Diogenis_Laertios_-_APANTA_Tomos_I

Το όνομα Διογένης Λαέρτιος με το οποίο είναι σήμερα γνωστός ο συγγραφέας του έρνου "Βίοι φιλοσόφων" απα ντά πολύ σπάνια στα αρχαία έργα. Και τότε ακόμη εμφανί ζεται με διάφορες μορφές: αποκαλείται Λαέρτιος Διογένης στα χειρόγραφα του έργου του, από τον Σώπατρο ( Έκλογαί διάφοροι, παρά Φωτίω Βι6λ. 161) και στη Σούδα [s.v. (υπό το λήμμα) τετραλογία]. Το Διογένης Λαέρτιος εμφα νίζεται μόνο στον Στέφανο Βυζάντιο (s.v. Δρυΐδαί) και σε λήμμα της Παλατινής Ανθολογίας (vii. 95). Ο Ευστάθιος στο έργο Παρεκβολαί εις την Όμηρου Ίλιάδα τον αναφέ ρει ως Λαέρτη (Μ 153). Ο Στέφανος Βυζάντιος (s.v. Ενε τοί) τον αποκαλεί απλώς Διογένη, σ' ένα χωρίο που θεω ρείται ότι αναφέρεται στον Διογένη Λαέρτιο. Ο Στέφανος Βυζάντιος (s.v. Χολλεΐδαι αναφέρεται σ' αυτόν ως Διογέ νης ό Λαερτιεύς, πράγμα που προδίδει την πόλη καταγω γής του: η Λαέρτη της Καρίας ή η Λαέρτη της Κιλικίας. Τούτη η εξήγηση του ονόματος και της καταγωγής του ήταν δεκτή στα χρόνια της Αναγέννησης μέχρι τον 18ο αιώνα. Ο Sthar, στο Dictionary of Greek and Roman Biog raphy (εκδ. Smith), προτείνει την εκδοχή πως ένας από τους προγόνους του Διογένη Λαέρτιου είχε "προστάτη" μέλος της Ρωμαϊκής οικογένειας των Λαερτίων. Η επικρα τέστερη, όμως, άποψη είναι εκείνη του Wilamowitz (Philo-

13

ΔΙΟΓΕΝΗΣ ΛΑΕΡΤΙΟΣ logische Untersuchungen iii, 163 και Hermes, xxxiv, σ. 629), σύμφωνα με την οποία το «Λαέρτιος» ήταν λόγια προσωνυμία της μετακλασικής περιόδου, η οποία δόθηκε για να διακρίνεται ο συγκεκριμένος Διογένης απ' όλους τους άλλους· είχε δημιουργηθεί, πάλι κατά τον Wilamowitζ, με Βάση την Ομηρική κλητική προσφώνηση για τον Οδυσσέα διογενές Λαερηάδη. Τα μόνα στοιχεία που έχουμε για τη ζωή του είναι όσα προκύπτουν από το ίδιο του το συγγραφικό έργο. Η περίο δος, για παράδειγμα, στην οποία έζησε μπορεί να υπολο γιστεί με 6άση το ποιους αναφέρει στο έργο του και ποιους όχι. Διάφοροι μελετητές τοποθέτησαν την εποχή που έζη σε από το 200 μέχρι το 500 μ.Χ. (Βλ. R. Genaille, Vie, Doctrines et Sentences des Philosophes ¡Ilustres, 1, Παρίσι, 1965, σελ. 9). Είναι βέβαιο πως το terminus ante quem είναι το 500 μ.Χ., εφόσον αναφέρεται από τον Σώπατρο. Οι τελευταίοι φιλόσοφοι που αναφέρει είναι ο Σκεπτικός Θεοδόσιος, ο Σέξτος Εμπειρικός και ο Σατορνίνος Κυθηνάς, που έζησαν όλοι τον 3ο μ.Χ. αιώνα. Επειδή, όμως, δεν αναφέρεται σε Νεο-Πυθαγορείους ούτε και σε Νεο πλατωνικούς, παρόλο που μέρος του έργου του είχε απο δέκτη (III 47) μια γυναίκα, ένθερμη οπαδό του Πλατωνισμού, ο Α. Delatte (La Vie de Pythagore de Diogéne Lauree, Βρυξέλλες, 1922) τοποθετεί το έργο του Διογένη το 225-250 μ.Χ. Εκτός από την ιστορία της φιλοσοφίας ο Διογένης πα ραθέτει σαράντα εννέα δικά του επιγράμματα στις βιογρα φίες σαράντα τριών φιλοσόφων. Είχε εκδώσει και συλλο γή Επιγραμμάτων, στο πρώτο Βιβλίο της οποίας (Πάμμετρος) διηγούνταν σε διαφορετικά μέτρα τρόπους με τους οποίους είχαν πεθάνει διάσημοι άνδρες. Από το έργο του φαίνεται πως ο Διογένης είχε λάβει αρτιώτατη μόρφωση, δεν μπορούμε όμως να συμπεράνου με αν ανήκε ο ίδιος σε φιλοσοφική σχολή ούτε αν είχε αποκτήσει ειδικότερες γνώσεις για τη φιλοσοφία πέρα από 14

ΔΙΟΓΕΝΗΣ ΛΑΕΡΤΙΟΣ αυτές που του έδινε η γενική του παιδεία. Η προσέγγιση του στη φιλοσοφία είναι Βιογραφική και Λογοτεχνική και όχι φιλοσοφική. Η αναφορά του στον Πλάτωνα, που εκτεί νεται σε ολόκληρο το τρίτο Βιβλίο, δείχνει καθαρά πόσο επιφανειακός και αναξιόπιστος είναι ακόμα κι όταν απευ θύνεται σ' έναν οπαδό του Πλατωνισμού. Αρκετοί μελετη τές τον έχουν θεωρήσει Επικούρειο, λόγω της έκτασης και της αδιαμφισβήτητης αξίας αναφοράς του στον Επίκουρο (Βιβλ. Χ). Η μεγάλη αξιοπιστία του, όμως, ως πηγή οφεί λεται στο γεγονός ότι ο Διογένης Λαέρτιος παρέθεσε εκτε ταμένα χωρία από το ίδιο το έργο του Επικούρου. Κοινό σημείο του Λαέρτιου με τους Σκεπτικούς είναι η αμερολη ψία απέναντι στις απόψεις των φιλοσοφικών σχολών, στις οποίες κατά την περιγραφή του αποδίδει την ίδια περίπου βαρύτητα. Η φράση 'Απολλωνίδης ό Νικαεύς ό παρ' ημών (ix 109) θεωρήθηκε από μερικούς (όπως ο Schwartz) ότι δηλώνει πως ο Διογένης ανήκε στους Σκεπτικούς. Τούτο όμως θα ήταν αληθές, μόνο αν ήμαστε βέβαιοι πως και ο Απολλωνίδης ανήκε στους Σκεπτικούς καθώς επίσης και πως με το ό παρ' ημών ο Διογένης εννοούσε «μέλος της σχολής μας». Τούτες οι απόψεις αμφισβητούνται όμως και οι δύο, και δεν μπορούμε να εξάγουμε από αυτές ασφαλές συμπέρασμα. Η αμεροληψία του Διογένη μπορεί εξίσου να προέρχεται από τις αρχές των Σκεπτικών όσο και από την αδιάφορη στάση του απέναντι στη φιλοσοφία. Είναι σχε δόν αδύνατο να αποδειχτεί πως ο Διογένης ήταν αποκλει στικά οπαδός οποιασδήποτε σχολής. Το ύφος του έργου του συνολικά δείχνει μάλλον άνθρωπο του κόσμου, που έτυχε να ενδιαφέρεται για τους φιλοσόφους, περισσότερο όμως ως ανθρώπους και συγγραφείς παρά ως καθαυτό φιλοσόφους. Το γεγονός ότι δίνει πλήρη περιγραφή των αρχών των Σκεπτικών και της διαδοχής της σχολής τους οφείλεται στο γεγονός ότι ο Διογένης δεν ανέτρεχε στις πηγές, αλλά χρησιμοποιούσε δοξογραφικά εγχειρίδια και διαδοχές φιλοσόφων. Όπου, λοιπόν, τα Βοηθήματα του

15

ΔΙΟΓΕΝΗΣ ΛΑΕΡΤΙΟΣ σταματούσαν, διέκοπτε κι αυτός την αφήγηση του. Ο Διο γένης στο έργο του αναφέρεται αρκετές φορές στον εαυ τό του, αλλά οι πληροφορίες που μας δίνει δεν μας διαφω τίζουν για τον ίδιο και τη ζωή του. Οι περισσότερες ανα φέρονται στο πώς χρησιμοποιεί τις πηγές του. Σπάνια δια τυπώνει προσωπική άποψη πάνω σε θέματα φιλοσοφίας, εκτός από την περίπτωση όπου υπερασπίζεται ένθερμα τον Επίκουρο (χ, 3-12), τούτη η υπεράσπιση όμως δεν απο κλείεται καθόλου να προέρχεται επίσης από τις πηγές του. Η ανισότητα και ποικιλομορφία που παρουσιάζει συνολικά το έργο του Διογένη Λαέρτιου δεν οφείλονται ενδεχομέ νως στις δικές του αδυναμίες ή επιλογές, αλλά προκύ πτουν από το τεράστιο και ποικίλο υλικό των πηγών του. Ο τίτλος του έργου εμφανίζεται στα χειρόγραφα σε διάφορες μακροσκελείς παραλλαγές. Τυπικό παράδειγμα είναι το: Λαέρτιου Διογένους βίοι και γνώμαι των εν φιλο σοφία εύδοκιμησάντων κάί των έκαστη αίρέσει άρεσκόντων εν έπιτόμω συναγωγή. Οι μετέπειτα αναφορές σ' αυτό περιέκοψαν τον τίτλο σε φιλοσόφων βίοι, ο οποίος άλλωστε, δεδομένου ότι επικεντρώνεται στη Βιογραφική πλευρά του έργου, αντιπροσωπεύει πιστότερα τις προθέσεις του συγ γραφέα. Η τεράστια αξία που έχει αποκτήσει το έργο του Διο γένη Λαέρτιου οφείλεται κυρίως στη μη διάσωση των πε ρισσοτέρων αρχικών πηγών και των πρώιμων συμπιλημάτων, απώλεια που ανέδειξε το έργο του σε κύρια πηγή της ιστορίας της φιλοσοφίας. Στα τέλη του Μεσαίωνα τα Βι βλία του Διογένη αποτελούσαν την αποκλειστική Βάση της ιστορίας της φιλοσοφίας, όπως φαίνεται από το δημοφιλές και ευρύτατα διαδεδομένο έργο του Walter Burley (1275 - ;1345) De vita et moribus philosophorum. Τα τελευταία όμως χρόνια η χρήση του έργου του Διογένη ως σκελετός της αρχαίας φιλοσοφίας έχει μειωθεί κατά πολύ. Παρ' όλ' αυτά το έργο του αποτελεί πηγή αποσπασμάτων κάθε εί δους συγγραφέων, από τους γνωστότερους μέχρι τους

16

ΔΙΟΓΕΝΗΣ ΛΑΕΡΤΙΟΣ πλέον άγνωστους. Ο Richard Hope καταμέτρησε 1186 σαφείς αναφορές σε τριακόσια εξήντα πέντε 6ι6Λία που είχαν γραφεί από διακόσιους πενήντα συγγραφείς. Οι πε ρισσότερες από τις αναφορές αυτές είναι κοινότοπες, δια σκεδαστικές ή εσφαλμένες, υπάρχουν όμως και μερικές των οποίων η αξία είναι αναμφισβήτητη. Σε τούτο ακριβώς έγκειται και η αξία του συγγραφέα. Σε κάθε χωρίο είναι τόσο χρήσιμος και αξιόπιστος όσο και η πηγή στην οποία τυχαίνει να Βασίζεται. Η διάταξη του έργου του είναι η ακόλουθη. Αρχίζει με γενική εισαγωγή ή πρόλογο που αναφέρεται στις μη Ελ ληνικές φιλοσοφίες, σε θέματα που αφορούν στη δομή του έργου (ι 1-21) και σε μια καταγραφή των Σοφών (i 22122) της αρχαιότητας, τους οποίους ο συγγραφέας δια κρίνει από τους φιλοσόφους. Στη συνέχεια, στο έργο δίνο νται οι ζωές των φιλοσόφων διατεταγμένες σε δύο διαδο χές, μέθοδος που είχε αναπτυχθεί από τον Θεόφραστο και τον Σωτίωνα τον Αλεξανδρέα (σχεδιάγραμμα σελ. 19): Πρώτη διαδοχή. Ιωνική: Από τους προσωκρατικούς μέ χρι τον Σωκράτη (π 1-47). Στη συνέχεια διακλαδίζεται σε τρία μέρη. Πρώτον, ο Πλάτων, η Μέση και η Νέα Ακαδημεία μέχρι τον Κλειτόμαχο (iii, iv). Δεύτερο, ο Αντισθένης, οι Κυνικοί και οι Στωικοί μέχρι τον Χρύσιππο (vi, vii) και τρίτον, ο Αριστοτέλης και ο Θεόφραστος ( ν ) . Δεύτερη διαδοχή, Ιταλική: Φερεκύδης, Πυθαγόρας, Ελεάτες, Ατομικοί μέχρι τον Επίκουρο (viii), που ακολουθούνται από φιλοσόφους των οποίων δεν υπήρξαν διάδοχοι (ix, χ). Η διάταξη τούτη διασκορπίζει τους προσωκρατικούς στα πρώτο, δεύτερο, όγδοο και ένατο βιβλία. Ο Διογένης, επί σης, δηλώνει στον πρόλογο πως οι Σκεπτικοί αποτελούσαν φιλοσοφική σχολή, αλλά δεν απαντώνται σε καμιά από τις δυο διαδοχές, παρ' ότι αναφέρονται διεξοδικά στο ένατο βιβλίο. Παράδοξο στοιχείο αποτελεί το γεγονός ότι ενώ οι διαδοχές φθάνουν μέχρι τον πρώτο μετά Χριστόν αιώνα.

17

ΔΙΟΓΕΝΗΣ ΛΑΕΡΤΙΟΣ οι Σκεπτικοί φθάνουν μέχρι την εποχή του Διογένη (Αινεσίδημος, Φαβωρίνος, Μηνόδοτος). Το στοιχείο αυτό αντι κατοπτρίζει, όπως είπαμε, τη χρονολόγηση των πηγών του και όχι μια πιθανή προτίμηση του συγγραφέα προς τη σχολή των Σκεπτικών. Παρ' ότι ο Διογένης αναφέρει εκατοντάδες πηγών, η προτίμηση του προς κάποιες από αυτές είναι προφανής. Πολλοί, μάλιστα, από τους συγγραφείς που αναφέρει δεν είναι καθόλου γνωστοί, όπως, για παράδειγμα, ο Αντίγο νος ο Καρύστιος, ο Αντισθένης ο Ρόδιος, ο Δημήτριος Μάγνης, ο Διοκλής, ο Ηρακλείδης Λέμβος, ο Έρμιππος, ο Ιερώνυμος Ρόδιος, ο Ιππόβοτος, ο Νεάνθης ο Κυζικηνός, η Παμφίλη και ο Φαβωρίνος. Οι περισσότεροι από τους συγ γραφείς αυτούς έζησαν είτε τον τρίτο και δεύτερο αιώνα προ Χριστού είτε τον πρώτο μετά Χριστόν. Για την μεταξύ τους περίοδο υπάρχει χαρακτηριστικό κενό τόσο σε πηγές όσο και σε ιστορικά γεγονότα, κενό που υποδηλώνει την επιλογή του συγγραφέα ως προς τις κύριες πηγές του. Το βιογραφικό υλικό κατατάσσεται κατά συγκεκριμένα θέματα, όπως παρατήρησε ο Α. Delatte. Τούτα τα θέματα είναι καταγωγή· μόρφωση, φιλοσοφική παιδεία, μετακινή σεις· θέση στη διαδοχή ή ίδρυση σχολής· χαρακτήρας και ιδιομορφίες· σημαντικά γεγονότα της ζωής· ανέκδοτα περί του θανάτου, επιγράμματα· χρονολογικά στοιχεία, περίο δος ακμής· έργα· αρχές· έγγραφα, όπως, διαθήκη, επιστο λές· άλλοι άνθρωποι με το ίδιο όνομα και τέλος διάφορα στοιχεία, όπως κατάλογοι οπαδών, σατιρικοί στίχοι, εφευ ρέσεις, πολιτική δράση κ.λπ. Απ' όλα τα παραπάνω περισσότερο περιγράφεται ο χα ρακτήρας και οι ιδιομορφίες, πράγμα που δείχνει τις προ τιμήσεις τόσο του ιδίου όσο και του κοινού του. Στην περι γραφή περιλαμβάνεται η ενδυμασία, τα φυσικά χαρακτηρι στικά, η ιδιοσυγκρασία, το ήθος, η ερωτική ζωή (ιδιαίτερα αν ήταν σκανδαλώδης), οι διατροφικές συνήθειες και στοι χεία της καθημερινής ζωής, καθώς και πλήθος ανεκδότων. 18

Θαλής

ΟΙ ΕΠΤΑ ΣΟΦΟΙ

Φερεκύδης

ΔΙΟΓΕΝΗΣ ΛΑΕΡΤΙΟΣ Δεν γνωρίζουμε από που πήρε ο Διογένης τις δοξογραφικές περιλήψεις του, μερικές από τις οποίες είναι άλλωστε από τις μεγαλύτερες και συνοδεύονται με κατά λογο έργων των συγγραφέων. Η προσεκτική ανάλυση αποκαλύπτει πως οι περιλήψεις αυτές δεν προέρχονται απαραίτητα από την αντίστοιχη φιλοσοφική σχολή, αλλά πολλές έχουν ακολουθήσει ανορθόδοξες πορείες, όπως, για παράδειγμα, τα δόγματα του Αριστοτέλη που θεωρού νται από Στωική σκοπιά. Καμιά από τις δοξογραφικές πλη ροφορίες του Διογένη δεν μπορεί να ληφθεί άκριτα, πρέ πει οπωσδήποτε να αντιπαραδληθεί με κείμενα και απο σπάσματα του κάθε φιλοσόφου. Άλλο είδος υλικού, που αφθονεί στον Διογένη Λαέρ τιο, είναι τα αποφθέγματα, τα οποία, σύμφωνα με τον Hope (The Book of Diogenes Laertius, Νέα Υόρκη, 1930) κατα τάσσονται σε είδη. Παραδείγματος χάριν, περισσότερα από εκατόν είκοσι αποφθέγματα εμφανίζονται ως απαντήσεις σε ερωτήσεις οι οποίες είτε περιέχουν συμπυκνωμένα δόγ ματα είτε δείχνουν την ευστροφία του φιλοσόφου. Ο Διο γένης ήταν μεθοδικός και έντιμος στο έργο του· όταν δη λώνει πως έχει αναθεωρήσει την κύρια πηγή του, έτσι ακριβώς έχει κάνει. Του λείπει όμως σε μεγάλο 6αθμό η κριτική θεώρηση, όπως αποδεικνύει ο Hope στο έργο του. Παραδείγματος χάριν, για την αστρονομία γίνονται παρα πομπές στον Εύδημο (αξιόπιστη πηγή) αλλά και στους Φαδωρίνο, Παρμενίδη, Θεόφραστο, Ησίοδο (μέσω του Ζήνωνα, παρ' ότι ο ίδιος διέθετε το πρωτότυπο), στον Ευ ριπίδη, στους Ίαμβους του Καλλίμαχου και στον Τίμωνα τον Φλιάσιο. Είναι σαφές πως απευθυνόταν σε ευρύ κοινό με γενική μόρφωση, γι' αυτό δεν θα έπρεπε να κατηγορεί ται, αν δεν καταφέρνει να ικανοποιήσει τις απαιτήσεις του μελετητή της φιλοσοφίας.

20

ΚΕΙΜΕΝΟ - ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ

ΒΙΩΝ ΚΑΙ ΓΝΩΜΩΝ ΤΩΝ ΕΝ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑΙ ΕΥΔΟΚΙΜΗΣΑΝΤΩΝ ΤΩΝ ΕΙΣ ΔΕΚΑ ΤΟ ΠΡΩΤΟΝ

22

ΒΙΩΝ ΚΑΙ ΓΝΩΜΩΝ ΤΩΝ ΕΝ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑΙ ΕΥΔΟΚΙΜΗΣΑΝΤΩΝ ΤΩΝ ΕΙΣ ΔΕΚΑ ΤΟ ΠΡΩΤΟΝ

ΠΡΟΟΙΜΙΟΝ Λέγεται πως η ενασχόληση με τη φιλοσοφία άρχισε από τους βαρβάρους, επειδή στους Πέρσες υπήρξαν οι Μάγοι, στους Βαβυλώνιους ή Ασσύριους οι Χαλδαίοι, οι γυμνοσοφιστές στους Ινδούς και στους Κέλτες και Γαλάτες οι ονομαζό μενοι Δρυΐδες και Σεμνόθεοι, σύμφωνα με όσα λέει ο Αρι στοτέλης στον «Μαγικό» και ο Σκωτίων στο εικοστό τρίτο βιβλίο της «Διαδοχής»1. Λένε ότι ο 'Ωχος καταγόταν από τη Φοινίκη, ο Ζάμολξις από τη Θράκη και ο Ατλας από τη Λιβύη. Οι Αιγύπτιοι λένε ότι ο Ήφαιστος ήταν γιος του Νείλου, και αυτός είναι που άρχισε τη φιλοσοφία, της οποίας επικεφα λής είναι οι ιερείς και οι προφήτες. Απ' αυτόν ως την εποχή του Μακεδόνα Αλεξάνδρου πέρασαν σαράντα οκτώ χιλιάδες οκτακόσια εξήντα τρία χρόνια στη διάρκεια των οποίων έγι ναν τριακόσιες εβδομήντα τρεις εκλείψεις του ηλίου και οκτα κόσιες τριάντα δύο της σελήνης. Όπως λέει ο Ερμόδωρος ο Πλατωνικός στο έργο του «Περί μαθημάτων»2 από την εποχή των Μάγων, πρώτος των οποίων ήταν ο Πέρσης Ζωροάστρης, μέχρι την άλωση της Τροίας πέρασαν πέντε χιλιάδες χρόνια. Ο Λυδός Ξάνθος3 λέει πως από την εποχή του Ζωροάστρη μέχρι τη διάβαση του Ξέρξη πέρασαν έξι χιλιάδες χρόνια. Μετά τον Ζωροάστρη λέει πως υπήρξαν πολλοί Μάγοι διαδοχικά, όπως Οστάνες, Αστράμψυχοι, Γωβρύες και Παζάτες μέχρι την κατάλυση του

23

ΔΙΟΓΕΝΗΣ ΛΑΕΡΤΙΟΣ

24

ΠΡΟΟΙΜΙΟΝ Περσικού κράτους από τον Αλέξανδρο. Αυτοί όμως αγνοούν τελείως τα επιτεύγματα των Ελλή νων, από τους οποίους άρχισε όχι μόνο η φιλοσοφία αλλά και ολόκληρο το ανθρώπινο γένος, και τα αποδίδουν στους Βαρ βάρους. Και να! Στους Αθηναίους υπήρξε ο Μουσαίος, στους Θηβαίους ο Λίνος. Πα τον γιο του Ευμόλπου λένε ότι πρώτος αυτός έγραψε Θεογονία και περί Σφαίρας και ότι είπε πως όλα γίνονται από ένα και στο ίδιο καταλήγουν. Πέθανε στο Φάληρο και στον τάφο του χαράχτηκαν οι εξής ελεγειακοί στίχοι4: Το Φαληρικό χώμα έχει τον αγαπημένο γιο του Εύμολπου, τον Μουσαίο, που πέθανε, μέσα στον τάφο τούτο. Από τον πατέρα του Μουσαίου πήραν το όνομα τους οι Ευμολπίδες στην Αθήνα. Πα τον Λίνο λένε πως ήταν γιος του Ερμή και της Μού σας Ουρανίας. Έγραψε κοσμογονία, για την τροχιά του ήλιου και της σελήνης και για τη γέννηση ζώων και καρπών. Τα ποιήματα του αρχίζουν ως εξής: Ήταν κάποτε μια εποχή που όλα ήταν ενωμένα. Σ' αυτό βασιζόμενος ο Αναξαγόρας είπε πως όλα τα πράγ ματα ήταν μαζί και κατόπιν ήρθε ο νους και έβαλε τάξη. Ο Λίνος πέθανε στην Εύβοια από βέλος του Απόλλωνα και στον τάφο του υπάρχει το εξής επίγραμμα5: Εδώ δέχτηκε η γη τον νεκρό Θηβαίο Λίνο, τον γιο της καλιστέφανης Μούσας Ουρανίας. Έτσι άρχισε από τους Έλληνες η φιλοσοφία, της οποίας ακό μη και το όνομα δεν έχει σχέση με τη γλώσσα των βαρβάρων. Όσοι θεωρούν τη φιλοσοφία επινόηση των Βαρβάρων, 25


26

ΠΡΟΟΙΜΙΟΝ φέρνουν παράδειγμα και τον Ορφέα από τη Θράκη, λέγοντας ότι υπήρξε φιλόσοφος πολύ αρχαίος. Εγώ όμως δεν ξέρω, αν πρέπει να ονομάζεται φιλόσοφος αυτός που μίλησε έτσι για τους θεούς ούτε ξέρω πώς πρέπει να αποκαλείται αυτός που χωρίς ενδοιασμούς αποδίδει στους θεούς όλα τα ανθρώπινα πάθη και τις αναισχυντίες που σπάνια διαπράττουν άνθρωποι με τη γλώσσα. Ο μύθος λέει γι' αυτόν πως θανατώθηκε από γυναίκες, όμως το επίγραμμα που υπάρχει στο Δίον της Μα κεδονίας λέει πως χτυπήθηκε από κεραυνό, με τα εξής λόγια 6 : Εδώ έθαψαν οι Μούσες τον Ορφέα από τη Θράκη με τη χρυσή λύρα, που τον σκότωσε με πύρινο Βέλος ο Δίας που κυβερνά από ψηλά. Αυτοί που λένε ότι η φιλοσοφία άρχισε από τους Βαρβά ρους, αναφέρουν και τις μορφές που πήρε σε κάθε λαό. Λένε ότι οι γυμνοσοφιστές και οι ΔρυΤδες φιλοσόφησαν μιλώντας αινιγματικά για τον σεβασμό προς τους θεούς, την αποφυγή κάθε κακού και την άσκηση της ανδρείας. Πα τους γυμνοσοφιστές ο Κλείταρχος στο δωδέκατο βιβλίο7 του λέει ότι περι φρονούσαν και τον θάνατο. Ότι οι Χαλδαίοι ασχολούνταν με την αστρονομία και με προβλέψεις και ότι οι Μάγοι περνού σαν τη ζωή τους λατρεύοντας τους θεούς και κάνοντας θυ σίες και προσευχές, επειδή θεωρούσαν πως μόνο αυτοί εισακούγονταν. Διατύπωναν απόψεις για την ουσία και τη γέννη ση των θεών και θεούς θεωρούσαν τη φωτιά, τη γη, το νερό. Καταδίκαζαν τη χρήση ομοιομάτων και κυρίως αυτών που παρίσταναν τους θεούς ως άνδρες ή γυναίκες. Μιλούσαν και για τη δικαιοσύνη και θεωρούσαν πράξη ανόσια το κάψιμο των νεκρών. Την ένωση με τη μητέρα ή με την κόρη την θεωρούσαν επιτρεπτή, όπως αναφέρει ο Σωτίων στο εικοστό τρίτο βιβλίο του. Ασχολούνταν με τη μαντεία και τις προβλέ ψεις και ισχυρίζονταν ότι τους παρουσιάζονται οι θεοί. Έλε γαν πως ο αέρας είναι γεμάτος φαντάσματα, τα οποία βγά ζουν αναθυμιάσεις που γίνονται ορατές από όσους έχουν 27


28

ΠΡΟΟΙΜΙΟΝ ιδιαίτερη αντιληπτική ικανότητα. Απαγόρευαν τα στολίδια και τα χρυσαφικά. Οι ίδιοι φορούσαν ρούχα λευκά, κρεβάτι τους ήταν το χώμα, τρέφονταν με λαχανικά, τυρί8 και κακής ποιό τητας ψωμί, και χρησιμοποιούσαν για ραβδί ένα καλάμι, με το οποίο, λένε, τσιμπούσαν, σήκωναν και έτρωγαν το τυρί. Αγνοούσαν τελείως τα μαγικά τεχνάσματα, όπως λέει ο Αριστοτέλης στον «Μαγικό»9 και ο Δείνων στην πέμπτη από τις «Ιστορίες»10 του. Ο Δείνων μάλιστα ερμηνεύοντας επί λέ ξει το όνομα του Ζωροάστρη λέει πως ήταν λάτρης των άστρων11. Το ίδιο λέει και ο Ερμόδωρος 12 .0 Αριστοτέλης στο πρώτο Βιβλίο του «Περί φιλοσοφίας»13 λέει πως ήταν παλαιό τεροι από τους Αιγυπτίους και πως πίστευαν σε δύο Βασικές αρχές, το καλό και το κακό πνεύμα. Το καλό ονομάζεται Ζευς και Ωρομάσδης και το κακό Άδης και Αρειμάνιος. Το ίδιο αναφέρει και ο Έρμιππος στο πρώτο ΒιΒλίο του «Περί μά γων» 14 , ο Εύδοξος στην «Περίοδο»15 και ο Θεόπομπος στο όγδοο ΒιΒλίο των «Φιλιππικών»16. Ο Θεόπομπος αναφέρει ακόμη ότι, σύμφωνα με τους Μάγους, οι άνθρωποι θα ανα στηθούν και θα είναι αθάνατοι και ότι το σύμπαν θα παραμέ νει αναλοίωτο μέσω των δικών τους επικλήσεων17. Τα ίδια λέει και ο Εύδημος ο Ρόδιος 18 . Ο Εκαταίος λέει πως σύμφω να με τους Μάγους οι θεοί γεννιούνται19. 0 Κλέαρχος ο Σολεύς στο έργο του «Περί παιδείας»20 λέει ότι οι γυμνοσοφιστές είναι απόγονοι των Μάγων. Μερικοί λένε ότι και οι Ιουδαίοι απ' αυτούς κατάγονται. Αυτοί που έγραψαν τα σχετι κά με τους Μάγους, κατηγορούν επιπλέον τον Ηρόδοτο, επει δή, όπως λένε, δεν υπήρχε περίπτωση ο Ξέρξης να ρίξει Βέλη στον ήλιο ή να Βάλει δεσμά στη θάλασσα, αφού και τα δύο είχαν καθιερωθεί από τους Μάγους ως θεοί. Όσο για τα αγάλματα λένε πως ήταν λογικό να τα καταστρέψει. Η Αιγυπτιακή φιλοσοφία αναφορικά με τους θεούς και τη δικαιοσύνη είναι περίπου η εξής. Πρωταρχικό στοιχείο είναι η ύλη. Κατόπιν ξεχώρισαν απ' αυτή τα τέσσερα στοιχεία και σχηματίσθηκαν τα έμβια όντα. Θεοί είναι ο ήλιος και η σελή νη που ονομάζονται, αντίστοιχα, 'Οσιρις και Ίσις. Τους αναπα29


30

ΠΡΟΟΙΜΙΟΝ ριστούν συμβολικά με μορφές κανθάρου, δράκοντα, γερακιου και άλλες, όπως λέει ο Μανέθως στην επιτομή των «Φυσι κών»21 και ο Εκαταίος στο πρώτο βιβλίο του έργου του σχετι κά με την Αιγυπτιακή φιλοσοφία22. Φτιάχνουν αγάλματα και τεμένη, επειδή αγνοούν την πραγματική μορφή του θεού. Πα το σύμπαν λένε ότι γεννήθηκε [δεν υπήρχε πάντα], είναι φθαρτό και σφαιρικό. Τα άστρα είναι φωτιά και η ανάμειξη τους κα θορίζει τα γήινα φαινόμενα. Όταν η σελήνη μπαίνει στη σκιά της γης, συμβαίνει έκλειψη. Η ψυχή συνεχίζει να υπάρχει [μετά τον θάνατο] και μπαίνει σε άλλο σώμα. Οι βροχές είναι αποτέλεσμα των μεταβολών της ατμόσφαιρας. Και για τα υπό λοιπα δίνουν φυσικές εξηγήσεις, όπως αναφέρουν ο Εκα ταίος και ο Αρισταγόρας23. Σχετικά με τη δικαιοσύνη καθιέ ρωσαν νόμους, τους οποίους αποδίδουν στον Ερμή. Θεω ρούσαν θεούς ακόμη και τα κατοικίδια ζώα. Λένε πως αυ τοί επινόησαν τη γεωμετρία, την αστρολογία και την αριθμη τική. Αυτά, λοιπόν, σχετικά με την επινόηση [της φιλοσο φίας]. Πρώτος, όμως, χρησιμοποίησε το όνομα φιλοσοφία και ονόμασε τον εαυτό του φιλόσοφο ο Πυθαγόρας στις συζητή σεις που είχε στη Σικυώνα με τον Λέοντα, τον τύραννο των Σικυωνίων ή Φλιασίων, σύμφωνα με όσα λέει ο Ηρακλείδης 24 από τον Πόντο στο έργο του «Περί της άπνου» , επειδή κανείς άνθρωπος δεν είναι σοφός παρά μόνο ο θεός. Συχνά ονομαζόταν σοφία [η φιλοσοφία] και σοφός, όποιος την είχε ως ενασχόληση και είχε φτάσει σε ψυχική τελειότητα. Φιλό σοφος είναι αυτός που αγαπά τη σοφία. Οι σοφοί ονομάζο νταν και σοφιστές, και όχι μόνο αυτοί, αλλά και οι ποιητές 25 σοφιστές ονομάζονταν. Έτσι, ο Κρατίνος στους «Αρχιλόχους» επαινώντας τον Όμηρο, τον Ησίοδο και τους ομοτέχνους τους 26 έτσι τους ονομάζει . Σοφοί θεωρούνταν οι εξής: Θαλής, Σόλων, Περίανδρος, Κλεόβουλος, Χείλων, Βίας, Πιττακός. Σ' αυτούς προσθέτουν επίσης τον Ανάχαρση τον Σκύθη, τον Μύσωνα τον Χηνέα, τον Φερεκύδη τον Σύριο και τον Επιμενίδη από την Κρήτη. Μερι31


32

ΠΡΟΟΙΜΙΟΝ κοί προσθέτουν ακόμη τον τύραννο Πεισίστρατο. Αυτά λοιπόν για τους σοφούς27. Η φιλοσοφία είχε δύο αφετηρίες, μία από τον Αναξίμαν δρο και μία από τον Πυθαγόρα 28 . Ο Αναξίμανδρος ήταν μα θητής του Θαλή, του Πυθαγόρα δάσκαλος ήταν ο Φερεκύδης. Η φιλοσοφία που ξεκίνησε από τον Αναξίμανδρο ονομαζόταν Ιωνική, επειδή ο δάσκαλος του Αναξίμανδρου ο Θαλής ήταν Ίωνας - καταγόταν από τη Μίλητο. Η φιλοσοφία που ξεκίνη σε από τον Πυθαγόρα ονομαζόταν Ιταλική, επειδή ο Πυθαγό ρας στην Ιταλία κυρίως άσκησε τη φιλοσοφία. Η Ιωνική κατα λήγει στον Κλειτόμαχο, τον Χρύσιππο και τον Θεόφραστο και η Ιταλική στον Επίκουρο. Τον Θαλή διαδέχτηκε ο Αναξίμαν δρος, αυτόν ο Αναξιμένης, αυτόν ο Αναξαγόρας, αυτόν ο Αρχέλαος και αυτόν ο Σωκράτης ο οποίος εισήγαγε την ηθι κή φιλοσοφία. Τον Σωκράτη διαδέχτηκαν οι λοιποί Σωκρατι κοί και ο Πλάτων που σύστησε την αρχαία Ακαδημία. Τον Πλάτωνα διαδέχτηκαν ο Σπεύσιππος και ο Ξενοκράτης, αυτόν ο Πολέμων, αυτόν ο Κράντωρ και ο Κράτης και τον Κράτη ο Αρκεσίλαος που ήταν ο εισηγητής της μέσης Ακαδημίας. Τον Αρκεσίλαο διαδέχτηκε ο Λακύδης29, ο ιδρυτής της νέας Ακα δημίας, αυτόν ο Καρνεάδης κι αυτόν ο Κλειτόμαχος. Έτσι καταλήγουμε στον Κλειτόμαχο. Στον Χρύσιππο καταλήγουμε ως εξής: τον Σωκράτη διαδέ χτηκε ο Αντισθένης, αυτόν ο Διογένης ο κυνικός, αυτόν ο Κράτης ο Θηβαίος, αυτόν ο Ζήνων ο Κιτιεύς, αυτόν ο Κλεάν θης και αυτόν ο Χρύσιππος. Στον Θεόφραστο καταλήγουμε έτσι: τον Πλάτωνα διαδέχτηκε ο Αριστοτέλης και αυτόν ο Θεόφραστος30. Έτσι καταλήγει η Ιωνική φιλοσοφία. Η Ιταλική αρχίζει και τελειώνει ως εξής: Τον Φερεκύδη διαδέχτηκε ο Πυθαγόρας, αυτόν ο γιος του Τηλαύγης, αυτόν ο Ξενοφάνης, αυτόν ο Παρμενίδης31, αυτόν ο Ζήνων ο Ελεάτης, αυτόν ο Λεύκιππος, αυτόν ο Δημόκριτος, τούτον διαδέ χτηκαν πολλοί, μεταξύ των οποίων σπουδαιότεροι ήταν ο Ναυσιφάνης και ο Ναυκίδης και τούτους διαδέχτηκε ο Επίκουρος. Από τους φιλοσόφους άλλοι υπήρξαν δογματικοί και άλ33


34

ΠΡΟΟΙΜΙΟΝ λοι σκεπτικοί. Δογματικοί είναι όσοι θεωρούν τα πράγματα καταληπτά και σκεπτικοί όσοι διατηρούν γι' αυτά επιφυλάξεις, επειδή τα θεωρούν ακατάληπτα. Μερικοί άφησαν γραπτά έργα, άλλοι δεν έγραψαν τίποτε, όπως, σύμφωνα με μερικούς, ο Σωκράτης, ο Στίλπων, ο Φίλιππος, ο Μενέδημος, ο Πύρρων, ο Θεόδωρος, ο Καρνεάδης, ο Βρύσων, ενώ σύμφωνα με μερι κούς και ο Πυθαγόρας καθώς επίσης και ο Αρίστων ο Χίος, που έγραψαν μόνο λίγες επιστολές. Από ένα σύγγραμμα άφησαν ο Μέλισσος, ο Παρμενίδης και ο Αναξαγόρας, ενώ ο Ζήνων άφησε πολλά και ακόμη περισσότερα ο Ξενοφάνης, ο Δημόκριτος, ο Αριστοτέλης, ο Επίκουρος και ο Χρύσιππος. Κάποιοι φιλόσοφοι πήραν το όνομα τους από τις πόλεις, όπως οι Ηλιακοί, οι Μεγαρικοί, οι Ερετρικοί και οι Κυρηναϊκοί, άλλοι από τόπους, όπως οι Ακαδημαϊκοί και οι Στωικοί, άλλοι από κάποια ιδιαίτερα χαρακτηριστικά, όπως οι Περιπα τητικοί, άλλοι από περιπαίγματα, όπως οι Κυνικοί, άλλοι από τη στάση τους προς τη ζωή, όπως οι Ευδαιμονικοί, άλλοι από κάποιες υπερβολές στις απόψεις τους, όπως οι Φιλαλήθεις, οι Ελεγκτικοί και οι Αναλογητικοί. Μερικοί πήραν το όνομα τους από τους δασκάλους τους, όπως οι Σωκρατικοί και οι Επικού ρειοι, και άλλοι από παρόμοιους λόγους. Όσοι ασχολήθηκαν με τη μελέτη της φύσης ονομάστηκαν φυσικοί, όσοι ασχολή θηκαν με ηθικά ζητήματα ηθικοί και όσοι καταγίνονταν με τη γοητεία των λόγων διαλεκτικοί. Η φιλοσοφία χωρίζεται σε τρία μέρη, φυσικό, ηθικό, δια λεκτικό. Φυσικό είναι αυτό που εξετάζει το σύμπαν και ό,τι υπάρχει μέσα σ' αυτό, ηθικό αυτό που ασχολείται με τη ζωή και όσα έχουν σχέση με μας και διαλεκτικό αυτό που συνδυά ζει τις μεθόδους των δύο προηγουμένων. Ως την εποχή του Αρχελάου υπήρχε το φυσικό. Από τον Σωκράτη, όπως προανέ φερα, άρχισε το ηθικό και από τον Ζήνωνα τον Ελεάτη το διαλεκτικό. Στην ηθική φιλοσοφία υπήρχαν δέκα σχολές: Ακα δημαϊκή, Κυρηναϊκή, Ηλιακή, Μεγαρική, Κυνική, Ερετρική, Διαλεκτική, Περιπατητική, Στωική, Επικούρεια. Ιδρυτής της αρχαίας Ακαδημαϊκής ήταν ο Πλάτων, της 35


36

ΠΡΟΟΙΜΙΟΝ μέσης ο Αρκεσίλαος και της νέας ο Λακύδης. Της Κυρηναϊκής ο Αρίσπππος ο Κυρηναίος, της Ηλιακής ο Φαίδων ο Ηλείος, της Μεγαρικής ο Ευκλείδης ο Μεγαρεύς, της Κυνικής ο Αντι σθένης ο Αθηναίος, της Ερετρικής ο Μενέδημος ο Ερετριεύς, της Διαλεκτικής ο Κλειτόμαχος ο Καρχηδόνιος της Περιπατη τικής ο Αριστοτέλης ο Σταγειρίτης και της Στωικής ο Ζήνων ο Κιτιεύς. Η Επικούρεια σχολή πήρε το όνομα της από τον ίδιο τον Επίκουρο. Ο Ιππό6οτος στο 8ι6λίο του «Περί αιρέσεων» αναφέρει εννέα σχολές και κατευθύνσεις: Πρώτη τη Μεγαρική, δεύτερη την Ερετρική, τρίτη την Κυρηναϊκή, τέταρτη την Επικούρεια, πέμπτη την Αννικέρεια32, έκτη την Θεοδώρεια, έβδομη την Ζηνώνεια ή Στωική, όγδοη την αρχαία Ακαδημαϊκή και ένατη την Περιπατητική. Δεν αναφέρει ούτε την Κυνική ούτε την Ηλιακή ούτε τη Διαλεκτική. Την Πυρρώνεια απορρίπτουν οι περισσότεροι εξαιτίας της ασάφειας της. Μερικοί λένε πως από μία άποψη αποτελεί φιλοσοφική σχολή, ενώ από άλλη όχι. Πάντως φαίνεται να αποτελεί, γιατί όταν λέμε σχολή εννοούμε τον τρόπο αντιμετώπισης των φαινομένων, ο οποίος ακολουθεί ή φαίνεται να ακολουθεί κάποια αρχή. Σύμφωνα μ' αυτά εύλογα θα ονομάζαμε τον Σκεπτικισμό σχολή. Αν όμως λέγοντας σχολή εννοούμε σύγκλιση δογμάτων όπου το ένα διαδέχεται το άλλο, δεν μπορούμε να μιλάμε για Πυρρώνεια σχολή, επειδή τούτη στερείται δογμάτων33. Αυτή λοιπόν είναι η αρχή της φιλοσοφίας, οι διαδοχικές μορφές της, τα μέρη της και οι φιλοσοφικές σχολές. Πρόσφατα34 εισήχθη από τον Ποτάμωνα τον Αλεξανδρέα και κάποια εκλεκτική κατεύθυνση, μετά από επιλογή όσων του άρεσαν από κάθε σχολή. Σύμφωνα μ' αυτά που λέει στη «στοιχείωση» τα κριτήρια της αλήθειας είναι: αυτό με το οποίο γίνεται η κρίση, δηλαδή το ηγεμονικό [μέρος της ψυχής], και το μέσο που χρησιμοποιείται, όπως είναι η πλέον ακριβής νοητική παράσταση. Αρχή των πάντων θεωρούσε την ύλη και την αιτία της δημιουργίας, την ποιότητα και τον τόπο, δηλαδή από τι, από ποιον, πώς και πού είναι φτιαγμένο το καθετί. Ο 37


38

ΠΡΟΟΙΜΙΟΝ - ΘΑΛΗΣ σκοπός στον οποίο αποβλέπουν όλα είναι η ζωή που τελειο ποιείται σύμφωνα με τις αρετές με τη Βοήθεια των έμφυτων και των επίκτητων σωματικών χαρισμάτων. Τώρα πρέπει να μιλήσουμε γι' αυτούς τους άνδρες και πρώτα - πρώτα για τον Θαλή.

