PODRĘCZNIK BARDACHA I WYKŁADY: CZĘŚĆ I – KRÓLESTWO POLSKIE: I RP ROZDZIAŁ II – MONARCHIA PATRYMONIALNA II. ŹRÓDŁA PRAWA I ŹRÓDŁA POZNANIA PRAWA 9. Polskie prawo zwyczajowe: źródła praktyki – dyplomy książęce potwierdzające czynności prawne osób prywatnych, książęce akty nadania, akty sądowe i prywatne „Księga Henrykowska” – akty prawne i opis transakcji zawieranych przez klasztor cystersów w Henrykowie na Śląsku w XIII i XIV wieku, rodzaj księgi uposażeń formularze czynności prawnych – znane z wieków XIII i XIV, ich stosowanie prowadziło do ujednolicenia prawa, były one praktycznymi podręcznikami prawa „Księga elbląska” – spis prawa zwyczajowego sporządzony w języku staroniemieckim, nazywany też „Najstarszym zwodem prawa polskiego”, odkryty w bilbliotece w Elblągu w XIX wieku, podkreślano rodzinne pochodzenie i odrębność prawa polskiego, zachowane przepisy regulują organizację sądów, postępowania sądowego i prawa karnego roczniki – powstały z tablic paschalnych, określały datę wielkanocy i kalendarz liturgiczny, występowały w kościołach większych, mnisi dokonywali na nich zapisków marginalnych i interlinearnych, z których powstały roczniki: świętokrzyski z 1122 r., poznański, kamieniecki hagiografia – żywoty świętych pańskich – „Vita sanctia Adalberti” z 1004 roku, żywot św. Ottona z XII w. itd. kroniki – bezpośredni przekaz wydarzeń – kroniki: Vidukinda – informacje o Mieszku I, Kietmara – informacje o Bolesławie Chrobrym, Kroniki Krzyżackie, Kronika Kosmasa, Pulavy, KRONIKI POLSKIE: Galla Anonima, Kadłubka, Mierzwy, Śląskie, Janka z Czarnkowa, Historia Polska Jana Długosza listy – poznaje się fakty, o których piszący listy wiedzieli z autopsji 10. Prawo stanowione: przywileje jednostkowe – wydawane na rzecz osób fizycznych, możnowładców, rycerzy czy osób prawnych przywileje immunitetowe – największa grupa przywilejów jednostkowych, ograniczały prawo książęce na rzecz ich odbiorców (panowie duchowni i świeccy), regulowały życie ludzi zamieszkałych w ich dobrach przywileje ziemskie – obejmowały wszystkich członków jednego lub więcej stanów statuty – ustanawiane przez panującego normy prawne regulujące poszczególne dziedziny życia państwowego, np. statuty Krzywoustego dotyczące np. zasad dziedziczenia tronu pryncypackiego edykty – wydawane przez władcę, dotyczyły np. prawa sądowego 11. Prawo kościelne a prawo kanoniczne: prawo kanoniczne – zespół norm prawnych wytworzyonych przez kościół a regulujących stosunki kościoła wewnątrz i zew. prawo kościelne – zespół norm regulujących stosunki kościoła wewnątrz i na zew. bez względu na to, przez kogo są stworz. źródła p. kanonicznego w PL – zwód prawa kanonicznego – „Collectio tripartitia”, Dekrety Grzegorza IX, Dekret Gracjana statuty prowincjonalne – uchwalane na synodach prwoincjonalnychz udziałem legatów papieskich, zebrane częściowo w synodykuarcybiskupa Jarosława w 1357 r. statuty diecezjalne – wydawane na synodach diecezjalnych, uzupełniały statuty prowincjonalne 12. Prawo niemieckie na ziemiach polskich: przywileje lokacyjne – wystawiane przez panującego dokonującego lokacji miasta lub wsi na prawie niemieckim lub zezwalając na nią odbiorcy przywileju dokument lokacyjny – wystawiany przy lokacji w dobrach prywatnych dla osadników, określał ustrój miasta / wsi, prawa i obowiązki osadników, jeśli lokacji dokonywał monarcha to przywilej i dokument lokacyjny były jednym aktem Zwierciadło Saskie – podstawowe źródło prawa niemieckiego w Polsce pouczenia prawne – źródło prawa miejskiego, wydawane dla miast polskich przez Magdeburg ortyle – jednostkowe wyroki o charakterze precedensowym, wydawane przez Magdeburg dla niektórych miast polskich
USTRÓJ Patrymonialna zasada władzy państwowej: - monarcha posługiwał się względami państwa oraz swoich poddanych oraz zasadami prawa cywilnego prywatnego obowiązującego na terenie Polski - monarcha traktuje państwo jako swoją prywatną własność, od łacińskiego patrimonium = ojcowizna - kolejny władca przejmuje spadek po swoim ojcu - państwo ulega podziałom, bo każdy spadkobierca ma prawo domagać się swojej części – rozbicie dzielnicowe, bo posługiwano się prawem prywatnym - spadkobiercami nieruchomości mogli być tylko mężczyźni Sposoby nabycia praw do spadku: - zabicie kogoś kto również ubiega się o spadek (forma nielegalna)
1
- według statusu Krzywoustego nie obowiązuje zasada patrymonialna, każdy ma wydzieloną swoją działkę i nie może ubiegać się o inne - zawierano umowy między spadkobiercami np. Bolesław Śmiały i Władysław Herman - prawo pierwokupu należało do członków rodziny System władzy: - książę i król mają te same uprawnienia, a tytuł miał znaczenie tylko w stosunkach na zewnątrz - pełnia władz w rękach monarchy: ust., wyk., najwyższa sądownicza – mimo to król podlegał ograniczeniom - akty prawne monarcha wydaje ustnie podczas wieców (zebrań ludzi na których monarcha ogłaszał zmiany w prawie) - wiec feudalny – forma ograniczenia króla – możni, urzędnicy i duchowni wyrażali zgodę na prawo nadane przez monarchę - król włada wojskiem i nadaje urzedy (tylko dla elity) - prawo oporu – żaden panujący nie może nadużywać swoich władz, bo społeczeństwo może siłą usunąć go z tronu - jeśli kogoś wywalą, to i tak potem intronizują osobę z tej samej dynastii Władza sądownicza: - król stwierdza co jest przestępstwem i jaka będzie kara, postępuje arbitralnie - mir monarszy – instytucja prawna która strzegła pokoju na terytorium podległym władcy - król może być we władzy sądowniczej zastępowany przez urzędników – najczęściej wojewodów lub kasztelanów koronacja – akt religijny o znaczeniu państwowym, namaszczenie króla i nadanie mu władzy immunitet – przywilej nadawany przez monarchę, zwalnia obdarowanego od pewnych obowiązków i nadaje pewne przywileje dotychczas należące do władzy, wyróżniamy immunitety ekonomiczne, sądownicze lokacje – nadawanie praw miastu, powodujące wyróżnienie go od reszty terytorium strukrturą zawodową ludności, strukturą przestrzenną i formą zabudowy, organizacją odrębnych władz i sądów miejskich, odrębnym położeniem prawnym ludności
ROZDZIAŁ III – MONARCHIA STANOWA II. ŹRÓDŁA PRAWA I ŹRÓDŁA POZNANIA PRAWA 84. Prawo ziemskie. Statuty Kazimierza Wielkiego: statuty Kazimierza Wielkiego – najważniejsze źródło prawa stanowionego w Polsce - wydane były osobno dla Małopolski i Wielkopolski, odzwierciedlało to różnice w stosunkach wewnętrznych obu dzielnic - statuty powstawały stopniowo w latach 50. i 60. XIV wieku - statut wielkopolski – wcześniejszy, wydany przy współudziale abp gnieźnieńskiego, prałatów i szlachty na wiecu ustawod., liczył około 50 przepisów - statut małopolski – złożony ze statutu uchwalonego na wiecu w Wiślicy oraz zwodu szeregu ustaw późniejszych, liczył około 100 przepisów - statuty KW zawierały przepisy ustrojowe, prawa sądowego (głównie karnego), nie wyczerpywały żadnego działu prawa - dokonywały odświeżenia prawa i jego unifikacji, głównym ich zadaniem miało być wg króla ujednolicenie prawa - ze statutem małopolskim połączono ustawy KW i jego następców wydane w XIV wieku (ekstrawaganty) i prejudykaty – artykuły sformułowane jako kazusy - z tego wszystkiego powstały zwody (redakcje) statutów małopolskiego i wielkopolskiego - w XV połączono je w Statuty Małopolsko-Wielkopolskie, na końcu dopisano petyta – projekty norm prawnych, jeszcze nie sformułowanych - dygesta – redakcja obejmująca w jednolitym układzie wszystkie przepisy małopolskie i wybór wielkopolskich (około 130) - najstarszy polski przekład statutów dokonany zostrał w połowie XV w. przez Świętosława z Wojcieszyna statut warcki – uchwalony przez sejm walny z 1423 roku, potem zatwierdzony przez króla przywileje ogólne i indywidualne, przywileje generalne – koszycki, cerkwicko-nieszawski, itp. edykty – wydawane przez króla w sprawach wojska i religii, dekrety w sprawach handlu i ceł, ordynacje normujące organizacje żup solnych lauda – uchwały partykularnych norm prawnych dla poszczególnych ziem – dokonane przez sejmiki i wiece lokalne, nie potrzebowały zatwierdzenia królewskiego do ważności prawo dzielnicowego Mazowsza – stanowiło osobną odmianę prawa polskiego 85. Prawo niemieckie: ortyle – wydawane przez Magdeburg dla miast wilkierze – statuty uchwalane przez rady miejskie
MONARCHIA STANOWA (połowa XIV w. – połowa XV w.) – USTRÓJ: - powstało pojęcie Korony Królestwa Polskiego, wyodrębniły się stany i powstała reprezentacja stanowa. Korona Królestwa Polskiego – pojęcie ukształtowało się za K. Wielkiego – korona jako symbol władzy, traktowano ją jako instytucję prawną, skupiały się w niej wszelkie prawa należne państwu, król był tylko ich realizatorem, nie mógł ich uszczuplać – mógł je poszerzać, pojęcie Korony = pojęcie Państwa – Terytorium Cechy ustroju:
2
- zasada niepodzielności terytorium państwa – koniec z przekazywaniem terytorium po odejściu króla jego następcom – zarządza tylko jeden następca - państwo nie jest majątkiem prywatnym króla, a Królestwo Polskie jest państwem suwerennym - żaden władca nie może uznawać siebie za podwładnego innego europejskiego monarchy - król nie może decydować swobodnie o zarządzie terytorium państwowym (stosowali się do tego Andegawenowie, a Jagiellonowie nie) - dziedziczenie tronu: najstarszy z synów zmarłego króla, od Jagiełły elekcyjny - podział społeczeństwa na stany: szlachecki, duchowny, mieszczański – tylko oni byli zapraszani na zjazdy (sejmy) - dwa inne stany: włościański (w Statutach Kazimierza Wielkiego); Żydzi – mieli swoje prawa sądowe i inne podatki SZLACHTA – najszersze prawa, mogli sięgać po pełnię władzy politycznj, stan zamknięty; warunki bycia szlachcicem: urodzenie w rodzinie szlacheckiej, po 1505 tylko ojciec musiał być szlachcicem, nobilitacja – podniesienie do stanu szlacheckiego, dokonywał go król w zamian za pomoc finansową, umarzanie długów królewskich, mogły to być osoby spoza rodzin szlacheckich, nagana szlachecka – zarzut szlachcica, że ktoś nosi bezprawnie tytuł szlachecki dobra rycerskie – w XIV w. przyjęto FIKCJĘ PRAWNĄ, że wszystkie dobra szlacheckie objęte są immunitetem sądowym równość w stanie szlacheckim – magnaci chcieli się wyodrębnić, rozbijanie szlachty na posesjonatów i gołotę PRZYWILEJE SZLACHECKIE: - koszycki 1374 – zwolnienie z większości podatków, urzędy dla szlachty, król nie może zarząd. podatku bez zgody szlachty - czerwiński 1422 - nietykalność majątkowa, szlachcic odpowiada przed sądem tylko w oparciu o prawo pisane - jedlneński 1430-33 - nietykalność osobista, nie można pozbawić nikogo wolności bez udowodnienia mu winy - cerkwicko-nieszawski 1454 - królowi potrzebna jest aprobata sejmików szlacheckich (zebrania ogółu szlachty na danym terytorium) do zwołania pospolitego ruszenia, podatków, nowego prawa DUCHOWIEŃSTWO – stan powstał najwcześniej i jest najstarszy, stan otwarty – wystarczało powołanie, w XIII w. otrzymał prawo do rozpoznawania swoich sporów wg prawa kanonicznego i został wykształcony w pełni, elita duchowieństwa miała dużo do powiedzenia w państwie, panowało zróżnicowanie majątkowe MIESZCZANIE – stan powstały w wyniku lokacji miast na prawie niemieckim w oparciu o dokumenty lokacyjne, miasta dostawały uprawnienia ekonomiczne i rywalizowały wobec monarchy o przywileje ekonomiczne (dlatego stan był zróżnicowany), był to stan otwarty – za przyjęcie się płaciło, albo wystarczyło kupić jakąś nieruchomość, wypchnięty z udziału w życiu politycznym ZGROMADZENIE STANOWE (GENERALNE, PROWINCIONALNE): - współuczestniczą w stanowieniu prawa i uchwalają ustawy podatkowe - żaden z monarchów nie może cofać przywileju a ograniczać może tylko za zgodą uprawnionego - król decyduje o liczbie posłów i wysokości ich diety oraz o długości zjazdu - kompetencje Zgromadzenia Stanowego ulegały rozszerzeniu, bo król chciał się nimi podzielić, a przedstawiciele stanów „szantażowali” monarchę - przywilej nieszawski ograniczył kompetencje ZS – szlachta wybierała swoich przedstawicieli którzy na sejmikach szlacheckich decydowasli o sprawach wszystkich mieszkańców ADMINISTRACJA OGÓLNA: król – pełna władza ustawodawcza, elekcji dokonywała po śmierci Jagiełły Rada Królewska za opinią Zgromadzenia Stanowego, do Z. Augusta wybierano tylko członków rodziny królewskiej, jego władza ograniczona była przywilejami stanowymi, jako sędzia najwyższy jst wiązany prawem stanowionym przez siebie i poprzedników, rezygnuje z dowolności procesu, musi opierać się na prawie stanowionym, nie może sam wykonywać władzy Rada Królewska – organ doradczy króla, brak samodzielnych uprawnień (oprócz prawa zmiany wartości monety), w wypadku małoletności króla i bezkrólewia przejmuje pełnię władzy (za Warneńczyka rządziła 10 lat, bo najpierw był małoletni a potem wyjechał), potem przekształciła się w senat skład Rady Królewskiej: wybiera Król, wyróżniano 3 grupy dygnitarzy: urzędników ziemskich – wojewodowie, kasztelanowie; biskupi i abp rzym-kat; oraz ministrowie, czyli najwyższi urzędnicy królewscy (marszałkowie, podskarbiowie i kanclerze marszałkowie – pełnili władzę ruchomą – tzn. tam, gdzie król się znajduje, ich władza działała w promieniu 5 mil od dworu królewskiego, stali na czele sądu marszałkowskiego, byli szefami protokołu dyplomatycznego, zajmowali się sprawami policji i porządku publicznego, symbolem ich władzy była LASKA, było ich dwóch w państwie kanclerze – było ich dwóch, zastępowali się, byli ministrami sprawiedliwości i spraw zagranicznych, stali na czele adm. ogólnej, najbliżsi współpracownicy króla, zastępują króla w pełnieniu władzy sądowniczej, stali na straży prawa (coś w rodzaju TK), kierują niższymi urzędnikami kancelarii królewskiej: referendarzami, sekretarzami i pisarzami, symbolem władzy była pieczęć podskarbiowie – zarządzali majątkiem korony – nieruchomościami ziemskimi i przedsiębiorstwami państwowymi, nadzór nad mennicą państwową, dbają o jakość monety, ściągają podatki, symbolem władzy były klucze od skarbca koronnego na Wawelu
3
ministrowie – pełnili władzę dożywotnio, powoływał i odwoływał ich król, stawali się więc dygnitarzami, nie można było też piastować 2 stanowisk ministerialnych naraz ADMINISTRACJA TERYTORIALNA: podział terytorialny – na województwa z wojewodą na czele i na ziemie (bez wojewody), obie te jednostki miały sąd ziemski i sejmik ziemski sejmik ziemski – zebranie ogółu członków stanu szlacheckiego z danej jednostki terytorialnej sąd ziemski – najważniejszy według szlachty sąd dla stanu okręgi grodowe – wprowadzone za Jagiełły, na czele starostowie grodowi, pokrywały się terenowo z jednostkami podlegającymi sądom ziemskim województwa – dawne księstwa dzielnicowe, pozostawiono wojewodów jako urzędników królewskich w terenie, nowodołączane tereny stawały się automatycznie województwami prowincje – duży region w kraju mający pewne odrębności prawne, zarządzany przez starostów generalnych – zastępowali oni monarchę, ale nie mieli prawa nadawania przywilejów i decyzji w polityce zagranicznej URZĘDNICY: - dzielono ich na dwie grupy: starostów i urzędników ziemskich starości – związani z królem, król mógł ich swobodnie powoływać i odwoływać oraz przenosić z miejsca na miejsce, musieli być Polakami, zarządzali administracją skarbową, wojskową i policyjną, urzędnicy ziemscy - musieli pochodzić z terytorium, którym zarządzali, i mieć tam majątek, funkcja ta była dożywotnia, do urzędników ziemskich zaliczano: wojewodów, podkomorzych, sędziów ziemskich i kasztelanów wojewodowie – stali na czele pospolitego ruszenia, sprawowali sądownictwo zwierzchnie nad Żydami, regulowali niektóre ceny w miastach swojego okręgu kasztelanowie – za czasów monarchii patrymonialnej byli podstawowymi urzędnikami w terenie, od teraz mieli tylko tytuł i mogli zasiadać w Radzie Królewskiej podkomorzowie i sędziowie ziemscy – sprawowali wymiar sprawiedliwości GRUPA NIŻSZA URZĘDNIKÓW: pisarz, chorążowie i wojski – opiekun żon i córek rycerzy podczas pospol. rusz. GRUPA NAJNIŻSZA: cześnik, koniuszy, miecznik (tylko tytuły) SĄDOWNICTWO: - występowała odrębnośc sądowa stanów – każdy miał własne prawo: szlachta prawo polskie (ziemskie), duchowni prawo kanoniczne, mieszczanie prawo niemieckie: lubeckie, chełmińskie, magdeburskie, chłopi prawo ziemskie potem wiejskie sądy szlacheckie – sąd ziemski, sąd podkomorski, sąd grodzki (system przetrwał aż do reform sejmu 4letniego) SĄD ZIEMSKI: - uznawany przez szlachtę za najważniejszy dla swojego stanu, - orzekał w większości spraw karnych i cywilnych szlachty-posesjonatów, - do ich ksiąg wpisywano cały obrót prawny nieruchomościami szlacheckimi, księgi te były ustawą niezmienialną i miały charakter wieczysty; - o obsadzie sądu decydowała szlachta – król wybierał sędziów spośród kandydatów przedstawionych przez szlachtę na sejmikach, - jest jeden taki sąd w każdym województwie i ma charakter objazdowy (brak stałej siedziby), - w każdym z powiatów sądowych sąd zbierał się raz na kwartał i przyjmował pozwy, - urzędnicy sądowi: sędzia i podsędek, 4-6 asesorów, pisarz, woźny (Małopolska) starosta, sędzia, podsędek, wojewoda, podkomorzy, chorąży (Wielkopolska) SĄD PODKOMORSKI: przewodniczył mu podkomorzy, który dobierał sobie asesorów, sąd ten orzekał w sprawach o rozgraniczenie dóbr szlacheckich – zbierał się na polu aby wytyczyć granice, komornicy stawiali kamienie graniczne SĄD GRODZKI-STAROŚCIŃSKI: - na czele stał starosta grodu, nie musiał orzekać sam, gdyż miał od tego sędziów grodzkich - orzekał w sprawach ludzi luźnych i szlachty nieosiadłej, oraz w części spraw publicznych - był sądem mieszanym – dla szlachty i nieszlachty - od Statutu Wardzkiego 1423 mogli orzekać w sprawie szlachty osiadłej z 4 artykułów grodzkich: gwałt, podpalenie, zbrojna napaść na dom szlachcica, rabunek na drodze publicznej - w ich skład wchodzili urzędnicy egzekucyjni – dzisiejsi komornicy i policja - prowadzone są księgi – otwarte dla wszystkich, ale nie miały prawa wieczności, dopiero od końca XVII w. wszystkie sądy mogły prowadzić księgi wieczyste SĄD WIECOWY: (do przywileju nieszawskiego): był sądem wyższym, „sąd równych sobie” dla możnych, elity stanu szlacheckiego, rozpatrywał sprawy ważniejsze i sprawy przesłane mu przez sąd ziemski, zbierał się trzy razy w roku, W Wielkopolsce: starosta, asesorowie: wojewoda i kasztelanowie, W Małopolsce: wojewoda jako przewodniczący, w obu terytoriach dodatkowo sędzia, podsędek i pisarze SĄD SEJMIKOWY: po zamarciu sądów wiecowych, orzekali w nich dygnitarze ziemscy, sędzia i podsędek pod przewodnictwem wojewody i w obecności ogółu szlachty
4
SĄD OPRAWCY: justycjariusz-oprawca ścigał szczególnie groźnych przestępców, chwytał ich, przeprowadzał śledztwo i odbywał sąd, istniało to tylko w Małopolsce, postępowanie arbitralne, sąd zniesiono przywilejem czerwińskim (szlachta sądzona wg prawa pisanego) SĄD KOŚCIELNY / DUCHOWNY: sąd oficjalny, opierał się na prawie kanonicznym, sądził w sporach między suchownymi i również między osobami świeckimi nnp. o herezje, o naruszenie przykazań kościelnych, o spory małżeńskie SĄDY SYNODALNE: sprawowane podczas objazdu diecezji przez biskupa, w każdej parafii ludzie zeznawali na temat naruszeń prawa, co stawało się podstawą do wszczęcia postępowania SĄD RADY MIEJSKIEJ – rajcowie i burmistrz jako przewodniczący, sąd ten opierał się na prawie niemieckim, sądzili sami albo razem z ławą, wtedy tworzyli sąd radziecko-ławniczy – instancję wyższą dla sądów ławniczych i cechowych SĄD WYŻSZY PRAWA NIEMIECKIEGO NA ZAMKU KRAKOWSKIM – powołany przez K. Wielkiego jako prowincjonalny sąd leński dla wójtów i sołtysów z dóbr królewskich, wydawał ortyle innym sądom prawa niemieckiego SĄD SZEŚCIU MIAST – instancja odwoławcza od sądu wyższego na zamku krakowskim, sądzili komisarze (po dwóch z sześciu większych miast Małopolski) tok instancji w sądownictwie prawa niemieckiego: I – sąd ławy i rady, II – sąd wyższy prawa niemieckiego, III – sąd sześciu miast SĄDY GAJONE – działały we wsiach na prawie polskim, pan lub wyznaczony urzędnik sądzili z udziałem przysiężnych SĄDY ŁAWY WIEJSKIEJ – funkcjonowały we wsiach na prawie niemieckim, orzekali sołtys i ławnicy SĄDY DOMINIALNE: dla chłopów poddanych SĄD KRÓLEWSKI: - był sądem powszechnym i dla wszystkich stanów, sędzią był król, wyroki wydawano w jego imieniu, król musiał akceptować wyrok wydany przez jego z-ców, na wyrokach widniał podpis króla; - był ostatnią instancją, sądem odwoławczym (sprawy przysyłane z sądów niższych lub na żądanie króla) - rozstrzygał w sprawach: o najcięższe przestępstwa, sprawy przeciw szlachcie z zagrożeniem utraty życia, czci i maj ątku (z wyjątkiem 4 artykułów grodzkich), skargi przeciw urzędnikom, sprawy majątku królewskiego, sprawy z zakresu prawa państwowego - sąd nadworny – odbywał się na dworze królewskim, król nie musiał być w składzie orzekającym - sąd zadworny (komisarski) – orzekał wskazany przez króla urzędnik, który był wysyłany na miejsce sporu; rozwiązywał się ten sąd po zamknięciu sprawy - sąd sejmowy – w czasach demokracji szlacheckiej, sądził podczas zjazdu sejmu, o sprawach rozpatrywanych decyduje monarcha, asesorami króla są członkowie rady królewskiej, jego wyroki stawały się precedensami - sędziowie sądu monarszego – mieli bojaźń bożą, prawdomówność, mądrość, roztropność, stateczność, powagę, sądzi według prawa pisanego - przeszkody w byciu sędzią – niemowa, ślepy, głuchy, chory umysłowo, mniej niż 20 lat, Żyd, nie-chrześcijanin, wyklęty, kobieta
ROZDZIAŁ IV – PRAWO SĄDOWE ŚREDNIOWIECZA (PL) I. PRAWO PRYWATNE 140. Zdolność prawna i zdolność do czynności prawnych: zdolność prawna - możliwość zajęcia w stosunkach prywatnych stanowiska podmiotu prawa lub obowiązku, każdy, kto tę zdolność posiadał, był osobą w obliczu prawa, nie byli nimi zaś wywołańcy zdolność do czynności prawnych – zdolność do tego, aby przez dokonane przez siebie akty prawne powodować powstanie, zmianę lub wygaśnięcie stosunku prawnego warunki z.d.c.p. – pełnoletność: początkowo dojrzałość fizyczna, potem ustalono wiek przeciętny z.d.c.p., a Statut Warcki ustalił lata sprawne na 15 dla mężczyzn a dla kobiet 12 Czynniki wpływające na zakres zdolności do czynności prawnych i zdolności prawnych: - przynależność do grupy społecznej / stanu: rycerstwo/szlachta mieli największą z.d.c.p., niewolnicy nie mieli wcale - płeć: pełnię praw mieli mężczyźni, kobiety pozostawały pod opieką rodziny aż do wydania za mąż, do XIII w. nie mogły spadkobrać dóbr ziemskich, mogły jednak posiadać rzeczy ruchome, wdowy miały lepszą sytuację - przynależność państw.: ograniczono prawa cudzoziemców – spadek po bezdziedzicznym cudzoziemcy przypadał królowi - przynależnośc etniczno-wyznaniowa: poważne ograniczenia w stosunku do Żydów: nie mogli zawierać małżeństw z chrzesc, mogli zamieszkiwać tylko w oznaczonych miejscach, ale za to mogli udzielać pożyczek na procent, zaostrzono sankcję karną za zabicie Żyda
A. MAŁŻEŃSTWO I RODZINA 141. Zawarcie i rozwiązanie małżeństwa: poligamia – panowała na ziemiach pogańskich, korzystali z niej tylko możni monogamia – wprowadzona po chrzcie Polski, wymuszana poprzez stosowanie kar za poligamię zawarcie małżeństwa – w średniowieczu wystarczyło tylko wspólne zamieszkanie + oświadczenie woli zawarcia małżeństwa, kobieta musiała uzyskać zgodę rodziny, wdowa już nie, dodatkowo zawierano dwie umowy:
5
zmówiny – przedślubna umowa między dwoma rodzinami, określano czas i warunki małżeństwa, przy zawieraniu m. pośredniczył dziewosłąb zdawiny – oddanie panny młodej panu młodemu, towarzyszyły temu przeróżne obrzędy – m.in. przenosiny forma kościelna małżeństwa – wprowadzona do Polski w 1197 roku przez legata papieskiego Piotra z Kapui zapowiedzi – wprowadzone od Soboru 1215, 3krotne ogłaszanie zamiaru małżeństwa w parafiach obu stron, aby ewentualne przeszkody mogły być ujawnione, szlachta osiadła zwolniona z tego obowiązku od XV wieku zaręczyny – zawierane obok dawnych zmówin, umowa wstępna, zawierająca zobowiązanie zawarcia małż i jego warunki rozwiązanie małżeństwa – śmierć jednego z małżonków, przed formą kościelną był też rozwód – wydalenie małżonki z domu 142. Posag i wiano: pozycja żony: głową rodziny był mąż, żona zobowiązana była do posłuszeństwa i wierności mężowi stosunki majątkowe – oparte były na wkładach obu stron: wyprawa / szczebrzuch – wnoszona przez żonę: ruchomości do jej osobistego użytku i przedmioty gospodarstwa kobiecego; posag – część majątku rodzinnego, jaka należała się córce – otrzymywała go od ojca dziewczyna wychodząca za mąż wiano – zabezpieczenie posagu przez męża i odwzajemnienie się za niego – składało się z 2 równych części – 1. zabezpieczenia sumy posagu podjętego przez męża; 2. wiano w znaczeniu ścisłym (przywianek) list wienny – zapisywano nim wiano, wpisywano go do ksiąg sądowych od XIV wieku 143. Stosunki majątkowe między małżonkami: Systemy prawa majątkowego małżeńskiego: wspólnota majątkowa – majątek męża i żony stanowił całość, w wypadku śmierci małżonka przechodził na drugiego rozdzielność majątkowa – przez cały czas trwania majątek męża i żony jest rozdzielony jedność zarządu – mąż administrował majątkiem żony przy istnieniu majątku rozdzielonego (rząd posagowy) 144. Stanowisko majątkowe żony: odznaczało się samodzielnością – wdowa rozporządzała swoim posagiem i wianem, mogła na równi z synami zarządzać majątkiem po zmarłym mężu do czasu swojej śmierci lub powtórnego małżeństwa 145. Pokrewieństwo naturalne i sztuczne. Wspólnoty rodzinne: pokr.w linii prostej – jedna osoba pochodzi od drugiej, linia zstępna–od rodziców do dzieci, wstępna–od rodziców w górę w linii bocznej – bracia, siostry, bratankowie, siostrzeńcy pokrewieństwo sztuczne – powstaje w wyniku aktu prawnego: przysposobienie (adopcja) wspólnota domowa – tworzyła ją rodzina: ojcowska – na czele ojciec lub dziad, reprezentował wspólnotę na zewnątrz, wewnątrz decydował w sprawach gospodarstwa; braterska – należeli tu krewni boczni – równość członków tej wspólnoty, starszy niedziału reprezentował wspólnotę na zewnątrz 146. Opieka: władza ojcowska nad potomkami niedojrzałymi, albo nad dorosłymi, ale stukniętymi lub chorymi fizycznie opieka naturalna – opieka nad potomkami po śmierci ojca – najpierw wdowa, a po jej śmierci lub powtórnym zamążpójściu najbliżsi krewni – opiekun pobierał dochody z majątku pupila, ale miał obowiązek utrzymywania tej osoby opieka zapisana – od Statutu Warckiego ojciec został zobowiązany do wyznaczenia opiekuna na wypadek śmierci opieka nadana – w szczególnych przypadkach ustanawiana przez króla lub jakiś urząd kuratela – inaczej opieka nad podeszłymi wiekiem – osoba starsza lub chora przybierała sobie opiekuna, któremu oddawała się w opiekę i obronę wraz z całym majątkiem
