς θα μπορούσαν, βέβαια, να ενθαρρύ­ νουν τη μετατροπή της Πρωτομαγιάς σε πανηγύρι, μια που σίγουρα ήθε­ λαν να αποφύγουν τις συγκρουσιακές τακτικές των αναρχικών και φυσικά ευνοούσαν την πλατύτερη δυνατή βάση των διαδηλώσεων. Σίγουρα όμως δεν είχαν αρχικά στο μυαλό τους την ιδέα μιας ταξικής γιορτής, που να είναι και ημέρα πάλης και ημέρα διασκέδασης. Πώς προέκυψε λοιπόν; Οπωσδήποτε, στην αρχή έπαιξε σημαντικό ρόλο η επιλογή της ημέ­ ρας. Ο ι γιορτές της Άνοιξης έχουν βαθιές ρίζες μέσα στον τελετουργικό κύκλο του έτους στο εύκρατο βόρειο ημισφαίριο, και μάλιστα ο ίδιος ο Μάιος συμβολίζει την αναγέννηση της φύσης. Στη Σουηδία, για παρά­ δειγμα, η Πρωτομαγιά είχε ήδη μια μακρά παράδοση ως δημόσια γιορ­ τή . 25 Αυτό, παρεμπιπτόντως, ήταν και ένα από τα προβλήματα του εορ­ τασμού των Πρωτομαγιών μέσα στο χειμώνα, στην κατά τα άλλα αγωνι­ στική Αυστραλία. Από το άφθονο εικονογραφικό και φιλολογικό υλικό που έχουμε στη διάθεσή μας τα τελευταία χρόνια,26 είναι προφανές ότι η φύση, τα φυτά και πάνω απ' όλα τα λουλούδια χρησιμοποιήθηκαν αυ­ θορμήτως και οικουμενικά ως σύμβολα της ημέρας. Στις πιο απλές α­ γροτικές συγκεντρώσεις, όπως στη συγκέντρωση του 1 890 σε ένα χωρίο της Στυρίας, δε βλέπουμε λάβαρα, αλλά λουλουδένιες επιγραφές με συνΠαρίσι 1913, τόμο 1, σ. 246, που σημειώνει ότι η CGT πήρε τη γιορτή από τους σοσιαλιστές μετά το 1904 «plus de fete du travail». Maurice Dommanget. Histoire du Premier Μaί. ό. π., σ. 334. 25. Για μια πολύ ενδιαφέρουσα αφήγηση (1) της μεταφοράς (την εποχή του Μεγάλου Πέτρου) της δυτικής γιορτής της Άνοιξης στη Ρωσία. μέσω του γε'ρμανικού προαστείου της Μόσχας. και (2) της συγχώνευσης αυτής της maevka με τις μικρές εργατικές σοσιαλ­ δημοκρατικές διαδηλώσεις της δεκαετίας του 1890. στις οποίες παρείχε κάλυψη. βλ. Vjaceslav Kolomiez. «Dalla storia del 10 maggio a Mosca tra la fine del ottocento e gli ίηίΖί del novecento: ί luoghi delle manifestazioni». στο Α. Panaccione (επιμ.). Ι luoghi e ί soggetti del 10 maggio. ό.π., σ. 105-122. ειδικά σ. 110-111 για τη χρήση της παρομοίωσης της Άνοι­ ξης σε ένα πολιτικό πλαίσιο. 26. Από αυτή τη βιβλιογραφία αξίζει να αναφερθούν: Andre Rossel. Premier mai: 90 ans de lutte populaire dans Ιε monde. Παρίσι 1977' Udo Achten, I/lustrierte Geschichte des Ersten Μaί, Obserhausen 1979' Udo Achten. Zum Lichte Empor: Maifestzeitungen der Sozial-demokratie. 1891-1914. Βερολίνο και Βόννη 1980' Sven Bodin - Carl-Adam Nycop. Forsta Μaί. 18901980, Στοκχόλμη 1980' Upp ιίlΙ kamp: Social-demokratins forsta majmiίrken. 1894-1986. Στοκ­ χόλμη 1986' U. Achten - Μ. Reichelt - R. Schultz (επιμ.). Mein Vaterland ist internαtionαl . Internαtionαle illustrierte Geschichte des ersten Maj von 1886 bis heute. Oberhausen 1986' Fondazione Giangiacomo Feltrinelli. Ogni anno un mαggio nuovo: ίl centenario del Primo Maggio. Μιλάνο 1988' Comune di Milano, Fondazione Giagiacomo Brodolini. Per ί cent'anni dellα festa del lαvoro, Μιλάνο 1988' Maurizio ΑηΙοηίοιi - Giovanna Ginex, 10 Mαggio. Repertorio dei numeri unici dαl 1890 aΙ 1924, Μιλάνο 1988. και. πάνω απ' όλα. Α. Panaccione (επιμ.). The Memory .... ό.π. Βλ. επίσης. σχετικά με την Ελβετία. Bildarchiv und Dokumentation zur Geschichte der Arbeiterbewegung. Ztirich, 1. Mai/1er mai: Μaρρε zur Geschichte des 1. Μaί in der Schweiz. Ζυρίχη 1989.

Η ΡΙΖΟΣΠΑΣΤΙΚΗ ΠΑΡΑΔΟΣΗ

θήματα, καθώς και μουσικούς.27 Μια γοητευτική φωτογραφία από μια μεταγενέστερη επαρχιώτικη Πρωτομαγιά, επίσης στην Αυστρία, δείχνει τους σοσιαλδημοκράτες εργάτες-ποδηλάτες, άνδρες και γυναίκες, να πα­ ρελαύνουν με λουλούδια τυλιγμένα στις ρόδες και τα τιμόνια των ποδη­ λάτων, και μ' ένα μικρό ανθοστόλιστο μαγιάτικο παιδί μέσα σε παιδικό καθισματάκι κρεμασμένο ανάμεσα σε δύο ποδήλατα .28 Άνθη περιβάλλουν αμέριμνα τα αυστηρά πορτρέτα των επτά αυστρια­ κών αντιπροσώπων στο Διεθνές Συνέδριο του 1 8 89, που μοιράζονταν στην πρώτη βιεννέζικη Πρωτομαγιά. Τα λουλούδια εισβάλουν ακόμα και μέσα στους αγωνιστικούς μύθους. Στη Γαλλία, η fusillade de F o urmies του 1 89 1 , με τους δέκα νεκρούς, συμβολίζεται στη νέα παράδοση από τη δεκαοχτάχρονη Μaήa Blondeau, που χόρεψε επικεφαλής 200 αγοριών και κοριτσιών, και κρατά ένα κλαδί ανθισμένης λευκαγκάθας, που της είχε δώσει ο αρραβωνιαστικός της, τη στιγμή που τη σκοτώνουν οι στρατιώτες πυροβολώντας την στο κεφάλι. Εδώ αναμειγνύονται οι δύο μαγιάτικες παραδόσεις. Τι είδους λουλούδια χρησιμοποιούνταν; Αρχικά, όπως δείχνει και το κλαδί της λευκαγκάθας, τα χρώματα παρέπεμπαν μάλλον στην άνοιξη παρά στην πολιτική, σύντομα όμως το κίνημα θα καθιερώσει άνθη του δικού του χρώματος: τριαντάφυλλα, παπαρούνες και πάνω απ' όλα κόκκινα γαρίφαλα. Υπάρχουν βέβαια διαφορές ανάλο­ γα με τη χώρα, ωστόσο τα λουλούδια και το άλλο σύμβολο της άνθησης, της νεότητας, της αναγέννησης και της ελπίδας, δηλαδή οι νέες κοπέλες, κατέχουν κεντρική θέση . Δεν είναι τυχαίο που οι πιο οικουμενικές εικό ­ νες της γιορτής, που αναπαράχθηκαν επανειλημμένα σε διάφορες γλώσ­ σες, προέρχονται από τον Walter Crane ειδικά η περίφημη κοπέλα με το φρυγικό σκούφο που περιτριγυρίζεται από γιρλάντες. Το βρετανικό σοσιαλιστικό κίνημα ήταν μικρό και ασήμαντο και ύστερα από μερικά χρόνια, οι Πρωτομαγιές του είχαν ήδη γίνει περιθωριακές. Παρ' όλα αυ­ τά, μέσω του Wil1iam Μοrήs, του Crane και του κινήματος arts-and­ crafts, απ' το οποίο βγήκε το πιο διάσημο ρεύμα της αρ νουβό, βρήκε την πιστή έκφραση του πνεύματος της εποχής. Η βρετανική εικονογρα­ φική επίδραση αποτελεί μία ακόμα ένδειξη του διεθνιστικού χαρακτήρα της Πρωτομαγιάς. Η ιδέα μιας δημόσιας γιορτής ή αργίας της εργασίας γεννήθηκε λοι­ πόν κι αυτή αυθόρμητα και σχεδόν ταυτόχρονα' σίγουρα βοήθησε το ότι στα γερμανικά η λέξη feiem μπορεί να σημαίνει τόσο τη «σχόλη » όσο και τον « επίσημο εορτασμό». (Η χρήση του «παίζω » με τη σημασία του «απεργώ », που ήταν συνηθισμένη στην Αγγλία το πρώτο μισό του αιώ-

27. Α. Panaccione (επιμ.), The Memory ... , ό.π., σ. 356-357. 28. Κ. Greussing (επιμ.), Die Roten am Land ... , ό.π., σ. 168.

175

Η ΓΕΝΝΗΣΗ ΜΙΑΣ Γ10ΡΤΗΣ

να, δε φαίνεται να είναι κοινή στα τέλη του) . Εν πάση περιπτώσει, φαι­ νόταν λογικό σε μια ημέρα που οι άνθρωποι δεν είχαν δουλειά, να συ ­ μπληρώσουν τις πρωινές πολιτικές συγκεντρώσεις και πορείες με κοινω­ νικές και ψυχαγωγικές δραστηριότητες πιο μετά, πόσο μάλλον που ο ρό­ λος των πανδοχείων και των εστιατορίων ως τόπων συνάντησης για το κίνημα ήταν τόσο σημαντικός. Οι ταβερνιάρηδες και οι cabaretiers απο­ τελούσαν ένα σημαντικό κομμάτι των σοσιαλιστών ακτιβιστών σε αρκε­ τές χώρες.29 Πρέπει να επισημάνω αμέσως μια σημαντική συνέπεια αυτού του γε­ γονότος: Σε αντίθεση με την πολιτική που εκείνη την εποχή ήταν «δου­ λειά των ανδρών», στις γιορτές συμμετείχαν και τα παιδιά και οι γυναί­ κες. Τόσο οι εικαστικές όσο και οι φιλολογικές πηγές δείχνουν πως οι γυναίκες συμμετείχαν εξαρχής στην Πρωτομαγιά.30 Αυτό που έκανε την Πρωτομαγιά μια γνήσια ταξική εκδήλωση, η οποία μάλιστα προσέλκυε, όπως για παράδειγμα στην Ισπανία, όλο και περισσότερο εργάτες που πολιτικά δεν πρόσκειντο στους σοσιαλιστές,31 ήταν ακριβώς ότι δεν ανή­ κε αποκλειστικά στους άνδρες αλλά στις οικογένειες. Μέσω της Πρωτο­ μαγιάς, οι γυναίκες που δε μετείχαν άμεσα ως μισθωτοί στην αγορά ερ­ γασίας, που σε πολλές χώρες ήταν η πλειονότητα των παντρεμένων γυ­ ναικών της εργατικής τάξης, μπόρεσαν να ταυτιστούν δημοσίως με το κί­ νημα και την τάξη. Ουσιαστικά μέχρι τότε όλες οι τακτές αργίες ήταν θρησκευτικές, του­ λάχιστον στην Ευρώπη, με εξαίρεση τη Βρετανία στην οποία είναι χαρα­ κτηριστικό ότι η Πρωτομαγιά της Ευρωπαϊκής Κοινότητας συγχωνεύθηκε σε μια Bank Ho liday (επίσημη αργία) . Όπως και οι θρησκευτικές αργίες, έτσι και η Πρωτομαγιά είχε μια οικουμενική διάσταση ή, με εργατικούς όρους, μια διεθνιστική διάσταση . Αυτή η οικουμενικότητα εντυπωσίαζε βαθιά τους συμμετέχοντες και πρόσθετε στην αίγλη της ημέρας. Τα πο­ λυάριθμα πρωτομαγιάτικα φυλλάδια, συχνά τοπικής προέλευσης, που α­ ποτελούν μια τόσο πολύτιμη πηγή για την εικονογραφία και την πολιτι­ σμική ιστορία της γιορτής -308 διαφορετικά φύλλα τέτοιων εφήμερων εκδόσεων έχουν διασωθεί μόνο από την προ-φασιστική Ιταλία-, τονίζουν διαρκώς αυτό το σημείο. Η πρωτομαγιάτικη εφημερίδα από την Μπολώ­ νια του 189 1 περιέχει τέσσερα άρθρα ειδικά αφιερωμένα στην οικουμε ­ νικότητα της ημέρας. 32 Και, φυσικά, ο ι αναλογίες μ ε τ ο Πάσχα ή την Πε29. Claude Willard, Les Guesdistes, Παρίσι 1964, σ. 237 σημείωση' W.L. Guttsman, TlJe German Social DemοcraΊίc Party. 1875- 1933, Λονδίνο 1981, σ. 160. 3Ω. Πρβλ. Renata Ameruso - Gabriela Spigarelii, «Il 10 maggio delle donne», στο Α. Panaccione (επψ.), Ι /uoghi e ί soggetti del 10 maggio, ό.π., σ. 9-104. 31. L. Rivas Lara, «ΕΙ Primer de Maig a Catalunya», ό. π. , σ. 7-8. 32. Μ. ΑπΙοπίοlί - G. Ginex, 10 Maggio Repertorio .. , ό.π., σ. 4-5' D. Ballester Μ. Vicente, .

-

Η ΡΙΖΟΣΠΑΣΤΙΚΗ ΠΑΡΑΔΟΣΗ

ντηκοστή έμοιαζαν το ίδιο φυσικές όσο και με τις ανοιξιάτικες λαίκές γιορτές. Οι ιταλοί σοσιαλιστές, έχοντας ιδιαίτερη επίγνωση της αυθόρμητης έλ­ ξης που ασκούσε η νέα festa del lavoro σε έναν πληθυσμό που στην πλει­ ονότητά του αποτελείτο από αγράμματους και Καθολικούς, χρησιμοποι­ ούσαν, τουλάχιστον από το 1892, τον όρο « Πάσχα των εργατών», και τέτοιες αναλογίες ήταν διεθνώς διαδεδομένες στο δεύτερο μισό της δε­ καετίας του 1 890.33 Εύκολα μπορεί κανείς να διαπιστώσει το γιατΙ Η ο ­ μοιότητα του νέου σοσιαλιστικού κινήματος με ένα θρησκευτικό κίνημα ή, ακόμα, και -στα πρώτα μεθυστικά χρόνια της Πρωτομαγιάς- με ένα κίνημα θρησκευτικής αναγέννησης με μεσσιανικές προσδοκίες, ήταν εμ­ φανής. Από ορισμένες απόψεις, το σώμα των πρώτων ηγετών, ακτιβι­ στών και προπαγανδιστών θύμιζε κλήρο ή τουλάχιστον ένα σώμα ιεροκη­ ρύκων. Έχουμε ένα εξαιρετικό φυλλάδιο από το Charlero i του Β ελγίου το 1 898, που έχει τυπωμένο ένα κείμενο το οποίο δεν μπορεί να χαρα­ κτηριστεί παρά μόνο ως πρωτομαγιάτικο κήρυγμα. Έχει συνταχθεί από βουλευτές και γερουσιαστές του Parti Ouvrier Belge, ή εξ ονόματός τους, από ανθρώπους δηλαδή που σίγουρα ήταν όλοι τους άθεοι, και φέρει στο πάνω μέρος τις επιγραφές: «Εργάτες όλων των χωρών ενωθείτε (Καρλ Μαρξ)>> και «Αγαπάτε Αλλήλους (Ιησούς)>>. Λίγα παραδείγματα θα δείξουν το πνεύμα του : «Αυτή [αρχίζει] είναι η ώρα της Άνοιξης και της γιορτής, όταν η αέ­ ναη Εξέλιξη της φύσης λάμπει μέσα στη δόξα της. Όπως η φύση, γε­ μίστε κι εσείς με ελπίδα και ετοιμαστείτε για τη Νέα Ζωή » . Μ ετά από μερικές παραγράφους ηθικών διδαχών (<<Έχε αυτοσεβασμό: Πρόσεχε τα υγρά που σε μεθάνε και τα πάθη που σε υποβιβάζουν», κ . ο . κ.) και σοσιαλιστικής ενθάρρυνσης, καταλήγει με μια παράγραφο χι­ λιαστικής ελπίδας: « Σύντομα τα σύνορα θα πέσουν! Σύντομα οι πόλεμοι κι οι στρατοί θα εκλείψουν! Κάθε φορά που εφαρμόζετε τις σοσιαλιστικές αρετές της "ΕΙ Primer de Maig a Barcelona», 6 . π. , σ. 13, για μια (χαρακτηριστικά) έντονη αίσθηση του διεθνούς χαρακτήρα της διαδήλωσης του 1890 στη Βαρκελώνη. Ο F. Giovanoli, Die Maifeierbewegung. Ihre wirtschaftlichen und soziologischen Ursprunge und Wirkungen, Καρλσρούη 1925, τονίζει την απρόσμενη δύναμη αυτής της διεθνιστικής αίσθησης από τις πρώτες δια­ δηλώσεις (σ. 90-91). 33. Ο αναρχικός ποιητής Pietro Gori δημιούργησε τον περίφημο πρωτομαγιάτικο ύμνο του (<<Γλυκό Πάσχα των Εργατών») πάνω στη χορωδιακή μουσική του Nabucco του Βέρντι το 1896, ως μέρος ενός μονόπρακτου έργου για την Πρωτομαγιά. F. Andreucci Τ. Detti (επιμ.), Il moυimento operaio italiano. Dizionario biografico, τόμο 2, Ρώμη 1976, σ. 526. Βλ. E.J. Hobsbawm" Worlds of Labour, Λονδίνο 1984, σ. 77. -

Η ΓΕΝΝΗΣΗ ΜΙΑΣ Γ10ΡΤΗΣ

177

Αλληλεγγύης και της Αγάπης, φέρνετε το μέλλον πιο κοντά. Και ύ ­ στερα, μέσα σ ε ειρήνη και χαρά, από τ η στιγμή που θ α γίνει κατανοη ­ τό ότι η εκπλήρωση του κοινωνικού καθήκοντος απ' όλους θα φέρει την ολόπλευρη ανάπτυξη του κάθε ανθρώπου, θ α γεννηθ ε ί ένας κό­ σμος όπου θα θριαμβεύσει ο Σοσιαλισμός». 34 Παρ' όλα αυτά, το βασικό χαρακτηριστικό του νέου εργατικού κινή­ ματος δεν ήταν ότι ήταν μια Πίστη, και μάλιστα μια Π ίστη που απηχού­ σε συχνά τον τόνο και το ύφος του θρησκευτικού λόγου, αλλά αντίθετα το πόσο λίγο ήταν επηρεασμένο από το θρησκευτικό μοντέλο ακόμα και σε χώρες στις οποίες οι μάζες ήταν βαθιά θρησκευόμενες και εμποτισμέ ­ νες στους τρόπους σκέψης της Εκκλησίας.35 Επιπλέον, δεν υπήρχε ιδιαί­ τερη σύγκλιση ανάμεσα στην παλιά και τη νέα Πίστη, με εξαίρεση κά­ ποιες περιπτώσεις (όχι όμως όλες) στις οποίες ο Προτεσταντισμός πήρε περισσότερο τη μορφή ανεπίσημων και έμμεσα αντιπολιτευόμενων σε­ χτών παρά Εκκλησιών, όπως στην Αγγλία. Το σοσιαλιστικό εργατικό κί­ νημα ήταν ένα μαχητικά κοσμικό, αντιθρησκευτικό κίνημα, που προση­ λύτιζε en masse ευσεβείς ή πρώην ευσεβείς πληθυσμούς. Και μπορούμε να κατανοήσουμε γιατί συνέβαινε αυτό. Ο σοσιαλισμός και το εργατικό κίνημα απευθύνονταν σε άνδρες και γυναίκες για τους οποίους, ως μέλη μιας νέας τάξης που είχε συνείδηση του εαυτού της, δεν υπήρχε θέση στην κοινότητα που παραδοσιακά εξέφραζαν οι κατε­ στημένες Εκκλησίες, και κυρίως η Καθολική Εκκλησία. Υπήρχαν βέβαια μικρές κοινότητες «αποκλεισμένων», είτε λόγω της απασχόλησης τους, όπως χωριά ανθρακωρύχων ή πρωτοεκβιομηχάνισης ή εργοστασίων, είτε λόγω καταγωγής, όπως οι Αλβανοί της Piana dei Greci στη Σικελία (σή­ μερα Piana degli AlbanesO που γινόταν το κατεξοχήν «κόκκινο χωριό », είτε συνδεόμενες από κάποιο άλλο κριτήριο που τις διαχώριζε συλλογι­ κά από την ευρύτερη κοινωνία. Σ' αυτές λοιπόν, «το κίνημα» μπορούσε να λειτουργεί ως rι κοινότητα, και αναλάμβανε πολλές από τις παλιές πρακτικές του χωριού που μέχρι τότε μονοπωλούσε η θρησκεία. Ωστόσο, αυτές ήταν μάλλον εξαιρέσεις. Στην πραγματικότητα, ένας από τους βα­ σικούς λόγους για τους οποίους η Πρωτομαγιά είχε τέτοια μαζική επιτυ­ χία, ήταν ότι την έβλεπαν σαν τη μοναδική αργία που ανήκε αποκλειστι­ κά στην εργατική τάξη και σε κανέναν άλλο, και η οποία επιπλέον είχε καθιερωθεί χάρη στην ίδια τη δράση των εργατών. Ακόμα περισσότερο: ήταν μια ημέρα στην οποία αυτοί που συνήθως ήταν αόρατοι έβγαιναν 34. Οι Jules Destree - Ernile Vandervelde, Le Socialisme en Belgique, Παρίσι 1903, σ. 417418, και F. Giovanoli, Die Maifeierbewegung ..., ό.π., σ. 114-115, επισημαίνουν το θρησκευτι­ ' κό στοιχείο στη γλώσσα. 35. Βλ. E.J. Hobsbawrn, Worlds ΟΙ Labour, κεφ. 3: «Re!igion and the Rise of Socia!isrn », ό.π.

Η ΡΙΖΟΣΠΑΣΤΙΚΗ ΠΑΡΑΔΟΣΗ

στο φως, τουλάχιστον για μια μέρα, καταλαμβάνοντας το δημόσιο χώρο των αρχόντων και της κοινωνίας.36 Από αυτή την άποψη, τα γκαλά των βρετανών ανθρακωρύχων, από τα οποία το γκαλά των ανθρακωρύχων του Durham είναι το μακροβ ιότερο, αποτελούν προανακρούσματα της Πρωτομαγιάς, αφορούν όμως έναν μόνο βιομηχανικό κλάδο και όχι το σύνολο της εργατικής τάξης.37 Από αυτή την άποψη, η μοναδική σχέση ανάμεσα στην Πρωτομαγιά και την παραδοσιακή θρησκεία ήταν η διεκ­ δίκηση ίσων δικαιωμάτων. «Οι παπάδες έχουν τις γιορτές τους», έλεγε το 1 89 1 το πρωτομαγιάτικο φυλλάδιο της Voghera στην κοιλάδα του Πο, «οι Μ ετριοπαθείς έχουν κι αυτοί τις δικές τους. Το ίδιο και οι Δημοκρα­ τικοί. Η Πρωτομαγιά είναι το Πανηγύρι των εργατών όλου του κό­ σμου ».38 Υπήρχε όμως και κάτι άλλο που αποστασιοποιούσε το κίνημα από τη θρησκεία. Η λέξη-κλειδί ήταν «νέο », όπως στους Νέους Καιρούς (Die Neue Zeit), τον τίτλο της μαρξιστικής θεωρητικής επιθεώρησης του Κάου­ τσκυ, και όπως σε ένα αυστριακό εργατικό τραγούδι που ακόμα συνδέε­ ται με την Πρωτομαγιά, και του οποίου το ρεφραίν λέει «Mit uns zieht die neue Zeit» (<<Οι νέοι καιροί προχωράνε μαζί μας ») . Όπως δείχνει η εμπειρία των Σκανδιναβικών χωρών και της Αυστρίας, ο σοσιαλισμός πολλές φορές φτάνει στην ύπαιθρο και στις επαρχιακές πόλεις κυριολε­ κτικά με το τραίνο, μ' αυτούς που κατασκευάζουν και επανδρώνουν το σιδηρόδρομο, με τις νέες ιδέες και τους νέους καιρούς που φέρνουν μαζί τους.39 Σε αντίθεση με άλλες δημόσιες αργίες, καθώς και με τις περισ­ σότερες μέχρι τότε τελετουργικές εκδηλώσεις του εργατικού κινήματος, η Πρωτομαγιά δε μνημόνευε τίποτε - τουλάχιστον στο χώρο πέρα από τους αναρχικούς οι οποίοι, όπως είδαμε, αρέσκονταν να τη συνδέουν με τους αναρχικούς του Σικάγο του 1886. Δεν αφορούσε τίποτε άλλο παρά μόνο το μέλλον' το μέλλον που, σε αντίθεση με ένα παρελθόν που δεν είχε τίποτε άλλο να δώσει στο προλεταριάτο παρά θλιβερές αναμνήσεις (<
Η ΓΕΝΝΗΣΗ ΜΙΑΣ ΓΙΟΡΤΗΣ

179

Η εικονογραφία της Πρωτομαγιάς, που γρήγορα ανέπτυξε τις δικές της εικόνες και σύμβολα, είναι ολοκληρωτικά στραμμένη στο μέλλον .4Ο Το τι θα έφερνε το μέλλον δεν ήταν καθόλου σαφές, εκτός από το ότι θα ήταν καλό και ότι θα ερχόταν σίγουρα. Ευτυχώς για την επιτυχία της Πρωτομαγιάς, ένας τουλάχιστον δρόμος προς το μέλλον μετέτρεψε τη μέρα σε κάτι περισσότερο από μια διαδήλωση και μια γιορτή . Το 1 890 η δημοκρατία των εκλογών δεν είχε ακόμα καθιερωθεί στις περισσότερες χώρες της Ευρώπης, και το αίτημα της καθολικής Ψηφοφορίας ήταν φυ­ σικό να προστεθεί σ' αυτό του οχτάωρου και στα άλλα πρωτομαγιάτικα συνθήματα. Το παράξενο είναι πως η διεκδίκηση του δικαιώματος ψή­ φου αν και έγινε αναπόσπαστο μέρος της Πρωτομαγιάς στην Αυστρία, στο Β έλγιο, στις Σκανδιναβικές χώρες, στην Ιταλία και αλλού μέχρι ,να κατακτηθεί, ποτέ δεν απετέλεσε επισήμως μέρος του πολιτικού της πε­ ριεχομένου, όπως το οχτάωρο και, αργότερα, η ειρήνη. Παρ' όλα αυτά, στις χώρες που ήταν επίκαιρη εντάχθηκε στην εκδήλωση και συνέτεινε στη σημασία της. Πράγματι, η τακτική της οργάνωσης ή της απειλής γενικών απεργιών με αίτημα την καθολική Ψηφοφορία, η οποία αναπτύχθηκε με κάποια ε ­ πιτυχία στο Β έλγιο, τ η Σουηδία και την Αυστρία και βοήθησε στην ενό­ τητα του κόμματος με τα συνδικάτα, γεννήθηκε μέσα από τις συμβολι­ κές στάσεις εργασίας της Πρωτομαγιάς. Η πρώτη απεργία αυτού του εί­ δους ξεκίνησε από τους ανθρακωρύχους του Β ελγίου την Πρωτομαγιά του 1 89 1 .41 Τα συνδικάτα, από την άλλη, ενδιαφέρονταν πολύ περισσό­ τερο για τα συνθήματα της σουηδικής Πρωτομαγιάς, «λιγότερες ώρες, μεγαλύτεροι μισθοί», παρά για οποιαδήποτε άλλη πλευρά της μεγάλης μέρας.42 Υπήρξαν περιπτώσεις, όπως στην Ιταλία, όπου επικεντρώνονταν σ' αυτά και άφηναν ακόμα και τη δημοκρατία σε άλλους. Οι μεγάλες πρόοδοι του κινήματος, όπως η επιτυχημένη πάλη για τη δημοκρατία, δε βασίστηκαν σε στενά οικονομίστικα συμφέροντα. Το ζήτημα της δημοκρατίας ήταν ασφαλώς κεντρικό για τα εργατικά κινήματα. Δεν είχε μόνο ουσιαστική σημασία για την πρόοδό τους, ήταν αναπόσπαστα δεμένο μαζί τους. Η Πρωτομαγιά στη Γερμανία γιορταζό ­ ταν με ένα πλακάτ που απεικόνιζε τον Καρλ Μαρξ από τη μια μεριά 40. Οι πιο ενδιαφέρουσες αναλύσεις του συμβολισμού της Πρωτομαγιάς είναι οι: Giovanna Ginex . «�immagine de! Primo Maggio ίπ Ita!ia ( 1 890-1 945» >. στο Comune di Milano. Per ί cent'anni, σ. 37-41 , και της ίδιας. « Images οπ May Day Sing!e Issue News­ papers ( 1 891 -1924): Their Function and Meanings » . στο Α. Panaccione (επψ. ) . May Day Celebration, Βενετία 1988, σ. 1 3-25. 4 1 . Ο ρόλος της Πρωτομαγιάς στην προώθηση της ιδέας της γενικής απεργίας -όχι μόνο για την καθολική Ψηφοφορία- επισημαίνεται ήδη στο F. Giovanolli. Die Maifeierbewegung .... ό.π. 42. Upp ΙίΙΙ kamp . . ό . π. , σ. 12. .

.

180

Η ΡΙΖΟΣΠΑΣΤΙΚΗ ΠΑΡΑΔΟΣΗ

και το Άγαλμα της Ελευθερίας από την άλλη . 43 Ένα αυστριακό πρωτο­ μαγιάτικο φυλλάδιο του 1 89 1 έχει τον Μαρξ να κρατάει το Das ΚaρίΙaΙ και να δείχνει πέρα από τη θάλασσα, ένα από εκείνα τα ρομαντικά νη ­ σιά που ήταν γνώριμα στους ανθρώπους της εποχής από ζωγραφιές με­ σογειακού χαρακτήρα και πίσω απ' το οποίο ανατέλλει ο πρωτομαγιάτι­ κος ήλιος, που υπήρξε το μακροβιότερο και ισχυρότερο σύμβολο του μέλλοντος. Οι αχτίδες του έφεραν τα συνθήματα της Γαλλικής Επανά­ στασης: Ελευθερία, Ισότητα, Αδελφοσύνη, που βρίσκουμε σε τόσες και τόσες πρωτομαγιάτικες κονκάρδες και αναμνηστικά.44 Ο Μαρξ περιβάλ­ λεται από εργάτες, που φαίνεται να 'ναι έτοιμοι να μπαρκάρουν για το νησί, ό,τι κι αν είναι αυτό, σε πλοία που τα πανιά τους γράφουν: Καθο­ λική και Άμεση Ψήφος, και Οχτάωρη Ημέρα και Προστασία για τους Εργάτες. Αυτή ήταν η αυθεντική παράδοση της Πρωτομαγιάς. Η παράδοση αυτή αναπτύχθηκε με εξαιρετική ταχύτητα - μέσα από μια περίεργη συμβίωση των συνθημάτων των σοσιαλιστών ηγετών και της συχνά αυθόρμητης ερμηνείας τους από τους αγωνιστές και την ερ­ γατική βάση .45 Πήρε μορφή σ' αυτά τα υπέροχα πρώτα χρόνια της ξαφ­ νικής άνθησης των μαζικών εργατικών κινημάτων και κομμάτων, όταν κάθε καινούργια ημέρα έφερνε ορατή πρόοδο, όταν η ίδια η ύπαρξη αυ­ τών των κινημάτων, η ίδια η παρουσία της τάξης, έμοιαζε να εξασφαλί­ ζει το μελλοντικό θρίαμβο. Ακόμα περισσότερο : φαινόταν σαν ένα σημά­ δι επικείμενου θριάμβου, σαν τις πύλες ενός νέου κόσμου που ήταν ορ­ θάνοιχτες μπροστά στην εργατική τάξη. Ωστόσο, το μιλλένιουμ δεν ήρθε και η Πρωτομαγιά, όπως και τόσα άλλα στο εργατικό κίνημα, αναγκάστηκε να τυποποιηθεί και να θεσμο­ ποιηθεί, έστω κι αν κάτι από το παλαιό άνθισμα της ελπίδας και του θριάμβου επέστρεψε αργότερα, ύστερα από μεγάλες μάχες και νίκες. Μ πορούμε να το δούμε στις τρελές φουτουριστικές Πρωτομαγιές των πρώτων χρόνων της Ρώσικης Επανάστασης, αλλά και σχεδόν παντού στην Ευρώπη το 1919-1 920, όταν το αρχικό πρωτομαγιάτικο αίτημα του οχτάωρου κατακτήθηκε σε πολλές χώρες. Μπορούμε να το δούμε στις Πρωτομαγιές των αρχών του Λαϊκού Μετώπου στη Γαλλία το 1 935 και 1 936, αλλά και στις ευρωπα'ίκές χώρες που απελευθερώθηκαν από την κατοχή μετά την ήττα του φασισμού. Πάντως, στις περισσότερες χώρες με μαζικά σοσιαλιστικά κινήματα, η Πρωτομαγιά είχε αποκτήσει έναν τυπικό χαρακτήρα λίγο πριν το 1 9 1 4 . Περιέργως, στην πορεία αυτής της ρουτινοποίησης απέκτησε και την 43. Α. Panaccione (επιμ.), The Memory ... , ό.π. , σ. 223. 44. Στο ίδιο, σ. 363. 45. E.J. Hobsbawn, « 1 00 Years of May Day», Liber, 8 Ιουνίου 1990 (διανέμεται μαζί με το Times Literary Supplement), σ. 10-1 1 .

Η ΓΕΝΝΗ Σ Η ΜΙΑΣ ΓΙΟΡΤΗΣ

181

τελετουργική της πλευρά. Όπως λέει ένας ιταλός ιστορικός, όταν έπαψε να θεωρείται σαν ο άμεσος προθάλαμος της μεγάλης αλλαγής, έγινε «μια συλλογική τελετουργία που χρειαζόταν τις λειτουργίες της και τις θεότητές της»,46 θεότητες που συνήθως ταυτίζονταν μ' αυτές τις κοπέλες με τα μαλλιά που ανεμίζουν και τα κυματιστά ρούχα και δείχνουν το δρόμο προς τον ήλιο που ανατέλλει σε όλο και πιο ασαφή πλήθη ή δια­ δηλώσεις ανδρών και γυναικών. Ήταν η Ελευθερία, η Άνοιξη, η Νεότητα, η Ελπίδα, η ροδοδάκτυλη Αυγή ή κάτι απ' όλες αυτές μαζί; Ποιος μπο­ ρεί να πει ; Ε ικονογραφικά δεν έχει ενιαία χαρακτηριστικά, εκτός από το νεαρό της ηλικίας, αφού ακόμα και ο φρυγικός σκούφος, αν και είναι πολύ συνηθισμένος, δεν απαντάται πάντοτε. Μπορούμε να παρατηρή ­ σουμε την πορεία αυτής της τελετουργικοποίησης της ημέρας μέσα από τα λουλούδια τα οποία, όπως είδαμε, υπάρχουν εξαρχής, αλλά επισημο­ ποιούνται προς τα τέλη του αιώνα. Έτσι, το κόκκινο γαρίφαλο αποκτά επίσημη θέση στις χώρες των ΑΨβούργων και στην Ιταλία από το 1 900 περίπου, όταν ο συμβολισμός του εξηγείται συγκεκριμένα σε ένα πολύ ζωντανό και καλογραμμένο φυλλάδιο από τη Φλωρεντία που φέρει αυ­ τόν τον τίτλο . (Το Il Garofano Rosso κυκλοφορούσε τις Πρωτομαγιές μέχρι τον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο). Το κόκκινο τριαντάφυλλο έγινε επίσημο σύμβολο στη Σουηδία το 1 9 1 1 -1 9 1 2 .47 Και προς μεγάλη θλίψη των ασυμ­ β ίβαστων επαναστατών, τα εντελώς απολίτικα κρινάκια άρχισαν να πα­ ρεισφρέουν στη γαλλική εργατική Πρωτομαγιά από τις αρχές της δεκαε­ τίας του 1900, μέχρι που έγιναν τα επίσημα σύμβολα της ημέρας.48 Παρ' όλα αυτά, οι μέρες δόξας των Πρωτομαγιών δεν τέλειωσαν όσο αυτές παρέμεναν αφ ' ενός νόμιμες -δηλαδή ικανές να κατεβάζουν στο δρόμο μεγάλες μάζες-, αφ' ετέρου ανεπίσημες. Από τη στιγμή όμως που έγιναν μια παραχωρημένη ή, ακόμα χειρότερα, μια άνωθεν επιβε 46. G. Ginex, « αmmagίne ... » , 6.π., σ . 40. 47. Την εμφάνιση του κόκκινου γαρίφαλου στην Ιταλία μπορούμε να την παρακολουθή­ σουμε πολύ εύκολα στο Fondazione Giangiacomo Feltrinelli, Ogni anno (που περιλαμβάνει τη συλλογή μονόφυλλων της Β ιβλιοθήκης Fe1trinelli, η οποία περιέχει, καθώς φαίνεται, και μερικά που δεν καταγράφονται στο Repertorio), που περιέχει και πολλές εικόνες. Η πρώτη αναφορά στο γαρίφαλο ως « επίσημο» σύμβολο φαίνεται ότι είναι σε ένα ποίημα σε ένα φυλλάδιο του 1898 (σ. 94), αν και τα άλλα λουλούδια δεν εξαφανίζονται πριν το 1900. Για μια εξήγηση του 11 Garofano Rosso, στο ίδιο, σ. 105, και Repertorio, σ. 130. Για το σουη­ δικό τριαντάφυλλο, Upp till kαmp, σ. 21-23. 48. Τουλάχιστον σύμφωνα με τον Maurice Dommanget, Histoire du Premier Μαί, ό.π. , σ. 361-363. Ο ίδιος όμως ανιχνεύει την πολιτική χρήση αυτών των λουλουδιών σε ένα αυ­ στριακό έντυπο των αρχών της δεκαετίας του 1890 (σ. 175-176), δηλαδή σε μια εποχή ό­ που η πολιτική σύνδεση γινόταν με ανοιξιάτικα λουλούδια, όχι απαραίτητα κόκκινα. Για μια γερμανική πρωτομαγιάτικη εικόνα ενός μικρού κοριτσιού που πουλάει αυτά τα λου­ λούδια, και διαδόθηκε διεθνώς, βλ. Ogni anno, σ. 100 (Der Wahre Jacob, 26 Απριλίου 1898).

Η ΡΙΖΟΣΠΑΣΤΙΚΗ ΠΑΡΑΔΟΣΗ

βλημένη αργία, ο χαρακτήρας τους αναγκαστικά άλλαξε. Και στο βαθμό που η μαζική κινητοποίηση αποτελούσε ουσιαστικό στοιχείο τους, δεν μπορούσαν να ξεπεράσουν το πρόβλημα της παρανομίας, έστω κι αν οι σοσιαλιστές (κι αργότερα οι κομμουνιστές) της Piana degli Albanesi υπε­ ρηφανεύονταν ότι ακόμα και στις μαύρες μέρες του φασισμού στέλνανε κάθε Πρωτομαγιά ανελλιπώς μερικούς συντρόφους πάνω στο βουνό, στο σημείο που είναι ακόμα γνωστό σαν ο βράχος του Δρ Barbato, απ' όπου ο τοπικός απόστολος του σοσιαλισμού τούς είχε μιλήσει το 1 893. Στο ί­ διο αυτό μέρος, ο Τζουλιάνο ο Αρχιληστής κατέσφαξε το 1 947 την ανα­ γεννημένη μετά το τέλος του φασισμού πρωτομαγιάτικη διαδήλωση και οικογενειακό πικ-νικ της κοινότητας. 49 Από το 1 9 1 4, και ιδιαίτερα μετά το 1 945, η Πρωτομαγιά γινόταν όλο και περισσότερο είτε παράνομη είτε, συνηθέστερα, επίσημη γιορτή . Μόνο σε σχετικά λίγα μέρη του Τρίτου Κόσμου, όπου αναπτύχθηκαν ανεπίσημα σοσιαλιστικά εργατικά κινήμα­ τα σε συνθήκες που επέτρεψαν στην Πρωτομαγιά να ανθίσει, υπάρχει μια πραγματική συνέχεια με την παλαιότερη παράδοση. Η Πρωτομαγιά δεν έχει χάσει, βέβαια, παντού τα χαρακτηριστικά της. Παρ' όλα αυτά, ακόμα κι εκεί που δε συνδέεται με την πτώση των πα­ λαιών καθεστώτων που ήσαν κάποτε νέα, όπως στην ΕΣΣΔ και την Ανα­ τολική Ευρώπη, δεν είναι υπερβολή να πούμε πως η λέξη Πρωτομαγιά δεν ανακαλεί τόσο το παρόν όσο το παρελθόν. Η κοινωνία που γέννησε την Πρωτομαγιά έχει αλλάξει. Πόσο σημαντικές είναι πια σήμερα αυτές οι μικρές προλεταριακές κοινότητες που θυμούνται οι παλιοί Ιταλο ί ; «Κάναμε πορεία γύρω απ' τ ο χωριό . Μ ετά υπήρχε ένα κοινό γεύμα. Όλα τα μέλη του κόμματος ήταν εκεί κι όποιος άλλος ήθελε να 'ρθει». 50 Τι απέγιναν στο βιομηχανικό κόσμο όλοι εκείνοι που τη δεκαετία του 1 890 μπορούσαν ακόμα να αναγνωρίσουν τους εαυτούς τους στο «Εμπρός της Γης οι κολασμένοι»; Όπως έλεγε μια ηλικιωμένη ιταλίδα κυρία το 1 980, αναπολώντας την Πρωτομαγιά του 1 920 όταν, δωδεκά­ χρονη εργάτρια της υφαντουργίας που μόλις είχε μπει στα βάσανα, κρα­ τούσε τη σημαία: «Από δω και πέρα όλοι όσοι πάνε στη δουλειά, είναι όλοι τους κυρίες και κύριοι, παίρνουν οτιδήποτε απαιτήσουν » . 51 Τι απέ ­ γινε τ ο πνεύμα εκείνων των πρωτομαγιάτικων κηρυγμάτων αυτοπεποί­ θησης και ελπίδας στο μέλλον, πίστης στην πορεία του ορθού λόγου και 49. Το περιστατικό αυτό ζωντανεύει στην υπέροχη ταινία του Francesco Rosi, Salvatore Giuliano. 50. Un altra ΙΙαΙία nelle bandiere dei lavoratori: simboli e cultura dall'unitii d 'ΙΙαΙία αll'αυυωΙο del fascismo, Τορίνο 1 980, σ. 276. Αυτός ο κατάλογος μιας έκθεσης εργατικών σημαιών που εί­ χαν κατασχεθεί από τους φασίστες, αποτελεί μια θαυμάσια συμβολή στην ιστορία της λα'ί­ κής ισεολογίας. 51. Στο ίδιο, σ. 277.

Η ΓΕΝΝΗΣΗ ΜΙΑΣ ΓΙΟΡΤΗΣ

της προόδου ; « Μορφωθείτε! Τα σχολειά και οι τάξεις, τα βιβλία και οι εφημερίδες είναι τα μέσα της ελευθερίας! Πιείτε από την πηγή της Επι­ στήμης και της Τέχνης, και θα γίνετε αρκετά δυνατοί για να φέρετε τη δικαιοσύνη » . 52 Τι απέγινε το συλλογικό όνειρο της οικοδόμησης μιας Ιε­ ρουσαλήμ πάνω στην πράσινη και ευτυχισμένη γη μας ; Κι όμως, αν η Πρωτομαγιά έχει γίνει κι αυτή άλλη μια αργία, μια μέ­ ρα που -όπως λέει μια γαλλική διαφήμιση- δε χρειάζεται να πάρει κα­ νείς ηρεμιστικά γιατί δεν έχει να πάει στη δουλειά, εξακολουθεί να είναι μια ιδιαίτερη αργία. Ίσως να μην είναι πια, όπως λέει η περήφανη φρά­ ση, «μια γιορτή έξω απ ' όλα τα ημερολόγια»,53 μια που στην Ευρώπη έ­ χει μπει σε κάθε ημερολόγιο. Είναι, μάλιστα, η πιο οικουμενική αργία, με εξαίρεση την 25η Δεκεμβρίου και την Ιη Ιανουαρίου,54 έχοντας ξεπε­ ράσει κατά πολύ άλλες αντίπαλες θρησκευτικές αργίες. Αλλά αυτή ήρθε από τα κάτω. Πήρε μορφή από τους ίδιους τους ανώνυμους εργαζόμε­ νους, που μέσα απ' αυτήν αναγνώρισαν τον εαυτό τους πέρα από σύνο­ ρα, γλώσσες, ακόμα και εθνικότητες, σαν μια ενιαία τάξη, αποφασίζο­ ντας συνειδητά μια φορά κάθε χρόνο να μην πηγαίνουν στη δουλειά: να χλευάσουν την ηθική, πολιτική και οικονομική υποχρέωση στην εργασία. Όπως έλεγε ο Β ίκτωρ Άντλερ το 1 893: «Αυτό είναι το νόημα της γιορτής του Μάη, της αποχής από την εργασία που φοβούνται οι εχθροί μας. Αυ­ τό είναι που διαισθάνονται ότι είναι επαναστατικό ». 55 Ο ιστορικός ενδιαφέρεται γι' αυτή την επέτειο των εκατό χρόνων για πολλούς λόγους. Από μια άποψη είναι σημαντική γιατί μας βοηθά να καταλάβουμε το γιατί ο Μαρξ απέκτησε τόσο μεγάλη επιρροή σε εργα­ τικά κινήματα ανδρών και γυναικών που μέχρι τότε δεν είχαν ακούσει γι' αυτόν, αλλά αναγνώρισαν το κάλεσμά του να αποκτήσουν συνείδηση του εαυτού τους και να οργανωθούν ως τάξη . Από μια άλλη άποψη είναι σημαντική γιατί δείχνει την ιστορική δύναμη που έχουν οι σκέψεις και τα αισθήματα της βάσης και φωτίζει τον τρόπο με τον οποίο άνδρες και γυναίκες που ενώ ως άτομα είναι άφωνα, ανίσχυρα και δεν τα υπολογί­ ζει κανείς, μπορούν ωστόσο ν' αφήσουν τη σφραγίδα τους πάνω στην ι­ στορία. Πάνω απ ' όλα όμως, η επέτειος αυτή για πολλούς από μας, ι52. J. Destree - Ε. Vanderνelde, Le Socialisme en Belgique, ό.π., σ. 418. 53. LΆurοrα del 10 Maggio 1950, στο Μ. Antonioli - G. Gineχ, Repertorio . . , ό.π., σ. 290. Παραδόξως, αυτό το είχε προβλέΨει ο βεμπεριανός αστός της Βαρκελώνης το 1 890, που προφήτεΨε καυστικά ότι αν οι εργάτες επέμεναν να απεργούν την Πρωτομαγιά, αυτό θα σήμαινε « την προσθήκη μιας ακόμα αργίας στις τόσες άλλες, με τις οποίες έχουν φορτώ­ σει το ημερολόγιο η παράδοση και η Εκκλησία» . D . Ballester Μ . Vicente, « ΕΙ Primer de Maig a Barcelona » , ό . π. , σ . 1 4. 54. Τ. Ferenczi, « Feastdays » , Liber, 8 Ιουνίου 1990, σ . 1 1 . 55. Victor Adler's Aujsίίtze, Reden und Brieje, τόμο 1, Β ιέννη 1922, σ. 73. .

-

Η ΡΙΖΟΣΠΑΣΤΙΚΗ ΠΑΡΑΔΟΣΗ

στορικούς και μη, είναι βαθιά συγκινητικ� γιατί αντιπροσωπεύει αυτό που ο γερμανός φιλόσοφος Ερνστ Μπλοχ ονόμασε (και διαπραγματεύτη ­ κε εκτενώς σε δύο πολυσέλιδους τόμους) Η Αρχή της Ελπίδας: η ελπίδα για ένα καλύτερο μέλλον, σε έναν καλύτερο κόσμο. Κι αν κανείς άλλος δεν τη θυμάται το 1 990, επιβάλλεται να το κάνουν οι ιστορικοι.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΕΝΑΤΟ

Ο ΣΟΣΙΑΛΙΣΜΟΣ ΚΑΙ Η ΑΒΑΝ -ΓΚΑΡΝΤ 1 8 80- 1 9 1 4

Α ν το όγδοο κεφάλαιο ΠΡαΥματεύται τις επιπτώσεις που είχε η ανάδυση του εργατι­ κού κινήματος στους εργάτες, το παρόν κεφάλαιο ασχολείται με τις πιο πολύπλοκες επιπτώσεις που είχε πάνω στους διανοούμενους και τους καλλιτέχνες και, κατ ' επέ­ κταση, με τις σχέσεις μεταξύ πολιτικών ιδεολόγων και καλλιτεχνών μέσα σ' αυτά τα κι νήματα. Οι πολιτικές και καλλιτεχνικές πρωτοπορίες συγκλίνουν στα τέλη του δέ­ κατου ένατου αιώνα, αποκλίνουν έντονα στην πρώτη φάση του «ριζοσπαστικού» μο­ ντερνισμού, αλλά ξα νασυναντιούνται -τουλάχιστον για μερικά παθιασμένα χρόνια­ κάτω από την επίδραση του Μεγάλου Πολέμου και της Οκτωβριανής Επανάστασης. Το κεφάλαιο αυτό, που γράφτηκε για να περιληφθεί στο δεύτερο τόμο της Storia del Marxismo που εξέδωσε ο ι ταλικός εκδοτικός οίκος του Giulio Einaudi (Τορίνο 19 781982), πρωτοδημοσιεύτηκε στο περιοδικό Mouνement Social, τχ. 1 1 1 . Α πρίλιος-Ιού­ νιος 1980 .

Τόσο ο σοσιαλισμός ως μαζικό κίνημα όσο και η πολιτιστική και καλλι­ τεχνική πρωτοπορία ως μια ευρέως αναγνωρισμένη, συνειδητή και μερι­ κές φορές χωριστά οργανωμένη εκπρόσωπος της «νεωτερικότητας» και της «προόδου» μέσα στο χώρο των τεχνών είναι, ως ευρωπαίκά φαινό­ μενα, τέκνα των τελευταίων δεκαετιών του δέκατου ένατου αιώνα. Στο κείμενο αυτό προτείνω μια εξέταση της μεταξύ τους σχέσης. Δεν υπάρχει καμιά αναγκαία ή λογική σχέση ανάμεσα στα δύο αυτά φαινόμενα, μια που η παραδοχή πως ό,τι είναι επαναστατικό στις τέχνες πρέπει να είναι και στην πολιτική (ή το αντίστροφο) βασίζεται σε μια σημεωλογική σύγχυση ανάμεσα στις διαφορετικές σημασίες που έχει η λέξη « επαναστατικός» ή ανάλογOL όροι. Από την άλλη, συχνά υπάρχει ή υπήρχε μια υπαρξιακή συνάφεια, στο βαθμό που τόσο οι σοσιαλιστές (μαρξιστές, αναρχικοί και άλλα είδη) όσο και η καλλιτεχνική και πολιτι­ στική πρωτοπορία βρίσκονταν « εκτός», ήταν αντίπαλοι της αστικής ορ­ θοδοξίας. Θα μπορούσαμε ακόμα να αναφέρουμε το νεαρό της ηλικίας και αρκετά συχνά τη σχετική φτώχεια πολλών μελών της πρωτοπορίας και των μποέμ. Η φτώχεια ίσως να υπερτονίζεται, αλλά η οικονομική ανασφάλεια των νέων και αιρετικών καλλιτεχνών και συγγραφέων, μικροπαραγωγών προ'ίόντων για τα οποία δεν υπήρχε κάποια σταθερή αγορά, δεν πρέπει να υποτιμάται, έστω κι αν για πολλούς αβανγκαρντιστές αστικής προέ-

1 86

Η ΡIΖΟΣΠΑΣΤιΚΗ ΠΑΡΑΔΟΣΗ

λευσης η επιλογή της ανασφάλειας αντΙ της ασφαλούς αστικής διαβΙω­ σης ήταν συνειδητή. Και οι δύο αυτές ομάδες των «εκτός» ωθούνταν κατά κάποιον τρόπο σε μια συνύπαρξη μεταξύ τους και με άλλους διαφωνούντες προς τα συ­ στήματα ηθικής και αξιών της αστικής κοινωνΙας. Τα μειοψηφικά, επα­ ναστατικά ή «προοδευτικά» πολιτικά κινήματα προσέλκυαν όχι μόνο το γνωστό περιθώριο της πολιτιστικής ετεροδοξΙας και των εναλλακτικών τρόπων ζωής -χορτοφάγους, πνευματιστές, θεοσοφιστές, κ.ο.κ.-, αλλά και ανεξάρτητες χειραφετημένες γυναΙκες, αμφισβητΙες της σεξουαλικής ορθοδοξΙας και νέους και των δύο φύλων, που εΙτε δεν εΙχαν ακόμα κά­ νει καριέρα μέσα στην αστική κοινωνΙα εΙτε εξεγεΙρονταν εναντΙον της με όποιον τρόπο έβρισκαν πιο θεαματικό εΙτε αισθάνονταν αποκλεισμέ­ νοι απ' αυτήν. Οι ετεροδοξΙες αλληλοεπικαλύπτονταν. Αυτού του εΙδους οι κοινωνικοΙ χώροι εΙναι γνώριμοι σε κάθε ιστορικό της κουλτούρας. Η Ελεωνόρα Μαρξ δεν ήταν μόνο μια μαρξΙστρια αγωνΙστρια αλλά και μια ελεύθερη επαγγελματΙας που απέρριπτε τον επΙσημο γάμο, μεταφρά­ στρια του Ίψεν και ερασιτέχνης ηθοποιός. Ο Μπέρναρντ Σω ήταν ένας μαρξΙζων σοσιαλιστής ακτιβιστής, αυτοδΙδακτος λογοτέχνης, ανελέητος κριτής της συμβατικής ορθοδοξΙας ως μουσικοκριτικός και κριτικός θεά­ τρου, και υπερασπιστής της πρωτοπορΙας στην τέχνη και στη σκέψη (Βάγκνερ, Ίψεν) . Το πρωτοποριακό κΙνημα arts-and-crafts (William Mor­ ήs, Walter Crane) στράφηκε προς το (μαρξιστικό) σοσιαλισμό, ενώ η πρωτοπορΙα της σεξουαλικής απελευθέρωσης -ο ομοφυλόφιλος Edward Carpenter και ο υπέρμαχος της γενικής σεξουαλικής απελευθέρωσης Haverlock Ellis- δρούσαν στον Ιδιο χώρο. Ο Όσκαρ Ουάιλντ, αν και η πολιτική δεν ήταν το πεδΙο του, ενδιαφερόταν πολύ για το σοσιαλισμό 'και έγραψε ένα σχετικό βιβλΙο. Το ευτύχημα για τη συνύπαρξη της πρωτοπορΙας με το μαρξισμό ή­ ταν πως οι Μαρξ και Ένγκελς έγραψαν πολύ λΙγα πράγματα ειδικά για τις τέχνες, και δημοσΙευσαν ακόμα λιγότερα. Έτσι τα γούστα των πρώ­ των σοσιαλδημοκρατών δεν περιορΙζονταν από την κλασική θεωρΙα. Στην πραγματικότητα, οι Μαρξ και Ένγκελς δεν έδειξαν καμιά ιδιαΙτερη συμπάθεια για την πρωτοπορΙα μετά τη δεκαετΙα του 1 840. Το πόσο σημαντικές ήταν και πόση επιρροή ασκούσαν άλλες σοσιαλιστικές θεω­ ρΙες για την τέχνη (για παράδειγμα η σαινσιμονική) τη δεκαετΙα του 1 880, εΙναι ένα ζήτημα που χρειάζεται περισσότερη έρευνα. Ωστόσο, εΙναι α­ πLθανo να εΙχαν ιδιαΙτερο κύρος μέσα στα νέα σοσιαλιστικά κινήματα. Η απουσΙα ενός σώματος αισθητικών αναλύσεων που να αναγνωρΙζονται ως έγκυρες, ανάγκασε τους σοσιαλδημοκράτες να αναπτύξουν μόνοι τους τέτοιες. Το πιο προφανές κριτήριο για τη σύγχρονη τέχνη που αποδέχο­ νταν τα σοσιαλιστικά εργατικά κινήματα -δεν υπήρχε ποτέ καμιά αμφι-

Ο ΣΟΣΙΑΛΙΣΜΟΣ ΚΑΙ Η ΑΒΑΝ-ΓΚΑΡΝΤ

βολία για το θαυμασμό τους στους κλασικούς της εθνικής και παγκό­ σμιας τέχνης και λογοτεχνίας- ήταν ότι έπρεπε να παρουσιάζει με ειλι­ κρίνεια και κριτικό πνεύμα τις πραγματικότητες της καπιταλιστικής κοι­ νωνίας, κατά προτίμηση να δίνει έμφαση στo�ς εργάτες και ιδεωδώς να στρατεύεται στους αγώνες τους. Αυτό από μόνο του δε σημαίνει κάποια προτίμηση για την πρωτοπορία. Παραδοσιακοί και κατεστημένοι ζωγρά­ φοι και συγγραφείς μπορούσαν πολύ εύκολα να επεκτείνουν τη θεματο­ λογία τους και τις κοινωνικές τους συμπάθειες, και πράγματι στο διά­ στημα μεταξύ 1 870 και 1 900 πολλοί ζωγράφοι στράφηκαν στην απεικό­ νιση βιομηχανικών σκηνών, εργατών και αγροτών, μερικές φορές ακόμα και εργατικών αγώνων (παράδειγμα ο πίνακας του Sir Hubert Herkomer, Απεργία).! Ενώ σύμφωνα με τα επίσημα κριτήρια των «σαλόν», πολλοί απ' αυτούς τους καλλιτέχνες που θα θεωρούνταν ως μετριοπαθώς «προ­ οδευτικοί» (για παράδειγμα, ο Liebermann), δεν ήταν επαναστάτες της τέχνης, και ούτε οι ίδιοι θεωρούσαν τους εαυτούς τ?υς ως τέτοιους . Αυτό τ ο είδος σοσιαλιστικής αισθητικής δε δημιουργούσε ιδιαίτερα προβλήματα στις σχέσεις μεταξύ μαρξισμού και πρωτοπορίας στις δεκα­ ετίες του 1 880 και 1890, σε μια εποχή κατά την οποία, τουλάχιστον στην πεζογραφία, κυριαρχούσαν οι ρεαλιστές με έντονα πολιτικά και κοινωνι­ κά ενδιαφέροντα ή συγγραφείς που μπορούσαν να ερμηνευθούν έτσι. Μερικοί, επηρεασμένοι από την άνοδο του εργατικού κινήματος, έδει­ χναν ένα αυξανόμενο ενδιαφέρον για τους εργάτες. Οι μαρξιστές δεν εί­ χαν δυσκολία να δεχτούν ευμενώς, πάνω σ' αυτή τη βάση, τους μεγά­ λους ρώσους μυθιστοριογράφους -των οποίων η ανακάλυψη στη Δύση ο­ φείλεται σε μεγάλο βαθμό στους «προοδευτικούς>> -, το δράμα του Ίψεν καθώς και άλλους σχανδιναβούς λογοτέχνες (τον Χάμσουν και, περιέρ­ γως για τις σημερινές αντιλήψεις, τον Στρίνμπεργκ), αλλά πάνω απ' όλα συγγραφείς σχολών που χαρακτηρίζονταν «νατουραλιστικές» και οι ο­ ποίοι εμφανώς ασχολούνταν με εκείνες τις πλευρές της καπιταλιστικής πραγματικότητας που απέφευγαν οι συμβατικοί καλλιτέχνες (Ζολά και Μωπασσάν στη Γαλλία, Hauptmann και Sudermann στη Γερμανία) . Το ότι πολλοί νατουραλιστές είχαν πολιτική και κοινωνική δράση ή ακόμα, όπως ο Hauptmann, πρόσκειντο στη σοσιαλδημοκρατία,2 έκανε το νατου­ ραλισμό ακόμα πιο αποδεκτό. Βέβαια, οι ιδεολόγοι ήταν προσεκτικοί στη διάκριση ανάμεσα στη σοσιαλιστική συνείδηση και στην απλή σκαν­ δαλοθηρία. Ο Mehring, κάνοντας μια ανασκόπηση του νατουραλισμού στα 1 892-1 893, τον καλωσόριζε ως ένα σημάδι τού ότι «η τέχνη αρχίζει να αι1 . Η μεγάλη έκθεση των μεταϊμπρεσισνιστών στη Βασιλική Ακαδημία του Λονδίνου το 1979-1980 το έδειξε πολύ εύγλωττα. 2. Το Weavers και το Florian Geyer του Hauptmann ήταν ειλικρινώς στρατευμένα κοινω­ νικοπολιτικά δράματα και θαυμάστηκαν πολύ ως τέτοια.

1 88

Η ΡΙΖΟΣΠΑΣΤΙΚΗ ΠΑΡΑΔΟΣΗ

σθάνεται στο πετσί της τον καπιταλισμό», κάνοντας έναν παραλληλισμό ανάμεσα στο νατουραλισμό και τον ψπρεσωνισμό, που τότε ήταν πω φυσικός απ' όσο φαντάζει σήμερα: «Πράγματι, μπορούμε έτσι να εξηγήσουμε εύκολα την, διαφορετικά ανεξήγητη, ευχαρίστηση που παίρνουν οι ψπρεσωνιστές [ ] και οι νατουραλιστές [ . . . ] από όλα τα ακάθαρτα απόβλητα της καπιταλιστι­ κής ΚOLνωνίας. Ζουν και δουλεύουν μέσα σ' αυτά τα σκουπίδια, και παρακινούμενοι από ένα σκοτεινό ένστικτο, δεν μπορούν να βρουν τί­ ποτε πω βασανιστικό να πετάξουν καταπρόσωπο σ' αυτούς που τους βασανίζουν».3 ...

Υποστηρίζει όμως ότι αυτό, στην καλύτερη περίπτωση, δεν είναι παρά ένα βήμα προς την «αληθινή» τέχνη. Παρ' όλα αυτά, το περωδικό Neue Zeit, που άνοιξε τις στήλες του στους <ψοντερνιστές»,4 δημοσίευε βιβλω­ παρουσιάσεις ή κείμενα των Hauptmann, Μωπασσάν, Κορολένκο, Ντοστο­ γιέφσκι, Στρίνμπεργκ, Χάμσουν, Ζολά, Ίψεν, Bjomson, Τολστόι και Γκόρκι. Και ο ίδως ο Mehring δεν αρνήθηκε ότι ο γερμανικός νατουραλισμός είχε στραφεί προς τη σοσιαλδημοκρατία, έστω κι αν πίστευε πως OL «αστοί νατουραλιστές είναι σοσιαλιστές στη σκέψη, τόσο όσο OL φεουδαλικοί σοσιαλιστές ήταν αστοί στη σκέψη' ούτε λιγότερο ούτε περισσότερο».5 Ένα δεύτερο σημαντικό σημείο επαφής ανάμεσα στο μαρξισμό και στις τέχνες είναι εικαστικό. Από τη μια, υπήρξαν μερικοί ΚOLνωνικά συ­ νειδητοποιημένοι εικαστικοί καλλιτέχνες που ανακάλυψαν την εργατική τάξη ως θέμα και στράφηκαν έτσι προς το εργατικό κίνημα. Και εδώ, ό­ πως και σε άλλους τομείς της πρωτοποριακής κουλτούρας, πρέπει να σημειώσουμε το ρόλο των Κάτω Χωρών, που βρίσκονταν σε ένα σταυρο­ δρόμι γαλλικών, βρετανικών και, σ' έναν βαθμό, γερμανικών επιδράσεων, και είχαν έναν εργατικό πληθυσμό που υφίστατο μια ιδιαίτερη εκμετάλ­ λευση και κακομεταχείριση (στο Βέλγω). Πράγματι, ο διεθνής πολιτιστι­ κός ρόλος αυτών των χωρών -ιδιαίτερα του Βελγίοu- ήταν στην περίοδο αυτή πω κεντρικός απ' ό,τι στους προηγούμενους αιώνες: ο συμβολι­ σμός, η αρ νουβό και αργότερα η μοντέρνα αρχιτεκτονική και η πρωτο­ ποριακή μετιiίμπρεσωνιστική ζωγραφική δεν μπορούν να κατανοηθούν δίχως τη συμβολή τους. Ειδικότερα στη δεκαετία του 1 8 80, ο Βέλγος Constantin Meunier, που ανήκε σε μια ομάδα καλλιτεχνών που πρόσκει­ ντο στο Βελγικό Εργατικό Κόμμα, εισήγαγε τα μοτίβα που έμελλε να α3 . Gesammelte Schriften und Aufsiitze, επιμέλεια: Ε . Fuchs, Zur Literaturgeschichte, τόμο 2, Βερολίνο 1 930, σ. 107. 4. Πρβλ. «Was wollen die Modernen, νοη einem Modernen » , Neue ΖείΙ, 1893- 1 994, σ. 132 χ.ε., 168 χ.ε.

5. F. Mehring, Zur Literaturgeschichte, τόμο 2, σ. 298, πρώτη δημοσίευση το 1898-1 999.

Ο ΣΟΣΙΑΛΙΣΜΟΣ ΚΑΙ Η ΑΒΑΝ-ΓΚΑΡΝΤ

1 89

ποτελέσουν την καθιερωμένη σοσιαλιστική εικονογραφία του «εργάτη» το μυώδη, ημίγυμνο, χειρώνακτα άνδρα, την κάτισχνη και βασανισμένη προλετάρισσα σύζυγο και μάνα. (ΟΙ εξερευνήσεις του Βαν Γκογκ στον κόσμο των φτωχών έγιναν γνωστές μόνο αργότερα) . Οι μαρξιστές κριτι­ κοί όπως ο Πλεχάνωφ αντιμετώπισαν αυτό το άνοιγμα του θεματολογίου της ζωγραφικής στον κόσμο των θυμάτων του καπιταλισμού με τη συνή­ θη επιφυλακτικότητα, ακόμα κι όταν προχωρούσε πέρα από την απλή καταγραφή ή την έκφραση κοινωνικού οίκτου. Παρ' όλα αυτά, για όσους καλλιτέχνες ενδιαφέρονταν πρωταρχικά για το θέμα τους, ήταν μια γέ­ φυρα ανάμεσα στον κόσμο τους και στο χώρο διαλόγου του μαρξισμού. Ένας πιο ισχυρός και άμεσος δεσμός με το σοσιαλισμό ήρθε μέσα από τις εφαρμοσμένες και διακοσμητικές τέχνες, ο μεγάλος δάσκαλος των ο­ ποίων William Μοrήs ( 1834-1896) έγινε ένα είδος μαρξιστή και συνέβα­ λε τα μέγιστα, τόσο θεωρητικά όσο και πρακτικά, στην κοινωνική μετα­ μόρφωση των τεχνών. Αυτά τα ρεύματα πήραν ως σημείο αφετηρίας τους όχι τον ατομικό και απομονωμένο καλλιτέχνη, αλλά τον τεχνίτη. Κατήγγειλαν την υποβάθμιση του δημιουργικού εργάτη-τεχνίτη σε απλό «χειριστή» της καπιταλιστικής βιομηχανίας, και βασικός τους στόχος ή­ ταν να δημιουργήσουν όχι ατομικά έργα τέχνης, που, ιδεωδώς, είναι φτιαγμένα για να ενατενίζονται σε απομόνωση, αλλά το περιβάλλον της καθημερινής ζωής των ανθρώπων, όπως χωριά και πόλεις, σπίτια και ε­ σωτερική επίπλωση. Τελικά βέβαια, για οικονομικούς λόγους, η βασική αγορά των προ'ίόντων τους ήταν η πολιτιστικά τολμηρή μπουρζουαζία και οι επαγγελματικές μεσαίες τάξεις - μια μοίρα που γνώρισαν και οι υπέρμαχοι ενός «λα'ίκού θεάτρου», και τότε και αργότερα.6 Πράγματι, το κίνημα arts-and -crafts και η μετεξέλιξή του, η αρ νουβό, εισήγαγε το πρώτο πραγματικά άνετο αστικό λάιφ-στάιλ του δέκατου ένατου αιώνα -το προαστειακό ή ημιαγροτικό «εξοχικό» ή «βίλα>> -, και το στυλ αυτό, σε διάφορες εκδοχές, διαδόθηκε ιδιαίτερα στις νέες ή περιφερειακές α­ στικές κοινότητες που έσπευδαν να εκφράσουν την πολιτιστική τους ταυτότητα: στις Βρυξέλλες και τη Βαρκελώνη, στη Γλασκώβη, το Ελσίν­ κι και την Πράγα. Ωστόσο, οι κοινωνικές φιλοδοξίες των καλλιτεχνών-τε­ χνιτών και των αρχιτεκτόνων αυτής της πρωτοπορίας δεν περιορίζονταν στην κάλυψη των αναγκών της μεσαίας τάξης. Εισήγαγαν τη μοντέρνα αρχιτεκτονική και πολεοδομία, στην οποία είναι εμφανές ένα στοιχείο κοινωνικής ουτοπίας, κι αυτοί οι «πρωτοπόροι του μοντέρνου κινήμα­ τος» συχνά, όπως στην περίπτωση του W.R. Lethaby (1857-1 93 1 ), του 6. Για τους ίδιους λόγους, ποτέ δεν αναπτύχθηκε μια «λα'ίκή όπερα», παρότι ένας του­ λάχιστον συνθέτης όπερας, ο επαναστάτης Gustaνe Charpentier, δοκίμασε να πλάσσει μια ηρωίδα της εργατικής τάξης (Louise, 1 900), ενώ ένα στοιχείο βερισμού εισάγεται στην ό­ περα εκείνη την περίοδο (Cavalleria Rusticana).

1 90

Η ΡIΖΟΣΠΑΣΤιΚΗ ΠΑΡΑΔΟΣΗ

Ρatήck Geddes και των οπαδών των κηπουπόλεων, προέρχονταν από τους βρετανικούς προοδευτικούς-σοσιαλιστικούς κύκλους. Στην ηπειρω­ τική Ευρώπη, οι οπαδοί του κινήματος είχαν στενές σχέσεις με τη σο­ σιαλδημοκρατία. Ο Victor Horta ( 1 861 -1 947), ο μεγάλος αυτός αρχιτέ­ κτονας της βελγικής αρ νουβό, σχεδίασε το Maison du Peuple των Βρυ­ ξελλών ( 1 897), στο «καλλιτεχνικό τμήμα» του οποίου ο Η . Van de Velde, που αργότερα θα έπαιζε σημαντικό ρόλο στην ανάπτυξη του μοντέρνου κινήματος στη Γερμανία, έδινε διαλέξεις για τον William Morris. Ο σο­ σιαλιστής πρωτοπόρος της ολλανδικής σύγχρονης αρχιτεκτονικής, ο Η . Ρ . Berlage (1856-1934), σχεδίασε τα γραφεία του Συνδικάτου Αδαμαντοτε­ χνιτών του Άμστερνταμ ( 1 899) . Το σημαντικό είναι πως η νέα πολιτική και οι νέες τέχνες συνέκλιναν σ' αυτό το σημείο. Ακόμα πιο σημαντικό είναι, ότι ο αρχικός πυρήνας των καλλιτεχνών (κυρίως ΒρετανοΟ που ξεκίνησαν αυτή την επανάστα­ ση στις εφαρμοσμένες τέχνες όχι μόνο ήταν άμεσα επηρεασμένοι από το μαρξισμό, όπως ο Μοπίs, αλλά και προσέφεραν -με τον Walter Crane­ μεγάλο μέρος του διεθνούς εικονογραφικού λεξιλογίου του σοσιαλδημο­ κρατικού κινήματος. Ο William Μοπίs ανέπτυξε μια ρωμαλέα ανάλυση των σχέσεων ανάμεσα στην τέχνη και την κοινωνία, την οποία σίγουρα ο ίδιος θα θεωρούσε μαρξιστική (αφού ήταν μαρξιστής), έστω κι αν μπο­ ρούμε να ανιχνεύσουμε και παλαιότερες επιδράσεις από τους Προρα­ φαηλίτες και τον Ruskin. Το παράξενο είναι πως η ορθόδοξη μαρξιστική σκέψη γύρω από τις τέχνες δεν επηρεάστηκε σχεδόν καθόλου απ' αυτές τις εξελίξεις. Τα κείμενα του William Μοπίs δεν έχουν ακόμα ενσωμα­ τωθεί στο κύριο ρεύμα των μαρξιστικών αισθητικών συζητήσεων, αν και τα τελευταία χρόνια έγιναν πολύ περισσότερο γνωστά και βρήκαν ισχυ­ ρούς μαρξιστές υπερασπιστές.7 Δεν υπήρχαν ανάλογοι εμφανείς δεσμοί που να φέρουν κοντά στους μαρξιστές τις άλλες βασικές πρωτοποριακές ομάδες των δεχαετιών του 1880 και 1 890, τις οποίες μπορούμε, πολύ χοντρικά, να ονομάσουμε συμβολιστικές. Είναι όμως γεγονός, ότι οι περισσότεροι συμβολιστές ποιητές είχαν επαναστατικές ή σοσιαλιστικές τάσεις. Στη Γαλλία οι συμ­ βολιστές, όπως και οι περισσότεροι από τους νεότερους ζωγράφους της περιόδου -οι παλαιοί ιμπρεσιονιστές ήταν, με λίγες εξαιρέσεις σαν τον Πισσαρό, μάλλον απολιτικοί-, στράφηκαν κυρίως προς τον αναρχισμό στις αρχές της δεκαετίας του 1890. Η αιτία γι' αυτό μάλλον δεν ήταν ό­ τι είχαν κάποια αντίρρηση αρχής στον Μαρξ -η «πλειονότητα των νέων ποιητών» που προσηλυτίστηκαν «στις θεωρίες της εξέγερσης, είτε του 7. Ε.Ρ. Thompson, William Morris: Romantic to Revo/IItionary, Λονδίνο 1 955, 1977' Ρ. Meier, La Ρensέe IItopique de William Morris, Παρίσι 1972.

19 1

Ο ΣΟΣΙΑΛΙΣΜΟΣ ΚΑΙ Η ΑΒΑΝ -ΓΚΑΡΝΤ

Μπακούνιν είτε του Καρλ Μαρξ»8 πιθανότατα θα ακολουθούσαν κάθε πρόσφορο εξεγερσιακό λάβαρο-, αλλά ότι οι γάλλοι σοσιαλιστές 'Υ]γέτες (μέχρι ην άνοδο του Ζωρές) δεν τους ενέπνεαν. Ειδικά ο δασκαλίστικος φιλιστιiίσμός των Γκεντιστών δύσκολα μπορούσε να τους τραβήξει, ενώ οι αναρχικοί όχι μόνο είχαν ένα πολύ μεγαλύτερο ενδιαφέρον για τις τέ­ χνες, αλλά και μεταξύ των πρώτων αγωνιστών του υπήρχαν σ'Υ]μαντικοί ζωγράφοι και κριτικοί, για παράδειγμα ο Fέlix Feneon. 9 Αντιθέτως στο Βέλγιο, ήταν το Βελγικό Εργατικό Κόμμα που προσέλκυσε τους συμβο­ λιστές, όχι μόνο επειδή στις τάξεις του περιελάμβανε τους αναρχίζοντες εξεγερμένους, αλλά και γιατί οι 'Υ]γέτες ή εκπρόσωποί του που προέρχο­ νταν από Τ'Υ] μορφωμέν'Υ] μεσαία τάξ'Υ] έδειχναν πολύ πιο ενεργό ενδιαφέ­ ρον για τις τέχνες. Ο Jules Destree έγραΨε πολλά για το σοσιαλισμό και Τ'Υ]ν τέχν'Υ] και δ'Υ]μοσίευσε έναν κατάλογο των λιθογραφιών του Odilon Redon. Ο Vanderνelde συναναστρεφόταν τους ποιψές. Ο Maeterlinck παρέμεινε κοντά στο κόμμα σχεδόν μέχρι το 1914, ο Verhaeren σχεδόν έγινε ο επίσ'Υ]μος ποιψής του, οι ζωγράφοι Eeckhout και Κhnopff δρα­ σΤ'Υ]ριοποιούνταν στο Maison du Peuple. Είναι αλήθεια ότι ο συμβολισμός αναπτύχθ'Υ]κε σε χώρες από τις οποίες σχεδόν απουσίαζαν μαρξιστές θε­ ωρψικοί που τον καταδίκαζαν με φανατισμό (τύπου Πλεχάνωφ) . Οι σχέ­ σεις ανάμεσα σΤ'Υ]ν καλλιτεχνική και Τψ πολιτική εξέγερσ'Υ] ήταν λοιπόν αρκετά φιλικές. Έτσι, μέχρι το τέλος του αιώνα υπήρχε κοινό έδαφος ανάμεσα, από η μια, στις πολιτιστικές πρωτοπορίες και τις τέχνες που θαύμαζαν οι διο­ ρατικές μεΙΟΨ'Υ]φίες και, από Τψ άλλ'Υ] , σην ολοένα και πιο μαρξιστικής κατεύθυνσ'Υ]ς σοσιαλδ'Υ]μοκρατία. Οι σοσιαλιστές διανοούμενοι που ανα­ δείχθ'YjΚαν στψ 'Υ]γεσία των νέων κομμάτων -και είχαν γενν'Υ]θεί συνήθως γύρω στο 1 860- ήταν ακόμα αρκετά νέοι για να μψ έχουν χάσει Τ'Υ]ν ε­ παφή τους με τα γούστα των πιο «προχωρ'Υ]μένων». Ακόμα και οι μεγα­ λύτεροι σην 'Υ]λικία, όπως ο Βίκτωρ Άντλερ ( 1 852) και ο Κάουτσκυ (1854), δεν είχαν περάσει τα σαράντα το 1 890. Ο Βίκτωρ Άντλερ σύχναζε στο Cafe Griensteidl, το βασικό κέντρο των βιεννέζων καλλιτεχνών και διανο­ ουμένων, και έτσι δεν ήταν μόνο βαθιά εμποτισμένος από ην κλασική λογοτεχνία και μουσική, αλλά και παθιασμένος βαγκνερικός (όπως και ο 8. Stuart Merrill. παρατίθεται στο E.W. Herbert. The Artist and Social Reform: France and Be/gium, 1885-1898, Newhaven 1 961. σ. 1 00 σημείωση.

9. Στους συνδρομητές της αναρχικής La Rtvolte. το 1 894 συγκαταλέγονταν ο Ντωντέ. ο Ανατόλ Φρανς. ο Υσμάν. ο Λεκόντ ντε Λιλ, ο Μαλλαρμέ. ο Λοτί και η θεατρική πρωτοπο­ ρία του Antoine και του Lugne-Poe. Καμιά σοσιαλιστική επιθεώρηση της εποχής δε θα μπορούσε να προσελκύσει τέτοιον γαλαξία. Αλλά ήδη από εκείνη την εποχή ένας αναρχι­ κός σαν τον ποιητή Gustave Kahn σεβόταν βαθιά τον Μαρξ και ήταν υπέρ την ενότητας ό­ λων των αριστερών. Ε. W. Herbert. The Artist and Social Reform. .. ό.π. σ. 2 1 , 1 1 0-1 1 1 . .

.

Η ΡΙΖΟΣΠΑΣΤΙΚΗ ΠΑΡΑΔΟΣΗ

Πλεχάνωφ και ο Σω, τόνιζε την επαναστατική και «σοσιαλιστική» σημα­ σία του έργου του Βάγκνερ πολύ περισσότερο απ' όσο συνηθίζεται σή­ μερα), ενθουσιώδης οπαδός του φίλου του Γκούσταβ Μάλερ, από τους πρώτους οπαδούς του Bruckner, θαυμαστής, όπως και όλοι σχεδόν οι σοσιαλιστές της γενιάς του, του Ίψεν και του Ντοστογιέφσκι, ενώ τον συγκινούσε βαθιά ο Verhaeren, ποιήματα του οποίου μετέφραζε. ω Από την άλλη, όπως είδαμε, ένα μεγάλο μέρος των νατουραλιστών, των συμ­ βολιστών και των άλλων «προχωρημένων» σχολών της εποχής στρέφο­ νταν προς το εργατικό κίνημα και (με εξαίρεση τη Γαλλία) προς τη σο­ σιαλδημοκρατία. Αυτή η έλξη δε διαρκούσε για πάντα: ο αυστριακός λογοτέχνης Hermann Bahr, που παρίστανε τον εκπρόσωπο των <<μοντέρ­ νων», εγκατέλειψε το μαρξισμό στα τέλη της δεκαετίας του 1880, ενώ ο μεγάλος νατουραλιστής Hauptmann έκανε στροφή προς το συμβολισμό, γεγονός που επιβεβαίωσε τις επιφυλάξεις των μαρξιστών σχολιαστών. Η ρήξη ανάμεσα σε σοσιαλιστές και αναρχικούς είχε κι αυτή αρνητικές ε­ πιπτώσεις, μια που είναι σαφές ότι μερικοί (ιδιαίτερα στις εικαστικές τέχνες) προσελκύονταν πάντοτε από την καθαρή εξέγερση των τελευταί­ ων. Πάντως, οι «μοντέρνοι» αισθάνονταν άνετα στο περιβάλλον των ερ­ γατικών κινημάτων, όπως και οι μαρξιστές, τουλάχιστον οι καλλιεργημέ­ νοι, στο περιβάλλον των «μοντέρνων». Για λόγους που δεν έχουν ερευνηθεί επαρκώς, αυτοί οι δεσμοί έσπασαν για ένα διάστημα. Μπορούμε να υποθέσουμε κάποιες πιθανές αιτίες. Πρώ­ τον, όπως δείχνει και η «κρίση του μαρξισμού» στα τέλη της δεκαετίας του 1 890, η πίστη ότι ο καπιταλισμός βρισκόταν στο χεLλoς της κατάρρευ­ σης και το σοσιαλιστικό κίνημα στα πρόθυρα του επαναστατικού θριάμ­ βου δεν μπορούσε πλέον να διατηρείται στη Δυτική Ευρώπη. Διανοούμε­ νοι και καλλιτέχνες που είχαν προσχωρήσει σε ένα πλατύ και ασαφώς ο­ ρισμένο κίνημα των εργατών, μέσα στο γενικό κλίμα ελπίδας, πίστης α­ κόμα και ουτοπικής προσμονής που δημιουργούσε γύρω του, είχαν τώρα απέναντί τους ένα κίνημα αβέβαιο για τις μελλοντικές του προοπτικές και διχασμένο από εσωτερικές και όλο και πιο σεχταριστικές διαμάχες. Αυτός ο ιδεολογικός κατακερματισμός υπήρχε και στην Ανατολική Ευ­ ρώπη: άλλο πράγμα ήταν να πρόσκεισαι σε ένα κίνημα που όλες οι τά­ σεις του έδειχναν να συγκλίνουν σε μια γενική μαρξιστική κατεύθυνση, όπως συνέβαινε στις αρχές της δεκαετίας του 1 890 ή με τον πολωνικό σοσιαλισμό πριν από τη διάσπασή του σε εθνικιστές και αντεθνικιστές, και εντελώς άλλο να πρέπει να διαλέξεις ανάμεσα σε αντίπαλες και α­ μοιβαία εχθρευόμενες ομάδες επαναστατών και πρώην επαναστατών. Στη Δύση, ωστόσο, υπήρχε το πρόσθετο γεγονός, ότι τα νέα κινήματα 10. Β. Ermers, Victor Ad/er, Βιέννη 1932, σ. 236-237.

Ο ΣΟΣΙΑΛΙΣΜΟΣ ΚΑΙ Η ΑΒΑΝ-ΓΚΑΡΝΤ

1 93

γίνονταν όλο και πιο θεσμικά, εμπλέκονταν σε μια καθημερινή πολιτική που δεν μπορούσε εύκολα να εμπνεύσει καλλιτέχνες και συγγραφείς, ενώ στην πράξη έγιναν και ρεφορμιστικά, αφήνοντας την επανάσταση σε κά­ ποια εκδοχή ιστορικής αναγκαιότητας. Επιπλέον, τα θεσμοποιημένα μα­ ζικά κόμματα, που συχνά ανέπτυσσαν έναν δικό τους πολιτισμικό κόσμο, δεν είχαν την τάση να ευνοούν μορφές τέχνης τις οποίες δε θα μπορούσε εύκολα να καταλάβει ή να εγκρίνει ένα ευρύ εργατικό κοινό. Είναι αλή­ θεια πως οι συνδρομητές στις γερμανικές εργατικές βιβλιοθήκες εγκατέ­ λειπαν όλο και περισσότερο τα πολιτικά βιβλία για τα μυθιστορήματα, πως διάβαζαν όλο και λιγότερη ποίηση και κλασική λογοτεχνία, ενώ ο πιο δημοφιλής σ' αυτούς συγγραφέας, ο Fήedrich Gerstaecker, ένας συγγραφέ­ ας ιστοριών περιπέτειας, δεν πρέπει να ενέπνεε την πρωτοπορία.!! Δεν εί­ ναι παράξενο που στη Βιέννη ο Karl Kraus, ο οποίος αρχικά είχε προ­ σεγγίσει τους σοσιαλδημοκράτες λόγω των αιρετικών πολιτικών και πο­ λιτιστικών του απόψεων, απομακρύνθηκε απ' αυτούς στη δεκαετία του 1 900. Τους κατηγόρησε ότι δεν καλλιεργούσαν στους εργάτες ένα αρκε­ τά σοβαρό πολιτιστικό επίπεδο, ενώ δεν τον ενέπνεε η μεγάλη -και τελι­ κά νικηφόρα- καμπάνια του κόμματος για την καθολική ψηφοφορία. !2 Η επαναστατική Αριστερα της σοσιαλδημοκρατίας, που αρχικά ήταν σχετικά περιθωριακή στη Δύση, και οι αναρχοσυνδικαλιστικές ή αναρχι­ κές τάσεις ήταν περισσότερο πιθανό να τραβήξουν τη ριζοσπαστικοποιη­ μένη πολιτιστική πρωτοπορία. Ειδικότερα οι αναρχικοί, με εξαίρεση τις λατινικές χώρες, είχαν μετά το 1 900 όλο και περισσότερο ως κοινωνική βάση έναν χώρο μποέμηδων και αυτοδίδακτων εργατών που έφτανε μέ­ χρι τα όρια του λούμπεν προλεταριάτου -τις διάφορες Μονμάρτες του δυτικού κόσμοu- και στηρίζονταν σε μια γενική υποκουλτούρα όσων α­ πέρριπταν ή δεν ήταν αφομοιώσιμοι από τους «αστικούς» τρόπους ζωής ή τα οργανωμένα μαζικά κινήματα.!3 Αυτή η ουσιαστικά ατομικιστική και αντινομιακή εξέγερση δε βρισκόταν σε αντίθεση με την κοινωνική ε­ πανάσταση. Απλά, συχνά περίμενε το εξεγερσιακό ή επαναστατικό κίνη­ μα στο οποίο θα μπορούσε να προσκολληθεί, και θα κινητοποιούνταν en masse εναντίον του πολέμου και υπέρ της Ρώσικης Επανάστασης. Το σοβιέτ του Μονάχου του 1 9 1 9 αποτελεί ίσως τη σημαντικότερη στιγμή πολιτικής της έκφρασης. Όμως, τόσο η πραγματικότητα όσο και η θεω­ ρία την οδηγούσαν μακριά από το μαρξισμό. Ο Νίτσε, ένας στοχαστής που, παρά το μίσος του για τον «αστό», ήταν για πολύ προφανείς λό­ γους αντιπαθής στους μαρξιστές και σε άλλους σοσιαλδημοκράτες, έγινε 1 1 . H.J. Steinberg. Sozia!ismus und deutsche Sozia!demokratie, Ανόβερο 1 967, σ. 1 32-1 35. 12. C. Koh� , Καr! KrarIs, Στουτγάρδη 1966, σ. 65, 66. 1 3. Πρβλ. G. Botz - G. Brandstetter - Μ. Pollack, 1m SchaIten der Arbeiterbewegung, Βιέννη 1977, σ. 83-85, για τον αυστρο-γερμανικό αναρχισμό.

Η ΡΙΖΟΣΠΑΣΤΙΚΗ ΠΑΡΑΔΟΣΗ

ο τυπικός γκουρού των αναρχικών και αναρχιζόντων εξεγερμένων, καθώς και του χώρου των απολιτικών διαφωνούντων της μεσαίας τάξης. Από την άλλη, ο ίδιος ο πολιτιστικός ριζοσπαστισμός της εξέλιξης της πρωτοπορίας στις αρχές του αιώνα, την απέκοψε από τα εργατικά κινή­ ματα, τα μέλη των οποίων παρέμεναν παραδοσιακά στα γούστα τους, στο βαθμό που τόσο τα ίδια όσο και το κίνημα έμεναν προσηλωμένα σε γλώσσες και συμβολικούς κώδικες επικοινωνίας που εξέφραζαν με κατα­ νοητό τρόπο το περιεχόμενο των έργων τέχνης. Οι πρωτοπορίες του τε­ λευταίου τέταρτου του 1 90υ αιώνα δεν είχαν ακόμα έρθει σε ρήξη μ' αυτές τις γλώσσες, αν και τις είχαν οδηγήσει στα άκρα. Με κάποια μι­ κρή εξοικείωση, δεν ήταν δύσκολο να καταλάβει κανείς τι «έτρεχε» με τον Βάγκνερ και τους ιμπρεσιονιστές ή ακόμα και με πολλούς από τους συμβολιστές. Από τις αρχές όμως του 200ύ αιώνα -ίσως το Παρισινό Σαλόν του Φθινοπώρου του 1 905 να σηματοδοτεί τη ρήξη στις εικαστι­ κές τέχνες- αυτό πλέον δεν ίσχυε. Επιπλέον, οι σοσιαλιστές ηγέτες -ακόμα και η νεότερη γενιά που γεν­ νήθηκε μετά το 1 870- είχαν χάσει πλέον την «επαφή» τους με την πρω­ τοπορία. Η Ρόζα Λούξεμπουργκ έπρεπε να απολογείται για την κατηγο­ ρία πως δεν της άρεσαν οι «μοντέρνοι συγγραφείς», και παρότι την είχε συγκινήσει πολύ η πρωτοπορία της δεκαετίας του 1 890, π.χ. οι γερμανοί νατουραλιστές ποιητές, παραδεχόταν ότι δεν καταλάβαινε τον Hofman­ nsthal και ότι δεν είχε ακούσει τίποτε για τον Stefan George.14 Ακόμα και ο Τρότσκι, που προσπαθούσε να έχει μια πολύ στενότερη επαφή με τις νέες καλλιτεχνικές τάσεις -το 1 908 έγραψε μια μακροσκελή ανάλυση για τον Frank Wedekind στη Neue Zeit καθώς και παρουσιάσεις εκθέσε­ ων τέχνης-, δε φαίνεται να είχε κάποια ιδιαίτερη εξοικείωση μ' αυτά που θα θεωρούσαν πρωτοπορία οι πιο τολμηροί νέοι το 1905-1914 - με εξαίρεση, φυσικά, το χώρο της ρώσικης λογοτεχνίας. Όπως και η Ρόζα Λούξεμπουργκ, επεσήμαινε και αποδοκίμαζε τον ακραίο υποκειμενισμό της - την ικανότητά της, σύμφωνα με τα λόγια της Λούξεμπουργκ, να εκφράζει «μία πνευματική κατάσταση», αλλά τίποτε περισσότερο (<<αλ­ λά δεν μπορεί κανείς να φτιάξει ανθρώπους με πνευματικές καταστά­ σεις») .15 Σε αντίθεση όμως μ' αυτήν, ο Τρότσκι επεχείρησε να επεξερ­ γαστεί μια ,μαρξιστική ερμηνεία των νέων τάσεων της υποκειμενιστικής εξέγερσης και της «καθαρά αισθητικής λογικής», η οποία «ήταν φυσικό να μετατρέπει την εξέγερση ενάντια στον ακαδημα'ίσμό σε μια εξέγερση της αυτάρκους καλλιτεχνικής φόρμας ενάντια στο περιεχόμενο, το οποίο θεωρείται ως κάτι το αδιάφορο».16 Την απέδωσε στους νέους τρόπους 1 4 . R. Luxemburg, J'itais, je suis, je serai. Correspondance, 1914-19 19, Παρίσι 1977, σ. 306-7. 15. Στο ίδιο, σ. 307. 16. L. Trotskij, Letteratura e rivoluzione, επιμέλεια: V. Strada, Τορίνο 1973, σ. 467.

1 95

Ο ΣΟΣΙΑΛΙΣΜΟΣ ΚΑΙ Η ΑΒΑΝ-ΓΚΑΡΝΤ

ζωής μέσα στο περιβάλλον της σύγχρονης γιγάντιας πόλης, και ειδικότε­ ρα στην έκφραση αυτής της εμπειρίας από τους διανοούμενους που ζού­ σαν μέσα σ' αυτές τις μοντέρνες Βαβυλώνες. Αναμφίβολα, τόσο η Λού­ ξεμπουργκ όσο και ο Τρότσκι απηχούσαν τις ισχυρές κοινωνικές παρα­ δοχές της ρώσικης αισθητικής θεωρίας, κατά βάθος όμως αντανακλούσαν μια πολύ γενική στάση των μαρξιστών, ανατολικών και δυτικών. Κάποι­ ος που είχε ένα ιδιαίτερο ενδιαφέρον για τις τέχνες και που προσπαθού­ σε να διατηρήσει επαφή με τα πιο σύγχρονα ρεύματα, μπορούσε ίσως ως άτομο να καλλιεργήσει ένα γούστο για ορισμένες απ' αυτές τις και­ νοτομίες, το πρόβλημα όμως ήταν το πώς ακριβώς μπορούσε να συνδέ­ σει αυτό το ενδιαφέρον του με τις σοσιαλιστικές δραστηριότητες και πε­ ποιθήσεις του. Δεν ήταν απλά θέμα ηλικίας, αν και τα γνωστά ονόματα στη Διεθνή που το 1 9 1 0 δεν είχαν περάσει τα τριάντα ήταν λίγα, οι περισσότεροι βρί­ σκονταν στη μέση ηλικία. Εκείνο που σαφώς δεν μπόρεσαν να κάνουν οι μαρξιστές, ήταν να εκτιμήσουν αυτό που θεώρησαν ως υποχώρηση (και όχι ως πρόοδο, όπως η πρωτοπορία) σε μια δεξιοτεχνική επίδειξη και έ­ ναν πειραματισμό της φόρμας, σε μια εγκατάλειψη του περιεχομένου των τεχνών, συμπεριλαμβανομένου και του εμφανούς και αναγνωρίσιμου κοινωνικού και πολιτικού τους περιεχομένου. Αυτό που δεν μπορούσαν να αποδεχθούν, ήταν η επιλογή ενός καθαρού υποκειμενισμού, σχεδόν σο­ λιψισμού, τον οποίο διέκρινε ο Πλεχάνωφ στους κυβιστές. Ήταν ήδη λυπη­ ρό, αν και εξηγήσιμο, ότι «ανάμεσα στους αστούς ιδεολόγους που πέρα­ σαν στο προλεταριάτο βλέπουμε πολύ λίγους καλλιτέχνες» (Kun-stler)·17 και στα χρόνια πριν το 1 9 1 4 αυτοί που προσέγγισαν το εργατικό κίνημα φαίνεται πως ήταν ακόμα λιγότεροι απ' ό,τι πριν το 1 900. Η πρωτοπορία των γάλλων ζωγράφων ήταν «Β. l'ecart de toute agitation intel-lectuelle et sociale, confines dans les conflits de technique» [«μακριά από κάθε πνευμα­ τική και κοινωνική αναταραχή, περιοριζόμενοι σε τεχνικές διαμάχες»] . 18 Αλλά δεν ηταν μόνο αυτό. Το 1 9 1 2-1913 ο Πλεχάνωφ μπορούσε να υπο­ στηρίζει ως κάτι το προφανές, ότι «η πλειονότητα των σημερινών καλλι­ τεχνών έχουν αστικές απόψεις και εντελώς ανεπηρέαστοι από τις μεγά­ λες ιδέες της ελευθερίας του καιρού μας».19 Δεν ήταν εύκολο, ανάμεσα στη μάζα των καλλιτεχνών που ισχυρίζονταν ότι ήταν «αντι-αστικοί», να ανακαλύψει κανείς πολλούς που να είναι κοντά στα οργανωμένα σοσια­ λιστικά κινήματα -ακόμα και οι αναρχικοί έβρισκαν λιγότερους αφοσιω­ μένους οπαδούς μεταξύ των ζωγράφων σε σχέση με τη δεκαετία του 1 7 . G. Plekhanov, Kunst und Literatur, Βερολίνο 1 954, σ. 284-285 [Γ. Β. Πλεχάνωφ. Αι­ σθητική, μτφρ. Τάσος Βουρνάς, σ. 67-69, 76] . 18. J.C. Holl, Ιa Jeune Peinture contemporaine, Παρίσι 1 9 1 2, σ. 1 4-15.

19. G. Plekhanov, Kunst und Literatur, ό.π., σ. 292, 295. [Πλεχάνωφ,

ό.π., σ.

76, σημ. 1 ] .

1 96

Η ΡΙΖΟΣΠΑΣΤΙΚΗ ΠΑΡΑΔΟΣΗ

1 890-, ήταν όμως πολύ ευκολότερο να βρει αυτούς που διαμαρτύρονταν για το φιλισταϊσμό των εργατών, ειλικρινείς ελιτιστές, όπως ο κύκλος του Stefan George στ'Υ] Γερμανία ή οι ρώσοι ακμε·ίστές, αυτούς που αναζ'Υ]­ τούσαν μια (κατά προτίμφ'Υ] θ'Υ]λυκού γένους) αριστοκρατική συντροφιά, ακόμα και -ειδικά στΎJ λογοτεχνία- δυν'Υ]τικούς ή ενεργούς αντιδραστι­ κούς. Επιπλέον, δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι οι νέες πειραματικές πρωτο­ πορίες δεν εξεγείροντο τόσο ενάντια στον ακαδ'Υ]μαίσμό όσο ενάντια σ' εκείνες ακριβώς τις πρωτοπορίες των δεκαετιών του 1 8 80 και 1 890 που ήταν σχετικά κοντά στα σοσιαλιστικά κινήματα τΎJς εποχής. Με δυο λόγια, τι άλλο μπορούσαν να δουν οι μαρξιστές σ' αυτές τις πρωτοπορίες, παρά ένα ακόμα σύμπτωμα τΎJς κρίσ'Υ]ς τΎJς αστικής κουλ­ τούρας και τι άλλο οι πρωτοπορίες στο μαρξισμό, παρά μια ακόμα α­ πόδειξ'Υ] ότι το παρελθόν δεν μπορεί να κατανοήσει το μέλλον; Σίγουρα, ανάμεσα στις λίγες δεκάδες ανθρώπων από το πατρονάρισμα των οποί­ ων (ως συλλεκτών και εμπόρων) εξαρτιόνταν οι νέοι ζωγράφοι, υπήρχαν και κάποιοι που συμπαθούσαν το μαρξισμό. Οι λάτρεις Τ'Υ]ς εξεγερμέν'Υ]ς τέχν'Υ]ς δεν ήταν πολύ πιθανό να είναι πολιτικά συνΤ'Y]ΡΎjτικoί εκείν'Υ] τΎJν εποχή. Πότε πότε μπορεί ακόμα και κάποιος μαρξιστής θεωΡ'Υ]τικός -ο Λουναρτσάσκι, ο Μπογκντάνωφ- να εκλογίκευε τΎJ συμπάθειά του για τους καινοτόμους, το πιθανότερο όμως ήταν να συναντήσει αντιδράσεις. Η κουλτούρα των σοσιαλιστικών και εργατικών κιν'Υ]μάτων δεν είχε κά­ ποια εμφανή θέσ'Υ] για τις νέες πρωτοπορίες, και οι ορθόδοξοι αισθΎjτΙΚOί θεωΡΎjτΙΚOί του μαρξισμού (που ήταν de facto είδος Τ'Υ]ς Κεντρικής και Ανατολικής ΕυρώΠ'Υ]ς) τις καταδίκαζαν. Ωστόσο, αν κάποιες νέες πρωτοπορίες παρέμεναν μακριά από το σο­ σιαλισμό ή τφ πολιτική γενικά, κι αν κάποιες γίνονταν καθαρά αντιδρα­ στικές ή ακόμα και φασιστικές, πολλοί από τους αντάρτες των τεχνών απλά περίμεναν τφ κατάλλ'Υ]λ'Υ] ιστορική συγκυρία όπου θα μπορούσαν να συνανΤ'Υ]θούν και πάλι 'Υ] πολιτική και 'Υ] πολιτιστική εξέγερσ'Υ], αρχικά κυρίως στ'Υ] Ρωσία και Τ'Υ] Γερμανία. Η εποχή αυτού που οι Ναζί ονόμα­ σαν (όχι εσφαλμένα) Kulturbolschewismus δεν ανήκει στΎJν ιστορία του μαρξισμού Τ'Υ]ς περιόδου Τ'Υ]ς Δεύτερ'Υ]ς Διεθνούς. Πρέπει όμως να ανα­ φερθούμε και στις εξελίξεις μετά το 1 9 1 7 , γιατί οδήγφαν στ'Υ] διάσπασ'Υ] τΎJς μαρξιστικής αισθ'Υ]τικής θεωρίας σε οπαδούς του «ρεαλισμού» και σε οπαδούς Τ'Υ]ς «πρωτοπορίας» - οι διαμάχες του Λούκατς με τον Μπρεχτ, των οπαδών του Τολστόι με τους οπαδούς του Τζέ'Υ]μς Τζόυς. Και όπως είδαμε, αυτή 'Υ] διάσπασ'Υ] είχε τις ρίζες Τ'Υ]ς σΤ'Υ]ν πριν το 1 9 1 4 περίοδο. Αν εξετάσουμε συνολικά τΎJν περίοδο τΎJς Δεύτερ'Υ]ς Διεθνούς, θα φτά­ σουμε στο συμπέρασμα πως 'Υ] σχέσ'Υ] του μαρξισμού με τις τέχνες δεν υ­ πήρξε ποτέ ομαλή, έστω κι αν μετά το 1 900 έγινε πολύ ,πιο δύσκολ'Υ]. Οι μαρξιστές θεωΡΎjτΙΚOί δεν ήταν ποτέ πολύ ευτυχείς με οποιοδήποτε από

Ο ΣΟΣΙΑΛΙΣΜΟΣ ΚΑΙ Η ΑΒΑΝ-ΓΚΑΡΝΤ

197

τα «μοντέρνα» κινήματα των δεκαετιών του 1880 και του 1 890, αφήνο­ ντας την ενθουσιώδη υπεράσπισή τους σε διανοούμενους στις παρυφές του μαρξισμού (όπως στο Βέλγιο) ή σε μη μαρξιστές επαναστάτες και σοσιαλιστές. Οι κυριότεροι ορθόδοξοι μαρξιστές έβλεπαν τους εαυτούς τους σαν σχολιαστές ή σαν διαιτητές παρά σαν οπαδούς ή σαν παίκτες στο ποδοσφαιρικό ματς της κουλτούρας. Αυτό δεν άλλαζε την ιστορική τους ανάλυση για τις καλλιτεχνικές εξελίξεις ως συμπτώματα της πα­ ρακμής της αστικής κοινωνίας: μια εντυπωσιακή ανάλυση. Κι όμως προ­ καλεί εντύπωση η εξωτερικότητα των παρατηρήσεών τους. Κάθε μαρξι­ στής διανοούμενος θεωρούσε ότι συμμετέχει, έστω ερασιτεχνικά, στη φι­ λοσοφία και τις επιστήμες σχεδόν κανείς δε θεωρούσε ότι συμμετέχει στις δημιουργικές τέχνες. Ανέλυαν τη σχέση της τέχνης με την κοινωνία και το κίνημα και έδιναν καλούς ή κακούς βαθμούς σε σχολές, καλλιτέ­ χνες και έργα. Στην καλύτερη περίπτωση, αγαπούσαν τους λίγους καλλι­ τέχνες που προσχωρούσαν στα κινήματά τους και παρέβλεπαν τις προ­ σωπικές και ιδεολογικές τους ιδιοτροπίες, όπως έκανε και η αστική κοι­ νωνία. Ήταν επόμενο λοιπόν, η επίδραση του μαρξισμού στις τέχνες να μην είναι βαθιά. Ακόμα και ο νατουραλισμός και ο συμβολισμός, που ή­ ταν κοντά στο σοσιαλιστικό κίνημα της εποχής τους, θα είχαν σε μεγάλο βαθμό εξελιχθεί όπως εξελίχθηκαν ακόμα κι αν οι μαρξιστές δεν είχαν ενδιαφερθεί καθόλου γι' αυτούς. Πράγματι, για τους μαρξιστές ήταν δύ­ σκολο να δουν οποιονδήποτε άλλο ρόλο του καλλιτέχνη μέσα στον καπι­ ταλισμό απ' αυτόν του προπαγανδιστή, του κοινωνιολογικού συμπτώμα­ τος ή του «κλασικού». Τείνει κανείς να πιστέψει ότι ο μαρξισμός της Δεύτερης Διεθνούς όχι μόνο δε διέθετε καμιά επαρκή θεωρία για τις τέ­ χνες αλλά και, σε αντίθεση με ό,τι συνέβη με το «εθνικό ζήτημα», δεν α­ ναγκάστηκε από την πίεση της πολιτικής πραγματικότητας να διαπιστώ­ σει αυτή τη θεωρητική του ανεπάρκεια. Στο εσωτερικό όμως του μαρξισμού της Δεύτερης Διεθνούς υπήρχε μια αυθεντική θεωρία για τις τέχνες και την κοινωνία, αν και το επίσημο COrpUS της μαρξιστικής θεωρίας δεν την είχε αντιληφθεί: ήταν η θεωρία που επεξεργάστηκε πληρέστερα ο William Morris. Αν υπήρξε κάποια ε­ πίδραση του μαρξισμού που να ήταν σημαντική και να άντεξε στο χρό­ νο, αυτή προήλθε από αυτό το ρεύμα σκέΨης, το οποίο έβλεπε πέρα α­ πό τη δομή των τεχνών στην αστική εποχή (τον ατομικό «καλλιτέχνη») το στοιχείο της καλλιτεχνικής δημιουργίας που υπάρχει σε κάθε εργασία και (παραδοσιακή) τέχνη της λιiίκής ζωής, και πέρα από το αντίστοιχο της εμπορευματικής παραγωγής της τέχνης (το ατομικό «έργο τέχνης») στο περιβάλλον της καθημερινής ζωής. Είναι χαρακτηριστικό πως ήταν η μοναδική τάση μαρξιστικής αισθητικής θεωρίας που έδωσε σημασία στην αρχιτεκτονική, και μάλιστα τη θεώρησε ως το κλειδί και την κορωνίδα

1 98

Η ΡΙΖΟΣΠΑΣΤΙΚΗ ΠΑΡΑΔΟΣΗ

των τεχνών. 2Ο Αν η μαρξιστική κριτική ήταν το φτερό στον τροχό του να­ τουραλισμού ή του «ρεαλισμού», ήταν ο κινητήρας για το κίνημα arts­ and-crafs, του οποίου η ιστορική επίδραση πάνω στη σύγχρονη αρχιτε­ κτονική και το desing ήταν και παραμένει θεμελιώδης. Το κίνημα αυτό παραβλέφθηκε, επειδή ο Μοrήs, που υπήρξε ένας α­ πό τους πρώτους βρετανούς μαρξιστές,2 1 εθεωρείτο απλά μεγάλος καλ­ λιτέχνης και όχι σημαντικός από πολιτική άποψη, αλλά και σίγουρα ε­ πειδή η βρετανική θεωρητική παράδοση γύρω από την τέχνη και την κοινωνία (νεορομαντικός μεσαιωνισμός, Ruskin), που συγχωνεύθηκε με το μαρξισμό, δεν είχε μεγάλη επαφή με το κύριο ρεύμα της μαρξιστικής σκέψης. Κι όμως, προερχόταν από το εσωτερικό των τεχνών, ήταν μαρ­ ξιστική -τουλάχιστον αυτό ισχυριζόταν ο Μοrήs- και προσηλύτισε και ε­ πηρέασε ανθρώπους που ασκούσαν τις τέχνες -σχεδιαστές, αρχιτέκτονες και πολεοδόμους- αλλά και τους οργανωτές των μουσείων και των καλ­ λιτεχνικών σχολών σε ένα μεγάλο μέρος της Ευρώπης. Κι ούτε είναι τυ­ χαίο που αυτή η μείζονα μαρξιστική επίδραση στις τέχνες προήλθε από τη Βρετανία, παρότι στη χώρα αυτή η γενικότερη σημασία του μαρξι­ σμού ήταν αμελητέα. Γιατί αυτή την περίοδο η Βρετανία ήταν η μοναδι­ κή εuρωπαίκή χώρα που ο καπιταλισμός την είχε μεταμορφώσει αρκετά, ώστε η βιομηχανική παραγωγή να έχει μεταμορφώσει τη χειροτεχνική παραγωγή. Αν το καλοσκεφτούμε, δεν είναι παράξενο που η «κλασική», για τον Μαρξ, χώρα της καπιταλιστικής ανάπτυξης παρήγαγε τη μοναδι­ κή σημαντική κριτική της επίδρασης που είχε ο καπιταλισμός στις τέ­ χνες. Ούτε και είναι παράξενο που το μαρξιστικό στοιχείο αυτού του σημαίνοντος για τις τέχνες κινήματος έχει ξεχαστεί. Ο ίδιος ο Morris ή­ ταν αρκετά ρεαλιστής για να γνωρίζει ότι, όσο βαστούσε ο καπιταλι­ σμός, η τέχνη δε θα μπορούσε να γίνει σοσιαλιστική.22 Καθώς ο καπιτα­ λισμός έβγαινε από την κρίση του και άρχιζε να ανθίζει και να επεκτεί­ νεται, οικειοποιήθηκε και απορρόφησε τις τέχνες των επαναστατών. Τις οικειοποιήθηκαν η εύπορη και καλλιεργημένη μεσαία τάξη, οι βιομηχανι­ κοί σχεδιαστές. Το μεγαλύτερο έργο του Η.Ρ. Berlage, του ολλανδού σο­ σιαλιστή αρχιτέκτονα, δεν είναι το κτίριο της Ένωσης των Αδαμαντοτε­ χνιτών αλλά το Χρηματιστήριο του Άμστερνταμ. Το πλησιέστερο στις λα'ί­ κές τους πόλεις πράγμα που έκαναν οι πολεοδόμοι οπαδοί του Morris ή20. W. Morris. On Art and Socialism. επιμέλεια: Holbrook Jackson. Λονδίνο 1 946. σ. 76. 2 1 . Ο Morris εμφανίστηκε για πρώτη φορά σε σοσιαλιστική συγκέντρωση (για να συζη­ τήσει για το χτίσιμο σπιτιών για το λαό) το 1883. 22. «Εξετάζοντας τη σχέση του σύγχρονου κόσμου με την τέχνη, η δουλειά μας είναι τώρα, και θα είναι για πολύ καιρό, όχι τόσο να προσπαθούμε να παράγουμε οριστική τέ­ χνη όσο το να ξεκαθαρίζουμε το έδαφος για να δώσουμε στην τέχνη την ευκαιρία της»: W. Μοπίs, «The Socialist Ideal», στο On Art and Socialism. ό.π., σ. 323.

Ο ΣΟΣΙΑΛΙΣΜΟΣ ΚΑΙ Η ΑΒΑΝ-ΓΚΑΡΝΤ

1 99

ταν «προάστεια με κήπους» που τελικά κατοικήθηκαν από τη μεσαία τάξη και «κηπουπόλεις» μακριά από τις βιομηχανίες. Έτσι λοιπόν οι τέ­ χνες αντανακλούν τις ελπίδες και την τραγωδία του σοσιαλισμού της Δεύτερης Διεθνούς.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΔΕΚΑΤΟ

Το ΜΕΓΑΦΩΝΟ ΤΗΣ ΑΡΙΣΤΕΡΑΣ

Α υτές οι σκέψεις για το ρ6λο του Χάρολντ λάσκι στη ν εργατική πολιτική τω ν δεκα­ ετιώ ν του 1930 και 1940 δημοσιεύτηκαν πρώτη φορά στο

London Review of Books,

8 Ιουλίου 1993. Αποτελού ν ε πίσης μια περιδιάβαση στο πολιτικ6 κλίμα της Αριστε­ ράς τη ν ε ποχή της μεγάλης ύφεσης και του φ ασισμού. σ' αυτ6 που έκανε τη ν κυβέρ­ νηση τω ν Εργατικώ ν του 1945 τη σημαντικ6τερη μεταρρυθμιστική διακυβέρ νηση του αιώ να.

