BUCAY Ο ΔΡΟΜΟΣ ΤΗΣ ΑΥΤΟΕΞΑΡΤΗΣΗΣ.pdf

ο δρόμος της αυτοεξάρτησης

Τίτλος πρωτοτύπου;

ΕΙ camitio de la autodependencia

Εκτύπωση: Πάνος Γκόνης Βιβλιοδεσία: Θ. Ηλιόπουλος - Π. Ροδόπουλος © 2000, Jorge Bucay © de la primera edicion: 2000, Editorial Sudamericana, S. A. y Editorial del Nuevo Extremo, S.A.

Εκδόσεις opera Κωλέττη 23A, 106 77 Αθήνα Τηλ. (210) 330 45 46 - Fax: (210) 330 36 34 e-mail: [email protected] www.operabooks.gr

ISBN: 978-960-8397-29-3

ΧΟΡΧΕ Μ π ο υ κ α ϊ

ο ΔΡΟΜΟΣ ΤΗΣ ΑΥΤΟΕΞΑΡΤΗΣΗΣ ΦΥΛΛΑ ΠΟΡΕΙΑΣ I

Μετάφραση Κωνσταντίνα Επισκοποπούλου

Εκδόσεις opera Αθήνα 2009

Στην οικογένεια μον, την Τσέλα, τον Ελίας και τον Κάτσο, γιατί χάρη σ ’ αυτούς υπάρχω.

Ε ισ α γ ω γ ή

Υπάρχει σίγουρα μια πορεία που μπορεί, με πολλούς τρόπους, να είναι προσωπική και μοναδική. Υπάρχει, πιθανόν, μια πορεία, σίγουρα και με πολλούς τρόπους, ίδια για όλους.

Υπάρχει μια πορεία σίγουρη και κατά κάποιον τρόπο εφικτή.

Ο ΤΡΟΠΟΣ ΕΙΝΑΙ Ν’ ΑΝΑΚΑΑΥΨΕΙΣ την πορεία και ν’ αρ­ χίσεις να βαδίζεις προς τα εκεί. Είναι πιθανό να ξεκινήσεις μόνος, αλλά θα εκπλαγείς όταν συναντήσεις, αργότερα στο δρόμο, όλους εκείνους που σίγουρα πορεύονται προς την ίδια κατεύθυνση. Η τελευταία αυτή διαδρομή είναι μοναχική, προσωπική και καθοριστική. Ωστόσο, μην ξεχνάς ότι είναι η γέφυρα που μας ενώνει με τους άλλους, το μοναδικό σημείο επαφής που μας συνδέει αναπόδραστα με τον κόσμο έτσι όπως είναι. Όποιο όνομα κι αν δώσουμε στον τελικό προορισμό: ευ­ τυχία, αυτοπραγμάτωση, άνοδος, διαφωτισμός, συνειδητοποίηση, ειρήνη, επιτυχία, κορυφή, ή, απλώς τέλος... το ίδιο κάνει. Όλοι ξέρουμε πως η πρόκληση για μας είναι μόνο να φτάσουμε ώς εκεί. Θα υπάρξουν κάποιοι που έχασαν το δρόμο και καταδι­ κάστηκαν να φτάσουν αργά. Αλλοι, θα βρουν το πιο σύντομο μονοπάτι και θα γίνουν οι έμπειροι οδηγοί των υπολοίπων.

ΧΟΡΧΕ ΜΠΟΥΚΑ! Κάποιοι από τους οδηγούς αυτούς, μου δίδαξαν πως υπάρχουν πολλοί δρόμοι για να φτάσει κανείς, αμέτρητες προσεγγίσεις, χιλιάδες τρόποι, δεκάδες μονοπάτια που μας οδηγούν στη σωστή κατεύθυνση. Ασφαλώς, υπάρχουν κάποιοι δρόμοι που αποτελούν μέ­ ρος κάθε πορείας που χαράξαμε. Δρόμοι που δε γίνεται να αποφύγουμε. Δρόμοι που πρέπει να διαβεί κανείς αν θέλει να συνεχί­ σει. Δρόμοι για τους οποίους θα μάθουμε τα απολύτως απα­ ραίτητα, ώστε να φτάσουμε στο τελευταίο κομμάτι της δια­ δρομής. Κατά τη γνώμη μου, αυτοί οι αναπόφευκτοι δρόμοι είναι τέσσερις: 1. Ο δρόμος της ανακάλυψης του εαυτού μας και της οριστικής αποδοχής της ευθύνης για την ίδια μας τη ζωή, που εγώ ονομάζω: Ο δρόμος της Αυτοεξάρτη­ σης. 2. Ο δρόμος της ανακάλυψης του άλλου, του έρωτα και του σεξ, που εγώ τον λέω: Ο δρόμος της Συνάντη­ σης. 3. Ο δρόμος της απώλειας και του πένθους, που τον ονομάζω: Ο δρόμος των Δακρύων. 4. Και τέλος, ο δρόμος της ολοκλήρωσης και της ανα­ ζήτησης του νοήματος, που τον ονομάζω: Ο δρόμος της Ευτυχίας. Στο ταξίδι μου μέχρις ϊδώ, έζηοα μελετώντας τις σημειώσεις που άφησαν άλλοι για τα ταξίδια τους και πέρασα αρκετό χρόνο αχϊΛιάζοντας τους Λικούς μου χάρτίς. Οι χάρτκς μου γι' αυτούς τους τίοσκρις δρόμους αποτέ10

ΕΙΣΑΓΩΓΗ λεσαν αυτά τα χρόνια τα δικά μου φύλλα πορείας, και με βοή­ θησαν να ξαναβρώ το δρόμο μου κάθε φορά που χανόμουν. Αυτά τα «Φύλλα Πορείας», λοιπόν, μπορεί να φανούν χρήσιμα σε όσους —όπως εγώ— χάνονται συχνά στον δρό­ μο, και ακόμη σε όσους στάθηκαν άξιοι να βρουν τα μονοπά­ τια. Οπωσδήποτε, όμως, ο χάρτης δεν είναι ο ίδιος ο τόηος και θα πρέπει να προχωράμε διορθώνοντας το δρομολόγιο κάθε φορά που η δική μας εμπειρία διαπιστώνει κάποιο λάθος του χαρτογράφου. Μόνον έτσι θα φτάσουμε στην κορυφή. Είθε να συναντηθούμε εκεί. Θα σημαίνει πως θα έχετε φτάσει. Θα σημαίνει πως κι εγώ θα τα έχω καταφέρει...

Χ .Μ .

11

Η ΑΛΛΗΓΟΡΙΑ ΤΗΣ ΑΜΑΞΑΣ

ΕΝΑ ΠΡΩΙΝΟ ΤΟΥ ΟΚΤΩΒΡΗ, ακούω στο τηλέφωνο μια γνώ­ ριμη φωνή να μου λέει: «Βγες έξω στο δρόμο, υπάρχει ένα δώρο για σένα». Καταχαρούμενος, βγαίνω έξω και βλέπω το δώρο μου. Μια πανέμορφη άμαξα μπροστά στην πόρτα μου, από λουστραρισμένο ξύλο καρυδιάς, με μπρούντζινα χερούλια και φα­ νάρια από λευκή πορσελάνη. Όλα εξαιρετικής ποιότητας, πολύ κομψά, πολύ «chic». Ανοίγω την πορτούλα και μπαίνω στην άμαξα. Το μεγάλο ημικυκλικό κάθισμα με επένδυση από μπορ­ ντό βελούδο και τα κουρτινάκια από λευκή δαντέλα, δίνουν στην καμπίνα μια νότα βασιλικής μεγαλοπρέπειας. Έχω την αίσθηση —αντιλαμβάνομαι α π ’ αυτά που βλέπω —, ότι σχεδι­ άστηκε αποκλειστικά για μένα. Έχει υπολογιστεί η απόσταση για τα πόδια, το μέγεθος τον καθίσματος, το ύψος της οροφής... Όλα είναι π άρα πολύ άνετα κι έχει χώρο μόνο για μέν,α. Από τα π αράθυρα βλέπω «το τοπίο»: δεξιά το σπίτι μου, αριστερά το σπίτι του γείτονά μου... Μουρμουρίζω: «Απίθανο δώρο! Αχ, τι ωραία!...» και κάθομαι λίγο να απολαύσω αυτήν την ωραία αίσθηση. Στο λεπτό, αρχίζω να βαριέμαι. Η θέα από το παράθυρο είναι πάντα η ίδια. Αναρωτιέμαι: «Πόσον καιρό μπορεί κανείς να βλέπει τα ίδια πράγματα;» Και καταλήγω ότι το δώρο που μου έκαναν είναι τελείως άχρηστο. Ενώ εκφράζω το παράπονό μου μεγαλοφώνως, περνάει ο γείτονάς μου και μου λέει, σαν να διαβάζει τη σκέψη μου: «Δε νομίζεις ότι κάτι λείπει α π ’ αυτήν την άμαξα;» 13

ΧΟΡΧΕ ΜΠΟΥΚΑΪ

Με απορία (τι να λείπει άραγε;) κοιτάζω τα χαλιά και την ταπετσαρία. «Λείπουν τα άλογα» μου λέει πριν προλάβω να τον ρω ­ τήσω. Γι αυτό βλέπω όλο τα ίδια — σκέφτομαι —, γι’ αυτό νιώθω να βαριέμαι... «Καλά λες» απαντάω. Οπότε, πάω στο στάβλο του σταθμού, ζεύω στην άμαξα δύο άλογα κι ανεβαίνω πάλι επάνω. Από μέσα, φωνάζω: «Ίααα!» Και ξεκινάμε... Η θέα τώρα είναι υπέροχη' καταπληκτική' το τοπίο που αλλάζει είναι μια διαρκής έκπληξη. Ωστόσο, σε λίγο νιώθω την άμαξα να τραντάζεται και βλέ­ πω ένα ράγισμα στο πλάι. Φταίνε τα άλογα, που με πάνε από κακοτράχαλους δρό­ μους. Πέφτουν σε λακκούβες, σκαρφαλώνουν ανηφοριές, με οδηγούν σε γειτονιές περίεργες κι επικίνδυνες. Αντιλαμβάνομαι ότι εγώ δεν έχω κανέναν έλεγχο. Τα άλο­ γα με πάνε όπου θέλουν. Στην αρχή ήταν ωραία, τώρα όμως αισθάνομαι ότι το πράγμα έχει γίνει πολύ επικίνδυνο. Αρχίζω να φοβάμαι, αλλά ούτε αυτό μου προσφέρει κάτι. Εκείνη τη στιγμή, περνάει από δίπλα μου ο γείτονας με το αυτοκίνητό του. Του βάζω τις φωνές: «Ανάθεμά σε! Τι μου ’κάνες!» Κι εκείνος μου φωνάζει: «Χρειάζεσαι αμαξά!» «Άαα!» κάνω εγώ. Με μεγάλη δυσκολία, με τη βοήθεια του γείτονα, συγκρατώ τα άλογα και αποφασίζω να προσλάβω αμαξά. Λίγες μέρες μετά, αναλαμβάνει καθήκοντα. Ένας άνθρωπος πολύ τυπικός. 14

Η ΑΛΛΗΓΟΡΙΑ ΤΗΣ ΑΜΑΞΑΣ

προσεκτικός, με σοβαρή όψη, που φαίνεται να ξέρει καλά τη δουλειά του. Τώρα, μάλιστα. Είμαι έτοιμος να απολαύσω πραγματικά το δώρο μου. Ανεβαίνω στην άμαξα, τακτοποιούμαι στην καμπίνα, β γά­ ζω το κεφάλι και λέω στον αμ αξά πού θέλω να πάω. Αυτός οδηγεί, αυτός ελέγχει την κατάσταση, αυτός απ ο­ φασίζει για τη σωστή ταχύτητα και επιλέγει την καλύτερη δια­ δρομή. Εγώ... Εγώ, απλώς, απολαμβάνω το ταξίδι. Αυτή η μικρή αλληγορία θα μας βοηθήσει να κατανοήσουμε την ολιστική αντίληψη για τον άνθρωπο. Όταν ήρθαμε στον κόσμο, βγήκαμε από το «σπίτι» μας και βρήκαμε μπροστά μας ένα δώρο; το σώμα μας. Μια άμαξα που σχεδιάστηκε ειδικά για τον καθένα από μας. Ένα όχημα ικανό να προσαρμόζεται στις αλλαγές που φέρνει ο χρόνος, αλλά και να παραμένει απαράλλαχτο σε όλη τη διάρκεια του ταξιδιού. Λίγο μετά τη γέννηση, το σώμα μας κατέγραψε μια επι­ θυμία, μια ανάγκη, μια ενστικτώδη απαίτηση, και κινήθηκε. Η άμαξα αυτή —το σώμα—, δεν θα είχε καμία χρησιμότητα χωρίς άλογα. Τα άλογα είναι οι επιθυμίες, οι ανάγκες, οι ενορμήσεις και τα συναισθήματα. Για ένα διάστημα, όλα πάνε καλά. Κάποια στιγμή, όμως, συνειδητοποιούμε πως οι επιθυμίες αυτές μας οδηγούν σε δρόμους κάπως τολμηρούς — και καμιά φορά επικίνδυνους. Χρειάζεται, λοιπόν, να βάλουμε φρένο στις επιθυμίες μας. Τότε εμφανίζεται ο ρόλος του αμαξά: το μυαλό, η διάνοιά μας, η ικανότητά μας για λογική σκέψη. Ο αμαξάς θα διαχειριστεί όσο καλύτερα γίνεται το πέρασμά μας από αυτή τη ζωή. Πρέπει να ξέρουμε ότι ο καθένας από μας είναι, τουλά­ 15

ΧΟΡΧΕ ΜΠΟΥΚΑΪ χιστον, οι τρεις αυτές προσωπικότητες που συνεργάζονται... Εσύ είσαι, αναγνώστη, η άμαξα, εσύ τα άλογα κι ο αμα­ ξάς σε όλη τη διάρκεια της διαδρομής, που είναι η ίδια σου η ζωή. Εσύ θα φροντίσεις να υπάρχει αρμονία ανάμεσα σ’ αυτά τα τρία μέρη και να μην παραμελήσεις κανέναν από αυτούς τους τρεις πρωταγωνιστές. Μην αφήσεις το κορμί σου να το παρασύρουν μόνο οι ορμές, τα συναισθήματα ή τα πάθη σου. Θα είναι φοβερά επι­ κίνδυνο και μπορεί να αποβεί εις βάρος σου. Μ ’ άλλα λόγια, χρειάζεσαι το μυαλό για να βάλεις κάποια τάξη στη ζωή σου. Ο αμαξάς χρειάζεται για να καθορίζει τον δρόμο, την πο­ ρεία. Τα άλογα είναι, όμως, αυτά που πραγματικά οδηγούν την άμαξα. Μην επιτρέψεις στον αμαξά να τα παραμελεί. Έχουν ανάγκη από τροφή και προστασία, γιατί... τι θα έκανες χωρίς άλογα; Τι θα ήσουν αν είχες μόνο σώμα και μυαλό; Πώς θα ήταν η ζωή σου αν δεν είχες καμία επιθυμία; Θα ζούσες όπως αυτοί που περνάνε από τον κόσμο χωρίς να έχουν επα­ φή με τα συναισθήματά τους, αφήνοντας μόνο το μυαλό τους να οδηγεί την άμαξα. Φυσικά, ούτε την άμαξα μπορείς να παραμελήσεις, γιατί πρέπει να κρατήσει για όλο το ταξίδι. Αυτό σημαίνει ότι πρέ­ πει να την επισκευάζεις, να τη φροντίζεις, να τη λουστράρεις, να κάνεις δηλαδή ό,τι απαιτείται για τη συντήρησή της. Αν δεν την προσέχει κανείς, η άμαξα χαλάει, κι άμα χαλάσει η άμαξα, τελειώνει το ταξίδι. Όταν λοιπόν είμαι σε θέση να τα ενσωματώσω όλα αυτά, όταν ξέρω ότι είμαι το σώμα μου, ο πονοκέφαλος και η πείνα μου, το κέφι, οι επιθυμίες και τα ένστικτά μου... ότι είμαι ακό­ μη οι στοχασμοί, ο νους που σκέφτεται και οι εμπειρίες μου... τότε είμαι έτοιμος να πορευτώ, με τα κατάλληλα εφόδια, τον δρόμο που σήμερα επιλέγω για μένα. 16

1 ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ

Λ Ε Ε Ι Ο Α Μ Λ Ε Τ Λ ΙΜ Α Κ ΙΝ Τ Α Ν Α :'

Όλα εξαρτώνταί από το φως, αηό τον τρόπο ηον φωτίζονται τα πράγματα.. Όλα εξαρτώνταί από το σχήμα, τα περιγράμματα, τις παρεμβολές και τις αμφιβολίες. Όλα εξαρτώνταί ακόμη από τον χρόνο που μας σημαδεύει κι α π ’ τα κενά που αφήνουν οι ειδήσεις. Το αληθινό πρόβλημα είναι να διαλέξεις αν θα κυνηγάς τις σκιές ή θα δεχτείς να είσαι ο κυνηγημένος. Ένα περίεργο «to be or not to be» σ ’ αυτό το μάλλον ναι σ ’ αυτό το μάλλον όχι. Να βγεις από τις σκιές ή να κάνεις τις σκιές καθεστώς. Και στην τελευταία φάση της αβύσσου. 1. Π οιη τική Α ν θ ολ ογ ία, Εκδ. Edaf. (Σ.τ.Σ.) — H am let Lima Quintana, (1923-2002). Αργεντινός ποιητής, μουσικός και τραγουδιστής. (Σ.τ.Μ.)

17

ΧΟΡΧΕ ΜΠΟΥΚΑΪ

αφού ελευθερώσεις τους άλλους, όλους εκείνους που είναι οι άλλοι, να θυμάσαι, χωρίς πίεση, πως ένας είναι ο φυλακισμένος. Κι από κει και πέρα... να απελευθερωθείς. Προκειμένου να κατανοήσουμε τι είναι η εξάρτηση, θα άξιζε τον κόπο να το σκεφτούμε κατά μία έννοια ως ελεύθεροι, και κατά πολλές έννοιες ως φυλακισμένοι. Γι’ αυτό το «μάλλον ναι και μάλλον όχι» που επικαλείται ο ποιητής, ας ξεκινήσου­ με με το ερώτημα: Τι νόημα και τι σημασία δίνει ο καθένας μας στο γεγονός ότι εξαρτάται ή όχι από τους άλλους; Επανέρχομαι στο σημείο όπου άφησα μιαν ιδέα, για την οποία επινόησα μια καινούργια λέξη: Αυτοεξάρτηση. Άραγε, δεν υπήρχαν ήδη αρκετές λέξεις με την ίδια ρίζα; Εξάρτηση Συν-εξάρτηση Αλληλ-εξάρτηση Αν-εξαρτησία Έλειπε ακόμη μία; Έτσι νομίζω. Η λέξη dependiente (εξαρτημένος) παράγεται από το

pendiente (κρεμάμενος), που δηλώνει κατά λέξη αυτόν που κρέμεται (εκ-κρεμής), αυτόν που είναι κρεμασμένος από ψηλά, χωρίς να στηρίζεται σε κάποια βάση· που είναι στον αέρα. Εκκρεμής σημαίνει επίσης ημιτελής, ελλιπής, που δεν έχει λήξει. Στο αρσενικό γένος (elpendiente) προσδιορίζει ένα 18

ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ κόσμημα, ένα πετράδι που κρέμεται σαν στολίδι. Στο θηλυκό γένος (Ια pendiente), δηλώνει μια τάση, έναν κατήφορο ενδε­ χομένως απότομο κι επικίνδυνο. Με όλες αυτές τις σημασίες και τα παράγωγα, δικαιολο­ γημένα η λέξη εξάρτηση φέρνει στο μυαλό μας τέτοιες εικό­ νες, κι αυτές ακριβώς χρησιμοποιούμε για να δώσουμε τον ορισμό της: Εξαρτημένος είναι αυτός που κρέμεται από κάποιον άλλο, που ζει σαν να είναι κρεμασμένος στον αέρα, χωρίς να στηρίζεται πουθενά, σαν να είναι ένα στολίδι για εκείνον που το φοράει. Είναι εκείνος που έχει πάρει τον κατήφορο, μονίμως ατελής, αιωνίως χωρίς λύση.

Ήταν κάποιος μια φορά, που νηέφερε από έναν παράλογο φόβο: φοβόταν μήπως χαθεί μέσα στους άλλους. Όλα άρχι­ σαν μια νύχτα σ ’ ένα χορό μεταμφιεσμένων, όταν ήταν πολύ νέος. Κάποιος έβγαλε μια φωτογραφία όπου φαίνονταν στη σειρά όλοι οι προσκεκλημένοι. Όμως, όταν ο πρωταγωνιστής της ιστορίας είδε τη φωτογραφία, δεν μπόρεσε να αναγνωρίσει τον εαυτό του. Είχε ντυθεί πειρατής, μ’ έναν επίδεσμο στο μάτι και μαντίλι στο κεφάλι, όμως, κι άλλοι πολλοί είχαν μεταμ­ φιεστεί με τον ίδιο τρόπο. Είχε βάλει στα μάγουλά του έντονο κοκκινάδι και λίγο φούμο για μουστάκι, αλλά μ ασκαράδες με μουστάκια και στρουμπουλά μάγουλα βαμμένα με κοκκινάδι υπήρχαν αρκετοί. Είχε διασκεδάσει πολύ σ ’ εκείνον τον χορό, όμως, όλοι στη φωτογραφία φαίνονταν να διασκεδάζουν πολύ. Τότε θυμήθηκε ότι τη στιγμή της φωτογραφίας ήταν αγκαλιά με μια ξανθιά, οπότε προσπάθησε να εντοπίσει τον εαυτό του μ’ αυτό το στοιχείο. Ανώφελο: πάνω από τις μισές γυναίκες ήταν ζανθιές και αρκετές α π ’ αυτές χαμογελούσαν στη φωτογραφία, αγκαζέ με πειρατές. Η εμπειρία τον επηρέασε βαθιά. Εξαιτίας αυτού του γε­ 19

ΧΟΡΧΕ ΜΠΟΥΚΑΪ

γονότος, επί χρόνια δεν συμμετείχε σε καμία συνάντηση από φόβο μήπως ξαναχαθεί. Ωστόσο, κάποια μέρα σκάφτηκε μια λύση: όπου κι αν πή­ γαινε, από κει και πέρα, θα φορούσε πάντα καφέ ρούχα. Καφέ πουκάμισο, καφέ παντελόνι, καφέ σακάκι, κάλτσες και παπού­ τσια. «Οπότε, αν τραβήξει κάποιος φωτογραφία, θα ξέρω π ά­ ντα ότι αυτός με τα καφέ είμαι εγώ» είπε μέσα του. Με τον καιρό, ο ήρωάς μας βρήκε εκατοντάδες ευκαιρίες για να επιβεβαιώσει το έξυπνο κόλπο του: όταν τύχαινε να β ρε­ θεί μπροστά στους καθρέφτες των μεγάλων καταστημάτων κι έβλεπε τον εαυτό του ανάμεσα σε άλλους που περνούσαν από κοντά του, επαναλάμβανε με σιγουριά: «Εγώ, είμαι αυτός με τα καφέ». Τον επόμενο χειμώνα, κάποιοι φίλοι τού έκαναν δώρο το εισιτήριο για να απολαύσει μια βραδιά σε ένα σπα. Το δέχτηκε ευχαρίστως. Δεν είχε πάει ποτέ σε ένα τέτοιο μέρος, και είχε ακούσει από το στόμα των φίλων του για τα οφέλη του σκωτσέζικου ντους, του φινλανδικού μπάνιου και της αρωματικής σάουνας. Όταν πήγε εκεί, του έδωσαν δύο μεγάλες πετσέτες και τον οδήγησαν σ ’ ένα δωματιάκι για να γδυθεί. Έβγαλε το σακάκι του, το παντελόνι, το πουλόβερ, το πουκάμισο, τα παπούτσια, τις κάλτσες... κι ενώ ετοιμαζόταν να βγάλει το εσώρουχο, πέ­ φτει το βλέμμα του στον καθρέφτη και παγώνει. «Αν βγάλω και το τελευταίο μου ρούχο, θα μείνω γυμνός σαν όλους τους άλλους», σκέφτεται. «Κι αν χαθώ; Πώς θα μπορέσω να με αν α­ γνωρίσω αν δεν βασιστώ στο μόνο στοιχείο που μέχρι τώρα μου έχει φανεί τόσο χρήσιμο;» Για πάνω από ένα τέταρτο της ώρας κάθεται στα αποδυ­ τήρια με το εσώρουχο φορεμένο, αναποφάσιστος, μη ξέροντας αν πρέπει να μείνει ή να φύγει... Τότε σκέφτεται ότι, αν δεν μπορεί να μείνει ντυμένος, θα μπορούσε ίσως να κρατήσει κά­ 20

ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ

ποιο αναγνωριστικό σημάδι. Με μεγάλη προσοχή, τραβάει μια κλωστή από το πουλόβερ του και τη δένει στο μεγάλο δάχτυλο του δεξιού του ποδιού. «Αυτό θα πρέπει να το θυμάμαι σε περί­ πτωση που χαθώ: αυτός που έχει μια καφέ κλωστή στο δάχτυ­ λο, είμαι εγώ» μονολογεί. Ήρεμος τώρα, με το σημάδι του, αφοσιώνεται στην απ ό­ λαυση του ατμού και του μπάνιου, και καθώς πάει κι έρχεται κολυμπώντας και κάνοντας βουτιές, δεν προσέχει πως η κλω­ στή έχει φύγει από το δάχτυλό του και επιπλέει στο νερό τής πισίνας. Κάποιος άλλος που κολυμπάει εκεί κοντά, βλέπει την κλωστή και λέει στον φίλο του: «Τι σύμπτωση! Αυτό είναι το χρώμα που πάντα ήθελα να περιγράψω στη γυναίκα μου για να μου πλέξει ένα κασκόλ. Θα πάρω την κλωστή και θα ψάξω να βρω μαλλί σ ’ αυτό το χρώμα». Πιάνει την κλωστή που επιπλέει στο νερό, κι επειδή δεν έχει πού να τη φυλάξει, του έρχεται η ιδέα να τη δέσει στο μεγάλο δάχτυλο του δεξιού του ποδιού. Στο μεταξύ, ο πρωταγωνιστής της ιστορία μας έχει δοκι­ μάσει όλα όσα προσφέρει το σπα, και πηγαίνει στα αποδυτήρια να ντυθεί. Μπαίνει με αυτοπεποίθηση, σκουπίζεται, και μόλις τελειώνει βλέπει στον καθρέφτη με τρόμο ότι είναι τελείως γυ­ μνός και δεν έχει την κλωστή στο πόδι. «Χάθηκα» λέει μέσα τον τρέμοντας, και τρέχει έξω να ψάξει παντού για την καφέ κλωστή με την οποία θα αναγνώριζε τον εαυτό του. Μ ετά από λίγα λεπτά προσεκτικής αναζήτησης στον χώρο, βλέπει το πόδι τού άλλου που είχε στο δάχτυλο την καφέ κλωστή. Δειλά δειλά τον πλησιάζει και του λέει: «Με συγχωρείτε, κύριε. Εγώ ξέρω ηοιος είστε εσείς. Μήπως κι εσείς θα μπορούσατε να μου πείτε ποιος είμαι εγώ;» Ακόμη κι αν δεν φτάσουμε στο ακραίο σημείο να εξαρτώμαστε από τους άλλους για να μας πουν ποιοι είμαστε, θα βρε­ θούμε πολύ κοντά, αν αρνηθούμε τα μάτια μας κι αρχίσουμε 21

ΧΟΡΧΕ ΜΠΟΥΚΑΪ να βλέπουμε μόνο με τα μάτια των άλλων. Εξαρτώμαι σημαί­ νει, κυριολεκτικά, παραδίδομαι οικειοθελώς στον άλλο για να με κάνει ό,τι θέλει, να με πηγαίνει και να με φέρνει, να ρυθ­ μίζει τη συμπεριφορά μου σύμφωνα με τη δική του βούληση κι όχι τη δική μου. Η εξάρτηση είναι για μένα μια κατάσταση πάντοτε αβέβαιη και αρρωστημένη, μια επιλογή που καταλή­ γει αναπόδραστα στην αναπηρία, ακόμη κι αν θεωρείται ότι είναι δικαιολογημένη για πάρα πολλούς λόγους. Τη λέξη imbecil (ηλίθιος, διανοητικά ανάπηρος) την πή­ ραμε από τους Έλληνες {ΐ)π=με, ί;άθΜ/ο=μπαστούνι).' Αυτή τη λέξη χρησιμοποιούσαν για να χαρακτηρίσουν εκείνον που, για να ζήσει, βασιζόταν στους άλλους. Εκείνον που, για να περπατήσει, έπρεπε να στηριχτεί πάνω σε κάποιον. Όταν λέω ανάπηροι, δεν εννοώ άτομα σε κατάσταση προσωρινής αδυναμίας, ασθενείς και τραυματίες, πραγματι­ κούς ανάπηρους, διανοητικά καθυστερημένους, μικρά παιδιά ή ανώριμους νέους. Όλοι αυτοί είναι βέβαιο ότι ζουν εξαρτη­ μένοι από άλλους, κι αυτό δεν είναι κακό ή φοβερό, αφού δεν έχουν την ικανότητα ή τη δυνατότητα να αποφύγουν αυτήν την κατάσταση. Όμως, ορισμένοι υγιείς ενήλικες που συνεχίζουν να επι­ λέγουν τη σχέση εξάρτησης από τους άλλους, θα γίνουν με τον καιρό ανάπηροι, κι αυτό θα είναι μη αναστρέψιμο. Πολ­ λοί απ’ αυτούς εκπαιδεύτηκαν για να γίνουν ανάπηροι, γιατί υπάρχουν γονείς που απελευθερώνουν τα παιδιά τους, κι άλ­ λοι που τα καταντούν ανάπηρα. Υπάρχουν γονείς που καλούν τα παιδιά τους να αναλάβουν την ευθύνη για τη ζωή τους καθώς μεγαλώνουν, κι υπάρχουν κι άλλοι που προτιμούν να είναι πάντοτε εκεί κο­ ντά «για να βοηθάνε...», «σε περίπτωση που...», «γιατί αυτός 1. Αρχ. ελλην. βάκτρον και λατιν. baculum: «ράβδος». (Σ.τ.Μ.)

22

ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ (σαράντα δύο χρόνων) είναι τόσο αγαθιάρης» και «στο κάτω κάτω, τι να τα κάνουμε τα λεφτά; Για τα παιδιά μας τα βγά­ λαμε». Οι γονείς αυτοί, όταν κάποια μέρα πεθάνουν, θα έχουν αφήσει πίσω τους παιδιά που θα προσπαθούν να χρησιμο­ ποιήσουν εμάς τους ψυχοθεραπευτές σαν υποκατάστατα του μπαστουνιού που ήταν κάποτε εκείνοι. Δεν μπορώ να δικαιολογήσω την εξάρτηση, γιατί αρνούμαι να δώσω τη συγκατάθεσή μου στην αναπηρία. Σύμφωνα με την ανάλυση που προτείνει ο Φερνάντο Σαβάτερ,' υπάρχουν διάφορες κατηγορίες αναπήρων. Οι διανοητικά ανάπηροι είναι εκείνοι που νομίζουν ότι δεν έχουν αρκετό μυαλό (ή φοβούνται μήπως τους τελειώσει αν το χρησιμοποιήσουν), γι’ αυτό ρωτούν τον άλλο: «Πώς είμαι; Τι να κάνω; Από πού να πάω;» Και όταν πρέπει να πάρουν μια απόφαση, ρωτάνε διάφορους: «Εσείς τι θα κάνατε στη θέση μου;» Πριν προβούν σε οποιαδήποτε ενέργεια, οργανώ­ νουν μια ομάδα συμβούλων που σκέφτονται αντί γι’ αυτούς. Επειδή πραγματικά πιστεύουν ότι δεν μπορούν οι ίδιοι να σκεφτούν, αποθέτουν την ικανότητά τους για σκέψη στους άλλους — πράγμα αρκετά ανησυχητικό. Ο μεγάλος κίνδυ­ νος είναι ότι, καμιά φορά, αυτά τα άτομα τα συγχέουμε με ανθρώπους αληθινά ευαίσθητους και αξιαγάπητους, και μπορεί να καταφέρουν, μέσα από διάφορες συμπτώσεις, να είναι πολύ δημοφιλή. (Ίσως εδώ χρειάζεται μία μόνο προειδοποίη­

ση: Μην τους ψηφίσετε ποτέ.)

1, Η θική για τον Α μ α δό ρ , Εκδ. Ariel. (Σ.τ.Σ.) — Fernando Savater, (γεν. 1947). Ισπανός φιλόσοφος και δοκιμιογράφος, ίίά σημος για τα βιβλία του σχετικά με την ηθική και τα άρθρα του σε ΐφημερίδες. (Σ.τ.Μ.)

23

ΧΟΡΧΕ ΜΠΟΥΚΑΪ Οι συναισθηματικά ανάπηροι είναι εκείνοι που εξαρτώνται διαρκώς από την επιβεβαίωση ότι κάποιος τους θέλει, τους αγαπάει, ότι είναι ωραίοι, ότι είναι καλοί. Συνήθως, πρωταγωνιστούν σε διαλόγους όπως αυτός: «Μ’ αγαπάς;» «Ναι, σ’ αγαπώ...» «Σε πείραξε;» «Ποιο πράγμα;» «Που σε ρώτησα.» «Όχι, γιατί να με πειράξει;» «Καλά... Εξακολουθείς, δηλαδή, να μ’ αγαπάς;» (Είναι για κλοτσιές!) Ο συναισθηματικά ανάπηρος βρίσκεται μονίμως σε αναζήτη­ ση κάποιου που θα του επαναλαμβάνει ότι ποτέ, μα ποτέ, δεν πρόκειται να πάψει να τον αγαπάει. Όλοι επιθυμούμε, φυσι­ κά, να μας αγαπάει αυτός που αγαπάμε, αλλά είναι τελείως διαφορετικό να ζει κανείς για την επιβεβαίωση. Οι άντρες, έχουμε μεγαλύτερη τάση προς τη συναισθη­ ματική αναπηρία απ’ ό,τι οι γυναίκες. Εκείνες, όταν είναι ανά­ πηρες, είναι σε θέματα πρακτικά' όχι συναισθηματικά.' Ας πάρουμε χίλια χωρισμένα ζευγάρια τρεις μήνες μετά το χωρισμό τους κι ας παρατηρήσουμε την εξέλιξή τους. Το 95% των ανδρών είναι ήδη με άλλη γυναίκα, συζούν ή είναι έτοιμοι να συζήσουν. Στη συζήτηση μαζί μας, λένε: «Δεν άντεχα να γυρνάω σπίτι και να βρίσκω τα φώτα σβηστά και να μην υπάρχει κανένας να με περιμένει. Δεν μπορούσα να περνάω τα σαββατοκύριακα μόνος μου».

1. Πρόκειται για τάσεις. Δεν ση μ αίν ει ό τι ό λ ε ς οι γ υ ν α ίκ ες και ό λ ο ι οι άντρες είναι αναγκαστικά ανάπηροι, ούτε ότι η ταξινόμηση αποκλείει την αντίθετη περίπτωση. (Σ.τ.Σ.)

24

ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ Οι γυναίκες, σε ποσοστό 99%, εξακολουθούν να ζουν μόνες ή με τα παιδιά τους. Μιλάμε μαζί τους και μας λένε: «Αφού αποφάσισα τι έπρεπε να κάνω για να βάλω τα πράγ­ ματα στη θέση τους και να τακτοποιήσω το οικονομικό ζή­ τημα... γιατί να θέλω έναν άντρα στο σπίτι; Για να μου λέει “φέρε μου τις παντόφλες, αγάπη μου;” Να μου λείπει». Οι γυναίκες μπορεί να έχουν βρει, μπορεί και να μην έχουν βρει ακόμη σύντροφο, εύχονται, όμως, νοσταλγούν, θέλουν να βρουν κάποιον και να μοιραστούν μαζί του πράγ­ ματα. Ωστόσο, πολύ δύσκολα θα δεχτούν τον οποιονδήποτε απλώς και μόνο για να μη νιώθουν την απελπισία των «σβη­ στών φώτων». Αυτό, είναι ανδρικό χαρακτηριστικό. Και τέλος... Οι ηθικά ανάπηροι, χωρίς αμφιβολία οι πιο επικίνδυνοι απ’ όλους. Είναι αυτοί που χρειάζονται διαρκώς την επιδοκιμα­ σία των άλλων για να πάρουν μια απόφαση. Ο ηθικά ανάπηρος είναι εκείνος που έχει ανάγκη τον άλλο για να του πει αν ό,τι κάνει είναι καλό ή κακό. Εκείνος που διαρκώς αμφιταλαντεύεται, καθώς αναρωτιέται αν αυτό που θέλει να κάνει ταιριάζει ή δεν ταιριάζει, είναι ή δεν εί­ ναι αυτό που θα έκανε και ο δίπλα ή ο περισσότερος κόσμος. Είναι αυτοί που φτάνουν στην υπερβολή κάνοντας σφυγμο­ μετρήσεις για το αν πρέπει ν’ αλλάξουν αυτοκίνητο, αν τους συμφέρει ν’ αγοράσουν καινούργιο σπίτι, αν είναι η κατάλλη­ λη στιγμή για να κάνουν παιδί. Γίνονται ενοχλητικοί και είναι πολύ δύσκολο να τους αποφύγεις. Μπορείς να δοκιμάσεις να μην απαντήσεις όταν, για παράδειγμα, σε ρωτάνε πώς πρέπει να διπλώνουν το χαρ­ τί υγείας. Νομίζω, πάντως, ότι το καλύτερο που έχει να κάνει κανείς είναι... να φύγει τρέχοντας. Όταν κάποιο από αυτά τα μοντέλα εξάρτησης γίνεται 25

ΧΟΡΧΕ ΜΠΟΥΚΑΪ οξύτερο και συγκεντρώνεται σ’ ένα μόνο άτομο του περι­ βάλλοντος, το άτομο αυτό φτάνει να πιστεύει ειλικρινά ότι δεν θα μπορούσε να ζήσει χωρίς τον άλλον. Είναι τόσο μεγά­ λη η ανάγκη του, που αρχίζει να εξαρτά κάθε συμπεριφορά από αυτόν τον παθολογικό δεσμό, τον οποίο αισθάνεται ταυ­ τόχρονα σαν σωτηρία και σαν μαρτύριο. Ό,τι κι αν κάνει το εμπνέεται, το κατευθύνει, το αφιερώνει, το δημιουργεί προκειμένου να ευχαριστήσει, να εξοργίσει, να ελκύσει, να επιβραβεύσει ή να τιμωρήσει εκείνον από τον οποίο εξαρτάται. Αυτός ο τύπος αναπήρων, είναι τα άτομα που η σύγχρο­ νη ψυχολογία ονομάζει ΣΥΝεξαρτημένα. «Συνεξαρτημένο» είναι ένα άτομο που υποφέρει από μιαν εξάρτηση όμοια με οποιαδήποτε άλλη, με μόνη διαφορά (στην πραγματικότητα ασήμαντη), ότι το «ναρκωτικό» του είναι μια συγκεκριμένη κατηγορία ανθρώπων, ή ένα συγκε­ κριμένο πρόσωπο. Ακριβώς όπως σε οποιοδήποτε άλλο σύνδρομο εξάρτη­ σης, ο συνεξαρτη μένος, ως προσωπικότητα, είναι επιρρεπής στις εξαρτήσεις και μπορεί, ανάλογα με την περίπτωση, να προβεί σε ενέργειες σχεδόν (ή εντελώς) παράλογες για να προμηθευτεί «το ναρκωτικό» του. Και όπως συμβαίνει με τις περισσότερες εξαρτήσεις, αν ξαφνικά το στερηθεί, μπορεί να εμφανίσει στερητικά συμπτώματα, καμιά φορά πολύ έντονα. Η συνεξάρτηση είναι ο υπερθετικός βαθμός της παθολο­ γικής εξάρτησης. Η τρυφερή υπερεκτίμηση κρύβει πίσω της την εξάρτηση, και η εξαρτημένη συμπεριφορά κολλάει πάνω στην προσωπικότητα όπως η ιδέα ότι; «Δεν μπορώ να ζήσω χωρίς εσένα». Το επιχείρημα είναι πάντοτε: «... Μα αν αγαπάω κάποιον, και τον αγαπάω ολόψυχα, δεν είναι βέβαιο ότι δεν θα μπορώ να ζήσω χωρίς αυτόν;» Και η δική μου απάντηση είναι: «Όχι, και βέβαια όχι». 26

ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ Η αλήθεια είναι ότι μπορώ πάντοτε να ζήσω χωρίς τον ά λλ ο ν πάντοτε, και είναι δύο αυτοί που πρέπει να το ξέρουν: εγώ και ο άλλος. Μου φαίνεται φοβερό κάποιος να σκέφτεται ότι δεν μπορώ να ζήσω χωρίς αυτόν, ή να νομίζει ότι, αν εκεί­ νος αποφασίσει να φύγει, εγώ θα πεθάνω... Από την άλλη, με τρομάζει η ιδέα να ζω με κάποιον που με θεωρεί απολύτως απαραίτητο στη ζωή του. Αυτές είναι πάντοτε σκέψεις χειρισμού, που υποδηλώ­ νουν φοβερή απαίτηση. Η αγάπη, αντιθέτως, είναι πάντοτε θετική και υπέροχη· δεν είναι ποτέ αρνητική. Ωστόσο, μπορεί να είναι η δικαιολο­ γία που χρησιμοποιώ για να καταλήξω εξαρτημένος. Γι’ αυτό λέω συχνά ότι ο συνεζαρίΐη^.ί4νος-δ£ν αγαπάει. Χρειάζεται, απαιτεί. ε£αρτάται. αλλά δεν αγαπάει. Καλό θα ήταν να ξεπεράσουμε την εξάρτησή μας από συγκεκριμένα πρόσωπα, να εγκαταλείψουμε αυτές τις συμπεριφορές, και να βοηθήσουμε τον άλλον να ξεπεράσει κι αυτός τη δική του εξάρτηση. Θα μου άρεσε πολύ να μ’ αγαπάνε όσοι αγαπώ. Αν όμως κάποιος δεν μ’ αγαπάει, θα ήθελα να μου το πει και να φύγει (ή να μη μου το πει, αλλά πάλι να φύνει). Γιατί δεν θέλω να είμαι δίπλα σε κάποιον που δεν θέλει να είναι μαζί μοΛ)... Πονάει πολύ. Ωστόσο, αυτό είναι καλύτερο από το να μένεις και να υποκρίνεσαι. Ο Αντόνιο Πόρτσια* λέει στο βιβλίο του Φωνές: «Έηαν)/αν να σε εξαπατούν, όχι να σ’ αγαπάνε, κι εσύ πονάς σαν να έπαψαν να σ ’ αγαπάνε». Προφανώς, όλοι θα θέλαμε να αποφύγουμε τη φοβερή ματαίωση που αισθάνεται κανείς όταν πιστεύει ότι δεν τον 1. Antonio Porchia, (1886-196S). Ιταλός συγγραφέας ενός μοναδικού βιβλίου αφορισμών: Φωνές (στα ελληνικά, από τις εκδόσεις Στιγμή). (Σ.τ.Μ.)

