Eranskinak
1
Glosarioa
a itsatsia (a berezkoa, a organikoa). Euskal hitz batzuek berezkoa duten hitz-bukaerako hitz-bukaerako a, kasu-marken jokoari ez dagokiona. Izen berezi batzuen (Nafarroa , Getaria…) eta izen arrunt batzuen (aita, aitzakia…) berezitasuna da. ( a itsatsia) ➛
ablatiboa. NONDIK kasua (-tik kasu-marka). absolutiboa. NOR/ZER kasua. adberbioa (adb.). Aditzaren, adjektiboaren edo beste adberbio baten esanahia
osatzen duen hitza. Normalean aditz-sintagmako (aditzaren multzoko) osagaia da, eta aditzak adierazten duen ekintza, noiz , non, nola, zergatik… gertatzen den zehazten du. Bi motatakoak daude: aditzondoak (kasu-mar (kasu-marka ka gabeak; gabea k; gaur, ondo…) eta adizlagunak (kasu-mark (kasu-markaa edo postposizioa dutenak; etxetik, zuri buruz…). aditza (ad.). Perpausak adierazten duen ekintza, gertaera edo egoera jakinarazten duen hitza; bera da perpauseko elementurik garrantzitsuena. Adibidez: etorri naiz, nabil, dakizu, joan zen, egin dezaket... aditz jokatua/jokatugabea. Aditz jokatuan, pertsona, aldia eta modua esplizituki esplizituki adierazirik ditu aditzak (n-a-tor-k-(i)zu); aditz jokatugabean, aldiz, ez da haien inolako marka zehatzik ageri (etor, etorri, etortze). ( aditz-izena; aditz-partizipioa; ➛
aditzoina)
aditz laguntzailea. Aditz nagusiari laguntzen dion adizkia. Pertsonaz, aldiaz eta
moduaz informatzen informatzen du; hau da, aditz nagusiak adierazten duen ekintza nork eta noiz egiten duen esaten du. Lau dira aditz laguntzaileak euskaraz: izan, *edun, *edin eta *ezan. Aditz laguntzailearen adibideak: naiz, dut, nintzen, nuen, dezaket, edin/*ezan/*edun aditzak) nezakeen, nezake, naiteke, nadin... ( aditz laguntzaile batua; * edin/*ezan/*edun aditz modala. Hiztunaren jarrera —ziurtasuna, probabilitatea, beharrizana edo balorazioa— islatzen duen aditza (nahi izan, behar izan, ahal izan, ezin izan). Askotan, gainera, perifrasi-multzo gisa ageri da ( etorri nahi izan, joan behar izan…). ➛
➛
( aditz modalak) ➛
453
aditz nagusia. Aditzaren esanahia edo eduki semantikoa ematen duen adizkia. Adib.: JOAN zaitez , ETORri naiz , KANTAtuko dut … Aditz nagusiak ematen du aditz-aspektuaren berri ere. Adib.: joaTEN , etorRI , kantatuKO… ( aditz perifrastikoetako aditz nagusiaren forma) ➛
aditz perifrastikoa. Aditz nagusiz eta laguntzailez osatutako adizkia; hau da, bi hitz edo gehiagoz osatutako adizkia. Adibidez: etorri nintzen, kanta diezazuket, esan zidan, saltzen ditu… ( aditz perifrastikoetako aditz nagusiaren forma; aditz perifrastikoetako ➛
➛
aditz nagusiaren etorkizuneko forma)
aditz sintetikoa. ( aditz trinkoak (sintetikoak)) ➛
aditz trinkoa. Hitz bakar batez osaturiko adizkia. Informazio guztia (esanahia, pertsona, denbora...) hitz bakar batean dago bilduta. Adibidez: noa, gabiltza, daramat, dakarkizut… ( aditz trinkoak (sintetikoak)) ➛
aditz-erregimena. Aditz batek eskatzen duen kasu-joko jakina. Eutsi aditzak, esate baterako, NORI kasua eskatzen du beti. Adib.: Eutsi horri! ( aditz-erregimena) ➛
aditz-izena. Izenaren funtzioa betetzen duen aditz jokatugabea; hots, erdi aditz, erdi izen modura jokatzen duen aditz-moldea. -t(z)e atzizkia du marka. Adibidez: ibiltzea, ibiltzeko, jolastera, jolastetik... Ez da nahastu behar nominalizazio
hitzarekin. ( aditz-izena; nominalizazio-estiloa (nominalizazioa ≠ aditz-izena)) aditz-lokuzioa. Aditz laguntzailea kontuan hartu gabe, bi hitz edo gehiagoz osatutako aditza. Egitura berezia dute: izena + ukan, izan, egin, eman, hartu... Adibidez: hitz egin (dut), gose izan (naiz), loak hartu (nau), amore eman (du), adarra jo (diot)... ➛
➛
( aditz-lokuzioa) ➛
aditz-modua. Hiztunaren jarrera adierazten duen aditzaren moldea. Hainbat modu ditu aditzak: indikatiboa ( etorri zara), baldintza (etorriko bazina), subjuntiboa (etor zaitezen), ahalera (etor zaitezke) eta agintera (etor zaitez). aditz-partizipioa (= aditzaren forma burutua) . Aditz jokatugabeak dituen moldeetariko bat, aditz-adjektibo ere deitua; molde horretaz baliatzen da hiztegietan-eta aditzari izena emateko (etorri , kantatu, laga, bizi …). ( aditz-partizipioa ➛
(aditzaren forma burutua))
aditz-sintagma (AS). Aditzak eta haren osagarriek osatzen duten hitz-multzoa. aditzondoa (adond.). Kasu-markarik gabeko adberbioa. Adibidez: atzo, beti, hemen, ondo, aise, arin... adizkia. Aditz batek perpausean hartzen duen forma konkretua. Adibidez: nabil, gabiltza, ibili ziren, ibiliko nintzateke… ibili aditzaren adizkiak dira. adizlaguna (adlag.). Kasu-marka baten edo postposizio baten bidez sortutako adberbioa. Adibidez: amarekin, niretzat, eskuz, mendian zehar… adjektibo-sintagma (adj.). Izenari buruzko informazioa ematen duen izen-sintagmako osagaia; izena nolakoa den adierazten du. Bi adjektibo-mota daude: izenondoak (izenaren ondoren doaz) eta izenlagunak (izenaren aurrean doaz, -en edo -ko kasu-markekin). adlatiboa. NORA/ZERTARA kasua (-ra kasu-marka). 454
alborakuntza. Juntagailurik (eta, edo , baina) gabeko juntadura. Adibidez: Ezer ez daki; isilik dago. ( alborakuntzazko juntadura (bai… bai, nahiz… nahiz eta gisakoak)) ➛
anafora. Erreferentzia-modu bat da; testuan lehendik agertua den elementu bati,
hurrengo perpausean edo paragrafoan, berriro erreferentzia edo aipamena egitea, ordezko linguistiko baten bidez (izenordaina, aditzondoa, ordezkapen lexikal, etab.). Adib.: Antton ez dator bat. Hark uste du autoz ere joan daitekeela, eta dagoeneko hasi da hura garbitzen. [Hark = Antton; hura = autoa]. antolatzailea (testu-). Testua egituratzeko eta antolatzeko balio duen hitza edo hitz-multzoa. Zer testu-egitura eman nahi diogun gure jardunari —narrazio, argudio, deskribapen, etab.—, gisa hartako eta asmo horretarako aukeratutako testu-antolatzaileak erabiliko dira. Narrazio-testua baldin bada, adibidez, denbora-zentzua duten antolatzaileak izango dira nagusi besteen gainetik (Bazen behin…; Goiz batean…; orduan…; geroztik…; azkenik…). Testu-egituraz aparte ere, balio dute, era berean, gure pentsamenduen ordenamenduaren, kausa/ondorioen eta gisakoen antolamendua egiteko (hasteko, bukatzeko, ondorioz, adibidez…). Edozein kategoria gramatikaletako elementuak izan litezke: izenak ( kapitulua, sarrera…), aditzak (hasteko, bukatzeko…), zenbatzaileak (lehenengo, bigarren…), adberbioak (harrezkero, edozein momentutan…), etab. Ia beti koma bitartean joaten dira. aposizioa. Bi osagai —izenak gehienetan, baina bigarrena perpaus erlatiboa ere izan daiteke— elkarren segidan jarriz egindako eraikuntza sintaktikoa; bigarrenak lehenengoa zehazten du. Adibidez: Urumea ibaia, Orhi mendia; Anjel Lertxundi idazlea; Iñaxio, burusoila den irakaslea … ( aposizioa eta komunztadura) ➛
artikulua. Izen-sintagma ixten duen mugatzailea. Izan daiteke singularra (-a; lagunA) edo plurala (-ak, -e-; lagunAK , lagunEi ). artizkia. Beregaintasun lexikala duen hitzaren erroari erdian tartekatzen zaion hizkia. Adibidez: eragin, irakatsi, iragarri... atributua. Izen-sintagma nagusiari buruzko informazioa ematen duen predikatuko osagarria; horretarako, loturazko aditz batez baliatzen da (izan, egon, bilakatu…). Adib.: Zu ikaslea zara. ( atribuzio-perpausa) ➛
atzizkia. Beregaintasun lexikala duen hitzaren erroari atzetik eransten zaion hizkia. Adibidez: iletsu, bizardun, eroale… aurrizkia. Beregaintasun lexikala duen hitzaren erroari aurretik eransten zaion hizkia. Adibidez: desegin, ezikasi, birsortu... bihurkaria (erreflexiboa). Subjektua perpaus berean ez errepikatzeko erabiltzen den
izenordaina; horrelakoetan, ekintzaren egilea eta hartzailea pertsona bera da. Adib.: Bere buruari begira dago beti Xan. ( bihurkaria (perpaus)) bokatiboa. Norbaiti edo zerbaiti deitzeko erabiltzen den hitza; deiki ere esaten zaio. Adib.: Aizu, Ostaizka, zatoz hona! Kaixo, adiskideok . ( bokatiboa) bustidura. [i] soinuak ondorengo fonemari eragiten dion fenomeno fonetikoa. Sabaikaritze edo palatalizazio ere esaten zaio. [i] soinuak bere ondorengo ➛
➛
455
kontsonantea sabaikaritu egiten du (mihia aho-sabaira eramanarazten), eta soinu bustia sortzen dela esaten da. Fenomeno oso arrunta da zenbait euskalkitan (Bizk., Gip., Zub.). Adibideak: langile > [langille]; maisu > [maixu], baina > [baña]. ( kontsonante ➛
busti-palatalen grafia eta ahoskera)
datiboa. NORI/ZERI kasua (-i kasu-marka). deikia. Ikus bokatiboa. destinatiboa. NORENTZAT/ZERENTZAT kasua (-entzat kasu-marka). (
-rako/-entzat )
➛
determinatzailea. Izen arrunta mugatzeko erabiltzen den osagai gramatikala. Hiru motatakoak dira: mugatzaileak (artikulua eta erakusleak), zenbatzaileak (zehaztuak, zehaztugabeak, orokorrak) eta determinatzaile zehaztugabeak (zer, zernahi, edozer…). elipsia (isiltzea). Perpauseko elementu bat edo gehiago isiltzea. Isiltzen den hori
subjektua, aditza, konparazio bateko elementu bat, etab. izan daiteke. Aditzaren isiltzea izaten da gehienetan. ( aditz laguntzailea isiltzea juntaduran) elkarkaria. Elkarrekikotasuna adierazten duen izenordaina. Elkar da normalean izenordain hori, baina bata bestea moldea ere erabiltzen da. Adibidez: Elkar ikusi ➛
dugu. (
elkar)
➛
elkartua. Ikus perpaus elkartua. enklitikoa. Berez azenturik ez duen elementua, eta aurreko hitzari lotuta osatzen
duena azentu-unitatea. Besteak beste, deklinabideko kasu-hizkiak, esate baterako, enklitikoak dira; edota eta eta edo juntagailuak zenbaitetan, etab. ( eta (‘ETA eta EDO ➛
ENKLITIKOEN IDAZKERA’))
erakuslea. Izenaren mugatzaile-mota bat. Izen-sintagmaren amaieran jartzen da eta hiru gradu ditu: hau, hori , hura... ( erakusleak) ➛
eratorpena. Autonomia osoa duen hitz bati —berez esanahi osoa duen hitz bati,
alegia— autonomia lexikalik gabeko elementu bat (hizkia) eranstea, hitz berri bat sortzeko. Adib.: egoki + -tasun > egokitasun; hauts(i) + -kor > hauskor. ergatiboa. NORK/ZERK kasua (-k kasu-marka). erlatibo alferrikakoa . Esaldia trabatu edo astuntzen duen soberako erlatiboa. Adib.: Ni izan naiz ekarri duena || Nik ekarri dut. (
▼
erlatiboa: alferreko erlatiboa)
➛
erredundantzia. Mezu baten edukian gehiegizko edota errepikakorra den informazioa
edo moldea. erreflexiboa. Ikus bihurkaria. erregimena. Hitz jakin batek (aditz batek, normalean) eskatzen duen kasua. Adib.: Eutsi horri! (
➛
aditz-erregimena)
esaldia . Solas edo diskurtsoaren oinarrizko unitatea; bestela esanda, komunikaziomezu oso bat osatzen duen hitz-multzoa. Gramatika-lanetan perpaus esaten zaio oro har (ikus perpausa). 456
fonema. Hitzen esanahia bereizteko balio duen eta zatitu ezin daitekeen hizkuntzako unitate abstraktu txikiena. Adibidez: urde/urte, oso/otso… ( hizki/letra) ➛
galdegaia. Perpauseko informazio-osagairik garrantzitsuena, informazio berria
ematen denean enfasi bereziz (intonazioaren joko bereziz) azpimarratzen dena; aditzaren aurrean jarri ohi da. ( hitzen ordena) galdegaiordea. Galdegai-funtzioa egiten duen elementu laburra. Esaldi luzeetan aditza oso atzean gera ez dadin erabiltzen den baliabide testuala. ( aditza ➛
➛
aurreratzeko estrategia batzuk)
galde-perpausa. Galdera daraman perpausa. Bakuna bada, galdera-marka [?] darama perpausa ixteko. Elkartua edo konposatua bada, -(e)n edo -(e)netz menderagailua darama, baina ez [?] marka. Adibidez: Nirekin etorriko (al) zara? Busti garen(etz) galdetu digu amak. ( aditza esaldiaren hasieran?) ➛
galdetzailea . Galdetzeko erabiltzen den hitza. Adibidez: nor, zer, zein, non, zenbat… genitiboa. Jabetza (NOREN kasua, edutezko genitiboa, -en kasu-marka) edo leku-denbora (NONGO/NOIZ kasua, leku-genitiboa, -ko kasu-marka) adierazten
duen kasua. graduatzailea. Adjektibo, adberbio edota aditzaren intentsitate-maila adierazteko erabiltzen den osagaia; adibidez: -egi (handiEGI). grafema. Idazketa-sistema bakoitzak fonemak idazteko erabiltzen dituen unitate grafikoetako bakoitza. Letra hitzaren sinonimoa. ( letra) hartzailea. Komunikazio-ekintza batean, mezua jasotzen duen gizaki, talde, animalia edo tresna. hiatoa. Bi silabatan banatzen diren bi bokalek osatzen duten multzoa; bokal bakoitzak silaba bat eratzen du. Diptongo terminoaren kontrakoa. ( diptongoa) hitz-elkarketa. Hizkuntzan, autonomia osoa duten bi elementu lexikal elkartuz sortzen den esanahi-batasuna; hots, esanahi jakina duten bi hitz elkarrekin lotzea kontzeptu berri bat adierazteko. Adib.: liburu + denda > liburu-denda. igorlea. Komunikazio-ekintza batean mezua bidaltzen duen komunikazio-elementua (gizaki, talde, animalia edo tresna izan daitekeena). inesiboa. NON/ZERTAN kasua. -(e)n da kasu-marka; -(en)gan (-(e)n baitan), bizidunekin. instrumentala. ZEREZ kasua (- z kasu-marka); kasu bera da NORTAZ/ZERTAZ kasua ere. interjekzioa. Hiztunak emozio-egoerak (harridura, ezustea, desadostasuna…) bizitasunez adierazteko erabiltzen duen hitza. Adib.: Ene! Arraioa! ( interjekzioak) intonazioa. Silaba baino handiago diren hizkuntza-unitateei ahozko jardunean dagokien tonu-aldaketen kurba melodikoa. intrantsitiboa. Ikus iragangaitza. ➛
➛
➛
457
iragangaitza (intrantsitiboa). Objekturik hartzen ez duen aditza. Tradizioan iragangaitz deitura erabili izan bada ere (eta esaten zen halakoak zirela NOR eta
NOR-NORI aditzak), gaur egun ez da deitura-modu ohikoena. ( aditz-erregimena) iragankorra (trantsitiboa). Osagarritzat objektua hartzen duen aditza. Tradizioan iragankor deitura erabili izan bada ere (eta esaten zen halakoak zirela NOR-NORK eta NOR-NORI-NORK aditzak), gaur egun ez da deitura-modu ohikoena. ➛
( aditz-erregimena) ➛
iruzkina. Perpausean, informazio berria dakarten osagaien bilduma, eta mintzagaiari
buruz esaten dena osatzen edo betetzen duena. Bi zati bereiz daitezke iruzkinaren barruan: galdegaia (iruzkin hanpatua) eta gainerako osagaiak . ( hitzen ordena) izena (iz.). Izaki bizidunak, objektuak, sentimenduak, nolakotasunak, fenomenoak eta kontzeptuak izendatzeko erabiltzen den hitza; izen-sintagmaren ardatza da. Izenak mota askotakoak izan daitezke: bereziak/arruntak, zenbakarriak/ zenbakaitzak, bizidunak/bizigabeak, etab. izen-multzoa (IM). Izenak eta adjektibo-sintagmak (dela izenlagun, dela izenondo) osaturiko multzoa. izen-konplementazioa. Izenak bere osagarriak hartzeko duen modua; aipagarrienak izenlagunak dira (-en eta -ko atzizkiekin eratuak). izen-sintagma (IS). Izenak eta haren osagarriek osatzen duten hitz-multzoa. izenlaguna (izlag.). Gehienetan izenaren ezkerretara joan ohi den adjektiboa, -ko edota -en atzizkiez osatua. Adib.: eskolako, egurrezko, lagunaren, zure... izenondoa (izond.). Izenaren eskuinean jarri ohi den adjektiboa. Adib.: eder, handi, ➛
urdin, argal... izenordaina (izord.). Izenaren edota izen-sintagmaren funtzioa betetzen duen osagaia. Pertsona-izenordainak (ni, zu…), izenordain zehaztugabeak (nor, zer, norbait…), bihurkariak (bere burua) eta elkarkariak (elkar) daude. ( pertsona-izenordain ➛
arruntak / pertsona-izenordain indartuak ;
➛
burua (X-ren burua): neure burua;
➛
elkar )
joskera. Ikus sintaxia. juntadura. Maila bereko perpausen juntatze bidezko elkarketa. Batzuetan
alborakuntzaz (juntagailurik gabe) egiten da elkartzea, baina gehienetan juntagailuen bidez. Koordinazio esan izan zaio gramatika tradizionaletan. ( eranskinak/puntuazio-markak [puntua]) ➛
juntagailua. Maila bereko bi perpaus edo osagarri, edo gehiago, elkartzen dituen hitza. Adib.: eta, edo, edota, baina, baizik... kalkoa. Hizkuntza batek beste baten eredutik berera egokitzen duen edozein
hizkuntza-egitura. Kalko semantiko-lexikalak eta morfosintaktikoak izaten dira usuenik. Batzuk egokiak dira ( (kafe) ebakia, nobela beltza…); asko dira okerrak, ordea. Erdararen imitaziora, abantaila baino kalte handiagoz egiten direnak dira okerrak (*laburmetraia, *hauteskundeak ospatu, *ilea hartu, *gol berria egin, *gertaera hori ere eman da…), euskararen sistemari erasan eta erdararenaz nahasten baita. ( kalko linguistikoa) ➛
458
katafora. Erreferentzia modu bat da; erreferentzia egiten zaion elementuaren aldez aurretiko aipamen-jokoari deritzo horrela. Gorabehera hauek hartu behar dira kontuan: X, Y eta Z. [hauek = X, Y eta Z]. Eta, ondoren, hau esan zuen: (…). Anafora hitzaren kontrako
kontzeptua adierazten du. Estilo-liburu gehienen iritziz, erreferentzia kataforikoak egiteko, lehen graduko erakusleak (hau, honek, honi…; hemen) dira egokiak; erreferentzia anaforikoetarako, bigarren edo hirugarren gradukoak (hori, horren…; hura, haren…; hor, han): Zure laguna ikusi dut kalean, eta hark esan dit (…). ( puntuazio-markak (bi ➛
puntuak (5); hura/bera) ➛
kategoria gramatikala. Hizkuntzako elementu nagusiak sailkatzeko erabiltzen
den maila edo klasea. Normalean, motaren arabera egiten da sailkapena: izena, izenlaguna, izenordaina, aditza…; baina osagaien arabera ere egin ezinik ez dago: izen-sintagma, aditz-sintagma, perpausa… ( gramatika-kategoria; errepika eta ➛
➛
kategoria gramatikala)
koherentzia (testu-). Testuaren edukia modu argi, logiko eta lotuan emateko tasuna. Koherentzia semantikoa esanda ere ulertzen da; hau da, esanahi edo mezuaren
mailako segida eta logika. kohesioa (testu-). Testuko elementuek (hitzek, sintagmek, perpausek…) izan behar duten lotura sintaktiko egokia eta zuzena. Perpaus-mailako (alderdi morfosintaktikoa) eta testu-mailako (alderdi testuala) kohesioez hitz egiten dute gramatikek. komunztadura. Esaldi berean lotura duten bi hitzen artean gertatzen den kideko morfemen arteko adostasuna. Adib.: Haiek zuri esan di. zu.te (*di. gu.te). konplementazioa. Erlazio-modu bat da, elementu batek perpaus osagarri bat eskatzen duenean edota hura eraman ohi duenean eratzen dena. Mendeko perpausa izaten da normalean perpaus nagusiko elementu gobernatzaile baten osagarri eratua. Etxea saldu duela esan digu Kaik esaldian, adibidez, esan aditza da elementu gobernatzailea, eta -(e)la menderagailuarekin doan perpaus osagarria da konplementazioa. konposatua. Ikus perpaus elkartua. koordinazioa. Ikus juntadura. lexema. Hiztegi-mailako oinarrizko unitatea; hiztegietan, lexemaren bidez ematen zaie sarrera hitzei. Adibidez: etxe, handi, ekarri, atzo, ur. lexikalizatzea. Morfema-segida bat unitate lexikal (alegia, ‘hitz’) bilakatzen den prozesua. Adib.: batezbesteko, etxekoandre, [‘a buscarlo’ >] auskalo. lokailua. Testuko —perpausen gainetiko, beraz— erlazio semantikoak (esanahiaren mailakoak, alegia) bideratzeko lotura-elementua. Perpaus jakin batean ageri ohi da, baina ez ditu perpausak elkartzen (juntagailuek eta menderagailuek bezala), baizik eta aurreko edota ondorengo perpausari begira dagoen lotura semantikoa bideratzen du. Hauek dira lokailu erabilienetakoak: ere, gainera, bestela, hala ere, behintzat, beraz... 459
mailegutza. Hizkuntza batek kanpoko hitzak bereganatzeko modua. Hitza osorik
hartzen da mailegutzan, adierazle eta adieraziarekin, eta mailegu-hartzaileak, normalki, bere fonetikara (bere esateko modura) moldatzen du. ( maileguak) mendeko perpausa. Beste perpaus baten barruan txertatuta dagoen perpausa, eta sintaktikoki beregain edo independentea ez dena. Perpaus subordinatu ere esaten zaio. Hiru mota handi bereizten dira: mendeko perpaus osagarriak, perpaus erlatiboak eta perpaus adberbialak. menderagailua. Nagusia ez den perpausa perpaus nagusian txertatzeko erabiltzen den lotura-hizkia. Normalean atzizkiak edo aurrizkiak izaten dira. Adib.: -(e)n, ➛
-(e)la, -(e)lako, bait-, ba-... menderakuntza. Perpaus bat (mendekoa) beste baten barruan (nagusia) txertatzen
duen elkarketa-mota. mezua. Komunikazio-aldiko edukia dena, igorleak hartzaileari esaten diona. mintzagaia. Solasaren edo testuaren markoa finkatzen duen osagaia, normalean perpausaren hasieran doana; finkatze hori, gehienetan, informazio zaharra edo ezaguna da. Etxe horretan, Maddi bizi da. Lantegian, gaur , greba egin dute. ( hitzen ordena) modalizazioa. Gertaera baten aurrean igorleak testuan islatzen duen jarrera edo inplikazio-maila. Adib.: Bihar etorriko da agian (zalantza). morfema. Esanahia duen hizkuntza-unitate minimoa. Bi sail bikoitzetan bereizten dira. Formaren arabera, izan daitezke morfema askeak, beregainak (on, seme) edo lotuak ([on]-egi; d-it-u-gu]). Informazioaren arabera, izan daitezke morfema gramatikalak [eratorleak (-keta, -pen…; flexiboak (kasu-marka, pertsona-marka…)…) eta morfema lexikalak [lexemak]. morfologia. Kategoria gramatikalak (izena, aditza. etab.) eta hitzen sailkapena eta forma aztertzen dituen hizkuntzalaritzaren adarra. morfosintaxia. Morfologia eta sintaxia uztartzen dituen hizkuntzalaritzaren adarra. motibatiboa. NORENGATIK/ZERENGATIK kasua (- gatik kasu-marka). ( - gatik ) mugagabea. Mugatzailerik hartzen ez duen izena edo izen-sintagma. Ez da ez singularra, ez plurala. ( mugagabea) mugatua. Mugatzailea hartzen duen izena edo izen-sintagma. Singularra edo plurala izan daiteke. mugatzailea. Izena mugatzen duen osagaia. Artikuluak eta erakusleak dira mugatzaileak. neurgaitza. Ikus zenbakaitza. neurgarria. Ikus zenbakaitza. nominalizazioa. Aditz batetik sortutako izena. Adib.: etorri > etorrera. Ez da nahastu behar aditz-izenarekin. ( nominalizazio-estiloa (nominalizazioa ≠ aditz-izena)) nominatiboa. Ikus absolutiboa. objektu zuzena. Ikus osagarri zuzena. ➛
➛
➛
➛
460
orainaldi historikoa. Erdaraz (‘presente historikoa’) erabiltzen den orainaldiaren
erabilera-modua. Lehenaldi narratibo normalaren monotonia saihesteko baliatzen da (gaztelaniaz, adibidez: nació… creció… vivió… estudió… ejerció… dimitió… murió… > nace… crece… vive…; eta frantsesez: En 1789, le peuple de Paris prend la Bastille. Marie arrive demain. Ez da molde egokia euskaraz baliatzeko, aspektua (-tzen) eta denbora ( zen > da), biak, aldarazten baititu erabilera berezi horren kalkoak, eta erabateko nahastea sorrarazten sarri. ( aditzaren aspektua eta kalkoak) Desegokia Egokia ➛
*1955ean jaiotzen da. [«nace»=«nació»]
1955ean jaio zen / jaioa da.
ortografia. Hizkuntza bateko hitzak zuzen eta erabilera onartuaren arabera idazteko
arauak ematen dituen gramatikaren atala. ( ortotipografia) osagarria. Beste hitz edo sintagma baten esanahia osatzen edo zehazten duen hitz edo sintagma. Adibidez, determinatzailea izen-sintagmaren osagarria da. osagarri zuzena. Du (eta dio) motako aditz batean NOR/ZER kasuan doan osagarria. Objektu zuzen ere deitzen zaio. Adib.: Mikelek gezurra esan du. palatalizazioa. Ikus bustidura. paradigma. Lexema batek (deklinagai edo aditz-erro batek) hartzen dituen desinentziaz osatutako formen multzoa. Adibidez, 511. eta 514. orrialdeetan dauden lauki-multzoak paradigmak dira. paragrafoa. Prosazko testu baten ataletako bakoitza, letra larriz hasi eta puntu eta bereiz eginda bukatzen dena. parafrasia. Testu edo hitz baten azalpen edo adierazpen zabala(goa). partikula. Hitz laburra, ez deklinatu, ez jokatu egiten ez dena. Adib.: omen, ohi, baldin, ➛
bezala… partitiboa. ZERIK kasua (-ik kasu-marka). ( partitiboa (-ik)) perpausa. Testuko bi pausa edo etenen artean osatzen den esanahidun kate mintzatua ➛
edo idatzizkoa. Kate hori unitate sintaktiko beregain edo independentea izaten da. Perpaus hitza gramatiketan erabiltzen den kontzeptu abstraktu bat da; eguneroko jardunean —solasean, diskurtsoan— esaldi esaten zaio, esaldi modura mamitzen baitira errealitatean perpausak. ( eranskinak/puntuazio-markak [puntua, oharra]) perpaus bakuna. Aditz bakarreko perpausa. perpaus beregaina. Besteren mende ez dagoen perpausa. perpaus elkartua. Bi perpaus edo gehiagoz osatutako perpausa. perpaus inpertsonala. Subjekturik gabeko perpausa. ( aditz inpertsonala) perpaus konposatua. Ikus perpaus elkartua. perpaus nagusia. Sintaktikoki beregaina den perpausa. Bere barnean, mendeko perpausak izan ditzake txertatuta. perpaus txertatua. Ikus mendeko perpausa. ➛
➛
461
predikatua. Aditzak eta haren osagarriek subjektuaz esaten dutena (ikus aditz-sintagma). predikatu-osagarria. Izen-sintagmari buruzko informazioa ematen duen osagarria; atributu edo atribuzio-perpaus izenak ere ematen zaizkio (ikus atributua). Informazio hori loturazko aditz baten bitartez ematen du. Adib.: Zu ikaslea zara. ( atribuzio-perpausa: mugagabea eta mugatua) ➛
postposizioa (postpos.). Beste hitz edo sintagma baten eskuinean jartzen den hitz
askea, perpauseko sintagmen arteko erlazio gramatikalak adierazten dituena. Adib.: Zuri buruz ari naiz. Mendian zehar ibili da. prolatiboa. NORTZAT/ZERTZAT kasua (-tzat kasu-marka). ( -tzat kasua) puntukaria (aspektu). Aditzaren aspektuak aditz-ekintza bat burutua den ala ez adierazten du. Hauek bereizten dira: burutua ( jan du), ‘ekintza bukatua da’; burutugabea ( jaten du), ‘ekintza bukatu gabea’; eta gertakizuna ( jango du), ‘ekintza gertakizun’. Bada laugarren bat ere: puntukaria. Gehienbat aditz trinkoei dagokien tasuna da. Halakoetan, adizkiak ekintza gertatzen ari den momentua adierazten du: zetorren, dabil, genekien… Badira aspektu puntukaria adierazten duten beste aditz batzuk ere: ➛
ari da/zen, ageri da/zen, bizi da/zen… (
aditz trinkoak)
➛
sabaikaritzea. Ikus bustidura. semantika. Hitz, perpaus, eta esaldien esanahia eta esanahiari loturiko arazoak
aztertzen dituen hizkuntzalaritzako atala. silaba. Ahots-igortze bakarrean ahoskatzen den hotsa edo hotsen multzoa, fonetikaren oinarrizko unitatea. Silaba osatzeko, ezinbestekoa da bokala egotea; kontsonanteek, bakarrik doazelarik, ezin dezakete silabarik osa. Adibideak: Zer / e.san / di.zu.e / a.mo.nak. sintagma. Perpausaren oinarrizko osagaia, eta hitz-multzo gisa ulertzen dena. Aditz-sintagma dago, alde batetik, eta aditzaren inguruan bildutako osagai-multzoari deritzo horrela; bestetik, izen-sintagma dago, izenaren inguruan
biltzen den hitz-multzoa. Sintagmak konbinatuz perpausak osatzen dira. sintaxia. Perpausetan, hitzak elkarren artean konbinatzeko dauden arauak eta haiek betetzen dituzten funtzioak deskribatzen dituen hizkuntzalaritzaren atala. Joskera izena ere ematen zaio euskaraz. solaskidea . Solas edo testu bateko igorlea zein hartzailea. soziatiboa. NOREKIN/ZEREKIN kasua (- ekin kasu-marka). ( -ekin soziatiboa eta ➛
zenbait muga-arazo)
subjektua. Aditzak adierazten duen ekintzaren egilea. Aditza da/zaio motakoa denean, NOR kasuan ageri da; du/dio motakoa denean, NORK kasuan. tartekia. Esaldian, aparte-edo ematen den sintagma, osaeraz eta luzeraz era
askotarikoa: hitz soila, hitz multzoa zein perpausa. Leku batean baino gehiagotan koka daiteke tartekia esaldian. Lokailuak tartekiak dira ( beraz, ordea, beharbada, 462
alegia…), bokatiboa tartekia da; parentesien eta marra luzeen arteko testua tartekia
da… tema. Ikus mintzagaia. testua. Testuinguru jakin batean ikergaitzat hartzen den hitz edo esaldi multzoa, idatzia nahiz ahozkoa. testuingurua. Komunikazio-ekintzan parte hartzen duten elementuak biltzen dituen ingurua. Testuinguru jakin batetik kanpo askotan ez dira izaten ulergarriak testuak. trantsitiboa. Ikus iragankorra. zenbakaitza/zenbakarria. ( izen zenbakarriak / izen zenbakaitzak) ➛
zenbatzailea (zenbtz.). Zenbatasuna adierazten duen izenaren mugatzaile-mota. Hiru motatakoak dira: zehaztuak —kardinalak, ordinalak, banatzaileak— (bat, bi, hiru...; lehen, bigarren…; bana, bina…), zehaztugabeak (batzuk, asko, gutxi...) eta orokorrak (dena, guztia, oro...). ( zenbatzaile orokorrak ; zenbatzaile zehaztugabeak) ➛
➛
463
2
Puntuazio-markak
1. Puntua [.] 1. Perpausaren zein paragrafoaren bukaera adierazten du puntuak. Etena adierazten du. Esaldi bat hurrengotik bereizteko marka da. Aurreko esaldi(ar)ekin ideia-segida estua baldin badu, puntua jartzen da. Ideien progresioan aurrerapausoa badago, puntu eta bereiz 1 jartzen da. Joskerak eskatzen duen bitartekoa da. 2. Badira ortotipografiak araututako puntuak ere: 2.1. Laburdurena: adib. (adibidez), or. (orrialdea/-ak), etab. (eta abar), etc. (et caetera [lat.] = eta abar), G.B. (Goian bego)… ( laburdurak). Ez dute eramaten, ordea, ez sinboloek oro har —cm (zentimetro), km (kilometro), h (ordu), es (gaztelania), W (mendebaldea)… ( sinboloak (nazioartekoak))—, eta ez siglek ere: EAE, EGA, AEB, NATO, CD… ( siglak) 2.2. Zenbakietakoa: Digituz idaztean, -garren atzizkiaren ordez jartzen dena: (zazpigarrena) ➛
➛
➛
•
7.a. (
zenbaki ordinalak)
➛
•
•
Izen berezi batzuek dutena: Atano XII.a. ( zenbaki ordinalak) Milatik gorako zenbakiek daramatena: 2.018 ogi ekarri ditu (data-urtea salbuespena da). ( zenbaki kardinalak (ortotipografia)) ➛
➛
1 Esaldia esanahi osoa duen testu-unitatea da berez, eta izan daiteke: • aditzik gabea: Bai edo Arratsalde on! edo Zorionak, Amaia! • perpaus bakuna (aditz bakarra): Kalera joango gara. Aitak amari gona gorria ekarri zion. • perpaus elkartua (aditz bat baino gehiago):
- juntaduraz juntagailuz: Egia aitortu nion, baina ez zidan sinetsi. alborakuntzaz: Ezer ez daki; isilik dago. Etorri da, jan du, joan da. - menderakuntzaz: Dendariak esan dit laster etorriko dela.