B. WŁASNOŚĆ I INNE PRAWA RZECZOWE 147. Własność w średniowieczu: władanie rzeczą, jej fizyczne dzierżenie z podaniem jego tytułu, podstawę własności stanowiło władanie w dobrej wierze 148. Dobra dziedziczne i nabyte: nieruchomości – ziemia i wszystko trwale z nią połączone – reszta rzeczy to ruchomości dobra dziedziczne – inaczej rodowe, właściciel otrzymał je po przdkach, były przedmiotem praw rzeczowych całej rodziny dobra nabyte – dzieliły się na nadane – właściciel mógł swobodnie nimi zarządzać; oraz kupne; z chwilą przejścia w wyniku testowania na drugą osobę stawały się dobrami dziedzicznymi 149. Posiadanie: posiadanie – było stanem faktycznym a nie prawnym, określano je w dawnym polskim prawie mianem „dzierżenia”, dzielono je na prawne i bezprawne proces petytoryjny – jeśli ktoś odebrał siłą ziemię posiadaczowi, sąd sprawdzał tytuł nowego właściciela zakład pieniężny – ustanawiał go książę lub starosta w celu zapobieżenia samopomocy w sprawach majątkowych zajazd – osoba roszcząca pretensję do danych dóbr wywalała dotychczasowego posiadacza przy pomocy rodziny itp. proces posesoryjny – posiadacz siłą pozbawiony rzeczy mógł w drodze procesu przed sądem grodzkim żądać przywrócenia posiadania, bez pbadania jego prawnego tytułu
6
150. Własność podzielona: jej istota polegała na tym, że pan miał własność zwierzchnią ziemi, a chłopi własność podległą (użytkową) prawo zakupne – prawo o charakterze własności podległej przysługujące chłopu-czynszownikowi: nie można było chłopu odebrać ziemi bez odszkodowania, w wypadku śmierci chłop przekazywał swoje gospodarstwo zstępnym w linii prostej, mógł ją sprzedać za zgodą pana 151. Niedział: własność pospólnej ręki – własność ziemi miała charakter niedziału stanowiącego własność wspólnoty rodzinnej cechy niedziału – współwłaściciele nie mieli prawa do części idealnych rzeczy, występowali jako jedna zbiorowość władając wspólnie CAŁĄ rzeczą, w wypadku śmierci współwłaściciela jego prawa majątkowe pozostawały we wsp. majątku niedziału niedział ojcowski – synowie nie mieli z reguły prawa żądania wydzielenia im części rzeczy w dzierżawę niedział braterski; zbiorowa własność wsi – w stosunkach majątkowych wiejskich niedział częściowy – własność gruntów łączyła się z niedziałem lasów, wód 152. Ograniczenia własności: 1) regalia – zastrzeżone wyłącznie dla monarchy dziedziny działalności gospodarczej: łowieckie – wyłączność polowania; rybołóstwa, górnicze, solne, grodowe – budowanie i posiadanie grodów; wodne, młynne, targu i karczmy 2) prawo bliższości – zapewniało uprawnionemu możliwość wyłączenia od własności dóbr dziedzicznych osób posiadających gorsze niż on prawo, w jego skład wchodziły: prawo pierwokupu – w razie zamiaru zbycia dóbr dziedzicznych krewni mogli się domagać od właściciela, aby im zaproponował ich nabycie prawo retraktu – jeśli w procesie zbywania dóbr dziedzicznych pominięto krewnych, następowało odzyskanie dóbr dziedzicznych w drodze skupu – odebrania rzeczy od nabywcy za zwrotem sumy zapłaconej 3) prawa sąsiedzkie – gdy chmiel przerastał z jednego ogrodu do drugiego, właściciel terenu, na który przerastał chmiel mógł żądać jego usunięcia, jeśli tego nie zrobiono, przerośnięty chmiel przypadał mu na własność 4) wolności – ograniczenia w użytkowaniu właściciela stanowiące uprawnienia osób 3cich: prawo swobodnego przechodu, przejazdu, wypasu bydła i polowania na cudzych gruntach po zbiorach 5) przymus uprawy – przy podziale łanu na 3 niwy gospodarze musieli zgodnie uprawiać sąsiadujące niwy, obsiewając je zbożem ozimym lub jarym, bądź pozostawiając je odłogiem 153. Sposoby nabycia własności: NABYCIE PIERWOTNE – następowało bez zgody i bez udziału poprzedniego właściciela – rodzaje: 1) zawłaszczenie (occupatio) – na rzeczy cudzej lub porzuconej, rzecz ruchomą zawłaszczano przez zabór, ziemię zawłaszczano przez stałe użytkowanie gospodarcze – uprawę gruntu zapowiedź (interdictio) – forma najpierw zawłaszczenia, a potem potwierdzenia własności – dkonanie w sposób ustalony aktu zakazyjącego innym osobom wstępu i jakiegokolwiek użytkowania danej ziemi oznaczenie granic – dokonywał go tylko monarcha – akt utwierdzający stosunki własnościowe na rozgraniczonym obszarze 2) zasiedzenie – stanowiło tytuł nabycia własności nieruchomej na podstawie upływu czasu, w którym istniało spokojne i nieprzerwane posiadanie – nie była do tego potrzebna żadna inna postawa 3) zdobycz wojenna – rzeczy zagarnięte u nieprzyjaciół – zwykle rzeczy ruchome i niewolnicy, dzieleni po powrocie z wyprawy 4) prawo nadbrzeżne (ius naufragii) – zezwalało mieszkańcom wybrzeża na zawłaszczanie rzeczy, które morze wyrzuciło na brzeg 5) polowanie i rybołówstwo – nabycie własności z tego tytułu następowało w granicach określonych przez prawo NABYCIE POCHODNE – przeniesienie prawa własności z jednej osoby na drugą – nie można przenieść więcej praw niż się posiadało samemu 1) nabycie drogą spadku 2) nadanie przez panującego ziemi bezwarunkowo lub prawem lennym 3) nabycie przez umowę rzeczową przenoszącą własność umowy kupna-sprzedaży – należały do zobowiązań i stwarzały jedynie prawo względne żądania od zbywcy, aby realizując umowę obligacyjną przeniósł własność na nabywcę – własność przenosiła dopiero umowa rzeczowa (wzdanie, zdanie) obok której dokonywano aktu wwiązania – przenosił posiadanie UTRATA WŁASNOŚCI – nastepowała w razie porzucenia lub przeniesienia praw na inną osobę, jeśli chodzi o własność monarszą, to następowało to w formie nadania dawność – istniejące prawo własności lub inne prawa rzeczowe, które mogły być zaczepione, stawały się niewzruszalne, było to sposobem utwierdzenia prawa własności, a nie jego nabycia, prowadziło do utraty prawa nieużywanego lub niedochodzonego przez osobę uprawnioną przez długi czas 154. Zastaw: zastaw – prawo przysługujące wierzycielowi na rzeczy cudzej celem uzyskania z niej zabezpieczenia swoich wierzytelności, zastawnik – wierzyciel, zastawca – dłużnik, osoba która ustanawia zastaw na jakimś przedmiocie zastaw ruchomości – miał znaczenie głównie w stosunkach handlowych
7
zastaw nieruchomości – był dogodną formą nabywania nieruchomości z ominięciem prawa bliższości, albo zastawca nie tracił prawa własności, bo zastawnik zaspokoił swoje wierzytelności pożytkami z danej rzeczy zastaw z dzierżeniem – przenosił na wierzyciela prawo rzeczowe, posiadanie i użytkowanie rzeczy najczęściej ruchomej – pożytków wierzyciel nie zaliczał na poczet spłaty długu – był to zastaw użytkowy czysty, antychretyczny, antychreza przedmioty zastawu z dzierżeniem – nieruchomości i gospodarstwa, dochody z żup, ceł, uposażenia, dochody z urzędów zastaw na upad – w razie niewykupienia zastawu przez zastawcę, jego wartość przechodzi na zastawnika ekstenuacja – zastaw do wydzierżenia, pojawił się w XIII-XIV wieku – użytkownik zaliczał pożytki z dóbr zastawionych na poczet długu zastaw bez dzierżenia – dłużnik obciążał swe dobra pewną sumą, nie oddając ich w użytek zastawnikowi, powstawało to przez zapis w księdze sądowej, jeśli po określonym terminie dłużnik nie spłacił długu, zastaw ten mógł się zamienić w zastaw na upad lub zastaw z dzierżeniem podzastaw – zastawnik mógł zastaw zastawić osobie trzeciej, ake drugi zastaw musi być niższy niż pierwszy 155. Kupno renty i lichwa: kupno renty – posiadacz kapitału dawał właścicielowi nieruchomości pewną sumę pieniędzy, w zamian za to właściciel musiał spełniać określone świadczenia (najczęściej pieniężne) w określonym terminie i przez określony czas (dożywotnio lub wieczyście) na rzecz właściciela kapitału, właściciel uwalniał się od świadczeń poprzez wykup renty – spłacał dług, a właściciel nigdy nie mógł wypowiedzieć renty lichwa – pożyczka „na procent”, do której w dawnej Polsce uprawnieni byli tylko i wyłącznie Żydzi
C. SPADKI 156. Dziedziczenie beztestamentowe: spadek – ogół praw i obowiązków majątkowych, które pozostawiał po sobie zmarły i które przechodziły na spadkobierców dziedziczenie synów – dzedzictwo po ojcu przypadało wszystkim synom, w równej części dla każdego, byli oni dziedzicami koniecznymi dziedziczenie krewnych bocznych – w XIII w. dziedziczyli krewni boczni do IV stopnia, krewni bliżsi odsuwali od spadku krewnych dalszych przy własności indywidualnej, w niedziale spadkobrania nie było, w niedziałach współwłasnościowych opartych na posiadaniu części idealnych część zmarłego przyrastał na równi do majątku pozostałych współwłaścicieli dziedziczenie kobiet – ograniczone najpierw do ruchomości z ich posagu, od XIV w. córki rycerzy-szlachty mogły dziedziczyć dobra ziemskie, ale tylko wtedy gdy nie było synów, jeśli synowie byli, córkom dawano posag w pieniądzach, dobra macierzyste córki dziedziczyły na równi z synami dobra macierzyste – dobra posagowe i oprawne matki, także otrzymane w spadku, po śmierci matki przysługiwały one na równi synom i córkom (pełnoletnim), a wydzielał je ojciec; jeśli wdowa po raz drugi się hajtała, musiała dzieciom z poprzedniego małżeństwa dać w całości dzierżone dobra wienne i połowę dóbr macierzystych dobra ojczyste – po śmierci matki ojciec powinien odpisać jej dzieciom połowę własnych dóbr ojczystych, zwyczaj ten uchylony został przez statut Kazimierza Wielkiego 157. Testamenty: testament – znany w PL od końca XIII wieku, początkowo ustny, od XIII pisemny, zwykle w testamencie część majątku zapisywał spadkodawca Kościołowi, t. określał co komu przypada, albo służył do wydalenia majątku od bliskich wpływ Kościoła – domagał się swobody testowania nieruchomości, testamenty miały być sporządzane w obecności duchow. 158. Puścizna: puścizna – inaczej kaduk, w wypadku braku dzieci i krewnych bocznych z prawem do spadku majątek jako bezdziedziczny zabierał panujący, puścizna zniesiona została statutem Kazimierza Wielkiego
D. ZOBOWIĄZANIA 159-160. Istota zobowiązania i jego powstawanie: zobowiązanie – świadczenie oparte na wierzytelności – czyli stosunku prawnym pomiędzy wierzycielem i dłużnikiem, na mocy którego wierzyciel ma prawo domagać się od dłużnika określonego świadczenia pod rygorem egzekucji powstanie zobowiązań - albo przez umowę (ex contracto) – stosowano szeroko tutaj symbole prawne (znaki i czynności), forma pisemna umów upowszechniła się w XIII wieku; lub jako skutek występku (ex delicto) 161. Odpowiedzialność z tytułu zobowiązania: możliwości dłużnika – albo od razu wykonywał świadczenie, albo dawał wierzycielowi zastaw, lub stawiał rękojmię rękojmia – inaczej poręczyciel, wierzyciel mający rękojmię nie mógł domagać się świadczenia od dłużnika, ale mógł się o nie zwrócić do rękojmi, dłużnik stawiający rękojmię nadal był dłużny, ale nie był odpowiedzialny, rękojmia odpowiadał, ale nie był dłużny, dopiero gdy rękojmia wykonał świadczenie, mógł domagać się od dłużnika zwrotu nakładów, dłużnik musiał zastępować i bronić rękojmi gwarancje osobiste – dłużnik rozporządzał swoimi prawami osobistymi (życie, wolność), które wtedy były zbywalne gwarancje majątkowe – dłużnik/rękojmia odpowiadał całym majątkiem, potem tylko częścią 162. Sposoby umacniania umów: przysięga – jej naruszenie powodowało karę bożą, umacniano tak umowy prywatne litkup – zwyczaj biesiady lub poczęstunku dla umocnienia umowy, potem niewielka suma pieniężna
8
załoga – zwyczaj szlachecki, dłużnik w razie niewykonania zobowiązanmia miał zjechać do gospody wraz z określoną liczbą służby i koni i przebywać tam na własny koszt dopóki nie wykona świadczenia łajanie – dłużnik godził się z góry na takie umocnienie – łajano (bluzgano) ustnie albo na piśmie albo przez listy łające zakład (vadium) – umowny lub urzędowy, ustanowienie obowiązku zapłacenia okr. sumy na wypadek niewykonania świadczenia lub na wypadek dokonania czynu, którego spełnieniu chciano przeszkodzić (np. zajazdu) cenzura kościelna – dodawana do umowy jako groźba typu: narażenie się na gniew Boga lub świętych zadatek – dawano kontrahentowi pewną sumę na dowód iż dający chce dotrzymać umowy, zaliczano go na poczet świadczenia strony, która go uiściła a w razie odstępstwa od umowy przez nabywcę tracił on zadatek na rzecz zbywcy zastaw – wiadomo; rękojmia – patrz wyżej 163. Zastęp (ekwicja): była to odpowiedzialność zbywcy za wady prawne na wypadek zbycia rzeczy przez osobę nieuprawnioną lub też z naruszeniem praw osób trzecich 164. Rodzaje umów: zamiana (frymark) – obie strony świadczyły sobie wzajemnie przedmioty, stosowano ją w akcji scalania ziemi darowizna – darczyńca dawał obdarowanemu rzecz ruchomą lub nieruchomą, powodowało to powstanie prawa własności obdarowanego do przedmiotu darowizny darowizna wzajemna – pierwotna forma darowizny, obdarowany musiał się odwdzięczyć czymś darczyńcy kupno-sprzedaż – powstało z zamiany – jedna strona nie świadczyła rzeczy w naturze, lecz oznaczoną sumę forsy lub namiastek pieniądza (dawniej futro, sól, bydło itd.), jeśli do forsy jedna strona dołączała jakiś przedmiot niezamienny, to umowa miała charakter mieszany – kupno-sprzedaż połączone z zamianą umowa o usługi – odpłatna umowa o pracę umowa zlecenia – otrzymujący zlecenie musiał wykonać pewne czynności za mocodawcę najem rzeczy (arenda) – odpłatne oddanie rzeczy w używanie; dzierżawa – najem rzeczy przynoszącej pożytki upoważniający do ich pobierania pożyczka – umowa nieodpłatna, odsetki były tu zakazane, dlatego pobór odsetek ukrywano pod formą zastawu użytkowego i kupna renty – Statuty KW ograniczyły odpowiedzialność dłużnika tylko do wysokości długu 165. Zmiana i wygaśnięcie zobowiązania: zmiana – zmieniano treść zobowiązania albo osoby – następowało to w drodze umowy lub bez niej – w wypadku śmierci osoby na jej miejsce wchodzili spadkobiercy wygaśnięcie – zobowiązanie gasło przez akt – sama zapłata nie powodowała jego wygaśnięcia – wierzyciel musiał odpowiednim aktem uwolnić dłużnika od odpowiedzialności (kwit)
II. PRAWO KARNE A. PRZESTĘPSTWA 166. Uwagi ogólne: Podział przestępstw: ścigane z urzędu lub dochodzone na podstawie skargi prywatnej 167. Mir: mir (ręka pańska)– instytucja umożliwiająca ściganie z urzędu i karanie przestępstw zagrażających porządkowi publicznemu, w wypadku złamania miru oprócz kary prywatnej pobierano karę państwową i czasem również sądową mir miejscowy – obejmował pewne miejsca (drogi, targi, pola); mir osobowy – obejmow. pewne kategorie osób np. kobiety mir mieszany – obejmował i kategorie osób i miejsce (np. biskup+parafia); mir sądowy – obejmował sąd, sędziego i urzędników sądowych 168. Związek przyczynowy i wina: - początkowo karano fakt powiązany z osobą sprawcy, niezależnie od umyślności czy nieumyślności czynu - od XIII wieku rozróżniano zabójstwo umyślne od przypadkowego - od Statutów KW odróżniano winę umyślną od winy nieumyślnej, ale kazuistycznie 169. Przypadki wyłączające przestępczość: początek – zaczepka słowna lub czynna, skierowana przeciw danej osobie, komuś z jej bliskich lub poddanych, która powodowała bezkarność czynu skierowanego przeciw zaczepiającemu – wystarczyło udowodnić początek i odparcie go, aby uwolnić się od winy wykonanie odwetu – wyłączało przestępczość i karalność czynu, ale tylko przy zachowaniu form przepisanych wykonanie przez wierzyciela uprawnień – wynikających z odpowiedzialności umownej, umocnionej prawami osobistymi dłużnika nie było karalne, bo służyło do realizacji umowy zabicie polnego złodzieja – który kradł zboże nocą i którego przyłapano na gorącym uczynku – nie było to karalne 170.Rodzaje przestępstw: Podział: sprawy większe (causae maiores) i sprawy mniejsze (causae minores) Najcięższe przestępstwa ścigane z urzędu:
9
działania antyustrojowe – wymierzone przeciw królowi w celu odebrania mu władzy lub zamach na jego życie zdrada – najcięższe formy: poddanie zamku nieprzyjacielowi, sprowadzenie do kraju nieprzyjaciół, bunt przeciw władcy p-stwa przeciw religii panującej – herezja; p-stwa przeciw interesom skarbowym państwa – używanie obcej monety w obiegu, fałszerstwo monety i puszcz. w obieg p-stwa przeciw władzom i sądom – nieposzanowanie władzy królewskiej przez wyciąganie miecza w jego obecności, zranienie kogoś w obecności króla lub jego namiestnika-starosty, niewykonanie wyroku przez brak zadośćuczynienia itd. p-stwa urzędnicze – dokonywane przez urzędników sądowych: wymuszanie łapówek od niewinnie pozwanych łotrostwa – zawodowy rabunek i kradzieże Przestępstwa ścigane w wyniku skargi prywatnej: mężobójstwo – jeśli zabito szlachcica, to dodatkowo kara państwowa, poza tym współsprawcy też mogli beknąć uszkodzenie ciała – zranienie: rany krwawe, rany sine, pobicie; okaleczenie: obcięcie części ciała lub ochromienie obraza czci – zniewaga przez słowa obraźliwe, zarzucenie komuś przestępstwa, nazwanie matki szlachcica nierządnicą gwałty – łączyło je to, że w każdym przypadku używano siły fizycznej, obok kary prywatnej kara państwowa gwałty na osobie – bezprawne uwięzienie, porwanie lub zgwałcenie kobiety gwałty na majątku – kradzież (chądźba), tajemne uprowadzenie czyjegoś poddanego/niewolnika podpalenie – osobna forma gwałtu, nbywająca nieraz formą odwetu – karano to surowo kradzież – podział na kradzieże zwykłe i kradzieże kwalifikowane: na dworze króla lub rycerza, zboża z pola, konia ze stada , za każdą kradzież groziła obok kary prywatnej – kara państwowa większa liczba sprawców – początkowo wszyscy współsprawcy odpowiadali jednakowo podżeganie i pomocnictwo – traktowano jako osobne przestępstwa, zagrożone były karą państwową 171. Odpowiedzialność indywidualna i zbiorowa: odpowiedzialność indywidualna – w XII i XIII wieku za przestępstwa kary na ciele i życiu ponosił sprawca, a kary majątkowe spadały również na rodzinę pozostającą w niedziale ze sprawcą odpowiedzialność zbiorowa – dotyczyła osób, które nie brały udziału w przestępstwie, ale prawo obarczało je współodpowiedzialnością za to przestępstwo, stosowana była w kręgu najcięższych przestępstw – członków rodziny karano wywołaniem i śmiercią w razie zbrodni przeciw panującemu; gdy znaleziono zwłoki na terenie opola a sprawca był nieznany – odpowiadało całe opole – stosowano to w celu wykrycia sprawcy Statuty KW – ojciec nie odpowiada za syna i oswrotnie, zniesiona została odpowiedzialność krewnych, ograniczona odpowiedzialność karna sług – za szkody i krzywdy wyrządzone przez parobka całkowita odpowiedz. spadała na pana
B. KARY 172. Wróżda, odwet i pokora: odwet – po zabiciu rycerza powstawał stan wróżdy między rodziną sprawcy a rodziną zabitego, uprawniało to do odwetu usankcjonowanego przez prawo odpowiedź – forma ograniczenia odwetu od XV w. – strona, która chciała dokonać odwetu musiała publicznie obwołać wobec króla sprawcę w terminie do 6 tygodni po pogrzebie ofiary – obwołanie takie wpisywano do ksiąg sądowych i ogłaszano 3 razy na rynku (robił to woźny) pojednanie (jednanie) – forma ugodowego załatwiania sporów w wyniku zabójstwa – winny musiał zapłacić główszczyznę i dopełnić pokory – zabójca obnażony do pasa, z orszakiem i mieczem wydobytym do połowy prosił o wybaczenie 173. Zasady wymiaru kary: zasada talionu – w Polsce stosowana rzadko, „oko za oko, ząb za ząb” kary odzwierciedlające – dostosowane do charakteru przestępstwa –stosował je Chrobry – wybijał zęby za naruszenie postu recydywa – okoliczność obciżająca – za recydywistów uważano osoby osądzone trzy razy za ten sam czyn gorący uczynek – okoliczność obciążająca – stosowano tu najczęściej kary śmierci lub kary mutylacyjne pozostawienie na łasce – sankcja fakultatywna za niektóre przestępstwa – naruszenie miru, czci rycerskiej – wykonanie kary zależało od uznania osoby uprawnionej – było to warunkową karą arbitralną kumulacja kar – następowała przy zbiegu przestępstw 174. Rodzaje kar: Podziały kar: publiczne oraz kary prywatne (na rzecz poszkodowanego); kary zwykłe (w wypadku śmierci- ścięcie i powieszenie) oraz kary kwalifikowane (dodatkowe udręki); kary indywidualne i zbiorowe; kary większe i mniejsze kary krwi – kary mutylacyjne, kara śmierci, kary pieniężne inne kary – niewola, wygnanie, niełaska, konfiskata majątku, kary na czci kara śmierci – dzieliły się na zwykłe i kwalifikowane (dodatkowe udręki); początkowo kamienowanie, potem łamanie kołem, obcięcie członków, ćwiartowanie, palenie na stosie, krzyżowanie, karę śmierci stosowano też przy przestępstwach pospolitych, gdy sprawca nie był w stanie zapłacić kary pieniężnej kara proskrypcji – inaczej wywołanie – fikcyjna śmierć sprawcy, przestawał on istnieć dla prawa jako osoba – konfiskowano majątek, żona mogła ponownie wyjść za mąż, proskrypcję ogłaszano publicznie kary niewoli i wygnania – początkowo jako złagodzenie kary śmierci, banicja – kara wygnania dla rycerzy konfiskata majątku – do XIII w. kara dodatkowa do kary śmierci i proskrypcji, od XIII wieku samodzielne
10
kary mutylacyjne – obcięcie ucha (szelmowanie), przekłucie/ucięcie ręki, dotykanie rozpalonym żelazem, wyrywanie języka, ucięcie nosa kary pieniężne – system kar pieniężnych określano jako kompozycyjny, bo była to forma wykupienia się od kary śmierci czy mutylacji, okary te oznaczane były w srebrnych grzywnach, dzieliły się na publiczne (pobierał książe lub sędzia a w dobrach immunowanych ich pan) i prywatne (płat – przypadały powodowi gdy wygrał sprawę) wysokość kary pieniężnej – 70, 50, 15, 12 grzywien – kary wielkie; 6 grzywien i trzysta – kary małe płat – prywatne kary pieniężne – otrzymywał pokrzywdzony, a jeśli było zabójstwo to rodzina zabitego, wielkość tej kary ustalona była zwyczajowo, do kar pieniężnych prywatnych należała główszczyzna – suma składana za głowę zabitego na rzecz jego rodziny; oraz nawiązka – za okaleczenie, zranienie lub pobicie kary na życiu i ciele w późniejszym średniowieczu – w miastach lokowanych na prawie niemieckim i w prawie ziemskim – śmierć za fałsszerstwo, herezję, dla rabusiów i zawodowych złodziei, karę śmierci i kary mutylacyjne wykonywał kat – który dodatkowo torturował winnych, katów utrzymywały miasta, wypożyczały ich sądy szlacheckie, kat był wyłączony ze społeczności a ta profesja stała się dziedziczna kary na czci – stosowane wobec szlachty – infamia – pociągała za sobą utratę czci szlacheckiej – infamis nie był pozbawiony wszelkich praw, ale tylko czci szlacheckiej; odwołanie zniewagi – odszekane psim głosem przez sprawcę spod stołu, jeśli niesłusznie nazwał on szlachcica synem nierządnicy zakład – ustalany dla każdego przypadku z określoną sumą, w celu zapobieżenia przestępstwom – płacił tę sumę winny w wypadku popełnienia czynu zabezpieczonego zakładem kary kościelne – orzekane przez sądy duchowne – ekskomunika – wyłączenie ze społeczności chrześcijańskiej, mienie danej osoby konfiskowała władza; interdykt miejscowy – zakaz nabożeństw, udz. sakramentówi pogrzebów na danym terenie; pokuta – najbardziej powszechna kara kościelna, dzielono ją na uroczystą (przywiązanie kolesia do drabiny i wystawienie na widok publiczny), publiczną (leżenie krzyżem podczas nabożeństwa) i prywatną
III. POSTĘPOWANIE SĄDOWE A. ROZWÓJ I CHARAKTERYSTYKA PROCESU 175. Samopomoc i ugody – sposób załatwiania sporów poza drogą sądową, stosowany rzadko 176. Postępowanie arbitralne: najdawniejszy rodzaj postępowania z urzędu, panujący nie był związany praktyką postęp. sądowego – represja i wymiar kary zależały od uznania monarchy, przestępca nierzadko nie miał prawa do obrony 177. Postepowanie skargowe (akuzacyjne): proces skargowy – wszczynany tylko na podstawie skargi, forma sporu, w którym obie strony uczestniczyły przed sądem (kontradyktoryjność), był on ustny i jawny, cechował go formalizm – obowiązek przestrzegania określonych form w postępowaniu (np. pozew, przysięga); nieprzestrzeganie danej formy wiązało się z negatywnymi skutkami dyspozytywność – strony mogły umówić się co do zmiany reguł procesowych – sędzia był nimi związany
B. POSTĘPOWANIE PRZYGOTOWAWCZE 178. Ściganie podejrzanego w sprawach karnych: ślad – instytucja prawna – obowiązek ludności danego opola ścigania przestępcy do granicy następnego opola – pod rygorem sankcji prawnych, ślad nie dotyczył wsi immunizowanych, gdzie mieszkańcy musieli tylko udostępniać mieszkania kasztelanowie – do nich należało wykrywanie przestępstw, sąd i egzekucja w ściganiu zabójców naruszających mir i łotrów mincerze – ścigali i karali fałszerzy monet justycjariusze-oprawcy – ścigali oskarżali i sądzili w sprawach przestępstw zawodowcyh: rabunku i kradzieży, proces w sprawach karnych był ustny, a pismo odgrywało rolę drugorzędną 179. Środki zapobiegawcze: uwięzienie – wiadomo rękojemstwo – stosowane wobec szlachty osiadłej – rękojmia zobowiązał się, że obwiniony stawi się nma sąd we wskazanym terminie lub że skazany zadośćuczyni wyrokowi – gwarancją rękojemstwa były dobra nieruchome rękojmi lub pewna kwota pieniężna, która przepadała na rzecz skarbu jeśli pozwany nie stawił się 180. Zawieszenie lub uchylenie ścigania i karania: azyl – jeśli podejrzany schronił się w miejscu dającym azyl, nie można było go osądzić ani wykonać wyroku – azylu udzielał kościół katedralny lub dwór monarszy przemirze – inaczej azyl wojewodziński – miało na celu zabezpieczenie szlachty i tylko szlachty przed samowolą i postępowaniem arbitralnym władzy – wojewoda udzielał takiego azylu aby szlachcic mógł się wytłumaczyć przed królem – jeśli tego nie udało się dokonać, wojewoda szlachcica wyprowadzał za granicę listy żelazne – inaczej glejty, monarcha wydawał je określonym osobom, które dzięki nim miały nietykalność osobistą listy inhibicyjne – zakazywały pozywania danej osoby przez oznaczony sąd, lub wstrzymywały post ępowanie amnestia i prawo łaski – wiadomo
C. POSTĘPOWANIE PRZED SĄDEM 181. Strony i ich zastępcy: strony procesu skargowego – powód (pierca) i pozwany (sąpierz) zdolność sądowa – prawo bycia stroną w procesie zdolność procesowa – działanie w procesie osobiście, bez zastępców
11
