207253522-Ψυχολογία-Κινήτρων

ΑΝΑΣΤΑΣΙΑ ΚΩΣΤΑΡΙΔΟΥ-ΕΥΚΛΕΙΔΗ Καθηγήτρια Ψυχολογίας Αριστοιέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης

ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΚΙΝΗΤΡΩΝ

ΕΛΛΗΝΙΚΑ ΓΡΑΜΜΑΤΑ ΑΘΗΝΑ. 1999 ¥

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

Πρόλογος............................................................................................... 13 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1. Εισαγωγή: Οι αιτίες της συμπεριφοράς και τα κίνητρα................ 15 Κίνητρα.............................................................................................. 17 και γνώση........................................................................................18 και δράση........................................................................................20 Ψυχολογία κινήτρων............................................................................ 22 Μέθοδοι μελέτης κινήτρων.................................................................... 26 Ιστορική αναδρομή .............................................................................. 29 Το σχέδιο του βιβλίου.......................................................................... 32 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2. Βιολογική και φυσιολογική 6άση των κινήτρων........................ 34 Ηθολογική ερμηνεία των ενστίκτων........................................................ 35 Απελευθερωτικοί ερεθισμοί................................................................... 36 και ιεραρχικότητα του ενστίκτου.......................................................... 37 και αποτύπωση................................................................................. 38 Το υδραυλικό μοντέλο ίου ενστίκτου...................................................... 41 Η ύπαρξη ενστίκτων στον άνθρωπο........................................................ 44 Φυσιολογικά κίνητρα................................................................. .......... 45 Πείνα................................................................................................. 46 Παχυσαρκία..................................................................................... 49 Διαταραχές φαγητού..... ................................................................... 50 Δίψα..................................................... ............................................ 51 Ύπνος............................................................................................... 52 Σεξουαλικότητα................................................................................... 53 Ηλεκτρική διέγερση του εγκεφάλου....................................................... 56 Σύνοψη.............................................................................................. 57 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3. Η ψυχαναλυτική θεωρία των κινήτρων..................................... 58 Το ιστορικό πλαίσιο των ιδεών ίου ΡΓβυά............................................. 58 Η θεωρία............................................................................................60 3 Συνειδητό και Ασυνείδητο..................................................................... 60 Πρωτογενής - δευτερογενής σκέψη...................................................... .63 Ορμές και άμυνα................................................................................. 63 Αρχή της ευχαρίστησης.........................................................................64 Οι μηχανισμοί άμυνας.......................................................................... 65 Αμυντικοί μηχανισμοί και άγχος.......................................................... 67 Ατομικές διαφορές στις αμυντικές προτιμήσεις...................................... 68

Η δομή της προσωπικότητας.............................................................. 68 Η ψυχο-σεξουαλική ανάπτυξη.............................................................71 Σύνοψη.............................................................................................. 73 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4. Ανθρωπιστικές θεωρίες: Κθ9βΓδ και Μδδίοχν..............................75 Η θεωρία της ενεργοποίησης-πραγμάιωσης του Κθ9βΓδ............................ 76 Η θεωρία της ιεραρχίας των αναγκών του Μθδ1ο\λ/.................................... 78 Σύνοψη.............................................................................................. 80 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5. Συμπεριφορικές θεωρίες κινήτρων..........................................81 Τα συνειρμικά παραδείγματα μάθησης....................................................81 Η θεωρία του ΗαΙΙ................................................................................84 Κριτική της θεωρίας του Ηυΐΐ................................................................. 88 * Εξωτερικά κίνητρα................................................................................90 * Εσωτερικά κίνητρα...................................................... ........................ 92 Μαθημένες ορμές...................................... ............................. ! .......... 94 Συγκρούσεις προσέγγισης-αποφυγής................ .................... ............... 96 φ Τιμωρία.............................................................................................. 99 Η θεωρία του δΗβίίίβΙά για τη δημιουργία ορμής ..... ............................. 101 Ματαίωση..........................................................................................102 Σύνοψη................................... .........................................................105 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 6. Θεωρίες του άριστου επιπέδου............................................. 106 Η θεωρία της διέγερσης......................................................................108 Η θεωρία των ψυχολογικών μεταστροφών............................................ 111 Αρχές των θεωριών άριστου επιπέδου...................................................113 Σύνοψη............................................................................................ 115 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 7. Η θεωρία του πεδίου του Ι-β\νίη............................................ 116 Ο χώρος ζωής................................................................................... 116 Ένταση και μνημονική ανάκληση................ ....................................... 120 Ένταση και επανάληψη της προσπάθειας............................................. 121 Υποκατάσταση στόχων....................................................................... 122 Συγκρούσεις .................................................................................... 123 Επίπεδο φιλοδοξιών........................................................................... 125 Σύνοψη............................................................................................ 129 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 8. Η θεωρία του κινήτρου επίτευξης.......................................... 131 Το κίνητρο επίτευξης.......................................................................... 131 Χαρακτηριστικά του κινήτρου επίτευξης................... ...........................136 »Η τάση για επίτευξη επιτυχίας......................................................... 136 Η τάση για αποφυγή της αποτυχίας.................................................138 Τελικό κίνητρο επίτευξης............................................................... 140 Εξέλιξη της θεωρίας........................................................................ 141 Κίνητρο για αποφυγή της επιτυχίας.................................................... 143

Ανάπτυξη του κινήτρου επίτευξης στα παιδιά....................................... 143 Σύνοψη........................... .................................................................144 Το κίνητρο φιλίας-δεσμού .................................................................. 145 Το κίνητρο για εξουσία....................................................................... 147 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 9. Θεωρίες της γνωστικής συνέπειας.........................................149 Η θεωρία της ισορροπίας του ΗβίάβΓ.................................................... 150 Η θεωρία της συμφωνίας των Οδ9οσά & Τειηηβηβειυπι............................ 155 Η θεωρία της γνωστικής δυσαρμονίας...................................................158 Σύνοψη............................................................................................ 164 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 10. Θεωρίες αιτιολογικού προσδιορισμού.................................. 165 Ηβίάβτ: Απλοϊκή ανάλυση της διεργασίας προσδιορισμού....................... 168 Προσδιορισμοί που αφορούν προδιαθέσεις........................................168 Εξηγήσεις της συμπεριφοράς και των αποτελεσμάτων της.....................169 Σύνοψη........................................................................................... 172 «Ιοηβδ & ϋεινίδ: Αντιστοιχούμενοι συμπερασμοί...................................... 173 Ανπστοίχηση.................................................................................. 174 Σύνοψη............................................................................................ 177 Κβΐΐβν: Διεργασίες πολλαπλού αιτιολογικού προσδιορισμού ....................177 Το μοντέλο συμμεταβολής................................................................ 178 Έρευνες για το μοντέλο της συμμεταβολής ................................... .181 Το μοντέλο συσχηματισμού.............................................................. 182 Σύνοψη....... .....................................................................................185 Συνεπαγόμενα της θεωρίας του ΚβΠβν...................................................186 Το ερώτημα του πότε.....................................................................187 Το πρόβλημα της προκατάληψης στη χρήση πληροφοριών................ 187 Το πρόβλημα της προσδοκίας....................................................... .Λ88 Το θεμελιώδες προσδιοριστικό σφάλμα ..........................................190 Η επίδραση των κινήτρων ...... ......................................................191 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 11. Εφαρμογές των θεωριών αιτιολογικού προσδιορισμού στην εκπαίδευση.................................. ............................194 Το κίνητρο επίτευξης και η θεωρία προσδιορισμού ................................194 Διαστάσεις των προσδιορισμών ...........................................................196 Προσδιορισμοί και συναισθήματα ....................................................... 198 Εσωτερικά και εξωτερικά κίνητρα ........................................................ 201 * Εσωτερικά κίνητρα και εκπαίδευση ..................................................... 204 Σύνοψη........................................................................................... 209 Ο §πιτυχημένος δάσκαλος..................................................................209 Η θεραπευτική χρήση των προσδιορισμών στο σχολείο.......................... 211 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 12. Αιτιολογικοί προσδιορισμοί στις διαπροσωπικές σχέσεις και στην παθολογική συμπεριφορά ................. ........................ 216 Προσδιορισμοί και υγεία.................................................................... 219

Η περίπτωση ίων θυμάτων .............................................................. 219 Τα άτομα με κίνδυνο βλάβης της υγείας τους ..................................... 222 Τα άτομα με δυσλειτουργική συμπεριφορά.........................................225 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 13. Κίνητρα και βούληση ........................................................ 232 Οι πρόδρομοι.................................................................................23£ Η τάση για δράση..............................................................................236 Οι στόχοι και η διάρκεια τους...........................................................236 Είδη στόχων................................................................................237 Εμμονή ...................................................................................... 237 Ενσυνειδησία .............................................................................. 239 Η σχέση στόχων και επίδοσης.......................................................... 240 Η έναρξη της δράσης ........................................................................ 245 Η υπερνίκηση των εμποδίων της δράσης.............................................. 246 Το μοντέλο αυτο-ρύθμισης του Κ^ηίβΓ............................................... 246 Η θεωρία του ΚυΗΙ για τον έλεγχο της δράσης.................................... 248 Προσανατολισμοί στον έλεγχο της δράσης................ ..................... 251 Το μοντέλο του Ρουθίκωνα για τις φάσεις της δράσης ............................ 254 Σύνοψη........................................................................................... 258 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 14. Ο εαυτός ως πηγή κινήτρου ............................................... 260 Η έννοια του εαυτού........................................................................261 Το σχήμα του εαυτού ......................................................................262 Επιδράσεις της έννοιας του εαυτού....................................................264 Συνθήκες που προάγουν την αυτο-ενημερότητα ................................. 270 Αυτο-εστίαση και έλεγχος δράσης .................................................... 271 Σύνοψη........................................................................................... 275 Βιβλιογραφία........................................................................................279 Ευρετήριο θεμάτων................................................................................297 Ευρετήριο ονομάτων ............................................................................. 300

Πρόλογος

Το βιβλίο αυτό ξεκίνησε σαν βοήθημα για τις ανάγκες ενός μαθήματος. Πολύ γρήγορα όμως έγινε φανερό στη συγγραφέα ότι η μελέτη των κινή­ τρων προσέφερε τη βάση για μια πιο ολοκληρωμένη θεώρηση της ψυχο­ λογικής γνώσης σε διάφορους τομείς της Ψυχολογίας, όπως η Γνωστική, η Κοινωνική και η Κλινική. Οι εφαρμογές της γνώσης αυτής στην εκπαί­ δευση αλλά και σε άλλους τομείς της ανθρώπινης δραστηριότητας και ε­ μπειρίας είναι πολύ σημαντικές, επίσης. Αυτός είναι ο λόγος για την πιο ε­ κτενή αναφορά σε θέματα μάθησης και εκπαιδευτικής πράξης αλλά και σε θέματα ψυχολογίας της υγείας. Οι περιορισμοί χώρου δεν επέτρεψαν την πιο λεπτομερειακή διαπραγμάτευση των θεμάτων που περιλαμβάνονται στο κείμενο, αλλά και τη μη αναφορά σε άλλα, εξίσου ενδιαφέροντα, ό­ πως η προσωπικότητα και τα συναισθήματα. Παρόλα αυτά, η συγγραφέας θα ήταν ευτυχής αν κατάφερνε, παρά τους περιορισμούς της επιστημονι­ κής γραφής, να μεταδώσει στους αναγνώστες του βιβλίου τον ενθουσια­ σμό που διακατείχε την ίδια όσο το δούλευε και όσο ανακάλυπτε, παρά τα τόσα χρόνια δουλειάς στην Ψυχολογία, την ποικιλία και τις δυνατότητες της ψυχολογικής επιστήμης. Η συγγραφή του βιβλίου αυτού δε θα ήταν δυνατή χωρίς την αμέριστη συμπαράσταση και ενθάρρυνση του συζύγου μου και χωρίς την απεριόρι­ στη υπομονή της οικογένειάς μου. Τους ευχαριστώ από τα βάθη της ψυχής μου, γιατί συμμερίστηκαν τους στόχους μου και βοήθησαν στην υλοποίησή τους. Θεσσαλονίκη, Φεβρουάριος 1995

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1

Εισαγωγή: Οι αιτίες της συμπεριφοράς και ία κίνητρα

Έχειε ποτέ αναρωτηθεί ποια είναι τα κυρία ερωτήματα που έρχονται στο νου όταν παρακολουθούμε τη δράση των άλλων ή τη δική μας και τα αποτελέσματά της; Για οποιοδήποτε παρατηρητή της ανθρώπινης συμπερι­ φοράς και των συνεπειών της ένα ερώτημα τίθεται πάντα Βασανιστικά: Για­ τί; Για ποιο λόγο έπραξε αυτό που έκανε; Τι τον ώθησε;, Ποιους στόχους επιδίωκε; Τι εξυπηρετούσε; Μήπως παρασύρθηκε; Ερωτήματα αυτού του τύπου τίθενται κυρίως όταν μια συμπεριφορά αποκλίνει από τις συνήθεις του ατόμου ή της ομάδας στην οποία ανήκει, ή δεν πετυχαίνει το στόχο τον οποίο επιδίωκε. Το ερώτημα «γιατί» τίθεται, γενικά, όταν θέλουμε να ερμη­ νεύσουμε την πολυμορφία και ποικιλία της ανθρώπινης συμπεριφοράς. Συνήθως Βλέπουμε ότι το άτομο έχει την ικανότητα να αντιδρά με διάφο­ ρους τρόπους σε διαφορετικές περιστάσεις, πράγμα κατανοητό αν σκεφτούμε τις διαφορές στους εξωτερικούς ερεθισμούς. Συχνά όμως οι άν­ θρωποι αντιδρούν με διαφορετικούς τρόπους ακόμη κι αν ισχύουν οι ίδιες εξωτερικές περιστάσεις (Βοατηβ & ΕΚδίτβηά, 1976). Πολύ μεγαλύτερη ευ­ ρύτητα συμπεριφορών μπορούμε να διακρίνουμε μεταξύ των διάφορων α­ τόμων, παρά τις κοινές εξωτερικές συνθήκες. Πώς μπορεί, λοιπόν, να ερμηνευθεί η ενδο- και δι-ατομική πολυμορφία της ανθρώπινης συμπεριφο­ ράς; ΒεΒαίως οι άνθρωποι δεν ψάχνουν για αιτίες μόνο στην ανθρώπινη συ­ μπεριφορά. Η προσπάθεια κατανόησης των φυσικών φαινομένων και των συμβάντων στην καθημερινή ζωή μέσω της αναγωγής τους σε δίκτυα αι­ τιωδών σχέσεων είναι θεμελιώδης για τον ανθρώπινο νου. Το βρίσκει κα­ νείς να λειτουργεί σε αντιληπτικό επίπεδο, ως άμεσο δεδομένο και προϊόν συγκεκριμένων χωροχρονικών σχέσεων (ΜίοΗοίίβ, 1946). Τα νήπια φαίνε­ ται επίσης να διαθέτουν τη δυνατότητα αναγνώρισης αιτιακών σχέσεων α­ πό πολύ νωρίς. Κατά συνέπεια, όταν αναφερόμαστε στην επιδίωξη κατα­ νόησης και ερμηνείας των αιτίων των πραγμάτων, αναφερόμαστε σε μια γενική κατηγορία του νου, σε έναν από τους θεμελιώδεις τρόπους που

16

ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΚΙΝΗΤΡΩΝ

διαθέτει η ανθρώπινη νόηση για να αναπαριστά και να χειρίζεται τον κό­ σμο που μας περιβάλλει. Μια έκφανση αυτής της ικανότητας του νου να διαμορφώνει και να ε­ πεξεργάζεται απιακές σχέσεις είναι η φιλοσοφική και επιστημονική έρευ­ να, έτσι που με ακριβείς μεθόδους και μέσα να εντοπισθούν οι πραγματι­ κές σχέσεις που διέπουν τα φαινόμενα. Όμως δε χρειάζεται να είναι κα­ νείς επιστήμονας για να κατανοεί τον κόσμο και τις ανθρώπινες σχέσεις. Ο απλός άνθρωπος συνεχώς θέτει ερωτήματα για το τι προκαλεί τι, για αιτίες και αποτελέσματα, για αίτια και αιτιατά. Μάλιστα συχνά διαθέτει έτοιμα αιτιολογικά σχήματα, δηλαδή έτοιμες ερμηνείες, για συγκεκριμένα δρώμενα και καταστάσεις. Τα σχήματα αυτά δε διαμορφώνονται τις περισσότερες φορές μετά από επισταμένη έρευνα, όπως θα απαιτούσε η επιστημονική σκέψη. Οι ανάγκες επιβίωσης και άμεσης αντίδρασης σε καταστάσεις στις οποίες βρίσκεται κανείς και σπς οποίες δεν είναι άμεσα φανερά τα αίτια που τις προκαλούν, κάνουν ώστε οι αποδόσεις αιτιακών σχέσεων να στη­ ρίζονται σε «εύλογες» αιτίες που το ίδιο το άτομο ή το περιβάλλον έχει προσδιορίσει ή αποδώσει από παλιά. Έτσι για το ίδιο φαινόμενο μπορεί να υπάρχει επιστημονική εξήγηση αλλά και απλοϊκή, των απλών ανθρώ­ πων. Προκειμένου, μάλιστα, για την ανθρώπινη συμπεριφορά, όπου οι ε­ πιστημονικές ερμηνείες είναι δύσκολες και συχνά αβέβαιες, οι εξηγήσεις τις περισσότερες φορές δεν είναι απόρροια συστηματικής έρευνας άλλά αιτιολογικών σχημάτων. Και τότε γίνεται αναγκαίο να κατανοήσουμε πώς διαμορφώνονται αυτά τα ατιολογικά σχήματα, ποιες παραμέτρους λαβαί­ νουν υπόψη και ποιες διαδικασίες είναι υπεύθυνες για το σχηματισμό τους. Ο Αριστοτέλης όταν μιλούσε για τις αιτίες των πραγμάτων διέκρινε δύο κύριες κατηγορίες αυτών: Το ποιητικό αίτιο, το οποίο αφορά το πώς ένα αρχικό γεγονός γίνεται πρόξενο ενός επομένου, και αυτό άλλου,..., και το τελικό αίτιο, το οποίο αφορά τους σκοπούς ή στόχους που είναι υπεύθυνοι για τη διαμόρφωση μιας παρούσας κατάστασης. Στην περίπτωση του ποιη­ τικού αιτίου, η αιτία προηγείται του αποτελέσματος ενώ στην περίπτωση του τελικού αιτίου, η αιτία ακολουθεί, είναι αυτό στο οποίο τείνουν τα συμ­ βάντα. Δηλαδή είναι το επιδιωκόμενο αποτέλεσμα αυτό που κινεί την ακο­ λουθία των γεγονότων.

ΕΙΣΑΓΩΓΉ: ΟΙ ΑΙΤΙΕΣ ΤΗΣ ΣΥΜΠΕΡΙΦΟΡΑΣ ΚΑΙ ΤΑ ΚΙΝΗΤΡΑ

17

Κίνητρα Προκειμένου για την ανθρώπινη συμπεριφορά και δράση, τα αίτια που την προκαλούν, ιί οι λόγοι που την εξηγούν, είναι τα κίνητρα. Κίνητρο εί­ ναι ο,τιδήποτε κινεί, ωθεί ή παρασύρει σε δράση ένα άτομο. Τα κίνητρα εί­ ναι δυνατό να ωθούν το άτομο ενεργώντας από μέσα ή να το έλκουν ενερ­ γώντας από έξω. [Κίνητρα,] εποιαένως, Ιείναι <ρσ^)οι εσωτερικές αιτίες της ~) συμπεριφοράς, όπως τα ένστικτα, οι ορμές, οι σκοποί, οι επιθυμίες ι1 προ- ν θέσεις, τα συναισθήματα, οι διάφορες συγκινησιακές καταστάσεις, (όσο3 <αι εξωτερικές αιτίες, όπως οι αμοιβές, τα θέλγητρα ή φόβητρα, ή οι απωθητι^ κοί ερεθισμοί^ |ϊα κίνητρα μπορεί να είναι εγγενή ή επίκτητα, δηλαδή να έχουν κληρο­ νομική βάση, όπως τα ένστικτα, ή να αποκτιούνται μέσα από διαδικασίες μάθησης κατά την αλληλεπίδραση του ατόμου με το περιβάλλον. Διακρίνονιαι επίσης σε φυσιολογικά, που εξυπηρετούν τη λειτουργία του οργανισμού και τη σωματική ομοιόσταση, σε βιολογικά, που εξυπηρετούν την επιβίωση, συντήρηση και αναπαραγωγή του ατόμου και του είδους, και σε ψυχολογικά, που έχουν να κάνουν με το θυμικό, την προσωπικότητα, και τις συναλλαγές του ατόμου με το περιβάλλον, φυσικό και κοινωνικό (Ενε>η5, 1975). Στο σημείο αυτό είναι καλό να υπενθυμιστεί ότι, παρόλο που η όλη δια­ πραγμάτευση του θέματος μέχρι στιγμής φαίνεται να αφορά μόνο τους αν­ θρώπους, αυτό δε σημαίνει ότι τα ζώα δεν επηρεάζονται από κίνητρα. Αξί­ ζει να θυμηθεί κανείς το βιβλίο του Τοίτηβη (1932) για τη Σκόπιμη συμπερι­ φορά των ζώων ή τις έρευνες του ΤΗοΓηάΐΚβ και άλλων συμπεριφοριστών στη συντελεσπκή μάθηση, οι οποίοι, ακόμη κι όταν δε μιλούν για κίνητρα, αναγνωρίζουν και μετρούν σπς έρευνές τους την επίδραση που έχουν στην εκδήλωση ορισμένης συμπεριφοράς οι φυσιολογικές ανάγκες του οργανι­ σμού, αλλά και οι μεταβολές στα εξωτερικά ερεθίσματα καθώς και τα απο­ τελέσματα της συμπεριφοράς. Τα αποτελέσματα της συμπεριφοράς είναι ε­ κείνα που σχηματοποιούν και εμπεδώνουν με την επανάληψη την ακολου­ θία των αντιδράσεων για την επίτευξη ορισμένου στόχου. Η έννοια της ενίσχυσης, επίσης, που σκόπιμα αφέθηκε χωρίς να ορισθεί ως προς το περιε­ χόμενό της από τον δΚϊηηβτ, συχνά ταυτίζεται με τα κίνητρα ή στόχους του οργανισμού. Μπορούμε όμως να μιλούμε για σκόπιμη συμπεριφορά στα ζώα, η ο­ ποία να συνδέεται με συνειδητή πρόθεση, όπως στους ανθρώπους, με στάθμιση συνθηκών, αποφάσεις και βουλητικό έλεγχο; Η απάντηση είναι ότι τα κίνητρα δεν προϋποθέτουν αναγκαστικά εκούσιο και συνειδητό έ-

ί

18

ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΚΙΝΗΤΡΩΝ

λεγχο της συμπεριφοράς.|Το κίνητρο μπορεί να καθοδηγεί τη συμπεριφο­ ρά χωρίς να υπάρχει «σκοπός», δηλαδή ενσυνείδητος στόχος και πρόθεση που οδηγεί σε εξέταση συνθηκών και επιλογές ενεργειών. Η συμπεριφορά φαίνεται «σκόπιμη» στον εξωτερικό παρατηρητή, γιατί κατευθύνεται προς ορισμένο στόχο ή επιφέρει ορισμένο αποτέλεσμα. Οι στόχοι είναι «τέλη» προς τα οποία κατευθύνεται η συμπεριφορά αλλά ο μηχανισμός που4λει­ τουργεί και επιφέρει το αποτέλεσμα μπορεί να είναι τελείως ασυνείδητος και έξω από τον έλεγχο του οργανισμού. Για το λόγο αυτό δεχόμαστε τα ένστικτα ως κίνητρα, παρόλο που είναι συμπεριφορές που ελέγχονται σχε­ δόν πλήρως από τη γενετική μνήμη του οργανισμού. Συνεπώς, τα κίνητρα μπορεί να είναι συνειδητά ή ασυνείδητα, και η έννοια του ασυνείδητου δεν περιορίζεται στα κίνητρα των ζώωνΙΙΣυχνά και οι άνθρωποι άγονται από ορμές ή κίνητρα τα οποία δεν γνωρίζουν, τα οποία αρνούνται ή διαστρε­ βλώνουν σε συνειδητό επίπεδο. Συνοψίζοντας μπορούμε να πούμε ότι το αντικείμενο της μελέτης των κινήτρων είναι ο εντοπισμός των αιτιών που οδηγούν σε συγκεκριμένη κά­ θε φορά συμπεριφορά ή δράση. Τέτοιες αιτίες μπορεί να είναι εσωτερικές ή εξωτερικές δυνάμεις, ανάλογα με τον τόπο στον οποίο εντοπίζονται, μπορεί να είναι συναισθήματα, ορμές, επιθυμίες, ή ακόμη στόχοι και επι­ διώξεις, ή ερεθισμοί διάφορων τύπων. Επίσης, συχνά συνυπάρχουν πολ­ λές αιτίες ταυτοχρόνως. Τέλος, οι αιτίες μπορεί να μην είναι εύκολο να συ­ νειδητοποιηθούν και να αναφερθούν από το άτομο. Κίνητρα και γνώση Πέρα από την ποικιλία των αιτιών που μπορεί να είναι υπεύθυνες για ο­ ρισμένη συμπεριφορά, θα πρέπει να θυμόμαστε ότι οι αιτίες αυτές δεν α­ νευρίσκονται καθαρές, αυτούσιες αλλά συνυπάρχουν με γνωστικές διεργα­ σίες, όπως σκέψεις, εκτιμήσεις, αναμνήσεις. Τα κίνητρα έχουν το επιπλέον χαρακτηριστικό ότι δεν επαρκούν από μόνα τους για να ερμηνεύσουν τους μηχανισμούς που είναι υπεύθυνοι για τη διαμόρφωση και εκδήλωση της τελικής συμπεριφοράς. Το «γιατί» ένα άτομο συμπεριφέρεται με ένα συ­ γκεκριμένο τρόπο είναι ένα ερώτημα που διαφέρει από αυτό που αφορά το «πώς» οι άνθρωποι διαμορφώνουν και εκτελούν τις διάφορες συμπερι­ φορές. Το «πώς» είναι ερώτημα που αφορά τις γνώσεις του ατόμου, τις ι­ δέες και σκέψεις του, τις ικανότητες και δεξιότητές του, καθώς και τους πα­ ράγοντες που επηρεάζουν την επιτέλεση. Οι κύριοι παράγοντες που δια­ μορφώνουν τις αντιδράσεις, τη δράση ή τη συμπεριφορά είναι οι γνωστι­ κές λειτουργίες, όπως η αντίληψη, η προσοχή, η μάθηση, η μνήμη και η

ΕΙΣΑΓΩΓΗ: 01 ΑΙΤΙΕΣ ΤΗΣ ΣΥΜΠΕΡΙΦΟΡΑΣ ΚΑΙ ΤΑ ΚΙΝΗΤΡΑ

19

σκέψη. Αν είναι έτσι ία πράγματα, λοιπόν, τότε τι χρειάζεται η ενασχόληση με τα κίνητρα; Η μάθηση και η σκέψη είναι θεμελιώδεις μηχανισμοί που ερμηνεύουν τη διαμόρφωση των αντιδράσεων του ατόμου. Η μάθηση αφορά τους στα­ θεροποιημένους μέσω της επανάληψης τρόπους αντίδρασης, ενώ η σκέψη τις νέες αντιδράσεις που παράγει κανείς όταν αποτυχαίνουν οι μαθημένοι τρόποι αντιμετώπισης των πραγμάτων. Η μάθηση, λοιπόν, καθώς προϋπο­ θέτει προηγούμενη άσκηση ή εμπειρία για τη διαμόρφωση της συγκεκρι­ μένης κάθε φορά συμπεριφοράς, στην πραγματικότητα αφορά μόνο τις ε­ πιδράσεις του παρελθόντος στην τρέχουσα αντίδραση. Το ίδιο ισχύει για την κληρονομικότητα, που προσδιορίζει τις γενετικά καθορισμένες συμπε­ ριφορές και προδιαθέσεις. [Γα κίνητρα^ανηθέτως, ^φορούν τις τρέχουσες επιδράσεις στη συμπεριφορά. Είναι οι παράγοντες εκείνοι που προσφέ­ ρουν την τάση που είναι απαραίτητη για την κινητοποίηση, την έναρξη ή τερματισμό μιας συμπεριφοράς. Δεν εξηγούν όμως πώς αποκτήθηκε ή πώς ανακαλείται από τη μνήμη η σχετική συμπεριφορά. Οι επιδράσεις αυ­ τές συχνά είναι παροδικές και ευμετάβλητες, αντίθετα από τις επιδράσεις της μάθησης που χαρακτηρίζονται από σιαθερότηταΓ[ Τα κίνητρα διαφέρουν και από τη σκέψη, διότι ενώ η δεύτερη αφορά την αναπαράσταση των τρεχουσών καταστάσεων και τον εντοπισμό των μονόπατιών που είναι δυνατό να οδηγήσουν στην επίτευξη ενός στόχου, τα κίνητρα επηρεάζουν την επιλογή του μονοπατιού μεταξύ των διάφορων εναλλακτικών που προσφέρονται. Τα κίνητρα, δηλαδή, προσδιορίζουν το «βάρος» ή τη σημασία του κάθε δρόμου προς την επίλυση του προβλήμα­ τος που απασχολεί το άτομο και διευκολύνουν ή παρεμποδίζουν την ενερ­ γοποίηση της σχετικής συμπεριφοράς. Τα κίνητρα, με άλλα λόγια, αφο­ ρούν τους δυναμικούς παράγοντες της ανθρώπινης συμπεριφοράς, τους παράγοντες που αλληλεπιδρούν με τους γνωστικούς κατά τη διαμόρφωση και εκδήλωση της δράσης, και γι’ αυτό είναι αναγκαία η μελέτη τους. [Ένα κίνητρο μπορεί να δρα μόνο σε μια συγκεκριμένη χρονική στιγμή και σε συγκεκριμένο τόπο ή υπό ορισμένες συγκεκριμένες συνθήκες. Σε μια τέτοια περίπτωση, η επίδραση των περιβαλλοντικών συνθηκών στη δια­ μόρφωση του κινήτρου και της συμπεριφοράς θεωρείται κρίσιμη. Ένα κί­ νητρο μπορεί όμως να χαρακτηρίζει τη συμπεριφορά ενός ατόμου διαχρο­ νικά ή σε μια ποικιλία περιστάσεων. Τότε μιλούμε για χαρακτηριστικά του ατόμου ή προδιαθέσεις, όπως για παράδειγμα «αγχώδης»Γ]\λλά είτε μι­ λούμε για εξωτερικές είτε για εσωτερικές αιτίες της συμπεριφοράς, όπως τα χαρακτηριστικά προσωπικότητας, ουσιαστικά αναφερόμαστε σε ποιητικά αίτια.

20

ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΚΙΝΗΤΡΩΝ

Σε αντιδιαστολή προς αυτά μιλούμε για επιθυμίες, προθέσεις ή στόχους και σκοπούς. Αυτά είναι κίνητρα που αφορούν τελικά αίτια. Αλλά το καθέ­ να από αυτά δρα με διαφορετικό τρόπο και επηρεάζει τη δράση του ατό­ μου με διαφορετικό τρόπο. Για παράδειγμα, οι στόχοι είναι γνωστικά στοι­ χεία, τα οποία δεν οδηγούν αναγκαστικά σε δράση. Η επιθυμία είναι η ε­ πένδυση ενός στόχου με ενεργειακό δυναμικό, είναι μια τάση που συνυ­ πάρχει με τη γνωστική διαδικασία και της δίνει προτεραιότητα έναντι άλ­ λων. Αλλά και η επιθυμία από μόνη της δεν επαρκεί για να θέσει σε κίνη­ ση μια δράση (ακολουθία ενεργειών ή πράξεων που γίνονται για την επί­ τευξη ορισμένου σκοπού). Χρειάζεται η επιθυμία να μεταφρασθεί σε πρό­ θεση, και αυτή σε δράση. Εδώ μπαίνει η έννοια της βούλησης και της δύ­ ναμης της βούλησης, ως παράγοντα που διαφοροποιεί το άτομο, τον εαυτό του, έναντι όλων των άλλων δυνάμεων που μπόρούν να το επηρεάζουν. Είναι ο εαυτός που κάνει το άτομο ικανό να προσδιορίζει από μόνο του τη δράση του ως αυτεξούσιο ον. Για το λόγο αυτό τα κίνητρα δεν μπορούν να εξετασθούν χωρίς τη μελέτη της δράσης από την αρχική της σύλληψη μέ­ χρι την ολοκλήρωσή της. Κίνητρα και δράση Ιστορικά η μελέτη των κινήτρων ήταν κοινή για τα ζώα και τους ανθρώ­ πους. Αυτό περιόριζε όμως την έρευνα σε εκείνα τα κίνητρα που λειτουρ­ γούν κατά μήκος της εξελικτικής κλίμακας, όπως τα ένστικτα, και απέκλειε εκείνα που προϋποθέτουν υψηλότερες λειτουργίες και ανευρίσκονται μόνο στον άνθρωπο. Όταν η έμφαση δόθηκε στους εξωτερικούς παράγοντες που επηρεάζουν τη συμπεριφορά, η Ψυχολογία στράφηκε στο ζευγάρι Ερεθισμός-Αντίδραση (Ε-Α), το οποίο αποτελούσε τη μονάδα περιγραφής της συμπεριφοράς. Και πάλι η επιδίωξη ήταν να ανευρεθούν οι νόμοι που διέπουν από κοινού τη συμπεριφορά ζώων και ανθρώπων. Αυτές ήταν οι έρευνες που αφορούσαν τη μάθηση και τις φυσιολογικές ανάγκες, ως μό­ νες εσωτερικές αιτίες που μπορούν να παρεμβαίνουν στη συμπεριφορά. Αυτό ίσχυσε μέχρι τη δεκαετία του 1960, όταν η έμφαση άρχισε να μεταφέρεται από τα ζεύγη Ε-Α στις γνωστικές διεργασίες και την επίδρασή τους στη συμπεριφορά. Η συμπεριφορά πλέον θεωρείται ως ένα οργανωμένο όλο, το οποίο διέπεται από τους δικούς του νόμους και δεν αποτελεί συνάθροισμα επιμέρους Ε-Α. Συνέπεια αυτής της στροφής είναι να μιλούμε πλέον για δράση, ως σκόπιμη ακολουθία ενεργειών. Η δράση όμως προϋ­ ποθέτει αλληλεπίδραση γνωστικών και κινητήριων διεργασιών αλλά και α­ ναλογισμό πάνω σε αυτές, εξέταση των στόχων και υπαρχουσών δυνατοτή­

ΕΙΣΑΓΩΓΗ: ΟΙ ΑΓΠΕΣ ΤΗΣ ΣΥΜΠΕΡΙΦΟΡΑΣ ΚΑΙ ΤΑ ΚΙΝΗΤΡΑ

21

των, αξιολογήσεις, εκτιμήσεις, και αποφάσεις που ελέγχουν την εκτέλεση της δράσης. Έτσι, η μελέτη των κινήτρων περιορίζεται κυρίως στον άνθρω­ πο καί συνδυάζεται με τη μελέτη της δράσης, της λήψης αποφάσεων και της Βούλησης. ^Κατά τον ΗβοΚΗειυδβη (1991) τα κίνητρα είναι ιδιοσυγκρασιακές, προσω­ πικές προδιαθέσεις προς πράγματα που έχουν αξία. Η αξία αυτή μπορεί να είναι θετική, και να οδηγεί το άτομο σε ενέργειες που επιτρέπουν την επί­ τευξή της, ή αρνητική και να οδηγεί το άτομο σε ενέργειες αποφυγής της. Η δράση των κινήτρων όμως φτάνει μέχρι τη διαμόρφωση των προθέσεων. Τα κίνητρα προσφέρουν την κινητήρια δύναμη ή τάση που είναι αναγκαία για το σχηματισμό της πρόθεσης. Τα κίνητρα σχετίζονται με την προετοιμασία της δράσης, το σχηματισμό της επιθυμίας και την αξιολόγησή της ως προς το πόσο επιθυμητό είναι κάτι και ποιες πιθανότητες έχει να εκπληρωθεί. Μια θετική εκτίμηση ως προς την εκπλήρωση της επιθυμίας οδηγεί σε πρόθεση για δράσηΐΗ πρόθεση στη συνέχεια, όταν υπάρξουν οι κατάλληλες εξωτερι­ κές συνθήκες, θα παρέμΒει στη διαμόρφωση της δράσης, δηλαδή θα καθο­ δηγήσει τη συγκεκριμένη ακολουθία ενεργειών μέχρι την επίτευξη του στό­ χου. Αυτό ΒέΒαια γίνεται σε επίπεδο γενικού σχεδιασμού της δράσης, γιατί η εκτέλεση της δράσης έχει τους δικούς της κανόνες. Η Βούληση παρεμβαί­ νει στην τελική φάση, όταν δοθεί πλέον η εντολή για την έναρξη της δρά­ σης. Αυτή τη στιγμή της μετάβασης από τα κίνητρα στη δράση παρεμβαίνει η βούληση. Ο Μΐΐΐΐβπι ^πιβδ (1890/1956) την ταύτισε με την απόφαση: «ίϊβί!» (ας γίνει!). Το «θέλω» θα εγγυηθεί την εκτέλεση και ολοκλήρωση της δρά­ σης, μέσω του περιορισμού της προσοχής μόνο στα σχετικά με τη δράση στοιχεία του περιβάλλοντος και την αποτροπή παρείσφρυσης στη δράση άλ­ λων προθέσεων ή παρεμβολών που μπορούν να διασπάσουν τη δράση και να αποτρέψουν την επίτευξη του στόχου. 0 $εβαίως, καθε δράση δεν είναι αναγκαστικά προϊόν κινήτρου, προθέ­ σεων και βουλητικών διεργασιών. Οι αντανακλαστικές αντιδράσεις και οι καθημερινές, αυτοματοποιημένες ενέργειές μας, αυτό που λέμε συνήθειες, διεγείρονιαι και εκτελούνται χωρίς να περνούν σε συνειδητό επίπεδο, χω­ ρίς να υπάρχει συνειδητή πρόθεση και βουλητικός έλεγχος^ Οι παρορμη­ τικές ή εμπαθείς πράξεις, επίσης, λόγω του έντονου συναισθηματικού φόρτου που διαθέτουν, είναι άμεσα προϊόντα της εσωτερικής ορμής και δεν επιτρέπουν το σχηματισμό πρόθεσης, η οποία θα προχωρήσει στο ζύγισμα των περιστάσεων και στην επιλογή της καταλληλότερης δράσης. Ου­ σιαστικά ελέγχουν άμεσα και πλήρως τη δράση χωρίς να παρεμβάλλεται σχηματισμός πρόθεσης και Βουλητικός έλεγχος. Σε τέτοιες περιπτώσεις καταργείται αυτό που λέμε «ελευθερία της βούλησης».

22

ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΚΙΝΗΤΡΩΝ

Συνέπεια, λοιπόν, της αλλαγής στον τρόπο ορισμού του αντικειμένου της Ψυχολογίας —που από μελέτη της συμπεριφοράς έγινε μελέτη της συ­ μπεριφοράς και εμπειρίας— είναι να βρίσκεται η Ψυχολογία στη θέση να καταπιαστεί με θέματα «απαγορευμένα» μέχρι πολύ πρόσφατα, όπως η βούληση, και η αλληλεπίδραση γνώσης, θυμικού (συναισθημάτων και κι­ νήτρων) και βούλησης στον άνθρωπο. Η Ψυχολογία με άλλα λ4για έχει φτάσει στο σημείο να ξαναγίνει μελέτη της «ψυχής» με τα τρία συστατικά της: το γνωστικό, το θυμικό και το βουλητικό. Στο βιβλίο αυτό θα παρου­ σιαστεί με συντομία όλη η πορεία της έρευνας των κινήτρων από τις ηθολογικές προσεγγίσεις μέχρι τις σύγχρονες θεωρίες για τη βούληση, έτσι που να φανεί όχι μόνο η ποικιλία των κινήτρων που μπορεί να επηρεάζει την ανθρώπινη συμπεριφορά αλλά και η αλληλεπίδρασή τους με τα άλλα στοιχεία του ανθρώπινου πνεύματος.

Ψυχολογία κινήτρων Γενικά, η ψυχολογία των κινήτρων έχει ως στόχο να περιγράφει, πρώ­ τον, ποια και πόσα κίνητρα υπάρχουν. Ποιες είναι, δηλαδή, οι δυνάμεις που συνυπάρχουν με τη γνωστική διαδικασία και προσδιορίζουν την κα­ τεύθυνσή της, δηλαδή τους επιδιωκόμενους στόχους, αλλά και την ένταση και τη διάρκεια της προσπάθειας για την επίτευξη του στόχου. Για παρά­ δειγμα, είναι δυνατό να ξεκινήσουμε τις ενέργειες για την επίτευξη συγκε­ κριμένου σκοπού και στη συνέχεια να εγκαταλείψουμε τη σχετική δράση. Ανπστοίχως, μπορεί να διακοπεί μια δράση για κάποιο λόγο και παρά τη διακοπή να επανέλθουμε σε αυτήν μετά από καιρό. Η ύπαρξη στόχου εί­ ναι ένα πράγμα, η ένταση της σχετικής επιθυμίας είναι άλλο. Η επιθυμία είναι δυνατό να αυξομειώνεται και να διαρκεί περισσότερο ή λιγότερο χρονικό διάστημα. Ένα άλλο σχετικό ερώτημα είναι αν κάθε συμπεριφορά προϋποθέτει κάποιο κίνητρο και αν συγκεκριμένες συμπεριφορές συνδέο­ νται με ορισμένο κίνητρο μόνον. Δεύτερον, πώς αναγνωρίζονται τα διάφορα κίνητρα και πώς μπορούμε να μετρήσουμε την έντασή τους. Το ερώτημα αυτό είναι ιδιαίτερα σημαντι­ κό, διότι οι άνθρωποι συχνά κάνουμε το σφάλμα να ταυτίζουμε το κίνητρο με τη συμπεριφορά που απορρέει από αυτό. Για παράδειγμα, κοιτάζει κά­ ποιος έξω από το παράθυρο και εμείς λέμε ότι το κάνει αυτό «από περιέρ­ γεια». Πώς όμως είμαστε σίγουροι ότι το άτομο αυτό είναι πραγματικά «πε­ ρίεργο» και αυτός είναι ο λόγος που προκάλεσε τη συγκεκριμένη συμπερι­ φορά; Συχνά το επιχείρημα είναι κυκλικό, δηλαδή κοιτάζει από το παρά­

ΕΙΣΑΓΩΓΗ: 01ΑΓΠΕΣ ΤΗΣ ΣΥΜΠΕΡΙΦΟΡΑΣ ΚΑΙ ΤΑ ΚΙΝΗΤΡΑ

23

θυρο γιατί είναι περίεργος και είναι περίεργος γιατί κοιτάζει από το παρά­ θυρο. Στην πραγματικότητα, αυτό που χρειάζεται είναι να υπάρχει ένα ανε­ ξάρτητο μέσο μέτρησης της περιέργειας, το οποίο να μπορεί να διαφορο­ ποιεί τους ανθρώπους ανάλογα με αυτό το χαρακτηριστικό (π.χ., ένα ερω­ τηματολόγιο ή ένα τεστ). Στη συνέχεια να ελεγχθεί αν τα άτομα που διαθέ­ τουν αυτό το χαρακτηριστικό επιδεικνύουν αυτή τη συμπεριφορά, το κοίταγμα έξω από το παράθυρο, περισσότερο απ’ ό,τι τα άτομα που δε διαθέ­ τουν αυτό το χαρακτηριστικό. Με τον τρόπο αυτό αποσυνδέεται η συμπερι­ φορά από την αιτία που υποτίθεται ότι την προκάλεσε. Τρίτον, αν οι άνθρωποι διαφέρουν στα κίνητρά τους, αν υπάρχουν δη­ λαδή ατομικές διαφορές και πού οφείλονται αυτές. Το ερώτημα αυτό έχει να κάνει με την καθολικότητα των κινήτρων, αν δηλαδή υπάρχουν σε ό­ λους τους ανθρώπόυς, ανεξάρτητα από προσωπικούς, ιστορικούς και πολι­ τισμικούς παράγοντες. Συναφές είναι το ερώτημα του βαθμού στον οποίο τα κίνητρα είναι γενετικά προσδιορισμένα ή επίκτητα. Η διαμάχη σχετικά με «τη φύση ή την ανατροφή» που συνεχώς επανέρχεται στην Ψυχολογία — και όχι μόνο σε αυτή, καθώς οι γενετικές έρευνες αποκαλύπουν τη γονιδιακή δράση σε πολύ μεγαλύτερη έκταση απ’ όση μπορούσαμε να φαντα­ στούμε είκοσι χρόνια πριν— είναι πάντα επίκαιρη. Βέβαια ακραίες θέσεις που να υποστηρίζουν ότι η συμπεριφορά ελέγχεται κυρίως από τη φύση, όπως συμβαίνει με τα ένστικτα στα ζώα, ή από το περιβάλλον, όπως υπο­ στήριζαν οι ακραιφνείς συμπεριφοριστές στην Ψυχολογία στο πρώτο μισό αυτού του αιώνα, δεν είναι ευρύτερα αποδεκτές σήμερα. Είναι κοινή πα­ ραδοχή ότι αυτό που προσδιορίζει τις κινητήριες δυνάμεις είναι η αλληλε­ πίδραση ατόμου και περιστάσεων, η συγκυρία ατομικών και περιβαλλοντι­ κών χαρακτηριστικών. Παρόλα αυτά, η συζήτηση του θέματος έχει νόημα, διότι το «άτομο» ανά πάσα στιγμή προσδιορίζεται από τη γενετική του ιστο­ ρία και τις επίκτητες εκτιμήσεις σχετικά με το τι έχει αξία στο δεδομένο πε­ ριβάλλον στο οποίο ζει και αναπτύσσεται. Κι αυτό που χρειάζεται η έρευνα είναι να προσδιορίσει τους παράγοντες εκείνους που δημιουργούν τις προδιαθέσεις στο άτομο (δηλαδή τους παράγοντες που διαμόρφωσαν το άτομο μέχρι εκείνη τη στιγμή) και πώς αυτές αλληλεπιδρούν με τις δεδομέ­ νες εξωτερικές, περιβαλλοντικές συνθήκες της συγκεκριμένης στιγμής. Το περιβάλλον από μόνο του δεν αρκεί για να οδηγήσει σε σκόπιμη δράση. Αλληλεπιδρά με το άτομο, τις προδιαθέσεις του για αξίες, τις ικανότητές του καθώς και τα πρόσφορα μέσα τα οποία προσδιορίζουν την πιθανότητα επίτευξης του σκοπού του. Το κίνητρο δεν είναι τίποτε άλλο από έναν προ­ σανατολισμό προς ένα συγκεκριμένο στόχο, σε μια συγκεκριμένη στιγμή, σε ένα συγκεκριμένο άτομο (Ηβ(Μΐ3 ΐΐ5βη, 1991).

24

ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΚΙΝΗΤΡΩΝ

Τέταρτον, ποιος είναι ο μηχανισμός μέσα από τον οποίο διαμορφώνο­ νται τα κίνητρα και μέσα από τον οποίο επηρεάζουν την τελική συμπεριφο­ ρά (Ατίίβδ & ΟειτδΚβ, 1977). Αυτό σημαίνει ότι η έρευνα ενδιαφέρεται να κατανοήσει ποιες είναι οι πηγές των κινητήριων δυνάμεων, πώς διαμορ­ φώνονται οι στόχοι και οι επιθυμίες των ατόμων, και πώς αυτές συνδέονται με ορισμέντκδράση και όχι άλλη. Βεβαίως, η οργάνωση της δράσης —δη­ λαδή ποιες ενέργειες και με ποια σειρά θα χρησιμοποιηθούν για την επί­ τευξη ενός στόχου— είναι δικαιοδοσία του γνωστικού πεδίου. Τα κίνητρα όμως είναι αυτά που μέσω της πρόθεσης προσφέρουν το βάρος που απαιτείται για την επιλογή μιας δράσης έναντι άλλων εναλλακτικών, είναι αυτά που διευρύνουν ή περιορίζουν τη δράση, που δίνουν εντολή έναρξης και περαίωσής της, που συντονίζουν και σχηματοποιούν τις γνωστικές και κι­ νητικές λειτουργίες που θα εμπλακούν σε μια δράση (ΗβοΚΗβαδβη, 1991). Τα κίνητρα δεν εξηγούν πώς λειτουργεί το γνωστικό σύστημα αλλά για ποιους σκοπούς χρησιμοποιείται με τον τρόπο που χρησιμοποιείται. Η κα­ τανόηση του μηχανισμού των κινήτρων είναι αναγκαία προκειμένου να μπορούν να μετρηθούν οι επιδράσεις τους στη συμπεριφορά και να είναι δυνατή η ακριβής πρόβλεψη για τις επιπτώσεις τους όταν είναι παρόντα. Πέμπτον, αν τα κίνητρα μπορούν να αλλάξουν και να διδαχτούν νέα. Η απάντηση σε αυτό το ερώτημα είναι συνάρτηση των απαντήσεων που θα δοθούν στα δύο προηγούμενα ερωτήματα. Εφόσον γνωρίζουμε αν τα κί­ νητρα είναι επίκτητα ή όχι, υπό ποιες συνθήκες εκδηλώνονται και μέσα α­ πό ποιο μηχανισμό επηρεάζουν τη συμπεριφορά, τότε μπορούμε να «δημι­ ουργήσουμε» συνθήκες τέτοιες ώστε χο άτομο να αποκτήσει τάσεις που δε διαθέτει ή να μεταβάλει τάσεις που διαθέτει. Μια τέτοια προσδοκία φαίνε­ ται να ενυπάρχει στα λεγάμενα των ανθρώπων όταν ζητούν από φορείς ε­ ξουσίας ή εκπαιδευτικούς «να δημιουργήσουν κίνητρα» ώστε ο κόσμος ή συγκεκριμένα άτομα να αλλάξουν την τρέχουσα συμπεριφορά του προς μια άλλη επιθυμητή. Μια τέτοια προοπτική είναι αρκετά αισιόδοξη αλλά συχνά προσκρούει σε δυσκολίες μπροστά σε ισχυρά διαμορφωμένες τά­ σεις του ατόμου που αντιστέκονται σε παρεμβάσεις. Στην πραγματικότητα, η επιδίωξη της παρέμβασης και αλλαγής των κινήτρων, προτού εφαρμο­ στεί για πρακτικούς σκοπούς, είναι ένα μέσο που διαθέτουν οι ερευνητές προκειμένου ακριβώς να απανιήσουν ερωτήματα σχετικά με τις πηγές των κινήτρων, αν δηλαδή είναι περιβαλλοντικές ή γενετικές. Οι πρώτες επιδέ­ χονται εξωτερικό χειρισμό, οι δεύτερες όχι. Αν όμως μπορούν να διδα­ χτούν, με ποιο τρόπο θα γίνει αυτό, με ποια αποτελεσματικότητα και με ποια διάρκεια είναι θέμα πολύ πιο σύνθετο, γιατί τα κίνητρα είναι δυναμι­ κές καταστάσεις που αλλάζουν με την αλλαγή των καταστάσεων.

ΕΙΣΑΓΩΓΗ: 01ΑΓΠΕΣ ΤΗΣ ΣΥΜΠΕΡΙΦΟΡΑΣ ΚΑΙ ΤΑ ΚΙΝΗΤΡΑ

25

Συμπερασματικά, μπορούμε να πούμε ότι τα κίνητρα είναι μια σφαιρική έννοια, η οποία αγκαλιάζει μια ποικιλία διεργασιών και αποτελεσμάτων, το κοινό στοιχείο των οποίων είναι ότι προσφέρουν το αναγκαίο ενεργειακό δυναμικό, την τάση η οποία είναι απαραίτητη προκειμένου να κατευθυνθεί η συμπεριφορά προς συγκεκριμένα προσδοκώμενα αποτελέσματα. Τα θέ­ ματα που άπτονται της μελέτης των κινήτρων αφορούν την προέλευση και διαμόρφωση των στόχων, την αναγκαιότητα ή μη της ύπαρξης στόχων σε κάθε εκδήλωση της συμπεριφοράς, το μηχανισμό που ελέγχει την έναρξη και ολοκλήρωση μιας δράσης που κατευθύνεται προς ορισμένο στόχο, την αλλαγή ή σταθερότητα των στόχων, τις συγκρούσεις ανάμεσα σε στόχους και τη λύση τους, τους τρόπους παρέμβασης στη δημιουργία και εκτέλεση της δράσης, τις ατομικές διαφορές στη δράση και την προέλευσή τους. Πέρα όμως από αυτή τη γενική σημασία του όρου κίνητρα, υπάρχει και η ειδική σημασία που έχουν τα συγκεκριμένα κίνητρα κάθε φορά, όπως για παράδειγμα το κίνητρο επίτευξης, το άγχος, ορμή, κ.ο.κ. Σε αυτή την περίπτωση αναφερόμαστε σε συγκεκριμένες κάθε φορά διεργασίες, που εκκινούν από ορισμένου τύπου καταστάσεις και εμπεριέχουν προσδοκίες για συγκεκριμένα αποτελέσματα μέσω ενεργειών που έχουν πιθανότητα να επιφέρουν το επιθυμητό αποτέλεσμα στις δεδομένες συνθήκες. Όταν το κίνητρο θεωρείται ότι συμπεριλαμβάνει στόχους δράσης, οι ο­ ποίοι απορρέουν από διαρκείς και σχετικά σταθερές προδιαθέσεις αξιών, τότε αναφερόμαστε σε «υψηλότερα κίνητρα», δηλαδή σε κίνητρα που δεν έχουν να κάνουν με τις βιολογικές και φυσιολογικές ανάγκες του οργανι­ σμού. Οι προδιαθέσεις προς ορισμένες αξίες δε θεωρούνται εγγενείς αλ­ λά προϊόντα κοινωνικοποίησης του ατόμου κατά την ανάπτυξή του. Πρέ­ πει, επίσης, να διευκρινιστεί ότι το κάθε κίνητρο δε συνδέεται με ένα μό­ νο στόχο αλλά με ένα σύνολο σχετικών μεταξύ τους στόχων, οι οποίοι μοιράζονται την ίδια αξία. Αν, για παράδειγμα, επιδιώκει κάποιος την τε­ λειότητα σπς ενέργειές του, τότε μπορεί να το επιδιώκει αυτό στα πλαίσια της καθημερινής του ζωής (τέλεια καθαριότητητα στο σπίτι), στο επάγγελ­ μα (τέλεια αποτελέσματα) ή σε άλλες δραστηριότητες (τέλειες επιδόσεις στον αθλητισμό). Επίσης, τα κίνητρο συνδέεται και μπορεί να ενεργοποιή­ σει μια σειρά ενεργειών που μπορούν να οδηγήσουν στον επιδιωκόμενο στόχο. Παραδείγματος χάρη, οι τέλειες επιδόσεις μπορούν να είναι απόρ­ ροια σκληρής δουλειάς σε ένα τομέα ή στρατηγικής επλογής ενεργειών που επιφέρουν το επιθυμητό αποτέλεσμα χωρίς όμως εξαντλητική ενα­ σχόληση με το αντικείμενο, ή χρήσης μη νόμιμων μέσων για την επίτευξη του στόχου. Η επιλογή της συγκεκριμένης κάθε φορά ενέργειας ή δρά­ σης είναι συνάρτηση προσωπικών και περιστασιακών παραγόντων, η συ-

26

ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΚΙΝΗΤΡΩΝ

νεκτίμηση ίων οποίων θα προσδιορίσει την τελική επιλογή (ΗβοΚΗβυδβη, 1991).

Υπάρχει, όπως είναι φυσικό, ποικιλία και δυνητικά απεριόριστος αριθ­ μός κινήτρων. Συνήθως όμως τα κίνητρα ομαδοποιουνται με αναφορά στις χαρακτηριστικές καταστάσεις-στόχους που οι άνθρωποι επιδιώκουν να α­ ποκτήσουν ή να αποφύγουν Γι’ αυτό, άλλωστε, μιλούμε για σύνολα στό­ χων που εξυπηρετούνται από το ίδιο κίνητρο. Έτσι καταλήγουμε σε διάφο­ ρες ταξινομήσεις κινήτρων ανάλογα με το περιεχόμενό τους, δηλαδή τον κυρίαρχο στόχο τους. Οι ιεραρχήσεις των κινήτρων είναι δυνατό να διαφέ­ ρουν μεταξύ των ατόμων αλλά και στο ίδιο το άτομο σε διάφορες φάσεις της ζωής του. Επίσης, οι εναλλακτικοί στόχοι του ίδιου Βασικού κινήτρου μπορούν να διευρύνονται (π.χ., να επιδιώκει κανείς το άριστο σε κάθε έκ­ φανση της ζωής του) ή να περιορίζονται (π.χ., να επιδιώκει κανείς την τε­ λειότητα στη δουλειά μόνο και όχι σπς άλλες εκδηλώσεις του) ή να ιεραρ­ χούνται ως προς τη σημασία τους. Κατά συνέπεια, τα ποικίλα συγκεκριμένα κίνητρα, τα οποία ορίζονται ως «πεδία στόχων», δεν είναι τίποτε άλλο από υποθετικές κατασκευές, η ύ­ παρξη των οποίων πρέπει να αποδεικνύεται εμπειρικά, μέσα από έρευνα, η οποία να προσδιορίζει ποιοι στόχοι θεωρούνται ισοδύναμοι από το άτο­ μο, ποια η διάρκειά τους, και κατά πόσο οι ισοδύναμοι για το άτομο στόχοι συνιστούν πεδία στόχων κοινά για όλους τους ανθρώπους.

Μέθοδοι μελέτης των κινήτρων Υπάρχουν δύο μεγάλες παραδόσεις στη μελέτη των κινήτρων. Η πειρα­ ματική και η μη πειραματική ή κλινική παράδοση. Η πρώτη επιδιώκει να προσδιορίσει με αντικειμενικό και αξιόπιστο τρόπο ποιοι είναι οι προσδιοριστές της συμπεριφοράς και ποιες μαθηματικές σχέσεις υπάρχουν μεταξύ τους και μεταξύ αυτών και της συμπεριφοράς. Η μέθοδος αυτή είναι η πρωταρχική επιλογή των ερευνητών που επιδιώκουν την κατανόηση των νόμων που διέπουν τα κίνητρα σε ζώα και ανθρώπους αλλά και αυτών που στοχεύουν στην κατανόηση των μηχανισμών που διέπουν τη συμπεριφορά των ανθρώπων στην κοινωνική αλληλεπίδραση. Σήμερα αποτελεί ουσια­ στικά το μόνο τρόπο μελέτης των κινήτρων, μια και υπάρχουν αρκετά προ­ χωρημένες πειραματικές τεχνικές, οι οποίες επιτρέπουν το σχεδιασμό σύν­ θετων καταστάσεων και τη συναγωγή συμπερασμάτων για τις δυνατές αλ­ ληλεπιδράσεις των παραγόντων που εμπλέκονται σε αυτές. Βεβαίως, όταν μελετά κανείς συμπεριφορά ζώων, δεν μπορεί να μετρή­

ΕΙΣΑΓΩΓΗ: 01 ΑΙΤΙΕΣ ΤΗΣ ΣΥΜΠΕΡΙΦΟΡΑΣ ΚΑΙ ΤΑ ΚΙΝΗΤΡΑ

27

σει «προθέσεις» ή εσωτερικά κίνητρα, μια και τα ζώα δεν μπορούν να μας εξηγήσουν τους λόγους για τους οποίους εκδηλώνουν ορισμένη συμπερι­ φορά. Στην περίπτωση αυτή η προσοχή των ερευνητών στρέφεται κυρίως στο χειρισμό των εξωτερικών καταστάσεων (μεταβλητών) που είναι πιθανό ότι συνδέονται με ή προκαλούν μια δεδομένη συμπεριφορά. Οι λόγοι που ωθούν το ζώο σε αντίδραση είναι είτε εμφανείς εξωτερικοί ερεθισμοί (π.χ., το είδος της τροφής) είτε τα αποτελέσματα της συμπεριφοράς του (π.χ., ευ­ χαρίστηση ή πόνος). Το ίδιο ισχύει και για τον άνθρωπο, μόνο που σε αυτόν έχουμε την πρόσθετη δυνατότητα των λεκτικών αναφορών, τις προσωπικές δηλαδή ε­ ξηγήσεις ή ερμηνείες της συμπεριφοράς. Οι εξηγήσεις αυτές είναι ιδιαιτέ­ ρως αναγκαίες όταν δεν υπάρχουν εμφανείς εξωτερικοί λόγοι, επαρκείς για να αιτιολογήσουν μια δράση. Οι προσωπικές εξηγήσεις ή περιγραφές των καταστάσεων είναι χρήσιμες όταν θέλουμε να αναπαραστήσουμε την υποκειμενική αντίληψη των εξωτερικών καταστάσεων ή συμβάντων, τη βα­ ρύτητα που αποδίδει το άτομο στους διάφορους παράγοντες που εμπλέκο­ νται σε μια κατάσταση, την υποκειμενική εκτίμηση της πιθανότητας να συμβούν ή να επιτευχθούν διάφορα αποτελέσματα, τα πεδία των ισοδύναμων για το άτομο στόχων, καθώς και το ρεπερτόριο των συμπεριφορών που το άτομο διαθέτει ή θεωρεί σχετικές με την επίτευξη των στόχων του. * Θα πρέπει να επισημανθεί, ωστόσο, ότι η έρευνα δεν αρκείται μόνο σε αυτά που το άτομο λέγει, διότι ο μηχανισμός σχηματισμού της υποκειμενι­ κής εμπειρίας είναι κάτι το οποίο δεν είναι ακόμη πλήρως γνωστό. Είναι έ­ να από τα ζητούμενα της έρευνας, η οποία αποσκοπεί στην αποκωδικοποί­ ηση των τρόπων με τους οποίους διαμορφώνονται τα κίνητρα και η δράση. Για το λόγο αυτό συνήθως υπάρχει παράλληλη καταγραφή και μέτρηση των αντικειμενικών συνθηκών και δεδομένων, έτσι που να είναι δυνατό να ανιχνευθούν τόσο οι επιδράσεις των πραγματικών δεδομένων όσο και των υποκειμενικών. Για παράδειγμα, θέλει να μελετήσει κάποιος αν η δυσκο­ λία ενός προβλήματος επηρεάζει το φόβο αποτυχίας που αισθάνεται ένα ά­ τομο και αν αυτό στη συνέχεια θα έχει επίπτωση στην επίδοση του ατόμου κατά τη λύση του προβλήματος αυτού. Για να κάνουμε μια τέτοια έρευνα χρειάζεται να κατασκευάσουμε δύο τουλάχιστον προβλήματα, ένα εύκολο και ένα δύσκολο σύμφωνα με ορισμένο κριτήριο, και κατά τη λύση των προβλημάτων να ζητήσουμε την υποκειμενική εκτίμηση των ατόμων ως ίϊρος τη δυσκολία των προβλημάτων, μια και η προηγούμενη εμπειρία ή οι ικανότητες των ατόμων μπορούν να τα διαφοροποιούν ως προς την ευκο­ λία με την οποία χειρίζονται τα προβλήματα αυτά. Έτσι, ένα δύσκολο για τον ερευνητή πρόβλημα, στην πραγματικότητα μπορεί να μην είναι το ίδιο

28

ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΚΙΝΗΤΡΩΝ

δύσκολο για όλα ία υποκείμενα της έρευνας. Χρειάζεται επίσης να έχουμε μια κλίμακα μέτρησης του φό6ου αποτυχίας, έτσι που να μπορούμε να συ­ σχετίσουμε την υποκειμενική δυσκολία με το φό6ο αποτυχίας, και αυτών των δύο με την επίδοση. Ένα τέτοιο πειραματικό σχέδιο επιτρέπει τη σύ­ γκριση των επιδράσεων τόσο της αντικειμενικής όσο και της υποκειμενι­ κής δυσκολίας, μια και οι συγκρίσεις μας μπορούν να γίνουν με βάση τον αντικειμενικό διαχωρισμό των έργων όσο και τον υποκειμενικό. Η μη πειραματική παράδοση επίσης προσπαθεί να περιγράφει τους πα­ ράγοντες που προσδιορίζουν τη συμπεριφορά, μόνο που ο τρόπος συνα­ γωγής τους και η επικαλούμενη σχέση με τη συμπεριφορά είναι θεωρητι­ κές κατασκευές, που συχνά δεν μπορούν να υπαχθούν σε έλεγχο. Η αφε­ τηρία τους είναι τις περισσότερες φορές η παρατήρηση της παθολογικής συμπεριφοράς, για την οποία δίνεται ορισμένη ερμηνεία. Η ερμηνεία αυτή μπορεί να αφορά βιολογικές ορμές ή άλλες πνευματικές επιδιώξεις ή τά­ σεις του ατόμου. Η ερμηνεία που επιλέγει κανείς μπορεί να απορρέει από κάποια φιλοσοφική, ακόμη και θεολογική, κοσμοθεωρία σχετικά με την ύ­ παρξη του ανθρώπου στον κόσμο και τους σκοπούς που αυτή εξυπηρετεί. Έτσι, οι θεωρίες αυτές μιλούν για ασυνείδητες ορμές ή τάσεις που καταδυναστεύουν το άτομο, όπως το ερωτικό ένστικτο ή η επιθετικότητα (Ρτευά), ή για ανώτερες τάσεις προς την αυτοολοκλήρωση (να εκδηλώσει κανείς ό­ λο το δυναμικό του) (Κθ9βΓ5 και Μβδίονν) και προς την επίτευξη του αγα­ θού (να κάνει καλό, να βοηθήσει, κ.ο.κ) (υπαρξιακοί φιλόσοφοι, ^ερβΓδ). Στη συνέχεια οι ερευνητές συγκεντρώνουν πολλές κλινικές, ιστορικές, λο­ γοτεχνικές, και πειραματικές μαρτυρίες, οι οποίες τείνουν να επιβεβαιώ­ νουν τη θεωρία και τις ερμηνείες που απορρέουν από αυτήν. Οι προσεγγίσεις αυτές δεν πληρούν τους όρους της επιστημονικής αλή­ θειας, μια και δε διατυπώνονται με τρόπο που να επιτρέπει έλεγχο των προκειμένων τους και διάψευση. Η χρησιμότητά τους όμως είναι ότι συζη­ τούν φαινόμενα που συχνά αγνοούνται από την τρέχουσα έρευνα, η οποία περιορίζεται από τα πρόσφορα κάθε φορά ερευνητικά εργαλεία και υποθέ­ σεις. Για παράδειγμα, η πειραματική μελέτη των κινήτρων από τη δεκαετία του 1930 μέχρι και τη δεκαετία του 1960 ουσιαστικά αγνοούσε ή απέφευγε να αντιμετωπίσει την επίδραση που μπορούν να έχουν στη συμπεριφορά οι ιδέες που έχουν τα άτομα για μια κατάσταση. Έτσι, οι μη εμπειρικές θε­ ωρητικές κατασκευές με τις ενοράσεις τους εμπλουτίζουν το πεδίο των δυ­ νατών κινήτρων της συμπεριφοράς και ανοίγουν δρόμους για νέα έρευνα. Οι μη πειραματικές προσεγγίσεις δίνουν, επίσης, πιο ολιστικές ερμηνείες, συνδέοντας μεταξύ τους φαινόμενα που συχνά φαίνονται άσχετα μεταξύ τους (π.χ. η νεύρωση, τα όνειρα, και η καλλιτεχνική δημιουργία στη θεω­

ΕΙΣΑΓΩΓΗ: 01 ΑΙΤΙΕΣ ΤΗΣ ΣΥΜΠΕΡΙΦΟΡΑΣ ΚΑΙ ΤΑ ΚΙΝΗΤΡΑ

29

ρία του ΡΓβικΙ). Με τον τρόπο αυτό προσφέρουν μίαν ενιαία θεώρηση του ανθρώπου στην αλληλεπίδρασή του με το περιβάλλον και όχι κατακερματι­ σμένη και διάσπαρτη εικόνα που αφορά επιμέρους απόψεις του ατόμου σε επιμέρους καταστάσεις. Ο κίνδυνος βεβαίως αυτών των θεωρητικών συλ­ λήψεων είναι να υπεργενικεύει κανείς και να χάνει την κατανόηση των ει­ δικών μηχανισμών που λειτουργούν και παράγουν τη δεδομένη αντίδραση στην ειδική περίσταση.

Ιστορική αναδρομή Ιστορικά, το ερώτημα για τις αιτίες της ανθρώπινης συμπεριφοράς και το σκοπό της ανθρώπινης ύπαρξης το πρωτοέθεσαν οι αρχαίοι Έλληνες φιλόσοφοι. Το ερώτημα αυτό επανήλθε επανειλημμένα στην πάροδο των αιώνων και συνδέθηκε με το γενικότερο πρόβλημα της αιτιοκρατίας και ε­ λευθερίας της βούλησης. Από την αρχαιότητα είχε γίνει η διάκριση ανάμε­ σα στο σώμα και την ψυχή. Η ψυχή θεωρούνταν ότι αποτελείται από τρία συστατικά: το λόγο (γνώση), το θυμό (συναίσθημα) και τη βούληση. Τα κί­ νητρα έχουν να κάνουν με το θυμικό μέρος. Το ερώτημα ήταν και είναι πώς τα τρία αυτά συστατικά της αλληλεπιδρούν μεταξύ τους και με το σώμα και προσδιορίζουν τη συμπεριφορά. Ο πρώτος που μίλησε γι’ αυτό το θέμα ήταν ο Πλάτων. Ο Πλάτων πί­ στευε ότι το σώμα είναι κάτι τελείως διαφορετικό από την ψυχή. Η ανθρώ­ πινη συμπεριφορά καθορίζεται από τα πάθη ή τη γνώση. Τα πάθη είναι σωματικά και είναι κοινά σε ζώα και ανθρώπους. Αυτό όμως που χαρακτη­ ρίζει μοναδικά την ανθρώπινη συμπεριφορά είναι η γνώση δια της χρήσης του λόγου. Η γνώση είναι εκείνη που ενώνει τον άνθρωπο με το θείο, το αγαθό και το ωραίο. Η γνώση είναι η εσωτερική κατάσταση που δείχνει στο άτομο ποιο είναι το αγαθό, ποια είναι η τελική κατάσταση στην οποία τείνει η ανθρώπινη ύπάρξη. Ο Αριστοτέλης, στη συνέχεια, θεωρούσε ότι ο κύριος στόχος της ζωής είναι η ευτυχία, η οποία πετυχαίνεται μέσω της σο­ φίας. Η σοφία είναι αυτή που προσδίδει νόημα στην ελεύθερη βούληση, τη δυνατότητα επιλογής δηλαδή του ορθού. Ο ίδιος δυϊσμός ψυχής σώμα­ τος ανευρίσκεται και στη χριστιανική θρησκεία και στις νεώτερες φιλοσοφι­ κές αντιαιτιοκρατικές θεωρίες που υποστηρίζουν την αυταρχία στην αν­ θρώπινη δράση. Ο άνθρωπος είναι αυτεξούσιο ον, ανεξάρτητο και ελεύθε­ ρο στις εκδηλώσεις και πράξεις του, οι οποίες εξαρτώνται μόνο από την ε­ λεύθερη βούλησή του. Η ελευθερία της βούλησης είναι έμφυτο χαρακτηρι­ στικό και στηρίζεται στη διάκριση του αγαθού-κακού (Εν3 η$, 1975). Το χα-

30

ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΚΙΝΗΤΡΩΝ

ρακτηρισπκό όλων των θεωριών αυτών είναι ο δυϊσμός σώματος πνεύμα­ τος, η υπεροχή του λόγου έναντι του συναισθήματος, και η καθοδήγηση της βούλησης από το λογικό. Αντίθετες ήταν οι θεωρίες που υποστήριζαν ότι η ηδονή είναι ο μοναδι­ κός στόχος της ζωής του ανθρώπου. Ο Επίκουρος ήταν ο κύριος εκπρό­ σωπος των ηδονιστικών απόψεων, οι οποίες τονίζουν τη σημασία της ευ­ χαρίστησης (και του πόνου) στη διαμόρφωση της ανθρώπινης συμπεριφο­ ράς. Η επιδίωξη της ηδονής ωστόσο δε σήμαινε και κατάργηση της ελεύ­ θερης βούλησης. Αυτές τις αιτίες της ανθρώπινης συμπεριφοράς δέχονταν και οι Εμπειρικοί φιλόσοφοι του 18ου αιώνα, οι οποίοι όμως αφαίρεσαν τελείως από την ερμηνεία της ανθρώπινης συμπεριφοράς τη βούληση. Θε­ ωρίες αυτού του τύπου δεν αναφέρονται σε μεταφυσικές αιτίες της ανθρώ­ πινης συμπεριφοράς, όπως το αγαθό, αλλά σε αιτίες άμεσα συνδεδεμένες με τη δράση και τα αποτελέσματά της. Για το λόγο αυτό, το ζήτημα της ε­ λευθερίας της βούλησης δεν υπάρχει, μια και οι εκδηλώσεις και πράξεις των ανθρώπων, ακόμη και τα πνευματικά δημιουργήματά τους, είναι προϊ­ όντα της αιτιότητας που διέπει το φυσικό και κοινωνικό κόσμο. Στην Ψυχολογία, το θέμα των κινήτρων της ανθρώπινης συμπεριφοράς και της ελευθερίας της βούλησης τέθηκε μόνο σποραδικά και αποσπασμα­ τικά κατά τα πρώτα χρόνια της απόσπασής της από τη Φιλοσοφία. Δεν αποτελούσε προτεραιότητα για τον Μιιηάί και τους συνεργάτες του, και μό­ νο από τη Σχολή του \Μϊγζ6ιιγ9 υπήρξαν άτομα που προσπάθησαν με ε­ μπειρικούς τρόπους να προσεγγίσουν τα θέματα αυτά. Ο ΑοΗ (1910) και οι ΜίοΗοίίβ & Ρηΐιτη (1910) είναι οι πρώτοι που ασχολήθηκαν με το θέμα της βούλησης. Αλλες πρώιμες προσεγγίσεις σιο θέμα των κινήτρων, των επι­ θυμιών, και της βούλησης εντοπίζονται σε έργα των λειτουργιστών, όπως ο Οβ\νβν/ (1886), και στον \λ/. ^ηιβ$ (1890). Ο Μοϋοαδειίΐ στο βιβλίο του Ιηίτοάυοίίοη ίο δοοίβΐ ΡδνοΗο1θ9ν (1908) ήταν από τους πρώτους που έθε­ σε το θέμα των ενστίκτων στον άνθρωπο, ανάγοντας με τον τρόπο αυτό την ανθρώπινη δράση σε βιολογικούς παράγοντες, όπως και ο Ρτβυά (1915). Ο ΜοϋοαδβΗ όμως δεν περιοριζόταν στο σεξ και την επιθετικότητα ως κυ­ ρίαρχες ενστικτώδεις ορμές. Θεωρούσε ότι υπάρχουν στον άνθρωπο πολ­ λά ένστικτα, τα οποία δεν είναι τόσο άκαμπτα όσο στα κατώτερα ζώα. Ο ΜοΟοιΐ99ΐ1 θεωρούσε τα ένστικτα ως «εγγενείς ψυχοφυσικές προδιαθέ­ σεις, οι οποίες κάνουν αυτόν που τις έχει να ανπληφθεί και να προσέξει ο­ ρισμένου τύπου αντικείμενα, να έχει την εμπειρία μιας συναισθηματικής διέγερσης καθώς αντιλαμβάνεται ένα τέτοιο αντικείμενο, και να δρα σε σχέση προς αυτό με έναν ειδικό τρόπο ή, τουλάχιστον, να έχει την εμπει­ ρία μιας ορμής προς τέτοια δράση (1908. Στο βιβλίο των Βίηάτδ & δίβΜ/οτί,

ΕΙΣΑΓΩΓΉ: ΟΙ ΑΙΤΙΕΣ ΤΗΣ ΣΥΜΠΕΡΙΦΟΡΑΣ ΚΑΙ ΤΑ ΚΙΝΗΤΡΑ

31

1971, σ. 18)». Όμως ένας τέτοιος ορισμός των κινήτρων είναι πολύ ασα­ φής και πολύ λίγο βοηθά στην κατανόηση του φαινομένου των κινήτρων. Επιπλέον ανοίγει το δρόμο για να υποστηρίξει κανείς την ύπαρξη κάθε εί­ δους ενστίκτων, τα οποία να εξηγούν ειδικές συμπεριφορές. Γι’ αυτό γρή­ γορα οι απόψεις του δέχτηκαν την κριτική του Ά^ίδοη και έδωσαν λαβή στη μεγάλη διαμάχη για τα κίνητρα στη δεκαετία του 1920. Οι ακρότητες στη χρήση του όρου ενστίκτου έκαναν ώστε οι απόψεις του να εγκαταλειφθούν την επόμενη δεκαετία. Επιδράσεις του ΜοΟοι^ βΙΙ ωστόσο μπορεί να διακρίνει κανείς τόσο σπς θεωρίες προσωπικότητας, που μιλούν για τις προδιαθέσεις ως προσδιοριστές της συμπεριφοράς, και στην Ηθολογία, τον κατ’ εξοχήν κλάδο μελέτης των ενστίκτων. Ο ορισμός των ενστίκτων α­ πό τους ηθολόγους όμως είναι πολύ πιο αυστηρός και περιορισμένος, ό­ πως θα δούμε στο σχετικό κεφάλαιο. Η έρευνα των κινήτρων, ως ιδιαίτερου ψυχολογικού φαινομένου, δια­ δόθηκε κατά τη δεκαετία του 1930, όταν άρχισαν να δημοσιεύονται βιβλία όπως του Ττοίειηά (1928) με τίτλο ΤΗβ ίυηάείΓηβηίειΙδ οί Ηυηηειη πιοίίνειίίοη, όπου κυριαρχούσε η φυσιολογική ερμηνεία για το ρόλο της ευχαρίστησης και του πόνου στην ανθρώπινη συμπεριφορά, καθώς και έργα όπως του Τοίπιειη (1932) ΡυΓροδίνβ ββΗβνίοΓ ίη βηΐπιείΐδ ειηά ηηβη και του Υουης (1936) Μοίίνειίίοη οί ββΗδνίοΓ για τη λειτουργία των κινήτρων στα ζώα και στον άνθρωπο. Παρά τη γενίκευση της έρευνας στα κίνητρα, ωστόσο, η ερμηνεία της παθολογικής συμπεριφοράς μέχρι και τη δεκαετία του 1950 κυριαρχούνταν από τη θεωρία του ΡΓβυά και των άλλων ψυχαναλυτών. Κι αυτό γιατί η ερμηνεία της ολότητας της συμπεριφοράς δεν μπορούσε να αναχθεί σε στοιχειώδεις φυσιολογικές λειτουργίες ή σε μονάδες Ε-Α, που αποτελούσαν το κυρίαρχο ερμηνευτικό πλαίσιο μέχρι και τη δεκαετία του 1960. Το θέμα της ελευθερίας της βούλησης όλα αυτά τα χρόνια δεν ετίθε­ το, γιατί η κυρίαρχη αντίληψη ήταν αυστηρά ντετερμινισηκή, δηλαδή θεω­ ρούσε ότι για κάθε συμπεριφορά υπάρχει μια αιτία, και μάλιστα οι αιτίες εί­ ναι βιολογικές ή καθαρά περιβαλλοντικές. Επομένως, φυσικοί παράγοντες ελέγχουν πλήρως την ανθρώπινη δράση και δεν υπάρχουν περιθώρια επι­ λογής για τον άνθρωπο. Αυτό το πνεύμα είχε σαν αποτέλεσμα να καλλιερ­ γηθεί η έρερνα στα κίνητρα αλλά όχι στο θέμα της βούλησης. Η βούληση ουσιαστικά έγινε μέρος των κινήτρων. Από τη δεκαετία του 1960 και εξής, με την καθιέρωση της Γνωστικής Ψυχολογίας, τα θεωρητικά πρότυπα που αναπτύχθηκαν για την ερμηνεία των κινήτρων συμπεριλαμβάνουν τη γνώση και γνωστικές διαδικασίες ως αναπόσπαστα κομμάτια του μηχανισμού των κινήτρων. Το κίνητρο επίτευ­ ξης, οι γνωστικές συγκρούσεις και η αλλαγή στάσεων, οι αιτιολογικοί

ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΚΙΝΗΤΡΩΝ

32

προσδιορισμοί, είναι θέματα που μεταφέρουν την έμφαση από τα βιολογι­ κά και περιβαλλοντικά —εξωτερικά— κίνητρα, στα εσωτερικά κίνητρα, που μπορεί να είναι συναισθήματα αλλά και ιδέες με δύναμη κινήτρου. Παρά την αλλαγή στην αντιμετώπιση των κινήτρων, παράλληλη στροφή προς τη μελέτη της βούλησης δεν έγινε μέχρι και τη δεκαετία του 1980. Χρειάστηκε να γίνουν ευρύτερες αλλαγές στην αντίληψη της συμπεριφοράς, και να περάσουμε από τη συμπεριφορά ως αντίδραση στη συμπεριφορά ως δράση, προκειμένου να σηματοδοτηθεί η ανάγκη για μια ολοκληρωμένη θέαση της γνώσης, θυμικού και βούλησης. Η βούληση επανήλθε στην επικαιρότητα με τον ιΐυΐίιΐδ ΚυΗΙ (1983), ο οποίος βρήκε ατομικές διαφορές στην ι­ κανότητα που έχουν οι άνθρωποι να προστατεύουν μια πρόθεση που υλο­ ποιείται από παρεμβολές ανταγωνιστικών προθέσεων ή από εμμονή σε σκέψεις για προηγούμενες αποτυχημένες προσπάθειες. Ο ΚυΗΙ εισήγαγε την έννοια του «ελέγχου της δράσης», που δεν είναι τίποτε άλλο από βου­ λητικές διεργασίες που προορισμό έχουν τη διασφάλιση της ολοκλήρωσης της δράσης.

Το σχέδιο του βιβλίου Στο κείμενο που ακολουθεί θα παρουσιαστούν συνοπτικά διάφορες θε­ ωρίες που έχουν διατυπωθεί για τα κίνητρα, μια και δεν υπάρχει μια μόνο ενιαία θεώρηση του θέματος. Η οργάνωσή τους θα είναι με βάση τον ευ­ ρύτερο προσανατολισμό τους, δηλαδή αν είναι βιολογικού τύπου, συνειρμικού-συμπερκρορικού, ή γνωστικού. Η σειρά αυτή παρουσίασης ακολου­ θεί την ιστορική πορεία στην έρευνα των κινήτρων αλλά δε σημαίνει ότι σύγχρονες ερευνητικές προσπάθειες σε κάποιον ιστορικά πρότερο τομέα δε θα συμπεριληφθούν. Κι αυτό γιατί το βιβλίο αυτό δεν είναι μια ιστορική καταγραφή των απόψεων που έχουν διατυπωθεί μέχρι σήμερα κατά χρο­ νολογική σειρά. Είναι μια προσπάθεια να δοθεί όσο γίνεται πιο ολοκλη­ ρωμένα η εικόνα της δράσης των διάφορων κινήτρων και του μηχανισμού που τα ελέγχει, έτσι που να γίνει φανερή η συνθετότητά τους. Οι απόψεις που θα παρουσιαστούν μπορεί να είναι προϊόντα κλινικής ή πειραματικής μεθοδολογίας. Ο λόγος είναι ότι οι διάφοροι θεωρητικοί πε­ ριγράφουν διαφορετικά φαινόμενα και συμπεριφορές και επεξεργάζονται τα δεδομένα τους με διαφορετικά μέσα. Θα γίνει, επίσης, αναφορά σε κί­ νητρα ως χαρακτηριστικά προσωπικότητας και σε κίνητρα που είναι συνάρ­ τηση της κατάστασης. Αλλά και οι συνέπειες και οι εφαρμογές των διάφο­ ρων θεωριών θα επισημανθούν, μια και το πρόβλημα της παρέμβασης και

ΕΙΣΑΓΩΓΗ: ΟΙ ΑΙΤΙΕΣ ΤΗΣ ΣΥΜΠΕΡΙΦΟΡΑΣ ΚΑΙ ΤΑ ΚΙΝΗΤΡΑ

33

αλλαγής των κινήτρων των ατόμων είναι κρίσιμο τόσο θεωρητικά όσο και πρακτικά. Τέλος, θα γίνει σύντομη αναφορά στην ανερχόμενη έρευνα της βούλησης, προκειμένου να γίνουν φανερές οι μελλοντικές προοπτικές στη μελέτη της ανθρώπινης δράσης. Σε συνάφεια προς τη βούληση θα γίνει α­ ναφορά στις απόψεις για τον εαυτό και το ρόλο του στον έλεγχο της συ­ μπεριφοράς, μια και οι ιδέες που έχει κανείς για τον εαυτό του συχνά είναι κρίσιμες για τις επιλογές των στόχων και την εκτέλεση της δράσης. Στο κείμενο αυτό, για λόγους περιορισμένου χώρου, δε συμπεριλαμβάνονται οι θεωρίες για την προσωπικότητα και ο ρόλος της προσωπικότητας στη δημιουργία κινήτρου. Δε συμπεριλαμβάνονται, επίσης, οι θεωρίες για τα συναισθήματα, τα οποία παίζουν ιδιαίτερα σημαντικό ρόλο στη διαμόρ­ φωση της συμπεριφοράς. Ορισμένα στοιχεία για την αλληλεπίδραση γνώ­ σης και συναισθημάτων αναφέρονται στα σχετικά κεφάλαια, αλλά αυτό α­ πέχει από το να είναι μια πλήρης παρουσίαση των δεδομένων στον τομέα αυτό. Η σπουδαιότητα που αποκτούν τα συναισθήματα στην τρέχουσα ψυ­ χολογική σκέψη θα δικαιολογούσε μίαν αναλυτική παρουσίασή τους στο μέλλον. Το αντικείμενο εδώ είναι οι περιοχές του θυμικού που δεν παίρ­ νουν τη μορφή συναισθήματος αλλά λειτουργούν ως κινητήριες δυνάμεις της συμπεριφοράς. Στο κείμενο αυτό μένουμε στα κίνητρα.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2

Βιολογική και φυσιολογική βάση των κινήτρων

Η συγκριτική μελέτη της συμπεριφοράς των ζώων και των ανθρώπων συ­ χνά τονίζει τις διαφορές μεταξύ των ειδών. Αυτό που είναι εντυπωσιακό ό­ μως δεν είναι οι διαφορές αλλά οι ομοιότητες που υπάρχουν μεταξύ τους. Οι ομοιότητες που οδήγησαν το ΔαρΒίνο στη διατύπωση της θεωρίας του και που τονίζουν τη συνέχεια του φαινομένου της ζωής στην εξελικτική κλί­ μακα. Έτσι, ακόμη και στον άνθρωπο είναι δυνατό να διακρίνει κανείς μη μαθημένους τύπους συμπεριφοράς, ακολουθίες ενεργειών που εκτυλίσσο­ νται μόνες τους σε απάντηση εξωτερικών ερεθισμών. Οι συμπεριφορές αυ­ τές ονομάζονται σύνθετα αντανακλαστικά, και αναγνωρίζονται σε κινητικές αντιδράσεις όπως το Βάδισμα ή οι κινήσεις κατάποσης, στα αισθησιοκινητικά σχήματα του νεογέννητου, και σε άλλες συμπεριφορές που υπόκεινται στον έλεγχο της ωρίμανσης. Οι αντίστοιχες μη μαθημένες συμπεριφορές στα ζώα ονομάζονται ένστικτα. Βεβαίως στον άνθρωπο μπορεί να παρατη­ ρήσει κανείς ότι υπάρχουν και άλλες πολύ πιο σύνθετες ακολουθίες συμπε­ ριφορών που συχνά εκτυλίσσονται μόνες τους και μοιάζουν με σύνθετα α­ ντανακλαστικά. Παράδειγμα, η εκτέλεση ενός μουσικού κομματιού χωρίς παρτιτούρα, το τραγούδι και η ταυτόχρονη χορευτική απόδοση, το οδήγημα αυτοκινήτου, κ.ο.κ. Στην περίπτωση αυτή πρόκειται για μαθημένες, και στη συνέχεια αυτοματοποιημένες, ακολουθίες ενεργειών που δεν μπορούν να θεωρηθούν ενστικτώδεις (βλ. Α. Κωσιαρίδου-Ευκλείδη, 1992). Συχνά, λοιπόν, διακρίνει κανείς στα ζώα ενέργειες που φαίνονται σκό­ πιμες, αλλά στην πραγματικότητα ελέγχονται από κληρονομικούς παράγο­ ντες. Πρόκειται για τυποποιημένες αντιδράσεις, χαρακτηριστικές του εί­ δους του ζώου, οι οποίες εκδηλώνονται κάτω από ορισμένες συνθήκες α­ κόμη και χωρίς προηγούμενη μάθηση. Οι συμπεριφορές αυτές συνδέονται με φυσιολογικές ανάγκες του οργανισμού, δηλαδή ανάγκες που αφορούν τη διατήρηση του οργανισμού, αλλά και ανάγκες διατήρησης του είδους. Για το λόγο αυτό οι συμπεριφορές αυτές μπορούν να θεωρηθούν ως εν­ δεικτικές εγγενών φυσιολογικών ή βιολογικών κινήτρων. Ειδικότερα, οι συμπεριφορές που συνδέονται με ανάγκες διατήρησης

ΒΙΟΛΟΓΙΚΗ ΚΑΙ ΦΥΣΙΟΛΟΓΙΚΗ ΒΑΣΗ ΤΩΝ ΚΙΝΗΤΡΩΝ

35

του ατόμου και του είδους ονομάζονται ένστικτα. Οι ενστικτώδεις συμπερι­ φορές είναι κληρονομικά προσδιορισμένες και εξυπηρετούν την αναπαρα­ γωγή και επιβίωση του οργανισμού στο σύνθετο εξωτερικό περιβάλλον. Στον άνθρωπο είναι δύσκολο να διακρίνει κανείς πολλές στερεότυπες και προκαθορισμένες μορφές δράσης. Αυτός είναι ο λόγος για τον οποίο απο­ φεύγεται ο όρος ένστικτο. Αντ’ αυτού χρησιμοποιούνται οι έννοιες «ορμή», «ανάγκη», «εσωτερικά κίνητρα», κ.α. Μόνο σε δύο θεωρητικές κατευθύν­ σεις η έννοια του ενστίκτου διατηρεί πρωτεύουσα θέση: Πρώτον, στην Ηθολογία, δηλαδή τον κλάδο της επιστήμης που μελετά τη συμπεριφορά των ζώων στο φυσικό τους περιβάλλον. Δεύτερον, στην ψυχαναλυτική θε­ ωρία. Η ψυχαναλυτική θεωρία, όπως αναφέρθηκε προηγουμένως, δια του ιδρυτού της ΡΓβυά, επιδιώκει να αναγάγει τα κίνητρα του ανθρώπου σε βιολογικές ανάγκες, όπως η σεξουαλικότητα και η επιθετικότητα. Για ενστι­ κτώδεις ανάγκες μιλούν και οι νεώτερες ουμανιστικές θεωρίες, οι οποίες επικαλούνται την εγγενή τάση για ολοκλήρωση του δυναμικού του ατόμου. Στη συνέχεια θα αναφερθούμε κατ’ αρχήν σπς ηθολογικές απόψεις για τα ένστικτα και στη συνέχεια στη θεωρία του ΡΓβυά και στις ουμανιστικές θεω­ ρίες.

Ηθολογική ερμηνεία ίων ενστίκτων Όπως αναφέρθηκε στην ιστορική εισαγωγή, η έννοια του ενστίκτου εί­ χε μεγάλη διάδοση κατά τις δύο πρώτες δεκαετίες του αιώνα μας χάρη σπς πολύ διαδεδομένες απόψεις του Μο0ου93ΐ1 (1908). Ο ορισμός μάλιστα του ενστίκτου ήταν πάρα πολύ ευρύς, έτσι που να καλύπτει τόσο εγγενείς όσο και μαθημένες συμπεριφορές των ανθρώπων. Επιπλέον, δεν υπήρχε προ­ σπάθεια να εντοπισθεί και να περιγράφει με ακρίβεια ο μηχανισμός λει­ τουργίας των ενστίκτων. Για το λόγο αυτό ο ΚοηΓ9<11_θΓβηζ (1937, 1943), ι­ δρυτής της Ηθολογίας, άσκησε δριμεία κριτική στον ΜοΟουδοΙΙ. Ο Ι-ΟΓβηζ περιόρισε την ενστικτώδη συμπεριφορά μόνο στις εγγενείς, κληρονομημέ­ νες ακολουθίες συμπεριφορών. Θεωρούσε ότι ενστικτώδη είναι μόνο τα α­ μετάβλητα, σταθερά ή τυποποιημένα συστατικά μιας ακολουθίας συμπερι­ φορών που κατατείνει προς ορισμένο στόχο. Η ενστικτώδης συμπεριφορά έχει ένα τελικό, εξωτερικό κομμάτι —αυτό που παρατηρούμε—, το οποίο είναι σταθερό και ελέγχεται πλήρως από το νευρικό σύστημα. Δηλαδή, η πυροδότησή του γίνεται από εσωτερικούς, εγγενείς μηχανισμούς απελευ­ θέρωσης. Η ενεργοποίηση του απελευθερωτικού μηχανισμού όμως μπο­ ρεί να είναι εξωτερική, από συγκεκριμένα περιβαλλοντικά χαρακτηριστικά

36

ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΚΙΝΗΤΡΩΝ

ή ερεθίσματα, ή εσωτερική, όταν υπάρξει συσσώρευση ενέργειας σχετικής με το συγκεκριμένο ένστικτο. Επομένως, ο ορισμός του ενστίκτου είναι: Ένστικτο είναι μια κληρονο­ μημένη, στερεότυπη ακολουθία δραστηριοτήτων που έχει τη δική της ειδι­ κή ενέργεια (Ενβηδ, 1975). Ο όρος «ειδική ενέργεια» σημαίνει ότι το κάθε ένστικτο έχει ένα απόθεμα ενέργειας που προορίζεται μόνο γι’ αυτό. Αυτό το απόθεμα ενέργειας επιτρέπει την εκδήλωση μόνο της σχετικής με το έν­ στικτο συμπεριφοράς, όταν υπάρξουν οι κατάλληλες συνθήκες. Για το λό­ γο αυτό λέμε ότι η σχετική συμπεριφορά «απελευθερώνεται» και όχι προκαλείται. Άρα το ένστικτο είναι συμπεριφορά, που όσο συνθέτη και σκόπι­ μη κι αν φαίνεται, είναι εγγενώς καθορισμένη και δε μεταβάλλεται από μά­ θηση ή άλλη εμπειρία, παρά μόνο σε πολύ ειδικές συνθήκες, όπως η απο­ τύπωση. Είναι συμπεριφορά χαρακτηριστική του είδους και σε μεγάλο βαθμό άκαμπτη. Τα χαρακτηριστικά της ενστικτώδους συμπεριφοράς, δη­ λαδή, είναι το εγγενές, το αμετάβλητο στην πάροδο του χρόνου, η καθολικότητα στα μέλη του είδους, και η τυπικότητά του ανά ζωικό είδος (βλ. ΑΛβδ & ΟείΓδΚβ, 1977). Κατά τον ΝϊΚοΙβυδ Τϊη6βΓ9βη, το δεύτερο μεγάλο εκπρόσωπο της Ηθολογίας, ο οποίος πήρε και Νοββΐ Ιατρικής το 1973, το ένστικτο είναι «ένας ιεραρχικά οργανωμένος νευρικός μηχανισμός, ο ο­ ποίος είναι επιρρεπής σε ορισμένες προτεραιότητες, και ο οποίος ελευθε­ ρώνει και διευθύνει ώσεις εσωτερικής ή εξωτερικής προέλευσης, και αντι­ δρά σε αυτές τις ώσεις συντονίζοντας κινήσεις που συνεισφέρουν στη συ­ ντήρηση του ατόμου και του είδους» (1951, σ. 112 ). Στον ορισμό αυτό τονί­ ζεται η ιεραρχική οργάνωση του ενστίκτου και αντιδιαστέλλεται «ο μηχανι­ σμός» από την «ώση» που ενεργοποιεί το ένστικτο. Απελευθερωτικοί ερεθισμοί Από τους παραπάνω ορισμούς είναι φανερό ότι η ενστικτώδης συμπερι­ φορά προϋποθέτει τρία συστατικά: τους εισαγωγικούς ή απελευθερωτικούς ερεθισμούς, το μηχανισμό ελευθέρωσης, και την ακολουθία των αντιδρά­ σεων. Οι εισαγωγικοί ερεθισμοί, αυτοί που θα ενεργοποιήσουν το μηχανι­ σμό ελευθέρωσης του ενστίκτου, είναι εξαιρετικά εξειδικευμένα περιβαλ­ λοντικά ερεθίσματα, χαρακτηριστικά για το κάθε είδος. Για παράδειγμα, το κόκκινο χρώμα στην κοιλιά του αρσενικού ψαριού ενός ορισμένου είδους (του 935ίβΓθδίβαδ βαιΐββίιΐδ, το οποίο μελέτησε ο ΤίηΙ>βΓ9βη, 1951) προκαλεί επιθετική συμπεριφορά σε ένα άλλο αρσενικό, το οποίο προστατεύει το χώρο του για την έλευση του θηλυκού κατά την περίοδο της αναπαραγω­ γής. Αυτή η συμπεριφορά όμως είναι μέρος μιας ευρύτερης ακολουθίας

ΒΙΟΛΟΓΙΚΗ ΚΑΙ ΦΥΣΙΟΛΟΓΙΚΗ ΒΑΣΗ ΤΩΝ ΚΙΝΗΤΡΩΝ

37

συμπεριφορών που ενεργοποιούνται από άλλα ερεθίσματα. Ειδικότερα, προκειμένου να επιτευχθεί ο στόχος της αναπαραγωγής, την ορισμένη ε­ ποχή του χρόνου, υπό την επίδραση συγκεκριμένων ερεθισμάτων, όπως η θερμοκρασία και η διάρκεια του ημερήσιου φωτός, το αρσενικό μετακινεί­ ται προς πιο αβαθή νερά. Εκεί ενεργοποιείται αρχικά η συμπεριφορά που έχει σχέση με την εύρεση του ερωτικού συντρόφου (φλερχάρισμα). Αυτή α­ φορά κινήσεις ζιγκ ζαγκ που κάνει το αρσενικό για να προκαλέσει την προσοχή του θηλυκού και να το προσκαλέσει στη φωλιά όπου θα γίνει η γονιμοποίηση των αυγών. Το κάθε ένστικτο, δηλαδή, είναι μια οργανωμέ­ νη σειρά επιμέρους ακολουθιών από κινήσεις, η καθεμιά από τις οποίες ε­ νεργοποιείται τόσο από εξωτερικά όσο και από εσωτερικά ερεθίσματα. Η αναγνώριση από τους ερευνητές των εξειδικευμένων ερεθισμών που απελευθερώνουν μια ενστικτώδη συμπεριφορά είναι συχνά δύσκολη, γιατί τα κρίσιμα ερεθίσματα συνυπάρχουν με άλλα μη αναγκαία. Επίσης πολλές φορές δεν είναι ένα συγκεκριμένο ερέθισμα που πυροδοτεί την αντίδραση από μόνο του αλλά ένας συνδυασμός, μια ειδική σχέση μεταξύ των ερεθι­ σμών, όπως ο συνδυασμός ορισμένης διάρκειας του φωτισμού της ημέρας και ορισμένης θερμοκρασίας στο παραπάνω παράδειγμα. Απελευθερωτικοί ερεθισμοί και ιεραρχικότητα του ενστίκτου. Οι γε­ νικές συνθήκες ενεργοποίησης ενός ενστίκτου επιτρέπουν την απελευθέ­ ρωση των ειδικών συμπεριφορών που περιλαμβάνει ένα ένστικτο, αλλά δεν προσδιορίζουν ποια από αυτές θα εμφανισθεί τη δεδομένη στιγμή. Αυτό ελέγχεται από άλλους ακόμη πιο εξειδικευμένους ερεθισμούς. Για να επανέλθουμε στο αναπαραγωγικό ένστικτο, είδαμε ότι συγκεκριμένος συν­ δυασμός φωτός και θερμοκρασίας είναι αρκετός για να κινητοποιήσει την αναπαραγωγική συμπεριφορά ως ένα όλο. Το αρσενικό καθορίζει την πε­ ριοχή κυριαρχίας του, εκτείνονται οι ερυθροφόροι του, πολεμά τους ξέ­ νους που εισέχονται στην περιοχή του, και αρχίζει να κτίζει τη φωλιά του. Ενώ όμως και το κτίσιμο της φωλιάς και η μαχητικότητα εξαρτώνται από την προηγούμενη ενεργοποίηση του αναπαραγωγικού ενστίκτου, η εκδή­ λωση της μιας ή της άλλης συμπεριφοράς είναι συνάρτηση ειδικών ερεθι­ σμάτων, όπως το κόκκινο χρώμα στην κοιλιά του επήλυδα ξένου, ή η πα­ ρουσία του θηλυκού. Αν τώρα υπάρξει η κατάσταση όπου εμφανίζεται ο ε­ νοχλητικός ξένος, ποια επιθετική αντίδραση θα εκδηλωθεί είναι συνάρτη­ ση άλλων πιο ειδικών ερεθισμάτων. Για παράδειγμα, το ψάρι που αναφέ­ ραμε θα ανπδράσει με δάγκωμα αν ο ξένος δαγκάσει, θα απειλήσει αν ο ξένος απειλεί, ή θα κυνηγήσει τον ξένο αν εκείνος στραφεί σε φυγή. Επο­ μένως, η ενστικτώδης συμπεριφορά είναι ένα σύνολο ιεραρχικά οργανω­

38

ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΚΙΝΗΤΡΩΝ

μένων επιμέρους συμπεριφορών, η καθεμιά από τις οποίες προϋποθέτει την προηγούμενη ενεργοποίηση των πιο γενικών συμπεριφορών αλλά και τους δικούς της ειδικούς απελευθερωτές. Απελευθερωτικοί ερεθισμοί δεν είναι αποκλειστικά εξωτερικά ερεθί­ σματα όπως στο παράδειγμα, αλλά και ιδιοδεκτικοί, οι οποίοι δημιουργούνται από την ίδια τη δράση του οργανισμού. Ένα κρίσιμο ερώτημα σχετικά με τους απελευθερωτικούς ερεθισμούς όμως είναι πώς αυτοί αναγνωρίζο­ νται από τον οργανισμό και αν υπόκεινται σε διαδικασίες μάθησης. Απελευθερωτικοί ερεθισμοί και αποτύπωση. Το ότι ένα ζώο αντιδρά σε ορισμένα εξωτερικά ερεθίσματα με ένα συγκεκριμένο τρόπο δε σημαί­ νει αναγκαστικά ότι τα ερεθίσματα αυτά ήταν προεγγεγραμμένα στην κλη­ ρονομική του μνήμη. Στην πραγματικότητα, μπορεί να έχουν μαθευτεί κα­ τά τις πρώτες εμπειρίες του με το περιβάλλον του μετά τη γέννηση. Οι ει­ σαγωγικοί ερεθισμοί, δηλαδή, είναι δυνατό να υπόκεινται σε επιδράσεις της μάθησης σε ορισμένες κρίσιμες χρονικές φάσεις στη ζωή του οργανι­ σμού. Η διαδικασία μέσω της οποίας περιστασιακά ερεθίσματα μπορούν να αποκτήσουν δύναμη ενεργοποίησης του ενστίκτου είναι η αποτύπωση. Την αποτύπωση μελέτησε πρώτος ο Ι-ΟΓβηζ στα παπάκια. Είναι γνωστό ότι τα παπάκια λίγες ώρες μετά τη γέννησή τους αρχίζουν να ακολουθούν τη μητέρα τους καθώς αυτή μετακινείται. Ο Ι-οτβηζ κατάφερε να μάθουν τα πα­ πάκια να ακολουθούν αυτόν αντί για τη μητέρα τους. Η αποτύπωση αφορά την προσκόλληση των νεογέννητων πολλών ζωικών ειδών προς οποιοδήποτε περίοπτο αντικείμενο πρωτοεκτεθεί εμπρός τους. Πειράματα όπως του ίοτβηζ έδειξαν ότι τα αντικείμενα αυτά πρέπει να έχουν ορισμένες ιδιότητες, όπως κίνηση ή ήχο. Όταν τα μικρά αποτυπώσουν ορισμένη μορφή, τότε την αναγνωρίζουν έναντι άλλων, βγάζουν κραυγές ευχαρίστησης όταν είναι πα­ ρούσα, και κραυγές απελπισίας όταν λείπει. Επιπλέον, αν η παρουσία της αποτυπωμένης μορφής συμπέσει με την εκδήλωση μιας τυχαίας αντίδρασης του μικρού ζώου, τότε η αντίδραση αυτή ενισχύεται και μαθαίνεται. Κατά συ­ νέπεια, η αποτύπωση είναι ένας κρίσιμος μηχανισμός, ο οποίος ελέγχει όχι μόνο τη συμπεριφορά ακολούθησης, αλλά και τις συναισθηματικές αντιδρά­ σεις και την επόμενη μάθηση του οργανισμού. Αυτό βοηθά την προσαρμο­ γή του νέου ατόμου τόσο στο εξωτερικό περιβάλλον όσο και στον κοινωνικό του περίγυρο, τα άλλα μέλη του είδους του. Αυτό έχει ιδιαίτερη σημασία για την επιλογή του κατάλληλου συντρόφου κατά την ενηλικίωση και τη διαδι­ κασία αναπαραγωγής. Γενικά, η μάθηση του τι είναι κανονικό περιβάλλον για το συγκεκριμένο ζωικό είδος και η προσκόλληση σε αυτό θεωρείται ως κύριος λόγος ύπαρξης της αποτύπωσης (ΤΗοτρβ, 1963).

ΒΙΟΛΟΓΙΚΗ ΚΑΙ ΦΥΣΙΟΛΟΓΙΚΗ ΒΑΣΗ ΤΩΝ ΚΙΝΗΤΡΩΝ

39

Ένα άλλο χαρακτηριστικό της αποτύπωσης είναι ότι η ικανότητα προ­ σκόλλησης εμφανίζεται σε μια κρίσιμη περίοδο μετά τη γέννηση και εξασθενεί μετά. Για παράδειγμα, στους νεοσσούς η κρίσιμη περίοδος αρχίζει 5-8 ώρες μετά τη γέννηση και διαρκεί μέχρι τις 21-24 ώρες. Η κρίσιμη πε­ ρίοδος είναι γενικά σύντομη και διαφέρει ως προς τη διάρκειά της μεταξύ των διάφορων ειδών. Η περίοδος αυτή ονομάζεται «ευαίσθητη περίοδος». Η ευαίσθητη περίοδος μπορεί να διαρκεί περισσότερο από όσο πίστευε ο ίοΓβηζ, αλλά η αποτελεσματικότητα της αποτύπωσης δεν είναι ίδια σε όλη τη διάρκειά της. Δηλαδή υπάρχει μια περίοδος όπου είναι ιδιαίτερα εύκο­ λη η αποτύπωση και άλλες περίοδοι, στην αρχή και τέλος της αποτυπωτικής φάσης, όπου είναι πιο δύσκολη (βλ. Κ1ϊη9 & Κ1995, 1972. ΚβοΗΙίη, 1976). Αυτό οφείλεται στο ότι τα μικρά χάνουν προοδευτικά την ικανότητα προσκόλλησης σε κινούμενα ερεθίσματα και ταυτοχρόνως αναπτύσσουν ασυμβίβαστες προς αυτήν αντιδράσεις, όπως ο φόβος προς νέες μορφές, ο οποίος απορρέει από την αύξουσα μάθηση του κανονικού περιβάλλο­ ντος και την αποφυγή των ερεθισμάτων που αποκλίνουν από αυτό. Με τον τρόπο αυτό αποφεύγεται μια γενίκευση της αποτύπωσης, η οποία θα οδη­ γούσε τελικά σε μη διαφοροποίηση των ερεθισμών του περιβάλλοντος, ε­ νώ ο στόχος της λειτουργίας αυτής είναι η διάκριση των σχετικών με το εί­ δος ερεθισμών από τους μη σχετικούς. Η αποτελεσματικότητα της αποτύ­ πωσης δηλαδή ακολουθεί τη μορφή που φαίνεται στο Σχήμα 1.

Σχήμα 1. Η σχέση αποτυπωτικής ικανότητας του χρόνου.

Δύο άλλα χαρακτηριστικά της αποτυπωτικής διαδικασίας, τα οποία μελετήθηκαν εκτεταμένα είναι, πρώτον, αν η αποτύπωση είναι μια λειτουργία

40

ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΚΙΝΗΤΡΩΝ

τύπου «όλα ή τίποτε» ή προσθετική, και, δεύτερον, αν υπάρχει η δυνατότη­ τα αναστροφής των αποτελεσμάτων της. Το πρώτο χαρακτηριστικό αφορά το αν μία και μόνο παρουσίαση της αποτυπωνόμενης μορφής είναι αρκε­ τή, σε απουσία άλλων ερεθισμών στο περιβάλλον, να επιφέρει αποτύπωση . ή αν χρειάζονται επανειλημμένες εμφανίσεις του προκειμένου να μαθευ­ τεί. Οι σχετικές έρευνες έδειξαν ότι ο αριθμός παρουσιάσεων της μορφής που είναι αναγκαίος προκειμένου αυτή να αποτυπωθεί είναι συνάρτηση α­ τομικών παραγόντων. Άλλα άτομα χρειάζονται μια παρουσίαση μόνο και άλλα περισσότερες. Το ποσό έκθεσης του ερεθίσματος όμως έχει σημασία όχι μόνο για την αρχική αποτύπωση αλλά και για τη διάρκεια των αποτελεσμάτων της απο­ τύπωσης. Ενώ ο ί,οιτβηζ πίστευε ότι τα αποτελέσματα της αποτύπωσης διαρ­ κούν σε όλη τη ζωή του οργανισμού, άλλες έρευνες έδειξαν ότι μετά την αρχική προσκόλληση στη μητέρα, καθώς τα μικρά διευρύνουν την περιοχή μέσα στην οποία κινούνται και καθώς έρχονται σε επαφή με άλλα μέλη του είδους, η αρχική προσκόλληση μειώνεται. Αυτό οφείλεται στο ότι η μά­ θηση πλέον ακολουθεί άλλες διαδικασίες, όπως τα κλασικά εξαρτημένα α­ ντανακλαστικά, και επιτρέπει τη διασύνδεση ερεθισμάτων που βρίσκονται στο περιβάλλον αλλά δεν έχουν άμεση σχέση με το αρχικό περιβάλλον α- „ νατροφής ή ακόμη και με το είδος. Έτσι η αποτύπωση δεν είναι διαρκής ούτε διαπερνά τα πάντα. Επίσης, μπορεί να αφορά όχι μόνο ερεθίσματα που έχουν κίνηση και ήχο αλλά και ερεθίσματα που έχουν ορισμένο σχή­ μα ή οσμή (Ηοιίδίοη, 1981). Η σχετική αναστρεψιμότητα των αποτελεσμάτων της αποτύπωσης δε σημαίνει ότι τα νεαρά ζώα μπορούν να μάθουν τα πάντα. Υπάρχουν εγγε­ νείς περιορισμοί τόσο ως προς το είδος των ερεθισμών στους οποίους εί­ ναι ευαίσθητο το κάθε ζωικό είδος αλλά και περιορισμοί ωρίμανσης, έτσι που μετά από μια αρχική περίοδο πλαστικότητας του εγκεφάλου, η οποία επιτρέπει τη δημιουργία νέων συνδέσεων, να μην είναι εύκολη η μάθηση μη σχετικών με το είδος ερεθισμών πλέον. Ερωτήματα σχετικά με την ύπαρξη αποτυπωτικής λειτουργίας στα αν­ θρώπινα βρέφη διατυπώθηκαν κατά τη δεκαετία του 1960 και αφορούν το αν τα βρέφη επιλέγουν μεταξύ των αντικειμένων του περιβάλλοντος, αν μεγιστοποιούν την επαφή με ορισμένα και αποφεύγουν την επαφή με άλ­ λα, αν προσκολλούνται συναισθηματικά, κ.α. (βλ. Βοννίβγ, 1969. δβΐΐί, 1962, 1966). Οι ενδείξεις είναι ότι ακουστική αποτύπωση υπάρχει ήδη από την προγεννητική περίοδο, π.χ. στους κτύπους της καρδιάς της μητέρας, αλλά και αμέσως μετά τη γέννηση (βλ. ϋβΟείδρβΓ, 1992). Οι πρώτες ημέρες της ζωής του βρέφους φαίνεται ότι είναι κρίσιμες για την προσκόλληση στα

ΒΙΟΛΟΓΙΚΗ ΚΑΙ ΦΥΣΙΟΛΟΓΙΚΗ ΒΑΣΗ ΤΩΝ ΚΙΝΗΤΡΩΝ

41

χαρακτηριστικά της μητέρας ή το είδος διατροφής. Ερωτήματα σχετικά με την αποτύπωση ή τους εγγενείς περιορισμούς στη μάθηση εξακολουθούν να είναι επίκαιρα και τίθενται όταν χρειάζεται να εξηγήσουμε τη συμπερι­ φορά των νεογνών και την ικανότητά τους να αναγνωρίζουν συγκεκριμένα ερεθίσματα στο περιβάλλον (Κουγιουμουτζάκης, 1992. Ττβν3 ΓΐΗβη, 1992). Συμπερασματικά μπορούμε να πούμε ότι η αποτύπωση δεν είναι μια καθαρά ενστικτώδης συμπεριφορά, μια και δεν είναι τυποποιημένη και εξαρτάται σε μεγάλο βαθμό από το περιβάλλον. Η αποτύπωση όμως είναι ενδεικτική της μεγάλης ετοιμότητας του οργανισμού για συγκεκριμένου εί­ δους αντιδράσεις, όπως η προσκόλληση. Η σημασία έγκειται στο ότι μέσω της προσκόλλησης προσανατολίζει τον οργανισμό προς τις διάφορες πλευ­ ρές των εξωτερικών καταστάσεων και διευκολύνει τη μάθηση των κρίκων που προηγούνται του μηχανισμού ελευθέρωσης των ενστικτωδών συμπερι­ φορών. Έτσι, προσφέρει μίαν ευελιξία στην ικανότητα προσαρμογής του οργανισμού στο περιβάλλον του, καθώς διαφοροποιεί τα νέα ερεθίσματα σε σχετικά ή μη σχετικά με την ενστικτώδη συμπεριφορά. Το υδραυλικό μοντέλο του ενστίκτου Αν ένα ζώο δε συναντήσει το κατάλληλο απελευθερωτικό ερέθισμα τον καιρό που ο οργανισμός ετοιμάζεται για ορισμένου είδους δραστηριότητα, τότε, επειδή η ενέργεια για την ειδική αντίδραση συσσωρεύεται, το ζώο μπορεί να εκδηλώσει τη στερεότυπη συμπεριφορά υπό την παρουσία ερε­ θισμού που δε διαθέτει έντονα τα ειδικά χαρακτηριστικά ή δεν τα διαθέτει καθόλου. Αυτή η συμπεριφορά ονομάζεται δραστηριότητα στο κενό. Αυτό υποδηλώνει ότι η ενστικτώδης συμπεριφορά είναι πολύ στερεότυπη και μπορεί να μην εξαρτάται από την εμπειρία και ότι ο μηχανισμός ελευθέρω­ σης περιλαμβάνει εσωτερικές διεργασίες που παρουσιάζουν κρίσιμες πε­ ριόδους ετοιμότητας. Οι παρατηρήσεις αυτές οδήγησαν τον ίοτβηζ (1950) να επικαλεστεί ένα είδος «ψυχο-υδραυλικού μοντέλου» των ενστίκτων (βλ. Σχήμα 2 ). Για κάθε ένστικτο υπάρχει μια ενέργεια ειδικής δράσης. Αυτή συνεχώς αναδημιουργείται και αποθηκεύεται σε μια δεξαμενή. Αν η ενστι­ κτώδης συμπεριφορά δεν εκδηλωθεί για πολύ καιρό, τότε παρουσιάζεται υπερχείλιση, η οποία παράγει τη σχετική συμπεριφορά παρά την απουσία των απελευθερωτικών ερεθισμών. Στο Σχήμα 2, η βρύση προσφέρει μια συνεχή ροή υγρού. Αυτή αντι­ προσωπεύει την εσωγενή παραγωγή ενέργειας για ειδική δράση. Το υγρό που συγκεντρώνεται στη δεξαμενή εκπροσωπεί το ποσό της ενέργειας που έχει διαθέσιμο ο οργανισμός σε μια δεδομένη στιγμή. Η κωνοειδής βαλβί-

42

ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΚΙΝΗΤΡΩΝ

Ροή υγρού

ιΐ|ΐη

δ Λ & <

Βαλβίδα Ελατήριο

\ Γ

ρ ΙιΙι

Στόμιο

ί/>

ο α νο

00

Σχήμα 2. Το υδραυλικό μοντέλο του ενστίκτου κατά τον ίοτβηζ.

δα αναπαριστά τον ελευθερωτικό μηχανισμό. Η ανασταλτική λειτουργία των υψηλότερων (νευρικών) κέντρων συμβολίζεται με τα ελατήρια που υ­ πάρχουν στη βαλβίδα. Έτσι, όσο υψηλότερα βρίσκεται η επιφάνεια του υ­ γρού στη δεξαμενή, τόσο πιο έντονη είναι η δράση των ανασταλτικών κέ­ ντρων. Το δοχείο βαρών της ζυγαριάς, που συνδέεται με ένα νήμα με τη βαλβίδα, εκπροσωπεί το αντιληπτικό τμήμα του ελευθερωτικού μηχανι­ σμού. Το βάρος που τοποθετείται στο δοχείο αντιστοιχεί στην ένταση του παρουσιαζόμενου ερεθίσματος. Η όλη διάταξη συμβολίζει πώς τόσο οι ε­ ξωτερικοί ερεθισμοί όσο και οι εσωτερικοί τείνουν να ανοίξουν τη βαλβίδα και να εκδηλωθεί η σχετική ενστικτώδης συμπεριφορά. Είναι επίσης ενδει­ κτική του πώς μπορεί να υπάρξει έκρηξη της ενστικτώδους δραστηριότη­

ΒΙΟΛΟΓΙΚΗ ΚΑΙ ΦΥΣΙΟΛΟΓΙΚΗ ΒΑΣΗ ΤΩΝ ΚΙΝΗΤΡΩΝ

43

τας. Η δραστηριότητα αναπαρίσταται από το στόμιο εκροής. Η ένταση της δραστηριότητας συμβολίζεται από την απόσταση στην οποία φτάνει το υ­ γρό που εκρέει και η οποία είναι συνάρτηση της ταχύτητας εκροής. Η έ­ νταση της αντίδρασης μπορεί να μετρηθεί με την κλίμακα που υπάρχει πά­ νω από τα αυλάκια εκροής. Αυτό το μοντέλο είναι βεβαίως πολύ χονδρικό, αλλά δείχνει το σύνολο των παραγόντων που παρεμβαίνουν και προσδιορίζουν μια ενστικτώδη α­ ντίδραση. Μια κριτική που δέχθηκε αφορά τη συσσώρευση της ενέργειας και την αναγκαστική εκδήλωση της ενστικτώδους συμπεριφοράς που αυτό συνεπάγεται. Σε έρευνες που έγιναν με ζώα, τα οποία είχαν στερηθεί τρο­ φή και κατά συνέπεια είχαν σωρευμένη ενέργεια (πείνα) για συμπεριφορά κατανάλωσης τροφής, η καταποτική συμπεριφορά δεν εκδηλώθηκε όταν τους χορηγήθηκε τροφή κατευθείαν στο στομάχι. Μη εκδήλωση ενστικτω­ δών αντιδράσεων παρατηρήθηκε και στο αναπαραγωγικό ένστικτο, όταν στο ψάρι του παραπάνω παραδείγματος παρουσιάστηκαν έτοιμα απλωμένα στη φωλιά τα γονιμοποιημένα ωάρια του θηλυκού, παρόλο που το ίδιο το ψάρι δεν είχε συμμετάσχει στη διαδικασία γονιμοποίησης (Ενειηδ, 1975). Αυτό υποδηλώνει ότι υπάρχουν εσωτερικά σήματα, τα οποία είναι πέρα α­ πό την υπάρχουσα ενέργεια, και τα οποία δίνουν την εντολή έναρξης και σταματήματος μιας ενστικτώδους συμπεριφοράς. Μια άλλη κριτική που ασκήθηκε στο υδραυλικό μοντέλο αφορά τη συ­ μπεριφορά μετατόπισης που εκδηλώνουν πολλά ζώα. Δηλαδή είναι δυνα­ τό μια προσδοκώμενη τυποποιημένη αντίδραση να μην εμφανιστεί καθό­ λου και στη θέση της να εκδηλωθεί μια τελείως διαφορετική δραστηριότη­ τα. Αυτό παρατηρείται όταν η ενέργεια για την ειδική αντίδραση βρίσκεται σε σύγκρουση ή μπλοκάρεται από την ενέργεια για μίαν άλλη ειδική αντί­ δραση. Π.χ., ένα ψάρι που βρίσκεται σε σύγκρουση μεταξύ της αντίδρασης φυγής και της αντίδρασης επίθεσης προς ένα ερέθισμα, είναι δυνατό να αρχίσει να σκάβει στην άμμο (μετατόπιση). Σύμφωνα με το υδραυλικό μο­ ντέλο, η εκδήλωση αυτής της άσχετης συμπεριφοράς είναι αποτέλεσμα του σπινθήρα που παράχθηκε από τις δύο αντιτιθέμενες τάσεις. Μια τέτοια ερ­ μηνεία όμως αγνοεί ότι την ώρα που εκδηλώθηκε η συμπεριφορά μετατό­ πισης υπήρχαν στο εξωτερικό περιβάλλον ερεθίσματα σχετικά με τη συ­ μπεριφορά αυτή. Βρέθηκε, για παράδειγμα, ότι ορισμένες τέτοιες συμπερι­ φορές μετατόπισης είναι φυσιολογικές αντιδράσεις σε ερεθίσματα που προκαλούν φόβο ή είναι αντιδράσεις σε ερεθίσματα που ήταν συνεχώς πα­ ρόντα στο περιβάλλον αλλά δεν επιτρεπόταν αντίδραση σε αυτά λόγω της ανασταλτικής δράσης των αντιδράσεων στα ισχυρότερα ερεθίσματα τα ο­ ποία βρέθηκαν κατόπιν σε σύγκρουση (Ηίηάβ, 1960).