465
2.3. Parentesiak, marrak edo komatxoak erabili badira, haien ondoren jarri behar da puntua: 2.018 ogi ekarri ditu (data-urtea salbuespena da). / (*data-urtea salbuespena da.)
2.4. Bukaeran punturik gabe idazten dira, oro har, liburuetako izenburu, goiburu, kapitulu, atal, pasarte eta gisakoak. Ikus, esaterako, kapitulu honen izenburua bera: PUNTUAZIO-MARKAK
2. Koma [,] Puntuazioak jasotzen duen etenik laburrena adierazteko ikurra da koma. Bera da perpaus barneko puntuazio nagusia. Komaz bereizi behar d(ir)a: 1. Esaldian hiru osagai edo gehiago elkartzen direnean: Berdin zait solidoak, likidoak ala gasak diren.
2. Enumerazio bateko osagaiak: Hamar, hamabi, hogei… ez dakit zenbat.
3. Bokatiboa (
bokatiboa):
➛
Kaixo, Mikel ! Kaixo, Mikel , zer moduz? Entzun, adiskideok , azken berriak.
4. Aposizioa (
glosarioa):
➛
Imanol, irakasle betaurrekoduna, oso txintxoa da.
5. Esaldiaren osagai diren tartekiak (
glosarioa):
➛
Gizakiak, bipedoa izanik, gehienez ere 40 km/h-ko abiadura har dezake. Bazekien, baina ez zitzaion axola, zer ondorio zekarren horrek.
6. Mintzagaia (
➛
glosarioa; hitzen ordena) ➛
Etxe horretan, gu bizi gara. Atzo, zer egin zenuen? Zuri , ez nizuke halakorik egingo.
7. Lokailuak eta antolatzaileak ( glosarioa): ordea, ostera, aldiz , dena dela, beraz , ondorioz , antza denez , izan ere, bestela esanda, adibidez , besteak beste, nire iritziz , ezer baino lehen, nolanahi ere eta abar. bai tarteki gisa doazenean (bi komarekin [esaldi bakarra da orduan]): ➛
•
Horixe da, izan ere, esan nahi nizuna. Helburua lortzeko urratsak, aldiz , zailagoak izan ziren. Hura, adibidez , hara joan da. •
bai esaldiaren hasieran doanean: Izan ere, horixe da esan nahi nizuna. Beraz , biharko egina egon beharko du.
•
bai bi perpausen lotura egitean: Hainbat kontu aipatu ditu; adibidez , puntuazioa (aipatu du). Autoa hemen dauka; beraz , ez da urruti ibiliko. Itsasoan igeri dabiltzan batzuk ez dira arrainak; besteak beste, baleak eta izurdeak.
466
8. Koma jarri ohi da juntagailuaren aurretik doazen osagaiak perpausak badira:
( glosarioa), baldin ➛
juntaduran
Garaiz eskatu nion, baina ez zidan ekarri. Aita menditik etorri da, eta arreba hondartzara joan da. Han agertu ziren bertsolariak, eta entzuleak txaloka hasi ziren.
9. Koma artean jarri ohi da, esaldi bat argitu edo osatzeko, beste bat tarteki gisa —ia beti perpaus txertatu gisa— sartzen denean: Hori, nire lagun batek esaten duenez, lelokeria galanta da. Atzo, aitak nahi izan zuelako, mendira joan behar izan genuen.
10. Koma jarri ohi da mendeko perpausa nagusiaren aurretik jartzen denean (hura galdegaia izan ezean ( glosarioa; hitzen ordena)): Zure lana arintzeko, beste tresneria hau erabiliko dugu. (galdegaia: ZER) Zure lana arintzeko erabiliko dugu beste tresneria hau. (galdegaia: ZERTARAKO) 11. Baldin eta adizlagun-funtzioko perpaus txertatuak perpaus nagusiaren atzetik badatoz, tentuz neurtu behar da koma non jarri, esanahia zeharo alda baitaiteke: ➛
➛
[Pozik nago garaiz etorri delako] Pozik nago gaur , garaiz etorri delako ≠ Pozik nago, gaur garaiz etorri delako. [Andereñoa haserretu zaio(,) denen aurrean izozkia jan duelako] Andereñoa haserretu zaio, klasean denen aurrean izozkia jan duelako ≠ Andereñoa haserretu zaio klasean(,) denen aurrean izozkia jan duelako).
12. Irizpide hedatua da koma jartzea aditzaren elipsia adierazteko. Zuek asko jokatu duzue; haiek, batere ez.
Dena dela, titulu eta izenburuetan (eta infografia eta grafikoetan): Aditz-elipsirik gabekoa bada, ez da komarik jartzen.
•
Gizona bere bakardadean. Estropadak iruditan. •
Esaldi bateko aditz-elipsia egiten bada, galdegai-mintzagai jokoa hartu behar da kontuan: ez da komarik jarri ohi galdegaia bada elipsiaren aurreko osagaia (Euskal Herria helburu (< Euskal Herria [dugu] helburu)) ; koma jarri ohi da hasierakoa galdegaia ez baizik mintzagaia bada (SOS Arrazakeria, erne (< SOS Arrazakeria erne dabil; non erne den galdegaia eta SOS Arrazakeria, mintzagaia]. ( hitzen ordena) ➛
13. Koma jarri ohi da , , eta gisako egitura banakarietan ( alborakuntzazko juntadura (bai… bai, nahiz… nahiz eta gisakoak)): ➛
Horrek zoragarri egiten du bai euskaraz, bai frantsesez, bai ingelesez. Ez jateko, ez edateko, ez deus esateko zabaldu du ahoa.
Hala ere, zenbait egitura lotuk etenik gabeko segida eskatzen du: Ez hotz ez bero utzi ninduen.
14. Koma jartzen da toki-izenaren ondoren, data ematean (
data nola eman):
➛
Zumaian, 2018ko otsailaren 14an. 467
15. Koma jarri ohi da korrelazioa adierazten duten atsotitz edo errefrauetan: Eguzkia nora, zapiak hara. Non gogoa, han zangoa. Zer ikusi, hura ikasi. Non fida, han gal.
16. Ortotipografiak agindutako koma: Koma jartzen da zenbaki dezimaldunetan zati osoaren eta zati dezimalaren artean ( zenbaki kardinalak): 2,75. ➛
Komarik EZ da jartzen: Subjektuaren eta aditzaren artean (tartean tartekirik-edo ez badago): Euskaldunek asko •
maite dute mendia (*Euskaldunek, asko […]). •
Komaz bereizitako esaldi-atal baten barruan: Nire ustez gaizki jokatu duen arren, ez zait iruditzen zigorrik jarri behar zaionik (*Nire ustez, gaizki jokatu duen arren, ez zait iruditzen […].
•
Aditzaren eta perpaus osagarriaren artean: Hark esan du bihar goizean goiz etorriko dela lanera (*Hark esan du, bihar goizean goiz etorriko dela lanera).
•
Mezuen eta gutunen hasierakoaren amaieran. Gure inguruko ohituran, bi puntu jarri ohi dira: Kaixo, Mikel: / Guraso maiteok: (▼Guraso maiteok,). (Ikus bi puntuak saileko 7. puntuko oharra).
3. Puntu eta koma [;] Komarena baino eten luzeagoa adierazten du, baina puntuarena baino ahulagoa. Alborakuntzaz ( glosarioa) elkartzen ditu esaldiak. Eginkizun hauetan erabiltzen da: 1. Komek bereizitako osagaiak multzotan jartzeko, koma hutsez eginez gero anbiguo geratuko bailirateke: ➛
liburuak, handi nahiz txiki; diskoak, binilozkoak zein digitalak; haurrentzako jokoak eta bestelako jostailuak Atzo lapurrek gauza asko eraman zituzten etxetik: bi erloju, Suitzatik izebak ekarriak; 50 euro, amak mahai gainean zeuzkanak; zilarrezko kaxa bat, nire ahizpak oso maite zuena; oso maite genuen irrati zahar bat, amamaren oroigarri genuena.
2. Lokailu ( glosarioa) eta antolatzaile ( glosarioa) askok beharrezkoa duten testulotura egoki bideratzeko, koma hutsezko etena ahulegia gertatzen baita bestela (ikus komaren 7. puntua): ➛
➛
Ni zeharo bat nator; zu, ostera, erabat aurka jarri zara. Saldu egin du; izan ere, ez zion ezertarako balio. Ibil zaitez kontuz; bestela, erori egingo zara.
3. Perpausek esanahi-lotura estua dutenean, puntuaren ordez erabiltzeko. Ikus alborakuntzaz 465. orrialdeko oin-oharrean esaten dena. 468
4. Perpausen lotura semantikoa mendekotasunekoa denean (‘kausa/ondorio’ modura ulertzen denean, alegia), puntu eta komaz zein bi puntuez eman daiteke esaldia: Zoazte etxera(;/:) hemen alferrik zaudete orain. Zuregatik egin du(;/:) ezin diozu ezer esan. Ezer ez daki(;/:) isilik dago. Euria ari zuen(;/:) etxean geratu ginen. Garestia da(;/:) ez dut erosiko.
5. Estilo-aukera ere bada puntu eta koma: a) Puntuaren eginkizun bera duenez (esaldiak bereiztea/elkartzea), perpausek esanahi-lotura estua dutenean, haren funtzioa bete dezake: Esango banio zer egin dudan, ez lidake sinetsiko; sinetsiko balit, erotzat hartuko ninduke. ([…]. Sinetsiko […]). Telefono-deia jaso bezain pronto, haren bila irten zen; aurkitu zuenean, artean bizirik zegoen. ([…]. Aurkitu […]). Bigarren etapa 1925eko abenduaren eta 1927. urtearen artean izan zen(./;) F(f)ase hartan lortu zuen gailurra diktadoreak.
b) Koma soilarena ere bete dezake egitura paraleloa duten esaldietan, baldin ez badu nahasbiderik eragiten: Atomoa zen materiaren azken osagaia(;/,) atomoa zen zatitu ezin zitekeen azken zatia.
4. Bi puntuak [:] Bi puntuek erlazio kataforiko bat iragartzen dute ( glosarioa); alegia, gero datorren elementu bati egiten diote erreferentzia, edo/eta esaldia osatzera datorren osagaiaren seinale dira nolabait. Aurreko hitzaren segidan, tartean hutsunerik utzi gabe, eta ondoren hutsunea utziz idazten dira. Gaztelaniaz ere hori da ohitura, baina frantsesez hutsune bat uzten da aurreko hitzaren eta bi puntuen artean. ➛
Eginkizun hauetan erabiltzen da: 1. Norbaitek esana hitzez hitz jasotzen denean: Mikelek orduan oihuka: «Gora Euskadi askatuta!». Urkullu: «Euskadik Europan du etorkizuna».
2. Izenburuen zehaztapen edo argibide gehigarriak eman nahi direnean. Adib.: Portugal. Biztanleak: portugaldarrak. Hedadura: 92.212 km2. Hiriburua: Lisboa (lisboar)…
3. Testuetako adibideei sarrera emateko. Erreparatu, esaterako, sail honetan bertan nola eman diren adibideak. 4. Lotura sintaktikorik ez baina bai semantikoa duten bi esaldiren artean, lehena bigarrenaren azalpena denean: Egun hauetan hotz handia egiten du: horra denon kexa. 469
Hirugarren proba dator orain: zailena eta gogorrena. Badute elkarren antzik: biak, lapurrak.
(Ikus puntu eta koma saileko 4. puntua). 5. Erlazio kataforikoa markatzeko, elementu aurreratzaileren bat duten perpausen ondoren (molde oso erabilia, adibidez, definizioetan): Berriro arazorik ez izateko, hau erabaki da: bulegoa 18:00etan ixtea. Honela egingo dugu: zuk erosketak egingo dituzu, eta nik afaria prestatuko dut. Ziurtagiri bat hauxe da: idatzizko aitorpen ofizial bat, bertan dioena egia dela adierazten duena.
6. Bana-banakako zerrendatze bati sarrera ematean: Mendi asko igo zituzten: Gorbeia, Anboto, Aizkorri, Orhi eta beste hainbat.
7. Gutun- eta mezu-hasieretan: Kaixo, Mikel: Guraso maiteok: Oharra: Nolanahi ere, Euskaltzaindiak ez dauka erabakirik aribide honetaz. Horko hori Hegoaldeko erabilera estandarra da; Iparraldean —frantsesez eta ingelesez bezala— koma erabiltzen dute funtzio horretan. (Guraso maiteok,).
8. Aurreko esaldietan esana biltzen duen azken esaldi batez amaitzen denean: Batzuek hamar behar zituztela, beste batzuek hamabi, hogei esaten zuenik ere bazen: guztiak ziren zerbaiten beharrean.
9. Badira ortotipografiak araututako bi puntuak ere: • Orduak eta kiroletako markak ematekoak: Goizeko 07:15ean jaikitzen naiz. Maratoia 2:08:33an egin du. • Ikus hemen nola egiten den bi puntuen ondorengo idazkera.
( bi puntuen ➛
ondorengo idazkera)
5. Etenpuntuak […] Hiru puntu dira beti. Erabilera nagusiak: 1. Esaldia bukatu gabe utzi dela adieraztea. Hiru kasu hauetan sarrienik: Eta abar esapidearen ordez. Esanaren ondoren datorrena jakintzat ematen bide delako. Esana bukatu gabe utzi nahi dela adierazteko, testua adierazgarriago izan dadin. Hala baliatzen da, esaterako, zera iradoki nahi denean: zalantza, lotsa, intriga, ironia, beldurra… Ahozko moldean intonazioaren tonu-joko bere-berea ematen zaio horrelakoetan: Hartu kontuan harako hura: nolako egurra ( ↗)… •
•
•
470
2. Hitzez hitzeko aipuetan zati edo pasarte bat isildu egin dela adieraztea. Hiru puntuak parentesi artean doaz orduan. Berdin dio zein parentesi-mota den, karratua […] zein normala (…): Honela dio Axularrek: «Eta bertze guztien artetik, hasi zitzaizkidan niri […] nik behar nituela egiteko hartan eskuak sartu».
6. Galdera-marka [?] eta harridura-marka [!] Galde-perpausetan eta harridurazkoetan erabiltzen dira (hedaduraz, baita agindu, kexu eta horrelakoetan ere). 1. Normalean perpausaren bukaeran jartzen dira. Hala denean, ez dute bukaerako punturik onartzen (markak berak baitu puntua): Nola ez dakizula? Bai ipuin politak zureak! Gertatzen da, ordea, perpausaren barruan egokitzea ere. Hala denean, koma, puntu eta koma eta bi puntuak erabilgarriak dira ( galdeikur , galdemarka , galde(ra)-zeinu ➛
> galdera-marka):
Astakilo!, deitzen zidaten lagunek. Nora zoaz?, galdetu zidan amak. Ez dakizula?; atzo kontatu nizun eta!: non ote duzu zuk burua!?
2. Harriduraz eginiko galdera ere izan liteke inoiz. Hala denean, bi markak agertuko dira: Ez zenekiela azterketa noiz zen!?
7. Marra luzeak [—] eta parentesiak ( ) / [ ] (Oharra: Ohituren arabera, argitaletxe batzuek, marra luzeak erabili ordez, marra normalak erabiltzen dituzte: [–]. Obra honetan, hiru marra-tipo bereizten dira berariaz: marratxoa [-], marra (normala) [–] eta marra luzea [—]. Haietaz gain, hala ere, beste bi hauek ere erabili dira: zehar-marra [/] eta beheko marra [_]).
1. Marrak zein parentesiak erabiltzen dira esaldian aparteko zerbait adierazi nahi denean (esaldi izan zein ez). Tarteki-lana ( glosarioa) egiten dute, alegia: ➛
Zor zaharra (esaerak hala dio) zor txarra da. Zor zaharra —esaerak hala dio— zor txarra da. Robert Lowell poetak kontzientzia-arrazoiak alegatu zituen II. Mundu Gerrara ez joateko (eta kartzelara joan zen aldi batez), eta Vietnamgo gerraren kontra idatzi zuen. Robert Lowell poetak kontzientzia-arrazoiak alegatu zituen II. Mundu Gerrara ez joateko —eta kartzelara joan zen aldi batez—, eta Vietnamgo gerraren kontra idatzi zuen.
2. Marren eta parentesien arteko aldea ez dago guztiz finkaturik. Honako hauetan, parentesiak erabiltzen dira normalean: 471
•
Daturen bat tartekatu nahi denean: 3.700 €-ko isuna jarri diote (625.000 pezeta / 25.000 libera).
•
Aipamen bat egin ondoren, autorearen eta obraren izenak adierazteko: “…”. (Axular, Gero).
Antzerki-testuetan akotazioak egiteko. 3. Parentesi arteko hiru puntuek, (…) / […], testu zati bat isildu/kendu dela adierazten dute. Parentesi arteko harridura-markak (!), berriz, adierazi nahi du parentesiaren aurretik dagoena harrigarria gertatzen zaiola idazleari. Parentesi arteko galdera-markak (?), ostera, esan berri duenari buruzko zalantza agerrarazten du (gramatika-kontuetan, hala ere, beste esanahi bat du: arauz edo gramatikaz zalantzakoa den forma dela). Eta, azkenik, (sic) edo [sic] hitzak, testuan esandakoa hitzez hitz hartu dela adierazten du. 4. Azken urteotan, gero eta gehiago erabiltzen dira parentesi karratuak. Aurreko puntuan adierazitakoaz gainera (alegia, zerbait falta edo kendu dela aditzera emateaz gainera), beste egiteko bereago hauek ere badituzte: Parentesi normalen barruan beste parentesi bat zedarritzea: Gioconda (Leonardo da •
•
Vincik margotua [1452-1519]) autorearen margolan garrantzitsuena da. •
Fonetika-fonologian, mintzaira-soinuak —alofonoak— irudikatzea: ez zakiat [etzakiat].
Zeinu eta molde batzuk irudikatu edo kokatzea: [;], [, eta]…
8. Elkarrizketa-marra [—] Marra bakarra erabiltzen da elkarrizketetan, solaskide bakoitzaren jardunaren hasiera markatzeko; baita zuzen-zuzeneko hitzak eta narratzailearenak bereizteko ere: —Institututik pasatu al zara gaurkoan? —galdetu nion.
9. Komatxoak / aipu-markak [« »; “ ”; ‘ ’] Aukerakoa da —estilo-aukera— molde bateko zein besteko marka-pareak erabiltzea. Nabarmentze-funtzioa dute helburu. 1. Hitzez hitzeko aipuak (horrexegatik batzuek aipu-markak deitzea komatxoei) edo barne-hizketa markatzeko erabiltzen dira. Honela dio Mitxelenak: «Inoiz batera bagaitez, bada, huskeriak baino zerbait gehiago galduko du gure hizkuntzak». “Ez zioat inori esango”, esan zion bere buruari.
2. Badute funtzio ortotipografikoa ere: 2.1. Ezizena izenarekin batera idazten denean, hura nabarmentzea: Nikolas Ormaetxea “Orixe” (zilegi da Orixe etzanean ere, komatxorik gabe ( letra etzana noiz)). ➛
472
2.2. Atzerriko hizkuntza bateko hitzen transkripzio-moldea ematea: Greko modernoan «Ne» esaten dute «bai» adierazteko.
2.3. Norberaren hizkuntzako argitasunak edo fonetismoak ematea. Baita iruzkinetako aipu labur eta zehatzak egitea ere: Jauzia «salto» da. 2.4. Hizkuntza arrunteko elementuren baten ordez konnotazio edo esanahi jakina duen beste bat adieraztea; adibidez, ironia, barrea, samina edo besterik: Lapurrak milioi bat lekuz «aldatu» zuen: bankutik bere etxera. Oharra: Gaur egun, moldezko edo inprimatzeko letraz idatzitako testuetan, letra italiko edo etzana (ikasliburuetan baita lodia ere zenbaitetan) ari da ordezkatzen komatxoen erabilera gehienak.
3. Eskuz idazten dugunean, aldizkari, erakunde, egunkari, liburu, marka-izen eta abarren aipamena egiteko: «Berria»k euskara bakarrik erabiltzen du. Inprimatzeko letraz ari bagara, letra etzanean joan ohi dira halakoak: Berriak euskara bakarrik erabiltzen du. ( letra etzana noiz) ➛
10. Marratxoa [-] Puntuazioari ez baizik ortotipografiari dagokio marratxoaren kontua, baina egoki da hemen ere aipatzea. Erabilera hauek ditu: 1. Lerro-etenak markatzea. Banatze-irizpidea ez da etimologikoa (* gizon-aren, *udal-etxe, *zakurr-arentzat …), silabikoa baizik ( gi-zo-na-ren, u-da-le-txe-a-ren…). (13. araua) ( lerro-bukaerak nola eten) ➛
2. Zenbait hitz elkartu lotzea ( hitz elkartuen osaera eta idazkera) . 3. Aukeran, izen berezi baten eta kasu-markaren arteko muga edo letra etzana (nahiz lodia) eta kakotxak eta gisako bitartekoen muga argitzea. ( letra etzana noiz; ➛
➛
➛
izen bereziak: adierazpen izendatzaileen deklinabidea (leku-izen edo pertsona-izen ez diren
izen bereziak))
4. ETA eta EDO enklitikoak lotzea, aukeran: Zuen liburuak-edo zeuden hor bazterrean botata. ( eta) ➛
5. Marratxoz lotzen dira bi herrik edo gehiagok administrazio-elkarte bat osatzen dutenean: Lasarte-Oria, Gamiz-Fika, Labetze-Bizkai, Maule-Lextarre... ( leku-izenak, ➛
eta zehar-marra ala marratxoa)
6. Hizkuntzalaritzan, atzizki, aurrizki, menderagailu eta gisakoak lotuta erabiltzen direla adieraztea: -ekiko atzizkia, -(e)lako menderagailua… 7. Marratxorik ez da erabiltzen: ez kasu-markak lotzeko —(hitz eta izen berezi ezagunekin behintzat— (*Asteasu-ra), ez siglekin (*EGA-ko), ez zenbakiekin (*2-tik 3-ra)… ( marratxoaren erabilera kasu-marken aurretik) 8. Notazio matematikoan, marratxoa [-] ez da egokia minus edo ken adierazteko; haren ordez marra [–] zeinua idatzi ohi da. Zeinuaren eta zenbakiaren artean ez ➛
473
da zuriunerik jartzen minus denean: (*-5) −5; ken denean, berriz, zuriunea utzi behar da: 5 – 2 = 3.
11. Apostrofoa [’] Puntuazioari ez baizik ortotipografiari dagokio apostrofoaren kontua, baina egoki da hemen aipatzea. Erabilera hauek ditu: 1. Egokia da apostrofoa erabiltzea agur t’erdi esapidea adierazteko ( agur t’erdi). Adiera horretatik kanpo —hurrengo puntuan adierazten den kasuan salbu—, ez da erabili behar. Orduak ematean, Euskaltzaindiak oso-osorik ematea du hobetsia: *sei t’erdietan / sei eta erdietan ( orduak nola esan). Gainerako kasuetan ere, halaxe ageri da Euskaltzaindiaren Hiztegian: lau eta erdiko txapelketa; kilometro eta erdi; lau eta erdiko Arabako ➛
➛
irekia…
2. Egokia da bertsolarien ahozko jarduneko —eta oro har ahozko moldeko— kontrakzio eta transkripzioak adierazteko. Adib.: Proportzio bat izandu nuen / erdi zahartuta gero’re (= gero ere).
12. Zehar-marra edo barra etzana [/] Puntuazioari ez baizik ortotipografiari dagokio zehar-marra edo barra etzanaren kontua, baina egoki da hemen aipatzea. Eginkizun hauetarako erabiltzen da: 1. Bertso-lerroak, olerkiak edo abestien letrak bereizteko, haiek lerro berean idazten direnean. Hutsunea uzten da zehar-marraren bi aldeetan: Izotz ondoko eguzki, / neguaren parre: / olerkariak noizpait / hiri gorazarre.
2. Hizkuntzalaritzan: fonemak adierazteko: /k/ fonema. alternantzia, aurkaritza, aukera eta antzekoak adierazteko: Biak entzuten dira •
•
Elgoibarren: lore/lora. •
mintzaira-jarduneko etenak adierazteko; adierazi nahi den etenaren graduaren arabera, barra bat [/] ala bi [//]:
Honela dio liburuak: / «Bizidun zelulabakarrek [...]. Zeuk ere // –hala nahi baduzu, / jakina– // erraz egin dezakezu. 3. Matematikan, zatikiak adierazteko: 5/8.
4. Legeen eta dekretuen izenetako zenbakien artean, alboetan hutsunerik utzi gabe: Euskal Funtzio Publikoari buruzko uztailaren 6ko 6/1989 Legearen arabera jokatuko da.
5. Herri-izenen euskal eta erdal formak bereizteko. Hutsunea uzten da zehar-marraren bi aldeetan (hala ageri dira Euskaltzaindiaren zerrendetan): Donostia / San Sebastián, Doneztebe / Santesteban, Agurain / Salvatierra… (≠ Lasarte-Oria, Gernika-Lumo eta gisakoak). Azken horietan, bi herri daude bat eginda; beste haietan, herri bat da, euskal eta erdal izenak elkarrekin jasota). ( leku-izenak, eta zehar-marra ala marratxoa) ➛
474
6. Bata bestearen segidan idatzitako hitzen artetik bat aukeratu behar dela adierazteko: Bezero jauna/andrea (plurala denean, ez da barraren beharrik: Bezero jaun-andreak). 7. Zenbait gaitan agertzen diren erlazio-multzoak aditzera emateko: Begiratu iaz saldutako automobilen urteak/prezioa grafikoari. Oharra: Barraren aurretik eta ondotik hutsunea uzten da, baldin eta alde bateko edo besteko osagairen bat hitz bat baino gehiagokoa bada; bestela, ez. Adibidez: Idazlea metafisikako hutsune hutsa / hutsune betea gaiez mintzatu zen hasieran; gero, mendia/mundua, izan/ukan eta gisakoez. Erreparatu, hala ere, 5. puntuari.
8. Interneteko baliabideak (webguneak, irudiak, bideoak…) zehazki kokatzeko, URL helbideak ematean, bi barra etzan jarri ohi dira ‘http:’ markaren ondoren: http://www.euskaltzaindia.eus.