ograniczenie zdolności procesowej – chłopi mieli tylko ZP wobec właściwego sądu dominialnego, w innych sądach wymagano asysty pana, kobiety: tylko wdowy mogły same występować przed sądem, nieletni: jeśli popełnili przestępstwo, to czekano z ich osądzeniem do lat sprawnych, mogli być powodami ale tylko w asyście opiekuna zastępstwo procesowe – osoba trzecia występuje w imieniu strony w procesie, a skutki jej działania spadają na stronę zastępstwo ustawowe – z mocy prawa – np. opiekun dla nieletniego zastępstwo umowne – ustanawiane pisemnie lub przed sądem, z-cy prywatnie czyli prokuratorzy ustanawiani byli najczęściej przez panów duchownych z-stwo szczegółowe – z-ca dokonywał określ. czynn. sąd. z-stwo generalne – prowadził sprawę lub ogół spraw osoby rzecznicy – pomagali stronom przestrzegać formuł procesowych, w XIV wieku przekształcili się w zastępców procesowych 182. Właściwość sądu: - obowiązuje zasada, iż sądem właściwym w procesie skargowym był sąd pozwanego (actor sequitir forum rei) - wyjątki: od XIV w. wyłączono spod sądów miejskich i wiejskich sprawy podpalenia i gwałtu - w razie zranienia lub zabójstwa szlachcica przez mieszczanina odpowiadał on przed sądem królewskim 183. Skarga i pozew: żałoba – skarga powoda wniesiona przed sędziego, rozpoczynająca proces skargowy pozew – wezwanie strony na rozprawę do sądu, dokonywane najpierw przez komornika sądowego z laską sędziego w ręku pozew ustny – jego uprzywilejowaną formą były pozwy z pieczęcią lub pierścieniem monarchy, nie stosowany dla szlachty osiadłej i traktowany jako uwłaczenie godności szlacheckiej pozew pisemny – pojawił się w XIII w., zaopatrzony był w pieczęć książęcą (potem królewską) lub sądu, stał się obowiązkowy w pierwszej połowie XV wieku, bo najpierw obowiązywał szlachtę osiadłą treść pozwu – ustalona ostatecznie w XIV wieku, pozew był sporządzany w 2 egzempl., jeden z nich zatrzymywał powód doręczanie pozwu – dokonywał tego woźny w asyście świadków w dobrach pozwanego jeśli był osiadły, relację do ksiąg z tego zdarzenia wpisywał woźny, co było dowodem złożenia pozwu 184. Terminy i odroczenia: rok – termin wyznaczony w pozwie, w którym pozwany musiał się stawić w sądzie dylacja – odroczenie sprawy na następny rok, dokonane w wyniku usprawiedliwionej przez np. chorobę, uwięzienie, sprawę o więcej w innym sądzie, lekka choroba mogła usprawiedliwić tylko raz, obłożna raz lub dwa niestanne – kara sądowa nakładana na pozwanego, który nie stawił się w 1 i 2 terminie, wyznaczano oprócz tego termin trzeci niewzruszalny (pod rygorem przegrania procesu)– rok zawity 185. Rozprawa: cechy – ustna, jawna, według statutów KW miały odbywać się rano Przebieg rozprawy: 1. żądanie skargi – przedstawiał je ściśle według pozwu powód, pozwany wyjaśniał swoje stanowisko: odpór 2. Jeśli pozwany uznał roszczenia powoda – koniec proc.; jeśli nie uznał, następowało litis contestatio – wdanie się w spór – jeśli pozwany nie skorzystał z ekscepcji, sędzia wyznaczał termin na postępowanie dowodowe 3. Pozwany mógł przed wdaniem się w spór obronić się ekscepcją: ekscepcje peremptoryjne – powodują oddalenie pozwu – przedawnienie, fatalia iuris – powód olał sprawę przez rok i 6 tyg ekscepcje dylatoryjne – odraczały sprawę – wystąpienie bez asystencji, niewłaściwość sądu ze względu na stan 4. Po załatwieniu ekscepcji rozpoczynało się meritum sprawy – przedstawiano swoje racje przed sądem, od przywilejów nieszawskich można było tylko korzystać z żałób (twierdzeń) i odeprzy (odpierania twierdzeń) 186. Bliższość do dowodu: pierwszeństwo w przeprowadzaniu dowodów – im wyżej stan, tym większe pierwszeństwo, gdy szlachcica oskarżono o łotrostwo lub kradzież – miał on bliższość do dowodu jeśli cieszył się dobrą sławą, w procesie o zbiegostwo – właściciel zbiega, jeśli równa pozycja stanowa stron – pierwszeństwo z reguły miał pozwany formalna teoria dowodów – prawo ustalało które dowody są ważniejsze prawidlnik – osoba zaufania publicznego, przed którą toczono postępowanie dowodowe 187. Środki dowodowe: przysięga – dowód samodzielny, rota przysięgi była ustalana przez sąd w zależności od sprawy, jej zaufanie wiązało się z karami za krzywoprzysięstwo, rozróżniano przysięgi oczyszczającą i oskarżającą, rota przysięgi najczęściej była po polsku, jakakolwiek pomyłka powodowała nieważność przysięgi uroczyste przyrzeczenie mówienia prawdy – składali je biskupi i inne osoby szczególne zaufane zamiast przysięgi współprzysiężnicy – musieli złożyuć przysięgę wraz ze stroną w sprawach cięższej wagi, gwarantowlai oni prawdomówność i rzetelność strony, nie stanowili odrębnego środka dowodowego, jedynie popierali przysięgę ordalia – inaczej sądy boże – Bóg nie dopuści do krzywdy niewinnego, sprawi, że niewinny wyjdzie z niej zwycięsko, natomiast winny w niej polegnie, stosowano, gdy brak było innych dowodów pozwanemu Rodzaje ordaliów: próba wody zimnej – wrzucano gostka do wody związanego i unieruchomionego – jeśli tonął, wygrywał sprawę i go wyciągano; próba wody gorącej – koleś zanurzał rękę w kotle gorącej wody i wyjmował z niej jakiś przedmiot
12
pojedynek sądowy – prowadzone między chłopami (na kije), między rycerzami (na miecze) lub mieszane (na broń pozwanego), duchowni i rycerze pozwani przez chłopów mogli stawić zastępców próba żelaza – stosowano jeśli strona nie mogła walczyć w pojedynku, niesienie w ręce przez 3 kroki rozpalonego żelaza, lub przejście 3 kroków po gorącym żelazie – jeśli nie przeszedł / nie utrzymał żelaza to przegrywał, wygrywał jeśl w trzy dni po opatrzeniu świętym woskiem nie było śladów oparzeń wstecz – stosowana w procesie ustnym, jeśli jedna ze stron stwierdziła że dane postępowanie toczyło się w innym sądzie, wysyłano do tego sądu posłańca – komornika, komornik zdawał sędziemu relację z tego czegfo się dowiedział świadkowie – zeznania woźnych sądowych – woźny stwierdzał naocznie zdarzenie i wnosił relację; wg statutów KW mógł zeznawać ekskomunikowany (jeśli brak było innych świadków), ale nie mógł pozbawiony dobrej sławy dokument – wraz z rosnącym znaczeniem prawdy materialnej, niekiedy ważniejszy niż świadkowie 188. Wyrok: ogłaszano publicznie, ustny, od XIII w. na żądanie i koszt strony pisemny, opatrując pieczącią księcia i asesorów, od XIV w. wyroki wpisywano do ksiąg sądowych, a stronom za opłatą wydawano wyciąg z nich, wyrok końcowy był zawsze stanowczy formy ustalenia wyroku prawomocnego – klauzula zobowiązująca przegranego do wiecznego milczenia, lub zakład trzesne – potem pamiętne, opłata składana sędziemu po wyroku przez wygrywającego 189. Środki odwoławcze od wyroku: remisja – w toku procesu sąd przekazywał sprawę do rozstrzygnięcia sądowi wyższemu, czyniono to też na żądanie strony, jeśli dowiodła że sąd wyższy jest dla niej właściwy nagana sędziego – strona niezadowolona z wyroku pozywała sędziego o to, iż sądził niesprawiedliwie – nagany sędziego można było dokonać natychmiast po zapadnięciu wyroku (tylko i wyłącznie), sędzia naganiony proszony był o woźnego, który pozywał go pozwem ustnym, sędzia naganiony musiał się wstrzymać od sądzenia spraw – dochodziło do procesu z sędzią jako pozwanym, bliższość do dowodu (świadkowie) przysługiwała sędziemu, proces naganowy wstrzymywał proces właściwy, jeśli sędzia przegrał, tracił urząd kocz – zakład wnoszony przez naganiającego, przypadał sędziemu jeśli nagana sędziego okazywała się niesłuszna 190. Postępowanie polubowne: jednanie – w czasie procesu z zakresu prawa prywatnego w każdej chwili strony mogły pójść na ugodę
D. POSTĘPOWANIE EGZEKUCYJNE 191. Egzekucja osobista: szybka, dokonywana zaraz po wyroku, przegrywającego wiązano i oddawano w ręce wygrywającego 192. Egzekucja majątkowa: ciążenie (ciąża) – najpierw na bydle i trzodzie, potem innych rzeczach ruchomych egzekucja na nieruchomościach – jeśli powyższa nie starczyła, urządzano egzekucję na nieruchomościach – polegało to na wwiązaniu sądowym w określoną nieruchomość, jeśli i to nie dało rezultatu – egzekucja osobista egzekutorzy – egzekucji dokonywali najpierw komornicy delegowani przez sąd
E. POSTĘPOWANIE SPECJALNE 193. Proces o zbiegłych poddanych: procesy specjalne – proces graniczny i proces o zbiegłych poddanych proces o zbiegłych poddanych – toczył się przed księciem na wiecu, skarżący musiał udowodnić swoje prawo zaprzysięgając je wraz z 6 współprzysiężnikami; jeśli procesowano się o zbiegłych z dóbr książęcych – wystarczało pismo władcy o zwrot zbiega lub wysłanie pełnomocnika, któremu wydawano zbiegów bez procesu
ROZDZIAŁ V – RZECZPOSPOLITA SZLACHECKA III. ŹRÓDŁA PRAWA I ŹRÓDŁA POZNANIA PRAWA 203. Konstytucje i lauda: konstytucje sejmowe – podstawowe źródło prawa, dzieliły się na k. wieczyste – obowiązywanie nieograniczone w czasie; i na k. czasowe – okres obowiązywania był z góry wyznaczony akty inkorporacyjne – wydawane w formie przywilejów,włączały pewne dzielnice do Korony, lauda sejmikowe – wpisywane były do ksiąg sądowych, co było formą ich publikacji 204. Prąd kodyfikacyjny: „Statut Łaskiego” – wydrukowane zostały w nim najważniejsze statuty i konstytucje z inicjatywy sejmu radomskiego 1505, redagował go kanclerz koronny Jan Łaski „Formulla processus” – opracowany przez komisję kodyfikacyjną wybraną w 1520 roku na sejmie bydgoskim, kodyfikację ukończono w 1523 roku
13
Korektura Praw (Correctura iurium) – zwana też Korekturą Taszyckiego, opracowana w 1532 roku, 929 arrtykułów, ustrój sądów, proces, prawo karne, prywatne, stanów i formuły czynności prawnych, projekt odrzucony przez sejm w 1534 roku prywatne kodyfikacje – Jakuba Przyłuskiego, Jana Herburta, Stanisława Sarnickiego Volumina Legum – zapoczątkowane w połowie XVIII wieku, autorzy: Józef A. Załuski, Stanisław Konarski, zawierała całość ustawodawstwa RP od czasów dawnych po współczesne, ukazało się 6 tomów w latach 1732-1739, objęły ustawodawstwo od Xiv wieku do 1736 roku 205. Prawo miejskie: „Artykuły prawa magdeburskiego” – wydane w 1556 roku przez Bartłomieja Groickiego, traktowano je jako urzędową wykładnię prawa miejskiego 206. Prawo wiejskie: wilkierze / ordynacje – ustawy wiejskie, zawierające normy określające życie wewnętrzne wsi, powinności chłopskie, organizację władz i sądu, dotyczyły też prawa cywilnego i karnego, do najobszerniejszych należy „Ordynacja w dobrach w Zegrzu i Ratajach” wydana przez Poznań w 1733 roku 207. Prawo mazowieckie: Zwód Goryńskiego – kodyfikacja prawa mazowieckiego doknana przez Piotra Goryńskiego i zatwierdz. przez króla w 1540 ekscepta mazowieckie – kodyfikacja dokonana przez szlachtę, zatwierdzona w 1577 roku, obejmowała 46 artykułów 208. Korektura pruska: korektura pruska – odrębne prawo szlachty Prus Królewskich, skodyfikowane przez sejm koronny, zatwierdzone w 1598 roku, oparta była na prawie chełmińskim i uwzględniała wzroy polskiego prawa ziemskiego, nasycona była elementami prawa rzymskiego rewizja toruńska – kodyfikacja prawa chełmińskiego dla miast Prus Królewskich 209. Prawo litewskie: Statuty litewskie – powstały z powodu korzystnych warunków do kodyfikacji na Litwie – I w 1529, II w 1566, III w 1588 roku, zredagowane były w języku ruskim (starobiałoruskim), w 1614 roku ukazał się też polski przekład III Statutu, prawo litewskie obowiązywało też w woj. wołyńskim, kijowskim, bracławskim (II Statut), III Statutem z kolei posługiwano się jako prawem pomocniczym w Koronie
DEMOKRACJA SZLACHECKA (1454-1764) – USTRÓJ: PODSTAWY PRAWNE DEMOKRACJI SZLACHECKIEJ: 1) Przywileje cerkwicko-nieszawskie - 1454 rok: - król nie będzie nakładał nowych podatków ani nie będzie zwoływał pospolitego ruszenia bez zgody sejmików ziemskich - szlachta ma prawo do wydawania instrukcji sejmowi i do jednomyślności 2) Konstytucja Nihil Novi – 1505 rok: - była ustawą sejmu radomskiego, wszelkie uchwały króla wymagały zgody izby poselskiej i senatu - nic o nas bez nas (szlachta) 3) Akt unii polsko-litewskiej - 1569 rok: - wprowadzenie federacji: złożone państwo z dwóch równorzędnych części: Korony i Litwy pod nazwą Rzeczpospolita Obojga Narodów ze wspólnie obieralnym królem, wspólnym sejmem i polityką zagraniczną - system republikański, a nie monarchia, państwo w którym władzy monarszej nie ma, a wybierają ludzie - król jest dożywotnią głową państwa wybieraną wspólnie dla Korony i Litwy, ale szlachta może go odwołać - wspólna moneta (o tej samej wartości), swobodny przepływ ludzi i kapitału, ludzie mogli swobodnie nabywać nieruchom. 4) Artykuły henrykowskie – 1573 rok: - nazywane I konstytucją Rzeczpospolite, zawierała prawo fundamentalne, obowiązujące ogólnie - ustawa ta nie powinna być zmieniana ani ograniczana w teorii (nieudana próba zmiany przez Jana Zamoyskiego) - określała zasady obejmowania tronu: elekcyjność, wybierać mógł każdy szlachcic, zawsze był 1 kandydat, nie wolno było wybierać nowego króla za życia obecnego, obowiązywała wolna elekcja - określała zasady zwoływania sejmu: król nie może rządzić bez sejmu, co najmniej raz na 2 lata musi zwołać sejm - przywrócono prawo oporu – możliwość obalenia króla jeśli nie przestrzega praw i zwyczajów: konfederacja – związek przeciwników króla chcących go obalić, król uważa to za bunt; sejm pacyfikacyjny – król i ludzie idą na ustepstwa: król zostaje na tronie ale przysięga poprawę - przesłanki tolerancji religijnej – nie można ograniczać ludzi w prawach ze względu na wyznanie - potwierdzono przywileje szlacheckie 5) Akt Konfederacji Warszawskiej – 1573 rok – włączona została do artykułów henrykowskich 6) Ustawa o Trybunale Koronnym - 1578 rok: - ograniczeni władzy królewskiej w sądownictwie, król zrzekł się uprawnień sądowych, - powstały sądy II instancji, na które wpływ miała szlachta, a nie król
14
Instytucje ustrojowe Demokracji Szlacheckiej: 1) Sejmiki; 2) Sejm; 3) Król; 4) Sądy 1) SEJMIKI - szlachta realizowała poprzez nie swoje prawa, były narzędziami demokracji bezpośredniej - były to zebrania ogółu szlachty z danego terytorium, decydującą rolę odgrywała szlachta-posesjonaci - decyzje podejmowane są zgodą powszechną – nie ma głosowania, przewodniczy MARSZAŁEK - udział w sejmiku był prawem a nie obowiązkiem - sejmiki odbywały się w stałych miejscach i tych samych miejscowościach – kościół / cmentarz przykościelny - zwoływane były przez króla, a część z mocy prawa; limitacja obrad – odraczanie obrad na następny rok - miały kompetencje w sprawach skarbowych, wojskowych – rządzili nimi magnaci - w 1717 na Sejmie Niemym ustalono, iż sejmiki nie mogą decydować w sprawach podatków i wojska (tylko król może) sejmiki przedsejmowe – opiniowanie propozycji królewskich zgłoszonych na najbliższy sejm, wyrażał wiążącą opinię o projektach ustaw w formie instrukcji poselskich, dawano je posłom i sejmiki uzurpowały sobie inicjatywę ustawodawczą sejmiki relacyjne – posłowie zdawali na nich sprawozdania z obrad sejmu sejmiki gospodarcze – wykształciły się z sejmików relacyjnych, decydowały w sprawach podatków sejmiki deputacyjne – wybierały sędziów do trybunału sejmiki kapturowe – przejmowały zarząd jednostką admin., upoważniały miejscowe sądy do działalności sejmiki generalne – były prowincjonalne uzgadniano na nich stanowisko każdej prowincji na sejmie walnym, odbywały się pomiędzy sejmikiem przedsejmowym a obradami sejmu, przetrwały najdłużej sejmiki elekcyjne – wybierały kandydatów na urzędy 2) SEJM SENAT: - powstał z dawnej Rady Królewskiej, obradom przewodniczył król, jeden z marszałków lub kanclerz - w jego skład wchodzili biskupi, wojewodowie, kasztelanowie, arcybiskupi i ministrowie bez hetmanów, - senatorowie pełnili funkcję dożywotnio i pochodzili z nominacji króla, było ich około 130-140 - senat nie miał samodzielnych uprawnień, uczestniczył w dyskusji nad projektem ustaw, ale to Król miał ostatnie słowo - działał jako izba parlamentu i jako Rada Króla IZBA POSELSKA: - składała się tylko z posłów wybranych na sejmikach, posłowie mieli ograniczony mandat, postępowali zgodnie z instrukcją swoich wyborców i byli ich pełnomocnikami; liczba posłów od około 50 (początek) do ponad 200 (XVIII wiek) - poseł mógł modyfikować, przyjmować i odrzucać propozycje rządowe - Izbie Poselskiej przewodniczył marszałek wybierany spośród posłów KOMPETENCJE PARLAMENTU: - pełnia władzy ustawodawczej (z zastrzeżeniem niektórych jej dziedzin dla monarchy); uchwały podatkowe - decyzje o polityce zagranicznej, poprawianie starego prawa, wydawanie nowych praw w formie konstytucji: czasowych, wieczystych, fundamentalnych i zwykłych - obciążenia finansowe dla wszystkich stanów, wypowiadanie wojny i zawieranie pokoju, kontrola władzy wykonawczej - po śmierci Batorego mógł nadawać prawa szlacheckie obcokrajowcom i nieszlachcicom PROCES USTAWODAWCZY: - na początku sejmu wspólne posiedzenie 3 sejmujących, na którym przedstawiano projekty ustaw - prowadzono potem oddzielne dyskusje – sejm debatował nad ustawami, król+senatorowie = sąd sejmowy - dyskusji przewodniczył marszałek – był ciągle czynny i nie miał zastępców, mógł też wprowadzać modyfikacje projektu - nie było quorum – o tym, czy jest wystarczająca liczba posłów decydował marszałek - marszałek musiał pozostawać w stałym kontakcie z królem, bo musiał uzyskać zgodę na unifikację - 2 części dyskusji: 1 – marszałek przedstawiał projekt, a posłowie mówią czy się zgadzają na jego przyjęcie; 2 – w wypadku braku aprobaty argumentowano wszystkie „za” i „przeciw”, marszałek decydował kiedy przerwać dyskusję, od Batorego wystarczył sprzeciw 1 posła, aby projekt odłożyć - marszałka wybierano w głosowaniu na początku sejmu, raz z Wielkopolski, raz z Małopolski, zawsze musiał być bogatym ziemianinem - marszałek wydawał przyjęcia i reagował na porządek w izbie, insygniem władzy była drewniana laska marszałkowska - obrady izby poselskiej były jawne - potem marszałek przekazywał projekt do senatu i króla, król nadawał sankcję ustawie podpisując ją - ustawa wchodziła w życie w momencie publikacji, ogłaszana była przez heroldów miejskich 3) KRÓL - traci część swoich uprawnień – zmieniona zostaje zasada wyboru króla, przywrócone prawo oporu władza ustawodawcza – uprawnienia w stanowieniu prawa dotyczące miast królewskich, dóbr państwowych (własność króla), spraw wyznaniowych (wydawanie edyktów), systemu celnego
15
władza wykonawcza – był głową państwa, powoływał urzędników publicznych, nadawał godności, kontrolował administrację, kierował polityką zagraniczną, dysponował majątkiem państwowym władza sądownicza – był sędzią najwyższym, do niego należała wykładnia prawa, rozpatrywał problemy odsyłane do niego przez sądy, Zygmunt Stary zrzekł się na rzecz włościan sądownictwa nad chłopami, Batory zrzekł się większości praw sądowych a swoje uprawnienia apelacyjne przekazał trybunałom, Sąd Królewski rozbił się na mniejsze sądy bez udziału króla WYBÓR KRÓLA: - zmienił się sposób wyboru króla po śmierci Zygmunta Augusta, ostatniego z Jagiellonów - król był wybierany przez ogół członków stanu szlacheckiego - nie można było wybierać następcy króla za jego życia - interrex – w okresie bezkrólewia był nim prymas – nie miał wszystkich uprawnień króla, zwoływał sejm, prowadził negocjacje z chętnymi do objęcia tronu ETAPY PROCESU WYBIERANIA: 1) Sejm Konwokacyjny – negocjacje z kandydatami na tron w celu wyłonienia najlepszego, izba poselska dokonuje spisu orbitancji – naruszeń systemu prawa przez poprzedniego króla, 2) Sejm Elekcyjny – zbierał się wraz ze zjazdem elekcyjnym całej szlachty, decydowali który z kandydatów zostanie przedstawiony Sejmowi Koronacyjnemu, układał pacta conventa (umowy pomiędzy szlachtą a nowym królem, stawiające mu określone warunki) 3) Sejm Koronacyjny – najpierw przysięga koronacyjna (artykuły henrykowskie, przywileje szlacheckie i pacta conventa), w momencie koronacji przestawały działać sejmiki kapturowe, interrex i konfederacja generalna, po koronacji król decydował czy przyjmuje ustawy uchwalone przez sejmiki kapturowe, interrexa i konfederację gener. 4) SĄDOWNICTWO Sądownictwo stanowe: Sąd Monarszy, Sądy Centralne (powszechne), Sąd Sejmowy, pozostałe sądy stanowe Sądy Kościelne, prawa niemieckiego, ziemskie, grodzkie i podkomorskie – bez zmian Sądy Dominialne – umocnienie ich pozycji apelacje – rezygnacja króla ze zwierzchnich praw sądowych nad stanem szlacheckim, przekazano ostateczność orzeczeń dla Trybunałów (Koronnego i Litewskiego), ustawa procesowa z 1532 wprowadziła instytucję apelacji od orzeczeń sądów ziemskich, grodzkich i podkomorskich SĄD KRÓLEWSKI – był instancją najwyższą TRYBUNAŁ KORONNY: – powołany w 1578 roku, zbierał się w Lublinie wiosną i latem, w Piotrkowie jesienią i zimą - sądzili reprezentanci szlachty wybierani corocznie na sejmikach deputackich (27 deputatów szlacheckich i 6 duchownych) - w sprawach szlacheckich sądzili tylko deputaci szlacheccy, sąd mieszany (1:1 duchowni:szlachta) w sprawach w których jedną ze stron był duchowny i chodziło o dobra duchowne - na czele Trybunału stał Marszałek, duchowni wybierali prezydenta - rozpatrywał apelacje od wyroków sądów ziemskich, grodzkich, podkomorskich, - wyroki wymagały jednomyślności, większość dopiero w 3 głosowaniu, jeśli brak większości – sprawa kierowana do sądu królewskiego - w 1581 roku powołano Trybunał Litewski dla Wielkiego Księstwa SĄDY CENTRALNE (za S. Batorego): SĄD ASESORSKI – sprawy o rozgraniczenie dóbr państwowych i prywatnych, o nadużycia i przestępstwa wysokich urzędników, sądy w miastach królewskich, spory pomiędzy miastami, orzekali: kanclerz, referendarze, sekretarze i senatorowie rezydenci, opierał się na prawie polskim i niemieckim (Magd. i Chełm.) SĄD REFERENDARSKI – sądzą referendarze, sprawy o dobrach państwowych, o powinności i obciążenia chłopskie, odwołania chłopów i w sprawach karnych, posługiwał się językiem poslkim, uproszczona była procedura, mogły dać stronom zastępstwo procesowe z urzędu i same egzekwowały swoje wyroki SĄD MARSZAŁKOWSKI – sprawy o najem lokali w Wawie między szlachtą a mieszczaństwem, sprawy gier hazardowych i oszustw, sprawa porządku i bezpieczeństwa na dworze królewskim, Sąd Najwyższy w państwie, sądził sprawy w I i II instancji SĄD SEJMOWY – sąd kasacyjny od wszystkich sądów i trybunałów, może sam wydać nowy wyrok, decydował o wznowieniu postępowania, miał prawo przyjmowania remisji, funkcjonował tylko podczas sejmu, przewodniczył mu król, a jeśli król był stroną, to przewodniczył marszałek koronny - orzekał w sprawach: o zbrodnie obrazy majestatu, zdrady stanu, nadużyciach skarbowych wyższych urzędników, gwałty na sejmach, rozbijanie Trybunału czy sejmiu, zbrodnie szlachcica zagrożone karą śmierci, banicji, konfiskaty dóbr, ważne dla skarbu państwa sprawy cywilne
16
SĄD RELACYJNY – rozpatrywał odwołania od wyroków książąt lennych i prawosławnych biskupów, bo zlikwidowano patriarchat SĄDY KAPTUROWE I KONFEDERACYJNE – w okresie bezkrólewia jako sąd apelacyjny i najwyższy, rozwiązywały się w momencie koronacji nowego króla SĄDY POLUBOWNE (KOMPROMISARSKIE) – orzekali desygnowani przez każdą ze stron arbitrzy, oni z kolei powoływali superarbitra – przewodniczącego
ROZDZIAŁ VI – PRAWO SĄDOWE RP SZLACHECKIEJ II. PRAWO PRYWATNE A. OSOBY 292. Osoby fizyczne i prawne: lata sprawne – od XVI w. chłopcy – 15, dziewczyny – 12, w 2 połowie XVII w. podniesiona do 18 dla chłopców, 14 dla dziewczyn, lata dojrzałe – uzyskiwane przez mężczyznę w wieku 24 lat, po zakończeniu lat sprawnych (18-24) lata roztropne – w prawie miejskim w wieku 21 lat u faceta, po zakończeniu lat sprawnych (14-21) osobowość prawna – miały ją biskupstwa, kapituły, klasztory, w prawie wiejskim – gromady z własnymi pastwiskami łąkami i lasami, w miejskim – miasta z władzami miejskimi i cechami zdolność prawna i do czynność prawnych – pełne mieli tylko ci szlachcice, którzy cieszyli się dobrym imieniem i czcią cudzoziemcy – spadek mogli przekazać tylko tym, którzy mieszkali w RP, inaczej jako kaduk przypadał królowi, nie mogli nabywać nieruchomości na własność czy w zastaw, posiadane musieli sprzedawać król – nie mógł nabywać dóbr dziedzicznych dla swojej rodziny, wyjazdów za granicę, hajtać się bez zezwolenia sejmu 293. Ustawy amortyzacyjne: ograniczały wzrost dóbr kościoła, nie naruszały stanu posiadania – zakazywały alienacji dóbr ziemskich na rzecz kościoła i na rzecz duchownych w zakonach, , od XVI w. zakonnice i zakonnicy nie mogli osobiście zarządzać odziedziczonym majątkiem ruchomym, obowiązek ten spadał na najbliższego krewnego męskiego
B. MAŁŻEŃSTWO I RODZINA 294. Zawarcie małżeństwa i jego ważność: kościelna forma – obowiązkowa od 1577 – obie strony musiały wyrazić wolę małżeństwa przed proboszczem w obecności przynajmniej dwóch świadków – inaczej było to małżeństwo potajemne – nieważne unieważnienie małżeństwa – uzyskanie urzędowego potwierdzenia, że małżeństwo nie zostało ważnie zawarte przeszkody zrywające – powodowały nieważność małżeństwa - brak świadomego oświadczenia woli zawarcia małżeństwa, przymus, błąd co do osoby, chory umysłowo, pominięcie istotnej formy zawarcia małżeństwa, impotencja, bigamia, brak chrztu, wyższe święcenia duchowne, śluby zakonne, uprowadzenie kobiety, pokrewieństwo w linii prostej i w linii bocznej (ale do IV stopnia) przeszkody wzbraniające – zabraniały małżeństwa, ale jeśli już je zawarto mimo ich istnienia, małżeństwo takie było ważne: różnorodność wyznania wśród chrześcijan, dalsze pokrewieństwo przy braku dyspensy separacja od stołu i łoża – stała lub czasowa, przerwanie wspólności życia małżeńskiego za zgodą obu stron lub na moczy orzeczenia sądu 295. Stosunki majątkowe między małżonkami: intercyza – umowa zawierana razem z zaręczynami, określała szczegółowo skład wyprawy, wysokość posagu i wiana w prawie ziemskim – po śmierci ojca obowiązek wyposażenia córki przechodził na braci, jeśli bracia utracili dobra po ojcu, obowiązek ten przechodził na wierzycieli, posag był wypłacany w gotówce lub zapisywany na dobrach przekazanych w zastaw użytkowy w prawie miejskim – prawo magdeburskie ustanawiało odrębność majątkową małżonków, prawo chełmińskie wspólnotę majątkową – dobra małżonków łączyły się w całość, dysponował nią mąż, po śmierci jednej ze stron pół majątku dostawała druga strona a drugie pół spadkobiercy dożywocie – zapis męża na rzecz żony na wypadek wdowieństwa, dający jej dożywotnie używanie majątku (całego), ale bez prawa zbycia lub obciążania, od XVI w. dożywocie również zapisywano na męża, wzajemne dożywocie stało się regułą 296. Stosunki majątkowe między rodzicami a dziećmi w prawie wiejskim: niedziały – likwidowano je z woli członków rodziny lub z woli administracji dominialnej wydział – w wypadku ożenku syna lub córki otrzymywali od rodziców część ich niedziału i inwentarza 297. Przysposobienie, dzieci nieślubne: przysposobienie (adopcja) – celem jego było przekazanie spadku adoptowanemu, adoptowany dziedziczył równolegle w swojej rodzinie i nie przybierał nazwiska adoptującego do czasu jego śmierci, kobieta adoptowała tylko za zgodą krewnych adopcja braterska – wzajemne dziedziczenie po sobie adopcja do herbu – umożliwiła przenikanie do szlachty elementów mieszczańskich, zakazana w 1616 roku
17
bękarty – dzieci pozaślubne, lub zrodzone z małżeństwa, które współżyło ze sobą przed ślubem; nie miały prawa do dziedziczenia po ojcu, nie korzystały z praw szlacheckich, nie nosiły nazwiska ojca 298. Opieka i kuratela: inwentarz – sporządzany przy obejmowaniu opieki, dotyczył majątku osoby objętej opieką, sporządzano go w obecności dwóch świadków, na opiekunie ciążył obowiązek wykształcenia nieletnich, opiekun mógł być na wniosek protegowanego zwolniony z opieki kurator – ustanawiany dla osób w latach sprawnych (ale przed latami dojrzałymi - do 24 roku), powoływano też ich dla opieki nad starymi lub chorymi obłożnie, dla marnotrawców (na wniosek rodziny), dla dojrzałych panien, które nie wyszły za mąż, dla kobiet separowanych, dla wdów
ROZDZIAŁ VII – POCZĄTKI MONARCHII KONSTYTUCYJNEJ I.