44

ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΚΙΝΗΤΡΩΝ

Ανεξάρτητα από την επιβεβαίωση ή μη του υδραυλικού μοντέλου, οι κριτικές που έγιναν έδειξαν ότι η σχέση απελευθερωτικών ερεθισμών και ενστικτώδους συμπεριφοράς είναι πολύ πιο σύνθετη και χρειάζεται αναλυ­ τική μελέτη των συνθηκών που ελέγχουν το κάθε ένστικτο. Η συμπεριφο­ ρά στο κενό και η συμπεριφορά μετατόπισης υποδηλώνουν ότι συχνά οι τυποποιημένες ακολουθίες συμπεριφορών που αναπτύσσονται για την ικα­ νοποίηση ενός ενστίκτου επιτρέπουν κάποια διαφοροποίηση ανάλογα με τους υπάρχοντες περιβαλλοντικούς ερεθισμούς. Η έρευνα πρέπει να δείξει ποια μέρη της ενστικτώδους συμπεριφοράς είναι πραγματικά εγγενώς κα­ θορισμένα και ποια διαμορφώνονται σε σχέση με το περιβάλλον. Παρα­ δείγματος χάρη, η δραστηριότητα που αναπτύσσεται για την ανεύρεση φα­ γητού παραλλάσσει ανάλογα με τις περιβαλλοντικές συνθήκες, ενώ η κα­ τανάλωση της τροφής είναι στερεότυπη. Γίνεται έτσι φανερό ότι η σχέση ει­ δικών ερεθισμών κι ενστικτώδους συμπεριφοράς δεν είναι τόσο ισχυρή και επιτρέπει την επίδραση της μάθησης στη συμπεριφορά των ζώων, γιατί διευρύνει το φάσμα των ερεθισμών στους οποίους μπορεί να ανπδράσει το ζώο. Γενικά, η απόδοση προτεραιότητας σε ηθολογικές ερμηνείες έχει την αρνητική συνέπεια να μην αποδίδεται αρκετή προσοχή στην επίδραση των περιβαλλοντικών παραγόντων στη συμπεριφορά, ιδίως κατά την περιγεννητική και πρώιμη παιδική ηλικία. Ο ΗδΗο^ν (1965) έδειξε, για παράδειγ­ μα, ότι η κανονική ενήλικη σεξουαλική συμπεριφορά των πιθήκων εξαρτάται από την αλληλεπίδρασή τους με συνομιλήκους κατά την παιδική τους ηλικία. Το ερώτημα σε τέτοιες περιπτώσεις είναι μέχρι ποιου βαθμού μπο­ ρεί να τροποποιηθεί μια κληρονομικά προσδιορισμένη συμπεριφορά. Επί­ σης, χρειάζεται ακριβής κάθε φορά προσδιορισμός του τρόπου με τον ο­ ποίο απελευθερώνεται η ενστικτώδης συμπεριφορά και των ερεθισμών που λειτουργούν ως σήματα για τη διακοπή ή τερματισμό της σχετικής α­ κολουθίας αντιδράσεων. Η ύπαρξη ενστίκτων στον άνθρωπο Οι ΑκίΓβν (1966), Ι,οτβηζ (1966) και Τϊηββ^βη (1951) υποστηρίζουν ότι ορισμένες ανθρώπινες συμπεριφορές, όπως η εδαφικότητα —υπεράσπιση ενός γεωγραφικού χώρου εναντίον εισβολέων— και η επιθετικότητα, μπο­ ρούν να αναχθούν σε αντίστοιχα ένστικτα των ζώων, παρόλο που η τερά­ στια ποικιλία αντιδράσεων των ανθρώπων δύσκολα επιβεβαιώνει την άπο­ ψη αυτή. Κατά τον δΚίηηβτ (1966), η επίκληση ενστίκτων στον άνθρωπο στηρίζεται σε αναλογίες συμπεριφορών ή καταστάσεων που υπάρχουν σε

ΒΙΟΛΟΓΙΚΗ ΚΑΙ ΦΥΣΙΟΛΟΓΙΚΗ ΒΑΣΗ ΤΩΝ ΚΙΝΗΤΡΩΝ

45

ζώα και στους ανθρώπους, όπως για παράδειγμα η κοινωνία των μυρμη­ γκιών ή η κυψέλη των μελισσών. Η όποια ομοιότητα σπς συμπεριφορές ό­ μως δε σημαίνει ότι οφείλεται σπς ίδιες διεργασίες. Επίσης, στους ανθρώ­ πους μπορεί να διακρίνει κανείς και συμπεριφορές που έκδηλα αντιφά­ σκουν με τις υποτιθέμενες ενστικτώδεις ορμές. Για παράδειγμα, υπάρχουν άνθρωποι που διάλεξαν κοινο6ιακούς τρόπους ζωής που δεν επιτρέπουν ατομικό χώρο, και άρα εδαφικότητα, ενώ από την άλλη οι άνθρωποι μπο­ ρούν να έχουν πολλούς προσωπικούς χώρους αντίθετα προς τα ζώα που έχουν μόνο έναν (Εάηβν, 1974). Είναι φανερό ότι το θέμα των ενστίκτων στον άνθρωπο άπτεται του δι­ λήμματος «φύση ή ανατροφή». Το Βάρος που δίνεται στην επίδραση του πρώτου ή του δεύτερου παράγοντα είναι συνάρτηση των μεθόδων έρευνας και των δεδομένων που μας προσφέρουν. Οι σύγχρονες έρευνες στη Γε­ νετική δείχνουν την αναμφισβήτητη σχέση γονιδίων και συγκεκριμένων παθολογιών. Αυτό που επίσης δείχνουν είναι ότι η σχέση αυτή δεν είναι τις περισσότερες φορές ένα προς ένα ούτε ερήμην του περιβάλλοντος. Δη­ λαδή, η τελικά εκδηλούμενη αντίδραση είναι απόρροια αλληλεπιδράσεων πολλών γονιδίων μαζί και με τις περιβαλλοντικές συνθήκες. Αυτό που φαί­ νεται να ισχύει είναι ότι η κληρονομικότητα προσδιορίζει το φάσμα των ε­ ρεθισμών προς τους οποίους είναι ευαίσθητο το άτομο, η επιλογή όμως σε ποιους από τους ερεθισμούς που εμπίπτουν σε αυτό το φάσμα θα αντιδράσουμε είναι απόρροια του περιβάλλοντος και του ατόμου.

Φυσιολογικά κίνητρα Το φυσιολογικό υπόβαθρο των κινήτρων, γενικά, δεν είναι γνωστό. Κι όταν λέμε φυσιολογικό υπόβαθρο εννοούμε τη νευρολογική βάση, την ορ­ μονική, και τις χημικού τύπου διεργασίες που είναι υπεύθυνες για τη λει­ τουργία τους. Βέβαια[ή φυσιολογική και ιατρική έρευνα έχει ήδη προχω­ ρήσει πολύ προς την αποκωδικοποίηση του σχετικού με το κάθε κίνητρο μηχανισμού, αλλά πολλά πρέπει να συμπληρωθούν σχετικά με τις ειδικές συνθήκες που διεγείρουν τις ανάγκες αυτές και τις ατομικές διαφορές. Μόνο για μερικά, πολύ ειδικά κίνητρα, όπως η πείνα, η δίψα, το σεξ, ο ύ­ πνος και η αναπνοή έχει προχωρήσει η έρευνα και γνωρίζουμε αρκετά κα­ λά το μηχανισμό δράσης τους! Στοιχεία για αυτά τα κίνητρα θα δώσουμε αμέσως παρακάτω. —^

46

ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΚΙΝΗΤΡΩΝ

Πείνα Πείνα είναι η παρόρμηοη για φαγητό προκειμένου να ικανοποιηθούν οι θρεπτικές ανάγκες του οργανισμού. Η πρώτη θεωρία που διατυπώθηκε για το μηχανισμό της πείνας ανήκει στον Γαληνό (131-201? π.Χ.), γιατρό της αρχαιότητας, ο οποίος θεωρούσε ότι το κέντρο της πείνας είναι το στο­ μάχι, το οποίο μεταδίδει σχετικά μηνύματα στον εγκέφαλο. Η θεωρία του Γαληνού ήταν η πρώτη από τις λεγόμενες «τοπικές» θεωρίες της πείνας, οι οποίες εντόπιζαν το κέντρο που ελέγχει το αίσθημα της πείνας και του κο­ ρεσμού σε περιφερειακά όργανα, όπως το στόμα, που έχει να κάνει με τη γεύση, και το στομάχι. Από το 19ο αιώνα και εξής αναπτύχθηκαν οι κεντρι­ κές θεωρίες, που υπέθεταν ότι το αίσθημα της πείνας αναπτύσσεται λόγω μεταβολών που παρατηρούνται στον εγκέφαλο. Οι μαρτυρίες που δείχνουν ότι οι κεντρικές θεωρίες είναι ορθότερες στηρίζονται τόσο σε πειραματικές μαρτυρίες όσο και σε παθολογικές περι­ πτώσεις ατόμων. Οι πειραματικές μαρτυρίες προέρχονται από έρευνες σε ζώα, στα οποία καταστράφηκε το κύριο νεύρο που συνδέει το στομάχι με τον εγκέφαλο, το νεύρο νε^υε. Αν η μόνη πηγή πληροφοριών για την πεί­ να ήταν το στομάχι, τότε η μη πληροφόρηση του εγκεφάλου για την κατά­ σταση του στομάχου θα έπρεπε να διακόψει και το αίσθημα της πείνας. Αυτό όμως δε συνέβη. Επίσης, παρατηρήσεις ατόμων, που είχαν βλάβη στον υποθάλαμο —μια περιοχή του εγκεφάλου πίσω από το οπτικό χίασμα— έδειξαν ότι τα άτομα αυτά γίνονταν παχύσαρκα. Παρουσίαζαν δηλα­ δή νπερφαγία. Αυτό υποδηλώνει ότι στα άτομα αυτά πιθανότατα υπάρχει βλάβη του κέντρου κορεσμού, γΓ αυτό και δεν μπορούν να ικανοποιήσουν το αίσθημα της πείνας. Το κέντρο κορεσμού αποδείχτηκε ότι εντοπίζεται στην κοιλιόμεση περιοχή του υποθαλάμου. Βλάβη στον πλάγιο υποθάλαμο οδηγεί στο αντίθετο ακριβώς αποτέλεσμα, δηλαδή σε άρνηση φαγητού, αφαγία. Η πλάγια περιοχή του υποθαλάμου, επομένως, αποτελεί το κέντρο διέγερσης της πείνας. Η περαιτέρω έρευνα έδειξε ότι τα δύο αυτά κέντρα επικοινωνούν μεταξύ τους και με αμοιβαία επίσχεση ρυθμίζουν το επίπεδο της πείνας στον οργανισμό. Ο εντοπισμός των κέντρων που ρυθμίζουν την πείνα στον εγκέφαλο δε σημαίνει ότι τα περιφερειακά όργανα δε συνεισφέρουν πληροφορίες που αξιοποιεί ο εγκέφαλος. Διάφοροι υποδοχείς στο στομάχι ανιχνεύουν και την ποσότητα και το είδος του φαγητού που αυτό περιέχει για την ικανο­ ποίηση των θρεπτικών μας αναγκών. Αυτός είναι ο λόγος που αν γεμίσου­ με το στομάχι μας με μη θρεπτικές ουσίες, όπως μεγάλες ποσότητες σαλά­ τας, δεν αποκτούμε το αίσθημα του κορεσμού, παρόλο που ο όγκος του

47

ΒΙΟΛΟΓΙΚΗ ΚΑΙ ΦΥΣΙΟΛΟΓΙΚΗ ΒΑΣΗ ΤΩΝ ΚΙΝΗΤΡΩΝ

Φλοιός

Θάλαμος Υποθάλαμος Υπόφυση Γέφυρα Παρεγκεφαλίς Προμήκης μυελός

Σχήμα 3. Διάγραμμα του εγκεφάλου που δείχνει τη θέση ίου υποθαλάμου και χης υπόφυσης.

στομάχου έχει αυξηθεί. Η ένταση των μυών του στομάχου, όταν έχουμε φάει, και οι συσπάσεις του, όταν είναι άδειο, είναι επίσης σήματα που μας πληροφορούν για την κατάσταση της πείνας μας. Αυτά τα σήματα όμως δεν είναι τα κρίσιμα για τη ρύθμιση της πείνας. Η ικανοποίηση ή μη των θρεπτικών μας αναγκών είναι τα κύρια σήματα που ρυθμίζουν το επίπεδο της πείνας. Τα σήματα αυτά φτάνουν στον εγκέφαλο όχι μόνο από το στο­ μάχι αλλά και από τα έντερα. Τα έντερα, όπου γίνεται η χώνευση και η α­ φομοίωση των θρεπτικών ουσιών των τροφών, μέσω της χολεκυστοκινίνης που παράγεται εκεί, διεγείρουν το νεύρο νθβυδ και πληροφορούν τον ε­ γκέφαλο για τον περιορισμό της πείνας. Μια άλλη πηγή πληροφοριών α­ ποτελεί το ήπαρ, το οποίο διαθέτει ανιχνευτές γλυκόζης και πληροφορεί τον εγκέφαλο, πάλι μέσω του ίδιου νεύρου, για τις αλλαγές της ποσότητας

48

ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΚΙΝΗΤΡΩΝ

σακχάρου στο αίμα. Μια τέταρτη πηγή πληροφοριών αποτελεί η ορμόνη ινσουλίνη, η οποία παράγεται στο πάγκρεας. Η ινσουλίνη βοηθά στο μετα­ βολισμό του σακχάρου στα κύτταρα του οργανισμού και προάγει τη μετα­ τροπή του σακχάρου σε λίπος. Έχει βρεθεί ότι η πείνα εξαρτάται περισσό­ τερο από τα επίπεδα της ινσουλίνης παρά από τα μειωμένα επίπεδα σακχάρου στο αίμα. Η αύξηση των επιπέδων ινσουλίνης δημιουργεί αίσθημα πείνας. Η επεξεργασία όλων αυτών των πληροφοριών τελικά γίνεται στον εγκέφαλο, στον υποθάλαμο, ο οποίος δια του νευρομεταβιβαστού νορεπινεφρίνη διεγείρει τις συμπεριφορές φαγητού (δάοιτο\ν, 1993). Ειδικότερα, η λειτουργία των δύο υποθαλαμικών κέντρων έχει ως εξής: Τα δύο κέντρα δεν είναι κάτι σαν απλοί διακόπτες που ανοίγουν - κλεί­ νουν και ανηστοίχως οδηγούν σε φαγητό ή όχι. Αποτελούν μέρος ενός συνθετότερου μηχανισμού που έχει σχέση με την ομοιόσταση του οργανι­ σμού, δηλαδή τη διατήρηση ενός συγκεκριμένου επιπέδου λειτουργίας του. Τα κέντρα της πείνας και του κορεσμού λειτουργούν συμπληρωματικά προκειμένου να συντηρείται το βάρος του σώματος σταθερό. Αυτό είναι το σημείο εκκίνησης (δάοτονν, 1993). Βλάβη στο κέντρο κορεσμού αυξάνει το σημείο εκκίνησης, και επομένως αυξάνει την πείνα, προκειμένου να προσληφθεί τροφή που θα ικανοποιήσει τα νέα επίπεδα εκκίνησης. Βλάβη στο κέντρο της πείνας χαμηλώνει το σημείο εκκίνησης και μειώνει την ανάγκη πρόσληψης φαγητού. Ο προσδιορισμός του σημείου εκκίνησης και οι αποκλίσεις από αυτό γίνεται μέσω του συντονισμού των πληροφοριών που φθάνουν στον εγκέ­ φαλο και πληροφορούν για τις άμεσες και μακροπρόθεσμες ανάγκες του οργανισμού. Οι άμεσες ανάγκες έχουν να κάνουν με την έλλειψη γλυκό­ ζης (γλυκοσιατική υπόθεση) και τη μείωση των επιπέδων ειδικών θρεπτι­ κών ουσιών που χρειάζονται για τη λειτουργία του οργανισμού. Οι πληρο­ φορίες αυτές φτάνουν στον εγκέφαλο από τα περιφερειακά όργανα που α­ ναφέραμε παραπάνω. Οι μακροπρόθεσμες θρεπτικές ανάγκες του οργανι­ σμού όμως εξυπηρετούνται με τη χρήση αποθηκευμένου λίπους και όχι γλυκόζης. Για το λόγο αυτό έχει διατυπωθεί η λιποσταπκή υπόθεση, σύμ­ φωνα με την οποία ο υποθάλαμος παίρνει πληροφορίες και ρυθμίζει την πείνα με βάση τα λιπαρά οξέα του αίματος (ΑΑβδ & ΟβΓδΙίβ, 1977). Ειδικό­ τερα, ο αριθμός και μέγεθος των κυττάρων λίπους είναι μια άλλη πηγή πληροφόρησης για τις ανάγκες του οργανισμού (δάοΓονν, 1993). Ένας άλλος παράγοντας που επηρεάζει το επίπεδο της πείνας είναι η θερμική κατάσταση του οργανισμού και η ανάγκη διατήρησης μιας σταθε­ ρής θερμοκρασίας. Ένας ακόμη παράγοντας που είναι δυνατό να επηρεά­ σει το επίπεδο της πείνας είναι η έλλειψη ορισμένων αναγκαίων συστατι-

ΒΙΟΛΟΓΙΚΗ ΚΑΙ ΦΥΣΙΟΛΟΓΙΚΗ ΒΑΣΗ ΤΩΝ ΚΙΝΗΤΡΩΝ

49

κών για τον οργανισμό. Σε αυτή την περίπτωση είναι δυνατό να αναπτυ­ χθεί ειδική πείνα για την ουσία που λείπει. Παράδειγμα η ξαφνική και έ­ ντονη ανάγκη για κάτι γλυκό, όταν πέφτει το επίπεδο σακχάρου στο αίμα, η ανάγκη για αλμυρό, για γάλα, κ.α. (Ενειηδ, 1975). Παχυσαρκία. Ψυχολογικοί παράγοντες που επηρεάζουν το επίπεδο της πείνας είναι η ευαισθησία του ατόμου μόνο στα εσωτερικά σήματα, ό­ πως συμβαίνει στα άτομα με κανονικό βάρος, ή στα εξωτερικά (περιβαλλο­ ντικά), όπως η γεύση, η οσμή, η εμφάνιση των τροφών. Πραγματικά, έχει βρεθεί ότι τα υπέρβαρα άτομα (παχύσαρκα) είναι πιο ευαίσθητα στα εξωτε­ ρικά σήματα παρά στα εσωτερικά. Αυτό φάνηκε καθαρά σε μια έρευνα των δοΗειοΗίβΓ, Οοΐάπιειη, & Οοπίοη (1968), στην οποία συγκρίθηκαν άτομα υ­ πέρβαρα με άτομα κανονικού βάρους. Οι δύο ομάδες εξετάστηκαν ως προς την κατανάλωση τροφής αμέσως μετά από το γεύμα και μετά από πα­ ρέλευση χρόνου χωρίς τροφή. Στη δεύτερη περίπτωση δηλαδή υπήρχε πείνα, ενώ στην πρώτη όχι. Τα αποτελέσματα έδειξαν ότι ενώ τα κανονικού βάρους άτομα έτρωγαν περισσότερο όταν ήταν πεινασμένα, τα παχύσαρκα άτομα έτρωγαν περισσότερο όταν ήταν χορτάτα. Μια άλλη ερμηνεία των συνηθειών φαγητού των παχύσαρκων ατόμων είναι ότι τα άτομα αυτά ξεκινούν με υψηλότερο επίπεδο εκκίνησης από τα άτομα κανονικού βάρους, κι έτσι πρέπει συνεχώς να τρώνε για να ικανο­ ποιήσουν αυτό το υψηλό όριο. Αυτό μπορεί να συνδέεται με τις πρώιμες συνήθειες φαγητού, όταν δηλαδή το παιδί ήταν μικρό. Μια τέτοια ερμηνεία εξηγεί γιατί η παχυσαρκία είναι χαρακτηριστική σε οικογένειες ολόκληρες. Υπάρχει όμως και άλλη εξήγηση που έχει προταθεί για την παχυσαρ­ κία. Αυτή έχει να κάνει με το βασικό μεταβολικό ρυθμό του οργανισμού, δηλαδή, το ρυθμό καύσης των θερμίδων. Στα υπέρβαρα άτομα ο ρυθμός αυτός είναι αργός, οπότε οι τροφές που παίρνουν δεν ξοδεύονται και αποθηκεύονπα υπό μορφή λίπους. Αυτό αλλάζει το επίπεδο εκκίνησης του ορ­ γανισμού, και όλο το συνακόλουθο μηχανισμό. Επειδή όμως ο μεταβολικός ρυθμός προσδιορίζεται κληρονομικά, είναι φανερό ότι το πρόβλημα του βάρους δεν είναι μόνο θέμα συνήθειας ή ευαισθησίας σε περιβαλλο­ ντικά σήματα. Η έντονη συναισθηματική διέγερση, το στρες, και η υπερευαισθησία εί­ ναι δυνατό να οδηγήσει επίσης σε πολυφαγία. Αυτό το παρατηρούν πολλοί άνθρωποι στον εαυτό τους όταν τρώνε ασυλλόγιστα σε περιόδους άγχους, όπως οι εξετάσεις, ή σε περιόδους που αισθάνονται αρνητικά συναισθήμα­ τα όπως θυμός, πλήξη, κατάθλιψη, ή μοναξιά. Ο μηχανισμός που εξηγεί αυτή τη σύνδεση αρνητικών συναισθημάτων και υπερφαγίας δεν είναι

50

ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΚΙΝΗΤΡΩΝ

πλήρως κατανοητός, αλλά μπορεί να συνδέεται με την παραγωγή ενδορφινών. Οι ενδορφίνες είναι νευρομετα6ι6αστές που σχετίζονται με την ανα­ κούφιση από τον πόνο. Έχει παρατηρηθεί σε πειραματικές μελέτες ζώων ότι αυξημένα επίπεδα ενδορφινών συνδέονται με αύξηση της ποσότητας τροφής (δάοΓονν, 1993). Διαταραχές φαγητού. Υπάρχουν δύο διαταραχές φαγητού που είναι ι­ διαίτερα γνωστές: η νευρική ανορεξία και η νευρική βουλιμία. Οι διαταρα­ χές αυτές εμφανίζονται κατά κύριο λόγο σε γυναίκες, οι οποίες έχουν έμ­ μονες η ιδέες για το Βάρος τους (ότι δηλαδή είναι παχιές), ακόμη κι αν αυ­ τό είναι κανονικό. Η διαταραχή είναι απόρροια της υπερβολικής τους προ­ σπάθειας να ελέγχουν το φαγητό τους. Στην περίπτωση της νευρικής ανορεξίας, που συχνότερα εμφανίζεται σε νεαρά κορίτσια, το άτομο κάνει τόσο εξαντλητική δίαιτα από άποψη θερμι­ δική και θρεπτική, ώστε γίνεται τελείως ισχνό και καταλήγει σε τόσο χαμη­ λό επίπεδο εκκίνησης, ώστε πλέον δεν τρώει ούτε τα απαραίτητα. Συνέπεια αυτού είναι τα άτομα αυτά να αρρωσταίνουν σοβαρά και σε αρκετές περι­ πτώσεις να πεθαίνουν. Άλλες αιτίες που συχνά υπάρχουν στο υπόβαθρο της νευρικής ανορεξίας είναι μια πιθανή ελαττωματική λειτουργία του θυ­ ρεοειδούς και ψυχολογικές συγκρούσεις του ατόμου, όταν δεν πετυχαίνει πολύ υψηλούς στόχους που θέτει το περιβάλλον σε αυτό. Στην περίπτωση της νευρικής βουλιμίας, τα άτομο καταβροχθίζει τερά­ στιες ποσότητες φαγητού πολλές φορές την ημέρα, αλλά διατηρεί ένα κα­ νονικό σωματικό Βάρος. Αυτό το καταφέρνει αυτοπροκαλώντας εμετό ή παίρνοντας καθαρτικό, ώστε να αποΒάλει τις ποσότητες που κατανάλωσε. Η διαταραχή αυτή εμφανίζεται επίσης κατά πολύ μεγάλα ποσοστά σε νεα­ ρές γυναίκες καθώς και σε άτομα στα οποία η εργασία τους απαιτεί ένα ο­ ρισμένο επίπεδο βάρους, όπως αθλητές, χορευτές, ηθοποιούς. Δημιουργεί προβλήματα αφυδάτωσης, έλκους του οισοφάγου, και άλλα. Εκτός από την εμμονή στη διατήρηση ενός ωραίου σώματος, η διαταραχή αυτή φαίνε­ ται να συνδέεται με καταθλιπτικές τάσεις του ατόμου, με έλλειψη συναι­ σθηματικής έκφρασης, και με περιορισμούς στο φαγητό, όπως στην περί­ πτωση που ακολουθεί κάποιος κάποια δίαιτα αδυνατίσματος. Στην τελευ­ ταία περίπτωση, το άτομο τρώει περιορισμένα κατά τη διάρκεια του γεύμα­ τος αλλά «τσιμπολογά» όλη την ώρα, και μάλιστα γλυκά.

ΒΙΟΛΟΓΙΚΗ ΚΑΙ ΦΥΣΙΟΛΟΓΙΚΗ ΒΑΣΗ ΤΩΝ ΚΙΝΗΤΡΩΝ

51

Δίψα Είναι γνωστό ότι τουλάχιστον το 75% του βάρους του ανθρώπινου σώ­ ματος είναι υγρά και πως η διατήρηση αυτού του ποσού είναι αναγκαία για την καλή λειτουργία του οργανισμού. Για το μηχανισμό της δίψας, οι ερευ­ νητές διατύπωσαν αρχικά περιφερειακές θεωρίες, όπως και με την πείνα, συνδέοντας το αίσθημα της δίψας με την ξηρότητα του στόματος. Η ξηρο­ στομία είναι απόρροια της μη παραγωγής σάλιου. Διάφορα δεδομένα ό­ μως έδειξαν ότι άτομα που έμειναν διψασμένα για μεγάλο χρονικό διάστη­ μα, εξακολουθούν να αισθάνονται δίψα, ακόμη και αν πιουν νερό και α­ ποκατασταθεί η παραγωγή σάλιου. Επίσης, το μάσημα μαστίχας, ενώ αυ­ ξάνει την παραγωγή σάλιου, δε μειώνει το αίσθημα της δίψας. Ανάλογα πειραματικά δεδομένα έδειξαν ότι ο μηχανισμός της δίψας είναι πιο περί­ πλοκος. Έτσι αναπτύχθηκαν οι κεντρικές θεωρίες για τη δίψα, οι οποίες ε­ ντοπίζουν το κέντρο της δίψας στον υποθάλαμο. Όπως και στην πείνα, ό­ μως, ο φυσιολογικός μηχανισμός είναι πολύ πιο σύνθετος. Ο οργανισμός έχει δύο πηγές για τη λήψη υγρών: την πόση και τα νε­ φρά, προτού τα αποβαλλόμενα υγρά αποβληθούν υπό μορφή ούρων. Ο υ­ ποθάλαμος, που είναι υπεύθυνος για την ομοιοσιατική ισορροπία, ανιχνεύει δύο ειδών σήματα σχετικά με τα υγρά του σώματος. Το πρώτο αφο­ ρά τα σήματα για την αλλαγή στην κατάσταση των υγρών των κυττάρων. Αυτά τα σήματα έχουν να κάνουν με την οσμωπκή πίεση. Το δεύτερο εί­ δος σημάτων που ανιχνεύει είναι ο όγκος των υγρών του σώματος. Απώ­ λεια αίματος, για παράδειγμα, οδηγεί σε έντονη δίψα. Εφόσον υπάρξουν σήματα για μεταβολές των δύο αυτών τύπων, ο υποθάλαμος δίνει τις εντο­ λές για την πρόσληψη ή συγκράτηση υγρών. Κέντρο κορεσμού της δίψας δε φαίνεται να υπάρχει ξεχωριστό, όπως στην πείνα. Πώς, λοιπόν, λει­ τουργεί ο μηχανισμός της δίψας; Οι περιοχές του υποθαλάμου που είναι υπεύθυνες για την ανίχνευση μεταβολών στην οσμωτική πίεση, δηλαδή την πυκνότητα των υγρών των κυττάρων σε σχέση με την πυκνότητα του αίματος, βρίσκονται στην πλάγια, πριν από την οπτική, περιοχή του εγκεφάλου και την κοντινή της πλάγια περιοχή του υποθαλάμου (ΑτΚβδ & ΟθΓδΚβ, 1977). Τα σήματα που φτάνουν εκεί αφορούν την αύξηση της οσμωτικής πίεσης στα κύτταρα, λόγω αφυ­ δάτωσής τους. Η αύξηση αυτή σημαίνει ότι δεν μπορεί να γίνει η ανταλλα­ γή των ουσιών του κυττάρου με το αίμα, διότι αυξάνει η πυκνότητα των υ­ γρών του κυττάρου και δεν μπορούν να διαπεράσουν την κυτταρική μεμ­ βράνη. Τα σήματα αυτά προκαλούν εντολή αύξησης της παραγωγής της ανπδιουρητικής ορμόνης, η οποία παραγεται στην υπόφυση. Η αντιδιουρη­

52

ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΚΙΝΗΤΡΩΝ

τική ορμόνη περνά στο αίμα και φτάνει τελικά στα νεφρά, όπου δίνει εντο­ λή για την κατακράτηση των ούρων. Ταυτοχρόνως ειδοποιείται ο εγκεφα­ λικός φλοιός για την ανάγκη νερού, κι έτσι δίνεται εντολή για εξωτερική πρόσληψη υγρών. Τότε εκδηλώνεται η συμπεριφορά κατάποσης (Εν&ηβ, 1975). Όταν υπάρχει απώλεια υγρών, μειώνεται ο όγκος του αίματος, πράγμα που διεγείρει τους αντίστοιχους υποδοχείς στα νεφρά και στα τοιχώματα των αγγείων, τα οποία παράγουν ουσίες που εμπλέκονται στη διατήρηση του νατρίου του σώματος και στην παραγωγή αντιδιουρητικής ορμόνης. Ένα άλλο μονοπάτι πληροφοριών για τον όγκο του αίματος ξεκινά από την καρδιά και τις μεγάλες φλέβες. Υποδοχείς στις περιοχές αυτές ανιχνεύουν τις μεταβολές και ενεργοποιούν τους μηχανισμούς ρύθμισης της πίεσης και παραγωγής της αντιδιουρητικής ορμόνης. Έτσι, η μεταβολή στον όγκο του αίματος είναι αρκετή από μόνη της να προκαλέσει δίψα, α­ κόμη και αν δεν υπάρχει αύξηση της οσμωτικής πίεσης. Ύπνος Η ανάγκη για ύπνο αποτελεί επίσης κίνητρο για τη συμπεριφορά.Ό ύ­ πνος είναι σημαντικός διότι βοηθά στην ξεκούραση των μυών, στη σχετική αποκοπή από τα εξωτερικά ερεθίσματα, και στην πτώση της της δραστηριό­ τητας του οργανισμού. Αυτές όλες τις λειτουργίες μπορεί ωστόσο να τις πετύχει κανείς με απλή χαλάρωση και χωρίς να χρειάζεται να κοιμηθεί. Στην πραγματικότητα, η κύρια συνεισφορά του ύπνου είναι ότι επιτρέπει την α­ νάπτυξη μιας άλλου είδους δραστηριότητας, των ονείρων. Η ύπαρξη των ονείρων δείχνει ακριβώς την ενεργητική φύση του ύπνου. Ο κύριος μηχανισμός που ελέγχει τον ύπνο είναι ο δικτυωτός σχηματι­ σμός εγρήγορσης που εντοπίζεται στην περιοχή από τον προμήκη μυελό, στο στέλεχος του εγκεφάλου, μέχρι το θάλαμο. Η περιοχή αυτή συνδέεται με τον ύπνο και την εγρήγορση. Συμμετέχουν επίσης και οι πυρήνες της ραφής, στην ίδια περιοχή, η καταστροφή των οποίων επιφέρει αϋπνία. Οι νευρώνες αυτής της περιοχής περιέχουν και το νευρομεταβιβαστή σεροτονίνη, η μείωση του οποίου, όταν καταστρέφονται οι πυρήνες της ραφής, συνδέεται με την απώλεια ύπνου. Επίσης, στο στέλεχος του εγκεφάλου, στο ύψος της γέφυρας, υπάρχει μια περιοχή, ο υπομέλας τόπος, η οποία φαίνεται να ελέγχει τον ύπνο ΚΕΜ (Κειρϊά Ε^β Μονβηηβηίδ), δηλαδή το βα­ θύ ύπνο, στον οποίο παρατηρούνται ραγδαίες κινήσεις των ματιών. Ο ύ­ πνος ΚΕΜ συνήθως συνδέεται με το όνειρο. Οι νευρώνες σε αυτή την πε­ ριοχή είναι πλούσιοι σε νοραδρεναλίνη, η οποία φαίνεται στον ύπνο ΚΕΜ

ΒΙΟΛΟΓΙΚΗ ΚΑΙ ΦΥΣΙΟΛΟΓΙΚΗ ΒΑΣΗ ΤΩΝ ΚΙΝΗΤΡΩΝ

53

να παίζει ρόλο αντίστοιχο με αυτόν της σεροτσνίνης στο βαθύ ύπνο. Αν αυ­ τή η περιοχή καταστραφεί, καταστέλλεται και ο ύπνος ΚΕΜ. Η αποσιέρηση του ύπνου ΚΕΜ δημιουργεί προβλήματα στον οργανισμό κι αναπληρώνεται με την αφιέρωση μεγαλύτερου χρόνου σε δραστηριότητα ΚΕΜ στον κατοπι­ νό ύπνο ή σε ονειροπόληση κατά την εγρήγορση (Ενδηδ, 1975). Σεξουαλικότητα Η σεξουαλική διέγερση αποτελεί ένα σημαντικό κίνητρο για τους οργα­ νισμούς. Συχνά θεωρείται ορμή, όπως η πείνα και η δίψα, διαφέρει όμως από τις άλλες ορμές γιατί επηρεάζεται πολύ από περιβαλλοντικούς παρά­ γοντες. Για το λόγο αυτό μιλούμε περισσότερο για επιθυμία. Φυσιολογικοί μηχανισμοί που ελέγχουν τη σεξουαλική συμπεριφορά είναι, πρώτον, περιφερειακοί —τα γεννητικά όργανα— και, δεύτερον, κε­ ντρικοί —ο υποθάλαμος. Ο υποθάλαμος με το γοναδοτροπικό κέντρο ρυθμίζει την έκκριση των γοναδοτροπικών ορμονών από την υπόφυση. Αυτές οι ορμόνες εισέρχονται στο αίμα και επηρεάζουν τις γονάδες (ωοθήκες-όρχεις), οι οποίες με τη σειρά τους παράγουν άλλες ορμόνες. Τα οιστρογόνα και η προγεστερόνη παράγεται από τις ωοθήκες ενώ η τεστοστε­ ρόνη (ανδρογόνο) από τους όρχεις. Αυτές οι ορμόνες έχουν κρίσιμη ση­ μασία για την εμφάνιση σεξουαλικής συμπεριφοράς κυρίως στα κατώτερα από τον άνθρωπο είδη με την περίοδο του οίστρου. Αν και οι ορμόνες ασκούν άμεση επίδραση στην σεξουαλική ανάπτυξη του ανθρώπου, η επίδρασή τους στη δημιουργία κινήτρου για σεξουαλική συμπεριφορά δεν είναι τόσο ξεκάθαρη. Η τεστοστερόνη, για παράδειγμα, κινητοποιεί σεξουαλική συμπεριφορά, τα οιστρογόνα όμως όχι. Στις γυναί­ κες, δηλαδή, μπορεί να υπάρχει ικανοποιητική σεξουαλική συμπεριφορά ακόμη και αν έχουν αφαιρεθεί οι ωοθήκες —φτάνει η αφαίρεση να γίνει μετά την εφηβεία— και αν υπάρχει εμμηνόπαυση, όταν πέφτουν σημαντι­ κά τα επίπεδα των ορμονών από τις ωοθήκες. Στους άνδρες ο ρόλος των ανδρογόνων είναι πιο σημαντικός για τη δημιουργία επιθυμίας, όμως δεν προσδιορίζει το αντικείμενο της επιθυμίας. Το τι είναι προκλητικό και ποι­ ος θα είναι ο σεξουαλικός σύντροφος και στα δύο φύλα, εξαρτάται από παράγοντες εμπειρίας και συνηθειών. Στον άνθρωπο, δηλαδή, η σεξουαλι­ κή συμπεριφορά δεν εξυπηρετεί μόνο αναπαραγωγικούς λόγους, και γι’ αυτό δεν είναι άμεσα εξαρτημένη από τις ορμόνες. Ο έλεγχος της σεξουα­ λικής συμπεριφοράς είναι κατά κύριο λόγο από το νωτιαίο μυελό, για ορι­ σμένα αντανακλαστικά, και το φλοιό του εγκεφάλου. Παρεμβαίνουν, με άλλα λόγια, παράγοντες εμπειρίας και μάθησης, ιδιαίτερα της πρώιμης

54

ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΚΙΝΗΤΡΩΝ

κοινωνικής μάθησης κατά την παιδική ηλικία. Ακόμη και στα κατώτερα ζώα, όπως έδειξαν τα πειράματα του Ηβτίονν (1965), η επαφή με τα άλλα μέλη του είδους κατά την παιδική ηλικία είναι κρίσιμης σημασίας για την εκδήλωση ώριμης σεξουαλικής συμπεριφοράς στην ενηλικίωση. Ο πολιτισμός είναι επίσης κρίσιμος παράγοντας ελέγχου της σεξουαλι­ κής συμπεριφοράς, μια και ορίζει τις αποδεκτές μορφές σεξουαλικότητας, σεξουαλικών ερεθισμάτων, κ.α. Για το λόγο αυτό το τι θεωρείται σεξουαλι­ κά αποδεκτό διαφέρει ανάλογα με τις εποχές καί τον τόπο. Η πορνογρα­ φία είναι ένας τρίτος παράγοντας που είναι πιθανό ότι επηρεάζει τη σεξου­ αλικότητα, μια και διεγείρει τη σχετική επιθυμία και αυξάνει τη σεξουαλική δραστηριότητα. Με 6άση τα σχετικά ευρήματα μπορεί να συμπεράνει κανείς ότι από τη στιγμή που θα επιτευχθεί ένα άριστο επίπεδο ορμονικής λειτουργίας, ο έ­ λεγχος της σεξουαλικής επιθυμίας είναι καθαρά μη ορμονικός. Οι διακυ­ μάνσεις της σεξουαλικής επιθυμίας μπορούν να ερμηνευτούν με 6άση γνωστικά ερεθίσματα και το χρονικό διάστημα από την τελευταία απελευ­ θέρωση της σχετικής συμπεριφοράς, παρόλο που δεν έχει εντοπιστεί φυ­ σιολογικός μηχανισμός υπεύθυνος για το σεξουαλικό κορεσμό (ΑΛβδ & Οειη,Κβ, 1977).

Θα πρέπει να διευκρινιστεί, ωστόσο, ότι η σεξουαλική συμπεριφορά δεν είναι άμοιρη συναισθημάτων, όπως μπορεί να εξυπονοείται από την έμφαση στον αναπαραγωγικό μηχανισμό και στους παράγοντες μάθησης. Είναι γνωστό ότι στον άνθρωπο υπάρχει έρωτας, δηλαδή αισθήματα διέ­ γερσης και ευχαρίστησης —όταν είναι παρόν το άτομο με το οποίο είναι κανείς ερωτευμένος— και αισθήματα δυστυχίας και απόγνωσης, όταν αυτό είναι απόν. Σε ένα εκλαϊκευτικό άρθρο στο περιοδικό ΤΙΜΕ (15 Φεβρουά­ ριου 1993, αριθμός τεύχους 7) παρουσιάζονται σύγχρονες ανθρωπολογικές μελέτες σε πολλές πρωτόγονες κοινωνίες που δείχνουν ότι ο έρωτας ως συναίσθημα είναι παρών στη συντριπτική πλειοψηφία από αυτές, παρό­ λο που οι διαδικασίες και τα έθιμα γάμου διαφέρουν πολύ από τη μια κοι­ νωνία στην άλλη. Ο έρωτας, κάτω από αυτή την προοπτική, δεν είναι ένα κοινωνικό προϊόν, μια εφεύρεση των δυτικών κοινωνιών κατά το Μεσαίω­ να, όταν αναπτύχθηκε το πρότυπο της ρομαντικής αγάπης. Στο μηχανισμό του έρωτα φαίνεται ότι παίζουν ρόλο τόσο βιολογικοί παράγοντες όσο και παράγοντες γενετικοί και ψυχολογικοί. Η αποτύπωση είναι ένας από αυ­ τούς τους παράγοντες. Η αποτύπωση εξοικειώνει το βρέφος με τα ερεθί­ σματα που χαρακτηρίζουν τα μέλη του είδους του, τη γενική μορφή, τις ο­ σμές, τις κινήσεις, κ.τ.λ. Φαίνεται ότι παίζει ρόλο στην αναγνώριση του σε­ ξουαλικά επιθυμητού κατά την ώριμη περίοδο του ατόμου. Μια ένδειξη εί­

ΒΙΟΛΟΓΙΚΗ ΚΑΙ ΦΥΣΙΟΛΟΓΙΚΗ ΒΑΣΗ ΤΩΝ ΚΙΝΗΤΡΩΝ

55

ναι ότι η σεξουαλική έλξη δημιουργείται προς μορφές που έχουν ορισμένα χαρακτηριστικά, όπως αυτά των γυναικών που βρίσκονται σε αναπαραγω­ γική ηλικία, δηλαδή στήθος και καμπυλότητες. Για τις γυναίκες όμως το κριτήριο επιλογής του συντρόφου είναι περισσότερο η ασφάλεια που μπο­ ρεί να προσφέρει αυτός ως σύντροφος και ως μελλοντικός πατέρας. Η έλξη προς ένα άτομο και η διέγερση που αισθανόμαστε προς αυτό συνδέονται με τη λειτουργία της φαινυλεθυλαμίνης (ΡΕΑ) και ορισμένων νευρομετα6ι6αστών, όπως η ντοπαμίνη και η νορεπινεφρίνη (που λειτουρ­ γούν ως φυσικές αμφεταμίνες, δηλαδή διεγερτικές ουσίες). Η παραγωγή τέτοιων ουσιών δημιουργεί αισθήματα ευφορίας και εξύψωσης. Οι παρα­ τηρήσεις δείχνουν ότι το στάδιο αυτό διαρκεί συνήθως δύο με τρία χρό­ νια. Μετά αρχίζει να μειώνεται. Αυτό από εξελικτική άποψη μπορεί να συν­ δέεται με την ολοκλήρωση της αναπαραγωγής, δηλαδή της δημιουργίας α­ πογόνων, και την εξασφάλιση της βιωσιμότητας των απογόνων κατά τα πρώτα κρίσιμα χρόνια. Η διατήρηση του ενδιαφέροντος προς το σύντροφο στα παντρεμένα ζευγάρια για μεγαλύτερο χρονικό διάστημα είναι για άλ­ λους λόγους πλέον, όπως η κοινότητα στόχων, ενδιαφερόντων, κ.τ.λ., και όχι η απλή σεξουαλική έλξη. Το τρίτο στοιχείο στον έρωτα είναι η προσκόλληση στο αντικείμενο του έρωτα. Η προσκόλληση φέρνει αισθήματα ασφάλειας, ειρήνης, ηρεμίας, που συνδέονται με την παραγωγή ενδορφίνης στον εγκέφαλο. Παράλληλα από την υπόφυση παράγεται οξυτοκίνη, η οποία ευθύνεται για την ευαισθητοποίηση των νεύρων και τις συσπάσεις των μυών κατά τη διαδικασία της σεξουαλικής πράξης, που στη συνέχεια παράγουν αισθήματα χαλάρω­ σης, ικανοποίησης και προσκόλλησης. Κατά συνέπεια, ο μηχανισμός του έρωτα είναι μια ενδιαφέρουσα και ιδιαίτερα πολύπλοκη ιστορία, που τώρα αρχίζει να αποκαλύπτει τα μυστικά της. Αλλα θέματα που εμπλέκονται στη μελέτη του σεξουαλικού κινήτρου εί­ ναι οι σεξουαλικές αποκλίσεις και δυσλειτουργίες, που όμως πέφτουν έξω από τη σκοπιά αυτού του βιβλίου. Ένα άλλο καυτό θέμα αφορά τις σεξου­ αλικές προτιμήσεις και την ομοφυλοφιλία. Εκτός από τις ψυχαναλυτικές α­ πόψεις που συνδέουν τις σεξουαλικές προτιμήσεις των ομοφυλοφίλων ανδρών με την αυταρχικότητα της μητέρας κατά την παιδική ηλικία —από­ ψεις που δεν επιβεβαιώνονται από νεώτερες έρευνες (δάοϊονν, 1993) — υ­ πάρχει η υπόθεση ότι αυτές είναι προϊόντα μάθησης και συνήθειας. Όμως η εμφάνιση ομοφυλοφιλίας σε δίδυμα αδέλφια καθώς και στο οικογενεια­ κό περιβάλλον του ομοφυλόφιλου αγοριού, κυρίως από την πλευρά της μητέρας, οδηγεί σε υποθέσεις ότι μπορεί να υπάρχει γενετική αιτία. Μια τρίτη εκδοχή είναι αυτή που ξεκινά από έρευνες σε ζώα και συνδέει τη σε­

56

ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΚΙΝΗΤΡΩΝ

ξουαλική προτίμηση με την προγεννητική έκθεση του εμβρύου σε ανδρογόνα. Τα ανδρογόνα επηρεάζουν τη διαμόρφωση των νευρικών δικτύων στον εγκέφαλο, έτσι που το άτομο να αντιδρά με διαφορετικό τρόπο στην παρουσία ανδρογόνων κατά την ενήλικη ζωή. Πειράματα με ζώα έχουν δείξει πως αν κατά την κυοφορία το χρωμοσωμικά θήλυ έμβρυο εκτεθεί σε μεγάλη ποσότητα ανδρογόνων, τότε το ενήλικο άτομο θα επιδείξει ανδρική σεξουαλική συμπεριφορά αν του δοθούν ανδρογόνα (ΑΛβε & ΟθΓδΚβ, 1977). Γενικά, το θέμα της δημιουργίας σεξουαλικών προτιμήσεων είναι α­ κόμη ρευστό, αλλά η σύγχρονη έρευνα αρχίζει να κατανοεί τις διάφορες πλευρές του και το παιχνίδι των γενετικών, ψυχολογικών και περιβαλλοντι­ κών παραγόντων που το επηρεάζει. Ηλεκτρική διέγερση του εγκεφάλου Στην παρουσίαση των μηχανισμών που υπόκεινται της λειτουργίας των φυσιολογικών κινήτρων έγινε φανερό ότι η φυσιολογική έρευνα του εγκε­ φάλου είναι αυτή που ξετύλιξε το μίτο που αφορά το καθένα από αυτά. Οι πρώτες μαρτυρίες των ερευνητών ήταν βλάβες στον εγκέφαλο και τα απο­ τελέσματά τους στη συμπεριφορά. Με τον καιρό όμως αναπτύχθηκαν άλ­ λες ερευνητικές τεχνικές, οι οποίες επιτρέπουν την τεχνητή πρόκληση ώσεων σε σημεία του εγκεφάλου. Αυτό γίνεται με την εμφύτευση ηλεκτρο­ δίων στο επιθυμητό σημείο και τη διοχέτευση ηλεκτρικού ρεύματος, το ο­ ποίο διεγείρει τα κύτταρα που βρίσκονται εκεί. Τέτοιου είδους έρευνες που έγιναν το 1954 από τους Οΐάδ & Μΐΐηβϊ έ­ δειξαν ότι τα πειραματόζωα μπορούσαν να μάθουν να πιέζουν ένα μοχλό ώστε να δέχονται ηλεκτρική εκκένωση σε ορισμένα σημεία του εγκεφά­ λου. Ήταν σαν το συγκεκριμένο αυτό σημείο να αποτελεί μέρος του «σύστηματος αμοιβής», το οποίο προσφέρει ενίσχυση και διευκολύνει τη σχε­ τική μάθηση ανεξάρτητα από την παρουσία ορμής, όπως, για παράδειγμα, η πείνα. Άλλα πειράματα έδειξαν ότι μπορεί να συμβεί και το αντίθετο, δη­ λαδή να μάθουν τα ζώα να πατούν το μοχλό για να σταματήσει η ηλεκτρι­ κή εκκένωση, εφόσον αυτή διοχετεύεται σε άλλα σημεία του εγκεφάλου, στον ιππόκαμπο. Αυτό θεωρήθηκε ως μέρος του «συστήματος της τιμω­ ρίας», που συνδέεται με τον πόνο, χωρίς όμως να έχει σχέση με το αισθη­ τικό μονοπάτι του πόνου. Γρήγορα έγινε φανερό ότι οι περιοχές θετικής και αρνητικής ηλεκτρικής διέγερσης του εγκεφάλου συγκεντρώνονται στο μεταιχμιακό σύστημα, το οποίο συμπεριλαμβάνει τον υποθάλαμο, τον πρό­ σθιο θάλαμο και τα κατώτερα άκρα των εγκεφαλικών ημισφαιρίων. Θεω­ ρήθηκε, λοιπόν, ότι το μεταιχμιακό σύστημα έχει άμεση σχέση με τη φυ­

ΒΙΟΛΟΓΙΚΗ ΚΑΙ ΦΥΣΙΟΛΟΓΙΚΗ ΒΑΣΗ ΤΩΝ ΚΙΝΗΤΡΩΝ

57

σιολογική 6άση των κινήτρων και συναισθημάτων, αφού ζώα με 6λά6ες στο σύστημα αυτό παρουσίαζαν περίεργες συναισθηματικές διαταραχές. Παρόλα αυτά, η σχέση ανάμεσα στην ηλεκτρική διέγερση του εγκεφά­ λου και τα διάφορα κίνητρα δεν είναι σαφής, πολύ περισσότερο που η συ­ μπεριφορά που εκδηλώνεται υπό την επίδραση της ηλεκτρικής διέγερσης παρουσιάζει συχνά διαφορές από την κανονική συμπεριφορά του ζώου υ­ πό παρόμοιες συνθήκες. Μια άποψη που διατυπώθηκε για την ερμηνεία των πολλών αντιφατικών δεδομένων της έρευνας με την ηλεκτρική διέγερ­ ση του εγκεφάλου είναι ότι η υποθαλαμική διέγερση δε δημιουργεί πείνα ή δίψα, δηλαδή δε δημιουργεί κίνητρο. Αυτό που κάνει είναι να ενεργο­ ποιεί ορισμένους καλά καθιερωμένους τύπους χαρακτηριστικών αντιδρά­ σεων του είδους, όπως η μάσηση, η πόση,... (ΑτΚββ & ΟβΓδΙίβ, 1977).

Σύνοψη Η συνοπτική παρουσίαση των γνώσεων σχετικά με το φυσιολογικό υ­ πόβαθρο των κινήτρων δεν πρέπει να δημιουργήσει τη λανθασμένη εντύ­ πωση ότι η έρευνα στην περιοχή αυτή έχει περιορισθεί ή εγκαταλειφθεί. Συνεχίζεται στα πλαίσια της ψυχοφυσιολογικής έρευνας. Παράλληλα όμως οι ψυχολόγοι έχουν στραφεί σε διαφορετικές προσεγγίσεις μελέτης των κι­ νήτρων και διατυπώνουν ψυχολογικές θεωρίες που δεν κάνουν καμιά α­ ναφορά στο φυσιολογικό υπόστρωμα των παρωθητικών δυνάμεων. Κι αυ­ τό διότι τα ψυχολογικά φαινόμενα είναι πολύ σύνθετα, και η πλήρης ανα­ γωγή τους σε φυσιολογικούς μηχανισμούς δεν είναι εφικτή —τουλάχιστον όχι ακόμη. Από τις πρώτες ψυχολογικές θεωρίες που διατυπώθηκαν και ε­ πηρεάζουν τη σκέψη πολλών ερευνητών ακόμη και σήμερα είναι η ψυχα­ ναλυτική θεωρία, η οποία, όπως και και οι νεώτερες ουμανιστικές θεωρίες, μιλά για ενστικτώδεις ορμές στον άνθρωπο. Στη συνέχεια θα γίνει αναφο­ ρά στις θεωρίες αυτές, προτού περάσουμε σπς πιο επιστημονικά ελεγμένες απόψεις που αφορούν την ψυχολογική δράση των ορμών.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3

Η ψυχαναλυτική θεωρία των κινήτρων

Ο άνθρωπος που με ιη μεγαλοφυΐα του σημάδεψε την ψυχολογική σκέψη του αιώνα μας είναι ο δϊδπιυηά Ρτβικί Ο Ρτβυά ανέπτυξε μια θεω­ ρία που ερμηνεύει πολλές από τις πλευρές της ανθρώπινης συμπεριφοράς και σκέψης. Παρόλο που η θεωρία του δεν είναι θεωρία κινήτρων, μπορεί να θεωρηθεί ότι εμπεριέχει στοιχεία κινήτρων, καθώς μιλά για τις ασυνεί­ δητες δυνάμεις που ωθούν το άτομο στη δράση. Ο ίδιος ο Ρτβαά ασχολήθηκε με τα κίνητρα σε μελέτη του το 1915. Εδώ όμως δε θα αναφερθούν μόνο οι απόψεις στο ειδικό αυτό θέμα, αλλά ολόκληρη η θεωρία του, ό­ πως διαμορφώθηκε στην πορεία της σκέψης του. Κι αυτό διότι το σύνολο της θεωρίας αποτελεί το ερμηνευτικό πλαίσιο του μηχανισμού των κινή­ τρων που επικαλείται ο ΡΓβυά. Για το λόγο αυτό θα παρουσιαστεί εδώ συ­ νοπτικά, με έμφαση σε εκείνα τα στοιχεία της που υποδηλώνουν το μηχα­ νισμό μέσω του οποίου δρουν τα κίνητρα. Το ιστορικό πλαίσιο ίων ιδεών του Ρτβικί Οι απόψεις του Ρτβυά δε διατυπώθηκαν μέσα σε ένα μόνο κείμενο ού­ τε σε ένα μικρό χρονικό διάστημα. Σε όλη του τη ζωή ο ΡτβικΙ ανέπτυσσε και διαμόρφωνε τις ιδέες του καθώς επεξεργαζόταν την εμπειρία του με α­ σθενείς. Η συντηρητική κοινωνία της Βιέννης των αρχών του αιώνα μας προσέφερε το υπόστρωμα για την εκδήλωση διάφορων ψυχολογικών προ­ βλημάτων υστερικού τύπου. Αυτό το υλικό απαιτούσε ερμηνεία. Για τη δια­ μόρφωση των ερμηνειών του ο Ρτβικί χρησιμοποίησε, όπως ήταν φυσικό, τις επιστημονικές ιδέες της εποχής του, τις οποίες και ολοκλήρωσε σε ένα πρωτότυπο σύστημα προοδευτικά. Οι επιδράσεις που δέχτηκε ο Ργ6ιι<1 από την επιστήμη του καιρού του (βλ. ΑΛβδ & ΟδΓδΚβ, 1977) μπορούν να αναχθούν τόσο στις φυσικές επι­ στήμες όσο και στην ψυχιατρική, την επιστήμη που ασκούσε. Από τις φυσι­ κές επιστήμες ο Ρτβυά εγκολπώθηκε την ιδέα του σταθερού ποσού ενέρ­ γειας σε ένα σύστημα. Προκειμένου για τον άνθρωπο, αυτό σημαίνει ότι το

Η ΨΥΧΑΝΑΛΥΤΙΚΗ ΘΕΩΡΙΑ ΤΩΝ ΚΙΝΗΤΡΩΝ

59

ποσό της ψυχικής ενέργειας είναι σταθερό και κατανέμεται ισόρροπα σπς διάφορες ψυχικές δραστηριότητες. Αν για κάποιο λόγο υπάρχει συγκέ­ ντρωση ψυχικής ενέργειας σε κάποιο σημείο, όπως ένα πρόβλημα που α­ πασχολεί το άτομο, τότε η ενέργεια που συγκεντρώνεται εκεί αφαιρείται α­ πό άλλες δραστηριότητες του ατόμου. Η κατάσταση ανισορροπίας δημιουργείται αυτόματα, λόγω της αντανακλαστικής διέγερσης των νεύρων. Την ιδέα της αυτόματης και αντανακλαστικής διέγερσης των νεύρων την υιοθέτησε ο ΡΓβυά από την ψυχιατρική. Δηλαδή τα νεύρα διεγείρονται από μόνα τους ως απάντηση σε εσωτερικά και εξωτερικά ερεθίσματα, πράγμα που προκαλεί ανισορροπία στο ενεργειακό δυναμικό του οργανι­ σμού. Η ενεργειακή ανισορροπία είναι κατάσταση δυσάρεστη για τον ορ­ γανισμό και προκαλεί άμυνα απέναντι σε αυτό. Η εκτόνωση ή εκφόρτιση των νεύρων, μειώνει την κατάσταση ανισορροπίας και προκαλεί ευχαρί­ στηση στον οργανισμό. Μία τρίτη πηγή επιδράσεων σπς ιδέες του ΡΓβυά ανάγεται στην κλινική εφαρμογή της ύπνωσης από τον ΟΠειτοοί, τον οποίο είχε επισκεφθεί ο ΡΓβυά στο εργαστήριό του στη Γαλλία. 0 ΟΠεητοοΙ: ασκούσε την ύπνωση ως θεραπευτικό μέσο για την υστερία. Αυτό σήμαινε ότι η υστερία έχει ψυχο­ λογική και όχι φυσιολογική αιτιολογία. Λογική συνέπεια αυτού για τον ΡΓβυά ήταν ότι δεν αρκεί, και δε χρειάζεται, αναφορά στον εγκέφαλο και στη λειτουργία του προκειμένου να ερμηνευτούν τα ψυχικά φαινόμενα. ' Την ίδια εποχή, η συνεργασία του ΡΓβυά με το γιατρό Βγθπθγ στη Βιέν­ νη για τη θεραπεία υστεριών με ύπνωση τον οδήγησε στο συμπέρασμα ότι η εμφάνιση των υστερικών συμπτωμάτων συνέπιπτε με περιόδους της ζωής του ατόμου κατά τις οποίες είχε την εμπειρία έντονων συναισθηματικών συγκρούσεων. Οι συγκρούσεις αυτές δεν είχαν όμως βρει διέξοδο και δεν είχαν εκφραστεί από το άτομο. Η επάνοδος του ατόμου σε αυτή την περίο­ δο της ζωής του μέσα από την ύπνωση ή η δυνατότητα να ξαναζήσει και να μιλήσει για την τραυματική του εμπειρία είχαν θεραπευτικά αποτελέσματα. Η ερμηνεία που έδωσαν οι ΒτβυβΓ και ΡΓβυά στο φαινόμενο αυτό στη­ ριζόταν στην έννοια της «διάσπασης της συνείδησης». Η ιδέα ήταν ότι υ­ πάρχουν εμπειρίες του ατόμου τις οποίες το ίδιο δε γνωρίζει ή δεν μπορεί να ελέγξει. Με άλλα λόγια, υπάρχουν γνώσεις και εμπειρίες, τις οποίες γνωρίζει το άτομο ότι τις κατέχει και τις οποίες μπορεί να ανακαλέσει συ­ νειδητά και εκούσια, και να μιλήσει για αυτές. Υπάρχουν όμως και εμπει­ ρίες που βρίσκονται έξω από τον έλεγχο της συνείδησης, εμπειρίες για τις ©ποιες το άτομο φαίνεται να μη διαθέτει ενημερότητα. Αυτές οι εμπειρίες είναι ασυνείδητες. Ο λόγος που οδηγεί στη διάσπαση της συνείδησης είναι συνήθως κάποια τραυματική σεξουαλική εμπειρία κατά την εφηβεία ή την

ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΚΙΝΗΤΡΩΝ

60

αρχή της ενηλικίωσης, η οποία δεν είναι αποδεκτή από το άτομο. Η προ­ σπάθεια του ατόμου να Λύσει τη σύγκρουση που του δημιούργησε η τραυ­ ματική εμπειρία, πραγματική ή φανταστική, προκαλεί διάφορα παθολογικά συμπτώματα. Τα υστερικά συμπτώματα είναι στη 6άση τους σκόπιμες <5υμπεριφορές, που έχουν συμβολική σχέση με τις συγκρουόμενες σεξουαλι­ κές εμπειρίες. Ο Ρτβικί χρησιμοποίησε τον όρο αμυντική υστερία προκειμένου να περιγράφει την αμυντική, αυτοπροστατευτική λειτουργία των πα­ θολογικών συμπτωμάτων κατά την προσπάθεια του ατόμου να κρατήσει το τραύμα έξω από τη συνείδηση. Αυτή η ερμηνεία της υστερίας άνοιξε το δρόμο για την αποδοχή ψυχο­ λογικών κινήτρων στη συμπεριφορά. Τα κίνητρα αυτά δρουν σε ασυνείδη­ το επίπεδο και έχουν άμεση σχέση με τη σεξουαλικότητα. Στην εξέλιξη των θεωρητικών του απόψεων ο Ρτβυά προχώρησε στην υπόθεση ότι είναι οι ασυνείδητες σεξουαλικές ορμές που αποτελούν τη βάση των αθρώπινων κινήτρων. Οι δυνάμεις αυτές όμως δε δρουν ανεξέλεγκτα. Προκαλούν τη δράση ανπδυνάμεων, που αποσκοπούν στον περιορισμό τους. Η τελική μορφή ή εκδήλωση των ασυνείδητων ορμών είναι συνάρτηση της αντίστα­ σης που δέχονται από τις δυνάμεις αντίδρασης ή καταστολής.

Η θεωρία Έχοντας υπόψη το παραπάνω πλαίσιο των ιδεών του Ρτβικί, μπορούμε πλέον να περάσουμε στις Βασικές έννοιες της θεωρίας. Η κύρια συνεισφο­ ρά της θεωρίας του, όπως είπαμε παραπάνω, ήταν η εισαγωγή και καθιέ­ ρωση της έννοιας του ασυνειδήτου, η οποία δεν υπήρχε μέχρι εκείνη τη στιγμή στην Ψυχολογία. Συνειδητό και Ασυνείδητο Η ανθρώπινη σκέψη λειτουργεί σε διάφορα επίπεδα. Από τη μια υπάρχει το συνειδητό επίπεδο κι από την άλλη το ασυνείδητο. Το ασυνείδητο είναι αυτό για το οποίο το άτομο δεν έχει καμιά ενημερότητα, κι άρα δεν μπορεί να μιλήσει γι’ αυτό. Μεταξύ των δύο υπάρχει ένα ενδιάμεσο επίπεδο, το ο ποσυνείδητο. Το συνειδητό επίπεδο είναι το επίπεδο της ενημερότητας. Είναι αυτό στο οποίο κινείται η σκέψη κατά την εγρήγορση και κατά την ε­ παφή του ατόμου με τον κόσμο. Οι αντιλήψεις, αισθήματα, και σκέψεις αυ­ τού του επιπέδου πληροφορούν το άτομο για τον κόσμο και για τη θέση του μέσα σε αυτόν. Αυτό πετυχαίνεται με δύο τρόπους: την ενημερότητα του αι-

Η ΨΥΧΑΝΑΛΥΤΙΚΗ ΘΕΩΡΙΑ ΤΩΝ ΚΙΝΗΤΡΩΝ

61

σθηΐήριου εισιόνιος και την αναγνώριση των ευχάριστων και δυσάρεστων για το άτομο εμπειριών. Η συνειδητή σκέψη και εμπειρία έχουν το χαρακτη­ ριστικό ότι επιφέρουν ενημερότητα και επίγνωση αλλά δε δημιουργούν παρόρμηση. Η συνειδητότητα δηλαδή δε διαθέτει δύναμη κινήτρου. Η πηγή των κινήτρων βρίσκεται στο ασυνείδητο. Υπάρχουν οκτώ είδη συμπεριφοράς που μπορούν να θεωρηθούν ως ασφαλείς δείκτες ασυνεί­ δητων κινήτρων κατά τον ΡΓβυά (ΜβΐηβΓ, 1985): 1) Οι ελεύθεροι συνειρμοί, που αποκαλύπτουν φόβους, επιθυμίες και σκέψεις που το άτομο δεν ανα­ φέρει ή και αρνείται σε κατάσταση ελεγχόμενης σκέψης. 2 ) Οι αντιστάσεις, που αφορούν την απροθυμία του ατόμου να συζητήσει ορισμένα θέματα ή την άρνησή του να δεχτεί ορισμένη συμπεριφορά. 3) Τα πρότυπα απεχθειών. Οι άνθρωποι συχνά ανατίθενται σε στάσεις ή χαρακτηριστικά που οι ί­ διοι διαθέτουν. Αυτό οφείλεται στον αμυντικό μηχανισμό του «σχηματι­ σμού αντίδρασης», ο οποίος θεωρητικά μπορεί να αντιστρέφει ένα συναί­ σθημα όπως η αγάπη σε μίσος. 4) Τα πρότυπα ζωής. Επαναλαμβανόμενα «θέματα» στη ζωή ενός ατόμου είναι δυνατό να αποκαλύπτουν ασυνείδητες επιθυμίες. Επαναλαμβανόμενες αποτυχίες, για παράδειγμα, σε έναν τομέα της ζωής είναι δυνατό να υποδηλώνουν υποκείμενες παρωθήσεις για τις ο­ ποίες το άτομο δεν έχει συναίσθηση. 5) Τα ανέκδοτα και τα λεκτικά σφάλ­ ματα. Πολλές φορές οι άνθρωποι λέγοντας ανέκδοτα, όπως τα «σόκιν» ή ι'στορίες σεξουαλικού περιεχομένου, χρησιμοποιούν έναν κοινωνικά απο­ δεκτό τρόπο για να εκφράσουν ασυνείδητες επιθυμίες ή θέματα που τους απασχολούν. 6) Τα όνειρα. Τα όνειρα αποτελούν για τον ΡΓβυά ένα ιδιαί­ τερα σημαντικό φαινόμενο, το οποίο μέσω των συμβολισμών που περιέχει, εκφράζει, και σε ένα βαθμό ικανοποιεί, ασυνείδητες ορμές και ανάγκες του ατόμου. 7) Τα νευρωτικά συμπτώματα. Οι διάφορες υστερίες είναι κα­ θαρά ψυχολογικά προϊόντα αμυντικού τύπου στην προσπάθεια του ατόμου να αποκτήσει έλεγχο ασυνείδητων ορμών που δεν επιτρέπεται να εκφρα­ στούν λόγω ηθικών περιορισμών του κοινωνικού περιβάλλοντος. 8) Τα έρ­ γα τέχνης. Η καλλιτεχνική δημιουργία, καθώς κινείται στο χώρο του φα­ νταστικού και της φαντασίωσης, είναι συχνά το όργανο για τη μετουσίωση ασυνείδητων ορμών σε πραγματικότητα, μόνο που η πραγματικότητα αυτή είναι συμβολική. Όλες οι παραπάνω συμπεριφορές υποδηλώνουν ένα δυναμικό ασυνεί­ δητο, το οποίο επιδιώκει να επιπλεύσει στην επιφάνεια αλλά βρίσκει αντί* στάση, και γι’ αυτό εμφανίζεται με μορφή που μόνο έμμεσα δηλώνει το στόχο της. Η παρόρμηση δηλαδή δημιουργείται από τη διέγερση του ενερ­ γειακού δυναμικού του οργανισμού, το οποίο εντοπίζεται στο ασυνείδητο. Εκεί εδρεύουν οι ορμές.

62

ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΚΙΝΗΤΡΩΝ

Οι ορμές είναι ενστικτώδεις δυνάμεις, εγγενείς, που πηγάζουν από την ψυχική ενέργεια του ατόμου. Δύο είναι οι θεμελιώδεις ορμές: η ϋύίάο, το σεξουαλικό ένστικτο, ή το ένστικτο της ζωής, και το ένστικτο του θανάτου, της καταστροφής. Η πρώτη συνδέεται με την τάση για δημιουργία και η δεύ­ τερη με την τάση για επιθετικότητα. Οι διάφορες επιθυμίες ή τάσεις που δημιουργούνται στο άτομο έχουν πηγή το ένστικτο της αυτοσυντήρησης, τη Ιίβίάο, τον Έρωτα, ή το ένστικτο της καταστροφής, το θάνατο. Οι επιθυμίες έχουν ως στόχο την ικανοποίησή τους, διότι αυτό επιφέρει μείωση της έντα­ σης και πίεσης που προκαλείται από την ενεργειακή ανισορροπία. Η ικανο­ ποίηση των ορμών, κατά συνέπεια, επιφέρει ευχαρίστηση στον οργανισμό. Οι ορμές ή επιθυμίες, 6ε6αίως, έχουν πάντα ένα αντικείμενο, το συγκε­ κριμένο ζητούμενο που θα ικανοποιήσει την επιθυμία. Οι ορμές, υπό αυτή την έννοια, διαθέτουν ένα δυναμικό στοιχείο, το ενεργειακό (ή αλλιώς το συγκινησιακό, θυμικό), και ένα γνωστικό. Το γνωστικό στοιχείο αφορά τη νοητική αναπαράσταση ή νοερή εικόνα του αντικειμένου των ορμών, τις ι­ δέες που σχετίζονται με το αντικείμενο. Η νοητική αυτή αναπαράσταση κα­ θοδηγεί τη δραστηριότητα του ατόμου για την ικανοποίηση των ορμών. Όμως είναι η παρωθητική δύναμη των συγκινήσεων και των συναισθημά­ των αυτή που κινητοποιεί το γνωστικό μηχανισμό. Επομένως, τα κίνητρα ε­ δράζονται στο ασυνείδητο αλλά μορφοποιούνται και συγκεκριμενοποιού­ νται όχι ως συγκινησιακότητα αλλά ως σκέψεις και ιδέες. Έτσι κινητοποι­ ούν τη συμπεριφορά. Προκειμένου να γίνει αυτό, οι ιδέες που πηγάζουν από το ασυνείδητο πρέπει να περάσουν στο συνειδητό. Το υποσυνείδητο αποτελεί το ενδιάμεσο σύστημα, αυτό δια μέσου του οποίου πρέπει να περάσουν οι ασυνείδητες σκέψεις προκειμένου να γί­ νουν συνειδητές. Το υποσυνείδητο βρίσκεται υπό το μερικό έλεγχο της συ­ νείδησης και ασκεί μια λογοκριτική λειτουργία. Στο υποσυνείδητο γίνεται ο έλεγχος της σκέψης, η οποία πιέζει για είσοδο στη συνείδηση. Εφόσον η σκέψη αυτή δεν προσκρούει στους περιορισμούς που θέτει η πραγματικό­ τητα, της επιτρέπεται η είσοδος. Ιδέες που συνδέονται με τη σεξουαλική ορμή, περνούν στο συνειδητό επίπεδο εφόσον δε διεγείρουν σκέψεις που είναι δυνατό να λογοκριθούν. Αν οι ιδέες που συνδέονται με τη σεξουαλι­ κή επιθυμία έχουν μορφή που προσκρούει στα κοινώς αποδεκτά, τότε απωθούνται πάλι στο ασυνείδητο. Οι ιδέες αυτές μπορούν να προωθηθούν στο συνειδητό αν βρεθεί μια συμβιβαστική μορφή, αποδεκτή από το άτομο και την κοινωνία στην οποία ζει. Στην αντίθετη περίπτωση, οι ορμές ικανο­ ποιούνται μέσω της φαντασίωσης. Στο υποσυνείδητο επίσης αποθηκεύο­ νται προσωρινά οι ιδέες που εκκινούν από το συνειδητό εφόσον πρόκειται να ξαναχρησιμοποιηθούν.

Η ΨΥΧΑΝΑΛΥΤΙΚΗ ΘΕΩΡΙΑ ΤΩΝ ΚΙΝΗΤΡΩΝ

63

Πρωτογενής - δευτερογενής σκέψη Όπως ήδη αναφέραμε, οι ασυνείδητες ορμές μέσα από ένα γνωστικό μανδύα επιδιώκουν το πέρασμά τους στο συνειδητό επίπεδο. Οι σκέψεις του συνειδητού επιπέδου όμως είναι ποιοτικά διαφορετικές από αυτές του ασυνειδήτου. Οι συνειδητές ιδέες συνδέονται μεταξύ τους σαν κρίκοι, με λογική ακολουθία. Οι ασυνείδητες ιδέες είναι αχρονικές και ελεύθερες να υποστούν μετασχηματισμούς, να συνδεθούν με μη λογικούς τρόπους, να συμπυκνωθούν, να μετατεθούν ή να συνυπάρξουν με τα αντίθετά τους. Οι α­ συνείδητες σκέψεις είναι επίμονες και δυναμικές, και πιέζουν για ικανοποί­ ηση μέσω της δράσης ή της φαντασίωσης. Αυτή είναι η πρωταρχική σκέψη, που εκδηλώνεται σε καταστάσεις αποκοπής από την πραγματικότητα, κατά την ονειροπόληση, όνειρο ή φαντασίωση, όπου τον κατευθυντήριο ρόλο παίζουν οι επιθυμίες του ατόμου και όχι οι απαιτήσεις της πραγματικότητας. Αντίθετα η συνειδητή σκέψη, αυτή που εκδηλώνεται κατά την εγρήγορ­ ση, περιορίζεται από τη δομή της πραγματικότητας, έχει χρονική ακολου­ θία, προχωρεί βήμα Βήμα, και διέπεται από την αρχή της ταυτότητας. Αυτό το είδος σκέψης είναι δευτερογενές. Οι ιδέες που εκκινούν από το συνει­ δητό μπορούν να περάσουν μέσω του υποσυνειδήτου και να αποθηκευ­ τούν στη μνήμη. Από εκεί ανακαλούνται πάλι και μέσω της διαδικασίας της προόδου επανέρχονται στο συνειδητό. Την ίδια πορεία ακολουθούν και οι ασυνείδητες σκέψεις που συνδέονται με ορμές και δεν προσκρούουν σε ε­ σωτερικές και εξωτερικές απαγορεύσεις. Αν οι ασυνείδητες σκέψεις και ι­ δέες δεν μπορούν να ικανοποιηθούν μέσω της προόδου, τότε ακολουθούν έναν άλλο δρόμο, το δρόμο της παλινδρόμησης, ο οποίος οδηγεί στις ψευδαισθήσεις, φαντασιώσεις, όνειρα. Ο δρόμος αυτός παρακάμπτει το υ­ ποσυνείδητο και περνά απευθείας από το ασυνείδητο στο συνειδητό, επη­ ρεάζοντας την αντίληψη του περιβάλλοντος. Το άτομο δηλαδή αναγνωρίζει ως ερεθισμούς εξωτερικούς και ως πραγματικό περιβάλλον μια φανταστική κατασκευή, η οποία χρησιμοποιεί τα υλικά της αντίληψης του πραγματικού κόσμου για να κτίσει έναν κόσμο που να ικανοποιεί τις επιθυμίες του. Άλλες μορφές που παίρνει η σκέψη υπό συνθήκες παλινδρόμησης είναι το χιούμορ, τα λάθη της γλώσσας, και οι άλλες συμπεριφορές που επεσήμανε ο ΡΓβυά ως ενδεικτικές ασυνείδητων ορμών. Ορμές και άμυνα Πώς όμως μορφοποιούνται αυτές οι συμπεριφορές που έχουν ως αφετη­ ρία τους ανεκπλήρωτες επιθυμίες; Για να κατανοήσουμε το μηχανισμό μέ­

64

ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΚΙΝΗΤΡΩΝ

σω του οποίου οι ασυνείδητες δυνάμεις επηρεάζουν τη συμπεριφορά πρέ­ πει να αναγνωρίσουμε τη δράση όχι μόνο των ορμών αλλά και των δυνάμε­ ων που αντιστέκονται στην ικανοποίηση των πρώτων. Τα ένστικτα μπορεί να είναι πολύ ισχυρά από μόνα τους, αλλά περιορίζονται από τη δράση των αντιδυνάμεων. Οι αντιδυνάμεις συνιστούν την άμυνα του ατόμου απέναντι στην πίεση των ορμών. Οι αντιδυνάμεις ωστόσο δεν έχουν δική τους πρωτο­ βουλία στη δράση. Ο ρόλος τους έγκειται στον περιορισμό, στην απώθηση της σκέψης και της δράσης που απορρέει από τις ενστικτώδεις δυνάμεις. Στην πρώτη παιδική ηλικία οι αντιδυνάμεις αυτές ασκούνται από το εξωτερι­ κό περιβάλλον με τις απαγορεύσεις, περιορισμούς- και απειλές της οικογέ­ νειας και του κοινωνικού περιγύρου. Η επανάληψη αυτών των περιορισμών οδηγεί στην εσωτερικοποίηση των απαγορεύσεων, και έτσι ο έλεγχος α­ σκείται εσωτερικά. Οι ενστικτώδεις δυνάμεις συγκρούονται ενδοψυχικά με τις αντιδυνάμεις σε ασυνείδητο επίπεδο, και αυτό προκαλεί άγχος στον άν­ θρωπο. Η τελική έκφραση των ενστικτωδών ορμών αποτελεί στην ουσία μια συμβιβαστική μορφή, μια συνισταμένη των δυνάμεων και αντιδυνάμεων. Η ένταση της σύγκρουσης και η διάρκειά της προσδιορίζουν το είδος και το μέγεθος της νευρωτικής συμπεριφοράς που θα εκδηλωθεί. Τα νευρωτικά συμπτώματα, αλλά και τα όνειρα, τα λάθη της γλώσσας, η καλλιτεχνική δη­ μιουργία αποτελούν προϊόντα της σύγκρουσης ορμής-άμυνας. Ο βασικός στόχος της άμυνας είναι να προστατεύσει το άτομο από το άγχος, την τιμωρία, ή την επί μακρό έκθεση σε απωθητικούς ερεθισμούς. Προκειμένου για τάσεις και εσωτερικές επιθυμίες, η άμυνα στοχεύει στο να αποτρέψει τις ενστικτώδεις ορμές από το να περάσουν στο συνειδητό ε­ πίπεδο. Αν η άμυνα αποτύχει, τότε οι ορμές περνούν στη συνείδηση με τη μορφή που έχουν. Αν όμως η άμυνα πετύχει να απωθήσει τις επιθυμίες, τότε η εκδήλωση των επιθυμιών στη συνείδηση δεν έχει την αρχική μορ­ φή, αλλά κάποια συμβιβαστική, προϊόν της δράσης διάφορων αμυντικών μηχανισμών. Τους μηχανισμούς αυτούς θα δούμε παρακάτω. Αρχή της ευχαρίστησης Η παρουσία μιας ενστικτώδους ορμής δημιουργεί μια κατάσταση έντα­ σης και δυσαρέσκειας, η οποία εκτονώνεται μέσω της δράσης ή της φα­ ντασίωσης. Η μείωση της δυσαρέσκειας αποκαλείται αρχή της ευχαρίστη­ σης. Η αρχή αυτή σημαίνει ότι το άτομο έχει κίνητρο να πετύχει μίαν ελεύ­ θερη από εντάσεις, ευχάριστη κατάσταση, η οποία χαρακτηρίζεται από ε­ νεργειακή ισορροπία, μια και η ποσότητα της ψυχικής ενέργειας είναι πε­ ριορισμένη και σταθερή. Η ύπαρξη συγκρούσεων καταστρέφει την ισορρο­

Η ΨΥΧΑΝΑΛΥΤΙΚΗ ΘΕΩΡΙΑ ΤΩΝ ΚΙΝΗΤΡΩΝ

65

πία αυτή, γιατί προκαλεί συγκέντρωση ενέργειας στη σύγκρουση, η οποία αφαιρείται από αλλού. Γενικά, οι αμυντικοί μηχανισμοί εξυπηρετούν τη δη­ μιουργία ισορροπημένων καταστάσεων, εκεί που η αρχή της ευχαρίστησης δεν μπορεί να ικανοποιηθεί μέσω της δράσης. Γι’ αυτό οι άμυνες τείνουν να χρησιμοποιούνται σε καταστάσεις μεγάλης συναισθηματικής έντασης και προσωπικής εμπλοκής, όταν η ψυχική αναταραχή προκαλεί ισχυρή ε­ νεργειακή ανισορροπία, με συνέπεια το άτομο να μην μπορεί να πετύχει την εκτόνωσή της. Οι μηχανισμοί άμυνας Όπως ειπώθηκε παραπάνω, οι αμυντικοί μηχανισμοί λειτουργούν προ­ στατευτικά για το άτομο, εκεί που δεν μπορεί να ελεγχθεί διαφορετικά το στρες που προκαλείται από συγκρούσεις. Βεβαίως οι άνθρωποι διαθέτουν διάφορες στρατηγικές για το χειρισμό δυσάρεστων καταστάσεων. Όταν ό­ μως μιλούμε για άμυνες, συνήθως αναφερόμαστε σε ασυνείδητους μηχα­ νισμούς που τίθενται σε λειτουργία όταν αποτυχαίνουν οι διάφορες συνει­ δητές προσπάθειες. Μια άμυνα, για παράδειγμα, που μπορεί να χρησιμο­ ποιήσει κανείς προκειμένου να αποφύγει ένα παρατεταμένο δυσάρεστο ε­ ρέθισμα είναι η λιποθυμία. Από τους κύριους μηχανισμούς άμυνας που διέκρινε ο ΡΓβυά (βλ. ΑτΚβδ & ΟβΓδΚβ, 1977. \Λ/βΐηβΓ, 1985) είναι η απώθηση. Με το μηχανισμό αυτό το άτομο διά της βίας αποκλείει την είσοδο στη συνείδηση μιας τραυ­ ματικής εμπειρίας. Αυτό μπορεί να γίνει με την επιλεκτική λήθη, δηλαδή την αμνησία στοιχείων για τα οποία υπάρχουν λόγοι που μας ωθούν να μη τα θυμόμαστε. Αυτή είναι η ειδική σημασία του όρου «απώθηση», που α­ φορά τον ειδικό μηχανισμό άμυνας. Αυτή η σημασία του όρου «απώθηση» δεν πρέπει να συγχέεται με τη γενική σημασία του όρου, που αναφέρεται στον τρόπο με τον οποίο λειτουργούν όλοι οι αμυντικοί μηχανισμοί στην προσπάθεια απομάκρυνσης της πηγής της εσωτερικής σύγκρουσης. Η αντιληπτική άμυνα μπορεί να πετύχει το ίδιο αποτέλεσμα με την απώ­ θηση, καθώς εμποδίζει την ενημερότητα εξωτερικών απειλητικών ερεθι­ σμάτων. Μια ακραία εκδήλωση της αντιληπτικής άμυνας είναι η υστερική τύφλωση, κατά την οποία το άτομο ισχυρίζεται ότι δε βλέπει, αλλά κατά την κίνησή του δεν πέφτει σε εμπόδια ούτε συμπεριφέρεται όπως ένας εκ γε,νεχής τυφλός. Η απομόνωση είναι ένας άλλος τρόπος απώθησης. Το άτομο διαχωρί­ ζει το συναισθηματικό από το γνωστικό στοιχείο μιας ιδέας ή εμπειρίας, και ανακαλεί μόνο το γνωστικό. Έτσι, παρόλο που το άτομο διηγείται τη

66

ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΚΙΝΗΤΡΩΝ

σχετική εμπειρία, δε βιώνει τη συναισθηματική φόρτιση που μπορεί να προκαλέσει η εμπειρία αυτή. Ο γιατρός, για παράδειγμα, μπορεί να επικε­ ντρωθεί μόνο στο διανοητικό κομμάτι των ασθενειών και να μην επηρεάζε­ ται από το συναισθηματικό στρες που προκαλεί η σκέψη των συνεπειών των ασθενειών. Ο αντιδραστικός σχηματισμός είναι αυτός που επιτρέπει τον έλεγχο μιας επιθυμίας ή παρόρμησης μέσω του σχηματισμού και εκδήλωσης της αντίθετης ακριβώς συμπεριφοράς από την επιθυμητή. Έτσι, μια επίφοβη σεξουαλική τάση μπορεί να ελεγχθεί μέσω της αυστηρής ηθικολογίας, που τονίζει τις αρετές της εγκράτειας και το «ζωώδη» χαρακτήρα της γενετήσιας πράξης. Η προβολή δουλεύει με την απόδοση στον άλλο των επικίνδυνων παρορμήσεων ή φόβων που το ίδιο το άτομο έχει. Χαρακτηριστικό παράδειγ­ μα είναι η παθολογική ζήλεια, η οποία αποδίδεται από τον/τη σύζυγο στην απιστία του συντρόφου του, χωρίς να συντρέχουν αντικειμενικοί λόγοι για την εκτίμηση αυτή. Με τον τρόπο αυτό το άτομο εξωτερικεύει τις ασυνείδη­ τες επιθυμίες του χωρίς να τις αποδίδει στον εαυτό του. Η διόρθωση αφορά τις αντισταθμιστικές ή διορθωτικές ενέργειες που κάνει κανείς σε απάντηση μιας εσωτερικής παρόρμησης ή ιδέας. Ένα άτο­ μο που απασχολεί τη σκέψη του, π.χ. με επιθετικές φαντασιώσεις εναντίον ενός άλλου, «αυθόρμητα» στέλνει ένα δώρο σε αυτό. Αντιστρόφως, η υπο­ ψία ότι ήμασταν πολύ επιεικείς σε κάποιον άλλο σε κάποια περίσταση, μπορεί να μας οδηγήσει σε υπερβολική αυστηρότητα απέναντι στο ίδιο ά­ τομο μίαν άλλη φορά, χωρίς να το απαιτεί η περίσταση. Η μετατόπιση αφορά τη μεταφορά μιας φαντασίωσης ή ενέργειας από ένα αντικείμενο ή άτομο σε ένα άλλο. Αυτό παρατηρείται όταν η εκδήλωση της δράσης προς το άμεσα συνδεόμενο αντικείμενο παρεμποδίζεται για κάποιο εξωτερικό λόγο. Ο μεταβολισμός της επιθετικότητας αποτελεί μίαν έκφανση αυτού του μηχανισμού. Η διαδικασία μεταβολισμού της επιθετι­ κότητας μπορεί να δοθεί σχηματικά μέσα από το ακόλουθο παράδειγμα: ο σύζυγος μαλλώνει με τον προϊστάμενό του αλλά δεν μπορεί να δείξει το θυμό του προς αυτόν. Έτσι, όταν γυρίζει στο σπίτι, μαλλώνει με τη γυναίκα του. Η σύζυγος στη συνέχεια μαλλώνει τα παιδιά, και αυτά τα μικρότερα αδερφάκια ή τις κούκλες τους. Η στροφή εναντίον του εαυτού μας είναι μια μορφή μετατόπισης, διότι η παρόρμηση δε μετατοπίζεται προς την κατεύθυνση ενός εξωτερικού, ου­ δέτερου ερεθισμού, αλλά προς την κατεύθυνση του εαυτού μας. Η επιθετι­ κότητα, σε μια τέτοια περίπτωση, παίρνει τη μορφή της αυτο-τιμωρίας, αυτο-περιφρόνησης, ενοχής, κ.α.

Η ΨΥΧΑΝΑΛΥΤΙΚΗ ΘΕΩΡΙΑ ΤΩΝ ΚΙΝΗΤΡΩΝ

67

Η εκλογίκευση αφορά τις συναισθηματικά ουδέτερες εξηγήσεις ή επιδικαιολογήσεις που χρησιμοποιεί κανείς, προκειμένου να δικαιολογήσει μίαν ενέργεια που προκλήθηκε από μίαν ορμή. Για παράδειγμα, ένα ιδιαι­ τέρως ηθικολογούν άτομο που παρακολουθεί ένα πορνογραφικό έργο μπορεί να δικαιολογήσει την πράξη του ως αναγκαία ενέργεια προκειμέ­ νου να καταγγείλει αργότερα τις ανηθικότητες που το φιλμ δείχνει. Ανπστοίχως, ένα άλλο άτομο μπορεί να επικαλεσθεί αισθητικούς και καλλιτε­ χνικούς λόγους για την παρακολούθηση της σχετικής ταινίας. Η άρνηση διαφαίνεται σε εκείνες τις συμπεριφορές που δείχνουν ότι το άτομο δεν αντιλαμβάνεται σε συνειδητό επίπεδο την ύπαρξη ενός απειλητι­ κού γεγονότος. Σε τέτοιες περιπτώσεις οι άνθρωποι διαστρεβλώνουν την πραγματικότητα προκειμένου να μην παραδεχτούν μια δυσάρεστη γι’ αυ­ τούς κατάσταση. Αρνούνται, για παράδειγμα, ότι ένα αγαπημένο τους πρό­ σωπο πέθανε ή ότι οι ίδιοι πάσχουν από μια βαριά ασθένεια. Η ταύτιση είναι ο μηχανισμός εκείνος που οδηγεί σε υιοθέτηση των χα­ ρακτηριστικών συμπεριφορών ενός σημαντικού για το άτομο προτύπου. Η ταύτιση, με τη μορφή της μίμησης στην παιδική ηλικία, είναι μια διαδικα­ σία που επιτρέπει τη μάθηση και ανάπτυξη του παιδιού μέσω του εμπλουτι­ σμού του ρεπερτορίου των συμπεριφορών που αυτό διαθέτει. Όταν όμως η ταύτιση λειτουργεί ως αντιστάθμιση στον πόνο που προκαλεί η απώλεια ενός αγαπημένου ατόμου, τότε μιλούμε για μηχανισμό άμυνας. Παράδειγ­ μα η ταύτιση του γιου με τον πατέρα που λείπει και η υιοθέτηση των προ­ στατευτικών ενεργειών προς τη μητέρα και τα μικρότερα αδέλφια. Αμυντικοί μηχανισμοί και άγχος. Πρέπει να σημειωθεί όμως εδώ ότι η ενεργοποίηση των μηχανισμών άμυνας προϋποθέτει, εκτός από την α­ πειλητική ιδέα ή την επιθυμία που το άτομο προσπαθεί να ελέγξει, και την ύπαρξη άγχους. Την ιδέα αυτή εισήγαγε ο ΡΓβυά σπς μεταγενέστερς διατυ­ πώσεις των απόψεών του. Η πορεία δηλαδή είναι: ενστικτώδεις ορμές ψυχικές αναπαραστάσεις - απειλητική ιδέα ή τραυματική εμπειρία - άγχος - μηχανισμός άμυνας - απώθηση ή συμβιβαστικοί σχηματισμοί. Το άγχος

λειτουργεί ως «σήμα» ότι το εγώ απειλείται (ΡΓβυά, 1926), και γι’ αυτό έχει τη δυνατότητα να θέσει σε λειτουργία τους μηχανισμούς άμυνας. Υπάρ­ χουν διάφορα είδη άγχους: αυτό που δημιουργείται από τις απαιτήσεις του υπερεγώ, το ηθικό άγχος. Το άγχος αυτό δημιουργείται όταν παραβαίνου­ με τις εσωτερικοποιημένες γονεϊκές αξίες. Παρόμοιο είναι το νευρωτικό άγχος, το οποίο προκαλείται από τις πραγματικές ή φανταστικές συγκρού­ σεις με τους γονείς (ή άλλες μορφές που ασκούν έλεγχο επί των παρορμήσεών μας). Το άγχος αυτό συνδέεται με τις εμπειρίες από σκληρούς ή α-

68

ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΚΙΝΗΤΡΩΝ

διάφορους γονείς και το φό6ο όχι δε θα μπορέσουμε να ελέγξουμε χις εσωχερικές παρορμήσεις μας. Διαφορεχικό είναι χο άγχος που δημιουργείχαι από χην επιδίωξη ανχιχιθέμενων σχόχων, και χο οποίο έχει να κάνει με χην ανχίληψη της πραγμαχικόχηχας (ΗβΙΙ & ϋηάζβν, 1985. ΜβίηβΓ, 1985). Αυχό ονομάζεχαι άγχος της πραγματικότητας. Ατομικές διαφορές στις αμυντικές προτιμήσεις. Οι άνθρωποι, όπως δείχνει συχνά η παρατήρηση, διαφέρουν σιο βαθμό που χρησιμοποιούν αμυνπκούς μηχανισμούς για την ανχιμεχώπιση χων προβλημάτων χους και σχην προχίμηση που μπορεί να δείχνουν προς ορισμένους μηχανισμούς έ­ ναντι άλλων. Μια διάσχαση που έχει χρησιμοποιηθεί για χην καχάχαξη χων αχόμων ως προς χις αμυντικές χους προχιμήσεις είναι αυχή που ονομάζεχαι απώθηση - ευαισθησία (Μβϊηβτ, 1985). Η υπόθεση είναι όχι μερικοί άν­ θρωποι προχιμούν να αντιμετωπίζουν χις δύσκολες καχασχάσεις μέσω απωθηχικών μηχανισμών ενώ άλλοι μέσω χης αύξησης χης ευαισθησίας προς αυχές. Οι πρώχοι μπορούν να παρουσιάσουν υστερικά συμπχώμαχα χύπου χύφλωσης ή παράλυσης, ενώ οι δεύχεροι εκδηλώνουν συνεχή ανησυχία και καχαναγκασμούς που συνδέονχαι με χην υπερβολική εγρήγορση για χην ανίχνευση σημάχων που μπορεί να αποκαλύπτουν χην ύπαρξη τών α­ πειλητικών ερεθισμών. Η προτίμηση προς τον ένα ή τον άλλο τύπο αμυντι­ κών αντιδράσεων πιθανόν να οφείλεται σε προηγούμενη μάθηση. Αυτό το έδειξε ο Ουίβηγ (1957) με ένα πείραμα στο οποίο τα υποκείμενα μάθαιναν έναν από τους δύο τύπους αντίδρασης ανάλογα με την ενίσχυση που είχαν δεχτεί κατά τη διάρκεια του πειράματος. Η δομή της προσωπικότητας Η μέχρι τώρα παρουσίαση των απόψεων του Ρτβικί αφορούσε τη διά­ κριση των επιπέδων λειτουργίας της σκέψης, τη δράση των ενστικτωδών δυνάμεων και, τέλος, τη δράση των αμυντικών μηχανισμών που παρεμβαί­ νουν για τον περιορισμό τους. Είδαμε, επίσης, ότι το ρόλο χων ανπδυνάμεων σχη μικρή ηλικία χον παίζουν οι γονείς και χο εξωχερικό περιβάλλον. Με χην πρόοδο χης ηλικίας οι εξωχερικοί περιορισμοί εσωχερικοποιούνχαι και οι έλεγχοι γίνονχαι σε επίπεδο ιδεών. Συγκρούονχαι πλέον οι ιδέες και όχι αναγκασχικά χο άχομο με χον περίγυρό χου. Αποχέλεσμα αυχού είναι οι εσωχερικές συγκρούσεις που προκύπχουν από χην ύπαρξη ενσχικχωδών ορμών, από χη μια, και ηθικών ιδεών, εσωχερικευμένων κανόνων ή ιδεών που αφορούν χον ιδανικό μας εαυχό, από χην άλλη. Εκχός από αυχούς χους δύο πόλους ανχιχιθέμενων χάσεων υπάρχει πάνχα και η πραγματικό­

Η ΨΥΧΑΝΑΛΥΤΙΚΗ ΘΕΩΡΙΑ ΤΩΝ ΚΙΝΗΤΡΩΝ

69

τητα με τις δικές της απαιτήσεις. Το άτομο δεν μπορεί να αγνοεί τις ιδιο­ μορφίες του «εδώ και τώρα». Για το λόγο αυτό η τελική συμπεριφορά είναι ο συμβιβασμός που προκύπτει από τον συνυπολογισμό τριών διαφορετι­ κών τύπων απαιτήσεων. Η εικόνα του ατόμου ή η προσωπικότητά του, κατά συνέπεια, είναι συ­ νάρτηση τριών διαφορετικών συστατικών ή λειτουργιών: του Ιό (εκείνο), του Εγώ και του Υπερεγώ. Το καθένα από αυτά αντιστοιχεί σε έναν τύπο ε­ πιδράσεων από αυτές που ήδη αναφέραμε. Το Ιά είναι η δεξαμενή των εν­ στικτωδών ορμών και της ψυχικής ενέργειας, ένα σημαντικό μέρος του α­ συνειδήτου, χωρίς άμεση επαφή με τον εξωτερικό κόσμο. Οι απαιτήσεις της πραγματικότητας φτάνουν στο Ιά μέσω του Εγώ και του Υπερεγώ. Με τον καιρό, η επίδραση του Εγώ και Υπερεγώ οδηγεί στην ωρίμανση του Ιά, έτσι που οι ενστικτώδεις ορμές γίνονται λιγότερο απαιτητικές στη συμπερι­ φορά. Βέβαια στην αρχή, με τη γέννηση, υπάρχει μόνο το Ιά, το οποίο πε­ ριλαμβάνει όλες τις ψυχολογικές προδιαθέσεις, τις κληρονομικά προσδιο­ ρισμένες. Με την πρόοδο της ηλικίας αναπτύσσονται το Εγώ και Υπερεγώ, οπότε το Ιά πλέον αντιπροσωπεύει τον εσωτερικό κόσμο και την υποκειμε­ νική πραγματικότητα. Το Ιά λειτουργεί με την αρχή της ευχαρίστησης, η ο­ ποία μεταφράζεται σε επιδίωξη της ικανοποίησης και αποφυγής του πό­ νου. Ο πόνος εδώ έχει ευρύτερη σημασία, δηλαδή αφορά την ύπαρξη έ­ ντασης που προκαλείται από τη διέγερση των νεύρων. Αντίθετα ευχαρίστη­ ση είναι η κατάσταση ισορροπίας, της σχετικής αδράνειας και των χαμη­ λών επιπέδων ψυχικής ενέργειας. Το Ιά καταφέρνει τους στόχους του μέ­ σω των αντανακλαστικών, τα οποία υπάρχουν στον οργανισμό ήδη με τη γέννηση, και την πρωτογενή σκέψη, όταν έχει να χειριστεί σύνθετους ερε­ θισμούς. Η πρωτογενής σκέψη έχει να κάνει με τις νοερές εικόνες και τις φαντασιώσεις, οι οποίες ενεργοποιούνται όταν δεν υπάρχει άμεση ικανο­ ποίηση μιας ανάγκης. Το πεινασμένο μωρό, για παράδειγμα, φέρνει στο νου του την εικόνα του μπιμπερό ή της μητέρας του. Επειδή όμως η πρω­ τογενής σκέψη δεν εγγυάται την ικανοποίηση της πείνας, το βρέφος πρέ­ πει να αναπτύξει τρόπους ώστε να διαφοροποιεί τις αναπαραστάσεις των αντικειμένων που επιθυμεί από τα πραγματικά αντικείμενα. Έτσι αναπτύσ­ σεται η δευτερογενής σκέψη, η οποία αφορά τον πραγματικό κόσμο. Η δευτερογενής σκέψη προσδιορίζει τη λειτουργία του Εγώ (Ηειίΐ & ϋηάζβγ, 1985). Το Εγώ έχει ως κύρια λειτουργία του τον έλεγχο και ολοκλήρωση των παραγόντων που καθορίζουν τη συμπεριφορά. Αυτοί οι παράγοντες είναι το Ιά, το Υπερεγώ, και η εξωτερική πραγματικότητα. Το Εγώ βρίσκει τη συμβιβαστική θέση μεταξύ αυτών, αξιοποιώντας τη μνήμη, τη γνώση και

70

ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΚΙΝΗΤΡΩΝ

την αντίληψη. Αυτές οι νοερές ενέργειες συνιστούν τη λειτουργία του Εγώ και χαρακτηρίζονται ως δευτερογενής σκέψη. Η αρχή λειτουργίας του Εγώ είναι η αρχή της πραγματικότητας. Το Εγώ καθυστερεί ή μεταθέτει την ικα­ νοποίηση της ορμής μέχρις ότου βρεθεί ένας κατάλληλος στόχος, ο οποί­ ος θα οδηγεί προς την κατεύθυνση της ικανοποίησης της ορμής. Το Εγώ, με άλλα λόγια, σχεδιάζει τα βήματα τα οποία πρέπει να ακολουθήσει το ά­ τομο για να πετύχει τους στόχους του και ταυτοχρόνως ελέγχει την πραγ­ ματικότητα για να δει αν το σχέδιο μπορεί να εφαρμοστεί ή αν πραγματικά η εφαρμογή του οδηγεί στο ποθητό αποτέλεσμα. Επειδή ο έλεγχος της πραγματικότητας μπορεί να πληροφορήσει το άτομο ότι οι συνθήκες δεν ε­ πιτρέπουν την ικανοποίηση του στόχου, το Εγώ αναστέλλει την επιδίωξη του στόχου και την ικανοποίηση της ορμής για άλλη ευκαιρία. Το κύριο μέσο με το οποίο πετυχαίνει τη ρύθμιση της ορμής είναι η απώθηση. Το Εγώ κινείται σε συνειδητό και υποσυνείδητο επίπεδο, αντίθετα με το Ιά που κινείται σε ασυνείδητο. Το Υπερεγώ έχει δύο κύριες λειτουργίες: την ηθική συνείδηση και το ι­ δανικό Εγώ. Η ηθική συνείδηση είναι η έδρα των επιταγών της κοινωνίας και του πολιτισμού. Οι επιταγές αυτές περνούν στο άτομο μέσα από την οι­ κογένεια. Το ιδανικό εγώ είναι η εσωτερικευμένη αναπαράσταση των κα­ νόνων τελειότητας που θέτει το άτομο ή το περιβάλλον του σε σχέση με τους στόχους προς τους οποίους τείνει το άτομο. Η ικανοποίηση των υψη­ λών στόχων, που θέτει η ιδανική εικόνα του εαυτού, και των ηθικών επιτα­ γών που προσδιορίζουν οι αξίες των γονέων και της κοινωνίας, δημιουρ­ γούν αισθήματα υπερηφάνειας στο άτομο. Η μη επίτευξη ή η παρακοή, αντιθέτως, δημιουργούν αισθήματα φόβου και ενοχής. Το περιεχόμενο του Υπερεγώ και τα αισθήματα που συνδέονται με αυ­ τό έχουν τόσο συνειδητά όσο και υποσυνείδητα κι ασυνείδητα στοιχεία. Το ασυνείδητο Υπερεγώ έχει σχέση με το Ιά και παράγει παρορμήσεις και ανορθολογικά αισθήματα ενοχής. Όπως και οι ορμές, έτσι και τα αισθήμα­ τα ενοχής συνιστούν ισχυρές πηγές κινήτρου γιατί προκαλούν δυσαρέ­ σκεια, στενοχώρια και άγχος. Το Υπερεγώ όμως λειτουργεί και σε συνει­ δητό επίπεδο, όπως το Εγώ, και επιδιώκει τη χαλιναγώγηση των παράλο­ γων παρορμήσεων. Επομένως, η τελική φροϋδική άποψη για τα κίνητρα αφήνει χώρο και για άλλης μορφής δυνάμεις πέρα από τις ενστικτώδεις ορμές, όπως οι ηθι­ κές ιδέες, οι στόχοι, τα αισθήματα ενοχής, και το άγχος. Και επειδή οι ηθι­ κές ιδέες και επιταγές καθώς και τα αισθήματα ενοχής έχουν προέλευση περιβαλλοντική, τα κίνητρα αυτά είναι προϊόντα μάθησης. Πραγματικά, η προσαρμογή του ατόμου στο περιβάλλον αποτελεί σημαντικό παράγοντα

Η ΨΥΧΑΝΑΛΥΤΙΚΗ ΘΕΩΡΙΑ ΤΩΝ ΚΙΝΗΤΡΩΝ

71

διαμόρφωσης της συμπεριφοράς του. Αυτό το αναγνώρισαν κυρίως οι νεώτεροι ψυχαναλυτές, όπως ο Επίίδοη (1950) και ο Κειρειροιΐ (ΚβρβροΓί & Οΐΐΐ, 1967). Σε όλη την ψυχαναλυτική θεωρία το περιβάλλον επιδρά με δυο βασικούς τρόπους στο άτομο: ενεργώντας ως πηγή πόνου και ματαίωσης και ως πηγή ικανοποίησης των αναγκών. Και στις δύο περιπτώσεις η επί­ δραση του περιβάλλοντος είναι δευτερεύουσας σημασίας σε σχέση με την πρωταρχικότητα των ενδοψυχικών παραγόντων. Όταν οι νεώτεροι ψυχα­ ναλυτικοί μιλούν για προσαρμογή στο περιβάλλον δεν περιορίζονται στην παραπάνω θεώρησή του αλλά τονίζουν τις αναπόφευκτες συνεχείς απαιτή­ σεις του εξωτερικού κόσμου σπς οποίες πρέπει να προσαρμοστεί το άτομο. Το άτομο δε δέχεται παθητικά τις επιδράσεις του περιβάλλοντος αλλά αλληλεπιδρά με αυτό σε μια προσπάθεια εναρμόνισης των αναγκών του με αυτό. Αυτή η πορεία προσαρμογής απαιτεί ψυχο-κοινωνική όσο και ψυχοσεξουαλική ανάπτυξη. Η ψυχο-σεξουαλική ανάπτυξη Μια θεμελιώδης ιδέα στην ψυχαναλυτική θεωρία είναι ότι οι επιδράσεις των προηγούμενων εμπειριών στη συμπεριφορά είναι συνεχείς. Αυτό είχε ως συνέπεια την απόδοση ιδιαίτερης σημασίας στις εμπειρίες της παιδικής ηλικίας και κυρίως σε εκείνες που συνδέονται με τις θεμελιώδεις ορμές, τη σεξουαλικότητα και την επιθετικότητα. Ειδικότερα ως προς τη σεξουαλικότητα, ο Ρτβυά υπέθεσε ότι η Ιϊβΐάο εί­ ναι παρούσα και κυρίαρχη ήδη από την πρώτη παιδική ηλικία. Διακρίνου­ με την ύπαρξή της μέσα από τις ενέργειες και τη δράση που επιφέρουν ι­ κανοποίηση. Οι ενέργειες αυτές συνδέονται με ένα διαφορετικό μέρος του σώματος κάθε φορά κατά τη διάρκεια της ανάπτυξης. Αυτά τα μέρη του σώματος ονομάζονται ερωτογενείς ζώνες και προκαλούν ένταση στον ορ­ γανισμό. Η ικανοποίηση των αναγκών που συνδέονται με τις ερωτογενείς ζώνες επιφέρει ικανοποίηση και προκαλεί ευχαρίστηση. Η έκφανση της σεξουαλικής ορμής μέσα από μια ειδική ερωτογενή ζώνη προσδιορίζει και το στάδιο της ψυχοσεξουαλικής ανάπτυξης του ατόμου. Παράλληλα με την ψυχοσεξουαλική ανάπτυξη παρατηρείται και ψυχοκοινωνική ανάπτυξη. Οι μηχανισμοί που υπόκεινται της ψυχοσεξουαλικής ανάπτυξης είναι βιολογικοί ενώ της δεύτερης ψυχολογικοί. Οι πρώτοι συν­ δέονται με τη σωματική ανάπτυξη και αλλαγή, ενώ οι δεύτεροι με τα μέσα προσαρμογής στο περιβάλλον. Ψυχολογικοί μηχανισμοί είναι η ταύτιση, που αφορά υιοθέτηση επιτυχών συμπεριφορών που επιδεικνύουν κάποιοι άλλοι —γονείς ή άλλα κοινωνικά πρότυπα— προκειμένου να λύσουμε

72

ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΚΙΝΗΤΡΩΝ

προσωπικά μας προβλήματα. Ένας άλλος μηχανισμός είναι η μετάθεση της ψυχικής ενέργειας. Όταν ο οργανισμός εμποδίζεται από την απόκτηση του επιθυμητού αντικειμένου, τότε μεταθέτει την ενέργεια από το αρχικό α­ ντικείμενο σε κάποιο άλλο που μπορεί να αποκτηθεί. Η μετάθεση μπορεί να συνεχιστεί σε σειρά αντικειμένων. Με τον τρόπο αυτό το άτομο μπορεί να χρησιμοποιήσει υποκατάστατα των αρχικών στόχων του και να μετα­ σχηματίσει πιθανές αντικοινωνικές συμπεριφορές σε απόλυτα αποδεκτές από την κοινωνία. Τα κοινωνικά και καλλιτεχνικά επιτεύγματα κατά τον ΡΓβυά εξηγούνται μέσα από αυτό το μηχανισμό. Οι μηχανισμοί άμυνας, που αναφέρθηκαν παραπάνω, αποτελούν το τρίτο μέσο αντιμετώπισης των καταστάσεων του κόσμου. Η βιολογική πλευρά της ανάπτυξης αφορά τους μετασχηματισμούς που παρουσιάζει η Ιϊβκίο κατά την εξέλιξη του ατόμου. Η εξέλιξη είναι σταδια­ κή, και η ακολουθία των σταδίων βιολογικά καθορισμένη και καθολική, μια και εμφανίζεται σε όλα τα παιδιά. Τα στάδια αυτά είναι: το στοματικό, από τη γέννηση μέχρι τον 1 1/2 χρόνο. Το πρωκτικό, από τον 1 1/2 χρόνο μέχρι τα τρία χρόνια. Το φαλλικό στάδιο από τα 3 μέχρι τα 7 χρόνια, και το γεννητικό, που αρχίζει με την εφηβεία. Η περίοδος από τα 7 μέχρι τα 12 χρόνια ονομάζεται ανενεργός, διότι η σεξουαλική ορμή δεν έχει ιδιαίτερη ένταση και παρουσιάζει μια λανθάνουσα μορφή. Κατά το γεννητικό στάδιο εμφανίζεται η ώριμη σεξουαλική συμπεριφορά. Μια κύρια εκδήλωση της σεξουαλικότητας κατά το φαλλικό στάδιο είναι η ανάπτυξη των φαντασιώσεων που έχουν ως αντικείμενο το γονέα του α­ ντίθετου φύλου. Αυτό είναι το περίφημο Οιδιπόδειο σύμπλεγμα, που χα­ ρακτηρίζει κυρίως τα αγοράκια. Συνάρτηση του συμπλέγματος αυτού είναι η επίδειξη εχθρότητας προς το γονέα του ίδιου φύλου, διότι αυτός είναι ο ανταγωνιστής στην αγάπη του άλλου γονέα. Παράλληλα φαινόμενα είναι ο φόβος του ευνουχισμού στα αγόρια και ο φθόνος του πέους στα κορίτσια. Κατά τη φάση του γεννητικού σταδίου ναρκισσιστικές ή εγω-κεντρικές τάσεις του ατόμου που υπερίσχυαν κατά τα προηγούμενα στάδια προοδευ­ τικά μετασχηματίζονται σε αλτρουϊσπκές και κοινωνιο-κεντρικές. Έτσι, η βιολογική επιταγή της αναπαραγωγής του είδους αναβαθμίζεται και, μέσω των ψυχολογικών μηχανισμών της ταύτισης και της μετάθεσης, γίνεται εν­ διαφέρον και φροντίδα για τους άλλους. Σημαντικά στοιχεία της ψυχοσεξουαλικής θεωρίας είναι και αυτά που περιγράφουν τις πιθανές δυσλειτουργίες κατά την ανάπτυξη. Η έννοια των «μερικών» ενστκτωδών ορμών αποδίδει τη συνέχιση της λειτουργίας προη­ γούμενων σταδίων στα επόμενα, με συνέπεια είτε τον εμπλουτισμό της ε­ νήλικης προσωπικότητας είτε τη δημιουργία προβλημάτων στο χαρακτήρα

Η ΨΥΧΑΝΑΛΥΤΙΚΗ ΘΕΩΡΙΑ ΤΩΝ ΚΙΝΗΤΡΩΝ

73

ίου ατόμου. Προβλήματα δημιουργούνται όταν υπάρχει καθήλωση σε κά­ ποιο στάδιο ή και παλινδρόμηση σε κάποιο προηγούμενο. Η καθήλωση εμφανίζεται όταν υπάρχει κάποια συναισθηματική σύγκρουση, η οποία δεν επιτρέπει στο άτομο να προχωρήσει ελεύθερα στα ανώτερα εξελικτικά στά­ δια. Συνέπεια αυτού είναι η διατήρηση σε υπερβολικό Βαθμό των χαρακτη­ ριστικών του καθηλωμένου σταδίου κατά τη διάρκεια των επομένων. Κα­ θήλωση μπορεί να εμφανιστεί είτε λόγω μεγάλης ματαίωσης, η οποία ε­ μποδίζει την ικανοποίηση και ευχαρίστηση που συνδέεται με μια ερωτογενή περιοχή, είτε λόγω υπερβολικής ικανοποίησης κατά τη διάρκεια του σταδίου που κάνει το άτομο να προσκολλάται σε αυτού του είδους την ικα­ νοποίηση και κατά τα επόμενα στάδια. Η παλινδρόμηση χαρακτηρίζει άτο­ μα με καθηλώσεις και αφορά την επιστροφή του ατόμου σε συμπεριφορές που είναι τυπικές άλλου, προγενέστερου σταδίου. Η παλινδρόμηση εμφα­ νίζεται συνήθως σε περιόδους στρες και άγχους, πιθανότατα σαν μια προ­ σπάθεια μείωσης του άγχους (ΑΛβδ & ΟβΓδΚβ, 1977. ΗβΙΙ & ϋηάζβν/, 1985).

Σύνοψη ^-Είναι φανερό, λοιπόν, ότι ία κίνητρα, κατά την ψυχαναλυτική θεωρία, παρόλο που έχουν την ίδια πάντα πηγή, τις ενστικτώδεις ορμές, δεν εκδη­ λώνονται με τον ίδιο τρόπο κατά τη διάρκεια της ανάπτυξης. Επιπλέον, μέ­ σα από την ποικιλία των μηχανισμών που προσδιορίζουν την τελική συ­ μπεριφορά, είναι δυνατή η έκφανση τόσο θετικών όσο και αρνητικών συ­ μπεριφορών προς τον ίδιο τον εαυτό μας όσο και προς τους άλλους. Όμως το πλεονέκτημα της γενικής ερμηνείας όλης της ανθρώπινης συ­ μπεριφοράς χάνεται από την αδυναμία της θεωρίας να παραγάγει ακριβείς προβλέψεις. Συνέπεια δηλαδή της περιγραφικής δομής της θεωρίας του ΡΓβαά είναι η ανικανότητα πρόβλεψης της ακριβούς αντίδρασης του ατό­ μου σε δεδομένες συνθήκες, ακόμη κι αν γνωρίζουμε το ιστορικό της ζω­ ής του. Κι αυτό διότι μια προσδοκώμενη αντίδραση α μπορεί να μετασχηματισθεί μέσω ενός μηχανισμού άμυνας στην αντίθετή της ή σε μια τελείως διαφορετική. Η μη ακριβής πρόβλεψη είναι και ο κύριος λόγος για τη σχε­ δόν πλήρη αδυναμία των ερευνητών να θέσουν υπό πειραματικό έλεγχο τις προκείμενες της θεωρίας. Οι όποιες πειραματικές έρευνες υπάρχουν, ωστόσο, φαίνεται να μην οδηγούν σε τελειωτικά συμπεράσματα. Έτσι, η α­ ξία της θεωρίας περιορίζεται στις κλινικές εφαρμογές της ως θεραπευτικής μεθόδου και όχι ως μιας θεωρίας της προσωπικότητας ή των κινήτρων.

74

ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΚΙΝΗΤΡΩΝ

Αυτό δε σημαίνει όχι δεν έχει συμβάλει στη γνώση μας για τους παράγο­ ντες που προσδιορίζουν τη συμπεριφορά. Η αναμφισβήτητη συμβολή της έγκειται στην καθιέρωση της έννοιας του ασυνειδήτου ήδη από τις αρχές του αιώνα αλλά και στη συζήτηση του εαυτού ως θεμελιώδους μέρους του μηχανισμού διαμόρφωσης της συμπεριφοράς. Η παρουσίαση των μηχανι­ σμών άμυνας, επίσης, είναι μοναδική, αν και η πλήρης κατανόηση του μη­ χανισμού τους προϋποθέτει ότι θα μπορέσει η έρευνα να προσδιορίσει με ακρίβεια τις συνθήκες που συνδέονται με την εφαρμογή τους. ί

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4

Ανθρωπιστικές θεωρίες: Κθ9βΓδ και Μειβίοιν

Η ουμανιστική ψυχολογία, η «τρίτη» δύναμη, όπως την όρισε ο Μβδίονυ, ήρθε να καλύψει ένα κενό που άφησαν οι συμπεριφορικές θεωρίες και η ψυχανάλυση, επικαλούμενη μερικές καθαρά ανθρώπινες ιδιότητες όπως η αγάπη, η αυτοεκτίμηση, η αγάπη για την ελευθερία. Ο όρος «ανθρωπιστι­ κή» (ουμανιστική) αποτελεί μίαν ομπρέλα για ένα διάσπαρτο σύνολο θεω­ ριών και προοπτικών, που ξεκινούν από ψυχαναλυτές με υπαρξιακές κα­ τευθύνσεις, θεωρητικούς του υπερβατικού διαλογισμού-γιόγκα, θεραπευ­ τές της συμπεριφοράς και θεραπευτές με έμφαση στο συναίσθημα και γνώσεις. Το ρεύμα της ουμανιστικής σκέψης είχε ως αφετηρία του τον <Ιιιη9, ο οποίος μίλησε για προσωπική αύξηση και ολοκλήρωση, και ότι κά­ θε ένστικτο συζεύεται με μια «φιλοσοφία ζωής». Κύριος εκπρόσωπος της ουμανιστικής ψυχολογίας, ωστόσο, είναι ο Μβδίονν (6λ. Α&βδ & 03ΐΓδΚβ, 1977).

κεντρική ιδέα στην ουμανιστική παράδοση είναι ότι η ανθρώπινη συ­ μπεριφορά κινείται κατά κύριο λόγο από τον αγώνα του ατόμου να κατα­ στεί όσο πιο άνθρωπος γίνεται, δηλαδή να αναπτύξει τις ικανότητές του, να είναι αποτελεσματικός, δημιουργικός, και ευφάνταστος. Ο όρος που συνή­ θως εκφράζει την προσπάθεια αυτή είναι το «κίνητρο για αυτοπραγμάτω­ ση». Το κίνητρο αυτό δεν είναι μαθημένο αλλά εγγενές και επηρεάζει τη συμπεριφορά άμεσα^Ετσι, η ανάγκη για αυτοπραγμάτωση οδηγεί σε συ­ μπεριφορές που θα επιφέρουν αυτό το αποτέλεσμα^Επειδή, λοιπόν, οι ου­ μανιστικές θεωρίες μιλούν για εγγενείς ανάγκες και ορμές, αποτελούν ένα είδος συνέχειας των θεωριών που περιγράφουν Βιολογικά κίνητρα, όπως οι ηθολογικές και η ψυχαναλυτική θεωρία. Αλλά και από την άποψη της μεθόδου οι ανθρωπιστικές θεωρίες συγγενεύουν με την ψυχαναλυτική, διότι η μελέτη των κινήτρων είναι ολιστική και φαινομενολογική. Απλώς διαφέρει η έμφαση και οι μηχανισμοί λειτουργίας των κινήτρων. Επειδή, λοιπόν, η προσέγγιση των θεωριών αυτών δεν είναι πειραματική, και κατά συνέπεια δεν είναι δυνατός ο επιστημονικός έλεγχος των προκειμένων τους, υπόκεινται σε μεγάλη κριτική. Η σημασία τους όμως είναι μεγάλη για

76

ΨΥΧΟΛΟΓΊΑ ΚΙΝΗΤΡΩΝ

τη θεραπευτική πρακτική, πράγμα που εξηγεί την επιβίωση των θεωριών αυτών μέχρι τις μέρες μας. Δυο από τους σημαντικότερους εκπροσώπους της ανθρωπιστικής ψυ-ε χολογίας είναι ο Οβτΐ Κθ9βΓ5 και ο ΑβτβΗδπι Μβδίονν. Στη συνέχεια θα α­ ναφερθούμε συνοπτικά στις απόψεις τους.

Η θεωρία της ενεργοποίησης-πραγμάτωσης του Κθ9βΓ8 Ο ΟώγΙ Κθ9βΓ5 έχει κλινικό υπόβαθρο και οι απόψεις του αφορμούνιαι από την παρατήρηση ότι η προσωπικότητα των ανθρώπων χαρακτηρίζεται από μια εσωτερική τάση για ψυχολογική αύξηση και ολοκλήρωση. Υπάρ­ χει μια τάση για ενεργοποίηση, δηλαδή μια εσωγενής τάση του οργανι­ σμού να αναπτύξει όλες τις ικανότητές του με τρόπους που εξυπηρετούν τη συντήρηση ή προαγωγή του οργανισμού (Κθ9βΓ5, 1951, 1959, 1961). Ο ό­ ρος «συντήρηση» σημαίνει ικανοποίηση βασικών βιολογικών αναγκών, ε­ νώ ο όρος «προαγωγή» σημαίνει την τάση για ψυχολογική ολοκλήρωση. Η τάση αυτή δίνει μια θετική κατεύθυνση στη συμπεριφορά αλλά επειδή α: σκεί πίεση στο άτομο είναι δυνατό να προκαλέσει και συγκρούσεις, άγχος, στενοχώρια. Ένα μέρος της τάσης νια ενεονοποίηση είναι η αυτο-ενεργοποίηση ή αυτοπραγμάτωση. Ο «εαυτός» ορίζεται ως η οργανωμένη, συνεπής εννοιολογική μορφή (όλο) που συνίσταται σε αντιλήψεις των χαρακτηριστικών του Εγώ, σε αντιλήψεις των σχέσεων του Εγώ με τους άλλους και με τις διάφορες πλευρές της ζωής, καθώς και σε αξιολόγηση των αντιλήψεων αυτών (Κθ9βΓ5, 1959). Η τάση για αυτοπραγμάτωση κινεί το άτομο να συμπεριφέρεται με συνέπεια προς την εικόνα του εγώ του την κάθε συγκεκρι­ μένη στιγμή. Από την τάση για ενεργοποίηση και αυτοπραγμάτωση απορρέουν δύο άλλες ανάγκες, η ανάγκη για θετική κρίση ή εκτίμηση από τους άλλους και η ανάγκη για αυτο-εκτίμηση. Αυτές οι τάσεις μαθαίνονται νωρίς στην παιδι­ κή ηλικία. Η μη ικανοποίηση των αναγκών αυτών οδηγεί σε απογοήτευση ή σε συγκρούσεις. Η ικανοποίηση των αναγκών αυτών εξαρτάται κατά κύ­ ριο λόγο από το περιβάλλον γιατί εκεί κρίνεται η αποδοχή του ατόμου από τους άλλους. Εκεί όμως κρίνεται και η αποδοχή του εαυτού του από το ίδιο το άτομο, αφού αυτή επηρεάζεται από τις αντιδράσεις των άλλων στη συ­ μπεριφορά του και από τη σχετική ικανοποίηση ή μη που αισθάνεται το ά­ τομο. Οι ατομικές διαφορές αποδίδονται από τον Κθ9βΓδ στην ιδιοσυγκρασία

ΑΝΘΡΩΠΙΣΤΙΚΕΣ ΘΕΩΡΙΕΣ: ΚΟΟΕΚ5 ΚΑΙ ΜΑ51ΧΜ

77

του ατόμου και στην αλληλεπίδραση με το περιβάλλον. Το άτομο συνειδη­ τά παίρνει υπόψη του το περιβάλλον και τις σχέσεις του με αυτό, όπως «φαίνονται» σε αυτόν, αν τον φοβίζουν, ιον ευχαριστούν, κ.τ.λ. Αυτά είναι τα φαινομενολογικά κίνητρα, τα οποία μπορεί να είναι εσωτερικά ή εξωτε­ ρικά. Επομένως, η συμπεριφορά παίρνει την τελική μορφή της όχι μόνο α­ πό τη δράση της τάσης για αυτοπραγμάτωση αλλά και από τη συνειδητή ε­ ξέταση της φαινομενολογίας των εμπειριών του ατόμου στην αλληλεπίδρα­ σή του με το περιβάλλον και κυρίως τις σχέσεις του με τους άλλους αν­ θρώπους. Το άτομο που αναπτύσσει ελεύθερα το δυναμικό του, γιατί οι ε­ μπειρίες του είναι σύμφωνες με την τάση αυτο-πραγμάτωσης, είναι «ανοι­ χτό» σπς εμπειρίες, έχει πλήρη συνείδηση αυτών που του συμβαίνουν και για το λόγο αυτό έχει ελάχιστο άγχος ή συγκρούσεις. Το άτομο, αντίθετα, του οποίου οι εμπειρίες δεν είναι σύμφωνες με τις βασικές του ανάγκες αι­ σθάνεται άγχος και εκδηλώνει αμυντικές αντιδράσεις όπως η διαστρέβλω­ ση της εμπειρίας, δηλαδή η επιλεκτική αντίληψη των συμβάντων με τρόπο που οι αρνητικές αξίες να μετασχηματίζονται σε θετικές, και η άρνηση της εμπειρίας, δηλαδή ο αποκλεισμός της από το συνειδητό επίπεδο. Η θετική στάση του περιβάλλοντος απέναντι στις ανάγκες του ατόμου είναι ένα σημαντικό βήμα για την ανύψωση του ατόμου. Αυτό είναι ακρι­ βώς και το στοιχείο που επιτρέπει τη θεραπευτική παρέμβαση, έτσι που το άτομο να βρει το δρόμο του προς την ολοκλήρωση. Η άποψη αυτή διαχω­ ρίζει τον Κθ9βΓ5 από τον ΡγθικΙ γιατί επιτρέπει μια πιο αισιόδοξη προοπτική απέναντι στην ψυχική ασθένεια. Ο ίδιος ο Κθ9€Γ5 ανέπτυξε θεραπευτικές τεχνικές που να βοηθούν το άτομο να αποκτήσει ορθή αντίληψη του εαυ­ τού του και του περιβάλλοντος, και σε συνεργασία με αυτό να ολοκληρώ­ σει τις επιδιώξεις του. Ο στόχος δηλαδή της θεραπείας είναι να «γίνει το ά­ τομο ο εαυτός του» και να αποκτήσει θετική αυτοεκτίμηση. Τα ψυχολογικά προβλήματα είναι συχνά απόρροια της άποψης που έχουν τα άτομα για τον εαυτό τους ως αδύναμο ον και της ντροπής που αισθάνονται για αυτό. Η έμφαση στη θεραπευτική διαδικασία δεν είναι να ερμηνευθούν αυτά που λέγει το άτομο, όπως στην ψυχανάλυση, αλλά η επανάληψη αυτών που λέγει ο ασθενής, ώστε να κοινοποιηθεί στο άτομο ότι ο θεραπευτής κατανοεί αυτά που λέγονται και συμπάσχει. Οι τρεις πιο αποδοτικές ιδιότη­ τες του καλού θεραπευτή είναι η εμπάθεια (το να συμπάσχει με τον ασθε­ νή), η θερμότητα, και η ειλικρίνεια. Μια εναλλακτική προσέγγιση στην ατο­ μική ψυχοθεραπεία που ανέπτυξαν οι Ροτζεριανοί είναι οι «ομάδες συνά­ ντησης», όπου ο στόχος είναι να διευκολυνθεί η επίτευξη των προσωπικών στόχων του ατόμου μέσω των κοινών εμπειριών που μοιράζονται τα μέλη της ομάδας συνάντησης (Κθ9βΓ5,1973).