475
3
Zalantza eragiten duten zenbait hitz eta izen berezi
Zerrendan gorriz datozen hitzak ez erabiltzeko gomendatzen du espresuki Euskaltzaindiaren Hiztegiak. Ez dira molde horretako hango guztiak ekarri noski, baina bai erabilienetakoak, eta forma egokiekin kontrajarrita ipini dira, aldea areagotzeko. Hitz arruntak ez ezik, gainera, hobe beharrez, arazotsu gertatzen diren arauen kontrako izen berezi batzuk ere haiekin batera adierazi dira gorriz. Gorriz dauden batzuk, bestalde, parentesi artean ageri dira. Horrek adierazi nahi du horiek ez direla Hiztegitik ekarritakoak, baizik eta EBEko lantaldeak erantsi dituela, eguneroko jardunean asko erabiltzen diren baina ustez goikoen mailakoak direla iritzita. Beltzez datozenak, batzuk letra lodiz eman dira, bestetzuk letra normalean. Beltzez agertzeak adierazi nahi du euskara batuan guztiak direla erabilgarriak, baina Euskaltzaindiaren Hiztegiak, nolabait esateko, mailaketa bat egiten duela haien artean: hemen letra lodiz ageri direnen alde egiten du, hain zuzen, dela forma estandarragoak direlako, dela aldaera nagusiak direlako, dela erabilera hedatuagoa dutelako. Aukera nagusia ez direnak (EBE honetan letra biribil arruntez adieraziak), modu soilean ageri dira gehienetan Hiztegian (alegia, erabilera-adibiderik gabe), nolabait ere markatzeko bigarren mailakoak direla; normalki, gainera, lehen aukera den beste hitz definitzaile batek ematen die adiera. Hiztegiaren jarraibidea hori izanik ere, horrek ez da esan nahi egoera eta testuinguru guztietan hala behar duenik: komunikazio-egoera zein —hartzailea, asmoa, testuingurua, helburua, tokia eta unea…—, bigarren mailako horiek ere guztiz egokiak (edo egokiagoak) izan litezke zenbait egoeratan. Testuinguruak aginduko digu zein aukeratu. 477
Euskaltzaindiaren Hiztegiaren arabera: • Kolore gorriak forma hori ez erabiltzeko gomendioa adierazten du; esaterako, ahalbait , azufre edo (anpere). • Beltz lodiak forma estandarra, nagusia adierazten du; esaterako: igande, beste, guzti. • Beltz meheak bigarren mailakoa dela adierazten du (euskalki-forma edo delako); domeka, bertze, guzi.
a/ah (interj.) ababor/babor abangoardia (bangoardia, banguardia) abeze/alfabeto abiadore / pilotu, hegazkinlari abioi / hegazkin, aireko abioneta / hegazkin txiki abonamendu, ongarri / abonu (abono) abortu (aborto) abots/ahots absente/ausente absentzia/ausentzia absurdo (absurdu) accesit/akzesit Adam/Adan adierazgarritasun, adierazkortasun /
espresibitate adierazi, aditzera eman / espresatu adierazmolde / espresaera, espresamolde adierazpide/espresabide adin, adineko, adindu / edade, edadeko, edadetu (Heg. Herr .) adina / aina, haina adinbat, hainbat / ainbat aditzera eman, adierazi / espresatu administradore/administratzaile administrazio/arduralaritza 478
adoleszentzia / nerabezaro, nerabetasun adonis/adoni afera, gai, kontu / asunto (asuntu) agaramontar / agramondar,
agramontar, agramontes agidanez, agidanean / aidanez, agi denez, agi zenez agi denez, agi zenez / agidanez, agidanean
agramondar, agramontar, agramontes / agaramontar aguakate/ahuakate (aguamarina) akuamarina ah/a (interj.) ahalbait/albait ahalbideratu/ ahalbidetu ahalge/ahalke ahapean/ahopean ahapeko/ahopeko aho(-)artatzaile / hortz(-)artatzaile ahots/abots ahozapi / zerbieta (zerbilleta) ahozpez/ahuspez ahuakate/aguakate aidanez / agidanean, agidanez aina/adina ainbat / adinbat, hainbat
aingeru zaindari / aingeru zaintzaile, aingeru begirale, aingeru guardako, aingeru jagole aintzin/aitzin aintzina/antzina aintzira/laku aire-bidaia / aireko bidaia aire(-)garraio / aireko garraio aire girotu (haize girotu, aire egokitu, haize egokitu) aireko, hegazkin / abioi aiton-amonak /aitona-amonak aitonen seme/alaba (Aitorren seme/ alaba) / aitoren seme/alaba, seme-alaba aitzakia / atxakia (aitzaki) aitzin/aintzin aitzur/haitzur aizkora/haizkora Aizkorri /Haizkorri akanpatu/kanpatu akorazatu/korazatu akotatu / kotatu, kotak ezarri aktiboan / jardunean, arian (aktiboko) jarduneko akuamarina (aguamarina) akuario/aquarium akuoso (egokia da kimikan) / ur-, urtsu akzesit/accesit alabaina (halabaina) albait/ahalbait albaitari, albaitero, marexal /
beterinario aldeanitz/aldeaniztun alderantzikagarri (alderanzgarri) aldiriko tren (ingurutren) alemanera/aleman alfabeto/abeze
algebra/aljebra algodoi/kotoi aljeriar (argeliar) (alkatesa) alkate almazen (Heg. Behe.) / biltegi altzari / haltzari, muble (mueble) aluzinazio/haluzinazio amapola/mitxoleta ametrailadora/metrailadore amona mantangorri (amona mantalgorri) amorio/amodio amorraldi/amorrualdi amorrai (amorrain) / amuarrain ampere (anpere) amperemetro (anperemetro) anai-arrebak /anaia-arrebak anbulategi/anbulatorio anden / kai, nasa anima/arima anitz (adj.) / askotariko anitz/aunitz (anpere) ampere (anperemetro) amperemetro antzina/aintzina anuntzio / iragarki; iragarpen aportazio/ekarpen apostu/apustu aprobetxatu/probetxatu aquarium/akuario arabe / arabiar; arabiera arabera (arauera) arazi (erazi) arazle/erazle arbi/harbi ardandegi/bodegoi arduralaritza/administrazio 479
arduraldi/dedikazio (argeliar) aljeriar argigintza/argiztapen
argitaldi (argitaralpen) / argitaraldi, argitalpen argitaldu/argitaratu argiztapen/argigintza arian, jardunean / aktiboan arima/anima arkitekto (arkitektu) arma/harma armada, gudaroste / ejerzito armarri/harmarri aro (garai) / haro arotz/harotz (arpa) harpa arrabots/harrabots arraindegi/arrandegi arrangura/arrenkura arrantza(-)ontzi (arrantzontzi) arratsaldeon / arratsalde on arraultza/arrautza arrautzopil, moleta, tortilla (tortila) /
omeleta arrazional / errazional, razional arrazionalismo / razionalismo (errazionalismo) arrazionalista / razionalista (errazionalista) arrazista (razista) arrenkura/arrangura arropa/erropa arrosario/errosario arrunkeria (arruntkeria) arrunki (arruntki) artileria/artilleria artxibari/artxibozain asanblada, asanblea / batzar, biltzar 480
askotariko/anitz (adj.) asper egin / asper-asper egin astearte/martitzen (Bizk.) asteazken/eguazten (Bizk.) astilero (astillero) / ontziola astronomilari/astronomo asunto (asuntu) / gai, kontu, afera aszensore/igogailu atalai/talaia atarramentu (atarramendu,
aterramendu) aterbe/aterpe atributu (atributo) atsotitz, errefrau / errefain atxakia/aitzakia atxeki/atxiki atxikimendu (atxekimendu) atxilotu/detenitu atzamar/hatzamar auditorio (tokiari dagokionean) / entzunareto, auditorium Auñamendiak , Pirineoak / Pirinioak (-ak) aunitz/anitz
aurredenboraldi/denboraldi-aurre aurrehistoria/historiaurre aurrekanpaina/kanpainaurre ausente/absente ausentzia/absentzia autogidari / auto-gidari, gidari autonomi elkarte / autonomia(-) erkidego autopista/autobide auzi/hauzi auzo/hauzo azaleztapen/enkoadernazio azaleztatu/enkoadernatu azalore/koliflor
azazkal/hatzazal azkazal/azazkal azeituna/oliba azelga/zerba azkura (azkure) azpimarkatu/azpimarratu azterketa, berrikuspen / errebisio azufre/sufre babor/ababor bagaje, hatu / ekipaje (Heg .) bago/pago baiezkotan/baiezkoan baieztu/baieztatu bainan/baina bainilla/banilla bakailao/makailao bake/pake bakteria/bakterio balea (bale) balin/baldin balioanitz/balioaniztun baloraketa/balorazio baltse / bals, baltseo banan-banan (banan-bana, bana-bana,
banan banan) banan-banako / bana-banako, banan-banango (Bizk.) banana (jatekoa) / platano (Heg .) (bangoardia, banguardia) abangoardia banilla/bainilla bapatean/bat-batean baratza/baratze baratzuri/baratxuri bariku (Bizk.) / ostiral barraskilo/marraskilo bataila/gudu batez beste (bataz beste) batxilerato (batxillergo) / batxilergo
batzar, biltzar / asanblada, asanblea
Baxenafarroa, Baxe Nafarroa / Nafarroa Beherea (-a), Baxenabarre bazkide/sozio bazko/pazko beaumontar (beaumondar,
beamontes) bederatziehun (bederatzirehun) beginini/begi(-)nini begitarte/betarte begitazio, lilura / espejismo begizta/kibizta behartuta/derrigorrean bekatu/pekatu bekozko / betosko, betozko belaontzi (belauntzi) belardenda/belar(-)denda beldur/bildur beldur, ikara / susto (Heg. Herr .) Belen/Betleem belgiar/belgikar bena/zain benetazko/benetako benturaz/menturaz berbizkunde/pizkunde bereiztu/bereizi berenganatu/bereganatu beretsu/bertsu (bera) berezilari/espezialista berotegi/negutegi berredura/berretura berrikusi, errepasatu (birpasatu) berrikuspen, azterketa / errebisio bertsopaper (bertso(-)paper) bertsu (bera) / beretsu bertute/birtute bertze (Lap. eta Naf.) / beste 481
betarte/begitarte beterinario / albaitari, albaitero, marexal Betleem/Belen betosko, betozko / bekozko bibliotekari/ liburuzain bibolin/biolin bidaide, bidelagun (bidailagun) bide batez (bidebatez) bideokasete (bideokaset, bideo-kasete, bideo-zinta) biderkaketa/biderketa bidesari; ordainleku / peaje big-bang/Big Bang biki/bizki (Gip. eta Naf.) bildur/beldur bilete/billete biltegi/almazen (Heg. Behe.) biltzar, batzar / asanblada, asanblea bilutsik /biluzik biluztu/biluzi biolin /bibolin birao, sakre/blasfemia biribil /borobil (Gip. eta Naf.) (birpasatu) errepasatu, berrikusi birtute/bertute bitxi/pitxi bizarmakina/bizar(-)makina bizkar(-)hezur/bizkarrezur bizki (Gip. eta Naf.) / biki biztuera/piztuera Bizkaiko golkoa (a) / Bizkaiko Golkoa blasfemia / birao, sakre bodegoi / natura hil; ardandegi bolajoko/bola(-)joko bolbora/polbora boletin/buletin boli/marfil 482
boligrafo (Heg .) / bolaluma bolondres/boluntario boltsa / burtsa; poltsa bonbila/bonbilla borobil (Gip. eta Naf.) / biribil borraska / ekaitz; depresio borroka/burruka bortz (Ipar . eta Naf .) / bost botikario/botikari botu/boto (bozeramale) bozeramaile budin/puding bula/bulda bular(-)angina / bularreko angina bularrezur/esternoi buletin/boletin burduntzali/burruntzali burduntzi/burruntzi burmuin/zerebro (Heg .) burruka/borroka burtsa/boltsa buru(-)hezur/burezur buruzgora / buruz gora buztarri/uztarri Calahorra/Kalagorria campus (kanpus) (cartesiar) kartesiar (cassette, kaset) kasete curriculum (kurrikulum) data/fetxa datatu/fetxatu Debabarrena (-a) / Deba Behea Debagoiena (-a) / Deba Garaia debalde, doan (dohan) dedikazio/arduraldi defuntu (difuntu) deihadar/deiadar
dejeneratu/degeneratu (dekodetu) deskodifikatu / deskodetu delegaritza/ordezkaritza (deletreatu) letreiatu denboraldi-aurre/aurredenboraldi depresio; ekaitz / borraska derrigorrean/behartuta derrigorrez/behartuta desagerketa / desagerpen, desagertze desagerrarazi (desagertarazi) desarroilatu/garatu desarroilo/garapen desberdin, ezberdin / diferente desgaste/higadura deskodifikatu (dekodetu) / deskodetu detenitu/atxilotu deuseztu/deuseztatu diabetes (diabetis, diabete) dialogo/elkarrizketa dibujo / marrazki, irudi diferente / desberdin, ezberdin (difuntu) defuntu digeriketa/digestio digestio / digeriketa (liseriketa) digital (dijital) diktaketa (diktatu) dilista/lenteja dinosauro (dinosauru) dioptria (diotria) diru(-)laguntza (dirulaguntza) diru(-)zorro/kartera disgustu (disgusto) disketxe/diskoetxe diska/disko diti/titi diziplina (disziplina) dizipulu (diszipulu)
dobera/tobera (dohan) doan, dohainik , musu(-)truk , debalde, urririk doktoradutza / doktoretza, doktorego dokumentu (dokumento) dolare/tolare domeka (Bizk.) / igande Donejakue bidea (-a) / Donejakue Bidea Donibane Lohizune / Donibane Lohitzune dorre/torre e/eh (interj.) Eba/Eva (izen biblikoa) ebakuntza(-)gela, operazio(-)gela / kirofano ebaluaketa, ebaluapen / ebaluazio ebanjelista/ebanjelari ebili/ibili edade/edadeko/edadetu (Heg. Herr.) / adin, adineko, adindu edifizio/eraikin edukazio / heziketa, hezkuntza; jendetasun edukin/eduki (egipziar) egiptoar eguazten (Bizk.) / asteazken eguen (Bizk.) / ostegun egunon / egun on eh/e (interj.) ehiza/ihizi (Ipar . eta Naf .) ehizi/ehiza ehizketa/ehiza ehundaka/ehunka ehuneko/portzentaje eiakulatu (ejakulatu) eite/ jite ejerzito / armada, gudaroste 483
ekaitz; depresio / borraska ekarpen/aportazio ekilibrio/oreka ekipaje (Heg.) / bagaje, hatu ekoiztu/ekoitzi ekonomilari/ekonomialari, ekonomista ekuatore (ekuadore) elaberri/eleberri elastizitate/elastikotasun eleanitz/eleaniztun eleberri/elaberri elegia (elejia) eleiza/eliza (elektragailu) etxetresna elektriko elektrikari (elektrizista) elektro(-)tresna / tresna elektriko elkarrizketa/dialogo elkartezin/elkarrezin emirerri (emirato) emozio/zirrara enkoadernatu / azaleztatu enkoadernazio/azaleztapen enparantza/plaza enpresa/entrepresa enpresaburu (enpresari(o)) (entonazio) intonazio entrenadore/entrenatzaile entrepresa/enpresa entseiatu/entseatu entseiu/entsegu entzulego / entzuleria, entzuleak entzunareto, auditorium / auditorio epaitu/juzgatu (Heg .) erabakior/erabakigarri eraikin/edifizio erakunde / instituzio, organizazio 484
erakusleiho (erakus(-)leiho) erakusmahai (erakus(-)mahai) erakutsarazi (erakustarazi) erantzukizun (erantzunkizun) eraskin/eranskin eraskor/eranskor (erazi) arazi erazle/arazle Erdi Aroa (-a) /Ertaroa Erdialdeko Amerika / Ertamerika erietxe (eritetxe) eritzi/iritzi erizantza/erizaintza erkide (herkide) ermandade (hermandade) Ernio/Hernio erorketa/eroriko errain/errein erraminta/erreminta erraz/errez errazional, razional / arrazional
(errazionalismo) razionalismo / arrazionalismo
(errazionalista) razionalista / arrazionalista errebisio / berrikuspen, azterketa erreboluzio / iraultza; bira, itzuli errefain / atsotitz, errefrau erreflexio / gogoeta, hausnarketa; islatze (Fis.) errefrau, atsotitz / errefain erregistro (errejistro) errein/errain errejimentu/erregimentu errejistratu/erregistratu errekor/record errektangelu/laukizuzen errektangeluar/errektangular
erreminta /erraminta errepasatu, berrikusi (birpasatu) errepide/karretera errepika, lelo / estribillo (estribilo) errepikaketa / errepika; errepikapen erreportaia/erreportaje errespektiboki / hurrenez hurren errespeto/errespetu erretreta, erretiro / jubilazio errezel, gortina / kortina errez/erraz errifle/rifle erritu / (errito) rito erromes/errumes erropa/arropa errosario/arrosario errugbi/rugby (rugbi) erruleta/ruleta errumes/erromes Ertamerika / Erdialdeko Amerika Ertaroa/Erdi Aroa (-a) erten/irten ertzantza/ertzaintza esanahi (esannahi) esantza/ezantza esbastika/svastika eskaera/exijentzia eskaini/eskeini eskalera (eskilera) / eskailera eskaner/scanner eskaratz/ezkaratz eskaut (scout, eskut) eskeini/eskaini (eskena) eszena eskerrikasko / eskerrik asko (eskilera) eskalera / eskailera esklabo (esklabu)
eskopeta/eskupeta eskorga / karretila (karretilla) eskrezio-aparatu / iraitzaparatu, iraitz-aparatu eskubi, eskui / eskuin eskubila/eskuila eskukada/eskutada (eskut) eskaut eskupeta/eskopeta espageti/spaghetti esparatrapu (esparatrapo) esparrago / zainzuri, frantses(-)porru espejismo / lilura, begitazio esperientzia (experientzia) espezialista/berezilari espia/espioi espontaneitate/espontaneotasun espresabide/adierazpide espresaera/adierazmolde espresamolde/adierazmolde espresatu / aditzera eman, adierazi espresibitate / adierazgarritasun; adierazkortasun elektro(-)tresna / tresna elektriko espainiera, gaztelera / gaztelania espres/expres espresuki (espreski) esprint/sprint estatistika (estadistika) estandar/standard esternoi/bularrezur estreinatu (estrenatu) estreinu / estreinaldi; estreina estrena / estreina , estreinako, estreinakoz estres/stress (eskut, scout) / eskaut estribillo (estribilo) / errepika; lelo 485
estu / herstu, hestu estuasun/estutasun eszena (eskena) etendu/eten etsamina / examina (etsamin) etxekoandre (etxeko andre) etxetresna elektriko / (elektragailu) Etzegarate / Etxegarate (eurijasa) euri(-)jasa (europear) europar euskaldun berri (euskaldunberri,
euskaldun-berri) Eva/Eba (izen biblikoa) examina/etsamina exijentzia/eskaera (experientzia) esperientzia expres/espres ezantza/esantza ezberdin, desberdin / diferente ezkaratz/eskaratz ezki(-)lore (tila) ezkontsari/ezkonsari ezkutatu (izkutatu) ezkutu (arma babesgarria) / izkutu (eskutu) ezkutuan/izkutuan fardel/pardel feria/peria ferra/perra fetu (feto) fetxa/data fetxatu/datatu fidatu (fiatu) film labur (laburmetraia) film luze (luzemetraia) fisonomia/fisionomia fitxero/fitxategi 486
fleitean izan, sasoian egon / forman
egon fokatu/fokuratu forman egon / fleitean izan, sasoian egon fosildu (fosilizatu) fotokonposaketa/fotokonposizio fraka/praka frantses(-)porru, zainzuri / esparrago frantsesera, frantzes / frantses frente/fronte frijitu/prejitu frikzio / tirabira, liskar; marruskadura (mekanikan) frutu/fruitu funtzionario (funtzionari) gai, kontu / asunto (asuntu) gaiso/gaixo galazi (galerazi) / galarazi galdara/kaldera gara/geltoki garabi/grua garagardo/zerbeza (Heg .) garapen/desarroilo garatu/desarroilatu garbantzu/txitxirio garraisi/garrasi garrasi/karrasi gartzela/kartzela gasa/gaza (ehun mehea) gasoil/gasolio gasna (Lap. eta BNaf.) / gazta gatibu/katibu gaur eguneko / gaur egungo gaza (ehun mehea) / gasa gazna / gasna (Lap. eta BNaf.), gazta gaztedi/gazteria
gaztelera / gaztelania (edo Sin. espainiera) gazur, serum (suero) geltoki/gara gendarme/ jendarme general/ jeneral (armadako agintaria) gerra/guda gomit/gonbit greziera, greko / grekera (gerkera) gerrilla, gerrillari (gerrila, gerrilari) gidari/autogidari (gidoi) marra(txo) gihar (giar) gila/kila gitarra/kitarra gitxi/gutxi goarda/guarda (goardazibil) guardia zibil goardia/guardia gogoeta, hausnarketa; islatze (Fis.) / erreflexio goilare/koilara gonbidatu/konbidatu gonbit/konbit(e) gorabehera (gora-behera) gorbata/korbata Gorbeia/Gorbea gortina, errezel / kortina gradu (grado) grekera (gerkera) / greko, greziera; greko, greziar grua/garabi guarda/goarda guardia/goardia guardia zibil (goardazibil) guda/gerra (gudaloste) armada, gudaroste gudaroste, armada (gudaloste)
gudu/bataila
gurutzegrama / hitz gurutzatuak gusto/gustu, (gustoko/gustuko) gutizia/kutizia gutxi/gitxi gutxi gorabehera (gutxi gora-behera) gutxiengo/minoria guzi/guzti habia /kabia haina/adina (konparazioa) hainbat, adinbat / ainbat haitzur/aitzur (haize egokitu) aire girotu (haize girotu) aire girotu haizkora/aizkora Haizkorri/Aizkorri (halabaina) alabaina haltzari/altzari haluzinazio/aluzinazio hamazortzi/hemezortzi handi/haundi harbi/arbi harma/arma harmarri/armarri haro/aro (garai) harotz/arotz harpa (arpa) harrabots/arrabots harri bitxi / harribitxi harridura(-)ikur/harridura(-)marka hartu-eman/harreman hasiera (hasera) hatu, bagaje / ekipaje (Heg .) hatzamar/atzamar hatzazal/azazkal haundi/handi 487
hausnarketa, gogoeta; islatze (Fis.) /
horma(-)irudi (hormirudi,
erreflexio hauzi/auzi hauzo/auzo hegazkin, aireko / abioi hegazkin txiki /abioneta hegazkinlari, pilotu / abiadore hemezortzi/hamazortzi heresia (herejia, herexia) herexe (herese) / heretiko, hereje heriotze/heriotza (herkide) erkide; herrikide (hermandade) ermandade Hernio/Ernio heroi (heroe) herri(-)lur (herrilur) herstu, hestu / estu heziketa, hezkuntza; jendetasun / edukazio hezkuntza, heziketa; jendetasun / edukazio hiazinto/ jazinto hibai/ibai hierarkia ( jerarkia) higadura/desgaste higanot/hugonote (hilargi) ilargi hilaur/ilaur hildo/ildo Himalaia/Himalaya hipokrisia (hipokresia) historiaurre /aurrehistoria hitz gurutzatuak / gurutzegrama hitzegin / hitz egin hitzordu/zita horizonte / ostertz, zeruertz,
hormairudi) hortz(-)artatzaile/aho(-)artatzaile hortz(-)ore / hortzetako pasta hostia/ostia hozpera/hozbera hugonote/higanot (hum) um (interj.) humil/umil hurko/urko hurren arte (hurrena arte) hurrenez hurren / errespektiboki hurritz /urritz (iadanik ) jadanik (iarda) yarda iaz / igaz, ihaz ibai/hibai ibili/ebili idazkintza/idazkuntza idaztaldi/idatzaldi Ifarralde / Iparralde, Ipar Euskal
zerumuga 488
Herria (-a) ifernu/infernu igande / domeka (Bizk.) igarri/igerri igaz, ihaz / iaz igeltsari/igeltsero igerileku/piszina igerri/igarri igogailu/aszensore igurtzaldi (igurtzialdi) iharduera/ jarduera ihardun/ jardun ihaz, igaz / iaz ihaute (Ipar.) / inaute ihizi (Ipar. eta Naf.) / ehiza ihizketa/ehiza ikara, beldur / susto (Heg. Herr .)
(ikaslego) ikasleak , ikasleria ikerlari/ikertzaile ikuilu/ukuilu (ikurriñ(a))/ikurrin ikus-entzule (ikusentzule) ikus-entzunezko (ikus-entzutezko) ikuskor/ikusgai ikusezin (ikustezin) ikutu/ukitu ilargi (hilargi) ilaur/hilaur ildo/hildo ileapaindegi/ile(-)apaindegi ileapaintzaile/ile(-)apaintzaile ileorde / peluka, perruka ilunbe/ilunpe (imaginatu) imajinatu imajina (imajin, imagina) imajinatu (imaginatu) immigrazio (inmigrazio) immunitate/ inmunitate inaute / ihaute (Ipar.) indoeuropar (indoeuropear) industrialde (industrigune) infernu/ifernu ingelera, ingles / ingeles (ingresatu) ospitaleratu; sartu; irabazi; kartzelatu ingurabide/zirkunbalazio ingurrazti / koaderno, kaier ingurugiro/ingurumen (ingurutren) aldiriko tren injineru/ingeniari (inmigrazio) immigrazio inmunitate/immunitate insektizida/intsektizida instant/istant
instituto/institutu instituzio, organizazio / erakunde internazional/nazioarteko intonazio (entonazio) intsektizida / insektizida inurri , txindurri / txingurri inurritegi/xinaurritegi (ioga) yoga ipar-ekialde (iparrekialde, ipar ekialde) Iparralde, Ipar Euskal Herria (-a) / Ifarralde iparrorratz /ipar(-)orratz iparrizar (ipar(-)izar) iragarki/anuntzio iragarpen/anuntzio iraitzaparatu, iraitz-aparatu / eskrezio-aparatu iraizean/iragaitzaz irakaskuntza (irakaskintza) irakasle(-)eskola); irakasle(-) ikasketak / magisteritza irakasle(-)ikasketak ; irakasle(-) eskola) / magisteritza iraultza; jira, itzuli / erreboluzio (iriki) ireki iritzi/eritzi irizpide/kriterio irla (Ipar.); isla / uharte irteera (irtera) irten/erten irudi, marrazki / dibujo isil, isildu (ixil, ixildu) isla; irla (Ipar.) / uharte islada/isla isladatu/islatu islatze (Fis.); gogoeta, hausnarketa / erreflexio 489
ispilu (ixpilu) istant / instant, ixtante (israeliar) israeldar itoiti, itote / itaxur, itogin itsasandi / itsas handi itsas korronte / itsaslaster itsasuntzi/itsasontzi itsas-zain/itsasozain itsu (itxu) itsuskeria (itsusikeria) (itxaso) itsaso itxoin/itxaron (itxu) itsu itzuli, jira; iraultza / erreboluzio (ixil) isil (ixildu) isildu (ixpilu) ispilu ixtante/istant izakera/izaera (izkutatu) ezkutatu izkutu (eskutu) / ezkutu (arma
babesgarria) izkutuan/ezkutuan jadanik (iadanik ) jaiki/ jeiki jainko/jaungoiko jaitsi / jatsi, jeitsi, jetxi ( jakinmin) jakin-min ( jakinnahi) jakin-nahi janari(-)denda ( janaridenda) janzkera ( jazkera) jardin/lorategi jarduera/iharduera jardun/ihardun jardunean, arian / aktiboan jarduneko (aktiboko) jarraitutasun, jarraikitasun ( jarraitasun) 490
jatsi, jeitsi, jetxi / jaitsi jaungoiko/ jainko jaurtigai/proiektil jazinto/hiazinto ( jazkera) janzkera jazmin/ jasmin jeiki/ jaiki jeitsi, jetxi, jatsi / jaitsi jendarme/gendarme jendetasun; heziketa, hezkuntza / edukazio jeneral (armadako agintaria) / general ( jerarkia) hierarkia Jerusalem/Jerusalen Jesu Kristo / Jesukristo jetxi, jeitsi, jatsi / jaitsi jira, itzuli; iraultza / erreboluzio jite/eite jogurt/yogur jole/ jotzaile joskura/ jostura jostun/sastre (Heg .) jubilazio / erretiro , erretreta ( judutar) judu juzgatu (Heg.) / epaitu kabia/habia kafetxe/kafe(-)etxe kai, nasa / anden kaier, koaderno / ingurrazti kainabera/kanabera kainoi/kanoi (kaja) kutxa, ontzi, kaxa (Heg.) kajoi/tiradera Kalagorria/Calahorra kaldera/galdara kamaleoi/kameleoi kamarero/zerbitzari
kanabera/kainabera (kanadiar) kanadar Kanbodia/Kanboia kanila (Heg.) / txorrota kanoi/kainoi
kanpaina(-)denda/kanpadenda kanpainaurre/aurrekanpaina (kanpus) campus kanpatu/akanpatu (kapaza izan) kapaz izan (Heg.) karamelu (karamelo) karburagailu (karburadore) kardenal/kardinal karie, karies / txantxar karlistada/karlistaldi karrasi/garrasi karretera/errepide karretila (karretilla) / eskorga kartera / diru(-)zorro, paper(-)zorro kartesiar (kartesiano, cartesiar) kartulina / kartoi (mehe) kartzela/gartzela kartzelatu (ingresatu) kasete (kaset, cassette) kastigu (Heg.) / zigor kasu (kaso) katakunba/katakonba (katalandar) katalan katibu/gatibu kaxa (kaja) kaxoi/tiradera (kelta) zelta keramika/zeramika kibizta/begizta kikildu/kokildu kila/gila
kirofano / ebakuntza(-)gela, operazio(-)gela kirurgia/zirujia kisketa/krisket kitarra/gitarra klabikula/lepauztai klixe (klitxe) koaderno, kaier / ingurrazti
(kuaderno) (koadrila, koadrilla) kuadrilla (koalitate) kualitate / nolakotasun koartel/kuartel koilara / goilare, kutxare (kutxara) koinak /koñak kojin/kuxin kokildu/kikildu kokots/okotz koliflor/azalore koltxoi/lastaira konbidatu/gonbidatu konbit(e)/gonbit konfidantza/konfiantza konplitu/kunplitu konpromezu/konpromiso konsagratu / kontsakratu, sagaratu kontestu/testuinguru kontu, gai / asunto (asuntu) (kontutan hartu) kontuan hartu koñak /koinak korazatu/akorazatu korbata/gorbata korkoi / korrokoi ( Sin. lazun) korridore / pasillo (pasilo) (Heg .) kortina / errezel, gortina kosmo/kosmos kosta ahala kosta (kosta ala kosta) kotatu, kotak ezarri / akotatu kotoi/algodoi 491
kozinatu (sukaldatu) krisket/kisketa kriterio/irizpide (kuaderno) koaderno, kaier /
ingurrazti kuadrilla (koadrila, koadrilla) kualitate (koalitate) /nolakotasun kuartel/koartel kuluska/kuluxka kunplitu/konplitu (kurrikulum) curriculum kutizia/gutizia kutxa (kaja) kutxare/koilara (kuwaitiar) kuwaitar kuxin/kojin labe handi / labe garai labirinto (laberinto) laborategi (laboratorio) (laburmetraia) film labur laku/aintzira landara/landare lantegi/tailer (Heg .) lapurketa/lapurreta (laister) laster laranjaondo/laranjondo larehun (lauehun) / laurehun lasatu/lasaitu lastaira/koltxoi laster (laister) laukizuzen/errektangelu lazun, korrokoi / korkoi lebatz/legatz legez (bezala) / lez (Bizk.) lehenbailehen (lehenbaitlehen) lehoinabar, pantera / leopardo leize/leze 492
lekoa/legoa lelo, errepika / estribillo (estribilo) lengoradu/mihi(-)arrain lenteja/dilista leopardo / lehoinabar, pantera lepauztai/klabikula lera/trineo letra nagusi / letra larri, maiuskula letreiatu (deletreatu) letxe / legetxe, bezalaxe letxuga/uraza lez (Bizk.) / legez (bezala) leze/leize liburu(-)denda (liburudenda) liburuzain/bibliotekari likidu/likido lilura, begitazio / espejismo lino/liho lisatu/plantxatu liseriketa/digestio lisiba/lixiba liskar, tirabira / frikzio lizentzia (lizentziatura) lizentziatu (Heg.) / lizentziadun lorategi/jardin (luzemetraia) film luze magia (majia) magisteritza / irakasle(-)eskola, irakasle(-)ikasketak makina-erreminta (Heg.) / makina(-) tresna mahai/mahain mahai(-)inguru (mahainguru) mahuka-hutsik /makutsik maila (mail) maisu (maixu) maitakor/maitekor maiuskula, letra larri / letra nagusi
(maixu maixu)) maisu (majia majia)) magia makailao//bakailao makailao makutsik /mahuka-hutsik malizia//malezia malizia marexal/albaitari marfil/boli marioneta,, txontxongilo / txotxongilo marioneta marmelada (mermelada mermelada)) marraskilo//barraskilo marraskilo marra(txo) (gidoi gidoi)) marrazki, irudi / dibujo marruskadura (mekanikan) / frikzio Marte, martetar / / Martitz, Martitz, martiztar martitzen (Bizk.) / astearte materiale//material materiale mediku/midiku medizina/sendagai menturaz/benturaz merketu//merkatu merketu merkatal zentro / merkataritza(-) zentro
(mermelada mermelada)) marmelada metrailadore/ametrailadora mezprezatu//mespretxatu mezprezatu midiku//mediku midiku mihi(-)arrain/lengoradu milagro / mirari, mirakulu mindegi//mintegi mindegi ministrari//ministro ministrari minoria//gutxiengo minoria minutu (minuto minuto)) mirakulu, mirari / milagro mirari, mirakulu / milagro mirestu)) miretsi (mirestu mitxoleta/amapola moeta,, mueta moeta mueta / / mota
moleta (Sin. arrautzopil, tortilla (tortila tortila)) )) / omeleta monastegi//monasterio monastegi mota / moeta moeta,, mueta motin//mutin motin muble ( muble (mueble mueble)) /altzari mueta,, mota / mota mueta multzu//multzo multzu muskulo//muskulu muskulo mustio//muztio mustio musu(-)truk , debalde, doan, dohan)) dohainik , urririk (dohan mutin/motin Nafarroa Beherea (-a), Baxenabarre / Baxenafarroa,, Baxe Nafarroa Baxenafarroa naharo//naro naharo nahastu/nahasi nahitanahiez / nahitaez, nahi eta nahi ez
narrats, narraz narrats, narraz / / narras narrazti//narrasti narrazti nasa, kai / anden natura hil / bodegoi nazioarteko/internazional negar/nigar negutegi/ berotegi nerabezaro, nerabetasun / adoleszentzia nerekoi//nirekoi nerekoi neumatiko//pneumatiko neumatiko neumonia//pneumonia neumonia nigar//negar nigar nirekoi/nerekoi nolakotasun / kualitate kualitate ( (koalitate koalitate)) notari//notario notari o/oh oh (interj.) (interj.) objektibo (objetibo objetibo)) (odol(-)baso odol(-)baso)) odol(-)hodi 493
oh/o (interj.) oh/ ohituratu//ohitu ohituratu ohostu//ostu ohostu oihaldegi//oihaltegi oihaldegi oihaldenda//oihal(-)denda oihaldenda oinbete//oin oinbete okotz//kokots okotz oliba/azeituna omeleta / moleta (Sin. arrautzopil, tortilla)
onda//uhin onda ongarri, abonamendu / abonu (abono abono)) ontziola / astilero astilero ( (astillero astillero)) operazio(-)gela, ebakuntza(-)gela / kirofano (oposaketa oposaketa)) oposizio ordainleku; bidesari / peaje ordezkaritza/delegaritza ordurarte / ordura arte; ordu arte ordutegi (orduketa orduketa)) oreka/ekilibrio organizazio, instituzio / erakunde organo (organu organu)) (orijinal orijinal)) original oro har (orohar orohar)) orroa,, orroe / orro orroa ortze,, urtzi ortze urtzi / / ortzi ortzegun (Lap. eta Naf.) / ostegun osakera//osaera osakera ospitaleratu (ingresatu ingresatu)) ostegun/eguen (Bizk.) / ortzegun (Lap. eta Naf.) ostertz, zeruertz, zerumuga / horizonte ostia/hostia ostiral/bariku (Biz .) .) ostu/ohostu 494
Ozkabarte / Santo Domingo de la Calzada Pabe//Paue Pabe pago/bago pailazo (pailaso pailaso)) pake//bake pake (pakistaniar pakistaniar)) pakistandar panpin//panpina panpin pantera, lehoinabar / leopardo (papel papel)) paper paper(-)zorro/kartera pardel//fardel pardel pareta (paret paret)) parrafo//paragrafo parrafo pasillo (Heg.) (pasilo pasilo)) / korridore pastilla (pastila pastila)) Paue/Pabe pazko/bazko peaje / bidesari; ordainleku pekatu//bekatu pekatu pelota//pilota pelota peluka,, perruka / ileorde peluka peria//feria peria peritu (perito perito)) perra//ferra perra perruka,, peluka perruka peluka / / ileorde Persia/Pertsia pilota/pelota pilotu, hegazkinlari / abiadore pinudi (pinadi pinadi)) Pirinioak (-ak) / Pirineoak ,
Auñamendiak piriniotar (pirinear pirinear,, piriniar piriniar)) piszina//igerileku piszina pitxi//bitxi pitxi pixka bat (pixkat pixkat)) pizkunde/berbizkunde piztarazi ( piztarazi (piztuarazi piztuarazi)) / pitzarazi
piztuera/biztuera plantxatu/lisatu platano (Heg.) / banana (jatekoa) plaza/enparantza pneumatiko/neumatiko pneumonia/neumonia polbora//bolbora polbora poltsa/boltsa portzentaje/ehuneko pote (Heg .) .) / poto poxpolu//pospolo poxpolu pozoi (pozoin pozoin)) praka/fraka prejitu//frijitu prejitu prekaritate /prekarietate prestigio (prestijio prestijio)) prezeski//preseski prezeski preziagarri//prezagarri preziagarri probetxatu//aprobetxatu probetxatu proiektil// jaurtigai proiektil puding//budin puding puntu (punto punto)) razional,, errazional razional errazional / / arrazional
razionalismo ( razionalismo (errazionalismo errazionalismo)) / arrazionalismo
razionalista (errazionalista errazionalista)) / arrazionalista (razista razista)) arrazista record//errekor record rifle//errifle rifle rito (errito errito)) / erritu rugby (rugbi rugbi)) / errugbi ruleta//erruleta ruleta sabai/sapai sabotaia)) sabotaje (sabotaia sagaratu, kontsagratu / konsagratu sagu/xagu saguzar ( (saguzahar saguzahar))
sailordetza/sailburuordetza sailordetza/ saindu (Ipar. edo Jas.) / santu sakre, birao / blasfemia Santo Domingo de la Calzada /
Ozkabarte sapai//sabai sapai sarjentu (sargentu (sargentu)) sarraila / serraila serraila,, zerraila sasoian egon, fleitean izan / forman egon saskibaloi (saski(-)baloi saski(-)baloi)) sastre (Heg.) / jostun scanner//eskaner scanner (scout scout,, eskut eskut)) eskaut seda//zeta seda segundu)) segundo (segundu sekulan//sekula sekulan senadore//senatari senadore sendagai/medizina sentimendu (sentimentu sentimentu)) serraila,, zerraila / sarraila serraila serum, gazur (suero suero)) silueta/zilueta simaur / / ximaur ximaur,, zimaur sinesmen (sinismen sinismen)) sinestamendu, ziurtagiri / zertifikatu sinetsarazi (sinestarazi sinestarazi)) sinistu (Bizk. eta Gip.) / sinetsi sirimiri,, xirimiri / zirimiri sirimiri sofritu//sufritu sofritu solfa//solfeo solfa solidu//solido solidu somatu//sumatu somatu sonda//zunda sonda sortarazi)) sorrarazi (sortarazi sozio/bazkide spaghetti//espageti spaghetti sprint//esprint sprint 495
standard/estandar stress/estres subjektu/sujeto substantibo/sustantibo (suero) serum, gazur sufre/azufre sufritu/sofritu suin/suhi sujeto/subjektu (sukaldatu) kozinatu sumatu/somatu suspense (suspentse) suspertu/zuzpertu sustantibo/substantibo susto (Heg. Herr.) / ikara, beldur svastika/esbastika talaia/atalaia tamaina (tamainu) tantu/tanto Tanzania/Tantzania tailer (Heg.) / lantegi teontzi (te-ontzi) testuinguru/kontestu (tila) ezki(-)lore tintatu/tindatu tirabira, liskar / frikzio tiradera/kajoi titi/diti tobera/dobera tolare/dolare tonelada/tona torre/dorre tortilla (tortila) (Sin. arrautzopil, moleta) / omeleta traineru/treineru transistore (trantsistore) trasatlantiko/transatlantiko 496
trastero/trasteleku treineru/traineru tresna elektriko / elektro(-)tresna trineo/lera tristetu/tristatu Troia/Troya trono/tronu (tutoritza) tutoretza txakolin (txakoli) txangurru (txangurro) txanpain/xanpain txanpu/xanpu txantxar / karie, karies txapel/xapel txartel/xartel txerto/xerto txigor(tu) (xigor(tu)) txikigarri/xikigarri txilibitu /xilibitu tximeleta/ximeleta txiki/xipi tximu (Gip.) / tximino txingurri / txindurri, inurri txip (xip) txirula/xirula txistor / ziztor (txistorra) txito / txita; txit txitxare/zizare txitxirio/garbantzu txori/xori txorrota/kanila (Heg .) txotxongilo / marioneta (txontxongilo) txukatu/xukatu txulo/zulo txuri/zuri uhanditu/uranditu uharte / isla; irla (Ipar .)