ZMIANY W STRUKTURACH SPOŁECZNYCH I UMYSŁOWOŚCI
331. Czynniki przemian: Starcie dwóch idei: - petryfikacji ustroju szlacheckiego i poddaniu Polski pod władzę mocarstw sąsiednich (Prawa Kardynalne) - ruch reformatorski: społeczno-ekonomiczny, polityczny, administracyjny Inne czynniki: - wzrost ludności państwa - ożywienie handlowe warstw i stanów, rozwój gospodarczy 332. Polskie oświecenie: Trzy kierunki myśli oświeceniowej: 1) liberalna – w dziedzinie światopoglądu i w niektórych ujęciach politycznych, ale zachowawcza społecznie 2) reformatorska 3) rewolucyjna myśl oświeceniowa: wiara we wszechmoc rozumu, odkrywanie praw naturalnych, wiara w znaczenie reform państwowych 333. Ruch reformatorski: - wyróżnianie szlachty średniej i inteligencji przez Stanisława Augusta - element inteligencki w Sejmie Czteroletnim: najpierw 69 działaczy, potem 112 – razem 181 osób – byli najbardziej aktywni w sejmie i byli zwolennikami króla - sojusz króla z burżuazją miejską - osoby walczące w Insurekcji Kościuszkowskiej: rzemieślnicy, plebejusze, ludzie luźni, chłopi, inteligenci, księża Koncepcje reformatorskie: - odejście od narodu szlachecko – magnackiego - tworzenie się narodu-posiadaczy na zasadzie kompromisu szlachecko-mieszczańskiego - tworzenie się narodu jako wszystkich mieszkańców kraju bez względu na majątek i stan
II.
ŹRÓDŁA PRAWA I ŹRÓDŁA POZNANIA PRAWA
334. Prawo ziemskie i ogólnopaństwowe: Za źródła prawa uważa się: 1) Prawa Kardynalne z 1768 i 1775 2) Konstytucja III Maja z 1791 3) Prawa Kardynalne uchwalone na sejmie grodzieńskim (1793) 4) Konstytucje Sejmowe 5) Akty i Uniwersały królewskie / Marszałków Sejmu 4letniego 6) Uniwersały i rezolucje Rady Nieustającej 7) Akt powstania uznawany jako ustawa zasadnicza z 1794 VOLUMINA LEGUM: - tom VII i VIII – ustawodawstwo 1764-1780 - tom IX – konstytucje sejmowe z 1782 – 1792 - tom X – konstytucje 1793
III.
PIERWSZE REFORMY
337. Typ i forma państwa
18
Do czasów Sejmu Czteroletniego i po upadku jego dzieła ścierały się dwie przeciwne sobie formy ustrojowe: Rzeczpospolita Szlachecka i Monarchia Konstytucyjna. 338. Zmiany w ustroju społeczno-ekonomicznym. Szlachta i mieszczanie. 1) KOMPROMIS SZLACHECKO-MIESZCZAŃSKI: Stan szlachecki stał się otwarty dla zamożnego mieszczaństwa. Nobilitowani mieszczanie mieli obowiązek wykupić ziemie na określoną wartość w ciągu roku pod rygorem utraty szlachectwa. Ponadto szlachta trudniąca się kupiectwem w miastach nie mogła utracić tytułu. 2) REFORMY W MIASTACH: zniesienie jurydyk – dokonane w 1764 roku, zniesiono prywatne dzielnice miejskie wyłączone spod władzy miasta zniesienie serwitoratów – 1764 – czyli zwalniania od podatków kupców i rzemieślników, wyłączania ich spod władzy miast, podporządkowanie ich królowi Komisje Dobrego Porządku – powoływane od 1775, zajmowały się modernizacją i uzdrawianiem zarządu miast Reforma Asesorii – uznana za sąd najwyższy dla miast, wyroki miały egzekwować urzędy grodzkie, zmiany w składzie 340.Chłopi: emfiteuza – oddawanie gruntów w długoletnią dzierżawę z prawem pobierania pożytków i wznoszenia budowli 1) akty uwalniania chłopów z poddaństwa – były nieliczne 2)– wydany w 1768 341. „Ludzie luźni”: Byli to ludzie żyjący z pracy najemnej lub włóczęgostwa – żądano paszportów wydawanych przez panów wsi oraz zaczęto zmuszać do pracy przymusowej 343. Program reform: Jego autorem był Andrzej Zamoyski (w oparciu o „O skutecznym rad sposobie” Konarskiego), wystąpił z tym programem na konwokacji 1764: - rozwój ekonomiki i rozbudowa administracji - stworzenie nowoczesnej oświaty, usprawnienie działań państwowych 344. Zmiany w sejmowaniu: a) usunięcie szlachty-gołoty z sejmików b) instytucja delegacji sejmowych – sejm przekazywał wybranemu gronu posłów i senatorów prawo decydowania w jego imieniu c) deputacje- komisje sejmowe przygotowujące projekty uchwał d) wprowadzenie hetmanów do Sejmu i podskarbiego nadwornego Reformy sejmowe Czartoryskich: - posłowie nie musieli zaprzysięgać już tego co mówili; uchwalenie regulaminu obrad sejmu - ograniczanie zasady jednomyślności: materie ekonomiczne – sprawy mniej ważne, uchwalane większością głosów; materie status – sprawy ważne (podatki np.) – wymagały jednomyślności - jeśli jednomyślności nie było w 3 próbach głosowania, decydowała większość 345. Komisja Skarbowa: Reforma Czartoryskich: - ugrupowanie powstałe pod koniec panowania Augusta III, przywódcy – Michał i August Czartoryscy - reformy oparte na myśli poglądach Stanisława Konarskiego - reforma centralnych władz wykonawczych w resortach skarbowym i wojskowym - zastąpienie jednoosobowych dożywotnich urzędów organami wybieralnymi, kadencyjnymi i odpowiedzialnymi - usunięcie z sejmików szlachty-gołoty, wprowadzenie zasady większości głosów Komisja Skarbowa – centralny urząd administracji, kolegialny z Komisją Wojskową – utworzono po dwie (dla Litwy i Korony) , zastąpiły one podskarbich, wybierane były przez izby parlamentu, po 16 komisarzy na resort, kadencja 2 lata, musiały uzyskać absolutorium od izby poselskiej i skłądać sprawozdania Kompetencje Komisji Wojskowej: - rekrutacja do wojska, jego zaopatrzenie i szkolenie - orzekanie we wszystkich sprawach, w których pozwanym jest członek armii Kompetencje Komisji Skarbowej: - sąd powszechny w sprawach skarbu państwa dla wszystkich mieszkańców, sprawy nadużyć urzędniczych - zarządzanie majątkiem państwa: nieruchomościami, kopalniami, warzelniami soli - rozwój gospodarczy: poszukiwanie surowców, wydobywanie i przetwarzanie, chłopi jako siła robocza - reforma monetarna i projekt reform królewszczyzn, reformy systemu celnego, udzielanie zgód na monopol;
19
346: Cła, miary, wagi i moneta: Zniesiono cła i myta wewnętrzne, ujednolicono miary i wagi, ujednolicono i polepszono monetę. 347. Budżet: Wprowadzony przez Komisję Skarbową w 1768 r. Zasady budżetowe: 1) jawności 2) jedności – określał całość wydatków i dochodów państwa (nie przestrzegano: wyłączono z niego Fundusz Edukacyjny) 3) kontrola jego wykonania przez sejm 348: Komisja Edukacji Narodowej: Powołana w 1773 r. wyniku kasaty zakonu jezuitów, który skupiał u siebie szkolnictwo RP, wspólna dla Litwy i Korony. Komisję kontrolował król, a Sejm – jedynie w zakresie sprawozdań finansowych i linii programowych, Sejm wybierał też członków KEN. Kompetencje KEN: - kształcenie młodzieży szlacheckiej - nadzór nad szkolnictwem (oprócz szkół wojskowych) Działalność KEN: 1) utworzenie Towarzystwa do Ksiąg Elementarnych 2) ogłoszenie w 1783 ustawę określającą zasady organizacyjne i hierarchii szkół 350: Gabinet Królewski: Kompetencje: - prowadzenie sekretariatu osobistego - administracja dóbr ekonomii - korespondencja dyplomatyczna - stosunki z Kościołem i Kurią Rzymską, sprawy WKL
IV.
PRAWA KARDYNALNE
352. Prawa kardynalne z 1768 r.: Reformy Sejmu Repninowskiego 1767-1768: - umocnienie starego systemu demokracji szlacheckiej: jednomyślność, przywileje szlachty, wolna elekcja - pogłębienie i realizacja reform Czartoryskich w tych dziedzinach, w których interes szlachty nie doznaje uszczerbku - podział praw obowiązujących na terenie RP na trzy grupy: prawa kardynalne, polityczne i ekonomiczne - prawa kardynalne – niezmienne na wieki, możliwość poszerzania, własny katalog praw - prawa polityczne – mogły być zmieniane, jednomyślność wymagana dla przyjęcia zmian, własny katalog praw - prawa ekonomiczne – po 3 razach jeśli brakuje jednomyślności marszałek zarządzi głosowanie, nie można się wstrzymać Założenia praw kardynalnych: - normy o religii, tolerancji, prawie wyznaniowym, religią panującą jest rzym-kat, inne wyznania mają prawo do kultu - zasady ustrojowe: wolna elekcja, zakaz wybierania króla za życia panującego, kandydatem może być tylko Piast i katolik - zasada jednomyślności w uchwalaniu praw politycznych, organizacja sejmu jak w art. henrykowskich – ustawy nie potrzebowały sankcji królewskiej - potwierdzenie przywilejów szlachty: równość szlachty wewnątrz stanu, zwierzchnictwo nad chłopami, zakaz karania chłopów śmiercią przez sąd dominialny, wyłączność szlachty w piastowaniu urzędów, nietykalność majątkowa i osobista, za umyślne zabójstwo kara śmierci Założenia praw politycznych: - dotyczyły podatków, organizacji sądów i prawa sądowego (materialne i procesowe), organizacji i kompetencji władz oprócz sejmu i króla - polityka zagraniczna, nobilitacje, indygenaty (szlachectwo dla cudzoziemców), pospolite ruszenia i prawo o zajazdach Ustawa o sejmikach: - usunięcie gołoty, zasada większości głosów Konfederacja barska (1768-1772): - cel: zniesienie gwarancji rosyjskich i wycofanie wojsk rosyjskich z Polski, powrót do norm czasów demokracji szlacheckiej - ukarać Czartoryskich (pod sąd sejmowy) i Poniatowskiego (won z tronu) - zamieniła się w 4-letnią wojnę partyzancką
20
V.
RADA NIEUSTAJĄCA
RN została utworzona w wyniku reform Sejmu Rozbiorowego z 1773 roku, zlikwidowana 1789 na Sejmie Czteroletnim. Powstała jako wynik dążeń centralistycznych. Rada Nieustająca – nowy organ rządowo – wykonawczy wspólny dla obu części RP Skład Rady Nieustającej: 36 członków powoływanych przez Sejm co 2 lata, z tym że przynajmniej 1/3 wybieranych musiała być w poprzedniej kadencji (którzy to – decyduje losowanie). Skład grupowy: 18 reprezentantów Senatu, 18 reprezentantów szlachty Organizacja Rady: Formalnie na czele stał król, ale spośród szlachty wybierano Marszałka Rady. Kompetencje ogólne RN: - ustalanie kierunków polityki rządu i instrukcje dla resortów, oglądała sprawozdania z działalności resortów - miała inicjatywę ustawodawczą, prawo zwołania parlamentu jakby król zwlekał, obsada ważnych urzędów razem z królem - król przewodniczył sądowi sejmowemu, pociągała parlamentarzystów do odpowiedzialności przed tenże sąd - kontrolę nad Radą Nieustającą sprawował Sejm Departamenty RN (po 4-8 osób) – kierowane przez ministrów: 1) Interesów Cudzoziemskich - z królem jako przewodniczącym, miał stworzyć sieć polskiej służby zagranicznej w Europie - udzielał instrukcji agentom z zagranicy i przyjmował od nich info na temat Polski od innych krajów 2) Policji - kierował administracją ogólną państwa, nadzór administracyjny nad miastami królewskimi - kontrolował rady miejskie i burmistrzów, uchylał niezgodne z prawem normy wewnętrzne w miastach - był sądem w drobnych sprawach miejskich, rozpatrywał skargi na działalność urzędników w miastach - nadzór nad ludźmi luźnymi, zadanie stworzenia i kontroli służb sanitarnych RP, stworzenie systemu opieki społecznej - założenie poprawczaków – domów poprawy 3) Wojskowy – przejął uprawnienia Komisji Wojskowych 4) Sprawiedliwości – ustalał interpretację i przestrzeganie prawa, był ostatnią instancją w rozpatrywaniu skarg na korupcję sądów - wypiera komisję kodyfikacyjną Andrzeja Zamoyskiego, prowadził statystyki rządowe - ujednolicenie sądownictwa w RP, kierowany przez któregoś z kanclerzy wchodzącego w skład Rady Nieustającej 5) Skarbowy – te same kompetencje co Komisja Skarbowa
VI.
ZMIANY W PRAWIE SĄDOWYM
357. Idee przewodnie: Rozwój badania prawa natury, prawo miało być świeckie, uniwersalne – równość wobec prawa, miało służyć dobru ogólnemu 358. Nowości w prawie prywatnym: a) zniesienie prawa życia i śmierci szlachty w stosunku do chłopów b) prawo nabywania dóbr ziemskich dla mieszczan c) lata sprawne w szlachcie – 20, pełna pełnoletność – 24 d) zakaz nabywania przez kościół dóbr ziemskich i miejskich 359. Spółki: tworzenie spółek akcyjnych 360. Prawo wekslowe: Ustanowione w 1775 roku, powołanie instytucji weksla, ale z powodu nadużywania jej przez szlachtę w 1780 roku zakazano jej wystawiać weksle. 361: Prawo karne: - zniesiono karę śmierci za czary i tortury - kara pracy przymusowej 362. Prawo graniczne: - rozgraniczenie dóbr w prowincjach - powołanie Komisji Granicznych (każda po 10 osób, wybierane przez sejmiki co 4 lata) 363. Palestra (Adwokatura): - zakaz nabywania przez adwokatów ziem ich klientów - adwokatura dla szlachty (1764 i 1768) potem też dla mieszczan (1791) i znowu tylko dla szlachty (1793)
21
364. Projekt „Zbioru praw sądowych”: - powołanie komisji kodyfikacyjnej w 1776 roku z Andrzejem Zamoyskim na czele Założenia projektu (1778): - umocnienie władzy monarszej - podporządkowanie kościoła państwu - uwolnienie części chłopów z poddaństwa - stosunki chłop > dwór pod kontrolą państwa Projekt został odrzucony na zawsze na sejmie z 1780 roku. 365. Projekt kodeksu Stanisława Augusta: - miała objąć całość prawa cywilnego, karnego i procesu - zasada nullum crimen sine lege i nullum poena sine lege penale anteriori, - zasada domniemania niewinności - zasada iż kara ma służyć poprawie przestępcy - uzależnienie od stanu posiadania sprawcy kar majątkowych
VII.
KONSTYTUCJA 3 MAJA I DALSZE USTAWODAWSTWO SEJMU CZTEROLETNIEGO
366. Przygotowanie i charakter ustawy konstytucyjnej: Trzy ustawy uchwalone w 1791 roku: 1) Ustawa o sejmikach (marzec) 2) Ustawa o miastach królewskich (kwiecień) 3) Ustawa Rządowa (maj) Autorzy Konstytucji 3 Maja: Król Stanisław August Poniatowski, Ignacy Potocki, Hugo Kołłątaj – dokonał ostatecznej redakcji Poglądy twórców: Król – zmierzał do systemu Monarchii Parlamentarnej (jak w Anglii) Potocki – gwarancja głównej roli w państwie dla zreformowanego Sejmu Kołłątaj – reformy wymierzone przeciw oligarchii przy utrzymaniu sojuszu szlachecko-mieszczańskiego Uchwalenie K3M prowadzone było w trybie przyspieszonym przez Stronnictwo Patriotyczne (ze St. Małachowskim na czele) Zgromadzenie Przyjaciół Ustawy Rządowej 3 Maja – wyodrębniło się ze Stronnictwa Patriotycznego, miało na celu dalsze ustawodawstwo – o sejmie, organizacji władzy wykonawczej, projekty kodeksów Konstytucja 3 Maja liczyła 11 artykułów.
A. USTRÓJ SPOŁECZNY 367. Szlachta (artykuł 2): Postanowienia co do szlachty ziemskiej – Posesjonatów: - ochrona ich praw, swobód i wolności oraz pierwszeństwa w życiu prywatnym i publicznym - zapewniono nietykalność osobistą - utrzymanie zwierzchności dominialnej nad chłopami - pełne prawo własności; równość szlachty wewnątrz stanu - odsunięcie szlachty nieosiadłej i czynszowej od sejmików - świeża szlachta nie może piastować wyższych urzędów w I i II pokoleniu (zasada skartabelatu) 368. Mieszczanie (artykuł 3): - neminem captivabimus nisi iure victum – również dla Żydów w miastach - nabywanie dóbr ziemskich, nietykalność majątkowa i osobista - niższe urzędy administracyjne i sądowe, dostęp do palestry i niższych godności wojskowych - nobilitacja zamożnych mieszczan i inteligencji do stanu szlacheckiego - nie mieli prawa do wyboru plenipotentów miast do Sejmu (wybierały zgromadzenia wydziałowe) 369. Chłopi (artykuł 4): - opieka prawa i rządu nad chłopami, utrzymana władza dominialna - umowy indywidualne i zbiorowe pomiędzy dziedzicami i chłopami nie mogły być jednostronnie zerwane
22
- wolność osobista, swoboda osiedlania i pracy dla przybyszów z zagranicy i zbiegów powracających do RP - ochrona chłopów w rękach Komisji Policyjnych i porządkowych Ustawa o sprzedaży królewszczyzn 1792: - chłopi osiedli na królewszczyznach mają własność wieczystą – użytkową ziemi - możliwość odejścia z gruntu po rozwiązaniu kontraktu z dziedzicem - uwolnienie z poddaństwa wszystkich ludzi bez gruntu i kontraktu 370. Stosunki wyznaniowe (artykuł 1): - swoboda wyznań, pierwszeństwo dla religii katolickiej - zakaz odstępstwa od tej religii - autokefalia – uniezależnienie kościoła prawosławnego od czynników zewnętrznych (Pińsk 1791)\ 371. Naród i obywatele: - naród to nie tylko szlachta, ale i mieszczanie oraz chłopi
B. USTRÓJ POLITYCZNY PODZIAŁ WŁADZY: USTAWODAWCZA (artykuł 6): SEJM, SEJMIKI ZIEMSKIE I ZGR. WYDZIAŁOWE WYKONAWCZA (artykuł 7): KRÓL, STRAŻ PRAW, KOMISJE RZĄDOWE, KOMISJE PORZĄDKOWE, MAGISTRATY MIAST WOLNYCH SĄDOWNICZA (artykuł 8): SĄD SEJMOWY, TRYBUNAŁ KORONNY LITEWSKI, SĄDY ZIEMIAŃSKIE, ASESORIA, SĄDY MIEJSKIE, SĄDY DOMINIALNE 372. Państwo jednolite czy zacieśnienie unii ? - brak deklaracji unifikacji dualistycznej RP w Konstytucji - wyrazy odrębności Wielkiego Księstwa Litewskiego 373. Zwierzchnictwo narodu i podział władzy (artykuł 5): „Wszelka władza społeczności ludzkiej bierze swój początek z woli narodu” (Rousseau) Trójpodział Władzy (Montesquieu): „Władza prawodawcza w stanach zgromadzonych, sądownicza i wykonawcza (król i straż)” 374. Sejm: Organizacja Sejmu: - nie jest sejmem trzystanowym, nie ma w nim króla – składa się z izby poselskiej i senatu IZBA POSELSKA: - składała się z 204 posłów wybieranych na sejmikach - ponadto w jej skład wchodziło 24 plenipotentów miast wybieranych przez zgromadzenia miejskie wydziałowe SENAT: - 132 osoby w tym: 102 (wojewodowie i kasztelanowie) oraz 30 (biskupi diecezjalni i ministrowie – w tym metropolita kijowski unicki)- wpierw pochodzili z nominacji króla, potem z wyboru (po śmierci Poniatowskiego) Sejm: - wydawał ustawy w imieniu króla, miał być zawsze gotowy - mógł się zbierać z mocy prawa, jeśli król nie rozpisał wyborów i nie zwołał sejmu. - mógł się też zbierać na zarządzenie Marszałka sejmu jeśli król nie zwołał sesji nadzwyczajnej mimo potrzeby. Senat: - miał prawo weta zawieszającego w zakresie spraw politycznych, karnych, cywilnych. - miał stanowić Radę Starszych na Sejmie konstytucyjnym (co 25 lat dla rewizji konstytucji). - nie otrzymał inicjatywy ustawodawczej. W głosowaniach mniej ważnych głosy zliczano razem, ale izby obradowały osobno. Celem kontroli rządu izby zbierały się razem. USTAWODAWSTWO: 1) Prawa niewzruszalne - zmieniane na sejmie konstytucyjnym co 25 lat, obradowała podwójna liczba posłów, decyzja zapadała większością kwalif. - ustawa rządowa, o miastach królewskich i o sejmikach 2) Prawa ogólne - wchodzą w życie w formie ustaw - określa zasady organizacji władz rządowych, administracji, sądów, prawa sądowego, cywilnego, karnego, podatków - projekty ogólne ustaw trafiają do sejmików, które wybierają posłów - przez instrukcje poselskie trafiają następnie do izby poselskiej
23
- najpierw przedmiotem dyskusji w sejmie są instrukcje poselskie - potem izba poselska wybiera komisje, a następnie plenarne posiedzenie i dyskusja + głosowanie - następnie projekt do Senatu – możliwość veta zawieszającego, wtedy Izba Poselska może uchwalić powtórnie ten projekt i wtedy ma on moc prawnę 3) Prawa pozostałe (uchwały sejmowe) - projekty trafiają bezpośrednio do izby poselskiej, dyskusja, komisje i posiedzenie plenarne (jak wyżej) - zawsze projekt trafia do senatu i potem sumuje się głosy w obu izbach, żeby projektprzeszedł - w ten sposób uchwalano podatki nadzwyczajne, zaciągnięcie długu publicznego, budżet, umowi i traktaty międzynarodowe, nobilitacje i indygenaty publikacja – po niej następuje wpis danej ustawy czy uchwały do ksiąg sądu grodzkiego 375. Organizacja sejmu: - zniesienie instrukcji dla posłów uchwalanych przez sejmiki - posłowie wybierani na 2 lata, wyborcy mogli posła odwołać i pozbawić mandatu sesje zwyczajne: odbywać się miały co dwa lata, trwały 70 dni (przedłużanie do 100) sesje nadzwyczajne: konflikt Król Straż Praw i Straż Praw Komisje, wojna, klęska żywiołowa, rozruchy, jakiś defekt monarchy itp - obradom sejmu przewodniczy marszałek sejmu wybierany spośród posłów - zniesienie liberum veto, w sprawach mniejszej wagi większość prosta (zwykła), dla innych kwalifikowana (2/3, ¾) - prace szczegółowe powierzane wybieranej przez Sejm komisji 376. Sejmiki: - głos dla szlachty dziedziców i >18-letnich synów, zastawnicy, profesorowie dożywotni (jeśli płacili podatek) 377. Stanowisko króla: - zasada dziedziczności tronu, utrata prawa sankcji dla ustaw i samodzielnego władztwa, udział w posiedzeniach Sejmu - posiadał inicjatywę ustawodawczą razem ze Strażą Praw, przewodniczył Senatowi, mógł przysłać swój głos na piśmie - nie był już odpowiedzialny za ustawy, mógł dać decydujący głos w wypadku równości, stosował prawo łaski - powoływał ministrów pod kontrolą sejmu, zwoływał sejm i sejmiki, nie miał prawa weta zawieszającego - kontrasygnata – każdy akt wydawany w Straży Praw musiał być podpisany przez konkretnego ministra, który brał na siebie odpowiedzialność za niego 378. Straż Praw: - miała najwyższą władzę wykonawczą SKŁAD: Król jako przewodniczący, prymas jako głowa kościoła i przewodniczący KEN, 5 ministrów (2 kanclerzy – ministrowie sprawiedliwości i spraw zagranicznych, 1 hetman – minister wojny, 1 podskarbi – minister skarbu, 1 marszałek – minister policji, pełnoletni następca tronu bez prawa głosu, marszałek sejmu bez prawa głosu stanowczego. Ministrowie – powoływał ich do Straży Praw król spośród 14 wszystkich ministrów, nominacji dokonywano podczas sesji sejmu, mogli być pociągani do odpowiedzialności jeśli: a) jeśli naruszyli Konstytucję lub inne prawo – do odpowiedzialności sądowej (konstytucyjnej) przed Sądem Sejmowym b) z tytułu postawionych im zarzutów politycznych – do odpowiedzialności parlamentarnej – większością 2/3 dwóch izb uchwalano wotum nieufności Kompetencje: - wprowadzała w życie ustawy i uchwały sejmowe, obrady były protokołowane - czuwała nad przestrzeganiem prawa - część zadań wypełniała samodzielnie, część przez komisje rządowe, 379. Komisje rządowe: Komisje wielkie (podlegające SP, złożone z członków wybieranych przez Sejm na 2 lata): 1) Policji (dla miast) – 14/15 komisarzy, 6 plenipotentów miast 2) Wojska – 14/15 komisarzy, osoby cywilne miały przewagę 3) Skarbu - 14/15 komisarzy, 6 plenipotentów miast 4) Edukacji Narodowej Kompetencje: KOMISJA SKARBU: ściąganie podatków, zakładanie i popieranie manufaktur, rozwój handlu, infrastruktury i rolnictwa, sądownictwo KOMISJA POLICJI: nadzór nad miastami, sprawy bezpieczeństwa, wygody publicznej (administracja), podział kraju na 26 okręgów KOMISJA WOJSKOWA: sądownictwo i sprawy wojskowe 380. Komisje porządkowe:
24
Powołano je w 1789 roku pod nazwą Komisje Porządkowe Cywilno-Wojskowe, były organem admin. terytorialnej Skład: - 15 komisarzy wybieranych na sejmikach co 2 lata spośród szlachty osiadłej w tym okręgu - po reformie miejskiej z Sejmu 4letniego, do każdej komisji wprowadzono po 3 mieszczan Kompetencje: - rekrutacja do wojska, kwaterunek - wydawanie paszportów i kontrola ruchu ludności 381. Ustrój miast: Unifikacja miast wolnych – urządzano je w jednakowy sposób. Czynne i bierne prawo wyborcze dla posesjonatów. USTRÓJ: Rozróżniano zgromadzenia uchwalające i magistraty miejskie (urzędy wykonawcze). W miastach mniejszych: jedno zgromadzenie ogólne dla wszystkich posesjonatów W miastach większych: podzielono je na cyrkuły,odbywały się zgromadzenia cyrkułowe i ogólne (dla całego miasta) Kraj podzielono na wydziały, w każdym pewna ilość miast z prawem urządzania zgromadzeń wydziałowych złożonych z deputatów wybieranych przez zgromadzenia ogólne (miasta mniejsze) lub przez cyrkuły (większe). Na czele magistratów miast większych stał prezydent z radnymi, a w cyrkułach osobny wójt, w miastach mniejszych – wójt. Odebrano prawo wydawania statutów i wilkierzy miastom. 382. Reforma sądownictwa na Sejmie 4-letnim: Sądy komisji porządkowych i rządowych – sprawy sporne objęte kompetencjami tych urzędów Komisja Skarbowa i komisje porządkowe – sądziły WSZYSTKICH obywateli w sprawach skarbowych, handlowych i wekslowych Sądy ziemiańskie – powstały w wyniku połączenia grodzkich, ziemskich i podkomorskich, 10 sędziów wybieranych w sejmikach deputackich na 4 lata Trybunały – jeden dla Wielkopolski (siedziba Piotrków), drugi dla Małopolski (Lublin) Sąd sejmowy – złożony z 12 senatorów i 24 posłów – sądził ministrów i najwyższych urzędników z tytułu odpowiedzialności konstytucyjnej SĄDY MIEJSKIE: Magistratów miejskich – I instancja Apelacyjne wydziałowe – II instancja Asesorski – III instancja – senatorowie, posłowie i plenipotenci miejscy jako asesorowie wybierani przez sejm na 2 lata, sądom asesorskim przewodniczyli kanclerze spoza Straży Praw
CZĘŚĆ DRUGA ROZDZIAŁ I – POLSKA POD ZABORAMI (1795-1864) I. PODZIAŁ ZIEM RZECZYPOSPOLITEJ 1. Terytoria: Rosja: ziemie litewskie, białoruskie, ukraińskie – 462 000 km2; 5.5 mln ludności Prusy: Mazowsze+Warszawa, Wielkopolska, Prusy Królewskie – 131 000 km2; 2.6 mln ludności Austria: Małopolska z Lublinem i Krakowem, województwo ruskie z Lwowem i Haliczą – 129 000 km2; 4.0 mln ludności
II. ŹRÓDŁA PRAWA I ŹRÓDŁA POZNANIA PRAWA 3. Wzrost prawodawstwa: Czasopisma prawnicze: „Themis Polska” (Królestwo Polskie), „Gazeta Sądowa Warszawska” (Warszawa), „Przegląd Prawa i Administracji” (Lwów) 4. Księstwo Warszawskie: - „Dziennik Praw” – 4 tomy - „Ustawodawstwo Księstwa Warszawskiego. Akty Normatywne władzy najwyższej” - diariusze sejmów Księstwa – 1809, 1811, 1812 - „Dzienniki Departamentowe” – akty prawne, zarządzenia lokalne i obwieszczenia 5. Królestwo Polskie i Rosja: - „Dziennik Praw Królestwa Polskiego” – przepisy prawne wydawane przez króla i władze centralne - „Zbiór Praw” – po likwidacji Dziennika - Kodeksy: cywilny z 1825, karzący dla KP z 1818, kar głównych i poprawczych 1847 - „Zbiór przepisów administracyjnych KP” – dwa tomy - „Raporty Rady Stanu KP z działalności rządu w latach 1816-1828” 6. Zabór pruski, Prusy i Niemcy: - Landrecht Pruski z 1794r. - kodeks cywilny BGB (obowiązywał od 1900)
25
7. Galicja, Księstwo Cieszyńskie i Austria: - „Constitutio statuum Regni Galiciae et Lodomeriae cum Bukovina” (1817 – przepisy dotyczące ludności polskiej) - „Prowincjonalny zbiór praw”(1827-1861); „Dziennik Praw i Rozporządzeń krajowych Królestwa Galicji” w okr. autonomii - „Dziennik Praw i Rządowy Cesarstwa Austriackiego” - ABGB – 1811, Kodeksy karne z lat 1803, 1852 8. Wolne Miasto Kraków: - „Dziennik Praw Wolnego Miasta Krakowa” - „Dziennik Rządowy RP” – normy prawne, manifesty, dekrety itp.
