Dr Dragan NOVAKOVI NOVAKOVI Ć Ć
Ministarstvo vera Vlade Republike Srbije Beograd
Pregledni naučni rad PEDAGOGIJA LXV, 3, 2010. UDK: 271.222(497.11)-754"1810", 37.014.521(497.11)"18"
DVA VEKA OD OSNIVANJA BOGOSLOVIJE U BEOGRADU Rezime: Ovim radom predstavljeno je osnivanje i rad bogoslovije u Beogradu, koju je
u dogovoru sa Kara đ or or đ e m i ustanič kim kim rukovodstvom i u skladu sa tradicijom o uklju č enosti enosti đem Crkve, sveštenstva i monaštva u sve narodne poslove, 1810. godine osnovao Dositej Obradovi ć. Radilo se o svojevrsnom poduhvatu, jer u tadašnjoj Srbiji nisu postojala iskustva u vezi sa organizacijom školstva, kao ni kadar osposobljen da planiranu materiju izloži na savremen i kvalitetan nač in. in. Ostvaruju ći u praksi Dositejevu pedagošku viziju, u rad bogoslovije uvedeno je više pedagoških novina, od kojih su najvažnije precizno formulisani nastavni premeti, rad u uč ionicama ionicama i sedenje u klupama. Savladavši predvi đ eni eni program u teškim uslovima, u vremenu u kom se odlu č ivalo ivalo o sudbini ustanka i naroda, dve generacije su završile školovanje i odmah su raspoređ ene ene na parohijske dužnosti, koje su tada podrazumevale i predvodništvo naroda u politič kim kim poslovima i angažovanje na kulturno-prosvetnom planu. Bogoslovija je radila do propasti ustanka, ali su njena iskustva više nego dragocena, jer pokazuju zainteresovanost narodnih vođ a za prosvetu i njihovu sposobnost da formiraju školu koja je, za tadašnje prilike, delovala prema modernim standardima. Ključ Ključ ne ne reč reč i: i: bogoslovija, pravoslavna crkva, Dositej Obradovi ć.
Zahvaljujući rezultatu referenduma održanog u Crnoj Gori 21. maja 2006. godine Srbija je ponovo postala nezavisna. To je na simboli čan način predstavljalo vraćanje na 1918. godinu, kada je svoju me đunarodno priznatu nezavisnost na Berlinskom kongresu 1878. godine ugradila u novu državu, Kraljevinu Srba, Hrvata i Slovenaca. Samostalna država zatekla je nespremnom i srpsku intelektualnu elitu, koja je preko 70 godina svoje potencijale usmeravala u prou čavanje i afirmaciju sveukupnog jugoslovenskog nasle đa. Prihvativši neumitnost okon čanih procesa, u prvo vreme oprezno, a zatim sve odlu čnije, započinje sveobuhvatno izu čavanje svih procesa i dostignuća moderne srpske državnosti od 1804. do 1914. godine. Najve ća pažnja posvećuje se drugoj polovini XIX veka, odnosno periodu u kome je srpska država PEDAGOGIJA, 3/10
519
institucionalno sređena, formirane sve najvažnije nacionalne kulturne ustanove, sistematski razvijano školstvo, uspostavljena moderna vojska, doneti prvi zakoni prema evropskim uzorima i otpo čeo razvoj kapitalističkih robno-nov čanih odnosa. Važno mesto u prou čavanjima zauzima i istorija prava, tako da pojedini rezultati ukazuju da se iza arhaičnog jezika i starosti od sto i više godina kriju akti sa iznena đujućom modernošću. Promenjen je odnos i prema Srpskoj pravoslavnoj crkvi, kojoj se kao važnoj nacionalnoj ustanovi i zbog aktivnog u češća u dva ustanka, više ne osporava doprinos u formiranju srpske države. Pravilnije se ocenjuje i uloga sveštenstva i monaštva i priznaje da je svojim pregalaštvom dalo ogroman doprinos postavljanju temelja moderne srpske prosvete. Slede ći ta nastojanja, napisan je i ovaj tekst sa ciljem da predstavi osnivanje i rad bogoslovije kao prve stru čne škole srpskog naroda u krajevima ispod Save i Dunava. Nju je uz veliku podršku Kara đor đa i ustaničkog rukovodstva osnovao veliki prosvetitelj i prvi srpski ministar prosvete Dositej Obradovi ć tokom Prvog srpskog ustanka. Budu ći da se u jesen 2010. godine navršava 200 godina od osnivanja te znamenite škole, ovaj rad treba navedenu godišnjicu da otrgne od zaborava i podseti da istorijski odgovorni, a pogotovo mali narodi, nemaju pravo da se odreknu ni jednog dana koji nas utemeljuje u nekom prostoru i vremenu. Uloga sveštenstva i monaštva u ustanku