ΘΑΛΗΣ Ο Θαλής35, όπως αναφέρουν ο Ηρόδοτος 36 , ο Δούρις 37 και ο Δημόκριτος38, είχε πατέρα τον Εξάμυο και μητέρα την Κλεοδουλίνη, από τη γενιά των Θηλιδών που είναι Φοίνικες από ευγενική γενιά και κατάγονται από τον Κάδμο και τον Αγήνορα. Ήταν ένας από τους επτά σοφούς, όπως λέει και ο Πλάτων 3 9 . Ονομάστηκε πρώτος σοφός, όταν άρχοντας στην Αθήνα ήταν ο Δαμάσιος, την εποχή του οποίου ονομάστηκαν και οι επτά σοφοί, όπως λέει ο Δημή τριος ο Φαληρεύς στο έργο «Αρχόντων αναγραφή» 4 0 . Πο λιτογραφήθηκε Μιλήσιος, όταν πήγε εκεί με τον Νείλο που είχε διωχτεί από τη Φοινίκη. Οι πιο πολλοί όμως λένε πως ήταν ντόπιος Μιλήσιος και μάλιστα από λαμπρή γε νιά. Μετά την ενασχόληση του με την πολιτική στράφηκε στη μελέτη της φυσικής θεωρίας. Σύμφωνα με μερικούς δεν άφη σε κανένα σύγγραμμα, διότι λένε πως η ναυτική αστρολογία που αποδίδεται σ' αυτόν είναι έργο του Φώκου του Σαμίου. Ο Καλλίμαχος όμως πιστεύει πως αυτός ανακάλυψε τη Μικρή Αρκτο και λέει στους Ιάμβους τα εξής41: Έλεγαν ότι προσδιόρισε την πορεία των μικρών άστρων της Αμαξας που καθοδηγεί τους Φοίνικες ναυτικούς42. Σύμφωνα με άλλους έγραψε δύο μόνο έργα, «Περί τρο πής» και «Περί ισημερίας», επειδή θεωρούσε τα υπόλοιπα ακατανόητα. Ορισμένοι πιστεύουν πως είναι ο πρώτος που 39


40

ΘΑΛΗΣ ασχολήθηκε με την αστρολογία και πρόβλεψε ηλιακές εκλεί ψεις και ηλιοστάσια, όπως λέει ο Εύδημος στο Βιβλίο του «Περί των αστρολογουμένων»43. ΓΓ αυτό τον θαυμάζουν ο Ξενοφάνης44 και ο Ηρόδοτος45 και τον αναφέρουν ο Ηρά κλειτος46 και ο Δημόκριτος47. Κάποιοι λένε ότι πρώτος αυτός είπε πως οι ψυχές είναι αθάνατες. Ένας απ' αυτούς είναι ο ποιητής Χοιρίλος48. Πρώτος βρήκε την πορεία του ήλιου από ηλιοστάσιο σε ηλιοστάσιο και διατύπωσε την άποψη πως το μέγεθος του ήλιου και της σελήνης είναι ίσο με το ένα επτακοσιοστό εικοστό της τροχιάς τους. Πρώτος ονόμασε την τελευταία μέρα του μήνα τριακοστή και πρώτος, όπως λένε μερικοί, ασχολήθηκε με τη φύση. Ο Αριστοτέλης49 και ο Ιππίας50 λένε ότι και τα άψυχα θεώρησε έμψυχα, βγάζοντας συμπεράσματα από τους φυσι κούς μαγνήτες και το ήλεκτρο. Η Παμφίλη61 λέει πως έμαθε γεωμετρία από τους Αιγυπτίους, και πως πρώτος ενέγραψε ορθογώνιο τρίγωνο σε κύκλο και θυσίασε βόδι. Αλλοι, μετα ξύ των οποίων και ο Απολλόδωρος ο λογιστικός, λένε πως αυτό το έκανε ο Πυθαγόρας, ο οποίος προήγαγε κατά πολύ αυτά που ο Καλλίμαχος στους «Ιάμβους» του αποδίδει στον Εύφορβο από τη Φρυγία, όπως τα «σκαληνά τρίγωνα» 5 2 και όσα έχουν σχέση με τη γραμμική θεωρία. Ως πολιτικός επίσης υπήρξε διαπρεπής. Όταν ο Κροίσος έστειλε πρέσβεις στους Μιλήσιους για να ζητήσει συμμαχία, ο Θαλής τους εμπόδισε. Πράγμα το οποίο μετά την επικράτηση του Κύρου αποδείχτηκε σωτήριο για την πόλη. Ο ίδιος, όπως μαθαίνουμε από τον Ηρακλείδη53, ζούσε απομονωμένος και χωρίς να ασχολείται με τα κοινά. Μερικοί λένε πως παντρεύ τηκε και απέκτησε γιο, τον Κύβισθο, άλλοι λένε πως έμεινε άγαμος και υιοθέτησε τον γιο της αδελφής του. Όταν τον ρώτησαν, γιατί δεν κάνει παιδιά απάντησε, επειδή τα αγαπάει. Λένε ότι στη μητέρα του που τον πίεζε να παντρευτεί έλεγε «Δεν είναι ακόμη καιρός». Όταν πέρασε πια η εποχή της νεότητας του, έλεγε «Πέρασε πια ο καιρός». Ο Ιερώνυμος ο 41


40

ΘΑΛΗΣ ασχολήθηκε με την αστρολογία και πρόβλεψε ηλιακές εκλεί ψεις και ηλιοστάσια, όπως λέει ο Εύδημος στο Βιβλίο του «Περί των αστρολογουμένων»43. Γι* αυτό τον θαυμάζουν ο Ξενοφάνης44 και ο Ηρόδοτος45 και τον αναφέρουν ο Ηρά κλειτος46 και ο Δημόκριτος47. Κάποιοι λένε ότι πρώτος αυτός είπε πως οι ψυχές είναι αθάνατες. Ένας απ' αυτούς είναι ο ποιητής Χοιρίλος48. Πρώτος βρήκε την πορεία του ήλιου από ηλιοστάσιο σε ηλιοστάσιο και διατύπωσε την άποψη πως το μέγεθος του ήλιου και της σελήνης είναι ίσο με το ένα επτακοσιοστό εικοστό της τροχιάς τους. Πρώτος ονόμασε την τελευταία μέρα του μήνα τριακοστή και πρώτος, όπως λένε μερικοί, ασχολήθηκε με τη φύση. Ο Αριστοτέλης49 και ο Ιππίας50 λένε ότι και τα άψυχα θεώρησε έμψυχα, βγάζοντας συμπεράσματα από τους φυσι κούς μαγνήτες και το ήλεκτρο. Η Παμφίλη51 λέει πως έμαθε γεωμετρία από τους Αιγυπτίους, και πως πρώτος ενέγραψε ορθογώνιο τρίγωνο σε κύκλο και θυσίασε βόδι. Άλλοι, μετα ξύ των οποίων και ο Απολλόδωρος ο λογιστικός, λένε πως αυτό το έκανε ο Πυθαγόρας, ο οποίος προήγαγε κατά πολύ αυτά που ο Καλλίμαχος στους «Ιάμβους» του αποδίδει στον ΕύφορΒο από τη Φρυγία, όπως τα «σκαληυά τρίγωνα» 5 2 και όσα έχουν σχέση με τη γραμμική θεωρία. Ως πολιτικός επίσης υπήρξε διαπρεπής. Όταν ο Κροίσος έστειλε πρέσβεις στους Μιλήσιους για να ζητήσει συμμαχία, ο Θαλής τους εμπόδισε. Πράγμα το οποίο μετά την επικράτηση του Κύρου αποδείχτηκε σωτήριο για την πόλη. Ο ίδιος, όπως μαθαίνουμε από τον Ηρακλείδη53, ζούσε απομονωμένος και χωρίς να ασχολείται με τα κοινά. Μερικοί λένε πως παντρεύ τηκε και απέκτησε γιο, τον Κύβισθο, άλλοι λένε πως έμεινε άγαμος και υιοθέτησε τον γιο της αδελφής του. Όταν τον ρώτησαν, γιατί δεν κάνει παιδιά απάντησε, επειδή τα αγαπάει. Λένε ότι στη μητέρα του που τον πίεζε να παντρευτεί έλεγε « Δ ε ν είναι ακόμη καιρός». Όταν πέρασε πια η εποχή της νεότητας του, έλεγε «Πέρασε πια ο καιρός». Ο Ιερώνυμος ο 41


42

ΘΑΛΗΣ Ρόδιος στο δεύτερο κεφάλαιο των «Σποράδην υπομνημάτων»54 λέει ότι κάποτε, θέλοντας να αποδείξει πως είναι εύκολο να πλουτίσει κάποιος, αφού πρόβλεψε πως η σοδειά της ελιάς θα είναι μεγάλη, μίσθωσε τα ελαιουργεία και συγκέντρωσε πάρα πολλά χρήματα. Πρωταρχική αιτία όλων θεωρούσε το νερό, και για τη φύση έλεγε πως είναι έμψυχη και γεμάτη θεότητες. Λένε πως αυτός βρήκε τις εποχές του χρόνου και τον διαίρεσε σε τρια κόσιες εξήντα πέντε μέρες. Κανείς δεν ήταν δάσκαλος του, μόνο πήγε στην Αίγυπτο κι έζησε ένα διάστημα με τους ιερείς. Ο Ιερώνυμος55 λέει επίσης πως μέτρησε το ύψος των πυραμίδων από τη σκιά τους, παρατηρώντας πότε η δική μας είναι ίση με μας. Όπως λέει ο Μινύης, συνέζησε κάποιο διάστημα με τον Θρασύβου λο τον Τύραννο των Μιλησίων. Είναι γνωστά τα σχετικά με τον τρίποδα που βρήκαν οι ψαράδες και έστειλαν οι Μιλήσιοι στους σοφούς. Λένε, δηλα δή, πως μερικοί νεαροί από την Ιωνία αγόρασαν από Μιλήσιους ψαράδες ένα δίχτυ με το περιεχόμενο του. Όταν έβγα λαν από μέσα τον τρίποδα, υπήρξε μεταξύ τους διαμάχη, μέ χρι που οι Μιλήσιοι ζήτησαν τη συμβουλή του μαντείου των Δελφών και ο θεός έδωσε τον ακόλουθο χρησμό56: Απόγονε της Μιλήτου, ρωτάς τον Φοίβο για τον τρίποδα; Ποιος ξεπερνάει όλους στη σοφία; Σ' αυτόν ανήκει ο τρίποδας. Τον έδωσαν λοιπόν στον Θαλή, αυτός σε κάποιον άλλο και ο άλλος σε άλλον μέχρι τον Σόλωνα. Ο Σόλωνας είπε ότι πρώτος στη σοφία είναι ο θεός και έστειλε τον τρίποδα στους Δελφούς. Αυτά ο Καλλίμαχος στους «Ιάμβους» 57 τα εξιστορεί διαφορετικά, Βασιζόμενος στον Λεάνδριο τον Μιλήσιο58. Λέει, δηλαδή, ότι κάποιος Βαθυκλής από την Αρκαδία άφησε ένα κύπελο και έδωσε την εντολή να δο θεί στον καλύτερο από τους σοφούς. Δόθηκε λοιπόν στον Θαλή· και αφού έκανε κύκλο κατέληξε πάλι στον Θαλή, 43


44

ΘΑΛΗΣ που το έστειλε στον Διδυμαίο Απόλλωνα με τα εξής λόγια, όπως μαθαίνουμε από τον Καλλίμαχο59: Ο Θαλής με αφιερώνει στον προστάτη του λαού του Νείλου, ο Θαλής που πήρε δύο φορές αυτό το έπαθλο. Σε πεζό λόγο η αφιέρωση είναι η εξής: ο Θαλής ο Μιλήσιος, ο γιος του Εξαμύου, που πήρε δύο φορές το έπαθλο από τους Έλληνες, το αφιερώνει στον Δελφίνιο Απόλλω να. Ο νέος που του πήγε το κύπελο του Βαθυκλή ονομα ζόταν Θυρίων, όπως λέει ο Έλευσις στο έργο του «Περί Αχιλλέως» 60 και ο Αλέξων ο Μύνδιος στο ένατο 6ι6λίο των «Μυθικών» 61 του. Ο Εύδοξος ο Κνίδιος και ο Ευάνθης ο Μιλήσιος62 λένε πως κάποιος από τους φίλους του Κροίσου έλαβε από τον βασιλιά ένα χρυσό ποτήρι για να το δώσει στον πιο σοφό Έλληνα, και το έδωσε στον Θαλή. Κάποτε έφτασε στα χέρια του Χίλωνα, που ρώτησε τον Πύθιο Απόλλωνα ποιος ήταν σοφώτερος απ' αυτόν. Εκείνος υπέδειξε τον Μύσωνα, για τον οποίο θα μιλήσουμε. Αυτόν ο κύκλος του Εύδοξου τον τοποθετεί στη θέση του Κλεόβουλου και ο Πλάτων στη θέση του Περίανδρου63. Π' αυτόν λοιπόν ο Πύθιος είπε τα εξής: Μιλάω για κάποιον Οιταίο Μύσωνα που κατάγεται από τη Χήνα και σε ξεπερνά στη σοφία και το θάρρος. Εκείνος που ρώτησε ήταν ο Ανάχαρσης. Ο ΔαΤμαχος ο 64 65 Πλαταιικός και ο Κλέαρχος λένε ότι το ποτήρι στάλθη κε από τον Κροίσο στον Πιττακό και έτσι έκανε τον κύκλο. 66 Ο Ανδρών στον «Τρίποδα» αναφέρει πως οι Αργείοι καθιέρωσαν ως βραβείο αρετής έναν τρίποδα για τον πιο σοφό Έλληνα. Αξιος κρίθηκε ο Σπαρτιάτης Αριστόδημος που τον παραχώρησε στον Χίλωνα. Ο Αριστόδημος αναφέρεται και από τον Αλκαίο67 με τα εξής λόγια:


46

ΘΑΛΗΣ Δεν ήταν ανοησίες όσα είπε κάποτε ο Αριστόδημος στη Σπάρτη: πλούτος είναι η προσωπική αξία, και κανένας απ' όσους είναι ξεχωριστοί δεν μπορεί να θεωρηθεί φτωχός. Μερικοί λένε πως στάλθηκε από τον Περίανδρο στον Θρασύ βουλο, τον τύραννο των Μιλησίων, ένα πλοίο φορτωμένο που ναυάγησε στη θαλάσσια περιοχή της Κω, και ύστερα βρέθηκε ο τρίποδας από κάποιους ψαράδες. Ο Φανόδικος λέει πως βρέθηκε στη θάλασσα κοντά στην Αθήνα, μεταφέρθηκε στην πόλη και αφού έγινε λαϊκή συνέλευση στάλθηκε στον Βίαντα 68 . Τον λόγο θα τον εξηγήσουμε στο κεφάλαιο που αναφέ ρεται στον Βίαντα. Άλλοι λένε πως είναι έργο του Ηφαίστου που τον έδωσε στον Πέλοπα όταν παντρευόταν. Κατόπιν τον πήρε ο Μενέ λαος και όταν ο Πάρης τον έκλεψε μαζί με την Ελένη, τον πέταξε στη θάλασσα της Κω μετά από δική της προτροπή. Είχε πει η Ελένη πως θα προσπαθήσουν πολλοί να τον απο κτήσουν. Μετά από χρόνια κάποιοι ΛεΒέδιοι ψαράδες αγόρα σαν από κει ένα δίχτυ με ψάρια και βρήκαν τον τρίποδα. Οι ψαράδες δεν κατάφεραν να συμφωνήσουν και ανέβηκαν στην Κω, επειδή όμως δεν βρισκόταν λύση, ζήτησαν τη μεσολάβη ση της Μιλήτου που ήταν μητρόπολη. Οι Μιλήσιοι έστειλαν πρέσβεις που δεν έγιναν δεκτοί και έτσι κήρυξαν πόλεμο ενάντια στην Κω. Σκοτώνονταν πολλοί και από τις δύο πλευ ρές και τότε βγήκε ο χρησμός να δοθεί στον πιο σοφό. Και οι δύο συμφώνησαν για τον Θαλή που, μετά τον κύκλο, τον αφιέρωσε στον Διδυμαίο Απόλλωνα. Ο χρησμός που πήραν οι Κώες ήταν ο εξής 69 : Η διαμάχη Μερόπων και Ιώνων δεν θα σταματήσει πριν, τον χρυσό τρίποδα που πέταξε ο Ήφαιστος στη θάλασσα, τον στείλετε μακριά από την πόλη στο σπίτι ανθρώπου που γνωρίζει καλά το παρόν, το μέλλον και το παρελθόν. 47


48

ΘΑΛΗΣ Ο χρησμός που πήραν οι Μιλήσιοι έλεγε 7 0 : Απόγονε χης Μιλήτου, ρωχάς τον Φοί6ο για τον τρίποδα; όπως προαναφέρθηκε. Σχετικά μ' αυτό το θέμα έτσι έχουν τα πράγματα71. Ο Έρμιππος στους «Βίους» 72 αναφέρει ως λόγια του Θαλή αυτά που μερικοί θεωρούν λόγια του Σωκράτη. Λέει δηλαδή πως έλεγε ότι για τρία πράγματα χρωστά ευγνωμοσύνη στην Τυχη: πρώτον, επειδή γεννήθηκε άνθρωπος και όχι θηρίο, έπειτα άνδρας και όχι γυναίκα, και τρίτον Έλληνας και όχι Βάρβαρος. Λένε ότι καθώς έβγαινε από το σπίτι του με μια γριά για να της εξηγήσει τα άστρα, έπεσε σε χαντάκι. Επειδή πόνεσε και φώναξε, η γριά του είπε: «Εσυ, Θαλή, δεν μπορείς να δεις αυτά που είναι στα πόδια σου και νομίζεις πως μπο ρείς να ξέρεις αυτά που είναι στον ουρανό;» Ο Ίϊμων 7 3 επίσης γνωρίζει πως είναι αστρονόμος και στους «Σίλλους» τον επαι νεί λέγοντας: Σαν τον Θαλή που ήταν ένας από τους επτά σοφούς και εξαίρετος αστρονόμος. Ο ΛόΒων ο Αργείος74 λέει ότι τα γραπτά του φτάνουν τους διακόσιους στίχους. Στον ανδριάντα του υπάρχει το 75 εξής επίγραμμα : Τούτον τον Θαλή τον ανέθρεψε η Ιωνική Μίλητος και τον ανέδειξε ανώτερο απ' όλους τους αστρονόμους στη σοφία. Από ποιήματα του υπάρχουν τα εξής76: Τα πολλά λόγια δεν είναι απόδειξη φρονιμάδας. Να επιζητάς μία σοφία, να επιλέγεις ένα καλό. 49


50

ΘΑΛΗΣ Έτσι θα μπορέσεις να αντιμετωπίσεις τις ανόητες φλυαρίες του κόσμου. Του αποδίδονται επίσης τα παρακάτω αποφθέγματα: Το παλαιότερο από τα όντα είναι ο θεός, διότι είναι αγέννητος. Το ωραιότερο δημιούργημα είναι ο κόσμος, διότι είναι έργο θεού. Το μεγαλύτερο ο χώρος, διότι χωράει τα πάντα. Το γρηγορότερο ο νους, διότι τρέχει παντού. Το ισχυρότερο η ανάγκη, διότι κυριαρχεί σε όλα. Το σοφώτερο ο χρόνος, διότι ανακαλύπτει τα πάντα. Έλεγε πως ο θάνατος δεν διαφέρει σε τίποτε από τη ζωή. Όταν κάποιος τον ρώτησε: «Εσύ λοιπόν γιατί δεν πεθαί νεις;» του είπε: «Επειδή δεν υπάρχει διαφορά». Σ' αυτόν που τον ρώτησε τι δημιουργήθηκε πιο μπροστά, η μέρα ή η νύχτα, είπε: «Η νύχτα μια μέρα νωρίτερα». Σε κάποιον άλλο που ρώτησε αν οι άνθρωποι μπορούν να διαπράξουν αδικίες χωρίς να γίνουν αντιληπτοί από τους θεούς, απά ντησε: «Σε καμία περίπτωση, ούτε κι όταν απλώς το σκέ φτονται». Στον μοιχό που ρώτησε αν έπρεπε να Βεβαιώσει με όρκο πως δεν είχε κάνει μοιχεία, είπε: «Η επιορκία δεν είναι χειρότερη από τη μοιχεία». Όταν ρωτήθηκε, τι είναι δύσκολο, είπε: «Το να γνωρίσεις τον εαυτό σου» και τι είναι εύκολο, «Το να δίνεις συμβουλές σε άλλους». Τι είναι το πιο ευχάριστο, «Η επιτυχία»· τι είναι θεϊκό, «Εκεί νο που δεν έχει αρχή και τέλος»- τι είναι το πιο παράξενο που έχει δει, «Ένας γέροντας τύραννος»· πώς μπορεί κά ποιος να υπομείνει εύκολα τις ατυχίες, «Αν Βλέπει τους εχθρούς σε χειρότερη κατάσταση»· πώς θα μπορούσαμε να ζήσουμε όσο το δυνατό καλύτερα και δικαιότερα, «Αν δεν κάνουμε εκείνα για τα οποία κατηγορούμε τους άλλους». Ποιος είναι ευτυχισμένος, «Αυτός που έχει σώμα υγιές, 51


52

ΘΑΛΗΣ εφευρετικό μυαλό και έμφυτη ικανότητα να δεχτεί τη μόρ φωση». Ακόμη έλεγε, όταν είναι κάποιοι φίλοι παρόντες, να θυμόμαστε και αυτούς που Λείπουν, να μη φροντίζουμε την εξωτερική εμφάνιση, αλλά να γινόμαστε ωραίοι με τις πράξεις μας- «Μην πλουτίζεις με άσχημο τρόπο και μην επηρεάζεσαι από τις κακολογίες σε Βάρος αυτών που εμπι στεύεσαι»· «'Ο,τι προσφέρεις στους γονείς σου, τα ίδια περίμενε να πάρεις από τα παιδιά σου». Πα τον Νείλο είπε πως πλημμυρίζει επειδή τα μελτέμια είναι αντίθετα προς το ρεύμα του. Ο Απολλόδωρος στα «Χρονικά» 77 του λέει πως γεννήθηκε τον πρώτο χρόνο της τριακοστής ένατης Ολυμπιάδας. Πέθανε εβδομήντα οκτώ ετών - ή ενενήντα όπως λέει ο Σωσικράτης78 - γιατί πέθανε κατά την πεντηκοστή όγδοη Ολυμπιάδα και ήταν σύγχρονος του Κροίσου, στον οποίο είχε υποσχεθεί να περάσει τον Άλυ χωρίς γέφυρα, αλλάζοντας τη ροή του. Υπήρξαν και άλλοι με το ίδιο όνομα και μάλιστα πέντε, όπως αναφέρει ο Δημήτριος ο Μάγνης στους «Ομώνυμους». Ένας ήταν ο ρήτορας Καλλατιανός με το εξεζητημένο ύφος, άλλος ο μεγαλοφυής Σικυώνιος ζωγράφος, τρίτος ένας πολύ αρχαίος που ήταν σύγχρονος του Ησίοδου, του Ομήρου και του Λυκούργου, τέταρτος αυτός που αναφέρεται από τον Δούρη στο έργο του «Περί ζωγραφικής»79 και πέμπτος ένας νεό τερος, άσημος, που τον αναφέρει ο Διονύσιος στο «Κριτικά». Τούτος λοιπόν ο σοφός πέθανε παρακολουθώντας αθλητι κούς αγώνες εξαιτίας της ζέστης, της δίψας και της εξάντλη σης σε ηλικία προχωρημένη. Στον τάφο του χαράχτηκε το 80 εξής επίγραμμα : Αυτός ο μικρός τάφος είναι του Θαλή του εξαίρετου που η δόξα του έφτανε ως τα ουράνια. Του έχω αφιερώσει κι εγώ στο πρώτο μέρος του 6ι6λίου μου 81 «Επιγράμματα ή Πάμμετρος» το εξής επίγραμμα : 53


54

ΘΑΛΗΣ Την ώρα που παρακολουθούσε αθλητικό αγώνα, ήλιε Δία, άρπαξες από το στάδιο τον σοφό άνδρα Θάλη. Τον πήρες κοντά σου, επειδή γέρασε και δεν μπορούσε πια να Βλέπει από τη γη τα αστέρια. Δική του είναι η φράση «Γνώθι σ' αυτόν», που ο Αντισθέ νης στις «Διαδοχές» λέει πως είναι του Φημονόη και πως την οικειοποιήθηκε ο Χίλων82. Πα τους επτά σοφούς - επειδή αξίζει εδώ να τους αναφέ ρουμε και κείνους - λέγονται τα εξής. Ο Δάμων ο Κυρηναίος που έχει γράψει «Περί των φιλοσόφων»83, κατηγορεί όλους τους σοφούς μα κυρίως τους επτά. Ο Αναξιμένης λέει πως όλοι ασχολήθηκαν με την ποίηση. Ο Δικαίαρχος λέει πως δεν ήταν ούτε σοφοί ούτε φιλόσοφοι, αλλά άνθρωποι συνετοί με ικανότητα να νομοθετούν84. Ο Αρχέτιμος ο Συρακούσιος85 έχει καταγράψει κάποια συζήτηση τους που έγινε στον Κύψε λο και στην οποία λέει ότι παραβρέθηκε και ο ίδιος. Ο Έφο ρος αναφέρει μια συζήτηση κοντά στον Κροίσο χωρίς τον Θαλή86. Μερικοί λένε πως συγκεντρώθηκαν στο Πανιώνιο καθώς επίσης στην Κόρινθο και στους Δελφούς. Διαφωνία υπάρχει και σχετικά με τις γνώμες τους, η γνώμη ενός αποδί δεται σε άλλον, όπως το εξής: Ο Χίλων, ο σοφός Λακεδαιμόνιος ήταν αυτός που είπε: "Αποφεύγετε ης υπερβολές· τα καλά προέρχονται από το κατάλληλο μέτρο". Διαφωνίες υπάρχουν επίσης και σχετικά με το πόσοι ήταν. Ο Λεάνδριος ανη για τον Κλεόβουλο και τον Μύσωνα αναφέρει τον Λεώφαντο Γορσιάδα που ήταν Λεβέδιος ή Εφέσιος και ακόμη τον Επιμενίδη τον Κρήτα87. Ο Πλάτων στον «Πρωτα γόρα» αναφέρει τον Μύσωνα αντί για τον Περίανδρο. Ο Έφορος88 τον Ανάχαρση αντί για τον Μύσωνα, και υπάρχουν 89 κάποιοι που προσθέτουν και τον Πυθαγόρα. Ο Δικαίαρχος αναφέρει τέσσερις που είναι απ' όλους αποδεκτοί, τον Θαλή, 55


56

ΘΑΛΗΣ τον Βίαντα, τον Πιττακό και τον Σόλωνα. Αναφέρει και τα ονόματα άλλων έξι από τους οποίους επιλέγει τρεις, τον Αρι στόδημο, τον Πάμφυλο, τον Χίλωνα τον Λακεδαιμόνιο, τον Κλεόδουλο, τον Ανάχαρσι και τον Περίανδρο. Μερικοί προ σθέτουν τον Ακουσίλαο ΚάΒα ή Σκόδρα τον Αργείο. Ο 'Ερμιππος στο έργο του «Περί των σοφών» 9 0 αναφέρει δεκαεπτά από τους οποίους καθένας επιλέγει επτά διαφορετικούς κάθε φορά. Οι δεκαεπτά είναι: Σόλων, Θαλής, Πιττακός, Βίας, Χίλων, Μύσων, Κλεόβουλος, Περίανδρος, Ανάχαρσις, Ακουσίλαος, Επιμενίδης, Λεώφαντος, Φερεκύδης, Αριστόδημος, Πυ θαγόρας, Λάσος του Χαρμαντίδου ή ΣισυμΒρίνου ή, όπως λέει ο Αριστόξενος, του ΧαΒρίνου91, που καταγόταν από την Ερ μιόνη και Αναξαγόρας. Ο ΙππόΒοτος στην «Αναγραφή των φιλοσόφων» αναφέρει τους Ορφέα, Λίνο, Σόλωνα, Περίαν δρο, Ανάχαρσι, Κλεόβουλο, Μύσωνα, Θαλή, Βίαντα, Πιττακό, Επίχαρμο και Πυθαγόρα. \τιάρχουν επίσης οι εξής επιστολές που αποδίδονται στον Θαλή

Ο Θαλής στον Φερεκύδη Πληροφορούμαι ότι εσύ πρώτος από τους Ίωνες πρόκειται να μιλήσεις στους Έλληνες σχετικά με όσα αφορούν τους θεούς. Είναι καλύτερο να κάνεις γνωστές τις απόψεις σου σ' όσους μπορούν να τις καταλάβουν παρά στον καθένα που δεν θα μπορούσε να ωφεληθεί καθόλου. Αν σου είναι ευχάριστο, θα ήθελα να συζητήσουμε τις απόψεις σου κι αν το ζητήσεις, θα έρθω κοντά σου στη Σύρο. Θα ήμασταν πραγματικά παρά λογοι, τόσο εγώ όσο και ο Σόλων ο Αθηναίος, αν, τη στιγμή που πήγαμε μέχρι την Κρήτη, για να γνωρίσουμε όσα συμβαί νουν εκεί, και μέχρι την Αίγυπτο, για να συζητήσουμε με τους ιερείς και τους αστρολόγους που υπάρχουν εκεί, δεν ερχόμα σταν σε σένα. Θα έρθει κι ο Σόλων, αν συμφωνείς. Εσύ επειδή αγαπάς τον τόπο σου, σπάνια επισκέπτεσαι την Ιωνία ούτε νιώθεις επιθυμία να γνωρίσεις ξένους ανθρώπους, αλλά, 57


ΘΑΛΗΣ - ΣΟΛΩΝ όπως ελπίζω, με ένα μόνο πράγμα ασχολείσαι, το γράψιμο. Εμείς που δεν γράφουμε τίποχε ταξιδεύουμε στην Ελλάδα και στην Ασία92. Ο Θαλής στον Σόλωνα Αν φύγεις από την Αθήνα, νομίζω πως το καλύτερο θα ήταν να εγκατασταθείς στη Μίλητο, ανάμεσα στους αποίκους σας. Εδώ δεν υπάρχει τίποτα επικίνδυνο. Αν ενοχληθείς, επει δή και μας τους Μιλήσιους μας κυβερνά τύραννος - επειδή μισείς όλους τους αισυμνήτες - σίγουρα θα ευχαριστηθείς ζώντας μαζί με φίλους. Σε κάλεσε και ο Βίας να πας στην Πριήνη. Αν την προτιμήσεις για να κατοικήσεις, θα έρθω και γω να κατοικήσω κοντά σου93.

ΣΟΛΩΝ Ο Σόλων, ο γιος του Εξηκεστίδη που καταγόταν από τη Σαλαμίνα, πρώτος εισήγαγε στην Αθήνα τη σεισάχθεια94, που σήμαινε την απελευθέρωση σωμάτων και περιουσιών. Επειδή πολλοί δανείζονταν Βάζοντας ενέχυρο την ελευθερία τους και μη μπορώντας να πληρώσουν κατέληγαν δούλοι. Τα επτά τάλα ντα που χρωστούσαν στον πατέρα του τα χάρισε αυτός πρώτος και πρότρεψε και τους άλλους να κάνουν το ίδιο. Έτσι ο νόμος ονομάστηκε σεισάχθεια και ο λόγος είναι οφθαλμοφανής. Έπειτα θέσπισε και άλλους νόμους, που θα χρειαζόταν πολύ ώρα για να τους αναφέρουμε, και τους χάραξε πάνω σε περιστρεφόμενους στύλους95. Η μεγαλύτερη προσφορά του ήταν η εξής: Την πατρίδα του τη Σαλαμίνα τη διεκδικούσαν Αθηναίοι και Μεγαρείς. Οι Αθηναίοι στη διάρκεια των πολέμων είχαν έρθει αντιμέτωποι με πολλές δύσκολες καταστάσεις, γι' αυτό ψήφισαν νόμο σύμφωνα με τον οποίο, αν κάποιος στο εξής συμβούλευε να πολεμήσουν για τη Σαλαμίνα, θα θανατωνόταν. Ο Σόλων 59


ΣΟΛΩΝ παριστάνοντας τον τρελό, με στεφάνι στο κεφάλι όρμησε στην αγορά και διάβασε, αφού συγκέντρωσε με κήρυκα τους Αθη ναίους, τους ελεγειακούς στίχους του που μιλούσαν για τη Σαλαμίνα. Έτσι οι Αθηναίοι ενθουσιασμένοι πολέμησαν με τους Μεγαρείς και νίκησαν χάρη στον Σόλωνα. Οι στίχοι που συγκίνησαν περισσότερο τους Αθηναίους ήταν οι παρακάτω96: Μακάρι να γινόμουν Φολεγάνδριος ή Σικινίτης αντί Αθηναίος, αλλάζοντας πατρίδα. Σύντομα θα κυκλοφορήσει ανάμεσα στους ανθρώπους η τρομερή φράση: αυτός είναι Αττικός, από κείνους που εγκατέλειψαν τη Σαλαμίνα. Κι ακόμη: Ας πάμε στη Σαλαμίνα να πολεμήσουμε για το νησί το πολυπόθητο και να διώξουμε τη φοβερή ντροπή. Τους έπεισε επιπλέον να κάνουν δική τους και τη Θρακική χερσόνησο. Για να μη φανεί πως η Σαλαμίνα αποκτήθηκε μόνο με τη Βία, αλλά υπήρχαν και δίκαιοι λόγοι, άνοιξε μερικούς τάφους και έδειξε τους νεκρούς που ήταν στραμ μένοι προς την ανατολή, όπως ακριβώς συνήθιζαν να θά βουν τους νεκρούς τους οι Αθηναίοι97. Επιπλέον, και οι ίδιοι οι τάφοι ήταν στραμμένοι προς την ανατολή και πάνω τους ήταν χαραγμένα τα ονόματα των δήμων των νεκρών, κάτι που ήταν επίσης ίδιον των Αθηναίων. Μερικοί μάλι στα λένε ότι στον κατάλογο 9 8 του Ομήρου μετά το Ο Αίας από τη Σαλαμίνα οδήγησε δώδεκα καράβια πρόσθεσε: και τα παρέταξε κοντά στις Αθηναϊκές φάλαγγες. 61


ΣΟΛΩΝ Από τότε και μετά ο λαός τον εμπιστευόταν και δεχόταν ευχαρίστως να κυβερνηθεί απ' αυτόν. Εκείνος όμως δεν το δέχτηκε, αλλά, όπως λέει ο Σωσικράτης99, όταν κατάλαβε πως ο συγγενής του Πεισίστρατος ήθελε να γίνει τύραννος, τον εμπόδισε. Παρουσιάστηκε στη λαϊκή συνέλευση με δόρυ και ασπίδα και αποκάλυψε τα σχέδια του Πεισίστρατου. Και όχι μόνο αυτό, αλλά τους είπε ακόμη ότι είναι έτοιμος να βοηθή σει, με τα εξής λόγια: «Άνδρες Αθηναίοι, από κάποιους είμαι σοφώτερος και από κάποιους γενναιότερος. Σοφώτερος απ' όσους δεν αντιλήφθηκαν την απάτη του Πεισίστρατου και γενναιότερος από όσους την αντιλήφθηκαν και σιωπούν από φόβο». Η Βουλή, που ήταν με το μέρος του Πεισίστρατου, έλεγε πως είναι τρελός, γι' αυτό απάντησε100: Ο χρόνος που κυλά γρήγορα την τρέλα μου στους πολίτες θα αποδείξει, όταν η αλήθεια γίνει ολοφάνερη. Οι ελεγειακοί στίχοι που προειδοποιούσαν για την τυραν νία του Πεισίστρατου ήταν αυτοί101: Η μανία του χιονιού και του χαλάζιου έρχεται από τα σύννεφα· η βροντή γίνεται από τη λαμπρή αστραπή· η πόλη καταστρέφεται από τους φιλόδοξους άνδρεςκαι ο λαός από άγνοια υποδουλώνεται στον τύραννο. Όταν ο Πεισίστρατος άρχισε να επικρατεί, μη μπορώντας να πείσει τους Αθηναίους, έβαλε τα όπλα του μπροστά στο στρατηγείο, είπε «Πατρίδα μου, σε Βοήθησα και με λόγια και με έργα» και αναχώρησε για την Αίγυπτο και την Κύπρο. Πήγε και στον Κροίσο, στον οποίο, όταν τον ρώτησε «Ποιον θεωρείς ευτυχισμένο;» απάντησε: «Τον Τέλλο τον Αθηναίο, 101σ τον ΚλέοΒι και τον Βίτωνα» και του είπε όλα τα γνω στά. Μερικοί λένε πως ο Κροίσος, αφού φόρεσε πολλά στολί63


64

ΣΟΛΩΝ δια και κάθισε στον θρόνο του, τον ρώτησε αν έχει δει ωραιό τερο θέαμα. Ο Σόλων του είπε: «Ναι, πετεινούς, φασιανούς και παγώνια. Είναι στολισμένα με φυσικά στολίδια και χιλιά δες ομορφιές». Όταν έφυγε από κει, πήγε στην Κιλικία και έχτισε μια πόλη, που της έδωσε το όνομα του, τους Σόλους. Εκεί εγκατέστησε λίγους Αθηναίους, οι οποίοι με το πέρασμα του χρόνου ξέχασαν τη γλώσσα τους και ειπώθηκε ότι «σολοικίζουν». Οι κάτοικοι τούτης της πόλης ονομάζονται Σολείς και οι κάτοικοι της ομώνυμης πόλης της Κύπρου Σόλιοι. Όταν έμαθε πως ο Πεισίστρατος είχε γίνει πια τύραννος, έγραψε στους Αθηναίους τα εξής 102 : Αν υποφέρετε εξαιτίας των σφαλμάτων σας, μη θεωρείτε καθόλου υπαίτιους τους θεούς. Εσείς τους ενισχύσατε [τους τυράννους] με την υποστήριξη σας, γι' αυτό είστε θύματα βαριάς δουλείας. Ο καθένας σας χωριστά προχωρεί με βήματα αλεπούς ως σύνολο όμως στερείσθε λογικής. Δίνετε σημασία στα παραπλανητικά λόγια ενός άνδρα, όμως δεν βλέπετε τα έργα που θα προκύψουν. Αυτά λοιπόν έγραψε ο Σόλων, ενώ ο Πεισίστρατος, όταν έφυγε, του έστειλε την παρακάτω επιστολή 103 :

Ο Πεισίστρατος στον Σόλωνα Δεν είμαι ο μόνος Έλληνας που εγκαθίδρυσα τυραννία ούτε είναι κάτι που δεν μου ταιριάζει, αφού είμαι από τη γενιά των Κοδριδών. Πήρα όσα ορκίστηκαν οι Αθηναίοι να παραχωρήσουν στον Κόδρο και τη γενιά του, που του στέρη σαν. Κατά τα άλλα δεν είμαι ένοχος ούτε απέναντι στους θεούς ούτε απέναντι στους ανθρώπους, και επειδή εσύ θέσπι σες τους νόμους, επιτρέπω στους Αθηναίους να ασχολούνται 65


66

ΣΟΛΩΝ με τα κοινά. Είναι μάλιστα πιο αποδοτικοί από ό,τι την εποχή της δημοκρατίας. Δεν επιτρέπω σε κανέναν να φέρεται αλλαζονικά και εγώ ο τύραννος δεν έχω τίποτα περισσότερο από το αξίωμα και την τιμή. Τούτα ακρι6ώς ήταν τα καθορισμένα προνόμια και για τους προηγούμενους Βασιλείς. Κάθε Αθη ναίος πληρώνει με το ένα δέκατο104 της περιουσίας του όχι για εμένα, αλλά για τις δημόσιες θυσίες και ο,τιδήποτε άλλο από τα κοινά καθώς επίσης για την περίπτωση πολέμου. Δεν σε κατηγορώ που αποκάλυψες τους σκοπούς μου. Το έκανες από αγάπη για την πόλη μάλλον παρά από μίσος για μένα, επίσης επειδή δεν ήξερες με ποιον τρόπο θα κυβερνή σω. Αν ήξερες, θα ανεχόσουν την επικράτηση μου και δεν θα έφευγες. Γύρνα λοιπόν στην πατρίδα και πίστεψε, έστω και χωρίς όρκο, πως ο Σόλων δεν θα πάθει κανένα κακό από τον Πεισίστρατο. Μάθε ότι κανείς εχθρός μου δεν έχει πάθει τίπο τε. Αν θελήσεις να είσαι ένας από τους φίλους μου, θα είσαι από τους πρώτους. Δεν σε θεωρώ δόλιο ή άπιστο. Αν θέλεις να ζήσεις αλλιώς στην Αθήνα, θα σου επιτραπεί. Πάντως, μην στερείσαι την πατρίδα εξαιτίας μου. Αυτά έγραψε ο Πεισίστρατος. Ο Σόλων θεωρούσε όριο της ανθρώπινης ζωής τα εβδομήντα χρόνια. Θεωρείται πως υπήρξε άριστος νομοθέτης. Αν κάποιος δεν φροντίζει τους γονείς του, [θέσπισε] να θεωρείται άτιμος. Το ίδιο, όποιος σπαταλά την πατρική περιουσία. Καθένας μπορεί να καταγγείλει όποιον δεν εργάζεται. Ο Λυσίας στον λόγο του κατά του Νικίδη λέει πως αυτός ο νόμος θεσπίστηκε από τον Δράκοντα, ο Σόλων απαγόρευσε στους ακόλαστους να μιλούν από το [δημόσιο] δήμα. Περιόρισε τις τιμές των αθλη τών που έπαιρναν μέρος σε αγώνες και όρισε πεντακόσιες δραχμές για τον Ολυμπιονίκη, εκατό για τον Ισθμιονίκη και ανάλογα για τους υπόλοιπους. Θεωρούσε ανάρμοστο να αυ ξάνονται οι τιμές των αθλητών, ενώ κάτι τέτοιο έπρεπε να γίνεται μόνο με τους νεκρούς των πολέμων που και τα παιδιά τους έπρεπε να μεγαλώνουν και να μορφώνονται με έξοδα του κράτους. 67


68

ΣΟΛΩΝ Π' αυτό πολλοί επιδίωκαν να ξεχωρίσουν στον πόλεμο, όπως ο Πολύζηλος, ο Κυνέγειρος, ο Καλλίμαχος και όλοι οι Μαραθωνομάχοι. Ακόμη ο Αρμόδιος, ο Αριστογείτων, ο Μιλ τιάδης και χιλιάδες άλλοι. Οι αθλητές και όταν εξασκούνται απαιτούν πολλά έξοδα και όταν νικούν γίνονται επιζήμιοι και στεφανώνονται σε Βάρος της πατρίδας τους μάλλον παρά σε Βάρος των αντιπάλων τους. Όταν γεράσουν, σύμφωνα με τον Ευριπίδη106: «μοιάζουν με τρίΒωνες τελείως ξεφτισμένους». Αυτά συνειδητοποίησε ο Σόλων και λίγο ενδιαφέρθηκε γι' αυτούς. Ήταν πολύ σπουδαίο το ότι απαγόρεψε να συζεί ο κηδεμόνας των ορφανών με τη μητέρα τους, καθώς επίσης το ότι δεν επιτρεπόταν να αναλαμβάνει τη φροντίδα ορφανών αυτός που σε περίπτωση θανάτου τους κληρονομούσε την περιουσία τους. Αυτοί που έφτιαχναν δαχτυλίδια δεν επιτρε πόταν να κρατούν το αποτύπωμα ενός δαχτυλιδιού που που λήθηκε. Αν κάποιος έβγαζε το μάτι μονόφθαλμου, η τιμωρία ήταν να του βγάλουν και τα δύο. Ό,τι δεν έχεις καταθέσει δεν μπορείς να το σηκώσεις, αλλιώς η τιμωρία είναι θάνατος. Πα τον άρχοντα που συλλαμβάνεται μεθυσμένος η τιμωρία είναι θάνατος. Όρισε με νόμο τα Ομηρικά έπη να απαγγέλλονται από γραπτό κείμενο, έτσι ώστε εκεί που σταματάει ο πρώτος από κει να αρχίζει ο επόμενος. Περισσότερο, λοιπόν, ο Σόλων φώτισε τον Όμηρο παρά ο Πεισίστρατος, όπως λέει ο Διευχίδας στο πέμπτο κεφάλαιο των «Μεγαρικών» 106 , και κυ ρίως τα αποσπάσματα από τον Όμηρο που άρχιζαν «Αυτοί που κατοικούσαν στην Αθήνα» και εξής 107 . Πρώτος ο Σόλων ονόμασε την τριακοστή μέρα του μήνα παλαιά και νέα. Πρώτος επίσης καθιέρωσε την συνέλευση και την από κοινού συζήτηση των εννέα αρχόντων, όπως λέει ο Απολλόδωρος στο δεύτερο κεφάλαιο του έργου «Περί νομο θετών». Όταν άρχισε η επανάσταση, δεν τάχθηκε με το μέρος 69


70

ΣΟΛΩΝ ούτε των κατοίκων της πόλης ούτε των κατοίκων των πεδινών ούτε των κατοίκων των παράκτιων περιοχών. Έλεγε ότι τα λόγια είναι καθρέφτης των έργων ότι ο Βασιλιάς έχει τη μεγαλύτερη δύναμη· ότι οι νόμοι μοιάζουν με ιστό αράχνης που συγκρατεί τα ελαφρά και αδύναμα, αλλά σκίζεται από τα μεγάλα. Ο λόγος, έλεγε, επισφραγίζεται από τη σιωπή και η σιωπή από τις περιστάσεις. Ακόμη έλεγε πως όσοι ανήκουν στον κύκλο των τυράννων και έχουν δύναμη μοιάζουν με τις ψηφίδες που χρησιμοποιούνται στους λογα ριασμούς- γιατί κάθε μία από εκείνες άλλοτε έχει μεγαλύτερη και άλλοτε μικρότερη αξία. Έτσι κι αυτοί άλλοτε γίνονται σπουδαίοι από τους τυράννους και άλλοτε ασήμαντοι. Όταν ρωτήθηκε γιατί δεν θέσπισε νόμο κατά των πατροκτόνων, είπε: «Επειδή ελπίζω πως δεν χρειάζεται». Όταν πάλι ρωτήθη κε με ποιο τρόπο θα μπορούσαν οι άνθρωποι να κάνουν όσο το δυνατό λιγότερες αδικίες, απάντησε: «Αν οι μη αδικημένοι υπέφεραν όσο και οι αδικούμενοι». Είπε ακόμη: «Ο κορεσμός γεννιέται από τον πλούτο κι από τον κορεσμό η ύβρις». Επέ βαλε στους Αθηναίους να υπολογίζουν τις μέρες σύμφωνα με τη σελήνη. Εμπόδισε τον Θέσπη να παρουσιάζει τις τραγω δίες του, λέγοντας πως θεωρεί ανώφελη την ψευδολογία. Όταν ο Πεισίστρατος αυτοτραυματίστηκε, είπε ότι αυτά προέρ χονται ακριβώς από τις ψευδολογίες της τραγωδίας. Όπως λέει ο Απολλόδωρος στο έργο του «Περί των φιλοσόφων αιρέσεων», έδινε στους ανθρώπους τις εξής συμβουλές: Να βασίζεσαι στην καλοκαγαθία περισσότερο από ό,τι στον όρκο. Μη λες ψέματα. Ασχολήσου με τα σπουδαία. Μην αποκτάς βιαστικά φίλους κι όσους θα αποκτήσεις μην τους εγκαταλεί πεις. Ανάλαβε εξουσία αφού μάθεις πρώτα να εξουσιάζεσαι. Μη δίνεις συμβουλές ευχάριστες αλλά σωστές. Άσε τη λογι κή να σε οδηγεί. Μη συναναστρέφεσαι με κακούς. Να τιμάς τους θεούς, να σέβεσαι τους γονείς. Λένε ότι τον Μίμνερμο 108 που έγραψε : Μακάρι χωρίς αρρώστιες και θλιβερές έγνοιες εξηντάχρονος να συναντήσω τον θάνατο, 71


ΣΟΛΩΝ τον κατέκρινε και είπε109: Αν έστω και τώρα θέλεις να μ' ακούσεις, βγάλε αυτά τα λόγια και μη σου κακοφαίνεται που τα λέω καλύτερα. 'Αλλαξέ τα, Λιγυαστάδη, και τραγουδά έτσι: ογδοντάχρονος να συναντήσω τον θάνατο. Κάποιοι από τους στίχους του που τραγουδιούνταν είναι οι 110 παρακάτω : Φυλάξου από κάθε άνθρωπο και πρόσεχε μήπως έχει κρυφό μίσος στην καρδιά, ακόμη κι όταν σου μιλά με χαρούμενο πρόσωπο, και μήπως τα λόγια του είναι διφορούμενα εξαιτίας των κακών του σκέψεων. Είναι φανερό πως έγραψε νόμους, δημηγορίες και παραι νέσεις στον εαυτό του, ελεγείες και πέντε χιλιάδες στίχους για τη Σαλαμίνα και το Αθηναϊκό πολίτευμα, επίσης ιάμβους και επωδούς. Στο άγαλμα του χαράχτηκαν τα εξής111: Η Σαλαμίνα που σταμάτησε την άδικη Μηδική αλαζονεία γέννησε τον Σόλωνα, τον ιερό νομοθέτη. Η εποχή της ακμής του συμπίπει με την τεσσαρακοστή έκτη Ολυμπιάδα και στη διάρκεια του τρίτου έτους της έγινε άρχοντας στην Αθήνα, όπως λέει ο Σωσικράτης. Τότε επίσης νομοθέτησε. Πέθανε στην Κύπρο σε ηλικία ογδόντα χρόνων είχε ζητήσει από τους δικούς του να μεταφέρουν τα οστά του στη Σαλαμίνα και αφού τα κάψουν να σκορπίσουν τη στάχτη στη χώρα. Γι' αυτό ο Κρατίνος στους «Χείρωνες» τον βάζει να λέει112: Κατοικώ σ' αυτό το νησί, όπως λένε οι άνθρωποι, σπαρμένος σ' όλη την πόλη του Αίαντα. 73


74

ΣΟΛΩΝ Υπάρχει κι ένα δικό μου επίγραμμα στην «Πάμμετρο» που προαναφέρθηκε, όπου μίλησα με στίχους ποιητικούς για όλους τους σπουδαίους που πέθαναν με κάθε μέτρο και ρυθμό, επι γράμματα και λυρικούς στίχους. Τούτο το επίγραμμα είναι το εξής113: Η φωτιά της Κύπρου εξαφάνισε στην ξενιτειά το σώμα του Σόλωνα. Τα οστά του είναι στη Σαλαμίνα και η σκόνη τους υπήρξε γόνιμη. Την ψυχή του οι άξονες την οδήγησαν κατευθείαν στον ουρανό, επειδή νομοθέτησε δίκαια και αλάφρωσε από τα 6άρη. Λένε πως το απόφθεγμα «Καμιά υπερβολή» είναι δικό του. Ο Διοσκουρίδης στα «Απομνημονεύματα»114 λέει πως, όταν έκλαιγε για το παιδί του που είχε πεθάνει και για το οποίο εγώ δεν έχω πληροφορίες, και κάποιος του είπε: «Τίπο τε δεν πετυχαίνεις έτσι», απάντησε: «Γϊ' αυτό ακριβώς κλαίω, επειδή τίποτε δεν μπορώ να κάνω». Αναφέρονται ως δικές του οι παρακάτω επιστολές. Ο Σόλων στον Περίανδρο Μου γράφεις πως πολλοί θέλουν το κακό σου. Ακόμα κι αν θελήσεις να τους απομακρύνεις όλους, δεν θα προλάβεις. Κάποιος απ' αυτούς που δεν υποψιάζεσαι ίσως θελήσει να σε βλάψει, επειδή θα φοβάται για τον εαυτό του ή επειδή θα σε θεωρεί αδίστακτο, και θα κέρδιζε την ευγνωμοσύνη της πό λης, εκείνος που θα ανακάλυπτε ότι είσαι ανυποψίαστος. Το καλύτερο βέβαια θα ήταν να φύγεις για να απαλλαγείς από τους κινδύνους. Αν πρέπει οπωσδήποτε να παραμείνεις τύραν νος, φρόντισε να έχεις ξένη δύναμη μεγαλύτερη από αυτή της πόλης. Έτσι δεν θα φοβάσαι κανέναν ούτε θα χρειαστεί να 116 εξορίσεις κάποιον . 75


76

ΣΟΛΩΝ Ο Σόλων στον Επιμενίδη Ούτε οι δικοί μου νόμοι επρόκειτο να ωφελήσουν πολύ τους Αθηναίους ούτε εσύ καταργώντας τους ωφέλησες την πόλη. Οι θεοί και οι νομοθέτες από μόνοι τους δεν μπορούν να ωφελήσουν τις πόλεις. Αυτό μπορούν να το πετύχουν μόνο όσοι επηρεάζουν τους λαούς και τους καθοδηγούν. Έτσι, οι θεοί και οι νόμοι ωφελούν, όταν τα πράγματα πηγαίνουν καλά. Όταν δεν πηγαίνουν καλά, δεν ωφελούν σε τίποτε. Οι νόμοι και όσα καθιέρωσα δεν είναι Βέβαια τα καλύτε ρα, όσοι όμως επέτρεψαν την παραβίαση τους έβλαψαν τα κοινά και δεν εμπόδισαν τον Πεισίστρατο να εγκαθιδρύσει τυραννικό πολίτευμα. Όταν εγώ προειδοποιούσα, δεν έγινα πιστευτός. Οι Αθηναίοι πίστεψαν περισσότερο εκείνον που τους κολάκευε παρά εμένα που έβλεπα την αλήθεια. Όταν έβαλα τα όπλα μπροστά στο στρατηγείο, είπα πως είμαι πιο συνετός απ' όσους δεν αντιλαμβάνονται ότι ο Πεισίστρατος πρόκειται να γίνει τύραννος και πιο γενναίος απ' όσους δεν τολμούν να τον αντιμετωπίσουν. Τότε με θεώρησαν τρελό. Τέλος ομολόγησα: πατρίδα, ο Σόλων είναι έτοιμος να σε υπε ρασπιστεί και με λόγια και με έργα. Με θεώρησαν και πάλι τρελό. Αφού λοιπόν είμαι ο μόνος εχθρός του Πεισίστρατου, φεύγω από τη μέση. Όσο για τους άλλους, αν θέλουν, ας γίνουν προστάτες του. Να ξέρεις, φίλε, ότι αυτός ο άνδρας επεδίωκε συστηματικά να γίνει τύραννος. Ξεκίνησε με δημα γωγίες, ύστερα αυτοτραυμαηστηκε και αφού πήγε στην Ηλιαία, φώναζε κι έλεγε πως το έπαθε από τους εχθρούς του. Απαι τούσε να του παραχωρήσουν τετρακόσιους σωματοφύλακες, τους πιο νέους. Εκείνοι δεν με άκουσαν και παραχώρησαν άνδρες που ήταν οπλισμένοι με κορύνες. Μετά απ' αυτό, κα τέλυσε τη δημοκρατία. Πραγματικά, ήταν μάταιη η προσπά θεια μου να απαλλάξω τους φτωχούς από τα Βάρη τους. Τώρα όλοι έγιναν δούλοι ενός, του Πεισίστρατου116.

77


78

ΣΟΛΩΝ - Χ Ι Λ Ω Ν Ο Σόλων στον Πεισίστρατο Πιστεύω πως δεν θα πάθω κανένα κακό από σένα· άλλω στε ήμουν φίλος σου πριν γίνεις τύραννος, και τώρα δεν διαφέρω σε τίποτε από τους υπόλοιπους Αθηναίους που δεν τους αρέσει η τυραννία. Να είσαι βέβαιος πως ο καθένας μπορεί να κρίνει αν είναι καλύτερο να κυβερνάει ένας ή να υπάρχει δημοκρατικό πολίτευμα. Παραδέχομαι ότι είσαι ο καλύτερος απ' όλους τους τυράννους, το να επιστρέψω όμως στην Αθήνα δεν μου φαίνεται σωστό, μήπως κάποιος με κατη γορήσει πως παρ' όλο που έδωσα ίσα δικαιώματα στους Αθη ναίους και μπορούσα να γίνω τύραννος δεν το έκανα, τώ-ρα επιστρέφω και επικροτώ όσα κάνεις117.