uhin/onda ukitu/ikutu Ukraina/Ukrania ukuilu/ikuilu um (interj.) (hum) umil/humil ur-, urtsu / akuoso (egokia da
kimikan) uranditu/uhanditu uraza/letxuga urjauzi/ur(-)jauzi urko/hurko urkor (disolbagarri) / urtukor urrin (adlg.) / urrun (urruti) urritz/hurritz urtsu, ur- / akuoso (egokia da kimikan) urtukor/urkor (disolbagarri) urtzi/ortzi usaindu (usaitu) utzarazi (utziarazi) uztarri/buztarri ( vietnamiar) vietnamdar volt ( voltio) watt (watio) whiski (whisky ) xagu/sagu (xaguxar, xaguzahar, saguzahar) saguzar xanpain/txanpain xanpu/txanpu xapel/txapel xartel/txartel xehetu/xehatu xerrenda/zerrenda xerto/txerto (xigor(tu)) txigor(tu) xikigarri/txikigarri
xilibitu/txilibitu ximaur/simaur ximeleta/tximeleta xinaurritegi/inurritegi (xip) txip xipi/txiki xirimiri, sirimiri / zirimiri xirula/txirula xori/txori xukatu/txukatu yarda (iarda) yoga (ioga) yogur/ jogurt zabalune/zabalgune zain/bena zainzuri, frantses(-)porru / esparrago zapata(-)denda (zapatadenda) (zazpirehun) zazpiehun zehar-galdera (Hizkl .) (zehargaldera) zelta (kelta) zeramika/keramika zerba/azelga zerbeza (Heg.) / garagardo zerbieta (zerbilleta) / ahozapi zerbitu/zerbitzatu zerbitzari/kamarero zerebro (Heg.) / burmuin zerraila, serraila / sarraila zerrenda/xerrenda zertifikatu / ziurtagiri, sinestamendu zeruertz, zerumuga, ostertz / horizonte zeta/seda zilueta/silueta zigarro (Heg.) / zigarreta zigor/kastigu (Heg .) zimaur/simaur 497
zine/zinema zirimiri / sirimiri, xirimiri zirkunbalazio/ingurabide zirrara/emozio zirujia/kirurgia zita/hitzordu ziurtagiri, sinestamendu / zertifikatu zizare/txitxare
498
ziztor / txistor (lukainka) zortziehun (zortzirehun) zulo/txulo zumo / zuku; urzunda/sonda zuri/txuri zurrunga (zurranka) zuzpertu/suspertu
4
Kalko oker nabarmen batzuk
1. Kalko lexiko-semantikoak anitz (
➛
anitz )
*ideologia anitza *jende anitza
askotariko ideologia, ideologia plurala askotariko jendea, jende plurala
-ar ( -ar atzizkia (aldaerak: -tar (-dar), -ztar )) ➛
*eibartar kaleak, *valentziar laranjak *belgiar, *europear, *egipziar ari izan ≠ egon (
➛
ari izan ≠ egon)
*Euria dago. *Txarto jokatzen dago. balio/balore (
➛
bera/berdina (
➛
Gure gizarteko balioak Balio moral bat da elkartasuna.
bera ≠ berdin)
*Egun berdinean joan ziren oporretara. *Atzoko mutil berdina etorri da ate joka. ➛
Euria ari du / dihardu / da. Txarto jokatzen ari da / dihardu.
balio/balore)
Gure gizarteko baloreak Balore moral bat da elkartasuna.
bota (
Eibarko kaleak, Valentziako laranjak belgikar, europar, egiptoar
Egun berean joan ziren oporretara. Atzoko mutil bera etorri da ate joka.
bota aditza)
*parranda bota *faltan bota
parranda(n) ibili/egin falta(n) nabaritu/eman/hartu, hutsa sumatu, mira izan /egin… 499
eman (
➛
eman)
*Neska-mutikoen artean ematen diren liskarrak. *Txapelketan sei berdinketa eman dira. erabakior /erabakigarri (
➛
Neska-mutikoen artean gertatzen/ izaten diren liskarrak. Txapelketan sei berdinketa gertatu/ jazo/izan dira.
-garri/-kor )
bilera erabakior giro erasokor
bilera erabakigarri giro erasotzaile
erregeak /errege-erreginak ( errege-erregina; gurasoak ≠ aitak; seme-alaba) ➛
➛
*Errege Katolikoak Hiru seme-alabaren ama da.
Errege-erregina Katolikoak ≠ Hiru semeren (edo alabaren) ama da.
eskaini ( eskaini) ➛
?prentsaurrekoa, kontzertua… eskaini
prentsaurrekoa, kontzertua… eman, egin, jo
*eta abar luze bat ( *( eta ) abar luze bat > abar ) ➛
*eta abar luze bat froga/ proba (
eta abar(,) eta abar
froga ≠ proba; frogatu ≠ probatu)
➛
➛
*delituaren froga(k) *liburuaren lehen frogak gizona / gizakia (
delituaren proba(k) liburuaren lehen probak
gizaki ≠ gizon; giza )
➛
➛
*Neanderthalgo gizona *Gizona Lurrean denetik… jokatu/ jolastu (
Neanderthalgo gizakia Gizakia Lurrean denetik…
joko ≠ jolas; jokatu ≠ jolastu)
➛
*Realak gaur jolasten du. *Partida ona jolastu du Altuna III.ak.
Realak gaur jokatzen du. Partida ona jokatu du Altuna III.ak.
*nekazal turismo ( *nekazal -; -al hitz-bukaerakoa) ➛
*nekazal produktu *unibertsital esparru
500
➛
nekazaritza (-)produktu unibertsitate(-)esparru
noski (
noski / jakina, horixe)
➛
*Noski baietz! *Noski ezetz! *Noski etorriko dela! ospatu (
➛
Bai, noski! Horixe baietz/ezetz! Jakina/horixe etorriko dela!
ospatu)
bilera, partida, hileta… ospatu *pena merezi (
➛
merezi izan)
*Ez du pena merezi hori egitea. udal /udaletxe (
bilera, partida, hileta… egin/ jokatu/ izan…
➛
Ez du merezi hori egitea.
udal ≠ udaletxe ≠ udalerri)
*Udaletxeak erabaki bat hartu du. zentzu ≠ norabide (
zentzu;
➛
➛
Udalak erabaki bat hartu du.
*norantza > noranzko / norabide)
*zentzu bakarreko errepidea
noranzko bakarreko errepidea
2. Kalko morfosintaktikoak 2.1. Izen-sintagmaren esparrukoak -a/bat
?Haize bat altxa zen! *Okindegi bat ere gerta daiteke monopolio bat . adjektiboaren posizioa (
➛
-al hitz-bukaerakoa;
➛
➛
Egundoko haizea altxa zen! Okindegi bat ere gerta daiteke monopolio.
kolore: * gorri kolore, * gorri koloreko ( > kolore gorri(ko));
adjektibo erreferentziala)
* gorri kolore *sozial arazo
kolore gorri arazo sozial , gizarte-arazo
asko ≠ gehiegi (gradurik gorena adierazten ez denean) (
➛
Horretaz ez dakit gehiegi. Ez naiz gehiegi kezkatu.
asko ≠ gehiegi; -egi atzizkia) ➛
Horretaz ez dakit asko. Ez naiz asko kezkatu.
501
asko ≠ handia (
➛
asko ≠ handia; izen zenbakarriak / izen zenbakaitzak; -egi atzizkia) ➛
*pazientzia asko, *lotsa asko *Ez daukat gogo handiegirik. *Maitasun gehiago erakutsi behar duzu. berri (
*garaipen berri bat *gol berri bat ➛
pazientzia handia, lotsa handia Ez daukat gogo handirik. Maitasun handiagoa erakutsi behar duzu.
berri)
➛
beste (
➛
beste garaipen bat beste gol bat
beste (bestek / besteek / beste batzuek))
Beste etxera joan zen. (mugatua, ezaguna)
Ekar itzazu beste zapatak. (idem) beste ≠ lehengo (
➛
beste (bestek / besteek / beste batzuek))
*Beste egunean etorri zen. *Beste egunean etorriko da. bezala (
➛
bezala;
➛
≠ Beste etxe batera joan zen. (mugg., zehaztugabea) ≠ Ekar itzazu beste zapata batzuk. (idem)
Joan zen egunean / lehengoan / … etorri zen. Beste egun(en) batean / hurrengoan etorriko da.
bezala/bezalako)
?Bost urtez aritu zen Donostian irakasle bezala. *Orixe bezala ezagutua.
Bost urtez aritu zen Donostian irakasle. Orixe izenez ezagutua.
desberdin/ezberdin (kantitatea adierazteko denean) ( desberdin/ezberdin) ➛
*Gai desberdinak tratatuko dituzte. *Formatu desberdinetan aurkeztu zuten egitasmoa. * Alderdi desberdinak bat etorri ziren bozketan. *Landare desberdinak ernetzen dira. elkar (
➛
elkar )
*Elkar etorri dira. *Ez dute elkar hitz egiten. 502
Hainbat gai, zenbait gai, gai batzuk… tratatuko dituzte. Zenbait formatutan aurkeztu zuten egitasmoa. Alderdiak / Alderdi guztiak bat etorri ziren bozketan. Era askotako landareak ernetzen dira.
Elkarrekin etorri dira. Ez dute elkarrekin (ez diote elkarri) hitz egiten.
*hain… -(e)la (
➛
*hain… -(e)la)
*Gure herria hain da txikia, ez duela plazarik ere.
izernordain zehaztugabeak (
➛
Gure herria hain da txikia, (non) ez duen plazarik ere. (…), (ezen) ez baitu plazarik ere.
ezer /zerbait, inor /norbait, inoiz /noizbait ; batere ≠ ezer (deus) ) ➛
*—Nor dabil hor? —Inor . *Ez zen inor ez etorri.
—Nor dabil hor? —Inor (ere) ez . Ez zen inor etorri.
partitiboa ( partitiboa (-ik)) ➛
*Burua ez duenak ez du behar txapela. *Ez daude galletak.
Bururik ez duenak ez du behar txapelik. Ez dago galletarik.
2.2. Aditzaren esparrukoak aditz-izena ( aditz-izena) ➛
*Badakit gitarra jo. *Mendira joan gustatzen zait.
Badakit gitarra jotzen. Mendira joatea gustatzen zait.
aspektua (egunerokotasun faltsua) ( aditzaren aspektua eta kalkoak) ➛
Aspertu naiz hemen. Joaten gara etxera? Gauean joaten gara zinemara?
Aspertu naiz hemen. Joango (al) gara etxera? Gauean, joango (al) gara zinemara?
ahaleraren erabilera okerrak ( ahalera eta kalkoak) ➛
*Hori egiten baduzu, aita haserretu daiteke.
?Euria egin lezake arratsaldean. *Ireki diezadakezu atea? *Mesede bat egin ahal bazenit …
Hori egiten baduzu, litekeena da aita haserretzea. (…), aita haserretu egingo da beharbada. Baliteke euria egitea arratsaldean. Irekiko didazu atea? Mesede bat egingo (al) didazu? Mesede bat egingo bazenit …
503
baldintza-perpausetako komunztadura ( baldintza-perpausak) ➛
*Saiatzen bada, lortuko luke. *Zuek dituzuen aukerak izan bagenitu, beste modu batera biziko ginatekeen orain. bihurkari traketsak (
➛
Saiatzen bada, lortuko du. Zuek dituzuen aukerak izan bagenitu, beste modu batera biziko ginateke orain.
burua (X-ren burua): neure burua, zeure burua, bere burua, beren/euren
burua(k))
*Garbitu zara aurpegia? ?Asko gorrotatzen naiz .
Garbitu (al) duzu aurpegia? Asko gorrotatzen dut neure burua.
izango zen / litzateke ( aditzaren aspektua eta kalkoak; iragan-geroa aditzaldia) ➛
➛
*Hau bihar honela egin beharko zen. *Gustura joango nintzen Kubara. numero-komunztadura (
Hau bihar honela egin beharko litzateke. Gustura joango nintzateke Kubara.
jende)
➛
*Bikote bat ezkontzen direnean… *Jendeak esaten dute…
Bikote bat ezkontzen denean… Jendeak esaten du…
orainaldi historikoa ( aditzaren aspektua eta kalkoak) ➛
*1955ean jaiotzen da. *1964an sortzen da elkartea.
1955ean jaio zen / jaioa da. 1964an sortu zen / sortua da elkartea.
partizipioa atribuzio-perpausean ( partizipioa atribuzio-perpausean (itxia(k)/itxita/itxirik; ➛
irekia(k)/irekita/irekirik; ikusia(k)/ikusita/ikusirik; nekatua(k)/nekatuta/nekaturik))
*Nekatuta naiz. *Zeharo mozkortutak zebiltzan.
Nekatuta nago. Zeharo mozkortuta/-rik/-ak zebiltzan.
pasiboa ( pasiboa (egitura pasiboa)) ➛
*Poliziagatik atxilotua izan zen. #Nigatik esana da aspaldi.
504
Poliziak atxilotu zuen. Ni(re)gatik esana da (beste batzuek) / Nik esana da.
2.3. Perpausaren esparruko edo gorakoak baino ≠ baino gehiago (
baino ≠ baino gehiago/areago)
➛
*Lagundu baino, kalte egiten du. *Sentimenduei baino emozioei egin behar zaie jaramon.
Lagundu baino gehiago, [lagundu beharrean/barik/ordez …] kalte… Sentimenduei baino gehiago (baino areago) emozioei egin behar zaie jaramon.
‘Bestalde, esan…’ ( esan) ➛
*Azkenik, azpimarratu… *Amaitzeko, bakarrik esan, hamabost egun daudela errekurtsoa aurkezteko.
bezala (adibideak ematean) (
➛
bezala;
➛
Azkenik, azpimarratu behar da / nahi dugu… Amaitzeko, bakarrik esan nahi dut hamabost egun daudela errekurtsoa aurkezteko.
bezala/bezalako)
?Ezagunak ditugun Anari eta Niko Etxart bezalako abeslariak elkartu ziren. ?Venezia eta Genova bezalako hiriak Asiarekin eta Afrika iparraldearekin eginiko merkataritzagune bilakatu ziren.
Ezagunak ditugun abeslariak elkartu ziren: Anari, Niko Etxart eta beste asko. (...): Anari eta Niko Etxart, esaterako. Venezia eta Genova hiriak, esaterako, Asiarekin eta Afrika iparraldearekin eginiko merkataritzagune bilakatu ziren.
bitartean ( bitartean; menderatu faltsuak (sasimenderatuak)) ➛
➛
?Fonema kontsonantikoak 24 diren bitartean, bokalikoak 5 dira. *Langileen erdiak euskaldunak diren bitartean, beste erdiak, erdaldunak. dagoeneko ≠ honezkero (
➛
Fonema kontsonantikoak 24 dira, eta (fonema) bokalikoak 5 Fonema kontsonantikoak 24 dira; (eta) (fonema) bokalikoak, berriz , 5). Langileen erdiak euskaldunak dira, eta beste erdiak, erdaldunak.
dagoeneko ≠ honezkero;
*Dagoeneko hasiko zen saioa. *Dagoeneko ez dira etorriko.
➛
harrezkero ≠ honezkero)
Honezkero hasiko zen saioa. Honezkero ez dira etorriko.
505
dagokionean ≠ dagokionez (
➛
dagokionean ≠ dagokionez )
* Isabeli dagokionean, ez da etorri azterketara. *Hau pentsatzen dut gai horri dagokionean.
Isabeli dagokionez , ez da etorri azterketara. Hau pentsatzen dut gai horri dagokionez .
*depende ( ( *depende )) ➛
*Depende norentzat den. *Depende nondik begiratzen diozun.
Jakin/ikusi… egin behar norentzat den. (Ikusi behar ) Nondik begiratzen diozun.
ehunekoak eta deklinabide mugatua (
➛
ehuneko (%))
*Kontinentearen % 5a izotza da. *Gazteetan, % 7ak badaki hori. emaitzak eta zenbakiak (
➛
Kontinentearen % 5 izotza da. Gazteetan, % 7k badaki hori.
eta)
*Hiru bat ari gara irabazten. * Mila bostehun euro balio ditu. *4,20 €: lau euro hogei
Hiru eta bat ari gara irabazten. Mila eta bostehun euro balio ditu. 4,20 €: lau euro eta hogei
erdal gerundioa ( gerundioa (erdal)) ➛
*Kolpe bat eman zion, hilda utziz . *Kafea hartzen hitz egingo dugu. *Hamar jasoaldi eginez lortu zuen txapela. ere (
➛
ere lokailua)
*Ere daude beste kale batzuk. *Ere bai esan dute bihar etorriko direla. *Haiek partida irabazi dute, eta guk ere. erlatiboak (
➛
-(e)la/-(e)na;
➛
Beste kale batzuk ere badaude. Bihar etorriko direla ere esan dute. Haiek partida irabazi dute, eta guk ere bai.
-(e)lako/-(e)n atzizkiak izenak gobernaturiko perpaus osagarrietan)
*Gure autoa, ez dela oso zaharra, askoz merkeagoa da. *Nik badaukat lagun bat askotan gure etxera etortzen dela. *Etorriko zarenaren ustean gaude.
506
Kolpe bat eman zion, eta hil. Kafea hartuz hitz egingo dugu. Hamar jasoaldi eginda lortu zuen txapela.
Gure autoa, ez dena oso zaharra, askoz merkeagoa da. Nik badaukat lagun bat askotan gure etxera etortzen dena. Etorriko zaren/zarelako ustean gaude.
*Ekonomia gaizki doalaren berriak ez gintuzke harritu behar.
Ekonomia gaizki doalako/doan berriak…
galdegaia ( galdegaiaren legeak; ote) ➛
➛
Menditik etorri gara. *Itxaropenik ote?
≠ Menditik etorri egin gara. Ba ote itxaropenik?
gogo ( * jateko gogoak ) (
gogo ( * jateko gogoak ))
➛
*Hori egiteko gogoekin nago. *Jendea gogoekin aritu da. *hobe esan / hobeto esan (
➛
Hori egiteko gogoarekin nago. Jendea gogoarekin/ gogoz / gogotsu aritu da.
hobe izan ( *hobe esan ))
*Honela behar du, hobe esanda. *Hobe moldatuko zara horrela.
Honela behar du, hobeto esanda. Hobeto(ago)/Hobeki(ago) moldatuko zara horrela.
gero ( gero) ➛
*Bilera eta gero, kalera joan gara. *Lau urte eta gero ikusi dugu hori. *Gero eta gehiago ikasi, (gero eta) nota hobeak ateratuko dituzu.
joan aditzaren perifrasi-modua (
Bileraren ondoren (Bilera bukatu ondoren / eta gero), kalera joan gara. Lau urteren ondoren (Lau urte igaro eta gero / ondoren) ikusi dugu hori. Zenbat eta gehiago ikasi, (orduan eta / hainbat (eta)) nota hobeak/onagoak aterako dituzu.
joan aditzaren perifrasi-modua ( -tu(a)z joan / -tzen joan))
➛
?Eta gero zer esatera zoaz? ?Goazen mintzatzera gizakiaren sorreraz. non/zerez (
Eta gero zer esan behar duzu? Mintza gaitezen gizakiaren sorreraz.
goizean, goizetan / goizez; trenean / trenez ;
➛
*Goizeko trenez etorri dira. *Euskara batuz ari da. nondik /non (
➛
➛
euskara batuan / euskara batuaz )
Goizeko trenean etorri dira. Euskara batuaz ari da / Euskara batuan ari da.
nondik /non)
*Lehen, asko etortzen zen gure dendatik. *Atzo goizean etxetik ibili nintzen.
Lehen, asko etortzen zen gure dendara. Atzo goizean etxean ibili nintzen. 507
zehar-galdera (
➛
arabera ( arauera );
➛
*-(e)laz , *-(e)naz )
*Nori galdetzen zaionaren arabera. *Konturatu behar genuke (zer) galtzen ari garenaz.
Nori galdetzen zaion. Konturatu behar genuke zer ari garen galtzen.
zehar-galdera ≠ erlatiboa ( erlatiboa eta zehar-galdera) ➛
* Badakizu gertatu dena? *Pentsa ezazu behar duzuna.
508
Badakizu zer gertatu den? Pentsa ezazu zer behar duzun.
5
Deklinabide-taulak
1. Pertsona-izenordain arruntak eta indartuak ( pertsona-izenordain arruntak / pertsona-izenordain indartuak) ➛
Pertsona-izenordain arruntak NOR
ni
hi
gu
zu
zuek
NORK
nik
hik
guk
zuk
zuek
NORI
niri
hiri
guri
zuri
zuei
NOREN
nire
hire
gure
zure
zuen
NOREKIN
nirekin
hirekin
gurekin
zurekin
zuekin
NORENTZAT
niretzat
hiretzat
guretzat
zuretzat
zuentzat
ZERTAZ
nitaz
hitaz
gutaz
zutaz
zuetaz
NORENGAN
ni(re)gan
hi(re)gan
gu(re)gan
zu(re)gan
zuengan
NORENGANDIK
ni(re)gandik
hi(re)gandik
gu(re)gandik
zu(re)gandik
zuengandik
NORENGANA
ni(re)gana
hi(re)gana
gu(re)gana
zu(re)gana
zuengana
NORENGANANTZ
ni(re)ganantz
hi(re)ganantz
gu(re)ganantz
zu(re)ganantz
zuenganantz
NORENGANAINO
ni(re)ganaino
hi(re)ganaino
gu(re)ganaino
zu(re)ganaino
zuenganaino
NORENGATIK
ni(re)gatik
hi(re)gatik
gu(re)gatik
zu(re)gatik
zuengatik
Pertsona-izenordain indartuak NOR
neu
heu
geu
zeu
zeuek
NORK
neuk
heuk
geuk
zeuk
zeuek
NORI
neuri
heuri
geuri
zeuri
zeuei
NOREN
neure
heure
geure
zeure
zeuen
NOREKIN
neurekin
heurekin
geurekin
zeurekin
zeuekin
NORENTZAT
neuretzat
heuretzat
geuretzat
zeuretzat
zeuentzat
ZERTAZ
neutaz
heutaz
geutaz
zeutaz
zeuetaz
NORENGAN
neu(re)gan
heu(re)gan
geu(re)gan
zeu(re)gan
zeuengan
NORENGANDIK
neu(re)gandik
heu(re)gandik
geu(re)gandik
zeu(re)gandik
zeuengandik
NORENGANA
neu(re)gana
heu(re)gana
geu(re)gana
zeu(re)gana
zeuengana
NORENGANANTZ
neu(re)ganantz
heu(re)ganantz
geu(re)ganantz
zeu(re)ganantz
zeuenganantz
NORENGANAINO
neu(re)ganaino heu(re)ganaino geu(re)ganaino
zeu(re)ganaino zeuenganaino
NORENGATIK
neu(re)gatik
zeu(re)gatik
heu(re)gatik
geu(re)gatik
zeuengatik
509
2. Erakusleak (
erakusleak)
➛
Singularrak NOR NORK NORI NOREN NOREKIN NORENTZAT ZERTAZ NON NONDIK NORA NORAINO NORANTZ NONGO NORAKO NORENGAN NORENGANDIK NORENGANA NORENGANANTZ NORENGANAINO NORENGATIK
hau honek honi honen honekin honentzat honetaz honetan honetatik honetara honetaraino honetarantz honetako honetarako honengan honengandik honengana honenganantz honenganaino hone(n)gatik
hori horrek horri horren horrekin horrentzat horretaz horretan horretatik horretara horretaraino horretarantz horretako horretarako horrengan horrengandik horrengana horrenganantz horrenganaino horre(n)gatik
hura hark hari haren harekin harentzat hartaz hartan hartatik hartara hartaraino hartarantz hartako hartarako harengan harengandik harengana harenganantz harenganaino hare(n)gatik
horiek horiek horiei horien horiekin horientzat horietaz horietan horietatik horietara horietaraino horietarantz horietako horietarako horiengan horiengandik horiengana horienganantz horienganaino horiengatik
haiek haiek haiei haien haiekin haientzat haietaz haietan haietatik haietara haietaraino haietarantz haietako haietarako haiengan haiengandik haiengana haienganantz haienganaino haiengatik
Pluralak NOR NORK NORI NOREN NOREKIN NORENTZAT ZERTAZ NON NONDIK NORA NORAINO NORANTZ NONGO NORAKO NORENGAN NORENGANDIK NORENGANA NORENGANANTZ NORENGANAINO NORENGATIK
510
hauek hauek hauei hauen hauekin hauentzat hauetaz hauetan hauetatik hauetara hauetaraino hauetarantz hauetako hauetarako hauengan hauengandik hauengana hauenganantz hauenganaino hauengatik
3. Deklinabide-taula orokorra (
deklinabidea: taulak edo eskema orokorrak)
➛
KASU GRAMATIKALAK Mugagabea
Singularra
Plurala
NOR. Absolutiboa
Ø+Ø = Ø
a+Ø = A
ak + Ø = AK
NORK. Ergatiboa
Ø + K = (E)K
a + K = AK
ak + K = EK
NORI. Datiboa
Ø+I
a + I = ARI
ak + I = EI
= (R)I
LEKU�DENBORAZKOENAK (bizigabeak eta bizidunak) Mugagabea NON
Singularra
Plurala
Ø+N
= (E)TAN
a+N
= (E)AN
ak + N
= ETAN
NORENGAN
Ø + GAN
= (R)(EN)GAN
a + GAN
= A(REN)GAN
ak + GAN
= ENGAN
NONGO
Ø + KO
= (E)TAKO
a + KO
= (E)KO
ak + KO
= ETAKO
Ø+A
= (E)TARA(T)
a+A
= (E)RA(T)
ak + A
= ETARA(T)
NORENGANA
Ø + GANA
= (R)(EN)GANA
a + GANA
= A(REN)GANA
ak + GANA
= ENGANA
NORAINO
Ø + AINO
= (E)TARAINO
a + AINO
= (E)RAINO
ak + AINO
= ETARAINO
Inesiboa
Leku-denborazkoa NORA(T) Adlatiboa
Adl. bukatuzkoa NORENGANAINO
Ø + GANAINO = (R)(EN)GANAINO
a + GANAINO = A(REN)GANAINO
ak + GANAINO = ENGANAINO
NORANTZ
Ø + RANTZ
a + RANTZ
ak + RANTZ
= (E)TARANTZ
= (E)RANTZ
= ETARANTZ
Adl. bide zuzenezkoa NORENGANANTZ
Ø + GANANTZ= (R)(EN)GANANTZ
a + GANANTZ = A(REN)GANANTZ
ak + GANANTZ = ENGANANTZ
NONDIK
Ø + TIK
a + TIK
ak + TIK
= ETATIK
ak + GANDIK
= ENGANDIK
= (E)TATIK
= (E)TIK
Ablatiboa NORENGANDIK
Ø + GANDIK = (R)(EN)GANDIK
a + GANDIK = A(REN)GANDIK
GAINERAKO KASUAK Mugagabea
Singularra
Plurala
ZERIK. Partitiboa
Ø + IK
= (R)IK
NOREN. Edutezkoa
Ø + EN
= (R)EN
a + EN
= AREN
ak + EN
= EN
NOREKIN. Soziatiboa
Ø + EKIN
= (R)EKIN
a + EKIN
= AREKIN
ak + EKIN
= EKIN
ZEREZ. Instrumentala
Ø+Z
= (E)Z
a+Z
= AZ
ak + Z
= EZ
ZERENGATIK. Motibatiboa
Ø + GATIK
= (R)(EN)GATIK
a + GATIK = ARENGATIK
ak + GATIK = ENGATIK
NORENTZAT. Destinatiboa
Ø + ENTZAT = (R)ENTZAT
a + ENTZAT = ARENTZAT
ak + ENTZAT = ENTZAT
KASU BEREZIA Mugagabea NORTZAT. Prolatiboa
Ø + TZAT = TZAT
OHARRAK: a) Parentesi bitarteko -E- eta -Rhoriek lotura-hizkiak dira. b) Pluraleko kasuetan, kontuan har -ak- > -e- aldaketa morfologikoa gertatzen dela.