78

ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΚΙΝΗΤΡΩΝ

Η θεωρία της ιεραρχίας των αναγκών του Μαβίονν Ο ΑΒγ9Η3πι Μβδίονν ξεκίνησε ως αυστηρός μπιχεβιοριστής αλλά άλλαξε ιδέες υπό την επίδραση της ψυχαναλυτικής και μορφολογικής θεωρίας (6λ. ΑΛβδ & ΟβΓδΙίβ, 1977). Ο Μβδίονν, όπως και ο Κθ9βΓ5, δέχεται ως κυ­ ρία πηγή κινήτρου την αυτοενεργοποίηση, αλλά διαφέρει απ’ αυτόν στο ότι δέχεται και άλλα κίνητρα, τα οποία μπορούν να υπερισχύσουν της αυτο­ πραγμάτωσης (ΜββΙονν, 1954). Διαμόρφωσε ένα σύστημα πολλαπλών κινή­ τρων, στο οποίο οι ανάγκες κατατάσσονται ανάλογα με την ισχύ τους στη διαμόρφωση της συμπεριφοράς. Η αυτοπραγμάτωση βρίσκεται στο υψηλό­ τερο ιεραρχικά σημείο και προϋποθέτει την ικανοποίηση άλλων θεμελιωδέστερων αναγκών. Όλες οι θεμελιώδεις ανάγκες είναι εγγενείς, βιολογι­ κής προέλευσης, αλλά οι συμπεριφορές που συνδέονται με αυτές είναι μα­ θημένες. Για να μαθευτεί μια συμπεριφορά πρέπει να προσφέρει «ικανο­ ποίηση» σε μία βασική ανάγκη. Σε αυτό το σχήμα, η έννοια της βασικής α­ νάγκης τοποθετείται μεταξύ των ενστίκτων —που σημαίνουν προκαθορι­ σμένη συμπεριφορά — και των μαθημένων κινήτρων, που τονίζουν τις πε­ ριβαλλοντικές επιδράσεις. Για το λόγο αυτό ο Μβδίονν ονομάζει τις βασικές ανάγκες «ενσπκτοειδείς», γιατί είναι καθολικές στο ανθρώπινο είδος και βιολογικά δοσμένες, αλλά με πολύ περιορισμένη ενστικτώδη φύση, ώστε να είναι δυνατό να τροποποιούνται ή να αναστέλλονται από το περιβάλ­ λον. Οι βασικές ανάγκες δεν παρωθούν το άτομο σε ορισμένους συγκε­ κριμένους τρόπους συμπεριφοράς αλλά στην επιλογή μιας σειράς συμπε­ ριφορών που ικανοποιούν την κάθε ανάγκη ειδικά. Οι βασικές ανάγκες έχουν πέντε χαρακτηριστικά: 1. Αποτυχία στην ικανοποίηση μιας βασικής ανάγκης οδηγεί σε δυσλει­ τουργία είτε φυσιολογική είτε ψυχολογική. Για παράδειγμα, η έλλειψη τρο­ φής οδηγεί σε αβιταμίνωση και ασθένειες ενώ η έλλειψη αγάπης σε κατά­ θλιψη. 2. Αποκατάσταση της έλλειψης ικανοποίησης θεραπεύει τη δυσλειτουρ­ γία. 3. Η συνεχιζόμενη ικανοποίηση προλαβαίνει τη δυσλειτουργία και επι­ φέρει υγεία και αύξηση. 4. Σε ορισμένες περιστάσεις, όπου είναι δυνατή η ελεύθερη επιλογή, η ικανοποίηση μιας ανάγκης προτιμάται από την ικανοποίηση μιας άλλης. Λόγου χάρη, η πείνα προηγείται στην ικανοποίηση από το παιχνίδι. 5. Η παρατεταμένη ικανοποίηση μιας βασικής ανάγκης περιορίζει τις α­ παιτήσεις της. Με κριτήριο τα προηγούμενα πέντε χαρακτηριστικά, ο Μβδίονυ διαχώρι-

ΑΝΘΡΩΠΙΣΤΙΚΕΣ ΘΕΩΡΙΕΣ: ΒΟΟΕΚ5 ΚΑΙ ΜΑδίΟνν

79

σε πέντε ομάδες Βασικών αναγκών: τις φυσιολογικές ανάγκες, τις ανάγκες για ασφάλεια, τις ανάγκες για κατοχή και αγάπη, τις ανάγκες για εκτίμηση και την ανάγκη για αυτοπραγμάτωση. Δύο άλλες ομάδες αναγκών είναι οι γνωστικές (επιθυμία για γνώση και κατανόηση) και οι αισθητικές ανάγκες (η επιδίωξη του ωραίου και του αρμονικού). Αυτές οι ανάγκες όμως δεν ε­ ντάσσονται στην ιεραρχία των προηγουμένων. Είναι δευτερογενείς ανά­ γκες που δε συνδέονται με την επιβίωση και αύξηση του οργανισμού. Η ιεράρχηση των αναγκών στηρίζεται στην ισχύ τους, στη σειρά ανάπτυ­ ξής τους κατά τη διάρκεια της ζωής, στη σειρά εμφάνισής τους στην εξελικτική κλίμακα και, τέλος, στο Βαθμό στον οποίο πρέπει να ικανοποιηθεί η ανάγκη για να επιβιώσει το άτομο. Έτσι, η ιεραρχία παίρνει την ακόλουθη μορφή:

Σχήμα 4. Η ιεραρχία αναγκών κατά τον Μεΐ8ΐο\υ.

Τα χαρακτηριστικά της κλίμακας των αναγκών είναι ότι από τη βάση προς τα επάνω προχωρούμε από τις ισχυρότερες προς τις λιγότερο ισχυ­ ρές. Η δράση μιας ανώτερης ανάγκης εκδηλώνεται όταν ικανοποιηθεί για άρκετό καιρό η προηγούμενή της στην κλίμακα. Οι φυσιολογικές ανάγκες είναι καθαρά Βιολογικές, κι αποτελούν το υπόβαθρο για την εκδήλωση ο­ ποιοσδήποτε ανώτερης ανάγκης. Όλες οι ανάγκες που βρίσκονται πάνω από τις φυσιολογικές είναι ψυχολογικές.

ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΚΙΝΗΤΡΩΝ

80

Οι ανάγκες για ασφάλεια περιλαμβάνουν την ανάγκη για σταθερότητα, εξάρτηση, προστασία, ελευθερία από φόβο και άγχος, επιθυμία για δομή και τάξη, κ.α. Οι ανάγκες αυτές είναι ιδιαίτερα ισχυρές κατά την παιδική η­ λικία. Η επιμονή τους κατά την ενηλικίωση βρίσκεται σε συνάρτηση προς υπάρχουσες νευρώσεις. Οι ανάγκες για κατοχή και αγάπη οδηγούν το άτομο στην επιδίωξη σχέσεων στοργής με άλλους και περιλαμβάνουν το να δίνεις και να παίρ­ νεις αγάπη. Ματαίωση αυτών των αναγκών προκαλεί αισθήματα απόρρι­ ψης, μοναξιάς, έλλειψης φίλων. Οι ανάγκες για εκτίμηση συμπεριλαμβάνουν την αυτοεκτίμηση και την εκτίμηση από τους άλλους. Η πρώτη περιλαμβάνει τις ανάγκες για ισχύ, ε­ πιτυχία, ικανότητα, ανεξαρτησία. Η δεύτερη περιλαμβάνει ανάγκες για θέση-δίβίαδ, αναγνώριση, προσοχή, θετική αξιολόγηση. Η αποστέρησή τους οδηγεί σε αισθήματα κατωτερότητας και απελπισίας και μπορεί με τον και­ ρό να οδηγήσει σε νευρώσεις. Η ικανοποίηση όλων των προηγούμενων αναγκών δίνει το έναυσμα για την εκδήλωση της ανάγκης για αυτοπραγμάτωση. Σε αυτό το επίπεδο οι διαφορές μεταξύ των ατόμων είναι πολύ έντονες.

Σύνοψη Γ η θεωρία του Μ3δ1ο\λ/ είναι σημαντική ως προς τη συνολικότητά της αλ­ λά δεν είναι επαρκής ο τρόπος επιλογής των βασικών αναγκών —γιατί αυ­ τές κι όχι κάποιες άλλες;— και η μεθοδολογία μελέτης τους, που είναι φαινομενολογική και μη πειραματική. Τα προβλήματα αυτά γίνονται φανε­ ρά όταν δει κανείς παρόμοια συστήματα κινήτρων που ανέπτυξαν άλλοι ε­ ρευνητές και που συμπεριλαμβάνουν άλλες και πολύ περισσότερες ανά­ γκες από αυτές που διέκρινε ο Μβδίονν. Παράδειγμα η θεωρία του Μυη^ν (1938), που απαριθμεί ανάγκες όπως η ανάγκη για υποχώρηση, η ανάγκη για επίτευξη, η ανάγκη για φιλία, για επιθετικότητα, για αυτονομία, για κυ­ ριαρχία, για φροντίδα των άλλων, για προστασία από τους άλλους, κ.α. Σχετικό είναι και το πρόβλημα της μέτρησης των αναγκών και της πρόβλε­ ψης των ειδικών προβλημάτων που θα επιδείξει το άτομο όταν παρουσιά­ ζεται έλλειψη ικανοποίησης ορισμένων αναγκών. Το σύστημα επιπλέον δεν οδήγησε σε θεραπευτικές τεχνικές και παρεμβατικές διαδικασίες για την αποκατάσταση της ισορροπίας στο άτομο όταν διασαλεύεται η τάξη και δεν ικανοποιούνται ψυχολογικές ανάγκες ιουΓ]

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5

Συμπεριφορικές θεωρίες κινήτρων

Στον αντίποδα των βιολογικά προσανατολισμένων θεωριών για τα κίνη­ τρα, που παρουσιάστηκαν μέχρι τώρα, βρίσκονται οι συμπεριφορικές θεω­ ρίες. Οι θεωρίες αυτές αναπτύχθηκαν στο πλαίσιο των ιδεών του Μβίδοη (1913), ο οποίος είχε αμφισβητήσει κάθε ψυχολογική ερμηνεία, η οποία δε στηριζόταν σε αδιαμφισβήτητες εμπειρικές αποδείξεις.(Η έμφαση των συμπεριφορικών θεωριών ήταν στη συμπεριφορά, ως της μόνης παρατηρήσιμης μεταβλητής σπς ψυχολογικές έρευνες. Η μέθοδος μελέτης των φαινο­ μένων της συμπεριφοράς ήταν το πείραμα, και η θεωρητική ερμηνεία τους στηριζόταν στους συνειρμούς. Συνειρμοί είναι οι δεσμοί που αναπτύσσο­ νται ανάμεσα σπς στοιχειώδεις μονάδες που συνιστούν μια συμπεριφορά, δηλαδή στα ζεύγη Ερέθισμα-Απάντηση (ή Αντίδραση, Ε-Α). Η σύνθετη συ­ μπεριφορά είναι σύνολο επιμέρους Ε-Α. Επειδή τα κίνητρα είναι μη άμεσα παρατηρήσιμες οντότητες, δεν αποτελούσαν, όπως είναι φυσικό, προτε­ ραιότητα στις έρευνες των συνειρμικών. Τα συναισθήματα ήταν, επίσης, ε­ κτός σκοπιάς. Η έμφαση των συμπερκρορισιών ήταν στη μάθηση και τους νόμους που τη διέπουν Λ,Και επειδή στη μάθηση ο ρόλος του περιβάλλο­ ντος είναι πολύ σημαντικός, η προσοχή των συμπεριφοριστών ήταν στραμ­ μένη στους περιβαλλοντικούς παράγοντες που παρεμβαίνουν και διαμορ­ φώνουν τις αντιδράσεις των οργανισμών. Και πραγματικά, οι συμπεριφοριστές κατάφεραν να διατυπώσουν πολύ ισχυρούς νόμους που διέπουν τη μάθηση. Έτσι, για πολλά χρόνια δεν υπήρχαν περιθώρια, και συνεπώς, θεωρίες για κίνητρα, μια και η ερμηνεία των διάφορων συμπεριφορών αναγόταν σε σχέσεις Ε-Α.

Τα συνειρμικά παραδείγματα μάθησης Δύο ήταν τα θεμελιώδη παραδείγματα μάθησης που μελέτησαν οι συ­ νειρμικοί. Η κλασική εξαρτημένη αντανακλαστική μάθηση και η συντελεστική μάθηση. Οι έρευνες στην κλασική εξαρτημένη αντανακλαστική μά-

82

ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΚΙΝΗΤΡΩΝ

θηοη, που πρωτομελετήθηκε από χον Ρδνίον, έδειχναν ότι δε χρειάζεται καμιά έννοια κινήτρου για να ερμηνευθεί η συμπεριφορά που ελέγχεται α­ πό αυτήν. Είναι γνωστό ότι στα πειράματα κλασικής εξάρτησης δύο ερεθί* σματα συνδέονται μεταξύ τους λόγω χρονικής και χωρικής συνάφειας. Η σύνδεση των δύο ερεθισμάτων οδηγεί στη συνέχεια στην εκδήλωση της α­ ντίδρασης —η οποία δινόταν μόνο στο ένα ερέθισμα — και στην παρουσία του άλλου, χωρίς τη μεσολάβηση του πρώτου. Ένα ουδέτερο, δηλαδή, για τον οργανισμό ερέθισμα —που ονομάζεται εξαρτημένος ερεθισμός—, ό­ πως ο ήχος ενός κουδουνιού, μπορεί να συνειρθεί με ένα άλλο ερέθισμα — που ονομάζεται ανεξάρτητος ερεθισμός— , όπως η τροφή, και να προκαλεί την αντίδραση σιέλου που είναι φυσιολογική μόνο για την τροφή. Η α­ ντίδραση σιέλου ονομάζεται εξαρτημένη αντίδραση, εφόσον εκδηλώνεται στον ήχο. Όμως και σε αυτό το απλό παράδειγμα μάθησης έγινε προοδευτικά φανερό ότι εξάρτηση ουδέτερων ερεθισμών μπορεί να γίνει μόνο με ερε­ θίσματα που προκαλούν μίαν αντανακλαστική αντίδραση στον οργανισμό, όπως η τροφή που προκαλεί έκκριση σάλιου, ή η πνοή ανέμου που προκαλεί το κλείσιμο των βλεφάρων, ή μια συναισθηματική αντίδραση, όπως ο πόνος, ο φόβος ή η ευχαρίστηση, που προκαλούν αντιδράσεις αποφυ­ γής ή προσέγγισης. Η τροφή ή τα συναισθήματα ενισχύουν τη σύνδεση του εξαρτημένου ερεθισμού με την εξαρτημένη αντίδραση. Επομένως, α­ κόμη και αν δε λεγόταν φανερά, ήταν σαφές ότι η μάθηση επηρεάζεται α­ πό εσωτερικές αντιδράσεις και μάλιστα συναισθηματικές. Επίσης, στα κλασικά πειράματα συντελεστικής μάθησης, που μελέτησε πρώτος ο ΤΗοιτιά&β (1911) και αργότερα ο δΚΐηηβΓ (1938), όπου ένα ζώο το­ ποθετείται σε ένα κλουβί και πρέπει να μάθει να πατά ένα μοχλό προκειμέ­ νου να του δοθεί τροφή, φάνηκε ότι τα ζώα δε μαθαίνουν τις σχετικές αντι­ δράσεις αν είναι χορτάτα. Για να επιδείξουν δηλαδή συμπεριφορά διερεύνησης, μέσω της οποίας στη συνέχεια θα συνδέσουν κάποια τυχαία αντί­ δραση με την ενίσχυσή της (την τροφή), πρέπει να έχουν κάποιο «λόγο», δηλαδή να πεινούν ή να διψούν. Αυτό σήμαινε ότι οι φυσιολογικές ανάγκες έχουν την ιδιότητα να μπορούν να κινητοποιήσουν τη συμπεριφορά. Πέρα από αυτό, φάνηκε ότι το αποτέλεσμα μιας ενέργειας μπορεί να καθορίσει τη μάθηση, δηλαδή αν θα μαθευτεί ή όχι μια αντίδραση. Αυτό υ­ ποδήλωνε την ύπαρξη τελικών αιτίων στη συμπεριφορά. Τα αίτια αυτά δεν είναι άλλα από την ευχαρίστηση ή τον πόνο. Αυτά είναι οι έσχατοι προσδιοριστές της συμπεριφοράς τόσο στα ζώα όσο και στον άνθρωπο. Ειδικό­ τερα, στη συντελεστική μάθηση, σύμφωνα με το νόμο του αποτελέσματος του ΤΗοηκΙΐΚβ, ισχύουν τέσσερις αρχές (βλ. ΚδοΗΙΐη, 1976):

ΣΥΜΠΕΡΙΦΟΡΙΚΕΣ ΘΕΩΡΙΕΣ ΚΙΝΗΤΡΩΝ

83

1) Η αρχή της αμοιβής. Σύμφωνα με την αρχή αυτή, η αμοιβή, δηλαδή το ευχάριστο για τον οργανισμό αποτέλεσμα, τείνει να αυξάνει την πιθανό­ τητα επανεμφάνισης της αντίδρασης. Ο δΚίηηβΓ ονομάζει την αρχή αυτή θετική ενίσχυση. 2) Η αρχή της τιμωρίας. Η τιμωρία, δηλαδή το δυσάρεστο για τον οργα­

νισμό αποτέλεσμα, έχει την αντίθετη από την αμοιβή δράση. Ο δυσάρε­ στος, βλαβερός, ή απωθητικός ερεθισμός που ακολουθεί μίαν αντίδραση του οργανισμού έχει ως συνέπεια τη μείωση της πιθανότητας επανεμφάνι­ σης της σχετικής αντίδρασης. 3) Η αρχή της απόδρασης. Η αρχή αυτή περιγράφει την αντίδραση φυ­ γής που εκδηλώνεται όταν εμφανίζεται κάποιος απωθητικός ερεθισμός. Η απόδραση αυξάνει την πιθανότητα επανεμφάνισης της αντίδρασης που συνδέεται με αυτήν. Αυτός ο τύπος μάθησης ονομάζεται από τον δΚίηηβτ αρνητική ενίσχυση. 4) Η αρχή της παράλειψης (της κατακράτησης ή απόσυρσης) της αμοι­ βής. Σύμφωνα με την αρχή αυτή, η απόσυρση αμοιβής —η μη εμφάνιση

δηλαδή αμοιβής εκεί που ο οργανισμός έχει μάθει να την περιμένει— τεί­ νει να μειώνει την πιθανότητα επανεμφάνισης της αντίδρασης. Αυτός ο τύ­ πος μάθησης ονομάζεται αρνητική τιμωρία, με την έννοια ότι δεν υπάρχει δυσάρεστος ερεθισμός παρών, ώστε να υπάρχει τιμωρία. Η απόσυρση της αμοιβής όμως λειτουργεί σαν τιμωρία, γιατί είναι κάτι δυσάρεστο για τον οργανισμό. Κατά τον δΜηηβΓ, η απόσυρση της αμοιβής θα μπορούσε να θεωρηθεί ως απουσία θετικής ενίσχυσης, πράγμα που οδηγεί σε απόσβε­ ση της προηγούμενης μάθησης. Αυτά τα χαρακτηριστικά της συντελεστικής μάθησης δείχνουν ότι στην περίπτωση αυτή έχουμε να κάνουμε, πρώτον, με μάθηση αντιδράσεων μέ­ σω της σύνδεσής τους με κάποια ενίσχυση. Δεύτερον, με μάθηση σκόπιμη ή ακόμη και εκούσια. Τρίτον, μάθηση ενεργητική, που αφορά σκελετικές αντιδράσεις του οργανισμού, και όχι αυτόνομες, όπως οι συναισθηματικές. Επομένως, η συντελεσπκή μάθηση είναι το κατεξοχήν παράδειγμα μάθη­ σης που συνδέεται με τη δράση κινήτρων. Επιπλέον, η μελέτη των παρα­ γόντων που μπορούν να παίξουν το ρόλο ενίσχυσης στη συντελεσπκή μά­ θηση, άνοιξε το δρόμο για την αποδοχή ψυχολογικών κινήτρων στη συ­ μπεριφορά. Τέτοιες παρατηρήσεις άνοιξαν το δρόμο για την εισαγωγή των κινήτρων στη συμπεριφορική σκέψη, αν και ο ρόλος που αναγνωριζόταν σε αυτά ήταν πολύ περιορισμένος. Ο θεωρητικός της μάθησης που επεξεργάστηκε ιδιαιτέρως το ρόλο των κινήτρων στη μάθηση είναι ο ΟΙειτΚ Ηυΐΐ.

ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΚΙΝΗΤΡΩΝ

84

Η θεωρία του Ηυΐΐ (5 ΟΙβΛ Ηυΐΐ (1943, 1952) είναι από τους σημαντικότερους συμπεριφοριστές θεωρητικούς της μάθησης. Η συμβολή του έγκειται στη διεύ­ ρυνση του συνειρμικού μοντέλου της μάθησης, όπως αυτό είχε πρωτοδιατυπωθεί από τους Ρεινίον και ΤΗοπκϋΙίβ, με την επίκληση κινήτρων. Ο Ηυΐΐ πίστευε ότι η μάθηση δεν είναι τίποτε άλλο από κτίσιμο συνηθει­ ών ή δεσμών ανάμεσα σε ερεθισμούς και αντιδράσεις. Η διαμόρφωση των συνηθειών είναι απόρροια της δράσης της ενίσχυσης. Και ενίσχυση στον οργανισμό προσφέρει ο,τιδήποτε μειώνει την ένταση της ορμής. Με άλλα λόγια, η θετική ενίσχυση ή η αμοιβή ισχυροποιούν τις αντιδράσεις που οδηγούν σε αυτές, διότι οι αντιδράσεις αυτές επιφέρουν ικανοποίη­ ση των αναγκών, πράγμα που συνδέεται με μείωση της έντασης της ορμής^ Υποστήριζε, επίσης, ο Ηυΐΐ ότι οι συνήθειες οργανώνονται σε ιεραρχι­ κά συστήματα, ανάλογα με την ένταση των συνηθειών. Έτσι, οι πλέον ενισχυμένες συνήθειες ήταν υψηλότερα στην ιεραρχία από τις λιγότερο ενισχυμένες. Τα συστήματα των συνηθειών είναι υπεύθυνα για τις αντι­ δράσεις που εκδηλώνει ο οργανισμός όταν συναντήσει ένα ερεθισμό. Επειδή σε κάθε ερέθισμα κατά καιρούς, ανάλογα με τις εξωτερικές συν­ θήκες, ο οργανισμός εκδηλώνει διάφορες αντιδράσεις, που ενισχύονται, εφόσον πετυχαίνουν το στόχο τους, ή όχι, ο οργανισμός διαθέτει ένα ρε­ περτόριο αντιδράσεων για το ίδιο ερέθισμα. Στη δεδομένη στιγμή που θα επανεμφανισθεί το ερέθισμα, ο οργανισμός θα εκδηλώσει πρώτα την πλέον ισχυρή συνήθεια, δηλαδή την πιο ενισχυμένη αντίδραση. Αν αυτή αποδειχθεί λανθασμένη για τη συγκεκριμένη περίσταση, τότε ο οργανι­ σμός περνά στην επόμενη κατά σειρά ενίσχυσης αντίδραση στην ιεραρ­ χία. Ο Ηυΐΐ υπέθετε επιπλέον ότι μεταξύ ερεθισμού και αντίδρασης παρεμ­ βαίνουν ορισμένες μεταβλητές, μία από τις οποίες είναι η ορμή. Κι αυτό γιατί ενώ η μάθηση προσδιορίζει την απάντηση του οργανισμού στα ερε­ θίσματα, δεν εξηγεί γιατί θα αρχίσει κατ’ αρχήν η εκδήλωση της συμπε­ ριφοράς. Την κινητοποίηση της συμπεριφοράς προκαλούν οι ανάγκες, οι οποίες δημιουργούν ορμή για την ικανοποίησή τους. Η ορμή είναι πάντα απόρροια βιολογικών αναγκών, της πείνας, δίψας, διατήρησης της θερ­ μοκρασίας, κ.ο.κ. Όσο μεγαλύτερη η ανάγκη, τόσο μεγαλύτερη η ορμή που απορρέει από αυτήν. Η ικανοποίηση της ορμής επιφέρει μείωση των αναγκών, κι αυτό αποτελεί ενίσχυση για τον οργανισμό. Σύμφωνα με τη θεωρία του Ηυΐΐ, λοιπόν, η εκδηλούμενη συμπεριφορά ή το κίνητρο για

85

ΣΥΜΠΕΡΙΦΟΡΙΚΕΣ ΘΕΩΡΙΕΣ ΚΙΝΗΤΡΩΝ

τη συμπεριφορά (Ε, που αντιστοιχεί στο διεγερτικό δυναμικό) είναι συ­ νάρτηση της ορμής (ϋ) και της συνήθειας (Η): Ε = ϋ χΗ Σημαντικό στην εξίσωση αυτή είναι ότι η σχέση ορμής/συνήθειας είναι πολλαπλασιαστική. Δηλαδή η αύξηση της ορμής πολλαπλασιάζει την πιθα­ νότητα εμφάνισης της μαθημένης αντίδρασης. Αυτό έχει μια σειρά συνε­ πειών, όπως θα δούμε παρακάτω. Την ισχύ του νόμου του ΗαΙΙ έδειξαν με πειράματά τους μαθητές του (Ρβπη, 1942 και ΜΙΙΐειιηδ, 1938), οι οποίοι άσκησαν ποντικούς να διασχί­ ζουν ένα διάδρομο προκειμένου να Βρουν τροφή. Ορισμένοι ποντικοί εί­ χαν ενισχυθεί θετικά σε λίγες δοκιμές ενώ άλλοι σε πολλές. Αυτό σήμαινε ότι η συνήθεια στη δεύτερη ομάδα ήταν ισχυρότερη απ’ ό,τι στην πρώτη. Στη συνέχεια οι ποντικοί της κάθε ομάδας χωρίστηκαν σε δύο υποομάδες. Η μία στερήθηκε το φαγητό για 3 ώρες και η δεύτερη για 22 ώρές. Όπως θα περίμενε κανείς, τα ζώα που είχαν στερηθεί το φαγητό για μεγαλύτερο χρονικό διάστημα έτρεχαν γρηγορότερα στο διάδρομο για να πάρουν την τροφή, λόγω αύξησης της ορμής. Οι ποντικοί όμως που είχαν και ισχυρό­ τερη τη σχετική συνήθεια, έτρεχαν ακόμη γρηγορότερα. Η ορμή κατά τον Ηυΐΐ έχει ένα επιπλέον χαρακτηριστικό. Έχει γενικευτική δράση. Αύξηση στην ορμή, λόγω, παραδείγματος χάρη, πείνας, δεν ενεργοποιεί μόνο συμπεριφορές που έχουν σχέση με αυτήν, όπως το ψάξιμο για φαγητό, αλλά όλες τις συμπεριφορές. Ένα πεινασμένο ζώο θα τρέχει γρηγορότερα, θα πηδά ψηλότερα, κ.ο.κ. Δηλαδή, η ορμή είναι ένας γενικός ενεργοποιός παράγοντας. Η σχέση της ορμής όμως με τη συμπεριφορά δεν είναι γραμμική. Παίρνει τη μορφή ανεστραμμένου ϋ, όπως και το άγχος, σύμφωνα με το νόμο των Υβ&βδ & Οοάδοη (1908) (βλ. Σχήμα 5). Σύμφωνα με το νόμο των Υβ&βδ και ϋοάδοη, μικρή ορμή δεν κινητο­ ποιεί τη συμπεριφορά. Προοδευτική αύξηση της ορμής αυξάνει και την εκ­ δήλωση της σχετικής με το έργο αντίδρασης. Πολύ μεγάλη ορμή όμως έ­ χει δυσάρεστες συνέπειες για τη συμπεριφορά, δηλαδή επιφέρει μείωση των ορθών αντιδράσεων. Αυτό το απέδειξαν πειραματικά ο δρβηεβ (1958) και ο Τβγίοτ (1956) με 6άση μετρήσεις του άγχους, διότι θεωρούσαν ότι η αγχώδης διέγερση εί, ναι εκδήλωση της ορμής. Ο Τβγίοτ (1953) μάλιστα κατασκεύασε μια κλίμα­ κα για τη μέτρηση του άγχους, προκειμένου να διακρίνει ατομικές διαφο­ ρές στο χαρακτηριστικό αυτό. Αυτή είναι η κλίμακα εκδηλούμενου άγχους (Μειηΐίβδί Αηχίβίν 5οθ1β, ΜΑ5). Σύμφωνα με τη θεωρία του Ηυΐΐ, η καλύτε-

ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΚΙΝΗΤΡΩΝ

86

Διέγερση

Σχήμα 5. Καμπύλη άγχους/ορμής.

ρη επίδοση σε ένα εύκολο έργο θα παρουσιαστεί υπό την επίδραση υψη­ λού κινήτρου (άγχους) ενώ σε ένα δύσκολο έργο υπό την επίδραση χαμη­ λού κινήτρου. Κι αυτό γιατί σε ένα απλό έργο η ορμή ισχυροποιεί την κυ­ ρίαρχη σε συνήθεια αντίδραση ακόμη περισσότερο, κι έτσι αυξάνει η πιθα­ νότητα της κυρίαρχης ορθής αντίδρασης. Σε ένα δύσκολο έργο η κυρίαρ­ χη αντίδραση είναι λανθασμένη, αφού η δυσκολία συνίσιαται σε απαίτηση νέας, μη γνωστής από πριν, αντίδρασης σε ένα γνωστό ερέθισμα. Κατά συνέπεια, καθώς η υψηλότερη στην ιεραρχία αντίδραση, η πλέον συνήθης για το άτομο, ισχυροποιείται από την ορμή, αυτό οδηγεί σε λανθασμένη συμπεριφορά. Βεβαίως, η ιστορία με την επίδραση του άγχους στη συμπεριφορά είναι πιο πολύπλοκη, όπως έδειξαν άλλες έρευνες. Ενδεικτική είναι η έρευνα των 5ρΐβ11)βΓ9βΓ & δηιΐίΗ (1966), οι οποίοι χώρισαν τα υποκείμενά τους με Βάση την κλίμακα ΜΑ5 σε άτομα με υψηλό και χαμηλό άγχος. Τα υποκεί­ μενα εξετάσθηκαν με ένα μνημονικό έργο γραμμικής ανάκλησης. Στα έρ­ γα αυτά δίνεται στα υποκείμενα ένας κατάλογος λέξεων ή συλλαβών χωρίς νόημα και τους ζητιέται να τον ανακαλέσουν με τη σειρά που δόθηκαν οι

ΣΥΜΠΕΡΙΦΟΡ1ΚΕΣ ΘΕΩΡΙΕΣ ΚΙΝΗΤΡΩΝ

87

ερεθισμοί. Το κλασικό εύρημα στις έρευνες γραμμικής ανάκλησης είναι ό­ τι ευκολότερα ανακαλούνται οι πρώτες λέξεις του καταλόγου, κατόπιν οι τελευταίες, και λιγότερο από όλες οι μεσαίες. Οι ερευνητές υπέθεσαν ότι τα άτομα υψηλού άγχους θα ανακαλούσαν περισσότερες από τις εύκολες συλλαβές —δηλαδή τις πρώτες και τελευταίες— και λιγότερες από τις με­ σαίες. Το αντίθετο θα έπρεπε να συμβεί με τα άτομα χαμηλού άγχους. Τα υποκείμενα εξετάστηκαν σε μια σειρά 25 δοκιμών με τους ίδιους καταλό­ γους. Τα ευρήματα της έρευνας συνοψίζονται στο Σχήμα 6. Τα δεδομένα παρουσιάζονται ομαδοποιημένα ανά πέντε δοκιμές. Δηλαδή πόσες συλλα­ βές ανακαλούσαν τα υποκείμενα σε κάθε θέση του καταλόγου (εύκολη-δύσκολη) στις πρώτες πέντε, στις επόμενες πέντε, κ.τ.λ., δοκιμές.

>

·

Ο-— Ο

Υψηλού άγχους Χαμηλού άγχους

5

ο

1

II

III

IV

V

Ομάδες πέντε δοκιμών Σχήμα 6. Η σχέση άγχους και δυσκολίας σιο έργο γραμμικής μάθησης των 5ρϊβ11)βΓ9βΓ και διτιίΐΗ (1986).

Όπως φαίνεται στη γραφική παράσταση, οι προβλέψεις της θεωρίας για τη σχέση άγχους και επίδοσης επιβεβαιώνονται, μια και τα υποκείμενα

88

ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΚΙΝΗΤΡΩΝ

υψηλού άγχους τα πήγαιναν καλύτερα σπς εύκολες θέσεις απ’ ό,τι σπς δύ­ σκολες. Το ενδιαφέρον είναι ότι με την πρόοδο των δοκιμών, και όσο πλησιάζανε προς τις 25 δοκιμές, τα άτομα υψηλού άγχους άρχισαν να υ­ περτερούν των ατόμων με χαμηλό άγχος και στις δύσκολες θέσεις. Αυτό δεν προ6λέπεται από το νόμο του Ηιιΐΐ. Η εξήγηση του φαινομένου όμως είναι ότι με την αύξηση των επαναλήψεων, τα στοιχεία που βρίσκονταν στο μέσο των καταλόγων δεν ήταν πλέον άγνωστα στα υποκείμενα. Άρα, η δυ­ σκολία τους μειώθηκε, κι αυτό είχε σαν αποτέλεσμα να δώσει το πλεονέ­ κτημα του εύκολου έργου στα άτομα με υψηλό άγχος.

Κριτική της θεωρίας του Ηυΐΐ Πολλά πειράματα που έγιναν με αφορμή τις διάφορες προβλέψεις της θεωρίας του ΗαΙΙ τελικά δεν επιβεβαίωσαν πλήρως την άποψή του για την ορμή ως γενικευμένου ενεργοποιού παράγοντα. Αλλά και ο περιορισμός της ενίσχυσης στη μείωση της ορμής αποδείχθηκε ότι δεν ερμηνεύει ικα­ νοποιητικά το φαινόμενο της ενίσχυσης. Είναι δυνατό, για παράδειγμα, να υπάρχει μείωση ορμής χωρίς αντίστοιχη μάθηση, π.χ. όταν περιποιηθεί κά­ ποιος ένα τραύμα και μειωθεί ο πόνος, η μείωση του πόνου δεν αποτελεί ενίσχυση για επανάληψη της εμπειρίας του τραυματισμού. Επίσης, είναι δυνατό να υπάρχει μάθηση χωρίς ενίσχυση, όπως στην άδηλη ή λανθάνουσα μάθηση του Τοίπιειη (1932). Ο Τοίπιειη έδειξε ότι ποντίκια που τοπο­ θετούνταν σε ένα σύνθετο λαβύρινθο, με πολλούς διαδρόμους, ήταν δυ­ νατό να μάθουν να επιλέγουν το σωστό διάδρομο για την εύρεση τροφής, χωρίς προηγούμενη άσκηση στο σχετικό διάδρομο. Η εξήγηση του Τοίπιειη ήταν ότι πιθανόν οι ποντικοί είχαν διαμορφώσει ένα νοερό χάρτη του όλου λαβυρίνθου, και έτσι, όταν έκλεισε το μονοπάτι στο οποίο είχαν μάθει ότι βρίσκεται η τροφή, μπορούσαν εύκολα να μετακινηθούν προς τα άλλα μονοπάτια του λαβυρίνθου. Μια άλλη κριτική που διατυπώθηκε κατά της θεωρίας του Ηυΐΐ αφορά τη δράση της συνήθειας. Η συνήθεια ορίζεται από τον Ηυΐΐ ως η ενισχυμένη επανάληψη μιας αντίδρασης. Κάθε φορά που μια αντίδραση ακολου­ θείται από ενίσχυση, δηλαδή μείωση της ορμής, αυξάνει η ισχύς του δε­ σμού μεταξύ ερεθισμού και αντίδρασης. Ο Τοίπιειη άσκησε κριτική στην ά­ ποψη αυτή διότι η σύνθετη και κατευθυνόμενη προς ένα στόχο συμπερι­ φορά δεν αποκτιέται με τη συσσώρευση μεμονωμένων Ε-Α, αλλά με ακο­ λουθίες ενεργειών που προσδιορίζονται από τον επιδιωκόμενο στόχο. Σε μια τέτοια περίπτωση δε χρειάζεται να υπάρχει ενίσχυση σε κάθε επιμέ-

89

ΣΥΜΠΕΡΙΦΟΡΙΚΕΣ ΘΕΩΡΙΕΣ ΚΙΝΗΤΡΩΝ

ρους Ε-Α, αλλά ενίσχυση που έρχεται στο τέλος της ακολουθίας των ενερ­ γειών. Μάλιστα είναι δυνατό η προσδοκία ενός στόχου να αποτελεί ενί­ σχυση και διαμορφωτή της συμπεριφοράς, χωρίς προηγούμενη ειδική ά­ σκηση. Ενδεικτικό είναι το πείραμα των Τοίπιαη & Ηοηζίδ (1930), οι οποίοι πή­ ραν τρεις ομάδες ποντικών και τις τοποθέτησαν σε μια κατάσταση μάθησης λαβυρίνθου για την εύρεση τροφής. Η μία ομάδα δεν πήρε καθόλου αμοι­ βή, δηλαδή δεν της δόθηκε τροφή σε καμιά δοκιμή. Η δεύτερη έπαιρνε α­ μοιβή σε κάθε δοκιμή. Με άλλα λόγια κάθε φορά που έφτανε στο σωστό σημείο του λαβυρίνθου δεχόταν ενίσχυση με τροφή. Η τρίτη ομάδα δεν πήρε αμοιβή μέχρι τη 10η δοκιμή και άρχισε να παίρνει από την 11η δοκι­ μή και μετά. Τα αποτελέσματα του πειράματος συνοψίζονται στο Σχήμα 7.

Ημέρες Σχήμα 7. Η παρουσία λανθάνουσας γνώσης όπως δείχτηκε πειραματικά από τους Τοίπίεΐη & Ηοηζΐ9

(1930).

Όπως φαίνεται στο γράφημα, η ομάδα που δεν ενισχύθηκε ποτέ διατή­ ρησε ένα υψηλό ποσό λαθών σε όλη τη διάρκεια του πειράματος, όπως θα

90

ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΚΙΝΗΤΡΩΝ

περίμενε κανείς, διότι δε διαφοροποιήθηκε η ορθή από τη Λαθεμένη αντί­ δραση. Η ομάδα που έπαιρνε αμοιβή σε κάθε δοκιμή, έδειξε μια προο­ δευτική μείωση των λαθών από δοκιμή σε δοκιμή, πράγμα πάλι προσδοκώμενο σύμφωνα με τη θεωρία. Το ενδιαφέρον βρίσκεται στην τρίτη ομά­ δα, η οποία άρχισε να αμείβεται μετά την ενδέκατη ημέρα. Τα λάθη της παραμένουν υψηλά μέχρι την εισαγωγή της αμοιβής, αλλά στη συνέχεια παρουσιάζεται μια δραματική πτώση των σφαλμάτων, έτσι που σε ελάχιστο χρονικό διάστημα μετά να φτάσει την αμειβόμενη ομάδα και να την ξεπεράσει. Το αποτέλεσμα αυτό δεν μπορεί να οφείλεται σε κτίσιμο συνήθειας, διότι οι πρώτες δοκιμές δεν είχαν ενισχυθεί. Η αλλαγή θα πρέπει να οφείλεται στο ότι τα ζώα καθώς περιφέρονταν στο λαβύρινθο κατά τις πρώτες δοκιμές, είχαν σχηματίσει το χάρτη του (λανθάνουσα μάθηση), οπότε η ει­ σαγωγή της αμοιβής επέτρεψε άμεση διαφοροποίηση των υπαρχουσών α­ ντιδράσεων και νέα μάθηση, η οποία οφείλεται στην αλλαγή στα κίνητρα του οργανισμού. Ο στόχος δηλαδή ήταν αυτός που προσδιόρισε τη μάθη­ ση. Ο Ηιιΐΐ αντέιεινε στην άποψη αυτή ότι καθώς οι ποντικοί περιφέρονταν στο λαβύρινθο είχαν αποκτήσει μια σειρά κρίκων τύπου Ε-Α, έτσι που το έ­ να ζευγάρι Ε-Α να λειτουργεί ως ερέθισμα για το επόμενο Ε-Α, δημιουργώ­ ντας ένα είδος προσδοκίας (κλασματική προσδοκούσα αντίδραση). Ο δρβηοβ, με βάση το σχήμα της κλασματικής προσδοκούσας αντίδρασης, προσπάθησε να δείξει ότι είναι δυνατή συνειρμική μάθηση και χωρίς ενί­ σχυση, αν και η έννοια της «προσδοκίας» είναι δύσκολο να ερμηνευθεί με συνειρμικούς όρους. Αυτό που είναι φανερό όμως από τις έρευνες αυτές είναι ότι υπάρχουν στοιχεία στο περιβάλλον που λειτουργούν ως ενίσχυση για τον οργανισμό, παρόλο που δεν έχουν να κάνουν με τις πρωταρχικές ανάγκες του οργανισμού.

Εξωτερικά κίνητρα ΗαϊΤρροκειμένου να ερμηνεύσει δεδομένα όπως τα παραπάνω και να αντικρούσει τις κριτικές, (εισήγαγε στην τελική εκδοχή της θεωρίας του μια νέα έννοια, το εξωτερικό κίνητρο (ΐηοβηίϊνβ). Το εξωτερικό κίνητρο μα­ ζί με την ορμή καθορίζουν την αντίδραση του οργανισμούΤ]Η αρχική εξί­ σωση δηλαδή μετασχηματίζεται σε Ε = ΟχΗχΚ όπου Κ είναι το εξωτερικό κίνητρο.

ΣΥΜΠΕΡΙΦΟΡΙΚΕΣ ΘΕΩΡΙΕΣ ΚΙΝΗΤΡΩΝ

91

0Γι είναι όμως ία εξωτερικά κίνητρα και πώς αποκτούν αξία ενισχυτική; Πάρτε για παράδειγμα ένα ζώο που πεινά, και επομένως έχει αναπτύξει ορμή για τροφή. Η τροφή που θα 6ρει —ή θα του δοθεί σε μια πειραματι­ κή διαδικασία— μπορεί να είναι διάφορων τύπων. Μπορεί να είναι κάποια πολύ θελκτική για τον οργανισμό τροφή, λ.χ. ζάχαρη, ή μια σχετικά ουδέ­ τερη από άποψη γεύσης ουσία. Ποια τροφή θα προτιμήσει το ζώο; Η απά­ ντηση είναι ότι και τα ζώα, όπως και οι άνθρωποι, επιλέγουν την τροφή που για το είδος τους είναι θελκτική έναντι της μη θελκτικής^ Η θελκτική τροφή, επομένως, έχει αξία κινητήρια της συμπεριφοράς, γιατί προσδιορί­ ζει την επιλογή που θα κάνει ο οργανισμός. Το κίνητρο για την έναρξη της συμπεριφοράς αναζήτησης της τροφής είναι η ορμή, το κίνητρο για την ε­ πιλογή της τροφής είναι η ποιότητα της τροφής. Ένα άλλο χαρακτηριστικό του περιβάλλοντος που μπορεί να λειτουργήσει ως εξωτερικό κίνητρο είναι η ποσότητα της αμοιβής. Η αύξηση, για παράδειγμα της αρχικής ενίσχυ­ σης ενδυναμώνει τη συμπεριφορά ενώ η μείωσή της την αποδυναμώνει} \(α£5ρΐ, 1942). \Τα εξωτερικά κίνητρα έχουν άμεση σχέση με την ενίσχυση. Υπάρχουν δύο βασικά είδη ενίσχυσης: η πρωταρχική ενίσχυση, που αφορά ο,τιδήπο- ) τε μειώνει τις βασικές ανάγκες του οργανισμού, και η δευτερογενής ενί- V σχυση, που αφορά ο,τιδήποτε ικανοποιεί τον οργανισμό, χωρίς όμως να υ- ^ πάρχει άμεση σύνδεση με τις πρωταρχικές ανάγκες του. Τα εξωτερικά κί­ νητρα παίζουν το ρόλο της δευτερογενούς ενίσχυσης. Συχνά, λοιπόν, οι οργανισμοί μαθαίνουν να προσδοκούν και επιδιώκουν να πετύχουν πράγ­ ματα διότι έχουν αξία για τον οργανισμό, παρόλο που δεν αποσκοπούν στη μείωση φυσιολογικών αναγκών7}Παράδειγμα, το να επιδιώκει κανείς να κερδίζει πολλά λεφτά, παρόλο που αυτά που ήδη έχει αρκούν για την ι­ κανοποίηση των βιολογικών του αναγκών. Σκεφτείτε, επίσης, την περίπτω­ ση που κάποιος συνεχίζει να πηγαίνει στη βιβλιοθήκη και να διαβάζει, πα­ ρόλο που δεν έχει εξετάσεις. Η ίδια η ενασχόληση με ένα αντικείμενο ή η δραστηριότητα που συνδέεται με κάτι, που υπό άλλες συνθήκες ικανοποι­ ούσε βασική ανάγκη του οργανισμού, φαίνεται ότι είναι αρκετός λόγος για να ενισχύεται η σχετική συμπεριφορά. Η ελάττωση ή απόσυρση της εξωτε­ ρικής ενίσχυσης, αυτού που προκαλούσε ευχαρίστηση στον οργανισμό, έ­ χει ως αποτέλεσμα τη μείωση της σχετικής αντίδρασης. Κι αυτό, διότι μειώ­ νεται το Κ στην εξίσωση που προσδιορίζει τη συμπεριφορά.

92

ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΚΙΝΗΤΡΩΝ

Εσωτερικά κίνητρα Είδαμε παραπάνω ότι η ορμή και τα εξωτερικά κίνητρα είναι δύο εναλ­ λακτικοί τρόποι για την ερμηνεία της ενίσχυσης. Όπως αναφέραμε στο ει­ σαγωγικό μέρος, ο δΚίηηβΓ και οι νεώτεροι μπιχε6ιοριστές απέφευγαν τους όρους αμοιβή/τιμωρία και χρησιμοποιούσαν τον όρο «ενίσχυση» για να δηλώσουν ο,τιδήποτε μπορεί να μεταβάλει την πιθανότητα εμφάνισης μιας συμπεριφοράς. Το ερώτημα που έπρεπε να απαντηθεί όμως ήταν: ποια πράγματα έχουν ενισχυτική ικανότητα για τον οργανισμό και γιατί. Ο ΗαΙΙ και οι συνεργάτες του τόνισαν τον ενισχυτικό ρόλο της μείωσης της ορμής αλλά και τα εξωτερικά κίνητρα. Στο κεφάλαιο που ακολουθεί για τις μαθημένες ορμές θα δούμε πώς τα εξωτερικά ερεθίσματα μπορούν να α­ ποκτήσουν ενισχυτική δύναμη.[Οι έρευνες στο θέμα αυτό όμως έδειξαν ότι ενίσχυση μπορούν να επιφέρουν και διάφορα άλλα ερεθίσματα, η προέ­ λευση των οποίων δεν μπορεί να αναχθεί στο εξωτερικό περιβάλλον. Η προσδοκία, για παράδειγμα, όπως την εννοούσε ο Τοίπιειη, που είναι η γνώση για ένα γεγονός και στη συνέχεια στόχος και πρόβλεψη, μπορεί, βέβαια να προήλθε από την εμπειρία του ατόμου, όμως η δράση της δεν είναι εξωτερική αλλά εσωτερική. Η προσδοκία είναι μια εσωτερική γνωστι­ κή κατάσταση, η οποία έχει τη δύναμη να κινητοποιήσει τη συμπεριφορά που μπορεί να οδηγήσει στην επίτευξη του επιθυμητού στόχου. Κατά συνέ­ πεια, εκτός από τα εξωτερικά κίνητρα υπάρχουν και τα εσωτερικά.^ ^Ως προς την προέλευσή τους εσωτερικά κίνητρα είναι κατ’ αρχήν οι φυ­ σιολογικές ανάγκες. Αλλά υπάρχουν και άλλες εσωτερικές ανάγκες που έ­ χουν να κάνουν με την καλή λειτουργία του οργανισμού. Μια υπόθεση για τέτοιες εσωτερικές ανάγκες είναι αυτή της διέγερσης]]την οποία θα εξετά­ σουμε στο επόμενο κεφάλαιο. Η ιδέα είναι ότι η επιδίωξη συνθηκών που επιτρέπουν τη δημιουργία ή συντήρηση ενός άριστου επιπέδου διέγερσης του οργανισμού είναι ισχυρή εσωτερική ανάγκη. Κατά συνέπεια, η εναλλα­ γή ερεθισμών, η εκδήλωση δραστηριότητας καθαυτή, δηλαδή χωρίς αμοι­ βή, και η διατήρηση ενός άρι<3Γου έπΐπέδθυ~^5ραστηριότητας του οργανισμού είναι ενισχυτέςΤδιότι ετσι διατηρείται ένα συγκεκριμένο επίπεδο διέ­ γερσης του οργανισμού, που είναι ιδιαίτερα ευχάριστο. ^Γα εσωτερικά κίνητρα έχουν να κάνουν και με τις γνώσεις, ιδέες, στό­ χους και αξίες που διαθέτει ένα άτομο. Έτσι, ενισχυτής μπορεί να είναι η πληροφοριακή επανατροφοδότηση, η οποία παίζει ιδιαίτερο ρόλο στην τροποποίηση της συμπεριφοράς, τη συνέχιση ή τη διακοπή της. Η επανα­ τροφοδότηση μπορεί να προέρχεται από την αυτο-παρακολούθηση των α­ ποτελεσμάτων της δράσης του οργανισμού ή και από εξωτερικές πηγές, ό-

ΣΥΜΠΕΡΙΦΟΡΙΚΕΙ ΘΕΩΡΙΕΣ ΚΙΝΗΤΡΩΝ

93

πως ο δάσκαλος που παρακολουθεί χις ενέργειες του μαθητή του και τον διορθώνει. Η επανατροφοδότηση λειτουργεί όμως ως κίνητρο μέσω της πληροφόρησης του συστήματος για τα αποτελέσματα της δράσης του. Η προσωπική, υποκειμενική αξία που αποδίδουν οι άνθρωποι στα διά­ φορα στοιχεία της εμπειρίας τους είναι επίσης εσωτερικό κίνητρο, διότι ε­ πηρεάζει τις επιλογές μεταξύ εναλλακτικών δυνατοτήτων δράσης. Αλλά η αξιολογική εκτίμηση μιας αντίδρασης μπορεί να λειτουργήσει και ως ενί­ σχυση μιας άλλης αντίδρασης][Το φαινόμενο αυτό μελέτησε ο ΡτβηιείοΚ (1959, 1971). Ο ΡΓβπιβοΚ παρατήρησε ότι αυτό που αποτελεί ενίσχυση για ένα άτομο δεν αποτελεί ενίσχυση για ένα άλλο. Επίσης, ένα συμβάν που σε μια χρονική στιγμή είναι ενισχυτικό των ενεργειών του ατόμου μπορεί να μην είναι ενισχυτικό σε μια άλλη στιγμή. Το φαινόμενο αυτό ονομάζε­ ται σχετικότητα της ενίσχυσης. Η ερμηνεία του φαινομένου αυτού από τον ΡτβπιβοΙί έγινε με συνειρμι­ κούς όρους. Ειδικότερα, αποδόθηκε στο ρυθμό των αντιδράσεων. Μια οποιαδήποτε αντίδραση Α θα ενισχύσει μίαν αντίδραση Β, αν και μόνο αν, ο ανεξάρτητος ρυθμός της Α είναι μεγαλύτερος του ρυθμού της Β. Ο ρυθμός μιας αντίδρασης επηρεάζεται από την προτίμηση του οργανισμού για ορι­ σμένες συμπεριφορές. Συμπεριφορές που συνδέονται με αντικείμενα ή θέματα στα οποία το άτομο αποδίδει μεγάλη αξία, συμπεριφορές που οι ί­ διες-έχουν αξία για το άτομο, εκδηλώνονται με υψηλότερους ρυθμούς απ’ ό,τι συμπεριφορές που συνδέονται με στοιχεία μικρότερης υποκειμενικής αξίας. Η θέση δηλαδή των διάφορων στοιχείων στην αξιολογική κλίμακα επηρεάζει και το ρυθμό των αντιδράσεων που συνδέονται με αυτά. Καθώς η θέση των στοιχείων στην αξιολογική κλίμακα μεταβάλλεται στο χρόνο λόγω νέων εμπειριών ή προτεραιοτήτων, μεταβάλλεται και ο ρυθμός των σχετικών με αυτά αντιδράσεων. Πώς όμως ο ρυθμός μιας αντίδρασης μπο­ ρεί να επηρεάσει το ρυθμό μιας άλλης; Όσο υψηλότερα στην αξιολογική ιεραρχία εντάσσεται μια συμπεριφο­ ρά, τόσο περισσότερο ενισχύει οποιαδήποτε συμπεριφορά, που βρίσκεται σε κατώτερο σημείο της ιεραρχίας, και εκδηλώνεται σε συνάφεια με αυτήν. Ανπστοίχως, αν μια κατώτερη στην κλίμακα συμπεριφορά εκδηλωθεί σε συνάφεια προς μια ανώτερη, τότε αυτή εκλαμβάνεται ως τιμωρία. Πάρτε για παράδειγμα ένα παιδί που αρέσει περισσότερο από όλα το παγωτό, με­ τά τα μακαρόνια και καθόλου το σπανάκι. Αν του δώσουμε πρώτα το σπα­ νάκι και μετά το παγωτό, τότε θα θεωρήσει ότι αμείβεται, και η ισχυρή αντί­ δραση, το παγωτό, θα ενισχύσει την αντίδραση του σπανακιού. Αν συμβεί το αντίθετο, δηλαδή το παιδί πρώτα φάει το παγωτό και μετά το σπανάκι, τότε θα θεωρήσει ότι τιμωρείται, και η αντίδραση του σπανακιού δε θα ενι-

ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΚΙΝΗΤΡΩΝ

94

οχυθεί. Η σειρά εκδήλωσης των αντιδράσεων, δηλαδή ποια θα εμφανισθεί πρώτη και ποια δεύτερη είναι κρίσιμη, γιατί στη μάθηση με εξαρτημένα α­ ντανακλαστικά πρέπει να προηγείται ο εξαρτημένος του ανεξάρτητου ερε­ θισμού προκειμένου να σχηματισθεί ο δεσμός του εξαρτημένου με την α­ ντίδραση. Στο παράδειγμά μας, ο εξαρτημένος ερεθισμός, αυτός του οποί­ ου θέλουμε να αλλάξουμε το ρυθμό, είναι το σπανάκι. Αρα για να επηρεα­ στεί από το ρυθμό εκδήλωσης του παγωτού πρέπει να προηγείται. Αν έπεται, δεν πετυχαίνεται εξάρτηση. Για να υπάρξει εξάρτηση αυτού του τύπου είναι αναγκαίο, επίσης, οι δύο αντιδράσεις να διαφέρουν σημαντικά ως προς τη θέση τους στην ιεραρχία. Όσο μικρότερη είναι η απόσταση τόσο μικρότερη είναι η επίδραση. Η ερμηνεία των αξιολογικών επιδράσεων στη συμπεριφορά από τον ΡιτβπιειοΙί δεν κάνει καμιά αναφορά σε γνωστικούς μηχανισμούς εκτίμησης της αξίας των πραγμάτων, σε στάσεις ή ιδέες. Αυτό που είναι σημαντικό με τις απόψεις του είναι ότι εισάγει νέες διαστάσεις στο φαινόμενο της ενί­ σχυσης, διαστάσεις που έχουν να κάνουν με υποκειμενικές εκτιμήσεις και προτιμήσεις. Η δράση των εσωτερικών αυτών παραγόντων, ο τρόπος με τον οποίο επηρεάζουν και τροποποιούν τη συμπεριφορά εξηγείται μέσα α­ πό το πρότυπο των μηχανισμών μάθησης. Αυτό δε σημαίνει ότι δεν υπάρ­ χουν και άλλοι μηχανισμοί, όπως θα δούμε παρακάτω στα κεφάλαια των γνωστικών κινήτρων. Προτού περάσουμε όμως στα επόμενα κεφάλαια, θα πρέπει να αναφερθούμε στον τρόπο με τον οποίο αποκτιούνται τα εξωτερι­ κά κίνητρα.

Μαθημένες ορμές Η εισαγωγή της έννοιας των εξωτερικών κινήτρων από τους Ηιιΐΐ και δρβηοβ άνοιξε ένα πολύ σημαντικό νέο δρόμο στη σκέψη των συνειρμιστών. Τα εξωτερικά κίνητρα ταυτίσθηκαν με τη συναισθηματική προσδοκία ότι σημαντικά συμβάντα που ακολούθησαν μίαν ενέργεια του οργανισμού θα επαναληφθούν, αν επαναληφθεί η αντίδραση. Η προσδοκία αυτή γεν­ νιέται μέσω της κλασικής εξαρτημένης μάθησης, διότι τα περιβαλλοντικά στοιχεία που συνυπάρχουν με την αμοιβή συνδέονται με αυτήν και απο­ κτούν την ίδια συναισθηματική αξία με αυτήν. Έτσι, δυνητικά οποιοδήποτε ουδέτερο στοιχείο του περιβάλλοντος μπορεί να αποκτήσει ιδιότητες ενισχυτικές. Βεβαίως μεταγενέστερες έρευνες έδειξαν ότι το φάσμα των ερε­ θισμών που μπορεί να συνείρει ένας οργανισμός δεν είναι απεριόριστο, διότι το κάθε ζωικό είδος έχει ορισμένα ερεθίσματα τα οποία μπορεί να

ΣΥΜΠΕΡΙΦΟΡΙΚΕΣ ΘΕΩΡΙΕΣ ΚΙΝΗΤΡΩΝ

95

συνδέσει με εσωτερικές του καταστάσεις όπως η ευχαρίστηση και ο πόνος. Για παράδειγμα, τα ζώα συνδέουν με τον πόνο μόνο τα δυνατά ή ξαφνικά ηχητικά ερεθίσματα και όχι τα χαμηλής έντασης. Η ιδέα πάντως των μαθη­ μένων ορμών, όπως θα δούμε παρακάτω, είχε ριζώσει. Ήδη στα τέλη της δεκαετίας του 1940 ο Νβοΐ Μΐΐΐβτ (1948) είχε αρχίσει μια σειρά πειραμάτων με τα οποία έδειξε ότι ουδέτεροι ερεθισμοί μπορούν να αποκτήσουν ιδιότητες ορμής, όταν, π.χ., συνδεθούν με το φό6ο. Οι ε­ ρεθισμοί αυτοί'γίνονται σήματα, που ενισχύουν αντιδράσεις αποφυγής του φόβου. Το πείραμα που έκανε ο Μϊΐΐβτ είχε ως εξής: Κατασκεύασε ένα κουτί με δύο διαμερίσματα, ένα άσπρο και ένα μαύρο. Τα δύο διαμερί­ σματα επικοινωνούσαν μεταξύ τους με μια πόρτα που άνοιγε αν γύριζε έ­ νας μοχλός. Ο πειραματιστής τοποθετούσε στο άσπρο διαμέρισμα έναν ποντικό και του διοχέτευσε ηλεκτρικές εκκενώσεις. Το ζώο πονούσε και μάθαινε να φοβάται το άσπρο διαμέρισμα. Μετά από ένα χρονικό διάστη­ μα ο πειραματιστής τοποθετούσε τον ποντικό στο άσπρο διαμέρισμα αλλά χωρίς ηλεκτρική εκκένωση πλέον. Παρόλο που ο απωθητικός ερεθισμός δεν υπήρχε πια, το ζώο μάθαινε να γυρίζει το μοχλό και να βρίσκει διέξο­ δο στο μαύρο διαμέρισμα. Πρέπει να τονισθεί εδώ ότι το πείραμα αυτό πε­ τυχαίνει γιατί το άσπρο χρώμα, που συνδέεται με το φως, αποτελεί απωθη­ τικό για τους ποντικούς ερέθισμα. Αντίθετα, το μαύρο χρώμα συνδέεται με το σκοτάδι, όπου ενσπκτωδώς πηγαίνουν οι ποντικοί και κρύβονται σε πε­ ρίπτωση κινδύνου. Έτσι, οι ποντικοί μάθαιναν να πηγαίνουν στο μαύρο διαμέρισμα τόσο για να αποφύγουν την ηλεκτρική εκκένωση όσο και για να βρουν ασφάλεια σε ένα μέρος που αναγνώριζαν ως ασφαλές. Αντίδραση αποφυγής μπορεί να μαθευτεί και αν το ουδέτερο ερέθισμα είναι ακουστικό, δηλαδή ο ήχος ενός κουδουνιού. Στην περίπτωση αυτή το κουδούνι προηγείται της ηλεκτρικής εκκένωσης και συνείρεται με τον πό­ νο που δημιουργεί αυτή. Η μάθηση με απωθητικούς ερεθισμούς είναι σχε­ δόν άμεση και δύσκολα αποσβέννυται. Ακόμη και αν ο ήχος του κουδου­ νιού εμφανιστεί ελάχιστες φορές σε συνάφεια προς την ηλεκτρική εκκένω­ ση, η σύνδεση είναι τόσο ισχυρή, που ακόμη και αν επαναλαμβάνεται συ­ νέχεια μόνος του μετά την αρχική σύνδεση δεν υπάρχει μείωση του φόβου που προκαλεί. Ο ήχος του κουδουνιού στη συνέχεια λειτουργεί ως προει­ δοποιητικό σήμα για την εκδήλωση αντιδράσεων αποφυγής. Τα παραδείγματα αυτά έκαναν φανερό ότι η απόκτηση μαθημένων ορ­ μών προχωρεί σε δύο στάδια. Πρώτο είναι η σύνδεση του ουδέτερου ερε­ θισμού με τον δυσάρεστο και η απόκτηση της αντίδρασης φόβου στο ου­ δέτερο ερέθισμα. Στο δεύτερο στάδιο, ο εξαρτημένος ερεθισμός λειτουρ­ γεί ως ενίσχυση των αντιδράσεων αποφυγής. Για το λόγο αυτό η θεωρία

%

ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΚΙΝΗΤΡΩΝ

του Μ ϊΙΙθγ ονομάστηκε θεωρία των δύο παραγόντων. Η θεωρία των δύο παραγόντων εξηγεί την απόκτηση φοβιών και γιατί είναι τόσο δύσκολο να ξεπερασιούν. Το εξαρτημένο ερέθισμα, το φοβικό, δημιουργεί ορμή, η ο­ ποία ενισχύει τις αντιδράσεις που επιφέρουν μείωσή της. Άρα ορμές δε δημιουργούνται μόνο από φυσιολογικές ανάγκες αλλά και από περιβαλλο­ ντικά, μαθημένα στοιχεία. Με τη διαδικασία των κλασικών εξαρτημένων α­ ντανακλαστικών μπορούν να μαθευτούν και θετικά εξωτερικά κίνητρα. Φτάνει το ουδέτερο ερέθισμα να συνδεθεί με ένα άλλο που προκαλεί ευ­ χάριστα συναισθήματα. Η μάθηση με θετικούς ερεθισμούς όμως, όπως και η μάθηση αντιδράσεων αποφυγής με θετική ενίσχυση και όχι αρνητική, ό­ πως ο φόβος, έχει το χαρακτηριστικό ότι γρήγορα αποσβέννυται όταν παύσει η ενίσχυση. Η έλλειψη απόσβεσης στη μάθηση με απωθητικούς ερεθι­ σμούς είναι ένα φαινόμενο που χρειάζεται ιδιαίτερη ερμηνεία. Μια ερμηνεία που μπορεί να δοθεί στις φοβικές συμπεριφορές είναι αυτή που πρότειναν οι δοΐοτηοη & \Μ;ηηβ (1954). Οι ερευνητές αυτοί επι­ καλέστηκαν δύο αρχές για την αντίσταση στην απόσβεση. Η πρώτη είναι η αρχή της «διατήρησης του άγχους», γιατί με το προειδοποιητικό σήμα (ε­ ξαρτημένο ερεθισμό) δεν υπάρχει απόσβεση του φόβου αλλά μόνο προ­ παρασκευαστικό άγχος το οποίο ενισχύει την αντίδραση αποφυγής. Η δεύ­ τερη αρχή που ερμηνεύει τη διατήρηση των αντιδράσεων αποφυγής είναι η αρχή της «μερικής μη αναστρεψιμότητας». Σύμφωνα με την αρχή αυτή η αντίδραση αποφυγής δε μειώνεται γιατί η αποφυγή δεν επιτρέπει την αντι­ μετώπιση της κατάστασης που ακολουθεί το προειδοποιητικό σήμα ώστε να διαπιστωθεί αν ακολουθεί η ηλεκτρική εκκένωση ή όχι. Έτσι δεν επέρ­ χεται απόσβεση. Είναι φανερό, λοιπόν, ότι η ερμηνεία των εξωτερικών κινήτρων ως α­ ποκτημένων ορμών αποτελεί μια πολύ σημαντική συμβολή στην κατανόη­ ση ενός μεγάλου φάσματος της ανθρώπινης συμπεριφοράς, ομαλής και παθολογικής.

Συγκρούσεις προσέγγισης-αποφυγής Ο ΜϊΙΙβΓ (1944) μελέτησε και ένα άλλο σημαντικό ψυχολογικό θέμα, το πρόβλημα των συγκρούσεων. Συγκρούσεις ψυχολογικές αισθάνεται κα­ νείς όταν πρέπει να διαλέξει μεταξύ εναλλακτικών δυνατοτήτων. Οι δυνα­ τότητες αυτές μπορεί να είναι και οι δύο θελκτικές ή και οι δύο απωθητι­ κές. Η οδυνηρότερη όμως σύγκρουση είναι όταν κάποιος ταυτοχρόνως θέλγεται και απωθείται από το ίδιο αντικείμενο. Είναι η περίπτωση όπου η

ΣΥΜΠΕΡΙΦΟΡΙΚΕΣ ΘΕΩΡΙΕΣ ΚΙΝΗΤΡΩΝ

97

ελπίδα συνυπάρχει με το φό6ο σιην ίδια δράση. Αυτό που παρατηρείται σε τέτοιες καταστάσεις είναι ότι ο οργανισμός, ζώο ή άνθρωπος, εμφανίζει δι­ ατακτική και αμφιθυμική συμπεριφορά. Μια προσπαθεί να πλησιάσει τον επιθυμητό στόχο και μια υποχωρεί. Ο ΜίΙΙβΓ προσπάθησε να ερμηνεύσει αυτό το είδος συμπεριφοράς, δηλαδή τη συμπεριφορά που εκδηλώνεται σε συγκρούσεις προσέγγισης/αποφυγής. Το πρότυπο αυτής της σύγκρου­ σης φαίνεται στο Σχήμα 8.

Απόσταση από το αμφιθυμικό αντικείμενο

Σχήμα 8. Σχηματική απόδοση της σύγκρουσης προσέγγισης-αποφυγής.

Στο γράφημα αυτό Βλέπουμε πώς όσο πιο μακριά Βρίσκεται κανείς από το αντικείμενο-σιόχο, δηλαδή όσο μεγαλύτερη είναι η απόσταση από αυ­ τό, τόσο μεγαλύτερη είναι η τάση προσέγγισης (βλέπε τα άκρα της διάστα­ σης της απόστασης). Τάση αποφυγής δεν υπάρχει ακόμη. Καθώς όμως κανείς πλησιάζει το στόχο (περνάει το σημείο 5), αρχίζει να εμφανίζεται και η τάση αποφυγής. Η ανάπτυξη της τάσης αποφυγής είναι πολύ απότο­ μη και παρεμποδίζει την περαιτέρω ανάπτυξη της τάσης προσέγγισης. Αυτό έχει ως συνέπεια την υποχώρηση του ατόμου και απομάκρυνση από το αμ-

98

ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΚΙΝΗΤΡΩΝ

φιθυμικό αντικείμενο. Η αύξηση της απόστασης με τη σειρά της επιτρέπει την εκδήλωση της τάσης προσέγγισης. Έτσι εξηγείται γιατί το άτομο μια πλησιάζει και μια απομακρύνεται από το αντικείμενο-στόχο. Ό σο πιο φο­ βικό είναι το ανπκείμενο-στόχος, τόσο πιο έντονη είναι η τάση αποφυγής και τόσο πιο νωρίς εμφανίζεται. Το πείραμα που έκανε ο ΜίΙΙβΓ για να δείξει το φαινόμενο αυτό ήταν με ποντικούς που τοποθετούνταν σε ένα κλω6ό, όπου εμφανιζόταν τροφή σε ορισμένη θέση. Μεταξύ του ζώου και της θέσης της τροφής όμως παρεμ­ βαλλόταν μια ράβδος, που όταν πατιόταν, μετέδιδε ηλεκτρική εκκένωση. Το πεινασμένο ζώο έτσι βρισκόταν αιχμάλωτο, από τη μια, της πείνας που το ω­ θούσε προς την τροφή, και, από την άλλη, του φόβου που του δημιουργού­ σε η ηλεκτρική εκκένωση. Αν αυτή σας φαίνεται μια τεχνητή συνθήκη, σκεφτείτε την περίπτωση του ατόμου που είναι θυμωμένο με τον εργοδότη του και θέλει να τον βρίσει αλλά ταυτοχρόνως δε θέλει να χάσει τη δουλειά του. Σκεφτείτε επίσης την περίπτωση που ένα παιδί επιθυμεί απο τη μια να βρί­ σκεται στη θαλπωρή της μητρικής αγκαλιάς και από την άλλη φοβάται τις φωνές και την τιμωρία που θα υποστεί, επειδή έκανε κάτι άσχημο. Οι συ­ γκρούσεις αυτού του τύπου είναι συχνές, και η τελική αντίδραση είναι κυ­ ρίως συνάρτηση της έντασης της απωθητικότητας του αντικειμένου, όταν η ορμή για προσέγγιση διατηρείται σταθερή. Όταν όμως αυξάνει και η ορμή για προσέγγιση, λόγω, π.χ., περισσότερου χρόνου στέρησης του επιθυμη­ τού αντικειμένου, τότε η απόσταση που θα καλύψει το υποκείμενο προς το στόχο είναι συνάρτηση και των δύο τάσεων. Με άλλα λόγια, το υποκείμενο θα πλησιάσει περισσότερο το αμφιθυμικό αντικείμενο. Τι θα γίνει όμως όταν η επιθυμία για προσέγγιση του αμφιθυμικού αντι­ κειμένου δεν καρποφορεί; Θυμηθείτε το φαινόμενο της μετατόπισης που εμφανίζουν τα ζώα σε περιπτώσεις σύγκρουσης δύο ενστικτωδών τάσεων ή οι άνθρωποι όταν δεν μπορούν να εκφράσουν την επιθετικότητά τους. Το φαινόμενο που παρατηρείται τότε είναι ότι εκδηλώνουν μια τρίτη συ­ μπεριφορά, που είναι άσχετη με τον επιδιωκόμενο στόχο. Ο Ρτβυά θεω­ ρούσε ότι η μετατόπιση δεν είναι τίποτε άλλο από υποκατάσταση στόχων, μια και η υποκείμενη επιθυμία μπορεί να ικανοποιηθεί μέσα από μια ποι­ κιλία στόχων. Ο ΜϊΗβΓ εξήγησε το ίδιο φαινόμενο ως εξής: Όταν η εκδή­ λωση της συμπεριφοράς προσέγγισης παρεμποδίζεται από την ισχυρότερη τάση αποφυγής, τότε η τάση προσέγγισης θα εκδηλωθεί προς κάποιο άλλο αντικείμενο, το οποίο έχει πολλά κοινά με το αντικείμενο στόχο. Για παρά­ δειγμα, δεν μπορεί να τα βάλει κανείς με το αφεντικό του αλλά μπορεί να τα βάλει με κάποιο άλλο ενήλικο άτομο, που δε διαθέτει όμως τόση απο­ τρεπτική δύναμη. Αυτό το άτομο είναι η σύζυγος. Το ποιο αντικείμενο θα

99

ΣΥΜΠΕΡΙΦΟΡΙΚΕΣ ΘΕΩΡΙΕΣ ΚΙΝΗΤΡΩΝ

δεχτεί την επιθετικότητα, για παράδειγμα, είναι συνάρτηση της ομοιότητας προς το ανπκείμενο-στόχο αλλά και της τάσης αποφυγής. Όσο αυξάνει δηλαδή η ανασταλτική τάση προς το ανπκείμενο-στόχο, τόσο μικρότερη εί­ ναι η ομοιότητα του υποκατάστατου στόχου που επιλέγεται, διότι μόνο έτσι μπορεί να αναπτυχθεί επαρκής τάση προσέγγισης προς αυτόν. Οι έρευνες πάνω στις αποκτημένες ορμές, επομένως, επέτρεψαν και την ερμηνεία των συνθέτων φαινομένων των συγκρούσεων και των συμπε­ ριφορών που συνδέονται με αυτές, οι οποίες μέχρι εκείνη την εποχή θεω­ ρούνταν χαρακτηριστικές των ενστίκτων.

Τιμωρία Μία άλλη συιιΒολή των συιιπερίΦοοιστών είναι η μελέτη της τιμωρίας ως κινήτρου για μάθηση αποφυνής. Είναι γνωστό ότι οι απωθητικοί ερεθι­ σμοί προκαλούν και ενισχύουν αντιδράσεις αποφυγής τους. Τρεις είναι οι Βασικοί τύποι συμπεριφοράς που εκδηλώνονται σε απάντηση απωθητικών ερεθισμών: η αποφυγή, η απόδραση, και η αντεπίθεση. Η τιμωρία αποτε­ λεί μίαν ειδική περίπτωση απωθητικών ερεθισμών, το χαρακτηριστικό των οποίων είναι ότι ακολουθούν την αντίδραση που θέλουμε να αλλάξει και δεν προηγούνται αυτής όπως στην περίπτωση των αντιδράσεων σε απωθη­ τικούς ερεθισμούς. Η τιμωρία, επομένως, αποτελεί ένα είδος αρνητικής ε­ νίσχυσης, το οποίο αποσκοπεί στην κπτηστηλή |ΐιης αντίδρασης χωρίς την υπόθαλψη μιας άλλης αντίδρασης ηποφυγήο. "Ό πρώτος που αναφέρθηκε στην τιμωρία είναι ο ΤΗοΓηάΐΚβ, ο οποίος θεωρούσε ότι είναι το αντίθετο της αμοιβής. Βρέθηκε όμως ότι η τιμωρία άλλοτε αποθαρρύνει την αντίδραση την οποία ακολουθεί και άλλοτε όχι. Παράδειγμα χαρακτηριστικό η λεκτική επίπληξη. Μερικές φορές μάλιστα η τιμωρία μπορεί να αυξήσει τη δύναμη της αντίδρασης. Ο Εδίβδ (1944) πρώ­ τος έδειξε ότι η τιμωρία δεν αποσβένει μίαν αντίδραση αλλά μόνο την κα­ ταστέλλει. Ο Εδΐβδ έδειξε ότι μικρή τιμωρία δεν έχει καμιά επίπτωση στη συμπεριφορά ενώ πολύ ισχυρή τιμωρία αποδιοργανώνει τελείως τις αντι­ δράσεις. Το πείραμα του Εδίβδ είχε ως εξής: Πήρε τρεις ομάδες ποντικών τους οποίους εκπαίδευσε να πατούν ένα μοχλό προκειμένου να πάρουν τρρφή. Στη συνέχεια, στη μια ομάδα εφάρμοσε διαδικασία απόσβεσης, μη προσφέροντας τροφή ως απάντηση στο πάτημα του μοχλού. Στη δεύτερη ομάδα εφάρμοσε διαδικασία ελαφριάς τιμωρίας. Έδεσε δηλαδή τα πόδια τους ώστε να μην μπορούν να πατήσουν το μοχλό για να πάρουν τροφή. Στην τρίτη ομάδα εφάρμοσε δυνατή τιμωρία, δηλαδή παρείχε ηλεκτρική

100

ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΚΙΝΗΤΡΩΝ

εκκένωση κάθε φορά που πατούσαν το μοχλό. Η διαδικασία αυτή διήρκεσε 20 δοκιμές. Σε κάθε δοκιμή μετριόταν ο αριθμός πατημάτων του μο­ χλού. Βρέθηκε ότι η πρώτη ομάδα, αυτή της απόσβεσης, παρουσίαζε μια προοδευτική μείωση των αντιδράσεων μοχλού με την αύξηση των δοκιμών χωρίς ενίσχυση. Παρουσίαζε δηλαδή απόσβεση. Η δεύτερη ομάδα, της ε­ λαφριάς τιμωρίας, είχε δεμένα τα πόδια στις πρώτες 10 δοκιμές και μετά της λύνονταν τα πόδια. Φάνηκε ότι αμέσως μετά το λύσιμο των ποδιών η ομάδα αυτή παρουσίαζε έντονο πάτημα του μοχλού, αντίστοιχο με αυτό των πρώτων δοκιμών της ομάδας απόσβεσης. Στη συνέχεια, καθώς δεν ενισχυόταν πλέον το πάτημα, η αντίδραση άρχιζε να εξασθενεί όπως και στην ομάδα απόσβεσης. Η τιμωρία δηλαδή δεν είχε κανένα αποτέλεσμα. Η τρίτη ομάδα όμως, αυτή της βαριάς τιμωρίας, με το σταμάτημα των ηλε­ κτρικών εκκενώσεων μετά τη δέκατη δοκιμή, παρουσίασε πλήρες σταμάτη­ μα της αντίδρασης του μοχλού αλλά και διάλυση της όλης συμπεριφοράς, γιατί τα ζώα πλέον δεν εκδήλωναν καμιά μαθημένη αντίδραση. Η δυνατή τιμωρία αποδείχτηκε ότι καταστέλλει την αντίδραση αλλά έχει και παράλληλες δυσάρεστες συνέπειες για τον οργανισμό. Σκεφτείτε για παράδειγμα ένα παιδί που τιμωρείται δυνατά για κάποια αταξία που έκανε και στη συ­ νέχεια δε διορθώνεται αλλά επαναλαμβάνει την ανεπιθύμητη συμπεριφο­ ρά, που προκαλεί περαιτέρω τιμωρία. Το αποτέλεσμα είναι ότι η βαριά τι­ μωρία μπορεί σε κάποια στιγμή να σταματήσει την εκδήλωση της λαθεμέ­ νης συμπεριφοράς αλλά το παιδί δεν ξέρει τι πρέπει να κάνει όταν βρίσκε­ ται αντιμέτωπο με την κατάσταση που προκαλούσε τη λαθεμένη αντίδραση. Δεδομένα αυτού του τύπου οδήγησαν σε μια αμφισβήτηση της τιμωρίας ως μέσου για την αλλαγή της συμπεριφοράς. Πολλά πειράματα που έγιναν κατά τη δεκαετία του 1960 όμως έδειξαν ότι η τιμωρία μπορεί να έχει κατασταλτικά αποτελέσματα τόσο βραχυπρό­ θεσμα όσο και μακροπρόθεσμα (Ροννίβτ, 1971), φτάνει να πληρούνται ορι­ σμένοι όροι. Η τιμωρία αποδίδει όταν η επιζητούμενη αντίδραση είναι α­ συμβίβαστη με την τιμωρούμενη. Στην περίπτωση αυτή η τιμωρία λειτουρ­ γεί ως σήμα για τη διάκριση των αντιδράσεων, ποια είναι αποδεκτή και ποια όχι. Είναι δυνατό όμως να υπάρξει «παράδοξη διευκόλυνση» μιας α­ ντίδρασης αντί της καταστολής, όταν η τιμωρία αποβλέπει στην παρεμπόδιση μιας αντίδρασης που σχετίζεται με την ικάνοποίηση βασικών ανα­ γκών του οργανισμού ή του ατόμου. Στην περίπτωση αυτή, αν λόγου χά­ ρη, το άτομο πεινάει και εμείς τιμωρούμε τις αντιδράσεις του φαγητού, παρατηρείται εντατικοποίηση των τιμωρούμενων αντιδράσεων αντί κατα­ στολής. Στην περίπτωση αυτή, αν η τιμωρία επαναλαμβάνεται αλλά το ά­ τομο τελικά παίρνει την ενίσχυση που επιδιώκει, η τιμωρία λειτουργεί ως

ΣΥΜΠΕΡΙΦΟΡΙΚΕΣ ΘΕΩΡΙΕΣ ΚΙΝΗΤΡΩΝ

101

θετικός ενισχυτής, ως σήμα ότι η επιθυμητή αντίδραση θα επιτευχθεί. Οι μαζοχισπκές αντιδράσεις μπορεί να αντανακλούν μάθηση αυτού του τύ­ που. Η τιμωρία, επουένως, δε μειώνει αναγκαστικά την πιθανότητα εμφάνι­ σης μιας αντίδρασης. Αν το πετυχαίνει, αυτό οφείλεται, [πρώτονί στις δυσά­ ρεστες συναισθηματικές αντιδράσεις που προκαλεί, και οι οποίες λειτουρ­ γούν ως σήμα για τα δυσάρεστα αποτελέσματα μιας κατά τα άλλα ευχάρι­ στης αντίδρασης.^Δεύτερον^ στη σύνδεση των δυσάρεστων με άλλα συνα<ρή ουδέτερα ερεθίσματα, τα οποία στη συνέχεια δρουν ως μαθημένα απω­ θητικά ερεθίσματα καΓεισι διευκολύνουν τις αντιδράσεις αποφυγής. |Τρίΐον^Ι στην απόκτηση αρνητικής ενίσχυσης μετά την εκδήλωση της αντίδρα­ σης αποφυγής (ΡοννΙβΓ, 1971). ^(Προϋποθέσεις για την αποτελεσματικότητα της τιμωρίας είναι να δίνεται αμέσωςΤίεπίτη λαθεμένη αντίδραση και να είναι ανάλογη προς αυτήν. Για την επίτευξη μακροχρόνιων αποτελεσμάτων χρειάζεται επιπλέον εσωτερικοποίηση της τιμωρίας και μάθηση αντιδράσεων αποφυγής. Η σύνδεση της τιμωρίας με γνωστικές ερμηνείες της περίστασης και των συνεπειών της Βοηθά επίσης (5ΐη9βΓ & δΐηοβτ, 1969). Η απειλή τιμωρίας, με τη δημι­ ουργία προπαρασκευαστικού άνχους 6οηθά πολλέο Φο^έ^ καλύτερα από την ίδια την τιμωρία— Συμπερασματικά, μπορεί να πει κανείς ότι οι θεωρίες Ε-Α συντέλεσαν στην κατανόηση των κινήτρων διασαφηνίζοντας το ρόλο της ορμής και των εξωτερικών κινήτρων τόσο θετικών, όπως οι αμοιβές, όσο και αρνητικών, όπως οι απωθητικοί ερεθισμοί και η τιμωρία. Το πρόβλημα είναι ότι δεν ε­ ξαντλούν όλο το φάσμα των δυνατών κινήτρων.

Η θεωρία του δΗβίΗβΙά για τη δημιουργία ορμής Ο δρόμος που άνοιξε ο ΗιιΙΙ με την εισαγωγή των κινήτρων στην ερμη­ νεία της ανθρώπινης συμπεριφοράς ήταν καταλυτικός, γιατί εμπλούτισε το φάσμα των φαινομένων που μπορούσαν να μελετηθούν και να ερμηνευθούν από τη συνειρμική θεωρία. Μία άλλη σημαντική συμβολή των συμπεριφοριστών ήταν η ανακάλυψη ότι κίνητρο δεν είναι μόνο η μείωση της ορμής αλλά και η αύξησή της. Ο δΗβίΓιβΙοΙ (1966) ήταν αυτός που αντέκρουσε τη θεωρία της ενίσχυσης ως μείωσης της ορμής και υποστήριξε ότι μόνο πράγματα που αυξάνουν την ορμή μπορούν να ενισχύουν. Το γεγονός ότι οι άνθρωποι πέφτουν με αλε­ ξίπτωτο, κάνουν σκι ή αγώνες ταχύτητας αποτελεί ενδεικτικό στοιχείο. Ο

102

ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΚΙΝΗΤΡΩΝ

δΗβίίϊβΙά ερμήνευσε ιη μάθηση χωρίς την παρουσία μείωσης της ορμής ως εξής: Ας υποθέσουμε όχι φθάνει κάποιος σε ένα σταυροδρόμι. Θα σχρίψει αρισχερά ή δεξιά; Αν έχει δεχτεί αμοιβή παλιόχερα σχο δεξί δρόμο, χόχε ό­ λοι οι περιβαλλονχικοί ερεθισμοί σχα δεξιά προκαλούν κλασμαχικές προσ­ δοκούσες ανπδράσεις οι οποίες ενδυναμώνουν τις αντιδράσεις προς αυτή την κατεύθυνση. Αντίθεχα, οι ερεθισμοί προς τα αριστερά δεν προκαλούν χέχοιου είδους αντιδράσεις. Έτσι, το άτομο σχρίβει δεξιά γιαχί εκείνοι οι ερε­ θισμοί ενεργοποιούν χην ορμή. Με χον χρόπο αυχό ο δΗβίββΙά έδειξε όχι δεν υπάρχει μάθηση χωρίς ορμή, μόνο που η ορμή λειχουργεί ως κίνηχρο είχε για χη μείωσή χης είχε για χην αύξησή χης. Αυχή η άποψη ανάγει την ορ­ μή σχη λειτουργία της φυσιολογικής διέγερσης, στην οποία θα αναφερθού­ με στο επόμενο κεφάλαιο. Η εισαγωγή της ιδέας της αύξησης της ορμής ό­ μως ήταν σημαντική για την κατανόηση και ενός άλλου σημαντικού φαινο­ μένου, της ματαίωσης.

Ματαίωση Μια άλλη συμβολή του δΗβίίΐβΙά σχη συμπεριφορική άποψη για χα κίνη­ τρα αφορά χην εισαγωγή χης έννοιας χης μαχαίωσης ως δημιουργού ορ­ μής. Ο δΗβίίϊβΙά ορίζει χη μαχαίωση ως χην αντίδραση σε μια κατάσταση στην οποία υπάρχουν σήματα για το στόχο αλλά η αντίδραση για την επί­ τευξη του στόχου δεν μπορεί να γίνει. Ο όρος ματαίωση σημαίνει παρεμπόδιση της επίτευξης ενός στόχου, πρόκληση αποτυχίας ή προσωπική προσβολή. Ματαίωση μπορεί να είναι η εμπειρία που έχει το άτομο (ή το ζώο) ως αποτέλεσμα της παρεμπόδισης που υπέστη. Όπως θα δούμε πα­ ρακάτω, αποτελέσματα της ματαίωσης είναι η επιθετική συμπεριφορά, η ε­ πιτεταμένη επιδίωξη του στόχου, η εμμονή, ή η απογοήτευση και η από­ συρση. Πάρτε, για παράδειγμα, την αντίδρασή μας όχαν βιαζόμασχε να φχάσουμε κάπου με χο αυτοκίνητο και στη μέση του δρόμου χαλάει χο αυχοκίνηχο. Η άμεση αντίδρασή μας είναι να θυμώσουμε, και ίσως να βρί­ σουμε ή να δώσουμε ένα χτύπημα σχο αυχοκίνηχο, και μετά να σκεφτούμε με ποιο τρόπο θα φτάσουμε στο στόχο μας χωρίς το αυτοκίνητο. Μια σχετΓ κή έννοια στην κοινωνική ψυχολογία είναι «η μαχαίωση χης αναχέλλουσας προσδοκίας» (Οβνϊβδ, 1967). Σύμφωνα με αυχή χην έννοια, η κοινωνική αναχαραχή εμφανίζεται όχαν οι άνθρωποι προσδοκούν ένα σχόχο και μεχά απογοηχεύονχαι, λόγω μη ικανοποίησης χης προσδοκίας, οπόχε αυξάνει η ανχίδραση πίεσης για χην πραγματοποίηση των στόχων. Συχνά όμως ο όρος «ματαίωση» αναφέρεται και στη διαδικασία παρε-

ΣΥΜΠΕΡΙΦΟΡΙΚΕΣ ΘΕΩΡΙΕΣ ΚΙΝΗΤΡΩΝ

103

μπόδισης, δηλαδή τι παρεμβαίνει και οδηγεί σιο αποτέλεσμα της ματαίω­ σης. Ματαίωση είναι η διαδικασία που οδηγεί στην αλλαγή της συμπερι­ φοράς ή μια δυναμική κατάσταση που προηγείται και επηρεάζει την αλλα­ γή (\Λ/βΐηβΓ, 1985). Μια τέτοια παρεμβαίνουσα κατάσταση είναι η δημιουρ­ γία ορμής, όπως προτείνει ο δΗβίίϊβΙά. Η ορμή σχετίζεται με την προσδο­ κία που δημιουργείται στο άτομο από τα περιβαλλοντικά σήματα που συν­ δέονται με τον επιδιωκόμενο στόχο. Η ορμή αυτή επιτείνει την επιδίωξη του στόχου, γιατί όσο πλησιάζει κανείς προς αυτόν, τόσο αυξάνονται και τα σήματα που τον υποδηλώνουν. Αν τότε συμβεί κάτι και δεν ικανοποιηθεί η ορμή, αν δηλαδή περεμβληθεί ένα εμπόδιο, τότε η ορμή, ως γενικός ενεργοποιητικός παράγοντας, οδηγεί σε ενεργοποίηση άλλων στόχων ή συμπε­ ριφορών, όπως η επιθετική. Πολλά πειράματα πάνω <πη ματαίωση, προκειμένου να κατανοηθεί ο μηχανισμός της, έκανε ο Απίδβΐ. Ο Απίδβΐ (1958) όρισε τη ματαίωση ως μη ενίσχυση μιας προηγουμένως ενισχυμένης αντίδρασης. Το πείραμά του εί­ χε ως εξής: Κατασκεύασε ένα κλωβό με δύο διαδρόμους. Τα πειραματό­ ζωα δέχονταν τροφή στον πρώτο διάδρομο, στην αρχή σε κάθε δοκιμή τους και μετά σε καμία. Αυτός ήταν ο διάδρομος της ματαίωσης. Παράλλη­ λα μετριόταν η ταχύτητα των ζώων στο δεύτερο διάδρομο, όπου δέχονταν πάντοτε τροφή. Βρέθηκε ότι η ταχύτητα αύξανε μετά την εμφάνιση της μα­ ταίωσης στον πρώτο διάδρομο. Ένα άλλο σχετικό πείραμα των Ηβηβτ & Βτοννη (1955) με παιδιά είχε ως εξής: Κατασκευάσθηκε ένα παιχνίδι με υ­ ποδοχές για 36 μπίλιες. Αν όλες οι μπίλιες τοποθετούνταν στις υποδοχές αυτές, τα παιδιά κέρδιζαν ένα βραβείο. Κατά τη διάρκεια του παιχνιδιού ο πειραματιστής μπορούσε, χωρίς να το καταλάβει το παιδί, να χαλάσει τη δι­ ευθέτηση των μπιλιών, οπότε το παιδί έπρεπε να ξαναρχίσει, πιέζοντας ένα μοχλό. Αυτή ήταν η συνθήκη ματαίωσης. Ο πειραματιστής μετρούσε την έ­ νταση στην πίεση του μοχλού. Βρέθηκε ότι όσο πιο νωρίς στην εκτέλεση του παιχνιδιού παρουσιαζόταν η ματαίωση τόσο μικρότερη ήταν η πίεση που ασκούνταν στο μοχλό. Αντίθετα, όσο πιο κοντά στο στόχο είχε φτάσει το παιδί, τόσο πιο έντονη ήταν η πίεση στο μοχλό, πράγμα που υποδηλώ­ νει την αύξηση της ορμής λόγω ματαίωσης. Σκεφτείτε στην καθημερινή ζωή τι συμβαίνει όταν ξεκινούμε να πετύχουμε κάποιο σιόχο. Αν τα εμπό­ δια αρχίσουν πολύ νωρίς, τότε είναι αρκετά εύκολο να εγκαταλείψουμε το στόχο, γιατί δεν έχει αναπτυχθεί ακόμη αρκετή ορμή που να συνδέεται με αυτόν. Με άλλα λόγια, τα περιβαλλοντικά σήματα δεν είναι αρκετά ακόμη ώστε να δημιουργήσουν αρκετή προσδοκία για το στόχο. Αν όμως έχουμε πλησιάσει πολύ και ξέρουμε ότι μπορούμε να τον φτάσουμε, τότε η ματαί­ ωση είναι πολύ μεγάλη και η εμμονή στο στόχο πιο ισχυρή.

104

ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΚΙΝΗΤΡΩΝ

Η ματαίωση, επομένως, είναι δυνατό να έχει ιδιότητες γενικευμένης ορμής, και επειδή είναι απωθητική, ενισχύει τις αντιδράσεις που την ανα­ στέλλουν. Η απογοήτευση είναι μεγαλύτερη όσο κοντύτερα έχει φτάσει κα­ νείς στο στόχο του, οπότε τόσο μεγαλύτερο ενισχυτικό ρόλο παίζει. Ωσκ5σο, η δράση της απογοήτευσης περιορίζεται από το νόμο των ΥβτΚβε & Οοάδοη. Μέτρια ματαίωση μπορεί να παίξει ενισχυτικό ρόλο, υπερβολική όμως ματαίωση είναι ανασταλτική της συμπεριφοράς και ορθής επίδοσης. Ένας άλλος περιορισμός που είναι δυνατό να τεθεί στην αποτελεσματικό­ τητα της ματαίωσης ως ορμής είναι η σχέση ορμής και γνώσης. Μία αύξη­ ση στην ορμή είναι δυνατό να βοηθήσει, αν η αποτυχία στην επίτευξη του στόχου οφείλεται σε έλλειψη προσπάθειας. Δεν είναι όμως σίγουρο ότι θα βοηθήσει αν η αποτυχία οφείλεται σε έλλειψη γνώσεων (ΑτΚβδ & ΟθΓδΚβ, 1977). Πρέπει, επίσης, να επισημανθεί ότι οι ερμηνείες που δόθηκαν στο φαι­ νόμενο ματαίωσης-επιθετικότητας δεν περιορίζονται στη συνειρμική θεω­ ρία που ήδη αναφέραμε. Ο Οοΐίειτά και οι συνεργάτες του (ϋοΙΙβΓά, ΜΐΙΙβΓ, ΟοοΒ, Μονντβτ, & δββΓδ, 1939) είχαν επισημάνει το φαινόμενο και, ακολου­ θώντας το σκεπτικό του ΡΓβυά, είχαν ορίσει τη ματαίωση ως αντίδραση στό­ χου που διακόπτεται και την επιθετικότητα ως μια πράξη που έχει στόχο να βλάψει έναν άλλο οργανισμό. Επομένως, στη ματαίωση υπάρχει σύγκρου­ ση, η οποία δημιουργεί άγχος και οδηγεί σε υποκατάσταση στόχων. Κατά τον ΜΐΙΙβΓ (1941), όσο πιο ισχυρή είναι η επιθυμία του στόχου, τόσο πιο έ­ ντονη είναι η ματαίωση που αισθάνεται κανείς από τη μη ικανοποίηση της επιθυμίας. Όσο μεγαλύτερη είναι η ματαίωση, τόσο εντονότερη θα είναι η υποκίνηση της επιθετικότητας. Επίσης, όσο μεγαλύτερος ο αριθμός των μα­ ταιώσεων που έχει υποστεί κανείς, τόσο μεγαλύτερη η επιθετικότητα που θα αναπτύξει. Η ερμηνεία αυτή της σχέσης ματαίωσης-επιθετικότητας δείχνει ένα μό­ νο πιθανό λόγο της επιθετικής συμπεριφοράς και περιορίζει τη λειτουργία της ματαίωσης μόνο σε σχέση με την επιθετικότητα. Δεν ερμηνεύει τις άλ­ λες συμπεριφορές που συνδέονται με τη ματαίωση ούτε τη σχέση μεγέ­ θους της ματαίωσης και ενισχυτικής της ικανότητας. Για το λόγο αυτό η συ­ νειρμική έρευνα συνέχισε τις προσπάθειες των ΟοΙΙθγοΙ και ΜΐΗβΓ, και άλ­ λαξε το ερμηνευτικό πρότυπο της ματαίωσης.

105

ΣΥΜΠΕΡΙΦΟΡΙΚΕΣ ΘΕΩΡΙΕΣ ΚΙΝΗΤΡΩΝ

Σύνοψη Γενικά, θα πρέπει να επισημάνουμε ότι οι συνειρμικές ερμηνείες που κυριάρχησαν σπς δεκαετίες του 1950 και 1960 συνέβαλαν ιδιαιτέρως στην κατανόηση των μηχανισμών που υπόκεινται πολλών συμπεριφορών που παλιότερα αποδίδονταν σε ένστικτα. Επίσης, με την έμφαση σιην ακριβή μέθοδο και τη δημιουργία πειραματικών παραδειγμάτων άνοιξαν το δρόμο για τη συστηματική μελέτη άλλων συμπεριφορών, όπως αυτές που εκδη­ λώνονται σε κοινωνικά πλαίσια, ή προσδιορίζονται από προηγούμενες γνώσεις. Έτσι, παρόλο που οι συνειρμικές ερμηνείες καθαυτές δεν επαρ­ κούν για την κατανόηση πολλών καταστάσεων κινήτρων, όμως αποτελούν το υπόβαθρο για τη σύγχρονη θεώρησή τους. Στη συνέχεια, θα αναφερ­ θούμε σύντομα στις θεωρίες που συνδέουν τα κίνητρα με τη φυσιολογική διέγερση, λόγω άμεσης συγγένειάς τους με τις συνειρμικές θεωρίες, και θα προχωρήσουμε στις γνωστικές ερμηνείες των κινήτρων.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 6

Θεωρίες του άρισιου επιπέδου

Όπως είναι γνωστό, ία κίνητρα είναι έννοια που επικαλούμαστε προ­ κειμένου να εξηγήσουμε την κατεύθυνση και χην ένταση μιας συμπεριφο­ ράς. Η θεωρία της ορμής, όπως πρωχοδιατυπώθηκε από τον Ηυΐΐ, επικα­ λούνταν την ορμή για την ερμηνεία χης έντασης χης συμπεριφοράς και χη μάθηση για χην καχεύθυνση που αυχή παίρνει. Ήδη αναφερθήκαμε σε ι­ στορικά μεταγενέστερες χου Ηιιΐΐ έρευνες που επεξέχειναν χην έννοια χης ορμής σε αποκχημένες ορμές και χην αρχική ιδέα χης μείωσης χης ορμής σε επιδίωξη αύξησης χης ορμής υπό ορισμένες συνθήκες. Σχο κεφάλαιο αυχό θα αναφέρουμε περισσότερες έρευνες πάνω στο θέμα της αύξησης της ορμής ως κινήτρου. Πολλά πειράματα, λοιπόν, που έγιναν σχη δεκαετία χου 1950 έδωσαν αποχελέσμαχα που ήχαν δύσκολα να ερμηνευθούν με Βάση χα πλαίσια χης μείωσης χης ορμής. Αυχά χα πειράμαχα έδειξαν όχι χα ζώα έκαναν μεγάλες προσπάθειες για χην απόκτηση αμοιβών που δε μείωναν χην ορμή αλλά χην αύξαναν. Πειράμαχα με πιθήκους, για παράδειγμα, έδειξαν όχι χα ζώα αυχά μάθαιναν να παχούν ένα μοχλό προκειμένου να ανοίξει ένα παράθυ­ ρο απ’ όπου παραχηρούσαν ένα ηλεκχρικό χραινάκι (Βυίΐβτ, 1954). Οι ΗβΗονν, ΗειΗονυ, & ΜβνβΓ (1950) σε μια σειρά πειραμάχων έδειξε όχι πίθη­ κοι δούλευαν επί ώρες πάνω σε ένα σύνθετο μηχανισμό κλειδαριάς. Όχαν πεχύχαιναν να ανοίξουν χην κλειδαριά, δε χους δινόχαν καμιά αμοιβή. Πα­ ρόλα αυχά οι πίθηκοι ξανάκλειναν χην κλειδαριά και ξανάρχιζαν να ασχο­ λούνται μαζί της. Αυτού χου είδους η συμπεριφορά μπορεί να αποδοθεί σε κάποια ψυχολογική ορμή όπως η περιέργεια. Αυχή η ερμηνεία όμως δεν μπορεί να ελεγχθεί αποχελεσμαχικά, όπως αναφέραμε στο εισαγωγικό κε­ φάλαιο, γιατί είναι κυκλική. Μία άλλη σειρά ερευνών τον ίδιο καιρό οδήγησε σε μια διαφορετική ερμηνεία. Σε ένα πείραμα χων ΟβπΛβΓ & ΕβγΙ (1957) με πονχικούς παραχηρήθηκε όχι σε ένα κλουβί με δύο διαμερίσμαχα, χα οποία διέφεραν ως προς τη συνθεχόχηχα χων ερεθισμών που περιλάμβαναν, οι πονχικοί προχιμούσαν αρχικά χο διαμέρισμα με χους απλούσχερους ερεθισμούς αλλά σχη

ΘΕΩΡΙΕΣ ΤΟΥ ΑΡΙΣΤΟΥ ΕΠΙΠΕΔΟΥ

107

συνέχεια μετακινούνταν στο άλλο με τους πιο σύνθετους ερεθισμούς. Αυτή η συμπεριφορά αποδόθηκε στο ότι ο κάθε οργανισμός προτιμά ένα ορι­ σμένο επίπεδο περιβαλλοντικής συνθετότητας. Όταν εθιστεί σε αυτό το ε­ πίπεδο, επιζητεί ένα συνθετότερο περιβάλλον ώστε να διατηρείται το ενδια­ φέρον του. Οι νέοι και λίγο διαφορετικοί ερεθισμοί προκαλούν περιέργεια ενώ οι ερεθισμοί που είναι εξαιρετικά διαφορετικοί από το σύνηθες επίπε­ δο ερεθισμών δεν προκαλούν ενδιαφέρον αλλά φόβο και απόσυρση. Τα ζώα που μετακινούνταν από το απλούστερο στο συνθετότερο περι­ βάλλον επιδείκνυαν μια σημαντική αρχή της θεωρίας του άριστου επιπέ­ δου, την αρχή της απλοποίησης. Η αρχή αυτή ορίζει ότι ένας ερεθισμός μέσω της έκθεσής του γίνεται πιο απλός. Έτσι επιζητείται άλλος συνθετότε­ ρος. Αν συνεχιστεί το επίπεδο του αρχικού ερεθισμού, ο οργανισμός χάνει το ενδιαφέρον του και δε μαθαίνει τίποτα νέο. Μία τρίτη σειρά ερευνών που αφορά το ίδιο θέμα είναι αυτή που είχε σαν αντικείμενό της την αισθητηριακή αποστέρηση (Ββχίοη, Ηβτοη & δοοίί, 1954). Υποκείμενα πληρώνονταν για να παραμείνουν όσο περισσό­ τερο μπορούσαν σε ένα χώρο με πολύ περιορισμένο ποσό ερεθισμών. Βρέθηκε ότι το μέγιστο που μπορούσαν να παραμείνουν σε ένα τέτοιο πε­ ριβάλλον ήταν δύο μέρες. Μερικά υποκείμενα ανέφεραν ψευδαισθήσεις και φόβους, πράγμα που δείχνει ότι ένα τέτοιο περιβάλλον είναι ιδιαίτερα απωθητικό. Η ερμηνεία που δόθηκε στα ευρήματα αυτά ήταν ότι τα υποκεί­ μενα σε κατάσταση αισθητηριακής αποστέρησης βρίσκονταν σε περιβάλ­ λον πολύ φτωχότερο από το άριστο επίπεδο ερεθισμών στο οποίο είχαν συνηθίσει. Οι ψευδαισθήσεις θα μπορούσαν να θεωρηθούν ως προσπά­ θεια του οργανισμού να αναπληρώσει μέρος των ερεθισμών που είχε χά­ σει από το περιβάλλον. Επομένως, |τα ευρήματα των ερευνών υποδήλωναν ότι όταν ο οργανι­ σμός βρίσκεται σε επίπεδο περιβαλλοντικών ερεθισμών κατώτερο από ένα «άριστο», τότε επιδιώκει την αύξηση των εισερχόμενων ερεθισμών, και ό­ ταν βρίσκεται σε περιβάλλον με περισσότερους ερεθισμούς από το «άρι­ στο», τότε επιδιώκει τη μείωσή τους. Η ορμή για αύξηση ή μείωση των ερε­ θισμών είναι φυσιολογική, και γι’ αυτό η προσπάθεια ερμηνείας των δεδο­ μένων επικεντρώθηκε στην αποκωδικοποίηση του φυσιολογικού μηχανι­ σμού που υπόκειται της δημιουργίας της ορμής. Αυτός δεν είναι άλλος α­ πό το μηχανισμό της εγρήγορσης, το δικτυωτό σχηματισμό.^ Ένα πιο σύγχρονο φυσιολογικό μοντέλο της διέγερσης (εγρήγορσης) είναι αυτό του Οτειν (1982), ο οποίος επικαλείται δύο ανταγωνιστικούς μη­ χανισμούς στον εγκέφαλο: το Σύστημα Ενεργοποίησης της Συμπεριφοράς (ΣΕΣ) και το Σύστημα Αναστολής της Συμπεριφοράς (ΣΑΣ). Αυτά τα συστή­

108

ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΚΙΝΗΤΡΩΝ

ματα ενεργοποιούνται από περιβαλλοντικά σήματα που υποδηλώνουν α­ μοιβή ή τιμωρία για τον οργανισμό. Ένα απειλητικό σήμα στο περιβάλλον ενεργοποιεί το μηχανισμό αναστολής, οπότε το άτομο γίνεται πιο αργό σπς αντιδράσεις του, με μεγαλύτερη επαγρύπνηση και προσοχή, και παίρνει μέτρα για την αποφυγή της απειλούμενης βλάβης. Αντίθετα, ένα σήμα α­ μοιβής αυξάνει το επίπεδο ενεργοποίησης και διευκολύνει τη συμπεριφο­ ρά που κατευθύνεται προς την αμοιβή. Και τα δύο συστήματα έχουν πρό­ σβαση σε ένα γενικό μηχανισμό ενεργοποίησης, ο οποίος ενεργοποιεί συ­ μπεριφορές προσέγγισης ή αποφυγής, ανάλογα με το ποιο σύστημα διεγέρθηκε από τα εξωτερικά σήματα. Οι Ρπβΐΐκη & ΜοΟαϊηηβδδ (1975) πρότειναν την άποψη ότι τα εξωτερικά ερεθίσματα δημιουργούν δύο εσωτερικές καταστάσεις: μια κατάσταση βρα­ χυχρόνιας αύξησης της φυσιολογικής δραστηριότητας, η οποία ονομάζεται διέγερση, και μια κατάσταση μακροχρόνιας αύξησης, που ονομάζεται ε­ νεργοποίηση. Η διέγερση είναι αναγκαία για την αντίδραση προσανατολι­ σμού προς τον ερεθισμό («τι είναι αυτό;») και την αναγνώρισή του. Η ενερ­ γοποίηση διαρκεί περισσότερο χρόνο, τόσο όσο χρειάζεται η ολοκλήρωση της συμπεριφοράς που απαιτεί ο χειρισμός του ερεθισμού. Η ενεργοποίη­ ση είναι αυτή που προσδίδει την ετοιμότητα για αντίδραση. Γενικά, αν και δεν υπάρχει καμιά αμφιβολία για τη φυσιολογική Βάση της διέγερσης, οι διάφορες απόψεις που έχουν διατυπωθεί σχετικά με τους μηχανισμούς που βρίσκονται στο υπόβαθρό της δεν έχουν αποκωδικοποιήσει ακόμη τον ακριβή τρόπο με τον οποίο η διέγερση λειτουργεί και πώς συνδέεται με τη συγκεκριμένη συμπεριφορά που επιδεικνύει το άτομο σε σύνθετες καταστάσεις λύσης προβλημάτων. Για το λόγο αυτό, οι αναφο­ ρές που θα γίνουν παρακάτω σπς θεωρίες διέγερσης θα είναι ψυχολογι­ κού τύπου και όχι φυσιολογικού.

Η θεωρία της διέγερσης Οι θεωρητικοί της διέγερσης εντόπισαν μια σειρά παραγόντων που την επηρεάζουν, όπως η ένταση του ερεθισμού, η διάρκειά του, η συχνότητα εμφάνισής του (ρυθμός εναλλαγής της παρουσίας του), η στέρηση σε συν­ δυασμό με τη θέαση του στερημένου ερεθισμού, η συνθετότητά, το νόημα καθώς και η καινοφάνεια του ερεθισμού (ΒβΗνηβ, 1960). Η διέγερση είναι μια ενεργοποιητική δύναμη, η οποία δεν έχει μια συγκεκριμένη κατεύθυν­ ση, και η οποία συνδέεται με τη συμπεριφορά με τον ακόλουθο τρόπο. Όπως φαίνεται στο Σχήμα 9, καθόλου διέγερση σημαίνει βαθύς ύπνος για

109

ΘΕΩΡΙΕΣ ΤΟΥ ΑΡΙΣΤΟΥ ΕΠΙΠΕΔΟΥ

Άριστο επίπεδο αντίδρασης και μάθησης Μ

ί §

£

Ε

Αυξανόμενη επαγρύπνηση, ενδιαφέρον, θετικό συναίσθημα

Αυξανόμενη συναισθηματική διαταραχή, άγχος

Μ ω Ε X Μ

α

α.

Ο

Υψηλό

Χαμηλό ΕΠΙΠΕΔΟ ΕΓΡΗΓΟΡΣΗΣ

Σχήμα 9. Η οργάνωση της συμπεριφοράς ανάλογα με το Βαθμό της μη εξειδικευμένης εγρήγορσης κατά τον ΗβΙΛ (1955).

τον οργανισμό. Προοδευτική αύξηση της διέγερσης επιφέρει εγρήγορση, και στη συνέχεια επαγρύπνηση, αύξηση του ενδιαφέροντος και ευχάριστα συναισθήματα. Αυτό μέχρι ορισμένου επιπέδου διέγερσης, το οποίο είναι το άριστο για τον οργανισμό. Υπέρβαση του επιπέδου αυτού διέγερσης ο­ δηγεί σε αύξηση της συναισθηματικής διαταραχής και άγχος (Ηβββ, 1955). Επομένως η συμπεριφορά ακολουθεί καμπύλη πορεία (ανεστραμμένο ϋ) σε συνάρτηση με τη διέγερση. Ο ΒβΗνηβ (1960) προσπάθησε να ερμηνεύσει τα δεδομένα για τη σχέ­ ση διέγερσης και συμπεριφοράς επικαλούμενος μίαν ενδιάμεση μεταβλη­ τή, την ελκυστικότητα. Η σχέση ελκυσπκότητας και διέγερσης είναι αντί­ στροφη. Δηλαδή όσο πιο ελκυστικό είναι κάτι, τόσο λιγότερη διέγερση πρέπει να υπάρχει. Υψηλή διέγερση υπάρχει σε περιβάλλοντα που είναι είτε πολύ απλά είτε πολύ σύνθετα. Επομένως, όταν δοθεί πολύ χαμηλό αι­ σθητηριακό εισιόν, όπως στα πειράματα αισθητηριακής αποστέρησης, ο οργανισμός βρίσκεται σε κατάσταση υψηλής διέγερσης, οπότε η ελκυστι-

110

ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΚΙΝΗΤΡΩΝ

κότητα ιης κατάστασης είναι πολύ χαμηλή. Τότε παρουσιάζεται αποδιοργά­ νωση της σκέψης και αρνητικό συναίσθημα, και επιδιώκεται αύξηση των ε­ ρεθισμών εξωτερικά ή μέσω ψευδαισθήσεων, προκειμένου να απομα­ κρυνθεί ο οργανισμός από την απωθητική κατάσταση. Στην περίπτωση της υψηλής συνθετότητας των ερεθισμών, η ύπαρξη υψηλής εσωτερικής διέ­ γερσης δημιουργεί πάλι κατάσταση μη ελκυστική, και έτσι αρχίζει επιδίωξη αλλαγής της μέσω της μείωσης της συνθετότητας. Η σχέση διέγερσης και ελκυστικότητας δίνεται στο Σχήμα 10. Κατά τον Ββτίνηβ, η μέση κατάσταση ερεθισμών είναι η πιο ελκυστική γιατί προκαλεί τη λιγότερη διέγερση, πα­ ρόλο που φαίνεται σαν οι οργανισμοί να επιδιώκουν αύξηση των ερεθι­ σμών και της έντασης.

Διέγερση

Συνθετότητα ερεθισμού

Υψηλή

Χαμηλή

Υψηλή

Συνθετότητα ερεθισμού

Σχήμα 10. Η σχέση διέγερσης, ελκυσηκότητας και συνθετότητας του ερεθισμού κατά τον Ββφηβ (1959).

ΘΕΩΡΙΕΣ ΤΟΥ ΑΡΙΣΤΟΥ ΕΠΙΠΕΔΟΥ

111

Η ερμηνεία του Ββτίνηβ ήταν ιδιαίτερα κατάλληλη για δεδομένα που έ­ χουν να κάνουν με την περιέργεια και τη συμπεριφορά εξερεύνησης του περιβάλλοντος. Και τα δύο αυτά είδη συμπεριφοράς κινητοποιούνται από μίαν ανάγκη να φέρει ο οργανισμός το επίπεδο των ερεθισμών κοντύτερα προς το άριστο επίπεδο. Η εξερεύνηση με στόχο την ποικιλία είναι αντί­ δραση στο χαμηλό επίπεδο ερεθισμών ενώ η ειδική εξερεύνηση, δηλαδή η επιδίωξη ανεύρεσης συγκεκριμένων ερεθισμών στο περιβάλλον, είναι α­ πόρροια του υψηλού επιπέδου ερεθισμών, οπότε το άτομο επιδιώκει μείω­ σή του μέσω επαφής με περιορισμένα ερεθίσματα, συνήθως οικεία. Γενικά, η θεωρία του άριστου επιπέδου ερεθισμών θα μπορούσε να θε­ ωρηθεί ως θεωρία απόκλισης από ορισμένο στόχο. Στόχος στην περίπτω­ ση αυτή είναι η επιδίωξη του μέγιστου θετικού συναισθήματος. Κάθε από­ κλιση από το στόχο αυτό δημιουργεί σχετικά αρνητικό συναίσθημα, το ο­ ποίο με τη σειρά του ενεργοποιεί συμπεριφορές αλλαγής του, όπως η αύ­ ξηση ή η μείωση των ερεθισμών (Οββη, 1995).

Η θεωρία των ψυχολογικών μεταστροφών Μια άλλη προσέγγιση του προβλήματος του άριστου επιπέδου είναι η θεωρία των ψυχολογικών μεταστροφών του Αρίβτ (1989). Σύμφωνα με τη θεωρία αυτή οι άνθρωποι δεν έχουν ένα άριστο επίπεδο διέγερσης αλλά δύο. Ποιο από τα δύο άριστα επίπεδα θα προσδιορίσει τις ενέργειες του α­ τόμου είναι συνάρτηση του προσανατολισμού προς το περιβάλλον που έχει το άτομο τη συγκεκριμένη στιγμή. Ο προσανατολισμός προς το περιβάλ­ λον συνιστά αυτό που ο Αρίβτ ονομάζει μετακίνητρα. Η πρώτη από αυτές τις καταστάσεις μετακινήτρων παρατηρείται όταν το άτομο είναι στραμμένο προς την ολοκλήρωση ενός σημαντικού έργου. Αυ­ τή η κατάσταση ονομάζεται τελική, διότι η όλη συμπεριφορά του ατόμου προσδιορίζεται από τον τελικό στόχο, την απόφαση για επίτευξη του στό­ χου, την εμπλοκή του ατόμου με αυτόν και με τη δράση που οδηγεί προς αυτόν. Το άτομο που βρίσκεται σε τελική κατάσταση βρίσκει ευχαρίστηση στην πρόοδο που κάνει προς την επίτευξη του στόχου. Το άτομο αυτό επι­ διώκει χαμηλό επίπεδο διέγερσης, διότι μόνο έτσι μπορεί να επικεντρώσει όλες του τις προσπάθειες στην επίτευξη του στόχου. Το άτομο που βρίσκεται στη δεύτερη κατάσταση μετακινήτρων, την πα­ ρατελική, δεν ενδιαφέρεται για την επίτευξη ενός συγκεκριμένου στόχου αλλά για οποιαδήποτε δραστηριότητα είναι πρόσφορη στο περιβάλλον ε­ κείνη τη στιγμή. Η δραστηριότητα καθαυτή είναι ο στόχος που προσδιορί-

ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΚΙΝΗΤΡΩΝ

112

ζει ιη δράση του ατόμου. Η δραστηριότητα είναι στόχος και όχι μέσο για την επίτευξη στόχου. Έτσι, το άτομο σε αυτή την κατάσταση μπορεί να α­ ναλίσκεται στο παιχνίδι, στη διασκέδαση, και σε ο,τιδήποτε προκαλεί το ενδιαφέρον της στιγμής. Επομένως, ο άνθρωπος που βρίσκεται σε αυτή την κατάσταση επιδιώκει συνεχή αύξηση του επιπέδου των ερεθισμών, την εναλλαγή, κ.τ.λ., προκειμένου να πετυχαίνει αύξηση του επιπέδου διέγερ­ σης. Η έλλειψη διασπαστικών ερεθισμών, που για το άτομο σε τελική κα­ τάσταση είναι θελκτική, γίνεται απωθητική κατάσταση για το άτομο σε παρατελική συνθήκη. Η σχέση της διέγερσης με το συναίσθημα και την κατά­ σταση μετακινήτρων δίνεται στο Σχήμα 11.

Διέγερση Σχήμα 11. Η σχέση θυμικής κατάστασης και διέγερσης σε τελικές και παρατελικές μεια-κινητήριες καταστάσεις κατά τον ΑρίβΓ.

Η θεωρία των ψυχολογικών μεταστροφών ονομάζεται έτσι διότι υποθέ­ τει ότι οι άνθρωποι μεταπίπτουν από μια κατάσταση μετακινήτρων στην άλ­ λη σε διάφορες φάσεις της ζωής τους, καθώς αλλάζουν οι περιβαλλοντικές

ΘΕΩΡΙΕΣ ΤΟΥ ΑΡ1ΣΤΟΥ ΕΠΙΠΕΔΟΥ

113

συνθήκες. Ένα άτομο σε παρατελική κατάσταση, που συνεχώς είναι στραμμένο προς τα έξω και προς την υψηλή διέγερση που προσφέρουν οι εξωτερικοί ερεθισμοί, όπως για παράδειγμα πολλοί φοιτητές σε περίοδο μη εξετάσεων, αλλάζει σε τελική κατάσταση όταν πλησιάζουν οι εξετάσεις, και τότε η διέγερση επιδιώκεται με την εμπλοκή με το διάβασμα και την α­ ποφυγή των εξωτερικών ερεθισμών. Παράγοντες που μπορούν να επιφέρουν αλλαγή της κατάστασης μετακινήτρων είναι η ύπαρξη ισχυρών εξωτερικών ενισχυτών προς τη μια ή την άλλη κατεύθυνση, η ολοκλήρωση ενός υπάρχοντος έργου ή η αποτυχία στην επίτευξη ενός στόχου, οπότε το άτομο, παροδικά τουλάχιστον, στρέ­ φεται προς δραστηριότητες που δεν άπτονται του προηγούμενου στόχου. Ένας άλλος παράγοντας που μπορεί να επηρεάζει το γενικό πρότυπο των καταστάσεων μετακινήτρων που προτιμά το άτομο είναι η προσωπικότητά του. Μια διάσταση της προσωπικότητας που σχετίζεται με τη στροφή του ατό­ μου προς περιβαλλοντικά ερεθίσματα που αυξάνουν ή μειώνουν τη διέγερ­ σή του είναι η εσωστρέφεια/εξωστρέφεια (ΕνδβηοΚ, 1967). Σύμφωνα με τον ΕνεβηοΚ, οι εσωστρεφείς είναι άτομα που διεγείρονται πιο εύκολα απ’ ό,τι οι εξωστρεφείς. Κατά συνέπεια, το άριστο επίπεδο διέγερσης για τα εσωστρεφή άτομα είναι χαμηλότερο από αυτό των εξωστρεφών. Στο ίδιο εξω­ τερικό περιβάλλον, το οποίο προσφέρει ερεθίσματα που για τον εσωστρεφή είναι επαρκή για το άριστο επίπεδό του, ο εξωστρεφής βρίσκεται σε κα­ τάσταση κατώτερη του άριστου επιπέδου του. Άρα ο εξωστρεφής θα επι­ διώξει αύξηση των ερεθισμών ενώ ο εσωστρεφής όχι (Οββη, 1984). Αυτός μπορεί να είναι ο λόγος για τον οποίο οι εσωστρεφείς ευχαριστιούνται σε περιβάλλον ήσυχο και οικείο ενώ οι εξωστρεφείς επιζητούν νέα και διαφο­ ρετικά περιβάλλοντα. Με άλλα λόγια οι εξωστρεφείς είναι περισσότερο σε κατάσταση παρατελική παρά σε τελική. Το αντίθετο συμβαίνει με τους εσω­ στρεφείς.

Αρχές των θεωριών άρισιου επιπέδου Ανεξάρτητα ωστόσο από την ερμηνεία που θα προτιμήσει κανείς για τα διάφορα πειραματικά δεδομένα που σχετίζονται με τη διέγερση, υπάρχουν ορισμένα σημεία στα οποία όλοι οι ερευνητές συμφωνούν. Αυτά τα σημεία μπορούν να κωδικοποιηθούν ως αρχές των «θεωριών του άριστου επιπέ­ δου». Οι βασικές αρχές ενός τέτοιου θεωρητικού πλαισίου είναι οι ακόλου­ θες:

114

ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΚΙΝΗΤΡΩΝ

1. Η αρχή του άριστου επιπέδου. Κάθε ζώο ή άτομο έχει ένα άριστο ε­ πίπεδο εξωτερικών ερεθισμών που μπορεί να χειριστεί. Για το λόγο αυτό προσπαθεί να προσαρμόσει τα ερεθίσματα του περιβάλλοντος έτσι που να προσεγγίζουν το άριστο επίπεδο του οργανισμού. Η σχέση αυτή είναι του τύπου ανεστραμμένου υ, που σημαίνει ότι αν οι ερεθισμοί υπερβούν ένα επίπεδο συνθετότητας, το άτομο θα προσπαθήσει να τους μειώσει ώστε να επανέλθουν στο άριστο επίπεδο του οργανισμού. 2. Η αρχή της απλοποίησης. Η επανειλημμένη εμφάνιση ενός ερεθι­ σμού μειώνει τη συνθετότητά του καθώς και τη διεγερτική του ικανότητα, λόγω εθισμού. Αν περάσει καιρός χωρίς να εμφανιστεί ο ερεθισμός και ξαναπαρουσιαστεί αργότερα, τότε ξανααποκτά ενδιαφέρον. Η απλοποίηση των ερεθισμών βοηθά στην εξοικείωση πολύ σύνθετων ερεθισμών οι οποί­ οι είναι πολύ πάνω από το άριστο επίπεδο του οργανισμού. Η επανάληψη του ερεθισμού, μειώνοντας τη συνθετότητά του, αυξάνει την ελκυσπκότητα του ερεθισμού και δε μειώνει το ενδιαφέρον του. Αν ο ερεθισμός είναι μέ­ σης συνθετότητας, η επανάληψη αρχικά βοηθάει στην εξοικείωση μαζί του αλλά ύστερα οδηγεί σε πτώση του ενδιαφέροντος. Τέλος, αν ο ερεθισμός είναι πολύ απλός, η επανάληψη πολύ γρήγορα οδηγεί σε εθισμό αλλά στο τέλος του επαναπροσδίδει ενδιαφέρον λόγω συνήθειας. Επομένως, η επί­ δραση της επανάληψης στην προτίμηση ερεθισμών είναι συνάρτηση του. ποσού της επανάληψης και της αρχικής συνθετότητας του επαναλαμβανό­ μενου ερεθισμού. 3. Η αρχή της προτίμησης της συνθετότητας. Σύμφωνα με την αρχή αυ­ τή, ένα άτομο που έχει προηγούμενη εμπειρία μιας διάστασης ενός ερεθι­ σμού θα προτιμά περισσότερη συνθετότητά από ένα άλλο άτομο που είχε λιγότερη εμπειρία του ερεθισμού. Εφαρμογές της θεωρίας του άριστου επιπέδου μπορεί να διακρίνει κα­ νείς στη ψυχολογία του παιδιού, όπου διακρίνουμε αλλαγές στο επιζητούμενο επίπεδο συνθετότητας των ερεθισμών και διαφορές στα ιδρυματικά παιδιά σε σχέση με τα παιδιά που μεγαλώνουν σε οικογενειακό περιβάλ­ λον, κ.α. Πάντως πρέπει να τονιστεί ότι η θεωρία του άριστου επιπέδου δε λέει ότι «το περισσότερο είναι καλύτερο». Υπερβολικός αριθμός ερεθισμά­ των είναι δυνατό να καθυστερήσει την αισθησιοκινητική ανάπτυξη του νη­ πίου κατά την πορεία ανάπτυξης, διότι διασπά τις εμπειρίες μάθησης (\Λ/9θΗδ, ϋζςΐπδ, & Ηυηί, 1971). Στην ανάπτυξη σημασία έχει η ποσότητα αλλά και η «ποιότητα» των ερεθισμών. Οι Υ9ΐτο\λ/, ΚιΛβηδίβΐη, ΡβάβΓδβη, & ^ηΚοννδΚϊ (1972) τόνισαν τη σημασία της ποικιλίας, συνθετότητας, και α­ νταπόκρισης του έμψυχου κι άψυχου περιβάλλοντος στην ανάπτυξη του νηπίου, μια και ο άνθρωπος έχει ανάγκη για αποτελεσματικότητα, δηλαδή

ΘΕΩΡΙΕΣ ΤΟΥ ΑΡΙΣΤΟΥ ΕΠΙΠΕΔΟΥ

115

να επιφέρει ένα αποτέλεσμα στο περιβάλλον, πράγμα που βοηθά στη μά­ θηση και γνωστική ανάπτυξη. Εφαρμογές των θεωριών άριστου επιπέδου ανευρίσκονται και στην πε­ ριβαλλοντική ψυχολογία. Η απωθητικότητα των πολύ απλών και πολύ σύν­ θετων περιβαλλόντων, για παράδειγμα, μπορεί να ερμηνευτεί με βάση τις αρχές των θεωριών. Αλλά και η έλλειψη επικοινωνίας μεταξύ των ανθρώ­ πων στις πόλεις μπορεί να είναι συνέπεια του φόρτου στον αριθμό και στη συνθετότητα των ερεθισμών. Η επιδίωξη εναλλαγών μεταξύ απλών και σύνθετων περιβαλλόντων ανάλογα με τη συνθετότητα του περιβάλλοντος στο οποίο βρισκόταν αρχικά ο οργανισμός είναι μια άλλη κατάσταση που μπορεί να αποδοθεί στους ίδιους μηχανισμούς.