Ο Σόλων στον Κροίσο Με ευχαριστεί η συμπάθεια που μου δείχνεις και, μα την Αθηνά, αν δεν ήταν πολύ σημαντικό για μένα το να κατοικώ σε τόπο που διοικείται δημοκρατικά, θα δεχόμουν να εγκατα σταθώ στη χώρα σου μάλλον, που πολίτευμα της είναι η βασι λεία, παρά στην Αθήνα, που είναι κάτω από τη στυγνή τυραν νία του Πεισίστρατου. Πα μένα ο καλύτερος τρόπος ζωής είναι εκεί που επικρατεί η δικαιοσύνη και η ισότητα. Πάντως θα σε επισκεφτώ, επειδή θέλω πολύ να με φιλοξενήσεις118.

ΧΙΛΩΝ Ο Χίλων ήταν γιος του Δαμαγήτου και καταγόταν από την Λακεδαίμονα. Έγραψε περίπου διακόσιους ελεγειακούς στίχους και έλεγε πως αρετή για έναν άνδρα είναι να προ βλέπει και να αντιλαμβάνεται το μέλλον με τη βοήθεια της λογικής. Στον αδελφό του, που ήταν δυσαρεστημένος επειδή δεν είχε γίνει έφορος ενώ ο ίδιος ήταν, είπε: «Εγώ ξέρω να 79


80

ΧΙΛΩΝ 119

υπομένω την αδικία, εσύ όχι». Έγινε έφορος στη διάρκεια της πεντηκοστής έκτης Ολυμπιάδας - η Παμφίλη λέει κατά 120 την έκτη . Πρώτη φορά έγινε έφορος επί Ευθυδήμου, όπως 121 λέει ο Σωσικράτης . Ήταν ο πρώτος που πρότεινε να συνερ γάζονται οι έφοροι με τους βασιλείς. Ο Σάτυρος όμως το 122 αποδίδει στον Λυκούργο . 123 Αυτός, όπως λέει ο Ηρόδοτος στο πρώτο βιβλίο του, όταν ο Ιπποκράτης θυσίασε στην Ολυμπία και το νερό στα καζάνια έδρασε μόνο του, τον συμβούλεψε ή να μην παντρευ τεί ή, αν έχει γυναίκα, να τη διώξει και να απομακρύνει τα παιδιά του. Λένε πως ρωτήθηκε από τον Αίσωπο, με τι ασχο λείται ο Δίας και απάντησε: «Ταπεινώνει την υπερηφάνεια και εξυψώνει τα ταπεινά». Όταν ρωτήθηκε σε τι διαφέρουν οι μορφωμένοι από τους αμόρφωτους, απάντησε: «Στις καλές ελπίδες». Τι είναι δύσκολο; «Να κρατάς μυστικά, να χρησιμο ποιείς σωστά τις ώρες της απραξίας και να μπορείς να υπομέ νεις την αδικία». Έδινε ακόμη τις εξής συμβουλές: Μάθε να ελέγχεις τη γλώσσα σου, κυρίως στα συμπόσια. Μην κακολο γείς τους πλησίον σου, γιατί διαφορετικά θα ακούσεις πράγ ματα που θα σε λυπήσουν. Μην απειλείς κανέναν, γιατί είναι γυναικείο χαρακτηριστικό. Να συμπαραστέκονται στους φί λους, κυρίως όταν δυστυχούν, και να μην τους πλησιάζεις μόνο όταν ευτυχούν. Κάνε γάμο ταπεινό. Μην κακολογείς τον νεκρό. Τίμα τα γηρατειά. Φύλαγε τον εαυτό σου. Να προτιμάς τη ζημιά παρά την αισχροκέρδεια· γιατί η πρώτη μια φορά θα σε λυπήσει, ενώ η δεύτερη συνεχώς. Μην κοροϊ δεύεις κάποιον που δυστυχεί. Αν είσαι ισχυρός να είσαι και πράος, για να σε σέβονται οι γύρω σου παρά να σε φοβού νται. Μάθε να τακτοποιείς σωστά τις υποθέσεις του σπιτιού σου. Μην μιλάς χωρίς να σκεφτείς. Έλεγχε τον θυμό σου. Μην μισείς τη μαντική. Μην επιθυμείς τα αδύνατα. Μην Βιά ζεσαι όταν προχωρείς. Όταν μιλάς μην κάνεις χειρονομίες, γιατί δείχνει τρέλα. Να υπακούς στους νόμους. Να είσαι ήρε μος. Από τα ποιήματα του το πιο γνωστό είναι το εξής 124 : 81


82

ΧΙΛΩΝ Το χρυσάφι ελέγχεται σε πέτρινα ακόνια για να είναι ο έλεγχος φανερός· με τον χρυσό όμως ελέγχεται ο νους των καλών και των κακών. Λένε πως όταν ήταν πια γέρος, είπε πως δεν αναγνωρίζει κανένα σφάλμα στη ζωή του, μόνο για μια περίπτωση έχει κάποιες αμφιβολίες. Όταν δικαζόταν κάποιος φίλος του, ακολούθησε τον νόμο, έπεισε όμως τον δικαστή που ήταν επίσης φίλος του, να τον απαλλάξει, για να τηρηθεί και ο νόμος και η φιλία. Έγινε πολύ ονομαστός ανάμεσα στους Έλληνες με την πρόβλεψη σχετικά με τα Κύθηρα, το νησί της Λακωνικής. Κατανοώντας τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά του νησιού είπε: «Μακάρι να μην υπήρχε ή, αφού υπάρχει, να καταβυθιζόταν». Και πρόβλεψε σωστά, γιατί ο Δημάρατος, που ήταν Λακεδαι μόνιος εξόριστος, συμβούλεψε τον Ξέρξη να συγκεντρώσει τα πλοία του σε κείνο το νησί. Αν είχε πείσει τον Ξέρξη, όλη η Ελλάδα μπορούσε να έχει υποδουλωθεί. Κατόπιν, στη διάρ κεια του Πελοποννησιακού πολέμου, ο Νικίας κατέστρεψε το νησί, εγκατέστησε Αθηναϊκή φρουρά και προκάλεσε πολλές συμφορές στους Λακεδαιμόνιους. Οι κουβέντες του ήταν μετρημένες, γΓ αυτό ο Αρισταγόρας ο Μιλήσιος125 αποκαλεί αυτό τον τρόπο έκφρασης Χιλώνειο. Ήταν απόγονος του Βρόγχου που έχτισε το ιερό στις Βραγχίδες126. Στη διάρκεια της πεντηκοστής δεύτερης Ολυ μπιάδας, τότε που άκμαζε ο Αίσωπος ο λογοποιός, ήταν γέ ρος. Πέθανε, όπως λέει ο Έρμιππος127, στην Πίσα, αφού χάρη κε πρώτα τον γιο του Ολυμπιονίκη στην πυγμαχία. Ο θάνατος προήλθε από τη μεγάλη του χαρά και από την αδυναμία της μεγάλης ηλικίας του. Στην κηδεία του παραβρέθηκαν όλοι όσοι παρακολουθούσαν τους αγώνες και του απένειμαν εξαι ρετικές τιμές. Υπάρχει και γΓ αυτόν δικό μου επίγραμμα128: 83


84

ΧΙΛΩΝ - ΠΙΤΤΑΚΟΣ Σε σένα, φωτοδότη Πολυδεύκη, χρωστώ χάρη, γιατί ο γιος του Χίλωνα κέρδισε το χλωρό στεφάνι της ελιάς στην πυγμαχία. Αν ο πατέρας πέθανε από χαρά Βλέποντας το παιδί του στεφανωμένο, δεν είναι τιμωρία. Μακάρι και γω έτσι να πεθάνω. Στο άγαλμα του υπάρχει η εξής επιγραφή 129 : Τούτον, τον Χίλωνα τον γέννησε η Σπάρτη η ξακουστή στον πόλεμο, αυτόν που ήταν ο πιο σοφός απ' τους επτά σοφούς. Είπε το απόφθεγμα 130 : «Πνε εγγυητής και η συμφορά εί ναι κοντά». Δική του είναι και η παρακάτω μικρή επιστολή131.

Ο Χίλων στον Περίανδρο Μου γράφεις για εκστρατεία κατά των εξωτερικών εχθρών στην οποία θα συμμετάσχεις. Εγώ νομίζω πως ούτε η ίδια η πατρίδα είναι ασφαλής για έναν τύραννο. Θεωρώ τυχερό εκείνον τον τύραννο που θα πεθάνει στην πατρίδα του φυσιολογικά.

ΠΙΤΤΑΚΟΣ Ο Πιττακός ήταν γιος του Υρραδίου και καταγόταν από τη Μυτιλήνη. Ο Δούρις λέει πως ο πατέρας του καταγόταν από τη Θράκη 132 . Αυτός, σε συνεργασία με τους αδελφούς του Αλκαίου, ανέτρεψε τον Μέλαγχρο, τον τύραννο της Λέσβου. Όταν Αθηναίοι και Μυτιληναίοι πολεμούσαν για την Αχιλείτιδα, αυτός ήταν στρατηγός των Μυτιληναίων, των Αθηναίων ήταν ο Φρύνων, ο Ολυμπιονίκης στο παγκράτιο. Συμφώνησε να μονομαχήσει μ' εκείνον και, έχοντας κρυφά κάτω από την ασπίδα δίχτυ, τύλιξε τον Φρύνωνα, τον σκότωσε και κέρδισε 85


86

ΠΙΤΤΑΚΟΣ την περιοχή νια τους Μυτιληναίους. Πάντως αργότερα, όπως μας λέει ο Απολλόδωρος στα «Χρονικά»133, Αθηναίοι και Μυτιληναίοι βρέθηκαν στο δικαστήριο για εκείνη την περιο χή. Η δίκη έγινε μπροστά στον Περίανδρο, και η απόφαση του ήταν ευνοϊκή για τους Αθηναίους. Τότε, λοιπόν, οι Μυτιληναίοι τίμησαν εξαιρετικά τον Πιττακό και του εμπιστεύθηκαν την εξουσία. Τούτος την κράτησε δέκα χρόνια και, αφού έδαλε τάξη στο πολίτευμα, την παρέ δωσε. Έζησε άλλα δέκα χρόνια και οι Μυτιληναίοι του έδω σαν μια περιοχή που την έκανε ιερή και τώρα ονομάζεται «Πιττάκειος». Ο Σωσικράτης134 αναφέρει ότι χώρισε ένα μι κρό τμήμα και είπε πως το μισό είναι περισσότερο από το σύνολο. Όταν ο Κροίσος του πρόσφερε χρήματα, πάλι δεν τα δέχτηκε, λέγοντας πως έχει τα διπλά απ' όσα ήθελε - είχε πεθάνει ο αδελφός του χωρίς να αφήσει παιδιά και τον είχε κληρονομήσει ο Πιττακός. Η Παμφίλη στο δεύτερο διΒλίο των «Υπομνημάτων»135 αναφέρει ότι τον γιο του, τον Τυρραίο, τον σκότωσε με τσε κούρι ένας χαλκουργός, την ώρα που Βρισκόταν σε κουρείο στην Κύμη. Οι κάτοικοι της Κύμης έστειλαν τον φονιά στον Πιττακό, ο οποίος, αφού έμαθε τι έγινε, τον άφησε ελεύθερο λέγοντας: «Η συγχώρεση είναι ανώτερη από τη μετάνοια». Ο Ηράκλειτος, όμως, λέει ότι είπε: «Η συγχώρεση είναι ανώτε ρη από την τιμωρία», όταν, αφού είχε αιχμαλωτίσει τον Αλ καίο, τον άφησε ελεύθερο. Θέσπισε και νόμους. Αν κάποιος διέπραττε αδίκημα σε κατάσταση μέθης, η τιμωρία του ήταν διπλή, αυτό για να μη μεθούν, επειδή στο νησί υπήρχε άφθονο κρασί. Είπε ότι είναι δύσκολο να παραμείνει κάποιος ενάρετος. Αυτό το αναφέρει και ο Σιμωνίδης136 λέγοντας: «Είναι δύσκολο ένας άνδρας να είναι αλάθητος, όπως λέει και ο Πιττακός». Τον αναφέρει και ο Πλάτων στον «Πρωταγόρα»137 λέγοντας: «Με την ανάγκη ούτε οι θεοί δεν πολεμούν». Ακόμη: «Η εξουσία αποδεικνύει τον χαρακτήρα των ανδρών». Όταν κάποτε ρωτήθηκε, τι είναι άριστο, είπε «Να κάνεις με τον καλύτερο τρόπο αυτό που 87


88

ΠΙΤΤΑΚΟΣ πρέπει να γίνει τώρα». Όταν ΐον ρώτησε ο Κροίσος ποια είναι η μέγιστη αρχή, είπε «Αυτή του ποικίλου ξύλου», εννοώντας τον νόμο. Έλεγε ακόμη οι νίκες να πετυχαίνονται χωρίς να χυθεί αίμα. Στον Φωκαϊκό που έλεγε ότι πρέπει να ψάχνουμε για να βρούμε έναν καλόν άνθρωπο, είπε: «Αν τον πολυψάχνεις, δεν θα τον βρεις». Σ' αυτούς που ήθελαν να μάθουν τι είναι ευχάριστο, είπε: «Ο χρόνος». Τι είναι αφανές; «Το μέλ λον». Τι είναι πιστό; «Η γη». Τι είναι άπιστο; «Η θάλασσα». Έλεγε ακόμη πως οι συνετοί άνθρωποι προνοούν και προλα βαίνουν τις αντιξοότητες, ενώ οι γενναίοι μπορούν να τις αντιμετωπίσουν. «Μην αποκαλύπτεις αυτό που σκοπεύεις να κάνεις, γιατί, αν αποτύχεις, θα σε κοροϊδέψουν». Την ατυχία δεν πρέπει να την κοροϊδεύουμε, φοβούμενοι τη νέμεση. Όταν μας εμπιστεύονται κάτι, πρέπει να το επιστρέφουμε. Δεν πρέ πει να κακολογούμε τους φίλους ούτε όμως και τους εχθρούς. Να είμαστε ευσεβείς, συνετοί, φιλαλήθεις, έμπιστοι, έμπειροι, επιδέξιοι, να έχουμε φίλους και να είμαστε επιμελείς. Από τα ποιήματα του ξεχώρισε το παρακάτω138: Πρέπει κρατώντας τόξο και γεμάτη φαρέτρα να πλησιάζεις τον κακό άνδρα. Απ' όσα λέει, τίποτε δεν είναι άξιο εμπιστοσύνης, αφού μέσα στην καρδιά του υπάρχουν σκέψεις διφορούμενες. Έγραψε και εξακόσιους ελεγειακούς στίχους, καθώς επί σης ένα πεζό κείμενο που περιείχε τους νόμους για τους πολίτες. Η εποχή της ακμής του συνέπεσε με την τεσσαρακοστή δεύτερη Ολυμπιάδα. Πέθανε όταν ήταν άρχοντας ο Αριστομέ νης, τον τρίτο χρόνο της πεντηκοστής δεύτερης Ολυμπιάδας, αφού έζησε πάνω από εβδομήντα χρόνια και ήταν ήδη γέρος. 139 Στον τάφο του χαράχτηκε το ακόλουθο επίγραμμα : Με δάκρυα που του ταιριάζουν η ιερή Λέσβος 89


90

ΠΙΤΤΑΚΟΣ θρηνεί τον Πιττακό που γέννησε και που τώρα είναι νεκρός. Το απόφθεγμα «Αναγνώριζε την ευκαιρία» είναι δικό του: Υπήρξε και άλλος Πιπακός νομοθέτης, όπως λέει ο Φαβωρίνος στο πρώτο κεφάλαιο των «Απομνημονευμάτων»140 και ο Δημήτριος στους «Ομώνυμους», που ονομάστηκε μικρός. Λένε ότι κάποτε ο σοφός δίνοντας συμβουλές σε έναν νέο για τον γάμο, του είπε αυτά που αναφέρει ο Καλλίμαχος στα «Επιγράμματα»141: Κάποιος ξένος Αταρνείτης ρωτούσε τον Πιττακό τον Μυτιληναίο, τον γιο του Υρράδιου: Γέροντα, έχω τη δυνατότητα να διαλέξω^ανάμεσα σε δύο γυναίκες. Η μία είναι όμοια με μένα στον πλούτο και την καταγωγή, η άλλη με ξεπερνά. Τι να προτιμήσω; Έλα σκέψου μαζί μου, ποια να παντρευτώ; Έτσι του είπε. Τότε εκείνος σηκώνοντας το ραβδί, το γεροντικό όπλο, απάντησε: εκείνα θα σου λύσουν κάθε απορία. Τα παιδιά κρατούσαν τις γρήγορες σβούρες τους και τις γύριζαν σε πλατύ τρίστρατο. Ακολούθησε τα, του λέει. Εκείνος πλησίασε. Τα παιδιά έλεγαν: μείνε κοντά στη δική σου (σβούρα). Ακούγοντας αυτά ο ξένος δίστασε να σχετισθεί με ανώτερο σπίτι, ακολούθησε την προειδοποίηση των παιδιών και παντρεύτηκε γυναίκα ισότιμη του. Έτσι και συ Δίων μείνε εκεί που ανήκεις. Φαίνεται πως αυτά τα είπε εξαιτίας της δικής του ψυχολο γικής κατάστασης, γιατί η γυναίκα του καταγόταν από ανώτερη γενιά - ήταν αδελφή του Δράκοντα, του γιου του Πενθίλου - και τον αντιμετώπιζε με μεγάλη περιφρόνηση. 91


ΠΙΤΤΑΚΟΣ - ΒΙΑΣ Ο Αλκαίος142 τον αποκαλεί «σαράποδα» και «σάραπο» επειδή είχε πλατυποδία και έσερνε τα πόδια του. Επίσης τον αποκαλεί «χειροπόδη», εξαιτίας των ραγάδων που είχε στα πόδια και τις ονόμαζαν χειράδες. Ακόμη, «ψωροπερήφανο» επειδή περηφανευόταν. «Χοντρομπαλά» και «κοιλαρά», επει δή ήταν παχύς. «Κρυφοφαγά», επειδή δεν χρησιμοποιούσε λυχνάρι. «Βρωμιάρη», επειδή ήταν αφρόνπστος και ρυπαρός. Όπως λέει ο φιλόσοφος Κλέαρχος143, γυμναστική γι' αυτόν ήταν το να αλέθει σιτάρι. Σώζεται η παρακάτω σύντομη επιστολή του 144 .

Ο Πιττακός στον Κροίσο Με παρακαλείς να έλθω στη Λυδία για να δω τα πλούτη σου. Εγώ, παρ' όλο που δεν τα έχω δει, είμαι σίγουρος ότι ο γιος του Αλυάττη είναι ο πλουσιώτερος 6ασιλιάς. Δεν θα βγει τίποτε από την επίσκεψη μου στις Σάρδεις. Δεν χρειάζομαι χρυσάφι και έχω αποκτήσει αρκετά ακόμα και για τους φί λους μου. Πάντως θα έρθω, για να συναναστραφώ έναν φι λόξενο άνθρωπο.

ΒΙΑΣ Ο Βίας ήταν γιος του Τευτάμου και καταγόταν από την 145 146 Πριήνη . Ο Σάτυρος τον θεωρούσε έναν από τους επτά 147 σοφούς. Μερικοί λένε πως ήταν πλούσιος, ο Δούρις όμως λέει πως ζούσε κοντά σε πλούσια οικογένεια. Ο Φανόδι148 κος αναφέρει πως απελευθέρωσε κάποιες αιχμάλωτες κοπέλες από τη Μεσσηνία, τις ανέθρεψε σαν κόρες του, τις προίκισε και τις έστειλε πίσω στους πατεράδες τους στη Μεσσήνη. Μετά από καιρό, όταν βρέθηκε στην Αθήνα, όπως προανέφερα, ο χάλκινος τρίποδας, από τους ψαρά δες, με την επιγραφή «στον σοφό», ο Σάτυρος λέει πως 93


94

ΒΙΑΣ εκείνες οι κοπέλες (κάποιοι όπως ο Φανόδικος λένε και ο πατέρας τους) παρουσιάστηκαν στη συνέλευση του λαού, εί παν ότι ο Βίας είναι σοφός και διηγήθηκαν όσα είχε κάνει γι' αυτές. Έτσι ο τρίποδας στάλθηκε στον Βίαντα- εκείνος μόλις τον είδε είπε ότι σοφός είναι ο Απόλλωνας και δεν τον δέχτηκε. Κάποιοι λένε πως τον αφιέρωσε στον Ηρακλή στη Θή6α, επειδή, όπως λέει και ο Φανόδικος, ήταν απόγονος των Θηβαίων που είχαν αποικίσει την Πριήνη. Λένε πως όταν ο Αλυάττης149 πολιορκούσε την Πριήνη, ο Βίας πάχυνε δύο μουλάρια και τα άφησε ελεύθερα στο στρα τόπεδο. Ο Αλυάττης, όταν τα είδε, εξεπλάγη που μέχρι και τα ζώα βρίσκονταν σε καλή κατάσταση. Θέλησε να κάνει ειρήνη κι έστειλε έναν αγγελιοφόρο. Ο Βίας τότε συγκέντρωσε σω ρούς άμμου, τις κάλυψε με σιτάρι και τις έδειξε στον απε σταλμένο. Όταν το έμαθε αυτό ο Αλυάττης, έκανε ειρήνη με τους κατοίκους της Πριήνης. Κατόπιν κάλεσε τον Βίαντα να τον επισκεφτεί και κείνος είπε: «Εγώ όμως συμβουλεύω τον Αλυάττη να τρώει κρεμμύδια», πράγμα που σήμαινε να κλαίει160. Λένε ακόμη πως ήταν πολύ ικανός στους δικανικούς λόγους, όμως χρησιμοποιούσε αυτή την ικανότητα μόνο για καλό. Ο Δημόδοκος ο Λέριος αυτό υπαινίσσεται όταν λέει151: Αν τύχει να γίνεις δικαστής, δίκαζε όπως στην Πριήνη. Ο Ιππώνακτας λέει 152 : Να μπορείς να δικάζεις καλύτερα από τον Βίαντα τον Πριηνέα. Πέθανε κάτω από τις εξής συνθήκες. Ήταν πια πολύ γέ ροντας ενώ υπερασπιζόταν κάποιον σε μια δίκη. Μόλις τε λείωσε τον λόγο του, έγειρε το κεφάλι στην αγκαλιά του γιου της κόρης του. Μίλησε και ο αντίδικος, οι δικαστές δικαίωσαν αυτόν που υπερασπιζόταν ο Βίας, τέλειωσε η δίκη και τότε 153 βρέθηκε νεκρός στην αγκαλιά του εγγονού του . Τάφηκε με 154 γαλόπρεπα με έξοδα της πόλης και του έβαλαν το επίγραμμα : 95


96

ΒΙΑΣ Τούτη η πέτρα σκεπάζει τον Βίαντα που γεννήθηκε στην ένδοξη Πριήνη και ήταν στολίδι για τους Ίωνες. 155

Το δικό μου επίγραμμα είναι : Εδώ αναπαύεται ο Βίας, που ήρεμα τον έφερε ο Ερμής στον Ά δ η , χιονισμένο από τα Βαθιά γεράματα. Μίλησε, μίλησε στη δίκη κάποιου φίλου κι έπειτα γέρνοντας στην αγκαλιά του παιδιού κοιμήθηκε τον αιώνιο ύπνο. Έγραψε για την Ιωνία, για το πώς θα μπορούσε να ευτυχήσει όσο το δυνατό περισσότερο, περίπου δύο χιλιά δες στίχους. Από τα ποιήματα του ξεχώρισε το εξής 1 5 6 : Όπου κι αν μένεις, να είσαι αρεστός στους κατοίκους. Τούτο είναι το πιο ωραίο. Η αυθάδεια συχνά προκαλεί δυσάρεστες συνέπειες. Το να γεννηθείς δυνατός είναι έργο της φύσης, το να μπορείς να λες όσα συμφέρουν την πατρίδα είναι ιδιαίτερο χαρακτηρι στικό της ψυχής και της σωφροσύνης. Πολλοί μπορούν να γίνουν πλούσιοι τυχαία. Έλεγε πως άτυχος είναι όποιος δεν μπορεί να υπομείνει τις ατυχίες. Το να επιθυμούμε τα αδύνατα και να αδιαφορούμε για τις ξένες συμφορές είναι ψυχική αρρώστια. Όταν ρωτήθηκε τι είναι δύσκολο, είπε: «Το να αντι μετωπίζουμε ψύχραιμα τις μεταβολές προς το χειρότερο». Κάποτε που είχε συνταξιδιώτες σε καράβι κάποιους ασεβείς, όταν εκείνοι άρχισαν να επικαλούνται τους θεούς, επειδή έπε σε το καράβι σε τρικυμία, είπε, «Κάντε ησυχία για να μην καταλάβουν ότι βρίσκεστε εδώ». Όταν κάποιος ασεβής τον ρώτησε τι είναι ευσέβεια, σιώπησε, και όταν εκείνος ζήτησε να μάθει τον λόγο της σιωπής του, είπε: «Σιωπώ επειδή ζητάς να μάθεις πράγματα που δεν σου ταιριάζουν». 97


98

ΒΙΑΣ - ΚΛΕΟΒΟΥΛΟΣ Όταν ρωτήθηκε τι είναι γλυκό για τους ανθρώπους είπε: «Η ελπίδα». Έλεγε πως είναι καλύτερο να δικάζεις εχθρούς παρά φίλους, γιατί από τους φίλους ο ένας θα γίνει οπωσδή ποτε εχθρός, ενώ από τους εχθρούς ο ένας θα γίνει φίλος. Όταν ρωτήθηκε κάνοντας τι, ευχαριστιέται ο άνθρωπος, είπε, «Όταν κερδίζει». Τη ζωή, έλεγε, πρέπει να την κανονίζουμε σαν να πρόκειται να ζήσουμε και πολύ και λίγο, και να αγα πάμε τους άλλους έχοντας υπόψη ότι μπορεί να γίνουν εχθροί μας, γιατί οι περισσότεροι είναι κακοί. Έδινε τις εξής συμβου λές: «Μη Βιάζεσαι σε ό,τι κάνεις και σε ό,τι επιλέξεις, μείνε σταθερός. Μη μιλάς Βιαστικά, γιατί αυτό φανερώνει τρέλα. Αγάπα τη σύνεση. Πα τους θεούς μίλα όπως είναι. Μην επαι νείς τους ανάξιους επειδή είναι πλούσιοι. Να πετυχαίνεις αυτό που θέλεις με την πειθώ και όχι με τη Βία. Ό,τι καλό πετυχαί νεις να το αποδίδεις στη Βοήθεια των θεών. Από τη νεότητα για τα γηρατειά έχε εφόδιο τη σοφία, αυτό είναι το πιο σίγου ρο απόκτημα». Τον Βίαντα τον αναφέρει και ο Ιππώνακτας, όπως προανέ φερα, και ο απαιτητικός Ηράκλειτος 157 τον επαίνεσε πολύ γράφοντας: «Ο Βίας ο γιος του Τευτάμου γεννήθηκε στην Πριήνη και αυτά που είπε είναι σπουδαιότερα από των άλλων». Οι κάτοικοι της Πριήνης του αφιέρωσαν τέμενος που ονομάζεται Τευτάμειο. Το απόφθεγμα του είναι: «Οι περισσότεροι είναι κακοί».

ΚΛΕΟΒΟΥΛΟΣ Ο Κλεόβουλος ο γιος του Ευαγόρα καταγόταν από τη Λίνδο· ο Δούρις όμως λέει ότι καταγόταν από την Καρία168. Μερικοί λένε πως οι ρίζες της γενιάς του έφταναν ως τον Ηρακλή. Ξεχώριζε για τη δύναμη και την ομορφιά του, είχε μάλιστα γνωρίσει και την Αιγυπτιακή φιλοσοφία. Απέκτησε μια κόρη, την Κλεοβουλίνη, που ήταν ποιήτρια εξάμετρων αι νιγμάτων. Τούτη αναφέρει και ο Κρατίνος στο ομώνυμο δρά99


100

ΚΛΕΟΒΟΥΛΟΣ μα που του έδωσε τον τίτλο στον πληθυντικό αριθμό [«Κλεοβουλίναι»]159. Ανακαίνισε ο Κλεόβουλος και το ιερό της Αθη νάς, το οποίο είχε κτισθεί από τον Δαναό. Έγραψε τραγούδια και γρίφους που φτάνουν τους τρεις χιλιάδες στίχους. Μερικοί λένε πως το επίγραμμα για τον Μίδα αυτός το συνέθεσε160: Είμαι χάλκινη παρθένα, στον τάφο του Μίδα βρίσκομαι. Όσο θα μιλάει το νερό, θα ανθίζουν τα ψηλά δέντρα, ο ήλιος θα λάμπει ψηλά στον ουρανό και η λαμπρή σελήνη, θα τρέχουν τα ποτάμια και θα κυματίζει η θάλασσα, εγώ θα Βρίσκομαι εδώ, πάνω στον πολυδάκρυτο τάφο και θα αναγγέλλω στους περαστικούς, πως εδώ έχει ταφεί ο Μίδας. Ως απόδειξη επικαλούνταν το τραγούδι του Σιμωνίδη, όπου λέει 1 6 1 : Ποιος λογικός θα μπορούσε να επαινέσει τον κάτοικο της Λίνδου Κλεόβουλο που συγκρίνει τη δύναμη της στήλης (επιτύμβιας), με τα αεικίνητα ποτάμια, με τα ανοιξιάτικα λουλούδια, με τη λάμψη του ήλιου και της χρυσής σελήνης και με τα κύματα της θάλασσας; Όλα είναι κατώτερα από τους θεούς. Όσο για την πέτρα, την σπάζουν και ανθρώπινα χέρια. Αυτά είναι οι σκέψεις ανόητου άνδρα. Το επίγραμμα δεν είναι του Ομήρου, επειδή, λένε, ήταν πολύ προγενέστερος του Μίδα. Στα «Υπομνήματα» της Παμφίλης 1 6 2 αναφέρεται και το 163 εξής δικό του αίνιγμα . 101


102

ΚΛΕΟΒΟΥΛΟΣ Ο πατέρας είναι ένας και τα παιδιά δώδεκα. Το καθένα έχει δύο φορές τριάντα κόρες με διαφορετική όψη. Οι μισές είναι Λευκές και οι άλλες μαύρες. Είναι αθάνατες, όμως όλες πεθαίνουν. Πρόκειται για τον χρόνο. Από τα ποιήματα του ξεχώρισαν τα ακόλουθα 1 6 4 : Η αμορφωσιά είναι ο κανόνας στη ζωή των θνητών και τα πολλά λόγια, το πέρασμα του χρόνου όμως Βοηθάει. Να σκέφτεσαι κάτι καλό. Μην είσαι απερίσκεπτος και άξεστος. Είπε πως τα κορίτσια πρέπει, όταν παντρεύονται, να είναι μι κρά στην ηλικία, αλλά να έχουν σύνεση μεγάλης γυναίκας. Έτσι, ήθελε να δείξει ότι πρέπει να εκπαιδεύονται και τα κορίτσια. Ακόμη έλεγε ότι τον φίλο πρέπει να τον ευεργετού με, για να γίνει περισσότερο φίλος, και τον εχθρό να τον κάνουμε φίλο. Πρέπει να προφυλαγόμαστε από τις κατηγο ρίες των φίλων και από τις επιβουλές των εχθρών. Όταν κάποιος βγαίνει από το σπίτι, να εξετάζει προηγουμένως τι έχει να κάνει, και όταν επιστρέφει, να εξετάζει τι έκανε. Συμβούλευε να εξασκούμε καλά το σώμα- να είμαστε καλοί ακροατές μάλλον παρά ομιλητές· να αγαπάμε τη μάθηση και να αποφεύγουμε την αμάθεια· να λέμε λόγια καλά- να μας είναι οικεία η αρετή και ξένη η κακία· να αποφεύγουμε την αδικία· στην πόλη μας να δίνουμε άριστες συμβουλές· να μη παρασυρόμαστε από ηδονές· να μη κάνουμε τίποτα με Βία- να μορφώνουμε τα παιδιά· να διαλύουμε τις έχθρες. Να μη κά νουμε φιλοφρονήσεις στη γυναίκα μας ούτε να καυγαδίζουμε μαζί της μπροστά σε άλλους, γιατί το ένα φανερώνει ανοησία και το άλλο παραφροσύνη. Να μη τιμωρούμε μεθυσμένο δού λο, γιατί και μεις φαινόμαστε μεθυσμένοι. Να παντρευόμαστε γυναίκα της ίδιας τάξης με μας, γιατί λέει, αν παντρευτείς 103


ΚΛΕΟΒΟΥΛΟΣ - ΠΕΡΙΑΝΔΡΟΣ κάποια από ανώτερη τάξη, οι συγγενείς θα γίνουν αφέντες σου. Μ' αυτούς που περιπαίζονται να μη γελάμε, γιατί θα μας μισήσουν. Όταν κάποιος ευτυχεί, δεν πρέπει να γίνεται υπε ρήφανος και στις δυσκολίες δεν πρέπει να νιώθει ταπεινός. Πρέπει να ξέρεις να υπομένεις με γενναιότητα τις μεταβολές της τύχης165. Πέθανε γέρος αφού έζησε εβδομήντα χρόνια. Στον τάφο του χαράχτηκε το επίγραμμα166: Τον σοφό άνδρα Κλεόβουλο που πέθανε τον θρηνεί τούτη η πατρίδα του, η Λίνδος, που χαίρεται τη θάλασσα. Απόφθεγμα του: Μέτρον άριστον. Στον Σόλωνα έστειλε την ακόλουθη επιστολή167:

Ο Κλεόβουλος στον Σόλωνα. Έχεις πολλούς φίλους και μπορείς παντού να κατοικήσεις. Εγώ όμως λέω πως το καλύτερο μέρος για τον Σόλωνα είναι η δημοκρατική Λίνδος. Το νησί είναι απομακρυσμένο και όποιος κατοικεί εδώ δεν κινδυνεύει από τον Πεισίστρατο. Από όλα τα μέρη θα σε επισκεφτούν φίλοι σου.

ΠΕΡΙΑΝΔΡΟΣ Ο Περίανδρος, ο γιος του Κύψελου, καταγόταν από την Κόρινθο, από τη γενιά των Ηρακλείδων. Παντρεύτηκε τη Λυσίδη, που την αποκαλούσε Μέλισσα, η οποία ήταν κόρη του Προκλέα του τυράννου των Επιδαυρίων και της Ερισθενείας, της κόρης του Αριστοκράτη και αδερφής του Αριστοδήμου. Αυτοί κυριαρχούσαν σε όλη σχεδόν την Αρκαδία, όπως λέει ο 168 Ηρακλείδης από τον Πόντο στο βιβλίο του «Περί αρχής» . Με τη Λυσίδη απέκτησε δύο παιδιά, τον Κύψελο και τον Λυ105


106

ΠΕΡΙΑΝΔΡΟΣ κόφρονα. Ο· νεότερος ήταν συνετός, ο μεγαλύτερος ανόητος. Μετά από χρόνια, επειδή πίστεψε τις συκοφαντίες των παλλακί δων, εξοργισμένος έρριξε από ψηλά ή κλώτσησε τη γυναίκα που ήταν έγκυος και την σκότωσε. Τις παλλακίδες κατόπιν τις έκαψε. Τον γιο του τον Λυκόφρονα, που λυπόταν για την μητέρα, τον απομάκρυνε στην Κέρκυρα και, όταν πια είχε γεράσει, του ζήτησε να επιστρέψει για να αναλάβει την εξουσία. Τον πρό λαβαν όμως οι Κερκυραίοι και τον σκότωσαν. Οργισμένος, έστειλε τα παιδιά τους στον Αλυάττη για να τα ευνουχίσει. Όταν το πλοίο που τα μετέφερε βρισκόταν κοντά στη Σάμο, παρακάλεσαν την Ήρα και σώθηκαν από τους Σαμίους. Ο Περίανδρος πέθανε από κατάθλιψη169 σε ηλικία ογδό ντα ετών. Ο Σωσικράτης170 λέει πως πέθανε σαράντα ένα χρόνια πριν τον Κροίσο και πριν την τεσσαρακοστή ένατη Ολυμπιάδα. Ο Ηρόδοτος λέει γΓ αυτόν στο πρώτο Βιβλίο του 171 , πως υπήρξε φιλοξενούμενος του Θρασύβουλου, του τυράννου των Μιλησίων. Ο Αρίστιππος στο πρώτο κεφάλαιο του έργου του «Περί παλαιάς τρυφής», λέει γι' αυτόν πως η μητέρα του η Κράτεια τον ερωτεύθηκε και είχε μαζί του κρυφή σχέση, κάτι που και ο ίδιος απολάμβανε. Όταν έγινε γνωστό, η θλίψη από την αποκάλυψη τον έκανε σε όλους ανυπόφορο. Ο Έφορος 1 7 2 εξιστορεί πως είχε τάξει, αν νικούσε στους Ολυ μπιακούς αγώνες στο τέθριππο, να αφιερώσει χρυσό αν δριάντα. Επειδή όμως όταν νίκησε του έλειπε το απαραίτη το χρυσάφι, Βλέποντας τις γυναίκες στολισμένες σε κά ποια τοπική γιορτή, πήρε όλα τα στολίδια κι έτσι έστειλε το αφιέρωμα. Μερικοί λένε πως επειδή ήθελε ο τάφος του να παραμεί νει άγνωστος, επινόησε το εξής τέχνασμα. Κάλεσε δύο νέους τους έδειξε έναν δρόμο και τους διέταξε να βγουν νύχτα και να σκοτώσουν και να θάψουν αυτόν που θα συναντούσαν. Έπειτα έστειλε άλλους τέσσερις εναντίον των δύο πρώτων με την εντολή να τους σκοτώσουν και να τους θάψουν, εναντίον 107


108

ΠΕΡΙΑΝΔΡΟΣ των τεσσάρων έστειλε άλλους περισσότερους. Έτσι παρουσιά στηκε αυτός στους πρώτους, οι οποίοι μόλις τον συνάντησαν τον σκότωσαν. Οι Κορίνθιοι πάνω σε ένα κενοτάφιο χάραξαν το εξής επίγραμμα173: Τον Περίανδρο που ξεχώρισε στον πλούτο και τη σοφία τον κρατάει τούτη η Κορινθιακή γη η Θαλασσό6ρεχτη. Υπάρχει και το ακόλουθο δικό μου επίγραμμα 174 : Μη λυπηθείς ποτέ, επειδή δεν πετυχαίνεις κάτι. Να ευχαριστιέσαι με όσα σου δίνει ο θεός. Ο σοφός Περίανδρος πέθανε απογοητευμένος, επειδή δεν πέτυχε αυτό που ήθελε. Δικό του είναι το «Μην κάνεις τίποτε για χάρη των χρημά των. Πρέπει να κερδίζουμε όσα κέρδη είναι επιτρεπτά ». Έγρα ψε και ένα διδακτικό ποίημα που φτάνει τους δύο χιλιάδες στίχους. Είπε πως όσοι θέλουν να γίνουν τύραννοι, για να είναι ασφαλείς, πρέπει να έχουν σωματοφύλακα τους την εύ νοια και όχι τα όπλα. Όταν ρωτήθηκε κάποτε, γιατί κυβερνά τυραννικά, απάντησε: «Επειδή τόσο το να απομακρυνθώ με τη θέληση μου όσο και το να με απομακρύνουν είναι επικίνδυ νο». Έλεγε και τα εξής: Η ησυχία είναι καλό πράγμα- η προπέτεια κρύβει κινδύνους- το κέρδος είναι αισχρό- η δημοκρα τία είναι ανώτερη από την τυραννία· οι ηδονές είναι φθαρτές, ενώ οι τιμές αθάνατες- όταν ευτυχείς να είσαι μετριοπαθής, όταν δυστυχείς συνετός- η συμπεριφορά σου προς τους φί λους να είναι ίδια και όταν ευτυχούν και όταν δυστυχούν να κρατάς τις υποσχέσεις σου- μην αποκαλύπτεις μυστικά- να τιμωρείς όχι μόνο όσους κάνουν σφάλματα αλλά και όσους πρόκειται να κάνουν. Ήταν ο πρώτος που είχε σωματοφύλακες και μετέβαλε το πολίτευμα σε τυραννία. Δεν άφηνε να ζει στην πόλη, όποιος ήθελε, όπως μαθαίνουμε από τον Έφορο 175 και τον Αριστοτέ109


110

ΠΕΡΙΑΝΔΡΟΣ λη 1 7 6 . Η εποχή της ακμής του 177 συνέπεσε με την τριακοστή όγδοη Ολυμπιάδα και κυβέρνησε τυρανικά για σαράντα χρό νια. 178 Ο Σωτίων, ο Ηρακλείδης και η Παμφίλη στο πέμπτο 179 Βιβλίο των «Υπομνημάτων» , αναφέρουν πως υπήρξαν δύο Περίανδροι, ο τύραννος και ένας άλλος σοφός από την Αμ βρακία. Τούτο αναφέρει και ο Νεάνθης ο Κυζικηνός180, ο οποίος λέει επίσης181 πως ήταν μεταξύ τους ξαδέλφια. Ο Αριστοτέλης λέει 182 πως ο σοφός ήταν ο Κορίνθιος, όμως ο Πλάτων δεν το παραδέχεται. Δικό του είναι το: Η μελέτη είναι το παν. Ήθελε επίσης να κόψει τον Ισθμό. Αναφέρεται και η εξής επιστολή του 183 :

Ο Περίανδρος στους σοφούς. Χρωστώ μεγάλη χάρη στον Πύθιο Απόλλωνα που σας βρήκα όλους συγκεντρωμένους. Μακάρι η επιστολή μου να σας φέρει και στην Κόρινθο. Όπως καλά γνωρίζετε, θα σας υποδεχτώ με όλο τον λαό. Πληροφορούμε ότι πέρυσι πήγατε στις Σάρδεις, στον Λυδό βασιλιά. Μετά απ' αυτό δεν υπάρχει λόγος να διστάζετε να επισκεφθείτε και μένα, τον τύραννο της Κορίνθου. Οι Κορίνθιοι θα χαρούν πολύ να σας δουν στον οίκο του Περίανδρου.

Ο Περίανδρος στον Προκλέα. Τη γυναίκα μου τη σκότωσα χωρίς να το θέλω, εσύ όμως είσαι άδικος που εκούσια στρέφεις το παιδί μου εναντίον μου. Σταμάτα να το κακομεταχειρίζεσαι, γιατί θα αμυνθώ. Εγώ εξιλεώθηκα για την κόρη σου καίγοντας μαζί της όλα τα ρούχα των Κορινθίων. Ο Θρασύβουλος του έγραψε τα εξής 184 : 111


ΠΕΡΙΑΝΔΡΟΣ - ΑΝΑΧΑΡΣΙΣ Ο Θρασύβουλος στον Περίανδρο. Στον απεσταλμένο σου δεν είπα τίποτα. Τον πήγα σε χω ράφι αθέριστο και έκοβα τα ψηλότερα στάχυα χτυπώντας τα με το μπαστούνι μου, ενώ με παρακολουθούσε. Αν τον ρωτή σεις θα σου πει ό,τι άκουσε και είδε. Κάνε και συ το ίδιο, αν θέλεις να ισχυροποιήσεις την απολυταρχία σου. Φρόντισε να απομακρύνεις τους πολίτες που ξεχωρίζουν, είτε τους θεωρείς εχθρούς είτε όχι. Ο απόλυτος μονάρχης και τους φίλους πρέ πει να τους θεωρεί ύποπτους.

ΑΝΑΧΑΡΣΙΣ Ο Ανάχαρσις ο Σκύθης ήταν γιος του Γνούρου και αδερ φός του Καδουίδα, του Βασιλιά των Σκυθών. Η μητέρα του ήταν Ελληνίδα, γι' αυτό γνώριζε δύο γλώσσες. Έγραψε οκτα κόσιους στίχους για όσα ίσχυαν στους Σκύθες και για όσα από την πλευρά των Ελλήνων αφορούσαν την απλότητα της ζωής και τον πόλεμο. Εκφραζόταν τόσο αυθόρμητα και ειλι κρινά, ώστε έδωσε αφορμή για τη δημιουργία παροιμίας που αναφερόταν στον τρόπο ομιλίας των Σκυθών. Ο Σωσικράτης λέει 185 πως ήρθε στην Αθήνα στη διάρκεια της τεσσαρακοστής έβδομης Ολυμπιάδας, όταν ήταν άρχο 186 ντας ο Εύκρατης. Ο Έρμιππος λέει πως, όταν πήγε στο σπίτι του Σόλωνα, είπε σε κάποιον από τους υπηρέτες να του αναγγείλει ότι τον επισκέφτηκε ο Ανάχαρσις, θέλει να τον δει και, αν είναι δυνατό, να γίνει φιλοξενούμενος του. Ο υπηρέ της, αφού ανακοίνωσε την άφιξη του, διατάχτηκε από τον Σόλωνα να του απαντήσει ότι μόνο στην ίδια τους την πατρί δα μπορούν να φιλοξενούνται. Ο Ανάχαρσις ανταπάντησε ότι τώρα κι αυτός βρίσκεται στην πατρίδα του, οπότε έχει τη δυ νατότητα να φιλοξενηθεί. Ο Σόλων εξεπλάγει από την ετοιμο λογία του, τον δέχτηκε και τον έκανε τον καλύτερο φίλο του. Όταν μετά από καιρό επέστρεψε στη Σκυθία και έδωσε 113


114

ΑΝΑΧΑΡΣΙΣ την εντύπωση ότι θέλει να ανατρέψει τους θεσμούς της πατρί δας του, εξαιτίας της αγάπης του προς κάθε τι το ελληνικό, χτυπήθηκε με τόξο από τον αδερφό του στη διάρκεια κυνη γιού και πέθανε λέγοντας ότι χάρη στον λόγο σώθηκε από την Ελλάδα και εξαιτίας του φθόνου χάθηκε στην πατρίδα. Μερικοί λένε πως σκοτώθηκε στη διάρκεια Ελληνικών τελε τών. Έγραψα γΓ αυτόν το εξής187: Όταν γύρισε ο Ανάχαρσις στη Σκυθία μετά από πολλά ταξίδια, προσπάθησε όλους να τους πείσει να ζουν όπως οι Έλληνες. Πριν προλάβει να ολοκληρώσει την κουβέντα του, φτερωτό βέλος τον άρπαξε και τον πήγε γρήγορα στους αθανάτους. Αυτός είπε πως τα αμπέλια κάνουν τριών ειδών σταφύλια, το πρώτο της ευχαρίστησης, το δεύτερο της μέθης και το τρίτο της αηδίας. Είπε ακόμη ότι απορεί, πώς γίνεται και στην Ελ λάδα αγωνίζονται όσοι έχουν γνώσεις και κρίνουν όσοι δεν έχουν. Όταν ρωτήθηκε πώς θα μπορούσε κάποιος να αποφύ γει το να γίνει φίλος του πιοτού, απάντησε: «Αν δει με τα ίδια του τα μάτια τις ασχημοσύνες που κάνουν οι μεθυσμένοι». Επίσης έλεγε ότι απορεί, πώς οι Έλληνες που θεσπίζουν νό μους ενάντια των υβριστών, τιμούν τους αθλητές που χτυπούν ο ένας τον άλλο. Όταν έμαθε ότι το πάχος του πλοίου είναι τέσσερα δάχτυλα, τόσο, είπε, απέχει ο θάνατος από αυτούς που ταξιδεύουν στη θάλασσα. Το λάδι το αποκαλούσε φάρμακο μανίας, επειδή αλείφο νται οι αθλητές και ορμούν μανιασμένα ο ένας στον άλλο. «Πώς είναι δυνατό» έλεγε «αφού απαγορεύεται το ψέμα, να 187 ψεύδονται ασύστολα στο εμπόριο;» " Και ακόμη ότι απορεί που οι Έλληνες, όταν αρχίζουν να πίνουν, χρησιμοποιούν μικρά ποτήρια και, όταν πιουν πολύ, χρησιμοποιούν μεγάλα. Στα αγάλματα του υπάρχει η επιγραφή: Να συγκρατείς τη 115


116

ΑΝΑΧΑΡΣΙΣ - Μ Υ Σ Ω Ν γλώσσα, τη λαιμαργία και τις σαρκικές ορμές. Όταν ρωτήθη κε, αν οι Σκύθες έχουν αυλούς, είπε: «Όχι, αλλά ούτε αμπέ λια». Όταν ρωτήθηκε, ποια πλοία είναι πιο ασφαλή, είπε: «Τα αραγμένα». Έλεγε πως στους Έλληνες είχε δει και το εξής πολύ παράξενο, ότι δηλαδή αφήνουν τον καπνό στο Βουνό και μεταφέρουν στην πόλη τα ξύλα188. Όταν τον ρώτησαν, ποιοι είναι περισσότεροι, οι ζωντανοί ή οι νεκροί, είπε: «Αυ τούς που ταξιδεύουν στη θάλασσα πού τους κατατάσσεις;». Στον Αθηναίο που τον κορόιδευε, επειδή ήταν Σκύθης, απά ντησε: «Πα μένα η πατρίδα είναι ντροπή, εσύ όμως είσαι ντροπή της πατρίδας». Όταν ρωτήθηκε, ποιο ανθρώπινο χα ρακτηριστικό είναι και καλό και κακό, είπε: «Η γλώσσα». Καλύτερα, έλεγε, να έχεις έναν φίλο αξιόλογο παρά πολλούς ασήμαντους. Θεωρούσε την αγορά ως το μέρος που εξαπατά ο ένας τον άλλο και πλεονεκτεί ο ένας σε βάρος του άλλου. Όταν ένας νεαρός τον έβρισε, καθώς έπιναν, του είπε: «Νέε, αν δεν αντέχεις το κρασί τώρα που είσαι μικρός, όταν γερά σεις θα κουβαλάς νερό». Όπως λένε ορισμένοι, αυτός εφεύρε την άγκυρα και τον κεραμικό τροχό. Έγραψε την ακόλουθη επιστολή189:

Ο Ανάχαρσις στον Κροίσο. Εγώ, βασιλιά των Λυδών, πήγα στην Ελλάδα για να μάθω τις συνήθειες και τις ασχολίες τους. Το χρυσάφι δεν το έχω καμιά ανάγκη και μου είναι αρκετό να επιστρέψω στη Σκυθία καλύτερος. Θα έλθω όμως στις Σάρδεις, επειδή θεωρώ σημα ντικό να κερδίσω την εκτίμηση σου.