Blagosiljajući zbor i zaklinju ći prisutne u Marićevića jaruzi bukovički prota Atanasije jasno je pokazao da je Srpska crkva čvrsto na strani pobunjenog naroda. Privremeno odlažu ći krst i u čestvujući u borbama, prota Mateja Nenadovi ć sti če titulu vojvode, a Karađor đe i narodne starešine s punim poverenjem upu ćuju ga na pregovore sa austrijskim komandantima u Zemun radi nabavke oružja i u daleki Petrovgrad gde u kontaktima s prvim ljudima tada mo ćne Rusije vešto i odlu čno pokušava da zainteresuje velikog saveznika da preusmeri spoljnopoliti čke prioritete i značajniju pažnju posveti onom delu Balkana na kome su Srbi zapalili baklju slobode. Cene ći njegove sposobnosti i zasluge, Narodna skupština, održana 1805. godine na Veliku Gospojinu u selu Borak, bira ga za prvog predsednika Praviteljstvujuš ćeg Sovjeta. Ustanak je u ša bačkoj nahiji podigao pop, a kasnije vojvoda, Luka Lazarevi ć, proslavljeni junak sa Mišara. Arhimandrit manastira Ra ča, hadži Melentije Stefanovi ć – vojvoda sokolski, rukovodio je jedinicama čiji je zadatak bio da spre če udare Turaka iz Bosne. Srpskim ustanicima u gornjem Podrinju komandovao je prota Nikola Smiljani ć, uspešno onemogućavajući upade neprijatelja iz Zvorni čkog pašaluka. Boreći se protiv uži čkih i sarajevskih Turaka u Draga čevu, prota Milutin Ili ć –Gučanin ušao je u narodnu pesmu i zaslužio titulu vojvode. 1 Dajući ogroman doprinos i ispoljavaju ći nesebično angažovanje tokom priprema i svih godina ustanka, sveštenstvo i monaštvo pravoslavne crkve ugradilo je sebe u temelje moderne srpske države. Dosledno i istrajno podsticali su stanovništvo da čuva tradiciju i ne zaboravi nacionalnu svest: »Kao najprosve ćeniji i najkulturniji elemenat u 1
Ocenjujući ulogu sveštenstva u Prvom srpskom ustanku poznati istoričar s kraja XIX veka Milenko Vukićević daje sledeću ocenu: »U samom ustanku sveštenstvo je osećalo ono isto što i ostali Srbi, pa prema tome svaki je našao za potrebno da pomogne na svoj način. Ko savetom, ko krstom, a mnogi pripasaše sablju da primerom pokažu kako se nekrst i neprijatelj trebi iz srpske bašte. Eto takvi behu sveštenici i kaluđeri prvoga ustanka«. (M. Vukićević, Prilozi sa istoriju crkve Prvog ustanka, Vesnik Srpske Crkve, 1896/1–2, 112.)
520
PEDAGOGIJA, 3/10
to doba oni su narod pou čavali o njegovoj slavnoj prošlosti, pri čali mu o Svetom Savi, Kraljevića Marku, caru Dušanu, knezu Lazaru i propasti srpskog carstva na Kosovu i na taj način održavali kult države i poja čavali želju za njenim obnovljenjem«. 2 Stalne veze sa Karlovačkom mitropolijom i povremeni odlasci razli čitim povodima u Rusiju omogućavali su uspostavljanje prvih me đunarodnih kontakata i sticanje neophodnih diplomatskih iskustava. Crkva je bila nosilac narodne svesti, inspirator kulture i umetnosti i podsticajni faktor u o čuvanju tradicionalne seoske porodice kao osnovne ćelije srpskog društva. Borave ći neprekidno me đu narodom i dele ći njegovu sudbinu, sveštenstvo je steklo ogroman ugled, koji je uz poznavanje duha, raspoloženja i snage svih generacija stanovništva, omogu ćavao odlučujući uticaj na pokretanje i usmeravanje narodne energije. Mnogobrojni sveštenici i monasi uhva ćeni tokom vojnih opercija završili su život u mukama osmišljenim od dotadašnjeg gospodara duboko svesnog da raja postaje narod sa jasnom vizijom i spremnoš ću da podnese sve mogu će žrtve zbog slobode. 3 Osnivanje i rad bogoslovije