Σύνοψη Οι θεωρίες του άριστου επιπέδου έχουν ενδιαφέρουσες προβλέψεις και εφαρμογές, δε διαθέτουν όμως μέσα για τον ανεξάρτητο προσδιορι­ σμό του άριστου επιπέδου των ατόμων και τον έλεγχο της θεωρίας. Το ζή­ τημα γίνεται ακόμη πιο πολύπλοκο, καθώς το επίπεδο του ατόμου αλλάζει ανάλογα με το ποσό της εμπειρίας που έχει κανείς με συγκεκριμένα ερεθίσματα.'^θυμηθείτε για παράδειγμα τη σχέση του άγχους με τη δυσκολία των προβλημάτων, και πώς αυτή αλλάζει ως συνάρτηση της άσκησης.(Τέ­ λος, παρόλο που οι θεωρίες άριστου επιπέδου προσφέρουν ένα πλαίσιο για την ερμηνεία των σχέσεων διέγερσης και συμπεριφοράς, δε δείχνουν την αλληλεπίδραση της διέγερσης με τη γνώση στον προσδιορισμό της πα­ ρατηρούμενης συμπεριφοράς. Οι θεωρίες αυτές δηλαδή ερμηνεύουν την ένταση αλλά όχι την κατεύθυνση της συμπεριφοράς. Για το λόγο αυτό είναι αναγκαίο να χρησιμοποιήσει κανείς και άλλα θεωρητικά πρότυπα για την ερμηνεία της πραγματικής συμπεριφοράςΓ[

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 7

Η θεωρία του πεδίου του ίβ\νϊη

Όπως φάνηκε από την παρουσίαση χων θεωριών για τα κίνητρα μέχρι τώρα, η προσπάθεια χων ερευνητών ήταν να περιγράφουν χα κίνηχρα με ό­ ρους Βιολογικούς, όπως τα ένστικτα, ή με όρους φυσιολογικούς, όπως η ορμή. Παρά την κυριαρχία των απόψεων αυτών για δεκαετίες, δεν έλειψαν από την Ψυχολογία και φωνές που τόνιζαν τη γνωστική πλευρά των κινή­ τρων. Επειδή, λοιπόν, η έμφαση σπς προηγούμενες θεωρίες ήταν σε έν­ νοιες κοινές σε ανθρώπους και ζώα, αγνοήθηκε το κυρίαρχο χαρακτηρι­ στικό του ανθρώπου που είναι ο νους και η γνώση, πέρα από τα άμεσα ε­ ρεθίσματα και τις αντιδράσεις σε αυτά. Η στροφή προς το νου σημαίνει πρώτα από όλα ότι η συμπεριφορά δεν επηρεάζεται μόνο από το παρόν αλλά και από την αποθηκευμένη γνώση και από την ερμηνεία της εμπει­ ρίας υπό το φως των προηγούμενων και τρεχουσών εμπειριών. Τη στροφή προς το νου και τη γνώση εκπροσωπεί ο Κατί 1-βννϊη (1890-1947).

Ο χώρος ζωής ^ Κυτί ίβ\νΐη (1935,1936,1938) ήταν από τους πρώτους που εισήγαγαν στην Ψυχολογία την έννοια του κινήτρου. Ήταν οπαδός της Μορφολογικής Ψυχολογίας και αντίπαλος της συνειρμικής-συμπεριφορικής αντίλη­ ψης των πραγμάτων. Υποστήριζε ότι η συμπεριφορά ήταν προϊόν τόσο του περιβάλλοντος όσο και του ατόμοΰ^Δηλαδή Β = ί (Ρ,Ε) όπου Β είναι η συμπεριφορά, Ρ είναι το άτομο, και Ε είναι το περιβάλλον. Η συμπεριφορά είναι συνάρτηση του ατόμου και του περιβάλλοντος. Για το λόγο αυτό τα διάφορα άτομα που εκτίθενται στις ίδιες περιβαλλοντικές συνθήκες μπορούν να αντιδρούν διαφορετικά σε αυτές (βλ. ΑτΚβδ & Οδπ&β, 1977. ΜβΐηβΓ, 1985). Ο ίβννϊη (1936) χρησιμοποίησε τον όρο «χώρος ζωής» για να δηλώσει

Η ΘΕΩΡΙΑ ΤΟΥ ΠΕΔΙΟΥ ΤΟΥ ΙΕΜ/ΙΝ

117

όλους τους σύγχρονους παράγοντες, εσωτερικούς και εξωτερικούς, που μπορούν να επηρεάσουν τη συμπεριφορά του ατόμου^Όλοι οι άσχετο» παράγοντες, αυτοί που δεν επηρεάζουν τη συμπεριφορά, παρόλο που μπορεί να είναι παρόντες, δεν εμπεριέχονται στο χώρο ζωής. Για παρά­ δειγμα, ο πιθανός για το άτομο κίνδυνος που ενυπάρχει σε στοιχεία του περιβάλλοντος, όπως στην περίπτωση που πηγαίνει κάποιος με τη βάρκα για ψάρεμα ενώ ο καιρός χαλάει, δεν αποτελεί στοιχείο του χώρου ζωής, εφόσον το άτομο δεν τον λαμβάνει υπόψη. Ο ψυχολογικός χώρος είναι διαφορετικός από το φυσικό. Ο ψυχολογικός χώρος προσδιορίζεται από τις ιδιότητες του ατόμου, τις ανάγκες, επιθυμίες, αξίες, στάσεις και κίνητρά του. Το παρελθόν του ατόμου αποτελεί μέρος του χώρου ζωής μόνο εφό­ σον τον επηρεάζει εκείνη τη στιγμή. 0 χώρος ζωής αναπαρίσταται με τον τρόπο που δείχνει το Σχήμα 12.

Σχήμα 12. Σχηματική απόδοση του χώρου ζωής κατά τον ίβνλήη.

Ο χώρος ζωής, όπως φαίνεται στο Σχήμα 12, περιέχει διάφορες περιο­ χές και όρια μεταξύ αυτών. Τα όρια αντιπροσωπεύουν τα εμπόδια που περεμβάλλονται ανάμεσα στο άτομο, που βρίσκεται σε ένα σημείο του χώ­ ρου, και την περιοχή στην οποία θέλει να κινηθεί. Τα όρια αυτά διαφέ­ ρουν ως προς τη διαπερατότητά τους, δηλαδή το πόσο εύκολα μπορεί κα­ νείς να περάσει από τη μια περιοχή στην άλλη. Αλλα όρια αντιπροσωπεύ­ ουν μεγαλύτερα εμπόδια και άλλα μικρότερα. Επομένως, η μετακίνηση του ατόμου από μια περιοχή του χώρου σε μίαν άλλη δεν είναι άμεση ούτε εύκολη, γιατί περεμβάλλονται διάφορα εμπόδια.

118

ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΚΙΝΗΤΡΩΝ

Πάρτε, για παράδειγμα, ένα μαθητή Λυκείου που θέλει να γίνει για­ τρός. Ο μαθητής στη συγκεκριμένη στιγμή α βρίσκεται στο σημείο Α του χώρου του και θέλει να φτάσει στο σημείο Β, το οποίο αντιστοιχεί στο στό­ χο του, να γίνει γιατρός. Ανάμεσα στην περιοχή Α και την περιοχή» Β πα­ ρεμβάλλονται πολλές άλλες περιοχές, με διαφορετική διαπερατότητα των ορίων τους. Αυτό συμβολίζεται με το πάχος των διαχωρισπκών γραμμών. Ό σο πιο παχειά η γραμμή τόσο πιο δύσκολο είναι να περάσει κανείς από τη μια περιοχή στη διπλανή της. Πώς θα μετακινηθεί λοιπόν ο μαθητής α­ πό το σημείο Α στο σημείο Β; Με άλλα λόγια ποιοι θα είναι οι ενδιάμεσοι στόχοι τους οποίους πρέπει να θέσει και να πετύχει ο μαθητής ώστε να γί­ νει γιατρός; Το άτομο κινείται μέσα στο χώρο ζωής από μια περιοχή στην άλλη ανά­ λογα με τους στόχους του. Όταν υπάρχει μια ανάγκη στο άτομο, τότε δημιουργείται ένταση στην περιοχή όπου βρίσκεται αυτό. Συνέπεια της έντασης αυτής είναι να δημιουργηθεί μια κινητικότητα, μια ροή στην περιοχή αυτή η οποία ζητά διέξοδο προς τις γειτονικές της. Η ένταση δηλαδή δημιουργεί ανισορροπία μεταξύ αυτής της περιοχής καί των γειτονικών της. Αυτό γίνε­ ται αιτία για μεταφορά της έντασης από τη μια περιοχή στη γειτονική της. Το πόσο θα επηρεαστεί η γειτονική περιοχή είναι φυσικά συνάρτηση των ορίων που χωρίζουν τις δύο περιοχές, δηλαδή της διαπερατότητάς τους. Αν υπάρχει εύκολη διάβαση, τότε η ανάγκη της μιας περιοχής περνά στην επόμενη και διεγείρει μια ανάγκη της περιοχής αυτής. Έτσι δημιουργείται μια κίνηση από τη μια περιοχή στην άλλη και μετακύληση της αρχικής α­ νάγκης σε άλλες συγγενικές, μέχρι που να φθάσει το άτομο να πετύχει την ικανοποίηση της αρχικής του ανάγκης με την ικανοποίηση των στόχων που βρίσκονται σε απόμακρη περιοχή. Για να επανέλθουμε στο παράδειγμά μας, ο μαθητής βλέπει μπροστά του να ανοίγονται τέσσερις περιοχές, αυτές των δεσμών σπς εξετάσεις. Η περιοχή που συνδέεται πιο άμεσα με το στόχο του είναι η δέσμη των μα­ θημάτων που οδηγούν προς τις βιολογικές επιστήμες. Οι άλλες γειτονικές περιοχές δεν επιτρέπουν τη μετάβαση από αυτές προς την τελική περιοχή, άρα απορρίπτονται. Ο μαθητής επομένως μετασχηματίζει τον αρχικό του στόχο στον υποστόχο να περάσει τις εξετάσεις για είσοδο στο πανεπιστή­ μιο μέσω της δέσμης των σχετικών μαθημάτων. Όταν φτάσει στη στιγμή που πρέπει να ορίσει τη σειρά των Σχολών στις οποίες θα επιθυμούσε να φοιτήσει, τότε μια νέα σειρά περιοχών ανοίγεται εμπρός του. Μπορεί να διαλέξει την Ιατρική Σχολή, την Κτηνιατρική, τη Φαρμακευτική, ή κάποια Νοσηλευτική. Σε ποια από αυτές θα δώσει προτεραιότητα; Σύμφωνα με τον τελικό του στόχο, ο δρόμος που προσφέρεται καλύτερα είναι αυτός της

Η ΘΕΩΡΙΑ ΤΟΥ ΠΕΔΙΟΥ ΤΟΥ ΙΒΛΖΙΝ

119

Ιατρικής. Αλλά η διαπερατότητα των ορίων προς αυτή τη Σχολή είναι πολύ περιορισμένη, γιατί παίρνει λίγους φοιτητές και μόνο τους καλύτερους στις εξετάσεις. Άρα το άτομο πρέπει να συνεκτιμήσει όχι μόνο την αμεσότητα του δρόμου προς τον τελικό στόχο αλλά και τη δυνατότητά του να πετύχει τον υποστόχο να περάσει στην Ιατρική Σχολή. Είτε γιατί κρίνει ότι δεν έχει την ικανότητα που απαιτείται για να περάσει τις σχετικές εξετάσεις είτε γιατί ο συναγωνισμός είναι μεγάλος —πράγμα που μειώνει τις πιθανότητές του να πετύχει— είτε γιατί δε διαθέτει τα οικονομικά μέσα ώστε να επιμείνει και δεύτερη χρονιά για τις εξετάσεις —στην περίπτωση αποτυχίας— το ά­ τομο «βλέπει» τα εμπόδια ανάμεσα σε αυτόν και στην Ιατρική μεγάλα. Άρα η μετακύληση της έντασης δε θα γίνει προς την περιοχή της Ιατρικής αλλά προς μια γειτονική της. Η πορεία αυτή θα συνεχιστεί μέχρι την επίτευξη του τελικού στόχου ή την εγκατάλειψή του, εφόσον τα εμπόδια ανάμεσα στο άτομο και στην τελική περιοχή είναι αξεπέραστα. Η συμπεριφορά, επομένως, μέσα στο χώρο ζωής έχει πάντοτε φορά, δηλαδή κίνηση από κάποιο σημείο προς κάποιο άλλο. Η κίνηση του ατό­ μου καθορίζεται από τα κίνητρά του. Τα κίνητρα είναι παρωθητικές δυνά­ μεις που χαρακτηρίζονται: α) Από σθένος, θετικό ή αρνητικό, ανάλογα με το αν τα αντικείμενα-στόχοι έλκουν ή απωθούν το άτομο, β) Από απόστα­ ση, δηλαδή διάστημα ανάμεσα στο άτομο και το στόχο του. Η δύναμη του κινήτρου είναι ανάλογη του σθένους του αλλά αντιστρόφως ανάλογη της απόστασης. Αυτό σημαίνει ότι όσο πιο μεγάλη είναι η απόσταση που χωρί­ ζει το άτομο από το στόχο του τόσο μικρότερο είναι το κίνητρο προς αυτόν. Η απόσταση, ωστόσο, δεν είναι χωρική αλλά ψυχολογική, γιατί εξαρτάται από τον τρόπο με τον οποίο το άτομο αντιλαμβάνεται τη σχέση του με το ανπκείμενο-στόχο. γ) Από ένταση, η οποία σχετίζεται με τις ανάγκες, επιθυ­ μίες και προθέσεις του ατόμου αλλά και το πόσο ισχυρές είναι αυτές. Η έ­ νταση έχει τη δυνατότητα να εισάγει σθένος στο περιβάλλον. Το φρούτο στο ψυγείο δεν έχει σθένος μέχρι τη στιγμή που μια περιοχή της προσωπι­ κότητας του ατόμου βρεθεί σε ένταση. Το σθένος του περιβαλλοντικού στοιχείου είναι ανάλογο της έντασης της ανάγκης αλλά και των δικών του ιδιοτήτων. Αν δηλαδή κάποιος δεν πεινά πολύ, τότε σθένος αποκτούν μό­ νο τα πολύ θελκτικά, νόστιμα φαγητά. Αν όμως πεινά πολύ, τότε και τα κα­ θόλου θελκτικά τρόφιμα μπορούν να αποκτήσουν σθένος. Είναι σημαντικό να διευκρινισθεί εδώ ότι όχι μόνο ο χώρος στον οποίο κινείται το άτομο διαθέτει περιοχές αλλά και το ίδιο το άτομο. Το άτομο μπορεί να εκληφθεί ως ένας χώρος με περιοχές, η καθεμιά από τις οποίες αντιστοιχεί στους διάφορους στόχους του ατόμου. Επομένως ανά πάσα στιγμή μια διαφορετική περιοχή του ατόμου μπορεί να βρίσκεται σε έντα­

120

ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΚΙΝΗΤΡΩΝ

ση, και αυτή η περιοχή ανοίγει τους δρόμους προς την επίτευξη του σχετι­ κού στόχου. Οι στόχοι είναι όχι μόνο φυσιολογικοί αλλά και ψυχολογικοί, που συνδέονται με τις φιλοδοξίες του ατόμου. Επομένως, δεν υπάρχει μια μόνο ορμή, όπως στα συστήματα των Ρτβυά και Ηυΐΐ, ούτε η δράσή της ορ­ μής είναι γενικευμένη, αφού η ένταση σε μια περιοχή του ατόμου μετακυλείται προς ορισμένες μόνο περιοχές του εξωτερικού χώρου, δηλαδή πε­ ριοχές που αντιστοιχούν σε συντελεσπκές του στόχου ενέργειες. Η ικανο­ ποίηση του στόχου μιας περιοχής του ατόμου επιφέρει ηρεμία στην περιο­ χή αυτή, πράγμα που επιτρέπει την εκδήλωση κινήσεων που συνδέονται με τους στόχους άλλων περιοχών του. Ενδιαφέρον, επίσης, είναι ότι, για τον Ι_β\νϊη, η ικανοποίηση ενός στό­ χου δε γίνεται μόνο μέσα από τη δράση που οδηγεί προς αυτόν αλλά και μέσα από τη σκέψη, ανάμνηση, ονειροπόληση, και ικανοποίηση άλλων υ­ ποκατάστατων στόχων, όπως η παρακολούθηση μιας ταινίας σχετικής με το στόχο, κ.ο.κ. Αυτό επιφέρει ηρεμία σιην περιοχή.

Ένιαση και μνημονική ανάκληση Η ανάλυση των κινήτρων από τον ίβννΐη με όρους στόχου και προσδοκώμενης αξίας (σθένους) οδήγησε σε μια σειρά πειραμάτων για τη μελέτη της διάρκειας των στόχων σε σχέση με το αν έχουν εκπληρωθεί ή όχι. Με άλλα λόγια, ποιους στόχους διατηρούμε ενεργούς στη μνήμη μας: αυτούς που έχουν ικανοποιηθεί ή αυτούς που δεν έχουν ικανοποιηθεί; Η απάντη­ ση στο ερώτημα αυτό μπορεί να συναχθεί από τη θεωρία του Ι.β\νϊη με Βά­ ση την ιδέα της έντασης. Ένας στόχος που έχει ικανοποιηθεί δεν προκαλεί ένταση στην περιοχή του, άρα δεν απασχολεί τη μνήμη του ατόμου. Ανπθέτως, ένας στόχος που δεν έχει ικανοποιηθεί, ή οι προσπάθειες για εκπλήρωσή του έχουν αποτύχει, εξακολουθεί να έχει ένταση, να είναι δη­ λαδή ενεργός. Αυτό σημαίνει ότι διατηρείται στη μνήμη του ατόμου. Ο πει­ ραματικός έλεγχος της υπόθεσης αυτής έγινε από την ΖβϊςΒηιΐΚ (1927). Η ερευνήτρια αυτή έδωσε στα υποκείμενα της έρευνας μια σειρά έρ­ γων, όπως ερωτήσεις που έπρεπε να απαντηθούν μέσα σε περιορισμένο χρόνο. Όταν το υποκείμενο απαντούσε σε κάποιο πρόβλημα, προχωρού­ σε στο επόμενο. Αν δεν προλάβαινε να απαντήσει λόγω έλλειψης χρόνου, τότε αναγκαζόταν να προχωρήσει στα επόμενα προβλήματα χωρίς να μπο­ ρεί να επανέλθει σε αυτό. Για τα μισά από τα προβλήματα δινόταν αρκετός χρόνος για να απαντηθούν. Για τα υπόλοιπα μισά δεν δινόταν αρκετός χρόνος απάντησης. Μετά τη συμπλήρωση του έργου, δινόταν ένα μνημονι­

Η ΘΕΩΡΙΑ ΤΟΥ ΠΕΔΙΟΥ ΤΟΥ ίΕΜΠΝ

121

κ<5 τεστ ανάκλησης των λέξεων που συμπεριλαμβάνονταν σε αυτό. Βρέθη­ κε ότι χα υποκείμενα ανακαλούσαν καλύτερα τις λέξεις σπς οποίες δεν εί­ χαν προλάβει να απαντήσουν παρά τις λέξεις στις οποίες είχαν απαντήσει. Αυτό ονομάσθηκε «φαινόμενο Ζβΐ93ηιΠ<». Ο αριθμός των ανακαλούμενων λέξεων φαίνεται ότι επηρεάζεται από μια σειρά παραγόντων, όπως η προσπάθεια που είχε καταβληθεί από το ά­ τομο για την απάντηση του σχετικού προβλήματος (όσο μεγαλύτερη προ­ σπάθεια τόσο καλύτερη ανάκληση), από το ποσό της πίεσης που είχε α­ σκηθεί στο υποκείμενο για ανάκληση (το φαινόμενο εμφανίζεται μόνο κά­ τω από συνθήκες ελάχιστης πίεσης για ανάκληση), και την υποκειμενική αίσθηση του ατόμου για την εκπλήρωση ή μη του επιθυμητού στόχου (Μδητονν, 1938). Μεταγενέστερες έρευνες στο ίδιο φαινόμενο έδειξαν ότι υπό στρεσογόνες συνθήκες το άτομο θυμάται καλύτερα τους στόχους που πέτυχε παρά αυτούς που δεν ολοκλήρωσε (Κοδβηζννβΐς, 1943). Αυτό το εύρημα είναι α­ ντίθετο προς το φαινόμενο Ζ6Ϊ93πιΐ1<. Η ερμηνεία που έδωσε ο Κοδβηζννβΐ9 είναι ότι το άτομο υπό συνθήκες άγχους στρέφεται προς τον εαυτό του και απωθεί τα μη ολοκληρωμένα έργα ως μια αμυντική αντίδραση, για­ τί έτσι μειώνει το άγχος που του προκαλούν. Γενικά, τα δεδομένα σχετικά με το φαινόμενο ΖβΪ93πιΐΙ< στις έρευνες που έγιναν στη δεκαετία του 1940 και 1950 ήταν αντιφατικά, και γι’ αυτό οι σχετικές έρευνες σταμάτησαν. Νεώτερες προσεγγίσεις στο θέμα αυτό θα δούμε παρακάτω.

Ένταση και επανάληψη της προσπάθειας Αλλες έρευνες που έγιναν στα πλαίσια της υπόθεσης της έντασης των στόχων προσπάθησαν να απαντήσουν στο ερώτημα αν θα επαναληφθούν οι προσπάθειες για την επίτευξη ενός στόχου όταν αυτές έχουν διακοπεί για κάποιο λόγο. Το άτομο θα επαναλάβει την προσπάθεια που διακόπηκε ή όχι; Το τυπικό πείραμα και σε αυτή την περίπτωση περιλάμβανε έργα για τα οποία υπήρχε αρκετός χρόνος για να ολοκληρωθούν και έργα για τα ο­ ποία ο χρόνος δεν επαρκούσε. Στην περίπτωση παιδιών τα έργα αυτά ήταν παιχνίδια. Μόλις τελείωνε αυτή η συνθήκη, ο πειραματιστής έβρισκε μια δικαιολογία και έβγαινε από το χώρο του πειράματος. Το υποκείμενο πα­ ρέμενε σε αυτόν. Τα υποκείμενα στο διάστημα της απουσίας του πειραμα­ τιστή μπορούσαν να ασχοληθούν με τα παιχνίδια με τα οποία είχαν ασχο­ ληθεί προηγουμένως. Αυτή ήταν και η εξαρτημένη μεταβλητή του πειράμα­ τος. Δηλαδή αν τα υποκείμενα θα ασχολούνταν με παιχνίδια τα οποία εί­

122

ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΚΙΝΗΤΡΩΝ

χαν προλάβει να ολοκληρώσουν ή με παιχνίδια στα οποία είχε διακοπεί η προσπάθεια. Το πείραμα αυτό έκανε πρώτη η Ονδΐβηΐάηβ (1928). Βρήκε ότι υπήρχε μαι ισχυρή τάση των υποκειμένων να ξαναπροσπαθήσουν, να ξαναασχοληθουν με τα παιχνίδια στα οποία είχε διακοπεί η αρχική προσπά­ θεια. Αλλες έρευνες έδειξαν ότι η τάση επανάληψης της διακοπείσας προ­ σπάθειας επηρεάζεται από διάφορους παράγοντες, όπως το αν το διακοπέν έργο έχει μια συγκεκριμένη τελική κατάσταση ή όχι. Στα πρώτα, όπου το προσδοκώμενο αποτέλεσμα είναι συγκεκριμένο, η επανάληψη της προ­ σπάθειας είναι πιο πιθανή απ’ ό,τι στα δεύτερα. Επίσης, σημασία έχει το σημείο στο οποίο διακόπηκε η προσπάθεια. Όσο πιο κοντά στο στόχο δια­ κόπτεται η προσπάθεια τόσο πιο πιθανή είναι η επανάληψή της. Αλλος πα­ ράγοντας είναι η διάρκεια της διακοπής. Όσο αυξάνει η διάρκεια της δια­ κοπής, τόσο μειώνεται η πιθανότητα επανάληψης της προσπάθειας. Τέλος, η στάση του ατόμου απέναντι στο πρόβλημα ή το έργο που έχει να επιτελέσει και ο χαρακτήρας του ατόμου. Όταν το άτομο κάνει κάτι ως εξωτερική επιβολή, τότε δεν επαναλαμβάνει την προσπάθεια. Αυτό το εύρημα είναι ι­ διαίτερα σημαντικό γιατί δείχνει πως οι λόγοι για τους οποίους κάνει κά­ ποιος κάτι, αν δηλαδή είναι εσωτερικοί, προσωπικοί, ή εξωτερικοί, που έ­ χουν να κάνουν με εξωτερικές επιβολές ή αμοιβές, μπορούν να* επηρεά­ σουν όχι μόνο την άμεση συμπεριφορά αλλά και τη μελλοντική σε σχέση με το έργο το οποίο ενισχύουν. Στο πρόβλημα αυτό θα επανέλθουμε στο κεφάλαιο των εσωτερικών και εξωτερικών κινήτρων αργότερα.

Υποκατάσταση στόχων Το άλλο σχετικό με την ένταση των στόχων πρόβλημα που διερευνήθηκε πειραματικά έχει να κάνει με το φαινόμενο της μετατόπισης που περιέγραψε ο ΡγθικΙ. Πώς δηλαδή το άτομο χρησιμοποιεί υποκατάστατους στό­ χους. Ο Ρτβυά μιλούσε για τις ανεκπλήρωτες επιθυμίες ως εσωτερικούς ε­ ρεθισμούς από τους οποίους δεν υπάρχει διαφυγή. Για τη θεωρία του 1-βννίη, αυτό σημαίνει ότι η ένταση δε σταματά παρά μόνο αφού ικανοποιη­ θεί ο σχετικός στόχος. Τι γίνεται όμως όταν η ικανοποίηση του στόχου δεν είναι δυνατή; Η απάντηση του ίβννίη ήταν ότι επιλέγεται ένας υποκατάστα­ τος στόχος. Η πειραματική διερεύνηση της διαδικασίας υποκατάστασης ακολουθεί το ίδιο πειραματικό σκηνικό με τις προηγούμενες έρευνες, δηλαδή των έρ­ γων που επιτρέπεται να ολοκληρωθούν και αυτών που δεν επιτρέπεται. Η

123

Η ΘΕΩΡΙΑ ΤΟΥ ΠΕΔΙΟΥ ΤΟΥ ί£\Α/ΙΝ

(1933) έκανε το εξής πείραμα: Πήρε μια ομάδα παιδιών και τους έ­ δωσε πηλό για να φτιάξουν μια μορφή. Τα παιδιά διακόπτονταν στην προσπάθειά τους προτού τελειώσουν τη μορφή που ήθελαν να πλάσουν. Ύστερα τους ζητούσε να φτιάξουν μίαν άλλη μορφή, και αφού τελείωναν, τα άφηνε η πειραματίστρια στο δωμάτιο μόνα. Η μέτρηση που ακολουθού­ σε αφορούσε το αν τα παιδιά θα επαναλάβουν την προσπάθεια για την αρ­ χική μορφή που τους είχε ζητηθεί. Η υπόθεση ήταν ότι η ικανοποίηση ε­ νός υποκατάστατου στόχου, όπως η δεύτερη μορφή που είχαν κατασκευά­ σει τα παιδιά, θα μείωνε την επανάληψη της προσπάθειας για την ικανο­ ποίηση του αρχικού στόχου. Βρέθηκε ότι αυτό συνέβαινε όταν ο υποκατά­ στατος στόχος ήταν παρόμοιος με τον αρχικό και όταν η επίτευξή του ήταν δύσκολη. Πραγματικά, όσο πιο όμοιο προς το αρχικό και όσο πιο δύσκο­ λο ήταν το εμβόλιμο έργο τόσο πιο ισχυρή υποκαταστατική δύναμη είχε. Επίσης, σημαντικό είναι το πόσο εξειδικευμένος είναι ο αρχικός στόχος. Όσο πιο ειδικός είναι ο αρχικός στόχος τόσο πιο δύσκολα υποκαθίσταται από άλλον. Η Ηβηΐβ (1944) έδειξε, τέλος, τη σημασία του σθένους του εμ­ βόλιμου έργου στην υποκατάσταση στόχων. Βρήκε ότι όσο πιο ελκυστικό είναι το αρχικό έργο τόσο πιο δύσκολα μπορεί να υποκατασταθεί από άλ­ λη δραστηριότητα. Αντιστοίχως, αν η ελκυσπκότητα της εμβόλιμης δραστη­ ριότητας είναι μεγαλύτερη αυτής του αρχικού έργου, τότε η νέα δραστηριό­ τητα έχει πιο μεγάλη υποκαταστατική δύναμη. ϋδδηβΓ

Συγκρούσεις Μια άλλη απόρροια του γεγονότος ότι οι άνθρωποι διαθέτουν πολλές διαφορετικές περιοχές στόχων είναι ότι το άτομο μπορεί να βρεθεί σε κα­ τάσταση σύγκρουσης. Αυτό συμβαίνει όταν βρίσκονται σε ταυτόχρονη έ­ νταση δύο περιοχές με θετικό σθένος —δηλαδή είναι ενεργοποιημενοι δύο θελκτικοί στόχοι —, ή δύο περιοχές με αρνητικό σθένος —οπότε το ά­ τομο βρίσκεται αντιμέτωπο με δύο απωθητικά στοιχεία τα οποία θέλει να αποφύγει —, και, τέλος, όταν το άτομο βρίσκεται ανάμεσα σε ένα θελκτικό και έναν απωθητικό στόχο, οπότε συγκρούονται μέσα του η τάση προσέγ­ γισης και η τάση αποφυγής. Πραγματικά, από τις πιο μεγάλες συνεισφο­ ρές του Ι-βννίη είναι η ανάλυσή του των συγκρούσεων. Διέκρινε τρία είδη συγκρούσεων: 1. Σύγκρουση προσέγγισης-προσέγγισης. Αφορά την περίπτωση κατά την οποία το άτομο βρίσκεται μεταξύ δύο εξίσου επιθυμητών στόχων. Η

124

ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΚΙΝΗΤΡΩΝ

σύγκρουση λύνεται όταν το άτομο κάνει κάτι που τον κινεί ελαφρώς κοντύτερα προς έναν από τους δύο στόχους, οπότε μειώνεται η απόσταση, κι άρα αυξάνει η δύναμη προς αυτόν. Για το λόγο αυτό η σύγκρουση αυτή εί­ ναι ασταθής και δε διαρκεί πολύ. Αυτό ισχύει στην περίπτωση που υπάρχει μια περιοχή έντασης και δύο περιοχές θετικού σθένους. Παράδειγμα σχετικό είναι όταν βρίσκεστε, ας πούμε, σε μια δεξίωση και μπροστά σας εκτίθενται δύο εξίσου νόστιμα ε­ δέσματα. Ποιο θα διαλέξετε; Αν κάποιος σας σπρώξει κατά λάθος προς την κατεύθυνση όπου βρίσκεται το ένα από τα δύο θελκτικά εδέσματα, ε­ πειδή η χωρική και ψυχολογική απόσταση προς αυτό μειώνεται, αυξάνει η ελκτική του δύναμη, και διαλέγετε αυτό. Σκεφτείτε όμως ένα άλλο παράδειγμα: Θέλετε να αγοράσετε κάποιο δώρο για τη φίλη σας και βρίσκεστε εμπρός σε δύο δυνατότητες. Η μία εί­ ναι να της αγοράσετε ένα κόσμημα, το οποίο όμως είναι ακριβό. Η άλλη ε­ πιλογή είναι να της αγοράσετε ένα άρωμα, το οποίο είναι φθηνότερο. Ποιο θα διαλέξετε; Η ιστορία περιπλέκεται ακόμη περισσότερο αν εσείς δε διαθέτετε αρκετά χρήματα για να αγοράσετε το κόσμημα, και, από την άλ­ λη, δεν ξέρετε αν το άρωμα θα αρέσει στη φίλη σας. Οι δυνάμεις που ε­ νεργούν στη συνθήκη αυτή έχουν ίδια τελική ισχύ, και το άτομο δεν μπο­ ρεί να αποφασίσει ποια επιλογή είναι προτιμότερη. Κάθεται λοιπόν μπρο­ στά στην τηλεόραση και περιμένει να συμβεί κάτι που θα αλλάξει την τιμή κάποιας από τις δυνάμεις που είναι ενεργές στη συνθήκη αυτή. Αυτό θα ε­ πιτρέψει τη διαφοροποίηση της ισχύος των δύο περιοχών. Η σύγκρουση μπορεί να λυθεί εφόσον το άτομο δει, λ.χ., μια διαφήμιση για κάποιο άρω­ μα, γεγονός που του μειώνει την απόσταση από αυτό. Μπορεί να λυθεί, ε­ πίσης, αν η φίλη του του πει ότι μπορεί να συμμετάσχει στη δαπάνη του κοσμήματος, πράγμα που μειώνει την απόσταση της πρώτης επιλογής. Μπορεί επίσης να λυθεί αν η ένταση, δηλαδή η επιθυμία του ατόμου, αλ­ λάξει, οπότε μειώνεται η θελκηκότητα των δύο αυτών επιλογών και ανοίγει κάποιος άλλος δρόμος, π.χ. να μην πάρει κανένα δώρο ή να πάρει ένα βι­ βλίο. 2. Σύγκρουση αποφυγής-αποφυγής. Η σύγκρουση αυτή παρατηρείται όταν το άτομο προσπαθεί να αποφύγει ταυτοχρόνως δύο πράγματα. Η σύ­ γκρουση αυτή είναι σταθερή και ιδιαίτερα επίμονη, γιατί μόλις το άτομο κι­ νηθεί προς κάποιον από τους στόχους, αυξάνει η αρνητική δύναμη και η απώθηση γίνεται πιο έντονη. Ο μόνος τρόπος για να λυθεί η σύγκρουση είναι να απομακρυνθεί το άτομο από τη σύγκρουση. Αν δεν μπορεί να α­ πομακρυνθεί, η λύση μπορεί να βρεθεί στην αναδόμηση της περίστασης

Η ΘΕΩΡΙΑ ΤΟΥ ΠΕΔΙΟΥ ΤΟΥ ΙΕΜ/ΙΝ

125

μέσω της επαναξιολόγησης ενός ή και των δυο απωθητικών αντικειμένων, οπότε το άτομο μπορεί να διαλέξει το λιγότερο κακό. Παράδειγμα μιας τέτοιας σύγκρουσης είναι το ακόλουθο: Ένα παιδί που δεν αγαπά το σχολείο και σιχαίνεται το διάβασμα βρίσκεται αντιμέτω­ πο με την επιλογή να καθήσει στο σπίτι και να διαβάσει ή να συνοδεύσει τους γονείς του σε μια πολύ βαρετή επίσκεψη και να παίξει με ένα παιδί που δε συμπαθεί καθόλου. Τι θα κάνει; Στην αρχή δεν μπορεί να αποφα­ σίσει εφόσον και οι δύο επιλογές είναι εξίσου απεχθείς. Στη συνέχεια ό­ μως σκέφτεται ότι το διάβασμα για το σχολείο είναι κάτι που δεν μπορεί να το αποφύγει ούτως ή άλλως, γιατί, αν δεν το κάνει, θα αντιμετωπίσει και την τιμωρία του δασκάλου. Άρα η επιλογή της επίσκεψης έχει ένα επιπλέ­ ον μειονέκτημα ότι θα προκαλέσει και την τιμωρία. Αυτό αυξάνει την απωθητικότητα της επιλογής αυτής και απομακρύνει το παιδί από αυτήν. Άρα η επιλογή του διαβάσματος δεν είναι τόσο κακή όσο φαινόταν στην αρχή, μια και η απωθητική δύναμη αυτής είναι τώρα μικρότερη από αυτήν της ε­ πίσκεψης. Έτσι το παιδί πλησιάζει προς αυτήν. Θα μπορούσε όμως να γί­ νει αναδόμηση της κατάστασης προς την άλλη κατεύθυνση, αν, λ.χ.,. ήταν Σάββατο απόγευμα, οπότε η απειλή του σχολείου μειώνεται και αυξάνεται η θελκηκότητα του παιχνιδιού. Έτσι στρέφεται προς αυτή την επιλογή. 3. Σύγκρουση προσέγγισης-αποφυγής: Η σύγκρουση αυτή εκδηλώνε­ ται όταν το ίδιο αντικείμενο ασκεί θελκτική και απωθητική δύναμη ταυτο­ χρόνως. Τη σύγκρουση αυτή είδαμε ήδη ότι μελέτησε και ο Ν. ΜίΙΙβΓ. Σκεφτεπε το προηγούμενο παράδειγμα, μόνο που το παιχνίδι με το άλλο παιδί είναι κάτι που αρέσει πολύ στο παιδί. Έτσι το δίλημμα είναι ανάμεσα στην τιμωρία του σχολείου, γιατί δε θα έχει διαβάσει, και την ευχαρίστηση του παιχνιδιού με το φίλο του. Η λύση της σύγκρουσης έρχεται με την αναδό­ μηση της κατάστασης μέσω της μείωσης της θελκτικότητας ή αύξησης της απωθητικότητας του στόχου. Δηλαδή το παιδί σκέφτεται ότι το παιχνίδι με το φίλο του δε θα είναι τόσο ευχάριστο γιατί θα υπάρχουν και άλλα παιδιά μαζί ή ότι το παιχνίδι θα αυξήσει την πιθανότητα τιμωρίας στο σχολείο, άρα δεν πρέπει να το διαλέξει.

Επίπεδο φιλοδοξιών Η ιδέα των δυνάμεων που ενεργούν στο χώρο ζωής, και η συνεπαγό­ μενη διαφοροποίηση των στόχων ανάλογα με την αξία που έχουν για το ά­ τομο, θυμίζει ιδιαίτερα έντονα τις διεργασίες που υφίσταται κανείς όταν έ­

126

ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΚΙΝΗΤΡΩΝ

χει να αποφασίσει σχετικά με το μέλλον του. Έτσι, η έννοια της φιλοδο­ ξίας είναι μια έννοια που ταιριάζει απόλυτα στο θεωρητικό οικοδόμημα του ίβννίη. Η φιλοδοξία ορίζεται ως επιδίωξη μελλοντικής εκτέλεσης ενός οι­ κείου έργου όταν το άτομο γνωρίζει το επίπεδο της επίδοσής του σε αυτό από το παρελθόν. Ο χειρισμός του θέματος από τον ίβ\Λ/ιη και τους μαθη­ τές του (ίβ\νιη, Όβπύ)ο, ΡβδϋηδβΓ, & δβεητε, 1944) συντέλεσε ώστε να ανα­ λυθεί και να κατανοηθεί καλύτερα όχι μόνο πώς το άτομο ορίζει το επίπε­ δο των φιλοδοξιών του αλλά και πώς προχωρεί η διαδικασία της λήψης α­ ποφάσεων. Για το λόγο αυτό έχει ενδιαφέρον να παρουσιαστεί αναλυτικό­ τερα η πορεία προσδιορισμού του επιπέδου των φιλοδοξιών (6λ. Μβίηβιτ, 1985). Στην πορεία προσδιορισμού των φιλοδοξιών μπορεί να διακρίνει κα­ νείς διάφορες χρονικές φάσεις. Πρώτα υπάρχει η αρχική εκτέλεση του έρ­ γου, κατά την οποία το άτομο κάνει διάφορες προσπάθειες για να πετύχει το στόχο του. Η επίδοση στη φάση αυτή, ως επίτευξη του στόχου και ως α­ ριθμός προσπαθειών (δοκιμών) αποτελούν το σημείο αναφοράς του ατό­ μου για τον προσδιορισμό του μελλοντικού στόχου, δηλαδή για τον προσ­ διορισμό του επιπέδου των φιλοδοξιών του. Στη συνέχεια το άτομο εκτελεί το έργο στο νέο επίπεδο που όρισε η φιλοδοξία του. Η επίδοση στο έργο αυτό μπορεί να είναι σύμφωνη με το επίπεδο της φιλοδοξίας ή όχι. Μπο­ ρεί να είναι καλύτερη ή κατώτερη. Η νέα επίδοση δημιουργεί αισθήματα ε­ πιτυχίας ή αποτυχίας, ανάλογα με το αν η επίδοση είναι καλύτερη ή χειρό­ τερη από την προσδοκώμενη. Τα αισθήματα αυτά υπεισέρχονται πλέον στις εκτιμήσεις του ατόμου για την επίδοσή του στο σχετικό έργο και επη­ ρεάζουν τη γενικότερη αντίδραση του ατόμου προς το έργο και τη μελλο­ ντική εμπλοκή του με αυτό ή όχι. Η χρονική εξέλιξη της πορείας προσδιο­ ρισμού του επιπέδου των φιλοδοξιών δίνεται στο Σχήμα 13. Η θεωρητική ανάλυση της διαδικασίας λήψης των αποφάσεων ως προς τις μελλοντικές επιλογές στηρίζεται στο πρότυπο των συγκρούσεων και ο­ νομάζεται «θεωρία του απορρέοντος σθένους» (Εδοειίοηει, 1940. Ρβδϋη9βΓ, 1942. Εβνλ/ίη, Οβπιβο, Ρβδίίη9βΓ, & δβειΓδ, 1944). Η διαδικασία αυτή έχει ως εξής: Το απορρέον σθένος ενός στόχου προσδιορίζεται με 6άση μια διαδικα­ σία συνεκτίμησης του σθένους και της δύναμης που χαρακτηρίζουν τους διάφορους εναλλακτικούς στόχους που εμπλέκονται στην ίδια περίσταση. Για παράδειγμα, ένας μαθητής της Β' Λυκείου πρέπει να αποφασίσει τι δέ­ σμη μαθημάτων θα επιλέξει για προετοιμασία, προκειμένου να περάσει τις εξετάσεις για το πανεπιστήμιο. Η υπόθεση είναι ότι η προσδοκώμενη επι­ τυχία προσδίδει θετικό σθένος στο στόχο ενώ η αποτυχία αρνητικό σθέ-

127

Η ΘΕΩΡΙΑ ΤΟΥ ΠΕΔΙΟΥ ΤΟΥ ΙΕΜΠΝ

Τυπική χρονική ακολουθία 1

2

Τελευταία επίδοση

3

Ορισμός επιπέδου φιλοδοξίας

Νέα επίδοση

Απόκλιση

Απόκλιση

στόχων

επιτεύγματος

Αντίδραση στη νέα επίδοση

Αίσθηση επιτυχίας ή αποτυχίας που έχει σχέση με τις διαφορές των επιπέδων 2 και 3

Σχήμα 13. Χρονική πορεία της διαμόρφωσης των φιλοδοξιών κατά τον ί-6\νΐη.

νος. Το σθένος επηρεάζεται, επίσης, από τη δυσκολία του έργου. Έτσι, η ελκυστικότητα της επιτυχίας αυξάνει όσο αυξάνει η δυσκολία του έργου. Ταυτοχρόνως η απωθητικότητα της αποτυχίας γίνεται μεγαλύτερη όσο ευ­ κολότερο είναι το έργο. Άρα το σθένος δεν είναι απλά θετικό ή αρνητικό αλλά παίρνει μια σειρά τιμών ανάλογα με το πόσο θελκτικός είναι ο στό­ χος σε περίπτωση επιτυχίας και πόσο απωθητικός σε περίπτωση αποτυ­ χίας. Κατά συνέπεια το άτομο στους υπολογισμούς του λαβαίνει υπόψη τό­ σο τις εκτιμήσεις που αφορούν την ευκολία και αξία της επιτυχίας όσο και τις εκτιμήσεις που αφορούν την αξία της αποτυχίας. Όμως το επίπεδο της φιλοδοξίας δεν προσδιορίζεται μόνο από το σθέ­ νος. Υπάρχει ένας ακόμη παράγοντας που επηρεάζει τις εκτιμήσεις του α­ τόμου, ο οποίος ονομάζεται ισχύς, και έχει να κάνει με τη δυνατότητα επί­ τευξης του στόχου. Η δυνατότητα επίτευξης του στόχου προσδιορίζεται από την πιθανότητα επιτυχίας ή αποτυχίας σε αυτόν, με βάση την προηγούμενη εμπειρία του ατόμου με το σχετικό έργο. Η ισχύς θα μπορούσε να θεωρη­ θεί αντίστοιχη της ψυχολογικής απόστασης του ατόμου από το στόχο. Με-

ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΚΙΝΗΤΡΩΝ

128

γάλη τιμή ισχύος σημαίνει υψηλή πιθανότητα επίτευξης του στόχου, μεγά­ λη Βεβαιότητα του ατόμου για το αποτέλεσμα, και, επομένως, μικρή ψυχο­ λογική απόσταση από αυτόν. Έτσι στους υπολογισμούς του ατόμου για κά­ θε επίπεδο δυσκολίας του έργου υπάρχει μια εκτίμηση του θετικού και αρ­ νητικού σθένους και μια εκτίμηση της ισχύος της επιτυχίας και αποτυχίας. Μια αριθμητική εφαρμογή του μοντέλου αυτού μπορούμε να δούμε πα­ ρακάτω (\Νβ\ηβτ, 1985):

Πίνακας 1 Προσδιορισμός του επιπέδου των φιλοδοξιών Επίπεδο

Δύναμη προσέγγισης

Δύναμη αποφυγής

Απορρέουσα (ή

επιτυχίας

αποτυχίας

τελική) δύναμη

δυσκολίας στόχου Δυσκολία

Σθένος

Ισχύς

Ρεπιτ.

Σθένος

Ισχύς

Σθ.χίσχ.

Ραποτ.

Ρτελ.

Σθ.χ Ισχ.

15

10

0

0

0

100

0

0

14

10

0

0

0

100

0

0

11

10

5

50

0

95

0

50

10

9

10

90

0

90

0

90

9

7

25

175

-1

75

-75

100

Επίπ.

8

6

40

240

-2

60

-120

120

φιλοδ.

7

5

50

250

-3

50

-150

100

Απόκλισ.

6

3

60

180

-5

40

-200

-20

5

2

75

150

-7

25

-175

-25

στόχων Επίπ.

1

90

90

-9

10

-90

0

προηγ.

0

95

0

0

-10

5

-50

επίδοσ.

2

0

100

0

-10

0

0

0

1

0

100

0

-10

0

0

0

4 3

'

Σημ. Τα σύμβολα Ρεπιτ., Ραποτ., Ρτελ., Σθ., και Ισχ. σημαίνουν Δύναμη επιτυχίας, αποτυχίας, τελική, σθένος και ισχύς, αντιστοίχως.

Από διάφορες μεταβολές των τιμών στον πίνακα προσδιορισμού της απορρέουσας (τελικής) δύναμης του κινήτρου βρέθηκε ότι στην περίπτωση

129

Η ΘΕΩΡΙΑ ΤΟΥ ΠΕΔΙΟΥ ΤΟΥ ΙΕ\λΠΝ

που υπάρχει μεγάλο άνοιγμα ανάμεσα στην ικανότητα ή γνώση του ατό­ μου και στο στόχο του, τότε το άτομο επιλέγει τον ελαφρώς δυσκολότερο ή πολυπλοκότερο υποστόχο που βρίσκεται κοντύτερα σπς ικανότητές του. Ανπσιοίχως, ο φόβος της αποτυχίας ευνοεί τα μεγάλα ανοίγματα σε σχέση με το στόχο, γιατί η αποτυχία στα δύσκολα έργα δικαιολογείται. Επομένως, η επιδίωξή έργων πολύ μεγάλης δυσκολίας για τα άτομα αυτά δε φορτίζει το σθένος της αποτυχίας, το οποίο είναι μεγάλο για την αποτυχία στα εύκο­ λα έργα. Η θεωρία του ί,βννϊη εφαρμόζεται στην περίπτωση λήψης αποφάσεων ι­ διαίτερα σε οικονομικά θέματα. Η ορθόδοξη μέθοδος για σωστές οικονο­ μικές αποφάσεις βασίζεται στον κανόνα ότι πρέπει κανείς να διαλέγει εκεί­ νες τις ενέργειες που μεγιστοποιούν την προσδοκώμενη αξία. Η προσδοκώμενη αξία μιας σειράς ενεργειών καθορίζεται αν πολλαπλασιάσουμε κά­ θε δυνατό αποτέλεσμα των ενεργειών επί την πιθανότητα εμφάνισής του και προσθέσουμε τα εξαγόμενα (ΑτΚβδ & ΟβΓδΚβ, 1977). Ωστόσο, ο κανόνας αυτός είναι πάρα πολύ ορθολογικός, και οι άνθρω­ ποι δεν ακολουθούν τη λογική. Αποτέλεσμα αυτού είναι οι άνθρωποι συ­ χνά να παίρνουν αποφάσεις που δεν ερμηνεύονται με βάση την προσδο­ κώμενη αξία. Ο μαθηματικός ΒβΓηοαΙΙΐ πρώτος είχε προτείνει την ιδέα το 1738 ότι οι άνθρωποι επιδιώκουν τη μεγιστοποίηση της προσδοκώμενης χρησιμότητας. Αν ένα άτομο έχει ένα ποσό χρημάτων Ν και χάσει ένα μι­ κρό μέρος από αυτά, π.χ. αγοράζοντας ένα λαχείο, δε χάνει σημαντικά α­ πό τη χρησιμότητα των χρημάτων του. Αν όμως κερδίσει το λαχείο, τότε το ποσό των χρημάτων θα αυξηθεί απότομα και το ίδιο και η χρησιμότητά τους. Σε αυτή τη λογική στηρίζεται η ασφάλεια ζωής, κινδύνων κ.α.

Σύνοψη ^Είναι φανερό ότι η θεωρία του 1-βννϊη αποτελεί το θεμέλιο για μια γνω­ στική ερμηνεία της ανθρώπινης συμπεριφοράς. Η επίκληση του χώρου ζω­ ής επιτρέπει να κατανοήσουμε την υποκειμενική αντίληψη των πραγμάτων και τις διαφορές των ατόμων μεταξύ τους και με τον εαυτό τους σε διάφο­ ρες στιγμές της ζωής τους. Η περιγραφή και ανάλυση της δράσης των στό­ χων και των δυνάμεων που επηρεάζουν το άτομο αποτελούν μοναδική σύλληψη, η οποία επηρέασε τη σκέψη πολλών νεωτέρων) όπως θα δούμε παρακάτω.(Η θεωρία αυτή έχει όμως το μειονέκτημα ότι δεν μπορεί να κά­ νει ακριβείς προβλέψεις για την τελική συμπεριφορά γιατί, όπως είπαμε, οι πιθανότητες που αποδίδουν τα διάφορα άτομα στα συμβάντα παραλλάσ-

130

ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΚΙΝΗΤΡΩΝ

σουν, όπως παραλλάσσουν και οι πιθανότητες που αποδίδει το κάθε άτο­ μο στο ίδιο συμβάν από τη μια στιγμή στην άλλη. Επίσης, δε δείχνει πώς ε­ πηρεάζουν το άτομο οι δυνάμεις που υπάρχουν στο περιβάλλον αλλά δεν ενυπάρχουν στο χώρο ζωής. Η κυριότερη όμως δυσκολία είναι ότι δεν μπορεί κανείς να έχει ακριβή μέτρηση της αλλαγής των παραμέτρων εκτί­ μησης του ατόμου καθώς αυτό κινείται μέσα στο χώρο ζωής και αλληλεπιδρά με τους άλλους και τα πράγματα. Το μοντέλο δηλαδή αφορά την εκ των υστέρων περιγραφή της πορείας του ατόμου περισσότερο και λιγότερο το τι συμβαίνει τη στιγμή της δράσης. Έτσι, ενώ η θεωρία του ίβν/ΐη αποτελεί ένα ερμηνευτικό σχήμα που παίρνει υπόψη του τα υποκειμενικά χα­ ρακτηριστικά του ατόμου, όμως δεν επιτρέπει ακριβείς μετρήσεις ή προ-

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 8

Η θεωρία του κινήτρου επίτευξης

Στη συνέχεια της γνωστικής παράδοσης θα εξετάσουμε το κίνητρο επί­ τευξης, το οποίο αφορά τόσο τους στόχους που έχει ένα άτομο στη ζωή του —στόχους που αφορούν την επιτυχία σε συνθήκες όπου απαιτείται ποιότητα στην επίδοση— αλλά και χαρακτηριστικά προσωπικότητας, μια και η υπόθεση είναι ότι το κίνητρο αυτό χαρακτηρίζει το άτομο στη δράση του γενικά. Η θεωρία για το κίνητρο επίτευξης αποτελεί σταυροδρόμι ανά­ μεσα στις θεωρίες που υποστηρίζουν την ύπαρξη θεμελιωδών εγγενών ψυ­ χολογικών αναγκών και των θεωριών που τονίζουν το ρόλο του περιβάλ­ λοντος στη διαμόρφωση του ατόμου.

Το κίνητρο επίτευξης Μυιτδν (1938) ήταν ο πρώτος που αναφέρθηκε στο κίνητρο επίτευ­ ξης. Θεωρούσε ότι η ανθρώπινη προσωπικότητα μπορεί να περιγράφει μέ­ σα από μια σειρά θεμελιωδών αναγκών, και πως οι άνθρωποι διαφέρουν ως προς τις ανάγκες αυτές, πράγμα που έχει επιπτώσεις στην παρατηρού­ μενη συμπεριφορά. Ο Μυιτ3ν είχε διατυπώσει έναν κατάλογο 20 αναγκών που, κατά την άποψή του, χαρακτηρίζουν τη συμπεριφορά των ανθρώπων. Μερικές από τις ανάγκες αυτές είναι οι ακόλουθες: φυσιολογικές ανάγκες, ανάγκη για φιλία, ανάγκη για επίθεση, ανάγκη για υποχώρηση/άμυνα, α­ νάγκη για επίτευξη, κ.α. Η άποψη του Μυιτβν ήταν ότι οι ανάγκες αυτές εί­ ναι ασυνείδητες αλλά ότι μπορούν να διαγνωσθούν μέσα από την κατα­ γραφή των σκέψεων των ανθρώπων όταν βρίσκονται αντιμέτωποι με κατα­ στάσεις που διεγείρουν τις διάφορες ανάγκες Για το λόγο αυτό κατασκεύ­ ασε ένα διαγνωστικό εργαλείο, το ΤΑΤ (ΤΗβηηειίΐο Αρρβιτοβρϋοη Τββί), το ο­ ποίο χρησιμοποιήθηκε και χρησιμοποιείται ευρέως για διάφορους διαγνω­ στικούς σκοπούς.^ Μυητβν, λοιπόν, δημιούργησε μια παράδοση να ανά­ γονται σε στοιχεία προσωπικότητας επίκτητες ανάγκες, όπως το κίνητρο ε­ πίτευξης —το οποίο στα χρόνια που ακολούθησαν απέκτησε μεγάλη σημα­

132

ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΚΙΝΗΤΡΩΝ

σία— και προσέφερε ένα εργαλείο για τη μέτρησή τουΓ^ην ιστορία του κι­ νήτρου επίτευξης θα δούμε παρακάτω. Η θεωρία για το κίνητρο επίτευξης διαμορφώθηκε από τους ΜοΟΙβΙΙβηά και Αίΐάηδοη, που μαζί με τους ΟΙβτΚ και ίοννβΐΐ έγραψαν το βιβλίο Το Κί­ νητρο Επίτευξης το 1953. Η θεωρία αυτή, εκτός από την παράδοση του Μιπτβν, έχει συγγένειες τόσο με τη θεωρία του ίεννίη για το επίπεδο φιλο­ δοξιών όσο και με τη θεωρία του άριστου επιπέδου για το επίπεδο ερεθι­ σμών. Πάρτε, παραδείγματος χάρη, ένα μικρό παιδί που κτίζει με τους κύ6ους του ένα πύργο, κι όταν ο πύργος πέφτει, αυτό ξαναπροσπαθεί πάλι και πάλι, μέχρι που να το πετύχει. Οι προσπάθειες αυτές δε σταματούν μέ­ χρι που να Βεβαιωθεί το παιδί ότι μπορεί να τα καταφέρνει χωρίς κανένα πρόβλημα, και τότε πια το παιχνίδι χάνει το ενδιαφέρον του και εγκαταλείπεται. Αυτό συμβαίνει γιατί στην αρχή το παιχνίδι είναι άγνωστο και προκαλεί το ενδιαφέρον του παιδιού. Το ενδιαφέρον διατηρείται μέχρι που το παιδί να αποκτήσει αρκετή οικειότητα με το παιχνίδι. Τότε στρέφεται προς άλλα παιχνίδια που διεγείρουν το ενδιαφέρον του. Αξίζει όμως να σημειωθεί ότι μια τέτοια συμπεριφορά δεν παρατηρείται μόνο σε παιδιά. Οι ενήλικες παρουσιάζουν παρόμοιες συμπεριφορές, ό­ που φαίνεται ότι το κίνητρό τους δεν είναι άλλο από το αίσθημα ότι τα «κα­ ταφέρνουν». Η ικανοποίηση έρχεται από το ότι καταφέρνουν να πετύχουν να εκτελούν σωστά ένα έργο, ότι καταφέρνουν να πετύχουν κάτι που δεν κατάφερναν προηγουμένως. Το αίσθημα ικανοποίησης είναι μεγαλύτερο όσο πιο δύσκολο είναι το έργο που αναλαμβάνουν. Με άλλα λόγια, οι άν­ θρωποι φαίνεται να διαθέτουν ένα κίνητρο επίτευξης, ένα κίνητρο να κατα­ φέρνουν να πετυχαίνουν ένα αποτέλεσμα που θέλουν και, μάλιστα, η επί­ δοσή τους στο έργο που αναλαμβάνουν να έχει υψηλά επίπεδα τελειότη­ τας. Το κίνητρο αυτό διακρίνεται εκεί όπου η τελική επίδοση δεν είναι κάτι εύκολο να επιτευχθεί, δηλαδή σε καταστάσεις όπου υπάρχει κάποιος κίν­ δυνος αποτυχίας και, κατά συνέπεια, το άτομο διακινδυνεύει σπς προσπάθειές του να πετύχει το στόχο του. Το κίνητρο επίτευξης, επομένως, διεγείρεται όταν στο περιβάλλον υπάρχουν σήματα αμοιβής για την επίδοση, τα οποία δημιουργούν προσδοκία και θετικά συναισθήματα για το αποτέλε­ σμα των ενεργειών του ατόμου. Ταυτοχρόνως όμως υπάρχουν και σήματα κινδύνου για την πιθανή αποτυχία. Έτσι σε μια περίσταση επίτευξης υπάρ­ χουν ταυτοχρόνως θετικά και αρνητικά συναισθήματα που συνδέονται με τον επιδιωκόμενο στόχο του ατόμου. Ωστόσο στην καθημερινή ζωή μπορούμε να δούμε ότι υπάρχουν άν­ θρωποι που επιδιώκουν την επιτυχία περισσότερο από ό,τι άλλοι. Αυτό που υπάρχει κοινό σε καταστάσεις επιτυχίας-αποτυχίας, κι όπου μετράει το αν

Η ΘΕΩΡΙΑ ΤΟΥ ΚΙΝΗΤΡΟΥ ΕΠΙΤΕΥΞΗΣ

133

θα πετύχει κανείς ή όχι, είναι ο συναγωνισμός υπό την παρουσία ενός α­ ποδεδειγμένου επιπέδου τελειότητας. Αρα σε τέτοιες περιστάσεις συναγω­ νισμού, ή ανταγωνισμού, κάποιοι εμπλέκονται περισσότερο απ’ ό,τι άλλοι, κάποιοι επιδιώκουν να πετυχαίνουν σε αυτές ενώ άλλοι τις αποφεύγουν. Το ερώτημα είναι αν αυτοί οι άνθρωποι που επιδιώκουν την επιτυχία σε τέ­ τοιες καταστάσεις έχουν διαφορετικό κίνητρο από τους δεύτερους, και αν ναι, τότε πώς λειτουργεί το κίνητρο αυτό. Ο ΜοΟΙβΗβηά υπέθεσε ότι αν κάποιοι πετυχαίνουν σε τέτοιες καταστά­ σεις περισσότερο από άλλους, τότε οι άνθρωποι αυτοί θα πρέπει να έχουν ένα κίνητρο επίτευξης μεγαλύτερο από τους άλλους. Το πρόβλημα ήταν να βρεθεί κάποιος τρόπος για να μετρηθεί το κίνητρο αυτό ανεξάρτητα από τις επιδόσεις σε συγκεκριμένα έργα. Η υπόθεση που διαμόρφωσε ο ΜοΟΙβΙΙβηά ήταν ότι τα άτομα που επιδιώκουν την επιτυχία απασχολούν τη σκέψη τους με ιδέες που αφορούν τις απαιτήσεις των έργων και τα κριτή­ ρια με τα οποία κρίνεται η επίδοση. Άρα, αν χρησιμοποιούνταν ένα προ­ βολικό τεστ, το οποίο να εξωτερικεύει τις σκέψεις των ατόμων, τότε θα μπορούσε να μετρηθεί και το επίπεδο του κινήτρου τους (βλ. Αγ1<θ5 & 03Γδ1<β, 1977. Ενβηδ, 1975. \Λ/βίηβΓ, 1985). Η εκτίμηση του επιπέδου του κινήτρου του κάθε ατόμου γίνεται με το τεστ ΤΑΤ, που είχε προτείνει ο Μυιτδν. Το μετρούμενο κίνητρο ονομάζεται ανάγκη για επίτευξη (Νββά ίο ΑοΗϊβνβ: Ν ΑοΗ). Το τεστ αυτό στηρίζεται <πις κπορίες που γράφουν τα άτομα όταν βλέπουν ορισμένες εικόνες αμφισήμαντες. Για παράδειγμα, το άτομο βλέπει μια εικόνα όπου στο προσκήνιο υπάρχει ένας άντρας και στο βάθος υπάρχουν δρόμοι, μια γέφυρα, και άλ­ λα στοιχεία που υποδηλώνουν μια πόλη. Υπάρχουν, επίσης, κάποια πρό­ σωπα που διακρίνονται αχνά. Το άτομο προσδίνει νόημα οπ:ην εικόνα ανά­ λογα με την προσωπικότητά του και τις ανάγκες του. Οι ΜοΟΙβΙΙβηά και ΑίΚίηδοη ανέπτυξαν ένα σύστημα βαθμολόγησης για την ανίχνευση και α­ ξιολόγηση του στόχου του ατόμου, το θετικό ή αρνητικό συναίσθημα που συνδέεται με αυτόν, τα μέσα για την επίτευξη του στόχου, κ.α., έτσι που να μπορεί να βγει μια τιμή ανάλογη με το επίπεδο της ανάγκης για επίτευξη του ατόμου. Παραδείγματος χάρη, αν το άτομο λέει στην ιστορία που διη­ γείται ότι εδώ πρόκειται για έναν άνθρωπο που θέλει να φτάσει στην πόλη αλλά η πόλη είναι μακριά, γι’ αυτό πρέπει να καταφέρει να περάσει το γεφύρι, ... , τότε θεωρείται ότι η ιστορία αυτή διαθέτει στοιχεία επίτευξης, και στη συνέχεια βαθμολογείται για το περιεχόμενό της. Το περιεχόμενο βαθ­ μολογείται ανάλογα με το αν αναφέρονται λέξεις που δείχνουν στόχους, μέσα για την επίτευξη των στόχων, προσδοκίες για το αποτέλεσμα των ε­ νεργειών, όπως «επιτυχία», «καταφέρνει», «χαίρεται που θα φτάσει το στό­

134

ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΚΙΝΗΤΡΩΝ

χο του», «φοβάται ότι θα αποτύχει», κ.ο.κ. Το άτομο παίρνει ένα βαθμό για κάθε μια από 10 κατηγορίες στοιχείων που θεωρούνται ενδεικτικά του κι­ νήτρου επίτευξης και ένα βαθμό για το ότι αναφέρεται σε περίσταση επί­ τευξης. Προκειμένου να ελεγχθεί η αξιοπιστία του ΤΑΤ ως οργάνου μέτρησης του κινήτρου επίτευξης έγιναν διάφορες έρευνες. Το πρώτο που έπρεπε να ελεγχθεί ήταν αν το ΤΑΤ πραγματικά διαφοροποιεί τα άτομα ανάλογα με την ανάγκη επίτευξης που διαθέτουν. Ένα πείραμά που ανακοινώθηκε στο βιβλίο των ΜοΟΙβΙΙβηά βϊ βΐ. (1953) έγινε με αυτό το σκοπό, να ελεγχθεί δηλαδή αν το ΤΑΤ έχει εγκυρότητα ως διαγνωστικό όργανο. Δόθηκε σε έξι ομάδες ανδρών πρώτα ένα τεστ γραπτό και κατόπιν το ΤΑΤ. Στα υποκείμενα στην ομάδα με προσανατολισμό την επίτευξη ειπώθηκε ότι το αρχικό τεστ ήταν μέτρο της ικανότητάς τους και ότι αυτό το τεστ χρη­ σιμοποιείται από την κυβέρνηση για την επιλογή ηγετικών στελεχών που θα δούλευαν στην Ουάσιγκτον. Ο πειραματιστής φερόταν με επίσημο τρό­ πο και ζήτησε από τα υποκείμενα να γράψουν τα ονόματά τους πάνω στα χαρτιά του τεστ. Δε δόθηκε επανατροφοδότηση ως προς το πόσο καλά πή­ γαν στο τεστ. Το ΤΑΤ δόθηκε μετά το πέρας της εξέτασης. Η ομάδα επιτυχίας δέχθηκε τον ίδιο χειρισμό με αυτόν της ομάδας με προσανατολισμό την επίτευξη, εκτός του ότι δόθηκε σια υποκείμενα η ε­ ντύπωση ότι πήγαν πάρα πολύ καλά στο τεστ. Η ομάδα αποτυχίας είχε τον ίδιο χειρισμό με την πρώτη ομάδα αλλά τα υποκείμενα οδηγήθηκαν να πιστέψουν ότι πήγαν άσχημα στο τεστ. Η ομάδα επιτυχίας-αποτυχίας παρομοίαζε την ομάδα επιτυχίας στο ότι τα υποκείμενα πληροφορούνταν πως στο αρχικό τεστ πήγαν καλά αλλά αργότερα, και πριν πάρουν το ΤΑΤ, ότι πήγαν άσχημα στα τελευταία προ­ βλήματα του τεστ. Στη χαλαρωμένη ομάδα ένας πτυχιούχος φοιτητής είπε στα υποκείμενα ότι χρειαζόταν δεδομένα για κάποια έργα γραπτού τύπου που είχε κατα­ σκευάσει. Ζήτησε από τα υποκείμενα να συμπληρώσουν το τεστ και να μη βάλουν το όνομά τους σε αυτό. Η τελευταία ομάδα υποκειμένων ήταν η ουδέτερη ομάδα. Η ουδέτερη συνθήκη ήταν παρόμοια προς τη συνθήκη της χαλαρωμένης ομάδας εκτός του ότι ο πειραματιστής δεν έκανε καμιά προσπάθεια να μειώσει τη σημα­ σία των αρχικών έργων. Η ουδέτερη συνθήκη συμπεριλήφθηκε στο πείρα­ μα για να εκτιμηθεί η διήγηση των υποκειμένων στο ΤΑΤ χωρίς προηγού­ μενο χειρισμό του κινήτρου επίτευξης. Τα αποτελέσματα έδειξαν ότι το ΤΑΤ αντανακλούσε την ένταση του κι­ νήτρου των υποκειμένων. Μικρότερο κίνητρο επιτυχίας έδειξε η χαλαρω­

Η ΘΕΩΡΙΑ ΤΟΥ ΚΙΝΗΤΡΟΥ ΕΠΙΤΕΥΞΗΣ

135

μένη ομάδα, μετά η ουδέτερη, και στη σειρά: η ομάδα επιτυχίας, η ομάδα με προσανατολισμό την επίτευξη, η ομάδα αποτυχίας, και, τέλος, η ομάδα επιτυχίας-αποτυχίας. Τα ευρήματα αυτά ήταν σύμφωνα με τις προβλέψεις του Ι_β\νΐη στο ότι τα υποκείμενα της ομάδας επιτυχίας, επειδή πίστευαν ότι είχαν πετύχει το σκο­ πό τους, δεν είχαν ένα επίμονο κίνητρο που να αποκαλύπτεται στο ΤΑΤ. Σημαντικό είναι και το εύρημα ότι η ομάδα με προσανατολισμό προς την ε­ πίτευξη έδειξε χαμηλότερο κίνητρο επίτευξης. Ο ΜοΟβΙΙβηά (1961) λέει ότι τρεις συνθήκες είναι αναγκαίες για τη διέγερση του κινήτρου επίτευξης: α) το άτομο να θεωρεί τον εαυτό του προσωπικά υπεύθυνο για το αποτέλεσμα, β) να έχει γνώση του αποτελέσματος, και γ) να υπάρχει κάποιο ρίσκο όσον αφορά τις πιθανότητές του επιτυχίας. Αυτό προϋποθέτει την ύπαρξη υψηλών κριτηρίων βάσει των οποίων κρίνεται η επίδοση. Τα υποκείμενα της ομάδας με προσανατολισμό προς την επίτευξη δεν είχαν γνώση των αποτελεσμά­ των, και, έτσι, δεν υπήρχε μεγάλη διέγερση του κινήτρου τους. Τα αποτελέσματα του πειράματος αυτού ήταν πολύ ενθαρρυντικά ως προς τη δυνατότητα χρήσης του ΤΑΤ για τη μέτρηση περιβαλλοντικών επι­ δράσεων στην ανάπτυξη των κινήτρων. Άλλες έρευνες σχετικές μέ την α­ ξιοπιστία και εγκυρότητα του ΤΑΤ έδειξαν ότι υπάρχει υψηλή συμφωνία με­ ταξύ κριτών στη βαθμολόγηση του ΤΑΤ αλλά χαμηλότερη συσχέπση μεταξύ επαναλαμβανόμενων μετρήσεων στα ίδια άτομα μετά παρέλευση χρόνου. Η εγκυρότητα κριτηρίου όμως είναι σημαντική, όπως φάνηκε από έρευνες που μέτρησαν το κίνητρο επίτευξης και μετά μέτρησαν επίδοση σε ένα α­ νεξάρτητο έργο, π.χ. αναγραμματισμούς ή μνημονική συγκράτηση. Βρέθη­ κε ότι η ομάδα υψηλού κινήτρου είχε καλύτερες επιδόσεις από την ομάδα με χαμηλό κίνητρο (Αίΐάηδοη, 1953. ίο\νβ1Ι, 1952). Ο Αίΐάηδοη μάλιστα χει­ ρίστηκε επιπλέον και τις οδηγίες του πειράματος, που διήγειραν πολύ, μέ­ τριο, ή χαμηλό κίνητρο επίτευξης. Βρήκε ότι τα άτομα με χαμηλό κίνητρο επίτευξης πήγαιναν καλύτερα όταν οι οδηγίες ήταν χαλαρές, ενώ τα άτομα με υψηλό κίνητρο απέδιδαν καλύτερα υπό συνθήκες υψηλού ανταγωνι­ σμού. Οι ΡτβηοΗ και ΤΗογπ35 (1958) έδωσαν στα υποκείμενά τους ένα πρό­ βλημα που δε λυνόταν και μέτρησαν την επιμονή στις προσπάθειες λύσης. Βρήκαν ότι τα άτομα με υψηλό κίνητρο επίτευξης έδειχναν μεγαλύτερη ε­ πιμονή απ’ ό,τι τα άτομα με χαμηλό κίνητρο. Ο ΜΐδοΗβΙ (1961) έδειξε ότι παιδιά με υψηλό κίνητρο επίτευξης μπορούσαν να καθυστερήσουν την ά­ μεση αμοιβή, προκειμένου να πετύχουν άλλη μεγαλύτερη αργότερα, πε­ ρισσότερο απ’ ό,τι παιδιά με χαμηλό κίνητρο. Επομένως, η διαφοροποίη­ ση των ατόμων ως προς το χαρακτηριστικό αυτό έχει ψυχολογικό νόημα, και η εκτίμηση του κινήτρου τους με βάση το ΤΑΤ έχει εγκυρότητα.

136

ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΚΙΝΗΤΡΩΝ

Το επόμενο θέμα που απασχόλησε τους ερευνητές ήταν η διερεύνηση των χαρακτηριστικών του κινήτρου επίτευξης. Χαρακτηριστικά του κινήτρου επίτευξης Μετά τη δημοσίευση του βιβλίου τους το 1953, ο ΜοΟΙβΙΙβηά στράφηκε στη διερεύνηση του κινήτρου επίτευξης ως χαρακτηριστικού που συνδέεται με την οικονομική πρόοδο και κοινωνική ανάπτυξη, ενώ ο Αίΐάηδοη (1957, 1964) προχώρησε στη διερεύνηση των συστατικών του κινήτρου επίτευξης κάρου μηχανισμού μέσα από τον οποίο επηρεάζει τη συμπεριφορά. [θ μηχανισμός λειτουργίας του κινήτρου επίτευξης ακολουθεί τον τύπο των συγκρούσεων ανάμεσα σε δύο τάσεις: την τάση για προσέγγιση του έργου και την τάση για αποφυγή του έργου. Η πρώτη τάση ονομάζεται κί­ νητρο για επιτυχία, ενώ η δεύτερη τάση κίνητρο για αποφυγή της αποτυ­ χίας. Η πρώτη τάση ωθεί το άτομο σε εμπλοκή με το έργο ενώ η δεύτερη σε απομάκρυνση από αυτό.~| Η τάση για επίτευξη επιτυχίας. Περίσταση επίτευξης είναι οποιαδήποτε περίσταση στην οποία το άτομο γνωρίζει ότι η επιτέλεσή του θα αξιολο-' γηθεί (από το ίδιο ή από άλλους) με 6άση κάποια τυπικά κριτήρια ποιότη­ τας και ότι οι συνέπειες των ενεργειών του θα είναι είτε μια ευνοϊκή αξιο­ λόγηση είτε μια μη ευνοϊκή κρίση (αποτυχία) (Αίΐαηδοη, 1964). Η τάση για επίτευξη επιτυχίας (Τβηάβηα/ ίο βοΗΐβνβ δυοοβδδ, Τδ) είναι το κίνητρο για είσοδο σε μια ειδική περίσταση επίτευξης. Αυτό το κίνητρο καθορίζεται α­ πό τρεις παράγοντες: 1 ) τη δύναμη του κινήτρου του ατόμου για επίτευξη επιτυχίας (Μοίΐνβ ίοτ δυοοβδδ, Μδ), το οποίο εκτιμάται με την ΤΑΤ Ν ΑοΗ Βαθμολογία, 2 ) την πιθανότητα που κατά την κρίση του ατόμου υπάρχει για την επιτυχία σε ένα ειδικό έργο (ΡΓοβειβΐΚίν οί δυοοβδδ, Ρδ), και 3) το εξω­ τερικό κίνητρο ή αξία της επιτυχίας σε αυτό το ειδικό έργο (Ιηοβηίΐνβ νβίαβ οί δυοοβδδ, Ιδ). Η πιθανότητα επιτυχίας αναφέρεται στην προσδοκία ή στην πρόβλεψη ό­ τι μια ενέργεια που στοχεύει σε ένα στόχο θα τελεσφορήσει. Υπ’ αυτή την έννοια, η πιθανότητα επιτυχίας είναι αντίστοιχη της έννοιας της προσδοκίας στο σύστημα του Τοίτηβη και της ισχύος στο σύστημα του ίβνλ/ΐη. Κατά τον Τοίιηβη, η δημιουργία προσδοκίας επηρεάζεται κυρίως από τις αμοιβές που δίνονται στην αρχή και στο τέλος των δοκιμών, ενώ η αύξηση της προσδο­ κίας επηρεάζεται από τον αριθμό των αμειφθεισών δοκιμών για την επίτευξη του στόχου. Για τον ΑίΚϊηδοη, η πιθανότητα επιτυχίας επηρεάζεται όχι μόνο από τις προηγούμενες εμπειρίες του ατόμου στην ίδια ή παρόμοια κατάστα-

Η ΘΕΩΡΙΑ ΤΟΥ ΚΙΝΗΤΡΟΥ ΕΠΙΤΕΥΞΗΣ

137

οη αλλά και από τις πληροφορίες που παίρνει ίο άτομο σχετικά με την επί­ τευξη άλλων ατόμων στην περίσταση αυτή. Για παράδειγμα, οι υποψήφιοι στις εισαγωγικές εξετάσεις του πανεπιστημίου γνωρίζουν από τις στατιστικές των προηγούμενων χρόνων ποια είναι η πιθανότητα να περάσει κανείς σε μια συγκεκριμένη σχολή. Πραγματικά, η ιδέα αυτή της πληροφόρησης για την πιθανότητα επιτυχίας χρησιμοποιήθηκε από τους ερευνητές του κινή­ τρου επίτευξης επανειλημμένα, προκειμένου να κρατηθεί σταθερή υπό διά­ φορες συνθήκες η υποκειμενική εκτίμηση της πιθανότητας (ΡβΒΐΗβΓ, 1961). Αλλά και η έννοια της αξίας της επιτυχίας ως αμοιβής που συνδέεται με την επίτευξη ενός στόχου έχει συγγένεια με προηγούμενες θεωρίες. Συν­ δέεται τόσο με τα συστήματα των Τοίπιειη και ίβννιη, όσο και με την έννοια του εξωτερικού κινήτρου του Ηιιΐΐ. Επειδή όμως μια περίσταση επίτευξης αφορά τη θέσπιση στόχων και την επιλογή ενεργειών που θα οδηγήσουν σε αυτόν, η συγγένεια της θεωρίας για το κίνητρο επίτευξης είναι μεγαλύ­ τερη με τις γνωστικές θεωρίες και λιγότερο με τις συνειρμικές. Για το λόγο αυτό και η θεωρία αυτή θεωρείται ότι εντάσσεται στο πλαίσιο των θεωριών προσδοκίας-αξίας, όπως του ίβ\νίη. Η διαφορά της θεωρίας αυτής από του 1-β\νίη είναι ότι επικαλείται επιπλέον την ανάγκη για επίτευξη και τη διαφοροποίηση της ανάγκης αυτής ανάλογα με το αν είναι στραμμένος κανείς περισσότερο προς την επιτυχία ή προς το φόβο της αποτυχίας. Η κινητήρια αξία της επιτυχίας σε μια περίσταση επίτευξης, κατά τον Α&ίηδοη, προέρχεται από το αίσθημα περηφάνειας που αισθάνεται κανείς μετά την επίτευξη κάποιου σημαντικού στόχου. Για το λόγο αυτό είναι συ­ νάρτηση της δυσκολίας του στόχου. Όσο πιο εύκολος ο στόχος τόσο μι­ κρότερη η περηφάνεια για την επίτευξή του και αντιστρόφως. Η τάση για επιτυχία, λοιπόν, καθορίζεται από το κίνητρο, την πιθανότη­ τα επιτυχίας, και την αξία της επιτυχίας. Αυτοί οι τρεις παράγοντες συνδυά­ ζονται πολλαπλασιαστικά για τον καθορισμό της. Δηλαδή: Τδ = Μδ χ Ρδ χ Ιδ Προκειμένου να υπολογίσουμε την τάση για επιτυχία του ατόμου χρεια­ ζόμαστε πληροφορίες για το κίνητρό του (που είναι σχετικά σταθερό ως χαρακτηριστικό της προσωπικότητάς του), την υποκειμενική πιθανότητα ε­ πιτυχίας στο έργο, και την αξία της επιτυχίας. Οι δύο τελευταίες τιμές είναι αντίστοιχες αυτών στο σύστημα του Εβ\νίη. Δηλαδή, όσο πιο μεγάλη η πι­ θανότητα επιτυχίας τόσο μικρότερη είναι η αξία της επιτυχίας. Για το λόγο αυτό η Ιδ υπολογίζεται ως: Ιδ = 1 - Ρδ

ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΚΙΝΗΤΡΩΝ

138

Αν κανείς πάρει ως σταθερό ίο κίνητρο για επιτυχία και αντικαταστήσει τις τιμές για την πιθανότητα και αξία της επιτυχίας, όπως γίνεται στον Πίνα­ κα 2, τότε μπορεί να καταλήξει σε ορισμένα ενδιαφέροντα συμπεράσματα. Πίνακας 2 Υπολογισμός της Τδ για άτομα υψηλού και χαμηλού Μδ (όπως δίνεται από τους ΑτΚβδ & ΟείΓδΚβ, 1977)

Ρδ

Μδ=1

Μδ=5 Μδ

Ρδ

Ιδ

Τδ

Μδ

Ρδ

Ιδ

Τδ

0,1

5 χ 0,1 χ 0,9 = 0,45

1 χ 0,1 χ 0,9 = 0,09

0,3

5 χ 0,3 χ 0,7 = 1,05

1 χ 0,3 χ 0,7 = 0,21

0,5

5 χ 0,5 χ 0,5 = 1,25

1 χ 0,5 χ 0,5 = 0,25

0,7

5 χ 0,7 χ 0,3 = 1,05

1 χ 0,7 χ 0,3 = 0,21

0,9

5 χ 0,9 χ 0,1 = 0,45

1 χ 0,9 χ 0,1 = 0,09

Σημ. Τα σύμβολα Ρδ, Μδ, Ιδ, Τδ αντιστοιχούν στα: πιθανότητα επιτυχίας, κίνητρο επιτυχίας, αξία επιτυχίας, τάση επιτυχίας.

Το πρώτο συμπέρασμα από τον Πίνακα 2 είναι ότι για την Τάση επιτυ­ χίας, σημασία έχουν τα έργα μέσης δυσκολίας, μια και μόνο στην περίπτω­ ση της πιθανότητας 0,5 είναι που εμφανίζεται η υψηλότερη τιμή της Τδ. Δεύτερον, η τάση επιτυχίας παίρνει τη μέγιστη τιμή της μόνο στα άτομα με υψηλό κίνητρο επιτυχίας και μόνο στα έργα μέσης δυσκολίας (μέσης πιθα­ νότητας επιτυχίας). Επομένως, τα άτομα που είναι προσανατολισμένα προς την επιτυχία θα επιδιώκουν να εμπλέκονται με έργα μέσης δυσκολίας και θα αποφεύγουν τα πολύ εύκολα ή τα πολύ δύσκολα. Όμως οι άνθρωποι δε διαθέτουν μόνο τάση για επιτυχία. Το δεύτερο συστατικό της ανάγκης για επίτευξη είναι ο φόβος της αποτυχίας. Η τάση για αποφυγή της αποτυχίας. Όταν οι άνθρωποι με υψηλό κί­ νητρο επιτυχίας αντιλαμβάνονται μια περίσταση επίτευξης, εκτιμούν τόσο τη δυνατότητα επιτυχίας όσο και τη δυνατότητα αποτυχίας, ντροπής, ταπεί­ νωσης. Το να μπει κανείς σε μια περίσταση επίτευξης προκαλεί άγχος και φόβο αποτυχίας, ιδιαίτερα σε μερικούς ανθρώπους. Αυτοί οι άνθρωποι, λόγω του φόβου της αποτυχίας, αναπτύσσουν κίνητρο για την αποφυγή της

Η ΘΕΩΡΙΑ ΤΟΥ ΚΙΝΗΤΡΟΥ ΕΠΙΤΕΥΞΗΣ

139

αποτυχίας (Μοΰνβ ίο βνοΐά ίβίΐυτε, Μβί). Αυτό μπορεί να οδηγήσει και στην αποφυγή της περίστασης επίτευξης. Το πιο διαδεδομένο μέσο για την εκτίμηση του κινήτρου αποφυγής της αποτυχίας είναι το Τβδί Αηχΐβίγ Οαβδίΐοηηδΐτβ (ΤΑζ)). που κατασκεύ­ ασαν οι Μβηάΐβτ και δε»Γ3δοη (1952). Το τεστ αυτό κάνει ερωτήσεις για το άγχος του ατόμου σε περιστάσεις επίτευξης, όπως, π.χ., σε μια εξέτα­ ση. Το κίνητρο για αποφυγή της αποτυχίας προκαλεί τάση για αποφυγή της αποτυχίας (Τβηάβηον ίο εινοϊά ίβϊΐυτβ, Τβί). Η τάση αυτή αναστέλλει την τά­ ση επιτυχίας και μπορεί να αποτρέψει το άτομο από την είσοδο στην περί­ σταση επίτευξης, να καθυστερήσει την είσοδο σε αυτή ή να αναστείλει την επίδοση, αφού εισέλθει το άτομο στην περίσταση επίτευξης (ΑίΗηδοη, 1964). Η Τάση για αποφυγή της αποτυχίας επηρεάζεται από το κίνητρο απο­ φυγής της αποτυχίας, την πιθανότητα αποτυχίας και την εξωτερική αξία της αποτυχίας. Η τιμή της αξίας της αποτυχίας (Ιί) είναι αρνητικός αριθμός για­ τί η αποτυχία έχει πάντα αρνητική αξία. Δηλαδή: Τ3ί = Μβί χ Ρί χ Ιί Αν κάνουμε έναν πίνακα για την τάση αποφυγής της αποτυχίας αντί­ στοιχο αυτού για την τάση επιτυχίας, τότε μπορούμε να παρατηρήσουμε τα εξής (6λ. Πίνακα 3): Η τάση για αποφυγή αποτυχίας πάντοτε επιφέρει κάποια αναστολή της τάσης αποφυγής καταστάσεων επίτευξης, μια και πά­ ντα έχει αρνητική τιμή. Αλλά από τις καταστάσεις που προκαλούν τη μεγα­ λύτερο άγχος, και αντιστοίχως μεγαλύτερη τάση αποφυγής, είναι αυτή με πιθανότητα επιτυχίας/αποτυχίας 0,5 (διότι η πιθανότητα αποτυχίας είναι α­ ντίστροφη της πιθανότητας επιτυχίας, δηλαδή Ρί = 1 - Ρδ). Επομένως, ό­ σο πιο μεγάλο το κίνητρο για αποφυγή της αποτυχίας, τόσο μεγαλύτερη η απέχθεια για περιστάσεις με πιθανότητα 0,5. Σε μια τέτοια περίπτωση, το άτομο στρέφεται σε καταστάσεις όπου το Ρί είναι μικρότερο ή μεγαλύτερο του 0,5. Έτσι, βλέπουμε το άτομο να αναπτύσσει μη ρεαλιστικές, πολύ υ­ ψηλές επαγγελματικές, λ.χ., φιλοδοξίες ή να επιλέγει πολύ εύκολα έργα, όπου η πιθανότητα αποτυχίας είναι ελάχιστη.

140

ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΚΙΝΗΤΡΩΝ

Πίνακας 3 Υπολογισμός της Τειί για άτομα υψηλού και χαμηλού Μ&ί (όπως δίνεται από τους Α γ1<θ5 & ΟβτδΚβ, 1977}

Ρί

Μειί=5 Μειί

Μβί=1 Ρί

Ιί

Τειί

Μειί

Ρί

Ιί

Τειί

5 χ 0,1 χ -0,9 = -0,45

1 χ 0,1 χ -0,9 = -0,09

0,3

5 χ 0,3 χ -0,7 = -1,05

1 χ 0,3 χ -0,7 =

1 χ 0,5 χ -0,5 = -0,25

I

ο Ν> »—1

ο ,ι

0,5

5 χ 0,5 χ -0,5 = -1,25

0,7

5 χ 0,7 χ -0,3 = -1,05

1 χ 0,7 χ -0,3 = -0,21

0,9

5 χ 0,9 χ -0,1 = -0,45

1 χ 0,9 χ -0,1 = -0,09

Σημ. Τα σύμβολα Μβί, Η, Ιί, Τειί αντιστοιχούν σε: Κίνητρο αποφυγής αποτυχίας, πιθανότητα α­ ποτυχίας, αξία αποτυχίας, τάση αποφυγής αποτυχίας.

Τελικό κίνητρο επίτευξης. Κάθε άτομο διαθέτει κίνητρο επιτυχίας και κίνητρο αποφυγής της αποτυχίας. Ο καθορισμός της στάσης του απέναντι σε ένα έργο είναι αποτέλεσμα των δύο τάσεων, δηλαδή: Τγ

= Τδ + Τ9ί = (Μδ - Μβί) (Ρδ χ Ιδ)

όπου Τ γ (Γβδαΐίβηί) είναι η τελική τάση, η απορρέουσα από τις δύο επιμέ­ ρους. Το κλειδί στον τύπο αυτό είναι το Μδ - Μ&ί, που αν είναι αρνητικό, ε­ πειδή το Μβί είναι μεγαλύτερο του Μδ, θα οδηγήσει σε αποφυγή του έρ­ γου. Αν το Μδ > Μειί, τότε το άτομο θα εμπλακεί με το έργο. Αν το Μδ = Μειί, τότε το κίνητρο είναι 0, και το άτομο δε θα ασχοληθεί με το έργο, α­ νεξάρτητα από την πιθανότητα επιτυχίας σε αυτό. Ωστόσο ένα άτομο με υψηλό Μειί είναι δυνατό να μπει σε μια περίστα­ ση επίτευξης, υπερνικώντας το φόβο του, αν υπάρχουν πρόσθετα εξωτερι­ κά κίνητρα, όπως οι αμοιβές, τα βραβεία σε διαγωνισμούς, η πίεση των άλ­ λων, κ.α. Άρα, η τελική τάση θα είναι: Τγ = Τδ + Τειί + Τθχί όπου το Τβχί (βχίβτηβΐ) είναι η εξωτερική αμοιβή.

Η ΘΕΩΡΙΑ ΤΟΥ ΚΙΝΗΤΡΟΥ ΕΠΙΤΕΥΞΗΣ

141

Εξέλιξη της θεωρίας Επειδή πολλά έργα ή περιστάσεις επίτευξης δεν είναι αυτοτελή έργα αλλά μέρος μιας σειράς Βημάτων που εξυπηρετούν την επίτευξη ενός τελι­ κού στόχου, τότε το άτομο καθορίζει τη στάση του απέναντι στον τελικό στόχο αφού λά6ει υπόψη του τις πιθανότητες επιτυχίας και την αξία κάθε επιμέρους έργου (Κεη/ηοιτ, 1969,1970). Δηλαδή: Τγ

= (Μδ - Μβί) [(Ρδι χ Ιδι) + (Ρδ2 χ Ιδ2 +...+ (Ρδν χ Ιδν)]

Συνέπεια αυτού του τύπου είναι ότι αν ένα άτομο έχει Μδ > Μειί, η τελι­ κή τάση (Τ γ) θα είναι πάντα μεγαλύτερη σε ένα έργο με πολλά επιμέρους βήματα παρά σε ένα έργο με ένα βήμα. Αν το άτομο έχει Μδ < Μειί, τότε παρατηρείται το ακριβώς αντίθετο, γιατί το άτομο αντιλαμβάνεται την πιθα­ νότητα αποτυχίας αυξημένη. Έτσι δεν το επιδιώκει, εκτός κι αν υπάρχει μεγάλη εξωτερική αμοιβή στο τέλος. Μια άλλη εφαρμογή της θεωρίας αφορά τις αντιδράσεις του ατόμου με­ τά την αποτυχία σε ένα έργο. Ο ΡβειίΗβΓ (1961) έδειξε τη σημασία της δια­ φοράς Μδ - Μειί σε έργα επιμονής μετά την αποτυχία. Ο ΡβειίΗβτ έδωσε στα υποκείμενα μια σειρά από γρίφους και μετρούσε την επιμονή στην εύρεση της λύσης των γρίφων υπό συνθήκες ελεύθερης επιλογής. Δηλαδή, τα υ­ ποκείμενα ήξεραν ότι μπορούσαν να ασχοληθούν με ένα συγκεκριμένο γρίφο για όσο διάστημα ήθελαν και μπορούσαν να διακόψουν την ενασχό­ ληση με αυτόν και να ασχοληθούν με κάποιον άλλο όποτε ήθελαν. Τα υπο­ κείμενα δε γνώριζαν, βεβαίως, ότι ο γρίφος που τους είχε δοθεί δεν μπο­ ρούσε να λυθεί. Αντιθέτως μάλιστα. Ο πειραματιστής τους είχε δώσει ψευ­ δείς πληροφορίες σχετικές με το επίπεδο επιτυχίας άλλων υποκειμένων στο γρίφο αυτό, έτσι ώστε άλλα υποκείμενα να οδηγηθούν να πιστέψουν ό­ τι ο γρίφος αυτός είναι εύκολος και άλλα ότι είναι δύσκολος. Τα αποτελέ­ σματα της έρευνας επιβεβαίωσαν την πρόβλεψη ότι τα άτομα με Μδ > Μειί επιμένουν μετά την αποτυχία σε ένα εύκολο έργο αλλά εγκαταλείπουν την προσπάθεια μετά την αποτυχία σε ένα μέσης δυσκολίας έργο. Κι αυτό γιατί μετά την αποτυχία επανεκτιμούν τις πιθανότητες επιτυχίας, και λόγω της προηγούμενης αποτυχίας, η εκτίμηση αυτή ανεβαίνει προς την περιοχή του 0,5, για τα εύκολα έργα, μια και η μεγάλη αρχική πιθανότητα επιτυχίας τώ­ ρα μειώνεται. Ανπστοίχως, η μέση πιθανότητα επιτυχίας στα μέτριας δυ­ σκολίας έργα τώρα αυξάνεται, λόγω αποτυχίας, άρα το έργο εισέρχεται στην περιοχή που είναι αποτρεπτική της περαιτέρω προσπάθειας. Το αντίθετο θα συμβεί με άτομα Μδ < Μειί, τα οποία εγκαταλείπουν την προσπάθεια μετά την αποτυχία σε εύκολο έργο και συνεχίζουν μετά την α­

142

ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΚΙΝΗΤΡΩΝ

ποτυχία σε μέτριας δυσκολίας έργο. Διότι στην πρώτη περίπτωση η επανε­ ξέταση των πιθανοτήτων μετατάσσει το εύκολο έργο στα έργα μέσης δυ­ σκολίας, πράγμα που του δίνει πιθανότητα επιτυχίας 0,5, η οποία είναι α2· ποτρεππκή της προσπάθειας. Η αποτυχία στο έργο μέσης δυσκολίας το με­ τατάσσει σε έργο δύσκολο, άρα επιτρέπει την ενασχόληση με αυτό. Υπήρξαν όμως και δεδομένα που έδειχναν ότι άτομα με Μδ < Μειί επέ­ μεναν να ασχολούνται με έργα μέσης δυσκολίας, παρά τις αντίθετες προ­ βλέψεις της θεωρίας (Α&ίηδοη & ΡβειίΗβΓ, 1966). Η εξήγηση των Α&ϊηδοη και ΡβειίΗβΓ ήταν ότι στις έρευνές τους τα υποκείμενα ήταν φοιτητές, οι οποί­ οι πάντοτε διαθέτουν υψηλό κίνητρο επίτευξης, ακόμη και αν φοβούνται την αποτυχία, άρα επηρεάζονται από το Μδ. Μια άλλη εξήγηση είναι ότι η τελική επιλογή της συνέχισης ή μη σε ένα έργο, παρά το φόβο, μπορεί να επηρεά­ ζεται και από άλλα κίνητρα, όπως η ανάγκη για σύνδεση με τους φίλους. Σε μια τέτοια περίπτωση το άτομο συνεχίζει τις προσπάθειες προειμένου να βρίσκεται με τους φίλους του και όχι γιατί θέλει να πετύχει. Είναι ενδιαφέ­ ρουσα πραγματικά η αλληλεπίδραση κινήτρου επιτυχίας και κινήτρου φιλίας σε περιστάσεις επίτευξης, μια και φαίνεται ότι τα άτομα με υψηλό κίνητρο ε­ πιτυχίας επιλέγουν ικανούς συνεργάτες για την ολοκλήρωση ενός έργου, α­ νεξάρτητα από το αν είναι γνωστοί τους ή όχι, ενώ τα άτομα με φόβο αποτυ­ χίας επιλέγουν για συνεργάτες άτομα φιλικά προς αυτούς. Μια άλλη άποψη για τις αλλαγές στο κίνητρο επίτευξης μετά την αποτυ­ χία ή επιτυχία σε ένα έργο διατύπωσε ο \Νβϊηβτ (1965). Ο \Νβ\ηβτ προσπά­ θησε να ερμηνεύσει τη μη συνέχιση της ενασχόλησης με ένα έργο μετά την επιτυχία σε αυτό με βάση το σκεπτικό ότι η επιτυχία στο έργο ικανοποι­ εί την τάση για επίτευξη ενός στόχου, άρα παύει να ισχύει η τάση προς αυ­ τό. Ανπθέτως, η αποτυχία επιτρέπει την τάση να διατηρείται απεριόριστη. Για το λόγο αυτό, η τελική τάση για ένα έργο επηρεάζεται από την τάση αδρανείας που δημιουργείται από την προηγούμενη αποτυχία ή επιτυχία (Τ9 = αδράνεια της τάσης). Τ γ = (Μδ

- Μβί) (Ρδ χ Ιδ) + Τ§

Με βάση αυτό τον τύπο μπορεί να υποθέσει κανείς ότι οι άνθρωποι, με­ τά την αποτυχία, δε θα κάνουν μόνο επανεκτίμηση της πιθανότητας επιτυ­ χίας, αλλά θα επηρεαστούν και από την αύξηση της τάσης αδρανείας της αρχικής τους τάσης. Έτσι, τα άτομα με Μδ > Μειί, θα δείχνουν πάντα μια αύξηση στα κίνητρα μετά την αποτυχία σε προηγούμενες προσπάθειες, γιατί η αποτυχία προκαλεί συσσώρευση των τάσεων αδρανείας από όλες τις προηγούμενες δοκιμές. Οι άνθρωποι με Μδ < Μειί, από την άλλη, πα­ ρουσιάζουν πτώση της τελικής τάσης όσο αυξάνει ο αριθμός των αποτυ-

Η ΘΕΩΡΙΑ ΤΟΥ ΚΙΝΗΤΡΟΥ ΕΠΙΤΕΥΞΗΣ

143

χιών, διότι ο φόβος που ήδη υπάρχει αυξάνεται με την προσθήκη της χά­ σης αδρανείας.

Κίνητρο για αποφυγή της επιτυχίας Οι περισσότερες έρευνες για το κίνητρο επίτευξης έχουν γίνει σε ά­ ντρες και δεν παίρνουν υπόψη τους τις ατομικές διαφορές όπως τις διαφο­ ρές ικανοτήτων, φύλου, κ.α. Μερικές έρευνες με γυναίκες υποκείμενα έ­ δωσαν αποτελέσματα ασυνεπή προς τις προβλέψεις της θεωρίας καί ανό­ μοια προς αυτά των ανδρών (δβτβδοη & δτηϊΐΗ, 1971). Με βάση τέτοια ευρήματα η ΗοπιβΓ (1968) επικαλέστηκε ένα κίνητρο απο­ φυγής της επιτυχίας (Μ-δ), το οποίο θεωρεί κρίσιμο για τον καθορισμό της συμπεριφοράς των γυναικών. Το κίνητρο αυτό θεωρείται λανθάνον και στα­ θερό χαρακτηριστικό της προσωπικότητας, το οποίο εγκαθίσταται νωρίς στην ανάπτυξη κατά την απόκτηση της ταυτότητας του φύλου. Το Μ-δ συνίσταται σε μια προδιάθεση για εκδήλωση άγχους σε καταστάσεις με προσανατολισμό την επίτευξη, γιατί οι καταστάσεις αυτές είναι από τη φύση τους ανταγωνιστι­ κές και, επομένως, «μη θηλυκές». Η προσδοκία επιτυχίας ξυπνάει άγχος, το οποίο αναστέλλει χο καχά χα άλλα θετικό κίνητρο επιτυχίας. Για να συμπεριλάβει και το κίνητρο αυτό ο τύπος για την τελική χάση παίρνει ιη μορφή: Τγ = (Μδ - Μβί - Μ-δ) (Ρδ χ Ιδ) Η ΗοπιβΓ (1972) προχώρησε σε πειραμαχικές επιβεβαιώσεις χης άπο­ ψής της αλλά ο Ηοί&ηβη (1974) έδειξε ότι και οι άντρες είναι δυνατό να έ­ χουν το ίδιο κίνητρο αποφυγής της επιτυχίας. Επίσης, βρέθηκε ότι το Μ-δ επηρεάζεται από την ηλικία, εθνική κουλχούρα, φυλή, κοινωνική τάξη, κ.α. Γενικά, η άποψη της ΗοπιβΓ δεν είχε ευρεία αποδοχή.

Ανάπτυξη του κινήτρου επίτευξης σια παιδιά Η ανάπτυξη του κινήτρου επίτευξης στα παιδιά έχει σχέση με τις απαιτή­ σεις των γονέων για ατομική επιτέλεση, ανεξαρτησία στη δράση, αλλά και απαιτήσεις για επίτευξη, ορθή επιτέλεση. Γενικά, η ενίσχυση των δύο αυ­ τών τύπων συμπεριφοράς από πλευράς γονέων βοηθά στην ανάπτυξη του κινήτρου, ανεξάρχηχα από χο αν η άσκηση στην ανεξαρτησία γίνει νωρίς ή ° αργά στην ανάπτυξη} (βλ. ΑτΚβδ & ΟβΓδΚβ, 1977. Μβΐηβτ, 1985). Έρευνες με γονείς παιδιών διάφορων επιπέδων κινήχρου επίτευξης έ­ δειξαν ότι οι νονεκ των παιδιών με υψηλό Ν ΑοΗ ήταν πιο θερμοί στϊξ^εκ»δηλώσεις τους προς.τα πηιδιά^죄πιο, θετική αξιολόγηση χης'σΟρπεριφο-

144

ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΚΙΝΗΤΡΩΝ

των τιαιδιων.τοι>ς, και υε καθοδήνηση νενική. "και όχι λεπτομερειακή, σε κάθε ενέργεια του παιδιού. Γενικά, οι προσδο­ κίες ίων γονέων και η γνώμη τους γιά τις ικανότητές ίων παιδιών (ραίνεταΓ να είναι σημαντικός παράγοντας σιη διαμόρφωση τής εικόνας που, έχουν τα παιδιά για τον εαυτό τους και των τάσεων επίτευξης που θα αναπτύξουν. β , έρευνες που έγιναν με παιδιά έδειξαν ότι το κίνητρο αυτό είναι επί­ κτητο και προοδευτικά εγκαθίσταται ως χαρακτηριστικό προσωπικότητας. Αυτό σημαίνει ότι είναι δυνατό και σε ενήλικες να τροποποιηθεί το υπάρχον κίνητρο και να στραφεί προς την πλευρά της τάσης για επιτυχία, μια και αυτό είναι συχνά αναγκαίο για κοινωνική επιτυχία, τουλάχιστον στην α­ μερικανική και δυτικού τύπου κοινωνίες^Το κίνητρο επίτευξης ενός ατό­ μου, λοιπόν, είναι δυνατό να αλλάξει αν ασκηθεί σε τρόπους επίτευξης και έχει υποστήριξη από το περιβάλλον. Μια άσκηση που χρησιμοποιήθηκε για πειραματικούς σκοπούς από τον ΜοΟΙβΙΙβηά και τους συνεργάτες του ήταν να καθοδηγηθεί το άτομο να αλλάξει τις ιδέες ή φαντασιώσεις του στο ΤΑΤ, να πειστεί ότι η ζωή του απαιτεί το κίνητρο επίτευξης, και το περι­ βάλλον να ανταποκρίνεται θερμά στην αλλαγή των τάσεων του ατόμου (ΜοΟΙβΙΙβηά & \Μηίβτ, 1969). Η άσκηση αυτή αποδείχτηκε επιτυχής στην αλλαγή του κινήτρου επίτευξης.

Σύνοψη Συμπερασματικά, μπορούμε να πούμε ότι η θεωρία για το κίνητρο επί­ τευξης επηρέασε πολύ τις σύγχρονες απόψεις για τα κίνητρα, αν και δέχτη­ κε κριτική ως προς την αξιοπιστία του ΤΑΤ ως οργάνου μέτρησης του Ν ΑοΗ. Μία άλλη κριτική αφορά τη γενικότητα του Ν ΑοΗ ως έννοιας επεξηγηματι­ κής κάθε είδους συμπεριφοράς. Οι άνθρωποι δηλαδή συχνά εισέρχονται σε καταστάσεις επίτευξης όχι γιατί επιδιώκουν την επιτυχία αλλά για άλ­ λους λόγους, όπως οι θελκτικές εξωτερικές αμοιβές, ο φόβος της τιμω­ ρίας, η απόκτηση δύναμης, η ανάγκη για φιλική σύνδεση με άλλους, κ.α. Επίσης, το κίνητρο για επίτευξη φαίνεται να επηρεάζεται από τις εξωτερικές περιστάσεις —τις κοινωνικές, ιστορικές, πολιτισμικές συνθήκες— και όχι μόνο από τις προσωπικές προδιαθέσεις του ατόμου. Παρά ταύτα, η θεωρία αυτή βοήθησε στην καλύτερη κατανόηση πολλών φαινομένων και εξακο­ λουθεί να αποτελεί μέρος των ερευνών στα κίνητρα, ως μιας από τις διά­ φορες παραμέτρους που επηρεάζουν τα άτομα στις επιλογές και στη συ­ μπεριφορά τους. Στα κεφάλαια που ακολουθούν θα γίνει σαφέστερο πώς το κίνητρο επίτευξης αλληλεπιδρά με άλλους γνωστικούς παράγοντες κα-

Η ΘΕΩΡΙΑ ΤΟΥ ΚΙΝΗΤΡΟΥ ΕΠΙΤΕΥΞΗΣ

145

θώς και με τα συναισθήματα και επηρεάζει τη συμπεριφορά του ατόμου. Προηγουμένως όμως θα αναφερθούμε σε ορισμένα άλλα κίνητρα, όπως το κίνητρο φιλίας ή δεσμού και το κίνητρο εξουσίας, που συχνά αλληλεπιδρούν με τα κίνητρο επίτευξης. Τα κίνητρα αυτά εντάσσονται στην ίδια κα­ τηγορία κινήτρων με το κίνητρο επίτευξης, διότι θεωρούνται ότι αποτελούν χαρακτηριστικά της προσωπικότητας του ατόμου.

Το κίνητρο φιλίας ή δεσμού Στην εισαγωγή του κεφαλαίου αυτού αναφερθήκαμε στην ανάγκη για φιλία ή δεσμό, την οποία επικαλέστηκε ο Μυιτβν (1938). Το κίνητρο αυτό στα χρόνια που ακολούθησαν δεν τράβηξε την προσοχή των ερευνητών τόσο όσο το κίνητρο επίτευξης. Ωστόσο οι δΗϊρΙβν; & νβΓοίί (1952) ανέπτυ­ ξαν μια προβολική μέθοδο μέτρησης και του κινήτρου αυτού, και φάνηκε ότι η ανάγκη για δεσμό πραγματικά διαθέτει κινητήριες ιδιότητες. Για πα­ ράδειγμα,|άνθρωποι με υψηλό κίνητρο δεσμού προσπαθούν εντονότερα από αυτους που έχουν χαμηλό το σχετικό κίνητρο να διατηρούν τις δια­ προσωπικές σχέσεις και την επικοινωνία με τους άλλους. Κάνουν πιο συ­ χνά επισκέψεις, κάνουν πιο πολλά τηλεφωνήματα, γράφουν πιο πολλά γράμματα, κ.ο.κ. (βλ. Οββη, 1995). 3 Το κίνητρο δεσμού θεωρήθηκε ότι αντανακλά φόβο απόρριψης από τους άλλους, αλλά αυτό το αντέκρουσε ο Βονβϊζϊδ (1973), ο οποίος έδειξε ό­ τι πρόκειται για δύο διαφορετικά πράγματα. Το κίνητρο δεσμού, λ.χ., συ­ σχετίζεται θετικά με τον αριθμό των φίλων που έχει κανείς ενώ ο φόβος α­ πόρριψης συσχετίζεται με το βαθμό ομοιότητας σπς ιδέες που μοιράζεται το άτομο με τους φίλους του. Ο φόβος απόρριψης φαίνεται να εκφράζει μια α­ μυντική επιθυμία να είναι κανείς αποδεκτός από τους άλλους, ενώ η ανάγκη δεσμού εκφράζει την επιδίωξη καλών σχέσεων με τους άλλους. Οι ΜοΟΙβΙΙδηά & Ρϊΐοη (1983), ωστόσο, βρήκαν ότι οι μητέρες των ατόμων με υ­ ψηλή ανάγκη δεσμού έτειναν να μην αντιδρούν στο κλάμα του παιδιού κατά τη βρεφική ηλικία. Αυτό μπορεί να σημαίνει ότι τα παιδιά αυτά ανέπτυξαν έ­ να φόβο απόρριψης που ίσως επηρέασε την ανάγκη για δεσμό αργότερα. (ΩΜοΑάβπΐδ (1980) προχώρησε στην επίκληση ενός άλλου σχετικού κι­ νήτρου, του κινήτρου για «στενή σχέση», δηλαδή για τη συντήρηση στενών και θερμών σχέσεων επικοινωνίας με τους άλλους. Τα άτομα με υψηλό το χαρακτηριστικό αυτό τείνουν να είναι πιο θερμοί με τους άλλους, πιο ειλικρι­ νείς, πιο φυσικοί, με αγάπη και εκτίμηση για τους άλλους, λιγότερο κυριαρ­ χικοί και εγωκεντρικοί από αυτούς με χαμηλό κίνητρο. Το κίνητρο αυτό μπο-

146

ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΚΙΝΗΤΡΩΝ

ρεί να επικαλύπτεται σε ορισμένες εκδηλώσεις της συμπεριφοράς με ίο κί­ νητρο δεσμού, αλλά οδηγεί σε διαφορετικές συμπεριφορές. Για παράδειγ­ μα, οι ΜοΑάβπιβ & Οοηδ&ηίίβη (1983) βρήκαν ότι όταν κάποιος είναι μόνος και κινείται από κίνητρο δεσμού, επιδιώκει να βρει φίλους. Ανπθέτως, το ά­ τομο με υψηλό κίνητρο στενών σχέσεων, δύσκολα επιδιώκει φιλίες όταν εί­ ναι μόνο. Όταν όμως βρει ένα φίλο, τότε δύσκολα διακόπτει τη σχέση αυτή. Επομένως, το κίνητρο δεσμού αντανακλά μια επιθυμία να μην είναι κανείς μόνος ενώ το κίνητρο στενής σχέσης αντανακλά μια ανάγκη για την ευχαρί­ στηση που δίνει η βαθύτερη επαφή με τους άλλους, πράγμα που οδηγεί σε μη διακοπή της σχέσης όταν εγκαθιδρυθεί αυχή η στενή σχέση Αν δεχτεί κανείς ότι υπάρχει ανάγκη για βαθύτερη και στενότερη σχέση με τους άλλους, τότε μπορεί να υποστηρίξει ότι η συμπεριφορά προσκόλ­ λησης που επιδεικνύουν τα βρέφη και, γενικότερα τα θηλαστικά (Βοννίβν, 1980. ΗβΗονν, 1958), είναι μια έκφανση αυτής της ανάγκης. Όταν το βρέ­ φος βρίσκεται σε επαφή με τη μητέρα ή το άτομο που υποκαθιστά τη μητέ­ ρα, τότε είναι ήρεμο και ευτυχισμένο. Όταν η μητέρα απομακρύνεται, τότε το βρέφος αρχικά διαμαρτύρεται (κλαίει), στη συνέχεια απελπίζεται (δεί­ χνει θλιμμένο, παθητικό) και, τέλος, προχωρεί σε «απο-κόλληση», δηλαδή απομάκρυνση και άρνηση της μητέρας, όταν αυτή επιστρέφει. Οι Αΐηβννοτίΐι, ΒΙβΗβτ, \ΝαΙβτ$, & \Νά11 (1978) μελέτησαν τις ατομικές διαφορές των νηπίων ως προς την προσκόλληση και διατύπωσαν ένα μο­ ντέλο, το οποίο προβλέπει τρεις τύπους προσκόλλησης ανάλογα με τον τρόπο που τα χειρίζεται η μητέρα τους. Την ασφαλή προσκόλληση, που α­ ναπτύσσεται στα παιδιά στα οποία η μητέρα ανταποκρινόταν στις ανάγκες επαφής τους. Τα παιδιά αυτά αισθάνονται ασφαλή, εξερευνούν ελεύθερα το περιβάλλον, και κατά διαστήματα επιστρέφουν στη μητέρα για να απο­ καταστήσουν την επαφή. Το παιδί που μεγαλώνει σε ασφαλές περιβάλλον αισθάνεται εμπιστοσύνη και προοδευτικά προχωρεί στην ανεξαρτησία του. Το παιδί που μεγαλώνει με μητέρα ασυνεπή στον τρόπο που αντιμετω­ πίζει την ανάγκη για προσκόλληση του παιδιού, δηλαδή άλλοτε αντιδρά θετικά και άλλοτε αδιαφορεί, εμφανίζει ένα διαφορετικό πρότυπο συμπερι­ φορών. Το παιδί αυτό δείχνει έναν αγχώδη/αμφιθυμικό τύπο προσκόλλη­ σης, που επιδιώκει περισσότερο την προσκόλληση στη μητέρα και λιγότερο την εξερεύνηση του περιβάλλοντος. Το παιδί αυτό παρουσιάζει φόβους, αναστολές, μικρή εμπιστοσύνη στον εαυτό του, και εξάρτηση. Τα παιδιά που μεγαλώνουν με μητέρα απορριπτική, μητέρα που τα απο­ φεύγει ή αδιαφορεί για αυτά, αναπτύσσουν έναν τρίτο τύπο συμπεριφοράς. Μαθαίνουν να προστατεύουν τον εαυτό τους από την απώλεια της επαφής αγνοώντας και αποφεύγοντας τη μητέρα με τη σειρά τους. Το παιδί αυτού

Η ΘΕΩΡΙΑ ΤΟΥ ΚΙΝΗΤΡΟΥ ΕΠΙΤΕΥΞΗΣ

147

του τύπου επιδεικνύει εξερεύνηση του περιβάλλοντος αλλά για διαφορετι­ κούς λόγους από το παιδί της ασφαλούς προσκόλλησης. Το κάνει για να ξεφύγει από τη ματαίωση που του προκαλεί η απόρριψη από τη μητέρα. Ο τύπος προσκόλλησης της παιδικής ηλικίας δεν επηρεάζει τη συμπερι­ φορά του ατόμου μόνο κατά τα πρώτα χρόνια της ζωής του. Φαίνεται ότι έ­ χει επιπτώσεις στη συμπεριφορά του ατόμου και κατά την ενηλικίωση. Αυ­ τό υποστηρίζουν οι Ηειζειη & δΗεινβτ (1987), οι οποίοι κατέταξαν τους ενή­ λικες που έλαβαν μέρος στην έρευνά τους σε τρεις κατηγορίες, ανάλογα με τον τύπο προσκόλλησης που επιδείκνυαν σπς σχέσεις τους με τους άλ­ λους (ασφαλής, αγχώδης, αποφεύγων). Στη συνέχεια τα άτομα αυτά απα­ ντούσαν σε ερωτήσεις που αφορούσαν τα αισθήματα που αισθάνονταν ό­ ταν ήταν ερωτευμένοι (εμπιστοσύνη, φόβο, ευτυχία). Τα άτομα με ασφαλή προσκόλληση ανέφεραν περισσότερα αισθήματα ευτυχίας, φιλίας και εμπι­ στοσύνης από ό,τι τα άτομα των δύο άλλων ομάδων. Σε αντίστοιχη έρευνα που αφορούσε το περιβάλλον εργασίας, οι Ηειζειη & δΗεινβΓ (1990) βρήκαν ότι τα άτομα με ασφαλή τύπο προσκόλλησης φαίνονταν να ευχαριστιούνται περισσότερο την εργασία τους και να μη φοβούνται τόσο την αξιολόγηση σε αυτήν όσο τα άτομα των δύο άλλων τύπων προσκόλλησης. Θα πρέπει, ωστόσο, να επισημανθεί ότι έρευνες αυτού του τύπου έχουν αξία στο βαθμό που δείχνουν ατομικές διαφορές στον τύπο προσκόλλη­ σης. Δε δείχνουν όμως αν αυτό το χαρακτηριστικό των ατόμων ανάγεται στην παιδική τους ηλικία και μόνο. Θα μπορούσε, για παράδειγμα, να δημιουργείται από τον περίγυρο στον οποίο βρίσκεται το άτομο όταν είναι έ­ φηβος ή ενήλικος, και από το είδος των εμπειριών που έχει σε αυτές τις φάσεις της ζωής του, αν δηλαδή αυτές είναι αποδοχής ή απόρριψης.

Το κίνητρο για εξουσία Μία άλλη εξέλιξη στην περιοχή των ψυχολογικών αναγκών που συνδέ­ ονται με το κίνητρο επίτευξης είναι και η έρευνα στο κίνητρο για δύναμη ή εξουσία. Το όργανο για τη μέτρηση αυτού του κινήτρου το ανέπτυξε ο ν/ίηίβΓ (1973). Είναι προβλητικό τεστ στο οποίο τα θέματα που καλύπτονται είναι ιστορίες με έντονη δράση, με έλεγχο και βοήθεια προς τους άλλους, με πρόκληση φόβου ή ευτυχίας στους άλλους, με ενδιαφέρον για τη φήμη του ατόμου ως προς την αποτελεσματικότητά του. Τα χαρακτηριστικά που καλύπτονται στο τεστ αυτό σκιαγραφούν το κίνητρο για εξουσία, που δεν είναι τίποτε άλλο από το να επιθυμεί κανείς να βάζει τη σφραγίδα του στο περιβάλλον, να φαίνεται ικανός και να ελέγχει τα πράγματα. Οι ΜοΟΙβΙΙειηοΙ, ϋεινΐδ, Κδΐΐη, & ΜειηηβΓ (1972) διαπίστωσαν τέσσερις τύ­

148

ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΚΙΝΗΤΡΩΝ

πους συμπεριφοράς που συνδέονται με το κίνητρο για δύναμη: Πρώτον, α­ νάγνωση βιβλίων που είναι προσανατολισμένα προς τη δύναμη, όπως βι­ βλία με επιθετικότητα και σεξουαλικά θέματα. Δεύτερον, συλλογή αντικειμέ­ νων αξίας, όπως κατοχή ακριβών αυτοκινήτων, όπλων, ή άλλων ειδών που υποδηλώνουν χρήμα και ισχύ. Τρίτον, συμμετοχή σε ανταγωνιστικά αθλή­ ματα, και τέταρτον, συμμετοχή και αξιώματα σε οργανισμούς. Από δεδομέ­ να τέτοιου τύπου ο ΜοΟΙβΗβηά (1975) διαμόρφωσε ένα μοντέλο του κινή­ τρου για εξουσία, το οποίο έχει δύο διαστάσεις: την πηγή της δύναμης (εσω­ τερική ή εξωτερική) και το αντικείμενο της δύναμης (ο εαυτός ή οι άλλοι). Με βάση αυτή τη διάκριση μπορεί να κατατάξει κανείς τις συμπεριφορές δύ­ ναμης στις εξής κατηγορίες: όταν αντικείμενο της δύναμης είναι ο εαυτός μας, και η πηγή από την οποία αντλείται η δύναμη είναι εξωτερική, τότε το ά­ τομο στρέφεται προς την ανάγνωση βιβλίων με θέματα δύναμης, ή σε θρη­ σκευτικό μυσπκισμό, ή σε χρήση φαρμάκων και αλκοόλ. Αν το αντικείμενο είναι ο εαυτός μας και η πηγή της δύναμης είναι εσωτερική, τότε το άτομο στρέφεται προς τη συλλογή αποκτημάτων, προς τη βελτίωση της φυσικής κατάστασης του σώματος και την αυτοπειθαρχία. Αν αντιθέτως, τα αντικείμε­ νο της δύναμης είναι οι άλλοι, τότε το άτομο που αντλεί δύναμη από εξωτε­ ρική πηγή, στρέφεται προς τη συμμετοχή σε οργανισμούς, το μεσσιανισμό, και το γραφειοκρατικό ύφος. Στην περίπτωση της εσωτερικής πηγής δύνα­ μης με αντικείμενο τους άλλους, το άτομο στρέφεται προς τα ανταγωνιστικά αθλήματα, την επιθετικότητα και τους παλλικαρισμούς, ή τη «βοήθεια» προς τους άλλους, η οποία ωστόσο εξυπηρετεί την κυριαρχία του ατόμου. Παρόλο που οι απόψεις του Μο01β1ΐ3 ηά είναι ενδιαφέρουσες, δεν έχουν προκαλέσει επαρκή έρευνα που να φωτίζει το θέμα του κινήτρου αυτού με μεγαλύτερη ακρίβεια. Υπάρχουν πάντως προσπάθειες να συνδεθεί το κίνη­ τρο για εξουσία με διάφορες ψυχοσωματικές ασθένειες, οι οποίες αναπτύσ­ σονται σε συνθήκες πίεσης. Ο ΜοΟΙβΙΙβηά και οι συνεργάτες του σε μια σει­ ρά ερευνών που αφορούσαν τη σχέση κινήτρου για εξουσία, κινήτρου για φιλία και στρες βρήκαν ότι τα άτομα με υψηλό κίνητρο για εξουσία, χαμηλό κίνητρο φιλίας και αναστολή της έκφρασης της εξουσίας σε περιστάσεις στρεσογόνες παρουσιάζουν προβλήματα αναπνευστικά και υπέρταση. Γενικά,[ή έρευνα στο κίνητρο για εξουσία φαίνεται να δείχνει ότι η ι­ σχύς ή η αίσθηση ελέγχου του εαυτού μας, των άλλων και των πραγμάτων είναι μια φυσική αμοιβή, που λειτουργεί ως κίνητρο για μια σειρά συμπεριφορών7?Το ερώτημα είναι αν το κίνητρο αυτό είναι επίκτητο ή εγγενές, με ποιο τρόπο επηρεάζει τη συμπεριφορά σε διάφορες εξωτερικές συνθήκες, αν λειτουργεί μόνο του ή σε συνδυασμό με άλλα, πώς αναπτύσσεται, και πώς τροποποιείται. Η απάντηση στα ερωτήματα αυτά μένει ανοιχτή.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 9

Θεωρίες της γνωστικής συνέπειας

Στη γνωστική παράδοση που θεμελίωσε ο 1_βννίη, εκτός από το κίνητρο επίτευξης που παρουσιάσαμε στο προηγούμενο κεφάλαιο, εντάσσονται και οι θεωρίες γνωστικής συνέπειας. (τν? κεντρικό θέμα όλων των θεωριών γνωστικής συνέπειας, κατά τον Ζ3]οηο (1968), είναι ότι ορισμένες αλληλε­ πιδράσεις μεταξύ γνώσεων, ιδιαίτερα η γνωστική σύγκρουση, η αβεβαιότη­ τα και η ασυνέπεια έχουν το χαρακτήρα δύναμης κινήτρου και, άρα, μπο­ ρούν να κινητοποιήσουν ορισμένη συμπεριφορά. Αν, για παράδειγμα, κά­ ποιος πίστευε σε ορισμένα ιδανικά όταν ήταν νέος και στη συνέχεια αρχί­ ζει να παραβιάζει τις αρχές αυτές καθώς εμπλέκεται στη ζωή και στις απαι­ τήσεις της, τότε το άτομο αυτό βρίσκεται σε κατάσταση γνωστικής ασυνέ­ πειας ανάμεσα σπς ιδέες και στις πράξεις του. Η ασυνέπεια, ή και η σύΎκρουση, μπορεί να αφορά ιδέες και πράξεις, αλλά μπορεί να αφορά και ιδέες μόνοΤ^Ηδη στο σύστημα του Ι_β\νΐη αναφερθήκαμε στις γνωστικές συγκρούσεις ανάμεσα σε στόχους και επιδιώξεις. Πάρτε όμως μίαν άλλη περίπτωση. Κάποιος έρχεται και σας παρακαλά να τον βοηθήσετε. Εσείς κρίνετε ότι είναι καλός άνθρωπος, που αξίζει τη βοήθεια που θα του δώσε­ τε. Μετά από λίγο συναντάτε ένα γνωστό σας, ο οποίος σας λέει ότι το άτο­ μο που βοηθήσατε είναι απατεώνας και πως όλους τους ξεγελάει με τις ι­ στορίες δυστυχίας που διηγείται. Τότε βρίσκεστε σε σύγκρουση ανάμεσα στην αρχική σας γνώμη για το άτομο αυτό και την καινούρια πληροφορία που πήρατε. Τι θα κάνετε για να λύσετε τη σύγκρουση αυτή; Αυτή η διά­ σταση γνώμης-πραγματικής κατάστασης φέρνει το άτομο σε δύσκολη θέση και το κινητοποιεί σε κάποιες ενέργειες για τη μείωση της διάστασης ώστε να διατηρηθεί η ομοιόσταση της γνωστικής κατάστασης του οργανισμού. Μια ενέργεια είναι να διαστρεβλωθεί τελείως η μνήμη ως προς την αρ­ χική γνώμη. Μια άλλη δυνατότητα είναι να μην πιστέψετε την άποψη του γνωστού σας και να διατηρήσετε τη δική σας άποψη άθικτη. Ανεξάρτητα α­ πό το τι θα κάνετε, ωστόσο, το γεγονός παραμένει ότι η γνωστική σύ­ γκρουση δημιουργεί τάση για λύση της σύγκρουσης και επαναφορά του συστήματος των ιδεών σε κατάσταση ισορροπίας. Όλες οι θεωρίες γνώση-

150

ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΚΙΝΗΤΡΩΝ

κής συνέπειας δέχονται ότι ένα άτομο πάντα θέλει να επιστρέφει σε μια κατάσταση όπου όλες οι ενέργειες και σκέψεις του έχουν συνέπεια μεταξύ τους. Αυτή η κατάσταση ονομάζεται «ισόρροπη» από τον Ηβίάβτ, «σύμφω­ νη» από τους 0 $9θθά & Τειηηβηββυπι και «συνάδουσα» από τον Ρβδΰη9βι\ Στη συνέχεια θα παρουσιάσουμε συνοπτικά τις τρεις θεωρίες που έχουν διατυπωθεί για τη γνωστική ασυμφωνία και τους μηχανισμούς που υπόκεινται της προσπάθειας για επαναφορά σε ισορροπία ή διατήρηση της κατά­ στασης ισορροπίας (6λ. Α&βδ & ΟείΓδΚβ, 1977. ΗβοΚΗβυδβη, 1991. \Λ/βίηβτ, 1985).