III. KSIĘSTWO WARSZAWSKIE (1807-1815) 9. Po stronie Napoleona: Komisja Rządząca: - objęła ziemie centralne i zachodnie z II i III rozbioru, po pogromie Prus przez Napoleona - na czele Stanisław Małachowski, pod nim dyrektorzy kierujący resortami - działalność: rekrutacja wojska i zaopatrywanie w żywność wojsk Napoleona; przywrócenie polskiego prawa zamiast Landrechtu - wpływ na Konstytucję KW: elementy ustrojowe z czasów Konstytucji III Maja: większa rola sejmu, przewaga szlachty Traktat w Tylży 1807: - powstaje Księstwo Warszawskie z oktrojowaną konstytucją podpisan,ą w Dreźnie w lipcu 1807 - obejmuje ziemie II i III zaboru pruskiego bez dostępu do morza i bez obwodu białostockiego (trafił do cara Aleksandra I) - w 1809 dołączono Galicję Zachodnią z Krakowem – wtedy obszar KW 154 000 km2; ludność 4 miliony - konstytucja liczyła 89 artykułów podzielonych na 12 tytułów
A. USTRÓJ SPOŁECZNO - POLITYCZNY 11. Równość wobec prawa a pozycja szlachty: Prawa obywatelskie: wolność osobista, równość wobec prawa i sądu, wolność wyznania – przy czym naczelne stanowisko ma religia rzymskokatolicka Prawa polityczne: prawo piastowania urzędów, czynne i bierne prawo wyborcze do sejmu, prawo wyboru na wybieralne urzędy samorządowe i sądowe Szlachta: szlacheccy właściciele ziemscy mieli przewagę i pierwszeństwo w sejmie, samorządzie, sądach pokoju 12. Szlachta i mieszczaństwo: Dowód szlachectwa: szlachtę i urządników-mieszczan uprzywilejował król saski i książę warszawski – Fryderyk August – ustanowiono dla nobilitowanych instytucję munduru obywatelskiego 13. Żydzi: - zawieszenie postanowień konstytucji na 10 lat w stosunku do Żydów: ograniczone prawa polityczne i wolność osobista a także swobodne zarobkowanie - konieczność uzyskiwania zezwolenia na małżeństwo Żydów (konsens); dzielnice i ulice Żydowskie w Warszawie - zwolnienie ze służby wojskowej i podatek dla Żydów 14. Chłopi: - koniec stosunku poddańczego i wolność osobista + równość wobec prawa - możliwość opuszczenia gospodarstwa przy zwrocie ziemi, załogi i zasiewów - pełna własność gruntu należy do pana, chłopi tylko dzierżawili - umowy rejestrowały świadczenia chłopów na rzecz panów – rola notariuszy
B. SYSTEM WŁADZY 15. Władza monarsza: - korona książęca warszawska była w osobie króla saskiego; jego akty wymagały kontrasygnaty odpowiednich ministrów - król miał silną pozycję w oparciu o szlachtę i mieszczaństwo; nadawał ordery - dziedziczność tronu regulowana przez prawo saskie, centralizacja administracji i jednoosobowe urzędy - wyłączność ustawodawstwa w zakresie ustrojowym – prawo zmiany Konstytucji poprzez dekrety - kierowanie rządem i wpływ na sejm; inicjatywa ustawodawcza; powoływanie / odwoływanie urzędników; - król pełnił ogół funkcji państwowych, bez ustawodawstwa sejmowego i sądowego wymiaru sprawiedliwości 16. Sejm: - sejm dwuizbowy – Izba Poselska (niższa) i Senat (wyższa) - Senat: Kasztelanowie, Biskupi i Wojewodowie (po 10) – wybierał król dożywotnio - Izba poselska: 100 posłów szlacheckich wybieranych na sejmikach ziemskich przez szlachtę osiadłą, 66 deputowanych wybieranych na zgromadzeniach gminnych przez właścicieli gruntów i zakładów pracy (kadencja obu – 9 lat, ale co 3 lata odnawiano 1/3 składu Izby Poselskiej), 13 członków Rady Stanu z głosem stanowczym
26
Prawo wyborcze: - czynne: 21 lat, pełnia praw obywatelskich; bierne: 24 lata, pełnia praw obywatelskich, umiejętność czytania i pisania po polsku; praw wyborczych nie przyznano większości chłopów, Żydom i cudzoziemcom; posłem mógł być tylko szlachcic Kompetencje Sejmu: - podatki, prawo cywilne i karne, sprawy monetarne - budżet i sprawy administracyjno-ustrojowo-polityczne należały do króla - Sejm nie miał możliwości kontroli Rządu - Senat kontrolował czy izba poselska przestrzega Konstytucji i przepisów procesu ustawodawczego, oraz ważność wyborów Proces ustawodawczy: - inicjatywę ust. miał tylko król, na jego polecenie Rada Stanu opracowywała projekt ustawy i przekazywała je Izbie Posels. - Izba Poselska przekazywała projekt właściwej komisji (ds. skarbu / prawa cywilnego / p. karnego – wył. w głos. tajnym) - poprawki wprowadzały komisje sejmowe, zatwierdzenie poprawki wymagało zgody Rady Stanu - głos w sprawie ustawy zabierali tylko członkowie komisji sejmowych - ustawę uchwalano w głosowaniu tajnym, zarządzanym przez Marszałka, uchw. ustawę przekazywano do Senatu - jeśli Senat spreciwił się ustawie, król mógł ją i tak ogłosić, albo skierować do ponownego rozpatrzenia - jeśli projektowi nadal sprzeciwiałaby się Izba Poselska, król mógł ją rozwiązać, a jeśli Senat – król mianował nowych senatorów Sejm zebrał się tylko trzy razy: w 1809, 1811, 1812 17. Rada Stanu: Skład: Król jako przewodniczący, prezes Rady jeśli króla nie było, ministrowie, sekretarz Rady, 4 referendarze, od 1808 6 radców stanu, od 1810 10 radców stanu i 6 referendarzy Kompetencje: - opracowywanie projektów ustaw sejmowych i dekretów królewskich na wniosek Rady Ministrów - rozstrzyganie sporów kompetencyjnych pomiędzy organami sądowymi i administracyjnymi - rozpatrywanie sporów administracyjnych w II instancji: odwołania od decyzji rad prefekturalnych - orzekanie o oddaniu pod sąd ministrów i urzędników - orzecznictwo kasacyjne: sprawdzanie czy wyrok jest zgodny z prawem materialnym i przepisami proceduralnymi - sprawy budżetowe, urządzanie dóbr narodowych, rozkład podatków na departamenty - wszystkie decyzje Rady Stanu oprócz orzecznictwa kasacyjnego podlegały zatwierdzeniu króla
C. ADMINISTRACJA 18. Organizacja rządu: - rząd składał się z 6 ministrów: wojny, skarbu, sprawiedliwości, policji, spraw wewnętrznych i wyznań - dodatkowo w skład rządu wchodził sekretarz stanu – pośrednik między rządem a monarchią - resortem spraw zagranicznych kierował minister spraw zagranicznych Saksonii - działali także rezydenci francuscy – przedstawiciele Napoleona - kontrola Rady Ministrów należała do Rady Stanu; istniała tylko odpowiedzialność sądowa, nie było sejmowej Kompetencje resortów: Sprawiedliwości: czuwano nad organizacją sądów i zapewnieniem właściwych zmian ustawowych w prawie Skarbu: źródła dochodów i dozór wydatków, wykonanie budżetu Sprawy Wewnętrzne: zarząd kraju, sprawy wyznaniowe i oświaty Policji: kontrola grup społecznych, bezpieczeństwo i porządek w państwie Wojny: przekazano ministrowi wojny naczelne dowództwo z woli króla Rada Ministrów: - zbierała się pod nieobecność monarchy w kraju, na czele stał Prezes, ciało niesamodzielne - rozpatrywała sprawy wykraczające poza uprawnienia danego ministra w celu uzyskania dla nich zatwierdz. królewskiego - od połowy 1810 r. kierowała administracją krajową, a do decydowania w sprawach nagłych pod nieobecność króla uprawniono ministrów, poddanych kontroli RM - od maja 1812 . przekazano jej ogół konst. uprawnień króla z wyjątkiem zmian w sądownictwie i powoł./odwoł. ministrów 19. Dyrekcje, Izby i Rady: Dyrekcja Edukacyjna – towarzystwa dla utrzymania szkół, dozory szkolne, Towarzystwo do Ksiąg Elementarnych Izba Obrachunkowa – kontrolowała finanse administracji, utworzona w 1808 roku, ciało kolegialne, Rada Lekarska i Handlowa – reprezentowały grupy zawodowe Król wybierał członków do Rady Handlowej, Izby Obrachunkowej i Dyrekcji Edukacyjnej 20. Administracja terytorialna: Podział administracyjny: departamenty >> powiaty >> gminy miejskie i wiejskie
27
Prefekt: na czele departamentu, wypełniał sprawy policji porządkowej i politycznej, sprawy administracyjne Rady prefekturalne: - utworzone w departamentach, złożone z 3-5 radców mianowanych przez króla - organ doradczy prefekta – sprawy miejscowe - rozstrzyganie w I instancji sporów administracyjnych (odwołań od decyzji prefektów i podprefektów) Podprefekt: stał na czele powiatu, pochodził z nominacji króla, podporządkowany prefektowi Prefekci i podprefekci podlegali ministrowi spraw wewnętrznych, ale spełniali polecenia wszystkich ministrów, pochodzili z nominacji króla Zarząd miast: - na czele większych miast (municypalności): prezydenci municypalni z nominacji króla, podlegający prefektowi - na czele gmin miejskich burmistrzowie mianowani przez ministra spraw wewnętrznych - na czele gmin wiejskich wójtowie mianowani przez prefektów i zatwierdzani przez ministra spraw wewnętrznych Zadaniem wszystkich tych urzędników było sprawowanie miejscowej administracji i policji 21. Samorząd terytorialny: Rady municypalne: układanie budżetu i rozkłąd ciężarów publicznych na miasta, pochodziły z wyboru na zgromadzeniach gminnych Rady miejskie i wiejskie: zażalenia na władze miejskie i wiejskie, sprawy lokalne, pochodziły z nominacji prefekta spośród kandydatów przedstawionych przez właścicieli nieruchomości Rady departamentalne: - organ doradczo kontrolny, rozkładały ciężary publiczne na powiaty, wyrażały opinie na temat usprawnienia adm. krajowej Rady powiatowe: - ograniczone kompetencje w stosunku do rad departamentalnych Oba organy złożone były z radców mianowanych przez króla z podwójnej listy kandydatów przedst. przez sejmiki ziemskie 25. Sądownictwo: PION CYWILNY: Sądy Pokoju: sprawy cywilne (sądzili sędziowie pokoju mian. przez króla spośród kandydatów sejmików i podsędkowie), Trybunały Cywilne I instancji: prezes + 6 sędziów, ważniejsze sprawy cywilne w I instancji, odwołania od decyzji sądów pokoju w II instancji Sąd Apelacyjny: jeden na całe Księstwo Warszawskie, odwołania od wyroków wydanych w I inst. przez Trybunały Cwyilne PION KARNY: Sądy Policji Prostej: sądził 1-osobowo podsędek sądu pokoju, wykroczenia zagrożone do 5 dni aresztu lub 30 zł grzywny Sądy Policji Poprawczej: odwołania od sądów policji prostej w II inst., i wyrokowanie w I inst. w sprawach zagrożonych karą do 5 lat więzienia lub grzywną powyżej 30 zł Sądy Sprawiedliwości Kryminalnej: odwołania w II inst. od orzeczeń sądów policji poprawczej, wyrokowanie w I i II inst. w sprawach zagrożonych karą powyżej 5 lat PION ADMINISTRACYJNY: Rady prefekturalne – rozstrzygały spory administracyjne w I instancji Rada Stanu – rozstrzygała spory administracyjne w II instancji Rada Stanu – orzecznictwo kasacyjne, była sądem najwyższym zarówno dla spraw karnych i cywilnych Cechy sądów: niezawisłość sędziów gwarantowana w Konstytucji KW; zniesienie sądownictwa stanowego; sędziowie wybierani dożywotnio przez króla, wymagane odpowiednie wykształcenie 26. Próba odnowy unii polsko-litewskiej: - obietnice Aleksandra I dla litewskiej arystokracji: odbudowa Wlk. Księstwa Litewskiego na zasadach Konstytucji III Maja - na sesji Sejmu KW w 1812 roku utworzono konfederację proklamującą utworzenie Królestwa Polskiego w sojuszu z Wielkim Księstwem Litewskim; ze względu na kampanię rosyjską Napoleona pomysł ten pozostał jedynie w sferze umysłowej
IV. KRÓLESTWO POLSKIE W OKRESIE KONSTYTUCYJNYM (1815-1831) 28. Postanowienia Kongresu Wiedeńskiego: - Austria odzyskuje część Galicji Wschodniej i Zachodniej - Kraków + okręg = Wolne Miasto Kraków, protektorat 3 mocarstw i oktrojowana konstytucja - Prusy odzyskały zachodnie ziemie KW – utworzono z nich Wielkie Księstwo Poznańskie - z pozostałych ziem KW utworzono Królestwo Polskie złączone z Rosją przez Konstytucję i Unię Dynastyczną (król polski = car Rosji) – obszar 127 700 km2; 3.2 mln ludności (1815); 4.2 mln w 1831 - Galicja i Wielkie Księstwo Poznańskie miały mieć własne organy rządowe 29. Zasady Konstytucji Królestwa: - podpisana w Warszawie 27.11.1815 przez Aleksandra I; autorzy: Aleksander I, M. Nowosilcow, A. J. Czartoryski i inni - KP miało zapewnione osobny byt państwowy, prawa narodowe i wolnościowe - konstytucja opierała się na Karcie Konstytucyjnej Ludwika XVIII z 1814 roku
28
- wiele niejasnych przepisów, pełna dowolność władz w ich stosowaniu Liberalizm Konstytucji: - rozszerzone kompetencje Sejmu i nawiązanie do tradycji RP - czynne prawo wyborcze do Sejmu posiadało 100 000 osób, wybory bezpośrednie, wybierały wszystkie warstwy społeczne - rozszerzenie praw obywatelskich (jednak tylko pozorne) Prawa obywatelskie: - równość wobec prawa tylko dla chrześcijan (dyskryminacja Żydów) - wolność osobista ograniczona przez przepisy admin.-policyjne Uprzywilejowanie szlachty: - szlachectwo rodowe nadawane było przez króla również dla profesorów, mieszczan i wojskowych - urząd heroldii prowadzący księgi ze spisem szlachty - utrzymanie większości szlachty w Sejmie 30. Unia polsko-rosyjska. Król i namiestnik: Król: - król był monarchą konstytucyjnym, wiązała go konstytucja a za jego akty odpowiedzialni byli ministrowie (kontgrasygnata) - początkowa wyłączność ustawodawstwa w zakresie konstytucji – dopełnianie jej przez statuty organiczne - mianowanie części urzędników i nominował duchownych wszystkich wyznań, nadawał nobilitacje i tytuły honorowe - prawo sankcji wobec ustaw sejmowych i całość funkcji rządowo-administracyjnych - wyłączne prawo inicjatywy ustawodawczej; kierowanie siłami zbrojnymi w czasie wojny i pokoju Namiestnik: - był zastępcą króla pod jego nieobecność w Królestwie wraz z Radą Stanu (pierwszy: Józef Zajączek) - powoływany i odwoływany był przez króla, przewodniczył Radzie Stanu, - przedstawiał kandydatury na urzędy obsadzane przez króla, resztę urzędów obsadzał sam - jego postanowienia miały być wydawane w Radzie Administracyjnej i kontrasygnowane przez jednego ministra - po śmierci Zajączka funkcje namiestnika przekazano Radzie Administracyjnej - dodatkowy urząd: Komisarz Cesarski przy rządzie Królestwa – Mikołaj Nowosilcow 31. Sejm: Skład Sejmu i wybór Sejmu: - sejm składał się z Izby Poselskiej, Senatu i Króla - skład Izby Poselskiej: 77 posłów wybranych na sejmikach, 51 deputowanych gmin (na zgromadzeniach gminnych obowiązywały cenzusy posiadania, służby publicznej i przynależności do wolnego zawodu) - skład Senatu: Biskupi, Wojewodowie i Kasztelanowie, nie więcej niż 64, senatorowie świeccy wybierani przez Króla z podwójnej liczby kandydatów przedstawionych przez Senat Organizacja Sejmu: - posłowie i deputowani byli nietykalni na czas obrad (prawo to łamano >> wywóz Niemojowskich) - immunitet - miał się zbierać co 2 lata lub w razie potrzeby (zebrał się: 1818, 1820, 1823, 1830) Prawo wyborcze: czynne – 21 lat, pełnia praw, bierne: umiejętność czytania i pisania, 30 lat, opłacanie podatków Kompetencje Sejmu: - ustawodawstwo dotyczące prawa sądowego i administracyjnego; decydowanie o zaciągu do wojska - stanowienie w sprawach: system menniczy, podatki, budżet; prawo do ograniczonej kontroli rządu - ustawodawstwo konstytucyjne po pierwszych Statutach Organicznych - komisje sejmowe wprowadzały poprawki do ustaw w porozumieniu z Radą Stanu - wysłuchiwanie sprawozdań Rady Stanu o stanie państwa, po nich prawo do odezw do Króla Odpowiedzialność: - ministrowie, radcy stanu i referendarze odpowiadali konstytucyjnie przed Sejmem – w trybie „impeachment” - oskarżała ich Izba Poselska a sądził Sąd Sejmowy – Sąd Sejmowy sądził też zbrodnie stanu 32. Rząd i administracja: Rada Stanu: - była nadal centralnym, kolegialnym organem władzy i administracji. - dzieliła się na Zgromadzenie Ogólne i Radę Administracyjną Kompetencje Zgromadzenia Ogólnego: - rozstrzyganie sporów kompetencyjnych pomiędzy organami sądowymi i administracyjnymi - rozpatrywanie sporów administracyjnych: odwołań od decyzji rad prefekturalnych - orzekanie o oddaniu pod sąd ministrów i urzędników - sprawy budżetowe, urządzanie dóbr narodowych, rozkład podatków na departamenty Rada Administracyjna: - w jej skład wchodziło 5 ministrów i inni członkowie powołani przez króla - była organem doradczym wobec króla i namiestnika w sprawach przekraczających zakres funkcji ministrów
29
- wprowadzała w życie postanowienia królewskie i namiestnika - w 1826 roku stała się najwyższym organem rządowym Komisje Rządowe: - podlegały Radzie Administracyjnej, należał do nich zarząd kraju - 5 komisji: sprawiedliwości, wyznań relig. i oświecenia publicznego, spraw wew. i policji, wojny, przychodów i skarbu - u boku króla w Petersburgu urzędował minister-sekretarz stanu, pośredniczył między królem a organami władzy w KP Organy podległe Komisjom Rządowym: - dyrekcje generalne (Poczt, Górnicza, Lasów i Dóbr Państwowych) - Rady: Budownictwa, Lekarska, Szpitali oraz Rada Ogólna Handlu i Rękodzielnictwa - Izby Handlowe i Rękodzielnicze (4) oraz Izba Obrachunkowa podległa królowi Komisje wojewódzkie zarządzały województwami, a w obwodach ich organami byli komisarze obwodowi Rady wojewódzkie: złożone z przedstawicieli sejmików i zgromadzeń gminnych (2:1), donosiły o wykroczeniach urzędników i przedstawiali rządowi uwagi dotyczące dobra województwa Zarząd miast: - na czele miast największych prezydenci z członkami rady miejskiej – wybierani przez rząd - na czele reszty miast – burmistrzowie i ławnicy – wybierani przez rząd - we wsiach wójtami stali się z mocy prawa właściciele ziemscy 35. Organizacja sądów: PION CYWILNY: Sądy Pokoju: sprawy cywilne (sądzili sędziowie pokoju i podsędkowie) Trybunały Cywilne: sprawy niemajątkowe i poważniejsze majątkowe Sąd Apelacyjny: odwołania od dwóch poprzednich, był w Warszawie Sąd Najwyższej Instancji: kasacje w sprawach cywilnych, skład: 7 sędziów-senatorów i sędziów zawodowych PION KARNY: Sądy Policji Prostej: sprawy o wykroczenia (wtedy: przewinienia policyjne) Sądy Policji Poprawczej: wykroczenia zagrożone karą do 3 lat aresztu lub karą pobytu w domu poprawczym Sądy Sprawiedliwości Kryminalnej: sprawy o zbrodnie Sąd Apelacyjny: sąd kasacyjny w sprawach karnych Sąd Sejmowy – składał się ze wszystkich senatorów, sądził parlamentarzystów z tytułu odp. konst. i zbrodnie stanu
VIII. KRÓLESTWO POLSKIE W LATACH 1831-1846 48. Statut Organiczny z 1832 roku: - był legalną zmianą konstytucji; inkorporował Królestwo Polskie do Cesarstwa Rosyjskiego jako jego prowincję - nie weszło w życie Zgromadzenie Stanów Prowincjonalnych, które miało się naradzać nad przedstaw. przez rząd sprawami - nie utrzymano sejmików ziemskich i zgromadzeń gminnych; nie wszedł w życie samorząd miejski i wiejski - przyrzeczono: wolność osobistą i wyznania, nietykalność osobistą i prawo własności z wyłączeniem konfiskaty za najcięższe przewinienia – przepisy te nie weszły w życie ze względu na stany wyjątkowe i wojenne 49. Stan wyjątkowy i stan wojenny: stan wyjątkowy: zniesienie mocy powszechnych sądów i prawa karnego stan wojenny: w czasie wojny lub zaburzeń rewolucyjnych w czasie pokoju stan oblężenia: jeśli oblężone przez wroga zostało jakieś miasto-twierdza sądy wojskowe: sądzenie przestępstw politycznych w czasie stanu wyjątkowego, po 1859 również sądziły buntujących się chłopów sądy wojenno-polowe: sądziły przestępstwa polityczne w stanie wojennym, sąd doraźny, skrócony, kary śmierci często w obu sądach: jawność, ustność, prawo do obrony i swobodna ocena dowodów 50. Likwidacja Autonomii Królestwa Polskiego i życie społeczeństwa polskiego: - likwidacja Rady stanu i Sądu Najwyższej Instancji w roku 1841 - w ich miejsce powołano: Departament IX Rządzącego Senatu rozpoznający odwołania ostatniej instancji w sprawach cywilnych, a X w sprawach karnych - uprawnienia sądowe RS uzyskało Ogólne Zebranie Departamentów Warszawskich Rządzącego Senatu - zlikwidowano Towarzystwo Przyjaciół Nauk i Uniwersytet Warszawski 52. Reformy społeczne Aleksandra Wielopolskiego: - zarządzenie ogólnego oczynszowania w 1861 roku, na skutek wystąpień antyfeudalnych w KP - Wielopolski był przeciwny uwłaszczeniu chłopów w KP - równouprawnienie Żydów w zakresie prawa cywilnego, zakaz sprawowania urzędów dla Żydów na 10 lat
30
53. Reforma administracji: - przywrócono odrębne organy rządowe (na przykład Komisję WRiOP) - reforma oświaty: powołanie szkół ludowych, gimnazjów i szkół wyższych (np. Szkoła Główna w Warszawie) - szkoły ludowe podlegały kierownictwu dozorów szkolnych - powołanie trzeciej Rady Stanu w miejsce Zgromadzenia Ogólnego Zebrania Departamentów Warszawskich Rządzącego Senatu - dodanie dwóch zastępców namiestnika: do spraw wojskowych i cywilnych w 1862 roku - powołanie organów samorządu terytorialnego (szerzej o tym pare linijek w dół :P) Rada Stanu: - dzieliła się na Zgromadzenie Ogólne i Radę Administracyjną - skład: namiestnik jako przewodniczący, radcy stanu, członkowie Towarzystwa Kredytowego Ziemskiego, prezesi i członkowie rad gubernialnych, wyższe duchowieństwo (wszyscy mianowani przez cesarza), 6 referendarzy, 4 podreferendarzy Kompetencje: - obrady nad projektami ustaw dotyczących KP oraz budżetu krajowego - obrady nad sprawozdaniami gubernatorów i naczelników powiatów, rad gubernialnych i rady miejskiej Warszawy - rozstrzyganie sporów kompetencyjnych pomiędzy organami sądowymi a administracyjnymi - kontrola nad urzędnikami i oddawanie ich pod sąd za nadużycia prawa i władzy Organy samorządu terytorialnego: Rady Powiatowe: - powołane w powiatach i wybierane na 6 lat; składały się z 15-18 członków; przewodniczący był mianowany, obrady tajne - kompetencje: pomoc organom rządowym w rozkładzie podatków, pozbawione były organów wykonawczych Rady Gubernialne: - składały się z członków wybieranych przez rady powiatowe, przedstawiały rządowi opinie o stanie guberni, obrady tajne Samorząd miejski: - wprowadzony w 33 miastach większych, rady miejskie wybierały spośród siebie magistrat zatwierdzany przez rząd - ważniejsze uchwały musiały być zatwierdzane przez organy rządowe, obrady w większości były tajne Rady gminne (pozostały w sferze projektów, nie weszły w życie z powodu Powstania Styczniowego): - powoływane miały być w wyborach opartych na cenzusie majątkowym - w ich skład wchodzić mieli z urzędu proboszczowie i nauczyciele - wójtowie mieli być wybierani spośród trzech kandydatów
XI. AUTONOMIA GALICJI 61. Instytucje autonomiczne i Sejm Krajowy: Sejm Krajowy został utworzony dyplomem cesarskim z 1860 roku i patentem z 1861 roku – w patencie ogłoszono statut krajowy i ordynację wyborczą. Wybory do Sejmu Krajowego: Oparto je na podziale wyborców na 4 kurie: 1) Kuria wielkiej własności ziemskiej – arystokracja i szlachta zamożna, wybierała 44 posłów 2) Kuria izb przemysłowo-handlowych – wybierała 3 posłów reprezentujących izby: lwowską, krakowską i brodnieńską 3) Kuria miast większych – wybierała 28 posłów, cenzus majątkowy, dochodowy i wykształcenia 4) Kuria miast mniejszych i gmin wiejskich – wybierała 74 posłów, właściciele nieruchomości miejskich i gospodarze wiejscy, tu wybory były pośrednie (prawyborcy wybierali wyborców, a wyborcy dopiero posłów) Skład Sejmu Krajowego: - 149 posłów pochodzących z wyborów; Marszałka Sejmu mianował cesarz - wiryliści: 3 abp lwowskich wyznania łacińskiego, unickiego, ormiańskiego; 5 bp katolickich, prezes Akademii Umiejętności w Krakowie; rektorzy Uniwersytetów: lwowskiego i krakowskiego; rektor Politechniki Lwowskiej Kompetencje Sejmu Krajowego: - uprawnienia ustawodawcze w zakresie kultury krajowej (rolnictwo, leśnictwo, produkcja, infrastruktura) - ustawodawstwo w zakresie stosunków gmina >> dwór; układanie budżetu - wydawanie zarządzeń w sprawach: szkolnictwa, administracji, sądownictwa, kościoła, wojska, dobrobytu i potrzeb kraju - ustawy krajowe wymagały sankcji cesarskiej - sejm mógł się zwrócić do władz centralnych w Wiedniu o wydanie norm wykraczających poza jego kompetencje - sprawował kontrolę administracji rządowej i samorządowej poprzez dyskusję nad corocznym sprawozdaniem namiestnika
31
- posłowie mieli prawo wnosić interpelacje co do sprawozdań namiestnika Wydział Krajowy: - wybierany przez Sejm na 6 lat organ wykonawczy i przygotowawczy Sejmu - sprawował w imieniu Sejmu kontrolę samorządu terytorialnego i reprezentował kraj wobec rządu Rada Szkolna Krajowa: - była szczególną instytucją samorządową - Skład: przewodniczył namiestnik z urzędu, zastępcą namiestnika był wiceprezydent Rady (jakiś profesor najczęściej), członków wybierał cesarz: 2 przedstawiciele nauki, fachowi pedagogowie, 5 duchownych różnych wyznań, reprezentanci Wydziału Krajowego i rad miejskich Lwowa i Krakowa - kierowała całością szkolnictwa poza uniwersytetami (nimi kierowało Ministerstwo Oświaty w Wiedniu) - kontrolę nad Radą Szkolną Krajową sprawował Sejm Krajowy Minister do spraw Galicji: - przez jego ręce miały przechodzić wszystkie akty dotyczące tego kraju Pozostałe organy: Rady Powiatowe, Wydziały Powiatowe, Rady Szkolne Powiatowe, Rady i zwierzchności gmin miejskich i wiejskich, obszary dworskie wydzielone Administracja rządowa: namiestnik, namiestnictwo i starostowie powiatowi
ROZDZIAŁ II – ZIEMIE POLSKIE U SCHYŁKU XIX WIEKU I NA POCZĄTKU WIEKU XX I. PODZIAŁ I USTRÓJ ADMINISTRACYJNY ZIEM POLSKICH 73. Królestwo Polskie: - podział administracyjny z 1815: 8 województw, 39 obwodów, 77 powiatów - w 1837 województwa przemianowano na gubernie - w 1842 obwody przemianowano na powiaty - w 1866 zreformowano podział administracyjny: 10 guberni i 85 powiatów - w 1912 z guberni siedleckiej i lubelskiej utworzono gubernię chełmską 74. Zabór pruski: - ziemie wchodziły w skład prowincji: Prusy Wschodnie, Zachodnie, Wlk. Księstwo Poznańskie, Pomorze, Brandenburgia, Śląsk - w latach 1815-1820 prowincje podzielono na rejencje a rejencje na powiaty 75. Galicja: - stanowiła jeden z krajów koronnych, podzielonych początkowo na 19 cyrkułów - w 1846 roku wprowadzono podział na 74 powiaty a w 1908 na 79 powiatów, Kraków i Lwów były wydzielonymi powiatami miejskimi - ziemie na zachód od Sanu to Galicja Zachodnia, na wschód od Sanu Galicja Wschodnia 76-77. Ustrój administracji rządowej. Jednostki podziału terytorialnego: PRUSY: Szczebel I: prowincje z nadprezydentami na czele (w WKP namiestnik do 1830) Szczebel II: rejencje z prezydentami rejencji na czele Szczebel III: powiaty ze starostami na czele Szczebel IV: wydzielone obszary dworskie z właścicielem ziemskim jako zarządcą administracyjnym na czele KRÓLESTWO POLSKIE: Szczebel I: generał-gubernatorstwo (cały obszar KP) z namiestnikiem do 1874, a od 1874 z generał-gubernatorem na czele Szczebel II: województwa do 1837 roku, od 1837 roku gubernie Szczebel III: powiaty z naczelnikami powiatów na czele Szczebel IV: zarząd gminny ściśle związany z rosyjskim aparatem władzy GALICJA: Szczebel I: kraj koronny (Galicja była sama krajem koronnym) z namiestnikiem na czele Szczebel II: powiaty ze starostami na czele Szczebel III: wydzielone obszary dworskie z właścicielem ziemskim jako zarządcą administracyjnym na czele 78. Administracja zespolona i niezespolona: administracja zespolona – szef urzędu był równoczesnym kierownikiem wielu jego wydziałów, podporządkowanych ministrom
32
administracja niezespolona – przydzielona była osobnym urzędom, należała do niej administracja wojskowa, skarbowa, celna, szkolna, górnicza, leśna itp. adm. wojskowa – dowódcy korpusów wojska, komendanci garnizonów w miastach, komendanci rejonów uzupełnień adm. skarbowa – kierowana przez izby lub dyrekcje skarbowe, urzędy skarbowe w powiatach adm. szkolna – kuratorzy okręgów szkolnych i inspektorzy szkolni adm. stosunków pracy – okręgowi i obwodowi inspektorzy pracy adm. lasów państwowych – dyrekcje lasów podzielone na nadleśnictwa 79. Samorząd i jego rodzaje: samorząd korporacyjny- określony przymusowy związek osób, należały tu samorządowa organizacja terytorialna, samorząd zawodowy, samorząd gospodarczy samorząd terytorialny - wszyscy zamieszkali na danej jednostce terytorialnej samorząd gospodarczy - izby: przemysłowo-handlowe, rolnicze, rzemieślnicze – tylko osoby czynne w zakresie gospodarki samorząd zawodowy - osoby wykonujące wolne zawody 80. Samorząd terytorialny: PRUSY: prowincje: sejmik prowincjonalny (uprawnienia uchwałodawcze i doradcze w sprawach powierzonych mu przez państwo); wydział prowincjonalny z dyrektorem krajowym jako reprezentantem społeczeństwa i kierownikiem spraw bieżących rejencje: nie było tu organów samorządowych, a wydział obwodowy był organem doradczym prezydenta rejencji i sądem administracyjnym II instancji powiaty: sejmik powiatowy – prawo wyborcze do niego mieli w większości posiadacze; wydział powiatowy ze starostą na czele – organ wykonawczy sejmiku, sąd administracyjny I instancji miasta: rady miejskie jako organy uchwałodawcze, magistraty jako wykonawcze wsie: przedstawicielstwa gminne (uchwałodawcze) i zarządy gminne (wykon.) złożone z naczelnika gminy i ławników GALICJA: powiaty: rada powiatowa (uchwałodawcza) i wydział powiatowy (wykonawczy – bez starosty powiatowego w składzie) gminy miejskie: rady miejskie (uchw.) i magistraty (wyk.) – na czele obu w Krakowie i Lwowie prezydenci gminy wiejskie: rady gminne (uchw.) i zwierzchności gminne (wyk.) złożone z wójta i przysiężnych KRÓLESTWO POLSKIE: - po reformach Wielopolskiego utrzymała się tylko jedna instytucja samorządowa: zbiorowa gmina wiejska ze zgromadzeniem gminnym, wójtem, urzędem i sądem gminnym - gminy składały się z gromad, a w nich były zgromadzenia gromadzkie i organy wykonawcze z sołtysem na czele
ROZDZIAŁ III – PRAWO I SĄD POD ZABORAMI 94. Trzy płaszczyzny regulacji prawnej: Trzy płaszczyzny regulacji stosunków społecznych: 1) prawo administracyjne – bezpośrednia ingerencja w te stosunki władzy państwowej 2) prawo cywilne – regulacja stosunków pomiędzy obywatelami na drodze umów 3) prawo karne – ochraniało ustrój społeczny i państwowy, dobra osobiste i majątkowe jednostek
I.