Prosveta, kao organizovana aktivnost društva čiji je cilj obrazovanje i vaspitanje mladih naraštaja, nije postojala tokom vladavine Turaka Beogradskim pašalukom. Glavnu energiju dugogodišnji okupator usmerio je na održanje vlasti i stvaranje efikasnih mehanizama za prikupljanje hara ča i drugih poreskih nameta. Politi čka filosofija i sistem uprave počivali su na jasnom cilju o lakšem integrisanju neobrazovanog i neprosvećenog podanika u vladaju ći sistem društvenih odnosa, čime će se omogu ćiti brisanje iz kolektivne svesti uspomena na vremena u kojima je imao snažnu i prosperitetnu državu i uspešna eliminacija i odstranjivanje svakog organizovanog pokušaja na dosezanju vekovima sanjane slobode. 4 Znajući da je Srpska crkva gotovo pola mileni juma bila nacionalni stožer i pouzdani faktor u o čuvanju jezika, kulture, originalnog i na tradiciji zasnovanog sistema vrednosti i sigurna brana preveravanju, a manastiri duhovna središta, škole, univerziteti i neiscrpni i podsticajni faktori u izgra đivanju narodnog duha i etosa, turski okupator je u Vaseljenskoj patrijaršiji i u njenim episkupima rano prepoznao saveznika koji poseduje institucionalne mehanizme da kroz specifičan oblik duhovnog ropstva dodatno udalji srpski narod od prosvete. 5 Navedenim faktorima treba priklju čiti i zvaničnu tursku doktrinu prema kojoj je od ukidanja Pećke Patrijaršije bilo zabranjeno pominjanje srpskog imena i naroda u carstvu, o čemu akademik M. Ekme čić kaže sledeće: »′Millet sistem′ je u turskoj carevini bio sistem priznatih naroda, prema broju njihovih zvani čno priznatih crkava. Vera 2
D. Stranjaković, Karađ or đe va nacionalna politika, »Bratstvo«, izbor radova od 1887. do 1941. god, Beograd, 1996, 528. 3 Videti, R. Veselinović, Istorija Srpske pravoslavne crkve sa narodnom istorijom, knjiga II, Beograd, 2004, 141–144. 4 Analizirajući odnos turskog okupatora prema prosveti, M. Vukićević pravilno uočava sledeće: »Nu Turci su jako gonili i učitelje i sveštenike tako da malo, po malo pismenost i škola dođoše do vrlo r đavog stanja. Istina za vreme Turaka nije bilo potrebe onoliko pismenih ljudi, kao za vreme srpske države, jer s nestajanjem države nestalo je i potrebe za državne pisare i druge, već je ostala samo potreba za crkvu«. (M. Vuk ćević, Škole i školovanje za vreme Prvog ustanka (1804–1813), Beograd, 1893, 4.) 5 Navedeni stav potvr đuje i P. Švabić: »Turci, kao zavojevači srpskog naroda porušili su stare i veličanstvene srpske škole, a Grci – fanariote, ukidanjem pećke patrijaršije, udarili su glogov kolac čelo glave onoj prosvetnoj žiži, koja dotle koliko toliko svetlucaše u srpskom narodu«. (P. Švabić, O Postanku beo gradske bogoslovije, »Glasnik pravoslavne crkve u Kraljevini Srbiji«, 1903, broj 1–2, 38.)
PEDAGOGIJA, 3/10
521
i nacija su bile izjednačene, pa je bilo onoliko priznatih naroda koliko je bilo crkava u zvaničnom milet sistemu. Od 1767. u njemu je šest priznatih mileta (islamski, gr čki, katolički, jevrejski i jermenska dva). ′Rum-milleti′ je bio gr čki narod, iako je to iz vizantijskih vremena doslovno zna čio ′rimski narod′. Poglavar gr čke crkve, kao i poglavari svih drugih crkava, bili su predstavnici naroda u Carstvu«. 6 Poražavajuće stanje narodne i crkvene prosvete nije se moglo bitnije promeniti tokom nekoliko mirnih godina kada su Sovjet i Kara đor đe pokušavali da organizuju vlast, uspostave državne institucije i pokrenu stvarala čku energiju naroda. Centri pismenosti i dalje su bili manastiri u koje su narodne starešine upu ćivale svoju decu da nauče čitanje i pisanje i upoznaju se sa osnovama slovenske gramatike, ali se pojavlju ju i prvi zahtevi varoši i sela za dozvolu da angažuju posebne u čitelje radi obrazovanja mladih generacija. 7 Prešavši u Srbiju 1807. godine Dositej Obradovi ć je svoje veliko znanje, iskustvo, organizacione sposobnosti, vizionarstvo i li čnu harizmu stavio u službu razvoja prosvete u ustani čkoj Srbiji. 8 Podstaknuti dolaskom velikog prosvetnog pregaoca, Sovjet i Karađor đe doneli su decembra 1807. godine posebnu uredbu žele ći da unaprede obrazovanje i ohrabre sve one koji su imali mogu ćnosti da otvaraju škole i plaćaju učitelje. 