«Δεν θα ήταν υπερβολή να πούμε», έγραψε ο κατά τ' άλλα όχι φιλικός Max (σήμερα λόρδος) Beloff μετά το θάνατο του Χάρολντ Λάσκι το 1950, «ότι [ ... ] ο ιστορικός του μέλλοντος θα μιλάει για την περίοδο με­ ταξύ 1 920 και 1 950 ως 'Ή εποχή του Λάσκι"». Τριάντα επτά χρόνια αρ­ γότερα, ένας επιφανής ιστορικός του Εργατικού Κόμματος παρατηρούσε πως «οι μέρες και η φήμη του Λάσκι έχουν εκλείψει σχεδόν ολότελα». Πώς έγινε και το όνομα ενός τόσο διάσημου διανοητή, συγγραφέα και πολιτικού έσβησε τόσο ολοκληρωτικά; Είναι ένα πρόβλημα που αφορά τόσο τη βιογραφία όσο και τη διανοητική ιστορία, γιατί η επίδραση του Λάσκι είναι αδιαχώριστη από την προσωπικότητά του και το στυλ της δημόσιας παρουσίας του. Και, περιέργως, μετά από σαράντα χρόνια στη σκιά, τώρα επανεμφανίζεται, με τη σχεδόν ταυτόχρονη έκδοση δύο βιο­ γραφιών 1 . 000 συνολικά σελίδων, γεγονός που σίγουρα θα ευχαριστούσε τον ίδιο. Τόσο η Πολιτική Βιογραφία του Michael Newman όσο και το Μια ζωή στην Αριστερά των Isaac Kramnick και Barry Sheerman επιμένουν στο δημόσιο πρόσωπό του. Αλλά ακόμα και ο πολιτικός του βίος υπήρξε ι­ διόμορφος, κι αν όχι για κανέναν άλλο λόγο, επειδή αυτός ο βαθιά πολι­ τικοποιημένος άνθρωπος ποτέ του δεν έγινε πολιτικός και δεν άσκησε σοβαρή επίδραση στους ηγέτες του κόμματός του. Η νίκη των Εργατι­ κών το 1 945 ανέδειξε τους συντρόφους του, αντάρτες της δεκαετίας του 1 930, τον Cripps, τον Strauss και τον Beνan, σε αρχιτέκτονες της νέας Βρετανίας (και οι τέσσερις απειλήθηκαν με διαγραφή από το κόμμα για­ τί υποστήριζαν την ενότητα με το Κομμουνιστικό Κόμμα, οι υπόλοιποι τρεις διαγράφτηκαν για ένα διάστημα), τον Λάσκι όμως τον περιθωριο­ ποίησε τελείως. Όχι γιατί είχε αντίρρηση να είναι μέσα στα πράγματα. Αντιθέτως, ήθελε να είναι ταυτόχρονα και μέσα και έξω, όχι μόνον όσον

ΤΟ ΜΕΓΑΦΩΝΟ ΤΗΣ ΑΡΙΣΤΕΡΑΣ

201

αφορά την ηγεσία του Εργατικού Κόμματος, αλλά γενικά στη ζωή του: ένας ειλικρινής επαναστάτης που «του άρεσε να παίζει τον ενταγμένο στο σύστημα, που επηρεάζει μια οριακή αλλαγή εδώ και την ανάπτυξη μιας πολιτικής αυξήσεων εκεί». Ή, όπως λένε οι Isaac Kramnick και Bar­ ry Sheerman, «Σχεδόν με όση σοβαρότητα επιτίθετο στα προνόμια, με άλλη τόση δειπνούσε μαζί τους». Ακόμα πιο εμφανώς, η δημόσια ζωή του, η ακαδημαίκή του καριέρα και η προσωπική του εξέλιξη ήταν όλες τους μια σειρά αντιπαραθέσεων και αντιφάσεων, <<μια συγκινητική ιστο­ ρία εξέγερσης, αναγνώρισης και απόρριΨης». Ο Χάρολντ Λάσκι αποτελεί σίγουρα ένα πρόσφορο θέμα για Ψυχολο­ γική ανάλυση, εκτός απ' όλα τ' άλλα, και για την περίφημη και, θα ' λε­ γε κανείς, εντελώς άχρηστη μυθομανία του. Γιατί δεν είχε καμιά ανάγκη να επινοεί όλες αυτές τις στενές σχέσεις του με επιφανείς και ισχυρούς, απ' τον Woodrow Wilson μέχρι τον Στάλιν, με τις οποίες γελάγανε φίλοι και εχθροί. Γνώριζε στ' αλήθεια τέτοιους ανθρώπους: μάλιστα είχε φρο­ ντίσει εξαρχής να τους γνωρίσει. Ο Πρόεδρος Ρούζβελτ ζητούσε να τον δει όποτε ερχόταν στις ΗΠΑ και χρησιμοποιούσε τα επιχειρήματά του στις κυβερνητικές συνεδριάσεις. Το βιβλίο των Kramnick και Sheerman είναι το πιο οξυδερκές από τις δύο βιογραφίες, γιατί έχει μια ισχυρή αίσθηση τόσο του γεγονότος ότι η εβρα'ίκότητα του Λάσκι «και η στάση του απέναντί της ήταν καθοριστι­ κή για τη ζωή του» όσο και του γεγονότος ότι αυτό τον καθιστούσε μια ανωμαλία στη Βρετανία του καιρού του, πράγμα που δε θα συνέβαινε στις ΗΠΑ. Αποτελούσε ανωμαλία, όχι μόνο ως «ένας από τους λιγοστούς Εβραίους μέσα στους καλούς Χριστιανούς του εργατικού κινήματος», αλλά και ως ένας αδιαφιλονίκητα μεγαλοαστός Εβραίος, που δεν ήταν ούτε σεφαραδίτικης ούτε γερμανικής καταγωγής, που ήταν το ίδιο δι­ στακτικός, όσο και οι παλαιότεροι Εβραίοι, να ταυτιστεί μ' αυτό που (μιλώντας για το σιωνιστή μαθηματικό Selig Brodetsky, ήρωα των φτω­ χών παιδιών μεταναστών στις δημόσιες βιβλιοθήκες) θεωρούσε «το χει­ ρότερο τύπο Εβραίου του East End». Είναι δύσκολο να φανταστούμε το πόσο αβέβαιη ήταν η θέση ενός τέ­ τοιου ατόμου. Η εξέγερση του Λάσκι εναντίον του πατέρα και της πί­ στης σε ηλικία δεκαέξι ετών -η οποία δραματοποιήθηκε με το γάμο του στα δεκαοχτώ του με τη ριζοσπάστρια ιδεολογικά αλλά χριστιανή Φρί­ ντα, έξι χρόνια μεγαλύτερή του- τον άφησε εκτός της μόνης κοινότητας που δεν είχε πρόβλημα να αποδεχθεί έναν διανοητικό Wunderkind που υπέφερε σ' όλη του τη ζωή από την υγεία του και είχε προωθημένες ιδέες: την κοινότητα των πλούσιων Αγγλοεβραίων που συνδύαζαν την ορθόδοξη πίστη και την προσφορά στην κοινότητά τους με μια ενθουσιώδη πολιτι­ σμική αφομοίωσή τους στην Αγγλία. Ίσως ποτέ του να μην αντιλήφθηκε

202

Η ΡΙΖΟΣΠΑΣΤΙΚΗ ΠΑΡΑΔΟΣΗ

πλήρως τον αντισημιτισμό που τον περιέβαλε, και ο οποίος έκανε βρετα­ νούς επισήμους να αναφέρονται σ' αυτόν σαν «ο κλαψιάρης Εβραίος», τον Hugh Dalton να τον αποκαλεί «κοντοστούπη ΣημίΤη», και μια συντη­ ρητική νεκρολογία να τον χαρακτηρίσει «ένα ξένο πνεύμα που είχε δια­ ποτιστεί και γονιμοποιηθεί από μια ξένη φιλοσοφία». Αλλά η προσπά­ θειά του να μοιάζει, σ' όλη του τη ζωή, με «ένα enfant terrible ανάμεσα σε θεατές που θαυμάζουν» (Lionel Robbins), φανερώνει μια ανασφάλεια την οποία οι αμερικανοεβραίοι πνευματικοί του φίλοι -ένας Frankfurter, ένας Lippman ή ένας Brandeis- δε χρειαζόταν να έχουν, γιατί υπήρχαν πολλοί απ' αυτούς. Το σε ποιο βαθμό αυτό εξηγεί τις συνεχείς διακοπές της σταδιοδρο­ μίας του Λάσκι από δημόσιες αντιπαραθέσεις δεν είναι δυνατόν να το πούμε. Βρέθηκε σε αντίθεση με τις αρχές για πολιτικούς λόγους κατά την πρώτη του καθηγητική δουλειά στο McGill στο Μόντρεαλ. Η έξοδός του από το Χάρβαρντ το 1 920 καλύφθηκε από πολιτικό θόρυβο. Ύστερα α­ πό ένα ήρεμο ξεκίνημα, η καριέρα του στο London School of Economics (όπου του δόθηκε η Έδρα της Πολιτικής Επιστήμης το 1 927) υπήρξε θυελλώδης. Η κρίση κορυφώθηκε στις αρχές της δεκαετίας του 1930, ό­ ταν ο τότε διευθυντής (ο Beveridge της Beveridge Report) υποστήριξε πως οι ανατρεπτικές του απόψεις και συμπεριφορές δεν ήταν συμβατές με τη θέση του. Η καριέρα του στο Εργατικό Κόμμα ήταν το αντίθετο της γαλήνης, και η στιγμή του μεγαλύτερου θριάμβου του, όταν ήταν πρόεδρος της Εκτελεστικής Επιτροπής του Κόμματος στον εκλογικό θρίαμβο του 1 945, ήταν και η χρονιά της καταστροφής. Έκοψε τις γέφυ­ ρές του με την ηγεσία του κόμματος ζητώντας από τον Άτλη να παραι­ τηθεί, έγινε ο μπαμπούλας του Τσώρτσιλ στην προεκλογική εκστρατεία, κι έχασε άδικα μια δίκη για συκοφαντική δυσφήμιση που είχε προκαλέ­ σει εναντίον ενός ασήμαντου αντιδραστικού που τον κατηγορούσε πως υποστήριζε τη βίαιη επανάσταση. Το πρόβλημα δεν ήταν οι απόψεις για τις οποίες κατηγορούσαν τον Λάσκι, σωστά ή λάθος, αλλά η προφανής του διάθεση να προκαλεί τέτοιου είδους δημόσιες αντιδράσεις και από τις δύο πλευρές του Ατλαντικού. Η ειρωνεία είναι ότι στο μεγαλύτερο μέρος της καριέρας του δεν ήταν καμιά ιδιαίτερα ριζοσπαστική μορφή. Η τραγωδία του ήταν ότι σ' όλη του τη ζωή έμεινε ένα enfant teπίbΙe. Είναι αρκετά παράξενο που ένας από τους λίγους ανθρώπους που όχι μόνο το αναγνώρισαν αυτό αλλά και του το συγχώρεσαν, ήταν ο μεγά­ λος του αντίπαλος στις μέρες δόξας του LSE, ο Lionel Robbins, ο οικονο­ μολόγος που, μαζί με το συνάδελφό του τον Friedrich νοη Hayek, αντι­ προσώπευε όλα όσα απεχθανόταν ο Λάσκι. Ο Robbins, ένας γνήσιος δια­ νοούμενος πρώτης σειράς που έφτιαξε μια καριέρα ανάμεσα στους με­ γαλύτερους και τους καλύτερους των Μεγάλων και των Καλών, υπήρξε

203

ΤΟ ΜΕΓΑΦΩΝΟ ΤΗΣ ΑΡΙΣΤΕΡΑΣ

ένας από τους λίγους φίλους που είχε ο Λάσκι ανάμεσα στους συναδέλ­ φους του και ο μόνιμος υπερασπιστής του. Μάλιστα, μετά το θάνατο του Λάσκι, ο Robbins και κάποιοι άλλοι θύμωσαν τόσο πολύ με τη νε­ κρολογία των Times, ώστε ετοίμασαν μια δεύτερη νεκρολογία που ήθελε να «εκφράσει τις προσωπικές αρετές του μακαρίτη Καθηγητή Λάσκι που τον έκαναν αγαπητό στους πολλούς φίλους του» καθώς και «τις α­ ρετές που του έδωσαν μια τόσο μεγάλη επιρροή στο εργατικό κίνημα». Ο Robbins αναγνώρισε όχι μόνο την «σχεδόν ανώριμη προσωπικότητα του Λάσκι, μια έλλειψη συναισθηματικής ισορροπίας σχεδόν οδυνηρή», και τη μοναξιά του, αλλά και τη «γρήγορη αντίληψη και αίσθηση του χιούμορ» που είχε, την αίσθηση του παράλογου, και βέβαια τη γενναιοδωρία και την καλοσύνη του. (Το ότι οι Times δημοσίευσαν τη δεύτερη νεκρολογία ήταν, παρεμπιπτόντως, πρωτοφανές). Τι κατάφερε τελικά ο Λάσκι; Μια ματιά στα Index των παραπομπών, τόσο στις κοινωνικές όσο και στις ανθρωπιστικές επιστήμες, δείχνει ότι τα είκοσι πέντε βιβλία του δεν επιβίωσαν. Παρ' όλα αυτά ήταν ένας άν­ θρωπος με πολλά χαρίσματα. Ο Leonard Woolf, που ήξερε τι μπορούσαν να κάνουν ο Κέυνς και ο Ράσσελ, θυμόταν μια συνάντηση συμπαθούντων των Εργατικών με τον Γκάντι στο Λονδίνο, όπου τον είχε καταπλήξει «μια από τις λαμπρότερες πυροτεχνικές παραστάσεις που έχω παρακο­ λουθήσει»: «ο Χάρολντ [ . . . ] συνόψισε με τον πιο διαυγή και άψογο τρόπο τις δέ­ κα με δεκαπέντε πολύπλοκες και διαφορετικές ομιλίες ανθρώπων τους οποίους άκουγε επί μιάμιση ώρα. Μίλησε γύρω στα είκοσι λε­ πτά' έδωσε ένα τέλειο διάγραμμα ενός κειμένου στο οποίο οι διάφο­ ρες τοποθετήσεις και απόψεις συνθέτονταν λογικά μεταξύ τους ούτε μια στιγμή δε δίστασε για μια λέξη ή μια σκέψη και, νομίζω, δεν έκα­ νε κανένα λάθος. Υπήρχε ένα είδος ομορφιάς στην παρουσίασή του, μια αψεγάδιαστη σιγουριά και απλότητα την οποία αισθάνεται κανείς στα έργα τέχνης». Είχε μια ασύγκριτη σκηνική παρουσία στο αμφιθέατρο, όπως μπορεί να επιβεβαιώσει όποιος τον είχε ακούσει. «Μπορούσε κανείς να καταλά­ βει ότι έδινε διάλεξη, γιατί κάθε λίγα λεπτά ξεσπούσε μια καταιγίδα γέ­ λιων που ακουγόταν σε όλο το κτίριο [ . . ] Μεταπτυχιακοί φοιτητές από άλλες ειδικότητες [ . . . ] συνήθιζαν να πηγαίνουν στις διαλέξεις του Λάσκι "όταν θέλανε να χαλαρώσουν, σχεδόν όπως πηγαίνουμε στο σινεμά ή στο θέατρο"». Ήταν ένας ιδιοφυής δάσκαλος, και δεν μπορώ να σκεφτώ κά­ ποιον καλύτερο στο να εμπνέει φοιτητές, ειδικά αυτούς που είχαν έρθει από την Αμερική και από τις χώρες αυτού που τότε δεν αποκαλούνταν ακόμα Τρίτος Κόσμος κανένας άλλος δεν τους ενέπνευσε περισσότερο . .

Η ΡΙΖΟΣΠΑΣΤΙΚΗ ΠΑΡΑΔΟΣΗ

Αποκλειστικά χάρη στον Λάσκι το LSE έγινε, όπως είπε και ο γερουσια­ στής Daniel Moynihan, «ο σημαντικότερος θεσμός ανώτατης εκπαίδευ­ σης για την Ασία και την Αφρική ». Για τους περισσότερους υπερπόντι­ ους φοιτητές -και όταν ήρθε 300 από τους 2. 500 φοιτητές της σχολής ή ­ ταν από « ξένες χώρες και αποικίες>>- αυτός ήταν τ ο LSE. Ένας ηλικιω­ μένος ιστορικός στην Μπογκοτά μου είπε κάποτε, ότι ο Λάσκι ήταν που τον ενέπνευσε στο έργο της ζωής του, να γράψει την ιστορία της κατα­ πίεσης των Ινδιάνων από την κατάκτηση και μετά. Είχε πάει στο LSE τη δεκαετία του 1 920. «Τι απέγινε μ' αυτό το ίδρυμα ; » με ρώτησε. «Υπάρ­ χει ακόμα ; » Όμως, η καλή νεράιδα που γέμισε τον μικρό Λάσκι μ ε τόσα πολλά πνευματικά χαρίσματα, τον στέρησε από δύο. Δεν ήταν πρωτότυπος στοχαστής ούτε είχε φυσικό συγγραφικό ταλέντο, και ποτέ δεν έγινε κα­ λός συγγραφέας, γιατί έγραφε πολύ, πολύ γρήγορα, πάνω σε πολλά θέ­ ματα και δίχως να κάνει αυτοκριτική και αναθεώρηση . Ακόμα και στην εποχή της μεγαλύτερης επιρροής του, στην Αριστερά των διανοουμένων δεν τον παίρνανε πολύ στα σοβαρά ως θεωρητικό, παρότι, μαζί με τους Σω, Ουέλλς, Μαρξ, G.D.H. Cole και Tawney συγκαταλέγετο μεταξύ των συγγραφέων που είχαν τη μεγαλύτερη επιρροή στους Εργατικούς βου­ λευτές το 1 962. Σε αντίθεση με τον Tawney, δεν έγραψε κανένα κείμενο που να διαμορφώνει ένα όραμα για το σοσιαλισμό· σε αντίθεση με τον Cole (που πολιτικά ήταν λιγότερο επιφανής, αλλά άσκησε πολύ μεγαλύ­ τερη επίδραση), δεν έγραψε ιστορίες των κινημάτων τις οποίες όλοι έ­ βλεπαν ως τους φυσικούς συνεχιστές των ιστοριών των Webb. Οι πανε­ πιστημιακοί έκαναν ευγενικά σχόλια για τα πρώτα πλουραλιστικά του κείμενα, που ήταν απομεινάρια του νεανικού του συνδικαλισμού, δίχως όμως στην πραγματικότητα να τα συστήνουν. (Ισως να κάνουν μια μικρή επιστροφή στα πλαίσια τής μετά το 1 989 μόδας της αντικρατικιστικής ρητορείας) . Το rnagnurn opus του: Μία Γραμματική της Πολιτικής ( 1 925), λίγο καιρό επέπλευσε και μετά χάθηκε από το προσκήνιο. Κι όμως, τίποτε απ' αυτά δεν τον εμπόδισε να έχει μια εξαιρετικά περίοπτη θέση από το 1931 μέχρι το 1945. Κατά κάποιον τρόπο, όπως παρατήρησε οξυδερκώς ο John Strachey, «τα άλυτα ζητήματα που δια­ τρέχουν τα βιβλία, τα άρθρα και τις ομιλίες του [ήταν] η βασική του δύ­ ναμη. Αυτό ακριβώς ήταν που του έδινε έναν έλεγχο πάνω στα μυαλά μιας ολόκληρης γενιάς του Βρετανικού Εργατικού Κινήματος. Στο κάτω κάτω, οι αντιφάσεις βρίσκονταν και μέσα στα δικά μας κεφάλια - υπό μία έννοια βρίσκονταν και μέσα στην ίδια την αντικειμενική κατάστα­ σψ>. Ήταν « κατά βάθος, ένας ιεροκήρυκας της μάζας και ένας δημόσιος δάσκαλος», αν και οι Krarnnick και Sheerrnan κάνουν σίγουρα λάθος, ό ­ ταν λένε πως ήταν έτοιμος ν α θυσιάσει την πολιτική και ακαδημα·ίκή υ-

ΤΟ ΜΕΓΑΦΩΝΟ ΤΗΣ ΑΡΙΣΤΕΡΑΣ

2 °5

πόληΨ� του στη «διάθεσ� του να διδάσκει τον κόσμο και να τον εισάγει στο σοσιαλισμό». Αυτό που κ�ρυττε και δίδασκε δημοσίως, �ταν αυτό που αισθάνονταν για την επoχ� τους οι περισσότεροι άνθρωποι που στράφηκαν προς την Αριστερά στη Βρετανία στα χρόνια ανάμεσα στο 1931 και 1 945. Αυτό είναι που καθιστά τον Λάσκι μια ενδιαφέρουσα δημόσια φιγού­ ρα στη Βρετανία, σε αντίθεση με τις ΗΠΑ και την Ινδία, όπου λειτούργη­ σε ουσιαστικά μέσα σε μια μειονότητα αυτών που παίρνουν τις αποφά­ σεις. Αν�κει στην επoχ� της Μεγάλης 'Ύ'φεσης και της πάλης ενάντια στο φασισμό, και πίσω από την αινιγματικ� εξέλιξη των απόψεών του βρίσκονται τα τραύματα της περιόδου: οι αποτυχίες της κυβέρνησης των Εργατικών το 1 929-193 1 , το βαθύ σοκ της «προδοσίας» του MacDonald και του σχηματισμού της κυβέρνησης εθνικ�ς ενότητας, η επικράτηση του Εθνικοσοσιαλισμού στη Γερμανία, η απελπισμένη υποχώρηση μπρο­ στά στη διεθν� επιθετικότητα και κατάκτηση . Η ιστορία της δεκαετίας του 1 920 θα μπορούσε να γραφεί δίχως αναφορά στον Λάσκι, γιατί τότε δεν αντιπροσώπευε τίποτε πέρα από τον εαυτό του. Μόνο μετά το 1931 γίνεται μια χαρακτηριστικ� φιγούρα, ένα είδος βαρόμετρου της βρετανι­ κ�ς Αριστεράς εντός και εκτός Εργατικού Κόμματος (όχι όμως και του Κομμουνιστικού Κόμματος). Το 1931 �ταν ένας απ' αυτούς που π�ραν τις περισσότερες ψ�φoυς στις εκλογές για την Eκτελεστικ� Eπιτρoπ� του Εργατικού Κόμματος, η οποία έκτοτε παρέμεινε η «βάση της ι­ σχύος» του (αν αυτός ο όρος δεν είναι προβληματικός). Το κλειδί για τη θέση του και για τη θέση της Αριστεράς της δεκαε­ τίας του 1 930, είναι η απομόνωση της Αριστεράς. Πέρα από τις Σκανδι­ ναβικές χώρες δεν είχε άλλη απάντηση στη Μεγάλη Ύφεση, από το να δείχνει τη μoναδικ� οικονομία που έμοιαζε απρόσβλητη στην ύφεση, την ΕΣΣΔ, δηλαδ� να καλεί σε 1 00% σοσιαλισμό. Οι οικονομικές πολιτικές για το ξεπέρασμα της κρίσης πρo�λθαν απ' τον φιλελεύθερο Κέυνς, α­ πέναντι στον οποίο ο Λάσκι, σε μια συζ�τηση στην Aμερικ� το 1 934, υ ­ πoστ�ριξε ότι μόνο η δημόσια ιδιοκτησία των μέσων παραγωγ�ς θ α μπορούσε ν α σώσει τις ΗΠΑ . ( Σ ε τίποτε άλλο δεν �ταν πιο χαρακτηρι­ στικό δείγμα της Βρετανίας του '30, παρά στο συνδυασμό ενός γν�σιoυ θαυμασμού για τον Ρούζβελτ με έναν θαυμασμό και υπoστ�ριξη στη Σο­ β ιετικ� Ένωση). Πολιτικά, η Αριστερά είχε μια αδιαφιλονίκητη πoλιτικ� : αντιφασιστικ� ενότητα στο εσωτερικό και στο εξωτερικό. Ωστόσο, κανείς δεν άκουγε πέρα από κείνους που �ταν �δη πεπεισμέ­ νοι, κι απ ' αυτούς όχι όλοι. Πέρα από τις Σκανδιναβικές χώρες και τις ΗΠΑ δεν υπ�ρχε κάποια σημαντικ� δημόσια στρoφ� προς τα αριστερά· σε μεγάλα κομμάτια της Ευρώπης υπ�ρχε μια oρατ� στρoφ� προς τα δεξιά - όπου μπορούσαν να διεξάγονται ακόμα εκλογές. Η νίκη του

206

Η ΡΙΖΟΣΠΑΣΤιΚΗ ΠΑΡΑΔΟΣΗ

Λιiίκoύ Μ ετώπου στη Γαλλία έδειξε απλά την ανάγκη για ενότητα. Πή­ ρε μόνο 1 % περίπου περισσότερο από ό,τι είχε πάρει όλη η Αριστερά το 1 932. Το Εργατικό Κόμμα, που μετά βίας ανέκαμπτε μετά την απώλεια του ενός τετάρτου του εκλογικού του σώματος το 193 1 , δεν είχε σοβα­ ρές προοπτικές να κερδίσει τις εκλογές. Ο αντιφασισμός δεν επεκτάθηκε στη λα'ίκή του βάση, παρά μόνο μετά το Μόναχο, και η ριζοσπαστικο­ ποίηση της κοινής γνώμης που οδήγησε στη νίκη των Εργατικών το 1 945, δεν έγινε ορατή πριν το 1941 -1942. Οι φωνές της Αριστεράς ήταν κραυγές βοώντος, όχι ακριβώς εν ερή­ μω, αλλά πάντως δίχως ελπίδες: στρέφονταν ενάντια στην άρνηση συ­ γκρότησης ενός αντιχιτλερικού συνασπισμού στη δεκαετία του 1 930, ε­ νάντια στην άρνηση αναγνώρισης των δυνατοτήτων κοινωνικής αλλαγής που άνοιγε ο λιiίκός πόλεμος του 1 940-1945. Ο Λάσκι αποτελούσε το μεγάφωνο μέσα απ' το οποίο μιλούσαν. Έγινε μια δύναμη όταν σταμά­ τησε να κάνει παρασκηνιακές υποδείξεις στους πολιτικούς που έπαιρναν τις αποφάσεις, και άρχισε να μιλάει εκ μέρους της μόνιμης αντιπολίτευ­ σης: σαν ένας Τόνυ Μπεν στη δεκαετία του 1 940 (αλλά, πρέπει να το πούμε, όχι το ίδιο εύγλωττα). Εδώ βρίσκεται η δύναμη του Λάσκι αλλά και τα όριά του. Από τη στιγμή που η Αριστερά άγγιζε το θρίαμβο, ο οποίος θα ωθούσε το κόμ­ μα να έρθει σε ρήξη με τον Τσώρτσιλ και να διεκδικήσει τις εκλογές του 1 945 με ένα, για τα σημερινά μέτρα, αδιανόητα ριζοσπαστικό πρόγραμ­ μα, δεν είχε περισσότερα να πει. Ή, μάλλον, είχε περάσει η εποχή των διαλέξεων και των καταγγελιών, ειδικά για έναν άνθρωπο που είχε επι­ δείξει μια εντυπωσιακή έλλειψη πολιτικής κρίσης. Η περίφημη προσγεί­ ωσή του από τον Άτλη (<<θα ήταν ευπρόσδεκτη μια περίοδος σιωπής εκ μέρους σας») ήταν αναμενόμενη . Υπήρχε μεγάλο περιθώριο για μια αρι­ στερή κριτική στην κυβέρνηση των Εργατικών, προϋπέθετε όμως μια α­ ναγνώριση τόσο των περιορισμών όσο και των δυνατοτήτων της εξου­ σίας, την οποία ο Λάσκι δε διέθετε. Τα τελευταία του χρόνια, που σκιάστηκαν από τον Ψυχρό Πόλεμο, του οποίου έγινε μεταθανάτιο θύμα, ήταν θλιβερά. Πέθανε στα μέσα της έκτης δεκαετίας του από υπερκόπωση και απογοήτευση. Για τους νέους ανθρώπους του 1945 ήταν (σύμφωνα με τα λόγια του Denis Healey) « ένας φοβισμένος ανθρωπάκος με μικρό μουστάκι και μεγάλα θλιμμένα κα­ στανά μάτια» και « ένα ύφος Τσάρλι Τσάπλιν ». Γρήγορα τον ξέχασαν, με εξαίρεση τους παλιούς του φοιτητές. Ήταν μια προσωπική τραγωδία αλλά και η τραγωδία ενός ορισμένου είδους βρετανού αριστερού διανοη­ τή . Δίχως αυτόν, όμως, θα είχε υπάρξει η μεγαλύτερη και πιο ανθρώπινη μεταρρυθμιστική διακυβέρνηση του αιώνα ;

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΕΝΔΕΚΑΤΟ

ΑΓΡΟΤΕΣ Κ ΑΙ ΠΟΛΙΤΙΚΗ

Τα τρία ε πόμενα κεφάλαια ασχολού νται ουσιασ τικά με τις πολιτικές σχέσεις τω ν «παραδοσιακώ ν» αγροτώ ν με ομάδες και θεσμούς που βρίσκονται έξω από τη ν τοπι­ κή τους κοι νότητα. Πιο συγκεκριμέ να, με καταστάσεις όπου οι αγρότες συ ναντού ν τα πολιτικά κι νήματα και προβλήματα του εικοστού αιώ να. Συνεχ ίζουν τη μελέτη τω ν βασικώ ν θεμάτω ν του βιβλίου μου

Primitiνe Rebels (1959), βάσει

όμως -ιδιαίτερα τα

κεφάλαια 11 και 12- μιας πρωτογε νούς έρευ νας σε διάφορες χώρες της Λατι νικής Αμερικής. Το παρόν κεφάλαιο δημοσιεύτηκε αρχικά στο πρώτο τεύχος του Journal

of

Peasant Studies α, 1, 1973).

Το θέμα αυτού του ά ρθρου είναι τεράστιο, και επιπλέον προϋποθέτει κ άποιον ορισμό τόσο των αγροτών όσο και της πολιτικής. Β έβ αια, η προσπάθεια να δωθούν ορισμοί έχει αξία περισσότερο για θεωρητικούς παρ ά για πρακτικούς λόγους. Όσο σύνθετο πρόβλημα και να είναι για έ ­ ναν ζωολόγο τ ο πως θα ορίσει ένα άλογο, αυτό συνή θως δε σημαίνει κι ότι υπ άρχει πραγματική δυσκολία να αναγνωρίσει κανείς ένα άλογο. Θα υποθ έσω λοιπόν, ότι οι περισσότεροι από μας συνήθως γνωρίζουν σε τι αναφέρονται οι λέξεις « αγρότες» και «πολιτική ». Ωστόσο, είναι χρήσιμες κάποιες προκαταρκτικές διασαφηνίσεις. Η πο ­ λιτική που μας ενδιαφέρει σ' αυτό το άρθρο είναι αυτή, μέσω της οποί­ ας οι αγρότες έρχονται σε επαφή με τις ευρύτερες κοινωνίες στις οποίες ανήκουν. Οι σχέσεις, δηλαδή, των αγροτών με άλλες κοινωνικές ομάδες, τόσο αυτές που είναι οικονομικά , κοινωνικά και πολιτικά « ανώτερές» τους ή εκμεταλλεύτριές τους όσο κι εκείνες που δεν είναι -τους εργάτες, για παρ άδειγμα, ή άλλα τμήματα της αγροτιάς-, καθώς και με ευρύτε­ ρους μηχανισμούς ή κοινωνικές οντότητες - την κυβέρνηση, το εθνικό κράτος. Δε θα ασχοληθώ με εκείνο το είδος της μικρο -πολιτικής που κα­ ταλαμβάνει καθημερινά τον ορίζοντα των χωρικών, όπως άλλωστε και των φοιτητών, των καθηγητών και άλλων κατοίκων κλειστών ή εν μέρει κλειστών μικρόκοσμων. Αν και το όριο που χωρίζει τη μικρο -πολιτική α­ πό τη μακρο -πολιτική στις αγροτικές κοινότητες δεν είναι εύκολο να προσδιοριστεί στην πράξη , μια που σε μεγάλο βαθμό αλληλοεπικαλύ­ πτονται, πρέπει παρ' όλα αυτά να κ άνουμε αυτή τη διάκριση. Όσον αφορά τους αγρότες, θέλω απλά να αναφέρω -ή μάλλον να θυ­ μίσω- δύο σημεία: πρώτον, ότι υπάρχουν βαθιές διαφορές ανάμεσα στους διάφορους τύπους οικογενειακής αγροτικής παραγωγής, διαφορές

208

Α ΝΘΡΩΠΟΙ ΤΗΣ ΥΠΑΙΘΡΟΥ

τις οποίες οιαδήποτε γενίκευση κινδυνεύει να τις υποβαθμίσει. -Π. χ. ανά­ μεσα σε κτηνοτροφικές και καλλιεργητικές οικονομίες- και δεύτερον, ότι πέραν ενός ορισμένου σημείου εσωτερικής κοινωνικο-οικονομικής διαφο­ ροποίησης του αγροτικού πληθυσμού, ο όρος « αγροτιά » δεν έχει πλέον νόημα. Και αυτό το σημείο είναι συχνά δύσκολο να οριστεί, είναι ωστό­ σο προφανές ότι ούτε, για παράδειγμα, οι έμποροι-κτηματίες της Αγ­ γλίας του δέκατου ένατου αιώνα, ούτε οι αγροτο -προλετάριοι ορισμένων οικονομιών μεγάλων φυτειών στους τροπικούς εντάσσονται στο « αγροτι­ κό ζήτημα», αν και αποτελούν τμήμα του «γεωργικού ζητήματος ». Θα ήθελα όμως να επιμείνω σε μια διάκριση που εφαρμόζεται με διαφο­ ρετικό τρόπο τόσο στους αγρότες όσο και στην πολιτική, και η οποία χωρί­ ζει τη ζωή πριν τη « Μ εγάλη Αλλαγή » από τη ζωή μετά το θρίαμβο της αστικής κοινωνίας και του βιομηχανικού καπιταλισμού στην Ευρώπη . Θέ­ λω να κάνω σαφές, ότι αυτό δε σημαίνει και αποδοχή της χονδροειδούς και ανιστορικής διχοτομίας ανάμεσα σε «παραδοσιακή » και « μοντέρνα » κοινωνία. Η ιστορία δε συνίσταται σε ένα μοναδικό βήμα. Οι «παραδο­ σιακές» κοινωνίες δεν είναι στατικές και αμετάλλακτες, απαλλαγμένες από ιστορική αλλαγή και εξέλιξη, και ούτε υπάρχει κάποιο ενιαίο μοντέ­ λο « εκσυγχρονισμού» που να καθορίζει τη μεταμόρφωσή τους. Αλλά η άρνηση των χοντροκομμένων σχημάτων ορισμένων κοινωνικών επιστημών δε θα πρέπει να μας κάνει να υποτιμήσουμε τη βαθιά μεταμόρφωση που είχαμε στις περισσότερες χώρες μετά το θρίαμβο του βιομηχανικού κα­ πιταλισμού και την ποιοτική της διαφορά από προηγούμενες εξελίξεις. Το γεγονός και μόνο ότι η αγροτιά έπαψε να αποτελεί την πλειονότητα του πληθυσμού σε πολλά μέρη του κόσμου, ότι σε μερικές χώρες, με πρώτη την καπιταλιστική Αγγλία, ουσιαστικά εξαφανίστηκε και ότι αυτή η εξαφάνισή της ως τάξη είναι σήμερα ορατή σε πολλές ανεπτυγμένες χώρες, ξεχωρίζει την περίοδο μετά το δέκατο όγδοο αιώνα απ ' όλη την προηγούμενη ιστορία από την ανάπτυξη της γεωργίας και μετέπειτα.

Ι

Μπορούμε να τοποθετήσουμε τους αγρότες σε κάποιο σημείο ανάμεσα σε δύο ακραίους ιδεατούς τύπους: ο πρώτος τύπος αντιπροσωπεύεται κατά κάποιον τρόπο από τις αγροτικές κοινότητες της Κεντρικής Ρωσίας των μέσων του δέκατου ένατου αιώνα, και κάνει τη ζωή που έχει περι­ γράψει καλά ο Dobrowolski για την Πολωνία · 1 ο δεύτερος αντιπροσωπεύ­ εται από το μοντέλο της γαλλικής αγροτιάς των μέσων του δέκατου ένα1. Kazimierz Dobrowolski, «Peasant Traditional Culture » , στο Teodor Shanin (επιμ.), Peasant and Peasant Societies, Λονδίνο 1971 .

ΑΓΡΟΤΕΣ ΚΑΙ ΠΟΛIΤιΚΗ

209

2 του αιώνα που παρουσιάζει ο Μαρξ στην 18η Μπρυμαίρ, και λειτουργεί μέσα σε ένα πλαίσιο αστικών θεσμών και νόμων, ιδιαίτερα των νόμων περί ιδιοκτησίας, συνήθως ως ατομικοί παραγωγοί εμπορευμάτων, φτά­ νοντας ίσως μέχρι την κατηγορία των εμπόρων -κτηματιών, μια αγροτιά που αποτελείται από ένα σύνολο μικρών ατομικών επιχειρήσεων που δε συνδέονται με ισχυρές μεταξύ τους σχέσεις, το « σακί με τις πατάτες» του Μαρξ. Στις περισσότερες όμως περιπτώσεις, οι παραδοσιακοί αγρότες χαρακτηρίζονται από έναν πολύ μεγαλύτερο βαθ μό επίσημης ή άτυπης (συνήθως σε τοπικό επίπεδο) συλλογικότητας, η οποία αφ' ενός έχει την τάση να περιορίζει τις διαρκείς κοινωνικές διαφοροποιήσεις στο εσωτερι­ κό της αγροτιάς, αφ' ετέρου διευκολύνει ή ακόμα και επιβάλει την κοι­ νοτική δράση . 3 Δε χρειάζεται εδώ να εξετάσουμε το αν αυτή η συλλογι­ κότητα οφείλεται σε οικονομικούς παράγοντες -ίσως την ανάγκη για συ­ νεργασία που επιβάλλει η διαδικασία της εργασίας ή η δ ιαχείριση των κοινόχρηστων πόρων- ή σε άλλους παράγοντες. Δε συνεπάγεται εξισωτι­ σμό, αν και είναι πιθανό ( σε συνδυασμό ίσως με θεσμούς σαν εκείνους των φεουδαρχών γαιοκτημόνων) να συνεπάγεται κάποιον μηχανισμό που ανακόπτει την απεριόριστη συσσώρευση πόρων σε μεμονωμένες αγροτι­ κές οικογένειες. Η δύναμη της « κοινότητας » μπορεί να ποικίλλει σε με­ γάλο βαθμό. Ω στόσο, μας είναι δύσκολο να συλλάβουμε μ ια « παραδο­ σιακή » αγροτιά, πέρα από κάποιες πολύ ειδικές καταστάσεις, που να μην έχει αυτό το στοιχείο της συλλογικότητας. Στο βαθμό που υπάρχουν πε­ ριοχές όπου αυτό το στοιχείο απουσιάζει, η παρακάτω διαπραγμάτευση προφανώς δεν έχει εφαρμογή πάνω τους. Αφορά πρώτα και κύρια τους «παραδοσιακούς» αγρότες ή εκείνους που βρίσκονται σε μια διαδικασία μετασχηματισμού, δηλαδή κοινωνικής και οικονομικής διαφοροποίησης. Σε γενικές γραμμές, η « Μεγάλη Αλλαγή » αλλάζει και την πολιτική, μαζί και την πολιτική των λα'ικών μαζών, στο βαθμό που το κυρίαρχο « επικρατειακό», «εθνικό κράτος», το οποίο διαθέτει ειδικούς θεσμούς που περιλαμβάνουν όλο και περισσότερο και εθνικές εκλογές, καθίστα­ ται το καθιερωμένο πλαίσιο της ΠOλιτr.κής δράσης, στο βαθμό που ανα2. Καρλ Μαρξ, Η 1 8η Μπρυμαίρ του Λουδοβίκου Βοναπάρτη (1852). 3. Πρβλ. ένα σχόλιο της εποχής πάνω σε μία σύγκρουση ανάμεσα σε αγροτικά στρώ­ ματα στη Γερμανία του δέκατου έκτου αιώνα: «Είναι παράξενο που οι υπήκοοι του Φέ­ ουδου του Messkirch εξεγέρθηκαν εναντίον του αφέντη τους Gottfried Werner, γιατί δεν μπορούσαν να δώσουν κάποιον πειστικό ή πιεστικό λόγο που να εξηγεί τη δράση τους. Απλά ισχυρίζονταν πως είχαν κατακλυστεί από τους μεροκαματιάρηδες που θέλανε να χρησιμοποιούν τα βοσκοτόπια, και πως δεν μπορούσαν να ζήσουν στα κτήματά τους όπως παλιά. Στην πραγματικότητα όμως, οι περισσότεροι από τους μεροκαματιάρηδες ήταν γιοι, γαμπροί και κοντινοί συγγενείς των αγροτών » . David Sabean, «Famille e t tenure paysanne: aux origines de la guerre des paysans en Allemagne» , Annαles: Economies. Socitittis, CΊvilisαtions 27, τχ. 4-5, Ιούλιος-Οκτώβριος 1 972, σ. 904.

2 10

ΑΝθΡΩΠΟΙ ΤΗΣ mΑlθΡΟΥ

πτύσσονται νέες μορφές πολιτικής οργάνωσης και κινήματος με ειδικές, και όλο και πιο κοσμικού χαρακτήρα, ιδεολογίες, κ . ο . κ . Πρέπει να τονί­ σουμε πως η διαφορά δεν είναι ανάμεσα σε «παραδοσιακές» κοινωνίες «δίχως πολιτική » και σε «σύγχρονες » κοινωνίες με πολιτική . Και στις δύο υπάρχει πολιτική . Ούτε είναι μια διαφορά ανάμεσα σε μια εποχή ό ­ που η πολιτική ανήκει αποκλειστικά στις ανώτερες τάξεις και σ ε μια ε ­ ποχή κατά την οποία οι απλοί άνθρωποι, μαζί και οι αγρότες, γίνονται μόνιμοι ενεργοί παράγοντες της πολιτικής. Ωστόσο στην Ευρώπη, η πο­ λιτική της περιόδου πριν τη Γαλλική Επανάσταση και η πολιτική της πε­ ριόδου μετά απ ' αυτήν διαφέρουν όσον αφορά τις διαδικασίες τους και τις δομές τους. Το μεγαλύτερο μέρος της ιστορίας είναι ιστορία με πα­ ραδοσιακούς αγρότες σε παραδοσιακή πολιτική, αλλά αυτό με το οποίο ασχολείται κατά κύριο λόγο αυτό το άρθρο είναι τι γίνεται όταν οι πα­ ραδοσιακοί αγρότες εμπλέκονται με τη σύγχρονη πολιτική : δηλαδή σε μια μεταβατική κατάσταση, η οποία όμως σε πολλά μέρη του κόσμου έ­ χει ένα άμεσο πρακτικό και όχι απλά ιστορικό ενδιαφέρον. Ας περάσουμε τώρα στο ερώτημα που βρίσκεται στη βάση του προ ­ βλήματος της σχέσης των αγροτών μ ε την πολιτική : σ ε ποιο βαθμό μπο­ ρούμε να μιλάμε για την αγροτιά ως τάξη ; Αντικειμενικά βέβαια, μπορεί να οριστεί κι αυτή ως μια τάξη « καθ' εαυτή » με την κλασική έννοια, δη­ λαδή ως ένα σώμα ανθρώπων που χαρακτηρίζονται από μια ορισμένη μορφή σχέσης με τα μέσα παραγωγής καθώς και από άλλα κοινά οικο­ νομικά και κοινωνικά χαρακτηριστικά. Όπως όμως έχει σωστά παρατη­ ρήσει ο Shanin, ανάμεσα σ' αυτού του είδους τις τάξεις η αγροτιά είναι « μια τάξη χαμηλής ταξικότητας»,4 σε σύγκριση, φέρ' ειπείν, με τη β ιο ­ μηχανική εργατική τάξη, μια τάξη πολύ υΨηλής «ταξικότητας», με την έννοια πως η πολιτική της προκύπτει σε μεγάλο βαθμό άμεσα από τις ειδικές σχέσεις της με τα μέσα παραγωγής. Κατά πόσον όμως είναι και μία «τάξη δι' εαυτήν» - μία τάξη που έ­ χει συνείδηση του εαυτού της ως τέτοιας ; Στις παραδοσιακές κοινωνίες, δηλαδή στο μεγαλύτερο μέρος της ιστορίας, οι αγρότες θεωρούσαν τους εαυτούς τους, και πράγματι ήταν, ως το βασικό τύπο ανθρώπου, μια που αποτελούσαν βέβαια τη συντριπτική πλειονότητα των ανθρώπων που ζούσαν μέσα στον κόσμο που ήξεραν, αλλά και οπουδήποτε αλλού άλλωστε. Υπό μία έννοια, οι τυπικοί άνθρωποι ήταν αγρότες και όλοι οι υπόλοιποι, μη τυπικές μειονότητες. Δεύτερον, οι αγρότες είχαν πολύ με­ γάλη επίγνωση της διαφοράς που τους χώριζε, και σχεδόν πάντοτε της υποταγής τους ή της καταπίεσης τους, από μειονότητες μη αγροτών, τις οποίες δε συμπαθούσαν και δεν εμπιστεύονταν. Αυτό δεν αφορούσε μό4. Teodor Shanin, «The Peasantry as a Political Factor» , στο Τ. Shanin (επψ.), Peasans ., . .

ό.π.

211

ΑΓΡΟΤΕΣ ΚΑΙ ΠΟΛIΤιΚΗ

νο την αριστοκρατία ή τους φεουδάρχες (όπου υπήρχαν), αλλά και τους εμπόρους και τους ανθρώπους των πόλεων, με εξαίρεση ίσως τους συγ­ γενείς των αγροτών που επισκέπτονταν για σύντομα διαστήματα τις πό­ λεις δίχως να γίνονται και οι ίδιοι αστοΙ Β έβαια στον εικοστό αιώνα αυ­ τή η κατάσταση άλλαξε, και η κάθετη διάκριση πόλης και υπαίθρου δεν ισχύει πλέον, δεδομένης της μαζικής Landflucht της αγροτιάς. Όμως οι αγρότες εξακολουθούσαν να έχουν την τάση να μην εμπιστεύονται ό ­ σους δεν είναι αγρότες, γιατί οι περισσότεροι άλλοι άνθρωποι μοιάζουν να συμμετέχουν σε μια συνωμοσία που έχει βαλθεί να τους κλέβει και να τους καταπιέζει, και βρίσκονται από πάνω τους σε οποιαδήποτε κοι­ νωνική ιεραρχία έχει καθιερωθεΙ Ο Leonardo Sciascia, ο σικελός συγγραφέας, έχει δημοσιεύσει ένα τρα­ γούδι του θερισμού που ανακάλυψε σε κάποια ταπεινή τοπική εφημερί­ δα του 1 876, στο οποίο οι αγρότες, ενώ θερίζουν, κάνουν και μια λιτα­ νεία μίσους για όλους όσους δεν είναι αγρότες και δεν κρατάνε δρεπάνι, ένα τραγούδι μίσους αλλά και αυτοπεριφρόνησης και απελπισίας, γιατί ο αγρότης είναι αλυσοδεμένος στην κοινωνική τάξη πραγμάτων των εκ­ μεταλλευτών του. 5 Είναι η φωνή αυτών για τους οποίους έγραφε ο La Bruyere στη Γαλλία του Λουδοβίκου ΙΔ': « Σκορπισμένα μέσα στην ύπαιθρο, μπορεί κανείς να παρατηρήσει κά­ ποια άγρια ζώα, αρσενικά και θηλυκά, σκοτεινά, πελιδνά και καμένα απ' τον ήλιο, κολλημένα πάνω στη γη την οποία σκάβουν και ανακα­ τώνουν μ' ένα ακατανίκητο πείσμα. Ωστόσο, έχουν κάτι που μοιάζει με έναρθρη φωνή, κι όταν σηκώνονται όρθια αποκαλύπτουν ένα αν­ θρώπινο πρόσωπο. Ναι, είναι άνθρωποι [ . . ] Χάρη σ' αυτούς, οι υπό ­ λοιποι άνθρωποι δε χρειάζεται να σπέρνουν, να δουλεύουν και να θε­ ρίζουν για να ζήσουν. Να γιατί δε θα 'πρεπε να στερούνται το ψωμί που έσπεφαν ».6 .

Τέτοιες εκρήξεις μίσους μπορεί να είναι σπάνιες -αν και δεν εκπλήσ­ σουν στη Σικελία του δέκατου ένατου αιώνα-, αλλά αυτό το βαθύ αί­ σθημα της διαφοράς και της μνησικακίας που έχουν αυτοί που τρέφουν μεν τους άλλους μα θεωρούνται από εκείνους ως υπάνθρωποι, δεν είναι μοναδικό. Οι άνθρωποι της υπαίθρου είναι μάλιστα πολύ συχνά και εμ­ φανισιακά διαφορετικοί από τους ανθρώπους της πόλης, ακόμα και όταν δεν υπάρχει καμιά διαφορά φυλής, χρώματος, γλώσσας ή θρησκείας. Η συμπεριφορά τους, τα ρούχα τους, είναι διαφορετικά. Στη Σικελία, οι «τραγιάσκες» (αυτοί που φοράνε το παλιό σκουφί, το φρυγικό σκούφο της Γαλλικής Επανάστασης) είναι ταξικοί εχθροί των « καπέλων». Στη 5. Leonardo Sciascia, La corda ραΖΖα: scritIori e cose della Sicilia, Τορίνο 1 970, σ. 80-83. 6. Jean de La Bruyere, Les Caracteres, Παρίσι 1 869, σ. 292-293.

212

ΑΝθΡΩΠΟΙ ΤΗΣ mΑΙθΡΟΥ

ΒολιβΙα, στις σπάνιες περιπτώσεις που οι αγρότες επιβλήθηκαν συλλογι­ κά στους ανθρώπους της πόλης, όπως στην εξέγερση του 1 899,7 επιτιθο ­ νταν σ ε όλους όσους «φορούσαν παντελόνια» και επέβαλαν στους αστούς τη φορεσιά των αγροτών (δηλαδή τα ινδιάνικα ρούχα) . Αυτή η αΙσθηση ενός κοινού διαχωρισμού από τους μη -αγρότες Ισως να παράγει μια ασαφή « αγροτική συνεΙδησψ> που επιτρέπει ακόμα και σε αγρότες από διαφορετικές περιοχές, με διαφορετικές διαλέκτους, εν ­ δυμασΙες και έθιμα, να αναγνωρΙζονται μεταξύ τους ως « αγρότες», του ­ λάχιστον στις προσωπικές τους σχέσεις. Όπως στους «φτωχούς εργαζό ­ μενους» υπάρχει γενικά η αΙσθηση ότι: «εΙναι φτωχοΙ μπάσταρδοι σαν κι εμάς » ή ότι « ο φτωχός βοηθάει το φτωχό », κάτι ανάλογο υπάρχει και στους παραδοσιακούς αγρότες. Οι κομμουνιστές αντάρτες της Marqueta ­ lia (ΚολομβΙα), ένα καθαρά αγροτικό κΙνημα, τον καιρό που περιπλανιό­ ντουσαν ύστερα από την εκδΙωξή τους από τις βάσεις τους το 1 964-1965, στηρΙχθηκαν σ' αυτή την αυθόρμητη αναγνώριση και υποστήριξη των άλ­ λων χωρικών, υποστήριξη που δε θα ήταν τόσο αυτόματη στην περΙπτω­ ση των φοιτητών ανταρτών: « Ο ι ηγέτες τους εΙχαν μεγάλο κύρος μεταξύ των χωρικών, ακόμα και σε συντηρητικές περιοχές [ . . . ] Οι αγρότες πΙστευαν πως εΙχαν μαγικές δυνάμεις που τους κάνανε άτρωτους, αλλά σε καμιά περΙπτωση δεν έδειχναν να τους θεωρούν ως ένα μέσο για να πάρουν την εξουσΙα ή, έστω, να καταλάβουν τη γη . Τους φαΙνονταν μάλλον σαν άλλοι φτω ­ χοΙ αγρότες, που διώκονταν άδικα από τους ισχυρούς, από τα συμφέ­ ροντα της πόλης, και στους οποΙους έπρεπε να προσφέρουν την αλλη ­ λεγγύη του απελπισμένου».8 Αυτή η ασαφής συνεΙδηση της « αγροτικότητας» ως μια ειδική κατη ­ γορΙα κοινωνικής κατωτερότητας, φτώχειας, εκμετάλλευσης και καταπΙε­ σης δεν έχει συγκεκριμένα γεωγραφικά όρια, μια που στηρΙζεται στην α­ μοιβαΙα αναγνώριση εκ μέρους των αγροτών της ομοιότητας των σχέσεών τους με τη φύση, με την παραγωγή και με τους μη -αγρότες. Ιδεωδώς, τα όρια αυτής της συνεΙδησης εΙναι η ανθρωπότητα, και η πολιτική δρά­ ση που της αντιστοιχεΙ, εΙναι ένα σύντομο αλλά τεράστιο χιλιαστικό κύ­ μα που τα σαρώνει όλα και που, θεωρητικά τουλάχιστον, αγκαλιάζει όλο τον κόσμο. Αλλά τέτοια σαρώματα αναγκαστικά εΙναι σύντομα, όπως και οικουμενικής εμβέλειας, ακριβώς γιατΙ βασΙζονται στην αναγνώριση της ομοιότητας ή της ταυτότητας και όχι σε μια πιο στέρεη βάση ενός 7. Ramino Condarco Morales, Zαrte, ΕΙ «Terrible» Willkα: historiα de Ια rebeΙίόοn indigena de 1 899, Λα Παζ

1965, σ. 290. 8. Pierre Gilhodes, «Agrarian Struggles ίη Columbia», στο R. Stavenhagen (επιμ.), Agrariαn Problems αnd Peasant Movements ίπ Latin Americα, Νέα Τόρκη 1 970, σ. 445.

ΑΓΡΟΤΕΣ ΚΑΙ ΠΟΛIΤιΚΗ

2 13

συγκεκριμένου συστήματος οικονομικών και κοινωνικών σχέσεων. Η μο­ νάδα αυτών των συγκεκριμένων κοινωνικών σχέσεων στους παραδοσια­ κούς αγρότες είναι πολύ μικρότερη και πιο περιορισμένη: είναι η « κοι­ νότητα » ή, γενικότερα, ο « μικρόκοσμος», στα πλαίσια του οποίου υπάρ ­ χουν συστηματικές συναλλαγές μεταξύ των ανθρώπων. Όταν έχουμε γνήσια αυθόρμητα χιλιαστικά σαρώματα, είναι χαρακτηριστικό πως αυ­ τά εξαπλώνονται μέσα από τη « μόλυνση » της μιας κοινότητας απ ' την άλλη, και πως η καμπύλη της ανάπτυξής τους μοιάζει με την εξάπλωση των επιδημιών. Ο « μικρόκοσμος» μπορεί μάλιστα να ποικίλλει σημαντικά σε μέγεθος, πληθυσμό και πολυπλοκότητα. Η βασική μονάδα της παραδοσιακής α­ γροτικής ζωής, η κοινότητα, είναι μόνο ένα κομμάτι του . Μ έσα σ' αυτή την περιοχή -μεγάλη ή μικρή, περισσότερο ή λιγότερο σύνθετη- οι άν­ θρωπOL γνωρίζονται μεταξύ τους και ο κοινωνικός καταμερισμός εργα­ σίας, το σύστημα της εκμετάλλευσης και της ταξικής διαστρωμάτωσης, είναι ορατός. Εδώ μπορεί κανείς να υποθέσει την ύπαρξη μιας πλήρους «ταξικής συνείδησης», στο βαθμό που η διαφοροποίηση στο εσωτερικό της αγροτιάς δεν είναι τόσο σημαντική όσο τα κοινά χαρακτηριστικά ό­ λων των αγροτών και τα κοινά τους συμφέροντα απέναντι σε άλλες ο ­ μάδες, και στο βαθμό που η διάκριση ανάμεσα σ ε αυτούς και στις άλλες ομάδες είναι αρκετά σαφής. Κι αυτό μπορεί πράγματι να συμβαίνει: η αλληλεγγύη όλων των αγροτών απέναντι σε τρίτους μπορεί να έχει με­ γαλύτερο βάρος από τις μεταξύ τους συγκρούσεις.9 Στις κοιλάδες της La Cοηveηcίόη και της Lares στο Περού αναπτύχθηκε, στις αρχές της δε­ καετίας του 1 960, ένα ενωμένο αγροτικό κίνημα ενάντια στους νεο-φε­ ουδάρχες γαιοκτήμονες, παρότι σ' αυτό μετείχαν ομάδες αγροτών που εκμεταλλεύονταν η μία την άλλη . ω Από την άλλη, τόσο οι κάθετοι δια­ χωρισμοί στο εσωτερικό μιας τέτοιας περιοχής -για παράδειγμα ανάμε­ σα σε αγροτικές κοινότητες- όσο και η προσωποποίηση των κοινωνικών σχέσεων -για παράδειγμα μέσα από τις πελατειακές σχέσεις ή από τε­ χνητές μορφές συγγένειας (compadrazgo [κουμπαριά])- εμποδίζουν την ανάπτυξη μιας ταξικής συνείδησης. Ο έμπορος ή αυτός που στρατολογεί εργασία, δεν είναι μόνο ένας κοινωνικός τύπος αλλά και ένα συγκεκρι­ μένο πρόσωπο, συγγενής ή compadre αυτών με τους οποίους συναλλάσ9. Teodor Shanin, The Awkward Class: Political Sociology ο/ Peasantry ίπ α Developing Society: Russia, 1 9 1 0 - 1 925. Λονδίνο 1972, σ. 161 . 10. Wesley Craig, « Peru: the peasant movement ίη La Cοnνercίόn» . στο Η. Landsberger (επιμ.), Latίn American Peasant Movements, Ithaca 1 969' E.J. Hobsbawm. « Problemes agraires a La Cοnνencίόn (Perou» >, στο Les Problemes agraires des Ameriques Latines, Παρίσι 1 967. σ. 385-394' του ίδιου. «Α Case of Neo-feudalism : La Cοnνencίόn » , Journal ο/ Latin American Studies, τόμο 1/1 . 1 970.

2 14

ΑΝΘΡΩΠOJ ΤΗΣ mΑΙΘΡοr

σεται, και τους οποίους εκμεταλλεύεται. Η κοινότητα μπορεί να βρίσκε­ ται σε αντιδικία όχι μόνο με τη μεγάλη ιδιοκτησία που απαλλοτρίωσε τα κοινόκτητα εδάφη της, αλλά και με άλλες κοινότητες για τα σύνορά τους, και μερικές φορές φαίνεται ότι ίσως είναι πολιτικά σκόπιμο να συμμαχ�σει με τη μεγάλη ιδιοκτησία εναντίον των γειτόνων της. Ωστόσο, ανεξάρτητα από το μέγεθος και τη δoμ� του << μικρόκο­ σμου», όλοι γνωρίζουν ότι όχι μόνο συνορεύει � αλληλοεπικαλύπτεται με άλλους ανάλογους «μικρόκοσμους», αλλά και ότι αποτελεί μέρος ενός ευρύτερου κόσμου. Ένα κρίσιμο πρόβλημα για την πoλιτικ� των παρα­ δοσιακών αγροτών είναι αυτ� η σχέση ανάμεσα στο μικρόκοσμο και το μακρόκοσμο. Από μόνοι τους δεν μπορούν να λύσουν αυτό το πρόβλη­ μα, αφού το πλαίσιο της πoλιτικ�ς τους δράσης είναι είτε (στην πράξη) η στεν� περιoχ� είτε (νοητά) το σύνολο της ανθρώπινης φυλ�ς: είτε η βρύση του χωριού είτε η οικουμένη. Στην πραγματικότητα όμως, ο χώ ­ ρος των μεγάλων εξελίξεων και αποφάσεων βρίσκεται κάπου στο ενδιά­ μεσο, και τα σύνορα και η δoμ� του δεν καθορίζονται από την οικονομία � την κοινωνία του αγροτικού μικρόκοσμου. Κι αυτά στην πραγματικότητα οι αγρότες δεν τα γνωρίζουν, παρά μό­ νο εξ ακo�ς. Αυτό είναι βέβαια προφανές για την οικουμένη. Όταν κά­ ποιοι δημοσιογράφοι ρώτησαν κάποιους περουβ ιανούς αγρότες που εί­ χαν οργανωθεί κάτω από συνθ�ματα του Κάστρο, πού βρίσκεται η Κού­ βα, εκείνοι απάντησαν «σε κάποιο άλλο μέρος του Περού ». Ένας αγρό­ της που είχε φτάσει πρόσφατα στην Cuautla ( Μεξικό) από ένα χωριό της γενέτειράς του Oaxaca, και με ρωτούσε για την πατρίδα μου, δεν μπορούσε με τίποτα να εντοπίσει τη «Βρετανία» υπό oιανδ�πoτε γεω­ γραφικ� έννοια. Ήταν στην Ευρώπη - αλλά τι �ταν και πού βρισκόταν η Ευρώπη ; Ήταν πέρα απ' τον ωκεανό. Αλλά τι �ταν ο ωκεανός και τι σ�­ μαινε η απόσταση ; Το μόνο που μπορούσε να εννo�σει, �ταν πως �ταν « κοντά στη Ρωσία » - μια χώρα για την οποία είχε ακουστά. Ε ίναι λιγό ­ τερο προφανές, αλλά εξίσου αληθινό, ότι οι γνώσεις του αγρότη για το έθνος � το κράτος εντός του οποίου ζει είναι σχεδόν το ίδιο ασαφείς και αποσπασματικές είναι ζ�τημα πρoσωπικ�ς έρευνας και εξοικείωσης. Οι γνώσεις που έχει για την ίδια του τη χώρα: «Εδώ, σ ' αυτό το μάθημα, έμαθα να μιλάω με τους συναδέλφους από την ακτ� και μ' αυτούς από τους λόφους. Λοιπόν, ίσα με τώρα αυτοί απ' την ακτ� δε μου μ ιλάνε καθόλου. Απ' την άλλη, αυτο ί από το Cafίar μου μιλ�σανε και μου 'πανε τα πρoβλ�ματά τους, κι αυτό είναι συντροφικό, όπως κι αυτοί από το Chimborazo μου μιλ�σανε. Αλλά οι συνάδελφοι από την ακτ� δε μου 'πανε τίποτα για τη χώρα τους [ . . . ] Βγαίνεις από την εκκλησία του Quito, κι αυτοί από την ακτ� κολλάνε

ΑΓΡΟΤΕΣ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΚΗ

μεταξύ τους, και το ίδιο και αυτοί απ ' το Caiίar με άλλους από το Caiίar [ . . . ] κανένας τους δε μου είπε, "πάμε κάπου μαζί". Έτσι έπρε ­ π ε εγώ ν α τους ρωτήσω για ν α μου εξηγήσουν πράγματα. Ρώτησα έ ­ ναν συνάδ ελφο α π ' τ ο Caiίar ν α μ ο υ π ε ι τι γινότανε στη χώρα του, και μου 'πε. Τώρα όμως οι τεχνικοί εξηγήσανε τα πράγματα, κι είμαι ευχαριστημένος, γιατί έτσι μπορώ να παρακολουθήσω καλύτερα το τι γίνεται με το μάθημα». 1 1 Ο ι γνώσεις για τους θεσμούς της χώρας του: « Εγώ μαζί μ' έναν άλλο σύντροφο αποφασίσαμε να μάθουμε τι γίνε­ ται, και πήγαμε στην επαρχία του Chimborazo να ρωτήσουμε τις κοι­ νότητες που ανήκουν στις ενορίες του San Juan, του ΕΙ Guabo και του ChogoI, γιατί πιστεύω πως έχουν κι αυτές προβλήματα [ . . . ] Και μετά πήγαμε στο Riobamba στο CEDOC και τους είπαμε τι μας είχε πει ο κόσμος στο Guabo, και τους ρωτήσαμε αν μπορούσαν να ασχοληθούν με το πρόβλημά μας. Αυτοί είπανε, εντάξει, θα μιλούσανε στο γερου­ σιαστή Chamara. Τον πήρανε στο τηλέφωνο και απάντησε η δεσποινίς γραμματέας, και είπε ότι δεν ήταν εκεί, είχε πάει στο Guayaquil. Θα γύριζε πολύ αργά αύριο, ίσως αύριο, είπε. Κι έτσι έμεινα εκεί στο Riobamba σ' ένα πανδοχείο . . . ». 1 2 Τ α παραθέματα αυτά προέρχονται από μια μικρή χώρα μ ε γύρω στα πέντε εκατομμύρια κατοίκους, και χρονολογούνται το 1 969. Εξυπακούε­ ται ότι αυτό το στοιχείο της καθαρής άγνοιας και της αδυναμίας των χωρικών έξω από τα όρια της περιοχής τους γίνεται ακόμα σημαντικότε­ ρο για την κατανόηση της πολιτικής τους σε παλαιότερες περιόδους της ιστορίας και σε μεγαλύτερα κράτη.

ΙΙ

Έχοντας αυτά κατά νου, ας εξετάσουμε τώρα εάν μπορεί να υπάρξει αυτό που θα ονομάζαμε εθνικό αγροτικό κίνημα ή εθνική αγροτική εξέ­ γερση. Έχω όμως πολλές αμφιβολίες. Η τοπική και περιφερειακή δράση, που είναι ο κανόνας, μετατρέπεται σε ευρύτερη δράση μόνο χάρη σε κά­ ποια εξωτερική δύναμη -φυσική, πολιτική ή ιδεολογική- και μόνον όταν ένας πολύ μεγάλος αριθμός κοινοτήτων ή χωριών κινηθούν ταυτόχρονα προς την ίδια σχεδόν κατεύθυνση . Αλλά ακόμα κι όταν έχουμε μ ια τέ1 1.

John C . Hammock

19-20. 1 2. Στο ίδιο, σ. 1 3.

-

Jeffrey Α. Ashe (επιμ.), Hablan lideres campesinos, Quito

1 970,

σ.

2 16

ΑΝθΡΩΠΟI ΤΗΣ mΑlθΡΟΥ

τοια εξαπλωμένη και γενικευμένη δράση , πολύ σπάνια αυτή συμπίπτει με την επικράτεια ενός κράτους (όπως είδαμε πιο πάνω), ακόμα και σε πολύ μικρά κράτη, και θα πρόκειται λιγότερο για ένα ενιαίο γενικευμέ­ νο κίνημα και περισσότερο για ένα άθροισμα τοπικών και περιφερεια­ κών κινημάτων, η ενότητα των οποίων είναι παροδική και εύθραυστη. Οι άνθρωποι από τα παράλια και οι άνθρωποι από τα ορεινά ίσως να 'ναι πολύ δ ιαφορετικοί για να έχουν κάτι περισσότερο από μια σύντομη συ­ νάντηση σε κοινό έδαφος. Τα μεγαλύτερα αγροτικά κινήματα εμφανίζονται όλα να είναι είτε πε­ ριφερειακά είτε συμμαχίες περιφερειακών κινημάτων. Από την άλλη, αν τα αγροτικά κινήματα αναπτυχθούν στο σύνολο της εθνικής επικράτειας, δεν είναι εύκολο, εκτός κι αν πατρονάρονται ή οργανώνονται από κρατι­ κές αρχές, να αναπτυχθούν ταυτόχρονα ή να έχουν τα ίδια πολιτικά χα­ ρακτηριστικά και τα ίδια αιτήματα. Στη χειρότερη περίπτωση, μια τέ­ τοια σύνθεση πλατιών αγροτικών κινημάτων από ένα μωσαίκό μικρών κινημάτων δημιουργεί απλά μια σειρά από διάσπαρτους θύλακες που δεν επηρεάζουν το υπόλοιπο της χώρας. Έτσι, στην Κολομβία, πολύ ι­ σχυρά αγροτικά κινήματα, οργανωμένα κυρίως από το Κομμουνιστικό Κόμμα, αναπτύχθηκαν κατά τις δεκαετίες του 1 920 και 1 930 σε ορισμέ­ νες ζώνες - στις φυτείες του καφέ, στις ινδιάνικες περιοχές, που είχαν τα ειδικά προβλήματά τους, σε περιοχές των συνόρων ή νέων εγκατα­ στάσεων από καταπατητές και αποίκους, κ.ο.κ. Ωστόσο, ακόμα και ο ε ­ θνικός συντονισμός του Κομμουνιστικού Κόμματος δεν παρήγαγε ένα ε ­ νιαίο αγροτικό κίνημα, αλλά μια διασπορά « κόκκινων» αγροτικών π ε ­ ριοχών που συχνά απείχαν πολύ μεταξύ τους και ούτε αναπτύχθηκε ένα εθνικής εμβέλειας κίνημα από αυτές τις διάσπαρτες περιοχές, αν και κά­ ποιες κατάφεραν να εξαπλώσουν την επιρροή τους περιφερειακά. Φ υσι­ κά, μέσα από αυτούς τους απομονωμένους και συχνά μόνιμους πυρήνες μπορεί να αναδειχθούν στελέχη της πολιτικής ή του αντάρτικου, αυτό ό ­ μως είναι άλλο ζήτημα. Στην καλύτερη περίπτωση, τέτοια αγροτικά κινήματα μπορεί να ανα­ πτυχθούν σε μία ή δύο περιοχές στρατηγικής σημασίας, απ' όπου η επί­ δρασή τους στην εθνική πολιτική να είναι αποφασιστική, ή σε περιοχές ι­ κανές να προσφέρουν ισχυρές ευκίνητες στρατιωτικές δυνάμεις. Αυτό συνέβη σε γενικές γραμμές στη Μ εξικανική Επανάσταση . Ο κύριος όγκος της αγροτιάς σ' αυτήν τη χώρα δεν είχε μεγάλη συμμετοχή στην Επανά­ σταση του 1910-1920, αν και μετά τη νίκη της Επανάστασης πολλές πε­ ριοχές οργανώθηκαν. Μάλιστα, είναι σχεδόν σίγουρο ότι η μεγαλύτερη κινητοποίηση της μεξικανικής αγροτιάς που συνδέεται με την Επανάστα­ ση, συνδέεται από την ανάποδη ' είναι το κίνημα των Cristeros της δεκα­ ετίας του 1920 που ξεσηκώθηκε υπέρ του Χριστού Βασιλέως και ενα-

ΑΓΡΟΤΕΣ ΚΑΙ ΠΟΛIΤιΚΗ

ντίον των κοσμικών Αgraήstas . Υποκειμενικά , ήταν κι αυτή μια αγροτική επανάσταση, έστω κι αν τόσο η χρονική στιγμή που ξέσπασε όσο και η ιδεολογία της την καθιστούσαν αντικειμενικά αντεπανάσταση . 13 Ωστόσο, μεταξύ 1 9 1 0 και 1 920 δύο περιοχές έτυχε να ασκήσουν μια τερά στια πο­ λιτική επίδραση. Η μία ήταν η περιοχή κοντά στα βόρεια σύνορα, με τους αδέσμευτους ένοπλους άνδρες -καουμπόηδες, χρυσοθήρες, ληστές, κ . ο. κ.- που σχημάτισαν το στρατό του Π άντσο Β ίλλα που είχε μεγάλη ευκινησία και μια μεγάλη εμβέλεια δράσης: ένα μεξικάνικο αντίστοιχο των Κοζάκων. Η άλλη ήταν η περιοχή Morelos με την πολύ πιο σταθερής βάσης κοινοτική επανάσταση του Εμιλιάνο Ζαπάτα, μια επανάσταση με πολύ πιο τοπικούς ορίζοντες αλλά και με το τεράστιο πλεονέκτημα να βρίσκεται δίπλα στην πρωτεύουσα, την Πόλη του Μ εξικού. Η πολιτική ε ­ πιρροή του αγροτικού προγρά μματος του Ζαπάτα απορρέει από τ ο γε­ γονός, ότι οι αγρότες που είχε στρατολογήσει βρισκόντουσαν αρκετά κο­ ντά για να καταλάβουν την πρωτεύουσα. Οι κυβερνήσεις σε μεγάλα και χαλαρά διοικούμενα κρ άτη, όπως ήταν οι λατινοαμερικάνικες δημοκρα­ τίες των αρχών του εικοστού αιώνα, πότε πότε υποτάσσονταν στο ανα­ πόφευκτo και εγκατέλειπαν τον έλεγχο απομακρυσμένων περιοχών σε τοπικούς ανΤΙΠOλΙΤΕUόμενOυς ή εξεγερμένους. Εκείνο όμως που τις ανη­ συχούσε σοβαρ ά , ήταν μια εξέγερση στα περίχωρα της πρωτεύουσας. Όταν οι αγροτικές εξεγέρσεις δε διαθέτουν τέτοια πλεονεκτήματα, τα όριά τους γίνονται πολύ πιο . εμφανή. Το μεγάλο αγροτικό κίνημα στο Περού των αρχών της δεκαετίας του 1 960 αποτελεί ένα καλό παράδειγ­ μα, όντας ίσως η μεγαλύτερη αυθόρμητη κινητοποίηση του είδους στη Λατινική Αμερική αυτή τη δεκαετία. Την περίοδο αυτή υπήρχε αναταρα­ χή σε εθνικό επίπεδο, και στους εργάτες και τους φοιτητές. Το αγροτικό κίνημα ήταν δραστήριο τόσο στις φυτείες των παραθαλάσσιων περιοχών -τις οποίες δεν μπορούμε να τις κατατάξουμε στην αγροτική οικονομία, αλλά είναι σωστότερο να τις αποκαλούμε με το τοπικό τους όνομα « α ­ γροτο-βιομηχανικά συμπλέγματα >>- όσο και στους αγρότες των υψιπέ­ δων. Στα ορεινά , τώρα, υπήρχαν πολύ εκτεταμένα κινήματα, τόσο στις νότιες όσο και στις κεντρικές περιοχές, καθώς και διάσπαρτα ξεσπάσμα­ τα με καταλήψεις γης, απεργίες, οργάνωση αγροτικών συνδικάτων, κλπ . Δεν έχει γραφεί ακόμα κάποια επαρκής παρουσίαση αυτού του κινήμα­ τος. Ωστόσο, πρέπει να σημειώσουμε δύο χαρακτηριστικά . Πρώτον, τα τοπικά κινήματα, αν και ξέσπασαν λίγο-πολύ ταυτόχρονα -η άνοδος του κινήματος είναι το 1 962 -1964 και η κορύφωσή του στα τέλη του 1 963 στο κέντρο της χώρας και λίγο αργότερα στο Νότο-, δε συνδέονταν πραγμα­ τικά μεταξύ τους, και δε συνδέονταν αποτελεσματικά με τα μη αγροτι1 3. Jean Α. Meyer, La Cristiada, el Estado Υ el pueblo en Ιa Revοlucίόn mexicana, 3 τόμοι. Μεξικό 1973.

1 926-1 929,

2 18

ΑΝΘΡΩΠΟΙ ΤΗΣ mΑΙΘΡΟΥ

κά κινήματα. Δεύτερον, υπάρχει περίεργο χάσμα. Έτσι, η παραδοσιακή περιοχή των « ιθαγενών εξεγέρσεων» του Νότου, ο Νομός του Puno, παρέ­ μεινε αξιοσημείωτα αδρανής. Η παραδοσιακή κινηματική μορφή δέν ή­ ταν πλέον κεντρική ή επίκαιρη, έστω κι αν αρκετά πρόσφατα -το 19101921- είχε υπάρξει τόσο σημαντική . Στο Puno τ ο αγροτικό κίνημα πήρε τη μορφή της εγκαθίδρυσης ενός πολιτικού μηχανισμού αποτελούμενου από τοπικούς κουλάκους και εμπόρους, ο οποίος σύντομα αναδείχθηκε σε σημαντική πολιτική δύναμη . 14 Στο μεταξύ, στο γειτονικό προς βορράν Νομό του Cuzco η άμεση δράση των αγροτών που οργάνωναν συνδικάτα και καταλάμβαναν τη γη, εμπνεόμενοι από την επιτυχία της ακριτικής αγροτιάς της La Cοnνencίόn, αναπτυσσόταν σε μαζική κλίμακα, αν και οι ίδιοι οι αγρότες της La Cοnνencίόn, έχοντας ήδη επιτύχει τους βασι­ κούς τους στόχους, ήταν μαχητικοί κυρίως όσον αφορά την υπεράσπιση των κεκτημένων τους. Το πλατύ αγροτικό κίνημα του Π ερού του 1 9621 964 παρήγαγε μάλλον μια αναταραχή παρά μια επανάσταση . Τείνω λοιπόν στην άποψη πως η ιδέα ενός γενικευμένου αγροτικού κι­ νήματος, όταν αυτό δεν εμπνέεται από τα έξω, ή ακόμα καλύτερα, από τα πάνω, είναι εντελώς ανέφικτη . 15 Αποτελεί έναν μύθο, τόσο επαναστα­ τικό όσο και αντεπαναστατικό. Γιατί και οι συντηρητικοί έχουν αυτόν το μύθο, όπως μαρτυρά ο φόβος μιας νέας « Πουγκατσόφσκινα» -μιας γενι­ κής αγροτικής εξέγερσης σύμφωνα με το πρότυπο της εξέγερσης του Πουγκάτσεφ τη δεκαετία του 1 770- που επηρέαζε τόσο πολύ τον τρόπο σκέψης των κυβερνήσεων και των αντιδραστικών της Ρωσίας πριν από τη χειραφέτηση των δουλοπάροικων. Ίσως στη Ρωσία τέτοιοι φόβοι να ή ­ ταν πιο βάσιμοι, μια που σίγουρα τ ο 1 905-1907 τ ο αγροτικό κίνημα ήταν εξαιρετικά εξαπλωμένο, έχοντας πλήξει το 80 με 1 00% επί του συνόλου των περιοχών σε έξι ρωσικές περιφέρειες. Αλλά ακόμα και τότε, οι δια­ φορές ανάμεσα στις περιφέρειες ήταν πολύ σημαντικές στις υπόλοιπες έξι περιφέρειες (αν εξαιρέσουμε τις Βαλτικές επαρχίες και την lπερκαυ­ κασία)' οι ταραχές έπλητταν ένα ποσοστό που ξεκινούσε από το 38% (στα Ουράλια) και έφτανε μέχρι το 74% (στη Λιθουανία) . 16 Παρεμπιπτό­ ντως, και το κίνημα του Πουγκατσώφ ήταν μάλλον τοπικής παρά εθνικής εμβέλειας, και η δύναμή του έγκειτο περισσότερο στη δυνατότητά του να πλήξει τη Μόσχα παρά στη γεωγραφική του εξάπλωση . 14.

Edward Dew, Politics in the Altiplano: The Dynamics ΟΙ Change in Rural Peru. Ώστιν-Λον­

δίνο 1 969. 1 5.

Hamza A!avi, «Peasants and Revo!ution » , στο R. Mi!iband

-

J. Saville (επιμ.), The

Socialist Register, Λονδίνο 1965, σ. 24 1 -277' Eric Wo!f, Peasant Wars ol the Twentieth Century, Νέα Ί'όρκη-Λονδίνο 1971. 1 6. Maureen Perrie, «The Russian Peasant Movement of 1905-7: Its Socia! Composition and Revo!utionary Significance» , Past and Present, τχ. 57, Νοέμβριος 1972, σ . 123-1 55. ι

2 19

ΑΓΡΟΤΕΣ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΚΗ

Αυτό δε σημαίνει ότι πρέπει να υποτιμάμε την ισχύ τέΤOLων αθροιστι­ κών κινημάτων. Αν ενωθούν από κάΠOLα εξωτερική δύναμη -μια εθνική κρίση και κατάρρευση, μια φιλική μεταρρυθμιστική ή επαναστατική κυ­ βέρνηση, είτε ένα εθνικά οργανωμένο και αποτελεσματικό κόμμα ή ορ ­ γάνωση- μπορούν να κάνουν τη διαφορά ανάμεσα στη νίκη και την ήττα μεγάλων επαναστάσεων. Αλλά ακόμα και από μόνα τους, μπορούν να οδηγήσουν σε κατάρρευση ένα αγροτικό σύστημα ή μια δομή εξουσίας στην ύπαιθρο, όπως έκανε ο «Μ εγάλος Φόβος» του 1 789 στη Γαλλία17 και το περουβιανό κίνημα καταλήψεων γης το 1962 -1964. Όλα τα στOL­ χεία δείχνουν ότι κάΠOLα στιγμή ανάμεσα στον Ιούνω του 1 963 και το Φεβρουάρω ή Μάρτιο του 1 964 η πλεωνότητα των κτηματιών και γαω­ κτημόνων στα κεντρικά και νότια υΨίπεδα, έχοντας απέναντί τους μια καθολική αγροτική κινητοποίηση, αποφάσισαν να περωρίσουν τις απώ­ λειές τους και άρχισαν να προσανατολίζονται στην επίτευξη αποζημιώ ­ σεων για απαλλοτριώσεις στα πλαίσια κάΠOLας μορφής αγροτικής με­ ταρρύθμισης. Αυτό δεν οδήγησε αυτομάτως σε αγροτική μεταρρύθμιση . Χρειάστηκε να περάσουν άλλα πέντε χρόνια και να γίνει ένα στρατιωτι­ κό πραξικόπημα για να επιβληθεί η μεταρρύθμιση' αυτή όμως απλά έ ­ θαψε τ ο πτώμα της γαωκτημονικής OLκονομίας των υΨιπέδων, η οποία είχε ήδη εξοντωθεί από το αγροτικό κίνημα.

πΙ

Η δυνητική ισχύς μιας παραδοσιακής αγροτιάς είναι τεράστια, αλλά η πραγματική της δύναμη και επιρροή είναι πολύ πω περωρισμένες. Ο πρώτος σοβαρός λόγος γι' αυτό είναι η μόνιμη, και συνήθως εντελώς ρε­ αλιστική, αίσθηση αδυναμίας και κατωτερότητας που τη δ ιακατέχει . Η κατωτερότητα είναι κοινωνική και πολιτισμική, για παράδ ειγμα των α­ γράμματων έναντι των « μορφωμένων »: εξ ου και η μεγάλη σημασία που έχουν για τα αγροτικά κινήματα δ ιανοούμενοι που μένουν στον τόπο, και ιδιαίτερα ο πιο φοβερός απ' τους διανοούμενους του χωρωύ, ο δά­ σκαλος. Η αδυναμία τους δεν οφείλεται μόνο στην ΚOLνωνική κατωτερό­ τητα και στην έλλειψη αποτελεσματικής ένοπλης δύναμης, αλλά και στη φύση της αγροτικής OLκονομίας. Για παράδειγμα, οι κινητοποιήσεις των αγροτών πρέπει να σταματήσουν για το θερισμό. Όσο μαχητικοί και να 'ναι OL αγρότες, ο κύκλος των εργασιών τους τούς αλυσοδένει στη μοίρα τους. Αξίζει να αναλογιστούμε το ρόλο που έπαιξε η οικονομία της πα­ τάτας στην Ιρλανδία -μιας καλλιέργειας που δε χρειάζεται πολύ σταθε17. Georges Lefebvre, The Great Fear ο/ 1 789: Rural Panic in Revolutionary France, Λονδίνο 1973.

2 20

ΑΝΘΡΩΠΟΙ ΤΗΣ mΑΙθΡΟΥ

ρή εργασία- στην παροιμιώδη συχνότητα των εκρήξεων « αγροτικής ορ­ γής» σ' αυτή τη χώρα κατά το δέκατο ένατο αιώνα. Κατά βάθος όμως, οι αγρότες είναι και αισθάνονται κατώτεροι στην κοινωνική ιεραρχία. Με λίγες εξαιρέσεις, δεν προσβλέπουν στην καταστροφή της πυραμίδας αλλά στη διόρθωσή της, παρότι δεν είναι δύσκολο να συλλάβει κανείς την κατα­ στροφή της. Ο αναρχισμός, δηλαδή η δ ιάλυση της υπερδομής της εξου­ σίας και της εκμετάλλευσης, αφήνει ανέπαφο το παραδοσιακό χωριό ως βιώσιμη οικονομία και κοινωνία. Είναι όμως λίγες οι στιγμές που αυτή η ουτοπία μπορεί να συλληφθεί, για να μην πούμε να πραγματοποιηθεί. Στην πράξη, βέβαια, δεν έχει μεγάλη διαφορά το αν οι αγρότες πα­ λεύουν για μια τελείως διαφορετική και νέα κοινωνία ή για μια επιδιόρ­ θωση της παλαιάς, πράγμα που συνήθως σημαίνει είτε την υπεράσπιση της παραδοσιακής κοινωνίας ενάντια σε κάποια απειλή είτε την παλι­ νόρθωση παλιών καταστάσεων οι οποίες, αν είναι αρκετά απόμακρες στο παρελθόν, μπορεί απλά να σημαίνουν μια παραδοσιακή διατύπωση επαναστατικών προσδοκιών. Οι επαναστάσεις μπορεί να γίνονται de facto από αγρότες που δεν αρνούνται τη νομιμότητα της υπάρχουσας δομής εξουσίας, του νόμου και του κράτους, ακόμα και των γαιοκτημό­ νων. Έχουμε παραδείγματα αγροτικών κινημάτων που φαίνεται να αρ­ νούνται πλήρως τη νομιμότητα της ιδιοκτησίας των γαιοκτημόνων, στην τσαρική Ρωσία για παράδειγμα, πολύ σπάνια όμως τη νομιμότητα των δικαιωμάτων του ανώτατου άρχοντα πάνω σε κάθε ιδιοκτησία. Δε γνω ­ ρίζουμε, βέβαια, το τι ακριβώς σημαίνει στην πράξη αυτή η άρνηση. Ποια είναι η διαφορά ανάμεσα στους δουλοπάροικους της Ρωσίας, που πίστευαν πως οι ίδιοι ανήκουν στους γαιοκτήμονες αλλά η γη είναι δ ική τους και όχι των ευγενών, και των Ινδιάνων των Άνδεων, που πίστευαν πως η προσφορά εργασίας στους Ίνκας ή στους ισπανούς άρχοντες ήταν νόμιμη, αλλά απεχθάνονταν την πληρωμή ή τη μίσθωση σε χρήμα ή σε είδος,18 και οι απόγονοι των οποίων δε φαίνεται να αμφισβητούν αυτή καθ' εαυτή την ύπαρξη των μεγάλων γαιοκτησιών ; Μπορούμε απλά να κάνουμε υποθέσεις. Ένα κίνημα αγροτών που απλά διεκδικεί να «πάρει πίσω» τις κοινοτικές γαίες που τους αφαιρέθηκαν παρανόμως, μπορεί να είναι εξίσου επαναστατικό στην πράξη όσο και νομοταγές στη θεωρία. Και ούτε είναι εύκολο να χαράξουμε τη διαχωριστική γραμμή ανάμεσα στη νομιμοφροσύνη και την επανάσταση . Το ζαπατίστικο κίνημα στο Morelos δε στρεφόταν αρχικά ενάντια σε όλες τις χασιέντες, αλλά μονά­ χα στις νέες που είχαν δημιουργηθεί κατά την εποχή του Porfirio Diaz, αφού η «παραδειγματική », νοσταλγούμενη εποχή που χρησίμευε για να ορίσει τις παλιές καλές και νόμιμες μέρες, περιελάμβανε και το στοιχείο 18. Nathan Wachtel, La Vision des vaincus, Παρίσι 1 97 1 .

221

ΑΓΡΟΤΕΣ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΚΗ

της ανωτερότητας των ευγενών από τους αγρότες. Δεν έμεινε όμως εντός αυτών των ορίων. Η μεγαλύτερη διαφορά δεν έγκειται στις θεωρητικές βλέψεις της α­ γροτιάς, αλλά στην πρακτική πολιτική συγκυρία μέσα στην οποία αυτές λειτουργούν. Είναι η διαφορά ανάμεσα στη δυσπιστία και την ελπίδα. Η φυσιολογική στρατηγική της παραδοσιακής αγροτιάς είναι η παθητικότη­ τα. Και δεν είναι μια αναποτελεσματική στρατηγική, αφού εκμεταλλεύε­ ται τα μεγαλύτερα ατού της αγροτιάς: το αριθμητικό της μέγεθος και το ότι δεν είναι δυνατόν να τη βάλουν να κάνει ορισμένα πράγματα δ ιά της β ίας για πολύ καιρό' επίσης, αξιοποιεί τακτικά το γεγονός, ότι η μη αλ­ λαγή είναι αυτό που ταιριάζει καλύτερα στην παραδοσιακή αγροτιά. Μ ια κοινοτικά οργανωμένη παραδοσιακή αγροτιά, με τη βοήθεια μιας λειτουργικά χρήσιμης βραδύτητας, αταραξίας και ηλιθιότητας -είτε φαι­ νομενικής είτε πραγματικής-, αποτελεί μια φοβερή δύναμη. Η άρνησή της να καταλάβει είναι μια μορφή ταξικής πάλης, και οι παρατηρητές τόσο της Ρωσίας του δέκατου ένατου αιώνα όσο και του Περού του ει­ κοστού αιώνα την έχουν περιγράψει με παρόμοιο τρόπο. 19 Το να είσαι ιεραρχικά κατώτερος δε σημαίνει ότι δεν έχεις καμία δύναμη . Η πλέον υποτακτική αγροτιά είναι ικανή όχι μόνο «να δουλέψει το σύστημα» προς όφελός της -ή μάλλον με τη μικρότερη γι' αυτήν επιβάρυνση-, αλ­ λά ακόμα και να αντισταθεί και, όπου μπορεί, να αντεπιτεθεί. Το στε­ ρεότυπο του ρώσου μουζίκου που είχαν στα μυαλά τους οι μορφωμένοι Ρώσοι, και που είναι κάτι ανάλογο με το στερεότυπο του Ινδιάνου στα μυαλά των λευκών των Άνδεων, εκφράζει σε μεγάλο βαθμό ένα πράγμα που οι ανώτερες τάξεις αδυνατούν να καταλάβουν γιατί αδυνατούν να το ελέγξουν: «εύπιστοι, αφοσιωμένοι στον Τσάρο και επιρρεπείς σε μια παράλογη βία (αν και από φυσικού τους πειθήνιοι)>>. 20 Στην πραγματι­ κότητα, πίσω απ ' αυτή τη συμπεριφορά υπάρχει μια στρατηγική . Φ υσικά, αυτή η παθητικότητα δεν είναι καθολική. Σε περιοχές που δεν υπάρχουν γαιοκτήμονες ή νόμοι, ή σε ακριτικές περιοχές που όλοι οι άνδρες οπλοφορούν, η στάση της αγροτιάς μπορεί κάλλιστα να είναι πο­ λύ διαφορετική. Μπορεί μάλιστα να βρίσκεται στα όρια της ανυποτα­ ξίας. Ωστόσο, για τους περισσότερους αγρότες που είναι δεμένοι με τη 19. Daniel Field, βιβλιοπαρουσίαση του: S.B. Okun Κ . ν . Sivkov (επιμ.), « Krestianske Dvizhenie ν Rossii ν 1 857-mae 1 961 gg. » , KriIikα, τόμο 3/3, Άνοιξη 1 967, σ . 34-55' Juan Martinez Alier, «Peasants and Labourers ίπ Southern Spain, Cuba, and Highland Peru » , Journal of Peasant SIudies. τόμο 1/2, 1974. 20. Daniel Field , ό . π . , σ. 49. Ο Field υποστηρίζει πως ακόμα και ο Μοναρχισμός των ρώσων αγροτών ήταν σε μεγάλο βαθμό ένα αμυντικό κόλπο: είχαν ήδη αρκετά προβλήμα­ τα για να φορτωθούν και τη φήμη των ανυπάκουων απέναντι στο κράτος. Ίσως αυτή η ά­ ποψη να τονίζει υπερβολικά τον πραγματισμό των αγροτών, ωστόσο δε στερείται εντελώς κάποιας βάσης. -

222

ΑΝθΡΩΠΟΙ ΤΗΣ ffiΑΙθΡοr

γΥΙ, το πρόβλΥΙμα δεν είναι το εάν πρέπει να είναι σταθερά παθrιτΙΚOί ή ενεργYIτLΚOί, αλλά το πότε θα περάσουν από η μία κατάστασΥΙ στφ άλ­ λΥΙ. Αυτό εξαρτάται από μια εκτίμφΥΙ ης πολιτικής κατάστασΥΙς. Σε γε­ νικές γραμμές, Yj παθrιτικότrιτα ενδείκνυται στις περιπτώσεις που Yj δομή εξουσίας -τοπική ή εθνική- είναι στέρεΥΙ, σταθερή και «κλειστή», ενώ Yj δράσΥΙ στις περιπτώσεις που δείχνει κατά κάποιον τρόπο να αλλάζει, να μεταφέρεται ή να «ανοίγει». Οι αγρότες μπορούν κάλλιστα να εκτιμήσουν τφ τοπική πολιτική κα­ τάστασΥΙ, αλλά Yj πραγματική τους δυσκολία βρίσκεται στο να διακρί­ νουν τις ευρύτερες πολιτικές εξελίξεις που ΤΥΙν καθορίζουν. Τι γνωρίζουν γι' αυτές ; Κανονικά έχουν συνείδΥΙσΥΙ ότι ανήκουν σε κάποια ευρύτερΥΙ πολιτική ενόΤΥΙτα - ένα βασίλειο, μια αυτοκρατορία, μια δΥΙμοκρατία. Πράγματι, ο γνωστός αγροτικός μύθος του απόμακρου βασιλιά, ο οποίος αρκεί μόνο να γνώριζε και θα έφτιαχνε τα πράγματα και θα έφερνε ή θα επανέφερε ΤΥΙ δικαιοσύνΥΙ, αντικατοπτρίζει και σ' έναν βαθμό δΥΙμι­ ουργεί ένα ευρύτερο πλαίσιο πολιτικής δράσΥΙς. Ταυτόχρονα αντLκατO ­ πτρίζει και η συνήθΥΙ απόστασΥΙ που χωρίζει ΤΥΙν εθνική κυβέρνφΥΙ από ΤΥΙν τοπική πολιτική δομή Yj οποία, ανεξάρτrιτα με το ποια είναι στΥΙ θε­ ωρία, σην πράξΥΙ συνίσταται από κρατική εξουσία και νόμο που ασκεί­ ται από τους ντόπιους ισχυρούς, τους συγγενείς τους, τους πελάτες τους ή εκείνους τους οποίους μπορούν να δωροδοκήσουν και να ξιπάσουν. Το τι άλλα πράγματα μπορεί να ξέρουν οι αγρότες, ποικίλλει πολύ, ανάλο­ γα με το πολιτικό σύσΤΥΙμα. Αν υπάρχουν εθνικά δικαστήρια -γιατί δεν υπάρχουν πάντοτε-, οι δικαστLκές υποθέσεις μπορούν να φέρουν ακόμα και απόμακρες κοινόΤΥΙτες στο εθνικό κέντρο, σίγουρα μέσα από ΤΥΙ με­ σολάβφΥΙ μιας αλυσίδας δΙΚΥΙγόρων ης πόλΥΙς. Η περουβιανή κoινότrιτα ΤΥΙς Huasicancha, που βρίσκεται σε υΨόμετρο γύρω στα 4 . 000 μέτρα, δύ­ σκολα θα μπορούσε να είναι πιο απομακρυσμένΥΙ, ύστερα όμως από ην πρώη ης δικαστική υπόθεσΥΙ στο δικαστήριο του αντιβασιλέως στΥΙ Λί­ μα εναντίον ενός ισπανού σφετεριστή το 1 607, ποτέ δεν έπαψε να ενδια­ φέρεται για ορισμένες τουλάχιστον διαστάσεις ΤΥΙς ευρύτερΥΙς πολιτικής ενόΤΥΙτας ΤΥΙς οποίας αποτελούσε ένα μακρινό κομμάτι. Όσο πλφιάζουμε προς τις μέρες μας, οι λεπτομέρειες ΤΥΙς εθνικής πο­ λιτικής αποκτούν όλο και μεγαλύτερΥΙ σΥΙμασία και γίνονται όλο και πε­ ρισσότερο γνωστές - όταν, για παράδειγμα, έρχονται στο προσκήνιο ε­ κλογές και κόμματα ή όταν Yj άμεσΥΙ επέμβασΥΙ του κράτους στις υποθέ­ σεις των τοπικών κοινωνιών και των ατόμων απαιτεί κάποια γνώσΥΙ των θεσμών και ης λειτουργίας τους. Επιπλέον, μέσω ΤΥΙς μαζικής μετανά­ στευσΥΙς, το χωριό αποκτά άμεσους δεσμούς με το κέντρο, οι οποίοι έ­ χουν ΤΥΙ μορφή παροικιών από χωριανούς που έχουν εγκατασταθεί σΤΥΙν πρωτεύουσα ή αλλού και μαθαίνουν τα ήθη ης πόλΥΙς. Αλλά πολύ πριν

ΑΓΡΟΤΕΣ ΚΑΙ ΠΟΛJΤιΚΗ

2 23

συμβούν αυτά, οι αγρότες έχουν ήδη συνείδηση των αλλαγών μέσα στο σύστημα, έστω κι αν δεν είναι ικανοί να τις περιγράΨουν ή να τις κατα­ νοήσουν επακριβώς. Ο πόλεμος, ο εμφύλιος, η ήττα και η κατάκτηση μπο ­ ρούν να εμπλέξουν άμεσα τους αγρότες στην πολιτική και να τους ανοί­ ξουν νέες δυνατότητες όταν θέτουν σε επισφαλή θέση τους φορείς της κεντρικής εξουσίας και αλλάζουν τους φορείς της τοπικής. Ακόμα και ήσ­ σονος σημασίας γεγονότα στην πολιτική της άρχουσας τάξης, όπως ε­ κλογές και πραξικοπήματα, τα οποία άμεσα δεν τους επηρεάζουν σχε­ δόν καθόλου, οι αγρότες μπορεί να τα διαβάσουν σωστά ως ενθαρρυντι­ κά ή αποθαρρυντικά. Ίσως να μη γνωρίζουν τι ακριβώς συμβαίνει στην πρωτεύουσα, αν όμως η οικογένεια Α πάΨει να βγάζει τον τοπικό γε­ ρουσιαστή και η αντίπαλη οικογένεια Β δείξει να ενισχύεται, τότε οι άν ­ θρωποι της περιοχής, σίγουρα πρώτα της πόλης, τελικά όμως και των χω ­ ριών, θα επανεκτιμήσουν την κατάσταση . Η Μεξικάνικη Επανάσταση -α­ κόμα και στην περιοχή του Ζαπάτα, στο Morelos- δεν ξεκίνησε τόσο σαν μια επανάσταση όσο σαν μια κατάρρευση μιας εδραιωμένης τοπικής ισορ­ ροπίας, η οποία με τη σειρά της εξαρτιόταν από την ομαλή λειτουργία και σταθερότητα του συστήματος εθνικής διακυβέρνησης του Porfirio Diaz. Αν κάθε μεγάλη πολιτική αλλαγή μπορεί να ανοίξει νέες δυνατότητες σε τοπικό επίπεδο ή να κλείσει παλαιές, τότε τα νέα μιας μεταρρύθμι­ σης ή κάποιας άλλης ευνο'ίκής αλλαγής μπορούν να κινητοποιήσουν τους αγρότες. Όταν, για παράδειγμα στο Περού, το 1945 ανέβηκε στην εξου­ σία μια μεταρρυθμιστική κυβέρνηση υποστηριζόμενη από το κόμμα της APRA (Allianza Popular Revolucionaria Αmeήcana - Λαίκή Επαναστατική Αμερικανική Συμμαχία), οι κοινότητες που μέχρι τότε λειτουργούσαν βά­ σει της παραδοχής της σταθερότητας της κατάστασης, πολύ γρήγορα άλ­ λαξαν τακτική . Η κοινότητα της Santa Rosa, που διαπραγματευόταν συ ­ νοριακούς διακανονισμούς με τις γειτονικές χασιέντες, ανακοίνωσε ότι «τώρα με την καινούργια κυβέρνηση μπορούμε να κάνουμε ό,τι θέλου­ με και καταγγέλλουμε τις υπάρχουσες συμφωνίες με την Ganadera » (Sociedad Ganadera del Centro - Εταιρεία Αγελαδοτρόφων του Κέντρου) . 21 Ο Marc Ferro αποδεικνύει πως οι αποφάσεις που έστειλαν οι αγρότες α­ μέσως μετά τη Φεβρουαριανή Επανάσταση στη Ρωσία, συνταγμένες σί­ γουρα από την τοπική ιντελιγκέντσια, σε αντίθεση με τις αποφάσεις των εργατών, συνήθως «απαιτούν» παρά «διαμαρτύρονται» ή « αναφέρουν », και « εκφράζουν πολύ συχνότερα απ' ό,τι οι εργάτες την επιθυμία να τι­ μωρηθούν τα αφεντικά του παλαιού καθεστώτος ».22 Θα μπορούσε να πει κανείς, ότι τα χωριά, που και μέσα στην ταπεινή τους θέση διατη2 1 . E.J. Hobsbawm, «Peasant Land Invasions», Past & Present, τχ. 62, 1974. 22. Marc Feπσ, La Rtiυolution Russe de 1 9 1 7 : la chute de tsarisme et les origines d 'Octobre, Πα­ ρΙσι 1967, σ. 186.

ΑΝθΡΩΠΟΙ ΤΗΣ mΑΙθΡΟΤ

ρούν πάντοτε μια συνείδφη της δυνητικής τους ισχύος, το μόνο που χρειάζονται είναι η εξασφάλιση της καλής θέλφης ή έστω της απλής α­ νοχής εκ μέρους των κεντρικών αρχών για να ορθώσουν το ανάστημά τους. Από την άλλη, βέβαια, κάθε υπόνοια πως η εξουσία θα τους χτυ ­ πήσει και πάλι, τους κάνει ν α κλειστούν στα καβούκια τους. Όπως η ά­ νοδος στην εξουσία της μεταρρυθμιστικής κυβέρνφης του 1 945 οδήγφε σε ένα κύμα εξέγερσης και οργάνωσης των αγροτών, έτσι και η επιβολή της στρατιωτικής κυβέρνφης το 1 948 έβαλε ένα απότομο φρένο στις καταλήψεις γης και στα αγροτικά συνδικάτα, μέχρις ότου μετά το 1 956, με τη νέα κυβέρνφη, οι αγρότες να αρχίσουν να συνειδητοποιούν πως η κατάσταση άνοιγε και πάλι. Αυτή η αίσθφη μιας διαρκούς, είτε επαπειλούμενης είτε υπαρκτής, αντιπαράθεσης δυνάμεων ίσως να πηγάζει από τον ίδιο τον αποκλεισμό των παραδοσιακών αγροτών από τους επίσημους μηχανισμούς της πολι­ τικής ή και του νόμου. Οι σχέσεις που στηρίζονται στη βία -είτε πραγ­ ματικές είτε συμβολικές αναμετρήσεις- αντικαθιστούν τις θεσμοποιημέ­ νες σχέσεις. Η διστακτικότητα του Sefιor Femandini να εκδιώξει μια γει­ τονική ινδιάνικη κοινότητα που εισέβαλε στη χασιέντα του, ερμηνεύεται από τους αγρότες ως φόβος: « Δεν υπάρχει Ινδιάνος στην περιοχή που να μη λέει ότι μπορούν να πάρουν ό,τι θέλουν από τον taita Eulogio, ε­ πειδή ο taita Eulogio τους φοβάται».23 Από την άλλη, όπως σωστά ανα­ γνωρίζει ο Daniel Field,24 αν οι αγρότες ήθελαν να τραβήξουν την προσο­ χή των αρχών, δεν είχαν άλλο αποτελεσματικό μέσο να το κάνουν απ ' το να προκαλέσουν την εξουσία μέσω της άμεσης δράσης τους, αφού δε δι­ έθεταν κάποιον πολιτικό μηχανισμό για να ακουστούν. Αυτό ήταν ριψο­ κίνδυνο, μια που κανονικά η τιμωρία ήταν βέβαιη, σίγουρα όμως οι αγρό­ τες, και πιθανώς ακόμα και οι γαιοκτήμονες και η κυβέρνηση, θα υπολό­ γιζαν τη δόση β ίας που θα έδιναν. Στις εισβολές του 1947, οι κοινότητες που δεν είχαν εμπειρία ήταν εκείνες που έμειναν και σφαγιάστηκαν ό ­ ταν ήρθαν οι στρατιώτες. Οι Huasicancha, που είχαν πίσω τους αιώνες ε ­ μπειρίας σ ε μια εναλλαγή δικαστικής διαμάχης και άμεσης δράσης, όταν ήρθε ο στρατός εκκένωσαν ήσυχα το κατειλημμένο έδαφος και για ένα διάστημα έκαναν ό,τι καλύτερο μπορούσε να γίνει μέσω του νόμου. Αυτού του είδους η αντιπαράθεση μπορούσε λοιπόν να μην είναι κα­ θόλου επαναστατική: είναι λάθος να θεωρούμε κάθε περιστατικό β ίαιης πρόκλησης εκ μέρους των αγροτών ως «εξέγερση » ή «στάση ». Επειδή όμως σήμαινε μια απογυμνωμένη σχέση δύναμης, ήταν δυνατόν να εξελι­ χθεί και σε επανάσταση. Γιατί, τι θα συνέβαινε αν οι αγρότες έβλεπαν 23. J. Martinez Alier. « Peasants and Labourers . . », 6. Π. 24. Daniel Field, ό.π., σ. 54. .

ΑΓΡΟΤΕΣ ΚΑ/ ΠΟΛ/ΤΙΚ"

2 25

ότι το οριστικό τέλος της εξουσίας των αρχόντων ήταν κοντά ; Εδώ βρι­ σκόμαστε στο μεταίχμιο ανάμεσα στη ρεαλιστική πολιτική εκτίμηση και στην αποκαλυπτική προσδοκία. Δύσκολα οι αγρότες θα ελπίζανε ότι από μόνη της η δική τους περιοχή ή το χωριό τους μπορούσαν να επιτύχουν μια διαρκή απελευθέρωση. Αυτό το γνώριζαν πολύ καλά. Αν όμως άλ­ λαζε ολόκληρο το βασίλειο ή ακόμα όλος ο κόσμος ; Το τεράστιο κίνημα του trienio bolchevista [μπολσεβίκικης τριετίας] στην Ισπανία ( 1 9 1 8 1920) οφείλεται στη διπλή επίδραση των νέων από τ η διαδοχική διάλυση των αυτοκρατοριών της Ρωσίας και της Κεντρικής Ευρώπης, και από μιας πραγματική αγροτική επανάσταση . « Πώς όμως », ρωτούσε ο Diaz del Moral, «μπορείς να πιστέψεις ότι θα νικήσεις ; Πώς θα αντιδράσει η ισπανική κυβέρνηση και ο στρατός ; ». Και απαντούσε: «Αλλά, σενιορίτο, όταν έχει καταρρεύσει η ίδια η Γερμανία, τι να ελπίζουν οι αστοί απ ' αυτή την ισπανική κυβέρνηση, που, εν πάση περιπτώσει, δεν αξίζει και πολλά ; » . 25 Αλλά όσο μακρύτερα βρίσκονταν τα κέντρα των αποφάσεων από τη γνώριμη και κατανοήσιμη τοπική δομή εξουσίας τόσο πιο συγκε­ χυμένα ήταν και τα όρια ανάμεσα στη ρεαλιστική κρίση, την ελπίδα και το μύθο (τόσο με την τρέχουσα όσο και με τη σορελική έννοια) . Οι οιω­ νοί βάσει των οποίων οι άνθρωποι προέλεγαν την έλευση του μιλένιουμ, υπό μία έννοια ήταν εμπειρικοί - σαν εκείνους με τους οποίους προβλέ­ πανε τον καιρό' υπό μία άλλη έννοια όμως, αποτελούσαν εκφράσεις των αισθημάτων τους. Ποιος μπορούσε να πει αν υπήρχε πράγματι « ένας νέ­ ος νόμος» ή ο καβαλάρης που έφερνε τη διακήρυξη του Τσάρου, γραμ­ μένη με χρυσά γράμματα, που έδινε γη στους γεωργούς, ή αν όλα αυτά απλά θα έπρεπε να υπάρχουν ; Θα μπορούσαμε να προχωρήσουμε αυτή τη σκέψη ένα βήμα παραπέ­ ρα και να υποθέσουμε ότι, από την άλλη, η διάψευση των ελπίδων στα πλαίσια μιας ρεαλιστικά εκτιμούμενης κατάστασης ήταν μικρότερης διάρκειας από τη διάψευση συνολικών και αποκαλυπτικών ελπίδων. Όταν ερχόταν ο στρατός κι έδιωχνε την κοινότητα από τη γη που είχε καταλάβει, αυτή δεν απογοητευόταν τελείως, αλλά περίμενε την επόμε­ νη κατάλληλη στιγμή για να αναλάβει δράση. Όταν όμως αποτύγχανε η προσδοκούμενη επανάσταση, χρειαζόταν πολύ περισσότερος καιρός για να αποκατασταθεί το ηθικό των αγροτών. Έτσι ο Malefakis26 έχει υπο ­ στηρίξει πως η τραγωδία της δεύτερης Ισπανικής Δημοκρατίας του 1931 1939 ώς έναν βαθμό οφείλεται στο ότι το αγροτικό κίνημα της βάσης δε συνειδητοποίησε πριν από το 1933 ότι άνοιγε μια νέα εποχή δυνατοτή 25. Juan Diaz del Moral, HisIoria de las agitaciones campesinas Andaluzas, Μαδρίτη 1 967, σ. 468. 26. Edward Ε. Malefakis, Agrarian Reform and Peasant RevoluIion in Spain: Origins of the Civil War, New Ηaven-Λονδίνο 1970.

2 26

ΑΝθΡΩΠΟΙ ΤΗΣ mAIePOY

των, κι όταν πλέον το συνειδητοποίησε, η πιο πρόσφορη στιγμ� για να ωθηθεί η δημoκρατικ� κυβέρνηση σε μια αγρoτικ� μεταρρύθμιση είχε περάσει. Μ ετά από την αποτυχία της tήenίο bolchevista χρειαζόταν κάτι περισσότερο από την πτώση ενός βασιλιά για να ξαναζωντανέψει η πί­ στη τους.

ιν

'Ως εδώ εξετάσαμε την ευρύτερη πoλιτικ� δoμ� απλά σαν κάτι που επη­ ρεάζει την αγρoτικ� δράση θετικά � αρνητικά. Αλλά, ειδικά κατά τη διάρκεια της μετάβασης στη σύγχρονη πoλιτικ�, πρέπει να δούμε και το πώς επιδρούν οι ίδιοι οι αγρότες πάνω της. Στην Ευρώπη -ίσως και στο μεγαλύτερο μέρος του κόσμου- πριν από το δέκατο ένατο αιώνα οι επι­ δράσεις αυτές είναι συν�θως αμελητέες, εκτός από περιόδους μεγάλων επαναστάσεων, οπότε και καθ ίστανται αποφασιστικές, είτε για το θρίαμβο είτε για την �ττα της επανάστασης. Οι αγρότες μο ιάζουν σαν να αν�κoυν μεν στην oικoνoμικ� και κoινωνικ� ιστορία, αλλά όχι στην πoλιτικ�, μια που η εξουσία σπάνια σκοτίζεται για το τι συμβαίνει στα χωριά. Η Κίνα ίσως να αποτελεί μια μεγάλη εξαίρεση, αφού στην παρα­ δoσιακ� πoλιτικ� αυτ�ς της χώρας οι αγροτικές εξεγέρσεις παίζουν έναν αποδεκτό και αναμενόμενο ρόλο στο τέλος μιας δυναστείας και στην ά­ νοδο μιας άλλης. Στην επoχ� όμως της μετάβασης στη σύγχρονη πολιτι­ κ�, η ύπαιθρος στην Ε υρώπη καθ ίσταται σημαντικ� και μόνο λόγω της συχνότητας των επαναστάσεων ή της απειλής επαναστάσεων, και καθώς αναπτύσσονται συστ�ματα μαζικής πoλιτικ�ς, εκλογικά � άλλα, η στάση της αποτελεί μέρος των μόνιμων υπολογισμών που κάνουν οι πολιτικοί. Οι παραδοσιακοί αγρότες εντάσσονται στο ισχύον πολιτικό σύστημα μέσω τριών μεγάλων ιδεολογικών εργαλείων: του «βασιλιά», της «εκ­ κλησίας» (� άλλων θρησκευτικών δομών) και αυτού που μπορούμε, με επιφύλαξη και συνείδηση του κινδύνου του αναχρονισμού, να αποκαλέ­ σουμε «πρωτοεθνικισμό ». Και τα τρία είναι από πoλιτικ� άποψη διφο ­ ρούμενα. Ο «βασιλιάς» είναι ο ακρογωνιαίος λίθος μιας σταθερ�ς κοινω­ νικ�ς δoμ�ς που στηρίζεται πάνω στις πλάτες μιας πειθ�νιας και ανεκτι­ κ�ς αγροτιάς, είναι όμως και μια μυθικ� απόμακρη πηγ� δικαιοσύνης, την οποία μπορεί κανείς να επικαλεστεί ενάντια στους πραγματικούς ε ­ ξουσιαστές, τους ευγενείς. Η « εκκλησία» χαρακτηρίζεται κι αυτ� από μια ανάλογη αμφισημία, αν και ίσως πιο διακριτή: στις χριστιανικές πε­ ριοχές ο επίσκοπος μπορεί να αν�κει «σ' αυτούς», οι άγιοι όμως αν�­ κουν πάντοτε «σ' εμάς ». Ο «πρωτοεθνικισμό ς», που συχνά ταυτίζεται με τη θρησκεία (όπως μπορεί να διαπιστώσει κανείς στο ιρλανδικό εθνι-

ΑΓΡΟΤΕΣ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΚΗ

κό κίνημα όπου ο καθολικισμός αποτελεί ένα, τουλάχιστον, εξίσου απο­ φασιστικό κριτήριο εθνικής ταυτότητας με την εθνοτική καταγωγή), ταυ ­ τίζεται λιγότερο συχνά με την πολιτική ενσωμάτωση, όπου όμως τυχαίνει να συμπίπτει με το βασιλιά ή την εκκλησία ή και με τα δύο, ο συνδυα­ σμός είναι πανίσχυρος όπως διαπίστωσε ο Ναπολέοντας τόσο στη Ρωσία όσο και στην Ισπανία. Από την άλλη, εκεί όπου δε συμπίπτει, σπάνια έ ­ χει πολιτικές επιπτώσεις σ ε εθνική κλίμακα, τουλάχιστον στην Ευρώπη του δέκατου ένατου αιώνα. Κατά τη διάρκεια της μετάβασης στη σύγχρονη ευρωπα'ίκή πολιτική, αυτές οι ιδεολογίες (με τη μερική εξαίρεση του πρωτοεθνικισμού) αρχι­ κά κινητοποιούν την αγροτιά στην πολιτική Δεξιά ή αποτρέπουν την κι­ νητοποίησή της στην πολιτική Αριστερά, ακόμα κι αν οι βλέψεις της α­ γροτιάς είναι, με τα δικά μας μέτρα, επαναστατικές. Η σύγχρονη μορφή πολιτικής (για παράδειγμα ο φιλελευθερισμός) προσιδίαζε στις πόλεις και στους πλούσιους, και ήταν είτε αδιάφορη είτε ακόμα και εχθρική α­ πέναντι στους αγρότες η υπεράσπιση των παλαιών ηθών ενάντια στα νέα σήμαινε εκείνο το είδος του επαναστατικού συντηρητισμού που χρη­ σιμοποίησαν αποτελεσματικά οι Βουρβώνοι στη Νότιο Ιταλία, όχι όμως και στη Σικελία όπου και οι ίδιοι ήταν « ξένοι». Το ερώτημα που έχει ενδιαφέρον, είναι το εξής: πότε, πώς και υπό ποίες συνθήκες τα αγροτι­ κά κινήματα ακολουθούν μια αριστερή ηγεσία ή, γενικότερα, κατορθώ­ νουν να εκφραστούν σε μια νέα πολιτική γλώσσα ; Είναι, για παράδειγ­ μα, εμφανές ότι ενώ τη δεκαετία του 1870 οι ρώσοι αγρότες, προς μεγά­ λη απογοήτευση των Ναρόντνικων, ήταν ακόμα εντελώς απρόσιτοι σ' αυτούς και γενικά στους μη -αγρότες και τη γλώσσα τους, στις αρχές του εικοστού αιώνα ήταν πολύ πιο δεκτικοί στις νέες ιδέες και μεθόδους. Προφανώς, οι οικονομικές αλλαγές, η αστικοποίηση, η μετανάστευση, Κ . Ο . κ . ευθύνονται σε μεγάλο βαθμό γι' αυτή την αλλαγή στάσης. Όπως έλεγε το 1 908 μια ρωσική έρευνα: «Η "μαγιά" ή το " μυαλό" του κινήματος [ . . . ] ήταν αγρότες που είχαν δεύτερες δουλειές στα εργοστάσια, στα ορυχεία και στις πόλε ις. Ω ς πιο ανεπτυγμένα άτομα ήταν φυσικό ν α γίνουν οι ηγέτες του κινήμα­ τος σε μερικές περιπτώσεις έφερναν στην ύπαιθρο -μαζί με τις εφη ­ μερίδες- νέα για το κίνη μα των αγροτών και των εργατών σε άλλα μέρη και ασυνείδητα προπαγάνδιζαν την ιδέα ενός αγροτικού κινή ­ ματος». 2 Ί Έχουμε, βέβαια, και παραδείγματα παραδοσιακών αγροτών που ανέ­ λαβαν την ηγεσία της πολιτικής Αριστεράς (για παράδειγμα στη Σικελία 27. Maureen Perrie, «The Russian Peasant Movement. .

.

» ,

ό. π.

.

σ.

1 36.

2 28

ΑΝΘΡΩΠΟΙ ΤΗΣ mΑIΘΡΟΥ

και τη Νότιο Ιταλία του Γαριβάλδη) πολύ πριν η εκβιομηχάνιση και η α­ στικοποίηση επιδράσουν σοβαρά επάνω τους. Σχετικά με αυτό το ζήτη­ μα βρισκόμαστε σε μεγάλο βαθμό στο σκοτάδι, και χρειάζεται περισσό­ τερη έρευνα. Δεν πρέπει όμως να το συγχέουμε με την εύκολη έλξη που ασκεί σε ένα πρώιμο στάδιο η ετεροδοξία, ακόμα και η ετεροδοξία των κοσμικών πολιτικών επαναστατών, σε δυσαρεστημένες μειονοτικές ομά­ δες, όπως είναι οι αλβανοί μέτοικοι της Νότιας Ιταλίας ή φυλετικές ομά­ δες στη σύγχρονη Ινδία. Χρειάζεται, ωστόσο, να ειπωθεί και κάτι άλλο. Αντίθετα με ό,τι μπο­ ρεί να υποθέτει κανείς, η σύγχρονη καθαρή εθνικιστική αγκιτάτσια συνή­ θως δεν κατακτά τους αγρότες τόσο γρήγορα όσο η κοινωνική, παρά μό­ νο με τη μορφή της απλής ξενοφοβίας, η οποία όμως μπορεί να στραφεί το ίδιο εύκολα και εναντίον άλλων ομάδων που ανήκουν στο ίδιο «έ­ θνος ». Έτσι οι άνδρες του Tipperary στο πρώτο μέρος του δέκατου ένα­ του αιώνα άσκησαν τη διαβόητη «αγροτική τρομοκρατία» τους όχι μόνο εναντίον των Προτεσταντών άγγλων γαιοκτημόνων, αλλά και εναντίον των Connaughtrnen και των Kerryrnen που τους ανταγωνίζονταν για τη γη και την εργασία. Και το πιο σαφές παράδειγμα ενός εθνικού κινήμα­ τος λα"ίκής βάσης κατά το δέκατο ένατο αιώνα, οι Ιρλανδοί Fenians, δεν απέκτησαν μια πραγματικά στέρεη αγροτική βάση που να ξεπερνά την πανίσχυρη εχθρότητα της Εκκλησίας, παρά μόνον όταν η αγροτική ύφε­ ση και η Λίγκα της Γης τούς έδωσε και ένα κοινωνικό πρόγραμμα. Στο άρθρο αυτό ασχοληθήκαμε με την πολιτική των παραδοσιακών α­ γροτών σε παραδοσιακές ή μεταβατικές καταστάσεις. Μπορούμε να κα­ ταλήξουμε με τρεις σύντομες προτάσεις σχετικά με τους αγρότες σε σύγχρονες πολιτικές καταστάσεις. Δεν αναφέρομαι στο ρόλο των αγρο­ τών στις σοσιαλιστικές χώρες, γιατί σ' αυτές (με εξαίρεση πιθανώς την Κίνα) οι αγρότες έγιναν και πάλι μια υποχωρητική και σχετικά παθητική δύναμη, αν και η αποτελεσματικότητα της άρνησής τους να επιτελέσουν ορισμένα πράγματα αποδεικνύει ότι τα σύγχρονα κράτη και οι οικονο­ μίες μπορεί να είναι πολύ ευάλωτα στην παραδοσιακή μέθοδο της παθη­ τικής άρνησης στην οποία έχουν τόσο μεγάλη εμπειρία οι αγρότες. Η πρώτη πρόταση είναι ότι από ένα σημείο οικονομικής διαφοροποίη­ σης και πέρα, «η αγροτιά» ως πολιτική έννοια παύει να υφίσταται, ε ­ πειδή οι συγκρούσεις στο εσωτερικό του αγροτικού τομέα βαραίνουν π ε ­ ρισσότερο απ ' αυτά που ενώνουν όλους τους αγρότες απέναντι στους απ' έξω. Αυτή την εξέλιξη μερικές φορές την ευχήθηκαν οι επαναστάτες (για παράδειγμα οι ρώσοι μπολσεβίκοι), όταν όμως συμβαίνει τουλάχι­ στον πριν από τις επαναστάσεις, συνήθως καταλήγει εις βάρος τους. Η δυσκολία που συναντούν σήμερα οι ινδοί κομμουνιστές στη δουλειά τους μέσα στους αγρότες, είναι ότι μπορούν να απευθύνονται αποτελεσματι-

ΑΓΡΟΤΕΣ ΚΑΙ ΠΟΛIΤιΚΗ

2 29

κά σε ορισμένα μόνο αγροτικά στρώματα, και όταν απευθύνονται σε μία ομάδα αυτομάτως έρχονται σε αντίθεση με άλλες. Ωστόσο, αυτή η πολι­ τική αποσύνθεση της αγροτιάς μετατίθεται στο μέλλον ή αποκρύπτεται από τη διατήρηση των παραδοσιακών διαφορών μεταξύ υπαίθρου και πόλης, χάρη στα ιδιαίτερα πολιτικά συμφέροντα που μπορεί να ενώνουν ένα πολύ ευρύ φάσμα ανθρώπων που απασχολούνται στη γεωργία - για παράδειγμα, το αίτημα για μια κρατική πολιτική υψηλών και εγγυημέ­ νων τιμών για τα αγροτικά προ'ίόντα καθώς και παραδοσιακοί θεσμοί και πρακτικές. Έτσι η «αγροτική κοινότητα » στη δεκαετία του 1970 ί­ σως στην πραγματικότητα να αντιπροσωπεύει τα συμφέροντα μιας ομά­ δας κουλάκων ή μεσαίων στρωμάτων της υπαίθρου παρά τα συμφέρο­ ντα όλων των μελών της, τα οποία με τη σειρά τους ίσως τώρα πια να αποτελούν ένα μικρό μόνο ποσοστό των κατοίκων της περιοχής. Παρ' ό­ λα αυτά, θα εξακολουθήσει να λειτουργεί ως κοινότητα και να αντιπρο­ σωπεύεται σ' έναν βαθμό από τα μέλη της ως τέτοια. Ο φτωχός του χω ­ ριού ή ο ακτήμονας ίσως εξακολουθεί να εξαρτάται από τον πλουσιότε­ ρο συνάδελφό του , αλλά η σύγχρονη πολιτική και οργάνωση είναι δυνα­ τόν να τους κάνουν πιο αποτελεσματικούς ως ομάδα απ' ό,τι ήταν κά­ ποτε. Στο βαθμό που αυτό αληθεύει, μας λέει ότι μια «αγροτική » πολι­ τική είναι πιο πιθανή από μια πολιτική μη-πλουσίων αγροτών. Η δεύτερη πρόταση είναι ότι η δημοκρατική πολιτική των εκλογών δεν επηρεάζει τους αγρότες ως τάξη. Σε αντίθεση με το «κόμμα της εργατι­ κής τάξης», ένα «αγροτικό κόμμα» δεν αποτελεί μια φυσιολογική προέ­ κταση της ταξικής συνείδησης στο χώρο της πολιτικής, αλλά ένα μάλλον αλλόκοτο ιστορικό φαινόμενο, ένα φαινόμενο που στην ουσία είναι πε­ ριορισμένο σε ορισμένες περιοχές της Ανατολικής, Νοτιοανατολικής και Κεντρικής Ε υρώπης του Μ εσοπολέμου. Αλλά ακόμα και αυτά τα « αγρο­ τικά κόμματα» δε διέφεραν αναγκαστικά και πολύ από άλλα κόμματα που διέθεταν μια μεγάλη αγροτική πελατεία αλλά δε βάσιζαν επισήμως τον πολιτικό τους λόγο στην αγροτική τάξη. Από τους 2 .836 ριζοσπά­ στες δημάρχους στη γαλλική ύπαιθρο των αρχών της δεκαετίας του 1 950, τουλάχιστον οι 2 . 600 ήταν καλλιεργητές αγρότες. 28 Υπάρχουν χώ ­ ρες στις οποίες ποτέ δεν αναπτύχθηκαν ειδικά αγροτικά κόμματα, και μάλιστα χώρες στις οποίες δεν παρατηρείται «καμιά συνολική συσχέτιση ανάμεσα στο ποσοστό του ενεργού πληθυσμού που απασχολείται στη γεωργία και στις πολιτικές συμπεριφορές στην περιοχή ». 29 Έτσι, στους πέντε πιο αγροτικούς νομούς της Γαλλίας το 1951 πλειοψήφησαν αντί­ στοιχα οι κομμουνιστές, μια συμμαχία χριστιανοδημοκρατών και ριζο28. Maurice Duνerger (επιμ.), Partis politiques εΙ classes sociales en France, Παρίσι 1 955, σ. 225. 29. Στο ίδιο, σ. 1 57.