27

ΧΟΡΧΕ ΜΠΟΎΚΑΪ αγαπάνε. Καμιά φορά για να μη φτάσουμε ώς εκεί, γινόμαστε νευρωτικά χειριστικοί. Χειρίζομαι την κατάσταση έτσι ώστε να εξαπατώ τον εαυτό μου, να πιστεύω ότι εξακολουθείς να μ’ αγαπάς, ότι συνεχίζεις να είσαι το στήριγμά μου, το μπα­ στούνι μου. Και αρχίζει ο κατήφορος. Κατεβαίνω σ’ ένα πηγάδι όλο και πιο σκοτεινό, αναζητώντας το φως της «συνάντησης». Το πρώτο σκαλοπάτι, είναι η προσπάθεια να^Γοι^_γΰίω απαραίτητος. Γίνομαι ο εκλεκτός σου προμηθευτής: σου δίνω ό,τι θε­ λήσεις, φροντίζω να σε ικανοποιώ, είμαι στη διάθεσή σου για ό,τι χρειαστείς, προσπαθώ να σε κάνω να με έχεις ανάγκη. Αγωνίζομαι να δημιουργήσω μια σχέση υποτέλειας, αντι­ καθιστώ την επιθυμία μου να μ’ αγαπάς με την επιδίωξη να με χρειάζεσαι. Γιατί, το να με χρειάζεσαι, μοιάζει τόσο πολύ καμιά φορά με το να μ’ αγαπάς... Με φωνάζεις, σου λείπω, μου αναθέτεις τις υποθέσεις σου και φτάνω να πιστέψω ότι μ’ αγαπάς. Ωστόσο, καμιά φορά, παρά τα όσα κάνω για να με έχεις ανάγκη, εσύ δεν δείγνεις να αε χρειάζεσαι. Και τότε, τι κάνω; ^Κατεβαίνω ακόμη ένα σκαλοπάτι. Προσπαθώ να σε κάνω να με λυπηθείς... Γιατί και η λύπησημοΐαζεΤΧίγο ocryjw μ’ αγαπάς... Όπότε._κάνω το θύμα: «Εγώ που σ ’ αγαπάω τόσο πολύ... κι εσύ δεν μ’ αγαπάς...» και πού ξέρεις... Σ’ αυτόν τον δρόμο βαδίζουν οι άνθρωποι πάρα πολύ συ­ χνά. Πράγματι, κατά κάποιον τρόπο, όλοι μας έχουμε παίξει αυτό το παιχνιδάκι. Ίσως όχι με τόση επιμονή ώστε να μας λυ­ πηθούν, αλλά υπάρχει κανείς που δεν έχει πει: «Πώς το έκανες αυτό εσύ σ’ εμένα!» «Δεν το περίμενα αυτό από σένα, είμαι τόσο απογοητευμένος...» «Νιώθω τόσο πληγωμένος...» «Δεν με ενδιαφέρει αν εσύ δεν μ’ αγαπάς... εγώ, πάντως, σ’ αγαπώ». 28

ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ Και η κατηφόρα συνεχίζεται... Και αν δεν τα καταφέρω να με λυπηθείς, τι κάνω; Ανέχο­ μαι την αδιαφορία σου;... Ποτέ! Αφού έφτασα ώς εδώ, θα π ρ ο σ π α Αήσ<·) τπιιλάχιοτον να

σε κάνω να αε μισ>τα^€. Μερικές φορές παραλείπει κανείς μια φάση... κατεβαίνει δύο σκαλιά μαζί και πετάγεται από την προσπάθεια να γίνει αναγκαίος κατευθείαν στο μίσος, χωρίς κάτι ενδιάμεσο. Γιατί, πραγματικά, αυτό που δεν αντέχει είναι η αδιαφορία. Συμβαίνει όμως να πέσουμε σε ανθρώπους τόσο, μα τόσο κακούς, που... δεν θέλουν ούτε να μας μισήσουν! Ακούς εκεί! Οι παλιάνθρωποι! Φτάνω να θέλω να με μισήσειc και δεν τα καταφέρνω. Οπότε... Βρίσκομαι σχεδόν στον πάτο του πηγαδιού. Και τώρα, τι κάνω; Με δεδομένο ότι εξαρτώμαι από σένα και το βλέμμα σου, κάτι θα υπάρχει για να μη χρειαστεί να υποφέρω την αδιαφο­ ρία σου. Και πολλές φορές κατεβαίνω το τελευταίο σκαλί για να σε κάνω να κρέμεσαι από μένα: Προσπαθώ να σε κάνω να με φοβάσαι. Να φοβάσαι ώc πού μπορώ να φτήηω. τ ι |πτοοεί να κάνω σε σένα ή στον εαυτό μου (φαντασιώνομαι ότι θα νιώθεις ενοχές, ότι θα με πκ-έφτρππι ■ 1. Σ’ αυτόν τον φοβερό, τον απαίσιο δρόμο στον οποίο βαδίζει κατά κά­ ποιον τρόπο όλη η ανθρωπότητα, κινούνται και οι ομάδες βίας στην Α ρ­ γεντινή και σε ολόκληρο τον κόσμο... Τι συμβαίνει μ’ αυτούς; Μ ’ αυτούς συμβαίνει το εξής: δεν κατάφεραν να νιώσουν ότι τους αγαπάνε, κανείς δεν τους χρειάζεται, κανείς δεν τους δίνει σημασία και κανείς δεν τους λυ ­ πάται που υποφέρουν. Αποφάσισαν να προσπαθήσουν ακόμη καί να τους μισήσουν, και κατέληξαν να προκαλούν φόβο. Γιατί ο φόβος που ξέρουν ότι προκαλούν στους άλλους είναι το μοναδικό υποκατάστατο τη ς αγά-

29

ΧΟΡΧΕ ΜΠΟΥΚΑΪ Μπορούμε να φανταστούμε την Γκλεν Κλόουζ να λέει στον Μάικλ Ντάγκλας στο κινηματογραφικό έργο Μ οιραία Έλξη: «Αφού δεν τα κατάφερα να νιώσω πως μ’ αγαπάς και με χρειάζεσαι, αφού αρνήθηκες να νιώσεις για μένα συμπόνια και να με κρατήσεις από οίκτο, αφού δεν κατάφερα ούτε να με μισήσεις, τώρα θα αναγκαστείς, θέλοντας και μη, να προ­ σέξεις την παρουσία μου, γιατί από δω και πέρα θα σε κάνω να με φοβάσαι». Όταν η αναζήτηση του βλέμματός σου γίνεται εξάρτηση, η αγάπη μετατρέπεται σε αγώνα εξουσίας. Μπαίνουμε στον πειρασμό να θέσουμε τον εαυτό μας στην υπηρεσία του άλ­ λου, να εκβιάσουμε τον οίκτο του, να τσακωθούμε μαζί του, και φτάνουμε στο σημείο να τον απειλήσουμε με εγκατάλει'"ψη, με κακομεταχείριση, ή με τη δική μας συντριβή... Θα επανέλθουμε σ’ αυτό το θέμα όταν φτάσουμε στον Δρόμο της συνάντησης, αλλά θεωρώ σημαντικό να μείνει καταγεγραμμένο ότι, χωρίς να υπερτονίζω τη σοβαρότητα αυτού του μηχανισμού, συμβαίνει εδώ ακριβώς ό,τι και στις υπόλοιπες εξαρτήσεις: Η συνεξάρτηση αντιμετωπίζεται και θεραπεύεται, με μο­ ναδική προϋπόθεση την ειλικρινή επιθυμία να ξεπεραστεί η εξάρτηση. Αυτό που προτείνω είναι:

πης που δεν μπόρεσαν να πάρουν. Αυτό το πλαίσιο μπορεί να εφαρμοστεί για την ανάγνωση τω ν βίαιων συμπεριφορών όλου του κόσμου, από τις ομάδες πανκ μέχρι τις τρομοκρατικές οργανώσεις. Τι θέλει ο τρομοκρά­ της; Δεν τον δικαιολογώ, αυτό όμως δεν με εμποδίζει να καταλάβω ότι αυτός είναι ένας τρόπος για να τραβήξει την προσοχή... Και μετά... έχα­ σαν τον δρόμο. Κάποιος τους έκανε να πιστέψουν ότι ο μοναδικός τρόπος για να τους αναγνωρίσουν είναι κερδίζοντας δύναμη, και τώρα πια δεν υπάρχει επιστροφή. Πάντως, η κατηφόρα τους άρχισε από ένα σημείο που συνδέεται παθιασμένα με την αγάπη. (Σ.τ.Σ.)

30

ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ

Να εγκαταλείψουμε ΚΑΘΕ εξάρτηση

Δεν λέω κάτι πρωτότυπο. Όλοι οι συνάδελφοι, ψυχοθερα­ πευτές και ψυχολόγοι, καθηγητές, γκουρού και φιλόσοφοι, μιλάνε για το ίδιο πράγμα. Το πρόβλημα, όμως, είναι: Να εγκαταλείψουμε την εξάρ­ τηση για να πάμε πού; Οι συνάδελφοι βρήκαν μια λύση; την ΑΛΑΗΛεξάρτηση. Στην αλληλεξάρτηση, εγώ εξαρτώμαι από σένα κι εσύ από μένα. Μια τέτοια λύση είναι τουλάχιστον δυσάρεστη και, ως επί το πλείστον, βασίζεται στην αρχή: «το μη χείρον βέλτιστον» — ένα είδος θεραπείας υποκατάστασης. Δεν μου αρέ­ σει ο τρόπος που «λύνει» το πρόβλημα η αλληλεξάρτηση. Μπορεί να είναι πιο υγιής ή πιο αρρωστημένη ως λύση, σε κάθε περίπτωση, πάντως, αποτελεί ένα βραβείο «της παρη­ γοριάς». Ισοδυναμεί με τη σκέψη ότι, αφού εγώ εξαρτώμαι από σένα όπως εσύ εξαρτάσαι από μένα, δεν υπάρχει πρό­ βλημα, αφού είμαστε μαζί. Λέω πάντα ότι τα ανδρόγυνα χωρίζονται σε δύο μεγά­ λες κατηγορίες: Στην πρώτη, και τα δύο μέλη θέλουν να τους επιλέξουν μια φορά κι αυτό να ισχύει για πάντα. Στη δεύτε­ ρη, είμαστε όσοι μας αρέσει να μας επιλέγουν κάθε μέρα, να έχουμε μια συντροφική σχέση τέτοια που ο άλλος να νιώθει ότι εξακολουθεί να μας επιλέγει. Όχι για τους ίδιους λόγους, αλλά πάντως να μας επιλέγει εκ νέου. Η αλληλεξάρτηση φαίνεται ότι δημιουργεί άλυτα δεσμά που συντηρούνται από την αμοιβαία εξάρτηση, κι όχι από την ανανεωμένη επιλογή του καθενός. Γιατί, οι αλληλεξαρτώμενοι είναι πάλι εξαρτημένοι. Και όταν είναι κανείς εξαρ­ τημένος, δεν έχει πια επιλογές... 31

ΧΟΡΧΕ ΜΠΟΥΚΑΪ Προφανώς, απομένει μία μόνο δυνατότητα: Η ΑΝεξαρτησία. Ανεξαρτησία σημαίνει, απλώς, φτάνω στο σημείο να μην εξαρτώμαι από κανέναν. Αυτό θα ήταν υπέροχο αν δεν έκρυ­ βε ένα ψέμα, αφού: κανένας δεν είναι ανεξάρτητος. Η ανεξαρτησία είναι ένας στόχος ανέφικτος. Κατευθυνόμαστε προς ένα σημείο ουτοπικό μαζί και πραγματικό —και δεν μου φαίνεται κακό ως προορισμός—, θεωρώ όμως αναγκαίο να εξηγήσω το γιατί είναι ανέφικτο, για να μη μέ­ νουμε αιωνίως απογοητευμένοι. Γιατί, λοιπόν, είναι αδύνατη η ανεξαρτησία; Διότι θα έπρεπε να είναι κανείς αυτάρκης για να είναι ανεξάρτητος, και αυτάρκης δεν είναι κανένας. Κανείς δεν μπορεί να κάνει χωρίς τους άλλους σε μόνιμη βάση. Μοιραία, χρειαζόμαστε τους άλλους με πολλούς και διάφορους τρό­ πους. Ωραία λοιπόν. Εάν η ανεξαρτησία είναι αδύνατη... η συνεξάρτηση είναι αρρωστημένη... η αλληλεξάρτηση δεν είναι λύση... και η εξάρτηση δεν είναι επιθυμητή... τότε, δεν μένει τίποτε άλλο. Γι’ αυτό κι εγώ, επινόησα μια καινούργια λέξη: Αυτοεξάρτηση

32

2 ΠΡΟΕΛΕΥΣΗ

TO Ν Ε Ο ΓΕ Ν Ν Η Τ Ο Β ΡΕΦ Ο Σ είναι το πιο εύθραυστο, το πιο εξαρτημένο και το πιο ευάλωτο πλάσμα στον κόσμο. Οποιοδήποτε άλλο έμβιο ον, από τους μονοκύτταρους οργανισμούς μέχρι τα πιο εξελιγμένα ζώα, όλα έχουν μια μικρή πιθανότητα να επιβιώσουν έστω και αν μετά τη γέννησή τους δεν υπάρ­ χει δίπλα τους μαμά ή μπαμπάς για να αναλάβει τη φροντίδα τους. Από τα έντομα, που είναι απολύτως αυτοεξαρτώμενα όταν γεννιούνται, μέχρι τα ανώτερα θηλαστικά, που από τις πρώτες ώρες μετά τη γέννησή τους στέκονται στα πόδια τους και αναζητούν τον μαστό της δικής τους μητέρας, ή ψάχνουν να βρουν μια άλλη, όλα έχουν μια πιθανότητα επιβίωσης, έστω και μία στις χίλιες. Οι θαλάσσιες χελώνες ωοτοκούν μακριά από το νερό. Τα θηλυκά διανύουν με τεράστια δυσκολία και βραδύτητα μια απόσταση διακοσίων μέτρων από την άκρη του νερού, ενα­ ποθέτουν εκατοντάδες αβγά μέσα στην άμμο και φεύγουν. Όταν γεννιούνται τα χελωνάκια, πολλά χάνονται στην προσπάθειά τους να φτάσουν στο νερό: τα καταβροχθίζουν που­ λιά ή ερπετά ή τα καίει ο ήλιος... Μόνο ένα ή δύο στα χίλια επιβιώνει. Αντίθετα, το βρέφος δεν έχει ούτε μία πιθανότητα στο εκατομμύριο να επιβιώσει. Είναι απολύτως εξαρτημένο. Για να δώσει λύση στο πρόβλημα της απόλυτης εξάρτη­ 33

ΧΟΡΧΕ ΜΠΟΥΚΑΪ σης του βρέφους, η φύση δημιούργησε μια σχέση όπου πολύ δύσκολα οι γονείς εγκαταλείπουν τα μικρά τους. Το ένστικτο ή η αγάπη (προτιμώ να σκέφτομαι ότι είναι η αγάπη) μάς κά­ νουν να νιώθουμε αυτά τα «μικρά» σαν ένα κομμάτι από τον εαυτό μας. Αν τα εγκαταλείπαμε θα ήταν ακρωτηριασμός, σαν να αποφασίζαμε να αποχωριστούμε ένα κομμάτι από το ίδιο μας το κορμί. Η σχέση αυτή προστατεύει τα νεογέννητα μικρά του αν­ θρώπου από την εγκατάλειψη των γονέων και εγγυάται ότι θα υπάρχει δίπλα τους κάποιος για να τα φροντίζει. Ωστόσο, ο μηχανισμός αυτός δεν προσφέρει μόνο ασφά­ λεια, δημιουργεί και προβλήματα. Όταν ένας άντρας και μία γυναίκα αποφασίζουν, κά­ νοντας ένα παιδί, να γίνουν οικογένεια, αναλαμβάνουν μια ευθύνη σε σχέση μ’ αυτό που ακολουθεί, επιπλέον όμως δη­ μιουργούν μιαν αναπόφευκτη σύγκρουση που θα πρέπει να επιλύσουν. Αποφασίζουν να φέρουν στον κόσμο ένα ζωντανό πλά­ σμα που θα το νιώθουν, κυριολεκτικά, σαν δική τους προ­ έκταση. Συγχρόνως, όμως, ξέρουν ότι το πλασματάκι αυτό θα γίνει ένα άτομο ολοκληρωμένο και ξέχωρο από τον δεσμό του ζευγαριού. Έτσι, το ζευγάρι, από τη στιγμή της γέννησης του παιδιού, προετοιμάζεται και για την αναχώρησή του. Για μας τους γονείς, αυτό δεν είναι καθόλου εύκολο. Ποτέ δεν είναι εύκολο να είσαι ταυτόχρονα ο δεσμοφύλακας κι ο απελευθερωτής. Δεν αγαπάς το παιδί σου όπως αγαπάς κάποιους άλλους. Με την Κλαούντια, την κόρη μου, μου συμβαίνουν πράγματα που δεν μου συμβαίνουν με άλλους ανθρώπους. Όχι μόνο την αγαπώ περισσότερο από οποιονδήποτε άλλον στον κόσμο, αλλά την αγαπώ μ’ έναν τρόπο διαφορετικό, σαν να είναι ένα κομμάτι από μένα. Τα παιδιά αποτελούν από πολλές απόψεις μια εξαίρεση. 34

ΠΡΟΕΛΕΥΣΗ Η αίσθηση ότι ο άλλος είναι προέκταση του εαυτού μου μπορεί να είναι καλή για το μωρό τον πρώτο καιρό, αφού με κινητοποιεί να το φροντίζω και να το προστατεύω. Γιατί, στην πραγματικότητα, η σύλληψη του παιδιού έγινε από την βπιθυμία των γονιών του, και επομένως η απόφαση είναι προϊ­ όν ενός βιώματος «αυτοαναφοράς». Μια μέρα, στα δεκατρία του, η άλλη μου αγάπη, ο γιος μου ο Ντέμιαν, βρίσκει στο σπίτι ένα βιβλίο ψυχολογίας και αρχίζει να το διαβάζει. Έρχεται σε λίγο και μου λέει: «Μπαμπά, είναι αλήθεια ότι εμείς τα παιδιά είμαστε προϊ­ όντα της έλλειψης ικανοποίησης των γονιών αας;»··. Όταν μου έκανε ο Ντέμιαν αυτήν την ερώτηση, συνει­ δητοποίησα ότι το βιβλίο είχε δίκιο. Γιατί, αν είναι κανείς απολύτως ικανοποιημένος από τη ζωή του, αν του φτάνουν όσα έχει, αν δεν αισθάνεται την ανάγκη να προεκταθεί κά­ νοντας παιδιά ή δεν τον κατέχει η επιθυμία της αυτοπραγμά­ τωσης μέσα από το ρόλο του γονιού και την οικογένεια, αν δεν έχει κανείς αυτήν την προσωπική επιθυμία... τότε, δεν κάνει παιδιά. Είναι αυτή η ανικανοποίητη επιθυμία —λόγω παιδείας, πολιτισμικών συμβάσεων ή καθαρά προσωπική—, που μας διαμορφώνει έτσι ώστε να κάνουμε παιδιά. Τα παιδιά γεννιούνται από δική μας απόφαση και επι­ θυμία· όχι δική τους. Γι’ αυτό, όταν οργισμένοι οι έφηβοι μάς λένε: «Εγώ δεν σου ζήτησα να γεννηθώ» μοιάζει ανοησία, αλλά είναι η αλήθεια. Το βίωμα να είναι κανείς πολύ κοντά, «ένα» με τα παιδιά, μπορεί, όπως είπαμε, να είναι θετικό γι’ αυτά κατά τα πρώ­ τα χρόνια της ζωής τους, είναι όμως δυσοίωνο για το μέλλον τους. Γιατί το παιδί αντιλαμβάνεται και αποδέχεται το γε­ γονός ότι ο γονιός του του συμπεριφέρεται σαν να είναι ένα κομμάτι από κείνον. Ωστόσο, το παιδί δεν αισθάνεται έτσι. 35

ΧΟΡΧΕ ΜΠΟΥΚΑΪ Κι εμάς τους γονείς, αυτό μας πονάει. Θέλουμε να τα κρατήσουμε για πάντα, να διαιωνίσουμε τον ομφάλιο λώρο που μας συνδέει μαζί τους. Για να το πετύχουμε αυτό βασιζόμαστε στην πείρα μας, στην εξουσία, στη δύναμη, στα χρήματα, και πάνω από όλα, στη σοφία. Γιατί πάντα νομίζουμε ότι εμείς ξέρουμε καλύτερα από κείνα.

«Μπαμπά... μπαμπά... Ήμουν πριν με τον Ονγίτο, που μάλωσε με τον μπαμπά του...» «Και γιατί μάλωσε με τον μπαμπά του;» «Γιατί ο μπαμπάς του λέει ότι ξέρει περισσότερα από τον Ουγίτο...» «Ετσι είναι, παιδί μου. Ο μπαμπάς του ξέρει περισσότερα από τον Ονγίτο.» «Κι εσύ πού το ξέρεις, αφού δεν τον ξέρεις τον μπαμπά του;» «Ε, καλά... Είναι πατέρας, παιδί μου, κι ο πατέρας ξέρει περισσότερα από το παιδί.» «Και γιατί ξέρει περισσότερα από το παιδί;» «Μα... γιατί είναι ο μπαμπάς!» «Και τι θα πει αυτό;» «Ε, πώς, παιδί μου, ο μπαμπάς έχει ζήσει περισσότερα χρόνια... έχει διαβάσει πιο πολλά... έχει μελετήσει περισσότερα πράγματα... Οπότε, ξέρει περισσότερα από το παιδί.» «Δηλαδή κι εσύ ξέρεις περισσότερα από μένα;» «Ναι.» «Κι αυτό ισχύει πάντα;» «Ναι.» «Και θα είναι πάντα έτσι;» «Ναι, παιδί μου, έτσι θα είναι πάντα!» 36

ΠΡΟΕΛΕΥΣΗ

«Και η μαμά της μικρής Μ άρτα ξέρει περισσότερα από τη Μάρτα;» «Ναι, παιδί μου. Η μαμά της ξέρει περισσότερα από τη μι­ κρή Μάρτα...» «Πες μου, μπαμπά, ποιος ήταν ο εφευρέτης του τηλεφώ­ νου;» Ο πατέρας κοιτάζει τον γιό του με αυτοπεποίθηση και του λέει: «Ο εφευρέτης του τηλεφώνου, παιδί μου, ήταν ο Αλεξάντερ Γκράχαμ Μπελ.» «Και γιατί δεν το ανακάλυψε ο πατέρας του, που ήξερε και περισσότερα;» Είναι βέβαιο ότι ξέρουμε περισσότερα από τα παιδιά μας; Καμιά φορά ναι, καμιά φορά όχι. Στην καλύτερη περίπτωση, εκπαιδεύουμε τα παιδιά μας για να είναι σε θέση να λύσουν προβλήματα που δεν θα έχουν ποτέ. Γιατί θα έχουν άλλα προβλήματα... που εμείς δεν μπο­ ρούμε ούτε καν να φανταστούμε! Εμείς οι γονείς δεν θα ζήσουμε στον κόσμο των παιδιών μας. Ζήσαμε στον δικό μας κόσμο. Οι διδαχές των πατεράδων μας σ’ εμάς και των παππού­ δων μας σ’ εκείνους, είχαν κάποια χρησιμότητα γιατί ο κό­ σμος ήταν λίγο-πολύ ο ίδιος. Ο κόσμος στον οποίο έζησαν 01 προ-προ-παππούδες μου έμοιαζε πάρα πολύ με τον κόσμο στον οποίο έζησαν οι προ-παππούδες μου. Αυτά που οι προ-προ-παππούδες μου δίδαξαν στους Ttpo-παππούδες μου ήταν χρήσιμα. Αυτά που έμαθε ο παπ­ πούς μου, λίγο-πολύ χρησιμέυσαν και στον πατέρα μου. Αυτά που έμαθε ο πατέρας μου σ’ εμένα ήταν αρκετά χρήσιμα. Ωστόσο, αυτά που έμαθα εγώ στο γιο μου, πολύ λίγο θα του χρησιμεύσουν. 37

ΧΟΡΧΕ ΜΠΟΥΚΑΪ Και μπορεί αυτά που θα μάθει ο γιος μου στον εγγονό μου να μην του χρησιμεύσουν σε τίποτα. Στον κόσμο που ζούμε, συμβαίνουν πράγματα πολύ εν­ διαφέροντα. Όπως λέει η μητέρα μου: «Τα παιδιά γίνονται όλο και πιο έξυπνα». Και είναι αλήθεια. Πριν από τριάντα χρόνια, στην επιστήμη της νεογνο­ λογίας, οι φυσιολογικοί δείκτες ωρίμανσης του βρέφους για τη στήριξη της κεφαλής κυμαίνονταν μεταξύ οκτώ και δέκα ημερών. Σήμερα, τα περισσότερα νεογέννητα μωρά μπορούν να στηρίζουν το κεφάλι τους. Τα παιδιά γεννιούνται πιο ώριμα. Στις τρεις εβδομάδες έχουν αντιδράσεις που παλιότερα εμφανίζονταν στους δύο ή τρεις μήνες. Έχουν ικανότητα μάθησης την οποία δεν είχαμε εμείς όταν γεννηθήκαμε πριν από πενήντα χρόνια, γιατί τότε ήταν φυσιολογικό να μην την έχουμε.

Όταν πάω το ανιψάκι μου πον είναι πέντε χρόνων στα ηλε­ κτρονικά παιχνίδια στο Map δε Π λάτα, μπαίνει στην αίθουσα και φωνάζει χαρούμενο: «Ουάον! Καινούργιο μηχάνημα!» Αγοράζει τρεις μάρκες, βάζει μία, παίζει λίγο και χάνει αμέσως. Τον ρωτάω\ «Έχασες;» «Ναι, ναι, περίμενε λιγάκι.» Βάζει άλλη μια μάρκα, και στην τρίτη μ άρκα έχει μάθει να παίζει. Θέλω να πω, ξέρει να παίζει τέλεια. Πώς έμαθε; Άγνωστο. «Λοιπόν; Πώς παίζεται;» τον ρωτάω.» «Εγώ είμαι αυτός με τα γένια και το τσεκούρι στο χέρι, κι αν πατήσω αυτό το κουμπί πετάγονται κάποιες ακτίνες, κι εγώ πρέπει να σώσω την πριγκίπισσα...» 38

ΠΡΟΕΛΕΥΣΗ

Στέκομαι δίπλα του και παρακολουθώ πώς μαθαίνει. Δεν καταλαβαίνω ΤΙΠΟΤΑ απ ό αυτά που κάνει! Παίζω μαζί του και μου λέει: «Χτυπάς εμένα, χαζέ!» Δεν υπάρχει περίπτωση. Όσο και να προσπαθώ, δεν κατα­ λαβαίνω τίποτα. Βάλτε τα παιδιά σας μπροστά στον υπολογιστή και θα δείτε πώς, σε δέκα λεπτά, θα μάθουν αυτά που εμείς κάναμε δέκα βδομάδες για ν’ αρχίσουμε να καταλαβαίνουμε. Οι γονείς, αφελώς, νομίζουμε πάντα ότι ξέρουμε καλύ­ τερα ποια πράγματα είναι κατάλληλα για τα παιδιά μας και τι είναι καλύτερο γι’ αυτά. Καμιά φορά αυτό είναι βέβαιο, αλλά όχι πάντα. Πέρα από τα κίνητρα, το γενετικό υλικό που κληρονο­ μούν τα παιδιά από τους γονείς μεταφέρει πληροφορίες που αφορούν τη μάθηση. Ένα μέρος της γνώσης που αποκτήσαμε στη ζωή μας με­ ταβιβάζεται στα παιδιά. Το γενετικό υλικό που κληρονομεί­ ται εμπεριέχει πρόσθετες πληροφορίες τις οποίες δεν είχε το παιδί. Είναι σαν να έχει ανέβει ένας νάνος στους ώμους ενός γίγαντα. Δεν παύει να είναι νάνος, βλέπει όμως πιο μακριά. Εμείς μάθαμε ότι δεν ήταν σοφό να δώσουμε σε κάποιον ένα ψάρι, αλλά να του μάθουμε να ψαρεύει. Αυτό δεν ισχύει πια· είναι ξεπερασμένο. Σήμερα, εάν μάθω τον γιο μου να ψαρεύει και του χαρί­ σω το καλάμι, μπορεί να πεθάνει από την πείνα, γιατί όταν μεγαλώσει δεν θα πιάσει ούτε ένα ψάρι με το καλάμι που του χάρισα. Ασφαλώς, όμως, κάτι μπορώ να κάνω γι’ αυτόν. Μπορώ να του διδάξω πώς να γίνει ικανός να φτιάξει το 39

ΧΟΡΧΕ ΜΠΟΥΚΑΪ δικό του καλάμι και τη δική του πετονιά. Μπορώ να του προ­ τείνω να βρει έναν δικό του τρόπο να ψαρεύει. Για να το κάνω αυτό πρέπει να παραδεχτώ ταπεινά ότι, ακόμα κι αν του διδά­ ξω πώς ψάρευα εγώ, δεν πρόκειται να του χρησιμεύσει πια.

Τα παιδιά μας θα έχουν προβλήματα που εμείς δεν είχαμε ποτέ.

Η ανικανότητα των γονέων να προετοιμάσουν τα παιδιά τους για τα προβλήματα που θα έχουν στο μέλλον εμφανίστηκε στον κόσμο τον εικοστό αιώνα, και είναι η βάση πολλών προ­ βλημάτων στη σχέση μεταξύ γονιών και παιδιών. Στα τέλη του δέκατου ένατου αιώνα, η ψυχολογία στην υπηρεσία του κόσμου ήταν πρακτικά ανύπαρκτη, υπήρχε όμως η παιδαγωγική, η επιστήμη της εκπαίδευσης. Μιλώντας για τη σχέση των γονέων με τα παιδιά τους σ’ ένα συνέδριο για την αγωγή και το γάμο που πραγματοποιήθηκε στη Γαλλία το 1894, ένας από τους συνέδρους υποστή­ ριξε ότι, περί τα τέλη του δέκατου ένατου αιώνα, τα ζευγάρια με παιδιά θα είναι τόσο ανασφαλή στη σχέση μεταξύ τους και θα ζουν με τόσο φόβο για το μέλλον, ώστε θα έχουν την τάση να προστατεύουν τα παιδιά τους από τα προβλήματα που μπορεί να αντιμετωπίσουν. Ωστόσο, η τάση αυτή είναι πολύ επικίνδυνη, γιατί αν κάνουν οι γονείς κάτι τέτοιο, αν προστατεύουν τα παιδιά τους από κάθε κίνδυνο, τα παιδιά δεν θα μάθουν ποτέ να λύνουν μόνα τους τα προβλήματά τους. Κατά συνέπεια, αν συνεχίσουν με τον ίδιο τρόπο — συ­ μπεραίνει ο παιδαγωγός— ώς το τέλος του εικοστού αιώνα θα έχουμε ένα σωρό ενήλικες που θα έχουν ζήσει μια υπέροχη παιδική και εφηβική ηλικία, αλλά, επίσης, μια οδυνηρή και επίπονη ενήλικη ζωή. 40

ΠΡΟΕΛΕΥΣΗ Αυτή η πρόγνωση, που έγινε πάνω από εκατό χρόνια πριν, είναι ακριβής. Οι γονείς, κυρίως εμείς του δεύτερου μισού του εικοστού αιώνα, διαμορφώσαμε μια συμπεριφορά προς τα παιδιά μας υπερβολικά επιφυλακτική και υπερπροστατευτική. Η συ­ μπεριφορά αυτή, αντί να κάνει τα παιδιά ικανά να λύνουν τις συγκρούσεις και τις δυσκολίες τους, είχε σαν αποτέλεσμα να έχουν παιδική και εφηβική ηλικία με όλες τις ευκολίες και τις παροχές, κάτι που δεν αποτελεί όμως αναγκαστικά την κα­ λύτερη βοήθεια για να μπορούν ως ενήλικες να λύνουν τα προβλήματά τους. Πέρα απ’ όλα μας τα λάθη και τα ελαττώματα, όσοι γο­ νείς έχουμε ήδη περάσει τα σαράντα, έχουμε ένα υπέρ, γιατί δώσαμε στα παιδιά μας κάτι καινούργιο: τους επιτρέψαμε την επαναστατικότητα. Εμείς προερχόμαστε από μια οικογενειακή δομή όπου δεν μας επιτρεπόταν να είμαστε επαναστάτες. Ο αγαπημένος μου γέρος, και η υπέροχη γριά μου, έλε­ γαν; «Βούλωσ’ το, μικρέ». Η φράση που είχαν μάθει κι αυτοί, και που δικαιολογούσε τη συμπεριφορά τους, ήταν: «Όταν θα έχεις δικό σου σπίτι, θα κάνεις ό,τι θέλεις. Εδώ μέσα, κουμά­ ντο κάνω εγώ». Αντίθετα, το πρώτο πράγμα που έμαθαν τα παιδιά μου να λένε πριν ακόμα πουν «μπαμπά», ήταν: «Και γιατί;» Αμφισβητούσαν τα πάντα. Και εξακολουθούν να αμφι­ σβητούν. Εμείς τους διδάξαμε την επαναστατικότητα. Η επαναστατικότητα προκάλεσε μεγάλο μέρος της αλ­ λαγής, της αβεβαιότητας, αλλά και της δυνατότητας να γλι­ τώσουν από μας. Να γλιτώσουν από τη μανία που μας κά­ νει να θέλουμε οπωσδήποτε να βλέπουν τα πράγματα όπως εμείς. 41

ΧΟΡΧΕ ΜΠΟΥΚΑΪ Τα παιδιά θα σωθούν μέσα από την επαναστατικότητα, την οποία όμως δεν κέρδισαν μόνα τους, αλλά τους τη διδά­ ξαμε εμείς. Αυτή είναι η δική μας μεγάλη αξία. Και αυτό θα αλλάξει τον κόσμο. Λιγότερο ή περισσότερο επαναστάτης όσο μεγαλώνω, κάποια στιγμή ανάμεσα στα είκοσι και τα είκοσι επτά συνει­ δητοποιώ ότι δεν θα έχω πάντα μια μαμά για να μου δίνει να φάω, έναν μπαμπά να με φροντίζει, κάποιον να αποφασίζει για μένα... Συνειδητοποιώ ότι η μόνη λύση είναι να αναλάβω την ευθύνη του εαυτού μου. Αντιλαμβάνομαι ότι πρέπει να εγκαταλείψω εκείνο το μέρος που ήταν πηγή των πάντων... Να αποχωριστώ τους γονείς μου και να φύγω από το σπί­ τι, το μέρος που μου πρόσφερε ασφάλεια και προστασία. Όταν ήμασταν μικροί, η εφηβεία άρχιζε στα δεκατρία και τελείωνε στα είκοσι δύο. Σήμερα, η εφηβεία αρχίζει κά­ που ανάμεσα στα δέκα και τα δώδεκα και τελειώνει... ανάμε­ σα στα είκοσι πέντε και τα είκοσι επτά. (Κακόμοιρα παιδιά... Δεκαπέντε χρόνια εφηβεία!) Η εφηβεία είναι, από πολλές απόψεις, μια υπέροχη περί­ οδος, είναι όμως και μια φάση που έχει δυσκολίες. Σχετικά με το μυστήριο της παράτασης της εφηβείας κά­ ποιος ηλίθιος επινόησε μια θεωρία. Κι εγώ το ίδιο. Θα σας αναπτύξω, λοιπόν, τη δική μου θεωρία. Θεωρία των τριών τρίτων Ας φανταστεί ο καθένας μας ότι του δίνουν ένα εγκαταλειμ­ μένο χωράφι, γεμάτο αγριόχορτα.Έχουμε μόνο νερό, φαγητό και εργαλεία, αλλά ούτε μια οδηγία, ούτε έναν έμπειρο ενή­ λικα που να ξέρει πώς γίνεται η δουλειά. Μας δίνουν σπό­ 42

ΠΡΟΕΛΕΥΣΗ ρους, μερικά στοιχεία για καλλιέργειες και μας λένε: «Από δω και πέρα, θα τρώτε ό,τι βγάζετε από τη γη». Τι θα κάνουμε για να μπορέσουμε να τραφούμε και να θρέψουμε τα αγαπημένα μας πρόσωπα; Το πρώτο που πρέπει να κάνουμε είναι να ξεχορταριάσουμε, να ετοιμάσουμε το έδαφος, να το σκάψουμε, να το κα­ θαρίσουμε... και να κάνουμε αυλάκια για να σπείρουμε. Μετά, σπέρνουμε και περιμένουμε... Στο μεταξύ βάζουμε υποστηρίγματα, φροντίζουμε να μεγαλώσουν τα φυτά και τα προστατεύουμε, για να μπορέσουμε, μια ωραία μέρα, να θερί­ σουμε. Ανάλογη είναι και η ζωή του ανθρώπου. Η ζωή ενός ανθρώπου χωρίζεται σε τρία τρίτα, σε τρεις περιόδους:

1. Το πρώτο, της προετοιμασίας τον εδάφους 2. Το δεύτερο, της ανάπτυξης ή της επέκτασης 3. Το τρίτο, τον θερισμού Τι είναι το πρώτο τρίτο;

Η προετοιμασία τον εδάφους αντιστοιχεί στην παιδική και την εφηβική ηλικία. Αυτό που πρέπει να κάνει κανείς στη ζωή του σ’ αυτό το διά­ στημα είναι να προετοιμάσει το έδαφος, να ξεριζώσει τα αγρι­ όχορτα, να ρίξει λίπασμα στο χώμα, να το καθαρίσει, και να ετοιμάσει ό,τι χρειάζεται για τη σπορά. Πόσο λάθος θα ήταν να θελήσει κάποιος να θερίσει προτού ξεχορταριάσει! Θα θέριζε σκουπίδια και άχρηστα πράγματα. Τι είναι το δεύτερο τρίτο; Η ανάπτνξη, ή επέκταση, αντιστοιχεί στη νεανική ηλικία και την ενηλικίωση. 43

ΧΟΡΧΕ ΜΠΟΥΚΑΪ Τότε πρέπει να φυτέψεις τον σπόρο, να τον ποτίσεις, να τον φροντίσεις, να τον κάνεις να μεγαλώσει. Αυτή είναι η πε­ ρίοδος της σποράς και της ανάπτυξης. Πόσο λάθος θα ήταν να ξεχορταριάζει κανείς και να συνε­ χίζει να προετοιμάζει το χώμα όταν είναι ήδη ώρα να σπείρει! Πόσο λάθος θα ήταν να θελήσει κάποιος να θερίσει ενώ ακόμα σπέρνει! Δεν θα θέριζε τίποτα. Κάθε πράγμα πρέπει να γίνεται στην ώρα του. Ποια είναι η τρίτη περίοδος; Ο θερισμός αντιστοιχεί στην ωριμότητα. Πόσο λάθος θα ήταν την εποχή του θερισμού να θέλει κανείς να συνεχίζει να σπέρνει! Πόσο λάθος θα ήταν, την ώρα που πρέπει να θερίσει, να ασχολείται με το πώς θα κάνει τον σπόρο να φυτρώσει και τα φυτά να αναπτυχθούν! Γιατί αυτή είναι η εποχή της συγκομιδής· η ώρα να δρέψει κανείςτους καρπούς. Και αν δεν θερίσει τώρα, δεν θα θερίσει ποτέ. Πόσο διαρκεί κάθε τρίτο; Λογικά, αυτό εξαρτάται από τη διάρκεια της ζωή μας. Όταν οι πρόγονοί μας ζούσαν —κατά μέσο όρο και αν ήταν τυχεροί— τριάντα πέντε με σαράντα χρόνια, κάθε τρίτο ήταν δεκατρία χρόνια.* Η νεότητα και η ενηλικίωση εξελίσ­ σονταν ανάμεσα στα δώδεκα και τα δεκαοκτώ, κι έφτανε κα­ νείς στην ωριμότητα στα είκοσι πέντε. 1. Α υτός είναι ο λόγος που το Μπαρ Μ ιτσβά των εβραίων, το Χρίσμα των καθολικών και η Περιτομή των μουσουλμάνων πραγματοποιούνται στην ηλικία τω ν δώ δεκα ή δεκατριών χρόνων. Γιατί αυτό ήταν το πρώτο τρίτο τη ς ζωής, όταν το άτομο έπαυε να προετοιμάζει το έδαφος και έμπαινε στην ενήλικη ζωή. Τ ότε τελείω νε και η εφηβεία. (Σ.τ.Σ.)

44

ΠΡΟΕΛΕΥΣΗ Στις αρχές του αιώνα, όταν γεννιόντουσαν οι γονείς μας, το προσδόκιμο ζωής ήταν εξήντα χρόνια. Αρα, η διάρκεια των τρίτων άλλαξε κι αυτή σταδιακά. Όταν παύει κανείς να είναι έφηβος, λέει (ή καλό θα ήταν να λέει) στους γονείς του: «Από δω και πέρα ασχοληθείτε με τον εαυτό σας, γιατί για μένα θα φροντίζω πια εγώ». Πρέπει κανείς να μάθει να αναλαμβάνει την ευθύνη του εαυτού του, να μάθει να είναι υπεύθυνος, να μάθει την αυτο­ εξάρτηση. Τα παιδιά εκείνα που δεν λύνονται ποτέ, που παραμέ­ νουν γαντζωμένα πάνω στους γονείς τους χωρίς να τολμούν να ανέβουν στο τραμπολίνο και να πηδήξουν, συμπεριφέρονται έτσι εν μέρει από ευθύνη των γονιών, που δεν τους έμα­ θαν πώς να το κάνουν, και εν μέρει αυτό αποτελεί δική τους ευθύνη. Οι γονείς έχουν την υποχρέωση να δείξουν στα παιδιά αυτά, έστω και καθυστερημένα, ότι πρέπει να αποδεσμευτούν, ότι οι γονείς τους δεν θα είναι δίπλα τους για πάντα. Με πολλή αγάπη και τρυφερότητα, οι γονείς αυτοί πρέ­ πει να μισοκλείσουν την πόρτα αφού... τα έχουν σπρώξει γλυ­ κά προς την έξοδο. Κάποια στιγμή θα πρέπει να μάθουν να το κάνουν αυτό οι ίδιοι οι γονείς, αν δεν μπορούν να το κάνουν τα παιδιά. Συνήθως, τα παιδιά μαθαίνουν και φεύγουν μόνα τους... Αν δεν φύγουν όμως, δυστυχώς, καλό θα είναι, προς όφελος δικό τους και δικό μας, να τα ωθήσουμε εμείς να εγκαταλεί­ πουν αυτήν την εξάρτηση. Κουράστηκα να βλέπω και να ακούω γονείς μεγάλης ηλικίας, που κατάφεραν να βάλουν στην άκρη κάποιες οικο­ νομίες, ή με προσπάθειες μιας ζωής δημιούργησαν κάτι για να νιώθουν ασφάλεια στα γεράματά τους, να χαραμίζουν σή­ μερα τα πάντα στα χέρια ανίκανων, άχρηστων και άμυαλων 45

ΧΟΡΧΕ ΜΠΟΥΚΑΪ παιδιών, τα οποία έχουν, επιπλέον, απαιτητική συμπεριφορά απέναντι τους: «’Εχεις υποχρέωση να με βοηθήσεις, πατέρας μου εί­ σαι...» «Να πουλήσεις ό,τι έχεις, αφού έτσι κι αλλιώς, ό,τι έχεις και δεν έχεις δικό μου είναι...» Καιρός είναι να μάθουν οι γονείς ότι αυτή η ιστορία με τις απαιτήσεις των παιδιών έχει και όρια. Καμιά φορά μπορεί ο γονιός να βοηθήσει τα παιδιά του γιατί έτσι θέλει, και τότε έχει καλώς. Εντούτοις, πρέπει να καταλάβουμε ότι η υποχρέωσή μας τελείωσε. Πόσο σημαντικό θα ήταν να βοηθάμε τα παιδιά μας να κάνουν βήματα προς την ελευθερία... Πόσο σημαντικό θα ήταν να τα βοηθάμε μέχρι να ενηλικιωθούν, και μετά... Α.Κ.Τ.Λ.Τ. Τι σημαίνει Α.Κ.Τ.Λ.Τ.; Ας κόψουν το λαιμό τους. Κι αν δεν έμαθαν να διαχειρίζονται αυτά που τους αφή­ σατε, αν δεν μπορούν να ζήσουν με αυτά που πήραν, αν δεν ξέρουν πώς να βγάλουν τα λεφτά που θέλουν, πείτε τους να περνάνε κάθε πρωί για να πάρουν ένα σάντουιτς... Είναι ολέθριο να δημιουργείς απεριόριστη εξάρτηση. Έχω την εντύπωση ότι έρχεται μια στιγμή που πρέπει οι γονείς να επιστρέψουν στα παιδιά την ευθύνη για την ίδια τους τη ζωή. Τότε πρέπει κανείς να μένει απέξω, να βοηθάει εκεί που θέλει, όσο θέλει, και μέχρι εκεί που θεωρεί ότι χρειά­ ζεται βοήθεια. Μερικές φορές δεν είναι σωστό να βοηθάει κανείς στο μέγιστο που μπορεί, να καταστρέφεται, δηλαδή, οικονομικά, για να βοηθήσει τα παιδιά του. Δεν το θεωρώ σωστό. Εμένα θα μου άρεσε να ξέρω ότι τα παιδιά μου θα μπο­ 46

ΠΡΟΕΛΕΥΣΗ ρούν να τα βγάζουν πέρα όταν εγώ δεν θα υπάρχω. Αυτό θα μου έδινε μεγάλη χαρά. Γι’ αυτό θέλω να το κάνουν πριν πεθάνω, για να το δω. Οπωσδήποτε, και για έναν ακόμη λόγο: για να μπορέσω να πεθάνω ήσυχος, με την αίσθηση ότι ολοκλήρωσα το έργο μου· έκανα το καθήκον μου. Κάποτε, περπατώντας στη Ράμπλα, μπήκα σ’ ένα βιβλιο­ πωλείο μεταχειρισμένων (απ’ αυτά που πουλάνε παλιά βιβλία που δεν επανεκδίδονται) και βρήκα ένα με τίτλο: Μεγαλώνω

παίζοντας. Η συγγραφέας ήταν από την περιοχή του Ρίο δε λα Πλάτα, και λεγόταν, αν θυμάμαι καλά, Ινές Μπαρέδο. Το αγόρασα γιατί διάβασα τις δύο πρώτες σελίδες και μου φά­ νηκε καταπληκτικό (ομολογώ ότι το υπόλοιπο δεν μου φάνη­ κε εξίσου καλό, η αρχή του όμως με επηρέασε βαθιά). Είναι όπως όταν προετοιμάζεσαι για κάτι που θα συμβεί, κι αυτό συμβαίνει ακριβώς όταν είσαι έτοιμος. Το βιβλίο έλεγε κάτι τέτοιο: Ό τα ν έκλεισ α τα 9, με απασχολούσε πολύ να μάθω τι είδους αλλαγή θα γινόταν σ το σώμα μου ανάμεσα στα 8 και τα 9. Σηκώνομαι, λοιπόν, πολύ νωρίς τη ν ημέρα τω ν γενεθλίω ν μου και τρέχω σ τον κα θρέφ τη για να δω π όσο έχω αλλάξει. Ξαφνι­ άζομαι, όμω ς, γιατί δεν έχω α λλά ξει καθόλου. Η απογοήτευσή μου είναι τό σ ο μεγάλη, που πάω και ρωτάω τη μαμά μου τι ώρα ακριβώς γεννήθηκα , κι εκείνη με πληροφ ορεί ότι γεννήθηκα σ τις τέσ σ ερ ις και είκοσι. Έ τσ ι κι εγώ , από τις τέσ σ ερ ις ώ ς τις π έν τε, μένω καρφωμένη μπροστά σ τον καθρέφτη και κοι­ τάζομαι ώ σπου να γίνει η αλλαγή από τα 8 στα 9. Η αλλαγή, όμω ς, δεν γίνεται. Καταλήγω τ ό τ ε σ το συμπέρασμα ότι μπορεί να μην υπάρχει αλλαγή από τα 8 στα 9, αλλά από τα 9 στα 10. Ο π ότε, περιμένω με αγωνία έναν ολόκληρο χρόνο. Την παραμονή τη ς ημέρας που συμπληρώ νω τα 10, μένω άγρυπνη

47

ΧΟΡΧΕ ΜΠΟΥΚΑΪ όλη τη νύχτα. Δ εν κοιμάμαι λ επ τό , στέκομ α ι μπροστά στον καθρέφ τη για να δω πώ ς θα είμαι το πρωί. Δ εν βλέπω τίποτα. Αρχίζω να σκέφ τομα ι ότι δεν μεγαλώνει ο άνθρω πος, είναι όλα ψέματα, α λλά πάλι... Β λέπ ω τις φ ω τογρα φ ίες τ η ς μαμάς μου όταν ήταν μικρή, που πάει να πει ότι κάποτε ήταν κι εκ εί­ νη σαν εμένα κι έπ ειτα μ εγάλω σε. Α λ λά πάλι, δεν μπορώ να εξηγή σω π ότε θα συμβεί αυτή η αλλαγή. Μ έχρι που μια μέρα — λ έει η συγγραφ έας σ τη δεύτερη σελίδα του βιβλίου— κα­ τά λα βα ποιο ήταν το μυστικό. Ό τα ν έγινα εννέα χρόνων, δεν έπαψα να είμαι οκτώ . Ό τα ν έγινα δέκα, δεν έπαψα να είμαι εν ­ νιά. Ό τα ν κλείνουμε τα δ εκα π έν τε, είμ α σ τε δ εκα τέσ σ ερα , και δώ δεκα , και έν τεκ α , και δέκα, και εννιά, και οκτώ , και π έντε, και... Στα εβδομήντα, είμ αστε και εξήντα, και πενήντα, και σαράντα, και δώ δεκα, και π έν τε, και τριών, και ενός χρόνου.