9 Ceneći njegove sposobnosti, Kara đor đe je tokom 1808. godine postavio Dositeja za direktora svih škola u Sr biji, a 18. januara 1811. godine za člana Sovjeta i prvog srpskog ministra prosvete. 10 Vršeći visoku dužnost samo 63 dana, odnosno do smrti 21. marta 1811. godine, Dositej nije mogao realizovati svoje pedagoške ideje, ali je osnivanjem Velike škole u Beogradu 1808. godine jasno pokazao prioritete u organizaciji srpske prosvete. Velika škola predstavljala je neku vrstu klasične gimnazije u kojoj su u čenici, prema utvr đenom nastavnom planu i programu, sticali obrazovanje. Prvu visoku školu u Srbiji poha đao je Karađor đev sin Aleksandar, deca uglednih narodnih starešina i trgovaca, a me đu njima i Vuk Stefanovi ć Karadžić. 11 Navedena škola ostavila je zna čajan trag u istoriji srpskog školstva, ali su njeni 6
M. Ekmečić, Stvaranje Jugoslavije 1790–1918, 1, Prosveta, Beograd, 1989, 37. Radi ilustracije navodimo jedan primer: »Tako na pr. posavska sela Ušće i Orašac, još 1806. godine mole protu Matiju Nenadovića da im sastavi ugovor za učitelja koga su sami našli da im uči decu . Nekoliko godina docnije (15. februara 1809.) Karađor đe hvali Čačane, što su primili ponudu nekog učitelja za obučavanje mladeži...jer je to potreba velika a i polza će biti takova, nadamo se . Koliko su se cenili školovani ljudi, neka bude dokaz i to, da su u Karađor đevo vreme učitelji bili oslobođeni od danka i kuluka «. (B. Cisarž, Beogradska bogoslovija za vreme Prvog srpskog ustanka 1810–1813 , Pravoslavna misao, 1960, sveska 2, 16.) 8 A. Gavrilović, Dositije u Srbiji 1807–1811, Beograd, 1902, 69. 9 R. Veselinović, Istorija Srpske pravoslavne crkve sa narodnom istorijom, knjiga II (1766–1945), Beograd, 1966, 71. 10 Karađor đeva odluka o postavljanju Dositeja za popečitelja narodne prosvete glasi: »Visokoučeni g. Dositej Obradović, zdravstvujte! Trudi naši, otačestvu žrtvovani, istinita revnost dovoljno nam dokazana, i svima poznato visokoučenije vaše, obratilo je moje i celoga sobranija vnimanije na vas: vsego vospominanije vozbudilo našu priznatelnost. U znak naše priznatelnosti, i vašeg otlič ja i nagraždenija, opšte saglasno izbiramo, imenujemo i postavljamo Vas členom sovjeta i popečiteljem prosveščenija narodna. Uveritelnu nadeždu imam, da ćete vi ohotno, prilikom ovom polzovati se, kojom nebrojeno vaše zasluge za otečestvo, u novom važnjejšem delu još umnožite, i tako besmrtno ime u večitim otečestva knjigama ostaviti doista možete. Želeći da skoro delo naloženo vam preduzmete, i vama blagopolučno zdravlje, jesam vam blagonakloni Verhovni naroda srpskog Vožd, Georgije Petrović u Beogradu, 18. januara 1811. godine«. (M. Đ. Milićević, Pomenik znamenitih ljudi u srpskom narodu novijeg dob a, Beograd, 1888, 457–458.) 11 Dužnost nastavnika prve srpske gimnazije vršili su Ivan Jugović, Miljko Radović, Lazar Vojinović, Miloš Popović, Gliša Živanović i Sima Milutinović. Izučavani su sledeći predmeti: istorija sviju naroda od postanka svijeta do našega vremena, geografija cijelog svijeta i statistika sviju držav a, prava, nešto malo iz fizike, račun, nemački jezik i naravnoučitelna prepodavanija. Prvu generaciju činilo je 11 učenika: 7
'
'
'
'
'
522
PEDAGOGIJA, 3/10
'
dometi u pogledu prosvetnog preobražaja tadašnje Srbije ostali u osnovi skromni, jer je sa propašću ustanka prestala da radi. Gotovo identičan položaj imalo je i crkveno obrazovanje u ustani čkoj Srbiji. Zainteresovani kandidati za svešteni čki poziv odlazili su u manastire gde su posle sticanja osnovne pismenosti kroz praksu upoznavani sa pravilnim vršenjem glavnih verskih obreda, što potvr đuje i prota M. Nenadovi ć: »Posle smrti prote Stanoja otac moj zapopi brata njegovog Panteli ju, koji je u čio malo u Studenici, i popa Mitu, koji je učio kod Svetogoraca putuju ći«. 