ΑΝθΡΩΠΟΙ ΤΗΣ ΥΠΑlθΡΟΥ

σπαστών, μια συμμαχία σοσιαλιστών και ριζοσπαστών, οι γκωλλικοί και οι χριστιανοδημοκράτες. Επιπλέον, ακόμα κι όταν συγκεκριμένα κόμμα­ τα κερδίζουν την πλειοψηφία στους αγρότες, τα στελέχη τους σπάνια εί­ ναι αγροτικής προέλευσης. Οι ιταλοί χριστιανοδημοκράτες βουλευτές του 1 963, αν και Ψηφίστηκαν από το 44% της αγροτιάς, ήταν στη συ­ ντριπτική τους πλειοψηφία μη αγροτικής προέλευσης. Μόνο το 4,5% είχε γονείς που ήταν αγρότες-ιδιοκτήτες - ενώ, περιέργως, σχεδόν το διπλά­ σιο ποσοστό είχε γονείς εργάτες. 3Ο (Για σύγκριση, σχεδόν το ένα τρίτο των ιταλών κομμουνιστών βουλευτών είχε γονείς της εργατικής τάξης το 1 963, ενώ το 40% των γάλλων κομμουνιστών βουλευτών στις αρχές της δεκαετίας του 1 950 είχαν ξεκινήσει τη ζωή τους οι ίδιοι ως χειρώνακτες εργάτες). Όσον αφορά την κεντρική πολιτική στις αστικοδημοκρατικές χώρες, οι αγρότες συνήθως αποτελούν εκλογική βορά, εκτός όταν ζητούν ή αποτρέπουν ορισμένα συγκεκριμένα πολιτικά μέτρα. Όσον αφορά την τοπική πολιτική, φυσικά είναι πολύ πιο σημαντικοί. Ωστόσο, δεν πρέπει να παραβλέπονται οι απόλυτοι αριθμοί των αγροτών εκλογέων ή η μόνι­ μη υπερ -αντιπροσώπευση του εκλογικού σώματος της υπαίθρου. Η τρίτη πρόταση είναι αυτό που έχει διατυπώσει ο Μαρξ στην 1 8η Μπρυμαίρ.31 Υποστηρίζει ότι, λόγω των ιδιομορφιών τους ως τάξη, οι α­ γρότες είναι: «ανίκανοι να επιβάλουν με το όνομά τους τα ταξικά τους συμφέροντα [ . . . ] Δεν μπορούν να αντιπροσωπεύουν τον εαυτό τους, πρέπει να τους αντιπροσωπεύουν. Ο αντιπρόσωπός τους πρέπει ταυτόχρονα να παρουσιάζεται και σαν κύριός τους, σαν εξουσία πάνω σ' αυτούς, σαν απεριόριστη κυβερνητική δύναμη, που τους προστατεύει από τις άλ­ λες τάξεις και τους στέλνει απ ' τα πάνω τη βροχή και τον ήλιο . Η πο­ λιτική επιρροή των μικροαγροτών βρίσκει, λοιπόν, την τελευταία της έκφραση στην εκτελεστική εξουσία που υποτάσσει την κοινωνία ». Δεν είναι ανάγκη να συζητήσουμε εδώ αν αυτή η θέση έχει εφαρμογή όχι μόνο στους αγρότες αλλά και σε άλλες τάξεις και στρώματα που εί­ ναι ανίκανα να οργανωθούν τα ίδια ως τάξη (για παράδειγμα οι μικρο­ μεσαίες τάξεις με την ευρωπαίκή έννοια του όρου). Θα μπορούσαμε α­ κόμα να πούμε, ότι σε πολλές περιπτώσεις η φαινομενικά παθητική στά­ ση των αγροτών απέναντι στην κεντρική κυβέρνηση υποκρύπτει σύνθε ­ τες ιεραρχίες πελατειακών σχέσεων, ο ι οποίες βασίζονται πάνω σ ε ένα υπόρρητο ή φανερό παζάρι που ξεκινά από τα χωριά και φτάνει μέχρι 30. Sidney G. Tarrow, Peasant Communism in Southern Ita/y, New Ηaven-Λονδίνο 1 967. σ. 1 34 και 144. 3 1 . Καρλ Μαρξ, Η 1 8η Μπρυμαίρ του Λουδοβίκου Βο ναπάρτη [μτφρ. : Φ. Φωτίου, Αθή­ να 1976, σ. 1 56] .

ΑΓΡΟΤΕΣ ΚΑΙ ΠΟΛIΤιΚΗ

την κορυφή της κρατικής εξουσίας. 32 Μπορεί ακόμα να υποστηριχθεί, ότι η πελώρια « εξουσία αρνησικυρίας » που de facto διαθέτουν οι αγρότες αρνούμενοι να δράσουν, καθιστά αυτή τη σχέση λιγότερο παθητική απ' ό,τι φαίνεται εκ πρώτης όψεως. Παρ' όλα αυτά, η θέση του Μαρξ εξηγεί πιθανότατα περισσότερα από τη φύση του βοναπαρτισμού του δέκατου ένατου αιώνα. Δεν είναι ανάγκη να οδηγεί σε μια δεξιά δικτατορία, αν και υπό μία έννοια η άνοδος του Ναζιστικού Κόμματος στη Γερμανία α­ νάμεσα στα 1 928 και 1933 ήταν το τελευταίο αυθεντικό μαζικό κίνημα αγροτών, τουλάχιστον στις προτεσταντικές περιοχές της Γερμανίας. Αξί­ ζει να ερευνήσουμε τη σημασία που έχει η φιγούρα του πολιτικού πατέ­ ρα -ή μητέρας- ή το κράτος-πάτρωνας στην πολιτική των αγροτικών πε­ ριοχών σήμερα, έχοντας κατά νου την παρατήρηση του Μαρξ. Όμως, το θεμελιακό γεγονός της αγροτικής πολιτικής σήμερα είναι η παρακμή της παραδοσιακής αγροτιάς, και μάλιστα η όλο και μεγαλύτε­ ρη σχετική αριθμητική παρακμή κάθε είδους αγροτιάς. Πολλά απ ' όσα συζητήθηκαν σ' αυτό το άρθρο έχουν πλέον ιστορικό μόνο ενδιαφέρον. Ωστόσο, αφού η μάζα των μεταναστών που καταφτάνουν στις πόλεις σε πολλά μέρη του κόσμου αποτελείται από άνδρες και γυναίκες με παρα­ δοσιακή αγροτική προέλευση, οι οποίοι φέρνουν στο νέο τους κόσμο τρόπους δράσης και σκέψης του παλαιού τους κόσμου, η ιστορία εξακο­ λουθεί να έχει μια άμεση πολιτική δύναμη. Δε θα ήταν φρόνιμο να την παραβλέψουμε.

32. John Duncan Powell, «Peasant Society and Clientelist Polίtics » , American Political σ. 4 1 1 -425.

Science Review, τχ. 64, 2 Ιουνίου 1 970.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΔΩΔΕΚΑΤΟ

ΚΑΤΑΛΗΨΕΙ Σ ΓΗΣ ΑΠΟ ΑΓΡΟΤΕΣ

Όπως και ο ι ιστορίες που λέγονται για τους ληστές, έτσι και ο ι καταλήψεις γης απ6 αγρ6τες -η πιο σημαντική μορφή συλλογικής, 6χι 6μως απαραίτητα και επαναστατι­ κής δράσης της παραδοσιακής αγροτιάς - χαρακτηρίζovται απ6 μια αξιοσημείωτη 0μοι6τητα σε ένα μεγάλο φάσμα απ6 κουλτούρες. Το κεφάλαιο αυτ6 επιχειρεί να τις αναλύσει, εστιάζοντας σε μια συγκεκριμένη περιοχή -τις Ά. νδεις του Περού- και σε μια συγκεκριμένη ιστορική φάση κινητοποιήσεων των αγροτών, κατά την οποία μας είναι δυνατ6 να εξακριβώσουμε το τι ήθελαν, τι μπορούσαν και τι απέτυχαν να κά­ νουν. Το άρθρο αυτ6 δημοσιεύτηκε για πρώτη φορά στο Past & Present, τχ. 62, 1974 .

Όσοι μελετούν τα αγροτικά κιν�μ ατα , είνα ι εξοικειωμένοι με το φ α ινό­ μενο των μ αζικών εισβολών κ α ι καταλ�Ψεων γης. Θ α επιχεφ�σω εδώ να αναλύσω αυτ� τη μoρφ� αγρoτικ�ς κινητοποίησης, κυρίως στο φως στοι­ χείων που προέρχοντα ι από το Περού, κάνοντας όμως κα ι κάποιες ανα ­ φορές σε άλλες χώρες. 1 Στόχος του άρθρου, ωστόσο, δεν είνα ι να μελε­ τ�σει ένα ειδικό περουβιανό φ α ινόμενο, αλλά να ψάξει πίσω από τις πρα κτικές των αγροτών, τις κοινωνικές κα ι πολιτικές παρ αδοχές κα ι τη στρατηγικ� σκέψη που βρίσκετα ι στη βάση τους, κα ι να φωτίσει το ζ�­ τημα της επαναστατικ�ς δράσης των αγροτών. Στην πορεία βέβ α ια θ α εξετάσω κα ι το β α θμό στον οποίο η συγκεκριμένη ιστoρικ� κ ατάσταση του Περού κα ι αντίστοιχων χωρών κα θορίζει το χαρ ακτ�ρα κ α ι τη μoρφ� των εισβολών Υης.

Ι

Υπάρχουν τρεις πιθ ανές μορφές κ αταλ�Ψεων γης, τόσο στο Π ερού όσο κα ι αλλού, που έχουν ν α κάνουν με τη νoμικ� κ ατάσταση της υπό κ ατά­ ληψη γης, τόσο σε σχέση με το ισχύον επίσημο νομικό σύστημ α όσο κ α ι με τις νομικές α ρχές που α ποδέχετα ι στην πράξη η αγροτιά. Αυτά τ α 1 . Οι βασικές πηγές που χρησιμoπoι�θηκαν πέρα από τον Τύπο και έναν σημαντικό α­ ριθμό επίσημων και ημιεπίσημων περουβιανών εκδόσεων. είναι τα έγγραφα από τη Ζώνη Χ της αγρoτικ�ς μεταρρύθμισης (Γραφείο του Huancayo) και του «Juzgado de Tierras» στο Huancayo, και τα αρχεία πολλών πρώην χασιέντων, ειδικά των Sociedad Ganadera del Centro, Sociedad Ganadera Tucle και Compania Ganadera Antapongo. Όλες αυτές βρίσκο­ νται στα κεντρικά υψίπεδα του Περού.

ΚΑΤΑΛΗΨΕΙΣ Γ Η Σ ΑΠΟ ΑΓΡΟΤΕΣ

2 33

δύο δε συμπίπτουν απ α ρ α ίτψα . Πρώτη περίπτωση : η γη που είν α ι ν α κ ατ αληφθεί ν α ανήκε στους αγρότες κ α ι ν α έχει αποσπ α στεί α π' α υ ­ τούς, σύμφωνα μ ε το νόμο ή όχι, κατά τρόπο πάντως που οι αγρότες δεν αν αγνωρίζουν ως έγκυρο. Η εισβολή σ' α υτή τη γη ισοδυν α μεί λοιπόν με ανάκτηση δικής τους γης. Έτσι οι αγρότες του ΟΥοη (στις Άνδεις, βορει­ ο α νατολικά της Λίμ α ) α ρνήθηκα ν ότι είχαν εισβάλει στις γα ίες της Sociedad Agricola Υ Ganadera Algolan τον Αύγουστο του 1 963, λέγοντα ς πως η διαφιλονικούμενη γη -μερικά λιβάδια σε υΨόμετρο 5 . 000 μέτρων­ ήταν ανέκα θεν δική τους.2 Δεύτερη περίπτωση: η κατειλημμένη γη μπορεί να μην ανήκει σε κα ­ νέν αν ή να ανήκει, σύμφωνα με το νόμο, στην κυβέρνηση ως γη του Δη­ μοσίου. Στην περίπτωση α υτή η διαδικασία αποικισμού ή κ αταπάτησής της από τους αγρότες μετατρέπετα ι σε «εισβολή » μόνον όταν υπάρχει κάποια δια μάχη σε σχέση με τους νόμιμους τίτλους. Η πιο συνηθισμένη περίπτωση είνα ι η γη να διεκδικείτα ι τα υτόχρονα κ α ι από τους αγρότες κα ι από τους γα ιοκτήμονες, από τους οποίους μπορεί κ ανείς να μην έ ­ χει, κ α ι πράγματι στις περισσότερες περιπτώσεις δεν έχει, νόμιμους τίτ­ λους ιδιοκτησίας. Η κατάσταση α υτή είνα ι πολύ συνηθισμένη στις α κ α ­ τοίκητες συνοριακές περιοχές πολλών νοτιομερικανικών χωρών, αν κ α ι ό­ χι ιδια ίτερα στο Περού, εκτός από τις υποτροπικές α μ αζόνιες πλαγιές των Άνδεων κα ι μερικές φορές σε κάποιες γωνιές των τεράστιων α καλ­ λιέργητων εκτάσεων γης που ανήκουν σε μεγάλες χασιέντες κ α ι τις ο­ ποίες οι χωρικοί έχουν, εύλογα , την τάση να θεωρούν ως έρημη χώρα . Η νομική επιχειρημ ατολογία στην περίπτωση αυτή είνα ι διαφορετική, μια που δεν μπορεί να γίνει επίκληση τίτλων ή, έστω, εθιμικών κ ανόνων. Στηρίζετα ι στο ότι η γη ανήκει σ' α υτόν που την καλλιεργεί με το μόχθο του. Αυτό το επιχείρημ α ήταν αποδεκτό από τον ισπανικό αποικια κό νό­ μο, ο οποίος απέδιδε χέρσες γα ίες (tierras baΙdίas) σ' εκείνους που τις ξεχέρσωναν, τις σπέρνανε ή τις καλλιεργούσαν με κάποιον τρόπο μέσα σε ορισμένα χρονικά όρια , κα θορίζοντας το μέγεθος του κλήρου ανάλογα με την ικανότητα του κληρούχου να τον καλλιεργήσει.3 Ο Αστικός Κώδι­ κ ας της Κολομβίας, για παράδειγμα , αναγνωρίζει α υτόν τον τρόπο κ ατο­ χής μετα ξύ άλλων, κ α ι ο Νόμος 200 του 1936, που Ψηφίστηκε μετά από μια μεγάλη αγροτική κινητοποίηση, τον ανέδειξε σε β ασικό κριτήριο ι­ διοκτησίας των χέρσων γα ιών. Εδώ δε γίνετα ι επίκληση ενός νόμιμου τίτλου ή του ισοδύναμού του (για παράδειγμα ενός εθιμικού δικα ιώμα ­ τος), αλλά μια ς γενικής αρχής. Έτσι το 1963, 350 κ αταπατητές οργανω­ μένοι στην Αsοcίacίόη de Nuevos Colonos [Σύνδεσμος Νέων Αποίκων] κα 2. Lα Prensa, Λίμα, 7 Αυγούστου 1963. Για παλαιότερες εισβολές (1924-1 926) βλ. «Inventario de los Fondos de la Sociedad Ganadera Algolan» , t/s. , σ. 45-61 . 3. Α. Aguilera Camacho, Derecho Agrαrio Colombiαno, Μπογκοτά 1 962 .

C . D.A.,

2 34

ΑΝΘΡΩΠΟΙ Τ Η Σ ΥΠΑΙΘΡΟΥ

τέλαβαν δύο μεγάλα κτήματα στην υποτροπική ζώνη του Tingo Μarίa με τη δικαιολογία ότι «δεν είναι παραγωγικά, κι έτσι έχουμε δικαιώματα πάνω τους».4 Τρίτη περίπτωση: η γη να ανήκει αδιαμφισβήτητα σε κάποιον άλλον, ακόμα και βάσει νομικών θεωριών και εγγραφών που και οι ίδιοι οι ει­ σβολείς παραδέχονται. Η κατάσταση αυτή δεν πρέπει να συγχέεται με την κατάσταση όπου αγρότες μισθωτές που πληρώνουν ενοίκιο σε εργα­ σία, σε χρήμα ή σε είδος διεκδικούν δικαιώματα ιδιοκτησίας πάνω στη γη που ήδη κατέχουν και καλλιεργούν, γιατί κάτι τέτοιο από μόνο του δεν αμφισβητεί το δικαίωμα του γαικτήμονα στη γη που καλλιεργεί ο ί­ διος άμεσα ή με μισθωτή εργασία. Αυτό άλλωστε δε συνιστά «εισβολή», αφού οι αγρότες βρίσκονται ήδη μέσα στα κτήματα, τους νόμιμους τίτ­ λους των οποίων θέλουν να αλλάξουν. Η περίπτωση της καθαρής απαλ­ λοτρίωσης αποτελεί την πιο συνειδητά επαναστατική μορφή κατάληψης γης. Στο Περού, και γενικά στη Λατινική Αμερική, είναι και η πιο σπά­ νια (εκτός, βέβαια, από την ιστορικά διαδεδομένη μορφή της απαλλο­ τρίωσης του αδύνατου απ' τον ισχυρό). Για την ακρίβεια, τη συναντάμε σπάνια ή και καθόλου σε αγροτικά κινήματα που δεν έχουν επηρεαστεί άμεσα από σύγχρονες πολιτικές ιδεολογίες. Εδώ θα ασχοληθούμε κυρίως με το πρώτο είδος εισβολών, που αποτε­ λούν και τη συντριπτική πλειονότητα των καταγεγραμμένων εισβολών στο Περού κατά τον εικοστό αιώνα.5 Η χαρακτηριστική κινητοποίηση αυτής της μορφής είναι η ανακατάληψη χαμένων κοινόκτητων γαιών από κοινό­ τητες αγροτών. Τέτοιες διεκδικήσεις στηρίζονται, στο βαθμό που μπο­ ρούμε να παρακολουθήσουμε τη λογική των αγροτών, σε μια τριπλή βά­ ση, αν και δεν μπορούμε να πούμε (εκτός από τις περιπτώσεις της έρη­ μης χώρας) αν τα δύο από τα τρία στοιχεία της διεκδίκησης κατοχής εί4. Prensα, 27 Αυγούστου 1963. 5. 1 03 inνasiones αναφέρονται στον Τύπο της Λίμας από το 1 959 μέχρι το 1 966, οι 77 από τις οποίες κατά την περίοδο της έξαρσης της αγροτικής αναταραχής, τον Αύγουστο­ Δεκέμβριο του 1963. Στη συντριπτική τους πλειονότητα ήταν ανακτήσεις γαιών. Οι αναφο­ ρές αυτές είναι πολύ ελλιπείς. Ο μόνος πλήρης κατάλογος που γνωρίζω, είναι αυτός που μας δίνει η Χωροφυλακή της Επαρχίας του Cuzco από τον Απρίλιο μέχρι τις 1 1 Νοεμβρί­ ου του 1 963, πριν οι inνasiones φτάσουν στο απόγειό τους. Καταγράφει 70 περιπτώσεις, αλλά λεπτομέρειες για τους εισβολείς δίνονται μόνο σε 24 περιπτώσεις, ενώ στις υπόλοι­ πες αναφέρεται απλά η ιδιοκτησία που δέχτηκε εισβολή . Από αυτές: Κοινότητες που εισβάλουν σε χασιέντες Κοινότητες που εισβάλουν σε κοινότητες Κολίγοι που εισβάλουν σε χασιέντες « Ντόπιοι αγρότες» που εισβάλουν

14 4 3 3

Legislatura Ordinaria, Diαrio de los Debαtes, τόμο ν, Senado 1963, σ. 481 -485.

ΚΑΤΑΛΗΨΕΙΣ ΓΗΣ ΑΠΟ ΑΓΡΟΤΕΣ

2 35

ναι απαραίτητα, και πόσο μεγάλη σημασία έχει το καθένα στα μυαλά των διεκδικητών. Όπως λέει ο Δρ Satumino Paredes, επιχειρηματολογώντας εναντίον κάποιων διαφωνούντων μελών του μικρού (μαο'ίκού) Κομμουνι­ στικού Κόμματος του Περού του οποίου ήταν τότε γενικός γραμματέας: « Στο Περού, είναι γεγονός ότι οι αγρότες που ζουν σε κοινότητες [ . . . ] εί­ ναι πεπεισμένοι πως οι γαίες που βρίσκονται σήμερα στην κατοχή των μεγαλοκτηματιών ανήκουν σ' αυτούς, επειδή αυτοί τις έχουν δουλέψει και επειδή σε πολλές περιπτώσεις έχουν τίτλους πάνω τους ή βάσει του δικαιώματος της προ αμνημονεύτων ετών κατοχής τους σε άλλες».6 Το δικαίωμα που πηγάζει από την εργασία υπάρχει έμμεσα σε όλες τις άλλες διεκδικήσεις κατοχής, αν και (εκτός από περιπτώσεις πρόσφα­ της εγκατάστασης) δε διακρίνεται από το δικαίωμα της προ αμνημονεύ­ των ετών κατοχής, μια που αυτό απλά σημαίνει ότι αμέτρητες γενιές α­ γροτών έχουν καλλιεργήσει ένα συγκεκριμένο κομμάτι γης ή έχουν βο­ σκήσει τα ζώα τους εκεΙ Ίσως σ' αυτό να οφείλεται και το ότι δεν έχω συναντήσει καμιά εισβολή που να δικαιολογείται μόνο από το σύνθημα «η γη στον καλλιεργητή », εκτός από περιπτώσεις που μπαίνουν στο παι­ γνίδι σύγχρονες πολιτικές ιδεολογίες. Αυτό δε σημαίνει ότι δεν παίζει ρό­ λο. Στο Cilento (Νότια Ιταλία) πριν από την Επανάσταση του 1848, «κάθε Χριστούγεννα οι χωρικοί ανέβαιναν στη γη που διεκδικούσαν για να κά­ νουν αγροτικές εργασίες, προσπαθώντας έτσι να διατηρήσουν την ιδεατή αρχή στην οποία στήριζαν τα δικαιώματά τους».7 Στη διάρκεια της Επα­ νάστασης του 1848, στην ίδια περιοχή, 800 αγρότες, αφού γκρέμισαν τις μάντρες και τους φράχτες των καταπατημένων πρώην κοινοτικών γαιών, πορεύτηκαν πάλι την επόμενη μέρα, «οι περισσότεροι κρατώντας φτυά­ ρια, τσάπες και κοντάρια, και μόνο πέντε-έξι με όπλα, και φωνάζοντας: "Ζήτω ο Βασιλιάς και το Σύνταγμα! Θέλουμε να σκάΨουμε. Πεθαίνουμε από την πείνα. Θέλουμ. ε πίσω τα δικαιώματά μας"». Στη Sila της Καλα­ βρίας είδανε 400 άνδρες με τύμπανα και εθνικές σημαίες, εν μέρει οπλι­ σμένους, να σκάβουν, κι όταν τους ρώτησαν γιατί σκάβουν, μερικοί απ' αυτούς απάντησαν ότι «θέλουν να ανακτήσουν τα αρχαία τους δικαιώ­ ματα, ετοιμάζοντας τις κοινόκτητες γαίες τους για την αγρανάπαυση και πληρώνοντας ένα tomolo (τοπική μονάδα) για κάθε tomolata γης».8 Στο 6. Saturnino Paredes, Επ Torno α 1α Practica Revo1ucionaria Υ 1α Lucha Interna. Ι Ι P1eno de1 Comitt! Centra1 de1 Partido Comunista Peruano. Informe Po1itico, Ediciones Bandera Roja, Λίμα 1970, mimeo, σ. 1 2 . Ο Δρ Paredes είναι δικηγόρος με μακρά εμπειρία σε αγροτικές υποθέσεις. 7. Pietro Laνeglia, «Lotte per la terra e prime tentatiνi dΌrganίΖΖaΖίοίne contadina ίπ proνincia di Salemo», Movimento Operario, τχ. 3-4, Μάιος-Αύγουστος 1955, σ. 599. 8. Α. Basile, «11 moto contadino nel Napoletano e ίl ministero del 3 aprile 1 848», Rivista Storica de1 Socia/ismo, τχ. Χί (1960), σ. 795, 799.

ΑΝΘΡΩΠΟΙ ΤΗΣ ΤΠΑΙΘΡΟΥ

Pozoblanco και στις γειτονικές πολίχνες της Ανδαλουσίας, το 1873 οι α­ γρότες ζήτησαν την επιστροφή και τη διανομή κάποιων κοινόκτητων γαι­ ών με το επιχείρημα ότι εκείνοι που τις δούλευαν είχαν περισσότερα δι­ καιώματα από εκείνους που πλήρωναν τους ανθρώπους με έναν άθλιο μισθό από άνομα κέρδη.9 Η σημασία της «αρχής της εργασίας» στη ρω­ σική αγροτική θεωρία είναι γνωστή. Μ ε δυο λόγια, για τους αγρότες εί­ ναι αδιανόητη η κατοχή της γης δίχως εργασία, μια που ό,τι γη έχουν πρέπει να χρησιμοποιείται. Αν όμως η προ αμνημονεύτων ετών κατοχή αποτελεί επαρκή τίτλο, μια τέτοια κατοχή επικυρωμένη από έγγραφα είναι ακόμα καλύτερη. Δεδομένης της φύσης του ισπανικού αποικιακού συστήματος, υπάρχουν πάρα πολλές ινδιάνικες κοινότητες που διαθέτουν τέτοια έγγραφα, κι αυτά συνήθως τα επικαλούνται για να νομιμοποιήσουν εισβολές σε γαί­ ες. Έτσι η Comunidad του Tusi παρουσιάζει τίτλους που ανάγονται στο 1 7 16.10 Οι εισβολείς σε πέντε κτήματα της επαρχίας της Huancave1ica ι­ σχυρίστηκαν ότι έχουν τίτλους της ίδιας χρονολογίας η κοινότητα του Huaylacucho (Huancave1ica) έχει τίτλους που ανάγονται στο 1 746, κ . ο . κ . ! ! Οι νεαροί σεχταριστές του Μαο'ίκού Κομμουνιστικού Κόμματος όλα αυ­ τά τα θεωρούσαν μικροαστικές παρεκτροπές, ισχυριζόμενοι ότι το μόνο πράγμα που πρέπει να κάνει κανείς με τους τίτλους γης της φεουδαλι­ κής ή της αστικής περιόδου, είναι να τους καίει' αλλά όπως δ ικαιολογη­ μένα παρατήρησε ο Δρ Paredes, στηριζόμενος σε μια μεγάλη εμπειρία: «Αυτά δείχνουν πως οι οπορτουνιστές αριστεροί λικβινταριστές δεν έ­ χουν εμπειρία από το αγροτικό κίνημα και ποτέ τους δεν είχαν καμία σχέση με καμιά [αγροτική] κοινότητα». ! 2 Ο βαθιά ριζωμένος νομικισμός των αγροτικών εισβολών σε γαίες είναι ένα γεγονός που τόσο ο φοιτητής όσο και ο αγκιτάτορας παραβλέπουν πολύ εύκολα. Το να κατέχεις pape­ litos (<<χαρτάκια») είναι πολύ σημαντικό για μια λατινοαμερικάνικη α­ γροτική κοινότητα. Είτε είναι αληθινά είτε πλαστά, τα αγαπάνε, τα δια­ τηρούν, τα φυλάνε από πιθανούς κλέφτες, γιατί αν τα χάσουν, αυτό θα σήμαινε πλήγμα στα δικαιώματά τους, αν και δύσκολα μπορεί να πει κανείς ότι θα εξασθένιζε την αίσθηση που έχουν γι' αυτά. Ο John Womack μας έχει δώσει μια συγκινητική αφήγηση της διατήρησης των τίτλων γης του Anenecuilco, του χωριού του μεγάλου Εμιλιάνο Ζαπάτα, από την ε9. J. Diaz d e ! Mora!, Historia de las agitaciones campesinas Andaluzas, Μαδρίτη, έχδοση 1967, σ. 85-86. 10. Prensa, 19 Αυγούστου 1963. 1 1 . Prensa, 2 Σεπτεμβρίου 1 963, 6 Σεπτεμβρίου 1 963. Οι Huamanmarca χαι Yanacachi παρέπεμπαν στους τίτλους από το 1 825 έως το 1 930: βλ. C.D.A., « Inventario . . . A!golan», ό.π., σ. 63. 12. S. Paredes, En Torno α Ιa Practica Revolucionaria . . , ό.π., σ. 1 2 . .

ΚΑΤΑΛΗΨΕΙΣ ΓΗΣ ΑΠΟ ΑΓΡΟΤΕΣ

237

ποχή των γονιών του μέχρι σήμερα. 1 3 Υπάρχουν, μου έχουν πει, ακόμα και περιπτώσεις βολιβιανών χωριών που, αφού πήραν γη με την αγροτι­ κή μεταρρύθμιση, πήγαν στον πρώην ιδιοκτήτη και του ζήτησαν να τους δώσει έγγραφα μεταβίβασης ιδιοκτησίας για να είναι όλα νόμιμα. Όπως θα δούμε, αυτός ο νομικισμός δεν αποτρέπει τους ίδιους χωρικούς να κάνουν επαναστάσεις. Γιατί, απλούστατα, έχουν την τάση να απορρί­ πτουν ως ηθικά άκυρους και «αφύσικους», όσο συνταγματικά σωστοί και να 'ναι, τους νόμους που αρπάζουν κοινοτικές γαίες. Στο σημείο αυτό πρέπει να αναφέρουμε τις ιδιομορφίες της κατάστα­ σης στη Λατινική Αμερική, μια που αυτές μετατρέπουν το νομικισμό υ­ πό τη στενή έννοια του όρου σε μια δραστική, αν και περιορισμένη, κοι­ νωνική δύναμη μέσα στην αγροτιά. Η ισπανική κατάκτηση εξασφάλισε νομική αναγνώριση στις κοινοτικές γαίες των ινδιάνικων κοινοτήτων, κά­ τω από τον έλεγχο της βασιλικής γραφειοκρατίας, ενώ ταυτόχρονα επι­ χειρούσε να ασκήσει έναν αυστηρό έλεγχο στους κονκισταδόρες αποί­ κους, αν και με μικρή επιτυχία. Η χασιέντα, το μεγάλο αγρόκτημα, οι ι­ διοκτήτες του οποίου απέκτησαν de facto τον έλεγχο της εξουσίας, ανα­ πτύχθηκαν λοιπόν δίπλα στις αγροτικές κοινότητες, και η εδαφική τους επέκταση περιοριζόταν από τα δικαιώματα τόσο του θρόνου όσο και των Ινδιάνων- αυτοί οι νομικοί περιορισμοί δεν καταργήθηκαν τελείως στην περίοδο της ανεξαρτησίας, αν και στην πράξη κατέστησαν ανενερ­ γοΙ Κατά συνέπεια, η επέκταση της χασιέντας έλαβε χώραν σε μεγάλο βαθμό μέσω μιας ωμής υφαρπαγής, ειδικά κατά το δέκατο ένατο και τον εικοστό αιώνα, όταν μεγάλες εκτάσεις γης που μέχρι τότε δεν είχαν ιδιαίτερη οικονομική αξία έγιναν δυνητικά κερδοφόρες και απέκτησαν πρόσβαση στις αγορές. Η τυπική μεγάλη χασιέντα της Λατινικής Αμερι­ κής βασίζεται λοιπόν όχι στη νόμιμη ιδιοκτησία (χάρη σε έναν «νέο νόμο» και ενάντια σε έναν «παλιό νόμο»), αλλά απλά στο γεγονός ότι η εξου­ σία των μεγαλογαιοκτημόνων ήταν ισχυρότερη από αυτήν του κράτους όταν οι δύο δε συνέπιπταν στο ίδιο πρόσωπο. Ένας παλαιός δικηγόρος και πρώην πολιτικός στα κεντρικά υψίπεδα του Περού έφτασε μάλιστα να πει, ότι η αγροτική μεταρρύθμιση δεν ήταν αναγκαία, αφού αυτό που αρκούσε για να εξασφαλιστεί μια αποτελεσματική αναδιανομή της γης ήταν να ζητήσουν από τους γαιοκτήμονες -από όλους τους γαιοκτήμο­ νες- να επιδείξουν τους τίτλους των κτημάτων τους, και να επιστρέΨουν τη γη που κατείχαν δίχως νόμιμους τίτλους στους αγρότες από τους ο­ ποίους την είχαν αρπάξει.14 Δεν πρέπει βέβαια να παίρνει κανείς πολύ στα σοβαρά τις δικηγορικές ακροβασίες, η συγκεκριμένη όμως στηρίζε­ ται σε μια αρκετά πραγματική βάση. 13. John Womack, Zapata and the Mexican Revolution, Νέα Υόρκη 1969, Επίλογος, σ. 371 Κ.ε. 14. Συνέντευξη με τον Sr. Oscar Bemuy Gomez, Huancayo, Ιούνιος 197 1 .

ΑΝθΡΩΠΟΙ ΤΗΣ mAlePOl"

'Ετσι στην Κολομβία, μετά από τις αγροτικές κινητοποιήσεις ερευνήθη­ καν επισήμως οι τίτλοι τριών λατιφουντίων που ανήκαν στον J. Otero Torres και κάλυπταν γύρω στις 300.000 εκτάρια. Ο αρχικός τίτλος ιδιοκτησίας του 1823 αναφερόταν σε 426 εκτάρια. 15 Στα κεντρικά υψίπεδα του Πε­ ρού, η χασιέντα Tucle το 1887 είχε τίτλους για 12.000 περίπου εκτάρια, αν και ακόμα κι αυτό είναι υπό αμφισβήτηση. Το 1 9 1 5 με κάποιον τρό­ πο είχε αποκτήσει 103.000 εκτάρια. 16 Πώς; Μερικά παραδείγματα μπο­ ρούν να δείξουν το αναίσχυντο αυτής της διαδικασίας. Το 1870 το πε­ ρουβιανό κράτος έβγαλε στον πλειστηριασμό χέρσες γαίες στην πάμπα του Chimbote, μερικές από τις οποίες ανήκαν σε μια κοινότητα. Σ' αυ­ τές τις γαίες εγκαταστάθηκε η χασιέντα Tambo Real, «η οποία δεν στα­ μάτησε ούτε μέρα να επεκτείνεται εις βάρος της κοινοτικής γης». 17 Το 1926 η χασιέντα Tucle απέκτησε το κτήμα του Rio de la Virgen (το οποίο διεκδικούσε στο σύνολό του μια γειτονική κοινότητα) από την Εκκλησία, καθώς η ενορία του Huancayo ισχυριζόταν ότι το κατείχε από αμνημο­ νεύτων ετών. Δυστυχώς, ομολόγησε η Εκκλησία, στη διάρκεια αυτών των αμνημονεύτων ετών όλοι οι τίτλοι είχαν χαθεί. Ομολόγησε επίσης ότι δεν είχε ερευνήσει την περιοχή που πουλούσε, κι έτσι δεν ήξερε πόσο μεγά­ λη ήταν ούτε ποια ήταν τα σύνορά της. 18 Από τη στιγμή που οι ιδιοκτή­ τες αποκτούσαν την κλεμμένη γη με τον αρμόζοντα νομικά τρόπο, περί­ μεναν να έχουν, και συνήθως είχαν, την προστασία των δικαστηρίων' α­ κόμα κι αν δεν είχαν κανέναν τίτλο, μπορούσαν να κάνουν τους Ινδιά­ νους να σιωπούν και είχαν τέτοια πολιτική επιρροή στους τοπικούς δικα­ στές και χωροφύλακες, ώστε να αποκρούουν τις αμφισβητήσεις. Η κατάσταση, βέβαια, ήταν πιο σύνθετη. Οι χασιέντες μπορεί να είχαν τίτλους για τεράστιες εκτάσεις, στην ουσία όμως χρησιμοποιούσαν μόνο ένα μικρό κομμάτι απ' αυτές, αφήνοντας τις υπόλοιπες είτε αχρησιμο­ ποίητες είτε στην de facto κατάληψή τους από τους αγρότες, οι οποίοι βέβαια πίστευαν ότι δουλεύοντας τη γη αποκτούσαν και τα δικαιώματα κατοχής ή ιδιοκτησίας και ότι, τουλάχιστον, είχαν περισσότερα δικαιώ­ ματα από τους απόντες γαιοκτήμονες. Οι κοινότητες μπορεί να ενίσχυαν τις ηθικές αξιώσεις τους στη γη πλαστογραφώντας ή επεκτείνοντας πα­ λαιούς τίτλους. Επιπλέον, όπως θα δούμε, αλληλοσυγκρουόμενες νομικές αξιώσεις επί της ίδιας γης έφερναν αντιμέτωπους όχι μόνο τους αγρότες 1 5. Informe de Ιa Cοmίsίόn que ίnvestίgό 105 sucesos sangrientos de ΡaquίΙό ... , Μπογκοτά 1932, σ. 9. 16. Juzgado de Tierras, Huancavo: Expediente 70/1385/2 C, fj 468, 469. 1 7 . Carlos Alberto Izaguirre, «La transferencia de bienes, comunales» . Peru Indigena, τόμο νί, τχ. 1 4 -1 5 (1 957), σ. 1 1 0-1 15. 18. Juzgado de Tierras. Huancayo, ό.π., fj 105: «οι τίτλοι που αποδείκνυαν αυτό το γε­ γονός, χάθηκαν».

2 39

ΚΑΤΑΛΗΨΕΙΣ ΓΗΣ ΑΠΟ ΑΓΡΟΤΕΣ

με τις χασιέντες αλλά και κοινότητες με άλλες κοινότητες, ειδικά όταν ομάδες αγροτών άφηναν την αρχική τους εγκατάσταση για να εγκατα­ σταθούν αλλού σε κοινοτική γη (συνήθως, στο Περού, μετακινούνταν σε κάποια άλλη οικολογική ζώνη, ψηλότερα ή χαμηλότερα στις πλαγιές των Άνδεων, οι οποίες εκτείνονται από την τούντρα Ψηλά μέχρι τις υποτρο­ πικές και τροπικές περιοχές στα χαμηλά). Ακολούθως επιχειρούσαν να χαράξουν τις δικές τους κοινοτικές γαίες, τα σύνορα των οποίων αμφι­ σβητούνταν από τη μητέρα-εγκατάσταση. Ωστόσο, γενικά στη Λατινική Αμερική και ειδικότερα σε περιοχές με σταθερές ινδιάνικες εγκαταστάσεις, έχουμε έναν ασυνήθιστα μεγάλο α­ ριθμό αγροτικών κοινοτήτων που έχουν νόμιμα έγγραφα κοινοτικής ιδιο­ κτησίας γης που τους έχει αφαιρεθεί με ωμή ή μόλις καλυμμένη κλοπή. 'Ως εδώ λοιπόν, το πρόβλημα της νομιμοποίησης των αγροτικών δικαιω­ μάτων είναι, θεωρητικά, ασυνήθιστα απλό. Από την άλλη, η απαίτηση για γη, όσο επαναστατική και να είναι αντικειμενικά, πολύ συχνά δεν α­ παιτεί κάποια ιδεολογική αμφισβήτηση της υπάρχουσας νομιμότητας.

ΙΙ

Ας έρθουμε τώρα σε κάποιες πραγματικές εισβολές σε γαίες. Μια εισβο­ λή είναι μια μάλλον τυποποιημένη υπόθεση. Αυτό σημαίνει ότι συνήθως συζητιέται από τα πριν. Έτσι στην περιοχή του Cuzco οι περισσότερες απ ' αυτές τις εισβολές « ανακοινώνονται εκ των προτέρων », συχνά με λεπτομέρειες. Πριν από τις εισβολές, «οι αγρότες έκαναν συγκεντρώ­ σεις » . 19 Η πρόθεσή τους να εισβάλουν γίνεται λοιπόν γνωστή στους γαι­ οκτήμονες και στις αρχές, που μπορούν έτσι να πάρουν τα μέτρα τους και, αν είναι δυνατόν, να στείλουν αστυνομία, στρατό ή δικούς τους ένο­ πλους άνδρες στο διαφιλονικούμενο σύνορο, το οποίο φυσικά μπορεί να είναι απομακρυσμένο και απρόσιτο. 20 Οι πολιτικά εκλεπτυσμένοι οργα­ νωτές του Cuzco το 1960-1964 χρησιμοποιούσαν μάλιστα αυτή τη μέθο­ δο για να παίζουν το παιγνίδι της γάτας με το ποντίκι με τις αρχές, βά­ ζοντας τις περιορισμένες κρατικές δυνάμεις να τρέχουν από τη μία χα­ σιέντα στην άλλη, μέσα στη γενικά παράνομη ζώνη της πάμπα της Anta' αυτό όμως δεν αφορά τις απλές παραδοσιακές εισβολές, η στρατηγική και τακτική των οποίων είναι πιο απλή. Η εισβολή αυτή καθ ' εαυτή είναι μια μεγάλη τελετουργική γιορτή. Τέ19. Prensa. 1 0 και 11 Φεβρουαρίου 1964. 20. Πρβλ. την αναφορά ενός σχεδίου εισβολής στις υποτροπικές πλαγιές της χασιέντας RunatulIo: C.D.A., Αρχεία Ganadera del Centro, έγγραφα χασιέντας Acopalca. Φάκελος «Ru­ natulIo» , 27 Ιανουαρίου 1958.

ΑΝΘΡΩΠΟΙ ΤΗΣ mAJePOr

τοια γεγονότα «γίνονται μέσα σε μεγάλη οχλοβοή. Οι ηγέτες εμφανίζονται καβάλα σε άλογα και φυσώντας κέρατα» (Cuzco, 1964)' «στους ήχους κε­ ράτων και τυμπάνων» (Cuzco)' <<με συνοδεία huzzas και κεράτων » (Anta, Cuzco)' «τραγουδώντας και χορεύοντας στους σκοπούς της τοπικής μουσι­ κής» (Paruro, Cuzco)' «παίζοντας κέρατα και εκτοξεύοντας ρουκέτες (Ρο­ taca, Junin).21 Πρόσφατα φαίνεται ότι συνοδεύονταν από έναν μεγάλο α­ ριθμό σημαιών. Η απουσία των σημαιών, μάλιστα, σημαίνει πως η εισβο­ λή δεν είχε κορυφωθεί: «μία σημαντική λεπτομέρεια: σε μια εισβολή υ­ πάρχουν κανονικά πολλές σημαίες, αλλά το συγκεκριμένο πλήθος [μια αναγνώριση ;] είχε μόνο μία».22 Οι περουβιανές σημαίες είχαν γενικευτεί κατά τη δεκαετία του 1960, αλλά στην πολιτικά ριζοσπαστικοποιημένη περιοχή του Cuzco συνοδεύονταν από συνθήματα του Κάστρο - «Tierra ο Muerte», «Venceremos», Κ.Ο.κ. Κόκκινες σημαίες δεν αναφέρονται σχεδόν καθόλου αυτή την περίοδο, αν και αναφέρεται μια εισβολή με κόκκινες σημαίες στη διάρκεια της πρώτης φάσης της πολιτικά συνειδητής αγρο­ τικής κινητοποίησης το 1930-1932.23 Η εθνική σημαία έγινε αναμφίβολα σύμβολο των φιλοδοξιών των αγροτών: στη βορειότερη επαρχία της Piura «πολλοί αγρότες στην περιοχή φτιάχνουν περουβιανές σημαίες για να τις χρησιμοποιήσουν σε εισβολές». Στο Junin (Yantac, Q'ero, San Pedro de Cajas), στην Mocquegua (Mauca Llacta), στο Cuzco (Chumbiνilcas), στο Ancash (Recuay) και αλλού, αναφέρεται συγκεκριμένα η παρουσία των ερυθρόλευκων εθνικών σημαιών.24 Δεν υπάρχουν στοιχεία αυτής της πρα­ κτικής για τις εισβολές της περιόδου του 1946-1948 ή παλαιότερα, του­ λάχιστον για τα κεντρικά υψίπεδα. Όπως σε όλες τις μεγάλες συλλογι­ κές τελετουργίες, πολύ συχνά οι συμμετέχοντες είναι μάλλον πιωμένοι, αν και οι μαρτυρίες -οι οποίες προέρχονται κυρίως από γαιοκτήμονες ή α­ ξιωματούχους- έχουν την τάση να υπερτονίζουν αυτό το σημείο. Η κινητοποίηση για μια εισβολή συνήθως γίνεται το απόγευμα, η βα­ σική επιχείρηση, με καθαρά στρατιωτικούς όρους, γίνεται την αυγή, αν κι αυτό μπορεί να ποικίλλει. Μια μεγαλύτερη ή μικρότερη μάζα ανδρών, γυναικών και παιδιών -εκατοντάδες ή ακόμα και χιλιάδες- μαζί με κο­ πάδια, γεωργικά εργαλεία και οικοδομικά υλικά, καταλαμβάνει τη δια­ φιλονικούμενη έκταση, γκρεμίζοντας φράχτες, μάντρες ή άλλα σημάδια 2 1 . Prensa, 1 1 Φεβρουαρίου 1 964, 12 Νοεμβρίου 1963, 30 Νοεμβρίου 1 963: C.D. A., Αρχεία Ganadera de1 Centro, έγγραφα Acopa1ca: «Informe sobre 10s sucesos ocuridos en 1as Hdas. Tuc1e, Antapongo Υ Laive . . . », από τον Ingeniero A1berto Chaparro, Correspondencia Confidencial, 25 Ιανουαρίου 1947. 22. Hugo Neira, Cuzco, Tierra Υ Muerte, Λίμα 1964, σ. 22. 23. C . D . A . , Αρχεία Ganadera de1 Centro, έγγραφα Laive: Laive προς Λίμα, 9 Αυγούστου 193 1 . 24 . Prensa, 1 0 Σεπτεμβρίου 1963, 1 Σεπτεμβρίου 1963, 19 Σεπτεμβρίου 1 963, 30 Ιουλίου 1963, 19 Αυγούστου 1963, 1 7 Οκτωβρίου 1 963, 21 Οκτωβρίου 1963.

ΚΑΤΑΛΗΨΕΙΣ Γ Η Σ ΑΠΟ ΑΓΡΟΤΕΣ

συνόρων, και προχωρά αμέσως στο χτίσιμο απλών καλυβιών ή άλλων κα­ τασκευών, συνήθως πάνω στη γραμμή του συνόρου που διεκδικείται ως το νόμιμο. Οι οικογένειες εγκαθίστανται αμέσως μέσα, αρχίζουν να βό­ σκουν τα κοπάδια τους (όπου είναι αναγκαίο, διώχνουν τα ζώα των γαι­ οκτημόνων) και να οργώνουν και να σπέρνουν τη γη.25 Σε μερικές περι­ πτώσεις ακολουθείται μια πιο προσεκτική τακτική, προπορεύεται ένα α­ ναγνωριστικό τμήμα και, εφόσον δεν υπάρχουν ενδείξεις σημαντικής α­ ντίστασης, ακολουθεί η μαζική κατάληΨη. Ας σημειώσουμε παρεμπιπτό­ ντως ότι (τουλάχιστον στο Περού) αυτό το χαρακτηριστικό φαινόμενο των τελευταίων ετών, η εισβολή σε αστική γη (ή μαζική καταπάτηση), γίνεται με ακριβώς ανάλογη διαδικασία. Μία μεγάλη ομάδα οικογενειών εισβάλει σε ένα κομμάτι άδειας γης, αμέσως στήνει ένα πλήθος από πα­ ραπήγματα -συνήθως υποτυπώδεις σκελετούς με Ψάθες για τοίχους και οροφή- στα οποία και εγκαθίστανται, προετοιμάζοντας έτσι την οικοδό­ μηση πιο μόνιμων καταλυμάτων με τη βοήθεια των γειτόνων, και προκα­ λώντας τις αρχές να τους βγάλουν έξω. Όπως και σε τόσες άλλες περι­ πτώσεις, αυτές οι παραγκουπόλεις αποτελούν προσαρμογές στο αστικό περιβάλλον των κοινοτικών ηθών του χωριού.26 Πρέπει ωστόσο να επισημάνουμε μια σημαντική διαφορά ανάμεσα στις κλασικές κοινοτικές εισβολές και καταλήψεις γης, και στις καταλή­ Ψεις γης που οργανώνονται από πιο μοντέρνα πολιτικά κινήματα. Η στρατηγική και τακτική των σύγχρονων καταλήΨεων, είτε γης είτε χώ­ ρων εργασίας (<
ΑΝΘΡΩΠΟΙ ΤΗΣ mΑΙΘΡΟΥ

κόταν ή καθόταν στους δρόμους που διέσχιζαν αυτά τα χωράφια [ . . . ] Όταν έφτασαν στρατιωτικά αποσπάσματα για να διαλύσουν αυτές τις καταλήψεις διαμαρτυρίας, οι σκόπιμα άοπλοι αγρότες αποσύρθηκαν ει­ ρηνικά».27 Οι μαζικές καταλήψεις γης που οργανώθηκαν την άνοιξη του 197 1 από την Αsοcίacίόη de Usuarios στην Κολομβία ήταν επίσης εκου­ σίως βραχύβιες. Με δυο λόγια, οι καταλήψεις γης σύγχρονων, πολιτικά οργανωμένων, αγροτικών κινημάτων, εκτός κι αν εντάσσονται μέσα σε μια πραγματική αγροτική επανάσταση ή εξέγερση, αποτελούν μια κινη­ τοποίηση στα πλαίσια μιας μακροπρόθεσμης καμπάνιας. Όμως για το κλασικό κοινοτικό κίνημα οι καταλήψεις είναι η ίδια η καμπάνια, η μάχη και, αν έχουν τύχη, η τελική νίκη. Δεν είναι τα μέσα αλλά ο σκοπός. Όσον αφορά τους εισβολείς, όλα θα 'τανε μια χαρά, αν το κράτος ή άλ­ λες εξωτερικές δυνάμεις αποσύρονταν αφήνοντας την κοινότητα να ζήσει και να εργαστεί στη γη που έχουν τώρα δικαιωματικά ανακτήσει. Ρεαλι­ στές καθώς είναι, οι αγρότες γνωρίζουν ότι αυτό δεν είναι πολύ πιθανό, αν και (όπως θα δούμε) οι εισβολές επιχειρούνται συνήθως μόνον όταν η κατάσταση δείχνει να είναι ευνΟίκή. Αλλά ακόμα κι αν τελικά εκδιω­ χθούν από το γαιοκτήμονα ή την κυβέρνηση, τουλάχιστον έχουν επανα­ βεβαιώσει τόσο το δικαίωμά τους στην κατοχή της γης μέσω της εργα­ σίας τους όσο και την ικανότητά τους να δουλεύουν τη γη που διεκδι­ κούν ως δική τους - πράγμα σημαντικό, μια που η ικανότητά τους να το κάνουν μπορεί να αμφισβητείται.28 Ο σκοπός όμως της επιχείρησης δεν είναι τακτικός. Είναι να πάρουν πίσω τη γη και να μείνουν εκεΙ Έχουμε ήδη σημειώσει πως η κλασική εισβολή γης δεν αποτελεί ειδικά περουβιανό φαινόμενο ή ακόμα και ινδιάνικο. Υπάρχουν πράγματι πολ­ λά ανάλογα παραδείγματα σε άλλα μέρη της Λατινικής Αμερικής. Στη Χιλή όλες οι καταλήψεις γης (tomas de fundos) από μικρούς καλλιεργη­ τές μέχρι το 1968 ήταν ανακτήσεις απαλλοτριωμένων κοινοτικών γαιών από τους Ινδιάνους Mapuche,29 αλλού όμως πραγματοποιήθηκαν και από μη-ινδιάνους, όπως στη Βενεζουέλα, όπου υπολογίζονται σε 500 οι περι, πτώσεις εισβολής σε απαλλοτριωμένες γαίες κατά τις αρχές της διαδικα­ σίας της αγροτικής μεταρρύθμισης στα τέλη της δεκαετίας του 1 950 και 27, Gerrit Huizer, Report on the Study oJ the RoIe oJ Peasant Organizations in the Process oJ Agrαriαn ReJorm in Latin Americα, lLO-CΙOA, Γενεύη 1969, mimeo, σ, 241, 243, 28. Όπως στη διένεξη σχετικά με τις αγροτικές διεκδικήσεις στην Comarca Lagunera (Μεξικό) που κατέληξε στο ζήτημα αν οι διεκδικητές ήταν ικανοί να καλλιεργήσουν τη διαφι­ λονικούμενη γη. Πρβλ. « Historical resume ... written ίπ 1 936 by J. Cruz Chacon Sifuentes » , Αρρ. 1 to Henry Landsberger and Cynthia Hewitt d e Alcantara, Peαsαnt Orgαnisαtion in Lα Lagunα. Mexico, CΙOA Research Papers, 1 7, OAS, Ουάσινγκτον 1970, σ. 1 29. 29. Α. Affonso - S. GόmeΖ Ε. Klein Ρ. RamίreΖ, Movimento Cαmpesino ChiIeno. Σαντιά­ γο 1970, ίί, σ. 127 Κ.ε. Αλλά σε όλες τις περιπτώσεις ήταν παρούσα πολιτική και συνδικα­ λιστική οργάνωση. -

-

ΚΑΤΑΛΗΨΕΙΣ ΓΗΣ ΑΠΟ ΑΓΡΟΤΕΣ

τις αρχές της δεκαετίας του 1960. Οι γαίες στις οποίες έγινε εισβολή ή ­ ταν συχνά αυτές που είχαν αφαιρεθεί από τους αγρότες πρωτύτερα.3Ο Μπορούμε όμως να βρούμε και ευρωπα"ίκά αντίστοιχα παραδείγματα. Το 1848 οι καλαβρέζοι αγρότες έκαναν πορεία με σημαίες και τύμπανα για να καταλάβουν γαίες.31 Στους αγρότες του Σαλέρνο του δέκατου έ­ νατου αιώνα παρατηρούμε το γνωστό συνδυασμό διεκδίκησης γης, για την οποία ισχυρίζονται ότι κατέχουν νόμιμους τίτλους, και εισβολών «που πραγματοποιούνται από μάζες ανθρώπων με απόλυτα οργανωμένο τρόπο. "Κρατούσαν σημαίες, πηγαίνανε από σπίτι σε σπίτι για να κινη­ τοποιήσουν όλο τον κόσμο, και ακολουθώντας του ήχους των κεράτων, προχώρησαν στη γη που ήταν να καταλάβουν" την ώρα που το χάραμα άρχιζε να φωτίζει τις κορφές των βουνών».32 Σημαίες, τύμπανα και κέ­ ρατα αποτελούσαν τα συνήθη τελετουργικά συνοδευτικά των εισβολών του 1848. Όπως σημειώνει ένας οξυδερκής παρατηρητής, οι ακτήμονες δουλευτές «αφήνανε τις φτωχογειτονιές τους και τα καλύβια τους στο άκουσμα του άγριου ήχου της tofa, που στους ειρηνικούς καιρούς ήταν η μουσική που αλάφρωνε τη δουλειά του χωραφιού και συνόδευε τις χαρές του τρύγου, αλλά το 1848 έγινε κάλεσμα για ενότητα και εξέγερση » .33 Οι ιταλικές καταλήψεις γης μετά τον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο, σε με­ γάλο βαθμό ανεξάρτητες από το σοσιαλιστικό κίνημα, συνεχίστηκαν πά­ νω στο παλαιό μοτίβο. Έτσι, το κίνημα του Λάτιου, απ' το οποίο το 1919 ξεπήδησε ένα εθνικής κλίμακας κύμα εισβολών γης, δ ιακήρυξε ότι «θα υπερασπιστεί τη γη στην οποία έχει νόμιμα δικαιώματα, ενάντια στους σφετεριστές». Ο Osservαtore Romαno περιγράφει τις ταυτόχρονες εισβολές σε σαράντα δήμους ως εξής: «Την αυγή [ . . . ] αυτοσχέδια καρα­ βάνια αγροτών, στους ήχους μουσικής και κρατώντας σημαίες, πορεύτη ­ καν μέσα στα λατιφούντια της περιοχής και διακήρυξαν ότι τα καταλάμ­ βαναν χαράζοντας με ειδικά σημάδια τα σύνορα των κατειλημμένων ε­ κτάσεων».34 Αλλά και οι μεγάλες καταλήψεις γης του Μαρτίου του 1936 στην Ισπανία, που ακολούθησαν τη νίκη του Λα"ικού Μετώπου, ξεκίνη­ σαν ως ανακτήσεις χαμένης γης και, μάλιστα, ξεκινούσαν κι αυτές, όπως θα περίμενε κανείς, την αυγή.35 Αυτα τα σκόρπια παραδείγματα αρκούν για να δείξουν ότι η κλασική κοινοτική εισβολή γης μπορεί να απαντηθεί 30. Gerrit Huizer, On Peasant Unrest in Latin America, CΙDA, Ουάσινγκτον 1967, σ. 2 1 7 Κ.ε. 31 . Α . La Cava, « La rivolta calabrese del 1 848», Arch. Stor. delle Provincie NapoIetane, νέα σειρά, τχ. ΧΧΧί ( 1947-1949), σ. 445 Κ.ε., 540, 552. 32. Ρ. Laveglia, ό.π . . σ. 601 . 33. Α . Basile. ό.π., σ . 795. 34 . Παρατίθεται στο Renzo del Carria, ProIetari senza RivoIuzione, Μ ιλάνο 1970, ίί, σ. 78-9 1 . 35. Ε. Malefakis, Agrarian Reform and Peasant RevoIrltion i n Spain, New Haven-Aovoevo 1970. ιδίως σ. 368-369.

ΑΝθΡΩΠΟΙ ΤΗΣ ΥΠΑΙθΡΟΥ

μέσα σε περιβάλλοντα πολύ διαφορετικά από εκείνα των περουβιανών υψιπέδων. Δεν αν�κει στην ιστορία των Ινδιάνων του Περού � της Λατι­ νικ�ς Aμερικ�ς, αλλά στην ιστορία των αγροτικών κoινoτ�των.

πΙ

Για να κατανo�σoυμε το χαρακτ�ρα αυτών των εισβολών και το ρόλο που παίζουν στη δράση των αγροτών, είναι ίσως χρ�σιμo να παρακολου­ θ�σoυμε συγκεκριμένα ένα τέτοιο κίνημα, μέσα τουλάχιστον από ορι­ σμένα παρακλάδια του: το κίνημα της κοινότητας της Huasicancha, μιας μικρής και κατά κύριο λόγο κτηνοτροφικής ινδιάνικης εγκατάστασης στα κεντρικά υψίπεδα του Περού, που βρίσκεται σχεδόν στο σημείο που συ­ νορεύουν οι νομοί του }υηίη, της Λίμα και της Huancaνelica. Έχουμε την τύχη να μπορούμε να παρακoλoυθ�σoυμε την πάλη αυτής της κοινότη­ τας για μια συγκεκριμένη περιoχ� κοινοτικών βοσκοτόπων από τις αρχές του δέκατου έκτου αιώνα, είναι δηλαδ� ένα πολύ σπάνιο παράδειγμα συνεχούς τεκμηρίωσης.36 Εξαιτίας της κατάστασης στην οποία βρίσκο­ νται οι στατιστικές του Π1Ορού, και παρά μια πλειάδα απογραφών και άλλων κατ' όνομα ποσοτικών ερευνών, το μόνο που μπορούμε να πούμε για την Huasicancha, είναι ότι το 1 930 έγινε αρκετά μεγάλη � αξιοπρό­ σεχτη για να αποτελέσει μια «περιoχ� » -τη μικρότερη διoικητικ� μονά­ δα στην ύπαιθρο του Περού-, ότι τον περασμένο αιώνα δεν είχε πάνω από λίγες εκατοντάδες ψυχές, και ότι φαίνεται πως διαθέτει, και μάλλον διέθετε και κατά το παρελθόν, έναν σχετικά μεγάλο αριθμό ζώων. Το 1970 �ταν πέμπτη ανάμεσα σε τριάντα δύο κοινότητες σε αριθμό προ­ βάτων και σε συνολικό αριθμό ζώων και δεύτερη σε βooειδ�. Κάπου Ψηλά στην puna -στα 4.000 μέτρα υΨόμετρο και παραπάνω-, η Huasicancha κατείχε πάντοτε μια μεγάλη έκταση κοινοτικών βοσκότο­ πων «που αν�καν στο βασιλιά Ίνκα», και την οποία καθώς φαίνεται τη σφετερίστηκε ο }uan Iparraguirre, εναντίον του οποίου κέρδισαν το έτος 1607 ένα expediente από μία αρχ� την οποία οι αντιπρόσωποι της κοινό­ τητας τη δεκαετία του 1960 ανέφεραν ως «eI Virrey de Ia RepubIica residente en Lima » [ο Αντιβασιλεύς της Δημοκρατίας που έμενε στη Λί36. Αυτή περιέχεται κυρίως στους φακέλους του Juzgado de Tierras, Huancayo -όπου συμβουλεύτηκα τις ογκώδεις Expendientes 69.831 και 70/1 385/2C- στα πρακτικά της δικα­ στικής υπόθεσης ανάμεσα στην κοινότητα και τη χασιέντα Tucle, καθώς και στην Subdίreccίόn de Reforma Agraria ΖΑΧ Huancayo, Expediente de afectacίόn, Hacienda Tucle και Expediente, Comunidad Huasicancha. Ο Juan Martinez Alier είχε την ευγενή καλοσύνη να τα συμβουλευτεί. Για μια πληρέστερη αναφορά τόσο για την κοινότητα όσο και για τις εκστρατείες της για τη γη βλ. Gavin Smith, Live/ihood and Resistance, Berkeley 1 989. Αυτό το θαυμάσιο βιβλίο διευρύνει και διορθώνει τη δική μας προγενέστερη αναφορά.

ΚΑΤΑΛΗΨΕΙΣ ΓΗΣ ΑΠΟ ΑΓΡΟΤΕΣ

2 45

μα], κι από το οποίο μπορούμε να συμπεράνουμε πως η δικαστική δια­ μάχη είχε ξεκινήσει μερικές δεκαετίες νωρίτερα. Στο -iΥγραφο αυτό ορί­ ζονται τα σύνορα αυτής της έκτασης, και είναι ακριβώς αυτά τα οποία η κοινότητα διεκδικούσε κατά τη δεκαετία του 1960, έχοντας εξακριβωθεί τότε από επιτόπια αυτοψία, τα τοπωνυμία και άλλες κατάλληλες μεθό­ δους από έναν επόπτη δικαστή. Η διαμάχη, που σερνόταν επί αιώνες, καθιερώθηκε σαν μια σύγκρουση με τη χασιέντα Tuc1e, η οποία φαίνεται πως δημιουργήθηκε προς τα τέλη του δέκατου έκτου αιώνα, για να επε­ κταθεί στους επόμενους αιώνες εξελισσόμενη σε ένα τεράστιο κτηνοτρο­ φικό ράντζο. Όπως και οι περισσότερες αντίστοιχες χασιέντες, η Tuc1e είχε μια σχέση σύγκρουσης και συμβίωσης με τις γειτονικές κοινότητες, τη γη των οποίων είχε αρπάξει3Ί και οι οποίες την εφοδίαζαν με εργατι­ κά χέρια. Η συνήθης κατάσταση των υψιπέδων σ' αυτή την περιοχή του Περού ήταν ένα μπλοκ από χασιέντες περιτριγυρισμένο από περιθωρια­ κές κοινότητες. Τη δεκαετία του 1960 η Tuc1e αποτελούσε ένα τέτοιο μπλοκ μαζί με την Laive και την Antapongo. Παρά τις μεταξύ τους αντι­ δικίες, προσπαθούσαν να συντονίσουν την πολιτική τους απέναντι στην αγροτιά, ενώ οι δύο πρώτες είχαν απορροφήσει άλλες χασιέντες (τη Rio de 1a Virgen και την Ingahuasi αντίστοιχα). Συνόρευαν με τριάντα τρεις κοινότητες, τρεις από τις οποίες συνόρευαν με περισσότερες από μία χασιέντες. Και οι κοινότητες, με τη σειρά τους, παρά τις μεταξύ τους διαφορές, είχαν συμφέρον να συντονίσουν τη στρατηγική τους απέναντι στις χασιέντες. Κατά τη διάρκεια της αποικιακής περιόδου, το δέκατο έβδομο και δέ­ κατο όγδοο αιώνα, η Huasicancha κέρδισε κάποιες δικαστικές αποφάσεις εναντίον της Tuc1e, οι οποίες φαίνεται πως δεν είχαν μεγάλα πρακτικά αποτελέσματα. Η Δημοκρατία έθεσε τέρμα στην προστατευτική νομοθε­ σία της αποικίας καθώς και, μέχρι το 1920, στην αναγνώριση των ινδιά­ νικων κοινοτήτων ως τέτοιων, όχι όμως και στην αποφασιστικότητα της Huasicancha να διεκδικήσει τα βοσκοτόπια της. Ο Πόλεμος του Ειρηνι­ κού ( 1879-1884) έδωσε μια ευκαιρία στην κοινότητα. Η Tuc1e ανήκε την εποχή εκείνη σε μια φοβερή κυρία, την Bernarda Pie1ago, η οποία στη διαθήκη της το 1887 παρατηρεί με κάποια πικρία ότι η χασιέντα περιο­ ρίστηκε σε 3.000 πρόβατα μια που 40.000 και περισσότερα τα πήραν ε­ κείνη τη χρονιά τα γειτονικά pueb10s με το πρόσχημα του εθνικού πολέ­ μου. «Γι' αυτόν το σφετερισμό και την κλοπή ξεκίνησα μια νομική δια­ δικασία ενώπιον της ανώτατης κυβέρνησης».38 Σ' αυτό το κομμάτι του 37. Η Expediente de Afectacίόn για την Tucle αναφέρει 13 κοινότητες, εκτός από την Huasicancha, που είχαν όλες διεκδικήσεις εναντίον της χασιέντας και καταγεγραμμένες δι­ καστικές διαμάχες μαζί της. 38. Juzgado de Τίeπas, Huancayo, ΕχΡ. 70/1385/2 C, Fj 1 7 Κ.ε.

ΑΝθΡΩΠΟΙ ΤΗΣ mAlePO"f

Περού, όπως και αλλού, οι Ινδιάνοι είχαν σχηματίσει αντάρτικες ομάδες ενάντια στους νικητές Χιλιανούς, και αμέσως είχαν αρχίσει το μόνο πό­ λεμο που είχε νόημα γι' αυτούς, καταλαμβάνοντας τις γαίες που τους εί­ χαν απαλλοτριώσει. Ο καθηγητής Henri Favre με πληροφόρησε ότι ο ηγέ­ της αυτής της τοπικής rnontonera ή ένοπλης ομάδας ήταν ένας άνδρας α­ πό την Huasicancha, ο οποίος τελικά σκοτώθηκε σε μια ενέδρα. Ο τοπι­ κός θρύλος, με το συνήθη συγκρητισμό, τον συγχέει με το μεγάλο ινδιά­ νο επαναστάτη Tupac Arnaru και ισχυρίζεται ότι σύρανε το σώμα του και το τεμάχισαν στο Huancayo. Λίγο αργότερα η Huasicancha εμφανίζεται να έχει χάσει και πάλι τις γαίες της. Καμιά περίοδος δεν ήταν λιγότερο ευνο'ίκή για τις ινδιάνικες κοινότητες από τις δεκαετίες της Civilista μετά τη δεκαετία του 1880, αν και η κοινότητα κατάφερε και πάλι να επιβεβαιώσει τα δικαιώματά της το 1889 και το 1902. Από το 1919 και πέρα, όμως, η κατάσταση έγινε κάπως πιο ευνο·ίκή. Η διακυβέρνηση του Προέδρου Leguia (1919-1 930) βελτίωσε την κατάσταση των Ινδιάνων, τουλάχιστον θεωρητικά, αφ' ενός παρέχοντας νομική αναγνώριση στις κοινότητες, αλλά ακόμα περισσότε­ ρο με την ίδρυση ενός Υπουργείου Ιθαγενών Υποθέσεων. Έτσι οι γαιο­ κτήμονες είχαν την τάση να αποδίδουν τα προβλήματά τους όχι τόσο στο φυσικό πείσμα των Ινδιάνων ή ακόμα και στους tinterillos -τους δι­ κηγόρους της επαρχίας οι οποίοι, ανεξαρτήτως πολιτικής τοποθέτησης, δεν ήταν δυνατόν να αφήσουν μια τόσο επικερδή δυνητικά δουλειά σαν τις αγροτικές δικαστικές υποθέσεις για γαίες (συμπεριλαμβανομένων και των κοινοτικών)- όσο στην ενθάρρυνση που έδινε στους αγρότες το Υπουργείο Ιθαγενών Υποθέσεων. Η κατηγορία αυτή δεν ευσταθούσε ιδι­ αίτερα' αλλά λόγω της ταυτόχρονης εξάπλωσης της πολιτικής αναταρα­ χής στην ύπαιθρο, όπου έφτασε πρώτα από τους φιλάνθρωπους indi­ genistas [«αυτοχθονιστές»]39 και αργότερα από τα πιο ισχυρά πολιτικά κινήματα του Κομμουνιστικού Κόμματος του Περού ( 1930) και κυρίως της APRA (Alianza Popular Revolucionaria Arnericana, που ιδρύθηκε επι­ σήμως το 1924), οι Ιθαγενείς Υποθέσεις δύσκολα μπορούσαν να έχουν λι­ γότερο καλές σχέσεις με τους γαιοκτήμονες (αν υποθέσουμε ότι αυτοί ή­ ταν από τη «σωστή » πολιτικά πλευρά) απ' ό,τι άλλα κομμάτια του κρα­ τικού μηχανισμού του Περού. Υπάρχουν παράπονα για κομμουνιστική δράση, και αναφορές (μάλλον λανθασμένες) για μια διαδήλωση τριών 39. Οι ενέργειές τους οικειοποιήθηκαν εν μέρει από την κυβέρνηση. μέσω του «Patro­ nato Central de la Raza Indigena» ( 1 922). αλλά η πιο ριζοσπαστική «Comite Pro Derecho Indigena Tahuantinsuyo» ( 1 920) διαλύθηκε από την κυβέρνηση το 1 927. Βλ σχετικά, W. Kapsoli W. Reategui, ΕΙ Cαmpesinαdo Peruαno 1919-1930, Λίμα 1 972, mimeo. κεφ. ν. Το Patronato ανέλαβε πολλές υποθέσεις που αφορούσαν κοινότητες της περιοχής και βρίσκο­ νταν σε διαμάχη με τις χασιέντες Tucle, Antapongo και Laive-Ingahuasi. .•

-

ΚΑΤΑΛΗΨΕJΣ ΓΗΣ ΑΠΟ ΑΓΡΟΤΕΣ

κοινοτήτων με κόκκινες σημαίες το 193 1 , ο αρχηγός μίας εκ των οποίων κατηγορήθηκε για «απροκάλυπτα κομμουνιστικούς λόγους». 40 Αν πράγ­ ματι όμως υπήρχε κάποια κομμουνιστική παρουσία στην περιοχή, σίγου­ ρα ήταν πολύ ισχνότερη από της APRA, μια που αυτό το κόμμα, ο κατο­ πινός γενικός γραμματέας του οποίου, ο Sr Ramiro Pria!e καταγόταν από το Huancayo, δημιούργησε μια ισχυρή βάση στα κεντρικά υψίπεδα. Και οι διαθέσεις της αγροτιάς με τη σειρά τους δεν επηρεάζονταν μόνο από το άνοιγμα των επικοινωνιών που ενθάρρυναν οι εκσυγχρονιστικές πολι­ τικές του Leguίa αλλά και από τις οικονομικές εξελίξεις. Και επειδή αυτές οι εξελίξεις δεν έχουν ακόμα ερευνηθεί επαρκώς, α­ πλά θα προσπαθήσω να δώσω ένα προσωρινό σχήμα. Δύο μεγάλες αλ­ λαγές φαίνεται να λαμβάνουν χώραν. Στα βοσκοτόπια των υψιπέδων η επέκταση της αγοράς του μαλλιού (καθώς και της αγοράς του κρέατος για τοπική κατανάλωση) ευνόησε την εγκαθίδρυση μιας οικονομίας με­ γάλων ράντζων, τόσο μέσω της επέκτασης παλαιών χασιέντων όσο και με τη δημιουργία καινούργιων (όπως του συμπλέγματος της Sociedad Ganadera de! Centro, που δημιουργήθηκε το 1910). Ταυτόχρονα, φαίνεται ότι εισήγαγε στις κτηνοτροφικές κοινότητες των υψιπέδων τις εκχρημα­ τισμένες πωλήσεις στην αγορά, οι οποίες πλέον συμπλήρωναν ή αντικα­ θιστούσαν τις παραδοσιακές ανταλλαγές εις είδος με τις κοινότητες που βρίσκονταν χαμηλότερα στις πλαγιές σε διαφορετικές κλιματικές/οικολο­ γικές ζώνες. Στο μεταξύ, στη μεγάλη κοιλάδα του Mantaro (όπου, παρε­ μπιπτόντως, το εμπόριο κατά μήκος των νέων σιδηροδρομικών γραμμών και δρόμων αντικατέστησε το παλαιό «κάθετο » σύστημα ανταλλαγών), η παλαιά οικονομία μεικτών καλλιεργειών των μη-ινδιάνων γαιοκτημό­ νων παρήκμασε και φαίνεται ότι έχουμε -στις δεκαετίες του 1920 και 1930- μια αρκετά σημαντική διαδικασία εκποιήσεων απ' αυτούς (καθώς και από την Εκκλησία), κυρίως προς τους πλουσιότερους ινδιάνους χωρι­ κούς. Έχουμε έτσι μια εντεινόμενη πόλωση ανάμεσα στα ορεινά λατι­ φούντια από τη μια, και στην αγροτική οικονομία και τα μινιφούντια της πεδιάδας από την άλλη, με τις κοινότητες των υψιπέδων να κατέχουν μια ευαίσθητη ενδιάμεση θέση. Η πτώση της τιμής του μαλλιού μετά τον πόλεμο ( 1921 ) και λίγα χρόνια αργότερα η παγκόσμια οικονομική κρίση κατέστησε ακόμα πιο ευαίσθητη τη θέση της κτηνοτροφικής ζώνης. Αυτή την περίοδο, η πολύ εξασθενημένη Huasicancha φαίνεται πως ή­ ταν λιγότερο μαχητική στο ζήτημα των χαμένων βοσκοτόπων της από 40. Ο Δρ Carlos Samaniego, που έχει πάρει συνεντεύξεις από αγωνιστές της εποχής σ' αυτή την περιοχή, με δ ιαβεβαίωσε πως η σημαία ήταν η σημαία του Περού (κόκκινη και άσπρη). και πως ο αρχηγός τής εν λόγω κοινότητας (Ahuac) ήταν ένας αστυνομικός που βρισκόταν σε άδεια και ο οποίος αργότερα έγινε ενωμοτάρχης. Η αναφορά είναι στο (.Π.Α., Αρχεία Ganadera del Centro, Έγγραφα Laive: Laive προς Λίμα, 9 Αυγούστου 1 931 .

ΑΝθΡΩΠΟΙ ΤΗΣ mΑΙθΡΟΥ

κάποιες άλλες κοινότητες, ιδιαίτερα την Yanacancha και την Chongos Bajos (που μαζί με την απόγονό της, την Chongos Alto, θα σχημάτιζε το 1945 μια επιθετική συμμαχία). Η κατάσταση της Υanacancha .ήταν αρκε­ τά σύνθετη . 4 1 Αυτή η κοινότητα ψηλά πάνω στο βουνό, είχε αυτονομηθεί από την Ahuac το 1928, και ήταν εξίσου απασχολημένη με την απειλή α­ πό την Ahuac όσο και με τα βοσκοτόπια που διεκδικούσε από τη χασιέ­ ντα, και μάλιστα ήταν διατεθειμένη να αποδεχθεί, προσωρινά, την υπο­ στήριξη της Laive εναντίον της αντίπαλης κοινότητας, η οποία με τη σει­ ρά της πίεζε την Yanacancha να προωθήσει τις διεκδικήσεις ενάντια στη μεγάλη γαιοκτησία. Η μαχητικότητά της ήταν επομένως διστακτική και προτίμησε (με την καλή θέληση της Ganadera del Centro, η οποία είχε πάντοτε μια έξυπνη και εκλεπτυσμένη διπλωματία απέναντι στις κοινό­ τητες) να κάνει έναν συμβιβαστικό διακανονισμό, με αποτέλεσμα ο αρ­ χηγός της, όπως θα δούμε παρακάτω, να έχει προβλήματα. Η Chongos ήταν λιγότερο υπάκουη. Οι άνθρωποι αυτής της κοινότητας είχαν, τη δε­ καετία του 1920, «πάρει υπό την κατοχή τους μια μεγάλη έκταση βο­ σκοτόπων » που ανήκαν στη χασιέντα Laive (<<Η Εταιρεία τους απέτρεψε δραστικά να σφετεριστούν μεγαλύτερη έκταση και προσφέρθηκε να δια­ πραγματευτεί έναν συνοριακό διακανονισμό») . 42 Και οι δύο αυτές κοινό­ τητες συνέχισαν να προκαλούν ανησυχία στις μεγάλες γαιοκτησίες στις αρχές της δεκαετίας του 1930 με τη διστακτικότητά τους να υπογρά­ ψουν διακανονισμούς, παρ' όλες τις σημαντικές πιέσεις που δέχονταν.43 Η Chongos φαίνεται ότι παρέμεινε η πιο μαχητική κοινότητα για την υ­ πόλοιπη δεκαετία. Ωστόσο, κάπου γύρω στα μέσα της δεκαετίας του 1930, οι κοινότητες της περιοχής -κάπως αργότερα από τις κοινότητες από την άλλη πλευρά της κοιλάδας του ποταμού Mantaro- συνειδητο­ ποίησαν τα πιθανά οφέλη που μπορούσαν να έχουν από την επίσημη κα4 1 . Τα παρακάτω βασίζονται στη μελέτη του Δρ Car!os Samaniego και των φοιτητών του από το Universidad Agraria της Λίμα στην Yanacancha. 42. Sociedad Ganadera de! Centro, Datos Estadisticos, Λίμα 1 929, σ. 1 3. Αυτή η ετήσια έκδοση αποδεικνύει τη διαρκή ανησυχία των χασιέντων που είχαν συνοριακές διαφορές. 43. «Στη συζήτηση με τον Αντιέπαρχο της Επαρχίας συμφώνησα να συλλάβω τους βα­ σικούς ηγέτες του κινήματος, δύο άτομα ονόματι OreΙΙana και Sesa. τα οποία θα μεταφέ­ ρονταν στη Λίμα καθότι βρέθηκαν στην κατοχή τους κομμουνιστικά έγγραφα. Η κατάστα­ ση δείχνει τώρα να έχει ηρεμήσει . . » (Αρχεία Laive, Laive προς Λίμα, 1 2 Ιουνίου 1 931 ) . « Στις 19 του μηνός, 85 άνδρες από το 50 σύνταγμα πεζικού έφτασαν στο Huancayo και προσχώρησαν αμέσως στο Chongos Bajo, όπου και έμειναν στο εξής, προσπαθώντας να βρουν τους ενόχους [ ... ] Ο Enrique L1aca, ο κοινοτάρχης του χωριού, που ήταν ο επίσημος εκπρόσωπος (apoderado) της κοινότητας και υπέγραψε τη συμφωνία με το Ministerio de Fomento, ο Julio Muniba και ο Gobemador Me!chiades Garcίa και κάποιος Guerro, αυτοί οι τέσσερις θα φύγουν αύριο συνοδεία στρατιωτών για τη Λίμα»: Laive προς Λίμα, 25 Σε­ πτεμβρίου 193 1 . Οι κάτοικοι του Chongos αρνήθηκαν να κατασκευάσουν έναν συνοριακό φράχτη. .

ΚΑΤΑΛΗΨΕΙΣ ΓΗΣ ΑΠΟ ΑΓΡΟΤΕΣ

ταγραφή τους ως «αναγνωρισμένες κοινότητες», και σ' αυτό η Huasi­ cancha, ίσως χάρη στη μακρά δικαστική της πείρα, φαίνεται πως υπήρξε πω γρήγορη από τις περισσότερες, και ΤΟ 1936 καταγράφηκε, για να α­ κολουθήσει σε λίγο, το 1937, και η Chongos.44 Μεταξύ 1936 και 1939 δε­ καέξι από τις είκοσι πέντε αναγνωρισμένες κοινότητες απέκτησαν το νέο τους νομικό status. Η απόφαση να αποκτήσουν νομική αναγνώριση, υποδηλώνει σαφώς έ­ να νέο σ:rάδω στην ανάπτυξη μιας κοινοτικής πολιτικής συνείδησης, με τις κοινότητες των πω προχωρημένων περωχών του Βόρεωυ και Κεντρι­ κού Περού να είναι γενικά πω γρήγορες από εκείνες του Νότου. Στα κε­ ντρικά υΨίπεδα, τα χρόνια 1935-1945 αποτελούν σαφώς μια κρίσιμη κα­ μπή αυτής της διαδικασίας. Η αναγνώριση επέδρασε στην αγροτική κινη­ τοποίηση με τρεις τρόπους. Έδωσε μια πω επίσημη ιδιότητα στους εκλεγ­ μένους αντιπροσώπους τής de facto κοινότητας -μέχρι το 1963 η comuni­ dad indigena αποτελούσε τη μοναδική επίσημη δωικητική μονάδα στην οποία η τοπική εκλογή αξιωματούχων ήταν νόμιμη και επιτρεπτή45- αλ­ λά, το σημαντικότερο, σήμαινε και την επίσημη διατύπωση των συγκε­ κριμένων διεκδικήσεων που είχε η κοινότητα στη συλλογική της κληρο­ νομιά, και επομένως την ορωθέτησή τους. Επομένως, η αίτηση για κα­ ταγραφή συχνά πήγαζε από τη διεκδίκηση των κοινοτικών γαιών. Σε α­ κραίες περιπτώσεις μπορούσε να οδηγr.σει στη διακήρυξη της ανεξαρτη­ σίας μιας συλλογικότητας αγροτών απέναντι σε χασιέντες ή και απένα­ ντι σε ευρύτερες κοινότητες των οποίων θεωρούνταν απλά «παραρτήμα­ τα» (anexos) . Τέλος, η διαδικασία της καταγραφής ήταν πολύπλοκη και δαπανηρή, και έτσι παρακινούσε την πολιτική οργάνωση της κοινότητας, 44. Ημερομηνίες της επίσημης αναγνώρισης των κοινοτήτων της κοιλάδας του κάτω Mantaro (δεξιά όχθη): 1 928 1 935 1936 1937 1938

2 2 2 8 υπό αναγνώριση μη αναγνωρισμένες

1939 1940 1941 -1 950 1951-1960 1961 -1969

3 1 5 Ο Ο

3 4

Πηγή: Proyecto Sociedad Ganadera del Centro. Datos Para Adjudicaci6n.

σ.

7-7Α.

Στην αριστερή όχθη έξι κοινότητες καταγράφηκαν πριν το 1930' μόνο έξι τη δεκαετία του 1930' δέκα τη δεκαετία του 1940' μία τη δεκαετία του 1950 και μία τη δεκαετία του 1960. 45. Paul L. Doughty, HuayIas: An Andean District in Search ΟΙ Progress, Ιthaca-Νέα Υόρκη 1968, σ. 1 43.

ΑΝΘΡΩΠΟΙ ΤΗΣ mAlePOY

μια που χρειαζόταν τόσο 'Υ] δ'Υ]μιουργία μιας 'Υ]γεσίας (προερχόμεν'Υ]ς τόσο από μόνιμους κατοίκους όσο και από μετανάστες comuneros) όσο και ε­ νός μ'Υ]χανισμού συλλογής χρ'Υ]μάτων. Η Huasicancha, που ήταν πάντοτε γρήγορ'Υ] στ'Υ] χρήσ'Υ] του νόμου όπο­ τε χρειαζόταν, πρόλαβε με βραχεία κεφαλή η χασιέντα Tucle και κατέ­ γραψε τους πιο αδιαμφισβήτψους τίτλους ης στα Δ'Υ]μόσια Μψρώα σην αρχή ης νέας περιόδου (20 Νοεμβρίου 1919). Μόλις « αναγνωρί­ σηκε», έβαλε αμέσως μπρος η διαδικασία ης επίσ'Υ]μ'Υ]ς διεκδίκφ'Υ]ς ό­ λ'Υ]ς Τ'Υ]ς χαμέν'Υ]ς Τ'Υ]ς κλ'Υ]ρονομιάς, ζψώντας Τ'Υ] μισή Tucle, ολόκλ'Υ]ρ'Υ] η Rio de la Virgen, ένα μεγάλο κομμάτι Τ'Υ]ς Antapongo, ίσως ακόμα και έ­ να μέρος Τ'Υ]ς Laive, καθώς και το χωριουδάκι του Palaco και ένα μέρος Τ'Υ]ς Chongos Alto, σχέδιο που ο αντιπρόσωπος ης Laive χαρακτήρισε «αστήρικτο και παράλογο»:6 αλλά που οι Ιθαγενείς Υποθέσεις πήραν αρ­ κετά στα σοβαρά, ώστε να φροντίσουν να γίνει λίγο αργότερα ένας ιδιωτι­ κός συνοριακός διακανονισμός ανάμεσα σΤ'Υ]ν Huasicancha και το Palaco.47 Αν κάποια στιγμή αυτές οι διεκδικήσεις εις βάρος των χασιέντων έπαυαν να είναι απλά ακαδ'Υ]μα'ίκές, οι συνέπειες θα ήταν δραματικές. Κι αυτό συνέβ'Υ] στα χρόνια ανάμεσα στο 1945 και το 1948, όταν ανέ­ β'Υ]κε μια μεταρρυθμιστική κυβέρνφ'Υ] υπό τον Πρόεδρο Bustamente που είχε Τ'Υ] στήριξ'Υ] ης APRA . Η ζωή των αγροτών είναι ένα δράμα που παί­ ζεται σε μια καθαρά τοπική ή επαρχιακή σΚ'Υ]νή, σε μια μικρή φωτισμέν'Υ] περιοχή πέρα από ην οποία όλα μοιάζουν σκοτεινά και άγνωστα. Αλλά 'Υ] εμπειρία από το Περού μας δείχνει, και 'Υ] εμπειρία από άλλα μέρ'Υ] το επιβεβαιώνει, ότι αν και οι αγρότες δεν έχουν και πολύ συγκεκριμένες γνώσεις για το ευρύτερο πλαίσιο που περικλείει τους μικρόκοσμούς τους, έχουν ωστόσο μία οξεία αίσθ'Υ]σ'Υ] των αλλαγών που φαίνεται να ε­ Π'Υ]ρεάζουν Τ'Υ]ν ακατάλυτ'Υ] σταθερόΤ'Υ]τά τους. Αν 'Υ] δομή Τ'Υ]ς εξουσίας είναι στέρε'Υ] και κλειστή, οπισθοχωρούν στ'Υ] συν'Υ]θισμέν'Υ] τους θέσ'Υ] ανα­ μονής. Αν αρχίζει να ανοίγει ή να κλονίζεται, ετοιμάζονται για δράσ'Υ]. Αυτό συνέβ'Υ] το 1945 με 1948, μέχρι που 'Υ] επικράτφ'Υ] Τ'Υ]ς στρατιωτικής δικτατορίας του ΣτραΤ'Υ]γού Οdήa (1948-1956) έριξε και πάλι για μερικά χρόνια στψ ύπαιθρο το συν'Υ]θισμένο βάρος τής καταστολής. Όχι όμως για πάντα. Ο μεγάλος ξεσ'Υ]κωμός ης υπαίθρου το 1945-1948, που αν και αγνοήθ'Υ]κε σχεδόν από τους ιστορικούς ήταν πολύ σ'Υ]μαντικός,48 α46. (.lλΑ. . Αρχεία Ganadera del Centro: Έγγραφα Laive, Φάκ. Ι, Comunidades, Camarena προς Fernandez, 1 4 Ιουλίου 1937. Το σχέδιο <<το συνέλαβε, μου λένε, κάποιος Sabini ή Sabino Roman που παλιά δούλευε στο Jngahuasi και πρόσφατα έγινε αρχηγός {alcalde» >. 47. Βο!eΙίn de !a Dίreccίόn de AslInIos Indigenas, 1 940, σ. 353. Η Tucle έκρινε επίσης ότι ή­ ταν φρόνιμο να διευθετήσει κάποιες συνοριακές διαφορές της με την Huasicancha: Juzgado de Tierras, Huancayo, ΕχΡ. 69.831, fj 197. 48. Στα κεντρικά υψίπεδα ήταν αρκετά ισχυρός για να αναγκάσει πολλές μεγάλες χα­ σιέντες -Laive, Maco, Queta, San Francisco de Apicancha, Antapongo και σίγουρα και άλ-

ΚΑΤΑΛΗΨΕΙΣ ΓΗΣ ΑΠΟ ΑΓΡΟΤΕΣ

πλά διακόπηκε από τη δικτατορία για να ξαναρχίσει λίγα χρόνια αργό­ τερα, οδηγώντας σε ένα ακόμα μεγαλύτερο κύμα εισβολών γης στις αρ­ χές της δεκαετίας του 1 960. Τρία πράγματα χαρακτηρίζουν τη νέα περίοδο, η οποία θα αποδεικνυό­ ταν η αρχή του τέλους του λατιφουντισμού στα κεντρικά υψίπεδα: Πρώ­ τον, αυτή την εποχή έχει γίνει αισθητή μια διαδικασία μαζικής μετανά­ στευσης στις πόλεις - αποτέλεσμα τόσο των δημογραφικών πιέσεων όσο και του εκσυγχρονισμού. Το 1963, η Sociedad Ganadera del Centro επι­ σήμαινε σε ένα μνημόνιο ότι: «η κινητικότητα σ' αυτή τη ζώνη οφείλεται κυρίως στις δημογραφικές πιέσεις».49 Ταυτόχρονα, η μετανάστευση είχε ήδη δημιουργήσει στη Λίμα κοινότητες μεταναστών comuneros με οργα­ νωμένους πυρήνες, πολιτική εμπειρία και, πάνω απ' όλα, διαθέσιμο χρή­ μα. Μια τέτοια δραστήρια ομάδα μεταναστών συγκέντρωσε τα πρώτα χρήματα που χρειάζονταν για τη νομική διεκδίκηση της Huasicancha. 50 Δεύτερον, υπήρχαν τώρα πολιτικοί ακτιβιστές και πολιτική στήριξη. Ο πιο επιφανής αγωνιστής από την Huasicancha ήταν ο Elίas Tacunan Ca­ huana (ένας Cahuana εμφανίζεται ως personero ή νομικός εκπρόσωπος της κοινότητας το 1940 και πάλι το 1967), μέλος της APRA από το 1930, αργότερα οργανωτής στα ορυχεία, και μετά το 1 958 ιδρυτής και ηγέτης της πανίσχυρης FEDECOJ (Federacίόn Departmental de Comunidades de Junin), την οποία έστησε από το 1958, αρχικά με βάση την Huasicancha, την Chongos και μερικές άλλες γειτονικές κοινότητες. 51 Είναι ενδεικτικό ότι όταν το 1959 ο Tacunan και το κίνημά του, απογοητευμένοι από την προδοσία του αγροτικού κινήματος, ήρθαν σε ρήξη με την APRA για να ι­ δρύσουν ένα ανεπιτυχές «Κομμουνιστικό Κόμμα», γραμματέας της α­ γροτικής ομοσπονδίας της APRA (της FENCAP) έγινε ένας άλλος από την Huasicancha -ο Elίas Υauήvi!ca-, επιβεβαιώνοντας τη φήμη της κοινότη­ τας ως φυτώριου αγωνιστών. λες- να υπογράψουν συλλογικές συμβάσεις με τα νεο'ιδρυμένα συνδικάτα των εργατών των χασιέντων: ( . η . Α . , Αρχεία Ganadera del Centro, Έγγραφα Laive, Αρχεία 50c. Ganadera Maco S.A. 49. (.η .Α., Αρχεία Ganadera del Centro, Έγγραφα Laive: Φάκ. «Comunidades» , Υπόμνη­ μα « Comunidades colindantes con la Hacienda» (Ιανουάριος 1963). 50. Συνέντευξη με τον 5r. Oscar Bemuy Gomez, νομικό σύμβουλο της Huasicancha εκεί­ νη την περίοδο. Πρβλ. επίσης Paul L. Doughty, HlIaylas. σ. 144-145, για επιστολές «από έ­ να πρόσωπο που έμενε στο Callao» (το λιμάνι της Λίμα) και υποστήριζε την αίτηση της Huaylas να αναγνωριστεί ως κοινότητα. 51 . Το Floyd La Mond Tullis, Lord and Peasant in Peru: Α Paradigm ΟΙ Political and Social Change, Καίμπριτζ, Μασσ. 1970, σ. 63-66, σκιαγραφεί τη βιογραφία του. Οι πληροφορίες μου προέρχονται από συνεντεύξεις με τον καθηγητή Jesus Veliz Lizarraga από το Huancayo, ο οποίος συνδεόταν με τον Tacunan μέσα στην ομοσπονδία και σε άλλες πολι­ τικές δραστηριότητες.

ΑΝθΡΩΠΟΙ ΤΗΣ mΑΙθΡΟΎ

Τα υψηλότερα στελέχη και οι πολιτικοί του «κόμματος του λαού» ε­ πηρεάζονταν ήδη από τους πειρασμούς και τα επιχειρήματα των ανθρώ­ πων της εξουσίας, όπως γίνεται σαφές αν διαβάσει κανείς την εμπιστευ­ τική αλληλογραφία των χασιέντων. Ήδη τον Οκτώβριο του 1945 ο διευ­ θυντής της Laive σημείωνε ότι ο έπαρχος (μέλος της APRA ) «είναι ένας κύριος σε όλα του και μας προσέφερε κάθε υποστήριξη μέσα στα όρια της εξουσίας του», αν και: <<με χαρακτηριστική διακριτικότητα δε θέλησε να εμπλακεί άμεσα στην υπόθεση, αλλά άφησε τις κοινότητες να πιστέψουν πως σκοπός της ε­ πίσκεψής του ήταν να ακούσει τα παράπονά τους, να τοποθετήσει το­ πικές αρχές, κλπ. Στο μεταξύ ο Δρ Campos [ο Επαρχιακός Alcade του Huancayo, μέλος κι αυτός της APRA ] κάλεσε, με την ιδιότητα του πο­ λιτικού εκπροσώπου, συγκεντρώσεις όπου τόνισε στον κόσμο την ανά­ γκη να δ ιατηρήσουν την τάξη για το δ ικό τους καλό, μια που ούτε η κυβέρνηση του Περού ούτε το Κόμμα του Λαού μπορούσαν να στηρί­ ξουν ένα κίνημα των κοινοτήτων εις βάρος των χασιέντων ».52 Από τη σκοπιά των ακτιβιστών της κοινότητας, το Κόμμα του Λαού φαινόταν ακόμα σαν κάτι διαφορετικό. Πίστευαν στην επαναστατική ρη­ τορεία του και ήξεραν πως η κατάσταση ήταν πιο ευνο'ίκή γι' αυτούς α­ πό κάθε άλλη φορά. Η Chongos και η Huasicancha, τα δύο κέντρα του ακτιβισμού, φαίνεται ότι συμμάχησαν αυτή την εποχή για να διεκδικήσουν γαίες ή, όπως λέει ένα εμπιστευτικό μνημόνιο, για «να εφορμήσουν στις χασιέντες της Tucle και του Antapongo, να τις καταλάβουν και να αναγκάσουν σε μια αναθεώρηση των τίτλων της γης», παροτρυνόμενες, φυσικά, «από δυο τρεις Apristas αγκιτάτορες».53 Απλά δρούσαν σύμφωνα με τις ίδιες παραδοχές που την ίδια ώρα εξέφραζαν οι comuneros της Santa Rosa, οι οποίοι έστειλαν μή ­ νυμα στη χασιέντα Laive, με την οποία είχαν μακροχρόνια διαμάχη, ότι «τώρα με τη νέα κυβέρνηση μπορούμε να κάνουμε ό,τι θέλουμε και κα­ ταγγέλλουμε τις υφιστάμενες συμφωνίες με την Ganadera ».54 Οι χασιέ­ ντες απέφυγαν το 1945 την αντιπαράθεση, ετοιμαζόμενες παράλληλα για ένοπλη αντίσταση, δεν μπόρεσαν όμως να την αποφύγουν στα τέλη του 1946. Ανήμερα τα Χριστούγεννα του '46, ένα πλήθος ανδρών, γυναι­ κών και παιδιών από την Huasicancha εισέβαλαν στην Tucle μαζί με όλα 52. C . D . A ., Αρχεία Ganadera del Centro, Έγγραφα Laive: Laive προς Λίμα, 16 Οκτωβρί­ ου 1945. 53. Στο ίδιο, αχρονολόγητο υπόμνημα «Περί :των ανατρεπτικών σχεδίων στις περιοχές C hongos Alto και Huasicancha » , που απευθύνεται στο Γενικό Διευθυντή στη Λίμα, και εί­ ναι γραμμένο πιθανότατα μεταξύ Αυγούστου και Οκτωβρίου 1945. 54. Στο ίδιο.

ΚΑΤΑΛΗΨΕJΣ ΓΗΣ ΑΠΟ ΑΓΡΟΤΕΣ

2 53

τους τα κοπάδια, κατέστρεψαν τις μάντρες των συνόρων και αρνήθηκαν να εκκενώσουν ένα μέρος της γης. Σύντομα ακολούθησαν και οι υπόλοι­ πες κοινότητες στις 23 Ιανουαρίου πολλοί χωρικοί σφαγιάστηκαν από το 430 τάγμα πεζικού, και μετά απ' αυτό οι εισβολές κόπασαν.55 Η Huasicancha, η οποία, παρεμπιπτόντως, φαίνεται ότι απέφυγε τη σφα­ γή χάρη σε μια προσωρινή της υποχώρηση, κέρδισε με την εισβολή αυτή ένα μεγάλο μέρος της Πάμπα της Tucle, αφού οι ιδιοκτήτες το πούλησαν στην κοινότητα έχοντας την εσφαλμένη εντύπωση ότι μ' αυτόν τον τρό­ πο η κοινότητα παραιτείτο από άλλες διεκδικήσεις, και με αντίτιμο την υποχρέωση κατασκευής ενός συνοριακού χαντακιού. 56 Η Tucle, όπως συ­ χνά αναγκάζονταν να επισημάνουν οι γειτονικές χασιέντες, μειονεκτούσε σε διπλωματία, νομικούς συμβούλους και διαχειριστές ελλείψεις που μακροπρόθεσμα δεν αντισταθμίστηκαν από το γεγονός, ότι ο Sefίor Pielago ήταν γερουσιαστής και είχε τις διασυνδέσεις ενός γερουσιαστή . Η δικτατορία του Στρατηγού Οdήa ( 1 948-1956) μετέθεσε για αργότε­ ρα την επόμενη φάση της κινητοποίησης - οι κοινότητες γνώριζαν πότε ήταν φρόνιμο να βάλουν τα κεφάλια μέσα. Όταν το μεγάλο κύμα αγρο­ τικής αναταραχής, που ξεκίνησε στα τέλη της δεκαετίας του 1950, έφτα­ σε το 1963 στα κεντρικά υψίπεδα, η Huasicancha ήταν και πάλι έτοιμη για δράση. Οι εισβολές στην περιοχή ξεκίνησαν το καλοκαίρι του 1 963 και κλιμακώθηκαν στις αρχές Νοεμβρίου, όταν ακόμα και η προσεκτική Ganadera del Centro, η οποία ήταν πολύ ικανοποιημένη από την ασυλία που απολάμβανε την ώρα που παντού γύρω της οι αγρότες κάνανε ει­ σβολές, είδε τελικά το πλαίσιο των συνοριακών διακανονισμών που είχε στήσει να καταρρέει κάτω από το βάρος των κοινοτικών επιδρομών. 57 Οι αγρότες της Huasicancha εξακολουθούσαν να προτιμούν το νόμο, και ε­ κείνο το μήνα υπέβαλαν άλλη μία διεκδίκηση εναντίον της Tucle. Όταν όμως ο νόμος και πάλι τους απογοήτευσε, εισέβαλαν σε 3.000 εκτάρια με 4 .000 ζώα, για να καταλάβουν τελικά περί τα 15.000 εκτάρια. Αυτή 55. C.D.A., Αρχεία Ganadera del Centro: Έγγραφα Acopalca: « Informe sobre 105 sucesos ocuridos en las Haciendas Tucle, Antapongo Υ Laive desde el 23 del mes de Diciembre 1946» , από τον Alberto Chaparro, 25 Ιανουαρίου 1947. 56. Η χασιέντα μπήκε σε μεγάλα προβλήματα για να κάνει αυτή την πράξη πώλησης δεσμευτική, βάζοντας όρο όχι μόνο την κατασκευή του οριοθετικού χαντακιού, αλλά και την προσωπική συμφωνία, που να βεβαιώνεται από υπογραφή ή σημάδι, κάθε ενήλικα μέ­ λους της κοινότητας: Juzgado de Τ. Huancayo, Εχρ. 69.831 , fj 39 Κ.ε. Η κοινότητα έπρεπε να δεσμευτεί, με απειλή βαρύτατου προστίμου, ότι δε θα εμπλέκετο σε περαιτέρω «actos pertubatorios» ή δε θα προέβαλε άλλες αξιώσεις. Ο Sr Bernuy Gomez, ο νομικός σύμβου­ λος της κοινότητας εκείνη την εποχή, με πληροφόρησε πως οι πελάτες του δεν υπέγρα­ ψαν, παρά μόνο αφού τους διαβεβαίωσε ότι, βάσει κάποιων αρκετά πολύπλοκων νομικών λόγων, αυτό δε θα έβλαπτε τις άλλες πολύ μεγάλες διεκδικήσεις τους εις βάρος της Tucle. 57. C.D.A., Αρχεία Ganadera del Centro, γραφείο της Λίμα: Πρακτικά Συμβουλίου Διευ­ θυντών, Ιούνιος-Νοέμβριος 1963.

2 54

ΑΝΘΡΩΠΟΙ

ΤΗΣ

mΑΙΘΡΟΎ

τη φορά, η κλονιζόμενη πολιτική δύναμη των χασιέντων δεν ήταν ικανή να τους εκδιώξει, και παρά τις δικαστικές αποφάσεις εναντίον τους έ­ μειναν εκεί μέχρι την κήρυξη της Αγροτικής Μεταρρύθμισης το 1969 . 58 Τελικά, το 1970 κέρδισαν μια δικαστική απόφαση υπέρ των ιστορικών τους αξιώσεων από το νέο Αγροτικό Δικαστήριο.59 Αξίζει ίσως να πούμε, ότι στη συνέχεια αρνήθηκαν να συμμετάσχουν στο γιγαντιαίο αγροτικό συνεταιρισμό (SAIS Cahuide) που δημιουργήθηκε από τις χασιέντες της Ganadera del Centro, της Tucle και της Antapongo και από είκοσι εννέα κοινότητες. Μάλιστα, το καλοκαίρι του 1971 εισβάλανε και πάλι, αυτή τη φορά στις γαίες του νέου συνεταιρισμού. Πολλά ενδιαφέροντα σημεία αναδεικνύονται από αυτή την ιστορία τεσσάρων αιώνων πάλης για τα βοσκοτόπια της Huasicancha. Πώς μια κοινότητα αγράμματων ανθρώπων διατηρεί μία ακριβή μνήμη της γης που διεκδικούσε, τόσο ακριβή, ώστε η «αυτοψία» του 1963 να επιβεβαι­ ώσει σε όλα τους τα σημεία τους τίτλους του 1607 ; Γιατί μπορεί να εί­ χαν έγγραφα, αλλά στο μεγαλύτερο μέρος της ιστορίας τους προφανώς δεν μπορούσαν να τα διαβάσουν' δεν μπορούσαν, άλλωστε, ούτε και οι λευκοί δικηγόροι, που δουλειά τους ήταν μερικές φορές να βρίσκουν ει­ δικούς παλαιογράφους γι' αυτόν το σκοπό. Στη δεκαετία του 1960 ένας αναλφάβητος μάρτυρας που κατέθεσε υπέρ της κοινότητας, ονόματι Julian Paucarchuco Samaniego, πενήντα εννέα ετών, απάντησε σ' αυτή την ερώτηση, λέγοντας ότι ήξερε τα σύνορα από το 1922 γιατί « όταν ή ­ ταν παιδί, ο πατέρας του τον ανέβασε εκεί πάνω για ν α του δείξει τα σύνορα, και γι' αυτόν το λόγο τα γνώριζε».60 Φαίνεται ότι γενιά με γε­ νιά από το δέκατο έκτο αιώνα, οι πατεράδες παίρνανε τους γιους τους πάνω στα βοσκοτόπια για να κρατήσουν με τον ίδιο τρόπο ζωντανή τη μνήμη των χαμένων γαιών. Δεύτερον, και σημαντικότερο ίσως, η ιστορία της Huasicancha δείχνει πόσο παραπλανητικό είναι το στερεότυπο του παθητικού και πειθήνιου Ινδιάνου. Επί τέσσερεις αιώνες, η Huasicancha, μικρή, απόμακρη, απο­ μονωμένη και πεισματάρα, δε σταμάτησε ποτέ την πάλη για τα δικαιώ­ ματά της. Οι αγρότες δεν ήταν ούτε δυτικοί φιλελεύθεροι ούτε επανα­ στατημένοι φοιτητές, κι έτσι δε χρειάστηκε να επιλέξουν ανάμεσα σε ει­ ρηνικές και βίαιες αρχές, σε νόμιμες και μη νόμιμες μεθόδους, σε «φυσι­ κή » και «ηθική » δύναμη' χρησιμοποιούσαν είτε τη μία είτε και τις δύο από τις εναλλακτικές λύσεις, ανάλογα με τις περιστάσεις. Ποτέ τους ό ­ μως δεν εγκατέλειψαν τις διεκδικήσεις τους. 58. Expediente de afecΙaciόn de Tucle (Suboficina Regional de Reforma Agraria, Huancayo). 59. Juzgado de Τ. Huancayo, Εχρ. 70/1385/2 C, fj 468. 60. Στο ίδιο, Εχρ. 69.831, fj 35.

ΖΑΧ

2 55

ΚΑΤΑΛΗΨΕΙΣ ΓΗΣ ΑΠΟ ΑΓΡΟΤΕΣ

Τρίτον, είναι σαφές ότι δεν αληθεύει πως οι ορίζοντες των αγροτών περιορίζονται απόλυτα από τοπικούς παράγοντες. Οι Huasicancha μπο­ ρεί να γνωρίζουν λίγα πράγματα για τη Λίμα και τίποτα για τη Μαδρί­ τη, τη Ρώμη ή την Αίγυπτο, αλλά ήταν αρκετά ευαίσθητοι σε αλλαγές στον ευρύτερο κόσμο που έδειχναν να κλονίζουν τα θεμέλια της τοπικής δομής εξουσίας. Ωστόσο, ο ορίζοντάς τους ήταν τοπικός, στο βαθμό που η μονάδα της δράσης τους ήταν η κοινότητα, και πλαίσιό της το διαπλε­ κόμενο σύστημα των χασιέντων και των κοινοτήτων σ' αυτή την περιοχή των υψιπέδων. Όπως είδαμε, μπορούσαν να κινητοποιούνταν πολιτικά σε εθνικό επίπεδο και να παράγουν στελέχη για εθνικά κινήματα. Όμως, φαίνεται ότι αυτό για την κοινότητα εθεωρείτο μάλλον ως επικουρικό στους δικούς της αγώνες ή ως ένα υποπρσ"ίόν της ανάπτυξής τους σε έ ­ ν α συγκεκριμένο ιστορικό πλαίσιο. (Ετσι στην Yanacancha, που κινητο­ ποιήθηκε κατά τη δεκαετία του 1920, πριν γίνει σημαντική η APRA, αν υ­ πήρχαν κάποιοι πολιτικοί δεσμοί, αυτοί ήταν με την Αsοcίacίοn Pro-Indi­ gena του Leguia). Όσον αφορά την Huasicancha, η APRA ήρθε και απήλ­ θε, η κοινότητα όμως δε στρατεύθηκε σ' αυτήν. Σίγουρα ήταν περήφανη για παιδιά της όπως ο Elίas Tacunan, όμως (με εξαίρεση περιόδους που οι δραστηριότητές του εστιάζονταν στις υποθέσεις της) η καριέρα του δεν ταυτιζόταν με τους αγώνες της. Οι χωρικοί της Huasicancha δε φιλο­ δοξούσαν τόσο να αλλάξουν το σύστημα όσο να καταφέρουν ό,τι καλύ­ τερο μπορούν μ' αυτό όταν αυτό ήταν ισχυρό, και να το κάνουν να υπο­ χωρήσει όταν φαινόταν να ενδίδει.

ιν

Ωστόσο, η δράση των αγροτών και οι πολιτικές αλλαγές αλληλοεπηρεά­ ζονταν ποικιλοτρόπως. Ποιος οργάνωνε και καθοδηγούσε τις εισβολές γης ; Αφού ήταν υποθέσεις που αφορούσαν την κοινότητα στο σύνολό της, πρέπει να υποθέσουμε ότι στην κλασική τους μορφή καθοδηγούνταν από τους ηγέτες της και τους προκρίτους, η ηγετική θ έση των οποίων πολύ συχνά (όπως και στη ρωσική ομπσκίνα) στηριζόταν στην ικανότητά τους να ταυτίζονται με την κοινή βούληση του « λαού » και να την εκ­ φράζουν, αν και, από την άλλη, η προθυμία του λαού να ακούει τους αν­ θρώπους που διέθεταν σοφία και κρίση, και οι οποίοι μπορεί να προέρ­ χονταν από οικογένειες που είχαν ιστορία στην ηγεσία της κοινότητας, αποτελούσε ένα πολύ ισχυρό στοιχείο για τη διατύπωση αυτής της κοι­ νής βούλησης. Πρέπει να θυμηθούμε πως η κοινοτική δημοκρατία λει­ τουργεί περισσότερο με την «αίσθηση της σύναξης» παρά με την πλειο­ ψηφία των Ψήφων. Αλλά στην περίοδο για την οποία έχουμε την καλύ-

ΑΝΘΡΩΠΟΙ ΤΗΣ ΥΠΑΙθΡΟΥ

τερη τεκμηρίωση, η λήψη των αποφάσεων στην κοινότητα ήταν μια πιο σύνθετη υπόθεση απ' ό,τι στο παράδειγμα που περιγράφεται στον πρό­ λογο του λαμπρού βιβλίου του John Womack για τον Ζαπάτα. Κατά πρώτο λόγο, η ίδια η «κοινότητα» δεν μπορεί πάντοτε να θεω­ ρείται ως αρχαία και παραδοσιακή. Εξίσου συχνά ήταν νέα κατά δύο έννοιες: είτε επειδή είχε έρθει σε ρήξη με μια παλαιότερη κοινότητα για δημογραφικούς ή άλλους λόγους, είτε επειδή χρησιμοποιούσε έναν ειδικό δικονομικό μηχανισμό, που πιθανόν να αποτελούσε και ο ίδιος καινοτο­ μία και ο οποίος τύχαινε να τις ευνοεί, για παράδειγμα η διαδικασία των «αναγνωρίσεων» κατά τη δεκαετία του 1920.61 Αναμφίβολα, οι τρό­ ποι με τους οποίους τα σώματα των νέων κοινοτήτων οργανώνονταν και έπαιρναν συλλογικές αποφάσεις ήταν οι παραδοσιακοί τρόποι των αγρο­ τών που είχαν πίσω τους μια μακρόχρονη εμπειρία κοινοτικής δράσης, δεν πρέπει ωστόσο να παραβλέπουμε και το στοιχείο της καινοτομίας. Κατά δεύτερο λόγο, κάθε περουβιανή κοινότητα μεταμορφωνόταν και η ίδια μέσα από μια διαδικασία εσωτερικής ταξικής διαφοροποίησης, αλλά και, όλο και περισσότερο, απ' αυτό που μπορούμε να ονομάσουμε εξωτε­ ρική διαφοροποίηση, δηλαδή τη διαμόρφωση μιας (σχετικά πιο εύπορης) ο­ μάδας μεταναστών στην πόλη ή τις πόλεις, μια ομάδα από την οποία σήμε­ ρα επιλέγονται συχνά οι άνθρωποι που η γνώμη τους μετράει λόγω, ώς έ­ ναν βαθμό, της υποτιθέμενης πολιτικής τους εμπειρίας. Το παράδοξο είναι ότι η μετανάστευση ενός τοπικού προκρίτου, η οικογένεια του οποίου μονοπωλούσε τα αξιώματα του χωριού, μπορεί συχνά να αφήσει ανοιχτό το πεδίο σε άλλους, ακόμα και σε νεοφερμένους.62 Η ανισομερής πρόο­ δος της εκπαίδευσης εισάγει ένα ακόμα νέο στοιχείο στην πολιτική του χωριού. Εν ολίγοις, ο εκσυγχρονισμός φέρνει μαζί του ευρύτερες επαφές με τον έξω κόσμο, αρχικά για λίγους, βαθμιαία για τους πολλούς. Ένα καλό παράδειγμα είναι η περίπτωση της Yanacancha, την οποία αναφέραμε ήδη.63 Στις αρχές της δεκαετίας του 1920, όταν αυτή η κοινό6 1 . Εφόσον για τους αγρότες τέτοιοι μηχανισμοί δεν είχαν οργανική σχέση με την «πραγματική » κοινότητα, αλλά ανήκαν στον κόσμο του κράτους, του κρατικού νόμου και της πολιτικής, μπορούσαν να αντιμετωπιστούν εντελώς πραγματιστικά. Έτσι, στο απόγειο της κοινωνικής κινητοποίησης των αρχών της δεκαετίας του 1960 πολλές κοινότητες οργα­ νώθηκαν σαν συνδικάτα (sindicatos) επειδή αυτό φαινόταν να βοηθάει τους αγώνες τους. Αντιλαμβάνομαι ότι σήμερα ( 1 973) μερικές κοινότητες στο Κεντρικό Περού ζητάνε να τους δοθεί το status των pueblos jovenes « <νέων οικισμών»), το οποίο επινόησε η στρατιω­ τική κυβέρνηση για τις παραγκουπόλεις των πόλεων, επειδή αυτό σήμαινε πλεονεκτήματα στην απόκτηση ηλεκτρικού, δρόμων, κλπ.). 62 . Instituto Indigenista Peruano, Subproyecto . . . Mantaro 2 Α, Distrito Ρucarά, Λίμα 1968, σ. 58-62. 63. Είμαι και πάλι υποχρεωμένος στον Δρ Samaniego για τις πληροφορίες που ακο ­ λουθούν.

ΚΑΤΑΛΗΨΕΙΣ ΓΗΣ ΑΠΟ ΑΓΡΟΤΕΣ

257

τητα ενεπλάκη στη διπλή της σύγκρουση μ ε τη μητέρα κοινότητα της Ahuac και με τη χασιέντα Laive, ένας από τους πλουσιότερους comuneros έπεισε κάποιον Yauri να αναλάβει την ηγεσία της εκστρατείας, επειδή, αν και από φτωχή οικογένεια, είχε κάποια (ατελή) δευτεροβάθμια μόρ­ φωση και ήταν δάσκαλος σ' ένα διπλανό χωριό, καθώς επίσης και γιατί είχε αδελφό στη Λίμα. Ο Yauri (μαζί με έναν παλιό του συμμαθητή, κά­ ποιον Camayo) δραστηριοποιήθηκε πράγματι έντονα στην καμπάνια. Αυτό τον έφερε σε πολύ στενότερη επαφή με τη Λίμα, όπου έπρεπε να ταξι­ δεύει συχνά μέσα στα επόμενα λίγα χρόνια - τόσο που το 1930-1931 γνώριζε για τις φοιτητικές ταραχές στο Πανεπιστήμιο San Marcos. Ο νέ­ ος του ρόλος ίσως να τον βοήθησε να παντρευτεί (το 193 1 ) μια κοπέλα από μια πιο πλούσια οικογένεια και να εξελιχθεί σε έναν μεσάζοντα και υπεργολάβο οδοποιίας, προμήθειας εργασίας, κ.ο.κ., δηλαδή σε ένα μέ­ λος μιας νέας μπουρζουαζίας του χωριού, η οποία διαθέτοντας σημαντι­ κούς αριθμούς κοπαδιών, αποσπούσε δυσανάλογα οφέλη από την επέ­ κταση των κοινοτικών γαιών. Έχουμε λοιπόν διάφορα στοιχεία μεταξύ των ακτιβιστών. Υπάρχει μια μεσαία τάξη της κοινότητας. Υπάρχουν αυτοί που, σύμφωνα με μια ε­ χθρική αλλά ρεαλιστική αφήγηση, «στρατολογούνται από ανθρώπους που διατηρούν οικογενειακούς και κοινωνικούς δεσμούς με τη μάζα των ιθαγενών, αλλά που, λόγω περιστάσεων ανεξάρτητων από τη θέλησή τους, άφησαν την κοινότητα και την ατμόσφαιρά της».64 Από μια εποχή και πέρα υπάρχουν και οι μετανάστες που αποκτούν πολιτικό ρόλο, ιδι­ αίτερα φοιτητές ή πρώην φοιτητές. Ο Manuel Grijalba, ηγέτης του κινή­ ματος στη χασιέντα Tingo (Jauja, επαρχία Ιυηίη), συνδυάζει όλα αυτά τα χαρακτηριστικά: από γενιά χωρικών, μετανάστευσε στα ορυχεία στην La Oroya, αποταμίευσε χρήματα, γράφτηκε στην Ιατρική Σχολή του Πανεπι­ στημίου San Marcos στη Λίμα, δεν κατάφερε να πάρει πτυχίο (πιθανώς εξαιτίας της δράσης του στην APRA) , και ήρθε στο χωριό το 1945, όπου είχε ήδη φίλους, εν συνεχεία παντρεύτηκε και έγινε ιδρυτής του τοπικού σχολείου και πολιτικός ηγέτης.65 Τόσο η νέα ελίτ του χωριού όσο και το πιο ετερόκλητο σώμα των αν­ θρώπων που συνέδεαν την κοινότητα με τον έξω κόσμο, έπαιξαν ρόλο στη νέα δομή της πολιτικής του χωριού. Αρχικά, τη δεύτερη ομάδα πρέ­ πει να την αποτελούσαν εποχικοί μετανάστες που επέστρεφαν, μόνιμοι μετανάστες που επισκέπτονταν το χωριό ή πρώην στρατιωτικοί που φαί­ νεται ότι ήταν σημαντικοί στις πιο παραδοσιακές και λιγότερο μετανα­ στευτικές περιοχές,66 ενώ στα κεντρικά υψίπεδα κυρίως ανθρακωρύχοι, 64. C. Guillaguiros, «Radiografia de las invasiones», Prensa, 1 1 -13 Φεβρουαρίου 1 964. 65. Floyd La Mond Tullis, Lord and Peasanl in Peru, σ. 94-95. 66. For Anta (Cuzco), Prensa, 5 Δεκεμβρίου 1963.

