Zuloaga plaza 1 20003 Donostia – San Sebastián Telefonoa: Telefo noa: 943 48 15 80
[email protected] www.santelmomuseoa.com
ALAKIKETAN Irakaslearen gida
San Telmo Museoa
Erakunde laguntzaileak:
Patrono pribatuak:
Sarrera HELBURUA Aurkezten dizugun material didaktiko honen xedea musika tradizionala aurkeztea da, eta hari zentzua ematen zion gizarte tradizionala, horretarako museoko erakustaretoak eta hezkuntzatailerra darabiltzala.
HARTZAILEAK Haur Hezkuntzako bigarren zikloko eta Lehen Hezkuntzako lehen zikloko ikasleak.
METODOLOGIA a s
e
o
Aktibitateak “Tradizioak “Tradizioak bizirik dirau” erakustareto iraunkorrean bisitaldi gidatua eta hezkuntza tailerreko ariketa hartzen ditu bere baitan: lm
o
M
u
S
a
n
T
e
- Erakustareto iraunkorrean: Euskal Herriko musika-tresna tradizionalen, festen eta jantzien ezaguera. - Hezkuntza tailerrean: euskal soinu-tresna tradizionalen azterketa eta esperimentazioa.
IRAUPENA Ordubete, ordu eta erdi gehienez ere (30-45 minutu txanda bakoitzeko). Honek ez du kontuan hartzen ibilbide osagarri alternatiboa (Baserritar giroa eta Lanetik kirolera izeneko ariketak), Alakiketan bera, A ze parea! eta Jantzi nazazu! ariketak ariketak baizik. Ibilbide osagarria eginez gero, beste hainbeste beharko dute.
2
JARDUERA ONDO EGITEKO BALDINTZAK Musikaren atala egoki jorratuko bada, talde txikiak egin behar dira, hamabost lagunekoak gehienez ere. Horregatik, ikastaldeak 20-25 lagun artekoak izan ohi direla jakinik, jarduera bi ataletan banatu da: 1.
Alakiketan bera: musika tresnen bidezko ariketa hezkuntza-tailerrean.
2.
A ze parea! eta Jantzi nazazu!: lehena, musika tresnak pareka jarri eta bigarrena, dagokien dantzari edo jolearen janzkiarekin lotzeko ariketa arina.
Jarduera hau egiteko bi lagun behar dira: - Museoko gidaria erakustaretoetan - Musikaria tailerrean Hortaz, txandaka ibilita, ikasle guztiek egingo dituzte ariketa biak, zain egon beharrik gabe.
M
u
s
e
o
a
OHARRA: sarritan garraiobidea optimizatzeko ikastalde bat ez baina bi batera etortzen zaizkigula kontuan hartuta, beste talde bat balitz, denbora osoan zain egon beharrean, gai beraren inguruan antzeko ariketak egiteko proposamena ere prestatu dugu, hau ere bi azpitaldetan bana daitekeena, txandaka jorra ditzaten: o
S
a
n
T
e
lm
3. Baserritar giroa: ibilaldi laburra “Tradizioak bizirik dirau” atalean, eta behaketa ariketak argazkiei erreparatuta. 4. Lanetik kirolera: herri kirolen inguruko ariketa, jatorrizko lanbideak eta gaur egungo kirolak batzen dituena. Jarduera hauek, beste bien osagarriak direnez, irakasleak berak gauzatu beharko ditu. Baserritar giroa ariketan, eskaintzen zaien txa didaktikoa bete behar dute, informazioa argazkietan bilatuta. Lanetik kirolera ariketan, txak eman eta hirukoteak osatu behar dituzte (objektuaren izena, deskribapena eta irudia), informazioa bitrinetan bilatuta.
Oro har, ikasleek talde txikietan (binaka-hirunaka) lan egingo dute. Museoak talde bakoitzari material didaktikoa helaraziko dio. Musika-tresnak hezkuntza-tailerrean landuko dira; gainerako ariketak erakustaretoetan jorratuko dira; hau da, Museoaren goiko klaustroan, elizako korua izandako tokian.
