Agamagam ngI sangHi st or yador
l odeAust r i aConsumi do Mai kl i ngKuwent oni :Dani Mayr oon, may r oong kakai bang el ement ong nasagap ang aki ng mg a hi may may . Kakai bai t ongnar ar amd mdama manko. Par aakongnakal unokngdaga na gust o ko mang i suka ay hi ndina maaar i ,pagkat g i nut ay gut ay na ng bi t uka.Kumal atnaangs us t ansyasakat awan. Nagi i ba,nagbabagoangaki ngpananaw sakapal i gi r an. Ano i t ong sa di l i m ay nagi ng mat at akut i n? Gay ong dat i r at i ’ y ako ang pi napangi l agankungdumi di l i m. Pugaddaw akongmu mul t o’ tmal i gno. Mat ang aswang ang nagl i l i yab na pagma mam ma asi d ng aki ng al agang musang s a bal i kat . Bahaw na ungo lng pr ayl eng pugo tang awi tng kuwa wag ong nam mu umugad sa aki ngbat ok.Papal api tnadi yabl oangkal uskosngbaya waknanama mama mahays a mga dapo sa aki ng di bdi b. Kay a nama man,t uwangt uwa ang mg mga i t ot uwi ng dumar at i ngs iLakayOse ,angal bul ary ongbayan,nama maydal angdumal agang put inamayi t i m angkal i ski s,t abakoatmal agki tupangi hai nsaaki ngpaanan nangsagay o’ yma maal i sangengkant osakungsi nongki nakabagan. Sadumal ag a’ ynaguunahan s i namus angatbay awak,atsiLakayOs Os e na bumabal i k t uwi ng t aki psi l i m, l i ngi d sa kaal ama man ng kanyang mga pasy ent e,upangkuni n angpangunahi ngsangkap ngt i nol angnai sul ami mi n sa 1
hapunan. Kadal asan,bal at but o na l amangangkanyang nadadat nan. Kay a t ul oy ,nagsususpet sanar i nsi yangmayhal i maw ngasaaki ngbakur an. Nguni t ngay on, ako i t ong ki nakabahan t uwi ng dumi di l i m. Nakar ar amdam ng kung anong t ako tt uwi ng humahawan ang t al ahi ban,na kadal as an pal a’ y nal i gaw na kal abaw. Nguni ts i no ba naman ang di mababahal a’ tmang angamba kung anong si gnos i t ong bi gl ang pagdat i ng ng sanl aksangal i t apt ap? Mul anoon,nanggabi ngi yo n,par aakonghi gant engmaykor onangapoy . Mar ahi lnga ’ ynananawaganl amangngpansi ngangmgaal i t apt ap. Nguni tsa aki ngre put asyon,si noangmayl akasl oobnal al api t ? Pagbabant angunosnoonayaki ngt i nat awanan l amang. Angbagy oay panggul ol amang,‘ i kanga,saay osngaki ngbuhok. Makai l angbeseskonang si nal oangul osngki dl at ,atl i ban samganal agasnasanga’ tnapasongbal atay diakonat i nag. Angt angi ngnakagambal as aaki nayangi l ogs adikal ayuan.Par abang l agikami ng nagt at ant i yahan. Nakat al a sa aki n ang i l ang bes es nami ng pagsusubukan. Angpi nakahul iaynoong 1972. Si nugod ni yaako hangg ang al ul od. Hal osl unod na noon ang buong bay an. Ti nangka ng kanyang mga dal uy ong na kal agi n angkawi ngngmgauga tsal upa. Nguni thi ndiganoon kadal i ngkal asi nangmahi gi tdant aonkongkawi ngsal upa. Par abangpumapar adasaaki nghar apan angmgakubongt i nang ayng baha’ tr ag asa. Nai skomansi l angs agi pi n,nguni thi ndii y ongbahagingaki ng t ungkul i n. Ako,ang pi nakamat andang akas ya ng bayan,ay hi s t or yadorl amang. Ako’ yt ag amasi d att ag at al al amang. Hi ndiko dapatpanghi mas ukan ang t akbongkasay sa yanatpanahon. Umusbongakosapanahongpapal ubognaangkapangy ar i hangKas t i l a. Saksiakoni t o.Pagkatsabakur anmi smongCampanadeTabacal er aFi l i pi nas akonagi natngmur angdahon. Noonayhal osnakahi mpi lnal amanangmga bagon napi nagkakar gahan ngpi nat uy ongt abakopat ungos at i sangpant al an kungsaannaghi hi nt ayangmgabangkangnaghahat i dsapr odukt osagal y ong nagaant abaysamal al i m nabahagingi l og.