ΜΥΣΩΝ Ο Μύσων ήταν γιος του Στρύμωνος, όπως λέει ο Σωσι117


118

ΜΥΣΩΝ κράιης190 Βασιζόμενος οτον Έρμιππο191, και καταγόταν από τη Χήνα, μια κωμόπολη στην Οίτη ή στη Λακωνία. Περιλαμ βάνεται ανάμεσα στους επτά σοφούς. Λένε ακόμη πως ο πα τέρας του ήταν τύραννος και πως, όταν ο Ανάχαρσις ζήτησε να μάθει αν υπάρχει κάποιος σοφώτερός του, η Πυθία έδωσε την απάντηση, που προαναφέρθηκε στη βιογραφία του Θαλή, για τον Χίλωνα: Μιλώ για κάποιον Οιταίο Μυσωνα που κατάγεται από τη Χήνα και σε ξεπερνά στη σοφία και το θάρρος. Από περιέργεια πήγε στην κωμόπολη και τον βρήκε, παρ' όλο που ήταν καλοκαίρι, να προσπαθεί να προσαρμόσει στο άρο τρο χειρολαβή. Όταν του είπε: «Μα, Μύσων, δεν είναι εποχή τώρα για όργωμα», εκείνος του απάντησε: «Είναι η καλύτερη εποχή για επισκευές». Άλλοι λένε πως ο χρησμός ήταν: «Μιλώ για κάποιον Ητείο...» και προσπαθούν να εξηγήσουν τι σημαί νει Ητείος. Σύμφωνα με τον Παρμενίδη είναι δήμος της Λα κωνικής στον οποίο ανήκε ο Μύσων. Ο Σωσικράτης στις «Δια δοχές» 192 αναφέρει πως από τον πατέρα του ήταν Ητείος και από τη μητέρα του Χηνέας. Ο Ευθύφρων, ο γιος του Ηρακλεί δη από τον Πόντο, λέει πως ήταν Κρητικός, επειδή η Ητεία είναι πόλη της Κρήτης. Ο Αναξίλαος λέει πως ήταν Αρκά δας193. 194 Τον αναφέρει και ο Ιππώνακτας λέγοντας : Ο Μύσων που ο Απόλλωνας τον ανακήρυξε ως τον πιο συνετό άνθρωπο. 196

Ο Αριστόξενος στα σταχυολογήματα αναφέρει πως δεν διέ φερε από τον Τίμωνα και τον Απήμαντο, επειδή ήταν μισάνθρωπος. Τον είχαν δει στη Σπάρτη, σε μέρος έρημο να γελάει μόνος του. Όταν κάποιος παρουσιάστηκε ξαφνικά και τον ρώτησε γιατί γελά μόνος του, είπε: «Ακριβώς γι' αυτό». Ο

119


ΜΥΣΩΝ - ΕΠΙΜΕΝΙΔΗΣ Αριστόξενος λέει πως γι' αυτό ακριβώς δεν ήταν γνωστός, επειδή δεν καταγόταν από πόλη αλλά από κωμόπολη και μάλιστα άγνωστη. Επειδή ακριβώς ήταν άγνωστος, μερικοί αποδίδουν δικά του λόγια στον τύραννο Πεισίστρατο, εκτός από τον φιλόσοφο Πλάτωνα που τον αναφέρει στον Πρωτα γόρα αντί για τον Περίανδρο196. Έλεγε να μην ερευνούμε τα πράγματα από τα λόγια, αλλά από τα πράγματα τα λόγια, γιατί τα πράγματα δεν είναι απο τέλεσμα των λόγων, αλλά τα λόγια ξεκινούν από τα πράγμα τα. Πέθανε αφού έζησε ενενήντα επτά χρόνια.

ΕΠΙΜΕΝΙΔΗΣ Ο Επιμενίδης, όπως λέει ο Θεόπομπος197 και πολλοί άλλοι, ήταν γιος του Φαιστίου. Μερικοί όμως λένε πως ήταν γιος του Δωσιάδα και άλλοι του Αγησάρχου. Καταγόταν από την Κνωσσό της Κρήτης, αν και δεν του φαινόταν γιατί είχε μα κριά μαλλιά. Όταν κάποτε τον έστειλε ο πατέρας του στο χωράφι για ένα πρόβατο, κατά το μεσημέρι λοξοδρόμησε και κοιμήθηκε σε μια σπηλιά για πενήντα επτά χρόνια. Όταν ξύπνησε, συνέχισε να ψάχνει το πρόβατο έχοντας την εντύ πωση πως είχε κοιμηθεί για λίγο. Επειδή δεν το έβρισκε, πήγε στο χωράφι όπου βρήκε τα πάντα αλλαγμένα και άλλον ιδιο κτήτη. Επέστρεψε απορρημένος στην πόλη και, όταν μπήκε στο σπίτι του, τον ρωτούσαν ποιος είναι. Τέλος, βρήκε τον μικρότερο αδερφό του, που είχε πια γεράσει, και έμαθε από κείνον όλη την αλήθεια. Όταν η ιστορία του, έγινε γνωστή στους Έλληνες, θεωρήθηκε πολύ αγαπητός στους θεούς. Στην Αθήνα είχε ενσκήψει λοιμός και ο χρησμός της Πυ θίας μιλούσε για κάθαρση της πόλης. Τότε οι Αθηναίοι έστει λαν στην Κρήτη ένα πλοίο και τον Νικία, τον γιο του Νικηράτου, και ζητούσαν να έρθει ο Επιμενίδης. Εκείνος πράγματι ήρθε κατά την τεσσαρακοστή έκτη Ολυμπιάδα, καθάρισε την

121


122

ΕΠΙΜΕΝΙΔΗΣ πόλη και σταμάτησε τον λοιμό ως εξής: Πήρε μαύρα και άσπρα πρόβατα, τα οδήγησε στον Άρειο Πάγο και τα άφησε να πάνε όπου ήθελαν, δίνοντας την εντολή σ' αυτούς που τα ακολουθούσαν, όπου κοιμηθεί το καθένα, να προσφέρουν θυσία στον εκεί θεό. Έτσι σταμάτησε η συμφορά. Ακόμη και τώρα μπορεί κάποιος να 6ρει στους Αθηναϊκούς δήμους βωμούς ανώνυμους, ενθύμια του εξιλασμού που έγινε τότε. 'Αλλοι λένε πως ανέφερε ως αιτία του λοιμού το Κυλώνειο άγος και υπέδειξε τον τρόπο απαλλαγής. Π' αυτό θανατώθηκαν δύο νέοι, ο Κρατίνος και ο ΚτησίΒιος, και απομακρύνθηκε η συμ φορά. Οι Αθηναίοι ψήφισαν να του δοθεί ένα τάλαντο και πλοίο που θα τον μετέφερε στην Κρήτη. Εκείνος δεν δέχτηκε τα χρήματα, αλλά έκανε τους Κνωσίους και τους Αθηναίους φίλους και συμμάχους. Όταν επέστρεψε στην πατρίδα του, μετά από λίγο πέθανε, όπως λέει ο Φλέγων στο Βιβλίο του «Περί μακρόβιων»198, σε ηλικία εκατόν πενήντα επτά ετών, οι Κρήτες, όμως, λένε πως χρειαζόταν άλλος ένας χρόνος για να γίνει τριακοσίων ετών. Ο Ξενοφάνης ο Κολοφώνιος λέει πως είχε ακούσει199 ότι πέθανε εκατόν πενήντα τεσσάρων ετών. Έγραψε για τη γέννεση Κουρητών και Κορυβάντων και θεογονία, έργα που φτάνουν τους πέντε χιλιάδες στίχους, επίσης για τη ναυπήγηση της Αργούς και το ταξίδι του Ιάσο να στην Κολχίδα εξήμισι χιλιάδες στίχους. Σε πεζό λόγο έγραψε «Περί θυσιών», για το κρητικό πολίτευμα και «Περί Μίνω και Ραδαμάνθυος» τέσσερις χιλιάδες στίχους. Στην Αθήνα ίδρυσε το ιερό των Σεμνών θεών 199α , όπως αναφέρει ο Αόβων ο Αργείος στο έργο του «Περί ποιητών»200. Λένε πως ήταν ο πρώτος που φρόντισε για τον καθαρμό σπιτιών και χωραφιών και ίδρυσε ιερά. Μερικοί υποστηρίζουν πως δεν είχε κοιμηθεί, αλλά είχε αποσυρθεί για κάποιο διάστημα ασχολούμενος με τη βοτανική. Αναφέρεται ως δική του μια επιστολή προς τον Σόλωνα τον νομοθέτη, με περιεχόμενο το πολίτευμα που καθόρισε ο Μίνως για τους Κρητικούς. Ο Δημήτριος όμως ο Μάγνης στο 123


124

ΕΠΙΜΕΝΙΔΗΣ έργο του «Περί ομωνύμων ποιητών και συγγραφέων» προ σπαθεί να αποδείξει πως είναι μεταγενέστερη και δεν έχει γραφτεί στην κρητική διάλεκτο αλλά στην αττική και μάλιστα τη νέα. Εγώ πάντως βρήκα και άλλη επιστολή που είναι η εξής201:

Ο Επιμενίδης στον Σόλωνα Έχε θάρρος φίλε. Αν ο Πεισίστρατος προσπαθούσε να επιβληθεί στους Αθηναίους, όταν ήταν ακόμη συνηθισμένοι στη δουλεία και δεν είχαν γνωρίσει καλή διακυβέρνηση, μπο ρεί να κρατούσε για πάντα την εξουσία κάνοντας τους πολί τες δούλους. Τώρα προσπαθεί να υποτάξει ανθρώπους όχι άνανδρους, που θυμούνται με πόνο και ντροπή τις προειδο ποιήσεις του Σόλωνα και που δεν πρόκειται να ανεχτούν τυ ραννία. Παρ' όλο που ο Πεισίστρατος υπέταξε την πόλη, θέλω να ελπίζω πως η εξουσία δεν θα περάσει στα χέρια των παι διών του, γιατί είναι σχεδόν ακατόρθωτο άνθρωποι που συνή θισαν να ζουν ελεύθεροι και με άριστους νόμους να ανε χτούν τη δουλεία. Όσο για σένα, μη περιφέρεσαι από δω και από κει, αλλά έλα κοντά μου στην Κρήτη. Εδώ δεν θα διατρέ χεις κανένα κίνδυνο από τον μονάρχη, αν όμως διαρκώς περιφέρεσαι, φοβάμαι μήπως πάθεις κακό από τους φίλους του. Αυτά είχε γράψει. Ο Δημήτριος λέει, πως, όπως διηγού νται μερικοί, είχε πάρει από τις Νύμφες κάποιο φαγητό και το φύλαγε σε χηλή Βοδιού. Το έτρωγε λίγο-λίγο, δεν απέβαλε τίποτε και ποτέ κανείς δεν τον είδε να τρώει. Τον αναφέρει και ο Τίμαιος στο δεύτερο βιβλίο του 202 . Κάποιοι λένε πως οι Κρητικοί πρόσφεραν θυσίες σ' αυτόν όπως σε θεό, επειδή είχε μεγάλη ικανότητα πρόβλεψης. Όταν είδε τη Μουνιχία κοντά στην Αθήνα, είπε πως αγνοούν πόσες συμφορές μπορεί να τους προξενήσει αυτή η περιοχή, διαφορετικά θα τη γκρέμι ζαν ακόμη και με τα δόντια. Αυτά τα είπε χρόνια πριν. Λένε 125


126

ΕΠΙΜΕΝΙΔΗΣ - ΦΕΡΕΚΥΔΗΣ ακόμη πως πρώτος αποκάλεσε τον εαυτό του Αιακό, πρόβλε ψε για τους Λακεδαιμόνιους την ήττα τους από τους Αρκάδες και ισχυριζόταν ότι είχε αναβιώσει πολλές φορές. Ο Θεόπομπος στο έργο του «Θαυμάσια»203 αναφέρει πως όταν κατασκεύαζε το ιερό των Νυμφών, ακούστηκε από τον ουρανό η φωνή «Επιμενίδη, όχι των Νυμφών, αλλά του Δία». Ακόμη, αναφέρει την πρόβλεψη που έκανε στους Κρήτες σχε τικά με την ήττα των Λακεδαιμονίων, όπως προανέφερα, και πράγματι νικήθηκαν στον Ορχομενό. Γέρασε σε τόσες μέρες, όσα χρόνια είχε κοιμηθεί. Αυτό λέει ο Θεόπομπος. Ο Μυρωνιανός στους «Ομοίους» 204 ανα φέρει ότι οι Κρήτες τον αποκαλούσαν Κούρητα. Το σώμα του το φυλάνε οι Λακεδαιμόνιοι σύμφωνα με κάποιο χρησμό, όπως λέει ο Σωσίβιος ο Λάκων205. Υπήρξαν άλλοι δύο με το ίδιο όνομα, αυτός που έγραψε γενεαλογίες και τρίτος αυτός που έγραψε για τη Ρόδο σε Δωρική διάλεκτο.

ΦΕΡΕΚΥΔΗΣ Ο Φερεκύδης206 ο Σύριος ήταν γιος του Βάβυ και, όπως λέει ο Αλέξανδρος στις «Διαδοχές» 207 , υπήρξε μαθητής του Πιττακού. Ο Θεόπομπος208 αναφέρει πως ήταν ο πρώτος Έλ ληνας που έγραψε για τη φύση και τους θεούς. ΓΓ αυτόν λέγονται πολλά και θαυμαστά, όπως, για παρά δειγμα, κάποια φορά καθώς έκανε περίπατο στην παραλία της Σάμου, είδε ένα καράβι που ταξίδευε με ούριο άνεμο και είπε πως μετά από λίγο θα βυθιστεί. Πραγματικά, βούλιαξε μπρο στά στα μάτια του. Κάποια άλλη φορά, αφού ήπιε νερό από πηγάδι, πρόβλεψε πως σε τρεις μέρες θα γίνει σεισμός. Φεύ γοντας από την Ολυμπία, στη Μεσσήνη συμβούλευσε τον Περίλαο, που τον φιλοξένησε, να φύγει από την πατρίδα του μαζί με τους δικούς του. Εκείνος δεν τον άκουσε, αλλά η Μεσσήνη κυριεύτηκε. 127


128

ΦΕΡΕΚΥΔΗΣ Στους Λακεδαιμόνιους είπε να μη τιμούν ούτε το χρυσάφι ούτε το ασήμι, όπως λέει ο Θεόπομπος στα «Θαυμάσια»209. Αυτή την εντολή του είχε δώσει ο Ηρακλής στον ύπνο του, που την ίδια νύχτα είχε διατάξει τους βασιλείς να υπακούουν στον Φερεκύδη. Αυτά μερικοί τα αποδίδουν στον Πυθα γόρα. Ο Έρμιππος210 λέει πως όταν ετοιμάζονταν να πολεμή σουν οι Εφέσιοι και οι Μαγνήσιοι, ο Φερεκύδης, που ήθελε να νικήσουν οι Εφέσιοι, ρώτησε κάποιον που περνούσε, από πού ήταν. Όταν εκείνος του απάντησε «από την Έφεσο», του είπε: «Τρά6α με λοιπόν από τα πόδια, πήγαινε με στη Μαγνη σία και πες στους συμπολίτες σου μετά τη νίκη τους να με θάψουν εκεί. Αυτή, πες τους, είναι η τελευταία επιθυμία του Φερεκύδη». Εκείνος μετέφερε τα λόγια του και οι Εφέσιοι μετά από μια μέρα έκαναν επίθεση, νίκησαν τους Μαγνήσιους, και τον Φερεκύδη που είχε σκοτωθεί τον έθαψαν εκεί με μεγαλοπρέπεια. Μερικοί λένε πως πήγε στους Δελφούς και γκρεμίστηκε από το Κωρύκιο όρος. Ο Αριστόξενος στο έργο του «Περί Πυθαγόρου και των γνωρίμων» 211 , λέει πως αρρώστησε και τον έθαψε ο Πυθαγόρας στη Δήλο. Άλλοι λένε πως πέθανε επειδή γέμισε ψείρες και όταν τον επισκέ φτηκε ο Πυθαγόρας και τον ρώτησε πώς είναι, έβγαλε το δάχτυλο από την πόρτα και είπε: «Φαίνεται από το δέρμα μου». Από τότε η φράση αυτή έχει για τους φιλολόγους την έννοια ότι κάτι χειροτερεύει. Όσοι την χρησιμοποιούν με την αντίθετη έννοια κάνουν λάθος. 'Ελεγε πως οι θεοί ονομάζουν το τραπέζι «θυωρό» 212 . Ο Ανδρών ο Εφέσιος213 λέει πως υπήρξαν δύο Σύριοι Φερεκύδες, ο ένας αστρονόμος και ο άλλος θεολόγος, γιος του Βάδυος που υπήρξε δάσκαλος του Πυθαγόρα. Ο Ερατο σθένης214 αναφέρει μόνο έναν Σύριο και έναν Αθηναίο που έγραψε γενεαλογίες. Το Βιδλίο που έγραψε ο Σύριος σώζεται και αρχίζει: «Ο Δίας, ο Χρόνος και η Χθονίη υπήρχαν πάντα. Η τελευταία ονομάστηκε Γη, επειδή ο Δίας της έδωσε δώρο τη γη» 2 1 6 . Στη 129


130

ΦΕΡΕΚΥΔΗΣ Σύρο σώζεται και ηλιακό ρολόϊ216 δικό ίου. Ο Δούρις στο δεύτερο κεφάλαιο των «Ωρών» 2 1 7 λέει ότι χάραξαν γΓ αυτόν το εξής επίγραμμα218: Όλη η σοφία τελειώνει σε μένα. Αν υπάρχει κάτι παραπά νω, απόδωσε το στον Πυθαγόρα, γιατί είναι ο πρώτος απ' όλους τους Έλληνες. Δεν είμαι ψεύτης μιλώντας έτσι. Ο Ίων ο Χίος λέει γι' αυτόν219: Γεμάτος γενναιότητα και σεμνότητα και μετά τον θάνατο θα ζει η ψυχή του ευχάριστα, αν βέΒαια ο σοφός Πυθαγόρας για όλους τους ανθρώπους είχε και δίδαξε σωστές απόψεις220. Υπάρχει και το δικό μου επίγραμμα σε μέτρο Φερεκράτειο: Ο ένδοξος Φερεκύδης που γεννήθηκε στη Σύρο, όταν οι ψείρες άλλαξαν την προηγούμενη μορφή του, ζήτησε αμέσως να τον πάνε στην Μαγνησία, για να εξασφαλίσει τη νίκη στους γενναίους πολίτες της Εφέσου. Υπήρχε χρησμός που μόνο αυτός γνώριζε, όταν ζήτησε κάτι τέτοιο, και πέθανε κοντά σ' εκείνους. Είναι λοιπόν αλήθεια αυτό, αν κάποιος είναι σοφός πραγματικά, και όταν ζει είναι ωφέλιμος και όταν δεν υπάρχει πια». Ζούσε στη διάρκεια της πεντηκοστής ενάτης Ολυμπιάδας και έγραψε το παρακάτω γράμμα:

131


132

ΦΕΡΕΚΥΔΗΣ

Ο Φερεκύδης στον Θαλή 221 Μακάρι να πεθάνεις καλά, όιαν φτάσει η ώρα σου. Όταν πήρα ίο γράμμα σου, ήμουν άρρωστος, γεμάτος ψείρες και με πυρετό. Έδωσα εντολή στους υπηρέτες μου, όταν με θάψουν, να σου φέρουν τα γραπτά μου. Αν τα εγκρίνεις εσύ και οι άλλοι σοφοί, φρόντισε να γίνουν γνωστά, διαφορετικά όχι. Εγώ πάντως δεν είμαι πολύ ικανοποιημένος. Δεν είναι απόλυ τα ακριβή και ούτε μπορώ να πω ότι γνωρίζω την αλήθεια. Είπα όσα μπορεί να πει όποιος μιλάει για τους θεούς. Τα υπόλοιπα πρέπει να εννοηθούν, επειδή μιλώ αινιγματικά. Παρ' όλο που υπέφερα από την αρρώστια, δεν άφησα να μπει ούτε γιατρός ούτε φίλος. Έρχονταν και ρωτούσαν πώς είμαι και γω τότε έβγαζα το δάχτυλο από την κλειδαρότρυπα και έδει χνα σε πόσο κακή κατάσταση βρισκόμουν. Τους είπα επίσης να έρθουν την επομένη στην κηδεία του Φερεκύδη.

Αυτοί είναι λοιπόν οι ονομαζόμενοι σοφοί που μερικοί κατατάσσουν μεταξύ τους και τον τύραννο Πεισίστρατο. Τώρα πρέπει να μιλήσουμε για τους φιλοσόφους και θα ξεκινήσουμε με την Ιωνική φιλοσοφία της οποίας πρωτο πόρος ήταν ο Θαλής και μαθητής του ο Αναξίμανδρος.

133

ΒΙΒΛΙΟΝ

ΔΕΥΤΕΡΟΝ

134

ΒΙΒΛΙΟΝ

ΔΕΥΤΕΡΟΝ

ΑΝΑΞΙΜΑΝΔΡΟΣ Ο Αναξίμανδρος 1 ήιαν γιος του Πραξιάδου και καταγό ταν από τη Μίλητο. Θεωρούσε πρωταρχικό στοιχείο το άπει ρο, χωρίς να προσδιορίζει αν είναι αέρας, νερό ή κάτι άλλο. Έλεγε ότι τα μέρη μεταβάλλονται, αλλά το σύνολο παραμένει αμετάβλητο. Η γη βρίσκεται στο μέσο και είναι το κέντρο, επειδή έχει σχήμα σφαιρικό. Η σελήνη είναι ετερόφωτη και φωτίζεται από τον ήλιο- όσο για τον ήλιο, δεν είναι μικρότε ρος από τη γη και είναι φωτιά καθαρότατη. Πρώτος επινόησε τον γνώμονα που τον έστησε στα ηλια κά ρολόγια στη Λακεδαίμονα, όπως λέει ο Φαβωρίνος στην «Παντοδαπή ιστορία» 2 , που έδειχνε τα ηλιοστάσια και τις ιση μερίες. Κατασκεύασε και ρολόγια, πρώτος σχεδίασε την περί μετρο της στεριάς και της θάλασσας 3 , έφτιαξε επίσης και σφαί ρα. Είχε συγκεντρώσει τις απόψεις του σε ένα έργο που τυ χαία βρέθηκε στα χέρια του Απολλόδωρου του Αθηναίου 4 , ο οποίος λέει στα «Χρονικά» ότι τον δεύτερο χρόνο της πε ντηκοστής όγδοης Ολυμπιάδας ο Αναξίμανδρος ήταν εξήντα τεσσάρων ετών και ότι μετά από λίγο πέθανε. Άκμασε όταν ήταν τύραννος στη Σάμο ο Πολυκράτης. Λένε πως, όταν κά ποτε τραγούδησε, γέλασαν σε Βάρος του τα μικρά παιδιά και κείνος, μόλις το έμαθε, είπε: «Πα να ευχαριστήσω τα παιδιά πρέπει να τραγουδάω καλύτερα». 135


136

ΑΝΑΞΙΜΑΝΔΡΟΣ

-

ΑΝΑΞΙΜΕΝΗΣ

Υπήρξε και άλλος Αναξίμανδρος ιστορικός, Μιλήσιος κι αυχός, που έγραψε σε Ιωνική διάλεκτο.

ΑΝΑΞΙΜΕΝΗΣ Ο Αναξιμένης 5 ήταν γιος του Ευρύστρατου, καταγόταν από τη Μίλητο και υπήρξε μαθητής του Αναξίμανδρου. Μερι κοί λένε πως μαθήτευσε και κοντά στον Παρμενίδη. Αρχή ονόμασε τον αέρα και το άπειρο. Είπε ότι τα άστρα δεν κινού νται κάτω από τη γη, αλλά γύρω από τη γη. Χρησιμοποίησε απλή και απέριττη Ιωνική διάλεκτο 6 . Ζούσε, σύμφωνα με τον Απολλόδωρο, την εποχή της άλω σης των Σάρδεων και πέθανε κατά την εξηκοστή τρίτη Ολυ μπιάδα. Υπήρξαν άλλοι δύο με το ίδιο όνομα, από τη Λάμψακο, ένας ρήτορας κι ένας ιστορικός, που ήταν γιος της αδερφής του ρήτορα, και έγραψε το έργο «Αλεξάνδρου πράξεις». Αυτός ήταν ο φιλόσοφος, και έστειλε τις εξής επιστολές 7 .

Ο Αναξιμένης στον Πυθαγόρα Ο Θαλής του Εξαμύου πέθανε γέρος με τρόπο άδοξο. Βγήκε, όπως συνήθιζε, μαζί με την υπηρέτρια του για να παρατηρήσει τα άστρα και καθώς τα παρατηρούσε ξεχάστηκε και έπεσε σε γκρεμό. Σύμφωνα με τους Μιλήσιους έτσι πέθα νε ο αστρονόμος. Εμείς οι μαθητές του καθώς και τα παιδιά και οι μαθητές μας ας τον θυμόμαστε κι ας μην ξεχνάμε τα λόγια του. Η αρχή όλων των λόγων ας αφιερώνεται στον Θαλή. Και πάλι:

137


138

ΑΝΑΞΙΜΕΝΗΣ

-

ΑΝΑΞΑΓΟΡΑΣ

Ο Αναξιμένης στον Πυθαγόρα Αποδείχτηκες πολύ πιο έξυπνος από μας που μετανάστευ σες από τη Σάμο στον Κρότωνα, όπου ζεις ειρηνικά. Τα παιδιά του Αιακέος προκαλούν συμφορές ασυγχώρητες, και από τους Μιλήσιους δεν λείπουν οι αισυμνήτες. Μεγάλο πρόβλημα για μας είναι και ο Βασιλιάς των Μήδων, όταν δεν θέλουμε να πληρώσουμε τους φόρους. Ό μ ω ς οι Ίωνες θα πολεμήσουν με τους Μήδους για την ελευθερία όλων κι αν αρχίσουμε πόλε μο, δεν υπάρχει ελπίδα σωτηρίας. Πώς λοιπόν ο Αναξιμένης θα έχει διάθεση να παρατηρεί τον ουρανό κάτω από τον φό6ο της καταστροφής ή της υποδούλωσης; Εσύ είσαι ευπρόσδε κτος και από τους Κροτωνιάτες και από τους υπόλοιπους Ιταλιώτες. Έρχονται κοντά σου και μαθητές από τη Σικελία.

ΑΝΑΞΑΓΟΡΑΣ Ο Αναξαγόρας ήταν γιος του Ηγησι6ούλου ή του Ευδούλου και καταγόταν από τις Κλαζομενές. Υπήρξε μαθητής του Αναξιμένη και ήταν ο πρώτος που έβαλε στην ύλη νόηση. Το σύγγραμμα του, που διακρινόταν για τη χάρη και τη μεγαλο πρέπεια του, άρχιζε έτσι 8 : « Ό λ α τα πράγματα ήταν μαζί», κατόπιν ήρθε ο νους και έβαλε τάξη. ΓΓ αυτό πήρε την προσω νυμία Νους και ο Τίμων στους «Σίλλους» λέει γι' αυτόν τα εξής 9 : Ο Αναξαγόρας λέει πως υπάρχει ένας γενναίος ήρωας ο Νους, γιατί σ' αυτόν υπάρχει νους, που σηκώθηκε ξαφνικά και τακτοποίησε τα πάντα που πριν βρίσκονταν σε αταξία. Ξεχώριζε για την ευγένεια και τον πλούτο του, αλλά και για τη μεγαλοφροσύνη του, αφού είχε παραχωρήσει την πατρική περιουσία στους δικούς του. Ό τ α ν τον κατηγόρησαν πως την παραμελεί, τους είπε: «Γιατί δεν την φροντίζετε εσείς,·» Τελικά 139


140

ΑΝΑΞΑΓΟΡΑΣ αποτραβήχτηκε και αφοσιώθηκε στη μελέτη των φυσικών φαινομένων χωρίς να ασχολείται με τις πολιτικές υποθέσεις. Σ' αυτόν που του είπε: «Δεν ενδιαφέρεσαι καθόλου για την πατρίδα;» απάντησε: «Μίλα όμορφα, ενδιαφέρομαι πάρα πολύ», και έδειξε τον ουρανό. Λένε πως την εποχή της διάβασης του Ξέρξη ήταν είκοσι ετών και έζησε εβδομήντα δύο χρόνια. Ο Απολλόδωρος στα «Χρονικά» 10 αναφέρει πως γεννήθηκε κατά την εβδομηκοστή Ολυμπιάδα και πέθανε τον πρώτο χρόνο της ογδοηκοστής όγδοης. Άρχισε να φιλοσοφεί στην Αθήνα 1 1 επί Καλλίου, όταν ήταν είκοσι ετών, όπως αναφέρει ο Δημήτριος ο Φαληρεύς στην «Αναγραφή» των αρχόντων 1 2 . Στην Αθήνα λένε πως έμεινε τριάντα χρόνια. Πα τον ήλιο έλεγε πως είναι πυρακτωμένη πέτρα μεγαλύ τερη από την Πελοπόννησο. Άλλοι τούτο το αποδίδουν στον Τάνταλο. Πα τη σελήνη έλεγε πως κατοικείται και πως έχει λόφους και φαράγγια. Ως αρχές θεωρούσε τις ομοιομέρειες 1 3 , υποστήριζε δηλαδή ότι όπως ακριβώς από τα λεγόμενα ψήγ ματα σχηματίζεται ο χρυσός, έτσι από τα ομοιομερή σωματί δια σχηματίζεται το σύμπαν. Αρχή της κίνησης θεωρούσε τον νου. Πα τα φυσικά σώματα έλεγε ότι τα βαριά βρίσκονται κάτω, όπως η γη, και τα ελαφρά καταλαμβάνουν τον πάνω χώρο, όπως η φωτιά. Το νερό και ο αέρας βρίσκονται στο μέσον. Έτσι, πάνω στη γη, που ήταν πλατειά, υποχώρησε η θάλασσα, αφού εξατμίστηκε από τον ήλιο η υγρασία. Πα τα άστρα έλεγε ότι αρχικά κινούνταν πάνω σε θόλο, έτσι ώστε ο αειφανής [ουράνιος] πόλος ήταν σε κατακόρυφη θέση πάνω από τη γη και αργότερα πήρε κλίση. Ο γαλαξίας είναι αντα νάκλαση του φωτός των άστρων που δεν φωτίζονται από τον ήλιο. Οι κομήτες είναι πλανήτες συγκεντρωμένοι που βγά ζουν φλόγες. Οι διάττοντες είναι κάτι σαν σπινθήρες που τινάζονται από τον αέρα. Οι άνεμοι δημιουργούνται, όταν ο αέρας αραιώνει από τον ήλιο. Οι βροντές είναι σύγκρουση νεφών, οι αστραπές τρίψιμο των νεφών. Ο σεισμός είναι κα ταβύθιση αέρα στη γη. 141

Δ Ι Ο Γ Ε Ν Η Σ ΛΑΕΡΤΙΟΣ

142

ΑΝΑΞΑΓΟΡΑΣ Ό λ α τα ζωντανά δημιουργούνται από ανάμειξη υγρού, θερμού και γεώδους και στη συνέχεια το ένα από το άλλο, τα αρσενικά από δεξιά και τα θηλυκά από αριστερά. Λένε πως πρόβλεψε την πτώση μετεωρόλιθου κοντά στους Αιγός ποταμούς για τον οποίον είπε πως θα πέσει από τον ήλιο. ΓΓ αυτό ο Ευριπίδης, που ήταν μαθητής του, λέει στον «Φαέθοντα» 1 4 πως ο ήλιος είναι χρυσός 6ώλος. Ό τ α ν είχε πάει στην Ολυμπία κάθησε με δερμάτινη κάπα, λες και επρό κειτο να βρέξει, κάτι που πραγματικά έγινε. Σ' αυτόν που τον ρώτησε αν τα βουνά της Λαμψάκου θα γίνουν ποτέ θάλασσα, λένε πως απάντησε: «Ναι, αρκεί να περάσει καιρός». Ό τ α ν ρωτήθηκε γιατί γεννήθηκε, απάντησε: «Πα να μελετώ τον ήλιο, τη σελήνη και τον ουρανό». Σ' αυτόν που του είπε «στε ρήθηκες τους Αθηναίους», είπε: «Όχι, εκείνοι στερήθηκαν εμένα». Ό τ α ν είδε τον τάφο του Μαυσώλου, είπε: «Ο πολυτε λής τάφος είναι είδωλο περιουσίας που έγινε πέτρες» 1 5 . Σ' αυτόν που δυσανασχετούσε γιατί πέθαινε σε ξένη χώρα, είπε: «Από παντού είναι όμοια η κάθοδος στον Αδη». Σύμφωνα με όσα λέει ο ΦαΒωρίνος στην «Παντοδαπή ιστορία» 16 , φαίνεται πως πρώτος διατύπωσε την άποψη ότι η Ομηρική ποίηση αναφέρεται στην αρετή και τη δικαιοσύνη. Την άποψη τούτη ενίσχυσε και ο Μητρόδωρος ο Λαμψακηνός, που ήταν φίλος του και που πρώτος μελέτησε τη φυσική διδασκαλία του ποιητή. Επίσης ο Αναξαγόρας πρώτος εξέδω 17 σε βιβλίο με διαγράμματα . Ο Σιληνός στο πρώτο Βιβλίο των 18 «Ιστοριών» λέει ότι την εποχή που ήταν άρχοντας ο Δήμυ19 λος , έπεσε μια πέτρα από τον ουρανό και ο Αναξαγόρας είπε πως ολόκληρος ο ουρανός αποτελείται από πέτρες που κρατιούνται ενωμένες από τη γρήγορη περιστροφή. Αν χαλα 20 ρώσουν, πέφτουν κάτω . Σχετικά με τη δίκη του λέγονται διάφορα. Ο Σωτίων στη «Διαδοχή των φιλοσόφων» λέει πως κατηγορήθηκε από τον Κλέωνα για ασέβεια, επειδή ονόμαζε τον ήλιο πυρακτωμένη πέτρα. Τον υπερασπίστηκε ο Περικλής που ήταν μαθητής του, τιμωρήθηκε όμως με πρόστιμο πέντε τάλαντα και εξορία. Ο 143


ΑΝΑΞΑΓΟΡΑΣ 21

Σάτυρος στους «Βίους» λέει πως ο Θουκυδίδης ήταν εκεί νος που τον οδήγησε στο δικαστήριο, δεδομένου ότι ήταν πολιτικός αντίπαλος του Περικλή. Ο Αναξαγόρας κατηγορή θηκε όχι μόνο για ασέβεια αλλά και για μηδισμό. Καταδικά στηκε ερήμην σε θάνατο. Ό τ α ν του ανακοινώθηκαν και τα δυο μαζί, δηλαδή η καταδίκη και ο θάνατος των παιδιών του, για την καταδίκη είπε: «Και κείνους και μένα μας έχει καταδι κάσει από παλιά η φύση», και για τα παιδιά του είπε: «Ήξερα ότι τα γέννησα θνητά». Αυτά μερικοί τα αποδίδουν στον Σό λωνα και άλλοι στον Ξενοφώντα. Το ότι τα έθαψε με τα ίδια του τα χέρια το αναφέρει ο Δημήτριος ο Φαληρεύς στο 6ι6λίο του «Περί γήρως» 2 2 . Ο Έρμιππος στους «Βίους» 2 3 αναφέρει ότι κλείστηκε στη φυλακή για να θανατωθεί. Ο Περικλής είπε μιλώντας δημόσια, αν έχουν λόγους να τον κατηγορούν για οτιδήποτε αφορά τη ζωή του [του Περικλή]. Του απάντησαν πως όχι και τότε είπε: «Είμαι μαθητής του ανθρώπου αυτού. Μην παρασυρθείτε λοιπόν από συκοφαντίες και τον σκοτώσε τε. Πιστέψτε με και ελευθερώστε τον». Πράγματι τον ελευθέ ρωσαν, επειδή όμως δεν μπορούσε να υπομείνει την προσβο λή, αυτοκτόνησε. Ο Ιερώνυμος στο δεύτερο κεφάλαιο των «Σποράδην υπομνημάτων» 2 4 αναφέρει πως ο Περικλής τον παρουσίασε στο δικαστήριο εξασθενημένο και αδύνατο από κάποια αρρώστια, με αποτέλεσμα να αφεθεί ελεύθερος από λύπηση μάλλον παρά μετά από απόφαση δικαστική. Αυτά σχε τικά με τη δίκη του. Υπήρχε η άποψη πως ούτε ο Δημόκριτος του είχε ιδιαίτερη συμπάθεια, επειδή δεν είχε καταφέρει να έρθει σε επαφή μαζί του. Τελικά αποτραβήχτηκε στη Λάμψακο κι εκεί πέθανε. Ό τ α ν οι άρχοντες της πόλης τον ρώτησαν τι χάρη ήθελε να του κάνουν, είπε «Να επιτρέπουν στα παιδιά να παίζουν τον μήνα που θα πεθάνει, κάθε χρόνο». Τούτο το έθιμο διατηρείται μέχρι σήμερα. Ό τ α ν πέθανε, οι Λαμψακηνοί τον έθαψαν με 26 τιμές και χάραξαν στον τάφο του το εξής επίγραμμα : Εδώ ενταφιάστηκε ο Αναξαγόρας που βρήκε 145


Α Ν Α Ξ Α Γ Ο Ρ Α Σ - ΑΡΧΕΛΑΟΣ πολλές αλήθειες για τον ουράνιο κόσμο. Το δικό μου επίγραμμα γι' αυτόν είναι 2 6 : Είπε πως ο ήλιος είναι πείρα πυρακτωμένη κι αυτό έγινε αιτία θανάτου για τον Αναξαγόρα. Ο φίλος του Περικλής τον έσωσε, το τσακισμένο όμως ηθικό του τον έκανε να αυτοκτονήσει. Υπάρχουν άλλοι τρεις με το ίδιο όνομα, για τους οποίους δεν βρήκα πουθενά πολλά στοιχεία. Πάντως ο ένας ήταν ρήτορας της σχολής του Ισοκράτη, ο άλλος ανδριαντοποιός και αναφέρεται από τον Αντίγονο και ο τρίτος ένας γραμμα τικός, μαθητής του Ζηνόδοτου.

ΑΡΧΕΛΑΟΣ Ο Αρχέλαος ήταν Αθηναίος ή Μιλήσιος, γιος του Απολλό δωρου ή σύμφωνα με άλλους του Μίδωνα, μαθητής του Ανα ξαγόρα και δάσκαλος του Σωκράτη. Πρώτος αυτός 2 7 μετέφε ρε από την Ιωνία στην Αθήνα τη φυσική φιλοσοφία. Ονομά στηκε φυσικός και μ' αυτόν τελείωσε η φυσική φιλοσοφία, γιατί ο Σωκράτης εισήγαγε την ηθική. Φαίνεται όμως πως και ο Αρχέλαος ασχολήθηκε με την ηθική, αφού διατύπωσε από ψεις για νόμους καλούς και δίκαιους. Ο Σωκράτης ανέπτυξε και ολοκλήρωσε τις απόψεις του δασκάλου του κι έτσι θεωρή θηκε πως εκείνος τις επινόησε. Έλεγε πως οι αιτίες της γέν νησης είναι δύο, το θερμό και το ψυχρό, και πως τα ζώα γεννήθηκαν από τη λάσπη. Το δίκαιο και το αισχρό δεν ξεκι νούν από τη φύση, αλλά από τον νόμο. Διατύπωσε την εξής θεωρία: το νερό καθώς εξατμίζεται από τη θερμότητα, από τη μια σχηματίζει γη, καθώς προχωρεί προς το μέσο και γίνεται πυρώδες, κι από την άλλη αέρα, καθώς περιρρέει ολόγυρα. Π' αυτό η γη συγκρατείται από τον 147


148

ΑΡΧΕΛΑΟΣ

-

ΣΩΚΡΑΤΗΣ

αέρα και ο αέρας από την περιφορά της φωτιάς. Τα ζωντανά λέει πως γεννιούνται από θερμή γη και λάσπη που μοιάζει με γάλα και χρησιμεύει ως τροφή. Έτσι δημιουργήθηκαν και οι άνθρωποι. Πρώτος αυτός ανέφερε ως αιτία της δημιουργίας του ήχου την πίεση του αέρα και είπε ότι η θάλασσα σχημα τίστηκε μέσα σε κοιλώματα μετά από διύλιση μέσα από τη γη. Το μεγαλύτερο αστέρι είναι ο ήλιος και το σύμπαν είναι άπειρο. Υπήρξαν άλλοι τρεις Αρχέλαοι, αυτός που χαρτογράφησε τις περιοχές που κυρίευσε ο Αλέξανδρος, αυτός που έγραψε τα «Ιδιοφυή» και ένας άλλος ρήτορας που έγραψε ρητορικό εγχειρίδιο.

ΣΩΚΡΑΤΗΣ Ο Σωκράτης ήταν γιος του λιθουργού Σωφρονίσκου και της μαίας Φαιναρέτης, όπως λέει και ο Πλάτων στον «Θεαίτη το» 28 . Καταγόταν από την Αθήνα, από το δήμο της Αλωπεκής. Υπήρχε η άποψη πως συνεργαζόταν με τον Ευριπίδη, γι' αυτό ο Μνησίλοχος λέει 2 9 : «Φρύγες είναι το καινούργιο δράμα του Ευριπίδη:... όπου και ο Σωκράτης προμηθεύει τα φρύγανα» Κάνει επίσης λόγο για «Ευριπίδας σωκρατοκρατούμενους». Ο Καλλίας στους «Πέδητες» 3 0 λέει: Α. Γιατί είσαι τόσο επίσημη και μεγαλοφρονείς; Β. Κι έχω κάθε δικαίωμα, χάρη στον Σωκράτη. Ο Αριστοφάνης στις «Νεφέλες» 3 1 λέει: Αυτός είναι που φτιάχνει για τον Ευριπίδη τις φλύαρες τραγωδίες τις σοφές. 149


150

ΣΩΚΡΑΤΗΣ Όπως υποστηρίζουν μερικοί, υπήρξε μαθητής του Αναξα γόρα αλλά και του Δάμωνα, όπως αναφέρει ο Αλέξανδρος στις «Διαδοχές» 32 . Μετά την καταδίκη του Αναξαγόρα μαθή τευσε κοντά στον Αρχέλαο, τον φυσικό φιλόσοφο, του οποίου, σύμφωνα με τον Αριστόξενο33, υπήρξε εραστής. Ο Δούρις34 λέει γι' αυτόν πως υπήρξε δούλος και εργάστηκε ως λιθουργός, μερικοί μάλιστα λένε πως οι Χάριτες στην ακρόπολη, που παριστάνονται ντυμένες, είναι έργο δικό του35. Γι' αυτό ο Τίμων στους «Σίλλους» 36 λέει: Από 'δω μας ήρθε ο λιθοξόος που φλυαρεί για τους νόμους, ο Έλληνας μάγος, ο επινοητής της λεπτολογίας, ο εκλεπτυσμένος χλευαστής, ο μισοαττικός είρωνας. Σύμφωνα με τον Ιδομενέα37 είχε και εξαιρετικές ρητορικές ικανότητες. Οι τριάκοντα τον εμπόδισαν να διδάσκει την τέ χνη των λόγων, όπως λέει ο Ξενοφών38. Ο Αριστοφάνης39 τον διακωμωδεί λέγοντας πως κάνει τα ασήμαντα σημαντικά. Πρώτος αυτός, όπως λέει ο Φαδωρίνος στην «Παντοδαπή ιστορία»40, μαζί με τον μαθητή του Αισχίνη, δίδαξε ρητορική. Το ίδιο αναφέρει και ο Ιδομενέας στο έργο του «Περί των Σωκρατικών»41. Πρώτος μίλησε για τη ζωή και πρώτος από τους φιλοσόφους, αφού καταδικάστηκε, θανατώθηκε. Ο Αριστόξενος του Σπινθάρου42 λέει πως είχε και χρήματα. Τα συ γκέντρωνε, τα ξόδευε και ξαναμάζευε. Ο Δημήτριος Βυζάντιος αναφέρει πως ο Κρίτων τον πήρε από το εργαστήριο και τον μόρφωσε, μαγεμένος από την ψυχική ομορφιά του. Επειδή γνώριζε πως η φυσική θεωρία δεν έχει τίποτα να μας προσφέρει, μίλησε για την ηθική τόσο στα εργαστήρια όσο και στην αγορά. Εκείνο που πρέπει να αναζητούμε έλεγε πως είναι Οτιδήποτε είναι κακό και καλό για ένα σπίτι. Πολλές φορές, όταν το ύφος των συζητήσεων του γινόταν 151


152

ΣΩΚΡΑΤΗΣ έντονο, τον χτυπούσαν, του τραβούσαν τα μαλλιά και κατά κανόνα τον κορόιδευαν και τον περιφρονούσαν. Όλα τα υπέμενε με ανεξικακία. Όταν κάποιος απόρησε που ανεχόταν να τον κλωτσούν, είπε: «Αν με κλωτσούσε γάιδαρος θα τον πή γαινα στο δικαστήριο;» Όλα αυτά τα αναφέρει ο Δημήτριος. Αντίθετα με τους περισσότερους, δεν ενδιαφερόταν για τα ταξίδια, εκτός κι αν έπρεπε να στρατευθεί. Τον υπόλοιπο και ρό έμενε στην πατρίδα και έκανε έντονες συζητήσεις, όχι για να αλλάξει τις απόψεις των συνομιλητών του, αλλά για να τους μάθει να προσπαθούν να βρουν την αλήθεια. Λένε πως όταν ο Ευριπίδης του έδωσε το σύγγραμμα του Ηρακλείτου και τον ρώτησε «πώς σου φαίνεται;» είπε: «Όσα κατάλαβα είναι σπουδαία, υποθέτω πως και όσα δεν κατάλαβα θα είναι σπουδαία. Πάντως χρειάζεται Δήλιο κολυμβητή»43. Φρόντιζε τη σωματική του εξάσκηση και ήταν σε καλή φυσική κατάσταση. Είχε συμμετάσχει στην εκστρατεία στην Αμφίπολη. Όταν ο Ξενοφώντας είχε πέσει από άλογο στη μάχη στο Δήλιο, τον σήκωσε και τον έσωσε. Ενώ όλοι οι Αθηναίοι το είχαν Βάλει στα πόδια, εκείνος έφευγε ήρεμα γυρίζοντας πίσω κάθε τόσο και προσέχοντας να αμυνθεί, αν κάποιος έκανε επίθεση. Πήρε μέρος και στην εκστρατεία στην Ποτίδαια που έγινε από τη θάλασσα, γιατί από τη στεριά ήταν αδύνατο εξαιτίας του πολέμου. Τότε λένε πως έμεινε όλη νύχτα ακίνητος σε μια στάση, τιμήθηκε για την ανδρεία του και παραχώρησε το έπαθλο στον Αλκιβιάδη, του οποίου υπήρ ξε και εραστής, όπως αναφέρει ο Αρίστιππος στο τέταρτο 44 κεφάλαιο του βιβλίου «Περί παλαιάς τρυφής». Ο Ίων ο Χίος λέει πως όταν ήταν νέος, αποδήμησε στη Σάμο μαζί με τον 46 Αρχέλαο. Από τον Αριστοτέλη μαθαίνουμε πως είχε πάει στους Δελφούς καθώς επίσης και στον Ισθμό, όπως λέει ο 46 Φαβωρίνος στο πρώτο Βιβλίο των «Απομνημονευμάτων» . Ήταν ισχυρογνώμων και δημοκρατικός, όπως φαίνεται από το ότι δεν υπέκυψε στους συντρόφους του Κριτία που τον διέταξαν να οδηγήσει σ' αυτούς τον Λέοντα τον Σαλαμίνιο, έναν άνδρα πλούσιο, για να τον θανατώσουν. Επίσης ήταν ο 153


154

ΣΩΚΡΑΤΗΣ μόνος που είχε αντίθετη γνώμη νια τους δέκα στρατηγούς. Ενώ είχε τη δυνατότητα να δραπετεύσει από τη φυλακή, δεν θέλησε να το κάνει. Επέπληξε όσους έκλαιγαν γι' αυτόν και μέσα στη φυλακή είπε εκείνα τα υπέροχα λόγια. Ήταν αυτάρκης και σεμνός. Όταν κάποτε ο Αλκιβιάδης, όπως λέει η Παμφίλη στο έβδομο κεφάλαιο των «Υπομνημά των» 4 7 , του πρόσφερε μια μεγάλη περιοχή για να χτίσει σπίτι, του είπε: «Ακόμη κι αν χρειαζόμουν παπούτσια και μου έδινες δέρματα για να τα φτιάξω, θα ήμουν καταγέλαστος αν τα έπαιρνα». Συχνά, βλέποντας πόσα πολλά πράγματα πουλιού νται, μονολογούσε «πόσα πράγματα δεν χρειάζομαι» και αμέ σως πρόσθετε τους εξής ιαμβικούς στίχους48 Το ασήμι και η πορφύρα είναι χρήσιμα στους τραγωδούς, όχι στη ζωή. Φέρθηκε περιφρονηπκά στον Αρχέλαο τον Μακεδόνα, στον Σκόπα τον Κρανώνιο και στον Ευρύλοχο τον Λαρισσαίο, που ούτε τα χρήματα τους δέχτηκε ούτε τους επισκέφτηκε. Ο τρό πος ζωής του ήταν πολύ μετρημένος και γι' αυτό, παρ' όλο που πολλές φορές έπεσαν στην Αθήνα λοιμοί, μόνο αυτός δεν αρρώστησε. Ο Αριστοτέλης49 λέει πως παντρεύτηκε δύο γυναίκες, πρώτα την Ξανθίππη, με την οποία απέκτησε τον Ααμπροκλή, και έπειτα τη Μυρτώ, την κόρη του δίκαιου Αριστείδη, που την παντρεύτηκε μάλιστα χωρίς προίκα, και μαζί της απέκτησε τον Σωφρονίσκο και τον Μενέξενο. Μερικοί λένε πως πρώτα πα 60 ντρεύτηκε τη Μυρτώ, άλλοι, όπως ο Σάτυρος και ο Ιερώνυ 51 μος ο Ρόδιος , λένε πως τις είχε και τις δύο μαζί. Αένε δηλαδή πως θέλοντας οι Αθηναίοι να αυξήσουν τον πληθυ σμό που είχε μειωθεί, αποφάσισαν να παντρεύονται μία Αθη ναία και συγχρόνως να μπορούν να αποκτούν παιδιά και με άλλη. Αυτό ακριβώς έκανε και ο Σωκράτης. Είχε την ικανότητα να περιφρονεί όσους τον κορόιδευαν. Περηφανευόταν για τον απλό τρόπο ζωής του, δεν εισέπραξε 155