12 Period »đakovanja« nije bio lak, jer su mladi bogoslovi morali obavljati i najteže manastirske poslove, ali svest o nepostojanju drugog načina za dobijanje čina i privrženost budu ćem pozivu, hrabrili su kolebljive da istraju i osposobe se za tešku i odgovornu crkvenu i nacionalnu dužnost. 13 Procenjujući da je takvo stanje neprihvatljivo i znaju ći da je potrebno sistematsko obrazovanje budu ćih sveštenika kao najvažnijih činilaca u prosvećivanju naroda, Karađor đe je prihvatio predlog Dositeja Obradovi ća o osnivanju bogoslovije u Beogradu 1810. godine. Formulišu ći predlog Dositej je precizno naveo da je glavni zadatak bogoslovije obrazovanje sveštenika i u čitelja, čime je u praksi potvr đeno opredeljenje ustaničkog rukovodstva ka jedinstvu i povezanosti Crkve i škole, o čemu prof. dr D. Sando ističe sledeće: »Stoga se crkvena prosveta uglavnom u devetnaestom veku poistovećivala sa nacionalnom i doga đaji koji su vezani za Crkvu bili su istovremeno od nacionalne važnosti«. 14 Upravu nad novom školom poverio je svom prijatelju, rani jem igumanu manastira Fenek i jednom od zna čajnijih srpskih književnika tog doba Vićentiju Rakiću, koji je iz Trsta doputovao u Beograd avgusta 1810. godine. 15 Budući da je upravnik bio i glavni predava č, napisao je prve udžbenike po kojima su u čenici sticali neophodna znanja. Nedostatak stru čnog kadra u Srbiji direktno je doprineo
Aleksandar Karađor đević, Jovica, sestrić Mladenov, Milan, sin Milenka Stojkovića, Ivan, sin Milenka Stojkovića, Nikolča, pastorak Milenka Stojkovića, Vuk Karadžić, Milosav Zdravković Resavac, Stevan Novaković iz Smedereva, Miloje Božić iz Čumića, Maksim Ranković i Radovan Doljanac iz Ostružnice.) (M. Vukićević, navedeno delo, 1893, 23–25.) 12 P. M. Nenadović, Memoari, Prosveta, Beograd, 1971, 33. U studiji o prosveti za vreme Prvog srpskog ustanka, M. Vukićević ukazuje na sledeće manastire kao školske centre: »Prvo to, da i za vreme prvog ustanka našeg, manastiri nisu napuštali svoj stari rad. Žiča, Studenica, Blagoveštenje, Manasija, Voljavča, Vraćevšnica i drugi manastiri, takođe su imali po nekoliko đaka, koje su upućivali pismu i knjizi«. (M. Vukićević, navedeno delo, 1893, 26.) 13 Težak život dece opredeljene za obrazovanje verno predstavlja V. S. Karadžić: »Kod svakog namastira bilo je po nekoliko đaka, pa koji su manji oni su čuvali koze, ovce, jariće, svinje, sadili i pleli luk, kupili sijeno, šljive itd, a veći su išli s kaluđerima po pisanija; a za tim pošto bi svi u jutru donijeli drva, i po tom veći napojili kaluđerske konje, a manji počistili sobe, skupili bi se u kakvu sobu (koja se u Tronoši zvala džagara) te bi im kakav kaluđer ili đakon pokazivao da uče čitati, ili bi svaki učio kod svog duhovnika. Mnogi ljeti zaborave što zimi nauče, a tako su po gdekoji učili po 4 po 5 godina pa još nisu znali čitati. Popovi su obično imali po jednog ili dva đaka, koji su također čuvali stoku, radili sve poslove domaće i nosili vodicu po selima«. (V. S. Karadžić, Život i obič aji naroda srpskog, strana 298. Ovde citirano prema, M. Vukićević, navedeno delo, 1893, 5–6.) 14 D. Sando, Dvesta godina pravoslavne crkvene prosvete u participaciji nacionalnog života i rada u srpskom narodu. U Dva veka obrazovanja u Srbiji, zbornik radova, Institut za pedagoška istraživanja, Beograd, 2005, 246. 15 Prvi upravnik Bogoslovije Vikentije Rakić rođen je 1750. godine u Zemunu gde je završio srpsku i gr čku školu, budući da je bio gr čko-cincarskog porekla. Posle smrti žene napustio je dotadašnje trgovačke poslove i zamonašio se u manastiru Fenek. Dositejev poziv da dođe u Beograd i prihvati se upravničke dužnosti u prvoj srpskoj stručnoj školi zatekao ga je u Trstu gde je bio parohijski sveštenik. Videti, M. Purković, Istorija srpske pravoslavne crkvene opštine u Trstu, Trst, 1960. godina.