2
Di t o ko naki l al a siJul i an Bal donado,ang pendehongut usan niSenor Car l os Sal az ar na t ag apamahal a ng Compana. Madal as kong naki ki t a si Jul i an na par ang asong s us unodsunod t uwi ng nagpapat r ul yang par ang guwar di ya si bi langkanyangamo. I st r i kt o ang Kast i l a sa mgat r abahador . Nguni thi gi tna mabagsi k siJul i an. Kadal asan,si ya ang pi napayant ok ng Senorsamgat r abahadornanahuhul i ngnamamahi ng a. Li manghambal ossa puwi t ang madal as na ut os ng Senor nguni t gi nag awa ni yang pi t o. Ang dal awanghul i nghambal osa ypi nat at amani yas abaywang. Mar ami ng gus t ong pumas l ang kay Jul i an. Hi ndi nga l amang si ya nat i t i ye mpuhan.Att ot oor i nnami ngmayawt or i dadnasiJul i an saCompana, hi ndidahi lsamal akassi yasaSenorkundidahi lkayMer ce des ,angkanyang asawang mayr oon di n namang kag andahan. Hal os buong bayan ang nakaaal am na siMer ce des a y par ausan niSenorSal az ar . Mar ami ng bes es kongnasaks i han angkani l angpagt at agpo,atal am kongmar ami ngbes esna r i n si l ang nahuhul iniJul i an. Hi ndinga l amang s i ya kumi ki bo. Ang t ot oo ni t o,madal askosi yangnaki ki t anapi napanoodangpagpependehosakanya, atsawariko’ ygust onggust opani ya. Kal atna ang bal i t a na siJul i an ay baog,pagkatwal a si yang nagi ng kamukha sa wal o ni l ang anak. Ang mga i t o’ y mapuput i ’ tmat at angos ang i l ong. I nut i l ,hi ndibaog,siJul i an. Hi ndini yakayangmai r aosangpananaki t ngpuson. Ganunpaman, masuwe r t e pa r i ni t ong s iJul i an. Hi ndii nabot ng r ebol usy on ang bayan,atkusang umal i s ang mg a Kas t i l a nang nabal i t aan ni l angpar at i ngnaangmgasundal ongNort eAmer i kano.KayJul i an i ni habi l i n ang Compana. Ang kasunduan ay bant ay l aman si ya habang naki ki pagneg os asy on ang mg a Kas t i l as a mg a Nor t eAmer i kano saMay ni l a. Nguni tt usoatmaut ak di ni t ongsiJul i an. I ki nal atni yasabuongbayan na awt or i sadosi yangpangasi waan angmganat i t i r angar i ari an ngCompana. At hi ndbi r ubi r oangmg anai wanan sabodeg angCompana,bukodsamal awak nal upai nni t o. Samadal i ngsal i t a,t umi paksiJul i an. Lal ongt umampok,angkat usuhan niJul i an nangdumat i ngangunang pangkat ng Nor t e Amer i kano. Mayabo ng na noon ang aki ng bul s a at makai l angbes e snangpi namug ar an ngmar t i nesangaki ngmgas anga. Tag ul an na noon. Kaya nagi ng pr obl ema ng pangkat ang mas i si l ungan.