156

ΣΩΚΡΑΤΗΣ ποτέ αμοιβή και έλεγε πως όποιος ιρώει με όρεξη δεν χρειά ζεται ορεκτικά, όποιος πίνει με ευχαρίστηση δεν περιμένει το πιοτό που δεν είναι μπροστά. Όποιος χρειάζεται λίγα είναι πολύ κοντά στους θεούς. Σ' αυτό βασίστηκαν οι κωμωδιογράφοι και, προσπαθώντας να τον κοροϊδέψουν, τον επαινούσαν χωρίς να το καταλαβαίνουν. Ο Αριστοφάνης συγκεκριμένα λέει52: Ανθρωπε που 'πιθυμείς τη μεγάλη μας σοφία, ευτυχισμένος θα γενείς στην Αθήνα και Ελλάδα, σαν έχεις μνήμη δυνατή και η μελέτη κόπο δε σου κάνει και τις ταλαιπωρίες μπορείς χωρίς αχ και βαχ να τις βαστάζεις και δεν κουράζεσαι ορθός μήτε στο δρόμο αποκάμεις, κι ούτε το κρύο το πολύ σε πιάνει, το φαΤ δε λιμπίζεσαι, το κρασί δεν το πίνεις, στα γυμναστήρια δεν πας κι άλλες σαχλαμάρες δεν κάνεις. Ο Αμειψίας63 τον παρουσιάζει με τρίΒωνα και λέει τα εξής: 'Ελα κοντά μας, Σωκράτη, που είσαι καλύτερος από πολύ λίγους αλλά πολύ πιο ματαιόδοξος. Είσαι ανθεκτικός τύπος! Πού μπορούμε να σου πάρουμε καινούρια κάπα; Β. Τούτο το χάλι ντροπιάζει τους μπαλωματήδες. Α. Κι όμως, τόσο που πεινάει, τούτος εδώ δε σταμάτησε ποτέ να κολακεύει. Αυτήν ακριβώς την υπεροψία και μεγαλοφροσύνη τονίζει 54 ο Αριστοφάνης, όταν λέει : που στους δρόμους περπατάς καμαρωτός και τα μάτια γυροφέρνεις και ξυπόλυτος ταλαιπωρίες αντέχεις και μας κάνεις τον σπουδαίο. 157


158

ΣΩΚΡΑΤΗΣ Μερικές φορές, όμως, προσαρμοζόταν σης περιστάσεις και ντυνόταν με λαμπρότητα, όπως στο «Συμπόσιο» του Πλάτω να 55 , καθώς πηγαίνει στον Αγάθωνα. Είχε διπλή ικανότητα, και να παρακινεί και να αποτρέ πει. Μετά από συζήτηση που είχε με τον Θεαίτητο, όπως μαθαίνουμε από τον Πλάτωνα 56 , σχετικά με την επιστήμη, του ενέπνευσε Βαθιά πίστη στους θεούς. Τον Ευθύφρονα, που είχε κατηγορήσει τον πατέρα του για φόνο 57 , αφού συζήτησε λίγο μαζί του σχετικά με το τι είναι όσιο, κατάφερε να τον κάνει να αλλάξει γνώμη. Τον Λύση επίσης κατάφε ρε να τον κάνει πολύ ηθικό με τις προτροπές του. Είχε την ικανότητα να Βρίσκει επιχειρήματα από τις καταστάσεις. Κατάφερε να αλλάξει και την κακή συμπεριφορά του γιου του, Λαμπροκλή, προς τη μητέρα του, όπως αναφέρει κάπου ο Ξενοφών 58 . Τον Γλαύκωνα, τον αδελφό του Πλάτωνα, που ήθελε να πολιτευθεί, τον απέτρεψε με το επιχείρημα ότι είναι άπειρος, όπως λέει ο Ξενοφών 59 . Τον Χαρμίδη, αντίθετα, που δεν ήταν άσχετος, τον ενθάρρυνε σ' αυτή την επιλογή60. Τόνωσε το ηθικό του στρατηγού Ιφικράτη, φέρνοντας ως παράδειγμα τους πετεινούς του κουρέα Μειδίου που προκα λούσαν με τα φτερουγίσματα τους τους πετεινούς του Καλλίου. Και αυτόν ο Γλαυκωνίδης ζητούσε να τον φροντίζει η πόλη σαν φασιανό ή παγώνι. Έλεγε πως είναι αξιοπερίεργο το να μπορεί ο καθένας με ευκολία να αναφέρει πόσα υπάρχοντα έχει και να μη μπορεί να αναφέρει πόσους φίλους έχει. Τόσο πολύ, έλεγε, αδιαφο ρούμε γΓ αυτούς. Βλέποντας τον Ευκλείδη να ασχολείται με τους σοφιστικούς λόγους, του είπε: «Αυτά, Ευκλείδη, θα μπο ρέσεις να τα χρησιμοποιήσεις στους σοφιστές, σε καμιά περί πτωση όμως στους ανθρώπους». Θεωρούσε τελείως άχρηστη την ενασχόληση μ' αυτά, όπως αναφέρει και ο Πλάτων στον «Ευθύδημο». Όταν ο Χαρμίδης του πρόσφερε δούλους, που θα του εξασφάλιζαν κάποιο εισόδημα, δεν τους δέχτηκε. Σύμ φωνα με ορισμένους, αδιαφόρησε και για την ομορφιά του 159


160

ΣΩΚΡΑΤΗΣ Αλκιβιάδη. Επαινούσε τις ελεύθερες ώρες ως το σπουδαιότε ρο απόκτημα, όπως αναφέρει και ο Ξενοφών στο «Συμπό σιο» 6 1 . Έλεγε πως υπάρχει ένα μόνο καλό, η γνώση, και ένα κακό, η αμάθεια. Ο πλούτος και η ευγενική καταγωγή δεν δίνουν καμιά αξία, αντίθετα είναι πολύ κακά. Όταν κάποιος του είπε πως η μητέρα του Αντισθένη είναι από τη Θράκη, απάντησε: «Νόμιζες πως ένας τόσο γενναίος θα μπορούσε να γεννηθεί από δύο Αθηναίους,·» Παρακίνησε τον Κρίτωνα να ελευθερώσει τον Φαίδωνα, που είχε αιχμαλωτιστεί και είχε γίνει δούλος, και κατόπιν τον έκανε φιλόσοφο. Γέρος πια άρχισε να μαθαίνει λύρα, λέγοντας πως δεν είναι καθόλου περίεργο να προσπαθεί να μάθει κάποιος όσα δεν γνωρίζει. Επιπλέον, χόρευε συχνά και πίστευε πως τούτη η εξάσκηση Βοηθάει στη σωματική ευεξία, όπως λέει ο Ξενο φών στο «Συμπόσιο»62. Έλεγε ακόμη ότι το «δαιμόνιο» του φανερώνει τα μελλούμενα. Το καλό ξεκίνημα δεν είναι Βέ βαια ασήμαντο πράγμα, ούτε όμως σημαίνει πολλά πράγματα. Υποστήριζε επίσης πως δεν ήξερε τίποτε πέρα απ' αυτή ακρι βώς τη γνώση της αμάθειας. ΓΓ αυτούς που δίνουν πολλά για την αγορά άγουρων καρπών έλεγε πως θα απογοητευθούν όταν ωριμάσουν. Όταν κάποτε ρωτήθηκε, τι είναι αρετή για έναν νέο, απάντησε: «Η αποφυγή των υπερβολών». Επιπλέον έλεγε πως πρέπει κάποιος να γνωρίζει γεωμετρία τόσο ώστε να μπορεί να μετρά τη γη που αγοράζει και πουλά. Όταν ο Ευριπίδης είπε στην τραγωδία του για την αρετή63 μάλλον είναι καλύτερα μ' αυτά να μην ασχολούμαστε, σηκώθηκε και έφυγε, λέγοντας πως είναι γελοίο να προσπα θεί κάποιος να βρει δούλο δυσεύρετο και από την άλλη να αφήνει να χάνεται έτσι η αρετή. Όταν ρωτήθηκε, αν είναι καλύτερο να παντρεύεται ή να μη παντρεύεται κάποιος, απά ντησε: «Ό,π κι αν κάνεις από τα δύο, θα μετανιώσεις». Έλεγε πως απορεί με το ότι οι κατασκευαστές μαρμάρινων αγαλμά των φροντίζουν ώστε το μάρμαρο να γίνει όμοιο με το πρωτό161


162

ΣΩΚΡΑΤΗΣ τυπο, ενώ οι ίδιοι δεν προσπαθούν να γίνουν όμοιοι με το μάρμαρο. Θεωρούσε καλό οι νέοι να καθρεφτίζονται συνε χώς, έτσι ώστε, αν είναι ωραίοι, να γίνονται αντάξιοι του εαυτού τους, κι αν είναι άσχημοι να προσπαθούν να συγκαλύ ψουν την ασχήμια με μόρφωση. Όταν κάλεσε για δείπνο κάποιους πλούσιους, επειδή η Ξανθίππη ντρεπόταν, της είπε: «Μη σε νοιάζει, αν είναι συνε τοί, θα φερθούν καλά, αν είναι κακοί, δεν θα νοιαστούμε καθόλου γΓ αυτούς». Συνήθιζε να λέει πως οι άλλοι άνθρω ποι ζούνε για να τρώνε, ενώ ο ίδιος τρώει για να ζει. Πα το μη αξιόλογο πλήθος έλεγε πως είναι σαν να αποδοκιμάζει κάποιος ένα τετράδραχμο, ενώ θεωρεί σπουδαίο έναν σωρό απ' αυτά. Όταν ο Αισχίνης είπε: «Είμαι φτωχός και δεν έχω τίποτε πέρα από τον εαυτό μου που τον παραδίδω σε σένα», του απάντησε: «Αραγε δεν καταλαβαίνεις πως μου κάνεις το μεγαλύτερο δώρο;» Σ' αυτόν που παραπονιόταν ότι από τότε που ανέλα6αν οι τριάκοντα περιφρονείται, είπε: «Αυτό είναι που σ' ενοχλεί;» Σ' εκείνον που του είπε: «Οι Αθηναίοι σε καταδίκασαν σε θάνατο», απάντησε: «Και κείνους τους κατα δίκασε η φύση». Μερικοί λένε πως τούτα είναι λόγια του Αναξαγόρα. Όταν η γυναίκα του του είπε: «Αδικα πεθαίνεις», της απάντησε: «Εσύ ήθελες να πεθάνω δίκαια;» Όταν είδε στο όνειρο του πως του είπε κάποιος64 την τρίτη μέρα από σήμερα θα πας στην εύφορη Φθία, είπε στον Αισχίνη: «Θα πεθάνω σε τρεις μέρες». Τότε που επρόκειτο να πιεί το κώνειο, ο Απολλόδωρος του έδωσε ωραία ρούχα για να πεθάνει φορώντας τα και κείνος του είπε: «Μα τι κάνεις; Τα ρούχα μου ήταν κατάλληλα για να ζω και είναι ακατάλληλα για να πεθάνω μ' αυτά,·» Σ' αυτόν που του είπε: «Ο τάδε σε κακολογεί», απάντησε: «Επειδή δεν έμαθε να λέει καλά λόγια». Όταν ο Αντισθένης γύρισε το σχίσιμο του τρίβωνα ώστε να φαίνεται, του είπε: «Η κενοδοξία σου φαίνεται από τον τρίΒωνα». Σ' αυτόν που είπε: «Μα, δεν σε κακολογεί 163


ΣΩΚΡΑΤΗΣ ο τάδε;» απάντησε: «Όχι, γιατί όσα λέει με αφήνουν αδιάφο ρο». Έλεγε ότι πρέπει να προκαλούμε την κριτική των κωμι κών, γιατί αν μιλήσουν για κάτι πραγματικό, μας Βοηθούν να το διορθώσουμε, διαφορετικά μας αφήνουν αδιάφορους. Πα την Ξανθίππη που κάποια φορά τον έβρισε και μετά του πέτα ξε νερό, είπε: «Δεν το έλεγα πως η Ξανθίππη μετά τις βροντές θα προκαλέσει και βροχή;» Στον Αλκιβιάδη που είπε πως η Ξανθίππη είναι ανυπόφορη όταν Βρίζει, απάντησε: «Το έχω συνηθίσει σαν να ακούω συνέχεια τροχαλίες. Εσύ ανέχεσαι τη φασαρία που κάνουν οι χήνες;». «Ναι, αλλά μου γεννούν αυγά και πουλάκια». «Και μένα η Ξανθίππη μου γεννά παι διά». Όταν κάποτε στην αγορά του έβγαλε το ρούχο και οι γνωστοί τον συμβούλευαν να τη χτυπήσει, είπε: «Μα το Δία, για να γροθοκοπιόμαστε εμείς και σεις να λέτε μπράβο Σω κράτη, μπράβο Ξανθίππη;» Με μια σκληρή γυναίκα έλεγε πως πρέπει να ζει κάποιος όπως οι ιππείς με τα ατίθασα άλογα. «Όπως εκείνοι» έλεγε, «αν τα δαμάσουν, δεν έχουν πρόβλη μα με τα υπόλοιπα, έτσι και γω ζώντας με την Ξανθίππη θα μάθω να συμπεριφέρομαι στους άλλους ανθρώπους». Αυτά έλεγε και έκανε, και η Πυθία επιβεβαίωσε την αξία του δίνοντας στον Χαιρεφώντα εκείνο τον γνωστό χρη σμό65: Απ' όλους τους ανθρώπους ο Σωκράτης είναι ο πιο σοφός, που έγινε αιτία να τον φθονήσουν πάρα πολύ. Αιτία επίσης ήταν το ότι κατηγορούσε ως ανόητους όσους είχαν μεγάλη ιδέα για τον εαυτό τους, και ανάμεσα σ' αυτούς και τον 66 Άνυτο, όπως αναφέρεται και στο «Μένων» του Πλάτωνος. Ο Ανυτος, μη μπορώντας να ανεχτεί τις κοροϊδίες του Σω κράτη, πρώτα έστρεψε εναντίον του τον κύκλο του Αριστοφά νη και έπειτα κατάφερε να πείσει τον Μέλητο να τον κατηγο ρήσουν για ασέβεια και για διαφθορά των νέων. Ο Μέλητος, λοιπόν, τον κατηγόρησε, και η κατηγορία απαγγέλθηκε από τον Πολύευκτο, όπως αναφέρει ο ΦαΒωρί165


ΣΩΚΡΑΤΗΣ 67

νος στην «Παντοδαπή ισιορία» . Το κατηγορητήριο συντά χθηκε από τον Πολυκράτη τον σοφιστή, όπως λέει ο Έρμιππος ή, σύμφωνα με άλλους, από τον Άνυτο. Όλη την προετοι μασία ανέλαβε ο δημαγωγός Λύκων. Ο Αντισθένης στις «Διαδοχές των φιλοσόφων»68 και ο Πλάτων στην «Απολογία» αναφέρουν πως τον κατηγόρησαν τρεις, ο Άνυτος, ο Λύκων και ο Μέλητος. Ο Άνυτος ως κατή γορος εκπροσωπούσε τους τεχνίτες και τους πολιτικούς, ο Λύκων τους ρήτορες και ο Μέλητος τους ποιητές, τους οποίους όλους διέσυρε ο Σωκράτης. Ο Φαβωρίνος στο πρώτο κεφά λαιο των «Απομνημονευμάτων»69 αναφέρει πως δεν είναι αλή θεια όσα ειπώθηκαν από τον Πολυκράτη στο κατηγορητήριο του Σωκράτη, γιατί σχετίζει μ' αυτόν τα τείχη που ξαναχτίστη καν από τον Κόνωνα, κάτι που έγινε έξι χρόνια μετά τον θάνατο του Σωκράτη. Έτσι έχουν τα πράγματα. Η καταγγελία στη δίκη, που σύμφωνα με τον Φαβωρίνο70 υπάρχει ακόμη στο Μητρώο, ήταν η εξής: «Ο Πιτθεύς Μέλη τος Μελήτου κατηγορεί τον Σωκράτη του Σωφρονίσκου από την Αλωπεκή και βεβαιώνει ότι ο Σωκράτης είναι ένοχος, επειδή δεν παραδέχεται τους θεούς της πόλης και προτείνει άλλες, νέες θεότητες. Είναι ακόμη ένοχος για τη διαφθορά των νέων. Η πρέπουσα ποινή είναι ο θάνατος». Ο φιλόσοφος, όταν διάβασε την απολογία που του έγραψε ο Λυσίας, είπε: «Ωραίος είναι ο λόγος, Λυσία, όμως δεν μου ταιριάζει», γιατί ήταν περισσότερο δικανικός παρά φιλοσοφικός. Όταν ο Λυ σίας είπε: «Μα, πώς μπορεί να είναι καλός και να μη σου ταιριάζει;» απάντησε: «Δεν υπάρχουν και ωραία ρούχα και παπούτσια που να μη μου ταιριάζουν;» Όταν γινόταν η δίκη του, αναφέρει ο Ιούστος ο Τιβεριεύς στο «Στέμμα»71, ανέβηκε στο βήμα ο Πλάτων και είπε: «Είμαι ο πιο νέος, άνδρες Αθηναίοι, απ' όσους ανέβηκαν στο βήμα». Τότε οι δικαστές φώναζαν: «Κατέβα, κατέβα». Έτσι ο Σωκράτης καταδικάστηκε με διακόσιες ογδόντα μία ψή φους περισσότερες από τις αθωωτικές. Όταν οι δικαστές προ σπαθούσαν να καθορίσουν την ποινή ή το πρόστιμο που έπρε167


168

ΣΩΚΡΑΤΗΣ πε να του επιβληθεί, εκείνος προσφέρθηκε να πληρώσει είκο σι πέντε δραχμές. Ο ΕυΒουλίδης αναφέρει πως συμφώνησε με εκατό. Αυτό τάραξε τους δικαστές και τότε ο Σωκράτης είπε: «Πα όσα έχω κάνει πρέπει να μου επιβληθεί η ποινή της δωρεάν αιτήσεως στο πρυτανείο». Καταδικάστηκε σε θάνατο, αφού προστέθηκαν άλλες ογδό ντα καταδικαστικές ψήφοι. Φυλακίστηκε και μετά από μερικές μέρες ήπιε το κώνειο, αφού πρώτα έκανε πολλές και σπου δαίες συζητήσεις, οι οποίες αναφέρονται από τον Πλάτωνα στον «Φαίδωνα». Μερικοί λένε πως συνέθεσε και παιάνα που άρχιζε: Χαίρε Απόλλωνα και συ Αρτεμη, ένδοξα παιδιά. Ο Διονυσόδωρος όμως λέει πως ο παιάνας δεν είναι δικός του 7 2 . Έφτιαξε και μύθο για τον Αίσωπο, όχι ιδιαίτερα αξιόλο γο, που άρχιζε: Ο Αίσωπος κάποτε είπε στους Κορίνθιους να μη κρίνουν την αρετή σύμφωνα με τη σοφία των λαϊκών δικαστηρίων. Έτσι έφυγε από τους ανθρώπους· οι Αθηναίοι μετάνιωσαν αμέσως 7 3 και έκλεισαν τις παλαίστρες και τα γυμναστήρια. Εξόρισαν τους υπόλοιπους, ενώ τον Μέλητο καταδίκασαν σε θάνατο. Τον Σωκράτη τον τίμησαν με χάλκινο άγαλμα, που το τοποθέτησαν στο Πομπείο, και ήταν έργο του Λύσιππου. Τον Άνυτο οι κάτοικοι της Ηράκλειας τον έδιωξαν την ίδια μέρα που πήγε στην πόλη τους. Αυτό οι Αθηναίοι δεν το έπαθαν μόνο στην περίπτωση του Σωκράτη αλλά και πολλών άλλων. Και τον Όμηρο, όπως αναφέρει ο Ηρακλείδης 7 4 , τον τιμώρη σαν με πρόστιμο πενήντα δραχμών λέγοντας πως είναι τρε λός, για τον Τυρταίο έλεγαν πως είναι παράφρων και τίμη σαν τον Αστυδάμαντα με χάλκινο άγαλμα πριν από τον κύ κλο των ποιητών του Αισχύλου. Ο Ευριπίδης τους κατακρίνει στον «Παλαμήδη» λέγοντας 7 5 169


ΣΩΚΡΑΤΗΣ Σκοτώσατε, σκοτώσατε τον πάνσοφο, Δαναοί, το αηδόνι των Μουσών που κανέναν δεν πείραξε. Αυτά είναι τα λόγια, όμως ο Φιλόχορος λέει 7 6 πως ο Ευριπί δης πέθανε πριν από τον Σωκράτη. Γεννήθηκε, όπως λέει ο Απολλόδωρος στα «Χρονικά» 77 , όταν ήταν άρχοντας ο Αφεψίων, τον τέταρτο χρόνο της εβδο μηκοστής έ6δομης Ολυμπιάδας, στις έξι του Θαρνηλιώνος, τότε που οι Αθηναίοι καθαρίζουν την πόλη και οι Δήλιοι λένε πως γεννήθηκε η Άρτεμη. Πέθανε τον πρώτο χρόνο της ενενηκοστής πέμπτης Ολυμπιάδας σε ηλικία εβδομήντα ετών. Τούτα αναφέρει και ο Δημήτριος ο Φαληρεύς 7 8 . Μερικοί λένε πως πέθανε εξήντα ετών. Και οι δύο, Σωκράτης και Ευριπίδης, υπήρξαν μαθητές του Αναξαγόρα. Ο Ευριπίδης γεννήθηκε τον πρώτο χρόνο της εβδομηκοστής πέμπτης Ολυμπιάδας, όταν ήταν άρχοντας ο Καλλιάδης. Έ χ ω την άποψη πως ο Σωκράτης ασχολήθηκε και με τη φυσική φιλοσοφία και διατύπωσε κάποιες απόψεις για την πρόνοια, όπως αναφέρει ο Ξενοφών 7 9 , που δηλώνει πως μόνο για ηθικά ζητήματα συζητούσε 8 0 . Αλλά και ο Πλάτων στην «Απολογία» 8 1 , αναφερόμενος στον Αναξαγόρα και κάποιους άλλους φυσικούς, αναφέρει όσα απαρνείται ο Σωκράτης, αν και όλα τα συσχετίζει με κείνον. Ο Αριστοτέλης λέει 8 2 ότι κάποιος μάγος που είχε έλθει από τη Συρία στην Αθήνα πρόβλεψε τα πάντα σχετικά με τον Σωκράτη καθώς και τον βίαιο θάνατο του. Έχω γράψει κι ε γ ώ γΓ αυτόν το εξής επίγραμμα 8 3 : Πίνε τώρα κοντά στον Δία, Σωκράτη. Πραγματικά ο θεός σε ονόμασε σοφό και η σοφία είναι θεός. Απ' τους Αθηναίους πήρες απλά το κώνειο, όμως αυτοί το ήπιαν από το στόμα σου. 171


172

ΣΩΚΡΑΤΗΣ - Ξ Ε Ν Ο Φ Ω Ν Βρισκόταν σε διαμάχη μαζί του κάποιος Αντίλοχος Λήμνιος, όπως λέει ο Αριστοτέλης στο τρίτο κεφάλαιο του έργου «Περί ποιητικής» 84 , και ο Αντιφών ο μάντης, όπως γινόταν με τον Πυθαγόρα και τον Κύλωνα τον Κροτωνιάτη. Η ίδια δια μάχη υπήρχε και ανάμεσα στον Σύαγρο και τον Όμηρο, όσο ζούσε, ενώ όταν πέθανε του άσκησε κριτική ο Ξενοφάνης ο Κολοφώνιος. Ο Κέρκωψ ασκούσε κριτική στον Ησίοδο, όσο αυτός ζούσε, και όταν πέθανε η ίδια τακτική συνεχίστηκε από τον προαναφερθέντα Ξενοφάνη. Το ίδιο έκανε ο Αμφιμένης ο Κώος στον Πίνδαρο, ο Φερεκύδης στον Θαλή, ο Σάλαρος ο Πριηνεύς στον Βίαντα, ο Αντιμενίδας και ο Αλκαίος στον Πιττακό, ο Σωσίβιος στον Αναξαγόρα και ο Τιμοκρέων στον Σιμωνίδη. Από τους διαδόχους του, τους λεγόμενους Σωκρατικούς, οι σπουδαιότεροι ήταν ο Πλάτων, ο Ξενοφών και ο Αντισθέ νης. Από τους δέκα που κατονομάζονται οι πιο γνωστοί είναι τέσσερις, Αισχίνης, Φαίδων, Ευκλείδης, Αρίστιππος. Πρώτα θα μιλήσουμε για τον Ξενοφώντα, έπειτα για τον Αντισθένη στους κυνικούς, έπειτα για τους Σωκρατικούς και κατόπιν για τον Πλάτωνα, επειδή απ' αυτόν ξεκινούν οι δέκα σχολές και αυτός ίδρυσε την πρώτη Ακαδημία. Τούτη, λοιπόν, τη σειρά θα ακολουθήσουμε. Υπήρξε και άλλος Σωκράτης, ιστορικός, που έγραψε πε ριήγηση του Αργούς, επίσης άλλος ένας, περιπατητικός, από τη Βιθυνία, ένας τρίτος που συνέθεσε επιγράμματα και τέλος ο Κώος που έγραψε για τα ονόματα των θεών.

ΞΕΝΟΦΩΝ Ο Ξενοφών ήταν γιος του Γρύλλου, Αθηναίος από τον δήμο της Ερχείας. Ήταν ντροπαλός και εξαιρετικά όμορφος. Λένε πως ο Σωκράτης τον είχε συναντήσει σε ένα στενό, τον εμπόδισε να περάσει απλώνοντας το ραβδί του και τον ρώτη σε πού πουλιούνταν τα διάφορα πράγματα. Μόλις απάντησε. 173


ΞΕΝΟΦΩΝ τον ξαναρώτησε πού γίνονται οι καλοί και ενάρετοι άν θρωποι. Ο Ξενοφών δεν ήξερε και ο Σωκράτης του είπε: «Ακολούθα με και θα μάθεις». Από τότε έ γ ι ν ε μαθητής του Σωκράτη. Είναι ο πρώτος που κράτησε σημειώσεις απ' όσα έ λ ε γ ε και τις δημοσιοποίησε με τον τίτλο «Απομνημο νεύματα». Επίσης πρώτος έ γ ρ α ψ ε ιστορία των φιλοσόφων. Γι' αυτόν ο Αρίστιππος, στο τέταρτο 8ι8λίο του έργου «Περί παλαιάς τρυφής», λέει πως ήταν εραστής του Κλεινία, για τον οποίο είπε: «Το ωραιότερο θέαμα για μένα τώρα είναι ο Κλεινίας. Δεν θα με πείραζε για όλα τα υπόλοιπα να γίνω τυφλός, όχι όμως για τον Κλεινία κι ας είναι μόνο ένας. Η νύχτα και ο ύπνος με ενοχλούν επειδή δεν τον Βλέπω. Στη μέρα και στον ήλιο χρωστώ μεγάλη ευγνωμοσύνη, επειδή μου ξαναφανερώνουν τον Κλεινία». Απέκτησε φιλική σχέση με τον Κύρο με τον εξής τρόπο. Είχε έναν φίλο που λεγόταν Πρόξενος, καταγόταν από τη Βοιωτία, ήταν μαθητής του Γοργία του Λεοντίνου και φίλος του Κύρου 8 6 . Αυτός ζούσε στις Σάρδεις κοντά στον Κύρο και έστειλε στον Ξενοφώντα γράμμα με το οποίο τον καλούσε να γίνει φίλος του Κύρου. Ο Ξενοφών έδειξε το γράμμα στον Σωκράτη και ζήτησε τη συμβουλή του. Ο Σωκράτης τον έστει λε στους Δελφούς για να πάρει χρησμό από τον θεό. Ο Ξενο φών πείστηκε, πήγε στο μαντείο, μα δεν ρώτησε αν έπρεπε να πάει, αλλά πώς θα πάει, πράγμα για το οποίο ο Σωκράτης τον κατέκρινε, τον συμβούλευσε όμως να πάει. Πήγε λοιπόν στον Κύρο και έγινε εξίσου φίλος του όσο και ο Πρόξενος. Τα σχετικά με την ανάβαση και την κάθοδο μας τα εξιστορεί με αρκετές λεπτομέρειες. Οι διαθέσεις του προς τον Μένωνα τον Φαρσάλιο, που ήταν αρχηγός των μισθοφόρων κατά την ανάβαση, ήταν εχθρικές. Τον κοροϊδεύει λέγοντας πως είχε εραστές μεγαλύτερους του. Κοροϊδεύει και κάποιον Απολλωνίδη που είχε τρυπήσει τα αυτιά του. Μετά την ανάβαση, τις συμφορές στον Πόντο και τις πα ρασπονδίες του Σεύθου, του βασιλιά των Οδρυσών, πήγε στην Ασία στον βασιλιά των Λακεδαιμονίων Αγησίλαο και έκανε 175


176

ΞΕΝΟΦΩΝ τους στρατιώτες του Κύρου μισθοφόρους του. Με τον Αγησί λαο ήταν πολύ φίλοι. Τότε οι Αθηναίοι τον τιμώρησαν με εξορία για Λακωνισμό. Ό τ α ν πήγε στην Έ φ ε σ ο 8 6 , έδωσε το μισό από το χρυσάφι που είχε στον ΜεγάΒυζο τον ιε ρέα της Αρτέμιδος για να το φυλάξει μέχρι να ξαναγυρί σει. Αν δ ε ν γύριζε, του είπε να φτιάξει ά γ α λ μ α και να το αφιερώσει στη θεά. Από το άλλο μισό έστειλε αφιερώματα στους Δελφούς. Από κει ήλθε στην Ελλάδα με τον Αγησί λαο, που τον είχαν καλέσει για τον πόλεμο εναντίον της Θή6ας. Οι Λακεδαιμόνιοι του έ δ ω σ α ν το αξίωμα του πρό ξενου. Από κει, αφού άφησε τον Αγησίλαο, π ή γ ε στον Σκιλλούντα, ένα χωριό της Ηλείας που βρισκόταν κοντά στην πόλη. Τον ακολουθούσε η γυναίκα του η Φιλησία, όπως αναφέρει ο Δημήτριος ο Μ ά γ ν η ς 8 7 , και οι δυο γιοι του, ο Γρύλλος και ο Διόδωρος, όπως λέει ο Δείναρχος στο Βιβλίο του για την αποστασία του Ξενοφώντα. Οι γιοι του ονομάζονταν και Διόσκουροι. Ό τ α ν έφτασε ο Μεγάβυζος με την ευκαιρία της γιορτής, του έφερε τα χρήματα με τα οποία α γ ό ρ α σ ε περιοχή που αφιέρωσε στη θεά. Από κει περνάει ο ποταμός Σελινούς, που έχει το ίδιο όνομα με το ποτάμι της Εφέσου. Από τότε περνούσε τον καιρό του κυνηγώντας, κάνοντας τραπέζια στους φίλους του και γρά φοντας τις ιστορίες του. Ο Δείναρχος αναφέρει πως οι Λακεδαιμόνιοι του έδωσαν και σπίτι και χωράφι 8 8 . Λένε πως και ο Φυλοπίδας ο Σπαρτιάτης του έστειλε εκεί δώρο δούλους, αιχμαλώτους από το Δάρδανο, για να τους χρησιμοποιήσει όπως ήθελε. Οι Ηλείοι έκαναν εκστρατεία κατά του Σκιλλούντα και, επειδή οι Λακεδαιμόνιοι αργούσαν, κυρίευσαν το χωριό. Τότε οι γιοι του έφυγαν κρυφά για το Λέπρεο μαζί με λίγους δούλους, ενώ ο ίδιος ο Ξενοφών πήγε από την Ήλιδα στο Λέπρεο κοντά στα παιδιά του· από κει μαζί τους κατέφυγε στην Κόρινθο και εγκαταστάθηκε εκεί. Ό τ α ν οι Αθηναίοι αποφάσισαν να βοηθήσουν τους Λακεδαι μόνιους, έστειλε τα παιδιά του στην Αθήνα για να στρατολο γηθούν υπέρ των Λακεδαιμονίων, αφού είχαν εκπαιδευτεί στη 177


178

ΞΕΝΟΦΩΝ Σπάρτη, όπως λέει ο Διοκλής στους «Βίους των φιλοσόφων». Ο Διόδωρος, χωρίς να κάνει τίποτε σπουδαίο, γύρισε σώος και απέκτησε γιο στον οποίο έδωσε το όνομα του αδελφού ίου. Ο Γρύλλος, που ήταν στην τάξη των ιππέων - κατά την μάχη της Μαντινείας - αγωνίστηκε γενναία και σκοτώθηκε, όπως λέει ο Έφορος στο εικοστό πέμπτο Βιβλίο του 8 9 . Αρχη γός του ιππικού ήταν ο Κηφισόδωρος και αρχιστράτηγος ο Ηγησίλεος. Σ' αυτή τη μάχη σκοτώθηκε και ο Επαμεινώνδας. Λένε πως τότε έτυχε ο Ξενοφών να κάνει θυσία με στεφάνι στο κεφάλι, μόλις όμως πληροφορήθηκε τον θάνατο του γιου του το έβγαλε. Όταν, στη συνέχεια, έμαθε πως έπεσε ηρωικά, τον ξαναέβαλε. Μερικοί λένε πως δεν δάκρυσε, μόνο είπε: «Ήξερα πως τον γέννησα θνητό» 9 0 . Σύμφωνα με τον Αριστο τέλη 9 1 έγραψαν εγκώμια και επιτάφιο για τον Γρύλλο μύριοι όσοι, αποδίδοντας και στον πατέρα ό,π του αναλογούσε. Ο Έρμιππος στο «Περί Θεοφράστου» 9 2 λέει πως και ο Ισοκρά της είχε γράψει εγκώμιο για τον Γρύλλο. Ο Ίϊμων, όμως, κοροϊδεύει τον Ξενοφώντα λέγοντας 9 3 : Αδύναμα λόγια υπάρχουν σε δύο, τρεις ή περισσότερες περιπτώσεις, όπως του Ξενοφώντα και του Αισχίνη που δεν είναι πειστικά. Η ζωή του ήταν η ακόλουθη. Άκμασε 9 4 κατά τον τέταρτο χρόνο της ενενηκοστής τέταρτης Ολυμπιάδας και πήρε μέρος στην ανάβαση του Κύρου, όταν ήταν άρχοντας ο Ξεναίνετος, έναν χρόνο πριν τον θάνατο του Σωκράτη. Πέθανε, όπως λέει ο Στησικλείδης ο Αθηναίος στην «Ανα γραφή Αρχόντων και Ολυμπιονικών» 95 , τον πρώτο χρόνο της εκατοστής πέμπτης Ολυμπιάδας, όταν ήταν άρχοντας ο Καλλιμήδης, τότε που και ο Φίλιππος ο γιος του Αμύντα είχε την εξουσία στη Μακεδονία. Πέθανε στην Κόρινθο, όπως λέει ο Δημήτριος ο Μάγνης, ήδη, δηλαδή, σε προχωρημένη ηλικία. Ήταν σε όλα καλός, κυρίως ήξερε να ιππεύει καλά, να κυνη179


ΞΕΝΟΦΩΝ γά και γνώριζε πολεμικές τακτικές, κάτι που φαίνεται από τα έργα του. Ήταν θεοσεβούμενος, έκανε τακτικά θυσίες, μπο ρούσε να εξηγεί τους οιωνούς και ακολούθησε πιστά το πα ράδειγμα του Σωκράτη. Έγραψε περίπου σαράντα βιβλία, που καθένας τα ταξινο μεί διαφορετικά: Ανάβαση, στην οποία έγραψε προοίμια χωριστά για κάθε βιβλίο και όχι για όλο το έργο. Κύρου παιδεία και Ελληνικά και ΑπομνημονεύματαΣυμπόσιο και Οικονομικός και Περί ιππικής και Κυνηγετικός και Ιππαρχικός, Απολογία Σωκράτους και Περί πόρων και ίέρων ή Τυραννικός, Αγησίλαος και Αθηναίων και Λακεδαιμονίων πολιτεία. Πα το τελευταίο, ο Δημήτριος ο Μάγνης λέει πως δεν είναι του Ξενοφώντα. Λένε ακόμη πως μπόρεσε να οικειοποιηθεί τα βιβλία του Θουκυδίδη, τα οποία εξέδωσε, ενώ μέχρι τότε ήταν άγνωστα. Τον αποκαλούσαν και Αττική Μούσα για τη γλυκύτητα του ύφους του, γΓ αυτό υπήρχε ζηλοτυπία ανάμε σα σ' αυτόν και τον Πλάτωνα, όπως θα πούμε και στο κεφά λαιο το σχετικό με τον τελευταίο. 96 Εγώ του έχω γράψει τα παρακάτω επιγράμματα : Δεν πήγε ο Ξενοφών στους Πέρσες μόνο για τον Κύρο, αλλά και επειδή έψαχνε τον δρόμο που οδηγεί στον Δία. Αποδεικνύοντας πως ό,τι αφορά τους Έλληνες είναι 181


182

ΞΕΝΟΦΩΝ - ΑΙΣΧΙΝΗΣ αποτέλεσμα της μόρφωσης τους, θύμισε πόσο καλό πράγμα ήταν η Σωκρατική σοφία. Κι αυτό σχετικά με τον θάνατο του 97 : Αν και σε εξόρισαν, Ξενοφώντα, οι πολίτες του Κραναού και του Κέκροπα, για το χατήρι του φίλου σου Κύρου, η φιλόξενη Κόρινθος σε δέχτηκε, σε ευχαρίστησε, και αποφάσισες να μείνεις εκεί. Αλλού 6ρήκα πως άκμασε κατά την ογδοηκοστή ένατη Ολυμπιάδα μαζί με τους άλλους Σωκρατικούς. Ο Ίστρος 98 αναφέρει πως εξορίστηκε με απόφαση του ΕύΒολου και με απόφαση του ίδιου επέστρεψε. Υπήρξαν επτά μ' αυτό το όνομα. Πρώτος αυτός, δεύτερος ένας Αθηναίος, αδερφός του Νικόστρατου που έγραψε τη θησηΤδα και άλλα, μεταξύ των οποίων τη Βιογραφία του Επα μεινώνδα και του Πελοπίδα, τρίτος ένας γιατρός από την Κω, τέταρτος αυτός που έγραψε την ιστορία του Αννίβα, πέμπτος ο συγγραφέας μιας μυθώδους τερατολογίας, έκτος ένας αγαλματοποιός από την Πάρο και έβδομος ένας ποιητής της αρ χαίας κωμωδίας.

ΑΙΣΧΙΝΗΣ 99

Ο Αισχίνης ήταν γιος του Χαρίνου του αλλαντοποιού άλλοι λένε του Αυσανίου - και καταγόταν από την Αθήνα. Από νέος ήταν εργατικός, γΓ αυτό ποτέ δεν απομακρύνθηκε από τον Σωκράτη, ο οποίος έλεγε: «Μόνο ο γιος του αλλα 100 ντοποιού ξέρει να με εκτιμά». Ο Ιδομενέας λέει πως αυτός συμβούλευσε τον Σωκράτη, όταν ήταν στη φυλακή, να δραπε τεύσει και όχι ο Κρίτων, όμως ο Πλάτων, επειδή ο Αισχίνης ήταν μάλλον φίλος του Αρίστιππου, συνέδεσε το γεγονός με τον Κρίτωνα. Τον Αισχίνη τον κατηγορούσε κυρίως ο Μενέ183


184

ΑΙΣΧΙΝΗΣ δήμος από την Ερέτρια ότι παρουσίαζε ως δικούς του πολ λούς διάλογους του Σωκράτη, παίρνοντας τους από την Ξαν θίππη101. Οι διάλογοι που ονομάζονται ακέφαλοι δεν έχουν συνοχή ως προς το ύφος τους ούτε τα χαρακτηριστικά της Σωκρατικής τεχνικής. Αυτοί, σύμφωνα με τον Πεισίστρατο τον Εφέσιο, δεν είναι του Αισχίνη. Από τους επτά, οι περισσότε ροι, λέει ο Περσαίος102, είναι του Πασιφώντα του Ερετρικού, που τους κατέταξε ανάμεσα στους διάλογους του Αισχίνη. Επίσης χρησιμοποίησε από τους διάλογους του Αντισθένη τον «Κύρο τον μικρό», τον «Ηρακλέα τον ελάσσονα», τον «Αλκι βιάδη» και άλλους διάλογους άλλων συγγραφέων. Οι διάλο γοι του Αισχίνη που έχουν Σωκρατικό χαρακτήρα είναι επτά: πρώτος ο «Μιλτιάδης», που γΓ αυτό έχει κάποιες ατέλειες, ο «Καλλίας», ο «Αξίοχος», η «Ασπασία»,, ο «Αλκιβιάδης», ο «Τηλαύγης» και ο «Ρίνων». Λένε πως εξαιτίας της κακής οικονομικής του κατάστασης πήγε στη Σικελία, στον Διονύσιο, και πως ο Πλάτων τον περιφρόνησε103, τον σύστησε όμως ο Αρίστιππος και έλαβε δώρα, αφού έδωσε μερικούς διάλογους. Έπειτα έφτασε στην Αθήνα, όπου δεν τόλμησε να διδάξει φιλοσοφία, επειδή τότε είχαν σε μεγάλη εκτίμηση τον κύκλο του Πλάτωνα και του Αρίστιππου. Παρέδιδε μαθήματα με αμοιβή και έγραφε δικα νικούς λόγους για όσους αδικούνταν γΓ αυτό ο ΊΤμων είπε γΓ αυτόν: Η δύναμη του Αισχίνη που δεν είναι ανίκανη να πείσει. Λένε πως, όταν κάποτε τον πίεζε η πείνα, ο Σωκράτης του είπε να δανειστεί από τον εαυτό του μειώνοντας την ποσότη τα της τροφής του. Πα τους διάλογους του είχε υποψίες και ο Αρίστιππος· λένε πως, όταν τους διάβαζε στα Μέγαρα, είπε κοροϊδευτικά: «Από πού τα πήρες, κλέφτη,-» Ο Πολύκριτος ο Μενδαίος, στο πρώτο κεφάλαιο του 104 «Περί Διονύσιον» , λέει πως έζησε με τον τύραννο μέχρι την πτώση του και την επάνοδο του Δίωνα στις Συρακού185

ΔΙΟΓΕΝΗΣ

ΛΑΕΡΤΙΟΣ

ΑΡΊΣΤΙΠΠΟΣ

186

ΑΙΣΧΙΝΗΣ

-


σες, και πως μαζί του ήταν και ο τραγουδοποιός Καρκίνος. Αναφέρεται και επιστολή του Αισχίνη προς τον Διονύσιο. Είχε επίσης αρκετές ρητορικές ικανότητες, κάτι που φαίνε ται από τις απολογίες που είχε συντάξει για τον πατέρα του Φαίακος του στρατηγού και για τον Δίωνα. Μιμείται κυρίως τον Γοργία τον Λεοντίνο. Ο Λυσίας είχε γράψει λόγο εναντίον του, που του έδωσε τον τίτλο «Περί συκο φαντίας». Απ' αυτό φαίνεται πως είχε κάποιες ρητορικές ικανότητες. Μαθητής του αναφέρεται ένας, ο Αριστοτέλης που είχε την προσωνυμία Μύθος. Ο Παναίτιος 105 έχει την άποψη πως από όλους τους Σωκρατικούς διάλογους, αληθινοί είναι του Πλάτωνος, του Ξενοφώντα, του Αντισθένη και του Αισχίνη. Για τον Φαί δωνα και τον Ευκλείδη έχει κάποιους δισταγμούς, ενώ απορρίπτει όλους τους υπόλοιπους. Υπήρξαν οκτώ μ' αυτό το όνομα. Πρώτος αυτός, δεύτε ρος ο συγγραφέας Βιβλίων ρητορικής τέχνης, τρίτος ο ρήτορας που ήταν αντίπαλος του Δημοσθένη, τέταρτος ένας Αρκάδας μαθητής του Ισοκράτη, πέμπτος ένας Μυτιληναίος που τον αποκαλούσαν ρητορομάσπγα, έκτος κάποιος από τη Νεάπολη που ήταν Ακαδημαϊκός φιλόσοφος, μαθητής και εραστής του Μελάνθιου του Ρόδιου, έβδομος ένας Μιλήσιος πολιτικός συγγραφέας και όγδοος ένας αγαλματοποιός.