511
4. Bokalez amaitutako hitzen taula
Mugagabea
Singularra
Plurala
Izen Bereziak
Mugagabea
NOR
mendi
mendi-a
mendi-ak
Hernio
NORK
mendi-k
mendi-ak
mendi-ek
Hernio-k
NORI
mendi-ri
mendi-ari
mendi-ei
Hernio-ri
NON
mendi-tan
mendi-an
mendi-etan
Hernio-n
NONGO
mendi-tako
mendi-ko
mendi-etako
Hernio-ko
mendi-tara(t)
mendi-ra(t)
mendi-etara(t)
Hernio-ra
mendi-tarantz
mendi-rantz
mendi-etarantz
Hernio-rantz
NORAINO
mendi-taraino
mendi-raino
mendi-etaraino
Hernio-raino
NONDIK
mendi-tatik
mendi-tik
mendi-etatik
Hernio-tik
ZERIK
mendi-rik
NOREN
mendi-ren
mendi-aren
mendi-en
Hernio-ren
NOREKIN
mendi-rekin
mendi-arekin
mendi-ekin
Hernio-rekin
ZEREZ
mendi-z
mendi-az
mendi-ez
Hernio-z
ZERENGATIK
mendi-rengatik
mendi-arengatik
mendi-engatik
Hernio-rengatik
NORENTZAT
mendi-rentzat
mendi-arentzat
mendi-entzat
Hernio-rentzat
NORTZAT
mendi-tzat
NON
seme-rengan
seme-arengan
seme-engan
Eneko-rengan
seme-rengana(t)
seme-arengana(t)
seme-engana(t)
Eneko-rengana
seme-renganantz
seme-arenganantz
seme-enganantz
Eneko-renganantz
NORAINO
seme-renganaino seme-arenganaino
seme-enganaino
Eneko-renganaino
NONDIK
seme-rengandik
seme-engandik
Eneko-rengandik
a e NORA�T� b a g i z i NORANTZ B
Hernio-rik
Hernio-tzat
NONGO
a n NORA�T� u d i z i NORANTZ B
512
seme-arengandik
5. Kontsonantez amaitutako hitzen taula ( izen bereziak: kontsonantez (n, l, s, z, tz edo r ) bukatzen diren leku-izenen deklinabidea) ➛
Mugagabea
Singularra
Plurala
Izen Bereziak
Mugagabea
NOR
haran
haran-a
haran-ak
Eibar
NORK
haran-ek
haran-ak
haran-ek
Eibarr-ek
NORI
haran-i
haran-ari
haran-ei
Eibarr-i
NON
haran-etan
haran-ean
haran-etan
Eibarr-en
NONGO
haran-etako
haran-eko
haran-etako
Eibar(r)-eko/ko
haran-etara(t)
haran-era(t)
haran-etara(t)
Eibarr-era/-a
haran-etarantz
haran-erantz
haran-etarantz
Eibarr-erantz/-antz
NORAINO
haran-etaraino
haran-eraino
haran-etaraino
Eibarr-eraino/-aino
NONDIK
haran-etatik
haran-etik
haran-etatik
Eibar(r)-etik/-tik
ZERIK
haran-ik
NOREN
haran-en
haran-aren
haran-en
Eibarr-en
NOREKIN
haran-ekin
haran-arekin
haran-ekin
Eibarr-ekin
ZEREZ
haran-ez
haran-az
haran-ez
Eibarr-ez
ZERENGATIK
haran-engatik
haran-arengatik
haran-engatik
Eibarr-engatik
NORENTZAT
haran-entzat
haran-arentzat
haran-entzat
Eibarr-entzat
NORTZAT
haran-tzat
a e NORA�T� b a g i z i NORANTZ B
Eibarr-ik
Eibar-tzat
gizon-engan
gizon-arengan
gizon-engan
Mikel-engan
gizon-engana(t)
gizon-arengana(t)
gizon-engana(t)
Mikel-engana
gizon-enganantz
gizon-arenganantz
gizon-enganantz
Mikel-enganantz
NORAINO
gizon-enganaino
gizon-arenganaino
gizon-enganaino
Mikel-enganaino
NONDIK
gizon-engandik
gizon-arengandik
gizon-engandik
Mikel-engandik
NON NONGO
a n NORA�T� u d i z i NORANTZ B
513
6 Aditz laguntzailea e t e t
n n n n n n n
K R O N • I R O N • R O N
I K e t e R t R n u u e O / I u n u u e O / N t k o g z z e u e R N t k – g z z t O n e / u u u N t k o g z z e I R R n u u e O / O u N t k o g z z e N
) i k z ( i d
R O N
R O N
) i k z ( i
K R n O e n e n e N n h z g z z z
) i k z ( i
e t e t e e e e e e e k k k k k k k
) i k z ( i
n u u e / u t k o g z z e
n e n e n e n h l g z z l
n e n e n e n h z g z z z
) i k z ( i
K R n O e n n N n h I g e z e z l
a a a a a a a b b b b b b b
n n n n n n n e
K K R R K n u u e n u u e O / O / u u N t k – g z z e t N t k – g z z e t R e n u u u O / e N t k — g z z t e e t t z z
u u u u u u u
e t e t
n u e / e e e e e e e t k o g u z u z e k k k k k k k
n n n e n n n n
e t z
n n n n n n n e e e e e
u u
u u u
n u u e / u t k — g z z e t
n u u e / u t k — g z z e t
e t e e e e e k k k k k
e t e e e e e k k k k k
z
z
u u u u u R u u u u u u u u u u d d ) t t t ) t i t i t i t i K n n n i O n i n 2 i i 1 i R N n h ( g z z ( O R R d d ) t t t ) d d ) t t t ) d d ) t t t ) N O n i n i n i n 1 i n 1 i n 1 i n i n i n i O n i n 2 n i n 2 i n i n 2 a i i a a a a a a a a ( ( • N n h d g a z z d N n h g z z n h ( g z z ( n h ( g z z ( b b b b b R O n N n n e e e e t t e t n e e z e e n e e n n n e e e e e e n k k u t n t u t u t k k k k ) k e t t n t e e e e z e z e z z z z z r e e i k i i z e e e t i o n u k k n u k k u u u u t u t u t u k ) z z k u t u k n n u n u ) z z k t t t t ) e e n ) t t t t n n e z z z i i t t i i i e i i i i i i e e z z 2 t i g z z l i 2 u t 2 t u u t u t u u n n n u ( u u n n n t u n n t u 2 n h l u ( i t i i t i i n i t t e e e i ( a a a a a a a ( t e e e i e z e l i i e i i n h z g z z z b b b b b b b n h l g z n h z g z z z — a r u r u o d h ( n
n n n e e e e t t e t n e e e e n e e n n n u n u u n e e e e e e e k k t n ) u u n n n t ) e e k k t ) e e e k k t ) n n n u e u e u e e u u u u u u k e e e e e 1 1 u u 1 1 e k k e k k e t n h l g z z l k ( u u u n ( a a a a a a a ( u u k n n n n n n k ( u u u n e n e e e e u e e e e u u g z z l u n h z g z z z n h z g z z z b b b b b b b n h l n n n n n n n
e t I R O N • R O N
e t I R n u e O / N t k o g u z u z e
e t I R n u e O / N t k o g u z u z e
i i i i k z k z k z k z i i i a i a i a i a i a a a z z t z t z z t t z t z
i i i i k z k z k z k z i a i a i a i a i a i a i a z t z t z t z t z t z t z t
R O a a N n h
a a a g z z
R O z z N R O i i
e t a a e a r r r a a a a a r i a d N n h d g z z
N I A R O
e t I R n u e O / N t k o g u z u z e
e e e e e e e e e e e e e e k k k k k k k k k k k k k k n u e n u e / / t k o g u z u z e t k o g u z u z e
i i i i i i i i i i i i k k k z k z k z k z z k z k z k z z k z k z k z i a i a i a i a i a i a i a i a i a i a i a i a i a i a i a i a i a i a i a i a i a z t z t z t z t z t z t z t z t z t z t z t z t z t z t z t z t z t z t z t z t z t R n i n i n n i O n i N n h i l g i z z i l R n i n i n i n i i n i n i n i n n i n n i O n i n i n n i i a a a a a a a i N n h z g z z z l g i z z i l n h i z g i z z i z b b b b b b b n h i
n n n e z e n n t e z t t e e e n n n n n i n i n e r i i e i n h z g z z i z
N E H E L
n n e e n e e e n e n e e n e t e t k k k k e e n e e e e e e e e e e e e z z t e t t t t e k k k k k k k t t a a e a a z a z a t a e t e t e t e t e t e k e t e k n i n z n z z n n e k i t t r i i t t e a a a e t a a a a t i i i t a n h l g z z l a z n n i n n t n i n i n n i n n i r r i a a a a a a a i i t a i i i b b b b b b b n h l g z i z l n h z g z i z z
A Z T N I D L A B
� A N E E K E T I L � A O K E N U Z I K R O T E
� A O K Z E N I Z E � A O K E N A G A R I
A O I R O D N O K A O K Z A Z T N I D L A B
A O B I T A K I D N I
514
n n e n e n e n e n e n e e t
7 Aditz trinkoak ( aditz trinkoak (sintetikoak)) ➛
n e / u u u e t k g z z t u u u u u u u d d d d d d d r a r a r a r a r a r a r a h h h h h h i i i i i i h i d d d d d d d
) 3 (
n u d r a j
) 2 (
i z t i r i
) 1 (
n a s e
) t a z t i r e n e d ( / u u u e k g z z t o o o o o t o o z z z z z z A z t t t t t t t i i i i i i i r e r e r e r e r e r e e r d d d d d d d O B n e / u u u e t k g z z t o i o i o i o i o i o i o I i d d d d d d d
n n e e n e t n n n u u u t n e e e e d d d u u u r r r u a a a d d d d r r h r h h a a a i i i r a n n h h i h i h e n i e e i n h z g z z z
n e n n t o o o n e n n n z z z t t t t o o i o o i i z z r r z z t t t t e r e e i i i i r n n r e r e r e n e e z e z e n h z g z
n n e e n e t n n o o o n n e i i e e e i t n n o i o i o n o i e e e i n h z g z z z
T n ) n n ) a a t e n n n z z ) ) ) n t ) t a a a / / a t e z z z e e z t t ) t r r t / / / ( ( ( a e e z r r ( r e r r t a r a a ( ( ( r r k k k r a a a e e e r a k n n k e k e k e n e e e e n h z g z z z
I
n o g e
. e k r a k e I n ) . . . . . . ( r a k D e n a b
n e / u u u e D t k g z z a a a a a a t a k k k k k k k ) ) ) ) ) ) ) z ( z ( z ( z ( z ( z ( z ( u u u u u u u N a a a a a a a d d d d d d d
. e n k . . e a . k n t n a a n a a A e ) n k n k k k t z ) ) . ) a a n a ) a . ( z z ) . z z k k k k ( ( u ( ( ( ) ) ) ) e u u z z z e u z ( ( ( e n e u e ( u u n n u n n B e e e e e e u a e n h z g z z z b
) n e r n r e a ) r k r u . ) . . a a a z ( n a z N k / t e z k / ( t r r r k a a a r k a k k k e a a I e b n g T
G n e e / u z u t a z a k a k a a k ) ) A k k z k z ) ) ) ( z z z ( ( u ( ( u e e u e b u e u e b
n n n n e e n e n n r r e e t r r e z z z e r o t o r t o t o t o z t o o n n n t e n e t e n e e e e n h z g z z z
) ) n n e r e t e r r r z z z z o o t o t o t o o o t a t t t a e a e a a n g ( h b ( z z b
e e e t e e o o o d d d d g u u a g a g a u a a u a z a d n h d g z
n e n n n n t e e n e e e n o o e d d d e g g o n n n d n u u u u e n e g e e e z e z e n h z g z
. e k . . . o o g ) . g n . . e ( n e n n a b
) ) n n e e e e t e e o o o d d d d g u g a g u u a a e g a a u e n h ( b ( z z b
a i d l a n i a r o
a i d l a n e h el
e r r r z z t z z o t o t o t o o t o t o t t a a a a a a a n h d g z z d
a o k z a z t n i d l a B
n u d r a j ➛ (
) 3 (
) )
i z t i r e ( i z t i r i ➛ (
) 2 (
)
. e . k . . r r o ) o . . t t n . e ( n e n n a b
a o b i t a k i d n I
516
A ) ) n n a n u e t d g R a / a u z u e a a r r k z r r r r a a r e a e r r r e d r r r e r d ( e b ( e e b E
L
I i r r o t e
. e k a Z . r . . ) r a e . . . r n ( r e T n a b
n e e / u z u t k o z o o o o z z i i i t t z z i i t t z t r r i i e i e r r r e b e e b
N
n e i / u u u e A r t k g z z t r ) ) ) ) ) ) ) a a a a a a a a k z z z z z z z t t t t t t t e ( ( ( ( ( ( ( r r r r r r r a a a a a a a K k k k k k k k a a a a a a a d d d d d d d
i k u d e
. e k o z t i r ) . . . . e . . o n ( z t i r e n a b A
a r e t n i g A
n e o i n ≠ n o i n , n e o i d ≠ n o i d ➛ (
) 1 (
i s u k i
n e / u u u e t k g z z i i i i i i t i k s k s k s k s k s k s k s u u u u u u u k a k a k a k a k a k a k a d d d d d d d
n n n e e i e t i n i n n n e e i e i e k s k i s k s t i k u k u u k s s k s k k u u s e k e e u u k k n n k e e k e n e e e e n h z g z z z
n e / u u u e t k g ) z ) z ) t ) ) ) ) a a a a a a a ( s ( s ( s ( s ( s ( s ( s u u u u u u u k a k a k a k a k a k a k a d d d d d d d
n e n n t n a a e s s a s t n n n a u u u a s a s a k k k s u u s u e e e u k k k n e e e n e n e z e k e n h z g z z
A i l i b a r e
n e / u u u e t k g z z t ) ) ) ) ) ) O ) a a a a a a a z z z z z z z t t t t t t t ( ( ( ( ( ( ( l i l i l i l i l i l i l i b b b b b b b a a a a a a a B r a r a r a r a r a r a r a d d d d d d d
. e . k . . z i a k s s u u k k e e n n a b ) . . . ( . e . . k . s a s u u k e k e n n a b
n ) n n ) e a t a ) n n n z z n ) ) ) e t t a t a a a / / z z z ) z e e t t t t a A ( ( ( / / / l l l z i e ( e e i i t ( b ( b b l l l i l i ( a a a i i r r r b b b b e e e a a a n n n a Z r e r e r e e e r e e n h z g z z z
I
T
. e n k . n n i . n e . d e e i e t i i i n / u u n n u u ) n e e . d u t d d t e i e i t g z . e d i r i i k i i i i z i t i . u i u u u i T d r n ( r i d d d d d d d d d d i r i r d N i u u u u u u u u u u u u n n r i r r i r i r i r i r i r i r i r i r n r i i a e n e e i d d d d d d d n h z g z z z b I A . n e n e k e n ) n ) t n a ) / u u u e e D a a a t n t k g z z t n n z z z m n K ) ) ) ) ) ) ) ) ) ) . t ( t ( t ) . a a a a a a a a a a a a a . ( z z z z z z z z z . z a r e ) . t ( t ( t ( t ( t ( t ( t ( t ( t z m t a a a ( t . ( ( n ( a m m m m a a a a a a a a a a a a a a r e I m m m m m m m m m m r r r m L a r e e e e a a a a a a a a a a a r r n n n n r e r a r a r a r a r a r a r a e r a e e g z e z e z e d d d d d d d n h z b A D . e n n n n e k e e ) e ) t n i ) / u u u e n n k n i i i e t k g z ) z t ) e e e k k k t B e ) n N ) i ) . . i ) i ) i ) i ) i i ) i i ) n . i ) z ( z z . i i . k ( . ( k k k k k k k k k i ( k k i i i a z z z z z z z z z z z k j k k k ( ( ( ( ( ( ( ( ( e i i ( i i i i i i i i e e e ( i k k k k k k k k k n n k n n k e e e e e e e a a a a a a a a I d d d d d d d n h z g z z z b ) 1 (
i l i b i
n a o j
n e e / u z u t i z i k i k i i k s s k s u k s k s u u k u k i u k i k i b k i i b
n e e / u u t a a k z s z s a a s u s a s u u k u k i u k i k i b k i i b
a n e t e / u u l A k l z z i i l l i b i l i b a a b b b r r a a e r a e r r e b e e b R u t ) i ) i E d
T
u d u r i r i ➛ d (
( )
1 (
N u u n z z - ) / a ) . a z I k z . . t ( t o a i ( a a m a m m r a a r r G e e a g A n e e / u u t k z ) z ) ) ) ) i i a a a k k z z z z z t ( t ( t ( ( i ( i i k i i k k k k e a a e a b j j j b
e t a a a a z z z z t t t t l i l i l i l i i l i l i l b b b b b b a a a a a a b a n h d g z z d
n e n n t a a a n n n z z z a e l e n l t t t l z l l i i l i i i e t l b b i b b b i n n n n b e n e b e e e z e z e n h z g z
. e . k . l . i l i b . b n ) . . n e ( e n n a b
) n e ) a a t n a a z z e t z z l l t t t i l i l i l i b i i l i l b b b a b b b a a e e a z a b n h b ( g z (
e t z z z a a a a a a z a o o o o o o o n h d g z z d
n n n e n e e t n z z e a n a n z a a z o o a a o o o d d o d d d a o n i n h n i n i n h i i i i n h z g z z z
. . e . . k a a o o ) . d d . . n ( n i i n a n b
) n ) e e z n a a z a a o a z t z o a h o o h o a i i o z o b n h b ( g z (
a i d l a n i a r o
a i d l a n e h el
a o b i t a k i d n I
a o k z a z t n i d l a B
/ k o d / s u e . a i d n i a z t l a k s u e . w w w ( . a r a t e l u a t o k i r u t a r a p k i g e d r a l l i x T , ) 9 7 9 1 ( a r u t a b z t i d a l a k s u E
o j , o k e t s u k i k a o s o a m g i d . a f r d a p p . 3 n 3 e 8 o k 6 / n k i a r i t g z e t t i _ d n A o : g a a r j r a _ e h r k O i
a r e t n i g A
517
8 Aditz alokutiboa 1. Aditz laguntzailea NOR Indikatiboa
Orain naiz da gara dira
Lehen nintzen zen ginen ziren
nauk /-n duk /-n gaituk /-n dituk /-n
➛ ➛ ➛ ➛
nintzatekeen zatekeen ginatekeen ziratekeen
➛ ➛ ➛ ➛
➛ ➛ ➛ ➛
➛ ➛ ➛
Ahalera
Baldintzazkoa (1)
nintzateke litzateke ginateke lirateke
ninduan/-nan zuan/-nan gintuan/-nan zituan/-nan
➛
nindukek /-n lukek /-n ginatekek /-n lituzkek /-n
naiteke daiteke gaitezke daitezke
nindukean/-nan zukean/-nan gintuzkean/-nan zituzkean/-nan
ninteke nintekeen liteke zitekeen
naitekek /-n daitekek /-n gaitezkek /-n daitezkek /-n
➛ ➛ ➛ ➛
nintekek /-n nintekean/-nan litekek /-n zitekean/-nan
➛ ➛ ➛ ➛
NOR-NORI Indikatiboa
Orain zai(zki)t zai(zki)o zai(zki)gu zai(zki)e natzaio gatzaizkio
➛ ➛ ➛ ➛
➛ ➛
zai(zki)dak /-n zai(zki)ok /-n zai(zki)guk /-n zai(zki)ek /-n
Lehen zitzai(zki)dan zitzai(zki)on zitzai(zki)gun zitzai(zki)en
natzaiok /-n gatzaizkiok /-n
nintzaion nintzaioan/-nan gintzaizkion gintzaizkioan/-nan
Baldintzazkoa (1)
nintzaioke litzaidake gintzaizkioke litzaizkidake nintzaiokeen zitzaigukeen
➛ ➛ ➛ ➛ ➛ ➛
nintzaiokek /-n litzaidakek /-n gintzaizkiokek /-n litzaizkidakek /-n nintzaiokean/-nan zitzaigukean/-nan
(1) Ondorioa bakarrik.
518
➛ ➛ ➛ ➛
zitzai(zki)daan/-nan zitzai(zki)oan/-nan zitzai(zki)guan/-nan zitzai(zki)ean/-nan
➛ ➛
Ahalera
nakioke dakidake gakizkioke dakizkidake nenkiokeen lekioke
nakiokek /-n dakidakek /-n gakizkiokek /-n dakizkidakek /-n nenkiokean/-nan lekiokek /-n
➛ ➛ ➛ ➛ ➛ ➛
NOR-NORK Indikatiboa
Orain d(it)ut d(it)u d(it)ugu d(it)u(z)te nau naute gaitu gaituzte
d(it)iat/-nat d(it)ik /-n d(it)iagu/-nagu d(it)i(z)tek /-n
Lehen n(it)uen n(it)ian/-nan z(it)uen z(it)ian/-nan gen(it)uen gen(it)ian/-nan z(it)u(z)ten z(it)i(z)tean/-nan
naik /-n naitek /-n gaitik /-n gaitiztek /-n
ninduen ninduten gintuen gintuzten
➛
➛
➛
➛
➛
➛
➛
➛
➛ ➛ ➛ ➛
➛ ➛ ➛
nindian/-nan ninditean/-nan gintian/-nan gintiztean/-nan
Ahalera
Baldintzazkoa (1)
ninduke nindukete gintuzke gintuzkete nuke luke genuke lukete nindukeen nukeen zukeen
➛
nindikek /-n nindiketek /-n gintizkek /-n gintizketek /-n nitizkek /-n nikek /-n litizkek /-n likek /-n genikek /-n genitizkek /-n liketek /-n litizketek /-n nindikean/-nan nikean/-nan zikean/-nan
nazake dezaket gaitzake ditzakete nintzake nintzakeen nezake lezake zezakeen
➛ ➛ ➛ ➛ ➛ ➛ ➛ ➛ ➛
➛ ➛ ➛ ➛ ➛ ➛ ➛ ➛ ➛
nazakek /-n zezakeat/-nat gaitzakek /-n zitzaketek /-n nintzakek /-n nintzakean/-nan nezakek /-n lezakek /-n zezakean/-nan
➛ ➛
NOR-NORI-NORK Indikatiboa
Orain di(zki)ot di(zki)o di(zki)ogu di(zki)ote di(zki)date di(zki)ete
Lehen ni(zki)on zi(zki)on geni(zki)on zi(zki)oten zi(zki)daten zi(zki)eten
zi(zki)oat/-nat zi(zki)ok/-n zi(zki)oagu/-nagu zi(zki)otek/-n zi(zki)datek/-n zi(zki)etek/-n
➛ ➛ ➛ ➛ ➛ ➛
li(zki)dakek/-n ni(zki)okek/-n zi(zki)dakean/-nan zi(zki)okean/-nan
➛ ➛
➛ ➛
(1) Ondorioa bakarrik.
➛ ➛ ➛ ➛ ➛
Ahalera
Baldintzazkoa (1)
li(zki)dake ni(zki)oke zi(zki)dakeen zi(zki)okeen
ni(zki)oan/-nan zi(zki)oan/-nan geni(zki)oan/-nan zi(zki)otean/-nan zi(zki)datean/-nan zi(zki)etean/-nan
➛
dieza(zki)dake dieza(zki)oket zieza(zki)dakeen lieza(zki)guke
➛ ➛ ➛ ➛
zieza(zki)dakek/-n zieza(zki)okeat/-nat zieza(zki)dakean/-nan lieza(zki)gukek/-n
Oharra: Aditz alokutibo laguntzailearen paradigma guztiak ikusteko, jo 14. araura. (http://www.euskaltzaindia.eus).
519
2. Aditz trinkoak EGON nago dago gaude daude dago(z)kit dago(z)kio dago(z)kigu dago(z)kie
➛
➛
➛
➛
➛
➛
➛
➛
nagok/-n zagok/-n gaudek/-n zaudek/-n zago(z)kidak/-n zago(z)kiok/-n zago(z)kiguk/-n zago(z)kiek/-n
zeudek/-n
nengoen zegoen geunden zeuden
zego(z)kidak/-n zego(z)kiok/-n zego(z)kiguk/-n zego(z)kiek/-n
zego(z)kidan zego(z)kion zego(z)kigun zego(z)kien
zegok/-n
➛
➛
➛
➛
➛
➛
➛
➛
nengoan/-nan zegoan/-nan geundean/-nan zeudean/-nan zego(z)kidaan/-nan zego(z)kioan/-nan zego(z)kiguan/-nan zego(z)kiean/-nan
ETORRI nator dator gatoz datoz natorkio datorkigu gatozkio datozkigu
➛
➛
➛
➛
➛
➛
➛
➛
natorrek/-n zatorrek/-n gatozak/-n zatozak/-n natorkiok/-n zatorkiguk/-n gatozkiok/-n zatozkiguk/-n
zetorrek/-n zetozak/-n
zetorkiguk/-n zetozkiguk/-n
nentorren zetorren gentozen zetozen nentorkion zetorkigun gentozkion zetozkigun
➛
➛
➛
➛
➛
➛
➛
➛
nentorrean/-nan zetorrean/-nan gentozaan/-nan zetozaan/-nan nentorkioan/-nan zetorkiguan/-nan gentozkioan/-nan zetozkiguan/-nan
IBILI nabil dabil gabiltza dabiltza dabilkio dabilkit gabilzkio dabilzkigu 520
➛
➛
➛
➛
➛
➛
➛
➛
nabilek/-n zabilek/-n gabiltzak/-n zabiltzak/-n zabilkiok/-n zabilkidak/-n gabilzkiok/-n zabilzkiguk/-n
zebilek/-n zebiltzak/-n zebilkiok/-n zebilkidak/-n zebilzkiguk/-n
nenbilen zebilen genbiltzan zebiltzan zebilkion zebilkidan genbilzkion zebilzkigun
➛
➛
➛
➛
➛
➛
➛
➛
nenbilean/-nan zebilean/-nan genbiltzaan/-nan zebiltzaan/-nan zebilkioan/-nan zebilkidaan/-nan genbilzkioan/-nan zebilzkiguan/-nan
JOAN noa doa goaz doaz
➛
➛
➛
➛
noakio d(ih)oazkit goazkio d(ih)oazkigu
noak/-n zoak/-n goazak/-n zoazak/-n
➛
➛
➛
➛
nindoan zihoan gindoazen zihoazen
noakiok/-n z(ih)oazkidak/-n goazkiok/-n z(ih)oazkiguk/-n
nindoakion zihoazkidan gindoazkion zihoazkigun
naukak/-n zau(z)kaat/-nat zeu(z)kaat/-nat zau(z)katek/-n zeu(z)katek/-n
nindukan neu(z)kan
➛
➛
➛
➛
➛
➛
➛
➛
nindoaan/-nan zihoaan/-nan gindoazaan/-nan zihoazaan/-nan nindoakioan/-nan zihoazkidaan/-nan gindoazkioan/-nan zihoazkiguan/-nan
EDUKI nauka dau(z)kat
➛
➛
➛
dau(z)kate
➛
➛
zeu(z)katen
➛
nindukaan/-nan neu(z)kaan/-nan
➛
zeu(z)katean/-nan
➛
EKARRI nakar dakart
➛
➛
➛
dakartzate
➛
➛
nakarrek/-n zakarreat/-nat zekarreat/-nat zakartzatek/-n zekartzatek/-n
nindekarren nekarren zekartzaten
➛
nindekarrean/-nan nekarrean/-nan
➛
zekartzatean/-nan
➛
ERAMAN narama daramat
➛
➛
➛
daramatzate
➛
➛
naramak/-n zaramaat/-n zeramaat/-nat zaramatzatek/-n zeramatzatek/-n
ninderaman neraman zeramatzaten
➛
ninderamaan/-nan neramaan/-nan
➛
zeramatzatean/-nan
➛
521
ERABILI narabil darabilt
➛
➛
➛
darabiltzate
➛
➛
narabilek/-n zarabileat/-nat zerabileat/-nat zarabiltzatek/-n zerabiltzatek/-n
ninderabilen nerabilen
➛
ninderabilean/-nan nerabilean/-nan
zerabiltzaten
➛
zerabiltzatean/-nan
nekusan
➛
nekusaan/-nan
zekuskiten
➛
zekuskitean/-nan
neki(zki)en
➛
neki(zki)an/-nan
➛
IKUSI dakusat
➛
➛
dakuskite
➛
➛
zakusaat/-nat zekusaat/-nat zakuskitek/-n zekuskitek/-n
JAKIN daki(zki)t
➛
➛
522
zaki(zki)at/-nat zeki(zki)at/-nat
9
Bibliografia
Funts-funtsezkoa EUSKALTZAINDIA (1994-). Arauak. Bilbo: Euskaltzaindia. (http://www.euskaltzaindia.eus) —Bestelako erabakiak (Euskera). —(1979). Euskal Aditz Batua. Donostia: Euskaltzaindia. (http://www.euskaltzaindia.eus). —(2016). Euskaltzaindiaren Hiztegia. Bilbo: Euskaltzaindia. (http://www.euskaltzaindia.eus).
Oinarrizkoa EUSKALTZAINDIA (1985-2011). Euskal Gramatika. Lehen Urratsak (EGLU) I, II, III, IV, V, VI, VII. Bilbo: Euskaltzaindia. (http://www.euskaltzaindia.eus). —(2002). Euskal Gramatika Laburra: Perpaus Bakuna. Bilbo: Euskaltzaindia. (http://www.euskaltzaindia.eus) —Jagonet galde-erantzunak. (http://www.euskaltzaindia.eus).
Osagarria Eusko Jaurlaritzaren Hezkuntza Saileko EIMAren estilo-liburuko liburukiak. (http://www.euskadi.eus/beste-proiektu-batzuk-euskara/web01-a2heusk/eu/): —(2004). Ortotipografia. Gasteiz: Eusko Jaurlaritza. —(2005). Onomastika. Izen-zerrendak. Gasteiz: Eusko Jaurlaritza. —(2005). Kalko okerrak. Gasteiz: Eusko Jaurlaritza. 523
—(2008). Letra larriak erabiltzeko irizpideak. Gasteiz: Eusko Jaurlaritza. —(2011). Zientzia eta teknikarako euskara arautzeko gomendioak . Gasteiz: Eusko Jaurlaritza. —(2011). Morfosintaxiaren inguruko zalantzak eta argibideak. Gasteiz: Eusko Jaurlaritza. —(2014). Puntuazioa egoki erabiltzeko gida: oinarriak, jarraibideak eta aholkuak. Gasteiz: Eusko Jaurlaritza. —(2014). Ahoskera. Gasteiz: Eusko Jaurlaritza.
Lagungarria ALBERDI, Andres (2008). Oinarrizko gramatika. Donostia: Elkar / Ikastolen Elkartea. ALBERDI, Xabier, SARASOLA, Ibon (2001). Euskal estilo libururantz. Gramatika, estiloa eta hiztegia. Bilbo: EHU. AZKUE, Resurrección María. (1969). Morfología Vasca. Bilbo: L.G.E.V., I, II eta III. (http://www.euskaltzaindia.eus) BERRIA (2006). Estilo-liburua. Donostia. (https://www.berria.eus/estiloliburua) EHUko Euskara Zerbitzua (2013). Ehulkuren aholku guztiak. https://www.ehu.eus/ eu/web/euskara/ehulkuren-aholku-guztiak. EHUko Euskara Institutua (2014). Kalkoen Behatokia. http://www.ehu.es/ehg/kalkoak/. ESNAL, Pello (2011). Hitz-ordena. Erabilera estrategikoa. Bilbo: Euskaltzaindia. EUSKARA INSTITUTUA, EHU. Sareko Euskal Gramatika (SEG). http://www.ehu. es/seg/morf/2. GARZIA, Juan (1997). Joskera lantegi. Gasteiz: HAEE-IVAP. —(2014). Esaldiaren antolaera. Funtzio informatiboak gako . Bilbo: EHU. GOENAGA, Patxi (1980). Gramatika bideetan. Donostia: Erein. HAEE-IVAP (1994). Hizkera argiaren bidetik. Gasteiz: HAEE-IVAP. —(2000). Zalantza-dantza . Gasteiz: HAEE-IVAP. (http://www.ivap.euskadi. eus/contenidos/informacion/euskalduntze_argit/eu_def/adjuntos/ Zalantza-dantza2.pdf). —(2003). Galdezka. Gasteiz: HAEE-IVAP. (http://www.ivap.euskadi.eus/contenidos/ informacion/euskalduntze_argit/eu_def/adjuntos/Galdezka1.pdf). —(2005). IVAPeko estilo-liburua. Gasteiz: HAEE-IVAP. (http://www.ivap.euskadi. eus/contenidos/informacion/euskalduntze_argit/eu_def/adjuntos/estilo_ liburua.pdf). SALABURU, Pello, KINTANA, Xabier. (1984). Euskara hobean hobe. Bilbo: Euskal Herriko Unibertsitatearen Argitalpen Zerbitzua. 524
SARASOLA, Ibon (1998). Euskara batuaren ajeak. Irun: Alberdania. TXILLARDEGI (1978). Euskal Gramatika. Bilbo: Ediciones Vascas. —(1984). Euskal Azentuaz. Donostia: Elkar. VILLASANTE, Luis (1976). Palabras vascas compuestas y derivadas. Oñati: EFA. —(1978). Estudios de Sintaxis Vasca. Oñati: EFA. ZALBIDE, Mikel (1993). Hitz elkartuen osaera eta idazkera. Bilbo: Euskaltzaindia. ZUBIMENDI, Joxe Ramon, ESNAL, Pello (1993). Idazkera-liburua. Gasteiz: Eusko Jaurlaritzaren Argitalpen Zerbitzu Nagusia.