PEDAGOGIJA, 3/10
523
angažovanju potre bnih profesora za bogosloviju iz Srema, Ba čke i drugih krajeva austrijske carevine. 16 Bogoslovija je radila u napuštenoj turskoj ku ći koju je Sovjet po četkom 1810. godine poklonio Dositeju Obradovi ću za stanovanje. Učvršćen u ideji o neophodnosti otvaranja bogoslovije u Srbiji, Dositej je poklonjenu ku ću sredio, dogradio odre đene prostorije, tako da je ceo kompleks raspolagao sa 14 malih soba, 2 kuhinje, 2 hodnika, čardakom i hamamdžikom. Rekonstrukciju i dogradnju vršio je samosta lno, utrošivši za tadašnje prilike zna čajna sredstva od 3000 groša, odnosno 300 dukata. 17 Školovanje u bogosloviji trajalo je dve godine, gradivo je izlagano po predmetima i nastava je bila organizovana pre i posle podne. 18 Nastavni plan te prve stru čne škole u Srbiji nije sačuvan, ali se sa puno pouzdanosti može konstatovati da je postojao, jer je Pope čiteljstvo prosvete 11. septembra 1811. godine takav akt propisalo za sve osnovne škole. Prema posrednim dokazima jedan od glavnih predmeta bilo je crkveno pojanje kao nazaobilazna disciplina na kojoj po čiva sveštenički poziv. Izučavani su i drugi važni teološki predmeti: »Samo se po sebi razume da je pored ′Pojanja crkvenog ′ (koje ve ć spominje S. M. Sarajlija) moralo izu čavati i Obredoslovlje ili Liturgika i Crkvenoslovenski jezik – jer je bogoslovija bila namenjena za spremanje sveštenika. Tu se moralo izučavati i Sv. pismo sa tuma čenjem – jer je ono osnov celokupnog hriš ćanskog učenja«. 19 Dobro obrazovan sveštenik, a to je bio glavni cilj Dositeja, morao je biti temeljno upućen u osnovno bogoslovlje (dogmatika i moralno bogosluženje), prakti čno bogoslovlje (pastirsko sa poznavanjem crkvenih kanona i omilitika), kao i u opštu i nacionalnu istoriju. 20 Pouzdani podaci ne postoje o jeziku na kome je izvo đena nastava, ali pojedini autori zastupaju stav da je upravnik i glavni predava č V. Rakić deo predavanja držao i na narodnom jeziku. 21 Nastava je najverovatnije održavana u u čionicama i u čenici su, mimo dotadašnjeg obi čaja sedenja na podu zastrtom asurama, koristili klupe. Raspolaganje sa 14 soba upu ćuje na zaključak o internatskom na činu stanovanja, a postojanje dva kuhinje ukazuje da nije bila organizovana zajedni čka trpeza ve ć da su učenici samostalno i zavisno od sposobnosti i materijalne situacije pripremali hranu. Obim nastave, koji je trebalo savladati za dve godine u čenja, potvr đuje da su pravo na upis u bogosloviju imali kandidati sa prethodno završenom osnovnom školom, odnosno znanjem čitanja i pisanja. Postojali su samo osnovni udžbenici: časlovac, psaltir, službenik, trebnik, katihizis i cvetnik, tako da su u čenici bili prinuđeni da zapisuju predavanja i kasnije uče iz sveski. Nezavisno od naredbe Pope čiteljstva prosvješčenija iz 1811. godine da svaku školu upisuju u čenici određenog uzrasta, sasvim je izvesno da su u bogosloviju primani mladi ći spremniji za rukovanje oružjem nego služenjem knjigom. 22 Istoričari školstva u Srbiji uložili su zna čajne napore da utvrde osnovne podatke o radu Bogoslovije i prvim u čenicima, ali je rekonstrukcija delimi čna i zasnovana na nedovoljno proverenim dokazima. Pouzdano su ustanovljena primanja upravnika Vićentija Rakića kome je bilo odre đeno 150 dukata godišnje čime je bio izjedna čen sa 16
V. Stojančević, Srpska nacionalna revolucija i obnova države od kraja XVIII veka do 1839, Istorija srpskog naroda, peta knjiga prvi tom, Beograd, 1994, 77. 17 L. Arsenijević Batalaka, Istorija srpskog ustanka, knjiga I, Beograd, 1898, 406–407. 18 Ž. S. Đor đević, Škole i prosveta u Srbiji 1700–1850, Beograd, 1950, 41. 19 B. Cisarž, navedeno delo, 1960, sveska 2, 24. 20 Isto, strana 23–24. 21 D. Pavlović, Vićentije Rakić , Glasnik SID, knjiga IX, Novi Sad, 1835, 154. 22 B. Cisarž, navedeno delo, 1960, sveska 2, 25–26.