ΑΡΙΣΤΙΠΠΟ! Ο Αρίστιππος καταγόταν από την Κυρήνη, αλλά πήγε και έμεινε στην Αθήνα, όπως μαθαίνουμε από τον Αισχί 106 νη , παρασυρμένος από τη φήμη του Σωκράτη. Παρέδιδε 107 μαθήματα, όπως λέει ο περιπατητικός Φαινίας ο Ερέσιος , και ήταν ο πρώτος από τους Σωκρατικούς που εισέπραξε αμοιδή και έστειλε χρήματα στον δάσκαλο του. Κάποτε του είχε στείλει είκοσι μνες που του επιστράφηκαν, επειδή 187


188


ο Σωκράτης είπε πως το δαιμόνιο δεν του επιτρέπει να δεχτεί τα χρήματα - η αμοιβή πραγματικά τον ενοχλούσε. Ο Ξενοφών ήταν εχθρικός απέναντι του, γι' αυτό Βάζει τον Σωκράτη να απευθύνει εναντίον του τον λόγο κατά της ηδονής. Όχι μόνο αυτός αλλά και ο Θεόδωρος εκφρά ζει δυσαρέσκεια εναντίον του, στο έργο του «Περί αιρέ σεων», καθώς και ο Πλάτων στο «Περί ψυχής» 108 , όπως αναφέραμε και αλλού. Είχε την ικανότητα να προσαρμόζεται στον τόπο, τον χρόνο και τα πρόσωπα και να συμπεριφέρεται όπως ταί ριαζε σε κάθε περίπτωση. Π' αυτό ο Διονύσιος τον συμπα θούσε περισσότερο από τους άλλους, γιατί ήξερε να μετα στρέφει τα αρνητικά σε θετικά. Απολάμβανε τις χαρές του παρόντος και δεν επεδίωκε με κόπους την απόλαυση των μη παρόντων, γι' αυτό ο Διογένης τον αποκαλούσε Βασι λικό σκύλο και ο Τίμων κατηγορώντας την καλοπέραση του είπε109: Σαν την τρυφερή φύση του Αρίστιππου που μετά αναζητούσε ν' αγγίξει την ψευτιά. Λένε πως κάποτε παράγγειλε να αγοραστεί μια πέρδικα με πενήντα δραχμές. Σε κάποιον που τον κατηγόρησε γι' αυτό είπε: «Εσύ δεν θα την αγόραζες με έναν οΒολό;» Εκείνος έγνεψε ναι με το κεφάλι κι ο Αρίστιππος του είπε: «Τόση αξία έχουν για μένα οι πενήντα δραχμές». Όταν πάλι κάποτε ο Διονύσιος, που είχε τρεις εταίρες, του είπε να διαλέξει μία, πήρε και τις τρεις λέγοντας: «Ούτε του Πάρη του Βγήκε σε καλό να διαλέξει μία». Κατόπιν, λένε, τις πήγε ως την πόρτα και τις άφησε. Τόσο υπερβολικός ήταν, και όταν επέλεγε και όταν περιφρονούσε. Γι' αυτό κάποτε ο Στράτων ή κατά άλλους ο Πλάτων, του είπε: «Μόνο εσύ έχεις το προσόν να κυκλοφορείς άνετα τόσο με ωραία ρούχα όσο και με κουρέλια». Ό τ α ν κάποια φορά τον έφτυσε ο Διονύσιος, το ανέχτηκε και σ' αυτόν που τον 189


190


κατέκρινε, είπε: «Οι ψαράδες ανέχονται την υγρασία της θάλασσας για να πιάσουν έναν κωδιό και γω να μην υπο μείνω τούτο το βρέξιμο προκειμένου να έχω έναν γιλίνο;» Κάποια φορά καθώς προχωρούσε τον είδε ο Διογένης, που έπλενε λάχανα, και του είπε: «Αν είχες μάθει να τρέφεσαι μ' αυτά, δεν θα περιφερόσουν στις αυλές των τυράννων», και κείνος του απάντησε: «Και συ αν ήξερες να συνανα στρέφεσαι με τους ανθρώπους, δεν θα έπλενες λάχανα» 1 1 0 . Όταν ρωτήθηκε τι κέρδισε από τη φιλοσοφία, είπε: «Το να μπορώ να μιλώ θαρρετά σε όλους». Όταν κατηγορήθηκε για το ότι ζούσε με πολυτέλεια, είπε: «Αν ήταν κακό, τότε δεν θα γινόταν στις γιορτές των θεών». Κάποτε που τον ρώτησαν τι παραπάνω έχουν οι φιλόσοφοι, είπε: «Ακόμη κι αν καταργηθούν όλοι οι νόμοι, θα ζούμε με τον ίδιο τρό πο». Όταν τον ρώτησε ο Διονύσιος, γιατί οι φιλόσοφοι πηγαίνουν στα σπίτια των πλουσίων, ενώ οι πλούσιοι δεν πηγαίνουν στα σπίτια των φιλοσόφων, είπε: «Επειδή οι φιλόσοφοι ξέρουν τι χρειάζονται, ενώ οι πλούσιοι δεν ξέ ρουν». Ο Πλάτων τον κατηγόρησε, επειδή ζούσε με πολυ τέλεια και εκείνος του είπε: «Σου φαίνεται καλός ο Διονύ σιος;» Ο Πλάτων απάντησε καταφατικά και ο Αρίστιππος πρόσθεσε: «Ζει με περισσότερη πολυτέλεια από μένα, επο μένως τίποτε δεν εμποδίζει να ζει κάποιος και με πολυτέ λεια και με εντιμότητα». Ό τ α ν ρωτήθηκε, σε τι διαφέρουν οι μορφωμένοι από τους αμόρφωτους, απάντησε: «Σε ό,τι διαφέρουν τα δαμασμένα άλογα από τα αδάμαστα». Κάπο τε, καθώς έμπαινε στο σπίτι μιας εταίρας, επειδή ένας από τους νεαρούς που τον συνόδευαν κοκκίνησε, του είπε: «Το να μπει κάποιος εδώ δεν είναι ντροπή, ντροπή είναι να μη μπορεί να Βγει». Κάποιος του ανέφερε ένα πρόβλημα και του είπε: «Λύσε το» και κείνος: «Γιατί ζητάς, καημένε, να λύσω πρόβλημα που και δεμένο μας δημιουργεί προβλήματα;» Έλεγε πως είναι καλύτερα να ζητιανεύει κάποιος παρά να είναι αμόρ φωτος, γιατί οι ζητιάνοι χρειάζονται χρήματα, ενώ οι αμόρ191


192


φωτοι εξανθρωπισμό. Κάποια φορά τον έβρισαν κι εκείνος σηκώθηκε να φύγει κι όταν εκείνος που τον έβρισε είπε: «Γιατί φεύγεις;» απάντησε: «Επειδή εσύ μπορείς να βρί ζεις, όμως εγώ μπορώ να μην ακούω». Ό τ α ν του είπε κάποιος ότι Βλέπει συνέχεια τους φιλοσόφους στα σπίτια των πλουσίων, απάντησε: «Και οι γιατροί πηγαίνουν στα σπίτια των αρρώστων, αυτό όμως δεν σημαίνει πως θα προτιμούσε κάποιος να είναι άρρωστος αντί γιατρός». Ταξιδεύοντας κάποτε προς την Κόρινθο, επειδή ξέσπα σε τρικυμία, ταράχτηκε. Σ' αυτόν που του είπε: «Εμείς οι απλοί άνθρωποι δεν φοβηθήκαμε και σεις οι φιλόσοφοι δειλιάζετε», απάντησε: « Δ ε ν αγωνιούμε όλοι για την ίδια ψυχή». Σε κάποιον που καυχιόταν για την πολυμάθεια του, είπε: «Αυτοί που τρώνε και γυμνάζονται πολύ δεν είναι πιο υγιείς από κείνους που κάνουν όσα πρέπει. Έτσι, όχι όσοι ξέρουν πολλά αλλά όσοι ξέρουν χρήσιμα είναι σημαντι κοί». Σ' αυτόν που τον υπερασπίστηκε και τον Βοήθησε να αθωωθεί σε μια δίκη, όταν κατόπιν του είπε: «Σε τι σε ωφέλησε ο Σωκράτης;» απάντησε: « Σ ' αυτό ακριβώς, ότι δηλαδή όσα είπες για μένα στο δικαστήριο είναι αλήθεια». Έδινε άριστες συμβουλές στην κόρη του Αρήτη και προσπαθούσε να της μάθει να περιφρονεί τα περιττά. Ό τ α ν τον ρώτησε κάποιος, ο γιος του, αν μορφωθεί, σε τι θα τον ξεπεράσει, είπε: «Αν όχι σε τίποτε άλλο, τουλάχιστον δεν θα κάτσει στο θέατρο σαν πέτρα πάνω σε πέτρα». Κάποιος του πήγε τον γιο του για μαθήματα, επειδή εκείνος ζήτησε πεντακόσιες δραχμές, του είπε: «Με τόσα μπορώ να αγο ράσω και δούλο». «Αγόρασε» του απάντησε, «και θα έχεις δύο». Έλεγε πως παίρνει αμοιβή από τους μαθητές του όχι για να την χρησιμοποιήσει ο ίδιος, αλλά για να μάθουν εκείνοι πώς πρέπει να χρησιμοποιούν τα χρήματα. Όταν κατηγορήθηκε πως σε μια δίκη έδωσε αμοιβή σε ρήτορα, είπε: « Ό τ α ν προσφέρω δείπνο, δίνω αμοιβή σε μάγειρο». Όταν κάποτε προσπαθούσε ο Διονύσιος να τον ανα γκάσει να πει κάτι φιλοσοφικό, του είπε: «Είναι γελοίο να 193


194


θες να μάθεις από μένα την τέχνη της ομιλίας και την ίδια στιγμή να μου λες εσύ πότε πρέπει να μιλήσω». Ο Διονύ σιος θύμωσε μ' αυτό και του είπε να κάτσει τελευταίος. Τότε εκείνος του είπε: «Θέλησες να κάνεις τη θέση πιο τιμητική». Σε κάποιον που καυχιόταν για τις κολυμβητικές του ικανότητες, είπε: « Δ ε ν ντρέπεσαι να καυχιέσαι για ικα νότητα που έχουν τα δελφίνια;» Όταν τον ρώτησαν σε τι διαφέρει ο σοφός από τον μη σοφό, είπε: «Στείλε τους και τους δύο γυμνούς σε αγνώστους και θα μάθεις». Σ' αυτόν που καυχιόταν ότι μπορεί να πιεί πολύ και να μη μεθύσει, είπε: «Αυτό μπορεί να το κάνει και ένα μουλάρι». Σ' αυτόν που τον κατηγορούσε ότι συγκατοικεί με εταίρα, λένε πως είπε: «Διαφέρει σε τίποτε το να κατοικήσει κάποιος σε σπίτι που κάποτε κατοίκησαν κι άλλοι από το να κατοική σει σε κάποιο που δεν κατοίκησε κανείς;» Του απάντησε πως όχι. «Διαφέρει σε τίποτε» συνέχισε, «το να ταξιδεύεις με καράβι με το οποίο ταξίδεψαν πολλοί από το να ταξι δεύεις με κάποιο που δεν ταξίδεψε κανείς;» «Καθόλου». «Επομένως» του είπε, «δεν διαφέρει σε τίποτε το να συ ζείς με γυναίκα που την είχαν πολλοί από το να συζείς με κάποια που δεν την είχε κανείς». Σ' αυτόν που τον κατη γορούσε ότι, αν και είναι μαθητής του Σωκράτη, παίρνει αμοιβή, είπε: «Και καλά κάνω. Ο Σωκράτης από το στάρι και το κρασί που του έστελναν κρατούσε ένα μικρό μέρος και τα υπόλοιπα τα έστελνε πίσω, γιατί είχε διαχειριστές τους πιο πλούσιους Αθηναίους. Εγώ έχω τον Ευτυχίδη που τον αγόρασα». Είχε σχέσεις και με την εταίρα ΛαΤδα, όπως λέει ο Σωτίων στο δεύτερο βιβλίο των «Διαδοχών». Σ' αυτούς που τον κατηγορούσαν είπε: «Έχω την ΛαΤδα, όμως δεν με έχει. Ιδανικό είναι το να μπορεί να ελέγχει κάποιος τις ηδονές και να μην εξουσιάζεται απ' αυτές, όχι το να τις αποφεύγει». Σ' αυτόν που τον κατηγόρησε για τα ακρι βά πράγματα που αγόρασε, είπε: «Εσύ δεν θα τα αγόρα ζες αν αρκούσαν τρεις οβολοί;» Εκείνος συμφώνησε πως θα τ' αγόραζε, κι έτσι του είπε: «Τότε μπορεί εγώ να είμαι 195


196


φιλήδονος, εσύ όμως είσαι φιλάργυρος». Όταν κάποτε ο Σίμος, ο ταμίας του Διονυσίου, του έδειχνε τα πολυτελή μαρμαρόστρωτα σπίτια του - καταγόταν από τη Φρυγία και ήταν ελεεινός - τον έφτυσε κατάμουτρα. Ο Σίμος αγα νάκτησε και κείνος του είπε: « Δ ε ν βρήκα πιο κατάλληλο μέρος». Στον Χαρώνδα ή σύμφωνα με άλλους στον Φαίδωνα που είπε: «Ποιος είναι ο αρωματισμένος;» είπε: «Εγώ ο κακότυχος και ο πιο κακότυχος από μένα ο Πέρσης Βασι λιάς. Όμως πρόσεχε μήπως, όπως για κανένα άλλο ζω ντανό δεν θεωρείται μειονέκτημα, έτσι συμβαίνει με τους ανθρώπους. Ας πάνε στα κομμάτια οι κίναιδοι που χαλάνε τη φήμη των ωραίων αρωμάτων». Στον Πλάτωνα που τον κατηγορούσε ότι ζει με πολυτέλεια, είπε: «Σου φαίνεται καλός ο Διονύσιος;» Ο Πλάτων απάντησε καταφατικά και ο Αρίστιππος πρόσθεσε: «Ζει με περισσότερη πολυτέλεια από μένα, επομένως τίποτε δεν εμποδίζει να ζει κάποιος και με πολυτέλεια και με εντιμότητα». Όταν ρωτήθηκε πώς πέθανε ο Σωκράτης, είπε: «Έτσι όπως θα ήθελα να πεθά νω κι εγώ». Ο Πολύξενος ο σοφιστής πήγε κάποτε σ' αυτόν, είδε τις γυναίκες και την πολυτέλεια του σπιτιού του και τον κατηγόρησε. Μετά από λίγο ο Αρίστιππος του είπε: «Μπορείς και συ να μείνεις σήμερα μαζί μας;» Αυτός έγνεψε καταφατικά κι εκείνος του είπε: «Γιατί λοιπόν με κατηγόρησες; Φαίνεται πως δεν σε ενοχλεί η πολυτέλεια, αλλά τα έξοδα». Όπως αναφέρει ο Βίων στο έργο «Διατριβαί», όταν ένας υπηρέτης του προχωρούσε κουβαλώ ντας νομίσματα και Βαρυγκομούσε, του είπε: «Πέτα τα παραπανήσια και κράτα όσα αντέχεις». Σε κάποιο ταξίδι, επειδή κατάλαβε πως το πλοίο ήταν πειρατικό, πήρε τα χρήματα του και έκανε πως τα μετρά. Έπειτα έκανε πως του έπεσαν κατά λάθος στη θάλασσα και φώναξε υποκρι τικά. Μερικοί λένε πως πρόσθεσε ότι είναι καλύτερα να χαθούν αυτά για τον Αρίστιππο παρά ο Αρίστιππος γι' αυτά. Όταν κάποτε τον ρώτησε ο Διονύσιος, γιατί είχε 197


198


πάει, είπε για να μεταδώσει όσα έχει και να πάρει όσα δεν έχει. Μερικοί λένε πως έδωσε την ακόλουθη απάντηση: « Ό τ α ν ήθελα σοφία, πήγα στον Σωκράτη, τώρα που χρειά ζομαι χρήματα, ήλθα σε σένα». Κατηγορούσε τους ανθρώ πους πως εξετάζουν με προσοχή όσα πρόκειται να αγορά σουν, ενώ τη ζωή τους τη δέχονται όπως έρχεται. Κάποιοι λένε πως τούτα είναι λόγια του Διογένη. Κάποτε στη διάρ κεια συμποσίου ο Διονύσιος διέταξε να χορέψουν όλοι φορώντας κόκκινα ρούχα. Ο Πλάτων αρνήθηκε και είπε111: «Στολή γυναίκας δεν φορώ». Ο Αρίστιππος δέχτηκε και όταν ήρθε η σειρά του να χορέψει, είπε πολύ εύστοχα 112 : ...μια φρόνιμη, έστω και Βακχευμένη, ποτέ δεν θα χαλάσει. Παρακαλώντας κάποτε τον Διονύσιο για κάποιο φίλο του, επειδή δεν είχε αποτέλεσμα, έπεσε στα πόδια του. Σ' αυτόν που τον κορόιδεψε, είπε: « Δ ε ν φταίω εγώ, αλλά ο Διονύσιος που έχει τα αυτιά στα πόδια». Όταν Βρισκόταν στην Ασία και τον συνέλαβε ο σατράπης Αρταφέρνης, σ' αυτόν που του είπε: «Ακόμα και τώρα είσαι χαρούμενος;» απάντησε: «Πότε καημένε, θα μπορούσα να είμαι πιο χα ρούμενος από τώρα που πρόκειται να συζητήσω με τον Αρταφέρνη;» Γι' αυτούς που είχαν εγκύκλιο μόρφωση, αγνοούσαν όμως τη φιλοσοφία, έλεγε πως είναι ίδιοι με τους μνηστήρες της Πηνελόπης, οι οποίοι μπορούσαν να έχουν σχέσεις με τη Μελανθώ, την Πολύδωρα και τις άλ λες υπηρέτριες, αλλά εκείνη, την κυρία, δεν μπορούσαν να 113 την παντρευτούν. Κάτι παρόμοιο είπε και ο Αρίστων , είπε δηλαδή πως όταν ο Οδυσσέας κατέβηκε στον Άδη, είδε και συνάντησε σχεδόν όλους τους νεκρούς, τη βασίλισσα όμως δεν την είδε. Όταν ρώτησαν τον Αρίστιππο, τι πρέπει να μαθαίνουν τα καλά παιδιά, είπε: «Αυτά που θα τους χρησιμεύσουν, 199

ΔΙΟΓΕΝΗΣ

200

ΛΑΕΡΤΙΟΣ


όταν γίνουν άνδρες». Σ' αυτόν που τον κατηγόρησε, επει δή πήγε από τον Σωκράτη στον Διονύσιο, είπε: «Στον Σω κράτη πήγα για μόρφωση, στον Διονύσιο για διασκέδα ση». Από τις παραδόσεις του είχε μαζέψει πολλά χρήματα, όταν ο Σωκράτης τον ρώτησε: «Από πού μάζεψες τόσα πολλά;» του είπε: «Από εκεί που εσύ μάζεψες λίγα». Στην εταίρα που του είπε: «Είμαι έγγυος από σένα», απάντησε: «Αυτό μπορείς να το ξέρεις τόσο όσο είναι δυ νατό να ξέρεις μετά από έναν περίπατο στο δάσος ποιο αγκάθι σε τσίμπησε». Κάποιος τον κατηγόρησε πως απαρ νήθηκε τον γιο του σαν να μην ήταν δικός του. Σ' αυτόν είπε: «Ξέρουμε ότι και τα φλέματα και οι ψείρες από μας προέρχονται, αλλά επειδή είναι άχρηστα τα πετάμε όσο πιο μακρυά γίνεται». Από τον Διονύσιο είχε πάρει ασήμι, ενώ ο Πλάτων 6ι6λίο. Σ' αυτόν που τον κατηγόρησε, είπε: «Εμένα μου λείπει το ασήμι, ο Πλάτων χρειάζεται 6ι6λία». Σ' αυτόν που τον ρώτησε, γιατί τον επικρίνει ο Διονύσιος, είπε: «ΓΓ αυτό που με επικρίνουν και οι άλλοι». Ζητούσε χρήματα από τον Διονύσιο και όταν εκείνος του είπε: «Μα, μου είχες πει πως ο σοφός δεν πρόκειται ποτέ να βρεθεί σε ανάγκη», του απάντησε: « Δ ω σ ' μου και θα το συζητήσουμε». Όταν του τα έδωσε, του είπε: «Βλέ πεις ότι δεν βρίσκομαι σε δύσκολη θέση;» Στα λόγια του Διονυσίου 114 Όποιος έχει χρηματικές σχέσεις με τύραννο γίνεται δούλος του, έστω και αν πήγε ελεύθερος· απάντησε: Δεν γίνεται δούλος, αν πάει ελεύθερος. Τούτο το αναφέρει ο Διοκλής στο Βιβλίο «Περί Βίων φιλο σόφων». Μερικοί το αποδίδουν στον Πλάτωνα. Κάποτε που οργίστηκε με τον Αισχίνη, μετά από λίγο του είπε: « Δ ε ν 201

ΔΙΟΓΕΝΗΣ

202

ΛΑΕΡΤΙΟΣ


θα συμφιλιωθούμε, δεν θα σταματήσουμε τις ανοησίες; Θα περιμένεις μέχρι να μας συμφιλιώσει κάποιος πάνω στο πιοτό;» «Ευχαρίστως» είπε εκείνος, και ο Αρίστιππος πρό σθεσε: «Να θυμάσαι πως έκανα το πρώτο 6ήμα, αν και είμαι μεγαλύτερος σου». «Μπράβο, μα την Ή ρ α » είπε ο Αισχίνης, «μίλησες σωστά, γιατί είσαι πολύ ανώτερος μου. Εγώ ξεκίνησα την έχθρα, εσύ αρχίζεις τη φιλία». Αυτά στον Αρίστιππο αποδίδονται. Υπήρξαν τέσσερις Αρίστιπποι, αυτός για τον οποίο μι λάμε, δεύτερος εκείνος που έγραψε για την Αρκαδία, τρί τος ο μητροδίδακτος, που ήταν εγγονός του πρώτου, και τέταρτος ένας φιλόσοφος της νεότερης Ακαδημίας. Του Κυρηναΐκού φιλοσόφου αναφέρονται τρία Βιβλία με την ιστορία της Λιβύης, που στάλθηκαν στον Διονύσιο, και ένα με εικοσιπέντε διάλογους γραμμένους στην Αττι κή και τη Δωρική διάλεκτο. Οι διάλογοι είναι: ΑρτάΒαζος, Προς τους ναυαγούς. Προς τους φυγάδας, Προς πτωχόν, Προς ΛαΤδα, Προς Πώρον, Προς ΛαΤδα, περί της κατόπρου, Ερμείας, Ενύπνιον, Προς τον επί της κύλικος, Φιλόμηλος, Προς τους οικείους, Προς τους επιτιμώντας ότι κέκτηται οίνον παλαιόν και εταίρας. Προς τους επιτιμώντας ότι πολυτελώς οψωνεί, Επιστολή προς Αρήτην την θυγατέρα, Προς τον εις Ολυμπίαν γυμνάζοντα εαυτόν, Ερώτησις, 'Αλλη Ερώτησις, 203

ΔΙΟΓΕΝΗΣ

204

ΛΑΕΡΤΙΟΣ


Χρεία προς Διονύσιον, Άλλη επί της εικόνος. Άλλη επί της Διονυσίου θυγατρός. Προς τον οιόμενον ατιμάζεσθαι, Προς τον συμΒουλεύειν επιχειρούντα Μερικοί λένε πως έγραψε και έξι διατριβές, άλλοι λένε πως δεν έγραψε απολύτως τίποτε. Ένας απ' αυτούς είναι και ο Σωσικράτης ο Ρόδιος 115 . Σύμφωνα με όσα λένε ο Σωτίων στο δεύτερο ΒιΒλίο του και ο Παναίτιος 116 , έγραψε τα εξής συγγράμματα: Περί παιδείας, Περί αρετής, Προτρεπτικός, ΑρτάΒαζος, Ναυαγοί, Φυγάδες, Διατριβών εξ, Χρειών τρία, Προς ΑαΤδα, Προς Πώρο, Προς Σωκράτη, Περί τύχης, Ως τέλος παρουσίαζε την λεία κίνηση που αναδεικνύε ται σε αίσθηση. Αφού περιγράψαμε τη ζωή του, ας αναφερθούμε τώρα στους μετά από αυτόν Κυρηναϊκούς, που έδιναν στον εαυ τό τους την προσωνυμία άλλοι Ηγησιακοί, άλλοι Αννικέρειοι, άλλοι Θεοδώρειοι. Θα αναφερθούμε επίσης και σ' αυτούς που ακολούθησαν τον Φαίδωνα, κορυφαίοι των οποίων ήταν οι Ερετρικοί. Η σειρά είναι η εξής: τον Αρί στιππο ακολούθησαν η κόρη του Αρήτη, ο Αιθίοπας Πτο117 λεμαεύς και ο Αντίπατρος ο Κυρηναίος· την Αρήτη ο γιος της ο Αρίστιππος, που ονομάστηκε μητροδίδακτος, κι αυτόν ο Θεόδωρος ο άθεος, ο κατοπινός «θεός»· τον Αντί πατρο ο Επιτιμίδης ο Κυρηναίος, αυτόν ο ΠαραιΒάτης, αυ205


206


ιόν ο Ηγησίας ο «πεισιθάνατος» και ο Αννίκερις που ελευ θέρωσε τον Πλάτωνα. Αυτοί που έμειναν πιστοί στα διδάγματα του Αρίστιπ που και ονομάστηκαν Κυρηναϊκοί, είχαν τις εξής απόψεις: παραδέχονταν δυο αισθήματα, τον πόνο και την ηδονή. Η ηδονή είναι κίνηση Λεία και ο πόνος τραχεία. Οι ηδονές δεν διαφέρουν μεταξύ τους ούτε υπάρχουν κάποιες πιο ευχάριστες. Ό λ α τα ζωντανά πλάσματα τις επιθυμούν, ενώ απεχθάνονται τον πόνο. Ηδονή εννοούν τη σωματική, που είναι και ο τελικός σκοπός, όπως λέει ο Παναίτιος 118 στο έργο του «Περί των αιρέσεων» και όχι στην «καταστηματική ηδονή», η οποία προέρχεται από την κατάργηση των πόνων, που μοιάζει με ανοχλησία και την οποία αποδέχε ται ο Επίκουρος και την θεωρεί ως τελικό σκοπό. Επίσης, είχαν την άποψη ότι ο τελικός σκοπός διαφέρει από την ευδαιμονία, γιατί τελικός σκοπός είναι η επί μέρους ηδονή και ευδαιμονία το σύνολο των επιμέρους ηδονών, στις οποίες συνυπολογίζονται οι περασμένες και οι μελλοντι κές. Η επί μέρους ηδονή είναι από μόνη της επιθυμητή, η ευδαιμονία όχι από μόνη της, αλλά για τις επιμέρους ηδο νές. Απόδειξη του ότι τελικός σκοπός είναι η ηδονή είναι πως από παιδιά την επιδιώκουμε ασυναίσθητα και όταν την πετύχουμε, δεν θέλουμε τίποτε άλλο, ούτε αποφεύγου με κάτι περισσότερο απ* όσο τον πόνο. Έλεγαν ακόμη ότι η ηδονή είναι καλό ακόμη κι αν προέρχεται από κάτι πολύ άσχημο, όπως αναφέρει ο ΙππόΒοτος στο «Περί αιρέσεων». Ακόμη κι αν η πράξη είναι απρεπής, η ηδονή που προκαλεί είναι από μόνη της επιθυμητή και καλό. Η απουσία του πόνου, όπως διατυπώθηκε από τον Επίκουρο, δεν θεωρεί ται ηδονή, ούτε όμως η έλλειψη ηδονής πόνος, γιατί και τα δύο υπάρχουν ως κινήσεις και η έλλειψη πόνου ή ηδο νής δεν είναι κίνηση, άλλωστε η έλλειψη πόνου μοιάζει με την κατάσταση κάποιου που κοιμάται. Μερικοί, λένε, μπο ρεί να μην επιζητούν την ηδονή λόγω διαστροφής. Δ ε ν 207


208


προέρχονται, όμως, όλες.οι ψυχικές ηδονές και οι πόνοι από αντίστοιχες σωματικές καταστάσεις. Μπορεί η απλή ευημερία της πατρίδας να προκαλέσει σε κάποιον προσω πική χαρά. Όμως η ανάμνηση ή η αναμονή καλών δεν μπορεί, λένε, να προκαλέσει ηδονή - κάτι που ήθελε να πιστεύει ο Επίκουρος119 - επειδή με το πέρασμα του χρό νου εξασθενεί η δύναμη των συναισθημάτων. Ακόμη έλε γαν πως οι ηδονές δεν γεννιούνται απλά από την όραση ή την ακοή, γιατί το να ακούμε κάποιον να μιμείται θρήνους δεν μας ενοχλεί, ενώ αν συμβαίνει πραγματικά, μας ενο χλεί. Την έλλειψη ηδονής και πόνου την ονόμαζαν μέση κατάσταση. Τις σωματικές ηδονές τις θεωρούσαν ανώτε ρες από τις ψυχικές και τους σωματικούς πόνους χειρότε ρους από τους ψυχικούς. Π' αυτό, άλλωστε, τιμωρούνται σωματικά όσοι σφάλλουν. Θεωρούσαν δύσκολη την αντο χή στους πόνους και πιο φυσική την παράδοση στις ηδο νές, γι' αυτό πρόσεχαν περισσότερο το σώμα παρά στην ψυχή. Παρ' όλο που η ηδονή είναι από μόνη της προτιμό τερη, απέφευγαν συχνά κάποιες ηδονές που μπορούσαν να προκαλέσουν μερικές φορές ενόχληση. Θεωρούσαν τη συγκέντρωση ηδονών που προκαλούν ευδαιμονία το δυ σκολότερο πράγμα. Υποστήριζαν πως δεν ζουν όλοι οι σοφοί ευχάριστα και όλοι οι ανόητοι άσχημα, αλλά πως έτσι γίνεται κατά κανό να. Ακόμη και μια ηδονή είναι αρκετή για την ευτυχία. Τη σύνεση τη θεωρούσαν αγαθό, όχι όμως από μόνο του επι θυμητό, αλλά για τα επακόλουθα του. Τους φίλους, έλε γαν, τους έχουμε από ανάγκη, γιατί και ένα μέρος του σώματος μας, όσο μπορεί κάτι να προσφέρει, το θέλουμε. Μερικές αρετές υπάρχουν και στους ανόητους. Η σωματι κή άσκηση Βοηθά στην απόκτηση αρετής. Ο σοφός ούτε θα φθονήσει ούτε θα ερωτευθεί ούτε θα έχει δεισιδαιμο νίες, γιατί όλα αυτά τα προκαλεί η κενοδοξία. Θα λυπηθεί όμως και θα φοβηθεί, γιατί αυτά προέρχονται από τη φύση. Ο πλούτος μπορεί να συντελέσει στην δημιουργία ηδονής, 209


210


από μόνος του όμως δεν είναι επιθυμητός. Τα συναισθήματα μπορούν να γίνουν αντιληπτά, όχι όμως και οι αιτίες που τα προκαλούν. Δεν ασχολούνταν με τη μελέτη των φυσικών φαινομένων, γιατί είναι ολοφάνε ρο πως δεν μπορούν να γίνουν κατανοητά. Ασχολούνταν με τη λογική εξαιτίας της χρησιμότητας της. Ο Μελέαγρος στο δεύτερο 6ι6λίο του έργου «Περί δοξών» και ο Κλειτόμαχος στο πρώτο του έργου «Περί αιρέσεων» αναφέρουν πως θεωρούσαν άχρηστες τη φυσική και τη διαλεκτική, αφού μπορεί κάποιος και ωραία να μιλά και δεισιδαίμων να μην είναι και τον θάνατο να μη φοβάται, αν μάθει όσα λέγονται για το καλό και το κακό. Τίποτε δεν είναι από τη φύση δίκαιο, καλό ή κακό, αλλά από τον νόμο και τη συνήθεια. Ο σπουδαίος άνθρωπος όμως δεν θα κάνει τί ποτε άπρεπο, όχι εξαιτίας της τιμωρίας και της κακής φή μης που θα αποκτήσει, αλλά επειδή είναι σοφός. Τόσο στη φιλοσοφία όσο και αλλού υπάρχει πρόοδος. Ο καθένας αντιλαμβάνεται διαφορετικά το δυσάρεστο, οι αισθήσεις δεν αποδίδουν πάντα την αλήθεια. Οι λεγόμενοι Ηγησιακοί είχαν τους ίδιους σκοπούς, την ηδονή και τον πόνο. Πίστευαν, όμως, πως δεν υπάρχει ευγνωμοσύνη, φιλία ή ευεργεσία, επειδή αυτά δεν τα επι λέγουμε γι' αυτό που είναι, αλλά γιατί τα χρειαζόμαστε. Αν λείψει η ανάγκη τους, χάνονται κι αυτά. Την ευδαιμο νία τη θεωρούσαν ουτοπία. Το σώμα υφίσταται πολλά δει νά, η ψυχή συμπάσχει και ταράζεται, και η τύχη εμποδίζει την πραγμάτωση πολλών ελπίδων, οπότε, εξαιτίας όλων αυτών, η ευδαιμονία είναι ανύπαρκτη. Τόσο η ζωή όσο και ο θάνατος είναι επιθυμητά. Τίποτε δεν θεωρούσαν ευχάρι στο ή δυσάρεστο από φυσικού του, και έλεγαν πως άλλοι ευχαριστιούνται και άλλοι αηδιάζουν με κάποια πράγματα ανάλογα με τη σπανιότητα, τη στέρηση ή τον κορεσμό. Η φτώχεια και ο πλούτος δεν έχουν καμιά σχέση με την ηδονή. Η ευχαρίστηση των πλουσίων δεν διαφέρει από των φτωχών. Επίσης η ηδονή δεν εξαρτάται από το αν 211


212


είναι κάποιος δούλος ή ελεύθερος, ευγενής ή όχι, διάση μος ή ασήμαντος. Για τους ανόητους η ζωή έχει πλεονε κτήματα, για συνετούς είναι αδιάφορη. Ο σοφός ό,τι κάνει το κάνει για τον εαυτό του, γιατί δεν θεωρεί κανέ ναν άλλο ισάξιο του. Ακόμη κι αν πάρει από κάποιον το περισσότερο δυνατό, θεωρεί πως δεν είναι αντάξιο της προσφοράς του. Απέρριπταν επίσης και τις αισθήσεις, επει δή δεν δίνουν ακριβή στοιχεία για την πραγματικότητα, και έλεγαν να κάνουμε ό,τι μας φαίνεται εύλογο. Τα σφάλ ματα πρέπει να συγχωρούνται, γιατί κανείς δεν σφάλλει με τη θέληση του, αλλά αναγκασμένος από κάποιο πάθος. Δεν πρέπει να μισούμε, αλλά να προσπαθούμε να μεταδώ σουμε γνώσεις. Ο σοφός δεν υπερέχει τόσο στην επιλογή των καλών, όσο στην αποφυγή των κακών, έχοντας ως σκοπό το να μη ζει επίπονα και στενάχωρα. Πράγμα, Βέ βαια, που πετυχαίνουν όσοι αδιαφορούν για το τι προκα λεί την ηδονή. Οι Αννικέρειοι συμφωνούν σε όλα μ' αυτούς, μόνο που παραδέχονται τη φιλία, την ευγνωμοσύνη, την τιμή προς τους γονείς και το να προσφέρει κάποιος κάτι στην πατρί δα. ΓΓ αυτό, ακόμη κι αν κάτι ενοχλήσει τον σοφό, δεν θα μειώσει την ευδαιμονία του, έστω κι αν είναι λίγες οι απολαύσεις του. Η ευτυχία του φίλου δεν είναι από μόνη της επιθυμητή, γιατί δεν την αντιλαμβάνονται οι γύρω. Η λογική δεν αρκεί για να μας ενθαρρύνει και να μας ανυ ψώσει πάνω από τη γνώμη του πλήθους. Πρέπει να προ σπαθούμε να απαλλαγούμε από την κακή διάθεση που προ πολλού αναπτύχθηκε μέσα μας. Τον φίλο να μην τον απο δεχόμαστε μόνο για τη χρησιμότητα του και, όταν δεν τον χρειαζόμαστε, να τον απορρίπτουμε, αλλά και από καλή διάθεση, εξαιτίας της οποίας να υπομένουμε και συμφο ρές. Παρ' όλο που σκοπός τους ήταν η ηδονή και η στέρη ση της τους ενοχλούσε, ήταν πρόθυμοι να υποφέρουν για τους φίλους. Οι επονομαζόμενοι Θεοδώρειοι πήραν το όνομα από 213


214


τον Θεόδωρο που προανέφερα και ακολούθησαν πιστά τις απόψεις του. Ο Θεόδωρος απέρριπτε τελείως τις απόψεις σχετικά με τους θεούς. Βρήκα τυχαία ένα βιβλίο του με τον τίτλο «Περί θεών», όχι ευκαταφρόνητο. Απ' αυτό, λένε, πήρε ο Επίκουρος τα περισσότερα που είπε. Ο Θεόδωρος υπήρξε μαθητής του Αννικέριδος και του Διονυσίου του διαλεκτικού, όπως λέει ο Αντισθένης στις «Διαδοχές φιλοσόφων» 1 2 0 . Θεωρούσε τη χαρά και τη λύπη, ύψιστο αγαθό και κακό- η χαρά προέρχεται από τη φρόνη ση κι η λύπη από την αφροσύνη. Θεωρούσε αγαθά τη φρόνηση και τη δικαιοσύνη, κακά τις αντίθετες καταστά σεις, θεωρούσε ως μέσα την ηδονή και τον πόνο. Απέρρι πτε και την φιλία, επειδή δεν χαρακτηρίζει ούτε τους άφρο νες ούτε τους σοφούς. Για τους πρώτους, μόλις λείψει η ανάγκη, χάνεται και η φιλία, όσο για τους σοφούς, επειδή είναι αυτάρκεις, δεν έχουν ανάγκη από φίλους. Ακόμη έλεγε πως είναι λογικό οι σπουδαίοι να μη θυσιάζονται για την πατρίδα, γιατί δεν υπάρχει λόγος να καταστρέφε ται η φρόνηση για να ωφεληθούν οι άφρονες. Πατρίδα θεωρούσε όλο τον κόσμο. Η κλοπή, η μοιχεία και η ιεροσυλία μπορούν να είναι επιτρεπτές σύμφωνα με τις περιστάσεις, γιατί τίποτε απ' αυτά δεν είναι αισχρό από τη φύση, αν αφαιρεθεί η εναντίον τους προακατάληψη, αλλά είναι απλές επιλογές για να συγκρατούνται οι άφρο νες. Ο σοφός μπορεί φανερά και χωρίς κανένα δισταγμό να έχει εραστές. Σχετικά μ' αυτό έκανε τις εξής ερωτήσεις: «Μπορεί μια γυναίκα με γραμματικές γνώσεις να είναι χρήσιμη ακριβώς για τις γνώσεις της;» «Ναι». «Ισχύει το ίδιο για ένα αγόρι ή έναν νέο;» «Ναι». «Επομένως κι όταν μια γυναίκα είναι όμορφη, μπορεί να είναι γι' αυτό ακρι βώς χρήσιμη και το ίδιο ισχύει για τα αγόρια και τους νεαρούς;» «Ναι». «Επομένως, ένας όμορφος νέος ή αγόρι μπορεί να είναι χρήσιμος επειδή είναι όμορφος;» «Ναι». «Μπορούμε επομένως να τους βλέπουμε ερωτικά». Λαμβά νοντας αυτά ως δεδομένα, κατέληγε: «Όποιος, λοιπόν, χρη215


216


σιμοποιεί τον έρωτα για τη χρησιμότητα του, δεν σφάλλει, όπως δεν σφάλλει και όποιος χρησιμοποιεί την ομορφιά για τη χρησιμότητα της». Με τέτοιες ερωτήσεις ενίσχυε τις απόψεις του. Φαίνεται πως επονομάστηκε θεός, όταν ο Στίλπων του έκανε την εξής ερώτηση: «Άραγε, Θεόδωρε, είσαι αυτό που ισχυρίζεσαι πως είσαι;» Του έγνεψε, ναι, και ο Στίλ πων συνέχισε: «Λες πως είσαι και θεός;». Το παραδέχτηκε και αυτό, τότε του είπε: «Επομένως είσαι θεός». Το δέχτη κε κι αυτό ευχαρίστως, τότε ο Στίλπων γέλασε και είπε: « Μ ' αυτή τη λογική, πανούργε, θα μπορούσες να παραδε χτείς πως είσαι και καλιακούδα και χίλια δυο άλλα». Ο Θεόδωρος κάποτε κάθισε κοντά στον ιεροφάντη Ευρυκλείδη και του είπε: «Πες μου, Ευρυκλείδη, ποιοι εί ναι αυτοί που ασεβούν προς τα μυστήρια;» Εκείνος απά ντησε: «Όσοι τα αποκαλύπτουν οτους αμύητους». «Επομέ νως και συ διαπράττεις ασέβεια, αφού τα εξηγείς στους αμύητους». Κόντεψε γι ' αυτό παρ' ολίγο να προσαχθεί στον Άρειο Πάγο, αν βεν τον έσωζε ο Δημήτριος Φαληρεύς. Ο Αμφικράτης στο έργο του «Περί ενδόξων ανδρών» αναφέρει ότι καταδικάστηκε να πιεί κώνειο 121 . Τον καιρό που βρισκόταν κοντά στον Πτολεμαίο τον Λάγο, στάλθηκε απ' αυτόν ως πρεσβευτής στον Λυσίμαχο. Μιλούσε με μεγάλη ευγλωττία και ο Λυσίμαχος του λέει: «Πες μου, Θεόδωρε, εσύ δεν είσαι που εξορίστηκες από την Αθήνα;» «Σωστά σε πληροφόρησαν. Επειδή οι Αθη ναίοι δεν μπορούσαν να με ανεχτούν, όπως η Σεμέλη τον Διόνυσο, με έδιωξαν». Όταν ο Λυσίμαχος του είπε: «Πρό σεξε να μη ξανάρθεις σε μας», του απάντησε: «Αποκλείε ται, αν δεν με στείλει ο Πτολεμαίος». Στη συζήτηση ήταν παρών και ο Μίθρας, ο διοικητής του Λυσιμάχου, στον οποίο, όταν του είπε: «Φαίνεται πως εσύ όχι μόνο για τους θεούς αδιαφορείς αλλά και για τους Βασιλιάδες», απάντη σε: «Πώς τους αγνοώ, τη στιγμή που πιστεύω ότι εσύ είσαι εχθρός και των θεών;» Λένε πως κάποτε περνούσε από 217


218


την Κόρινθο με πολλούς μαθητές του και συνάντησε τον κυνικό φιλόσοφο Μητροκλή την ώρα που έπλενε χόρτα. Αυτός του είπε: «Εσύ ο σοφιστής δεν θα χρειαζόσουν τό σους μαθητές, αν έπλενες χόρτα». Ο Θεόδωρος απάντησε: «Και συ αν ήξερες να συναναστρέφεσαι με τους ανθρώ πους, δεν θα τρεφόσουν με χόρτα». Το ίδιο αναφέρεται, όπως προείπα, και στην περίπτωση του Διογένη με τον Αρίστιππο. Αυτός ήταν ο Θεόδωρος και οι απόψεις του. Τελικά αποσύρθηκε στην Κυρήνη και ζούσε κοντά στον Μάγα, απολαμβάνοντας εξαιρετικές τιμές. Την πρώτη φορά που τον εξόρισαν από κει, λένε πως είπε κάτι χαριτωμένο, είπε δηλαδή: «Καλά κάνατε, Κυρηναίοι, που με εξορίσατε από τη Λιβύη στην Ελλάδα». Υπήρξαν είκοσι Θεόδωροι. Πρώτος ο Σάμιος, ο γιος του Ρόικου, που συμβούλευσε να βάλουν κάρβουνα στα θεμέλια του ναού της Εφέσου, επειδή το μέρος ήταν υγρό, και είπε πως τα κάρβουνα που δεν έχουν ξυλώδη ουσία δεν θα προσβληθούν από την υγρασία. Δεύτερος ο Κυρηναίος, γεωμέτρης του οποίου μαθητής υπήρξε ο Πλάτων. Τρίτος ο φιλόσοφος για τον οποίο μιλήσαμε. Τέταρτος εκείνος στον οποίο αποδίδεται ένα ωραίο Βιβλίο για την εξάσκηση της φωνής. Πέμπτος αυτός που έγραψε πραγμα τείες για τους νομοθέτες αρχίζοντας από τον Τέρπανδρο. Εκτός ένας στωικός. Έβδομος αυτός που έγραψε πραγμα τείες για τους Ρωμαίους. Όγδοος ένας Συρακούσιος που έγραψε για τις πολεμικές τακτικές. Ένατος ο Βυζάντιος, γνωστός για τους πολιτικούς του λόγους. Δέκατος επίσης γνωστός, που τον αναφέρει και ο Αριστοτέλης στην «Επι τομή των ρητόρων» 1 2 2 . Ενδέκατος ο ανδριαντοποιός από τη Θήβα. Δωδέκατος ο ζωγράφος που αναφέρεται από τον Πολέμωνα 123 . Δέκατος τρίτος ένας Αθηναίος ζωγράφος για τον οποίο γράφει ο Μηνόδοτος 124 . Δέκατος τέταρτος ένας Εφέσιος ζωγράφος που αναφέρεται από τον Θεοφάνη στο «Περί γραφικής» 125 . Δέκατος πέμπτος ένας ποιητής επί219


ΦΑΙΔΩΝ

220


-

ΦΑΙΔΩΝ

γραμμάτων. Δέκατος έκτος αυτός που έγραψε για τους ποιητές. Δέκατος έβδομος ένας γιατρός, μαθητής του Αθη ναίου. Δέκατος όγδοος ένας στωικός φιλόσοφος από τη Χίο. Δέκατος ένατος ένας επίσης στωικός από τη Μίλητο. Εικοστός ένας ποιητής τραγωδίας.

ΦΑΙΔΩΝ Ο Φαίδων καταγόταν από την Ηλεία και ήταν αριστο κράτης, αλλά αιχμαλωτίστηκε όταν κυριεύτηκε η πόλη του και αναγκάστηκε να μένει σε κακόφημο σπίτι. Κατάφερνε όμως να ξεφεύγει και να παρακολουθεί τις συζητήσεις του Σωκράτη, μέχρι που ο τελευταίος πρότρεψε τον Αλκιβιάδη ή τον Κρίτωνα να τον ελευθερώσουν. Από τότε μπόρεσε ελεύθερα να ασχολείται με τη φιλοσοφία. Ο Ιερώνυμος στο έργο του «Περί εποχής» 126 τον κατηγόρησε και τον αποκάλεσε δούλο. Δικοί του διάλογοι είναι σίγουρα ο «Ζώπυρος» και ο «Σίμων» και με κάποιες αμφιβολίες ο «Νι κίας», ο «Μήδιος», για τον οποίο ορισμένοι λένε πως είναι του Αισχίνη και άλλοι του Πολυαίνου, ο «Αντίμαχος» ή «Πρεσβύται» και κάποιοι «Σκυτικοί λόγοι», που από ορι σμένους αποδίδονται επίσης στον Αισχύνη. Τον διαδέχτηκε ο Πλείσταινος ο Ηλείος και ακολούθη σαν ο κύκλος του Μενέδημου του Ερετριέα και του Ασκληπιάδη του Φλιάσιου, που προέρχονται από τη σχολή του Στίλπωνα. Αρχικά ονομάζονταν Ηλειακοί, από τον Μενέ δημο όμως και μετά Ερετριακοί. Πα τον Μενέδημο θα μιλήσουμε στη συνέχεια, γιατί απ' αυτόν ξεκινάει άλλη φιλοσοφική κατεύθυνση.

221


222

ΕΥΚΛΕΙΔΗΣ ΕΥΚΛΕΙΔΗΣ Ο Ευκλείδης καταγόταν από τα Μέγαρα κοντά στον Ισθμό ή από τη Γέλα σύμφωνα με άλλους, όπως αναφέρει ο Αλέξανδρος στις «Διαδοχές» 1 2 7 . Χρησιμοποιούσε τα φι λοσοφικά διδάγματα του Παρμενίδη, και όσοι ακολούθη σαν τις απόψεις του ονομάζονταν Μεγαρικοί, κατόπιν ερι στικοί και τέλος διαλεκτικοί, όπως τους ονόμασε πρώτος ο Διονύσιος ο Χαλκηδόνιος, επειδή ανέπτυσσαν τις απόψεις τους μέσα από ερωταποκρίσεις. Ο Ερμόδωρος128 αναφέρει ότι σ' αυτόν κατέφυγε ο Πλάτων και οι άλλοι φιλόσοφοι μετά τον θάνατο του Σωκράτη, από φό6ο προς την ωμότη τα των τυράννων. Τούτος υποστήριζε πως το καλό είναι ένα και παίρνει πολλά ονόματα. Άλλοτε λέγεται σύνεση, άλλοτε θεός, άλλοτε νους και τα υπόλοιπα. Απέρριπτε όσα έρχονται σε αντίθεση με το καλό λέγοντας πως δεν υπάρχουν. Όταν ήθελε να αντικρούσει κάτι, δεν απέρριπτε ένα ένα τα επιχειρήματα, αλλά το τελικό συμπέρασμα. Απέρρι πτε επίσης τα επιχειρήματα που στηρίζονταν σε αναλογίες λέγοντας πως συντίθενται από όμοια ή ανόμοια. Αν αποτε λούνται από όμοια, μ' αυτά πρέπει κυρίως να ασχολούμα στε παρά με τις αναλογίες τους. Αν αποτελούνται από ανόμοια, δεν χρειάζεται σύγκριση. Πα τις απόψεις τούτες ο Τίμων είπε γΓ αυτόν τα παρακάτω, κατηγορώντας έμμε 129 σα και τους υπόλοιπους Σωκρατικούς . Δεν με νοιάζει γι' αυτούς τους φλύαρους ούτε για κανέναν άλλο ούτε για τον Φαίδωνα, όποιος κι αν είναι, ούτε για τον εριστικό Ευκλείδη, που εμφύτεψε στους Μεγαρείς εριστική μανία. Έγραψε έξι διάλογους: «Λαμπρίας», «Αισχίνης», «Φοί νικας», «Κρίτων», «Αλκιβιάδης», «Ερωτικός». Ένας από τους διαδόχους του Ευκλείδη είναι και ο ΕυΒουλίδης ο Μιλή223

ΔΙΟΓΕΝΗΣ

ΛΑΕΡΤΙΟΣ

224

ΕΥΚΛΕΙΔΗΣ σιος, που έγραψε σε μορφή ερωτήσεων πολλά διαλεκτικά επιχειρήματα, τον ψευδόμενο, τον διαλανθάνοντα, την Ηλέ κτρα, τον εγκεκαλυμμένο, τον σωρίτη, τον κεράτινη και τον φαλακρό 130 . Ένας κωμικός λέει γΓ αυτόν 1 3 1 : Ο εριστικός Ευβουλίδης, ρωτώντας για κεράτινες και μπερδεύοντας τους ρήτορες με ψευτιές και αλλαζονίες αποχώρησε, παίρνοντας την αρητορησία του Δημοσθένη. Γιατί φαίνεται πως ο Δημοσθένης ήταν μαθητής του και σταμάτησε να προφέρει λάθος το ρ. Ο Ευβουλίδης ήρθε σε αντίθεση και με τον Αριστοτέλη και σε πολλές περιπτώ σεις τον κακολόγησε131". Ανάμεσα σ' εκείνους που διαδέχτηκαν τον Ευβουλίδη ήταν και ο Αλεξίνος ο Ηλείος, άνδρας πάρα πολύ εριστι κός, που γΓ αυτό ακριβώς επονομάστηκε Ελεγξίνος [= ο ανασκευάζων]. Ιδιαίτερα εναντιωνόταν στον Ζήνωνα. Ο 'Ερμιππος132 λέει γΓ αυτόν πως έφυγε από την Ήλιδα και φιλοσοφούσε μέσα στην Ολυμπία. Όταν οι μαθητές του τον ρώτησαν, γιατί εγκαταστάθηκε εκεί, είπε πως ήθελε να δημιουργήσει φιλοσοφική σχολή που να ονομαστεί Ολυμπική. Επειδή όμως ενοχλούσε τους μαθητές η έλλει ψη εφοδίων και θεωρούσαν το μέρος ανθυγιεινό, έφυγαν, και ο Αλεξίνος έμεινε μόνος με έναν υπηρέτη. Κάποια φορά, καθώς κολυμπούσε στον Αλφειό, τρυπήθηκε από 133 καλάμι και έτσι πέθανε . Του έχω γράψει το εξής επίγραμμα: Δεν είναι λοιπόν αυτό που λέγεται για κείνον τον άτυχο, που καθώς κολυμπούσε, τρύπησε το πόδι του ένα καρφί. Γιατί και ο αξιοσέβαστος άνδρας Αλεξίνος, πριν διασχίσει τον Αλφειό, πέθανε τρυπημένος από καλάμι. 225


ΕΥΚΛΕΙΔΗΣ Δεν έγραψε μόνο εναντίον του Ζήνωνα αλλά και άλλα βιβλία, καθώς επίσης εναντίον του ιστοριογράφου Εφό ρου. Μαθητής του ΕυΒουλίδη υπήρξε και ο Εύφαντος ο Ολύνθιος, που έγραψε την ιστορία της εποχής του. Έγραψε επίσης πολλές τραγωδίες, με τις οποίες ξεχώρισε στους αγώνες, και υπήρξε δάσκαλος του βασιλιά Αντίγονου, για τον οποίο είχε γράψει και τον λόγο «Περί βασιλείας» που ξεχώρισε ιδιαίτερα. Πέθανε σε Βαθιά γεράματα. Υπήρξαν και άλλοι μαθητές του Ευβουλίδη, ανάμεσα τους ο Απολλώνιος Κρόνος του οποίου μαθητής ήταν ο Διόδωρος Αμεινίου Ιασεύς, ο οποίος επίσης ονομάστηκε Κρόνος. Γι' αυτόν ο Καλλίμαχος στα «Επιγράμματα» λέει 134 : Ο ίδιος ο Μώμος Ι34α έγραψε στους τοίχους: "ο Κρόνος είναι σοφός". Ήταν και αυτός διαλεκτικός και λένε πως πρώτος βρήκε τα επιχειρήματα του «εγκεκαλυμμένου» και του «κεράτι νη». Την εποχή που ζούσε κοντά στον Πτολεμαίο Σωτήρα, ο Στίλπων του έκανε μερικές διαλεκτικές ερωτήσεις. Επει δή δεν μπόρεσε να απαντήσει αμέσως, τον επέκρινε ο βασιλιάς αποκαλώντας τον, μεταξύ άλλων, και Κρόνο κο ροϊδευτικά. Έφυγε από το συμπόσιο, έγραψε έναν λόγο για το πρόβλημα και τελικά πέθανε από κατάθλιψη. Το 135 επίγραμμα που έγραψα γι' αυτόν είναι : Ποιος θεός, Κρόνε Διόδωρε, σε βύθισε στην απελπισία, τόσο που μόνος σου κατέβηκες στα Τάρταρα, επειδή δεν απάντησες στον Στίλπωνα τα λόγια τα αινιγματικά; Έτσι αποδείχτηκες Κρόνος χωρίς το ρο και το κάπα [όνος]. Μεταξύ των διαδόχων του Ευκλείδη είναι και ο Ιχθύας 227


ΕΥΚΛΕΙΔΗΣ - Σ Τ Ι Λ Π Ω Ν του Μετάλλου, άνδρας γενναίος, για τον οποίο έφτιαξε διάλογο και ο Κυνικός Διογένης. Επίσης, ο Κλεινόμαχος ο Θούριος που πρώτος έγραψε για αξιώματα, κατηγορήματα και άλλα παρόμοια. Ακόμη, ο Σπ'λπων ο Μεγαρεύς, εξαί ρετος φιλόσοφος για τον οποίο θα μιλήσουμε.