3
Si nungg aban kaagadniJul i an angpagkakat aon. Pi nat ul oyni yaangpangkat sa bakur an ng Compana upang doo n humi mpi l ,bag ama’ ts i ni gur o muna ni y ang wal a nang nat i r ang bul t o ng t abako sa mga bodeg a. Si y empr e pa, nakagi l i wankaagadsi yangmgadayuhan. Tul adngi nasalni yakaySenorSal azar ,hal oshi ndihumi wal aysiJul i an sa t abini Maj or Donal dson, ang pi nuno ang ekspe di sy on ng mga Nor t e Amer i kano. Pat isiMer c edesayi bi nol unt ar y oni y angpe r sonalnat agasi l bing opi syal .Atl i hi m si yangumasanat ul adniSenorSal azar ,pagi i nt r esandi nng Nort eAmer i kano siMer cedes. Sa si l i d na gi nami tngKast i l a ni ya pi nat ul oy angday uhan,att uwi ngpumapasokdi t osiMe r ce desaynakapuwes t onas i ya sa l ugar na may si wang ang di ngdi ng kung saan ni y a pi napanood ang pagt at al i kngkanyangasawaatamongKast i l a. Nguni ti baangnakagi l i wan ngMaj or .SiFer nando,angnagbi bi nat i l yong panganayni yangbast ar do. Angpagma masi dkokayJul i an angnagbuns ods aaki n namagpasi yang magi ng hi st or yador ng bayan. Tot oo,dahi lako ang hi s t ory ador ng bayan, ki l al akoangl ahatngangkansabayangi t o. Nguni taami ni nkonakakai bang i nt er esangnai buhoskosapami l yangi nut i l ,pendehonguni tt usongsiJul i an Bal donado. Nakat i t i yak ako na kahi ts i nong may i nt er es o masi nop na magmasi dngkasaysay anaydii i wananangi st ory aniJul i an. Mar amipa r i n namangi bangkar akt ersabayangi t o. Tul ad niMaes t r o Gr egor i o,angi nt el ekt walatpi l osopongbayan nat ul ad ko’ ymapagmasi d di n sakasa ys ay an. Bagopaman nangy ar i ’ yal am nangmaes t r onapabags akna angkapangyar i hangKast i l a,atkaunt i ngpanahonnal amangaymai t at aboyna ng mga r ebol usy onar y ong Pi l i pi no ang mga dayuhan. Sa kat unay an, nakahandanaangdi skur songmaes t r okungi t oaymagag anap.Naki ki ni t ana ni y a ang kanyang sar i l i sa pl as a, nagt at al umpat i s a nagbubunyi ng mamamay an na s a wakas ay nakal aya s a mga da yuhan. Sa kany ang nakahandangdi skur so,i bubunyagni yaangpi nakakai ngat angl i hi m –nasi ya ayi sang Mason,t ul ad niBoni f aci o. Sasabi hi n di n ni yang maykamaganak si yasat r opaniAgui nal do. Bukoddi t o,maynakahandasi y angpl anokungpaano,l ul usubi nngmga r ebol usy onary o angmuni si pyo,angkwart elngmgaguwar di yasi bi l ,atkung paanoi sas abut ahengmgamangg agawaangTabacal er a. Lamang,napagi si p-
4
i si p ni yanghi ndingapal a si yasundal o,hi ndimangg agawangmanwalkundi i s angi nt e l e kt wal . Kay a nang dumat i ng ang mga Nor t e Amer i kano,nat uwa na r i n ang maes t r o. Lal o pa’ tsa buong bayan ay s i y al amang ang may nal al aman sa l enggwahe ng mg a bago ng dat i ng na day uhan. Pi naghandaan na ni y a ang pagsal ubongkayMaj orDonal dson. Bal ak ni yang pasi kat an angmg ai t os a kaal aman saI ngl es ,atnaki ki ni t anani yanggagawi n si yangkanangkamayat posi bl epangadmi ni st r adorngbayan. Nguni t naunahan si ya niJul i an. Hi ndi nga nagl aon ay gi nawang admi ni st r adorngbayansiJul i an. Angi sapangmakul aynapami l yaayangkayEmi l i oAgui l ar ,angangkan na may mahabang t r adi sy on sa panunul i san atpagr er ebe l de. Tul i san ang t ur i ngngmgaKast i l a’ tmayay aman kayEmi l i o,pagkatdini yasi nasant oang mgai t o. SiEmi l i o aynakat i r a sapaanan ngkabundukan,atangt ot oo’ ybi hi r a si y ang mapasy alsa bay an. Gabipa kung s i y a ay napapadaan. Nguni tsa kanyangbi bi hi r angpagsi pot ,ki nabukasan aymagr er ekl amokaagadangkur a par okonamaynadambongsakanyangkumbent o’ tt i nangayangsambuwang i ndul hensyangmgat ao. O kay a’ ymags usumbongsiPr oc opi oBus t amant e, angkol ekt orngbuwi sngmuni si pyo,nai numangansi yangi skupe t aniEmi l i o ati nagaw umanongt ul i san angsal api ngdapatsanangi i nt r eg asakaban ng bayan. Per ol i hi m naumaasa’ tnagdar asalangdal awangi t onadal asan niEmi l i o angpagdal aw sabay an. Dahi lhi ndinaman t ot oongpal agi ngdi nadambongni Emi l i o ang i ndul hensya ’ tbuwi s na t angan ni l a. Sa kaso ng kur a par oko, dumadags aangkol eks y on sami s angkasunodngkanyangul atna i nakyatni Emi l i o ang kumbent o. SiPr oc or pi o naman aymayi pi napagawang mal aki ng bahay . Sat ant i yani yaaymat at aposi t osadal awangbes espangmaki ki t asa bayanangsi nasabi ngt ul i san. Kung t ut uusi n,ang mga kar ani wang mamamay an,l al o na ang mga magsasaka,ayhi ndinat at akotkayEmi l i o. Sakat unayan,naki ki nabangsi l a kahi tpapaanodahi ldinanapapadakosamal al ayongbary osiPr ocopi oupang mangol ekt angbuwi s.