Η θεωρία της ισορροπίας του ΗβίάβΓ Ο Ρπίζ Ηβΐάβτ, όπως και ο ΚιιγΙ Ι-β\νΐη, ήταν μορφολογικός ψυχολόγος, ο οποίος μετέφερε το μορφολογικό πλαίσιο ιδεών στην περιγραφή ίων δια­ προσωπικών σχέσεων. Σύμφωνα με τη μορφολογική ψυχολογία, η αντίλη­ ψη είναι πάντα αντίληψη μορφών και στηρίζεται στη διάκριση μορφών που ξεχωρίζουν από το Βάθος. Ορισμένα αντιληπτικά σχήματα —αυτά που έ­ χουν χαρακτηριστικά μορφής— είναι πιο σταθερά από άλλα. Αυτά τα σχή­ ματα τα θυμόμαστε με ακρίβεια, ενώ τα σχήματα που δεν αποτελούν μορ­ φές, η μνήμη τα τροποποιεί ώστε να αποκτήσουν χαρακτηριστικά μορφών. Οι αντιληπτικές μορφές φαίνεται να υπακούουν σε ορισμένες αρχές ή νό­ μους, όπως το κλείσιμο της μορφής, η εγγύτητα των στοιχείων της μορφής, η συμμετρία. Κατά τον Ηβίάβτ, οι αρχές αυτές διέπουν όχι μόνο την αντίλη­ ψη των μορφών στο εξωτερικό περιβάλλον αλλά και χη μνήμη ιστοριών και συμβάντων. Ισχορίες που δεν έχουν συνοχή, για παράδειγμα, είναι λιγόχερο καλές μορφές από χις ισχορίες με συνοχή. Έτσι, αν μια ανάμνηση δεν έχει αρκετή σύδεση μεταξύ των στοιχείων της, η μνήμη μας τείνει να συμπληρώ­ νει τα στοιχεία που λείπουν, ώστε να αποκαθίσταται το συνδετήριο νήμα, α­ κόμη κι αν το νήμα αυτό δεν αντιστοιχεί στην πραγματική καχάσχαση ή ε­ μπειρία. Παρόμοια προσπάθεια για ανχίληψη ολοκληρωμένων και ισορρο­ πημένων μορφών μπορεί να διακρίνει κανείς και στην αντίληψη των κοινω­ νικών σχέσεων. Αν κάποιος συμπαθεί κάποιον, τότε τείνουμε να πιστεύουμε ότι και το δεύτερο άτομο συμπαθεί το πρώτο, ακόμη κι αν τα πράγματα δεν είναι έτσι. Πόσοι ερωτευμένοι, αλήθεια, δεν τείνουν να πιστεύουν ότι αυτός ή αυτή που αγαπούν ανταποκρίνεται σιο αίσθημά τους! Και ποια απογοήτευ­ ση όταν αποδεικνύεται ότι η κατάσταση δεν είναι συμμετρική! Η θεωρία ι­ σορροπίας του ΗβϊάβΓ, λοιπόν, αποσκοπεί να περιγράφει τις διαπροσωπι­ κές σχέσεις με βάση την αρχή της συμμετρίας.

151

ΘΕΩΡΙΕΣ ΤΗΣ ΓΝΩΣΤΙΚΗΣ ΣΥΝΕΠΕΙΑΣ

Κατά τον ΗβίάβΓ (1946) η απλούστερη κοινωνική συνθήκη είναι αυτή που αφορά δύο άτομα. Οι σχέσεις μεταξύ των ατόμων μπορούν να περι­ γράφουν ως «ένα άτομο Α (που μπορεί να αντιστοιχεί στον εαυτό μας ή σε οποιοδήποτε άλλο άτομο), ένα άλλο άτομο Β (με το οποίο υπάρχει κάποια σχέση του Α, φιλική ή εχθρική) και μια απρόσωπη οντότητα X». Τα άτομα μεταξύ τους, όπως είπαμε, έχουν ορισμένη σχέση, θετική ή αρνητική, ανά­ λογα με τα αισθήματα που τρέφουν μεταξύ τους. Το καθένα από τα άτομα όμως έχει και ορισμένη στάση ή άποψη (θετική ή αρνητική) για την οντό­ τητα X. Άρα η απλούστερη κατάσταση που μπορεί να ισχύει στις σχέσεις δύο ανθρώπων είναι αυτή που δίνεται στο Σχήμα 14. Το άτομο Α έχει μια θετική ή αρνητική γνώμη για το Β. Αλλά τόσο ο Α όσο και ο Β έχουν ορι­ σμένη άποψη για την οντότητα X. Η σχέση Α-Χ και η σχέση Β-Χ μπορεί να είναι θετική ή αρνητική. Με 6άση αυτή τη δυνατότητα διπολικής σχέσης διαμορφώνονται μια σειρά δυνατών καταστάσεων, όπως αυτές που φαίνο­ νται στο Σχήμα 14.

Σχήμα 14. Ενδεικτικές περιπτώσεις ισόρροπων διαπροσωπικών σχέσεων κατά ΗβίάβΓ.

Αν ο Α με τον Β έχουν θετική σχέση μεταξύ τους και ο καθένας από αυ­ τούς έχει την ίδια σχέση προς το X —θετική ή αρνητική— με τον άλλο, τό­ τε η κατάσταση αυτή είναι ισόρροπη. Το γινόμενο δηλαδή των πρόσημων είναι θετικό. Τότε, λοιπόν, υπάρχει ισορροπία στη σχέση του Α με τον Β και δεν ανακύπτει ανάγκη αλλαγής της όλης κατάστασης. Το ίδιο ισχύει και αν υπάρχει διαφορά γνώμης ως προς το X μεταξύ του Α και του Β αλλά

ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΚΙΝΗΤΡΩΝ

152

ο Α δε συμπαθεί (ή διαφωνεί) με τον Β. Το γινόμενο είναι πάλι θετικό, άρα δε χρειάζεται καμιά αλλαγή στην όλη κατάσταση. Σκεφτείτε, για παράδειγ­ μα, ότι είστε οπαδός του Ολυμπιακού και δε συμπαθείτε τον κύριο Ψ που είναι οπαδός του Παναθηναϊκού. Εσείς έχετε αρνητική γνώμη για τον Πα­ ναθηναϊκό ενώ ο Ψ έχει θεπκή. Σας επηρεάζει αυτό στη γνώμη σας είτε για τον Ψ είτε για τον Παναθηναϊκό; Όχι, βέβαια. Είναι φυσικό να μη συμ­ φωνείτε μαζί του και να αρέσετε διαφορετικά πράγματα! Τι γίνεται όμως αν ο Α συμπαθεί τον Β, και ο Α αρέσει το X ενώ ο Β όχι; Η κατάσταση αυτή εκπροσωπεί μια μη ισόρροπη συνθήκη, η οποία πιέζει για αλλαγή προς μια κατάσταση ισορροπίας. Δυνατές καταστάσεις ανισορ­ ροπίας στις διαπροσωπικές σχέσεις μπορεί να δει κανείς στο Σχήμα 15. Το γινόμενο στις καταστάσεις αυτές είναι αρνητικό.

Σχήμα 15. Ενδεικτικές περιπτώσεις μη ισόρροπων διαπροσωπικών σχέσεων κατά ΗβίάβΓ.

Μη ισορροπημένη σχέση παρατηρείται σε περιπτώσεις όπου ο Α συ­ μπαθεί τον Β αλλά διαφέρουν οι γνώμες τους για το X. Επίσης, όταν ο Α α­ ντιπαθεί τον Β αλλά συμφωνούν οι γνώμες τους για το X. Ιδιαίτερη ανισορ­ ροπία δημιουργούν οι καταστάσεις (1) και (2). Στην (3) και (4), επειδή κά­ ποιος που αντιπαθεί ο Α έχει ίδια —θετική ή αρνητική— γνώμη με αυτόν ως προς τον X, δεν είναι σαφές αν θα χρειαστεί αλλαγή στη στάση του Α. Η μη ισόρροπη κατάσταση μπορεί να μετατραπεί σε ισόρροπη αν αλλά­

ΘΕΩΡΙΕΣ ΤΗΣ ΓΝΩΣΤΙΚΗΣ ΣΥΝΕΠΕΙΑΣ

153

ξει κάποια από τις σχέσεις που ενυπάρχουν στο τρίγωνο, έτσι που το αρνη­ τικό γινόμενο να γίνει θετικό. Μπορεί να αλλάξει η γνώμη του Α προς τον Β, η γνώμη του Α προς το X, ή η γνώμη του Β προς το X. Αν, για παράδειγ­ μα, δε συμπαθείτε κάποιον αλλά αποδειχτεί ότι αυτός είναι οπαδός της ο­ μάδας ποδοσφαίρου που υποστηρίζετε κι εσείς, τότε είναι δυνατό να αλλά­ ξουν τα αισθήματά σας προς αυτόν. Αν, ανπστοίχως, έχετε θετικά αισθήμα­ τα προς κάποιον, κι αυτός έχει διαφορετική γνώμη από εσάς για την κλα­ σική μουσική, τότε ίσως είναι πιο εύκολο να αλλάξετε τη γνώμη σας προς τη κλασική μουσική, ώστε να αποκατασταθεί η ισορροπία στη σχέση. Μα αν εσείς έχετε πολύ ισχυρά αισθήματα προς την κλασική μουσική και δεν μπορείτε να τα αλλάξετε, τότε η ισορροπία μπορεί να αποκατασταθεί αν πειστεί ο Β να αλλάξει γνώμη για τη μουσική. Το πρόβλημα με τη θεωρία του ΗβΐάβΓ είναι ότι ενώ προβλέπει πίεση για αλλαγή στάσης σε μη ισόρ­ ροπες καταστάσεις, δεν μπορεί να προβλέψει την κατεύθυνση της αλλα­ γής. Δεν μπορεί να προβλέψει αν θα αλλάξει το άτομο προς την κατεύθυν­ ση του άλλου ή προς την οντότητα X. Παρόμοια με τον Ηβΐάβτ είναι η θεωρία του Νβννοοηιβ (1956) που αφο­ ρά την προσωπική έλξη κι επικοινωνία, δηλαδή το δεσμό ανάμεσα σε δύο άτομα και πώς αυτός ο δεσμός επηρεάζεται από τα συναισθήματα των δύο ατόμων προς κάποιο αντικείμενο X. 0 ΝβννοοπιΙ) πιστεύει ότι η πιο σημα­ ντική μεταβλητή που επηρεάζει την έλξη ανάμεσα σε δύο άτομα είναι η ο­ μοιότητα σπς στάσεις τους. Ο Νβννοοπιβ θεωρεί ότι αν δύο άνθρωποι έ­ χουν μεταξύ τους αρνητικό δεσμό, τότε δεν υπάρχει καμιά πίεση για αλλα­ γή γνώμης τους για ο,τιδήποτε. Σε αυτή την περίπτωση δεν υπάρχει κίνη­ τρο για ισορροπία. Διάφορες έρευνες που έγιναν στα πλαίσια της θεωρίας της ισορροπίας στις διαπροσωπικές σχέσεις έδειξαν ότι πραγματικά οι άνθρωποι τείνουν να αντιλαμβάνονται και να επιδιώκουν καταστάσεις ισορροπίας. Ενδεικτικά αναφέρονται οι έρευνες των ^Ιοιτάειη (1953) και ΜοΓΠδδβΚβ (1958). Ο <Ιογάβη παρουσίασε στα υποκείμενα της έρευνας περιγραφές ισόρροπων και μη ισόρροπων καταστάσεων και τους ζήτησε να τις εκτιμήσουν ως προς το πόσο ευχάριστες είναι. Τα αποτελέσματα έδειξαν ότι οι ισόρροπες κατα­ στάσεις κρίνονταν ως πιο ευχάριστες από τις μη ισόρροπες. Ο ΜοιτΐδδβΚβ ζήτησε από τα υποκείμενα να συμπληρώσουν το δεσμό (το + ή - ) που έ­ λειπε από τριαδικές καταστάσεις στις οποίες δίνονταν οι υπόλοιποι δύο δε­ σμοί. Τα υποκείμενα έτειναν να δίνουν δεσμούς που οδηγούσαν σε ισόρ­ ροπες καταστάσεις παρά σε μη ισόρροπες. Μια δεύτερη σειρά ερευνών που ξεκίνησε στα πλαίσια των θεωριών ι­ σορροπίας αφορούσε την αλλαγή στάσης, όταν η κατάσταση δεν είναι ι­

154

ΨΥΧΟΛΟΓΊΑ ΚΙΝΗΤΡΩΝ

σόρροπη. Οι ΒυπϋοΚ & Βυτηβδ (1958) έκαναν μια έρευνα στην οποία αρχι­ κά δημιούργησαν στα υποκείμενα —φοιτητές πανεπιστημίου— μια θετική στάση απέναντι σε ένα άτομο. Επρόκειτο για έναν ομιλητή, ο οποίος έκανε μια πολύ ενδιαφέρουσα ομιλία πάνω σε ένα θέμα. Αμέσως μετά την ομιλία μέτρησαν τη στάση των υποκειμένων τόσο απέναντι στον ομιλητή όσο και απέναντι στο θέμα που είχε αναπτύξει. Βρέθηκε ότι αυτοί που ανέπτυξαν θετική στάση απέναντι στον ομιλητή Βαθμολόγησαν θετικά και το αντικεί­ μενο της ομιλίας, παρόλο που αυτό από τη φύση του δεν ήταν ιδιαίτερα θελκτικό. Στη συνέχεια, ο ίδιος ομιλητής έκανε μια δεύτερη ομιλία στο ίδιο ακροατήριο. Μόνο που τη φορά αυτή υποστήριξε θέσεις που εξόργισαν τους ακροατές του. Μετά την ομιλία αυτή δόθηκε πάλι σιά υποκείμενα το ερωτηματολόγιο για τη στάση τους απέναντι στον ομιλητή και στο αρχικό θέμα της ομιλίας. Τα αποτελέσματα έδειξαν ότι οι φοιτητές που είχαν Βαθ­ μολογήσει την πρώτη φορά θετικά τον ομιλητή και την ομιλία του τώρα άλ­ λαξαν τη γνώμη τους και προς τον ομιλητή αλλά και προς το θέμα της ομι­ λίας. Έτσι, το θέμα που αρχικά είχε κριθεί ευνοϊκά, τώρα κρίθηκε ως ανια­ ρό, προκειμένου να διατηρηθεί η ισορροπία που διαταράχθηκε από την αλλαγή της στάσης απέναντι στο άτομο. Μάλιστα η αλλαγή στάσης ήταν πιο έντονη στα άτομα με υψηλό κίνητρο δεσμού, διότι τα άτομα αυτά είναι πιο ευαίσθητα στη φιλία προς τα άλλα άτομα. Αξίζει να αναφερθεί και μια τρίτη έρευνα, η οποία έγινε από τους δίβϊηβΓ & ΡβίβΓδ (1958) στα ίδια πλαίσια. Η έρευνα αυτή ακολούθησε το ί­ διο σκεπτικό με την έρευνα των ΒιιπϋοΚ & Βυτηβδ, αλλά έδειξε την αδυνα­ μία της θεωρίας της ισορροπίας να προΒλέψει τον τύπο αλλαγής στη στάση των ανθρώπων όταν διαταραχθεί η ισορροπία. Πιο συγκεκριμένα, ο πειρα­ ματιστής καλούσε ένα ένα τα υποκείμενα σε μια εξέταση. Προτού όμως περάσει το υποκείμενο σιο γραφείο του εξεταστή, έπρεπε να περιμένει ο­ ρισμένο χρονικό διάστημα στον προθάλαμο του γραφείου. Εκεί Βρισκόταν ένας έμπιστος του πειραματιστή, ο οποίος, χωρίς το αληθινό υποκείμενο να το γνωρίζει, προσπαθούσε να κερδίσει την εμπιστοσύνη του. Δηλαδή ο στόχος ήταν να αναπτυχθεί θετικός δεσμός μεταξύ του υποκειμένου και του εμπίστου. Κατόπιν και το υποκείμενο και ο έμπιστος εισέρχονταν στο γραφείο του εξεταστή για τις εξετάσεις. Στη διάρκεια των εξετάσεων, ο έ­ μπιστος έκανε επίτηδες σφάλματα στις απαντήσεις ή και εξοργιστικές ενέρ­ γειες, όπως να πετάγεται πρώτος να απαντήσει. Αυτό επαναλήφθηκε αρκε­ τές φορές. Οι πειραματιστές κατέγραφαν την αντίδραση των υποκειμένων απέναντι σπς λανθασμένες απαντήσεις του εμπίστου σε μια σειρά δοκι­ μών. Τα υποκείμενα χωρίστηκαν σε δύο ομάδες, ανάλογα με το πόσο «συμμορφώνονταν» (δέχονταν) με τις λανθασμένες απαντήσεις του εμπί­

ΘΕΩΡΙΕΣ ΤΗΣ ΓΝΩΣΤΙΚΗΣ ΣΥΝΕΠΕΙΑΣ

155

στου. Στο τέλος ίου πειράματος όλα τα υποκείμενα απάντησαν σε ένα ερω­ τηματολόγιο για τη στάση τους απέναντι στον έμπιστο. Η ομάδα των συμμορφούμενων —αυτών δηλαδή που δέχονταν τις λανθασμένες απαντήσεις του εμπίστου— παρά τις ενοχλητικές ενέργειές του, στο πέρας του πειρά­ ματος εξακολουθούσαν να έχουν θετική στάση προς αυτόν. Αντιθέτως, οι μη συμμορφούμενοι —αυτοί που δε δέχονταν τις λανθασμένες απαντή­ σεις— άλλαξαν στάση και απέρριπταν τον έμπιστο, δηλαδή ανέπτυξαν αρ­ νητικό δεσμό προς αυτόν. Αυτό αποδόθηκε στο ότι έπρεπε να διατηρηθεί η ισορροπία, η οποία είχε διαταραχθεί από τις ενέργειες του εμπίστου. Το πιο ενδιαφέρον όμως είναι ότι η συμπεριφορά που αναπτύσσεται είτε για να διατηρηθεί ο θετικός δεσμός είτε για αποκατασταθεί η ισορροπία, όταν αλλάξει ο δεσμός προς τον άλλο, δεν είναι ενιαία. Άλλος άλλαζε τη γνώμη του για την απάντηση του εμπίστου: «τελικά δεν είναι τόσο λάθος». Άλλος άλλαζε τη γνώμη του για τον έμπιστο: «Μα τι βλάκας είναι αυτός!». Άλλος δικαιολογούσε τον έμπιστο: «Η απάντηση ήταν λανθασμένη αλλά εννοού­ σε κάτι άλλο». Άλλος μείωνε τη σημασία του λάθους: «Ε, και τι έγινε που είναι λάθος;». Άλλος προσπαθούσε να βοηθήσει τον έμπιστο: «Σκέψου και μια άλλη απάντηση!». Κατά συνέπεια, δεν υπήρχε ένας ενιαίος τρόπος α­ ντίδρασης στην προσπάθεια αποκατάστασης της ισορροπίας. Μάλιστα, υ­ πάρχουν και άλλες δυνατές αντιδράσεις, όπως το να πάψει κανείς να ασχολείται με το θέμα ή να διατηρήσει το δεσμό ανέπαφο, τονίζοντας τη ση­ μασία άλλων απόψεων της σχέσης με τον άλλο. Αυτό υποδηλώνει ότι οι άνθρωποι δεν αλλάζουν στάση εύκολα ούτε με βάση μεμονωμένες εμπει­ ρίες μόνο, μια και στην καθημερινή ζωή οι σχέσεις μας με τους άλλους έ­ χουν και ποικιλία απόψεων αλλά και έντασης. Άλλα θέματα τα θεωρούμε σημαντικά και η παραβίασή τους μπορεί να είναι κρίσιμη για την αλλαγή της στάσης μας απέναντι στον άλλο, ενώ άλλα μη σημαντικά, οπότε η ση­ μασία της απόκλισης από αυτά να μην έχει επίπτωση στη στάση μας προς αυτόν. Προβλήματα αυτού του τύπου προσπάθησαν να λύσουν με τη θεω­ ρία τους οι Οδ9όοά και Τειηηβηβειιιπι, όπως θα δούμε παρακάτω.

Η θεωρία της συμφωνίας των Οδ9θοεΙ & ΤβηηβιΛΒίιιη Οι 0 $9θθά και Τειηηβη&ειιιπι (1955) διατύπωσαν την υπόθεση ότι από γνωστική άποψη είναι πιο αποτελεσματικό να αξιολογεί κανείς σχετικές μεταξύ τους έννοιες με όμοιο τρόπο. Αν, π.χ., ένα άτομο Α έχει τη γνώμη Β, τότε είναι ευκολότερο να έχει κανείς την ίδια γνώμη για τον Α και το Β παρά διαφορετική. Επομένως, οι εκτιμήσεις για τον Α και το Β θα τείνουν

156

ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΚΙΝΗΤΡΩΝ

να συγκλίνουν. Αυτή είναι η αρχή της συμφωνίας. Για παράδειγμα, έχετε μια καλή γνώμη για ένα άτομο που είναι ευγενικό, όμορφο, και ευχάριστο. Το άτομο αυτό έχει ορισμένες ιδέες για τα πολιτικά κόμματα, τις αθλητικές ομάδες, τη μουσική, κ.α. Εσείς έχετε, επίσης, ιδέες θετικές ή αρνητικές για τα θέματα αυτά. Πάρτε τώρα το ενδεχόμενο να μη γνωρίζετε πς απόψεις του ατόμου που συμπαθείτε σχετικά με την οικονομική πολιτική της κυβέρ­ νησης. Τι θα περιμένετε: να έχει ιδέες σαν τις δικές σας, ευχάριστες σε σας, ή αντίθετες; Η θεωρία προβλέπει ότι περιμένουμε να έχει ιδέες ευχά­ ριστες προς εμάς, όπως προβλέπουν και οι θεωρίες ισορροπίας. Η διαφορά της θεωρίας αυτής είναι ότι δέχεται πως οι απόψεις των αν­ θρώπων για τους άλλους ανθρώπους ή τα πράγματα δεν είναι διπολικές — θετικές ή αρνητικές—, αλλά ότι μπορούν να έχουν διαφορετική ένταση. Για ορισμένα άτομα ή θέματα έχουμε ισχυρές απόψεις και για άλλα λιγότερο ισχυρές. Άρα η υποκειμενική σημασία των πραγμάτων, η στάση μας α­ πέναντι σε αυτά, μπορεί να κυμαίνεται από απόλυτα θετική, σε λιγότερο θετική, σε ουδέτερη, ή σε μειρίως αρνητική μέχρι πολύ αρνητική. Η θεω­ ρία προβλέπει ότι τείνουμε να συνδέουμε τα πρόσωπα με θέματα που έ­ χουν παρόμοια αξία, θετική ή αρνητική. Τα άτομα που συμπαθούμε περι­ μένουμε ότι έχουν και ιδέες θετικές. Τα άτομα που αντιπαθούμε περιμέ­ νουμε ότι έχουν ιδέες αρνητικές. Αν αποδειχτεί ότι στην πραγματικότητα η προσδοκία μας αυτή δεν επιβεβαιώνεται πλήρως, δηλαδή υπάρχει ασυμ­ φωνία ανάμεσα στο άτομο και στις ιδέες του —όπως εμείς τις κρίνουμε αυτές— τότε υπάρχει πίεση για αλλαγή στάσης μας προς το πρόσωπο ή τις ιδέες που υποστηρίζει. Η στάση μας θα αλλάξει προς το πρόσωπο ή το θέ­ μα, ανάλογα με την ένταση της στάσης μας προς το πρώτο ή το δεύτερο. Όσο πιο έντονη είναι η στάση μας προς κάτι, τόσο πιο δύσκολα αλλάζει. Όσο περισσότερο η στάση μας πλησιάζει προς το ουδέτερο, τόσο πιο εύ­ κολα μετακινείται προς την κατεύθυνση της πιο ισχυρής άποψης. Ειδικότερα, οι συγγραφείς μετρούν τη στάση των ατόμων χρησιμοποιώ­ ντας τη σημασιολογική διαφοροποίηση, μια τεχνική που βασίζεται σε εκτι­ μήσεις του ατόμου για ένα θέμα ή ένα άλλο άτομο. Η σημασιολογική δια­ φοροποίηση γίνεται με τη χρήση μιας κλίμακας επτά σημείων, όπως αυτή στο Σχήμα 16. Το υποκείμενο παίρνει έναν κατάλογο ανθρώπων και θεμάτων και τα κλιμακώνει χωριστά πάνω στην αξιολογική κλίμακα. Π.χ. πολιτικός Α (+ 2), περικοπή δαπανών στον προϋπολογισμό (-1). Κατόπιν δίνεται στο υποκεί­ μενο ένα κείμενο όπου ο πολιτικός Α φέρεται να υποστηρίζει την περικοπή των δαπανών. Αυτή η μη σύμφωνη κατάσταση ανάμεσα στο άτομο και σπς ιδέες του στο συγκεκριμένο θέμα δημιουργεί πίεση για αλλαγή της γνωστι-

157

ΘΕΩΡΙΕΣ ΤΗΣ ΓΝΩΣΤΙΚΗΣ ΣΥΝΕΠΕΙΑΣ

Καλός

I__________ I__________ I__________ I__________ I_________ I------------ ]

+3

+2

+1

Ο

-

1

-

2

-

Κακός

3

Σχήμα 16. Παράδειγμα χρήσης της κλίμακας σημασιολογικής διαφοροποίησης των 05900ά & Τδηηβηβεαιιτι.

κής κατάστασης στον σκεπτόμενο. Το άτομο αρχίζει να μετακινεί τις αξιο­ λογήσεις του ώστε να πλησιάσρυν μεταξύ τους. Έτσι, οι τελικές αξιολογή­ σεις για το άτομο και τις ιδέες του Βρίσκονται σε σημεία ανάμεσα στις αρ­ χικές θέσεις λόγω συμβιβασμού (θεωρία του συμβιβασμού). Στο παραπά­ νω παράδειγμα, το σημείο συμβιβασμού θα είναι το αλγεβρικό άθροισμα των δύο τιμών: +2 + (-1) = + 1. Δηλαδή θα μειωθεί η εκτίμησή μας προς το άτομο και θα αυξηθεί η εκτίμησή μας προς το θέμα. Αυτή η πρόβλεψη όμως οδηγεί σε ένα παράδοξο, κυρίως στην περί­ πτωση που το άτομο και η ιδέα ή το αντικείμενο υπό κρίση βρίσκονται προς την ίδια κατεύθυνση της κλίμακας. Παραδείγματος χάρη, ο αγαπημέ­ νος μας ηθοποιός (+3) είναι οπαδός της τάδε ομάδας ποδοσφαίρου, για την οποία εμείς έχουμε εκτίμηση + 1. Η αρχή του συμβιβασμού προβλέπει ότι θα υπάρξει μετακίνηση των δύο τιμών προς το κέντρο, δηλαδή θα μει­ ωθεί λίγο η εκτίμησή μας προς τον ηθοποιό και θα αυξηθεί προς την ομά­ δα του ποδοσφαίρου. Όμως στην πραγματικότητα, μπορεί να μην παρατη­ ρηθεί καμία μετακίνηση από τη γνώμη μας προς τον ηθοποιό και να υπάρ­ ξει αλλαγή μόνο προς την ομάδα του ποδοσφαίρου, γιατί η σπουδαιότητα των δύο θεμάτων δεν είναι ίδιας σημασίας. Με άλλα λόγια, η συμπάθεια προς τον ηθοποιό είναι πολύ πιο ισχυρή —και για πολλούς και διάφορους λόγους—, πράγμρ που κάνει δύσκολο να αλλάξουμε γνώμη για αυτόν λό­ γω ασυμφωνίας προς ένα δευτερεύον θέμα. Η πιο σημαντική αρχή που συνοψίζει τις εξισώσεις των 0 $9θθά και ΤδηηβηΗειυηι είναι αυτή που ορίζει ότι τα λιγότερο ακραία στοιχεία μετακι­ νούνται περισσότερο. Στην κλίμακα διαφοροποίησης τα ακραία σημεία εί­ ναι το +3 και -3. Το στοιχείο που βρίσκεται κοντύτερα στο ουδέτερο σημείο (0) κινείται μακρύτερα προς το άκρο απ’ ό,τι το ακραίο σημείο προς το κέ­ ντρο. Αυτή την αρχή γνωρίζουν οι υπεύθυνοι, λόγου χάρη, των πολιτικών κομμάτων, οι οποίοι επιδιώκουν να κρατούν φανατισμένους τους οπαδούς τους, διότι έτσι τους κρατούν εγκλωβισμένους στο κόμμα. Η προεκλογική στρατηγική των κομμάτων, επίσης, περιλαμβάνει ως στόχο της την πειθώ

158

ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΚΙΝΗΤΡΩΝ

των πολιτικά μετριοπαθών ή ουδέτερων ατόμων, χρησιμοποιώντας θέματα προσφιλή προς αυτούς, διότι αυτοί αποτελούν τη μετακινούμενη μάζα που καθορίζει το τελικό αποτέλεσμα. Μία άλλη αρχή της θεωρίας είναι αυτή που αφορά το απίστευτο. Ας υ­ ποθέσουμε ότι διαβάζει κάποιος ότι ο πρωθυπουργός (+3) σκοπεύει να τε­ τραπλασιάσει το φόρο εισοδήματος (-3). Επειδή αυτό είναι το αντίθετο με εκείνο που θα έκανε οποιοσδήποτε πολιτικός που θέλει να επανεκλεγεί — και σίγουρα δε θα το έκανε ο πρωθυπουργός που συμπαθούμε! — ο πολί­ της δε μειώνει τη γνώμη του για τον πρωθυπουργό και ούτε αλλάζει τη γνώμη του για τους φόρους. Έτσι, όσο πιο μεγάλη η απόσταση ανάμεσα στο άτομο και στη γνώμη που αποδίδεται σε αυτό, τόσο μεγαλύτερη η πι­ θανότητα να μη γίνει πιστευτή η κατάσταση ασυμφωνίας, πράγμα που πε­ ριορίζει την αλλαγή στάσης. Μία άλλη απόρροια της θεωρίας είναι αυτή που αφορά τη μεταβολή των στάσεων απέναντι στην πηγή μιας πρότασης. Η πρόβλεψη είναι ότι η στάση ενός ατόμου απέναντι στην πηγή μιας ιδέας ή πρότασης —απέναντι δηλαδή στο άτομο — δεν αλλάζει τόσο εύκολα όσο απέναντι στο αντικείμε­ νο της πρότασης. Για παράδειγμα, ο αρχηγός της αντιπολίτευσης προτείνει μια ιδέα για τη βελτίωση της οικονομικής κατάστασης της χώρας. Η στάσημας, εφόσον είμαστε οπαδοί του κόμματος που βρίσκεται στην εξουσία, μπορεί να γίνει πιο θετική προς την ιδέα αλλά όχι αναγκαστικά προς το ά­ τομο που τη διατύπωσε.

Η θεωρία της γνωστικής δυσαρμονίας Μια τρίτη θεωρία που διατυπώθηκε στα πλαίσια της γνωστικής συνέπειας και της αλλαγής στάσεων είναι η θεωρία της γνωστικής δυσαρμονίας. Τη θεωρία αυτή τη διατύπωσε ο ίβοη ΡβδΰηοβΓ (1957), ο οποίος ήταν μαθητής του Ι-βινίη. Οι βασικές αρχές της θεωρίας της γνωστικής δυσαρμονίας είναι απλές. Γνωστική ασυμφωνία ή δυσαρμονία δημιουργείται όταν ένα άτομο συντηρεί δύο ασυνεπείς μεταξύ τους γνώσεις. Η γνωστική δυσαρμονία είναι μια απωθητική κατάσταση και χρειάζεται να περιοριστεί, έτσι που το άτομο να επανέλθει σε κατάσταση γνωστικής συνέπειας κι αρμονίας. Υπάρχουν τρεις βασικοί τρόποι περιορισμού της σύγκρουσης: Πρώτον, αλλάζοντας έ­ να ή περισσότερα από τα στοιχεία της μη αρμονικής σχέσης. Δεύτερον, προσθέτοντας νέα στοιχεία στα δεδομένα. Τα στοιχεία αυτά είναι δυνατό να υποστηρίζουν τη μια από τις δύο αντίθετες απόψεις, οπότε διευκολύνεται η απόφαση προς τη μια πλευρά των ασυνεπών μεταξύ τους γνώσεων. Τρίτον,

ΘΕΩΡΙΕΣ ΤΗΣ ΓΝΩΣΤΙΚΗΣ ΣΥΝΕΠΕΙΑΣ

159

μειώνοντας τη σημασία των στοιχείων που δημιουργούν τη δυσαρμονία. Με τον τρόπο αυτό μειώνεται η ένταση της γνωστικής σύγκρουσης και, ανπσιοίχως, το κίνητρο για αλλαγή των υπαρχουσών ιδεών. Παράδειγμα γνωστικής ασυνέπειας μπορεί να θεωρηθεί η κατάσταση στην οποία βρίσκονται οι καπνιστές, οι οποίοι, από τη μια, θέλουν να συνεχίσουν τη «θελκτική» για αυτούς συνήθεια και, από την άλλη, βρίσκονται συνεχώς εκτεθειμένοι σε πληροφορίες του περιβάλλοντος σχετικά με τις βλάβες που προκαλεί το κάπνισμα. Πώς μπορούν να μειώσουν τη δυσαρ­ μονία που δημιουργείται από αυτή την κατάσταση γνωστικής σύγκρουσης; Μπορούν να αλλάξουν στοιχεία της κατάστασης, δηλαδή να κόψουν ή να μειώσουν το κάπνισμα, οπότε παύει ο λόγος της γνωστικής δυσαρμονίας. Αυτό όμως είναι και το δύσκολο μέρος της υπόθεσης. Άρα, η δυσαρμονία παραμένει. Μπορούν τότε να προσθέσουν νέα στοιχεία στα δεδομένα των σχετικών γνώσεων, έτσι που να γείρει η πλάστιγγα προς τη μια από τις δύο πλευρές. Μπορούν να προσθέσουν πληροφορίες που να τονίζουν τις βλά­ βες από το τσιγάρο, οπότε θα επιδιώξουν το κόψιμο του καπνίσματος, ή πληροφορίες που να μειώνουν τις συνέπειες του καπνίσματος. Με τον τρό­ πο αυτό συγκεντρώνουν πληροφορίες που να δείχνουν ότι το κάπνισμα δε βλάπτει. Λόγου χάρη: ο τάδε, ο τάδε, ... , όλοι οι γνωστοί μου καπνίζουν χρόνια και δεν έπαθαν τίποτε. Άρα το κάπνισμα δε βλάπτει τόσο όσο λένε, και μπορώ να συνεχίσω να καπνίζω. Αυτό το μηχανισμό προσπαθούν να ενισχύσουν οι εταιρείες καπνού, όταν ανακοινώνουν δεδομένα από δικές τους έρευνες, τα οποία αμφισβητούν ή αντικρούουν τα δεδομένα των ε­ ρευνών που βρίσκουν συσχετίσεις του καπνίσματος με βλάβες στην υγεία. Η τρίτη δυνατότητα είναι να μεταβάλουν τη σπουδαιότητα των στοιχείων της σύγκρουσης. Αρχίζουν να τονίζουν τα αντισταθμιστικά οφέλη που προ­ σφέρει το κάπνισμα —ότι σου φέρνει ευχαρίστηση, σε χαλαρώνει, σε κά­ νει πιο ελκυστικό/ή, κ.ο.κ. Άρα το κάπνισμα δεν είναι τόσο κακό όσο το παρουσιάζουν, ... Μια άλλη στρατηγική είναι να αμφισβητούνται τα ιατρικά δεδομένα σχετικά με τις επιπτώσεις του καπνίσματος, οπότε πάλι μειώνεται η σημασία της ασυνέπειας ανάμεσα σιο «καλό» και «κακό» του καπνίσμα­ τος. Η ένταση της δυσαρμονίας που αισθάνεται το άτομο δεν είναι όμοια σε όλες τις καταστάσεις γνωστικής ασυνέπειας. Άλλες συγκρούσεις είναι έ­ ντονες και υποχρεώνουν το άτομο σε ενέργειες περιορισμού της ασυμφω­ νίας, ενώ άλλες είναι λιγότερο ισχυρές, και το άτομο μπορεί να συντηρεί τη σχετική ασυμφωνία χωρίς μεγάλο πρόβλημα. Η ένταση της δυσαρμο­ νίας είναι συνάρτηση α) της σπουδαιότητας των γνώσεων που εμπλέκονται στη σύγκρουση και β) του αριθμού των γνώσεων που συγκρούονται στη

160

ΨΥΧΟΛΟΓΊΑ ΚΙΝΗΤΡΩΝ

δεδομένη περίπτωση δυσαρμονίας. Με άλλα λόγια, αν κάποιος καπνίζει και δε διαβάζει τα επιστημονικά άρθρα που αφορούν τις βλάβες του καπνί­ σματος ή μόνο περισιασιακά ακούει για αυτές, δε βιώνει τόσο έντονη σύ­ γκρουση, οπότε και η πίεση για αλλαγή είναι πολύ μικρή. Αν, ανπθέτως, βρίσκεται συνεχώς εκτεθειμένος σε ποικιλία πληροφοριών και δεδομένων σχετικά με τις επιπτώσεις του τσιγάρου στην υγεία, τότε η δημιουργούμενη σύγκρουση είναι και πιο έντονη και συνεχής, διότι το άτομο πρέπει συνε­ χώς να βρίσκει μηχανισμούς μείωσής της. Αυτός είναι ο λόγος που η αντικαπνιστική εκστρατεία άρχισε να αποδίδει μόνο όταν γινόταν μέσα από ποικιλία μέσων, και όχι μόνο στην ταμπέλα στο πακέτο; με τα μικρά γράμ­ ματα: «ίο κάπνισμα Βλάπτει στην υγεία». Περιστάσεις όπου μπορεί να διακρίνει κανείς τη δημιουργία γνωστικής δυσαρμονίας είναι οι παρακάτω: Πρώτον, οι συγκρούσεις μετά τη λήψη κάποιος απόφασης. Η γνωστική δυσαρμονία είναι δυνατό να ακολουθεί μίαν απόφαση, εφόσον οι θετικές και αρνητικές εναλλακτικές δυνατότητες πριν την απόφαση συγκρούονταν. Για να λυθεί μια τέτοιου είδους σύ­ γκρουση πρέπει να αυξηθεί η ελκυσπκότητα της επιλεγμένης εναλλακτικής λύσης. Έτσι, δικαιολογείται επαρκώς η απόφαση που ελήφθη. Χαρακτηρι­ στική είναι η έρευνα του ΒΓβΗπι (1956) με φοιτήτριες, στις οποίες πρθσφέρθηκε επιλογή ανάμεσα σε διάφορες οικιακές συσκευές. Πριν την επι­ λογή, οι κοπέλες είχαν εκτιμήσει την ελκυσπκότητα οκτώ διαφορετικών οι­ κιακών συσκευών. Στη συνέχεια, στη μια ομάδα φοιτητριών δόθηκε η δυ­ νατότητα να διαλέξουν μια συσκευή από αυτές που είχαν εκτιμήσει ως ίσης ελκυσηκότητας. Σε μια δεύτερη ομάδα η επιλογή ήταν ανάμεσα σε δύο συσκευές διαφορετικής ελκυσηκότητας, όπου η μία ήταν προτιμότερη από την άλλη. Η πρώτη συνθήκη αντιπροσώπευε κατάσταση υψηλής ασυμφω­ νίας, ενώ η δεύτερη χαμηλής, αφού η διαφορά στην προτίμηση ήταν σα­ φής και η επιλογή ήταν αρκετά δικαιολογημένη. Αργότερα ζητήθηκε από τα υποκείμενα να εκτιμήσουν την ελκυσπκότητα και των οκτώ συσκευών που είχαν αξιολογήσει αρχικά. Βρέθηκε ότι τα υποκείμενα της πρώτης ο­ μάδας —της υψηλής ασυμφωνίας— άλλαξαν τις αξιολογήσεις τους περισ­ σότερο απ’ ό,τι τα υποκείμενα της δεύτερης ομάδας. Κι αυτό διότι έπρεπε να δικαιολογηθεί η απόφαση που είχε ήδη ληφθεί υπέρ της μιας συσκευ­ ής έναντι της άλλης, άρα «έπρεπε» να διαθέτει περισσότερα θετικά στοιχεία έναντι αυτής που είχε απορριφθεί. Σε ορισμένες περιπτώσεις είναι δυνατό να παρατηρηθεί το αντίθετο φαι­ νόμενο, το φαινόμενο της μετάνοιας. Στην περίπτωση αυτή μειώνουμε την αξία του επιλεγμένου στοιχείου και αυξάνουμε τη θελκτικότητα του μη επιλεγμένου. Κατά τον ΡβδίΐηςβΓ (1964), η διαδικασία αυτή παρατηρείται σε ά-

ΘΕΩΡΙΕΣ ΤΗΣ ΓΝΩΣΤΙΚΗΣ ΣΥΝΕΠΕΙΑΣ

161

χομα που έχουν χαμηλή αντοχή στην ασυνέπεια, οπότε προσπαθούν να μει­ ώσουν ιη σύγκρουση «ακυρώνοντας» την απόφαση που έχει ήδη ληφθεί. Μια δεύτερη περίπτωση γνωστικής δυσαρμονίας είναι αυτή που παρατηρείται σε καταστάσεις επιβεβλημένης σύμπλευσης. Πρόκειται για μια πο­ λύ ειδική συνθήκη, όπου το άτομο αναγκάζεται να συμπλεύσει με κάποιον/οιους χωρίς να έχει επαρκείς λόγους για τη λήψη μιας τέτοιας απόφα­ σης. Αν υπάρξει εμφανής εξωτερική πίεση για τη σύμπλευση, ή μια αμοιβή για αυτό, τότε στην πραγματικότητα δεν υπάρχει γνωστική σύγκρουση. Ο λόγος της απόφασης είναι καθαρά εκτός του ατόμου, οπότε δεν υπάρχει λόγος για εξέταση αντίθετων εναλλακτικών δυνατοτήτων, για σύγκριση και επαναξιολόγηση των πραγμάτων. Αν όμως κάποιος συμπλεύσει με κάτι χωρίς εμφανή εξωτερική αιτία, τότε ανακύπτει ανάγκη δικαιολόγησης της απόφασης. Τότε έχουμε περίπτωση δυσαρμονίας, η οποία είναι τόσο εντο­ νότερη όσο πιο πολύ απέχει η ενέργεια σύμπλευσης από αυτό που το άτο­ μο θα έκανε υπό συνθήκες κανονικές. Σκεφτείτε, λόγου χάρη, να είστε έν­ θερμος οπαδός των κινημάτων ειρήνης, και να βρεθείτε να συμμετέχετε, και μάλιστα με τη θέλησή σας, σε μια φιλοπολεμική πορεία! Πώς μπορείτε να το δικαιολογήσετε αυτό; Οι Ρβδΰη9βΓ και ΟβΗδηηΐίΗ (1959) έκαναν μια έρευνα για να μελετήσουν ακριβώς αυτό το είδος σύγκρουσης. Έδωσαν σε υποκείμενα μια σειρά α­ πό πολύ βαρετά έργα και στη συνέχεια τους ζήτησαν να πουν σε άλλα υπο­ κείμενα ότι επρόκειτο για πάρα πολύ ενδιαφέροντα έργα. Μια από τις ομά­ δες των υποκειμένων πήρε αμοιβή 1 δολλάριο για να το πουν αυτό στους άλλους. Η δεύτερη ομάδα υποκειμένων πληρώθηκε 20 δολλάρια. Μετά το πέρας αυτής της διαδικασίας, ζητήθηκε από τα υποκείμενα των δύο ομά­ δων να βαθμολογήσουν τα έργα ως προς το ενδιαφέρον που είχαν. Όπως προβλεπόταν, τα υποκείμενα της πρώτης ομάδας, που δεν είχαν πάρει ε­ παρκή αμοιβή για το «ψέμμα» που είχαν πει, έδωσαν υψηλότερες τιμές εν­ διαφέροντος για τα έργα απ’ ό,τι τα υποκείμενα της δεύτερης ομάδας. Τα υποκείμενα αυτά απέδωσαν τη συμπεριφορά ανακολουθίας τους στην εξω­ τερική αμοιβή. Έτσι, δεν είχαν γνωσηκή δυσαρμονία και κράτησαν ανέπα­ φη την αρχική τους εκτίμηση των έργων. Την ουσία των σχετικών ερευνών συνόψισε ο Ρβείΐηοβτ ως εξής: φτά­ νουμε να αγαπούμε αυτό για το οποίο έχουμε υποφέρει. Αυτό βέβαια είναι αληθινό μόνο αν έχουμε διαλέξει, σε ορισμένο βαθμό, να υποφέρουμε. °Σε τέτοιες περιπτώσεις, όταν δηλαδή κάποιος πρέπει να υποστηρίζει μια ι­ δέα αντίθετη προς τη στάση του, ανακαλεί από τη μνήμη του επιλεκτικά ε­ μπειρίες που είναι δυνατό να υποστηρίξουν τη νέα θέση κι έτσι εφευρίσκει υποστηρικτικά επιχειρήματα. Αν αλλάξει κανείς στάση λόγω της αμοιβής

162

ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΚΙΝΗΤΡΩΝ

που του δίνεται, τότε έχουμε την επίδραση του εξωτερικού κινήτρου. Αν αλλάξει λόγω μικρής αμοιβής, τότε έχουμε την επίδραση δυσαρμονίας. Ωστόσο, το κρίσιμο στοιχείο για την εκδήλωση δυσαρμονίας είναι η δέ­ σμευση προς το αναληθές. Και η δέσμευση αυτή είναι μεγαλύτερη όταν α­ φορά δημόσια έκθεση του ατόμου. Με άλλα λόγια, δυσαρμονία γεννιέται όταν η περίσταση απαιτεί προσωπική δέσμευση του ατόμου ενώπιον άλ­ λων —λόγου χάρη, να πει την αλήθεια—, ενώ δεν εμφανίζεται όταν το ά­ τομο μπορεί να πει κάτι αντίθετο από αυτό που πιστεύει χωρίς να το κατα­ λάβουν οι άλλοι, δηλαδή όταν ενεργεί ανώνυμα. Ο ΖΐτηΙ)3 Γάο (1969) παρουσίασε μια σειρά πειραματικών ερευνών που δείχνουν ότι η διαδικασία περιορισμού της γνωστικής δυσαρμονίας μπορεί να οδηγήσει και σε αλλαγή της εκτίμησης φυσιολογικών αναγκών του ατό­ μου. Παράδειγμα, το αίσθημα της δίψας που βιώνει κάποιος. Σε μια έρευνα του Μβηδδοη (1969), τα υποκείμενα είχαν οδηγηθεί σε κατάσταση μεγάλης δίψας, μέσω συγκεκριμένων τροφών που έφαγαν. Μετά, μία ομάδα από αυ­ τά οδηγήθηκε σε κατάσταση γνωστικής δυσαρμονίας μέσω εκούσιας συμ­ μετοχής τους σε έρευνα για τη δίψα (δηλαδή να μην πιουν νερό για 24 ώ­ ρες). Η δυσαρμονία προέκυπτε από το γεγονός ότι τα άτομα αυτά είχαν δια­ λέξει να συμμετάσχουν στην έρευνα χωρίς επαρκή εξωτερική αιτία, ας πού­ με, αμοιβή. Τα υποκείμενα αυτά παρουσίαζαν χαμηλότερες εκτιμήσεις ως προς τη δίψα που είχαν, έπιναν λιγότερο νερό, αντιλαμβάνονταν λιγότερες λέξεις με περιεχόμενο σχετικό με τη δίψα σε σχετικό μνημονικό έργο, κ.ο.κ., απ’ ό,τι υποκείμενα που είχαν αρνηθεί να συμμετάσχουν στην έρευ­ να για τη δίψα. Το ίδιο βρέθηκε ως προς το φόβο σε άλλη έρευνα. Οι έρευ­ νες αυτές δείχνουν τη σημασία που έχουν για τη συμπεριφορά και τα εσωτε­ ρικά αισθήματα οι σκέψεις που διαμεσολαβούν ανάμεσα στα αρχικά ερεθί­ σματα και στην εμπειρία που συνδέεται με αυτά. Με άλλα λόγια, τα αισθήμα­ τα δεν είναι άμεση αντανάκλαση των εξωτερικών ερεθισμών, όπως θα προέβλεπε η ψυχοφυσική ή η συνειρμική ερμηνεία των ψυχολογικών αντιδρά­ σεων, που συνδέει τα αισθήματα με την ένταση της ορμής. Τα αισθήματα τροποποιούνται και διαμορφώνονται από μια συνεκτίμηση πολλών παραγό­ ντων, ένας από τους οποίους είναι η ύπαρξη γνωστικής δυσαρμονίας. Ένα άλλο θέμα που συζητά ο ΡβδίΐηςβΓ είναι αυτό που αφορά την έκ­ θεση σε πληροφορίες. Όταν κάποιος ακούσει κάτι που να απέχει από τη δική του γνώμη, τότε μπορεί να περιορίσει την ασυμφωνία είτε ψάχνοντας για νέες πληροφορίες που να περιορίζουν τη σύγκρουση είτε αποφεύγοντας τις νέες ασύμφωνες πληροφορίες. Οι πληροφορίες αυτές μπορεί να είναι σύμφωνες με τη δική του γνώμη ή αντίθετες προς αυτήν. Αυτό που συμβαίνει συχνά είναι ότι το άτομο διαλέγει να λάβει υπόψη του υποστηρι-

ΘΕΩΡΙΕΣ ΤΗΣ ΓΝΩΣΤΙΚΗΣ ΣΥΝΕΠΕΙΑΣ

163

κπκές πληροφορίες που είναι δύσκολο να καταρριφθούν και αρνητικές πληροφορίες που είναι εύκολο να καταρριφθούν. Εξαίρεση παρατηρείται όταν κανείς δεχτεί ένα πολύ μεγάλο ποσό ασύμφωνων πληροφοριών. Όταν οι ασύμφωνες πληροφορίες είναι υπερβολικά φορτικές, τότε το άτο­ μο βρίσκει ευκολότερο να ψάξει για ένα μικρό πρόσθετο ποσό ασύμφω­ νων πληροφοριών ώστε να αλλάξει τη στάση του, παρά να τη διατηρήσει και να βρίσκεται σε σύγκρουση. Σκεφτείτε την περίπτωση του οπαδού ενός κόμματος, ο οποίος διαβάζει στις εφημερίδες για οικονομικά σκάνδαλα που συνδέονται με το κόμμα του. Τι θα κάνει; Στην αρχή θα επιδιώκει να βρει μαρτυρίες που ανπκρούουν την κατηγορία και θα κλείνει τα αυτιά στις αντίθετες μαρτυρίες, ως καθαρά αντιπολιτευτικές. Αν όμως οι πληροφορίες πληθύνονται και δεν μπορούν να αγνοηθούν, τότε το άτομο πρέπει να α­ ναπτύξει την άμυνά του. Ψάχνει για επιχειρήματα που υποστηρίζουν το κόμμα του και δύσκολα μπορούν να καταρριφθούν ενώ ταυτοχρόνως συ­ γκεντρώνει από τα επιχειρήματα των αντιπάλων εκείνα που μπορούν εύκο­ λα να καταρριφθούν ως μη ισχυρά. Αν τελικά βρεθεί αντιμέτωπος με πλη­ ροφορίες αδιάσειστες, τότε αναγκάζεται να δει και την άλλη πλευρά, και ί­ σως πειστεί, αν συγκεντρώσει πρόσθετα επιχειρήματα σχετικά με την άλλη άποψη. Αυτό μπορεί να το κάνει αλλάζοντας, λόγου χάρη, την εφημερίδα που διάβαζε ή συζητώντας με άτομα που υποστηρίζουν την αντίθετη με αυ­ τόν άποψη. Βεβαίως, μπορεί να συνεχίσει να αρνείται τις αντίθετες μαρτυ­ ρίες, αν η σύγκρουση είναι τόσο επώδυνη που δεν επιτρέπει με κανένα τρόπο μετακίνηση από την αρχική θέση. Αυτό το φαινόμενο παρατηρείται κυρίως σε άτομα που ανήκουν σε κάποια ομάδα και βρίσκονται σε στενή επαφή μαζί της κατά τη φάση της γνωστικής σύγκρουσης. Πραγματικά, στην περίπτωση ομάδων ατόμων με κοινή πίστη σε κάτι, η γνωστική δυσαρμονία είναι δυνατό να περιορισθεί μέσω της αλληλεπίδρα­ σης με άλλα μέλη της ομάδας. Συχνά, για να περιορίσει κανείς τη γνωστι­ κή του σύγκρουση επικαλείται τις γνώμες άλλων ατόμων που έχουν την ί­ δια στάση με αυτόν και μειώνει την αξιοπιστία ατόμων που έχουν αντίθετη γνώμη. Όταν, λοιπόν, το άτομο που ανήκει σε μια ομάδα βρεθεί αντιμέτω­ πο με τη διάψευση μιας προσδοκίας ή πρόβλεψης που έκανε η ομάδα του (διάψευση της προφητείας), τότε αλλάζει γνώμη για το θέμα που διαψεύστηκε, αν το άτομο είναι μόνο του και κάνει εκτίμηση των μαρτυριών. Πα­ ραμένει όμως υποστηρικτής της διαψευσμένης ιδέας, αν στη φάση της διά­ ψευσης βρίσκεται μαζί με τους άλλους. Τότε γίνεται ακόμη πιο ένθερμος υποστηρικτής της ιδέας, όσο παράλογο κι αν φαίνεται αυτό. Φαίνεται πως η δέσμευση προς την ιδέα, επειδή είναι παρόντες οι άλλοι που μοιράζο­ νται την ίδια πίστη, είναι τόσο ισχυρή, που οποιαδήποτε μετακίνηση από

ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΚΙΝΗΤΡΩΝ

164

αυτήν θα δημιουργούσε τρομερή ασυμφωνία. Την ασυμφωνία αυτή απο­ φεύγουν τα μέλη της ομάδας εφευρίσκοντας πρόσθετα επιχειρήματα υπέρ των ιδεών τους, ώστε να μειώνεται η σπουδαιότητα των αντίθετων πληρο­ φοριών. Η ένταση της αντίδρασης είναι τόσο μεγαλύτερη όσο πιο ισχυρή είναι η ματαίωση που εβίωσαν.

Σύνοψη Από την παρουσίαση των θεωριών γνωστικής συνέπειας μπορεί να συμπεράνει κανείς πως όταν δύο γνώμες ή μία γνώμη και μία πράξη είναι α­ συμβίβαστες μεταξύ τους, τότε το άτομο βρίσκεται σε κατάσταση δυσαρμο­ νίας. Η δυσαρμονία μπορεί να περιοριστεί αν αλλάξει κανείς τη γνώμη του, αν αλλάξει τη δράση του, αν ζητήσει υποστήριξη για τις ιδέες του ή αν απορρίψει ως ασήμαντες τις ασύμφωνες γνώμες. Η κριτική που ασκείται σπς θεωρίες γνωστικής συνέπειας είναι ότι δεν προσδιορίζουν με ακρίβεια τι είναι αυτό που προκαλεί την ασυνέπεια και πότε υπάρχει γνωστική ασυμφωνία. Ο Ατοηδοη (1968) θεωρεί ότι ασυμφω­ νία παρατηρείται όταν υπάρχει λογική ασυνέπεια, ψυχολογική ασυνέπεια, παραβίαση υποσχέσεων και προσδοκιών, γενικά αποκλίσεις από την εικό­ να που έχει το άτομο για τον εαυτό του. Αλλά και αυτός ο ορισμός είναι αρκετά ασαφής, μια και οι άνθρωποι βιώνουν συγκρούσεις και σε κατα­ στάσεις όπου δεν κινδυνεύει η αυτο-εικόνα τους. Μια άλλη περίπτωση δυ­ σαρμονίας μπορεί να προκύψει όταν τα αποτελέσματα της δράσης μας εί­ ναι αντίθετα προς τα προσδοκώμενα, σε περιστάσεις επίτευξης. Η δυσαρ­ μονία είναι τόσο μεγαλύτερη όσο μεγαλύτερη ήταν η προσπάθεια που κα­ ταβάλαμε για την επίτευξη του στόχου. Μια άλλη κριτική που ασκείται σπς θεωρίες γνωστικής συνέπειας είναι ότι δεν είναι εύκολη η πρόβλεψη του μέσου που θα χρησιμοποιήσει ένα συγκεκριμένο άτομο για τη μείωση της ασυμφωνίας, επειδή οι άνθρωποι έχουν ατομικές διαφορές και χρησιμοποιούν ποικιλία μέσων, που δεν εί­ ναι όλα γνωστά ούτε εμφανή. Το πρόβλημα σε τέτοιες περιπτώσεις είναι ό­ τι συχνά δε γνωρίζουμε ποιες αιτίες επικαλείται το άτομο για τη δημιουργία της δυσαρμονίας, πράγμα που θα κατευθύνει και τις προσπάθειες για τον περιορισμό της. Για το λόγο αυτό οι νεώτερες έρευνες για τη γνωστική συ­ νέπεια συχνά γίνονται σε συνδυασμό προς τους αιτιολογικούς προσδιορι­ σμούς που κάνει το άτομο για τη δεδομένη κατάσταση. Τις θεωρίες που έ­ χουν διατυπωθεί για τους αιτιολογικούς προσδιορισμούς θα εξετάσουμε στο επόμενο κεφάλαιο.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 10

Θεωρίες αιτιολογικού προσδιορισμού

<^)ι γνωστικές θεωρίες των κινήτρων που αναφέρθηκαν ως τώρα έδει­ ξαν πώς οι ιδέες και ερμηνείες των ανθρώπων για τον κόσμο και τα συμ­ βάντα επηρεάζουν την τελική συμπεριφορά. |Μία άλλη παράμετρος των γνωστικών διεργασιών που λαμβάνουν χώρα για την ερμηνεία του κόσμου είναι και η αναγνώριση των αιτίων των πραγμάτων. Βέβαια, πολλές φορές δεν μπορούμε να είμαστε βέβαιοι για τις πραγματικές αιτίες. Παρόλα αυτά, μπορούμε να υποθέσουμε την ύπαρξη διάφορων δυνατών ή εύλογων αι­ τιών, και βάσει αυτών των υποθετικών αιτιών να καθορίσουμε την πορεία μας. Η υποθετική αιτία, επομένως, δεν είναι τίποτε άλλο από έναν αιτιολογικό προσδιορισμό που κάνουμε προκειμένου να κατανοήσουμε τους λό­ γους για τους οποίους παρατηρήθηκε ένα συμβάν, μια συμπεριφορά ή ένα αποτέλεσμα συμπεριφοράς. Οι θεωρίες αιτιολογικού προσδιορισμού δεν αναφέρονται σε εσωτερικές ή εξωτερικές δυνάμεις που ωθούν ή έλκουν το άτομο σε δράση, αλλά στο πώς το άτομο αντιλαμβάνεται τις αιτίες της συ­ μπεριφοράς του και της συμπεριφοράς των άλλων. Δεν αναφέρονται δη­ λαδή στις έσχατες αιτίες καθαυτές, αλλά σε ορισμένες εύλογες αιτίες της συμπεριφοράς και των αποτελεσμάτων της. Η διαδικασία αιτιολογικού προσδιορισμού δεν αποτελεί προνόμιο των ψυχολόγων ή άλλων «ειδικών». Είναι μια γνωστική διεργασία που κάνουν όλοι οι άνθρωποι, μορφωμένοι κι αμόρφωτοι, μικροί και μεγάλοι, ανά πά­ σα στιγμή, όταν χρειάζεται να κατανοήσουν γιατί συνέβη κάτι και, κυρίως, γιατί κάτι πήγε στραΒά.~Το δίλημμα που αντιμετωπίζουμε στην καθημερινή ζωή είναι αν θα πρέπει να αντιδράσουμε στο γεγονός καθαυτό ή σε αυτό που προκάλεσε το γεγονός, σε αυτό που κρύβεται πίσω από το γεγονός, ό­ πως η πρόθεση αυτού που προκάλεσε το συμβάν ή οι εξωτερικές συνθή­ κες που παρενεβλήθησαν ανάμεσα στην πρόθεση και την υλοποίησή της, με αποτέλεσμα να μην προχωρήσουν τα πράγματα σύμφωνα με την επιθυ­ μία ή το στόχο μας. Πάρτε την περίπτωση που, καθώς περπατάτε στο δρόμο, ένας νεαρός προσπαθεί να σας κλέψει την τσάντα. Πώς θα αντιδράσετε; Αν θεωρήσετε

166

ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΚΙΝΗΤΡΩΝ

ότι αιτία της συμπεριφοράς του νεαρού ήταν η κλοπή γιατί είναι ένας ασυ­ νείδητος εγκληματίας, τότε φωνάζετε την αστυνομία και του κάνετε μήνυ­ ση. Αν θεωρήσετε ότι είναι ένας δυστυχισμένος νέος, που από την πίεση των αναγκών, οδηγήθηκε στο να κλέψει, τότε δεν καλείτε την αστυνομία και τον νουθετείτε. Αν, μάλιστα, θεωρήσετε ότι η πρόθεσή του ήταν ευγενι­ κή, διότι ήθελε να Βοηθήσει την άρρωστη μητέρα του, τότε του δίνετε χρή­ ματα. Επομένως, ανάλογα με τον ατιολογικό προσδιορισμό της συμπερι­ φοράς που κάνατε, επηρεαστήκατε στην αντίδρασή σας. Σκεφτείτε, τώρα, το ενδεχόμενο να είστε ένορκος σε κάποια δίκη όπου δικάζεται κάποιος για φόνο. Πώς θα οδηγηθείτε σιην απόφαση για το αν ο κατηγορούμενος είναι ένοχος ή όχι; Στην απονομή δικαιοσύνης δε λει­ τουργούμε απλώς ως ερμηνείς ενός συμβάντος. Το γεγονός για το οποίο καλούμαστε να γνωμοδοτήσουμε είναι μια πράξη που παραβίασε κάποιους κοινωνικούς κανόνες, και η παραβίαση αυτή προϋποθέτει απόδοση ευθυ­ νών. Άρα εκείνη τη στιγμή δεν ψάχνουμε απλώς το ποιος έκανε τι (τις αι­ τίες των συμβάντων) αλλά το αν το άτομο που έκανε κάτι υπό συγκεκριμέ­ νες συνθήκες είχε λόγους που τον οδήγησαν σε αυτή την παράβαση. Αυτό αναφέρεται συχνά ως το κίνητρο του ατόμου για την πράξη. Συναφές είναι και το ερώτημα για το αν το άτομο παραβίασε τους κοινωνικούς κανόνες σκόπιμα (αν είχε πρόθεση να το κάνει) ή όχι. Αν δηλαδή το άτομο ενσυ­ νείδητα κατευθύνθηκε προς την πράξη του και έδρασε τη δεδομένη στιγμή βάσει προηγούμενου σχεδίου (προμελετημένα) ή όχι. Στην περίπτωση που η πράξη δεν είναι προμελετημένη, τότε ψάχνουμε για την αφορμή του συμβάντος. Κατά συνέπεια, στην περίπτωση των κοινωνικών παραπτωμά­ των, ψάχνουμε για τις αιτίες, τους λόγους, και τις αφορμές μιας πράξης, διότι ο συνδυασμός αυτών των στοιχείων είναι που θα προσδιορίσει το μέ­ γεθος της ευθύνης του ατόμου και, συνακόλουθα, την ποινή που θα πρέ­ πει να του επιβληθεί (βλ. ^δρβΓδ, Ηβ\λ/δίοηβ, & ΡϊηοΗειπι, 1983). Σκεφτείτε τώρα το ενδεχόμενο να μην είστε δικαστής ή ένορκος, αλλά κατηγορούμενος. Θα αναλύσετε την κατάσταση με τον ίδιο τρόπο που το κάνει ο κρίνων, όποιος και αν είναι αυτός; Πιθανότατα όχι. Το τι θα θεω­ ρήσουμε ως αιτία ή λόγο του γεγονότος επηρεάζεται από τη δική μας αντί­ ληψη των πραγμάτων, από τους δικούς μας στόχους εκείνης της στιγμής, και όχι αναγκαστικά από τους στόχους που είχαμε όταν συνέβη το όποιο παράπτωμα. Άρα η αιτιολογική ανάλυση επηρεάζεται από το ποιος κάνει τον προσδιορισμό, πότε τον κάνει, για ποιο λόγο τον κάνει, και σε ποια στιγμή τον κάνει. Το παράδειγμα που αναφέραμε είναι ενδεικτικό μιας περίπτωσης όπου οι αιτιολογικοί προσδιορισμοί αποτελούν ένα αναγκαίο και πολύ σημανπ-

ΟΙ ΘΕΩΡΙΕΣ ΑΙΤΙΟΛΟΓΙΚΟΥ ΠΡΟΣΔΙΟΡΙΣΜΟΥ

167

κ<5 κομμάτι του τρόπου με τον οποίο σκεφτόμαστε και αποφασίζουμε για καταστάσεις όπου παραβιάζεται η συνήθης τάξη, όπου δηλαδή υπάρχει μια απόκλιση ή μια ανωμαλία από αυτό που προσδοκούμε ή θεωρούμε ως ορ­ θό. Όμως όλες οι περιστάσεις όπου προχωρούμε σε αιτιολογικούς προσ­ διορισμούς δεν είναι τόσο σύνθετες. Μπορεί να είναι απλούστερες, όπως ο τρόπος που μίλησε κάποιος σε κάποιον άλλο, η αποτυχία σε ένα διαγώ­ νισμα, η επιλογή που έκανε κάποιος, κ.ο.κ. Τότε προχωρούμε σε τόσο βα­ θιά ανάλυση των αιτίων, των λόγων και των αφορμών; Τις περισσότερες φορές όχι. Μας αρκεί το ότι το άτομο δεν «μπορούσε» ή δεν «προσπάθη­ σε» ή «ήταν δύσκολα» τα θέματα ή «ήταν τύχη». Ο κοινός νους δηλαδή συ­ χνά αρκείται σε πιο απλές ερμηνείες των πραγμάτων, που αφορούν είτε το άτομο (ικανότητα/προσπάθεια) είτε το περιβάλλον (δυσκολία του έργου/τύ­ χη). Κι αυτό γιατί αίτιο μιας συμπεριφοράς μπορεί να είναι ο ίδιος ο δρά­ στης —το άτομο— αλλά και το περιβάλλον, κι άρα πρέπει να αναγνωρίσει κανείς την επίδραση τόσο των εσωτερικών όσο και των εξωτερικών παρα­ γόντων. Το ιδιαίτερο χαρακτηριστικό των θεωριών αιτιολογικού προσδιορι­ σμού, λοιπόν, είναι η έμφαση στο ρόλο της γνώσης ως παράγοντα που διαμορφώνει τη συμπεριφορά, δηλαδή στον αιτιώδη χαρακτήρα της ίδιας της γνώσης, και η προσπάθεια καθορισμού του τρόπου με τον οποίο προσδιορίζεται γνωστικά η αιτιότητα. Θα πρέπει να διευκρινιστεί εξ αρχής ότι δεν υπάρχει μια ενιαία, συνολι­ κή θεωρία αιτιολογικού προσδιορισμού που να έχει διατυπωθεί για την ερ­ μηνευτική διαδικασία των ανθρώπων. Υπάρχει ένα δίκτυο ιδεών και μο­ ντέλων, τα οποία προσφέρουν κατευθυντήριες γραμμές για τον εντοπισμό του πώς προχωρεί ο νους στον καθορισμό του «γιατί» της συμπεριφοράς. Γενικά, οι θεωρίες αυτές ενδιαφέρονται για τα «αντιλαμβανόμενα» κίνητρα, όπως τα κατανοεί ο απλός κόσμος και όχι οι ειδικοί επιστήμονες. Υπάρχουν τρεις βασικές θεωρίες αιτιολογικού προσδιορισμού: Η πρώ­ τη, του Ηβΐάβτ, για τη διεργασία προσδιορισμού, η οποία αποτελεί την πρώτη διατύπωση των σχετικών ιδεών και η οποία ενσωματώθηκε στις άλ­ λες σχετικές θεωρίες. Η δεύτερη θεωρία, των <Ιοηβδ & ϋβνΐδ, για τους αντι­ στοιχούμενους συμπερασμούς, η οποία επικεντρώνεται στους τρόπους με τους οποίους αποδίδουμε συμπεριφορές σε χαρακτηριστικά του δράστη και όχι του περιβάλλοντος. Η τρίτη θεωρία, του Κβΐΐβ^, για τους πολλα­ πλούς αιτιακούς προσδιορισμούς, που τονίζει την συνδυασμένη επίδραση πολλών αιτιών στη διαμόρφωση ενός δεδομένου αποτελέσματος (βλ. ΑΛβδ & ΟβΓδΙίβ, 1977. ΗβοΙίΗόΐυδβη, 1991. Μβϊηβτ, 1985).

ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΚΙΝΗΤΡΩΝ

168

ΗβίάβΓ: Απλοϊκή ανάλυση της διεργασίας προσδιορισμού Ο Ρπίζ ΗβίάβΓ (1944), τον οποίο ήδη αναφέραμε στο κεφάλαιο για τις θεωρίες γνωστικής συνέπειας, ήταν ο πρώτος που διαπραγματεύτηκε το θέμα των αιτιολογικών προσδιορισμών. Στην εργασία του 1944, η οποία α­ φορούσε τη «φαινομενική αιτιότητα», προσέφερε μια πρώτη φιλοσοφική α­ νάλυση των προβλημάτων αιτιολογικού προσδιορισμού, διακρίνοντας τις «φαινομενολογικές» περιγραφές των συμβάντων από τις «αιτιολογικές». Η φαινομενική αντίληψη αφορά την αντίληψη των συμβάντων, όπως αυτά ε­ κτυλίσσονται. Η φαινομενική αντίληψη όμως για να γίνει πλήρως κατανοη­ τή απαιτεί και την αιτιακή περιγραφή, δηλαδή την ανάλυση των αιτιωδών σχέσεων που υπόκεινται του αναλαμβανόμενου συμβάνιος. Η ανίχνευση αιτιών είναι μια συμπερασματική διεργασία, η οποία προχωρεί σταδιακά, από πολύ λεπτές παρατηρήσεις που αφορούν την έκφραση, τα συναισθή­ ματα, τις κινήσεις του ατόμου καθώς πράττει κάτι. Από αυτές τις παρατηρή­ σεις προχωρούμε στο να συναγάγουμε εσωτερικές ψυχολογικές καταστά­ σεις ή ιδιότητες των ανθρώπων και να τις συνδέσουμε με τη δράση και τα αποτελέσματά της. Αργότερα, στο βιβλίο Η Ψυχολογία των Διαπροσωπι­ κών Σχέσεων (1958) ο ΗβίάβΓ παρουσίασε μια τυπική θεωρία διεργασιών προσδιορισμού με βάση τον τρόπο αντίληψης των αιτιακών σχέσεων από τον απλό άνθρωπο. Η μέθοδος και το περιεχόμενο της θεωρίας του απέρρεαν από τη θεωρία του πεδίου του Ι^ννίη και την «ψυχολογία του κοινού νου». Ο ΗβίάβΓ ενδιαφέρθηκε για την κατανόηση των «θεωριών» που διατυ­ πώνουν οι άνθρωποι σπς καθημερινές τους σχέσεις και ονόμασε τη θεω­ ρία του «απλοϊκή» γιατί στηριζόταν αποκλειστικά σε όρους απλούς, καθη­ μερινούς όπως «μπορώ», «προσπαθώ», «ευχαρίστηση», κ.ο.κ. Η θεωρία που διατύπωσε ο ΗβίάβΓ για τις διαπροσωπικές σχέσεις περιλάμβανε την αντίληψη του άλλου ατόμου, την ανάλυση της δράσης, την επίδραση περι­ βαλλοντικών παραγόντων σπς διεργασίες προσδιορισμού, και πολλά άλλα θέματα. Προσδιορισμοί που αφορούν προδιαθέσεις Η θεωρία του ΗβίάβΓ στηρίζεται σε δύο προϋποθέσεις: πρώτον, ότι οι άνθρωποι ακολουθούν όμοιες αρχές στην προσπάθεια κατανόησης των ανθρώπων και των αντικειμένων, και, δεύτερον, ότι επιδιώκουν την πρό­ βλεψη των συμβάντων στον κόσμο τους. Αυτό σημαίνει ότι οι άνθρωποι ε­ πιζητούν σταθερές σχέσεις τόσο στο διαπροσωπικό όσο και στο φυσικό πε­

ΟΙ ΘΕΩΡΙΕΣ ΑΙΤΙΟΛΟΓΙΚΟΥ ΠΡΟΣΔΙΟΡΙΣΜΟΥ

169

ριβάλλον, και το πετυχαίνουν αυτό αποδίδοντας τα παροδικά συμβάντα σε αμετάβλητες, σταθερές υποκείμενες συνθήκες. Για παράδειγμα, κάνει κά­ ποιος μια δωρεά κι εμείς του αποδίδουμε το χαρακτηριστικό της γενναιο­ δωρίας, το οποίο συνιστά σταθερή ιδιότητα της προσωπικότητας. Αντιστοίχως, η μπάλα κυλάει γιατί είναι στρογγυλή (σταθερή ιδιότητα). Αυτές οι αμετάβλητες υποκείμενες συνθήκες ονομάζονται ιδιότητες προδιάθεσης, κι έχουν αιτιακό χαρακτήρα, δηλαδή μπορούν να προκαλέσουν ορισμένο αποτέλεσμα. Οι ιδιότητες αυτές είναι ποιοτικά διαφορετικές ανάμεσα στους ανθρώπους και τα αντικείμενα. Λόγου χάρη, η μπάλα κυ­ λάει γιατί είναι «στρογγυλή» αλλά ο άνθρωπος κινείται γιατί είναι «ευτυχι­ σμένος». Το κρίσιμο χαρακτηριστικό της διαδικασίας προσδιορισμού, επομένως, είναι η ροπή για αιτιολογικές ερμηνείες των συμβάντων στο φυσικό και κοινωνικό περιβάλλον του ατόμου. Η αιτιολόγηση γίνεται με την απόδοση στα αντικείμενα και στους ανθρώπους απρόσωπων και προσωπικών προ­ διαθέσεων, ανηστοίχως.

Εξηγήσεις της συμπεριφοράς και των αποτελεσμάτων της Οι άνθρωποι εξηγούν με βάση τις προδιαθέσεις τη συμπεριφορά των ' ανθρώπων, του περιβάλλοντος ή και των δύο. Επιπλέον, εξηγούν και το α­ ποτέλεσμα μιας συμπεριφοράς, αποδίδοντάς το σε προσδιορισμούς που α­ φορούν το άτομο ή το περιβάλλον. Έτσι, αποδίδουμε την αποτυχία ενός α­ τόμου σε παράγοντες που δρουν στο περιβάλλον ή στον εαυτό του. Αυτοί οι παράγοντες ονομάζονται αποτελεσματικές (ή παραγωγικές) δυνάμεις. Η αποτελεσματική προσωπική δύναμη έχει δύο συστατικά: ισχύ και κί­ νητρο. Η ισχύς προσδιορίζεται κατά κύριο λόγο από την ικανότητα. Η ικα­ νότητα είναι αναγκαία για την παραγωγή ενός επιτυχημένου αποτελέσμα­ τος. Η ικανότητα προσδιορίζεται από παράγοντες δυναμικού, όπως η ευ­ φυΐα του ατόμου, αλλά και από τη γνώση του ατόμου σε σχέση με το έργο, το οποίο καλείται να φέρει σε πέρας. Ένα άτομο με ελλιπές υπόβαθρο στα μαθηματικά, π.χ., δεν μπορεί να λύσει μια σύνθετη διαφορική εξίσωση ό­ σο έξυπνο και αν είναι και όσο υψηλό κίνητρο κι αν διαθέτει. Ο παράγοντας του κινήτρου αφορά τις επιδιώξεις του ατόμου. Εμείς α­ ναγνωρίζουμε την επιδίωξη κάποιου μέσα από την προσπάθεια που κατα­ βάλλει το άτομο αυτό προκειμένου να πετύχει το αποτέλεσμα που θέλει. Για το λόγο αυτό η επιδίωξη ταυτίζεται με το πόσο προσπαθεί κανείς. Η επιδίωξη δηλαδή αναλύεται σε δύο συστατικά: την πρόθεση και την ένταση ή προσπάθεια. Η πρόθεση συνιστά το ποιοτικό συστατικό, αυτό που προ­

170

ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΚΙΝΗΤΡΩΝ

σπαθεί ίο άτομο να κάνει. Η ένταση —το ποσοτικό συστατικό— αντιπρο­ σωπεύει το πόσο σκληρά προσπαθεί το άτομο, πόση προσπάθεια καταβάλ­ λει για την επίτευξη του σκοπού του. Η σχέση πρόθεσης και έντασης είναι πολλαπλασιαστική, δηλαδή η επιδίωξη είναι συνάρτηση του στόχου και του ποσού της προσπάθειας που καταβάλλεται. Το κύριο χαρακτηριστικό της απρόσωπης ή περιβαλλοντικής δύναμης είναι η δυσκολία του έργου. Ας υποθέσουμε ότι πετυχαίνει κανείς σε ένα πολύ δύσκολο έργο. Πρέπει, κατά τεκμήριο, να έχει αρκετή ικανότητα. Μπορεί, δηλαδή, να πει κανείς ότι η επιτυχία οφειλόταν σε μεγάλη προσω­ πική δύναμη, γιατί μόνο μια τέτοια προσωπική δύναμη θα μπορούσε να υ­ περνικήσει μίαν ισχυρή περιβαλλοντική δύναμη όπως η δυσκολία του έρ­ γου. Επομένως, όταν η περιβαλλοντική αντίσταση είναι μεγάλη και την υ­ περνικά κάποιος, τότε το αποτέλεσμα, η επιτυχία, αποδίδεται στην ικανότη­ τα. Αυτός είναι αιτιολογικός προσδιορισμός του τύπου «μπορώ». Αν πάλι κάποιος αποτύχει σε ένα πολύ δύσκολο έργο, τότε η αποτυχία αποδίδεται κατά κύριο λόγο στη δυσκολία του έργου. Σε έργα μέσης δυσκολίας οι συ­ μπεριφορές συνήθως αποδίδονται σε προσωπικούς παράγοντες —προ­ σπάθεια και ικανότητα. Εκτός από το σταθερό στοιχείο προδιάθεσης, που είναι η δυσκολία του' έργου, ο ΗβίάβΓ υπέθεσε ότι υπάρχουν και λιγότερο σταθεροί, μεταβλητοί παράγοντες που μπορούν να επηρεάσουν το αποτέλεσμα μιας συμπεριφο­ ράς. Αυτοί οι παράγοντες συνοψίζονται στον όρο τύχη. Η τύχη αντιπροσω­ πεύει τους απρόβλεπτους αλλά σημαντικούς περιβαλλοντικούς παράγο­ ντες. Ένα διάγραμμα των δυνάμεων που είναι δυνατό να επηρεάσουν ένα αποτέλεσμα και των σχέσεων που υπάρχουν μεταξύ τους μπορεί να δει κα­ νείς στο Σχήμα 17. Η σχέση μεταξύ των ατομικών και περιβαλλοντικών αιτιακών παραγό­ ντων της συμπεριφοράς είναι προσθετική. Με άλλα λόγια, το τελικό αποτέ­ λεσμα της συμπεριφοράς ενός ατόμου είναι συνάρτηση των προσωπικών του χαρακτηριστικών αλλά και της πρόσθετης δράσης περιβαλλοντικών παραγόντων, οι οποίοι μπορούν να δρουν θετικά και να διευκολύνουν το αποτέλεσμα των προσωπικών δυνάμεων ή να δρουν αρνητικά και να μειώ­ νουν το αποτέλεσμα των προσωπικών δυνάμεων. Παράδειγμα: είναι κά­ ποιος πολύ καλά προετοιμασμένος για ένα διαγώνισμα (έχει ικανότητα), θέλει να επιτύχει σε αυτό (άρα προσπαθεί πολύ), αλλά το έργο είναι πολύ δύσκολο. Το αποτέλεσμα είναι να μην γράψει τέλεια (ικανότητα μείον δυ­ σκολία), παρά την ικανότητα και την προσπάθεια. Αν μεταφέρουμε το παραπάνω μοντέλο στο δικανικό παράδειγμα, τότε μπορούμε να δούμε μια λεπτομερή ανάλυση των παραγόντων και των σχέ-

171

01 ΘΕΩΡΙΕΣ ΑΙΤΙΟΛΟΓΙΚΟΥ ΠΡΟΣΔΙΟΡΙΣΜΟΥ

Προσωπική δύναμη

Περιβαλλοντική δύναμη

Σχήμα 17. Διαγραμματική παρουσίαση της «απλοϊκής» αιτιολόγησης της δράσης και των αποτελεσμάτων της κατά τον Ηβιάβγ.

σεων που περιλαμβάνονται στο μοντέλο του ΗβίάβΓ. Έτσι, αν πρόκειται να αποδώσουμε μια πράξη σε κάποιον, τότε το πρώτο που κάνουμε είναι να εξετάσουμε αν το άτομο αυτό είχε πρόθεση για τη συγκεκριμένη πράξη. Αν το άτομο δεν είχε πρόθεση για αυτό που συνέβη, τότε θεωρούμε ότι το γεγονός ήταν μια ακούσια συνέπεια. Αν το άτομο είχε πρόθεση, αλλά έ­ παιζε έναν τελείως δευτερεύοντα ρόλο στο όλο συμβάν που προσπαθούμε να κατανοήσουμε, τότε δεν του αποδίδουμε συνολική πρόθεση και περιο­ ρίζουμε το ρόλο του σε ένα μέρος μόνο του όλου συμβάντος. Συναφής είναι και η διάκριση άμεσων και έμμεσων αιτίων του συμβά­ ντος στα δικαστήρια, ανάλογα με τη σχέση της πρόθεσης με το όλο συμ­ βάν. Λόγου χάρη, κάποιος σκοτώνει κάποιον με μαχαίρι. Η βιομηχανία παραγωγής μαχαιριών δε θεωρείται ότι είχε άμεση αιτιακή σχέση με το συμβάν, γιατί δεν είχε πρόθεση να σκοτώσει το συγκεκριμένο θύμα. Η σχέση της βιομηχανίας με το συμβάν είναι έμμεση. Αντιθέτως, ο δράστης έχει πρόθεση και, κατά συνέπεια, θεωρείται άμεσα εμπλεγμένος στο απο­ τέλεσμα. Οι αιτίες μπορούν, επίσης, να είναι λεπτομερειακές —δηλαδή να αφο-

172

ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΚΙΝΗΤΡΩΝ

ρούν ένα τμήμα του όλου συμβάντος— ή καθ’ ολοκληρίαν —να αφορούν συνολικά το όλο συμβάν. Οι αιτίες διακρίνονται, τέλος, σε πρόσφατες ή παλιές, ανάλογα με τη χρονική στιγμή στην οποία τοποθετούνται σε σχέ­ ση με το συμβάν. Η πρόθεση του ατόμου που καθόρισε την πράξη, δηλα- δή, μπορεί να ξεκινά από παλιότερα ή να διαμορφώθηκε τη στιγμή του συμβάντος. Έτσι μιλούμε για πράξη που έγινε «εν βρασμώ ψυχής», δηλα­ δή δεν υπήρχε παλιότερη πρόθεση αλλά στιγμιαία παρόρμηση που παρέ­ συρε το άτομο σε μια ενέργεια. Αν όμως διακρίνουμε στο δράστη πρόθε­ ση από παλιά, τότε προχωρούμε στην εξέταση της έντασης της επιδίωξης, αν το άτομο επένδυσε προσπάθεια στην πρόθεση. Η απόδοση «προμελέ­ της» στο άτομο είναι χαρακτηριστική του σχεδιασμού και της εμμονής στην πρόθεση. Αρκεί όμως η πρόθεση και η προσπάθεια για το αποτέλε­ σμα; Μετά την απόδοση πρόθεσης ή μη, εξετάζουμε αν το άτομο είχε ικανό­ τητα για να εκτελέσει την πράξη και να επιφέρει το αποτέλεσμα που παρα­ τηρούμε. Έτσι, αν κάποιος έχει κίνητρο για κάτι, αλλά δεν του αναγνωρί­ ζουμε καμιά ικανότητα για κάτι τέτοιο, τότε ψάχνουμε την αιτία του αποτε­ λέσματος σε περιβαλλοντικούς παράγοντες. Κατόπιν προχωρούμε στην ε­ ξέταση των περιβαλλοντικών συνθηκών που ίσχυαν τη στιγμή του συμβά- ντος και καταλήγουμε στο τελικό μας συμπέρασμα για το αν το άτομο είναι υπεύθυνο για το αποτέλεσμα ή όχι.

Σύνοψη Κατά τον ΗβίάβΓ, οι άνθρωποι είναι προκατειλημμένοι υπέρ της διατύ­ πωσης αιτιολογικών προσδιορισμών. Ψάχνουν για έναν επαρκή λόγο που να ερμηνεύει κάθε εκδήλωση της εμπειρίας και συμπεριφοράς, είτε αυτή είναι μια πράξη και τα αποτελέσματά της είτε ένα συναίσθημα που βιώνει κανείς υπό την παρουσία ενός άλλου ατόμου ή πράγματος. Η λογική που διέπει την αντίληψη της αιτιότητας είναι αυτή που περιέγραψε ο Μίΐΐ, σύμ­ φωνα με την οποία αν ένα γεγονός α τείνει να εμφανίζεται πάντα μαζί με κάποιο άλλο γεγονός 6 και, όταν το γεγονός α λείπει, τότε δεν εμφανίζεται και το β, τότε το α θεωρείται αιτία του β. Επομένως, ακόμη και άψυχα αντι­ κείμενα μπορούν να θεωρηθούν ότι έχουν αιτιακή δύναμη σε σχέση με κάποια εμπειρία του ανθρώπου, αν η παρουσία και απουσία τους συνδέο­ νται με την παρουσία και απουσία της εμπειρίας που αισθάνεται το άτομο. Υπ’ αυτή την έννοια είναι σαν οι άνθρωποι να αναγνωρίζουμε «ψυχολογι­ κές» ή «αποτελεσματικές» δυνάμεις ακόμη και στα άψυχα αντικείμενα ή

ΟΙ ΘΕΩΡΙΕΣ ΑΙΤΙΟΛΟΓΙΚΟΥ ΠΡΟΣΔΙΟΡΙΣΜΟΥ

173

στις περιβαλλοντικές συνθήκες. Οι αιτιολογικές ερμηνείες των ανθρώπων περιλαμβάνουν προσωπικούς και περιβαλλοντικούς αποτελεσματικούς πα­ ράγοντες, αλλά γέρνουν κατά κύριο λόγο προς την πλευρά των προσωπι­ κών παραγόντων. Αυτό μπορεί να οδηγήσει σε λανθασμένους προσδιορι­ σμούς, ιδιαίτερα όταν η περιβαλλοντική αιτία ήταν στην πραγματικότητα πολύ ισχυρή. Γενικά, η θεωρία του Ηβΐάβτ είναι σημαντική, διότι εισήγαγε το θέμα των αιτιολογικών προσδιορισμών, αλλά έχει το μειονέκτημα ότι δεν επιτρέ­ πει τη διατύπωση ακριβών προβλέψεων για τον έλεγχο της θεωρίας. Αυτή την έλλειψη προσπάθησαν να θεραπεύσουν οι «Ιοηβδ & Οβνΐδ (1965).

«ίοηββ & Οανίβ: Αντιστοιχούμενοι συμπερασμοί Οι <Ιοηβδ & ϋβνΐδ (1965), σιο βιβλίο τους Ρτοτη βοίε ίο άΪ5ρο5ίϋοπ5 ανέ­ πτυξαν ένα μοντέλο στο οποίο υποθέτουν, όπως ο ΗβϊάβΓ, ότι η συμπερι­ φορά είναι προϊόν προθέσεων και ότι ένας παρατηρητής προσπαθεί να ε­ ξηγήσει τη συμπεριφορά αποδίδοντας σταθερές προδιαθέσεις είτε στο δράστη είτε στο περιβάλλον. Σε αντίθεση προς τον Ηβΐάβτ, ωστόσο, αναλύ­ ουν μόνο τους προσδιορισμούς προσωπικής αιτιολογίας. Η απρόσωπη αιΐίολογία αποκτά σημασία μόνον έμμεσα, όταν οι προσωπικοί προσδιορι­ σμοί είναι αδύναμοι ή ανύπαρκτοι. Οι <Ιοηβδ & Οβνϊδ περιορίζουν ακόμη το μοντέλο τους σε περιστάσεις σπς οποίες το ενεργούν άτομο είναι φανε­ ρό ότι όχι μόνο έχει την πρόθεση να κάνει αυτό που παρατηρούμε, αλλά γνωρίζει επίσης το επιζητούμενο αποτέλεσμα της δράσης του. Δεύτερον, ό­ τι το ενεργούν άτομο μπορεί να παραγάγει την επιθυμητή δράση. Άρα, η ανάλυσή τους ισχύει μόνο όταν ένα άτομο διαλέγει μια πορεία δράσης και είναι ικανό να τη φέρει σε πέρας, όταν δηλαδή «προσπαθεί» και «μπορεί». Αν το παρατηρούμενο αποτέλεσμα δεν είναι προϊόν πρόθεσης, τότε δεν μπορούμε με βεβαιότητα να αποδώσουμε την πράξη σιο δράστη. Η διαδικασία προσδιορισμού ορίζεται από τους «Ιοηβδ & ϋβνϊδ ως ακο­ λουθία που ξεκινά από την παρατηρούμενη δράση και τα αποτελέσματά της, προχωρεί στην πρόθεση, και από εκεί περνά στην προδιάθεση. Κι αυ­ τό γιατί πρώτα παρατηρείται η συμπεριφορά και οι επιδράσεις της, και μετά ο παρατηρητής προσπαθεί να συναγάγει τις προθέσεις του ατόμου και τις προδιαθέσεις του (βλ. Σχήμα 18):

ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΚΙΝΗΤΡΩΝ

174

Παρατηρούμενη

Συναγόμενη

Αποτέλεσμα 1 Αποτέλεσμα 2 Αποτέλεσμα 3

Δράση

χ

Γνώση

Ικανότητα

>

Πρόθεση — Προδιάθεση

- Ισχυρή -Ασθενής

Σχήμα 18. Διαγραμμαιική παρουσίαση της πορείας αντισιοίχησης συμπερασμών κατά τους ϋοηβδ & ϋεινΐβ.

Ανπστοίχηση Όταν ένας παρατηρητής αποδίδει μια προδιάθεση σε ένα άτομο, αυτή η προδιάθεση μπορεί να αντιστοιχεί ή όχι με την εξωτερική, παρατηρούμε­ νη συμπεριφορά του ατόμου. Αν η αποδιδόμενη πρόθεση και το επιφα­ νειακό νόημα της συμπεριφοράς είναι παράλληλα, τότε η προδιάθεση που αποδίδεται στο άτομο «αντιστοιχεί» με τη συμπεριφορά του. Η ανπστοίχη­ ση είναι μικρότερη όταν κάποια περιβαλλοντική δύναμη περιορίζει την πί­ στη του παρατηρητή ότι η πρόθεση του δράστη ταιριάζει με τη συμπεριφο­ ρά του. Σε αυτή την περίπτωση δεν υπάρχει αντιστοιχία ανάμεσα στην πε­ ριγραφή της συμπεριφοράς και στο άτομο. Πάρτε για παράδειγμα, έναν ε­ πιχειρηματία, ο οποίος κάνει μια μεγάλη χρηματική δωρεά σε ένα ίδρυμα. Εφόσον δεν υπάρχουν ενδείξεις για τους λόγους που τον οδήγησαν σε αυτή την απόφαση, οι άνθρωποι που δέχονται καλόπιστα την κίνησή του, θα του αποδώσουν πρόθεση καλή —ότι ήθελε να βοηθήσει— και προδιά­ θεση ευεργετική. Οι άνθρωποι που για οποιοδήποτε λόγο δεν πιστεύουν στις καλές του προθέσεις, θα του αποδώσουν διαφορετική πρόθεση —ότι ήθελε να αποφύγει την φορολόγηση, να κρύψει τις πηγές των χρημάτων του— και προδιάθεση ψεύτη ή απατεώνα. Η βεβαιότητα στον ένα ή στον άλλο προσδιορισμό, με πόση δηλαδή ακρίβεια περιγράφει ο προσδιορι­ σμός το άτομο, επηρεάζεται από μια σειρά παραγόντων, όπως θα δούμε στη συνέχεια. Ο βαθμός αντιστοιχίας μεταξύ μιας συμπεριφοράς και του προσδιορι­ σμού της καθορίζεται από δύο κύριες μεταβλητές: την κοινωνική αποδοχή και τα μη κοινά αποτελέσματα. Οι ϋοηβδ & ϋεινίδ ισχυρίζονται ότι οι πιο πολλοί άνθρωποι επιδιώκουν τα αποτελέσματα της συμπεριφοράς τους να

ΟΙ ΘΕΩΡΙΕΣ ΑΙΤΙΟΛΟΓΙΚΟΥ ΠΡΟΣΔΙΟΡΙΣΜΟΥ

175

είναι κοινωνικώς επιθυμητά. Όταν παρατηρεί κάποιος μια κοινωνικά απο­ δεκτή συμπεριφορά, δεν μπορεί να πει πολλά για τις αληθινές προθέσεις του ατόμου. Το μόνο που μπορεί να συναγάγει είναι ότι η παρατηρούμενη συμπεριφορά ακολουθεί τις κοινωνικές νόρμες. Άρα, οι κοινωνικά αποδε­ κτές συμπεριφορές δεν οδηγούν σε σίγουρους προσδιορισμούς. Μόνο οι συμπεριφορές που αποκλίνουν από τους κανόνες επιτρέπουν αντιστοιχία προσδιορισμών με μεγάλη βεβαιότητα. Παραδείγματος χάρη, μια μη «κα­ νονική» συμπεριφορά, όπως η ανάγνωση βιβλίων για τη διαχείριση επιχει­ ρήσεων και το μάρκεπγκ από ένα καθηγητή μέσης εκπαίδευσης, είναι πι­ θανό ότι θα οδηγήσει σε ισχυρά συμπεράσματα προδιάθεσης όπως «πολύ φιλόδοξος», «ενδιαφέρεται για την εξουσία», κ.ο.κ., διότι αυτή η συμπερι­ φορά ταιριάζει σε έναν επιχειρηματία αλλά όχι σε έναν εκπαιδευτικό. Αν το συγκεκριμένο άτομο επιλέγει αυτή τη συμπεριφορά, θα πρέπει να έχει σοβαρούς λόγους να το κάνει. Ποιοι λόγοι το ωθούν δεν είναι γνωστό, αλ­ λά μπορούν να συναχθούν από τα αποτελέσματα που μπορεί να έχει η συ­ μπεριφορά του. Ένα τέτοιο αποτέλεσμα είναι το να χειρίζεται κάποιος τους ανθρώπους κατά τρόπο που να πετυχαίνει τους στόχους του. Ο δεύτερος κύριος παράγοντας που επηρεάζει την αντιστοίχηση συμπεριφοράς-προδιάθεσης είναι ο αριθμός των κοινών αποτελεσμάτων που συ­ νοδεύουν τη δράση. Ας υποθέσουμε ότι μια παντρεμένη γυναίκα που σκο­ πεύει να κάνει παιδιά έχει τρεις δυνατές καριέρες να ακολουθήσει: οικια­ κά, δασκάλα, γιατρός. Η επιλογή που θα κάνει θα οδηγήσει τους παρατη­ ρητές στην απόδοση ορισμένων προσδιορισμών. Η απόδοση των προσ­ διορισμών θα γίνει βάσει των αποτελεσμάτων της κάθε συμπεριφοράς με τον εξής τρόπο: η καθεμιά από τις τρεις επιλογές θα οδηγήσει σε ένα ιδιαί­ τερο συνδυασμό αποτελεσμάτων από τον ακόλουθο κατάλογο: 1. προσωπική ικανοποίηση και αξιόλογη συνεισφορά 2. επαγγελματικές επαφές 3. καριέρα ανεξάρτητη από το σύζυγο 4. δραστηριότητες συνεπείς με τον παραδοσιακό γυναικείο ρόλο 5. εκτεταμένες εμπειρίες με παιδιά 6. υψηλή κοινωνική θέση Η επιλογή της οικιακής απασχόλησης θα έχει τα αποτελέσματα 1, 4, 5 . Η επιλογή της διδασκαλικής καριέρας θα έχει τα αποτελέσματα 1, 2, 3 , 4, 5. Η επιλογή της ιατρικής καριέρας θα έχει τα αποτελέσματα 1, 2, 3, 6. Το αποτέλεσμα 1 είναι ένα «κοινό» αποτέλεσμα, γιατί συνοδεύει όλες τις επι­ λογές. Επομένως, δε βοηθά στη συναγωγή κάποιου ειδικού συμπεράσμα­ τος για τη συγκεκριμένη κυρία. Τα υπόλοιπα αποτελέσματα είναι «μη κοι­ νά», γιατί κανένα δεν παρατηρείται σε όλες τις επιλογές. Έτσι αποτελούν

176

ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΚΙΝΗΤΡΩΝ

6άοη για προσδιορισμό. Αν η κυρία αυτή γίνει νοικοκυρά, ο παρατηρητής θα βγάλει το συμπέρασμα ότι έχει παραδοσιακές ιδέες για τη γυναίκα και τα παιδιά. Αν η κυρία επιλέξει την ιατρική, ότι έχει επαγγελματικά ενδιαφέ­ ροντα, ότι είναι αρκετά ανεξάρτητη και ότι ενδιαφέρεται πολύ για υψηλή κοινωνική θέση. Οι πρώτοι δύο προσδιορισμοί έχουν το χαρακτηριστικό «αρκετά» γιατί στους ίδιους προσδιορισμούς θα οδηγούσε και η επιλογή της διδασκαλικής καριέρας, κι άρα δεν αποτελούν ισχυρό δείκτη των προ­ διαθέσεων του ατόμου. Το τελικό συμπέρασμα —η υψηλή κοινωνική θέ­ ση— έχει τον προσδιορισμό «πολύ», γιατί αυτό χαρακτηρίζει μόνο την επι­ λογή της ιατρικής. Οι <Ιοηβ5 & Οβνΐδ υποθέτουν ότι μια τρίτη μεταβλητή, η προσωπική ε­ μπλοκή τον παρατηρητή, έχει άμεση επίπτωση στην ανπστοίχηση προσδιορισμού-συμπερκροράς. Επικαλούνται δύο τύπους προσωπικής εμπλοκής: την ηδονιστική σχέση και τον ατομισμό. Η ηδονιστική σχέση είναι παρού­ σα οποτεδήποτε τα αποτελέσματα της συμπεριφοράς του δράστη είναι επιβραβευτικά ή τιμωρητικά για τον παρατηρητή. Αν, π.χ., ένας καθηγητής προσφέρθηκε να γράψει ένα πολύ κολακευτικό γράμμα για κάποιον φοι­ τητή X, παρά τη σχετικά χαμηλή επίδοσή του σε ένα μάθημα, ο X θα είναι πολύ ευχαριστημένος και θα αποδίδει την ευγενική συμπεριφορά του κα­ θηγητή του στα θετικά χαρακτηριστικά της προσωπικότητάς του. Θα θεω­ ρήσει ότι ο καθηγητής «είναι πολύ καλός άνθρωπος». Η συμπεριφορά του καθηγητή και οι προθέσεις που του αποδίδονται έχουν πολύ υψηλή αντι­ στοιχία λόγω της ευχαρίστησης που προκάλεσε στον παρατηρητή ο δρά­ στης. Ο ατομισμός είναι παρών όταν η συμπεριφορά του παρατηρητή επηρε­ άζει τη συμπεριφορά του δράστη. Η συμπεριφορά του δράστη διαμορφώ­ νεται σε ανταπάντηση της συμπεριφοράς του παρατηρητή, και αυτή η συ­ μπεριφορά αποτελεί τη βάση του προσδιορισμού. Για παράδειγμα, στη διάρκεια των εξετάσεων ο καθηγητής στέκεται πάνω από ένα μαθητή που γράφει και διαβάζει το γραπτό του. Ο μαθητής εκνευρίζεται και βρίζει τον καθηγητή. Ο καθηγητής τότε λέει ότι ο μαθητής αυτός είναι «πολύ νευρι­ κός». Αποδίδει δηλαδή ένα χαρακτηριστικό στο μαθητή βάσει μιας συμπε­ ριφοράς για την οποία ο ίδιος ήταν αφορμή. Η ανπστοίχηση προσδιορι­ σμού και ατόμου είναι υψηλή, διότι οι εξωτερικές συνθήκες που θα μπο­ ρούσαν να μειώσουν τη βεβαιότητα στον προσδιορισμό, λόγω της προσω­ πικής εμπλοκής του παρατηρητή, μειώνονται.

01 ΘΕΩΡΙΕΣ ΑΙΤΙΟΛΟΓΙΚΟΥ ΠΡΟΣΔΙΟΡΙΣΜΟΥ

177

Σύνοψη Η θεωρία των «Ιοηβδ & ϋδνΐδ επεκτείνει τη θεωρία του ΗβίάβΓ και Βοη­ θά στην κατανόηση των προσδιορισμών της συμπεριφοράς των άλλων αλ­ λά όχι της δικής μας. Ο Κβΐΐβν (1967) προχώρησε προς αυτή την κατεύθυν­ ση. Μια άλλη προσθήκη στη θεωρία των <Ιοηβδ & Οβνΐδ έγινε από τον Ττορβ (1986), ο οποίος πρότεινε ότι στη διαδικασία προσδιορισμού, και πριν την απόδοση προδιαθέσεων, ο παρατηρητής λαμβάνει υπόψη του την περίσταση στην οποία εκδηλώνεται η συμπεριφορά, την τρέχουσα συμπε­ ριφορά του ατόμου που παρατηρείται, καθώς και τις προηγούμενες συμπε­ ριφορές του. Με Βάση τις παρελθούσες συμπεριφορές, ο παρατηρητής μπορεί να μειώσει τη σημασία της περίστασης ή να τη λάβει περισσότερο από όσο πρέπει υπόψη του, πράγμα που μπορεί να οδηγήσει σε λανθα­ σμένο προσδιορισμό. Πραγματικά, η χρήση προηγούμενης γνώσης για τη συναγωγή προσδιορισμών που αφορούν τους άλλους και τον εαυτό μας είναι μια πολύ σημαντική παράμετρος στην όλη διαδικασία προσδιορι­ σμού, όπως έδειξε και ο Κβΐΐβγ. Τις απόψεις του Κβΐΐβν θα παρουσιάσουμε στη συνέχεια.

ΚβΗβν: Διεργασίες πολλαπλού αιτιολογικού προσδιορισμού Η θεμελιώδης ιδέα του ΚβΗβν είναι ότι ένα αποτέλεσμα συμμεταβάλλεται με την αιτία του. Το αποτέλεσμα είναι παρόν όταν η αιτία είναι παρού­ σα, και είναι απόν όταν η αιτία είναι απούσα. Αλλά όταν προσπαθούμε να κατανοήσουμε τη σχέση αιτίου-αποτελέσματος σε μια δεδομένη περίστα­ ση, τότε αναγκαστικά λαμβάνουμε υπόψη πολλές προηγούμενες περιστά­ σεις όπου η αιτία και το αποτέλεσμα εμφανίστηκαν μαζί ή όχι. Από τη συνεξέταση των υπαρχουσών πληροφοριών για τη σχέση αιτίου-αποτελέσμα­ τος μπορούμε να καταλήξουμε στο αν η αιτία είναι περιβαλλοντική ή αν ε­ δράζεται στο άτομο. Το κεντρικό θέμα στον Κβΐΐβν είναι ότι ο αιτιολογικός προσδιορισμός είναι γενικά μια σύνθετη διεργασία που λαμβάνει υπόψη της τη συνδυασμένη επίδραση πολλών αιτιών προκειμένου να παραγάγουν ένα δεδομένο αποτέλεσμα. Ο προσδιορισμός, επομένως, προϋποθέ­ τει την επιλογή μεταξύ πολλών αιτιών από τις οποίες θα διαμορφώσει ο παρατηρητής την καλύτερη ερμηνεία μιας συμπεριφοράς, τόσο των άλλων όσο και της δικής του. Ο Κβΐΐβγ ανέπτυξε δύο βασικά μοντέλα αιτιολογικού προσδιορισμού. Το πρώτο στηρίζεται σε έννοιες συμμεταβολής και εφαρμόζεται σε περί-

178

ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΚΙΝΗΤΡΩΝ

πτώσεις στις οποίες ο προσδιορίζων έχει πληροφορίες από πολλαπλές πα­ ρατηρήσεις από τις οποίες να συναγάγει τα συμπεράσματα του. Το δεύτερο μοντέλο χρησιμοποιεί έννοιες συσχηματισμού —δηλαδή ποια πράγματα συνυπάρχουν σε μια δεδομένη κατάσταση σε μια δεδομένη στιγμή— κι ε­ φαρμόζεται σε περιστάσεις στις οποίες ο προσδιορίζων έχει πληροφορίες από μια και μόνη παρατήρηση. Το μοντέλο συμμεταβολής Η ανάλυση των προσδιορισμών σε περιπτώσεις κατά τις οποίες υπάρ­ χουν δύο ή περισσότερες παρατηρήσεις μιας συμπεριφοράς, στηρίζεται στην αρχή της συμμεταβολής. Σύμφωνα με την αρχή αυτή, ένα αποτέλε­ σμα αποδίδεται σε μια από τις πολλές δυνατές αιτίες του, σε αυτή με την ο­ ποία συμμεταβάλλεται στο πέρασμα του χρόνου. Η αιτία της συμπεριφοράς (εξαρτημένη μεταβλητή) συνάγεται από το πρότυπο συμμεταβολής της συ­ μπεριφοράς με τέσσερις κρίσιμες διαστάσεις (ανεξάρτητες μεταβλητές) (ΗβοΚΗβυββη, 1991). Οι διαστάσεις αυτές είναι: Πρώτον, οι οντότητες. Οντότητες είναι τα αντικείμενα (ακόμη και άνθρω­ ποι), που αποτελούν το στόχο της συμπεριφοράς. Το ερώτημα που έχει να απαντήσει ο προσδιορίζων είναι αν το αντικείμενο προς το οποίο κατευθύνεται η συμπεριφορά είναι ένα μόνο ή πολλά. Ποιο από αυτά ξεχωρίζει; Με άλλα λόγια, η συμπεριφορά στοχεύει προς αυτό ή και προς άλλα αντικείμε­ να; Αν στοχεύει μόνο προς αυτό, τότε αιτία της συμπεριφοράς είναι το αντι­ κείμενο αυτό. Αν όμως η συμπεριφορά αυτή εκδηλώνεται ως επιδίωξη και άλλων αντικειμένων, τότε το αντικείμενο αυτό δεν είναι η αιτία της. Δεύτερον, τα άτομα. Το ζήτημα εδώ είναι αν υπάρχει συμφωνία στη δράση διάφορων ατόμων που επιδιώκουν τον ίδιο στόχο. Ένα άλλο άτομο θα ενεργούσε με τον ίδιο τρόπο; Αν οι άλλοι διαφέρουν στον τρόπο που προσεγγίζουν τον ίδιο στόχο, τότε η συμπεριφορά προσιδιάζει μόνο στο ά­ τομο, άρα αυτός/ή μπορεί να θεωρηθεί αιτία της. Αν οι άλλοι συμπεριφέρονται με τον ίδιο τρόπο σε παρόμοια κατάσταση, τότε η συμπεριφορά δεν μπορεί να αποδοθεί στο συγκεκριμένο άτομο, άρα το άτομο δεν είναι αιτία της συμπεριφοράς. Τρίτον, ο χρόνος. Το τρίτο στοιχείο που λαμβάνει κανείς υπόψη του εί­ ναι η χρονική συνέπεια στη συμπεριφορά του ατόμου. Το άτομο αυτό ε­ νεργεί πάντα με τον ίδιο τρόπο; Μήπως η συμπεριφορά που εκδήλωσε ή­ ταν μοναδική στη συγκεκριμένη στιγμή; Αν ναι, τότε η αιτία της συμπερι­ φοράς θα πρέπει να αναζητηθεί στη χρονική συγκυρία και στις άλλες συν­ θήκες που ίσχυαν τη συγκεκριμένη στιγμή.

01 ΘΕΩΡΙΕΣ ΑΙΤΙΟΛΟΓΙΚΟΥ ΠΡΟΣΔΙΟΡΙΣΜΟΥ

179

Τέταρτον, οι συνθήκες. Όπως ο παρατηρητής εξετάζει τη χρονική συνέ­ πεια, έτσι μελετά και τη συνέπεια στον τρόπο, δηλαδή στις συνθήκες, ή την κατάσταση, υπό τις οποίες εμφανίζεται η συμπεριφορά. Αυτή η πράξη εμ­ φανίζεται όταν το αντικείμενο-στόχος βρίσκεται σε ορισμένο πλαίσιο ανα­ φοράς ή σε οποιοδήποτε πλαίσιο; Θα υπάρχει συνέπεια στον τρόπο αν, παρά τα διαφορετικά πλαίσια αναφοράς, το άτομο εκδηλώνει την ίδια συ­ μπεριφορά. Αν όχι, τότε η συμπεριφορά αποδίδεται στις συνθήκες. Η αρχή της συμμεταβολής συνεπάγεται ότι η παραπάνω διαδικασία καθορισμού του βαθμού διακριτότητας των οντοτήτων, της συμφωνίας των ατόμων, και της συνέπειας στο χρόνο και στον τρόπο θα οδηγήσει τελικά στην απόδοση της συμπεριφοράς σε μια μόνο αιτία —σε αυτήν η οποία ε­ ντοπίζεται σε μια μοναδική διάσταση— ή στην αλληλεπίδραση των αιτιών που εντοπίζονται σε δύο ή περισσότερες διαστάσεις. Παραδείγματος χά­ ρη, ένας καλός μαθητής, ο οποίος αποτυχαίνει μόνο στις γραπτές εξετά­ σεις ενός συγκεκριμένου μαθήματος, θα αποδώσει την αποτυχία του στο γεγονός ότι οι εξετάσεις αφορούν συγκεκριμένο μάθημα και είναι γρα­ πτές (οντότητα/τρόπος). Ειδικότερα, ο Κβΐΐβν για να δείξει τον τρόπο με τον οποίο προχωρούμε στη συναγωγή των προσδιορισμών, χρησιμοποιεί ένα μοντέλο τριών δια­ στάσεων, έναν κύβο, οι διαστάσεις του οποίου αντιστοιχούν στις οντότητες, στα πρόσωπα, και στον χρόνο/τρόπο, δηλαδή τις περιστάσεις υπό τις οποί­ ες εκδηλώνεται η συμπεριφορά. Ο κύβος αυτός ονομάζεται πίνακας προσδιοριστικών δεδομένων (βλ. Σχήμα 19). Ψάχνοντας για μίαν αιτιακή εξήγηση της συμπεριφοράς, ο προσδιορίζων εφαρμόζει την αρχή της συμμεταβολής σε κάθε διάσταση. Προσπαθεί να ανακαλύψει αν η συμπεριφορά συνδέεται συστηματικά με κάποιο στοι­ χείο της διάστασης. Στη διάσταση των οντοτήτων ψάχνει να βρει αν κάποια οντότητα ξεχωρίζει έναντι των υπολοίπων, στη διάσταση των προσώπων ε­ πιδιώκει να ανιχνεύσει αν υπάρχει έλλειψη ομοφωνίας μεταξύ του δράστη και των υπόλοιπων ατόμων που αναπαρίστανται κατά μήκος αυτής της διά­ στασης, στη διάσταση του χρόνου/τρόπου ψάχνει για έλλειψη συνέπειας στην πάροδο του χρόνου ή σε διαφορετικές περιστάσεις. Για να καταλά­ βουμε πώς δουλεύει η σκέψη στην εξέταση του πίνακα προσδιοριστικών δεδομένων θα πάρουμε ένα παράδειγμα. Ένας φοιτητής εμφανίζει μια κρίση πόνου στο στομάχι κι αναρωτιέται πού μπορεί να οφείλεται αυτή, μια και είναι γνωστό ότι ο πόνος αυτός μπορεί να έχει ψυχοσωματική προέλευση. Για να απαντήσει στο ερώτημά του πρώτα σχηματίζει τη διάσταση των οντοτήτων. Ο ψυχοσωματικός πό­ νος εμφανίζεται σε στρεσογόνες οντότητες, όπως τα μαθήματα, οι αθλητι-

ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΚΙΝΗΤΡΩΝ

180

ε 'δ

Σχήμα 19. Ο κύβος αιτιολογικού προσδιορισμού καιά Κβΐΐβγ.

κές συναντήσεις, οι συναντήσεις με επίσημους ξένους. Στη διάσταση των προσώπων τοποθετείται ο συγκεκριμένος φοιτητής και οι συμφοιτητές ή γνωστοί του. Στη διάσταση του χρόνου/τρόπου τοποθετούνται οι διάφορες χρονικές στιγμές των δραστηριοτήτων του πανεπιστημίου, οι οποίες συν­ δέονται με τα μαθήματα και τις διάφορες στρεσογόνες οντότητες, όπως η περίοδος εξετάσεων (ή αγώνων, συναντήσεων), η περίοδος μαθημάτων χωρίς εξετάσεις (περίοδος προπόνησης, προετοιμασίας) και οι διακοπές. Σε ποια αιτία λοιπόν οφείλεται η κρίση στομάχου του φοιτητή; Εξετάζοντας τον εαυτό του και τους άλλους στις διάφορες διαστάσεις, ο ενδιαφερόμε­ νος φοιτητής, διαπιστώνει κατ’ αρχήν ότι πόνος εμφανίζεται μόνο σε σχέ­ ση με τα μαθήματα και όχι με τις άλλες οντότητες. Στη συνέχεια ανακαλύ­ πτει ότι ο πόνος εμφανίζεται τόσο στον ίδιο όσο και σε άλλους συμφοιτη­ τές του. Τέλος, παρατηρεί ότι ο πόνος εμφανίζεται μόνο στην περίοδο εξε­ τάσεων και όχι στα άλλα διαστήματα της φοίτησης. Επίσης, δεν εμφανίζε­

ΟΙ ΘΕΩΡΙΕΣ ΑΙΤΙΟΛΟΓΙΚΟΥ ΠΡΟΣΔΙΟΡΙΣΜΟΥ

181

ται σε περίοδο αθλητικών αγώνων ή άλλων συναντήσεων. Από αυτά συνά­ γει το συμπέρασμα ότι το πρόβλημα του στομαχόπονου δεν είναι μοναδικό στον ίδιο, αφού υπάρχει συμφωνία με τους άλλους συμφοιτητές του, και πως εμφανίζεται μόνο στις εξετάσεις του σχολείου. Δηλαδή υπάρχει διακριτότητα ως προς τις οντότητες (σχολικά μαθήματα), ομοφωνία με τους άλλους, και έλλειψη συνέπειας ως προς τον χρόνο/τρόπο. Άρα η αιτία δεν μπορεί να αποδοθεί στο συγκεκριμένο φοιτητή αλλά στην οντότητα (μαθή­ ματα) σε συνδυασμό με το χρόνο/τρόπο (εξετάσεις). Έρευνες για το μοντέλο της συμμεταβολής. Όπως ήδη αναφέρθηκε, το μοντέλο συμμεταβολής προϋποθέτει μια καθαρά γνωστική διαδικασία συναγωγής αιτιών, η οποία στηρίζεται σε στατιστική λογική. Ο άνθρωπος λειτουργεί σαν μηχανή συμπερασμών χωρίς να παρασύρεται από ψυχολο­ γικά στοιχεία ή προκαταλήψεις. Αυτή η υπόθεση για τη λειτουργία του αν­ θρώπου ως αντικειμενικής μηχανής παραγωγής αιτιολογικών προσδιορι­ σμών ελέγχθηκε από την ΜοΑτίΠατ (1972) με έρευνα στην οποία περιγραφόταν μια κατάσταση και ζητιόταν ο προσδιορισμός της αιτίας. Η ΜοΑτίΠυτ παρουσίαζε στα υποκείμενα μια πρόταση του τύπου: Ο Γιώργος μετέφρασε την πρόταση λανθασμένα. Στην πειραματική ομάδα, συγχρόνως με την πρόιαση αυτή, έδινε και πληροφορίες σχετικά με τις διαστάσεις προσώ­ πων, οντοτήτων και περιστάσεων. Οι πληροφορίες ήταν τέτοιες που οδη­ γούσαν σε εκτιμήσεις υψηλής και χαμηλής ομοφωνίας, όπως για παρά­ δειγμα: Σχεδόν όλοι έκαναν λάθος στη μετάφραση (υψηλή ομοφωνία) ή σχεδόν κανένας δεν έκανε λάθος στη μετάφραση (χαμηλή ομοφωνία). Δί­ νονταν επίσης πληροφορίες διακριτότητας, όπως: ο Γιώργος σχεδόν ποτέ δεν κάνει λάθος σε θέματα μετάφρασης (υψηλή διακριτότητα) ή ο Γιώργος σχεδόν πάντα κάνει λάθη στη μετάφραση (χαμηλή διακριτότητα). Ως προς τη συνέπεια λεγόταν: ο Γιώργος στο παρελθόν πάντα αντιμετώπιζε προβλή­ ματα με αυτή τη μετάφραση (υψηλή συνέπεια) ή ο Γιώργος στο παρελθόν ποτέ δεν αντιμετώπιζε πρόβλημα με αυτή τη μετάφραση. Η ομάδα ελέγχου δεν πήρε καμιά πρόσθετη πληροφορία σχετικά με το γεγονός που περιέγραφε η πρόταση-ερέθισμα (ο Γιώργος μετέφρασε την πρόταση λανθα­ σμένα). Από όλα τα υποκείμενα ζητήθηκε να εκτιμήσουν αν στο συγκεκρι­ μένο γεγονός φταίει το άτομο (ο Γιώργος), η οντότητα (η μετάφραση), η περίσταση ή κάποιος συνδυασμός αυτών. Το ενδιαφέρον με τα αποτελέσματα της ΜοΑγΛ ογ είναι ότι προσδιορι­ σμός οντότητας (ότι δηλαδή φταίει αυτή η συγκεκριμένη μετάφραση) γινό­ ταν αρκετά συχνά όταν υπήρχε υψηλή ομοφωνία, υψηλή διακριτότητα, και υψηλή συνέπεια. Προσδιορισμός προσώπου (φταίει ο Γιώργος) γινόταν ό­

182

ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΚΙΝΗΤΡΩΝ

ταν η συμπεριφορά χαρακτηριζόταν από χαμηλή ομοφωνία, χαμηλή διακριχότητα, και υψηλή συνέπεια. Τα αποτελέσματα έδειξαν όμως ότι η πιο συχνή αντίδραση των υποκειμένων, τόσο στις πειραματικές συνθήκες όσο και στην ομάδα ελέγχου, ήταν ο προσδιορισμός προσώπου (περίπου 20% έναντι περίπου 10% για τις άλλες κατηγορίες). Αυτό το εύρημα υποδηλώνει ότι οι άνθρωποι προτιμούσαν μίαν εξήγηση σε «πρώτο βλέμμα» και δεν αξιοποιούσαν τις σχετικές πληροφορίες τόσο όσο θα προέβλεπε η θεωρία. Αυτό το εύρημα συμφωνεί και με τα δεδομένα των <Ιοηβδ και Νϊδββϋ (1972), οι οποίοι είχαν βρει ότι αυτή η επιφανειακή απόδοση αιτιότητας στο άτομο παρατηρείται στον παρατηρητή μιας συμπεριφοράς και όχι στον ίδιο το δράστη. Στο πείραμα της ΜοΑίΐΗιΐΓ βρέθηκε, επίσης, ότι τα υποκείμενα επηρεά­ ζονταν στην κρίση τους κυρίως από τις πληροφορίες συνέπειας και όχι α­ πό τις πληροφορίες ομοφωνίας. Δηλαδή οι άνθρωποι προσέχουν λιγότερο το τι κάνουν οι άλλοι και περισσότερο το τι κάνει το άτομο υπό διάφορες συνθήκες. Το ίδιο παρατήρησαν και οι ΝϊδββΚ και Β ο Γ ^ ά Β (1975) καθώς και ο Μ ε^ογ (1980). Νεώτερες έρευνες επιβεβαίωσαν αυτή την τάση υποβι­ βασμού του κριτηρίου της ομοφωνίας, ενώ άλλες έδειξαν τις συνθήκες υπό τις οποίες χρησιμοποιείται το κριτήριο αυτό ή όχι. Ο Κείδδΐη (1979) πρότεινε ότι το κριτήριο ομοφωνίας χρησιμοποιείται ανάλογα με το βαθμό στον ο­ ποίο ξεχωρίζουν οι σχετικές πληροφορίες για τους άλλους, το μέγεθος των σχετικών πληροφοριών, την ευκολία εφαρμογής τους, την αντιπροσωπευ­ τικότατα των πληροφοριών, και την αιτιακή σχέση με το γεγονός. Ο Κβδδϊη διέκρινε, επίσης, δύο είδη ομοφωνίας: την εσωτερική και την εξωτερική. Η εσωτερική ομοφωνία αφορά την υποκειμενική προσδοκία του ατόμου —η οποία στηρίζεται συχνά σε κανονιστικά δεδομένα— ότι μια συμπεριφορά θα πρέπει να χαρακτηρίζει όλους τους ανθρώπους. Η εξωτερική ομοφωνία αφορά την πραγματική συμπεριφορά των ατόμων. Ο τύπος της ομοφωνίας και η απόκλιση από αυτήν είναι κρίσιμοι παράγοντες για τον υπολογισμό του κριτηρίου της ομοφωνίας στους αιτιολογικούς προσδιορισμούς. Γενι­ κά, όμως, το κριτήριο της ομοφωνίας λαμβάνεται πολύ λίγο υπόψη όταν ο δράστης προσπαθεί να αιτιολογήσει τη δική του συμπεριφορά. Το μοντέλο συσχηματισμού Το μοντέλο της συμμεταβολής που διατύπωσε ο Κβΐΐβν/ μπορεί να εφαρ­ μοστεί σε περιπτώσεις που το άτομο έχει επαρκείς πληροφορίες για το υπό εξήγηση γεγονός και αρκετό χρόνο για να επεξεργαστεί τις υπάρχουσες πληροφορίες. Αυτό όμως δεν είναι κάτι εύκολο στην καθημερινή πράξη,

01 ΘΕΩΡΙΕΣ ΑΙΤΙΟΛΟΓΙΚΟΥ ΠΡΟΣΔΙΟΡΙΣΜΟΥ

183

όπου ίο άτομο πρέπει να ερμηνεύσει αμέσως την αντιλαμβανόμενη κατά­ σταση και να ανιιδράσει αναλόγως. Για αυτές τις περιπτώσεις ο Κβΐΐβν δια­ τύπωσε το μοντέλο του συσχημαπσμού. Το μοντέλο αυτό εφαρμόζεται όταν κάποιος πρέπει να συναγάγει μιαν αιτία από μια και μόνη παρατήρηση μιας συμπεριφοράς. Επειδή ο προσδιορίζων βρίσκεται χωρίς προοπτική χρόνου/τρόπου, πρέπει να αποφασίσει μεταξύ εσωτερικών αιτιών (πρόσω­ πα), εξωτερικών αιτιών (οντότητες) ή συνδυασμό των δύο. Αυτή η διεργα­ σία γίνεται με αξιοποίηση αιτιωδών σχημάτων, τα οποία είναι συσχηματισμοί πληροφοριών για τις εύλογες αιτίες μιας συμπεριφοράς (Κβΐΐβν, 1972).