3
1. Alakiketan Ariketaren helburua: •
Euskal musika-tresna tradizionalak hurbildu (txalaparta, adarra, txirula, gitarra, e.a.)
•
Euskal gizarte tradizionalean musikak eta orohar, soinuek betetzen zituzten eginkizun komunikatiboak, ludikoak eta erritualak azaldu
•
Umeen partaidetza aktiboa sustatu
•
Esperimentazioan oinarritutako musika-tresnen erabileraren ikasketa burutu
“Alakiketan” umeak euskal soinu tradizionaletara hurbiltzeko tailer ludiko-didaktiko bat da. Halako proiektuetan eskarmentu handia duen musikari profesional batek, txalaparta dela, adarra dela, txirula, gitarra eta abar direla, euskal gizarte tradizionalean musikak eta, oro har, soinuek betetzen zituzten eginkizun komunikatiboak, ludikoak, erritualak… azaltzen ditu, betiere umeen partaidetza aktiboan eta esperimentazioan oinarriturik.
a o e s u M o lm e T n a S
Zer da txalaparta? Zenbatek jotzen dute? Biek berdin jotzen al dute? Zein da “Ttakuna” eta zein “Errena”? Zertarako erabiltzen zen? Beti berdin jotzen al zuten? Zergatik? Antzinako txalapartak eta gaur egungoak berdinak al dira? Zertan desberdintzen dira?
Ahozko ariketa, gaiari ekiteko galdera eta erantzun bidez ikasleekin batera egiten dena. Tailer didaktikoan burutzen da. Euskal musika-tresna tradizionalen jatorriaren eta erabileraren inguruan hausnartu eta txalapartaren inguruan sakonago aritzeko.
4
2. A ze parea! Ariketaren helburua: •
Euskal musika-tresna tradizionalen materialak eta osagaiak identikatu (panderoa, alboka, danbolina, txistua, dultzaina, danborra, tronpa, txirula, ttunttuna, eskusoinua eta txalaparta)
•
Euskal musika-tresna tradizionalen jotzeko erak azaldu (teknika, bikoteak, sexuaren eta espazioen araberako banaketa, e.a.)
Ahozko ariketa, gaiari ekiteko galdera eta erantzun bidez ikasleekin batera egiten dena. “Tradizioak bizirik dirau” aretoetan burutzen da. Irakasleak ikasleekin jokatzeko bi era dauzka: 1. 2.
Irudia erakutsita, musika-tresnaren izena asma dezaten Soinu-tresna bakoitzari dagozkion bi pistak irakurrita, musika-tresnaren izena asma dezaten
e
o
a
Ikusi adibide hauek eta datozen orrietako argazkiak erabiliz has zaitez jolasten! u
s M o lm e T n
PANDEROA a S
•
Larruzkoa da.
•
Normalean emakumeek jotzen zuten.
•
Gehienetan beste soinutresna bat laguntzen du.
ALBOKA
DANBOLINA
•
Bi adar ditu.
•
•
Pandero-joleak lagundu egin ohi du.
Txistuarekin batera jotzen da.
•
Erritmoa markatzen du.
5
a o u
s
e
PANDEROA lm
o
M
ALBOKA
e T n a S
• Larruzkoa da. • Normalean emakumeek jotzen zuten. • Gehienetan beste soinu-tresna bat laguntzen du.
• Bi adar ditu. • Pandero-joleak lagundu egin ohi du.
6
a o e s u M lm
o
DANBOLINA a
n
T
e
TXISTUA
S
• Txistuarekin batera jotzen da. • Erritmoa markatzen du.
• Izenak esaten duen bezala, “ziztu” egiten du. • Danbolinarekin batera jotzen da.