5
SiJul i an ay kabi l ang sa mangi l anngi l ang nat at akotkay Emi l i o,dahi l t ot oongpi nagbal akan si yangpasl angi n ni t odahi lsakal upi t an atpangaabuso ni t os amgamanggag awangCompana. Ang gay ong t r adi sy on ng pami l y a niEmi l i o ay t umuhog at umabot hangg ang s a kasal ukuyang panahon. Noong dumat i ng Maj orDonal dson,i sa sakaunaunahanggi nawangmgai t osaudyokniJul i an,ayangpaghahanap kayEmi l i o. Nahul isi yamat aposangdal awangbuwan,kasamaangpang anay nabi nat anganaknasiRamon.Di nal asiEmi l i osapl asaatpi nugut anngul o. SiJul i an paangnagbol unt ar yonggumawani t o,atmaghapon pangi pi nabi l ad saar aw angbangkayupangumano’ ymags i l bi ngar alsamgamamamay an. Si Jul i an di n ang yumant ok kay Ramon,na i bi ni l anggo pagkat apos. Nguni t makar aan ang i l ang buwan,nakat akas ang bi nat a. Ati si ni l ang ang i sang pangkat na nagi ng t i ni k sa l al amunan ng mga Bal donado hanggang sa panahongi t o. Angnangyar isaaki ngpaanan noonggabi ngi y on aybahagil amangng dant aongt unggal i an ngdal awangpami l yangi t o. Nguni thi ndiko akal ai n na pat i ako ay mas as ang ko t , ngay on ay naaapekt uhan, ng kani l ang makasa ysay anghi dwaan. Ang kapangyar i han ay hal os hi ndi na umal i ss a kamay ng mga Bal donado, mul a nang magi ng admi ni s t r ador ng bay an ang i nut i l , ang pendehongsiJul i an. Bagama’ thi ndini yamg at unayna anak,nal aman ng wal ong bas t ar do niSenor Car l os Sal az ar ang kat usuhan niJul i an atang kanyang kakay ahang l umut ang at mag pat angay sa agos ng panahon. Sa pagkat andanamat ays iJul i an,kayamar ami ngnags abinaangmananago tng kany angmgakasal ananayangkanyangangkan. Nang dumat i ng ang mga Hapones ,Bal donado ang nakaupong al kal de. Tot oongnakat i ki ms i yangsampals aopi syalngsundal ongHapones. Nguni t ang i pi nagt aka ng mar amiay kung baki tnanat i l isi y as a puwe s t o. Kung sabag ay ,s abakur andi n ngCompananag kampoangmgaHapones . Gi nawa ni l ai t ong garr i son dahi lt unay na i st r at ehi ko ang l ugarna i t o. Bukod sa mat i t i bay na gusal i ’ t bodeg ang t i sa, i t o ay nasa t abi ng i l og na i sang mahal ag ang dal uy an ng t r anspor t as y on. Nal al ambung an ng akas ya ang kabuuan ni t o,at t i y ak na mahi hi r apang mat i kt i kan ng er opl ano ng mg a Amer i kanoangnangy ayr is al oobni t o.