524
PEDAGOGIJA, 3/10
profesorima Velike škole razvrstanim u drugu klasu. 23 Visina plate i internatska organizacija škole upu ćuju na zaklju čak da je upravnik imao obezbe đen smeštaj i hranu. Zahvaljujući povoljnim politi čkim okolnostima, predvi đeni program uspešno je realizovan, što je omogu ćilo prvoj generaciji bogoslova da završi školovanje 26. maja 1812. godine. Neposredno posle toga upisana je druga generacija, ali se nastava održavala neredovno i pod teškim optere ćenjem sve složenije situacije u Srbiji. Tokom jeseni 1812. godine ve ćina bogoslova iz prve generacije rukopoložena je za đakone, a kasnije i u svešteni čki čin. Utvr đena su imena pet učenika, ali posredni dokazi potvr đu ju da je školovanje okon čalo više đaka. Radeći kao prvi kvalifikovani sveštenici u parohijama u Beogradu i okolnim selima dali su zna čajan podsticaj unapre đenju verskog života, a neki su bili aktivno uklju čeni u oslobodilačku borbu srpskog naroda. 24 Bogoslovija je radila do propasti ustanka, a njen prvi upravnik Vi ćentije Rakić ponovo se vratio u manastir Fenek u kome je umro 29. marta 1818. godine. 25 Zaključak
Velike vojničke pobede na po četku ustanka, oslobađanje najvećeg dela Begradskog pašaluka i prvi sistemski napori usmereni na organizaciju države i nove vlasti, jasno su pokazali Kara đor đu i ustaničkom rukovodstvu da se veliki nacionalni projekat ne može uspešno završiti bez obrazovanih ljudi spremnih da doprinesu obnovi zaostalog društva i sposobnih da postignuto na bojnom polju brane u diplomatskim i drugim aktivnostima. Dobro poznavaju ći više nego loše stanje narodne prosvete i pravilno procenjujući da treba iskoristiti prisustvo i veliko iskustvo Dositeja Obradovi ća, pristupilo se organizaciji školstva, bez obzira na teška vremena u kojima je stvarano i skromne mogu ćnosti za angažovanje kvalitetnog predava čkog kadra. Slede ći svoju pedagošku viziju i nastoje ći da formira do tada nepostoje ću intelektualnu elitu, Dositej je prvo osnovao Veliku školu u kojoj bi sinovi narodnih starešina i drugi talentovani mladići stekli opšte obrazovanje neophodno za vo đenje državnih i narodnih poslova. Pravilno procenjuju ći da nivo razvijenosti tadašnjeg srpskog društva i ukupne potrebe za poboljšanjem prosvetnih prilika zahtevaju kadar čije će obrazovanje biti primerenije očekivanjima najvećeg dela stanovništva, svoje znanje i energiju posvetio je otvaranju bogoslovije koja bi školovala sveštenike sposobne da na viši nivo podignu duhovni život i učitelje pred kojima je stajao veliki zadatak unapre đivanja prosvete te opismenjavanje i obrazovanje najmla đih generacija. Precizno formulišući nastavni plan i program, formiraju ći učionice, uvodeći upotrebu svezaka i podižu ći učenike sa asura u klupe, Dositej je primenio školska dostignuća koja je upoznao tokom putovanja po svetu, a organizuju ći internatski smeštaj, insistirajući na pisanju udžbenika i pažljivo biraju ći teološke discipline potrebne za uspešno obrazovanje sveštenika, jasno je pokazao da nije bio zaboravio naučeno tokom boravka u manastiru. Zamišljeni koncept školovanja sveštenika u u čitelja predstavlja dokaz da je primenjivao bogata iskustava iz Karlova čke mitropolije u čijem 23
L. Arsenijević Batalaka, navedeno delo, 1898, 397. Pouzdano je utvr đeno da prvoj generaciji svešenika bogoslovije u Beogradu pripadaju Matija Popović, prvi đakon Srbin u beogradskoj crkvi, a kasniji prota u Ripnju, Milovan Popović iz sela Urovci, sveštenik u Paležu, Milisav Radojičić, prota u Parcanima, Simeun Sekulić i Petar Tomić. Citirano prema, B. Cisarž, navedeno delo, 1960, sveska 2, 27. 25 M. Đ. Milićević, navedeno delo, 1888, 626. 24
PEDAGOGIJA, 3/10
525
okviru su više od sto godina delovale prva srpska gimnazija i bogoslovija. Angažuju ći upravnika bogoslovije i kompletan nastavni kadar iz redova Srba u Austro-Ugarskoj, Dositej je nastojao da dodatno oja ča duhovne i kulturne veze našeg naroda, koji je živeo podeljen sa obe strane Save i Dunava. Nastala u teškim i za Srbe nenaklonjenim vremenima i optere ćena negativnim stavom jerarhije, koja je crkvom u Beogradskom pašaluku upravljala u ime Vaseljenske patrijaršije i na osnovu sultanskog berata, bogoslovija je uspela da odškoluje dve generacije mladih bogoslova, koji su se aktivno uklju čili u crkveni život i nacionalne poslove. Otvaraju ći bogosloviju Karađor đe je poslao jasnu poruku da je srpski narod poveo borbu za politi čku slobodu od Porte i autonomiju pravoslavne crkve iz koje treba da proistekne srpski episkopat i sveštenstvo i da se ti ciljevi, saglasno istorijskim iskustvima, mogu ostvariti samo usaglašenim i zajedni čkim naporima narodnog i crkvenog vo đstva. Slom ustanka zaustavio je sve velike planove, ali ostaje činjenica da je Dositejeva bogoslovija predstavljala veliki pedagoški poduhvat koji su 1836. godine u znatno povoljnijim politi čkim okolnostima dovršili knez Miloš i tadašnji mitropolit Petar Jovanovi ć obnavljajući tu školu, koja i danas postoji u Beogradu. Literatura:
1. 2. 3. 4.