7
a o e s u M lm
o
DULTZAINA a
n
T
e
DANBORRA
S
• Bi eskuekin eta ahoarekin jotzen da. • Zurezkoak eta metalezkoak dira.
• Bi eskuekin jotzen da. • Dultzainaria lagundu ohi du.
8
a o e s u M lm
o
TXALAPARTA a
n
T
e
TRONPA
S
• Zurezko ohola da, zurezko makilek jota. • Bi lagunek batera jotzen dute.
• Ahoan jarri eta hatz batekin jotzen da. • Metalezkoa da.
9
a o e s u M lm
o
TXIRULA a
n
T
e
TTUNTTUNA
S
• Esku bakarrarekin jotzen da.
• Makilatxoak harien gainean jotzen du.
• Ttunttunarekin batera jotzen da.
• Txirularekin batera jotzen da.
10
a o e s u M lm
o
ESKUSOINUA a
n
T
e S
• Akordeoi txikia da. • Panderoarekin jotzen denean, TRIKITIXA deitzen diogu.
11
3. Jantzi nazazu! Ariketaren helburua: •
Euskal musika-tresna tradizionalen eta hauekin erlazionatutako jantzien inguruan azterketa egin (baserritarraren jantzia, txistularia, zamaltzaina eta Otsagabiako dantzaria).
•
Otsagabiako dantzaria aitzakitzat hartuta bere jantziaren atal ezberdinak aztertu eta txontxongiloa egin.
Ahozko ariketa, gaiari ekiteko galdera eta erantzun bidez ikasleekin batera egiten dena. “Tradizioak bizirik dirau” aretoetan burutzen da. Irakasleak ikasleekin g aia aztertzeko jantzi bakoitzaren inguruan azalpena du. Ondoren, eskulan moduan eta Otsagabiako dantzaria abiapuntua izanik, txontxongiloa sortzeko aukera dago.
1. Baserritarraren jantzia e
o
a s M
u
XX. mendeko 20 eta 30eko hamarkadetan, hau bezalako jantziak erabiltzen hasi ziren, erromeria eta jai herrikoietan dantza egiteko. T
e
lm
o
S
a
n
Lehengo baserritarren janzkeran oinarriturik badaude ere, berez kaletarren jantzi folklorikoak dira.
2. Txistularia Donostiako Udal Bandako txistulariaren jantzia. Txistulariak beti bi tresna jotzen ditu batera: txistua bera eta danbolina. Musika-tresna herrikoien artean, instituzionalizatu den bakarra da, aspalditik ekitaldi publikoetan agintariak lagundu ohi ditu eta.
12
3. Zuberoako Zamaltzain dantzaria Zamaltzaina Zuberoako Maskarada edo inauterietako pertsonaia da. “Gorrien” taldekoa da; alegia, dotore jantzi eta lirain dantza egiten duten hainbat pertsonaiarekin batera agertzen da, “Beltzak” (zikinak, zalapartariak…) ez bezala. Maskaraden antolakuntza urtero aldatzen da herriz: herri bateko gazteek antolatu eta Zuberoako beste herrietan dantza egiten dute. Txirula eta ttunttunaren soinupean dantzatzen dute errepertorio zabal bat.
4. Otsagabiako dantzaria o
a e
S
a
n
T
e
lm
o
M
u
s
Otsagabiako dantzariek urtero dantza egiten dute Muskildako Amaren omenez, irailaren 8an. Zortzi dantzari dira, gehi “Bobo” deitutakoa, makilez, kriskitinez eta zapi zuriz hainbat dantza egiten dutenak. Dultzaina eta danborraren erritmoan dantzatzen dute. Duela ia ehun urteko argazkiak frogatzen duen aspaldiko ohitura honek gaur egun bizi-bizirik dirau, bai Otsagabian bertan, bai hainbat dantza-talderen errepertorioetan ere.
13
Jantzi nazazu eta zure dantzaria asma ezazu! Hemen duzu Otsagabiako dantzaria janzteko elementuen ordena. Ikasleek beren kabuz jantzi beharko dute; ondoren, nahi badute, beraien txotxongiloa osatu ahal izango dute.