6
Ang t unay na dahi l an kaya nanat i l i sa puwe s t os i Al kal de Jus t o Bal donado,pangapatsawal ongbas t ar do,ayangkanyangdal awanganak na dal aga, si na Ter es a at Cor azon. Pi nasi pi ng ni ya si Te r es a kay Kor onel Sumamot o,angpi nunongmgaHapone s.SiCor az onnamankayTi nye nt eAbe, hepeng Kempet ai . Atangpanganayni y angsiEduar do aynagi ngahent eni Ti ny ent eAbe. Hi ndinagi ngmadal iangpangungumbi nsiniJus t osakanyangdal awang dal aga. Ki nakai l angan pa ni yag sabi hi n na hi ndil amang ang pagkaal kal de ni y aangnami mi l i gr o,kundiangbuhayni ya. Nat at andaan konoongunang i hat i d ni y as iT e r e s as as i l i d ngKo r o ne l ,s as i l i d nat i ni r ahan niSe no rCar l o s Sal az aratpagkar aanayniMaj orDonal dson.Nangi ngi ni gnoonangkawawang dal aga,atkamunt i knai t ongnagpakamat aymat apospagsa waan ngHapones . SiCor az on naman,na 16 na t aong gul ang,aynat ul al a ng dal awang l i ngo. Nguni ts a bandang hul i ,t i nangg ap ni l a ang kapal ar an na ay on sa kani l ang ama,aymakabubut ir i nsakani l angangkan. Nagi ng mal aki ng pr obl ema ni Al kal de Just o Bal donado at mga kakampi ng Hapones ang akt i bong ki l usang ge r i l ya sa bay an na pi nangungunahan niKumanderDi mas ,bunsong anak ngt ul i s angsiEmi l i o Agui l ar . Sakat unay an,hi ndinasanaki nakai l ang angpaul anan ngbombang mga Amer i kano ang Compana na gi nawang gar r i s on ng mg a Hapon,pagkat napal i gi r an na i t o noo n ni na Kumander Di mas . Sa pagbobomba ng mga Amer i kano,mar ami ngakasyaangnasunogatnat umba.Mar ami nggus al iang nagi ba. Sakabut i hangpal ad,wal angbombi ngbumags ak nanakapi nsal asa aki n. Si namant al ani na KumanderDi masangpagkat ar ant angmgaHapones mat apos ang bombahan. Si nal akay ni l a ang g ar r i son. Pagkat apos ng maghapongl abanan,sumukoangmgaHapones . Sabi l i sngmg apangy ay ar i , hi ndinakai si p ng par aan siAl kal de Bal donado kung paano ni ya i l i gt as ang sar i l idahi li t ongpangkatniDi masaymabagsi ksamgamakapi l i . I nar es t o ng mga ge r i l y as iAkal de Bal donado atkany ang anak na si Eduar do.Pi nugut anngul os apl asaangmagama.Nagi ngus apus apannuon sa bay an na nai gant ir i n ni Pabl o Agui l ar , al y as Kumande r Di mas, ang pagkamat ayngkanyangamasakamayniJul i anBal donado. Nguni t s agl i t l amang nawal a ang kapangyar i han sa pami l y ang Bal donado. Nangmat aposangdi gmaan,bumal i k mul asaEs t adosUni doss i
7
Abr aham Bal donado,angpanganaysawal ongbas t ar donai si naman niMaj or Donal dson saAmer i ka. Nagt ay oi t ongneg osy osaMayni l anamayki nal aman sa pami mi l ing bakal . Nang nagkar oon ng hal al an,t umakbo s i ya bi l ang di put ado. Atsi ya nama’ y nanal o hi ndil amang sa si ya ay Bal donado kundi dahi lsi yaay t ubongAmer i ka na noon,athanggangngay on,aydi ni di yosng mar ami ngPi l i pi no. Sa kongr eso,naupo siDi put ado Abr aham Donal dson sa komi t e ng r epar as yon. Sa ng al an ng i sang kamaganak, nagt ay o s i y a ng i sang kor por asy on na ang neg osy o’ y kons t r uksyon. Di t ol al ong t umi pak ang mga Bal donado dahi l hal os l ahat ng kont r at a ng go by er no sa pr og r am ng r epar asy onaynapunt as anasabi ngkumpany a. Bi l angpul i t i ko,i t ongsiAbr aham ayt unaynaBal donado. Tumakbosi ya saPart i doLi ber al ,dahi li ni wasan ni angmapabi l angsaPart i doNaci onal i st ana nagi ngmal api ts amgaHapones . Nguni ts asumunodnahal al an,l umi patna si yasaNaci onal i st anahi ndi nani yai ni wanan hanggangsiMar cosaynagi ng pangul ongbansa.Tot oongnagbal akmul isi yangbumal i ksaLi ber al ,mat apos bombahi n angmg a kandi dat o ng nat ur ang par t i do sa Pl az a Mi r anda. Al am ni yanadahi lsanangyari ,t i yaknai l al ampasosahal al an angkanyangpart i do. Ganunpaman,hi ndinat ul oyangkanyangbal akdahi li di nekl ar aniMar cosang bat asmi l i t ar . Sagl i tsi y angnanahi mi katnaki r amdam,hanggangsai si ni l ang ang Ki l usang Bagong Li punan. Doon ni y ai si nampa ang ki nabukasan ng kanyangpagi gi ngpul i t i ko. Sa hal al ang panse nado noong 1987, i l ul unsad sang ng mat andang Abr aham angkandi dat ur angkany anganaknasiWi ns t on s aSenado. Mal aki ang t s ansang mananal os iWi ns t on dahi lnagi ng pr omi nent e si y a sa EDSA Rebol usy on. Nakunan si ya,atangpr omi nent engi ni l abasi t osamgadayuhan atl oc alnapahay ag an,nakasamaangmg at aonghumar angsat angkengmga l oyal i st ang sundal o. Ang t ot oo nai pi tl amang si ya sa r umar agasang t ao at nadal asi yapapal api tsat angke. Kayapar angi t i nukod ni yaangkanyangmga bi s i g di t o upang hi ndigaanong mai pi tng mg at aong nasa kanyang l i kur an. Per o masuwer t e na r i n dahi lay on sa i sang pr opesy unalna pr opagandi s t a, i sangnapakagandangpost eratpol ye t oangmaaar ini l anggawi n sanat ur ang l ar awan. Sabagay ,i l angar aw bagopumut okangr ebul us yo ngEDSA ayi nanunsy o nangpami l yaBal donadonakani l angpuput ul i nnaangkani l angr el asyonkay Mar co s,atpumani gs al umal awaknango posi sy on. Tumamar i n angt i y empo
8
ni l a,dahi lt ot oongpabagsaknanoon siMarcos.Atnapi l ipanganiWi nst onna t umakbosaSenadosat i ketniCor yAqui no. Samant al a,hi ndina naki t a sa bayan siPabl o Agui l ar . Napabal i t a na si y adaw ayi nambuss aBul acanmat aposangdi gmaan. Angt angi ngAgui l ar nanai wan ayi t ongpami l yaniI di ng. Kai l anman ayhi ndinasangkotsakung anumangus api n. Nguni thi ndisiFi del ,angkany angbunso . Nasadugong bi nat aangt r adi sy ongsi ni mul an niEmi l i oAgui l ar . Unani yai t ongi pi namal as nang pi namunuan ni ya ng pr ot e s t a ng mal i l i i t na mangi ngi sda l aban sa pagbabakl ad s a mal aki ngbahagingi l ogngpamangki n ngdi put ado. Hal os wal ananganamangmapangi sdaaanangmgai t odahi lhal osbuongkahabaan ng i l og ay kani l ang bi nakur an. Nat ur alna wal ang nangyr isa kani l ang r ekl amo,dahi lkamaganakdi natkasosy oangnakaupongal kal de.I sanggabi , pi nagbubut asni na Fi delangmgal ambatatbi nakl asangmaki ngbahaging bakl ad. Pi nakawal an ng mga i t o ang mga sugpoo atbangusna pi nal akisa l oobngbakl ad. Dahi lsakanyanggi nawa,pi anghahanap ngmgaawt or i dad siFi del . Sa bayangi t o,angawt or i dad ayhi ndiangmga al agad ngbat askundiangmga ar madongal al ayatkamaganakngmgaBal donado. Li masamg akasamahan niFi delaynahul i ,ani m nai bapaangnaki t al umul ut angnabangkaysai l og. Nguni thi ndinahul isiFi del .Dinal aunan,napabal i t angsumapinar aw si yasa mgar ebel l ed,baga yna hndii pi nagt aka ngmar amidahi lnasakanyangdugo daw angpagi gi ngkomuni s t a. Dugongkomuni s t a!Dugongdumal oysaaki ngpaanan,nang ay ony at a’ y nananal ayt anasaaki ngmgaugat . Mal i wanagnoon angbuwan atkumpl e t oangmgabi t ui n. Nangi ngi sl ap ang t ubi g. Gani t ong mg ag abikung nagt at agpo si na Mer ce des at Senor . Magt at al i ksi l asamabuhangi ngpampang,atpagkat aposayl ul usongsat ubi g upang mul i ng magt al i k. SiJul i an nama’ y nasa l i kod ng i sang mat i punong akasy a,sapoangnananaki tnapuson,habangpi napanoodangdal awa. Bi gl abi gl a na l amang ay nar amdaman kong nagi s i ng si Mus ang. Tumi ndi g ang mga bal ahi bo sa bat ok atl i kod,nagl i y ab ang mga mat a at umambangpar am maypapal api tna kaaway . Hal oskasabayna nagmadal i ng umakyatsaaki ngdi bdi bsiBayawak ati si nuksokangsar i l isakadawagan ng mgadapo. SiKuwagonama’ yumal i ss aaki ngbat okatpumai t aass aaki ng t ukt ok.