Πώς να μην διατηρηθούν συμπεριφορές από αυτό που ήμα­ στε κάποτε —λέω εγώ—, αφού εξακολουθεί πραγματικά να ζει μέσα μας; Εξακολουθούμε να είμαστε οι έφηβοι, τα μικρά παιδιά και τα μωρά που ήμαστε κάποτε. Κατοικούν μέσα μας τα μικρά παιδιά που υπήρξαμε κά­ ποτε. Όμως... Αυτά τα μικρά παιδιά μάς κάνουν εξαρτημένους. Εμφανίζεται αυτό το μικρό παιδί και γίνεται κύριος της προσωπικότητάς μου: Γιατί είμαι φοβισμένος, γιατί κάτι μου συμβαίνει, γιατί έχω ένα πρόβλημα, γιατί φοβάμαι, γιατί τα έχω χαμένα, γιατί νιώθω ότι η ζωή μου πήγε χαμένη... Όταν συμβαίνει κάτι τέτοιο, η μόνη λύση είναι να βρεθεί 48

ΠΡΟΕΛΕΥΣΗ κάποιος, ένας ενήλικος, να με αναλάβει. Αυτός είναι ο λόγος που δεν πιστεύω στην ανεξαρτησία. Γιατί δεν μπορώ να αρνηθώ το μικρό παιδί που ζει μέσα μου. Γιατί δεν πιστεύω ότι αυτό το παιδάκι μπορεί σ τ’ αλήθεια να με αναλάβει. Πιστεύω, βέβαια, ότι υπάρχει και ένας ενήλικος μέσα μου, όταν είμαι πλέον ενήλικος. Αυτός ο ενήλικος, και όχι κάποιος άλλος, είναι που θα αναλάβει το μικρό παιδί που έχω μέσα μου. Αυτό είναι αυτοεξάρτηση.

49

3 Σ η μ α σ ία

ΤΙ Σ Η Μ Α ΙΝ Ε Ι Α Υ Τ Ο Ε Ξ Α Ρ Τ Η Σ Η ; Ας υποθέσουμε ότι θέλω να με ακούσει ο Φερνάντο, να μ’ αγκαλιάσει, να είναι δίπλα μου, γιατί σήμερα δεν μου αρκεί Ο εαυτός μου.

Και ο Φερνάντο δεν θέλει. Ο Φερνάντο δεν με θέλει. Τότε, αντί να κάθομαι να κλαίω, αντί να προσπαθώ να χειριστώ την κατάσταση έτσι ώστε να πάρω αυτό που δεν θέλει ο Φερνάντο να μου δώσει, αντί να ψάχνω κάποιο υπο­ κατάστατο (να τον κάνω να με έχει ανάγκη, να με λυπηθεί, να με μισήσει, να με φοβάται), αντί να κάνω τόσο δρόμο, μπορώ Ισως να ρωτήσω τη Μαρία Ινές αν θέλει να μείνει να μου κά­ νει παρέα. Δεν αρκούμαι, δηλαδή, στον Φερνάντο, ούτε εξαρτώμαι απ’ αυτόν. Εξαρτώμαι μόνο από τον εαυτό μου. Ξέρω τι χρειά­ ζομαι, και αν δεν θέλει αυτός να μου το δώσει, μπορεί να θέ­ λει η Μαρία Ινές... Αυτό είναι αυτοεξάρτηση. Να ξέρω ότι έχω ανάγκη τους άλλο^ς^ότι ^ ν είμαι αυτάρκης, αλλά ότι μπορώ να κρατή­ σω την ανάγκη αυτή uaCi που, να την αντέξω, μέχρι να βρω αυτό που θέλω, τη σχέση που ψά^^^ω^κάτι να με στη ρίζει, την

0)!^η.·.. Κι αν ο Φερνάντο δεν έχει αυτό που χρειάζομαι, ούτε και η Μαρία Ινές, θα συνεχίσω να ψάχνω μέχρι να το βρω. Όπου κι αν είναι; 51

ΧΟΡΧΕ ΜΠΟΥΚΑΪ Ναι, όπου κι αν είναι. Αυτοεξαρτώμαι σημαίνει αποδεικνύω ότι δεν είμαι πα­ ντοδύναμος, ξέρω ότι είμαι ευάλωτος κι έχω την ευθύνη του εαυτού μου. Εγώ διευθύνω την ορχήστρα, κι ας μην ξέρω να παίζω όλα τα όργανα. Το γεγονός ότι δεν ξέρω να παίζω όλα τα όρ­ γανα δεν σημαίνει ότι παραδίδω την μπαγκέτα. Εγώ είμαι ο πρωταγωνιστής στη ζωή μου. Προσοχή όμως: Δεν είμαι ο μοναδικός ηθοποιός. Αν ήμουν, το έργο μου θα ήταν αφάνταστα βαρετό. Αφού είμαι ο πρωταγωνιστής, είμαι αυτός που ρυθμίζει την υπόθεση, αυτός από τον οποίο εξαρτώνται στην έσχατη περίπτωση τα πάντα. Ωστόσο, δεν είμαι αυτάρκης. Δεν μπορώ να δομήσω μια ζωή ανεξάρτητη, γιατί δεν εί­ μαι αυτάρκης. Η πρόταση είναι να είμαι υπεύθυνος, να αναλάβω την ευθύνη του εαυτού μου, να γίνω κύριος της ζωής μου για πάντα.

Αυτοεξάρτηση σημαίνει να πάψω να κρέμομαι από το λαιμό των άλλων. Κάποια στιγμή μπορεί να χρειαστώ τη βοήθειά σου, όσο όμως είμαι εγώ αυτός που κρατάει το κλειδί, είτε είναι η πόρτα ανοιχτή είτε κλειστή, δεν είμαι κλειδωμένος. Οπότε, ξεχνάω όλα όσα δεν μου χρειάζονται (αν έχει η πόρτα κλειδί, αν είναι ο Φερνάντο στην πόλη, αν ο συμπρω­ ταγωνιστής μου θέλει ή δεν θέλει να γυρίσει αυτήν τη σκη­ νή) και αρχίζω να κινούμαι στο χώρο της αυτοεξάρτησης που σημαίνει; Ξέρω ότι είμαι εξαρτημένος, αλλά γι’ αυτήν την εξάρτη­ ση υπεύθυνος είμαι εγώ. 52

ΣΗΜΑΣΙΑ Η αυτοεξάρτηση είναι, κατά τη γνώμη μου, συνώνυμο της ψυχικής υγείας. Για παράδειγμα, από τους άλλους χρειάζομαι αποδοχή, γιατί όλοι έχουμε ανάγκη την επιδοκιμασία. Όταν όμως ήμουν πέντε χρόνων, ο μοναδικός άνθρωπος που με αποδεχόταν ήταν η μαμά μου. Κανένας άλλος δεν θα μπορούσε να την αντικαταστήσει. Όταν έγινα ενήλικος, συνειδητοποίησα ότι αν εκείνη δεν μου έδινε την επιδοκιμασία που είχα ανάγκη, μπορούσε κά­ ποιος άλλος να μου τη δώσει. Μπορεί κάποια πράγματα που πιστεύω ή μου αρέσει να κάνω να μην αρέσουν στη γυναίκα μου, με την οποία ζω εί­ κοσι επτά χρόνια... Ωστόσο, αυτό που εγώ πρέπει να κάνω δεν είναι να τα σταματήσω επειδή δεν αρέσουν σ’ εκείνη. Μπορεί σε άλλους να αρέσουν. Μπορώ, ίσως, να τα μοιραστώ με κάποιον άλλο. Μπορώ, ίσως, να δεχτώ ότι αρκεί που αρέσουν σε μένα. Το γεγονός ότι εμένα δεν με ενδιαφέρει καθόλου ο μα­ γικός ρεαλισμός, δεν σημαίνει πως η γυναίκα μου πρέπει να σταματήσει να διαβάζει τον αγαπημένο της συγγραφέα. Στη χειρότερη περίπτωση, εάν εκείνη θέλει να μιλάμε για τους συγγραφείς που την ενδιαφέρουν κι εγώ δεν αντέχω τη συζήτηση γύρω από αυτό το θέμα, θα πρέπει να βρει κάποιον άλλο για να μοιραστεί αυτές τις ανησυχίες. Μπορεί να πάει να δει τις ταινίες του Ρίτσαρντ Γκιρ με κάποιον άλλο, αν εμένα δεν μου αρέσει ο Ρίτσαρντ Γκιρ. Δεν υπάρχει λόγος να υποβληθεί στο μαρτύριο να με συ­ νοδεύσει στην όπερα αν δεν της αρέσει, γιατί μπορώ κάλλιστα να πάω μόνος μου ή να προσκαλέσω τον Μιγκέλ, ή τη Λίτα, που ξέρω ότι τους αρέσει. Αυτό σημαίνει «είμαι αυτοεξαρτώμενος». 53

ΧΟΡΧΕ ΜΠΟΥΚΑΪ Αυτοεξάρτηση σημαίνει: απαντώ στα τρία βασικά υπαρ­ ξιακά ερωτήματα; Ποιος είμαι, πού πάω και με ποιον. Απαντώ, όμως, με αυτήν τη σειρά. Θέλει όμως προσοχή, να μην αποφασίσω πού θα πάω αναλόγως με ποιον είμαι. Θέλει προσοχή, να μην ορίσω ποιος είμαι από το ποιος με συνοδεύει. Γιατί σ’ αυτόν τον δρόμο θα συναντήσουμε την ιστορία του ζευγαριού που κάνει διακοπές στην Ευρώπη, μ’ ένα από εκείνα τα προγράμματα: «Οκτώ Χώρες σε Δέκα Μέρες». Την ώρα που περνάνε τη γέφυρα ενός ποταμού που διασχίζει μια πανέμορφη πόλη, εκείνη ρωτάει; «Ποια πόλη είναι αυτή, αγάπη μου;» Κι εκείνος απαντάει: «Τι μέρα είναι σήμερα;» Αυτή του λέει: «Τρίτη.» Μετράει αυτός με τα δάχτυλά του και τελικά την πλη­ ροφορεί: «Τότε, είμαστε στις Βρυξέλλες.» Δεν μας κάνει αυτό το μοντέλο. Δεν μπορώ να προσδιορίζω τον δρόμο μου βλέποντας τον δικό σου, και δεν πρέπει να ορίζω τον εαυτό μου από τον δρόμο τον οποίο πορεύομαι.’ ——— Θα πρέπει να συνειδητοποιήσω ότι: εγώ είμαι αυτός που πρέπει πρώτα να ορίσω ποιος είμαι. Σχετικά με αυτό το θέμα, συνηθίζω να επισημαίνω ότι η απάντηση στις ερωτήσεις αυτές καθορίζει τη διαφορά ανάμε­ σα σε ένα ανθρώπινο ον, ένα άτομο και ένα πρόσωπο. Διότι, αυτά είναι τρία διαφορετικά πράγματα. Όταν γεννιόμαστε είμαστε όλοι ανθρώπινα όντα, ανή­ κουμε, δηλαδή, στο ανθρώπινο γένος. Ω ς ανθρώπινα όντα.

54

ΣΗΜΑΣΙΑ είμαστε όλοι ίδιοι. Όσο μεγαλώνουμε, αναπτύσσεται μέσα μας μέρος του υλικού που φέρουμε ως γενετική πληροφορία, η φυσική μας εμφάνιση, τα δυνατά και τα αδύνατα σημεία μας, κι ένα μέρος από τον τρόπο με τον οποίο θα αντιμετωπί­ σουμε τη ζωή: δηλαδή, η ιδιοσυγκρασία μας.' Όταν γεννιόμαστε, είμαστε απλώς ανθρώπινα όντα. Η ιδιοσυγκρασία μας, που στην αρχή είναι πανομοιότυπη ή μοι­ άζει με την ιδιοσυγκρασία εκατομμυρίων άλλων ανθρώπων, με την εμπειρία, την προσωπική μας ιστορία, μας μετατρέπει στο άτομο που πρόκειται να γίνει ο καθένας από μας. Άτομο σημαίνει ακέραιος, αναφέρεται στη μονάδα που είναι ο καθένας μας, αλλά σημαίνει ταυτόχρονα μοναδικός, με την έννοια του ιδιαίτερου, του ξεχωριστού. Ανθρώπινα όντα είμαστε όλοι «εκ γενετής», και ως τέ­ τοιοι έχουμε κάποια κοινά χαρακτηριστικά: μια καρδιά με δύο κόλπους και δύο κοιλίες, έναν εγκέφαλο, κ.λπ. Ω ς άτο­ μα, όμως, υπάρχουν πράγματα μοναδικά που ανήκουν μόνο σε μας. Η διαδικασία της ανάπτυξης συνεπάγεται ότι έχω επί­ γνωση της αλληλεπίδρασης μεταξύ ιδιοσυγκρασίας και πραγματικότητας προκειμένου να μετατρέψω τον τρόπο που υπάρχω σε έναν ιδιαίτερο, έναν ατομικό τρόπο ύπαρξης.^/ Θα ανακαλύπτουμε συνεχώς ότι είμαστε διαφορετικοί, θα διαπιστώνουμε ότι αρχίζουμε σιγά σιγά να μη μοιάζουμε με όλους τους άλλους. 1. Στο σημείο που βρίσκεται η σύγχρονη επιστήμη, με την ανάπτυξη της έρευνας πάνω στο ανθρώπινο γονίδιο και τη νέα επιστήμη της Νευροβιο-ανοσο-ενδοκρινολογίας, είναι πρακτικά αδιαμφισβήτητο ότι ο κα­ θένας μας γεννιέται με μια συγκεκριμένη ιδιοσυγκρασία, που συνδέεται με τις λοιπές γενετικές πληροφορίες: το χρώμα των μαλλιών, το χρώμα του δέρματος, το φύλο, άρρεν ή θήλυ, κ.λπ. Είναι αυτονόητο ότι η ιδιοσυ­ γκρασία δεν είναι κάτι που το διαλέγει κανείς: είναι εγγενής. (Σ.τ.Σ.)

55

ΧΟΡΧΕ ΜΠΟΥΚΑΪ Όσοι έχουν πάνω από ένα παιδί, ξέρουν ότι το καθένα έχει τον δικό του τρόπο ύπαρξης, κι ότι έρχεται μια στιγμή που το παιδί συνειδητοποιεί την ατομικότητά του, ξέρει τι σημαί­ νει «εγώ», κι ότι το «εγώ» του διαφέρει από των άλλων. Ξέρει ότι στον αδελφό του αρέσει το αλογάκι στο λούνα παρκ, ενώ εκείνου του αρέσει το ελικόπτερο. Ότι εκείνος προτιμά να κάθεται δίπλα στο παράθυρο ενώ ο αδελφός του διαλέγει πά­ ντα τη μεσαία θέση. Αρχίζει να διακρίνει τον εαυτό του από τους άλλους, με την έννοια ότι διαχωρίζει και διαφοροποιεί τον εαυτό του από ό,τι υπάρχει έξω απ’ αυτόν. Αυτό το ξεχωριστό ανθρώπινο όν με τα ιδιαίτερα χαρα­ κτηριστικά, λέγεται άτομο. Ωστόσο, δεν αρκεί να είναι κανείς άτομο για να γίνει πρόσωπο. Το να είσαι πρόσωπο, απαιτεί κάτι παραπάνω. Όλα σχε­ δόν τα ανθρώπινα όντα που γνωρίζω κατάφεραν να γίνουν άτομα, λίγα όμως έγιναν πρόσωπα. Για να φτάσεις στο ση­ μείο να γίνεις πρόσωπο χρειάζεται να μεσολαβήσει μια διαδικασία^ Η διαδικασία μετατροπής σε πρόσωπο, όπως λέει ο Καρλ Ρότζερς,' είναι επώδυνη. Συνεπάγεται να παραιτηθείς από ορισμένα πράγματα, να αποκτήσεις κάποια άλλα και, επι­ πλέον, όλα αυτά μετά από μεγάλη προσπάθεια.

(Για να γίνω αυτοεξαρτώμενος, πρέπει να σκέφτομαι τον εαυτό μου ως το επίκεντρο όλων των πραγμάτων που μου συμβαίνουν.

1. Η δ ια δ ικ α σ ία μ ετα τρ ο π ή ς σ ε π ρόσ ω π ο . Εκδόσεις Paidos. (Σ.τ.Σ.) — Carl Rogers, (1902-1984). Αμερικανός ψυχολόγος, εμπνευστής της προσωπο-κεντρικής θεωρίας και ψυχοθεραπείας. (Σ.τ.Μ.)

56

ΣΗΜΑΣΙΑ Η αυτοεξάρτηση είναι μια κατάσταση που καμιά φορά έχει να κάνει με την αχαριστία. Γιατί, τον αυτοεξαρτώμενο δεν μπορεί κανείς να τον χει­ ριστεί, κι όλοι απεχθάνονται εκείνον που δεν αφήνει τους άλ­ λους να τον χειρίζονται. Μας αρέσει να σκεφτόμαστε ότι... «Υπάρχουν πράγματα που δεν μπορείς να κάνεις!» «Υπάρχουν πράγματα που δεν μπορείς να μου λες!» «Αυτό δεν μπορείς να μου το λες εμένα!» Και ρωτάω: Γιατί όχι; Δέχομαι όλη την ημέρα στο γραφείο ένα σωρό ανθρώ­ πους. Υπάρχουν ορισμένοι που λένε για κάποιον: «Δεν μπορεί να είναι τόσο παλιάνθρωπος!» Κι εγώ λέω: Γιατί δεν μπορεί; Μπορεί να είναι τόσο παλιάνθρωπος, κι άλλο τόσο παλιάνθρωπος... Γιατί να μην μπορεί; Μπορεί να είναι όσο παλιάνθρωπος θέλει' αυτό αποφάσισε. Δική σου υποχρέωση, δική σου ευθύνη είναι να αμυνθείς απέναντι σ ’ αυτόν τον τύπο που είναι τόσο κακός άνθρωπος, αλλά αυτό είναι δικό σου θέμα: όχι δικό του. «Όχι, δεν γίνεται, δεν μπορεί!» Φυσικά και μπορεί. «Δεν πρέπει αυτός να...» Γιατί δεν πρέπει; Ποιος τον υποχρεώνει; Δεν έχει απολύτως καμία υποχρέωση. Η ευθύνη είναι δική σου. Δεν γίνεται διαρκώς να ρίχνου­ με το φταίξιμο στους άλλους. Δεν μπορούμε να συνεχίσουμε να πιστεύουμε ότι πάντα φταίνε οι άλλοι. Κάτι τέτοιο δεν υπάρχει ούτε σαν παιδαγωγική αρχή. Επομένως, αυτό που θέλω να πω με τη λέξη «αυτοεξάρ­ τηση» είναι: 57

ΧΟΡΧΕ ΜΠΟΥΚΑΪ Μπορώ να ζητάω τη βοήθειά σου, αλλά εξαρτώμαι μόνο από μένα.. Εξαρτώμαι από τις πιο ενήλικες πλευρές μου για να αναλάβουν την ευθύνη του μικρού παιδιού που εξακολουθώ να είμαι. Εξαρτώμαι από τις πιο ανεπτυγμένες μου πλευρές για να πάρουν την ευθύνη των πιο ανώριμων. Εξαρτώμαι από τη φροντίδα του εαυτού μου. Εξαρτώμαι από τη φροντίδα που απαιτεί ο ενήλικας που είμαι (κι απ’ τον οποίο εξαρτώμαι), για να μη φοβάμαι μήπως μια μέρα με εγκαταλείψει. Αυτό που συμβαίνει με τον άνθρωπο που υποφέρει, είναι ότι τον έχει εγκαταλείψει ο εαυτός του. Υποφέρει από την εγκατάλειψη των ενήλικων πλευρών του. Το μικρό παιδί έχει μείνει να περιφέρεται άσκοπα, χωρίς να το φροντίζει κανέ­ νας, κι είναι αναγκασμένο να ψάχνει εδώ κι εκεί βοήθεια και κάτι παραπάνω απ’ αυτό: εξάρτηση. Αυτή, πάντα, είναι μια διαδικασία απολύτως αναστρέψι­ μη. Κι επιμένω σ’ αυτό. Πρέπει να μπορέσω να συνειδητοποιήσω ότι υπάρχει ένας ενήλικας μέσα μου που θα αναλάβει το μικρό παιδί που κρύβω. Όταν καταφέρω να βασίζομαι σε μένα, αφού καταλά­ βω ότι πρέπει να αναλάβω την ευθύνη των εξαρτημένων μου πλευρών, τότε θα αναζητήσω τον άλλον. Για να μπορέσω να σε βοηθήσω, να σου ζητήσω, να σου προσφέρω, για να μπορέσω να σου δώσω αυτά που έχω να σου δώσω και να μπορέσω να πάρω αυτά που έχεις να μου δώσεις, πρέπει πρώτα να κατακτήσω αυτόν τον χώρο: τον χώρο της αυτοεξάρτησης. Κι από τη στιγμή που εξαρτώμαι από μένα, θα παρα­ χωρήσω στον εαυτό μου κάποια δικαιώματα, αν θέλω να γίνω «πρόσωπο». Θα επιτρέψω, δηλαδή, κάποια πράγματα εγώ στον εαυτό μου, εσείς στον εαυτό σας, κι ο καθένας θα 58

ΣΗΜΑΣΙΑ πρέπει να κάνει το ίδιο για τον εαυτό του. Γιατί, δεν μιλάμε εδώ για τον κύριο που διέπραξε ένα σφάλμα και είναι κρα­ τούμενος, για τη δυστυχισμένη τετραπληγική γυναίκα που είναι κατάκοιτη στο νοσοκομείο, ούτε για τον άνθρωπο που πνέει τα λοίσθια, θύμα μιας θανατηφόρας αρρώστιας... Στην πραγματικότητα, μιλάμε για μας. Για τις παραχωρήσεις που η Βιρτζίνια Σατίρ' χαρακτήριζε «σύμφυτες με τη γένεση του προσώπου». Όποιος δεν δίνει στον εαυτό του κάποια από αυτές τις πέντε άδειες, δεν είναι πρόσωπο. Και αναρωτιέται κανείς... αν δεν είναι «πρόσωπο», τότε τι είναι; Θα είναι οπωσδήποτε ένα ανθρώπινο ον, πιθανόν και άτομο, αλλά... ΟΧΙ πρόσωπο. Γιατί, όπως είπα προηγουμένως, το να είσαι πρόσωπο εί­ ναι πολύ περισσότερα. //®Δίνω στον εαυτό μου την άδεια να είμαι αυτός που είμαι, αντί να νομίζω ότι πρέπει να περιμένω να μου ορίσει κάποιος άλλος πού θα έπρεπε να βρίσκο­ μαι ή πώς θα έπρεπε να είμαι.

^

Δίνω στον εαυτό μου την άδεια να αισθάνομαι

αυτό που αισθάνομαι, αντί να νιώθω αυτό που θα ένιωθαν οι άλλοι στη θέση μου.

1. Σ τενή Ε παφή, Εκδ. Diana (Σ.τ.Σ.) —Βιρτζίνια Σατίρ, (1916-1988). Αμερικανίδα συγγραφέας και ψυχοθεραπεύτρια, γνω στή κυρίως για την προσέγγισή της στην οικογενειακή θ ε ­ ραπεία. (Σ.τ.Μ.)

59

ΧΟΡΧΕ ΜΠΟΥΚΑΪ

^ Δίνω στον εαυτό μου την άδεια να σκέφτομαι αυτό που σκέφτομαι και το δικαίωμα επίσης να το λέω αν θέλω, ή να μη λέω τίποτα, αν δεν με συμφέ­ ρει.

Δίνω στον εαυτό μου την άδεια να ρισκάρω ό,τι αποφασίζω εγώ να ρισκάρω, με τον μοναδικό όρο ότι δέχομαι να πληρώσω εγώ ο ίδιος το τίμημα αυ­ τού του ρίσκου.

Δίνω στον εαυτό μου την άδεια να ψάχνω αυτό ου νομίζω ότι χρειάζομαι από τον κόσμο, αντί να περιμένω να μου δώσει ο άλλος την άδεια να το αποκτήσω.

Από αυτές τις πέντε βασικές άδειες εξαρτάται αν είναι κανείς πρόσωπο. Και το να είσαι πρόσωπο, είναι ο μοναδικός δρόμος για να γίνεις αυτοεξαρτώμενος. Γιατί αυτές οι άδειες μου επιτρέπουν τελικά να είμαι πραγματικά αυτός που είμαι. Η πρώτη λέει πως αν εγώ είμαι πρόσωπο, πρέπει να πα­ ραχωρήσω στον εαυτό μου την ελευθερία να είμαι αυτός που είμαι. Τι σημαίνει αυτό; Να μην έχω την απαίτηση να είμαι αυτός που θέλουν οι άλλοι να είμαι; αυτός που θέλει ο διευ­ θυντής μου, αυτός που θέλει η γυναίκα μου, αυτός που θέ­ λουν οι φίλοι μου ή αυτός που θέλουν τα παιδιά μου. T qjvcu είμαι πρόσωπο σημαίνει ότι δίνω στον εαυτό μου την ελευθερία να είμαι αυτός που είμαι.^ ' ΕίναΓτπΟανύ ό ιτ-^εΤτολλούς δεν θα αρέσει να είμαι αυ­ 60

ΣΗΜΑΣΙΑ τός που είμαι. Είναι πιθανό ότι όταν ανακαλύψουν ότι είμαι αυτός που είμαι —και ότι, επιπλέον, δίνω αυτό το δικαίωμα στον εαυτό μου— θα θυμώσουν μαζί μου. Όλοι μπορούμε να φτάσουμε σ ’ αυτό το σημείο: να γίνου­ με πρόσωπα. Αν δεν ξεκινήσουμε, όμως, από την άδεια αυτή, δεν υπάρχει περίπτωση να συμβεί κάτι τέτοιο. Θα παραμεί­ νουμε άτομα όμοια με πολλά άλλα, που ενώ αισθάνονται τον εαυτό τους διαφορετικό, συμμορφώνονται και ανήκουν στο κλαμπ εκείνων που δεν παίρνουν το δικαίωμα να είναι αυτοί που είναι, και προσπαθούν να μοιάζουν με τους υπόλοιπους. Είναι άπειρες οι συνέπειες του να μην είσαι πρόσωπο. Εάν, παραδείγματος χάριν, είμαι ένα κορίτσι στην εφηβεία κι έχω ανάγκη να μοιάζω με τα άλλα κορίτσια, για να με απο­ δεχτούν, με κάνουν να πιστεύω πως πρέπει να είμαι αδύνατη όπως τα μοντέλα, ψηλή και λεπτοκαμωμένη, και να φορώ συγκεκριμένα ρούχα. Σ’ αυτήν την ττερίπτωση, μη συνειδη­ τοποιώντας ότι έχω την ελευθερία να είμαι αυτή που είμαι, είναι πιθανό να σταματήσω να τρώω και να γίνω ανορεξική. Γίνομαι, λοιπόν, ανορεξική, στην προσπάθειά μου να μοιάσω σ’ αυτήν που λένε ότι πρέπει να είμαι κι όχι σ’ αυτήν που εί­ μαι. Αισθάνομαι ότι αν ζυγίζω 45 κιλά και δεν μου μπαίνουν τα ρούχα μου, δεν είμαι πρόσωπο. Είναι ένα σκληρό παρά­ δειγμα και φοβερό συνάμα, γι’ αυτό που συμβαίνει σε πολλά κορίτσια στην εφηβεία, τα οποία βλέπουμε καθημερινά, πότε στην τηλεόραση, πότε στις εφημερίδες και πότε σε αγγελτή­ ρια θανάτου. Γιατί τα κορίτσια αυτά στην πραγματικότητα πεθαίνουν στην προσπάθειά τους να μοιάσουν σ’ ένα μοντέ­ λο δανεικό. Αιγότερο σκληρά και φοβερά είναι όλα αυτά που κάνου­ με εμείς για να μοιάσουμε σε κάποια μοντέλα. Καταλήγουμε να πιεζόμαστε για να είμαστε αυτό που δεν είμαστε, ή να εί­ μαστε εκεί που δεν θέλουμε να είμαστε. Δεν δίνουμε στον 61

ΧΟΡΧΕ ΜΠΟΥΚΑΪ εαυτό μας την ελευθερία να είμαστε στο μέρος που θέλουμε, να είμαστε αυτοί που είμαστε. Η λέξη «persona» (πρόσωπο) είναι κληρονομιά του αρ­ χαίου ελληνικού θεάτρου. Τη χρησιμοποιούσαν για να δηλώ­ σουν τον ηθοποιό που βρίσκεται πίσω από τη μάσκα που πα­ ριστάνει τον ήρωα του έργου. Παράγεται από το «per sonare», για να δώσει ήχο, και δείχνει αυτόν που πραγματικά μιλάει, αυτόν που βάζει λόγια στη μάσκα, αυτόν που έρχεται να δώ­ σει φωνή στους ήρωες που υποδυόμαστε. Είναι, δηλαδή, η αυθεντική φιγούρα που βρίσκεται πίσω από τον ήρωα. Είμαι αυτοεξαρτώμενος» σημαίνει: είμαι πραγματικά αυτός που είμαι, φέρομαι αληθινά όπως φέρομαι, αισθάνομαι γνήσια όπως αισθάνομαι, παίρνω τα ρίσκα που πραγματικά θέλω να πάρω αναλαμβάνοντας την ευθύνη για όλα αυτά, -και φυσικά, βγαίνω να αναζητήσω αυτό που πραγματικά πι­ στεύω ότι χρειάζομαι χωρίς να περιμένω να ασχοληθούν οι άλλοι μ’ αυτό. Ποτέ δεν αφήνω να διακινδυνεύσουν άλλοι για να κάνω εγώ αυτό που θέλω. Ποτέ δεν παίρνω ένα ρίσκο που θέλουν οι άλλοι να πάρω. Ποτέ δεν μεταβιβάζω ευθύνες. Αυτό καθορίζει αν εγώ είμαι ή δεν είμαι πρόσωπο, και συνεπάγεται την πιθανότητα να συνεχίσω να παριστάνω ότι είμαι πρόσωπο, να παραμείνω, δηλαδή, «μέσα στον ήρωα». Προσοχή, όμως, καμία από τις άδειες αυτές δεν περιλαμ­ βάνει το δικαίωμά μου να είναι ο άλλος όπως θέλω εγώ, να αισθάνεται όπως αισθάνομαι, να σκέφτεται αυτό που συμφέ­ ρει εμένα, να μην παίρνει κανένα ρίσκο γιατί εγώ δεν θέλω να ριψοκινδυνεύει, ή να μου ζητάει άδεια για να έχει αυτό που χρειάζεται. Οι άδειες αυτές δεν μπορούν να περιλαμβάνουν την επι­ 62

ΣΗΜΑΣΙΑ θυμία να μην είναι ο άλλος πρόσωπο δεν υποδηλώνουν την πρόθεση να στερήσω την ελευθερία του άλλου. Γιατί η αυτο(βξάρτησή μου με δεσμεύει αναπόδραστα να υπερασπίζομαι και τη δική σου αυτοεξάρτηση και όλων των άλλων. Πώς γίνεται και όταν αγαπώ, νομίζω ότι ο άλλος πρέπει να είναι όπως τον φαντάζομαι, πρέπει να αισθάνεται για μένα αυτό που αισθάνομαι εγώ γι’ αυτόν, πρέπει να με σκέφτε­ ται όσο θέλω εγώ, δεν πρέπει να εκτίθεται σε κινδύνους που απειλούν τη σχέση, και πρέπει να μου ζητάει αυτό που θέλει για να είμαι εγώ αυτός που θα του το προσφέρει; Αυτή είναι η φαντασίωση της αγάπης. Ωστόσο, η αγάπη αυτή, που στερεί την ελευθερία του άλλου, που είναι μίζερη και σκληρή, δεν είναι αγάπη μεταξύ ενηλίκων. Η αγάπη μεταξύ ενηλίκων μεταβιβάζει και προωθεί αυτόΨ τον χώρο της αυτοεξάρτησης στον άλλον, ακριβώς με την έννοια που αναλύω εδώ. Η αγάπη παραχωρεί, ωθεί, ενθαρρύνει ώστε εκείν^ί,-που αγαπώ να ζουν επίση^όλο και λι^ ^ ερο εξαρτημένοι. Αυτή είναι η αληθινήαγάπηΤ η αγάπη~για τον άλλον. Η αγάπη που δεν είναι για μένα αλλά για σένα, η αγάπη που έχει να κάνει με τη χαρά μου που υπάρχεις. \ Για ποιο λόγο θέλουν κάποιοι να είναι εξαρτημένοι; Μερικές φορές, επειδή πιστεύουν ότι είναι αδύναμοι, επειδή θεωρούν ότι αν είναι κάτω από τις φτερούγες κάποιου πιο ικανού, αυτός θα τους προστατεύσει. Αλλες φορές, για να μπορούν να επιρρίπτουν την ευθύ­ νη στους άλλους. Αλλοτε πάλι, αληθινά πιστεύουν ότι πρέπει να ζητάνε άδεια. Δεν έχουν αυταπάτες, δεν τους λείπει το κουράγιο, ούτε είναι άρρωστοι. Το μόνο που συμβαίνει είναι ότι δεν έχουν γίνει πρόσωπα\Είναι θέμα εξέλιξης^ Μερικές φορές δεν καταφέρνουν να γίνουν πρόσωπα 63

ΧΟΡΧΕ ΜΠΟΥΚΑΪ γιατί φοβούνται, κι άλλες γιατί δεν εκπαιδεύτηκαν κατάλ­ ληλα. Κάποιες φορές γιατί κάποιος τους καταπίεσε πολύ, και άλλες, τέλος, γιατί απλώς δεν ξέρουν τίποτα γι’ αυτά που συ­ ζητάμε εδώ. Όποιος δεν έχει το θάρρος να είναι αυτός που είναι από φόβο μήπως τον απορρίψουν, δεν έχει το θάρρος να αισθάνε­ ται όπως αισθάνεται γιατί δεν του φαίνεται ^τωστό, δεν έχει το θάρρος να σκέφτεται όπως σκέφτεται ή vcf πει ότι σκέφτε­ ται έτσι επειδή φοβάται την ατιβρριψη, όποιος δεν ριψοκινδυ­ νεύει γιατί δεν θέλει να επφμισθεί τις ευθύνες και δεν βγαίνει να αναζητήσει αυτό που )^ρειάζεται αλλά. το ζητάει από τον άλλο, αυτός δεν θα καταφέρει^νΰ-γίνει πρόσωπο, και πρέπει να θεωρήσουμε ότι είναι, απλώς, ένα άτομο. Δεν τον κατηγορεί κανείς γι’ αυτό, δεν είναι υίιοχρεωτικό να γίνει κανείς πρόσωπο. Αυτό που λέω είναι ότι για να γίνεις πρόσωπο —αυτό που εσείς θα λέγατε «ενήλικο και ώρι­ μο» πρόσωπο—, για μένα είναι, απλώς, να γίνεις πρόσωπο. Το «ώριμο πρόσωπο», κατ’ εμέ, λέγεται για τα αληθινά πρόσωπα. Ένα πρόσωπο, είναι ένα ώριμο πρόσωπο. Αν είναι ανώ­ ριμο, δεν έχει ολοκληρώσει ακόμη τη διαδικασία μετατροπής του σε πρόσωπο. Κι αυτό δεν αποτελεί ψόγο, γιατί η διαδικασία μετατρο­ πής ενός ατόμου σε πρόσωπο ολοκληρώνεται μονάχα την ημέρα που πεθαίνει. Μέχρι τότε, μπορεί κανείς να συνεχίσει να αναπτύσσεται και να αποκτά όλο και μεγαλύτερη συνεί­ δηση του εαυτού του. Όσο ζω μαθαίνω, όσο ζω ωριμάζω, όσο ζω αναπτύσσοiifli.'

Αυτός που βρίσκεται σε διαδικασία μετατροπής σε πρό­ σωπο μπορεί να είναι πολύ επιτυχημένος, ενταγμένος στην 64

ΣΗΜΑΣΙΑ ίΚοινωνία, αναγνωρισμένος, ένας άνθρωπος που τον εκτιμούν ΪΙΚαι τον αγαπούν. Μπορεί πράγματι να είναι όλα αυτά, και 'όμως να μην είναι ακόμη πρόσωπο. Στην Ινδία, για πολλούς στοχαστές υπάρχει ένας συ­ γκεκριμένος τρόπος θεώρησης του ανθρώπου σε μετάβαση. Ανάμεσά τους, ο Ραχνίς και ο Κρισναμούρτι θεωρούν ότι το ανθρώπινο ον είναι ένας θεός σε εξέλιξη, ένα φρούτο που δεν έχει ωριμάσει ακόμη, και που όταν θα είναι ώριμο, τότε

θα γίνει θεός. Αυτήν την τόσο ποιητική αλληγορία, εγώ την παραφράζω ως εξής: όταν ωριμάζει ο άνθρωπος, τότε μόνο γίνεται πρόσωπο. Ασφαλώς, όπως σε κάθε διαδικασία ωρίμανσης, αν είχαμε την τύχη να μας «πέσουν» γονείς υποστηρικτικοί, θα έχουμε

το πλεονέκτημα ότι, από μικροί, πήραμε ωφέλιμα μηνύματα; «Μπορείς να είσαι αυτός που είσαι.» «Μπορείς να σκέφτεσαι αυτό που σκέφτεσαι.» «Μπορείς να αισθάνεσαι αυτό που αισθάνεσαι.» «Μπορείς να παίρνεις τα δικά σου ρίσκα.» «Θα πρέπει μόνος σου να ψάξεις να βρεις αυτό που χρειά­ ζεσαι, γιατί αυτό σημαίνει μεγαλώνω, είμαι ώριμος και αυτοεξαρτώμενος.> Αυτά τα προνομιούχα παιδάκια πηδούν μόνα τους έξω από το τραμπολίνο και βουτάνε στη ζωή από ένα σημείο ευ­ νοϊκό. Βέβαια, δεν έχει όλος ο κόσμος την ίδια τύχη. Όσοι, λοιπόν, δεν ήταν τόσο τυχεροί, θα χρειαστούν κά­ ποιον να τους βοηθήσει — έστω κι ένα βιβλίο σαν αυτό. Έχει τύχει να δω πώς προέκυψε η αφύπνιση κάποιων αν­ θρώπων από τη σκληρή συνειδητοποίηση που τους προκάλεσε μια ειδική κατάσταση. Αφυπνίζεται δηλαδή κανείς, όχι από κάτι που του λέει ο άλλ'ος, αλλά μέσω μιας διαδικασίας ταύτισης: κάτι που βλέ65

ΧΟΡΧΕ ΜΠΟΥΚΑΪ πούμε ή κάτι πςυ βιώνουμε σαν εμπειρία μάς ωθεί στη συνειδητοποίηση. Παραδείγματος χάριν, μόλις κλείσαμε τα σαράντα πέ­ ντε και μαθαίνουμε ότι ένας φίλος, κι αυτός σαράντα πέντε χρόνων, πέθανε. Κοιταζόμαστε τότε στον καθρέφτη και λέμε: Τι γίνεται εδώ; Κι αρχίζουμε να αναρωτιόμαστε για κάποια πράγματα: πώς ζούμε, πώς περνάμε τον καιρό μας, αν χαιρό­ μαστε τη ζωή μας, αν νιώθουμε ότι κάποιος ή κάτι μας κατα­ πιέζει, αν έχει νόημα τελικά η ζωή μας. Ή βλέπουμε μια ταινία και πέφτουμε πάνω σε μια υπό­ θεση που περιγράφει την πραγματικότητα της ζωής μας. Συ­ νειδητοποιούμε τότε αυτό που μας συμβαίνει και ερχόμαστε αντιμέτωποι με τη δική μας κατάσταση. Μαθαίνουμε ότι δεν υπάρχουν καταστάσεις όπου δεν έχει κανείς επιλογή. Παραδεχόμαστε ότι πάντοτε επιλέγου­ με, ακόμη κι όταν νομίζουμε ότι δεν επιλέγουμε, στην καθη­ μερινή μας ζωή, κάθε μέρα, σε όλη μας τη ζωή. Και όταν λέμε: «Δεν υπήρχε άλλη λύση...» ,«Δεν είμαι εγώ υπεύθυνος γι’ αυτό...» «Δεν γινόταν τίποτε άλλο...» Λέμε ψέματα. Ασύστολα ψέματα. Γιατί, πάντοτε επιλέ­ γουμε. Στην καθημερινή μας ζωή αποφασίζουμε σχεδόν για κα­ θετί που κάνουμε και καθετί που σταματάμε να κάνουμε. Η συμμετοχή στη ζωή μας είναι όχι μόνο εφικτή, αλλά και αναπόφευκτη. Είμαστε αναγκαστικά συνένοχοι για όλα όσα μας συμ­ βαίνουν, γιατί υε τον άλφα ή βήτα τρόπο έχουμε επιλέξει να μας συμβούν. «Ε, καλά... εγώ όμως πρέπει κάθε μέρα να πάω στη δου­ λειά... δεν μπορώ να κάνω τίποτε γι’ αυτό... ακόμη κι αν δεν

66

ΣΗΜΑΣΙΑ θέλω και δεν το επιλέγω, πάλι πρέπει να πάω. Δεν μπορώ να δώσω στον εαυτό μου την άδεια να μην πάω αύριο στη δου­ λειά.» Αν είμαι διατεθειμένος να πληρώσω το τίμημα, μπορώ.