7
6 a o e s
5 u M o lm e T n a S
4
3 2 1
14
4. Baserritar giroa Ariketaren helburua: •
Baserria eraikinaren barne-egitura eta etxebizitzako espazio bakoitzaren funtzioa aztertu
•
Baserri giroko familiaren egituraren ezaugarriak ezagutu
•
Baserriko abereen garrantzia eta funtzioa azpimarratu
•
Baserri inguruko aisialdirako tarteak agerian jarri, hala nola, musika eta kirolak.
Ahozko ariketa, gaiari ekiteko galdera eta erantzun bidez ikasleekin batera egiten dena. “Tradizioak bizirik dirau” aretoetan burutzen da. Irakasleak ikasleekin jarduera egiteko azalpenak dauzka irakaslearen gidan eta “Tradizioak bizirik dirau” atalean argazki sorta ariketa bakoitza egiteko.
BASERRIA: ETXE BAT ETA ASKOZ GEHIAGO
s
e
o
a
Hona hemen baserri baten maketa, hiru solairutan banatuta. Berriro behar bezala muntatzeko gauza zarete? Ikus dezakezuenez, solairu bakoitzak bere betekizuna dauka:ukuilua, etxebizitza eta jakiak biltzeko ganbara. o
M
u
Teilatua jartzekotan, pentsatu gauza bat: zeren gainean egongo da tximinia?
S
a
n
T
e
lm
• Beheko solairua: ukuilua • Goiko solairua: etxebizitza • Teilatupeko solairua: jakiak biltzeko ganbara • Teilatua: tximiniak sukaldearen gainean geratu behar du OHARRA: jarduera hau egiteko taldeak material osagarria izango du.
FAMILIA Bila ezazu argazkien artean baserri bat familia osoarekin: zenbat lagun dira guztira? • • •
4 8 16 X (aitona behi parearen aurrean
eta amona eserita, bi umerekin; aita eskaileran eta ama zutik eskuarearekin; hiru izeba ezkongabe balkoietan, haietako bat,
aitona-amonen
bederatzi
seme-alaba,
belaunaldikoa; nerabeetatik
urtebete ingurukoraino)
Baserrietan oso normala zen hiru belaunaldi batera bizitzea. Zurekin bizi al da aitona-amonarik, osabaizebarik?
15
ETXEKOAK DIRA, BAINA EZ SENIDE Baserrian abereak ezinbestekoak ziren. Bila itzazue argazkietan zerrenda honetako lau abere mota. Zaldia Txakurra Ardia Akerra Katua Olioa Oilarra Behia Idia
Ahatea Ahuntza Zezena Zerria Untxia Txita Arratoia Astoa Sagua
OHARRA: Lanerako, behiak gehiago erabiltzen ziren idiak baino: indar gutxiago duten arren, haiei esker kumeak eta esnea ere lortzen ziren; azpiko argazkian, soroa aretzen ari direla, errapeak sumatzen zaizkie. Argazkien adibideak: a o e s u M o lm e T n a S
Behia
Ardia
Astoa
Zerria
16
DENA EZ ZEN LANA Musika: Musikariak zenbait argazkitan ateratzen dira. Batean, lau gizonek alboka jotzen dute. Zer jotzen du andreak? Panderoa .