PRAWO CYWILNE
95. Problem recepcji francuskiego kodeksu cywilnego w Polsce KODEKS CYWILNY FRANCUSKI: - likwidacja ciężarów patrymonialnych; liberalne reformy prawa spadkowego i rodzinnego - zniesienie władzy ojcowskiej nad pełnoletnimi; pełnoletni: 21 lat - wprowadzenie rozwodu i świeckiego małżeństwa oraz ksiąg stanu cywilnego Kodeks wszedł w życie w marcu 1804 roku, trzy księgi: o osobach, majątkach i o różnych sposobach nabywania własności. Kodeks wprowadzony do KW w artykule 69 jego konstytucji. Szlachta przeciwna – bo ziemiaństwo miało długi, a wg kodeksu długi miały być skutecznie egzekwowane Duchowieństwo przeciwne laickiemu prawu małżeńskiemu, chłopi nieuregulowany stosunek majątkowy – pańszczyzna zniesiona dopiero w 1861. Zmiany w Kodeksie cywilnym francuskim: 1) zamiast przepisów o przywilejach i hipotekach – prawo hipoteczne uchwalone przez sejm w 1818 (zmiany 1825) 2) zamiast księgi I i tyt. 5 księgi III – kodeks cywilny Królestwa Polskiego z 1825 – autor 1 i 2 : Antoni Wyczechowski
33
3) przepisy laickie: sprawy małżeńskie rozstrzygały WYŁĄCZNIE sądy duchowne: rzym-kat, gr-kat, prawosławny i protestancki – inne wyznania – ślub we własnym obrządku, ale akt ślubu spisywał urzędnik cywilny 96. Prawo cywilne w zaborze pruskim: Pruskie prawo krajowe – uchwalone 1794, obowiązywało do 1900 – cechy: - nierówność wobec prawa uzależniona od przynależności do stanów; pierwiastki wyznaniowe w prawie rodzinnym - współistnienie własności pełnej i podzielonej, upośledzenie dzieci - czeladź pod kontrolą właścicieli ziemskich, przewaga ojca w rodzinie Zmiany: - prawo własności, serwituty, lenna własnością pełną – wszystko to w fideikomisy fideikomisy – można przejąć majątek odziedziczony w spadku bez prawa sprzedaży i dzierżawy - 1869 – zniesiono przeszkody stanowe w prawie małżeńskim - 1874 – świecka forma zawierania małżeństw Kodeks cywilny niemiecki (BGB) – ukończony w 1896, wszedł w życie 1.01.1900 – cechy: pełna własność prywatna, swoboda umów i testowania, giętkie normy w orzecznictwie sądowym, ograniczenie własności przepisami administracyjnymi, utrzymanie: upośledzenie dzieci pozamałżeńskich, uprzywilejowana pozycja facetów 97. Prawo cywilne w zaborze austriackim: 1811 r. – ABGB – kodeks cywilny austriacki (powszechna księga ustaw cywilnych): obowiązywał w czasie II rzeczpospolitej, w Austrii do dziś (ze zmianami) formalna równość wobec prawa, (z wyjątkami), regulacja zasady własności kapitalistycznej, wolność umów, chłopi: niepodzielność ich gospodarstw, prawo rodzinne: władza męża, elementy wyznaniowe, dzieci pozamałżeńskie, upośledzenie żony, 98. Wpływy dawnego prawa polskiego: dożywocie: umowa na mocy której jedna strona (dożywotnik) zobowiązuje się do przeniesienia własności na drugą osobę (nabywcę) a nabywca zapewnia utrzymanie dożywotnie osobie, na rzecz której ustanowiono tę umowę wymowa: wymówienie dożywotniego utrzymania 99. Zasady ogólne prawa cywilnego: 1) Nienaruszalność własności prywatnej – swobodne użytkowanie, korzystanie i rozporządzanie daną rzeczą - w Kodeksie Napoleona – nie można czynić użytku z prawa, które zabronione jest w ustawie, w BGB prawo własności jest tylko NAJSZERSZE spośród praw rzeczowych 2) Zasada równości podmiotów prawa cywilnego – brak równouprawnienia kobiet, wyznań, dzieci nieślubnych 3) Zasada swobody umów – swoboda zawarcia umowy, wyboru kontrahenta, wolność co do formy i treści umów – umowy typowe – kontrahent musiał akceptować warunki strony silniejszej 4) Zasada bezpieczeństwa obrotu – gwarancja pewności przy wymianie dóbr dla kontrahentów poprzez lex retro non agit i pacta sunt servanta , rozwój abstrakcyjnych czynności prawnych – weksle, czeki 5) Zasada harmonijności współżycia – podstawowe reguły współżycia w społeczeństwie, powoływanie się na pojęcia wartościujące – dobro społeczne, dobre obyczaje, krzywda społeczna itp.; klauzula rebus sic stantibus – ograniczała obowiązki stron do stanu , w którym stosunki faktyczne w chwili zawarcia umowy nie uległy zmianie – stosunek prawny może ulec zmianie jeśli nastąpiła zmiana stosunków faktycznych 100. Hipoteka i prawo hipoteczne: hipoteka – instytucja, w której każda nieruchomość ma osobną księgę wieczystą / przepisy dotyczące ustalania, ograniczania i przenoszenia prawa własności nieruchomości ustawa hipoteczna (1818, zm. 1825) – przejmowała z kodeksu francuskiego przepisy o rodzaju, skutkach i umarzaniu związanych z wpisami [praw rzeczowych księga wieczysta – posiadała ją każda nieruchomość: a) księga umów b) zbiór dokumentów c) wykaz hipoteczny ZASADY USTAW HIPOTECZNYCH: 1) jawność materialna – wszelkie prawa własności nabywało się / ograniczało tylko w drodze wpisu do ksiąg hipotecznych 2) publiczna wiara ksiąg hipotecznych – treść księgi wiązała osoby działające w dobrej wierze 3) legalność hipoteczna – prawidłowość czynności stanowiącej podstawę wpisu i jej badanie 4) szczegółowość – obciążanie konkretnej nieruchomości 5) pierwszeństwo hipoteczne – pierwszeństwo zaspokojenia wierzytelności wierzycielowi, o ile jego tytuł wpisano do księgi wcześniej 6) niepodzielność wierzytelności – ewentualny podział majątku dłużnika nie wpłynie na uprawnienia wierzyciela
34
Trzy rodzaje hipotecznego prawa zastawu: 1) umowne – wynikające z zawarcia umów 2) sądowe – oparte na wyrokach 3) ustawowe – oparte na faktycznym stanie prawnym, nie wymagały wyroku ani sankcji do zabezpieczenia księgi gruntowe – zakładane w zaborze austriackim ustawa hipoteczna 1871 w Austrii – księgi gruntowe zaczęły zabezpieczać posiadłości wiejskie, brak wpisu do księgi nie naruszał ważności transakcji (ugięcie się przed tradycjami chłopskimi)
V.
PRAWO KARNE
113. Na przełomie XVIII i XIX wieku: ZABÓR PRUSKI: Prawo karne Landrechtu opierało się na tendencji feudalno-absolutystycznej, szczególnie rozwinięte kary za działanie przeciw ustrojowi, prawo karcenia w stosunku do służby, przeciw tajnym związkom i buntom, zniesienie tortur w procesach inkwizycyjnych. ZABÓR AUSTRIACKI: Józefiński kodeks karny zaboru austriackiego – z roku 1787 – ograniczał stosowanie kary śmierci, chłosta, przykucie, piętnowanie Zachodniogalicyjski kodeks karny (1796) – podstawa ogólnopaństwowego kodeksu karnego z 1803 – odejście od kazuistyki, ale nadal sądy uwzględniały różnice stanowe Austriacka ordynacja procesowa (1788) – większość starych zasad w procesie karnym 114. W Księstwie Warszawskim i Królestwie Polskim: Utrzymano prawo pruskie jako pomocnicze, a na terytoriach dołączonych w 1809 prawo karne austriackie. Dekret Królewski z 1810 – podzielił kary na kary za: ZBRODNIE, WYKROCZENIA, WYSTĘPKI, odrzucono francuskie prawo karne jako niekorzystne dla ziemiaństwa Kodeks karzący dla Królestwa Polskiego – uchwalone w 1818 roku, formalna równość wobec prawa, nullum crimen sine lege, wina jako podstawa odpowiedzialności a) ograniczono karę śmierci do 7 najcięższych przestępstw b) kary więzienia warownego i więzienia ciężkiego c) śmierć cywilna – utrata praw osobistych, zniesiona w 1825 – potem ograniczenia praw w zależności od przestępstwa 115. Kodeks kar głównych i poprawczych z 1847 roku: uchwalony przez cara Mikołaja I, podstawą rosyjski kodeks karny, tworzony przez komisję z Romualdem Hube. Przewidywał 11 rodzajów kar, każda dzieliła się na stopnie, kary zależne od wyznania sprawcy, zakaz kar cielesnych w stosunku do szlachty i duchownych, urzędników, kupców, fabrykantów, kary religijne: pokuta i zakaz pochówku, alimenty, 116. Prawo karne i nauka o nim na ziemiach polskich w drugiej połowie XIX i początku XX wieku: Kodeks karny rosyjski z 1866 roku (nowelizacja 1885): obowiązywał do końca rządów rosyjskich, rozróżnianie kar poprawczych (zesłania na Syberię, Kaukaz) i kar kryminalnych (śmierć, ciężkie roboty) 1863 – ZNIESIENIE KAR CIELESNYCH, ale wzmożono późniejszymi aktami kary administracyjne, sprawy polityczne pod sądownictwo wojskowe kodeks karny ogólnoniemiecki: wydany w 1871 na podstawie nowego prawa karnego pruskiego z 1851, nacisk na czynniki indywidualne ujawnione przez sprawcę przestępstwa, przestępstwa niebezpieczne ze względu na nosicielstwo stanu niebezpieczeństwa przez sprawcę socjologia prawa karnego – Franciszek Liszt, Gabriel Tarde, Juliusz Makarewicz – społeczna funkcja kary, ze względu na społeczne pobudki i charakter przestępczości, dostosowanie kary do osobowości przestępcy Leon Petrażycki – uważał że prawo karne powinno współdziałać w kształtowaniu poczucia moralno-prawnego i odrazy prowadzącej do potępienia zła ZABÓR AUSTRIACKI: Kodeks karny austriacki (1852) – jego nowelizacje: zniesienie kary chłosty, zakazu koalicji, ustawa prasowa i ustawa o włóczęgach ZABÓR ROSYJSKI: Ustawa o postępowaniu karnym (1864) i Kodeks Tagancewa (1903), w Królestwie (1915) Założenia rozwoju prawa karnego: 1) cele, granice i charakter represji karnej zostały określone przez utylitaryzm, racjonalizm itp. 2) Równość wobec prawa 3) Nullum crimen, nulla poena sine lege poenali anteriori
35
4) Rozbudowa katalogu przestępstw i kar 116. Represje karne w zaborze rosyjskim: Zsyłki na Sybir, przestępstwa polityczne karane śmiercią, sądownictwo wojskowe w stanie wojennym
VI.
SĄD I PROCES
118. Czynnik społeczny w sądownictwie: przysięgli- zaczerpnięci z Anglii w dobie Rewolucji Francuskiej, ograniczono ich funkcję tylko do orzekania o winie (zabrano oskarżenie), było ich 12, nie wprowadzono przysięgłych w KW i KP, w Austrii od połowy XIX wieku, w Prusach od 1869, w Rosji w 1864 ale nie w KP sąd gminny w KP – obieralni ławnicy i sędziowie, opieranie się na prawie zwyczajowym rady familijne – sprawują władzę opiekuńczą 119. Procedury: Zmiany: równouprawnienie stron procesowych, niezawisłość sądów, postępowanie zgodne z normami proceduralnymi Nowe procedury niemieckie: wydane w 1877 – cywilne i karne, jawność procesu, kontradyktoryjność, prawda materialna / obiektywna Nowe procedury rosyjskie: pochodziły z 1864, wprowadzone w KP 1876, język rosyjski w sądach, Rosjanie sędziami i urzędnikami sądowymi, zerwanie z procesami inkwizycyjnymi, sądy wojenno polowe z 1905 roku, Procedury austriackie – 1873 (karna) 1895 (cywilna) – proces karny: połączenie zasady śledczej i skargowej, ustność, jawność, swoboda oceny dowodów, proces cywilny: połączenie ustności i pisemności 120. Adwokatura: Podział adwokatów w KP: a) adwokaci przysięgli – prawnicy z wykształceniem, 5-letnia praktyka b) obrońcy sądowi – zdawali egzamin z praktycznej znajomości prawa, nie występowali w wyższych instancjach
ROZDZIAŁ IV – ZIEMIE POLSKIE W LATACH I WOJNY ŚWIATOWEJ (1914-1918) 121. Sprawa polska i różne orientacje: Naczelny Komitet Narodowy – powstał w 08.1914 w Krakowie, związany z Austrią i państwami centralnymi, Władysław Leopold Jaworski, Polski Komitet Narodowy – przewodnictwo: ND z Romanem Dmowskim, jesienią 1917 opowiedzieli się za koalicją zachodnią w Paryżu 122. Udział Polaków w wojnie: Legiony (NKN), Związek Strzelecki (Piłsudski) – kadra legionów, I Brygada – łącznie 20 tys. Żołnierzy Legion Puławski – po stronie Rosji, ND Polska Organizacja Wojskowa – Rydz-Śmigły lipiec 1917 – I i III brygada odmówiły przysięgi braterskiej z D i Austro-Węgrami – internowanie, rozformowanie legionów, Piłsudski i Sosnkowski w Magdeburgu Polska Siła Zbrojna – powstała w miejsce Legionów, 10 tys. Żołnierzy, zaakceptowała przysięgę 3 korpusy na wschodzie – 33 000 ludzi Armia Ochotnicza we Francji – 15 000 ludzi Powstania śląskie – 1919-1921 75 000 ludzi 123. Królestwo Polskie w latach okupacji: sierpień 1815 – na teren KP wkraczają wojska pruskie i austriackie, dwa generalne gubernatorstwa – Warszawa (niemieckie – 32 powiaty) i Kraków (austriackie – 27 powiatów) Rada Główna Opiekuńcza – opieka społeczna 124. Akt 5 listopada i jego konsekwencje: Zawarty przez: cesarzy Niemiec i Austrii: Wilhelma II i Franciszka Józefa I (5.11.1916) Treść aktu: - utworzone Królestwo Polskie, mające służyć celom i uzależnione od mocarstw centralnych - naruszał prawo międzynarodowe – zabraniające dokonywania zmian na terenach okupowanych - monarchia w KP
36
Tymczasowa Rada Stanu (1916 W-wa) – powołana przez gen-gub-ów w-wskiego i lubelskiego, 25 członków (15 okup niem i 10 okup austr) – aktywiści – stawiali na wygraną Austro-Węgier, pasywiści – na wygraną koalicji. W sierpniu 1917 TRS podała się do dymisji. Uniwersytet Warszawski – otwarty w 1915 jako uczelnia polska 125. Początki administracji polskiej: Zarząd Cywilny Generalnego Gubernatorstwa – niemiecki w Wawie i austriacki w Lublinie – sprawował władzę okupacyjną Krajowa Rada Szkolna – organ opiniodawczy w sprawach oświaty przy ZCGG, od 1.10.1917 oświata w rękach polskiej administracji, przekształcenie Departamentu Oświaty w Ministerstwo Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego Sądy Królewsko-Polskie – powołano je na terenie KP 1.09.1917 I instancja – Sądy Pokoju, a w sprawach większej wagi Sądy Okręgowe II instancja – sądy apelacyjne W-wa i Lublin III instancja – Sąd kasacyjny – SĄD NAJWYŻSZY 126. Samorząd terytorialny w okresie okupacji: wybory do Rad Miejskich – czynne pw 25 lat, bierne pw 30 lat, faceci, Warszawa: 6 kurii, każda po 15 radnych, w Lublinie 5 kurii (nierówność wyboru), w mniejszych miastach 3 kurie w Wawie i Lublinie prezydent miasta, w pozostałych burmistrz Organ samorządu powiatowego – sejmik powiatowy: kurie wybierały deputowanych w potrójnej ilości, a z nich władze okupacyjne wybierały członków W okupacji niemieckiej na czele sejmiku powiatowego – naczelnik powiatu W okupacji austriackiej – na czele wydziału powiatowego stał tenże naczelnik 127 Rosja rewolucyjna i mocarstwa zachodnie wobec sprawy polskiej: odezwa Piotrogrodzkiej Rady Delegatów Robotniczych i Żołnierskich - 1917 rok – życzył Polsce niepodległości deklaracja o unieważnieniu traktatów rozbiorowych – 29.08.1918 włoska izba posłów – jesień 1917 w myśl zasady Risorgimento wysunęła postulat niepodległości Polski orędzie Woodrowa Wilsona – skierowane do Kongresu stanów w styczniu 1918, punkt 13: niepodległa Polska jako konieczność dla ładu pokojowego, dostęp do morza i ziemie etniczne Lloyd George – 5.01.1918 – odbudowa polskiej państwowości ograniczona do ziem bezspornie polskich Deklaracja rządów UK, FR, IT – 5.06.1918 128. Rada Regencyjna: Ustanowiona we wrześniu 1917, miała pełnić swe funkcje do czasu objęcia tronu przez przyszłego króla Skład: książę Zdzisław Lubomirski, kard. Aleksander Krakowski, hr. Józef Ostrowski (prezydent Wawy) RR sprawowała zwierzchnictwo nad siłą zbrojną, pod koniec 1917 powołała KRÓLEWSKO-POLSKI RZĄD Janusz Radziwiłł – kierownik resortu spraw politycznych Rada Stanu: Namiastka władzy ustawodawczej, powołana dekretem RR w lutym 1918, rozwiązała 7.10.1918 Skład: 110 osób: - 12 wirylistów - 43 mianowanych przez RR - 55 z wyboru (rady miejskie, sejmiki powiatowe) RR przekazała dowództwo wojskowe Piłsudskiemu 11.11.1918, 14.11 ogłosił się Tymczasowym Naczelnikiem Państwa
CZĘŚĆ TRZECIA ROZDZIAŁ I – ODRODZENIE PAŃSTWA POLSKIEGO W 1918 R. 1. Pierwsze dzielnicowe organy państwowe: Polska Komisja Likwidacyjna – powołana 28.10.1918 w Krakowie, na czele Wincenty Witos, tymczasowy organ ustawodawczy i wykonawczy Ukraińska Rada Narodowa – w Galicji Wschodniej proklamowała 1.11.1918 utworzenie Zachodnio-Ukraińskiej Republiki Ludowej, stłumione zostało to przez wojska polskie Tymczasowy Komitet Rządzący – utworzony 25.11.1918 z siedzibą we Lwowie Rada Narodowa Księstwa Cieszyńskiego – na Śląsku Cieszyńskim Tymczasowy Rząd Ludowy – powołany 7.11.1918 w Lublinie z Ignacym Daszyńskim na czele, wg ich manifestu: Polska ma być demokratyczną republiką parlamentarną, 8-godzinny dzień pracy, reformy gospodarcze
37
2. Powstanie centralnych organów państwowych: Tymczasowy Rząd Ludowy RP – zatwierdzony 14.11.1918 z Jędrzejem Moraczewskim na czele (bo Daszyński nie sformował gabinetu) Józef Piłsudski – naczelny dowódca wojsk polskich i tymczasowy naczelnik państwa o władzy najwyższej do czasu zwołania Sejmu Ustawodawczego Wybory do Sejmu Ustawodawczego – zarządzone 28.11.1918 na dzień 26.01.1919, głosowanie powszechne, równe, tajne, bezpośrednie i proporcjonalne, prawo wyborcze czynne i bierne od 21 roku życia (również kobiety) Naczelna Rada Ludowa – powstała 3.12.1918 w Wielkopolsce, nie podejmowała decyzji co do usunięcia administracji niemieckiej w oczekiwaniu na konferencję pokojową Komisariat NRL – powstał po powstaniu Wielkopolskim na ziemiach wyzwolonych, nieufny wobec Piłsudskiego, za odrębnością Wielkopolski, podporządkował się Wawie po traktacie pokojowym z Niemcami Komitet Narodowy Polski – działał w Paryżu, powołano Paderewskiego na premiera 17.01.1919, a Komitet rozwiązano 15.08.1919 Mała Konstytucja – (patrz II, III, A, 17) 3. Międzynarodowe uznanie państwa polskiego: - pismo Piłsudskiego do USA i rządów europejskich o powstaniu pierwszych organów władzy 16.11.1918 - stosunki dyplomatyczne z państwami zaborczymi – listopad 1918 - uznanie Polski przez państwa konferencji wersalskiej – styczeń-luty 1919 4. Ustalenie granic państwa polskiego: Rada Najwyższa – zwycięska koalicja: USA, UK, Francja, Włochy, Japonia Rada Czterech – bez Japonii od marca 1919 Koncepcja inkorporacyjna – autor: ND, włączyć do Polski ziemie wschodnie z Wilnem i Lwowem i polonizacja ludności Koncepcja federacyjna – Józef Piłsudski – Ukraina, Białoruś, Polska i Litwa miały być federacją państw zwróconą przeciw dominacji Rosji Traktat pokojowy z Niemcami – Wersal, 28.06.1919: do Polski trafia część Wielkopolski nieoswobodzonej w powstaniu oraz Pomorze, a w okręgu kwidzyńskim i olsztyńskim plebiscyt (11.07.1920 – plebiscyt niepomyślny dla Polski, 20.03.1921 – niekorzystny plebiscyt na Górnym Śląsku, przyczyna III powstania śląskiego); 20.10.1921 – podział Górnego Śląska pomiędzy Niemcy i Polskę przez Radę Ambasadorów Gdańsk + okręg = Wolne Miasto pod kontrolą Ligi Narodów, jego polityka zagraniczna w rękach Polski Traktat pokojowy z Austrią – Saint-Germain-en-Laye, 10.09.1919, Austria zrzekła się ziem austro-węgierskich wykraczających poza nowe ziemie Austrii Śląsk Cieszyński: - 5.11.1918 – podział oparty na kryterium narodowościowym przez RNKC i czeską Krajową Radę Narodową dla Śląska - 3.02.1919 – ugoda między PL i CZ podpisana w Paryżu – tymczasowa linia demarkacyjna na Śląsku - 10.07.1920 – arbitraż wielkich mocarstw –decyzja 28.07.1920: 1270 km2 dla CZ, 1012 dla PL Granica wschodnia – ustalona tymczasowo 8.12.1919 (wsch. Granice KP bez Augustowa i Suwałk), potem wojna polskorosyjska i traktat ryski – 18.03.1921 Wileńszczyzna: 10.07.1920 – Wilno dla Litwy (konferencja w Spa), 12.07.1920 – Rosja odstępuje wileńszczyznę Litwie 7.10.1920 – umowa PL-LIT w Suwałkach – tymczasowa linia demarkacyjna na terytorium spornym 9.10.1920 – Żeligowski przekracza linie i zajmuje Wilno – utworzono Litwę Środkową 20.02.1922 – uchwała Sejmu o włączeniu wileńszczyzny do Polski, 3.03.1922 – podpisanie aktu na ten temat Uchwała Rady Ambasadorów – z dnia 15.03.1923, ostatecznie uznała wschodnie i północne granice Polski 5. Społeczny charakter państwa polskiego: Komunistyczna Partia Robotnicza Polski – 12.1918 – powstała z PPS-Lewicy i SDKPiL, powołała Rady Delegatów Robotniczych 6. Obszar, ludność i jej skład narodowościowy: 388600 km2, w 1938 dołączono 2/3 Śląska Cieszyńskiego (1000 km2) 27,2 mln ludności (1921); 35,1 mln (1939): Polacy 69,2%, Ukraińcy 14,3; Żydzi 7,8%, Białorusini i Niemcy po 3,9%, inni 0,9% Język Polski: 68,9% Religie: rzym-kat 64,8%, grec-kat 10,4%, prawosławie 11,8%, mojżeszowa 9,8%, ewangelicka 2,6% 7. Obywatelstwo państwa polskiego: obywatelstwo–ogół uprawnień i obowiązków jednostki w zakresie jej stosunków z państwem, wynikających z przynależności państwowej; podst. prawne: Konstytucja Marcowa, ustawa o obywatelstwie 20.01.1920 i traktaty międzynar.