9
Mul a sa kal api t na bodeg ang guho, may l i mang l al aki ng l umi t aw. Kapansi npansi n na angi sa’ ynakagaposatki nakal adkad papal api tsa aki n. Sal i wanagngbuwan,si ya ’ yaki ngnamukhaan.Angmangi ngi sda’ tmat andang bangker ong s iI di ng. Wal a si yang suot na pangi t aas at namamaga ang kany angmukha,put okangmgal abi ,hal oss ar adoangmg amat a. I sas aapat na kumakal adkad sa kanya ay ang pamangki n niDi put ado. Di nal a ang mat andasaaki ngpaanan. Ti nadyakan si yasas i kmur angi sasamgal al aki . Bumal andr asi yas aaki nbagonapal uhod. “ Hay opkangkomuni s t akangmat andaka!Nas aananganakmo? ” ang t umat adyakangnagsas al i t a.“ Sabi hi nmokungsaanangi yi onganak. Huwag kanangmagkai l adahi lal am nami ngdi nal aw kani yakagabi . Hi ndi pa r i n sumagot ang mat anda. Tady ak sa l i kod naman ang kanyangi nabot .Tul uyannasi yangnapayakapsaaki n. “ NasaansiFi del ,l akay?” mul i ngt anongngpi nsanngmagi gi ngse nador . “ Al am mo,l akay , ”pat ul oyni t o,“ siFi delay hi nahanap nami ng hi ndil amang dahi lsi ni r a ni ya ang bakl ad,kundidahi lsi ya ay sumapisa mga r ebel de. Rebel dengkomuni st a,l akay .Sabagay…” sagl i tsi yat umi gi l .“ Sabagayaynasa dugonaman t al aga ng mga Agui l arang pagi gi ng mandar ambong,t ul i san at komuni st a.NasaansiFi del ,Lakay?” pi ni l i tngmat anda nabumangon athumar ap sakani l a. Ti ni t i gan ni ya samat aangpamangki nngDi put ado. “ Wal as adugonami ngangmapagkanul o! ” mat i g asangkanyangbos es . “ I naasahan bani nyongsar i l ikonganak,sari l ikongdugo,ayaki ngi pagknul o? Sabagay…”sagl i tdi nsi yangt umi gi l .“ Sabagaynga’ yangpami l yangBal donado ays anayatnabuhays apagkakanul o. Sai nyo’ ynor malangpagpependeho. Sar i l ini nyong l aman atdugo ay i pi napal amon sa mga day uhan mapanat i l i l amangangi nyongkapangy ar i han. Mabubuhayng anangmat agalangi nyong angkanpagkatmal al i m angi nyongt r adi sy onsapagsi si psi p…” Atnat awapaangmat anda. “ Ang pami l ya ni nyo ,i ho, ”pat ul oy ni t o,“ ay angkan ng mga pendeho’ t put a,mgaopurt uni st a’ tt r aydor . Sal i ksi ki nmo,i ho,angi nyongkasaysayanat i yangbari lsabaywangmoayi t ut ut okmosasari l isakahi hi yan! ”
10
Hi nugo tng pi ns an ng gus t i ng magi ng se nador ang bar i lsa kanyang baywangati t i nut oksaul ongmat anda. Pi ni s i langgat i l y o,atsumambul atsa aki ngbal atangbungo’ tut ak. Wal ang al am sa kasaysayan ng kany ang angkan ang pamangki n ng Di put ado. Hi ndini ya al am na ang kany ang gi nawa ay paguul i tl amang ng guhi tngpal adngmgaBal donado’ tAgui l ar . Sapaanankoi bi naonangbangkayniTandangI di ng.Tut aldaw,sabing i sasamgal al aki ,bal i t angpugad ako ngmul t o’ tmal i gn. Dadagdagan l aman daw ni l aangmagmumul t o.Atdumat i ngnaangs anl aksangal