ΑΝΘΡΩΠΟΙ ΤΗΣ

mAIePOY

ένα επάγγελμα που στρατολογείτο σχεδόν αποκλειστικά από τις κοινό­ τητες και το οποίο έχει την ιδιαιτερότητα να βγάζει τόσο άνδρες με αυ­ τoπεπoiθηση και εμπεφία από οργανωμένους εργατικούς αγώνες όσο και, λόγω της δυνατότητας αποταμίευσης χρημάτων που παρέχει, υπο­ Ψ�φια μέλη της αγρoτικ�ς μεσαίας τάξης. Αργότερα πολλαπλασιάζεται ο αριθμός των ανθρώπων που λόγω της μoρφ�ς της δουλειάς τους στο χωριό τους έρχονται σε τακτικ� επαφ� με τον έξω κόσμο, για παράδειγ­ μα οδηγοί φορτηγών και μεταφορείς. Η νέα ομάδα της ελίτ του χωριού πρωτοεμφανίστηκε μάλλον μέσα από τις κοινότητες των μεταναστών, δημιουργώντας τοπικούς συλλόγους στη μεγάλη πόλη. Μεταξύ των με­ ταναστών από την Huasicancha αυτοί έγιναν οι πρώτοι χρηματοδότες της εκστρατείας για την ανάκτηση της γης. Αλλά και εδώ η κατάσταση έγι­ νε βαθμιαία πιο σύνθετη. Έχουμε περιπτώσεις τοπικών ηγετών, όπως ο Abel Quiroz απ' το Oyon, που πιθανόν είχαν υπάρξει μετανάστες (ο Quiroz ασχολείτο με μικρ�ς κλίμακας μεταλλευτικές επιχεφ�σεις), σί­ γουρα δε ζούσαν μόνιμα στην κοινότητα, αλλά «στηρίζονται από δύο � τρεις από τους πλουσιότερους comuneros».67 Yπ�ρχε μια αυξανόμενη ο­ μάδα ντόπιων κουλάκων, εκσυγχρονιστών, εγγράμματων, υπέρμαχων της παιδείας, που συν�θως έκαναν λεφτά από επιχεφ�σεις τοπικών μεταφο­ ρών � ανάλογες δουλειές, ενώ οι γυναίκες τους ασχολούνταν με το μι­ κροεμπόριο, και οι οποίοι είχαν (π.χ. στην PucanO « ιδιαίτερη συνείδηση των εαυτών τους ως ομάδας» αλλά και καλές σχέσεις με τους πιο παρα­ δοσιακούς comuneros.68 Οι γιοι τους θα γίνονταν οι μαο'ίκοί φόιτητές της δεκαετίας του '60, που γύριζαν σπίτι στις διακοπές κουβαλώντας νέες πολιτικές ιδέες, και που σε μερικά μέρη όπως το Ayacucho -δε γνωρί­ ζουμε όμως σε πόσα- επηρέαζαν την τoπικ� πoλιτικ�. Προφανώς, τα εθνικ�ς κλίμακας πολιτικά κιν�ματα λειτουργούσαν μέ­ σα από τέτοιους ανθρώπους, είτε αυτοί είχαν επίσημες θέσεις στην κοι­ νότητα είτε όχι, και αντιστρόφως, ο εκσυγχρονισμός δημιουργούσε στε­ νότερες επαφές με τέτοια κιν�ματα. Η πιο πρoφαν�ς �ταν η βo�θεια που παρείχε η συνδικαλιστικ� και πoλιτικ� οργάνωση των πόλεων της ε­ παρχίας (όπως το Cuzco) � πολιτικά στρατευμένοι διανοούμενοι -φοιτη­ τές και δικηγόροι-, είτε με δικ� τους πρωτοβουλία είτε με πρωτοβουλία των χωρικών που �ξεραν ότι αυτ� η βo�θεια �ταν διαθέσιμη. Δε γνωρί­ ζουμε πολλά για την πoλιτικ� μικρο'ίστορία των κoινoτ�των ώστε να μπορούμε να γενικεύσουμε και, ακόμα, το κύμα των αγροτικών συνδικά­ των και ομοσπονδιών κoινoτ�των, που �ταν πολύ ισχυρό για ένα διάστη ­ μα στα κεντρικά υΨίπεδα, μας είναι γνωστό με μάλλον αποσπασματικό τρόπο. Ωστόσο, τα πολιτικά κιν�ματα -η APRA μέχρι τη διάβρωσ� της 67. Prensa, 8 Οκτωβρίου 1963. 68. Ι.Ι.Ρ., Subproyect . . . Mantaro 2 Α, Distrito Ρucarά, ό.π .

.

σ.

58-62.

2 59

ΚΑΤΑΛΗΨΕΙΣ ΓΗΣ ΑΠΟ ΑΓΡΟΤΕΣ

και αργότερα διάφορα μαρξιστικά κινήματα- έπαιξαν πολύ σημαντικό ρόλο ως υποκινητές τοπικών στελεχών, ως καταλύτες της δράσης των χω­ ρικών και, πάνω απ' όλα, ως δυνάμεις που ένωναν σκόρπιες τοπικές κι­ νήσεις σε ένα ευρύτερο κίνημα. Λιγότερο προφανής, αλλά εξίσου σημαντική, είναι η κατάρρευση της πίστης στην εσαεί διατήρηση της επικρατούσας δομής εξουσίας, η οποία απελευθέρωσε ακτιβιστές αγρότες που είχαν ώς τότε επιλέξει να υπηρε­ τούν τους γαιοκτήμονες, και τους έκανε να αναλάβουν νέους ρόλους ως λιiίκoί ηγέτες. Όπως σημειώνει ένας εχθρικός παρατηρητής το 1963 -και υπάρχουν ανάλογα στοιχεία και για την περίοδο μετά το 1945-, οι νέοι αγωνιστές συχνά ήταν οι παλαιοί « επιστάτες των κτημάτων [mandones Υ capataces] που μέχρι χθες ακολουθούσαν τον hacendado και εκμεταλλεύ­ ονταν την ίδια τους τη φυλή».69 Οι μεταστροφές τους είναι μάλλον εντε­ λώς αυθεντικές. Οι κοινοτικοί αρχηγοί ήταν δυνατόν, σε μια περίοδο σταθερής εξουσίας των γαιοκτημόνων, να υποστηρίζουν τη χασιέντα όχι μόνο γιατί ο γαιοκτήμονας τους χρηματοδοτούσε στα κρυφά (πράγμα για το οποίο υπάρχουν αρκετά στοιχεία) αλλά και γιατί, όταν δεν υπήρ­ χε διαθέσιμη εναλλακτική λύση, το καλύτερο που μπορούσε να κάνει η κοινότητα ήταν ίσως να αποδεχτεί τη μικρή βοήθεια που ήταν διατεθει­ μένη να της δώσει η χασιέντα για να συγκρατήσει τη δυσαρέσκεια των αγροτών. Όμως, είτε οι παλαιές αρχές της κοινότητας αλλάζανε πράγμα­ τι μυαλά είτε όχι, μέσα στη νέα κατάσταση ήταν αναγκασμένες ν' αλλά­ ξουν τη συμπεριφορά τους. Έτσι, το 1931 τρεις κοινότητες επιτέθηκαν στην κοινότητα της Yanacancha και προπηλάκισαν και πήραν αιχμάλωτο τον alcalde [κοινοτάρχη] της, τον οποίο κατηγορούσαν -έχοντας καθώς φαίνεται μεγάλη υποστήριξη από ντόπιους- σαν προδότη που είχε που­ λήσει βοσκοτόπια στη χασιέντα. 7Ο Το 1945 ο alcalde της Chongos Alto, έ­ νας ονόματι Orihuela, αντιτάχθηκε στα σχέδια των κοινοτήτων για μια εισβολή, και μετά από αυτό του επιτέθηκαν, τον χτύπησαν και τον κα­ θαίρεσαν από τη θέση του . 71 Η τυπική εισβολή γης των πρόσφατων ετών ήταν επομένως μια αρκε­ τά σύνθετη υπόθεση. Οι επίσημοι αντιπρόσωποι της κοινότητας ήταν σχεδόν πάντοτε παρόντες, όπως όφειλαν να είναι' στο πλάι τους όμως είχαν πολύ συχνά « υποκινητές» ή «αγκιτάτορες».72 Οι παλαιές και οι 69. C. Guillaguiros, ό.π. 70. C . D . A . , Αρχεία Ganadera del Centro, Έγγραφα Laive : Laive προς Λίμα, 9 Αυγούστου 1931 . 71 . C . D . A . , Αρχεία Ganadera del Centro, Έγγραφα Acopalca: Informe . . Α. Chaparro. 25 Ιανουαρίου 1947, σ. 2. 72. Για τις εισβολές της Corpacancha, όπου μετείχαν και φοιτητές, βλ. Prensa, 1 9 Αυ­ γούστου 1 963' για μια εισβολή στην Yanacancha, Voz de Htιancayo, 9 Φεβρουαρίου 1 961 (<<είχαν επικεφαλής τις αρχές τους και έναν υποκινητή » ). .

2 60

ΑΝθΡΩΠΟΙ ΤΗΣ

mAIePOY

νέες ΚΟLνωνLκές δομές εξουσίας του χωρωύ αναμεLγνύοντω, OL ρόλΟL με­ ταμορφώνοντω. Ο μεLκτός χαρακτήρας της ηγεσίας μπορεί να φανεί σε μία από ης σπάνLες λεπτομερείς μελέτες που έχουμε YLa τον αΚΤLβLσμό στα χωΡLά. Στη Marcantuna (στην ΚΟLλάδα του Mantaro), OL δεκατέσσε­ ρεLς άνδρες που ξεχώΡLσαν ως ΚΟLνΟηΚΟί αρχηγοί στα μέσα της δεκαε­ τίας του 1960, περLελάμβαναν δύο εLκοσάρηδες (έναν φΟLτητή XL έναν λογLστή), έναν ΤΡLαντάρη (έναν αγρότη-έμπορο), τέσσερεLς σαραντάρη ­ δες (έναν υπάλληλο, έναν αγρότη κω φορτηγατζή, έναν αγρότη/δουλευ­ τή, κω έναν αγρότη), πέντε πενηντάρηδες (τρεLς αγρότες-τεχνίτες, δύο αγρότες), κω δύο άνω των εξήντα ετών (κω OL δύο αγρότες). Επτά απ' αυτούς είχαν apxiaEL ή είχαν τελεLώσεL την πρωτοβάθμLα εκπαίδευση, πέντε είχαν κάνεL ένα μέρος της δευτεροβάθμLας, ένας είχε ανώτερη πωδεία, ενώ ενός άλλου η μόρφωση είνω άγνωστη. 73 Δυστυχώς δεν μπορούμε να στηΡLχθούμε σης ενδείξεLς που έχουμε YLa την πολLηκή τους τοποθέτηση, μLα που ο Τύπος έχεL την τάση να παρουσLάζεL όλους απαράλλακτα τους αΚΤLβLστές ως μπολσεβίκους. 74

ν

Τέλος, τίθετω το ερώτημα, η μας λένε OL εLσβολές YLa το ζήτημα της ε­ πανασταηκότητας των αγροτών. Είνω μάλλον προφανές, όΤL αντικειμε­ νικά μία μαζLκή δLαδLκασία εLσβολών γης μπορεί να έχεL επανασταΤLκές συνέπεLες, ανεξάρτητα από ης υποκεψενLκές προθέσεLς των εLσβOλέων, στο βαθμό που το ποσοστό της καταπατημένης γης σης χασLέντες είνω αρκετά μεγάλο κω ο πληθυσμός των ΚOLνοτήτων που ανακτούν ΤLς χαμέ­ νες τους γαίες είνω αρκετά πoλυάρLθμoς. Κάη τέτοω συνέβη σε μεγάλα τμήματα του Περού σης αρχές της δεκαετίας του 1960. Τα σταησηκά σΤOLχεία του Περού μας δίνουν μόνο γενLκές τάξεLς μεγέθους, δε φαίνε­ τω όμως απίθανο να υπήρχαν το 1 96 1 (όπως λέεL η Απογραφή) γύρω σΤLς 4 . 500 «cornunidades parcia1izadas ο ayllus», δηλαδή αγΡΟΤLκές ΚOL­ νότητες, από ης οποίες OL 2 . 337 ήταν το 1 969 επίσημα « αναγνωΡLσμέ73. Adriel Osorio Zamalloa, La comunidad campesina. nivel micro-economico de desarrol/o regional, Fac. de Ciencias Economicas Υ Comerciales, υηίν. Nacional del Centro de Peru , Huancayo 1966, mimeo, σ. 279 κ.ε. 74. Το μείγμα φαίνεται πολύ καλά στη φερόμενη ηγεσία μιας εισβολής στις χασιέντες Cerro de Pasco (Prensa, 18 Αυγούστου 1963, και 21 Αυγούστου 1 963). Ο ηγέτης της λέγε­ ται πως ήταν κάποιος 5ergio ΒeΠΟSΡί, ένας εύπορος μεταλλωρύχος (ή ίσως μικροεπιχειρη­ ματίας μεταλλευτικών επιχειρήσεων) υποστηριζόμενος από τον C laro Huallanuay, alcalde της Pallanchacra, τον Juan 50to, sub-alacalde, τον Pedro Berrospi (συγγενή του 5ergio ;) και το φοιτητή Zenon Najara. ο οποίος την προηγούμενη χρονιά ήταν υποψήφιος του Εθνικού Απελευθερωτικού Μετώπου.

261

ΚΑΤΑΛΗΨΕΙΣ ΓΗΣ ΑΠΟ ΑΓΡΟΤΕΣ

νες». Ο συνολικός αριθμός των μελών τους ίσως ν α έφτανε τους 400.000 αρχηγούς OLκογενειών, δηλαδή γύρω στα δύο εκατομμύρια άτομα, μέσα σε έναν συνολικό πληθυσμό του ορεινού Περού που ήταν γύρω στα τέσ­ σερα εκατομμύρια.75 Ο αριθμός αυτός μπορεί να θεωρηθεί πως είνω πω κοντά στην πραγματικότητα από τις εκτψήσεις περί 2,5 με 4 εκατομμύ­ ρια που υπάρχουν στην αναφορά της CIDA. 76 Σε ορισμένες περωχές, ό­ πως στα κεντρικά υΨίπεδα, ο κύρως όγκος του αγροτικού πληθυσμού είναι οργανωμένος σε κοινότητες. Έτσι η κοιλάδα του Mantaro, με πλη ­ θυσμό γύρω στις 1 50.000 το 1969, είχε 36 χασιέντες κω 234 νομικά ανα­ γνωρισμένες κοινότητες ή, πLθανoλoγoύμε, 400 de facto ΚOLνότητες.77 Από τις κοινότητες αυτές οι μLσές ΤOυλάΧLσΤOν είχαν συνοριακές δ ιε­ νέξεις - η εκτίμηση αυτή βασίζετω σε μια σεφά δειγμάτων κω τοπικών ερευνών,78 κω σίγουρα είνω ένα απόλυτο ελάχιστο. Έτσι, το 73,3% των απαντήσεων στο ερωτηματολόγω του Instituto Ιndίgenίsta Peruano ανα­ φέρει συνοριακή «διένεξη » με γειτονικούς ιδιώτες ιδωκτήτες.79 ΓLα την περωχή των κτηνοτροφικών ράντζων των κεντρικών υψιπέδων με την ο­ ποία ασχοληθήκαμε, OL αριθμοί είνω ακόμα πω σαφείς. Από τις 1 5 co­ munidades που τελικά συγχωνεύθηκαν με τα ράντζα του Cerro de Pasco Corporation για να σχηματίσουν την SAIS Tupac Amaru (Sociedad Agricola de Interes Social, μία μορφή αγροτικού συνεταφισμού), οι δεκατρείς του­ λάχιστον είχαν εγείρει διεκδικήσεις εναντίον του ράντζου στηριζόμενες είτε (οι έξι απ' αυτές) σε «προ αμνημονεύτων ετών κατοχή » είτε (OL άλ­ λες επτά) σε αποικιακούς τίτλους γης.80 Έχουμε στοιχεία για είκοσι τρεις κοινότητες που σε κάποιά στιγμή από τη δεκαετία του 1920 και μετά εί75. R. Rodrigo Montoya, Α Proposito deI Caracter Predominantemente CapitaIista de Ια Εconοmία Ρeruαnα ΑctuαΙ, Λίμα 1970, σ. 1 10-1 1 1 . 76. C1DA, Tenencia de Tierra . . . Peru, Ουάσινγκτον 1966, σ. 1 23. 77. Oficina Nacional del Desarrollo Comunal. Comite Zonal Z A C 1, Sistema de ΟrgαnίΖαcίόn Campesina ραΥα eI Desarrollo deI Valle deI Mantaro. Huancayo 1969, mimeo. 78. Στο C1DA. Tenencia de Tierra . . ό.π σ. 1 34, οι μισές κοινότητες του δείγματος έχουν δι­ ενέξεις. Ο Henry F. Dobyns, Comunidades Campesinas deI Peru. Λίμα 1 970. σ. 57-58. καταγρά­ φει το 44% ενός δείγματος 50 κοινοτήτων που έχουν μελετηθεί μονογραφικά. να έχουν διενέ­ ξεις, αλλά και το 64% από 640 κοινότητες που έχουν ερευνηθεί από το πρόγραμμα Peru­ Cornell. Δύο επιτόπιες έρευνες για το σύνολο των κοινοτήτων μιας περιοχής δείχνουν: στο Chucuito, Puno το 50% έχει διενέξεις (με τις 46 από τις 58 να έχουν απαντήσει) και στο Βο10gnesi. Ancash. το 61 .7%. με το 1 4,7% να αρνείται την ύπαρξη διενέξεων και το 23,5% να μην απαντά. Για τις Μο αυτές επαρχίες. Datos Basicos. Λίμα 1970. σ. 19 και 29 αντίστοιχα. 79. Henry F. Dobyns, ComlInidades Cambesinas deI Peru. ό.π σ. 58. Από το δείγμα του Do­ byns, το 54.4% είχε διενέξεις με τους γαιοκτήμονες, το 40,9% με άλλες κοινότητες. το 4 ,5% και με τους δύο. Από το δείγμα του Peru-Comell το 64% είχε διενέξεις με τους γαιοκτή­ μονες, το 60% με άλλες κοινότητες, το 6% είχε διενέξεις στο εσωτερικό της κοινότητας. 80. Μίη. Agric Dίreccίόn General de Reforma Agraria Υ Asentamiento Rural, Las Comu­ nidades Integrantes de Ια SAlS Tupac Amaru, Λίμα 1971, σ. 2 1 . .

.

.•

. •

.•

ΑΝΘΡΩΠΟΙ ΤΗΣ mΑΙΘΡΟΥ

χαν συνοριακές διενέξεις με τη χασιέντα Laive, και μόνο για μία που ί­ σως να μην είχε.8 ! Είναι προφανές, ότι αν όλες ή οι περισσότερες απ' αυτές τις κοινότητες διεκδικούσαν ταυτόχρονα τα δικαιώματά τους, η δομή του τοπικού λατιφουντισμού θα κατέρρεε αυτομάτως (εκτός κι αν τη στήριζε στρατιωτική δύναμη) . Κι αυτό, σε γενικές γραμμές, συνέβη στα κεντρικά υψίπεδα στο δεύτερο μισό του 1963. Ο Humpty Dumpty έ­ πεσε απ' τον τοίχο: μετά το 1963 κανένας δεν μπορούσε να τον ξανα­ κρεμάσει, και οι διευθυντές των μεγάλων αγροκτημάτων -Ganadera del Centro, Division Ganadera of the Cerro de Pasco Corporation, Algolan, Cor­ pacancha και λοιπές- είχαν πλήρη συνείδηση του γεγονότος. Έτσι ακρι­ βώς είχε καταρρεύσει, έναν χρόνο νωρίτερα, η δομή του λατιφουντισμού στις κοιλάδες της La Cοnvencίόn και της Lares, κάτω από μια μαζική άρνηση -που αποδείχθηκε διαρκής- των δουλοπάροικων-ενοικιαστών να δουλέΨουν. Και αυτή τη φορά -για λόγους που θα μας έβγαζαν από τα όρια αυτού του άρθρου- δε χρησιμοποιήθηκαν στρατιωτικές δυνάμεις για την αποκατάσταση της παλαιάς τάξης πραγμάτων. Ταυτόχρονα όμως, πρέπει να αναρωτηθούμε αν υποκειμενικά αυτή η διαδικασία σημαίνει μια αγροτική επανάσταση. Αυτό είναι πολύ λιγότε­ ρο σίγουρο. Σε γενικές γραμμές, στις πρωτόγονες εξεγέρσεις μπορούμε κανονικά να διακρίνουμε ανάμεσα σε « επαναστατικά» και «ρεφορμιστι­ κά» κινήματα, αν και όχι απαραίτητα από την ποσότητα βίας που πε­ ριέχουν. Τα πρώτα έχουν υποκειμενικά πολύ μεγαλύτερες φιλοδοξίες, που εκφράζονται είτε με χιλιαστικές προσδοκίες είτε με απόπειρες πα­ λινόρθωσης κάποιας χαμένης χρυσής εποχής του παρελθόντος, όπως στο Περού η Αυτοκρατορία των Ίνκα.82 Ο Henri Favre -αναφερόμενος στους , Μάγια των υψιπέδων της Τσιάπας στο Μεξικό- κάνει μια εύστοχη διά­ κριση ανάμεσα σε δύο τύπους αυτού που ονομάζει « εξέγερση » και «στάση ». Ο πρώτος τύπος είναι περιορισμένος τόσο γεωγραφικά όσο και στους στόχους του: στοχεύει στην αποκατάσταση της εθιμικής ισορ­ ροπίας που έχει διαταραχθεί προσωρινά' ο δεύτερος είναι μια απόπειρα συνολικής αναδόμησης της αποικιακής κατάστασης.83 Ο πρώτος δε συνο8 1 , Μίη. Agric. , Dίreccίόn de Comunidades Campesinas, ZAC Mantano 1, Proyecto Sociedad Ganadera del Centro. Datos para Αdjudίcacίόn, και ( , D , A . , «Inventario de los Fondos Sociedad Ganadera del Centro, Tucle Υ Antapongo» , MS., Νοέμβριος 197 1 . Θα πρέπει να επισημάνου­ με ότι ο κατάλογος των κοινοτήτων που έχουν διενέξεις, ο οποίος μπορεί να συνταχθεί α­ πό τα αρχεία της χασιέντας, είναι πολύ μακρύτερος από τον κατάλογο των κοινοτήτων που περιγράφονται να έχουν κοινά σύνορα με τη χασιέντα στην επίσημη έρευνα του 1970. 82. Τοπικές εξεγέρσεις για την παλινόρθωση του καθεστώτος των Ίνκα ή που να εκ­ φράζουν μια ειδική υποστήριξη στους Ίνκα δεν είναι ασυνήθιστες στο Περού κατά το δέ­ κατο ένατο και τον εικοστό αιώνα μέχρι τη δεκαετία του 1930. Για το μύθο των Ίνκα βλ. Α. Flores Galindo, BItscando vu Inca: Identidad Υ υΙορία επ los Andes, Αβάνα 1986. 83. Henri Favre, Changement εΙ continuitt chez les Mayas dIt Mexique, Παρίσι 1971, σ. 269 κ.ε,

ΚΑΤΑΛΗΨΕΙ Σ ΓΗΣ ΑΠΟ ΑΓΡΟΤΕΣ

δεύεται από κάποια ιδεολογική καινοτομία' ο δεύτερος -τουλάχιστον στην Τσιάπας, Π.χ. το 1 71 2 και το 1869- «εμφανίζεται αρχικά σαν μια θρησκευτική μεταρρύθμιση που ακολούθως οδηγεί σε μια συνολική ανα­ δωργάνωση των ΚOLνωνικών σχέσεων, τόσο των εσωτερικών όσο και των εξωτερικών».84 Στον εικοστό αιώνα είναι βέβαια πολύ φυσικό τέτοιες ι­ δεολογικές καινοτομίες να πάρουν μια σύγχρονη εκκοσμικευμένη μορφή. Η ουσία είναι η πλήρης άρνηση της ισχύουσας δομής ταξικής (ή φυλετι­ κής) κυριαρχίας. Υπάρχουν αγροτικά κινήματα που προφανώς αμφισβητούν όχι μόνο την κατάχρηση εξουσίας εκ μέρους των γαωκτημόνων, αλλά και την ίδια την πραγματικότητα της γαωκτημονικής εξουσίας, για παράδειγμα οι σικελικές jacqueήes του δέκατου ένατου αιώνα, το ρωσικό αγροτικό κί­ νημα των αρχών του εικοστού αιώνα και ίσως και του δέκατου ένατου αιώνα: θυμόμαστε για παράδειγμα τους αγρότες της περωχής του Χάρ­ κωφ που πίστευαν ότι ο Τσάρος είχε διατάξει το μοίρασμα όλης της γης. Οι γαωκτήμονες «μπορούν να κρατήσουν λίγη γη για να τρέφουν τις οικογένειές τους, όχι περισσότερη όμως», αν και οι αγρότες θα τους βοηθούσανε βέβαια αν δεν τα κατάφερναν να την οργώσουν μόνοι τους. Ή εκείνους του Ναντεζντίνο (Σαράτωφ) που υποστήριζαν ότι «η ΚOLνότη­ τα δεν έχει αντίρρηση να κρατήσει ο άρχοντας το αρχοντικό του, αλλά το αν θα κρατήσει τον κήπο του πρέπει να συζητηθεί».85 Από την άλλη, δεν έχουμε πολλά σΤOLχεία (πέρα από γνωστές περιπτώσεις όπου υπήρ­ χε κομμουνιστική ή τροτσκιστική καθοδήγηση) όπου οι περουβιανοί α­ γρότες να αμφισβητούν αυτή καθ' εαυτή την εξουσία των γαωκτημόνων, για παράδειγμα την ιδωκτησία των γαιών που έλεγχε άμεσα ο ίδως ο γαωκτήμονας, αν και υπήρχε μια αυξανόμενη και αποτελεσματική αντί­ δραση ενάντια στις αγγαρείες.86 Η παραδοσιακή σχέση πάτρωνα-πελάτη ανάμεσα στους γαωκτήμονες που « θεωρούν τους εαυτούς τους προστά­ τες των Ινδιάνων, τους οποίους και αποκαλούν παιδιά τους (hijitos) >>, ε­ ξακολουθούσε να ισχύει σε πολλά μέρη, καθώς οι γαωκτήμονες είχαν ί­ σως μεγαλύτερη επίγνωση των επικείμενων αλλαγων απ' ό,τι OL χωρι­ κοι.87 Οι κλασικές πυρπολήσεις αρχοντικών, OL δολοφονίες γαωκτημόνων, κ.ο.κ. ουσιαστικά απουσιάζουν από τις κινηΤΟΠOLήσεις των ετών 1 9581964, οι οποίες υπήρξαν αξωσημείωτα ειρηνικές. Αυτό που έχουμε στην περίπτωση αυτή δεν είναι μια παραδοσιακή subΙeνacίόn indigena [εξέ84 . Για την εξέγερση του 1 71 2 βλ. επίσης Herbert S. Klein, «Peasant communities ίπ revolt: the Tzeltal republίc of 1 7 1 2 », Pacific Hist. Rev. , τχ. χχχν (1966). σ. 247 χ.ε. 85. R. Portal (επιμ.), Le statut des paysans Ιίberέs du servage, Παρίσι-Χάγη 1963, σ. 248, 263. 86. Μίπ . de Trabajo, Instituto Indigenista Peruano, Serie Monografica 1 7, Sociedad Υ culturα en 10 areαs Andino-Peruanαs, Λίμα 1966, σ. 1 3, 36-38, για τις Andahuaylas. 87. Στο ίδιο, σ. 36-37, για το Chuyas χαι το Huaychao στο Ancash.

ΑΝθΡΩΠΟΙ

ΤΗΣ

mAIePOY

γερση ιθαγενών] σε μεγάλη κλίμακα, αλλά μια αυθόρμητη μαζική διακή­ ρυξη νόμιμων δικαιωμάτων, η οποία έχει υποκινηθεί, αλλά καθώς φαίνε­ ται δεν έχει διαποτιστεί -εκτός από ορισμένες μόνο περιοχές-, από μια σύγχρονη, ή και παλιά, επαναστατική ιδεολογία. Δεν υπάρχουν ενδείξεις μαζικών προσχωρήσεων σε κάποιας μορφής κομμουνισμό, ακόμα και στο CUZCO. Ο μαρξισμός παρέμεινε μια ιδεολογία των στελεχών, όλο και πε­ ρισσότερο βέβαια και αγροτικών στελεχών, όπως άλλωστε ήταν και η APRA, τουλάχιστον έξω από το «συμπαγή Βορρά» όπου το κόμμα αυτό εγκαθιδρύθηκε ως μαζικό κίνημα.88 Όπως έχει δειχθεί, αυτό δεν είναι ασύμβατο με την πραγματοποίηση αυτού που ισοδυναμεί με μια αγροτική επανάσταση ή ακόμα και με ένα κύμα μιας εντεινόμενης αίσθησης πως η παλαιά εποχή φτάνει, και πρέ­ πει να φτάσει, σ' ένα τέλος. Και ούτε, θεωρητικά, είναι ασύμβατο με τη μετεξέλιξη τέτοιων αγροτικών κινημάτων σε μια συνειδητή αγροτική ε­ πανάσταση, μέσα στα πλαίσια μια συνολικής επαναστατικής κατάστα­ σης στη χώρα. Από την άλλη, πρέπει να παρατηρήσουμε ότι σε πολλές περιοχές της Λατινικής Αμερικής το ίδιο το σύστημα της μεγάλης γαιο­ κτησίας είναι μια ρευστή οντότητα. Στη διάρκεια της μετα-αποικιακής ι­ στορίας, οι χασιέντες διαμορφώθηκαν, επεκτάθηκαν, διαιρέθηκαν και με­ ταρρυθμίστηκαν ανάλογα με τις πολιτικές αλλαγές και την οικονομική συγκυρία.89 Οι κοινότητες ίσως ποτέ να μην επωφελήθηκαν από αυτές τις διακυμάνσεις, αλλά η διαρκής πίεση που ασκούσαν, και που γινόταν σχετικά αποτελεσματικότερη σε περιόδους κάμψης της ισχύος των μεγά­ λων γαιοκτησιών, δε σημαίνει και την πίστη ότι μια τέτοια κάμψη οδηγεί και στην εξάλειψη όλων των χασιέντων. Με δυο λόγια, πρέπει να έχουμε κατά νου τόσο τη δύναμη όσο και τους περιορισμούς των παραδοσιακών αγροτικών κινημάτων. Τα κινήματα αυτά μετατρέπονται σε αγροτικές επαναστάσεις όταν το άθροισμα των « μικρόκοσμων» τίθεται ταυτόχρονα σε κίνηση, πράγμα που σχεδόν πάντοτε συμβαίνει χάρη σε κάποιο γεγονός ή εξέλιξη του « μακρό­ κοσμου», επί του οποίου οι αγρότες δεν έχουν κανέναν έλεγχο. (Δεν μπο88. Ο χαρακτήρας και η έκταση της μαζικής υποστήριξης στην APRA έξω από την εργα­ τική τάξη παραμένουν σκοτεινά. Σήμερα είναι γενικά αποδεκτό, ότι τα τελευταία είκοσι ή και περισσότερα χρόνια η υποστήριξη που είχε από τους ινδιάνους χωρικούς ήταν πολύ μικρότερη απ' ό,τι ισχυριζόταν η μυθολογία του κόμματος. Το 1 965 η FENCAP, η αγροτική ομοσπονδία του κόμματος, οργάνωσε 13 κοινότητες ακριβώς, οι 6 από τις οποίες βρίσκο­ νταν στις επαρχίες της Λίμα και του CalIao. Βλ. Grant HilIiker, The Politics of Reforrn in Peru, Βαλτιμόρη και Λονδίνο 1 9 7 1 , σ. 98. Αλλά η ιστορία της APRA στην κοινωνική βάση, κατά τη διάρκεια αυτής της περιόδου που ήταν ή θεωρείτο επαναστατικό κίνημα, δεν έχει ακόμα ερευνηθεί σοβαρά. 89. Henri Favre, L 'evolution et la situation des haciendas dans la region de Huancαvelica, Παρίσι 1965, mimeo.

ΚΑΤΑΛΗΨΕΙΣ ΓΗΣ ΑΠΟ ΑΓΡΟΤΕΣ

ρούμε εδώ να εξετάσουμε ποιοι ήταν αυτοί οι παράγοντες στο Περού το 1958-1964). Μετατρέπονται σε αποτελεσματικές αγροτικές επαναστά­ σεις όταν ενοποιηθούν και οργανωθούν σε έναν αρκετά μεγάλο αριθμό πολιτικά αποφασιστικών περιοχών με τη βοήθεια μιας σύγχρονης οργά­ νωσης και ηγεσίας, πιθανότατα επαναστατικής, όταν η εθνική δομή και η εθνική κρίση είναι τέτοιες, ώστε αγροτικά κινήματα που κατέχουν μια στρατηγική θέση να μπορέσουν να παίξουν αποφασιστικό ρόλο. Αυτό συνέβη στο Μεξικό το 1910-1920 με τους βόρειους του Πάντσο Β ίλλα, χάρη στην ένοπλη ευκινησία τους, και με τους οπαδούς του Ζαπάτα του «κόκορα του Νότου», στο Morelos, επειδή αυτή η πολιτεία βρισκόταν δί­ πλα στην πρωτεύουσα. ΤΙποτε απ' όλα όμως αυτά δε συνέβη στο Περού, εκτός ίσως από τη δεκαετία του 1880 όταν ο Caceres, που προσπαθούσε να πετύχει τη στήριξη των Ινδιάνων τους οποίους είχε οργανώσει σε α­ ντάρτικες ομάδες εναντίον των Χιλιανών στη διάρκεια του Πολέμου του Ειρηνικού, οδήγησε τους άνδρες του από τα υψίπεδα στην πρωτεύουσα, δίχως όμως να αναλάβει το ρόλο ενός επαναστατικού ηγέτη και σίγουρα δίχως κοινωνικές-επαναστατικές επιπτώσεις. Στις αρχές της δεκαετίας του 1960 οι εισβολές γης είχαν πράγματι επικρατήσει στα κεντρικά υψί­ πεδα και στο Cuzco, ενώ ήταν αρκετά εκτεταμένες και σε άλλα μέρη των υΨιπέδων, ώστε να οδηγήσουν σε κατάρρευση το σύστημα των χα­ σιέντων των υψιπέδων.9Ο Ωστόσο, 'η αυθόρμητη δύναμη της αγροτιάς, σε αντLθεση με το μαρξικό προλεταριάτο, ήταν μεν ικανή να σκοτώσει την εξουσία της μεγάλης γαιοκτησίας, δεν μπορούσε όμως να σκάψει τον τά­ φο της. Έκανε αναπόφευκτη την Αγροτική Μεταρρύθμιση. Χρειάστηκε όμως να γίνει ένα στρατιωτικό πραξικόπημα, μετά από πολλά χρόνια παλινωδιών, για να θαφτεί το πτώμα των χασιέντων των υψιπέδων.

90. Οι εξαιρέσεις που χρειάζεται να ερευνηθούν είναι μέρη στο Βορρά (Cajamarca, Ancash και Huanuco) και το παραδοσιακό κέντρο της « ιθαγενούς εξέγερσης», το Puno, στο Νότο.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΔΕΚΑΤΟ ΤΡΙΤΟ

TzorΛΙΑΝΟ Ο ΑΡΧΙΛΗΣΤΗΣ

Αυτ6 το άρθρο, που δημοσιεύτηκε αρχικά σαν μια βιβλιοκριτική στο New York Review of Books, στις 14 Φεβρουαρίου 1985, επανέρχεται στα θέματα που διαπραγ­ ματεύομαι λεπτομερώς σε ένα κεφάλαιο του βιβλίου μου Primitive Rebels και στο Bandits (αναθεωρημένη έκδοση, Νέα [6ρκη 1981 ελληνική έκδοση: Οι Ληστές, μτφρ. : Φαίδρα Ζαμπαθά-ΠαΥουλάτου, Αθήνα 1975) καθώς και σε άλλα κείμενα πά­ νω στη ληστεία ως κοι νωνικ6 φαιν6μενο. Την άνοδο και την πτώση του Τζουλιάνο του αρχιληστή τη βλέπω μέσα στα πλαίσια μιας ευρύτερης ιστορίας εθνικής και διεθνούς πολιτικής, την οποία, σε αντίθεση με τη Μαφία, άνθρωποι σαν αυτ6ν δεν μπορούσαν ούτε να κατανοήσουν, ούτε να συμβιβαστούν μαζί της. -

Με τη δημοσίευση του βιβλίου του Mario PUZO, Ο Νονός, το 1969, το πά­ θος του αμερικανικού κοινού για τη Μαφία που σιγόκαιγε από πολύ καφό, εκδηλώθηκε επιτέλους ανοιχτά. Στην πράξη, αποτελούσε εδώ και καφό ένα αποδεκτό αλλά δευτερεύον μέρος της ζωής της αμερικανικής πόλης και των επιχεφήσεων, για το οποίο κανείς δεν ήταν ιδιαίτερα ενθουσια­ σμένος, στη θεωρία όμως αντιπροσώπευε το οργανωμένο έγκλημα, την α­ μαρτία και τον ανθρωποφάγο καρχαρία, και επομένως έπρεπε δημοσίως να εξορκίζεται. Ο Edgar Hoover, που πάντοτε αντιλαμβανόταν πολύ καλά τα αισθήματα των μέσων Αμερικανών, απέφυγε να την επιλέξει ως στόχο, και μάλιστα αρνήθηκε την ύπαρξή της μέχρι την εμπλοκή της στο εμπό­ ρω ηρωίνης, που την έκανε, για ένα διάστημα τουλάχιστον, πραγματικά αντιδημοφιλή. Οι «δημόσωι εχθροί» του Hoover συνήθως αμφισβητούσαν, έστω συμβολικά, τις αξίες της επιχεφηματικής ΚOLνωνίας. Η Μαφία όχι μόνο δεν αμφισβητούσε τις «Αμερικανικές» αξίες, αλλά τις ενσάρκωνε. Γιατί, τι άλλο, στο κάτω κάτω, μπορούσε να είναι περισσότερο αμερι­ κανικό από τις ιστορίες της επιτυχίας αδέκαρων παιδιών μεταναστών που καταφέρνανε να κατακτήσουν τον πλούτο και το σεβασμό μέσα από την ατομική προσπάθεια ; Ποως γνήσως αμερικάνος μεγιστάνας είχε ποτέ αντίρρηση να τον αποκαλούν «ανελέητο», να του αποδίδουν (όπως και σ' έναν καλό μποξέρ) ένα «δολοφονικό ένστικτο » ή το ηθικό αξίωμα: «τα καλά παιδιά φτάνουν τελευταία» ; Οι μαφιόζOL ήταν λιγομίλητοι σαν τους σερίφηδες στα γουέστερν ή σαν τον Calνin Coolidge. Δεν είχαν καθόλου διανοουμενίστικες τάσεις (άλλο ένα χαρακτηριστικό που διευκόλυνε την ταύτιση) . Αυτού του είδους η υποκατάσταση της κρατικής εξουσίας από την ιδιωτική βία ήταν τόσο αμερικάνικη όσο και η μηλόπιτα.

ΤΖΟΥΛΙΑΝΟ Ο ΑΡΧΙΛΗΣΤΗΣ

Ακόμα περισσότερο, Ο Νονός μπορούσε να θεωρηθεί πως αντιπροσώ­ πευε όχι μόνο μερικές σταθερές και ζώσες αξίες του αμερικάνικου τρό­ που ζωής, αλλά και τα πατρογονικά ιδεώδη που είχαν, με κάποιον ανε­ ξήγητο τρόπο, χαθεί στην πορεία. Στον κόσμο του Ντον Κορλεόνε, οι υ­ φιστάμενοι αγαπούν και σέβονται τα αφεντικά σαν θετούς γονείς τους. Οι άνδρες είναι άνδρες, και οι γυναίκες χαίρονται γι' αυτό. Η ηθική δεν αμφισβητείται, και το έγκλημα, ως επί το πλείστον, μένει μακριά από τους δρόμους. Οι οικογένειες είναι δεμένες κάτω από τον πατριαρχικό έλεγχο. Τα παιδιά υπακούουν τους πατεράδες, και οι ενάρετες σύζυγοι δε φοβούνται ότι θα χάσουν τη θέση τους από τις ερωμένες, ούτε ονει­ ρεύονται να ξεσκεπάσουν τους συζύγους τους για να πάρουν διατροφή. Δεν είναι περίεργο που το περιοδικό New York αναφώνησε (σύμφωνα με το οπισθόφυλλο της έκδοσης): «Θα είναι δύσκολο να σταματήσετε να το ονειρεύεστε ». Οι αμερικανοί αναγνώστες και θεατές κινηματογράφου μπορούσαν ε­ πομένως να απολαύσουν το Νονό δίχως να σκοτίζονται γι' αυτό το εκ­ πληκτικό νησί απ' το οποίο υποτίθεται ότι είχαν έρθει οι Κορλεόνε, ό­ πως ακριβώς και οι οπαδοί του θρύλου των Κένεντυ (αληθινού ή μυθο­ ποιημένου), δε χρειάζεται να γνωρίζουν τίποτε για την Κομητεία του Wexford. Και οι δύο αυτές ιστορίες είναι η πεμπτουσία της Αμερικής. Τι μπορούν να κάνουν όμως με το καινούργιο βιβλίο του κ. Puzo, Ο Σικε­ λός, το οποίο διαδραματίζεται εξ ολοκλήρου στην παλαιά Σικελία, και το οποίο θέλει να είναι μια ελάχιστα μυθοπλαστική αφήγηση της αληθι­ νής ιστορίας του ληστή Σαλβατόρε Τζουλιάνο ( 1922-1950), μιας φιγού­ ρας καταφανώς μη αμερικανικής; Για εμπορικούς λόγους, η ιστορία του συνδέεται αόριστα με τις πρώτες συνέχειες του έπους των Κορλεόνε. Η φιλολογία σχετικά με τον Τζουλιάνο, στην οποία το βιβλίο του Puzo δεν προσθέτει τίποτα το ενδιαφέρον, είναι ίσως η μεγαλύτερη στην ιστο­ ρία που υπάρχει για κάποιον υπαρκτό ευρωπαίο παράνομο. Υπάρχουν τρεις λόγοι γι' αυτό. Πρώτον, έγινε μείζον ζήτημα στην ιταλική πολιτική και επομένως αντικείμενο ευρείας δημοσιότητας και τεκμηρίωσης. Η ι­ ταλική κοινοβουλευτική επιτροπή για τη Μαφία στις αρχές της δεκαε­ τίας του 1970 του αφιέρωσε γύρω στις 800 σελίδες, σχεδόν το ένα τρίτο της αναφοράς της. Δεύτερον, ήταν ο πρώτος ευρωπαίος ληστής που έζη­ σε στο μεσουράνημα των σύγχρονων μαζικών μέσων επικοινωνίας, τα ο­ ποία με ευγνωμοσύνη τον προέβαλαν στη χώρα του και διεθνώς. Το 1947 έγινε εξώφυλλο στο Life. Και τρίτον, μα όχι λιγότερο σημαντικό, ή­ ταν ο τελευταίος ζωντανός εκπρόσωπος ενός είδους, με την εξαφάνιση του οποίου ο κόσμος δεν έχει ακόμα συμφιλιωθεί: του «λαίκού ληστή ». Στη μεγάλη σαπουνόπερα, όπου οι φτωχοί και οι αδύναμοι εξακολου­ θούν να ονειρεύονται σχετικά με την ανισότητα των ανθρώπων και την

ΑΝθΡΩΠΟΙ ΤΗΣ

mAlePO-r

αδικία, πάντοτε υπήρχε, και υπάρχει ακόμα, ένας ρόλος για τον Ρομπέν των Δασών. Ο Τουριντού Τζουλιάνο ήταν το τελευταίο καταγεγραμμένο αληθινό πρόσωπο που υποδύθηκε αυτόν το ρόλο. Δεν υπάρχει καμιά αμφιβολία, ότι πράγματι έβλεπε τον εαυτό του σ' αυτό το ρόλο, στο βαθμό που κάθε πραγματικός λησταντάρτης έκανε το ίδιο και που πάρα πολλοί φτωχοί Σικελοί τον αποδέχονταν σ' αυτόν το ρόλο. Όταν ο Puzo τον βάζει να ορκίζεται ότι θα δίνει τη μισή λεία των ληστειών σ' αυτούς που την έχουν ανάγκη, πρόκειται περί καθαρής χο­ λυγουντιανής αισθηματολογίας, όμως ένας από τους λίγους έντιμους μπάτσους που τον κυνηγήσανε, ο σκληροτράχηλος Lo Bianco, πιστοποιεί πως είχε μοιράσει «αρκετές φορές» χιλιάδες λίρες σε ανθρώπους με προβλήματα. « Γι' αυτούς τους ανθρώπους, ο Τζουλιάνο ήταν καλός» . ! Και θ α μπορούσαμε να προσθέσουμε, και για πολλούς άλλους Σικελούς που είχαν ακούσει γι' αυτά τα περιστατικά. Αν είχε κάποια ενστικτώδη πολιτική άποψη, αυτή ήταν λα·ίκιστική. Οι κομμουνιστές, τους οποίους κατέσφαξε από την Πρωτομαγιά του 1947 και μετά, αρχικά εξεπλάγησαν όταν στράφηκε εναντίον τους, γιατί, αν και από το 1945 είχε συμμαχήσει με φεουδάρχες πολιτικούς, «καθ' όλη τη διάρκεια της έντονης κινητοποίησης για τη γη », όπως λέει ένας τοπι­ κός ηγέτης, «ποτέ δεν παρενέβη στους χωρικούς».2 Ένας σοβαρός συγ­ γραφέας έχει επίσης ισχυριστεί ότι κατά την πρώτη φάση -πριν ακόμα η Μαφία επανεγκαθιδρύσει πλήρως την εξουσία της στην ύπαιθρο- ο Τζουλιάνο έδειχνε σημάδια μιας αντίθεσης αρχών στη Μαφία . 3 Μ ε δυο λόγια, όπως είπε ένας αμερικανός δημοσιογράφος που του πήρε συνέ­ ντευξη, ήταν ένας Ρομπέν των Δασών - ένα καλό παιδί, ένα ειλικρινές παιδί, που είχε ένα μονάχα ελάττωμα (το οποίο δεν ταιριάζει και πολύ στην εικόνα του «ευγενούς ληστή »): του άρεσε να σκοτώνει ανθρώπους. Σκότωσε, για την ακρίβεια, τετρακόσιους τριάντα στη διάρκεια της κα­ ριέρας του. Κι αφού όλοι μας ξέρουμε το μύθο του Ρομπέν των Δασών, ο Μaήο PUZO δεν δυσκολεύεται να σκαρώσει μια ματσό βερσιόν μιας μεσογεια­ κής ρομαντικής νουβέλας κι ενός μελοδράματος εποχής, το οποίο σίγου­ ρα θα γίνει μια ευχάριστη ταινία μόλις βρεθεί ο κατάλληλος ζεν-πρεμιέ. Ο ήρωας είναι όμορφος σαν έλληνας θεός. Έχει έναν κολλητό φίλο που τον προδίδει, μία μαμά που του κανονίζει έναν γάμο με μια ώριμη γυ­ ναίκα, η θλιβερή αναχώρηση της οποίας τον αφήνει ελεύθερο να πα1. Relazione della commissione parIamentare d 'inchiesta sIIl fenomeno della mafia, testo integrale. τόμο 2, Ρώμη 1973, σ. 1633. 2. Girolamo Ιί Causi e Ια sua azione politica in Sicilia : scritti, ricordi e testimonianze α cura di Franco Grasso, Παλέρμο 1966, σ. 1 50. 3. Michele Pantaleone, ΜαΙία e politica, Τορίνο 1962, σ. 1 59.

ΤΖΟ)"ΛΙΑΝΟ Ο ΑΡΧΙΛΗΣΤΗΣ ντρεuτεί στα κρυφά με μια συναρπαστικά αξιαγάπητη κοπελίτσα με μα­ κριά πόδια, την οποία αυτός στέλνει για ασφάλεια στην Αμερική. (Στην πραγματικότητα δεν έχουμε στοιχεία για κάποια σοβαρή σχέση του Τζουλιάνο με γυναίκες, μετά από μια φιλενάδα που είχε στην παψίδα του κι η οποία έφυγε για την Αμερική). Κινείται μέσα σ' ένα περιβάλ­ λον φτιαγμένο λες από γραφείο ταξιδίων, το οποίο αναπλάθει ωραία ο καλλιτέχνης που εικονογράφησε την πρώτη παρουσίαση του βιβλίου στο Playboy: ήλιος, θάλασσα, πρασινάδες, λοφοπλαγιές με ερείπια ελληνικών ναών και τραπέζια γεμάτα από ένα σωρό πράγματα τα οποία σίγουρα οι σικελοί χωρικοί δε θα αναγνώριζαν ως τοπικές σπεσιαλιτέ. (Η γλώσσα του συγγραφέως ζωντανεύει αξιοπρόσεκτα όταν φτάνει σε περιγραφές φαγητών). Σ' αυτό το σκηνικό εκτυλίσσεται το δράμα αυτού του καταδικασμέ­ νου από τη μοίρα νεαρού, ενός παράνομου από τα είκοσί του, το 1943. Ο πραγματικός νονός της Σικελίας, ο Don Calogero νίΖΖίηί ( 1887-1954), σε μια εξόφθαλμη μεταμφίεση, τον θαυμάζει και, μην έχοντας έναν κα­ τάλληλο γιο, του ζητάει να αναλάβει αυτός τις δουλειές του. Αλλά ο ευ­ γενής ληστής του απαντάει (παραθέτω): «Έχω τώρα δεσμευτεί να απε­ λευθερώσω τους φτωχούς της Σικελίας και δεν πιστεύω πως οι Φίλοι θέ­ λουν το ίδιο. Είναι υπηρέτες των πλουσίων και των πολιτικών της Ρώ­ μης, κι αυτοί είναι οι ορκισμένοι εχθροί μου». Έτσι λοιπόν, ένας αμείλι­ κτος πόλεμος ξεσπά ανάμεσα στον απογοητευμένο πατέρα και τον α­ ντάρτη γιο και, όσο φοβερός και να 'ναι ο νεαρός ήρωας μας, αυτή η ά­ νιση αναμέτρηση δεν μπορεί να έχει παρά μόνο ένα τέλος: Υπόσχονται στον ήρωα μια ασφαλή μετάβαση στις ΗΠΑ, μετά τον προδίδουν και τον δολοφονούν με τη συνηθισμένη μέθοδο της Μαφίας. Όλες αυτές οι σαχλαμάρες είναι αρκετά καλές για ένα αεροπορικό ταξίδι και είναι πιο αστείες από τη Β ίβλο του Γεδεών. Τι σχέση έχουν , όμως μ ' αυτό το παράξενο νησί, που ακόμα και οι ίδιοι οι κάτοικοί του δυσκολεύονται να καταλάβουν (αν και αυτοί, επειδή ζουν σ' αυτό, νομί­ ζουν ότι δε χρειάζεται) ; Για τους ξένους όμως που διαβάζουν για τη Σι­ κελία είναι απαραίτητο να μπορούν να βγάζουν κάποιο νόημα από το φαινομενικά ακατανόητο. Οι σικελοί συγγραφείς, που δεν είναι διόλου χαζοί -ο Verga, ο Πφαντέλλο, ο Vittorino, ο Tomasi di Lampedusa, ο Sciascia- ασχολούνται με τέτοια εμμονή με το νησί τους, συχνά είναι το μοναδικό θέμα τους, ακριβώς γιατί γνωρίζουν πόσο ζωτικής σημασίας εί­ ναι η διαπραγμάτευση της παραξενιάς του, η οποία με τη σεφά της α­ ντανακλά -σύμφωνα με την περίφημη φράση του Lampedusa- « μια τρο­ μακτική στενότητα πνεύματος». Αν αυτοί οι λαμπροί και οξυδερκείς καλλιτέχνες έχουν πρόβλημα να αντιμετωπίσουν τη Σικελικότητα, τι μπορεί να περιμένει κανείς από τον Puzo ;

2 70

ΑΝΘΡΩΠΟΙ ΤΗΣ ΥΠΑΙΘΡΟΥ

Τίποτα βέβαια, παρ' όλη την παράξενη επιμονή του ότι δεν αφηγείται απλά μια ιστορία, αλλά είναι ένας ελαφρά μεταμφιεσμένος ιστορικός. Ο συγγραφέας φροντίζει σαφώς για την τεκμηριωτική αξιοπιστία του και, παρότι δε βάζει υποσημειώσεις, όποιος είναι εξοικειωμένος με το θέμα θα αναγνωρίσει πίσω από το βιβλίο την έρευνα, και το βαθμό στον ο­ ποίο στηρίζεται σε επαληθεύσιμα στοιχεία. Δυστυχώς για την καριέρα του ως ιστορικός -αναμφίβολα όμως με την ελπίδα μιας ακόμα κινημα­ τογραφικής επιτυχίας- επέλεξε να μη γράψει ούτε «faction» ούτε fiction [ούτε «πραγματικότητα» ούτε μυθοπλασία], αλλά κάτι ανάμεσα στα δύο, ακολουθώντας το παράδειγμα εκείνου του απίστωτου κινηματο­ γραφικού παραγωγού ο οποίος θεωρούσε ως κορύφωση της βιογραφίας του Μπετόβεν τη δημόσια παρουσίαση από το συνθέτη του τελευταίου του έργου, του βαλς του Γαλάζιου Δούναβη. Ο κύριος Puzo, ενθαρρυμέ­ νος ίσως από θεωρητικούς που ισχυρίζονται ότι κάθε πραγματικότητα είναι μια διανοητική κατασκευή, δε φαίνεται να αντιλαμβάνεται πως α­ κόμα και μια-δυο, κατά τα άλλα ασήμαντες και δραματολογικά επωφε­ λείς, αλλαγές των γεγονότων μπορούν να καταστρέψουν ολότελα την α­ ξιοπιστία ενός προσώπου ως ρεπόρτερ, ως μάρτυρα σε δίκη ή ως ιστορι­ κού. Αυτό όμως είναι άλλο ζήτημα. Ο ιστορικός όμως, και ειδικά ο ξένος ιστορικός, μπορεί να συμβάλει στην κατανόηση μιας σικελικής ιστορίας, ιδιαίτερα από τη στιγμή που οι ίδιες οι ασάφειες, τα ψέματα και οι συγχύσεις των στοιχείων προσφέ­ ρουν πολύτιμα πιασίματα στις γυμνές και απόκρημνες βραχώδεις όψεις της σικελικής πραγματικότητας. Αυτός είναι ο λόγος που μερικές από τις καλύτερες διαπραγματεύσεις της ιστορίας του Τζουλιάνο προέρχο­ νται από ξένους που ακολουθούν τις μεθόδους του αμήχανου ερευνητή : η βιογραφία του Gavin Maxwe1l4 και η υπέροχη ταινία του Francesco Rosi το 196 1 , το Salvatore Giuliano. Για κάτι τέτοιο όμως χρειάζεται του­ λάχιστον μια γνώση της Σικελίας, της Ιταλίας και του κόσμου στα χρό­ νια μεταξύ 1943 και 1950, καθώς και της πολιτικής, την οποία ο Puzo δε φαίνεται να έχει. Έτσι, σχεδόν αναγκαστικά, κάνει τον ολοζώντανο ήρωά του ένα κλισέ. Γιατί ακόμα και οι Ρομπέν των Δασών ζούνε μέσα στην πολιτική, ειδι­ κά όταν επιβιώνουν επί επτά χρόνια μέσα σ' ένα σύγχρονο δυτικό κρά­ τος. Το κρίσιμο γεγονός στην καριέρα του Τζουλιάνο, και το οποίο δε μνημονεύεται καθόλου στο Σικελό, είναι ότι λίγο μετά το τέλος του πο­ λέμου, το Αποσχιστικό Κόμμα της Σικελίας των γαιοκτημόνων, που επι­ δίωκε την ανεξαρτησία του νησιού και ίσως την ενσωμάτωσή του στις 4. Gavin Maxwell. BαndiI, π ου κυκλοφόρησε στην Αγγλία ως: God Protect Me from my FrieIlds, Λονδίνο 1956' επανέκδοση το 1972 από τις εκδόσεις Pan Books.

ΤΖΟ)"ΛΙΑΝΟ Ο ΑΡΧΙΛΗΣΤΗΣ Ηνωμένες Πολιτείες ως μιας ακόμα πολιτείας, είχε ανάγκη από μια ένο­ πλη δύναμη και στρατολόγησε τη συμμορία του Τζουλιάνο, ονομάζοντάς τον συνταγματάρχη. Αυτό το γεγονός στάθηκε αποφασιστικό κατά δύο τρόπους. Έδωσε στον Τζουλιάνο, για πρώτη φορά, πραγματικό κύρος, ι­ σχυρή στήριξη, δημοσιότητα και φυσική δύναμη.5 Τον έκανε κάτι περισ­ σότερο από μια καθαρά τοπική μορφή. Πάνω απ' όλα όμως, έκανε να πάρουν αέρα τα μυαλά ενός αδαούς χωριατόπαιδου που είχε κάποια α­ σαφή, αν και ειλικρινή, ιδεώδη. Όπως είπε ο ασυγκίνητος Ιο Bianco: «Οι Αποσχιστικοί τον έβαλαν αρχηγό, και ο Τζουλιάνο μέθυσε με την ιδέα ό­ τι ήταν πραγματικά αρχηγός. Νόμισε πως είχε στ' αλήθεια γίνει μέγας και τρανός και τρελάθηκε. Τον λέω "τρελό" γιατί τέτοιος ήταν».6 Βέ­ βαια, ίσως να μην ήταν παράφρων από κλινική άποψη, αν και ακόμα και ο Puzo υπονοεί ένα στοιχείο πνευματικής ανισορροπίας. Αλλά για τους πραγματιστές Σικελούς ήταν τρέλα να νομίζει κανείς στα σοβαρά ότι εί­ ναι ο απελευθερωτής της Σικελίας ή μια πολιτική δύναμη πάνω στο νησί ή ακόμα να φαντάζεται ότι ένας παράνομος μπορεί να επιβιώσει ενάντια στη Μαφία. Ήξεραν ότι στην πολιτική δεν αρκεί να 'χει κανείς φυσεκλί­ κια, να είναι φωτογενής και να 'χει στις διαταγές του μερικές ντουζίνες ντόπιων νταήδων. Έτσι η τραγωδία του Τζουλιάνο ήταν πως η ίδια ακριβώς κατάσταση που επέτρεψε σε έναν γενναίο, ειλικρινώς εξεγερμένο και ίσως χαρισμα­ τικό νεαρό φονιά του τόπου να παίξει, ανάμεσα στ' άλλα, και τον ελευ­ θερωτή των φτωχών Σικελών (<<ήταν ποτέ δυνατόν ένας Τζουλιάνο, που αγαπούσε τους φτωχούς και μισούσε τους πλούσιους, να στραφεί ενα­ ντίον των εργατών»),1 τον μετέτρεψε σε πιστολά των πλούσιων Σικελών και τελικά σε θύμα τους. Ο Τζουλιάνο αναδείχθηκε μέσα στο πολιτικό κενό που δημιούργησε η απόβαση των Συμμάχων το 1943, η οποία σά­ ρωσε τους φασίστες. Εκείνη την ώρα κανείς δεν ήξερε πως θα ερχόντου­ σαν τα πράγματα. Όλα φαίνονταν πιθανά. Το τέλος του ήρθε όταν πλέ­ ον όλοι ήξεραν τι μορφή θα είχε το μέλλον: μια περιφερειακή αυτονομία της Σικελίας μέσα σε μια Ιταλία κυβερνούμενη από τους Χριστιανοδη­ μοκράτες. Η ιστορία του Τζουλιάνο είναι η ιστορία αυτού του μεσοδιαστήματος, 5. Στην πραγματικότητα, ο συνταγματάρχης της αστυνομίας που διοικούσε το απόσπα­ σμα που τον κυνηγούσε, ήταν κι ο ίδιος με τους αποσχιστικούς. Relazione della . , τόμο 2, σ. 1 700. 6. Στο ίσιο, σ. 1658, και πάλι σ. 1 665. Βλ. επίσης στοιχεία για έναν άλλο (τίμιο) μπά­ τσο, τον στρατηγό Paolantonio, στο ίσιο, σ. 1 700- 1 701 . 7. Από μία επιστολή στη Voce di Sicilia, 20 Σεπτεμβρίου 1947, όπου υπερασπίζεται τον εαυτό του (ανειλικρινώς) από την κατηγορία ότι διέπραξε σφαγή σε κομμουνιστική διαδή­ λωση. Παρατίθεται στο Girolamo Li Causi . , ό.π., σ. 147. . .

. .

ΑΝΘΡΩΠΟΙ

ΤΗΣ mAlePOY

στη διάρκεια του οποίου οι μόνοι άνθρωποι, εκτός από τους κομμουνι­ στές, που είχαν μια σαφή ιδέα τού τι θέλανε στην πολιτική, ήταν οι μα­ φιόζοι, που απλά θέλανε να βρίσκονται πίσω από τους νικητές, μια που οι δουλειές είναι δουλειές και τα κέρδη τους είναι εκεί που είναι η εξου­ σία. Το πρόβλημα προέκυπτε καθόσον μετά το 1943 δεν ήταν καθόλου σαφές ποιος θα νικήσει' η Μαφία επιχείρησε να ποντάρει πλαγίως ακό­ μα και στους κομμουνιστές. Ούτε και πρέπει να ξεχνάμε, αν και ο PUZO φαίνεται να το ξεχνάει παρασυρμένος από το μύθο της εξουσίας του Ντον Κορλεόνε, ότι το 1943, δεκαπέντε χρόνια αφ' ότου την είχε διαλύει ο Μουσολίνι, η Μαφία ήταν αδύναμη κι έπρεπε να ξαναστηθεί στα πό­ δια της. Η αμερικανική υποστήριξη αποτελούσε αναμφίβολα ένα τερά­ στιο και μάλλον αποφασιστικό ατού, και η στρατιωτική κατοχή ένα απέ­ ραντο χρυσωρυχείο, αλλά η Μαφία μόλις τότε άρχιζε να μπαίνει στις πό­ λεις χάρη στους Αμερικάνους και, λόγω της αγροτικής κινητοποίησης και των ληστών, δεν είχε πλήρως επανεγκαθιδρυθεί στις παλιές της βάσεις στην επαρχία. Τα μεγάλα κεφάλια της δρούσαν ακόμα σαν κομπιναδό­ ροι της υπαίθρου από τις πιο απόμακρες γωνιές των σιτοβολώνων της ενδοχώρας. Μεταξύ 1943 και 1946, οι άρχουσες τάξεις της Σικελίας, ή σημαντικά τμήματά τους, ποντάρισαν πάνω στην αποσχιστική πολιτική και στη μο­ ναρχία, και χάσανε. Η αποσχιστική πολιτική ποτέ δεν πέτυχε εκλογικά, παρά μόνο διά της βίας: Ο υποΨήφιος των αποσχιστικών στην πατρίδα του Τζουλιάνο, και προσωπικός του δικηγόρος, κέρδισε εύκολα τις εκλο­ γές στο Montelepre, όταν όμως ο Τζουλιάνο τον παράτησε, πήρε ακρι­ βώς είκοσι έξι Ψήφους. Η περιφερειακή αυτονομία καθιστούσε περιττή την ανεξαρτησία. Η μοναρχία πήρε πολλές Ψήφους στη Σικελία -τα δύο τρίτα-, αλλά το εθνικό δημοΨήφισμα καθιέρωσε την Αβασίλευτη Δημο­ κρατία. Το 1946 οι λόγοι τόσο για την ανεξαρτησία όσο και για τη μο­ ναρχία είχαν σβήσει. Μην έχοντας μια ξεκάθαρη προοπτική, οι συντηρητικοί Σικελοί υποστή­ ριζαν κατά περίπτωση τους μοναρχικούς, τους αποσχιστικούς, τους νεο­ φασίστες ή το παλιό προφασιστικό Φ ιλελεύθερο Κόμμα όπως υπαγόρευε η παράδοση και οι υπολογισμοί των ντόπιων αφεντικών. Επίσης, όλο και περισσότερο συνδέονταν με το κόμμα που πατροναριζόταν από την κυ­ βέρνηση της Ρώμης, τους Χριστιανοδημοκράτες, το οποίο στην αρχή δεν το εμπιστεύονταν και πολύ, εξαιτίας των λα'ίκιστικών καταβολών του. Ο αληθινός Ντον Κορλεόνε, ο ματοβαμμένος δόκτωρ Ναβάρρα, ξεκίνησε με τους αποσχιστικούς, πέρασε στους Φ ιλελεύθερους, και τελικά προσέφερε την υποστήριξή του στους Χριστιανοδημοκράτες. Μ έσα σ' αυτή την κα­ τάσταση αβεβαιότητας, η ενωμένη Αριστερά είχε περιθώρια ελιγμών. Μ ε την ώθηση ενός μεγάλου αγροτικού κινήματος πέτυχε έναν τεράστιο και

ΤΖΟΤΛΙΑΝΟ Ο ΑΡΧΙΛΗΣΤΗΣ αναπάντεχο θρίαμβο απέναντι στη διασπασμένη Δεξιά στις πρώτες τοπι­ κές εκλογές του 1947. Συγκέντρωσε σχεδόν το 40% των ψ�φων. Ο Τζουλιάνο έμεινε εντελώς έκθετος από την κατάρρευση του αποσχι­ στικού κιν�ματoς. Για κάθε άλλο σικελικό � ιταλικό καθεστώς δεν �ταν παρά ένας παράνομος με λίγες ντουζίνες άνδρες. Παρέμεινε ελεύθερος, επειδ� η πoλιτικ� κατάσταση �ταν συγκεχυμένη, επειδ� είχε την υπο­ στ�ριξη της Μαφίας και επειδ�, σύμφωνα με τον κλασικό ευφημισμό της αναφοράς της Eπιτρoπ�ς για τη Μαφία, «τα αστυνομικά όργανα που υ­ πηρετούσαν την επoχ� της συμμορίας του Τζουλιάνο, συμπεριφέρονταν κατά τρόπον όχι πάντοτε ενδεδειγμένο».8 Το περισσότερο που μπορού­ σε να ελπίζει, �ταν να του επιτραπεί να γυρίσει στην κανoνικ� ζω�, δη­ λαδ� η αμνηστία, � να πάρει τη συμμορία του και να καταφύγει κάπου στο εξωτερικό. (Είχε προσφορές). Αλλά ακόμα και για να πετύχει κάτι τέτοιο, είχε πολύ μεγάλη ανάγκη να αποδείξει στους ανθρώπους που �­ ταν σε θέση να ανταποδώσουν χάρες, πως �ταν πολιτικά απαραίτητος �, τουλάχιστον, χρ�σιμoς. Ο Τζουλιάνο, � αυτοί που τον συμβούλευαν, είχε αίσθηση της πραγ­ ματικότητας ώστε να καταλαβαίνει ότι για να κερδίσει το 1947 ένας λη­ σταντάρτης φίλους και ανθρώπους επφρo�ς, η καλύτερη μέθοδος �ταν ο αντικομμουνισμός, του οποίου μέχρι τότε δεν είχε δώσει δείγματα. Και ο θρίαμβος της σικελικ�ς Αριστεράς στις εκλογές του Απρίλη του έδινε καταφανώς μια ευκαφία να παίξει αυτό το χαρτί. Έτσι, για λόγους αυ­ τoσυντ�ρησης, η συμμορία μετατράπηκε σε απόσπασμα τρομοκράτησης των κόκκινων. Το αν πραγματικά είχε σκοπό να σκοτώσει και να τραυ­ ματίσει σαράντα διαδηλωτές από αριστερά χωριά την Πρωτομαγιά του 194 7 -αυτ� «η σφαγ� της Portella della Ginestra » αναπλάθεται θαυμάσια στην ταινία του Rosi- και ποιος πραγματικά βρισκόταν πίσω απ' αυτ� την τρoμoκρατικ� πράξη, είναι ζητ�ματα που είναι ακόμα ανοιχτά. Δεν υ­ πάρχει όμως καμιά αμφιβολία, ότι η συμμορία αυτοδιαφημιζόταν ως διώ ­ κτης των ερυθρών (και μάλιστα και σ ε ένα γράμμα προς τον Πρόεδρο Τρούμαν) και έκανε επιθέσεις εναντίον εργατικών λεσχών και κομματικών γραφείων στην περιoχ�. Ποιος την έβαλε ; Ποτέ δε θα το μάθουμε με σι­ γουριά, και δεν έχει μεγάλη σημασία. Εκείνο που γνωρίζουμε, είναι ότι μέσα στις λίγες μέρες που μεσολάβησαν ανάμεσα στις εκλογές, όταν στη­ ριζόταν ακόμα στους Αποσχιστικούς, και στην Πρωτομαγιά, ο Τζουλιάνο διαπραγματευόταν απελπισμένα με όλους όσους μπορούσαν να τον στη­ ρίξουν, προσφέροντας υπηρεσίες με αντάλλαγμα την ατιμωρησία του. Η στρατηγικ� αυτ� είχε κακά αποτελέσματα. Κανένας βέβαια δεν � ­ ταν αντίθετος στην τρομοκράτηση των εκλογέων, και αυτό γινόταν κατά 8. Re/αzione . ό.π τόμο 1 . .

..

.•

σ.

1 1 1 -1 12 .

2 74

ΑΝθΡΩΠΟΙ ΤΗΣ mAlePOY

κόρον εκείνη τη χρονιά (498 άνθρωποι δολοφονήθηκαν μέσα στο 1 948). Το 1948 οι Χριστιανοδημοκράτες θριάμβευσαν, διπλασιάζοντας τους ψή­ φους τους, και δίχως σοβαρές οφειλές στον Τζουλιάνο, που ήταν ένα το­ πικά χρήσιμο αλλά περιφερειακά ενοχλητικό κυνηγόσκυλο. (Για δραμα­ τικούς λόγους, ο Puzo συμπτύσσει τις δύο εκλογές και τη σφαγή μέσα σε ένα διάστημα λίγων μόνο εβδομάδων του 1948). Κανένας δε διεκδι­ κούσε κάποιο κομμάτι του δολοφόνου της Portella della Ginestra, αφού αυτή η σφαγή είχε εξελιχθεί σε μείζον πολιτικό σκάνδαλο, μεγαλοποιη­ μένη μέσα από το δικαιολογημένο θόρυβο που ξεσήκωσε το Κομμουνι­ στικό Κόμμα στη Ρώμη. Τα χέρια της κυβέρνησης ήταν δεμένα. Μ έσα σε λίγους μήνες είχαν συλληφθεί οι μισοί απ' αυτούς που αργότερα δι­ κάστηκαν για το έγκλημα, κι άρχισαν οι λιποταξίες από τη συμμορία. Ο Τζουλιάνο έπρεπε να φύγει από τη μέση. Πάντοτε ήταν πρόβλημα -υπερβολικά επιρρεπής στο να σκοτώνει carabinieri- για τα γούστα της Μαφίας, η οποία προτιμούσε να παρακάμπτει, παρά να προκαλεί, τις δομές της εξουσίας και του νόμου. Τώρα είχε γίνει τριπλά ενοχλητικός: επειδή οι απαιτήσεις του δεν μπορούσαν να ικανοποιηθούν, επειδή μέσα στην απελπισία του άρχιζε να σκοτώνει πολιτικούς και μαφιόζους που «δεν είχαν κρατήσει το λόγο τους», για να μην αναφέρουμε τους πά­ μπολλους αστυνομικούς, και επειδή η ίδια η επιβίωσή του αποτελούσε μια μόνιμη μομφή προς την κυβέρνηση της Ρώμης και εμπόδιζε τους α­ ξιοσέβαστους σικελούς πολίτες να συνεχίσουν με την ησυχία τους τις δο­ λοφονίες τους. Γιατί, όμως, παρ' όλα αυτά επιβίωσε ; Δεν είναι ανάγκη να αποδε­ χθούμε τη μυθιστορηματική θεωρία (μια εκδοχή της οποίας υιοθετεί και ο Puzo), σύμφωνα με την οποία ήταν ασφαλής για όσο διάστημα οι φί­ λοι του είχαν στα χέρια τους έναν κατάλογο με ονόματα, ειδικά αυτών που κρύβονταν πίσω από τη σφαγή, και ότι τον σκότωσαν μόλις έχασε τον έλεγχο αυτού του εγγράφου. Είναι μια καλή ιστορία, ίσως ακόμα και να 'ναι αληθινή, αν και (σύμφωνα με καλύτερες πηγές) στηρίζεται α­ ποκλειστικά σε κάποιον Pasquale Sciortino που υποτίθεται ότι πήρε το έγγραφο στις ΗΠΑ' έναν άνθρωπο τόσο έκδηλα αναξιόπιστο, που δύσκο­ λα μπορεί κανείς να φανταστεί τον Τζουλιάνο να του εμπιστεύεται τη ζωή του. (Ο ληστής τον είχε μόλις εξαναγκάσει να κάνει έναν εσπευσμέ­ νο, λόγω εγκυμοσύνης, γάμο με την αδελφή του). Και στις σκοτεινές ι­ ταλικές υποθέσεις τα έγγραφα εξαφανίζονται τόσο προ όσο και μετά θάνατον. Χρειαζόμαστε όμως αυτές τις μελοδραματικές ερμηνείες ; Ο Τζουλιάνο δεν ήταν κανένας νταής του χωριού, απ' αυτούς που η Μαφία παρέδιδε μαζικά, ζωντανούς ή νεκρούς, στις ευγνωμονούσες χριστιανοδημοκρ ατι­ κές αρχές, αλλά ένας άνθρωπος βαθιά χωμένος, από το 1945, στην υψη -

ΤΖΟΤΛΙΑΝΟ Ο ΑΡΧΙΛΗΣΤΗΣ λή πολιτική της Σικελίας και της χώρας. Χρειάστηκε πολύς καιρός και μεγάλη προσπάθεια απ' όλους τους ενδιαφερόμενους για να απεμπλα­ κούν απ' αυτόν. Εξάλλου, πέρα από την τοπική ένοπλη δύναμη που διέ­ θετε, είχε και μια ανεξάρτητη πολιτική βάση ως λα'ίκός ήρ<ι>ας. Η εξό­ ντωσή του έπρεπε να σχεδιαστεί προσεκτικά. Εν πάση περιπτώσει, η δωροδοκία, η Ψηφοθηρία και η βεντέτα μεταξύ των διαφόρων δυνάμεων που είχαν αναλάβει να τον συλλάβουν, του έδινε, μέχρι το τέλος, κάποι­ ον χρόνο για να παίξει. Αυτός ο χρόνος όμως ήταν δανεικός. Από τη στιγμή που η πολιτική κατάσταση στη Σικελία και την Ιταλία σταθεροποιήθηκε, δεν υπήρχε πλέον χώρος γι' ανθρώπους σαν αυτόν. Αυτά που έκανε τα δύο τελευ­ ταία χρόνια δεν άλλαξαν τα πράγματα, αν και σίγουρα δεν έγινε, όπως λέει το μυθιστόρημα του Puzo, υπέρμαχος της αγροτικής μεταρρύθμισης εναντίον των τσιφλικάδων και της Μαφίας. Στο σημείο, μάλιστα, που ο Puzo βλέπει τον ήρωά του να ρίχνει κάτω έξι ηλικιωμένους pezzi di novanta, που καβάλα στ' άλογά τους τρομοκρατούσαν τους χωρικούς, ε­ νώ ο άρχοντας παρακολουθεί τη σκηνή από το κάστρο του, υπερισχύει σαφώς το όραμα του συγγραφέα για μια ταινία που θα βασίζεται στο β Lβλίo. Όπως και να' χει, ο Τζουλιάνο δολοφονήθηκε από τη Μαφία, α­ ναρωτιέται όμως κανείς πώς και του ξέφυγε του Puzo μια τόσο προφα­ νής σύνδεση με τον κόσμο του Ντον Κορλεόνε: ο άνθρωπος που λέγεται ότι ανέλαβε τη δουλειά ήταν ένας πρώην αμερικάνος γκάνγκστερ από το Partinico ονόματι Φρανκ Κόππολα.9 Τον βρήκανε νεκρό, στη στάση στην οποία φωτογραφήθηκε τότε και που περιγράφει επακριβώς ο Puzo, σε μια αυλή στο Castelvetrano. Στη συνέχεια, σχεδόν όλοι όσοι μπορούσαν να μιλήσουν πέθαναν ξαφνικά. Ακόμα και η Επιτροπή για τη Μαφία είκοσι χρόνια αργότερα άφησε πολλά σημεία της σταδιοδρομίας του στο σκοτάδι. Όλες οι σικελικές κρίσεις για το νεκρό συμφωνούν στο ότι ήταν ανα­ πόφευκτα χαμένος. Για το Νονό του Puzo, το λάθος του ήταν ότι άφησε να υπεισέλθει το συναίσθημα στους επιχειρηματικούς υπολογισμούς. Οι πολιτικοί του αντίπαλοι και θύματα στην Αριστερά στάθηκαν πιο γεν­ ναιόδωροι μαζί του, αν και σωστά προέβλεΨαν το αναπόφευκτο τέλος του. ω Γι' αυτούς ήταν προφανές πως οι κοινωνικοί ληστές δίχως σωστή πολιτική αίσθηση, στόχους ή συμβουλές γίνονται πιόνια και θύματα των αρχουσών τάξεων, «ακόμα κι αν οι άνθρωποι σας αγαπάνε και σας πε­ ρLβάλλoυν με συμπάθεια, θαυμασμό και φόβο». Κι όμως, τέτοιο τέλος 9. Σύμφωνα με τον καλά πληροφορημένο Gaia Servadio. Mαfioso. Λονδίνο 1976, σ. 1 30. 1Ο. 'Ετσι. το 1947: « Είσαι νεκρός, Τζουλιάνο. η ζωή σου τέλειωσε. Ε ίτε θα σκοτωθείς α­ πό προδοσία της Μαφίας [ ... ] είτε σε μάχη με την αστυνομία είτε θα σε πιάσουν » , Girolαmo Li Cαusi . . ό.π . . σ. 1 52 . .

.

2 76

ΑΝΘΡΩΠΟΙ ΤΗΣ mΑΙΘΡΟΥ

δεν «άξιζε σ' ένα αυθεντικό τέκνο του εργαζόμενου λαού της Σικελίας». Υπάρχει και μια τρίτη, μη σικελική, αντίδραση στο θάνατο του Τζου­ λιάνο: Αυτή του Michael Corleone (ίσως και του Puzo). Στο μυθιστόρημα ο γως παίρνει απ' τον πατέρα του το δίδαγμα ότι τα ζωντανά αφεντικά της Μαφίας είναι καλύτερα από τους ήρωες που πρόδωσαν, αλλά αυτή η αλήθεια «τον στεναχώρησε». Κατά κάπο ων τρόπο «ζηλεύει» το νεκρό ληστή, όπως η Φώκια του Lewis Carroll κλαίει για τα στρείδια που είναι έτοιμη να φάει. 1 1 Οι περισσότεροι Σικελοί αυτό θα το διάβαζαν σαν μια συνηθισμένη ρητορική υποκρισία για δημόσια κατανάλωση, ο Puzo όμως εννοεί ότι ο χαρακτήρας του είναι ειλικρινής. Ανήκει σε μια κουλτούρα στην οποία είναι καθιερωμένο να πιστεύει κανείς, ή τουλάχιστον να μισο­ πιστεύει, τα ψέματα που λέει. Ο συναισθηματισμός που, σαν σφόπι σοκο­ λάτας, περιχύνει ο Puzo στον ήρωά του, δεν είναι καλός οδηγός μέσα στον κόσμο που έζησε και πέθανε ο Τζουλιάνο. Αυτό το μυθιστόρημα αποτελεί ένα ευτελές μνημόσυνο για μια μικρή μορφή της ιστορίας, στην οποία ά­ ξιζε κάτι καλύτερο. Ευτυχώς υπάρχουν κι άλλοι, όπως ο Francesco Rosi, που στάθηκαν πω δίκαωι μ' αυτόν και με τον κόσμο του.

1 1 . «"Πόσο, καλά μου Στρείδια, σας λυπάμαι! " είπε με στεναγμούς και δάκρυα η Φώκια κι ευθύς τα μεγαλύτερα απ' τα Στρείδια άρχισε αυτή ν' ανοίγει και να τρώει, με το μαντήλι της στραγγίζοντας τα δάκρυα που έτρεχαν απ' τα μάτια της ποτάμι». [Λιούις Κάρολ, Η Αλίκη στη χώρα των θαυμάτων, μτφρ. : Καίσαρ Εμμανουήλ, Αθήνα χ.χ. , σ. 186].

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΔΕΚΑΤΟ ΤΕΤΑΡΤΟ

Το Β ΙΕΤΝΑΜ ΚΑΙ Η ΔΥΝΑΜΙΚΗ ΤΟΥ ΑΝΤΑΡΤ Ο Π Ο Λ Ε Μ Ο Υ

Αυτό το άρθρο δημοσιεύτηκε αρχικά το 1965 στο περιοδικό The Nation της Νέας Υόρκης, όταν οι ΗΠΑ αποφάσισαν να κλιμακώσουν την επέμβασή τους στο Βιετνάμ. αλλά πριν ακόμα εξαπολύσουν έναν ολοκληρωτικό πόλεμο. Οι θέσεις του εξακολου­ θούν να ισχύουν, αν και ο κίνδυνος από τη μεγαλομανία της Ουάσινγκτον που άνοιγε το δρόμο για έναν πυρηνικό πόλεμο, δεν υφίσταται πλέον. Κι ούτε υπάρχει πλέον, ε­ κτός από εξαιρετικά ιδιαίτερες περιστάσεις, η δυνατότητα να νικήσουν αντάρτικα σε πόλεμο εναντίον ισχυρών κρατών. Ωστόσο, εξακολουθεί να υπάρχει μια ασυμμετρία δυνάμεων, όπως καταδείχθηκε πιο πρόσφατα στο Ιράκ: Οι υπερδυνάμεις και οι σύμ­ μαχοί τους μπορούν να νικήσουν όλες τις μάχες, αλλά δεν μπορούν να καταλάβουν και να κρατήσουν υπό κατοχή απείθαρχες χώρες, παρά μόνο με ένα δυσανάλογα με­ γάλο, και στις περισσότερες περιπτώσεις απαγορευτικό, κόστος - κόστος πολιτικό αλλά και οικονομικό. Ο Δαυίδ μπορεί ακόμα να φέρνει σε δύσκολη θέση τον Γολιάθ. Επιπλέον, ο Γολιάθ εξακολουθεί να υποφέρει από «τη γνωστή παιδική ασθένεια των υπερδυνάμεων, μια αίσθηση παντοδυναμίας».

Τρία είναι τα στοιχεία που έχουν κερδίσει τους συμβατικούς πολέμους στον εικοστό αιώνα: οι μεγαλύτερες εφεδρείες ανθρώπινου δυναμικού ' τ ο μεγαλύτερο βιομηχανικό δυναμικό, και μια καλή λειτουργία του συ­ στήματος της πολιτικής διοίκησης. Η στρατηγική των Ηνωμένων Πολι­ τειών κατά τις δύο τελευταίες δεκαετίες βασίστηκε στην ελπίδα, ότι το δεύτερο απ' αυτά τα στοιχεία -στο οποίο υπερτερεί- θα αντιστάθμιζε το πρώτο - στο οποίο θεωρείτο ότι είχε πλεονέκτημα η Ε ΣΣΔ . Αυτή η θεωρία βασιζόταν σε μια εσφαλμένη αριθμητική εκτίμηση, γιατί την επο­ χή εκείνη ο μόνος πόλεμος που προβλεπόταν ήταν εναντίον της Ρωσίας και οι χώρες του Συμφώνου της Β αρσοβίας έχουν μεγαλύτερο πληθυσμό από το ΝΑΤΟ. Απλά, η Δύση ήταν πιο διστακτική στην επιστράτευση του ανθρώπινου δυναμικού της με τους συμβατικούς τρόπους. Παρ ' όλα αυ­ τά, σήμερα αυτό το επιχείρημα ισχύει μάλλον περισσότερο, μια που ορι­ σμένα δυτικά κράτη (όπως η Γαλλία) θα μείνουν, σχεδόν σίγουρα, ουδέ­ τερα σε έναν πιθανό πόλεμο, ενώ η Κίνα από μόνη της έχει περισσότ ε­ ρους άνδρες απ' όλες τις δυτικές δυνάμεις μαζί. Εν πάση περιπτώσει, είτε αυτό το επιχείρη μα ήταν ορθό είτε όχι, οι Ηνωμένε ς Πολιτείε ς από το 1945 και μετά στηρίχθηκαν εξ ολοκλήρου στην υπεροχή τους ως βιο­ μηχανική δύναμη, στην ικανότητά τους να ρίχνουν σε έναν πόλεμο πε­ ρισσότε ρες μηχανές και περισσότερη δύναμη πυρός απ' οποιονδ ήποτε άλλον.

2 78

ΣΠΧ Ρ- ΟΝΗ ΙΣΤΟΡ Ι Α

Ήταν λοιπόν φυσικό να σοκαριστούν όταν ανακάλυψαν ότι μια και­ νούργια μέθοδος να κερδίζεις τους πολέμους είχε αναπτυχθεί στην επο­ χή μας, και ότι αυτή μπορεί να αντισταθμίσει με το παραπάνω την ορ­ γάνωση και τη βιομηχανική ισχύ των συμβατικών στρατιωτικών επιχειρή­ σεων. Αυτή είναι ο ανταρτοπόλεμος, και ο αριθμός των Γολιάθ που έ­ χουν πέσει κάτω από τις σφεντόνες των Δαυίδ είναι τώρα πολύ εντυπω­ σιακός: οι Γιαπωνέζοι στην Κίνα, οι Γερμανοί στη Γιουγκοσλαβία, οι Βρετανοί στο Ισραήλ, οι Γάλλοι στην Ινδοκίνα και στην Αλγερία. Σήμε­ ρα, ακόμα και οι ίδιες οι Ηνωμένες Πολιτείες υφίστανται την ίδια μετα­ χείριση στο Νότιο Β ιετνάμ. Εξ ου και οι αγωνιώδεις προσπάθειές τους να ισοπεδώσουν με βόμβες μικρόσωμους ανθρώπους που κρύβονται πί­ σω από δέντρα, ή να ανακαλύψουν το κόλπο (πρέπει σίγουρα να υπάρ­ χει κάποιο κόλπο ;) που επιτρέπει σε μερικές χιλιάδες κακοοπλισμένους χωρικούς να κρατάνε καθηλωμένη τη μεγαλύτερη στρατιωτική δύναμη της υφηλίου. Για τις Ηνωμένες Πολιτείες, το πρόβλημα πρέπει να οφεί­ λεται σε κάποιον άλλον -μετρήσιμο και βομβαρδίσιμο- λόγο: στην επι­ θετικότητα του Βορείου Βιετνάμ, το οποίο πράγματι είναι αλληλέγγυο με τους νότιους αδελφούς του και του περνάει λαθραία μερικές σταγό­ νες εφοδίων · στους φοβερούς Κινέζους, που έχουν το κουράγιο να δια­ θέτουν ένα κοινό σύνορο με το Βόρειο Β ιετνάμ, και τελικά, αναμφίβολα, στους Ρώσους. Πριν λοιπόν η στοιχειώδης λογική πετάξει ολότελα από το παράθυρο, αξίζει να ρίξουμε μια ματιά στο χαρακτήρα του σύγχρο­ νου ανταρτοπόλεμου. Δεν υπάρχει τίπο-:ε το καινούργιο στις επιχειρήσεις αντάρτικου τύ­ που. Κάθε αγροτική κοινωνία είναι εξοικειωμένη με τον «ευγενή » λη­ στή, τον Ρομπέν τον Δασών, που «αρπάζει από τους πλούσιους για να δώσει στους φτωχούς» και καταφέρνει πάντα να ξεφεύγει από τις ατζα­ μίδικες παγίδες των στρατιωτών και των αστυνομικών, μέχρις ότου τον προδώσουν. Γιατί, όσο οι χωρικοί δεν τον παραδίδουν και τον πληροφο­ ρούν για τις κινήσεις των διωκτών του, είναι πραγματικά τόσο άτρωτος από τα όπλα και τόσο αόρατος στα μάτια των αντιπάλων όσο ισχυρίζο­ νται όλοι ανεξαιρέτως οι θρύλοι και τα τραγούδια που μιλάνε γι' αυτούς τους ληστές. Μπορούμε και στις μέρες μας να βρούμε και την πραγματικότητα και το θρύλο, από την Κίνα μέχρι το Περού. Τα στρατιωτικά μέσα του α­ ντάρτικου, όπως και του ληστή, είναι προφανή: ένας στοιχειώδης εξοπλι­ σμός που ενισχύεται από μια λεπτομερειακή γνώση ενός δύσκολου και απρόσιτου πεδίου, μεγάλη κινητικότητα, φυσική αντοχή ανώτερη απ' αυ­ τήν των διωκτών του και, πάνω απ' όλα, η άρνησή του να πολεμήσει με τους όρους του εχθρού, με συγκεντρωμένες δυνάμεις, κατά μέτωπον. Το μεγαλύτερο όμως πλεονέκτημα που διαθέτει το αντάρτικο δεν είναι

ΤΟ ΒΙΕΤΝΑΜ ΚΑΙ Η ΔΥΝΑΜΙΚΗ ΤΟΥ ΑΝΤΑΡΤΟΠΟΛΕΜΟΥ

2 79

στρατιωτικό, και δίχως αυτό είναι ανίσχυρο: πρέπει να έχει τη συμπά­ θεια και την υποστήριξη, ενεργητική και παθητική, του ντόπιου πληθυ­ σμού. Όποιος Ρομπέν των Δασών χάσει αυτό το στήριγμα, είναι νεκρός, το ίδιο και το αντάρτικο. Όλα τα εγχειρίδια του ανταρτοπόλεμου αρχί­ ζουν μ' αυτό το μάθημα, κι αυτό είναι κάτι που η θεωρία του «αντι-α­ ντάρτικου » δεν μπορεί να διδάξει. Η βασική διαφορά ανάμεσα στην παλαιά, και ενδημική στις περισσό­ τερες αγροτικές κοινωνίες, μορφή των ληστρικών επιχειρήσεων και στο σύγχρονο αντάρτικο είναι ότι ο τύπος του κοινωνικού ληστή αλά Ρομπέν των Δασών είχε εξαιρετικά ταπεινούς και περιορισμένους στρατιωτικούς στόχους (και συνήθως πολύ μικρές και τοπικά περιορισμένες δυνάμεις). Η στιγμή της δοκιμασίας για ένα αντάρτικο έρχεται όταν θέσει φιλόδο­ ξους στόχους, όπως την ανατροπή ενός πολιτικού καθεστώτος ή την εκ­ δίωξη ενός τακτικού στρατού εισβολέων, και ειδικά όταν θέτει αυτούς τους στόχους όχι σε κάποια απόμακρη γωνιά της χώρας (στην «απελευ­ θερωμένη ζώνη »), αλλά στο σύνολο της εθνικής επικράτειας. Μέχρι τις αρχές του εικοστού αιώνα, σχεδόν κανένα αντάρτικο δεν είχε αντιμετω­ πίσει αυτή τη δοκιμασία · δρούσαν σε εξαιρετικά δυσπρόσιτες και ακρι­ τικές περιοχές -συνήθως σε ορεινά μέρη- ή αντιμετώπιζαν σχετικά πρω­ τόγονες και ανεπαρκείς κυβερνήσεις, ντόπιες ή ξένες. Οι αντάρτικες δυ­ νάμεις μερικές φορές έπαιξαν σημαντικό ρόλο σε μεγάλους σύγχρονους πολέμους, είτε μόνες τους σε εξαιρετικές ΕUνOΊ:κές συνθήκες, όπως οι Τυρολέζοι εναντίον των Γάλλων το 1809, είτε, συνήθως, ως επικουρικές τακτικών δυνάμεων - για παράδειγμα, στη διάρκεια των Ναπολεόντειων Πολέμων ή στον αιώνα μας στην Ισπανία και τη Ρωσία. Ωστόσο, από μόνες τους συνήθως δεν έχουν παρά μόνο μια δευτερεύουσα αξία παρε­ νόχλησης, όπως στη Νότιο Ιταλία, όπου οι Γάλλοι του Ναπολέοντα ποτέ δεν αντιμετώπισαν σοβαρό πρόβλημα μ' αυτές. Αυτός ίσως να είναι έ­ νας λόγος που δεν απασχόλησαν πολύ τους στρατιωτικούς αναλυτές μέ­ χρι τον εικοστό αιώνα. Ένας άλλος λόγος που ίσως εξηγεί γιατί ακόμα και οι επαναστάτες στρατιωτικοί δεν τους είχαν δώσει μεγάλη σημασία, ήταν ότι σχεδόν όλα τα αποτελεσματικά αντάρτικα ήταν ιδεολογικά συ­ ντηρητικά, έστω κι αν κοινωνικά ήταν εξεγερσιακά. Λίγοι ήταν οι αγρό­ τες που είχαν προσηλυτισθεί σε αριστερές πολιτικές απόψεις ή ακολου­ θούσαν αριστερούς πολιτικούς ηγέτες. Η καινοτομία του σύγχρονου ανταρτοπόλεμου δεν είναι λοιπόν τόσο στρατιωτικού χαρακτήρα. Τα σημερινά αντάρτικα μπορεί να έχουν στη διάθεσή τους πολύ καλύτερο εξοπλισμό από τους πρακατόχους τους, ό­ μως εξακολουθούν ακόμα να είναι πολύ χειρότερα εξοπλισμένα από τους αντιπάλους τους (μεγάλο μέρος των όπλων τους -αρχικά ίσως τα περισσότερα- προέρχονται απ' αυτά που μπορούν να αποσπάσουν, να

ΣΠ'ΧΡΟΝΗ ΙΣΤΟΡΙΑ

αγοράσουν ή να κλέψουν από τον αντίπαλο, και όχι όπως υποστηρίζει η μυθολογία του Πενταγώνου, από ξένες ενισχύσεις). Μ έχρι την τελευταία φάση του ανταρτοπόλεμου, όπου οι αντάρτικες δυνάμεις γίνονται στρα­ τός και μπορούν πραγματικά να αντιμετωπίσουν και να νικήσουν τον α­ ντίπαλο σε ανοιχτή μάχη, όπως έγινε στο Ντιενμπιενφού, δεν υπάρχει τί­ ποτε το καθαρά στρατιωτικό στα κείμενα του Μάο, του Vo Nguyen Giap, του Τσε Γκεβάρα ή σε άλλα εγχειρίδια ανταρτοπόλεμου που ένας παρα­ δοσιακός guerrillero ή αρχηγός ληστοσυμμορίας να μη θεωρεί παρά ως κοινό νου, και τίποτε άλλο. Η καινοτομία είναι πολιτική, και είναι δύο ειδών. Πρώτον, είναι σήμε­ ρα πιο συνηθισμένες οι καταστάσεις όπου ένα αντάρτικο έχει μια μαζική υποστήριξη σε πολύ διαφορετικές περιοχές της χώρας. Αυτό το επιτυγ­ χάνει εν μέρει απευθυνόμενο στα κοινά συμφέροντα των φτωχών ενα­ ντίον των πλουσίων, των καταπιεσμένων εναντίον της κυβέρνησης, και εν μέρει εκμεταλλευόμενο τον εθνικισμό ή το μίσος εναντίον ξένων κατα­ κτητών (συχνά δ ιαφορετικού χρώματος). Και πάλι στο σημείο αυτό, μό­ νο η μυθολογία των στρατιωτικών ειδικών λέει ότι «το μόνο που θέλουν οι χωρικοί είναι να τους αφήσουν ήσυχους». Δε θέλουν μόνο αυτό. Όταν δεν έχουν να φάνε, θέλουν τροφή' όταν δεν έχουν γη, θέλουν γη' όταν ε­ ξαπατώνται από τους αξιωματούχους μιας μακρινής πρωτεύουσας, θέ­ λουν να απαλλαγούν απ' αυτούς. Πάνω απ' όλα όμως θέλουν τα δ ικαιώ­ ματά τους ως άνθρωποι, και όταν βρίσκονται υπό την εξουσία ξένων θέ­ λουν να απαλλαγούν από τους ξένους. Θα μπορούσε μάλιστα να πει κα­ νείς, ότι ένας αποτελεσματικός ανταρτοπόλεμος είναι δυνατός μόνο σε χώρες στις οποίες μια τέτοια έκκληση μπορεί να γίνει επιτυχώς σε ένα μεγάλο ποσοστό του αγροτικού πληθυσμού μιας μεγάλης περιοχής της ε­ πικράτειας. Ένας από τους σημαντικότερους λόγους που οδήγησε στην ήττα του αντάρτικου στη Μαλαισία και στην Κένυα, ήταν ότι δεν υπήρ­ χαν τέτοιες συνθήκες: τα αντάρτικα στρατολογούνταν σχεδόν αποκλει­ στικά από τους Κινέζους ή τους Κικούγιου, ενώ οι Μαλαισιανοί (η αγρο­ τική πλειονότητα) και οι υπόλοιποι Κενυάτες έμειναν εν πολλοίς εκτός του κινήματος. Η δεύτερη πολιτική καινοτομία είναι η ανάπτυξη σε εθνικό επίπεδο ό­ χι μόνο της υποστήριξης του αντάρτικου αλλά και των ίδιων των αντάρ­ τικων δυνάμεων, μέσω κομμάτων και κινημάτων εθνικής, και καμιά φορά διεθνούς, εμβέλειας. Η αντάρτικη μονάδα δεν είναι πια καθαρά ντόπιας προέλευσης είναι ένα σώμα μόνιμων και κινούμενων στελεχών γύρω α­ πό τα οποία συγκροτείται η τοπική δύναμη. Τα στελέχη αυτά τη συνδέ­ ουν με άλλες μονάδες στα πλαίσια ενός «αντάρτικου στρατού » ικανού για μια στρατηγική εθνικής κλίμακας και ικανού να μεταμορφωθεί σε «πραγματικό» στρατό. Τη συνδέουν επίσης με το μη στρατιωτικό εθνικό

ΤΟ ΒΙΕΤΝΑΜ ΚΑΙ Η ΔΥΝΑΜΙΚΗ ΤΟΥ ΑΝΤΑΡΤΟΠΟΛΕΜΟΥ

281

κίνημα γενικότερα, και μ ε τις πολιτικά αποφασιστικές πόλεις ειδικότε­ ρα. Αυτό συνεπάγεται μια θεμελιώδη αλλαγή στο χαρακτήρα αυτού του είδους των δυνάμεων: δε σημαίνει πως οι αντάρτικοι στρατοί αποτελού­ νται τώρα από σκληροπυρηνικούς επαναστάτες που έχουν διεισδύσει απ' έξω. Όσο πολλοί και ενθουσιώδεις και να 'ναι οι εθελοντές, η στρα­ τολόγηση του αντάρτικου απ' έξω είναι περιορισμένη, εν μέρει για τε­ χνικούς λόγους, εν μέρει γιατί πολλοί υποΨήφLOΙ για στρατολόγηση, ειδι­ κά διανοούμενοι και εργάτες των πόλεων, δεν είναι εκπαιδευμένοι και δεν έχουν εκείνο το είδος της εμπε;φίας που μόνο η αντάρτικη δράση της αγροτικής ζωής μπορεί να δώσει. Ένα αντάρτικο μπορεί βέβαια να ξεκινήσει από έναν πυρήνα στελεχών, αλλά ακόμα κι αν πρόκειται για μια τελείως εξωτερική δύναμη, όπως τα σώματα των κομμουνιστών που παρέμειναν για μερικά χρόνια μετά το 1945 στην Αραγωνία (Ισπανία), σύντομα πρέπει να αρχίσει να στρατολογεί συστηματικά από τον ντόπιο πληθυσμό. Ο κύΡLOς όγκος κάθε πετυχημένου αντάρτικου αποτελείται σχεδόν πάντοτε από ντόΠLOυς ή από επαγγελματίες μαχητές που στρα­ τολογήθηκαν κάποτε ως ντόπLOΙ, κι αυτό, όπως έχει δείξει και ο Τσε Γκεβάρα, έχει τεράστια στρατιωτικά πλεονεκτήματα, γιατί ο ντόΠLOς «έ­ χει φίλους, από τους οποίους μπορεί να ζητήσει προσωπικά βοήθεια · ξέ­ ρει το πεδίο και όλα όσα μπορεί να συμβούν στην περιοχή, και θα έχει επίσης τον επιπλέον ενθουσιασμό του ανθρώπου που υπερασπίζεται το σπίτι του ». Ένα αντάρτικο όμως, που είναι αμάλγαμα εξωτερικών στελεχών και στρατολογημένων ντόπιων, έχει μεταμορφωθεί πλήρως. Χαρακτηρίζεται όχι μόνο από μια πολύ ανώτερη συνοχή, πειθαρχία και ηθικό, που μπο­ ρεί να αναπτύσσεται χάρη στη συστηματική εκπαίδευση (στα γράμματα αλλά και στις στρατιωτικές τεχνικές) και στην πολιτική κατάρτιση, αλλά και από μια κινητικότητα μεγάλης εμβέλειας. Η « Μεγάλη πορεία» έφε­ ρε τον Κόκκινο Στρατό του Μάο από τη μια άκρη της Κίνας στην άλλη, και οι παρτιζάνοι του Τίτο κατάφεραν ανάλογες μετακινήσεις ύστερα α­ πό αντίστοιχες ήττες. Και όπου πάνε οι αντάρτες, εφαρμόζουν τις απα­ ραίτητες αρχές του ανταρτοπόλεμου που, σχεδόν εξ ορισμού, είναι ανε­ φάρμοστες από ορθόδοξες δυνάμεις : (α) να πληρώνουν για ό,τι τους πα­ ρέχει ο τοπικός πληθυσμός (β) να μη βιάζουν τις ντόπιες γυναίκες (γ) να φέρνουν γη, δικαιοσύνη και σχολεία όπου πάνε, και (δ) ποτέ να μη ζούνε καλύτερα ή διαφορετικά από τους ντόΠLOυς κατοίκους. Τέτοιες δυνάμεις, που λειτουργούν στα πλαίσια ενός πολιτικού κινή­ ματος εθνικής εμβέλειας και χαίρουν της λαϊκής υποστήριξης, έχουν α­ ποδειχθεί εξαφετικά σκληροί αντίπαλοι. Στην καλύτερη περίπτωση, δεν μπορούν να καταβληθούν με ορθόδοξες στρατιωτικές επιχεφήσεις. Αλλά ακόμα και οι λιγότερο επιτυχείς, μπορούν να ηττηθούν, σύμφωνα με

ΣΠΧΡΟΝΗ ΙΣΤΟΡΙΑ τους υπολογισμούς των βρετανών ειδικών του αντι-αντάρτικου στη Μα­ λαισία και αλλού, μόνο από μια δύναμη δέκα ανδρών για κάθε αντάρτη, το ελάχιστο' στο Νότιο Βιετνάμ, δηλαδή, χρειάζεται ένα ελάχιστο ενός ε­ κατομμυρίου περίπου Αμερικανών και Β ιετναμέζων ανδρείκελων. (Πράγ­ ματι, 8.000 μαλαισιανοί αντάρτες καθήλωσαν 1 40.000 στρατιώτες και α­ στυνομικούς). Όπως ανακαλύπτουν τώρα οι Ηνωμένες Πολιτείες, οι ορ­ θόδοξες στρατιωτικές μέθοδοι δεν αρκούν, οι βόμβες δεν μπορούν να φέρουν αποτέλεσμα, εάν δεν υπάρχει κάτι περισσότερο από ριζοχώραφα για να ανοίξουν επάνω κρατήρες. Οι « επίσημοι» ή οι ξένοι στρατοί σύ­ ντομα συνειδητοποιούν ότι ο μόνος τρόπος για να πολεμήσουν τους α­ ντάρτες, είναι να χτυπήσουν τις βάσεις τους, δηλαδή τον άοπλο πληθυ­ σμό. Διάφοροι σχετικοί τρόποι έχουν προταθεί, από την παλιομοδίτικη μέθοδο των Ναζί που μεταχειρίζονταν όλους τους πολίτες ως δυνητικούς αντάρτες, περνώντας από μεθόδους πιο επιλεκτικών σφαγών και βασα­ νιστηρίων και φτάνοντας μέχρι και την πιο σύγχρονη διαδεδομένη επι­ ' νόηση της απαγωγής ολόκληρων πληθυσμών και της συγκέντρωσής τους μέσα σε περιφραγμένα χωριά, έτσι ώστε να στερηθούν οι αντάρτες την απαραίτητη πηγή προμηθειών και πληροφοριών. Οι Αμερικανοί, με τη συνηθισμένη τους τάση να επιλύουν τα κοινωνικά προβλήματα με τεχνο­ λογικά μέσα, προτιμούν να καταστρέφουν οτιδήποτε υπάρχει μέσα σε τεράστιες περιοχές, ελπίζοντας φαίνεται ότι όλοι οι αντάρτες της περιο­ χής θα σκοτωθούν μαζί με κάθε άλλη ανθρώπινη ζωή, πανίδα και χλωρί­ δα, ή ότι κατά κάποιον τρόπο όλα τα δέντρα και οι θάμνοι θα εξατμι­ στούν, αφήνοντας ορατούς τους αντάρτες, έτσι ώστε να μπορούν να βομβαρδιστούν εύκολα ως αληθινοί στρατιώτες. Το σχέδιο του Barry Goldwater να αποψιλώσει τα βιετναμέζικα δάση με ατομικές βόμβες δεν είναι περισσότερο παράλογο από το ανάλογο που επιχειρείται τώρα. Το πρόβλημα που έχουν αυτές οι μέθοδοι, είναι ότι ενισχύουν τη διά­ θεση του ντόπιου πληθυσμού να στηρίξει τους αντάρτες και να τους προσφέρει μια σταθερή παροχή στρατολογούμενων. Γι' αυτό άλλωστε και έχει επινοηθεί μια αντι-αντάρτικη τακτική που στόχο έχει να τραβή­ ξει το έδαφος κάτω από τα πόδια του εχθρού, βελτιώνοντας τις οικονο­ μικές και κοινωνικές συνθήκες των ντόπιων πληθυσμών, όπως περίπου ο Βασιλιάς Φρειδερίκος-Γουλιέλμος Α' της Πρωσσίας που, καθώς λέγεται, κυνηγqύσε τους υπηκόους του στο Βερολίνο χτυπώντας τους μ' ένα ρα­ βδί και φωνάζοντας: « Θέλω να μ' αγαπάτε». Δεν είναι όμως τόσο εύκο­ λο να πείσεις τους ανθρώπους πως η ζωή τους βελτιώνεται, την ώρα που οι γυναίκες και τα παιδιά τους Ψεκάζονται με φλεγόμενη βενζίνη, και ει­ δικά όταν αυτοί που τους Ψεκάζουν ζουν (για τα βιετναμέζικα δεδομέ­ να) σαν πρίγκιπες. Οι αντι-αντάρτικες κυβερνήσεις συνήθως υπόσχονται γη στους αγρό-

ΤΟ ΒΙΕΤΝΑΜ ΚΑΙ Ή ΔΥΝΑΜΙΚΉ ΤΟΥ ΑΝΤΑΡΤΟΠΟΛΕΜΟΥ τες δίχως να τη δίνουν, αλλά ακόμα κι όταν εφαρμόζουν μια σειρά τέ­ τοιων μεταρρυθμίσεων, δεν είναι σίγουρο ότι θα κερδίσουν την ευγνωμο­ σύνη των αγροτών. Οι καταπιεσμένοι λαοί δε ζητάνε μόνο οικονομική βελτίωση. Οι πιο φοβερές εξεγέρσεις (ανάμεσά τους βέβαια και οι Β ιετ­ ναμέζοι) είναι εκείνες που συνδυάζουν εθνικά και κοινωνικά στοιχεία. Ένας λαός που θέλει ψωμί και ανεξαρτησία, δεν μπορεί να συμβιβαστεί με μια πιο γενναιόδωρη μερίδα Ψωμιού. Οι Βρετανοί αντιμετώπισαν την επαναστατική κινητοποίηση των Ιρλανδών υπό τους Pamell και Davitt στη δεκαετία του 1880 με έναν συνδυασμό καταστολής και οικονομικής μεταρρύθμισης, κι όχι δίχως επιτυχία, αλλά αυτό δε ματαίωσε το επανα­ στατικό κίνημα που τους πέταξε τελικά έξω το 1916-1922. Παρ' όλα αυτά, οι δυνατότητες που έχει ένα αντάρτικο να κερδίσει έναν πόλεμο είναι περιορισμένες, αν και συνήθως διαθέτει αποτελεσματικά μέ­ σα με τα οποία μπορεί να αποφύγει την ήττα. Κατ' αρχήν, η αντάρτικη στρατηγική δεν μπορεί βέβαια να εφαρμοστεί παντού σε εθνική κλίμα­ κα, και γι' αυτό απέτυχε ή απέτυχε μερικώς σε αρκετές χώρες, για πα­ ράδειγμα στη Μαλαισία και τη Β ιρμανία. Οι εσωτερικές διαιρέσεις και εχθρότητες -φυλετικές, θρησκευτικές, Κ.Ο. κ.- στο εσωτερικό μιας χώρας ή μιας περιοχής μπορεί να περιορίσουν τη βάση του αντάρτικου σε μια μερίδα του πληθυσμού, και ταυτόχρονα να προσφέρουν στον αντίπαλο μια δυνητική βάση για αντι-αντάρτικη δράση. Ας πάρουμε ένα εμφανές παράδειγμα: η Ιρλανδική Επανάσταση του 1916-1922, που ουσιαστικά ήταν ένα αντάρτικο, πέτυχε στις είκοσι έξι κομητείες, αλλά όχι στη Βό­ ρειο Ιρλανδία, παρά το κοινό σύνορο και την ενεργητική ή παθητική βοήθεια του Νότου. (Η βρετανική κυβέρνηση, παρεμπιπτόντως, ποτέ δε χρησιμοποίησε αυτή την αλληλεγγύη ως δικαιολογία για να βομβαρδίσει το φράγμα του Shannon και να αναγκάσει την κυβέρνηση του Δουβλίνου να παύσει την επίθεσή της εναντίον του ελεύθερου κόσμου). Εξάλλου, υπάρχουν ίσως λαοί με τόσο μεγάλη έλλειψη πείρας ή κατάλ­ ληλων στελεχών, ώστε να είναι δυνατή η καταστολή αντάρτικων κινημάτων μεγάλης κλίμακας και πλατιάς βάσης, τουλάχιστον για ένα διάστημα. Αυτή είναι ίσως η περίπτωση της Αγκόλας. Ή μπορεί η γεωγραφία μιας χώρας να διευκολύνει μια τοπική αντάρτικη δράση, αλλά να καθιστά ε­ ξαιρετικά δύσκολο έναν συντονισμένο ανταρτοπόλεμο (όπως ίσως συμ­ βαίνει σε μερικές χώρες της Λατινικής Αμερικής). Ή μπορεί ένας λαός να είναι απλά πολύ μικρός για να κερδίσει την ανεξαρτησία του με άμε­ ση δράση και δίχως μια σημαντική εξωτερική βοήθεια ενάντια στις συν­ δυασμένες δυνάμεις των κατακτητριών χωρών που είναι αποφασισμένες να τον καταπνίξουν. Αυτή είναι ίσως η περίπτωση των Κούρδων, που παρότι είναι φοβεροί και επίμονοι πολεμιστές αντάρτες του παραδοσια­ κού είδους, ποτέ δεν κατάφεραν να κερδίσουν την ανεξαρτησία τους.