Ένας άνθρωπος προχωράει απελπισμένος στην έρημο. Μόλις έχει πιει την τελευταία σταγόνα νερό από το παγούρι τον. Ο ήλιος που καίει πάνω από το κεφάλι του και οι γνπες που τον περιτριγυρίζουν, προμηνύουν το επικείμενο τέλος του. «Νερό!» φωνάζει. «Νερό! Λίγο νερό!» Βλέπει από δεξιά να έρχεται προς το μέρος του ένας βεδουίνος πάνω σε μια καμήλα. «Δόξα τω Θεώ!» λέει. «Νερό σε παρακαλώ... νερό!» «4εν μπορώ να σου δώσω νερό» τον λέει ο βεδουίνος. «Εί­ μαι έμπορος, και το νερό είναι απαραίτητο για να ταξιδεύει κ α ­ νείς στην έρημο.» «Πούλησέ μου λίγο νερό» τον εκλιπαρεί εκείνος. «Θα σε πληρώσω...» «Αδύνατον “εφέντη”. Δεν πουλάω νερό, πουλάω γραβά­ τες.» «Γραβάτες;;;» «Ναι, κοίτα τι ωραίες γραβάτες... Αυτές εδώ είναι ιταλικές και είναι προσφορά, οι τρεις δέκα δολάρια... Κι αυτές εδώ, από ινδικό μετάξι, αθάνατες... Κι αυτές εδώ...» «Όχι... Όχι... Δεν θέλω γραβάτες, νερό θέλω... Φύγε! Φύγεεε!» Ο έμπορος συνεχίζει τον δρόμο τον, και ο διψασμένος εξε­ ρευνητής προχωράει σταθερά μέσα από την έρημο. Σκαρφαλώνει σ ’ έναν αμμόλοφο και βλέπει να έρχεται από αριστερά άλλος έμπορος. Όπότε, τρέχει προς το μέρος του και του λέει: «Πούλησέ μου λίγο νερό, σε παρακαλώ...» 67

ΧΟΡΧΕ ΜΠΟΥΚΑΪ

«Νερό δεν γίνεται» τον απαντάει ο έμπορος, «έχω όμως να σου προσφέρω τις καλύτερες γραβάτες της Αραβίας...» «Γραβάτες!!! Δεν θέλω γραβάτες! Θέλω νερό!» φωνάζει ο άνθρωπος απελπισμένος. «Έχουμε προσφορά» επιμένει ο άλλος. «Αγοράζοντας δέκα γραβάτες, παίρνεις ακόμη μία δωρεάν...» «Δεν θέλω γραβάτες!!!» «Μπορείς να πληρώσεις σε τρεις άτοκες δόσεις και με πι­ στωτική κάρτα. Έχεις πιστωτική κάρτα;» Φωνάζοντας έξαλλος, ο διψασμένος συνεχίζει το δρόμο τον προς το πουθενά. Αίγες ώρες αργότερα κι ενώ σέρνεται πια, ο ταξιδιώτης σκαρφαλώνει σ ’ έναν ψηλό αμμόλοφο κι από ’κει ατενίζει τον ορίζοντα. Δεν μπορεί να πιστέψει αυτό που βλέπουν τα μάτια του. Μ προστά, στα χίλια μέτρα, βλέπει καθ αρά μια όαση. Μερι­ κούς φοίνικες και μια απίστευτη βλάστηση γύρω από τη γαλά­ ζια αντανάκλαση του νερού. Ο άντρας τρέχει προς τα εκεί φοβούμενος μήπως είναι οφθαλμαπάτη. Δεν είναι όμως' η όαση είναι αληθινή. Το μέρος φνλάσσεται. Το προστατεύει ένας φράκτης με μία μόνο είσοδο πον τη φυλάει ένας φρουρός. «Σας παρακαλώ, αφήστε με να περάσω. Χρειάζομαι νερό... νερό. Σ ας παρακαλώ...» «Αδύνατον, κύριε. Α παγορεύεται αυστηρά η είσοδος χω­ ρίς γραβάτα.» Είτε το ξέρεις προκαταβολικά είτε όχι, πάντα υπάρχει ένα τί­ μημα που πρέπει να πληρώσεις. «Α, έτσι... Αν όμως πληρώσω το τίμημα, αύριο τα παιδιά μου δεν θα έχουν να φάνε.» Ωραία, αυτό θα είναι το τίμημα. Οπότε, επιλέγω να πάω 68

ΣΗΜΑΣΙΑ στη δουλειά. Και επιλέγω να συνεχίσω να δουλεύω, να κρα­ τήσω τη δουλειά μου. Επιλέγω να μπορώ να θρέψω τα παιδιά μου. Και μου φαίνεται σωστό που κάνω αυτή την επιλογή. Ό μως, εγώ το επιλέγω, έτσι; Εγώ είμαι αυτός που αποφασίζει. Σύμφωνα με τις αρχές μου, είναι πιο σημαντικό να μπορώ να θρέψω τα παιδιά μου από το να ικανοποιήσω την επιθυμία μου να χουζουρεύω μέχρι αργά στο κρεβάτι. Αυτό μου φαίνε­ ται σωστό. Είναι δική μου απόφαση. Και ακριβώς επειδή είναι δική μου απόφαση, έχει αξία. Ένας από τους όρους της αυτοεξάρτησης, είναι ότι μέσω της άδειας που έχω δώσει στον εαυτό μου να είμαι αυθεντι­ κός, συνειδητοποιώ αυτομάτως ότι μου αξίζει οποιαδήποτε ανταμοιβή παρουσιάζεται, για τις σωστές αποφάσεις που παίρνω. Γιατί, ό,τι έκανα δεν ήταν υποχρέωσή μου, αλλά δική μου απόφαση^Μπορούσα να πάρω αυτήν ή την άλλη απόφα­ ση, συνεπώς, μου ανήκει ο έπαινος για την επιτυχία. Μου ανήκει η ευγνωμοσύνη σου για τη βοήθεια που σου προσφέρω, κυρίως αν συνειδητοποιείς ότι δέχτηκα να σε βο­ ηθήσω ενώ μπορούσα να αρνηθώ. Βέβαια, αν ο ευεργετούμενος είμαι εγώ, θα μου είναι ευ­ κολότερο και φτηνότερο να θεωρήσω ότι εκβίασα την απά­ ντησή σου, ότι δεν είχες επιλογή, δεν μπορούσες να αρνηθείς, ή ήταν υποχρέωσή σου να βοηθήσεις. Προφανώς, μου είναι πολύ πιο βολικό να θεωρώ ότι ο άλλος πρέπει να με φροντίσει. Είναι η περίπτωση των ισόβιων παιδιών. Τα παιδιά που δεν αποφασίζουν ποτέ να πάψουν να στη­ ρίζονται στους γονείς τους. Όσο βέβαιο είναι ότι υπάρχουν πολλοί γονείς που εγκλωβίζουν τα παιδιά τους για να μη μεγαλώσουν και να μπορούν έτσι να συνεχίζουν να ελέγχουν τη ζωή τους, άλλο τόσο ισχύει ότι δεν είναι λίγα τα παιδιά που εγκλωβίζουν τους 69

ΧΟΡΧΕ ΜΠΟΥΚΑΪ γονείς τους υποχρεώνοντάς τους να συνεχίζουν να παίρνουν αποφάσεις για λογαριασμό τους, για να μην αναλάβουν εκεί­ να την ευθύνη του εαυτού τους, να μην είναι εκείνα υπεύθυνα για τίποτε. Γιατί είναι πιο εύκολο και λιγότερο επικίνδυνο να διακινδυνεύουν άλλοι’ να πληρώνουν άλλοι τα σπασμένα. Ο δρόμος της αυτοεξάρτησης είναι ο δρόμος της ανάλη­ ψης της ευθύνης για τον εαυτό μας. Για να (3αδίσεις αυτόν τον δρόμο χρειάζεται: Να είσαι σε θέση να το κάνεις, να έχεις τα κατάλληλα εφόδια και να πάρεις την απόφαση. Δεν υπάρχει συγκεκριμένο μέρος για να προετοιμαστεί κα­ νείς για τον δρόμο. Θα ανακαλύπτουμε τους όρους και τις συνθήκες στη δι­ αδρομή. Θα βελτιώνουμε τα εφόδιά μας όσο προχωράμε. Θα παγιώνεται η απόφασή μας όσο περισσότερο δρόμο Αφήνουμε πίσω μας.

70

4 ΣΥΝΘΗΚΗ

ΧΑΙΡΕΤΩ ΤΟΝΒΟΥΔΑ ΠΟΥ ΥΠΑΡΧΕΙ μέσα σου. Μ ηορεί να μην το ξέρεις, μπορεί να μην είχες καν ονειρευτεί ότι είσαι τέλειος, ότι κανείς δεν μπορεί να είναι κάτι άλλο, ότι η κατάσταση του Βούδα είναι το επίκεντρο του είναι σου. Δεν είναι κάτι που πρό­ κειται να συμβεί στο μ έλ λ ον έχει ήδη συμβεί. Είναι η πηγή α π ’ όπου έρχεσαι. Είναι μαζί η αρχή και ο στόχος. Ερχόμαστε από το φως και βαδίζουμε προς το φως. Εσύ, όμως, κοιμάσαι βαθιά, δεν ξέρεις ποιος είσαι. Δεν είναι ότι πρέπει να γίνεις κάποιος, αλλά ότι πρέπει με έναν μοναδικό τρόπο να το αναγνωρίσεις, πρέπει να επιστρέ­ φεις στην πηγή σου, πρέπει να κοιτάξεις μέσα στον εαυτό σου. Αν έρθεις πρόσωπο με πρόσωπο με τον ίδιο σου τον εαυΖ τό, θα σου αποκαλυφθεί η κατάσταση του Βούδα που υπάρχει μέσα σου. Την ημέρα που καταφέρνει κανείς να δει μέσα του, φωτί^ ζεται ολόκληρη η ύπαρξη. Άσε την καρδιά σου να ξέρει πως είσαι τέλειος. Ξέρω ότι μπορεί να φαίνεται αλαζονικό, πολύ υποθετικό, δεν μπορείς να το πιστέψεις απόλυτα. Είναι φυσικό. Το κατα­ λαβαίνω. Ωστόσο^άσε να μπει μέσα σου σαν σπόρος. Γύρω από το γεγονός αυτό θ ’ αρχίσουν να συμβαίνουν πολλά πράγματα, και μόνο σε σχέση μ’αυτό το γεγονός θα μπορέσεις να κατανο­ ήσεις τις ιδέες αυτές^Είναι ιδέες πανίσχυρες, πολύ μικρές, πολύ συμπυκνωμένες, σαν τους σπόρους που σπέρνεις στο χωράφι. 71

ΧΟΡΧΕ ΜΠΟΥΚΑΪ

έχοντας όμως κατά νου αυτό το όραμα: ότι είσαι τέλειος, είσαι ένας Βούδας στην ακμή τον^είσαι δυνητικά ικανός να γίνεις κάτι τέτοιο, δεν λείπει τίποτα, όλα είναι έτοιμα, μένει μόνο να βάλεις τα πράγματα στη θέση τους. Είναι απαραίτητο να συν­ αισθάνεσαι λίγο περισσότερο. Το μόνο που χρειάζεται, είναι λίγη παραπάνω συναίσθηση... Ο θησαυρός είναι εδώ, χρειάζεται μόνο να έχεις μαζί σου μια μικρή λάμπα. Μόλις διαλυθούν τα σκοτάδια, θα πάψεις να είσαι ζητιά­ νος, θα είσαι ένας Βούδας. Θα είσαι βασιλιάς. Αυτοκράτορας. Όλο αυτό το βασίλειο είναι δικό σου και είναι εκεί για να το ζητήσεις. Φτάνει μόνο να το διεκδικήσεις. Δεν μπορείς όμως να το διεκδικήσεις αν πιστεύεις ότι είσαι ζητιάνος. Δεν μπορείς να το διεκδικήσεις, δεν μπορείς ούτε να ονει­ ρεύεσαι ότι θα το διεκδικήσεις, αν πιστεύεις ότι είσαι ζητιάνος. Η ιδέα αυτή ότι είσαι ζητιάνος, αδαής, αμαρτωλός, ακουγόταν σε κηρύγματα από άμβωνος τόσα χρόνια, ώσπου μετατράπηκε σε βαθειά ύπνωση εντός σου. Η ύπνωση αυτή πρέπει να διακοπεί. Για να την σπάσω, αρχίζω μ’ αυτόν τονχαιρετισμό: Χαιρετώ τον Βούδα που υπάρχει μέσα σου, OSHO Το πρώτο ορόσημο του δρόμου της αυτοεξάρτησης είναι η.

αγάπη για τον εαυτό μας, όπως την έλεγε ο Ζαν-Ζακ Ρουσό.( Η ικανότητά μου, δηλαδή, να αγαπώ τον εαυτό μου, αυτό που εμένα μου αρέσει να αποκαλώ, πιο ωμά: |)γιή εγωισμό. Αυτός, κατ’ επέκτασιν, περιλαμβάνει τον αυτοσεβασμό, την αυτο72

ΣΥΝΘΗΚΗ εκτίμηση και τη συναίσθηση της υπερηφάνειας γιατί είμαι αυτός που είμ α ι^ π ό τότε που^υκ?φφόρησε το βιβλίο μου Από την αυτοεκτίμηση στον εγ ω ισ μ έ ο κόσμος συνέχεια με ρωτάει: «Όμως, γιατί αυτό το λες εγωισμό... και με κάνεις να μην μπορώ να το δεχτώ;» Το λέω έτσι για να μην μπούμε στον πειρασμό να αποφύ­ γουμε αυτή τη λέξη, μόνο και μόνο γιατί έχει «κακή φήμη». Καμιά φορά, λέω: «Ωραία· πώς θέλετε να το πούμε; Πείτε το όπως θέλε­ τε. Θ έλετε να το πείτε καρέκλα; Πείτε το καρέκλα. Ωστόσο, κατά βάθος, ξέρετε ότι μιλάμε για εγωισμό». Γεγονός είναι ότι πρέπει να πάψετε να φοβάστε αυτή τη λέξη. Μην τη συγχέετε με συμπεριφορές άθλιες ή σκληρές, άπληστες ή μίζερες, μικροπρεπείς, ποταπές ή κακεντρεχείς. Αυτά, είναι άλλο πράγμα. Δε χρειάζεται να είσαι παλιάνθρωπος για να είσαι εγω­ ιστής. Δε χρειάζεται να είσαι μοιραίος για να είσαι εγωιστής. Μπορεί να είσαι εγωιστής και να έχεις τη διάθεση να μοι­ ραστείς πράγματα. Διαρκώς, επαναλαμβάνω το ίδιο. Μου δίνει τόση ευχαρίστηση να ικανοποιώ τα πρόσω­ πα που αγαπώ, και επειδή είμαι τόσο εγωιστής... δεν θέλω να στερηθώ... Δεν θέλω να στερηθώ τη δυνατότητα να προσφέρω ικα­ νοποίηση σ’ εκείνους που αγαπώ. Όμως, δεν το κάνω για κείνους, το κάνω για μένα. Αυτή είναι η διαφορά. 1. Π ροσεχώ ς στα ελληνικά, από τις εκδόσεις opera.

73

ΧΟΡΧΕ ΜΠΟΥΚΑΪ Η διαφορά είναι ότι από τη θέση αυτή δεν μπορώ ποτέ να σκεφτώ πώς λειτουργεί αυτό που κάνω για τον άλλο. Εάν εγώ έκανα πράγματα για σένα, δεν θα μπορούσα να συνεχίσω να είμαι αυτοεξαρτώμενος. Δεν θα εξαρτιόμουν από μένα, αλλά από αυτό που εσύ χρειάζεσαι από μένα. Άρα... σιγά σιγά... γίνομαι εξαρτημένος. Και μόλις καταλάβω πως είμαι εξαρτημένος, καλά θα κάνω να το διορθώσω. Αν είμαι εξαρτημένος, υπάρχουν πράγματα που δεν μπο­ ρώ να επιτρέψω στον εαυτό μου να κάνει. Και αν αφήνω να μου συμβαίνει κάτι τέτοιο, ήα είναι για­ τί δεν θεωρώ ότι αξίζω, ή δεν με αγαπάω αρκετά. Ποτέ δεν κάνω κάτι για τους άλλους. Θα σκεφτεί κανείς ότι αυτή η κουβέντα ακούγεται πολύ εγωιστική. Κι εγώ πιστεύω ότι σίγουρα ακούγεται εγωιστι­ κή... γιατί είναι εγωιστική. Το θέμα είναι πως εδώ δεν πρόκειται για άθλιο και αχόρ­ ταγο εγωισμό, όπως έχουμε συνηθίσει να σκεφτόμαστε ότι είναι ο εγωισμός... Είναι ο εγωισμός εκείνων που αγαπούν τον εαυτό τους τόσο ώστε να ξέρουν πως είναι αξιόλογα άτομα... και έχουν πράγματα να δώσουν. Μερικές φορές, όταν τα λέω αυτά, νομίζουν ορισμένοι ότι μιλάω ενάντια στην ιδέα της αλληλεγγύης, ενάντια στη βοήθεια αλληλεγγύης. «Όταν μιλάς για αυτοεξάρτηση, μιλάς για το γνώθι σάυτόν, μιλάς για ελευθερία... άρα ο καθένας μπορεί να κάνει αυτό που θέλει, κι αν ο καθένας κάνει ό,τι γουστάρει... θα καταλήξει... να σκοτώσει τον γείτονά του...!» Κι εγώ απαντώ: αυτό το ζήτημα για το πού θα καταλήξει η πρόταση των ατομικών ελευθεριών, εξαρτάται από το ιδεο­ λογικό και φιλοσοφικό σημείο από το οποίο ξεκινάει κανείς. Υπάρχουν δύο φιλοσοφικές θέσεις που είναι τελείως 74

ΣΥΝΘΗΚΗ αντίθετες. Η μία, θεωρεί τον άνθρωπο κακό, βάναυσο, μο­ χθηρό, φαύλο και πιστεύει ότι το μόνο που περιμένει είναι μια ευκαιρία για να μπορέσει να εμπλακεί με τον πλησίον και να του πάρει αυτό που έχει. Η άλλη λέει όχ/ο άνθρωπος είναι καλός, έντιμος, αλληλέγγυος, τρυφερός και δημιουργικός, και, συνεπώς, αν τον αφήσουμε ελεύθερο να είναι αυτός που είναι, θα ανακαλύψει ό,τι είναι να ανακαλύψει, και τελικά θα γίνει το πιο γενναιόδωρο και το πιο πιστό από τα ζώα της δημιουργίας. Γιατί όταν είσαι ελεύθερος μπορείς να επιλέξεις να είσαι αλληλέγγυος παρόλο που ξέρεις ότι, στην πραγματικότητα, δεν το κάνεις για τον άλλο αλλά για σένα τον ίδιο. Αυτός είναι ο καλώς νοούμενος εγωισμός, όπως τον πε­ ριγράφω εγώ. Θέλω να ορίσω τον εγωισμό ως εκείνη την καθόλου αρεστή θέση, ότι προτιμώ τον εαυτό μου από οποιοδήποτε άλλο πρόσωπο. Η ιδέα ότι αν είμαι εγωιστής δεν πρόκειται να σκεφτώ κανέναν άλλον εκτός από τον εαυτό μου, σημαίνει ότι πι­ στεύω πως έχω έναν περιορισμένο χώρο για να αγαπώ, μια περιορισμένη ικανότητα να αγαπώ κάποιον και επομένως, αν γεμίσω τα πάντα με τον εαυτό μου, δεν μένει χώρος για τους άλλους. Η ιδέα αυτή είναι όχι μόνο παράλογη, αλλά και απολύτως απατηλή. Δεν υπάρχει περιορισμός στην ικανότητά μου να αγαπώ, δεν έχω όρια στην αγάπη, επομένως είμαι ικανός να αγαπώ πάρα πολύ τον εαυτό μου και να αγαπάω και τους άλλους πάρα πολύ. Πράγματι, από ψυχολογική άποψη, είναι αδύνατον να μπορέσω να αγαπήσω κάποιον αν δεν αγαπώ τον εαυτό μου. Αυτός που λέει ότι αγαπάει πολύ τους άλλους και λίγο τον εαυτό του, ψεύδεται στη μία από τις δύο περιπτώσεις. Ή 75

ΧΟΡΧΕ ΜΠΟΥΚΑΪ δεν είναι σίγουρο ότι αγαπάει πολύ τους άλλους, ή δεν είναι σίγουρο ότι αγαπάει λίγο τον εαυτό του. .1 αγάπη για τους άλλους γεννιέται και τρέφεται ξεκι­ νώντας από την αγάπη προς τον εαυτό μου, κι έχει να κάνει με τη δυνατότητα να βλέπω τον εαυτό μου μέσα στον άλλον Η ιδέα του «αγάπα τον πλησίον σου ως σεαυτόν», που συνδέεται με τις δύο θρησκείες, την εβραϊκή και τη χριστια­ νική, από τις οποίες προέρχεται η κουλτούρα μας, είναι στό­ χος, ένας σκοπός-αξίωμα. Όχι να αγαπάς «περισσότερο» από τον εαυτό σου. Να αγαπάς «όπως» τον εαυτό σου. Αυτό είναι το μέγιστο που μπορεί κανείς να επιδιώξει. Υπάρχει μια ιστορία για ένα κορίτσι που το λέγανε Ερνεστίνα.

Η Ερνεστίνα ζούσε σ ’ ένα αγρόκτημα στην εξοχή. Μια μέρα, ο πατέρας της της ζητάει να μεταφέρει ένα βαρέλι γεμάτο καλαμπόκι στη σιταποθήκη μιας γειτόνισσας. Παίρνει η Ερνεστίνα ένα ξύλινο βαρέλι, το γεμίζει με καλαμπό­ κι μέχρι πάνω, καρφώνει το καπάκι και το δένει για να το κρε­ μάσει από τους ώμους σαν σακίδιο. Αφού στερεώνει τα λουριά, ξεκινάει για τη γειτονική σιταποθήκη. Στο δρόμο συναντάει διάφορους αγρότες. Κάποιοι βλέ­ πουν ότι το βαρέλι έχει μια τρύπα και πέφτουν σπόροι από εκεί σχηματίζοντας μια γραμμή στον δρόμο, χωρίς να έχει καταλ ά­ βει τίποτα η Ερνεστίνα. Ένας φίλος του πατέρα της, με νοή­ ματα, προσπαθεί να της εξηγήσει το πρόβλημα, εκείνη όμως νομίζει ότι τη χαιρετάει, οπότε του χαμογελάει κι αυτή και του κουνάει το χέρι φιλικά. Τότε, οι άλλοι αγρότες της φωνάζουν όλοι μαζί: «Το καλαμπόκι χύνεται!» Η Ερνεστίνα γυρίζει να δει το δρόμο, αλλά καθώς τα που­ 76

ΣΥΝΘΗΚΗ

λιά αρπάζουν κάθε σπόρο πριν καλ ά καλά πέσει κάτω, δεν βλέπει τίποτε, νομίζει πως οι γείτονες της κάνουν πλάκα και συνεχίζει το δρόμο της. Λίγο πιο κάτω, πάλι της φωνάζει ένας χωρικός: «Ερνεστίνα! Ερνεστίνα! Σου χύνεται το καλαμπόκι, το τρώνε τα πουλιά!...» Η Ερνεστίνα γυρίζει και βλέπει τα πουλιά που φτερουγίζουν πάνω από τον δρόμο, αλλά ούτε ένα σπόρο καλαμποκιού. Έτσι, συνεχίζει τον δρόμο της με το καλαμπόκι να χύνεται από την τρύπα τον βαρελιού. Όταν φτάνει η Ερνεστίνα στον προορισμό της και ανοίγει το βαρέλι, βλέπει πως ακόμη είναι το ίδιο ξέχειλο από σπόρους όπως όταν ξεκίνησε. Μπορεί κανείς να σκεφτεί ότι αυτή είναι απλώς μια παραβο­ λή για να παρακινήσει τους τσιγκούνηδες να δώσουν, να τους απαλλάξει από το φόβο τους για το κενό, κι ότι η ιστορία αυτή είναι απλώς αλληγορική. Οπωσδήποτε|όσον αφορά την αγάπη, δεν αδειάζω ποτέ όταν αγαπώ. Είναι ψέμα πως δίνοντας πάρα πολλά μπορεί να μείνω χωρίς τίποτε. Είναι ψέμα ότι πρέπει να έχω πλεόνασμα αγάπης για να μπορώ να αγαπώ. Η Ερνεστίνα είναι ο καθένας από μας. Και το καλαμπόκι είναι το πόσο μπορεί ο καθένας να αγαπάει. Το ανεξάντλητο απόθεμα αγάπης. Που σημαίνει: Δεν πρόκειται να μείνουμε χωρίς καλαμπόκι για τα που­ λιά αν θέλουμε να φτάσουμε με όλο μας το καλαμπόκι στη σιταποθήκη. 77

ΧΟΡΧΕ ΜΠΟΥΚΑΪ Ούτε πρόκειται να μείνουμε χωρίς καλαμπόκι για μας αν δώσουμε στα πουλιά. Δεν πρόκειται να μείνουμε χωρίς τη δυνατότητα να αγα­ πάμε τους άλλους, αν αγαπάμε τον εαυτό μας. Πράγματι, πρέπει να δίνουμε ανεξάντλητα, και το βαρέ­ λι μας θα είναι πάντα γεμάτο, γιατί έτσι λειτουργεί η καρδιά μας, έτσι λειτουργεί το πνεύμα μας, έτσι λειτουργεί η ουσία του καθενός μας.| Όπως και να’ ναι, αν υποθέσουμε ότι έχω το γνώθι σαυτόν, απελευθερώνομαι και αγαπώ τον εαυτό μου... Αυτό δεν με αφήνει στις παρυφές της αλληλεγγύης; Για μένα, υπάρχουν τουλάχιστον δύο τύποι αλληλεγ­ γύης. Μια αλληλεγγύη που την αποκαλώ της μετάβασης και μια άλλη που την αποκαλώ της επιστροφής. Γιατί είμαι σίγουρος ότι υπάρχουν δύο τρόποι για να βοηθάω τον πλη­ σίον. Στην αλληλεγγύη της μετάβασης, αυτό που συμβαί­ νει είναι ότι βλέπω τον άλλο που δεν έχει, βλέπω τον άλλο που υποφέρει, βλέπω τον άλλο που θρηνεί, και κάτι γίνεται μέσα μου. Για παράδειγμα, αυτό που γίνεται μέσα μου είναι ότι συνειδητοποιώ πως θα μπορούσα να είμαι στη θέση του και ταυτίζομαι μαζί του, φοβάμαι μήπως μου συμβεί αυτό που συμβαίνει και σ’ εκείνον, οπότε, τον βοηθάω. Η βοήθεια αυτή προκύπτει από τον φόβο που προέρχε­ ται από την ταύτιση και λειτουργεί ως μαγική προστασία που τη δικαιούμαι γιατί υπήρξα αλληλέγγυος. Αυτή είναι μια αλ­ ληλεγγύη εξορκισμού. Μια βοήθεια «ανιδιοτελής» που, στην πραγματικότητα, προσφέρω σ’ εμένα" όχι στον άλλον| Κοντινός συγγενής αυτής της αλληλεγγύης είναι η ενο­ χική αλληλεγγύη. Αυτή γεννιέται από την κακή μήτρα κά­ ποιων φιλανθρωπικών ιδεών... Όταν βλέπω αυτόν που πονάει και υποφέρει, μια απαίσια σκέψη περνάει από το μυαλό μου 78

ΣΥΝΘΗΚΗ χωρίς να μπορώ να την αποφύγω; «Ευτυχώς που είσαι εσύ σ’ αυτήν την κατάσταση και όχι εγώ». Και αποφασίζω να βοηθήσω γιατί δεν αντέχω την αυτο­ κατηγορία που προέρχεται από τη σκέψη αυτή. " Άλλος λόγος μετάβασης είναι ότι πιστεύω σ’ ένα είδος νόμου της ανταπόδοσης. Αυτό λέει ότι, σ’ αυτήν την περί­ πτωση, όταν σου δίνω κάτι, στην πραγματικότητα μου επιστρέφεται Ε ΙΣ ΔΙΠ Λ Ο Υ Ν ., Υπάρχουν άνθρωποι που υποστηρίζουν με σιγουριά ότι δίνουν γιατί έτσι θα πάρουν. Είναι η αλληλεγγύη της επέν­ δυσης. Αυτό δεν σημαίνει ότι αποκλείεται να συμβεί ή δεν πρέπει να γίνεται κάτι τέτοιο, οπωσδήποτε όμως είναι κίνη­ τρο μετάβασης. Υπάρχει επίσης μια υπάκουη αλληλεγγύη, που προέρχε­ ται από αυτά που μου έμαθε η μαμά μου: ότι πρέπει να μοι­ ράζομαι, να μην είμαι εγωιστής και να δίνω... Έτσι ικανοποιώ τη μαμά μου, τον εφημέριο της ενορίας, ή τον δάσκαλό μου. Λαμβάνω υπόψη τα λόγια τους, δεν ξέρω αν τα πιστεύω, αυτά πάντως που μου έμαθαν, εγώ τα κάνω πράξη. Λεν κάθισα ποτέ να σκεφτώ αν είναι αυτό που θέλω να κάνω. Ξέρω μόνο πως πρέπει να το κάνω, και το κάνω. Αυτή είναι η ιδεολογική αλληλεγγύη, η πιο ηθική και ηθικολογική, οπωσδήποτε όμως είναι αλληλεγγύη μετάβασης. Τέλος, υπάρχει μια αλληλεγγύη την οποία αποκαλώ αλληλεγγύη του «σήμερα εσύ, αύριο εγώ». Είναι αυτή που σκέφτεται να εξασφαλίσει το μέλλον. Επειδή φοβάμαι το φα­ νταστικό μαύρο μέλλον, εξασφαλίζω ότι, αν έρθουν έτσι τα πράγματα, κάποιος θα είναι αλληλέγγυος μ’ εμένα, όταν εγώ θα βρίσκομαι στη θέση εκείνου που υποφέρει. Όποια κι αν είναι η περίπτωση —του εξορκισμού, η ενο­ χική, της επένδυσης, της υπακοής, ή του «σήμερα εγώ για σένα, αύριο εσύ για μένα»—, πρόκειται για μια αλληλεγγύη 79

ΧΟΡΧΕ ΜΠΟΥΚΑΪ μετάβασης που δεν έχει, βεβαίως, καμία σχέση με τον αλτρουισμό. Ωστόσο, έρχεται μια στιγμή... μια στιγμή που ανακαλύ­ πτω την ιστορία της Ερνεστίνας. Τι ανακαλύπτω στην ιστορία της Ερνεστίνας; Ανακαλύπτω ότι δεν κινδυνεύω να βρεθώ σ’ αυτήν τη θέση, γιατί αν δίνω δεν ίιένω άδειος· ό τι ούτε είμαι ούτε και θα γίνω ποτέ σαν αυτούς που παίρνου_ν αυτό που τους προ­ σφέρω' ότι δεν αισθάνομαι ένοχος που έχω όσα έχω κι ότι δεν χρειάζομαι παραπάνω απ’ όσα έχω και, τέλος, ότι δεν δίνω σημασία σ ’ αυτά που λένε οι άλλοι ότι θα έπρεπε να κάνω. Τώρα ξέρω ότι μπορώ να επιλέξω να δώσω ή να μη δώσω. Οπότε, φτάνω στο σημείο όπου όλα αυτά δεν είναι πια... σημαντικά. Κατακτώ αυτό που ονομάζω αντοεζάρτηση. Εδώ ανακαλύπτω πως η αξία μου δεν εξαρτάται από το βλέμμα του άλλου. Και είμαι με τους άλλους, όχι για να ζητιανέψω την επι­ δοκιμασία τους, αλλά για να βαδίσουμε μαζί ένα κομμάτι του δρόμου. Ανακαλύπτω την αγάπη, και μαζί μ’ αυτήν, την ευχαρί­ στηση να μοιράζομαι. Εδώ εμφανίζεται η δεύτερη δυνατότητα να είμαι αλλη­ λέγγυος. Εδώ συναντώ κάποιον που υποφέρει και ανακαλύπτω την ευχαρίστηση να δίνω. Και δίνω για την ευχαρίστηση που μου δίνει το να δίνω. Αυτή είναι η αλληλεγγύη του δρόμου της επιστροφής. Ο Βασιλιάς ηάει στον κήπο του και βλέπει πως τα δέντρα, οι

θάμνοι και τα λουλούδια του ξεραίνονται. 80

ΣΥΝΘΗΚΗ

Η Βελανιδιά τού λέει ηως ξεραίνεται γιατί δεν μπορεί να είναι τόσο ψηλή όσο το Πεύκο. Γυρίζει προς το Πεύκο και το βλέπει πεσμένο κάτω γιατί δεν μπορεί να κάνει σταφύλια όπως το Αμπέλι. Και το Αμπέλι ξεράθηκε γιατί δεν έκανε λουλούδια σαν την Τριανταφυλλιά. Βλέπει την Τριανταφυλλιά να κλαίει γιατί δεν είναι γερή και δυνατή σαν τη Βελανιδιά. Και ξάφνου, βλέπει ένα φυτό, μια Φρέζια, γεμάτη άνθη και πιο δροσερή από ποτέ. Τη ρω τάει ο βασιλιάς: «Πώς γίνεται και αναπτύσσεσαι τόσο καλά μέσα σ ’ αυτόν τον μαραμένο και θλιβερό κήπο;» Το λουλούδι τού απαντάει: «Δεν ξέρω. Ίσως γιατί υπέθετα πάντα ότι, όταν με φύτε­ ψες, ήθελες φρέζιες. Αν ήθελες Βελανιδιά ή Τριανταφυλλιά, θα είχες φυτέψει Βελανιδιά ή Τριανταφυλλιά. Εκείνη τη στιγμή είπα μέσα μου: Θα προσπαθήσω να είμαι Φρέζια όσο μπορώ καλύτερα.» Τώρα, είναι η σειρά σου. Είσαι εδώ για να προσφέρεις την ευ­ ωδιά σου. Κοιτάξου, απλώς, στον καθρέφτη. Δεν γίνεται να είσαι άλλος άνθρωπος. Μπορείς να χαίρεσαι και να ανθίζεις ποτισμένος με την αγάπη για τον εαυτό σου, ή να μαραίνεσαι καταδικασμένος από εσένα τον ίδιο.

81

5 ΕΦΟΔΙΑΣΜ ΟΣ

Η ΔΙΑΚΡΙΣΗ ΕΙΝΑΙ ΤΟ ΑΠΕΧΘΕΣ σημείο εκκίνησης αυτού του τμήματος του δρόμου. Λέξη βαριά και δύσκολη —αν μπορεί να υπάρχει τέτοια λέξη—, που παραπέμπει στην περιφρό­ νηση, τον ρατσισμό και την περιθωριοποίηση των άλλων. Ασφαλώς, αυτή δεν είναι η μόνη σημασία που έχει η λέξη, και δεν είναι αυτή η σημασία με την οποία τη χρησιμο­ ποιώ εδώ. Μιλάω για διάκριση όσον αφορά στη συνείδηση της διαφορετικότητας. Που σημαίνεΐ|^την ικανότητα να δια­ κρίνω, ή αν ακούγεται λιγότερο προσβλητικό, να ξεχωρίζω τον εαυτό μου από τους άλλους που δεν είναι εγώ. Να ξέρω πως υπάρχει διαφορά ανάμεσα σ’ αυτό που απο­ καλώ ε^ώ και το μη-εγώ. Ότι εσύ είσαι αυτός που είσαι, και εγώ είμαι αυτός που είμαι. Ότι μοιάζουμε, αλλά δεν είμαστε το ίδιο. Δεν είμαι το ίδιο μ’ εσένα, εγώ είμαι άλλο. Δεν είμαι πανομοιότυπος μ’ εσένα κι εσύ δεν είσαι πανο­ μοιότυπος μ’ εμένα. Είμαστε διαφορετικοί. Μερικές φορές, πολύ διαφορετι­ κοί. ίίΑυτό ονομάζω συνείδηση διαφορετικότητας ή ικανό­ τητα αυτοδιάκρισηςί Και πρέπει να ξεκινήσω απ’ αυτό το σημείο, γιατί έτσι άρχισε η ιστορία μας. 83

ΧΟΡΧΕ ΜΠΟΥΚΑΪ Γεννηθήκαμε πιστεύοντας ότι το σύμπαν απότελεί μέ­ ρος του εαυτού μας, σε μια απόλυτα συμβιωτική σχέση, χωρίς να έχουμε την παραμικρή ιδέα των ορίων μεταξύ του εσω τε­ ρικού και του εξωτερικού. Στη διάρκεια αυτής της «συγχώνευσης» —όπως τη λέει ο Γουίνικοτ— η μαμά, η κούνια, τα παιχνίδια, το δωμάτιο και το φαγητό δεν ήταν για μας παρά άρρηκτη προέκταση του σώματός μας. Δεν ήταν ανάγκη να μας μάθει κανένας άμεσα —λέει ο Γουίνικοτ—, ότι «η έμφυτη ικανότητα ανάπτυξης και ωρίμαν"σης» με την οποία γεννιόμαστε, θα μας φέρει αντιμέτωπους μ’ έναν βαθύ πόνο, τον πρώτο ίσως πόνο της ζωής μας: τη συνειδητοποίηση, στην πρώιμη ηλικία των επτά ή οκτώ μηνών, ότι η συγχώνευση εκείνη δεν ήταν παρά μια ψευδαίσθηση. Η μαμά δεν παρουσιαζόταν απλώς και μόνο γιατί την ήθελα, το στήθος που ζητούσα δεν εμφανιζόταν μόλις το σκεφτόμουν, η τροφή δεν ήταν πάντα διαθέσιμη. Αναγκαστήκαμε να δεχτούμε ως δεδομένο, ενάντια στη ναρκισσιστική μας επιθυμία, ότι ανάμεσα σ’ εμάς και τα πά­ ντα γύρω μας υπήρχε μια απόσταση, ένα φράγμα, ένα όριο, υλοποιημένο σ ’ αυτό που μάθαμε μετά να ονομάζουμε το δέρμα μας. Μάθαμε, χωρίς να το θέλουμε, τη διαφορά ανάμεσα στο εσωτερικό και το εξωτερικό. Μάθαμε να διακρίνουμε ανάμεσα στη φαντασία και την πραγματικότητα. Μάθαμε να ελπίζουμε και, βέβαια, να αντέχουμε τη μα­ ταίωση. Περάσαμε από την αδιαχώριστη και απατηλά παντοδύ1. Donald Woods W innicott, (1896-1971). Αγγλος παιδοψυχίατρος και ψυχαναλυτής. (Σ.τ.Μ.)

84

ΕΦΟΔΙΑΣΜΟΣ ναμη σχέση στον αυτοδιαχωρισμό και τη διαδικασία εξατομίκευσης. Όταν είμαι σε θέση να με ξεχωρίζω, αρχίζω σταδιακά να κατασκευάζω αυτό που οι ειδικοί λένε ταυτότητα, εαυτό, εγώ. Μαθαίνω να μη με συγχέω με τον άλλον, να μη νομίζω πως ο άλλος νιώθει ή πρέπει να νιώθει αναγκαστικά το ίδιο μ’ εμένα. Οι άλλοι δεν σκέφτονται, ούτε είναι υποχρεωμένοι να σκέφτονται όπως εγώ/Ο άλλος δεν υπάρχει στον κόσμο για να ικανοποιεί τις επιθυμίες μου, ούτε για να ανταποκρίνεται στις προσδοκίες μου. Διαχωρισμένος, επιβεβαιώνω οριστικά πως εγώ είμαι εγώ κι εσύ είσαι εσύ., Τότε μπορώ να προχωρήσω σ’ αυτόν τον δρόμο και να πάρω την κατεύθυνση της αυτογνωσίας. Και λέω να πάρω την κατεύθυνση, όχι να κατακτήσω. Γιατί, το να ξέρω πως εσύ δεν είσαι εγώ κι εγώ δεν είμαι εσύ δεν αρκεί για να ξέρω ποιος είμαι. Η αυτοδιάκριση είναι απα­ ραίτητη, αλλά δεν ψτάvεj[. Πρόσβαση στην αυτογνωσία Η αυτογνωσία συνίσταται προπάντων στη δουλειά με τον εαυτό μου για να καταφέρω να ανακαλύψω — μάλλον, παρά να κατασκευάσω— ποιος είμαι, να ξεκαθαρίσω ποια είναι τα δυνατά μου σημεία και ποιες οι αδυναμίες μου, τι μου αρέσει και τι δεν μου αρέσει, τι είναι αυτό που θέλω και τι αυτό που δεν θέλω. Το <Γ^;ώ0ί_^αυτόν» είναι μία από τις πλέον κλασικές και αρχετυπικές προτάσεις των στοχαστών όλων των εποχών. Το θέμα —προκλητικό από μόνο του— είναι μια αλήθεια πολύ δύσκολη, και από αυτήν προέρχονται μια πλειάδα προτάσε­ 85

ΧΟΡΧΕ ΜΠΟΥΚΑΪ ων και θεωριών, φιλοσοφικών, υπαρξιστικών, ηθικολογικών, ηθιι^ών, ανθρωπολογικών, ψυχολογικών, κ.ά. /Το να αποκτήσω συνείδηση του ποιος είμαι, είναι κατά τη γνώμη μου αποτέλεσμα μιας ματιάς που, χωρίς προκα­ ταλήψεις, κατευθύνεται δυναμικά προς το εσωτερικό για να μπορέσω να με αναγνωρίσω, j Η αναγνώριση αυτή του ποιος είμαι, αποκτά εδώ την έν­ νοια του: «γνωρίζω τον εαυτό μου», και όχι του: «τι σκέφτο­ μαι ή νομίζω πως είμαι». Γιατί υπάρχει σημαντική διαφορά ανάμεσα στο νομίζω και το γνωρίζω. Ας το σκεφτούμε λιγάκι. Λέγοντας: |ί<Νομίζω ότι αύριο θα επιστρέψω στο Μπουένος Άιρες», αναγκαστικά παραδέ­ χομαι ότι μπορεί να συμβούν στο μεταξύ διάφορα και, ενδε­ χομένως, κάτι να με εμποδίσει να γυρίσω.^ν πω όμως: )«Ξέρω πως αύριο θα ανατείλει ο ήλιος», έχω τη βεβαιότητα ότι αυτό θα συμβεί^Ακόμη κι αν έχει συννεφιά, αύριο θα ανατείλει ο ήλιος. Το ξέρω. |(Πάντοτε, όταν λέω «ξέρω», μιλάω για μια πεποίθηση που δε χρειάζεται μαρτυρία ούτε απόδειξη. | Όταν λέω «νομίζω», στοιχηματίζω με αποφασιστικότητα σ’ αυτό που πιστεύω.} Αντίθετα, όταν λέω πως «ξέρω», δεν υπάρχει στοίχημα. Βέβαια, μπορεί κάποιος να «ξέρει», μπορεί και να σφάλ­ λει' μπορεί να καταλάβει αργότερα πως δεν ήξερε· πως έτσι νόμιζε, με σιγουριά και αυτοπεποίθηση, μέχρι ν’ ανακαλύψει το λάθος του. Δεν υπάρχει σ’ αυτό καμία αντίφαση\’Ο ταν εγώ μιλάω για το «ξέρω», αναφέρομαι στην πεποίθηση, και όχι στην ορθότητα του ισχυρισμού.' Αυτογνωσία, είναι η πεποίθηση ότι ξέρω πώς είμαι. Και όπως είπα πριν, αυτό προϋποθέτει πολλή προσωπική δου­ λειά. 86

ΕΦΟΔΙΑΣΜΟΣ Πόση δουλειά; Εξαρτάται από τον άνθρωπο, οπωσδήπο­ τε όμως, δεν σταματάμε να γνωρίζουμε τον εαυτό μας όλο και περισσότερο. Εμένα μου πήρε πολύ καιρό και πολλή δουλειά να αρχί­ σω να μαθαίνω ποιος είμαι (θα έφταιγε η μεγάλη σωματική επιφάνεια που είχα να καλύψω...) Αλλοι το καταφέρνουν πιο γρήγορα. Πάντως, δεν είναι κάτι που γίνεται σε μια βδομάδα. Πρέπει κανείς να δουλέψει με τον εαυτό του. Πρέπει να παρατηρήσει πολύ τον εαυτό του. Προφανώς, αυτό δεν σημαίνει ότι πρέπει να αυτοπαρατηρείται κανείς όλη την ώρα. Ωστόσο, πρέπει να αυτοπαρατηρείται όταν είναι μόνος αλλά και σε αλληλεπίδραση με άλ­ λους· όταν ξυπνάει το πρωί αλλά και τη στιγμή που κλείνει τα μάτια του το βράδυ' στις πιο δύσκολες στιγμές αλλά και στις πιο απλές. Να κοιτάζω τις καλύτερες και τις χειρότερες πλευρές του εαυτού μου. Να με παρατηρώ όταν με κοιτάζω στον καθρέφτη, αλλά και να βλέπω πώc είμαι στα αάτια των άλλων. ‘ Να με παρατηρώ σε σχέση με τους άλλους, να εξετάζω όμως και ποια σχέση διαμορφώνω με τον ίδιο μου τον εαυτό.^' Πα κάποιον ανεξήγητο λόγο^/για να γνωρίσω ποιος εί­ μαι, είναι ανάγκη να μπορώ να ακούω. Μπορεί κανείς να παρατηρήσει τα χέρια του, από μπρο­ στά και από την ανάποδη. Μπορεί, με λίγη προσπάθεια, να παρατηρήσει τους αγκώνες ή τις φτέρνες του, και κάποιοι μπορούν να δουν το πέλμα του ποδιού τους. Ωστόσο, υπάρ­ χουν κάποια μέρη που μας προσδιορίζουν, όπως για παρά­ δειγμα το πρόσωπο, που δεν θα μπορέσουμε ποτέ να δούμε με γυμνό μάτι. Για να το δούμε χρειαζόμαστε καθρέφτη, και καθρέφτης του ποιοι είμαστε είναι ο άλλος. Ο καθρέφτης, εί­ ναι η σχέση με τους υπολοίπους. 87

ΧΟΡΧΕ ΜΠΟΥΚΑΪ Όσο πιο στενή και δεσμευτική η σχέση, τόσο πιο ακρι­ βής, σκληρός και λεπτολόγος ο καθρέφτης. Η Σίλβια Σαλίνας' κι εγώ, λέμε στο βιβλίο^Λ^άττα τον εαυτό σου με τα μάτια ανοιχτά, j πως ο καλύτερος καθρέφτης είναι ο σύντροφός σου· αυτός πάνω στον οποίο αντικατο­ πτρίζεσαι με τη μεγαλύτερη σαφήνεια και ακρίβεια. Ωστόσο, εκτός από τον σύντροφό σου, υπάρχουν πάρα πολλοί, χιλι­ άδες καθρέφτες που μέσα τους κοιτάζεις τον εαυτό σου για να μάθεις ποιος είσαιΙίΟι καθρέφτες αυτοί δεν διαμορφώνουν υποχρεωτικά την ταυτότητά σου, μπορούν όμως να σε βοη­ θήσουν να συμπληρώσεις την εικόνα σου. j Αν όλοι μου λένε πως είμαι πολύ επιθετικός, δεν μπορώ να συνεχίσω να ζω φωνάζοντας: «Όχι! Εσύ είσαι ο επιθετι­ κός!», χωρίς καν ν’ αναρωτηθώ αν κρύβεται κάποια αλήθεια σ’ αυτό το σχόλιο. Δεν λέω να δέχεται κανείς εξαρχής κάθε παρατήρηση, απ’ όποιον κι αν προέρχεται. Απλώς, να αναρωτηθούμε αν αυτό που μας λένε οι φίλοι μας έχει κάποια δόση αλήθειας, έστω κι αν δεν μπορούμε να τη διακρίνουμε άμεσα δια γυμνού οφθαλμού. Είναι πολύ αστείος ο τρόπος με τον οποίον κάποιος μπορεί να μην ακούει τον άλλον. Αν όλοι μου λένε ότι είμαι πολύ παχύς, καλά θα κάνω να το λάβω υπόψη μου. Για να μπορέσουμε να γνωρίσουμε τον εαυτό μας, είναι αναγκαίο να αυτοπαρατηρούμαστε πολύ και να ακούμε με προσοχή όσα βλέπουν οι άλλοι σ’ εμάς. Και για να μπορούμε να ακούσουμε, για να μπορεί δηλα-

1. Silvia Salinas: Ψ υχολόγος, ειδικευμένη στην ψυχοθεραπεία ζεύγους και εκπαιδευμένη στη θεραπεία Γκεστάλτ. (Σ.τ.Μ.) 2. Εκδόσεις Del Nuevo Extrem o (Σ.τ.Σ.)

88

ΕΦΟΔΙΑΣΜΟΣ δή και ο άλλος να μιλήσει, χρειάζεται να έχει ο καθένας μας το θάρρος να εκτίθεται. Άρα, για να περάσω από το μονοπάτι της αυτογνωσίας πρέπει να έχω το θάρρος να φαίνομαι όπως είμαι, χωρίς να κρύβομαι, χωρίς να παίζω ρόλους, χωρίς να χρησιμοποιώ τε­ χνάσματα και να εμπλέκομαι στις αντιδράσεις που παράγονται από το γεγονός ότι σου έδειξα ποιος είμαι. Όσο περισσότερα σου δείχνω για μένα και όσο πιο πολύ σε ακούω, τόσο περισσότερο θα γνωρίσω τον εαυτό μου. Και όσο περισσότερα γνωρίζω για τον εαυτό μου, με τόσο καλύτερο τρόπο θα αναλάβω την ευθύνη της προσω­ πικότητάς μου. Και όσο περισσότερο και καλύτερα είμαι υπεύθυνος για την προσωπικότητά μου, τόσο λιγότερο εξαρτημένος θα εί­ μαι από τους απ’ έξω. ^ «Αυτό δεν είναι αντίφαση; Ακούγοντας όλα αυτά δεν θα γίνω πιο εξαρτημένος;» Όχι, δεν υπάρχει καμιά αντίφαση. Αυτό είναι εκπαίδευση, για να μάθεις τον δρόμο. Να μη βασίζεσαι ποτέ στα λόγια των άλλων, πάντα όμως να τα ακούς. Να μην ακολουθείς ποτέ τη συμβουλή των άλλων, πά­ ντα όμως να τη λαμβάνεις υπόψη σου. Να μην εξαρτάσαι ποτέ από τη γνώμη των άλλων, ντα όμως να την καταγράφεις στη μνήμη σου καθαρά. !Ενας άντρας δουλεύει στον κήπο τον σπιτιού τον.