ΣΤΙΛΠΩΝ Ο Σπ'λπων καταγόταν από τα Μέγαρα της Ελλάδας και υπήρξε μαθητής μερικών οπαδών του Ευκλείδη. Κάποιοι λένε πως υπήρξε μαθητής και του ίδιου του Ευκλείδη, αλλά και του Θρασύμαχου του Κορίνθιου που ήταν φίλος του Ιχθύα, όπως λέει ο Ηρακλείδης136. Τόσο πολύ τους ξεπέρα σε όλους στην επινοητικότητα και τη σοφιστεία, ώστε λίγο έλειψε να στρέψει όλη η Ελλάδα σ' αυτόν την προσοχή της και να μεγαρίσει. Γι' αυτόν ο Φίλιππος ο Μεγαρικός λέει επί λέξει τα εξής: «Από τον Θεόφραστο απέσπασε τον Μητρόδωρο τον θεωρητικό και τον Τιμαγόρα από τη Γέλα, από τον Αριστοτέλη τον Κυρηναϊκό, τον Κλείταρχο και τον Σιμμία. Από τους διαλεκτικούς, απέσπασε τον Παιώνειο από τον Αριστείδη, ενώ τον Δίφιλο τον Βοσποριανό του Ευφάντου και τον Μύρμηκα του Εξαινέτου, που πήγαν για να τον αντικρούσουν, τους έκανε φανατικούς οπαδούς του». Εκτός απ' αυτούς πήρε με το μέρος του τον περιπατητικό Φρασίδημο, που ήταν έμπειρος φυσικός, και τον ρήτορα 'Αλκιμο, που ξεπερνούσε όλους τους Έλληνες ρήτορες. Ο Κράτης και πολλοί άλλοι πιάστηκαν στα δίχτυα του, αλλά κυρίως πήρε με το μέρος του τον Ζήνωνα και τον Φοίνικα. Είχε επίσης σπουδαίες ικανότητες στην πολιτική. Παντρεύτηκε, αλλά είχε και σχέσεις με την εταίρα Νικαρέτη, όπως λέει κάπου και ο Ονήτωρ. Απέκτησε μια κόρη αδιάντροπη, που την παντρεύτηκε ο φίλος του Σιμμίας ο Συρακούσιος. Επειδή η συμπεριφορά της ήταν τελείως ανάρ μοστη, κάποιος είπε στον Στίλπωνα πως τον ντροπιάζει. 229


230

ΣΤΙΛΠΩΝ Εκείνος απάντησε: «Όχι περισσότερο απ' όσο εγώ την τιμώ». Τον εκτιμούσε, λένε, και ο Πτολεμαίος Σωτήρ, ο οποίος, όταν έγινε κύριος των Μεγάρων του πρόσφερε χρήματα και του ζήτησε να ταξιδέψει μαζί του στην Αίγυπτο. Εκεί νος κράτησε ένα μέρος των χρημάτων, όμως αρνήθηκε το ταξίδι και πήγε στην Αίγινα μέχρι που απέπλευσε ο Πτο λεμαίος. Αλλά και ο Δημήτριος ο γιος του Αντίγονου, όταν κατέλαβε τα Μέγαρα, δεν πείραξε το σπίτι του και φρόντι σε να του επιστραφούν όσα του είχαν αρπάξει. Όταν του είπε πως θέλει να του φτιάξει κατάλογο των πραγμάτων που έχασε, είπε πως δεν είχε χάσει τίποτε από τα δικά του, γιατί κανείς δεν του αφαίρεσε τη μόρφωση και εξακολου θεί να έχει ευγλωττία και γνώσεις. Συζητώντας μαζί του σχετικά με το τι ωφελεί τους αν θρώπους, [ο Δημήτριος] εντυπωσιάστηκε τόσο ώστε επιθυ μούσε να τον ακούει. Λένε πως αυτός ήταν που έκανε για την Αθηνά του Φειδία την ερώτηση: «Η Αθηνά, η κόρη του Δία, ήταν θεός;» του είπαν «ναι» και συνέχισε: «Αυτή όμως δεν είναι του Δία, αλλά του Φειδία». Συμφώνησαν και τότε συμπλήρωσε: «Επομένως δεν είναι θεός». Π' αυτά τα λόγια οδηγήθηκε στον Άρειο Πάγο και δεν τα αρνήθηκε, αλλά είπε πως μίλησε σωστά, γιατί η Αθηνά δεν είναι θεός, αλλά θεά, αφού θεοί είναι οι άνδρες. Όμως οι Αρεο παγίτες τον διέταξαν να φύγει αμέσως από την πόλη. Τότε ο Θεόδωρος, ο επονομαζόμενος θεός, είχε πει κοροϊδευτι κά: «Πού το ξέρεις αυτό Στίλπων; σήκωσες το ρούχο της και το είδες;» Η αλήθεια είναι πως ο Θεόδωρος ήταν θρασύτατος, ενώ ο Στίλπων ευπρεπής. Όταν ο Κράτης τον ρώτησε, αν ευχαριστούν τους θεούς οι ευχές και τα προσκυνήματα, λένε πως είπε: «Μη μου κάνεις τέτοιες ερωτήσεις στον δρόμο, ανόητε, αλλά όταν είμαι μόνος». Την ίδια απάντηση είχε δώσει ο Βίων όταν ρωτήθηκε, αν υπάρχουν θεοί:

231


232

ΣΤΙΛΠΩΝ Δεν θα απομακρύνεις από κοντά μου τον όχλο, ταλαίπωρε γέρο; Ο Στίλπων ήταν απλός, ανεπιτήδευτος και προσαρμο ζόταν εύκολα με τους απλούς ανθρώπους. Όταν κάποτε ο Κράτης ο κυνικός δεν απάντησε σε ερώτηση του, αλλά έκλασε, του είπε: «Ήξερα πως θα πεις τα πάντα εκτός απ' αυτά που πρέπει»! Κάποια φορά [ο Κράτης] του πρόσφερε ένα ξερό σύκο και συγχρόνως του έκανε μια ερώτηση, αυτός πήρε απλώς το σύκο και το έφαγε κι όταν εκείνος είπε: «Ηρακλή, έχασα το σύκο», του απάντησε: «Όχι μόνο το σύκο, αλλά και την ερώτηση της οποίας το σύκο ήταν προκαταβολή». Κάποιο χειμώνα που είδε τον Κράτητα ζα ρωμένο από το κρύο, του είπε: «Μου φαίνεται, Κράτη, πως έχεις ανάγκη ρούχου καινού [καινούριου], (που σήμαινε επίσης ρούχου και-νου). Εκείνος ενοχλήθηκε και παρώδη σε ως εξής 137 : Είδα τον Στίλπωνα σε άθλια κατάσταση στα Μέγαρα όπου λένε πως βρίσκεται το κρεβάτι του Τυφωέος εκεί φερόταν εριστικά κι είχε μαζί του πολλούς φίλους, που επιδιώκοντας την αρετή με λόγια, έχαναν τον καιρό τους. Λένε πως τόσο προκαλούσε την προσοχή του κόσμου στην Αθήνα, ώστε έβγαιναν από τα εργαστήρια για να τον δουν. Όταν κάποιος του είπε: «Στίλπων, σε περιεργάζο νται σα θηρίο», απάντησε: «Όχι, σαν άνθρωπο αληθινό». Ήταν πολύ ικανός στις εριστικές συζητήσεις και απέρριπτε και τα είδη. Έλεγε πως όποιος λέει «άνθρωπος» δεν εν νοεί τίποτε, επειδή δεν μιλάει ούτε γΓ αυτόν ούτε για εκείνον. Και γιατί να είναι αυτός και να μην είναι εκείνος; Άρα δεν είναι ούτε αυτός. Επίσης, έλεγε ότι λάχανο δεν είναι αυτό που του δείχνουν, γιατί το λάχανο υπήρχε πριν χιλιάδες χρόνια, άρα αυτό δεν είναι λάχανο. Λένε πως κάποτε, πριν ολοκληρωθεί μια συζήτηση που είχε με τον 233


234

ΣΤΙΛΠΩΝ - ΚΡΙΤΩΝ Κράτη, έτρεξε να αγοράσει ψάρια. Εκείνος προσπάθησε να τον συγκρατήσει λέγοντας: «Αφήνεις τη συζήτηση;» «Όχι, τη συζήτηση την κρατώ, εσένα αφήνω. Η συζήτηση μπορεί να περιμένει, τα ψάρια όμως θα πουληθούν». Αναφέρονται εννέα διάλογοι του με ψυχρό ύφος: «Μό σχος», «Αρίστιππος ή Καλλίας», «Πτολεμαίος», «Χαιρεκράτης», «Μητροκλής», «Αναξιμένης», «Επιγένης», «Προς την κόρη του», «Αριστοτέλης». Ο Ηρακλείδης138 λέει πως υπήρξε μαθητής του και ο Ζήνων ο στωικός. Από τον Έρμιππο139 μαθαίνουμε πως πέθανε γέρος, αφού ήπιε κρασί για να επιταχύνει τον θάνατο. Έγραψα γι' αυτόν το εξής 140 : Γνωρίζεις μάλλον τον Μεγαρέα Στίλπωνα, τον νίκησαν τα γηρατειά και η αρρώστια, το ανίκητο ζευγάρι. Βρήκε όμως το κρασί που τον απάλλαξε απ' την κακή παρέα. Ήπιε με την ψυχή του και πέθανε. Ο κωμικός Σωφίλος τον κορόιδεψε στο έργο του «Γάμος» 141 . Ο λόγος του Χαρίνου κλείνει το στόμα του Στίλπωνα.

ΚΡΙΤΩΝ Ο Κρίτων ήταν Αθηναίος. Αγαπούσε πολύ τον Σωκρά τη και πάντα φρόντιζε να μην του λείπει τίποτε από τα απαραίτητα. Τα παιδιά του επίσης, Κριτό6ουλος, Ερμογέ νης, Επιγένης και Κτήσιππος, υπήρξαν μαθητές του Σω κράτη. Ο Κρίτων έγραψε δεκαεπτά διάλογους, που είναι συγκεντρωμένοι σε ένα 6ι6λίο, τους εξής: Ότι ουκ εκ του μαθείν οι αγαθοί Περί του πλέον έχειν Τι το επιτήδειον ή Πολιτικός Περί του καλού 235


236

ΣΤΙΛΠΩΝ - ΣΙΜΩΝ Περί Περί Περί Περί Περί Περί Περί

του κακουργείν ευθημοσύνης νόμου του θείου τεχνών συνουσίας σοφίας

Πρωταγόρας ή Πολιτικός Περί γραμμάτων Περί ποιητικής, (περί του καλού) Περί του μαθείν Περί του γνώναι ή Περί επιστήμης Τι το επίστασθαι

ΣΙΜΩΝ Ο Σίμων ήταν Αθηναίος, μπαλωματής. Όταν πήγαινε ο Σωκράτης στο εργαστήριο του και έλεγε κάποια πράγμα τα, τα θυμόταν και στη συνέχεια τα κατέγραψε. ΓΥ αυτό ονομάζουν τους διάλογους του σκυτικούς. Είναι τριάντα τρεις συγκεντρωμένοι σε ένα 6ι6λίο: Περί θεών. Περί του αγαθού, Περί του καλού, Περί του δικαίου πρώτον, δεύτερον, Περί αρετής ότι ου διδακτόν, Περί ανδρείας πρώτον, δεύτερον, τρίτον. Περί νόμου. Περί δημαγωγίας. Περί τιμής, Περί ποιήσεως, Περί ευπάθειας. Περί έρωτος, Περί φιλοσοφίας, 237


238

ΣΙΜΩΝ - ΓΛΑΥΚΩΝ Περί επιστήμης. Περί μουσικής, Τι το καλόν. Περί διδασκαλίας. Περί του διαλέγεσθαι. Περί κρίσεως. Περί του όντος. Περί αριθμού, Περί επιμελείας. Περί του εργάζεσθαι. Περί φιλοκερδούς, Περί αλαζονείας, Περί του καλού, και οι: Περί του βουλεύεσθαι, Περί λόγου ή περί επιτηδειότητος. Περί κακουργίας. Λένε πως πρώτος αυτός χρησιμοποίησε τη διαλεκτική τακτική του Σωκράτη. Όταν ο Περικλής του υποσχέθηκε πως θα αναλάβει τη διατροφή του και του ζήτησε να τον επισκεφτεί, είπε πως δεν υπάρχει περίπτωση να πουλήσει το δικαίωμα του να μιλά ελεύθερα. Υπήρξε και άλλος Σίμων, που έγραψε για την ρητορική τέχνη καθώς επίσης ένας γιατρός, σύγχρονος του Σέλευ κου του Νικάνορα, και ένας ανδριαντοποιός.

ΓΛΑΥΚΩΝ Ο Γλαυκών ήταν Αθηναίος. Του αποδίδονται εννέα διά λογοι σε ένα βιβλίο. Φειδύλος, Ευριπίδης, 239


240

ΓΛΑΥΚΩΝ - ΣΙΜΜΙΑΣ Αμύντιχος, Ευθίας, Λυσιθείδης, Αριστοφάνης, Κέφαλος, Αναξίφημος, Μενέξενος, Αναφέρονται και άλλοι τριάντα δύο που θεωρούνται όμως πλαστοί.

ΣΙΜΜΙΑΣ Ο Σιμμίας ήταν Θη6αίος. Του αποδίδονται είκοσι τρεις διάλογοι, σε έναν τόμο. Περί σοφίας, Περί λογισμού, Περί μουσικής. Περί επών. Περί ανδρείας, Περί φιλοσοφίας. Περί αληθείας. Περί γραμμάτων. Περί διδασκαλίας, Περί τέχνης. Περί του επιστατείν. Περί πρέποντος, Περί αιρετού και φευκτού. Περί φίλου. Περί του ειδέναι, Περί ψυχής. Περί του ευ ζην. Περί δυνατού. Περί χρημάτων, Περί ζωής, 241


242

ΣΙΜΜΙΑΣ - ΚΕΒΗΣ - ΜΕΝΕΔΗΜΟΣ Περί τι το καλόν, Περί επιμελείας, Περί έρωτος.

ΚΕΒΗΣ 0 Κέ6ης καταγόταν από τη Θή6α. Αναφέρονται τρεις διάλογοι του: Πίναξ, Ε6δόμη, Φρύνιχος.

ΜΕΝΕΔΗΜΟΣ Ο Μενέδημος ήταν οπαδός του Φαίδωνα, γιος του Κλει σθένη, που καταγόταν από τους λεγόμενους Θεοπροπίδες και ήταν άνδρας ευγενής μεν αλλά οικοδόμος και φτω χός. Μερικοί λένε πως ήταν και σκηνογράφος και έμαθε στον Μενέδημο και τα δύο επαγγέλματα. Π' αυτό, όταν έγραψε κάποιο ψήφισμα, ένας Αλεξίνειος τον κατηγόρησε λέγοντας πως δεν ταιριάζει στον σοφό ούτε να σκηνογραφεί ούτε ψηφίσματα να γράφει. Όταν τον έστειλαν οι Ερετριείς ως φρουρό στα Μέγαρα, πήγε στην Ακαδημία κοντά στον Πλάτωνα και γοητευμένος παράτησε τα στρα τιωτικά καθήκοντα. Τον πήρε όμως με το μέρος του ο Ασκληπιάδης ο Φλιάοίος κι έτσι πήγε στα Μέγαρα, κοντά στον Στίλπωνα, του οποίου και οι δύο υπήρξαν μαθητές. Από κει πήγαν στην Ήλιδα και συνάντησαν τον Αγχίπυλο και τον Μόσχο από τη σχολή του Φαίδωνα. Μέχρι την εποχή τους, όπως προα ναφέρθηκε στο κεφάλαιο για τον Φαίδωνα, ονομάζονταν Ηλιακοί. Ερετρικοί ονομάστηκαν από την πατρίδα αυτού για τον οποίο μιλάμε. 243


244

ΜΕΝΕΔΗΜΟΣ Φαίνεται πως ο Μενέδημος ήταν αρκετά πομπώδης, γι' αυτό ο Κράτης τον παρωδεί λέγοντας 1 4 2 : Ο Φλιάσιος Ασκληπιάδης και ο ταύρος από την Ερέτρια. Ο Τίμων λέει: Όγκος φουσκωμένος που βγάζει βροντερές ανοησίες. Ήταν τόσο σεμνός ώστε, όταν ο Ευρύλοχος ο Κασσανδρεύς μαζί με τον νεαρό Κλεΐππίδη τον Κυζικηνό προσκα λέστηκε από τον Αντίγονο, αρνήθηκε, επειδή φοβόταν μήπως το μάθει ο Μενέδημος. Ήταν καυστικός και εκφρα ζόταν τελείως ελεύθερα. Όταν ένας νεαρός μίλησε με μεγάλη θρασύτητα, δεν έδωσε καμιά απάντηση, αλλά πήρε ένα ξύλο και σχεδίασε στο χώμα μια άσεμνη εικόνα. Την κοίταζαν όλοι, και τελικά ο νεαρός κατάλαβε την προσβο λή και έφυγε. Κάποτε που ο Ιεροκλής, ο διοικητής του Πειραιά, προχωρούσε μαζί του κοντά στο ιερό του Αμφιά ραου και έλεγε πολλά για την άλωση της Ερέτριας, δεν του είπε τίποτε, μόνο τον ρώτησε σε τι τον χρησιμοποιούσε ο Αντίγονος. Σ' έναν μοιχό που καυχιόταν είπε: «Δεν ξέρεις ότι δεν είναι μόνο το λάχανο νόστιμο, αλλά και το ρεπάνι;» Σε έναν νέο πολύ θορυβώδη είπε: «Πρόσεξε μήπως έχεις κάτι πίσω σου και το ξέχασες». Όταν ο Αντίγονος ζήτησε τη συμβουλή του για το αν έπρεπε να πάει σε κάποια διασκέ δαση, δεν είπε τίποτε, παρά μόνο ζήτησε να του πουν πως είναι γιος βασιλιά. Ένας ανόητος του διηγιόταν κάτι άσκοπα και ο Μενέδημος τον ρώτησε αν έχει χωράφι. Εκείνος του απάντησε πως έχει πάμπολλα κτήματα και τότε του είπε: «Πήγαινε λοιπόν και φρόντισε τα, μήπως τυχόν καταστρα φούν και χαθεί ένας ικανός αγρότης». Σε κείνον που τον ρώτησε αν πρέπει να παντρεύονται οι σπουδαίοι, είπε: «Εγώ σου φαίνομαι σπουδαίος ή όχι;» Του απάντησε «ναι» και 245


246

ΜΕΝΕΔΗΜΟΣ τότε συμπλήρωσε: «Εγώ, λοιπόν, έχω παντρευτεί». Κάποιον που έλεγε πως τα καλά είναι πολλά τον ρώτησε πόσα νομίζει πως είναι και αν πιστεύει πως ξεπερνούν τα εκατό. Επειδή δεν μπορούσε να περιορίσει την πολυτέλεια κά ποιου από εκείνους που τον καλούσαν σε δείπνο, κάποια φορά που τον κάλεσε δεν είπε τίποτε. Τον συμβούλεψε μόνο με τη σιωπή του τρώγοντας ελιές. Εξαιτίας της ελευ θεροστομίας του κινδύνεψε κάποτε που βρισκόταν στην Κύπρο κοντά στον Νικοκρέοντα μαζί με τον φίλο του τον Ασκληπιάδη. Ο βασιλιάς τελούσε τη μηνιαία γιορτή και κάλεσε κι αυτούς, όπως και τους άλλους φιλοσόφους. Ο Μενέδημος είπε ότι, αν η συγκέντρωση τέτοιων ανδρών ήταν καλή, η γιορτή έπρεπε να γίνεται κάθε μέρα, διαφο ρετικά είπε πως και κείνη η συγκεκριμένη ήταν περιττή. Ο βασιλιάς του απάντησε πως μόνο αυτή τη μέρα είχε διαθέ σιμη για ν' ακούει τους φιλοσόφους και κείνος μίλησε ακόμη πιο αυστηρά και είπε την ώρα της θυσίας ότι πάντα πρέπει να ακούει κανείς τους φιλοσόφους. Αν δεν τους απομάκρυνε κάποιος αυλητής, θα θανατώνονταν. Έτσι, όταν κατά την αναχώρηση τους έπεσαν σε τρικυμία, ο Ασκληπιάδης λένε πως είπε ότι τους έσωσε το τραγούδι του αυλητή και κινδυνεύουν να χαθούν από την ελευθεροστο μία του Μενέδημου. Λένε πως ήταν φυγόπονος και αδιαφορούσε για τη σχολή του. Δεν υπήρχε καμία τάξη ούτε Βάθρα τοποθετη μένα κυκλικά, αλλά καθένας τον άκουγε όπως τύχαινε, περπατώντας ή καθιστός, αλλά και ο ίδιος έτσι συμπεριφε ρόταν. Σύμφωνα με άλλη άποψη ήταν νευρικός και ενδια φερόταν για την καλή φήμη του, τόσο που όταν παλαιότε ρα αυτός και ο Ασκληπιάδης βοηθούσαν έναν οικοδόμο, ο Ασκληπιάδης ανέβαινε γυμνός στη στέγη κουβαλώντας λάσπη, ενώ εκείνος κρυβόταν μόλις εμφανιζόταν κάποιος. Όταν ασχολήθηκε με την πολιτική, ήταν τόσο νευρικός ώστε έβαζε το λιβάνι και δεν έβρισκε το θυμιατήρι. Κάποτε που ο Κράτης στάθηκε κοντά του και τον κατέκρινε επειδή 247


ΜΕΝΕΔΗΜΟΣ πολιτεύεται, διέταξε να τον κλείσουν στη φυλακή. Ο Κράτης τον έβλεπε όταν ερχόταν, τον πλησίαζε κρυφά και τον αποκαλούσε Αγαμεμνόνειο και Ηγησίπολη. Ήταν επίσης και πολύ δεισιδαίμων. Κάποτε έφαγε μαζί με τον Ασκληπιάδη σε πανδοχείο κρέας χαλασμένο, χωρίς να το ξέρει. Μόλις το έμαθε, τον έπιασε ναυτία, χλώμιασε, και ο Ασκληπιάδης τον μάλωσε λέγοντας πως δεν τον πείραξε το κρέας αλλά η ιδέα που είχε γΓ αυτό. Κατά τα άλλα ήταν άνδρας μεγαλόψυχος και γενναιόδωρος. Ακό μη και σε μεγάλη ηλικία δεν υστερούσε σε τίποτε, ως προς τη φυσική κατάσταση, από έναν αθλητή. Ήταν γεροδεμέ νος, ηλιοκαμμένος, ευτραφής και ροδαλός. Είχε μέτριο ύφος, όπως φαίνεται από αγαλματάκι στο αρχαίο στάδιο της Ερέτριας που τον παριστάνει, επίτηδες μάλλον, σχεδόν γυμνό, έτσι που να φαίνονται τα περισσότερα μέρη του σώματος του. Αγαπούσε τις διασκεδάσεις και έκανε πολλά συμπόσια, εξαιτίας του ανθυγιεινού κλίματος της Ερέτριας, όπου παραβρίσκονταν και ποιητές και μουσικοί. Επίσης, εκτιμούσε ιδιαίτερα τον Άρατο, τον Αυκόφρονα τον τραγικό ποιητή και τον Ρόδιο Ανταγόρα. Περισσότερο απ' όλους όμως θαύμαζε τον Όμηρο, κι ακόμη τους λυρικούς, τον Σοφο κλή, τον Αχαιό που τον κατέτασσε δεύτερο μεταξύ των σατυρικών, ενώ πρώτο θεωρούσε τον Αισχύλο. Στους πολι 143 τικούς του αντιπάλους, λένε, συνήθιζε να λέει τα εξής : Μπορεί να νικηθεί από τους αδύναμους ο γρήγορος και από τη χελώνα ο αετός, πολύ εύκολα. Αυτά είναι λόγια από το σατυρικό δράμα του Αχαιού «Ομ φάλη». Επομένως, σφάλλουν όσοι λένε πως δεν είχε δια βάσει τίποτε πέρα από τη «Μήδεια» του Ευριπίδη, την οποία ορισμένοι αποδίδουν στο Νεόφρονα τον Σικυώνιο. Από τους δασκάλους περιφρονούσε αυτούς της σχολής του Πλάτωνα και του Ξενοκράτη, επίσης και τον ΠαραιΒά249


250

ΜΕΝΕΔΗΜΟΣ τη τον Κυρηναίο. Θαύμαζε πολύ τον Στίλπωνα και, όταν κάποτε τον ρώτησαν γι' αυτόν, είπε μόνο πως ήταν γεν ναιόδωρος. Ο Μενέδημος δεν γινόταν εύκολα κατανοητός και ήταν δύσκολο να αντικρουσθούν τα επιχειρήματα του. Όλα τον απασχολούσαν και επινοούσε αφορμές. Όπως λέει ο Αντισθένης στις «Διαδοχές» 144 ήταν πολύ εριστικός. Συνήθιζε να κάνει την εξής ερώτηση: «Ανάμεσα σε δύο διαφορετικά πράγματα υπάρχει διαφορά;» «Ναι». «Η ωφέ λεια είναι διαφορετική από το αγαθό;» «Ναι». «Επομένως η ωφέλεια δεν είναι αγαθό». Αναιρούσε, λένε, τις αρνητι κές προτάσεις και τις μετέτρεπε σε καταφατικές, από αυτές αποδεχόταν τις απλές και απέρριπτε τις μη απλές, εννοώ τις υποθετικές και σύνθετες. Ο Ηρακλείδης λέει ότι στα δόγματα ήταν Πλατωνικός, αλλά έπαιζε και με τα διαλε κτικά. Όταν κάποτε τον ρώτησε ο Αλεξίνος αν έπαψε να χτυπάει τον πατέρα του, απάντησε: «Ούτε τον χτυπούσα ούτε έχω σταματήσει». Όταν πάλι εκείνος του είπε ότι έπρεπε να πει ναι ή όχι για να διαλύσει τις αμφιβολίες, απάντησε: «Είναι γελοίο να ακολουθήσω τους νόμους σου, τη στιγμή που μπορώ να σε σταματήσω στην αρχή». Πα τον Βίωνα που συστηματικά έτρεχε τους μάντεις, έλεγε ότι σφάζει νεκρούς. Όταν κάποτε άκουσε κάποιον να λέει ότι το σπουδαιό τερο πράγμα είναι να πετυχαίνει κάποιος όσα επιθυμεί, είπε: «Είναι πολύ σπουδαιότερο το να επιθυμεί όσα πρέ πει». Ο Αντίγονος ο Καρύστιος λέει γι' αυτόν πως δεν έγραψε τίποτε και πως δεν ήταν προσκολλημένος σε κα νένα δόγμα. Στις συζητήσεις, λέει, ήταν τόσο μαχητικός ώστε έφευγε με μελανιασμένα μάτια. Όμως παρ' όλο που ήταν τέτοιος στα λόγια, στη συμπεριφορά ήταν πολύ πράος. Παρ' όλο που συχνά ο Αλεξίνος προσπαθούσε να τον γε λοιοποιήσει και τον κορόιδευε, αυτός Βοήθησε τη γυναίκα του, συνοδεύοντας την από τους Δελφούς στη Χαλκίδα, επειδή φοβόταν τις καθ' οδόν ληστείες. Ήταν πολύ καλός φίλος, όπως φαίνεται από το ενδια251


252

ΜΕΝΕΔΗΜΟΣ φέρον που έδειχνε για τον Ασκληπιάδη, που δεν διέφερε καθόλου από την αφοσίωση του Πυλάδη. Επειδή όμως ο Ασκληπιάδης ήταν μεγαλύτερος στην ηλικία, έλεγαν ότι εκείνος είναι ο ποιητής ενώ ο Μενέδημος ο ηθοποιός. Λένε πως, όταν κάποτε ο Αρχίπολις τους χάρισε τρεις χι λιάδες, επειδή ο καθένας ήθελε να πάρει δεύτερος το με ρίδιο του, τελικά κανείς δεν πήρε. Λέγεται πως παντρεύτη καν και πως ο Ασκληπιάδης πήρε την κόρη και ο Μενέδη μος τη μητέρα της. Όταν πέθανε η γυναίκα του, ο Ασκλη πιάδης, πήρε τη γυναίκα του Μενέδημου, ο οποίος, όταν απέκτησε πολιτικό αξίωμα, παντρεύτηκε μια πλούσια. Επει δή έμεναν στο ίδιο σπίτι, ο Μενέδημος άφησε τη διαχείρι ση στην πρώτη του γυναίκα. Ο Ασκληπιάδης πέθανε πρώ τος σε μεγάλη ηλικία στην Ερέτρια, αφού έζησε με τον Μενέδημο πολύ απλά, παρ' όλο που είχαν πολύ μεγαλύτε ρες δυνατότητες. Όταν μετά από καιρό ο εραστής του Ασκληπιάδη πήγε σε διασκέδαση και οι νεαροί τον εμπό διζαν να μπει, ο Μενέδημος έδωσε εντολή να τον δεχτούν λέγοντας πως ο Ασκληπιάδης ακόμη και κάτω από τη γη του ανοίγει την πόρτα. Υποστηρικτές τους ήταν ο Ιππόνικος από τη Μακεδονία και ο Αγήτωρ από τη Λαμία. Ο Αγήτωρ έδωσε τριάντα μνες στον καθένα και ο Ιππόνικος στον Μενέδημο δύο χιλιάδες δραχμές ως προίκα για τις κόρες του. Είχε τρεις κόρες, όπως λέει ο Ηρακλείδης 145 , που τις είχε αποκτήσει με τη γυναίκα του από τον Ωρωπό. Τα συμπόσια τα έκανε ως εξής: Προγευμάτιζε μαζί με δύο ή τρεις άλλους ως αργά και έπειτα κάποιος καλούσε όσους είχαν έλθει στο μεταξύ και οι οποίοι είχαν ήδη δειπνήσει. Αν κάποιος ερχόταν νωρίτερα, περίμενε απ' έξω και ρωτούσε όσους έβγαιναν, τι υπάρχει στο τραπέζι και σε ποιο σημείο βρίσκονται. Αν του έλεγαν για χόρτα ή παστά, έφευγε, αν του έλεγαν για κρέας, έμπαινε. Το κα λοκαίρι τα κρεβάτια ήταν στρωμένα με ψάθες και τον χει μώνα με προβιές. Προσκέφαλο έπρεπε ο καθένας να φέρ νει δικό του. Το δοχείο από το οποίο έπαιρναν όλοι κρασί. 253


ΜΕΝΕΔΗΜΟΣ δεν ήταν μεγαλύτερο από κοτύλη, τα επιδόρπια που προ σφέρονταν ήταν λούπινα, κουκιά, φρούτα εποχής, απίδια, ρόδια, ρεβύθια και, μα τον Δία, ξερά σύκα. Ό λ α αυτά τα αναφέρει ο Λυκόφρων στο σατυρικό δράμα που έγραψε γι' αυτόν και του έδωσε τον τίτλο «Μενέδημος». Πρόκει ται για εγκώμιο του φιλοσόφου, όπου αναφέρονται και τα εξής 146 : Μετά από σύντομο γεύμα, ο μικρός κύλικας κάνει τον κύκλο διακριτικά και επιδόρπιο είναι λόγια που συνετίζουν όσους θέλουν να ακούνε. Στην αρχή οι Ερετριείς τον περιφρονούσαν και τον αποκαλούσαν σκύλο και φλύαρο, αργότερα τον θαύμασαν τόσο που του εμπιστεύθηκαν την πόλη. Πήγε ως πρέσβης στον Πτολεμαίο και στον Λυσίμαχο και παντού τον τιμού σαν. Επίσης και στον Δημήτριο· τα διακόσια τάλαντα που πλήρωνε κάθε χρόνο σ' αυτόν η πόλη τα μείωσε κατά πενήντα. Κάποιος τον διέΒαλε στον Δημήτριο λέγοντας πως τάχα θέλει να παραδώσει την πόλη στον Πτολεμαίο, κι αυτός απολογήθηκε με μία επιστολή που άρχιζε ως εξής: «Ο Μενέδημος χαιρετά τον Βασιλιά Δημήτριο. Μαθαίνω πως σου είπαν κάποια πράγματα για μένα». Λένε πως τον είχε διαβάλει ένας πολιτικός του αντίπαλος που ονομαζό ταν Αισχύλος. Φαίνεται πάντως πως, ως πρέσβης στον Δημήτριο, χειρίστηκε άριστα τα ζητήματα του Ωρωπού, όπως αναφέρει και ο Εύφαντος στην «Ιστορία»147 του. Ο Αντίγο νος τον αγαπούσε και θεωρούσε εαυτόν μαθητή του. Όταν, λοιπόν, νίκησε τους βαρβάρους στη Λυσιμαχία, ο Μενέδη μος συνέταξε γι' αυτόν ένα ψήφισμα απλό και χωρίς κο λακείες, που άρχιζε: «Οι στρατηγοί και οι πρόβουλοι εί παν: Επειδή ο βασιλιάς Αντίγονος νίκησε με μάχη τους βαρβάρους και επιστρέφει στην πατρίδα και σε όλες τις περιπτώσεις ενεργεί σύμφωνα με τη θέληση τους, η βουλή και ο λαός αποφάσισαν...» 255


256

ΜΕΝΕΔΗΜΟΣ Γι' αυτή τη φιλία επίσης θεωρήθηκε ύποπτος προδοσίας της πόλης και απ' αυτόν (τον Αντίγονο), μετά από διαβο λές του Αριστοδήμου, και έφυγε. Ζούσε στον Ωρωπό, στο ιερό του Αμφιάραου. Επειδή εκεί χάθηκαν κάποια χρυσά ποτήρια, όπως αναφέρει ο Έρμιππος 148 , μετά από κοινή απόφαση των Βοιωτών διατάχτηκε να φύγει. Από κει, σε άσχημη ψυχολογική κατάσταση, πήγε κρυφά στην πατρίδα του, πήρε τη γυναίκα και τις κόρες του και πήγε στον Αντίγονο, όπου πέθανε από τη στενοχώρια του. Ο Ηρακλείδης 149 λέει γι' αυτόν τελείως αντίθετα, ότι δηλαδή έγινε πρόδουλος των Ερετριέων και πολλές φορές ελευθέρωσε την πατρίδα του από τους τυράννους με τη Βοήθεια του Δημητρίου. Επομένως δεν πρόδωσε την πόλη στον Αντίγονο, αλλά η κατηγορία ήταν ψεύτικη. Λέει επί σης ότι πήγε στον Αντίγονο θέλοντας να ελευθερώσει την πατρίδα του, επειδή όμως ο Αντίγονος δεν υποχωρούσε, έμεινε επτά μέρες χωρίς τροφή από τη λύπη του και έτσι πέθανε. Τα ίδια εξιστορεί και ο Αντίγονος ο Καρύστιος. Μόνο με τον Περσαίο βρισκόταν σε έντονη διαμάχη, γιατί φαίνεται πως, όταν ο Αντίγονος θέλησε να αποκαταστήσει τη δημοκρατία στην Ερέτρια για το χατήρι του Μενέδη μου, εκείνος τον εμπόδισε. Γι' αυτό κάποτε σ' ένα συμπό σιο ο Μενέδημος τον κατηγόρησε και είπε μεταξύ των άλλων: «Παρ' ότι είναι φιλόσοφος, ως άνθρωπος, τόσο απ' αυτούς που ζουν όσο απ' αυτούς που θα γεννηθούν, είναι ο πιο κακός». Πέθανε, σύμφωνα με τον Ηρακλείδη, σε ηλικία εβδο μήντα τεσσάρων ετών. Του έχω γράψει το εξής επίγραμ μα 1 5 0 : Έμαθα, Μενέδημε, τη μοίρα σου, ότι με τη θέληση σου πέθανες, επειδή τίποτε δεν έφαγες για επτά μέρες. Η πράξη σου ήταν άξια της καταγωγής σου, αλλά ανάξια για άνδρα. Σε εξουσίασε η απελπισία. 257


258

ΜΕΝΕΔΗΜΟΣ Αυτοί, Λοιπόν, ήταν οι Σωκρατικοί και οι διάδοχοι τους. Τώρα πρέπει να περάσουμε στον Πλάτωνα, που υπήρξε ιδρυτής της Ακαδημίας, και στους διαδόχους του, όσοι υπήρξαν αξιόλογοι.

ΒΙΒΛΙΟΝ ΠΡΩΤΟΝ 1. Το έργο Μαγικός (Rose 35), όπου αναφέρεται ο Ζωροάστρης, αποδίδεται στον Αριστοτέλη και από τον Πλίνιο (XXX 1). Την εποχή του Διογένη το απέδιδαν στον Αντισθένη. Ο Σωτίων, γραμματικός από την Αλεξάνδρια, έγραψε το έργο Διαδοχαι Φιλοσόφων τον 2ο π.Χ. αιώνα. Το έργο ήταν ογκωδέστατο και από αυτό έκανε απάνθισμα σε έξι βιβλία ο Ηρακλείδης Λέμβος. Το απάνθισμα τούτο αποτε λεί και την πηγή του Διογένη. 2.(Zeller σ. 18). Ο μαθητής του Πλάτωνα Ερμόδωρος έγραψε το σύγγραμμα Περί μαθημάτων που καταπιανό ταν με την αστρική θρησκεία. 3. (D/'e Fragmente der griechischen Hístoriker, F. Jacoby (FGrH), 765 F 32). O Ξάνθος, εξελληνισμένος Λυδός από τις Σάρδεις, έγραψε τη Λυόιακή ιστορία ή Λυόιακά, έργο που πολύ καιρό τράβηξε την προσοχή_και του οποίου περίληψη κυκλοφόρησε στην Ελληνιστική εποχή. Κατά Σούδα, ο Ξάνθος ζούσε κατά την άλωση των Σάρδεων το 499 π.Χ. Η διάβαση του Ξέρξη στην Ελλάδα έγινε κατά τη δεύ τερη εκστρατεία των Περσών κατά της Ελλάδας, γύρω στο 480 π.Χ. 4. (Παλατινή Ανθολογία vii 615). Ο Μουσαίος, που 263

ΣΧΟΛΙΑ ήταν μυθικός μαθητής του Ορφέα, συνδεόταν με κάθε λογής μεταφυσική ποίηση και το terminus ante quem για τη ζωή του είναι τα τέλη του 6ου π.Χ. αιώνα. Οι Ευμολπίδες ήταν από τις παλαιότερες οικογένειες της Ελευσίνας και διατηρούσαν το προνόμιο να είναι ιεροφάντεις στα Ελευσίνια μυστήρια. 5. Παλατινή Ανθολογία vii 616. 6. Παλατινή Ανθολογία vii 617. 7. FGrH 137 F 6. Ο Κλείταρχος έγραψε ύστερα από τον θάνατο του Αλέξανδρου, ιστορία που αναφερόταν στην πορεία του Αλεξάνδρου από το ανέβασμα στον θρόνο μέ χρι τον θάνατο του. Το έργο τούτο του Κλειτάρχου δη μιούργησε την κοινή παράδοση (Vulgata) με τα μυθιστο ρηματικά της χαρακτηριστικά. 8. Πρ6λ. Πλίνιος, Hstoria Naturalis χχ 11. 242: Ο Ζωροάστρης ζούσε στην ερημιά τρώγοντας τυρί. Για περισσότρες λεπτομέρειες 6λ. J.H Moulton Early Zoroastrianism, σσ. 410-418. 9. Rose 36. 10. (FGrH 690 F 5). O Δείνων ή Δίνων ήταν ιστορικός από την Κολοφώνα και έζησε περί τα μέσα του 4ου π.Χ. αιώνα. Έγραψε μεγάλο έργο για τους Πέρσες και τρεις τουλάχιστον συντάξεις, κάθε μια από τις οποίες περιλάμ βανε πολλά βιβλία. Ο Πλούταρχος τον χρησιμοποίησε ως συμπληρωματική πηγή για τον βίο του Αρταξέρξη μαζί με τον Κτησία. 11. Τούτη η ετοιμολόγηση, παρ' ότι δημοφιλής και δια δεδομένη, είναι εσφαλμένη. Το πραγματικό όνομα του προφήτη είναι Zarathustra και προέρχεται από το zarath που σημαίνει γέρο- και ro ustra που σημαίνει καμήλα. 12. Zeller σ. 18. 13. Rose 6 14. (Fragmenta historicorum Graecorum, C„ Τ. Müller, (FHG), iii 53). 0 'Ερμιππος ήταν Σμυρναίος βιογράφος, μαθητής του Καλλίμαχου και άκμασε το δεύτερο μισό του 264

ΣΧΟΛΙΑ 3ου π.Χ. αιώνα. Από το έργο του Περί μάγων σώζονται τέσσερα αποσπάσματα. 15. (Brandes αποσπ. 38). Ο Εύδοξος, ιστορικός και γεωγράφος, τον οποίο αναφέρει εδώ ο Διογένης, είναι ο Ρόδιος που έγραψε μετά το 280 π.Χ. Το έργο του Περίο δος γης αποδίδεται λανθασμένα από μερικούς στον Κνίδιο Εύδοξο, ο οποίος έζησε τον 4ο π.Χ. αιώνα. Τούτο το έργο ήταν γεωγραφία των χωρών και ανέφερε τα ήθη, τα έθιμα, τους μύθους και τις παραδόσεις των λαών. 16. (FGrH 115 F 64). Η Σούδα κατατάσσει τον Θεόπομπο τον Χίο (γ. 378/76 π.Χ.) στους ρήτορες, το όνομα του όμως είναι συνδεδεμένο κυρίως με τα ιστορικά του έργα. Το μεγάλο του έργο ήταν τα Φά,ιππικά σε πενήντα οκτώ βιβλία, που άρχιζαν με το ανέβασμα του Φιλίππου Β' στον θρόνο (359 π.Χ.) και τελείωναν με τον θάνατο του (336 π.Χ.). 17. Στο παρόν χωρίο η λέξη έπικλήοεσι θεωρείται συ νήθως ισοδύναμη με το όνόμαοι, η ερμηνεία τότε θα ήταν: "Ό,τι υπάρχει θα υπάρχει και στο εξής με το ίδιο όνομα". O Diels τροποποιεί το έπικλήοεσι σε περικυκλήσεσι και η απόδοση πλησιάζει την Ηρακλείτεια ένωση των αντιθέ των: "Τα πράγματα που υπάρχουν θα συνεχίσουν να υπάρ χουν μέσα από όλες τους τις ανακυκλώσεις". Το 'επίκλησις, όμως, όπως και το έπικαλεΐοθαι μπορεί να αναφέρεται σε προσευχή, υπάρχουν, άλλωστε, κάποιες ενδείξεις ότι η Ζωροαστρική θρησκεία δεχόταν και χρησιμοποιούσε τη δύναμη των επικλήσεων. Ο J.H. Moulton θεωρεί ιδιαίτερα σημαντική την μαρτυρία του Θεόπομπου. 18. Fr. Werhli, Die Schule des Aristoteles, 1944-59 (Wehrli), viü αποσπ. 89. Ο Εύδημος ο Ρόδιος ήταν μαθη τής του Αριστοτέλη και φίλος του Θεόφραστου. Απ' όσο γνωρίζουμε είναι ο πρώτος που έγραψε ιστορία της αριθ μητικής, της γεωμετρίας και της αστρονομίας. Σ' αυτόν ανάγονται επίσης τα λίγα στοιχεία που έχουμε για το προευκλείδεια μαθηματικά. 265

ΣΧΟΛΙΑ 19. (FGrH 264 F 3). O Εκαταίος o Αβδηρίτης έγραψε την εποχή του Πτολεμαίου Α' το έργο ΙΖερί Αιγυπτίων, όπου συνδεόταν το ιστορικό-εθνογραφικό υλικό με τον μύθο και τη φαντασία, και το Περί Ύπερβορέων, που βρι σκόταν εξ ολοκλήρου στην περιοχή της φαντασίας. Στον Εκαταίο αποδόθηκαν, εσφαλμένα, επίσης και το έργο Περί Ιουδαίων καθώς και το Κατ' "Αβραμον και τους Αιγυ πτίους. 20. (Wehrli iii αποσπ. 13). Ο Κλέαρχος ήταν περιπατη τικός φιλόσοφος, μαθητής του Αριστοτέλη, που γεννήθηκε στους Σόλους της Κύπρου. Γνωρίζουμε γΓ αυτόν πως ήταν πολυγραφώτατος και ασχολήθηκε με μεγάλη ποικιλία θε μάτων, αιτία για την οποία χαρακτηρίστηκε από τους συγ χρόνους του ως ούόενός δεύτερος των συμμαθητών του. Από τα έργα του δεν έχει σωθεί κανένα. 21. {FGrH 609 F 17). Ο Μανέθως από τη Σεβένυτο ήταν Αιγύπτιος ιερέας της Ηλιούπολης και είχε παίξει ρόλο στην εισαγωγή της λατρείας του Σάραπη, όταν βασίλευε ο Πτολεμαίος Α'. 22. FGrH 264 F 1. 23. (FGrH 608 F 5). Ο Αρισταγόρας ήταν Μιλήσιος γεωγράφος του 4ου π.Χ. αιώνα και έγραψε δύο βιβλία για την Αίγυπτο. 24. (Wehrli vii αποσπ. 87). Βλ. Βιβλίον Πέμπτον 8694. 25. Τ. Kock, Comicorum Atticorum fragmenta, 1880-8 (Kock), i 12, αποσπ. 2. O Κρατίνος ήταν Αθηναίος Κωμι κός ποιητής, σύγχρονος και λίγο προγενέστερος, ισάξιος (αν όχι καλύτερος) του Αριστοφάνη. 26. Ο Διογένης υπενθυμίζει εδώ τη διάκριση μεταξύ του σοφός, που υποδηλώνει κατοχή της σοφίας, και του φιλόσοφος, σεμνότερη έννοια που υποδηλώνει επιθυμία απλώς για τη σοφία. Οι ΜΜ. Janet και Seailles (Histoire de la philosophie, σσ. 2-3, 1887) υπενθυμίζουν πως η λέξη φιλοσοφία είχε αρχικά πολύ πλατύτερη σημασία, πρώ266

ΣΧΟΛΙΑ ιες αναφορές της οποίας απαντώνται στον Ηρόδοτο (Α 30) και στον Θουκυδίδη (Β 40). Ο Πυθαγόρας δεν δη μιούργησε τη λέξη, αλλά της έδωσε ακριβέστερη σημασία, όπως παρατηρεί εδώ ο Διογένης και επιβεβαιώνεται από τον Κλήμη τον Αλεξανδρέα (Στρωματείς ί 61), ο οποίος μάλιστα επαναλαμβάνει τη θέση ότι σοφιστής=σοφός. 27. Πρβλ. Κλήμης, Στρωματεΐς (ί 59). Ο Κλήμης συγκαταριθμεί και τον Ακουσίλαο τον Αργείο, ενώ δεν περι λαμβάνει τον Πεισίστρατο. 28. Ο Διογένης αφήνεται να παρασυρθεί από τις πη γές του. Εμπνέεται από τις "ιστορίες των σχολών" και από τις "διαδοχές" και δεν δίνει σημασία στη χρονολογική σειρά, που θα του επέτρεπε να διακρίνει τις επιδράσεις και τις συγγενείς απόψεις των διαφόρων σχολών. 29. Βλ. Βιβλίον τέταρτον 59-61, όπου ο Λακύδης ανα φέρεται ως ιδρυτής της Νέας Ακαδημίας, άλλες πηγές όμως, όπως ο Σέξτος Εμπειρικός (Πυρρώνειοι ύποτυπώαεις ί 220), αναφέρουν ότι η Νέα ή Τρίτη Ακαδημία ιδρύθηκε από τον Καρνεάδη. 30. Στο Πέμπτον Βιβλίον ο Διογένης μελετά δύο ακό μη συγγραφείς μετά τον Θεόφραστο, τους οποίους δεν αναφέρει εδώ, τον Στρατώνα και τον Αύκωνα. 3 1 . Βλ. Βιβλίον "Ενατον. Η αναγραφόμενη διαδοχή (Πυθαγόρας, Τηλαύγης, Ξενοφάνης, Παρμενίδης) δεν συμ φωνεί με όσα λέγονται στους βίους Ξενοφάνη και Παρμε νίδη. Επίσης, ο Διογένης παραλείπει τον Εμπεδοκλή, στον οποίον όμως θα αναφερθεί εκτεταμένα στο όγδοο βιβλίο. 32. Ο διαχωρισμός των οπαδών του Αννίκερη από την Κυρηναϊκή σχολή, έγινε από κάποιον συγγραφέα τον οποίο ακολούθησε ο Κλήμης ο Αλεξανδρεύς. Ο συγγραφέας αυτός ίσως ήταν ο Αντίοχος Ασκαλωνίτης. Ο Στράβων (ΙΖ πι 22) επίσης υποστηρίζει την ίδια άποψη: Άννίκερις ό δοκών έπανορθώοαι την Κυρηναϊκήν αϊρεσιν, και παραγαγεΐν άντ' αυτής την Άννικερείαν. 33. Πρβλ. τη διάκριση που εισάγει ο Σέξτος Εμπειρικός 267

ΣΧΟΛΙΑ στο Πυρρώνειοι ύποτυπώσεις (ί 16, 17). 34. Τούτος ο Ποταμών δεν είναι το ίδιο πρόσωπο που αναφέρεται από τον Πορφύριο στο Περί βίου Πλωτίνου (9, 11), διότι το σωστό όνομα εκεί είναι Πολέμων και όχι Ποταμών. Στη Σούδα (ε.ν. Ποταμών 'Αλ) αναφέρεται πως ο Ποταμών ήταν Λίγο προγενέστερος και σύγχρονος του Αυγούστου, πράγμα που σημαίνει πως ο Διογένης μεταφέ ρει εδώ χωρίς αλλαγή δήλωση προηγούμενου συγγραφέα, ο οποίος σωστά είχε γράψει, προ ολίγου. Η Σούδα στο λήμμα αϊρεσις, το οποίο συμφωνεί σχεδόν απόλυτα με το παρόν χωρίο, έχει εύλογα παραλείψει το προ ολίγου. 35. Ο Θαλής, που έζησε τον έκτο περίπου αιώνα προ Χριστού, δεν είναι ούτε ο ιδρυτής της φιλοσοφίς ούτε ο πρώτος σοφός, είναι απλώς ο αρχαιότερος από τους γνω στούς Ίωνες φιλοσόφους. Ήταν γνωστός για την ικανότη τα του κυρίως ως πρακτικού αστρονόμου, γεωμέτρη και γενικά σοφού. Κατάφερε να προβλέψει την έκλειψη του 585 π.Χ. βασιζόμενος πιθανώς σε Βαβυλωνιακούς παπύ ρους τους οποίους βρήκε ίσως στις Σάρδεις. Είναι επίσης πιθανό να επισκέφθηκε και την Αίγυπτο. Η θεωρία του ότι η γη επιπλέει στο νερό φαίνεται να προήλθε, ίσως και άμεσα, από κοσμογονικούς μύθους της Εγγύς Ανατολής. Η καταγωγή των όντων από το νερό αποτελούσε στοιχείο τούτων των μύθων, ήταν όμως και μια δοξασία η οποία είχε βρει έκφραση στην Ελλάδα πολύ πριν τον Θαλή. Παρ' όλο που οι ιδέες του ήταν έντονα επηρεασμένες, άμεσα ή έμμεσα, από μυθολογικά αρχέτυπα, ο Θαλής απο μακρύνθηκε από τη μυθολογική διατύπωση, πράγμα που αρκεί, όσο απλοϊκή κι αν ήταν η σκέψη του, για να δικαιο λογήσει τον ισχυρισμό πως υπήρξε ο πρώτος φιλόσοφος. 36. Α 170, 3. 37. (ΡΰτΗ 76 Ε 74). Ο Δούρις ήταν ιστορικός από τη Σάμο (340-270 π.Χ.) με χαρακτηριστικό ποιητικό και κά πως πομπώδες ύφος. 38. ΌΚ 68 Β 115Β. 268