525
10
Aurkibide analitikoa
Aurkibide-zenbakiek sarrera edo fitxa adierazten dute. Eranskinetako erreferentziak badira, ordea, orrialde-zenbakia. Eta [dig+] laburdurak, euskarri digitalera jo behar dela. ‘1 metro’ / ‘metro 1’, ‘1 euro’ / ‘euro 1’, 259, 573, 1274 2a: ‘biaren taula’, 332 ‘3A-ko ikasleak’, 1273 ‘3/4 litro’, ‘3/8 kilo’ eta gisakoak nola esan, 1392 ‘5 km-ra/-tara’, 1415 *11an/11n; *11etik/11tik, 388 ‘17 urte ditut/dut’, 1414 *18:00-etan/18:00etan (orduak), 1052 *60. hamarkada / ‘60ko hamarkada’, 388 *100dik gora / ‘100etik gora’, 466, 569 -a artikulua: -a artikulua eta bat , 260 erabilera okerrak, 260 -a/-ak eta -ta/-ik partizipioarekin, 1209 a itsatsia: a itsatsia eta herri-izenak, 871 a itsatsia eta hitz-elkarketa, 778 a itsatsia eta mugagabea, 5 a itsatsia noiz galtzen den, 5 a itsatsiaren erabilera okerrak, 5 abiadura: ‘halako abiaduran, -arekin’; *halako abiaduraz , 472 abizenak (euskal), 582 ablatiboa (nondik kasua), 1134 * Adan/ Adam, 325, 593
adibideak emateko: *bezalako, 320, 319 adierazi ≠ aipatu, 67 adierazkortasuna adieraztea, 1324, 963, 1320 adina: ‘adin nagusikoa’ ≠ ‘adin handikoa ’, 16 adina nola eman, 1417 adineko ≠ agure, atso, 51, 190 aditu ≠ entzun, 491 aditz alokutiboa, 100 aditz arazlea, 141, 495, 26 aditz deklaratiboa, 780, 546 aditz-erregimen bikoitza: du/dio (abisatu, deitu, lagundu…), 10, 394 aditz-erregimen aldakorra, 25 aditz iragankor/iragangaitz (trantsitibo/ intrantsitibo), 25 aditz-izena: aditz-izena eta erreferentziakidetasuna (‘ joan/ joatea nahi’), 26 aditz-izena eta euskalkien araberako aldaerak, 26 aditz-izena eta komunztadura: * Agiriak ekartzea ahaztu zaizkit, 26 aditz-izena eta menderakuntza, 26 aditz-izena ≠ nominalizazioa, 1132 aditz-izenaren forma; noiz -tzen, noiz -ten, 26 527
erabilera okerrak: *Mendira joan gustatzen zait , 26, 734 *Badakit euskaraz hitz egin, 26 ezberdintasuna: ahaztu jotzen / ahaztu jotzea, 26 aditz-lokuzioa eta mugagabea, 28, 1085 aditz modalak metatzea, 21, 279 aditz-motak: da/zaio/du/dio, 25 aditz-motak: NOR, NOR-NORI, NOR-NORK, NOR-NORI-NORK, 25 aditz-partizipioa: aditz-partizipioa eta menderakuntza, 29 aditz-partizipioaren forma, 29 aditz perifrastikoa, 24 aditz sasitrinkoa, 24 aditz semisintetikoa, 24 aditz sintetikoa, 24 aditz trinkoa: aditz trinkoa eta alokutiboa, 100 aditz trinkoa eta ezeztapena, 48 aditz trinkoa perpausaren hasieran?, 24 agintera eta ezetza: *Ez zoaz etxera! , *Ez egizu hori! , 24 aginterako formen argibidea, 24 erabilera oker batzuk, 24 forma berriak, 24 ‘ jakin dakit’ ≠ ‘jakin(,) badakit’, 24 aditz trinkotua, 24 aditza aurrean daramaten esaldi batzuk, 32 aditza aurreratzea, 31, 24 aditza galdegai denean, 659 aditzaren aspektua eta kalkoak: *Gauean, joaten gara zinemara? , 34 *Goaz?, 34 *Ireki diezadakezu?, 34 *1964an sortzen da elkartea , 34 aditzaren baiezkoa galdegai, 659 aditzaren elipsia juntaduran, 20 aditzaren ezezkoa galdegai denean, 659 aditzaren forma burutua (= aditz-partizipioa), 29 aditzaren komunztadura ehunekoetan, 467 aditzaren komunztadura izen abstraktuen juntaduran, 870 aditzaren lekua aginte-perpausetan, 32 aditzaren lekua galde-perpausetan, 32 528
aditzoina: aditzoina ala partizipioa indikatiboa ez denean, 37 aditzoina ala partizipioa, zein erabili aditz eratorrietan: elkar /elkartu, 37 aditzoina ala partizipioa, zein erabili aditz laguntzailea isiltzean, 20 aditzoina eta estilo-aukerak: etor /etorri; gazte/ gaztetu, 37 aditzoinaren formaren araua, 37 adizki perifrastikoetako adizki nagusiaren forma, 26 adizki trinko berriak, 24 adizlaguna aditzaren osagarri, 36 adjektiboa: adjektibazio okerrak: * gorri kolore / kolore gorria , 947 *katu gizajoa / katu gaixoa , 880 *kristo(re)n goxoa / oso goxoa, 973 *sindikal indarra, *sozial arazoa / indar sindikal ; gizarte-arazo / arazo sozial , 39 adjektibo erreferentziala: metriko, atomiko…, 39 adjektibo erreferentzialak eta izen-elkarketa, 39 adjektiboa eta hitz-elkarketa, 881, 307 adjektiboa hitz-elkarketaren barruan: *hautagai berri zerrenda , 881, 307 adostasun-eza / adostasunik eza, 604 *AEBetara / AEBra, 1273 afaldu, 273 afixa, 932 afro-asiar , afro-brasildar …, 764, 912 -agatik = (-)arren, 43, 157 agertoki, 568 agindu (-tzeko, -tzea), 47, 564 aginduak ematea eta subjuntiboa, 48 aginte- eta galde-perpausak: aditza esaldiaren hasieran?, 32 agintera: agintera eta mendeko perpausak, 48 agintera gordina leuntzeko modua, 48, 57 agintera perpausaren hasieran?, 48 aholkuak, erreguak, desirak, 48
erabilera-zalantzak (*etzazu, *ez ezazula), 48 ‘etor zaitez’ ala ‘etorri zaitez’?, 37 ‘lan egitea dauka’, 48 -ago, 83, 451, 454 -ago eta adjektiboa, 451, 454 agur egin, 52 agur t’erdi, baina *ordu t’erdi, *kilo t’erdi, 50 agure, atso ≠ adineko, 51, 190 agure-atso/atso-agure, 51 agurtu: ‘diosala egin’ eta ‘despeditu’?, 52 ahal izan : alferreko perifrasiak: ‘▼ikusi ahal izateko’ / ‘ikusteko’, 55 baliokidetasuna: ‘ahal balu’ = ‘ahalko balu’, 55 baliokidetasuna: ‘ahalko du’ = ‘ahal izango du’, 55 baliokidetasuna: ‘egi(te)n ahal dut’ = ‘egin dezaket’, 55 baliokidetasuna: ‘hurbiltzen ahal’ = ‘hurbildu ahal’, 55 baliokidetasuna: ‘joan ahal naiz’ = ‘joan naiteke’, 55 baliokidetasuna: ‘joa(te)n ahal naiz’ = ‘joan naiteke’, 55 erregimena, 55 ordenamendua: ‘joan naiteke?’ / ‘*ahal naiz joan?’, 55 ahala ≠ -(e)n heinean / -(e)n neurrian, 56 [dig+] ahalera: ahalmena ≠ gertagarritasuna, 57 [dig+] baliokidetasuna: ‘joan ahal naiz’ = ‘joan naiteke’, 55, 620 ‘etor naiteke’ ala ‘etorri naiteke’?, 37 kalkoak, 57 ‘zehatz daiteke’ ala ‘zehaztu daiteke’?, 37 ahantzi/ahaztu, 29 ahantzi/ahaztu (-z /-ekin), 59, 472 ahaztu (-t(z)en/-t(z)ea), 59 ahoskera: ahoskera lagunartekoa, informala, 61, 420 atzerriko izenak eta hitzak, 193 bokal-bilkurak, 781
‘ hil zen’ [hiltzen], ‘hor zaude’ [hortzaude]…, 964 kontsonante-bilkurak, 781 aipatu ≠ adierazi, 67 aipu-markak: puntuazio-markak, 465. or. aita-amak # guraso, 732 aitzin: ‘etxe aitzinean’ = ‘etxearen aitzinean’, 1167 aizak, aizan, aizu, aizue! , 17 *Ajuria(-)Enea, 486, 1021, 1023 Akemenestar Inperioko pertsona-izenak, 130 Akiles, 1076 Akitania, 574 Akize, 584 akronimoa, 1273 *aktoresa, 75, 877 al galderetako partikula, 4 ala (hautakaritza-juntagailua), 448 ala ≠ edo, 448 albiste [-(e)n/-(e)lako], 989 Albret /Labrit , 574 Alcarria, 561 aldea nola adierazi ehunekoekin eta bestela (*% 5ean igo), 805, 467 *aldeanitz /aldeaniztun, 118 aldiberekotasuna eta gerundioa, 695 aldiberekotasuna (denborazko perpausak), 93, 238, 695, 1337 alegia eta puntuazioa, 95 alegiazko baldintza (edo hipotetikoa), 34, 238, 424, 839 *alemandar / aleman, alemaniar , germaniar , 764, 912 alemanera/aleman, 1090 alfabeto grekoa, 182 alfabeto zirilikoa eta ahoskera, 98 *Alfer bat zara! , 269 Ali Baba, 508 alkatesa, 1253 Almanzor / Al-Mansur , 508 Altuberen legeak, 659 amaitu: amaitu eta kalkoak, 105 amaitu eta konplementazioa, 105 amaitu eta zenbakiak, 105 *Amaitzeko, esan…, 546 Amerikako estatu eta hirien izenak, 107
529
amerikano, 960, 108 ‘Ameriketara’, 107 Ameriko Vespuzio / Amerigo Vespucci , 533 ampere, hertz , ohm, coulomb, watt , joule… neurri-unitateak, 1118, 112 -an (-tikan, -rikan), 1307 anafora: glosarioa, 455. or. anaia/neba, 114, 733 Aneto, 577 anglo-alemaniar , 764, 912 anitz : anitz eta komunztadura, 1412, 1414 *jende anitza, *industria anitza, 118 *anpere, 112 *anperemetro, 113 Antarktika /Antartika, 119, 960 antartiko, 119 *Antso Azkar / Antso Azkarra, 133 antzeztoki, 568 Antzinateko dinastiak, 416 ‘apiril-maiatzetan’, 356 aposizioa eta galdegaia, 133 apostrofoa: puntuazio-markak, 474. or. -ar (-tar ) atzizkia: adierak (herritar-izen, joera…), 136 dinastien izenak, 136, 416 erabilera okerrak (*europear , *egipziar , *valentziar laranjak, *eibartar kaleak …), 136 formak (-ar , -tar , -tiar …), 136 izen berezitiko adjektiboen idazkera ( Araba/arabar ), 136 kokalekua (izenaren aurretik ala atzetik), 136 Arabako eskualdeak, 583 arabar , 590 arabera eta kalkoak, 139 arabera/segun, 139 arabieraren alfabetoan idatzitako izenak, 1314, 42 arabo-musulman, 764 *arauean/arauan, 420 -arazi: arazlearen gehiegizko erabilera, 141 forma eta erregimena, 141 ‘(ura) ardo bihurtu’, 189, 336 ardo-botila, 117
530
-arekin batera // -az bat /batera, 93 -arena egin, 484, 491 ari du: ‘euria ari du’, 463, 477 (ari) izan ≠ egin , 477 armenieraren alfabetoan idatzitako izenak, 689 Arrateko igoera, 937 *arratsaldeon / arratsalde on, 460 arratsaldez /arratsaldean, 717 arrazoi eman, 155 (-)arren = -agatik, 43, 157 arreta deitu, 184 arrisku, esperantza, zailtasun, gogo… (singular/plural), 712 ‘arrosa-koloreko’, 947 Artaxerxes, 130 arte: <Ø arte> / <-a arte> / <-ra arte> / <*-rarte, 1244 {arte/-raino} + zenbakiak, 1244 arteko (-tik, -ra): Austriaren eta Italiaren arteko muga edo Austria-Italia muga, 912, 764 0tik 9ra (bit)arteko zenbakiak , 1244 artikulua: artikulua ehunekoekin, 467 artikulua izen berezietan, 871 atribuzio-perpausetan (‘Zopa bero(a) dago’), 189 Artur erregea, 508 ‘ Artzain joan zen’ ≠ ‘Artzaina joan zen’, 189 Asiako hizkuntza eta alfabetoekin nola jokatu, 1314 Asia Txikia: Antzinateko eskualdeen izenak, 126 Antzinateko hirien izenak, 128 askaldu, 273 aski eta komunztadura, 1412, 1414 asko eta aditzaren komunztadura, 1412, 1414 asko/askorik, 681 asko(rik) ≠ -egi, 451 askoko/askotako, 1415 askotariko, 118 asmatu (-ekin? ), 472 asmo: *‘egin asmoz’ , 179 aspektua: aditz laguntzailea isiltzean, 20
aspektua eta erlatibozko jokatugabeak, 517 aspektua filmen sinopsietan, 20 aspektua kalkulu-problemetan, 20 aspertu (-z /-ekin), 472 aspirina, 1051 aste: aste kulturala, kultur(a)(-)aste, 39 asteko egunen izenak, mugatuan (‘igandean’), 717 ‘azken zortzi aste honetan /hauetan’, 1413 *bi astero / bi astean behin, 1416 ‘hiru astean’/ ‘hiru astetan’, 1413 ‘hiru aste(t)an/aste/astez ’, 1413 ‘lau astera’ / ‘lau astetara’, 1415 ‘lau astez /asterik/astean… behin’, 1416 *astebete bat , 317 Asturiasen/ Asturiasetan, 990 Atahualpa, 109 atereaz /ateraz , 1210 Atila, 508 atlantiko/kantauriar , 914 atributua (mugagabea eta mugatua), 189 atso, agure ≠ adineko , 51, 190 atso-agure (agure-atso), 51 atze: ‘etxe atzean’ = ‘etxearen atzean’, 1167 atzealde, atzeko alde , atzekalde, 191 atzean: ‘etxe atzean’ / ‘etxearen atzean’ , 1167 atzerakarga, 31 atzerriko izenen ahoskera, 193 atzerriko izenen azentu grafikoa, 212 atzizkiak ekiditea, 876 atzo ≠ aurreko egunean , 202 atzoko/atzorako, 318 audio, 330 aurre: ‘etxe aurrean’ = ‘etxearen aurrean’, 1167 *aurredenboraldi /denboraldi-aurre, 199 *aurrehistoria / historiaurre (historiaren aurreko garaia), 199 *aurrekanpaina /kanpainaurre, 199 aurreko egunean ≠ atzo, 202 aurreneko/aurrenengo, 215 aurreraegi, aurregi, aurreegi…?, 451 aurtengoko/aurtengorako, 318 Austria-Prusia gerra, 912 austro-, 912
auto- eta hitz mailegatuak, 207 Autonomia Estatutua, 208 *autonomiko prozesua , 208, 39 autorretratu ala autoerretratu , 207, 209, 941, 1242 avec/con preposizioaren interferentziak, 472 -az bat /batera || -arekin batera , 93 -az /-gaz (?adi lainoaz , ?Kontuz trenaz! ), 472 -az /-z : ‘ikusiaz’/‘ikusiz’, 210 azal ≠ azalera, 211 azalera ≠ gainazal , 211 azkeneraino / azken(era) arte , 1244 Azkoititik/*Azkoitiatik, 873 Azoreak, 574, 577 ‘Azpeiti-Azkoitietako’, 356 Azpeitia, 136, 700, 789, 872, 873, 1058 Azpeitia, baina ‘Azpeiti maitea’, 871 azpi: -z azpiko, 218 -(z) azpitik, 218 azpialde, azpiko alde, azpikalde, 191 azteken izen mitologikoak, 1076 ba-: ba- aditz trinkoekin, 220, 659 ba- baieztekoa trinkoetan eta mendeko perpausetan, 220 ba- baldintza, 220, 238, 236 ba-… ere (baldintza-perpausa), 238 ba-… ere (kontzesio-perpausa), 220 ba- eta azentua, 220 ‘ba ote… -ik’, 1199, 220 ba- zehar-galderetan (bizkaierazko testuetan), 220 Bach, Johann Sebastian, 533 bada/ba (lokailua), 220 bada eta balitz , 238, 424 ‘bada gertatu… zela/zenetik’, 221 ‘badago zera’, 1257 bai… bai…, 82 *Baida posible! / Bada posible! , 220 bai eta # hala nola , 744 bailitzan, 223 bailuen, 223 baino: ‘baino ez’, 315 ‘batek baino gehiagok’, 956 ‘duten baino’ ≠ ‘dutena baino’, 956
531
juntagailu aurkari funtzioan, 225 *Lagundu baino , kalte egiten du , 226, 956 ‘zure baino…’, 956 bainoago, 226 bait- ≠ -(e)lako, 229 BAIT -erlatiboak, 229 baita (…) ere, 511 -baita, etxearen izena markatzekoa (Pierrebaita), 486 baizik, 225 baizik ez , 315 … bakarrik / … soilik / … baino ez , 227 bakartu/aislatu, 852 bake/ pake, 219 bakoitz(eko), 933, 1117, 1410 ‘bakoitzari berrehun’ = ‘berrehuna’, 1410 baldin eta… ba- (estilo-baliabidea), 1064, 236 baldintza: ‘ba-… ere’ baldintzazkoa: ‘(…,) norbait badator ere’, 238 baldintza-formen gehiegikeria, 238 ‘etorriko nintzen’ / ‘etorriko nintzatekeen ’, 238 ‘etortzen bazara’ / ‘baldin bazatoz’, 238 *Saiatzen bada , lortuko luke, 238 baldintza ≠ ezaugarri, 237 baldintza ≠ oinarri , 237 baldintza ≠ sasoi , 237 baldintza: ‘-t(z)eko baldintza’, 1340 balet /ballet , 1030 balio: ‘Zenbat balio du?’, ‘Zer balio du?’, 241 ‘balio izan hastea/hasteak’, 241 balio izan ≠ kosta(tu) , 241 balioanitz /balioaniztun, 118 balitz bezala: *hori gutxi balitz , 319 Balkanak, 577 bana; ‘bana hartu’ / ‘bakoitzak bat hartu’, 1410 banatzailea, 1410 *bapatean/bat-batean, 261 barbaroak (‘herri barbaroak’), 127 barik: ‘diru/dirurik barik’, 1208 ‘lagundu barik’, 956 barna: ‘-n barna’, 1395 532
barne: ‘etxe barnean’ = ‘etxearen barnean’, 1167 barnealde, barneko alde , barnekalde, 191 barrena: ‘-n barrena’, 1395 barru: ‘etxe barruan’ = ‘etxearen barruan’, 1167 barrualde, barruko alde, barrukalde, 191 barteko/bartko, 255 baserri, kale eta gisakoen idazkera, 1312 baso (edalontzia), 445 ‘baso bat ur’ ≠ ‘ur baso bat’, 1117 bat : ‘bat baino gehiago’, 228, 956 ‘batek baino gehiagok’, 228, 956 ‘bati baino gehiagori’, 228 bat /-bete, 259 bat ≠ -en bat , 259 bat eta -a artikulua, 260 bat kopuru zehaztugabeekin, 259 bat en kokagunea: ‘1 cm-ko’ / ‘1 cm-eko’?; ‘1 €-en’ / ‘1 €-ren’?, 259 deklinabidea (*batetan…), 259 ‘esanaz batera’, 93 ?Garai on bat da…, 260 #Gizonezkoa hil da istripuan, 260 ‘ikusteaz bat’, 93 *Ipotx bat bihurtu zen, 260 ‘sartzearekin batera’, 93 ‘zazpi bat mila lagun’ / ?Zazpi mila bat lagun, 259 ?Zu tonto bat zara, 260 bata bestea = elkar , 474 batbedera, 1144 batuketa, 494 batzuk: *batzu/batzuk, 269 *batzuetaz /batzuez , 269, 1382 batzuk eta kalkoak, 269 batzuk eta korrelazioa, 269 *batzutan /batzuetan, 269 baxenabartar , 590 bazkaltiar , 136 baztertu/aislatu, 852 be/bere (ere), 274 *belgiar /belgikar , 136, 764, 912 behar izan: ‘behar balu’ = ‘beharko balu’, 279
‘Behar duzu etorri?’ / ‘Etorri behar duzu?’, 279 ‘beharko du’ = ‘behar izango du’, 279 ‘Ederra izan behar du horrela bizitzea(k)’, 279 ‘etorri behar du/da’, 279 *Ez duzu zertan etorri behar , 279 behe: ‘beheko eta goiko bizilagunak’, 216 -tik behera, 218 -tik beherako, 218 behekalde, behealde, beheko alde , 191 behin (denbora-maiztasuna): ‘-an behin’, ‘-rik behin’…, 1416, 523 bejondeizula, 288 bekatu/ pekatu, 219 bekit : *zilegi bekit , 276 beldur : *beldur asko, 875 beldur izan, 723 ‘beldurrak egon’, 723 *belgiar /belgikar , 136, 764, 912 Belgika izena nola ahoskatu, 193 *benetazko, 291 *beñipein, 287 Beozia, 126 ‘ber gauza’ (= ‘gauza bera’), 293 bera: ‘alkate bera’ ≠ ‘alkatea bera’, 293 bera ≠ berdina, 294 bera: deklinabidea, 293 bera izenondoa/aposizioa, 293 bera izenordaina eta adjektiboa, 293 berak/haiek, 796 beraiek, 688, 796 beraien, 688, 796 beraren, 293, 688, 796 *berataz /beraz , 293 *berde koloreko / kolore berdeko , 947 *berdina esan / berdin esan / modu berean esan, 294 bere/be (Bizk.), ere, 274 bere/haren, 688 bere bihurkariaren gehiegizko erabilera, 688 bere burua (sing.) / beren burua (plur.): bereizi behar?, 335, 371 bere lokailua (Bizk.), 274 ▼
berean/bertan, 293 bereizi, berezitu/bereiztu, 304 berekoi, nirekoi…, 305 berez , nirez…, 305 bero: *bero asko, 875 ‘beroak egon’, 723 berri: aditz burutua + berri (‘etorri berri’), 309 ‘berri bat’ ≠ ‘beste bat’, 309 berroketa, 494 bertan/berean, 293 bertso: ‘bertsotan’/‘bertsoetan’, 1085 bertsu, 293 bertze/beste, 1289 beste: beste = inor , 312 ‘beste (gol)a’ ≠ ‘beste gol bat’, 312 ‘beste liburua(k)’ ≠ ‘beste liburu bat(zuk)’, 312 ‘beste bat’ ≠ ‘berri bat’, 309 *beste egunean / lehengo egunean , 313 determinatzailea, 312 izenordaina, 312 bestelako: ‘-en bestelako’, ‘-z bestelako’, 300 besterik: besterik eta numero-komunztadura (*Ez zeuden bakar batzuk besterik ), 315 besterik eta pertsona-komunztadura (*Zu besterik ez zaitut maite), 315 (‘-tu/-t(z)ea besterik ez duzu’), 315 bete: ‘esku bete X’, ‘katilu bete X’, 317 beti: ‘beti legez ’. ?betiko legez , 1005 Betleem, 128 beza, 276 bezala: bezala / antzeko, moduko, hala nola , esate baterako…, 319 bezala atributuekin: Soldadu (bezala) joan, 319 bezala eta adibideak, 319 *bezala ezagutu / izenez , deritzan…, 319, 397, 607 bezala / moduan, modura, gisa(ra), -tzat , 319, 1334 ‘esan duen bezala’ = ‘esan duenez’, 956 (eta hori) * gutxi balitz …, 319
533
bezalako eta adibideak, 320 ez bezalako , 300 bi izen baino gehiagoko elkarketa, 307 bi zenbatzailearen kokagunea, 259, 322 bide, ‘dirudienez’, 329, 1164 bide-erdi ≠ erdibide, 507 biderkatu (-z /*- gatik), 332, 333, 672 biderketa: ?2ko taula / 2aren taula , 332 nola deklinatu, 332 nola irakurri, 332 *bideska/bidexka, 1375 bielorrusieraren transkripzio-sistema, 98 biga (bi), 1403 ‘Bihar mendira noa’, ‘Bihar ezkontzen da’, 34 bihurkari edo erreflexiboak, 371 bihurkariak eta kalkoak: ? Asko gorrotatzen naiz , 335 *Galtza berriak erosi naiz , 335 bihurtu eta atributua (‘ardo bihurtu’, *ardoan bihurtu), 336, 846 bilakatu, 336, 846 Bilbo-Behobia autobidea, 912 Bilboko autobusa / Bilborako autobusa, 937 Bilboko hiria, Bilbo hiria, 934, 342 bio-, 204 bira (izan aditza), 276 bitarte (= arte), 1244 bitartean (kalkoa), 350 bitarteko (-tik, -ra): ‘0tik 9ra (bit)arteko zenbakiak’, 1244 bitez (*hala bitez ), 276 biz (*hala bedi), 276 Bizantziar Inperioko dinastiak, 416 Bizantziar Inperioko pertsona-izenak, 130 *Bizkai probintzia / Bizkaia probintzia, 133 Bizkaia/Bizkai, 871, 587 Bizkaia, Bizkai osoa , 587, 871 Bizkaiko eskualdeak, 583 Bizkaiko golkoa , 577, 1086 bizkaitar , 590 *biztanlego, 710 Boccaccio, 508 bokatiboa: bokatiboa eta artikulua, 359 bokatiboa eta azentua, 359
534
bokatiboa eta koma: puntuazio-markak, 466. or. borboi/*borboitar , 416 bortz /bost , 1289 *bostgarren, *boskarren / bosgarren, 1404 *bostna/bosna, 1410 bota: ‘boteaz’/‘botaz’, 1210 ‘botila (bat) ardo(a)’ ≠ ‘ardo-botila (bat)’, 1117 boto: ‘botoetan galdu’, *bototan galdu, 1085 Bretainia, 574 brometan, 1085 [dig+] Buenos Airesera / Buenos Airesetara, 990 bukatu: bukatu (?-ekin), 472 bukatu (-z ), 105 bukatu eta zenbakiak, 105 bulgarieraren transkripzio-sistema, 98 buru bihurkaria: ? Asko gorrotatzen naiz , 371 bere burua / beren (euren) buruak, 371 *Garbitu zara aurpegia? , 371 geure burua / geure buruak, 371 neure burua / *nire burua, 371 neure buruan pentsatu / neure buruarengan pentsatu, 371 burutu, garatu, gauzatu… aditzak eta nominalizazio-estiloa, 30, 1132 burutua, burutugabea, gertakizuna, puntukaria (aspektua), 34 buruz, buruan: ‘-i buruz’, ‘-en buruan’, *zure buruz , 370 bustidura, 963 Cádizko Konstituzioa , 694 Calabria, 574 Calvino, Italo (*Kalbino), 212 Capri, 577 Cervino, 577 Champagne, 561 Clinton, Hillary (*Hilaria), 212 co- erdal aurrizkiaren ordaina, 929 Coca Cola / kokakola , 1051 Cochise, 109 Coimbra, 576 Cola Cao / kolakao , 1051 con/avec erdal preposizioaren interferentziak, 472
Córdoba/Kordoba, 212 Coruña, 505 Curie, Marie (* Maria), 212 dagokionez ≠ dagokienez (komunztadura), 382 -dako = -tzako, 1335 Dante Alighieri, 508 *Danubioan/Danubion, 913 -dar atzizkia, 136 *darraiote, *darraiozu, 891 dauka ala du?, 434 ‘daukat… -(e)la’, 1103 dei hitz monosilabikoa, 649 deikia, 359 deitu: deitu = iritzi aditzaren forma trinkoa, 394 ‘-ra deitu’ esapidearen arriskua, 394 deituren grafia ≠ herri izenen grafia, 1171 deizu(e)la: ‘Egun on deizu(e)la!’, 1165 deklinabidea eta leku-izenak, 874 deklinabide-atzizkia eta marratxoa, 1052, 467, 504, 822, 998, 1022, 1243, 1273, 1274 dela… dela…, 82 dela eta / dela-eta, 569 delako / deritzon / esaten zaion, 319, 397 delako/direlako, zelako/zirelako, 397 *delaren berri, hipotesi… / ‘den/delako… berri/hipotesi…’, 989 dena zenbatzaile orokorra, 1411 *denaren berri / ‘den/delako… berri/ hipotesi…’, 989 denbora-maiztasuna, 1416, 523, 1415, 1417, 1244 denbora nola adierazi, 1413, 1415 *deneko berri / ‘den/delako… berri/ hipotesi…’, 989 *deritzaio, 406 deritzan/izeneko…, 397, 319 deritzon / delako / esaten zaion, 319, 397 desberdin: ‘?-ekiko desberdin’, ‘?-en desberdin’, *-z desberdin, 300 desberdin vs era askotako, 410 desberdin vs hainbat , 410 desberdin vs zenbait , 410
deun, 1259 deus, 265 deusetaz /deusez , 1382 dexente eta komunztadura, 1414 diese, 1286 diptongoa: beheranzko diptongoa, 419 diptongoa eta hiatoa, 419 goranzko diptongoa, 419 direla… direla…, 82 direlako/zirelako izenlagunak, 397 dirudi, 849 diskretuak (kantitate), 915 Don, On, Sir , Lady …, 1309 Donald ahatea , 837 Done, 1259 Donemiliaga Kukula , 584 dorre/torre, 219 Dostoievski, 98 dozenaka, 904 du ala dauka?, 434 du/dio erregimeneko aditz batzuk, 10, 394, 491, 986, 1158 -du/-tu aditz-partizipioa, 29 dudako/dudazko, 935 dudatan egon / dudan egon, 966 duke, 389 -dun eta kasu-markaren elkarketa, 433 -dun/-ko: ‘lau hankako’, ‘lau hankadun’, 433 Dürer , Albrecht , 533 ‘dutena baino’ ≠ ‘duten baino’, 956 ea (estilo-baliabidea), 1064 *Ebroan/Ebron, 913, 1086 ederrago/ederragoa, 454 edo: edo, ala ≠ eta, 448 edo ≠ ala, 448 edo ≠ edota, 448 edo eta eta enklitikoak, 569 edo, hurrenkera: ‘15 urte edo’, *15 edo urte, 448 eduki: eduki/*edun, 434, 450 ‘eduki… -(e)la’, 1103 eduki eta atributua: ‘zail daukat’ / ‘zaila daukat’, 846
535
eduki eta atribuzio-perpauseko partizipioa: ‘ikusita/ikusirik/ ikusia(k) eduki’; *ikusitak, 1209 eduki/izan, 723 ‘gosea eduki’ / ‘gose izan’, 723 ‘oinetakoak handi(ak) eduki’, 189 edukiera nola adierazi, 1415, 1417, 1117 *edun, 446 *edun/eduki, 434, 450 Edurne Zuri, 837 egarri izan, 723 -egi: -egi ≠ asko(rik) , 451 -egi ≠ handi(rik) , 451 -egi ≠ oso, 451 *ez zait gehiegi gustatzen / ez zait asko(rik) gustatzen, 451 egin aditza: dagit ≠ degit ; zin dagit , zin degizut (*dagizut ), 1165 *egin asmoz , 179 egin ≠ (ari) izan, 477 ‘egin behar duzuna’ / ‘zer egin behar duzun’, 519 egin ≠ gauzatu, 678 egin eta aditz-lokuzioak (negar egin, lo egin…), 28 egin eta atributua: Zuzendari egin dute, 189 ‘egingo duenean’ / ‘egiten duenean’, 34 ‘egi(te)n ahal dut’ = ‘egin dezaket’, 55 ‘egiten duenean’ / ‘egingo duenean’, 34 ‘egiten ikasi’ / ‘eginez ikasi’, 695 Egun on d(e)(g)izula! , 1165 Egipto: Egipto izena nola ahoskatu, 193 Egiptoko (Antzinateko Egiptoko) eskualdeen izenak, 126 Egiptoko (Antzinateko Egiptoko) hirien izenak, 128 Egiptoko (Antzinateko Egiptoko) mitologia, 1076 Egiptoko (Antzinateko Egiptoko) pertsona-izenak, 130 *egipziar /egiptoar , 912 egitura progresiboak, 30 egoera/baldintza, 237
536
egoismo, egoista, 305 egoiten, 26 Egoitza Santua (-a), 1366 egon: egon eta atributua: ‘hotz(a) egon’, ‘gorri(a) egon’, 846 egon eta atribuzio-perpauseko partizipioa: *nekatutak, 1209 *euria dago, 149 ?lanean dago, 149 egun: ‘azken zortzi egun honetan/hauetan’, 1413 ‘ bi egunean’ / ‘bi egunetan’, 1413 *bi egunero / ‘bi egunean behin’, 1416 ‘eguna argitu du’ /*egunak argitu du, 145 egunez /egunaz , 457 egungo ≠ eguneko , 13 *egunon / egun on, 460 ‘hiru egune(t)an/egun/egunez’, 1413 ‘lau egunera’ / ‘lau egunetara’, 1415 ‘lau egunez/egunerik/egunean… behin’, 1416 ‘zenbat egunean’, 1406 ‘zenbat egune(ta)tik zenbat egune(ta)ra’, 1415 Eguzki amandrea, 464 Eguzki eta kasu-markak, 464 ehunekoak: aditzaren komunztadura, 467 ehunekoak eta artikulua: ‘% 40’ / ‘% 40a’, 467 joskera, 467 kasu-marka nola lotu, 467 sinboloa, 467 ehunekotan, litrotan, eurotan…, 1118, 1085 ehunka /*ehundaka, 904 ei (‘omen’), 1164 *eibartar kaleak, 136, 764 Eibartik/Eibarretik, 874 ekarri aditz trinkoa: aditz trinkoak, 516. or. Ekialde Hurbila, Ekialde Urruna…, 960 Ekialdeko Antzinateko herriak (aramear , asiriar …), 127 -ekiko: ‘ardatzarekiko paralelo’, 469