Περνάει ένας νεαρός με μια μηχανή και τον φωνάζει: «Κερατάαααϋ!» Ο άντρας γνρίζει αργά το κεφάλι τον και βλέηει τον νεαρό ηον απομακρύνεται πάνω στη μηχανή με πολύ μεγάλη ταχύ­ τητα. 89

ΧΟΡΧΕ ΜΠΟΥΚΑΪ

Συνεχίζει τη δουλειά του και, πέντε λεπτά αργότερα, ο ίδιος νεαρός περνάει με τη μηχανή και του φωνάζει: «Κερατάαααϋ!» Σηκώνει αμέσως το βλέμμα του ο άντρας και βλέπει ξανά την πλάτη του νεαρού που απομακρύνεται πάνω στη μηχανή. Κουνάει το κεφάλι του με απορία και, με κατεβασμένα μούτρα, μπαίνει στο σπίτι. Πάει στην κουζίνα και βρίσκει τη γυναίκα του να κόβει κάτι χορταρικά. Τη ρωτάει: «Να σου πω, κάτι γίνεται μ’ εσένα, ε;» «Πώς σού ’ρ θε τώρα αυτό;» τον ρω τάει η γυναίκα του. «Να, ξέρεις, ένας τύπος με μια μηχανή περνάει κάθε λίγο και με φωνάζει κέρατά, γι’ αυτό...» «Κι εσύ θα δώσεις σημασία σε ό,τι σου φωνάζει ένας άγνω­ στος ηλίθιος;» «Δίκιο έχεις, αγάπη μου, με συγχωρείς...» Της δίνει ένα φιλί στο μάγουλο και γυρίζει στον κήπο. Δ έκα λεπτά αργότερα, περνάει ο τύπος με τη μηχανή και του φωνάζει: «Κέρατά και μαρτυριάρηηηϋ!» Δεν τίθεται θέμα. Πρέπει ν’ ακούει κανείς. Για να προχωρήσω στο δρόμο της αυτοεξάρτησης, πρέ­ πει να συνειδητοποιήσω σ’ αυτή τη φάση ότι ένας μόνο κα­ θρέφτης για να κοιτάζομαι δεν φτάνει. Πρέπει να αποκτή­ σω τη συνήθεια να κοιτάζομαι σε όλους τους καθρέφτες που μπορεί να συναντήσω. Είναι βέβαιο πως κάποιοι καθρέφτες θα με δείχνουν άσχημο. Περπατάει κάποιος σ’ ένα μονοπάτι και βλέπει στην άκρη, στο χορτάρι, παρατημένο έναν καθρέφτη. Τον παίρνει στα χέρια του, τον κοιτάζει και λέει: «Πα πα πα! Απαίσιος! Δεν είχαν άδικο που τον πέταξαν». 90

ΕΦΟΔΙΑΣΜΟΣ To πρώτο βήμα στο δρόμο της ανάπτυξης είναι να γίνει κανείς γενναίος γνώστης του εαυτού του/Γνώστης των χει­ ρότερων και των καλύτερων πλευρών του. ^ Όταν μιλάω γι’ αυτό το θέμα, με ρωτούν πολλοί μήπως το να ασχολείται κανείς τόσον χρόνο με την προσπάθεια να γνωρίσει τον εαυτό του είναι υπερβολικά εγωιστικό. Δεν το πιστεύω, αν και ομολογώ ότι η διαφωνία μου αφο­ ρά περισσότερο τη λέξη «υπερβολικά» παρά τη λέξη «εγωι­ στικό». Γιατί, ναι, είμαι εγωιστής και δεν ντρέπομαι καθόλου γι’ αυτό. Από τη μεριά μου, είμαι πεπεισμένος ό^μόνο^αν^^νωρίσω τον^ υ τ ό μου θα μπορέσω να καλύψω το κενό που με χωρίζει από σένα, να σε πλησιάσω και να σου προσφέρω ό,^α. ^J<ΛlλJίτε£0 έχω. ΐνΙόνο γνωρίζοντας εμένα μπορώ να σκεφτώ εσένα. Νομίζω πως δεν είναι δυνατόν να σε γνωρίσω πριν ασχο­ ληθώ με τη γνωριμία του εαυτού μου./ Το δίχως άλλο, θα μπορέσω να σε βοηθήσω περισσότε­ ρο όταν γνωρίζω περισσότερα για μένα, όταν έχω διανύσει περισσότερο δρόμο, όταν έχω αποκτήσει περισσότερη πεί­ ρα, όταν μου έχει συμβεί περισσότερες φορές αυτό που τώρα συμβαίνει σ’ εσένα. Υπάρχουν, βέβαια, χιλιάδες ιστορίες ζωής ανθρώπων που βοήθησαν άλλους χωρίς καμία γνώση, με πλήρη άγνοια και μοναδικό εφόδιο την καλή τους την καρδιά. Είναι οι ήρωες της διπλανής πόρτας. Αυτή είναι η αλήθεια. Δεν είναι όλα στο μυαλό. Οι γνώ­ σεις που έχει κανείς για τα πράγματα δεν είναι το παν. Η γνώ­ σή του εαυτού μου δεν είναι απαραίτητη για να μπορώ να βοηθάω. Ωστόσο, μάζευε γνώσεις για σένα. Κι εγώ εξακολουθώ να πιστεύω πως πρέπει να μαζεύει κανείς γνώσεις για τον εαυτό του. 91

ΧΟΡΧΕ ΜΠΟΥΚΑΪ Εξακολουθώ να πιστεύω φ:ι είναι πολύ δύσκολο να δώσεί κανείς αυτό που δεν έχει. Συνειδητοττοίηση Η δική μου άποψη για την αυτογνωσία αρχίζει με το να θυ­ μάμαι ότι: Δεν είναι ότι έχω σώμα, αλλά ότι είμαι σώμα. Δεν είναι ότι έχω συναισθήματα, αλλά oTjf είμαι τα συ­ ναισθήματα που νιώθω. Δεν είναι ότι έχω έ^ναν τρόπο σκέψης, αλλά orjl είμαι ο τρόπος που σκέφτομαι. Τελικάίρ καθένας μα^ είναι οι σκέψεις του, τα συναισθήματά του, ίδιρ το σώμα του και, συγχρόνως, κάτι παραπά­ νω: το είναι τοι| Ο καθένας μας πρέπει να ξέρει πως είναι όλα όσα μας βοηθάει να αφομοιώσουμε η αλληγορία της άμαξας. Εάν επιχειρήσω να με γνωρίσω, πρέπει να αρχίσω από την αυτοπαρατήρηση με βλέμμα αθώο και ειλικρινές, χω­ ρίς προκαταλήψεις, χωρίς να ξεκινάω με ήδη διαμορφωμένη άπο^(/η για το πώς θα έπρεπε να είμαι. Ποτέ δεν θα μπορέσω να γνωρίσω τον εαυτό μου αν ψά/^ν"ω να τον βρω με βλέμμα επικριτικό^ Είναι αρκετά συνηθισμένο —και εγώ θεωρώ αρκετά κα­ ταστροφικό—, να αναλύουμε τις πράξεις και τις σκέψεις μας με φράσεις όπως αυτές: «Τι ηλίθιος που είμαι!» «Έπρεπε να το είχα καταλάβει...» «Μα πώς μπορώ να είμαι τόσο βλάκας;» «Μού ’ρχεται να πάω να αυτοκτονήσω!» Κ.λπ., κ.λπ. Λέω, λοιπόν, πώς αν μπορούσε κανείς να το μετατρέψει 92

ΕΦΟΔΙΑΣΜΟΣ όλο αυτό σε μια συμπεριφορά πιο επιδοκιμαστική, πιο επιφυ­ λακτική, αν μπορούσε να πει: «Έκανα λάθος. Την επόμενη φορά θα προσπαθήσω να το κάνω καλύτερα...» «Αυτό καλό θα είναι να το θυμάμαι...» «Φέρθηκα πολύ επιπόλαια, καμιά φορά το άγχος μου δεν με βοηθάει...» «Από δω και πέρα θα προσπαθώ να βρίσκω εναλλακτι­ κές λύσεις...» Τότε, παραδόξως, θα μπορούσε κανείς να αλλάξει. Κανείς δεν πραγματοποιεί μια αλλαγή επειδή το απαι­ τούν οι περιστάσεις. Κανείς δεν αλλάζει πραγματικά από φόβο. Κανείς δεν μεγαλώνει με διαρκή έλεγχο και καταπίεση. Τι καλά που θα ήταν αν παύαμε να είμαστε τόσο επικρι­ τές και κατήγοροι... Αυτός είναι ο μόνος δρόμος γιατί, στην πραγματικότη­ τα, θα πρέπει να έχω συντροφιά τον εαυτό μου σε όλη μου τη ζωή, είτε μου αρέσει είτε δεν μου αρέσει. Σύντομη ή μακρό­ χρονη, πολλή ή λίγη, αυτή είναι η ζωή μου, και θα πρέπει να σταθώ στο πλευρό του εαυτού μου. Η λέξη amigo (φίλος) αποτελεί σύνθεση τριών μονοσύλ­ λαβων λέξεων: a-me-cum φαζί-με-εμένα)/ Εκείνος που είναι δίπλα μου, μαζί μου.^ Τι καλά που θα ήταν να συμπεριλαμβάνεται ο καθένας από μας στη λίστα των φίλων του εαυτού του. Αφού θα είμαι με τον εαυτό μου για πάντα, τότε, καλά θα ήταν να στέκομαι συνειδητά στο πλευρό μου... Αφού είμαι με τον εαυτό μου από την αρχή και κανείς δεν ξέρει περισσότερα για μένα απ’ ό,τι εγώ (κανείς, ούτε καν ο θεραπευτής μου), τι καλά που θα ήταν αν μπορούσα να είμαι για τον εαυτό μου ένας καλός φίλος, να στέκομαι 93

ΧΟΡΧΕ ΜΠΟΥΚΑΪ στο πλευρό μου, να κάνω και να σκέφτομαι ό,τι καλύτερο για μένα. Το να θέλω να κάνω για μένα κάτι διαφορετικό απ’ αυτό που είμαι, δεν είναι ο δρόμος της γνωριμίας με τον εαυτό μου, είναι ο δρόμος της αλλαγής. Και θα σου πω τώρα κάτι που κάποια άλλη φορά θα επαναλάβω εκτενέστερα: η προσπά'^ ι α να αλλάξεις τον εαυτό σου δεν είναι δημιουργική· είναι λάθος δρόμος, είναι παρέκκλιση, είναι απομάκρυνση από την ορθή πορεία. Ο δρόμος της γνωριμίας με τον εαυτό μου ξεκινάει όταν αποδέχομαι ότι είμαι αυτό που είμαι, και δουλεύω με αφε­ τηρία όσα ανακαλύπτω για να δω τι θα κάνω μ’ εμένα. Να δω τι θα κάνω για να είμαι εγώ ο ίδιος καλύτερα —εάν θέλω όντως να είμαι καλύτερα—, ξέροντας, όμως, ότι καλά είμαι όπως είμαι.^Φυσικά, θα είναι ακόμη καλύτερα αν βοηθήσω να πραγματοποιηθεί αυτή η αλλαγή. Μερικές φορές, η αλλαγή είναι η εξερεύνηση μιας πο­ ρείας που δεν έχει ακολουθήσει κανείς νωρίτερα. Επιτρέψτε μου να αναφέρω σαν παράδειγμα την εμπειρία μου σε έναν χώρο ίσως όχι πολύ σπουδαίο, που με εξυπηρετεί, όμως, εδώ ως παράδειγμα: Στον δικό μου δρόμο προς την αυτογνωσία, συνειδητο­ ποίησα ότι πολλοί θύμωναν μαζί μου όταν δεν ήξερα τι να απαντήσω στην απλή ερώτηση: «Με τι ασχολείσαι;» Δεν ένιωθα άνετα να λέω ούτε γιατρός, ούτε ψυχίατρος, ούτε ψυχαναλυτής, ούτε ψυχοθεραπευτής. Απέρριπτα όλες αυτές τις ιδιότητες. Αν και είμαι πτυχιούχος Γιατρός, θεωρώ ότι γιατρός εί­ ναι εκείνος που θεραπεύει τους ανθρώπους, κι έχω καταλά­ βει εδώ και καιρό ότι, εγώ τουλάχιστον, δεν θεράπευσα ποτέ κανέναν (το πολύ πολύ, να θεραπεύτηκε κάποιος μόνος του δίπλα μου). 94

ΕΦΟΔΙΑΣΜΟΣ

Ψυχίατρος δεν είμαι, γιατί ψυχίατρος είναι εκείνος που ασχολείται επαγγελματικά με ψυχικές ασθένειες, και μολο­ νότι εκπαιδεύτηκα στην ειδικότητα αυτή και εργάστηκα για πάνω από δέκα χρόνια σε νοσοκομεία και ψυχιατρικά ιδρύ­ ματα ως συμβασιούχος γιατρός, πάει πολύς καιρός που δεν ασχολούμαι πια μ’ αυτό. Ψυχαναλυτής δεν κατάφερα να γίνω γιατί ποτέ δεν στή­ ριξα απόλυτα τη δουλειά μου στην ψυχαναλυτική σχολή. Ψυχοθεραπευτής θα μπορούσα να είμαι, όμως, ούτε στην ψυχοθεραπεία αφιερώνω όλο μου τον χρόνο. Επιπλέον, ο όρος θεραπευτής αναφέρεται στη φροντίδα αρρώστων, κι εγώ δουλεύω περισσότερο με υγιείς «ασθενείς» παρά με αρ­ ρώστους που πάσχουν από κάτι. Τι κάνω λοιπόν; Παρατηρώ. Αυτοπαρατηρούμαι. Συνειδητοποιώ πως αυτό που έχω γνωρίσει εγώ ως εαυτό μου δεν ανταποκρίνεται σε κανένα επάγγελμα που ξέρω, και δέχομαι ότι δεν μπορώ να ορίσω τη δουλειά μου με καμία από τις λέξεις που ανέφερα και που συνηθίζουν να μου αποδίδουν οι άλλοι. Ωστόσο, ακούω το αίτημα και την ανάγκη τους να ξέρουν τι δουλειά κάνω. Το αίτημά τους με βοήθησε να αντιληφθώ πως είχα κι εγώ ανάγκη να ορίσω ποιος είμαι. Είχα ήδη διαχωρίσει τον εαυτό μου· δεν ήμουν αυτό που ήταν οι άλλοι. Όμως, τι ήμουν; Έπρεπε να βρω έναν καινούργιο τρόπο να ορίζω τον εαυ­ τό μου. Και τον βρήκα: επαγγελματίας βοηθός.

Βοηθός από τη λέξη βοήθεια, και επαγγελματίας γιατί έχω εκπαιδευτεί γι’ αυτήν τη δουλειά και πληρώνομαι για να την κάνω. Λεν έχει να κάνει με τίποτε άλλο, δεν είναι για­ τί «διδάσκω» κάποιο δόγμα, αλλά γιατί, να το πω απλά, απ’ αυτό ζω. 95

ΧΟΡΧΕ ΜΠΟΥΚΑΪ Μερικοί συνάδελφοι επικρίνουν τον ορισμό μου, γιατί έχουν τη γνώμη ότι η λέξη βοηθός δεν ακούγεται αρκετά επι­ βλητική (και οι ίδιοι, επίσης, διαχωρίζουν τον εαυτό τους από μένα· μπράβο τους!). Η αλήθεια είναι πως η γνώμη αυτή δεν είναι και πολύ λανθασμένη, στο μέτρο, προπάντων, που εγώ προσπαθώ απεγνωσμένα να μην είμαι επιβλητικός. Εξάλλου, παρόλο που δεν αρέσει στους άλλους, εμένα μου φαίνεται ωραία η λέξη βοηθός. Νομίζω ότι έχει να κάνει με τη θέση μου για το νόημα που έχει η δουλειά που κάνω στο χώρο της ψυχικής υγείας. Το μοντέλο της θεραπείας Γκεστάλτ το επινόησε ο Φριτζ Περλς.' Στην αρχή της καριέρας του ο Περλς ξεκίνησε λέγοντας ότι δεν μπορούσε να θεραπεύει ασθενείς και ότι εκείνος, αντί της θεραπείας, μπορούσε να τους προσφέρει μόνο αγάπη· όλα τα άλλα, θα έπρεπε να τα κάνουν μόνοι τους. Μετά, τους έλεγε ότι το μόνο που μπορούσε να τους δώσει ήταν εργα­ λεία — κάποια βοηθήματα για να θεραπεύσουν μόνοι τους τον εαυτό τους. Τα τελευταία χρόνια στο Εσάλεν,^ όταν πήγαινε να τον δει κάποιος ασθενής, ο Φριτζ του έλεγε: «Δεν διαθέτω τα μέσα, δεν έχω άλλη αγάπη να σου δώσω, δεν μπορώ να σου δώσω τίποτε που δεν το γνωρίζεις, ούτε θέλω να έχω την ευθύνη της θεραπείας σου. Το μόνο που μπορώ να σου προσφέρω είναι ένα σημείο απ’ όπου θα προ1. Ο Fritz Peris, (1893-1970) γεννήθηκε στο Βερολίνο, σπούδασε ιατρι­ κή και εκπαιδεύτηκε στα Ινστιτούτα Ψυχανάλυσης της Βιέννης και του Βερολίνου. Αρχικά οπαδός του Φρόιντ, σύντομα ανέπτυξε τη δική του θεραπευτική θεωρία τη ς μορφής (Γκεστάλτ). (Σ.τ.Μ.) 2. Ινστιτούτο Esalen. Κ έντρο Θεωρίας καιΈρευνας, στο Μπιγκ Σουρ της Καλιφόρνιας. Μ ε τον Π ερλς, το Εσάλεν έγινε γνω στό όχι πλέον σαν τ ό ­ πος, αλλά σαν μέθοδος. (Σ.τ.Μ.)

96

ΕΦΟΔΙΑΣΜΟΣ χωρήσεις μόνος σου μαθαίνοντας να βοηθάς τον εαυτό σου». Η ιδέα αυτή μου φαίνεται πολύ σημαντική. Έχει ιδιαίτε­ ρη σημασία και βαρύτητα για τη θεραπεία γιατί, με αφετηρία αυτό το σημείο, η σχέση που αναπτύσσεται ανάμεσα στον ει­ δικό και τον ασθενή δεν είναι τίποτε περισσότερο (και τίποτε λιγότερο) από ένα εργαλείο για να βοηθήσει ο ασθενής μόνος του τον εαυτό του. Σ’ αυτό αναφέρομαι όταν λέω ότι είμαι εηαγγελματίας

βοηθός. Η ειδικότητά μου συνίσταται στην προσφορά βοήθειας στους άλλους με βάση το γεγονός ότι εγώ έχω διαβάσει κάποια πράγματα που δεν έχουν διαβάσει ή δεν έχουν ζήσει εκείνοι. Στην πραγματικότητα, αυτό είναι το μόνο που κάνω. Σε βοηθάω να θεραπευτείς, να μεγαλώσεις, να ωριμάσεις, να παρατηρείς τον εαυτό σου. Κι αυτό δεν είναι ούτε πολύ ούτε λίγο — δεν το λέω ούτε με έπαρση ούτε με ταπεινοφροσύνη. Το λέω γιατί αληθινά πιστεύω πως έτσι είναι. Με αφορμή αυτό που λέω, αναρωτιέμαι καμιά φορά αν μπορεί να θεωρηθεί θεραπευτικό να μιλάει κανείς για τα προβλήματά του με κάποιον φίλο. Εγώ νομίζω πως ναι. Είμαι πεπεισμένος ότι η κουβεντούλα μ’ έναν καλό φίλο μπορεί να είναι πολύ θεραπευτική. Οπωσδήποτε, είναι λυπηρό να σκέφτομαι ότι κάποιος μπορεί να πάει σε ψυχοθεραπευτή επειδή δεν έχει φίλους. Αυτό σημαίνει ότι δεν χρειάζονται οι θεραπευτές; Δεν είναι έτσι. Σε πολλές περιπτώσεις, ο ψυχοθεραπευ­ τής δεν μπορεί να υποκατασταθεί από τον φίλο, όπως και οι φίλοι επιτελούν λειτουργίες που δεν μπορεί να αναπληρώσει ο θεραπευτής. Και η ιδιαιτερότητα αυτή δεν έχει καθόλου να κάνει με την υποτιθέμενη αντικειμενικότητα του θεραπευτή. Κανείς δεν είναι αντικειμενικός. Μην αυταπατάσαι και μην αφήνεις 97

ΧΟΡΧΕ ΜΠΟΥΚΑΪ κανέναν να σε εξαπατήσει. Για να έχουμε αντικειμενική άπο­ ψη θα έπρεπε να είμαστε αντικείμενα. Από τη στιγμή που εί­ ναι κανείς υποκείμενο, είναι καταδικασμένος να δίνει μόνο τη δική του υποκειμενική άποψη. Επομένως, αυτό που μπορεί να προσφέρει ο θεραπευτής, ο βοηθός, ο ψυχολόγος ή ο ψυχαναλυτής, είναι ένα υποκειμε­ νικό βλέμμα από τη θέση του θεραπευτή· μια θέση που σχεδι­ άζεται ανάλογα με τον ασθενή, για να μάθει να βοηθάει ή να θεραπεύει ο ίδιος τον εαυτό του. Μου φαίνεται ότι κανείς δεν μπορεί να κάνει κάτι παρα­ πάνω απ’ αυτό. Έτσι λοιπόν, όπως μπορώ ||να ακούω το ξένο πρόβλημα και να ελέγχω την αναστάτωση που μου δημιουργεί! κατά τον ίδιο τρόπο οδηγούμαι σ’ ένα άνετο μέρος όπου συντρο­ φεύω τον ίδιο μου τον εαυτό. Το θέμα είναι, ακριβώς, ότι η λέξη βοηθός ακούγεται ελάχιστα ακαδημαϊκή: έχει να κάνει μ’ εμένα και τον ελάχιστα ακαδημαϊκό τρόπο που σκέφτομαι αυτά τα πράγματα. Το ότι κάνω αυτό που κάνω σήμερα, το ότι σπούδασα ιατρική ή είμαι ψυχίατρος, είναι ένα σχεδόν τυχαίο γεγονός. Ορισμένα πράγματα που έμαθα στη διάρκεια των σπουδών μου και μερικά απ’ όσα έμαθα όντας ψυχίατρος, μου έχουν φανεί πολύ χρήσιμα, ενώ άλλα όχι και τόσο. Πολλά τα έμα­ θα περπατώντας στο δρόμο, πουλώντας κάλτσες στο σταθμό του τρένου, όταν σπούδαζα θέατρο ή ντυνόμουν παλιάτσος για να διασκεδάσω τα οικότροφα παιδιά στο Ίδρυμα του Κεμάδο. Στην επαγγελματική μου πορεία έμαθα (όπως όλοι) πε­ ρισσότερα από τους ασθενείς μου παρά από τους συναδέλ­ φους μου. Έμαθα να μην αφήνω να πάει χαμένη καμία ευκαιρία για ενδοσκόπηση,^κι ακόμη λιγότερο εκείνη που μου προσφέ­ 98

ΕΦΟΔΙΑΣΜΟΣ ρουν οι αμέτρητοι καθρέφτες των βλεμμάτων των άλλων. Πιστεύω, δηλαδή, πως ο καθένας μας θα έπρεπε να θέ­ τει ό,τι έχει και δεν έχει στην υπηρεσία αυτού που κάνει, και σ’ αυτό αναφέρεται αυτό το κομμάτι του δρόμου. Πώς θα αξιοποιήσει ο καθένας όλα τα βοηθήματα τα οποία έχει στη διάθεσή του. Αν ένα δικό μου βοήθημα είναι ότι ήμουν κάποτε για­ τρός, μου φαίνεται ότι πρέπει να κάνω χρήση αυτού του βο­ ηθήματος. Αν ένα άλλο δικό μου βοήθημα είναι ότι κάποτε σπούδασα θέατρο για να μπορώ να διηγούμαι με θεατρικό τρόπο μια ιστορία, καλό θα είναι να χρησιμοποιήσω αυτό το βοήθημα. Αν ανάμεσα στα βοηθήματά μου είναι ότι έχω ταξιδέψει σε διάφορες επαρχίες στην ενδοχώρα, έχω κάνει κάμπινγκ ή έζησα κάποια στιγμή σε κιμπούτς,' είναι σίγουρα καλό για μένα να κάνω χρήση αυτών των βοηθημάτων για να μπορέσω να μεταδώσω αυτά που έμαθα. Δεν πρέπει να απορρίπτεις ό,τι έμαθες επειδή η γνώση σου δεν συμβαδίζει με τη σημερινή κατάσταση. Παραδείγμα­ τος χάριν, αν είχες αποκτήσει την ικανότητα να πείθεις τους άλλους όταν ήσουν πωλητής και σήμερα δεν δουλεύεις πια ως πωλητής, μπορείς να χρησιμοποιείς την ικανότητά σου για άλλα πράγματα που σε ενδιαφέρουν σήμερα, ανεξάρτητα από το αν είσαι ή όχι πωλητής. Για να καταφέρεις, ας πούμε, ως καθηγητής, να καταλάβουν καλύτερα οι μαθητές σου ένα δύ­ σκολο σημείο στο μάθημα που τους εξηγείς. Είναι απίστευτο πώς πολλοί άνθρωποι απαρνιούνται κάποια βοηθήματα που διαθέτουν γιατί τους ενοχλεί να θυμού­ νται τον χρόνο, την περίσταση ή το μέρος όπου τα έμαθαν. Απλώς αρνούνται να τα χρησιμοποιήσουν. Αν ο Χούλιο έμα1. Αγροτική ή βιομηχανική κοινότητα στο Ισραήλ, οργανωμένη κατά τα πρότυπα του κολεκτιβισμού. (Σ τ.Μ .)

99

ΧΟΡΧΕ ΜΠΟΥΚΑΪ θε να παίζει τένις με τη Φουλάνα, και τώρα έχει μαλώσει με τη Φουλάνα, δεν θέλει πια να παίζει τένις. Είναι γελοίο! Και με τα ζευγάρια συμβαίνει ακριβώς το ίδιο. Ο Πιρούλο χωρίζει μέσα σε συγκρούσεις και καβγάδες, οπότε όσα έμαθε κι ό,τι κατάφερε μέσα σ’ αυτήν την ερωτική σχέση, φτάνει τώρα να τα εγκαταλείπει' θέλει να τα ξεφορτωθεί λες και, επειδή τα έμαθε στη δεδομένη στιγμή, δεν θα μπορού­ σαν τώρα να του χρησιμεύσουν σε τίποτα. Τα άτομα αυτά δεν καταλαβαίνουν ότιπα εσωτερικά βοηθήματα είναι ακριβώς αυτό που λέει η λέξη: εσωτερικά, και συνεπώς ανήκουν σ’ εκείνον που τα έχει.|

Επισκέπτεται κάποιος έναν σοφό και τον λέει: «Θέλω να μου διδάξεις τη σοφία σ ο ν θέλω να γίνω σοφός. Θέλω κάθε στιγμή να μπορώ να παίρνω τη σωστή απόφαση. Τι πρέπει να κάνω για να ξέρω ποια είναι η κατάλληλη αντίδραση σε κάθε κατάσταση;» Τότε, του λέει ο σοφός: «Αντί να σου απαντήσω σ ’ αυτό που ρωτάς, θα σον κάνω μια ερώτηση: Βγαίνουν από μια καμινάδα δύο άντρες. Το πρό­ σωπο τον ενός είναι μουντζουρωμένο, του άλλου το πρόσωπο είναι καθαρό. Ποιος από τονς δύο θα πάει να πλύνει το πρό­ σωπό τον;» «Ε, καλά, είναι ολοφάνερο» λέει ο άντρας, «θα πάει να πλυθεί εκείνος που το πρόσωπό του είναι βρόμικο.» Και ο σοφός του απαντάει: |«Γο προφανές δεν είναι πάντοτε η κατάλληλη αντίδραί Πήγαινε και ξανασκέψου το.» Φεύγει ο άντρας, συλλογίζεται επί δεκαπέντε μέρες κι επι­ στρέφει ικανοποιημένος για να πει στον σοφό: «Τι ανόητος που ήμουν! Τώρα κατάλαβα: θα πάει να πλυ­ 100

ΕΦΟΔΙΑΣΜΟΣ

θεί αυτός ηον το πρόσωπό του είναι καθαρό. Γιατί αυτός που έχει καθαρό πρόσωπο βλέπει ότι το πρόσωπο τον άλλον είναι βρόμικο, οπότε σκέφτεται ότι και το δικό του θα είναι βρόμικο. Γι αυτό θα πάει να το πλύνει. Αντίθετα, αυτός που έχει βρόμι­ κο πρόσωπο βλέπει ότι το πρόσωπο του άλλου είναι καθαρό και θεωρεί πως και το δικό του πρέπει να είναι καθαρό. Γι’ αυτό δεν θα πάει να πλυθεί.» «Πολύ ωραία» σχολιάζει ο σοφός, «ωστόσο, η εξυπνάδα και η λογική δεν μπορούν πάντοτε να σου δώσουν μια συνετή απάντηση σχετικά με κάποια κατάσταση. Πήγαινε και ξανασκέψον το.» Φεύγει ο άντρας και πηγαίνει στο σπίτι του για να σκεφτεί. Αφού περνούν άλλες δεκαπέντε μέρες, επιστρέφει και λέει στον σοφό: «Τώρα ζέρω! Και οι δύο θα πλύνουν τα πρόσωπά τους. Αυτός που έχει καθαρό πρόσωπο, βλέποντας ότι το πρόσωπο τον άλλου είναι βρόμικο, νομίζει ότι και το δικό του είναι β ρό­ μικο και γι’ αυτό πάει να πλυθεί. Από την άλλη, αυτός που έχει βρόμικο πρόσωπο, βλέποντας τον άλλο να πλένει το πρόσωπό τον θα σκεφτεί ότι και το δικό τον το πρόσωπο είναι βρόμικο, οπότε θα πάει κι αυτός να πλυθεί». Ο σοφός κάνει μια παύση και μετά προσθέτει: «Η αναλογία και η αντιστοιχία δεν σε βοηθάνε πάντοτε να φτάσεις στη σωστή απάντηση». «Δεν καταλαβαίνω» λέει ο άντρας. Ο σοφός τον κοιτάζει καλοσννάτα και τον λέει: «Πώς γίνεται να κατεβούν δύο άντρες από την καμινάδα και ο ένας να βγει με βρόμικο πρόσωπο ενώ ο άλλος με το πρό­ σωπο καθαρό;» Τις περισσότερες φορές, για να βρεις τη σωστή απάντηση το μόνο που χρειάζεται είναι κοινή λογική. 101

ΧΟΡΧΕ ΜΠΟΥΚΑΪ Είναι η κοινή λογική που, χωρίς αμφιβολία, μας φωνάζει από το εσωτερικό μας εγώ που είναι πιο σοφό^«χρησιμοποίησε ό,τι έχεις για να ενισχύσεις τη δυνατότητά σου να φτάσεις εκεί που θέλεις!» k Όλα αυτά που έχουμε στη διάθεσή μας, εγώ τα ονομάζω

βοηθήματα. Όπως η ροή ενός ποταμού ακολουθεί την κοίτη πάνω στην οποία κυλάει το ποτάμι, έτσι η πορεία μιας ζωής είναι ο δρόμος απ’ όπου περνάει αυτή η ζωή. Από αυτήν την άποψη, κάθε μέσο που σου επιτρέπει να ξαναπάρεις τον δρόμο, να ανακτήσεις την πορεία σου, να ξαναβρείς το μονοπάτι ή να βρεις νέες διεξόδους μπροστά στις καταστάσεις που έχεις να αντιμετωπίσεις, είναι βοήθημα. ζωή μας συναντάμε εμπόδια που δυσκολεύουν την πορεία μας. Αν θέλει κανείς να προχωρήσει, πρέπει να καθα­ ρίσει τον δρόμο για να συνεχίσει ή να βρει άλλον δρόμο ν’ ακολουθήσει./Είναι ενδιαφέρον ότι ο όρος «recurso» (βοή­ θημα, μέσο επίτευξης σκοπού), συνδέεται ετυμολογικά με το ρήμα «recurrir» (καταφεύγω), ένας συσχετισμός που, στην πραγματικότητα, πολλοί δεν θα τον έκαναν εύκολα. Το βοήθημα είναι ένα εσωτερικό ή εξωτερικό στοιχείο στο οποίο καταφεύγουμε. Πρέπει να ανασύρεις από την πα­ ρακαταθήκη σου το εργαλείο που έχεις φυλαγμένο για να πετύχεις ένα συγκεκριμένο στόχο, που μπορεί να είναι να απολαύσεις κάτι, να βρεις τη λύση σε μια δυσκολία, να ξεπεράσεις ένα εμπόδιο, να αντιμετωπίσεις μια κατάσταση, να λύσεις ένα πρόβλημα. Βοήθημα είναι κάθε εργαλείο που μπορεί να χρησιμοποιήσει κανείς για να πετύχει κάτι: να αντιμετωπίσει, να διευθετήσει ή να επιλύσει τις καταστάσειςπου ενδεχομένως θα του παρουσιαστούν. 102

ΕΦΟΔΙΑΣΜΟΣ

Κατά κάποιον τρόπο, τα περισσότερα εργαλεία μάς είναι δο­ σμένα, τα διαθέτουρε, ενώ κάποια άλλα, βέβαια, πρέπει να τα κατασκευάσουμε. Μια από τις διαφορές ανάμεσα στα ανώτερα ζώα και τον άνθρωπο είναι αυτή η αποκλειστική ικανότητα του ανθρώπου να κατασκευάζει εργαλεία χρησιμοποιώντας άλλα εργαλεία. Ο πίθηκος μπορεί να αρπάζει μια βέργα για να πιάσει'μερικά μυρμήγκια, το περιστέρι χρησιμοποιεί κλαδάκια για να φτι­ άξει τη φωλιά του, αυτό όμως που κανένα ζώο δεν μπορεί να κάνει, είναι να κατασκευάσει ένα εργαλείο από ένα άλλο. Υπάρχουν πολλά είδη εργαλείων: Κάποια έχουν πολλές χρήσεις, ενώ άλλα είναι πολύ εξειδικευμένα. Άλλα είναι απλά και υποτυπώδη, ενώ άλλα είναι υπερ­ βολικά περίπλοκα και δύσκολα τα περιγράφει κανείς. Άλλα είναι ανά πάσα στιγμή διαθέσιμα, ενώ άλλα πρέπει να καταφέρεις να τα φτιάξεις. Υπάρχουν, τέλος, κάποια εργαλεία που μπορεί κανείς να χρησιμοποιήσει από ένστικτο την πρώτη φορά που θα τα ανακαλύψει. Ενώ υπάρχουν, βέβαια, και άλλα που θα πρέπει να μάθει να τα χρησιμοποιεί. Μπορεί να έχω ένα εργαλείο, αν δεν ξέρω, όμως, πώς χρησιμοποιείται, μου είναι άχρηστο. Σε τι θα μπορούσε να μου χρησιμεύσει ένα ηλεκτρικό πριόνι αν δεν ξέρω πώς παίρ­ νει μπροστά, πώς χρησιμοποιείται, πώς το χειρίζεται κανείς; Το πιθανότερο είναι ότι θα τραυματιστώ, ότι αντί να κάνω κάτι προς όφελός μου, θα γίνει κάτι που θα με βλάψει. Τα εργαλεία για τα οποία μιλήσαμε παραπάνω μπορού­ με να τα κατατάξουμε σε δύο μεγάλες ομάδες: εξωτερικά και εσωτερικά βοηθήματα. Είδαμε ότι, από πολύ νωρίς, όταν είμαστε μικροί, ανα­ 103

ΧΟΡΧΕ ΜΠΟΥΚΑΪ γκαστήκαμε να μάθουμε τι είναι εσωτερικό και τι είναι έξω από μας. Ωστόσο, οι περισσότεροι ασθενείς που επισκέπτο­ νται ένα ιατρείο για ψυχοθεραπεία, μπορούν και επιβιώνουν σε κάποιο βαθμό από την έλλειψη συνειδητοποίησης αυτού ακριβώς του σημείου. Με δυσοίωνες συνέπειες. Βιώνουν ως δικά τους κάποια γεγονότα και καταστάσεις που, στην πραγ­ ματικότητα, είναι εξωτερικά, ή ακόμη συχνότερα, βλέπουν να βρίσκεται έξω απ’ αυτούς κάτι που στην πραγματικότητα συμβαίνει μέσα τους. Γι’ αυτό είναι ανάγκη να κάνουμε αυτήν τη διευκρίνιση: Όλα εκείνα τα βοηθήματα που βρίσκονται από την επι­ δερμίδα μας προς τα μέσα θα τα ονομάζω εσωτερικά, και όλα εκείνα που βγαίνουν από το δέρμα μας προς τα έξω,

εξωτερικά. Εξωτερικά βοηθήματα Εξωτερικά βοηθήματα είναι τα πράγματα, οι θεσμοί και τα πρόσωπα που, απ’ έξω, μπορούν να με βοηθήσουν να ξαναβρώ τον δρόμο μου που τον είχα χάσει. Το σπίτι που μένω, η δουλειά μου, το αυτοκίνητό μου, τα χρήματα στον τραπεζικό μου λογαριασμό, είναι πράγμα­ τα που αποτελούν μέρος των εξωτερικών βοηθημάτων μου. Αν δεν βασιζόμασταν σ ’ αυτά τα βοηθήματα, πολλά θέματα δεν θα μπορούσαμε να τα διευθετήσουμε. Όταν έχουμε ένα πρόβλημα, πρέπει να κάνουμε κάποια έξοδα. Για παράδειγμα, χάλασε η ηλεκτρική εγκατάσταση. Τι θα κάνουμε; Οι οικονο­ μίες μας, ό,τι έχουμε βάλει στην άκρη για μια ανάγκη, είναι το βοήθημα που θα χρησιμοποιήσουμε για να λύσουμε αυτό το πρόβλημα. Όσο για τους θεσμούς, ακόμη κι αν εγώ δεν πάω στο νο­ σοκομείο που βρίσκεται πέντε τετράγωνα από το σπίτι μου. 104

ΕΦΟΔΙΑΣΜΟΣ το νοσοκομείο αυτό είναι ένα βοήθημα. Το ίδρυμα κοινωνικής ασφάλισης στο οποίο ανήκω, είτε το χρησιμοποιώ είτε όχι, είναι ένα βοήθημα, και μπορώ αν θέλω να κάνω χρήση των δικαιωμάτων μου. Το ίδιο ισχύει για τη σχολή όπου σπούδα­ σα, τη βιβλιοθήκη της γειτονιάς μου ή το αστυνομικό τμήμα της περιοχής μου. Ας επιστρέψουμε στο παράδειγμα της απρόβλεπτης δα­ πάνης. Αν δεν υπάρχουν ή δεν επαρκούν οι οικονομίες μου, μπορώ να πάω στην πιο κοντινή τράπεζα να ζητήσω πίστωση. Και τα πρόσωπα μπορούν να είναι βοηθήματα. Οι φίλοι μας, οι δάσκαλοι και οι συγγενείς, είναι πρόσωπα στα οποία συνήθως προστρέχουμε για βοήθεια.Ίσως κάποιος απ’ όλους αυτούς θα μπορέσει να μου δανείσει τα χρήματα που χρειά­ ζομαι αν αρνηθεί η τράπεζα να με εξυπηρετήσει. Και μπορεί ακόμα, ο φίλος μου ο Αλφρέδο, που είναι τόσο ικανός, να θελήσει να βάλει ένα χεράκι για να τα καταφέρω. Μια ενδιαφέρουσα άσκηση είναι, ίσως, να καταγράψω τα εξωτερικά βοηθήματα που διαθέτω, και προπάντων, ποια είναι τα πρόσωπα του περιβάλλοντός μου στα οποία μπορώ να βασίζομαι και για ποια πράγματα. Σε κάποια πρόσωπα βασίζομαι για τη διασκέδασή μου, σε άλλα για να συζητάω, για να μου δώσουν μια αγκαλιά όταν την έχω ανάγκη, για να μου δανείσουν χρήματα, για να μου προσφέρουν κάλυψη ή να με προστατεύσουν, ή για να μου δώσουν μια καλή συμβουλή σε οικονομικά θέματα. Για να μην τα πολυλογούμε, είναι άπειρες οι καταστάσεις που ο καθένας μπορεί να βρεθεί στην ανάγκη να ακουμπήσει σε κάποιον για βοήθεια. Σας προτείνω να διερευνήσετε σε ποιους μπορείτε να βασίζεστε και για ποιο πράγμα σε κάθε περίπτωση. Καθώς αυτή είναι μια άσκηση που κάνει κάθε άνθρωπος για τον εαυτό του, δεν υπάρχει κανένας λόγος να πει ψέματα. Η κατάρτιση ενός τέτοιου καταλόγου, είναι πιθανό να μας 105

ΧΟΡΧΕ ΜΠΟΥΚΑΪ επιφυλάσσει κάποιες εκπλήξεις. Βλέπουμε, για παράδειγμα, ένα πρόσωπο να εμφανίζεται πολλές φορές. Κάποιος που a priori νομίζαμε ότι δεν θα υπήρχε στον κατάλογο, εμφανί­ ζεται τρίτος, κι ένας άλλος, που θα πίστευε κανείς ότι οπωσ­ δήποτε θα ήταν μέσα στη λίστα, δεν εμφανίζεται ούτε τελευ­ ταίος... Είναι ανάγκη καμιά φορά να βρεις το θάρρος να ζητήσεις βοήθεια από κάποιον που αντιπροσωπεύει ένα εξωτερικό βο­ ήθημα. Αλλιώς, ένα ζήτημα που δεν έχει διευθετηθεί, θα μέ­ νει στον αέρα, εκκρεμές, και μια ποσότητα από την ενέργειά μας θα μένει παγιδευμένη σ ’ εκείνη την κατάσταση, οπότε δεν θα μπορούμε να προχωρήσουμε. Πρέπει να μάθει κανείς να ζητάει βοήθεια χωρίς να εξαρτάται από τον άλλον, και να δέχεται βοήθεια χωρίς να θεωρεί ότι είναι εξαρτημένος. Να θυμάσαι λοιπόν... Το να δέχεσαι βοήθεια δεν είναι το ίδιο με το να εξαρτάσαι από τους άλλους.