ΣΧΟΛΙΑ 39. Πρωταγόρας 343 a. 40. (FGrti 228 F 1). Κατά τον Δημήτριο Φαληρέα ανα γνωρίστηκαν για πρώτη φορά επίσημα οι Επτά Σοφοί, την περίοδο που άρχοντας στην Αθήνα ήταν ο Δαμασίας (582/ 581 π.Χ.), τη χρονιά δηλαδή που έγιναν τα πρώτα Πύθια. 4 1 . (Pfeiffer 191. 54 κ.ε.). Ο Καλλίμαχος ήταν λυρικός και διδακτικός ποιητής της Αλεξανδρινής περιόδου. Έγρα ψε ελεγείες, ύμνους, επιγράμματα και πίνακας. Είναι κύ ριος γνωστός για το ποίημα του Βερενίκης πλόκαμος. Η Βερενίκη σύζυγος του Πτολεμαίου Γ' του Ευεργέτη, αφιέ ρωσε την πλεξούδα της για τον αίσιο γυρισμό του άντρα της απο την εκστρατεία. Τα υπέροχα μαλλιά της όμως χά θηκαν από τον ναό, και ο Κόνωνας, ο αυλικός αστρονό μος, ανακάλυψε πως είχαν γίνει αστερισμός στον ουρανό. 42. Σύμφωνα με τον ΟΒίδιο (Tristia iv 3.1, 2) οι Έλλη νες ναυτικοί έπλεεαν με τη βοήθεια της Μεγάλης Αρκτου ενώ οι Φοίνικες με τη Βοήθεια της Μικρής. 43. Wehrli viii αποσπ. 144. 44. Die Fragmente der Vorsokratiker (DK) 21 Β 19. Βλ. και Βιβλίον "Ενατον 18-20. 45. Α 74, 2. 46. DK 22 Β 38. Βλ. και Βιβλίον "Ενατον 1-17. 47. DK 68 Β 115a. Βλ. και Βιβλίον "Ενατον 34-49. 48. Epicorum Graecorum fragmenta (Kink.) 271, απο σπ. 13. Ο Χοιρίλος (467-462 π.Χ.) ήταν ο επικός ποιητής του έργου Περσηΐς ή Περσικά. 49. Περί ψυχής 405a 19. 50. DK 86 Β 7. 5 1 . (FHG iii 520). Η Παμφίλη καταγόταν από την Επί δαυρο και ήταν φιλόσοφος και ιστοριογράφος. Άκμασε την εποχή του Νέρωνα και έγραψε Σύμμεικτα ιστορικά υπομνήματα σε τριάντα τρία 6ι6λία, τα οποία αποτέλεσαν πηγή για τον Διογένη. 52. Pf. 191. 59 κ.ε. 53. Wehrli vii αποσπ. 45. 269

ΣΧΟΛΙΑ 54. Hiller, αποσπ. viii. Ο Ιερώνυμος ο Ρόδιος ήταν πε ριπατητικός φιλόσοφος και έζησε στην Αθήνα κατά το 290230 π.Χ. Πληρέστερη εκδοχή περιγράφεται από τον Αρι στοτέλη (Πολιτικά, 1259a 6-18). 55. Hiller, αποσπ. xxi. 56. D.S. ix 3. 2, Val. Max. iv 1. Ext. 7, Schol. Arist. Plut. 9. 57. Pfeiffer 191. 32. 58. FGrH 492 F 18. Ο Λέανδρος ή Λεάνδριος, ιστορι κός του 3ου π.Χ. αιώνα από τη Μίλητο, συγχέεται συχνά με άλλον ιστορικό, επίσης Μιλήσιο, τον Μαιάνδριο. Ο Λεάνδριος έγραψε Μιλησιακά σε δυο τουλάχιστον τόμους, όπου καταγραφόταν η τοπική ιστορία της Μιλήτου και της Μι κρός Ασίας. Τέτοιες ιστοριογραφίες, όπως, για παράδειγ μα, της Σικυώνας, των Μεγάρων, της Σάμου, της Νάξου, της Αργολίδας, της Ηπείρου, της Θεσσαλίας κ.λπ. αφθο νούσαν κατά την Αλεξανδρινή εποχή. 59. Pfeiffer 191. 76 κ.ε. 60. FGrH 55 F 1. 6 1 . FGrH 25 F 1. 62. FHG iii 2, η. Για τον Εύδοξο 6λ. Βιβλίον "Ογόοον 86-91. 63. Πρωταγόρας 343 a. 64. FGrH 65 F 6. 65. Wehrli iii αποσπ. 70. 66. FHG ii 347. Είναι γνωστό πως ο Άνδρων ήταν σύγχρονος του Θεόπομπου, τον οποίο κατηγορεί ο ΕυσέΒιος (Ευαγγελική προπαρασκευή I 3, 7) για λογοκλοπή από τον Τρίποδα. 67. Lobel-Page αποσπ. 360. 68. FGrH 397 F 4a. 69. D.S. ix 3. 2. 70. D.S. ix 3. 2. 71. Τούτος ο θρύλος αποτελεί τυπικό παράδειγμα της μεθόδου με την οποία ο Διογένης Λαέρτιος εκθέτει τις 270

ΣΧΟΛΙΑ πηγές του. Τις παραθέτει ανακατεμένες, όπως τις βρίσκει, χωρίς να νοιάζεται για κάποια ταξινόμηση ή έλεγχο, χω ρίς επίσης να ενδιαφέρεται για το κατά πόσον συμφωνούν μεταξύ τους ή όχι. Φαίνεται να ενδιαφέρεται μόνο να πα ραθέσει όσες πιο πολλές γίνεται κι αφήνει την κριτική διεργασία στον αναγνώστη. 72. FHG iii 39. 73. Diels 23. Ο Διογένης αναφέρεται συχνότατα στον Τίμωνα, του οποίου τον 6ίο παραθέτει στο τέλος του ένα του 6ι6λίου. Τα στοιχεία της βιογραφίας του φαίνεται πως τα πήρε από τον Σωτίωνα, ο οποίος είχε κάνει σχολιασμό στο έργο του Τίμωνα Σίλλοι. 74. G. Cronert (Crôn), "De Lobone Argivo", σε Char ités fur Léo, Βερολίνο, σσ. 123 κ.ε., 1911. 75. Παλατινή Ανθολογία vil 83. 76. Bergk (Poetae lyrici Graeci) iii 200. 77. FGrH 244 F 28. 78. FHG iv 501. 79. FGrH 76 F 3 1 . 80. Παλατινή Ανθολογία vii 84. 81. Παλατινή Ανθολογία vii 85. 82. FGrH 508 F 3. Βλ. και 68-73. 83. FHG iv 377. 84. Wehrli i αποσπ. 30. H άποψη που φέρεται να εκ φράζει ο Δικαίαρχος είναι σωστή. Με εξαίρεση τον Θαλή, κανείς άλλος από τους σοφούς, των οποίων οι βίοι περι λαμβάνονται στο πρώτο Βιβλίο του Διογένη, δεν μπορεί να χαρακτηριστεί φιλόσοφος. Η παράδοση των Επτά Σοφών και της συνάντησης τους σε κάποια αυλή, είτε του τυράν νου Περίανδρου είτε του Κροίσου, χρησιμοποιήθηκε από τον Πλάτωνα (Πρωταγόρας 343 a) και μέσω της δικής του επιρροής εξελίχθηκε σε θρύλο. Αποτέλεσμα ήταν με ταγενέστερες βιογραφίες, συλλογές αποφθεγμάτων και επιστολές προς διαφόρους συγγραφείς. Ο Διογένης Λαέρ τιος τα εκλαμβάνει όλα ως αληθή, ενώ οι σύγχρονες έρευ271

ΣΧΟΛΙΑ νες τα χαρακτηρίζουν όλα πλαστά. 85. FHG iv 318. 86. FGrH 70 F 181. 87. FGrH 492 F 16. Βλ και 109-115. 88. FGrH 70 F 182. 89. Wehrli i αποσπ. 32. 90. FHG iii 37. 91. Wehrli ii αποσπ. 86. 92. Hercher, Epistolographi Graeci, (Hercher) 740. 93. Hercher 740. 94. Οι μεταριθμήσεις του Σόλωνα μας είναι επίσης γνωστές από τον Αριστοτέλη (Αθηναίων Πολιτεία) και τον Πλούταρχο (Σόλων). 95. Οι άξονες ή σανίδες ή κύρβεις ήταν ξύλινα πλαίσια με λευκό επίχρισμα, όπου αναγράφονταν νόμοι, ποινές και δημόσιες ανακοινώσεις. Οι άξονες ήταν τοποθετημένοι σε περίοπτα σημεία, ώστε να είναι δυνατή η άμεση ενημέρω ση των πολιτών. Ο Πλούταρχος (Σόλων 25) παραδίδει πως λείψανα αξόνων υπήρχαν ακόμη στο Πρυτανείο. 96. Diehl 2. 97. Η συγκεκριμένη αναφορά αντιβαίνει στη μαρτυρία του Πλουτάρχου (Σόλων 10), όπου δηλώνεται πως οι Αθη ναίοι έθαβαν τους νεκρούς τους στραμένους προς τη δύση. Πρβλ. Αιλιανός Ποικίλη ιστορία ν 14. Οι νεκροί στους Μυκηναϊκούς τάφους, με δυο μόνο εξαιρέσεις, τοποθετού νταν με το κεφάλι προς την ανατολή και τα πόδια προς τη δύση. Ο Sir W. Ridgeway (Early Age of Greece) θεωρεί πως ο Πλούταρχος και ο Αιλιανός έχουν δίκιο, ενώ ο Διογένης Λαέρτιος άδικο, είτε από λάθος πληροφορία είτε από λάθος έκφρασης. Έχει, όμως, εκφραστεί και η άποψη πως δεν υπήρχε ομοιόμορφος προσανατολισμός κατά την εποχή του Σόλωνα (Βλ. H.J. Rose, Classical Review, 34, σσ. 141 κ.ε.). 98. Ίλιάς Β 557-8. 99. FHG iv 501 κ.ε. 272

ΣΧΟΛΙΑ 100. Diehl 9. 101. Diehl 10. 101α. Ο Τέλλος o Αθηναίος, ήταν κατά rov Σόλωνα ο ευτυχέστερος των ανθρώπων, διότι έζησε πάντοτε αυτάρ κης με τη μέτρια περιουσία του, πολέμησε γενναία, έπεσε υπέρ πατρίδος και η κηδεία του έγινε δημοσία δαπάνη. Ο ΚλέοΒις και ο Βίτων ήταν γιοι της Κυδίππης, ιέρειας του Ηραίου. Σε μια τελετή χάθηκαν τα Βόδια που έσερναν την άμαξα της ιέρειας και την έσυραν οι γιοι της μέχρι τον ναό. Η απόσταση ήταν τρία χιλιόμετρα περίπου. Η μητέρα τους ευχήθηκε στην Ήρα να τους χαρίσει τη μεγαλύτερη ευτυχία. Πραγματικά, μετά τη θυσία, οι δυο νέοι αποκοι μήθηκαν κάτω από το άγαλμα της θεάς και δεν ξαναξύπνησαν. 102. Diehl 8. 103. Hercher 490. 104. Ο Διογένης συμφωνεί εδώ με τον Αριστοτέλη (έπράττετο γαρ από των γινομένων δεκάτην), αλλά δια φωνεί με τον Θουκυδίδη (6, 54) που αναφέρει ότι ο φό ρος ήταν το ένα εικοστό κι όχι το ένα δέκατο των εισοδη μάτων. 105. Αύτολνκος, αποσπ. 1, 1. 12 Nauck. 106. FGrH 485 F 6. 107. Ίλιάς Β 546-7. 108. Diehl 6. 109. Diehl 22, 1-4. 110. Bergk 42. 111. Παλατινή Ανθολογία vii 86. 112. Kock i 82, αποσπ. 228. 113. Παλατινή Ανθολογία vii 87. 114. FGrtí 594 F 6. 115. Hercher 636. 116. Hercher 636. 117. Hercher 637. 118. Hercher 637.

273

ΣΧΟΛΙΑ 119. FGrH 244 F 335c. Οι έφοροι, πέντε τον αριθμό, είχαν μονοετή θητεία, εκλέγονταν από τη βουλή των Σπαρ τιατών και ανήκαν στις παλαιότερες οικογένειες. Ανάμεσα στις αρμοδιότητες τους ήταν η εκπόνηση της εξωτερικής πολιτικής και ο έλεγχος των βασιλέων. Ο επώνυμος έφο ρος έπαιζε τον ίδιο ρόλο ως προς τη χρονολόγηση με τον επώνυμο άρχοντα των Αθηναίων. 120. FHG iii 520. 121. FHG ΐν 502. 122. FHG iii 162. Θα πρέπει να έχει γίνει κάποια σύγ χυση στα παραπάνω αποσπάσματα. Είναι πιθανόν ο Διογέ νης να είχε 6ρει στο υλικό του κάποια σημείωση του εί δους Χίλων των επτά σοφών πρώτος έφορος και να τη συνεδύασε με τη χρονολογία που δίνει ο Σωσικράτης, την εφορία, δηλαδή, του Ευθυδήμου, διορθώνοντας αντίστοιχα τη χρονολογία στην Παμφίλη. Θα πρέπει επίσης να θεώ ρησε πως το πρώτος έφορος αναφερόταν στον Χίλωνα, ως τον άνθρωπο που εισήγαγε για πρώτη φορά τον θεσμό του εφόρου. 123. Κεφ. 59. 124. Bergk iii 199. 125. FGrH 608 F 11. 126. Το κείμενο είναι ίσως παραφθαρμένο, διότι η φυ σική θέση της πρότασης τούτης είναι στην αρχή της Βιο γραφίας. Οι Βραγχίδες, απόγονοι του Βρόγχου γιου του Απόλλωνα, ήταν οι ιερείς στον ναό του Διδυμαίου Απόλ λωνα κοντά στη Μίλητο. 127. FHG iii 39. 128. Παλατινή Ανθολογία vii 88. 129. Παλατινή Ανθολογία ix 596. 130. Το ίδιο απόφθεγμα που εδώ αποδίδεται στον Χί λωνα, επανλαμΒάνεται στο Βιβλίον "Ενατον στον βίο του Πύρρωνα. 131. Hercher 193. 132. FGrH 76 F 75. 274

ΣΧΟΛΙΑ 133. FGrH 244 F 27. 134. FHG iv 502. 135. FHG iii 521. 136. Page 542. 137. 345 d. 138. Bergk iii 198. 139. Παλατινή Ανθολογία ii 3. 140. FHG iii 577. 141. Pfeiffer 1. 142. Lobel-Page 429. 143. Wehrli iii αποσπ. 71. 144. Hercher 491. 145. H Πριήνη, αρχαία πόλη της Ιωνίας στην παραλία της Καρίας, ήταν χτισμένη κατά το Ιπποδάμειο σύστημα στη νότια πλευρά του όρους Μυκάλη στις εκβολές του ποταμού Μαιάνδρου. Λόγω των προσχώσεων του ποταμού ήδη την εποχή του Στράβωνα απείχε επτά περίπου χιλιόμε τρα από την θάλασσα- σήμερα το Σαμσούν καλεσί, που έχει χτιστεί στον τόπο όπου βρισκόταν η Πριήνη, απέχει γύρω στις τρεις ώρες από την θάλασσα. Η Πριήνη κατείχε σημαντική θέση στις δώδεκα (κι αργότερα δεκατρείς) Ιω νικές πόλεις, δεδομένου ότι στο δικό της έδαφος λάμβανε χώραν το Πανιώνιον. 146. FHG'ûx 162. Ο Σάτυρος, ο επονομαζόμενος Περι πατητικός ή Καλλατιανός, ήταν γραμματικός σύγχρονος του Ερμίππου. Έζησε στην Οξύρρυγχο, όπως και ο Ηρα κλείδης ο Λέμβος ο οποίος έκανε επιτομή των έργων του. Ήκμασε την εποχή του Πτολεμαίου του Φιλομήτορος (181146 π.Χ.). Το σπουδαιότερο έργο του ήταν οι Βίοι. 147. FGrH 76 F 76. 148. FGrH 397 F 4b. 149. Βασιλιάς της Λυδίας, τον οποίο διαδέχτηκε ο Κροίσος. 150. Τούτη η επεξήγηση είναι κατά πάσα πιθανότητα προσθήκη. 275

ΣΧΟΛΙΑ 151. Diehl 6. 152. Diehl 73. 153. Ο Βίας είναι από τους ελάχιστους φιλοσόφους για τους οποίους ο Διογένης δεν δίνει χρονολογία θανά του. Τούτο ίσως να οφείλεται στο ότι ούτε ο Απολλόδωρος αναφέρει κάποια σχετική πληροφορία. 154. Παλατινή Ανθολογία vii 90. 155. Παλατινή Ανθολογία vii 91. 156. Bergk iii 199. 157. DK 22 Β 39. 158. FGrH 76 F 77. 159. Kock 1 39. 160. Παλατινή Ανθολογία vii 153. 161. Page 581. Ο Σιμωνίδης ο Κείος, διάσημος λυρι κός ποιητής της αρχαίας Ελλάδας, γεννήθηκε το 566 π.Χ. στην Ιουλίδα της Κέας και πέθανε το 468 π.Χ. στις Συρα κούσες ή στον Ακράγαντα. Στα ποιήματα του περιλαμβά νονταν ελεγείες, χορικές ποιήσεις, επινίκιοι ύμνοι, διθύ ραμβοι και ιδίως επιγράμματα και θρήνοι, για τα οποία είναι ονομαστός μέχρι τώρα. 162. FHG ili 521. 163. Παλατινή Ανθολογία xiv 101. 164. Bergk iii 201. 165. Οι ηθικές τούτες παραινέσεις θυμίζουν τις αντί στοιχες της Ανθολογίας του Στοβαίου (για παράδειγμα Α 172). 166. Παλατινή Ανθολογία vii 618. 167. Hercher 207. 168. Wehrli vii αποσπ. 144. 169. FGrH 244 F 332a. 170. FHG iv 502. 171. A 20. 172. FGrH 70 F 178. Ο Έφορος (405-330 π.Χ.) ήταν ιστοριογράφος από την Αιολίδα της Κύμης, μαθητής του Ισοκράτη, ο οποίος όμως δεν ευδοκίμησε στην ρητορική. 276

ΣΧΟΛΙΑ Το ιστορικό ίου έργο, τριάντα 6ι6λία υπό τον τίτλο Ίοτορίαι, ήταν η πρώτη καθολική Ελληνική ιστορία. Περιλάμ βανε γεγονότα επτακοσίων πενήντα ετών, από την κάθο δο, δηλαδή, των Ηρακλείδων μέχρι την πολιορκία της Περίνθου (340 π.Χ.). 173. Παλατινή Ανθολογία vii 619. 174. Παλατινή Ανθολογία vii 620. 175. FGrH 70 F 179. 176. Rose 516. 177. FGrH 244 F 332b. 178. Wehrli vii αποσπ. 145. 179. FHG iii 521. 180. FGrH 84 F 19. Ο Νεάνθης (240-190 π.Χ.) ιστο ριογράφος από την Κύζικο, έγραψε έργα βιογραφικού, (Περί ένδοξων ανδρών), θρησκευτικού (Περί τελετών) και ποικίλου περιεχομένου (Ελληνικά, Τα κατά πόλιν μυθικά, Περί κακοζηλίας ρητορικής, Λόγοι πανηγυρικοί) και άλλα πολλά τα οποία έτυχαν ιδιαίτερης επιδοκιμασίας από τους αρχαίους. 181. Rose 517. Ο Περίανδρος αναφέρεται επίσης στα Πολιτικά (1304a 32) του Αριστοτέλη, όχι όμως ως ένας από τους επτά σοφούς. Φαίνεται πως ο Διογένης Λαέρτιος γνώριζε κάποιο χωρίο στο έργο του Αριστοτέλη όπου ο Περίανδρος συγκαταλεγόταν στους σοφούς, τέτοιο χωρίο όμως δεν έχει διασωθεί. 182. Πρωταγόρας 343 a. 183. Hercher 408. 184. Hercher 787. 185. FHG iv 502. Ο Σωσικράτης ο Ρόδιος, στον οποίον αναφέρεται συχνά ο Διογένης, άκμασε κατά τον Ιο π.Χ. αιώνα. Έργα του, μεταξύ άλλων, αναφέρονται τα Φιλοσό φων διαδοχαί, σε τρία τουλάχιστον ΒιΒλία, και τα Κρητικά σε δύο. 186. FHG iii 40. 187. Παλατινή Ανθολογία vii 92. 277

ΣΧΟΛΙΑ 187α. Οι κάπηλοι διέφεραν από τους εμπόρους, όπως, σήμερα, οι λιανοπωλητές από τους χονδρεμπόρους. Οι κάπηλοι πουλούσαν τα εμπορεύματα τους στον δρόμο και συχνά ήσαν περιπλανώμενοι. Επειδή έκαναν ό,τι μπορού σαν για να εξασφαλίσουν μεγαλύτερο κέρδος, η λέξη από κτησε την κακή σημασία που έχει σήμερα. 188. Η φράση τούτη δεν είναι απόλυτα σαφής, η σύ νταξη της όμως δείχνει πως οι δυο λέξεις καπνός και ξύλα αντιπροσωπεύουν δυο πράγματα αδιαχώριστα, δυο στοι χεία του αυτού συνόλου. Εκείνο που εξέπληξε τον Σκύθη ήταν, επομένως, ο αναπάντεχος διαχωρισμός δυο εννοιών οι οποίες κατ' αυτόν ήταν αδιαχώριστες. Ενδέχεται όμως να πρόκειται εδώ για το ξυλοκάρΒουνο, οπότε, όπως και σήμερα, τα ξύλα καίγονταν επί τόπου, δηλαδή στο δάσος, και τα ξυλοκάρΒουνα μόνο μεταφέρονταν στην πόλη. 189. Hercher 105. 190. FHG iv 502. 191. FHG iii 39. 192. FHG iv 503. 193. Βλ. FHG ii 84. 194. Diehl 6 1 . 195. Wehrli ii αποσπ. 130. 196. 343 a. 197. FGrH 115 F 67a. 198. FGrH 257 F 38. Ο Φλέγων, συγγραφέας από την πόλη Τράλεις, ήταν απελεύθερος του Τραϊανού. Έγραψε Όλυμπιονικών και χρονικών συναγωγήν η οποία έφτανε μέχρι τον θάνατο του Τραϊανού. Γνήσια έργα του θεωρού νται και τα Περί θαυμάσιων και Περ'ι μακρόβιων. 199. DK 21 Β 20. 199α. Δηλαδή, το ιερό των Ευμενίδων. Σύμφωνα με μία παράδοση το όνομα Άρειος Πάγος σημαίνει «λόφος των Αρών», διότι εκεί από παλιά δικάζονταν οι υποθέσεις ανθρωποκτονίας και οι «Αρεοπαγίτες» θεωρούνταν υπηρέ τες των θεών της εκδίκησης, δηλαδή των Ευμενίδων, που 278

ΣΧΟΛΙΑ καλούνταν και Αραί. 200. Crön. 16. Τα ποιήματα τούτα θα μπορούσαν να είχαν γραφεί από τον ίδιο τον Λό6ωνα κατά μίμηση του Ησιόδου, ενδέχεται όμως ο ΛόΒων να επιβεβαιώνει μόνο την ύπαρξη τους στο έργο του Περί ποιητών. 201. Πρόκειται εδώ για σπάνιο χωρίο όπου ο Διογένης επιδεινύει κριτικό πνεύμα. Οι νόθες τούτες επιστολές πε ριέχουν οι ίδιες την απόδειξη της μη αυθεντικότητας τους. Όλες έχουν συνταχθεί μεταγενέστερα για να αποδείξουν τη μεγάλη φήμη του Σόλωνα. Καθένας, από αυτούς που αναφέρει ο Διογένης, προσπαθεί να φέρει στην πόλη του τον Σόλωνα που είχε εξοριστεί από τον Πεισίστρατο. 202. FGrH 566 F 4. 203. FGrH 115 F 69. 204. FHG iv 454. 205. FGrH 595 F 15. 206. Ο Φερεκύδης έζησε κατά τον 6ο π.Χ. αιώνα, ίσως γύρω στα μέσα του. Οι πληροφορίες που μας δίνουν οι αρχαίες πηγές διίστανται: Σύμφωνα με την παράδοση, ήταν περίπου σύγχρονος του Βασιλιά της Λυδίας Αλυάττη (605560 π.Χ.) και των επτά σοφών, οι οποίοι τοποθετούνται χρονικά περί την έκλειψη που πρόβλεψε ο Θαλής. Σύμφω να με άλλη παράδοση, που Βασίζεται στον Απολλόδωρο, η ακμή του Φερεκύδη συνέπεσε με την 59η Ολυμπιάδα (544541 π.Χ.), οπότε ο Φερεκύδης ήταν σύγχρονος του Κύρου. 207. FGrH F 85. 208. FGrH 115 F 71. Εκείνο που θα πρέπει να είπε στην πραγματικότητα ο Θεόπομπος είναι ότι ο Φερεκύδης ήταν ο πρώτος που έγραψε για τους θεούς σε πεζό λόγο, αντίθετα, λόγου χάριν, από τον Ησίοδο. 209. FGrH 115 F 71. Τα θαύματα που αποδίδονται στον Φερεκύδη αποδίδονται επίσης και στον Πυθαγόρα. Ο Απολλώνιος είπε πως «ο Πυθαγόρας κατόπιν άρχισε να επιδίδεται στην θαυματοποιία του Φερεκύδη» (DK 14, 7), άλλωστε στους περιπατητικούς γινόταν δεκτό πως, όταν ο 279

ΣΧΟΛΙΑ Φερεκύδης έπαθε φθειρίαση στη Δήλο, ο μαθητής του Πυθαγόρας πήγε και τον περιποιήθηκε μέχρι τον θάνατο του. Τούτο μας το 6ε6αιώνει ο Αριστόξενος καθώς και ο Δικαίαρχος σύμφωνα με τον Πορφύριο (Πυθαγορικος βίος 56). Ο Πορφύριος επίσης έλεγε, όπως τον παραθέτει ο ΕυσέΒιος (DK 7 a 6), ότι σύμφωνα με τον συγγραφέα του 4ου π.Χ. αιώνα Άνδρωνα Εφέσιου τα θαύματα έγιναν στην πραγματικότητα από τον Πυθαγόρα, αλλά ότι ο Θεόπομπος αντέγραψε από τον Άνδρωνα τις σχετικές ιστορίες και, για να συγκαλήψει τη λογοκλοπία, τις απέδωσε στον Φερεκύδη, αλλάζοντας παράλληλα τις τοποθεσίες όπου έγιναν τα θαύματα. 210. FHG iii 40. 211. Wehrli ii αποσπ. 14. 212. DK 7 Β 12. Με την έννοια του <φιλόξενου>. 213. FHG ii 347. 214. FGrH 241 F 10. 215. DK 7 Β 12. 216. Το ηλιοτρόπιο είναι όργανο μέσω του οποίου ση μειώνεται το σημείο, στο οποίο ο ήλιος «τρέπεται» πάνω στην εκλειπτική, κατά το θερινό και χειμερινό ηλιοστάσιο. Το ότι ένα ηλιοτρόπιο που σωζόταν την εποχή του Διογέ νη στη Σύρο ανήκε στον Φερεκύδη, θα πρέπει να αντιμε τωπίζεται με επιφύλαξη. 217. FGrH 76 F 22. 218. Παλατινή Ανθολογία vii 93. 219. Diehl 5. 220. Κατά τους Kirk-Raven-Schofield (Οι προσωκρατι κοί φιλόσοφοι, μετ. Δημ. Κούρτοδικ, Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης, 1990), στο χωρίο τούτο του 5ου π.Χ. αιώνα είναι δυνατόν να έχει στηριχθεί ολόκληρος ο θρύ λος για την φιλία του Πυθαγόρα με τον Φερεκύδη. 221. Hercher 460.

280

ΣΧΟΛΙΑ ΒΙΒΛΙΟΝ

ΔΕΥΤΕΡΟΝ

1. Σύμφωνα με τους Kirk-Raven-Schofield, εάν ο Θα λής κέρδισε τον τίτλο του πρώτου Έλληνα φιλοσόφου επειδή εγκατέλειψε τις μυθολογικές διατυπώσεις, ο Αναξίμανδρος είναι ο πρώτος για τον οποίο έχουμε ενδείξεις πως έκανε προσπάθεια να εξηγήσει όλες τις πτυχές της ανθρώπινης εμπειρίας. Ήταν νεότερος από τον Θαλή, αλλά η διαφορά ηλικίας μεταξύ τους δεν πρέπει να ήταν σημαντική. Ο Burnet (Early Greek Philosophy, Λονδίνο, 1930 4 ) συμπεραίνει πως ο χρονικογράφος Απολλόδωρος είχε βρει (περιληπτική ίσως διασκευή του 6ι8λίου του Αναξίμανδρου) αδιάψευστα στοι χεία ότι το 547/6 π.Χ. ο Αναξίμανδρος ήταν εξήντα τεσ σάρων ετών και ότι ο θάνατος του «λίγο καιρό αργότερα» τοποθετήθηκε από τον Απολλόδωρο στην επόμενη χρονιά, τη χρονιά κατά την οποία εκπορθήθηκαν οι Σάρδεις. (Η παρατήρηση για τον Πολυκράτη θα πρέπει να είναι εσφαλ μένη, γιατί ο Πολυκράτης ανέβηκε στην εξουσία το 540 π.Χ. και πέθανε περίπου το 522 π.Χ.) Αν είναι έτσι, τότε ο Θαλής και ο Αναξίμανδρος πέθαναν στην ίδια Ολυμπιάδα και ο Αναξίμανδρος ήταν δεκατέσσερα χρόνια νεότερος από τον Θαλή. Ο Θεόφραστος αποκαλούσε τον Αναξίμαν δρο «διάδοχο και μαθητή» του Θαλή, ενώ η μεταγενέστε ρη δοξογραφική παράδοση πρόσθεσε πως ήταν συγγενής του, φίλος του, γνωστός ή συμπολίτης του. 2. FHG iii 581. Ο γνώμων είναι ορθογώνιο τρίγωνο ή κατακόρυφο ραβδί του οποίου η σκιά δείχνει την κατεύ θυνση και το ύψος του ήλιου. Σύμφωνα με τον Ηρόδοτο (Β 109) οι Έλληνες έμαθαν τον γνώμονα από τους Βαβυ λώνιους. Η πληροφορία ότι ο Αναξίμανδρος επινόησε τον γνώμονα ίσως να οφείλεται στο ότι αυτός πρώτος εισήγα γε τη χρήση του στην Ελλάδα. Το ακιόθηρον ή σκιοθήρης ήταν ηλιακό ρολόι. Η φράση «έστησε γνώμονα έπι των σκιοθήρων» μας οδηγεί να υποθέσουμε πως υπήρχε κά ποιο ύψωμα στη Σπάρτη που αργότερα έγινε γνωστό ως 281

ΣΧΟΛΙΑ «ηλιακά ρολόγια», από τον γνώμονα ή τους γνώμονες που υπήρχαν εκεί. Το ώροσκοπεΐα υποδηλώνει πως το έδα φος κοντά στον γνώμονα ήταν Βαθμονομημένο έτσι ώστε να δείχνει την ώρα, καθώς επίσης τη θέση του ήλιου στην εκλειπτική, επομένως και την εποχή του χρόνου. (ΚίτκΚΆνβη-3ο\\οί\β\ά, σσ. 112-113). 3. Κατά τον Αγαθήμερο (Α, 1) ο Αναξίμανδρος ήταν ο πρώτος που τόλμησε να σχεδιάσει την οικουμένη πάνω σε πλάκα. Έπειτα από αυτόν ο Εκαταίος ο Μιλήσιος, άνθρω πος πολυταξιδεμένος, έκανε τον χάρτη ακριβέστερο, έτσι ώστε έγινε αιτία θαυμασμού. Ο Ηρόδοτος (Δ, 36), όμως, λέει πως κανείς απ' όσους είχαν φτιάξει χάρτες μέχρι τότε δεν εξηγούσαν λογικά το ζήτημα, επειδή σχεδίαζαν τον Ωκεανό να κυλά γύρω από την γη που ήταν στρογγυλή σα να είχε Βγει από τόρνο και παρουσίαζαν την Ασία ίση με την Ευρώπη. Από αυτά είναι λογικό να υποθέσουμε πως ο ιωνικοί χάρτες στους οποίους αναφέρεται ο Ηρόδο τος, έμοιαζαν με τον χάρτη του Αναξίμανδρου, μετά τη Βελτίωση του από τον Εκαταίο, ο οποίος θα πρέπει να ήταν κυκλικός και οι γνωστές περιοχές του κόσμου να καταλάμβαναν ίση επιφάνεια. 4. ΡβτΗ 244 Ε 29, 339. 5. Ο Αναξιμένης είναι ο τελευταίος από τους μεγάλους Μιλήσιους στοχαστές. Ήταν ολοφάνερα επηρεασμένος από τον Αναξίμανδρο αλλά ίσως και από τον Θαλή. Πα τη ζωή του γνωρίζουμε ελάχιστα πράγματα. Η γέννηση του τοπο θετείται την περίοδο ακμής του Θαλή και ο θάνατος του εξήντα χρόνια αργότερα. Επίσης, είναι πολύ πιθανό η δη μιουργική περίοδος της ζωής του να μην συνεχίστηκε μετά την έναρξη του 5ου αιώνα, δεδομένου ότι το 494 π.Χ. καταστράφηκε η Μίλητος. 6. Η φράση «απλή και απέριττη Ιωνική διάλεκτος» θα πρέπει να αντιδιαστέλλεται στην «ποιητική ορολογία» του Αναξίμανδρου. 7. Ηβιχηβτ 106. 282

ΣΧΟΛΙΑ 8. DK 5 9 Β 1. 9. Diels 24. 10. FGrH 244 F 3 1 . 11. Η λεπτομέρεια τούτη είναι ιδιαίτερα σημαντική, διότι με τον Αναξαγόρα η φιλοσοφία μεταφέρεται από την Ασία στην Ελλάδα. Με τον Αναξαγόρα αρχίζει η περίοδος κατά την οποία η Αθήνα θα παίξει τον κύριο ρόλο στην εξέλιξη της φιλοσοφίας· η περίοδος αυτή συμπίπτει με τον «χρυσούν αιώνα» του Περικλή. 12. FGrH 2 2 8 F 2. 13. Κατά τον Αναξαγόρα, που απέρριπτε την αρχική ενότητα του κόσμου και θεωρούσε πως είναι δυνατή η διαιρετότητα της ύλης επ' άπειρον σε όμοια τμήματα, ο κόσμος αποτελείται από αντίθετα και αναρίθμητα (όσα και τα σώματα) σπέρματα. Οι Kirk-Raven-Schofield θεωρούν πως ο Αναξαγόρας δεν χρησιμοποίησε ποτέ ο ίδιος τη λέξη όμοιομερή και πως ο όρος επινοήθηκε από τον Αρι στοτέλη για να αποδώσει ό,π κατά την άποψη του σήμαινε η λέξη σπέρματα. 14. Nauck 783. 15. Δεδομένου ότι ο Αναξαγόρας πέθανε το 428-425 π.Χ., δεν είναι δυνατόν να είχε δει το Μαυσωλείο, που ανήγειρε η Αρτεμισία, η χήρα του Μαυσώλου, το νωρίτερο το 350 π.Χ. Σύμφωνα με τον Διόδωρο, ο Μαύσωλος κυ βέρνησε την Καρία από το 377 μέχρι το 353 π.Χ. Επομέ νως είτε το απόφθεγμα αποδίδεται εσφαλμένα στον Ανα ξαγόρα είτε ειπώθηκε από αυτόν σε διαφορετική περίστα ση. 16. FHG Iii 581. 17. Μερικοί μεταφράζουν «ήταν ο πρώτος που εξέδωσε δικό του 6ι6λίο», σύμφωνα όμως με τον Πλούταρχο (Νικίας 23) και τον Κλήμη τον Αλεξανδρέα (Στρωματεΐς Α 78), το δια γραφής (το οποίο ο Diels διορθώνει σε «μετά» διαγραφής) έκδοϋναι διβλίον ίστορονσιν, δηλώνει πως στον Αναξαγόρα αποδίδονται διαγράμματα μαζί με κείμενο, δι283

ΣΧΟΛΙΑ δασκαλία και γραφή. 18. FGrH 27 F 2. 19. Άρχοντας με το όνομα Δήμυλος δεν είναι γνω στός. Οι μελετητές προτείνουν εδώ διάφορες χρονολογίες: Το 470 π.Χ. επί άρχοντος Δημοτίωνος, το 467 επί Λυσιστράτου και το 442 επί Διφύλου. Τα γράμματα -μύλου μπορεί να μην αποτελούν μέρος του ονόματος του άρχο ντα, αλλά ξεχωριστή λέξη, η οποία να χαρακτηρίζει τον μετεωρίτη ως «μυλόπετρα». 20. Πρ6λ. Πλούταρχος, Λύσανδρος 12. 2 1 . FHG iii 163. 22. FGrH 228 F 38. 23. FHG iii 43. 24. Hiller ix. 25. Παλατινή Ανθολογία vii 94. 26. Παλατινή Ανθολογία vii 95. 27. Η ακριβής χρονολογική θέση του Αρχέλαου είναι α6έ6αιη. Μπορούμε να είμαστε σχεδόν σίγουροι πως ο Διογένης σφάλλει όταν λέει πως ο Αρχέλαος ήταν ο πρώ τος που έφερε τη φυσική φιλοσοφία στην Αθήνα. Αυτή η τιμή ανήκει, πιθανότατα, στον Αναξαγόρα. Η δήλωση επί σης ότι η φυσική φιλοσοφία τελείωσε με τον Αρχέλαο είναι πολύ αμφίβολη· ακόμα και ο Λεύκιππος (για να μην αναφέρουμε τον Δημόκριτο) ήταν, κατά πάσα πιθανότητα, μεταγενέστερος από τον Αρχέλαο. Η παράδοση, όμως, ότι ο Αρχέλαος ήταν δάσκαλος του Σωκράτη επιβεβαιώνεται ικανοποιητικά κι έτσι έχουμε ένα αδρό έστω χρονολογικό πλαίσιο (Kirk-Raven-Schofield). 28. 149 a. 29. Kock i 218. 30. Kock i 696. 31. Kock i 490. 32. FGrH 2 7 3 F. 33. Wehrli ii αποσπ. 52a. Η μαρτυρία του Αριστόξενου, γιου του Σπινθάρου, όπως αναφέρει πιο κάτω ο Διογένης, 284

ΣΧΟΛΙΑ είναι ιδιαίτερα αμφίβολη, παρά το γεγονός ότι ο πατέρας του φαίνεται να γνώριζε τον Σωκράτη άμεσα. 34. FGrH 76 F 78. 35. Η παράδοση του Σωκράτη γλύπτη διατηρήθηκε από τον Παυσανία (Α 22, 8). 36. Diels 25. 37. FGrH 338 F 16. 38. Απομνημονεύματα A 2, 31. 39. Νεφέλαι 112 κ.ε. 40. FHG iii 583. 41. FGrH 338 F 16. Ο Ιδομενέας ο Λαμψακηνός ήταν μαθητής του Επίκουρου. 42. Wehrli ii αποσπ. 59. 43. Η μεταφορά Δήλιος κολυμβητής σημαίνει ότι κά ποιος πρέπει να ψάξει πολύ Βαθιά για να βρει το νόημα των λόγων του Ηράκλειτου. 44. FGrH 392 F 9. 45. Rose 2. 46. FHG Hi 578. 47. FHG iii 521. 48. Kock ii 512. Ο Στοβαίος (Ανθολογία 56, 15) απο δίδει τους στίχους αυτούς και τις τρεις προηγούμενες γραμ μές στον Φιλήμωνα, τον γνωστό ποιητή της Νέας Κωμω δίας. 49. Rose 93. Η άποψη πως ο Σωκράτης είχε παντρευ τεί δυο γυναίκες πρέπει να οφείλεται κυρίως στον Αριστόξενο. 50. FHG iii 163. 5 1 . Hiller xxvi 3. 52. Νεφέλαι 412-17. 53. Kock i 672. 54. Νεφέλαι 362 κ.ε. 55. 174 a. 56. Θεαίτητος, 142 cd, 180 c. 57. Εύθύφρων 4a. 285

ΣΧΟΛΙΑ 58. Απομνημονεύματα Β 2 1 κ.ε. 59. Απομνημονεύματα Γ 6 1 κ.ε. 60. Απομνημονεύματα Γ 7 1 κ.ε. 6 1 . Συμπόοιον Δ 44. 62. Συμπόοιον Β 16-20. 63. Ηλέκτρα 379. 64. Όμηρος, Ίλιάς I 363. 65. Πλάτων, Απολογία 21a. 66. Μένων 89e-95a. 67. FHG iii 583. 68. FGrtí 508 F 4.

69. FHG iii 578. 70. FHG iii 578. 7 1 . FGrH 734 F 1. 72. FHG ii 84. 73. Τούτη η πληροφορία είναι άκρως αμφίβολη, δεδο μένου ότι η εχθρική στάση προς τους φίλους του Σωκράτη διήρκεσε αρκετό καιρό μετά τον θάνατο του. 74. Wehrli vii αποσπ. 169. 75. Nauck 588. 76. FGrH 328 F 2 2 1 . 77. FGrH 244 F 34. 78. FGrH 228 F 10. 79. Απομνημονεύματα A 4, 6. 80. Απομνημονεύματα A 1, 16. 8 1 . 26 d e. 82. Rose 32. 83. Παλατινή Ανθολογία vii 96. 84. Rose 75. 85. Την ιστορία διηγείται με σαφέστερο τρόπο ο ίδιος ο Ξενοφών (Κύρον Άνάβασις Γ 1, 4-10). 86. Ο ναός της Αρτέμιδος στην Έφεσο, που θεωρείτο ένα από τα επτά θαύματα του αρχαίου κόσμου, χτιζόταν την εποχή που πήγε στην Έφεσο ο Ξενοφών. Για τον Μεγάβυζο 6λ. Κύρον Άνάβασις Ε 3, 5-7. 286

ΣΧΟΛΙΑ 87. FHG iv 382. 88. Baiter-Sauppe, Oratores Attici, τ. 2ος, σσ. 338a, 112. Την ίδια ιστορία διηγείται και ο Ξενοφών (Κνρου Άνάβασις Ε 3, 8-J3). 89. FGrH 70 F 85. 90. Απόφθεγμα που αποδίδεται και στον Αναξαγόρα. 91. Rose 68. 92. FHG iii 46. 93. Diels 26. 94. FGrH 244 F 343. 95. FGrH 245 F 3. 96. Παλατινή Ανθολογία vii 97. 97. Παλατινή Ανθολογία vii 98. 98. FGrH 334 F 32. 99. H ρητή δήλωση του Πλάτωνα ( Απολογία 33 e) ότι ο Αισχίνης ήταν Σφήττιος, γιος του Λυσανία, αποδεικνύει ψευδή την μαρτυρία του Διογένη ότι ο πατέρας του ήταν ο Χαρίνος. 100. FGrH 338 F 17. 101. Η ακρίδεια με την οποία απέδιδε ο Αισχίνης το Σωκρατικό ήθος και ύφος ήταν τόσο μεγάλη, ώστε πλά στηκε ο μύθος πως οι διάλογοι ήταν στην πραγματικότητα του ίδιου του Σωκράτη και πως ο Αισχίνης τους είχε απο σπάσει από την Ξανθίππη. 102. Arnim, Stoicorum veterum fragmenta {SVF) i 457. 103. H αντιζηλία του Πλάτωνα προς τον Αισχίνη είχε φτάσει στο σημείο, όπως παραδίδει ο Αθηναίος (11, 15), να αποσπάσει τον ένα και μοναδικό μαθητή του πολύ φτω χού Αισχίνη, ήδη πριν τον θάνατο του Σωκράτη. 104. FGrH 559 F 1. 105. Fowler 49. 106. Dittmar 49. 107. FHG ii 299. Την ίδια πληροφορία δίνει και ο Ξενοφών (Απομνημονεύματα Β 1, 8-9). 287

ΣΧΟΛΙΑ 108. Φαίδων 59 α 109. Diels 27. 110. Πρβλ. Διογένης και Βιδλίον Δεύτερον 102. 111. Ευριπίδης, Βάκχαι 836. 112. Ευριπίδης, Βάκχαι 317. 113. SVFi 349. 114. Σοφοκλής, Nauck 789. Η απάντηση που έδωσε ο Αρίστιππος ήταν πάλι από έργο του Σοφοκλή. Πρ6λ. Πλού ταρχος Πώς δει τον νέον ποιημάτων άκούειν, 12 και Πομπήιος, 78. 115. FGrH 461 Τ 3. 116. Fowler 51. 117. Αν ο Αιθίοψ καταγόταν από την ΠτολεμαΤδα, πόλη που πήρε το όνομα της από τον Πτολεμαίο, είναι αδύνατον κάποιος από τους κατοίκους της να ήταν σύγχρονος του Αρίστιππου. Ακόμα κι αν θεωρήσουμε πως δάσκαλος του Αιθίοπα ήταν ο Αρίστιππος Β' πάλι δεν αίρεται το πρόβλη μα. 118. Fowler 12. 119. Usener 453. 120. FGrH 508 F 5. 121. FHG iv 300. 122. Rose 138. 123. FHG iii 135. 124. FGrH 541 F 3. 125. FHG iii 316. 126. Hiller αποσπ. 1. 127. FGrH 273 F 87. 128. Zeller o. 18. Στο Φαίδων ο Πλάτων αναφέρει πως ο Ευκλείδης ήταν παρών στις τελευταίες στιγμές του Σω κράτη. 129. Diels 28. 130. Τα επτά αυτά επιχειρήματα είναι σοφίσματα που ακολουθούν τον συνήθη τρόπο των συλλογισμών. Ωστόσο απαιτούν απάντηση με «ναι» ή «όχι» από τον αντίπαλο, 288

ΣΧΟΛΙΑ προκειμένου να καταλήξουν στο συμπέρασμα. Ο «ψευδό μενος» συνίσταται στην ερώτηση «Ένας άνθρωπος ψεύδε ται, αν λέει ότι ψεύδεται;» Αν, όμως, όποιος λέει ψέματα, δηλώνει ειλικρινά πως λέει ψέματα, τότε λέει την αλήθεια και ταυτόχρονα ψεύδεται. Ο «διαλανθάνων», ο «εγκεκαλυμμένος» και η «Ηλέκτρα» είναι τρεις μορφές του ίδιου σοφίσματος. Το πρώτο προχωρεί ως εξής: «Γνωρίζεις το κρυμένο τούτο αντικείμενο;» «Όχι». «Το κρυμένο τούτο αντικείμενο σου ανήκει. Αρα δεν γνωρίζεις τα πράγματα που σου ανήκουν». Στο δεύτε ρο, η Βασική ερώτηση είναι: «Γνωρίζεις τον καλυμμένο τούτον άνδρα;» «Όχι». «Είναι ο πατέρας σου, άρα δεν γνωρίζεις τον πατέρα σου». Στην περίπτωση της «Ηλέκτρας» ο συλλογισμός έχει ως εξής: Η Ηλέκτρα έχει μπροστά της τον Ορέστη και δεν τον γνωρίζει. Ο Ορέστης είναι αδελφός της Ηλέκτρας. Άρα η Ηλέκτρα δεν γνωρίζει τον αδελφό της. Ο «σωρίτης» δεν πρόκειται για σόφισμα, για επιχείρημα δηλαδή με το οποίο γίνεται προσπάθεια να παραπλανηθεί ο συνο μιλητής, αλλά μάλλον για απόρημα στο οποίο δεν είναι εύκολο να δοθεί απάντηση: «Από ποιο σπόρο και ύστερα ένας αριθμός σπόρων θεωρείται σωρός;» Ανάλογο είναι και ο «φαλακρός»: «Πό σες τρίχες πρέπει να αφαιρέσουμε από έναν άνθρωπο για να θεωρηθεί φαλακρός;» Στην περίπτωση του «κεράτινη» ο συλλογισμός έχει ως εξής: «Ό,τι δεν έχασες το έχεις. Δεν έχασες κέρατα, άρα έχεις κέρατα». Όλα τα παραπάνω σοφίσματα ανασκευάζονται από τον Αριστοτέλη στο έργο του Σοφιστικοί έλεγχοι. 131. Meineke C.G.F. iv 618. 131α. Πρ6λ. Σέξτος Εμπειρικός, Προς Μαθηματικούς Θ. 132. FHG iii 44. 133. Appendix nova epigrammatum (App. Anth.) iii 129. 289

ΣΧΟΛΙΑ 134. Pfeiffer αποσπ. 393. 134α. Ο Μώμος είναι η προσωποποίηση του σαρκα σμού. Στη Θεογονία του Ησιόδου, αναφέρεται ως γιος της Νύκτας και αδελφός των Εσπερίδων. Δεν υπήρχε αθάνα τος, πολύ περισσότερο θνητός, στον οποίο ο Μώμος να μη βρίσκει κάποιο ψεγάδι, έτσι η δήλωση πως ο Μώμος έβρι σκε σοφό τον Διόδωρο αποτελεί ύψιστη επιβεβαίωση. 135. App. Anth. vii 19. 136. FHG ili 170. 137. Diels 1. 138. FHG iii 170 κ.ε. 139. FHG iii 45. 140. App. Anth. ν 42. 141. Meineke iv 386. Ο Σωφίλος ήταν ποιητής της Μέσης κωμωδίας (κωμωδίας των ηθών), που ήταν μεταβα τικό στάδιο από την Αρχαία (Αριστοφανική σάτιρα) στη Νέα κωμωδία (κωμωδία των ηθών και ανθρώπινοι τύποι). 142. Diels 29. 143. Αχαιός, 34 αποσπ. Nauck. 144. FGrH 508 F 6. 145. FHG iii 171. 146. Αποσπ. 3 Nauck. Ο συγγραφέας είναι ο Λυκόφρων, ποιητής της Αλεξανδρινής περιόδου. 147. FGrH 74 F 2. 148. FHG iii 4 4 .ε. 149. FHG iii 171. 150. App. Anth. ν 40.

290

Diogenis_Laertios_-_APANTA_Tomos_I

Recommend Documents