‘-ekiko desberdin’, 300 -ekiko/-enganako, 469, 483 -ekilako kasu-marka, 469 izenlagun/adizlagun, 469 ‘nirekiko’ / ‘nire ustez’, 469 -ekin (egunak aposizioan): ‘hilaren 5ean, astelehenarekin’, 388 -ekin/-z : abiadurarekin/*abiaduraz , 472 ‘? Adi lainoaz ’ / lainoarekin, lainoagaz , 472 -ekila kasu-marka, 472, 469 -ekin amaitu/bukatu, 472 -ekin asmatu, 472 -ekin ibili, 472 -ekin jarraitu, 472 -ekin hil , 472 -ekin/-z maitemindu, gogoratu, ahaztu, 472, 59 *eleanitz /eleaniztun, 118 eliztar (#elizgizon), 707 eliztiar , 136 elkar : ‘bata bestea’, 474 *elkar etorri, 474 ‘Elkar maite dugu/gara’, 474 *elkarrek, 474 komunztadura, 474 elkarketa: sudur(-)luze modukoak, 1294 eman eta aditz-lokuzioak: adore eman, min eman…, 28 eman = irudi izan / iduri izan / iruditu, 478 -en + adjektiboa (elkarzut , ebakitzaile, simetriko…), 469 ‘… -en aldea’, 90 ‘… -en aurpegia’, 198 -en etorkizuneko forma: jinen, izanen, ukanen…, ikusiren, galduren…, 22 -en/-ko (- go) etorkizuneko formak, 22 -en/-ko neurriekin: ‘hamar euroko’ eta ‘hamar euroren’, 934 -enean (‘etxean’), 486 -enganako/-ekiko, 469, 483 Enkarterri, 539 entonazio, 835 entrenatzaile: ‘Alaveseko’ ala ‘Alavesen’?, 934 entzun ≠ aditu, 491
entzun: ‘ez entzunarena egin’, ‘ez entzun(a) egin’, 491 era geologikoak, 152 erabaki (konplementazioa), 564 erakusleak eta mugagabea, 1085 Erasmo Rotterdamgoa, 533 erasotu/eraso, 503 eratorbidea vs hitz-elkarketa, 905 ‘arazo ekonomiko’ ala ‘ekonomia-arazo’?, 147 -erazi, 141 erdal , euskal , frantses… mugatzaile direnean, 307 erdal eta marratxoa, 506, 701, 856 erdal hitzak: erdal izenen azentu grafikoa, 212 erdal izenen eta hitzen ahoskera, 193, 504 erdal hitzen idazkera, 504 lotura-marratxoa bai/ez, 504, 1052 erdaraz ‘x’ letra denean, 1371, 603 erdi: erdi eta komunztadura, 507, 1392 *ikasle erdiek / ‘ikasleen erdiek’, 507 ‘liburuaren erdia’ / ‘liburuen erdia’, 507 noiz lotuta, noiz aparte, noiz marratxoarekin, 507 Erdialdeko Europa, 575 erdibide ≠ bide-erdi, 507 eremu ≠ azalera, 211 -eria atzizkia, 710 eritzi, 846 erizpide, erizpen, 513 erlatiboa eta partitiboa, 1208 erlatibo anaforikoa, 1398 *erlojari, *erlojeru, 522 Ermutik/*Ermuatik, 357, 873 erraiten, 26 erreal (errege-erreginei dagokiena), 528 erreferentziakidetasuna (subjektuarena), 26, 1105, 279, 785 erreflexibo, 335 errege(bide)/errepide, 528 erregistro neutroa (≠ alokutiboa), 100 errema, 780 errepide, 528 errepika (hitzen errepika), 338 *erreportaia/erreportaje, 63
537
erret , 528 erretor , 532 erroketa, 494 Erroma eta Greziako mitologia, 1076 Erroma eta Greziako pertsona-izenak, 130 Erromatar Inperioko dinastiak, 416 errusiar izen berezien idazkera: Txekhov , Zhivago, Xostakovitx ..., 98 errusieraren euskararako transkripzioa, 98 Ertamerika / Erdialdeko Amerika, 107, 960 Ertzaintza/*Ertzantza, 1385 esaldiko hitzen ordena, 780 esan: *bakarrik esan…, 546 esan aditzaren forma trinkoak (-ioaditz-erroa), 417 ‘esan duen bezala’, ‘esan duenez’, 956 esanez /esanaz aditz-forma gerundialak, 695 esanez /esanaz kasu instrumentalak, 1210 esker mila / *eskermila, 554 *eskerrikasko, 554 Eskilo, 130 eskimal , 1088 esku bete / *eskubete, 317 espainiar /espainol , 912 esperantza, arrisku, zailtasun, gogo… (singular/plural), 712 esperantza [-(e)n/-(e)lako], 989 espero aditzaren konplementazioa, 564 espezifiko/inespezifiko, 717 estatu-izenak, 1087 estilo-estrategiak: mendeko perpausen hasiera markatzeko partikulak, 1064, 610 perpaus osagarrien kokapena, 31, 780 estralurtar , 204 estreinako, lehen(da)biziko , aurreneko…, 1404 eta: ahoskera, 569 eta abar esapidearen laburdura, 985 *eta abar luze bat , 6 eta ≠ edo, ala, 448 eta erdi / t’erdi, 50 eta eta aditz-komunztadura, 20
538
eta eta edo enklitikoen idazkera, 569 eta gehiago (‘X eta gehiago’ egitura), 228 eta gero: *bilera eta gero, *ekaitza eta gero, 692 *eta hori gutxi balitz , 319 eta indartzailea (baizik eta, harik eta, baldin eta, zeren eta …), 232, 236, 569 eta, izen-sintagmen arteko juntaduran, 569 ‘eta nago… -(e)la’, 1103 eta, orduak ematean (*bost t’erdiak), 569 eta, zenbakiak ematean, zenbaki dezimaldunekin, 569 eta piko = pasa(txo), 569 eta, zenbakiak ematean, 569 -etan, bizidunekin: nesketan, gizonetan…, 352 -etan/-tan, 1085 -etaz , 1382 ete, 1199 etenpuntuak eta ‘eta abar ’, 985; puntuazio-markak, 470. or. etorri (nondik/nora), 1134 etorriagatik = etorri arren, 43 etorriagatik ≠ etortzeagatik , 43 ‘etorriko denean’ / ‘etortzen denean’, 34 etsenplu, 512 ‘etxe aurrean’ = ‘etxearen aurrean’, 1167 Etxepare, Bernart , 1222 *etzazu / ez ezazu , 48 etziko/etzirako, 318 *Euria dago / Euria ari du, Euria dihardu, 149, 477, 463 euro: ‘bost euroan’, 1415, 805 euroan/eurotan (prezioak), 573, 1118, 1415, 1417 eurotan, litrotan, ehunekotan…, 1118, 1085 ‘hamar euroren/euroko kafea’, 934 txanponak eta billeteak, 573 euro-asiar /euroasiar , 912 Europa: Europa, datu nagusiak, 574, 575, 576, 577
Europako Antzinateko herriak eta herri ‘barbaroak’, 127 Europako Batasuna, 578 Europako Batzordea, Europako Parlamentua…, 578 Europako dinastiak, 416 Europako ibaiak, aintzirak, itsasoak, mendiak…, 577 *Europar Batasunako / Europar Batasuneko, 873 *europear /europar , 764, 912, 960 Ipar Europa, Hego Europa…, 575 eurotan, litrotan, ehunekotan… , 1118, 1085 *Euskadi Gazteko / Euskadi Gazteako, 873 euskal abizenak, 582 euskal bataio-izenak, 593 euskal , erdal vs -al , 78 euskal , erdal , frantses… mugatzaile direnean, 307, 367, 701 Euskal Herria / Euskal Herri osoa, 586, 871 euskal hitz-forma eta marratxoa, 506, 701, 856 euskal izendegia, 593 euskal lurraldeak, 587 euskal probintziak, 587 euskalkiak: euskalkiak eta euskara batua irakaskuntzan, 597 euskalkiak nahasteaz, 595 euskalkien erabileraz eta egitekoaz, 595 euskalkien izenak, 595 euskara/euskera, 1090 euskara batua: euskara batua eta euskalkiak irakaskuntzan, 597 euskara batua, lagunarterako ere bai?, 597 helburua, 597 sorrera, 597 euskara hitz egin / euskaraz hitz egin , 775 Eusko Alkartasuneko / *Eusko Alkartasunako, 873 Eva, 325 exoelkartea, 204 exonimoak nola ahoskatu, 504 *experientzia/esperientzia, 1371 *extra/estra, 1371 ez :
‘ez da’ / ‘ezta’, 604 ez eta ahoskera, 604 ez eta hitzen forma (ez-ofizial …), 604 ez…, ez (alborakuntzazko juntagailua), 82, 604 ez izena, 604 ez entzun egin / ez entzuna egin / ez entzunarena egin , 484, 491 ez eze, ez ezen , 615 ez ezik / *ezezik, 615 ‘ez ezik’ ezezko esaldietan, 618 ez ikusiarena egin , 484, 491 ezagutu: ez ezagutuarena egin , 484, 491 ezagutu aditza eta bezala, 319 ezagutu ≠ jakin, 607, 319 ezagutze(-)maila ≠ jakite(-)maila , 607 ‘izenez/izenaz ezagutu’, 607 , 319 kalkoak, 607 *ezan aditz laguntzailea, 446 ezaugarri/baldintza, 237 ezean/ezik, 618 *ezer erraza / batere erraza, 265 ezer eta zerbait , 612 *ezezik / ez ezik, 615 ezik/ezean, 618 ezineko/ezinezko, 935 [dig+] ezizen ≠ izenordain , 883 ezizenak nola eman (Txirrita, Txirrita, “Txirrita”), 1021, 1022 Ezkarai/Ezcaray , 584 ezkero, 1383 Ezkio-Itsaso ≠ Vitoria/Gasteiz , 778 ez-organiko/ezorganiko, 604 ezpata-dantza / ezpata dantza (*ezpatadantza), 384 ezta (…) ere, 511 ‘ezta’ / ‘ez da’, 604 Fagorretik/*Fagortik, 873 Farias/farias, 1051 faringitis, 855 Felipe VI.a Espainiakoa, 530 Fenizia, 126 fenomeno atmosferikoak (hotza, beroa…), 149, 463, 477, 889, 176 fetxa, fetxatu, 387 fidatu (-z /-ekin), 472 539
fikzio-pertsonaien izenak, 837 Filipe II.a Espainiakoa , Felipe VI.a Espainiakoa, 530 flotatu, 804 forma inpertsonalak, 18 fraideei ematen zaien tratamendua, 114 franko-alemaniar , 912 franko eta komunztadura, 1414, 1412 frantses/ frantziar , 912 frantses maileguak (ch > x ), 932 frantsesera, 640, 1090 frantsesezko izenak eta hitzak nola ahoskatu, 193 * frantzes, 640 frantziar , 640 * fuselaia/ fuselaje, 63 g letra: g eta j letren idazkera, 646 g letraren ahoskera, 646 g letraren aldakortasuna, 219 g letra kanpoko hitzen eta izenen ahoskeran, 646 gai, jai… diptongoak, 420 -gailu = -garri (Iparraldean), 651 gain: ‘etxe gainean’ = ‘etxearen gainean’, 1167 gainalde, gaineko alde, gainkalde, 191 gainazal ≠ azalera, 211 gaindi: ‘-n gaindi’, ‘-z gaindi’, 1395 gaixo, 658 galaxien izenak, 182 galde- eta aginte-perpausak: aditza esaldiaren hasieran?, 32 galde(a) egin, 661 galdegaia, 780 galdera-marka, 660; puntuazio-markak, 471. or. galdera-marka eta esaldi-bukaerako puntua, 660 galdetzaileak eta mugagabea, 1085 galduren, ikusiren: etorkizuneko formak, 22 Galia(k), 126 galiziar , galiziera, 664 gallego, 1090 -(en)gan/-n, 352 garbitu, lehortu, orraztu…, 335 *Garbitu zara aurpegia? , 371 540
garestitu, merkatu, jaitsi, igo (*% 5ean), 805 -garri = - gailu (Iparraldean), 651 Gasteiz /Vitoria, 1015 - gatik: *- gatik (biderketa), 672, 332 - gatik eta kalko-arriskua, 672 - gatik eta muga-arazoak, 672 -gatik/-(en)gatik, 1248 -gatik/-z ( galdetu, hitz egin, entzun…), 661 gau: gau on, 648 * gauan/ gauean, 420 gauez / gauaz ( gabaz ), 674 gaur-biharretan, 356 gauzatu ≠ egin, 678 gay , 1376 -gaz /-az , 472 gazi/ geza, 1356 ‘Gazi(a) dago zopa’, 189 gaztelaniazko izenak eta hitzak nola ahoskatu, 193 gaztetxo, 41 gehiago/ gehiagorik, 681 gehiegi: *Ez dakit gehiegi , 451 gehien eta komunztadura, 683 gehieneko/ gehienezko, 736 genero-ikuspegia: anaitu ≠ senidetu, 115 besterik, 365, 593, 657, 658, 760, 877, 880, 1010 giza, 701 gizaki ≠ gizon , 704, 529 (-)gizon, 707 izen generodunak ( gurasoak ≠ aitak…), 732 jendarte, 895 [dig+] -(t)sa, 1253 genero nominala, 877, 880 Gengis Khan , 508 geo-, 204 geologiako era eta periodoak, 152 gerkera/ greko/ greziera, 1090 Gerla Handia = Lehen Mundu Gerra , 691 germanikoen izen mitologikoak, 1076 germano-, 912 Gernika-Lumo, 1015
gero: *bilera eta gero , *ekaitza eta gero , 692 *gero eta… -ago , … gero eta… -ago , 692 * gero eta… orduan eta…, 692 *Gero deitzen dizut , 34 gero indartzailea (Ederra da, gero! ), 692 *zenbat eta... -ago , gero eta... -ago , 692 geroaldi historikoa (kalko desegokia), 34 gerrila, gerrilari ( gerrilero) / gerrilla, gerrillari, 1030 agertarazi, 46 gerundioa: (erdal) gerundioa egoki emateko euskal egiturak, 695 gerundio narratiboa, 695 gerundioa eta aldiberekotasuna, 695 geu/ gu, 1223 geure burua / * gure burua, 371 geure buruaren jabe / ▼ geure buruen jabe , 371 geurekoi, 305 geurezko, 305 geza/ gazi, 1356 gillotina/ gilotina, 1030 Gipuzkoa-Nafarroetako, 356 Gipuzkoako eskualdeak, 583 gipuzkoar / giputz , 590 gisa, 319 gisa(ra), bezala, moduan, modura, -tzat , 1334, 319 * giza-eskubideak / giza eskubideak, 701 gizagaixo, 658 gizajo, 658 gizarte-, sozial , 39 -go/-ko etorkizuneko forma, 22 -ko/-en etorkizuneko forma, 22 gobernutik, gobernuarengandik , 352 gogo asko/handia/ gutxi, 875 gogo izan, 1105 gogoko/ gogozko, 935 gogoratu (-z /-ekin), 472 goi: ‘goiko eta beheko bizilagunak’, 216 goialde, goiko alde, goikalde, 191 goizean ≠ goizez , 717, 1130 goiztiar , 136 ‘gorri egon’ / ‘gorria(n) egon’, 189 ? gorrotatzen naiz , 371
* gorroto asko, 875 gosaldu, 273 gradu: ‘bi gradu (* gradutan) igo’, 805, 1415, 467 ‘5 graduan’ / ‘5 gradutan’ 1415 Gran Sol / Grande Sole / Sole Handia, 1091 greko, greziera / grekera, gerkera, 1090 greko-erromatar , judu-kristau…, 912 greko modernoaren transkripzio-taula, 1314 Grezia eta Erromako mitologia, 1076 Grezia eta Erromako pertsona-izenak, 130 gu/ geu, 1223 guantxe, 1088 gura izan, gurago izan , 1105 guraso # aita-amak , 732 gure andrea = nire andrea, 733 *gure burua / geure burua, 371 gurean = gure etxean , 733 Gurutze Gorriko / *Gurutze Gorriako , 873 gutiz gehien / ▼ guztiz gehien, 755 (eta hori) * gutxi balitz…, 319 gutxi eta komunztadura, 1412 gutxien eta komunztadura, 683 guzti (‘hau guztia’), 755 guzti zenbatzaile orokorra, 1411 h letraz amaitutako hitzen deklinabidea, 740 h letra eta ahoskera, 740 haiek/berak, 796 ‘hain… ezen/non… -(e)n / bait-’ moldekoak, 741 hainbat vs desberdin, 410 hainbat eta komunztadura, 1414, 1412, 742 ‘hainbat litro ur’ (neurri-sintagma), 1117 ‘hainbeste...non/ezen’ gisako ondoriozkoak, 741 *haitzur /aitzur , 740 *haizkora/aizkora, 740 *hala bedi / hala biz (hala izan bedi ), 276 *hala bitez / hala bira (hala izan bitez ), 276 hala nola eta adibideak, 319 halako : halako (alaen), 80 ‘bi halako’, ‘halako bi’, 337 ‘halako hori’ / ‘halako horrek’, 80 hamabostero, 1416, 1409, 523 541
hamaika/*hamaikean, 1403, 388 *hamalauean, 420, 999 hamarkada: *60. hamarkada / 60ko hamarkada, 388, 746 ‘Handi/handiak dauzkat oinetakoak’, 189 handi(rik) ≠ -egi, 451 hanka: ‘lau hankako mahaia’, 1417 harekin, haiekin; berarekin, berekin, 688, 796, 371 haren/beraren/bere, 688 haren/bere, beren…, 688, 796, 371 harez gero / harrezkero, 751 harik (eta) (estilo-baliabidea), 1064, 236 hartu eta aditz-lokuzioak: min hartu, esku hartu…, 28 hasi eta zenbakiak, 105 *Hasten gara? / Hasiko (al) gara? , 34 hau guztiau, 755 *hautagai berri zerrenda, 881 Hawai/Hawaii , 1200 hebraiera/hebreera, 1090 hego, 803 Hego Amerika, 803 Hegoburu, 1229 Hego Europa, 575 helbide elektronikoak: nola irakurri, 1 nola lotu kasu-marka, 1 hemen ≠ hemendik: *Hemendik egoten da , 1134 heren eta komunztadura, 507, 1392 Herkules, 1076 herri: ‘Getaria herria’, ‘Getariako herria’, 934 herri-izenak: herri-izenak eta deitura zergatik eman ezberdin, 1171 herri-izenak eta errotulazioa, 871 herri-izenen a itsatsia, 871 herri-izenen grafia ≠ deituren grafia, 1171 herrien izenak, 1346 hertz , ohm, coulomb, ampere, watt , joule… neurri-unitateak, 1118, 112 *heurak/eurak, 572 hiatoa, 419 hikako tratamendua eta adizkerak, 100 hikako tratamenduaren ezaugarriak, 100 hil aditza eta -ekin soziatiboa, 472
542
hil /hilabete: hilabete eta bat zenbatzailea, 769, 317 hile / hil , hilabete, 769 hilen izena eta artikulua: *urtarril a honetan, 769 hilen izena eta numero mugatua (‘irailean’/irailez ), 717 hil(abete)en izenak, 769 hilen izenak mugatuan doaz, 769 hinduismoaren jainko-jainkosen izenak, 1076 hipotetikoa/ziurra (gertaerak), 424 salbuespena: behar izan eta nahi izan, 424 hipotetiko gertagarri desegokia: *Gustura joango nintzen Kubara, 238, 839 hiriak: Antzinateko hiriak, 128 besteak: ikus kontinenteka Europakoak, 576 hiru zenbakiaren deklinabidea, 999, 1403 ‘hiru bosten’ (zatikiak), 1392 ‘hiru halako’, 337 *hiruehun/hirurehun, 1403 hirukoitz , 337 hispano-amerikar /hispanoamerikar , 764, 912 Historiako aroak, 152 historiaurre/ prehistoria (*aurrehistoria), 199 Historiaurreko aroak, 152 hitanoa, 100 Hitler, Adolf (* Adolfo), 212 hitz , berba, termino, kontzeptu… aposizioan, 934 hitz egin (‘euskaraz’, baina ‘euskara batuan’), 598, 775, 1130 ‘euskaraz hitz egin’ / ‘euskara hitz egin’, 775 hitz-elkarketa: a itsatsidun hitzak, 778 bereiz idaztekoak, 778 hitz-elkarketa eta adjektiboa, 881, 307 hitz-elkarketa vs eratorbidea, 905 loturik idaztekoak, 778 marratxoz edo bereiz idaztekoak, 778
marratxoz edo loturik idaztekoak, 778 marratxoz idaztekoak, 778 hitz iragarleak, 1064 hitzen ordena (markatua/ez-markatua), 780 hizkuntzen izenak, 492 ‘hobe da’ / ‘hobea da’, 454 *hobe esan / hobeto/hobeki esan, 785 hobe ≠ hobeto , 785 hobe izan eta konplementazioa, 785 hobetoen, 787 *hogeiean/hogeian, 420 Homo sapiens ala Homo sapiensa?, 206 hondo, 637 honetaz , horretaz , hartaz = honezaz , horrezaz , harzaz , 497 *honetzaz , *horretzaz , *hartzaz , 497 honez , horrez , harez , 497 *hontan, *hortan…, 497 *hori gutxi balitz / hori gutxi balitz bezala , 319 horietaz /horiez : ‘gauza horietaz’ / ‘horiez gain’, 497 horixe! , jakina! , 1149 horretaz ≠ hortaz , 497 horrez gain, horrezaz gain, horretaz gain, 497 horoskopoa, 1448 *husna/hutsean, 1410 -ia eta hitz-elkarketa, 778 *Iasone, *Yasone / Jasone, 885 ibaiak, 588, 577, 1086 ibili: ‘dotore ibili’, 189 ibili (nondik/non), 1134 ‘irakasle dabil’, ‘irakasle ari da’, 846 *idatz-makina, *idaz-makina, *idaz makina, 33 ideia: ‘… -(e)lako ideia’, 989 iduri izan, irudi izan, iruditu = eman, 478 Ignazio Loiolakoa , 1222 igo: *% 5ean igo, 805, 1415, 466 ihardetsi, 502 ihesari eman, 809 -ik partitiboa, 1208 -ik partitibo alferrikoa, 1208 Ikaro, 1076 ikasarazi / ikastarazi, ikasiarazi, 141 ikasi: ‘joz ikasi’ ≠ ‘jotzen ikasi’, 695, 899
*ikaslego, 710 -iko bukaerako adjektibo erreferentzial nazioartekoak, 39 -iko, -tako (-dako), -Ø [egindako, eginiko, egin], 517 ikusi: ikus nezan / ikusteko, 1291 ?ikusi naiz , 335 ikusia(k)/ikusita/ikusirik; *ikusitak; *ikusita dut , 1209 ikusiren, galduren… etorkizuneko formak, 22 ikusita dauzkak / *ikusitak, 1209 ikusiz /ikusiaz , 1210 ikusteko (iz.), 1435 (-)il - + bokala (nola ahoskatu), 1030, 963 Ilargi amandrea, 816 (-)in- + bokala (nola ahoskatu), 1030, 963 -in-/-imm-, 819 inespezifiko/espezifiko, 717, 1085 *ingalaterratar , *englandar , 764, 136 ingeles / ingles, ingelera, 1090 ingelesezko izenak eta hitzak nola ahoskatu, 193 ingurrazti, 939 inken izen mitologikoak, 1076 inor: inor = beste, 312, 612 inor / inor ez ; ezer / ezer ez , 612 ‘inoren etxea’, ‘besteren etxea’, 312, 612 inork, inori… = bestek, besteri…, 312 inpertsonala, 18 insomnio/intsomnio, 1252 instituto/institutu, 1410 (maileguak [dig+]) instrumental mugagabea, 1085, 650, 674, 1376, 1413, 105 inter aurrizkiaren ordain bat, 163 intrantsitiboa, trantsitiboa (aditza), 25 -io aditz trinkoa (esan), 24, 417 *Ioseba, *Yoseba / Joseba, 885 *Iosu, *Yosu / Josu, 885 ipar , 803 Ipar Amerika, Hego Amerika …, 960 Ipar Europa, 575 Ipar Euskal Herria / Iparraldea, 803 Iparburu, 1229 iragan urte(ko), 202 543
*irailan/irailean, 769 ‘irakasle(a) izan’, 189 irakaslesa, 1253 iraun eta komunztadura, 844 iraun ≠ luzatu , 1037 iraupena nola adierazi: ‘hiru astean’ ≠ ‘hiru astetan’; ‘bi egunean’ ≠ ‘bi egunetan’, 1413 ireki: ‘goizez ireki’, baina ‘astelehen goizean ireki’, 717, 1130 irekia(k)/irekita/irekirik; *irekitak, 1209 iritzi: aditzaren forma trinkoa, 846, 406 aditzaren forma trinkoa = deitu aditza, 394, 846, 406 ‘iritzi + -(e)la’, 846 iritzi eta atributua (‘on/ona deritza’), 406, 846 iritzi, uste izan, iruditu, 846 ‘iritziz aldatu’, 88 irtengo/irtenen, 22 *irtetzen, 848, 26 irudi izan, iduri izan, iruditu = eman, 478 irudi-oinetako izen- eta aditz-sintagmak, 36 Iruneko/Irungo, 711 Iruñerria, 539 iruzkina, 780 islamaren eremuko dinastiak, 416 islamaren mitologiako izenak, 1076 italo-argentinar , 764 itsas forma eta marratxoa, 856, 701 Itun Berria, Itun Zaharra, 324 itxaropena [-(e)n/-(e)lako], 989 ‘Itxia dago’ / ‘Itxita dago’, 1209 itxia(k)/itxita/itxirik: *itxitak, 1209 *Iulen, *Yulen / Julen, 885 izaiten, 26 izan aditza: izan aditz trinkoa, 19 izan eta aditz-lokuzioak: damu izan, merezi izan…, 28 izan eta atributua: garesti ‘garesti da’ / ‘garestia da’ , 846 izan eta atribuzio-perpauseko partizipioa (nekatua naiz / *nekatuta naiz ), ), 1209 izan eta -(e)la, 984 544
‘izana’ eta ‘izena’ bat etortzea ala ez, 873 izanagatik (kontzesiboa): *Eskerrik asko etorri izanagatik! , 43 izar eta konstelazioen izenak, 182 izatekotan ere , 1342 izen abstraktuak eta komunztadura, 953, 876 izen-aposizio batzuk: XX kontzeptu, izen…, 934 XX plaza, herri…, 934 izen-aposizioa/izenlaguna: ‘Unamuno plaza’ / ‘Unamunoren plaza’, 934 izen arrunten grafia ≠ onomastikako grafia, 1171 izen bereziak: artikuluz amaitutakoek eraginiko zalantza, 871, 505 enpresa, erakunde, marka, gertaera eta gisakoak, 873 Eusko Elkartasuneko / ▼Eusko Elkartasunako, 873 Ezker Batuko / ▼Ezker Batuako, 873 izen berezi a itsatsidunak, 871 izen bereziak eta mugagabea, 1085 izen bereziak: izena eta izana bat ez datozenean, 873 izen-bikoteen deklinabidea: ‘Bizkai-Gipuzkoetan’, ‘apiril-maiatzetan’, 356 izen mitologikoak, 1076 izena + egin: arazi ala eragin?, 495 ‘izena’ eta ‘izana’ bat etortzea ala ez, 873 izena: Nola duzu izena? / ?Nola izena duzu? , 869 izenak (ponte-izenak), 593 izenburuetako izen- eta aditz-sintagmak, 36 izeneko, deritzan…, 397 izen-elkarketa vs izena + izenondoa: ‘eskola-eguna’ / ‘egun lektiboa’, 39 izenez /izenaz (deitu, ezagutu…), 607, 319 izengoitiak nola eman (Txirrita, Txirrita, “Txirrita”), 1021, 1022 izenlaguna/adjektiboa: glosarioa, 458. or. izenlaguna/izen-aposizioa: ‘Unamuno plaza’ / ‘Unamunoren plaza’, 934 izenlaguna izenaren ondoren (‘Jaun zerukoa’), 879 izenlaguna izenaren osagarri, 36
izenondo erreferentziala: metriko, atomiko…, 39 izenondoa (erdal) vs izen-elkarketa, 39 izenordain ≠ ezizen, 883 izenordainak eta mugagabea, 1085 izenordeak nola eman (Txirrita, Txirrita, “Txirrita”), 1021, 1022 izenzalekeria, 1132 j/ g g letren idazkera, 646 j letra nola ahoskatu, 885 jai diptongoa, 420 Jaka, 584 jakin ≠ ezagutu, 607 jakina! , 1149 jakite-maila ≠ ezagutze-maila, 607 Jakue/Santiago, 325 jardun: ‘Euria dihardu’, 463, 889 * jarraiean/ jarraian jarraian, 420 jarraiki # jarraika, jarraituz , 891 jarraitu: ?lanarekin jarraitu, 891 *hezkuntza jarraia, 890 jarraituak (kantitate), 915 * jasatzen/ jasaten jasaten, 892 jatorri-adjektiboak (-ar ) eta haiek emateko moduak, 764 jaunak ≠ jaun-andreak, 732 jauzi egin ≠ ‘jauzia egin’, 28 Javheh, 325 Jazetania, 561 Jehova, 325 jentilizioa, 764, 136, 590 Jerusalem, 128 * Jesukristo / Jesu Kristo, 325, 593 joan: ‘ goazen goazen mintzatzera’ ala ‘mintza gaitezen’, 899 joan eta atributua: ‘artzain joan’, 846 joan nahi ≠ joatea nahi , 1105 joa(te)n ahal naiz = joan naiteke , 55 Joaten (al) gara mendira? # Joango (al) gara mendira? , 34 Johannesburg , 39 jokaleku, 568 jolastu: ‘zertan/zertara jolastu’, 901 Jon / *Yon, *Ion, 885 Jose/ Josef Josef , 325, 593
joule, hertz , ohm, coulomb, ampere, watt … neurri-unitateak, 1118, 112 Juan Carlos I.a Espainiakoa , 530 judu-kristau, greko-erromatar…, 912 juntadura eta komunztadura, 953 -ka atzizkia eta zenbakiak, 904 ‘kafe erre usaina’ gisako hitz-elkarketa, 307, 881 kaier , 939 *Kalagorria/Calahorra, 584 Kaldea, 126 kale, baserri eta gisakoen izenen idazkera, 1312 kalkuluko eragiketak, 494 kaltekor /kaltegarri, 670 Kalvino, Joan, 533 *kanadiar /kanadar , 136 kanpoalde, kanpoko alde , kanpokalde, 191 kanpoko hitzak eta izenak: deklinabidea, 504 nola ahoskatu (eta idatzi), 193, 504 nola lotu kasu-atzizkia (marratxoa nahitaezko?), 504 izenen azentu grafikoa, 212 kanpoko leku-izen berezien deklinabidea, 874 kantatuz /kantatuaz , 1210 kantauriar /atlantiko, 914 Kantauriar mendikatea, 914 kardinalak, 1403 kargu hartu / ‘kargua hartu’, 28 Karlomagno / Karlos I.a Handia, 508 katafora: glosarioa, 459. or. katalanera/katalan, 1090 Katalina Erauso, 1222 kataluniar , katalandar / katalan, 764 kategoria gramatikala, 725 Katu Botaduna, 837 kean/ketan, 1290 ken (eragiketa aritmetikoa): puntuazio-markak, 473. or. kendu: ‘ txapela txapela kendu’ = ‘txapela erantzi’, 925 kenketa, 494 Keops, 130 kezkatu (-z /-ekin), 472 zirilikoa nola ahoskatu ( Txekhok, Astrakhan), 98
545
kilo: ‘azukre-kiloa’, 1117 ‘bost kiloko hegaluzea’, 1417 kilo (neurria), 1118, 1417 ‘kilo bat azukre’, 1117 ‘lau kilo laranja’ (* (*lau laranja kilo), 1117 kilometro: ‘bost kilometrora/kilometrotara’, 1415 ‘hiru kilometroko bidea’, 1417 ‘kilometrotan’ (distantziak), 1118 kirol-emaitzak, 931, 569, 1410, 1436 Kleopatra, 130 ‘… -ko aldea’, 90 -ko/-dun: ‘lau hankako’, ‘lau hankadun’, 433 -ko/-en: ‘Euskal Herriaren historia’ / ‘Euskal Herriko historia’, 934 ‘Euskaltzaindiaren bilera’ / ‘Euskaltzaindiko bilera’, 934 neurriekin: ‘hamar euroko’ eta ‘hamar euroren’, 934 ‘orkestraren zuzendaria’ / ‘orkestrako zuzendaria’, 934 ‘taldearen entrenatzailea’ / ‘taldeko entrenatzailea’, 934 -ko (- go) / -en etorkizuneko formak, 22 -ko/-tako, 1417 -koa (etxearen izenetan), 486 kobratu (- gatik), 672 Kolon, Kristobal , 533 Kolonia, 576 kolore: *berde koloreko, ‘gaztaina-koloreko’, 947 ‘kolore bera’ ala ‘kolore berdina’?, 294 kolpekatu, 948 koma: puntuazio-markak, 466. or. komantxe, 1088 komatxoak: puntuazio-markak, 472. or. komunean jarri, 952 kondizio/baldintza, 237 konparagaien arteko berdintasuna, 956 kontaketaren aditz-aspektuaren moldeak, 35 kontatu (ikus zenbatu, 1244) kontrarreforma/kontraerreforma, 207, 961, 941 kontu [-(e)n/-(e)lako], 989 ‘kontua da …-(e)la’, 984, 32