Εσω τερικά βοηθήμ ατα

Στο πίσω μέρος του σπιτιού μου υπάρχει μια αποθήκη για τα εργαλεία. Εκεί φυλάω όλα τα εργαλεία που μπορεί να χρεια­ στώ για τις διάφορες δουλειές που έχω να κάνω καθημερινά. Είναι απίστευτο! Υπήρχε μια εποχή στη ζωή μου που δεν είχα ακόμη ανακαλύψει την ύπαρξη αυτής της αποθήκης στο βάθος του κήπου. Νόμιζα ότι το σπίτι μου δεν είχε χώρο για εργαλεία. Κ άθε φορά που είχα να κάνω κάτι, ήμουν αναγκα­ σμένος να ζητάω βοήθεια από κάποιον ή να ζητάω να μου δανείσουν το εργαλείο που μου χρειαζόταν. Θυμάμαι π άρα πολύ 106

ΕΦΟΔΙΑΣΜΟΣ

καλ ά την ημέρα της ανακάλυψης: Ήμουν της άηοψης ότι πρέ­ πει να έχει κανείς πρόχειρα τ α εργαλεία που χρησιμοποιεί πιο συχνά και ήμουν διατεθειμένος να τα συγκεντρώσω- σκέφτηκα, όμως, ότι έπρεπε πρώ τα να βρω έναν χώρο στο σπίτι μου για να τα φυλάω. Θυμόμουν πάντοτε με νοσταλγία την ξύλινη αποθηκούλα του παππού Μ αουρίσιο, και στη μνήμη μου έμεινε χαραγμένη η ανησυχία μου εκείνη την ημέρα που γύρισα στο σπίτι με το πρώτο ΜΟΥ εργαλείο. Ήμουν σε απόγνωση, γιατί φοβόμουν ότι θ α μπορούσα να το χάσω αν δεν έβρισκα ένα μέ­ ρος να το βάλω. Στο τέλος, βέβαια, το ακούμπησα τυχαία σε ένα ράφι και ακόμ α θυμάμαι έντονα τη φ ασαρία που έκανα γιατί δεν μπορούσα να το βρω όταν το χρειάστηκα και ανα­ γκάστηκα να ψάχνω στα ξένα σπίτια σαν να μην είχα καθόλου τέτοιο πράγμα στο δικό μου. Έτσι έγινε, και πήγα στο βάθος του κήπου έχοντας στο μυαλό μου να φτιάξω μια μικρή αποθηκούλα στην αριστερή γωνία. Τι έκπληξη ήταν αυτή, όταν βρήκα εκεί ακριβώς, στο σημείο όπου σκεφτόμουν ότι θα έπρεπε να βρίσκεται η αποθή­ κη μου για τα εργαλεία, ένα κτίσμα αρκετά μεγαλύτερο από εκείνο ηον σκόπευα να φτιάξω εγώ. Μ ια αποθήκη ηου, όπως ανακάλυψα μετά, ήταν γεμάτη εργαλεία. Η αποθήκη αυτή στο βάθος του κήπου, βρισκόταν πάντο­ τε σ ’ εκείνο το μέρος, και πράγματι, δεν ξέρω πώς, κατά έναν περίεργο τρόπο, τα χαμένα μου εργαλεία ήταν όλα εκεί, τέλεια τακτοποιημένα, δίπλα σε άλλα παράξενα εργαλεία που δεν ήξερα σε τι χρησίμευαν, και κάποια που είχα δει να τα χρησιμο­ ποιούν άλλοι, αλλά εγώ δεν έμαθα ποτέ να τα χειρίζομαι. Δεν ήξερα ακόμη τότε, αυτό που ανακάλυψα με τον και­ ρό: ότι, δηλαδή, στην αποθήκη μου στο βάθος του κήπου βρί­ σκονταν ΟΛΑ τα εργαλεία, σχεδιασμένα μαγικά στο μέγεθος των δικών μου χεριών, κι ότι όλα τα σπίτια είχαν μια παρόμοια αποθήκη. 107

ΧΟΡΧΕ ΜΠΟΥΚΑΪ

Φυσικά, κανείς ποτέ δεν θα μάθει να τα χρησιμοποιεί, αν αγνοεί ώς και την ύπαρξη της αποθηκούλας. Κανείς δενμπορεί να χρησιμοποιήσει με αποτελεσματικό τρόπο τα πιο περίπλοκα εργαλεία αν δεν του δόθηκε ποτέ η ευκαιρία να μάθει να τα χειρίζεται. Κανείς δεν μπορεί να θεωρήσει τον εαυτό του τυχε­ ρό γι αυτό το μαγικό δώρο αν προτιμάει να ζει ζητώντας από τον γείτονα τα εργαλεία που χρειάζεται ή του αρέσει να κλαί­ γεται γι’ αυτό που λέει ότι λείπει από το σπίτι του. Από την ημέρα της ανακάλυψης και μετά, δεν έπαψα να ζητάω βοήθεια κάθε φορά που την είχα ανάγκη. Ωστόσο, η β ο ­ ήθεια που είχα δεχτεί κατέληγε πάντα να είναι το αναγκαίο μέσο ώστε, αργ ά ή γρήγορα, να εκπλήσσομαι βρίσκοντας στο βάθος το δικό μου εργαλείο και μαθαίνοντας αηό τον άλλο πώς να το χρησιμοποιώ με επιδεξιότητα. Τα εσωτερικά βοηθήματα είναι εργαλεία κοινά σε όλους. Δεν υπάρχει άνθρωπος που να μην τα έχει. Μπορεί κανείς να ξέρει ή να μην ξέρει ότι τα διαθέτει, μπορεί να έχει ή να μην έχει μάθει να τα χρησιμοποιεί. Μπορεί να έχεις κάποια εργαλεία σε καλύτερη κατάστα­ ση απ’ ό,τι άλλοι, που με τη σειρά τους θα σε εξυπηρετήσουν κάποια στιγμή.^Ολοι, όμως, έχουμε αυτή την «αποθηκούλα των εργαλείων» γεμάτη βοηθήματα, που θεωρώ ότι καλύ­ πτουν τις ανάγκες μας, αρκεί μόνο να βρούμε το θάρρος να την εξερευνήσουμε...| Η γοητεία, παραδείγματος χάριν, είναι ένα προνομιακό, σημαντικό βοήθημα, ένα εργαλείο που πολύς κόσμος νομίζει πως δεν διαθέτει. Σε αυτούς, εγώ λέω: «Δεν ψάξατε καλά». Στη σχέση με τους άλλους, αν δεν μπορεί κανείς να κάνει χρήση αυτού του βοηθήματος, την έχει σ τ’ αλήθεια άσχημα. Αυτός που δεν μπορεί να κάνει ούτε στο ελάχιστο χρήση της γοητείας του, όχι μόνο δεν θα καταφέρει να βρει ερωτικό σύ­ 108

ΕΦΟΔΙΑΣΜΟΣ ντροφο, αλλά δεν θα μπορέσει να πετύχει ούτε πίστωση στην τράπεζα, ούτε καν έκπτωση σε μια αγορά. «Γοητεύω», δεν σημαίνει «παίρνω τον αέρα» κάποιου. Η άσκηση γοητείας έχει να κάνει με τη δημιουργία εμπιστοσύ­ νης και συμπάθειας· με τη δημιουργία ενός συναισθηματικού ρεύματος ανάμεσα σε δύο πρόσωπα. Η άσκηση γοητείας έχει να κάνει με τη συναισθηματικότητα σε όλες τις διαπροσωπι­ κές σχέσεις. Πολλοί νομίζουν πως η γοητεία είναι ένα φυσι­ κό χάρισμα, και εν μέρει έτσι είναι. Ωστόσο, είναι επίσης ένα καθολικό χάρισμα, το οποίο μπορεί κανείς να αναπτύξει με συστηματική άσκηση.

Αυτοσυνείδηση και συνειδητοποίηση Ο δρόμος της προσωπικής ανάπτυξης ξεκινάει από την αυτο­ γνωσία, κι αυτή από την αυτοσυνείδηση, που είναι επίσης το πρώτο και κύριο από τα εσωτερικά βοηθήματα. Όσο πιο επιδέξιος είμαι όταν χρησιμοποιώ αυτό το εργα­ λείο, τόσο πιο γρήγορα θα προχωράω στο δρόμο και τόσο πιο αποτελεσματικός θα είμαι στις πράξεις μου. Ωστόσο, όσο προχωράει κανείς μαθαίνει ότι υπάρχουν εργαλεία που συνδυάζονται μεταξύ τους, βοηθήματα που όταν ομαδοποιούνται μεγιστοποιείται η απόδοσή τους. Ο εν­ συνείδητος εαυτός μου οφείλει να συνδεθεί με την ικανότη­ τα συνειδητοποίησης του εξωτερικού κόσμου. Αυτό σημαίνει πως αν εγώ δεν μπορώ να αντιληφθώ τι συμβαίνει, δεν μπορώ να κάνω καμία εκτίμηση, δεν μπορώ να κάνω λογικές ανα­ λύσεις, δεν μπορώ να κάνω καμία πρόγνωση, δεν μπορώ να σχεδιάσω τη δράση που με συμφέρει να πραγματοποιήσω.

Λένε πως ήταν κάποτε ένας π ατέρας που είχε έναν γιο λίγο χαζό. Φωνάζει μια μέρα τον γιο του και του λέει: 109

ΧΟΡΧΕ ΜΠΟΥΚΑΪ

«Έλα εδώ! Πήγαινε στην αποθήκη και δες αν είμαι εκεί!» «Εντάξει, μπαμπά» λέει ο χαζούλης. Μόλις φεύγει, ο πατέρας σχολιάζει σ ’ έναν φίλο του: «Βλέπεις; Είναι τόσο χαζός που δεν μπορεί να καταλάβει ότι αφού με βλέπει εδώ δεν γίνεται να είμαι κι εκεί.» Εν τω μεταξύ, συναντάει ο χαζούλης έναν φιλαράκο του στο δρόμο, κι αυτός τον ρωτάει: «Για πού το ’β αλές;» «Πάω μέχρι τη γωνία. Ο μπαμπάς μου μ ’ έστειλε να δω αν είναι εκεί. Είναι τόσο χαζός ο μπαμπάς μου! Πώς είναι δυνατόν να με στέλνει να δω αν είναι στη γωνία;» Και ο φιλαράκος του τον λέει: «Προφανώς, θα σου το είπε στο τηλέφωνο!»

Ικανότητα να επιβάλλεσαι Μ ετά τη συνειδητοποίηση του ίδιου του εαυτού μου, κατά τη γνώμη μου, το σημαντικότερο βοήθημα είναι η ικανότητα να υπερασπίζομαι τον χώρο όπου βρίσκομαι και την προσω­ πικότητά μου. Η δύναμη που μου επιτρέπει να μην παύω να είμαι αυτός που είμαι προκειμένου να ευχαριστήσω τους άλ­ λους. Αναφέρομαι στην ικανότητα που έχει ο καθένας μας να είναι σταθερός στις αποφάσεις του, να έχει δικά του κριτήρια και να προστατεύει τον χώρο του από τους εισβολείς και τους άρπαγες. Στην ψυχολογία χαρακτηρίζεται επιβλητικός ή κα­ τηγορηματικός εκείνος ο άνθρωπος που, σε μια συγκέντρω­ ση, όταν όλοι συμφωνούν για ένα θέμα, αυτός μπορεί να πει με παρρησία και χωρίς να θυμώσει: «Εγώ δεν συμφωνώ». Δεν εννοώ να είσαι πεισματάρης. Εννοώ να δείχνεις ποιος είσαι και να υπερασπίζεσαι τις ιδέες σου. Μιλάω, επί­ σης, κατ’ επέκταση, για την ικανότητα να βάζεις όρια· για την αξιολόγηση της διαίσθησης και την αξία της προσωπικής 110

ΕΦΟΔΙΑΣΜΟΣ αντίληψης των πραγμάτων. Εννοώ, να μη ζεις τρέμοντας στη φαντασίωση ότι θα σε απορρίψουν εκείνοι με τους οποίους δεν συμφωνείς. Μιλάω, τέλος, για το κουράγιο να είσαι αυτός που είσαι.

Συναισθήματα Προκειμένου να μιλήσουμε για συναισθήματα, θα πρέπει να συμφωνήσουμε σχετικά με το νόημά τους. Όπως δηλώνει η λέξη (emocion), το συναίσθημα είναι κίνηση προς την πράξη. Κάθε συναισθηματική αντίδραση είναι ο προθάλαμος της κι­ νητοποίησης ενέργειας την οποία χρειάζομαι για να κινηθώ, για να δράσω. Γι’ αυτό θεωρώ ότι τα συναισθήματα αποτελούν μέρος των εσωτερικών βοηθημάτων, γιατί σ’ αυτά βασί­ ζομαι για να απελευθερωθώ. Ποια είναι αυτά τα συναισθηματικά βοηθήματα; Όλα όσα είμαι ικανός να νιώσω. Όλα· τόσο αυτά που χαρακτηρίζονται καλά, όσο και αυτά που χαρακτηρίζονται κακά συναισθήματα, το θετικό και το αρνητικό (;), από την αγάπη ώς το μίσος, από την απόρριψη ώς την επιθυμία. Εδώ χωράνε οι κλίμακες αξιών, η θέληση, η έλξη, η θλίψη, οι φό­ βοι, η ενοχή και, βέβαια, η αγάπη για τον εαυτό μας, για την οποία έχουμε μιλήσει. Όταν μελετούσα τη Βίβλο με τον ραβίνο Μορδεχάι Εντέρι, θυμάμαι ότι συνήθιζε να στρέφει την προσοχή μας σε κάποιες προφανείς αντιφάσεις του ιερού κειμένου, σε αποσπάσματα, δηλαδή, που έλεγαν κάτι, κι έπειτα σε άλλα αποσπάσματα που λίγο παρακάτω έμοιαζαν να λένε (ή πραγματι­ κά έλεγαν) κάτι τελείως διαφορετικό. Ό Μορδεχάι έλεγε πά­ ντοτε ότι αυτές οι αντιφάσεις ήταν σκόπιμες· κάτι ήθελαν να δείξουν. Θυμάμαι πως ανέφερε ένα απόσπασμα από τη Βίβλο που λέει: «Μπορεί να αγαπήσει τον εαυτό του μόνο εκείνος 111

ΧΟΡΧΕ ΜΠΟΥΚΑΪ που γνωρίζει τον εαυτό του» και ένα άλλο απόσπασμα πα­ ρακάτω που υποστηρίζει: «Μπορεί μονάχα να γνωρίσει τον εαυτό του εκείνος που αγαπάει τον εαυτό του» (το χειρότερο απ’ όλα είναι ότι και τα δύο ακούγονται απολύτως λογικά και ισχυρά επιχειρήματα). Είναι προφανές ποια ήταν η ερώτηση που μας πίεζε ο Μορδεχάι να κάνουμε στον εαυτό μας: Πώς γίνεται άραγε; Πρώτα γνωρίζει κανείς τον εαυτό του και μετά τον αγαπάει, ή πρώτα τον αγαπάει και μετά τον γνωρίζει; Απ’ αυτόν μάθαμε ότι η αντίφαση αυτή ίσως υπάρχει εκεί για να δείξει ότι και τα δύο συμβαίνουν ταυτόχρονα: γνωρίζει κανείς και συγχρόνως αγαπάει, κι όσο περισσότερο γνωρίζει τόσο πιο πολύ αγαπάει, κι όσο πιο πολύ αγαπάει τόσο πε­ ρισσότερο μπορεί να γνωρίσει. Για να το πούμε αλλιώς, δεν μπορώ να αγαπήσω κάτι που δεν γνωρίζω, και δεν μπορώ να γνωρίσω κάτι που δεν αγαπώ. Η αγάπη αυτή καθεαυτή είναι ένας δρόμος που θα πρέ­ πει να τον πορευτώ από την αρχή ώς το τέλος, και πρέπει να ξέρω πως, για να καταλάβω τον κόσμο στον οποίο ζω, χρειά­ ζομαι όλη μου τη συναισθηματική ικανότητα. Πού θα μπο­ ρούσα να βρω τη διάθεση να αναλάβω το έργο και να αντι­ μετωπίσω τους κινδύνους της γνωριμίας με τον κόσμο αν δεν ένιωθα ικανός να τον αγαπήσω; Είπαμε ήδη ότι το βοήθημα είναι ένα εσωτερικό εργαλείο που μας επιτρέπει να ξαναπάρουμε τον δρόμο μας. Η αγάπη είναι, επομένως, ένα προνομιακό εργαλείο που με φέρνει σε επαφή με την επιθυμία να συνεχίσω την πορεία μου. Τα συναισθήματα δημιουργούνται ανεξάρτητα από το αν μου αρέσει ή δεν μου αρέσει να τα νιώθω, ανεξάρτητα από το αν θέλω να τα νιώθω με μεγαλύτερη ή μικρότερη ένταση, ανεξάρτητα από την προσωπική μου απόφαση. Βέβαια, αφού δεν μπορώ να είμαι κύριος των συναισθημάτων μου, μπορώ 112

ΕΦΟΔΙΑΣΜΟΣ σίγουρα να επιλέγω τι θα κάνω με αυτά, μπορώ να τα ελέγχω, κι αυτή η υπεύθυνη εξουσία πάνω σ ’ αυτό που νιώθω είναι, ίσως, το αληθινό εργαλείο.

Αποδοχή Αν ανοίξει κανείς το λεξικό, θα δει ότι το ρήμα/συμμορφώ­ νομαι» σημαίνει προσαρμόζομαι σε μια καινούργια μορφή και, ακόμη, ότι ένα πράγμα υιοθετεί τη μορφή ενός άλλου. Θεωρώ, επομένως, ότι το «συμμορφώνομαι», πρέπει να έχει και για μας δύο σημασίες: μία ισχυρή και δημιουργική, και μία συγκεχυμένη και καταστροφική. Ο θετικός τρόπος συμμόρ­ φωσης και προσαρμογής λέγεται αποδοχή, ενώ ο αρνητικός υποταγή. Μπορώ να συμμορφώνομαι όταν δέχομαι τα πράγ­ ματα όπως είναι, ή μπορώ να συμμορφώνομαι όταν υποτάσ­ σομαι και σ^βιβάζομαι με το γεγονός ότι τα πράγματα είναι όπως είναι.^ Όταν δέχομαι την κατάσταση όπως είναι, λέω: «Έτσι είναι τα πράγματα, θα δω τώρα τι θα κάνω για να προχωρήσω με την πραγματικότητα ως έχει». Αντίθετα, όταν υποτάσσομαι, σφίγγω τα δόντια και λέω: «Ανάθεμα την τύχη μου! Αυτή είναι, όμως, η κατάσταση και πρέπει να το χωνέψω!» Η διαφορά έγκειται στο γεγονός ότι η συμβατικότητα της αποδοχής υποδηλώνει την ηρεμία της απουσίας επιτα­ κτικής ανάγκης για αλλαγή. Η συμβατικότητα της υποταγής, αντίθετα, υποδηλώνει ότι εξαναγκάζεται κανείς να παραμείνει δεμένος στον θυμό λέγοντας ότι «καταπίνει» αυτό που συμβαίνει ενώ, στην πραγματικότητα, απλώς παραμονεύει σε επιφυλακή, περιμένοντας την κατάλληλη στιγμή και τις συνθήκες για να ορμήσει στο γεγονός και να το αλλάξει ή, απλώς, αναβάλλει την εκδήλωση της οργής του. 113

ΧΟΡΧΕ ΜΠΟΥΚΑΪ Υπάρχουν ορισμένοι που θεωρούν ότι, πραγματικά, πρέ­ πει κανείς να συμμορφώνεται με οποιονδήποτε τρόπο, με αποδοχή ή με υποταγή, και υπάρχουν άλλοι — όπως εγώ—, που πιστεύουν πως η αποδοχή είναι ένας δρόμος επιθυμητός, ενώ η υποταγή δεν είναι. Ασφαλώς, υπάρχουν πράγματα στη ζωή του καθενός, γεγονότα που συνέβησαν, που δεν θα μπορούσε κανείς να τα δεχτεί ποτέ, και σ ’ αυτές τις περιπτώσεις δεν μένει παρά να παραιτηθεί και να συμβιβαστεί με την κατάσταση. Εάν έχει ζήσει κάποιος τον αβάσταχτο πόνο του θανάτου, για παρά­ δειγμα, ενός αγαπημένου προσώπου, πώς θα μπορούσε, αλή­ θεια, να δεχτεί αυτό το γεγονός; Σ’ αυτήν την περίπτωση, από την πρώτη στιγμή που συμβαίνει κάτι τέτοιο, το μόνο που μένει είναι η υποταγή. Η συμβατικότητα της υποταγής φαίνεται πως είναι η μόνη διέξοδος. Όταν θα πάμε στον Δ ρό­ μο των Δακρύων θα έχουμε την ευκαιρία να ξαναμιλήσουμε γι’ αυτό το θέμα. Θα μπορούσαμε να συνεχίσουμε να συζητάμε το θέμα των βοηθημάτων εσαεί. Για την ώρα, αρκεί αυτός ο μικρός κατάλογος των εργαλείων που βρήκα στην αποθηκούλα μου και στην αποθήκη όλων εκείνων που έχω γνωρίσει.

Εσωτερικά βοηθήματα Αυτοσυνείδηση Ικανότητα συνειδητοποίησης Κατηγορηματικότητα Ατομικές δεξιότητες Συναισθηματική ικανότητα Ευφυΐα Ηθικές αρχές 114

ΕΦΟΔΙΑΣΜΟΣ Δύναμη της θέλησης Κουράγιο Γοητεία Επιδεξιότητα στα χέρια Υποκριτική ικανότητα Χάρισμα Αισθητικό βλέμμα Αντοχή Ικανότητα για μάθηση Δημιουργικότητα Αντίληψη Πείρα Διαίσθηση Ηθική πρόταση Αποδοχή Τα εργαλεία αυτά είναι — σε διαβεβαιώ—, μερικά μόνο απ’ όσα βρίσκονται φυλαγμένα στην αποθήκη που ίσως δεν είδες ποτέ στο πίσω μέρος του σπιτιού σου. Δεν έχει σημασία που δεν τα χρησιμοποιείς κάθε μέρα, δεν τα βγάζεις στην επιφά­ νεια, δεν τα απαρνείσαι, αλλά ούτε κι ασχολείσαι ποτέ μαζί τους. Εκείνα πρέπει να βρίσκονται εκεί' μπορεί να τα χρεια­ στείς αύριο. Ο καθένας θα χρησιμοποιήσει αυτά τα εργαλεία για ό,τι θέλει. Τα καλά εργαλεία δεν εγγυώνται ότι ο σκοπός για τον οποίο μπορεί να χρησιμοποιηθούν είναι καλός. Όπως συμβαίνει με όλα τα εργαλεία/όχι μόνο πρέπει να ξέρεις να τα χρησιμοποιείς, αλλά είναι και αναγκαίο να ελέγχεις τη χρήση τους^Αυτό σημαίνει ότι μπορεί κανείς να χρησιμοποιήσει τα ίδια βοηθήματα για πράγματα υπέροχα ή για πράγματα αποκρουστικά. Αν έχω ένα σφυρί, ένα πριόνι, 115

ΧΟΡΧΕ ΜΠΟΥΚΑΪ καρφιά, βίδες, ξύλα και μέταλλο, μπορώ να τα χρησιμοποιή­ σω για να χτίσω ένα σπίτι, ή για να φτιάξω μια κρεμάλα. Ο στόχος είναι καθαρά προσωπικός. Το εργαλείο σού δί­ νει τη δυνατότητα, αυτό όμως που αξίζει είναι η σκοπιμότητα εκείνου που το χρησιμοποιεί.

116

6 Α πόφαση

ΑΦΟΥ ΕΧΟΥΜΕ ΠΡΟΧΩΡΗΣΕΙ αρκετά στο δρόμο της αυτο­ εξάρτησης, θα πρέπει να κατακτήσουμε την αυτονομία, το πιο δύσκολο ίσως κομμάτι αυτής της διαδρομής. Σε τι αναφέρεται αυτή η λέξη που ακούγεται τόσο τεχνοκρατική και την οποία, συνήθως, συνδέουμε με την πο­ λιτική, την αεροπλοΐα ή τις στρατηγικές διοικητικών συμ­ βουλίων ιδρυμάτων, ποτέ όμως, ή σχεδόν ποτέ, με απλούς ανθρώπους; Η λέξη «αυτονομία» παράγεται από τη σύνθεση δύο εννοιών: αυτο-νομία. Αρχίζοντας από το τέλος, το δεύτε­ ρο συνθετικό, εκτός από «νόμος», σημαίνει κανόνας, έθιμο, και κατ’ επέκταση «νομία», δηλαδή συστηματοποίηση των νόμων, των κανόνων ή των γνώσεων για ένα εξειδικευμένο θέμα (έτσι. Αστρονομία, είναι η επιστήμη η οποία συστημα­ τοποιεί τις γνώσεις και τους κανόνες που ρυθμίζουν την κίνη­ ση των άστρων και των ουρανίων σωμάτων. Οικονομία είναι η επιστήμη που συστηματοποιεί τις γνώσεις που έχουν σχέση με τον οίκο: το σπίτι, το χώρο, το περιβάλλον, κ.λπ.). Η αρχή της λέξης είναι το γνωστό σε όλους μας «αυτο-» που σημαί­ νει: από μένα τον ίδιο, για τον ίδιο τον εαυτό μου. Από ετυμολογική άποψη, «αυτόνομος» είναι ο ικανός να διαχειρίζεται, να συστηματοποιεί και να ορίζει δικές του νόρμες, κανόνες και συνήθειες. Αν εγώ, λοιπόν, θέλω να είμαι αυτοεξαρτώμενος, θα πρέπει πρώτα να προσπαθήσω να γίνω 117

ΧΟΡΧΕ ΜΠΟΥΚΑΪ αυτόνομος· να θεσπίσω, δηλαδή, δικούς μου προσωπικούς κανόνες και να ζω σύμφωνα μ’ αυτούς. Αυτό δεν συνεπάγεται ότι θα ζω σύμφωνα με τον νόμο της ζούγκλας, γιατί το να υπακούω στους δικούς μου κανό­ νες δεν σημαίνει ότι δεν αναγνωρίζω, απορρίπτω ή περιφρο­ νώ τους κανόνες που υπάρχουν στην κοινωνία. Οι δικοί μου κανόνες μπορεί να συμπίπτουν με τους κανόνες των άλλων.' Πράγματι, εγώ μπορώ να εξετάσω τους κανόνες κάποι­ ων άλλων και να καταλήξω ότι μου ταιριάζουν, είναι εναρμο­ νισμένοι με ό,τι σκέφτομαι και πιστεύω. Ακόμη κι έτσι,/είναι σημαντικό να απολαμβάνω αυτή τη δυνατότητα να αμφισβη­ τώ, να διορθώνω και να αντικαθιστώ. Μου φαίνεται ότι ένα μέρος της δουλειάς που συνεπάγε­ ται η ζωή μέσα στην κοινωνία, είναι να υπάρχουν γύρω μου άτομα που σε συνθήκες ελευθερίας επιλέγουν τους ίδιους κα­ νόνες μ’ εμένα. Το να τηρώ κανόνες που συμπίπτουν με αυτούς της κοι­ νωνίας μέσα στην οποία ζω, είναι ένας τρόπος για να εξασφα­ λίσω μια ζωή πιο ήρεμη και πιο ευτυχισμένη, γιατί είναι πολύ’ δύσκολο να είσαι ευτυχισμένος όντας αντίθετος με όλους τους άλλους.

Λένε για κάποιον ηον βρίσκεται στο κέντρο του Μπουένος Άιρες και κινείται με το αυτοκίνητό του στο αντίθετο ρεύμα στη λεωφόρο Σ άντα Φε. 1. Στην Αργεντινή συνέβη κάτι πολύ ωραίο γύρω στα 1985 ή 1986, όταν θεσπίστηκε ο Νόμος για το Διαζύγιο. Η Εκκλησία και οι πιο συντηρητικοί κύκλοι βγήκαν και είπαν ότι τώρα πια όλοι θα χωρίσουν... Ο πότε οι νομι­ κοί και οι ψυχολόγοι αρχίσαμε να λέμε, λ ες και ήταν απαραίτητο να ειπω ­ θεί κάτι τέτοιο, ότι ο νόμος θέσπιζε τη νομιμοποίηση, όχι την υποχρέωση. Και κανείς δεν είναι υποχρεωμένος να κάνει κάτι μόνο και μόνο γιατί του επιτρέπουν να το κάνει. (Σ.τ.Σ.)

118

ΑΠΟΦΑΣΗ

Ακούει στο ραδιόφωνο τον δημοσιογράφο που κάνει ρ ε­ πορτάζ για την κυκλοφορία να λέει: «Ένα αυτοκίνητο κινείται στη λεωφόρο Σ άντα Φε στο αντίθετο ρεύμα». Ο τύπος κοιτάζει απέναντι και αναφωνεί: «Ένα αυτοκίνητο λέει! Ναι! Όπως και χιλιάδες άλλα! Χι­ λιάδες!...» Μπορώ να ορίσω τους δικούς μου κανόνες και να καταφέρω να γίνω τελείως αυτοεζαρτώμενος, ωστόσο, αυτό δεν σημαί­ νει ότι θα αγνοώ προκλητικά τους νόμους. Στη χειρότερη περίπτωση, θα σημαίνει ότι μου επιτρέπεται να τους αμφι­ σβητώ. Μπορώ να επιβάλω δικούς μου κανόνες στη ζωή μου, αυτό όμως δεν σημαίνει σε καμία περίπτωση ότι θα επιβάλω τους κανόνες μου και σ’ εσένα. Υπάρχει ένα ανέκδοτο από τη ζωή του δόκτορα Φριτζ Περλς που πάντα μου άρεσε: Ο Φριτζ ήταν ήδη αναγνωρισμένος θεραπευτής στις Ηνωμένες

Πολιτείες. Ένα Σάββατο, στο συνεδριακό κέντρο των Ευαγγελιστών του Μπιγκ Σουρ, στην Καλιφόρνια, γίνεται ένα συνέδριο με τέσσερις σημαντικούς εκπροσώπους των θεραπευτικών σχο­ λών που υπάρχουν στις Ηνωμένες Πολιτείες. Είχαν προσκληθεί εκεί ο Ρότζερς, ο Σκίνερ, ο Γουίτακερ και ο ίδιος ο Περλς. Η συνάντηση είχε κανονιστεί για τις δέκα.

Λίγο καθυστερημένος, ζητώντας συγνώμη (ως συνήθως) καταφθάνει ο Φριτζ. Φοράει το κλασικό του μπεζ δερμάτινο σακάκι, τσαλακωμένο (έλεγε ότι δεν έχει νόημα να βγάζει τα ρούχα του κανείς όταν ξαπλώνει, αν σκοπεύει να τα ξαναφορέσει το επόμενο πρωί), και δερμάτινα πέδιλα. Η μακριά του 119

ΧΟΡΧΕ ΜΠΟΥΚΑΪ

γενειάδα, σαν τον προφήτη, ατημέλητη, και τα λιγοστά του μαλλιά ξεχτένιστα από τον αέρα. Οι διοργανωτές ανακοινώνουν την έναρξη των εργασι­ ών. Στο βήμα ανεβαίνει ο Καρλ Ρότζερς και αρχίζει την ομιλία τον. Δείχνοντας μεγάλο ενδιαφέρον γι’ αυτά που ακούει, με τους αγκώνες ακουμπισμένους στο γραφείο μπροστά του, β γά­ ζει ο Φρίτζμε αυτόματες κινήσεις από την πάνω τσέπη του σ α ­ κακιού του ένα τσιγαρόχαρτο, στρίβει ένα τσιγάρο, το ανάβει και συνεχίζει να παρακολουθεί τον ομιλητή με μεγάλη προσο­ χή ενώ φυσάει μεγάλες τολύπες λευκού καπνού. Ξαφνικά, τον πλησιάζει κάποιος από την κοινότητα και τον ψιθυρίζει: «Με συγχωρείτε, δόκτωρ Περλς, εδώ είναι ναός και το κ ά ­ πνισμα δεν επιτρέπεται. Λυπάμαι.» Ο Φριτζ σβήνει αμέσως το τσιγάρο του σ ’ ένα φύλλο χαρτί και του λέει: «Εμένα να με συγχωρείτε. Δεν το ήξερα». Μ ετά από λίγα λεπτά, διακριτικά, βγαίνει από την αίθου­ σα ο Φριτζ και κατευθύνεται προς το χολ. Ο Ρότζερς τελειώνει την ομιλία του. Πεντακόσιοι γιατροί και ψυχολόγοι τον χειροκροτούν. Στο βήμα, ο Σκίνερ αρχίζει την παρουσίασή του, και ο υπεύθυνος της κοινότητας αντιλαμ­ βάνεται ότι ο δόκτωρ Περλς δεν έχει επιστρέψει στην αίθουσα. Βγαίνει στον προθάλαμο να τον αναζητήσει. Θα πρέπει να έχει πια τελειώσει το τσιγάρο του, αλλά δεν τον βλέπει πουθενά. Πάει στις τουαλέτες, και δεν τον βρίσκει. Βγαίνει στον δρόμο, αλλά ο προσκεκλημένος μοιάζει να έχει εξαφανιστεί. Ανήσυ­ χος, τηλεφωνεί στο σπίτι του δόκτορα να ενημερώσει τους δι­ κούς του για το συμβάν. Στο τηλέφωνο απαντάει ο ίδιος ο δόκτωρ Περλς. «Εμπρός.» 120

ΑΠΟΦΑΣΗ

Ο υπεύθυνος αναγνωρίζει τη βραχνή φωνή του. «Δόκτωρ Περλς, τι κάνετε εκεί;» «Μα, εδώ είναι το σπίτι μου...» απαντάει ο Φριτζ. «Θα έπρεπε όμως να είστε εδώ, στο συνέδριο, όχι στο σπίτι σας» συνεχίζει ο υπεύθυνος εκνευρισμένος. «Συγνώμη, εσείς δεν μου είπατε ότι εκεί δεν επιτρέπεται το κάπνισμα;» «Ναι. Και λοιπόν;» «Ξέρετε, εγώ καπνίζω. Είμαι από χρόνια καπνιστής. Τα μέρη όπου απαγορεύεται το κάπνισμα δεν είναι για μένα.» «Εντάξει, δόκτωρ. Αν είναι για εσάς τόσο σημαντικό θέμα, τότε ας...» «Όχι. Δεν είμαι εγώ αυτός που θα πάει αντίθετα στην α π ό ­ φαση της κοινότητας. Δεν μου φαίνεται σωστό.» «Ούτε είναι όμως σωστό να μη σας ακούσει ο κόσμος που ήρθε ειδικά για εσάς.» «Σωστά, δε φταίω όμως εγώ γι αυτό. Αυτοί που με κάλεσαν, έπρεπε να με ενημερώσουν ότι δεν θα μπορούσα να καπνί­ σω, οπότε θα τους έλεγα να μην υπολογίζουν σ ’ εμένα για το συνέδριο. Τώρα, δεν γίνεται τίποτα.» Μου φαίνεται ότι σ’ αυτήν τη συμπεριφορά βλέπω έναν ύμνο στην ατομική ελευθερία, αλλά και έναν ύμνο στον σεβασμό των αποφάσεων των άλλων. Γιατί αν είμαι αυτόνομος, δεν μπορώ να κάνω επιλογές παρά μόνο με άξονα την ελευθερία μου, αν και πολλές φορές θα αναγκαστώ να πληρώσω το τίμημα γι’ αυτό.*

1. Λ έγεται ότι από κει κι έπειτα, πολλοί διοργανωτές συνεδρίων σταμάτη­ σαν να προσκαλούν τον δόκτορα Περλς. Μ πορούμε να υ π ο θ έσ ο υ μ ε ό τ ι η υπόθεση αυτή εμπόδισε τη διάδοση της σχολής Γκεστάλτ και τη δημοτι­ κότητα του θεραπευτικού μοντέλου που δημιούργησε. (Σ.τ.Σ.)

121

ΧΟΡΧΕ ΜΠΟΥΚΑΪ Νομίζω πως το κέντρο βάρους της συζήτησής μας με­ τατοπίστηκε. Αφού ορίσαμε την αυτονομία, μένει τώρα να γνωρίσουμε τι θα λέμε ελευθερία. Όταν αρχίζει κανείς να διαλογίζεται πάνω σ’ αυτό το θέμα, η πρώτη ιδέα που του έρχεται στο μυαλό είναι σχεδόν πάντα η ίδια; £ίμαι ελεύθερος σημαίνει μπορώ να κάνω ό,τι θέλω Προκύπτει, λοιπόν, το ερώτημα: Υπάρχει πραγματική ελευ­ θερία; Γιατί ξέρουμε ότι κανείς δεν μπορεί να κάνει «όλα» όσα θα ήθελε... Αρα, κανένας δεν μπορεί να είναι τελείως ελεύθερος. Αν σταθούμε λίγο εδώ, δεν θα μπορέσουμε να αποφύ­ γουμε το φοβερό συμπέρασμα: ότι δεν μπορούμε να είμαστε ελεύθεροι ή, τέλος πάντων, όχι απόλυτα ελεύθεροι. Ας παρηγορηθούμε με τη σκέψη ότΛιπορούμε, τουλάχι­ στον, να κατακτήσουμε κάποιες ελευθερίες, j Παραδείγματος χάριν, την ελευθερία της σκέψης. Αν και μας περιορίζει λιγάκι η διαπαιδαγώγησή μας και η ισχυρή επίδραση της διαφήμισης, νομίζω ότι δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι έχουμε την απόλυτη ελευθερία να σκεφτόμαστε ό,τι μας κάνει κέφι, χωρίς περιορισμούς, χωρίς λογοκρισία, χωρίς κανένα κώλυμα. Βέβαια, όταν αναρωτιόμαστε αν είμαστε ελεύθεροι, αναφερόμαστε όντως σ’ αυτήν την ιδέα της ελευθερίας; Φαί­ νεται πως όχι. Γιατί, αν περιορίσουμε την έννοια της ελευθε­ ρίας στη σκέψη, θα παραλείψουμε μια σειρά από σημαντικές πλευρές που έχουν να κάνουν με την ουσία της ζωής μας, η οποία, ευτυχώς, σχετίζεται πολύ περισσότερο με τη δράση 122

ΑΠΟΦΑΣΗ παρά με τη σκέψη. Αν με προσδιορίζει κάτι στη σχέση μου με το σύμπαν, είναι πολύ περισσότερο αυτό που κάνω παρά αυτό που σκέφτομαι και, στην καλύτερη περίπτωση, το τι κάνω με αυτό που σκέφτομαι. Αφού φτάσαμε ώς εδώ, το θέμα τώρα είναι το εξής: Τι ωφελεί να σκέφτομαι ελεύθερα αν δεν μπορώ να δράσω; Αν συμβιβαστώ μόνο με την ελευθερία της σκέψης, θα οδηγηθώ στο σημείο να μην έχω χώρο για να ζήσω τη ζωή μου. Θα είναι σαν να δημιουργώ έναν κόσμο εικονικής πραγματι­ κότητας με άπειρα «σαν να», υπολογισμένα από πριν και προγραμματισμένα.|Εναν φανταστικό κόσμο χωρίς εκπλήξεις, με πρωταγωνιστή την ατομική μου διάνοια. Έναν «ευτυχισμένο κόσμο», σαν εκείνον του Χάξλεϊ, απολύτως προβλέψιμο και πληκτικό. Ένα θεατρικό έργο με άπειρες πρόβες που δεν κάνει ποτέ πρεμιέρα. Η ελευθερία της σκέψης είναι πολύ σημαντική, αλλά δεν κερδίζουμε τίποτα αν δεν είμαστε ικανοί να κάνουμε κάτι μ’ αυτό που σκεφτόμαστε, αν δεν μπορούμε να το μετατρέψουμε σε δράση — έστω και μια μικρή πράξη για μας τους ίδιους. Η δράση, αντίθετα, μπορεί ν’ αλλάξει την τοποθέτησή μας μέσα στον κόσμο. Μπορεί να μας εκπλήξει με τό απρό­ βλεπτο, κι αυτό με τη σειρά του να καταλήξει στην τροποποί­ ηση αυτού που σκεφτόμαστε. Σε μια από τις συζητήσεις μας γύρω απ’ αυτό το θέμα, μου είπε μια νεαρή κοπέλα: «Αυτό κάνουν οι μεγάλοι σε ηλικία άνθρωποι. Όλη την ώρα σκέφτονται». Υπάρχει πολλή αλήθεια σ’ αυτήν τη διαπίστωση. 123

ΧΟΡΧΕ ΜΠΟΥΚΑΪ Δεν έχω τίποτα εναντίον της σκέψης, απλώς λέω ότι η ελευθερία της σκέψης, από μόνη της, δεν οδηγεί πουθενά και δεν είναι μια ελευθερία για την οποία μπορείς να περηφανεύ­ εσαι. Το σημαντικό στην άσκηση της ελευθερίας έχει να κάνει με την πράξη, με την ελευθερία να κάνεις κάτι. Σχετικά μ’ αυτό, αν αποδείξαμε ως αληθές ότι κανείς δεν μπορεί να κάνει όλα όσα θέλει, πρέπει να παραιτηθούμε και να αποδεχτούμε ότι απόλυτη ελευθερία δεν υπάρχει. Με αφετηρία αυτήν τη διαπίστωση, ερχόμαστε αντιμέ­ τωποι με τρεις εναλλακτικές: Να υποστηρίξουμε ότι ελευθερία με περιορισμούς δεν είναι ελευθερία, και, επομένως, η ιδέα της ελευθερίας είναι κάτι ανύπαρκτο, ένα δημιούργημα της φαντασίας μας. Να παραδεχτούμε ότι δεν υπάρχει απόλυτη ελευθερία, εντού­ τοις, μια σχετική ελευθερία, περιορισμένη, υπό όρους, δεν παύει να είναι ελευθερία. Ή, να προσπαθήσουμε να βρούμε μια νέα δυνατότητα. Θα ήθελα να ξεχάσω την πρώτη θέση όσο το δυνατόν γρηγορότερα, γιατί με πονάει να παραδεχτώ πως η ελευθε­ ρία είναι αποκύημα της φαντασίας μου. Ωστόσο, είναι βέ­ βαιο πως αντιλαμβάνομαι την επιθυμητή ελευθερία ως ένα διττό γεγονός: ή είναι κανείς ελεύθερος ή δεν είναι. Δεν μου φαίνεται λογικό να υποστηρίζω την ύπαρξη μιας «σχεδόν ελευθερίας». Να είναι άραγε έτσι η ελευθερία, σαν μια αχτί­ δα φωτός που υπάρχει ή δεν υπάρχει; Ή να είναι, όπως θεω ­ ρεί ο περισσότερος κόσμος, θέμα διαβάθμισης; Ότι, δηλαδή, μπορεί κανείς να είναι πιο ελεύθερος, και πιο ελεύθερος, και πιο ελεύθερος... ή λιγότερο ελεύθερος, και λιγότερο ελεύθε­ ρος, και λιγότερο ελεύθερος... Και πόσοι βαθμοί ελευθερίας υπάρχουν; Τέσσερις, έξι, οκτώ, είκοσι πέντε... πόσοι;Ή μήπως είναι υπόθεση περισσότερης και λιγότερης ελευθερίας, όπως 124

ΑΠΟΦΑΣΗ θα τη ρύθμιζε ένα ποτενσιόμετρο; Και μπορεί κανείς να είναι μισο-ελεύθερος; Αν δεν βρούμε άλλη διέξοδο, θα πρέπει να σκεφτούμε την πιθανότητα να μιλάμε για μια από εκείνες τις θεολογικές αρετές που είναι θεωρητικά σαφείς, αλλά στην πράξη ακα­ τανόητες. Ο Καρλίτος, δεκατεσσάρω ν χρόνων, είναι ο καινούργιος μαθητευόμενος —εκτός από αγαπημένος ανιψιός—, του δον Αλ-

μπέρτο, ιδιοκτήτη και προέδρου του διοικητικού συμβουλίου της μεγάλης μεταλλουργικής εταιρείας. Στις εννέα το πρωί, ενώ πίνει ένα γάλα με κακάο στα κε­ ντρικά γραφεία, λέει ο Καρλίτος στον θείο του και βασικό στέ­ λεχος της εταιρείας: «Θείε, ξέρεις ότι παρακολουθώ μαθήματα στο κολέγιο το βράδυ. Λοιπόν, χθες είχαμε μάθημα λογικής, και η καθηγήτρια μας εξήγησε την έννοια της θεωρίας και της πράξης, εγώ όμως τα μπέρδεψα τελείως, και στο τέλος δεν κατάλ αβα τίποτα. Μ ας είπε, αν δεν καταλαβαίνουμε, να το σκεφτούμε με ένα παράδειγμα, εμένα όμως δεν μου έρχεται τίποτα. Μου δίνεις ένα παράδειγμα, σε παρακαλώ, να το καταλάβω;» «Και βέβαια, Καρλίτος. Για να δούμε... Πήγαινε στην κου­ ζίνα και πες στη Μ αρία, τη μαγείρισσα, να σου πει την αλήθεια σ' αυτό που θα τη ρωτήσεις. Πες της πως ένας πελάτης της εταιρείας θέλει να κοιμηθεί μαζί της και μας προσφέρει εκατό χιλιάδες δολάρια για μια νύχτα. Ρώτησέ τη, λοιπόν, αν θα πή­ γαινε μαζί του για δέκα χιλιάδες δολάρια...» «Μα, θείε...» «Πήγαινε, αγόρι μου, πήγαινε.» Ο νεαρός κάνει την ερώτηση και η μαγείρισσα, μια χαρι­ τωμένη σαραντάρα Μαυριτανή, του λέει: «Δέκαχιλιάδες δολάρια!!! Κοίτα... η κατάσταση είναι πολύ 125

ΧΟΡΧΕ ΜΠΟΥΚΑΪ

δύσκολη, ο καημένος ο άντρας μου δουλεύει π άρα πολύ, αλλά τα έξοδα είναι τεράστια. Οπότε... ναι, σίγουρα θα το έκανα. Όμως, μόνο για να βοηθήσω τον άντρα μου, κατάλαβες;» Ο νεαρός επιστρέφει και λέει στον θείο του με μεγάλη έκ­ πληξη: «Είπε ναι, θείε, η μαγείρισσα είπε ναι.» «Ωραία. Πήγαινε τώρα στη ρεσεψιόν, βρες την ξανθιά με τη μίνι φούστα, και ζήτησέ της να σου πει την αλήθεια σ ’ αυτό που θα τη ρωτήσεις. Πες της ότι γίνεται μια γιορτή για δύο πε­ λάτες από το εξωτερικό που θα έδιναν εκατό χιλιάδες δολάρια αν καταφέρναμε να τους βρούμε μια ξανθιά σαν κι εκείνη για μια νύχτα. Ρώτησέ την αν θα πήγαινε μαζί τους για μια επιτα­ γή δέκα χιλιάδων δολαρίων.» «Μα, θείε μου, η Μαριμπέλ έχει κάποια σχέση...» «Δεν πειράζει. Εσύ πήγαινε να τη ρωτήσεις.» Μ ετά από λίγο γυρίζει έκπληκτος ο νεαρός. «Θείε Αλμπέρτο... είπε ναι...» «Πολύ ωραία, παιδί μου... Πρόσεξε τώρα: Στη “θεωρία” έχουμε τη δυνατότητα να βγάλουμε διακόσιες χιλιάδες δολά­ ρια. Βέβαια, στην “πράξη”, το μόνο που έχουμε είναι δύο πόρ­ νες που δουλεύουν στην εταιρεία μας.» Λοιπόν, η Ελευθερία —έτσι: με κεφαλαίο Ε—, ή αποτελεί έναν θεωρητικό μύθο και δεν υφΐσταται στην πράξη, ή υπάρ­ χει αλλά περιορίζεται· υπάρχει υπό όρους. Το πρόβλημα είναι ότι αν οριοθετήσουμε αυτήν την ελευ­ θερία, πάλι θα καταλήξουμε στο ανεπιθύμητο σημείο: ότι δεν υπάρχει ελευθερία. Και αν δεν υπάρχει ελευθερία, δεν υπάρχει αυτονομία. Και αν δεν υπάρχει αυτονομία, δεν υπάρχει αυτοεξάρ­ τηση. Και αν δεν υπάρχει αυτοεξάρτηση, αφού ξέρουμε πως 126

ΑΠΟΦΑΣΗ ούτε ανεξαρτησία υπάρχει, δεν μας μένει άλλη δυνατότητα από την εξάρτηση... Και τότε, εκτός των άλλων, μάταια φτάσαμε ώς εδώ. Αυτό, αρνούμαι να το δεχτώ! Ας δούμε τώρα τι γίνεται αν σκεφτούμε μια ελευθερία υπό όρους: Όρους που θέτει ποιος; Ποιος αποφασίζει «τι μπορεί» και «τι δεν μπορεί» να κά­ νει κανείς; Οι απαντήσεις που παίρνω συνήθως σ’ αυτά τα ερωτή­ ματα, θα μπορούσαν να συνοψιστούν σε δύο υποθέσεις: τους κοινωνικούς κανόνες (που καθιστούν υπεύθυνο τον νόμο) και τους προσωπικούς κανόνες (που έχουν περισσότερο σχέ­ ση με τις ηθικές αρχές της κουλτούρας καθενός από μας). Οπωσδήποτε, στις συζητήσεις που οργανώνω εμφανί­ ζεται πάντοτε η κλασική απάντηση: «Η ελευθερία του ενός τελειώνει εκεί όπου αρχίζει η ελευθερία των άλλων». Δεν υπάρχουν και πολλά πράγματα που θυμάται κανείς από το σχολείο: Κάποια ιστορική μάχη του τύπου: Βιλκαπούχιο και Αγιοούμα, κάποια στοιχεία φυσικής ιστορίας όπως: βρύα, φύκια και λειχήνες, και τη μαγική φράση που τα εξηγεί όλα: «Η ελευθερία του ενός τελειώνει εκεί όπου αρχίζει η ελευθερία των άλλων». Γοητευτικό και νοσταλγικό μου φαίνεται, δεν νομίζω, όμως, πως η ελευθερία λειτουργεί κατ’ αυτόν τον τρόπο. Η ελευθερία μου δεν τελειώνει εκεί όπου αρχίζει η ελευ­ θερία κανενός. Εδώ που τα λέμε, αυτή είναι λάθος υπενθύμιση, γιατί η φράση αναφέρεται στο δικαίωμα, όχι στην ελευ­ θερία. Το δικαίωμά σου δεν εμποδίζει την ελευθερία μου. Σε κάθε περίπτωση, η πολιτεία θεσπίζει νόμους σχετικά με τις 127

ΧΟΡΧΕ ΜΠΟΥΚΑΪ συνέπειες που θα έχει αυτό που εγώ αποφασίζω να κάνω ελεύθερα. Θέλω να πω πως η νομική επιστήμη και ο νόμος μάς ενημερώνουν για την ποινή που θα μας επιβληθεί αν κά­ νουμε κάτι απαγορευμένο, ωστόσο,με κανέναν τρόπο δεν μας αποτρέπουν από το να το κάνουμε. Εάν ελευθερία είναι να κάνει κανείς αυτό που θέλει μέσα σε κάποια όρια, και αυτά τα όρια τα καθορίζουν οι άλλοι, τότε ασκώ την ατομική μου ελευθερία ανάλογα με το τι μου επι­ τρέπει ο άλλος να κάνω. Έτσι, όμως, η ίδια η έννοια της ελευ­ θερίας ακυρώνεται και καταλήγει να μοιάζει υπερβολικά με τα είδη εξάρτησης για τα οποία μιλήσαμε νωρίτερα... Αν μέναμε σ’ αυτήν την πρόταση, θα ξαναγυρίζαμε στην ιδέα της ελευθερίας που αποφάσισαν οι άλλοι. Είναι φανερό, νομίζω, ότι αυτή η ελευθερία μοιάζει πιο πολύ με σκλαβιά, ακόμα κι αν είναι ο αφέντης χαριτωμένος και συμπονετικός, αν είναι ουδέτερος και δημοκρατικός, αν είναι αφέντης η κοι­ νωνία ολόκληρη κι όχι ένα άτομο. Ας φανταστούμε έναν σκλάβο που ανήκει σ’ έναν αφέ­ ντη πολύ καλό και γενναιόδωρο, έναν αφέντη που του επι­ τρέπει να κάνει σχεδόν ό,τι θέλει. Έναν αφέντη, τέλος, που του παρέχει πάρα πολλά προνόμια, τα περισσότερα από τα οποία άλλοι αφέντες τα αρνούνται στους σκλάβους τους, και κάτι παραπάνω: πολλά προνόμια που ο ίδιος αφέντης τα αρνείται σε άλλους σκλάβους. Το ερώτημα είναι: αυτή η τόσο προνομιακή μεταχείριση, μας εμποδίζει να μιλάμε για σκλα­ βιά; Προφανώς, η απάντηση είναι ΟΧΙ. Αν είναι άλλος αυτός που αποφασίζει τι μπορώ και τι δεν μπορώ να κάνω, όσο ανοιχτός και γενναιόδωρος και να ’ναι ο αφέντης μου, εγώ δεν είμαι ελεύθερος. Είτε μας αρέσει είτε όχι, είμαστε πάντοτε ελεύθεροι να κάνουμε πράγματα που αποτελούν παραβίαση των κοινωνι­ κών κανόνων. Και η κοινωνία, το μόνο που μπορεί να κάνει. 128

ΑΠΟΦΑΣΗ είναι να τιμωρεί εκ των υστέρων ή να απειλεί εκ των προτέρων για τις συνέπειες που θα έχουμε αν επιλέξουμε αυτό που απαγορεύουν οι κανόνες. Έτσι, η μοναδική μας ελπίδα είναι να αφήνεται αυτή η απόφαση στην κρίση και τη διάθεση κάθε ατόμου. Απ’ αυτήν τη σκοπιά, ο καθένας θα εξετάσει αυτό που σκέφτεται, αυτό που θέλει κι αυτό που μπορεί, και μετά θα αποφασίσει τι θα κάνει. Υπό την επίδραση των πολιτισμικών κανόνων, της ηθι­ κής που μας δίδαξαν ή των ηθικών αξιών που σεβόμαστε, νο­ μίζουμε καμιά φορά ότι «δεν γίνεται» να κάνουμε κάτι που ενοχλεί τον πλησίον. Θα μπορούσε κανείς να είναι κοντά στη λογική του παλιού αγγλικού ρητού που μου έμαθαν κάποτε ο Χούλιο και η Νόρα: “I could... but I shouldn’t” (που μεταφρά­ ζεται περίπου ως εξής: Θα μπορούσα... αλλά δεν θα έπρεπε). Προσωπικά, πιστεύω ότι πρέπει κανείς να πάει πιο πέρα και να πει: |Εγώ μπορώ... κι αν το κάνω, αυτό κάτι θα λέει για μένα. Και κάτι ακόμα: εάν, ενώ ξέρω ότι μπορώ να κάνω κάτι, αποφασίζω να μην το κάνω γιατί βλάπτει εσένα, κι αυτό επίσης κάτι λέει για μένα».\ Αλλη συνηθισμένη αντίληψη είναι ότι η προσωπική ιστο­ ρία, η εσωτερικευμένη εντολή,των γονιών μας, λειτουργεί ως περιορισμός της ελευθερίας. Το βέβαιο είναι ότι αυτό αποτελεί οπωσδήποτε μια δυσκολία, ποτέ όμως σκλαβιά. Γιατί μπορώ να επιλέξω να δεχτώ, να αμφισβητήσω ή να απορρίψω αυτήν την εντολή, ενώ ανάμεσα στις επιλογές μου είναι και η προσπάθεια απεξάρτησής μου απ’ αυτήν.*

1. Μ έχρι που καμιά φορά μπορεί να λειτουργήσω αντιδραστικά και να κάνω το αντίθετο απ’ ό,τι έλεγε η εντολή. Αν και, στην πραγματικότητα, αυτό θα ήταν πάλι ένα είδος εξάρτησης· ένα είδος αρνητικής συμμόρφω­ σης. (Σ.τ.Σ.)