38
Mały Traktat Wersalski – podpisany 28.06.1919, - obywatele polscy to osoby (niemieckie, austriackie, węgierskie, rosyjskie) które zamieszkiwały na stałe w momencie wejścia w życie traktatu terytorium uznane za część Polski, - obywatelami polskimi są osoby (niem, austr, ros, węg) urodzone z rodziców stale tam zamieszkujących - osoby nieposiadające innego obywatelstwa nabywa polskie z samego prawa przez fakt urodzenia się na terenie Polski Inne traktaty: zakaz podwójnego obywatelstwa i prawo opcji (wybór obywatelstwa) dla określonych obszarów Ustawodawstwo wewnętrzne: - obywatelem PL jest osoba zamieszkała lub urodzona na terenie PL, chyba że ma inne obywatelstwo - obywatelem PL jest osoba która za takiego uznana została przez traktaty międzynarodowe - nabywanie obywatelstwa: zamążpójście, urodzenie, przysposobienie, nadanie - utrata obywatelstwa: nabycie innego, przyjęcie urzędu publicznego, wstąpienie do wojsk innego państwa bez zgody PL, działanie na szkodę PL za jej granicami, odmowa powrotu do Polski - obywatelstwa pozbawiał i nadawał je minister spraw wewnętrznych
ROZDZIAŁ II – USTRÓJ PAŃSTWOWY I. ŹRÓDŁA PRAWA PAŃSTWOWEGO 8. Ustawy Konstytucyjne: 1) dekret o najwyższej władzy reprezentacyjnej RP – 22.11.1918 2) dekrety o ordynacji wyborczej do SU – 28.11.1918 3) Mała Konstytucja – 20.02.1919 4) ustawa konstytucyjna zawierająca statut organiczny woj. Śląskiego – 15.07.1920 5) Konstytucja Marcowa – 17.03.1921 6) Ustawa Przechodnia – 18.03.1921 7) Ordynacja Wyborcza do Sejmu i Senatu – 28.07.1922 8) Regulamin Zgromadzenia Narodowego + ordynacja wyborów prezydenckich 27.07.1922 9) Ustawa o Trybunale Stanu – 27.04.1923 10) Ustawa po zamachu stanu Piłsudskiego – 2.08.1926 11) Konstytucja Kwietniowa 23.04.1935 12) Ustawa o TS 14.07.1926 13) Ordynacja wyborcza do sejmu, senatu i na prezydenta – 8.07.1935
III. USTRÓJ POLITYCZNY W LATACH 1918 – 1926 A. SYSTEM POLITYCZNY DO KONSTYTUCJI MARCOWEJ 16. System ustrojowy stworzony przez dekret 22.11.1918: - tymczasowy ustrój państwa na okres przejściowy do zwołania Sejmu Ustawodawczego - Piłsudski władza najwyższa, Tymczasowy Naczelnik Państwa, przekazuje swoją władzę potem dla Sejmu Ustawodawczego - Rząd = prezydent ministrów + ministrowie, powoływany i odwoływany przez Piłsudskiego - władza ustawodawcza: TNP + Rada Ministrów, ich dekrety były nieważne, jeśli nie zatwierdził ich Sejm Ustawodawczy 17. Ustrój polityczny wg Małej Konstytucji z 20.02.1919: - Józef Piłsudski Naczelnikiem Państwa - Sejm Ustawodawczy: koncentracja władzy, władza suwerenna, brak kadencji, uzależnienie od niego organów wykonawczych, Naczelnika i ministrów - główne zadanie SU: uchwalenie konstytucji, ustawy ogłaszał marszałek za kontrasygnatą prezydenta ministrów i ministra - ministrowie i rząd jako całość odpowiedzialni przed sejmem Naczelnik państwa: podporządkowany sejmowi, polityka zagraniczna, władza nad administracją rządową i wojskową, odpowiedzialność przed sejmem, kontrasygnata jego aktu przez ministra, powoływał rząd na podstawie porozumienia z sejmem Rada Obrony Państwa – powołana 1.07.1920, specjalny rządowo-parlamentarny organ o charakterze przejściowym, skład: Naczelnik Państwa, marszałek SU, 10 posłów wybranych przez sejm i reprezentujących stronnictwa, premier, 3 ministrów i 3 przedstawicieli wojska mianowanych przez Naczelnego Wodza, decydowała o sprawach pokoju i wojny
B. USTRÓJ POLITYCZNY WEDŁUG KONSTYTUCJI MARCOWEJ 18. Geneza Konstytucji Marcowej: - projekt: Komisja Konstytucyjna SU: Władysław Seyda, Maciej Rataj, Edward Dubanowicz - projekt oparty był na opinii rządu, partii politycznych i osób prywatnych - przedłożono go sejmowi w czerwcu 1920: dyskusje nad kwestiami spornymi i rozwiązania kompromisowe - uchwalenie 17 marca 1921 r. 19. Zasady ustroju politycznego: 1) Zasada ciągłości państwa polskiego – potwierdzenie zawierał wstęp do konstytucji
39
2) Republikańska forma ustroju politycznego – Polska jest Rzecząpospolitą (art.1), popierana przez społeczeństwo 3) Zasada zwierzchnictwa narodu – władza zwierzchnia należy do narodu, swoboda tworzenia i działania partii 4) Zasada demokracji reprezentacyjnej – naród nie sprawuje władzy bezpośrednio, ale przez przedstawicieli (organy ustawodawcze), naród ma jedną wolę, więc może mieć tylko jednego reprezentanta 5) Zasada podziału władz – rozdzielenie kompetencji pomiędzy różne organy władzy - władza ustawodawcza: sejm i senat, wykonawcza: prezydent i ministrowie, sądowa: niezawisłe sądy 6) System rządów parlamentarnych – powołany rząd sprawował władzę tak długo, jak długo posiadał zaufanie większości parlamentu, jeśli nie posiadał, to musiał podać się do dymisji 7) Zasada państwa liberalnego – państwo jest organizacją służącą do ochrony praw i interesów obywateli, szeroka swoboda dla obywateli w stowarzyszaniu się w związki, partie, organizacje 8) Zasada jednolitości państwa – taka sama władza na całym jego terenie Autonomia Śląska: oparta na ustawie z 15.07.1920 ze statutem autonomicznym województwa śląskiego, stanowi wyjątek od zasady 8 Władza ustawodawcza: Sejm Śląski – bez spraw wojskowych i zagranicznych, ustawodawstwo w zakresie autonomicznym Władza wykonawcza: Rada Wojewódzka 20. Sejm i senat: Prawo wyborcze (wg Konstytucji i ordynacji wyborczej): - czynne prawo wyborcze: oparte na głosowaniu równym, tajnym, powszechnym, bezpośrednim i proporcjonalnym - czynne prawo wyborcze: do Sejmu: 21 lat, do Senatu: 30 lat - czynnego prawa wyborczego nie posiadali wojskowi w służbie czynnej, osoby pozbawione praw publicznych lub z ograniczonymi prawami - bierne prawo wyborcze: do Sejmu 25 lat, do senatu 40 lat (również wojskowi w służbie czynnej) Przymioty wyborów: Równość – wszyscy obywatele mają równą ilość głosów (najczęściej 1) Bezpośredniość – obywatele głosują od razu na kandydatów, nie wybiera się najpierw wyborców przez prawyborców Tajność – każdy obywatel ma prawo do oddania głosu w ukryciu przed osobami trzecimi Powszechność – głosują wszyscy pełnoprawni obywatele (cenzus wieku jest uznawany za demokratyczny) Proporcjonalność - w okręgach wielomandatowych dokonuje się rozdziału mandatów pomiędzy konkurujące listy proporcjonalnie do odsetka uzyskanych głosów Skład i kadencja: Sejm – 444 posłów, Senat 111 senatorów, kadencja = 5 lat, rozwiązanie sejmu (a jednocześnie senatu) na mocy decyzji prezydenta podpartej 3/5 głosów w senacie KOMPETENCJE: Ustawodawcze – stanowienie praw publicznych i prywatnych, m.in.: budżet, amnestia, podatki, liczebność wojska, traktaty; Senat mógł wnosić poprawki, uchwalane były one 11/20 głosów w sejmie, ustawy promulgował i publikował prezydent Kontrolne – prawo interpelacji dla obu izb, pociąganie ministrów do odpowiedzialności konstytucyjnej i sejmowej (tylko Sejm), powołano NIK dla kontroli administracji państwowej, zatwierdzanie stanu wyjątkowego wprowadzanego przez RM i wyrażanie zgody na zawarcie wojny / pokoju Elekcyjne – Zgromadzenie Narodowe wybierało prezydenta Ustrojodawcze – dokonywanie zmian i rewizji w konstytucji ORGANIZACJA SEJMU: - Prezydium Sejmu i Prezydium Senatu: wybierane przez członków obu izb, składały się z marszałka, wicemarszałków i sekretarzy, marszałek prowadził obrady - system sesyjny obrad - komisje powoływane dla rozpatrywania projektów ustawodawczych - uchwalanie ustawy: quorum 1/3, większość zwykła; sprawy ważniejsze: quorum wyższe, większości kwalif.: 11/20, 3/5, 2/3 - posłowie nie byli krępowani instrukcjami wyborców i mieli immunitet uwalniający ich od odpowiedzialności za działalność w związku z pełnioną funkcją - nietykalność – posłowie mogli być pociągnięci do odpowiedzialności za przestępstwo bądź naruszenie praw osoby 3ciej 21. Prezydent RP: - stanowisko głowy państwa, kierowanie władzą wykonawczą, reprezentowanie Polski na arenie międzynarodowej - wybierany przez ZN na 7 lat, jeśli nie mógł pełnić urzędu, zastępcą był marszałek sejmu Kompetencje wykonawcze: - mianowanie i odwoływanie rządu (RM); obsadzanie wyższych urzędów cywilnych i wojskowych - mianowanie ministrów na wniosek prezesa RM; zwierzchnictwo nad siłami zbrojnymi - zawierał umowy międzynarodowe, przyjmował przedstawicieli państw obcych / delegował naszych - wypowiadał wojnę / zawierał pokój, ale za zgodą sejmu - wydawał rozporządzenia wykonawcze i zarządzenia
40
Kompetencje ustawodawcze: - zwoływanie/zamykanie/odraczanie sesji zwyczajnych/nadzwyczajnych Sejmu i Senatu - miał prawo rozwiązać sejm za zgodą 3/5 senatu - podpisywał ustawy wraz z ministrami (promulgacja) i ogłaszał je w Dzienniku Ustaw Kompetencje sądownicze: - mianował sędziów, stosował prawo łaski 22. Rada Ministrów (Rząd): Rada Ministrów = ministrowie + Prezes Rady Ministrów, powoływani / odwoływani na wniosek Prezesa RM przez prezyd. Kompetencje: - ogólne kierunkowanie polityki wewnętrznej i zewnętrznej rządu - występowanie z projektami ustaw, przedstawiała do zatwierdzenia coroczne zamknięcie rachunków państwowych - wykonywała ustawy poprzez rozporządzenia wykonawcze, zarządzenia i uchwały odpowiedzialność solidarna – obejmowała kolegialne działania ministrów podejmowane w charakterze członków RM odpowiedzialność indywidualna – dotyczyła ministra jako szefa administracji resortu odpowiedzialność parlamentarna – obejmowała kierunek polityki rządu lub ministra, sejm zwykłą większością uchwalał wotum nieufności, konsekwencja: dymisja rządu / ministra odpowiedzialność konstytucyjna – dotyczyła zgodności działań ministra / Rządu z konstytucją i ustawami – pociągał do niej Sejm większością kwalifikowaną Trybunał Stanu – sądził parlamentarzystów z tytułu odpowiedzialności konstytucyjnej, Skład: 12 członków (8 wyb przez Sejm, 4 przez Senat spoza swego grona), przewodniczący: I Prezes Sądu Najwyższego Postępowanie: oskarżenie popierało 3 posłów wybranych przez Sejm, wyrok: utrata urzędu, pozbawienie biernego prawa wyborczego, zmniejszenie emerytury, a jeśli przestępstwo karne: kary wg kodeksu karnego 23. Prawa i obowiązki obywatelskie: Prawa polityczne: czynne i bierne prawo wyborcze do S i S, prawo piastowania urzędów Prawa obywatelskie: ochrona życia, wolności, mienia równość wobec prawa, prawo dochodzenia krzywd i strat drogą sądową, wynagrodzenie szkód wyrządzonych przez organy państwa – na straży tych praw czuwały niezawisłe sądy Prawa społeczne: prawo do ochrony pracy (szczególnie młodzieży i kobiet), zakaz pracy poniżej 15 roku życia, ubezpieczenie społeczne, ochrona macierzyństwa Prawa wolnościowe: wolność słowa, prasy ,koalicji, sumienia, wyznania, nauki, nauczania, zamieszkania, wychodźstwa, narodowościową, nietykalność mieszkania i własności, tajemnica korespondencji Obowiązki obywatelskie: wierność dla RP, poszanowanie ustaw i rozporządzeń, obowiązki publiczne, służba wojskowa, ciężary i świadczenia publiczne, wychowanie dzieci, pobieranie nauki (szkoła podstawowa)
C. FUNKCJONOWANIE USTROJU POLITYCZNEGO 24. System polityczny i panorama partii politycznych: PARTIE POLSKIE: prawicowe, centrowe i lewicowe 1) Narodowa Demokracja (od 1919 Związek Ludowo-Narodowy, od 1928 Stronnictwo Narodowe): - reprezentowała burżuazję, ziemiaństwo, drobnomieszczaństwo, większość pracowników umysłowych, program: uznanie zasady własności prywatnej i wolność działalności gospodarczej, ideologia narodowa, solidaryzm społeczny, nacjonalizm: wrogość wobec mniejszości (antysemityzm), poparcie rządów parlamentarnych, po przewrocie majowym dążenia antydemokratyczne i antyparlamentarne, ND była partią prawicową działacze: Roman Dmowski, Stanisław Grabski, Jędrzej Giertych 2) Chrześcijańska Demokracja (Polskie Stronnictwo Chrześcijańskiej Demokracji): - reprezentowała część drobnomieszczaństwa i robotników, była partią prawicową program: upowszechnianie własności, robotnik współwłaścicielem fabryki w której pracuje, wyróżnienie religii katolickiej, w 1922 utworzyła wraz z Endecją Chrześcijański Związek Jedności Narodowej (Chjena), po 1926 była opozycją do rządów sanacyjnych, w 1937 ChD połączyła się z Narodową Partią Robotniczą i utworzyła Stronnictwo Pracy 3) Bezpartyjny Blok Współpracy z Rządem (BBWR): - utworzony w 1927 roku w związku z wyborami parlamentarnymi przez grupę sanacyjną popierającą Piłsudskiego - w skład wchodzili członkowie zbiorowi (organizacje) i indywidualni (osoby) - był wewnętrznie zróżnicowany (rozstrzał organizacji centrowych, prawicowych., lewicowych - program: ograniczenie praw parlamentu, wzmocnienie pozycji rządu, rozszerzenie udziału państwa w życiu gosp - działacze: Walery Sławek, Józef Beck, Bogusław Miedziński 4) Obóz Zjednoczenia Politycznego
41
- utworzony po śmierci Piłsudskiego i po rozwiązaniu BBWR (rok 1937) - skład: organizacje i ugrupowania prosanacyjne - program: hasła narodowe i solidarystyczne, dominująca rola państwa w życiu narodu, prywatna własność środków produkcji - działacze: Adam Koc, Stanisław Skwarczyński 5) Partie chłopskie - PSL-Piast, PSL-Wyzwolenie, Stronnictwo chłopskie - program: uwypuklanie odrębności zajęć chłopów, poparcie dla republiki parlamentarnej, bezpłatna oświata i instytucje samorządowe, poprawa położenia ekonomicznego wsi - PSL-Piast wszedł w koalicję rządową z Chjeną, po przewrocie majowym opozycja sanacyjna - PSL-Wyzwolenie i Stronnictwo Chłopskie współpracowały z lewicą - działacze: PSL-Piast: Wincenty Witos, Maciej Rataj; PSL-Wyzwolenie: Kazimierz Bagiński, Juliusz Poniatowski, Stronnictwo Chłopskie: Jan Dąbski - Centrolew: blok utworzony przez PPS, NPR, CHD, PSL-Wyzwolenie i Stronnictwo Chłopskie, przeciwstawianie się rządom sanacji - Stronnictwo Ludowe – powstało w 1931 z połączenia PSL-Piast, PSL-Wyzwolenie i Stronnictwa Chłopskiego: przeciwstawiało się sanacji, radykalny program gospodarczy, wywłaszczenie własności ziemskiej bez odszkodowania 6) Polska Partia Socjalistyczna - reprezentowała klasę robotniczą - program: utworzenie republiki socjalistycznej w drodze reform parlamentarnych, rozwój ustawodawstwa społecznego, , ustrój demokracji parlamentarnej - popierała Piłsudskiego do 1928 r., weszła w skład Centrolewu - działacze: Ignacy Daszyński, Norbert Barlicki, Tomasz Arciszewski 7) Narodowa Partia Robotnicza - powstała w 1920 z połączenia Narodowego Związku Robotniczego i Narodowego Stronnictwa Robotników\ - reprezentowała drobnomieszczaństwo, inteligencję, robotników - program: prymat mają interesy narodowe, ustawodawstwo socjalne, po 1926 roku opozycja sanacyjna, w 1937 połączyła się z CHD tworząc Stronnictwo Pracy - działacze: Karol Popiel 8) Komunistyczna Partia Polski (do 1925 Komunistyczna Partia Robotnicza Polski) - działała nielegalnie od 1919 roku - we wnętrzu jej działała Komun. Partia Zachodniej Ukrainy i KP Zachodniej Białorusi - program: rewolucja mająca na celu obalenie kapitalizmu, zwalczanie polityki władz państwowych, poprawa warunków bytu robotników - działacze: Maksymilian Horwitz, Adolf Warszawski, Julian Leszczyński - rozwiązana w 1938 r. przez Komitet Wykonawczy Międzynarodówki Komunistycznej 25. System rządów parlamentarnych w latach 1919 – 1926: - rywalizacja polityczna ugrupowań określona racjonalnymi zasadami - podważenie wyboru Narutowicza na prezydenta przez ND – nie mogły głosować mniejszości narodowe - rozbicie programowe w sejmie (duża liczba ugrupowań, a więc i brak jednomyślnych poglądów) - utworzono koalicje tylko w 5 rządach (pozostałe 8 – gabinety pozaparlamentarne) - działalność grup nacisku (organizacja kapitalistyczna Lewiatan, Kościół Katolicki) - prawa polityczne i wolnościowe nie były w pełni realizowane
IV. USTRÓJ POLITYCZNY W LATACH 1926-1935 26. Zmiana konstytucji w 1926 roku (Nowela Sierpniowa): Po przewrocie majowym rząd Kazimierza Bartla 2 sierpnia 1926 roku uchwalił zmianę konstytucji. Nowe kompetencje prezydenta (wzmocnienie jego władzy wykonawczej): - prawo rozwiązania Sejmu i Senatu przed upływem kadencji (na wniosek RM) - prawo wydawania rozporządzeń z mocą ustawy (między kadencjami sejmu i senatu – w razie nagłych sytuacji) lub w okresie trwania kadencji na podstawie upoważnienia w ustawie – traciły moc jeśli nie zostały przedłożone Sejmowi w ciągu 14 dni na najbliższym posiedzeniu – lub zostały przez Sejm uchylone - prawo ogłaszał rządowy projekt budżetu jako ustawę jeśli obie izby nie uchwaliły go / nie odrzuciły w określonym czasie Sejm: - wniosek o wotum nieufności dla rządu nie mógł być rozpatrzany na tym samym posiedzeniu, na którym go wysunięto - sejm nie mógł rozwiązać się sam, mocą własnej uchwały 27. Pozaparlamentarny system rządów w latach 1926-1935:
42
- rządy sanacyjne (od sanacja – uzdrowienie) dążyły do osłabienia parlamentu (partie polityczne przyczyną kłopotów) - ograniczanie kompetencji Sejmu (co do budżetu, co do kontroli aktów prezydenta, co do pociągania do odpowiedzialności politycznej) - Centrolew – utworzony w 1929 r, przez PPS, NPR, CHD, PSL-Wyzwolenie i Stronnictwo Chłopskie, dążył do przywrócenia ustroju z Konstytucji Marcowej, nastąpiły represje ze strony Sanacji - manipulowanie wynikami wyborów poprzez odezwy, rozbijanie opozycji, opowiadanie się za głosowaniem jawnym - Piłsudski: minister spraw wojskowych i główny inspektor sił zbrojnych, dwukrotny premier, sam wyznaczał swoje kompetencje - system partii dominującej – BBWR, osłabienie i szykanowanie opozycji - prawa obywatelskie: kary za zniewagę władz (uchylone przez Sejm), prawo prasowe, obóz odosobnienia
V. USTRÓJ POLITYCZNY W LATACH 1935 – 1939 A. USTRÓJ POLITYCZNY WEDŁUG KONSTYTUCJI KWIETNIOWEJ 28. Geneza konstytucji z 23 kwietnia 1935 r.: - tezy posła Stanisława Cara z BBWR (1933) dotyczące rewizji konstytucji - Komisja Konstytucyjna: tezy nowej konstytucji z 26.01.1934 - po opuszczeniu Sali obrad przez opozycję, projekt uchwalono od razu w drugim i trzecim czytaniu (łamiąc przepisy o zmianie ustawy zasadniczej) - Senat zatwierdził projekt 16.01.1935 - prezydent podpisał Konstytucję Kwietniową 23.04.1935 29. Zasady ustroju politycznego: państwo totalne – przeciwieństwo państwa demokratyczno-liberalnego, podporządkowanie jednostki państwu, kierownictwo państwa w rękach wodza, kierującego partią rządzącą ustrój autorytarny, cezarystyczny – ustrój Polski wg Konstytucji Kwietniowej dekalog – pierwszych 10 artykułów konstytucji, określające podstawowe zasady ustrojowe Główne założenia Konstytucji: - koncentracja władzy w osobie prezydenta – odpowiadał tylko przed Bogiem i historią, zniesienie zwierzchnictwa narodu - państwo polskie dobrem wspólnym wszystkich obywateli 30. Prezydent Rzeczpospolitej: System wyboru prezydenta: - wybierało Zgromadzenie Elektorów i Prezydent, albo ogół obywateli - Zgromadzenie Elektorów: 50 osób wybieranych przez Sejm, 25 przez Senat, 5 wirylistów: Marszałkowie Sejmu i Senatu, prezes RM, GISZ, I prezes SN - Zgromadzenie Elektorów wybierało kandydata na prezydenta - prezydent jeśli chciał, mógł wskazać kandydata na następcę – wtedy obywatele rozstrzygali który z dwóch kandydatów będzie prezydentem (kandydat obecnego przezydenta czy kandydat Zgromadzenia Elektorów) - kandydat ZE zostawał prezydentem jeśli prezydent nie wskazał kandydata na następcę - kadencja: 7 lat, w czasie wojny przedłużana o 3 miesiące od zawarcia pokoju - zastępca prezydenta – Marszałek Senatu KOMPETENCJE USTAWODAWCZE: 1) wydawanie dekretów z mocą ustawy z tytułu zwierzchnictwa nad Siłami Zbrojnymi, administracją, w przerwach między kadencjami Sejmu i Senatu i na podstawie upoważnienia ustawowego 2) prawo weta zawieszającego wobec ustaw uchwalanych przez S i S 3) mianowanie 1/3 senatorów 4) zwoływanie, odraczanie i zamykanie obrad sejmu i senatu 5) publikowanie i promulgacja ustaw KOMPETENCJE USTROJODAWCZE: 1) inicjatywa w zakresie zmiany konstytucji 2) prawo weta wobec poselskiego projektu zmiany konstytucji, zatwierdzonego przez S i S 3) wbrew woli prezydenta konstytucji zmienić nie można KOMPETENCJE WYKONAWCZE: 1) wybór następcy (czyli zwoływanie Zgr. Elekt., wskazanie kandydata na następcę, zarządzenie głosowania powszechnego) 2) mianowanie: Prezesa RM, sędziów, I prezesa SN, sędziów TS, prezesa NIK i członków jego kolegium, GISZ 3) mianowanie ministrów na wniosek Prezesa RM 4) zwierzchnictwo nad siłami zbrojnymi 5) wykonywanie prawa łaski 6) reprezentowanie Polski na zewnątrz
43
KOMPETENCJE KONTROLNE: 1) prawo rozwiązania Sejmu i Senatu 2) prawo odwoływania: Prezesa RM, ministrów, prezesa NIK, naczelnego wodza, GISZ 3) pociąganie ministrów do odpowiedzialności konstytucyjnej NADZWYCZAJNE UPRAWNIENIA NA OKRES WOJNY: 1) wyznaczenie następcy; mianowanie naczelnego wodza, przedłużenie kadencji izb ustawodawczych 2) zarządzenie stanu wojennego; wydawanie dekretów w zakresie całego ustawodawstwa oprócz zmiany Konstytucji 3) powoływanie S i S w mniejszym składzie Akty urzędowe prezydenta: prerogatywy – wynikały z władzy osobistej prezydenta, nie wymagały kontrasygnaty ministra, dawały prezydentowi pełną dowolność w sprawowaniu władzy, nikt za nie nie odpowiadał prawnie, przykłady: wskazanie kandydata na następcę, zarządzenie głosowania powszechnego, mianowanie i odwołanie: prezesa RM, prezesa NIK, GISZ, Naczelnego Wodza uprawnienia zwykłe – wymagały kontrasygnaty Prezesa RM i ministra 31. Rada Ministrów: - prezes RM powoływany przez Prezydenta, ministrowie także, ale na wniosek Prezesa RM Prezes RM: wzmocnienie poz.: ustalanie ogólnych zasad polityki państwa, kierowanie pracami rządu, przewodniczenie RM Rada Ministrów: wykonywanie prawa inicjatywy ustawodawczej, wydawanie rozporządzeń wykonawczych, decydowanie w sprawach przekazanych jej przez ustawy, kompetencje RM określał prezydent w formie dekretu Odpowiedzialność polityczna – ministrowie odpowiadają przed Prezydentem Odpowiedzialność parlamentarna – ministrowie odpowiadają przed Sejmem i Senatem, a jeśli prezydent jej nie zaaprobował, musiał rozwiązać Sejm i Senat Odpowiedzialność konstytucyjna – przed Trybunałem Stanu (skład 6 sędziów, 6 z-ców powoływanych przez Prezydenta spośród kandydatów Sejmu i Senatu, przewodniczył I prezes Sądu Najwyższego) 32. Sejm i Senat: Skład Sejmu: 208 posłów wybieranych w głosowaniu równym, powszechnym, tajnym, bezpośrednim w 104 okręgach 2mandatowych, kadencja: 5 lat, kandydatów zgłaszały Zgromadzenia Okręgowe, a nie grupy obywateli Skład Senatu: 96 senatorów: 32 powołuje Prezydent, 64 wybieranych w wyborach pośrednich, elitarnych; kadencja: 5 lat Prawo wyborcze: a) czynne do Sejmu: od 24 lat, pełnia praw cywilnych oraz zawodowi wojskowi b) bierne do Sejmu: od 30 lat c) czynne do Senatu: od 30 lat; elita: z tytułu zasługi (odznaczenia państwowe), wykształcenia (wykształcenie wyższe, średnie zawodowe lub stopień oficerski); zaufania (stanowiska z wyboru w samorządzie i określonych organizacjach) d) bierne do senatu: od 40 lat Kompetencje: Ustrojodawcze: bez zgody Prezydenta S i S nie mogły zmienić konstytucji Ustawodawcze: odebrano S i S: sprawy organizacji Rządu, administracji, sił zbrojnych, inicjatywy ustawodawczej w zakresie budżetu, ratyfikacji umów międzynarodowych, ograniczenie uprawnień poprzez dekrety i prawo weta prezydenta, Kontrolne: żądanie ustąpienia rządu lub ministra (konieczna zgoda prezydenta), interpelacje, udzielanie absolutorium rządowi, coroczne zatwierdzenie zamknięć rachunków państwowych sporządzanych przez NIK Zmiany w organizacji: poprawki do ustaw sejm odrzucał 3/5 głosów (przez co zwiększono pozycję Senatu), ograniczenie nietykalności i immunitetu posła – za działalność niedającą się pogodzić ze sprawowaniem mandatu lub za uzyskiwanie od rządu korzyści osobistych: odpowiedzialni przed TS 33. Prawa i obowiązki obywatelskie: - podporządkowanie jednostki interesom zbiorowości - ograniczenie praw politycznych (np. wybory elitarne do Senatu) - mgliste uzasadnienie praw wolnościowych = łatwość w ich ograniczaniu - obowiązki obywatela: wierność RP, ponoszenie świadczeń na jej rzecz, służba wojskowa, nauka (szkoła powszechna)
B. FUNKCJONOWANIE USTROJU POLITYCZNEGO 34. System rządów w latach 1935-1939: - śmierć Piłsudskiego osłabiła grupę rządzącą, BBWR => Obóz Zjednoczenia Narodowego (1937) - bojkot wyborów parlamentarnych w 1935 r. - uznanie Rydza-Śmigłego przez Mościckiego za pierwszą osobę po prezydencie w RP (okólnik prezesa RM z 13.07.1936 zmieniający konstytucję) – ograniczenie władzy prezydenta na rzecz GISZ - fikcyjne prawa obywatelskie
44
ROZDZIAŁ III – ADMINISTRACJA PUBLICZNA I. STRUKTURA ADMINISTRACJI PUBLICZNEJ 35. Organizacja administracji publicznej: administracja publiczna – realizowała praktycznie i bezpośrednio cele państwa w zakresie funkcji wykonawczych władztwo administracyjne – uprawnienie jednostek administracji do stosowania przymusu dla realizacji swoich decyzji Wyróżniamy: administrację centralną (RM i ministrowie) oraz administrację terytorialną (lokalną) Administracja lokalna = administracja rządowa + samorząd Organy administracji terytorialnej = administracja ogólna (polityczna, zespolona) + administracja specjalna (niezespolona) Administracja ogólna – zadania należące do resortu Spraw Wewnętrznych Administracja specjalna – funkcje pozostałych resortów Administracja rządowa – zespolenie z organami administracji ogólnej większości działów administracji specjalnej, działy pozostałe miały odrębne organy terytorialne (więc administracja ogólna była zespolona, a specjalna była niezespolona) Organy administracji ogólnej: w województwach wojewodowie (II instancja); w Warszawie zamiast wojewody Komisarz Rządu, w powiatach – starostowie powiatowi/grodzcy (I instancja); w gminach miejskich/ wiejskich – organy wykonawcze samorządu terytorialnego Podział terytorialny: województwa >> powiaty >> gminy miejskie >> gminy wiejskie Samorząd = samorząd terytorialny + gospodarczy + zawodowy 36. Podstawy prawne organizacji i działalności administracji: Przepisy prawa administracyjnego dzielono na: materialne, ustrojowe i proceduralne ustrojowe – organizacja aparatu administracyjnego RP materialne – regulacja różnych dziedzin życia zbiorowego, prawa i obowiązki obywateli / organów administracji proceduralne – forma działania i tryb funkcjonowania organów administracyjnych, uprawnienia obywateli w toku postępowania administracyjnego, kontrola działalności administracji
II. ADMINISTRACJA CENTRALNA 37. Rada Ministrów: Była centralnym organem administracji publicznej Kompetencje: - uzgadnianie działalności i rozpatrzanie sprawozdań ministrów - zatwierdzanie statutów organizacyjnych ministerstw - Komitet Ekonomiczny (wcielony w RM) opracowywał program działalności gospodarczej rządu - RM wydawała zarządzenia, uchwały i akty administracyjne 38. Ministrowie: Członkowie RM i zarazem kierownicy swoich resortów (czyli działów administracji państwowej), ministrów zastępowali podsekretarze stanu (wiceministrowie) Ministerstwo – aparat pomocniczy ministra, dzieliło się na departamenty (na czele dyrektorzy), departamenty na wydziały (na czele naczelnicy) Resorty – między innymi: Spraw Wewnętrznych, Spraw Zagranicznych, Sprawiedliwości, Spraw Wojskowych, Skarbu itp. Urzędy centralne – od Konstytucji Marcowej podległe ministrom, Główny Urząd Statystyczny, Główny Urząd Miar itp.