546
*‘kontuz… -(e)la’, -(e)la’, 982 kontzeptu, hitz , berba, termino… aposizioan, 934 Koperniko, Nikolas, 533 kopuruak: ‘X baino gehiago’, ‘X eta gehiago’ egiturak, 228 Kordoba/Córdoba, 212 korrelatibo/koerlatibo, 207 korrelazio / koerrelazio, koerlazio, 207 kosta(tu) ≠ balio izan , 241 kostuak (zenbat? , zenbatean?... ), 1424 kozinatu, 1296 kuadernu/koaderno, 939 kultur(a)(-)aste, aste kulturala , 39 kultura-aurrizkiak: bio-, geo-…, 204 kusi (‘lehengusu’), 1010 *-(e)la, balio kausalean: (* (*Kontuz, bero(a) dagoela!,, 982 dagoela! -(e)la denborazkoa, 982 -(e)la = -(e)n, 982 *-(e)la, erlatibozko balioan: *Badut lagun bat igeltseroa dela dela,, 982 -(e)la eta -(e)n subjuntiboarekin, 1292 -(e)la eta izan aditza, 984 -(e)la eta -t(z)ea baliokide, 984 laborategi, 1303 Labrit / Albret Albret , 574 laburdurak eta kasu-marken lotura, 1052 *laburmetraia, 631 *Lagundu baino kalte egiten du , 956 lagunarteko hizkeraren ezaugarriak, 781 -(e)lako ≠ bait- , 229 -(e)lako/-(e)n + izena, 989 lan egin / ‘lana egin’, 28 Lapurdiko eskualdeak, 583 laranja izenondoa, 947 *-(e)laren, *-(e)naren, -(e)neko, 989 *larehun, *lauehun / laurehun, 1403 -lari atzizkia, 148 -(e)larik/-(e)la, 996 -(e)larik/-(e)nean, 996 Las Palmaseko / *Las Palmasetako , 990 latino-amerikar /latinoamerikar , 764, 912 ‘ lau lau halako’, 337 lau zenbakiaren deklinabidea, 999, 1403, 420 *lauean/lauan, *hamalauean/hamalauan, 420 , 999
laurden eta komunztadura, 507, 1392, 1118, 1186 legelari (#legegizon), 707 legez : ‘atzo legez’, ‘beti legez’ (?atzoko legez , ?betiko legez ), 1005 ‘gura duzun legez’, ▼‘gura legez’, 1005 Leizarraga, Joanes, 1222 lektibo, 39 leku-denborazkoak neurriekin: ‘5 metro(ta)ra’, 1415 leku-izen edo pertsona-izen ez diren izen bereziak, 873 leku-izenak: marratxoa ala zehar-marra (Lasarte-Oria, Iruñea/Pamplona), 1015 lekuzko kasuak, 874 lehen(da)biziko, aurreneko, estreinako…, 1404 lehortu, garbitu, orraztu…, 335 letra larriak eta hitz-elkarketa, 778 letra etzana eta kasu-markaren lotura, 1022 libre(a) izan, 189 ‘Liburu hori garestia da’ (?garesti da), 189 ‘Liburu hori plastikozkoa da’ (* plastikozko da), 189 Lidiako Inperioko pertsona-izenak, 130 litro: ‘bi litroan / bi litrotan’, 1415 litro (neurria), 1118, 1417 ‘litro-erdi’, 507 litrotan, eurotan, ehunekotan… , 1118, 1085 ‘litrotan neurtu’, 1118 neurri-sintagmak, 1117 nola irakurri ‘¾ litro’ (zatikiak), 1392 litzaidake ≠ zait , 424 litzaidake ≠ zitzaidan, 839 litzateke/zen, 839 logura izan , 723 Los Angelesen / *Los Angelesetan , 990 Loti Ederra, 837 Lutero, Martin; Luther , Martin, 533 luzatu ≠ iraun, 1037 *luzemetraia, 631 Madril , 874 Magallaes, Fernando, 533 magia/majia, 646
Maginot Lerroa, 694 magnitudeak nola eman: ‘25 graduan/ gradutan’, 1415, 1417, 1118 Mahoma/ Mahomet / Muhammed , 508 *maiatzan/maiatzean, 769 maileguak: mailegu berriak: ahoskera eta idazkera, 193, 504 mailegu berriak eta a itsatsia, 1040 (maileguak [dig+]) maileguen deklinabidea, 504 maileguen idazkera eta ahoskera, 193, 504 : agencia/agentzia, 1252, 1317, 830 maite: ‘asko maite gara’ /‘asko maite dugu elkar’, 474 maitemindu (-z , -ekin), 472 maixu/maisu, 859, 963 maiztasuna nola adierazi: lau astean behin , astero…, 1416 makal , 80 Makiavelo, Nikolas, 533 *makilaia/makillaje, 63 malgaxe, 1088 Manchako kanala, 577 maori, 1088 mapa, 186 Marco Polo, 508 marka-izenak izen arrunt bihurtzea, 1051 Markos/ Marko, 325 marratxoa: lotura-marratxoa eta erdal hitz eta izenak, 504 lotura-marratxoa eta izen bereziak, 504, 873 marratxo desanbiguatzailea: ‘animalia hiltzailea’ ≠ ‘animalia-hiltzailea’, 778 marratxoa ala zehar-marra euskal leku-izenetan (Lasarte-Oria), 1015 marratxoa eta a itsatsia, 778 marratxoa eta kasu bereziak: euskal , burdin, itsas…, 367 marratxoa hitz elkartuetan, 778 marratxoa lerroz aldatzean, 1018 Martitz / Marte, 182, 1023, 1025, 1053 *masaia/masaje, 63 →
547
Mateo Txistu, 837 *materiale, 78 Maule-Lextarre, 1015 maximo/minimo, 736 Mediako Inperioko pertsona-izenak, 130 *medikal(-), 73 medikuarenean, 486 mediterranear , mediterraniar / mediterraneo, 1058 Mediterraneoko Antzinateko eskualdeen izenak, 126 Mediterraneoko Antzinateko hirien izenak, 128 mendea(k) nola adierazi, 1402 mendiko botak / mendirako botak, 934 ?menditik dabil , 1134 *merkatal(-), *unibertsital(-), 73 merkatu, garestitu, jaitsi, igo (*‘% 5ean’), 805 Mesopotamia: Antzinateko eskualdeen izenak, 126 Antzinateko hirien izenak, 128 mitologia, 1076 pertsona-izenak, 130 metriko, 39 metro: metro (neurria): ‘Zenbat metroko soka?’, 1406, 1118, 1417 ‘metro 1’ / ‘1 metro’, 259 metro: ‘3 metrotik 3 metrora’, 1415 metro segundoko (sinbolo estandarrak nola irakurri), 1391, 1274 Michelangelo Buenarroti, 533 Mikerinos, 130 mila: mila, 1403 ‘mila bana’ / *milana, 1410 mila esker / *mil esker , 554 ‘bosna mila’ / *bost milana, 1410 Milan, 576 minimo/maximo, 736 mintzagaia, 780 minus, 494; puntuazio-markak, 473. or. *minutubete, 317 mintzaira, 1017 moduan, modura, bezala, gisa(ra), -tzat , 1334, 319 mojei ematen zaien tratamendua, 114
548
molde, mota, sorta, multzo… hitzelkarketan, 307 *monetal , 78, 882 Monte-Carlo, 576 mota: ‘bi motatako’ (*bi motako), 1417 mota, sorta, multzo, molde… hitz-elkarketan, 307 motordun: ‘ibilgailu motorduna’, 433 mugagabea eta aditzaren komunztadura, 1414 mugagabea/mugatua: ‘loreak sortatan/sortetan’, ‘letra handitan/handietan’, 1085 ‘txikiz/txikiez’, ‘partikulaz/partikulez’, 1085 multzo, mota, sorta, molde… hitzelkarketan, 307 mundu grekolatindarra: Antzinateko eskualdeen izenak, 126 Antzinateko hirien izenak, 128 munduko: etniak, 1088 ibaiak, 1086 itsasoak, 1086 mendiak, 1086 mitologia, 1076 pertsona historiko ezagunak, 1222 uharte nagusiak, 1086 *musika klasika / musika klasikoa , 880 ‘mutiletan’/‘mutilengan’, 352 n, l , r kontsonanteen ondorengo s, z (intsektu, galtza…), 830 -(e)n baino / -(e)na baino, 956 -n; -(en)gan, 352 -(e)n = -(e)la, 982 -(e)n = -(e)la subjuntiboarekin, 1095 -(e)n/-(e)lako + izena, 898 -(e)n heinean, 56 [dig+] -(e)n konpletiboa: ‘Ez dut uste etorriko den’, 1094 -(e)n/-(e)na + baino, 956 -(e)n neurrian, 56 [dig+] -(e)n ustea, -(e)lako ustea , 989 -(e)n zehar-galderakoa ezin da deklinatu, 1000 -na atzizki banatzailea: ‘bosna mila’, *bost milana, 1410
-(e)na menderagailu konpletiboa (bizkaierazkoa), 982 Nafarroa Behereko eskualdeak, 583 Nafarroako eskualdeak, 583 ‘nago… -(e)n’, 1103 -nahi, 662 nahi izan: ezezko esapideak: ‘nahi ezta’ / ‘nahi ezik’, 1105 ‘nahi balu’ = ‘nahiko balu’, 1105 ‘nahi etorri’ ≠ ‘nahi etortzea’, 1105, 26 *nahi ezkero / ‘nahi izanez gero’, 1105 nahi izan eta subjuntiboa (-(e)n), 1105 nahi izan ≠ nahiago izan , 1105 nahiago izan, 1105 ‘nahian’ / ‘nahi ezta’, ‘nahi ezik’, 1105 *nahiean/nahian, 420, 1105 ‘nahiko luke’ = ‘nahi izango luke’, 1105 ‘nahi nuen bezain merkea’ / ‘nahi nuena bezain merkea’, 956 nahinoiz , nahinon, nahinor…, 662 nahiz… nahiz…, 82 Naiara/Najera, 584 naiteke/ahal naiz : ‘joan naiteke’ = ‘joan ahal naiz’; *ahal naiz joan , 55 -naka: ‘banaka’, ‘binaka’…, 904 napar /nafar , 1099 *-(e)naren, *-(e)laren, *-(e)neko, 989 *-(e)naren (perpaus osagarrietan), 989 nazkatu (-z /-ekin), 472 -(e)nean /-(e)larik, 996 neba/anaia, 114, 733 *nekatuta(k) naiz / ?nekaturik naiz , 1209 *nekazal(-)/nekazaritza, 73 *-(e)neko, * -(e)laren, *-(e)naren, 989 -(e)neko = -(e)nerako, 1115 nerabe, 41 -(e)nerako, 1115 nerbio-, nerbioso, 39 nere/nire, 1122 ‘nesketan’/‘neskengan’, 352 neu/neroni…, 1223 neu, nihaur , nerau / ni, 1223 neure burua / *nire burua, 371 neurez(ko), 305 neurgaitzak (izen), 875 neurgarriak (izen), 875
neurria: neurria nola eman, 1417, 1415, 1118 neurriak eta izenak, 1117 neurriak eta galdetzaileak: zer , zenbat …, 1424 neurri-unitateak mugagabean, 1118, 1085 neutroa (erregistroa), 100 newton, 112 ni / neu, nihaur , nerau, 1223 *(ni) pertsonalki / ni neu, 1223 ‘Nigatik esana da’ / ‘Nik esana da’, 1213 nihaur , neu, nerau / ni, 1223 ‘Nik esana da’ / ‘Nigatik esana da’, 1213 *Niloan/Nilon, 913 nintzen/nintzateke, 839 nire/neure, 688, 1223 ‘nire ama’ / ‘ama’, 733 *nire burua / neure burua, 371 nirekiko / nire ustez , 469 nirekoi (nerekoi), berekoi…, 305 nirez , berez…, 305 noiz arte / noraino, 1244 nola (ikasi) ≠ zertan (ikasi), 695, 1440 nola (‘irakurriz’, ‘arituz’) ≠ zertan (‘irakurtzen’, ‘aritzen’), 899, 695 ‘Nola deitzen da?’, 869 ‘nola den’, ‘zer den’, 139, 405, 1264 ‘Nola duzu izena?’, ?Nola izena duzu? , 869 nola… hala , 745 nola ≠ nolakoa , 320 nola/non eta mugagabea: ‘sortatan’/‘sortetan’, 1085 nolakotasuna eta zenbatzaileak, 1417 nolanahi , 662 nominalizazioa ≠ aditz-izena, 1132 non/noiz mugatua / non/noiz mugagabea: ‘bi egunean’ / ‘bi egunetan’, 1413 non/nongo kasua eta mugagabea: ‘letra handitan/handietan idatzi’, 1085 ‘salgai liburu-dendetan/-dendatan’, 1085 non eta norengan, 352, 1248 nonahi /non-nahi/nonnahi, 662 nondik kasua, -n/-l bukaturiko hitzetan, 711 nondinahi/nondik-nahi/nondiknahi, 662 nongo/noren, aldea, 934 *nor baino nor , 1137 549
nor bere ≠ norbere, 1144 ‘nor den’, ‘nola den’, 139, 405, 1264 NOR-NORK (aditz-erregimenaren sistema), 25 norabibe, 1142 noraino / noiz arte, 1244 norako/zertarako: ‘osasunerako/ osasunarentzat’, 1245 noranahi, 662 noranzko, 1142 norbere/norberaren, 1144 norbere ≠ nor bere, 1144 norekiko, 469 norekin, 472 noren/nongo, aldea, 934 norendako = norentzat , 1145 norengan eta non, 352, 1248 norentzat /zerentzat , 1245 norinahi, 662 nork bere, 1144 nornahi/nahinor , 662 nortzat kasua eta mugagabea, 1085 nortzu(e)k, 1147 *Noski baietz! , *Noski ezetz! , *Noski etorriko dela, 1149 -nts-/-ns- (intsektu/suspense), 839, 1317 nukleo/nuklear , 39 ofizioko ≠ ofiziozko , 935 ohartu (*-(e)laz , *-(e)naz ), 1000 ohi izan, 30 oihaldenda/oihal-denda, 402 oihartzun/Oiartzun, 1171 oinarri/baldintza, 237 -ok artikulua (plural hurbila), 1228 Oloroe, 584 On, Don, Sir , Ama…, 1309 ‘On degizula!’, 1165 onago, 786 ondoen, 787 *Ongi etorria(k)! , 1170 onomastikako grafia ≠ izen arrunten grafia, 1171 onurakor /onuragarri, 670 Oñate/Oñati, 1171 *orain dituela, *orain direla…, 432 orainaldi historikoa (kalko desegokia), 34 oraintxe bertan, 1178
550
ordaindu (- gatik), 672 ordena ez-markatua, 780 ordena markatua, 780 ordena neutroa, 780 ordinalak, 1404 ordu: ‘azken zortzi ordu honetan/hauetan’, 1413 *‘bi orduro’/ ‘bi orduan behin’, 1416 ‘hiru egunean’ / ‘hiru egunetan’, 1413 ‘hiru ordu(t)an’ / ‘hiru ordu’ / ‘hiru orduz’, 1413 ‘lau ordura’ / ‘lau ordutara’, 1415 ‘lau orduz /ordurik/orduan… behin’, 1416 ‘—Zenbat ordu egon zara?’, ‘—Zortzi ordu/orduan/orduz ’, 1186, 1413 ‘zer ordu(ta)tik zer ordu(ta)ra’, 1415 ordu ≠ ordutegi, 1186 orduak nola eman, 1187 *orduan eta… -ago , orduan eta… -ago / ‘zenbat eta…, orduan/hainbat eta…’, 692 ordubete, 1186, 317 ordukotz , 1189, 381 orijinal /original , 1191 orkesta/orkestra, 1192 oro zenbatzaile orokorra, 1411 oroitu (-z , -ekin), 472 orraztu, garbitu, lehortu…, 335 osasun(-)etxe, 116 osasunarentzat /osasunerako, 1245 oso ≠ -egi , 451 osotasunezko emendakin / osoko zuzenketa , 479 *otsailan/otsailean, 769 *Ozkabarte / Santo Domingo de la Calzada , 584 -oztar , 357, 764 paella, 1030 paisaia/* paisaje, 63 pake/bake, 219 pare: ‘etxe parean’ = ‘etxearen parean’, 1167 Paris, 874, 872 parkinson, 104 * parlamentari-talde / parlamentu-talde, talde parlamentario, 147
parte hartu ≠ ‘partea hartu’, 28 partikula modalak, 54, 1164, 1199 partitiboa: erabilera okerrak, 1208 ‘hainbeste arazo’ / ▼‘hainbeste arazorik’, 1208 partitiboa baiezko perpausetan, 1208 partitiboa eta erlatiboa, 1208 partitiboa eta mugagabea, 1085 partitiboa perpaus erlatiboa arintzeko bide, 1208 partitiboarekin erabiltzen diren zenbait egitura, 1208 partizipioa ala aditzoina, 37 pasa(txo) = eta piko, 569 paskal , 112 *Paskua uhartea / Pazko uhartea , 1200 Pedro/Petri, 325 pekatu/bekatu, 219 -pen, 927 * pena merezi du, 1069 pentsatu (-z/-ekin; -n/-engan), 472, 1219 perifrasi alferrekoak, 30 perpaus luzeak eta ordenamendua, 780 perpendikular , 476 Persepolis, 128 Persia: Antzinateko eskualdeen izenak, 126 Antzinateko hirien izenak, 128 Pertseo, 1076 pertsona-izenak: Antzinateko Egiptokoak, 130 bandaloen erregeak (Genseriko…), 508 Bizantziar Inperiokoak, 130 Erdi Aroko buruzagi batzuk ( Atila…), 508 Erdi Aroko lurralde kristaukoak (Dante, Marco Polo…), 508 errege-erregina bisigodoak (Rekaredo…), 508 errege-erregina frankoak (Karlomagno…), 508 Errenazimentukoak (Lutero/Luther , Koperniko…), 533 Euskal Herriko pertsona historiko ezagunak, 1222 euskal pertsona-izenak, 593
Grezia eta Erromakoak, 130 Italiako errege estrogodoak ( Atalariko…), 508 juduak ( Maimonides…), 508 literatura arturikokoak ( Artur erregea…), 508 Mesopotamiakoak, 130 munduko pertsona historiko ezagunak, 1222 musulmanak ( Abderraman, Ala/ Allah…), 508 sueboen erregeak (Teodomiro…), 508 turko-mongolak (Gengis Khan…), 508 ?(ni) pertsonalki / ni neu, 928, 1223 Petri/Pedro, 325 piko: ‘bost urte eta piko’, 569 pisua nola eman, 1417 planeten izenak, 182 * plastikozko da, 189 plater : ‘plater bat zopa’, 1117 plaza: ‘Unamuno plaza’, ‘Unamunoren plaza’, 934 plural , 118 plural hurbila eta erreferentzia kataforikoak, 1228 plus, 494 polikiroldegi/kiroldegi, 930 politiko-ekonomiko, 204 portugaldar / portuges, 912 ‘por si…’, ‘pour le cas où…’, 238 posibilitate epistemikoa, 57 [dig+] posta elektronikoa, 1 praka(-)barrenak, 1232 *Praka berriak jantzi naiz , 335 pre- aurrizki latindarra eta aurre-, 199 predikatu-osagarria, 189 prehistoria / historiaurre (*aurrehistoria), 199 premia: ‘-t(z)eko premia’, 1340 presako/ presazko, 935 *Prezioak % 5ean igo dira , 467, 805 prezioak nola eman, 1417, 1415, 1118, 1117, 573 probatu, 642 progresiboak (egitura), 30 projektu/ proiektu, 1236 prolatiboa (-tzat kasua), 1334 proportzioak, 1392 551
prosodia, 213 pseudo grekotikoa, 1262 psiko-, 204 * psikologa/ psikologo, 877 publierreportaje/ publirreportaje, 1242 puntu kardinalak, 803, 1025 puntu kardinalak eta leku-izenak, 803, 1025 puntuazioa: puntuazio-markak, 465. or. -r bukaera duten erdal izenak, 1052 -ra: ‘bira’, ‘seira’…, 1410 ‘-raino/arte’ + zenbakiak, 1244 -ra/-rako, 1141 -ra/-tara, 1415 *-rarte, 1244 re- erdal aurrizkia eta ber-/bir -, 292 Rekaredo, 508 -ren-/-re hautazkoa: ‘semeagatik’/‘semearengatik’; ‘niregatik’/‘nigatik’, 1248 -rena (etxearen izenean), 486 -rena egin, 484 Rhin, 577 -(r)ik (partitiboa), 1208 s, z, x > ts, tz, tx (n, l , r letren ondoren), 1252 sabaikari (hotsa), 859, 1019, 1030, 1371 ‘Salda badago’, 1257 salneurria, 1117, 1415, 1417 samartu aditza, 1107 *San Ferminak, *Sanferminak / sanferminak, 1259 ‘sanpedroetan izan’ / *sanpedrotan izan, 1085 Santiago/ Jakue, 325 *Santo Tomas / San Tomas, 1259 sartu eta atributua: ‘fraide sartu’, 846 sasimenderatuak, 1066 sasoi/baldintza, 237 sateliteen izenak, 182 segun, 139, 405, 1264 *segundobete, 317 seinale [-(e)n/-(e)lako], 989 *seirehun/seiehun, 1403 ‘Semaforoa berde(a) dago’, 189 Seneka, 130 siglak: idazkera, nola irakurri, nola lotu, 1273, 1052 552
siglak (eta zifrak) ezin etetea lerroz aldatzean, 1018 sinboloak: idazkera, joskera, nola lotu, 1274, 1052 sinboloaren kokagunea: ‘1 m’ / ‘m 1’ (‘metro bat’), 259, 260 *sindikal arlo, 78 singular/plural: gogo, arrisku, esperantza, zailtasun…, 712 singular hurbila, 1228 *-ska/-xka, 1375 … soilik /… bakarrik /… baino ez , 227 Sokrates, 130 Sole Handia / Gran Sol / Grande Sole, 1091 ‘Sopa bero(a) dago’, 189 sorrarazi, 141 sorta, mota, multzo, molde… eta elkarketa, 307 ‘sortatan’/‘sortetan’, 1085 sozial , gizarte (*sozial arazo), 39, 78 soziedade, 1287 sozio-, 204 Stravinski, 98 su eman / ‘ sua eman’, 28 subjektuaren komunztadura aditz laguntzailea isiltzean, 20 subjuntiboa: etor dadin ala etorri dadin?, 37 subjuntiboa ala perpaus jokatugabea?, 1292 subjuntiboa + -(e)la (aginduak emateko), 48, 1292 subjuntiboa: -(e)n, menderagailua nagusi, 1292 subjuntiboa eta -t(z)eko, 47 susmo [-(e)n/-(e)lako)], 989 suspense/suspentse, 1252, 1317, 830 -taka: ‘ berrogeitaka’, ‘hirurogeitaka’…, 904 -tako (-dako), -iko, -Ø [egindako, eginiko, egin], 517 -tako/-ko, 1417 -takoan, 1337 -tan/-etan (-n, inesiboa), 1085 -tan eman, banatu, batu, ageri…, 1085 -tan: liberatan, gradutan, atmosferatan…, 1118 -tar atzizkia, 136
taula: ‘2aren taula’, 332 -taz atzizkiaren gehiegizko erabilera: * Amaiataz , 1382 -t(z)eagatik = -t(z)earren, 43, 157 -t(z)earen ala -t(z)eko, 934 -t(z)earren = -t(z)eagatik, 43, 157 tekniko-zientifiko, 204 -t(z)eko ala -t(z)earen, 934 ‘-t(z)eko imintzio, keinu, planta…’, 484 telefono-zenbakiak nola esan euskaraz, 1305 Telmo Deun / Telmo deuna, 1259 tema, 780 -ten/-tzen partizipio burugabeetan, 26 -t(z)en (NOLA) ≠ -z (ZERTAN): ‘ikasten’/‘ikasiz’, 695 -t(z)erakoan, 1337 termino, hitz , berba, kontzeptu…, 934 testigu(a) izan, 189 *textu/testu, 1371 -tiar , 136 ‘-(e)tik gora(ko)’, 824 tildea ( Málaga, Perú), 212 Tomas Akinokoa , 508 *tontoa egin / tontoarena egin , 484 topiko bihurtu, 189 torre/dorre, 219 tragedia, tragiko / trajedia , trajiko, 646 transistore/ trantsistore, 1252 transkripzioa, 1314 transliterazioa, 1314 trantsitiboa, intrantsitiboa (aditza), 25 Trazia, 126 tren: ‘trena galdu’, 663 trenean ≠ trenez , 717, 1130 Trentoko Kontzilioa , 694 Troia, 128 tsarina, 1319 -tsu eta txistukariz bukaturiko lexemak, 1334 -tu/-du aditz-partizipioa, 29 -tu izana: ‘gertatu izana’ / ‘gertatua’, 984 Tupac Amaru, 109 Tutankamon/Tutankhamon, 130 *tutoritza, 398, 1330 -tuz joan / -tzen joan, 899 Txaikovski, 98
txakur-zaunkaren onomatopeia, 728 Txanogorritxo, 837 *txantxetazko, 935 Txekhov , 98 txeroki, 1088 txetxen, 1088 ‘txiki/txikiak dauzkat oinetakoak’, 189 txix egin, 1225 -tzat prolatiboa: -tzat eman, jo, 319 -tzat eta kalko-arriskua, 1334 -tzat eta kasu-marka nola lotu, 1334 -t(z)ea/-t(z)eko, 47 -t(z)ea/-t(z)en (ahaztu) , 59 -t(z)eagatik, -t(z)earren, 43, 157 -t(z)eaz batera, -t(z)earekin batera…, 93 -t(z)eko ala -t(z)earen? , 934 -t(z)eko eta subjuntiboa, 47 -t(z)eko: ‘ -tzeko baldintza, helburua…’, 1340 -t(z)ekoan, 1338 -tzen/-ten partizipio burugabeetan, 26 -t(z)en/-tuz (moduzko perpausak), 695 -t(z)en/-tuz ( joan), 899 -t(z)en/-t(z)ea (ahaztu), 59 ü bokala, 358, 1019 udalbatza, udalbatzar , 1345 udalerrien izenak, 1346 ugari eta komunztadura, 1412 ukaiten, 26 ukanen/ukango, 22 ukraineraren transkripzio-sistema, 98 ultraeskuindar , 204 *Unaiek/Unaik, 420 Unamuno plaza / Unamunoren plaza , 934 *unibertsital , 78, 882 unibertsitari/unibertsitario, 147 (neurri-)unitateen deklinabidea, 1118 ur : ‘ur asko’, 875 ‘ur baso bat’ ≠ ‘baso bat ur’, 1117 ‘ur gazi’ / ‘ur geza’ ( gazian, gazitan, gazietan), 1356 urean/uretan, 1290 *uretara bota zen , 363 *urdin kolore, 947 urrats: ‘urratsak eman/egin’, 1357 553
‘urri-azaroetako’, 356 urtarril : *urtarrilan/urtarrilean, *urtarrilako/ urtarrileko, 769 *urtarrilez /urtarrilean, 717 urte: ‘azken zortzi urte honetan/hauetan’, 1413 ‘bi urtean’ / ‘bi urtetan’, 1413 ‘bi urteko umea’, 1417 *bi urtero / ‘bi urtean behin’, 1416 ‘17 urte ditut/dut’, 1414 ‘hiru urte(t)an/urte/urtez’, 1413 ‘lau urtera’ / ‘lau urtetara’, 1415 ‘lau urtez/urterik/urtean… behin’, 1416 ‘zenbat urte(ta)tik zenbat urte(ta)ra’, 1415 urtea nola adierazi, 388, 1403 urtebete, 317 urteurren, 1361 uste [-(e)n/-(e)lako], 989 Usurbildik/Usurbiletik, 711, 874 *uztailan, 769 Venus, 168, 1076 Vespuzio, Ameriko, 533 Virgilio, 130 volt , 112 Vulkano, 1076 -w letraz amaitutako hitzen deklinabidea, 1368 watt , ampere, hertz , ohm, coulomb, joule… neurri-unitateak, 1118, 112 x letra: ahoskera, 1371 deklinabide-lotura, 1371 maileguak, 1371 ‘X (izena) baino gehiago/gutxiago’, 228 ‘X (izena) eta gehiago/gutxiago’, 228 ‘ X inguru(ko)’, 824 <-x + konts.> <-s + konts.>, 603 X kontzeptu, izen…, 934 X plaza, herri…, 934 ‘X-tik gora(ko)’, 824 Xostakovitx , 98 - y letraz amaitutako hitzen deklinabidea, 1376 yeismoa, 1030, 963 *Yasone/*Iasone / Jasone, 885 →
554
*Yoseba/*Ioseba / Joseba, 885 *Yosu/*Iosu / Josu, 885 *Yulen/*Iulen / Julen, 885 z letra: ahoskera desegokiak, 1378 -z /-az : ‘ikusiz’/‘ikusiaz’, ‘kantatuz’/‘kantatuaz’, 1210 -z /-ekin, 472 -z /-gatik ( galdetu, hitz egin, entzun…), 661 -z (ZERTAN) ≠ -t(z)en (NOLA): ‘ikasiz’/‘ikasten’, 695, 899 -z : ‘8z biderkatu, zatitu’, 332 zai/zain, 64 zail da = zaila da, 454 zailtasun, arrisku, esperantza, gogo… (singular/plural), 712∫ zait ≠ litzaidake, 424 Zaldi Ero, 109 *zapategi, 1303 Zarauztik/Zarautzetik, Zarautza/ Zarautzera…, 874 zatekeen/zen, 839, 238 zatiak eta komunztadura, 507, 1392 zatiketa, 494 zatikiak: nola irakurri, 1392 zatikiak eta deklinabidea, 1392 zatikiak eta komunztadura, 1392 zatitu: ‘biz zatitu’, 332 zauri: ‘zauriak jasan’, 892 *zazpirehun, *zazpiretan / zazpiehun, zazpietan, 1403 *(ta) zeba ez? , 1393 *zegoeneko, 381 zehar-galderak eta ba-, 220 zehar-galderak eta kasu-markak, bateraezinak, 1000, 139 zehar-marra ala marratxoa euskal leku-izenetan (Lasarte-Oria), 1015 zein eta nor, 1148 zein… zein…, 82 zein(tzuk); zein, zeintzuk, 1147 zein aditz laguntzaile isildu aditz laguntzailea isiltzean, 20 zelako /zirelako, delako/direlako, 397 zelan… -(e)n, 1129 zelten izen mitologikoak, 1076 *zen /litzateke, 839
zen, zatekeen, 839, 238 zenbait vs desberdin, 410 zenbait eta komunztadura, 742, 1412, 1414 zenbakiak: zenbakiak + bukatu, 105 zenbakiak + hasi, 105 zenbakiak + {-raino/arte}?, 1244 zenbaki erromatarrak: dinastiak (Olaizola II.a), 1402 jaialdiak, biltzarrak…, 1402 mendeak adieraztea, 1402 zenbaki kardinalak: deklinabidea, 1403 komunztadura, 1403 marratxoa noiz, 1052, 1403, 1404 puntua noiz, 1403 zenbakiak eta eta, 569 zenbaki ordinalak: EGLU II; Matematika II : ez dira ordinalak, 1404 - garren/puntua, 1404 ‘1.ean’/‘1.an’, 1404 zenbakiak eta proportzioak: ‘hiru(ta)tik bi’, ‘sei(ta)tik bostean’, 1392 ‘Zenbat/zer balio du?’, ‘Zenbatean dago?’, 241, 1117, 1424 *zenbat eta… -ago, gero eta… -ago, 692 zenbat-nahi / zenbanahi (zenbatnahi), 662 ‘zenbat/*zenbatean… igo’ , 466 zenbatean ≠ zenbatetan , 1406, 1426 zenbateko, 1406, 1426 zenbatetan ≠ zenbatean , 1406, 1406 egitura eta deklinabidea, 1392 zenbatu (-raino/arte), 1244 zenbatzaile zehaztuak (bi, hiru, lau…) eta komunztadura, 1414, zenbatzaile zehaztugabeak (asko, zenbait …) eta komunztadura, 1412, 1414 zenbatzaileak eta deklinabidea, 1403, 1413, 1415, 1416, 1417, 1085 zenbatzailerik gabeko mugagabea: harriz , urez …, 1085 zenbaki-multzoak ez bereizteaz, 1018 zentral nuklear / *nukleo-zentrala, 39 zer : zer /zertzuk, 1147
zer harridurazko perpausetan, 1423, 1421 ‘zer adin’, 1424 ‘zer aurrekontu’, ‘zenbateko aurrekontu’, 1424 ‘ zer den’, ‘nola den’, 139, 405, 1264 ‘zer distantzia’, 1424 ‘zer neurri’, 1423, 1424 ‘zer pisu’, 1424 ‘zera badago’, 1257 zerbaitetaz /zerbaitez , 1382 zerekiko, 469 zerekin/zerez , 472 zerentzako ≠ zertarako , 1141 zerentzat /norentzat , 1245 Zeres, 1076 zerez , 472 zerez /zerekin, 472 zerez /zertaz kasua eta mugagabea (harriz / harriez ), 1085 zeropetik, 218, 1436 ‘zeroz /zero(a)rekin/zeroan’ amaitu, hasi…, 105 zerrenda: ‘hautagai-zerrenda’ eta ‘hautagai berrien zerrenda’, 881 zertan (ikasi) ≠ nola (ikasi), 695, 899 zertan (‘irakurtzen’, ‘oinei eragiten’) ≠ nola (‘irakurriz’, ‘oinei eraginez’), 899, 695, 1440 zertan + … behar (*Ez duzu zertan ibili behar ), 279 zertan ibili, jolastu…, 901 zertarako/norako: ‘osasunerako’/‘osasunarentzat’, 1245 zertarako ≠ zerentzako, 1141 zertaz , 472 zertzu(e)k, 1147 Zesar , 130 zeure burua, 371 Zezen Eseri, 109 Zhivago, 98 zifra handiak nola irakurri, 1403 zifrak eta lotura-marratxoa, 1052 zifrak eta siglak ez bereizteaz lerroz aldatzean, 1018 *zilegi bekit / zilegi izan bekit , 276 *zin dagizut / zin degizut , 1165 -zio, 927
555