129

ΧΟΡΧΕ ΜΠΟΥΚΑΪ Η ιστορία σου αττοτελεί κομμάτι από σένα· δεν είναι έξω από σένα. Η ιστορία σου —παρόλο που ασφαλώς δεν την επέλεξες και διέπει την ύπαρξή σου—, είναι τώρα εσύ. Η ιστορία μου, αυτή που με κάνει να τρώω αχλάδια κι όχι ροδάκινα γιατί στο σπίτι μου έτρωγαν αχλάδια, αυτή που καθορίζει την επιλογή μου, δεν με εμποδίζει να επιλέγω. Αποτελεί ένα κομμάτι δικό μου. Εγώ είμαι αυτός που τώρα επιλέγει κατ’ αυτόν τον τρόπο, εντούτοις, εξακολουθώ να εί­ μαι ελεύθερος να επιλέξω άλλο φρούτο. Η επίδραση που έχω δεχτεί καθορίζει την τάση που έχω να επιλέγω πάντοτε το ίδιο, και δεν σημαίνει ότι δεν μπορώ να επιλέξω. Αυτά, είναι δύο πράγματα πολύ διαφορετικά. Η προσωπική μου ιστορία μπορεί να καθορίζει την επιλογή μου, ωστόσο δεν μου αφαιρεί τη δυνατότητα να επιλέγω Εν πάση περιπτώσει, εάν, ενώ μπορείς να επιλέγεις, πιστεύεις ότι δεν μπορείς να κάνεις αυτό που θέλεις, τότε δεν είσαι ελεύ­ θερος. Όπως και να ’χει, ανεξάρτητα από τους άλλους και τις επιδράσεις που έχω δεχτεί, υπάρχουν πράγματα που δεν μπο­ ρώ να κάνω. Μπορώ να βγω στο δρόμο γυμνός, μπορώ ίσως να προσβάλω τον διευθυντή μου στην τράπεζα, ωστόσο, όσο ελεύθερος κι αν είμαι, δεν μπορώ να βγω από το παράθυρο πετώντας. Αυτό συνεπάγεται ότι δεχόμαστε πως έχουμε συγκεκρι­ μένους περιορισμούς. Είναι τότε η πραγματική ελευθερία ένα άπιαστο όνειρο; Τι είδους ελευθερία είναι μια ελευθερία που καθφρίζεται πάντοτε από κάτι; Εδώ βρισκόμαστε μπλεγμένοι σε μια μηχανορραφία που 130

ΑΠΟΦΑΣΗ έχουν εξυφάνει αυτοί που συλλογίστηκαν αυτό το θέμα πριν από μας. Φτάσαμε στο επιθυμητό σημείο της αρχής της γνώσης: φτάσαμε στη σύγχυση. Έχω την εντύπωση ότι αυτός είναι ο λόγος που γρά­ φω: για να τους μπερδέψω όλους, για να περάσω με παρέα τις δικές μου συγχύσεις, για να δω αν μ’ αυτόν τον τρόπο θα μπορέσουμε να φτάσουμε σε κάποιο σημείο που θα μας είναι χρήσιμο. Πιστεύω ακράδαντα ότι ο μοναδικός τρόπος για να συ­ ζητάει κανείς φιλοσοφικά θέματα —και η ελευθερία είναι υπόθεση φιλοσοφίας, όχι ψυχολογίας— είναι να αισθάνεται μπερδεμένος. Γιατί αν μια ιδέα είναι σαφής για σένα, και η σαφήνεια αυτή βασίζεται στο ότι δεν την αναθεωρείς ποτέ, το καλύτερο που μπορεί να σου συμβεί είναι να αρχίσεις να την αμφισβη­ τείς. Από τα πιο σημαντικά βοηθήματα που διαθέτουμε είναι η ικανότητά μας να μπερδευόμαστε. Είναι το μόνο που μπο­ ρεί να ανοίξει χώρο για καινούργιες αλήθειες. Αν δεν μπορεί κανείς να νιώσει μπερδεμένος με τα παλιά συστήματα αντιλή­ ψεων, δεν μπορεί ν’ ανακαλύψει καινούργια πράγματα. ανακάλυψη καινούργιων πραγμάτων έχει να κάνει με την εξερεύνηση. Η εξερεύνηση έχει να κάνει με τη δυνατότητά μου να εκπλήσσομαι. Η δυνατότητα να εκπλήσσομαι συνεπάγεται ότι μπορώ να αισθάνομαι μπερδεμένος^^ Έτσι, αυτό το υπέροχο που μας συμβαίνει όταν σκεφτό­ μαστε: «Μα, πώς γίνεται, πώς σκεφτόμουνα πρώτα αυτό και τώρα δεν το σκέφτομαι;» είναι γιατί αισθανόμαστε μπερδε­ μένοι. Το μπέρδεμα αυτό συμβαίνει γιατί βρισκόμαστε σε ΑΠΟ131

ΧΟΡΧΕ ΜΠΟΥΚΑΪ ΡΙΑ, όπως με διδάσκει ο Αλεχάντρο’ σ ’ ένα σημείο χωρίς δι­ έξοδο. Ξανά ο Λαντρού έρχεται να με βοηθήσει; «Όταν βρίσκε­

σαι σε αδιέξοδο, βγες από εκεί ηου μπήκες». Και όλοι οι συλλογισμοί που κάναμε για να υποστηρί­ ξουμε αυτήν την ελευθερία, από την αρχή, είναι αυτοί κα­ θαυτοί λάθος. Γιατί η επίπονη εργασία μας ξεκίνησε από μια λάθος ιδέα, έστω κι αν στη διαδρομή περάσαμε από αληθινά συμπεράσματα. Η παρέκκλιση προέρχεται από τη σύγχυση της ελευθε­ ρίας με την παντοδυναμία. Γιατί ο ορισμός που αποτέλεσε την αφετηρία μας («ελευ­ θερία είναι να κάνει κανείς ό,τι θέλει») είναι ο ορισμός της παντοδυναμίας, όχι της ελευθερίας. Και παντοδύναμοι, δεν είμαστε. Κανείς δεν μπορεί να κάνει ό,τι θέλει. Όσο κι αν το θέλω, ακόμη κι αν το επιθυμώ σφοδρά, χωρίς να βάψω τα μαλλιά μου, δεν είναι δυνατόν να γίνω ξανθός. Γιατί; Γιατί δεν είναι μέσα στις δυνατότητές μου. Ωστόσο, εξαιτίας του γεγονότος αυτού, δεν παύω να είμαι ελεύθερος. Κατά τον ίδιο τρόπο, δεν μπορώ να πετάξω, δεν μπορώ ν’ αποφύγω το θάνατο κάποια μέρα, δεν μπορώ να σταματήσω το χρόνο, δεν μπορώ να κάνω εκατοντάδες χι­ λιάδες πράγματα, αλλά δεν παύω να είμαι ελεύθερος λόγω αυτού του γεγονότος. Εκτός από τους περιορισμούς που μπορεί να έχει η κουλ­ τούρα μας, που μπορεί να μας δημιουργεί η εκπαίδευσή μας και να καθορίζουν το ήθος και η ηθική μας, υπάρχουν και φυ­ σικοί περιορισμοί, που αφορούν τη φυσική μας διάπλαση, που δεν μας επιτρέπουν να κάνουμε ό,τι θέλουμε. |η ελευθερία, λοιπόν, ορίζεται από την ικανότητα επιλο­ γής. Ωστόσο, οι περιορισμοί που πρέπει να επιβληθούν στην 132

ΑΠΟΦΑΣΗ ικανότητα αυτή δεν καθορίζονται από τα δικαιώματα του άλ­ λου, αλλά από τα πράγματα που είναι εφικτά. Τι θα γίνει μ’ εμάς —κουλτούρα ανθρωπιστική, κοινωνία της τρίτης χιλιετηρίδας—, που επιμένουμε να νομίζουμε ότι «είμαι ελεύθερος» σημαίνει «είμαι παντοδύναμος»; Λίγο περισσότερο ή λίγο λιγότερο, όλοι πάντως έχουμε αυτήν την ιδέα για την ελευθερία, οπότε αναρωτιόμαστε με έπαρση: Γιατί δεν μπορώ να κάνω ό,τι θέλω αφού είμαι ελεύ­ θερος; Και όταν δεν μπορούμε να κάνουμε όλα όσα θέλουμε... προτιμούμε να πιστεύουμε ότι δεν είμαστε ελεύθεροι παρά να δεχτούμε ότι είναι λάθος ο ορισμός, να δεχτούμε ότι δεν είμαστε παντοδύναμοι. Για να μην κάνω το θέμα πιο περίπλοκο και για να μη μείνει καμία αμφιβολία, θα χρησιμοποιήσω τη φόρμουλα ενός ασθενή μου, του Αντόνιο, που ένα βράδυ, στο τέλος της συνεδρίας μας, σχολίασε ειρωνικά: «Πρέπει να το πάρω από­ φαση... Υπάρχουν πράγματα που ΑΚΟΜΗ ΚΙ ΕΓΩ δεν μπορώ να κάνω!». Επαναλαμβάνω... Δεν είμαστε παντοδύναμοι αφού υπάρ­ χουν πράγματα που, προφανώς, δεν μπορούμε να πραγματο­ ποιήσουμε, και τα πράγματα αυτά δεν έχουν καμία σχέση με τους νόμους των ανθρώπων, με τους ισχύοντες κανόνες, με τους περιορισμούς που είναι επιβεβλημένοι, με την εκπαίδευ­ ση ή την κουλτούρα. Πράγματι, μπορεί κανείς να δώσει διαστάσεις στην ιδέα ότι είναι παντοδύναμος, μπορεί να κάνει ό,τι θέλει, μπορεί να γίνει Θεός. Βέβαια, από φιλοσοφική και λογική άποψη, κι ο Θεός ο ίδιος δεν μπορεί να είναι παντοδύναμος. Γιατί; Τα τυπικά επιχειρήματα σχετικά με την άποψη ότι ο Θεός θα μπορούσε να τελειώνει με το κακό στον κόσμο και όλα τα άλλα, για τους θεολόγους αποτελούν μέρος του θεϊ­ 133

ΧΟΡΧΕ ΜΠΟΥΚΑΪ κού σχεδίου που εμείς δεν καταλαβαίνουμε. Ο Θεός, δηλαδή, ασφαλώς και είναι παντοδύναμος, απλώς επιλέγει να μην το κάνει αυτό για λόγους που σε μας δεν είναι κατανοητοί. Ωστόσο, υπάρχει μια σοφιστεία — μια πρόταση λογικά σωστή, που καταλήγει όμως σε ένα παράλογο συμπέρασμα, ή δεν μπορεί να αποδειχθεί ότι είναι εφκκτή— που θεωρούσα πάντα ενδιαφέρουσα. Η σοφιστεία σχετικά με το γεγονός ότι παντοδυναμία δεν υφίσταται έχει, ως εξής: Πρόταση αριθμός ένα: Ο Θεός υπάρχει. Πρόταση αριθμός δύο: Ο Θεός είναι παντοδύναμος. Πρόταση αριθμός τρία: Αν ο Θεός είναι παντοδύναμος, μπορεί να κάνει τα πάντα. Πρόταση αριθμός τέσσερα: Άρα, μπορεί να φτιάξει μια μικρή πετρούλα, όπως και μια πέτρα τεράστια. Μπορεί ο Θεός να φτιάξει μια πέτρα τόσο μεγάλη και τόσο βαριά που να μην μπορεί κανείς να τη σηκώσει, κανένας άνθρωπος πάνω στη Γη; Κι αυτό μπορεί να το κάνει. Μπορεί, όμως, να φτιάξει ο Θεός μια πέτρα τόσο μεγάλη και τόσο βαριά που να μην μπο­ ρεί να τη σηκώσει ούτε ο ίδιος; Αν δεν μπορεί να κάνει κάτι τέτοιο, τότε δεν είναι παντοδύναμος. Επειδή εγώ απέχω πολύ από το να είμαι Θεός, υπάρχουν άπειρα πράγματα που ξέρω πως δεν μπορώ να κάνω. Παρόλο που θα ήθελα αυτήν ακριβώς τη στιγμή να κλείσω τα μάτια και, ανοίγοντάς τα, να βρεθώ στη Γρανάδα με τη Χούλια, αυτό δεν είναι ανάμεσα στα πράγματα που μπορώ πράγματι να επιλέξω, αλλά δεν παύω να είμαι ελεύθερος επειδή δεν μπορώ να το κάνω. Μπορώ, όμως, να επιλέξω να βγω στον δρόμο, και αντί να πάρω ταξί, να περπατήσω έστω κι αν βρέχει καταρρακτωδώς; Ναι. Μπορώ να βγω στον δρόμο, να κρυφτώ σ’ ένα στε­ νό και να χτυπήσω μ’ ένα ξύλο τον πρώτο διαβάτη που θα 134

ΑΠΟΦΑΣΗ περάσει από μπροστά μου; Ναι. Αν θα το κάνω ή όχι, εξαρτάται από μένα, κι όχι από τα όρια που μου θέτουν τα γεγονότα αυτά καθαυτά. Εδώ παίζεται η ελευθερία· στις αποφάσεις που παίρνω όταν επιλέγω στο μέτρο του δυνατού. Ή, αλλιώς:

Η ελευθερία συνίσταται στην ικανότητά μου να επιλέγω στο μέτρο του εφικτού.

Ο ορισμός αυτός συνεπάγεται ότι μπορούμε να μιλάμε για ελευθερία μόνο υπό ορισμένους όρους.

Ό ρος πρώ τος: Η επιλογή π ρέπει να είναι δυνατή στη συγκεκριμένη κ ατά σ τα σ η Μπορεί να γίνει αυτό; (Δεν ρωτάω αν είναι επιθυμητό, αν εί­ ναι κακό, αν το κόστος θα ήταν πολύ μεγάλο ή αν θα άρεσε στους άλλους. Ούτε ρωτάω τι θα συνέβαινε αν όλοι επέλεγαν να κάνουν το ίδιο ή ήταν απρόβλεπτες οι συνέπειες. Ρωτάω απλώς: είναι δυνατόν να γίνει;) Το πραγματικά ανέφικτο είναι μονάχα εκείνο του οποίου η μη δυνατότητα πραγματοποίησης έγκειται σε συγκεκριμέ­ να γεγονότα, πράγματα που δεν εξαρτώνται από εμάς, από τη γνώμη μας ή τη γνώμη των άλλων. Ας σκεφτούμε, για παράδειγμα, μια συγκεκριμένη κατά­ σταση. Έχω δεσμευτεί να πάω στα σπίτια τους τρεις φίλους των παιδιών μου. Είναι εννέα παρά είκοσι και πρέπει να τους πα­ ραδώσω όλους πριν από τις εννιά. Ο ένας μένει στο Ματαδέρος, ο άλλος στο Μπελγράνο, και ο τρίτος στην Αβεγιανέδα. 135

ΧΟΡΧΕ ΜΠΟΥΚΑΪ Είναι αδύνατον! Δεν εξαρτάται από μένα αυτή τη στιγμή το γεγονός ότι δεν μπορώ να το κάνω! Δεν είναι θέμα ελευθερίας. Δεν μπορώ να επιλέξω να είναι οκτώ η ώρα για να μπορώ να φτάσω στα σπίτια τους την καθορισμένη ώρα, ούτε μπορώ να καταφέρω να κάνει λάθος ο άλλος μπαμπάς και να νομίσει ότι ήταν να πάω στις δέκα ενώ είχαμε συμφωνήσει στις εννιά, ούτε να έχω μπρο­ στά στην πόρτα μου αεροπλάνο αντί για αυτοκίνητο, και δεν μπορώ να επιλέξω να μη μένει ο άλλος στο Μπελγράνο αλλά στο Καμπαγίτο, ή να βρίσκεται η Αβεγιανέδα δίπλα στο Φλόρες, όπου μένω εγώ. Στο παράδειγμα αυτό, μπορώ να διαλέξω ποιον θα αφήσω πρώτα, μπορώ να διαλέξω ποιος θα φτάσει στην ώρα του και ποιος όχι, μπορώ να διαλέξω ποιον δρόμο θα πάρω, μπο­ ρώ να επιλέξω αν θα τηλεφωνήσω ή όχι για να ειδοποιήσω ότι θα πάμε λίγο αργότερα. Όλα αυτά εξαρτώνται από μένα. Ωστόσο, σε ό,τι δεν είναι μέσα στις δυνατότητές μου, εκεί δεν μπορώ να επιλέξω. i Ελευθερία είναι η ικανότητά σου να επιλέγεις κάτι που είναι μέσα στις δυνατότητές σου. Για να ξέρεις ποιες είναι οι δυνατότητές σου, χρειάζεσαι διαύγεια για να διακρίνεις τι εί­ ναι δυνατόν να γίνει και τι είναι αδύνατον. \ Όταν αναπτύσσω αυτό το θέμα σε συζητήσεις, μία από τις πρώτες απαντήσεις που παίρνω είναι: «Όταν είμαι άρρω­ στος ή έχω κατάθλιψη, δεν είμαι σε θέση να επιλέγω». Η κατάθλιψη είναι ασθένεια της βούλησης, άρα υπάρ­ χουν πράγματα που ένας καταθλιπτικός πραγματικά δεν μπορεί να τα κάνει. Ωστόσο, ακόμη κι αν δεν είναι μέσα στις δυνατότητές του να επιλέγει, δεν παύει να είναι ελεύθερος. Είναι άρρωστος, κι αυτό είναι άλλο πράγμα. Και στο μέτρο του δυνατού, ο ασθενής μπορεί να επιλέξει να κάνει ή να μην κάνει κάτι για την αρρώστια του, πράγμα που δεν μπορεί να 136

ΑΠΟΦΑΣΗ κάνει ένας ασθενής με θανατηφόρα ασθένεια. Αν κάποιος εί­ ναι ασθενής στα πρόθυρα του θανάτου, δεν μπορεί να επιλέξει να μην είναι ασθενής, γιατί το να είσαι ή να μην είσαι ασθενής δεν είναι ανάμεσα στα πράγματα που μπορεί κανείς να επιλέξει. Το γεγονός ότι έχω μια ηθική που κατευθύνει τη συμπε­ ριφορά μου δεν σημαίνει ότι παύω να είμαι ελεύθερος, αφού στην πραγματικότητα μπορώ να συνεχίσω να είμαι ελεύ­ θερος και συνεπής με την ηθική μου, γιατί είμαι εσωτερικά ελεύθερος· κάνω αυτό που θέλω, μόνο που κάποια πράγματα δεν θέλω να τα κάνω γιατί είναι αντίθετα με τις αρχές μου. Επιλέγω σύμφωνα με την προσωπική μου ηθική και τις αρχές μου. Ωστόσο, όταν δίνω πάντα προτεραιότητα στον «σεβα­ σμό μου προς τον άλλον», όταν ρυθμίζω όλες μου τις πράξεις με γνώμονα «να μη σε βλάψω, να μη σε προσβάλλω», είναι σαν να λέω: «Μπορώ να το κάνω αυτό αρκεί να μην ενοχλεί εσένα...» Πού είναι τότε η ελευθερία; Μια κυρία μού είπε κάποτε: «Εγώ θέλω την ελευθερία, αρκεί ο άλλος να μην υποφέ­ ρει, γιατί η ελευθερία η δική μου και ο τρόπος που συμπεριφέ­ ρομαι μπορούν να κάνουν τον άλλο να πονέσει πολύ». Πώς γίνεται αυτό; Και ο δικός μου ο πόνος που δεν είμαι ελεύθερος; Όταν λέω ότι μπορεί κανείς να επιλέγει να κάνει αυτό που θέλει στο μέτρο του εφικτού, πάντα βρίσκεται κάποιος που φωνάζει... «Πρέπει να σεβόμαστε τον πλησίον!» Κι εγώ ερωτώ: Τι πρέπει να σεβόμαστε; Για ποιο λόγο πρέπει να σεβόμαστε; Αυτό θέλω να ξέρω. Εκείνος που φώναξε δεν έχει απάντηση, απλώς πιστεύει ότι: «Οφείλει κανείς να σέβεται! Δεν μπορεί να κάνει ό,τι του 137

ΧΟΡΧΕ ΜΠΟΥΚΑΪ καπνίσει! Και να θέλει ή να είναι σε θέση να το κάνει... Δεν γίνεται!» Αυτά τα «Δεν πρέπει! Δεν γίνεται! Πρέπει να σεβόμα­ στε!» με κάνουν να αναρωτιέμαι... Είναι υποχρεωτικό να σέβομαι, ή εγώ είμαι αυτός που επιλέγει; Γιατί το «πρέπει να σέβομαι» δεν είναι το ίδιο με το «επι­ λέγω να σέβομαι»... Κι αυτή ακριβώς είναι η διαφορά ανάμεσα στο αισθάνο­ μαι ή δεν αισθάνομαι ελεύθερος: αν συνειδητοποιώ ότι, σ τ’ αλήθεια, εγώ είμαι αυτός που επιλέγει. Μια από τις πιο συνηθισμένες φαντασιώσεις είναι ότι κάποιοι πιστεύουν πως η ελευθερία έχει στόχο να ενοχλήσει τον άλλον. Η ιδέα αυτή έλκει την αρχή της στην εκπαίδευ­ σή μας και πρέπει να την αποβάλουμε. Γιατί το γεγονός ότι όντως είμαι ελεύθερος να βλάψω τον άλλο δεν σημαίνει πως είμαι και διατεθειμένος να το κάνω. Αντίθετα, το ότι είμαι ελεύθερος να βλάψω τον άλλον, είναι που δίνει αξία στο ότι δεν τον βλάπτω. Αυτό που δίνει αξία στις τρυφερές μου εκδηλώσεις είναι ότι θα μπορούσα και να μην εκφράζομαι μ’ αυτόν τον τρόπο. Αυτό που δίνει αξία σε μια δωρεά είναι ότι θα μπορούσα και να μην την έχω κάνει. Αυτό που δίνει αξία στο γεγονός ότι βγήκα να υπερα­ σπιστώ μια ιδεολογία είναι ότι θα μπορούσα και να μην το έχω κάνει, ή να έχω βγει να υπερασπιστώ την αντίθετη ιδεο­ λογία. Και, γιατί όχι, αυτό που δίνει αξία στο γεγονός ότι είμαι με τη γυναίκα μου είναι ότι, αν ήθελα, θα μπορούσα και να μην είμαι μαζί της. Τα πράγματα έχουν αξία στο μέτρο που μπορεί κανείς να επιλέγει, αλλιώς τι αξία έχει ότι κάνω το μόνο που μπορώ 138

ΑΠΟΦΑΣΗ να κάνω; Αυτό δεν είναι αξιέπαινο, δεν έχει καμιά αξία, δεν συνεπάγεται καμιά ευθύνη. Πριν από λίγο καιρό, σε μια συζήτηση, ρώτησα κάποιους τι πίστευαν ότι δεν μπορούσαν να κάνουν. Μια κυρία, καμιά πενηνταριά χρόνων, μου απάντησε: «Δεν μπορώ, παραδείγματος χάριν, να βγω από το σπίτι και να γυρίσω όποτε μου καπνίσει». «Τι σε κάνει να πιστεύεις ότι δεν μπορείς; Τι σ’ εμποδί­ ζει;» τη ρώτησα. «Ο άντρας μου, τα παιδιά μου, το αίσθημα ευθύνης... η αγωγή μου» μου απάντησε. Και τότε της είπα: «Εσύ, αυτή τη στιγμή δημιουργείς τη φαντασίωση ότι εγκαταλείπεις τα πάντα. Αν δεν το κάνεις πραγματικά, είναι επειδή επιλέγεις να μην το κάνεις. Λεν φεύγεις, γιατί δεν θέ­ λεις να φύγεις. Κάνεις χρήση της ελευθερίας σου. Ξέρεις ότι θα μπορούσες να επιλέξεις να φύγεις, εντούτοις μένεις. Είναι βέβαιο ότι κανείς δεν θα μπορούσε να σε κρατήσει αν το είχες επιλέξει. Προτιμάς να σκέφτεσαι ότι δεν μπορείς να φύγεις, κι είναι σαν να χάνεις το μεγαλύτερο βραβείο. Είναι, ακριβώς, η άσκηση της ελευθερίας αυτή που δίνει αξία σε κάθε απόφα­ ση. Ο άντρας σου, τα παιδιά σου, τα εγγόνια σου, η κοινωνία, τα πράγματα για τα οποία αγωνίστηκες... Σαφώς, η απόφασή σου εξαρτάται από όλα αυτά. Η εξάρτηση όμως αυτή, δεν σε εμποδίζει να έχεις τη δυνατότητα να επιλέξεις. Πατί, άλλες γυναίκες με τη ίδια εξάρτηση, επέλεξαν κάτι άλλο. Ας θυμη­ θούμε την ιστορία της ταινίας Σίρλεϊ Βάλενταϊν (Γουίλλυ Ράσελ): Είναι η ιστορία μιας γυναίκας που ξαφνικά αφήνει το σπίτι της για να διασχίσει το Αιγαίο όπου γνωρίζει τον Κώ­ στα, έναν ναυτικό ο οποίος της προσφέρει αυτό που ψάχνει εκείνη τη στιγμή. Το ότι κάνεις αυτό που περιμένεις να κάνεις είναι επίσης 139

ΧΟΡΧΕ ΜΠΟΥΚΑΪ μια επιλογή που έχει την αξία της· δεν είναι ποτέ κάτι που γίνεται αυτόματα. Το ότι παραιτείσαι από κάποια πράγματα, όπως κι εγώ παραιτούμαι από κάποια άλλα, είναι αξιέπαινο γιατί είναι προϊόν ελεύθερης επιλογής. Θα μπορούσαμε να είχαμε αφήσει στην μπάντα τα πράγ­ ματα που έχουμε, αλλά, ασφαλώς, επιλέξαμε να μείνουμε μ’ αυτά. Αυτή είναι η αξία μας, και μας αξίζει η αναγνώριση.

Ό ρος δεύτερος: Οι επιλογές π ρέπει να είναι δύο ή π ερισσότερες Για να μπορεί κανείς να διαλέξει, πρέπει να υπάρχουν πάνω από μία επιλογές. Η πληθώρα των δυνατοτήτων έχει σχέση με την ικανό­ τητά μου και με το περιβάλλον μέσα στο οποίο κινούμαι, όχι όμως με το ήθος του περίγυρου, αλλά με το τι είναι δυνατόν να κάνω σε σχέση με την πραγματικότητα. Σε ποιες περιπτώσεις υπάρχει μόνο μία δυνατότητα; Κάποτε, σε μια συζήτηση, έφερε κάποιος σαν παράδειγ­ μα αυτό που γινόταν στη διάρκεια της δικτατορίας: «Δεν μπορούσες να βγεις στο δρόμο και να πεις: “Είμαι αντίθετος”». «Και βέβαια μπορούσες... γι’ αυτό υπάρχουν τόσοι νε­ κροί» απάντησε μια κοπέλα. Φυσικά και μπορούσες, και ακριβώς επειδή μπορούσες, υπάρχουν άνθρωποι που πέθαναν γι’ αυτό. Το ότι ήταν μια ελεύθερη απόφαση που εσύ πήρες —ενώ άλλοι όχι—, δίνει στην επιλογή σου την αξία της. Αυτό που έχει σημασία να ξέρεις είναι ότι, ακόμα και στη δικτατορία, συνεχίζει κανείς να επιλέγει, και πρέπει να θεω­ ρήσουμε ότι έχει ευθύνη αυτός που αποφάσισε να μη ρισκά­ 140

ΑΠΟΦΑΣΗ ρει τη ζωή του. Δεν εκφράζω ηθική κρίση. Δεν λέω ότι όφειλε να το έχει κάνει. Απλώς, λέω ότι ο καθένας επέλεξε, για τους δικούς του λόγους, και ο καθένας ξέρει τι σκέφτεται για τον εαυτό του. Αυτό που πραγματικά δεν μπορεί κανείς να επιλέξει εί­ ναι το συναίσθημα. Μ’ αυτήν την έννοια, δεν υπάρχει κα­ μία δυνατότητα επιλογής και, προπάντων, είναι ολέθριο να προσπαθεί κανείς να κάνει κάτι τέτοιο. Τα αποτελέσματα για μας θα ήταν πολύ αρνητικά αν προσπαθούσαμε να πιέσουμε τον εαυτό μας να νιώσει πράγματα που δεν νιώθει, ή αν φερόμαστε σαν να τα νιώθαμε. Γιατί, τα συναισθήματα δεν τα επιλέγεις· απλώς, σου συμβαίνουν. Σε όλες τις άλλες καταστάσεις, μπορούμε πάντοτε να επιλέγουμε. Ακόμη και στην ακραία περίπτωση που μου βά­ ζει κάποιος ένα πιστόλι στον κρόταφο και μου λέει: «Σκότωσέ τον, αλλιώς σκοτώνω εγώ εσένα», και τότε ακόμα μπορώ να επιλέξω. Νομίζω ότι όλοι θα μπορούσαμε να δικαιολογήσουμε οποιαδήποτε από τις δύο επιλογές. Αν μας σημαδεύει κάποιος μ’ ένα πιστόλι και μας λέει: «Τα λεφτά σου ή τη ζωή σου», είναι προφανές ποια θα ήταν η επιλογή μας, και κανείς δεν μπορεί να μας κρίνει. «Ανάμεσα στη ζωή και τα λεφτά, σίγουρα τα λεφτά...» θα έλεγε ο παππούς μου. «Στο κάτω κάτω, αυτό που έχει σημα­ σία είναι τα λεφτά· η υγεία πάει κι έρχεται...» Κάθε φ ορά που μπορώ να πω ναι ή όχι, είμαι ελεύθερος. Αν έχω το ναι ως μόνη λύση, τότε δεν είμαι ελεύθερος. Αν έχω το όχι, ούτε τότε είμαι. Όσω, όμως, έχω επιλογή, υπάρχει ελευθερία. Γιατί; Γιατί υπάρχει πάνω από ένας δρόμος, και άρα μπορώ να διαλέξω. 141

ΧΟΡΧΕ ΜΠΟΥΚΑΪ Τώρα θα ρωτήσει κάποιος, όπως πάντα... «Και οι εξαρτή­ σεις; Και οι επιδράσεις; Και οι εντολές; Και η εκπαίδευση; Και το ήθος και οι καλές συνήθειες; Κι όλα αυτά που μάθαμε;» Όλοι αυτοί οι παράγοντες, ασφαλώς, θα μειώσουν τον αριθμό των δρόμων που μπορεί κανείς να επιλέξει, θα περιο­ ρίσουν τις επιλογές του και θα φτάσει να έχει αντί —ας πού­ με—, εκατό, τέσσερις δυνατότητες όλες κι όλες. Είναι η αίσθηση ελευθερίας, κι όχι η ελευθερία αυτή κα­ θαυτή που εξαρτάται από τον αριθμό των δυνατοτήτων μου. Όσο περισσότερες οι δυνατότητες επιλογής μου, τόσο πιο ελεύθερος νιώθω. Αυτό φαίνεται καθαρά στο θέμα των χρημάτων. Γιατί έχουμε την εντύπωση ότι τα χρήματα δίνουν πε­ ρισσότερη ελευθερία; Γιατί αυξάνουν τις δυνατότητες. Οπότε, έχοντας πε­ ρισσότερες δυνατότητες, αισθάνομαι πιο ελεύθερος. Καμιά φορά, το να μην έχω χρήματα περιορίζει τις δυνατότητές μου σε δύο μόνο, οπότε δεν μπορώ να νιώθω πολύ ελεύθερος. Το ίδιο συμβαίνει με το κοινωνικό περιβάλλον, το ίδιο με το οι­ κογενειακό πλαίσιο, το ίδιο με τη δουλειά που κάνουμε. Όσο μεγαλώνουμε, αυξάνεται η αίσθηση ελευθερίας. Το ότι μεγαλώνει κανείς σημαίνει ότι αυξάνει ο χώρος που καταλαμβάνει. Στο μέτρο που υπάρχει περισσότερος χώ­ ρος, θα υπάρχουν και περισσότερες δυνατότητες. Δεν αυξάνω την ελευθερία μου όταν μεγαλώνω, αυξάνω, όμως, τις δυνατότητές μου, οπότε αισθάνομαι πιο ελεύθερος Αν στον μικρό χώρο που καταλάμβανα δεν υπήρχε πάνω από μία δυνατότητα, και στον μεγαλύτερο χώρο πού διαθέ­ τω από τη στιγμή που μεγάλωσα παρουσιάζεται μία ακόμη, 142

ΑΠΟΦΑΣΗ τότε, μεγαλώνοντας, αρχίζω να ασκώ την ελευθερία μου να επιλέγω. Ας σκεφτούμε τις σχέσεις που έχουμε με άλλα άτομα. Οι φίλοι που δεν είναι κτητικοί, δεν με πνίγουν και με βοηθάνε να αισθάνομαι ελεύθερος. Αντίθετα, με την κτητική σύντρο­ φο που με καταπιέζει, αισθάνομαι λιγότερο ελεύθερος, γιατί η σχέση αυτή μου αφαιρεί δυνατότητες. Συνοψίζοντας, όσο περισσότερες οι δυνατότητές μου, τόσο μεγαλύτερη η αίσθηση της ελευθερίας μου.

Ό ρος τρίτος: Η νηευθννότητα Είμαι υπεύθυνος γι’ αυτό που επιλέγω, ακριβώς επειδή θα μπορούσα να είχα επιλέξει κάτι άλλο.| Δεν μπορώ να πάψω να είμαι ελεύθερος, άρα, δεν μπορώ να μην είμαι υπεύθυνος για τις επιλογές μου. Δεν μπορώ να μην είμαι υπεύθυνος για την ίδια μου τη ζωή. Το ρήμα «επιλέγω» συνεπάγεται υπευθυνότητα. Δη­ λαδή: «Γιατί το έκανα;» «Γιατί ήθελα.» Υπευθυνότητα δεν σημαίνει υποχρέωση, σημαίνει ότι αναλαμβάνω την ευθύνη των πράξεών μου. Το ότι κάποιος άλλος μου το υπέδειξε ή μου έβαλε την ιδέα, δεν ακυρώνει το γεγονός ότι πρόκειται για την ελευθε­ ρία μου να επιλέγω και για δική μου απόφαση. Γι’ αυτό και η υπακοή που οφείλουν να δείχνουν οι στρατιωτικοί, είναι ρυπαρή και ψευδής. Μπορεί κάποιος να με διατάξει ό,τι θέλει, εξαρτάται όμως από μένα αν θα το κάνω ή όχι. Κι αν το κάνω, πρέπει να θεωρούμαι —γιατί είμαι — υπεύθυνος γι’ αυτό που επέλεξα. Η ελευθερία δεν βιώνεται ως κάτι ελαφρύ' καμιά φορά 143

ΧΟΡΧΕ ΜΠΟΥΚΑΪ μπορεί να είναι βάρος.Επειδή, αν είμαι υπεύθυνος, μπορεί να καταλήξω να νιώθω ενοχές για τις επιλογές μου και να βασα­ νίζομαι στην ιδέα ότι θα πρέπει να τις δικαιολογήσω. Αυτό είναι ενδιαφέρον, γιατί μέχρι τώρα βιώναμε την ελευθερία επιλογής ως κάτι ωραίο και ευχάριστο, ενώ τώρα νιώθουμε ότι, αν μπορούσαμε να πετάξουμε από πάνω μας τη δυνατότητα επιλογής, να μας εκπροσωπήσει κάποιος άλλος, να αφήσουμε άλλον να πάρει την ευθύνη, θα νιώθαμε πολύ ανακουφισμένοι και λιγότερο αγχωμένοι. Να θέλω ή να προσπαθώ να πάρει άλλος την ευθύνη για τις δικές μου επιλογές, είναι σαν να θέλω να παραμείνω μι­ κρός· ένα μωρό, για το οποίο επιλέγουν οι άλλοι. Υπάρχουν τόσοι άνθρωποι που ζουν έτσι! Στενόχωρα, στριμωγμένα, πεπεισμένοι όμως ότι δεν έχουν άλλη δυνατό­ τητα καθώς, απ’ αυτήν την άποψη, δεν έχουν ωριμάσει. Εγώ λέω πως δεν πρόκειται να ξεφύγουν από την ιδέα ότι είναι ελεύθεροι και άρα υπεύθυνοι για ό,τι κάνουν. Δεν υπάρχει τρόπος να ξεφύγουν. Δεν έχει σημασία τι πιστεύουν, δε έχει σημασία τι λένε, δεν έχει σημασία σε ποιον επιρρίπτουν την ευθύνη. Δεν έχει σημασία αν ρίχνουν την ευθύνη στους νόμους, στο περιβάλλον, στον περίγυρό τους, στις επιδράσεις που έχουν δεχτεί, στην εκπαίδευση ή στις εντολές. Εσείς επιλέγετε κάθε στιγμή τις ενέργειές σας. Και αν δεν θέλετε να το δεχτείτε αυτό, είναι γιατί δεν θέλετε να δεχτείτε την ευθύνη που συνεπάγεται το γεγονός ότι είστε ελεύθεροι. Είναι δικαίωμα και προνόμιό μου να θέτω όρια στον εαυ­ τό μου. Δεν είσαι εσύ που με εμποδίζεις, δεν υπάρχει τίποτε πραγματικό που με εμποδίζει να κάνω κάτι τέτοιο. Εγώ είμαι αυτός που κάνει μια επιλογή. Οι αυτοπεριορισμοί είναι επιλογές. Είμαι αυτόνομος. 144

ΑΠΟΦΑΣΗ θέτω τους δικούς μου κανόνες και λέω στον εαυτό μου: αυτό, όχι. Σ’ αυτήν την περίπτωση δεν παύω να είμαι ελεύθερος, αφού είναι επιλογή μου. Σε τέτοιο βαθμό είμαι ελεύθερος να επιλέγω, ώστε αν σήμερα λέω: «αυτό όχι», αύριο μπορώ να πω: «αυτό ναι». Αν επιλέγει κάποιος να είναι δούλος, τι είναι; Ελεύθερος ή δούλος; Είναι δυνατόν να επιλέξει κανείς να μην επιλέξει; Αυτό είναι το παλιό παράδοξο της ελευθερίας. Ο Αριστοτέλης έλεγε: «Έχω στο χέρι μου μια πέτρα. Μπορώ να επιλέξω να την κρατήσω ή να την πετάξω. Όσο έχω την πέτρα στο χέρι μου, έχω αυτές τις δύο δυνατότητες. Βέβαια, αν πετάξω την πέτρα, δεν θα μπορώ πλέον να επιλέξω αν θα την κρατήσω ή θα την πετάξω». Υπάρχουν επιλογές που δίνουν δυνατότητες και επιλο­ γές που τις αφαιρούν. Αν επιλέγει κανείς να είναι δούλος και μετά μπορεί ξανά να επιλέξει την ελευθερία, τότε παραμένει ελεύθερος μέσα στη δουλεία. Αν εγώ επιλέγω να γίνω σκλάβος της θέλησης και της επιθυμίας κάποιου, εξακολουθώ να είμαι ελεύθερος, εάν και εφόσον μπορώ να επιλέξω να μεταβάλω την κατά­ σταση αυτής της σκλαβιάς.