ΣΠΧΡΟΝΗ ΙΣΤΟΡΙΑ Πέρα απ' αυτά τα εμπόδια, τα οποία ποικίλλουν από χώρα σε χώρα, υπάρχει και το πρόβλημα των πόλεων. Όσο μεγάλη και αν είναι η υπο­ στήριξη του κινήματος στις πόλεις, όσο αστικής προέλευσης και αν είναι οι ηγέτες του, οι πόλεις, και ειδικά οι πρωτεύουσες, είναι το τελευταίο μέρος που το αντάρτικο θα καταλάβει ή, εκτός κι αν έχει πάρει πολύ κακές συμβουλές, θα επιτεθεΙ Ο δρόμος των κινέζων κομμουνιστών προς τη Σαγκάη και την Καντώνα περνούσε μέσα από το ΓLενάν. Η α­ ντίσταση στην Ιταλία και τη Γαλλία άφησε τις αστικές της εξεγέρσεις (Παρίσι 1944' Μιλάνο και Τορίνο 1945) για τις τελευταίες ώρες πριν την άφιξη των Συμμάχων, ενώ οι Πολωνοί που δεν έκαναν το ίδιο (Βαρσοβία 1943) εξολοθρεύτηκαν. Η δύναμη της σύγχρονης βιομηχανίας, των μετα­ φορικών μέσων και της διοίκησης μπορεί να εξουδετερωθεί για ένα ση­ μαντικά μεγάλο διάστημα μόνο εκεί όπου είναι αραιά εξαπλωμένη. Μ ι­ κρής κλίμακας παρενοχλήσεις, όπως το κόΨιμο ενός-δυο δρόμων και σι­ δηροδρομικών γραμμών, μπορούν να διαταράξουν τις κινήσεις του στρα­ τού και τη λειτουργία της διοίκησης σε δυσπρόσιτα ορεινά μέρη, όχι ό­ μως και στις μεγάλες πόλεις. Μια μορφή αντάρτικου είναι εντελώς εφι­ κτή σε μια πόλη -στο κάτω κάτω, πόσοι ληστές τραπεζών έχουν πιαστεί ποτέ στο Λονδίνο ;- και υπάρχουν ορισμένα πρόσφατα σχετικά παρα­ δείγματα, όπως η Β αρκελώνη στα τέλη της δεκαετίας του 1940 και διά­ φορες πόλεις της Λατινικής Αμερικής. Δεν μπορεί όμως να προξενήσει πολύ περισσότερα από μια παρενόχληση, και χρησιμεύει απλά στη δημι­ ουργία ενός κλίματος έλλειΨης εμπιστοσύνης στην αποτελεσματικότητα του καθεστώτος ή στην καθήλωση ενόπλων δυνάμεων και αστυνομίας που θα μπορούσαν να χρησιμοποιηθούν αλλού. Τέλος, ο πιο αποφασιστικός περιορισμός του ανταρτοπόλεμου είναι ό­ τι δεν μπορεί να επικρατήσει, παρά μόνο εφόσον εξελιχθεί σε κανονικό πόλεμο, οπότε πρέπει να αντιμετωπίσει τους εχθρούς του στο δικό τους γήπεδο. Είναι σχετικά εύκολο για ένα αντάρτικο κίνημα με ευρεία τοπι­ κή υποστήριξη να εξαλείψει την επίσημη εξουσία από την ύπαιθρο, με εξαίρεση οχυρά σημεία που κατέχονται από τις ένοπλες δυνάμεις, και να αφήσει στην κυβέρνηση ή στις δυνάμεις κατοχής τον έλεγχο των πόλεων και των στρατοπέδων που συνδέονται μεταξύ τους μέσω των βασικών ο­ δικών και σιδηροδρομικών αρτηριών (κι αυτό μόνο την ημέρα) καθώς και από αέρος ή με το ραδιόφωνο. Το πρόβλημα όμως είναι το πώς θα ξεπεράσει αυτό το στάδιο. Τα εγχεφίδια δίνουν ιδιαίτερη βαρύτητα σ' αυτή την τελευταία φάση του ανταρτοπόλεμου, την οποία οι Κινέζοι και οι Β ιετναμέζοι έφεραν εις πέρας με πολύ μεγάλη επιτυχία εναντίον του Τσανγκ Κάι-Σεκ και των Γάλλων. Αυτές οι επιτυχίες δε θα πρέπει, ω­ στόσο, να μας οδηγήσουν σε λανθασμένα συμπεράσματα. Η πραγματική δύναμη των αντάρτικων δεν έγκειται στην ικανότητά τους να γίνονται

ΤΟ ΒΙΕΤΝΑΜ ΚΑΙ Η ΔΥΝΑΜΙΚΗ ΤΟΥ ΑΝΤΑΡΤΟΠΟΛΕΜΟΥ τακτικοί στρατοί που να μπορούν να εκδιώξουν άλλες συμβατικές δυνά­ μεις, αλλά στην πολιτική τους ισχύ. Η πλήρης άρση της λα·ίκής υποστή­ ριξης μπορεί συχνά να προκαλέσει μια κατάρρευση κυβερνήσεων -όπως στην Κίνα ή στο Β ιετνάμ-, η οποία προαναγγέλλεται από μαζικές απο­ σκιρτήσεις προς την πλευρά των ανταρτών · μια αποφασιστική στρατιω­ τική επιτυχία των ανταρτών μπορεί να οδηγήσει σε ανοιχτή κατάρρευση. Ο αντάρτικος στρατός του Φιντέλ Κάστρο δεν κατέκτησε στρατιωτικά την Αβάνα · όταν απέδειξε ότι μπορούσε όχι μόνο να κρατήσει τη Σιέρα Μα­ έστρα αλλά και να καταλάβει την επαρχιακή πρωτεύουσα του Σαντιά­ γκο, ο κρατικός μηχανισμός του Μπατίστα κατέρρευσε από μόνος του. Οι ξένες δυνάμεις κατοχής είναι συνήθως λιγότερο ευάλωτες και αναπο­ τελεσματικές. Ωστόσο, ακόμα κι αυτές μπορεί να πειστούν ότι έχουν ε­ μπλακεί σ' έναν πόλεμο τον οποίο δεν μπορούν να κερδίσουν, και ότι α­ κόμα κι αυτή η ισχνή τους εξουσία μπορεί να διατηρηθεί μόνο με ένα δυ­ σανάλογα μεγάλο κόστος. Η απόφαση να δώσουν τέλος σ' αυτή τη φθο­ ρά είναι βέβαια ταπεινωτική, και πάντοτε υπάρχουν λόγοι να αναβάλλε­ ται, γιατί σπάνια οι ξένες δυνάμεις θα έχουν ηττηθεί οριστικά, ακόμα και τοπικές μάχες σαν το Ντιενμπιενφού. Οι Αμερικανοί βρίσκονται ακό­ μα στη Σαίγκόν, και φαινομενικά πίνουν αμέριμνοι το μπέρμπον τους, ε­ κτός κι αν τύχει και πέσει πάνω στο καφενείο καμιά βόμβα. Οι φάλαγ­ γές τους εξακολουθούν να διασχίζουν, φαινομενικά, όπως θέλουν πάνω­ κάτω τη χώρα, και οι απώλειές τους δεν είναι πολύ μεγαλύτερες από τις απώλειες που προκαλούν τα τροχαία στην πατρίδα. Η αεροπορία τους ρίχνει βόμβες όποτε θέλει, και υπάρχει ακόμα κάποιος που μπορεί να ο­ νομάζεται πρωθυπουργός του « ελεύθερου» Β ιετνάμ, αν και είναι ίσως δύσκολο να προβλέΨει κανείς το ποιος θα είναι την επόμενη μέρα. Έτσι λοιπόν μπορεί να εξακολουθήσει να υποστηρίζει κανείς, ότι η ι­ σορροπία μπορεί να αλλάξει με μια επιπλέον προσπάθεια: με περισσό­ τερα στρατεύματα, περισσότερες βόμβες, περισσότερες σφαγές και βα­ σανιστήρια, περισσότερες «κοινωνικές αποστολές». Απ' αυτή την άπο­ Ψη, το Βιετνάμ είναι μια επανάληψη της ιστορίας του πολέμου της Αλγερίας. Όταν τελείωνε, υπήρχαν μισό εκατομμύριο ένστολοι Γάλλοι (εναντίον ενός συνολικού μουσουλμανικού πληθυσμού εννέα εκατομμυ­ ρίων), και ο στρατός ζητούσε ακόμα περισσότερα, συμπεριλαμβανομένης και της κατάργησης της Γαλλικής Δημοκρατίας. Είναι δύσκολο κάτω από τέτοιες συνθήκες να αποφασίσει κανείς να περιορίσει τις ζημίες, αλλά υπάρχουν περιπτώσεις που οποιαδήποτε άλ­ λη απόφαση δεν έχει νόημα. Οι Βρετανοί εκκένωσαν την Ιρλανδία και το Ισραήλ πολύ πριν η στρατιωτική τους θέση καταστεί τραγική. Οι Γάλλοι επιμένανε επί εννιά χρόνια στο Βιετνάμ και επί επτά χρόνια στην Αλγε­ ρία, στο τέλος όμως έφυγαν. Γιατί, ποια είναι η εναλλακτική λύση ; Οι

286

ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΙΣΤΟΡΙΑ

παλαιάς μορφής τοπικές και περιθωριακές αντάρτικες ενέργειες, όπως επιδρομές νομάδων στα σόνορα, μποροόσαν να απομονώνονται ή να α­ ναχαιτίζονται με διάφορους σχετικά ανέξοδους μηχανισμοός που δεν πα­ ρενέβαιναν στην κανονική ζωή της χώρας ή των κατακτητών της. Μπο­ ροόσαν να βάζουν λίγα σμήνη αεροπλάνων να βομβαρδίζουν πότε πότε τα χωριά (αγαπημένη μέθοδος των Βρετανών στη Μ έση Ανατολή κατά το Μεσοπόλεμο)' μποροόσαν να φτιάχνουν στρατιωτικές συνοριακές ζώ­ νες (όπως στα παλαιά βορειοδυτικά σόνορα της Ινδίας), και, σε ακραίες περιπτώσεις, η κυβέρνηση μποροόσε σιωπηλά να αφήσει κάποια απόμα­ κρη και ταραχώδη περιοχή να κάνει ό,τι της καπνίσει για ένα διάστημα, φροντίζοντας απλά να μην εξαπλωθεί το πρόβλημα. Σε μια κατάσταση όμως σαν αυτή που έΧOUΜε σήμερα στο Β ιετνάμ ή σαν αυτή που είχαμε στην Αλγερία στο δεότερο μισό της δεκαετίας του 1950, τίποτε από αυ­ τά δεν ισχόει. Αν ένας λαός δε θέλει να συνεχίσει να εξουσιάζεται με τον παλαιό τρόπο, δεν μπορεί να γίνει τίποτα. Φυσικά, αν το 1956 γίνο­ νταν εκλογές στο Νότιο Βιετνάμ, όπως προέβλεπαν οι συμφωνίες της Γενεόης, οι απόψεις του λαοό του θα είχαν αποκαλυφθεί με μικρότερο κόστος. Μετά απ' αυτά, λοιπόν, τι μπορούν να ελπίζουν οι ειδικοί του « αντι­ αντάρτικου » ; Θα ήταν ανόητο να ισχυριστούμε ότι ο ανταρτοπόλεμος εί­ ναι πάντα η συνταγή για μια πετυχημένη επανάσταση ή ότι έχει ελπίδες να επικρατήσει σε περισσότερες από λίγες, σχετικά υπανάπτυκτες, χώ­ ρες. Οι θεωρητικοί του «αντι-αντάρτικου » μποροόν λοιπόν να ανακουφι­ στοόν με τη σκέψη, ότι δεν είναι ανάγκη πάντοτε να χάνουν. Αλλά το ζήτημα δεν είναι αυτό. Όταν, για τον έναν ή τον άλλο λόγο, ένα αντάρ­ τικα έχει γίνει αληθινά εθνικό και έχει επεκταθεί σε εθνική κλίμακα, ό­ ταν έχει εκδιώξει την επίσημη διοίκηση από ένα μεγάλο μέρος της χώ­ ρας, οι πιθανότητες να ηττηθεί είναι μηδενικές. Το ότι οι Μάαυ-Μάου ηττήθηκαν στην Κένυα, σε τίπ.οτα δε βοηθάει τους Αμερικανούς στο Β ιετ­ νάμ - πόσο μάλλον αν σκεφτοόμε ότι η Κένυα είναι σήμερα ανεξάρτητη και οι Μάου-Μάου θεωροόνται οι σκαπανείς και οι ήρωες του εθνικοα­ πελευθερωτικού αγώνα. Το ότι η κυβέρνηση της Β ιρμανίας δεν ανατρά­ πηκε από τους αντάρτες, διόλου δε βοήθησε τους Γάλλους στην Αλγε­ ρία. Το πρόβλημα του Προέδρου Τζόνσον είναι το Βιετνάμ, όχι οι Φ ιλιπ­ πίνες, και η υπόθεση του Β ιετνάμ είναι χαμένη. Το μόνο που απομένει σε μια παρόμοια κατάσταση, είναι οι αυταπά­ τες και ο τρόμος. Όλες τις εκλογικεόσεις της σημερινής πολιτικής της Ουάσινγκτον τις έχουμε ήδη δει στην Αλγερία. Οι γάλλοι επίσημοι εκ­ πρόσωποι μας έλεγαν πως ο μέσος Αλγερινός ήταν με τη Γαλλία ή ότι, αν δεν ήταν με τη Γαλλία, το μόνο που ήθελε ήταν η ειρήνη και η ησυχία του, αλλά τον τρομοκρατοόσε το FLN. Σχεδόν κάθε βδομάδα μας έλεγαν

ΤΟ ΒΙΕΤΝΑΜ ΚΑΙ Η ΔΥΝΑΜΙΚΗ ΤΟΥ ΑΝΤΑΡΤΟΠΟΛΕΜΟΥ πως η κατάσταση βελτιώνεται, ότι τώρα σταθεροποιείται, ότι τον επόμε­ νο μήνα οι δυνάμεις της τάξης θα ξαναπέρνανε και πάλι την πρωτοβου­ λία, ότι αρκούσαν λίγες χιλιάδες στρατιώτες ακόμα και λίγα εκατομμύ­ ρια φράγκα επιπλέον. Μας είπαν πως η εξέγερση θα έσβηνε, μόλις στε­ ρούνταν το άσυλο και την πηγή προμηθειών που είχε στο εξωτερικό. Το άσυλο (η Τυνησία) βομβαρδίστηκε και τα σύνορα έκλεισαν ερμητικά. Μας είπαν πως αν εξέλειπε το μεγάλο κέντρο της μουσουλμανικής υπο­ κίνησης, δηλαδή το Κάφο, όλα θα ήταν μια χαρά. Έτσι, οι Γάλλοι έκα­ ναν πόλεμο στην Αίγυπτο. Στην τελευταία φάση μας είπαν πως ήταν σαφές, ότι μερικοί άνθρωποι ήθελαν στ' αλήθεια να απαλλαγούν από τους Γάλλους, αλλά εφόσον ήταν προφανές ότι το FLN δεν αντιπροσώ­ πευε τον αλγερινό λαό, αλλά μόνο μια συμμορία φανατικών υποκινητών, θα ήταν πολύ άδικο για τους Αλγερινούς να διαπραγματευτούν μαζί του. Μας είπαν για τις μειονότητες που έπρεπε να προστατευτούν από την τρομοκρατία. Το μόνο που δεν μας είπαν ήταν πως η Γαλλία εν α­ νάγκη θα χρησιμοποιούσε πυρηνικά όπλα, κι αυτό επειδή τότε δε διέθε­ τε. Και ποιο ήταν το αποτέλεσμα ; Η Αλγερία κυβερνάται σήμερα από το FLN. ΤΟ μέσο με το οποίο οι αυταπάτες πρέπει να γίνουν πραγματικότητα είναι ο τρόμος, και κυρίως ο τρόμος -όπως είναι φυσικό- εναντίον του άοπλου πληθυσμού. Υπάρχει η παλαιάς μορφής τρομοκράτηση των πολι­ τών από φοβισμένους στρατιώτες που έχουν εξαγριωθεί με τη σκέψη, ό­ τι πίσω από κάθε πολίτη μπορεί να βρίσκεται ένας στρατιώτης του ε­ χθρού, και η οποία κορυφώνεται σε άνανδρα μαζικά αντίποινα, όπως οι ναζιστικές ισοπεδώσεις χωριών. Οι πιο έξυπνες αντι-αντάρτικες τακτικές δεν προωθούν τέτοιες μεθόδους, γιατί συνήθως κάνουν τους τοπικούς πληθυσμούς ολότελα εχθρικούς. Ωστόσο, τέτοια τρομοκρατία και αντί­ ποινα θα γίνουν. Ακόμα περισσότερο, θα υπάρχουν τα επιλεκτικά βασα­ νιστήρια των αιχμαλώτων για αποκόμιση πληροφοριών. Στο παρελθόν ί. σως να μπαίνανε κάποια όρια σ' αυτού του είδους τα βασανιστήρια, α­ λίμονο όμως, όχι στην εποχή μας. Τόσο πολύ έχουμε ξεχάσει τα στοιχει­ ώδη ανθρωπιστικά ανακλαστικά μας, ώστε στο Βιετνάμ φωτογραφίζου­ με βασανιστές και θύματα και δίνουμε στον Τύπο τις φωτογραφίες. Υπάρχει ένα δεύτερο είδος τρομοκρατίας που βρίσκεται στη βάση κά­ θε σύγχρονου πολέμου, το οποίο έχει στόχο του πλέον τους πολίτες και όχι τους ενόπλους. (Κανένας δε θα είχε αναπτύξει ποτέ πυρηνικά όπλα για άλλο λόγο). Στον ορθόδοξο πόλεμο, ο στόχος της αδιάκριτης μαζι­ κής καταστροφής είναι να σπάσει το ηθικό του πληθυσμού και της κυ­ βέρνησης, και να καταστρέΨει τη βιομηχανική και διοικητική μηχανή πά­ νω στην οποία στηρίζεται απαραίτητα κάθε ορθόδοξη πολεμική προσπά­ θεια. Κανένας απ' αυτούς τους στόχους δεν είναι εύκολος στον ανταρ-

ΣΠΧΡΟΝΗ ΙΣΤΟΡΙΑ τοπόλεμο -γιατί εκεί σχεδόν δεν υπάρχουν πόλεις, εργοστάσια, επικοι­ νωνίες κω άλλες εγκαταστάσεις προς καταστροφή-, και οτιδήποτε που να μοιάζει μ' έναν κεντρικό διοικητικό μ'Yjχανισμό ενός σύγχρονου κρά­ τους. Από ην άλλ'Yj, πιο μικρές επιτυχίες μπορεί να έχουν αποτέλεσμα. Αν 'Yj τρομοκρατία πείσει έστω κω μία μόνο περιοχή να σταματήσει να υποσΤ'Yjρίζει τους αντάρτες, κω με τον τρόπο αυτό τους αναγκάσει να πάνε αλλού, αυτό είναι ένα καθαρό κέρδος για τους αντι-αντάρτες. Έτσι, είνω πολύ μεγάλος ο πεφασμός να συνεχίζει κανείς να βομβαρδίζει κω να πυρπολεί αδιακρίτως, ειδικά για χώρες όπως οι Ηνωμένες Πολιτείες που θα μπορούσαν να απογυμνώσουν ην επιφάνεια του Νοτίου Β ιετνάμ από κάθε ίχνος ζωής δίχως να βάλουν πολύ βαθιά το χέρι στα αποθέμα­ τα όπλων και ΧΡ'Yjμάτων. Τέλος, υπάρχει 'Yj πιο απελπισμέν'Yj μορφή τρομοκρατίας, ην οποία ε­ φαρμόζουν αυτή η στιγμή οι ΗΠΑ: 'Yj απειλή να εξαπλώσουν τον πόλεμο σε άλλα κράτ'Yj, εάν αυτά δεν μπορέσουν με κάποιον τρόπο να σταματή­ σουν τους αντάρτες. Αυτό δε σηρίζετω σε καμιά απολύτως ορθολογική δικαιολογία. Αν ο πόλεμος του Β ιετνάμ ήταν πραγματικά αυτό που ι­ σχυρίζεται το Στέψ Ντιπάρτμεντ, δ'Yjλαδή μια « έμμεσψ> ξέν'Yj επLθεσ'Yj δίχως « μια αυθόρμψ'Yj ντόπια εξέγερσψ>, τότε δε θα χρειαζόταν κανέ­ νας βομβαρδισμός του Βορείου Β ιετνάμ. Οι Βιετκόνγκ δε θα ήταν πιο σ'Yjμαντικοί για Τψ ιστορία από τις απόπεφες να ξεκινήσει αντάρτικο σην Ισπανία μετά το 1945, που έσβφαν χωρίς να αφήσουν πολλά LXV'Yj, πέρα από μερικές ιστορίες στις τοπικές εφ'Yjμερίδες και λίγα δ'Yjμοσιεύ­ ματα ισπανών αστυνομικών. Κω αντιστρόφως, αν ο λαός του Νοτίου Βιετνάμ ήταν πραγματικά στο πλευρό του όποιου στραΤ'Yjγού παριστάνει ην κυβέρνφ'Yj ή αν, έστω, απλά ήθελε να τον αφήσουν ήσυχο, δε θα υ­ πήρχαν περισσότερα προβλήματα ση χώρα, απ' αυτά που υπάρχουν στις γειτονικές Καμπότζ'Yj κω Β φμανία, που και οι δύο είχαν ή έχουν α­ κόμα αντάρτικα κινήματα. Αλλά τώρα πια είνω φανερό, αν κω θα έπρεπε εξαρχής να είνω φα­ νερό, πως οι Β ιετκόνγκ δε θα φύγουν ήσυχα, κω κανένα θαύμα δε θα μεταμορφώσει το Νότιο Β ιετνάμ σε μια σταθερή αντικομμουνιστική δ'Yj­ μοκρατία μέσα σε ένα προβλέΨιμο μέλλον. Όπως γνωρίζουν οι περισσό­ τερες κυβερνήσεις στον κόσμο (αν κω μια-δυο, όπως 'Yj βρετανική, είναι υπερβολικά εξαρημένες από ην Ουάσινγκτον για να το πούνε) δεν μπορεί να υπάρξει στρατιωτική Ma'Yj στο Βιετνάμ δίχως έναν τουλάχι­ στον μεγάλο συμβατικό πόλεμο σΤ'Yjν Άπω Ανατολή, ο οποίος πιθανότα­ τα θα κλιμακωνόταν σε παγκόσμιο πόλεμο όταν, αργά ή γρήγορα, οι Ηνωμένες Πολιτείες θα ανακάλυπταν πως δεν μπορούν να κερδίσουν ού­ τε αυτόν το συμβατικό πόλεμο. Κι αυτός ο πόλεμος θα διεξαγόταν με μερικές εκατοντάδες χιλιάδες αμερικανούς στρατιώτες, γιατί οι σύμμα-

ΤΟ ΒΙΕΤΝΑΜ ΚΑΙ Η ΔΥΝΑΜΙΚΗ ΤΟΥ ΑΝΤΑΡΤΟΠΟΛΕΜΟΥ χοι των Ηνωμένων Πολιτειών, αν και σίγουρα θα ήταν πρόθυμες να στεί­ λουν συμβολικά κάποιο τάγμα ή κάποια νοσοκομειακή μονάδα, δεν είναι τόσο τρελοί για να εμπλακούν στα σοβαρά σε μια τέτοια σύγκρουση. Η πίεση για μια ακόμα μικρή κλιμάκωση θα μεγαλώνει, όπως και η πίστη του Πενταγώνου στην πιο αυτοκτονική ανάμεσα στις τόσες πολλές βιετ­ ναμέζικες αυταπάτες του: ότι στην τελευταία αποφασιστική αναμέτρηση, οι Βορειοβιετναμέζοι και οι Κινέζοι θα τρομοκρατηθούν από την προοπτι­ κή ενός πυρηνικού πολέμου και θα ηττηθούν ή θα υποχωρήσουν. Αυτό δεν είναι δυνατόν να γίνει για τρεις λόγους. Πρώτον, επειδή (ό,τι και να λένε τα κομπιούτερ) κανένας δεν πιστεύει ότι μια κυβέρνηση των Ηνωμένων Πολιτειών που ενδιαφέρεται στ' αλήθεια για έναν σταθε­ ρό και ειρηνικό κόσμο, θα πυροδοτήσει τελικά έναν πυρηνικό πόλεμο για χάρη του Β ιετνάμ. Το Νότιο Β ιετνάμ είναι ζήτημα ζωτικής σημασίας για το Ανόι και για το Πεκίνο, όπως ακριβώς οι σοβιετικοί πύραυλοι εθεω­ ρούντο ζωτικής σημασίας ζήτημα στην Ουάσινγκτον, ενώ οι Β ιετκόνγκ για τις Ηνωμένες Πολιτείες είναι απλά ένα ζήτημα γοήτρου, όπως και για τον Χρουστσώφ οι βάσεις των πυραύλων στην Κούβα δεν ήταν άμε­ ση προτεραιότητα. Οι Ρώσοι υποχώρησαν - στο ζήτημα της Κούβας επει­ δή γι' αυτούς δεν άξιζε κανενός είδους πόλεμο, είτε πυρηνικό είτε συμ­ βατικό. Για τον ίδιο λόγο μπορεί να περιμένει κανείς πως οι Ηνωμένες Πολιτείες θα υποχωρήσουν στο Νότιο Βιετνάμ, με την προϋπόθεση ότι τους ενδιαφέρει η παγκόσμια ειρήνη και με την προϋπόθεση, πιθανολο­ γούμε, να βρεθεί κάποια φόρμουλα που να σώζει τα προσχήματα. Δεύτερον, και στηριζόμενοι στην υπόθεση πως οι Ηνωμένες Πολιτείες πραγματικά δεν μπορούν να καταφέρουν καμιά ρεαλιστική διευθέτηση στο Νότιο Βιετνάμ, η πυρηνική απειλή δε θα λειτουργήσει μακροπρόθε­ σμα επειδή το Βόρειο Β ιετνάμ, η Κίνα και λίγες ακόμα χώρες θα φτά­ σουν στο συμπέρασμα, ότι με μία υποχώρησή τους δε θα πετύχουν τίπο­ τε περισσότερο από επιπλέον αμερικανικές απαιτήσεις. Πολλά ειπώθη­ καν τις τελευταίες μέρες στην Ουάσινγκτον περί «Μονάχου», αλλά ξε­ χνούν πόσο πολύ Μόναχο πρέπει να θυμίζει η κατάσταση και στην άλλη πλευρά. Μ ια κυβέρνηση που θεωρεί ότι έχει το ελεύθερο να βομβαρδίσει μια χώρα με την οποία δεν είναι σε πόλεμο, δε θα πρέπει να εκπλήσσε­ ται αν η Κίνα και το Βόρειο Β ιετνάμ αρνηθούν να πιστέψουν ότι αυτή είναι η τελευταία παραχώρηση που θα τους ζητηθε Ι Υπάρχουν σήμερα καταστάσεις, και το γνωρίζουν οι ΗΠΑ , στις οποίες κάποιες χώρες θα ήταν πρόθυμες να αντιμετωπίσουν το ρίσκο ενός παγκόσμιου πολέμου, ακόμα και πυρηνικού. Για την Κίνα και για το Βόρειο Β ιετνάμ, το Νότιο Βιετνάμ_ είναι μια τέτοια κατάσταση, και οι Κινέζοι το έχουν ήδη κατα­ στήσει σαφές. Το να μην το συνειδητοποιεί κανείς είναι επικίνδυνο ονει­ ροπόλημα.

ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΙΣΤΟΡΙΑ

Τρίτον και τελευταίο, Ύj απειλή ενός πυΡΎjνικoύ πολέμου εναντίον ΤΎjς Κίνας και του Βόρειου Βιετνάμ είναι σχετικά αναποτελεσματική, γιατί έ­ χει μεγαλύτερο νόΎjμα να απειλείς εκβιομηχανισμένους εμπόλεμους. Υποθέτει ότι στο σύγχρονο πόλεμο έρχεται μια στιγμή που μια χώρα ή ένας λαός πρέπει να παραδοθεί γιατί Ύj πλάη του είναι σπασμένΎj. Αυτό είναι το σίγουρο αποτέλεσμα ενός πυΡΎJVικoύ πολέμου για μικρού και μεσαίου μεγέθους βιoμΎjχανικά κράΤΎj και ένα πιθανό αποτέλεσμα για μεγάλα (περιλαμβανομένων και των Ηνωμένων Πολιτειών), αλλά δεν εί­ ναι το απαραίητο αποτέλεσμα όσον αφορά μια σχετικά υπανάπτυΚΤΎj χώρα, και ειδικά για μια γιγαντιαία χώρα σαν ΤΎjν Κίνα. Σίγουρα είναι αλήθεια πως Ύj Κίνα (δίχως τη βοήθεια ης ΕΣΣΔ) δεν έχει ελπίδες να νι­ κήσει τις Ηνωμένες Πολιτείες. Η δύναμή ΤΎjς έγκειται στο ότι δεν μπορεί να νΙΚΎjθεί με κάποια ρεαλιστική έννοια. Οι Αμερικανοί θα μπορούσαν να καταστρέψουν τις λίγες ατομικές βόμβες που διαθέτει, το ίδιο και τις βιoμΎjχανίες ΤΎjς, τις πόλεις ΤΎjς και να εξοντώσουν πολλά από τα 700 ε­ κατομμύρια των πολιτών ΤΎjς. Όλα αυτά όμως, το μόνο που θα κατάφερ­ ναν είναι να πάνε η χώρα πίσω στην εποχή του πολέμου ΤΎjς Κορέας. Γιατί απλούστατα δεν υπάρχουν αρκετοί Αμερικανοί για να κατακτή­ σουν και να κρατήσουν υπό ην κατοχή τους ΤΎj χώρα. Είναι σΎjμαντικό να συνειδΎjτoπoιήσoυν οι αμερικανοί στραηγοί (και όποιος άλλος κάνει πολεμικούς υπολογισμούς βάσει των παραδοχών των βιoμΎjχανικών κοινωνιών), ότι μια πυΡΎJVική απειλή θα αντιμετωπιστεί α­ πό τους Κινέζους είτε ως μια μπλόφα είτε ως κάτι το αναπόφευκτο, όχι όμως ως κάτι που θα έχει αποφασιστική σΎjμασία γι' αυτούς. Δε θα λει­ τουργήσει δΎjλαδή ως απειλή, αν και σίγουρα οι Κινέζοι δε θα oδΎjγΎjθoύν ελαφρά ΤΎj καρδία σε έναν μεγάλο πόλεμο, και ειδικά πυΡΎjνικό, ακόμα κι αν πιστεύουν ότι δεν μπορεί να αποφευχθεί. Όπως συνέβΎj και σΤΎjν Κορέα, δεν είναι πιθανό να μπουν σε πόλεμο μέχρι η στιγμή που θα δεχτούν επίθεσΎj ή θα απειλΎjθoύν. Επομένως, το πρόβλΎjμα ΤΎjς αμερικα­ νικής πολιτικής παραμένει. Το να έχεις τρεις φορές περισσότερα πυρΎJVΙ­ κά απ' όσα όλος ο υπόλοιπος κόσμος μαζί είναι πολύ εντυπωσιακό, αλ­ λά δε θα σταματήσει τον κόσμο να κάνει επαναστάσεις τις οποίες δεν ε­ γκρίνει ο κ. McGeorge Bundy. Τα πυρηνικά δεν μπορούν να κερδίσουν ανταρτοπόλεμους σαν αυτούς που κάνουν τώρα οι Β ιετναμέζοι, και δί­ χως τέτοια όπλα είναι απίθανο το αν μπορούν να κερδηθούν ακόμα και συμβατικοί πόλεμοι σ' αυτή ΤΎjν περιοχή. (Ο Πόλεμος ΤΎjς Κορέας τελεί­ ωσε, σην καλύτερΎj περίπτωσΎj, με ισοπαλία). Οι πυΡΎjνικές βόμβες δεν μπορούν να χρφιμεύσουν ως απειλή για να κερδΎjθεί ένας μικρός πόλε­ μος που είναι ήδΎj χαμένος ή ακόμα και ένας μετρίου μεγέθους πόλεμος, γιατί ακόμα και αν σφαγιασθεί ο πληθυσμός, ο εχθρός δεν μπορεί να α­ ναγκαστεί σε παράδoσΎj. Αν οι Ηνωμένες Πολιτείες μπορέσουν να συμ-

ΤΟ ΒΙΕΤΝΑΜ ΚΑΙ Η ΔΥΝΑΜΙΚΗ ΤΟΎ ΑΝΤΑΡΤΟΠΟΛΕΜΟΎ φιλιωθούν με την πραγματικότητα της Νοτιοανατολικής Ασίας, θα δουν ότι είναι περίπου στο σημείο που βρίσκονταν και πριν: η πιο φοβερή δύ­ ναμη στον κόσμο, τη θέση και την επιρροή της οποίας κανείς δεν θέλει ή δεν μπορεί να αμφισβητήσει, η οποία όμως, σαν όλες τις άλλες μεγάλες δυνάμεις του παρελθόντος και του σήμερα, είναι αναγκασμένη να ζήσει μέσα σε έναν κόσμο που δεν είναι ακριβώς όπως τον θέλει. Αν δεν μπο­ ρέσει να συμφιλιωθεί, τότε αργά ή γρήγορα θα εκτοξεύσει αυτούς τους πυραύλους. Ο κίνδυνος είναι μήπως οι Ηνωμένες Πολιτείες, που υποφέ­ ρουν από τη γνωστή παιδική ασθένεια των υπερδυνάμεων -μια αίσθηση παντοδυναμίας-, ολισθήσουν σε έναν πυρηνικό πόλεμο αντί να αντιμετω­ πίσουν την πραγματικότητα.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΔΕΚΑ ΤΟ ΠΕΜΠΤΟ

Ο Μ ΑΗΣ ΤΟΥ 1 96 8

Αυτό το δοκίμιο δημοσιεύτηκε για πρώτη φορά στο New York Review o f Books το 1969. Σπάνια έχει κανείς την ευκαιρία να παρατηρήσει από κοντά κοσμοϊστορικά γεγονότα' το 1968 ήταν ένα τέτοιο γεγονός. Όπως τα κι νήματα των αγροτών (βλ. κεφ. 11 και 12) έτσι και τα κινήματα των φοιτητών το 1968 ήταν πανίσχυρα κινήμα­ τα ανώνυμων, είχαν μάλλον εκπροσώπους παρά ηγέτες, και δεν ενδιαφέρονταν πολύ για την πολιτική των κρατών μέσα στα οποία κατοικούσαν και την οποία μπορούσαν να συνταράξουν. Σε αντίθεση όμως με τους χωρικούς, είναι πιο δύσκολο να καταλά­ βει κανείς το τι τους απασχολούσε και τι ήθελαν. Αυτό το κεφάλαιο φανερώνει το βαθμό στον οποίο οι οξυδερκείς παρατηρητές της εποχής μπορούσαν, ή δεν μπορού­ σαν, να κατανοήσουν αυτά τα κινήματα (βλ. επίσης κεφ. 17). Ωστόσο, γράφοντας το 1968 υποτίμησα τις μακροπρόθεσμες επιπτώσεις που είχε το σοκ του 1968 πάνω στο πολιτικό σύστημα της Γαλλίας και άλλων χωρών.

Ανάμεσα στα τόσα πολλά αναπάντεχα γεγονότα του τέλους της δεκαε­ τίας του 1960 -μία πραγματικά πολύ κακή εποχή για προφήτες-, το κί­ νημα του Μάη του 1968 στη Γαλλία ήταν προφανώς αυτό που προκάλε­ σε τη μεγαλύτερη έκπληξη, ίσως όμως και, μεταξύ των αριστερών διανο­ ουμένων, το μεγαλύτερο ενθουσιασμό. Φαινόταν να αποδεικνύει κάτι που σχεδόν κανένας ριζοσπάστης που είχε περάσει τα είκοσι πέντε, συ­ μπεριλαμβανομένων του Μάο Τσε-Τουνγκ και του Φ ιντέλ Κάστρο, δεν πίστευε' δηλαδή ότι ήταν δυνατή μια επανάσταση μέσα σε συνθήκες ει­ ρήνης, ευημερίας και φαινομενικής πολιτικής σταθερότητας. Η επανά­ σταση δεν πέτυχε και, όπως θα δούμε, είναι συζητήσιμο εάν είχε πιθα­ νότητες επιτυχίας. Ωστόσο, το πιο υπεροπτικό και σίγουρο για τον εαυ­ τό του πολιτικό καθεστώς της Ευρώπης βρέθηκε στα πρόθυρα της κα­ τάρρευσης. Κι αυτό έγινε χάρη σε ένα κίνημα από τα κάτω, δίχως τη βοήθεια κανενός από το εσωτερικό της δομής της εξουσίας. Και ήταν οι φοιτητές αυτοί που ξεκίνησαν, ενέπνευσαν και στις κρίσιμες στιγμές α­ ντιπροσώπευσαν αυτό το κίνημα. Ίσως κανένα άλλο επαναστατικό κίνημα στην ιστορία δεν περιελάμβα­ νε στους κόλπους του τόσο μεγάλο ποσοστό ανθρώπων που διάβαζαν και έγραφαν βιβλία, και δεν είναι επομένως περίεργο που η γαλλική εκ­ δοτική βιομηχανία έσπευσε να καλύψει μια φαινομενικά αστείρευτη ζή­ τηση. Στα τέλη του 1968 είχαν κυκλοφορήσει τουλάχιστον πενήντα δύο βιβλία σχετικά με τα γεγονότα του Μάη, και η ροή συνεχίζεται. Όλα τους

Ο ΜΑΗΣ ΤΟΥ

2 93

1 968

είναι βέβαια βιαστικές δουλειές, μερικά δεν είναι παρά σύντομα άρθρα παραγεμισμένα με αναδημοσιεύσεις παλαιών κειμένων, συνεντεύξεις, α­ πομαγνητοφωνημένες ομιλίες, κ.ο.κ. Δεν υπάρχει όμως κανένας λόγος να μην έχουν αξία και οι εσπευσμέ­ νες έρευνες όταν αυτές διεξάγονται από ευφυείς ανθρώπους, και το Καρτιέ Λατέν διαθέτει μάλλον τους περισσότερους ανά τετραγωνικό μέ­ τρο απ' οποιοδήποτε άλλο σημείο του πλανήτη. Και, εν πάση περιπτώ­ σει, οι επαναστάσεις και οι αντεπαναστάσεις στη Γαλλία έδωσαν αφορ­ μή στον καιρό τους σε μερικές από τις πιο περίφημες βιαστικές δουλειές πάνω στην ιστορία, με διασημότερη όλων την 18η Μπρυμ αίρ του Λουδο­ βίκου Βοναπάρτη του Καρλ Μαρξ. Επιπλέον, οι γάλλοι διανοούμενοι δεν είναι μόνο πολυάριθμοι και ικανοί στην έκφραση, αλλά και συνηθι­ σμένοι στο γρήγορο και άφθονο γράψιμο' μια ικανότητα που ανέπτυξαν μέσα από πολλά χρόνια μαύρης εργασίας σε περιοδικά και άλλων δου­ λειών για όχι και πολύ γενναιόδωρους εκδότες. Αν προσθέσουμε τα βι­ βλία, τα περιοδικά και τα άρθρα των εφημερίδων, με επικεφαλής εκείνα της μεγαλοπρεπούς και απαραίτητης Le Monde, ο τυπικός παριζιάνος ε­ παναστάτης έχει διαβάσει το ισοδύναμο αρκετών χιλιάδων σελίδων που μιλούν για τις εμπειρίες του ή τουλάχιστον μιλάει σαν να είχε. Τι μπορούμε να ανακαλύψουμε μέσα σε όλο αυτόν τον όγκο της βι­ βλιογραφίας ; Το συντριπτικά μεγαλύτερο μέρος της προσπαθεί να εξη­ γήσει το κίνημα, να αναλύσει τη φύση του και τις πιθανές συνεισφορές του στην κοινωνική αλλαγή . Ένα σημαντικό κομμάτι προσπαθεί να το ταιριάξει με τη μία ή την άλλη αναλυτική κατηγορία των οπαδών του -από τους οποίους προέρχεται η μεγάλη πλειονότητα των συγγραφέων­ με μεγαλύτερη ή μικρότερη πρωτοτυπία. Αυτό είναι αρκετά φυσικό. Ωστόσο, δεν έχουμε μια νέα 1 8η Μπρυμ αίρ - δηλαδή, μια μελέτη της πολιτικής του Μάη του '68. Αναμφίβολα, τα γεγονότα είναι τόσο έντονα χαραγμένα στη μνήμη των περισσότερων γάλλων διανοουμένων, που νο­ μίζουν ότι ξέρουν ήδη τα πάντα γι' αυτά. Δεν είναι τυχαίο που το βιβλίο που πλησιάζει περισσότερο σε μια συνεκτική πολιτική αφήγηση προέρχε­ ται από δύο βρετανούς δημοσιογράφους, τους Seale και McConνille. Χω­ ρίς να είναι κάτι το εξαιρετικό, είναι επαρκές, έχει μια ευμενή ματιά και είναι πολύτιμο για τους μη Γάλλους, και μόνο επειδή εξηγεί με σαφή ­ νεια τι σημαίνουν όλα εκείνα τα μπερδεμένα αρχικά που αντιπροσωπεύ­ ουν τις διάφορες ιδεολογικές γκρούπες. 1 Παρ' όλα αυτά, αν ο Μάης του 1968 ήταν μια επανάσταση που λίγο έλειψε να ρίξει τον Ντε Γκωλ, αξίζει να αναλύσουμε τη συγκυρία που ε1 . Στα ελληνικά: Π . Σίηλ - Μ . Μακκονβίλ, 1971 και 1982 [Σ.τ. Μ.].

Η

Γαλλική Επανάσταση του 1968, Αθήνα

2 94

ΣΠΧΡΟΝΗ ΙΣΤΟΡΙΑ

πέτρεψε σε αυτό που λίγες βδομάδες νωρίτερα ήταν μια συλλογή εριστι­ κών φοιτητικών σεχτών να το επιχειρήσει. Το ίδιο πρέπει να αναλυθούν και οι λόγοι της αποτυχίας αυτών των σεχτών. Είναι λοιπόν χρήσιμο να αφήσουμε κατά μέρος τη φύση και την πρωτοτυπία των επαναστατικών δυνάμεων και να επιχειρήσουμε να ξεκαθαρίσουμε το λιγότερο συναρ­ παστικό ζήτημα της αρχικής τους επιτυχίας και της σχετικά γρήγορης α­ ποτυχίας τους. Υπήρξαν καθώς φαίνεται δύο φάσεις στην κινητοποίηση των επανα­ στατικών δυνάμεων, που και οι δύο ήταν εντελώς απρόσμενες για την κυβέρνηση, για την επίσημη αντιπολίτευση, ακόμα και για την ανεπίση­ μη αλλά αναγνωρισμένη αντιπολίτευση των σημαντικών αριστερών δια­ νοουμένων του Παρισιού. (Η καθιερωμένη αριστερή διανόηση δεν έπαιξε σημαντικό ρόλο στα γεγονότα του Μάη: Ο Ζαν-Πωλ Σαρτρ, με μεγάλη διακριτικότητα και διαίσθηση, το αναγνώρισε παραμερίζοντας μπροστά στον Κον-Μπεντίτ, του οποίου λειτούργησε απλά ως συνομιλητής). Στην πρώτη φάση, χοντρικά μεταξύ 3 και 1 1 του Μάη, κινητοποιήθηκαν οι φοιτητές. Χάρη στην απερισκεψία, την αυταρέσκεια και τη βλακεία της κυβέρνησης, ένα κίνημα ακτιβιστών σε ένα πανεπιστημιακό campus των προαστείων μεταμορφώθηκε σε ένα μαζικό κίνημα που αγκάλιασε όλους σχεδόν τους φοιτητές του Παρισιού και κέρδισε μια ευρεία δημόσια υπο­ στήριξη -στη φάση αυτή το 61 % των Παριζιάνων ήταν υπέρ των φοιτη­ τών και μόνο το 1 6% ήταν κατηγορηματικά αντίθετοι-, και ακολούθως σε ένα είδος συμβολικής εξέγερσης στο Καρτιέ Λατέν. Μπροστά σ' αυ­ τή την εξέλιξη, η κυβέρνηση υποχώρησε, επιτρέποντας έτσι στο κίνημα να εξαπλωθεί στις επαρχίες και, κυρίως, στους εργάτες. Η δεύτερη φάση της κινητοποίησης, ιχ.πό τις 1 4 μέχρι τις 27 του Μάη, στην ουσία συνίστατο στην εξάπλωση μιας γενικής απεργίας, της μεγα­ λύτερης στην ιστορία της Γαλλίας και ίσως οποιασδήποτε άλλης χώρας, και κορυφώθηκε με την απόρριψη εκ μέρους των απεργών της συμφω­ νίας που διαπραγματεύτηκε, στο όνομά τους, με την κυβέρνηση η επίση ­ μη συνδικαλιστική ηγεσία. Στη διάρκεια αυτής της φάσης, μέχρι τις 29 Μα'εου, το λιΧίκό κίνημα είχε την πρωτοβουλία των κινήσεων: η κυβέρνη­ ση, που είχε καταληφθεί εξ απήνης και είχε ξεκινήσει στραβά, δεν μπο­ ρούσε να αντιδράσει και έχανε το ηθικό της. Το ίδιο ίσχυε και για τη συντηρητική ή μετριοπαθή κοινή γνώμη, που σ' αυτή τη φάση ήταν πα­ θητική ή ακόμα και παραλυμένη. Η κατάσταση άρχισε να μεταβάλλεται ραγδαία όταν ο Ντε Γκωλ ανέλαβε επιτέλους δράση στις 29 Μ α·εου. Το πρώτο πράγμα που παρατηρεί κανείς, είναι ότι μόνο στη δεύτερη φάση δημιουργήθηκαν επαναστατικές δυνατότητες (ή, για να το θέσουμε διαφορετικά, η κυβέρνηση αναγκάστηκε να αναλάβει αντεπαναστατική δράση). Από μόνο του, το φοιτητικό κίνημα αποτελούσε μια ενόχληση,

Ο ΜΑΗΣ ΤΟΥ

1 968

2 95

αλλά όχι σοβαρό πολιτικό κίνδυνο. Οι αρχές το υποτίμησαν, αλλά αυτό σε μεγάλο βαθμό οφειλόταν στο ότι ήταν απασχολημένες με άλλα πράγ­ ματα, όπως άλλα πανεπιστημιακά προβλήματα και γραφειοκρατικές διαμάχες μεταξύ διαφόρων υπουργείων, τα οποία θεωρούσαν σημαντι­ κότερα. Ο Alain Touraine, συγγραφέας του πιο διαφωτιστικού από τα βιβλία που δημοσιεύτηκαν αμέσως μετά το Μάη, σωστά λέει ότι το πρό­ βλημα του γαλλικού συστήματος δεν ήταν πως ήταν υπερβολικό Ναπο­ λεωνικό, αλλά μάλλον πως έμοιαζε πάρα πολύ με το καθεστώς του Λου­ δοβίκου-Φίλιππου, η κυβέρνηση του οποίου είχε επίσης καταληφθεί εξ απήνης από τις ταραχές του 1848, που ακολούθως εξελίχθηκαν σε επα­ νάσταση. Παραδόξως, η ίδια ακριβώς μικρή σημασία του φοιτητικού κινήματος το κατέστησε έναν αποτελεσματικότερο πυροδότη της κινητοποίησης των εργατών. Αφού το είχε υποτιμήσει και παραμελήσει, η κυβέρνηση προσπάθησε να το διαλύσει διά της βίας. Όταν οι φοιτητές αρνήθηκαν να γυρίσουν στα σπίτια τους, οι μοναδικές επιλογές που είχε η κυβέρνη­ ση ήταν ή να τους χτυπήσει ή μια ταπεινωτική υποχώρηση. Ήταν όμως δυνατόν να ανοίξει πυρ εναντίον τους ; Η σφαγή είναι μία από τις τελευ­ ταίες λύσεις που έχει μια κυβέρνηση σε σταθερές βιομηχανικές κοινω­ νίες, αφού (εκτός κι αν έχει στόχο κάποιους ξένους) καταστρέφει την αίσθηση λαϊκής συναίνεσης επί της οποίας στηρίζεται. Από τη στιγμή που έχει φορέσει το βελούδινο γάντι πάνω στη σιδερένια γροθιά, είναι πολύ ριψοκίνδυνο να το βγάλει. Και το να σφάζεις φοιτητές, τους γό­ νους της αξιοπρεπούς μεσαίας τάξης, για να μην πούμε των υπουργών, είναι ακόμα πιο απωθητικό από πολιτικής απόψεως από το να σκοτώ­ νεις εργάτες ή αγρότες. Ακριβώς λοιπόν επειδή οι φοιτητές ήταν απλά μια ομάδα από άοπλα παιδιά που δεν έθετε σε κίνδυνο το καθεστώς, η κυβέρνηση δεν είχε πολλά περιθώρια να επιλέξει κάτι άλλο από την υ­ ποχώρηση. Υποχωρώντας όμως, δημιουργούσε ακριβώς την κατάσταση που ήθελε να αποφύγει' έδειχνε αδυναμία και πρόσφερε στους φοιτητές μια εύκολη νίκη. Ο αρχηγός της αστυνομίας του Παρισιού, ένας έξυπνος άνθρωπος, είπε πάνω-κάτω στον υπουργό του να δει την μπλόφα και να την αποφύγει. Το γεγονός ότι οι φοιτητές δεν το έβλεπαν ως μπλόφα, δεν αλλάζει την πραγματικότητα της κατάστασης. Η κινητοποίηση των εργατών δημιουργούσε, από την άλλη, κινδύνους για το καθεστώς, γι' αυτό και ο Ντε Γκωλ ήταν τελικά έτοιμος να χρησι­ μοποιήσει το ύστατό του όπλο, τον εμφύλιο πόλεμο, απευθυνόμενος στο στρατό. Όχι γιατί μια ένοπλη στάση αποτελούσε στα σοβαρά στόχο κα­ νενός, αφού ούτε οι φοιτητές, που ίσως να την ήθελαν, ούτε οι εργάτες, που σίγουρα δεν την επιζητούσαν, σκέφτονταν ή λειτουργούσαν με τέ­ τοιους πολιτικούς όρους, αλλά γιατί οι εντεινόμενοι τριγμοί της κυβερνη-

ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΙΣΤΟΡΙΑ

τικής εξουσίας άφηναν ένα κενό και η μοναδική υλοποιήσιμη εναλλακτι­ κή κυβέρνηση ήταν ένα λαίκό μέτωπο όπου αναπόφευκτα θα κυριαρχού­ σε το Κομμουνιστικό Κόμμα. Οι επαναστατημένοι φοιτητές μάλλον δεν το θεωρούσαν αυτό ως κάποια ιδιαίτερα σημαντική πολιτική αλλαγή, ε­ νώ οι περισσότεροι Γάλλοι σίγουρα θα το αποδέχονταν περισσότερο ή λιγότερο πρόθυμα. Υπήρξε πράγματι μια στιγμή κατά την οποία ακόμα και αυτοί οι δύο χομπσιανοί θεσμοί, η γαλλική αστυνομία και ο γαλλικός στρατός, που διαθέτουν μια πολύ μακρά εμπειρία στον προσδιορισμό της στιγμής που πρέπει να εγκαταλείπουν τα παλαιά καθεστώτα και να αποδέχονται τα καινούργια, άφησαν να εννοηθεί πως δε θα θεωρούσαν μια νομίμως σχη­ ματισμένη κυβέρνηση λα'ίκού μετώπου ως στάση την οποία θα ήταν υπο­ χρεωμένοι να πολεμήσουν. Δε θα ήταν αυτή καθ' εαυτή επαναστατική (αλλά μόνο ως προς τον τρόπο που θα είχε ανέβει στην εξουσία) και δε θα αντιμετωπιζόταν ως τέτοια. Από την άλλη, δύσκολα μπορεί κανείς να σκεφτεί κάποια άλλη θετική πολιτική έκβαση της κρίσης την οποία θα αποδέχονταν ακόμα και οι επαναστάτες. Αλλά το λα'ίκό μέτωπο δεν ήταν έτοιμο να καταλάβει το κενό που άφηνε η αποσύνθεση του Γκωλισμού. Οι μη-κομμουνιστές κωλυσιεργούσαν, α­ φού η κρίση αποδείκνυε ότι δεν αντιπροσώπευαν παρά μόνο λίγους πο­ λιτικούς, ενώ το Κομμουνιστικό Κόμμα, ελέγχοντας την ισχυρότερη συν­ δικαλιστική ομοσπονδία, αποτελούσε προς το παρόν τη μοναδική πραγ­ ματικά σημαντική δύναμη μέσα στον κόσμο, και επομένως θα κυριαρ­ χούσε αναπόφευκτα σε μια νέα κυβέρνηση. Η κρίση έβαλε στο περιθώ­ ριο την υποκριτική εκλογικίστικη πολιτική και ανέδειξε γυμνή την πραγ­ ματική πολιτική των συσχετισμών δυνάμεων. Αλλά και οι κομμουνιστές, με τη σειρά τους, δεν είχαν τα μέσα να πιέσουν για έναν εσπευσμένο γάμο με άλλες ομάδες της αντιπολίτευσης. Γιατί και οι ίδιοι παίζανε μέ­ σα στο εκλογικό παιγνίδι. Δεν ήταν αυτοί που είχαν κινητοποιήσει τις μάζες, η δράση των οποίων τους είχε φέρει στα πρόθυρα τη εξουσίας, χαι δεν τους περνούσε απ' το μυαλό να χρησιμοποιήσουν αυτή τη δράση για να πιέσουν τους συμμάχους τους. Αντιθέτως μάλιστα, αν πιστέψου­ με τον Philippe Alexandre, έδειχναν να θεωρούν την απεργία σαν .κάτι που μπορούσε να τους αποσπάσει από τη βασική τους δουλειά, που ή­ ταν να κρατούν ενωμένους τους κοινοβουλευτικούς τους συμμάχους. Ο Ντε Γκωλ, ένας λαμπρός πολιτικός νους, αντιλήφθηκε τόσο τη στιγ­ μή που οι αντίπαλοί του έχασαν την κατάλληλη ευκαιρία όσο και την ευ­ καιρία που του δινόταν να επανακτήσει την πρωτοβουλία των κινήσεων. Με το φάσμα ενός επικείμενου λαίκού μετώπου υπό κομμουνιστική ηγε­ σία, ένα συντηρητικό καθεστώς μπορούσε επιτέλους να παίξει το δυνατό του χαρτί: το φόβο της επανάστασης. Από τακτική άποψη, ο Ντε Γκωλ

Ο ΜΑΗΣ ΤΟΥ t 9 68

2 97

έδωσε μια εξαιρετική παράσταση. Δε χρειάστηκε καν να ανοίξει πυρ. Πράγματι, μία από τις πιο αξιοπερίεργες όψεις ολόκληρης της κρίσης του Μάη ήταν και ότι η αναμέτρηση ισχύος παρέμεινε καθ' όλη τη διάρ­ κειά της σε συμβολικό επίπεδο, κάτι σαν τα γυμνάσια των παροιμιωδών αρχαίων κινέζων στρατηγών. Συνολικά, ίσως να σκοτώθηκαν μόνο πέντε άνθ ρ ωποι, αν και πάρα πολλοί ξυλοκοπήθηκαν. Όπως και να 'χει, τόσο οι Γκωλλικοί όσο και οι επαναστάτες επιτέθη­ καν ταυτόχρονα στο Γαλλικό Κομμουνιστικό Κόμμα, κατηγορώντας το οι μεν πως σχεδίαζε επανάσταση, οι δε πως τη σαμποτάριζε. Καμία απ' αυτές τις επιχειρηματολογίες δεν έχει ιδιαίτερη σημασία, εκτός του ότι αποδεικνύουν τον κρίσιμο ρόλο του Κ.Κ. το Μάη. Υπήρξε σαφώς η μονα­ δική πολιτική οργάνωση, και σίγουρα το μοναδικό κομμάτι της κοινο­ βουλευτικής αντιπολίτευσης, που κράτησε και την επιρροή του και την ψυχραιμία του. Αυτό βέβαια δεν είναι και τόσο εκπληκτικό, εκτός κι αν υποθέσουμε πως οι εργάτες ήταν τόσο επαναστατικοί όσο και οι φοιτη­ τές ή πως είχαν αηδιάσει με το Κ . Κ . Αλλά παρότι οι εργάτες βρίσκονταν σίγουρα πολύ πιο μπροστά από τις ηγεσίες τους, για παράδειγμα στο πόσο έτοιμοι ήταν να θέσουν ζητή­ ματα κοινωνικού ελέγχου στη βιομηχανία τα οποία η Γεν ική Συνομο­ σπονδία Εργασίας ούτε που σκεφτόταν, η διάσταση μεταξύ ηγεσίας και βάσης το Μάη ήταν περισσότερο δυνητική παρά πραγματική. Οι πολιτι­ κές προτάσεις του Κ . Κ . εξέφραζαν σε μεγάλο βαθμό αυτό που ήθελαν οι περισσότεροι εργάτες, και σχεδόν σίγουρα αντανακλούσαν τον παραδο­ σιακό τρόπο σκέψης της γαλλικής Αριστεράς ( << προάσπιση της δημοκρα­ τίας», « ενότητα όλης της Αριστεράς», «λαίκή κυβέρνφη » , « Κάτω η προ­ σωπική εξουσία», κ.ο.κ.). Όσο για τη γενική απεργία, τα συνδικάτα ανέ­ λαβαν σχεδόν αμέσως την καθοδήγησή της. Οι ηγέτες τους διαπραγμα­ τεύονταν με την κυβέρνηση και τα αφεντικά και, μέχρι να γυρίσουν πί­ σω με μη ικανοποιητικούς όρους, δεν υπήρχε κανένας λόγος να περιμέ­ νει κανείς μια μεγάλη εξέγερση της βάσης εναντίον τους. Εν ολίγοις, ε­ νώ οι φοιτητές ξεκίνησαν την εξέγερσή τους με ένα πνεύμα εχθρότητας τόσο απέναντι στον Ντε Γκωλ όσο και απέναντι στο Κ . Κ . (απ' το οποίο είχαν αποσχιστεί ή είχαν διαγραφεί οι περισσότεροι από τους ηγέτες τους), δε συνέβαινε το ίδιο και με τους εργάτες. Το Κομμουνιστικό Κόμμα, επομένως, είχε τις προϋποθέσεις για να δράσει. Η ηγεσία του συνεδρίαζε καθημερινά για να εκτιμήσει την κατά­ σταση. Νόμιζε πως ήξερε τι να κάνει. Τι έκανε όμως ; Το σίγουρο είναι ότι δεν προσπαθούσε να διατηρήσει στην εξουσία τον Γκωλισμό για χά­ ρη της σοβιετικής εξωτερικής πολιτικής ή όποιους άλλους λόγους. Από τη στιγμή που η ανατροπή του Ντε Γκωλ άρχισε να φαίνεται πιθανή, δη­ λαδή τρεις-τέσσερεις μέρες αφότου άρχισαν να εξαπλώνονται οι αυθόρ-

ΣΎΤΧΡΟΝΗ ΙΣΤΟΡΙΑ

μητες καταλήψεις εργοστασίων, διακήρυξε επισήμως ότι διεκδικούσε την εξουσία για τον εαυτό του και το Λαϊκό Μέτωπο. Από την άλλη, αρνή ­ θηκε σταθερά ότι είχε οποιαδήποτε σχέση με τη στήριξη της εξέγερσης, με το επιχείρημα ότι αυτό θα διευκόλυνε το παιγνίδι του Ντε Γκωλ. Σ' αυτό είχε δίκιο. Η κρίση του Μάη δεν ήταν μια κλασική επαναστα­ τική κατάσταση, αν και οι συνθήκες για μια τέτοια κατάσταση ίσως να είχαν αναπτυχθεί πολύ γρήγορα με μια ενδεχόμενη ξαφνική, αναπάντεχη ρήξη στο καθεστώς, το οποίο αποδεικνυόταν πολύ πιο ευάλωτο απ' ό,τι περίμεναν όλοι. Όμως οι κυβερνητικές δυνάμεις και η πλατιά πολιτική τους στήριξη κάθε άλλο παρά διασπασμένες και διαλυμένες ήταν. Οι ε­ παναστατικές δυνάμεις είχαν την πρωτοβουλία, αλλά ήταν αδύναμες. Πέραν των φοιτητών, των οργανωμένων εργατών και μερικών συμπαθού­ ντων ανάμεσα στα μορφωμένα επαγγελματικά στρώματα, το στήριγμά τους δεν ήταν τόσο οι συμμαχίες όσο η διαθεσιμότητα της μεγάλης μά­ ζας, της ουδέτερης, ή ακόμα και εχθρικής, κοινής γνώμης να εγκαταλεί­ ψει τον Γκωλισμό και να αποδεχθεί ήρεμα τη μόνη υπαρκτή εναλλακτική λύση. Καθώς η κρίση προχωρούσε, η παρισινή κοινή γνώμη γινόταν λιγό­ τερο ευνο'ίκή απέναντι στον Γκωλισμό και κάπως πιο ευνο·ίκή απέναντι στην παραδοσιακή Αριστερά, από τις δημοσκοπήσεις όμως δε βγαίνει κάποια ξεκάθαρη κυριαρχία. Αν το Λαίκό Μ έτωπο ανέβαινε στην εξου­ σία, σίγουρα θα κέρδιζε τις επόμενες εκλογές, όπως τις είχε κερδίσει ο Ντε Γκωλ· η νίκη είναι αποφασιστικός παράγοντας για την εξασφάλιση της νομιμοφροσύνης. Το καλύτερο που είχαν να κάνουν για να ανατρέψουν τον Γκωλισμό, ήταν επομένως να τον αφήσουν να πέσει μόνος του. Σε ένα σημείο -α­ νάμεσα στις 27 και τις 29 του Μάη- η αξιοπιστία του είχε τόσο πολύ κλονιστεί, που ακόμα και οι οπαδοί του τον είχαν για χαμένο. Η χειρό­ τερη πολιτική θα ήταν να επιτρέψουν στον Γκωλισμό να συσπειρώσει τους οπαδούς του, τον κρατικό μηχανισμό και τους ουδέτερους, εναντίον μιας περιχαρακωμένης, και στρατιωτικά αναποτελεσματικής, μειονότη­ τας εργατών και φοιτητών. Ο στρατός και η αστυνομία, αν και δεν ήταν πρόθυμοι να εκδιώξουν διά της βίας τους απεργούς από τα εργοστάσια, ήταν πλήρως αξιόπιστες δυνάμεις σε περίπτωση στάσης. Το είπαν μάλι­ στα. Και πραγματικά, ο Ντε Γκωλ ανέκαμψε ακριβώς επειδή έστρεψε την κατάσταση σε μια υπεράσπιση της «τάξης» απέναντι στην « ερυθρή επανάσταση ». Το ότι το Κ . Κ . δεν είχε στο μυαλό του καμιά « ερυθρή ε­ πανάσταση » , είναι άλλο ζήτημα. Η βασική του στρατηγική ήταν σωστή για όσους, ακόμα και για τους επαναστάτες, ανακάλυπταν ξαφνικά πως υπήρχε μια δυνατότητα ανατροπής του καθεστώτος μέσα σε μια βασικά μη-επαναστατική κατάσταση. Υπό την προϋπόθεση, βέβαια, ότι ήθελαν να πάρουν την εξουσία.

Ο ΜΑΗΣ ΤΟΎ

1 968

2 99

Άλλα ήταν τα λάθη των κομμουνιστών. Αυτό που κρίνει ένα επανα­ στατικό κίνημα δεν είναι η προθυμία του να στήνει οδοφράγματα με την πρώτη ευκαιρία, αλλά η ετοιμότητά του να αναγνωρίζει το πότε παύουν να λειτουργούν οι «κανονικές» πολιτικές συνθήκες, και να προσαρμόζει αναλόγως τη συμπεριφορά του. Το Γαλλικό Κ . Κ. απέτυχε και στα δύο, και κατά συνέπεια απέτυχε όχι μόνο να ανατρέψει τον καπιταλισμό (πράγμα που δεν το ήθελε τότε) αλλά και να εγκαθιδρύσει το Λα'ίκό Μέτωπο (πράγμα που σίγουρα το ήθελε). Όπως παρατηρεί σαρκαστικά ο Touraine, η πραγματική του αποτυχία δεν είναι σαν επαναστατικό, αλ­ λά σαν ρεφορμιστικό κόμμα. Διαρκώς συρόταν πίσω από τις μάζες, αρ­ νούμενο να αντιληφθεί τη σπουδαιότητα του φοιτητικού κινήματος μέ­ χρις ότου τα οδοφράγματα είχαν στηθεί, αρνούμενο να αντιληφθεί την ε­ τοιμότητα των εργατών για μια γενική απεργία διαρκείας μέχρις ότου οι αυθόρμητες καταλήψεις των εργοστασίων έσυραν και τους συνδικαλιστές ηγέτες, ενώ βρέθηκε προ εκπλήξεως γι' ακόμα μια φορά όταν οι εργά­ τες απέρριΨαν τους όρους λήξης της απεργίας. Σε αντίθεση με τη μη κομμουνιστική Αριστερά, δεν μπήκε στο περιθώ­ ριο, μια που διέθετε και οργάνωση και μαζική υποστήριξη στη βάση . Ό ­ μως, όπως και η υπόλοιπη Αριστερά, συνέχισε να παίζει το παιγνίδι της ο­ μαλής πολιτικής και του ομαλού συνδικαλισμού. Εκμεταλλεύτηκε μια κα­ τάσταση που δεν είχε δημιουργήσει το ίδιο, και την οποία όχι μόνο δεν καθοδηγούσε αλλά και δεν κατανοούσε, παρά μόνο ίσως ως μια απειλή για την ίδια του τη θέση μέσα στο εργατικό κίνημα από μια εχθρική ά­ κρα Αριστερά. Αν το Κ . Κ . είχε αναγνωρίσει την ύπαρξη και εμβέλεια του λα'ίκού κινήματος και είχε δράσει ανάλογα, ίσως να μπορούσε να κερδί­ σει την ώθηση εκείνη που θα ανάγκαζε τους διστακτικούς συμμάχους του της παραδοσιακής Αριστεράς να ευθυγραμμιστούν. Δεν μπορούμε να πούμε κάτι περισσότερο απ' αυτό, μια που οι πιθανότητες ανατροπής του Γκωλισμού, ποτέ δεν ξεπέρασαν τα όρια μιας λογικής δυνατότητας, αν και για κάποιες μέρες ήταν υπαρκτές. Έτσι λοιπόν, εκείνες τις κρίσι­ μες μέρες, 27 με 29 Μα'ιου, καταδίκασε τον εαυτό του να περιμένει και να κάνει εκκλήσεις. Αλλά σε τέτοιες στιγμές το να περιμένεις είναι μοι­ ραίο. Όσοι χάνουν την πρωτοβουλία, χάνουν και το παιγνίδι. Οι δυνατότητες ανατροπής του καθεστώτος ήταν περιορισμένες, όχι μόνο εξαιτίας της αποτυχίας των κομμουνιστών, αλλά και εξαιτίας του χαρακτήρα του κινήματος. Το ίδιο το κίνημα δεν είχε πολιτικούς σκο­ πούς, αν και χρησιμοποιούσε πολιτική φρασεολογία. Αν δεν υπάρχουν βαθιές κοινωνικές και πολιτισμικές δυσαρέσκειες που να είναι έτοιμες, με μια σχετικά ελαφρά ώθηση, να βγουν στην επιφάνεια, δεν μπορούν να υπάρξουν μεγάλες κοινωνικές επαναστάσεις. Αν όμως δεν υπάρχει και μια ορισμένη εστίαση σε συγκεκριμένους στόχους, όσο περιφερεια-

300

ΣΎΤΧΡΟΝΗ ΙΣΤΟΡΙΑ

κοί και να 'ναι αυτοί ως προς τον κύριο στόχο, η δύναμη τέτοιων επανα­ στατικών ενεργειών διασκορπίζεται. Μ ια δεδομένη πολιτική και οικονο­ μική κρίση, μια δεδομένη πολιτική συγκυρία, μπορεί να προσφέρει αυτο­ μάτως τέτοιους εχθρούς και στόχους: ένας πόλεμος που πρέπει να στα­ ματήσει' ένας ξένος κατακτητής που πρέπει να εκδιωχθεί, μια ρωγμή στο πολιτικό σύστημα που επιβάλει συγκεκριμένες επιλογές, όπως το αν θα υποστηριχτεί η ισπανική κυβέρνηση του 1 936 απέναντι στη στάση των στρατηγών. Η κατάσταση όμως στη Γαλλία του 1 968 δεν πρόσφερε αυτομάτως τέτοιους στόχους. Η ίδια η ριζοσπαστικότητα της κριτικής της κοινωνίας εκ μέρους του κινήματος το άφηνε δίχως συγκεκριμένους στόχους. Εχθρός του ήταν το ίδιο «το σύστημα». Όπως λέει ο Touraine: «ο εχθρός δεν είναι πια ένα πρόσωπο ή μια κοινωνική κατηγορία, ο μονάρχης ή η μπουρζουαζία. Ε Ι ­ ναι τ ο σύνολο των απρόσωπων, "εξορθολογισμένων", γραφειοκρατικών τρόπων δράσης της κοινωνικο-οικονομικής εξουσίας . . . ». Ο εχθρός είναι εξ ορισμού απρόσωπος, δεν είναι καν ένα πράγμα ή ένας θεσμός, είναι ένα πρόγραμμα κοινωνικών σχέσεων, μια διαδικασία αποπροσωποποίη­ σης δεν είναι η εκμετάλλεuση, η οποία προϋποθέτει την ύπαρξη εκμε­ ταλλεuτών, αλλά η αλλοτρίωση. Είναι χαρακτηριστικό πως οι περισσότε­ ροι από τους ίδιους τους φοιτητές (σε αντίθεση με τους λιγότερο επανα­ στάτες εργάτες) δεν ασχολούνταν με τον Ντε Γκωλ, παρά μόνο στο βαθ­ μό που ο πραγματικός στόχος, η κοινωνία, συσκοτιζόταν από το καθαρό πολιτικό επιφαινόμενο του Γκωλισμού. Το λα"ίκό κίνημα ήταν επομένως είτε υπο-πολιτικό είτε αντι-πολιτικό. Στη μακρά διάρκεια αυτό δε μειώ­ νει την ιστορική του σημασία ή επιρροή. Στη βραχεία διάρκεια όμως στάθηκε μοιραίο. Όπως λέει ο Touraine, ο Μάης του '68 είναι λιγότερο σημαντικός από την Παρισινή Κομμούνα, ακόμα και στα πλαίσια μιας ι­ στορίας των επαναστάσεων. Δεν απέδειξε πως οι επαναστάσεις μπο­ ρούν να νικήσουν στις σημερινές δυτικές χώρες, αλλά μόνον ότι μπορούν να ξεσπάσουν. Πολλά από τα βιβλία τα σχετικά με τα γεγονότα του Μάη μπορούν να μπουν στην άκρη. Το βιβλίο του Alain Touraine όμως είναι άλλης τά­ ξεως.2 Ο συγγραφέας του είναι καθηγητής της βιομηχανικής κοινωνιολο­ γίας, μαρξιστικής προελεύσεως, δάσκαλος του Κον-Μπεντίτ στη Ναντέρ -το αρχικό σημείο ανάφλεξης της φοιτητικής εξέγερσης-, και αναμείχθη­ κε ενεργώς στις πρώτες της φάσεις. Η ανάλυσή του τα αντανακλά όλα αυτά σ' έναν βαθμό. Η αξία της δεν έγκειται τόσο στην πρωτοτυπία της -όταν έχουν γραφτεί τόσα πολλά, οι περισσότερες ιδέες έχουν ήδη κά­ που διατυπωθεί και αμφισβητηθεί- όσο στη διαύγεια και την ιστορική 2. Alain Touraine, Le Mouvement de mai ou le communisme utopique, Παρίσι 1969.

Ο ΜΑΗΣ ΤΟΥ

1 968

3° 1

αίσθηση που χαρακτηρίζουν το συγγραφέα, στην απουσία αυταπατών, στη γνώση του εργατικού κινήματος, καθώς και στη συμβολή των εμπει­ ριών που είχε από πρώτο χέρι. Περιέχει, για παράδειγμα, την καλύτερη ανάλυση της γενικής απεργίας, ενός φαινομένου που έχει υποτιμηθεί πο­ λύ σε σύγκριση με το πόσα πολλά γράφτηκαν σχετικά με το Καρτιέ Λα­ τέν. (Δε γνωρίζουμε σχεδόν τίποτα για το τι συνέβη σε όλα εκείνα τα εργοστάσια και τα γραφεία, που στο κάτω κάτω έδωσαν δέκα εκατομ­ μύρια απεργούς, οι περισσότεροι απ' τους οποίους δεν είχαν επαφές με τους φοιτητές και τους δημοσιογράφους). Για τους ξένους αναγνώστες έχει το πρόσθετο πλεονέκτημα, ότι ο συγγραφέας του έχει μια από πρώ­ το χέρι εξοικείωση με άλλα μέρη του κόσμου, ιδιαίτερα τη Λατινική Αμερική και τις Ηνωμένες Πολιτείες, η οποία τον βοηθάει να ξεφύγει α­ πό τον εγγενή τοπικισμό των Γάλλων. Η επιχειρηματολογία του Touraine είναι επεξεργασμένη και σύνθετη, μπορούμε όμως να ξεχωρίσουμε λίγα σημεία. Αυτό που συμβαίνει σήμερα είναι μια «μεγάλη μεταμόρφωση » από την παλαιά μπουρζουαζία σε μια νέα τεχνοκρατική κοινωνία, κι αυτό, όπως αποδεικνύει το κίνημα του Μάη, δημιουργεί συγκρούσεις όχι μόνο στο περιθώριό της αλλά και στο κέ­ ντρο της. Η διαχωριστική γραμμή «ταξικής πάλης» που αποκαλύπτεται, κόβει στη μέση τις « μεσαίες τάξεις», χωρίζοντάς τες σε «τεχνο-γραφειο­ κράτες» από τη μια, και σε « επαγγελματίες» από την άλλη. Οι τελευ­ ταίοι, αν και με καμιά έννοια δεν είναι θύματα καταπίεσης, αντιπροσω­ πεύουν μέσα στη σύγχρονη τεχνολογική οικονομία κάτι σαν την ελίτ της ειδικευμένης εργασίας στην παλαιότερη βιομηχανική εποχή, και για ανά­ λογους λόγους αποκρυσταλλώνουν τη νέα φάση της ταξικής συνείδησης: «ο βασικός παράγοντας στο κίνημα του Μάη δεν ήταν η εργατική τά­ ξη, αλλά το σύνολο αυτών που μπορούμε να ονομάσουμε επαγγελμα­ τίες [ . . . ] και μεταξύ αυτών οι πιο δραστήριοι ήταν εκείνοι που είναι πιο ανεξάρτητοι από τις μεγάλες οργανώσεις για τις οποίες, άμεσα η έμμεσα, δουλεύουν: φοιτητές, άνθρωποι του ραδιοφώνου και της τη ­ λεόρασης, τεχνικοί σε γραφεία σχεδιασμού, εργαζόμενοι στην έρευνα, τόσο στον ιδιωτικό όσο και στο δημόσιο τομέα, καθηγητές, κλπ . » . Αυτοί, και όχι ο ι συλλογικότητες της παλιάς εργατικής τάξης, των ανθρακωρύχων, των λιμενεργατών, των σιδηροδρομικών, ήταν που έδωσαν στη γενική απεργία το συγκεκριμένο χαρακτήρα της. Ο πυρήνας βρίσκε­ ται στους νέους βιομηχανικούς κλάδους: το σύμπλεγμα αυτοκινητοβιομη­ χανίας-ηλεκτρονικών-χημικών. Σύμφωνα με τον Touraine, λοιπόν, αναδύεται ένα νέο κοινωνικό κίνημα προσαρμοσμένο στη νέα οικονομία, ένα κίνημα όμως παράδοξα αντιφα­ τικό. Από μια άποψη πρόκειται για μια πρωτόγονη εξέγερση ανθρώπων

ΣΠΧΡΟΝΗ ΙΣΤΟΡΙΑ που στηρίζονται πάνω σε παλαιές εμπειρίες για να αντιμετωπίσουν μια νέα κατάσταση. Μπορεί να οδηγήσει και σε μια αναβίωση μορφών ορ­ γανωμένης πάλης ή, μεταξύ των νέων στρατολογιών του κοινωνικού κινή­ ματος που δεν έχουν ανάλογες εμπειρίες, σε κάτι αντίστοιχο με τα λα'ίκί­ στικα κινήματα στις υπανάπτυκτες χώρες ή, ακριβέστερα, με το εργατι­ κό κίνημα των αρχών του δέκατου ένατου αιώνα. Ένα τέτοιο κίνημα εί­ ναι σημαντικό, όχι για τη μάχη που δίνει αυτή τη στιγμή πάνω σε παλαιές πολιτικές γραμμές, αλλά γι' αυτό που δείχνει για το μέλλον: για το όρα­ μά του και όχι για τα αναγκαστικά ισχνά επιτεύγματά του. Γιατί η δύ­ ναμη του οράματος, ο «ουτοπικός κομμουνισμός» που δημιούργησε το 1 968, όπως οι νεαροί προλετάριοι είχαν δημιουργήσει πριν το 1848, βασίζε­ ται στην πρακτική του αδυναμία. Από την άλλη, αυτό το κοινωνικό κίνη­ μα περιέχει ή σημαίνει και μια σύγχρονη μορφή μεταρρυθμιστικής προ­ σπάθειας, μια δύναμη που μπορεί να βοηθήσει στην αλλαγή των απο­ σκληρυμένων και απηρχαιωμένων δομών της κοινωνίας - του εκπαιδευτι­ κού συστήματος, των βιομηχανικών σχέσεων, της διαχείρισης, της διακυ­ βέρνησης. Εδώ βρίσκονται τα πραγματικά διλήμματα των επαναστατών. Ήταν αυτό το νέο κοινωνικό κίνημα του Μάη « επαναστατικό » (πέρα απ' τη διατύπωση μιας « επαναστατικής» «αντι-ουτοπίας» ή ενός ελευ­ θεριακού κομμουνισμού απέναντι στην «κυρίαρχη ουτοπία» των ακαδη­ μαίκών κοινωνιολόγων και πολιτικών επιστημόνων) ; Ο Touraine υποστη­ ρίζει ότι στη Γαλλία το νέο κίνημα παρήγαγε μια αυθεντική επαναστατι­ κή κρίση, αν και μια κρίση που δεν μπορούσε να οδηγήσει σε επανά­ σταση, επειδή, για ιστορικούς λόγους, συνδύαζε ταξική πάλη, πολιτική και ένα είδος «πολιτιστικής επανάστασης» εναντίον κάθε μορφής χειρα­ γώγησης και ενσωμάτωσης της ατομικής συμπεριφοράς. Δεν μπορεί να υπάρξει κοινωνικό κίνημα σήμερα που να μη συνδυάζει αυτά τα τρία στοιχεία, κι αυτό λόγω της «προοδευτικής εξάλειψης του διαχωρισμού μεταξύ κράτους και κοινωνίας των πολιτών». Ταυτόχρονα όμως, καθί­ σταται όλο και πιο δύσκολη η εστίαση της πάλης και η ανάπτυξη αποτε­ λεσματικών μηχανισμών δράσης, όπως κομμάτων μπολσεβίκικου τύπου. Στις Ηνωμένες Πολιτείες αντίθετα -ίσως λόγω της απουσίας κρατικού συγκεντρωτισμού ή μιας παράδοσης προλεταριακής επανάστασης- δεν υπήρξε τέτοιος συνδυασμός των δυνάμεων. Τα φαινόμενα πολιτιστικής εξέγερσης, τα οποία αποτελούν περισσότερο συμπτώματα παρά μπο­ ρούν να φέρουν αποτελέσματα, είναι τα πιο ορατά. «Ενώ στη Γαλλία», γράφει ο Tountine, «η κοινωνική πάλη βρέθηκε στο επίκεντρο του κινή ­ ματος και η πολιτιστική εξέγερση αποτελούσε, θα έλεγε σχεδόν κανείς, ένα υποπρο'ίόν μιας κρίσης κοινωνικής αλλαγής, στις Ηνωμένες Πολιτείες η πολιτιστική εξέγερση βρίσκεται στο κέντρο». Κι αυτό είναι σύμπτωμα μιας αδυναμίας.

Ο ΜΑΗΣ ΤΟΥ

1 968

Ο στόχος του Touraine δεν είναι τόσο να διατυπώσει κρίσεις ή προφη­ τείες -και στο βαθμό που το κάνει θα δεχτεί κριτική- όσο το να αποδεί­ ξει ότι το κίνημα του Μάη δεν ήταν ούτε ένα επεισόδιο ούτε μια απλή συνέχεια παλαιότερων κοινωνικών κινημάτων. Το κίνημα έδειξε ότι αρχί­ ζει, ή έχει αρχίσει, «μια νέα περίοδος στην κοινωνική ιστορία» και ότι η ανάλυση του χαρακτήρα της δεν μπορεί να γίνει μέσα από το λόγο των ίδιων των επαναστατών του Μάη. Είναι πολύ πιθανό να έχει δ ίκιο και στα δύο.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΔΕΚΑΤΟ ΕΚΤΟ

Οι ΚΑΝΟΝΕΣ Τ Η Σ Β ΙΑΣ

Εκ πρώτης 6ψεως, αυτ6 το κεφάλαιο -Υραμμένο το 1969- μοιάζει ανεπίκαιρο. Δεν αληθεύει πλέον, 6τι «οι περισσ6τεροι [άνθρωποι], εκτ6ς κι αν σκ6πιμα το επιδιώ­ κουν, μπορούν να περάσουν τη ζωή τους δίχως να έχουν άμεση εμπειρία» της βίας, ακ6μα κι αν αφήσουμε κατά μέρος τη Β6ρειο Ιρλανδία. Η διαρκώς αυξαν6μενη βία που μας πλημμυρίζει μέσα απ6 εφημερίδες και οθ6νες, μαρτυρά μια πραΥματικ6τη­ τα. Ωστ6σο το άρθρο αυτ6 προβλέπει αυτές τις εξελίξεις, και Υια το λ6ΥΟ αυτ6ν είναι επίκαιρη η έκκληση που κάνει Υια καν6νες και συμβάσεις ενάντια στο ν κατήφορο προς τη βαρβαρ6τητα. Δημοσιεύτηκε στο περιοδικ6 New Socieίy το 1969.

Απ' όλες τις λέξεις που είναι ης μόδας στα τέλη της δεκαετίας του 1 960, η «βία» είναι ίσως η πιο διαδεδομένη αλλά κι αυτή που έχει το λι­ γότερο νόημα. Όλοι μιλάνε γι' αυτήν, αλλά κανείς δε σκέφτεται πάνω σ' αυτήν. Όπως αναφέρει και η πρόσφατα δημοσιευμένη αναφορά ης Εθνικής Επιτροπής των ΗΠΑ για τις Αιτίες και την Πρόληψη της Β ίας, η Δ ιεθνής Ε γκυκλοπαίδε ι α των Κοι νωνικώ ν Επιστημών, που κυκλοφόρησε το 1 968, δεν περιλαμβάνει λήμμα μ' αυτόν τον τίτλο. Τόσο το ότι είναι της μόδας όσο και η ασάφειά της είναι ενδεικτικές. Γιατί οι περισσότεροι άνθρωποι που θα διαβάσουν βιβλία όπως Η εποχή της βίας (που αναφέρεται στην συμβολιστική ποίηση) ή Τα πα ι διά της βίας (που αναφέρεται σε μάλλον ήρεμες ζωές) έχουν συναίσθηση ης βίας που υπάρχει στον κόσμο, αλλά η σχέση τους μαζί της δε στηρίζεται σε προηγούμενες άμεσες εμπειρίες και είναι νεφελώδης. Οι πιο πολλοί,

εκτός κι αν σκόπιμα το επιδιώκουν, μπορούν να περάσουν τη ζωή τους δίχως να έρθουν σε επαφή με μια «συμπεριφορά που αποβλέπει στην πρόκληση σωματικής βλάβης σε άλλους ανθρώπους ή σε περιουσία» (για να χρησιμοποιήσουμε τον ορισμό της αμερικανικής επιτροπής) είτε, ακό­ μα, με τον « εξαναγκασμό», που ορίζεται ως «η χρήση ή η απειλή χρή­ σης βίας για να αναγκάσει άλλους να κάνουν κάτι που διαφορετικά δε θα το έκαναν» . Τη φυσική βία την απαντούν μόνο με έναν άμεσο και τρεις έμμεσους τρόπους. Άμεσα, είναι πανταχού παρούσα υπό τη μορφή των οδικών δυ­ στυχημάτων, που είναι τυχαία, ακούσια, απρόβλεπτα και ανεξέλεγκτα από τα περισσότερα θύματα, και αποτελούν σχεδόν τη μόνη κατάσταση σε περίοδο ειρήνης στην οποία οι περισσότεροι άνθρωποι που ζουν και δουλεύουν σε σπίτια και γραφεία θα έρθουν σε πραγματική επαφή με

ΟΙ ΚΑΝΟΝΕΣ ΤΗΣ ΒΙΑΣ ματωμένα και ακρωτηριασμένα κορμιά. Εμμέσως, rι βία είναι πανταχού παρούσα στα μαζικά μέσα ενrιμέρωσrις και στο θέαμα. Δεν περνάει μέ­ ρα που οι περισσότεροι θεατές και αναγνώστες να μrι συναντήσουν τrιν εικόνα ενός πτώματος, μια εικόνα πολύ σπάνια στην πραγματική βρετα­ νική ζωή. Ακόμα πιο έμμεσα, έχουμε συνείδrισrι ότι υπάρχει στrιν εποχή μας μια τεράστια, αδιανόrιτrι μαζική καταστροφή, για την οποία έχουν βρεθεί συμβατικά σύμβολα (< στrι λαϊκή Ψυχολογικο-κοινωνική κουβέντα ή rι λέξrι «γενοκτονία» στην πολιτική. Οι επικρατούσες φιλελεύθερες ιδέες δε μας διευκολύνουν κα­ θόλου, μια που στηρίζονται στην παραδοχή μιας εντελώς αντφρεαλιστι­ κής διχοτομίας μεταξύ «βίας» ή «φυσικής δύναμrις» (που είναι κακό και δείγμα καθυστέρrισrις) και <<μrι-βίας» ή «rιθικής δύναμrις» (που είναι κα­ λό και τέκνο τrις προόδου). Φυσικά, κανείς δεν έχει πρόβλrιμα μ ' αυτήν, όπως και με άλλες παιδαγωγικού χαρακτήρα υπεραπλουστεύσεις, στο βαθμό που αποθαρρύνει τους ανθρώπους να χτυπούν ο ένας τον άλλο στο κεφάλι, κάτι που κανείς υγιής και πολιτισμένος άνθρωπος δεν εγκρί­ νει. Ωστόσο, όπως συμβαίνει και με άλλα πρσ'ίόντα της φιλελεύθερrις rι­ θικής, φτάνουμε σε ένα σrιμείo όπου rι ενθάρρυνσrι του καλού δε συμβι­ βάζεται με την κατανόrισrι τrις πραγματικότrιτας, δrιλαδή με τrιν εξασφά­ λιση των προϋποθέσεων για την ενθάρρυνση του καλού. Κι αυτό γιατί για να συλλάβουμε τrι βία ως κοινωνικό φαινόμενο, πρέπει να έχουμε υπόψrι μας ότι rι βία υπάρχει μόνο στον πλrιθυντικό· ότι υπάρχουν δrιλαδή πράξεις με διαφορετικούς βαθμούς βίας, που σrι­ μαίνουν και διαφορετικές πoιότrιτες βίας. Όλα τα αγροτικά κινήματα εί­ ναι και εκδrιλώσεις καθαρής φυσικής βίας, μερικά όμως είναι ασυνήθιστα φειδωλά στο χύσιμο αίματος, ενώ άλλα εξελίσσονται σε πραγματικές σφαγές, επειδή ο χαρακτήρας και οι στόχοι τους διαφέρουν. Οι άγγλοι δουλευτές των αγροκτημάτων στις αρχές του δέκατου ένατου αιώνα θε­ ωρούσαν τη βία εναντίον της ιδιoκτrισίας νόμιμrι, τrι μετρrιμένrι βία ενα­ ντίον προσώπων δικαιoλoγrιμένrι κάτω από ορισμένες συνθήκες, αλλά α­ πέφευγαν συστrιματικά τις δολοφονίες οι ίδιοι άνθρωποι όμως σε δια­ φορετικές συνθήκες (όπως σε συμπλοκές μεταξύ λαθροθήρων και θrιρo­ φυλάκων) δε δίσταζαν να παλέΨουν μέχρι θανάτου. Δεν έχει καμία αξία, παρά μόνο ως νομική δικαιoλόγrισrι της καταστολής ή ως επιχείρrιμα υ­ πέρ τού «να μrιν ενδίδουμε ποτέ στrι βία», να αντιμετωπίζουμε όλες τις

ΣΠΧΡΟΝΗ ΙΣΤΟΡΙΑ βίαιες πρακτικές διαφορετικών ειδών και βαθμών ως ουσιαστικά το ίδιο πράγμα. Εξάλλου, πράξεις του ίδιου βαθμού βίας μπορεί να διαφέρουν βαθιά ως προς τη νομιμοποίηση και τη δικαίωσή τους, τουλάχιστον στα μυαλά της κοινής γνώμης. Όταν ρώτησαν το μεγάλο καλαβρέζο αρχιλη­ στή Musolino να ορίσει τη λέξη «κακό», είπε ότι σήμαινε «να σκοτώνεις χριστιανούς δίχως να υπάρχει κάποιος πολύ βαθύς λόγος». Οι αυθεντικά βίαιες κοινωνίες διαθέτουν πάντοτε μία οξεία αντίληψη αυτών των «κανόνων», ακριβώς επειδή η ιδιωτική βία είναι απαραίτητη μέσα στην καθημερινότητα, όσο κι αν εμείς δυσκολευόμαστε να το συ­ νειδητοποιήσουμε μιας και η φυσιολογική σε τέτοιες κοινωνίες ποσότητα αιματοχυσίας μας φαντάζει ανεπίτρεπτα υψηλή . Σε μέρη όπως στις Φι­ λιππίνες, όπου οι νεκροί σε κάθε εκλογική εκστρατεία ανέρχονται σε ε­ κατοντάδες, μας φαίνεται άνευ νοήματος το ότι, για τα φιλιππινέζικα κριτήρια, μερικές απ' αυτές τις απώλειες είναι πιο καταδικαστέες από άλλες. Κι όμως υπάρχουν κανόνες. Στα βουνά της Σαρδηνίας οι κανόνες αυτοί φτιάχνουν έναν ολόκληρο κώδικα εθιμικού δικαίου, τον οποίο εξω­ τερικοί παρατηρητές έχουν περιγράΨει με νομικούς όρους. t Για παρά­ δειγμα, η κλοπή μιας κατσίκας δε συνιστά «προσβολή », παρά μόνο αν το γάλα της κατσίκας χρησιμοποιηθεί από την οικογένεια των κλεφτών ή αν υπάρχει μια σαφής πρόθεση «προσβολής» του θύματος. Στην περί­ πτωση αυτή αρχίζει μια αντεκδίκηση που γίνεται βαθμιαία όλο και πιο σοβαρή, μέχρι θανάτου. Όσο δεσμευτική και αν είναι όμως η υποχρέωσή τους να σκοτώσουν, τα μέλη των οικογενειών που βρίσκονται σε βεντέτα θα φρίξουν ειλικρι­ νώς αν από κάποια ατυχή συγκυρία σκοτωθεί κάποιος τυχαία παρευρι­ σκόμενος ή ξένος. Οι καταστάσεις όπου έχουμε βία και η φύση αυτής της βίας συνήθως ορίζονται σαφώς, όπως στην ερώτηση του παροιμιώ­ δους Ιρλανδού: «Αυτός ο καυγάς είναι ιδιωτικός ή μπορεί να μπει ο κα­ θένας ; » . Έτσι ο πραγματικός κίνδυνος για τους ξένους, αν και αναμφί­ βολα υψηλότερος απ' ό,τι στις δικές μας κοινωνίες, είναι μετρήσιμος. Ίσως οι μόνες καταστάσεις ανεξέλεγκτης άσκησης βίας να είναι από τους κοινωνικά ανώτερους εναντίον των κοινωνικά κατώτερων (που, σχε­ δόν εξ ορισμού, δεν έχουν κανένα δικαίωμα απέναντί τους), αλλά ακόμα κι εδώ υπάρχουν πιθανώς κάποιοι κανόνες. Στην πραγματικότητα, κάποιοι τέτοιοι κανόνες βίας μας είναι ακόμα οικείοJ,. Γιατί, για παράδειγμα, οι υπέρμαχοι της κατάργησης της θανα­ τικής ποινής, που υποτίθεται ότι πιστεύουν πως όλες οι εκτελέσεις είναι εξίσου καη:Χδικαστέες, βασίζουν τόσο πολύ την καμπάνια τους πάνω στο επιχείρημα, ότι η θανατική ποινή δολοφονεί μερικές φορές αθώους αν1.

Βλ. Α. Pigliaru. Ιa vendetta barbaricina come ordinamento giuridico. Μιλάνο 1959.

ΟΙ ΚΑΝΟΝΕΣ ΤΗΣ ΒΙΑΣ θρώπους ; Επειδή για τους περισσότερους από μας, και μάλλον και για τους περισσότερους από τους υπέρμαχους της κατάργησης, η θανάτωση ενός «αθώου» προκαλεί μια ποιοτικά διαφορετική αντίδραση από τη θα­ νάτωση ενός « ένοχου». Ένας από τους μεγαλύτερους κινδύνους που απειλούν τις κοινωνίες στις οποίες η άμεση βία δεν παίζει πλέον μεγάλο ρόλο στη διευθέτηση των καθημερινών σχέσεων ανάμεσα σε άτομα και σε ομάδες, ή στις ο­ ποίες η βία έχει γίνει απρόσωπη, είναι ότι χάνουν την αίσθηση τέτοιων διακρίσεων. Έτσι όμως διαλύουν και ορισμένους κοινωνικούς μηχανι­ σμούς που ελέγχουν τη χρήση της φυσικής βίας. Αυτό δεν είχε τόσο με­ γάλη σημασία την εποχή που οι παραδοσιακές μορφές βίας στις κοινωνι­ κές σχέσεις, ή τουλάχιστον οι πιο επικίνδυνες απ' αυτές, υποχωρούσαν εμφανώς και γρήγορα. Σήμερα όμως βρίσκονται και πάλι σε άνοδο, ενώ έχουμε παράλληλα και την εμφάνιση νέων μορφών βίας. Οι παλαιότερες μορφές βίας ίσως να αυξάνονται επειδή τα εδραιωμέ­ να συστήματα τήρησης της δημόσιας τάξης που αναπτύχθηκαν κατά την εποχή του φιλελευθερισμού είναι όλο και πιο καταπονημένα, ενώ μορφές πολιτικής βίας όπως η άμεση βίαιη δράση και η τρομοκρατία είναι πιο διαδεδομένες απ' ό,τι στο παρελθόν. Η νευρικότητα και η σύγχυση των αρχών, η αναβίωση των ιδιωτικών επιχεφήσεων secuήtΥ ή νέων κινημά­ των επαγρύπνησης, αποτελούν σαφείς ενδείξεις. Από μια άποψη, έχουν ήδη οδηγήσει στην εκ νέου ανακάλυψη της ελεγχόμενης βίας, όπως και στην επιστροφή των αστυνομικών δυνάμεων σε έναν παράξενο μεσαιω­ νισμό -κράνη, ασπίδες, πανοπλίες και τα τοιαύτα- και στην ανάπτυξη δ ιαφόρων αερίων προσωρινής εξουδετέρωσης, ελαστικών σφαιρών, κ . ο . κ . ,

που όλα τους αντανακλούν την εύλογη άποψη πως μέσα σε μια κοινωνία υπάρχουν διάφορες μορφές αναγκαίας ή επιθυμητής βίας μια άποψη την οποία το αρχαίο εθιμικό δίκαιο της Αγγλίας ποτέ δεν εγκατέλειψε.2 Από την άλλη, οι ίδιες οι κρατικές αρχές έχουν εθιστεί στη χρήση ορι­ σμένων τρομακτικών μορφών βίας, και ιδιαίτερα των βασανιστηρίων, οι οποίες μέχρι λίγες δεκαετίες παλαιότερα εθεωρούντο βάρβαρες και ολό­ τελα αταίριαστες σε πολιτισμένες κοινωνίες, ενώ η «καθωσπρέπει» κοι­ νή γνώμη κάνει υστερικές εκκλήσεις για μια αδιάκριτη άσκηση κρατικής τρομοκρατίας. Όλα αυτά εντάσσονται στην ανάδυση ενός νέου είδους βίας σήμερα. Στις περισσότερες περιπτώσεις, οι παραδοσιακές μορφές βίας (και οι α­ ναγεννημένες εκδοχές της) στηρίζονται στην παραδοχή, ότι η φυσική βία 2 . Στο Μεσοπόλεμο. η RAF αντιστάθηκε σε όλα τα σχέδια να χρησιμοποιηθεί για τη διατήρηση της τάξης, με το επιχείρημα ότι τα όπλα της δεν έκαναν διακρίσεις, και επομέ­ νως θα μπορούσε να κατηγορηθεί σύμφωνα με το εθιμικό δίκαιο. Αυτό βέβαια δεν το ε­ φάρμοσε όταν βομβάρδιζε χωριά στην Ινδία και τη Μέση Ανατολή ...

ΣΤΓΧΡΟΝΗ ΙΣΤΟΡΙΑ

πρέπει να χρησιμοποιείται στο βαθμό που δεν είναι διαθέσιμε ς ή αποτε­ λεσματικές άλλες μέθοδοι. Επομένως, οι βίαιες πράξεις κανονικά έχουν έναν συγκεκριμέ νο και προσδιορίσιμο σκοπό, και η χρήση της βίας είναι ευθέως ανάλογη με αυτόν το σκοπό. Όμως, ένα μεγάλο μέρος της σύγ­ χρονης ιδιωτικής βίας δεν μπορεί να εκπληρώσει τέτοιους κανόνες και δεν έχει συγκεκριμένη λειτουργικότητα, και κατά συνέπεια η κρατική βία τείνει να πάρει τη μορφή μιας αδιάκριτης καταστολής. Η ιδιωτική βία δε χρειάζεται, ή δεν μπορεί, να καταφέρει πολλά απέ­ ναντι στους πραγματικά μεγάλους και θεσμοποιημένους κατόχους της βίας, ανεξάρτητα με το αν αυτοί την ασκούν άμεσα ή την κρατούν ως ε­ φεδρεία. Η ιδιωτική βία έχει λοιπόν την τάση να γίνει από πραγματική δράση ένα υποκατάστατο δράσης. Τα διακριτικά και οι σιδερένιοι σταυ­ ροί του ναζιστικού στρατού είχαν έναν πρακτικό σκοπό, έστω κι αν δεν τον εγκρίνουμε. Τα ίδια σύμβολα όταν τα φορούν οι Άγγελοι της Κολά­ σεως και ανάλογες ομάδες έχουν απλά ένα κίνητρο: την επιθυμία τού κατά τα άλλα ανίσχυρου νέου να αντισταθμίσει τη διάψευσή του μέσα από βίαιες πρακτικές και σύμβολα. Μερικές κατ' όνομα πολιτικές μορ­ φές βίας (όπως τα «σπασίματα» ή κάποιες βομβιστικές ενέργειες νεοα­ ναρχικών) είναι εξίσου ανορθολογικές, μια που στις περισσότερες περι­ πτώσεις το πολιτικό τους αποτέλεσμα είναι είτε αμελητέο είτε, συνηθέ­ στερα, το αντίθετο απ' το επιδιωκόμενο. Οι τυφλές βίαιες επιθέσεις δεν είναι απαραίτητα πιο επικίνδυνες (στατιστικά) για τη ζωή και τη σωματική ακεραιότητα από τη βία των παραδοσιακών «άνομων» κοινωνιών, αν και πιθανότατα προκαλούν πε­ ρισσότερες ζημιές στα πράγματα ή, μάλλον, στις εταιρείες που τα ασφα­ λίζουν. Από την άλλη όμως, αυτές οι πρακτικές προκαλούν, δικαιολογη­ μένα ίσως, μεγαλύτερο τρόμο, γιατί είναι πιο τυχαίες και πιο ωμές, στο βαθμό που αυτό το είδος βίας είναι αυτοσκοπός. Όπως έδειξε η υπόθε­ ση δολοφονίας Moors, το τρομακτικό με όλους αυτούς που φαντασιώνο­ νται με ναζιστικές μπότες, και αναφύονται σήμερα μέσα σε διάφορους υπό-κοσμους και υπο-κουλτούρες της Δύσης, δεν είναι απλά ότι γυρί­ ζουν πίσω στον Χίμλερ και τον Άιχμαν, στους γραφειοκράτες ενός μηχα­ νισμού, οι σκοποί του οποίου συνέβαινε να είναι παρανο'ίκοί' είναι ότι για το αποπροσανατολισμένο περιθώριο, για τον αδύναμο και αβοήθητο φτωχό, η βία και η σκληρότητα -μερικές φορές με την πιο αναποτελε­ σματική κοινωνικά και προσωποποιημένη σεξουαλική μορφή της- είναι αναπληρώσεις ατομικής επιτυχίας και κοινωνικής δύναμης. Εκείνο που προκαλεί τρόμο στις αμερικανικές μεγαλουπόλεις, είναι ο συνδυασμός της αναβίωσης μιας παλιάς και της ανάδυσης μιας καινούρ­ γιας βίας μέσα σε καταστάσεις κοινωνικής έντασης και διάλυσης. Και αυτές ακριβώς είναι οι καταστάσεις τις οποίες η συμβατική σοφία των

ΟΙ ΚΑΝΟΝΕΣ ΤΗΣ ΒΙΑΣ φιλελεύθερων ιδεών είναι εντελώς ανίκανη να αντιμετωπίσει, ακόμα και να εννοήσει' εξ ου και η τάση να ολισθήσει και πάλι σε μια ενστικτώδη συντηρητική αντίδραση, η οποία είναι η άλλη σχεδόν όψη της αταξίας που επιδιώκει να ελέγξει. Για να πάρουμε το πιο απλό παράδειγμα: Η φιλελεύθερη ανεκτικότητα και ελευθερία έκφρασης βοηθάει στον κορε­ σμό της ατμόσφαιρας με εικόνες αίματος και βασανισμού, εικόνες ασύμ­ βατες με τις φιλελεύθερες ιδέες μιας κοινωνίας που βασίζεται στη συναί­ νεση και την ηθική δύναμη.3 Οδηγούμαστε, καθώς φαίνεται, και πάλι προς μια εποχή βίας στο ε­ σωτερικό των κοινωνιών, η οποία δεν πρέπει να συγχέεται με την αυξα­ νόμενη καταστροφικότητα των συγκρούσεων μεταξύ κοινωνιών. Πρέπει επομένως να κατανοήσουμε καλύτερα τις κοινωνικές χρήσεις της βίας, να μάθουμε και πάλι να κάνουμε διακρίσεις ανάμεσα στις διάφορες μορφές βίαιης δραστηριότητας, και, πάνω απ' όλα, να δημιουργήσουμε ή να ξα­ ναφτιάξουμε συστηματικούς κανόνες για τη χρήση της βίας. Πράγμα πάρα πολύ δύσκολο για ανθρώπους που ανατράφηκαν μέσα σε μια φι­ λελεύθερη κουλτούρα, με την πεποίθηση ότι κάθε είδους βία είναι χειρό­ τερη από τη μη βία, κι όλα τα άλλα είναι ίδια (που δεν είναι) . Φυσικά και η βία είναι χειρότερη, δυστυχώς όμως μια τέτοια αφηρημένη ηθική γενίκευση δε μας προσφέρει καμιά καθοδήγηση σε πρακτικά προβλήμα­ τα βίας στην κοινωνία μας. Αυτό που κάποτε ήταν μια χρήσιμη αρχή κοινωνικής προόδου ( << ειρηνική και όχι βίαιη επίλυση των διαφωνιών», «ο αυτοσεβασμός δεν έχει ανάγκη την αιματοχυσία», κ.ο.κ.) καταντάει απλή ρητορεία και αντι-ρητορεία. Αφήνει την αυξανόμενη περιοχή της ανθρώπινης ζωής όπου λαμβάνει χώραν η βία δίχως κανόνες και, παρα­ δόξως, δίχως καμιά πρακτικά εφαρμόσιμη ηθική αρχή, όπως μαρτυρεί η οικουμενική επάνοδος των βασανιστηρίων από τις δυνάμεις του κρά­ τους. Η κατάργηση των βασανιστηρίων αποτελούσε ένα από τα σχετικά λίγα επιτεύγματα για τα οποία ο φιλελευθερισμός μπορεί να πάρει ανε­ πιφύλακτους επαίνους, σήμερα όμως διαπράττονται και πάλι σ' ολόκλη­ ρο τον κόσμο, οι κυβερνήσεις κάνουν τα στραβά μάτια και τα μαζικά μέσα τα διαδίδουν. Όσοι πιστεύουν ότι κάθε βία είναι εξ ορισμού κακή, δεν μπορούν να κάνουν καμιά συστηματική διάκριση ανάμεσα στα διάφορα είδη της βίας στην πράξη ή να αντιληφθούν τα αποτελέσματά της τόσο σ' αυτούς που την υφίστανται όσο και σ' εκείνους που την επιβάλλουν. Το μόνο 3. Το επιχείρημα ότι δεν μπορεί να αποδειχθεί πως αυτές οι εικόνες επηρεάζουν τη δράση κανενός, απλά επιχειρεί να εκλογικεύσει αυτή την αντίφαση και δεν αντέχει σε μια σοβαρή επιστημονική έρευνα. Ούτε και τα επιχειρήματα πως η λαϊκή κουλτούρα πάντοτε περιείχε εικόνες β ίας ή πως αυτές οι εικόνες δρουν σαν ένα είδος υποκατάστατου της πραγματικής βίας.

310

ΣΥΤΧΡΟΝΗ ΙΣΤΟΡΙΑ

που θα κάνουν είναι να παράγουν, από αντίδραση, άνδρες και γυναίκες που θα θεωρούν κάθε μoρφ� βίας καλ�, είτε από μια συντηρητικ� είτε από μια επαναστατικ� σκοπιά, που θα αντιλαμβάνονται δηλαδ� την υ­ πoκειμενικ� Ψυχoλoγικ� ανακούφιση που προσφέρει η βία δίχως να τους ενδιαφέρει καθόλου η αποτελεσματικότητά της. Υπό την έννοια αυτ�, οι αντιδραστικοί που ζητούν τη γενικευμένη επαναφορά των πυροβολι­ σμών, των μαστιγώσεων και των εκτελέσεων έχουν μια αναλογία μ' εκεί­ νους που τα συναισθ�ματά τους συστηματοποίησε ο Fanon και άλλοι, και για τους οποίους η δράση με το όπλο και τη βόμβα είναι σε κάθε περίπτωση προτιμητέα από τη μη βίαιη δράση.4 Ο φιλελευθερισμός δεν κάνει διακρίσεις ανάμεσα στη διδασκαλία των πιο �πιων μορφών του τζούντο και των δυνητικά δολοφονικών μορφών του καράτε, ενώ στη γιαπωνέζικη παράδοση υπάρχει πλ�ρης συνείδηση ότι τέτοιες πολεμικές τέχνες πρέπει να τις μαθαίνουν μόνον όσοι διαθέτουν επαρκ� κρίση και ηθικ� αγωγ� για να μπορούν χρησιμoπoι�σoυν υπεύθυνα τη δύναμη να σκοτώνουν. Υπάρχουν κάποιες ενδείξεις ότι τέτοιες διακρίσεις αρχίζουν και πάλι σιγά σιγά και εμπειρικά να μαθαίνονται, μέσα όμως σε μια γενικ� ατμό­ σφαιρα αποπροσανατολισμού και υστερίας που καθιστά δύσκολη μια oρθoλoγικ� και περιορισμένη χρ�ση βίας. Είναι πια καιρός να θέσουμε αυτ� τη διαδικασία μάθησης σε μια πιο συστηματικ� βάση κατανοώντας τις κοινωνικές χρ�σεις της βίας. Μπορεί να πιστεύουμε ότι κάθε μoρφ�ς βία είναι χειρότερη από τη μη βία. Η χειρότερη όμως μoρφ� βίας είναι αυτ� που ξεφεύγει από κάθε έλεγχο.

4 . Οι ορθολογικοί επαναστάτες μετρούσαν πάντοτε τη βία σε σχέση με τους στόχους της και τα πιθανά αποτελέσματά της. Όταν το 1 9 1 6 είπαν στον Λένιν ότι ο γραμματέας των αυστριακών σοσιαλδημοκρατών είχε δολοφονήσει τον αυστριακό πρωθυπουργό ως μια πράξη διαμαρτυρίας εναντίον του πολέμου, αυτός απλά αναρωτήθηκε γιατί ένας άνθρω­ πος με τη δική του θέση δεν έκανε κάτι λιγότερο δραματικό, αλλά πιο αποτελεσματικό, να κυκλοφορήσει μέσω των μελών του κόμματος μια αντιπολεμική προκήρυξη. Γι' αυτόν ήταν προφανές, ότι μια κοινότοπη αλλά αποτελεσματική μη βίαιη δράση ήταν προτιμότερη από μια ρομαντική αλλά αναποτελεσματική. Αυτό δεν τον απέτρεψε να συνιστά την ένο­ πλη εξέγερση όταν το έκρινε αναγκαίο.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΔΕΚΑΤΟ ΕΒΔΟΜΟ

Ε Π ΑΝΑΣΤΑΣΗ ΚΑΙ Σ Ε Ξ

Ι

Το κεφάλαιο αυτό για τη σύγχρονη «πολιτιστική επανάσταση» στη Δύση συμπληρώ­ νει το κεφ. 1 5 , που είχε να κάνει κυρίως με την πολιτική πλευρά του '68. Όπως και το κεφ. 1 6, δημοσιεύτηκε το 1969 στο New Society που διηύθυνε ο ΡαΖΙΙ Barker. ο ο­ ποίος το έκανε το πιο λαμπρό ίσως εβδομαδιαίο περιοδικό των ημερών του.

Ο μακαρίτης Ο Τσε Γκεβάρα θα αισθανόταν μεγάλη έκπληξη αλλά και ε­ κνευρισμό αν ανακάλυπτε πως η φωτογραφία του έγινε εξώφυλλο στο Evergreen Review, η προσωπικότητά του θέμα άρθρου του Vogue, και το όνομά του η προσχηματική δικαιολογία κάποιας ομοφυλόφιλης επιδεικτι­ κότητας σε ένα νεοϋορκέζικο θέατρο (βλ. Observer, 8 ΜαΊου 1969). Μπο­ ρούμε ίσως ν' αφήσουμε κατά μέρος το Vogue. Δουλειά του είναι να λέει στις γυναίκες τι είναι της μόδας να φορούν, να ξέρουν και να συζητούν­ το ενδιαφέρον του για τον Τσε Γκεβάρα δε σημαίνει πολιτικά τίποτε πε­ ρισσότερο απ' αυτό του εκδότη του Who's Who. Οι άλλες δύο αστειότη­ τες, ωστόσο, αντανακλούν μια διαδεδομένη αντίληψη: ότι υπάρχει κά­ ποιου είδους σύνδεση ανάμεσα στα κοινωνικά επαναστατικά κινήματα και στην ανεκτικότητα στη δημόσια έκφραση της σεξουαλικής και λοιπής προσωπικής συμπεριφοράς. Είναι νομίζω καιρός να δείξει κάποιος ότι αυτή η αντίληψη είναι αβάσιμη. Κατά πρώτο λόγο, θα έπρεπε να είναι πλέον σαφές, ότι οι συμβάσεις σε σχέση με το ποια σεξουαλική συμπεριφορά είναι επιτρεπτή δημοσίως δεν έχουν καμιά ειδική σχέση με συστήματα πολιτικής εξουσίας ή κοινω­ νικής και οικονομικής εκμετάλλευσης. (Εξαίρεση αποτελεί η εξουσία των ανδρών επί των γυναικών και η εκμετάλλευση των γυναικών από τους άνδρες, η οποία σημαίνει, υποθέτουμε, μεγαλύτερους ή μικρότερους πε­ ριορισμούς στη δημόσια συμπεριφορά του κατώτερου φύλου). Η σεξου­ αλική «απελευθέρωση » έχει έμμεση μόνο σχέση με άλλα είδη απελευθέ­ ρωσης. Συστήματα ταξικής εξουσίας και εκμετάλλευσης μπορεί να επι­ βάλλουν αυστηρές συμβάσεις προσωπικής (για παράδειγμα σεξουαλι­ κής) συμπεριφοράς σε δημόσιο ή ιδιωτικό χώρο, μπορεί όμως και όχι. Η ινδουιστική κοινωνία δεν ήταν καθόλου πιο ελεύθερη ή εξισωτική από τη θρησκευτική κοινότητα των ουαλλών αντικομφορμιστών επειδή η πρώτη χρησιμοποιούσε τους ναούς για να επιδεικνύει μια ατέλειωτη ποικιλία σεξουαλικών δραστηριοτήτων με τον πλέον προκλητικό τρόπο, ενώ η

ΣΠΧΡΟΝΗ ΙΣΤΟΡΙΑ δεύτερη επέβαλε, τουλάχιστον θεωρητικά, στα μέλη της σκληρούς περιο­ ρισμούς. Το μόνο που μπορούμε να συνάγουμε από αυτή τη συγκεκρι­ μένη πολιτισμική διαφορά, είναι πως οι ευσεβείς Ινδουιστές που ήθελαν να ποικίλλουν τη σεξουαλική ρουτίνα, μπορούσαν να μάθουν να το κά­ νουν πολύ πιο εύκολα από τους ευσεβείς Ουαλλούς. Μάλιστα, αν μπορεί να γίνει μια χοντρική γενίκευση για τη σχέση α­ νάμεσα στην ταξική κυριαρχία και τη σεξουαλική ελευθερία, αυτή είναι πως οι κυρίαρχοι βρίσκουν βολικό να ενθαρρύνουν τη σεξουαλική ανοχή ή χαλαρότητα ανάμεσα στους υπηκόους τους μόνο και μόνο για να κρα­ τoύν τα μυαλά τους μακριά από την υποτέλειά τους. Κανένας ποτέ δεν επέβαλε σεξουαλικό πουριτανισμό στους σκλάβους το εντελώς αντίθε­ το. Οι κοινωνίες στις οποίες οι φτωχοί κρατιούνται αυστηρά στην ταπει­ νή θέση τους, είναι εξοικειωμένες με θεσμοποιημένα μαζικά ξεσπάσματα ελεύθερου σεξ σε τακτά διαστήματα, όπως είναι τα καρναβάλια. Πράγ­ ματι, εφόσον το σεξ είναι η φτηνότερη καθώς και η πιο έντονη μορφή διασκέδασης (όπως λένε οι Ναπολιτάνοι, το κρεβάτι είναι η όπερα του φτωχού), είναι πολιτικά επωφελές, όταν τα άλλα παραμένουν ως έχουν, να δίνεται η δυνατότητα όσο περισσότερου γίνεται. Με άλλα λόγια, δεν υπάρχει καμιά αναγκαία σύνδεση ανάμεσα στην κοινωνική ή πολιτική λογοκρισία και στην ηθικολογική λογοκρισία, όσο κι αν συχνά υποθέτουμε ότι υπάρχει. Το αίτημα να περάσουν κάποια εί­ δη συμπεριφοράς από το μη επιτρεπτό στο δημοσίως επιτρεπτό αποτε­ λεί πολιτική πράξη μόνο στο βαθμό που συνεπάγεται κάποια αλλαγή στις πολιτικές σχέσεις. Η κατάκτηση του δικαιώματος να κάνουν έρωτα μαύροι με λευκούς στη Νότιο Αφρική θα ήταν μια πολιτική πράξη, όχι ε­ πειδή διευρύνει το φάσμα τού τι είναι σεξουαλικά επιτρεπτό, αλλά επει­ δή χτυπά τη ρατσιστική υποτέλεια. Η κατάκτηση του δικαιώματος κυ­ κλοφορίας του Εραστή της λαίδης Τσάτερλυ δεν είχε τέτοιες πολιτικές συνεπαγωγές, όσο κι αν ήταν ευπρόσδεκτη για άλλους λόγους. Αυτό θα έπρεπε να μας είναι εντελώς σαφές από την ίδια μας την ε­ μπειρία. Στις δεκαετίες του 1 960 και 1 970 οι επίσημες ή συμβατικές α­ παγορεύσεις αυτού που μπορεί κανείς να πει, να ακούσει, να κάνει και να δει δημοσίως -ή και ιδιωτικά- σε σχέση με το σεξ, ουσιαστικά κα­ ταργήθηκαν σε πολλές δυτικές χώρες. Η αντίληψη ότι η στενή σεξουαλι­ κή ηθική συνιστά έναν ουσιαστικό προμαχώνα του καπιταλιστικού συ­ στήματος, δεν μπορεί πλέον να σταθεΙ Ούτε και η αντίληψη ότι η πάλη ενάντια σε μια τέτοια ηθική είναι πρωταρχικής σημασίας. Υπάρχουν βέ­ βαια ακόμα κάποιοι ξεπερασμένοι από τα πράγματα σταυροφόροι που νομίζουν ότι εφορμούν ενάντια στα πουριτανικά κάστρα, στην πραγμα­ τικότητα όμως αυτά τα τείχη έχουν σχεδόν ισοπεδωθεΙ Σίγουρα υπάρχουν ακόμα πράγματα που δεν μπορούν να τυπωθούν ή

ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ ΚΑΙ ΣΕΞ

να παρουσιαστούν, αλλά είναι όλο και πω δύσκολο να τα βρεις και να αγανακτ�σεις μ' αυτά. Η κατάργηση της λογοκρισίας είναι μια μονοδιά­ στατη δραστηριότητα, όπως και οι μετατοπίσεις του ντεκολτέ και του μ�κoυς της φούστας των γυναικών, και αν αυτ� η κίνηση πρoχωρ�σει πολύ μακριά προς την ίδια κατεύθυνση, η επαναστατικ� ικανοποίηση που αποκομίζουν οι σταυροφόροι θα μειωθεί δραστικά. Το δικαίωμα των ηθοποιών να πηδωύνται επί σκην�ς αποτελεί σαφέστατα μια λιγότε­ ρο σημαντικ� πρόοδο, ακόμα και για την πρoσωπικ� απελευθέρωση, α­ πό το δικαίωμα των κοριτσιών της βικτωριαν�ς επoχ�ς να καβαλάνε πο­ δ�λατα. Σ�μερα γίνεται πολύ δύσκολο ακόμα και να κιν�σει κανείς αυ­ τές τις διώξεις περί ασέμνων, στις οποίες τόσο πολύ στηρίζονταν οι εκ­ δότες και οι θεατρικοί παραγωγοί για να έχουν τζάμπα διαφ�μιση . Στην πράξη, η μάχη για ελεύθερο σεξ έχει κερδηθεί. Έφερε άραγε αυ­ τό πω κοντά την κoινωνικ� επανάσταση �, έστω, κάποια αλλαγ� εκτός του κρεβατωύ, των τυπωμένων σελίδων και των δημοσίων θεαμάτων (που μπορεί να είναι � να μην είναι επιθυμητ�) ; Τίποτε δε μας λέει κάτι τέτοω. Το μόνο που προφανώς έφερε, είναι περισσότερο δημόσω σεξ μέσα σε μια κατά τα άλλα αμετάλλακτη κoινωνικ� τάξη πραγμάτων. Παρότι όμως δεν υπάρχει καμιά εγγεν�ς σχέση ανάμεσα στη σεξουα­ λικ� ανεκτικότητα και στην κoινωνικ� οργάνωση, είμαι υποχρεωμένος να επισημάνω με κάποια θλίψη πως υπάρχει μια σταθερ� συνάφεια ανάμε­ σα στην επανάσταση και στον πουριτανισμό. Δεν μπορώ να σκεφτώ κα­ νένα γερά εδραιωμένο επαναστατικό κίνημα � καθεστώς που να μην α­ νέπτυξε αξωσημείωτα πουριτανικές τάσεις, συμπεριλαμβανομένων και των μαρξιστικών κινημάτων, παρότι η θεωρία των ιδρυτών τους κάθε άλλο παρά πoυριτανικ� �ταν (και στην περίπτωση του Ένγκελς ενεργώς αντιπoυριτανικ�)' συμπεριλαμβανομένων και χωρών σαν την Κούβα, που έχουν μια ιθαγεν� παράδοση που είναι το αντίθετο του πουριτανισμού' συμπεριλαμβανομένων ακόμα και των πλέον δεδηλωμένων αναρχικών-ε­ λευθεριακών κινημάτων. Όποως έχει την εντύπωση πως η ηθικ� των πα­ λαιών αναρχικών αγωνιστών �ταν ελευθεριακ� και χαλαρ�, απατάται οι­ κτρά. Η ελεύθερη αγάπη (στην οποία πίστευαν με πάθος) σ�μαινε: όχι ποτά, όχι ναρκωτικά και μονογαμικές σχέσεις δίχως επίσημο γάμο. Η ελευθεριακ� �, για την ακρίβεια, αντι νομ ι ακή συνιστώσα των επα­ ναστατικών κινημάτων, αν και μερικές φορές είναι ισχυρ� � ακόμα και κυρίαρχη στις στιγμές της πραγματικ�ς απελευθέρωσης, ποτέ δεν τα κα­ τέφερε να αντισταθεί στην πoυριτανικ� συνιστώσα. Οι Ροβεσπιέροι νικά­ νε πάντοτε τους Δαντών. Οι επαναστάτες για τους οποίους η σεξoυαλικ� � και η πoλιτισμικ� ελευθεριακότητα αποτελούν πραγματικά κεντρικά ζητ�ματα της επανάστασης, αργά � γρ�γoρα μπαίνουν στην άκρη. Ο Β ίλχελμ Ράιχ, ο απόστολος του οργασμού, ξεκίνησε πράγματι, όπως μας

ΣΠΧΡΟΝΗ ΙΣΤΟΡΙΑ υπενθυμίζει η νέα Αριστερά, σαν ένας φροϋδομαρξιστής, και μάλιστα πολύ ικανός αν κρίνουμε απ' το βιβλίο του Η Μαζική Ψυχολογία του Φα­ σισμο ύ (που έφερε τον υπότιτλο: Η σεξουαλ ική οικονομία της πολ ιτικής αντίδρ ασης και η προλεταρι ακή σεξουαλική πολιτική) . Είναι όμως άραγε παράξενο που ένας τέτοιος άνθρωπος κατέληξε να εστιάσει το ενδιαφέ­ ρον του στον οργασμό και όχι στην οργάνωση ; Ούτε οι σταλινικοί, ούτε οι τροτσκιστές είχαν κανέναν ιδιαίτερο ενθουσιασμό για τους επαναστά­ τες σουρρεαλιστές που χτυπάγανε τις πόρτες τους ζητώντας να γίνουν δεκτοί στις τάξεις τους. Όσοι απ' αυτούς παρέμειναν στην πολιτική, δεν το έκαναν ως σουρρεαλιστές. Το γιατί, είναι ένα σημαντικό και σκοτεινό ζήτημα που δεν μπορούμε να το απαντήσουμε εδώ. Το αν αυτό συμβαίνει αναγκαστικά, είναι ένα ακόμα σημαντικότερο ζήτημα - τουλάχιστον για τους επαναστάτες που βρίσκουν υπερβολικό και άσκοπο τον πουριτανισμό των επαναστατικών καθεστώτων. Αλλά το ότι οι μεγάλες επαναστάσεις του αιώνα μας δεν αφιερώθηκαν στον αγώνα της σεξουαλικής ανοχής, αυτό δύσκολα μπορεί κανείς να το αρνηθεί. Προώθησαν τη σεξουαλική ελευθερία (και μάλιστα θεμελιακά) όχι καταργώντας τις σεξουαλικές απαγορεύσεις, αλλά με μια μείζονος σημασίας πράξη χειραφέτησης: την απελευθέρωση των γυναι­ κών από την καταπίεσή τους. Ότι αυτά τα επαναστατικά κινήματα θε­ ώρησαν ενοχλητική την προσωπική ελευθεριακότητα, είναι επίσης αναμ­ φισβήτητο. Στους χώρους των εξεγερμένων νέων, αυτοί που είναι κοντύ­ τερα στο πνεύμα και στις φιλοδοξίες της παλιομοδίτικης κοινωνικής ε­ πανάστασης, είναι και οι πιο αρνητικοί απέναντι στα ναρκωτικά, στο διαφημιζόμενο ελεύθερο και αδιάκριτο σεξ, και σε άλλα στυλ συμπερι­ φοράς και σύμβολα προσωπικής αντίθεσης στο σύστημα: οι μασίκοί, οι τροτσκιστές και οι κομμουνιστές. Συχνά, αυτή τη στάση τη δικαιολογούν λέγοντας πως «οι εργάτες» δεν καταλαβαίνουν και δεν αρέσκονται σε τέτοιου είδους συμπεριφορές. Είτε αυτό ισχύει είτε όχι, γεγονός είναι ότι τέτοιου είδους συμπεριφορές καταναλώνουν χρόνο και ενέργεια και δε συμβιβάζονται εύκολα με τις απαιτήσεις της οργάνωσης και της πο­ λιτικής. Το όλο ζήτημα εντάσσεται μέσα σε ένα πολύ ευρύτερο ερώτημα: Τι ρόλο παίζει στην επανάσταση ή σε οποιαδήποτε κοινωνική αλλαγή αυτή η πολιτισμική εξέγερση που είναι σήμερα μια τόσο σημαντική συνιστώσα της νέας Αριστεράς, και που σε ορισμένες χώρες, όπως τις Ηνωμένες Πο­ λιτείες, είναι η κυρίαρχη όψη της ; Δεν υπάρχει μεγάλη κοινωνική επανά­ στασ η που να μη συνδυάζεται, τουλάχιστον περιφ ερειακά, με τέτοι ου εί­ δους πολιτισμικές εξεγέρσεις. Ίσως σήμερα στη Δύση, όπου η αποφασι­ στική κινητήριος δύναμη της εξέγερσης δεν είναι η φτώχεια αλλά η « αλ­ λοτρίωση » , κανένα κίνημα να μην μπορεί να είναι επαναστατικό αν δεν

ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ ΚΑΙ ΣΕΞ

επιτίθεται ταυτόχρονα και στο σύστημα των προσωπικών σχέσεων και των ατομικών αναγκών. Από μόνες τους όμως, η πολιτισμική εξέγερση και η πολιτισμική κριτική αποτελούν συμπτώματα και όχι επαναστατικές δυνάμεις. Από πολιτική άποψη δεν είναι πολύ σημαντικές. Η Ρώσικη Επανάσταση του 1 9 1 7 περιόρισε την πρωτοπορία της επο­ χής και τους εξεγερμένους της κουλτούρας, πολλοί από τους οποίους ή­ ταν φίλα διακείμενοι απέναντί της, στα δικά της κοινωνικά και πολιτικά μέτρα. Την ώρα που οι Γάλλοι προχωρούσαν σε γενική απεργία το Μάη του '68, τα χάππενινγκς στο θέατρο του Οντεόν και εκείνα τα υπέροχα . γκράφιτι ( << Απαγορεύεται το απαγορεύειν», «Όταν κάνω επανάσταση αισθάνομαι σαν να κάνω έρωτα», κ.ο.κ.) θα μπορούσαν να θεωρηθούν ως ελάσσονες μορφές λογοτεχνίας και θεάτρου, περιθωριακές ως προς τα κυρίως γεγονότα. Όσο πιο προβεβλημένα είναι τέτοια φαινόμενα τό­ σο πιο σίγουροι μπορούμε να είμαστε, ότι δε συμβαίνουν μεγάλα πράγ­ ματα. Το να σοκάρεις τον αστό είναι, δυστυχώς, πιο εύκολο από το να τον ανατρέπεις.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΔΕΚΑΤΟ ΟΓΔΟΟ

Ε ΠΙΚΗΔΕΙΟΣ ΓΙΑ Ε Ν Α Ν ΚΑΚΟ : Ο ΡΟΎ' Κ Ο Ν

Ι

Αυτ6 το σημείωμα πάνω στην κουλτούρα των ΗΠΑ της εποχής του Ψυχρού Πολέμου δημοσιεύτηκε στις 28 Οκτωβρίου του 1989. Γράφτηκε στη Νέα Υ6ρκη για τη σειρά «Ήρωες και Κακοί», που δημοσιευ6ταν στο The Independent Magazine στα πρώτα και ελπιδοφ6ρα χρ6νια αυτού του εντύπου.