Ένα αιτιώδες σχήμα είναι ένας συνδυασμός γνώσεων ή ένας τρόπος σκέψης που αφορά ειδικές συμπεριφορές και τις εναλλακτικές δυνατές τους αιτίες. Το σχήμα επιτρέπει αιτιολογικούς προσδιορισμούς με 6άση ε­ λάχιστα στοιχεία, τόσα που μπορεί να προσφέρει μια και μόνη παρατήρη­ ση. Στοιχεία που μπορούν να επηρεάσουν την κρίση μας σε μια δεδομένη στιγμή είναι: τα αισθήματα και συναισθήματα που βιώνουμε, οι σκέψεις που μας γεννιούνται, η άμεση αντίληψη, η συμβουλή των άλλων, και η προηγούμενη γνώση μας. Η προηγούμενη γνώση έχει ιδιαίτερη σημασία, γιατί προσφέρει ένα απόθεμα δυνατών αιτιωδών σχέσεων σε παρόμοιες καταστάσεις, από τις οποίες το άτομο μπορεί να επιλέξει μια για την τρέχουσα κατάσταση. Παραδείγματος χάρη, ο θεατής ενός παιχνιδιού τένις εί­ ναι πιθανό ότι θα αποδώσει μια πολύ καλή κίνηση του ενός από τους αντι­ πάλους στο παιχνίδι στην επαγγελματική επιδεξιότητα του παίχτη, παρόλο που συναντά τον παίχτη αυτόν για πρώτη φορά. Τα αιτιώδη σχήματα είναι μαθημένα, αποθηκευμένα στη μνήμη, και ανακαλούνται από εκεί όταν εί­ ναι παρόντα ορισμένα περιβαλλοντικά σήματα. Τα αιτιώδη σχήματα είναι δυνατό να είναι πολύ εξειδικευμένα και να αφορούν πολύ συγκεκριμένες καταστάσεις μόνο. Μπορούν όμως να είναι γενικευμένα και να αφορούν πολλά διαφορετικά πρόσωπα και καταστάσεις που μπορούν να συναντη­ θούν σε μια αιτιακή συνθήκη. Αυτά τα σχήματα ενδιαφέρουν τον Κβΐΐβν. Πρόκειται για σχήματα που αφορούν τη δράση πολλών δυνατών αιτιών. Πάρτε ένα άλλο παράδειγμα: πετυχαίνει κάποιος να λύσει ένα δύσκολο πρόβλημα. Πού θα αποδοθεί το αποτέλεσμα αυτό; Στη συνθήκη αυτή ε­ νεργούν δύο δυνάμεις: η ικανότητα, η οποία είναι δύναμη που διευκολύ­ νει το αποτέλεσμα, και η δυσκολία του έργου, που παρεμποδίζει το αποτέ­ λεσμα. Η βασική ιδέα του Κβΐΐβν είναι ότι στα αιτιώδη σχήματα ο κρίνων λαμβάνει υπόψη του τη δράση τέτοιων δυνάμεων που διευκολύνουν ή α­ ναστέλλουν το παρατηρούμενο αποτέλεσμα. Οι δυνάμεις αυτές μπορούν να εντοπίζονται στο άτομο και στο περιβάλλον ή μόνο μέσα στο άτομο.

184

ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΚΙΝΗΤΡΩΝ

Επομένως, σια σχήματα διακρίνει κανείς όχι μόνο διευκολυντικές και ανα­ σταλτικές δυνάμεις αλλά και εσωτερικές και εξωτερικές δυνάμεις. Η δράση των δυνάμεων αυτών μπορεί να είναι μεμονωμένη ή συνδυασμένη, δηλα­ δή το αποτέλεσμα να οφείλεται στη δράση μιας δύναμης και μόνο ή στη δράση πολλών δυνάμεων ταυτοχρόνως. Οι αιτίες μπορούν, επίσης, να εί­ ναι αναγκαίες —με άλλα λόγια, πρέπει όλες οι δυνάμεις να είναι ταυτο­ χρόνως παρούσες προκειμένου να παραχθεί το αποτέλεσμα— ή επαρκείς —δηλαδή το αποτέλεσμα μπορεί να προκύψει από την παρουσία μιας ή και περισσότερων ταυτοχρόνως αιτιών. Στην περίπτωση των επαρκών αι­ τιών δεν είναι εύκολο να αποφασίσει κανείς ποια αιτία προκάλεσε το δε­ δομένο αποτέλεσμα. Πότε, λοιπόν, συνάγει κανείς αναγκαίες αιτίες και πότε επαρκείς; Οι Οιηηίη^δηπ και Κβΐΐβν (1975) προσπάθησαν να απαντήσουν το ερώτημα αυτό και κατέληξαν στο συμπέρασμα ότι σε σπάνια και ασυνήθιστα συμβά­ ντα, ο προσδιορίεων συνήθως συνάγει πολλαπλές αναγκαίες αιτίες. Σε πιο συνήθη γεγονότα η αιτιολόγηση γίνεται με 6άση επαρκείς αιτίες. Στο προηγούμενο παράδειγμα, όπου πετυχαίνει κάποιος σε ένα δύσκολο πρό­ βλημα, αν το πρόβλημα είναι πολύ δύσκολο, ο προσδιορίζων θα συναγάγει την αναγκαία παρουσία τόσο της ικανότητας όσο και της προσπάθειας, γιατί αλλιώς δεν μπορούσε να παραχθεί το αποτέλεσμα αυτό. Αν η δυσκο­ λία του έργου ήταν μέτρια, τότε η αιτιολογία θα αφορά επαρκείς αιτίες, δη­ λαδή είτε μόνο την ικανότητα είτε μόνο την προσπάθεια. Το συσχηματικό μοντέλο επικαλείται δύο επιπλέον αρχές: την αρχή της έκπτωσης και την αρχή της επαύξησης. Η αρχή της έκπτωσης ορίζει ότι ο ρόλος μιας δεδομένης αιτίας στην παραγωγή ενός δεδομένου αποτελέ­ σματος μειώνεται αν άλλες εύλογες αιτίες είναι επίσης παρούσες (Κβΐΐβν, 1973). Οι εσωτερικοί προσδιορισμοί, λόγου χάρη, είναι δυνατό να θεωρη­ θούν λιγότερο ισχυροί αν είναι παρούσες ισχυρές εξωτερικές αιτίες. Ο ε­ σωτερικός προσδιορισμός της ικανότητας, για παράδειγμα, μειώνεται αν το έργο στο οποίο πετυχαίνει κάποιος είναι πολύ εύκολο. Γενικά, όσο μεγα­ λύτερος είναι ο αριθμός των επαρκών αιτιών για ένα συμβάν, τόσο ισχυρό­ τερη είναι η τάση μείωσης της σημασίας των μεμονωμένων αιτιών. Ο μό­ νος τρόπος για να προχωρήσει κανείς σε πιο ασφαλή αιτιολόγηση είναι να προχωρήσει σε εξέταση πληροφοριών συμμεταβολής. Η αρχή της επαύξησης προβλέπει την ενίσχυση ενός διευκολυντικού ε­ σωτερικού προσδιορισμού όταν η συμπεριφορά λαμβάνει χώρα σε ένα πε­ ριβάλλον που περιέχει ένα σημαντικό αριθμό εξωτερικών εμποδίων. Πα­ ραδείγματος χάρη, ένα άτομο θα κρίνει τον εαυτό του ως ιδιαίτερα ικανό αν πάει καλά σε ένα εξαιρετικά δύσκολο έργο.

01 ΘΕΩΡΙΕΣ ΑΙΤΙΟΛΟΓΙΚΟΥ ΠΡΟΣΔΙΟΡΙΣΜΟΥ

185

Σύνοψη Ο Κβΐΐβν με τα δυο μοντέλα που εισπγήθηκε επεξέτεινε την προοπτική των θεωριών αιτιολογικού προσδιορισμού και συμπεριέλα6ε όχι μόνο τις προσωπικές και περιβαλλοντικές αιτίες αλλά και την προοπτική του χρό­ νου/τρόπου. Επίσης συμπεριέλαθε το άτομο σε σχέση με τους άλλους και το άτομο σε σχέση με τις συμπεριφορές του υπό διάφορες συνθήκες. Υπό αυτή την έννοια, η θεωρία του Κβΐΐβγ είναι η πιο ολοκληρωμένη θεωρία αιτιολογικού προσδιορισμού, και αυτή που προσιδιάζει σε ένα σύστημα, το οποίο διαθέτει μνήμη και υπολογιστική ικανότητα για τη συνεκτίμηση των μεταβολών των παραγόντων που εμπλέκονται σε μια κατάσταση. Αξίζει να επισημανθεί ότι ο ίδιος ο Κβΐΐβν παρομοίασε την προσδιοριστική διαδικα­ σία στο μοντέλο συμμεταβολής ως μια ατελή στατιστική διαδικασία ανάλυ­ σης διακύμανσης, όπου ο παρατηρητής προσπαθεί να απομονώσει τις κύ­ ριες επιδράσεις και τις αλληλεπιδράσεις μεταξύ των παραγόντων που επη­ ρεάζουν μια κατάσταση. Αυτή είναι μια πιο «επιστημονική» προσέγγιση στον προσδιορισμό της αιτιότητας απ’ ό,τι η διαδικασία που περιέγραψαν είτε ο ΗβίάβΓ είτε οι «Ιοηβδ και Οδνίδ. Ειδικότερα στο μοντέλο των <Ιοηβδ . και ϋβνίδ ο παρατηρητής της συμπεριφοράς λειτουργεί περισσότερο ως κριτής, ο οποίος επικεντρώνεται στο δράστη και διερωτάται αν το άτομο αυτό θα μπορούσε να δράσει διαφορετικά. Ο παρατηρητής στο μοντέλο του Κβΐΐβν μπορεί να θεωρηθεί ως ένας ενορατικός επιστήμονας, ενώ ο παρατηρητής στο μοντέλο των <Ιοηβδ και ϋβνίδ ως ενορατικός δικαστής (ΗβοΚΗβυδβη, 1991). Από την άλλη, και ο Κβΐΐβν και οι προηγούμενοι θεωρητικοί των αιτιολογικών προσδιορισμών, επιδιώκουν μια γενική περιγραφή των διαδικα­ σιών προσδιορισμού χωρίς επαρκείς εμπειρικές μαρτυρίες. Αυτό έχει ως αποτέλεσμα, παρά την εκτεταμένη έρευνα που προκάλεσαν στον τομέα αυ­ τό, να μένουν αναπάντητα πολλά ερωτήματα. Σχετικά με την ιδέα των αι­ τιωδών σχημάτων, δεν έχουν απαντηθεί ερωτήματα που αφορούν τη γένε­ ση των σχημάτων αυτών, αν υπάρχουν διαφορές μεταξύ των ατόμων ως προς τα σχήματα που χρησιμοποιούν σε δεδομένες καταστάσεις, σε ποιες καταστάσεις είναι ιδιαίτερα χρήσιμα, αν υπάρχουν προτιμήσεις ως προς ε την αρχή της επαύξησης ή μείωσης, και αν η επιλογή των αιτιολογικών σχημάτων επηρεάζεται από το είδος των συναισθημάτων που βιώνει κανείς τη στιγμή που αιτιολογεί ένα γεγονός. Αξίζει, τέλος, να αναφερθεί η συμβολή του Ββιη (1972) σπς θεωρίες αιτιολογικού προσδιορισμού, μέσω της έμφασης που δίνει στον τρόπο που οι άνθρωποι ερμηνεύουν τις δικές τους πράξεις και συναισθήματα. Οι

186

ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΚΙΝΗΤΡΩΝ

πρώτες εργασίες του Ββηη είχαν αναπτυχθεί στο πλαίσιο των θεωριών γνω­ στικής συνέπειας. Όμως η έμφαση στον τρόπο αυτο-αντίληψης τον έφερε πιο κοντά στις θεωρίες προσδιορισμού. Ο Ββπι υποστηρίζει ότι οι άνθρω­ ποι κατανοούν τις στάσεις, συναισθήματα, και άλλες εσωτερικές τους κατα­ στάσεις μέσα από την παρατήρηση της συμπεριφοράς τους και του πλαισί­ ου μέσα στο οποίο αυτή εκδηλώνεται. Η κατανόηση αυτή είναι μια συμπε­ ρασματική διαδικασία και όχι άμεσο προϊόν των αιτιών που προκάλεσαν τις εσωτερικές μας καταστάσεις. Δηλαδή δε γνωρίζω εκ των προτέρων ότι μου αρέσει η πέστροφα. Αν όμως τη φάω χωρίς να με αναγκάσει κανείς, τότε συνάγω το συμπέρασμα ότι μου αρέσει η πέστροφα. Οι άνθρωποι, κα­ τά τον Ββηη, λειτουργούν σε μεγάλο Βαθμό ως παρατηρητές και ερμηνευ­ τές των καταστάσεων που τους αφορούν και δεν πλεονεκτούν στη διαδικα­ σία αυτή από τους εξωτερικούς παρατηρητές λόγω πρόσβασης σε αποκλει­ στικά προσωπικές πληροφορίες που αφορούν τον εαυτό τους.

Συνεπαγόμενα της θεωρίας του ΚβΙΗβν Η διατύπωση της θεωρίας του Κβΐΐβν και οι έρευνες που αυτή ενέπνευ­ σε έκαναν φανερά μια σειρά προβλημάτων (βλ. ΗβοΚΗβυδβη, 1991) που α­ φορούν, πρώτον, τη μέτρηση των προσδιορισμών. Το ζήτημα που τέθηκε ήταν αν η μέτρηση θα γίνεται με ερωτήσεις πολλαπλής επιλογής, που κα­ θοδηγούν το άτομο στην επιλογή των προσδιορισμών που θα κάνει, ή με ανοικτές ερωτήσεις που αναδεικνύουν τους αυθόρμητους προσδιορισμούς των ανθρώπων. Η έρευνα προοδευτικά κινήθηκε προς τη δεύτερη κατεύ­ θυνση, ως πιο αντιπροσωπευτική της πραγματικότητας. Το δεύτερο πρόβλημα αφορούσε τη φύση των προσδιορισμών. Πέντε είναι τα κύρια ερωτήματα που πρέπει να απαντήσουν οι θεωρίες αιτιολογικού προσδιορισμού: 1 ) πότε οι άνθρωποι αισθάνονται υποχρεωμένοι να προχωρήσουν σε αιτιολογικό προσδιορισμό. 2) Αν υπάρχει προκατάληψη στη χρήση των πληροφοριών για τη συναγωγή αιτιών. 3) Αν οι άνθρωποι χρησιμοποιούν τις τρέχουσες πληροφορίες μόνο για τις χρέχουσες ανά­ γκες αιτολόγησης ή και για την πρόβλεψη μελλοντικών συμπεριφορών και καταστάσεων. Αυτό είναι το πρόβλημα της προσδοκίας. 4) Αν οι άνθρωποι κάνουν συστηματικά προσδιορισπκά σφάλματα. Αυτό είναι το πρόβλημα του θεμελιώδους προσδιορισακού σφάλματος. 5) Αν οι άνθρωποι διαφέ­ ρουν στις προτιμήσεις αιτιολογιών και αν επηρεάζονται από τα κίνητρά τους σε αυτό. Αυτό είναι το πρόβλημα των κινήτρων. Στη συνέχεια θα ανα­ φερθούμε σε απαντήσεις που δόθηκαν σε όλα αυτά τα ερωτήματα.

01 ΘΕΩΡΙΕΣ ΑΙΤΙΟΛΟΓΙΚΟΥ ΠΡΟΣΔΙΟΡΙΣΜΟΥ

187

Το ερώτημα του πότε. Η υπόθεση των υποστηριχτών της θεωρίας των αιτιολογικών προσδιορισμών είναι ότι όλοι οι άνθρωποι επιδιώκουν συνε­ χώς την αιτιακή ερμηνεία των πραγμάτων. Αυτό όμως δε φαίνεται να είναι σωστό, όπως έδειξαν αρκετές έρευνες. Φαίνεται ότι μια προϋπόθεση για να αρχίσει κανείς να κάνει αιτιολογικούς προσδιορισμούς είναι η αποτυ­ χία. Ο Ρπβζβ (1976) 6ρήκε ότι οι άνθρωποι ψάχνουν για σχετικές πληρο­ φορίες περισσότερο στην περίπτωση της αποτυχίας παρά στην επιτυχία. Οι Ηειηυδδ & δοΗυΙζ (1977), όμως, παρόλο που οδήγησαν τα υποκείμενά τους σε μια σειρά αποτυχιών, δεν κατάφεραν να προκαλέσουν αυθόρμητους αιτιολογικούς προδιορισμούς για την αποτυχία. Μια άλλη υπόθεση είναι ότι η αιτιολογική διαδικασία αρχίζει όταν το α­ ποτέλεσμα είναι αναπάντεχο, δηλαδή προκαλεί έκπληξη στο άτομο. Κατά τον ΗβοΚΗδυδβη (1991), οι άνθρωποι εμπλέκονται σε αιτιολογικούς προσ­ διορισμούς πολύ λιγότερο απ’ ό,τι προβλέπει η θεωρία. Το κάνουν μόνο εφόσον το αποτέλεσμα της δράσης είναι απροσδόκητο και αποτυχημένο, και το άτομο θέλει να φέρει σε πέρας τη δράση που ξεκίνησε. Αν δεν υ­ πάρχει αυτή η δέσμευση για ολοκλήρωση της δράσης και την επίτευξη του επιδιωκόμενου στόχου, η διαδικασία προσδιορισμού περιορίζεται πολύ. Είναι ενδιαφέρον ότι τα άτομα που είναι στραμμένα προς την επίτευξη δεν εμπλέκονται σε αιτιολογικούς προσδιορισμούς ούτε και στην περίπτωση της αποτυχίας. Αυτό το έδειξαν οι Οίβηβτ & ϋννβοΚ (1978), οι οποίοι σύγκριναν παιδιά 10 χρόνων, τα οποία επιδίωκαν την κατάκτηση πραγματι­ κής μάθησης, με παιδιά που αισθάνονταν αβοήθητα και απελπισμένα στη μάθηση. Τα πρώτα, όταν αντιμετώπιζαν αποτυχία, στρέφονταν σε σκέψεις για το πώς μπορούν να πετύχουν το στόχο τους, οπότε έδιναν οδηγίες στον εαυτό τους και αυτοδιορθώνονταν, ενώ τα δεύτερα απασχολούνταν κυρίως με αιτιολόγηση της αποτυχίας, την οποία συνήθως απέδιδαν σε έλ­ λειψη ικανότητας. Τα αποτελέσματα αυτά υποδηλώνουν ατομικές διαφο­ ρές στη χρήση αιτιολογικών προσδιορισμών αλλά και επίδραση άλλων κι­ νήτρων στην όλη αιτιολογική διαδικασία. Στο θέμα αυτό θα επανέλθουμε αργότερα. Γενικά, τα απροσδόκητα αποτελέσματα, είτε επιτυχία είτε αποτυ­ χία είναι αυτά, φαίνεται ότι προκαλούν αυθόρμητους προσδιορισμούς εφόσον κανείς είναι προσανατολισμένος προς τη μελλοντική δράση (βλ. ΜθίηβΓ, 19858. Ά/οη9 & \Λ/βϊηβΓ, 1981.) Το πρόβλημα της προκατάληψης στη χρήση των πληροφοριών. Οι θιασώτες της θεωρίας των αιτιολογικών προσδιορισμών, επηρεασμένοι α­ πό την ορθολογικότητα της διαδικασίας συναγωγής αιτιών, έτειναν να πι­ στεύουν ότι οι άνθρωποι όχι απλώς κάνουν χρήση πολλών συναφών πλη-

188

ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΚΙΝΗΤΡΩΝ

ροφοριών αλλά και ότι η συλλογή των πληροφοριών είναι πλήρης και α­ ντικειμενική. Αυτό δε φαίνεται να ισχύει στην πράξη όμως. Παράγοντες που επηρεάζουν τη συλλογή και χρήση πληροφοριών δεν είναι μόνο στε­ ρεότυπα και προκαταλήψεις για άτομα και καταστάσεις αλλά και καθαρά0 γνωστικοί παράγοντες που έχουν σχέση με την επεξεργασία των πληροφο­ ριών από το γνωστικό σύστημα. Ακόμη και στιγμιαίες μετακινήσεις της προσοχής από τον ένα συνομιλητή, για παράδειγμα, στον άλλο, έχουν ως αποτέλεσμα να θεωρείται ο δεύτερος ότι έχει πιο σημαντική επίδραση στην αλληλεπίδραση από τον πρώτο (Τβν/ΙοΓ & ΡϊδΚβ, 1975). Επομένως, οι άν­ θρωποι μπορούν να παρασυρθούν στην επιλογή και εκτίμηση των πληρο­ φοριών που θα εντάξουν στην αιτιολογική διαδικασία από παράγοντες που έχουν σχέση με την προσοχή ή τη μνήμη (λ.χ., επίδραση του αρχικού ή ε­ πίδραση του προσφάτου). Μια άλλη πηγή σφαλμάτων στην αιτιολογική διαδικασία είναι η υποτί­ μηση των πληροφοριών ομοφωνίας σε σχέση προς τις πληροφορίες συνέ­ πειας, που έδειξε η ΜοΑιτίΗαΓ (1972). Με άλλα λόγια, οι άνθρωποι κάνουν σφάλματα στην εκτίμηση του δείγματος (των ατόμων) που θα πρέπει να λά6ουν υπόψη τους για τη συναγωγή προσωπικής αιτιολογίας. Μάλιστα, οι ΝίδββΗ: & ΒοΓ9Ϊά3 (1975) έδειξαν ότι οι άνθρωποι αδιαφορούν για τις πλη­ ροφορίες που αφορούν τους άλλους και δεν προχωρούν σε συναγωγή της συμπεριφοράς του μέρους (του ενός ατόμου) από τη συμπεριφορά του ό­ λου (των πολλών). Αντιθέτως, γενικεύουν από τη συμπεριφορά του μέρους στη συμπεριφορά του όλου. Επίσης, οι άνθρωποι (π.χ., οι καταναλωτές) τείνουν να μη λαμβάνουν υπόψη ψυχρά νούμερα και στατιστικές για την ε­ πιτυχία ενός προϊόντος, ενώ παρασύρονται από τα παράπονα ή επαίνους του προϊόντος από ένα γνωστό ή συγγενή τους. Τα ευρήματα αυτά υποδη­ λώνουν ότι οι άνθρωποι δεν αποδίδουν την ίδια σημασία σε όλες τις πλη­ ροφορίες που αφορούν τη διάσταση των προσώπων. Μάλλον δείχνουν προτιμήσεις για το ποιο δείγμα ανθρώπων είναι σχετικό με το γεγονός που προσπαθούν να ερμηνεύσουν.

Το πρόβλημα ιης προσδοκίας. Η θεωρία του Κβΐΐβν τόνισε τη χρήση προκατασκευασμένων αιτιολογικών σχημάτων στην περίπτωση του μοντέ­ λου του συσχηματισμού. Όμως οι άνθρωποι χρησιμοποιούν την προηγού­ μενη γνώση μόνο για τις άμεσες ερμηνευτικές ανάγκες ή επηρεάζονται και στην πρόβλεψη των μελλοντικών συμβάντων; Η βιβλιογραφία δείχνει ότι οι άνθρωποι συχνά κάνουν σφάλματα πρόβλεψης. Χαρακτηρισπστικό παρά­ δειγμα οι «πλανερές συσχετίσεις». Κατά τον Κβΐΐβν οι άνθρωποι προχω­ ρούν σε πλήρη ανάλυση του πίνακα συναφειών προκειμένου να συναγά-

01 ΘΕΩΡΙΕΣ ΑΙΤΙΟΛΟΓΙΚΟΥ ΠΡΟΣΔΙΟΡΙΣΜΟΥ

189

γουν μια συσχέπση. Δηλαδή οι άνθρωποι λαμβάνουν υπόψη τόσο τις περι­ πτώσεις όπου τα δυο συσχεπζόμενα στοιχεία συνυπάρχουν όσο και τις πε­ ριπτώσεις όπου το ένα από αυτά ή και τα δυο λείπουν (βλ. Σχήμα 20). Η συσχέπση συνάγεται όταν τα φατνία που αφορούν τη συνεμφάνιση και τα φατνία που αφορούν την απουσία και των δύο στοιχείων έχουν πολύ με­ γαλύτερες συχνότητες απ’ ό,τι τα φατνία που αφορούν την παρουσία του ε­ νός και την απουσία του άλλου.

Β

-Β

+

-

-

+

Β

-Β

15

2

3

14

Σχήμα 20. Πίνακας συνάφειας.

Έρευνες των Οιειρπιβη & ΟΗειρηηβη (1967, 1969) όσο και του δπιβάδΚιηά (1963) έδειξαν ότι επαγγελματίες —όπως κλινικοί ψυχολόγοι, νοσο­ κόμες, και φοιτητές— δεν έκαναν σωστή αξιοποίηση των πληροφοριών του πίνακα συνάφειας και λάμβαναν υπόψη μόνο τις πληροφορίες συμπα-

190

ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΚΙΝΗΤΡΩΝ

ρουσίας. Αυτό σημαίνει ότι στήριζαν την πρόβλεψή τους στη σύνδεση ενός κλινικού συμπτώματος με ορισμένη διαγνωστική κατηγορία και έβγαζαν συμπεράσματα με Βάση την κατηγορία και όχι τις υπόλοιπες πληροφορίες του πίνακα, που μέσω των συναφειών έδειχναν ότι το σύμπτωμα, για πα­ ράδειγμα, δεν συσχετιζόταν μόνο με τη συγκεκριμένη διαγνωστική κατη­ γορία. Με άλλα λόγια, η κατηγοριοποίηση του κλινικού συμπτώματος δη­ μιουργούσε μια προσδοκία για τη συνάφεια των δύο και αποσπούσε τα ά­ τομα από την πλήρη εξέταση των πραγματικών δεδομένων, με συνέπεια το σφάλμα. Ένα άλλο σφάλμα προσδοκίας είναι αυτό που περιέγραψε η Ι-βηςβΓ (1975) ως «ψευδαίσθηση ελέγχου». Οι άνθρωποι δηλαδή συχνά τείνουν να αποδίδουν συμβάντα που οφείλονται καθαρά σε παράγοντες τυχαίους ή ε­ ξωγενείς σε δικές τους ενέργειες. Αυτή η αυτο-εξαπάτηση παρατηρείται κυ­ ρίως σε καταστάσεις όπου φαίνεται να υπάρχει ελευθερία επιλογής, ενώ στην πραγματικότητα το αποτέλεσμα ελέγχεται από άλλους παράγοντες. Κατά συνέπεια, οι άνθρωποι φαίνεται ότι έχουν ορισμένες προτιμήσεις στην ερμηνεία των συμβάντων, και αυτές οι προτιμήσεις λειτουργούν ως καθοδηγητικές της σκέψης τους και στη διαδικασία πρόβλεψης. Το θεμελιώδες προσδιοριστικό σφάλμα. Μια σημαντική συνέπεια του μοντέλου του συσχηματισμού είναι η αναγνώριση των πηγών λανθασμέ­ νου προσδιορισμού. Αν διευρύνουμε την υπόθεση του ΗβίάβΓ ότι οι άν­ θρωποι είναι προκατειλημμένοι υπέρ προσδιορισμών προσωπικής αιτιότη­ τας, τότε μπορούμε να καταλάβουμε γιατί ο λανθασμένος προσδιορισμός συχνά περιλαμβάνει υποτονισμό των περιβαλλοντικών αιτιών. Αυτό είναι έ­ να θεμελιώδες προσδιοριστικό σφάλμα, όπως έδειξαν πολλές έρευνες (Κοδδ, 1977).

Οι ςΐοηβδ & ΝίδββΝ (1972) έδειξαν, επίσης, ότι είναι δυνατό να διαφέ­ ρουν τα συμπεράσματα στα οποία καταλήγουν οι δράστες και οι παρατη­ ρητές μιας συγκεκριμένης ενέργειας. Υπάρχει μια συστηματική τάση οι δράστες να αποδίδουν τις δικές τους συμπεριφορές σε περιβαλλοντικές αι­ τίες και οι παρατηρητές των ίδιων συμπεριφορών να τις αποδίδουν σε ε­ σωτερικές αιτίες. Η διαφορά στις εκτιμήσεις δραστών-παρατηρητών είναι πιθανό ότι οφείλεται στη διαφορετική έμφαση και προσφορότητα των πλη­ ροφοριών που αναλύουν. Οι δράστες έχουν καλύτερη επίγνωση των περι­ βαλλοντικών παραγόντων, ενώ οι παρατηρητές έχουν επίγνωση μόνο της συμπεριφοράς του άλλου. Έτσι, ανάλογα με την προοπτική που έχει κα­ νείς απέναντι στο γεγονός, μειώνει ή επαυξάνει τη δύναμη ορισμένων πα­ ραγόντων που συνυπάρχουν ως εύλογες αιτίες του γεγονότος. Ο Κοδδ

01 ΘΕΩΡΙΕΣ Α1ΤΙΟΛΟΓΙΚΟΥ ΠΡΟΣΔΙΟΡΙΣΜΟΥ

191

(1977) θεωρεί, ωστόσο, ότι η προκατάληψη υπέρ προσωπικών προσδιορι­

σμών είναι πολύ πιο γενική και διαπερνά τόσο τους παρατηρητές όσο και τους δράστες. Η προκατάληψη υπέρ προσωπικών προσδιορισμών φαίνεται ότι είναι ιδιαίτερα ισχυρή όταν ο προσδιορίζων αποφαίνεται με 6άση τις ε­ ντυπώσεις του για ένα συμβάν και δεν αισθάνεται υπόλογος για αυτά που λέει. Αν, αντιθέτως, θεωρεί ότι είναι υπεύθυνος για αυτά που λέει, τότε λαμβάνει υπόψη του περισσότερα στοιχεία, προσωπικά και περιβαλλοντι­ κά, και δείχνει μικρότερη «υπερπροσδιορισπκή» τάση (ΤβίΙοοΚ, 1985). £ίί επίδραση των κινήτρων. Η παρουσίαση των ερωτημάτων που αφο­ ρούν την αιτιολογική διαδικασία ήδη έδειξε ότι οι άνθρωποι συχνά υποπί­ πτουν σε σφάλματα, δηλαδή αποκλίνουν από την ορθολογική εκτίμηση των προσώπων και καταστάσεων. Αυτή η απόκλιση είναι ακόμη πιο φανε­ ρή σε περιπτώσεις όπου η αιτιολόγηση αφορά τη δική μας συμπεριφορά, καταστάσεις που απειλούν ή σχετίζονται με την αυτο-εικόνα μας, ή ενέρ­ γειες των άλλων που έχουν επίπτωση σε εμάς. Οι προσδιορισμοί τότε εξυ­ πηρετούν όχι τόσο την αντικειμενική κατανόηση όσο τη συντήρηση της αυτο-ισορροπίας και την αντιμετώπιση των καταστάσεων^ Χαρακτηριστικό παράδειγμα η απόδοση της προόδου των μαθητών μας σε εμάς και η απόδοση της αποτυχίας τους σε εκείνους. Αυτή η τάση όμως μπορεί νά αλλάξει αν η περίσταση είναι τέτοια όπου ο «δάσκαλος» βρίσκε­ ται αντιμέτωπος με ένα μέτριο μαθητή και γνωρίζει ότι υπάρχει εξίσου πι­ θανότητα να πετύχει ο μαθητής μετά τη διδασκαλία ή να αποτύχε^ Αυτή ή­ ταν η συνθήκη που μελέτησαν οι Κοβδ, ΒϊβΛ>Γ3υβιτ, & ΡοΙΙν (1974). Βρήκαν ότι στη συνθήκη αυιτί^α υποκείμενα έτειναν να αποδίδουν την αποτυχία των μαθητών στον εαυτό τους και όχι στους μαθητές. Αυτή η τάση ήταν πιο έντονη στους επαγγελματίες δασκάλους παρά στους φοιτητές, και όταν η διδασκαλία καταγραφόταν σε Βίντεο. Με άλλα λόγια, μπορεί να οδηγηθεί κανείς σε αυτο-κριτική και ανάληψη ευθυνών όταν γνωρίζει ότι η συμπερι­ φορά του παρατηρείται από άλλους. Θα μπορούσε να ισχυριστεί όμως κα­ νείς ότι και σε αυτή την περίπτωση υπάρχει μια προσπάθεια αυτο-εξυπηρέτησης, διότι η παρουσίαση υψηλής αυτο-εικόνας και μη αναγνώρισης προ­ σωπικού σφάλματος θα ερχόταν σε αντίθεση προς την αποτυχία του μαθη­ τή, και άρα θα προκαλούσε αρνητικά σχόλια ή δε θα γινόταν πιστευτή από τους παρατηρητές^ Η απόδοση αυτο-εξυπηρετούντων προσδιορισμών και η διαφοροποίη­ ση των προσδιορισμών δράστη και παρατηρητή φαίνεται να επηρεάζεται α­ πό μια σειρά παραγόντων, όπως το αν η πράξη ήταν προϊόν ελεύθερης ε­ πιλογής ή όχι. Στην περίπτωση ελεύθερης επιλογής οι δράστες τείνουν να

192

ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΚΙΝΗΤΡΩΝ

κάνουν περισσότερο προσδιορισμούς προδιάθεσης παρά περιβαλλοντι­ κούς, αντίθετα προς τους παρατηρητές. Το αντίθετο συμβαίνει στην περί­ πτωση μη επιλεγμένης δράσης. Γενικά, η ύπαρξη πρόθεσης είναι ιδιαίτερα κρίσιμο στοιχείο για την απόδοση προσωπικών ή περιβαλλοντικών προσ­ διορισμών. Άλλα στοιχεία που λαμβάνονται υπόψη είναι: Αν οι συνθήκες της πράξης ελέγχονταν από το άτομο ή όχι, αν η πράξη εκτελέστηκε υπό την παρουσία αντίξοων συνθηκών, αν ήταν παρόμοια με προηγούμενες πράξεις του ατόμου, αν είναι συνεπής με προηγούμενους προσδιορισμούς και αν αποτελεί μέρος μιας αιτιακής αλυσίδας που συμπεριλαμβάνει προη­ γούμενες αιτίες που απορρέουν από προδιαθέσεις (Μοηδοη & δηνάβτ, 1977). Οι Μοηδοη και δη^άβΓ διατύπωσαν την άποψη, επίσης, ότι οι άν­ θρωποι διαφέρουν γενικά μεταξύ τους ως προς την προτίμηση που δεί­ χνουν σε προσωπικούς ή περιβαλλοντικούς προσδιορισμούς, είτε είναι δράστες είτε παρατηρητές. Υπάρχουν δηλαδή ατομικές διαφορές στους προσδιορισμούς. Ένας άλλος παράγοντας που τονίσθηκε από τους Μοηδοη και δηνάβτ είναι η «εμπάθεια», το αν δηλαδή ο παρατηρητής συμπάσχει με το δράστη. Στη συνθήκη αυτή ο παρατηρητής οδηγείται σε προσδιορισμούς ανάλο­ γους του δράστη, δηλαδή αποδίδει την επιτυχία σε χαρακτηριστικά προ­ διάθεσης και την αποτυχία σε χαρακτηριστικά της περίστασης. Πειραματι­ κές μαρτυρίες για αυτό προσέφεραν οι Οουΐά & 5ϊ93ΐ1 (1977). Σημασία, ε­ πίσης, έχει το αν ο παρατηρητής δέχεται τις επιπτώσεις των ενεργειών του δράστη ή είναι απλός παρατηρητής. Σημαντικό, τέλος, είναι το ποιος είναι ο δέκτης των προσδιορισπκών μας κρίσεων (δηλαδή με ποιον συνομιλού­ με για το συμβάν και ποια είναι η δική του άποψη για τα πράγματα) (\νβ3η/, δίβηΐβν, & Ηβη/βν, 1989). Η \λ/β3κγ (1980) πρότεινε, μάλιστα, ότι η αιτιολογική διαδικασία επηρεά­ ζεται πολύ από το θετικό ή αρνητικό συναίσθημα που ακολουθεί τις εμπει­ ρίες επιτυχίας/αποτυχίας. Με άλλα λόγια, προσδιορισμοί που τονίζουν τα θετικά μας στοιχεία και προσδιορισμοί που μειώνουν την αρνητική πλευρά μας στη δράση ενεργοποιούνται ως αποτέλεσμα του συναισθήματος που βιώνουμε σε συνάρτηση προς τη δράση. Τα συναισθήματα, θετικά ή αρνητι­ κά, της τρέχουσας στιγμής, και η προσπάθεια για τη συντήρηση των θετικών και περιορισμό των αρνητικών συναισθημάτων στο μέλλον, είναι θεμελιώ­ δεις παράγοντες που διαμεσολαβούν τους προσδιορισμούς μας. Η απόδοση αυτο-εξυπηρετούντων προσδιορισμών, όπως είπαμε, επη­ ρεάζεται και από τον ακροατή των προσδιορισμών. Αυτή η συνθήκη έχει να κάνει με την αυτο-παρουσίασή μας στους τρίτους και την επιδίωξη να ε­ λέγξουμε τη συμπεριφορά τους προς όφελος μας. Για παράδειγμα, παρου-

01 ΘΕΩΡΙΕΣ ΑΓΓ10Λ0ΓΙΚ0Υ ΠΡΟΣΔΙΟΡΙΣΜΟΥ

193

σκίζουμε τον εαυτό μας ως σπουδαίο, που συνομιλεί στον ενικό με τους υ­ ψηλά ισταμένους, που συναναστρέφεται σημαντικά πρόσωπα, κ.ο.κ. Οι Ατίάη, Αρρβίτηβη, & Βυ^βτ (1980) τόνισαν, όμως, μίαν άλλη πλευρά του κινήτρου αυτο-παρουσίασης. Η αυτο-παρουσίαση σε καταστάσεις κοινωνι­ κού άγχους αλλάζει και παρουσιάζουμε πιο μετριοπαθή εικόνα του εαυτού μας όταν η επίδοσή μας κρίνεται από ομάδα υψηλού κύρους. Η θετική μας εικόνα υπερτονίζεται μπροστά στους εξαρτημένους από εμάς ή μπρο­ στά στους συνομηλίκους, οι οποίοι δεν μπορούν να αμφισβητήσουν την παρουσιαζόμενη εικόνα. Η στάση μας μπορεί να αλλάξει, επίσης, ανάλογα με τις αντιδράσεις του ακροατηρίου. Η απόδοση όχι μόνο προσωπικών προσδιορισμών αλλά και αυτο-ευθυνών φαίνεται ότι επηρεάζεται από πρόσθετους παράγοντες, όπως η πίστη σε ένα «δίκαιο» κόσμο, στην περίπτωση που ο προσδιορίζων είναι θύμα μιας δυσάρεστης εμπειρίας, όπως ο βιασμός ή μια βαριά ασθένεια. Κι αυτό γιατί το άτομο αρνείται να πιστέψει ότι το κακό που του συνέβη ήταν τυχαίο ή ότι μπορεί να ξανασυμβεί. Άρα σε κάτι θα πρέπει να έφταιξε και το ίδιο —αν η ευθύνη δεν μπορεί να αποδοθεί εξ ολοκλήρου στο άλλο άτομο ή σε κάποια περιβαλλοντική αιτία. Μάλιστα το θύμα μπορεί να φτάσει να πι­ στέψει ότι έφταιγε αυτό για το συμβάν, και πως τελικά το ίδιο προκάλεσε ιαυτή την τιμωρία —πήρε αυτό που άξιζε! ν^πό τα παραπάνω γίνεται φανερό ότι η διαδικασία αιτιολογικού προσ­ διορισμού παρεμβαίνει και επηρεάζει τις σκέψεις των ανθρώπων, τα συναι­ σθήματα που νιώθουν αλλά και την περαιτέρω συμπεριφορά τους. Για το λόγο αυτό οι συνέπειες των προσδιορισμών στην καθημερινή ζωή, στην ο­ μαλή αλλά και στην ανώμαλη συμπεριφορά έχουν ερευνηθεί αρκετάΤ[Γις προεκτάσεις και εφαρμογές της θεωρίας των προσδιορισμών θα εξετάσου­ με στο επόμενο κεφάλαιο.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 11

Εφαρμογές ίων θεωριών αιτιολογικού προσδιορισμού στην εκπαίδευση

Όπως αναφέραμε στο προηγούμενο κεφάλαιο, η διατύπωση των θεω­ ριών αιτιολογικού προσδιορισμού προκάλεσε ένα μεγάλο· ρεύμα ερευνών σχετικά με το ρόλο των προσδιορισμών στη συμπεριφορά. Ένας τομέας ό­ που οι προσδιορισμοί αναπτύσσονται ως άμεση αντίδραση στην κατάσταση που έχει δημιουργηθεί είναι οι περιστάσεις επίτευξης, εκεί που υπάρχει ε­ πιτυχία ή αποτυχία, και μάλιστα απρόσμενη. Πραγματικά, σε συνδυασμό με τις θεωρίες του κινήτρου επίτευξης, πολλές έρευνες της δεκαετίας του 1970 επικεντρώθηκαν στη μελέτη της αλληλεπίδρασης των δύο μορφών κι­ νήτρου. Στη συνέχεια θα αναφερθούμε στις διαστάσεις των αιτιολογικών προσδιορισμών που είναι σχετικοί με την επίτευξη και τις εφαρμογές των ερευνητικών δεδομένων στην εκπαιδευτική πράξη.

Το κίνητρο επίτευξης και η θεωρία προσδιορισμού Η θεωρία για το κίνητρο επίτευξης και οι θεωρίες αιτιολογικού προσ­ διορισμού μπορούν να θεωρηθούν συμπληρωματικές η μια της άλλης, μια και οι δεύτερες συμπληρώνουν και επεκτείνουν την περιγραφή της όλης συμπεριφοράς που εκδηλώνεται σε συνθήκες επίτευξης. Έτσι, η επιτυχία ή η αποτυχία δεν είναι η τελική κατάσταση σε μια περίσταση επίτευξης. Το ά­ τομο προχωρεί σε αιτιολόγηση του γεγονότος και συσχέτιση των μαρτυ­ ριών που διαθέτει σχετικά με τις επιδόσεις τις δικές του αλλά και των άλ­ λων στη συγκεκριμένη, αλλά και σε παρόμοιες καταστάσεις. Με τον τρόπο αυτό καταλήγει να αποδώσει το αποτέλεσμα της συμπεριφοράς του στον ε­ αυτό του ή σε εξωτερικούς παράγοντες, και να χαρεί ή όχι για αυτό. Όταν οι πληροφορίες λένε ότι το άτομο, αλλά και πολλοί άλλοι, πετυχαίνουν στο ίδιο έργο, το άτομο θα αποδώσει την επιτυχία του σε εξωτερική αιτία —«ή­ ταν εύκολο το έργο»— και την αποτυχία του σε εσωτερική αιτία —«πρέπει να είμαι βλάκας»—. Αντιστρόφως, όταν οι περισσότεροι αποτυχαίνουν, η

ΕΦΑΡΜΟΓΈΣ ΤΗΣ ΘΕΩΡΙΑΣ ΑΙΤΙΟΛΟΓΙΚΟΥ ΠΡΟΣΔΙΟΡΙΣΜΟΥ ΣΤΗΝ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ

195

αποτυχία αποδίδεται σε εξωτερική αιτία —«δύσκολο έργο»— και η επιτυ­ χία σε εσωτερική αιτία —ικανότητα ή προσπάθεια. Πραγματικά, σε μια έρευνα των ΡΗβζβ & \λ/βΐηβΓ (1971) ζητήθηκε από τα υποκείμενα να αποδώσουν τις επιτυχίες ή αποτυχίες φανταστικών προ­ σώπων σε παράγοντες ικανότητας, προσπάθειας, δυσκολίας του έργου και τύχης, 6άσει ενός ιστορικού που αφορούσε την προηγούμενη επιτέλεση των ατόμων αυτών σε διάφορα έργα στο παρελθόν. Βρέθηκε ότι όταν οι προηγούμενες αποτυχίες ήταν λίγες, η παρούσα επιτυχία αποδιδόταν κυ­ ρίως στην τύχη ή στην προσπάθεια. Όταν οι προηγούμενες επιτυχίες ήταν πιο συχνές, η παρούσα επιτυχία αποδιδόταν σε παράγοντες του έργου και στην ικανότητα. Γενικά, όταν ένα νέο αποτέλεσμα διαφέρει από τα παλιά, ο προσδιορισμός γίνεται σε σταθερούς παράγοντες: ικανότητα και δυσκο­ λία του έργου. Οι \Α/βΐηβΓ και ΚυΚΙβ (1970) και Μβϊηβτ και Ροίβρβη (1970) σε μια σει­ ρά ερευνών, όπου συσχετιζόταν το κίνητρο επίτευξης του ατόμου και οι προσδιορισμοί που έδινε σε συμβάντα επιτυχίας και αποτυχίας, έδειξαν ό­ τι οι άνθρωποι με Μδ > Μδί τείνουν να αποδίδουν την επιτυχία σε εσωτε­ ρικούς παράγοντες περισσότερο απ’ ό,τι οι άνθρωποι με Μβί > Μδ. Αυτό έχει σημαντικές συνέπειες. Μετά από μίαν επιτυχία οι Μδ > Μ&ί άνθρω­ ποι αισθάνονται πολύ θετικά γιατί αποδίδουν την επιτυχία στην ικανότητα. Αυτό στη συνέχεια αυξάνει θετικά το τελικό κίνητρο επίτευξης, που τους οδηγεί σε νέες περιστάσεις επίτευξης. Οι άνθρωποι με Μβί > Μδ μετά α­ πό μιαν επιτυχία δεν έχουν τέτοιο θετικό συναίσθημα γιατί αποδίδουν την επιτυχία σε εξωτερικούς παράγοντες, όπως η τύχη ή η ευκολία του έργου. Κατά συνέπεια, δεν ενδιαφέρονται για νέες επιτυχίες. Επίσης, τα άτομα με Μδ > Μβί τείνουν να αποδίδουν την αποτυχία σε ανεπαρκή προσπάθεια, πράγμα που διατηρεί ανέπαφη τη θετική εικόνα για τον εαυτό τους. Οι κοινωνικά αγχώδεις μαθητές αποδίδουν τις επιτυχίες τους περισσό­ τερο στην προσπάθεια παρά στην ικανότητα και τις αποτυχίες στην κακή τύχη και δυσκολία του έργου (ΑΙάβη, 1987). Ο ΡβδίΗβτ (1969) βρήκε, επί­ σης, ότι τα κορίτσια αντιλαμβάνονται τον εαυτό τους ως λιγότερο ικανό από τα αγόρια, και αποδίδουν την επιτυχία τους εν μέρει και στην τύχη. Ανπθέτως τα αγόρια αποδίδουν την αποτυχία σε εξωτερικούς παράγοντες και σε έλλειψη κινήτρων (ΠΚυβο1< & ΒιίδΗ, 1976).

ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΚΙΝΗΤΡΩΝ

1%

Διαστάσεις των προσδιορισμών Οι έρευνες ίου \Α/βϊηβΓ πάνω στη σχέση επίτευξης και προσδιορισμών έθε­ σαν το πρόβλημα που είχε ήδη επισημάνει ο ΗβίάβΓ σχετικά με τον τόπο στον οποίο εντοπίζονται οι αιτίες των γεγονότων. Οι προσωπικές αιτίες ε­ ντοπίζονται μέσα στο άτομο ενώ οι περιβαλλοντικές έξω από αυτό. Ο ΚοΚβΓ (1966) διατύπωσε την άποψη ότι ο τόπος όπου εντοπίζεται η αιτία ε­ νός γεγονότος και ο έλεγχος που έχει το άτομο ως προς την αιτία αυτή εί­ ναι μια σημαντική διάσταση των προσδιορισμών, γιατί επηρεάζει το πώς θα αντιδράσει το άτομο στο μέλλον απέναντι στο γεγονός αυτό. Ο ΚοΝβτ θεω­ ρούσε ότι οι άνθρωποι έχουν έλεγχο των εσωτερικών αιτιών αλλά όχι των εξωτερικών. Παράλληλα όμως με τις έρευνες που διερευνούσαν τη σημασία της διάκρισης των προσδιορισμών σε εσωτερικούς και εξωτερικούς, άλλες έ­ ρευνες έδειξαν ότι οι άνθρωποι χρησιμοποιούν μεγαλύτερη ποικιλία προσδιορισμών, ανάλογα με την περίσταση. Ο \λ/βϊηβΓ (1983) συνοψίζει τέσσερις διαστάσεις επί των οποίων κυμαίνονται οι προσδιορισμοί. Ο τό­ πος (Ιοαίδ) των αιτιών αφορά τη διάκριση σε εσωτερικά/εξωτερικά κίνη­ τρα. Έτσι, σε περίπτωση επίτευξης μπορεί να επικαλεσθεί κανείς εσωτερι­ κές αιτίες, όπως η ικανότητα, η προσπάθεια, η προσοχή, η υγεία, η προ­ σωπικότητα, η διάθεση. Εξωτερικές αιτίες μπορεί να είναι η δυσκολία του έργου, η τύχη, η βοήθεια από άλλους, η αμοιβή. Στην περίπτωση των φι­ λικών σχέσεων οι εσωτερικοί προσδιορισμοί αφορούν την ομορφιά, την προσωπικότητα, την επιθυμία. Οι εξωτερικοί προσδιορισμοί αφορούν τη στάση του άλλου, την εξωτερική εμφάνιση, την προηγούμενη συμπεριφο­ ρά, την τύχη. Η σταθερότητα είναι μια άλλη πλευρά των αιτιολογικών προσδιορι­ σμών. Τη σταθερότητα ή μη των αιτιών είχε πρώτος τονίσει ο ΗβίάβΓ

(1958). Οι αιτίες μπορεί να είναι σταθερές, με διαρκή δράση —όπως η ικα­ νότητα, η ομορφιά—, ή παροδικές —όπως η διάθεση ή η τύχη. Υπάρχει ό­ μως αλληλεπίδραση του τόπου της αιτίας και της σταθερότητας. Για παρά­ δειγμα, η τύχη είναι εξωτερική αιτία ασταθής ενώ η δυσκολία του έργου ε­ ξωτερική αιτία σταθερή. Οι ΑΑ/βΐηβΓ, Ρπβζβ, ΚιιΗβ, Κββά, Κβδί, & Κοδβηββαιη (1971) συνόψισαν τη σχέση τόπου και σταθερότητας των αιτιών στον παρακάτω πίνακα.

ΕΦΑΡΜΟΓΕΣ ΤΗΣ ΘΕΩΡΙΑΣ ΑΙΤΙΟΛΟΓΙΚΟΥ ΠΡΟΣΔΙΟΡΙΣΜΟΥ ΣΤΗΝ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ

197

Πίνακας 4 Ταξινόμηση ίων αναλαμβανόμενων αιτιών της επίτευξης ανά τόπο και σταθερότητα Σταθερότητα αιτίας

Τόπος αιτίας Εσωτερικός

Εξωτερικός

Σταθερή αιτία

Ικανότητα

Δυσκολία έργου

Ασταθής αιτία

Προσπάθεια

Τύχη

Η σημασία της διάστασης της σταθερότητας είναι μεγάλη κυρίως στη διαμόρφωση των προσδοκιών για τις μελλοντικές επιτυχίες ή αποτυχίες (\λ/βίηβΓ, 1985). Αν το αποτέλεσμα ενός συμβάντος αποδίδεται σε σταθερή αιτία, τότε το αποτέλεσμα αυτό θα προσδοκάται και στο μέλλον με αυξημέ­ νη βεβαιότητα, όσο επαναλαμβάνεται το ίδιο αποτέλεσμα. Αν το αποτέλε­ σμα αποδίδεται σε ασταθή αιτία, τότε τόσο η επανεμφάνιση όσο και η α­ πουσία του μπορούν να προσδοκώνιαι, ανάλογα με την εξέλιξη των περι­ στατικών επιτυχίας ή αποτυχίας. Οι προσδοκίες αυτού του τύπου μπορούν να αφορούν τόσο τη συμπεριφορά τη δική μας όσο και των άλλων. Οι δά­ σκαλοι, για παράδειγμα, συχνά κάνουν τέτοιους προσδιορισμούς και δια­ μορφώνουν προσδοκίες για τη μελλοντική επίδοση των μαθητών τους με βάση πληροφορίες για τις προηγούμενες επιδόσεις. Η δυνατότητα ελέγχου είναι μια τρίτη πλευρά που ενυπάρχει στους αιτιολογικούς προσδιορισμούς. Ο ΚοΚβτ (1966) είχε χρησιμοποιήσει την έν­ νοια του ελέγχου σε σχέση με το αν ο τόπος του ελέγχου είναι εσωτερικός ή εξωτερικός. Η υπόθεση ήταν ότι έλεγχος υπάρχει σπς εσωτερικές αιτίες και μη έλεγχος σπς εξωτερικές. Όμως υπάρχουν αιτίες εσωτερικές που βρίσκονται υπό τον έλεγχο του ατόμου, όπως η προσπάθεια, αλλά και αι­ τίες ανεξέλεγκτες, όπως η ικανότητα. Επίσης, υπάρχουν εξωτερικές αιτίες ανεξέλεγκτες, όπως η τύχη ή οι αποφάσεις που παίρνουν οι άλλοι, αλλά και ελεγχόμενες, όπως οι αποφάσεις των άλλων που κατεθύνονται από ε­ μάς (μέσω, λ.χ., δωροδοκίας). Επομένως, υπάρχει μια αλληλεπίδραση των τριών διαστάσεων των προσδιορισμών. Τη σχέση ελέγχου και σταθερότη­ τας συνόψισε ο Μ/βίηβτ (1979).

ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΚΙΝΗΤΡΩΝ

198

Πίνακας 5 Ταξινόμηση των ανπλαμβανόμενων αιτιών της επίτευξης ως προς τη σταθερότητα και έλεγχο Σταθερότητα

Αιτία σταθερή

Έλεγχος Αιτία ελέγξιμη

Αιτία μη ελέγξιμη

Συνήθειες δουλειάς

Ικανότητα

(επιμέλεια, τεμπελιά) Αιτία μεταβλητή

Προσπάθεια

Ψυχοφυσιολογική κατάσταση

(στιγμιαία)

(διάθεση, κούραση)

Η τελευταία διάσταση αφορά την ύπαρξη πρόθεσης σε μίαν ενέργεια ή σε ένα αποτέλεσμα. Η διάσταση αυτή συνδυάζει την πρόθεση και προσπά­ θεια του ΗβίάβΓ. Προτάθηκε από τον Κοδβηβεαιπι (1972) και αφορά τις ε­ σωτερικές αιτίες, που μπορεί να εμπεριέχουν πρόθεση ή όχι. Η ικανότητα, για παράδειγμα, δεν εμπεριέχει πρόθεση ενώ η προσπάθεια εμπεριέχει. Η ψυχική μας διάθεση, αντιθέιως, δε συνδέεται με κάποια πρόθεση. Η διά­ σταση αυτή είναι ιδιαίτερα σημαντική για την απόδοση ευθυνών, όπως εί­ δαμε στο προηγούμενο κεφάλαιο. Όμως η πρόθεση είναι μια προϋπόθε­ ση για να γίνει κάτι και όχι άμεση αιτία. Είναι λόγος για να πράξει κάποιος κάτι αλλά δεν είναι άμεσα υπεύθυνη για το αποτέλεσμα. Κάποιος μπορεί να θεωρηθεί υπεύθυνος για ένα αποτέλεσμα μόνο όταν έχει και πρόθεση και έλεγχο της αιτίας. Διαφορετικά μένει μόνο στην πρόθεση.

Προσδιορισμοί και συναισθήματα Η αναγνώριση των διαστάσεων πάνω στις οποίες κινούνται οι προσδιο­ ρισμοί επιτρέπει και την ακριβέστερη συσχέτιση των αποτελεσμάτων της συμπεριφοράς, του σχετικού προσδιορισμού και των συναισθημάτων που γεννιώνται ως απάντηση στο αποτέλεσμα και στον προσδιορισμό του. Ο \Α/βίηβΓ (1972, 1974) αρχικά απέδιδε μεγαλύτερη θυμική επίπτωση στον προσδιορισμό προσπάθειας παρά στον προσδιορισμό ικανότητας. Με άλ­ λα λόγια, οι άνθρωποι στενοχωριούνται περισσότερο όταν η αποτυχία απο­ δίδεται σε έλλειψη προσπάθειας παρά σε έλλειψη ικανότητας. Αντίθετη ά­ ποψη διατύπωσαν οι Οονίηφοη & ΟπιβΙίοΗ (1979) και ο ΝίοΗοΙΙδ (1976), ο

ΕΦΑΡΜΟΓΕΣ ΤΗΣ ΘΕΩΡΙΑΣ ΑΓΓΙΟΛΟΠΚΟΥ ΠΡΟΣΔΙΟΡΙΣΜΟΥ ΣΤΗΝ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ

199

οποίος μάλιστα έΒαλε τίτλο στο άρθρο του: Καλή είναι η προσπάθεια, αλλά καλύτερη η ικανότητα. Η άποψη του ΝίοΗοΙΙε είναι ότι σε περιπτώσεις όπου

υπάρχουν κοινωνικές προδιαγραφές για το τι προσδοκάται, όπως στο σχο­ λείο ή στο επάγγελμα, ο προσδιορισμός ικανότητας είναι ιδιαίτερα σημα­ ντικός γιατί συνδέεται με την προσδοκία για μελλοντικές επιδόσεις. Έτσι, στην περίπτωση αποτυχίας, η μεγάλη προσπάθεια μπορεί να υπονομεύσει τον προσδιορισμό ικανότητας, πράγμα που οδηγεί σε αρνητικά συναισθή­ ματα για τον εαυτό μας (ΗβοΙώ9ΐΐ5βη, 1978). Ο προσδιορισμός προσπάθει­ ας όμως έχει πιο σημαντικές επιπτώσεις για τη μελλοντική επίδοση, όταν το άτομο δε συγκρίνει τον εαυτό του με τους άλλους, αλλά έχει εσωτερικά κίνητρα για τον εμπλουτισμό των γνώσεων και δεξιοτήτων του. Οι ν/βϊηβΓ, Κυδδβΐΐ & Ι_βπη3η (1978, 1979) έδειξαν ότι υπήρχε ένα σύνο­ λο συναισθημάτων που εξαρτιώνταν από το αποτέλεσμα μιας δράσης ανε­ ξάρτητα από το αν ο προσδιορισμός ήταν εσωτερικός ή εξωτερικός. Στην επιτυχία, για παράδειγμα, τα υποκείμενα της έρευνας ανέφεραν αισθήματα ευτυχίας ενώ στην αποτυχία δυσαρέσκεια και απογοήτευση. Υπάρχουν ό­ μως και συναισθήματα που συνδέονται με συγκεκριμένους προσδιορι­ σμούς. Για παράδειγμα, η επιτυχία που αποδίδεται σε ικανότητα γεννά αί­ σθημα ικανότητας και εμπιστοσύνης στον εαυτό, ενώ η αποτυχία δημιουρ­ γεί αίσθημα ανικανότητας. Η επιτυχία μετά από μακροχρόνια προσπάθεια δημιουργεί αίσθημα χαλάρωσης, ενώ η αποτυχία αίσθημα ντροπής (ενο­ χής). Η απόδοση της επιτυχίας στους άλλους γεννά αισθήματα ευγνωμο­ σύνης, ενώ η αποτυχία θυμό. Τέλος, η απόδοση της επιτυχίας ή της αποτυ­ χίας στην τύχη δημιουργεί έκπληξη. Κατά τον ΗβοΜιβυδβη (1991), τα συναισθήματα υπερηφάνειας και ντρο­ πής μετά την επιτυχία ή αποτυχία, έχουν σχέση με τη διάσταση του ελέγ­ χου. Το άτομο βιώνει κάποιο από τα συναισθήματα αυτά όταν Βλέπει τον ε­ αυτό του από την πλευρά του κοινωνικού αντικτύπου της συμπεριφοράς του. Πώς θα με κρίνουν οι άλλοι με αφορμή αυτή την επιτυχία ή αποτυχία; Η αποτυχία τότε γεννά αισθήματα ενοχής, εφόσον το άτομο δεν προσπά­ θησε αρκετά για την επίτευξη του στόχου του. Δηλαδή το άτομο δεν έκανε κάτι που ήταν μέσα στις δυνατότητές του και υπό τον έλεγχό του. Είναι δια­ φορετικά όμως αν απέτυχε γιατί δεν είχε την ικανότητα. Τότε η αποτυχία δημιουργεί αισθήματα ντροπής, γιατί αποκαλύπτεται μια αδυναμία του ατό­ μου, η οποία είναι πέρα από τον έλεγχό του. Η επιτυχία, από την άλλη, δη­ μιουργεί υπερηφάνεια, εφόσον το άτομο την αποδίδει στον εαυτό του και θεωρεί ότι αυτό τον Βάζει σε υπέρτερη θέση έναντι των άλλων. Θυμικές αντιδράσεις δημιουργούνται στο άτομο όχι μόνο από το πώς αυτός ή αυτή Βλέπουν τον εαυτό τους αλλά και από τις αντιδράσεις των άλ­

200

ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΚΙΝΗΤΡΩΝ

λων απέναντι τους. Στην περίπτωση αυτή η θυμική αντίδραση εξαρτάται εξ ολοκλήρου από τον προσδιορισμό προσπάθειας. Είναι φανερό ότι όταν έ­ νας εξωτερικός κριτής —όπως, για παράδειγμα, ο δάσκαλος που επαινεί ή τιμωρεί μια αντίδραση του μαθητή του— κρίνει τη συμπεριφορά κάποιου», δεν εκφράζει απλώς μίαν αξιολόγηση αλλά θέλει να επηρεάσει και τη μελ­ λοντική συμπεριφορά του κρινομένου. ΓΥ αυτό απευθύνεται σε εκείνη την πλευρά της αιτιολογίας της συμπεριφοράς, η οποία έχει μελλοντική σημα­ σία και βρίσκεται υπό τον έλεγχο του ατόμου, δηλαδή την προσπάθεια. Σε έρευνες όπου δάσκαλοι έπαιρναν το ρόλο μαθητή και αξιολογούσαν την ε­ πίδοσή τους, ή μαθητές έπαιρναν το ρόλο του δασκάλου και αξιολογούσαν άλλους μαθητές, ήταν καθαρό ότι αυτό που θεωρούνταν πιο σημαντικό και επηρέαζε τη βαθμολογία ήταν η παρουσία ή μη προσπάθειας (\Λ/βΐηβΓ & ΚυΜβ, 1970).

Ωστόσο, παρά την έμφαση στην προσπάθεια, ο έπαινος ή η τιμωρία που εφαρμόζουμε δεν εξαρτάται μόνο από τον πρσδιορισμό αυτό. Στον έ­ παινο ή τιμωρία ενυπάρχει και ο προσδιορισμός της ικανότητας. Αν επαι­ νέσουμε κάποιον πολύ για επιτυχία σε ένα εύκολο έργο, τότε δημιουργείται η υποψία έλλειψης ικανότητας. Αν τιμωρηθεί κάποιος για αποτυχία σε ένα δύσκολο έργο, τότε δημιουργείται υποψία υψηλής ικανότητας, γιατί η προσδοκία ήταν ότι θα τα κατάφερνε στο δύσκολο έργο. Επομένως, υπάρ­ χει μια αντιστάθμιση προσπάθειας και ικανότητας. Αυτός ο συνδυασμός προσπάθειας και αντισταθμιστικής ικανότητας, καθώς και η αξία που απο­ δίδουμε σε αυτόν που διατυπώνει την κρίση, φαίνεται ότι επηρεάζει και τις προσδοκίες του ατόμου για τις μελλοντικές επιτυχίες ή αποτυχίες του στο σχετικό έργο (Μβγβτ & Ρΐοβςβτ, 1979). Είναι ενδιαφέρον, επίσης, ότι το α­ ντισταθμιστικό σχήμα προσπάθειας και ικανότητας αποκπέται μετά τα 10-12 χρόνια, όπως έδειξαν έρευνες με παιδιά 4-12 χρόνων. Στα μικρά παιδιά ο έπαινος είναι πάντα ένδειξη ικανότητας (Β θ Λ β Γ & ΟτβΗβΓη, 1987). Η σύνδεση προσδιορισμών και συναισθημάτων ίσως αποτελεί απάντη­ ση ως προς το μηχανισμό μέσα από τον οποίο ενεργοποιούν τη συμπερι­ φορά οι αιτιολογικοί προσδιορισμοί. Δεν είναι σίγουρο δηλαδή ότι η γνώ­ ση των αιτιών δημιουργεί τάση αλλαγής της μελλοντικής συμπεριφοράς. Αν όμως τόσο η συμπεριφορά και τα αποτελέσματά της όσο και οι προσ­ διορισμοί γεννούν συναισθήματα, τότε τα συναισθήματα μπορούν να κινη­ τοποιήσουν τη μελλοντική συμπεριφορά. Αυτό μπορεί να γίνει άμεσα, μέ­ σω της τάσης προσέγγισης ή αποφυγής που δημιουργούν τα συναισθήμα­ τα που αναπτύσσονται σε σχέση με τη συμπεριφορά και τα αποτελέσματά της, ή έμμεσα, μέσω των διαφοροποιημένων συναισθημάτων που απορρέ­ ουν από τις θετικές ή αρνητικές προσδοκίες που γεννούν οι προσδιορι­

ΕΦΑΡΜΟΓΕΣ ΤΗΣ ΘΕΩΡΙΑΣ Α1ΤΙΟΛΟΓΙΚΟΥ ΠΡΟΣΔΙΟΡΙΣΜΟΥ ΣΤΗΝ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ

201

σμοί και οι διαστάσεις τους (Μ/βϊηβΓ, 1985). Η έρευνα ωστόσο που αφορά τη σχέση διαστάσεων των προσδιορισμών και συναισθήματος δεν έχει καταλήξει ακόμη σε βέβαια αποτελέσματα. Η σημασία του εσωτερικού/ εξω­ τερικού προσδιορισμού είναι μεγάλη αλλά και η διάσταση του ελέγχου και της σταθερότητας συμβάλλει επίσης. Για παράδειγμα, φοιτητές που πήραν καλούς βαθμούς σε ένα διαγώνισμα, απέδωσαν την επιτυχία σε εσωτερι­ κούς παράγοντες αλλά εκδήλωσαν και θετικά αισθήματα για τον καθηγητή και το μάθημα, επίσης. Όταν, μάλιστα, έκαναν εσωτερικούς προσδιορι­ σμούς σε σταθερούς παράγοντες, τότε αισθάνονταν λιγότερο άγχος για τη μελλοντική εξέταση στο μάθημα. Αντιθέτως, φοιτητές που απέτυχαν και α­ πέδωσαν την αποτυχία σε εξωτερικούς παράγοντες, βίωναν άγχος για τη μελλοντική εξέταση στο μάθημα αυτό. Επομένως, το άγχος που αισθάνο­ νταν οι φοιτητές ήταν συνάρτηση όχι μόνο του τόπου της αιτιότητας αλλά και της σταθερότητας των αιτιών. Τα δεδομένα αυτά συνεπάγονται ένα πο­ λύ πιο σύνθετο πλέγμα αλληλεπιδράσεων μεταξύ συμπεριφοράς, προσδιο­ ρισμών, συναισθημάτων και μελλοντικής δράσης. Μερικές από τις πτυχές του θέματος θα δούμε στη συνέχεια, στα πλαίσια των ερευνών για τα εσω­ τερικά και εξωτερικά κίνητρα και τις εκπαιδευτικές εφαρμογές των δεδομέ­ νων σε περιστάσεις επίτευξης.

Εσωτερικά και εξωτερικά κίνητρα Η έννοια του εξωτερικού κινήτρου είναι ήδη γνωστή από το κεφάλαιο των συμπεριφορικών θεωριών για τα κίνητρα. Ο Ηυΐΐ εισήγαγε την έννοια αυτή σε αντιδιαστολή προς τις εσωτερικές ανάγκες, προκειμένου να εξηγή­ σει πώς εξωτερικές αμοιβές είναι δυνατό να ενισχύουν τη συμπεριφορά. Προοδευτικά, η έννοια των εξωτερικών κινήτρων ταυτίστηκε με τους στό­ χους που θέτουν οι άνθρωποι και την προσδοκία που συνδέεται με την ε­ πίτευξη των στόχων. Σε αντιδιαστολή προς τα εξωτερικά κίνητρα, πολλές έ­ ρευνες της δεκαετίας του 1960 τόνισαν τον ενισχυτικό ρόλο της δραστηριό­ τητας αυτής καθαυτής, χωρίς η δραστηριότητα να συνδέεται αναγκαστικά με συγκεκριμένη εξωτερική αμοιβή από την επίτευξη του στόχου που εξυ­ πηρετεί η εκδηλούμενη δραστηριότητα. Στην περίπτωση αυτή μιλούμε για εσωτερικό κίνητρο. Με τον τρόπο αυτό επεκτάθηκε η έννοια των εσωτερι­ κών κινήτρων και έλαβε μίαν ιδιαίτερη σημασία. Λέμε ότι ένα άτομο έχει εσωτερικό, κίνητρο να επιτελέσει μια δραστη­ ριότητα αν την αναλαμβάνει μόνο και μόνο για να επιτελέσει τη δρασιηριόϊητα αυτή καθ’ αυτή και όχι για να πετύχει κάποια εξωτερική αμοιβή. Η

202

ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΚΙΝΗΤΡΩΝ

δραστηριότητα είναι από μόνη της επιβραβευηκή. Αντίθετα, ένα άτομο έχει εξωτερικό κίνητρο όταν αναλαμδάνειμια δραστηριότητα λόγω μιας προσ-~ δοκώμενης εξωτερικής αμοιβής. ~~ ~ — Η ιδέα'Τώϋ εσωτερικών και εξωτερικών κινήτρων, ωστόσο, δε θα είχε μεγάλη απήχηση στη σύγχρονη εποχή, αν δε συνδεόταν με τους αγιολογι­ κούς προσδιορισμούς. Η σηιιασία .του προσδιορισμού της συυπεοκροοάς σε εσωτερικά ή εξωτερικά κίνητρα είναι μεγάλη, γιατί αν το άτομο αποδίδει τη συμπεριφορά του σε εσωτερικούς λόγους, θα θελήσει να την επαναλά6έΐ ανεξάρτητα από την ύπαρξη αμοιβής, ενώ αλλιώς θα την εκδηλώνει μό­ νο υπό την παρουσία αμοιβής. Τα δεδομένα που οδήγησαν σε επανεξέταση του θέματος των εξωτερι­ κών κινήτρων ξεκίνησαν μετά τη διατύπωση του κινήτρου επίτευξης. Η συ­ νειρμική θεωρία προβλέπει ότι η ύπαρξη εξωτερικής αμοιβής πάντα ενι­ σχύει την αντίδραση. Σύμφωνα με τη θεωρία της μάθησης, οι οργανισμοί επαναλαμβάνουν τις ενέργειες που έχουν ενισχυθεί στο παρελθόν. Κατά συνέπεια, αν κάποιος επιτύχει σε ένα έργο, η επιτυχία αυτή θα οδηγεί σε επανάληψη της σχετικής αντίδρασης λόγω ενίσχυσής της από την αύξηση της προσδοκίας για επανάληψη της επιτυχίας στο μέλλον. Η θεωρία επί­ τευξης όμως τόνισε πως ανεξάρτητα από την ύπαρξη ή όχι εξωτερικού κι­ νήτρου —το οποίο ακολουθεί την επίτευξη ενός στόχου— οι άνθρωποι κρίνουν την ίδια την επιτυχία ως προς την αξία της και αναλαμβάνουν ένα έργο ανάλογα με την αξία της επιτυχίας καθαυτής. Άρα οι άνθρωποι επη­ ρεάζονται από εσωτερικές εκτιμήσεις της αξίας των αποτελεσμάτων της συ­ μπεριφοράς και όχι μόνο από την ύπαρξη ή μη επιτυχίας και αμοιβής. Έτσι, αν πετύχει κανείς σε ένα πολύ εύκολο έργο, δεν επιδιώκει την επα­ νάληψη της σχετικής αντίδρασης, γιατί δεν έχει καμιά αξία η επιτυχία αυτή. Η αξία της επιτυχίας συνδέεται τόσο με τη δυσκολία του έργου όσο και με την προσπάθεια που κατέβαλε το άτομο για την επίτευξή του. Άρα η αξιο­ λόγηση των αποτελεσμάτων των ενεργειών μας και ο ενισχυτικός ή μη ρό­ λος τους είναι συνάρτηση των αιτιολογικών προσδιορισμών για το δεδομέ­ νο αποτέλεσμα της συμπεριφοράς είτε αυτό είναι επιτυχία είτε αποτυχία. |θ κύριος εκπρόσωπος της θεωρίας για τα εσωτερικά και εξωτερικά κίνη­ τρα στα πρόσφατα χρόνια είναι ο Οβοί (1971, 1972 α,β). Ο ϋβοϊ έκανε μια σειρά πειραμάτων με παιδιά που έλυναν γρίφους με κύβους. Οι γρίφοι αυ­ τοί προκαλούσαν μεγάλο ενδιαφέρον στα παιδιά. Υπήρχαν τρεις ομάδες υ­ ποκειμένων. Η πρώτη ομάδα έλυνε τους γρίφους και δεν έπαιρνε καμιά α­ μοιβή. Η δεύτερη ομάδα έλυνε τους γρίφους και μετά δεχόταν αμοιβή, χω­ ρίς όμως να τους έχει λεχθεί από την αρχή ότι θα πάρουν αμοιβή. Τέλος, η τρίτη ομάδα έπαιρνε αμοιβή μετά τη λύση των γρίφων αλλά τους είχε λεχθεί

ΕΦΑΡΜΟΓΕΣ ΤΗΣ ΘΕΩΡΙΑΣ ΑΙΤΙΟΛΟΓΙΚΟΥ ΠΡΟΣΔΙΟΡΙΣΜΟΥ ΣΤΗΝ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ

203

αυτό από την αρχή. Αφού τα υποκείμενα ασχολούνταν με τους γρίφους για ορισμένο χρονικό διάστημα, ο πειραματιστής αποχωρούσε από το δωμάτιο με μια δικαιολογία και άφηνε τα παιδιά μόνα τους. Αυτή ήταν η κρίσιμη συν­ θήκη. Ο πειραματιστής παρακολουθούσε στη συνέχεια από μακριά ποια α­ πό τα παιδιά ασχολούνταν με τους γρίφους και για πόση ώρα. Βρήκε ότι τα υποκείμενα που δεν είχαν αμειφθεί καθόλου ή πήραν αμοιβή, χωρίς να το γνωρίζουν από την αρχή, ξόδευαν περισσότερο χρόνο με γρίφους μετά το τέλος του πειράματος απ’ ό,τι τα υποκείμενα που είχαν προσδοκία χρημά­ των. Τα ευρήματα αυτά είναι αντίθετα από αυτά που θα προέβλεπε η συνειρ­ μική θεωρία, διότι επέμεναν με τη δραστηριότητα των γρίφων τα παιδιά που δεν είχαν αμειφθεί και όχι εκείνα που είχαν αμειφθεί. Η ερμηνεία που δό­ θηκε στηρίχθηκε στο διαφορετικό προσδιορισμό που απέδωσαν στη συμπε­ ριφορά τους τα υποκείμενα των διάφορων ομάδων. Τα παιδιά της ομάδας αμοιβής θεώρησαν ότι έλυσαν τους γρίφους μόνο για την αμοιβή και δεν ξανασχολήθηκαν με αυτούς, μια και έλειπε ο λόγος της συμπεριφοράς τους. Τα παιδιά των δύο άλλων ομάδων το έκαναν γιατί θεωρούσαν ότι ο λόγος της συμπεριφοράς τους ήταν η εσωτερική ικανοποίηση κι, έτσι, συνέχισαν και μετά το πείραμα. Τα ευρήματα αυτά ερμηνεύονται από την αρχή της έκ­ πτωσης του Κβΐΐβγ, σύμφωνα με την οποία τα άτομο θα μειώσει τη σημασία μιας αιτίας αν άλλες εύλογες υπάρχουν στο περιβάλλον. Το πολύ σημαντικό εύρημα σπς έρευνες αυτού του τύπου είναι ότι η ε­ ξωτερική αμοιβή είναι δυνατό να υποσκάψει τα εσωτερικά κίνητρα. Δηλαδή είναι δυνατό να ξεκινήσει κανείς να κάνει κάτι γιατί του αρέσει και το ευχαρίστιέΐαΓ™ί,~"οταν αρχίσει νά πληρωνετατ^ “κάνει, να το κάνει μόνον εψυυυντταίρνει υψηλή αμοιβη^Πόσα παραδείγματα αθλητών ~ποΰ ξεκίνησαν ερασιτεχνικά και έγιναν μετά επαγγελματίες δεν πιστοποι­ ούν το εύρημα αυτό; Θυμηθείτε, επίσης, τους παλιούς τεχνίτες που ξόδευ­ αν χρόνο και χρόνο για να ολοκληρώσουν ένα έργο χωρίς ουσιαστική α­ μοιβή. Λέμε ότι το έκαναν από μεράκι. Όπ χαίρονταν τη δουλειά τους. Με τη γενίκευση της τεχνολογίας και την έμφαση στην παραγωγή, οι άνθρω­ ποι άρχισαν να βλέπουν τη δουλειά τους ως μέσο απόκτησης χρημάτων. Έτσι, η προσοχή πέρασε απόν ποιότητα στη μαζικότητα, στην ποσότητα. Η εξωτερική αμοιβή κυριάρχησε για αρκετά χρόνια, μέχρι που σπς μέρες μας επανήλθε η απαίτηση της ποιότητας. Η αμοιβή έρχεται μόνον εφόσον υπάρχει ποσότητα και ποιότητα. Αυτό όμως κάνει τους ανθρώπους πιο ευ­ αίσθητους στο γεγονός ότι όλα δε γίνονται μόνο για εξωτερικές αμοιβές αλλά και για εσωτερικές επιδιώξεις που έχουν να κάνουν με αισθητικές ή άλλες απολαύσεις. (Ή τουλάχιστον, ότι οι εξωτερικές αμοιβές δεν αποκτιούνται τόσο εύκολα όσο θα επιθυμούσε κανείς.)

204

ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΚΙΝΗΤΡΩΝ

Η άποψη ότι η εξωτερική αμοιβή μπορεί ν,α έχει ενάντιο αποτέλεσμα στο συνολικό κίνητρο δεν είναι αποδεκτή από όλους τους ερευνητές. Ο ΑίΚϊηδοη (1964, 1974) υποθέτει ότι το εξωτερικό κίνητρο προστίθεται στο κί­ νητρο επίτευξης. Η εργασία του Οβοί όμως δείχνει ότι η σχέση μεταξύ εσωτερικού-εξωτερικού κινήτρου είναι δυνατό να μην είναι αθροιστική και μάλιστα ο προσδιορισμός σε εξωτερικό κίνητρο να μειώσει το εσωτερικό. Αλλά και η μπιχεβιοριστική θεωρία υποστηρίζει ότι το εξωτερικό κίνη­ τρο ως μορφή θετικής ενίσχυσης αυξάνει την αντίδραση. Για τη λύση του παραδόξου αυτού έχει προταθεί η ιδέα ότι σε ένα τυπικό πείραμα ενίσχυ­ σης, η ενίσχυση δίνεται πολλές φορές ενώ στο πείραμα του Οβοί δίνεται μόνο μία φορά, οπότε το άτομο διασπάται στη συμπεριφορά του από την αμοιβή και δείχνει χαμηλή επίδοση μετά την αμοιβή. Όταν όμως η αμοιβή δίνεται πολλές φορές, το άτομο εθίζεται στη διάσπαση και συντηρεί τη σω­ στή συμπεριφορά. Αντίθετα δεδομένα προς την άποψη αυτή προσέφεραν οι Οβοί, Οεΐδοίο & Κτυδβΐΐ (1975), που έδειξαν την αρνητική επίδραση της α­ μοιβής και σε έργα με πολλές δοκιμές. Ωστόσο, αυτό που φαίνεται να έχει σημασία για την επίπτωση της εξω­ τερικής αμοιβής είναι ο χρόνος κατά τον οποίο δίνεται η αμοιβή. Είναι πι­ θανό ότι μια αμοιβή που δίνεται για την επιτέλεση μιας νέας δραστηριότη­ τας θα μπορούσε να εμποδίσει έναν εσωτερικό προσδιορισμό. Αν όμως έ­ χει γίνει ο εσωτερικός προσδιορισμός για μια δραστηριότητα και ακολου­ θήσει κατόπιν η αμοιβή, τότε δε θα αλλάξει ο προσδιορισμός. Οι βαθμοί στο σχολείο δεν υποσκάπτουν τα εσωτερικά κίνητρα όταν έχει ήδη ολο­ κληρωθεί ο εσωτερικός προσδιορισμός. Αν, παρόλα αυτά, δίνεται συνεχώς έμφαση στην εξωτερική αμοιβή, τότε ο εσωτερικός προσδιορισμός μπορεί να χαθεί.

Εσωτερικά κίνητρα και εκπαίδευση Η θεωρία για τα εσωτερικά και _ε6ωτεοικά κίνητρα και η σχέση των προσδιορισμών με την επίτευξη έχουν ιδιαίτερη σημασία για την εκπαίδευ­ ση, όπου το ζητούμενο είναι οι μαθητές να επιδί&ονταΤστα έργα μάθησης για την αξία που αυτά έχουν^_και που .δ,εν- είναι άμεσα ορατή στους μαθη­ τές, καί όχι για εξωτερικές αμοιβές όπως τα χρήματα που δίνουν οι γονείς ή οι. βαθμοί και οι έπαινοι του δασκάλου. Βεβαίως, όταν ο μαθητής πρωτοασχολείται με κάτι, το οποίο κατά τεκμήριο δεν είναι ενδιαφέρον για αυ­ τόν, ή του προκαλεί μεγάλη δυσκολία, τότε η εξωτερική αμοιβή είναι συ­ χνά το μόνο μέσο για να προσελκύσουμε την προσοχή του στο αντικείμενο

ΕΦΑΡΜΟΓΕΣ ΤΗΣ ΘΕΩΡΙΑΣ ΑΙΤΙΟΛΟΓ1ΚΟΥ ΠΡΟΣΔΙΟΡΙΣΜΟΥ ΣΤΗΝ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ

205

που μας ενδιαφέρει. Η συνέχιση της έμφασης όμως μόνο στις εξωτερικές αμοιβές, όταν το παιδί μπορεί να πρϋχωρήσει μονό του και να εκτιμήσει τη μάθηση καθαυτή, είναι επιζήμια, γιατί δημιουργεί προσδιορισμούς που δε\Γάπήχούν ενασχόληση λόγω προσωπικού ενδιαφέροντος. (ΤΒτορΗν (1983) έχει κάνει μια σύνοψη ορισμένων κανόνων που φαί­ νεται ότι κάνουν τον έπαινο αποτελεσματικό, δηλαδή που κατευθύνει τους μαθητές σε εσωτερικούς προσδιορισμούς στο σχολείο£θι κανόνες αποτε­ λεσματικής χρήσης του επαίνου στην τάξη απορρέουν από τη γνώση που προέρχεται από τις έρευνες στην ενίσχυση αλλά και τις έρευνες στους προσδιορισμούς της επίτευξης. Οι κανόνες (ή αρχές του αποτελεσματικού επαίνου) συνοψίζονται παρακάτω: 0.. Ο έπαινος δίνεται σε συνάφεια προς την αντίδρασηΠ^υτή είναι μια βασική αρχή για τη σύνειρση της ενίσχυσης με τη συμπεριφορά που θέ­ λουμε να ενισχύσουμε. Η συνάφεια δημιουργείται από τη χρονική και το­ πική εγγύτητα ή μέσω του λόγου, όταν συνδυάζουμε τα γεγονότα που θέ­ λουμε να συσχετισθούν μεταξύ τους. [2 . Ο έπαινος προσδιορίζει τις λεπτομέρειες της επήευξης^Η ενίσχυση

που δίνεται από το δάσκαλο δεν αφορά αδιαφοροποίητα όλη την εκδηλούμενη συμπεριφορά, αλλά τονίζει ποιο ακριβώς σημείο της είναι το σω­ στό, αυτό που πρέπει να επαναληφθεί. Πάρτε, για παράδειγμα, τα μικρά παιδάκια που πρωτομαθαίνουν γραφή. Στην αρχή ο έπαινος δίνεται απλώς στην προσπάθεια να σχηματίσουν το γράμμα. Στη συνέχεια περνά στη γραφή της λέξης ολόκληρης, και μετά στη γραφή της πρότασης. Εφόσον κατακτηθεί η δεξιότητα της γραφής, στη συνέχεια η έμφαση περνά στην ορθογραφία και στην καλλιγραφία. Αντιστοίχως ο έπαινος δίνεται όχι α­ πλώς στο ότι το παιδί έγραψε το κείμενο που του δώσαμε αλλά στο πόσο καλά και πόσο ορθά το έγραψε. £3 . Ο έπαινος δείχνει αυθορμησία, έχει ποικιλία, και αναδύει σήματα α­ ξιο π ισ τία ς . αρχή αυτή τονίζει την αυθεντικότητα που πρέπει να εχει ο έ­ πηινος προκειμένο» να γίνει πιστευτός από το μαθητή. Πρόκειται για τα μη

λεκτικά σήυατα επικοινωνίας που συνοδεύουν τον προφορικό λόγο και υποδηλώνβυν αν είναι ειλικρινές αυτό που λέμε ή όχι. Ο έπαινος για να έ­ χει επίδραση, θα πρέπει να είναι ειλικρινής. (4 · Ο έπαινος αμείβει την επίτευξη καθορισμένων κριτηρίων επιτέλεσης (που μπορούν να περιλαμβάνουν και την προσπάθεια]] Η αρχή αυτή τονίζει την καλλιέργεια κινήτρου επίτευξης. Το παιδί πρέπει να μάθει να κάνει κάτι και να μάθει να το κάνει σωστά. Ο δάσκαλος είναι υπεύθυνος για να

206

ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΚΙΝΗΤΡΩΝ

διδάξει στους μαθητές του ποιο είναι το ορθό. Αν 6ε6αίως ο μαθητής απέ­ χει ακόμη στην επίδοσή του από το άριστο, τότε ο έπαινος δίνεται κατ’ αρ­ χήν στην προσπάθεια για τη βελτίωση της επίδοσης και τη συνέχιση προς τους επιδιωκόμενους στόχους. Ο έπαινος προφέρει πληροφορίες στους μαθητές για την αξία των ε­ πιτευγμάτων του ^Και αυτός ο κανόνας εξυπηρετεί την εμμονή στους στό­

χους μέσω της πληροφόρησης για την αξία των στόχων. Αυτή η πληροφό­ ρηση δημιουργεί θετικό σθένος στους στόχους, έτσι που να παραμένουν ελκυστικοί και μετά την αρχική επιτυχία σε αυτούς. Αυτό 6έ 6αια σημαίνει ότι η αξία που αποδίδουμε στους στόχους δεν πρέπει να είναι τόσο απόμα­ κρη για τους μαθητές, ώστε η απόσταση να τους Γκιιηδρνί/π Η π£Γπ πηέ^πει να είναι ορατή και από τους ίδιους τους μαθητές. Χ&. Ο έπαινος προσανατολίζει τους μαθητές προς την καλύτερη κατα­ νόηση της σχετικής προς το έρνο συυπεριφηράς τους και της οκεφηο για τη λύση ποοΒληυάτων. 7|υτή η πλευρά του επαίνου έχει να κάνει με την

καλλιέργεια των μεταγνωσπκών ικανοτήτων των μαθητών, με τη συνειδητοποίηση των διαδικασιών της σκέψης που επιτρέπουν την επιτυχία σε αυτό. Η ενημερότητα για τις διεργασίες της σκέψης επιτρέπει την προσέγγισή τους σε νέες περιστάσεις και το σχεδίασμά της πορείας της λύσης σε μελ­ λοντικές περιστάσεις. 1 Λ (7 . Ο έπαινος χρησιμοποιεί τις προηγούμενες επιτεύξεις των μαθητών ως πλαίσιο αναφοράς για να περιγράφει τις τρέχουυες ^ΐίίΐ^ρξεπ^Ηδητονίσθηκε η σημασία της προσπάθειας για την επίτευξη των στόχων. Ο κανό­ νας αυτός επισημαίνει ότι η πορεία προς τη γνώση δεν είναι ομοιόμορφη σε όλη την τάξη ούτε σε όλα τα παιδιά.Χία το λόγο αυτό είναι σημαντικοί— παιδί να κατανοεί την προσωπική του πορεία και να καταλήγει σίΟίΕ-οω»-— στούς προσδιορισμούς ικανότητας και προσπάθειας. Μια άνιση σύγκριση προς άλλους μπορεί να δημιουργήσει αισθήματα ανΐκ3 νοϊηταςΊΤ~αναποτελεσματικής προσπάθειας, τα οποία μπορεί να οδηγήσουν σε πάράίτήΟη.

8 . Ο έπαινος δίνεται ως αναγνώριση μιας άξιας λόνου προσπάθειας ή επιτυχίας σε δύσκολα (για το συγκεκριμένο μαθητή^έργα.)ϋ κανόνας αυ­ τός έχει να κάνει, από τη μια, με την αποτελεσματικότητα της μερικής ενί­ σχυσης έναντι της ενίσχυσης κάθε προσπάθειας, και, από την άλλη, με τη διαφοροποίηση της ενίσχυσης ανάλογα με το επίπεδο δυσκολίας του έρνου. Στην περίπτωση τηο συνεχούς ενίσχυσης ο έπαινος δεν προσφέρει διαφοροΐϊοιητική πληροφόρηση και πολύ εύκολα ςμχο,σ;6εννυται, δηλαδή "χάνει την αξία τού. Η αμοιβή, επίσης, μετά από επιτυχία σε ένα δύσκολο

,

ΕΦΑΡΜΟΓΕΣ ΤΗΣ ΘΕΩΡΙΑΣ ΑΠΊΟΛΟΓΙΚΟΥ ΠΡΟΣΔΙΟΡΙΣΜΟΥ ΣΤΗΝ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ

207

—για το άτομο— έργο οδηγεί σε προσδιορισμούς ικανότητας, οι οποίοι ε­ πιτρέπουν επανάληψη της ενασχόλησης με αυτό. Αν το έργο κρίνεται ως πολύ εύκολο ή πολύ δύσκολο, ανεξάρτητα από την ικανότητα, τότε οδηγεί σε προσδιορισμούς εξωτερικούς. {9 . Ο έπαινος αποδίδει την επιτυχία στην προσπάθεια και ικανότητα, υπονοώνταο ότι παρή\ι™ρς ρπιπινΟς /ιπηρηήν νη προσδοκώνται και στο μέλλον) Ο κανόνας αυτός αποτελεί συνέχεια του προηγουμένου και τονίζει

την ενίσχυση της αυτο-εικόνας του μαθητή από την άποψη της προσωπι­ κής συνεισφοράς στην επίτευξη ενός αξιόλογου στόχου.

ίο. Ο έπαινος υιοθετεί τους εσωτερικούς προσδιορισμούς (ότι δηλαδή οι μαθητές ευχαριστιούνται το έργοκαι νέλουν να αναπτύξουν σχετικές δε=~ ξιότητες).)Εδώ ιονίζεται το κίνητρο για την απόκτηση δεξιοτήτων, το~οποϊο

Τποέπει να**ίΐναΓεπωτεο^ κι νίΤϋΐνΡΐ αυτό χρειάζεται οι μαθητές να ασχολούνται με το σχετικό αντικείμενο όχι μόνο χωρίς προηγούμενη υπόσχεση αμοιβής, όπως έδειξε η σχετική έρευνα, αλλά και συχνά χωρίς την παρουσία κάποιου εξωτερικού παρατηρητή, όπως ο δά­ σκαλος ή ο γονιός. Κι αυτό γιατί τότε μόνο οι μαθητές θα θεωρήσουν ότι το κάνουν όχι γιατί υπάρχει ο άλλος αλλά γιατί τους αρέσει να ασχολού­ νται με αυτό μόνοι τους. (11. Ο έπαινος επικεντρώνει την προσοχή των μαθητών στη σχετική με το έργο συμπεριφορά τους.^οι η αρχή αυτή αποσκοπεί στο να στρέψει την~

προσοχή των μαθητών μονο στη συμπεριφορά που οδηγεί στην επίτευξη του στόχου και όχι σε άλλες πλευρές του έργου ή της περίστασης που μπο­ ρεί να δημιουργήσουν λανθασμένες εντυπώσεις και ερμηνείες για τις αι­ τίες του αποτελέσματος. 12. Ο έπαινος εκφράζει την εκτίμηση για τη σχετική με το έργο δράση αφούολοκΛηρωΰεί η σχετική συμπεριφορά. Αυτή η αρχή τονίζει μίαν άλΑη

"πλευρά της διαδικασίας ενίσχυσης./Αν η επανατροφοδότηση δοθεί πριν την ολοκλήρωση της δράσης, τότε το'ΐίαιδί μπορεί να την εκλάβει ως μήνυμασΓΠ5ΛθκΔηρωσε τη ζητούμενη συμπεριφορά και να σταματήσει την προ^οίκηθειοΤΠίτ^ι\Γ το τέλ(^ΤΤΓ¥νι1^υση δηλαδή πρέπει να δίνεται με τρόπο ~ που νδΓμη διασπά την τρέχουσα ακολουθία ενεργειών και να αμείβει το σύνολο της προσπάθειας για την επίτευξη του στόχου. Αν ο στόχος είναι "πολύ απόμακρος και δεν μπορεί να επιτευχθεί με μια ενιαία προσπάθεια μόνο, τότε θα πρέπει να επιμερίζεται σε μερικότερους στόχους, και να το­ νίζεται τόσο η επίτευξη του μερικού στόχου όσο και η συνέχιση της προ­ σπάθειας μετά την επίτευξη των επόμενων Βημάτων.

208

ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΚΙΝΗΤΡΩΝ

ΐέηαινος,Όε αντιδιαστολή προς τον αποτελεσματιίίνεται τυχαία ή μη συστηματικά. περιορίζέτάί^ε~Έφοΐρ7κές θεπκέςΊΡ ντιδράσεις και δείχνει αδιαωοοοποίητη ομοιομορφία. Αμείβει απλώς τη συμμετοχή, χωρίς αναφορά σπς διαδικασίες επιτέλεσης ή στα αποτελέσμα­ τα. Δεν προσφέρει καθόλου πληροφορίες ή τονίζει μόνο τη «θέση» των μαθητών στην τάξη (ποιος είναι πρώτος και ποιος τελευταίος). Προσανατο­ λίζει τους μαθητές προς τη σύγκριση με τους άλλους και τον ανταγωνισμό. Χρησιμοποιεί τις επιτεύξεις των άλλων ως πλαίσιο αναφοράς για την περι­ γραφή της τρέχουσας επίτευξης του μαθητή. Δίνεται χωρίς να λαμβάνεται υπόψη η προσπάθεια ή η σημασία της επίτευξης για το συγκεκριμένο μα­ θητή. Αποδίδει την επιτυχία μόνο στην ικανότητα ή σε εξωτερικούς παρά­ γοντες. Υιοθετεί εξωτερικούς προσδιορισμούς (για ανταγωνισμό, για ικα­ νοποίηση του δασκάλου, ...). Περιορίζει την προσοχή του μαθητή στο δά­ σκαλο ως εξωτερική αυθεντία. Παρεμβαίνει στην τρέχουσα διαδικασία και διασπά την προσοχή από τη σχετική με το έργο συμπεριφορά. Τα αποτελέσματα της ενίσχυσης, γενικώς, περιορίζονται όταν η αμοιβή δίνεται μόνο σε εξωτερικές συμπεριφορές —γιατί αυτό είναι πιο εύκολο— και όχι στις ιδέες. Όταν τονίζει την ποσότητα και όχι την ποιότητα. Όταν δε διαφοροποιείται ανάλογα με τη φάση μάθησης και τους επιμέρους στό­ χους. Όταν υιοθετεί μόνο εξωτερικές αμοιβές και δεν καλλιεργείται η, αυτο-ενίσχυση από την ικανοποίηση που φέρνει η απόκτηση νέων γνώσεων και δεξιοτήτων και η υπερηφάνεια για την επίτευξη. Όταν δεν οδηγεί σε ορθούς προσδιορισμούς. Πρέπει να τονισθεί ότι οι μαθητές των πρώτων τάξεων του δημοτικού συνήθως δεν κάνουν εσωτερικούς προσδιορισμούς για τις επιδόσεις τους.„0 ι προσδιορισμοί αρχίζουν να εμφανίζονται μετά τα ΓΟ χρόνια και κυρίως στα κορίτσια, πού είναι πιο ευαίσθητα στην κρίση"~ των άλλων απεναντί τους. Επίσης, οί καλοί μαθητές κάνουν διαφορετικούς προσδιορισμούς από τούς «απελπισμένους» μαθητές. Οι πρώτοι τονίζουν κυρίως την προσπάθεια και επικεντρώνονται στις διαδικασίες του έργου με το οποίο ασχολούνται και την ικανοποίηση από αυτό. Οι μη πετυχημένοι μαθητές αποδίδουν την αποτυχία τους στην έλλειψη ικανότητας και Πολύ εύκολα τα χάνουν εμπρός στην αποτυχία. Η απόδοση της αποτυχίας σε έλ­ λειψη προσπάθειας έχει το μειονέκτημα ότι δεν οδηγεί σε ορθή εκτίμηση της κατάστασης όταν το έργο είναι δύσκολο για το συγκεκριμένο μαθητή, λόγω, π.χ., έλλειψης γνώσεων και σχετικών δεξιοτήτων. Η εμμονή σε προσδιορισμό προσπάθειας σε αυτή την περίπτωση μπορεί να οδηγήσει το μαθητή σε εγκατάλειψη και άρνηση των περαιτέρω προσπαθειών, καθώς το παιδί βλέπει ότι παρά την προσπάθεια αποτυχαίνει. Μάλιστα ο κίνδυνος που διαβλέπει το παιδί σε αυτή την κατάσταση είναι ότι θα χαρακτηρισθεί

/

ΕΦΑΡΜΟΓΕΣ ΤΗΣ ΘΕΩΡΙΑΣ Α1ΏΟΛΟΓ1ΚΟΥ ΠΡΟΣΔΙΟΡΙΣΜΟΥ ΣΤΗΝ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ

209

« 6Μκας», μια και η αποτυχία της προσπάθειας μπορεί μόνο να αποδοθεί σε έλλειψη ικανότητας (ΒτορΗν, 1983).

Σύνοψη Μέσα από όσα αναφέρθηκαν για τα εσωτερικά και εξωτερικά κίνητρα θα μπορούσε να πει κανείς ότι η ενασχόληση με ένα έργο μπορεί να γίνε­ ται για πολλούς λόγους. Οι λόγοι αυτοί μπορεί να είναι εσωτερικοί ή εξω­ τερικοί ή και τα δύο μαζί. Οι εσωτερικοί λόγοι μπορεί να συνδέονται με το έργο και την αξία που έχει αυτό, με το ενδιαφέρον που προκαλεί η ενα­ σχόληση με αυτό και την ικανοποίηση που επιφέρει (προσανατολισμός έρ­ γου). Οι εσωτερικοί λόγοι μπορεί να σχετίζονται, επίσης, με το ενδιαφέρον για τον εαυτό μας και με την εξυπηρέτηση προσωπικών στόχων (ΝϊοΗοΙΙδ, 1983). Παράδειγμα η επιδίωξη θετικής αναγνώρισης του εαυτού μας από τους άλλους, ο φόβος να μην αποτύχουμε, η διάκριση λόγω των ικανοτή­ των μας (προσανατολισμός προς τον εαυτό). Οι εξωτερικοί λόγοι έχουν να κάνουν με την επιδίωξη εξωτερικών αμοιβών, τον ανταγωνισμό, την ολο­ κλήρωση μιας ενέργειας γιατί λήγουν οι προθεσμίες, κ.ο.κ. Ο ίδιος άν­ θρωπος είναι δυνατό να κινείται από ενδιαφέρον για το έργο σε έναν τομέϊι και από ενδιαφέρον για τον εαυτό ή από εξωτερικά κίνητρα σε κάποι­ ον άλλο. Ο δάσκαλος θα πρέπει να γνωρίζει τη σχετικότητα των κινήτρων καθώς και τις ατομικές διαφορές σε αυτά, ώστε να μπορεί να χειρίζεται α­ ποτελεσματικά τις διάφορες καταστάσεις που ανακύπτουν και να πετυχαί­ νει το μέγιστο θετικό προϊόν για την τάξη του. (

Ο επιτυχημένος δάσκαλος Κατά τον ΒτορΗν (1983), οι επιτυχημένοι δάσκαλοι όχι μόνο χρησιμοποιούν τον έπαινο για την υιοθέτηση εσωτερικών προσδιορισμών και τη δημι­ ουργία εσωτερικών κινήτρων στους μαθητές τους αλλά διαθέτουν και ορι­ σμένα χαρακτηριστικά στη διδασκαλία τους που τους ξεχωρίζουν. Ενοττέτοιο χαρακτηριστικό είναι ότι λαμβάνουν υπόψη τις ατομικές διαφορές των μαθητών τους, που έχουν να κάνουν με την ηλικία και την τάξη στην οποία βρίσκονται, το φύλο τους, την ευφυία και το επίπεδο επίτευξης του μαθητή, ΐήνπροσωπικότητα των μαθητών και τα κίνητρά τους. Αυτό σημαίνει ότι άλ­ λου είδους αλληλεπίδραση θα έχουν με τους μικρότερους και πιο αδύνα­ μους μαθητές (ένα προς ένα επαφή και πιο δομημένη διδασκαλία) και άλ­

210

ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΚΙΝΗΤΡΩΝ

λη με τους μεγαλύτερους και πιο προχωρημένους μαθητές (περισσότερη ε­ λευθερία και ανακαλυπτική μάθηση, αλληλεπίδραση σε επίπεδο ιδεών). Μερικά άλλα κρίσιμα χαρακτηριστικά των πετυχημένων δασκάλων εί­ ναι: 1) Η προσδοκία ότι θα πετύχουν στη διδασκαλία τους και πως οι μαθη­ τές τους θα μάθουν. Αν μια μέθοδος αποτυχαίνει, τότε χρησιμοποιούν άλ­ λη, μέχρι που να πετύχουν το στόχο τους. ορθή κατανομή του χρόνου του σχολείου σε δραστηριότητες μά­ θησης. Υπάρχει προσανατολισμός προς τα έργα που πρέπει να επιτευ­ χθούν, και η σχολική εργασία είναι εντατική αλλά σε περιβάλλον ευχάρι­ στο και φιλικό. Παρά τις υψηλές προσδοκίες επίτευξης, δεν υπάρχει τιμωρητικό περιβάλλον που δημιουργεί άγχος. Υπάρχει ενθουσιασμός με τη μάθηση και την επίτευξη. 3) Ο χειρισμός και επίβλεψη της τάξης είναι συνεχής. Ο δάσκαλος συ­ ντηρεί τησΰνεχεία του μαθήματος με επικάλυψη με τα προηγούμενα κε­ φάλαια, με πρόκληση της προσοχής στο αντικείμενο της διδασκαλίας και με ποικιλία στις ζητούμενες εργασίες. Κρατά τους μαθητές απασχολημέ­ νους ώστε να μην υπάρχει διασπαστική συμπεριφορά. Εξασφαλίζει ότι οι μαθητές γνωρίζουν τι περιμένει ο δάσκαλος από αυτούς και πώς θα το πε­ τύχουν. 4) Η διευθέτηση των βημάτων της διδασκαλίας είναι τέτοια που ο ρυθ­ μός του μαθήματος να μην είναι αργός —οπότε προκαλεί χαλάρωση της προσοχής—, ούτε πολύ γρήγορος, γιατί δεν μπορούν να τον παρακολου­ θήσουν οι μαθητές. Ο ρυθμός βάδην (μικρά βήματα σε γρήγορο ρυθμό) φαίνεται ότι είναι κατάλληλος για τη συντήρηση της προσοχής και τη μάθη­ ση. Ο ρυθμός αυτός αλλάζει ανάλογα με τη δυσκολία του αντικειμένου του μαθήματος. Πιο δύσκολα θέματα απαιτούν αργότερους ρυθμούς. Επίσης, ο ρυθμός επιτυχίας στο κάθε επιμέρους έργο πρέπει να είναι πολύ υψη­ λός, ώστε να εξασφαλίζεται η ομαλή μετάβαση στα επόμενα βήματα της δι­ δασκαλίας. 5) Η διδασκαλία είναι ενεργητική, με επίδειξη δεξιοτήτων, επεξήγηση εννοιών, δημιουργία συνθηκών συμμετοχής και άσκησης, ερμηνεία του πώς γίνεται η άσκηση πριν τα παιδιά αρχίσουν την προσπάθεια με αυτήν. 6 ) Η διδασκαλία δε σταματά μέχρι να υπάρξει υπερμάθηση, δηλαδή πλήρης κατοχή και επανάληψη, σε σημείο που να μην υπάρχουν κενά στη γνώση.

ΕΦΑΡΜΟΓΕΣ ΤΗΣ ΘΕΩΡΙΑΣ ΑΓΠΟΛΟΓ1ΚΟΥ ΠΡΟΣΔΙΟΡΙΣΜΟΥ ΣΤΗΝ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ

211

Πραγματικά, η διδασκαλία είναι μια τέχνη που συχνά είναι δύσκολο να περιγράφει και να εφαρμοστεί, γιατί υπάρχει μια συνεχής προσαρμογή των μεθόδων και πρακτικών ανάλογα με την τάξη και τους μαθητές που έ­ χει κανείς απέναντι του. Αυτό που φαίνεται να έχει σημασία είναι ο ενθου­ σιασμός του δασκάλου με τη δουλειά του, ο οποίος παρασύρει και τους μαθητές σε αυτήν. Ιδιαίτερα σημαντικός είναι ο ενθουσιασμός στην αρχή της μάθησης, όταν ο μαθητής δε διαθέτει ακόμη κίνητρα δικά του και προσδιορισμούς εσωτερικούς που θα συντηρούν την προσπάθειά του. Όσο προχωρεί ο μαθητής και πλησιάζει την περιοχή του ειδικού (του δα­ σκάλου ή του καθηγητή), τόσο αλλάζει και η μορφή της διδασκαλίας, μια και τότε χρειάζεται η μύηση του μαθητή στη βαθύτερη κατανόηση των σχέ­ σεων που διέπουν τα φαινόμενα. Τότε η διδασκαλία γίνεται πιο εξειδικευμένη και πιο λεπτομερειακή, και η υπάρχουσα εσωτερική ευχαρίστηση ενισχύεται από την επίτευξη νέων επιπέδων κατανόησης και επίδοσης.

Η θεραπευτική χρήση ίων προσδιορισμών στο σχολείο Από την παρουσίαση των μηχανισμών μέσα από τους οποίους είναι δυ­ νατό οι προσδιορισμοί να επηρεάσουν τη συμπεριφορά, έγινε φανερό ότι μια μεταβολή στο είδος των προσδιορισμών που κάνει κάποιος, ιδιαιτέρως αν αυτοί είναι λανθασμένοι, μπορεί να οδηγήσει σε αλλαγή της συμπερι­ φοράς. Προσπάθειες για παρέμβαση και μεταβολή των μη ευνοϊκών για τον εαυτό προσδιορισμών άρχισαν τη δεκαετία του 1970. Η προσπάθεια παρέμβασης γίνεται είτε μέσω της πειθούς, είτε μέσω ευκαιριών για επιθυ­ μητές εμπειρίες, είτε μέσω μίμησης μοντέλου. Πολλές από τις προσπάθει­ ες που έγιναν αποσκοπούσαν στη βελτίωση των κινήτρων και, συνακόλου­ θα, της επίδοσης σε σχολικά πλαίσια. Οι ΕΗυβοΚ & Κβρυοοϊ (1973) ήταν από τους πρώτους που ασχολήθηκαν με το θέμα των προσδιορισμών και την επίδοση στο σχολείο. Βρήκαν ότι μαθητές που οδηγήθηκαν σε αποτυχία να λύσουν ορισμένα προβλήματα και θεωρούσαν ότι η αποιυχία τους οφείλεται στον «αποτυχημένο» δάσκα­ λο που είχαν, δεν έλυναν και στο μέλλον προβλήματα που τους δίνονταν και μπορούσαν να λυθούν πλέον. Οι ίδιοι μαθητές όμως έλυναν τα νέα προβλήματα αν ο δάσκαλος ήταν άλλος και θεωρούνταν «επιτυχημένος». Υπήρχαν όμως και παιδιά που δεν επηρεάζονταν από το είδος του δασκά­ λου και έλυναν τα νέα προβλήματα που τους δίνονταν, ακόμη και στην πε­ ρίπτωση του «αποτυχημένου» δασκάλου. Η διαφορά των παιδιών αυτών α­ πό τα παιδιά που δεν έλυναν τα προβλήματα οφειλόταν στο ότι τα παιδιά

212

ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΚΙΝΗΤΡΩΝ

αυιά απέδιδαν μεγαλύτερη ευθύνη για τη λύση των προβλημάτων στον ε­ αυτό τους παρά στο δάσκαλο. Οι ερευνητές ονόμασαν αυτή την ομάδα ίων παιδιών ως άτομα που επιδίωκαν τη μάθηση. Διάφορες έρευνες με παιδιά στραμμένα προς τη μάθηση έδειξαν ότι τα παιδιά αυτά απέδιδαν την επιτυ­ χία στην ικανότητα και την αποτυχία στην έλλειψη προσπάθειας. Αντιθέτως, τα απελπισμένα ως προς το σχολείο παιδιά απέδιδαν την αποτυχία κυ­ ρίως στον εαυτό τους. Η ΕΚνεςΚ (1975) προσπάθησε να παρέμθει και να αλλάξει τις ιδέες των απελπισμένων παιδιών, έτσι που να αποδίδουν την α­ ποτυχία στην έλλειψη προσπάθειας. Σε μια ομάδα έδωσε επανειλημμένες ευκαιρίες επιτυχίας (έτσι που να αυξηθεί η προσδοκία επιτυχίας τους) και σε μια άλλη έδωσε μισές ευκαιρίες επιτυχίας και μισές αποτυχίας, αλλά τις αποτυχίες ο πειραματιστής τις απέδιδε στην ανεπαρκή προσπάθεια. Μετά την περίοδο της παρέμβασης και οι δύο ομάδες παιδιών βρέθηκαν αντιμέ­ τωπες με μια περίσταση αποτυχίας και με μια πρόσθετη σειρά δοκιμών λύ­ σης προβλημάτων. Βρέθηκε ότι μόνο τα παιδιά που είχαν ασκηθεί στους προσδιορισμούς προσπάθειας επέμεναν στη λύση των προβλημάτων μετά την αποτυχία. Τα παιδιά της πρώτης ομάδας, παρά τις πολλαπλές εμπειρίες επιτυχίας, τα παρατούσαν μετά την αποτυχία. Οι \Α/ϊ1δοη & ϋηνΐΐΐβ (1982) έκαναν μια παρόμοια παρέμβαση σε πρωτο­ ετείς φοιτητές πανεπιστημίου, στους οποίους εξηγήθηκε ότι πολλές από τις δυσκολίες που αντιμετωπίζουν στα μαθήματα οφείλονται σε ασταθείς πα­ ράγοντες (προσπάθεια, νέο περιβάλλον, ... ) και πως είναι τυπικό οι ακα­ δημαϊκές επιδόσεις να βελτιώνονται με την πάροδο του χρόνου. Η έκθεση σε αυτού του είδους την πληροφορία είχε σημαντική επίδραση στις επιδό­ σεις των φοιτητών αυτών κατά τα επόμενα εξάμηνα σε σχέση με τους φοι­ τητές που δεν είχαν εκτεθεί σε αυτή την πληροφόρηση. Είναι ενδιαφέρον ότι παρόμοια ευρήματα υπήρξαν και σε μεταγενέστερες επαναλήψεις της έρευνας, αν και φάνηκε ότι τα αγόρια ανπδρούσαν πιο θετικά στην παρέμ­ βαση στους προσδιορισμούς απ’ ό,τι τα κορίτσια (\Μ1δοη & ϋηνϊΐΐβ, 1985). Αυτό μπορεί να οφείλεται στις ατομικές διαφορές που υπάρχουν μεταξύ αγοριών και κοριτσιών ως προς το είδος των προσδιορισμών που κάνουν. Επειδή τα κορίτσια αποδίδουν την αποτυχία σε ικανότητα, είναι δύσκολο να πειστούν ότι δεν ισχύει αυτό απλώς και μόνο γιατί εκτέθηκαν σε διαφο­ ρετικές πληροφορίες σε μια μόνο συνεδρία. Η απόδοση της επιτυχίας σε ικανότητα φαίνεται να έχει επίσης θετικά αποτελέσματα (5οΗαηΚ, 1983). Τα αποτελέσματα των παρεμβάσεων στους προσδιορισμούς, λοιπόν, συχνά είναι θετικά, αλλά για πραγματική αλλαγή στην επίδοση χρεΚίζειαι μακμυχμϋνια άσκηση και εμπειρίες που μπορούν να αλλάξουν τη γενικότερη αυτο-εικόνα του μαθητή (ΒοβΙοβΠδ, 1991.