i t apt apnaal am kong hi ndi aal i s hangg ang hi ndi magi gi ng ganap ang kabanat ag i t o ng kasay sa yanngdal awangangkan. Samant al a’nagi i ba nangaangaki ngpaki r amdam. I bange l ementna ngay at ai t ongnananal ayt ays aaki ngmgaugat . Nami mi nt ogangaki ngmga ugatnapar abangnangangal i t . Kai l nman ayhi ndikoi t onar amdaman. Ako, ang pi nakamat andang akasy ng bay an,ay hi s t or y ador l amang. Tag at al a. Tagamasi d. Wal angpaki al am sat akbongkasaysay an. Nguni tanoi t o’ tpar a akongamangnagaabangngunangs upl i ng? Mahi gi ti sang buwan na ang nakar aan mul a nang g abi ng i y on. I sang buwan na ang aki ng kor onang apoy . I sang buwan nang dibumabal i k ang aki ngmgakai bi gan–s imus ang,sibaya wak,sikuwago. Nangpumut okang pungl ogpumasl angs amat anda,t umal onsi nabay awakatmusang. Lumi pad papal ayos ikuwago. Angbay an ng ay on aynaghahanda. Sapl asa’ yma ygagawi ngpasi nay a. I l ul unsad angkandi dat ur aniWi nst on Bal donadosa Senadosa t i ketniCory Aqui no. Nar i r i t o ngayong gabiang kandi dat o upang si mul antang kanyang pagl al akbayt ungosaSenado. Atdahi lsanbuwan nangpar angt umal asangaki ngpaki r amdam,hi ndi nakat akassaaki ngpansi n angpagdat i ngngi sangpangkatngmgal al akina gal i ngsakabi l angi bayo.Pami l yarsaaki nangt unogngkani l angbangkangde mot or . YaonangBangkaniTandangI di ng.Pami l yardi nangmukhangi sas a dumat i ng. Tumi gi ls i ya sa aki ng har apan. Ti ni gal a ako. Mat amang pi nagmasdanangsanl aksangal i t apt ap. Hi ndisi yaumi mi k,nguni tal am kong
11
maykakai basi yangnar ar amdaman. Nguni thi ndini y aal am naangkanyang t i ni t i ndi ganayl i bi nganngkanyangama. “ Ka Emi l , ”mahi nang sal i t a ngi sasa mgal al aki ngpawi ngar mado ng ar mal ay t .“ Hi ndikakay amamumukhaan?” “ Gust okongmamukhaan ako,kas, ”sagotni ya. “ Per sonalmar ahi li t o, nguni tgust o kong maki t a ako ng mg a Bal donado. Ewan ko. Hi ndil amang par a sa ani m na mangi ngi s dang pi nasl ang ni l a ang gaga wi n nat i n. Hi ndi l amang si mpl e ng pagl i l i ni s ng mg a demonyo i t o. Hi ndi l amang par as a bayan…” May amay a, may t at l o pang l al aki ng l umi t aw sa di l i m na gal i ng sa di r eksyonngkabayanan.“ Si l anayan. ” Sabingi sas amgaar mado. Lumapi tangt at l osapangkat . “ Kai l angangkumi l osnat ayobagos i l amagt ungos apl asa. Mar aminang t aodoon.Bakamar ami ngmadamay . ”I sasat at l oangnagul at . “ Ti yak na dadaan si l a sa mga guho ng Compana. Te na! ” Ut osniKa Emi l . Nangsi l aaynakal ay o,nar amdamankongunt i unt i ngdumi l i m angaki ng pal i gi d. I sai sang l umayoang mga al i t apt ap. Mayamaya pa’ tnar amdaman kong may dumapo s a aki ng bat ok. May g umapang s a aki ng di bdi b. May t umal onpaangkassaaki ngbal i kat .
12