Kirola: Euskal kirolak lanetatik datoz: belarra segatzea, harriak altxatzea harrobietan edo eraikuntzan, enborrak moztu eta sokaz arrastaka ateratzea… Alabaina, euskal kirolik ezagunena joko hutsa da, ez du zerikusirik lanarekin. a o e
Badakizu zein kirol den hori? Argazki batean aurkituko duzu. s u M o lm e T
Pista: honako honetan, zestak erabiltzen dituzte jokatzeko. Pilota jokoa da. Zesta-punta, erremonte eta beste joko batzuetan erabiltzen dira zestak. n a S
Ariketaren helburua: •
Ondarea kontserbatzeko garrantziaz sentiberatasuna areagotzeko ariketak
Zergatik uzten dugu gauza batzuk ukitzen? Areago, batzuetan hartara gonbidatzen zaituztegu… Eta beste batzuetan, berriz, guztiz galarazten… Bada, gauza batzuk, hautsi edo hondatuz gero, konpondu edo berriak erabil daitezkeelako. Beste gauza batzuk, ordea, behin betiko galduko lirateke, museoetan beste inon ez baitaude. Horrexegatik egon ohi dira bitrinetan, hobeto kontserbatzeko. Izan ere, museo baten lanik handiena horixe da: gauzak kontserbatzea, zuen seme-alabek ere etorkizunean goza ditzaten, zu zeu oraintxe egiten ari zaren bezala.
17
5. Lanetik kirolera Ariketaren helburua: •
Euskal herri kirolen jatorria eta baserriko lanekin duten erlazioa aztertu (egurgileak- aizkolariak, harginak - harri-jasotzaileak, itzainak - idi-probak eta zirgariak-sokatira)
Ahozko ariketa, gaiari ekiteko galdera eta erantzun bidez ikasleekin batera egiten dena. “Tradizioak bizirik dirau” aretoetan burutzen da. Irakasleak ikasleekin jokatzeko bi era dauzka: 1. Irudia erakutsita, herri-kirolaren eta lanbidearen izena asma dezaten
a
2. Herri kirola eta lanbide bakoitzari dagozkion bi pistak irakurrita, herri-kirolaren eta lanbidearen izena asma dezaten Ikusi adibide hauek eta datozen orrietako argazkiak erabiliz has zaitez jolasten! e
o s u lm
o
M
EGURGILEAK T
e
AIZKOLARIAK
n a S
ZUHAITZAK BOTA ETA ENBORREI ADARRAK KENTZEN ZIZKIETEN.
ENBORRAK AHALIK ETA AZKARREN MOZTEN SAIATZEN DIRA.
18
a o
lm
o
M
u
s
e
EGURGILEAK
AIZKOLARIAK
ZUHAITZAK BOTA
ENBORRAK AHALIK
ETA ENBORREI
ETA AZKARREN
ADARRAK KENTZEN
MOZTEN SAIATZEN
ZIZKIETEN.
DIRA.
e T n a S
19
a o e s u M o lm
S
a
n
T
e
HARGINAK
HARRI-JASOTZAILEAK
ERAIKUNTZETAN
HARRIA, AHALIK
HARRIAK SOINKA
ETA PISUTSUENA,
ALTXATU ETA
LEPORAINO
GARRAIATU BEHAR
ALTXATU BEHAR
ZITUZTEN.
DUTE.
20
a o e s u M o lm
S
a
n
T
e
ITZAINAK
IDI-PROBAK
IDI-PAREAK LURRA HARRI PISUTSUAK LANTZEKO EDO ARRASKA AHALIK PISU HANDIAK ETA URRUTIEN GARRAIATZEKO ERAMAN BEHAR ERABILTZEN DIRA. ZITUZTEN.
21
a o e s u M o lm
S
a
n
T
e
ZIRGARIAK
SOKATIRA
GIZONEK, ETA BATEZ ERE EMAKUMEEK,
BI TALDEK TIRA
ITSASONTZIAK SOKA
EGITEN DIOTE
BATEKIN ARRASTAKA
SOKA BATI,
KAIRAINO
BAKOITZAK BERE
ERAMATEN
ALDERA.
ZITUZTEN.
22
s
e
o
a
Gida honetan azaltzen diren argazkiak San Telmo Museoko argazki bildumakoak dira. Haien inguruan argibide nahiago nahi izango bazenu, jar zaitez gurekin harremanetan:
[email protected], 943 48 15 80. u o
M
Mila esker. lm e T n a S
23