ΕΦΑΡΜΟΓΕΣ ΤΗΣ ΘΕΩΡΙΑΣ ΑΙΤΙΟΛΟΓΙΚΟΥ ΠΡΟΣΔΙΟΡΙΣΜΟΥ ΣΤΗΝ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ

213

ΗβοΚΗθϋδβη, 1991). Πρέπει να τονισθεί, επίσης, όχι αλλαγή στα κίνητρα ε­ πιτρέπει εκδήλωση υπάρχοντος δυναμικού. Αν η άσκηση δεν προβλέπει μέσα για τη βελτίωση του επιπέδου των γνώσεων, δεξιοτήτων, και ικανότη­ τας, γενικότερα, τότε δύσκολα μπορεί να επιφέρει μεταβολή στο επίπεδο της επίδοσης. Κατά τους 5 ββ9βΓ5 & ΒοβεΚββιΙδ (1993), τα κίνητρα επηρεά­ ζουν την πρόθεση για μάθηση αλλά δεν επηρεάζουν το αποτέλεσμα της μάθησης, το οποίο είναι άμεση συνάρτηση της σχετικής γνώσης και ικανό­ τητας, και της υποκειμενικής εκτίμησης της ικανότητας. Παρόμοια είναι και τα ευρήματα των ΕΜίάβε, Ρδρβάβΐά, Ρβρβηίοηΐου, & Κϊοββοοίου (1994), οι οποίοι βρήκαν ότι η επίδοση καθορίζεται σχεδόν κατά κύριο λόγο από τη σχετική με το έργο ικανότητα και λιγότερο από τη γενική ικανότητα (ευ­ φυΐα) του ατόμου. Η γενική ικανότητα είναι κρίσιμη για τη μάθηση σε νέες καταστάσεις ή στην αρχή της διδασκαλίας. Στη συνέχεια, αυτό που είναι κρίσιμο είναι οι ειδικές γνώσεις. Η αυτο-εικόνα φαίνεται να επηρεάζει τις θυμικές αντιδράσεις απέναντι στο συγκεκριμένο έργο. Και η αυτο-εικόνα, με τη σειρά της, φαίνεται ότι επηρεάζεται από την ευρύτερη ιστορία του α­ τόμου σε καταστάσεις επίτευξης στο παρελθόν. Αξίζει, επίσης, να τονισθεί ότι τα κίνητρα για μάθηση και επίδοση δεν ε­ ξαντλούνται στους αιτιολογικούς προσδιορισμούς της επιτυχίας /αποτυχίας. Στους φοιτητές, λόγου χάρη, βρέθηκε ότι η προσέγγιση που υιοθετούν α­ πέναντι στη μάθηση, αν δηλαδή θα είναι προσέγγιση για πραγματική μά­ θηση και κατανόηση ή απλώς να «περάσει» και να πάρει το πτυχίο, εξαρτάται από διάφορα κίνητρα. Ο Εηίννϊβίΐβ (1987) που μελέτησε τη σχέση τύπου μάθησης και κινήτρου βρήκε τα ακόλουθα:

Πίνακας 6 Τύποι μάθησης και κίνητρα

Προσέγγιση βάθους

Κίνητρο εσωτερικό

Επιφανειακή προσέγγιση

Κίνητρο επίτευξης-εξωτερικό κίνητρο

Ύφος κατανόησης

Εσωτερικό κίνητρο

Διαδικαστικό ύφος

Φό6ος αποτυχίας

Αποδιοργανωμένες μέθοδοι μελέτης

Κοινωνικό κίνητρο

Ειδικότερα, η προσέγγιση βάθους, που συσχετίζεται με εσωτερικά κίνη­ τρα, αντανακλά πρόθεση του ατόμου να επιτύχει προσωπική κατανόηση

214

ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΚΙΝΗΤΡΩΝ

ίου αντικειμένου που σπουδάζει. Το άτομο αυτό επιδεικνύει έντονη αλλη­ λεπίδραση με το περιεχόμενο του μαθήματος που μελετά, συσχετίζοντας νέες ιδέες με προηγούμενες γνώσεις, συσχετίζοντας τις έννοιες που συνα­ ντά με την καθημερινή ζωή, συσχετίζοντας τα συμπεράσματα με τις υπάρχουσες μαρτυρίες και εξετάζοντας με κριτικό βλέμμα τη λογική των επιχει­ ρημάτων. Η επιφανειακή προσέγγιση, που συσχετίζεται με το φόβο αποτυχίας, υι­ οθετείται από τα άτομα που στοχεύουν απλώς στο να γίνει η δουλειά και ό­ χι να γίνει με τον καλύτερο δυνατό τρόπο. Η μάθηση θεωρείται ως εξωτε­ ρική επιβολή, και γι’ αυτό δεν υπάρχει αναλογισμός πάνω στους σκοπούς που αυτή εξυπηρετεί ή στις στρατηγικές που πρέπει να εφαρμοστούν. Το ά­ τομο που ακολουθεί αυτή την προσέγγιση αναγνωρίζει ποια είναι τα επιμέρους στοιχεία που απαιτούνται για τις εξετάσεις, απομνημονεύει την ύλη χωρίς ολοκλήρωση της κατανόησης, και δεν επιδιώκει τη διάκριση των πα­ ραδειγμάτων από τις γενικές αρχές που διέπουν τα φαινόμενα. Στη στρατηγική προσέγγιση προσιδιάζει το κίνητρο επίτευξης σε συν­ δυασμό με το επαγγελματικό κίνητρο, που είναι εξωτερικό. Το άτομο επι­ διώκει υψηλή βαθμολογία, προσαρμόζει τη δουλειά του στις απαιτήσεις του καθηγητή, έχει επίγνωση των κριτηρίων εξέτασης και των τρόπων βαθ­ μολόγησης, και χρησιμοποιεί θέματα προηγούμενων εξεταστικών περιό­ δων για την πρόβλεψη των θεμάτων στις τρέχουσες εξετάσεις. Το άτομο με αυτή την κατεύθυνση οργανώνει στρατηγικά το χρόνο και την προσπάθεια που θα καταβάλει, έτσι που να πετύχει το καλύτερο δυνατό αποτέλεσμα, και δημιουργεί τις κατάλληλες συνθήκες για μελέτη και πληροφόρηση. Τα άτομα που είναι στραμμένα προς την κατανόηση και την κατοχή της μάθησης, κινούνται από εσωτερικό κίνητρο και επιδεικνύουν συμπεριφο­ ρές ανάλογες με αυτές των ατόμων που επιδιώκουν τη σε βάθος εξέταση των πραγμάτων. Επικεντρώνουν την προσοχή τους σε όλο το θέμα και προσπαθούν να αποκτήσουν μια προσωπική αναπαράστασή του, χρησιμο­ ποιώντας την αναλογία, την επίδειξη, και τα ανέκδοτα. Προσωποποιούν τις πληροφορίες που δέχονται και συσχετίζουν τις νέες ιδέες και γνώσεις με τις προηγούμενες και με την καθημερινή εμπειρία. Τα άτομα με διαδικαστικό ύφος στη μελέτη, φαίνεται ότι κινούνται από το φόβο ότι μπορεί να αποτύχουν, και γι’ αυτό χρειάζονται τη βεβαιότητα ότι κατέχουν κάθε βήμα που χρειάζεται για την επίτευξη του έργου. Επικε­ ντρώνουν την προσοχή τους όχι στις γενικές σχέσεις που διέπουν τα φαι­ νόμενα, αλλά στις επιμέρους έννοιες και στα διαδικαστικά βήματα που εγγυώνται την επίτευξη του στόχου. Προτιμούν τις καλά καθιερωμένες διαδι­ κασίες, δείχνουν ενδιαφέρον για την ακρίβεια και ορθότητα των ενεργειών

ΕΦΑΡΜΟΓΕΣ ΤΗΣ ΘΕΩΡΙΑΣ ΑΙΤΙΟΛΟΓΙΚΟΥ ΠΡΟΣΔΙΟΡΙΣΜΟΥ ΣΤΗΝ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ

215

τους, συσχετίζουν προσεκτικά τις μαρτυρίες με τα συμπεράσματα και εξετά­ ζουν κριτικά τη λογική των επιχειρημάτων. Τέλος, τα άτομα που δεν παρουσιάζουν ένα συστηματικό πρότυπο με­ λέτης και αλλάζουν τον τρόπο προσέγγισης της μάθησης συχνά, φαίνεται ότι κινούνται από ένα κοινωνικό κίνητρο, να είναι δηλαδή αρεστοί στους άλλους και να συμπλέουν με αυτοϋς στους στόχους που έχουν. Αν, λοιπόν, θελήσει κάποιος να δει το θέμα της μάθησης στα πλαίσια του εκπαιδευτικού συστήματος γενικότερα, και όχι μόνο σε συνάρτηση προς μεμονωμένα χαρακτηριστικά του ατόμου, τότε θα πρέπει να δεχτεί ότι η μάθηση στο σχολείο ή στην ανώτερη εκπαίδευση είναι συνάρτηση των χαρακτηριστικών του μαθητή, των χαρακτηριστικών του δασκάλου και των χαρακτηριστικών του σχολείου (Εηίννΐδίΐβ, 1987). Ειδικότερα, από την πλευ­ ρά του μαθητή σημασία έχει το γνωστικό του υπόβαθρο (ικανότητες, γνώ­ σεις, αντιλήψεις, γνωστικό ύφος), η προσωπικότητά του, τα κίνητρα και οι συνήθειες μελέτης και δουλειάς. Από την πλευρά του δασκάλου, σημασία έχει όχι μόνο η προσωπικότητα και το υπόβαθρο των γνώσεών του, αλλά και η διδακτική μέθοδος που ακολουθεί, τα διδακτικά μέσα που χρησιμο­ ποιεί, το διδακτικό ύφος που διαθέτει —δηλαδή σε ποιο επίπεδο κινείται η διδασκαλία, τι ρυθμό ακολουθεί, αν είναι δομημένη, αν παρέχει ερμηνεία και εξηγήσεις, αν έχει ενθουσιασμό και συμπάθεια προς τις ανάγκες των μαθητών. Από την πλευρά του σχολείου, σημαντικοί παράγοντες που επη­ ρεάζουν τα αποτελέσματα της μάθησης είναι το υπόβαθρο της ακαδημαϊ­ κής και επαγγελματικής εμπειρίας που διαθέτει, το εκπαιδευτικό υλικό που παρέχει, οι διαδικασίες αξιολόγησης που εφαρμόζει, η υποστήριξη που παρέχει στην ανάπτυξη δεξιοτήτων σχετικών με τη μάθηση και τη μελέτη, η ελευθερία στη μάθηση που επιτρέπει, ο φόρτος εργασίας που επιβάλλει, και η επανατροφοδότηση των αποτελεσμάτων που παρέχει. Είναι φανερό, ότι η αντιμετώπιση των προβλημάτων μάθησης θα πρέπει να διαθέτει μια ευρύτερη προοπτική των παραγόντων που είναι δυνατό να επηρεάζουν τις επιδόσεις κάθε φορά.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 12

Αιτιολογικοί προσδιορισμοί στις διαπροσωπικές σχέσεις και στην παθολογική συμπεριφορά

Από την παρουσίαση ίων θεωριών αιτιολογικού προσδιορισμού έγινε φανερό ότι οι άνθρωπο» εφαρμόζουν μηχανισμούς αιτιολόγησης προκειμένου να κατανοήσουν τη συμπεριφορά των άλλων αλλά και ιη δική τους. Ένας τομέας έρευνας που τα τελευταία χρόνια έχει αναπτυχθεί αρκετά α­ φορά το είδος των προσδιορισμών που χρησιμοποιούν οι άνθρωποι στις στενές διαπροσωπικές τους σχέσεις καθώς και τις γνωστικές και θυμικές αντιδράσεις στους προσδιορισμούς (6λ. \Νβαη/, δ&ηΐβν, & Ηβτνβν, 1989). Ο ορισμός που δίνουν οι Κβΐΐβν, ΒβΓδοΗβΐά, ΟΗηδίβηδβη, Ηειινβν, Ηιΐδίοη, 1.βνϊη9βΓ, ΜοΟΐηίοοΚ, Ρβρίβυ, & ΡβίβΓδοη (1983) στις στενές σχέ­ σεις είναι ο ακόλουθος: Στενή σχέση μεταξύ δύο ατόμων είναι αυτή που χαρακτηρίζεται από έντονη, συχνή, και ποικίλη αλληλεξάρτηση, η οποία διαρκεί για αρκετό χρονικό διάστημα. Η αλληλεξάρτηση, με τη σειρά της, είναι μια κατάσταση στην οποία η ζωή των ατόμων διαπλέκεται έντονα, και δημιουργεί στενούς δεσμούς λόγω των πολλών αιτιωδών συνδέσεων που υπάρχουν μεταξύ τους. Επομένως, στενές διαπροσωπικές σχέσεις διακρίνονται εκεί που τα εμπλεκόμενα άτομα αισθάνονται δέσμευση για τη σχέ­ ση για αρκετά μεγάλο χρονικό διάστημα. Παραδείγματα στενών σχέσεων είναι οι διαφυλικές ερωτικές σχέσεις, οι οικογενειακές σχέσεις, αλλά και κάθε άλλου είδους σχέση που διαθέτει το χαρακτήρα της αλληλεξάρτησης και δέσμευσης. Η πρώτη εργασία που έγινε στον τομέα αυτό ξεκίνησε από τους Οη/ΐδ, Κβΐΐβν, & Βυίΐβτ (1976), οι οποίοι ζήτησαν από τα μέλη ερωτευμένων ζευγαριών να τους αναφέρουν παραδείγματα συμπεριφορών, δικών τους και του συντρόφου τους, για τα οποία ο καθένας τους είχε διαφορετική εξήγη­ ση. Τα παραδείγματα που δόθηκαν αφορούσαν την κριτική που ασκεί ο έ­ νας στον άλλο σύντροφο, τις απαιτήσεις που θέτει ο ένας στον άλλο, την ε­ νασχόληση του ενός από τους δύο με πολλές δραστηριότητες έξω από τις κοινές του ζευγαριού, και το να φέρει ο ένας σε δύσκολη θέση άλλους. Τα παραδείγματα αυτά δεν αφορούσαν καθαρές συγκρούσεις του ζευγαριού,

ΑΓΓΙ0Λ0Γ1Κ01 ΠΡΟΣΔΙΟΡΙΣΜΟΙ ΣΤΙΣ ΔΙΑΠΡΟΣΩΠΙΚΕΣ ΣΧΕΣΗΣ

217

αλλά αντανακλούσαν ενημερότητα για τις μεταξύ τους διαφορές στις εξη­ γήσεις των συμβάντων. Η προοπτική μέσα από την οποία διαμόρφωναν τις εξηγήσεις τους ο δράστης και ο παρατηρητής των αναφερόμενων συμβάντων στα ζευγάρια δεν ακολουθούσε το πρότυπο που είχαν περιγράφει οι <Ιοηβδ & ΝϊδββΚ (1972). Οι ερμηνείες των μελών του ζευγαριού καθοδηγούνταν όχι μόνο α­ πό τις διαφορετικές πληροφορίες που είχε ο καθένας από τους δύο, αλλά και από το φόβο μιας σύγκρουσης και την προσδοκία ίων επιπτώσεων της σύγκρουσης. Όταν, λοιπόν, υπάρχει διχογνωμία σχετικά με τις αιτίες μιας συμπεριφοράς, τότε ο ενδιαφερόμενος προσπαθεί να εντοπίσει την πιθανή αιτία του όλου συμβάντος αλλά και το τι πρέπει να κάνει αυτός στη δεδομέ­ νη περίσταση, τι πρέπει να κάνει ο άλλος, κ.ο.κ. Έτσι ξεκινά μια συνεχής διαδικασία αξιολόγησης και αναδόμησης της όλης κατάστασης, η οποία συνεχίζεται μέχρι που να εξομαλυνθεί η κατάσταση, να εντοπισθούν τα κύ­ ρια σημεία της, και να δικαιολογηθεί η συμπεριφορά του ενός ή του άλ­ λου. Τα αισθήματα που βιώνει το άτομο στη διαδικασία αυτή και η μετάδο­ σή τους στον άλλο δεν αποτελούν μόνο συνέπεια και έκφραση της αιτιολογικής διεργασίας αλλά και της επιθυμίας του ατόμου να αλλάξει η συμπερι­ φορά του συντρόφου του με τρόπο που να μην ξαναδημιουργηθεί παρό­ μοια κατάσταση. Σε μια παρόμοια έρευνα των Κοδδ και δϊοοίγ (1979) με παντρεμένα ζευ­ γάρια ζητήθηκε να εκτιμήσει ο καθένας από τους συζύγους τη δική του ευ­ θύνη σε 20 κοινές δραστηριότητες. Οι δραστηριότητες του ερωτηματολογί­ ου συμπεριλάμβαναν τις δουλειές του σπιτιού, την ακαταστασία στο σπίτι, την πρόκληση καυγάδων, τη λήψη σοβαρών αποφάσεων, κ.α. Οι αναλύ­ σεις των αποτελεσμάτων έδειξαν μια σοβαρή εγωκεντρική, αυτο-εξυπηρετούσα τάση στις αποδόσεις ευθυνών για τα θέματα που αφορούσαν συ­ γκρούσεις και τη λύση τους. Ένα άλλο ενδιαφέρον εύρημα προσέφερε η έρευνα των Ηβινβγ, ΜβΙΙδ, & Αΐνειτβζ (1978), η οποία αφορούσε πραγματικές συγκρούσεις των ζευγαριών. Οι ερευνητές ζήτησαν από τα μέλη ζευγαριών που ζούσαν μαζί τουλάχιστον έξι μήνες να περιγράφουν ο καθένας τους το πώς αντιλαμβά­ νονταν αυτοί και οι σύντροφοί τους τις πηγές πραγματικών περιστατικών σύγκρουσης. Βρέθηκε ότι οι ερωτώμενοι θεωρούσαν ότι η γνώμη η δική τους και του συντρόφου τους για το περιστατικό της σύγκρουσης συνέπι­ πτε, ενώ η περιγραφή που έδινε ο άλλος σύντροφος για το ίδιο γεγονός έ­ δειχνε ότι οι απόψεις τους απείχαν. Αυτό σημαίνει ότι δεν είναι η πραγμα­ τική συμφωνία στις γνώμες που δένει τα ζευγάρια μαζί αλλά η αυταπάτη της συμφωνίας. Το ενδιαφέρον είναι, επίσης, ότι η αιτιολογική διαδικασία

218

ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΚΙΝΗΤΡΩΝ

συνεχίζει όχι μόνο όσο το ζευγάρι ζει μαζί αλλά και όταν λήγει η σχέση. Οι μετά το χωρισμό προσδιορισμοί φαίνεται ότι επικεντρώνονται στη σταθερο­ ποίηση της ενοχής του άλλου και στη μείωση της αξίας του. Ο \λ/βΐδ5 (1975) διατύπωσε την άποψη ότι μετά το χωρισμό οι εμπλεκό­ μενοι δεν κάνουν απλώς αιτιολογικούς προσδιορισμούς αλλά διαμορφώ­ νουν μια ολοκληρωμένη ερμηνεία του «πώς» και «γιατί», δημιουργούν μια ιστορία για όλα τα συμβάντα του χωρισμού. Η ιστορία αυτή στηρίζεται σε α­ ποσπασματικά μέρη των διάφορων γεγονότων γύρω από το χωρισμό, τα ο­ ποία συνενώνονται με τρόπο που να κάνουν νόημα. Κατά τους βί 31. (1989) τα κίνητρα πίσω από την ερμηνεία των συμβάντων του χωρισμού περιλαμβάνουν την ανάγκη να εγκαθιδρυθεί μια αίσθηση ελέγχου της κα­ τάστασης, την ανάγκη συντήρησης και ενίσχυσης της αυτο-εκτίμησης, την ανάγκη για κλείσιμο, ολοκλήρωση της κατάστασης, και την επιθυμία να πεισθούν οι άλλοι για κάποια άποψη της ζωής τους. Μια άλλη πλευρά των προσδιορισμών στα πλαίσια των στενών διαπρο­ σωπικών σχέσεων αφορά τη σχέση τους με την κατάθλιψη στο γάμο. Τα δεδομένα για τις διαφορές των προσδιορισμών μεταξύ των συζύγων και την κατάθλιψη προέρχονται κυρίως από τις αναφορές ζευγών με διαταραγμένες σχέσεις που ζητούν Βοήθεια από ειδικούς και συχνά δείχνουν δια­ φορές με ζεύγη που έχουν καλές σχέσεις. Το κύριο εύρημα αυτών των ε­ ρευνών είναι ότι τα ζεύγη με προβλήματα τείνουν να εξουδετερώνουν κάθε θετική ενέργεια του συντρόφου τους και να τονίζουν κάθε αρνητική. Μάλι­ στα αποδίδουν την αρνητική συμπεριφορά σε εσωτερικούς παράγοντες — σε προδιαθέσεις— περισσότερο απ’ ό,τι τις θετικές. Γενικά, οι θετικές συ­ μπεριφορές προκαλούν λιγότερους αυθόρμητους προσδιορισμούς απ’ ό,τι οι αρνητικές συμπεριφορές τόσο σια ζεύγη με προβλήματα όσο και στα ευ­ τυχισμένα ζεύγη. Μια σημαντική συνέπεια των ευρημάτων σχετικά με τους προσδιορισμούς στα ζεύγη με διαταραγμένες σχέσεις είναι η συστηματική παρέμβαση στους προσδιορισμούς των συζύγων προκειμένου να μεταβλη­ θεί η μεταξύ τους σχέση. Από τα παραπάνω γίνεται φανερό ότι διεργασίες αιτιολογικού προσδιο­ ρισμού λαμβάνουν χώρα στα πλαίσια των στενών διαπροσωπικών σχέσεων και πως οι εκτιμώμενες αιτίες από τα μέλη του ζεύγους συχνά διαφέρουν, αν και οι ενδιαφερόμενοι δεν το συνειδητοποιούν. Η απόδοση της ευθύ­ νης των ευχάριστων και δυσάρεστων συμβάντων σιη ζωή του ζευγαριού α­ πό τον ένα στον άλλο έχει επιπτώσεις στην ικανοποίηση από τη σχέση και πιθανώς στην αισθανόμενη κατάθλιψη σε περίπτωση διαταραγμένων σχέ­ σεων. Αυτό που πρέπει να δευκρινιστεί είναι αν η κατάθλιψη είναι αιτία ή αποτέλεσμα των προσδιορισμών.

ΑΙΤΙΟΛΟΓΙΚΟΙ ΠΡΟΣΔΙΟΡΙΣΜΟΙ ΣΤΙΣ ΔΙΑΠΡΟΣΩΠΙΚΕΣ ΣΧΕΣΕΙΣ

219

Προσδιορισμοί και υγεία Η περίπτωση των θυμάτων Μια από τις πιο ενδιαφέρουσες εφαρμογές των θεωριών για τους αιτιολογικοΰς προσδιορισμούς είναι η αρκετά πρόσφατη χρήση τους στα πλαί­ σια της ψυχολογίας της υγείας (6λ. \Α/β3 η; βί βΐ., 1989). Ήδη αναφερθήκα­ με στην περίπτωση της απόδοσης ευθυνών και τους προσδιορισμούς που συχνά εμφανίζουν τα θύματα επιθετικών, Βίαιων συμπεριφορών. Η «θυματοποίηση» στη βιβλιογραφία όμως έχει ευρύτερη σημασία. Αφορά γενικό­ τερα αλλαγές στη ζωή κάποιου, οι οποίες οφείλονται σε κάποια σωματική ή ψυχολογική απώλεια (^ηοίί-ΒυΙπιβη & Ρπβζβ, 1983). Ο ορισμός αυτός καλύπτει τόσο τα άτομα που έχουν υποστεί κάποια εγκληματική ή/και σε­ ξουαλική επίθεση, όσο και τα άτομα που έχουν Βιώσει φυσικές καταστρο­ φές, χρόνια ή θανατηφόρο ασθένεια καθώς και δυστυχήματα που οδη­ γούν σε σωματική αναπηρία. Παρά τη διαφορά ως προς την πηγή και το είδος της απώλειας που βιώνουν τα άτομα στις παραπάνω περιπτώσεις, αυ­ τό που φαίνεται να υπάρχει κοινό είναι το σοκ που αισθάνεται το άτομο, η σύγχιση, η απελπισία, το άγχος, η κατάθλιψη. Η θυματοποίηση μπορεί να οδηγήσει επίσης σε απώλεια της αυτο-εκτίμησης, αίσθημα ότι το άτομο έ­ χει χάσει τον έλεγχο των καταστάσεων, και αντιδράσεις απόρριψης ή αμφι­ βολίας από τους άλλους. Οι αρνητικές εμπειρίες του ατόμου μπορούν να το οδηγήσουν σε απώλεια του νοήματος της ζωής, σε ανάγκη να συζητά το τραυματικό γεγονός με άλλους, και επίμονες παρεμβολές στη σκέψη ιδε­ ών σχετικών με το συμβάν. Η έντονη παρουσία των συμπτωμάτων αυτών μπορεί να οδηγήσει στη διαταραχή που ονομάζεται «μετατραυματικό στρες». Τα άτομα που παρου­ σιάζουν μετατραυματικό στρες βιώνουν επανειλημμένη ανάμνηση της τραυματικής εμπειρίας, όνειρα σχετικά με το συμβάν, καθώς και έντονη θλίψη όταν βρίσκονται αντιμέτωπα με ερεθισμούς που τους ξυπνούν ανα­ μνήσεις του γεγονότος. Συχνά αποφεύγουν καταστάσεις ή αισθήματα που συνδέονται με το γεγονός, είναι ευερέθιστα, με δυσκολία συγκέντρωσης, αποξένωση από τους άλλους, μειωμένο ενδιαφέρον στην καθημερινή ζωή, δυσκολίες ύπνου, και περιορισμένα αισθήματα. Βεβαίως τα συμπτώματα αυτά δεν εμφανίζονται ούτε όλα μαζί ούτε με την ίδια ένταση σε όλους τους ανθρώπους που γίνονται θύματα αντίξοων καταστάσεων. Η ένταση και η ποικιλία παραλλάσσουν ανάλογα με τη σημασία που έχει το αρνητικό γεγονός για το άτομο και τους μηχανισμούς αντιμετώπισης που επιστρα­ τεύει για να αντιμετωπίσει την απώλεια.

220

ΨΥΧΟΛΟΓΊΑ ΚΙΝΗΤΡΩΝ

Ένας μηχανισμός που ήδη αναφέρθηκε είναι η πίστη σε ένα δίκαιο κό­ σμο, που τα θύματα αναπτύσσουν προκειμένου να κατανοήσουν το τι συ­ νέβη και γιατί (ίβπίθΓ, 1965). Μια δεύτερη υπόθεση που διατυπώθηκε για τις αντιδράσεις στη θυματοποίηση τονίζει την προσπάθεια του θύματος να διασφαλίσει την αυτο-εκτίμησή του (δΗβνβτ, 1970). Μια τρίτη υπόθεση είναι αυτή που τονίζει την ανάγκη του θύματος να διατηρήσει τον έλεγχο στο πε­ ριβάλλον του (Κβΐΐβν, 1971). Και οι τρεις υποθέσεις ουσιαστικά τονίζουν την ανάγκη του θύματος για αυτοπροστασία και έλεγχο του περιβάλλοντος, αισθήματα που διαταράχτηκαν από το τραυματικό γεγονός. Κατά τη διαδικασία προσαρμογής στη μετατραυματική κατάσταση το ά­ τομο φαίνεται ότι αναπτύσσει μια σειρά σκέψεων και γνωστικών στρατηγι­ κών —που περιλαμβάνουν αιτιολογικούς προσδιορισμούς—, οι οποίες ο­ δηγούν σε επανέλεγχο τόυ περιβάλλοντος ή σε αναδιάταξη των ιδεών του ώστε να προσαρμοστούν στη νέα κατάσταση. Στη δεύτερη περίπτωση, για παράδειγμα, τα θύματα προσπαθούν να επαναορίσουν την τραυματική κα­ τάσταση με ένα θετικό τρόπο. Έτσι, γονείς παιδιών με περιγεννητικές βλά­ βες και κίνδυνο να αναπτύξουν σοβαρές ανικανότητες αναφέρουν ότι η κακή αυτή εμπειρία είχε και τα καλά της, γιατί ένωσε την οικογένεια περισ­ σότερο, κ.ο.κ. Το ίδιο αναφέρουν και γυναίκες με καρκίνο του μαστού, οι οποίες τονίζουν ότι αυτό τους οδήγησε σε μεγαλύτερη απόλαυση της ζωής και μεγαλύτερη αυτογνωσία. Μια άλλη στρατηγική που περιγράφουν οι ΤεινΙοΓ, Μοοά, & ϋοΗίπΐ3η (1983) είναι αυτή της ελαχιστοποίησης της σημασίας του συμβάντος μέσα από τη σύγκριση με άλλα χειρότερα. Για παράδειγμα, το άτομο συγκρίνει τη δική του κατάσταση με την κατάσταση άλλων που είναι πολύ χειρότερη, φαντάζεται άλλες πολύ πιο δύσκολες καταστάσεις που αποδεικνύουν συ­ γκριτικά ότι η παρούσα κατάσταση είναι καλύτερη, ή κρίνει ότι «υπό τις πα­ ρούσες συνθήκες» τα πράγματα θα μπορούσαν να είναι χειρότερα (άρα δεν είναι τόσο άσχημα). Τα θύματα, επίσης, αναπτύσσουν ιδέες για την αιτιότητα και τις ευθύνες για το συμβάν, έτσι που να αποκαθίσταται η αίσθηση ελέγχου της κατάστα­ σης. Πολλές φορές μάλιστα είναι προτιμότερο να διακρίνει κανείς πολλές αιτίες για το ίδιο συμβάν παρά μια μόνο αιτία που έχει να κάνει με τη δική του ευθύνη. Η απόδοση ευθυνών μπορεί να κυμαίνεται από τη «μοίρα», την τύχη, τις «βουλές του θεού», μέχρι την πιθανότητα να συμβούν τέτοια γεγονότα, προσωπική ευθύνη λόγω σφαλμάτων, κ.α. Η συσχέτιση του τύ­ που διακρινόμενης αιτιότητας και ικανότητας αντιμετώπισης της κατάστα­ σης και ανάρρωσης —όπως την εκτιμούσαν οι νοσοκόμοι και θεραπευτές που παρακολουθούσαν τα άτομα αυτά στο νοσοκομείο— σε ασθενείς βα­

ΑΙΤΙΟΛΟΓΙΚΟΙ ΠΡΟΣΔΙΟΡΙΣΜΟΙ ΣΤΙΣ ΔΙΑΠΡΟΣΩΠΙΚΕΣ ΣΧΕΣΕΙΣ

221

ρέων ατυχημάτων έδειξε ότι την καλύτερη αντιμετώπιση της κατάστασης εί­ χαν οι ασθενείς οι οποίοι απέδιδαν το ατύχημα περισσότερο σε δική τους ευθύνη παρά σε ευθύνη των άλλων, και οι οποίοι διέκριναν μικρή πιθανό­ τητα αποφυγής του ^ 3ηοίί-Βυ1ηΐ3η & Μοϊΐτηβη, 1977). Με άλλα λόγια, τα θύματα που απέδιδαν ευθύνη στον εαυτό τους επιδίωκαν την αποκατάστα­ ση μιας λογικής στο όλο συμβάν, έτσι που αυτό να απορρέει από κάποια προσωπικά λάθη. Η απόδοση του συμβάντος σε απόλυτη ευθύνη ενός άλ­ λου κάνει το όλο συμβάν τρομερά «άδικο» και δύσκολο να το δεχτεί κα­ νείς. Η αποκατάσταση της «δίκαιης» τάξης στον κόσμο επιτρέπει όχι μόνο την αποδοχή του γεγονότος αλλά και την αποκατάσταση του αισθήματος ε­ λέγχου, μια και αυτό που προκλήθηκε από εμάς μπορεί και να αποκατασταθεί από εμάς. Ωστόσο, για να λειτουργήσει θετικά το σχήμα της αυτο­ ευθύνης, χρειάζεται το άτομο να μειώσει τη βαρύτητα της υπευθυνότητάς του, επικαλούμενο το «αναπόφευκτο» της όλης κατάστασης. Η απόδοση δηλαδή πλήρους ευθύνης στον εαυτό μας για μια διαρκή βλάβη που μας συνέβη δε βοηθά στην προσαρμογή, γιατί δεν αποκαθιστά το αίσθημα αυτο-ελέγχου. Το αίσθημα του ελέγχου ενισχύεται όταν το άτομο θεωρεί ότι το δυσάρεστο συμβάν ήταν λογική συνέπεια μιας ελεύθερης επιλογής του, αλλά υπό τις συνθήκες της στιγμής εκείνης ήταν αναπόφευκτο. Πάντως δε­ δομένα με ασθενείς που είχαν υποστεί εγκαύματα, αντίθετα από τα δεδο­ μένα των ασθενών από ατύχημα στο νωτιαίο μυελό, δεν έδειξαν τη συσχέτιση αυτο-μομφής και ικανότητας αντιμετώπισης. Αυτό σημαίνει ότι η φύση του συμβάντος, η φύση της βλάβης, αλλά και παράγοντες ηλικίας, προσω­ πικότητας, και χρόνου ανάρρωσης μπορεί να επηρεάζουν το είδος των προσδιορισμών που κάνει το άτομο για την αντιμετώπιση του γεγονότος. Μια άλλη παράμετρος που φαίνεται να συσχετίζεται με την ικανότητα α­ ντιμετώπισης του συμβάντος είναι αν το προσωπικό σφάλμα αποδίδεται σε κάποια συμπεριφορά του ατόμου ή σε κάποιο χαρακτηριστικό της προσωπι­ κότητάς του. Στη δεύτερη περίπτωση, επειδή η αλλαγή του «χαρακτήρα» δε θεωρείται εύκολη (σε αντιδιαστολή προς τη συμπεριφορά που μπορεί να αλ­ λάξει), η αντιμετώπιση είναι πιο δύσκολη (^ηοίί-ΒυΙηηβη, 1979). Αλλά και αυτά τα δεδομένα φαίνεται να μην υποστηρίζονται από όλες τις σχετικές έ­ ρευνες. Έρευνα των ΜβνβΓ & Τ&ν/1οτ (1986) με θύματα βιασμού έδειξε ότι στα θύματα αυτής της κατηγορίας υπήρχε λιγότερη αυτο-μομφή και πως τό­ σο η απόδοση σε συμπεριφορικά όσο και σε χαρακτηρολογικά χαρακτηρι­ στικά συχετιζόταν αρνητικά με την ικανότητα αντιμετώπισης του γεγονότος. Στην περίπτωση των ασθενών με χρόνια ή θανατηφορο ασθένεια, όπως η χρόνια αρθρίτις ή ο καρκίνος, τα δεδομένα δείχνουν την ύπαρξη προσ­ διορισμών αιτιότητας. Όμως δεν υπήρχε άμεση σχέση ανάμεσα στο είδος

222

ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΚΙΝΗΤΡΩΝ

του προσδιορισμού (ως προς τον τόπο, σταθερότητα και έλεγχο) και στην ικανότητα αντιμετώπισης της ασθένειας. Αυτό που φαίνεται να έχει σημα­ σία είναι ο ανπλαμβανόμενος έλεγχος. Δηλαδή, ασθενείς με καρκίνο του μαστού που αισθάνονταν ότι είτε οι ίδιες είτε ο γιατρός τους ελέγχανε την κατάσταση, πήγαιναν καλύτερα από αυτές που δεν είχαν αυτή την αίσθηση ελέγχου. Προσδιορισμοί αιτιότητας παρατηρούνται σε σημαντικό βαθμό στους γονείς, και κυρίως στις μητέρες, παιδιών με σοβαρή ασθένεια, όπως ο δια­ βήτης, καθώς και αρκετά αισθήματα αυτο-ενοχής. Τόσο οι προσδιορισμοί όσο και η αυτο-μομφή αυξάνονταν όσο βαρύτερη ήταν η κατάσταση του παιδιού. Ωστόσο δε βρέθηκε συστηματική συσχέπση ανάμεσα στην αυτο­ μομφή και στην ψυχολογική προσαρμογή της μητέρας στην κατάσταση. Αυτό που φαίνεται να συσχετίζεται είναι η ψυχολογική διάθεση και η αί­ σθηση ελέγχου της κατάστασης. Η σχέση αυτή όμως φαίνεται να ποικίλλει ανάλογα με το είδος της ασθένειας του παιδιού, την ηλικία των γονέων, το βαθμό εμπειρίας τους στην ανατροφή παιδιού (αν δηλαδή ήταν το πρώτο τους παιδί ή όχι), και άλλους παράγοντες. Πολλά μεθοδολογικά προβλή­ ματα χρειάζεται να επιλυθούν επίσης (βλ. \Νβ&τν βί βΙ., 1989). Τα άτομα με κίνδυνο βλάβης ιης υγείας τους Η προηγούμενη ενότητα αφορούσε άτομα που έχουν ήδη υποστεί μια σημαντική τραυματική εμπειρία και το είδος των σκέψεων και προσδιορι­ σμών που κάνουν προκειμένου να αντιμετωπίσουν το δυσάρεστο γεγονός. Υπάρχουν όμως και οι άνθρωποι που δεν έχουν αναπτύξει ακόμη κάποια ασθένεια αλλά υπάρχουν ενδείξεις ότι διατρέχουν υψηλό κίνδυνο να το πάθουν. Πρόκειται για τους καπνιστές και αυτούς που χαρακτηρίζονται ως προσωπικότητες επιρρεπείς σε ορισμένες ασθένειες όπως η στεφανιαία νόσος ή ο καρκίνος. Οι έρευνες με τους πληθυσμούς αυτούς αποσκοπούν να προσδιορίσουν το βαθμό αυτο-ελέγχου και αυτο-συγκράτησης, προκει­ μένου να προλάβουν μια μελλοντική εμφάνιση της νόσου. Στην περίπτωση των καπνιστών το πρόβλημα εντοπίζεται στο κόψιμο του τσιγάρου και τη μη παλινδρόμηση σε αυτό. Ο \Νβιηβτ (1986) περιέγραψε τη συνθήκη του σταματήματος του καπνίσματος ως συνθήκη επίτευξης, όπου υπάρχει επιτυχία (κόψιμο του καπνίσματος) και αποτυχία (μη κόψιμο). Οι ΗβΓθοΚίβννίοζ, δειηδοηβ, ΒΙβιγ, Ερδίβίη, & ΜειηάβΓίίηΚ (1987) μελέτησαν άτο­ μα που ακολούθησαν ένα πρόγραμμα διακοπής του καπνίσματος με τη χρή­ ση μαστίχας νικοτίνης και χωρίς αυτήν. Στο πρόγραμμα αυτό τα υποκείμενα έπαιρναν και ένα εγχειρίδιο, το οποίο σε μια ομάδα τόνιζε τη σημασία της

ΑΙΤΙΟΛΟΠΚΟΙ ΠΡΟΣΔΙΟΡΙΣΜΟΙ ΣΤΙΣ ΔΙΑΠΡΟΣΩΠΙΚΕΣ ΣΧΕΣΕΙΣ

223

προσωπικής απόφασης για ιη διακοπή του καπνίσματος, ενώ σε μια δεύτε­ ρη τόνιζε την ανάγκη να ακολουθούνται πιστά οι οδηγίες του εγχειριδίου. Οι πειραματικοί αυτοί χειρισμοί αποσκοπούσαν να τονίσουν στην πρώτη πε­ ρίπτωση τους εσωτερικούς προσδιορισμούς, ενώ στη δεύτερη τους εξωτερι­ κούς. Το ίδιο σκεπτικό διέκρινε και τη θεραπευτική αγωγή που βασιζόταν στη μαστίχα νικοτίνης και την απουσία της. Μετά το πέρας της θεραπευτικής αγωγής τα υποκείμενα απαντούσαν σε ερωτηματολόγια σχετικά με τους λό­ γους της επιτυχίας ή αποτυχίας της θεραπείας, ανάλογα με το αν είχαν κατα­ φέρει να κόψουν το κάπνισμα ή όχι. Βρέθηκε ότι όσοι είχαν επιτύχει να στα­ ματήσουν το κάπνισμα, απέδιδαν την επιτυχία τους σε εσωτερικούς παράγο­ ντες, όπως η δύναμή τους να το σταματήσουν, η προσωπική τους προσπά­ θεια, η πρόκληση. Αυτοί που απέτυχαν να το κόψουν απέδιδαν την αποτυ­ χία τους σε εξωτερικούς παράγοντες, όπως ο γιατρός τους, κάποιο ανέλπι­ στο συμβάν, κ.α. Η χρήση μαστίχας νικοτίνης δεν επηρέασε σημαντικά τους προσδιορισμούς ούτε των πρώην καπνιστών ούτε και αυτών που παρέμειναν καπνιστές. Αυτό που έχει ενδιαφέρον όμως είναι ότι η αντιστοιχία ανά­ μεσα στον τύπο θεραπείας/οδηγιών και στους προσδιορισμούς που έκανε το άτομο στην περίπτωση της διακοπής του καπνίσματος είχε επίπτωση στην επανάληψη ή μη του καπνίσματος αργότερα. Αυτοί δηλαδή που είχαν χρη­ σιμοποιήσει εξωτερικά μέσα για τη διακοπή του καπνίσματος και απέδιδαν την επιτυχία τους σε εξωτερικά μέσα, είχαν μεγαλύτερη πιθανότητα να συ­ ντηρήσουν την αποχή τους από το κάπνισμα περισσότερο απ’ ό,τι αυτοί που έκαναν λανθασμένους προσδιορισμούς. Σε άλλη αντίστοιχη έρευνα των Οοΐάδίβϊη, Οοτάοη, & ΜβΗβίΙ (1984) βρέ­ θηκε ότι άτομα που είχαν διακόψει το τσιγάρο και το ξανάρχισαν, είχαν με­ γαλύτερη πιθανότητα να το συνεχίσουν αν απέδιδαν το αρχικό ολίσθημα (ε­ πάνοδο στο τσιγάρο) σε εσωτερικούς, ολιστικούς και σταθερούς παράγο­ ντες. Τα άτομα αυτά είχαν χαμηλότερη αυτο-εκτίμηση και χαμηλότερη προσδοκία επιτυχίας στο μέλλον. Αντίστοιχα είναι τα δεδομένα των Εϊδβτ & νβη άβτ ΡΙ19Ϊ (1986) με ένα δείγμα 2.000 καπνιστών, οι οποίοι απάντησαν σε εκτενή ερωτηματολόγια για τους προσδιορισμούς που έκαναν σχετικά με την επιτυχία ή αποτυχία άλλων στη διακοπή του καπνίσματος. Στην ίδια εξέ­ ταση ρωτήθηκαν επίσης για την πρόθεσή τους να σταματήσουν το κάπνισμα και την εμπιστοσύνη που είχαν στην ικανότητά τους να το πετύχουν. Στη συ­ νέχεια, 1.800 από τα άτομα του δείγματος ξαναρωτήθηκαν σχετικά με τις δι­ κές τους προσπάθειες διακοπής του καπνίσματος και αποχής από αυτό μέ­ σα σε μια περίοδο 12 μηνών μετά το αρχικό ερωτηματολόγιο. Η ανάλυση των μονοπατιών με την οποία διερευνήθηκε η σχέση των ιδεών της πρώτης εξέτασης με τη συμπεριφορά στην εξέταση 2 έδειξε ότι η απόδοση της μη

224

ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΚΙΝΗΤΡΩΝ

διακοπής του καπνίσματος από τους άλλους σε εσωτερικούς παράγοντες δε συσχετιζόταν με τη συμπεριφορά των ίδιων των ερωτώμενων ως προς τη διακοπή του καπνίσματος. Η απόδοση όμως του καπνίσματος σε σταθερούς παράγοντες (π.χ., δυσκολία του εγχειρήματος, τύπος ανθρώπου) συσχετιζό­ ταν αρνητικά με την εμπιστοσύνη που είχαν τα άτομα στον δικό τους εαυτό για το κόψιμο της συνήθειας. Οι εκτιμήσεις αυτο-εμπιστοσύνης με τη σειρά τους προέ6λεπαν σε σημαντικό 6αθμό την πρόθεση του ατόμου να σταματή­ σει το κάπνισμα. Οι προθέσεις για σταμάτημα του καπνίσματος, από την άλ­ λη, προέβλεπαν και τις προσπάθειες διακοπής του καπνίσματος και την τελι­ κή κατάσταση (κάπνισμα ή μη) κατά τη δεύτερη εξέταση. Τα δεδομένα αυτά είναι σύμφωνα και με τη θεωρία της αυτο-αποτελεσματικότητας του Β3η(1υΓ3 (1977, 1982) και υποδηλώνουν ότι οι προσδιορισμοί δεν έχουν ά­ μεση επίδραση στο κάπνισμα ή μη, αλλά έμμεση μέσω της εμπιστοσύνης στον εαυτό και της πρόθεσης για διακοπή του καπνίσματος. Δεδομένα αντίστοιχα με τους καπνιστές υπάρχουν και για τα άτομα με προσωπικότητα τύπου Α, που είναι επιρρεπή σε καρδιοπάθεια. Ο τύπος συμπεριφοράς Α περιγράφηκε για πρώτη φορά από τους Ρήβάπΐ3η και Κο5βηπΐ3η (1974) και αντιπροσωπεύει τα άτομα που δουλεύουν σκληρά και είναι πολύ ανταγωνιστικά. Είναι οι ανυπόμονοι άνθρωποι, που δεν-έ­ χουν χρόνο, και θυμώνουν αμέσως με τις καταστάσεις ή τα άτομα που πα­ ρεμποδίζουν τις προσπάθειές τους για επίτευξη. Τα άτομα αυτά έχουν σχε­ δόν διπλάσια πιθανότητα να εκδηλώσουν καρδιοπάθεια σε σχέση με τα ά­ τομα με προσωπικότητα Β, δηλαδή τα άτομα που δεν έχουν αυτά τα χαρα­ κτηριστικά. Το ερώτημα στις έρευνες με τα άτομα αυτά είναι τι είδους προσδιορισμούς κάνουν και συντηρούν αυτό τον τύπο συμπεριφοράς. Μια υπόθεση που έχει διατυπωθεί αφορά την επιθυμία των ατόμων αυ­ τών να έχουν τον έλεγχο των πραγμάτων. Τα εμπειρικά δεδομένα δεν υ­ ποστηρίζουν ανεπιφύλακτα την υπόθεση αυτή (\νβ3ΐν βί 3ΐ·, 1989). Μία ερ­ μηνεία για την ασυνέπεια των εμπειρικών δεδομένων είναι ότι τα άτομα τύ­ που Α έχουν ως κύριο κίνητρο της συμπεριφοράς τους την ανάγκη για βε­ βαιότητα για τις ικανότητές τους. Η έλλειψη ελέγχου είναι μια από πολλές άλλες καταστάσεις όπου αμφισβητείται η ικανότητά τους. Έτσι εμφανίζουν αυτο-εξυπηρετούντες προσδιορισμούς σε ποικιλία καταστάσεων, πράγμα που τους εμποδίζει να διαπιστώσουν την έλλειψη ικανότητας σε ορισμένο τομέα και που τους οδηγεί σε συνέχιση των προσπαθειών εκεί που έπρεπε να σταματήσουν. Αυτό τους δημιουργεί υπερβολική πίεση για τον εαυτό τους. Επειδή όμως υπάρχουν ατομικές διαφορές ως προς το βαθμό που τα άτομα τύπου Α χρησιμοποιούν τους μηχανισμούς αυτο-εξυπηρέτησης του εγώ τους, αυτό ίσως να σχετίζεται με το γεγονός ότι όλα τα άτομα τύπου Α

ΑΓΓΙΟΛΟΓΙΚΟΙ ΠΡΟΣΔΙΟΡΙΣΜΟΙ ΣΤΙΣ ΔΙΑΠΡΟΣΩΠΙΚΕΣ ΣΧΕΣΕΙΣ

225

δεν εκδηλώνουν τελικά καρδιακή πάθηση. Για παράδειγμα, από ασθενείς τύπου Α με διάφορα προβλήματα υγείας, Βρέθηκε ότι δεν προόδευαν στη θεραπεία μόνον εκείνοι που δε συμμορφώνονταν με τις οδηγίες του για­ τρού τους και ισχυρίζονταν ότι πολεμούν την ασθένεια μόνοι τους. Τα άτο­ μα αυτά παρουσίαζαν μεγαλύτερο θυμό για την κατάστασή τους και απρο­ θυμία να συμμορφωθούν με το ιατρικό κατεστημένο. Αυτό υποδηλώνει μια προσπάθεια των ατόμων αυτών να έχουν έλεγχο στην κατάστασή τους. Γενικώς, τα δεδομένα στον τομέα αυτό δεν επιτρέπουν ακόμη ακριβή κατανόηση των μηχανισμών που κινούν τα άτομα τύπου Α και τη σχέση των προσδιορισμών με την ασθένεια. Ανοίγουν όμως ένα δρόμο για τη μελλοντική έρευνα. Τα άτομα με δυσλειτουργική συμπεριφορά Η άποψη ότι οι αιτιολογικοί προσδιορισμοί μπορεί να αποτελούν μέρος του μηχανισμού ανάπτυξης ασθενειών, όπως περιγράφηκε παραπάνω, δεν είναι ξένη προς παλιότερες υποθέσεις που διατυπώθηκαν από διάφορους θεωρητικούς, σύμφωνα με τις οποίες οι ιδέες που διαμορφώνει το άτομο μπορεί να αποτελούν μέρος της παθογένεσης. Ειδικότερα, οι προσδοκίες που αναπτύσσει το άτομο για τη σχέση αντίδρασης-αποτελέσματος (δβ1ΐ9ιηβη, 1975), οι προσδοκίες για την αποτελεσματικότητα των ενεργειών μας (ΒειηάαΓβ, 1977), οι αυτο-οδηγίες (ΜβΐοΗβηββιιπι, 1977), και οι κρίσεις για τον εαυτό μας (ΕΙΙϊβ, 1962) φαίνεται να παίζουν ιδιαίτερο ρόλο στη θερα­ πευτική διαδικασία και την προσδοκώμενη αλλαγή συμπεριφοράς. Στο κε­ φάλαιο αυτό θα εξετάσουμε τη σχέση των ιδεών/προσδιορισμών του ατό­ μου με την ανάπτυξη και εκδήλωση δυσπροσαρμοστικών συμπεριφορών, όπως η μαθημένη απελπισία και η κατάθλιψη. Η κατάθλιψη είναι μια ευρύτερη ψυχοβιολογική διαταραχή του ανθρώ­ που, η οποία έχει σωματικές, συναισθηματικές και συμπεριφορικές επι­ πτώσεις. Σωματικά συμπτώματα που μπορεί να διακρίνει κανείς είναι η αϋ­ πνία, η ανορεξία, η απώλεια της σεξουαλικής επιθυμίας. Συναισθηματικές εκφάνσεις της είναι τα αισθήματα θλίψης, ενοχής και απελπισίας, ενώ συμπερκρορικές εκδηλώσεις της είναι η παθητικότητα, η έλλειψη ενεργητικότητας-αδράνεια, και η κοινωνική απόσυρση. Το πειραματικό αντίστοιχο αυ­ τής της κατάστασης είναι η μαθημένη απελπισία. Ο δβ1ϊ9πΐ3 η (1975) και οι συνεργάτες του που μελέτησαν την επίκτητη απελπισία, δηλαδή την ανά­ πτυξη αισθημάτων ότι κανείς είναι αβοήθητος και δεν μπορεί να κάνει τί­ ποτε προκειμένου να αντιμετωπίσει τα δυσάρεστα συμβάντα, απέδωσαν την κατάσταση αυτή (ακόμη και στα ζώα) στη μάθηση ότι τα δυσάρεστα

226

ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΚΙΝΗΤΡΩΝ

συμβάντα λαμβάνουν χώρα χωρίς να μπορούμε να τα προβλέψουμε και να αποδράσουμε από αυτά. Δηλαδή το ζώο ή ο άνθρωπος μαθαίνει ότι τα δυ­ σάρεστα συμβαίνουν χωρίς να μπορεί να τα ελέγξει, άρα δεν έχει νόημα να προσπαθεί καν να αντιδράσει. Συνέπεια αυτού είναι η παθητικότητα και η μη εκδήλωση οιασδήποτε συμπεριφοράς για την αποφυγή τους. Κατά τον 5 β1ΐ9πΐ3η (1975) η μαθημένη απελπισία λειτουργεί σε τρία επί­ πεδα: πρώτον, μειώνει το κίνητρο για έλεγχο της κατάστασης. Δεύτερον, πα­ ρεμποδίζει τη μάθηση ότι η αντίδραση είναι ο μόνος τρόπος για να ελεγχθεί το αποτέλεσμα, και τρίτον, δημιουργεί φόβο, λόγω της αβεβαιότητας ότι μπορεί να ελεγχθεί το αποτέλεσμα. Ο φόβος και η αβεβαιότητα, ή το αίσθη­ μα απώλειας του ελέγχου, δημιουργούν με τη σειρά τους την κατάθλιψη. Το πειραματικό πρότυπο του 5 β1ΐ9πΐ3η με τα ζώα, όταν επαναλήφθηκε με ανθρώπους, όμως, έδωσε δύο τύπους αποτελεσμάτων: είτε μη αντίδραση στον ενοχλητικό ερεθισμό (λ.χ., θόρυβο) (Ηΐτοίο, 1974) είτε αύξηση της α­ ντίδρασης αποφυγής (ΚοίΗ & Βοοίζίη, 1974). Την αύξηση της αντίδρασης α­ ποφυγής ο ΒΓβΗηι (1966, 1972) την απέδωσε στην προσδοκία των ατόμων να έχουν έλεγχο των καταστάσεών τους, έτσι που όταν αντιλαμβάνονται ότι τον χάνουν, προσπαθούν ακόμη περισσότερο για να τον ξανααποκτή
ΑΓΓΙΟΛΟΠΚΟΙ ΠΡΟΣΔΙΟΡΙΣΜΟΙ ΣΤΙΣ ΔΙΑΠΡΟΣΩΠΙΚΕΣ ΣΧΕΣΕΙΣ

227

τον εαυτό τους για το δυσάρεστο αποτέλεσμα, πράγμα που τους δημιουρ­ γεί αισθήματα ότι δεν αξίζουν τίποτε, σε ενοχές, και σε απώλεια της αυτο­ εκτίμησης. Τα αισθήματα αυτά αναστέλλουν κάθε περαιτέρω προσπάθεια αντιμετώπισης της κακής κατάστασης. Αν όμως τα άτομα με κατάθλιψη δεν πιστεύουν στη σχέση αντίδρασης και αποτελέσματος, τότε γιατί αποδίδουν την ευθύνη του αποτελέσματος στον εαυτό τους; Προκειμένου να απαντήσουν σε μια σειρά ερωτημάτων σχετικά με τη σχέση κατάθλιψης και προσδιορισμών οι ΑΙ>Γ3ΐτΐ5οη, 5 β1ΐ9πΐ3η, & Τβ35<ΐ3ΐβ (1978) προχώρησαν σε μια αναδιατύπωση του μο­ ντέλου της μαθημένης απελπισίας. Σύμφωνα με το μοντέλο αυτό, η αρχική αντίληψη της έλλειψης συνάφειας μεταξύ αντίδρασης και αποτελέσματος ακολουθείται από αιτιολογικούς προσδιορισμούς. Οι προσδιορισμοί αυτοί αφορούν την παρατηρούμενη έλλειψη συνάφειας και αφορούν παράγο­ ντες σταθερούς (δηλαδή παράγοντες που διαρκούν, π.χ. ικανότητα ή δυ­ σκολία του έργου) ή ασταθείς (π.χ., προσπάθεια, τύχη), γενικούς (που δια­ περνούν πολλές καταστάσεις, π.χ., ικανότητα) ή ειδικούς (που αφορούν μόνο την κατάσταση της απελπισίας, π.χ. ειδική ικανότητα, τύχη), και εσω­ τερικούς (ικανότητα/προσπάθεια) ή εξωτερικούς (δυσκολία έργου/τύχη). Οι προσδιορισμοί με τη σειρά τους δημιουργούν προσδοκία για μελλοντική έλλειψη συνάφειας μεταξύ αντίδρασης και αποτελέσματος, η οποία διαμε­ σολαβεί τα συμπτώματα απελπισίας, που μπορεί να είναι χρόνια, γενικής υφής ή χαμηλής αυτο-εκτίμησης. Ειδικότερα, η απόδοση της αιτιότητας σε εσωτερικούς παράγοντες οδη­ γεί σε «προσωπική απελπισία» και κατάθλιψη. Το άτομο πιστεύει ότι το ίδιο δεν μπορεί να κάνει τίποτε, αλλά άλλοι μπορούν να έχουν διαθέσιμη τη σωστή αντίδραση. Η προσωπική απελπισία μπορεί να οδηγήσει σε χαμηλή αυτο-εκτίμηση. Η απόδοση της αιτιότητας σε εξωτερικούς παράγοντες οδη­ γεί σε «καθολική απελπισία», διότι το άτομο πιστεύει ότι το αποτέλεσμα εί­ ναι ανεξάρτητο από την αντίδραση όχι μόνο τη δική του αλλά και όλων των άλλων. Αυτό έχει ως συνέπεια, αν ο εξωτερικός παράγοντας θεωρείται σταθερός, η απελπισία να είναι χρόνια. Επίσης, αν 0 προσδιορισμός είναι σε γενικό παράγοντα, τότε η απελπισία γενικεύεται σε πολλές διαφορετι­ κές καταστάσεις, πράγμα που δε συμβαίνει με τους ειδικούς προσδιορι­ σμούς. Η υπόθεση των ΑΙ)Γ3πΐ5οη βϊ 31. (1978) είναι ότι τα άτομα με κατά­ θλιψη τείνουν να εμφανίζουν ένα συγκεκριμένο πρότυπο προσδιορισμών, ένα πρότυπο που αποδίδει την αποτυχία σε γενικούς, σταθερούς, και εσω­ τερικούς παράγοντες. Η υπόθεση των ΑβΓΒΠίδοη βί 31. (1978) δημιούργησε ένα μεγάλο ρεύμα ερευνών σχετικά με την ισχύ της, και η γενική εικόνα είναι ότι η υπόθεση

228

ΨΥΧΟΛΟΠΑ ΚΙΝΗΤΡΩΝ

επιβεβαιώνεται. Ωστόσο η υπόθεση αυτή δεν εξηγεί αν το πρότυπο των καταθλιπτικών προσδιορισμών προηγείται της κατάθλιψης ή έπεται αυτής, και αν έπεται, ποια είναι η πηγή της κατάθλιψης κατ’ αρχήν. Μια υπόθεση είναι ότι οι προσδιορισμοί είναι δυνατό να επιβαρύνουν μίαν ήδη υπάρχουσα διαταραχή. Για παράδειγμα, παρουσιάζει κάποιος έ­ να σύμπτωμα, όπως αϋπνία, και καθώς το αποδίδει σε εσωτερικούς λό­ γους, το σύμπτωμα επιδεινώνεται ακόμη περισσότερο γιατί ο εσωτερικός προσδιορισμός δημιουργεί ένα γενικότερο άγχος για το τι συμβαίνει και αν το άτομο μπορεί να ελέγξει τον παράγοντα αυτόν. Η έρευνα των ί,οννβη/, ϋβηηβν, & δίοητηβ (1979) με άτομα που έπασχαν από αϋπνία βοη­ θά να κατανοήσουμε τη σχέση προσδιορισμών και συμπτωμάτων. Οι ερευ­ νητές αυτοί πήραν τρεις ομάδες ατόμων που έπασχαν από αϋπνία. Στην πρώτη ομάδα έδωσαν ένα χάπι ρΐδοββο και τους είπαν ότι θα τους έφερνε διέγερση. Στη δεύτερη ομάδα έδωσαν οδηγίες για να προσπαθήσουν μό­ νοι τους να κοιμηθούν χωρίς τη βοήθεια χαπιού. Στην ομάδα αυτή επιπλέ­ ον έγινε επίδειξη καταγραφών της φυσιολογικής τους κατάστασης, που έ­ δειχνε υψηλή διέγερση, αλλά όχι σε παθολογικά επίπεδα. Η τρίτη ομάδα δεν πήρε καμιά οδηγία. Τα αποτελέσματα έδειξαν ότι και οι δύο πειραματι­ κές ομάδες μπόρεσαν να βελτιώσουν την κατάσταση του ύπνου τους^ σε σύγκριση προς την ομάδα ελέγχου (καμία οδηγία). Τα δεδομένα αυτά υ­ ποδηλώνουν ότι η απόδοση της αϋπνίας σε εξωτερικό παράγοντα, όπως το χάπι, βοήθησε τα άτομα αυτά να χαλαρώσουν και να κοιμηθούν, γιατί δεν έψαχναν για προσωπικούς λόγους που οδηγούδαν στην αϋπνία. Ακόμη και η ομάδα απόδοσης της αϋπνίας σε εσωτερικούς παράγοντες —η δεύ­ τερη πειραματική ομάδα— πήγε καλά, γιατί δεν έψαχνε στα τυφλά για το τι φταίει, αλλά απέδιδε την αϋπνία σε μια φυσιολογική κατάσταση του οργα­ νισμού τους. Η απόδοση της κατάστασής τους σε εσωτερικούς ασταθείς και ελεγχόμενους παράγοντες βοήθησε στην αντιμετώπιση των συμπτωμά­ των. Η τρίτη ομάδα, όμως, που δεν είχε πληροφορίες για τι μπορεί να φταίει, εξακολούθησε να έχει το πρόβλημα, γιατί πιθανότατα έκανε προσ­ διορισμούς εσωτερικούς, σταθερούς, και μη ελεγχόμενους. Τα δεδομένα που αφορούν τη σχέση προσδιορισμών και παθολογικής ή δυσλειτουργικής συμπεριφοράς είναι φυσικό ότι προκαλούν όχι μόνο ερμη­ νευτικό ενδιαφέρον αλλά και θεραπευτικό. Η θεραπευτική διαδικασία αποσκοπεί να παρέμβει και να διορθώσει υπάρχοντες λανθασμένους προσδιο­ ρισμούς ή να δημιουργήσει ευνοϊκούς προσδιορισμούς για τη θεραπεία και τα αποτελέσματά της, έτσι που να συντηρηθούν τα θεραπευτικά αποτελέ­ σματα για περισσότερο χρονικό διάστημα. Ή δη αναφέραμε την έρευνα με την αϋπνία. Παρόμοιες έρευνες έχουν γίνει για την αντίληψη των συναισθη­

ΑΙΤΙΟΛΟΓΙΚΟΙ ΠΡΟΣΔΙΟΡΙΣΜΟΙ ΣΤΙΣ ΔΙΑΠΡΟΣΩΠΙΚΕΣ ΣΧΕΣΗΣ

229

μάτων στα πλαίσια της θεωρίας ίου δοΚβοΗίβτ (1964), σύμφωνα με την οποία για να γίνει αντιληπτό ένα συναίσθημα χρειάζεται το άτομο να συνδέσει την εσωτερική διέγερση με κάποιο εξωτερικό ή εσωτερικό παράγοντα. Η γενικευμένη εσωτερική διέγερση, με άλλα λόγια, γίνεται αντιληπτή ως χαρά ή ως λύπη ή θυμός, ανάλογα με το αν την αποδίδουμε σε ένα ευχάριστο ή δυ­ σάρεστο γεγονός. Αρα το συναίσθημα γίνεται αντιληπτό ως προς την ποιό­ τητα και την έντασή του ανάλογα με τη γνωστική ετικέτα που του δίνουμε. Κατά συνέπεια, αν αποδώσουμε την αυξημένη εσωτερική διέγερση σε κά­ ποιο γνωστό παράγοντα - π.χ., ξέρουμε από πριν ότι θα πονέσουμε πολύ τότε 6ιώνουμε αίσθημα μεγάλου πόνου. Αν προσδοκούμε μικρό πόνο, τότε βιώνουμε μικρότερο πόνο, ακόμη και αν το ερέθισμα που προκάλεσε την ε­ σωτερική διέγερση (πόνο) είναι της ίδιας έντασης και στις δύο περιπτώσεις. Αυτή η παρέμβαση στους προσδιορισμούς όμως δεν μπορεί να γίνει με τρό­ πο αντίθετο από αυτό που είναι εύλογο να αισθανθεί κανείς σε μια δεδομέ­ νη περίσταση. Δηλαδή δεν είναι δυνατό να πεισθεί κάποιος ότι αισθάνεται ευχαρίστηση όταν το ερέθισμα είναι τέτοιο που προκαλεί πόνο. Έτσι, άτομα που σε έρευνα των Νίδββίί & δοΗβοΗίβΓ (1966) οδηγήθηκαν να φοβούνται την έλευση πόνου από ηλεκτρική εκκένωση, παρόλο που πριν το σοκ πήραν χάπι ρΐβοββο, το οποίο, σύμφωνα με τις οδηγίες, θα τους προκαλούσε συ­ ναισθηματική αναταραχή, δεν απέδωσαν τον πόνο από το σοκ σιο χάπι αλ­ λά στο σοκ. Το αντίθετο συνέβη στην ομάδα μικρού φόβου για το επερχόμενο σοκ, μια και τα υποκείμενα αυτής της ομάδας απέδωσαν την αυξημένη τους διέγερση από το σοκ στο χάπι. Ένα άλλο πρόβλημα που μελεχήθηκε στα πλαίσια της θεωρίας των συ­ ναισθημάτων και των προσδιορισμών είναι το ακόλουθο: ας υποθέσουμε ότι κάποιος που πάσχει από αϋπνία πηγαίνει στο γιατρό και εκείνος του δί­ νει φάρμακο. Πότε θα κοιμηθεί ευκολότερα ο ασθενής: αν ο γιατρός του πει ότι το φάρμακο θα τον χαλαρώσει ή αν ό γιατρός του πει ότι το φάρμα­ κο προκαλεί συμπτώματα αντίστοιχα με αυτά της φυσιολογικής διέγερσης; Τα δεδομένα από σχετική έρευνα που έκαναν οι δίοητίδ & ΝϊδββΗ (1970) έδειξαν ότι μόνο στη δεύτερη περίπτωση τα υποκείμενα μπορούσαν να κοιμηθούν. Κι αυτό γιατί στην περίπτωση που η προσδοκία ήταν ότι το χάπι θα τους χαλάρωνε, η ανπλαμβανόμενη εσωτερική διέγερση αντέφασκε με τη γνώση, και αυτό δημιουργούσε περισσότερους προσδιορισμούς για κά­ ποιο εσωτερικό πρόβλημα, μια και ούτε το φάρμακο μπορούσε να το θε­ ραπεύσει. Αντιθέτως, η απόδοση της αναλαμβανόμενης διέγερσης σε εξω­ τερικό παράγοντα, το χάπι, μείωνε τις σκέψεις γύρω από την αιτία του προ­ βλήματος και βοηθούσε στην υπερνίκησή του. Τα αποτελέσματα της παραπάνω έρευνας δεν επιβεβαιώθηκαν από μετα­

230

ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΚΙΝΗΤΡΩΝ

γενέστερες έρευνες, πράγμα που σημαίνει ότι υπάρχουν επιδράσεις υποβο­ λής ιδεών στα υποκείμενα που παίρνουν χάπια ρίειοββο. Σε πιο πρόσφατη έ­ ρευνα των Βηχίΐ & ΖίηηβείΓάο (1981) που αφορούσε ντροπαλές και μη ντρο­ παλές κοπέλες, βρέθηκε μια ενδιαφέρουσα αλληλεπίδραση ρίειοββο και ε­ σωτερικής διέγερσης. Ειδικότερα, οι πειραματιστές έβαλαν τις δύο ομάδες κοριτσιών να αλληλεπιδράσουν με ένα αγόρι, έμπιστο του πειραματιστή. Πριν από τη συνάντηση αυτή, όλα τα κορίτσια βρέθηκαν εκτεθειμένα σε κα­ τάσταση υψηλού θορύβου. Παράλληλα τους ειπώθηκε ότι ο θόρυβος αυτός θα τους προκαλούσε έντονο καρδιακό παλμό. Οι μετρήσεις καρδιακού ρυθ­ μού κατά την αλληλεπίδραση με το νεαρό έδειξαν αύξηση του ρυθμού, σε σχέση με τον καρδιακό ρυθμό στην έναρξη του πειράματος, σπς μη ντροπα­ λές κοπέλες, όπως προέβλεπε η υπόθεση της υποβολής, αλλά μείωση του ρυθμού στις ντροπαλές. Αυτό το αποτέλεσμα είναι ακριβώς αντίθετο από αυ­ τό της υποβολής. Φαίνεται, λοιπόν, ότι οι ντροπαλές κοπέλες καθώς απέδι­ δαν την υπάρχουσα αυξημένη από πριν υψηλή τους διέγερση στο θόρυβο, χαλάρωναν εμπρός στην παρουσία του νεαρού. Αυτό το εύρημα ίσως συμβι­ βάζει τα αντιφατικά δεδομένα των προηγούμενων ερευνών σχετικά με την επίδραση των προσδιορισμών στο αντιλαμβανόμενο συναίσθημα. Η υποβο­ λή μπορεί να δουλέψει και προς την κατεύθυνση αυτού που τονίζει και προς την αντίθετη. Κατά τους Κοδδ και Οίδοη (1981), η δημιουργία προσδοκίας από τους προσδιορισμούς παρατηρείται εφόσον: α) η αιτία της εσωτερικής διέγερσης δεν είναι γνωστή, β) Η πηγή του λανθασμένου προσδιορισμού είναι εμφα­ νής. γ) Η πηγή είναι εύλογη αιτία της διέγερσης, δ) Τα υποκείμενα πρέπει να πιστεύουν ότι η λανθασμένη πηγή του προσδιορισμού επιφέρει πολύ ε­ ντονότερα συμπτώματα απ’ όσα πραγματικά προκαλεί. Πραγματικά, ο λαν­ θασμένος προσδιορισμός για τις σωματικές καταστάσεις μεταβάλλεται όταν οι νέες πληροφορίες που δίνονται στο άτομο είναι όχι μόνο εμφανείς αλλά και αληθοφανείς και εύλογες αιτίες της κατάστασής του. Τότε μόνο μπορεί να δεχτεί το άτομο μια άλλη ερμηνεία των εσωτερικών του καταστάσεων. Η ερμηνεία του ατόμου είναι δύσκολο να μεταβληθεί όταν το άτομο έχει ένα πρόβλημα σε χρόνια κατάσταση, όπως οι φοβίες, και μια εύλογη ερμηνεία για την αιτία της. Το ίδιο ισχύει για τις πολύ έντονες εσωτερικές καταστάσεις, που αναγκάζουν το άτομο σε αιτιολογικούς προσδιορισμούς δικούς του, που δεν επιτρέπουν ξένες ερμηνείες. Κατά συνέπεια, η θεραπεία μεταβολής των προσδιορισμών για εσωτερικές καταστάσεις μπορεί να αποδώσει όταν το πρόβλημα δεν είναι ιδιαίτερα ισχυρό και επιδέχεται πολλές διαφορετικές ερμηνείες, μια και δεν μπορεί να αποδοθεί μόνο σε μια εμφανή αιτία. Επίσης, η αποτελεσματικότητα της παρέμβασης στους αιτιολογικούς

ΑΙΤΙΟΛΟΓΙΚΟΙ ΠΡΟΣΔΙΟΡΙΣΜΟΙ ΣΤΙΣ ΔΙΑΠΡΟΣΩΠΙΚΕΣ ΣΧΕΣΕΙΣ

231

προσδιορισμούς του ατόμου περιορίζεται αν δε γνωρίζουμε άλλες πλευρές του «εσωτερικού διαλόγου» του ατόμου, όπως την αυτο-αξιολόγησή του, τις προσδοκίες του, την ικανότητά του, τις αυτο-ενισχύσεις του. Αυτό σημαίνει ότι δεν αρκεί η αλλαγή στην απόδοση αιτιών για τη μεταβολή του γενικότε­ ρου πλέγματος ιδεών του ατόμου και τη μεταβολή της συμπεριφοράς του. Χρειάζεται μια γενικότερη αναδόμηση στο γνωστικό δίκτυο του ατόμου, και εμπειρίες που να επιτρέπουν την υποστήριξη του νέου δικτύου σχέσε­ ων του ατόμου με τους άλλους και με τα πράγματα. Αν, για παράδειγμα, κάποιος περνά μια καταθλιπτική κρίση, γιατί αποδίδει τα ανεξέλεγκτα δυ­ σάρεστα συμβάντα σε εσωτερικούς, σταθερούς και γενικούς παράγοντες, τότε δεν αρκεί να πειστεί το άτομο ότι ούτε οι άλλοι έχουν έλεγχο της δυ­ σάρεστης κατάστασης. Πρέπει να αλλάξει το όλο προσδιοριστικό πρότυπο του ατόμου ως προς τη δυνατότητα ελέγχου της κατάστασης. Η αλλαγή α­ πό εσωτερικό σε εξωτερικό προσδιορισμό της αποτυχίας πρέπει να υπο­ στηρίζεται από εμπειρίες επιτυχίας σε άλλους σχετικούς, αλλά μικρότερης δυσκολίας στόχους (οπότε περιορίζεται η γενικότητα του προσδιορισμού). Η όλη αγωγή πρέπει να συμπληρώνεται από προοδευτική μείωση της α­ ξίας των στόχων που δεν είναι εφικτοί για το άτομο, έτσι που να μάθει να κινείται σε πιο ρεαλιστικά πλαίσια και να αλλάξουν οι προσδοκίες του για την αποτελεσματικότητα των ενεργειών του. Αυτό μπορεί να αλλάξει την ά­ ποψη του ατόμου σχετικά με τη δική του αδυναμία να πετύχει τον αρχικό του στόχο και να περάσει σε προσδιορισμούς εξωτερικούς, ασταθείς και ειδικούς (βλ. ΒβειοΗ, Α^Γειπίδοη, & ίβνίηβ, 1981). Ωστόσο το ερώτημα για την κλινική πράξη είναι ποια γνωστική αναδιοργάνωση είναι αποτελεσματι­ κή για το κάθε άτομο και για ποιο πρόβλημα. Στην πραγματικότητα, σε άλ­ λες καταστάσεις, μη καταθλιπτικές, είναι δυνατό να θέλουμε να υποστηρί­ ξουμε στο άτομο εσωτερικούς προσδιορισμούς, διότι με τον τρόπο αυτό θα μπορεί να ελέγχει τα συμπτώματά του και θα στηρίζεται στη δική του δύνα­ μη και όχι στη βοήθεια εξωτερικών μέσων, όπως κάποιος ισχυρός άλλος, το φάρμακο, κ.ο.κ. Κατά συνέπεια, οι θεραπευτικές παρεμβάσεις για αλλαγή των προσδιο­ ρισμών με στόχο την αλλαγή συμπεριφοράς πρέπει να διερευνηθούν σχε­ τικά με τους τρόπους εφαρμογής τους και τις συνθήκες που πρέπει να ι­ σχύουν ώστε να οδηγήσουν σε επιτυχή αποτελέσματα. Ένα άλλο ερώτημα που πρέπει να απαντηθεί είναι αν η αλλαγή προσδιορισμών είναι αιτία της αλλαγής της συμπεριφοράς ή αποτέλεσμα, και διαμεσολαβητής της συνέχι­ σης, της βελτίωσης, η οποία όμως οφείλεται σε άλλο λόγο.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 13

Κίνητρα και Βούληση

Όπως ήδη αναφέραμε σιην εισαγωγή ίου βιβλίου, αλλά και όπως φά­ νηκε από την παρουσίαση ίων διάφορων θεωριών για χα κίνητρα, η συ­ μπεριφορά δεν μπορεί να κατανοηθεί πλήρως, αν δεν την παρακολουθή­ σουμε από τη στιγμή της γένεσής της μέχρι την ολοκλήρωση της δράσης. Στο κεφάλαιο αυτό θα ασχοληθούμε με εκείνο το κομμάτι της συμπεριφο­ ράς, το οποίο αφορά την ολοκλήρωση της δράσης που ξεκίνησε υπό την επίδραση κάποιου στόχου. Ο στόχος του κεφαλαίου αυτού, δηλαδή, είναι να διερευνήσει τη σχέση της βούλησης με τα κίνητρα και τη δράση. Το κύ­ ριο ερώτημα που πρέπει να απαντηθεί σε σχέση με τη βούληση είναι μέχρι ποιου σημείου η συμπεριφορά ελέγχεται από τα κίνητρα και ποιος είναι ο ρόλος της θέλησης στην αλυσίδα των διαδικασιών που ευθύνονται για τη δημιουργία και διαμόρφωση της τελικής δράσης του ατόμου. Οι πρόδρομοι Οι θεωρίες για τα κίνητρα, από την αρχή του αιώνα μέχρι σήμερα, τεί­ νουν να θεωρούν ότι τα κίνητρα είναι επαρκή για να εξηγήσουν την πλήρη συμπεριφορά, αγνοώντας, πρώτα απ’ όλα, το γνωστικό κομμάτι, δηλαδή την αναπαράσταση των πραγματικών καταστάσεων και γεγονότων, ανεξάρτητα από την ερμηνεία τους, και τις γνωστικές διαδικασίες που ενεργοποιούνται και εκτελούν τη δράση. Αλλά οι θεωρίες των κινήτρων αγνόησαν και το κομμάτι της βούλησης, το αίσθημα που δημιουργείται στη συνείδηση και έ­ χει να κάνει με τη συνειδητοποίηση της επιτακπκότητας του στόχου και την επιλογή και ενεργοποίηση εκείνων των διαδικασιών που θα επιτρέψουν την επίτευξη του στόχου. Ουσιαστικά πρέπει να διακρίνουμε μια φάση δημιουρ­ γίας και επιλογής στόχων, που έχει να κάνει με τα κίνητρα, και μια φάση ε­ κτέλεσης των ενεργειών που θα ικανοποιήσουν τους επιλεγμένους στό­ χους. Η εκτελεστική φάση περιλαμβάνει τη συνειδητοποίηση του επιλεγμένου από πριν στόχου, δηλαδή τη δημιουργία πρόθεσης, και περαιτέρω επι­ λογές και ενέργειες που εγγυώνται την υλοποίηση της πρόθεσης υπό πραγ­

ΚΙΝΗΤΡΑ ΚΑΙ ΒΟΥΛΗΣΗ

233

ματικές συνθήκες. Στη δεκαετία του 1980 το θέμα αυτό τέθεικε από τον ΚυΗΙ (1983), ο οποίος μίλησε για «κίνητρο επιλογής» και «κίνητρο εκτελεστικό». Το κίνητρο επιλογής αναφέρεται στα κίνητρα ενώ το εκτελεστικό κίνητρο αναφέρεται στον έλεγχο της δράσης. Ο παραδοσιακός όρος για τον έλεγχο της δράσης είναι θέληση ή βούληση (6λ. ΗβοΚΗβυδβη, 1991). Ο ΑοΗ (1905, 1910) ήταν ο πρώτος ψυχολόγος που έθεσε εμπεριστατω­ μένα το θέμα της βούλησης, εξετάζοντας το πρόβλημα της «αποφασιστικό­ τητας». Οι έρευνες της σχολής του ΜϋΓζΗιι^ υπό τον Κϋΐρβ είχαν δείξει ότι η αντίδραση των ανθρώπων σε διάφορα πειραματικά έργα δεν μπορούσε να αναχθεί ούτε μόνο στους ερεθισμούς που παρουσίαζαν οι πειραματι­ στές ούτε στους στόχους και διαδικασίες που ανέφεραν τα υποκείμενα. Για το λόγο αυτό τα μέλη της σχολής του \ΜϋΓζ6υΓ9 μιλούσαν για ασυνείδητες επιδράσεις στη συμπεριφορά που είχαν να κάνουν με τους στόχους που ε­ πιδίωκαν τα άτομα. Παράδειγμα χαρακτηριστικό ήταν τα δεδομένα του \Λ/ειί± (1905) σε μια έρευνα λεκτικών συνειρμών. Βρήκε ότι όταν οι οδηγίες ήταν για ελεγχόμενο συνειρμό, παραδείγματος χάρη να δώσουν τα υπο­ κείμενα την υπερκείμενη κατηγορία στην οποία ανήκει η λέξη-ερέθισμα, τότε ο χρόνος αντίδρασης ήταν μικρότερος απ’ ό,τι όταν η οδηγία ήταν ε­ λεύθερου συνειρμού, όπου το υποκείμενο έπρεπε να πει όποια λέξη του ερχόταν πρώτη στο νου. Στην περίπτωση του ελεύθερου συνειρμού το υπο~ κείμενο "έπρεπε να αποφασίσει μόνο του ποια λέξη θα δώσει, και αυτό α­ παιτούσε χρόνο. Όταν όμως ρωτιώνταν τα υποκείμενα για το πώς κατέλη­ γαν στις απαντήσεις τους και στην πρώτη και στη δεύτερη περίπτωση δεν μπορούσαν να απαντήσουν. Άρα οι οδηγίες δημιουργούσαν μια τάση για αντίδραση, η οποία προσδιόριζε την απάντηση χωρίς τα υποκείμενα να τη συνειδητοποιούν. Η προσδιορισπκή τάση, βεβαίως, δεν αποδεικνύει την ύ­ παρξη βούλησης αλλά απλώς τον έλεγχο που ασκούν στις αντιδράσεις μας οι οδηγίες ή οι στόχοι. Για το λόγο αυτό μπορούμε να δούμε έλεγχο της α­ ντίδρασης από τις οδηγίες που δίνονται στα άτομα υπό συνθήκες ύπνω­ σης. Το άτομο εκτελεί την ορθή αντίδραση χωρίς να γνωρίζει το λόγο για τον οποίο το κάνει και χωρίς ελεύθερη επιλογή. Άρα η ύπαρξη προσδιοριστικής τάσης δε σημαίνει και βουλητική ενέργεια. Βουλητική ενέργεια διακρίνουμε μόνο όταν η εκτέλεση της δράσης που ξεκίνησε υπό την επίδραση κάποιων οδηγιών παρεμποδίζεται, οπότε το ά­ τομο πρέπει να καταβάλει προσπάθεια για να εκτελέσει το έργο που του ζητιέται. Αυτή τη συνθήκη μελέτησε ο ΑοΗ (1910). Τα πειράματα που έκανε ο ΑοΗ είχαν την ακόλουθη μορφή: έδινε στα υποκείμενα έργα μάθησης συνειρμικών ζευγών από συλλαβές χωρίς νόημα. Στα έργα αυτά τα υποκεί­ μενα έπρεπε να μάθουν να αντιδρούν με μια συλλαβή χωρίς νόημα στην

234

ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΚΙΝΗΤΡΩΝ

παρουσία μιας άλλης συλλαβής χωρίς νόημα. Αφού το μάθαιναν αυτό, ο πειραματιστής εισήγαγε νέες οδηγίες. Τα υποκείμενα έπρεπε να αντιδρούν με συλλαβή που ομοιοκαταληκτούσε με αυτήν που παρουσιαζόταν. Αυτή η αντίδραση άλλοτε ήταν σύμφωνη με την προηγούμενη μάθηση του υποκει­ μένου και άλλοτε όχι. Στη δεύτερη περίπτωση υπήρχε σύγκρουση ανάμε­ σα στην υπάρχουσα αντίδραση και τη ζητούμενη. Η σύγκρουση κατά τον ΑοΗ ήταν ανάμεσα στη συνειρμική τάση να αντιδρά κανείς με βάση την υ­ πάρχουσα γνώση και στην προσδιορισπκή τάση που δημιουργούσαν οι ο­ δηγίες. Ο πειραματιστής έλεγχε την ένταση της σύγκρουσης χειριζόμενος το βαθμό της μάθησης στην πρώτη φάση του πειράματος. Όσο περισσότε­ ρες οι δοκιμές άσκησης και όσο καλύτερη η αρχική μάθηση, τόσο πιο ι­ σχυρή ήταν η τάση να αντιδρά το υποκείμενο συνειρμικά. Αυτό σήμαινε μεγαλύτερη σύγκρουση ανάμεσα στην προηγούμενη μάθηση και την προσδιορισπκή τάση λόγω οδηγιών. Βρέθηκε ότι όσο μεγάλωνε η σύ­ γκρουση, τόσο αύξανε ο χρόνος αντίδρασης και τόσο μεγάλωνε ο αριθμός των σφαλμάτων. Παράλληλα, στην αμέσως μετά την αντίδραση φάση του πειράματος, κατά την οποία τα υποκείμενα έπρεπε να αναφέρουν τι σκέ­ φτονταν κατά τη φάση αντίδρασης στο ερέθισμα, παρατηρούνταν μια αύξη­ ση της έντασης της αρχικής πρόθεσης, δηλαδή των οδηγιών και του στό- ' χου που έθεταν. Η εντατικοποίηση του στόχου γινόταν τόσο μεγαλύτερη ό­ σο η αντίδραση προς τις οδηγίες αποτύγχανε. Αυτό το φαινόμενο της εντα­ τικοποίησης του στόχου —της ενίσχυσης της δύναμης του στόχου —, ή της «αποφασιστικότητας» για την επίτευξη του στόχου το ονόμασε ο ΑοΗ πρω­ ταρχική πράξη της βούλησης.

Ο ΑοΗ περιέγραψε, επίσης, και τις υπόλοιπες εμπειρίες που ανέφεραν τα υποκείμενα στην προσπάθειά τους να ελέγξουν την αντίδραση σε κατα­ στάσεις σύγκρουσης. Υπήρχε, πρώτον, αύξηση της σωματικής έντασης σε ορισμένα μέρη του σώματος (π.χ., στο λαιμό). Αυτή ήταν η υποκειμενική αίσθηση. Υπήρχαν, δεύτερον, ιδέες για το πώς μπορεί να επιτευχθεί ο στό­ χος. Τα υποκείμενα ανέφεραν ποιος ήταν ο στόχος και ποιους τρόπους σκέφτονταν για να τον πετύχουν υπό την παρουσία των κατάλληλων ερεθι­ σμάτων. Αυτό ονομάστηκε «η ιδέα των σχέσεων» και αντανακλά την αντι­ κειμενική αίσθηση (αναπαράσταση) της κατάστασης. Υπήρχε, τρίτον, η σχετική με το εγώ αίσθηση, ότι «θέλω να κάνω ...». Η εντατικοποίηση του στόχου δηλαδή εκφραζόταν μέσα από την αίσθηση ότι αυτός ήταν ο μόνος στόχος που υπήρχε εκείνη τη στιγμή και ήταν αυτό που το άτομο ήθελε να κάνει. Η όλη βουλητική εμπειρία ολοκληρωνόταν από την αίσθηση της προσπάθειας που απαιτούνταν για την επίτευξη του στόχου. Αυτή ονομάζε­ ται «σχετική με την κατάσταση» πλευρά της εμπειρίας.

ΚΙΝΗΤΡΑ ΚΑΙ ΒΟΥΛΗΣΗ

235

Τα διάφορα μέρη της βουλητικής εμπειρίας δε γίνονται πάντα εξίσου αισθητά. Όσο πιο αισθητά γίνονται όμως, τόσο πιο έντονη είναι η πράξη της βούλησης. Μέσα από αυτά τα στοιχεία της εμπειρίας μπορεί να μετρή­ σει κανείς και τη δύναμη της βούλησης, που δεν είναι τίποτε άλλο από το βαθμό ισχυροποίησης της πρόθεσης, το βαθμό της αποφασιστικότητας για την ολοκλήρωση της πρόθεσης. Ένας παράγοντας που φαίνεται να δημι­ ουργεί τέτοια αποφασιστικότητα είναι η ύπαρξη εμποδίων στην ολοκλήρω­ ση της πρόθεσης. Τη σχέση εμποδίων ή δυσκολίας με την εντατικοποίηση της πρόθεσης και προσπάθειας ονόμασε ο ΑοΗ νόμο της δυσκολίας. Σύμ­ φωνα με αυτόν, όσο πιο δύσκολο είναι το έργο τόσο πιο μεγάλη προσπά­ θεια γεννά. Η επίδραση της δυσκολίας στην εντατικοποίηση της πρόθεσης και της προσπάθειας είναι ασυνείδητη και δεν εμπεριέχει αναλογισμό. Μια κριτική που διατυπώθηκε αμέσως στις απόψεις του ΑοΗ για την πρωταρχική πράξη της βούλησης αφορούσε το τι ακριβώς μετρούσε ο ΑεΗ: μετρούσε την προσδιοριστική τάση, την αποφασιστικότητα που απορρέει από μια απόφαση, ή την εντατικοποίηση μιας ήδη διαμορφωμένης τάσης, μέσω της ενεργοποίησης άλλων σχετικών στόχων προκειμένου να αυξη­ θούν οι πιθανότητες επιτυχίας της αρχικής απόφασης (δβΐζ, 1910); Κι αυτό γιατί η στιγμή κατά την οποία εμφανίζεται η πράξη της βούλησης, η στιγμή που μετριέται η αποφασιστικότητα, είναι στιγμή που έπεται της στιγμής των αρχικών οδηγιών που δημιούργησαν την πρόθεση να ανπδράσει κανείς με ένα συγκεκριμένο τρόπο, είναι στιγμή που έπεται και της εμφάνισης των εμποδίων, δηλαδή της αποδοχής του έργου και της έναρξης της εκτέ­ λεσής του. Επομένως, αυτό που μετρούσε ο ΑεΗ δεν ήταν η αποφασιστικό­ τητα να κάνει κανείς κάτι αλλά η άσκηση της βούλησης προκειμένου να ε­ φαρμοστεί μια προηγούμενη τάση αντίδρασης. Η πράξη της βούλησης εί­ ναι η ανανέωση και ισχυροποίηση μιας ήδη υπάρχουσας πρόθεσης. Σε αυτή την άποψη άσκησε κριτική ο Εβ\λ/ίη, όπως θα δούμε στη συνέχεια. Οι ΜίεΗοίΐβ & Ρϊϋηη (1910), που ασχολήθηκαν με το θέμα της βούλη­ σης την ίδια εποχή που τη μελετούσε και ο ΑεΗ, τόνισαν όχι την αποφασι­ στικότητα αλλά το στοιχείο της επιλογής που ενέχει η βουλητική διαδικα­ σία. Οι ερευνητές αυτοί επικεντρώθηκαν στη φάση της δημιουργίας της α­ πόφασης και όχι στην εκτέλεσή της. Για το λόγο αυτό εττα πειράματά τους ζητούσαν από τα υποκείμενά τους να αποφασίσουν τι πρέπει να κάνουν σε μια δεδομένη περίσταση. Για παράδειγμα, τους παρουσίαζαν δύο αριθ­ μούς με διαφορετικό αριθμό ψηφίων και τους ζητούσαν να αποφασίσουν τι αριθμητική πράξη θα εκτελέσουν με αυτούς. Η οδηγία ήταν να κάνουν πρόσθεση ή αφαίρεση αν οι δύο αριθμοί ήταν τετραψήφιοι και να κάνουν πολλαπλασιασμό ή διαίρεση αν ο ένας αριθμός ήταν τετραψήφιος και ο

ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΚΙΝΗΤΡΩΝ

236

άλλος μονοψήφιος ή διψήφιος. Τα υποκείμενα έπρεπε να πάρουν την α­ πόφασή τους Βασισμένοι σε «ισχυρούς λόγους». Αμέσως μετά την ανακοί­ νωση της απόφασής τους, τα υποκείμενα έπρεπε να αναφέρουν τις εμπει­ ρίες που είχαν καθώς έπαιρναν την απόφασή τους. Ο μαρτυρίες των υπο­ κειμένων αποκάλυψαν μια σειρά φάσεων στη λήψη της απόφασης. Πρώτα γινόταν εξέταση των δύο παρουσιαζόμενων αριθμών. Αυτό οδηγούσε σε αισθήματα αμφιβολίας και δισταγμού. Στη συνέχεια ακολουθούσε ενημε­ ρότητα του τι πρέπει να κάνουν. Αυτή είναι η απόφαση για τη δράση, η ο­ ποία, κατά τους ΜίοΗοίίβ & Ρηίπι, αποτελεί τον πυρήνα της βούλησης. Η απόφαση μερικές φορές ήταν απλώς η μια από τις δύο εναλλακτικές δυνα­ τότητες. Αλλες φορές ήταν η ευκολότερη πράξη. Αυτή η πράξη της απόφα­ σης ήταν ουσιαστικά η υλοποίηση της τάσης που είχε δημιουργηθεί από τις οδηγίες. Ήταν μια εξειδίκευση της αρχικής τάσης για δράση. Υπό αυτή την έννοια, οι ερευνητές αυτοί έδειξαν ότι η βούληση ξεκινά από την επι­ λογή της δράσης, από τη δημιουργία της τάσης για συγκεκριμένη δράση, από την αποφασιστικότητα για συγκεκριμένες ενέργειες. Η τάση αυτή ό­ μως προχωρεί μέσα από μια φάση αδυναμίας να ληφθεί απόφαση και αμ­ φιβολίας για τι πρέπει να γίνει. Επομένως, οι ΜίοΗοίίβ & Ρηϊπι έδειξαν τα βουλητικά στάδια που προηγούνται αυτών που περιέγραψε ο ΑοΗ. Η πρώιμη έρευνα της βούλησης έκανε φανερό ότι τα θέματα που ε­ μπλέκονται στη μελέτη του φαινομένου αυτού είναι: η δημιουργία της τά­ σης για συγκεκριμένη δράση —που έχει να κάνει με τους στόχους— και η εμμονή της μέχρι να ολοκληρωθεί η δράση, η έναρξη της δράσης, και, τέ­ λος, η υπερνίκηση των εμποδίων που παρεμβάλλονται στην εκτέλεση της δράσης. Τις τρεις πλευρές του προβλήματος θα εξετάσουμε στη συνέχεια.

Η τάση για δράση Οι στόχοι και η διάρκεια τους

Αν ήθελε να ορίσει κανείς τι είναι οι στόχοι, τότε θα έπρεπε να αναφερ­ θεί σε επιθυμητές καταστάσεις τις οποίες ορίζει το άτομο για τον εαυτό του και για την επίτευξη των οποίων είναι πρόθυμο να καταβάλει κάποια προ­ σπάθεια. Ο στόχος είναι κάτι περισσότερο από μια επιθυμία ή μια ευχή να συμβεί κάτι. Είναι μια τελική κατάσταση που θεωρείται εφικτή, εφόσον υ­ πάρχει ένα δεδομένο επίπεδο ικανότητας και καταβολή κόπου και προ­ σπάθειας (Οββη, 1995). Ο κόπος και η προσπάθεια υπονοούν ότι η επίτευ­ ξη του στόχου δεν είναι πολύ εύκολη, ότι παρεμβάλλονται ορισμένα εμπό­

ΚΙΝΗΤΡΑ ΚΑΙ ΒΟΥΛΗΣΗ

237

δια ανάμεσα στην τρέχουσα και στην επιθυμητή κατάσταση. Υπό αυτή την έννοια, οι στόχοι, που είναι μια γνωστική κατάσταση, έχουν δύναμη κινή­ τρου, διότι επηρεάζουν όχι μόνο την κατεύθυνση της συμπεριφοράς αλλά και την ένταση της προσπάθειας που θα καταβληθεί. Βεβαίως η προσπά­ θεια είναι συνάρτηση και των εμποδίων που πρέπει να υπερνικηθούν, ό­ πως είδαμε παραπάνω. Είδη στόχων. Στα προηγούμενα κεφάλαια μιλήσαμε για στόχους που αποσκοπούν σε ικανοποίηση θεμελιωδών φυσιολογικών αναγκών του ορ­ γανισμού και για στόχους που συνδέονται με την απόκτηση ή αποφυγή πε­ ριβαλλοντικών στοιχείων (εξωτερικών κινήτρων) που έχουν θετική ή αρνη­ τική αξία για τον οργανισμό. Αναφερθήκαμε, επίσης, σε ψυχολογικές ανά­ γκες και στόχους που απορρέουν από την ορμή για την ικανοποίησή τους. Αυτό σημαίνει ότι υπάρχει μια σχεδόν απεριόριστη ποικιλία στόχων που μπορούν να θέσουν στον εαυτό τους οι άνθρωποι ως άτομα και ως μέλη μιας κοινωνικής ομάδας. Οι στόχοι προκειμένου να κινητοποιήσουν τη συ­ μπεριφορά πρέπει να είναι προσωπικοί, το άτομο να έχει πεισθεί για τη σημασία τους και να είναι πρόθυμο να δουλέψει για αυτούς. Αυτό δε ση­ μαίνει ότι πηγή τους είναι μόνο η προσωπική ικανοποίηση ή ότι οι επιθυ­ μητές καταστάσεις αφορούν μόνο τον εαυτό του ατόμου που έθεσε τους στόχους. Το άτομο είναι κοινωνικό ον, που επηρεάζει και επηρεάζεται από την αλληλεπίδραση με τα μέλη της ομάδας στην οποία ανήκει. Άρα οι στό­ χοι έχουν και ένα στοιχείο κοινωνικής μάθησης και κοινωνικού αντικτύπου. Οι στόχοι μπορούν να εξυπηρετούν το κοινωνικό σύνολο ή να στρέ­ φονται εναντίον του. Τέλος, οι στόχοι μπορούν να εκκινούν από το άτομο αλλά και από τους άλλους που ζητούν κάτι από το άτομο, και το άτομο θε­ ωρεί ότι αξίζει να εμπλακεί με αυτό. Εμμονή. Από τη στιγμή που δημιουργείται ένας στόχος, αναπτύσσεται, όπως ισχυρίζεται ο ΑοΗ, μια τάση για δράση, η οποία θέτει σε κίνηση διά­ φορες διεργασίες που είναι αναγκαίες για την ολοκλήρωση της δράσης και την επίτευξη του στόχου που αυτή επιδιώκει. Η δράση όμως πολλές φορές δεν εξαντλείται σε μια σειρά ενεργειών που εκδηλώνονται σε ακο­ λουθία και χρονική συνάφεια. Χρειάζεται το άτομο να προχωρήσει με προ­ οδευτικά βήματα, να ικανοποιήσει επιμέρους στόχους, και να μεταθέσει την ολοκλήρωση του βασικού του στόχου στο μέλλον —εφόσον πληρω­ θούν ορισμένες προϋποθέσεις και υπάρξουν οι κατάλληλες συνθήκες. Σε όλο αυτό το διάστημα κατά το οποίο ο τελικός στόχος αναβάλλεται προκει­ μένου να ικανοποιηθούν οι επιμέρους στόχοι, ή και άλλοι, ανεξάρτητοι

238

ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΚΙΝΗΤΡΩΝ

προς αυτόν στόχοι, ο κύριος στόχος πρέπει να παραμένει ενεργός. Η εμ­ μονή του στόχου είναι θεμελιώδης προϋπόθεση, διότι έτσι δε χάνεται το νήμα που συνδέει τις επιμέρους σχετικές με τον τελικό στόχο δράσεις, και ξαναρχίζει η δράση όταν η παρεμβολή κάποιου εμποδίου την είχε αναστείλει. Ο στόχος δηλαδή πρέπει να είναι σε ετοιμότητα να δώσει την εντολή εκκίνησης της δράσης όταν οι συνθήκες αλλάξουν και το εμπόδιο έχει υπερνικηθεί. Σε ένα πρώτο επίπεδο, η εμμονή του στόχου διαφαίνεται στη συντήρη­ ση της τάσης για δράση και στην εμφάνιση του στόχου οποτεδήποτε η πε­ ρίσταση δεν απαιτεί την προσοχή μας σε κάτι άλλο. Μεγαλύτερη εμμονή διακρίνουμε όταν η τάση που απορρέει από το στόχο καταφέρνει να απομακρύνει από τη συνείδηση και την προσοχή μας όλους τους ερεθισμούς που δε συνδέονται με το στόχο. Ακόμη υψηλότερη εμμονή διακρίνεται στην περίπτωση που η τάση για δράση του τρέχοντος στόχου καταφέρνει να υπερνικήσει την τάση για δράση που προέρχεται από άλλον, ισχυρότε­ ρο στόχο. Σε αυτό το επίπεδο είναι που ο έλεγχος της δράσης μεγιστοποι­ είται, και αυξάνει στο δυνατότερο σημείο η ευελιξία στη χρήση των διαθε­ σίμων, όπως ο χρόνος, ο τόπος και τα αποθέματα (νοητικά και μη). Η εμμονή των στόχων και των τάσεων για δράση αυξάνει με την εντατι­ κοποίηση του κινήτρου του ατόμου, από την παρουσία σχετικών εξωτερι­ κών ερεθισμών, αλλά και από τις σκέψεις και ιδέες που καλλιεργεί κανείς σε σχέση με τους στόχους. Η τάση για δράση αρχίζει να μειώνεται από τη στιγμή που αρχίζει να ελέγχει τη δράση, δηλαδή από τη φάση της ολοκλή­ ρωσης. Όσο περισσότερο διαρκεί η φάση ολοκλήρωσης της δράσης, τόσο πιθανότερο είναι ότι θα εξασθενεί η σχετική τάση και θα αντικαθίσταται α­ πό την τάση που δημιουργείται από το δεύτερο σε ένταση στόχο. Αυτό δη­ μιουργεί ένα παιχνίδι εναλλασσόμενων τάσεων δράσης, έτσι που ακόμη και τάσεις χαμηλών στην ιεραρχία στόχων, να μπορούν να βρουν διέξοδο και να ελέγξουν τελικά τη συμπεριφορά σε κάποια στιγμή. Αυτή είναι η ά­ ποψη που διατύπωσαν οι Α&ίηδοη & ΒιγοΗ (1970) με τη θεωρία της δυνα­ μικής της δράσης. Η θεωρία της δυναμικής της δράσης περιγράφει το παιχνίδι ανάμεσα στις πραγματικές και στις εν δυνάμει κινητήριες δυνάμεις που υπόκεινται της τρέχουσας συμπεριφοράς. Υπάρχει μια δυναμική ανάμεσα στα δύο εί­ δη δυνάμεων, η οποία μπορεί να παρατηρηθεί μόνο στη συμπεριφορά που διαρκεί αρκετό χρόνο. Σε αυτή την περίπτωση αναπτύσσονται ανταγωνιστι­ κές δυνάμεις μεταξύ της κυρίαρχης τάσης για δράση και άλλων που ανα­ πτύσσονται στο μεταξύ. Ειδικότερα, η κινούσα τη συγκεκριμένη πράξη δύ­ ναμη (Ρ) εγείρεται ως αποτέλεσμα συνθηκών μέσα στο ίδιο το άτομο και έ­

ΚΙΝΗΤΡΑ ΚΑΙ ΒΟΥΛΗΣΗ

239

ξω από αυτό, στο περιβάλλον. Αυτή η δύναμη θεωρητικά θα διαρκεί επ’ ά­ πειρον, εφόσον δεν υπάρξουν άλλες δυνάμεις που να την ανταγωνιστούν και να την αποδυναμώσουν. Παράδειγμα: το άτομο ξεκινά μια εργασία, λόγου χάρη διάβασμα, διότι έχει την επιθυμία να την κάνει και οι συνθή­ κες το επιτρέπουν. Αυτή η εργασία θα συνεχίσει μέχρις ότου υπάρξει κάποια ανταγωνιστική τάση, όπως η πρόσκληση φίλων να πάνε για διασκέ­ δαση, ή το διάβασμα συνεχιστεί για τόσο πολύ, που τελειώνει το βιβλίο. Όταν η δράση συνεχίζεται απρόσκοπτα, από την άποψη των εξωτερικών προς τη δράση ανταγωνιστικών δυνάμεων, τότε η μόνη αντι-δύναμη που αναπτύσσεται είναι η καταναλωτική δύναμη (0 ), η οποία δημιουργείται ως αντίδραση στην τρέχουσα συμπεριφορά. Η συνολική τάση για συνέχιση της δράσης είναι ίση με τη διαφορά της κινούσας δύναμης μείον την κατα­ ναλωτική δύναμη. Η καταναλωτική δύναμη αυξάνει όσο συνεχίζεται η δράση, άρα η έντασή της μεγαλώνει όσο περισσότερο διαρκεί η δράση. Αποτέλεσμα αυτού είναι η τιμή της να φτάνει να γίνεται μεγαλύτερη από αυτήν της κινούσας δύναμης. Αυτό γίνεται όταν η εργασία ολοκληρώνεται ή όταν το άτομο βαριέται πια να ασχολείται με το ίδιο πράγμα. Έτσι σταμα­ τά η δράση που ξεκίνησε υπό την επίδραση της κινούσας δύναμης. Μια εν δυνάμει συμπεριφορά, η οποία ξεκινά με χαμηλή κινούσα δύ­ ναμη γιατί υπάρχει ο στόχος αλλά όχι οι συνθήκες που επιτρέπουν την εκ­ δήλωση της σχετικής δράσης, καθώς περνά ο χρόνος και παραμένει χωρίς ανταγωνισμό, αυξάνει σε ισχύ, διότι η κινούσα δύναμη αφήνεται ελεύθερη να δυναμώσει. Η συνολική τάση Τβ της συμπεριφοράς αυτής σε κάποια στιγμή φτάνει να γίνει ίση με την τάση ΤΑ. Από το σημείο αυτό και μετά, η τάση της Α δράσης μειώνεται ενώ της Β αυξάνει, με συνέπεια να κυριαρχή­ σει πλέον η Β. Για τη συντήρηση της τάσης της Α για μεγάλο διάστημα, χρειάζεται να περιοριστούν οι αντιδυνάμεις αλλά και να προστατευθεί η τά­ ση Α από την ανάπτυξη της τάσης άλλων δράσεων. Αυτό ονομάζεται προ­ στασία της πρόθεσης, όπως θα δούμε παρακάτω. Ενσυνειδησία. Οι στόχοι, σύμφωνα με τα παραπάνω, πρέπει να έχουν ένταση και διάρκεια. Πόσο συνειδητοί όμως είναι οι στόχοι; Οι άνθρωποι συχνά κάνουν πράγματα χωρίς να έχουν πλήρη επίγνωση αυτού το οποίο κάνουν. Ο στόχος μπορεί να είναι μικρής διάρκειας στη συνείδηση του α­ τόμου, όπως για παράδειγμα, όταν σηκωνόμαστε το πρωί και ξέρουμε ότι πρέπει να πάμε στη δουλειά. Ο στόχος αυτός δίνει εντολή για την εκκίνη­ ση της δράσης που συνδέεται με αυτόν, και στη συνέχεια παραχωρεί τη θέση του στους άλλους στόχους που αφορούν τις επιμέρους ενέργειες της δράσης, όπως το να πλυθούμε, να ντυθούμε, κ.ο.κ. Αλλά και αυτοί οι στο­

240

ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΚΙΝΗΤΡΩΝ

χοι γρήγορα υποχωρούν από τη συνείδηση, εφόσον η σχετική με αυτούς δράση έχει αυτοματοποιηθεί και δε χρειάζεται συνεχής σύγκριση του στό­ χου με την επιθυμητή κατάσταση προκειμένου να αναγνωρισθεί η επίτευξη του στόχου και η ανάγκη για τερματισμό της δράσης. Η όλη δράση δηλα­ δή μπορεί να εκτελεσθεί χωρίς ενσυνειδησία, χωρίς συνειδητή παρακο­ λούθηση και ρύθμιση των βημάτων της. Αυτό έχει το πλεονέκτημα ότι η προσοχή που συνδέεται με την ενσυνειδησία (Κωσταρίδου-Ευκλείδη, 1992) μπορεί να στραφεί σε άλλες διεργασίες, όπως η προετοιμασία της δράσης που συνδέεται με άλλους ενεργούς στόχους. Έτσι είναι δυνατό να εκτελεί κάποιος μια σειρά ενεργειών, όπως το να πάει από το σπίτι στη δουλειά του, και σε όλο αυτό το χρονικό διάστημα ο νους του να είναι α­ πασχολημένος με το τι θα κάνει στο ραντεβού που έχει μετά το πέρας της δουλειάς. Κατά συνέπεια, όταν υπάρχουν πολλαπλοί, παράλληλα ενεργο­ ποιημένοι στόχοι στη συνείδηση Βγαίνει αυτός που είναι ισχυρότερος, α­ κόμη κι αν και η τρέχουσα συμπεριφορά ελέγχεται από άλλους στόχους. Η διαρκής ενημερότητα του στόχου δεν είναι αναγκαίος όρος για την κινητο­ ποίηση της συμπεριφοράς. Ο στόχος ενεργοποιεί τη σχετική δράση, εφό­ σον είναι ενεργός και εφόσον οι περιβαλλοντικές συνθήκες είναι τέτοιες που επιτρέπουν την εκδήλωση της δράσης. Απλώς πρέπει να θυμόμαστε ότι υπάρχει ιεράρχηση των στόχων από τους γενικότερους στους ειδικότερους και από τον πιο έντονα ενεργοποιη­ μένο στον λιγότερο ενεργοποιημένο. Στη συνείδηση βγαίνει ο πιο έντονα ε­ νεργοποιημένος, παρόλο που οι συνθήκες μπορεί να είναι τέτοιες που να μην επιτρέπουν ακόμη την έναρξη της δράσης που σχετίζεται με αυτόν. Την ύπαρξη ενεργοποιημένων στόχων, παρόλο που αυτοί δεν είναι παρόντες στη σκέψη μας συνάγουμε από την εκδηλούμενη συμπεριφορά αλλά και α­ πό την εμφάνιση του στόχου στη συνείδηση μόλις ικανοποιηθεί κάποιος άλ­ λος και δεν υπάρχει τρίτος να λάβει τη θέση του. Όταν δηλαδή χαλαρώνου­ με μετά από κάποια δράση, τότε ανακαλύπτουμε ότι στο μυαλό μας έρχεται από μόνος του, και χωρίς καμιά δική μας προσπάθεια, ο στόχος που έχει α­ νασταλεί. Επίσης, από την ανάπτυξη ιδεών σχετικών με τον/τους στόχους που μας απασχολούν, ακόμη και αν δεν εκδηλώνεται δράση σχετική με αυ­ τούς, και, τέλος, από την πλήρη προσήλωση στο στόχο και στη σχετική δρά­ ση, όταν ο στόχος αυτός ελέγχει πλήρως τη συμπεριφορά.

Η σχέση στόχων και επίδοσης Μέχρι στιγμής αναφερθήκαμε σίο τι είναι οι στόχοι, ποια είδη στόχων υπάρχουν, πώς είναι οργανωμένοι και ποια ενημερότητα διαθέτουμε για

ΚΙΝΗΤΡΑ ΚΑΙ ΒΟΥΛΗΣΗ

241

αυτούς. Με 6άση το προηγούμενο σκεπτικό για τη σχέση στόχων και αυτο­ ματοποίησης της συμπεριφοράς, θα μπορούσε να ισχυρισθεί κανείς ότι τε­ λικά δεν υπάρχει συμπεριφορά που να μην εκκινά από κάποιο στόχο, είτε το γνωρίζουμε είτε όχι. Σε μια τέτοια περίπτωση θα μπορούσαμε να ταυτί­ σουμε κάθε ενέργεια του ατόμου με ένα στόχο —πλένει το αυτοκίνητο για­ τί έχει στόχο να πλύνει το αυτοκίνητο—και δε θα μπορούσαμε να έχουμε ένα ανεξάρτητο μέτρο διαφοροποίησης του στόχου από τη συμπεριφορά. Πραγματικά, πρέπει να θυμόμαστε ότι ο όρος «στόχος» αναφέρεται κυρίως σε επιδιώξεις αρκετά σύνθετες, η επίτευξη των οποίων απαιτεί προσπά­ θεια. Η καταβολή προσπάθειας είναι ένα κρίσιμο χαρακτηριστικό του κινη­ τήριου μηχανισμού που συνδέεται με τους στόχους και τη συμπεριφορά που ελέγχεται από αυτούς.

Η προσπάθεια που θα καταβληθεί για την επίτευξη του στόχου, τώρα, εξαρτάται από τη θελκτικότητα του στόχου και από τη δυσκολία του έργου, όπως ήδη αναφέραμε όταν εξετάζαμε τη θεωρία του Ι-β\νϊη και τις θεωρίες προσδοκίας-αξίας. Επηρεάζεται, επίσης, από το πόσο γενικός ή εξειδικευμένος είναι ο στόχος, από τη συνθετότατα του στόχου, και από τη δέσμευ­ ση που αισθάνεται το άτομο για την επίτευξη του στόχου (Οββη, 1995). Η θελκτικότητα του στόχου ορίζεται από το σθένος του στόχου, όπως το ορίζουν οι θεωρίες προσδοκώμενης αξίας —αν δηλαδή είναι θετικό ή αρ­ νητικό— , και από την αξία (ωφέλεια ή χρησιμότητα) του στόχου. Ό σ ο με­ γαλύτερη αξία έχει ο στόχος, τόσο μεγαλύτερη προσπάθεια καταβάλλεται για την επίτευξή του ανεξάρτητα από τη δυσκολία του. Η σχέση αυτή όμως μπορεί να μετριασθεί ή να αλλάξει όταν συνυπολογισθεί και η δυσκολία του έργου. Στις θεωρίες επίτευξης είδαμε ότι η επιτυχία ή αποτυχία σε ένα έργο έχει διαφορετική αξία, ανάλογα με την ευκολία ή τη δυσκολία του. Η αξία της επιτυχίας αυξάνει όσο πιο δύσκολο είναι το επιδιωκόμενο έργο. Ανπστοίχως, η αρνητική αξία της αποτυχίας μειώνεται όταν το έργο είναι ι­ διαίτερα δύσκολο. Άρα η θελκτικότητα του στόχου εξαρτάται τόσο από τη δική του αξία καθαυτή όσο και από τη δυσκολία στην επίτευξή του. Η σημασία της δυσκολίας του στόχου στην καταβαλλόμενη προσπά­ θεια έχει τονισθεί επανειλημμένα. Είναι συστηματικό εύρημα ότι η επίδο­ ση βελτιώνεται όσο πιο δύσκολος είναι ο στόχος. Αυτό όμως έχει και κά­ ποιους περιορισμούς. Αν ο στόχος είναι υπερβολικά δύσκολος για το επί­ πεδο των δυνατοτήτων του ατόμου ή των περιβαλλοντικών συνθηκών, τό­ τε παρά την καταβαλλόμενη προσπάθεια η επίδοση δε θα είναι επιτυχής. Έ νας άλλος παράγοντας που σχετίζεται με τη δυσκολία των στόχων είναι το κίνητρο επίτευξης του ατόμου. Αν το άτομο κινείται από κίνητρο επιτυ­ χίας ή φόβο αποτυχίας, αυτό επηρεάζει το επίπεδο δυσκολίας των στόχων

242

ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΚΙΝΗΤΡΩΝ

που επιλέγει, την εμμονή σε αυτούς, και το επίπεδο της επίτευξης που θα επιτευχθεί. Κατά τον Βτβΐιπι και τους συνεργάτες του (ΒτβΗπι & δβΐί, 1989. ννπςΗί & ΒΓβΗιη, 1989), η δυσκολία του έργου επηρεάζει το Βαθμό θελκτικότητας του έργου και την προσπάθεια που θα καταβληθεί, εφόσον υπάρχει υψηλό αρχικό κίνητρο για την επίτευξη του έργου. Αν το αρχικό κίνητρο είναι πο­ λύ χαμηλό ή ανύπαρκτο, τότε καταβάλλεται πολύ λίγη προσπάθεια, ακόμη κι αν το έργο είναι δύσκολο. Επίσης, όταν το έργο είναι πάρα πολύ δύσκο­ λο και η πιθανότητα επιτυχίας ανύπαρκτη, τότε δεν επενδύεται προσπάθεια στο στόχο. Έτσι, ένα άτομο με υψηλό κίνητρο επενδύει τη μεγαλύτερη προσπάθεια στα πιο δύσκολα έργα (αν και όχι στα ακατόρθωτα), ενώ ένα άτομο με χαμηλό αρχικό κίνητρο επενδύει και μικρότερη προσπάθεια και σε μικρότερης δυσκολίας έργα, διότι πλησιάζει το όριο του ακατόρθωτου πολύ πιο γρήγορα από το πρώτο. Πρόσθετες μαρτυρίες για τη φυσιολογι­ κή διέγερση που αναπτύσσουν τα άτομα με υψηλό ή χαμηλό αρχικό κίνη­ τρο, όταν έρθουν αντιμέτωπα με ένα δύσκολο έργο, δείχνουν ότι η φυσιο­ λογική διέγερση αυξάνει στους πρώτους αλλά δε μεταβάλλεται στους δεύ­ τερους, είτε είναι εύκολο είτε δύσκολο το έργο. Πρέπει όμως να τονισθεί ότι η σχέση δυσκολίας του έργου και θελκτι­ κότητας που διατυπώθηκε από τον ΒτβΗηι διαπιστώνεται υπό ορισμένες συνθήκες. Ειδικότερα, η δυσκολία επηρεάζει τη θελκηκότητα του έργου μέσω της κινητοποίησης της ενέργειας που απαιτείται για την εκτέλεση του έργου. Κατά συνέπεια, οι διαφορές διέγερσης που βρέθηκαν στα άτομα με υψηλό και χαμηλό αρχικό κίνητρο στα εύκολα και δύσκολα έργα ανιχνεύονται μόνο όταν οι μετρήσεις γίνονται πριν την εκτέλεση του έργου, όταν προετοιμάζεται από τον οργανισμό η συμπεριφορά επιτέλεσης. Η σχέση δεν ανευρίσκεται αν οι μετρήσεις γίνουν αμέσως μετά την ολοκλήρωση του έργου. Το ίδιο συμβαίνει αν η θελκηκότητα του στόχου μετρηθεί πολύ πριν την έναρξη ενασχόλησης με το έργο (ΒΓβΗηι, \Α/π<3Ηί, δοΐοηηοη, δΐΙΚει, & 0Γ€βηββΓ9, 1983). Το πόσο εξειδικευμένος και καλά ορισμένος είναι ο στόχος είναι ένας άλλος παράγοντας που συμβάλλει στη δυνατότητα επίτευξής του. Έ νας κα­ λά προσδιορισμένος στόχος (π.χ. να πάρει ο μαθητής καλό βαθμό στο μά­ θημα των αρχαίων) έχει καλύτερα αποτελέσματα από έναν ασαφή ή γενικά ορισμένο στόχο (π.χ. να είναι καλός μαθητής), και αυτός έχει καλύτερα α­ ποτελέσματα από την ανυπαρξία στόχων (απλώς να περάσει ο καιρός!). Πάρτε για παράδειγμα την κατάσταση που δημιουργείται στα σχολεία στην Γ' Λυκείου, όταν η εξειδίκευση των στόχων είναι τέτοια που καταναλώνει όλη την προσπάθεια των μαθητών στους ειδικούς στόχους και δεν τους α­

ΚΙΝΗΤΡΑ ΚΑΙ ΒΟΥΛΗΣΗ

243

φήνει ελεύθερους να ασχοληθούν με γενικούς στόχους, όπως η μόρφω­ ση, η γενικότερη γνώση, η καλλιέργεια, κ.ο.κ. Αλλά και οι μαθητές που δεν επιδιώκουν να μπουν σε κάποια ειδική σχολή αλλά αισθάνονται κάποια δέσμευση προς τους στόχους του σχολείου (π.χ., να μάθουν) πηγαί­ νουν καλύτερα από αυτούς που αρνούνται ή δε συμμερίζονται τους στό­ χους που θέτει η εκπαίδευση. Η ύπαρξη δύσκολων και εξειδικευμένων στόχων είναι η προϋπόθεση για τη μέγιστη απόδοση (ί-βΐΗδίπι & ίββ,

1986). Κατά τους ίοΛβ, 5Ηει\Λ/, δειειπ, & ίειίΗειηη (1981) η μεγιστοποίηση της α­ πόδοσης στην περίπτωση δύσκολων και εξειδικευμένων στόχων οφείλεται στην ένταση της προσπάθειας που καταβάλλεται, στην επιμονή στην προ­ σπάθεια για την επίτευξή τους, στην επικέντρωση της προσοχής στο στόχο, και στην υιοθέτηση στρατηγικών για την αποτελεσματικότητα της προσπά­ θειας. Η δυσκολία επηρεάζει κυρίως την ένταση της προσπάθειας και την εμμονή, ενώ η εξειδίκευση του στόχου συνδέεται με την επικέντρωση της προσπάθειας στο επιδιωκόμενο τέλος. Η χρήση στρατηγικών για την επί­ τευξη των στόχων συνδέεται με τη διαφοροποίηση των μέσων που μπο­ ρούν να χρησιμοποιηθούν και τον εντοπισμό της προσπάθειας σε εκείνα τα μέσα που εγγυώνται τα καλύτερα αποτελέσματα. Ένας άλλος παράγοντας που επηρεάζει την επίδοση είναι η γνώση των αποτελεσμάτων, η οποία προσφέρει επανατροφοδότηση και αξιολόγηση της προσπάθειας μέχρι εκείνη τη στιγμή. Η αξιολόγηση αυτή θα κρίνει την εμμονή στο στόχο, με την ίδια ή άλλη πορεία και προσπάθεια, ή την ανα­ στολή της δράσης για ένα διάστημα ή την εγκατάλειψη της προσπάθειας.

Η σννθετότητα του στόχου φαίνεται να επηρεάζει την επίδοση όχι τόσο μέσα από το μηχανισμό της προσπάθειας όσο μέσα από γνωστικούς μηχα­ νισμούς, που έχουν να κάνουν με τις γνωστικές διεργασίες που εμπλέκο­ νται στην αποκωδικοποίηση των απαιτήσεων του στόχου και των στρατηγι­ κών που απαιτούνται για την επίτευξή του. Αυτό το έλεγξαν οι ΟΗβδηβν και Ι-οοΚβ (1991), οι οποίοι βρήκαν ότι σε δύο επίπεδα συνθετότητας στόχου, τα υποκείμενα που είχαν τον πιο δύσκολο στόχο πήγαν καλύτερα από αυ­ τά που είχαν τον πιο εύκολο. Τόσο η δυσκολία του έργου όσο και οι στρα­ τηγικές που χρησιμοποιούνταν συσχετίζονταν θετικά με την επίδοση. Οι ε­ πιδράσεις όμως της στρατηγικής που είχε εφαρμοστεί στην επίδοση ήταν πολύ μεγαλύτερες από αυτές της δυσκολίας του στόχου. Η εμπλοκή με το στόχο και η δέσμευση προς αυτόν είναι ένας σημαντι­ κός παράγοντας που παρεμβαίνει στη σχέση στόχου-επίδοσης. Κι αυτό γιατί επηρεάζει άμεσα την εμμονή του στόχου και τη συνέχιση της προσπά­ θειας παρά τη δυσκολία του στόχου και συχνά την αποτυχία στην επίτευξή

244

ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΚΙΝΗΤΡΩΝ

του. Παράγοντες που επηρεάζουν το πόσο το άτομο θεωρεί προσωπική του υπόθεση την ολοκλήρωση του στόχου είναι: 1) Η γνωστοποίηση του στόχου σε άλλους. Τον παράγοντα αυτόν τον εί­ δαμε στις έρευνες των αιτιολογικών προσδιορισμών. Η κοινοποίηση της πρόθεσης κάποιου στους άλλους δημιουργεί πίεση στο άτομο να υλοποιή­ σει την πρόθεσή του, από τη μια, μέσω της εντατικοποίησης της πρόθεσης και, από την άλλη, μέσω του φόβου ότι θα εκτεθεί στους άλλους αν δεν τον πετύχει. Τη βελτίωση της επίδοσης υπό συνθήκες κοινοποίησης του στόχου σε άλλους μελέτησαν οι Ηο11βη6β<&, \Λ/ϊ11Ϊ3πΐ5, & Κίβΐη (1989), σε έρευνα που σύγκρινε τις επιδόσεις φοιτητών που είχαν ανακοινώσει την πρόθεσή τους να βελτιώσουν τη μέση επίδοσή τους και φοιτητές που είχαν την ίδια πρόθεση αλλά δεν την είχαν ανακοινώσει στους άλλους. Βρέθηκε ότι οι πρώτοι πέτυχαν το στόχο τους σε μεγαλύτερο βαθμό απ’ ό,τι οι δεύτεροι. 2) Οι αμοιβές. Η ύπαρξη αμοιβών σε ένα έργο, όπως έχουμε αναφέρει στα εσωτερικά και εξωτερικά κίνητρα αλλά και στις άλλες θεωρίες που α­ σχολούνται με το θέμα, μπορεί να επηρεάσει την επίδοση με διάφορους τρόπους. Οι αμοιβές μπορούν να οδηγήσουν σε καθιέρωση υψηλότερων στόχων, ώστε να μεγιστοποιηθεί η απολαβή, και από την άλλη, μπορεί να δημιουργήσουν δέσμευση για ολοκλήρωση του στόχου, μια και η αμοιβή κάνει το στόχο πιο ελκυστικό έναντι άλλων ανταγωνιστικών (Ι-β6, ί-οοΚβ, & ίειίΚεκη, 1989). Βεβαίως, αυτό εξαρτάται από το είδος και το μέγεθος της αμοιβής, καθώς και τη σχετικότητα της ενίσχυσης, μια και η ίδια αμοιβή δεν έχει την ίδια σπουδαιότητα για όλα τα άτομα ούτε για το ίδιο άτομο σε διάφορες φάσεις της ζωής του. 3) Η συμμετοχή στην καθιέρωση των στόχων επηρεάζει επίσης το βαθ­ μό δέσμευσης προς αυτούς. Συχνά οι στόχοι που το άτομο θέτει για τον ε­ αυτό του είναι πιο δεσμευτικοί απ’ ό,τι οι στόχοι που θέτουν οι άλλοι για αυτόν. Ωστόσο, αυτό μπορεί να αλλάξει, και οι άνθρωποι να ενσωματώ­ σουν τους εξωτερικούς στόχους στους προσωπικούς τους στόχους, αν η πρόταση του άλλου θεωρείται «νόμιμη», δηλαδή ο άλλος νομιμοποιείται να την κάνει (ίχ>οΚβ, Ι-βίΗειπι, & Ετβζ, 1988), και αν γίνει με τρόπο όχι επιβο­ λής αλλά πειθούς και συμμετοχής. . 4) Η εκτίμηση προσωπικής ικανότητας. Η δέσμευση προς ένα στόχο ε­ πηρεάζεται από το βαθμό στον οποίο το άτομο θεωρεί ότι μπορεί να φέρει σε πέρας το στόχο αυτό. Αυτή η αυτο-αξιολόγηση επηρεάζει και το είδος των στόχων που επιλέγονται αλλά και το βαθμό της προσπάθειας που θα ασκηθεί και την εμμονή στο στόχο. Η αίσθηση του εαυτού σε σχέση με το στόχο συνδέεται με την αίσθηση του ελέγχου που μπορεί να έχει το άτομο στις διαδικασίες επίτευξης του στόχου.

ΚΙΝΗΤΡΑ ΚΑΙ ΒΟΥΛΗΣΗ

245

Η έναρξη της δράσης Στην προηγούμενη ενότητα αναφερθήκαμε σια χαρακτηριστικά των στόχων και τους παράγοντες που επηρεάζουν τη σχέση τους με τη συμπε­ ριφορά και την επίδοση. Στην ενότητα αυτή θα εξετάσουμε τα βήματα που παρεμβάλλονται μεταξύ του στόχου και της επίδοσης, και τους παράγοντες που επηρεάζουν την έναρξη και ολοκλήρωση της δράσης που συνδέεται με ένα στόχο.

Οι θεωρίες των κινήτρων συχνά κάνουν την υπόθεση ότι από τη στιγμή που θα δημιουργηθεί μια ισχυρή κινητήρια τάση από κάποιο στόχο, τότε θα αρχίσει και η σχετική με το στόχο δράση. Αυτό όμως δε συμβαίνει τις περισσότερες φορές, γιατί η δράση για να εκδηλωθεί πρέπει να υπάρχουν και οι κατάλληλες συνθήκες. Αυτό σημαίνει ότι όταν έρθει η κατάλληλη στιγμή για την εκδήλωση της δράσης που συνδέεται με ένα προηγούμενο στόχο, τότε μπορεί να υπάρχει ισχυρή τάση για εκδήλωση άλλης δράσης, πράγμα που δημιουργεί σύγκρουση. Ο ΑοΗ συνέδεε τη λύση της σύγκρου­ σης με την ισχύ των εξωτερικών συνθηκών που συνδέονται με τη δράση του ενός ή του άλλου στόχου. Υπερισχύει εκείνη η τάση δράσης, για την ο­ ποία υπάρχουν οι πιο καθοριστικές συνθήκες. Σε αυτή την άποψη συνηγο­ ρεί και η θεωρία του ΑηάβΓβοη (1983) σχετικά με τη σύγκρουση νοερών παραγωγών, η οποία λύνεται με την κυριαρχία εκείνης της παραγωγής της οποίας η συνθήκη ταυτίζεται καλύτερα από τα εισιόντα. Ο Ι_β\νΐη απέδιδε τη λύση της σύγκρουσης στη σχέση της έντασης του στόχου με τα εμπόδια που παρεμβάλλονται ανάμεσα στην περιοχή του στόχου και τη σκοπούμενη περιοχή. Η δυναμική θεωρία της δράσης των Α&ϊηδοη και Β ϊγοΗ (1970) αποδίδει την έναρξη της δράσης στις μεταβολές στην τάση των διάφορων δράσεων, όπως αναφέραμε παραπάνω. Αξίζει πάντως να αναφερθεί ότι η σύγκρουση στόχων και τάσεων για δράση, κυρίως στην περίπτωση της σύγκρουσης προσέγγισης/αποφυγής, δημιουργεί αμφιθυμία και δυσάρεστη κατάσταση για το άτομο. Δύο είναι τα χαρακτηριστικά των συμπεριφορών που εκδηλώνονται σε συνάρτηση προς την αμφιθυμία. Πρώτον, το άτομο σταματά οποιαδήποτε ενέργεια σε σχέση με τους συγκρουόμενους στόχους, ενώ αυξάνουν οι σκέψεις και ι­ δέες που απασχολούν το άτομο σε σχέση με αυτούς. Δεύτερον, το άτομο στενοχωριέται, αισθάνεται κατάπτωση, και βιώνει αρνητικά συναισθήματα. Στην περίπτωση ισχυρής εσωτερικής σύγκρουσης είναι δυνατό να εκδηλω­ θούν και προβλήματα υγείας (Επιτηοηδ & Κΐης, 1988). Προβλήματα υγείας εμφανίζουν κυρίως τα άτομα που δεν εκφράζουν* εξωτερικά τη σύγκρουση που έχουν και τα συναισθήματα που τους δημιουργούνται. Η καταστολή

ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΚΙΝΗΤΡΩΝ

246

της συναισθηματικής έκφρασης, είτε εκούσια —για να μη δείξει κανείς τι αισθάνεται— είτε ακούσια —από προσωπική αδυναμία να εκφράζει τα συναισθήματά του— οδηγεί σε αυξημένη πιθανότητα προσβολής από καρκί­ νο, σε υπέρταση, και άλλα ψυχοσωματικά προβλήματα (ΡβηηββειΚβΓ, 1985).

Η υπερνίκησα των εμποδίων ιης δράσης Όπως είδαμε στην εισαγωγή που κάναμε στο θέμα της βούλησης, ο ΑοΗ απέδιδε την υπερπήδηση των εμποδίων στην πρωταρχική πράξη της βούλησης. Αυτό το αμφισβήτησε ο 1-βννϊη, ο οποίος ισχυρίσθηκε ότι τα ε­ μπόδια δεν μπορούν να υπερνικηθούν με την εκ των υστέρων ισχυροποίη­ ση της πρόθεσης. Ο Ι,βννϊη αρνήθηκε έτσι το ρόλο της βούλησης και απέ­ δωσε τη δύναμη να αντιμετωπισθούν τα εμπόδια στην ένταση του στόχου, ο οποίος απορρέει από κάποια ανάγκη του ατόμου. Αρα είναι θέμα έντα­ σης του κινήτρου και όχι της βούλησης.

Κατά τα νεώτερα χρόνια, το θέμα της αντιμετώπισης των εμποδίων, ε­ πειδή συνδέεται με τη δυσκολία του στόχου και την εντατικοποίηση της προσπάθειας, περιορίσθηκε στη σχέση αυτών των δύο. Τα δεδομένα αυτά παρουσιάσαμε παραπάνω. Εδώ θα τονίσουμε μια άλλη πλευρά του θέμα­ τος, και ειδικότερα, το μοντέλο αυτο-ρύθμισης του Καηίβτ (1970, 1975).