Λίγοι κακοί ξεκινούν την καριέρα τους σαν δ ιεθνή ανέκδοτα, κι όμως αυτό συνέβη με αυτόν για τον οποίο επέλεξα να σας μιλήσω, την εποχή που ήταν ένας νεαρός κυνηγός μαγισσών. Εντάξει, δεν ήταν ακριβώς στο ξεκίνημά της καριέρας του . Ο Ρόυ Κον (Roy Cohn, 1 927-1986) είχε ήδη καταφέρει να αποφύγει τη στρατιωτική θητεία, είχε δωροδοκήσει τον καθηγητή του Lionel Trilling, είχε κυνηγήσει τον επιφανή ειδικό στην Κεντρική Ασία, Owen Lattimore, και είχε βοηθήσει να καταδικαστούν σε θάνατο ως κατάσκοποι οι Rosenberg, πριν αυτός και ο παρτενέρ του, ο David Schine, δύο νεαροί που έμοιαζαν σαν να είναι βγαλμένοι από νού­ μερο επιθεώρησης, επισκεφτούν την Ε υρώπη το 1953 για να ερευνήσουν την Παγκόσμια Κομμουνιστική Συνωμοσία για λογαριασμό του γερου­ σιαστή Μ ακάρθυ. Τα μέρη της συνωμοσίας που τους ενδιέφεραν ήταν η αδυναμία των Αμερικανικών Υπηρεσιών Πληροφοριών Β ιβλιοθηκών να ε­ ξαλείψουν στο εξωτερικό τα έργα του Ντάσιελ Χάμμετ, καθώς και ο α ­ νεπαρκής αντικομμουνισμός του B B C . Το ντουέτο Κον και Schine πρόσφερε στους Ευρωπαίους μια θαυμά­ σια ευκαιρία επίδειξης αντιμακαρθισμού, για να μην πούμε πολιτιστικού σνομπισμού, και όπου και να πήγαν, ο Τύπος τους περιποιήθηκε δεό­ ντως. Όταν ήρθαν αντιμέτωποι με εξήντα περίπου δημοσιογράφους στο αεροδρόμιο του Χήθροου, άλλαξαν σχέδια και γύρισαν σπίτι. Μ ετά απ' αυτό οι περισσότεροι Ευρωπαίοι τους ξέχασαν. Αν όμως η δημόσια καριέρα του Schine τελείωσε εδώ -ζει ακόμα κά­ που-, ο Ρόυ Κον ξαναβγήκε στην επιφάνεια ως ένας καλά δικτυωμένος δικηγόρος της Νέας Υόρκης ζώντας, όπως γράφει ο βιογράφος του, <<μέ­ σα σε ένα περιβάλλον εγκλήματος και ανήθικης συμπεριφοράς». Στη δε­ καετία του 1970 έγινε μία από τις πιο «ίη » διασημότητες της Νέας Υόρ­ κης στη δεκαετία του 1980 έγινε φίλος (ποιων άλλων ;) του ζεύγους Ρή ­ γκαν. Ακόμα και οι παλαιοί φιλελεύθεροι συμφιλιώθηκαν με έναν άν-

ΕΠΙΚΗΔΕΙΟΣ ΓΙΑ ΕΝΑΝ ΚΑΚΟ θρωπο που μπορούσε να τους μπάσει στον παράδεισο της κοκαίνης του νάιτ κλαμπ Studio 54 , στο οποίο είχε κάποια συμφέροντα. Δεν ήταν διά­ σημος μόνο και μόνο επειδή ήταν διάσημος, όπως ο Γουόρχολ, αλλά ή­ ταν διάσημος σαν ένας άνθρωπος με επιρροή και πάνω απ' όλα σαν έ­ νας μεσάζων μεταξύ του χώρου της πολιτικής και του εγκλήματος, σαν διακανονιστής συμφωνιών και σαν εκβιαστής. Όταν το 1 986 πέθαινε από Aids (πράγμα που ο ίδιος αρνήθηκε), τελικά τον πέταξαν έξω από το νεοϋορκέζικο μπαρ, την ηθική του οποίου, εύκαμπτη καθώς ήταν, είχε τεντώσει μέχρι τα άκρα, και δεν υπήρξε γι' αυτόν καμιά επιθανάτια ευ­ γένεια - για συμπάθεια ούτε λόγος. Ακόμα και οι άθεοι του Big Apple [της Νέας Υόρκης] αισθάνθηκαν, όπως μου είπε ένας, ότι τον τιμώρησε η Θεία Δίκη. Δύσκολο να βρει κανείς πραγματικούς κακούς ο Ρόυ Κον όμως ήταν πιθανότατα ένας αυθεντικός πρίγκιπας του σκότους. Είχε ανατραφεί α­ πό μια καρικατούρα εβραίας μαμάς, στα μάτια της οποίας, βέβαια, δεν ήταν δυνατόν να κάνει λάθος. Έκανε νομική και πολιτική καριέρα μέσα σε ένα περιβάλλον στο οποίο το χρήμα και η δύναμη υπερισχύουν των κανόνων και του νόμου, και στο οποίο μάλιστα η ικανότητα να αρπάζεις και να φεύγεις, κάτι που δεν μπορούν οι απλοί πολίτες, είναι αυτό που αποδεικνύει τη συμμετοχή στην ελίτ. Εκείνο που έκανε τον Κον ανήθικο και όχι αμοραλιστή, ήταν ένα ορισμένο πνεύμα αντίδρασης, το πνεύμα του Μεφιστοφελή «που λέει πάντα όχι». Αν και ήταν μια ζωή με τους Δημοκρατικούς, καυχιόταν που τους την έφερε στις προεδρικές εκλογές του 1972. Αν και ήταν Εβραίος, συντάχθηκε με τους αντισημίτες αν και ήταν ένας γκέι που έβγαινε επιδεικτικά στη γύρα, έπαιρνε τους φίλους του σε εκδηλώσεις όπου μιλούσε ενάντια στα δικαιώματα των ομοφυλο­ φίλων. Ακόμα και ο αντικομμουνισμός του, ο οποίος, αντίθετα με του γερουσιαστή Μακάρθυ, φαίνεται πως ήταν γνήσιος, ταιριάζει μ' αυτό το μοτίβο, αφού το περιβάλλον απ' το οποίο προερχόταν, των νεοϋορκέζων εβραίων φιλελεύθερων και οπαδών του Ρούζβελτ, απεχθανόταν τη μισαλ­ λοδοξία και το κυνήγι των μαγισσών. Ως δικηγόρος ( << Δε με νοιάζει τι λέει ο νόμος, πες μου ποιος είναι ο δικαστής») είχε μια σαφή προτίμηση στους σκοτεινούς πελάτες και τους γκάνγκστερς, και όχι μόνο το έβρισκε χρήσιμο αλλά και το ευχαριστιό­ ταν να λέει ότι μπορούσε να στείλει ανθρώπους στην ηλεκτρική καρέ­ κλα. Πιο σημαντικό, επειδή αυτό τελικά τον έριξε, χλεύαζε όχι μόνο τις τυπικές υποχρεώσεις αλλά και τις άρρητες υποχρεώσεις του επαγγελμα­ τισμού. Δεν εξαπάτησε μόνο επαγγελματίες, αλλά ακόμα και το συγ­ γραφέα-φάντασμα που έγραφε αντί γι' αυτόν τα βιβλία του, οποιονδή­ ποτε πίστευε πως δεν μπορούσε να του κάνει κακό. Πρόδιδε τους πελά­ τες του δίχως ενδοιασμούς. Την εποχή που θα ήταν παιχνιδάκι για έναν

ΣΠΧΡΟΝΗ ΙΣΤΟΡΙΑ λαμπρό και δικτυωμένο δικηγόρο να βγάλει εκατομμύρια με νόμιμα μέ­ σα στο Big Apple, αυτός ήταν αγύρτης επειδή του άρεσε να είναι. Δεν είχε ούτε πεποιθήσεις ούτε φιλοδοξίες. Οι μεγάλες εμπειρίες της εποχής του πέρασαν πλάι του δίχως να τον αγγίξουν: ο Πόλεμος, τα πο­ λιτικά δικαιώματα, το Βιετνάμ, το Ισραήλ, η υπόθεση των μειονοτήτων. Δεν τον δελέαζαν ούτε τα αξιώματα ούτε το καθαρό ρίγος της συσσώ­ ρευσης του κεφαλαίου που κινούσε τόσους ανθρώπους απ' αυτούς με τους οποίους συναναστρεφόταν, τους μονοδιάστατους Φάουστ για τους οποίους έπαιζε το μεφιστοφελή προαγωγό. Δεν είχε τίποτα, δε μάζεψε τίποτα, δεν απέβλεπε σε τίποτα. Τι ήταν αυτό που ήθελε τελικά, εκτός από το να κάνει πάντα το δικό του, να αποφεύγει τις δυσάρεστες σκέψεις και να απολαμβάνει την ε­ ξουσία στα παρασκήνια, τη δυνατότητα να κάνει χάρες και να απειλεί, να αναγνωρίζεται απ' αυτούς που μετράνε και από τα μέσα ενημέρω­ σης, τα οποία πάντα τον έτρεφαν ; Είναι πολύ αργά για να το μάθουμε. Εκτός από κάποιες απλήρωτες προσωπικές χάρες σε φίλους και εραστές και μια ικανότητα να διασκεδάζει, δεν έκανε κανένα καλό σε κανέναν, ενώ κατέστρεψε πολλούς, και όχι μόνο τα θύματα του Μακάρθυ αλλά, εξαιτίας της ανευθυνότητάς του, και τον ίδιο το γερουσιαστή . Πέθανε ό­ πως έζησε, πηδώντας στην ουρά άλλων θυμάτων του Aids. Το καλύτερο που μπορούμε να πούμε γι' αυτόν, είναι ότι αν γεννιόταν σε κάποια άλ­ λη χώρα δε θα είχε γίνει αυτό που έγινε. Σε καμιά άλλη χώρα δε θα εί­ χε λάβει στο νοσοκομείο ένα προεδρικό τηλεγράφημα ( << Η Νάνσυ κι εγώ σε έχουμε στις σκέψεις μας και τις προσευχές μας»). Όταν όμως πέθα­ νε, ακόμα και ο Λευκός Οίκος εποίησε την νήσσαν.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΔΕΚΑΤΟ ΕΝΑΤΟ

Ο KAPOrZO ΤΗΣ ΤΖΑΖ

Ι

Αυτό το δοκίμιο δημοσιεύθηκε αρχικά στο New York Reνiew of Books στις 12 Μαιου 1988 ως παρουσίαση των βιβλίων: Johrι Chilforι, Sidney Bechet: The Wizard of Jazz, Νέα γόρκη 1988. και Jazz Odyssey: The Autobiography of Joe Darensbourg as told Ιο Peter Vacher. BaΙorι Rollge 1988.

Ήταν μεταξύ των πρώτων μουσικών που έπαιζαν αυτό που δεν είχε κα­ λά καλά βαφτιστεί «τζαζ» και θεωρ�θηκε « ιδιoφυ�ς καλλιτέχνης», Πολύ λίγοι τζαζίστες είναι τόσο γνωστοί όσο ο Σίντνεϋ Μπεσέ, και μάλιστα α­ πό ανθρώπους που δεν είναι ιδιαίτερα εξοικειωμένοι μ ' αυτ� τη μουσι­ κ� , Κανενός άλλου η φων� δεν αναγνωρίζεται τόσο γρ�γoρα και εύκολα. Λίγους μ�νες μετά το θάνατό του αποκαλύφθηκε ένας ανδριάντας του στη γαλλικ� Ριβιέρα και, χάρη στους μόχθους του βιογράφου του, γνωρί­ ζουμε πλέον ότι το πρόσωπό του εικονίζεται στα γραμματόσημα των δη­ μοκρατιών του Τσαντ και της Γκαμπόν. Ο πoιητ�ς Philip Larkin έγραψε γι' αυτόν: «Η φων� σου πέφτει πάνω μου όπως λένε πως πέφτει ο έρωτας Σαν ένα πελώριο ναι». Στη δεκαετία του 1920 ο Μπεσέ θαυμαζόταν και από συναδέλφους του, και μάλιστα από ανθρώπους μεγάλης οξυδέρκειας, όπως ο Ντιούκ Έλλινγκτον και ο Benny Carter. Δεν είναι να απορεί κανείς, Στο κάτω κάτω �ταν ένας από τους πρώτους, αν όχι ο πρώτος, που έκανε το σα­ ξόφωνo σημαντικό όργανο της τζαζ, Γιατί όμως, παρ' όλα αυτά, η καριέρα του Σίντνεϋ Μπεσέ (1897-1959) είναι, � μάλλον έγινε, περιθωριακ� σε σχέση με το κύριο ρεύμα της εξέ­ λιξης της τζαζ ; Βρισκόταν σε μια στρατηγικ� θέση, και διέθετε με το παραπάνω πρωτοτυπία και ταλέντο για να γίνει ένα πρότυπο έμπνευσης για άλλους μουσικούς � ακόμα κι ένα σταθερό πρότυπο για όσους έπαι­ ζαν κάποιο όργανο: ανθρώπους σαν τον Λούις Άρμστρονγκ, τον Coleman Hawkins, τον Django Reinhardt, τον Τσάρλι Πάρκερ, τον Charlie Christian, τον John Coltrane. Κι όμως, παρότι ενέπνευσε τον Johnny Hodges της μπάντας του Έλλινγκτον, κατά τα άλλα είναι δύσκολο να ανιχνεύσουμε επιδράσεις που άσκησε όσο ζούσε, πέρα από την επίδρασ� του σε λευ­ κούς οπαδούς του Ντίξιλαντ, Όταν οι λευκοί τζαζόφιλοι λάνσαραν τη μό-

320

ΤΖΑΖ

δα του Μπεσέ στα τέλη της δεκαετίας του 1930, δεν ήταν ιδιαίτερα γνω­ στός, ούτε καν μεταξύ των μουσικών. Το βιβλίο του John Chilton, το οποίο ανήκει σε εκείνα τα μνημεία α­ φοσιωμένης και επιστημονικής συλλογής στοιχείων που συχνά έχει ε­ μπνεύσει η τζαζ στους πιστούς φίλους της, μας δίνει πολλές καινούργιες πληροφορίες για να κατανοήσουμε την απομόνωση του Μπεσέ. Το σί­ γουρο είναι ότι αντικαθιστά τους ρομαντικούς μύθους που περνούσαν για αυτοβιογραφία του Μπεσέ . ! Στο εξής θα αποτελεί την απαραίτητη βάση για κάθε περαιτέρω διερεύνηση μιας ζωής έξω απ' τα συνηθισμέ­ να, η οποία αργά ή γρήγορα θα βρει το δρόμο της και για τον κινηματο­ γράφο ή την τηλεόραση. Γιατί, αλήθεια, πόσοι μπορούν να πουν ότι έ­ χουν απελαθεί και από τη Βρετανία και από τη Γαλλία (από την πρώτη ύστερα από μια σύλληψη για βιασμό, από τη δεύτερη μετά από ένα πι­ στολίδι στη Μονμάρτη)' ότι είχαν μακροχρόνιες σχέσεις και με την Μπέ­ συ Σμιθ και με την Ζοζεφίν Μπέικερ, αλλά και μια μακρά, παθιασμένη, αν και διακοπτόμενη, σχέση με την Tallulah Bankhead' ότι ήταν τιμώμενα πρόσωπα στη Μόσχα στα μέσα της δεκαετίας του 1920, αφού πρώτα εί­ χαν διδάξει το κλαρινέτο στον άνθρωπο που υποτίθεται ότι είναι ο πραγ­ ματικός Μ του Τζέημς Μποντ; Επίσης, ο Μπεσέ έπαιξε αργότερα για δύο σεζόν σ' ένα καλοκαιρινό κομμουνιστικό κάμπινγκ στο Berkshires, αψη­ φώντας τα παράπονα του Willie «The Lion » Smith, ο οποίος δεν μπόρε­ σε να το αντέξει πάνω από μια βδομάδα, λέγοντας πως: «ήταν το πιο ανάμεικτο κάμπινγκ που είχε δει και είχε ακούσει ποτέ - φυλές, φύλα και θρησκείες, ήταν όλα ανακατωμένα». Σε αντίθεση με τους περισσότερους απ' τους μουσικούς της γενιάς του, ο Σίντνεϋ Μπεσέ ήταν στην ουσία ένας μονήρης τύπος και, σύμφω­ να με τα λεγόμενα όσων είχαν συνεργαστεί μαζί του -συνεργασίες που σχεδόν πάντα τελείωναν άσχημα-, ήταν ένας άνθρωπος που έπρεπε να τον χειρίζεσαι με μεγάλη προσοχή. Είναι βέβαια γεγονός, ότι στους πιο εγωπαθείς χώρους της σόου μπίζνες, όπου μπορούμε να βρούμε και ορι­ σμένους τζαζίστες, όσοι συναναστρέφονται με καλλιτέχνες έχουν γενικά την τάση να μιλάνε (κατ' ιδίαν) γι' αυτούς περισσότερο σαν να είναι τέ­ ρατα παρά άνθρωποι, όσον αφορά όμως τον Μπεσέ, η συμφωνία όλων για το πόσο δύσκολο ήταν να ζεις δίπλα του ξεπερνά κατά πολύ τα συ­ νηθισμένα παράπονα των μπούκερς και των ατζέντηδων. «Αν σχημάτιζε την εντύπωση ότι δεν τον συμπαθούσες, ήταν επικίν­ δυνος», παρατηρεί ο Sammy Price, ο τεξανός πιανίστας των μπλουζ, έ­ νας άνθρωπος που προερχόταν από ένα περιβάλλον όπου δε θα χαρα1. Sidney Bechet, Treat It Gentle: An Autobiography, Λονδίνο 1 960. Κυκλοφόρησε, ύστερα από ένα ταξίδι μετ' εμποδίων, μέσω εκδοτών, δικηγόρων και συνεργατών όπως ο John Ciardi.

Ο ΚΑΡΟΥΖΟ ΤΗΣ ΤΖΑΖ

32 1

κτήριζαν έτσι κάποιον που ήταν απλά ευέξαπτος. Μπορούσε να γίνει «σατανάς», παραδέχεται ο βιογράφος του. «Ένας πολύ δύσκολος άνθρω­ πος για να συνεργαστείς μαζί του, εγωκεντρικός, αδιάφορος για τους άλ­ λους, και εντελώς απρόθυμος να μοιραστεί έναν προβολέα», παρατηρεί ένας από τους πολλούς του μπούκερ. Ακόμα και ο Bob Wilber, ο πιστός μαθητής του, συμφωνεί ότι «μπορούσε να γίνει κακός και -δεν είναι υ­ περβολική η λέξη- παρανσ"ίκός [sic] ». Ήταν σίγουρος, ότι οι άλλοι συνω­ μοτούσαν διαρκώς εναντίον του κάνοντάς του -σε μία τουλάχιστον περί­ πτωση- μάγια, ενάντια στα οποία πήρε τα μέτρα του μελοποιώντας τον Τριακοστό Τρίτο Ψαλμό. Τόσο πολύ τον ανησυχούσε, που το έκανε δί­ χως αμοιβή. Μ ε δυο λόγια, όπως στο ανέκδοτο που έλεγε ο Κοκτώ για τον Β ίκτωρα Ουγκώ, ο Σίντνεϋ Μπεσέ πλησίαζε πολύ στο να είναι ένας τρελός που νόμιζε πως ήταν ο Σίντνεϋ Μπεσέ. Και στις δύο περιπτώ­ σεις, η φαντασίωση ήταν δικαιολογημένη από τα αναμφιβόλως εξαιρετι­ κά ταλέντα του ανθρώπου. Επιπλέον, και στις δύο περιπτώσεις, η φα­ ντασίωση έγινε πραγματικότητα. Οι Γάλλοι ξαναάνοιξαν το Πάνθεον για το νεκρό Ουγκώ και έστησαν έναν ανδριάντα για το νεκρό Μ πεσέ. Ο Μπεσέ το θεωρούσε δεδομένο. « Η πιο δυνατή ανάμνησή μου », γράφει ένας μουσικός, «είναι να βλέπω τον Μπεσέ καθισμένο στα παρασκήνια σαν βασιλιάς στο θρόνο του. Εκεί δεχόταν τους πιστούς του υπηκόους, και ήταν κάμποσοι, με αυτοκρατορική συγκατάβαση . Ο Alfred Ιίοη, από τη Blue Note, ήρθε και κέρασε σαμπάνια τον Σίντνεϋ, που τη δέχθηκε με μια εγωκεντρική αλλά ηγεμονική υπόκλιση». Αυτά τα χαρακτηριστικά αρκούν ίσως για να εξηγήσουν τη μουσική του απομόνωση . Στις οργανωμένες και δαπανηρές μορφές της βιομηχα­ νίας του ζωντανού και κινηματογραφικού θεάματος, οι υπερβολές σολι­ ψισμού κρατιόνταν, σε μεγάλο βαθμό, υπό κάποιο έλεγχο (μέχρι την εμ­ φάνιση του ροκ-εντ-ρολλ) . Και η τζαζ είναι μια δημοκρατική τέχνη, μια τέχνη που διαμορφώνεται από ανθρώπους που παίζουν μαζί, και η ο­ ποία θέτει κάποια όρια σε όλους όσους συμμετέχουν: κανένας πατινέρ, όσο φοβερός και να 'ναι, δεν έχει στο χόκε"ί επί πάγου τα περιθώρια προσωπικής προβολής που έχει στο καλλιτεχνικό πατινάζ. Αλλά ο Μπεσέ, ενώ φυσικά κατανοούσε το συλλογικό χαρακτήρα της μουσικής του, έδειχνε να απεχθάνεται κάθε εκδοχή της τζαζ που είτε δεν έστηνε τη συλλογικότητα γύρω από τη δική του κεντρική και κυ­ ρίαρχη φωνή, είτε δεν του έδινε, τουλάχιστον, την ευκαιρία να κάνει τα­ κτικά τη σόλο επίδειξη της δεξιοτεχνίας του. Είναι σχεδόν σίγουρο, μά­ λιστα, ότι άφησε το κλαρινέτο για το σοπράνο σαξόφωνο, στο οποίο σχεδόν κανένας άλλος δεν ειδικεύτηκε εφ' όρου ζωής, λόγω της μεγαλύ­ τερης δυνατότητας που είχε αυτό το όργανο να οδηγεί ή να επιβάλλεται σε ένα σύνολο. Ο Μπεσέ δεν μπορούσε να ανεχθεί τους τρομπετίστες

322

ΤΖΑΖ

που αναλάμβαναν την ηγεσία που παραδοσιακά ανήκε στο όργανό τους, και ειδικά αυτούς, σαν τον Λούις Άρμστρονγκ, που μπορούσαν να τον ξεπεράσουν και τους οποίους ζήλευε έντονα. Συνεργαζόταν καλύτερα με ήπιους χαρακτήρες που δεν του αμφισβητούσαν τα πρωτεία, όπως τους τρομπετίστες/κορνετίστες Tommy Ladnier και Muggsy Spanier, μαζί με τους οποίους έκανε γοητευτικές ηχογραφήσεις. Σε τέτοιες περιπτώσεις ά­ φηνε αρκετό χώρο για τα δικά τους σόλο. Ακόμα πιο άνετα αισθανόταν με όργανα, όπως το πιάνο, που συμπλήρωναν το δικό του, όπως με τον Earl Hines στο περίφημο «Blues ίη Thirds». Κατά βάθος είχε το ένστικτο, όχι όμως και το ταλέντο, ενός στρατιω­ τικού διοικητή ή ακόμα ενός ηθοποιού-θιασάρχη της παλιάς σχολής, που θεωρούσε δεδομένο ότι το σόου στρεφόταν γύρω από αυτόν . Γι' αυτόν το λόγο αργότερα αισθανόταν άνετα με νεαρούς, λιγότερο ταλαντούχους και λιγότερο έμπειρους, γάλλους μουσικούς, για τους οποίους ήταν ο τι­ μημένος σενσέι , ο δάσκαλος, ακόμα κι όταν έκοβε το σόλο όσων σήκω­ ναν τα μάτια τους στα κορίτσια που γούσταρε ο ίδιος. Ωστόσο, ο Bill Coleman, ο ευαίσθητος εκπατρισμένος τρομπετίστας, εί­ χε άδικο να κατηγορεί τον Μπεσέ ότι «χαιρόταν μόνον όταν μπορούσε να δίνει κοφτά διαταγές σε ερασιτέχνες». Το πιο πολύ που μπορεί να πει κανείς, είναι ότι του χρειαζόταν περισσότερος έλεγχος απ' ό,τι του άρεσε ή απ' ό,τι είχε συνήθως. Οι καλύτερες δουλειές που έχει κάνει εί­ ναι με μικρά συγκροτήματα μουσικών, ο καθένας απ' τους οποίους θεω­ ρούσε δεδομένο το ταλέντο και, κυρίως, τον επαγγελματισμό του άλλου. Έπαιξε μερικά υπέροχα κομμάτια το 1949 με τον μποπ ντράμερ Kenny CΙarke, αν και κανείς από τους δύο δεν είχε ιδιαίτερη συμπάθεια ή αί­ σθηση για τη μουσική του άλλου. Ακόμα καλύτερος ήταν όταν μοιραζό­ ταν τις βασικές ιδέες πάνω στο στήσιμο και τη διαδικασία με τους συ­ νεργάτες του, όπως θυμάται ένας παλιός του μουσικός: «ο Μπεσέ και ο [μπασίστας Wellman] Braud έφτασαν φορώντας με­ γάλα παλιά παλτά και καπέλα' νομίζω ότι ο Μπεσέ φορούσε έναν μπερέ. Κάθισαν ο ένας απέναντι στον άλλο και αντάλλασσαν αστε"ί­ σμούς. Ήταν σαν ένα αρχαίο τελετουργικό μεταξύ δύο οπλαρχηγών. Ο Muggsy [Spanier] συμμετείχε ενώ ζεσταινόταν - σαν ένα είδος προ­ σέγγισης. Όντας συνηθισμένος στο ρατζματάτζ [των προετοιμασιών της σουίνγκ ορχήστρας], αναρωτιόμουν τι επρόκειτο να συμβεί: ένα, δύο, τρία, τέσσερα και απ! Η μουσική εκρήγνυται στο χώρο! ». Ωστόσο, η απομόνωση του Μπεσέ δεν ήταν μόνο προσωπική αλλά και γεωγραφική. Η τζαζ, ανάμεσα στ' άλλα, είναι και μια μουσική της δια­ σποράς. Η ιστορία της εντάσσεται στη μαζική μετανάστευση από τον Παλιό Νότο, και έχει φτιαχτεί από ανθρώπους που ήταν, για οικονομι-

Ο ΚΑΡΟΠΟ ΤΗΣ ΤΖΑΖ

κούς αλλά και συχνά για Ψυχολογικούς λόγους, ελεύθεροι, δίχως δεσμεύ­ σεις ανθρώπους που περνούσαν πολύ καιρό ταξιδεύοντας. Σίγουρα δε θα είχε γίνει τόσο γρήγορα μια εθνικής εμβέλειας μουσική, αν δεν τη με­ τέφεραν στην κυριολεξία οι μουσικοί σε μέρη που ώς τότε ήταν άγνω­ στη. Η αυτοβιογραφία του Joe Darensbourg, Η Οδύσσεια της τζαζ, μας παρουσιάζει με θαυμάσιο τρόπο αυτή την εξάπλωση της τζαζ της Νέας Ορλεάνης, φωτίζοντας έτσι τη γενιά των σκαπανέων στην οποία ανήκει και ο Μπεσέ. Παίρνει τον ήρωά της από τη δεκαετία του 1 920 στο Baton Rouge, και μέσω Λος Άντζελες, Μισσισιπή, Τενεσσή, Σαιν Λούις και Harrisburg τον φέρνει πίσω στη Δυτική Ακτή και μέχρι πάνω στον Ειρη ­ νικό, βορειοδυτικά, όπου ήλπιζε να ανοίξει το δρόμο στην τζαζ. Στην ι­ στορία αυτής της μουσικής, πόλεις σαν το Σηάτλ, το Πόρτλαντ και το Spokane δεν αναφέρονται σχεδόν καθόλου, αλλά ο Darensbourg δείχνει ότι τουλάχιστον οι κοινωνικοί ιστορικοί της τζαζ θα πρέπει να εξετάσουν πιο σοβαρά το ρόλο των βορειοδυτικών περιοχών. (<<Κυκλοφορούσε η φήμη στους μουσικούς ότι μπορούσες να βγάλεις λεφτά στο Σηάτλ. Ήταν μια πόλη του χρήματος», λέει ο Darensbourg). Παρ ' όλα αυτά. οι περισσότεροι από τους μετακινούμενους τζαζίστες παρέμειναν εντός των Ηνωμένων Πολιτειών, που, όπως και να 'χει, ήταν το μέρος όπου γίνονταν πράγματα. Ο Μπεσέ ανήκει στους λίγους που ε­ ξαρχής στράφηκαν προς τη διεθνή αγορά των μαύρων καλλιτεχνών: γυ­ ναίκες όπως η Ζοζεφίν Μπέικερ, που τις ανακάλυψε το Παρίσι, και άν­ δρες σαν τον πιανίστα Teddy Weatherford, που, από τη δεκαετία του 1 920, δρούσε κυρίως στα μεγάλα λιμάνια της Ασίας όπως η Σανγκάη και η Καλκούτα, ή τον τρομπετίστα ΒίΗ Coleman, που από τις αρχές της δε­ καετίας του 1 930 ζούσε κυρίως στη Γαλλία. Ο ίδιος ο Μπεσέ πέρασε μόνο τρία χρόνια της δεκαετίας του 1920 στις ΗΠΑ (1922-1925) και τα υ­ πόλοιπα στην Αγγλία, τη Γαλλία, τη Γερμανία, τη Ρωσία και άλλες μι­ κρότερες ευρωπα'ίκές χώρες, πράγμα που εξηγεί το γιατί έκανε λιγότε­ ρες ηχογραφήσεις, σε σχέση με λιγότερο ταλαντούχους μουσικούς, αλλά και το γιατί, όταν επέστρεΨε στις ΗΠΑ το 1931 , οι νεότεροι μουσικοί τον θεωρούσαν ξεπερασμένο σε σχέση με γνωστούς σαξοφωνίστες όπως ο Hawkins και ο Benny Carter. Μ έσα στα επτά χρόνια που είχαν περάσει από τότε που είχε φύγει, είχαν συμβεί πάρα πολλά στην ταχύτατα εξε­ λισσόμενη μουσική . Πολλοί από τους νεότερους μουσικούς της εποχής του σουίνγκ συνέχισαν μάλλον να τον θεωρούν σαν έναν δυνατό μεν αλ­ λά παλιομοδίτη μουσικό. Πράγματι, η θέση του Μ πεσέ ήταν τόσο περιθωριακή, που μαζί με τον Tommy Ladnier άφησαν την αποκλειστική απασχόληση με τη μουσική και άνοιξαν ένα ραφτάδικο και καθαριστήριο στο Χάρλεμ το 1 933 (το ο­ ποίο απέτυχε, όπως κι όλα τα άλλα επιχειρηματικά σχέδια του Μπεσέ,

ΤΖΑΖ

που -κακώς- θεωρούσε τον εαυτό του επιχειρηματία), ενώ το 1 939 σκέ­ φτηκε και πάλι ν ' αφήσει τη μουσική για ν ' ανοίξει ένα φαγάδικο στη Φιλαδέλφεια. Εν ολίγοις, ο άνθρωπος που υπήρξε μεγάλη μορφή στις αρχές της δεκαετίας του 1920, στα σαράντα δύο του έδινε την εντύπωση ενός εξαντλημένου ταλέντου, μια εντύπωση που την ενίσχυε και το γε­ γονός ότι εμφανισιακά έδειχνε μεγαλύτερος από την ηλικία του. Γύρισε βέβαια στις ΗΠΑ σε μια κακή εποχή για την τζαζ. Δεν ήταν τό­ σο ότι η κρίση είχε οδηγήσει στον πάτο την αγορά των δίσκων της τζαζ, οι οποίοι ήδη δεν απέδιδαν αρκετά στους μουσικούς, όσο το ότι η χοτ τζαζ, η οποία είχε, κατά κάποιον τρόπο, συνδεθεί με το κλίμα της χρυ­ σής δεκαετίας του 1920, έπεσε θύμα της καταθλιπτικής ατμόσφαιρας και των οικονομικών δυσχερειών της κρίσης. Στις αρχές της δεκαετίας του 1 930 έχουμε διεθνώς μια μετατόπιση των γούστων του κοινού από τη γρήγορη και δυνατή μουσική προς την ονειροπόληση, πράγμα που δεν έ­ χει επισημανθεί από τους ιστορικούς της τζαζ. Οι γερμανοί κριτικοί το παρατήρησαν, μάλλον με ικανοποίηση, για τα χρόνια 1931 με 1 933. Ο Chilton δείχνει ότι το ίδιο ήταν εμφανές και στο Χάρλεμ. Το 1 932 ο Rudy Vallee μάζεψε σε μια βραδιά 2.800 πελάτες σε μια μεγάλη αίθουσα χορού, ενώ ο Έλλινγκτον μόνο το ένα τέταρτο απ' αυτούς ο Guy Lom ­ bardo μάζεψε 2 . 200, ενώ ο Cab Calloway μόνο 500' ο Ben Bemie 2 .000, ενώ ο Λούις Άρμστρονγκ μόνο 350. Ο Μπεσέ δεν ήταν ο μόνος μουσικός που αντιμετώπιζε δυσκολίες, και θα πρέπει να ήταν πολύ σκληρό για έ­ ναν άνθρωπο που είχε τέτοια επίγνωση των χαρισμάτων του, να μην έχει ούτε χρήματα ούτε υπόληψη μεταξύ των συναδέλφων του. Εκείνο που τον έσωσε, ήταν το παράξενο και αναπάντεχο φαινόμενο της «αρχαιολογίας» της τζαζ, που πήρε τη μορφή της αναζήτησης της αυθεντικής μουσικής της Νέας Ορλεάνης από παθιασμένες ομάδες νεα­ ρών λευκών τζαζόφιλων για τους οποίους η τζαζ δεν ήταν απλά ένα εί­ δος μουσικής αλλά και ένα σύμβολο και ένας σκοπός. Η αναβίωση του Ντίξιλαντ έχει απορριφθεί (στο The New Grove) ως «το πιο μακρόβιο κί­ νημα της τζαζ [ . . . ] αλλά και το μόνο που δεν παρήγαγε αξιόλογη μουσι­ κή ».2 Κι όμως, και μόνο που επανέφερε τον Μπεσέ στην κύρια παράδο­ ση της τζαζ, δικαιώνει την ύπαρξή του. Ο Μπεσέ πάντοτε προκαλούσε το ενδιαφέρον των ειδημόνων της μου­ σικής. Ο Emest Ansermet έγραψε το 1919 το γνωστό πανηγυρικό που παραθέτουν όλοι, ενώ τον ίδιο καιρό ο Edward J. Dent, ο υπερασπιστής της όπερας του Μότσαρτ, τον ξεχώρισε από όλη την υπόλοιπη Southem Syncopated Orchestra, την οποία θεωρούσε κατά τα άλλα «εφιαλτική 2. Pau l OIiver - Max Harrison - William Bolcom. σ. 292.

Νέα Υόρκη 1 987,

The New Grove: GospeI. BIues and ]azz.

Ο ΚΑΡΟΎΖΟ ΤΗΣ ΤΖΑΖ

διασκέδαση ». Ο ξεχασμένος ύμνος του Ansermet (<<Θέλω να σημειώσω το όνομα αυτού του ιδιοφυή καλλιτέχνη' όσο για μένα, δε θα το ξεχάσω ποτέ, είναι ο Σίντνεϋ Μπεσέ») διαδόθηκε ευρέως μετά το 1 938 όταν α­ ναδημοσιεύτηκε στο (γαλλικό) Le Jazz Hot και στο (βρετανικό) Melody Maker.3 Η μικρή αλλά επίλεκτη ομάδα των φίλων της τζαζ που είχαν γνώση του αντικειμένου, δεν είχε πρόβλημα να αναγνωρίσει την ποιότητά του, πέρα απ' αυτούς όμως δεν ήταν πολλοί οι άλλοι που άκουγαν τα εφήμε­ ρα γκρουπ σαν τους New Orleans Feetwarmers του 1932-1933 και τα έξι κομμάτια που ηχογράφησαν. Όταν γύρω στο 1 935 αναπτύχθηκε και πάλι μια αγορά για την τζαζ, αυτοί οι φαν κατάφεραν να εξασφαλίσουν στον Μπεσέ λίγες εμφανίσεις με μικρά γκρουπ, οι οποίες τον έφεραν για πρώτη φορά ενώπιον του βασικού κοινού της τζαζ και έφτιαξαν τη φήμη του: οι ηχογραφήσεις του 1937 στη δισκογραφική εταιρεία Variety (με πρωτοβουλία της Helen Oakley και τη στήριξη των παλιών θαυμαστών του Μπεσέ, Έλλινγκτον και Hodges), οι κλασικές ηχογραφήσεις των Μπε­ σέ και Ladnier το 1 938 που οργάνωσε ο γάλλος πρωτοπόρος κριτικός Hugues Panassit\ και, βέβαια, ο John Hammond και το περίφημο κο­ ντσέρτο των New Masses στο Carnegie Hall: «Από τα σπφίτσουαλς στο σουίνγκ». Αυτά ενέπνευσαν και τις ηχογραφήσεις του Μπεσέ το 1 939 οι οποίες έγιναν από τον ενθουσιώδη φίλο της τζαζ Alfred Lion, που είχε προσφάτως φύγει από το Βερολίνο, και οι οποίες εδραίωσαν τη νέα του δισκογραφική εταιρεία Blue Note αλλά και τον Μπεσέ. Οι ευρωαμερικανοί σωτήρες του Μπεσέ εκτιμούσαν την παράδοση της Νέας Ορλεάνης -όπως άλλωστε και κάθε λάτρης της τζαζ- και πάσχιζαν πάντοτε να επαναφέρουν στο προσκήνιο λησμονημένους καλλιτέχνες, δεν ήταν όμως ειδήμονες στη μουσική της Νέας Ορλεάνης. Ακόμα και οι εμ­ φανίσεις των Μπεσέ και Ladnier που, όπως έχει λεχθεί, «είχαν περισσό­ τερη σχέση με την αναβίωση του Ντίξιλαντ από οποιεσδήποτε άλλες», διακρίνονταν περισσότερο για την καλλιτεχνική τους ποιότητα παρά για την αυθεντικότητά τους. Ωστόσο, πίσω απ' όλα αυτά υπέβοσκε μια σκο­ τεινή παλίρροια νοσταλγίας, ιδιαίτερα μεταξύ των νεαρών μεσοαστών, για την αγνή, την όμορφη, τη μοναδική αληθιv'ή μουσική τζαζ, αυτήν που είχε κατά κάποιον τρόπο προδοθεί όταν έκλεισαν το Storyville και οι μουσικοί ανέβηκαν τον Μισσισιπή, αν και οι επιβιώσαντες της δεκαετίας του 1 920 που προσπαθούσαν σε μικρά γκρουπάκια ήταν καλύτεροι απ' το τίποτα, κι ειδικά αν ήταν μαύροι. 3. Ωστόσο, η αρνητική κρίση του Ansermet τριάντα χρόνια αργότερα ( " Ο ι μέρες της τζαζ τελείωσαν. Έδωσε τη συμβολή της στη μουσική. Τώρα από μόνη της είναι απλά μο­ νότονη ») δε γνωστοποιήθηκε από τους τζαζόφιλους ή τους θαυμαστές του Μπεσέ, παρότι ο Chilton την παραθέτει (σ. 207).

ΤΖΑΖ

Η αναβίωση του Ντίξιλαντ ή της μουσικής της Νέας Ορλεάνης ήταν ου­ σιαστικά ένα μη μουσικό φαινόμενο, παρότι θα επέτρεπε σε τεράστιους αριθμούς ερασιτεχνών να διασκεδάσουν παίζοντας το « Muskrat Ramble » και ανάλογα κομμάτια. Ανήκει στην πολιτισμική και διανοητική ιστορία, και γι' αυτό αξίζει μιας σοβαρής έρευνας που δεν έχει ακόμα γίνει. Ήταν ένα καθαρά λευκό κίνημα, αν και φυσικά ευπρόσδεκτο από τους ηλικιωμένους κρεολούς μουσικούς, ειδικά όσους είχαν πάρει την κάτω βόλτα. Η « Νέα Ορλεάνη » έγινε ένα πολλαπλό σύμβολο: αντιεμπορική, αντιρατσιστική, προλεταριακή -λα'ίκή, ριζοσπαστική « New Deal », ή απλά αντισυμβατική και αντιπατριαρχική, ανάλογα με τα γούστα του καθενός. Στις ΗΠΑ και σ' άλλες αγγλόφωνες χώρες, το ιδεολογικό της στίγμα βρισκόταν κάπου μεταξύ του New Deal και του Κομμουνιστικού Κόμμα­ τος, αν και για τους περισσότερους από τους νεαρούς θαυμαστές επρό­ κειτο μάλλον για κάτι που απλά. μιλούσε άμεσα σε αδιαμόρφωτες ακό­ μα ψυχές. Ένας από αυτούς που εξέδωσαν το 1 939 το Jazzmen, την πρώ­ τη αμερικανική ιστορία της τζαζ που βασιζόταν πάνω σε έρευνα, ένα βι­ βλίο που άσκησε μεγάλη επίδραση διεθνώς, ήταν ένας μουσικοκριτικός της [κομμουνιστικής εφημερίδας] Daily Worker. Το ρεύμα της αναβίωσης συνέδεε την υπόθεση των μαύρων και τη (μειοψηφική) αγάπη για την τζαζ με το λα"ίκό τραγούδι και τη λα'ίκή μουσική, παλιά και νέα, που ή­ ταν και παρέμειναν για πολύ καιρό οι βασικοί στυλοβάτες της αριστερής υπο-κουλτούρας που συγχωνεύθηκε μέσα στην κουλτούρα του New Deal . Έτσι ο Μπεσέ, «ένας άνθρωπος με ανοιχτά μουσικά γούστα», ανακάλυ­ πτε πως «είχε με κάποιον τρόπο φθάσει στον κόσμο του Ντίξιλαντ». Γι' αυτόν το Ντίξιλαντ υπήρξε καταρχήν το κλειδί για την αναγνώριση . Οι ηχογραφήσεις του 1 940 ήταν η απόδειξη ότι τα είχε καταφέρει, και μάλι­ στα (δεδομένης της καθυστερημένης επανεκκίνησής του) με αξιοσημείωτη ταχύτητα. Από τότε και στο εξής κανένας κατάλογος των «μεγάλων της τζαζ» δε θα τον άφηνε απ' έξω. Κατά δεύτερο λόγο, το κίνημα του Ντίξι­ λαντ του πρόσφερε την ευκαιρία να συνεχίσει να κάνει αυτό που έκανε πάντα, μια που, όπως είχε πει στον Ansermet το 1919, ακολουθούσε «το δικό του δρόμο» δίχως να τον νοιάζει τι κάνουν οι άλλοι. Η ηλικία του τον καθιστούσε τον αδιαφιλονίκητο πατέρα της τζαζ της Νέας Ορλεάνης, και το στυλ του ήταν επομένως, εκ των πραγμάτων, υπεράνω κριτικής. Πράγματι, ο Μ πεσέ αισθανόταν πολύ άνετα μέσα στο λιτό στήσιμο του Ντίξιλαντ, μια που κατά κύριο λόγο ήταν ένας γραμμικός αυτοσχεδια­ στής και μελωδιστής, και δεν ενδιαφερόταν τόσο για τα αρμονικά παι­ γνίδια αυτά καθαυτά. Και εν πάση περιπτώσει, ήταν πολύ ευχαριστημέ­ νος που αυτές οι δυνατές, ρέουσες, ελικοειδείς και παλλόμενες πλεξού­ δες όμορφου ήχου (ο Άρμστρονγκ ονόμαζε τον ήχο του «μια κανάτα χρυσαφένιου μελιού») ήταν εύκολα προσιτές ακόμα και στους μη ειδή-

ο ΚΑΡΟΠΟ ΤΗΣ ΤΖΑΖ

μονες, με εξαίρεση εκείνους -που πάντοτε υπήρχαν- που δεν άντεχαν το έντονο βιμπράτο του. Δεν ήταν, κι ούτε χρειαζόταν να είναι, στενά προ­ σηλωμένος στην παράδοση, δεν ήταν όμως και υποχρεωμένος να ευθυ­ γραμμίζεται με την εποχή του' αυτό δεν τον απέτρεπε να παίζει υπέρο­ χα μαζί με οποιονδήποτε μουσικό πρώτης σειράς, ανεξαρτήτως στυλ. Σε ποιο βαθμό το Ντίξιλαντ του εξασφάλιζε ένα εισόδημα ; Αυτό είναι σίγουρα το πρώτο ερώτημα που τον απασχολούσε. Είναι βέβαιο ότι στηριζόταν σε μεγάλο βαθμό στο κοινό των επανανακαλυφθέντων μι­ κρών γκρουπ των μουσικών της δεκαετίας του 1 920, που στο κλαμπ Nick's βρήκαν ένα στέκι στο Greenwich Village, και στο πρόσωπο του Eddie Condon τον άνθρωπο για τις δημόσιες σχέσεις τους. Επίσης βασι­ ζόταν στις επαφές του στο χώρο της Αριστεράς για το κλείσιμο εμφανί­ σεων, αν και δεν είναι σαφές σε ποιο βαθμό αυτές οι επαφές ήταν κα­ θαρά εμπορικού χαρακτήρα. (Σίγουρα, παρά τις υποψίες για κομμουνι­ στικές τάσεις και τις καλές αναμνήσεις που είχε από τη Ρωσία, είναι δύ­ σκολο να δούμε τον Μπεσέ ως πολιτικό πρόσωπο, κι ακόμα λιγότερο ως έναν κόκκινο ανάμεσα σε μαύρους τζαζίστες). Όσον αφορά την αναβίω­ ση της Νέας Ορλεάνης, αναγνώριζε τις δυνατότητες που προσέφερε για ένα πιστοποιημένο ιδρυτικό μέλος της Crescent City. Όποια κι αν ήταν τα κίνητρά του, με τη συνεργασία του το 1 945 με τον Bunk Johnson, έ­ ναν παλιό τρομπετίστα που τον είχαν ξεθάψει οι οπαδοί της παράδοσης και τον είχαν κάνει εικόνισμα της αυθεντικότητας, έδειξε στους φαν το που στεκόταν. Όπως κι άλλες προηγούμενες συνεργασίες του, έληξε κι αυτή με άσχημο τρόπο. Καμιά όμως απ ' όλες αυτές τις δουλειές δεν του παρείχε ένα εισόδη­ μα στα επίπεδα που ο Μπεσέ θεωρούσε ότι ανταποκρίνονταν στην υπό­ ληψή του, αν και από τα τέλη της δεκαετίας του 1 940 είχε πια σημαντι­ κά δικαιώματα από τους δίσκους. Αυτό που τελικά έλυσε τα προβλήμα­ τά του ήταν η πρόσκληση να πάει στη Γαλλία το 1949. Σ ' αυτή τη χώρα, όπου η τζαζ διέθετε πολύ μεγάλο πνευματικό και πολιτιστικό κύρος και είχε συνδεθεί με την Αντίσταση, ο Μπεσέ βρήκε αυτό που πάντοτε ονει­ ρευόταν: ένα τεράστιο κοινό, για το οποίο ο άνθρωπος με το γαλλικό ε­ πώνυμο και το σπονσοράρισμα των γάλλων κριτικών, ήταν μια πιστοποι­ ημένη ιδιοφυ-Ια της τζαζ, και μια κοινότητα νέων μουσικών που η καρδιά τους χτυπούσε έντονα μόνο στη σκέψη ότι θα τους έκανε την τιμή να κατέβει στα καταγώγιά τους. Η Γαλλία έγινε το μόνιμο σπίτι του, κι αυ­ τός έγινε ένα είδος πολιτιστικής μασκότ, όπως ήταν πριν η Ζοζεφίν Μπέικερ. Τον απάλλαξε από τις προσωπικές και επιχειρηματικές εντά­ σεις που πάντοτε αναστάτωναν τη ζωή του στις ΗΠΑ. Έζησε τη ζωή του σαν ένας ευτυχισμένος αυτοεξόριστος. Ο άνθρωπος που προβάλλει μέσα από τη αξιοθαύμαστη έρευνα του

ΤΖΑΖ

Chilton είναι ταυτόχρονα ένα χαρακτηριστικό προ'ίόν της Νέας Ορλεάνης αλλά και ένας πολύ ιδιόρρυθμος χαρακτήρας. Ως μέλος της κοινωνίας των έγχρωμων Κρεολών, της τάξης των (γαλλόφωνων) ελεύθερων μιγά­ δων τεχνιτών και μικροαστών, που ο μετεμφυλιακός φυλετικός διαχωρι­ σμός πίεσε να συγχωνευθούν με τους μαύρους, είχε πάρει τις μουσικές και επαγγελματικές δεξιότητες της κοινότητάς του. Σε όλη του τη ζωή μπορούσε να κάνει το ράφτη και το μάγειρα, αν και αρνήθηκε να μαθη­ τεύσει σε ένα επάγγελμα, όπως οι περισσότεροι κρεολοί μουσικοί. Αρνήθηκε όμως επίσης, κι αυτό δεν ήταν τυπικό, να μάθει να διαβάζει μουσική, στην αρχή σίγουρα επειδή φαινόταν περιττό για ένα τόσο λα­ μπρό φυσικό μουσικό ταλέντο, αργότερα από αντίδραση, και στο τέλος ίσως από πείσμα. Είχε πάρει τους καλούς τρόπους της κρεολικής κοινωνίας της Νέας Ορλεάνης, την αγάπη για το αξιοπρεπές ντύσιμο, τη δικαιολογημένη πε­ ρηφάνια της για τη μουσική της παράδοση, και ίσως και την ασυνήθιστη αδιαφορία για τις φυλετικές σχέσεις που χαρακτήριζε τους μουσικούς της Νέας Ορλεάνης. Από την αυτοβιογραφία του Joe Darensbourg δεν μπορεί κανείς να καταλάβει αν ήταν λευκός ή μαύρος. Ο ίδιος ο Μπεσέ έλεγε συχνά ότι τον ενδιέφερε περισσότερο το μουσικό ταλέντο ενός αν­ θρώπου παρά το χρώμα του δέρματός του, ενώ είχε πει, με αφορμή τον Mezz Mezzrow, έναν λευκό υπέρμαχο της ανωτερότητας των μαύρων, ό­ τι «η φυλή δεν έχει σημασία, αυτό που μετράει είναι να βρίσκεις τις σω­ στές νότες». Ίσως και το έντονο ενδιαφέρον του για την κλασική μουσική, το οποίο είχε την ευκαιρία να αναπτύξει στη Μόσχα -τις μέρες που ήταν ελεύθε­ ρος πήγαινε τακτικά σε συμφωνικά κοντσέρτα πριν κατέβει στα νάιτ κλαμπ-, να βασιζόταν στην προ του 1 9 1 4 μουσική κουλτούρα των μικρο­ αστικών οικογενειών των Κρεολών της Λουιζιάνας, μια κουλτούρα που έχει αναλογίες με αυτή του Δουβλίνου του Τζέημς Τζόυς. Ο Καρούζο, απ' τον οποίον ο Μπεσέ ισχυριζόταν πως είχε πάρει το βιμπράτο του, α­ νήκε και στις δύο. Και εν πάση περιπτώσει, ο Μπεσέ, μια μεγάλη μορφή του espressiνo, μπορούσε να βάλει ένα παράθεμα από τους Pagliacci σε ένα σόλο, το ίδιο εύκολα που κρεμούσε και το πορτρέτο του Μπετόβεν στον τοίχο του. Παρ' όλα αυτά, δεν υπάρχει αμφιβολία πως ήταν ένας άνθρωπος με μια πολύ ιδιόρρυθμη στάση μέσα στο περιβάλλον του. Οι τζαζίστες είναι γενικά πιο ανεκτικοί στις ανθρώπινες ιδιοτροπίες από τους περισσότε­ ρους ανθρώπους, αλλά παρότι όλοι όσοι έπαιζαν μαζί του, θαύμαζαν τις καταπληκτικές μουσικές του ικανότητες, η άποψη που επικρατούσε για τον Μπεσέ μέσα στις ορχήστρες ήταν ιδιαιτέρως αρνητική, ανεξάρτητα από το αν είχε μαζί του το σκυλί και το μαχαίρι που συχνά τον συνό-

Ο ΚΑΡΟΥΖΟ ΤΗΣ ΤΖΑΖ

δευαν. Ακόμα και Ο Έλλινγκτον, που τον θαύμαζε και σκεφτόταν σοβα­ ρά να τον φέρει και πάλι στην ορχήστρα του το 1932, τελικά κατέληξε να μην το κάνει. Πρέπει να ήταν πολύ δύσκολο να συμβιώσει κανείς για πολύ καιρό μαζί του, αν και με τις γυναίκες του ήταν πιο εύκολο να κρατάει τα γλυκά λόγια και την ευγένεια της νεοορλεάνικης γοητείας. Παραμένει μια εξαιρετική μορφή της τζαζ: ένας ρολίστας που δεν ή­ ταν καλός στο να διαλέγει τους ρόλους του, ένας άνθρωπος που συχνά ζούσε σ' έναν φανταστικό κόσμο, ένας παράξενος οδοιπόρος που ερχό­ ταν κι έφευγε, και δεν αισθανόταν πουθενά σαν στο σπίτι του, παρά μό­ νο στο θρόνο που πίστευε ότι δικαιούταν, που δεν ήταν σε κανέναν πι­ στός παρά μόνο στον εαυτό του' ήταν όμως ένας εκπληκτικός, αξέχα­ στος καλλιτέχνης, τελείως πρωτότυπος, παρότι έμεινε κοντά σε μια α­ παρχαιωμένη παράδοση. Μ ετά το θάνατό του αναγνωρίστηκε ακόμα και από τους μοντερνιστές, όπως δείχνει και η εξάπλωση του σοπράνο σα­ ξόφωνου ανάμεσά τους, ένα όργανο που ήταν σχεδόν μονοπώλιό του. Ο Coltrane το υιοθέτησε από το 1961 . Έγινε ένας μετά θάνατον κλασικός. Κι όμως, τι θα είχε απογίνει αν δεν ήταν εκείνοι οι λιγοστοί διανοού­ μενοι της τζαζ που τον ανακάλυψαν, οι μικρές δισκογραφικές εταιρείες στα τέλη της δεκαετίας του 1930, τα λευκά παιδιά στα υπόγεια κλαμπά­ κια, οι Γάλλοι που πραγματοποίησαν τα όνειρα του ; Δε θα μπορούσε να ταιριάξει στις μεγάλες ορχήστρες του σουίνγκ. Θα ήταν κάπου εκεί στο χώρο, όμως οι νεότεροι μουσικοί θα άφηναν τόπο για έναν γέρο με φωνή από το παρελθόν, που δεν ενδιαφερόταν για τις νέες ιδέες και είχε τη φήμη εγωπαθή, δύστροπου και φιλάργυρου ; Ίσως μετά το θάνατό του μερικοί μουσικοί να ανακάλυπταν, από καθαρή τύχη, τα ξεχασμένα έξι κομμάτια του 1932, να άκουγαν το καταπληκτικό «Maple Leaf Rag », και να αισθάνονταν αυτό που είπε ο Coltrane: «Όλοι αυτοί οι παλιοί, έπαι­ ζαν άραγε έτσι; » . Όχι βέβαια, ο Μπεσέ όμως έπαιζε. Χάρη στους λευκούς μεσοαστούς δε χρειάζεται να Ψάχνουμε για να ξεθάψουμε μια χούφτα από εβδομηνταοχτάρια. Είχαμε την τύχη να ανα­ καλύψουμε έναν κλασικό πριν πεθάνει. Αυτό τελικά αποτελεί μια κά­ ποια δικαίωση για τους τζαζόφιλους, ακόμα και για εκείνους που δεν ξέρουν πολλά από τζαζ. Μόλις τον άκουσαν, δεν είχαν κανένα πρόβλημα να αναγνωρίσουν την ευφράδεια, το λυρικό πάθος, τη ρυθμική χαρά και τα μπλουζ που έβγαιναν μέσα από το πνευστό του Μπεσέ όποτε το φυ­ σούσε. Οι φαν δεν ερωτεύονται πάντα τους καλύτερους στην τέχνη, αυ­ τή τη φορά όμως δε λάθεψαν.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΕΙΚΟΣΤΟ

Ο ΚΑΟΥΝΤ Μ ΠΕ r Σ Ι

Ι

Αυτό το δοκίμιο δημοσιεύτηκε αρχικά στο New York Review of Books στις 1 6 Ιανου­ αρίου του 1986, ως παρουσίαση των βιβλίων: Good Morning B l ues: The Auto­ biography of Count Basie as told Ιο Albert M urray, Νέα Υόρκη 1986, και Stanley Dance, The World of Count Basie, Νέα Υόρκη 1985.

Κάπου μέσα στη δεκαετία του 1950, η αμερικανική λα'ίκή μουσική διέ­ πραξε μια πατροκτονία: το ροκ δολοφόνησε την τζαζ. Ο Κάουντ Μπέισι περιγράφει τη στιγμή του φόνου στην αυτοβιογραφία του: «γινόταν χαμός μέσα σ' ένα θέατρο κάπου κάτω στη 1 4η οδό, και φτά­ ναμε εκεί κάτω γύρω στις έντεκα, δεν μπορούσες να πλησιάσεις από τον πολύ κόσμο [ . . . ] Το θυμάμαι καλά, και θυμάμαι και τι γινόταν. Άρχι­ ζε το πρόγραμμα, κι όλα τα παιδιά χοροπήδαγαν, χόρευαν, χειροκρο­ τούσαν και σφύριζαν. Μ ετά, όταν ερχόταν η σειρά μας, σχεδόν όλοι σηκωνόντουσαν να πάνε έξω να φάνε τα ποπ κορν και το παγωτό τους, κι εμείς παίζαμε μπροστά σε σχεδόν άδεια καθίσματα. Μ ετά, α­ φού τελειώναμε εμείς, μαζεύονταν πάλι μέσα. Δεν κάνω πλάκα. Έτσι κι εμείς, κατεβαίναμε κάτω και παίζαμε πόκερ μέχρι νά 'ρθει πάλι η σειρά μας. Έτσι γινόντουσαν τα πράγματα. Αυτά τα παιδιά δε νοιάζο­ νταν καθόλου για την τζαζ, Μερικά μπορεί να έρχονταν μπροστά και προσπαθούσαν να μας ακούσουν όσο άντεχαν, κι εμείς δοκιμάζαμε και με αργά και με γρήγορα κομμάτια, αλλά αποτέλεσμα κανένα. Δεν είχαν έρθει ν' ακούσουν τέτοια. Γι' αυτούς ήμασταν μόνο ένα διά­ λειμμα. Αυτό, και τίποτε άλλο. Έπρεπε να το δούμε καταπρόσωπο ». Αν κάποιος ήθελε να διασκευάσει σε θεατρικό το Good Morning Blues, αυτή η εικόνα του μεσόκοπου μπαντλήντερ που αποδέχεται στωικά την ήττα του πληγωμένος βαθιά, θα μπορούσε να αποτελέσει μια ωραία αυ­ λαία. Η καριέρα όμως του Μπέισι συνεχίστηκε για τριάντα ακόμα χρό­ νια, αν και τα απομνημονεύματά του τα προσπερνούν αυτά μάλλον βια­ στικά. Δεν πρόλαβε να δει τη σημερινή νεκρανάσταση της τζαζ ως ενός είδους αμερικανικής κλασικής μουσικής για την επαγγελματική μεσαία τάξη και ως μουσικής δείπνου · για τα ρεστωράν του Κάτω Μανχάταν που συχνάζουν οι γιάπηδες. Αυτές οι τελευταίες δεκαετίες πριν το θάνατό του, το 1 984, δεν ήταν

Ο ΚΑΟΥΝΤ

ΜπεΥΣΙ

33 1

οι καλύτερες στην καριέρα μιας μεγάλης ορχήστρας της τζαζ που ίσως να μην ήταν η καλύτερη -ο ίδιος ο Μπέισι τόνιζε πάντοτε την πρωτοκα­ θεδρία του Έλλινγκτον-, ήταν όμως από πολλές απόψεις η πεμπτουσία της λα'ίκής απήχηση ς της τζαζ, και η τζαζ παραμένει η σημαντικότερη προσφορά των Ηνωμένων Πολιτειών στην παγκόσμια κουλτούρα. Ο Μπέι­ σι είναι μια κεντρική μορφή, τόσο στη χρυσή εποχή της τζαζ -που συ­ μπίπτει με τα χρόνια του New Deal- όσο και στην ανακάλυψη της τζαζ -που μέχρι τότε ήταν μια μουσική για ανυπόληπτους φτωχούς μαύρους και για λευκούς χορευτές που έπιναν από πλακέ μπουκάλια- ως μιας τέχνης που έπρεπε να αντιμετωπίζεται με τη μεγαλύτερη σοβαρότητα και ως φυτώριο μεγάλων καλλιτεχνών. Η ανακάλυψη αυτή έγινε σε με­ γάλο βαθμό χάρη σε πολιτικοποιημένους ριζοσπάστες που αφοσιώθηκαν με πάθος και αυταπάρνηση στη διπλή υπόθεση των μαύρων και της μου­ σικής τους, δίχως, όπως υπογραμμίζει ο Μπέισι, να θέλουν να τους εκμε­ ταλλευτούν . 1 Στις συζητήσεις που έχουν ανάψει σήμερα γύρω από την ι­ στορία της αμερικανικής Αριστεράς την περίοδο του Ρούζβελτ, αυτό το επίτευγμα των κόκκινων και των συνοδοιπόρων τους δεν έχει εκτιμηθεί δεόντως. Πριν χαθεί μέσα σε κουραστικές λεπτομέρειες για τις περιοδείες και τις αλλαγές στη σύνθεση της ορχήστρας, το Good Morning Blues έχει λοι­ πόν μεγάλο ενδιαφέρον για όποιον θέλει να καταλάβει την εξέλιξη μιας από τις λίγες τέχνες του εικοστού αιώνα που δε χρωστάει τίποτα στην αστική κουλτούρα. Και η πρώτη μπάντα του Μπέισι, που μόλις ούρλια­ ξε από το Κάνσας Σίτυ αναγνωρίστηκε αμέσως ως η πιο καθαρή έκφρα­ ση του σουίνγκ της μεγάλης μπάντας, οφείλει λιγότερα από κάθε άλλον στην αστική τάξη και στους διανοούμενους, εκτός, βέβαια, από την ανα­ κάλυψή της και την ανάδειξή της. Στην καλύτερη φάση της, δεν ήταν και τόσο «μπάντα που διάβαζε [νότες] ». Χρησιμοποιούσε σχεδόν μόνο από μνήμης ενορχηστρώσεις. «Δε νομίζω ότι είχαμε πάνω από τέσσερις-πέντε παρτιτούρες εκείνη την επο­ χή », θυμάται ο Μπέισι. Ακόμα και με τα μέτρα της τζαζ, δεν ήταν μια καθωσπρέπει μπάντα. Ο ενορχηστρωτής Eddie Durham, μαθημένος με τα κολεγιόπαιδα της μπάντας του Lunceford, δεν άντεχε το συγκρότημα του Μπέισι. «Δεν τους ενδιέφερε να κάνουν παρέα με αξιοπρεπείς μαύ­ ρους», λέει ο Gene Ramey, που σκιαγραφεί τόσο ωραία την ατμόσφαιρα του Κάνσας Σίτυ στην ανεκτίμητη συλλογή συνεντεύξεων του Stanley Dance που επανεκδόθηκε πρόσφατα: 1 . «Είναι φοβερός άνθρωπος » . γράφει ο Μπέισι για τον John Hammond που τον ανα­ κάλυψε. «Και ποτέ του δε μου ζήτησε ούτε δραχμή. ούτε από μένα ούτε από άλλους για τους οποίους έκανε πάρα πολλά. Και ήταν αρκετοί. Το μόνο που ήθελε ήταν να δει τα α­ ποτελέσματα αυτού που υποτίθεται ότι γινόταν » .

332

ΤΖΑΖ

«Τραβούσαν κατευθείαν στους νταβατζήδες και τις πόρνες και έμεναν μαζί τους. Εκείνοι οι άνθρωποι ήταν σαν μια μεγάλrι δ ιαφήμισrι για τον Μπέισι. Δε γούσταραν τον Andy Kirk. Έλεγαν πως ήταν πολύ Ψrι­ λoμύτrις. Ενώ ο Μπέισι ήταν εκεί κάτω, μέσα στο βούρκο, μεθώντας μαζί τους. Είχε μπαλώματα στα παντελόνια του και όλα τα συναφή . Όλrι rι μπάντα έτσι ήταν». Το Good Morning Blues, ένα βιβλίο επιφυλακτικό από πολλές απόΨεις, δεν τονίζει βέβαια αυτή τrιν εικόνα, αν και rι γorιτεία αυτού του περι­ βάλλοντος του τζόγου, του γλεντιού, των γυναικών και, φυσικά, του πο­ τού, ξεπροβάλλει πίσω από ην αυτοβιογραφική βιτρίνα του παλαίμαχου τζαζίστα. Μας φανερώνει, ίσως καθαρότερα από κάθε άλλrι αυτοβιογρα­ φία, πόσο σαγφευτική αλλά και πόσο σrιμαντική για τrιν ανάπτυξrι τrις μουσικής ήταν αυτή rι κυμαινόμενrι, νομαδική κoινότrιτα των μαύρων ε­ παγγελματιών μουσικών, που ζούσαν μέσα στις κλειστές και αυτάρκεις νrισίδες τrις λιiίκής διασκέδασrις, και των άλλων ανθρώπων τrις νύχτας -οι ένας-δυο δρόμοι όπου υπήρχε rι νυχτερινή ζωή, τα ενοικιαζόμενα δω­ μάτια, τα μπαρ, τα κλαμπ-, νrισίδες διάσπαρτες μέσα στις ΗΠΑ σαν ένα αρχιπέλαγος ης Mικρoνrισίας. Γιατί εκεί οι μουσικοί έβρισκαν ένα περιβάλλον που δεχόταν τφ πρω­ ταρχική αξία του επαγγελματισμού, τrις σωστής αντιμετώπισrις τrις μου­ σικής, του παράδοξου συνδυασμού συνεργασίας και άγριου ανταγωνι­ σμού, ένα περιβάλλον που έχει αναλογίες με ένα άλλο δrιμιoύργrιμα τrις κουλτούρας ης εργατικής τάξrις, τον επαγγελματικό αθλrιτισμό. Βέβαια, οι συγκρατrιμένες περιγραφές του Μπέισι και rι εξαιρετική -υπερβολική για αυτοβιογραφούμενο- μετριoφρoσύνrι του αποδυναμώνουν κάπως τrιν αφήγrισή του. Το περισσότερο που επιτρέπει στον εαυτό του να του ξε­ φύγει είναι: «δε θέλω να το παινευτώ, αλλά αυτή rι μπάντα ήταν να τφ καμαρώνεις, πραγματικά να τrιν καμαρώνεις». Προτιμά πολύ περισσότε­ ρο να καταγράφει περιπτώσεις που υπέφερε ή που μόλις απέφυγε ην καταστροφή, παρά να καυχιέται δrιμoσίως. Τον πραγματικό απόrιχo του θριάμβου των αποδυηρίων για τrιν μπάντα μπορούμε να τον ακούσουμε αλλού: «Δεν ήμασταν παρά rι μπάντα του Κάουντ Μπέισι, κι είχαμε φτάσει μ' ένα ξεχαρβαλωμένο λεωφορείο, όταν όμως ανεβήκαμε στο πάλκο αρχίσαμε να χoρoπrιδάμε [ . . . ] τους δώσαμε και κατάλαβαν εκείνο το βράδυ και διώξαμε τον Lunceford από ην αίθουσα του χορού » (ο τρομπετίστας Harry «Sweets» Edison, παρατίθεται στο Stanley Dance, The World oj Count Basie). Η αυτoπεπoίθrισrι τrις πρώης μπάντας του Μπέισι οφείλεται σ' αυτή

Ο ΚΑΟΥΝΤ

ΜΠΕΥΣΙ

333

την ικανότητά της να πανηγυρίζει. Για τους επαγγελματίες μουσικούς της εποχής του Μπέισι, όπως λέει και ο ίδιος, «το να παίζουν μουσική ποτέ δεν ήταν πραγματικά δουλειά». Ήταν κάτι περισσότερο κι από διασκέδαση. Ήταν, όπως τα σπορ για τον αθλητή, ένας τρόπος να επιβε­ βαιώνεις διαρκώς την υπόστασή σου ως άνθρωπος, να επιβεβαιώνεις ότι είσαι ένας δρων παράγοντας μέσα στον κόσμο και όχι αντικείμενο των πράξεων των άλλων, ήταν μια πειθαρχία της Ψυχής, μια καθημερινή δο­ κιμασία, μια έκφραση της αξίας και του νοήματος της ζωής, ένας δρόμος προς την τελείωση. Οι αθλητές δεν μπορούν να το εκφράσουν αυτό με τη φωνή τους, οι μουσικοί όμως μπορούν, δίχως να χρειάζεται να το δια­ τυπώσουν με λέξεις. Έτσι, η αυτοπεποίθηση του αθλητή της εργατικής τάξης παρήγαγε μια μεγάλη τέχνη που είχε τη μορφή της τζαζ, μια τέ­ χνη που, χάρη στο γραμμόφωνο, θα μείνει για πάντα. Η δύναμη του Μπέισι ως αρχηγού μπάντας βρισκόταν στην ικανότητά του να αποστάζει την ουσία της τζαζ όπως την ένιωθαν οι μαύροι οργα­ νοπαίκτες. Γι' αυτό και αυτός ο άναρθρος περιθωριακός απ' το Νιου Τζέρσεϋ στάθηκε διπλά τυχερός όταν ξέμεινε, στα μέσα της δεκαετίας του 1 920, στο Κάνσας Σίτυ. Πρώτον, επειδή αυτό του επέτρεΨε να ανα­ καλύΨει την κλίση του. Μέχρι τότε ήταν ένας φτωχός μαύρος νεαρός που του άρεσε να παίζει πιάνο και είχε διαλέξει τη μοναδική μορφή ε­ λευθερίας που ήταν διαθέσιμη στους ομοίους του: την τσιγγάνικη ζωή της σόου μπίζνες. Στόχος δεν ήταν τα λεφτά, αλλά η απελευθέρωση (<<Δε νομίζω ότ ; ήρθα ποτέ σε επαφή με κανέναν πλούσιο αρτίστα από τότε που μεγάλωσα»), κι ούτε έκανε ούτε μάζεΨε ποτέ του χρήματα (<<Μου άρεσε να παίζω μουσική και μου άρεσε αυτή η ζωή ») . Το Good Morning Blues είναι μια υπέροχη περιγραφή του παρασκηνίου πίσω από τη σκηνή της μαύρης σόου μπίζνες τη δεκαετία του 1920 των θιάσων μπουρλέσκων θεαμάτων όπως το Hippity-Hop, που λαχταρούσαν για λί­ γη δράση στην έρημο της Ομάχα, της Gonzelle White με το Big Jazz Jamboree, που βούλιαζε σιγά σιγά καθώς έπλεε περιοδεύοντας κατά μή­ κος των μαύρων επιθεωρησιακών θεάτρων, για να βυθιστεί τελικά στο Κάνσας Σίτυ. Μ ετά το ναυάγιο, ο Μπέισι στράφηκε αποκλειστικά στην τζαζ, «δίχως να πολυκαταλάβω πόσο μεγάλη αλλαγή έκανα». Ήταν γι' αυτόν η πρώτη εύνοια της τύχης. Η δεύτερη ήταν ότι βρέθηκε στο Κάνσας Σίτυ, πρωτεύουσα αυτής της φαινομενικά έρημης περιοχής που εκτείνεται νοτιοδυτικά του Μ ισσούρι, την οποία ακόμα και οι μαύροι απλά διέσχιζαν για να πάνε από το Δέλ­ τα του Μ ισσισιπή στα λαμπερά φώτα του Σικάγο και του Ντητρόιτ, και την οποία ακόμα και οι τουρνέ της μαύρης επιθεώρησης είχαν διαγρά­ Ψει. Το Κάνσας Σίτυ ήταν το δυτικό άκρο της, γι ' αυτό και οι θίασοι σαν αυτόν της Gonzelle White διαλύονταν εκεί ή γύριζαν πίσω ή άλλαζαν -

334

ΤΖΑΖ

δρομολόγιο ή ανασχηματίζονταν. Ούτε το Κάνσας ούτε η Οκλαχόμα ήταν η Μ έκκα της σόου μπίζνες. Πέρα από το Κάνσας Σίτυ και το Τέξας, όλη η νοτιοδυτική περιοχή των ΗΠΑ δεν είχε παρά διάσπαρτους μαύρους πληθυσμούς. Η πρώτη περιοδεία της νεοσύστατης μπάντας του Μπέισι ήταν μια σειρά εμφανίσεων της μιας βραδιάς σε μέρη όπως η Tulsa, το Muskogee, το Okmulgee, η Οκλαχόμα Σίτυ και η Wichita. Κι όμως, σ' αυτή την περιοχή έλαβαν χώραν δύο σημαντικότατες για την ιστορία της τζαζ εξελίξεις: το πάντρεμα του παραδοσιακού μπλουζ με τη λα'ίκή χορευτική μουσική, και της ενορχηστρωμένης παράστασης με το τζαμ σέσιον. Από αυτά τα δύο προήλθε η κλασική μπάντα του σουίνγκ και το πιο δυνατό πειραματικό εργαστήρι της τζαζ: Το Κάνσας Σίτυ δεν έβγαλε μόνο τον Κάουντ Μπέσι αλλά και τον Τσάρλι Πάρκερ. Πολλά έχουν γραφτεί γι' αυτό το φαινομενικά παράδοξο γεγονός. Τα περισσότερα επικεντρώνονται στην ιδιομορφία του Κάνσας Σίτυ, στον α­ νοιχτό, γλεντζέδικο χαρακτήρα της πόλης τις μέρες του Boss Pendergast, ο νυχτόβιος γκανγκστερικός κεϋνσιανισμός τον οποίο διατήρησε μέσα στη Μεγάλη Ύφεση το Κάνσας Σίτυ σαν μια όαση όπου οι μαύροι μου­ σικοί είχαν τουλάχιστον να φάνε. (Θα ήταν υπερβολή να χαρακτηρίσου­ με ευημερία μια ζωή με χοτ ντογκ, φασόλια, ουίσκι, και ίσως κάποια μι­ κρή οικονομική ενίσχυση από κάποιο κορίτσι). Στην πραγματικότητα, αν και το Good Morning Blues δεν αναφέρει πολλά πάνω σ' αυτό, οι σταθε­ ρές δουλειές ήταν σπάνιες στο Κάνσας Σίτυ. Όπως λέει ένας από τους αρχικούς μουσικούς του Μπέισι, «οι δουλειές ήταν έξω, στις περιοδεί­ ες», αν και στο ίδιο το Κάνσας Σίτυ υπήρχαν πάρα πολλές ευκαιρίες για κακοπληρωμένες αρπαχτές με φιλοδωρήματα, κι ακόμα περισσότερες για τζάμινγκ στο τζάμπα. Τα περισσότερα ταλέντα φαίνεται ότι κατάγονταν από την περιοχή, σχετικά λίγοι προέρχονταν από το Βαθύ Νότο, κι ακόμα λιγότεροι από την Ανατολή. Οι Blue Devils του Walter Page, που στάθηκαν η βάση και η έμπνευση για την ομάδα του Μπέισι, ήταν ένα ντόπιο συγκρότημα που δούλευε στην Οκλαχόμα. Αλλά και το παραδοσιακό μπλουζ που το Κάνσας Σίτυ ενσωμάτωσε στην μπάντα της τζαζ, δεν ήταν προ'ίόν της μεγαλούπολης ούτε επίσης, σ' αυτή τη φάση, ενδιέφεραν το λευκό κοι­ νό οι άνδρες τραγουδιστές των μπλουζ με συνοδεία ορχήστρας (blues shouters), που θα γίνονταν το σήμα κατατεθέν του Μπέισι. Οι μουσικοί του Κάνσας Σίτυ, εν ολίγοις, έπαιζαν αυτό που έβγαινε αυθόρμητα από τους μαύρους των νοτιοδυτικών πολιτειών κι αυτό που ζητούσε το κοινό των αποκλεισμένων. Τα μπλουζ επιβλήθηκαν από το γκέτο. Ο Μπέισι και ο Jimmy Rushing παρατηρούν ο ένας για τον άλλο, ότι στα μέσα της δεκαετίας του 1 920 ο μεν Μπέισι «δεν μπορούσε τότε να παίζει τα μπλουζ», ο δε Rushing μπορούσε μεν, αλλά « δεν ήταν εκεί-

Ο ΚΑΟΥΝΤ

ΜΠΕΥΣΙ

335

νη την εποχή πραγματικός τραγουδιστής μπλουζ». Δέκα χρόνια αργότε­ ρα δεν έπαιζαν και δεν τραγουδούσαν σχεδόν τίποτε άλλο. Τα ακατέργαστα πετράδια που έφταναν από τα χορευτικά κέντρα πόλεων σαν το Muskogee κόβονταν και λειαίνονταν στα αναρίθμητα νάιτ κλαμπ του Κάνσας Σίτυ από μια ασυνήθιστα μεγάλη κοινότητα επαγ­ γελματιών μουσικών. Αλλά, παρά το μύθο του Κάνσας Σίτυ που μιλάει για νικηφόρες μάχες ενάντια στα αστέρια που το επισκέπτονταν και για το θαυμασμό των ξένων, αυτή η κοινότητα αισθανόταν υπό μία έννοια απομονωμένη από τον κόσμο. « Στην πραγματικότητα βρισκόμασταν πίσω από ένα Σιδηρούν Παρα­ πέτασμα. Δεν υπήρχε ελπίδα για μας. Έτσι, δε μας έμενε τίποτε άλλο απ' το να παίζουμε για τον εαυτό μας» (ο μεγάλος ντράμερ Jo Jones στο The World ΟΙ Count Basie). Το ίδιο θα μπορούσε να πει κανείς και για τη σκηνή του Κάνσας Σίτυ ως σύνολο. Και έχει ειπωθεί για το πιο χαρακτηριστικό της προ'ίόν, την μπάντα του Μπέισι. Κι όμως, εκ πρώτης όψεως ο ίδιος ο Μπέισι δεν έ­ δειχνε να έχει τα προσόντα που απαιτούνταν για να γίνει διάσημος. Μ ε τ α μέτρα της τζαζ δεν ήταν κανένας πιανίστας πρώτης τάξεως, και κυ­ ρίως σε σύγκριση με τους γίγαντες της σχολής της Νέας Υόρκης, στο ύ­ φος των οποίων είχε διαμορφωθεί και με τους οποίους διαρκώς μετρού­ σε τον εαυτό του - με εις βάρος του αποτέλεσμα. Όπως λέει ένας από τους ενορχηστρωτές του: «ήξερε πως δεν μπορούσε να συναγωνιστεί τον Fats Waller ή τον Earl Hines. Δε διέθετε το ίδιο θε'ίκό χάρισμα». Κι ούτε ήταν κανένας ιδιαίτερα μορφωμένος μουσικός, σε αντίθεση με τους περισσότερους αρχηγούς των μπιγκ μπαντς, που συνήθως προέρχο­ νταν από κύκλους μαύρων που πήγαιναν σχολείο. Τα εφόδιά του ήταν κάτι περισσότερο από μερικές από μνήμης ενορχηστρώσεις και μπλουζ, κι όχι μόνο επειδή δε διηύθυνε μπάντα που «διάβαζε», αλλά επειδή κι ο ίδιος δεν ήταν ούτε συνθέτης ούτε ενορχηστρωτής, με την κανονική έν­ νοια. Ακόμα και οι μουσικές του ιδέες ήταν μικρής πνοής: «Δεν κρατού­ σαν πάνω από τέσσερα μέτρα», λέει ο ενορχηστρωτής του Eddie Durham . Η επαρχιώτικη άγνοιά του, ακόμα και για τα μέτρα της εμπο­ ρικής χορευτικής μουσικής, ήταν εντυπωσιακή. Το 1936 κινδύνευσε να χάσει τη δουλειά του σε μια μεγάλη αίθουσα χορού της Νέας Υόρκης ε­ πειδή, όπως λέει, «νομίζω πως δεν ήξερα καν τι ήταν αυτό το αναθεμα­ τισμένο το τάνγκο». Η σύνθεση της μπάντας του δεν είχε τίποτα το πρωτότυπο, εκτός ίσως από τη χρήση δύο ανταγωνιζόμενων σαξόφωνων. Όποιος διαβάζει τα απομνημονεύματά του, αναρωτιέται πώς αυτός ο α­ νέμελος, συχνά μεθυσμένος, λιγομίλητος άνθρωπος κατόρθωνε να διατη­ ρεί τον έλεγχο της ομάδας του.

ΤΖΑΖ

Εν ολίγοις, στα χαρτιά δεν είχε τα προσόντα να γίνει κάτι περισσότε­ ρο από έναν ακόμα επαρκή τζαζίστα. Και με τη μετριοφροσύνη ή την ε­ ντιμότητα που τον χαρακτηρίζει, το λέει και ο ίδιος στο φόρο τιμής που αποτίει στον John Hammond, ο οποίος άκουσε την εκπομπή του από το Reno Club σ' ένα ραδιόφωνο βραχέων κυμάτων μέσα στο αυτοκίνητο του το 1935, καθώς διέσχιζε τις μεσοδυτικές πολιτείες, ενθουσιάστηκε, και ανέδειξε τον Μπέισι σε εθνική φυσιογνωμία: «Δίχως αυτόν μάλλον θα ήμουνα ακόμα στο Κάνσας Σίτυ, αν ζούσα ακόμα. Ή στη Νέα Υόρκη [ . . . ] να προσπαθώ να μπω σε καμιά ορχήστρα, κι ύστερα να φοβάμαι μη με διώξουν». Τι ήταν όμως αυτό που ο Hammond, κι αργότερα ο υπόλοιπος κό­ σμος, αναγνώρισε στον Μπέισι; Και πάλι στο σημείο αυτό οι καλύτερες περιγραφές προέρχονται από άλλους. «Ήταν και είναι», λέει ο Harry "Sweets" Edison, «ο καλύτερος στο να δ ίνει το τέμπο. Στριφογυρίζει πάνω στο πιάνο μέχρι να πιάσει καλά το ρυθμό. Σαν να ανακατεύεις βύνη και μαγιά για να φτιάξεις ουίσκι, και δοκιμάζεις ξανά και ξανά [ . . . ] ο Freddie Green και ο Jo Jones τον παρακολουθούσαν μέχρι να πιάσει το σωστό τέμπο, κι όταν το έπια­ νε, αυτοί το κρατούσαν». Το «τέμπο » ήταν το μυστικό του Μπέισι, και το Good Morning Blues ξεκινά με την ανακάλυψη (όχι πουθενά αλλού αλλά στην Tulsa της Οκλαχόμα) αυτού που ο Albert Murray ονομάζει κάπου αλλού «αυτός ο διαρκώς σταθερός, κι όμως ελαστικός, σαν ατμομηχανή διηπειρωτικού σιδηρόδρομου, ρυθμός 4/4 του Κάνσας Σίτυ»2 από τους Blues Devils του Walter Page, που είναι, κατά κοινή ομολογία, οι πρωτοπόροι αυτού του απολαυστικού, ανάλαφρου, πηδηχτού ρυθμού, του ταυτόχρονα ορμητι­ κού και χαλαρού. Αυτοί θα αποτελούσαν τον πυρήνα της πρώτης του μπάντας. Αφού έδινε το τέμπο, ο Μπέισι «θα έβρισκε πρώτα έναν ρυθμό για τα σαξόφωνα [ . ] μετά έναν άλλο για τα τρομπόνια, κι εμείς θα τον πιάναμε. Τώρα ο δικός μας ρυθμός κοντράρει το δικό τους. Ο τρίτος ρυθμός ήταν για τις τρομπέτες [ . . . ] Τα σόλο έπεφταν ανάμεσα στα σύνολα, έτσι όμως άρχιζε ένα κομμάτι ο Μπέισι κι έτσι τα συναρμολογούσε μεταξύ τους» CDicky Wells, τρο­ μπονίστας, από το The World ΟΙ Count Basie). . .

Επομένως, τα riff των συνόλων, που χτυπούσαν το ακροατήριο σαν μεγάλα κύματα του ωκεανού, δεν ήταν -αρχικά τουλάχιστον- ούτε στυ2. Albert Murray, Stompirιg the B/ues. Νέα Υόρκη 1982,

σ.

1 66.

Ο ΚΑΟΥΝΤ

ΜΠΕΪΣΙ

337

λιστικά κόλπα ούτε αυτοσκοπός. Ήταν ο βασικός κυματισμός της μουσι­ κής, η βάση μιας ορχήστρας την οποία οι ίδιοι οι μουσικοί, στις ένδοξες μέρες, δεν την έβλεπαν σαν μια μπάντα συνόλου, αλλά (με εξαίρεση τα σεμνά μέλη του καταπληκτικού ρυθμικού της τμήματος), σαν μια παρέα από δημιουργικούς σολίστες. Αλίμονο, όμως, τελικά κατάντησε κι αυτή μια μπάντα συνόλου, υποκύπτοντας στις απαιτήσεις του κοινού. Η δια­ κριτικότητα ήταν και το μυστικό των μινιμαλιστικών ενορχηστρώσεων του Μπέισι, των όλο και πιο αραιών παρεμβάσεών του στο πιάνο, μονα­ δικός σκοπός των οποίων ήταν να κρατάει ζωντανή τη μουσική. Όποια κι αν ήταν η προέλευση μιας ενορχήστρωσης, λαξευόταν στην εκδοχή του Μπέισι μέσα από μια ανελέητη επιλογή και κόΨιμο. Ο Μπέι­ σι, που «ποτέ του δεν έγραψε τίποτα σε χαρτί», συνέθετε διασκευάζο­ ντας, μ' άλλα λόγια προσαρμόζοντας, τα κομμάτια του στους μουσικούς του. Σε αντίθεση όμως με τον Έλλινγκτον, που είχε συγκεκριμένες μου­ σικές ιδέες και διάλεγε τους μουσικούς του έτσι ώστε να ταιριάζουν σ' αυτές -έστω κι αν κάποιες τις είχε αρχικά εμπνευστεί ακούγοντας άλ­ λους μουσικούς-, ο Μπέισι, που δυσκολευόταν περισσότερο στην έκφρα­ ση, ήταν στην ουσία ένας επιλογέας. Αυτό που άκουγε μέσα στο μυαλό του ήταν τα σχήματα και τα μοτίβα των κομματιών, ο ρυθμός και η δυ­ ναμική, ήταν περισσότερο τα σκηνικά εφέ παρά η πλοκή και τα λόγια του έργου. (<<Έχω τις δικές μου μικρές ιδέες για το πως να μπάσω ορι­ σμένα παιδιά σε ορισμένα κομμάτια και πως να τα βγάλω. Είχα το δικό μου τρόπο να τους ανοίγω την πόρτα και να τους αφήνω να μπαίνουν μέσα και να κάθονται λίγο. Μετά τους έβγαζα»). Τίποτε απ' αυτά όμως δε γίνονταν πραγματικότητα πριν ακούσει τους μουσικούς να παίζουν και πριν αναγνωρίσει τον ήχο που είχε στο μυαλό του. Το αληθινό του ταλέντο ήταν να ακούει. Κι έτσι φτιάχτηκε στην ακμή της -μεταξύ 1936 και 1950- η μπάντα του Μπέισι, χτισμένη και διαμορφωμένη μέσα από μια στρατολόγηση μελών και μια επιλογή παιξίματος που φαινομενικά ήταν τυχαία. Η μόνη φορά μέσα σ' όλη αυτή την περίοδο που ο Μπέισι φάνηκε διστα­ κτικός και αμήχανος, ήταν όταν ο ατζέντης του, ο αφοσιωμένος Willard Alexander, του είπε ότι για εμπορικούς λόγους θα έπρεπε να διπλασιάσει το μέγεθος της μπάντας. Τα έμπλεξε και σχεδόν απέτυχε. Ευτυχώς, τόσο οι υποστηρικτές του όσο και άλλοι μουσικοί (ο Fletcher Henderson του παραχώρησε γενναιόδωρα τις ενορχηστρώσεις του) ήταν τόσο πολύ πει­ σμένοι για την αξία της μπάντας, που είχε το χρόνο να προσαρμοστεί. Η μπάντα του Μπέισι υπήρξε, λοιπόν, ένας θαυμαστός συνδυασμός α­ τομικής δημιουργικότητας και συλλογικού σφρίγους. Προσέλκυσε και κράτησε μια πολύ σημαντική πλειάδα ατομικών ταλέντων. Η μεγάλη χα­ ρά να ανήκεις στην αρχική μπάντα του Μπέισι, μια συντροφιά από α-

ΤΖΑΖ

δέλφια, ξεπηδά μέσα από τις αναμνήσεις των σκληροτράχηλων και ζη­ λιάρηδων βετεράνων μουσικών. Η χαρά αυτή οφειλόταν εν μέρει στο τα­ μπεραμέντο και το τακτ του αρχηγού της που, όπως ακριβώς ο πρόκρι­ τος μιας παραδοσιακής ρώσικης αγροτικής κοινότητας, ήταν αρχηγός ε­ πειδή εξέφραζε και αποκρυστάλλωνε το κοινό αίσθημα. Ακόμα περισσό­ τερο όμως, οφειλόταν στην αίσθηση της ισότητας, της αδελφότητας και, πάνω απ' όλα, της ελευθερίας της δημιουργίας που είχαν οι μουσικοί, και η οποία δεν ελεγχόταν παρά μόνο από τη δική τους συλλογική αί­ σθηση του τι τους ακουγόταν «σωστό ». Και μέχρι το τέλος ο Μπέισι δεν ήθελε να παρουσιάζεται σαν ο αρχηγός ή ο οδηγός, αλλά σαν το σημείο στήριξης της μπάντας, το μικρό σταθερό της κέντρο: « Κράτα τα μάτια σου πάνω στο φίλο στο πιάνο. Το σπουργίτι. Αυτός δεν ξέρει τίποτε, αλλά κράτα τα μάτια σου πάνω του και τότε όλοι θα ξέρουμε τι τρέ­ χει». Αυτά τα λόγια δεν ήταν μόνο μια επιτήδευση. Όσοι ήταν νέοι στη δεκαετία του 1930 και πρωτοάκουσαν τον απο­ στομωτικό ήχο της αρχικής μπάντας του Μπέισι να ξεχύνεται σε στεριές και ωκεανούς, μπαίνουν στον πειρασμό να κάνουν, όπως ο Γητς για την Πασχαλινή Εξέγερση, προσκλητήριο ηρώων: Μπέισι, Page, Jones και Green, Herschel Evans και Lester Young, Buck Clayton και Harry Edison, Benny Morton, Dicky Wells και Jimmy Rushing που τραγουδούσε τα μπλουζ. Βλέποντάς τους εκ των υστέρων, καταλαβαίνει κανείς ότι αυτοί οι άν­ θρωποι όχι μόνο παρήγαγαν εξαιρετική μουσική και βοήθησαν στη δημι­ ουργία αυτού που στην πραγματικότητα είναι η «κλασική » αμερικανική μουσική, αλλά και το έκαναν με έναν εκπληκτικό και ανεπανάληπτο τρόπο. Το Good Morning Blues και το The World ΟΙ Count Bαsie δεν είναι έργα πολιτισμικής κοινωνιολογίας. (Ευτυχώς, ίσως ο Αντόρνο έγραψε μερικές από τις πιο ηλίθιες σελίδες που έχουν γραφτεί ποτέ για την τζαζ) . Ωστόσο, θα πρέπει να τα διαβάσουν όλοι όσοι θέλουν να εξερευ­ νήσουν τη σκοτεινή εκείνη ζώνη που συνδέει την κοινωνία με την καλλι­ τεχνική δημιουργία. Το βιβλίο του Stanley Dance είναι μια συλλογή συνεντεύξεων που έχει πάρει ένας από τους πιο παλιούς και πιο ενημερωμένους λάτρεις της τζαζ στον κόσμο. Το Good Morning Blues δεν είναι απλώς μια « αυτοβιο­ γραφία» που έγραψε για λογαριασμό του κάποιος άλλος. Ο Albert Murray, ένας διακεκριμένος μαύρος συγγραφέας που δούλεψε μαζί με τον Μπέισι πάνω σ' αυτό το βιβλίο επί χρόνια και το στήριξε -όπως πρέπει να στηρίζεται κάθε καλή προφορική ιστορία- με έρευνα που προχωρά πολύ πιο πέρα από την πραγματική συνέντευξη, επιτέλεσε ένα αξιομνημόνευτο επίτευγμα. Όπως έκανε και με το θέμα του, παραμέρι­ σε για να αφήσει κάποιον άλλον να μιλήσει όπως θα ήθελε, αλλά δε θα μπορούσε να το κάνει δίχως τη δική του βοήθεια. Σεβάστηκε την επιφυ-

ο

ΚΑΟΥΝΤ

ΜΠΕΪΣΙ

339

λακτικότητα του Μπέισι, και ούτε έκρυψε ούτε μεταμφίεσε τους περιο­ ρισμούς ενός ανθρώπου που είχε μεγάλα χαρίσματα, αλλά δεν είχε διά­ θεση να εκδηλωθεί δημοσίως, πράγμα αναμενόμενο από έναν μαύρο αρ­ τίστα που μεγάλωσε σε μια εποχή που τους φώναζαν ακόμα «σέπια». Ο άνθρωπος που ξεπροβάλλει μέσα απ' το βιβλίο αξίζει το σεβασμό μας. Ο Μπέισι ήταν πάντοτε καλός στο να βρίσκει άλλους να εξωτερικεύουν τις ιδέες του. Το Good Morning Blues είναι η τελευταία του επιτυχία σ' αυτόν τον τομέα.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΕΙΚΟΣΤΟ ΠΡΩΤΟ

Ο ΔΟΥΚΑΣ

111

Αυτό το δοκίμιο δημοσιεύθηκε αρχικά στο New York Review of Books στις 1 9 Νοεμ­ βρίου 1987, ως παρουσίαση του βιβλίου του James Lincoln Collier, Duke Ellington, Νέα Υόρκη 1987.

Ανάμεσα στις μεγάλες μορφές της κουλτούρας του εικοστού αιώνα, ο Έντουαρντ Κένεντυ Έλλινγκτον είναι μία από τις πλέον μυστηριώδεις. Σύμφωνα με τα στοιχεία που περιέχει το θαυμάσιο βιβλίο του James Lincoln Collier, πρέπει να ήταν και μία από τις λιγότερο αξιαγάπητες ψυχρός με το γιο του, ανελέητος στις σχέσεις του με τις γυναίκες, και α­ δίστακτος στην εκμετάλλευση της δουλειάς των άλλων μουσικών. Δεν μπορεί όμως να αρνηθεί κανείς την εξαιρετική γοητεία που ασκούσε στους ανθρώπους τους οποίους κακομεταχειριζόταν αλλά και στους ο ­ ποίους την ίδια στιγμή ήταν πιστός, συμπεριλαμβανομένων και εκείνων που του επέτρεπαν να ασκεί πάνω τους εξουσία, δηλαδή των περισσοτέ­ ρων συναδέλφων του και ερωμένων του. Αυτή η συμπεριφορά του, που πρέπει να φαινόταν φρικτή στους αμερό­ ληπτους παρατηρητές, δεν είχε τίποτα το χυδαίο. Ο χαρακτήρας του ήταν το ακριβώς αντίθετο των ευέξαπτων καβγατζήδων που έμπαιναν κατά δια­ στήματα σε τόσες ορχήστρες της εποχής του, και στη δική του, αν και η συνήθειά του να κλέβει τις μελωδίες των μουσικών του, καμιά φορά και τις γυναίκες τους, θα πρέπει να ερέθιζε ακόμα και τους πιο πράους απ' αυτούς. Ωστόσο, οι μόνοι άνθρωποι που τελικά σήκωσαν όπλο ή μαχαίρι εναντίον του, σύμφωνα με τα στοιχεία που έχουμε, ήταν νόμιμες ή de facto σύζυγοι, οι οποίες είχαν περισσότερο από επαρκείς αφορμές. Στην πραγματικότητα τίποτα δεν είναι προφανές για τον άνθρωπο Ντιούκ Έλλινγκτον, πέρα από τη μάσκα που ανελλιπώς φορούσε δημο­ σίως, και πίσω από την οποία έκρυβε την προσωπικότητά του: τη μά­ σκα ενός όμορφου, καλοδιάθετου και γοητευτικού κοσμικού άνδρα, του οποίου η προφορική επικοινωνία με το κοινό του, και καθώς φαίνεται και με τις απίστευτα πολλές γυναικείες κατακτήσεις του, συνίστατο σε ανούσιες φράσεις κολακειών και γλυκόλογων (<<Σας αγαπώ τρελά») . Η αυτοβιογραφία που έγραψε λίγο πριν πεθάνει, με τίτλο Η ΜουσιΧή είναι η ερωμένη μου, 1 αποτελεί ένα ιδιαίτερα μη διαφωτιστικό κείμενο, που 1 . Duke Ellington, Music is my Mistress, Νέα Υόρκη 1 973.

Ο ΔΟΥΚΑΣ συν τοις άλλοις έχει και λανθασμένο τίτλο. Γιατί ενώ μάλλον περιφρο ­ νούσε και προσπαθούσε να υποτάσσει τις ερωμένες του (στην ουσία ό­ λες τις γυναίκες εκτός από τη μητέρα του και τις αδελφές του, τις οποί­ ες είχε εξιδανικεύσει θεωρώντας τες ασεξουαλικά όντα - τουλάχιστον αυτή είναι η άποψη του ταπεινωμένου γιου του2), η σχέση του με τη μουσική ήταν ολότελα διαφορετική. Αλλά ακόμα κι έτσι, η μουσική δεν ήταν ερωμένη του με την έννοια κάποιου που ασκεί κυριαρχία. Στον Έλ­ λινγκτον άρεσε να έχει τον έλεγχο. Εδώ βρίσκεται στην πραγματικότητα η καρδιά του μυστηρίου που προσπάθησε να φωτίσει ο James Lincoln Collier στο βιβλίο του. Γιατί ο Έλλινγκτον, που έχει χαρακτηριστεί η σημαντικότερη μορφή της αμερι­ κανικής μουσικής μαζί με τον Charles Ives,3 δεν ανταποκρίνεται στα συμβατικά κριτήρια της εικόνας του «καλλιτέχνη », όπως και οι αυτο­ σχεδιασμοί του δεν ταιριάζουν στη συμβατική εικόνα του «έργου τέ­ χνης». Ο Έλλινγκτον ωστόσο, σε αντίθεση με τους περισσότερους τζαζί­ στες της εποχής του, είχε για τον εαυτό του αυτή την εικόνα του «καλ­ λιτέχνψ> και γι' αυτό καταπιάστηκε με τη σύνθεση « έργων» για κο­ ντσέρτα, τα οποία πότε πότε παίζονταν. Στο μεσοαστικό κοινωνικό πε­ ριβάλλον που ζούσε η οικογένειά του, και τη σημασία του οποίου σωστά τονίζει ο Collier, ήταν οικεία η αντίληψη του «μεγάλου καλλιτέχνη», ενώ δεν είχε νόημα, Π.χ. , για κάποιον σαν τον Λούις Άρμστρονγκ, που προ­ ερχόταν από έναν λιγότερο ενσυνείδητο και καθόλου αστικό κόσμο. Όταν ο Έλλινγκτον, στη θριαμβευτική του επίσκεψη στη Βρετανία το 1933, ανακάλυψε ότι για τους βρετανούς διανοούμενους δεν ήταν ένας απλός μπαντλήντερ, αλλά ένας καλλιτέχνης, όπως ο Ραβέλ ή ο Delius, μπήκε στο ρόλο του «συνθέτη » όπως εκείνος τον αντιλαμβανόταν. Βέ­ βαια, σχεδόν κανείς δεν μπορεί να πει ότι η φήμη του στηρίζεται στις τριάντα και κάτι κακοοργανωμένες μίνι-σουίτες που συνέθεσε, κι ακόμα λιγότερο στα «ιερά κοντσέρτα» στα οποία αφιέρωσε πολλά από τα τε­ λευταία του χρόνια. Ως ορθόδοξος συνθέτης, ο Έλλινγκτον δεν είναι και πολύ σπουδαίος. Κι όμως, δεν υπάρχει αμφιβολία, ότι το corpus των έργων του στη τζαζ, το οποίο, όπως λέει ο Col1ier, «περιλαμβάνει εκατοντάδες ολοκλη­ ρωμένων συνθέσεων, πολλές από τις οποίες είναι σχεδόν αΨεγάδια­ στες», αποτελεί ένα από τα μεγαλύτερα επιτεύγματα της μουσικής -02. Mercer E llington - Stanley Dance, Duke Ellington in Person, Βοστώνη 1 978. Σύμφωνα με την αφήγηση του Μέρσερ, ο Ντιούκ Έλλινγκτον ήταν ευγενικός μαζί του όσο καιρό αυ­ τός έκανε ό,τι του έλεγε και τον βοηθούσε στην ορχήστρα. Όταν ο γιος προσπάθησε να α­ νεξαρτητοποιηθεί ως μουσικός, τότε ο Ντιούκ, γράφει, έκανε ό,τι μπορούσε για να τον α­ ποθαρρύνει. 3. Martin Williams, The ]αΖΖ Trαdition, έκδοση νέα-αναθεωρημένη, Οξφόρδη 1983, σ. 1 02.

34 2

ΤΖΑΖ

ποιουδήποτε είδους αμερικανικής μουσικής- του καφού του ( 1 8991974). Κι ούτε ακόμα υπάρχει αμφιβολία, ότι δίχως τον Έλλινγκτον όλη αυτή η μουσική δε θα υπήρχε, μολονότι σχεδόν η κάθε σελίδα του εξυ­ μνητικού αλλά και απομυθοποιητικού βιβλίου του Collier μαρτυρεί τις μουσικές του ανεπάρκειες. Ο Έλλινγκτον ήταν ένας καλός, αλλά όχι λα­ μπρός, πιανίστας. Δε διέθετε ούτε τεχνικές γνώσεις πάνω στη μουσική, ούτε την αυτοπειθαρχία για να τις αποκτήσει. Είχε πρόβλημα να διαβά­ σει τις κοινές πάρτες, για να μην πούμε για πιο πολύπλοκες παρτιτού­ ρες. Μετά το 1939 στηριζόταν πάρα πολύ για τις ενορχηστρώσεις και για μουσικές συμβουλές στον ΒίΙΙΥ Strayhom, ο οποίος δρούσε σαν το alter ego του στη διεύθυνση της ορχήστρας και ο οποίος έγινε κάτι σαν θετός του γιος. Ο Strayhom, που διέθετε μουσική κατάρτιση και πολύ μεγάλη καλλιέργεια, μπορούσε να κρίνει καλύτερα από μια παρτιτούρα πως θα ακούγεται η μουσική. Εκτός από κάποιες σκόρπιες συμβουλές που του έδωσαν τη δεκαετία του 1920 σπουδαγμένοι μαύροι επαγγελματίες μουσικοί, όπως ο ννίΙΙ Vodery, ο μουσικός διευθυντής του Ziegfe1d, δε διδάχτηκε πολλά πράγ­ ματα, παρά μόνο μέσα από μια διαδικασία πρακτικής άσκησης. Ήταν πολύ τεμπέλης, και ίσως όχι αρκετά διανοητικός τύπος, για να μπορεί να διαβάζει πολύ, κι ούτε άκουγε προσεκτικά τη μουσική των άλλων. Κι αν πιστέψουμε τον Collier, δεν έκανε ιδιαίτερες προσπάθειες να βρει τους κατάλληλους μουσικούς για την ορχήστρα του, αλλά έπαφνε τους πρώτους που του ταίριαζαν κάπως για να του καλύψουν τα κενά - αν κι αυτό δεν μπορεί να εξηγήσει τους υπέροχους συνδυασμούς πνευστών οργάνων της ορχήστρας του Έλλινγκτον ανάμεσα στα τέλη της δεκαε­ τίας του 1920 και στις αρχές της δεκαετίας του 1940. Σίγουρα δεν ήταν ένας μεγάλος τραγουδοποιός, μια που σύμφωνα με τα στοιχεία του Co11ier, «απ' όλα τα τραγούδια στα οποία στήριζε τη φήμη του σαν τραγου­ δοποιός -καθώς και τα πνευματικά του δικαιώματα-, μόνο το Solitude φαίνεται πως είναι αποκλειστικά δικό του δημιούργημα. Στα υπόλοιπα, στην καλύτερη περίπτωση συνεργάστηκε και στη χεφότερη απλά τα ε­ νορχήστρωσε». Ένας μουσικός του τού είπε κάποτε, σε μια χαρακτηρι­ στική στιγμή αμοιβαίου εκνευρισμού: «Δε σε θεωρώ συνθέτη. Είσαι μόνο ένας συλλέκτης». Τέλος, και ίσως χεφότερο απ' όλα, ο Collier δικαιώνει την άποψη, ότι ο Έλλινγκτον δε διέθετε το ταλέντο, «το ατόφιο φυσικό χάρισμα », άλ­ λων μεγάλων μουσικών της τζαζ, κι ούτε «οδηγήθηκε στην τζαζ από ένα πελώριο αίσθημα για την ίδια τη μουσική ». Σε αντίθεση με άλλους με­ γάλους τζαζίστες, μέχρι να φτάσει σχεδόν τριάντα χρονών δεν είχε δεί­ ξει τίποτε το ιδιαίτερο, και μόνο μετά τα σαράντα άρχισε να κάνει τις καλύτερες δουλειές του.

Ο ΔΟΥΚΑΣ

343

Εδώ βρίσκεται το πιο ενδιαφέρον σημείο του βιβλίου του Collier. Σε γενικές γραμμές, αυτές οι κρίσεις δεν είναι καινούργιες. Είναι εδώ και καιρό αποδεκτό, ότι ο Έλλινγκτον ήταν ουσιαστικά ένας αυτοσχεδιαστής που είχε σαν «όργανό του ολόκληρη την ορχήστρα», και που δεν μπο­ ρούσε ούτε καν να φανταστεί τη μουσική του, παρά μόνο μέσα από τις συγκεκριμένες φωνές των μελών της. Πάντοτε ήταν εμφανές ότι δεν μπορούσε να αναπτύξει σε μεγάλο μάκρος μια μουσική ιδέα, από την άλλη όμως το 1933 ήταν ήδη γνωστό πως κανένας άλλος συνθέτης, κλα­ σικός ή άλλου είδους, δεν μπορούσε να τον συναγωνιστεί στην απόστα­ ση των 78 στροφών - δηλαδή στα τρία λεπτά. Ένας κριτικός της τζαζ και της κλασικής μουσικής τον αποκάλεσε το «μεγαλύτερο μινιατουρί­ στα της τέχνης».4 Τα σχόλια του Collier για συγκεκριμένα έργα και φά­ σεις του oeuvre του Έλλινγκτον είναι, ως συνήθως, διεισδυτικά και δια­ φωτιστικά, η γενική του όμως κρίση δύσκολα θα μπορούσε να διαφέρει από την κοινώς αποδεκτή άποψη. Οι προφανείς περιορισμοί ενός ανθρώπου σαν τον Έλλινγκτον μόνο μέσα από την τζαζ θα μπορούσαν να παράγουν μια σημαντική συμβολή στη μουσική του εικοστού αιώνα. Μόνο ένας μαύρος Αμερικανός, και μάλλον μόνο ένας μαύρος Αμερικανός της μεσαίας τάξης και της γενιάς του Έλλινγκτον, θα το επιχειρούσε αυτό ως αρχηγός μιας μπάντας. Μό­ νο ένα άτομο με τον ασυνήθιστο χαρακτήρα του Έλλινγκτον θα είχε φτάσει σ' αυτό το αποτέλεσμα. Το προσόν του βιβλίου του Collier είναι ότι δείχνει τι οφείλει η μουσική στον άνθρωπο, αλλά η καινοτομία του είναι ότι βλέπει τον άνθρωπο να διαμορφώνεται μέσα στο κοινωνικό και μουσικό του περιβάλλον. Οι ιδιομορφίες της προσωπικότητάς του έχουν συχνά περιγραφεί με διάφορους βαθμούς κατανόησης. Ήταν πλήρως πεπεισμένος πως «είχε έ­ να μοναδικό χάρισμα από το Θεό, ότι καθοδηγούνταν στη ζωή του από ένα μυστηριώδες φως, ότι η Θεία Πρόνοια τον οδηγούσε να παίρνει ορι­ σμένες αποφάσεις σε συγκεκριμένες φάσεις της ζωής του», και ότι συνε­ πώς του είχε παραχωρηθεί μια ολοκληρωτική εξουσία. Ο κριτικός Alexan­ der Coleman επιχείρησε να συνοψίσει τις βαθύτερες σκέψεις του Έλλιν­ γκτον ως εξής: « Πρέπει να είμαι ικανός να δίνω και να παίρνω. Διευθύ­ νω τον κόσμο γιατί πάντοτε είμαι τυχερός, ασύγκριτα προσεκτικός, η πιο πονηρή αλεπού σ' αυτόν τον κόσμο ».5 Αυτή είναι ουσιαστικά και η εικόνα που δίνει και ο Collier, αν και το βιβλίο του επιμένει λιγότερο απ' όσο θα έπρεπε στη νοοτροπία τής με κάθε τρόπο επιβίωσης και επιτυχίας, που ως ένας ευγενικός νεαρός 4. Max Harrison, Α Jazz Retrospect, Νέα Τόρκη 1976, σ. 128. 5. Alexander Coleman, « The Duke and his Only Son » , New Boston Review. Δεκέμβριος 1978.

ΤΖΑΖ

344

μαύρος καταφερτζής απέκτησε ο «Δούκας» -το όνομα αυτό το πήρε νω­ ρίς στη ζωή τοu- την πονηράδα, το να μην αφήνει να του ξεφύγει τίπο­ τα, τις στρατηγικές χειραγώγησης των ανθρώπων, την, στυλ «νονού », εμ­ μονή του στο να « εμπνέει σεβασμό ». Από την άποψη αυτή, οι αναμνή­ σεις του Μ έρσερ Έλλινγκτον από τη ζωή με τον πατέρα του αποτελούν ένα χρήσιμο συμπλήρωμα στο βιβλίο του Collier. Εν ολίγοις, ο Έλλινγκτον, όπως κι ο ίδιος αναγνώριζε,6 ήταν ένα κακο­ μαθημένο παιδί που κατάφερε να διατηρήσει κάτι από την παιδική αί­ σθηση της παντοδυναμίας καθ' όλη τη διάρκεια της ζωής του. Στην Ουά­ σινγκτον, ο πατέρας του κατάφερε από αμαξάς να εξελιχθεί σε μπάτλερ στο σπίτι του δόκτορος M . F . Cuthburt, που σύμφωνα με τον Collier «ε­ θεωρείτο γιατρός της αριστοκρατίας, που είχε πελάτες τους Morgenthaus και τους Du Ponts». Από την οικογένειά του και τον κύκλο των γονιών του στην Ουάσινγκτον, που περιλάμβανε πολλούς μαύρους με πολιτικές διασυνδέσεις ή με κολεγιακή εκπαίδευση, πήρε αυτοεκτίμηση, αυτοπε­ ποίθηση και μια ισχυρή υπερηφάνεια για τη φυλή του - αλλά και μια αί­ σθηση ανωτερότητας στο εσωτερικό της φυλής του. «Δεν ξέρω πόσες κάστες Νέγρων υπήρχαν στην πόλη εκείνη την εποχή », είπε κάποτε, «αυτό που ξέρω όμως είναι ότι αν αποφάσιζες να αναμειχθείς αψήφιστα με κάποια άλλη, θα σου έλεγαν πως κάτι τέτοιο δεν είναι σωστό ». Προ­ τιμούσε να μην έχει μια φυλετικά μεικτή μπάντα, ακόμα κι όταν αυτό ή­ ταν δυνατό. Η χαρισματικότητα που τον περιέβαλλε, οφειλόταν σε με­ γάλο βαθμό σ' αυτό το ύφος ενός grand seigneur που περίμενε να τον σέβονται, κι αυτή η εντύπωση ενισχυόταν από τη γοητεία, το ωραίο του παρουσιαστικό και έναν αναμφισβήτητο μαγνητισμό που διέθετε. Κι όμως, ήταν ένα κακομαθημένο παιδί που ξεκίνησε σαν ένας τεμπέ­ λης και κακός μαθητής, που είχε στο μυαλό του μόνο την καλοπέραση, που ποτέ του δεν απέκτησε τη συνήθεια να μαθαίνει και να εργάζεται σκληρά, αλλά και που ποτέ του δεν τον εγκατέλειψε η αίσθηση της θέ­ σης του ή οι φιλοδοξίες του. Η μουσική, την οποία φαίνεται ότι αρχικά θεωρούσε απλά σαν ένα μέσο διασκέδασης, έγινε ένα προφανές, καθώς και εύκολο, μέσο να βγάλει ένα εισόδημα, δεδομένης της μεγάλης ζήτη ­ σης που υπήρχε για τζαζ και της θέσης που είχαν οι μαύροι στις χορευ­ τικές ορχήστρες, και η οποία παρά τη διείσδυση των λευκών ήταν ακόμα πολύ ισχυρή. Αν μορφωμένοι και με κολεγιακές σπουδές μαύροι κατέλη­ γαν να γίνουν μουσικοί -και συχνά αρχηγοί ορχήστρας ή ενορχηστρωτές, όπως ο Fletcher Henderson και ο Don Redman-, αυτό ήταν ακόμα πιο φυσικό για έναν ακαμάτη μεσοαστό που δεν είχε τα τυπικά προσόντα, και ειδικά για κάποιον που είχε πρόσφατα αναγκαστεί να παντρευτεί. 6. Duke Ellington, Music is my Mistress, ό. π.,

σ. χ.