III. ADMINISTRACJA OGÓLNA A. ORGANIZACJA ADMINISTRACJI OGÓLNEJ 39. Administracja województwa: Na jej czele stał wojewoda – mianowany przez Prezydenta na wniosek Ministra SW, uchwalony przez RM. Podlegał ministrowi SW, działał jako przedstawiciel rządu i szef administracji ogólnej i działów adm. Specjalnej zespolonych z adm. Ogólną. Jako przedstawiciel rządu: - reprezentował rząd na obszarze województwa, koordynował działalność całej administracji rządowej - uprawnienia nadzorcze wobec administracji specjalnej Jako szef administracji ogólnej: - wykonywanie administracji w zakresie spraw wewnętrznych, zapewnienie porządku i bezpieczeństwa - podlegała mu policja, nadzór nad prasą, stowarzyszeniami i samorządem - wykonywanie zleceń ministrów, wydawanie rozporządzeń wykonawczych i porządkowych - urząd wojewódzki – organ pomocny wojewodzie w sprawowaniu swych funkcji, dzielił się na wydziały i oddziały Rada Wojewódzka – skład: członkowie delegowani przez organy samorządu powiatowego, przewodniczył jej wojewoda, wydawała opinie co do żądań wojewody
45
Wydział Wojewódzki – skład: wojewoda, 3 członków wybieranych przez Radę Woj., dwóch urzędników państwowych, uprawnienia doradcze i stanowcze (Wydziałów Wojewódzkich nie było w wojew. Poznańskim i pomorskim) Warszawa – odrębna jednostka administracyjna, wyłączona z województwa, szefem jej administracji był Komisarz Rządu (funkcje I i II instancji administracji), podzielona zostaa na powiaty grodzkie ze starostami grodzkimi na czele Śląska Rada Wojewódzka – na Śląsku, skład: wojewoda, v-cewojewoda, 5 członków wybranych przez Sejm Śląski, organ pomocniczy wojewody, a jej organem wykonwaczym był Urząd Wojewódzki 40. Administracja powiatu: Na jej czele stał starosta, mianowany przez ministra SW, podlegał wojewodzie, działał jako przedstawiciel rządu i szef administracji ogólnej i działów adm. Specjalnej zespolonych z adm. Ogólną. Obowiązki: zapewnienie porządku i bezpieczeństwa, zwierzchnictwo nad organami policji, orzecznictwo w sprawach wykroczeń (karno-administracyjne) Organem pomocniczym starosty było starostwo, czynnik obywatelski spełniały organy samorządu powiatowego, sejmiki i wydziały powiatowe Starosta grodzki – sprawował administrację w miastach wydzielonych >75000 mieszkańców od 1932 r., uprawnienia te same co starosta powiatowy Gdynia – od 1932 administracją powiatu miejskiego kierował tu Komisarz Rządu
B. GŁÓWNE FUNKCJE ADMINISTRACJI OGÓLNEJ 41. Ochrona bezpieczeństwa i porządku publicznego: Zajmowała się tym policja państwowa – aparat wykonawczy administracji ogólnej, ministra SW, wojewodów i starostów, podlegała organom wymiaru sprawiedliwości w zakresie ścigania przestępstw. Komendant główny – na czele całej policji w Polsce, w województwie szefem policji był komendant wojewódzki, w powiecie powiatowy, wszyscy wypełniali swe zadania poprzez komisariaty i posterunki Stan wyjątkowy – wprowadzała RM za zgodą prezydenta, a od 1935 r. prezydent, w razie rozruchów lub działań niebiezpiecznych dla ustroju państwa, zawieszano konkretne prawa obywatelskie i wolnościowe Pion służby śledczej – utworzony do ścigania przestępstw, zwalczania komunistów, organizacji mniejszościowych (głoszących hasła wyzwolenia swoich terenów etnicznych spod ziem RP), podlegał formalnie wymiarowi sprawiedliwości, faktycznie naczelnikom wydziału bezpieczeństwa Obóz odosobnienia – umieszczano tam osoby zagrażające porządkowi i bezpieczeństwu, utworzono ten obóz w Berezie Kartuskiej, decyzja o skierowaniu do obozu wydawana była przez organy administracji ogólnej na wniosek policji 42. Kontrola prasy: Ustanowiono prawo prasowe – normujące tryb powstawania i prowadzenia czasopism, wydawanie książek, działalność drukarni, system kontroli nad drukami System zgłoszeniowy – osoby chcące wydawać czasopismo musiały złożyć odpowiednią deklarację organom administracji ogólnej, wydawanie książek nie wymagało zezwolenia Egzemplarze druku – musiały zawierać nazwę i adres drukarni, nazwisko wydawcy i miejsce wydania, nazwisko redaktora odpowiedzialnego, określona liczbe egzemplarzy podlegała kontroli i dopiero potem można było rozpowszechniać całość (kontrola represyjna) Zasady anonimu i tajemnicy redakcyjnej – redaktor mógł odmówić podania nazwiska autora artykułu, w wypadku nieujawnienia autora odpowiadał wydawca, a przy czasopismach redaktor odpowiedzialny Kary: konfiskata, zajęcie (tymczasowa konfiskata), pozbawienie debitu pocztowego i komunikacyjnego – zakaz rozpowszechniania drogą pocztową lub środkami komunikacji 43. Nadzór nad stowarzyszeniami: stowarzyszenie – trwałe połączenie ludzi w zorganizowanej formie dla celów pozbawionych korzyści materialnych stowarzyszenie zwykłe – wymagało zgłoszenia dla legalizacji stowarzyszenie zarejestrowane – wymagało wpisu do rejestru dla legalizacji stowarzyszenie wyższej użyteczności – wymagało aprobaty Rady Ministrów Organy administracji ogólnej mogły odmówić legalizacji stowarzyszenia, rozwiązać je lub zawiesić. 44. Nadzór nad zgromadzeniami: zgromadzenie – jednoczesne skupienie się w jednym miejscu większej grupy ludzi dla wyrażania myśli i poglądów czy dla obrony wspólnych interesów zgromadzenia publiczne – dostępne dla nieograniczonej liczby osób, kontrolował je delegat organów adm. Og., podział: - zgromadzenia pod otwartym niebem – wymagały zezwolenia organów administracji ogólnej - zgromadzenia w lokalach – wymagały tylko zgłoszenia zgromadzenia niepubliczne – uczestnicy byli osobiście znani zwołującemu zgromadzenie, albo było to zgromadzenie członków stowarzyszenia, były zwolnione od konieczności składani zgłoszeń i uzyskiwania zezwoleń
D. ADMINISTRACJA GOSPODARCZA 51. Rola państwa w życiu gospodarczym:
46
państwo liberalne – regulowało stosunki gospodarcze przez normy prawa cywilnego, ingerencja państwa w gospodarkę polegała na ściąganiu danin, podatków, prowadzeniu działalności gospodarczej służącej użyteczności publicznej (poczta, koleje) etatyzm – prowadzenie przez państwo bezpośredniej działalności gospodarczej interwencjonizm – pośrednie oddziaływanie na stosunki gospodarcze 52. Prawo rolne i administracja rolnicza: Ustrój rolny II RP opierał się na prywatnej własności ziemi. - Sejm Ustawodawczy w 1919 r. uchwalił reformę rolną: maximum posiadanej ziemi przez jedną osobę wynosiło 180 ha, nadwyżka była wywłaszczana i parcelowana wśród chłopów - w 1920 r. wykonanie wywłaszczenia i parcelacji powierzono organom administracji rolnej - NTA uznał przepis o wywłaszczeniu jako sprzeczny z konstytucją marcową - w 1925 roku w końcu uchwalono reformę rolną: wywłaszczenia i parcelacji dokonywały organy administracji rolniczej, Państwowy Bank Rolny, właściciele za wywłaszczenie otrzymywali cenę rynkową wywłaszczonej ziemi, osoby które otrzymywały parcelowaną ziemię musiały mieć określone fundusze - komasacja – scalanie rozdrobnionych gruntów chłopskich i wydzielenie jednolitych działek - znoszenie służebności – czyli zniesienie serwitutów - regulacja wspólnot gruntowych – wspólnoty gruntowe podzielono, ustalono prawa współwłaścicieli i zasady gospodarow. Organy administracji rolniczej: 1) pion administracji rolnej – na czele Minister Rolnictwa 2) pion administracji reform rolnych – na czele Główny Urząd Ziemski a od 1923 minister reform rolnych 53. Prawo i administracja przemysłowa: przemysł – wszelka działalność wykonywana samoistnie i obliczona na przynoszenie zysku, spod przepisów prawa przemysłowego wyłączono niektóre jego gałęzie (rolnictwo, rybołówstwo, leśnictwo itp.) wolność przemysłowa – wszyscy obywatele mogli prowadzić przedsiębiorstwa Podział przemysłu: - ze stałą siedzibą: wolny – wymagał tylko zgłoszenia faktu rozpoczęcia działalności organom administracji przemysłowej (zwane dalej OAP); koncesjonowany – wymagał zezwolenia OAP; rzemiosło – przy dominującym udziale pracy ręcznej, wymagało posiadania uzdolnienia zawodowego - okrężny: sprzedaż towarów, skupowanie ich celem odsprzedaży, ale nie na targach i nie u kupców, wykonywanie drobnych świadczeń o charakterze przemysłowym - targi gminne – dzielono je na małe i wielkie (jarmarki), wymiana gospodarcza między wsią a miastem kartele – umowy, uchwały i postanowienia mające na celu drogą wzajemnych zobowiązań kontrolę lub regulowanie produkcji, zbytu, cen i warunków wymiany dóbr w dziedzinie górnictwa, przemysłu i handlu, do 1933 pozostawały poza regulacją prawną Ustawa o kartelach – uchwalona w 1933 – umowy kartelowe musiały być pisemne i musiały być zgłaszane i rejestrowane w Ministerstwie Przemysłu i Handlu, decyzję o rozwiązaniu umowy wydawał Sąd Kartelowy, od 1935 minister ds. katrteli 54. Przedsiębiorstwa państwowe: komercjalizacja przedsiębiorstw państwowych – wydzielenie ich z ogólnej administracji państwowej, wyposażenie ich w osobowość prawną i poddanie zasadom gospodarki handlowej Podział przedsiębiorstw państwowych: 1) monopole – wyłączność wykonywania określonej działalności gosdpodarczej przez państwo (spirytusowy, zapałczany, tytoniowy, loteryjny) 2) przedsiębiorstwa wyposażone w osobowość prawną – tworzone na podstawie ustaw szczególnych, lub powstawały jako S.A. lub z o.o. – Poczta Polska, PKP, PKO, Państwowy Bank Rolny 3) przedsiębiorstwa bez osobowości prawnej – prowadzone w ramach administracji państwowej, zakłady szkolne, warsztaty poligraficzne, gospodastwa rolne itp.
V. SAMORZĄD TERYTORIALNY I GOSPODARCZY 55. Organizacja samorządu terytorialnego: Zasady organizacji samorządu terytorialnego (zwanego dalej ST) w RP: 1) dostosowanie jej do podziału terytorialnego kraju dla celów administracji ogólnej 2) rady obieralne mogły stanowić w sprawach samorządu 3) jednostki organizacyjne samorządu mogły łączyć się w związki w celu realizacji ich zadań 4) zespolenie organów AO i organów wykonawczych samorządu na szczeblu powiatu i województwa 5) jednostki organizacyjne ST miały osobowość cywilnoprawną i publicznoprawną (władztwo administracyjne)
47
Organy ST: uchwalające i wykonawcze (U – uchwalający, W- wykonawczy) 1) Gminy wiejskie: Rady Gminne (U) – wybory pośrednie, jawne; Zarząd Gminy (W) – wójt i ławnicy wybierani przez Radę 2) Gminy miejskie: Rady Miejskie (U) – wybierane w wyborach powszechnych; Zarząd Miejski (W) – w miastach wydzielonych: prezydent miasta + ławnicy, miasta pozostałe: burmistrzowie + ławnicy; członkowie Zarządu Miejskiego wybierani byli przez Rady Miejskie 3) Powiaty: Rady Powiatowe (U) – wybory pośrednie, jawne; Wydział Powiatowy (W) – 6 członków wybieranych przez Radę pod przewodnictwem Starosty 4) Województwa: samorząd ten nie został powołany do życia; w województwach poznańskim i pomorskim: Sejmik Wojewódzki (U), Wydział Wojewódzki (W), Starosta Krajowy 5) Warszawa: była jednostką samorządu powiatowego, gminnego i wojewódzkiego; Rada Miejska (U), Zarząd Miejski (W) 56. Funkcje samorządu terytorialnego: własny zakres działania – sprawy gospodarcze, kulturalne, oświatowe, zdrowotne, budżet, przedsiębiorstwa użyteczności publicznej poruczony zakres działania – powierzony przez administrację rządową przezustawy i rozporządzenia RM nadzór nad samorządem – sprawowali go: minister SW, wojewodowie, starostowie, organy wykonawcze samorządu wyższego stopnia – zatwierdzanie wyborów stanowisk, zawieszanie uchwał itd. 57. Organizacja i funkcje samorządu gospodarczego: Był formą przymusowego zrzeszania osób prowadzących działalność gospodarczą w określonej dziedzinie wytwórczości. Zadania: zaspokajanie potrzeb grupowych, kierowanie życiem gospodarczym poprzez współpracę z państwem Samorząd gospodarczy: przemysłowo-handlowy, rzemieślniczy, rolniczy Jednostki organizacyjne: Izby Przemysłowo Handlowe, Rzemieślnicze (powoływane przez ministra handlu i przemysłu, dwa pozostałe przez RM), Rolnicze Jednostki krajowe: Związek Izb Przemysłowo-Handlowych, Związek Izb Rzemieślniczych, Związek Izb i Organizacji Rolniczych Kompetencje izb: wypełnianie w pewnym zakresie funkcji państwowej administracji gospodarczej, podejmowanie inicjatyw i popieranie działalności rozwojowych gospodarczo Korporacje przemysłowe, zrzeszenia, cechy – organizacje tworzone przez ludzi pod kontrolą administracji gospodarcze
VI. FUNKCJONOWANIE ADMINISTRACJI PUBLICZNEJ 58. Postępowanie administracyjne (zwane dalej PA): Dzielono je na: 1) ogólne PA – wszystkie sprawy z zakresu prawa administracyjnego, załatwiane przez organy administracji rządowej i samorządowej, z wyjątkiem kompetencji organów administracji wojskowej, spraw zagranicznych, skarbowej, postępowania administracyjnego 2) przymusowe PA – zespół działań zapewniających wykonanie decyzji administracji, uprawnienia takie miały organy administracji ogólnej I instancji, kary: pieniężne, egzekucja na majątku, przymus bezpośredni 3) postępowanie karno-administracyjne – tryb dochodzenia i karania wykroczeń przez organy administracji ogólnej lub inne organy specjalnie uprawnione, wykroczenia – drobne przestępstwa zagrożone karą do 3000 zł i do 3 miesięcy aresztu, skazany mógł domagać się skierowania postępowania na drogę sądową 59. Funkcjonariusze administracji publicznej: pragmatyka służbowa – zawarta w ustawie o służbie cywilnej z 1922 r. – pragmatyce tej podlegał ogół funkcjonariuszy państwowych oprócz sędziów, prokuratorów, nauczycieli, profesorów, pracowników przedsiębiorstw i monopoli państwowych; ustawa normowała zasady powoływania i odwoływania funkcjonariuszy, wymagane od nich kwalifikacje, uprawnienia itp.
VII. KONTROLA ADMINISTRACJI PUBLICZNEJ 60. Rodzaje kontroli: 1) wewnętrzna (nadzór) – wynikała z hierarchicznej i instancyjnej struktury administracji 2) zewnętrzna – sprawowana przez organy niezależne od administracji publicznej (sejm, senat, opinia publiczna, sądy administracyjne i powszechne, NIK) 61. Kontrola sprawowana przez parlament i opinię publiczną: Kontrola parlamentarna:
48
- polegała na weryfikacji działań administracji z pkt widzenia politycznego - kontrola poprzez interpelacje i dyskusję nad preliminarzem budżetowym i budżetami resortów Kontrola opinii publicznej: - sprawowana przez prasę w formie krytyki i opinii, kształtujących poglądy społeczeństwa 62. Sądowa kontrola administracji: Sprawowana przez sądy administracyjne, a w niektórych sprawach przez sądy powszechne. Najwyższy Trybunał Administracyjny (NTA) – powołany w 1922 r., był jedyną instancją w tych sprawach (z wyjątkiem byłego zaboru pruskiego), skład: I prezes, prezesów i sędziów mianowanych przez prezydenta; dzielił się na izby: ogólnoadministracyjną i skarbową, orzekał w kompletach złożonych z 3 lub 7 sędziów, albo zgromadzenia ogólnego Tok instancji w byłym zaborze pruskim: tak jak przed 1918 r., z tym że NTA był III instancją Skarga do NTA przysługiwała komukolwiek, komu naruszono prawo lub obciążono go bezprawnym obowiązkiem. Decyzja musiała być ostateczna (wyczerpanie toku instancyjnego) Sprawy wyłączone spod kompetencji NTA: podlegające sądownictwu powszechnemu, związane z wyborem na publiczne urzędy, załatwiane w drodze swobodnego uznania, zagraniczne; sił zbrojnyc; dyscyplinarne 70. Kontrola skarbowa: Dzielono ją: 1) wewnętrzna – sprawowały ją organy hierarchicznie wyższe, lub specjalnie powołani inspektorzy i lustratorzy w resortach 2) specjalna – sprawowana przez NIK i Izby Okręgowe Kontroli – NIK: na czele stał prezes mianowany przez prezydenta na wniosek RM, odpowiedzialny przed sejmem i senatem, kontrola NIK rozciągała się na wszystkie jednostki administracji publicznej i samorządu, stowarzyszenia i fundacje otrzymujące subwencje państwowe, podlegały one kontroli pod względem legalności, celowości i efektywności działalności finansowo-gospodarczej 3) parlamentarna – sprawowana przez Sejm i Senat przy uchwalaniu budżetu, przy rozpatrywaniu zamknięć rachunków państwowych przedstawianych przez NIK, poprzez interpelacje i poprzez Komisję Kontroli Długów Państwa
ROZDZIAŁ V – ORGANIZACJA WYMIARU SPRAWIEDLIWOŚCI 71. Struktura organów wymiaru sprawiedliwości: podstawa prawna – obie Konstytucje i prawo o ustroju sądów z 1928 roku konstytucja marcowa – sądy miały być niezawisłe wg zasady trójpodziału władz konstytucja kwietniowa – sądy organami państwa pod zwierzchnictwem prezydenta, nie ma czynnika społecznego sądy powszechne – rozstrzygały wszelkie sprawy karne i cywilne sądy specjalne – kompetencje ograniczone do określonych kategorii spraw: sądy wojskowe, pracy, wyznaniowe, Trybunał Stanu, Trybunał Kompetencyjny, Najwyższy Trybunał Administracyjny funkcje pomocnicze – prokuratura, Prokuratoria Generalna, adwokatura, notariat 72. Zasady przewodnie sądownictwa: 1) niezawisłość sędziów – sędziowie podlegają tylko ustawom, orzeczenia sądowe nie mogą być zmieniane przez władzę wykonawczą i ustawodawczą, zakaz usuwania i przenoszenia sędziów (prócz zmiany organizacji sądownictwa), immunitet 2) nominacja sędziów – oprócz sędziów pokoju, resztę mianował prezydent – wymogi: studia, aplikacja i egz. sędziowski 3) wyłączna kompetencja sądów w sprawach wymiaru sprawiedliwości – każdy ma prawo do dochodzenia swoich roszczeń, niekt nie może być pozbawiony sądu któremu z prawa podlega – od 1926 ogranicz. na rzecz organów administracji 4) udział czynnika społecznego w wym. sprawiedliwości – KONSTYTUCJA MARCOWA: wybór sędziów pokoju przez ludność, udział obywateli w sądach przysięgłych i handlowych, KWIETNIOWA: likwidacja sądów przysięgłych i pokoju 5) wyłączenie z kompetencji sądów uprawnienia do badania legalności ustaw – badały tylko zgodność z ustawami aktów normatywnych niższych 6) hierarchiczno-instancyjna budowa sądownictwa: sądy I instancji – rozpatrywały sprawy merytorycznie sądy II instancji – w wyniku apelacji badały merytoryczną słuszność wyroku sąd III instancji – stał na straży jednolitości wykładni przepisów prawa, kontrolował działalność instancji niższych z punktu widzenia prawidłowości przepisów prawa 73. Sądy powszechne: podstawa prawna – prawo o ustroju sądów powszechnych z 1928 roku sądy grodzkie - orzekały jednoosobowo w drobnych sprawach cyw i kar jako I instancja, pomagały sądowo innym sądom sądy okręgowe – I instancja w sprawach poważnych cyw i kar, odwołania od s. grodzkiego, rozstrzygały sprawy kolegialnie lub jednoosobowo, dzieliły się na wydziały sądy przysięgłych – powoływane w okręgowych dla orzekania o poważnych zbrodniach i przest. politycznych, działały tylko w byłej Galicji, zniesione 1938: skład – przewodniczący, 2 sędziów, 12 przysięgłych; decyzje – ława orzekała o winie większością 2/3, karę wymierzał trybunał
49
wydziały handlowe – w sądach okręgowych: 1 sędzia okręgowy, 2 ławników – mianowani przez ministra sprawiedliwości sądy jednoosobowe dla nieletnich – powoływane przez ministra sprawiedliwości sądy apelacyjne – II instancja: odwołania od okręgowych, I instancja w sprawach szczególnych, przekaz. im przez ustawy Sąd Najwyższy – odwołania (kasacje) od II instancji, orzekanie w spr. powierzonych przez ustawy, pilnowanie jednolitości wykładni, dzielił się na izbę cywilną, karną, potem też do adwokatury, orzekanie 3,5 lub 7 sędziów 74. Sądy szczególne: podstawa prawna – ustawa z 1919 roku i jej nowelizacja z 1936 roku sądy wojskowe – od 1919 – podlegali im żołnierze, oficerowie, podoficerowie, czasem też osoby cywilne, sądziły na podstawie wojskowych KK i KPK sądy pracy – od 1928 – sporne sprawy cywilne wynikłe ze stosunku pracy, sprawy związane z nauką zawodu, od 1934 sprawy wynikłe ze stosunku chałupniczego, sądził sędzia zawodowy i 2 ławników (1 od pracodawców, 1 od pracowników) odwołania od wyroku składano do sądu okręgowego sądy wyznaniowe – na terenie b. zaboru rosyjskiego, sprawy małżeńskie wyznawców określonych wyznań Trybunał Kompetencyjny – rozstrzygał spory kompetencyjne między org. adm. i sąd., skład: 2 przezesów, 14 członków mianowanych przez prezydenta na wniosek RM Trybunał Stanu - sądził parlamentarzystów z tytułu odpowiedzialności konstytucyjnej, skład: 12 członków (8 wyb przez Sejm, 4 przez Senat spoza swego grona), przewodniczący: I Prezes Sądu Najwyższego Najwyższy Trybunał Administracyjny – patrz rozdział III, dział VII, punkt 62] 75. Prokuratura: podstawa prawna – najpierw przepisy zaborcze, potem prawo o ustroju sądów powszechnych z 1928 prokuratura – organ państwa powołany do ścigania przestępstw, podporządkowany ministrowi sprawiedliwości (prokurator naczelny), prokuratura Sądu Najwyższego – na czele I prokutrator SN, p. sądów apelacyjnych – na czele prokurator apelacyjny, p. sądów okręgowych – prokurator okręgowy, przy sądach grodzkich prokuratorów nie było Zadania funkcjonariuszy prokuratury: - wszczynanie postępowania karnego w sprawach przestępstww ściganych z urzędu, postępowanie przygotowawcze - oskarżanie przed sądami, nadzór nad wykonaniem kary 76. Prokuratoria generalna: podstawa prawna – dekret i ustawa z 1919, rozporządzenie prezydenta z 1924 roku - utworzona do obsługi prawnej Skarbu Państwa, instytucji i przedsiębiorstw państwowych oraz zakłady finansowane przez państwo - realizowała swoje zadania poprzez zastępstwo procesowe przed sądami oraz udzielała opinii prawnych organom państwow. 77. Adwokatura i notariat: podstawa prawna adwokatury – ustawy zaborcze, przepisy z 1932 roku z nowelizacją w 1938 roku adwokatura – wolny zawód, świadczenie pomocy prawnej, porad, redagowanie aktów normatywnych, zastępstwo proces. samorząd – izby adwokackie i Naczelna Rada Adwokacka jako organ najwyższy nadzór – minister sprawiedliwości i Sąd Najwyższy podstawa prawna notariatu – przepisy zaborcze zunifikowane w 1933 roku notariusz – funkcjonariusz publiczny, mianowany/odwoływany przez min. sprawiedliwości, opłacany przez usługobiorców, jego kompetencje: sporządzanie dokumentów, które nadawały formę notarialną pewnym czynnościom, które tego wymagały
ROZDZIAŁ VI – UNIFIKACJA I KODYFIKACJA PRAWA 78. Komisja Kodyfikacyjna: Powołana ustawą z 3.06.1919 uchwaloną przez Sejm Ustawodawczy. Skład: prezydent, 3 wiceprezydentów i 40 członków. Wszyscy mianowani przez Naczelnika Państwa a od 1922 przez Prezydenta RP. Prezydenci KK: prof. Ksawery Fierich (do 1928) i Bolesław Pohorecki Zadania: unifikacja (ujednolicenie) prawa i kodyfikacja prawa 79. Kodyfikacja prawa i postępowania karnego: Kodeks Karny – opracowywany m. in. przez Juliusza Makarewicza, Wacława Makowskiego i sędziów: Aleksandra Mogilnickiego i Stanisława Emila Rappaporta, projekt przyjęty 14.09.1931, komisja Ministra Sprawiedliwości uzupełniła go o przestępstwa przeciw państwu, wszedł w życie 11.07.1932 razem z przepisami wprowadzającymi, prawem o wykroczeniach i przepisami o wykroczeniach Kodeks Postępowania Karnego – podkomisja: prof. Edmund Krzymuski, A. Mogilnicki, S.E. Rappaport – w 1926 projekt ukończony, do 1927 wprowadziła poprawki komisja ministerialna, wszedł w życie 19.03.1928 rozporządzeniem prezydenta 80. Kodyfikacja prawa i postępowania cywilnego: prawo międzynarodowe prywatne i prawo prywatne międzydzielnicowe – projekt w 1921, weszły w życie 1926
50
prawo autorskie – twórca: prof. Fryderyk Zoll, uchwalone w 1926 roku prawo patentowe – weszło w życie w 1924 w ustawie o ochronie wynalazków, wzorów i znaków towarowych prawo wekslowe i czekowe – 1924 rok; kodeks handlowy i kodeks zobowiązań – 1933 rok; prawo osobowe małżeńskie – projekt w 1929, autor prof. Karol Lutostański, małżeństwo instytucją świecką, fakultatywna forma zawarcia związku małżeńskiego (cywilna lub kościelna do wyboru), dopuszczenie rozwodu, jurysdykcja w sprawach małżeńskich należała do sądów powszechnych, z powodu antagonizmów duchowieństwa i niektórych członków KK projekt nie wszedł w życie prawo majątkowe małżeńskie – projekt 1937 rok, zrównanie sytuacji męża i żony pod względem majątkowym, prawo o stosunkach rodziców i dzieci – projekt z 1938 r., podkomisja z prof. Stanisławem Gołąbem, polepszenie sytuacji dzieci pozamałżeńskich, władza rodzicielska ma być stosowana wyłącznie w interesie dziecka prawo rzeczowe – projekt z 1937 r. autorstwa Fryderyka Zolla i Jana Wasilkowskiego prawo spadkowe – prace tylko w sferze dyskusji, bo II WW część ogólna prawa cywilnego – prac nie rozpoczęto z powodu braku opracowania części szczegółowych kodeks postępowania cywilnego – wydany w formie rozporządzenia prezydenta w 1930, obowiązywał od 1933, autorzy: podkomisja z Ksawerym Fierichem a po jego śmierci Janem Jakubem Literauem postępowanie egzekucyjne – wydane w 1932 roku prawo upadłościowe i postępowanie układowe – obowiązywały od 1934
51