Στο μύθο τον Τριστάνον και της Ιζόλδης, ο Τριστάνος πίνει κατά λάθος ένα ερωτικό φίλτρο και μένει αιωνίως ερωτευμέ­ νος με την Ιζόλδη, οπότε, γίνεται εραστής της. Ο βασιλιάς, που σκόπευε να την παντρευτεί, θεωρεί ότι ο Τριστάνος τον πρόδωσε, και του λέει: «Πώς μπόρεσες να μου το κάνεις αυτό; Εγώ είμαι φίλος σου, κι εσύ πλάγιασες μ’ αυτήν που θα γινόταν γυναίκα μου». Και ο Τριστάνος απαντάει: «Εμένα ρωτάς; Εγώ τι σχέση έχω; Εκείνη να ρωτήσεις, γιατί εγώ είμαι δούλος της καρδιάς μου κι εκείνη είναι ο αφέντης της...» 145

ΧΟΡΧΕ ΜΠΟΥΚΑΪ

Στην περίπτωση αυτή, ο Τριστάνος δεν επέλεξε την προδο­ σία, αφού ήπιε το φίλτρο του έρωτα. Σ’ αυτόν τον μύθο δεν υπάρχει θέληση, άρα ούτε και ευθύνη για τις πράξεις (πράγ­ ματι ο βασιλιάς, ακούγοντας όλα αυτά, καταλαβαίνει, συναι­ σθάνεται τον πόνο του και τον συγχωρεί). Το πρόβλημα είναι ότι στην πραγματική ζωή, που δεν εί­ ναι παραμύθι, είμαστε πάντα υπεύθυνοι για τις επιλογές μας, αφού δεν υπάρχουν φίλτρα που μας κάνουν να χάσουμε τη θέλησή μας και να γίνουμε άβουλα όντα. Εγώ υποστηρίζω ότι όταν θέτω έναν περιορισμό στον εαυτό μου, περιορίζω και την ικανότητά μου να επιλέγω, ενώ το να είμαι ελεύθερος σημαίνει, ακριβώς, ότι διευρύνω την ικανότητά μου να επιλέγω. Όπως ήδη είπα, «είμαι ελεύθερος» σημαίνει πως «επιλέγω να κάνω ό,τι μπορώ» μέσα στα πλαίσια των φυσικών μου ορίων. Όλα τα άλλα εξαρτώνται από την επιλογή μου. Αποδέχομαι ή δεν αποδέχομαι αυτό που είμαι. Τις επιδράσεις που αποτελούν κομμάτια του εαυτού μου. Τις εντολές και τις διδαχές. Τις πολιτισμικές επιδράσεις που δέχτηκα, τις κοινωνικές συμβάσεις, την πείρα μου, τις εμπειρίες μου — όλα εκείνα που τελικά έχουν συμβάλει στο να είμαι εγώ αυτός που είμαι. Σήμερα, επειδή είμαι αυτός που είμαι, επιλέγω. Εγώ είμαι αυτός που αποφασίζει. Η ελευθερία είναι το μοναδικό πράγμα που μας κάνει υπεύθυνους.

Σε μια παλιά ιστορία του εβραϊκού λαού —όλοι οι λ αοί έχουν τέτοιες ιστορίες —, στην ιστορία του Μ ασάντα,' για να μην πα1. Το Μ ασάντα είναι ένα φυσικό φρούριο, στην κορυφή ενός οροπεδίου, στην έρημο της Ιουδαίος, πάνω από τη Νεκρά Θάλασσα. (Σ.τ.Μ.)

146

ΑΠΟΦΑΣΗ

ραδώ σει την πόλη, ο λαός ολόκληρος θυσιάζεται μέχρι ενός. Ανάμεσα στους τερμίτες, υπάρχει μια ομάδα που συνεχώς τρώει, σαν να ήταν επάγγελμα. Δεν κάνουν τίποτ’ άλλο. Η αποστολή τους είναι να βγαίνουν από τη μυρμηγκοφωλιά όταν δέχονται επίθεση από αράχνες ή σκαθάρια. Τη στιγμή εκείνη οι τερμίτες θυσιάζουν τη ζωή τους και αφήνουν τα σκαθάρια να τους φάνε. Η λειτουργία τους, δηλαδή, είναι να καθυστερή­ σουν τα σκαθάρια να φτάσουν στη μυρμηγκοφωλιά. Φαίνεται μια πράξη υπέροχη. Θα μπορούσαμε να μιλήσουμε για τη γενναιότητα αυτών των μυρμηγκιών; Θα μπορούσαμε να μιλήσουμε για τον ηρωισμό τους; Όχι, γιατί τα μυρμήγκια αυτά δεν μπορούν να επιλέξουν. Η συμπεριφορά τους είναι γενετικά προκαθορισμένη. Σε αντίθεση, οι κάτοικοι του Μασάντα σαφώς μπορούσαν να επιλέξουν. Το γεγονός ότι, πράγματι, μπορούσε κάποιος να επιλέξει αυτό που έκανε, μας κάνει να θεωρούμε μια συμπεριφορά ηρωική. Είναι απολύτως αδιαμφισβήτητο ότι ο καθένας μας περιο­ ρίζεται από τα όρια που θέτει η πραγματικότητα· απ’ όσα δεν μπορεί να κάνει. Μας μένει να συνειδητοποιήσουμε ότι δεν έχουμε επιπλέον περιορισμούς, με εξαίρεση αυτούς που απο­ φασίζουμε οι ίδιοι να έχουμε. Γι’ αυτόν ακριβώς τον λόγο ονόμασα «Απόφαση» αυτό το στάδιο του ταξιδιού. Η ιδέα ότι μπορώ να επιλέγω μόνο ανάμεσα σε ό,τι μου λέει ο άλλος ή οι άλλοι, είναι μια ηλίθια ιδέα που μας μάθαι­ ναν από όταν ήμαστε δύο χρόνων μέχρι την τελευταία τάξη του γυμνασίου, μετατρέποντάς μας σε ανάπηρους. Έζησα όλη μου τη ζωή, μέχρι πριν από λίγα χρόνια, με μια ηθική αναπηρία που δεν μπορούσα να κρύψω. Ζώντας με 147

ΧΟΡΧΕ ΜΠΟΥΚΑΪ τη λειτουργία αυτή και προσκολλημένος στο τι είναι σωστό και τι όχι, η αναπηρία μου έγινε τόσο σημαντική και τόσο μεγάλη, ώστε να ενημερωθώ για τις αποφάσεις που είχα πά­ ρει για τη ζωή μου όταν ήμουν ήδη παντρεμένος και είχα δύο παιδιά. Η αλήθεια είναι ότι δεν είχα αντιληφθεί ποτέ μέχρι τότε ότι έπαιρνα αποφάσεις. Δεν έκανα επιλογές, έκανα αυτό που κατά κάποιον τρόπο ήταν καθορισμένο από την κουλτούρα και την αγωγή μου. Ωστόσο, μια μέρα, στα τριάντα μου, συνειδητοποίησα ότι στην πραγματικότητα αυτό δεν το είχα επιλέξει· αλλά είχε έρθει πια η ώρα. Μπορούσα να κρατήσω ή να μην κρατήσω όσα είχα. Αυτό ήταν η ελευθερία επιλογής. Κάτι ανάλογο θα πρέπει να έχει συμβεί σε πολλούς αν­ θρώπους. Μια τέτοια στιγμή δεν συμβαίνει πάντα να επιλέγει κανείς να κρατήσει αυτά που έχει κάνει. Μερικές φορές επι­ λέγει να μην τα κρατήσει, και τότε αντιμετωπίζει τα σοβαρά προβλήματα της συνειδητοποίησης ότι ένα μεγάλο μέρος της ζωής που ήδη έζησε ήταν προϊόν της αναπηρίας του. Τότε αρχίζει να αντιλαμβάνεται ότι είχε πάρει λάθος δρόμους, και πολλές φορές αυτό είναι οδυνηρό για το ίδιο το άτομο και για τους άλλους. Τότε μόνο θα μπορέσουμε να πάψουμε να είμαστε ηθικά ανάπηροι, όταν θα ανακτήσουμε το ηθικό μας, όταν πάψουμε να πιστεύουμε ότι πρέπει άλλοι να αποφασίζουν ή να απαγορεύουν για λογαριασμό μας. Αυτό σημαίνει να αυξήσει ο καθένας μας την αυτοσυνείδησή του για να επιλέγει αυτό που θέλει να απαγορεύει ή να επι­ τρέπει στον εαυτό του. 148

ΑΠΟΦΑΣΗ Αυτό σημαίνει να εκπαιδεύσουμε τον κόσμο για να έχει περισσότερες δυνατότητες επιλογής. Αυτό σημαίνει να μη φέρνουμε ηθικά ανάπηρους στον κόσμο, νέους που, μην έχοντας δυνατότητες επιλογής, κατα­ λήγουν να επιλέγουν τα ναρκωτικά. Πρέπει να συνειδητοποιήσουμε ότι σ’ αυτήν την περί­ πτωση, άλλοι διαλέγουν για λογαριασμό τους. Πρέπει να προσπαθήσουμε να πάψουν οι νέοι να είναι ανάπηροι· να ενηλικιωθούν, για να είναι σε θέση να αποφα­ σίζουν τι τους συμφέρει και τι δεν τους συμφέρει. Δεν μπορούμε να απαγορεύσουμε τα ναρκωτικά, μπο­ ρούμε όμως να αυξήσουμε το επίπεδο ωριμότητας των νέων ώστε να μην είναι ανάπηροι, να μην αφήνουν να τους παρα­ σύρουν οι λίγοι εκείνοι που επιχειρούν να τους χρησιμοποιή­ σουν στη διακίνηση και το εμπόριο ναρκωτικών. Μην έχετε αυταπάτες: κανείς δε νοιάζεται για το τι συμ­ βαίνει με τους νέους, με τα παιδιά μας. Αυτό που τους ενδια­ φέρει είναι τα χρήματα που διακινούνται γύρω από αυτήν την υπόθεση. Επαναλαμβάνω: δεν σημαίνει ότι θα απαγορεύσουμε τα ναρκωτικά, τις πορνογραφικές ταινίες ή την πορνεία. Σημαί­ νει να προσπαθήσουμε να παράγουμε πολιτισμό, πληροφό­ ρηση, ωριμότητα, να τους βοηθήσουμε να σκέφτονται. Υπάρχουν πολλοί δρόμοι για να βοηθήσουμε τους νέους σε αυτό, αλλά νομίζω πως ο καλύτερος είναι αυτός της ελευ­ θερίας. Να δείξουμε στα παιδιά μας, στους γείτονες, στους φίλους μας, πως η ελευθερία ασκείται καθημερινά όταν είναι κανείς σε θέση να λέει ναι ή όχι. Δε θέλω να ξεχάσουμε στο συλλογισμό μας ότι υπάρχουν τουλάχιστον δύο φιλοσοφικές θέσεις εκ διαμέτρου αντίθετες, που η καθεμιά τους θα μπορούσε να μας οδηγήσει σε διαφο­ ρετικά συμπεράσματα: η θέση όσων πιστεύουν ότι αν δεν 149

ΧΟΡΧΕ ΜΠΟΥΚΑΪ υπήρχαν οι νόμοι και οι κανόνες, ο άνθρωπος θα κατέληγε να καταστρέψει οριστικά τον άνθρωπο, και η θέση εκείνων που λένε πως αν δεν ήταν οι νόμοι και οι κανόνες, ο άνθρωπος θα ήταν πιο ευτυχισμένος, πιο γενναιόδωρος και καλύτερος. Πού να ξέρει κανείς ποια είναι η σωστή; Είναι πολύ δύ­ σκολο να αποφασίσεις πάνω σ’ αυτό χωρίς πρότερη ιδεολο­ γική τοποθέτηση. Είναι αδύνατον να ξέρεις αν οι νόμοι και η καταπίεση έχουν συμβάλει στην πρόοδο της ανθρωπότητας να χαλιναγωγήσει την υποτιθέμενη καταστροφική ορμή της ή αν, αντιθέτως, αυτή ακριβώς η επιβεβλημένη τάξη, οδήγη­ σε στην καταστροφή μεγάλου μέρους της δημιουργικότητας και του αυθορμητισμού του ανθρώπου, όπως πρεσβεύουν οι αναρχικοί. Οι δασκάλες και κάποια άλλα άτομα που παρευρίσκονται στις συζητήσεις, μου λένε ότι αν κάνει κανείς αυτό που προτείνω εγώ, δε μιλάμε πια για ελευθερία, αλλά για ασυδο­ σία. Ασυδοσία! Υπερβολική ελευθερία! Τι σημαίνει «υπερβολική ελευ­ θερία»; Κάνω υπερβολικά αυτό που θέλω, ή κάνω αυτό που θέλω υπερβολικά; Η αυτονομία είναι δυνατή μόνο από το άτομο που απο­ φασίζει να εξελιχθεί σε πρόσωπο. Χρειάζεται πολλή δουλειά και, βέβαια, πολλές φορές δεν πρέπει ούτε καν να περιμένετε πως οι άλλοι θα σας χειρο­ κροτήσουν. Γιατί, όπως είδαμε μέχρι τώρα, αυτή η ιστορία να πιστεύουμε πως «οι άλλοι θα καθορίσουν την απόφασή μου», η ιστορία πως «εγώ δεν μπορώ να επιλέγω αντίθετα με ό,τι πιστεύουν όλοι οι άλλοι», «πρέπει να υπακούω στους κανό­ νες που μου επιβάλλονται», «είναι απαραίτητο να κάνω αυτό που όλοι λένε ότι πρέπει να κάνω», αυτή η εντύπωση, αυτή η ιδέα, είναι που με κάνει ανάπηρο. Είναι το ακριβώς αντίθετο της ιδέας της ελευθερίας επιλογής. 150

ΑΠΟΦΑΣΗ Η επίσημη εκπαίδευση μάς κάνει σαφώς να αμφιτα­ λαντευόμαστε. Από τη μία πλευρά, θέλει να μας πείσει ότι «απόλυτη ελευθερία δεν υπάρχει», κι από την άλλη προσπα­ θεί να επιβάλει την άποψη ότι «η ελευθερία συνίσταται στο να κάνει κανείς αυτό που πρέπει». Κι εγώ λέω: ούτε το ένα, ούτε το άλλο. Ούτε η παντοδυναμία ως άποψη, ούτε η υπακοή που οφείλουμε να δείχνουμε.

Η ελευθερία συνίσταται στο να είμαι σε θέση να επιλέγω ανάμεσα σε ό,τι είναι δυνατόν για μένα^ και να είμαι υπεύθυνος για την επιλογή μου.

Επιλέγω θα σημαίνει, τότε, ότι φτιάχνω το δρόμο μου για να φτάσω —εγωιστικά, όπως στο ποίημα του Αίμα Κιντάνα—, στην κορυφή του βουνού που εγώ αποφασίζω ν’ ανέβω. Κι αυτή θα είναι η πρόκληση για μένα. Η δική μου πρόκληση, αυτή που διάλεξα εγώ. Γιατί την κορυφή... την κορυφή τη διάλεξα εγώ. Κανείς δεν διάλεξε την κορυφή αυτή για μένα.

Ήταν κάποτε ένας ξυλουργός ηον ειδικευόταν στη συναρμολό­ γηση προκατασκευασμένων σπιτιών. Εργαζόταν για κάποιον επιχειρηματία, ο οποίος του προμήθευε έτοιμα τα ξύλα κι εκεί­ νος τα μοντάριζε, στερέωνε τους αρμούς, έφτιαχνε το σπίτι και προετοίμαζε τις λεπτομέρειες. Μια μέρα, αποφασίζει ο ξυλουργός ότι έχει δουλέψει α ρ ­ κετά, κι είναι πια καιρός να ξεκουραστεί. Έτσι, πάει να μιλήσει στον επιχειρηματία και του λέει πως πήρε την απόφαση να βγει στη σύνταξη. Καθώς, όμως, του έμενε ακόμη να τελειώσει ένα 151

ΧΟΡΧΕ ΜΠΟΥΚΑΪ

σπίη, τον ειδοποιεί ότι αυτή θα είναι η τελευταία του δουλειά. «Τι κρίμα!» λέει ο επιχειρηματίας, «είσαι καλός στη δου­ λειά σου... Δε θέλεις να δουλέψεις λίγο ακόμα;» «Όχι, όχι. Η αλήθεια είναι πως έχω πολλά πράγματα να κάνω, θέλω και να ξεκουραστώ...» «Πολύ καλά.» Ο ξυλουργός τελειώνει το τελευταίο σπίτι και πάει να αποχαιρετήσει τον επιχειρηματία, αλλά αυτός του λέει: «Κοίτα, ήρθε μια παραγγελία της τελευταίας στιγμής, πρέπει να φτιάξεις ακόμη ένα σπίτι. Αν μου κάνεις αυτή τη χάρη... Δεν θα έχεις τίποτε άλλο να κάνεις... Ασχολήσου α π ο ­ κλειστικά με την κατασκευή αυτού του τελευταίου σπιτιού, πάρε όσο χρόνο χρειάζεσαι, αλλά σε παρακαλώ, ανάλαβε αυ ­ τήν την τελευταία δουλειά». Ο ξυλουργός, αν και θυμωμένος με την παραγγελία αυτή, αποφασίζει π αρ’ όλα αυτά να την εκτελέσει και να φτιάξει το σπίτι όσο πιο γρήγορα γίνεται, για να πάει μετά να ξεκουρα­ στεί, όπως ήθελε πραγματικά. Τώρα πια δεν έχει τίποτε να διαφυλάξει, αφού θα σταματήσει τη δουλειά, τώρα πια δεν χρειάζεται να επιδιώκει την αναγνώριση των άλλων, τώρα δεν διακυβεύεται η φήμη του ούτε η αμοιβή του, τώρα δεν διακιν­ δυνεύει τίποτε απολύτως, γιατί έχει τελειώσει την καριέρα του. Το μόνο που θέλει, είναι να τελειώσει το σπίτι γρήγορα. Έτσι λοιπόν, συναρμολογεί τα ξύλα, τα στερεώνει χωρίς πολύ κέφι, χρησιμοποιεί υλικά πολύ χαμηλής ποιότητας για να μειώσει το κόστος, δεν τελειώνει τις λεπτομέρειες... Με λίγα λόγια, κάνει δουλειά πολύ κατώτερη αυτής που έκανε συνή­ θως. Τέλος, στα γρήγορα, ολοκληρώνει το σπίτι. Οπότε, πάει στον επιχειρηματία κι εκείνος, έκπληκτος, του λέει: «Τι; Το τελείωσες κιόλας;» «Ναι, ναι, είναι έτοιμο.» 152

ΑΠΟΦΑΣΗ

«Ωραία, ηάρε... Β άλε την κλειδαριά, κλείδωσε και φέρε μου το κλειδί.» Πάει ο ξυλουργός, βάζει την κλειδαριά, κλειδώνει και επι­ στρέφει με το κλειδί. Μόλις ηαίρνει ο επιχειρηματίας το κλειδί, του το ξαναδίνει και λέει: «Αυτό είναι το δώρο της εταιρείας για σένα...» Μπορεί να μην το καταλαβαίνουμε, όμως η ζωή που φτιά­ χνουμε καθημερινά είναι το σπίτι μέσα στο οποίο ζούμε. Και το χτίζουμε εμείς οι ίδιοι. Αν δεν θέλουμε, δεν δίνουμε μεγάλη σημασία στις πολυτέλειες, ή αν έχουν ολοκληρωθεί κάποιες λεπτομέρειες, ωστόσο, ας είμαστε προσεκτικοί στο πώς θα το συναρμολογήσουμε. Πόση ενέργεια, πόσο ενδιαφέρον, πόση προσοχή, πόσες προφυλάξεις πήραμε ώς εδώ φτιάχνοντας τη ζωή μας; Τι καλά θα ήταν, αλήθεια, αν αρχίζαμε από δω και πέρα να είμαστε πιο προσεκτικοί με ό,τι φτιάχνουμε. Φυσικά, υπάρχουν περιοχές όπου καμιά φορά γίνεται σεισμός, γκρεμίζεται ό,τι έχτισες και πρέπει να αρχίσεις πάλι από την αρχή. Αλήθεια είναι. Υπάρχει ο εξωτερικός παράγοντας; Αναμφίβολα. Ω στό­ σο, ας μην προσθέσουμε στα ενδεχόμενα αυτά που έρχονται απ’ έξω το ενδεχόμενο να μην έχουμε ασχοληθεί όσο και όπως έπρεπε με την κατασκευή αυτού του σπιτιού. Γιατί, ακόμη κι αν δεν το αντιλαμβανόμαστε, η ζωή αυτή που δημιουργούμε είναι η ζωή που πρόκειται να ζήσουμε εμείς. Δεν φτιάχνουμε μια ζωή για τον γείτονα, φτιάχνουμε μια ζωή για μας τους ίδιους. Επομένως, αν κάποιος θεωρεί ότι αξίζει, αν αγαπάει τον εαυτό του, γιατί να συμβιβαστεί με οτιδήποτε; Γιατί να λει­ τουργήσει σαν τον ξυλουργό της ιστορίας; 153

ΧΟΡΧΕ ΜΠΟΥΚΑΪ Αν έχεις συναίσθηση ότι σου αξίζει να ζεις καλύτερη ζωή... γιατί να μη φτιάξεις ένα καλύτερο σπίτι; Είναι προφανές ότι όχι μόνο η ελευθερία υπάρχει, αλλά είναι και αναπόφευκτη. Και κάτι ακόμη: είμαστε καταδικασμένοι να είμαστε ελεύ­ θεροι, γιατί η ελευθερία δεν είναι κάτι που μπορούμε να αποποιηθούμε. Μονίμως, κάνουμε άσκηση της ελευθερίας. Ο Οκτάβιο Πας έλεγε: Η ελευθερία δεν είναι πολιτική ιδέα, ούτε φιλοσοφική σκέψη, ούτε κοινωνικό κίνημα||Η ελευθερία είναι η μαγική στιγμή, την ώρα της απόφασης-εγιλογής, ανάμεσα σε δύο μονοσύλλαβες λέξεις; ναι και όχι.

154

ΠΕΡΑΣΜΑ

ΘΥΜΑΜΑΙ ΠΑΝΤΑ ΜΙΑ ΣΚΗΝΗ. Ο ξάδελφός μου, πολύ μικρότερος μον, ήταν τριών χρόνων.

Εγώ, ήμουν δώδεκα... Ή μαστε στην τραπεζαρία του σπιτιού της γιαγιάς μου. Ο ξαδελφούλης μου ερχόταν μέσα τρέχοντας και, όπως έτρεχε, έπεσε πάνω στο τραπεζάκι μπροστά του. Κάθισε με το κωλαράκι τον στο πάτωμα κι έβαλε τα κλάματα. Είχε χτυπήσει με δύναμη στο τραπέζι, και λίγο μετά εμφα­ νίστηκε στο κούτελό του ένα καρούμπαλο μεγάλο σαν κουκού­ τσι ροδάκινου. Η θεία μου, που εκείνη τη στιγμή ήταν στην κρεβατοκά­ μαρα, έτρεξε, τον πήρε στην αγκαλιά της, κι ενώ μου ζητούσε να φέρω πάγο, έλεγε στο ξαδελφάκι μου: «Αχ, φτωχούλι μου, κακό το τραπέζι που σε χτύπησε, να, να, το τραπέζι...» και χτύπαγε με την παλάμη της το έπιπλο βάζοντας και τον καημένο τον ξαδελφούλη μου να τη μιμηθεί. Κι εγώ σκεφτόμουν: Μα, τι κάνουν;... Ποιο είναι το δίδαγμα; Η ευθύνη δεν είναι δική σου, που είσαι αδέξιος, είσαι μόλις τριών χρόνων και δεν βλέπεις πού πατάς. Φταίει το τραπέζι. Το τραπέζι είναι κακό. Εγώ, λίγο-πολύ απορημένος, προσπαθούσα να καταλάβω το μήνυμα που έκρυβε η κακή πρόθεση των αντικειμένων. Και στο μεταξύ, η θεία μου επέμενε να βάζει τον ξάδελφό μον να δέρνει το τραπέζι... 155

ΧΟΡΧΕ ΜΠΟΥΚΑΪ

Μου φαίνεται χαριτωμένο ως σύμβολο, ως δίδαγμα όμως, μου φαίνεται ολέθριο. Εσύ δεν είσαι ποτέ υπεύθυνος γι’ αυτό που έκανες, το φταίξιμο είναι πάντα του άλλου, φταίει πάντα κάποιος απ’ έξω, όχι εσύ, ο άλλος είναι που δεν πρέπει να βρεθεί στον δρόμο σου για να μη χτυπήσεις... Χρειάστηκε να διανύσω μεγάλη απόσταση για να απο­ μακρυνθώ από τις διδαχές που δίνουν όλες οι θείες του κό­ σμου. /^Είναι δική μου ευθύνη να απομακρυνθώ από αυτό που με πληγώνει, δική μου ευθύνη να προστατεύσω τον εαυτό μου απ’ όσους μου κάνουν κακό, δικό μου θέμα να αναλάβω την ευθύνη για ό,τι μου συμβαίνει και να ξέρω το δικό μου μερίδιο συμμετοχής στα γεγονότα.ΐ| Ιίΐρέπει να έχω συναίσθηση της επίδρασης που έχει καθε­ τί που κάνω. Για να μου συμβούν όσα μου συμβαίνουν, πρέπει κι εγώ να κάνω αυτά που κάνω. Και δεν ισχυρίζομαι ότι μπο­ ρώ να τα διαχειριστώ όλα. Λέω, απλώς, ότι είμαι υπεύθυνος για ό,τι μου συμβαίνει αφού, σε κάποιο βαθμό —έστω και μι­ κρό—, έχω κι εγώ βάλει το χέρι μου. Δεν μπορώ εγώ να ελέγξω τη συμπεριφορά όλων εκείνων που βρίσκονται στον περίγυρό μου, μπορώ, όμως, να ελέγξω τη δική μου. Μπορώ να λειτουργήσω ελεύθερα με ό,τι κάνω. Πρέπει, λοιπόν, να αποφασίσω τι θα κάνω. Με τους περιορισμούς μου, με τα προβλήματά μου, με όσα αγνοώ, με όσα ξέρω κι όσα έχω μάθει, πρέπει να αποφα­ σίσω ποιος είναι ο καλύτερος τρόπος για να ενεργήσω. Και πρέπει να ενεργήσω με αυτόν τον καλύτερο τρόπο. Θα πρέπει να γνωρίσω καλύτερα τον εαυτό μου για να μάθω ποια είναι τα βοηθήματά μου. Θα πρέπει να τον αγαπήσω τόσο ώστε να του παραχωρώ το προνόμιο να ξέρει ότι αυτή είναι η απόφασή μου. 156

ΠΕΡΑΣΜΑ Και τότε θα βρω κάτι που έρχεται με την αυτονομία και είναι η άλλη όψη της ελευθερίας: το κουράγιο. Θα έχω το κουράγιο να ενεργώ όπως μου υπαγορεύει η συνείδησή μου και να πληρώνω το τίμημα. Θα πρέπει να είμαι ελεύθερος, έστω κι αν εσένα δεν σου αρέσει. Κι αν δεν πρόκειται να μ’ αγαπήσεις —τέτοιος που εί­ μαι—, αν είναι να φύγεις από δίπλα μου, —τέτοιος που εί­ μαι—, αν την πιο κρύα και μεγάλη νύχτα του χειμώνα σηκω­ θείς και μ’ αφήσεις... κλείσε την πόρτα πίσω σου. Κατάλαβες; Μπαίνει το κρύο. Κλείσε την πόρτα. Αν αυτή είναι η απόφασή σου, κλείσε την πόρτα. Δεν πρόκειται να σου ζητήσω να μείνεις ούτε λεπτό πα­ ραπάνω απ’ όσο θέλεις. Σου ξαναλέω: κλείσε την πόρτα, γιατί εγώ θα μείνω εδώ, και κάνει κρύο. Αυτή θα είναι η δική μου απόφασή. Κι αυτό με μεταμορφώνει σ’ ένα πλάσμα που ο άλλος δεν μπορεί να χειριστεί. Γιατί τα αυτοεξαρτώμενα άτομα δεν είναι εύκολο να τα χειριστεί κανείς, κι αυτό το ξέρουμε καλά. Γιατί, τον αυτοεξαρτώμενο τον χειρίζεσαι μόνο αν εκεί­ νος θέλει — πράγμα δύσκολο. Για την ακρίβεια, δεν τον χειρί­ ζεσαι εσύ· αυτός χειρίζεται την κατάσταση και τον εαυτό του. Αυτό σηματοδοτεί ένα βήμα προόδου στην ιστορία και την ανάπτυξή σου, έναν διαφορετικό τρόπο να ζεις στον κό­ σμο, και πιθανότατα, σημαίνει ακόμη ότι αρχίζεις να γνωρί­ ζεις λίγο περισσότερο αυτόν που είναι δίπλα σου. Αν είσαι αληθινά αυτοεξαρτώμενος, αν δεν αφήνεις να σε χειριστούν ούτε στο ελάχιστο, είναι πολύ πιθανό ότι κάποιοι άνθρωποι που είναι τώρα στο πλευρό σου, θα φύ­ γουν... 157

ΧΟΡΧΕ ΜΠΟΥΚΑΪ Ε, λοιπόν, θα χρειαστεί να πληρώσεις κι αυτό το τίμημα. Θα χρειαστεί να πληρώσεις το τίμημα να αντέξεις την αποχώρηση κάποιων από το περιβάλλον σου. Και να προετοιμαστείς για να γιορτάσεις τον ερχομό κά­ ποιων άλλων. (Ποιος ξέρει...) Ο Μιγκέλ και ο Τομάς βγαίνουν αηό μια συγκέντρωση. Περ­ νούν από το βεστιάριο, και η χαριτωμένη κοπέλα που φυλάει τα ρούχα δίνει στον Μιγκέλ ένα μαύρο πανωφόρι. Εκείνος β γά­ ζει ένα χαρτονόμισμα των πενήντα πέσος και το αφήνει στον πάγκο σαν φιλοδώρημα. Η κοπέλα χαμογελάει ναζιάρικα και τον λέει: «Ευχαριστώ». Μόλις βγαίνουν στον δρόμο, ο Τομάς κάνει παρατήρηση στον Μιγκέλ: «Είδες το φιλοδώρημα που της έδωσες;» Ο Μιγκέλ, χωρίς καν να τον κοιτάξει, του απαντάει: «Εσύ είδες το πανωφόρι που μου έδωσε;» Το τίμημα που πληρώνουμε για την αυτοεξάρτηση είναι πά­ ντοτε φτηνό, γιατί είναι ο μόνος τρόπος να εξασφαλίσουμε ότι δεν θα περάσουμε τον επόμενο χειμώνα στο κρύο και την παγωνιά. Όταν παίρνει κανείς την απόφαση να κάνει πράγματα με τον άλλον —πράγματα σημαντικά, όπως το να κάνει έρωτα, ή καθόλου σημαντικά, όπως μια βόλτα στην πλατεία, ή ίσως τόσο σημαντικά όσο το να πηγαίνει μια βόλτα στην πλατεία, ή όχι τόσο σημαντικά, όπως το να κάνει έρωτα—, τότε οφεί­ λει να συνειδητοποιήσει ότι αυτές είναι εκούσιες αποφάσεις. Αποφάσεις που πήρε κανείς για να είναι δίπλα σε κάποιον, όχι^ όμως, «για» τον άλλον, αλλά «με» τον άλλον. Είναι σημαντικό να συνειδητοποιήσουμε πως η σχέση μας με τον κόσμο, με τους άλλους, με τον διπλανό μας, στην 158

ΠΕΡΑΣΜΑ πραγματικότητα σημαίνει ότι κάνουμε πράγματα «με» τους άλλους. Και πως αυτό το: «με τον άλλον» είναι αυτόνομο κι εξαρτάται μόνο από την ελεύθερη απόφασή μας να κάνουμε κάτι τέτοιο. Δεν κάνω κάτι για σένα, γι’ αυτό δε μου χρωστάς τίποτα. Δεν κάνεις κάτι για μένα, γι’ αυτό δεν σου χρωστάω τί­ ποτα. Σε τελική ανάλυση, κάνουμε κάτι μαζί. Και είμαστε πολύ χαρούμενοι γι’ αυτό. Θα είναι μια καινούργια πρόκληση για μας να μάθουμε να περπατάμε μαζί. Αυτή η πρόκληση μας περιμένει στο επό­ μενο «Φύλλο Πορείας»: Στον Δρόμο της Συνάντησης. Οπότε, δεν θα μείνω εξαρτημένος από σένα και δεν θα προσπαθήσω να σε κάνω να εξαρτάσαι από μένα. Δεν θα φτάσω στο σημείο να προσπαθήσω να σε κάνω να με φοβάσαι. Θα γυρίσω την πλάτη στην ανάγκη να σε κάνω να με μισήσεις. Θα αφήσω στην μπάντα τη στάση του θύματος, για να μη νιώσεις ποτέ οίκτο για μένα. Και δεν θα προσπαθήσω ξανά να σε κάνω να μ’ έχεις ανάγκη. Θα συμβιβαστώ μόνο με το αν με θέλεις ή δεν με θέλεις. Και, εν πάση περιπτώσει, αν δεν μ’ αγαπάς εσύ, μην ανησυχείς για μένα, όλο και κάποιος θα υπάρχει ικανός να μ’ αγαπήσει. Η ιδέα της απελευθέρωσης στην οποία αναφέρεται ο Λίμα Κιντάνα στο Ποίημα τον φύλακα και τον κλέφτη, που παραθέσαμε στην αρχή, συνεχίζεται χωρίς ίχνος αντίφασης σ’ αυτό εδώ που, καθόλου τυχαία, έχει τίτλο: Ο στόχος:

159

ΧΟΡΧΕ ΜΠΟΥΚΑΪ

Πρέπει να φτάσονμε στην κορυφή Πρέηει ν’ ανεβούμε στο φως Πρέπει να δώσουμε νόημα σε κάθε βήμα Πρέπει να δοξάσουμε την απλότητα στο καθετί Να καλωσορίσουμε την κάθε μ έρα μ ’ έναν ύμνο Ν ’ ανηφορίσουμε αυτόν τον δρόμο τον στενό που οδηγεί στην επιτυχία Αφήνοντας πίσω μας για πάντα το φόβο και τις αποτυχίες Και όταν φτάσουμε τελικά, περήφανοι, θριαμβευτές, Τραγουδώντας στην κορυφή, αμέσως τότε Ν ’ απλώσουμε τα χέρια προς τα κάτω Για να βοηθήσουμε εκείνους που, βραδυπορώντας, έμειναν πίσω. Αμέσως μόλις φτάσω, μπορώ να σκεφτώ να βοηθήσω τον δι­ πλανό μου να προχωρήσει στον δρόμο του, που ίσως δεν είναι ο δικός μου, αλλά για εκείνον, αξίζει να εξερευνηθεί. Πρέπει να δούμε τι σημαίνει «επαναστατώ» και τι σημαί­ νει «δεν υπακούω». Πρέπει να ξέρουμε πού έγκειται η παράβαση. Στο κάτω κάτω, είμαι ελεύθερος να τηρώ τους κανόνες ξέροντας ότι μπορώ να τους παραβιάσω, πράγμα που δίνει αξία στο γεγονός ότι τους σέβομαι. Πρέπει να είμαστε πάντοτε πιστοί στους κανονισμούς, τους κανόνες, τα έθιμα; Και αν ναι, σε ποιους κανόνες; Τους δικούς σου; Τους δικούς μου; Της πλειοψηφίας; Θα πρέπει να αξιολογήσουμε τι είναι μια αυτοεξαρτώμενη απόφαση. 160

ΠΕΡΑΣΜΑ Καταρχάς, πρέπει να δεχτώ την πρόκληση να είμαι αυτοεξαρτώμενος, οπότε θα δίνω στον εαυτό μου; Όλο και περισσότερα δικαιώματα να παίρνω τις δικές μου αποφάσεις. Όλο και περισσότερους χώρους απελευθερωμένους από οποιαδήποτε επιρροή. Όλο και μεγαλύτερη αποστασιοποίηση από τη μανία να κρίνω και να χειρίζομαι τον εξωτερικό κόσμο. Όλο και περισσότερους τόπους υγείας. Αυτό το περιβάλλον, δεν μπορεί κανείς ούτε να μου το προσφέρει ούτε να μου το στερήσει. Θα πρέπει να το δημιουργήσω εγώ ο ίδιος ή να το ανακαλύψω μέσα μου, να πληρώσω πρώτα το τίμημα και να έχω το ψυχικό σθένος ν’ αντέξω τις πληγές, για να βρω μετά το θάρρος να διακηρύξω την απόφασή μου να κατοικήσω εκεί. Όχι για να πεθάνω υπερασπίζοντάς το, αλλά για να ζήσω εκεί και να το μοιραστώ με άλλους. Αν φτάσουμε στην κορυφή, σίγουρα θα έχουμε βρει μαζί έναν τρόπο να κάνουμε πραγματικότητα αυτό που είναι δυνατόν να συμβεί.

Ήταν μια φορά, στην αρχαία Κίνα, τρεις βουδιστές μοναχοί που ταξίδευαν από χωριό σε χωριό στην περιοχή τους, βοηθώντας τον κόσμο να βρει τη φώτιση. Είχαν τη δική τους μέθοδο: Αυτό που έκαναν μόλις έφθαναν σε μια πόλη, ήταν να κατευθννθούν προς την κεντρική πλατεία, όπου ήξεραν ότι λειτουργούσε η αγορά. Μόλις έφταναν εκεί, σταματούσαν απλώς ανάμεσα στον κόσμο κι άρχιζαν να γελάνε δυνατά. Ο κόσμος που περνούσε τους κοίταζε περίεργα, εκείνοι, όμως, εξακολουθούσαν να ξεκαρδίζονται στα γέλια. Πολλές φορές, ρωτούσε κάποιος: «Γιατί γελάτε;» Οι μοναχοί έμεναν για ένα δευτερόλεπτο σιωπηλοί... κοίταζαν ο ένας τον άλλον 161

ΧΟΡΧΕ ΜΠΟΥΚΑΪ

και μετά, δείχνοντας εκείνον που ρώτησε, ξανάρχιζαν τα γέ­ λια. Και κάθε φορά συνέβαινε το ίδιο φαινόμενο: οι άνθρωποι του χωριού που άρχιζαν να μαζεύονται γύρω από τους τρεις μοναχούς για να τους βλέπουν να γελάνε, κατέληγαν να κολ­ λήσουν το γέλιο και να γελάνε κι αυτοί — δειλά στην αρχή και πολύ δυνατά στο τέλος. Λένε ότι την ώρα του γέλιου, όλοι οι χωρικοί ξεχνούσαν ότι βρίσκονταν στην αγορά, ξεχνούσαν ότι είχαν έρθει να ψω­ νίσουν, και το χωριό ολόκληρο μόνο γελούσε, και γελούσε, και τίποτα δεν ήταν αρκετά σημαντικό ώστε να κάνει κάποιον να λυπηθεί. Μόλις έπεφτε ο ήλιος, οι άνθρωποι γύριζαν γελώντας στα σπίτια τους. Δεν ήταν όμως πια οι ίδιοι' είχαν φωτιστεί. Οπότε, οι τρεις μοναχοί έπαιρναν τα μπογαλάκια τους κι έφευ­ γαν για το επόμενο χωριό. Η φήμη των μοναχών απλωνόταν σ ’ ολόκληρη την Κίνα. Σε κάποια χωριά, ο κόσμος, μόλις μάθαινε για την επίσκεψη των μοναχών, μαζευόταν από την προηγούμενη νύχτα στην αγορά για να τους περιμένει. Και μια μέρα, καθώς έμπαιναν σε κάποια πόλη, ξαφνικά πεθαίνει ένας από τους μοναχούς. «Πάμε τώρα να δούμε τους δύο που έμειναν» έλεγαν μερικοί, «πάμε να δούμε αν θα έχουν ακόμη διάθεση για γέλια...» Την ημέρα εκείνη, μεγάλο πλήθος μαζεύτηκε στην πλα­ τεία για να απολαύσει τη θλίψη των μοναχών που γελούσαν, ή για να τους συντροφέψει στον πόνο που σίγουρα θα ένιωθαν. Τι έκπληξη ήταν αυτή, όταν έφθασαν στην πλατεία και βρήκαν τους δύο μοναχούς δίπλα στο νεκρό σώμα του συντρό­ φου τους... να γελάνε δυνατά! Έδειχναν τον νεκρό, κοίταζαν ο ένας τον άλλο και συνέχιζαν να γελάνε. «Τους σάλεψε από τον πόνο» έλεγαν οι χωρικοί. «Καλά να γελάς με τα γέλια, όμως, αυτό είναι υπερβολικό. Εδώ υπάρχει ένας πεθαμένος. Δεν είναι αυτός λόγος για να γελάει κανείς.» 162

ΠΕΡΑΣΜΑ Οί μοναχοί, που γελούσαν, έλεγαν μέσα σε χαχανητά: «Δεν

καταλαβαίνετε... αυτός κέρδισε... αυτός κέρδισε...» και συνέχι­ σαν να γελάνε. Οι χωρικοί κοιτάζονταν μεταξύ τους αλλά κανένας δεν καταλάβαινε. Οι μοναχοί συνέχισαν να εξηγούν ενώ προσπα­ θούσαν να συγκρατήσουν τα γέλια τους: «Ερχόμενοι κατά ’δω, βάλαμ ε ένα στοίχημα... για το ποιος θα πέθαινε πρώτος... Ο σύντροφός μου κι εγώ λέγαμε πως ήταν η σειρά μου... γιατί είμαι πολύ μεγαλύτερος από τους άλλους δύο, εκείνος όμως... εκείνος έλεγε ότι... αυτός θα ήταν ο εκλεκτός... και κέρδισε. Κ αταλάβατε;... αυτός κέρδισε...» Και τους συνεπήρε άλλη μια κρίση γέλιου. «Σίγουρα έχουν τρελαθεί» είπαν όλοι. «Πρέπει να φροντί­ σουμε εμείς για την κηδεία. Αυτοί οι δύο τα έχουν χαμένα.» Έτσι, πλησίασαν κάποιοι να σηκώσουν τον νεκρό για να τον πλύνουν και να τον αρωματίσουν πριν τον κάψουν στην πυρά, όπως ήταν το έθιμο εκείνη την εποχή στο μέρος εκείνο. «Μην τον αγγίζετε!» φώναξαν οι μοναχοί χωρίς να πάψουν να γελάνε. «Μην τον αγγίζετε... έχουμε ένα γράμμα του... ήθε­ λε μόλις πεθάνει να ετοιμάσουν την πυρά και να τον κάψουν έτσι... όπως είναι... είναι όλα γραμμένα εδώ... και κέρδισε... κέρδισε.» Οι μοναχοί γελούσαν μόνοι τους μέσα στο γενικό σάστι­ σμα των χωρικών. Ο δήμαρχος του χωριού πήρε το σημείωμα, βεβαίωσε την τελευταία επιθυμία του νεκρού κι έκανε ό,τι χρειαζόταν για να την ικανοποιήσει. Όλοι οι κάτοικοι έφεραν κλαδιά και κορμούς δέντρων για να σηκώσουν την πυρά ενώ οι μοναχοί τούς έβλεπαν να πηγαινοέρχονται και γελούσαν μαζί τους. Όταν ετοιμάστηκε η πυρά, σήκωσαν από κάτω το άψυχο σώμα του μοναχού και το ανέβασαν ώς την κορυφή του σωρού από κλαδιά που είχαν συγκεντρώσει στην πλατεία. Ο δήμαρ­ 163

ΧΟΡΧΕ ΜΠΟΥΚΑΪ'

χος είπε μια-δυο λέξεις, ηον δεν άκονσε κανένας, και άναψε τη φωτιά. Κάποιοι έκλαιγαν σιωπηλά, ενώ οι μοναχοί γελούσαν με την καρδιά τους. Και ξαφνικά, έγινε κάτι περίεργο. Από το σώμα που και­ γόταν βγήκε ένα αστέρι από κίτρινο φως με κατεύθυνση τον ουρανό και εξερράγη στον αέρ α με εκκωφαντικό θόρυβο. Μετά, άλλοι φωτεινοί κομήτες γέμισαν με φως το σώμα που φλεγόταν, κροτίδες έστειλαν τις λάμψεις τους στα ύψη και η πυρά μετατράπηκε σ ’ ένα απίστευτο θέαμα από φώτα που ανέ­ βαιναν ψηλά και γύριζαν και άλλαζαν χρώματα, και θεαματι­ κές εκρήξεις που συνόδευαν κάθε λάμψη. Και οι δύο μοναχοί χειροκροτούσαν, λυμένοι στα γέλια και φώναζαν: «Μπράβο... Μπράβο...!» Και τότε, συνέβη κι αυτό: Πρώτα τα παιδιά, μετά οι νέοι και τέλος οι μεγάλοι, άρχισαν να γελάνε και να χειροκροτούν. Κάποιοι προσπάθησαν να αντισταθούν και να κάνουν παρατή­ ρηση σ ’ εκείνους που γελούσαν, σε λίγο, όμως, όλοι γελούσαν με την καρδιά τους. Το χωριό, είχε άλλη μια φορά φωτιστεί. Για κάποιον περίεργο λόγο, καθώς ήξερε ότι πλησίαζε το τέλος του, ο μοναχός που γελούσε έκρυψε προτού πεθάνει στα ρούχα του ένα σωρό πυροτεχνήματα για να εκραγούν στην πυρά. Αυτό ήταν το τελευταίο του παιχνίδι: ένας χλευασμός στο θάνατο και τον πόνο' το τελευταίο δίδαγμα του βουδιστή μοναχού: Η ζωή δεν τελειώνει, η ζωή απλώς ξαναγεννιέται, ξανά και ξανά. Και οι χωρικοί, φωτισμένοι... γελούσαν και γελούσαν με την καρδιά τους.

164

ΠΕΡΙΕΧΟΜ ΕΝΑ

ΕΙΣΑΓΩΓΗ .........................................................................................9 (Εισαγωγή στη σ ειρά «ΦΥΛΛΑ ΠΟΡΕ1ΛΣ») Η ΑΛΛΗΓΟΡΙΑ ΤΗΣ ΑΜΑΞΑΣ..................................................13 (Αντί προλόγου) 1. ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ..............................................................................17 (Διάφορα είδη εξάρτησης) 2. ΠΡΟΕΛΕΥΣΗ..............................................................................33 (Ιστορία της εξάρτησής μας) 3. ΣΗΜΑΣΙΑ...................................................................................51 (Σχετικά με την αυτοεξάρτη ση ) 4. ΣΥΝΘΗΚΗ.................................................................................. 71 (Η αγάπ η για τον εαυ τό μας) 5. ΕΦΟΔΙΑΣΜΟΣ .......................................................................... 83 (Διάκριση και πόροι) 6. ΑΠΟΦΑΣΗ............................................................................... 117 (Η κατάκτη ση της αυτονομίας) Π ΕΡΑΣΜ Α...................................................................................155 (Τέρμα του δρόμου)