Veselinović, R. (2004): Istorija Srpske pravoslavne crkve sa narodnom istorijom, knjiga II, Beograd, 141–144. Ekmečić, M. (1989): Stvaranje Jugoslavije 1790–1918, 1, Prosveta, Beograd. Sando, D. (2005): Dvesta godina pravoslavne crkvene prosvete u participaciji nacionalnog života i rada u srpskom narodu,. U Dva veka obrazovanja u Srbiji, zbornik radova, Institut za pedagoška istraživanja, Beograd. Stojančević, V. (1994): Srpska nacionalna revolucija i obnova države od kraja XVIII veka do 1839, Istorija srpskog naroda, peta knjiga, prvi tom, Beograd.
*** TWO CENTURIES OF FOUNDING BOGOSLOVIJA IN BELGRADE Summary: We
presented foundation and work of Bogloslovija in Belgrade which in agreement with Karadjordje and insurrection heads in accordance with tradition of the church, priests’ and monarchs’ interference in all national actions. And it was founded by Dositej Obradović. It was a great attempt, because in Serbia at that time, there was no experience concerning organisation of the school, and that there was no stuff trained to expose the material in the quality and contemporary way. Realising in praxis, Dositej’s pedagogical vision, there were many innovations introduced in the Bogolsovija, among which the most important ones were precisely formulated curricula, work in the classrooms and sitting at the class desks. Having completed attending the classes and passing all the subjects in hard conditions when the destiny of insurrection and people two generations completed their schooling and got the jobs in the Parohija, and this included leading people in political affairs and engaging in cultural-educational plan. Bogolslovija worked until resurrection failed, but its experience is more than valuable, because it shows interest of the folk leaders for education and their ability to form the school, which had modern standards, according to the time being. Key words: seminary, Orthodox Church, Dositej Obradovich.
526
PEDAGOGIJA, 3/10
Резюме Re~x idet o sozdanii i de]telxnosti duhovnoj seminarii v Belgrade, koto-
ruy v 1810 godu osnoval Dositej Obradovi~, s ~em soglasilisx Karad`ord`e i povstan~e- skoe rukovodstvo pri u~astii, po tradicii, cerkvi, sv]\ennikov i monahov, prinimay\ih u~astie vo vseh narodnwh delah. >to bwlo nezaur]dnoe meropri]tie, ibo v togda[nej Serbii ne bwlo kakogo-libo opwta, sv]zannogo s organizaciej obrazovani], a tak`e specialxnwh kadrov, sposobnwh prepoda- vatx planirovannuy materiy sovremennwm i ka~estvennwm sposobom. Osu\estvl]] na praktike pedagogi~eskoe videnie Dosite], v seminariy vveli r]d pedagogi- ~eskih nov[estv, iz kotorwh samwe va`nwe: ~etko sformulirovanwe u~ebnwe predmetw, rabota s sid]\imi za partami u~a\imis] v klasse. Nu`nuy programmu, obu~enie i sta`irovku, v trudnwh uslovi]h (kogda prinimalisx re[eni] o sudxbe vosstani] i naroda) pro[li dva pokoleni] vwpusknikov. Oni srazu polu~ili svoi prihodskie ob]zannosti, kotorwe i togda vkly~ali vozglavlenie naroda v politi~eskih delah i u~astie v oblasti obrazovani] i kulxturw. Seminari] rabotala do provala vosstani], no ee opwt bolee ~em dragocenen, potomu ~to pokazwvaet interes liderov naroda k prosv]\eniy i ih sposobnostx formirovatx [kolu, kotora] v takih obsto]telxstvah, dejstvovala v sootvetstvii s peredovwmi standartami. duhovna] seminari], pravoslavna] cerkovx, Dositej Obradovi~.
PEDAGOGIJA, 3/10
527