ο

ΔΟΥΚΑΣ

345

Στις αρχές της δεκαετίας του 1 920 η μουσική είχε καλά λεφτά, ίσως πιο καλά από την τέχνη του εμπορίου, στην οποία ο νεαρός Έλλινγκτον φαί­ νεται πως έδειχνε να έχει κάποιο ταλέντο. Ο Έλλινγκτον είχε την τύχη να μπει στην τζαζ σε μια στιγμή που αυτό το είδος μουσικής ανακάλυπτε τον εαυτό του, και μεγαλώνοντας μέσα σ' αυτήν μπόρεσε να ανακαλύψει κι ο ίδιος τον εαυτό του. Δεν έχουμε καμία ένδειξη πως είχε κάποια ιδιαίτερη επιθυμία να συνθέσει, μέχρι τη στιγμή που συνεργάστηκε με τον Irving Mills, ο οποίος ως μουσικός εκ­ δότης γνώριζε καλά την οικονομική απόδοση που είχαν τα τραγούδια στη σόου μπίζνες. Τίποτα δε μας λέει ότι ο Έλλινγκτον ήθελε να γίνει κάτι περισσότερο από ένας πολύ πετυχημένος μπαντλήντερ. Η ορχήστρα του εξελίχθηκε από την πρόχειρη κοντρατέμπο μουσική, που έπαιζε μια στρατιά από δυσπερίγραπτα νεαρά συγκροτήματα, στη «χοτ» τζαζ στα μέσα της δεκαετίας του 1 920, επειδή αυτή ήταν η γενική τάση . Ίσως μάλιστα το χαρακτηριστικό στυλ του Έλλινγκτον να αναπτύ­ χθηκε για εμπορικούς λόγους μέσα από τη «μουσική ζούγκλας» που ταί­ ριαζε με τα γούστα της πελατείας του Cotton Club. «Σε μια περίοδο στο Cotton Club », λέει ο Έλλινγκτον, «ήταν της μόδας τα "αφρικάνικα" νούμερα, και για να τα συνοδέΨουμε αναπτύξαμε αυτό που ονομάστηκε τζαζ "ζούγκλας"». Το στυλ αυτό είχε το πλεονέκτημα αφ' ενός να στη­ ρίζεται στο ταλέντο ορισμένων αξιόλογων μελών της ορχήστρας, αφ' ε­ τέρου να προσφέρει έναν άμεσα αναγνωρίσιμο «ήχο » που αποτελούσε σήμα κατατεθέν. Ο Collier υποστηρίζει ακόμα, ότι ο αριθμός των οργάνων της ορχή ­ στρας αυξήθηκε επειδή οι ανταγωνιστές του Έλλινγκτον είχαν περισσό­ τερα μπρούτζινα απ' αυτόν. Τα πρότυπα της «μεγάλης ορχήστρας» ή­ ταν λευκά. Η ενορχηστρωμένη μουσική που χρησιμοποιούσε, χτιζόταν γύρω απ' αυτό που ο Collier ονομάζει μία «χορωδία σαξόφωνων», ένα συντονισμένο τμήμα πνευστών, το οποίο το λάνσαρε πρώτη φορά ο Art Hickman και ο Ferde Grofe γύρω στο 1 9 1 4, και αναπτύχθηκε από τον Grofe και το «Βασιλιά της τζαζ» Paul Whiteman στη δεκαετία του 1 920. Ο Fletcher Henderson και ο Don Redman δημιούργησαν μια μαύρη εκδο­ χή μέσα από μια σύνθετη αλληλεπίδραση μεταξύ σολιστών και τμημά­ των της ορχήστρας. Έτσι ο Έλλινγκτόν έγινε «συνθέτης» επειδή το μέλλον των επιτυχημέ­ νων ορχηστρών στη δεκαετία του 1 920 δε βρισκόταν στα μικρά συγκρο­ τήματα πνευστών που ρόλαραν ελεύθερα, αλλά στις μεγαλύτερες ορχή­ στρες που έπαιζαν ενορχηστρωμένη μουσική . Δεν ήταν σε θέση να μιμη­ θεί τον Henderson, τον οποίο θαύμαζε κι από τον οποίο πήρε, όπως λέει ο Collier, το «σύστημα του να υπογραμμίζει, να απαντά, να υποστηρίζει το καθετί με κάτι άλλο», επειδή ήταν ανίκανος να γράψει πολύπλοκη

ΤΖΑΖ

μουσική, και οι μουσικοί του δεν μπορούσαν να διαβάσουν πολύπλοκες ενορχηστρώσεις. Από την άλλη, ο συνδυασμός τζαζ ρυθμών και αρμονι­ κών επινοήσεων που προέρχεται από, ή θυμίζει, κλασική μουσική, και τον οποίο εγκαινίασε ο Whiteman, ήταν ευκολότερο να ακολουθηθεί και ήταν πιο φυσικός για έναν άνθρωπο που ζούσε και ανέπνεε μέσα στην ατμόσφαιρα της σόου μπίζνες της Νέας Υόρκης και που, στην πραγματι­ κότητα, δεν του άρεσε και πολύ να τον αποκαλούν τζαζίστα. Όπως σω­ στά παρατηρεί ο Collier, ο πραγματικός θρίαμβος της «συμφωνικής τζαζ» δεν είναι το Rhapsody in Blue του Gershwin (την οποία είχε παραγγείλει ο Whiteman), αλλά η μουσική της ορχήστρας του Έλλινγκτον. Από τη στιγμή που ο Έλλινγκτον έγινε υπεύθυνος του ρεπερτορίου της δικής του ορχήστρας, ήταν αναγκασμένος να ανακαλύψει τον εαυτό του σαν μουσικό. Η προσωπική του μέθοδος να δημιουργεί συνθέσεις περιγράφεται πολύ καλά από τον Collier: «Ξεκινούσε φέρνοντας μέσα στο στούντιο ή την αίθουσα για τις πρό­ βες λίγες μουσικές ιδέες - κομμάτια μελωδιών, αρμονίες και σειρές συγχορδιών, ντυμένες συνήθως με τον ήχο συγκεκριμένων οργάνων της μπάντας. Εκεί λοιπόν, καθόταν στο πιάνο και γρήγορα σχεδίαζε ένα μικρό κομμάτι - τέσσερα, οκτώ, δεκάξι μέτρα. Η μπάντα το έ­ παιζε' ο Ντιούκ το επαναλάμβανε' η μπάντα το ξανάπαιζε μέχρι να το πιάσουν όλοι. Χρόνια αργότερα, ο πιανίστας Jimmy Jones είπε: "Αυτό που κάνει είναι σαν μια αλυσιδωτή αντίδραση. Ένα μικρό κομ­ μάτι εδώ, ένα μικρό κομμάτι εκεί, και ανάμεσά τους αρχίζει να φτιά­ χνει συνδετικούς ιστούς - το εκπληκτικό με τον Έλλινγκτον είναι ότι μπορεί να σκέφτεται τόσο γρήγορα επί τόπου και να δημιουργεί τόσο γρήγορα". Στην πορεία, τα μέλη της ορχήστρας έκαναν προτάσεις [ . . . ] Καθώς αναπτυσσόταν ένα κομμάτι, συχνά οι μουσικοί αναλάμβαναν να επεξεργαστούν τις αρμονίες, συνήθως βάσει των συγχορδιών που τους έδινε ο Ντιούκ. Όταν ο τρομπετίστας Lawrence Brown ήρθε στην μπάντα [ . . . ] για να κάνει ένα τρίτο τρομπόνι, περίμεναν απ' αυτόν να φτιάχνει ένα τρίτο κομμάτι για το καθετί. "Έπρεπε να συνθέτω τα δι­ κά μου κομμάτια [ . . . ] απλά ακολουθούσες και όποτε άκουγες κάτι να λείπει, εκεί έμπαινες εσύ"». Είναι προφανές, ότι ο Έλλινγκτον έφερε σ' αυτόν τον τρόπο να φτιά­ χνεις μουσική κάτι περισσότερο από τη γνωστή του αποστροφή στο σχε­ διασμό και την προετοιμασία. Έφερε μια φυσική και αυξανόμενη διάθε­ ση για ανάμειξη διαφορετικών ήχων και χρωμάτων, μια διάθεση να οδη­ γηθεί η αρμονία στα όρια του φάλτσου, μια τάση να σπάσουν οι κανό­ νες, και μια μεγάλη αυτοπεποίθηση για τις ανορθόδοξες πρακτικές λύ­ σεις που έδινε, εφόσον στον ίδιο «ακούγονταν σωστές». Έφερε επίσης

ο

ΔΟΥΚΑΣ

347

μια τονική αίσθ'Υ)σ'Υ) που συχνά ην έχουν συγκρίνει -και ο Collier το κά­ νει- με τα χρώματα των ζωγράφων, αλλά πιστεύω ότι μπορεί να κατα­ νΟ'Υ)θεί καλύτερα σαν μια αίσθ'Υ)σ'Υ) σόου. Ο Έλλινγκτον, ένας απτόψος συνθέης προγραμματικής μουσικής, δε φαίνεται να σκεφτόταν με χρώ­ ματα, τα οποία δεν εμφανίζονται σχεδόν ποτέ στους τίτλους των δίσκων (εκτός από τα μ'Υ) εικονικά «μαύρο» και «μπλε »), αλλά αντλούσε από «μια εμπειρία των αισθήσεων, μια μνήμ'Υ) του σώματoς�>, όπως στο « Harlem Airshaft» ή το «Daybreak Express»· από μια Ψυχολογική διάθε­ σ'Υ), όπως το «Mood Indigo» ή το «501itude»· ή από αισθ'Υ)ματικές ιστο­ ρίες, σαν αυτές που προτιμούσαν οι παραδοσιακοί χορογράφοι, όπως το «Black and Tan Fantasy» ή πολλά από τα πιο μεγάλα κομμάτια του. Τίποτε απ ' όλα αυτά δε θα είχε γίνει κάτι σπουδαίο, αν δεν υπήρχε μια ομάδα από δ'Υ)μιουργικούς μουσικούς που ο καθένας είχε ανεξάρη­ Τ'Υ) προσωπικότψα και αναγνωρίσιμ'Υ) φωνή: δ'Υ)λαδή δίχως ΤΎjV τζαζ. Δε χωράει αμφιβολία, ότι κάθε κομμάτι Τ'Υ)ς μουσικής του Έλλινγκτον ανα­ γνωρίζεται αμέσως σαν δικό του, όποια και να 'ναι 'Υ) σύνθεσ'Υ) ης ορχή ­ στρας. Πράγματι, πέτυχε τα ίδια ή ανάλογα αποτελέσματα με πολύ δια­ φορετικούς συνδυασμούς μουσικών, έστω κι αν 'Υ) μπάντα επωφελήθ'Υ)κε Τ'Υ)ς μακράς παρουσίας μερικών φωνών που συνδέθΎJΚαν άΡΡ'Υ)κτα με τον Έλλινγκτον: Cootie Williams, Johnny Hodges, Joe Nanton, Bamey Bigard, Harry Camey. (Αλλά ανέπτυξαν το στυλ τους βάσει αυτού που άκουγε σ' αυτούς ο Ντιούκ). Επιπλέον, είναι αναντίρρ'Υ)ΤΟ ότι αυτός ο μουσικός ιμπρεσιονισμός που θύμιζε Ντεμπυσύ σε κλασικής παιδείας ακροατές, και 'Υ) πάντοτε λαμπρή φόρμα των τρίλεπτων 'Υ)χογραφ'Υ)μένων κομματιών ορχήστρας -όταν ξεπερνούν τα τρία λεπτά έχουν ην τάσ'Υ) να «κρεμά­ νε» ή να παραπαίουν- ανήκουν αποκλειστικά στον Έλλινγκτον. Ωστόσο, 'Υ) μουσική του είναι σ'Υ)μαντική πάνω απ' όλα για τον τρόπο που φτιαχνόταν. Ο Ντιούκ, ο πανούργος χειριστής των ανθρώπων, ήξερε ότι ο κάθε μουσικός μέσα στΎjV ορχήστρα έπρεπε να κάνει η μουσική δική του. Αυτό μπορούσε να γίνει όταν σκόπιμα τους άφ'Υ)νε δίχως οδ'Υ)­ γίες, για να ανακαλύΨουν από μόνοι τους αυτό που ο Έλλινγκτον ήθελε να κάνουν -όπως έκανε τον Cootie Williams να δει τον εαυτό του σαν το διάδοχο ης γρυλίζουσας τρομπέτας του Bubber Miley. Ή μπορεί ακόμα να τους ερέθιζε σκόπιμα με προσβολές, για να τους κάνει να δείξουν τι μπορούσαν πραγματικά να κάνουν. Πίσω από Τ'Υ) φαινομενικά χαοτική α­ ταξία ης μπάντας, υπήρχε μια μέθοδος. Από ην άλλ'Υ) , ο Έλλινγκτον τρεφόταν από τους μουσικούς του, όχι μόνο επειδή έπαιρνε απ' αυτούς ιδέες και μελωδίες, αλλά και γιατί οι δικές τους φωνές ήταν που έφτιαχναν Τ'Υ) δική του. Στάθ'Υ)κε βέβαια τυ­ χερός σΤ'Υ)ν εποχή του. Οι μουσικοί, όντας ως επί το πλείστον μ'Υ) καταρ­ τισμένοι καθώς και πολύ ανταγωνιστικοί, ανέπτυσσαν τις δικές τους

ΤΖΑΖ

προσωπικές φωνές, γεγονός που επέτρεπε τους πιο συναρπαστικούς και πρωτότυπους συνδυασμούς. Ο Collier και όλοι σχεδόν συμφωνούν πως η ανακάλυψη μιας τέτοιας φωνής, του Bubber Miley, ήταν αυτή από την ο­ ποία ξεκίνησε η μεταμόρφωση της μπάντας του Έλλινγκτον, και που ε­ πέτρεψε στον Ντιούκ να φτιάξει αυτή την ατέλειωτη ποικιλία συνδυα­ σμών τραχύτητας και απαλότητας, ακατέργαστου και έντεχνου, που α­ ποτελεί το χαρακτηριστικό στοιχείο του. Ήταν τυχερός που οι μάστορες της νέας χοτ τζαζ κατάγονταν συχνά από τη Νέα Ορλεάνη - όπως και ο ίδιος ο Σίντνεϋ Μπεσέ που συμμετείχε για λίγο καιρό στην ορχήστρα πριν αυτή γίνει και επίσημα η μπάντα του Έλλινγκτον. Απ' αυτούς πρέ­ πει να πήρε ο Έλλινγκτον την αγάπη του για τους πλούσιους και ελικο­ ειδείς ήχους των πνευστών, τους ήχους του σαξοφωνίστα Johnny Hodges και του κλαρινετίστα Bamey Bigard. Αλλά η εξάρτηση που είχε ο Έλλινγκτον από τους μουσικούς του, α­ ποδεικνύεται με τον πιο πειστικό τρόπο από το γεγονός, ότι κράτησε την ορχήστρα σε λειτουργία μέχρι το τέλος της ζωής του, παρότι οικονο­ μικά ήταν μάλλον ζημιογόνα. Το αν με μια καλύτερη διαχείριση θα μπο­ ρούσε να είναι αποδοτική, δεν είναι σαφές δεν υπάρχει όμως αμφιβολία ότι ο Ντιούκ έβαζε τα έσοδα που είχε από τα δικαιώματα των δίσκων για να την κρατάει εν ζωή. Η μπάντα ήταν η φωνή του. Ο Έλλινγκτον δεν ενδιαφερόταν να φτιάχνει ή να κρατάει παρτιτούρες των έργων του, όχι γιατί δεν είχε μέσα στο μυαλό του τον ήχο και το σχήμα τους, αλλά γιατί τα κομμάτια του δεν είχαν γι' αυτόν νόημα, παρά μόνον όταν παί­ ζονταν και, όπως πάντοτε συμβαίνει με την τζαζ, άλλαζαν ανάλογα με τους μουσικούς που τα έπαιζαν, ανάλογα με την περίσταση και τις δια­ θέσεις. Δε θα μπορούσε να υπάρξει κάτι σαν οριστική εκδοχή, παρά μό­ νο μία προτιμώτερη, αλλά προσωρινή. Ο Constant Lambert, ένας παλιός θαυμαστής του, δεν είχε δίκιο όταν έλεγε πως ο δίσκος ήταν για τον Έλ­ λινγκτον το αντίστοιχο της παρτιτούρας ενός κανονικού συνθέτη. 7 Είναι προφανές ότι έργα που έχουν φτιαχτεί μ' αυτόν τον τρόπο δεν ανταποκρίνονται στη συμβατική έννοια του «καλλιτέχνη » ως ατομικού δημιουργού και μοναδικού γεννήτορα, αλλά φυσικά αυτό το συμβατικό μοντέλο ποτέ δεν ήταν εφαρμόσιμο στις απαραίτητα συνεργατικές ή συλλογικές μορφές δημιουργίας που γεμίζουν τις σκηνές και τις οθόνες της εποχής μας, και οι οποίες χαρακτηρίζουν πολύ περισσότερο την τέ­ χνη του εικοστού αιώνα απ' ό,τι ο ατομικός καλλιτέχνης μέσα στο στού7. Περιέργως, ο Collier δεν αποφεύγει την ίδια παγίδα όταν εξυμνεί τα τρίλεπτα κομ­ μάτια του Έλλινγκτον. Οι δίσκοι των 78 στροφών, που μας δίνουν τόσο πολλά από τα α­ ριστουργήματά του που επιβίωσαν, δεν καθορίζουν τη δομή των συνθέσεων του Έλλιν­ γκτον, αλλά μόνο της μουσικής που παρήγαγε για τις ηχογραφήσεις σε στούντιο, όπως μαρτυρούν οι άτυπες ηχογραφήσεις έργων του σε αίθουσες χορού.

Ο ΔΟΥΚΑΣ

349

ντιό του ή πάνω στο γραφείο του. Το πρόβλΎ]μα ης κατάταξΎ]ς του Έλ­ λινγκτον ως «καλλιτέχνΎ]» δε διαφέρει κατ' αρχήν από το πρόβλΎ]μα του χαρακηρισμού των μεγάλων χορογράφων, σΚΎ]νοθετών ή άλλων που βά­ ζουν το προσωπικό τους στίγμα πάνω σε συλλογικές δουλειές. Απλά, σΤΎ] μουσική σύνθεσΎ] είναι πιο ασυνήθιστο. Αυτό όμως δΎ]μιουργεί σίγουρα σοβαρά ερωτήματα όσον αφορά τον κοινώς αποδεκτό ορισμό ή χαρακηρισμό ης τέχνΎ]ς και ΤΎ]ς καλλιτεχνι­ κής δΎ]μιουργίας. Είναι σαφές, ότι ο όρος «συνθέΤΎ]ς» είναι προβλΎ]ματι­ κός όσον αφορά τον Έλλινγκτον, όπως προβλΎ]ματικός είναι για τους σΚΎ]νοθέτες του Χόλυγουντ και ο όρος «δΎ]μιουργός», που χρφιμοποιή ­ θΎ]κε από γάλλους κριτικούς που έχουν γενικά μια τάσΎ] για αστικούς και καρτεσιανούς αναγωγισμούς. Ο Έλλινγκτον όμως παρήγαγε συνερ­ γατικές δουλειές σοβαρής τέχνΎ]ς που είναι ταυτόχρονα και δικές του, ό­ πως ακριβώς οι σΚΎ]νοθέτες του κινΎ]ματογράφου και του θεάτρου και, σε αντίθεσΎ] με τους διάφορους μεγαλομανείς, ήξερε ο ίδιος να εμπλέκε­ ται σε αυθεντικά συλλογικές δΎ]μιουργίες. Ο Collier θέτει τέτοια ερωτήματα, αλλά μετά τα αφήνει, εξαιτίας ης πεποίθΎ]σής του ότι ο Έλλινγκτον άφΎ]σε το ταλέντο του να ξεστρατίσει απ' αυτό που έκανε καλύτερα «σε ένα είδος μουσικής που συναγωνιζό­ ταν μοντέλα του παρελθόντος, τα οποία σε πολλές περιπτώσεις δεν κα­ ταλάβαινε πραγματικά», ένα είδος στο οποίο δεν ήταν πολύ καλός. Το αν αυτό «τον απέσπασε από ην ανάπτυξΎ] ης φόρμας σην οποία αι­ σθανόταν πιο άνετα», δεν είναι και τόσο σίγουρο. Στο κάτω κάτω, σύμ­ φωνα με τις εκτιμήσεις του βιβλίου, παρήγαγε πάνω από 120 ώρες Ύ]ΧΟ­ γραφΎ]μένΎ]ς τζαζ, ένα corpus αρκετά μεγάλο για τους περισσότερους συνθέτες, και συνέχισε να εξελίσσεται και να καινοτομεί μέχρι το τέλος ης ζωής του. Αν μετά τα πενήντα παρήγαγε λιγότερα αριστουργήματα, γι' αυτό δε φταίει τόσο Ύ] επίδρασΎ] του Camegie Hall όσο τα επιχεφΎ]­ ματικά προβλήματα που επιδρούσαν αρνΎ]τικά στο όργανό του, ΤΎ] μεγά­ λΎ] μπάντα. Όπως και να 'χει, ο Έλλινγκτον θα μείνει ζωντανός χάρΎ] σε μουσικές σαν το «Κο-Κο» και όχι χάρΎ] σε συνθέσεις σαν ΤΎ] «Liberian Suite ». Αλ­ λά ο Collier κάνει σίγουρα λάθος να αντιπαραθέτει ην τζαζ, ως ένα εί­ δος Gebrauchmusik που ΧΡΎ]σιμεύει «να συνοδεύει χορό, να υποσΤΎ]ρίζει τραγουδιστές ή χορευτές, να ξεσΎ]κώνει ή να διασκεδάζει το ακροατή­ ΡΙΟ», με ΤΎ]ν «τέχνΎ] ως μια ειδική πρακτική που έχει τις δικές ης αρχές που υπάρχουν αφΎ]ΡΎ]μένα, ανεξάρτψα από το κοινό», και Ύ] οποία «δε δΎ]μιουργείται από μια επιθυμία άμεσΎ]ς επίδρασΎ]ς στα πραγματικά συ­ ναισθήματα των ανθρώπων». Όποια κι αν είναι Ύ] σχέσΎ] των αποδεκτών, συμβατικών τεχνών με το κοινό -μια σχέσΎ] που αναμφίβολα υπήρξε δύ­ σκολΎ] για τους καλλιτέχνες ης αβάν-γκαρντ από τις αρχές του εικοστού

ΤΖΑΖ

αιώνα και μετά-, αυτή η διχοτομία υπεραπλουστεύ ει τη σχέση που είχαν οι τζαζίστες με το ακροατήριό τους, ακόμα κι αν αφήσουμ ε κατά μέρος τους μουσικού ς, που, μετά τη γέννηση του μπήμποπ, προκάλεσαν το κοινό να τους ακολουθήσει. Γιατί είναι εντελώς σίγουρο, ότι τα καλύτερα έργα του Έλλινγκτον φτιάχτηκαν για καμπαρέ και για αίθουσες χορού, για ένα κοινό δηλαδή για το οποίο μια φτηνιάρικη μουσική μπορεί να ήταν εξίσου καλή ή και καλύτερη ' και πραγματικά, το ίδιο κοινό ήταν ικανοποιημένο με μπάντες τρίτης διαλογής. Όπως και οι περισσότερο ι μουσικοί οργανισμοί της γε­ νιάς του, η μπάντα του Έλλινγκτον επιβίωνε παίζοντας σε χορούς, δεν έ­ παιζε όμως γι α τους χορευτές. Οι μουσικοί της ορχήστρας έπαιζαν ο έ­ νας για τον άλλο. Σίγουρα το ιδεώδες κοινό τους αποδεχόταν τη μουσική τους και ενθουσιαζόταν μ' αυτήν, πάνω απ' όλα όμως δεν τους εμπόδιζε. Ο υποφαινόμενος αρθρογράφος έχασε μια για πάντα την καρδιά του με την μπάντα του Έλλινγκτον την εποχή της μεγάλης της δόξας, όταν την άκουσε να παίζει σε ένα λεγόμενο <ψπρέκφαστ ντανς» σε μια αί­ θουσα χορού στα προάστεια του Λονδίνου μπροστά σε ένα ανίδεο και ε­ ντελώς άσχετο κοινό, όπου αυτό που έβλεπε μπροστά της η ορχήστρα ή­ ταν μια λικνιζόμενη μάζα χορευτών. Όσοι δεν έχουν ποτέ τους ακούσει τον Έλλινγκτον να παίζει σε κάποιο χορό ή, ακόμα καλύτερα, σε κάποιο δείπνο σοφιστικέ κόσμου της νύχτας, όπου το πραγματικό χειροκρότημα συνίστατο στο σταμάτημα των συζητήσεων στα τραπέζια, δεν μπορεί να καταλάβει πώς ήταν να παίζει η μεγαλύτερη μπάντα στη ιστορία της τζαζ μέσα στο φυσικό της περιβάλλον. Από την άλλη, το κοινό που περίμενε ότι ο Έλλινγκτον « θα δράσει κατ' ευθείαν και ταχύτατα στα πραγματικά του αισθήματα», δημιουρ­ γούσε πρόβλημα. Στην τελευταία περίοδο, οι περισσότεροι Αμερικανοί και ξένοι άκουγαν τον Έλλινγκτον ζωντανά μόνο σε περιοδείες. Οι κατά­ μεστες αίθουσες από φανατικούς τζαζόφιλους που είτε απόλυτα σιωπη ­ λοί είτε χειροκροτώντας περίμεναν να τους έρθει η αποκάλυψη, σπάνια έβγαζαν ό,τι καλύτερο είχε να δώσει η μπάντα. Έβγαζαν τον Έλλινγκτον που ήξερε πως το πολύ κορνάρισμα (κυρίως από τον Paul Gonsalves) θα ξεσήκωνε την αίθουσα. Ούτε και αρκεί να πούμε, όπως λέει ο Collier, ότι «όταν η τζαζ συγχέ­ εται με την τέχνη, το πάθος φεύγει από το παράθυρο και τη θέση του παίρνει η φιλοδοξία ». Ο λόγος για τον οποίο η τζαζ είναι σημαντική, δεν είναι πως είναι παθιασμένη και ταπεινή. Αυτά είναι μάλλον ρομαντι­ σμοί. Ούτε είναι πως, σε αντίθεση με την τέχνη που δεν αρέσει στον Collier, «εκατομμύρια ανθρώπων ενδιαφέρονται γι' αυτήν». Η τζαζ είναι και ήταν πάντοτε μια τέχνη της μειοΨηφίας, ακόμα και σε σύγκριση με την κλασική μουσική και τη σοβαρή λογοτεχνία, για να μη μιλήσουμε για

Ο ΔΟΥΚΑΣ

35 1

πραγματικά κοινά εκατομμυρίω ν. Σίγουρα δεν είναι μαζική τέχνη στις ΗΠΑ, όπου τα νεοϋορκέζικα τζαζ κλαμπ (όπως και οι βρετανοί θεατρικοί επιχειρηματίες) στηρίζονται σε μεγάλο βαθμό στο κοινό των τουριστών. Η τζαζ είναι σημαντική στην ιστορία της σύγχρονης τέχνης γιατί ανέ­ πτυξε έναν εναλλακτικό τρόπο να κάνεις τέχνη, διαφορετικό από την υ­ Ψηλή κουλτούρα της αβάν-γκαρντ, η εξάντληση της οποίας κατάντησε τόσες πολλές από τις «σοβαρές» τέχνες σε παρεπόμενα πανεπιστημια­ κών προγραμμάτων, κερδοσκοπικών επενδύσεων ή φιλανθρωπίας. Γι' αυτό και είναι ανησυχητική η τάση της τζαζ να μετατραπεί σε μια ακόμη πρωτοποριακή τέχνη . Περισσότερο από οποιονδήποτε άλλον, ο Έλλινγκτον αντιπροσώπευε αυτή την ικανότητα της τζαζ να κάνει ανθρώπους που δεν ενδιαφέρονται για την «κουλτούρα», ανθρώπους που κυνηγούν τα πάθη τους, τις φιλο­ δοξίες τους και τα συμφέροντά τους με το δικό τους τρόπο, σε δημιουρ­ γούς μιας σοβαρής και -σε μικρή κλίμακα- μεγάλης τέχνης. Το απέδειξε τόσο με την προσωπική του εξέλιξη σε συνθέτη όσο και με τα ολοκλη ­ ρωμένα έργα τέχνης που δημιούργησε μαζί με την ορχήστρα του, μια ορχήστρα που περιλάμβανε λιγότερα καταπληκτικά ταλέντα από άλλες -μέχρι τα τέλη της δεκαετίας του 1930 ίσως μόνο ένα, τον Hodges-, αλλά στην οποία η εξαιρετική ατομική επίδοση ήταν το θεμέλιο ενός συλλογι­ κού επιτεύγματος. Καμία άλλη πηγή συλλογικής μουσικής δημιουργίας δεν μπορεί να συγκριθεί μαζί της. Σίγουρα τόσο ο Έλλινγκτον όσο και οι μουσικοί του επιδρούσαν κατευθείαν και αμέσως πάνω στα αισθήμα­ τα του κοινού, αλλά αυτό από μόνο του δεν εξηγεί το γιατί, όπως σημει­ ώνει ο Collier, η μουσική τους ήταν τόσο περισσότερο πολύπλοκη από άλλων τζαζ συγκροτημάτων. Εν ολίγοις, ο συγγραφέας ρέπει κάποιες στιγμές προς μια λα'ίκίστικη θεωρία για την τέχνη, σύμφωνα με την ο­ ποία ο καλλιτέχνης όχι μόνο «αγαλλιάζει να επικοινωνεί με το μέσο α­ ναγνώστη » (για να χρησιμοποιήσω την έκφραση του Δρ Johnson), αλλά έχει για οδηγό του τις προτιμήσεις του κοινού. Το ότι αυτή η θεωρία εί­ ναι ανεπαρκής, αποδεικνύεται, μεταξύ άλλων παραδειγμάτων, και από μια σύγκριση ανάμεσα στην αμερικανική και τη γερμανική φάση της κα­ ριέρας του Γκέοργκ Γκρος αλλά και του Κουρτ Βάιλ. Ο Collier έχει ωστόσο ολότελα δίκιο στο ότι τα μεγάλα επιτεύγματα της τζαζ, ανάμεσα στα οποία η μουσική του Έλλινγκτον είναι από μερι­ κές απόψεις το εντυπωσιακότερο, αναπτύχθηκαν σε ένα έδαφος τελείως διαφορετικό απ' αυτό που παρήγαγε την υΨηλή τέχνη. Ήταν μια μουσι­ κή επαγγελματιών διασκεδαστών με ταπεινές προσδοκίες, που αναπτύ­ χθηκε μέσα σε μια κοινότητα ανθρώπων της νύχτας με λα'ίχ,ές ρίζες. Δεν παρίστανε πως ήταν μια «τέχνη » όπως η μουσική δωματίου' δεν είχε την πολυτέλεια να αντιμετωπίζεται ως «τέχνη », και όταν οι μουσικοί της

35 2

ΤΖΑΖ

εξελίσσονταν σε μια ακόμα πρωτοπορία τη θεωρούσαν μάλλον τόσο χα­ μένη όσο και τις υψηλές τέχνες. Η μεγαλύτερη συμβολή της στη μουσική πραγματοποιήθηκε μέσα σε ένα κοινωνικό περιβάλλον που δεν υπάρχει πια. Δύσκολα μπορούμε να φανταστούμε έναν μεγάλο μουσικό του μέλ­ λοντος να λέει, όπως είπε ένας από τους μεγαλύτερους σολίστες του Έλ­ λινγκτον: «Το μόνο που 'θελα να γίνω ήταν ένας πετυχημένος νταβατζής, και μετά ανακάλυψα ότι μπορούσα να το κάνω με το όργανό μου » . Σήμερα η τζαζ, που παίζεται σ ε μεγάλο βαθμό από μορφωμένους μουσικούς, OL οποίοι συχνά διαθέτουν κλασική παιδεία, και κυρίως για ένα φιλόμουσο κοινό, από μια γενιά που η δεσμοί της με τα μπλουζ δια­ μεσολαβούνται από το ροκ και μουσικά υποβαθμισμένους ήχους γκό­ σπελ, θα πρέπει να βρει έναν άλλο τρόπο, αν μπορεί, για να φτάσει στο σημείο που έφτασε η τζαζ των ανθρώπων που μεγάλωσαν στο πρώτο μι­ σό του εικοστού αιώνα. Όλοι όμως ανεξαιρέτως οι μουσικοί της θα εξα­ κολουθήσουν να ακούν τους δίσκους του Έλλινγκτον, για τον οποίο ο Collier έγραψε το καλύτερο βιβλίο που διαθέτουμε: ένα λιτό, διαφωτι­ στικό, οξυδερκές για τον άνθρωπο βιβλίο, που συνδυάζει καλή μουσικο­ κριτική και καλή ιστορία.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΕΙΚΟΣΤΟ ΔΕΥ'ΤΕΡΟ

Η ΤΖΑΖ ΦΤΑΝΕΙ ΣΤΗΝ Ε ΙΡ Ω Π Η

111

Αυτό το δοκίμιο δημοσιεύθηκε αρχικά μ ε τίτλο «Για την υποδοχή της τζαζ στην Ευ­ ρώπη», στο Theo Mίίus/i (επιμ,), Jazz und Sozialgeschichte, Ζυρίχη 1994 .

Η συζήτrιση για την τζαζ πρέπει να ξεκινήσει, όπως κάθε ιστορική ανά­ λυση που αφορά τις κοινωνίες του σύγχρονου καπιταλισμού, από την τε­ χνολογία και τις επιχειρήσεις: στην περίπτωσή μας από τις επιχειρήσεις που υπηρετούν την Ψυχαγωγία των όλο και πολυπληθέστερων κατώτε­ ρων και μεσαίων κοινωνικών στρωμάτων των πόλεων. Μ έχρι τον Α' Πα­ γκόσμω Πόλεμο, η τεχνολογία, που υπό τη μορφή του ραδωφώνου και του φωνόγραφου θα έπαιζε αποφασιστικό ρόλο στη διάδοση της νέγρι­ κης μουσικής μετά τη δεκαετία του 1 920, δεν ήταν ακόμα σημαντική . Ωστόσο, από τα τέλη του δέκατου ένατου αιώνα η «σόου μπίζνες» και η βωμηχανία της λα'ικής μουσικής είχαν ήδη αναπτυχθεί αρκετά και είχαν δημωυργήσει εθνικά αλλά και υπερατλαντικά δίκτυα -πρακτορεία, θεα­ τρικές περωδείες, ακόμα και αλυσίδες, Κ.Ο. Κ.-, για να μην αναφέρουμε την κυκλοφορία και διανομή μιας διαρκώς ανανεούμενης ποικιλίας λα'ι­ κών μουσικών κομματιών. Από τεχνικής απόΨεως, αυτές οι επιχειρήσεις ήταν πρωτόγονες, σε σύγκριση με την άλλη μεγάλη τέχνη του αιώνα, τον κινηματογράφο. Πα­ ρέμειναν περωρισμένες στην ανάγκη για επικοινωνία πρόσωπο με πρό­ σωπο ή στόμα με αυτί. Μ όνο από μία, κρίσιμη όμως, άποΨη είχαν επα­ ναστατικοποιηθεί. Οι υπερατλαντικές επικοινωνίες είχαν πλέον τόσο πο­ λύ αναπτυχθεί, που ιδέες, νότες και άνθρωπOL μπορούσαν να διασχίσουν πολύ γρήγορα τον ωκεανό . Η μουσική επιθεώρηση του Marion C ook, C/oridy: The Origin oj the Cakewalk (ο Cook ήταν αυτός που θα έφερνε αρ­ γότερα τον Μ πεσέ στη Βρετανία) παίχτηκε το 1 898 και στη Νέα Υόρκη και στο Λονδίνο. Το φοξτρότ, ο κυριότερος μαζικός χορός που συνδέεται με την τζαζ, ήρθε στη Βρετανία το καλοκαίρι του 1 9 1 4, μόλις λίγους μή­ νες αφότου είχε κάνει την εμφάνισή του στις ΗΠΑ, και στο Β έλγω το 1 9 1 5 . Η τζαζ δεν είχε καλά καλά πάρει το όνομά της στις ΗΠΑ, όταν μουσικά σύνολα μ' αυτόν τον τίτλο άρχισαν να περωδεύουν στην Ευρώ­ πη . Βρίσκονταν κιόλας εκεί στα μέσα του 1 9 1 7 . Επομένως, τα βασικά ε­ μπόδια για τη γρήγορη διάδοση της τζαζ δεν ήταν τεχνικής φύσεως, αλ­ λά ΚOLνωνικής και πολιτισμικής.

354

ΤΖΑΖ

Εκείνο που έχει ενδιαφέρον ωστόσο μ' αυτή τη δ ιάδοση είναι αυτό που δ ιεδίδετο. Επρόκειτο για ένα από τα πολλά νέα είδη πολιτιστικής και καλλιτεχνικής δημιουργίας που έκαναν την εμφάνισή τους στα τέλη του δέκατου ένατου αιώνα, μέσα στα πληβειακά κοινωνικά περιβάλλο ­ ντα, κυρίως των πόλεων της δυτικής βιομηχανικής κοινωνίας, και προπα­ ντώς μέσα στα ιδιαίτερα λούμπεν περιβάλλοντα των συνοικιών διασκέ­ δασης των μεγάλων πόλεων, που είχαν τις ιδιαίτερες υποκουλτούρες τους, τα ιδιαίτερα ανδρικά και γυναικεία στερεότυπά τους, τα ρούχα τους, και φυσικά τη μουσική τους. Το τάνγκο του Μπουένος Άιρες, που εξασφάλισε στη λατινοαμερικάνικη μουσική μια μόνιμη, αν και δευτε­ ρεύουσα, θέση στη δ ιεθνή χορευτική σκηνή την ίδια εποχή που εμφανί­ στηκε και η τζαζ, αποτελεί ένα κλασικό παράδειγμα. Η κουβανέζικη μουσική είναι ένα άλλο. Το ότι η τζαζ ήταν ταυτόχρονα κάτι το νέο αλ­ λά και, αρχικά, μια τέχνη που ανήκε σε μια αυτόνομη υποκουλτούρα εί­ ναι σημαντικό για δύο λόγους. Πρώτον, επειδή ο μηχανισμός της εμπορι­ κής διάδοσης την έπιασε, θα λέγαμε, στον αέρα, την ώρα που δ ιαμορ­ φωνόταν και εξελισσόταν. Η υποδοχή της τζαζ ήταν το αντίθετο από φαινόμενα όπως «η αναβίωση της παραδοσιακής μουσικής», που ανακά­ λυπτε μουσικά απολιθώματα στο Σόμερσετ ή στα Απαλλάχια. Ταυτό­ χρονα, ωστόσο, η γοργή εξέλιξη του είδους δημιουργούσε ένα κλίμα νο­ σταλγίας και μουσικής αρχαιολογίας στο δευτερογενές κοινό της τζαζ. Κι αυτό το κλίμα θα γεννούσε την «παραδοσιακή » (τραντ) ή « αναβιω ­ μένη » (Ντίξιλαντ) τζαζ. Δεύτερον, και πιο σημαντικό, η τζαζ δε γινόταν δεκτή απλά σαν μια Gebrauchsmusik, μια ακόμα ηχητική συνοδεία για να χορέΨεις ή να πιεις τη μπύρα σου, αλλά σαν κάτι που είχε από μόνο του έναν συμβολισμό και μια σημασία. Αυτό είναι ένα πολύ σημαντικό στοιχείο για την ευρωπα"ίκή υποδοχή της τζαζ. Παραμένει όμως το μείζον ερώτημα: γιατί απ' όλες τις πληβειακές μορφές τέχνης των πόλεων που υιοθετήθηκαν από ένα δευτερογενές κοι­ νό, η μαύρη αμερικάνικη μουσική ήταν αυτή που επέδειξε τη μεγαλύτε­ ρη ικανότητα να κατακτήσει το δυτικό κόσμο ; Δεν ήταν βέβαια η πρώτη τέχνη αυτού του είδους που υιοθετήθηκε από τους κοινωνικά ανώτερους και πιο μορφωμένους, τους καλλιτέχνες, τους αριστοκράτες και τους διανοούμενους. Στην πραγματικότητα μάλιστα, δεδομένης της απουσίας αριστοκρατών και διανοουμένων ευρωπαίκού τύπου στις ΗΠΑ , ήταν μία από τις τελευταίες. Πριν από τη δεκαετία του 1930, ή έστω του 1 920, δεν υπάρχει τίποτε αντίστοιχο στην ιστορία της τζαζ με τη φιλολογία γύρω από το ανδαλουσιανό cante hondo που αναπτύχθηκε στη δεκαετία του 1880 ή με την Ιστορία του Fado του Pinto de Carvalho του 1903 ή με τους διάφορους Max Beerbohm και Τουλούζ-Λωτρέκ που εξυμνούσαν τα μιούζικ-χωλ τη δεκαετία του 1 890 ή, ακόμα, με την εκστρατεία των α-

Η ΤΖΑΖ ΦΤΑΝΕΙ ΣΤΗΝ Ε Ύ"ΡΩΠΗ

355

φοσιωμένων οπαδών που έφεραν τη μόδα του τάνγκο στην Ευρώπη τη δεκαετία του 1 900. Τα πρώτα σοβαρά βιβλία για την τζαζ που δείχνουν μια γνώση των καλλιτεχνών και της μουσικής ανάλογη μ' αυτήν των συγγραφέων της Ιβηρικής του τέλους του 190υ αιώνα, δεν κυκλοφόρησαν παρά στα μέσα και τα τέλη της δεκαετίας του 1 930. Το ερώτημα παραμένει ανοιχτό, θέλω όμως να συνεισφέρω κι εγώ ένα στοιχείο. Η μαύρη αμερικανική μουσική είχε το πλεονέκτημα να είναι α­ μερικανική . Δεν έγινε δεκτή απλά σαν κάτι το εξωτικό, το πρωτόγονο, το μη-αστικό, αλλά σαν κάτι το μοντέρνο. Οι μπάντες της τζαζ προέρχο­ νταν από τη χώρα του Χένρυ Φορντ. Οι διανοούμενοι και οι καλλιτέχνες που έφεραν την τζαζ αμέσως μετά τον Α' Παγκόσμιο Πόλεμο στην ευ­ ρωπα'ίκή ήπειρο, γοητεύονταν από το στοιχείο της νεωτερικότητας. Ε ξ ου και η παράλογη και μυστηριώδης σύνδεσή της με τον πολιτισμό των μηχανών, με τις οποίες (αν εξαιρέσουμε τις μηχανές των τραίνων) η τζαζ δεν είχε καμία απολύτως σχέση . Οι βρετανοί διανοούμενοι και καλλιτέ­ χνες του 1 9 1 8, παρεμπιπτόντως, δεν έδειξαν το ίδιο ενδιαφέρον για την τζαζ που έδειξε η αβάν-γκαρντ της ηπειρωτικής Ευρώπης της ίδιας επο­ χής, ο Κοκτώ, ο Μιλώ και οι υπόλοιποι. Ωστόσο, ένα τρίτο στοιχείο της υποδοχής της νέγρικης μουσικής είναι εξαιρετικά αποκαλυπτικό. Η τζαζ προωθήθηκε και θριάμβευσε όχι σαν μια μουσική για διανοούμενους, αλλά σαν μια μουσική για χορό, και ει­ δικά για έναν μεταμορφωμένο, επαναστατικοποιημένο κοινωνικό χορό των μεσαίων και ανώτερων τάξεων αλλά και, σχεδόν ταυτόχρονα, της εργατικής τάξης. Κατά τη δεκαετία του 1 900 ο χορός των ανώτερων στρωμάτων μεταμορφώθηκε κατά δύο τρόπους. (Ενας ειδικός της επο­ χής προσδιορίζει χρονικά τη μεγαλύτερη αλλαγή στη σεζόν 1 9 10 -1 9 1 1 ) . Πρώτον, η μουσική των πόλεων είχε πάψει να είναι μια εποχιακή απα­ σχόληση για ειδικές περιστάσεις, και είχε γίνει μια κοινωνική και Ψυχα­ γωγική δραστηριότητα που ασκείτο καθ ' όλη τη διάρκεια του χρόνου. Ώς έναν βαθμό γινόταν μέσα στα σπίτια, αλλά δημιουργήθηκαν και ειδι­ κά χορευτικά κλαμπ -μόνο στο εδουαρδιανό Hampstead υπήρχαν τρία­ καθώς και σε ξενοδοχεία και στους χώρους που θα ονομάζονταν «νάιτ­ κλαμπ » . Σε μικρότερη έκταση εμφανίστηκαν τε'ίποτεία χορού και ρε­ στωράν χορού. Δεύτερον, ο χορός έχασε την τυπική του μορφή και τα πολύ συγκεκριμένα βήματα. Παράλληλα έγινε πιο απλός, πιο εύκολος να μαθευτεί, λιγότερο απαιτητικός και κοπιαστικός. Η κρίσιμη αλλαγή εδώ ήταν το πέρασμα από τον «περιστροφικό» χορό, όπως το βαλς, στο «βηματιστό », όπως το μπόστον - ένα είδος ευθύγραμμου βαλς που εμ­ φανίστηκε στις αρχές της δεκαετίας του 1 900. Αυτές οι εξελίξεις φαίνε­ ται να αντανακλούν ένα χαλάρωμα των αριστοκρατικών και αστικών συμβάσεων, και αποτελούν ένα σαφές αν και αγνοημένο σύμπτωμα μιας

ΤΖΑΖ

αξιοσημείωτης χειραφέτησης των γυναικών αυτών των τάξεων πριν από το 1 9 1 4 . Η σχέση μεταξύ χορού και επανάστασης, ακόμα και η ειδικότε­ ρη σχέση ανάμεσα στην προτεραιότητα που απέκτησε ο ρυθμός στον κοινωνικό χορό και την απελευθέρωση των γυναικών, δεν πέρασε απα ­ ρατήρητη . Επισημαίνεται στο πιο οξυδερκές από τ α πρώτα βιβλία που γράφτηκαν για την τζαζ, το βιβλίο του Paul Bernhard, Jazz: Eine musi­ kalische Zeitfrage ( 1927). Ο Bernhard τονίζει ότι αυτή η εξέλιξη έφτασε στην ηπειρωτική Ευρώπη από τις αγγλοσαξονικές χώρες. Δε χρειάζεται να πούμε πολλά για τη χρονολόγηση της υποδοχής της τζαζ. Απλά μπορούμε, εν συντομία, να διακρίνουμε μια παλαιολιθική ε ­ ποχή, πριν ακόμα η τζαζ γίνει γνωστή μ ' αυτό τ ο όνομα, οπότε έχουμε τη διείσδυση μαύρων αμερικάνικων στοιχείων στη βρετανική χορευτική μουσική του συρμού, τα οποία κυριαρχούν γύρω στο 1 9 1 2 όταν το κο­ ντρατέμπο έγινε βασικό στοιχείο. Υπάρχει μια νεολιθική επανάσταση με­ τά το 1 9 1 7, όταν η τζαζ εφορμά στην ευρωπαϊκή συνείδηση σαν έναν δυ­ νατός και βραχνός θόρυβος, σαν το σύμβολο όλων εκείνων -δημοσιογρά­ φοι, παπάδες και διανοούμενοι-, που επιλέγουν να καταγγείλουν ή να ε­ ξυμνήσουν, και σαν το όνομα και η ενορχήστρωση της μουσικής που συ­ νοδεύει μια νέα επιδημία μαζικού κοινωνικού χορού. Στο εσωτερικό αυ­ τής της πλατιάς περιοχής χορευτικής και (αμερικανικής) Ψυχαγωγικής μουσικής, ένα μικρό, αλλά παθιασμένο και ενημερωμένο, κοινό φαν δη­ μιουργεί το ειδικό πεδίο της «χοτ » τζαζ, μιας καλλιτεχνικής μουσικής που προκαλεί το θαυμασμό . Κατά τη δεκαετία του 1930, που αποτελεί την επόμενη περίοδο της ιστορίας της υποδοχής της τζαζ, το ειδικό ευ­ ρωπα'ίκό κοινό των τζαζόφιλων διευρύνεται και οργανώνεται, κυρίως μέ­ σω των τζαζ κλαμπ, και οι συλλέκτες αρχίζουν να διεισδύουν στο νέο μέσο του ραδιοφώνου. Ο ι Ευρωπαίοι αρχίζουν μάλιστα, σιγά σιγά, να βγάζουν και δ ικούς τους ντόπιους τζαζίστες. Ωστόσο, από τα τέλη της δεκαετίας του 1 930 ένα ουσιαστικά λευκό δευτερογενές κοινό, τ.ό σο στις ΗΠΑ όσο και στην Ευρώπη, ανέπτυξε ένα σώμα ερασιτεχνών οργανοπαι­ κτών αλλά και μια ειδική συντηρητική ή παραδοσιακή αντίδραση στην περαιτέρω εξέλιξη της τζαζ, που πήρε τη μορφή της αναβίωσης της Νέ­ ας Ορλεάνης ή κινήματος Ντίξιλαντ. Στην Ε υρώπη, και σίγουρα στη Βρετανία, αυτό το είδος έγινε «η βασική κοινωνική μουσική πολλών νέ­ ων » (για να παραθέσουμε τον Lincoln Collier) στη διάρκεια του Β' Πα­ γκοσμίου Πολέμου. Και παρέμεινε μέχρι την εμφάνιση του ροκ-εντ­ ρολλ. Αυτή η ανάδυση μιας λα"ίκής νεολαιίστικης μουσικής πλατιάς βάσης μέσα από μια μικρή, κλειστή, διανοουμενίστικη μειονότητα φανατικών τζαζόφιλων είναι σημαντική από δύο απόψεις: Αποδεικνύει τον σχεδόν ολότελα δευτερογενή χαρακτήρα που είχε ο εγκλιματισμός της μαύρης

Η ΤΖΑΖ ΦΤΑΝΕΙ ΣΤΗΝ ΕΎ"ΡΩΠΗ

357

μουσικής στην Ευρώπη . Β ασίστηκε ως επί το πλείστον σε νέους που ά­ κουγαν, συνέλεγαν και συζητούσαν δίσκους αμερικανών μουσικών. Η κε­ ντρική σημασία που είχαν OL δίσκOL και OL εμπνεόμενες από δίσκους εμ­ φανίσεις καταδεικνύεται από το μικρό αριθμό περωδειών αμερ ικανών μουσικών. Στη Βρετανία, όπως άλλωστε και, για άλλους λόγους, στη Γερμανία και την ΕΣΣΔ, OL περωδείες αμερικανικών συγκροτημάτων στην ουσία απαγορεύτηκαν για μεγάλες περιόδους. Αλλά η διαμόρφωση ενός νέου γούστου του κοινού από μια μεωνότητα παθιασμένων ειδημόνων της τζαζ έδωσε τη δυνατότητα στην Ευρώπη να εξοικειωθεί με στοιχεία της μαύρης παράδοσης, τα οποία δε θα είχαν αναδειχθεί μέσα από μια καθαρά εμπορική εξέλιξη του γούστου. Ένα προφανές παράδειγμα είναι τα νέγρικα μπλουζ, για τα οποία η αγορά ακόμα και στις ΗΠΑ ήταν αμε­ λητέα. Κι αυτό υπήρξε αποφασιστικό για την αφομοίωση του ροκ-εντ­ ρολλ στη Βρετανία και ίσως να εξηγεί και το γιατί το ροκ, υπό τη βρε­ τανική του μορφή, έγινε η πρώτη εξευρωπαίσμένη εκδοχή της αμερικάνι­ κης μαύρης μουσικής που κατέλαβε εξ εφόδου και τις ίδιες τις ΗΠΑ στη δεκαετία του 1 960. Η σύνδεση είναι οφθαλμοφανής στην περίπτωση των Ρόλλινγκ Στόουνς, οι οποίοι επηρεάστηκαν από ένα από εκείνα τα συ­ γκροτηματάκια των βρετανών ειδημόνων της τζαζ, αυτό του μακαρίτη Alexis Korner. Γενικότερα, ωστόσο, στα μέσα της δεκαετίας του 1950 ο μέσος έφηβος του Μπίρμινχαμ ήταν μάλλον πω εξοικειωμένος με τους μπλούζμεν του Σικάγο, σαν τον Muddy Waters, απ' ό,τι ο μέσος έφηβος της Ιντιάνα. Μ ετά απ' αυτή τη σύντομη υπενθύμιση της περωδολόγησης, ας εξε­ τάσουμε δύο συγκεκριμένες όψεις της υποδοχής της τζαζ: σε ποωυς α­ πευθυνόταν η τζαζ και πως την αντιλαμβανόταν το ΚOLνό. Υπάρχει μια έντονη διαφορά ανάμεσα στη Βρετανία και την υπόλοιπη Ε υρώπη, όσον αφορά τουλάχιστον το πρώτο ερώτημα. Η υποδοχή της τζαζ στη Βρετανία είχε πολύ πω πλατιά βάση, και η αφομοίωσή της ή ­ ταν πολύ πω εύκολη, μια που η Βρετανία αποτελούσε ήδη μαζί με τις ΗΠΑ μια ενιαία, από γλωσσική και μουσική άποψη, ζώνη λαίκής κουλτού­ ρας. Η Βρετανία ήταν επομένως ένα είδος γέφυρας μεταξύ των ΗΠΑ και της υπόλοιπης Ευρώπης. Συχνά OL τζαζόφιλοι της ηπειρωτικής Ευρώπης είχαν τις πρώτες τους εμπειρίες από αμερικανική τζαζ στο Λονδίνο. Στο Λονδίνο εμπνεύστηκε ο Ansermet το γνωστό εγκώμω που έγραψε το 1 9 1 9 για τον Μ πεσέ. Στη δεκαετία του 1920 όχι μόνο βρετανικές μπά­ ντες περιόδευαν ανά την Ε υρώπη -σκέφτεται κανείς δ ιστακτικά, την τζαζ ορχήστρα βρετανίδων κυριών που έπαιξε το Tabarin στη Β ιέννη­ αλλά και οι δίσκοι του Jack Hylton ήταν ίσως πω γνωστοί από τους δί­ σκους των Αμερικανών και για πολλούς Ευρωπαίους αυτοί στην ουσία αντιπροσώπευαν την τζαζ. Ο Hylton, ένα αγόρι εργατικής προέλευσης

ΤΖΑΖ

και θερμός υποστηρικτής των Εργατικών, αρκετά καπάτσος για να γίνει αργότερα εκατομμυριούχος, αντιλήφθηκε τις δυνατότητές του ήδη από το 1 9 1 3 όταν δούλευε ως μέλος χορευτικής ορχήστρας στο Savoy Hotel του Λονδ ίνου. Το 1921 ανήκε ξεκάθαρα στη τζαζ. Επίσης, η βρετανική σοφιστικέ διανόηση ήταν, για προφανείς λόγους, κοντύτερα στην Αμερι­ κή απ' ό,τι τα καλλιτεχνικά καφέ άλλων χωρών. Κλαμπ όπως το Embas­ sy και ξενοδοχεία όπως το Savoy έδιναν το στίγμα ακόμα και πριν το 1 9 1 4, και το 1928 το Savoy απασχολούσε μάλιστα μια ντόπια «χοτ» μπάντα την οποία είχε δημιουργήσει ένας φιλιππινέζος πλούσιος τζέ­ ντλεμαν, ο Federiko ή Fred Elizalde, ο οποίος είχε βουτήξει μέσα στην τζαζ τον καιρό που σπούδαζε στο Καίμπριτζ. Αλλά και στη δεκαετία του 1 960, μόνο τα βρετανικά ροκ συγκροτήματα από όλη την Ευρώπη α­ πέκτησαν φήμη στην Αμερική. Η βρετανική τζαζ είχε μια πλατιά λα'ίκή βάση, γιατί η ιδιαίτερα μεγά­ λη βρετανική εργατική τάξη είχε αναπτύξει έναν μοναδικό, για την Ε υ ­ ρώπη, αναγνωρίσιμο, αστικοποιημένο, μη παραδοσιακό τρόπο ζωής. Ήδη πριν το 1 9 1 4 είχαν χτιστεί τεράστιες λα'ίκές αίθουσες χορού για τις ανά­ γκες των διακοπών στα προλεταριακά παραθαλάσσια θέρετρα όπως το Blackpool, το Morecambe, το Margate και το Douglas στο Νησί του Μαν. Η μεταπολεμική μανία του χορού καλύφθηκε αμέσως από το νέο θεσμό των λεγόμενων Παλαί ντε Ντανς, το πρώτο από τα οποία, το Παλαί του Hammersmith, έγινε αμέσως στέκι της τζαζ όταν το 1 9 1 9 έφερε από την Αμερική την Original Dixieland Jazz Band . Β έβαια, η μουσική με την ο ­ ποία χόρευαν ο ι πληβείοι σήμερα δε θα θεωρείτο πάντοτε τζαζ. Μ άλι­ στα, η κύρια παράδοση του μαζικού χορού στη Βρετανία από την τζαζ πέρασε σε ένα παράξενο φαινόμενο που ονομάστηκε χορός «strict te­ mpo », και ο οποίος έμελλε να εξελιχθεί σε ένα δ ιαγωνιστικό σπορ στη βρετανική τηλεόραση. Παρ' όλα αυτά, η τζαζ καθιερώθηκε σαν όνομα, σαν ιδέα και σαν ένας ευρέως διαδεδομένος ήχος. Η μανία του μαζικού χορού παρήγαγε έναν πολύ μεγάλο αριθμό μου­ σικών που έπαιζαν σε χορευτικές ορχήστρες, και οι οποίοι ήταν προλε­ ταριακής καταγωγής ή τουλάχιστον είχαν βγει μέσα από το κίνημα των ορχηστρών χάλκινων οργάνων που είχαν μεγάλη απήχηση στις βιομηχανι­ κές περιοχές. Αυτοί αποτέλεσαν τον αρχικό πυρήνα του κοινού της τζαζ. Στη φοβερή δεκαετία του 1 920 ο αριθμός των μουσικών αυξήθηκε κατά 50%' ανάμεσα στα 1901 και 1 9 1 1 είχε αυξηθεί μόνο κατά 10% . Το 1 93 1 υπήρχαν γύρω στους 30.000 μουσικούς, στους οποίους βέβαια περιλαμ­ βάνονταν και πολλοί μουσικοί του σινεμά που δεν ενδιαφέρονταν τόσο πολύ για την τζαζ. Αυτοί έπρεπε να μάθουν τα κόλπα της μουσικής -με­ γάλο μέρος των βιβλίων για την τζαζ εκείνης της δεκαετίας ήταν εκπαι­ δευτικού χαρακτήρα- και ήταν πολύ πιθανό να ενδιαφερθούν να γνωρί-

Η ΤΖΑΖ ΦΤΑΝΕΙ ΣΤΗΝ ΕΤΡΩΠΗ

359

σουν την αυθεντική τζαζ, έστω και μόνο γιατί είχαν βαρεθεί τη ρουτίνα της δουλειάς τους. Το περιοδικό του επαγγέλματος, το Melody Maker, που ιδρύθηκε το 1 926, έγινε σχεδόν αμέσως υπέρμαχος της τζαζ, και θα παρέμενε το κυριότερο ευρωπα·ίκό έντυπο για τους τζαζόφιλους. Από κοινωνικής απόψεως, οι μουσικοί των χορευτικών ορχηστρών, οι οποίοι τα έβγαζαν πέρα μάλλον καλύτερα στη δεκαετία του 1 920 παρά στην ύφεση της δεκαετίας του 1 930, βρίσκονταν στα όρια ανάμεσα στους ειδικευμένους εργάτες και στις μεσαίες τάξεις. Στα υψηλότερα στρώματα αυτής της ζώνης συναντάμε τους ευαγγελιστές της βρετανικής τζαζ πριν από το 1 945. Συνήθως ήταν αυτοδίδακτοι διανοούμενοι. Στο Λονδίνο τα Rhythm Clubs (98 τέτοια ξεφύτρωσαν στη Β ρετανία ανάμε­ σα στο 1 933 και το 1 935) δεν τα απαντάμε στις μεσοαστικές συνοικίες, στο Chelsea, το Kensington ή ακόμα και το Hampstead, αλλά σε περιφε­ ρειακές περιοχές όπως το Croydon, το Forest Gate, το Barking ή το E d ­ monton . Τ ο φοιτητικό στοιχείο υπήρχε βέβαια, αλλά δε θα γίνει ορατό παρά μόνο πολύ αργότερα. Η τζαζ διατήρησε φυσικά τους δεσμούς της με την υψηλή κοινωνία, αλλά δεν υπάρχουν πολλές ενδείξεις για ιδιαίτε­ ρες σχέσεις της με την κουλτούρα, τον καλλιτεχνικό σνομπισμό και την αβάν-γκαρντ, όπως συμβαίνει στην ηπειρωτική Ευρώπη, με εξαίρεση τις παρυφές του πρωτοποριακού μπαλέτου, με τον Frederick Ashton και τον συνθέτη -μαέστρο Constant Lambert, και μερικούς νεαρούς οπαδούς τού σχετικά ασήμαντου βρετανικού σουρεαλιστικού κινήματος. Οι καθιερω­ μένες αλλά και οι πιο εφήμερες προσωπικότητες της κουλτούρας και τα περιοδικά τους δεν αισθάνονταν υποχρέωση να τιμήσουν την τζαζ. Οι συγγραφείς που θα τη διαφήμιζαν στη δεκαετία του 1 950 (Amis, Larkin, John Osbome) το έκαναν ακριβώς γιατί ήταν σύμβολο του επαρχιώτη και του παρείσακτου. Τα έντυπα της διανόησης δεν της αφιέρωναν χώρο μέ­ χρι τα μέσα της δεκαετίας του 1950. Ίσως αυτός να είναι ο λόγος που το προφίλ του μεσοαστού βρετανού τζαζόφιλου της δεκαετίας του 1 930 εί­ ναι σχετικά ταπεινό - που συνήθως ήταν κάποιος που δεν είχε φτάσει τα δεκαπέντε-δεκαέξι πριν από το 1933-1 935. Η ύπαρξη μιας αντερ ­ γκράουντ τζαζ στα πανεπιστήμια κατά τα τέλη της δεκαετίας του 1930, δείχνει ότι, έστω και σιωπηρά, μερικοί τουλάχιστον από τους μελλοντι­ κούς διανοούμενους άκουγαν. Ο πόλεμος διεύρυνε σε τεράστιο βαθμό το κοινό της τζαζ στη Βρετανία όπως και στις άλλες χώρες. Το ισχυρό λα·ίκό στοιχείο του βρετανικού κοινού της τζαζ, το ξεχώριζε από το αντίστοιχο κοινό άλλων χωρών της Ευρώπης, που αποτελείτο κυ­ ρίως από μέλη των αστικών και των ανώτερων μορφωτικά τάξεων. Αυτό είναι κάτι πολύ γνωστό στους μελετητές της Kulturgeschichte [πολιτισμι­ κής ιστορίας] της ηπειρωτικής Ευρώπης. « Η τζαζ ήταν η μουσική της δε­ καετίας», όχι μόνο για πολλούς κεντροευρωπαίους μοντερνιστές συνθέ-

ΤΖΑΖ

τες αλλά, όπως μας θυμίζει ο Michael Kater, και για το λαμπρό νεαρό ι­ στορικό Eckart Kehr. Οι διακυμάνσεις αυτού του κοινού δεν έχουν όμως επισημανθεί αρκετά, αν και φαίνεται ότι στα τέλη της δεκαετίας του 1920 το πάθος για την τζαζ σαν μουσική του μέλλοντος εξασθένισε κά­ πως, γεγονός που ικανοποίησε τους αντιπάλους της, τόσο τους δεξιούς, όσο και τους αριστερούς της Σχολής της Φρανκφούρτης. Η μοίρα της τζαζ την εποχή των Ναζί και του Σοβιετικού καθεστώτος έχει περιγρα­ φεί πρόσφατα από τους Michael Kater και Frederick Starr, δε γνωρίζω ό­ μως να υπάρχει ακόμα κάτι ανάλογο για τη φασιστική Ιταλία. Τέλος, ας αναρωτηθούμε τι σήμαινε η τζαζ γι' αυτούς που την άκου­ γαν. Για το μεγάλο κοινό σήμαινε, πέρα από μια χορευτική μουσική, ένα ορισμένο είδος ρυθμού και έναν δυνατό και αντισυμβατικό ήχο (<<μια θο­ ρυβώδικη και συχνά εκκωφαντική μουσική που δημιουργείται από διά­ φορα κρουστά και άλλα όργανα », για να παραθέσουμε ένα γερμανικό εγχειρίδιο χορού του 1 922)· σήμαινε επίσης, ίσως, ένα είδος μουσικής που παιζόταν με μια άγρια ανεμελιά. Όντας, σύμφωνα με τη γαλλική έκ­ φραση « ένα είδος νομιμοποιημένου βαρβαρισμού» (une certaine barbarie deνenue licite), ταίριαζε σε όσους εξεγείρονταν ενάντια στις συμβάσεις και τις παλαιότερες γενιές. Στη δεκαετία του 1 920, όπως είδαμε, οι συν­ δηλώσεις της ήταν με το «μοντέρνο» ή το « σύγχρονο». Το Paris-Midi το 1925 ζευγάρωνε τις ορχήστρες της τζαζ με τα μικρά αυτοκίνητα, τα ξυ­ ράφια Gillette και τα κοντά μαλλιά των γυναικών. Μ ετά τη δεκαετία του 1 920 η μαύρη μουσική έχασε τη σημασία της ως σύμβολο νεωτερικότη ­ τας, ύστερα όμως από τον Β ' Παγκόσμιο Πόλεμο άρχισε να γίνεται σύμ­ βολο ταυτότητας της νέας γενιάς. Υπό τη μορφή του ροκ, έγινε η μεγα­ λύτερη παγκόσμια έκφραση της νεανικής κουλτούρας. Μπορούμε να αφήσουμε κατά μέρος την ανταπόκριση της υψηλής κοι­ νωνίας και των διανοουμένων της. Στη Βρετανία αυτή δεν είχε μεγάλη σημασία, αν και σίγουρα του άρεσε πολύ του Ντιούκ Έλt.ινγκτoν να έχει το μέλλοντα βασιλιά Εδουάρδο Η' να κάθεται στα ντραμς σε ένα πάρτυ προς τιμήν της ορχήστρας του στο Λονδίνο. Πολύ σημαντικότερος ήταν ο δημοκρατικός και λα·Ι:κός χαρακτήρας της τζαζ, ο οποίος οδηγούσε το Melody Maker να δ ιαπιστώσει με ικανοποίηση : «δεν απευθύνεται μόνο στα θεωρεία αλλά και στη γαλαρία. Δεν κάνει ταξικές διακρίσεις». Στη Βρετανία -αλλά μόνο σ' αυτήν- μπορούμε επίσης να παραβλέψουμε τη δημιουργική καλλιτεχνική πρωτοπορία η οποία σε άλλα μέρη, πεπεισμέ­ νη για την εξάντληση της παλιάς μουσικής, έψαχνε τις πηγές της ανα­ γέννησης στο τσίρκο, στο μιούζικ-χωλ, στους μουσικούς του δρόμου και στην τζαζ, ή στους κεντρoεuρωπαίoυς μπολσεβίκους της κουλτούρας που πήγαιναν ακόμα μακρύτερα και συνέδεαν την τζαζ με το προλετα­ ριάτο και την επανάσταση . Η Βρετανία δεν πέρασε απ' αυτή τη φάση .

Η ΤΖΑΖ ΦΤΑΝΕΙ ΣΤΗΝ Ε1Ί'ΩΠΗ Αυτό που ανέπτυξε ωστόσο, και το οποίο συνδέεται ίσως στενά με τον αμερικανικό ριζοσπαστισμό του New Deal, �ταν ένα ισχυρό δέσιμο της τζαζ, των μπλουζ και της λα'ίκ�ς μoυσικ�ς με την άκρα Αριστερά, κυ­ ρίως με την κoμμoυνιστικ� αλλά και, περιθωριακά, με την αναρχικ� . Γι' αυτούς τους ανθρώπους, η τζαζ και τα μπλουζ �ταν στην ουσία <<μουσι­ κ� του λαού» κατά τρεις έννοιες: �ταν μια μoυσικ� που είχε λα'ίκές ρίζες και �ταν ικαν� να απευθύνεται στις μάζες �ταν μια μoυσικ� « κάν' το μόνος σου » και την οποία μπορούσαν να την παίξουν οι απλοί άνθρωποι, σε αντίθεση με είδη που απαιτούσαν ειδικ� τεχνικ� κατάρτιση, και, τέ­ λος, �ταν μια μoυσικ� διαμαρτυρίας, δ ιαδ�λωσης και συλλoγικ�ς γιορ­ τ�ς. Η αναβιωμένη τζαζ � Ντίξιλαντ ταίριαζε πολύ καλά σ' αυτ� τη λο­ γικ� . Τόσο καλά, που στο απόγειό της, τη δεκαετία του 1950, πλησίασε πιο κοντά από ποτέ άλλοτε στη μετατρoπ� της τζαζ από μια τέχνη κλει­ στών κύκλων σε μια μαζικ� μoυσικ�, με εξαίρεση ίσως τη έκρηξη του σουίνγκ στα τέλη της δεκαετίας του 1930 στις ΗΠΑ . Δεν είναι τυχαίο που ένας χαρακτηριστικός ύμνος των φαν της τραΥΤ τζαζ έγινε και το χαρα­ κτηριστικό τραγούδι των φιλάθλων του ποδοσφαίρου στις κερκίδες: «When the Saints Go Marching In ». Θα πρέπει ωστόσο να σημειώσουμε ότι ενώ η αναβιωμένη τζαζ έγινε de facto η μoυσικ� μιας ηλικιακ�ς κατη­ γορίας, στην οποία πρωτεύοντα ρόλο είχαν αρχικά οι φοιτητές, και ιδιαί­ τερα οι φοιτητές της τέχνης, δεν �ταν ούτε συνειδητά ούτε μαχητικά μια νεανικ� μoυσικ�. Σ' αυτό διέφερε από το διάδοχό της, το ροκ-εντ-ρολλ. Οι �ρωες της «παραδoσιακ�ς» τζαζ �ταν βετεράνοι που τους είχαν ξε­ θάψει από τα μπλουζ μπαρ και την επαρχία του Νότου. Ο ι ιδεολογικοί μέντορες και οργανωτές του κιν�ματoς, ακόμα και κάποιοι από τους αρ­ χηγούς του, �ταν μεσ�λικες. Μερικοί �ταν αρκετά μεγάλοι για να έχουν ζ�σει τον πόλεμο. (Από τους δεκαπέντε αρχηγούς των βρετανικών τραντ συγκροτημάτων της δεκαετίας του 1 950, ο ένας �ταν γεννημένος το 1 9 1 7, τρεις το 1920-192 1 , δύο το 1926, και εννέα το 1928-1932 έξι απ' αυτούς τους τελευταίους το 1928-1929). Η έκρηξη της τραντ προετοίμα­ σε το έδαφος για την έκρηξη του ροκ, αλλά μόνο το ροκ μετατράπηκε σε ένα συνειδητό μανιφέστο της ανωριμότητας. Η συντριπτικ� πλειοψηφία του κοινού της τζαζ και (ιδ ιωτικά) της πρώτης γενιάς των ευαγγελιστών και κριτικών της τζαζ, παρέμεινε πι­ στ� στην «παλιά » μoυσικ� όταν μετά το δεύτερο πόλεμο έφτασε από την άλλη πλευρά του Ατλαντικού η επανάσταση του μποπ. Σε γενικές γραμμές, μέχρι τα τέλη της δεκαετίας του 1 950, όταν άρχισε να γίνεται αισθητ� η επίδραση του Μάιλς Ντέιβις, η « μοντέρνα» τζαζ απευθυνόταν μόνο σε μια μειονότητα νεαρών επαγγελματιών μουσικών των ορχη ­ στρών, οι οποίες είχαν τώρα αποδεκατιστεί εξαιτίας της παρακμ�ς της μπιγκ μπαντ, και γρ�γoρα θα περιθωριοποιούνταν ακόμα περισσότερο -

ΤΖΑΖ

λόγω της ανόδου της ντίσκο. Ήταν πια αργά για να φτιάξει ένα κοινό. Η κοινότητα της τζαζ ήταν αρκετά μικρή . Σύμφωνα με υπολογισμούς που έκανα στα τέλη της δεκαετίας του 1950, ο σκληρός πυρήνας του κοινού της τζαζ στη Β ρετανία τη δεκαετία αυτή ήταν κάπου ανάμεσα στις 25.000 που αγόραζαν ένα ειδικό περιοδικό για την τζαζ, όπως το Jazz News, και στους 1 1 5 . 000 που αγόραζαν το παραδοσιακό βδομαδιάτικο περιοδικό του τζαζόφιλου, το Melody Maker. Το συνολικό κοινό της χώρας για μια μεγ.:χλη περιοδεία μιας μεγάλης αμερικανικής ορχήστρας μπορεί να υπολογιστεί γύρω στις 100. 000 περίπου. Το διανοούμενο τμήμα του κοινού του ήταν πολύ μικρότερο. Τα βιβλία για την τζαζ μπορούσαν να πουλήσουν γύρω στα 8.000 αντίτυπα. Ωστόσο, δεν υπάρχει αμφιβολία ό­ τι μεταξύ 1945 και 1955 η τζαζ καθιερώθηκε στη Βρετανία ως ένα απο­ δεκτό και αναγνωρίσιμο κομμάτι της κουλτούρας των μορφωμένων, πράγμα που δεν ίσχυε πριν τον πόλεμο. Στη Γαλλία μετά τον πόλεμο, ί­ σως εν μέρει λόγω της σύνδεσής της με την αντιφασιστική και αντιρα­ τσιστική μουσική, αναδείχθηκε βέβαια σε έναν από τους πυλώνες της culture franς:aise, αλλά μάλλον σαν κάτι το οποίο έπρεπε να σέβονται α­ κόμα και οι πυλώνες της κουλτούρας: Η εφημερίδα Le Monde δημοσίευε άρθρα για την τζαζ, πράγμα που ποτέ δε θα σκεφτόταν να κάνει η Le Temps ' ο Ζαν-Πωλ Σαρτρ την αναγνώριζε. Η θέση της, ωστόσο, μέσα στην επίσημη μουσική εξακολούθησε για πολύν καιρό να είναι κάπως περιθωριακή. Η υποδοχή της τζαζ στην Ευρώπη συνίσταται επομένως από δύο πολύ διαφορετικά φαινόμενα. Η υποδοχή των βασισμένων στην τζαζ μορφών λα'ίκής μουσικής ήταν σχεδόν καθολική . Η υποδοχή της τζαζ ως μιας μορφής καλλιτεχνικής μουσικής με λα'ίκές ρίζες, περιοριζόταν σε μια μει­ ονότητα, και παραμένει ακόμα, παρότι η σχετική εξοικείωση μαζί της έ­ γινε ένα αποδεκτό κομμάτι της κουλτούρας των μορφωμένων. Αν και μι­ κρό, το ευρωπιiίκό κοινό της τζαζ έπαιξε για πολύν καιρό έναν σημαντι­ κό ρόλο στην πορεία της τζαζ, καθώς αποτελούσε ένα στήριγμα πιο σταθερό από το πολύ ευμετάβλητο αμερικανικό κοινό. Αυτό θα αποδει­ κνυόταν σημαντικό στις δεκαετίες του 1960 και του 1970, όταν το ροκ ε­ ξαφάνισε σχεδόν την τζαζ από προσώπου γης στις ΗΠΑ και οι αμερικα­ νοί μουσικοί, που συχνά βρίσκονταν ήδη στην Ευρώπη, βρέθηκαν να στηρίζονται σε μεγάλο βαθμό στις περιοδείες σε ευρωπα'ίκές συναυλίες και φεστιβάλ, πράγμα που εξακολουθεί να ισχύει εν πολλοίς και σήμε­ ρα. Αυτό ωστόσο δεν αποδεικνύει ότι έχουμε απαραίτητα και μια μεγά­ λη επέκταση του σκληροπυρηνικού ευρωπα'ίκού κοινού της τζαζ. Οι εξε­ λίξεις όμως μετά τον πόλεμο ξεφεύγουν από τα όρια αυτού του κειμέ­ νου. Το κοινό της τζαζ ήταν και παραμένει μια μειονότητα πολύ μικρό­ τερη από το κοινό της κλασικής μουσικής, αν κρίνουμε από τις πωλήσεις

Η ΤΖΑΖ ΦΤΑΝΕΙ ΣΤΗΝ ΕΥΡΩ ΠΗ των δίσκων και από το πόσο παίζεται στα ραδιόφωνα. Η υποδοχή της τζαζ (με τη στενή της έννοια) δεν πρέπει να κριθεί από τον αριθμό των προσήλυτων, αλλά από τις αρετές της μουσικής και από το εξαιρετικό ενδιαφέρον που παρουσιάζει για τον ιστορικό της κουλτούρας αυτή κα­ θαυτή η διαδικασία της υπερατλαντικής πολιτισμικής ανταλλαγής.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΕΙΚΟΣΤΟ ΤΡΙΤΟ

Το ΛΜκο ΣΟΥΙΝΓΚ

111

Αυτό το δοκίμιο δημοσιεύθηκε αρχικά στο London Review of Books, 24 Νοεμβρίου 1994 , ως παρουσίαση των βιβλίων: Mark Tucker (επιμ. ), The Duke ElIington Reader, Οξφόρδη 1993, και David Stowe, Swing Changes: Big Band Jazz ίη New Deal America.

Η αμερικανική συμβολή στις ελιτίστικες τέχνες του εικοστού αιώνα είναι μία ανάμεσα σε πολλές, και κάθε άλλο παρά η σημαντικότερη. Από την άλλη, η αμερικανική κουλτούρα διεισδύει, ή μάλλον κυριαρχεί, στη λαίκή κουλτούρα όλου του πλανήτη, με μοναδική εξαίρεση τον αθλητισμό, ο ο­ ποίος απηχεί ακόμα τη βρετανική ηγεμονία κατά το δέκατο ένατο αιώ­ να, τον αιώνα της μπουρζουαζίας και της πρώτης βιομηχανικής επανά­ στασης, μέσω του τένις, του γκολφ και, κυρίως, του επαγγελματικού πο­ δοσφαίρου. Δεν είναι λοιπόν παράξενο, ότι αυτά που κατά γενική ομο­ λογία θεωρούνται οι μεγαλύτερες αμερικανικές συμβολές στην υψηλή κουλτούρα του αιώνα μας, έχουν τις ρίζες τους στη λα'ίκή και την εμπο­ ρική -μια που οι Η ΠΑ είναι αυτό που είναι- διασκέδαση: ο κινηματογρά­ φος και η μουσική που προήλθε από την τζαζ. Υπάρχει, ωστόσο, μια αξιοσημείωτη διαφορά ανάμεσα στο Χόλυγουντ και την 42η λεωφόρο. Το Χόλυγουντ, όπως και ο Χένρυ Φορντ, κατέκτη­ σε τον κόσμο μέσω της μαζικής παραγωγής, και συγκεκριμένα μέσω της μαζικής παραγωγής ονείρων. Βασική του έγνοια ήταν η μεγαλύτερη δυ­ νατή διασκέδαση όσο το δυνατόν περισσότερων ανθρώπων, αποτιμούμε­ νη από τις εισπράξεις των ταμείων. Το μουσικό ανάλογο του Χόλυγουντ ήταν βέβαια βαθιά εμποτισμένο από την επίδραση της μαύρης μουσικής, και κυρίως μετά την εμφάνιση του ροκ-εντ-ρολλ στα μέσα της δεκαετίας του 1 950. Πράγματι, από την εποχή του ραγκτάιμ, οι επιχειρήσεις της λα'ίκής μουσικής δε θα μπορούσαν να υπάρξουν δίχως αυτή τη συνεχή αιμοδοσία. Η τζαζ που ανακαλύφθηκε ως σοβαρή τέχνη στα τέλη της δε­ καετίας του 1 920 από μικρές ομάδες παθιασμένων οπαδών, μπορούσε να βρεθεί μόνο μέσα από την εμπορική μουσική ψυχαγωγία. Η μεγαλύτερη φυσιογνωμία της τζαζ, η οποία τιμάται όπως της αξίζει στις 536 σελίδες του βιβλίου του Mark Tucker, The Duke Ellington Reader, « ένα βιβλίο-πηγή με κείμενα που αναφέρονται στον Έλλινγκτον», έζησε και πέθανε σαν ένας περιοδεύων αρχηγός μπάντας. Όχι επειδή ήταν α­ ναγκασμένος να το κάνει -στα τελευταία χρόνια χρηματοδοτούσε την

το ΛΑΥκο ΣοηΝΓΚ μπάντα του από τα δικαιώματα των δίσκων τοu-, αλλά επειδή δεν μπο­ ρούσε να εννοήσει τη δημιουργία της μουσικής του παρά μόνο μέσα σ' αυτό το συγκεκριμένο πλαίσιο. Παρ' όλα αυτά, η τζαζ ήταν μια μειοψη­ φική τέχνη που ασκείτο από μια μειονότητα και απευθυνόταν σε ένα κοινό πολύ μικρότερο από το κοινό της κλασικής μουσικής. Στα πρώτα χρόνια της υποδοχής της, το βασικό μέλημα των οπαδών της ήταν να βρουν λίγες βελόνες χοτ τζαζ μέσα στα άπειρα άχυρα ρυθμικής χορευτι­ κής μουσικής, να βρουν τρόπους να διακρίνουν το αυθεντικό μέσα στα γλυκανάλατα ή κοντρατέμπο σκουπίδια, και να το υπερασπιστούν ενά­ ντια στους Φ ιλισταίους που δεν μπορούσαν να δουν τη διαφορά. Η φύση του κοινωνικού χώρου μέσα στον οποίο εκκολάφθηκε η εκ­ πληκτική τέχνη των μπλουζ και της τζαζ μάς είναι τώρα πια αρκετά γνωστή, χάρη σε μια μεγάλη και όλο και πιο επιστημονική βιβλιογραφία. Υπάρχουν επίσης και κάποιες μελέτες για τη φύση του κοινού, αν και (στις ΗΠΑ) αυτό το θέμα ερεθίζει το εθνικό φιλότιμο. Κι αυτό γιατί είναι δύσκολο για τους βορειοαμερικανούς συγγραφείς να δεχτούν πως η πο­ λιτιστική δόξα των ΗΠΑ απέκτησε για πρώτη φορά αξία σε άλλες χώρες. Σύμφωνα με τον Tucker, μόνο στις αρχές της δεκαετίας του 1 930 ο Έλ­ λινγκτον « άρχισε να τραβάει την προσοχή της κριτικής (και κυρίως στο εξωτερικό)>>. Μπορούμε να δούμε έναν από τους πρώτους υπέρμαχούς του να προσπαθεί το 1933 να τον κάνει αποδεκτό στους αναγνώστες του Fortune παραθέτοντας πρόσφατους θριάμβους του στην Ευρώπη «η ο­ ποία είναι πιο κριτική και δύσκολη από τις ΗΠΑ για όλα τα είδη της μουσικής» - αν και, θα μπορούσε να προσθέσει κανείς, όχι περισσότερο ενημερωμένη. Για λίγα χρόνια, από τα μέσα της δεκαετίας του 1930 μέχρι τα μέσα της δεκαετίας του 1940, η «χοτ» τζαζ, υπό το εμπορικό όνομα «σου­ ίνγκ» και με μέσο τη μεγάλη μπάντα, έγινε η βασική -τουλάχιστον μία βασική- γλώσσα της εμπορικής λαϊκής μουσικής. Μ ετά απ' αυτό επέ­ στρεψε σε ένα μουσικά πιο φιλόδοξο, αλλά αριθμητικά περιορισμένο γκέτο. Χρονολογικά, το σουίνγκ συμπίπτει πάνω κάτω με την εποχή του Φρανκλίνου Ρούζβελτ. Κι άλλοι έχουν κάνει νύξεις ή υποθέσεις για τη σχέση ανάμεσα στην πολιτική και την πολιτισμική ιστορία των ΗΠΑ αυ­ τής της περιόδου, αλλά ο David Stowe, ο οποίος διδάσκει αμερικανική σκέψη και γλώσσα στο Michigan State University, είναι, εξ όσων γνωρί­ ζω, ο πρώτος συγγραφέας που επιχειρεί μια συστηματική ιστορία των σχέσεων ανάμεσα στην τζαζ και στο New Deal στην Αμερική. Η πιο άμεση επίπτωση που είχε η Αμερική του Ρούζβελτ πάνω στην τζαζ ήρθε από την πολιτική Αριστερά, από τους οπαδούς του New Deal και μιας δημοκρατικής λιiίκής κουλτούρας μέχρι το Κομμουνιστικό Κόμ­ μα, το οποίο υιοθέτησε την τζαζ από το 1935 και μετά. (ΟΙ τροτσκίζο-

ΤΖΑΖ

ντες διανοούμενοι της Νέας Υόρκης δε φαίνεται να έδειξαν ιδιαίτερο εν­ διαφέρον για την τζαζ, αν και ο βασικός τους εκπρόσωπος υπέγραψε μια επιστολή διαμαρτυρίας στο New Masses μαζί με τον Edmund Wilson, τον Meyer Schapiro και τους Trilling, τους οποίους μας είναι δύσκολο να φα­ νταστούμε να χτυπούν τα πόδια τους στη μουσική του Κάουντ Μπέισι) . Η συμβολή της Αριστεράς δεν ήταν μόνο η ανακάλυψη ταλέντων, αν και κανείς άλλος δεν έδειξε σοβαρό ενδιαφέρον για τους σκοτεινούς -και, το σημαντικότερο, αντιεμπορικούς- μπλουζίστες του Νότου. Μουσικοί επι­ χειρηματίες σαν τον Moe Gale, το (λευκό) ιδιοκτήτη της αίθουσας χορού Savoy στο Χάρλεμ, μπορούσαν να αναγνωρίζουν τα μελλοντικά ταλέντα, όταν τα συναντούσαν, το ίδιο καλά με τον John Hammond, τον μεγαλύ­ τερο κυνηγό ταλέντων της δεκαετίας, αν και δεν ήταν τόσο πλατιάς γκά­ μας. Εκείνο που -ενσυνείδητα και επιτυχώς- έκανε η Αριστερά ήταν να βγάλει από το γκέτο τη μαύρη μουσική κινητοποιώντας αυτόν τον παρά­ ξενο συνδυασμό ριζοσπαστών Εβραίων και πλούσιων φιλελεύθερων Wasp [Λευκών Αγγλοσαξόνων Προτεσταντών], το νεοϋορκέζικο κατεστημένο. Ο John Hammond Jr ( 1 9 1 0-1987), στον οποίο ο Stowe (δικαίως) αφιε­ ρώνει περισσότερο χώρο απ ' ό,τι σε οποιονδήποτε άλλον, με εξαίρεση τον Έλλινγκτον, εκφράζει με τον καλύτερο τρόπο αυτόν το συνδυασμό. Ένας Vanderbilt, ο Hammond ήταν ένα σχεδόν απίστευτα χαρακτηριστι­ κό προ'ίόν της Ivy League [δηλαδή της κουλτούρας των κολεγίων της βο­ ρειοδυτικής Αμερικής] και (στα τελευταία του χρόνια) ένα αφοσιωμένο μέλος του Century, του κατεξοχήν νεοϋορκέζικου κλαμπ του κατεστημέ­ νου. Παράλληλα, υπήρξε σε όλη του τη ζωή ένας παθιασμένος υπερα­ σπιστής της φυλετικής ισότητας, και γι' αυτό ήταν επί πολλά χρόνια κο­ ντά στους κομμουνιστές. Αν και ποτέ δεν υπήρξε μέλος του κόμματος -ακόμα και το FBI βεβαιώθηκε γι ' αυτό ύστερα από πολύχρονες έρευ­ νες- ήταν (αν μπορώ να παραπέμψω στις προσωπικές μου αναμνήσεις γι' αυτόν) κάτι πολύ περισσότερο από το μέσο νεοϋορκέζικο «προοδευ­ τισμό » στον οποίο προσπαθεί να τον περιορίσει ο Stowe. Το ρεκόρ του Hammond στην ανακάλυψη και προώθηση ταλέντων α­ πό το 1 933 μέχρι το θάνατό του είναι άπιαστο. Δε στηριζόταν μόνο στην εκπληκτική του γνώση και κρίση, αλλά και στην ικανότητά του να επι­ στρατεύει τα τρία κρίσιμα συστατικά της επιτυχίας στη Νέα Υόρκη και επομένως στη χώρα: προσωπικές διασυνδέσεις, ένα μητροπολιτικό κοινό υπερήφανο για το συνδυασμό φιλελευθερισμού και εστετισμού του New Yorker, και μια κοινότητα της σόου μπίζνες που έχει εξασφαλίσει την εκμετάλλευση αυτής της αγοράς. Το Χόλυγουντ θα κατέρεε μπροστά στο Μακαρθισμό' το Μπροντγουέυ κλονίστηκε, αλλά κρατήθηκε. Το New Yorker παρέμεινε σταθερά πιστό στην τζαζ από τη δεκαετία του 1 930, και το The Duke Ellington Reader αξίζει τα λεφτά του μόνο και μόνο για

ΤΟ

ΛΑϊκο ΣοηΝΓΚ

το υπέροχο προφίλ που μεγάλου άνδρα από τον Richard Boyer (<<ο χοτ Μπαχ»), το οποίο δημοσιεύτηκε στο περιοδικό το 1944. Μπορούμε με σιγουριά να πούμε, ότι εκείνη την εποχή σε καμιά άλλη αμερικανική πό­ λη εκτός από τη Νέα Υόρκη δεν μπορούσε να αποκτήσει τέτοια θέση έ­ να νάιτ-κλαμπ σαν το Cafe Society, που ήταν μαχητικά στρατευμένο στην υπόθεση της κοινωνικής ανάμειξης και της κοινής μουσικής δημιουργίας λευκών και μαύρων και το διηύθυνε ο αδελφός ενός πράκτορα της Κομι­ ντέρν (και το χρηματοδοτούσε εν μέρει ο Hammond) . Τ ο ζήτημα, ωστόσο, είναι ότι αυτή η επιτυχία της Νέας Υόρκης δεν εί­ χε μόνο τοπική σημασία, αφού η πόλη ήταν για το ραδιόφωνο και τους δίσκους, που αποτελούσαν το θεμέλιο της επιτυχίας στη λαϊκή μουσική, ό,τι ήταν το Χόλυγουντ για τις ταινίες. Ο Μπένυ Γκούντμαν έγινε ο « Βασιλιάς του σουίνγκ» όχι μόνο επειδή ο Hammond έπεισε αυτόν το χαρισματικό άνθρωπο, που ήταν τότε ένας απογοητευμένος μουσικός των στούντιο, να στήσει μια ορχήστρα: Ο Γκούντμαν πήρε για ενορχη ­ στρωτή έναν πρώτης τάξεως μαύρο πρώην μπαντλήντερ, επινόησε έναν τζαζ ήχο αντί να παίζει την εμπορική χορευτική μουσική της σειράς και επίσης, όχι λιγότερο σημαντικό, ανέμειξε μαύροuς και λευκούς μοuσι­ κούς. Χάρη στις επαφές τοu Hammond έκανε ηχογραφήσεις και υπέγρα­ ψε σuμβόλαια που περιελάμβαναν ραδιοφωνικές εκπομπές σε όλη τη χώρα. Όπως κάθε λάτρης της τζαζ γνωρίζει, το 1935 όταν μια αποθαρ­ ρυμένη ορχήστρα έφτασε στην Καλιφόρνια, ύστερα από μια τουρνέ που είχε διασχίσει όλη τη χώρα, ανακάλuψε πως ήταν ήδη διάσημη στους φοιτητές τοu πανεπιστήμιου που άκουγαν τις μεταμεσονύκτιες Ανατολι­ κές ραδιοφωνικές εκπομπές του «Let's Dance », ποu έφταναν πρώτα στις ακτές τοu Ειρηνικού. Μέσω των δισκογραφικών εταιρειών, της Columbia και της MCA, και των δικτύων των ραδιοφώνων, η Αριστερά της Νέας Υόρκης διέδωσε το σουίνγκ σ' ολόκληρη τη χώρα. Αυτή η μειοψηφική πρωτοβοuλία ήταν αποφασιστική, μια που δεν υ­ πάρχοuν ενδείξεις που να μας δείχνοuν πως είτε το κοινό της λαίκής χο­ ρευτικής μουσικής είτε οι μουσικοί της τζαζ άλλαξαν πολύ - αν και ο σκληρός πuρήνας των τζαζόφιλων αuξήθηκε σημαντικά. Το κοινό (και ει­ δικά οι έφηβOL και οι φοιτητές, την οικονομική σημασία των οποίων η μουσική βιομηχανία ανακάλuψε μέσα από το aouivyx) απλά βρέθηκε μπροστά σε έναν καινούργιο ήχο, και τον απήλαυσε. Οι ορχήστρες πολ­ λαπλασιάζονταν και διέσχιζαν πάνω-κάτω τη χώρα προς όφελος όχι μόνο δικό τους αλλά και της βιομηχανίας δίσκων, οι πωλήσεις των οποίων α­ νέβαιναν παράλληλα με τη δημοτικότητα των ορχηστρών, σε μεγάλο βαθ­ μό χάρη στη νέα μόδα των τζουκ-μποξ, τα οποία το 1940 απορροφούσαν σχεδόν τη μισή παραγωγή δίσκων. Οι πωλήσεις των δίσκων εκτινάχθηκαν από 10 εκατομμύρια την εποχή της μεγάλης κρίσης σε 1 30 εκατομμύρια

ΤΖΑΖ

το 1 94 1 που ήταν η καλύτερη χρονιά της βιομηχανίας μετά το 1 92 1 . Όσον αφορά τους μουσικούς, αυτοί παρέμειναν ακριβώς στην ίδια με πριν προσωδία των πνευστών, του πιάνου και των κρουστών. Είναι δύ­ σκολο να αποδειχτεί σε ποιο βαθμό είχαν επηρεαστεί από τις πολιτικές πεποιθήσεις της εποχής και των αφεντικών τους, αν και μπορούμε να θεωρήσουμε πως οι μαύροι καλλιτέχνες συμμερίζονταν τη μαζική μετα­ στροφή της φυλής προς το Δημοκρατικό Κόμμα του Ρούζβελτ, το οποίο έγινε επίσης το καταφύγιο των μεταναστών εργατών καθώς και όσων Εβραίων δε βρίσκονταν πιο αριστερά. Η πολιτική δεν ήταν ένα θέμα που απασχολούσε πολύ τους ανθρώπους για τους οποίους η μουσική ή ­ ταν τρόπος ζωής. Γιατί ο ι άγριες και διαβρωτικές φυλετικές διακρίσεις μπορεί να σημάδευαν βαθιά τη ζωή των μαύρων καλλιτεχνών, δεν πί­ στευαν όμως πως η πολιτική μπορούσε να κάνει πολλά γι' αυτό. Οι μαύροι διανοούμενοι, από την άλλη, ήταν ιδιαίτερα πολιτικοποιημέ­ νοι, και συγκινούνταν από το γνήσιο πάθος των κομμουνιστών υπέρ της φυλετικής ενσωμάτωσης και της προώθησης της μαύρης μουσικής. (Η ε­ φημερίδα Dai/y Worker δημοσίευσε μια τρίστηλη συγνώμη για τα «λάθη » ενός μουσικοκριτικού, υπέρμαχου της αυθεντικότητας, που είχε γράψει μια παρουσίαση ενός κοντσέρτου μαύρου σουίνγκ στο Carnegie Hall δί­ χως να δείξει τον προσήκοντα σεβασμό). Ακόμα και ο Έλλινγκτον, ο ο­ ποίος δεν έδειχνε καμιά ιδιαίτερη συμπάθεια για τους λευκούς αριστε­ ρούς -υπήρχε και μια περιβόητη διαμάχη ανάμεσα σ' αυτόν και τον Hammond-, στήριζε διάφορες υποθέσεις ερυθρής απόχρωσης, αρκετά συχνά μάλιστα ώστε να προκαλέσει την προσοχή του FBI, γεγονός που το σημειώνει ο Stowe που έχει κοιτάξει τα αρχεία του, δεν αναφέρεται όμως στον Reader του Tucker. Ο τρομπετίστας Rex Stewart ισχυριζόταν πως είχε διαβάσει Μαρξ και Σπένγκλερ, οι περισσότεροι όμως τζαζίστες της εποχής δεν έβλεπαν τους εαυτούς τους ως διανοούμενους. Δεν αποκλείεται βέβαια, οι μουσικοί που έπαιζαν σε χορούς στο Camp Unity, μια κατασκήνωση του Κομμουνιστικού Κόμματος στην κόκ­ κινη περιοχή του Borscht Belt, να είχαν αναπτύξει κάποιες ιδέες, αν και σίγουρα εκείνο που θυμόντουσαν οι περισσότεροι -μια που τότε ήταν σχεδόν άγνωστο- ήταν η δημόσια ενθάρρυνση του διαφυλετικού σεξ. (Ωστόσο, η παράδοση του φυλετικού διαχωρισμού ήταν τόσο ισχυρή, που οι παλαιότεροι μουσικοί σαν τον Σίντνεϋ Μπεσέ απαγόρευαν στους μουσικούς τους να κάνουν παρέα με λευκές, ακόμα και στο Camp Unity, φοβούμενοι ότι αυτό μπορεί να τους στοίχιζε αρραβώνα). « Νομίζω ότι προσπαθούσαν να αποδείξουν πόσο πολύ υπέρ της ισότητας ήταν», λέει ο ομολογουμένως ασυνήθιστος Dizzy Gillespie ο οποίος απέκτησε μάλι­ στα και κομματική ταυτότητα, και μάλλον όχι μόνο για να κλείνει παρα­ στάσεις, όπως ισχυρίστηκε αργότερα. Ο Κάουντ Μπέισι είναι η πιο χα-

το ΛΑΥκο ΣΟΠΝΓΚ ρακτηριστική περίπτωση. Ηχογράφησε μια πολιτικού χαρακτήρα σάτιρα για τη φτώχεια και το ρατσισμό του Νότου, διστάζοντας όμως, και από υποχρέωση στον Hammond που τον πίεσε. Το πόσα πολλά οφείλει στην Αριστερά η τζαζ της εποχής του Ρούζ­ βελτ, είναι γνωστό εδώ και πολύ καιρό. Η αφήγηση του Stowe περιέχει πολλά άγνωστα στοιχεία, όχι όμως κάτι το μη αναμενόμενο. Το καινούρ­ γιο είναι η προσπάθειά του να τεκμηριώσει γενικότερα τις σχέσεις ανά­ μεσα στο σουίνγκ και τα ήθη της Αμερικής του New Deal. Βασίζεται εν μέρει σε μια οξυδερκή ανάλυση του περιοδικού Downbeat που είχε έδρα το Σικάγο (ιδρύθηκε το 1 934), και που αντανακλά την πρόσληψη του φαινομένου του σουίνγκ στις κεντρικές πολιτείες περισσότερο παρά στη Νέα Υόρκη. Μ έσα στα ποικίλα περιεχόμενα του περιοδικού ο Stowe ανι­ χνεύει μια « ιδεολογία του σουίνγκ» που « εξέφραζε έναν σεβασμό για τις αγαπημένες αμερικανικές ιδέες της ελευθερίας, της δημοκρατίας, της ανεκτικότητας και της ισότητας, ενώ είχε την πεποίθηση πως η εμπειρία του σουίνγκ αντανακλούσε αλλά και προωθούσε μια πορεία προς μια βαθιά ορθολογική και προοδευτική αμερικανική κοινωνία». Η ιδεολογία του ήταν αντιρατσιστική ή, μάλλον, μια πίστη ότι «η μουσική δεν έχει χρώμα»: είχε αμφιβολίες για τις μεικτές μεγάλες ορχήστρες, και δεν α­ πέκλειε μια αυτάρεσκη πίστη στην αμερικανική ανωτερότητα και μια ε­ χθρότητα προς τα « αντιαμερικανικά ιδεώδη» που έτρεφαν «ομάδες μη ενσωματωμένων ανθρώπων που ζουν στη χώρα [ . . . ] και καλλιεργούν το μίσος και την έλλειψη σεβασμού για τους αμερικανικούς θεσμούς», δη­ λαδή ναζιστές και κομμουνιστές. Επιπλέον, όπως σημειώνει παρεμπι­ πτόντως ο Stowe, η « ιδεολογία του σουίνγκ» δεν άφηνε πολύ χώρο για τις γυναίκες. Όποια κι αν ήταν τα χαρακτηριστικά αυτής της ιδεολογίας, ο Ρούζβελτ είχε την εξυπνάδα να απευθυνθεί σ' αυτήν: η Ελεωνόρα πή­ γε σε μια παράσταση γκόσπελ στο Cafe Society και κάλεσε δέκα τρα­ γουδιστές στο Λευκό Οίκο, ενώ ο γιος της, ο Φρανκλίνος ο νεότερος, «ά­ κουγε συνεπαρμένος» το (μεικτό) κουαρτέτο του Μπένυ Γκούντμαν στη Βοστώνη. Το πιο ενδιαφέρον μέρος του βιβλίου του Stowe είναι ίσως τα όσα γρά­ φει για τη μουσική σουίνγκ στη διάρκεια του πολέμου. Σε αντίθεση με τον Α' Παγκόσμιο Πόλεμο, ο Δεύτερος, όπως όλοι οι παρατηρητές παρα­ πονιούνται, δεν παρήγαγε ευρείας διάδοσης λαίκά τραγούδια και σίγου­ ρα όχι τραγούδια πορείας. Οι εξηγήσεις ποικίλλουν, αλλά το γεγονός παραμένει. Το Τίη Pan Alley έβγαλε πατριωτικά τραγούδια, αλλά κανείς δεν τα υιοθέτησε. Ο Stowe υποθέτει ότι «στον πόλεμο το ηθικό κρατιό­ ταν καλύτερα όχι με την καλλιέργεια εκείνου του είδους πατριωτικής υ­ περηφάνειας που συνδέεται με πατριωτικά τραγούδια, αλλά με τη χρή­ ση μιας πιο αποκλειστικής και ιδιωτικής εκδοχής αισθητικής εμπειρίας».

3 70

ΤΖΑΖ

Οι Ηνωμένες Πολιτείες, ως έθνος «δεν μπορούσαν να απαιτήσουν» ένα ανιδιοτελές καθήκον απέναντι στο κράτος. Τη θέση του την πήρε η υπο­ χρέωση απέναντι «στους γονείς, στην οικογένεια, στις Αμερικανίδες, στον αμερικανικό τρόπο ζωής». Αυτό έχει βάση. Αμφιβάλλω αν ο πόλεμος των Βρετανών ή των Σο­ βιετικών μπορούσε να παραγάγει ένα μυθιστόρημα σαν το Catch-22 του Heller. Δεν εξηγεί όμως τα πάντα, γιατί και τα τραγούδια που είχαν α­ πήχηση σε άλλους στρατούς -με κλασικότερο παράδειγμα το «Λιλί Μαρλέν>>-, δεν είχαν σχέση με τον πατριωτισμό ή τη δημόσια σφαίρα. Μήπως η τεράστια επιτυχία των μεγάλων ορχηστρών του σουίνγκ κάλυ­ ψε αυτά που θα ήθελε να ακούσει το μεγαλύτερο μέρος της ντόπιας και λευκής αμερικανικής εργατικής τάξης, δηλαδή τα αισθηματικά και βαθιά προσωπικά τραγούδια που θα ονομάζονταν <<μουσική κάουντρυ» όταν μετά το 1950 θα γινόταν ένα σημαντικό κομμάτι της μουσικής βιομηχα­ νίας ; Η ορχήστρα του Glenn Miller ήταν το δημόσιο πρόσωπο της λιiίκής κουλτούρας της εποχής του πολέμου, αλλά το σουίνγκ δεν ήταν φτιαγ­ μένο για ιδιωτική χρήση, παρά μόνο, τελικά, μέσω των τραγουδιστών που είχαν βγει από τις μεγάλες ορχήστρες (ο Φρανκ Σινάτρα, για παρά­ δειγμα), και επιβίωσαν της κατάρρευσής τους μεταπηδώντας στο αισθη­ ματικό τραγούδι. Δυστυχώς όμως, ο Stowe δεν ερευνά τους άλλους κλά­ δους της ποπ μουσικής μετά τον πόλεμο, όταν άρχισε η δραματική πα­ ρακμή του σουίνγκ. Η απότομη πτώση του το 1 946-1947 είναι σαφής. Ο αριθμός των θεα­ τών μειώθηκε απότομα, οδηγώντας σε οικονομική καταστροφή τις μεγά­ λες ορχήστρες, οι οποίες πάντοτε ήταν δαπανηρές, αλλά το κόστος τους είχε φουσκώσει πολύ στα χρόνια της απρόσκοπτης επέκτασης και του πληθωρισμού του πολέμου. Το χειμώνα του 1 946-1947, ο Γκούντμαν, ο Woody Herrnan, ο Artie Shaw, ο Tornrny Dorsey, οι Les Brown, ο Harry Jarnes, ο Jack Teagarden και ο Benny Carter διέλυσαν τις ορχήστρες τους. Η μπιγκ μπαντ δε θα ανέκαμπτε ποτέ πια. Ακόμα και οι «γλυκές» μπά­ ντες, παραδοσιακοί αντίπαλοι του σουίνγκ, υπέφεραν από την παρακμή του δημόσιου χορού. Δεν υπάρχει επαρκής ερμηνεία -τουλάχιστον το βιβλίο δεν έχει- αυτής της ξαφνικής κατάρρευσης, η οποία ανάγκασε την τζαζ να γυρίσει στο γκέτο της. Η μελλοντική ποπ μουσική, όταν στη δεκαετία του 1 950 πήρε το σταθερό μεταπολεμικό της σχήμα, θα στηριζόταν σε κλάδους που μέ­ χρι τότε είχε παραμελήσει η εθνική βιομηχανία της διασκέδασης: την κά­ ουντρυ και, κυρίως, το ρυθμ-εντ-μπλουζ (ροκ-εντ-ρολλ), το οποίο, βέ­ βαια, περιείχε ακόμα μεγαλύτερη δόση μαύρης μουσικής απ' ό,τι το σουίνγκ. Το παρακλάδι της τζαζ που επιβίωσε του σουίνγκ -το μπή­ μποπ- δεν ενδιαφερόταν να κατακτήσει το μεγάλο κοινό: ήταν μάλιστα

ΤΟ ΛΑϊκο ΣΟl1ΝΓΚ

371

ανταγωνιστικό ως προς αυτό. Στον Hammond δεν άρεσε αυτή η νέα α­ βάν-γκαρντ. Ύστερα από μια άγονη περίοδο, επέστρεψε και πάλι στην ανακάλυψη και την προώθηση ταλέντων -Μπομπ Ντύλαν, Αρέθα Φράν­ κλιν, Μπρους Σπρίνγκστην-, σε αντίθεση όμως με την ιστορία της τζαζ, η ιστορία της λαϊκής μουσικής από το ροκ και μετά δε χρειάζεται να τον αναφέρει και πολύ. Οι παλιοί αριστεροί, που με το μπήμποπ βρέθηκαν έξω απ' τα νερά τους, επικεντρώθηκαν σ' αυτό που για τους περισσότε­ ρους ήταν πάντα η μουσική της καρδιάς τους, το λα'ίκό τραγούδι. Στο σημείο αυτό ο Stowe επιχειρεί να συσχετίσει τη μοίρα του σουίν­ γκ μ' αυτήν του New Deal. Είναι ωραίος ο παραλληλισμός με τον κατα­ κερματισμό τής «υπό τον Ρούζβελτ συμμαχίας εργατών, εθνικών μειονο­ τήτων των πόλεων, Αφροαμερικανών, αγροτών και διανοουμένων», η ο­ ποία διαλύθηκε το 1948, αλλά ενώ μπορεί να προταθεί ένας πολιτικός ή σχεδόν πολιτικός μηχανισμός που να εξηγεί την άνοδο του σουίνγκ, δεν μπορεί να γίνει κάτι ανάλογο για την πτώση του. Είναι βέβαια αναμενό­ μενο ότι θα υπάρχει κάποια σύνδεση ανάμεσα στην κατάρρευση του σουίνγκ και στο τέλος της εποχής του New Deal, πρέπει όμως κανείς να αποδείξει το πώς και το γιατί. Αυτό είναι το πιο αδύνατο σημείο του ενδιαφέροντος αυτού βιβλίου. Ίσως το πραγματικό μυστήριο να μην εί­ ναι η πτώση του σουίνγκ, αλλά το γιατί, όπως παρατηρούσε ένας αρ­ θρογράφος του Downbeat το 1949, στη δεκαετία του 1930 το μεγάλο κοι­ νό (με τη βοήθεια, πρέπει να πούμε, της μουσικής βιομηχανίας) αποδέ­ χθηκε τις μουσικές προτιμήσεις των μουσικών της τζαζ και των τζαζόφι­ λων εφήβων και φοιτητών. Μέσα στα ερείπια μόνο ένα μνημείο έμεινε όρθιο - ακόμα κι ο Κάουντ Μπέισι περιόρισε για λίγο την ορχήστρα του σ' ένα μικρό συγκρότημα. Ο Έλλινγκτον υπήρχε εκεί πριν απ' το σουίνγκ. Αν και δική του ήταν η φράση «αν δεν πιάσεις το σουίνγκ, δεν κατάλαβες τίποτα», ποτέ του δεν ανήκε στη μόδα του σουίνγκ. Αρνιόταν να βάλει στη μουσική του α­ κόμα και την αποκλειστική ταμπέλα της «τζαζ». Και εξακολουθούσε να βρίσκεται εκεί και μετά το σουίνγκ, ως η μεγαλύτερη μορφή της αμερι­ κανικής μουσικής του εικοστού αιώνα. Όλοι οι θαυμαστές του θα θελή­ σουν να αποκτήσουν το The Duke Ellington Reader, το οποίο επιμελήθηκε αξιοθαύμαστα ένας μουσικολόγος του Columbia University.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΕΙΚΟΣΤΟ ΤΕΤΑΡΤΟ

Η ΤΖΑΖ Μ Ε Τ Α ΤΟ 1 96 0

111

Το κεφάλαιο αυτό βασίζεται σε εισαγωγές που έγραψα για νέες εκδόσεις του βιβλίου μου Η σκηνή της τζαζ, το 1989 και το 1992. 1

Ανέκαθεν η τζαζ, όπως και η κλασική μουσική, ενδιέφερε μόνο μια μικρή μερίδα του κοινού' σε αντίθεση όμως με την κλασική μουσική, το ενδια­ φέρον γι' αυτήν δεν υπήρξε ποτέ σταθερό. Άλλοτε αυξανόταν αλματω­ δώς κι άλλοτε βρισκόταν στα κάτω του. Τα τέλη της δεκαετίας του 1 930 και η δεκαετία του 1 950 ήταν περίοδοι εντυπωσιακής εξάπλωσης, ενώ στα χρόνια της μεγάλης κρίσης του 1929 (τουλάχιστον στις ΗΠΑ) ακόμα και το Χάρλεμ προτιμούσε τα απαλά φώτα και τη γλυκανάλατη μουσική απ' τον Έλλινγκτον και τον Άρμστρονγκ. Οι περίοδοι κατά τις οποίες το ενδιαφέρον για την τζαζ αυξανόταν ή αναγεννάτο ήταν και ο ι εποχές που, για λόγους προφανείς για τους εκδότες, οι νέες γενιές των φαν ή ­ θελαν να μάθουν περισσότερα γι' αυτήν. Η δεκαετία του 1950 υπήρξε μια τέτοια περίοδος. Η χρυσή εποχή της δεκαετίας του 1950 τελείωσε απότομα, αφήνοντας την τζαζ αποτραβηγ­ μένη σε μια πικρή και στενάχωρη απομόνωση για είκοσι περίπου χρό­ νια. Εκείνο που έκανε αυτή την εποχή της απομόνωσης τόσο μελαγχολι­ κή και παράδοξη, ήταν ότι η μουσική που σχεδόν δολοφόνησε την τζαζ είχε βγει από τα ίδια σχεδόν σπλάχνα που είχαν γεννήσει και την τζαζ: το ροκ-εντ-ρολλ ήταν, και είναι, εμφανέστατα καρπός του αμερικανικού μπλουζ. Οι νέοι, δίχως τους οποίους η τζαζ δεν μπορεί να ζήσει -ελάχι­ στοι οπαδοί της προσηλυτίστηκαν μετά τα είκοσί τους-, την εγκατέλει­ ψαν, και με εντυπωσιακή μάλιστα ταχύτητα. Τρία χρόνια μετά το 1960, όταν οι Μπητλς θριάμβΕUαν σε όλο τον κόσμο, η τζαζ είχε στην ουσία πέσει νοκ-άουτ. «ο Μπερντ ζει» μπορούσες ακόμα να διαβάσεις σε κά­ ποιον έρημο δρόμο, αλλά το διάσημο νεοϋορκέζικο στέκι που πήρε απ' αυτόν το όνομά του, το Birdland, δεν υπήρχε πια. Η επίσκεψη στη Νέα Υόρκη του 1 963 ενός εραστή της τζαζ που την είχε ζήσει τελευταία φορά το 1960, ήταν μια θλιβερή εμπειρία. Αυτό δε σημαίνει πως η τζαζ εξαφανίστηκε, αλλά ότι τόσο οι μουσι1 . The Jazz Scene. 1 993 (ελληνική έκδοση: Τσήρος, Αθήνα 1993).

Η

σκηνή της τζαζ, β' έκδοση, μτφρ . : Τάκης

Η ΤΖΑΖ ΜΕΤΑ

το 1 9 60

373

κοί της όσο και το κοινό της γερνούσαν, δίχως να ενισχύονται από νέες γενιές. Β έβαια, εκτός των ΗΠΑ και της Βρετανίας, που ήταν τα βασικά κέντρα του ροκ, το νεανικό κοινό της τζαζ, αν και ήταν μάλλον επίλεκτο κοινωνικά και πολιτιστικά, εξακολουθούσε να είναι σημαντικό και διό­ λου αμελητέο από οικονομική άποψη. Γι' αυτόν το λόγο, αρκετοί αμερι­ κανοί τζαζίστες αποφάσισαν σ' αυτές τις δεκαετίες να μεταναστεύσουν στην Ευρώπη . Στη Γαλλία, την Ιταλία και τη Γερμανία, στη Βραζιλία και την Ιαπωνία, στις Σκανδιναβικές χώρες αλλά και στην ΕΣΣΔ και την Ανατολική Ευρώπη, η τζαζ μπορούσε ακόμα να επιβιώνει. Στις ΗΠΑ και τη Βρετανία το κοινό της περιοριζόταν σε μεσήλικες που ήταν νέOL στις δεκαετίες του 1 920 και 1 930 ή, στην καλύτερη περίπτωση, στη δεκαετία του 1 950. Όπως έλεγε το 1 976 ένας γνωστός άγγλος σαξοφωνίστας: «Νο­ μίζω ότι δε θα μπορούσα να βγάλω το ψωμί μου σ' αυτή τη χώρα. Νομί­ ζω πως κανένας δε θα μπορούσε [ ... ] δεν υπάρχουν αρκετοί άνθρωποι, δεν υπάρχει αρκετό χρήμα [ . . . ] Τα δύο τελευταία χρόνια η μπάντα έδω­ σε περισσότερες παραστάσεις στη Γερμανία παρά εδώ ».2 Αυτή ήταν η κατάσταση της τζαζ στη δεκαετία του 1960 και στο μεγα­ λύτερο μέρος της δεκαετίας του 1970, τουλάχιστον στον αγγλοσαξονικό κόσμο. Δεν υπήρχε αγορά για την τζαζ. Σύμφωνα με το Billboard Inter­ national Music Industry Directory του 1972, μόνο το 1 ,3% των δίσκων και των κασετών που είχαν πουληθεί τη χρονιά αυτή στις ΗΠΑ ανήκε στην τζαζ, . έναντι 6, 1 % που είχε η κλασική μουσική και 75% που είχε η ροκ και τα πα­ ρόμοια. Τα τζαζ-κλαμπ έκλειναν, οι συναυλίες τζαζ παρήκμαζαν, οι μουσι­ κοί της πρωτοπορίας έπαιζαν ο ένας για τον άλλο σε σπίτια, και η αυξανό­ μενη αναγνώριση της τζαζ ως ενός κομματωύ της επίσημης αμερικανικής κουλτούρας παρείχε μεν ένα ευπρόσδεκτο εισόδημα σε μη εμπορικούς μουσικούς μέσω των σχολείων, των κολεγίων και άλλων ιδρυμάτων, αλλά ενίσχυε την π εποίθηση των νέων πως η τζαζ ανήκε πλέον στον κόσμο των ενηλίκων. Σε αντίθεση με το ροκ, δεν ήταν η δική τους μουσική. Μόνον ό­ ταν φάνηκε μια κάποια εξάντληση της μουσικής ορμής του ροκ, στα τέλη της δεκαετίας του 1 970, άρχισε να δημωυργείται κάποως χώρος για μια αναζωπύρωση του ενδιαφέροντος γύρω από την τζαζ ως κάτι διαφορετικό από το ροκ. (Μερικοί μουσικοί είχαν, βέβαια, επινοήσει μια φούζιο ιι [συγ­ χώνευση] τζαζ και ροκ, προς μεγάλη φρίκη των οπαδών της καθαρότητας ειδικά από την πρωτοπορία, και πιθανόν μέσα απ' αυτό το κράμα η τζαζ να διατήρησε μια κάποια δημόσια παρουσία στα χρόνια της απομόνωσης: μέσα από τον Μάιλς Ντέιβις, τον Τσικ Κορία, τον Herbie Hancock, το βρετανό κιθαρίστα John McLoughlin και το αυστρο-αμερικανικό ντουέτο των Joe Zawinul και Wayne Shorter στο «Weather Report»). 2. J. Skidmore, στο Jazz Now, Λονδίνο 1976, σ. 76.

374

ΤΖΑΖ

Γιατί το ροκ θα έπρεπε να δολοφονήσει την τζαζ επί μία εικοσαετία ; Και τα δύο είδη είχαν βγει μέσα από τη μουσική των μαύρων Αμερικα­ νών, και ήταν μέσω των μουσικών και οπαδών της τζαζ που τα μπλουζ τράβηξαν την προσοχή ενός ευρύτερου κοινού, πέρα από τις πολιτείες του Νότου και τα γκέτο του Βορρά. Οι λευκοί λάτρεις της τζαζ και των μπλουζ, επειδή ήταν από τους λίγους λευκούς που γνώριζαν τους καλλι­ τέχνες και το ρεπερτόριο των καταλόγων των «δίσκων για μαύρους» (<
Η ΤΖΑΖ ΜΕΤΑ το

t

960

375

σλεϋ, το σημαντικότερο όνομα στο ροκ-εντ-ρολλ της δεκαετίας του 1950. Οι νεαροί λευκοί άρχισαν να αγοράζουν δίσκους μαύρης ρυθμ-εντ­ μπλουζ μουσικής στις αρχές της δεκαετίας του 1950, έχοντας ανακαλύ­ ψει αυτή τη μουσική σε τοπικούς και εξειδικευμένους ραδιοφωνικούς σταθμούς που πολλαπλασιάζονταν αυτά τα χρόνια, καθώς η μάζα των ε­ νηλίκων στρεφόταν στην τηλεόραση. Εκ πρώτης όψεως φαινόταν ότι ε­ πρόκειτο για τη συνηθισμένη μικρή και παράξενη μειονότητα που δημι­ ουργείται ακόμα και σήμερα στις παρυφές της μαύρης μουσικής, όπως ήταν και οι λευκοί που πήγαιναν στα μαύρα μπλουζ κλαμπ του Σικάγο. Μόλις όμως η μουσική βιομηχανία συνειδητοποίησε τη δυνητική αγορά των λευκών νέων, έγινε σαφές ότι το ροκ ήταν το αντίθετο μιας μειονο­ τικής προτίμησης. Ήταν η μουσική μιας ολόκληρης ηλικιακής ομάδας. Αυτό ήταν αποτέλεσμα του «οικονομικού θαύματος» της δεκαετίας του 1950, το οποίο όχι μόνο δημιούργησε έναν δυτικό κόσμο πλήρους α­ πασχόλησης, αλλά και πρόσφερε, ίσως για πρώτη φορά, στη μάζα των ε­ φήβων επαρκώς αμειβόμενες δουλειές, που σήμαινε λεφτά στην τσέπη, ή ένα πρωτοφανές μερίδιο της ευημερίας των μεσοαστών γονιών τους. Αυ­ τή η αγορά των παιδιών και των εφήβων ήταν που μεταμόρφωσε τη μουσική βιομηχανία. Από το 1955, που γεννήθηκε το ροκ-εντ-ρολλ, μέχρι το 1959, οι πωλήσεις δίσκων στην Αμερική ανέβαιναν κατά 36% κάθε χρόνο. Μετά από μια σύντομη ανάπαυλα, η βρετανική εισβολή του 1963, με τους Μπητλς επικεφαλής, εγκαινίασε μια ακόμα θεαματικότερη άνο­ δο: οι πωλήσεις δίσκων στις ΗΠΑ, που από 277 εκατομμύρια δολάρια το 1955 είχαν φτάσει στα 600 εκατομμύρια το 1959, πέρασαν στα 2 δις το 1973 (συμπεριλαμβανομένων πλέον και των κασετών). Το 75 με 80% αυ­ τών των πωλήσεων ήταν ροκ και παρεμφερή είδη. Ποτέ άλλοτε οι εμπο­ ρικές τύχες της βιομηχανίας δίσκων δεν εξαρτιόταν τόσο πολύ από ένα μουσικό είδος που απευθυνόταν σε μία μόνο στενή ηλικιακή κατηγορία. Η σχέση των πωλήσεων των δίσκων με την οικονομική ανάπτυξη και το εισόδημα ήταν προφανέστατη. Το 1973 οι ΗΠΑ είχαν τις υψηλότερες κα­ τά κεφαλήν δαπάνες για δίσκους, και ακολουθούσαν (κατά σειράν) η Σουηδία, η Δυτική Γερμανία, η Ολλανδία και η Βρετανία. Σε όλες αυτές τις χώρες, η κατά κεφαλήν δαπάνη ήταν 7 με 10 δολάρια. Την ίδια χρο­ νιά οι Ιταλοί, οι Ισπανοί και οι Μεξικανοί ξόδεψαν μεταξύ 1 και 1 ,4 δο­ λάρια το άτομο, και οι Βραζιλιάνοι 0,66. Το ροκ έγινε σχεδόν αμέσως ένα μέσον για την έκφραση των επιθυ­ μιών, των ενστίκτων, των συναισθημάτων και των φιλοδοξιών της ηλικίας που βρίσκεται ανάμεσα στην εφηβεία και στο σημείο που οι ενήλικες κατασταλάζουν σε κάποια συμβατική κοινωνική θέση, οικογένεια ή κα­ ριέρα' έγινε η φωνή και η γλώσσα μιας «νεολαίας» και μιας «νεανικής κουλτούρας» που αποκτούσε συνείδηση του εαυτού της στις σύγχρονες

ΤΖΑΖ

βιομ'Υ]χανικές κοινωνίες. Μπορούσε να εκφράσει οτιδήποτε μέσα σ' αυτό το 'Υ]λικιακό φάσμα, αλλά ενώ το ροκ σαφώς ανέπτυξε διάφορες τοπικές, εθνικές, ταξικές ή πολιτικο-ιδεολογικές παραλλαγές, 'Υ] βασική του γλώσ­ σα, όπως και το εξίσου «λα'ίκό» νεανικό ντύσιμο (κυρίως τα τζ'Υ]ν), ξε­ περνούσε τους εθνικούς, ταξικούς και ιδεολογικούς φραγμούς. Στο ροκ, όπως και στ'Υ] ζωή των 'Υ]λικιακών ομάδων του, δεν υπήρχε διάκρισ'Υ] ανά­ μεσα στο δ'Υ]μόσιο και το ιδιωτικό, στο συναίσθ'Υ]μα και τφ πίστ'Υ], στον έρωτα, τφ εξέγερσ'Υ] και τφ τέχν'Υ], σΤ'Υ]ν αυθεντική πράξ'Υ] και Τ'Υ] θεα­ τρική συμπεριφορά. Έτσι, οι πιο μεγάλοι σε 'Υ]λικία παραΤ'Υ]ρψές, που ή ­ ταν συν'Υ]θισμένοι ν α διαχωρίζουν ε ξ ορισμού τφ επανάστασ'Υ] από Τ'Υ] μουσική και να κρίνουν ην καθεμιά με τα δικά Τ'Υ]ς κριτήρια, έμεναν α­ μήχανοι μπροστά σην αποκαλυπτική Ρ'Υ]τορεία που συχνά περιέβαλε το ροκ στο αποκορύφωμα Τ'Υ]ς παγκόσμιας νεανικής εξέγερσ'Υ]ς, όταν το Rol­ ling Stone έγραφε με αφορμή μια συναυλία ροκ: « Μ ια στρατιά εΙΡ'Υ]νικών ανταρτών έφτιαξε μια πόλ'Υ] μεγαλύτερ'Υ] από το Ρότσεστερ, η Νέα Υόρκ'Υ], και έδειξε αμέσως έτοιμ'Υ] να επιστρέψει σην ήδ'Υ] λε'Υ]λαΤ'Υ]μέν'Υ] πόλ'Υ] και στους αβίωτους τρόπους ζωής Τ'Υ]ς, έ­ τοιμ'Υ] αμέσως να ξεχυθεί στα ομιχλώδ'Υ] λιβάδια και στα δροσερά και ήρεμα δάσ'Υ]. Και θα το κάνουν πάλι' το νήμα ης νεανικής εξέγερσ'Υ]ς στο Παρίσι και σΤ'Υ]ν Πράγα και στο Fort Lauderdale και στο Μπέρ­ κλεϋ και στο Σικάγο και στο Λονδίνο θα πυκνώνει όλο και περισσότε­ ρο, μέχρι που ο χάρης του κόσμου μέσα στον οποίο ζούμε να είναι βιώσιμος και ορατός για όλους εκείνους που ανήκουν σ' αυτόν και ό­ λους όσους είναι θαμμένοι κάτω απ' αυτόν».3 Το Γούντστοκ ήταν προφανώς μια υπέροχ'Υ] εμπειρία για όσους συμ­ μετείχαν, αλλά, ακόμα και τότε, 'Υ] πολιτική του σ'Υ]μασία και το στενά μουσικό ενδιαφέρον πολλών από τους καλλιτέχνες που συμμετείχαν δεν ήταν και τόσο προφανή. Μ ια παγκόσμια πολιτισμική γλώσσα δεν μπορεί να κριθεί με τα ίδια κριτήρια που κρίνεται ένα συγκεκριμένο είδος καλλιτεχνικής μουσικής, και δεν είχε, ούτε έχει, νό'Υ]μα να κρίνουμε το ροκ με τα μέτρα Τ'Υ]ς κα­ λής τζαζ. Ωστόσο, το ροκ στέρφε από Τ'Υ]ν τζαζ τους περισσότερους από τους δυν'Υ]τικούς νέους ακροατές ης, επειδή οι νέοι που προσέτρεχαν στο ροκ έβρισκαν σ' αυτό, σε μια απλουστευμέν'Υ] και ίσως χοντροκομμέν'Υ] εκδοχή, πολλά, αν όχι όλα, απ' αυτά που τραβούσαν τους μεγαλύτερούς τους σΤ'Υ]ν τζαζ: ρυθμό, έναν ήχο άμεσα αναγνωρίσιμο, γνήσιο (ή επίπλα­ στο) αυθορμψισμό και ζωντάνια, και έναν τρόπο να μεταφέρουν άμεσα 3. Παρατίθεται στο S. Chapple 144.

-

R. Garofalo, Rock ' n' RolI is Here to Pay, Σικάγο 1977. σ.

Η ΤΖΑΖ ΜΕΤΑ το

1 960

377

τις ανθρώπινες συγκιν�σεις στη μoυσικ�. Και επιπλέον, όλα αυτά τα α­ νακάλυπταν σε ένα είδος που είχε άμεση σχέση με την τζαζ. Τι τη χρει­ άζονταν λοιπόν την τζαζ ; Με λίγες εξαιρέσεις, οι νέοι που θα μπορούσαν να προσηλυτιστούν στην τζαζ είχαν τώρα μια εναλλακτικ� λύση. Εκείνο που έκανε ολοένα και πιο ελκυστικ� αυτ� την εναλλακτικ� λύ­ ση, και που συνέτεινε στο να στενέψει ακόμα περισσότερο ο χώρος για μια αμυνόμενη και απομονωμένη τζαζ, �ταν η ίδια της η μεταμόρφωση. Ενώ οι επαναστάτες του μπ�μπoπ επανασυνδέονταν στο δεύτερο μισό της δεκαετίας του 1 950 με το κύριο ρεύμα της, η νέα πρωτοπορία της φρη τζαζ, που όδευε προς την ατονικότητα και γκρέμιζε όλα όσα μέχρι τότε προσέδιδαν μια δoμ� στην τζαζ -συμπεριλαμβανομένου και του μπητ, γύρω απ' το οποίο οργανωνόταν η μoυσικ�- διεύρυνε το χάσμα μεταξύ της μoυσικ�ς και του κοινού, συμπεριλαμβανομένου και του κοι­ νού της τζαζ. Και δεν είναι παράξενο που η αντίδραση της πρωτοπορίας στη λιποταξία του κοινού �ταν μια ακόμα πιο ακραία και πoλεμικ� στά­ ση. Στο ξεκίνημα της νέας επανάστασης �ταν πολύ εύκολο να αναγνω­ ρίσεις στο σαξόφωνο του Omette Coleman, φέρ' ειπείν, το μπλουζ αίσθη ­ μα της πατρίδας του, του Τέξας, ενώ η παράδοση των μεγάλων σολίστ του παρελθόντος �ταν εμφαν�ς στον Coltrane. Δεν �ταν όμως αυτά τα πράγματα που �θελαν οι καινοτόμοι να προσέξει πάνω τους το κοινό. Ωστόσο, η κατάσταση της νέας πρωτοπορίας στις μαύρες εκείνες δε­ καετίες �ταν αντιφατικ�. Η χαλάρωση του παραδοσιακού πλαισίου της τζαζ, η συνεχ�ς μετατόπισ� της προς κάτι που έμοιαζε με πρωτoπoριακ� κλασικ� μoυσικ� με τζαζ βάση, την άνοιγε σε κάθε είδους εξωτερικές ε­ πιδράσεις, ευρωπα'ίκές, αφρικανικές, ισλαμικές, λατινοαμερικανικές και, κυρίως, ινδικές. Στη δεκαετία του 1 960 πέρασε μέσα από διάφορους ε ­ ξωτισμούς. Μ ε άλλα λόγια, έγινε λιγότερο αμερικανικ� από πριν και πο­ λύ περισσότερο κοσμοπολίτικη. Ίσως γι' αυτόν το λόγο το αμερικανικό τζαζ κοινό γινόταν λιγότερο σημαντικό για την τζαζ, ίσως για άλλους λό­ γους γεγονός πάντως είναι ότι μετά το 1 962 η φρη τζαζ έγινε το πρώτο στυλ τζαζ, η ιστορία του οποίου δεν μπορεί να γραφεί δίχως να παίρνει υπ' όψιν της τις σημαντικές εξελίξεις στην Ευρώπη καθώς και τους ευ­ ρωπαίους μουσικούς. Ταυτόχρονα -και εξίσου αντιφατικά-, η νέα πρωτοπορία που είχε έρ­ θει σε ρ�ξη με την παράδοση της τζαζ, επιζητούσε διακαώς να τονίσει τους δεσμούς της με την παράδοση, ακόμα κι αν ώς τότε δεν την είχε προσέξει ιδιαίτερα: όπως όταν ο Coltrane ( 1926-1967) καταπιάστηκε με το σοπράνο σαξόφωνο, που μέχρι τότε το είχε ουσιαστικά μονοπωλήσει ο πρόσφατα αποθανών Σίντνεϋ Μπεσέ, για να τον ακολουθήσουν πολλοί νεαροί πρωτοποριακοί μουσικοΙ Για τους περισσότερους μουσικούς της γενιάς του Coltrane, ο Μπεσέ �ταν σχεδόν μόνο ένα όνομα. Aυτ� η εκ

ΤΖΑΖ

νέου διεκδίκηση της παράδοσης ήταν μάλλον πολιτικού χαρακτήρα παρά μουσικού. Γιατί -κι εδώ έχουμε την τρίτη όψη του παράδοξοu- στη δε­ καετία του 1960 η πρωτοπορία της τζαζ ήταν συνειδητά και πολιτικά μαύρη, όπως δεν ήταν καμιά προηγούμενη γενιά μαύρων μουσικών, αν και στη Σκηνή της Τζαζ επισήμαινα ήδη τους δεσμούς ανάμεσα στον τζαζ πειραματισμό και τη μαύρη αυτοσυνείδηση. Όπως έγραφε ο Whitney Balliett στη δεκαετία του 1970: «Η φρη τζαζ είναι σήμερα η πιο μαύρη τζαζ που υπάρχει».4 Μαύρη και πολιτικά ριζοσπαστική. Για παράδειγ­ μα, το άλμπουμ Charlie Haden : Liberation Music Orchestra ( 1 969) περιλαμ­ βάνει τέσσερα τραγούδια από τον Ισπανικό Εμφύλιο, ένα κομμάτι ε­ μπνευσμένο από τις ταραχές στο συνέδριο των Δημοκρατικών στο Σικά­ γο το 1968, ένα άλλο στη μνήμη του Τσε Γκεβάρα, και μια διασκευή του «We Shall Overcome». Ο Archie Shepp (τενόρος και σοπράνο σαξόφωνο), μία από τις μεγαλύτερες μορφές της πρωτοπορίας, δημιούργησε ένα μουσικό μνημόσυνο στον Malcolm Χ και το Attica Blues, εμπνευσμένο α­ πό τη γνωστή εξέγερση των μαύρων στις ομώνυμες φυλακές. Η πολιτική συνειδητοποίηση συνέχισε να συνδέει την πρωτοπορία με τη μεγάλη μά­ ζα των μαύρων της Αμερικής και τις μουσικές τους παραδόσεις, προσφέ­ ροντας έτσι μια πιθανή οδό επιστροφής στο κύριο ρεύμα της τζαζ. Βρα­ χυπρόθεσμα, ωστόσο, πρέπει να έκανε ιδιαίτερα αποκαρδιωτική την α­ πομόνωση αυτής της πρωτοπορίας από ένα μαύρο κοινό που δεν την καταλάβαινε. Η απόρριψη της επιτυχίας (εκτός κι αν αυτή είναι συμβατή με τους α­ διάλλακτους όρους που θέτει ο καλλιτέχνης) αποτελεί πάγιο χαρακτηρι­ στικό των πρωτοποριών, μαζί και της πρωτοπορίας της τζαζ, η οποία πάντοτε έζησε χάρη στην πληρωμή του πελάτη και χάρη σε παραχωρή­ σεις στη λογική του ταμείου που φαντάζουν ιδιαίτερα επικίνδυνες στο μουσικό που επιζητεί να είναι «καλλιτέχνης». Πώς ήταν λοιπόν δυνατόν να συμβιβαστεί με το ροκ ; (<<Υπάρχει μια ορισμένη πολιτική τοποθέτηση στην επιλογή όσων αποφεύγουν να χρησιμοποιήσουν τους εύκολα αφο­ μοιώσιμους ροκ ρυθμούς»). 5 Παρ' όλα αυτά, το ροκ ήταν μοιραίο να ε­ πηρεάσει την τζαζ για τρεις λόγους. Ο πρώτος είναι ότι οι αμερικανοί (και βρετανοΟ τζαζίστες που γεννή­ θηκαν μετά το 1940, μεγάλωσαν μέσα σε μια ατμόσφαιρα πλημμυρισμέ­ νη από το ροκ ή τα αντίστοιχα είδη του γκέτο, και επομένως δύσκολα μπορούσαν να μην πάρουν κάτι απ' αυτό. Ο δεύτερος είναι ότι το ροκ, μια τέχνη ερασιτεχνών και μουσικά, ή ακόμα και γλωσσικά, αναλφάβη4. Whitney B a lliett, New York Notes: Α Journal of Jazz in the Seventies, Νέα Υόρκη 1 977, σ . 147. 5. Valerie Wilmer, As SeriolIs as your Life: The Story of the New Jazz, Λονδίνο 1 977, 2 η έκδ. 1 987, σ'. 27.

Η ΤΖΑΖ ΜΕΤΑ

το 1 960

379

των απαιτούσε -και χάρη στον απεριόριστο πλούτο του μπορούσε να ε­ ξασφαλίσει- τις τεχνικές και μουσικές ικανότητες των επαγγελματιών της τζαζ, και δεν μπορούμε να κατηγορήσουμε τους μουσικούς της τζαζ επειδή θέλησαν να πάρουν κι αυτοί μερικές λεπτές φέτες από μια τόσο τεράστια και γλυκιά τούρτα. Και τρίτον, και σημαντικότερο, το ροκ ή­ ταν μουσικά καινοτόμο. Όπως τόσο συχνά συμβαίνει στην ιστορία των τεχνών, οι μεγάλες επαναστάσεις δεν έρχονται απ' αυτούς που δηλώ­ νουν επαναστάτες, αλλά από εκείνους που χρησιμοποιούν τις καινοτο­ μίες για εμπορικούς σκοπούς. Όπως οι πρώτες ταινίες ήταν πιο αποτε­ λεσματικά επαναστατικές από τον κυβισμό, έτσι και οι μουσικοί της ροκ άλλαξαν τη μουσική σκηνή πιο βαθιά απ' ό,τι οι πρωτοπορίες της κλασι­ κής μουσικής και της τζαζ. Η μεγαλύτερη καινοτομία που έφερε το ροκ ήταν τεχνολογική. Εξα­ σφάλισε τη μαζική επικράτηση της ηλεκτρικής μουσικής. Οι σχολαστικοί ίσως σημειώσουν ότι στην τζαζ υπήρξαν πρωτοπόροι των ηλεκτρικών μουσικών οργάνων (ο Charlie Christian επαναστατικοποίησε την κιθάρα και η Μπίλυ Χόλιντεϋ μεταμόρφωσε τη χρήση της ανθρώπινης φωνής παντρεύοντάς την με το ατομικό μικρόφωνο) κι ότι επαναστατικοί τρό­ ποι παραγωγής ήχου, όπως το συνθεσάιζερ, είχαν ξεκινήσει από συναυ­ λίες πρωτοποριακής κλασικής μουσικής. Ωστόσο, είναι αναντίρρητο ότι το ροκ ήταν η πρώτη μουσική που με συστηματικό τρόπο αντικατέστησε τα ακουστικά όργανα με ηλεκτρικά και που συστηματικά χρησιμοποίησε την ηλεκτρονική τεχνολογία όχι για ειδικά εφέ, αλλά για το κανονικό της ρεπερτόριο, που γινόταν αποδεκτό από ένα μαζικό κοινό. Ήταν η πρώτη μουσική που ανέδειξε τους τεχνικούς του ήχου και των ηχογραφήσεων σε ισότιμους συνεργάτες στη δημιουργία μιας μουσικής εκτέλεσης, κυ­ ρίως επειδή η ανικανότητα των ροκάδων ήταν συχνά τόσο μεγάλη, που διαφορετικά δεν μπορούσαν να γίνουν επαρκείς ηχογραφήσεις ή ακόμα και ζωντανές παραστάσεις. Είναι προφανές, ότι τέτοιες καινοτομίες εν­ διέφεραν μουσικούς με αυθεντική πρωτοτυπία και ταλέντο. Η δεύτερη καινοτομία που έφερε το ροκ έχει να κάνει με την έννοια του «γκρουπ ». Το ροκ συγκρότημα όχι μόνο ανέπτυξε πίσω από τη φω­ νή ή τις φωνές έναν πρωτότυπο συνδυασμό οργάνων (βασικά κρουστών και ηλεκτρικών κιθάρων διαφόρων ειδών, με την μπάσο κιθάρα να παίρ­ νει τη θέση του κοντραμπάσου), αλλά αποτελούσε μια ουσιαστική συλ­ λογικότητα και όχι μια μικρή ομάδα βιρτουόζων που περίμεναν να επι­ δείξουν τις ατομικές τους δεξιότητες.6 Ούτως ή άλλως βέβαια, πολύ λίγα 6. Παρεμπιπτόντως, έδωσε επίσης και ένα μονοπώλιο ουσιαστικά στα φωνητικά γκρουπ, που μέχρι τότε ήταν μάλλον εξαίρεση στην τζαζ και τα μπλουζ, και -παρά τη συ­ ντριπτική υπεροχή των γυναικών στα φωνητικά μπλουζ, τα γκόσπελ και την τζαζ- στους (νεαρούς) άνδρες.

ΤΖΑΖ

συγκροτήμ ατα ροκ, σε αντίθεση με τα τζαζ σύνολα, είχαν μέλη που διέ­ θεταν ιδιαίτερες ατομικές ικανότητες για να τις επιδείξουν. Επιπλέον, το «γκρουπ » χαρακτηριζόταν, ιδεωδώς, από έναν απόλυτα δικό του «ήχο», ένα ηχητικό σήμα κατατεθέν, μέσω του οποίου, ή μάλλον μέσω των τε­ χνικών των στούντιο, επιχεφούσε να εδραιώσει μια ξεχωριστή φυσιο­ γνωμία. Και σε αντίθεση με την παλιά μεγάλη ορχήστρα της τζαζ, το ροκ συγκρότημα ήταν μικρό. Παρήγαγε το «μεγάλο ήχο» του (που δε σημαίνει απαραίτητα μεγάλη ένταση ήχου, αν και το ροκ προτιμούσε την απλούστευση του πολύ δυνατού ήχου) με τον ελάχιστο αριθμό αν­ θρώπων. Αυτό βοήθησε τα μικρά τζαζ σύνολα να επιστρέΨουν σε κάτι που είχε σχεδόν χαθεί στις μέρες του μπήμποπ με τα διαδοχικά σόλο, δηλαδή στη δυνατότητα ενός ομαδικού αυτοσχεδιασμού και μιας υφής του μικρού γκρουπ. Εκλεπτυσμένες ροκ ενορχηστρώσεις, όπως το Sergeant Pepper των Μπητλς, που έχουν χαρακτηριστεί, όχι αδικαιολόγη­ τα, ως «συμφωνικό ροκ», δεν μπορούσαν παρά να δώσουν ιδέες σε ευ­ φυείς μουσικούς της τζαζ. Το τρίτο ενδιαφέρον στοιχείο του ροκ ήταν ο επίμονος και παλλόμε­ νος ρυθμός του. Παρότι αρχικά ήταν σαφώς πολύ πιο χοντροκομμένος α­ πό το ρυθμό της τζαζ, ο συνδυασμός των διαφόρων ρυθμικών οργάνων που αποτελούσαν το ροκ συγκρότημα -μια που όλα τα όργανά του, πλήκτρα, κιθάρες και κρουστά, θα ανήκαν κανονικά στο ρυθμικό τμήμα μιας ορχήστρας τζαζ- δημιουργούσε δυνατότητες πιο σύνθετων ρυθμών, τους οποίους οι τζαζίστες μπορούσαν να μετατρέΨουν σε πολυεπίπεδα και μετατοπιζόμενα ostinatos και μουσικές αντιστίξεις. Κι όμως, ενώ, όπως είδαμε, μερικοί από τους πιο ταλαντούχους τζαζί­ στες ανέπτυξαν κατά τη δεκαετία του 1970 μια φούζιον ροκ-τζαζ -το Bitches Brew του Μάιλς Ντέιβις το 1969 έδωσε το έναυσμα-, το ανάμει­ κτο στυλ δεν καθόρισε μόνιμα το μέλλον της τζαζ, κι ούτε οι ενέσεις τζαζ στοιχείων προσέφεραν μια μόνιμη αιμοδοσία για το ροκ. Αυτό που φαίνεται να συνέβη είναι μια προ'ίούσα εξάντληση του ροκ στη διάρκεια της δεκαετίας του 1970, η οποία ίσως να συνδέεται με την υποχώρηση του μεγάλου κύματος νεανικής εξέγερσης που έφτασε στο αποκορύφω­ μά του στα τέλη της δεκαετίας του 1960 και στις αρχές της δεκαετίας του 1970. Ανεπαίσθητα, φαινόταν ότι κατά κάποιον τρόπο ο χώρος για την τζαζ γινόταν λιγότερο ασφυκτικός. Μπορούσε κανείς να παρατηρή­ σει ότι έξυπνοι ή μέσα στη μόδα κολεγιόπαιδες άρχισαν και πάλι να δεί­ χνουν κάποιο ενδιαφέρον για τους φίλους των γονιών τους που είχαν δί­ σκους του Μάιλς Ντέιβις. Στα τέλη της δεκαετίας του 1970 και σης αρχές της δεκαετίας του 1980 υπήρχαν σαφή σημάδια μιας περιορισμένης αναγέννησης, έστω κι αν τότε ένα μεγάλο μέρος του κλασικού ρεπερτορίου της τζαζ είχε πε-

Η ΤΖΑΖ ΜΕΤΑ

το 1 960

ράσει σε μόνιμη ακινησία λόγω του θανάτου τόσων μεγάλων και καθορι­ στικών μορφών, παλαιών και σύγχρονων: ο τζαζ τρόπος ζωής δεν ευνοεί τη μακροβιότητα. Το 1980 είχαν φύγει ακόμα και κάποια από τα αστέ­ ρια που είχαν διαπλάσει τη «νέα μουσική »: όπως για παράδειγμα οι John Coltrane, AIbert AyIer, Eric Dolphy. Έτσι, μεγάλο μέρος της τζαζ που μάθαιναν να αγαπούν οι νέοι φαν ήταν ανίκανη για παραπέρα εξέ­ λιξη, επειδή ήταν μια μουσική πεθαμένων ανθρώπων, κι αυτή η κατά­ σταση θα οδηγούσε σε ένα περίεργο είδος νεκρανάστασης, όπου ζώντες μουσικοί αναπαρήγαγαν ήχους του παρελθόντος, όπως μια ομάδα υπό τη διεύθυνση του Bob WiIber ανασύστησε τη μουσική και τον ήχο της αρχικής ορχήστρας του Έλλινγκτον για την ταινία Cotton Club. Επιπλέον, αρχικά ένα πολύ μεγάλο μέρος της ζωντανής τζαζ που μπορούσαν να α­ κούσουν οι νέοι φαν προερχόταν από μουσικούς που ηλικιακά ήταν από μεσήλικες μέχρι πολύ γέροι. Την εποχή που έγραφα μια ανάλογη εισα­ γωγή για την ιταλική έκδοση της Σκηνής της Τζαζ που κυκλοφόρησε το 1982, οι φίλοι της τζαζ στο Λονδίνο είχαν να επιλέξουν ανάμεσα σε μια ποικιλία βετεράνων: τους Harry «5weets» Edison, Joe Newman, Buddy Tate και Frank Foster, οι οποίοι είχαν διατελέσει μέλη της μπάντας του Μπέισι πριν από πολύν καιρό· τον Nate Pierce, γνωστό από τις μέρες του Woody Herman· τους 5helly Manne και Art Pepper, γνωστούς από τις κουλ μέρες της δεκαετίας του 1950· τον ΑΙ Grey, που είχε ξεκινήσει στις σουίνγκ ορχήστρες της δεκαετίας του 1930· τον Trummy Young, γεννη­ μένο το 1912, που είχε περάσει πολλά χρόνια μαζί με τον Λούις Άρμ­ στρονγκ, και άλλα μέλη της παλιάς γενιάς. Στην πραγματικότητα, από τους σημαντικούς μουσικούς που εμφανίζονταν εκείνη την εβδομάδα, μονάχα ο πιανίστας McCoy Tyner (γεννημένος το 1938), γνωστός από τη συνεργασία του με τον Coltrane τη δεκαετία του 1960, δεν ήταν τόσο γνωστός στους περισσότερους λάτρεις της τζαζ από το 1960. Από τότε η αναγέννηση της τζαζ συνεχίστηκε. Ήταν επόμενο να επω­ φεληθεί και η φθίνουσα ομάδα των επιζώντων, μερικοί από τους οποί­ ους, επιστρέφοντας μετά την εξορία στην Ευρώπη ή από την ανωνυμία της τηλεόρασης, του κινηματογράφου και των στούντιο, ανασύστησαν γκρουπ διαλυμένα από πολύ καιρό, τουλάχιστον για περιστασιακές πα­ ραστάσεις και περιοδείες, όπως το Modem Jazz Quartet, και το Art Farmer-Benny Golson Jazztet. Η αναγέννηση υπήρξε ιδιαίτερα ευεργετική για τους επιζώντες της πρώτης επανάστασης της τζαζ, γιατί το μπήμποπ ήταν αυτό που αναδύθηκε ή επανέκαμψε ως το κεντρικό στυλ της τζαζ των δεκαετιών του 1980 και του 1990, και ως το βασικό μοντέλο για τους νέους μουσικούς. Αντίθετα, η νέα αναγέννηση άφησε απ' έξω την παλαιότερη, την πρώτη « επιστροφή στην παράδοση » εκείνων που ήθε­ λαν να ξαναζωντανέψουν τη μουσική της Νέας Ορλεάνης και της δεκαε-

ΤΖΑΖ

τίας του 1920. Το τραντ ή Ντίξιλαντ ή όπως αλλιώς ονομάζεται, το πιο μακρόβιο στυλ ης τζαζ, το στυλ που, βασισμένο στη γλυκιά νοσταλγία της λευκής μεσαίας τάξης και όλο και περισσότερων μεσήλικων ερασιτε­ χνών, αντιστάθηκε περισσότερο στην έφιππη έφοδο του ροκ, δεν ένιωσε το νέο άνεμο στα πανιά του. Εκείνοι που φαίνεται να επωφελήθηκαν περισσότερο από την αναγέν­ νηση της τζαζ, ήταν οι προικισμένοι μουσικοί που δεν το είχαν βάλει κά­ τω στα δύσκολα χρόνια της πρωτοπορίας, στις δεκαετίες του 1 960 και 1 970, και που μπήκαν στον πειρασμό να επιστρέψουν στο κύριο ρεύμα της τζαζ με την επανεμφάνιση ενός ζωντανού τζαζόφιλου κοινού. Αυτοί οι μουσικοί δεν ήταν πια νέοι με τα κριτήρια της εποχής που ένας Άρμστρονγκ γινόταν παγκοσμίως γνωστός πριν πατήσει τα τριάντα, που ένας Τσάρλι Πάρκερ πέθαινε στα τριάντα πέντε του, και που κανείς δεν παραξενευόταν που την επανάσταση στην κιθάρα τζαζ την έφερνε ένας μουσικός (ο Charlie Chήstian) που μόλις είχε περάσει τα είκοσι. Έτσι, τα μέλη του σημαντικού World Saxophone Quartet, που απέκτησε φήμη τη δεκαετία του 1 980 (Hamiett Bluiett, Julius Hemphill, Oliver Lake, David Murray) γεννήθηκαν, αντίστοιχα, το 1938, το 1 940, το 1 942 και το 1955 δηλαδή όλοι τους εκτός από έναν κοντεύοuν (όταν γράφονται αυτά, το 1988) τα πενήντα. Όταν βρίσκοuμε αμερικανούς τζαζ αστέρες που έχοuν αποκτήσει φήμη πριν γίνοuν τριάντα χρονών, πρόκειται συνήθως για δεύτερης γενιάς μουσικούς, όπως οι αδελφοί Marsalis (ο Wynton, κλασι­ κή και τζαζ τρομπέτα, γεννήθηκε το 1 960' ο Branford, σαξοφωνίστας, το 1 961). 7 Πιο πρόσφατα αναδείχθηκαν πραγματικά νέοι μοuσικοί πρώτης γενιάς με μεγάλα επιτεύγματα. Ωστόσο, υπήρχε κάτι το παράξενο σ' αuτή την αναγέννηση, όσο κι αν αuτό την έκανε πιο οικεία σε παλιούς λάτρεις της τζαζ σαν τον uποφαινόμενο. Η τζαζ των αρχών της δεκαε­ τίας τοι> 1990 κοιτούσε προς το παρελθόν. Ας δούμε ποιους ψήφισαν οι κριτικοί του Downbeat για το 1991 ως τους καλύτερους «τζαζ καλλιτέχνες της χρονιάς»: Wynton Marsalis, Benny Carter, Sonny Rollins, Jackie McLean, Dizzy Gillespie, Cecil Taylor, Henry Threadgill και David Murray. Από τους οκτώ, οι πέντε ήταν γνω­ στά ονόματα το 1 96 1 , οι δύο εμφανίστηκαν στα δύσκολα χρόνια της ε­ ξορίας της τζαζ και είναι τώρα μεσήλικες, και μόνο ένας, ο Wynton Marsalis (ένας τζαζίστας δεύτερης γενιάς) ανήκει στη δεκαετία του 1 980. Οι προτιμήσεις των αναγνωστών το Δεκέμβριο τοι> 1 990 δεν κοιτάζοuν και πολύ στο μέλλον, αν και δίνουν καλύτερη θέση στοuς μεσήλικες ποι> -

7. Ο πατέρας τους, ο Ellis Marsalis, ένας πιανίστας από τη Νέα Ορλεάνη και παθια­ σμένος οπαδός της Ornette Coleman και της αβάν-γκαρντ, ακολούθησε μια εμπορική κα­ ριέρα για να ζήσει την οικογένειά του. Στη Νέα Ορλεάνη, η μουσική είναι συχνά ένα οικο­ γενειακό επάγγελμα, όπως ήταν και την εποχή των Μπαχ.

Η ΤΖΑΖ ΜΕΤΑ

το 1 9 60

έκαναν το καθήκον τους στα μαύρα χρόνια (Jack de Johnette, Marcus Roberts, Phil Woods, Pat Metheny). Ας δούμε τώρα τι είδους μουσική παίζουν. Η βάση αυτού που παίζε­ ται σήμερα είναι ουσιαστικά αυτό που παιζόταν στις δεκαετίες του 1 940 και του 1 950. Όλοι είναι μπόπερς. Όχι ότι δε συνέβη τίποτε στην τζαζ στο μεταξύ, αλλά οι καινοτομίες των τριάντα τελευταίων χρόνων, από τη φρη τζαζ στη φούζιον, έχουν σιωΠ'ηλά περιθωριοποιηθεΙ Ακόμα και οι πιο ενθουσιώδεις νεκρολογίες για τον Μάιλς Ντέιβις -φυσιογνωμία κα­ θοριστική για την εξέλιξη της τζαζ από τις αρχές της δεκαετίας του 1 950 και μετά- γίνονται εμφανώς πιο διφορούμενες όταν φτάνουν στα είκοσι τελευταία χρόνια της σταδιοδρομίας του, και προτιμούν να αποσιωπούν τα δέκα τελευταία. Αυτό βέβαια βολεύει εμάς, τους πρεσβύτερους, που θυμόμαστε καλά τα αριστουργήματα του πρώτου κουιντέτου, το Miles Ahead και το King of Blue, κανονικά όμως δε θα έπρεπε το χάσμα των γε­ νεών να είναι κάπως μεγαλύτερο ; Η λέξη κλειδί σήμερα είναι η «παράδο­ ση», ένας όρος που κάποτε τον άκουγες συχνότερα από τους τζαζ φανς που θρηνούσαν το τέλος του Ντίξιλαντ και των νιάτων τους, παρά από τους μουσικούς. Κι όμως, να τι είπε πρόσφατα ένας εικοσιπεντάχρονος σαξοφωνίστας (<<που κατάγεται από τον Πάρκερ και τον Adderley »): « ο Μπερντ είναι η βασική επιρροή, επειδή τ ο παίξιμό του καλύπτει τόσες πολλές εποχές και στυλ. Συμβόλιζε την παράδοση, και σκέφτηκα ότι αν μελετούσα αρκετά τον Μπερντ, θα την έπιανα κι εγώ ». Αυτή την εικόνα είχε άραγε ο Μ περντ για τον εαυτό του στα είκοσι πέντε του ; Η μόδα του ρετρό πάει μάλιστα πολύ πιο πίσω από τους πρώτους μπόπερς. Υπάρχει μια επιστρ οφή στις κλασικές μπαλάντες, έστω κι αν τώρα παίζονται με αβανγκαρντίστικες φιοριτούρες από μουσικούς που επέστρεψαν στο κύριο ρεύμα από τα πιο μακρινά και απρόσιτα σύνορα, όπως ο Archie Shepp, ο φόβος και ο τρόμος της δεκαετίας του 1 960. Υπάρχουν ακόμα ενδείξεις μιας μαύρης επαναανακάλυψης της αυθεντι­ κής παράδοσης της Νέας Ορλεάνης, την οποία προέβλεπα στη Σκηνή της Τζαζ, σίγουρα από τον Wynton Marsalis, ο οποίος και κατάγεται από τη Νέα Ορλεάνη και είναι υπέρμαχος των παραδόσεων. Πάνω απ' όλα έ­ χουμε μια θεαματική επιστροφή στα μπλουζ. Η περσινή επανέκδοση του Robert Johnson λέγεται πως πούλησε 500.000 κομμάτια. Η Benson & Hedges σπονσοράρει ένα Φεστιβάλ Μπλουζ στη Νέα Υόρκη. Μπλουζ μπαρς ανοίγουν δεξιά κι αριστερά στο Σικάγο, προς όφελος των φτωχών παλαίμαχων τραγουδιστών που το αξίζουν, και, όπως μαθαίνω, εισάγο­ νται και σε ένα καινούργιο νεοϋορκέζικο κλαμπ το οποίο θα παίζει απο­ κλειστικά Σικάγο μπλουζ. Όλα τούτα είναι παρήγορα και οικεία στους παλιούς, αν και είναι α­ δύνατον να αισθανθείς, όπως στα τέλη της δεκαετίας του 1 950 ή στα

ΤΖΑΖ

χρόνια μεταξύ 1936 και 1942, ότι ζούμε και πάλι μια χρυσή εποχή της τζαζ. Απλά, υπάρχει πολύ τζαζ για να ακούσει κανείς, και αρκετοί πια­ νίστες (τουλάχιστον στην περιοχή της Νέας Υόρκης) που είναι ταυτόχρο­ να και τολμηροί και προσιτοί. Υπάρχει όμως και ένα σήμα κινδύνου. Η τζαζ δεν μπορεί να επιβιώσει όπως η μουσική μπαρόκ, σαν μια απομίμη­ ση ή σαν μια αρχαιολογία για ένα καλλιεργημένο κοινό, ακόμα και με­ ταξύ των μαύρων. Τα παιδιά των μαύρων δεν τραγουδούν σήμερα τα μπλουζ. Τα μπλουζ παίζονται, στην καλύτερη περίπτωση, από ηλικιωμέ­ νους καλλιτέχνες για ένα ηλικιωμένο κοινό της γειτονιάς και, στη χειρό­ τερη (όπως συμβαίνει σε πολλά καινούργια μπλουζ στέκια του Σικάγο), σε λευκές συνοικίες, από τους ίδιους γκριζομάλληδες, για ένα κοινό λευ­ κών φοιτητών. Τα παιδιά των μαύρων δεν ονειρεύονται να παίξουν πνευ­ στά (με εξαίρεση, παραδόξως, νεαρούς που κατάγονται από την Καραϊ­ βική και ζουν στη Βρετανία, και οι οποίοι δεν έχουν πίσω τους μια ιθα­ γενή τζαζ παράδοση), αλλά να γίνουν μέλη μεγάλων ραπ συγκροτημά­ των, μια μορφή τέχνης, κατά τη γνώμη μου, μουσικά αδιάφορη και λογο­ τεχνικά ασήμαντη . Στην πραγματικότητα, είναι το αντίθετο της μεγάλης και βαθιάς τέχνης των μπλουζ. Υπάρχουν βέβαια πολλοί λόγοι γι' αυτό -τι να σου κάνει ένα σαξόφωνο μπροστά σ' ένα γκέτο μπλάστερ [τερά­ στιο ραδιοκασετόφωνο] ;-, το αποτέλεσμα όμως είναι ότι κόβει τις ρίζες της τζαζ. Τα ακμάζοντα μαύρα μέσα ενημέρωσης και η μαύρη καλλιτε­ χνική σκηνή -αυτό που θα μπορούσε να ονομαστεί «κύκλωμα του Σπάικ Λη >>- είναι διαποτισμένο από την τζαζ, το ίδιο και οι μουσικοί, μαύροι και λευκοί. Αλλά η τζαζ έζησε πάντοτε όχι από τις επευφημίες του κοι­ νού της (το οποίο, με πολύ σπάνιες εξαιρέσεις, ήταν πάντοτε μειοΨηφι­ κό), αλλά από αυτό που ο Comel West ονομάζει «δίκτυο μαθητείας», α­ πό τη «μετάδοση δεξιοτήτων και ευαισθησιών σε νέους μουσικούς». Τα νήματα αυτού του δικτύου ξεφτίζουνο μερικά έχουν ήδη κοπεί. Μεταμορφώνεται λοιπόν και η τζαζ ανεπανόρθωτα σε μια άλλη εκδο­ χή κλασικής μουσικής: σε έναν «πολιτιστικό θησαυρό », που αποτελείται από ένα ρεπερτόριο, νεκρωμένων στην πλειονότητά τους, στυλ, που παί­ ζονται ζωντανά από καλλιτέχνες -μερικοί απ' τους οποίους είναι νέοι­ για ένα εύπορο κοινό μεσοαστών μεσηλίκων, μαύρων και λευκών, και για γιαπωνέζους τουρίστες; Θα ξαναγίνει άραγε και πάλι προσιτή σε έ­ να δυνητικά μαζικό κοινό, κυρίως μέσω του ραδιοφώνου και των δίσκων, όπως ήταν μισό αιώνα πριν στη δική μου ευρωπα'ίκή γενιά ; Η ακρόαση σήμερα των περισσότερων ραδιοφωνικών σταθμών τζαζ προϋποθέτει την είσοδο σ' έναν κόσμο μυημένων, αυτών που διαφυλάσσουν την αληθινή πίστη, όπου τρεις μέρες αφιερωμένες αποκλειστικά στους δίσκους, φέρ' ειπείν, του C1ifford Brown θεωρούνται τρεις γόνιμες μέρες. Η τζαζ οδηγείται οριστικά στην απολίθωση ; Δεν αποκλείεται. Αν αυτή

Η ΤΖΑΖ ΜΕΤΑ το 1 960

είναι η μοίρα της, τότε δεν αποτελεί παρηγοριά το ότι ο Κλιντ Ήστγουντ έθαψε τον Μπερντ μέσα σ' ένα μαυσωλείο από σελιλόιντ, ούτε ότι το κάθε κομμωτήριο και μαγαζί καλλυντικών παίζει κασέτες της Μπίλυ Χό­ λιντεϋ. Η τζαζ όμως έχει αποδείξει πως έχει εξαιρετικές δυνάμεις επι­ βίωσης και ανανέωσης μέσα σε μια κοινωνία που δεν είναι φτιαγμένη γι' αυτήν και που δεν της αξίζει. Είναι πολύ νωρίς για να πούμε ότι τα καύσιμά της έχουν εξαντληθεί. Πειράζει, άλλωστε, απλώς να ακούμε και ν' αφήσουμε το μέλλον ν' αποφασίσει ;

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΕΙΚΟΣΤΟ Π Ε Μ ΠΤΟ

Μ ΠΙΛΤ ΧΟΛΙΝΤΕΎ'

Αυτή η σύντομη νεκρολογία δημοσιεύτηκε το 1959 στη στήλη που είχα τότε (με το ψευδώνυμο «Francis Newton ») στο New Statesman and Nation. Την επανεκδίδω εδώ. μεταξύ των άλλων. και ως φόρο τιμής στη μνήμη του φίλου μου John Hammond Jr (βλ. κεφ. 23) ο οποίος. όταν τον ρώτησα λίγο πριν πεθάνει ποιο πράγμα στη ζωή του ή­ ταν αυτό που τον έκανε περισσότερο περήφανο. μου είπε: η ανακάλυψη της Μπίλυ Χόλιντεϋ.

Η Μπίλυ Χόλιντεϋ πέθανε πριν από λίγες εβδομάδες. Δεν τα κατάφερα μέχρι τώρα να γράψω γι' αυτήν. Αφού όμως το όνομά της θα επιζήσει πολύ περισσότερο από πολλών άλλων για τους οποίους γράφονται πολύ μεγαλύτερες νεκρολογίες, μια μικρή καθυστέρηση σ' αυτό το μικρό δείγ­ μα αναγνώρισης δε θα βλάψει ούτε αυτήν ούτε εμάς. Όταν πέθανε, όλοι μας -μουσικοί, κριτικοί, όλοι όσοι μείναμε κάποτε αποσβολωμένο ι ακού­ γοντας την πω συγκινητική φωνή της περασμένης γενιάς- θρηνήσαμε πι­ κρά. Κι όμως δεν υπήρχε λόγος. Λίγοι άνθρωποι κυνήγησαν την αυτοκα­ ταστροφή πω αποφασιστικά από αυτήν, κι όταν το κυνήγι έφτανε στο τέλος του, στα σαράντα τέσσερα, είχε κάνει τον εαυτό της ένα σωματικό και καλλιτεχνικό ράκος. Κάποωι από εμάς προσπαθούσαμε ευγενικά να παριστάνουμε πως δεν ήταν έτσι, και παρηγορούμασταν όταν κάποιες στιγμές φαινόταν σαν μια κατεστραμμένη ηχώ της εποχής του μεγαλείου της. Σε άλλους πάλι από εμάς, δεν μας έκανε καρδιά να την ακούμε πλέον. Προτιμούσαμε να καθόμαστε σπίτι και, αν ήμασταν αρκετά με­ γάλοι και τυχεροί για να έχουμε τους ασύγκριτους δίσκους της εποχής της ακμής της, μεταξύ 1 937 και 1946, πολλοί απ' τους οποίους δεν είναι διαθέσιμοι σε βρετανικά άλμπουμ, να αναπαράγουμε εκείνους τους χο­ ντροϋφασμένους, ελικοειδείς και αφόρητα μελαγχολικούς ήχους που της εξασφάλισαν μια σίγουρη θέση στην αθανασία. Ο φυσικός της θάνατος θα έπρεπε να προκαλέσει μάλλον ανακούφιση παρά θλίψη . Τι είδους ζωή θα μπορούσε να έχει δ ίχως τη φωνή της που της επέτρεπε να βγά­ ζει τα ποτά της και τις δόσεις της, δ ίχως τα βλέμματα -και στις μέρες της υπήρξε βασανιστικά όμορφη- για να τραβάει τους άνδρες που χρει­ αζόταν, δίχως την επιχειρηματική αίσθηση, δίχως τίποτε, παρά μόνο την ανιδωτελή λατρεία κάποιων ανθρώπων που την είχαν δει και ακούσει την εποχή της δόξας της και τώρα γερνούσαν ; Κι όμως, η θλίψη μας, όσο και να είναι παράλογη, ήταν ταιριαστή με

ΜΠΙΛΤ ΧΟΛΙΝΤΕΥ' την τέχνη της Μπίλυ Χόλιντεϋ, την τέχνη μιας γυναίκας για την οποία πρέπει κανείς να λυπάται. Οι μεγάλες τραγουδίστριες των μπλουζ, με τις οποίες πρέπει δικαίως να συγκρίνεται, έπαιζαν το παιγνίδι τους από θέση ισχύος. Ήταν λέαινες, αν και συχνά πληγωμένες � στριμωγμένες (μ�πως η Μπέσυ Σμιθ δεν αποκάλεσε τον εαυτό της « μια τίγρη, έτοιμη να πηδ�σει» ;), που είχαν ως δραματικά αντίστοιχά τους την Κλεοπάτρα και τη Φ αίδρα' το αντίστοιχο της Μπίλυ ήταν μια πικραμένη Οφηλία. Ήταν μια ηρωίδα του Πουτσίνι μεταξύ των τραγουδιστών της τζαζ, γιατί, αν και τραγουδούσε ασύγκριτα ένα είδος μπλουζ των καμπαρέ, η φυσι­ κή της γλώσσα ήταν το ποπ τραγούδι. Το επίτευγμά της ήταν ότι το πα­ ραποίησε κάνοντάς το μια γνήσια έκφραση των μεγάλων παθών, μέσα από μια πλήρη αδιαφορία για τους ζαχαρένιους τόνους του ή και για ο ­ ποιονδήποτε άλλο τόνο πέρα από τις λίγες δ ικές της απαλά κλαίουσες επιμηκυμένες νότες, αρθρωμένες, όπως και στη Μπέσυ Σμιθ ή τον Λούις Άρμστρονγκ, με σπαρακτικό τρόπο, τραγουδισμένες με μια λεπτή, τολ­ μηρή, βασανιστικ� φωνή που η φυσική διάθεση που εξέφραζε �ταν ένα ανυπόμονο και φιλήδονο καλωσόρισμα των πόνων του έρωτα. Κανένας άλλος δεν τραγούδησε, κι ούτε θα τραγουδήσει ποτέ, όπως αυτή το τρα­ γούδι της Μπες από το Porgy. Είναι αυτός ο συνδυασμός πίκρας και φυ­ σικής υποταγής, σαν κάποιος να είναι ξαπλωμένος και να βλέπει τα πό­ δ ια του ακρωτηριασμένα, που σου κόβει το αίμα στο Strange Fruit, στο ποίημα κατά του λιντσαρίσματος το οποίο μετέτρεψε σε ένα αξέχαστο τραγούδι τέχνης. Το να υποφέρει ήταν το επάγγελμά της. Αλλά δεν το αποδέχθηκε. Λίγα χρειάζεται να ειπωθούν για την τρoμερ� ζωή της, που την περιέ­ γραψε με τέτοια συγκινητική, αν και όχι και τόσο πραγματολογική, αλή­ θεια στην αυτοβιογραφία της με τίτλο Lady Sings the Blues . 1 Μ ετά από μια εφηβεία κατά την οποία ο αυτοσεβασμός της μετριόταν από την εμ­ μονή του κοριτσιού να μαζεύει με τα χέρια της τα κέρματα που της πέ­ ταγαν οι πελάτες, κανείς δεν μπορούσε πλέον να τη βοηθήσει. Η προ ­ σφορά βοήθειας δεν της έλειπε: είχε τον John Hammond, η διαίσθηση και η ευσυνειδησία του οποίου την ανέδειξε, είχε τους καλύτερους μουσι­ κούς της δεκαετίας του 1930 να τη συνοδεύουν -ιδιαίτερα τους Teddy Wilson, Frankie Newton και Lester Young-, είχε την απεριόριστη αφο­ σίωση όλων των σοβαρών ειδημόνων, αλλά και μεγάλη απήχηση στο κοι­ νό . Ήταν όμως πολύ αργά για να σταματήσει μια πορεία συστηματικού και πικρού αυτοσφαγιασμού. Το να γεννηθείς με ομορφιά και αυτοσεβα­ σμό στο νέγρικο γκέτο της Βαλτιμόρης το 1 9 1 5 αποτελούσε ένα πολύ 1 . Στα ελληνικά: Μπίλλυ Χόλιντεϋ, Αυτοβιογραφία. Αθήνα, χ.χ. [Σ.τ. Μ.].

Η

κυρία τραγουδάει τα μ πλουζ.

ΤΖΑΖ

μεγάλο πρόσκομμα, ακόμα κι αν δε σε είχαν βιάσει στα δέκα σου, ακό­ μα κι αν δεν είχες εθιστεί στα ναρκωτικά στα δεκαπέντε σου. Κι όμως, ενώ κατέστρεφε τον εαυτό της, τραγουδούσε με μια φωνή βαθιά, μια πι­ κρή φωνή που σου έσκιζε την καρδιά. Δεν είναι δυνατόν να μην κλάψου­ με για την Μπίλυ Χόλιντεϋ, να μη μισήσουμε τον κόσμο που την κατά­ ντησε έτσι.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΕΙ ΚΟ ΣΤΟ ΕΚΤΟ

Ο ΠΑΛΙΟΣ ΚΟΣΜΟΣ ΚΑΙ Ο Ν Ε Ο Σ :

500 ΧΡΟΝΙΑ ΑΠ ' ΤΟΝ ΚΟΛΟΜΒΟ Το κεφάλαιο αυτό. που αρχικά δόθηκε ως διάλεξη σε μια συνάντηση που έγινε στη Σεβίλλη το 1992 για την επέτειο των πεντακοσίων χρόνων. αφορά κυρίως την επί­ δραση του Νέου Κόσμου πάνω στον Παλιό. και υποστηρίζει ότι αυτή δεν προήλθε από τους κατακτητές αλλά από τους κατακτημένους. όχι από την εξουσία αλλά από τους λαούς. Δημοσιεύθηκε για πρώτη φορά στο London Reνiew of Books, 9 Ιουλίου 1992.

Στις αρχές του 1992, όταν ήμουν στο Μεξικό, μου ζήτησαν να υπογράψω μια διαμαρτυρία εναντίον του Χριστόφορου Κολόμβου, εκ μέρους των παλιών ιθαγενών πληθυσμών των αμερικανικών ηπείρων και νήσων, ή μάλλον των απογόνων τους. Κατανοώ τα αισθήματα που εμπνέουν τέ­ τοιες χειρονομίες, και ώς έναν βαθμό τα συμμερίζομαι, αλλά μου φαίνε­ ται ότι ο μόνος λόγος να διαμαρτυρηθείς για κάτι που έγινε μισή χιλιε­ τία πριν, είναι για να δοθεί μια κάποια δημοσιότητα σε μια υπόθεση του 1992 κι όχι του 1 492, Οι επιπτώσεις που είχαν τα ταξίδια του Κολόμβου και των διαδόχων του δεν μπορούν να ανατραπούν. Τα δεινά που πέρα­ σαν οι ιθαγενείς Αμερικανοί και οι εισαγόμενοι Αφρικανοί, είτε από σκό­ πιμες ανθρώπινες πράξεις είτε από τις έμμεσες συνέπειες της κατάκτη­ σης και της εκμετάλλευσης, είναι αναντίρρητα και δεν μπορούν να σβη­ στούν εκ των υστέρων. Κανείς επίσης δεν μπορεί να αρνηθεί ούτε να παραβλέψει τις καταστροφικές επιπτώσεις που είχε η κατάκτηση και η εκμετάλλευση πάνω σ' αυτούς του πληθυσμούς, κι όχι μόνο στη διάρ­ κεια των 1 50 χρόνων που διήρκεσε η ευρωπαίκή κατάκτηση. Ωστόσο, δεν μπορούμε να ακυρώσουμε την ιστορία, το μόνο που μπορούμε να κάνουμε είναι να τη θυμόμαστε, να την ξεχνάμε ή να την επινοούμε. Όλοι όσοι ζουν σήμερα στις αμερικανικές ηπείρους, είτε είναι απόγονοι των ιθαγενών πληθυσμών είτε απόγονοι των εκούσιων ή ακούσιων αποί­ κων, έχουν διαμορφωθεί μέσα από αυτά τα 500 χρόνια που πέρασαν α­ πό τη στιγμή που σάλπαρε ο Κολόμβος. Εξίσου όμως έχουν διαμορφω­ θεί και όλοι όσοι ζουν στον Παλιό Κόσμο, αν και με τρόπους που σπάνια συνειδητοποιούνται. Το ότι και οι δύο πλευρές μεταμορφώθηκαν, είναι κάτι που έχει καλυ­ φθεί πρώτα απ' όλα από το ίδιο το γεγονός της κατάκτησης και της συ­ ντριπτικής υπεροχής της ισχύος των κατακτητών. Μόνο στην περιφέρεια

Ο ΠΑΛJOΣ ΚΟΣΜΟΣ ΚΑΙ Ο ΝΕΟΣ των περιοχών που εγκαταστάθηκαν οι κατακτητές, και συνήθως μετά την αρχική εμπέδωση της ΕUρωπαίκής εξουσίας, οι Ευρωπα ίοι και οι γη­ γενείς Αμερικανοί ήρθαν σε επαφή μεταξύ τους με κάπως ισότιμους ό­ ρους: μ ια ισότητα που ενισχύθηκε, για έναν-δυο αιώνες, στα βόρεια και τα νότια σύνορα, χάρη στην «επανάσταση του αλόγοω>, η οποία μετα­ μ όρφωσε τους Ινδιάνους των πεδιάδων, που ζούσαν στις ερήμους και τα λιβάδια της Βόρειας Αμερικής, και του νότιου κώνου σε φοβερούς έφιπ­ πους επιδρομείς. Μόνο σ' αυτές τις περιοχές και στα σύνορα της ζού­ γκλας του Αμαζονίου, καθώς επίσης και στις διάσπαρτες κοινότητες των σκλάβων φυγάδων που βρίσκονταν πέρα από τις φυτείες των δουλοκτη­ τών, συναντάμε μια μακροχρόνια αντίσταση στην κατάκτηση και στον αποικισμό. Οι μεγάλοι προκολομβιανοί πολιτισμοί, ιδιαίτερα της Κεντρι­ κής Αμερικής, υπέκυψαν αμέσως. Υπ' αυτές τις συνθήκες, της σχεδόν ο­ λοκληρωτικής κυριαρχίας της μίας πλευράς, δεν είναι ρεαλιστικό να κά­ νουμε λόγο για «σύγκρουσψ> πολιτισμών. Αυτή η κυριαρχία ενισχύθηκε από το συνδυασμό του Χριστιανισμού και της βάρβαρης κατάκτησης, έναν συνδυασμό που, όπως είχε παρατη­ ρήσει ο Γίββων αναφερόμενος στην περίπτωση της Ρωμα'ίκής Αυτοκρα­ τορίας, αποτελεί μια πολύ αποτελεσματική δύναμη καταστροφής πολιτι­ σμών. Με όλον τον απαιτούμενο σεβασμό στον Las Casas και τους ηθι­ κούς ενδοιασμούς του ισπανικού θρόνου, με κάθε θαυμασμό στην προ­ στασία που πρόσφεραν οι Ιησουίτες στους Ινδιάνους, δεν πρέπει ποτέ να ξεχνάμε ότι στόχος της κατάκτησης ήταν η καταστροφή της παγανιστι­ κής κουλτούρας και η αντικατάστασή της με την πραγματική πίστη. Όπως στην Κόρδοβα, έτσι και στο Μεξικό βλέπουμε τους κατακτητές να γκρεμίζουν τα οικοδομήματα ενός ιερού τόπου για να χτίσουν στη θέση τους εκκλησίες. Αυτή η αρχική καταστροφή ήταν τόσο συστηματική που -παρά κάποιες καθυστερημένες απόπειρες διάσωσης- μόνο τρεις από τους γραπτούς κώδικες των Μάγια σώζονται μέχρι σήμερα και οι χαρα­ κτήρες τους έχουν πλήρως αποκρυπτογραφηθεΙ Πραγματικά, μπορούμε να διαβάσουμε τα κείμενα των προκολομβιανών πολιτισμών πολύ λιγό­ τερο απ' ό,τι τα ιερογλυφικά ή τις πινακίδες της σφηνοειδούς γραφής. Τα καλλιτεχνικά δημιουργήματα αυτών των πολιτισμών έφτασαν μέχρι την Ευρώπη, θαυμάστηκαν για την τεχνική τους ποιότητα και την ομορ­ φιά τους από ειδικούς όπως ο Άλμπρεχτ Ντύρερ, δίχως όμως, απ' όσο γνωρίζου με, να γίνουν αντικείμενο σοβαρού καλλιτεχνικού ενδιαφέροντος πριν τον εικοστό αιώνα. Πολλά από τα πιο σημαντικά τους μνημεία, που έχουν γίνει παγκόσμιες τουριστικές ατραξιόν, όπως τοποθεσίες των Μά­ για και το Μάτσου Πίτσου, ήταν μέχρι τότε άγνωστα. Εν ολίγοις, ό,τι κι αν ήλπιζαν να πάρουν από το Νέο Κόσμο οι κατα­ κτητές και οι άποικοι, σίγουρα δεν περίμεναν να μάθουν από τους κα-

500

ΧΡΟΝΙΑ ΑΠ ' ΤΟΝ ΚΟΛΟΜΒΟ

39 1

τοίκους του πολλά πράγματα που να έχουν αξία για τον Παλιό. Το πιο ενδιαφέρον και διδακτικό στοιχείο σ' αυτόν ήταν ότι ήταν νέος: η ανα­ κάλυψη άλλων ανθρώπινων κοινωνιών, άγνωστων και αδιαμεσολάβητων από την ιστορία, τη λογοτεχνία και την προφορική παράδοση. Η ανακά­ λυψη περιοχών με γεωλογικές και κλιματολογικές δομές διαφορετικές α­ πό της Ευρώπης και με μια εκπληκτικά παράξενη και πλούσια χλωρίδα και πανίδα - σε μερικές περιοχές έμοιαζε με τον παράδεισο πριν την πτώση. Αυτή η επαφή με το νέο υπήρξε για πολύ καιρό η αμερικανική επίδραση στην ευρωπα'ίκή κουλτούρα. Έχει υποστηριχτεί ότι αυτή επέ­ σπευσε την ευρωπα'ίκή αντίληψη της ιδεώδους κοινωνίας ή της ουτοπίας. Δε χρειάζεται να σας θυμίσω ότι στο βιβλίο του Τόμας Μορ αυτός που ανακαλύπτει την Ουτοπία είναι ένας Πορτογάλος που σαλπάρει μαζί με τον Αμέρικο Βεσπούτσι στη Νέα Καστίλη, και όταν γυρίζει πίσω ο Βε­ σπούτσι, αυτός μένει εκεί για να εξερευνήσει το Νέο Κόσμο. Εξίσου, και ίσως περισσότερο σημαντικό υπήρξε αυτό το στοιχείο της ανακάλυψης του νέου για την αναθεώρηση της επιστημονικής κοσμοαντίληψης. Άλλω­ στε, και στο δέκατο ένατο αιώνα, η εμπειρία της Νότιας Αμερικής ήταν που οδήγησε τον Δαρβίνο και τον Russel Wallace να διατυπώσουν τη θε­ ωρία της εξέλιξης. Το αναφέρει ο ίδιος ο Δαρβίνος στις πρώτες φράσεις της Καταγωγής των Ει δών. Στο χώρο της πολιτικής, των θεσμών και της υΨηλής κουλτούρας μπο­ ρούμε να πούμε πως οι Ευρωπαίοι δε θεωρούσαν ότι είχαν να μάθουν τίποτε από το Νέο Κόσμο μέχρι την εποχή της ανεξαρτησίας της Βόρει­ ας Αμερικής. Οι θεσμοί του είχαν έρθει από τον Παλιό Κόσμο. Η κουλ­ τούρα του και οι τέχνες του ήταν μακρινές επαρχιακές παραλλαγές των μητροπολιτικών προτύπων. Στο χώρο της πολιτικής αυτό άλλαξε δραμα­ τικά με την εξέγερση των αμερικανικών αποικιών, μια που μετά απ' αυ­ τήν ο Νέος Κόσμος έγινε το μοντέλο της πολιτικής καινοτομίας στην ε­ ποχή της ανολοκλήρωτης ή ανεπιτυχούς μητροπολιτικής επανάστασης. Η Αμερική ήταν μια ήπειρος δημοκρατιών μέσα σε έναν κόσμο μοναρχιών, και οι ΗΠΑ ήταν ο σκαπανέας της πολιτικής δημοκρατίας. Αλλά ακόμα και στην πολιτική, ο Παλιός Κόσμος δεν έχασε εντελώς την ηγεμονία του. Η Γαλλική Επανάσταση ήταν ένα πολύ πιο καθολικό μοντέλο από τις επαναστάσεις των αμερικανικών αποικιών, και ακόμα και στη Λατι­ νική Αμερική, η τρικολόρ έγινε το κυρίαρχο πρότυπο για τις τρίχρωμες εθνικές σημαίες. Ο Νέος Κόσμος έμεινε εξαρτημένος από τον Παλιό στην πνευματική ζωή και τις τέχνες, και μόνο λίγοι πλούσιοι και μορφω­ μένοι Αμερικανοί το αρνήθηκαν αυτό πριν το τέλος του δέκατου ένατου αιώνα. Η μεγάλη μάζα των αμερικανικών πληθυσμών, ιθαγενών, δούλων και αποίκων, αν ήξεραν κάτι για την Ευρώπη, ήξεραν ότι δε ζούσαν σε μια

39 2

Ο ΠΑΛΙΟΣ ΚΟΣΜΟΣ ΚΑΙ Ο ΝΕΟΣ

υποδεέστερη εκδοχή της μητρόπολης. Οι Κρεολοί ή οι άποικοι ήταν ίσως οι πρώτοι συνειδητοί «Αμερικανοί», κα ι είνα ι σαφές ότι, με λίγες αριθ­ μητικά εξα ιρέσεις. οι ιθ αγενείς κα ι οι μιγάδες πληθυσμοί ζούσαν μέσα σε μια συγκρητιστική κουλτούρα η οποία συγχώνευε, σε διαφορετικές α ­ ναλογίες, ευρωπα'ίκά κ α ι αυτόχθονα στοιχεία , δημιουργώντας διάφορους συνδυασμούς: Στο ένα άκρο βρίσκουμε περιοχές πυκνής ευρωπα'ίκής ε­ γκατάστα σης -αστικής ή αγροτικής- κ α ι σχετικά μικρούς ιθ αγενείς πλη­ θυσμούς, περιοχές τις οποίες οι άποικοι μπορούσαν ουσιαστικά να μετα ­ χειριστούν σαν άδειες εκτάσεις, από τις οποίες οι α υτόχθονες απλά θ α εξαλείφονταν. Στην πράξη, οι ιθ αγενείς Αμερικανοί των ΗΠ Α δε θ α άφη­ ναν σημ αντικά ίχνη στην κουλτούρ α της χώρ ας, ύστερα από την αρχική τους επαφή με τους πρώτους αποίκους, παρά μόνο σαν κάτι που βρι­ σκόταν έξω απ' α υτήν. Στο άλλο άκρο βρίσκου με μικρούς πληθυσμούς αποίκων ή πιονέρηδων στα σύνορ α της κ ατάκτησης ή ανάμεσα σε ιθ αγε­ νείς, οι οποίοι μπορούσαν σε μεγάλο β αθμό να «ιθ αγενοποιηθούν». Μά­ λιστα , στην ειδική περίπτωση της Π αρ αγουάης κ α ι των γειτονικών πε­ ριοχών που ανήκουν σήμερα στη Βραζιλία κα ι την Αργεντινή, μια ιθ αγε­ νής γλώσσα , τα Γκουαρανί, έγιναν το β ασικό μέσο επικοινωνίας μετα ξύ των λευκών αποίκων, αλλά αυτό είνα ι εξα ίρεση. Η ευρωπα'ίκή πνευμ ατι­ κή κα ι πολιτισμική επίδρ αση γινόταν μεγαλύτερη όσο περνούσα με από τους λιγότερο στους περισσότερο μορφωμένους, κα ι η μικρότερη ήταν στους αναλφάβητους λευκούς αποίκους. Ωστόσο, οι περισσότεροι κάτοι­ κοι του δυτικού ημισφ α ιρίου, πριν από την εποχή της μ αζικής μετανά­ στευσης από την Ευρώπη στο Βορρά κα ι το νότιο κώνο της Νότιας Α μ ε­ ρικής, ζούσαν σε μια μ άλλον συγκρητιστική κουλτούρα του Νέου Κό­ σμου, η οποία συγχώνευε στοιχεία κ α ι από τους δύο κόσμους. Η επίδραση που είχε η α μερικανική ήπειρος στην κουλτούρα του Π α ­ λιού Κόσμου προερχόταν ακριβώς απ' αυτήν την κουλτούρ α του Νέου Κόσμου. Εδώ πρέπει να κάνουμε διάκριση ανάμεσα στην επίδρ αση της Λ ατινικής Αμερικής κ α ι της Καρα'ίβικής από τη μια , κα ι της Βόρειας Αμερικής, κα ι ειδικά των Η ΠΑ , από την άλλη, κι α υτό για δύο λόγους. Η επίδρ αση των Η ΠΑ μεγαλοποιήθηκε σε τεράστιο β αθμό λόγω της μ ετα ­ τροπής α υτής της χώρας στη μεγαλύτερη βιομηχανική οικονομία του ει­ κοστού α ιώνα κ α ι σε μοντέλο πλούτου κα ι τεχνολογικής προόδου, κ α ι αργότερα από τη μετατροπή της σε υπερδύναμη. Σχεδόν το κα θετί που έρχετα ι από εκεί είνα ι πολύ πιθ ανό να βρει μιμητές. Αν θέλουμε να δια ­ πιστώσουμε τη δύνα μη α υτής της επίδρ ασης, δεν έχουμε παρά να συ­ γκρίνουμε την επίδραση των Η ΠΑ μ ' α υτήν του Κ αναδά τόσο στη Βρετα ­ νία όσο κ α ι στη Γαλλία . Ο Καναδάς είνα ι στο κάτω κάτω, μ ία από τις ε­ πτά ισχυρότερες οικονομίες του κόσμου. Σε αντίθεση μ ε τις Η ΠΑ , αλλά κ α ι με τη Βρετανία κα ι τη Γαλλία , ο Κ αναδάς παρ αμένει πολιτιστικά

500

ΧΡΟΝΙΑ ΑΠ ' ΤΟΝ ΚΟΛΟΜΒΟ

393

μια επαρχία, αν και κατά καιρούς προκύπτουν από εκεί ενδιαφέροντα πράγματα και άνθρωποι. ΟΙ ΗΠΑ, από τα τέλrι του δέκατου ένατου αιώ­ να, έγιναν ένα πολιτικό μοντέλο για τον υπόλοιπο κόσμο, αν και τελικά ένα μοντέλο που δε βρήκε πολλούς μψrιτές. Αρχικά αυτό το μοντέλο δεν είχε τίποτε το ειδικά αμερικανικό, πέραν του ότι ιδέες που ήταν ήδrι κοινές στους προοδευτικούς διανοούμενους όλrις τrις Eυρώπrις εφαρμό­ στrικαν επιτυχώς για πρώτrι φορά σην άλλrι όχθrι του Ατλαντικού. Αργότερα, rι αυξανόμενrι ισχύς των ΗΠΑ ενίσχυσε αυτή ην επίδρασrι . Το New Deal του Ρούζβελτ ήταν ένα φαινόμενο με παγκόσμια σrιμασία, ενώ rι σύγχρoνrι με αυτό εποχή του Καρντένας στο Μεξικό εθεωρείτο τοπι­ κού μόνο ενδιαφέροντος. Η κατάστασrι είναι ανάλoγrι και στο, πιο στε­ νά, πολιτισμικό πεδίο. Όλος ο κόσμος ξέρει τους καoυμπόrιδες τrις Δύ­ σrις των Η Π Α . ΟΙ μεξικάνοι βακέρος, απ' τους οποίους οι καoυμπόrιδες πήραν τα ρούχα τους, τον εξοπλισμό τους, ακόμα και το λεξιλόγιό τους, δεν έχουν παγκόσμια φήμrι. Σίγουρα, αν το Χόλυγουντ ήταν σε ένα μεξι­ κάνικο κι όχι σ' ένα γιάνκικο Λος Άντζελες, τα έπrι ης Άγριας Δύσrις θα έδιναν περισσότερrι προσοχή ση Λατινική Αμερική. Θα μπορούσε βέβαια κανείς να υπoστrιρίξει ότι, από μερικές απόψεις, οι ΗΠΑ αντιπροσωπεύουν πλrιρέστερα από κάθε άλλrι ομάδα υπερατλα­ ντικών αποικιών τον πολιτισμό, ην οικονομία και τους πολιτικούς θε­ σμούς ενός « Νέου Κόσμου», επειδή έκανε μια πιο πλήρrι ρήξrι με τους θεσμούς του Παλαιού Κόσμου από οποιαδήποτε άλλrι ομάδα ευρωπαί­ κών υπερατλαντικών αποικιών. Πράγματι, ακόμα και σήμερα πολλοί ευ­ ρωπαίοι επισκέπτες βρίσκουν από πολλές απόψεις πολύ πιο παράξενrι τψ κοινωνία των ΗΠΑ, και πιο δύσκολο να κατανοήσουν τα ήθrι τους, απ' ό,τι των λατινοαμερικάνικων χωρών. Από ορισμένες απόΨεις, rι ανά­ δειξrι των ΗΠΑ σε οικονομική και πολιτική υπερδι)ναμrι οφείλει πολλά στrι θέσrι τrις στο Νέο Κόσμο -για παράδειγμα, στrι δυνατότrιτά τrις για διrιπειρωτική εδαφική επέκτασrι-, δε θα ήθελα όμως να υπερτονίσω τrι σrιμασία τέτοιων παραγόντων. Αν rι άνοδος των ΗΠΑ εξrιγείται με το ότι είναι μια νέα χώρα σε έναν νέο κόσμο, τότε τι πρέπει να πούμε για ην άνοδο ης Ιαπωνίας ; Δε θέλω να μιλήσω για τις επιπτώσεις των ΗΠΑ σην Eυρώπrι, αν και οι περισσότεροι από μας όταν σκεφτόμαστε τψ αμερικανική επίδρασrι, αυτό έχουμε στο νου. Θέλω περισσότερο να εξετάσω τις πολιτισμικές ε­ πιπτώσεις που είχε rι Αμερική ως σύνολο και οι οποίες δεν έχουν να κά­ νουν με το μέγεθος, τον πλούτο και η δι)ναμrι των χωρών προέλευσής τους. Για να πάρουμε το ακραίο παράδειγμα του Ruben Darίο στrι λογο­ τεχνία, rι σrιμασία του για ην ιστορία ης σύγχρoνrις ισπανικής πoίrισrις είναι αντιστρόφως ανάλoγrι ης γενικότερrις σrιμασίας ης χώρας του, ης Νικαράγουα, στις αρχές του εικοστού αιώνα.

394

Ο ΠΑΛJOΣ ΚΟΣΜΟΣ ΚΑΙ Ο ΝΕΟΣ

Αν εξετάσουμε την ισορροπία ευρωπαϊκών και αμερικανικών στοιχεί­ ων στη δική μας κουλτούρα, γίνεται εμφανής μια ενδιαφέρουσα αντίθε­ ση ανάμεσα στην υψηλή ή ελιτίστικη κουλτούρα και στη λαίκή κουλτού­ ρα. Στο χώρο της υψηλής κουλτούρας, ο συσχετισμός, μέχρι τα τέλη του εικοστού αιώνα, είναι υπέρ του Παλιού Κόσμου, παρόλο το τεράστιο κύ­ ρος, πόρους και δημιουργική ενέργεια των ΗΠΑ. Η αμερικανική ήπειρος εξακολουθεί να είναι εισαγωγέας ταλέντων και ιδεών, με πρώτες τις ΗΠΑ, ακόμα και στο χώρο του μεγαλύτερου πνευματικού τους θριάμβου, την επιστημονική έρευνα. Στις υπόλοιπες χώρες, η ηγεμονία του Παλιού Κόσμου συνεχίζεται στους διανοούμενους, αν και συγκεκριμένες μητρο­ πόλεις αντιλήφθηκαν πως η πολιτιστική τους υπεροχή έναντι των παλιών τους αποικιών δεν υφίσταται πλέον. Ωστόσο, ακόμα και στους τομείς της υψηλής κουλτούρας, ο Παλιός Κόσμος αντιλαμβάνεται όλο και περισσότερο την ύπαρξη του Νέου, αν και επίσημα με μια καθυστέρηση. Το βραβείο Νόμπελ δεν άρχισε να δί­ νεται σε βορειοαμερικάνους συγγραφείς πριν από το 1930, και σε λατι­ νοαμερικάνους πριν από τα τέλη της δεκαετίας του 1960. Αλλά η λογο­ τεχνία των ΗΠΑ έγινε αποδεκτή ως σοβαρή και ανεξάρτητη συνιστώσα της παγκόσμιας λογοτεχνίας εδώ και τουλάχιστον 1 50 χρόνια. Η λατινο­ αμερικάνικη είχε δυσκολίες να διαδοθεί έξω από την ιβηρική γλωσσική ζώνη, αλλά στο δεύτερο μισό του εικοστού αιώνα έκανε μια εντυπωσια­ κή εμφάνιση, και σήμερα είναι, από μερικές απόψεις, πιο σημαντική διε­ θνώς από αυτήν των ΗΠΑ. Σε μεγάλο βαθμό, αυτό σίγουρα οφείλεται και στην Κουβανέζικη Επανάσταση, η οποία, αν και μικρή με τα διεθνή μέ­ τρα, ήταν το πρώτο γηγενές λατινοαμερικάνικο γεγονός από την εποχή της εκτέλεσης του Μαξιμιλιανού, που θεωρήθηκε γεγονός παγκόσμιας σημασίας. Η μεγάλη Μεξικανική Επανάσταση επισκιάστηκε στην εποχή της από τα γεγονότα στη Ρωσία, αν και δημιούργησε ένα μεγάλο πολιτι­ στικό επίτευγμα με τη μεξικάνικη επαναστατική ζωγραφική - την πρώτη παγκόσμιας αναγνώρισης μοντέρνα εικαστική έκφραση που έχει τις ρίζες της στην Αμερική. Η Επανάσταση υπήρξε πράγματι το μυστικό όπλο της υψηλής λατινοαμερικάνικης κουλτούρας στο εξωτερικό, ενθαρρυμένη από τη μόδα του επαναστατικού τουρισμού μετά το 1959, ιδιαίτερα από τους διανοούμενους που έβρισκαν πιο εύκολο να μαθαίνουν τα ισπανικά ή τα πορτογαλικά από τα αραβικά ή γλώσσες της νοτιοανατολικής Ασίας. Επιπλέον, μέχρι σήμερα οι ελπίδες της επανάστασης επιβίωσαν περισσότερο εδώ, παρά σε οποιοδήποτε άλλο μέρος του κόσμου. Για το λόγο αυτόν, η λογοτεχνία της απέφυγε μέχρι τούδε τις χειρότερες επι­ πτώσεις της ιδιωτικοποίησης της φαντασίας. Για πόσο όμως ακόμα ; Σε σύγκριση, ωστόσο, με τη μοίρα της υΨηλής αμερικανικής κουλτού­ ρας, οι λα·ίκές αμερικανικές κουλτούρες, από τα μέσα ή, έστω, τα τέλη

' 500 ΧΡΟΝΙΑ ΑΠ ΤΟΝ ΚΟΛΟΜΒΟ

395

του δέκατου ένατου αιώνα, επέδειξαν μια πολύ μεγαλύτερη ικανότητα διείσδυσης στον Παλιό Κόσμο. Αυτό υπήρξε και πάλι ένα χαρακτηριστι­ κό επίτευγμα μιας μεικτής κουλτούρας - στην περίπτωση αυτή μιας Εu­ ρωαμερικανικής κουλτούρας ζωογονημένης από αφρικανικά στοιχεία. Οι χοροί και η λα'ίκή μουσική της Βόρειας Αμερικής, της Καρα'ίβικής και της Νότιας Αμερικής κατέκτησαν την Ευρώπη από τα πρώτα χρόνια του ει­ κοστού αιώνα και συνέχισαν να εξελίσσονται από το τάνγκο, το maxixe και το ραγκτάιμ μέχρι σήμερα. Η μαζική λα'ίκή μουσική της βιομηχανι­ κής κοινωνίας προέρχεται σήμερα ουσιαστικά από το δυτικό ημισφαίριο, ενώ η πέραν του Ατλαντικού μουσική της υψηλής κουλτούρας, από το Colon του Μπουένος Άιρες μέχρι το Lincoln Centre της Νέας Υόρκης, πα­ ραμένει εξαρτημένη από την Ευρώπη. Δεν πρέπει να παραβλέπουμε αυ­ τές τις πολιτισμικές επιπτώσεις του Νέου Κόσμου. Η λα'ίκή κουλτούρα είναι η παγκόσμια κουλτούρα του αιώνα. Την έχουμε όλοι μέσα μας, α­ κόμα και οι πλέον ανένδοτοι διανοούμενοι. Η υΨηλή κουλτούρα ανήκει σε μειονότητες, μερικές φορές πολύ μικρές. Λέγοντάς το αυτό δεν κάνω κά­ ποια αξιολογική κρίση. Από την άλλη, εννοώ πως υπάρχει μια «σύγκρου­ ση πολιτισμών». Πράγματι, αν υπάρχει μια αληθινή σύγκρουση πολιτι­ σμών ανάμεσα στον Παλιό και το Νέο κόσμο, εδώ βρίσκεται: ανάμεσα σε έναν Νέο Κόσμο, η κύρια δύναμη και δυναμική του οποίου είναι λα"ί­ κή, και σε έναν Παλιό Κόσμο που η πολιτισμική του επίδραση στο Νέο ασκείται μέσα από τις ελίτ και από ανθρώπους της εξουσίας. Αυτή η αντιπαραβολή με οδηγεί στο βασικό μου ισχυρισμό. Ο μακράν σημαντικότερος τρόπος με τον οποίο η ανακάλυψη του Νέου Κόσμου ε­ πηρέασε τον Παλιό, είναι μια ολότελα ανώνυμη διαδικασία μαζικής κα­ τάκτησης που ξεκίνησε από τη Δύση. Η κύρια συμβολή της αμερικανικής ηπείρου στον Παλιό Κόσμο υπήρξε η διάδοση σε όλο τον κόσμο ενός πο­ λύ μεγάλου αριθμού άγριων και καλλιεργημένων προίόντων, κυρίως φυ­ τών, δίχως τα οποία δεν είναι νοητός ο σύγχρονος κόσμος όπως τον γνωρίζουμε. Μπορείτε να πείτε ότι αυτό δεν έχει καμιά σχέση με την κουλτούρα. Αυτό όμως που καλλιεργούμε και τρώμε, και ειδικά αν είναι ένα είδος τροφής εντελώς ασυνήθιστο για το δικό μας τρόπο ζωής, ή α­ κόμα και μια ολότελα νέα μορφή κατανάλωσης, οπωσδήποτε επηρεάζει, και ίσως ακόμα μεταμορφώνει, όχι μόνο την κατανάλωσή μας αλλά και άλλες όψεις της ζωής μας. Αρκεί να δούμε τις βασικές τροφές μας. Τέσ­ σερις από τις επτά σημαντικότερες σήμερα στον κόσμο καλλιέργειες προέρχονται από την Αμερική: η πατάτα, το καλαμπόκι, η μανιόκα και η γλυκοπατάτα. (ΟΙ άλλες τρεις είναι το σιτάρι, το κριθάρι και το ρύζι). Το κλασικό έργο πάνω «στην ιστορία και την κοινωνική επίδραση της πατάτας» έχει γραφτεί από τον Redcliffe Salaman ήδη από το 1949. Το βιβλίο του Arturo Warman, La historia de un bastardo: maiz Υ capita/ismo [Η (-

Ο ΠΑΛΙΟΣ ΚΟΣΜΟΣ ΚΑΙ Ο ΝΕΟΣ στορία ειιός ιιόθου: καλαμπόκι και καπιταλισμός] κυκλοφόρησε το 1988. Και τα δύο αυτά εξαιρετικά βιβλία μας δείχνουν πόσο μακρύτερα από την απλή τροφή μας πηγαίνει η κοινωνική ιστορία αυτών των καλλιεργει­ ών. Και τι να πούμε για όλα εκείνα τα προ'ίόντα που δεν αποτελούν α­ πλώς υποκατάστατα για πράγματα που ήδη καταναλώνονταν στον Πα­ λιό Κόσμο, αλλά άνοιξαν νέες διαστάσεις, νέους τρόπους ζωής: τη σοκο­ λάτα, τον καπνό, την κοκα·ίνη. Ή που έδωσαν βασικά συστατικά για και­ νοτομίες, όπως η τσίχλα, η Coca -Cola (αν κι αυτή έχασε την κοκα"ίνη που περιείχε αρχικά) ή το τόνικ που βάζουμε στο τζιν. Για τις σημαντικές προσθήκες στην παγκόσμια φαρμακοποιία, όπως το κινίνο, που για πολύ καιρό ήταν το μόνο φάρμακο που ήταν ικανό να ελέγχει την ελονοσία. Ή για τα ηλιοτρόπια που θα ζωγράφιζαν ο Ρέμπραντ και ο Βαν Γκογκ, ή τα φιστίκια, δίχως τα οποία η σύγχρονη δυτική κοινωνικότητα είναι ατε­ λής, για να μην αναφέρουμε την πιο πρακτική τους χρήση ως μεγάλης πη­ γής φυτικών ελαίων. Αυτό που θέλω να πω, είναι ότι η υιοθέτηση νέων προ'ίόντων, ή ακόμα και, στις παραδοσιακές αγροτικές κοινωνίες, το πέρασμα από ένα βαqι­ κό είδος διατροφής σε ένα άλλο, είναι κάτι πολύ περισσότερο από μια αλλαγή επιλογών του καταναλωτή. Οι πατάτες και το καλαμπόκι μπο­ ρούσαν να θρέψουν πολύ περισσότερους ανθρώπους ανά μονάδα καλ­ λιεργημένης γης απ' ό,τι οι προηγούμενες καλλιέργειες. Ξέρουμε τι συ­ νέβη όταν ταχύτατα αναπτυσσόμενοι πληθυσμοί εξαρτήθηκαν από μια τέτοια μονοκαλλιέργεια - η ιστορία της Ιρλανδίας είναι ένα τραγικό πα­ ράδειγμα. Ποιος όμως μπορεί να πει πως η μεταμόρφωση της Ιρλανδίας από την πατάτα, ο μεγάλος λιμός που ακολούθησε και η μαζική πληθυ­ σμιακή αιμορραγία που υπέστη έκτοτε η χώρα, δεν είχαν πολιτισμικές ε­ πιπτώσεις, για να μην αναφέρουμε τις πολιτικές, και στις δύο πλευρές του Ατλαντικού ; Δίχως τον Πιζάρο δε θα είχαν συμβεί όλα αυτά. Όλα ό­ σα έχουν να κάνουν με τη χρήση του καπνού, ο οποίος ήταν άγνωστος έξω από την Αμερική πριν την κατάκτησή της, έχουν πολιτισμικές επι­ πτώσεις, πράγμα βέβαια που δε χρειάζεται να το πω στη Σεβίλλη, όπου η Κάρμεν συνάντησε τον Δον Χοσέ στην περίφημη Real Fabrica de Tabacos. Όλα όσα έχουν να κάνουν με τη χρήση του καπνού συνδέονται με αισθήματα, ιδέες, ελπίδες και φόβους των ανθρώπων: από το τελευ­ ταίο τσιγάρο που προσφέρεται στο μελλοθάνατο πριν την εκτέλεση, μέ­ χρι τον καπνιστή που αυτόματα ανάβει ένα τσιγάρο μετά τη σεξουαλική πράξη. Ακόμα και η αντικαπνιστική εκστρατεία, η οποία είναι μάλλον πιο πετυχημένη στις αγγλοσαξονικές χώρες απ' ό,τι σε άλλες, μας λέει περισσότερα για τις πεποιθήσεις του τέλους του εικοστού αιώνα σχετικά με το πώς πρέπει να ζούμε τη ζωή μας παρά για τις ιατρικές επιπτώσεις της νικοτίνης. Μιλάμε, δηλαδή, για προ'ίόντα του Νέου Κόσμου που ήταν

500

ΧΡΟΝΙΑ ΑΠ ' ΤΟΝ ΚΟΛΟΜΒΟ

397

άγνωστα και μάλιστα αδιανόητα πριν από την κατάκτηση της Αμερικής, και τα οποία έκτοτε μ ετα μόρφωσαν τον Παλιό Κόσμο βαθιά και απρό­ βλεπτα, και συνεχίζουν να το κάνουν. Και πρέπει να προσθέσω ότι απ' αυτή την άποψη ο Παλιός Κόσμος οφείλει περισσότερα στο Νέο, παρά το αντίθετο. Στο σημείο αυτό θέλω να τονίσω ότι αυτά τα προ'ίόντα δεν τα «ανα­ κάλυψαν» απλά οι Ευρωπαίοι, και ακόμα λιγότερο δεν τα αναζήτησαν συνειδητά, με τον τρόπο που οι ΚονκισταΟόρες αναζητούσαν ασήμι και χρυσάφι. Ήταν γνωστά προ'ίόντα, τα οποία συνέλεγαν, καλλιεργούσαν και επεξεργάζονταν συστηματικά οι ιθαγενείς κοινωνίες. Οι Κονκισταδόρες και οι άποικοι έμαθαν πώς να τα φτιάχνουν και να τα χρησιμοποιούν α­ πό τις ντόπιες κοινωνίες. Μάλιστα, αν οι άποικοι δεν τα είχαν διδαχθεί αυτά από τους αυτόχθονες, θα ήταν πολύ δύσκολο, ίσως και αδύνατο. να επιβιώσουν. Μέχρι σήμερα, η μεγάλη συμβολική γιορτή των Η ΠΑ, η Γιορτή των Ευχαριστιών, καταγράφει τις οφειλές των πρώτων αποίκων προς τους Ινδιάνους, τις οποίες εν συνεχεία ο λευκός πολιτισμός τις ξε­ πλήρωσε πετώντας τους έξω. Η Γιορτή των Ευχαριστιών γιορτάζεται με ένα γεύμα που συνίσταται ουσιαστικά από τις τροφές του Νέου Κόσμου τις οποίες οι άποικοι τις έμαθαν από τους Ινδιάνους: με αποκορύφωμα. όπως όλοι ξέρουμε, τη γαλοπούλα. Η θέση μου είναι πως η πραγματική φύση και σημασία της συνάντη­ σης των πολιτισμών που εγκαινιάστηκε όταν ο Κολόμβος αποβιβάστηκε στο πρώτο νησί της Kαριiίβικής, δεν μπορεί να κατανοηθεί μόνο με ό­ ρους της συμ βατικής ιστορίας. Αν αναρωτηθούμε τι πήρε η Ευρώπη από την κατάκτηση του Νέου Κόσμου, η προφανής απάντηση είναι η επέκτα­ ση ορισμένων χωρών στα δυτικά της ηπείρου, μέσα από την ιμπεριαλι­ στική εξουσία, μέσα από τον πλούτο που αποσπάστηκε από την εργα­ σία Ινδιάνων και Αφρικανών, και μέσα από την εγκατάσταση μετανα­ στών και αποίκων από τις ευρωπα'ίκές χώρες. Η αμερικανική ήπειρος ή ­ ταν η πρώτη περιοχή εκτός Ευρώπης στην οποία ευρωπαίοι στρατιώτες ανέτρεψαν αυτοκρατορίες, και στην οποία οι ευρωπαίοι άποικοι ίδρυσαν νέες Καστίλες, νέες Πορτογαλίες και, αργότερα, νέες Αγγλίες. Επί χίλια χρόνια πριν από το 1 492, η κατάκτηση και ο αποικισμός είχαν την αντί­ θετη κατεύθυνση: από την Ασία και την Αφρική προς την Ευρώπη. Γι' αυτό και είναι σημαντικό, ότι η χρονολογία της ανακάλυψης της Αμερι­ κής από τον Κολόμβο συμπίπτει με την κατάκτηση της Γρανάδας και την εκδίωξη των Εβραίων από την Ισπανία: και τα τρία αυτά γεγονότα συμβολίζουν αυτή την αντιστροφή. Το ενενήντα δύο σημαδεύει την αρχή της ευρωκεντρικής παγκόσμιας ιστορίας, της πεποίθησης ότι λίγες χώρες της Δυτικής και Κεντρικής Ευρώπης ήταν προορισμένες να κατακτήσουν και να εξουσιάσουν τον κόσμο, της Ευρωμεγαλομανίας.

Ο ΠΑΛΙΟΣ ΚΟΣΜΟΣ ΚΑΙ Ο ΝΕΟΣ Όλα αυτά όμως είναι πια περασμένη ιστορία. Η Ισπανία, η Πορτογα­ λία, η Βρετανία, η Γαλλία και οι υπόλοιπες χώρες δεν εξουσιάζουν πια την Αμερική. Παρήκμασαν και οι ίδιες ως παγκόσμιες δυνάμεις, ακόμα και ως «μεγάλες δυνάμεις» στα ευρωπα'ίκά πλαίσια, και έγιναν κράτη που, από μόνα τους, δεν ασκούν καμιά ιδιαίτερη επιρροή, αλλά είναι ση­ μ αντικά μόνο συλλογικά μέσω της Ευρωπα'ίκής Κοινότητας. Στην καλύ­ τερη περίπτωση, η Ισπανία και η Βρετανία επωφελούνται του γεγονότος. ότι οι γλώσσες τους, χάρη στις παρελθούσες κατακτήσεις τους στην Αμε­ ρική, έχουν γίνει διεθνείς γλώσσες. Οι χώρες της αμερικανικής ηπείρου έπαψαν από καιρό να αποτελούν υπερατλαντικές προεκτάσεις της Ισπα­ νίας, της Πορτογαλίας και της ΑΥΥλίας, ακόμα και για τις τοπικές ελίτ. Η εποχή της « επέκτασης της Ευρώπης», ένα αντικείμενο στο οποίο οι φοιτητές της ιστορίας με καμάρι εξετάζονταν στα νιάτα μου, έχει λήξει. Όμως άλλες άμεσες επιπτώσεις της κατάκτησης και του αποικισμού της Αμερικής βρίσκονται ακόμα εδώ. Δεν ανήκουν στο χώρο των διασή­ μων ανδρών και των κυβερνήσεων. Έχουν όμως μεταμορφώσει μια για πάντα όλη τη δομή της ευρωπα'ίκής ζωής. Και επίσης και των άλλων η­ πείρων. Όταν γραφτεί με ρεαλιστικούς όρους η πολιτισμική, κοινωνική και οικονομική ιστορία του νεότερου κόσμου, τότε η κατάκτηση της Νό­ τιας Ευρώπης από το καλαμπόκι, της Βόρειας και Ανατολικής Ευρώπης από την πατάτα, και ολόκληρης από τον καπνό και πιο πρόσφατα από την Coca -Cola, θα φαίνεται σημαντικότερη από το χρυσό και το ασή μ ι χάριν των οποίων κατακτήθηκε η Αμερική.

E rPETHPIO Ο ΝΟΜΑΤΩΝ

Άιχμαν. Αδόλφος 308 Άντλερ. Βίκτωρ 169. 1 70. 1 83. 191 Αντόρνο. Τέοντορ 338 Απελλής 43 Άρμστρονγκ. Λούις 319. 322. 324. 326. 341 . 372. 381 . 382. 387 Άτλη. Κλέμεντ 202. 206 Abraham. William (<
Barker. Paul 31 1 Bames. George 135 Beerbohm. Sir Max 354 Belin. Rene 78 Beloff. Max. Λόρδος 200 Bennett. Timothy 45 Berlage. Hendrik Petrus 190. 198 Bemhard. Paul 356 Bemie. Ben 324 Besant. Annie 161 Bevan. Aneurin 85. 200 Beveridge. Wi11iam. Λόρδος 202 Bevin. Emest 136 Beynon. Huw 127 Bigard. Bamey 347. 348 BjOmson. Bjornstjerne 188 Blondeau. Maria 1 74 Bloomfield. George 52 Bloomfield. Robert 51 Bluiett. Hamiett 382 BOhme. Jakob 43. 51 Bonnefoi. Faustin 41 Boyer. Richard 367 Bradlaugh. Charles 43. 7 1 . 76 Brandt. Paul 162 Brant. John 65 Braud. WeJ1man 322 Bray. John Francis 72 Briggs. Asa. Λόρδος 91 Bright. John 108 Broadhurst. Henry 125 Brodetsky. Selig 201 Brown. Clifford 384 Brown. Ford Madox 1 49 Brown. John (παπουτσής) 44. 55. 66 Brown. Lawrence 346 Brown. Les 370 Bruckner. ΑπΙοπ 192 Bundy. McGeorge 290 Bunyan. John 46

Ε Υ' ΡΕ Τ Η Ρ Ι Ο

Burke. Edmund 1 6 Burke. Peter 49 Bums. John 83. 108, 1 1 1 Burt. Thomas 108 Bustamente Rivero. Jose Luis

250

Γαμβέττας. Λέων 82 Γαριβάλδης Τζουζέππε 228 Γητς. Ουίλιαμ Μπάτλερ 338 Γίββων. Έντουαρντ 390 Γκαίτε. Γιόχαν Βόλφγκανγκ φον Γκάντι. Μαχάτμα 203 Γκεβάρα. Τσε 280. 281 . 3 1 1 . 378 Γκόρκι, Μαξίμ 44. 1 48. 188 Γκούντμαν. Μπένυ 367-370 Γκρος. Γκέοργκ 351 Γουόρχολ. Άντι 317

161

Cabet. Etienne 67 Caceres. Andres Avelino 265 Cahuana, ΕΙίas Tacunan' βλ. Tacunan Cahuana, ΕΙίas Caillebotte. Gustave 1 49 Calloway. Cab 324 Camayo (περουβιανός ηγέτης των αγροτών) 257 Campos. Δρ 252 Camey. Harry 347 Carpenter. Edward 1 86 Carroll, Lewis 276 Carter. Benny 319. 323. 370, 382 Carvalho. ΡίηΙο de 354 Chamara. γερουσιαστής 215 Chamberlain. Joseph 107 Charpentier. Gustave 1 89 Chilton. John 319, 320, 324. 325. 328 Christian. Charlie 319. 379. 382 Ciardi. John 320 CΙapham. Sir John Η. 32. 35. 93 Clarke. Kenny 322 Clayton. Buck 338 CΙegg. Η . Α . 95 Cobb. Richard 61 Cobbett. William 40. 46. 60 Cobden. Richard 108 Cole. G . D . H . 204 Coleman. Alexander 343 Coleman. ΒίΙΙ 322. 323 Coleman. Omette 377. 382 Collier. James Lincoln 340. 34 1 . 342. 343,

344. 345. 346. 347. 348. 349. 350. 351 . 352. 356 Coltrane. John 319. 329. 377. 381 Concini, Concino. Count Della Penna 47 Condon, Eddie 327 Cook. ννίΙΙ Marion 353 Coolidge. Calvin 266 Crane. Walter 1 47, 1 59. 161 . 1 74, 1 86, 190 Cressy, David 41 Cripps. Sir Stafford 200 Cronin. James Ε. 95. 1 1 7 Crooks, ννίΙΙ 108 Crossick. Geoffrey 130 Cuthburt, M . F. 344 Δαντών. Ζορζ Ζακ 313 Δαρβίνος, Κάρολος 391 Διοκλητιανός, Γάιος Αυρήλιος Βαλέριος

45

Dalou. Jules 1 44, 1 49 Dalton. Hugh 202 Dance. Stanley 330-332. 335. 338 Darensbourg, Joe 31 9. 323. 328 Darίο. Ruben 393 Davitt, Michael 283 de Johnette. Jack 383 Dekker. Thomas 45 Delius. Frederick 34 1 Dent, Edward J. 324 Deschamps. Marie 141 Destree. Jules 191 Devlin. James 64 Diaz del Moral. Juan 225 Diaz. Porfirio 220. 223 Diner-Denes, J. 1 78 Dobrowolski, Kazimierz 208 Dobyns. Henry F. 261 Dolphy. Eric 381 Dommanget. Maurice 165. 181 Dorsey. Tommy 370 Dumoulin de la Barthete. Η. 78 Dunning. Thomas 73 Du Ponts 344 Durham, Eddie 331 . 335 Εδουάρδος Η' 360 Έλλινγκτον, Μέρσερ 34 1 . 344 Έλλινγκτον, Ντιούκ (Εντουαρντ Κένεντυ Έλλινγκτον) 319. 324. 325, 329. 331 .

340-352. 360. 364. 372. 381

Ε Ί'"ΡΕΤΗ Ρ Ι Ο

Εμπέρ, Ζακ-Ρενέ 75 Ένγκελς, Φρίντριχ 1 57, 168, 1 86, 313 Edison, Harry «Sweets» 332, 336, 338, 381 Eeckhout, Jakob Joseph 191 Efrahem, Zael 41 Einaudi, Giulio 185 Eisler, Georg 139 Elizalde, Federiko (Fred) 358 Ellis, Henry Haverlock 1 86 Ertegun, Ahmet 374 Etkind, Efim 139 Evans, Herschel 338 Fanon, Franz 310 Farr, William 52 Favre, Henri 246, 262 Feneon, Felix 191 Fenwick, Charles 1 1 1 Femandini, Seίior 224 Ferro, Marc 223 Field, Daniel 221. 224 Foster, Frank 381 Fox, Alan 95 Fox, George 43 Fuchs, Eduard 1 42 Ζαν ντ' Αρκ 161 Ζαπάτα, Εμιλιάνο 2 1 7, 223, 236, 256, 265 Ζολά, Εμίλ 187, 188 Gale, Moe 366 Gallacher, William 81 Gaskell, Ρ. 1 1 5 Geddes, Patrick 190 George, Stefan 194, 196 Gershwin, George 346 Gerstaecker, Friedrich 193 Giap, Vo Nguyen 280 Gifford , William 51 Gillespie, Dizzy 368, 382 Giovanoli, F, 1 76 Goldwater, Barry 282 Golson, Benny 381 Gomez, Sr. Oscar Bemuy 251, 253 Gonzalle, Zean-Louis 41 Gonsalves, Paul 350 Gori, Pietro 1 76 Grave, Jean 43, 70 Gray, Thomas 45 Green, Freddie 336, 338

Grey, ΑΙ 381 Griessinger, Andreas 48 Griffuelhes, Vicror 70, 72 Grijalba, Manuel 257 Grofe, Ferde 345 Ήστγουντ, Κλιντ 385 Hackett, Sir John 165 Halifax, Λόρδος 45 Hammond, John, Jr 325, 331 , 336, 366, 367, 368, 369, 371 , 374. 386, 387 Hammond, J.L. και Β. 20 Hampden, John 45 Hanak, Peter 139 Hancock, Herbie 373 Hardie, Keir 96, 1 06 Hardy, Thomas 72 Harewood , Henry George Charles Lascelles, Λόρδος 1 1 2 Harrison, J.F.C. 160 HaskeJl, Francis 1 39, 149 HaskeJl, Larissa 1 39 Hauptmann, Gerhart 187, 1 88, 192 Hawker, James 66 Hawkins, Coleman 319, 323 Healey, Denis, Λόρδος 206 Heine, Heinrich 1 42, 155 Heller, CJemens 36 Heller, Joseph 370 Helliker, Thomas 29 HemphiJl, Julius 382 Henderson. Fletcher 337. 344. 345 Hennor 1 49 Herkomer. Sir Hubert 187 Herman, Woody 370. 381 Hewes, George 4 1 Hickman. Art 345 Hines. Earl 322. 335 Hobsbawm. Eric 40, 207. 266. 372. 374. 378. 381 , 383 Hodges. Johnny 325. 347. 351 . 348 Hodgskin. Thomas 122 Hoffmann, Nicholas νοπ 10 Hofmannsthal. Hugo νοπ 194 Hoggart. Richard 90. 1 1 1 Holcroft, Thomas 43 Holyoake. George Jacob 76 Hone, William 61 Hoover, J. Edgar 266

ΕΤΡ Ε Τ Η Ρ Ι Ο

Hopkinson, James 1 25 Homer. Arthur 81, 85 Horta, Victor 190 Howell. George 1 1 1 . 1 1 7 Hunt, E.D. 107 Hunter. Michael 45 Hyde, Robert 45 Hylton. Jack 357 Ιησούς Χριστός 1 76 Ίψεν. Χένρικ 186. 187. 1 88, 192 Ignatieff. Michael 1 64 Iparraguirre, Juan 244 Iνes. Charles 341 James. Harry 370 Johnette, Jack' βλ. de Johnette, Jack Johnson, Bunk 327 Johnson, Robert 383 Johnson, Samuel 351 Jones, Jimmy 346 Jones, ΙΟ 335, 336, 338 Joyce, Patric 108 Κάουτσκυ, Καρλ 1 78, 191 Καρντένας, Λάζαρος 393 Καρούζο, Ενρίκο 328 Κάστρο, Φιντέλ 155, 214, 285. 292 Κένεντυ, οικογένεια 267 Κέυνς. Τζον 203-205 Κοκτώ, Ζαν 321 . 355 Κολόμβος. Χριστόφορος 389, 397 Κον, Ρόυ 31 6-318 Κον-Μπεντίτ. Ντάνιελ 294, 300 Κοντορσέ, Μαρί Ζαν Αντουάν Νικολά ντε Καριτά 1 6 Κόππολα. Φρανκ 275 Κορία, Τσικ 373 Κορολένκο. Βλαδιμήρ 188 Κουστόντιεφ 1 72 Kahn. Gustaνe 191 Kater. Michael 360 Keane, John 13 Kehr, Eckart 360 Khnopff. Femand 191 Kirk, Andy 332 Klingender 151 Kollwitz, Kaethe 148 Komer, Alexis 357, 374

Kramnick, Isaac 200, 201, 204 Kraus, Karl 193 Ktinstler 195 Λάσκι, Φρίντα 201 Λάσκι, Χάρολντ 200-206 Λένιν, Βλαντιμίρ Ίλιτς 310 Λη, Σπάικ 384 Λοτί, Πιέρ 191 Λουδοβίκος Ι Δ ' 15. 21 1 Λουδοβίκος Ναπολέοντας 76 Λουδοβίκος-Φίλιππος 4 1 . 295 Λούκατς, Γκέοργκ 196 Λουναρτσάσκι, Ανατόλι 196 Λόυντ Τζωρτζ, Ντ. 73 Λούξεμπουργκ, Ρόζα 1 59, 194, 1 95 La Bruyere, Jean de 2 1 1 Ladnier. Tommy 322. 323. 325 Lake. Oliνer 382 Lambert. Constant 348. 359 Lampedusa. Tomasi di 269 Lansbury, George 76 Lapointe, Sylνain 4 1 Larkin. Philip 319. 359 Las Casas. Bartolome de 390 Lattimore, Owen 316 Lawrence, D.H. 105, 312 Lefeνre 1 49 Ιeguίa, Augusto Β . 246 Leno, J.B. 64 Lethaby. W.R. 1 89 Liebermann 187 Lizarraga, Jesus Veliz 251 Ιίοη, Alfred 321 . 325 Lionel. Robbins 202-203 Llaca, Enrique 248 Ιο Bianco. Maresciallo 268. 271 Lobb, John 51 Lodge (παπουτσής) 45 Lombardo, Guy 324 Londonderry. Λόρδος 77 Lopez. Jacinto 241 Loνe. Mr 83 Lunceford 331 . 332 Μακάρθυ. Τζ., γερουσιαστής 316, 31 7. 318 Μάλερ. Γκούσταβ 192 Μαλλαρμέ. Στεφάν 191 Μαξιμιλιανός, Αυτοκράτορας Μεξικού 394

Ε ΥΡ Ε Τ Η Ρ Ι Ο

Μάο Τσε-Τουνγκ 280, 281 , 292 Μαρξ, Ελεωνόρα 1 59, 186 Μαρξ, Καρλ 30, 40, 74, 81 , 82, 1 76, 1 79, 1 80, 1 83, 186, 190, 191 , 198, 204, 209, 230, 231 . 293, 368 Μιλλέ, Ζαν Φρανσουά 144 Μιλώ, Νταριίς 355 Μορ, Τόμας 391 Μόρα, Φρανθίσκο 7 1 . 72 Μότσαρτ, Βόλφγκανγκ Αμαντέους 324 Μούκινα, Βέρα 147 Μουσολίνι, Μπενίτο 272 Μπακούνιν, Μιχαήλ 191 Μπαλζάκ, Ονορέ ντε 141 Μπατίστα, Φουλχένσιο, Στρατηγός 285 Μπαχ, οικογένεια 382 Μπέικερ, Ζοζεφίν 320, 323, 327 Μπέισι, Κάουντ 330-339, 366, 368, 371 , 381 Μπέμπελ. Αύγουστος 72, 157, 168, 169, 1 70 Μπεν, Τόνυ 206 Μπερντ' βλ, Πάρκερ, Τσάρλι Μπέρρυ, Τσακ 374 Μπεσέ, Σίντvεϋ 319-329, 348, 353, 357, 368, 377 Μπετόβεν, Λούντβιχ βαν 270, 328 Μπητλς 372, 375, 380 Μπλοχ, Ερνστ 1 84 Μπογκντάνωφ, Α. Α. 196 Μπρεχτ, Μπέρτολτ 196 Μωπασσάν, Γκι ντε 1 87, 188 Mabon' βλ. Abraham, William MacDonald, James Ramsay 1 09, 205 Maeterlinck, Maurice 191 Malcolm Χ 378 Malefakis, Edward Ε . 225 Mann, J. de L. 28 Mann, Tom 1 1 1 Manne, Shelly 381 Marsalis, Branford 382 Marsalis, Ellis 382 Marsalis, Wynton 382, 383 Mausli, Theo 353 Mauνais, Leon 86 Mayhew, Henry 48, 1 24, 1 26, 127 Maxwell, Gaνin 270 McConνille, Μ . 293 McKee, Christopher 51

McKibbin, Ross 1 05 McLean, Jackie 382 McLoughlin, John 373 Mehring, Franz 187, 188 Melboume, William Lamb, Λόρδος 29 Metheny, Pat 383 Meunier, Constantin 1 45, 148, 1 49, 1 50, 1 62, 188 Mezzrow, Mezz 328 Midol, Lucien 79, 86 Miley, Bubber 347, 348 Miller, Glenn 370 Mills, Irνing 345 Mitchell, Joseph 9 Monmousseau, Gaston 79 Morgenthaus, οικογένεια 344 Μοπίs, William 147, 1 74, 1 86, 1 89, 190, 197, 198 Morton, Benny 338 Moynihan, Daniel 204 Mtinzenberg, ννίllί 69 Murray, Albert 330-334, 336, 338 ΜuπaΥ' Daνid 382 Musolino, Benedetto 306 Ναβάρρα, δόκτωρ Μ, 272 Ναπολέων Ι (Βοναπάρτης) 1 42, 1 5 1 , 227 Ναπολέων 1 1 1 · βλ. Λουδοβίκος Ναπολέοντας Νίτσε, Φρίντριχ 193 Νταβίντ, Ζακ Λουί 151 Ντε Γκωλ, Σαρλ 86, 293, 294, 295, 296, 297, 298, 300 ντε Λιλ, Λεκόντ 191 Ντέιβις, Μάιλς 361 , 373, 380, 383 Ντελακρουά, Ευγένιος 1 40, 1 4 1 , 1 43, 144, 1 46, 1 48, 1 55, 161 Ντισραέλι, Μπέντζαμιν 1 1 1 Ντοστογιέφσκι, Φιόντορ 1 88, 192 Ντρέυφους, Αλφρέντ 37, 88, 144 Ντύλαν, Μπομπ 371 , 374 Ντύρερ, Άλμπρεχτ 390 Ντωμιέ, Ονορέ 144 Ντωντέ, Αλφόνς 191 Nanton, Joe 347 Nestroy, Johann 50 Newman, Joe 381 Newman, Michael 200 Newton, Frankie 387 Noble, Sir Andrew 1 1 3

Ε ΤΡΕ Τ Η Ρ Ι Ο

Northcliffe, Alfred Hermsworth 106 Ουάιλντ, Όσκαρ 186 Ουάσινγκτον, Τζορτζ 13 Ουγκώ, Βίκτωρ 321 Ουέλινγκτον, Άρθουρ 20 Ουέλλς, Χέρμπερτ Τζορτζ 204 Oakley, Helen 325 Odger, George 78 Οdrίa, Manuel Α., Στρατηγός 250, 253 Osbome, John 359 Otero Torres, J. 238 Owen, Robert 92 Παίην, Τόμας 13-17, 72, 76 Πάρκερ, Τσάρλι 31 9, 334, 372, 382, 383, 385 Πασιονάρια (Ντολόρες Ιμπαρούρι) 148 Πεταίν, Φιλίπ 78, 166 Πέτρος Α', Μέγας 1 73 Πιζάρο, Φραγκίσκος 396 Πικάσο, Πάμπλο 161 Πφαντέλλο, Λουίτζι 269 Πισσαρό, Καμίγ 190 Πλαύτος, Τίτος Μάκκιος 52 Πλεχάνωφ, Γκεόργκι 1 89, 191, 192, 195 Πουγκάτσεφ, Αιμιλιανός Ιβάνοβιτς 218 Πουτσίνι, Τζάκομο 387 Πρίσλεϋ, Έλβις 374-375 Προυντόν, Πιερ-Ζοζέφ 72, 78 Page, Walter 334, 336, 338 Pagliacci 328 Panassie, Hugues 325 Paredes, Satumino 235, 236 Pamell, Charles Stewart 283 Paucarchuco Samaniego, Julian 254 Peel, Sir Robert 46 Pendergast, Thomas Joseph «< Boss » του Κάνσας Σίτυ) 334 Penny, Nick 139, 143 Pepper, Art 381 Perkin, H .J. 101 Picard (παπουτσής) 47 Pielago, Bemarda 245 Pielago, Seiior 253 Pierce, Nate 381 Pierstorff, Julius 49 ΡοlΙίΙΙ, Harry 125 Poncy, Charles 65 Pottier, Eugene 1 58, 1 59

Pouget, Emile 42, 75 Pounds, John 51 Preston, Paul 1 72 Priale, Ramiro 247 Price, Richard 124 Price, Sammy 320 Priestley, J . B . 1 26 Prothero, Iorwerth 121 -123 Puzo, Mario 266-272, 274-276 Quiroz, Abel 258 Ραβέλ Μορίς 341 Ράιχ, Βίλχελμ 313 Ράσσελ, Μπέρτραντ 203 Ρέμπραντ, Χάρμενσον βαν Ρέιν 396 Ρήγκαν, Ρόλαντ και Νάνσυ 316, 318 Ρικάρντο, Ντέιβιντ 25 Ροβεσπιέρος, Μαξιμιλιέν ντε 75, 313 Ρόλλινγκ Στόουνς 357, 374 Ρου, Ζακ 75 Ρούζβελτ, Ελεωνόρα 369 Ρούζβελτ, Φρανκλίνος 201 , 205, 31 7, 331 , 365, 368, 369, 393 Ρούζβελτ, Φρανκλίνος ο νεότερος 369 Ramazzini, Bemardino 51 Ramey, Gene 331 Ramsey, Fred 326 Ratcliffe 52 Ray, J. και George 23 Redman, Οοπ 344, 345 Redon, Odilon 191 Reid, Alastair 1 1 8 Reinhardt. Django 319 Richardson, W.P. 95, 96 Rigola, Rinaldo 25 Robbins, Lionel, Λόρδος 202 Roberts, Marcus 383 Roberts, Robert 104 Roll, Alfred 1 49 Rollins, Sonny 382 Rops, Felicien 1 42, 144 Rosebery 95 Rosenberg, Julίus και Ethel 316 Rosi, Francesco 182, 270, 273, 276 Rougerie, Jacques 37 Rude, George 40 Rushing, Jimmy 334, 338 Ruskin, John 190, 198

Ε ΤΡ Ε Τ Η Ρ Ι Ο

Rust, Henry 96 Rutherford, Mark 77 Σων Ζυστ, Λουί ντε 75 Σαίξπηρ, Ουίλλιαμ 50 Σαρτρ, Ζαν-Πωλ 294, 362 Σινάτρα, Φρανκ 370 Σμιθ, Μπέσυ 320, 387 Σπένγκλερ, Όσβαλντ 368 Σπρίνγκστην, Μπρους 371, 374 Στάλιν, Ιωσήφ 201 Σταντάλ (Μαρί-Ανρί Μπελ) 151 Στρίνμπεργκ, Άουγκουστ 1 87, 188 Σω, Μπέρναρντ 186, 192, 204 Sachs, Hans 47 Sagan, Hans von 48 Salaman, Redcliffe 395 Salvidge, Sir Archibald Tutton 1 07 Samaniego, Carlos 247, 248, 256 Samaniego, Julian Paucarchuco' βλ. Paucarchuco Samaniego, Julian Sander, Friedrich 43 Schapiro, Meyer 366 Schine, David 316 Sciascia, Leonardo 21 1 , 269 Sciortino, Pasquale 274 Scott, Joan Wallach 36 Seale, Patrick 293 Semard, Pierre 79, 86 Serνadio, Gaia 275 Sewell, William, Jr 36 Shanin, Teodor 210 Shaw, Artie 370 Sheerman , Barry 200, 201 . 204 Shepherd, John 1 64 Shepp, Archie 378, 383 Shorter, Wayne 373 Smiles, Samuel 28, 43 Smillie, Bob 1 1 1 Smith, Charles Edward 326 Smith, Herbert 1 1 1 , 1 1 2 Smith, Willie « The Lion» 320 Southcott, Joanna 160 Spanier, Muggsy 322 Stark, William 35 Starr, Frederick 360 Steiner, Herbert 147 Steinlen, Th. Α. 1 72 Stewart, Reχ 368

Stowe, David 364, 365, 366, 368, 369, 370, 371 Strachey, John 204 Strauss, George Russel 200 Strayhom, ΒίΙΙΥ 342 Sudermann, Η. 1 87 Τζέφφερσον, Τόμας 30 Τζόνσον, Λίντον 286 Τζουλιάνο, Σαλβατόρε 1 82, 267, 266-276 Τζόυς, Τζέημς 196, 328 Τίτο, Γιόζιπ Μπροζ 281 Τολστόι, Λέων 188, 196 Τουλουζ-Λωτρέκ, Ανρί ντε 354 Τρότσκι, Λεόν 194, 195 τρουμαν, Χάρι 273 Τσανγκ Κάι-Σεκ 284 Τσαουσέσκου, Νικολάε 71 Τσώρτσιλ, Ουίνστον 95, 202, 206 Tacunan Cahuana, Elfas 251 , 255 Tampucci, Hippolyte 41 Tate, Buddy 381 Taylor, Cecil 382 Taylor, Helen 85 Tawney, Richard Henry 1 1 3, 138, 204 Teagarden, Jack 370 Teich, Mikulas 60 Thompson, A.F. 95 Thompson, Ε.Ρ. 9, 18, 36, 46, 90, 9 1 , 92, 1 19, 1 54 Threadgill, Henry 382 Tillett, Ben 7 1 Tillon, Charles 86 Touraine, Alain 295, 299, 300-301 , 302, 303 Torres, J. Otero' βλ. Otero Torres, J. Trevor, John 79 Trilling, Diana 366 Trilling, Lionel 316. 366 Tucker, Mark 364, 365, 366, 368, 371 Tufnell, E . C . 31 Tumer, Ian 22, 38 Tyner, McCoy 381 Τσμάν 191 Φλωμπέρ, Γκυστάβ 1 42 Φορντ, Χένρυ 355, 364 Φουριέ, Σαρλ 157 Φραγκλίνος, Βενιαμίν 1 5 Φράνκλιν, Αρέθα 371 , 374

4 06 Φράνκο, Φρανθίσκο, Στρατηγός 1 66 Φρανς, Ανατόλ 191 Φρειδερίκος-Γουλιέλμος Α ' 282 Vacher, Peter 319, 323 Vaillant, Edouard 167 Vallee, Rudy 324 Valles, JuJes 96 VanderveJde, EmiJe 191 Van de VeJde, Η , 190 Verga, Giovanni 269 Verhaeren, EmiJe 1 9 1 , 192 ΥίΙΙΥ, Πολίτης 41 Vittorino, Ειiο 269 ΥίΖΖίηί, Don CaJogero 269 Vodery, Will 342 νοη Hayek, Friedrich 202 Χάλλεϋ, Μπιλ 374 Χάμμετ, Ντάσιελ 316 Χάμσουν, Κνουτ 1 87, 188 Χίμλερ, Χάινριχ 308 Χίτλερ, Αδόλφος 165, 166 Χόλιντεϋ, Μπίλυ 379, 385, 386-388 Χρουστσώφ, Νικήτα 289 Wadsworth, Α.Ρ. 28 Wallace, Russe! 391 Waller, Fats 335 Warman, Arturo 395 Waters, Muddy 357, 374 Wearmouth, R.F. 77 Weatherford, Teddy 323 Webb, Beatrice 18, 1 10, 124, 133, 137, 1 56, 1 59, 204 Webb, Sidney 1 8, 124, 133, 137, 1 56, 204

ΕΊ"Ρ Ε Τ Η Ρ Ι Ο

Wedekind, Frank 194 Weitling, WiJheJm 58. 72 Wells, Dicky 336, 338 Wemer, Gοttfήed 209 WesJey, John 74, 79, 82 West, Come! 384 West, Τ.Α. 147 Westmacott, Sir Richard 1 49 Weydemeyer 40 White, Gonzelle 333 Whiteman, PauJ 345, 346 WiJber, Bob 321 , 381 Williams, Cootie 347 Williamson, Sonny ΒΟΥ 374 WiJson, Edmund 366 WiJson, Teddy 387 WiJson, Woodrow 201 Winks, W. E. 44, 57 Winkworth, WilJiam 40 Wirtz, Rainer 49, 58 WoJf, HowJin' 374 Womack, John 236, 256 Woods. PhiJ 383 Woods, SamueJ 1 1 1 WooJf, Leonard 203 Wright, Thomas 1 1 8 WrigJey, Chris 164 Yauri (περουβιανός καταληψίας αγρότης) 257 YauriviJca, Elίas 251 Young, Lester 338, 387 Young, Trummy 381 ZawinuJ, Joe 373 Ze!din, Theodore 37

ΤΟ Β Ι Β Λ Ι Ο ΤΟΥ ERIC HOBSBAWM « ΞΕΧΩΡΙΣΤΟΙ ΑΝθΡΩΠ Ο I . ΑΝΤιΣΤΑΣΗ, Ε Ξ Ε Γ Ε Ρ Σ Η ΚΑΙ ΤΖΑΖ» τmΩθΗΚΕ ΣΤΟ ΛlθΟ­ Γ Ρ Α ΦΕΙ Ο «Χ.

ΖΑΧΑΡΟΠΟΥΛΟΣ - Δ.

ΡΟΠΟΥΛΟΥ», ΛΕΥΚΑΔΟΣ

9,

θΗΚΕ Σ Τ ι Σ ΓΡΑΦΙΚΕΣ ΤΕΧΝΕΣ « Γ . Κ . ΠΑΛΑΜΑ

13

ΣΙΤΑΡΑΣ - Σ.

ΖΑΧΑ­

Μ Ο ΣΧ Α Τ Ο , Κ Α Ι Β Ι Β Λ Ι Ο Δ Ε Τ Η ­ ΑΡΓΥΡΟΠΟΥΛΟΣ Ε Π Ε » ,

ΚΑΜΑΤΕΡΟ Τ Ο Ν ΟΚΤΩΒΡ/Ο Τ Ο Υ 2 00 1

ΛΟΓΑΡΙΑΣΜΟ ΤΩΝ ΕΚΔΟΣΕΩΝ θ Ε Μ Ε Λ Ι Ο τmΟΓΡΑΦIΚΗ Ε Π Ι Μ Ε Λ Ε Ι Α : Α Ν Ν Α ΜΑΛΙΚΙΩΣΗ

ΓΙΑ