Το μοντέλο αυτο-ρύθμισης του ΚθηίβΓ Το μοντέλο αυτο-ρύθμισης του Κβηίβτ έχει ως αφετηρία την αρχή του αυτο-ελέγχου του δΚΐηηβΓ (1953), σύμφωνα με την οποία ένα άτομο μπορεί να μάθει να αποφεύγει καταστάσεις που του επιβάλλουν ανεπιθύμητες συ­ μπεριφορές. Αν, για παράδειγμα, κάποιος θέλει να κόψει το τσιγάρο, απο­ φεύγει τους τόπους όπου υπάρχουν καπνιστές. Αυτό το καταφέρνει μέσω αυτο-ενισχύσεων (και αυτο-τιμωριών), που έχει στην κατοχή του το άτομο αλλά δεν εφαρμόζει μέχρι που να προκληθεί ορισμένη αντίδραση. Ο Κβηίβτ επεξέτεινε αυτό το μοντέλο και το εφάρμοσε σε περιπτώσεις όπου υπάρχει ακολουθία αντιδράσεων που αποσκοπεί σε ορισμένο στόχο και ό­ που δεν υπάρχει εξωτερική ενίσχυση. Όταν η ακολουθία των αντιδράσεων διακόπτεται από την παρουσία εμποδίων, τότε το άτομο αρχικά παρατηρεί τη συμπεριφορά του (αυτο-παρακολούθηση), μετά συγκρίνει την παρατη­ ρούμενη συμπεριφορά με την επιθυμητή (βάσει των φιλοδοξιών ή κριτη­ ρίων επιτέλεσης), και, τέλος, αυτο-ενισχύεται θετικά —αν το αποτέλεσμα

ΚΙΝΗΤΡΑ ΚΑΙ ΒΟΥΛΗΣΗ

247

που παρατήρησε είναι το επιθυμητό— ή αρνητικά —εφόσον το αποτέλε­ σμα δεν είναι το ζητούμενο. Μέσω αυτών των αυτο-ενισχύσεων το άτομο κινητοποιείται στη διόρθωση της συμπεριφοράς και την εγκατάλειψη των μη επιθυμητών αντιδράσεων. Η πορεία μέσα από αυτές τις τρεις φάσεις ο­ νομάζεται «κύκλος της αυτο-ρύθμισης». Ο κύκλος της αυτο-ρύθμισης προχωρεί από την πρώτη φάση στις επό­ μενες, εφόσον το άτομο κρίνει ότι η κατάσταση είναι υπό τον έλεγχό του. Αν δεν είναι, τότε η όλη διαδικασία εγκαταλείπεται. Το ίδιο και η προσπά­ θεια επίτευξης του στόχου. Αν, όμως η κατάσταση είναι ελεγχόμενη, τότε εξετάζεται αν ο στόχος εξακολουθεί να έχει ενδιαφέρον για το άτομο. Αν έχει, τότε αρχίζει η σύγκριση της τρέχουσας κατάστασης με την επιθυμητή ή προσδοκώμενη. Το μέγεθος της απόκλισης της τρέχουσας από την επι­ θυμητή συμπεριφορά προσδιορίζει τα μέτρα που πρέπει να ληφθούν, προκειμένου να κλείσει η ψαλίδα. Η απόφαση για τα μέτρα που πρέπει να ληφθούν, ωστόσο, προϋποθέ­ τει μια ανάλυση των αιτίων της απόκλισης, έτσι που να εκτιμηθεί και πάλι αν τα μέτρα που πρέπει να ληφθούν υπόκεινται στον έλεγχο του ατόμου ή όχι. Αν δεν υπόκεινται στον έλεγχό του, τότε η προσπάθεια εγκαταλείπεται. Αν η απόκλιση της συμπεριφοράς από τη ζητούμενη είναι θετική, δηλαδή η επίδοση ξεπερνά τα κριτήρια για την ορθή συμπεριφορά στη συγκεκρι­ μένη περίσταση, τότε το άτομο θεωρεί ότι τα μέσα για τον περιορισμό της απόκλισης είναι υπό τον έλεγχό του και αυτο-ενισχύεται θετικά στην προ­ σπάθεια για τον περιορισμό της απόκλισης. Το ίδιο γίνεται και στην περί­ πτωση αρνητικής απόκλισης, η οποία όμως κρίνεται ότι οφείλεται σε παρά­ γοντες υπό τον έλεγχο του ατόμου. Θα υπάρξει σχετική αυτο-κριτική, αλλά αυτή θα ξεπεραστεί με την αναζήτηση και εφαρμογή των μέσων που μπο­ ρούν να διορθώσουν την κατάσταση. Αν, βέβαια, η αρνητική απόκλιση εί­ ναι μεγάλη — που σημαίνει ότι η διόρθωση της κατάστασης δεν είναι υπό τον έλεγχο του ατόμου — , τότε εκδηλώνεται έντονη αυτο-κριτική και εγκαταλείπεται η προσπάθεια. Το μοντέλο του Κδηίβτ περιγράφει ουσιαστικά διαδικασίες Βουλητικές, μια και η διαδικασία αυτο-ρύθμισης αρχίζει να λειτουργεί από τη στιγμή που αρχίζει η δράση η σχετική με ένα στόχο. Άρα δεν έχει να κάνει με τα κίνητρα και τα χαρακτηριστικά του στόχου. Η σημασία του μοντέλου είναι μεγάλη, διότι δείχνει ότι η υπερνίκηση εμποδίων δεν είναι απλώς θέμα προσπάθειας αλλά μιας σειράς διορθωτικών κινήσεων και αποφάσεων που λαμβάνουν χώρα σε όλη τη διάρκεια της φάσης ολοκλήρωσης της δράσης. Αυτό σημαίνει ότι το μοντέλο μπορεί να δεχτεί την επενέργεια των αιτιολογικών προσδιορισμών, των προσδοκιών ελέγχου, όπως και των ενι­

ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΚΙΝΗΤΡΩΝ

248

σχύσεων, κυρίως εσωτερικών αλλά και εξωτερικών. Είναι η πρώτη διατύ­ πωση των μεχαγνωστικών διαδικασιών παρακολούθησης και ρύθμισης, που μελετήθηκαν κατά το τέλος της δεκαετίας του 1970.

Η θεωρία του ΚιιΗΙ για τον έλεγχο της δράσης Ο ΚιιΗΙ (1983, 1985, 1987) ήταν ο πρώτος θεωρητικός που τόνισε ότι η τάση για δράση που δημιουργείται από ένα κίνητρο δεν είναι αναγκαίο ότι θα ολοκληρωθεί. Για να ολοκληρωθεί, χρειάζεται να παρέμβει η βούληση, η οποία θα διαφυλάξει την τάση αυτή από άλλες ανταγωνιστικές και θα πα­ ρακολουθήσει τις διεργασίες εκτέλεσης της δράσης ώστε να οδηγήσουν στο επιθυμητό αποτέλεσμα. Μια τάση που δημιουργείται λόγω ενός κινήτρου θα οδηγήσει σε δρά­ ση, αν κατ’ αρχήν πάρει τη μορφή πρόθεσης, δηλαδή δέσμευσης του ατό­ μου στο στόχο. Στη συνέχεια χρειάζεται να αρχίσει η διαδικασία εφαρμο­ γής των διαδικασιών που θα ολοκληρώσουν τη δράση τη σχετική με το στόχο. Υπάρχουν επτά τύποι διεργασιών και στρατηγικών ελέγχου που ε­ μπλέκονται στην ολοκλήρωση μιας πρόθεσης σε δράση (βλ. ΗβοΚΗειυεβη, 1991): 1) Επιλεκτική προσοχή. Η προσοχή κατευθύνεται προς εκείνες τις πλη­ ροφορίες του περιβάλλοντος που σχετίζονται με την πρόθεση. Οι άσχετες πληροφορίες αγνοούνται. Αυτή η επιλεκτική επεξεργασία των πληροφο­ ριών μπορεί να απορρέει από αυτόματες ρυθμίσεις της προσοχής προς τις σχετικές με το στόχο πληροφορίες, αλλά και από ενεργητικές παρεμβά­ σεις, όπως, για παράδειγμα, παρεμπόδιση εισόδου πληροφοριών που εί­ ναι άσχετες με το στόχο ή καθοδήγηση της προσοχής μακριά από πληρο­ φορίες που σχετίζονται με ανταγωνιστικούς στόχους. 2) Έλεγχος της κωδικοποίησης. Η κωδικοποίηση των εισερχόμενων πληροφοριών που συνδέονται με το στόχο γίνέται με μεγαλύτερη εμβά­ θυνση και με ενεργοποίηση των γνώσεων που είναι σχετικές με το στόχο. 3) Έλεγχος του συναισθήματος. Ο έλεγχος του συναισθήματος σχετίζε­ ται με τη μετα-βουλητική γνώση του ατόμου σχετικά με τα συναισθήματα που επιτρέπουν τη συγκέντρωση της προσοχής στη δράση και την ολοκλή­ ρωσή της. Η θλίψη, για παράδειγμα, είναι πιο ανασταλτική της δράσης α­ πό ό,τι η ευτυχία. Αρα, αν κάποιος θέλει να βοηθήσει τη δράση, αποφεύ­ γει τη δημιουργία συναισθημάτων που μπορούν να την παρεμποδίσουν. 4) Έλεγχος των κινήτρων. Αυτή η διεργασία αποσκοπεί στην ισχυρό-

ΚΙΝΗΤΡΑ ΚΑΙ ΒΟΥΛΗΣΗ

249

ποίηση της τάσης για δράση ενόψει άλλων ανταγωνιστικών τάσεων. Η α­ νανέωση του ενδιαφέροντος στον αρχικό στόχο γίνεται με τον αναλογισμό των θετικών προσδοκιών και των εξωτερικών κινήτρων που συνδέονται με την ολοκλήρωση της δράσης. 5) Έλεγχος του περιβάλλοντος. Η διεργασία αυτή αντιπροσωπεύει τη διασφάλιση από τους εξωτερικούς πειρασμούς. Για παράδειγμα, το άτομο που έχει αποφασίσει να συγκεντρωθεί στη μελέτη του, πηγαίνει στη βιβλιο­ θήκη και αποφεύγει το κυλικείο ή τους χώρους του σπιτιού όπου κυκλοφο­ ρούν άτομα που δε μοιράζονται τον ίδιο στόχο με αυτόν. Έτσι το άτομο διαμορφώνει το περιβάλλον που προσφέρεται καλύτερα για την επίτευξη του στόχου του. Επίσης, δημιουργεί εκείνες τις δεσμεύσεις στον εαυτό του που κάνουν δύσκολη την εγκατάλειψη της πρόθεσης. Λόγου χάρη, δημι­ ουργεί συνθήκες κοινωνικής πίεσης, κοινοποιώντας το στόχο του στους άλλους και μοιραζόμενος κοινές επιδιώξεις, που είναι σύμφωνες με τους δικούς του στόχους και βοηθούν στην ολοκλήρωση και των δικών του στό­ χων. 6) Οικονομική επεξεργασία των πληροφοριών. Η οικονομία των δυνά­ μεων στην επεξεργασία των πληροφοριών είναι μια γενική αρχή λειτουρ­ γίας του γνωστικού συστήματος (Αηάβτδοη, 1983). Στα πλαίσια της θεωρίας του ΚυΗΙ, η φειδώ αφορά τις εκτιμήσεις προσδοκίας και αξίας του στόχου, διότι η συνεχής ενασχόληση με παρόμοιες εκτιμήσεις αναστέλλει τη δρά­ ση. Ο έλεγχος του βαθμού ενασχόλησης με εκτιμήσεις προσδοκίας-αξίας ασκείται τόσο στη φάση διαμόρφωσης της πρόθεσης όσο και σε μεταγενέστρες φάσεις, κάθε φορά που γίνονται παρεμβατικές κινήσεις στην ήδη εκδηλωθείσα δράση. 7) Αντιμετώπιση της αποτυχίας. Αυτή είναι μια άλλη σημαντική διεργα­ σία που σχετίζεται με την ολοκλήρωση της δράσης. Περιλαμβάνει την απο­ φυγή απασχόλησης της σκέψης με την αποτυχία για πολύ χρονικό διάστη­ μα και την επανέναρξη των προσπαθειών αντιμετώπισης, εφόσον είναι δυ­ νατό να ανημετωπισθεί αυτή και να διορθωθεί η δράση, ή την εγκατάλειψη του στόχου, εφόσον ξεφεύγει από τον έλεγχο του ατόμου. Οι διεργασίες που επικαλείται ο ΚυΗΙ, και που παρουσιάστηκαν παρα­ πάνω, είναι συνδυασμός γνωστικών λειτουργιών και μεταγνωσπκών στρα­ τηγικών, που εμπλέκονται στην όλη πορεία της δράσης από τη στιγμή που θα δημιουργηθεί ο στόχος και αρχίζει η εκτέλεση της δράσης. Το διάγραμ­ μα ροής στο γράφημα που ακολουθεί συνοψίζει τη δράση των παραπάνω μεσολαβητικών της δράσης διεργασιών (ΚυΗΙ, 1985).

250

ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΚΙΝΗΤΡΩΝ

Σχήμα 21. Διάγραμμα ροής ίου ελέγχου της δράσης κατά τον ΚιιΗΙ.

ΚΙΝΗΤΡΑ ΚΑΙ ΒΟΥΛΗΣΗ

251

Στο διάγραμμα αυτό επιδεικνύεται η σειρά των ενεργειών και αποφάσε­ ων που λαμβάνουν χώρα όταν η δράση που αποσκοπεί στην ικανοποίηση κάποιου στόχου αποτυχαίνει, είτε διότι εξασθενεί η σχετική τάση για δρά­ ση είτε γιατί παρεμβάλλονται εμπόδια στην ολοκλήρωση της δράσης που έχει ξεκινήσει. Ειδικότερα, οι δομές που σχετίζονται με τη δράση και ται­ ριάζουν με την τρέχουσα κατάσταση ανακαλούνται από τη μακρόχρονη μνήμη. Αυτό ενεργοποιεί τις επιθυμίες, τις νόρμες, τις προσδοκίες, αξίες, και προθέσεις. Αν έχουν μορφή πρόθεσης, μεταφέρονται στην εργαζόμε­ νη μνήμη. Ειδικές στρατηγικές ελέγχου καλούνται όταν εμφανιστούν δυ­ σκολίες και το άτομο πιστεύει ότι μπορεί να τις αντιμετωπίσει. Διαφορετικά τροποποιείται είτε η πρόθεση είτε το πρόγραμμα της δράσης. Προσανατολισμοί στον έλεγχο της δράσης. Η παρακολούθηση και ρύθμιση της πρόθεσης και της δράσης που αυτή προκαλεί μπορεί να είναι συνειδητή αλλά και μη συνειδητή. Οι στρατηγικές συχνά εφαρμόζονται χω­ ρίς το άτομο να τις γνωρίζει και να τις οργανώνει μόνο του. Μάλιστα, υ­ πάρχουν ατομικές διαφορές και προτιμήσεις στο είδος των στρατηγικών που εφαρμόζονται. Ο ΚυΗΙ διέκρινε δύο τέτοιους προσανατολισμούς στον έλεγχο της δράσης: τον προσανατολισμό προς τη δράση και τον προσανα­

τολισμό προς την κατάσταση. Στην πρώτη περίπτωση το άτομο κινείται με γνώμονα τη δράση και εφαρμόζει στρατηγικές ελέγχου της, ενώ στη δεύτε­ ρη το άτομο κινείται με αναφορά την κατάσταση στην οποία περιέρχεται ό­ ταν έχει να δράσει. Στην περίπτωση αυτή εφαρμόζονται στρατηγικές ελέγ­ χου σε μικρότερο βαθμό απ’ ό,τι στην περίπτωση του προσανατολισμού προς τη δράση. Ο προσανατολισμός προς τη δράση διευκολύνει την εκδή­ λωση της δράσης ενώ ο προσανατολισμός προς την κατάσταση την παρε­ μποδίζει. Οι δύο προσανατολισμοί προς τη δράση παρατηρούνται ανεξάρτητα α­ πό την ένταση της πρόθεσης και τον ανταγωνισμό που αντιμετωπίζει από άλλες παράλληλες προθέσεις. Ο προσανατολισμός προς τη δράση πιέζει για το μετασχηματισμό της πρόθεσης σε δράση ενώ ο προσανατολισμός προς την κατάσταση περιορίζει την προσοχή του ατόμου στις σκέψεις που αφορούν την πρόθεση και τη δράση. Η στροφή προς την κατάσταση διευ­ κολύνεται, πρώτον, όταν υπάρχουν ασυμφωνίες στις πληροφορίες που ε­ πεξεργάζεται το άτομο, πράγμα που δημιουργεί έκπληξη και απαιτεί διευ­ κρινίσεις. Αυτή όμως είναι μια παροδική κατάσταση, που γρήγορα μπορεί να ξεπεραστεί. Δεύτερον, όταν οι προθέσεις εκφυλίζονται. Αυτό συμβαίνει γιατί διάφορα κομμάτια της πρόθεσης μπορεί να χάσουν στοιχεία τους, έ­ τσι που ο μετασχηματισμός τους σε δράση να γίνεται προβληματικός. Η

252

ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΚΙΝΗΤΡΩΝ

πρόθεση, όπως είδαμε, εμπεριέχει στοιχεία για το στόχο, δέσμευση προς αυτόν, αλλά και προσδοκίες και αξιολογήσεις για τα μέσα και διαδικασίες επίτευξης του στόχου. Αν κάποιο από τα στοιχεία του στόχου προκαλέσει σε δυσανάλογα μεγάλο βαθμό την προσοχή, τότε το στοιχείο αυτό αποσπά δυναμικό από τον προσδιορισμό των υπόλοιπων λεπτομερειών του στόχου και των μέσων για τη δράση, πράγμα που παρεμποδίζει την ορθή εκτέλεση και ολοκλήρωση της δράσης. Αν, από την άλλη, περιοριστεί η δέσμευση προς το στόχο, τότε η πρόθεση χάνει από τη δύναμή της και το άτομο κι­ νείται ανάμεσα στο να προχωρήσει σε δράση για την ικανοποίησή του ή ό­ χι. Τέλος, αν τα μέσα που σκέφτεται το άτομο για την επίτευξη του στόχου αποδειχτούν μετά τις πρώτες προσπάθειες ανεπαρκή, τότε η αποτυχία που αντιμετωπίζει το άτομο το οδηγεί σε σκέψεις αρνητικές, που δεσμεύουν την προσοχή προς την αποτυχία και παρεμποδίζουν τη διόρθωση της δρά­ σης. Κατά συνέπεια, η στροφή προς την κατάσταση προκαλείται όταν ήδη εξαρχής δημιουργούνται προϋποθέσεις για τον περιορισμό της αποτελεσματικότητας της δράσης. Υπάρχουν όμως και προδιαθέσεις που κάνουν τα άτομα περισσότερο ή λιγότερο προσανατολισμένα προς τη δράση ή την κατάσταση. Ο ΚαΗΙ ανέ­ πτυξε μια κλίμακα Ελέγχου της Δράσης προκειμένου να εκτιμηθούν 'όι προδιαθέσεις αυτές. Η κλίμακα περιλαμβάνει τρεις υποκλίμακες: η πρώτη είναι σχετική με τη λήψη αποφάσεων, η δεύτερη με την εκτέλεση της δρά­ σης, και η τρίτη με την αποτυχία. Παράδειγμα προτάσεων που χαρακτηρίζουν τη λήψη αποφάσεων είναι: Αν πάω να ψωνίσω ένα δώρο γεννεθλίων και βρω πολλά κατάλληλα δώρα: α) δεν μου είναι εύκολο να αποφασίσω ποιο δώρο να πάρω β) αποφασίζω γρήγορα για ένα πράγμα, και το αγοράζω Παράδειγμα της υποκλίμακας για την εκτέλεση της δράσης είναι: Όταν κάνω για πολύ καιρό κάτι ενδιαφέρον, λ.χ., διαβάζω ένα βιβλίο ή δουλεύω πάνω σε ένα θέμα: α) μερικές φορές σκέφτομαι αν αυτό που κάνω αξίζει τον κόπο β) συνήθως απορροφιέμαι με αυτό που κάνω τόσο πολύ που ποτέ δε σκέφτομαι αν αξίζει τον κόπο. Παράδειγμα της υποκλίμακας που αφορά την αποτυχία είναι: Όταν χάσω κάτι που έχει μεγάλη αξία για μένα και δεν μπορώ να το βρω πουθενά: α) δυσκολεύομαι πολύ να συγκεντρωθώ σε κάτι άλλο. β) το βγάζω από το μυαλό μου μετά από λίγο. Η εγκυρότητα της κλίμακας αυτής ελέγχθηκε με έρευνες στις οποίες τα

ΚΙΝΗΤΡΑ ΚΑΙ ΒΟΥΛΗΣΗ

253

υποκείμενα διαχωρίστηκαν πρώτα ως προς τον προσανατολισμό τους (δράση ιί κατάσταση) και στη συνέχεια απάντησαν σε ερωτήσεις για την ε­ μπλοκή τους σε διάφορες δραστηριότητες και πόσο χρόνο σκόπευαν να α­ φιερώσουν σε αυτές. Στη συνέχεια μετρήθηκε ο πραγματικός χρόνος που επένδυσαν στις διάφορες δραστηριότητες. Βρέθηκε ότι η συσχέπση πραγ­ ματικού χρόνου με τον προτιθέμενο ήταν υψηλότερη στα άτομα με προσα­ νατολισμό προς τη δράση. Η σχέση του προσανατολισμού προς τη δράση με τη μαθημένη απελπι­ σία είναι μια ενδιαφέρουσα επέκταση της θεωρίας του ΚυΗΙ. Ο ΚυΗΙ (1981) έκανε μια έρευνα στην οποία αρχικά δόθηκε στα υποκείμενα μια σειρά προβλημάτων. Στη συνέχεια τα υποκείμενα οδηγήθηκαν σε κατάσταση μα­ θημένης απελπισίας μέσω της άσχετης με την επίδοση στα προβλήματα πληροφόρησης για αποτυχίες. Στη δεύτερη φάση του πειράματος τα υπο­ κείμενα χωρίστηκαν σε δύο ομάδες: από τη μια ομάδα ζητήθηκε να κατα­ γράψουν τα αισθήματα που τους δημιούργησε η ανεξέλεγκτη αποτυχία και να σκεφτούν τους λόγους που μπορεί να την προκάλεσαν. Αυτή ήταν η συνθήκη δημιουργίας προσανατολισμού προς την κατάσταση. Από τη δεύ­ τερη ομάδα δε ζητήθηκε να αναλογισθούν πάνω στην κατάσταση αποτυ­ χίας. Στην τρίτη φάση του πειράματος, δόθηκαν προβλήματα πολύ πιο εύ­ κολα από αυτά της πρώτης φάσης, αλλά τα υποκείμενα της πρώτης ομάδας δεν τα έλυσαν. Τα υποκείμενα της δεύτερης ομάδας, παρά την κατάσταση μαθημένης απελπισίας στην οποία είχαν περιέλθει, πήγαν καλύτερα από τα υποκείμενα της πρώτης. Αυτό σημαίνει ότι η αναστολή της δράσης που παρατηρείται στη μαθημένη απελπισία διαμεσολαβείται από τον έλεγχο της δράσης που χαρακτηρίζεται από τη στροφή του ατόμου προς την κατάστα­ ση. Το ενδιαφέρον είναι ότι ακόμη και τα υποκείμενα της ομάδας με έλεγ­ χο κατάστασης βελτίωσαν την επίδοσή τους όταν υποβλήθηκαν σε «θερα­ πευτική» παρέμβαση μεταστροφής από τον έλεγχο της δράσης με προσα­ νατολισμό στην κατάσταση προς έλεγχο προσανατολισμένο προς τη δρά­ ση. Η σημασία των ευρημάτων αυτών είναι μεγάλη, γιατί παρά την απόδο­ ση του τύπου ελέγχου της δράσης σε χαρακτηριστικά προσωπικότητας (προδιαθέσεις), αποδεικνύεται ότι και χαρακτηριστικά της κατάστασης μπο­ ρούν να επηρεάσουν το άτομο στον τρόπο δράσης του αλλά και να αναστείλουν τις επιδράσεις αυτές.

Τα χαρακτηριστικά της κατάστασης που προάγουν τον έλεγχο με στρο­ φή προς την κατάσταση δεν είναι μόνο η προδιάθεση προς την κατάσταση και το ανεξέλεγκτο της αποτυχίας αλλά και η έκπληξη που αισθάνεται το ά­ τομο όταν, παρά τις επίμονες προσπάθειές του, δεν καταφέρνει να λύσει το πρόβλημα ή να αντιμετωπίσει μια κατάσταση. Αν το άτομο είναι πληρο-

254

ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΚΙΝΗΤΡΩΝ

φορημένο από πριν για την υψηλή πιθανότητα αποτυχίας στο έργο —μια και πολλοί άλλοι δεν μπορούν να πετύχουν, επίσης — , τότε δεν παρουσιά­ ζεται διαφορά μεταξύ των ατόμων με στροφή προς την κατάσταση και των ατόμων με στροφή προς τη δράση (ΚιιΗΙ & \Λ/βίδδ, 1985). Η έρευνα αυτή έ­ δειξε ότι η μαθημένη απελπισία δεν οφείλεται σε ελαττωματικά κίνητρα ή λανθασμένες προσδοκίες, αλλά σε αδυναμία του ατόμου να εγκαταλείψει τις σκέψεις για την προηγούμενη αποτυχία. Οι σκέψεις αυτές παρεμβαί­ νουν στην τρέχουσα δραστηριότητα και παρεμποδίζουν την πλήρη αξιοποί­ ηση των δυνατοτήτων του ατόμου. Ο γνωστικός μηχανισμός που φαίνεται να επηρεάζεται από την εμμονή των ιδεών σχετικά με τις προηγούμενες αποτυχίες είναι ή εργαζόμενη μνή­ μη (ΚυΗΙ & Ηβΐΐβ, 1986), στην οποία διατηρούνται ενεργοποιημένες οι α­ νεκπλήρωτες προθέσεις. Από την παρουσίαση των απόψεων του ΚιιΗΙ, φαίνεται ότι τα κίνητρα α­ πό μόνα τους δεν επαρκούν για να οδηγήσουν στη δράση. Χρειάζεται να περεμβληθεί η πρόθεση, η οποία θα ενεργοποιήσει τους μηχανισμούς της δράσης. Αλλά και η πρόθεση δεν αρκεί για την ολοκλήρωση της δράσης. Η εφαρμογή της δράσης περιλαμβάνει μια σειρά άλλων διεργασιών, διαμεσολαβητικών στρατηγικών, που επηρεάζουν την ολοκλήρωσή της. Αυτές οι μεσολαβητικές βουλητικές διεργασίες, που αφορούν τον έλεγχο της δράσης, αποκτούν ιδιαίτερη σημασία στην περίπτωση της αποτυχίας. Ο χειρισμός της αποτυχίας μέσω της αποενεργοποίησης της σχετικής πρόθε­ σης ή της διατήρησής της έχει επιπτώσεις, μια από τις οποίες μπορεί να εί­ ναι η μαθημένη απελπισία. Το μοντέλο του ΚυΗΙ, επομένως, θέτει τις βά­ σεις για το διαχωρισμό των φάσεων της πορείας από τη δημιουργία του κι­ νήτρου μέχρι την ολοκλήρωση της δράσης και μετά από αυτήν. Έ να μο­ ντέλο που παρουσιάζει την πορεία αυτή, αλλά ως διακριτά στάδια, με ε­ μπόδια στη μετάβαση από το ένα στάδιο στο άλλο, είναι το μοντέλο του Ρουβίκωνα, που πρότεινε ο ΗβοΚΗεαίδβη (1991).

Το μοντέλο του Ρουβίκωνα για τις φάσεις της δράσης Οι αρχικοί κρίκοι στην αλυσίδα των κινητήριων διεργασιών είναι οι επι­ θυμίες και οι φόβοι. Η επιθυμία ή ο φόβος παρακινούν το άτομο να σκεφτεί αν το αντικείμενό τους μπορεί να εκπληρωθεί ή αν θα πρέπει να απο­ φευχθεί. Αν μπορεί να γίνει αυτό, τότε αρχίζει η αξιολόγηση του αν αξίζει τον κόπο να γίνουν οι ενέργειες που σχετίζονται με την εκπλήρωση της ε­ πιθυμίας. Η απόφαση αυτή στηρίζεται σε εκτιμήσεις του πόσο επιθυμητή είναι η δράση και αν είναι εφικτή. Τα μοντέλα προσδοκίας-αξίας αποσκο-

ΚΙΝΗΤΡΑ ΚΑΙ ΒΟΥΛΗΣΗ

255

πουν να περιγράφουν αυτές τις προ της απόφασης διεργασίες, οι οποίες καταλήγουν στον προσδιορισμό του ποιος στόχος δράσης θα επιλεγεί. Το κύριο χαρακτηριστικό των προ της απόφασης διεργασιών είναι η α­ ντικειμενική και απροκατάληπτη φύση τους. Είναι η αναπαράσταση των υπαρχουσών δυνατοτήτων, όπως αυτές περιορίζονται από τις αντικειμενικές συνθήκες χρόνου, τόπου, διαθεσίμων (πιθανότητα επιτυχίας/προσδοκία). Είναι και η εκτίμηση των συνεπειών της ανάληψης της δράσης και της επί­ τευξης του στόχου, πόση αξία έχει και τι άλλες δυνατότητες —θετικές ή αρ­ νητικές— ανοίγει. Αυτό προϋποθέτει ότι το άτομο είναι στραμμένο προς την πραγματικότητα και έχει μια ανεπηρέαστη θέαση των πραγμάτων. Τα μετακίνητρα είναι ένας ιδιαίτερος τρόπος σκέψης, που αναπτύσσεται σε αυτή τη φάση. Η μεταγνωστική ενημερότητα των εξωτερικών κινήτρων και των μέσων για την εντατικοποίηση των προσδοκιών, την εξαντλητική ε­ ξέταση των δυνατοτήτων, και την επιτυχή ολοκλήρωσή τους είναι μέρος της φάσης πριν από την τελική λήψη της απόφασης. Παράλληλα, μεταγνωστικές εμπειρίες, όπως αισθήματα βεβαιότητας και αμφιβολίας, παρακο­ λουθούν τις διεργασίες της σκέψης και τον αναλογισμό των δυνατοτήτων. Τα αισθήματα αυτά δημιουργούν μια νοητική τάση, η οποία σχετίζεται με το αν οι υπάρχουσες πληροφορίες σχετικά με το αντικείμενο των κινήτρων επαρκούν για τη λήψη της απόφασης ή όχι. Αυτή ονομάζεται κινητήρια τά­ ση.

Την κινητήρια νοητική τάση διαδέχεται η βουλητική τάση, η οποία είναι προσανατολισμένη προς την εφαρμογή της κινητήριας τάσης. Από τη στιγ­ μή που θα δημιουργηθεί ένας στόχος δράσης, τότε όλες οι σκέψεις επικε­ ντρώνονται στην ολοκλήρωση των ενεργειών δράσης που ενεργοποιεί ο στόχος. Τις περισσότερες φορές η δράση δεν αρχίζει αμέσως. Προηγείται μια φάση ανίχνευσης των υπαρχουσών συνθηκών και σχεδιασμού των βη­ μάτων της δράσης. Αν οι τρέχουσες συνθήκες δεν είναι ευνοϊκές, τότε χρειάζεται σχεδιασμός ενεργειών που θα οδηγήσουν σε ευνοϊκές συνθή­ κες. Επιπλέον, χρειάζεται διαπίστωση των δυσκολιών και σχεδιασμός τρό­ πων για το ξεπέρασμά τους. Τέλος, χρειάζεται αναλογισμός για το πότε θα πρέπει να σταματήσει η σχετική με το στόχο δράση, πότε δηλαδή θα θεω­ ρηθεί ότι επιτεύχθηκε ο στόχος και θα πρέπει να ανασταλούν οι περαιτέρω ενέργειες που τον αφορούν. Όσο μεγαλύτερη αβεβαιότητα υπάρχει σχετι­ κά με το πώς το άτομο θα συμπεριφερθεί σε μια δεδομένη κατάσταση στο μέλλον, τόσο περισσότερος προσχεδιασμός χρειάζεται για την έναρξη, ε­ κτέλεση, και τερματισμό της δράσης. Ο σχεδιασμός της δράσης προϋποθέτει ότι το άτομο έχει περάσει στη βουλητική νοητική τάση και δεν επιστρέφει στην κινητήρια τάση. Αν υπάρ­

256

ΨΥΧΟΛΟΓΊΑ ΚΙΝΗΤΡΩΝ

χουν ακόμη αμφιβολίες σχετικά με την προσδοκία ή αξία του στόχου, τότε ενεργοποιούνται μετα-βουλητικές διεργασίες, που αφορούν την αντιμετώ­ πιση των σκέψεων σχετικά με τη διακοπή ή συνέχιση της προετοιμασίας της δράσης. Οι μεια-βουλητικές διεργασίες είτε απωθούν τις σκέψεις που αφορούν την αναστολή της δράσης είτε ενισχύουν τις σκέψεις που τονώ­ νουν την πρόθεση του στόχου και την προτεραιότητά του έναντι άλλων που παρεμβάλλονται. Ό σ ο περισσότερο προσχεδίασμά και έντονες προθέσεις απαιτεί η υλοποίηση του στόχου, τόσο μεγαλύτερη θα είναι η βουλητική τά­ ση που θα εμφανίσει το άτομο. Γενικά, θα μπορούσε να διακρίνει κανείς τέσσερις φάσεις στην πορεία από τη σύλληψη της ιδέας του στόχου μέχρι και τις σκέψεις μετά τη δράση: είναι τα κίνητρα πριν τη λήψη της απόφασης, όταν το άτομο εξετάζει εναλ­ λακτικούς στόχους δράσης. Αυτή η φάση τερματίζεται όταν σχηματισθεί η πρόθεση για επιδίωξη ενός από τους στόχους αυτούς. Η πρόθεση δίνει το έναυσμα για την έναρξη της βουλητικής νοητικής τάσης, η οποία εκδηλώ­ νεται σε δύο φάσεις: την προ της δράσης φάση και τη φάση κατά τη διάρ­

κεια της δράσης. Στην προ της δράσης φάση η βούληση ενεργεί ενώ ακό­ μη η πρόθεση αναμένει τις συνθήκες που θα επιτρέψουν την εκτέλεση της δράσης που απορρέει από αυτήν. Η φάση αυτή ολοκληρώνεται τη στιγμή που θα δοθεί η εντολή ίΐβί! (ας γίνει!), οπότε αρχίζει η εκτέλεση της δρά­ σης. Η κατά τη διάρκεια της δράσης βουλητική φάση διαρκεί μέχρι την ο­ λοκλήρωση της δράσης και την αποενεργοποίηση του στόχου. Αυτή τη φά­ ση διαδέχεται μια δεύτερη φάση κινήτρων, η οποία έχει να κάνει με την α­ ξιολόγηση της δράσης και των αποτελεσμάτων της και την απόδοση αιτιολογικών προσδιορισμών. Αυτή η φάση θέτει τα θεμέλια για τις μελλοντικές αποφάσεις και στόχους. Την ακολουθία των κινητήριων και βουλητικών φάσεων που αναφέραμες μπορεί να δει κανείς στο Σχήμα 22. Η εξέταση του διαγράμματος των τεσσάρων φάσεων θέτει ορισμένα ε­ ρωτήματα σχετικά με την αναγκαιότητα των τεσσάρων φάσεων σε κάθε εί­ δους δράση που παρακολουθούμε στους ανθρώπους, τη χρονική διάρκεια των διάφορων φάσεων, το είδος των διεργασιών που κυριαρχούν στην κά­ θε φάση, τις επιδράσεις που παρατηρούνται στην κάθε φάση, κ.τ.λ. Πρέπει να τονισθεί ότι το μοντέλο αυτό είναι μια εξιδανικευμένη κατά­ σταση, η οποία φέρνει κοντά διεργασίες που μπορεί να απέχουν μεταξύ τους χρονικά πολύ. Για παράδειγμα, η προ της δράσης κινητήρια φάση μπορεί να απέχει πάρα πολύ από τη στιγμή της βουλητικής ενεργοποίη­ σης. Έτσι, μπορεί να φαίνεται ότι ξεκινά μια δράση χωρίς προηγούμενη κινητήρια φάση ή η κινητήρια φάση μιας δράσης να επικαλύπτεται με τη βουλητική φάση μιας άλλης δράσης. Είναι δυνατό, όπως αναφέραμε

257

ΚΙΝΗΤΡΑ ΚΑΙ ΒΟΥΛΗΣΗ

Σχηματισμός πρόθεσης

Ενεργοποίηση πρόθεσης

Ολοκλήρωση πρόθεσης

Αποενεργοποίηση πρόθεσης

I > Κίνητρα πριν ιην απόφαση

Επιλογή]

ν|

°Β

Βούληση πριν ιη δράση

Βούληση κατά τη δράση

Κίνητρα μετά τη δράση

ο*

Φάση πριντη δράσην

Δράση------ ► !

Αξιολόγηση - ► ....·►

Σχήμα 22. Σχηματική παρουσίαση των τεσσάρων φάσεων της δράσης σιο μοντέλο του Ρου6ίκωνα κατά τον ΗβοΙζΗθυββη.

προηγουμένως, να υπάρχει στο άτομο, ανά πάσα στιγμή, μια ποικιλία ε­ νεργοποιημένων στόχων, οι οποίοι όμως διατηρούνται σε κατάσταση ανα­ μονής, μέχρι που να έρθει η στιγμή της ενίσχυσής τους σε σημείο που να δημιουργήσουν πρόθεση και να οδηγήσουν σε δράση. Από το σύνολο των εν δυνάμει στόχων, ένας κάθε φορά μπορεί να ξεχωρίσει και να δεχτεί ό­ λη την επεξεργασία που απαιτείται για τη λήψη αποφάσεων σχετικά με τη δράση που του προσιδιάζει. Ανπστοίχως, κατά την εκτέλεση της δράσης, μία, το πολύ δύο, δράσεις μπορούν να λαμβάνουν χώρα με τρόπο που να παρακολουθούνται από εμάς συνειδητά. Αν υπάρχουν περισσότερες πα­ ράλληλες δράσεις, τότε όλες, εκτός από την κυρίαρχη, εκτελούνται αυτό­ ματα, χωρίς απαιτήσεις προσεκτικής παρακολούθησης και ρύθμισης. Και πάλι η εικόνα θα είναι ότι έχουμε δράση χωρίς κίνητρα ή χωρίς βουλητική προετοιμασία, ενώ στην πραγματικότητα αυτά γίνονται αλλά δεν μπορούν να αναφερθούν από το άτομο, γιατί δεν τα έχει προσέξει. Επίσης, κατά τη φάση μετά τη δράση, μία μόνο δράση μπορεί να αξιολογείται κάθε φορά, πράγμα που μπορεί να δίνει την εικόνα ότι υπάρχουν δράσεις χωρίς μετά τη δράση αξιολόγηση. Και, πραγματικά, είδαμε σπς θεωρίες αιτιολογικού προσδιορισμού ότι η διαδικασία αιτιολόγησης δεν παρατηρείται σε περι­ πτώσεις όπου η δράση είναι επιτυχής αλλά ακόμη και σε περιπτώσεις απο­ τυχίας. Άρα οι τέσσερις φάσεις είναι δυνατό να μην εμφανίζονται σε κάθε δράση ή να υπάρχει επικάλυψη διάφορων φάσεων. Ο χρόνος που θα απαιτηθεί για κάθε φάση, επίσης, εξαρτάται από το είδος του στόχου και τη συνθετότητά του, τις προδιαθέσεις του ατόμου, τις περιβαλλοντικές συνθήκες που μπορεί να ευνοούν ή να παρεμποδίζουν τη

258

ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΚΙΝΗΤΡΩΝ

λήψη αποφάσεων και τη δράση, ιη φύση της δράσης, κ.ο.κ. Για ίο λόγο αυτό είναι αναγκαίο να βλέπουμε χο διάγραμμα των φάσεων περισσότερο ως ένα σχήμα για την καθοδήγηση της έρευνας σε διάφορες απόψεις της δράσης, ώστε να διευκρινιστεί το είδος των διεργασιών που λειτουργούν στην κάθε φάση και το είδος των παραγόντων που επηρεάζουν τις διεργα­ σίες αυτές. Ειδικότερα, θα μπορούσαμε να πούμε ότι σιη φάση των προ της δρά­ σης κινήτρων υπάρχουν πολλοί ανταγωνιστικοί στόχοι και ορισμένοι μόνο από αυτούς κάθε φορά αποκτούν πρόσβαση στη δράση. Το ποιος θα απο­ κτήσει πρόσβαση είναι ένα κρίσιμο ερώτημα, γιατί η δημιουργία στόχων, η ιεράρχισή τους, η κυριαρχία ενός έναντι άλλων, η μεταβολή στη ιεραρχία, οι διεργασίες αξιολόγησης και επιλογής, αλλά και οι εκτελεστικές εντολές που εκκινούν από αυτούς, οι διεργασίες παρακολούθησης και ρύθμισης, οι αξιολογήσεις και ερμηνείες των αποτελεσμάτων στις υπόλοιπες φάσεις της δράσης, είναι διαδικασίες άδηλες, που εφαρμόζονται σε μεγάλο βαθ­ μό αυτόματα, πέρα από την προσοχή και έλεγχο του ατόμου. Μόνο όταν η αυτόματα διαμορφωμένη δράση αποτυχαίνει ή συναντά δυσκολίες χρειά­ ζεται η ενσυνείδητα καθοδηγούμενη παρέμβαση, και τότε μπορούμε να τις αποτυπώσουμε.

Σύνοψη Η παρουσίαση των θεωριών για τη βούληση έκανε φανερό ότι τα κίνη­ τρα δεν επαρκούν, ως ερμηνευτικές κατασκευές, για να εξηγήσουν το σύ­ νολο της δράσης, την οποία θα πρέπει να δούμε από τη στιγμή που γεννιέ­ ται μέχρι και το τι ακολουθεί την ολοκλήρωσή της. Χρειάζεται να ληφθεί υπόψη και η σχέση των κινήτρων με τη βούληση και οι τρόποι με τους οποί­ ους η βούληση παρεμβαίνει και εγγυάται την ικανοποίηση των προθέσεων του ατόμου. Η διεργασία των κινήτρων αρχίζει από τη στιγμή που ανιχνεύεται μια α­ πόκλιση ανάμεσα σε ένα στόχο και την τρέχουσα κατάσταση του ατόμου. Αν η προηγούμενα μαθημένη συμπεριφορά αποτύχει να γεφυρώσει και να διορθώσει την απόκλιση, τότε χρειάζεται να καταβληθεί προσπάθεια. Σχη­ ματίζεται πρόθεση και αναπτύσσονται στρατηγικές (σχεδιασμός και προφύ­ λαξη της πρόθεσης από άλλες ανταγωνιστικές τάσεις) για την ικανοποίηση της πρόθεσης. Εκτελείται η δράση υπό συνεχή παρακολούθηση και ρύθμι­ ση, που πληροφορούν τον οργανισμό για το βαθμό στον οποίο εκτελείται ορθά η σχεδιασμένη δράση και το αποτέλεσμα αποκλίνει ή όχι από το επί-

ΚΙΝΗΤΡΑ ΚΑΙ ΒΟΥΛΗΣΗ

259

ζητούμενο. Στη συνέχεια η ολοκληρωμένη δράση σταματά και αξιολογεί­ ται. Αν υπάρχει απόκλιση από το στόχο, τότε γίνεται αιτιολογικός προσδιο­ ρισμός για την ερμηνεία της απόκλισης. Ανάλογα με τον προσδιορισμό που θα γίνει, το άτομο είτε αυξάνει την προσπάθεια για τη διόρθωση και ε­ πιτυχή κατάληξη της δράσης είτε αλλάζει στρατηγική είτε αλλάζει πρόθεση είτε, τέλος, αρνείται την απόκλιση. Η ύπαρξη απλώς κινήτρου για την επιδίωξη ενός στόχου δεν εγγυάται ότι το άτομο θα αναλάβει την προσπάθεια που απαιτείται για την επίτευξη του στόχου. Χρειάζεται η συνειδητή βουλητική παρέμβαση, η οποία προϋ­ ποθέτει ότι το άτομο κρίνει ότι το έργο είναι αρκετά δύσκολο και τα μέσα για την αντιμετώπισή του είναι υπό τον έλεγχό του. Επίσης, προϋποθέτει ό­ τι το άτομο θα υιοθετήσει προσανατολισμό προς τη δράση και θα ασκήσει τις στρατηγικές που βοηθούν στην επικέντρωση προς την εκτέλεση και όχι προς τις σκέψεις για την κατάσταση ή άλλες ανταγωνιστικές τάσεις. Η προ­ φύλαξη της επιλεγμένης πρόθεσης από τις ανταγωνιστικές μπορεί να γίνει με διάφορες γνωστικές στρατηγικές, όπως ο προσχεδιασμός, η αναστολή της σκέψης που αφορά άλλους ανταγωνιστικούς στόχους, η δημιουργία νοητικών τάσεων (κινητήριων ή βουλητικών) ανάλογα με το στάδιο της δράσης στο οποίο βρίσκεται κανείς και η εφαρμογή μετα-κινητήριων και μετα-βουλητικών στρατηγικών ελέγχου. Στο επόμενο κεφάλαιο θα εξετάσουμε πώς η εικόνα που έχει το άτομο για τον εαυτό του μπορεί να σχετίζεται με τα κίνητρα και τη δράση, μια και η δημιουργία και επιλογή των στόχων συχνά περνά από το φίλτρο του εαυ­ τού και αυτού που το άτομο θεωρεί ότι είναι συνεπές προς την εικόνα του, πραγματική ή ιδανική.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 14

Ο εαυτός ως πηγή κινήτρου

Η ιδέα όχι ο εαυτός είναι μεταβλητή που επηρεάζει τη συμπεριφορά εί­ ναι πολύ θεμελιώδης και κατέχει σημαντική θέση στο θεωρητικό σύστημα του Ριτβικί αλλά και των ουμανιστικών θεωριών. Όμως και στα νεώτερα συστήματα, όπως η θεωρία για το κίνητρο επίτευξης και οι θεωρίες αιτιολογικού προσδιορισμού, έχει ήδη αναφερθεί ότι ο εαυτός παίζει μεσολαβητι­ κό ρόλο και επηρεάζει το βαθμό στον οποίο θα δεσμευτούμε προς ορισμέ­ νο στόχο και την κατεύθυνση προς την οποία θα κινηθεί η σκέψη μας στην ερμηνεία και δικαιολόγηση των συμβάντων που αφορούν τον εαυτό μας ή τη συμπεριφορά μας. Ειδικότερα, στα πλαίσια της θεωρίας για το κίνητρο επίτευξης και στη θεωρία για τη βούληση και τη δράση έχει αναφερθεί ότι η επίτευξη ή μη του επιδιωκόμενου στόχου συνδέεται με τη δέσμευση του ατόμου προς το στόχο. Έτσι, η ενασχόληση με ορισμένο στόχο δεν είναι μια ουδέτερη συ­ ναισθηματικά κατάσταση αλλά μια περίσταση όπου το αποτέλεσμα της δράσης έχει ιδιαίτερη αξία για το άτομο. Αυτό οδηγεί σε αξιολόγηση του ε­ αυτού και έχει συνέπειες στην αυτο-αντίληψη του ατόμου, δηλαδή στην α­ ξία που αναγνωρίζει στον εαυτό του. Υπό αυτή την έννοια, θα μπορούσε να ισχυριστεί κανείς ότι το κίνητρο επίτευξης λειτουργεί στα πλαίσια ενός ευρύτερου συστήματος αξιών του ατόμου και ενός συστήματος αυτο-αξιολόγησης που παρακολουθεί την τρέχουσα δράση αλλά και δημιουργεί προσδοκίες για τη μελλοντική. Έτσι, η αυτο-αξιολόγηση και η εικόνα του εαυτού μπορεί να λειτουργήσει ως κίνητρο για τη θέσπιση μελλοντικών στόχων αλλά και ως κριτήριο ποιότητας, έναντι του οποίου κρίνεται η επί­ δοση. Η σχέση της εικόνας του εαυτού με το κίνητρο επίτευξης μπορεί να προσεγγισθεί και μέσα από την ιδέα που δημιουργεί το άτομο για τις ικανότητές του σε διάφορους τομείς. Για παράδειγμα, το άτομο θεωρεί ότι εί­ ναι ιδιαίτερα καλό στις κοινωνικές σχέσεις αλλά όχι στις ακαδημαϊκές επι­ δόσεις, ότι είναι καλό στα μαθηματικά αλλά όχι στα γλωσσικά μαθήματα, ότι είναι καλός σε όλα όσα ασχολείται, κ,ο.κ. Η αυτο-αντίληψη των ικανό-

Ο ΕΑΥΤΟΣ Ω Σ ΠΗΓΗ ΚΙΝΗΤΡΟΥ

261

τήχων μας είναι μια από τις μεταβλητές που παρεμβαίνει στην εκτίμηση της υποκειμενικής πιθανότητας επιτυχίας σε ένα έργο. Αυτή η αυτό-αντίληψη επηρεάζει το άτομο στην απόφασή του να ασχοληθεί με ένα έργο ή όχι και παρεμβαίνει στον καθορισμό του ποσού της προσπάθειας που θα επενδυ­ θεί στην εκτέλεση του έργου. Η εικόνα του εαυτού αλληλεπιδρά, όπως είδαμε, με τους αιτιολογικούς προσδιορισμούς που διαμορφώνει το άτομο μετά τη δράση, και κυρίως με­ τά την αποτυχία ή τα απροσδόκητα αποτελέσματα. Οι προσδιορισμοί αυτοί κινούνται συχνά από την ανάγκη να συντηρήσει το άτομο την αυτο-εικόνα του, αλλά και συμβάλλουν στην περαιτέρω αυτο-αξιολόγηση. Με τον τρόπο αυτό ο αναλογισμός πάνω σπς περιβαλλοντικές αλλά και προσωπικές πα­ ραμέτρους που συνυπάρχουν με τη δράση είναι σημαντική πηγή πληροφο­ ριών για την εικόνα του εαυτού. Η στροφή του ατόμου προς την ανάλυση των εσωτερικών του αισθημάτων και εμπειριών μετά τη δράση φαίνεται να επηρεάζει την ενημερότητα που έχει το άτομο για την εικόνα του εαυτού του και τα αισθήματα αυτο-αξιολόγησης που βιώνει, ιδιαίτερα σε καταστά­ σεις όπου υπάρχουν εσωτερικές συγκρούσεις από συγκρουόμενους στό­ χους αλλά και απόκλιση του αποτελέσματος της δράσης από αυτό που ορί­ ζει η εικόνα του εαυτού μας. Επίσης όταν σημαντικοί άλλοι αξιολογούν τις πράξεις μας και τις συνέπειές τους. Η παραπάνω παρουσίαση έκανε φανερό ότι μια προέκταση των θεω­ ριών για τα κίνητρα και τη δράση θα μπορούσε να γίνει προς την κατεύ­ θυνση που βλέπει τον εαυτό ως μια σχετικά διαρκή υποκειμενική κατα­ σκευή, η οποία δίνει ενότητα και συνέπεια στη συμπεριφορά του ατόμου. Ωστόσο δεν υπάρχει μια ενιαία θεωρία που να εξετάζει συστηματικά τους τρόπους με τους οποίους η εικόνα του εαυτού δημιουργεί κίνητρο ή πα­ ρεμβαίνει και αλληλεπιδρά με τα άλλα κίνητρα του ατόμου. Είναι φανερό ότι το θέμα αυτό χρειάζεται περαιτέρω έρευνα και ανάπτυξη.

Η έννοια του εαιπού Η δημιουργία του εγώ —της προσωπικής ταυτότητας— , ο σχηματισμός της εικόνας του εαυτού και τα στάδια μέσα από τα οποία προχωρεί η ανά­ πτυξή της με την πρόοδο της ηλικίας είναι θέματα που έχουν μελετηθεί μέ­ σα σια πλαίσια της ψυχαναλυτικής θεωρίας αλλά και των θεωριών κοινω­ νικής μάθησης. Έτσι, μιλούμε για τον πραγματικό και ιδανικό εαυτό, για τον εαυτό όπως τον βλέπουν οι άλλοι ή όπως τον βλέπει το ίδιο το άτομο, τον εαυτό σε διάφορα κοινωνικά πλαίσια, τον εαυτό και τις δυνατότητές του σε διάφορους τομείς δεξιοτήτων, τον εαυτό και το τι μπορεί ή τι πρέπει

262

ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΚΙΝΗΤΡΩΝ

να κάνει. Η πολυμορφία της εικόνας του εαυτού κάνει ώστε να διερωτάται κανείς αν υπάρχει μια ενιαία κατασκευή που να αντιστοιχεί σε αυτό που λέμε «εαυτός», πώς δημιουργείται, ποια είναι τα συστατικά της (6λ. Κωσταρίδου-Ευκλείδη, 1992. Οβτηβίπου, ΕίΗΐάβδ, & ΡΙθίδΐάοα, 1993. ΕίΜϊάβδ & ΟβηηβΜοα, ΐη ρΓβδδ) και, 6ε6αίως, μέσα από ποιο μηχανισμό δημιουργεί κίνητρο ή επηρεάζει τη συμπεριφορά. Στο κείμενο αυτό θα ασχοληθούμε με το τελευταίο ερώτημα. Αν υιοθετήσουμε την προοπτική της θεωρίας της δράσης, όπου το άτο­ μο ως μια ενιαία οντότητα θέτει στόχους και αναλαμβάνει δράσεις για την ικανοποίηση των στόχων, τότε θα μπορούσαμε να πούμε ότι ο εαυτός είναι μια σύνθετη νοητική κατασκευή, ένα σχήμα, το οποίο περιλαμβάνει το άτο­ μο και τους στόχους του, το άτομο και τις πράξεις του στο παρελθόν, την α­ ξιολόγηση των πράξεων από το άτομο και τους άλλους, τους μελλοντικούς στόχους και την εκτίμηση της δυνατότητας επίτευξής τους, τις εναλλακτικές δυνατότητες δράσης στα διάφορα περιβάλλοντα και συνθήκες, τον ιδανικό εαυτό όπως τον προσδιορίζουν οι άλλοι αλλά και το ίδιο το άτομο. Σύμφω­ να με αυτό το σκεπτικό, ο εαυτός είναι μια ιεραρχικά ανώτερη έννοια, ένα σχήμα που συμπεριλαμβάνει πολλά άλλα πιο εξειδικευμένα. Το σχήμα αυ­ τό είναι απόρροια γενικεύσεων, αλλά και αναλογισμού πάνω στις σχετικές με τον εαυτό εμπειρίες, και οργανώνει και κατευθύνει τις πληροφορίες που αφορούν τον εαυτό ανάλογα με το περιεχόμενό τους. Το σχήμα του ε­ αυτού συμπεριλαμβάνει, ιεραρχεί και συντονίζει τους στόχους του ατόμου με απώτερο σκοπό τη συντήρηση της αυτο-εικόνας και την προαγωγή της προς την κατεύθυνση του ιδανικού εαυτού. Άρα, πέρα από τους στόχους που αφορούν φυσιολογικές ανάγκες και επίτευξη αμοιβών, πέρα από τους στόχους που αφορούν διαπροσωπικές ανάγκες, όπως οι σχέσεις με τους άλλους, υπάρχουν στόχοι που αφορούν τον εαυτό, ως επιθυμητή κατάστα­ ση. Οι στόχοι αυτοί αποσκοπούν στη δημιουργία θετικής εικόνας για τον ε­ αυτό και στην παραγωγή και συντήρηση αισθημάτων αυτο-εκτίμησης, που απορρέουν από την επίτευξη αξιόλογων κοινωνικά στόχων (βλ. Ηβο1<Ηδΐΐδβη, 1991. Οββη, 1995). Πώς ξέρουμε όμως ότι το σχήμα αυτό υπάρχει και επηρεάζει τη συμπεριφορά;

Το σχήμα του εαυτού Στην προηγούμενη ενότητα αναφερθήκαμε στα στοιχεία που συμπερι­ λαμβάνει το σχήμα του εαυτού. Αντίθετα από τις αρχικές περιγραφές της έννοιας του εαυτού ως καλά προσδιορισμένου χαρακτηριστικού προσωπι­ κότητας, που διαπερνά και ελέγχει κάθε εκδήλωση της συμπεριφοράς του

Ο ΕΑΥΤΟΣ ΩΣ ΠΗΓΉ ΚΙΝΗΤΡΟΥ

263

ατόμου, οι έρευνες του τέλους της δεκαετίας του 1970 και εξής έδειξαν ότι η εικόνα του εαυτού είναι μια πολυπρόσωπη οντότητα, ένα συνοθύλευμα επιμέρους θεωριών για τον εαυτό και ό,τι τον αφορά σε διάφορες καταστά­ σεις (ΜεητΚιΐδ & \Λ/ιιιτί, 1987). Το χαρακτηριστικό του σχήματος του εαυτού είναι ότι είναι ενεργό ανά πάσα στιγμή και ότι ελέγχει τη συμπεριφορά. Αυτό δε σημαίνει ότι όλες οι πλευρές του είναι ταυτοχρόνως παρούσες. Μόνο οι σχετικές με την τρέχουσα κατάσταση απόψεις του είναι ενεργο­ ποιημένες, έτσι που να είναι ορατό στο άτομο τι είναι το επιθυμητό και τι το ανεπιθύμητο στη συγκεκριμένη περίσταση. Αυτή η ενεργοποιημένη πλευ­ ρά του εαυτού ονομάζεται εργαζόμενη έννοια τον εαυτού. Βέβαια, μερικά κεντρικά στοιχεία της εικόνας του εαυτού είναι διαθέσιμα σε κάθε περίστα­ ση, ενώ άλλες, πιο περιφερειακές ή λιγότερο επεξεργασμένες πλευρές της έννοιας είναι συνδεδεμένες με πιο εξειδικευμένες συνθήκες. Συνέπεια της πολλαπλότητας των στοιχείων που συνιστούν την έννοια του εαυτού καθώς και της διαφορετικής δυνατότητας προσέγγισής τους είναι η ανάπτυξη από τους ερευνητές διάφορων θεωριών που προσπαθούν να συστηματοποιή­ σουν σε ευρύτερες ενότητες τις πληροφορίες που συνιστούν το σχήμα του εαυτού. Οι Ηΐ99ίπδ, Βοηά, ΚΙβίη, & δίτεαιιτηείηη (1985) αναφέρονται στον πραγ­ ματικό, ιδανικό και πρέπει να (δεοντικό) εαυτό. Η διαφορά ανάμεσα στον . ιδανικό και δεοντικό εαυτό συνίσταται στο ότι ο ιδανικός εαυτός είναι κάτι που το άτομο επιλέγει και διαμορφώνει μόνο του (τι ιδιότητες επιθυμεί να έχει) ενώ ο δεοντικός εαυτός είναι αυτό που οι άλλοι ζητούν από το άτομο. Μάλιστα ο Ηίδφηδ (1987) διακρίνει ανάμεσα στον εαυτό όπως τον βλέπει το άτομο και όπως τον βλέπουν οι άλλοι. Ο πραγματικός εαυτός, λόγου χάρη, μπορεί να είναι διαφορετικός για το άτομο απ’ ό,τι για τους γονείς του. Ο αυτο-προσδιοριζόμενος και ετερο-προσδιοριζόμενος εαυτός δεν ταυτίζονται αναγκαία. Το ίδιο ισχύει για τον ιδανικό ή δεοντικό εαυτό. Οι Ματίαΐδ & Νιιπιΐδ (1986) μιλούν για δυνατούς εαυτούς. Οι δυνατοί ε­ αυτοί είναι οι διάφορες εναλλακτικές εικόνες που διαθέτει το άτομο για τον εαυτό του σε σχέση με τους στόχους που επιδιώκει ορισμένη στιγμή. Είναι οι δυνατότητες που το άτομο βλέπει εμπρός του ως μέσα για την υλο­ ποίηση του επιθυμητού στόχου. Για παράδειγμα, ένας έφηβος που σκέφτε­ ται το μέλλον του βλέπει τον εαυτό του να γίνεται γιατρός ή στρατιωτικός γιατρός ή βιολόγος, ... Σε όλες τις περιπτώσεις, η ύπαρξη εικόνας για τον πραγματικό εαυτό και αντιστοίχως εικόνας για τον δυνατό, τον δεοντικό ή τον επιθυμητό εαυτό σημαίνει ότι υπάρχει δυνατότητα αναγνώρισης της α­ πόκλισης των δύο καταστάσεων. Απόκλιση ανάμεσα στον πραγματικό και ιδανικό εαυτό θεωρείται ότι οδηγεί σε αθυμία, θλίψη και αποθάρρυνση, ε­

264

ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΚΙΝΗΤΡΩΝ

νώ η απόκλιση ανάμεσα στον πραγματικό και τον δεοντικό εαυτό ότι οδη­ γεί σε ταραχή, φό6ο και άγχος. Απόκλιση ανάμεσα στον πραγματικό και μη επιθυμητό εαυτό υπέρ του πραγματικού οδηγεί σε αισθήματα ευχαρί­ στησης. Επίσης, γίνεται διάκριση ανάμεσα σε θετική εικόνα του εαυτού και σε αρνητική. Η αρνητική εικόνα του εαυτού φαίνεται να χαρακτηρίζει τα καταθλιπτικά άτομα. Στα μη καιαθλιπτικά άτομα, παρά τη θετική εικόνα του εαυτού, υπάρχουν επίσης και αρνητικές απόψεις. Η υπόθεση είναι ότι οι αρνητικές ιδέες σε τέτοιες περιπτώσεις κινητοποιούν το άτομο σε ενέργειες ανατροπής τους. Οι Ονββιτηβη & ΜδΗαΐδ (1990) υποστηρίζουν ότι η μέγιστη αποδοτικότητα των κινήτρων πρέπει να εντοπίζεται στις περιπτώσεις ό­ που η επιθυμία του ατόμου να πετύχει το θετικό του εαυτό συνοδεύεται α­ πό αντίστοιχη επιθυμία αποφυγής του αρνητικού εαυτού. Η δράση δηλαδή των δύο είναι προσθετική. Σε έρευνα που έκαναν με νεαρά άτομα του κέ­ ντρου των αμερικανικών πόλεων βρήκαν ότι τα άτομα που είχαν παραβά­ σεις του νόμου κυριαρχούνταν από τους ανεπιθύμητους εαυτούς ενώ οι μη παραβάτες του νόμου καθοδηγούνταν τόσο από τον επιθυμητό όσο και τον μη επιθυμητό. Πρέπει να τονισθεί ωστόσο ότι ο κοινός παρονομαστής σε όλες τις πε­ ριπτώσεις απόκλισης της πραγματικής με τις άλλες πλευρές του εαυτού εί­ ναι η δημιουργία κινήτρου για τη γεφύρωση της διαφοράς. Η διόρθωση της απόκλισης μπορεί να είναι προς τη θετική πλευρά, πράγμα που δημι­ ουργεί στο άτομο αισθήματα ευφορίας για τις επιτεύξεις του καθώς και προσπάθειες συντήρησης αυτής της κατάστασης, ή προς την αρνητική πλευρά, οπότε δημιουργείται αρνητικό συναίσθημα και προσπάθειες άρ­ σης της δυσάρεστης για το άτομο κατάστασης. Η ανατροπή της δυσάρε­ στης κατάστασης γίνεται είτε με ενέργειες που μπορεί να οδηγήσουν σε θετικά αποτελέσματα είτε μέσα από αμυντικές στρατηγικές, που αποσκοπούν στην αντιμετώπιση της κατάστασης αλλά χωρίς αλλαγή του πραγματι­ κού εαυτού.

Επιδράσεις της έννοιας του εαυτού Η ύπαρξη έννοιας για τον εαυτό ή το σχήμα που διαθέτει κανείς για τον εαυτό του θα ήταν χωρίς πραγματική σημασία αν δεν επηρέαζε τον τρόπο αντίληψης του περιβάλλοντος και τις αντιδράσεις μας προς αυτό. Πραγμα­ τικά, οι ιδέες για τον εαυτό φαίνεται ότι επηρεάζουν τον τρόπο επεξεργα­ σίας των πληροφοριών, τη ρύθμιση των συναισθημάτων, και τα κίνητρα του ατόμου. Ο ΒβΓφ (1982) βρήκε ότι σε έργο διχωτικής ακοής —στο ο­ ποίο το άτομο δέχεται ένα διαφορετικό μήνυμα σε κάθε αυτί και πρέπει να

Ο ΕΑΥΤΟΣ ΩΣ ΠΗΓΗ ΚΙΝΗΤΡΟΥ

265

συγκροτήσει το μήνυμα μόνο του ενός— λέξεις με αναφορά στον εαυτό, που εμπεριέχονταν στο μη προσεγμένο μήνυμα, δημιουργούσαν παρεμβο­ λές στην αντιληπτική ικανότητα των υποκειμένων, χωρίς όμως τα ίδια να μπορούν να ανακαλέσουν αργότερα τις λέξεις τις σχετικές με τον εαυτό.

Ο ΝυΝΐη (1985) έδειξε ότι ακόμη και γράμματα του αλφαβήτου που ε­ μπεριέχονται στο όνομα του ατόμου αποκτούν ιδιαίτερη σημασία για αυτό, και προτιμώνται έναντι άλλων γραμμάτων του αλφαβήτου χωρίς το άτομο να το γνωρίζει ή να μπορεί να το εξηγήσει. Επίσης, η Μοτίαΐδ (1977) έδωσε ένα ερωτηματολόγιο σχετικά με το βαθ­ μό ανεξαρτησίας που έδιναν στον εαυτό τους διάφορα άτομα. Ετη συνέ­ χεια τα χώρισε σε τρεις ομάδες: τους ανεξάρτητους, τους εξαρτημένους και αυτούς που βρίσκονταν στη μέση. Αργότερα τους παρουσίασε ζεύγη λέξε­ ων, που αφορούσαν προσωπικά χαρακτηριστικά, και τους ζήτησε να διαλέ­ ξουν ποιο από τα δύο επίθετα που υπήρχαν στο κάθε ζεύγος αντανακλού­ σε δικά τους χαρακτηριστικά. Βρήκε ότι τα άτομα με σαφή κατάταξη του ε­ αυτού τους στην ομάδα των ανεξάρτητων ή των εξαρτημένων διάλεγαν πο­ λύ πιο γρήγορα το σχετικό χαρακτηριστικό απ’ ό,τι τα άτομα που δεν είχαν σαφή εικόνα του εαυτού τους ως προς την ανεξαρτησία. Επίσης, τα άτομα με ξεκάθαρη εικόνα του εαυτού τους έδιναν πιο συγκεκριμένα παραδείγ­ ματα συμπεριφορών που ήταν ενδεικτικά αυτής της ιδιότητάς τους, απέρριπταν πιο εύκολα στοιχεία που δεν ταίριαζαν με την εικόνα τους, και έδιναν υψηλότερες πιθανότητες στην εμφάνιση συμπεριφορών που ήταν σύμφω­ νες με αυτήν. Αλλά ερεθίσματα σχετικά με τον εαυτό όχι μόνο γίνονται πιο γρήγορα αντιληπτά αλλά και συγκρατιούνιαι καλύτερα. Έτσι, τα ίδια ερεθί­ σματα, όταν δίνονται σε συνάρτηση προς δικές μας συμπεριφορές, συγκρατιούνται καλύτερα απ’ ό,τι αν δίνονται σε συνάρτηση προς συμπερι­ φορές των άλλων (Ματίακ, 1980). Ο εαυτός παρεμβαίνει και στο συναισθηματικό έλεγχο, επίσης. Η πα­ ρεμβολή αυτή συνήθως αφορά την προστασία του εαυτού από αρνητικά συναισθήματα. Αρνητικά συναισθήματα γεννιούνται στο άτομο όταν αμφι­ σβητούνται οι πεποιθήσεις του σχετικά με τις ικανότητές του. Η αντιμετώπι­ ση των αρνητικών αισθημάτων γίνεται με ενίσχυση όλων εκείνων των στοι­ χείων που εμπεριέχονται στην εργαζόμενη εικόνα του εαυτού και δείχνουν την ύπαρξη της ικανότητας που αμφισβητήθηκε (ΜβιΊαΐδ & Κυηάβ, 1986). Το άτομο δηλαδή συντηρεί τη θετική αυτο-εικόνα του όχι αγνοώντας τα γε­ γονότα που την αμφισβητούν αλλά υπερτονίζοντας τα στοιχεία που αναι­ ρούν την αμφισβήτηση. Έ νας άλλος μηχανισμός που επιστρατεύεται από το άτομο για τη συντή­ ρηση της θετικής αυτο-εικόνας του είναι οι αιτιολογικοί προσδιορισμοί. Ο

266

ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΚΙΝΗΤΡΩΝ

Οειπιρββΐΐ (1986) Βρήκε ότι οι άνθρωποι τείνουν να υποτιμούν τις πληροφο­ ρίες ομοφωνίας όταν πρόκειται για θετικές πλευρές του εαυτού τους και να τις υπερτιμούν όταν πρόκειται για αρνητικές πλευρές του εαυτού τους. Δη­ λαδή, μειώνουν τον αριθμό των άλλων ατόμων που είναι εξίσου καλοί με αυτούς και αυξάνουν τον αριθμό των ατόμων που έχουν τις ίδιες αδυνα­ μίες με αυτούς. Για παράδειγμα, κάποιος που απατά τη γυναίκα του, τονί­ ζει τι καλός σύζυγος είναι, επικαλούμενος συμπεριφορές που αποδεικνύουν ότι νοιάζεται για τη γυναίκα του με τρόπο μοναδικό σε σχέση με τους άλλους συζύγους, και φέρνοντας χιλιάδες παραδείγματα άλλων που απάτησαν τις γυναίκες τους. Το ερώτημα είναι αν το άτομο κάνει συνειδητά την επιλογή των παραδειγμάτων που θα χρησιμοποιήσει στους αιτιολογικούς προσδιορισμούς του. Οι αυτο-εξυπηρετούντες προσδιορισμοί φαίνε­ ται ότι σε μεγάλο βαθμό γίνονται χωρίς τη συνειδητή καθοδήγηση του ατό­ μου, αν και η επανειλημμένη εφαρμογή των αμυντικών στρατηγικών μπο­ ρεί να καταλήξει σε συνειδητοποίηση και σκόπιμη χρήση τους. Η επίδραση του εαυτού στα κίνητρα είναι η τρίτη περιοχή όπου διακρίνειαι η λειτουργία του σχήματος του εαυτού. Ή δ η αναφερθήκαμε στον τρόπο με τον οποίο ο εαυτός δημιουργεί κίνητρο. Είναι μέσα από τη σύ­ γκριση του πραγματικού με τον δυνατό ή το δεοντικό εαυτό, σε μια προ­ σπάθεια να επιτευχθεί αυτό που το άτομο θεωρεί ως ορθό για τον εαυτό του. Αυτή η ανάγκη των ανθρώπων να διατηρούν μια θετική εικόνα για τον εαυτό τους και να συντηρούν την αυτο-εκτίμησή τους πρωτοϋποστηρίχθηκε από τον ΡβδίίηββΓ (1954) στα πλαίσια της θεωρίας για τη γνωστική συνέ­ πεια. Κατά τον Ρβ5ΰη9βΓ, οι άνθρωποι έχουν ανάγκη να γνωρίζουν τα επί­ πεδα των ικανοτήτων τους και την ορθότητα των απόψεών τους. Γία το λό­ γο αυτό, χρησιμοποιούν αντικειμενικές πληροφορίες για τον εαυτό τους, όταν υπάρχουν, ή ψάχνουν να βρουν τέτοιες πληροφορίες σε άλλα άτομα που θεωρούν ότι είναι όμοια με αυτούς. Αυτή είναι η θεωρία της κοινωνι­

κής σύγκρισης. Οι νεώτερες διατυπώσεις της θεωρίας της κοινωνικής σύ­ γκρισης προτείνουν ότι η κοινωνική σύγκριση γίνεται προς άτομα όχι ό­ μοια προς εμάς αλλά με παρόμοιο υπόστρωμα ή επίπεδο ικανοτήτων. Επί­ σης, αν το κίνητρο της σύγκρισης είναι η επιθυμία για βελτίωση του εαυτού μας, τότε η σύγκριση γίνεται με άτομα καλύτερα από εμάς (δβίει, 1982). Αυ­ τή είναι η κοινωνική σύγκριση προς τα επάνω.

Αλλά κοινωνικές συγκρίσεις κάνουν οι άνθρωποι και με στόχο να το­ νώσουν την αυτο-εκτίμησή τους και όχι για να πάρουν ακριβείς πληροφο­ ρίες για τον εαυτό τους. Αυτό το φαινόμενο ονομάζεται αυτο-απόδοση κύ­ ρους (ΟοβίΗβΙδ, 1986) και συνίσταται στη σύγκριση του εαυτού μας με κα­ τώτερους από εμάς. Η τάση για κοινωνική σύγκριση προς τα κάτω (\Λ/ϊ1ΐ5,

Ο ΕΑΥΤΟΣ ΩΣ ΠΗΓΗ ΚΙΝΗΤΡΟΥ

267

1981) φαίνεται ότι χρησιμοποιείται από τους ανθρώπους που έχουν πρό­ σφατα αποτύχει σε κάτι ή από άτομα που έχουν αρνητική εικόνα για τον ε­ αυτό τους. Έτσι, μετά την αποτυχία οι άνθρωποι προτιμούν να συζητούν το θέμα με άτομα που έχουν επίσης αποτύχει και όχι με άτομα που έχουν πετύχει. Αντιστοίχως, άτομα με κατάθλιψη προτιμούν να συνομιλούν με άτο­ μα παρόμοιας διάθεσης προς αυτά και όχι με άτομα με ευχάριστη διάθε­ ση. Γενικά, η σύγκριση με άλλα άτομα που βρίσκονται σε δυσάρεστη κατά­ σταση ή χειρότερη από τη δική μας δε βοηθά μόνο στη μείωση των επι­ πτώσεων της σύγκρισης της πραγματικής με την επιθυμητή για μας κατά­ σταση, αλλά δημιουργεί και Θετικό συναίσθημα. Ατομα με χαμηλή αυτο-εκτίμηση βιώνουν αύξηση θετικού συναισθήματος όταν μαθαίνουν για κά­ ποιον που έχει προβλήματα στη ζωή του ενώ άτομα με υψηλή αυτο-εκτίμηση βιώνουν αύξηση στα θετικά αισθήματα όταν ακούν για τις επιτυχίες των άλλων (ΟϊΙΛοηδ & Οβιτοκΐ, 1989). Όταν τα άτομα με υψηλή αυτο-εκτίμηση βρίσκονται αντιμέτωπα με αποτυχία, τότε δεν ενδιαφέρονται για σύγκρι­ ση με άτομα που είχαν δυσκολίες στη ζωή τους αλλά εκδηλώνουν την προς τα κάτω σύγκριση με πιο ενεργητικό τρόπο, υποτιμώντας και εξευτε­ λίζοντας το άτυχο θύμα. Τα άτομα αυτά δηλαδή κατασκευάζουν ενεργητικά την εικόνα του άλλου ως μιας χαμηλής και ανεπιθύμητης κατάστασης. Η προς τα κάτω κοινωνική σύγκριση φαίνεται, γενικά, ότι βοηθά τους ανθρώ­ πους να προστατεύουν τον εαυτό τους από το αρνητικό συναίσθημα που βιώνουν ως αποτέλεσμα της απειλής που δημιουργεί στην αυτο-εκτίμησή τους η αρνητική απόκλιση της τρέχουσας από την επιθυμητή κατάσταση.

Ο Τ6556Γ (1988) υποστηρίζει ότι οι άνθρωποι ενεργούν με τρόπους που συντηρούν και αυξάνουν την αυτο-εκτίμησή τους, και οι κοινωνικές σχέ­ σεις αποτελούν μέρος της διαδικασίας για τη συντήρηση της αυτο-εκιίμησης. Ειδικότερα, η κοινωνική σύγκριση επηρεάζεται από τρεις παράγοντες: την εγγύτητα της σχέσης με το άλλο πρόσωπο (δηλαδή το άτομο προς το οποίο συγκρινόμαστε), την επίδοση του άλλου, και το βαθμό στον οποίο η επίδοση του άλλου είναι σχετική με τον αυτο-ορισμό του ατόμου. Για πα­ ράδειγμα, η επιτυχία του άλλου στον αθλητισμό δεν έχει καμιά σημασία για το άτομο που είναι στραμμένο προς τις ακαδημαϊκές επιδόσεις. Ορισμένοι συνδυασμοί των παραπάνω μεταβλητών δημιουργούν υψη­ λή αυτο-εκτίμηση ενώ άλλοι μας κάνουν να έχουμε χαμηλή αυτο-εκτίμηση. Παραδείγματος χάρη, η επιτυχία ενός φίλου μας σε κάτι σημαντικό, αλλά χαμηλής σχέσης με τα δικά μας ενδιαφέροντα, δημιουργεί και σε μας ικα­ νοποίηση και υψηλή αυτο-εκτίμηση λόγω της υπάρχουσας φιλίας. Σκεφτείτε την τάση πολλών ανθρώπων να θέλουν να έχουν κοινωνικές σχέσεις με άτομα που θεωρούν επιτυχημένα: ο στόχος είναι να κερδίζουν σε αυτο-ε-

268

ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΚΙΝΗΤΡΩΝ

κτίμηση λόγω συνάφειας με άτομα που πετυχαίνουν. Αν όμως ο φίλος μας πετύχει κάτι σημαντικό σε περιοχή άμεσα συνδεδεμένη με τα δικά μας εν­ διαφέροντα, και εμείς αποτύχουμε σε αυτό, τότε η σύγκριση οδηγεί σε μεί­ ωση της αυτο-εκτίμησής μας. Στην περίπτωση που οι δυο φίλοι συγκρίνονται σε έργα κοινού ενδιαφέροντος, τότε επιδιώκουν και οι δύο την επιτυ­ χία, γιατί η αποτυχία θα είχε συνέπειες στην αυτο-εκτίμηση αυτού που απο­ τυχαίνει. Η περίσταση αυτή δηλαδή προάγει τον ανταγωνισμό μεταξύ των φίλων και μπορεί να οδηγήσει σε παρακράτηση της βοήθειας προς τον άλ­ λο, όταν ο ένας αισθάνεται απειλημένος από την καλή επίδοση του άλλου. Τα παραπάνω υποδηλώνουν ότι η ανάγκη για αυτο-εκτίμηση μπορεί να κι­ νήσει τα άτομα σε πράξεις που απορρέουν από τις κοινωνικές συγκρίσεις.

Η ανάγκη για αυτο-εκτίμηση μπορεί να κινήσει το άτομο και σε άλλες συμπεριφορές, πέραν αυτών που συνδέονται με τις κοινωνικές συγκρίσεις. Σκοπός των ενεργειών αυτών είναι όχι μόνο η συντήρηση της αυτο-εικόνας μας αλλά και η πρόληψη της βλάβης που μπορεί να υποστεί αυτή. Αυ­ τή είναι η περίπτωση όπου χρησιμοποιούμε αμυντικούς μηχανισμούς, ό­ πως η αυτο-δημιουργία εμποδίων. Με άλλα λόγια, το άτομο ηθελημένα δημιουργεί συνθήκες τέτοιες όπου η αποτυχία των ενεργειών του μπορεί να αποδοθεί σε εξωτερικά εμπόδια. Με τον τρόπο αυτό η προβλεπόμενη αποτυχία μπορεί να αποδοθεί στους εξωτερικούς παράγοντες και όχι σε ε­ σωτερικούς παράγοντες, όπως η ικανότητα. Ένας τρόπος αυτο-πρόκλησης εμποδίων είναι η χρήση φαρμάκων που αναστέλλουν την επίδοση πριν α­ πό την εκτέλεση του έργου, η μείωση της προσπάθειας, η επιλογή μη ευ­ νοϊκού για την επίδοση περιβάλλοντος, ή και η εμφάνιση σωματικών συμ­ πτωμάτων (βλ. Οββη, 1995). Η δημιουργία εμποδίων λειτουργεί ως προληπτικός μηχανισμός για τη διατήρηση της αυτο-εκτίμησης. Η χρήση δικαιολογιών είναι μηχανισμός που εφαρμόζεται μετά την επίδοση. Στην περίπτωση αυτή το άτομο κάνει αιπολογικούς προσδιορισμούς που αποδίδουν την αποτυχία σε εξωτερι­ κούς και ανεξέλεγκτους παράγοντες. Οι διεργασίες δημιουργίας ή επιλο­ γής των δικαιολογιών είναι συνήθως ασυνείδητες και προσαρμόζονται στο ποιος είναι ο ακροατής που θα τις δεχτεί. Για παράδειγμα, ένα παιδί θα δι­ καιολογηθεί για την κακή του προετοιμασία στο σχολείο με σωματική α­ σθένεια στη μητέρα αλλά με εξωτερικό εμπόδιο στο δάσκαλο. Μερικές φο­ ρές το άτομο μπορεί να δημιουργεί δικαιολογίες προς τον ίδιο του τον ε­ αυτό, να αυτο-ξεγελιέται δηλαδή. Η δημιουργία δικαιολογιών βοηθά το ά­ τομο να μειώσει το άγχος του και το αρνητικό συναίσθημα που απορρέει από μια αρνητική έκβαση των πραγμάτων (δη^άβΓ & Ηΐ99ΐπδ, 1988). Η χρήση αλκοόλ ή άλλων ουσιών μπορεί να είναι ένας άλλος τρόπος

Ο ΕΑΥΤΟΣ ΩΣ ΠΗΓΗ ΚΙΝΗΤΡΟΥ

269

για να αποφύγει ίο άτομο να έρθει αντιμέτωπο με μίαν αποτυχία, όχι ως δικαιολογία της αποτυχίας, αλλά για τη συσκότιση της συνείδησης και την αποφυγή της αυτο-εστίασης, που οδηγεί στη συνειδητοποίηση του δυσάρε­ στου συμβάντος. Μια άλλη εκδήλωση της ανάγκης για συντήρηση της αυτο-εκτίμησης εί­ ναι η συμβολική αυτο-συμπλήρωση. Οι ΜΐοΚΚιηά & ΟοΙΚλ/ΐΐζβΓ (1982) χρη­ σιμοποίησαν το πειραματικό πρότυπο του Ι_β\νΐη με τη διακοπτόμενη δρα­ στηριότητα και την επάνοδο σε αυτή, προκειμένου να ερευνήσουν την ιδέα ότι οι άνθρωποι χρησιμοποιούν υποκατάστατα προκειμένου να συμπληρώ­ σουν την εικόνα του εαυτού τους. Ειδικότερα, έλεγξαν την υπόθεση ότι τα άτομα που ξεκίνησαν την παρουσίαση του εαυτού τους και δεν μπόρεσαν να την ολοκληρώσουν θα επιμείνουν σε αυτό, συντηρώντας τις σχετικές ι­ δέες, και θα συμπληρώσουν την ελλιπή εικόνα όταν τους δοθεί αργότερα η ευκαιρία. Πραγματικά, υπό την παρουσία του πειραματιστή —συνθήκη που δημιουργεί στο άτομο το αίσθημα ότι παρατηρείται και κρίνεται— τα υ­ ποκείμενα που είχαν διακόψει την αρχική παρουσίαση του εαυτού τους και την επαναλάμβαναν, παρουσίαζαν την τάση να συμπληρώνουν την αυτο-εικόνα που δεν είχε ολοκληρωθεί στην πρώτη συνεδρία. Τα υποκείμενα περιέγραφαν τον εαυτό τους με τρόπο που να ταιριάζει με τον ορισμό που εί­ χαν οι ίδιοι δώσει στον εαυτό τους, προσπαθούσαν να πείσουν τον παρα­ τηρητή ώστε να συμφωνήσει με τη δική τους περιγραφή, επικαλούνταν τίτ­ λους και άλλες διακρίσεις που είχαν λάβει για να ενισχύσουν την άποψή τους, και απέφευγαν να αναφέρουν τα σφάλματά τους. Η χρήση συμβολικών στοιχείων ως επίρρωση των ισχυρισμών για συ­ γκεκριμένη αυτο-εικόνα ονομάστηκε συμβολική συμπλήρωση, γιατί αντα­ νακλά την ανάγκη των ατόμων να χρησιμοποιούν συμβολικά μέσα για να δημιουργούν μια «πλήρη» εικόνα του εαυτού τους, την οποία μάλιστα ανα­ γνωρίζουν και οι άλλοι. Η ταυτότητα του εαυτού μας δηλαδή είναι τότε πλήρης, όταν και οι άλλοι την αναγνωρίζουν και την αποδέχονται. Ενδει­ κτικό της συμβολικής αυτο-συμπλήρωσης είναι ο τρόπος ενδυμασίας ή ο τρόπος ομιλίας και συμπεριφοράς, ο οποίος χρησιμοποιείται για να μετα­ δώσει το μήνυμα ότι ανήκουμε σε μια συγκεκριμένη ομάδα (π.χ., της αρι­ στοκρατίας ή των διανοουμένων ή του περιθωρίου, κ.ο.κ.). Αν για κάποιο λόγο ένα μέρος της ταυτότητάς μας χαθεί ή απειληθεί, τότε το άτομο στρέ­ φεται σε τονισμό άλλων συμβόλων που συνάδουν με την ταυτότητά του. Η συμβολική αυτο-συμπλήρωση εκδηλώνεται εκεί που το άτομο αισθάνεται δέσμευση προς ορισμένη εικόνα του εαυτού του (π.χ., επιχειρηματίας), κά­ ποιο σύμβολο που συνδέεται με αυτή την ταυτότητα λείπει, και το άτομο θέλει ο κοινωνικός περίγυρος να γνωρίζει την ταυτότητά του αυτή. Η ε­

270

ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΚΙΝΗΤΡΩΝ

μπλοκή σε συμβολική αυτο-συμπλήρωση κάνει το άτομο να αδιαφορεί για τα αισθήματα και σκέψεις του ακροατηρίου προς το οποίο απευθύνεται. Υπό αυτή την έννοια, η ταυτότητα του εαυτού δημιουργεί πρόθεση για συ­ ντήρηση και προβολή της αυτο-εικόνας και ενεργοποιεί βουλητικές διερ­ γασίες για την ικανοποίηση αυτής της πρόθεσης. Αυτό γίνεται μέσω της ι­ σχυροποίησης αυτής της πρόθεσης έναντι άλλων σύγχρονων προθέσεων, που συνδέονται με τις σκέψεις και επιθυμίες των άλλων (<3ο11\νίίζβΓ, 1987). Η άρνηση και η απόσυρση, τέλος, είναι δύο άλλοι αμυντικοί μηχανι­ σμοί στην εξυπηρέτηση της αυτο-εκτίμησης. Η άρνηση του μη επιτευγμένου στόχου και η απομάκρυνση από αυτόν λύνει τη σύγκρουση ανάμεσα στον πραγματικό και επιθυμητό εαυτό και βοηθά το άτομο να συνεχίσει με ενέργειες που είναι σύμφωνες και προάγουν την αυτο-εκτίμησή του. Από τα παραπάνω μπορεί να συμπεράνει κανείς ότι οι σύγχρονες από­ ψεις για τον εαυτό επιτρέπουν τη μελέτη των σχέσεων της αυτο-εικόνας και αυτο-εκτίμησης με τη συμπεριφορά σε διάφορες περιστάσεις και υπό διά­ φορες συνθήκες. Με τον τρόπο αυτό μπορεί να εκτιμηθεί πόσο πραγματι­ κά μέρος της συμπεριφοράς ελέγχεται από την αυτο-εικόνα, ποια η γενι­ κότητα και συνέπεια της οντότητας που αντιπροσωπεύει το σχήμα του εαυ­ τού, πώς αλληλεπιδρά με τα άλλα κίνητρα και δεξιότητες του ατόμου, μέσα από ποιο μηχανισμό αλληλεπιδρά με τη συμπεριφορά, πότε και πώς δια­ μορφώνεται η αυτο-εικόνα και αν υπάρχουν ατομικές διαφορές. Στη συνέ­ χεια θα ασχοληθούμε με μερικές από τις πολλές πλευρές του προβλήμα­ τος.

Συνθήκες που προάγουν την αυτο-ενημερότητα Οι Ό\ιν&\ και \Α/ίοΗαηά (1972) ήταν από τους πρώτους που έθεσαν το ε­ ρώτημα για το πότε το άτομο στρέφεται προς τον εαυτό του και αποκτά αυτο-ενημερότητα. Οι συγγραφείς αυτοί υποστηρίζουν ότι όπως οι περιβαλ­ λοντικές καταστάσεις και ερεθισμοί γίνονται αντικείμενο της προσοχής του ατόμου, έτσι μπορεί και ο εαυτός του. Ο εαυτός μας δηλαδή μπορεί να γί­ νει αντικείμενο της προσοχής μας και να υποβληθεί σε αντικειμενική πα­ ρατήρηση, όπως και η συμπεριφορά των άλλων. Η θεωρία υποστηρίζει ότι ανά πάσα στιγμή η προσοχή μπορεί να είναι στραμμένη είτε προς το περι­ βάλλον είτε προς τον εαυτό, δηλαδή τις συνειδητές μας καταστάσεις κι ε­ μπειρίες, σκέψεις, αισθήματα, συναισθήματα, κ.α. Ερεθισμοί που μπορούν να στρέψουν την προσοχή προς τον εαυτό μας είναι περιβαλλοντικά ερεθί­ σματα που καταγράφουν δικές μας εκφάνσεις, όπως η φωνή μας στο μα­ γνητόφωνο, η μορφή μας στον καθρέφτη, κ.ο.κ. Αλλά και η αντίδραση

Ο ΕΑΥΤΟΣ Ω Σ ΠΗΓΗ ΚΙΝΗΤΡΟΥ

271

των άλλων σε δικές μας ενέργειες είναι ένας καθρέφτης, μια αντανάκλαση του εαυτού μας στο περιβάλλον. Από τη στιγμή που η προσοχή μας θα στραφεί στην αντικειμενική πλευρά του εαυτού μας, αρχίζει μια διαδικασία όχι μόνο παρατήρησης αλλά και σύγκρισης του αντικειμενικού εαυτού με τον επιθυμητό, αυτόν που προσδιορίζουν οι ιδέες περί του ορθού και περί των αξιών. Το τι είναι ορθό για το άτομο παραλλάσσει ανάλογα με την πε­ ρίσταση. Αν, για παράδειγμα, το άτομο βρίσκεται σε περίσταση που απαιτεί αλτρουϊστική συμπεριφορά προς τους άλλους, τότε θα εκδηλώσει τη συ­ μπεριφορά που θεωρεί ότι ανταποκρίνεται στα κριτήρια της σωστής αλτρουϊσπκής συμπεριφοράς και θα συγκρίνει την τρέχουσα εικόνα του με την προσδοκώμενη. Αν, αντιστοίχως, το άτομο βρεθεί σε περίσταση που α­ παιτεί επιθετική συμπεριφορά, θα κρίνει τις εκδηλωθείσες αντιδράσεις του υπό το πρίσμα της «ορθής» για την περίσταση επιθετικής αντίδρασης. Αυτό σημαίνει ότι δεν υπάρχει μια εκ των προτέρων ενιαία εικόνα του ιδανικού εαυτού, η οποία να υπακούει σε ορισμένες κοινές αρχές (π.χ. δικαιοσύ­ νης, σεβασμού των άλλων, ... ) αλλά επιμέρους πρότυπα για τις διάφορες περιστάσεις και για το άτομο σε αλληλεπίδραση με αυτές. Αυτό ίσως εξηγεί την αντίφαση που διακρίνουν συχνά στις εκδηλώσεις της συμπεριφοράς των ανθρώπων οι παρατηρητές, οι οποίοι κρίνουν με βάση την προσδοκία ότι η συμπεριφορά των ανθρώπων διαπερνιέται από γενικές αρχές. Η συ­ μπεριφορά των ανθρώπων έχει αρκετή συνέπεια στις διάφορες εκφάνσεις της αλλά όχι πλήρη. Συνθήκες που αυξάνουν την αυτο-συνέπεια θα δούμε παρακάτω.

Αυτο-εστίαση και έλεγχος της δράσης Οι Οατνβτ & δοΗβΐβϊ (1990) ανέπτυξαν ένα μοντέλο επικέντρωσης της προσοχής στον εαυτό — αυτο-εσιίασης — , το οποίο στηρίζεται στην ιδέα ότι η ανθρώπινη συμπεριφορά είναι συνέπεια ενός εσωτερικού συστήματος καθοδήγησης, το οποίο είναι εγγενές στον τρόπο με τον οποίο είναι οργα­ νωμένα τα ανθρώπινα όντα. Αυτό το σύστημα καθοδήγησης προσαρμόζει τη συμπεριφορά στα εσωτερικά κριτήρια που αρμόζουν στις διάφορες πε­ ριβαλλοντικές καταστάσεις. Αυτή η προσαρμογή δε γίνεται για τον περιορι­ σμό της απόκλισης πραγματικού-ιδανικού εαυτού και τον περιορισμό των αρνητικών συναισθημάτων, όπως υπέθεταν οι ϋανδΐ & ΜΐοΜαηά (1972). Η προσαρμογή γίνεται γιατί υπάρχει εγγενές στους ανθρώπους ένα σύστημα σύγκρισης της τρέχουσας με την επιθυμητή κατάσταση, όπως περιγράφει το κυβερνητικό πρότυπο. Αυτή η καθοδήγηση είναι συναφής με το σύστη­ μα παρακολούθησης και ρύθμισης της συμπεριφοράς του Κβηίβτ που ανα­

272

ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΚΙΝΗΤΡΩΝ

φέραμε στο προηγούμενο κεφάλαιο. Σύμφωνα με το μοντέλο των ΟβινβΓ & δοΗβΐβτ, η όλη ρυθμιστική διαδικασία ακολουθεί μια σειρά Βημάτων: 1. Η όλη διεργασία αρχίζει με τα περιβαλλοντικά ερεθίσματα, τα οποία, από τη μια, ενεργοποιούν τις υπάρχουσες πρότυπες για την κατάσταση συ­ μπεριφορές, και από την άλλη, αυξάνουν την αυτο-εστίαση. Πάρτε, για πα­ ράδειγμα, την περίσταση κατά την οποία ο μαθητής φέρνει στο σπίτι τον έ­ λεγχο με κακούς βαθμούς. Η όλη περίσταση απαιτεί ότι θα πρέπει να έχει ύφος θλιμμένο και μετανοημένο, έστω κι αν δεν αισθάνεται καμιά στενο­ χώρια γι’ αυτό. Το πόσο καλά προσαρμόστηκε στο αναμενόμενο πρότυπο θα φανεί είτε μέσα από την αυτο-παρατήρηση είτε μέσα από τις αντιδρά­ σεις των γονέων, οι οποίοι θα εκμανούν αν διακρίνουν στη συμπεριφορά του παιδιού απόκλιση από το αναμενόμενο επίπεδο θλίψης. 2. Άμεση συνέπεια της επικέντρωσης της προσοχής του ατόμου στον ε­ αυτό του είναι η επαύξηση της ενημερότητας για την τρέχουσα συμπεριφο­ ρά. Η ενημερότητα αυτή κάνει ώστε η ρύθμιση της συμπεριφοράς πλέον να γίνεται συνειδητά. Η σύγκριση πραγματικής και πρότυπης για την περί­ σταση συμπεριφοράς γίνεται συνειδητά και επιστρατεύονται στρατηγικές και άλλες ρυθμίσεις που θα βοηθήσουν στην αποτελεσματική σύγκριση. 3. Ειδικότερα, η διαδικασία σύγκρισης έχει δύο συνέπειες: πρώτον, στρέφει την προσοχή του ατόμου προς εκείνα τα περιβαλλοντικά στοιχεία που θα επιτρέψουν τον ακριβή έλεγχο της ταύτισης της συμπεριφοράς με την επιθυμητή. Έτσι, τα άτομα παρακολουθούν τη συμπεριφορά τους σε σχέση με την πρότυπη πιο συχνά. Οι δοΗβίβτ & ΟβινβΓ (1983) έκαναν την εξής έρευνα: Ζήτησαν από τρεις ομάδες υποκειμένων να αντιγράψουν στο χαρτί σύνθετα σχήματα που παρουσιάζονταν σε ένα σλάιντ. Όλα τα υπο­ κείμενα είδαν το σλάιντ για πέντε δευτερόλεπτα. Στη συνέχεια μπορούσαν να ζητήσουν να δουν το σλάιντ όσες φορές ήθελαν, μέχρι που να τελειώ­ σουν το έργο που τους είχε ανατεθεί. Οι δύο από τις ομάδες είχαν εκτεθεί σε συνθήκες αύξησης της αυτο-εστίασης. Η τρίτη ήταν η ομάδα ελέγχου, στην οποία δε δίνονταν σημάδια που να προάγουν την αυτο-εστίαση. Η πρώτη ομάδα δούλευε υπό την παρουσία καθρέφτη και η δεύτερη υπό την εποπτεία του πειραματιστή, ο οποίος παρακολουθούσε τα υποκείμενα κα­ θώς έλυναν το πρόβλημα. Οι δύο πειραματικές ομάδες ζήτησαν να δουν το σλάιντ περισσότερες φορές από την τρίτη. Κι αυτό γιατί η στροφή της προσοχής προς τον εαυτό τους έκανε ώστε να αποκτήσουν ευαισθησία στην απόκλιση της επίδοσης από τη ζητούμενη και να επιδιώκουν την α­ κριβέστερη παρακολούθηση των ενεργειών τους, συγκρίνοντάς τες με το πρότυπο πιο συχνά. Δεύτερον, αυξάνει την προσπάθεια για αλλαγή της συμπεριφοράς προς

Ο ΕΑΥΤΟΣ Ω Σ ΠΗΓΗ ΚΙΝΗΤΡΟΥ

273

την κατεύθυνση ιης επιθυμητής. Με άλλα λόγια, η διαδικασία σύγκρισης χρέχουσας και επιθυμητής συμπεριφοράς δεν εξαντλείται στην παρακολού­ θηση ίων δύο και χην καταγραφή της απόκλισής τους. Η διαπιστούμενη διαφορά οδηγεί σε διορθωτικές ρυθμίσεις, έισι που η διαφορά να μικρύ­ νει μέχρι και την εξαφάνισή της. Και πραγματικά, έρευνα που έκανε ο 03η/βΓ (1975) έδειξε ότΐ'άτομα που ανπτίθενιαν στη σωματική τιμωρία επι­ δείκνυαν λιγότερες σωματικές τιμωρίες όταν Βρίσκονταν σε δωμάτιο με κα­ θρέφτη και μπορούσαν να δουν τον εαυτό τους απ’ ό,τι όταν βρίσκονταν σε άλλο δωμάτιο. Οι δοΗβΐβτ, ΟβινβΓ, & Οϊββοηε (1981) έδειξαν, επίσης, ό­ τι άτομα με φοβία για τα φίδια έδειχναν μεγαλύτερη αποφυγή φιδιών όταν βρίσκονταν σε δωμάτιο με καθρέφτη παρά όταν δεν υπήρχε καθρέφτης. Αυτό σημαίνει ότι η αυτο-παρακολούθηση έκανε τα άτομα πιο ενήμερα για το φόβο τους, πράγμα που τους οδηγούσε σε επαύξηση της ενημερότητας για την τρέχουσα συμπεριφορά τους και κατά πόσο αυτή ήταν σύμφωνη με την εύλογη αντίδραση στο φόβο, που είναι η αποφυγή του φοβικού αντι­ κειμένου. Συνέπεια αυτού ήταν η όξυνση των συμπτωμάτων τους. 4. Αν οι προσπάθειες για ταύτιση με το πρότυπο δε διακοπούν, η πο­ ρεία ρύθμισης και διόρθωσης συνεχίζεται μέχρι την τελική ταύτιση. Αν ό­ μως στη διάρκεια της πορείας εμφανιστούν δυσκολίες, τότε το άτομο στα­ ματά, αξιολογεί την κατάσταση, και αν το αποτέλεσμα της αξιολόγησης εί_ναι τέτοιο που δείχνει ότι ο στόχος της ταύτισης είναι εφικτός, τότε συνεχί­ ζει την πορεία με αυξημένη προσπάθεια. Αν η εκτίμηση είναι ότι η απόστα­ ση μεταξύ τρέχουσας και επιθυμητής συμπεριφοράς είναι πολύ μεγάλη, και άρα αγεφύρωτη, τότε η προσπάθεια σταματά. Οι ΟβινβΓ, Βίβηβγ, & δοΗβϊβτ (1979) βρήκαν ότι η αυτο-εστίαση αλληλεπιδρά με την προσδοκία επίτευξης του προτύπου, και η επιμονή ενισχύεται όταν η εκτίμηση είναι θετική (ότι θα επιτευχθεί ο στόχος), αλλά μειώνεται όταν η εκτίμηση είναι αρνητική. Στην έρευνα αυτή οι ερευνητές έδωσαν σε υποκείμενα προβλή­ ματα και μετά τους πληροφόρησαν ότι απέτυχαν. Στη συνέχεια μια ομάδα τοποθετήθηκε σε. δωμάτιο με καθρέφτη και μια άλλη σε δωμάτιο χωρίς κα­ θρέφτη. Σε όλα τα υποκείμενα δόθηκαν νέα προβλήματα, τα οποία όμως δεν μπορούσαν να λυθούν. Στην καθεμιά από τις συνθήκες αυτο-εστίασης, υπήρξαν δύο υποομάδες. Η πρώτη έπαιρνε οδηγίες θετικής προσδοκίας για τη λύση ενώ η δεύτερη οδηγίες αρνητικής προσδοκίας. Βρέθηκε ότι τα άτομα με θετική προσδοκία λύσης αύξαναν το χρόνο ενασχόλησης με τα προβλήματα στη συνθήκη αυτο-εστίασης ενώ τα υποκείμενα με χαμηλή προσδοκία τον μείωναν. 5. Το άτομο που έχει χαμηλή προσδοκία επιτυχίας αποσύρεται και σω­ ματικά από την περίσταση, αν αυτό είναι δυνατό. Αν δεν είναι δυνατό, τότε

274

ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΚΙΝΗΤΡΩΝ

αποσύρειαι νοερά, στρεφόμενο σε άλλες σκέψεις ή φαντασιώσεις και στα­ ματώντας να προσέχει. Η απόσυρση από την τρέχουσα κατάσταση είναι έ­ να μέσο που εφαρμόζει το άτομο προκειμένου να αποφυγει πληροφορίες που του θυμίζουν την απόκλιση ανάμεσα στην πρότυπη και στην τρέχουσα συμπεριφορά. Σε μια μελέτη των ΟτββηββΓς & ΜυεΗπιβη (1981), για παρά­ δειγμα, τα υποκείμενα απέφευγαν να καθίσουν εμπρός σε καθρέφτη — συνθήκη αυτο-εστίασης— , όταν έπρεπε να εκφωνήσουν ιδέες που ήταν α­ ντίθετες προς τις δικές τους. Δεν είχαν όμως δυσκολία να το κάνουν όταν εκφωνούσαν γνώμες σύμφωνες με τις δικές τους. Στην πρώτη περίπτωση απέφευγαν να έρθουν αντιμέτωποι με τη συνειδητοποίηση της απόκλισης αυτού που έλεγαν με αυτό που πίστευαν. 6.

Αν το άτομο θεωρεί ότι υπάρχει αρκετή πιθανότητα να επιτύχει την

πρότυπη συμπεριφορά μέσα από αλλαγές στην τρέχουσα αντίδρασή του, τότε αρχίζει η τροποποίηση της συμπεριφοράς. Στη φάση αυτή το άτομο ε­ ξετάζει περιοδικά κατά πόσο υπάρχει πρόοδος προς την επιθυμητή κατεύ­ θυνση. Σε αυτό το σημείο, ο ρυθμός μείωσης της διαφοράς γίνεται κρίσι­ μος παράγοντας για το συναίσθημα που θα 6ιώσει το άτομο. Αν ο ρυθμός μείωσης της απόκλισης είναι γρηγορότερος από αυτόν που προσδοκούσε το άτομο, τότε 6ιώνει θετικά συναισθήματα. Αν είναι αργότερος, τότε βιώνει αρνητικά συναισθήματα. Αν ο ρυθμός μείωσης αντιστοιχεί στον προσδοκώμενο, τότε δε διεγείρεται συναισθηματική αντίδραση. Οι Οάτνβτ & δοΗβϊβΓ

(1990α) θεωρούν ότι η διαδικασία εκτίμησης του ρυθμού μείωσης

της απόκλισης είναι μια μετα-ηαρακολουθητική διαδικασία, η οποία βρί­ σκεται ένα βήμα παραπάνω από τη διαδικασία παρακολούθησης της ύπαρ­ ξης διαφοράς ανάμεσα στην τρέχουσα και πρότυπη συμπεριφορά. Ο «ιδανικός» ρυθμός μείωσης της διαφοράς προσδιορίζεται από διάφο­ ρους παράγοντες, τόσο εσωτερικούς όσο και Εξωτερικούς. Εσωτερικός πα­ ράγοντας είναι η ημερομηνία που θέτουμε στον εαυτό μας σχετικά με την ολοκλήρωση μιας δουλειάς. Εξωτερικός είναι οι προθεσμίες που θέτουν οι άλλοι. Και στις δύο περιπτώσεις το άτομο παρακολουθεί όχι μόνο αν υ­ πάρχει προσέγγιση του τελικού στόχου αλλά και αν η προσέγγιση γίνεται με ρυθμό που επιτρέπει την ολοκλήρωση της συμπεριφοράς στα προδιαγε­ γραμμένα χρονικά πλαίσια. Η θεωρία των ΟβτνβΓ & δοΗβΐβτ είναι πρωτοπορειακή στο σημείο αυτό γιατί ενσωματώνει στο μηχανισμό ελέγχου της συμπεριφοράς από τον εαυ­ τό τις μεταγνωσπκές ρυθμίσεις, όπως η μετα-παρακολούθηση. Η μετα-πα-

ρακολούθηση στηρίζεται σε πληροφορίες που βγαίνουν στη συνείδηση υ­ πό μορφή αισθημάτων — μεταγνωσπκών εμπειριών— που αφορούν όχι μόνο το ρυθμό μείωσης της απόκλισης αλλά και άλλες πλευρές της γνω­

Ο ΕΑΥΤΟΣ Ω Σ ΠΗΓΗ ΚΙΝΗΤΡΟΥ

275

στικής επεξεργασίας, όπως η οικειότητα με το έργο, η ροή της επεξεργα­ σίας, οι χρονικές απαιτήσεις της επεξεργασίας, η ύπαρξη νοητικών διαθε­ σίμων για την εκτέλεση των απαιτούμενων ενεργειών επεξεργασίας, κ.α. Αν υποθέσουμε ότι η σύγκριση τρέχουσας και επιθυμητής συμπεριφοράς είναι σε μεγάλο 6αθμό ασυνείδητη, όπως και οι ρυθμίσεις για τη διόρθω­ ση της συμπεριφοράς, τότε η παρουσία στη συνείδηση αισθημάτων που α­ φορούν την πορεία της γνωστικής επεξεργασίας είναι η μεταγνωσπκή Βά­ ση της ενσυνείδητης παρεμβολής και ρύθμισης της όλης γνωστικής διερ­ γασίας. Έτσι, η επαύξηση της αυτο-ενημερότητας, υπό την έννοια της συνειδητοποίησης των εμπειριών που 6ιώνει το άτομο σε μια κατάσταση, εί­ ναι η 6άση για την εκδήλωση μετα-ρυθμισηκών διεργασιών, όπως η επιλο­ γή και εφαρμογή στρατηγικών, κ.α.

Σύνοψη <£σ ( ύγχρονη στροφή σε προσεγγίσεις της συμπεριφοράς μεσα απο πιο σύνθετες κατασκευές, όπως ο εαυτός, έχουν ανοίξει ένα σημαντικό δρόμο για την ολοκληρωμένη θεώρηση των διεργασιών που παρεμβαίνουν από τη στιγμή της δημιουργίας του κινήτρου μέχρι και μετά τη δράση. Η προ­ σπάθεια των ερευνητών είναι να δείξουν ποια στοιχεία περιέχει η έννοια του εαυτού και πώς αυτά αλληλεπιδρούν με τα κίνητρα του ατόμου, τις γνωστικές διεργασίες και την εκτέλεση της δράσης)Ο ΚυΗΙ (1987), για πα­ ράδειγμα, θεωρεί ότι η ανθρώπινη μνήμη διαχωρίζεται σε επιμέρους μο­ νάδες, όπως η σημασιολογική, η κινητική (η οποία περιέχει τις πληροφο­ ρίες για το σχεδίασμά και εκτέλεση της δράσης), η συναισθηματική μνήμη (που συνδέεται με την ενορατική γνώση), καθώς και η μνήμη που σχετίζε­ ται με τη συντήρηση των κινήτρων. Οι μονάδες αυτές είναι χωριστά νοητικά συστήματα, τα οποία όμως αλληλεπιδρούν πολύ στενά μεταξύ ιούς. Η βούληση είναι ο κρίκος που συνδέει τις γνωστικές, συναισθηματικές και κινητήριες προϋποθέσεις της δράσης με την εκτέλεση της δράσης και τα συνακόλουθα, γνωστικά και συναισθηματικά συνεπαγόμενά της. Η βούλη­ ση αποτελεί μέρος του συστήματος των κινήτρων και αφορά τη συντήρηση της πρόθεσης μέχρι την ολοκλήρωση της δράσης^) Ο τρόπος που η βούληση ορίζεται πλέον απέχει από τις φιλοσοφικές α­ πόψεις και τα άλυτα προβλήματα που τις συνοδεύουν, όπως η ελευθερία της βούλησης. Η βούληση συναρτάται πλέον των διαδικασιών αυτο-παρακολούθησης και αυτο-ρύθμισης καθώς και των μετα-κατευθυντήριων διερ­ γασιών, που έχουν να κάνουν με τη μεταγνωσπκή παρακολούθηση και

276

ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΚΙΝΗΤΡΩΝ

ρύθμιση της δράσης. Η ιρέχουσα έρευνα πρέπει να καθορίσει πώς και υ­ πό ποιες συνθήκες λειτουργούν αυτές οι μεταγνωστικές αυτο-καθοδηγήσεις, πώς αποκτιούνται και εξελίσσονται, πώς καλλιεργούνται, καθώς και ποιες είναι οι βραχυπρόθεσμες και μακροπρόθεσμες συνέπειές τους για το άτομο σε συνδυασμό με τον κοινωνικό του περίγυρο. Μια προσέγγιση είναι του Ββοΐίτηβηη (1987), ο οποίος διακρίνει δύο ει­ δών μεταγνωστικές διεργασίες ρύθμισης: μεταγνωστικές διεργασίες χαμη­ λού επιπέδου, που αποσκοπούν στον περιορισμό των εμποδίων της δρά­ σης μέσω της κινητοποίησης πρόσθετης εσωτερικής ενέργειας, όπως η αύ­ ξηση της συγκέντρωσης στο έργο, και μεταγνωστικές διεργασίες ανώτερου επιπέδου, οι οποίες μειώνουν τη δύναμη των εμποδίων αλλάζοντας την α­ ντίληψη του ατόμου για την όλη κατάσταση. Η χρήση μεταγνωσπκών ρυθμιστικών στρατηγικών όμως δεν εγγυάται την αποτελεσματικότητα της δράσης. Η αποτελεσματικότητα της δράσης εί­ ναι συνάρτηση της αποτελεσματικότητας στη χρήση των στρατηγικών και της ευελιξίας ή ακαμψίας του συστήματος συντήρησης της δράσης, δηλαδή του προσανατολισμού του ατόμου απέναντι στη δράση, αν είναι προς τη δράση ή προς την κατάσταση. Η άποψη του ΚυΗΙ (1987) είναι ότι υψηλή αυτο-ρυθμιστική ικανότητα σε συνδυασμό με μέση θέση στη διάσταση ευε- ' λιξίας-ακαμψίας του συστήματος των κινήτρων (όπου ευελιξία είναι η πολύ εύκολη μεταβολή των προθέσεων και ακαμψία η συντήρηση και επιμονή στον επιλεγμένο και ενεργοποιημένο στόχο) βοηθά στη μεγαλύτερη απο­ τελεσματικότητα. Κι αυτό διότι υψηλός βαθμός ακαμψίας και επιμονής στον ενεργοποιημένο στόχο μπορεί να οδηγήσει σε μπλοκάρισμα του ό­ λου συστήματος, όταν ο στόχος δεν είναι ρεαλιστικός. Το άτομο δηλαδή μπορεί να μη δείχνει την ευαισθησία που χρειάζεται στα περιβαλλοντικά σήματα που δείχνουν ότι ο στόχος με τη μορφή που έχει δεν μπορεί να ε­ πιτευχθεί, κι άρα χρειάζεται τροποποίηση ή αλλαγή στόχου. Η γνώση της ανάπτυξης των μεταγνωσπκών στρατηγικών αυτο-ελέγχου στα παιδιά έχει πολύ ενδιαφέρον από αυτή την άποψη, γιατί μπορεί να φωτίσει πώς η ευελιξία ή ακαμψία στους στόχους και στην αυτο-ρύθμιση της συμπεριφοράς αποκτιούνται και αλλάζουν. Τέτοιου είδους δεδομένα μπορούν να φωτίσουν τους μηχανισμούς μέσα από τους οποίους είναι ί­ σως δυνατό να παρέμβει κανείς μελλοντικά προς την επιθυμητή κατεύθυν­ ση. Αξίζει να σημειωθεί ότι η ικανότητα να θέτει εμφανείς στόχους το παιδί στον εαυτό του προτού εκδηλώσει δράση είναι ήδη εμφανής στα 5 χρόνια ενώ η θέσπιση άδηλων στόχων είναι παρούσα από πολύ νωρίτερα (ΝαίΗη, 1987). Το πειραματικό πρότυπο του ΜϊδοΗβΙ (1974) για την σκόπιμη καθυ­ στέρηση στην ικανοποίηση αναγκών σε παιδιά είναι ο κύριος τρόπος μέσα

Ο ΕΑΥΤΟΣ ΩΣ ΠΗΓΗ ΚΙΝΗΤΡΟΥ

277

από τον οποίο οι ερευνητές μελετούν τις στρατηγικές αυτο-ελέγχου στα παιδιά. Η έρευνα των ΜΐδοΗβΙ & ΜΐδοΗβΙ (1983) έδειξε ότι ενώ στρατηγικές αυτο-ελέγχου υπάρχουν ήδη στα παιδιά προσχολικής ηλικίας, όμως η ενη­ μερότητα για τις στρατηγικές αυτές εμφανίζεται γύρω σια 9 χρόνια. Με την πρόοδο της ηλικίας αυξάνει όχι μόνο η ποικιλία στρατηγικών αυτο-ελέγχου αλλά και η ενεργητική επιλογή μεταξύ αυτών. Από τα παραπάνω είναι φανερό ότι η έρευνα στη δράση, που συμπερι­ λαμβάνει γνωστικές, συναισθηματικές και κινητήριες απόψεις του εαυτού, έχει ανοίξει ένα δρόμο που έχει πολλά να προσφέρει στο μέλλον.

Β ΙΒ Λ ΙΟ ΓΡ Α Φ ΙΑ

ΑβϊΒΐΉδοη, ί.Υ ., 5β1ΐ9πΐ0ΐη, Μ.Ε.Ρ., & Τβ&ζά&Ιζ, <1.0. (1978). ί-βειπιβά Ηβίρίβδδηβδδ ίη Ηαπιειηδ: Οπίίςυβ ειηά Γβίοπηυίειϋοη. ύουπι&Ι οίΑύηοιτηειΐ Ρβ^εΗοΙο^ν,

87, 49-79. ΑοΗ, Ν. (1905). ϋύβΓ ώβ \λ/ΐ11βη5ίέίϋφβϋ αηά άβ5 ΩβηΙίβη. Οοίίίη 9βη: ν^ηάβηΗοβεΚ & ΚιιρΓβεΗΐ:. ΑοΗ, Ν. (1910). ϋί>βϊ άβη Μ/ΐΐίβηβείΐίί αηά άειδ Τβτηρβΐείτηβηί. ίβίρδί9: (^υβΐΐβ &

Μβψβγ. Αίηδ\νοϊΐΗ, Μ.Ο.5., ΒΙβΗεπτ, Μ.Ο., \Ν&ίβΥ5, Ε., & \Λ/ει11, 5. (1978). Ρζίίβηΐδ ο ί ειί-

ί&άιπιβηϊ. Α ρδΐ/οΗοΙο&οείΙ βίαάι/ οί ώβ δίτειηββ εϋαβϋοη. Ηίΐΐδά^ΐβ, ΜΙ: ΕγΙβειυπι. ΑΙάβη, ί . (1987). ΑίΙτίΒιιίίοηδΙ Γβδροηδβδ οί βηχΐουδ ίηάίνίάιιειίδ ίο άίίίβΓβηί ραΐίβπηδ οί δοαειΐ ίββάβ^οΚ: ΝοΐΗίη9 δΐιοοββάδ Ι&β ίπηρΓονβπιβηί. ^υ τη οΐ οί Ρβτ-

δοηδΗίι/ διηά δοάαΐ Ρδΐ/οΗοΙο^, 52, 100-106. Απίδβΐ, Α. (1958). ΤΗβ τοίβ οί ίηΐδ&ίίνβ ηοηΓβινακΙ ίη ηοηοοηϋηιιοιίδ Υβ\ΗΆΥά δίίυειίίοηδ. ΡεγοΗοΙοφοβΙ Βαίΐβίίη, 55, 102-119. ΑηάβΓδοη, ϋ.Κ. (1983). Ήιβ 3ττεΜίβείαΐβ ο ί εο^ηίϋοη. Οειπι^πφβ, ΜΑ: Η&τν&ΐά ϋηΐνβΓδΐίν ΡΓβδδ. ΑρίβΓ, Μ.<1. (1989). ΚβνβΓβζΙ ώβοη/: Μοϋν&ϋοη, βτηοϋοη, ζηά ρβΐΒοηδίΟγ. ίο η άοη: Κουίΐβάδβ.

Αγόγβ\;, Κ. (1966). ΤΗβ ίβιτίίοπειΐ ϊγηρβγ&ίινβ. Νβ\λ/ ΥογΚ: Αΰιβηβυηη. Α&βδ, Η. & ΟθΓδΚβ, «I. (1977). Ρδ^οΗοΙο^ίε^Ι ώβοήβδ ο ί ηιοίίνδϋοη. ΜοηίβΓβν, Ο^Κίοπώ: ΒιτοοΚδ/ΟοΙβ. Α&ίη, Κ.Μ., Αρρβίπι&η, Α.ϋ., &

ΒιΐΓ9βΓ, <Ι.Μ. (1980). δοάειΐ ειηχίβίν, δβΐί-

ρΓβδβηίδίίοη, οηά ϋηβ δβ1ί-δβη/ίη9 βί^δ ίη οαυδθΐ ^ίΐτί^υίίοη. ^υ τη δΐ ο ί

ΡθΓ5οη3ΐίί\/ Βηά 5οά&1 Ρβι/οΗοΙο^ 38, 23-35. ΑΓοηδοη, Ε. (1968). ϋίδδοηειηοβ ίΗβοη/: Ριτο9τβδδ ο η ά ρΓοβΙβπίδ. Ιη Κ.Ρ. Α&βίδοη, Ε.

Αιτοηδοη,

\Λ7.ϋ.

ΜοΟυίΓβ, Τ.Μ.

Νβ\νεοΓηΙ>, Μ.ό.

Κοδβη&βΓ9,

&

Ρ.Η.

ΤεκιηβηΒειυπι (Εάδ.), ΤΗβοήββ ο ί οο^ηίϋνβ οοηδίδίβηεγ: Α Βουκβύοοίί (ρρ. 527). ΟΗίοεΐ9ο: Κειηά ΜεΝειΙΙγ. ΑίΚίηδοη,

(1953). ΤΗβ ειοΗίβνβπιβηΙ: ηηοΐίνβ αηά τβοθΐΐ οί ίηΐβητυρίβά 9ηά

εοηιρίβίβά ΐεΐδΚδ. ^ιίΓηοΙ οίΕχρβήτηβηίείΙ Ρδΐ/οΗοΙοογ, 46, 381-390. Α&ίηδοη, ύλΝ. (1957). Μοίίνειϋοηειΐ άβίβπηίηειηίδ οί χίδΚ-Ι^Ιάης ββΗεινίοίΓ. Ρ5$/-

εήοΐοφοεά Κβνίβ\ν, 64, 359-372. Α&ίηδοη,

(1964). Αη ίηίτοάυοϋοη ίο πιοϋνειϋοη. Νβνν ΥογΚ: \7αη Νοδίταηά

ΚβίηΗοΙά. ΑίΚίηδοη, ^.\Α/. (1974). 5ίτβη9ίΗ οί ηηοΐίνειίίοη ειηά βίίίοίβηον οί ρβΓίοππειηοβ. Ιη

280

ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΚΙΝΗΤΡΩΝ

Α&ίηδοη & <1.0. ΚειγηοΓ (Εάδ.), Μοΰνβϋοη ειηά ειείιΐβνβπϊβηί (ρρ. 389410). ΜείδΗίηφοη, 0 0 : Μίηδίοη. ΑίΚίηδοη,

& ΒιγοΗ, ϋ .Α . (1970). Α ά^ηοχηϊε ώβοη/ ο ί ειεϋοη. Νβνν ΥογΚ:

ννϋβν· Α&ίηδοη,

& ΡβειίΗβΓ, Ν.Τ. (Εάδ.) (1966). Α ώβοη/ ο ί ειείιιβνβτηβηί τηοϋ-

νειϋοη. Νβνν ΥογΚ: \Μ1βγ. Β&ηάχιγζ, Α. (1977). δβΐί-βίίίοειογ: Τοννεητά ει υηίί*/ίη9 ίΗβοπ/ οί ΗβΗεινίοΓεΛ οΗεη^β. Ρδ\/εΗοΙοφεειΙ Πβνίβΐλ/, 84, 191-215. Βειη<3υΓει, Α. (1982). δβΐί-βίίίοειον ηπβοΗειηίδπι ίη Ηυηηειη &£βησ/. Ατηβήεειη Ρδ\/~

εΐιοΐοφδί, 37, 122-147. Β3Γ9Η, ^ Α . (1982). Αίίβηΐίοη οηά ^υίοηηειίΐάίν ίη Λ β ρΓθθβδδίη9 οί δβΙί-ΓβΙβνειηΙ: ίηίοπηεύίοη.
ρβήηηβηίεά δοάειΐρδ{/εΙιοΙο(& (\/ο1. 6) (ρρ. 1-62). Νβνν ΥογΚ: Αοεκίβπιίο ΡΓβδδ. ΒβΗνηβ, Ό.Ε. (1960). ΟοηΠίβί, δΓουβζΙ ειηά αιήοδΧγ. Νβνν ΥογΚ: ΜοθΓ3νν-Ηί11. Ββχίοη, \Α/., ΗβΓοη, \Λ/., & δοοΚ, Τ. (1954). Είίβοίδ οί άβατβείδβά νειπεύίοη ίη ίΗβ δβηδοπ; βηνίΓοηηηβηί. Ο&η&άϊ&η ϋουΓηειΙ ο ί Ρδ^εΗοΙο^ν, 8, 70-76. ΒίηάΓ3, Ο. & δΐβννεΐΓΐ, ό. (1971). Μοϋνειϋοη. ΗεηττηοηάδννοΓίΗ: Ρβη 9υίη (2η<3 βόίίίοη). ΒοβοΚεΐΓίδ, Μ. (1991). δυΗΐβοίίνβ οοπιρβίβηοβ, ειρρΓεάδειΙδ, ειηά δβΐί-εΐδδβδδβηηβηί.

ίβείΓηίηςι ειηά Ιηδίηιεϋοη, 1, 1-17. ΒουΓηβ, ί.Ε ., Λτ. & ΕΚδίτειηθ, Β.Κ. (1976). ΡδνοΗο1θ9ν*

ρήηάρίβδ ειηά ηιβειη-

1/735. Νβνν ΥογΚ: Ηοΐί, ΚίηβΗεκΙ: & \Α/ίηδ1οη. ΒοννΙΗν,

(1969). ΑίίειαΗηηβηί άηά Ιοδδ (\/ο1. 1). Νβνν ΥογΚ: Βειδίο ΒοοΚδ.

ΒοννΙΗν,

(1980). Α\&ά\χηβηί ειηά Ιοβδ (\/ο1. 3). Ι^οββ. Νβνν ΥογΚ: Βειδίο ΒοοΚδ.

Βονειίζίδ, Κ.Ε. (1973). Αίίϋίειίίοη ηηοίίνειίίοη. Ιη Ο.Ο. ΜοΟΙβΙΙειηά & Κ.δ. δίββΐβ (Εάδ.), Ηιιπιειη τηοϋνειϋοη: Α ύοοίί ο ί ΐβειάιη^δ (ρρ. 53-81). Μοπΐδίοννη, ΟβηβΓεύ Ι-βεΐΓηίη9 ΡΓβδδ. ΒΓβΗπι, ^.νν. (1956). Ροδΐ-οΐβοίδίοη οΗειη9βδ ίη ΐΗβ άβδίΓειΗίΙίίν οί ειΙίβΓηειϋνβδ.

ΰοιιτηείΐ οίΑύηοπηοΙ ειηά 5οάειΙ Ρδΐ/οΗοΙο^ν, 52, 384-389. ΒΓβΗπι, <Ι.\Μ. (1966). Α ώβοη/ οί ρδΐ/οΗοΙο^ίοειΙ Γβειείειηοβ. Νβνν ΥογΚ: ΑοειάβίΓάο ΡΓβδδ. ΒΓβΗπι, ^.\Α/. (1972). Κβδροηδβδ ίο Ιοδδ ο ί ίτββάοηη: Α ώβοη/ ο ί ρδΐ/εΗοΙοφοβΙ

ΐβειείειηεβ. Μοϊτίδΐοννη, Ν ^ ΟβηβΓειΙ 1^εΐΓηίη9 ΡΓβδδ.

281

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

ΒΓβΗιη, ^νν. & δβΐί, Ε.Α. (1989). ΤΗβ ίηίβηδίίν οί ηιοίίναίίοη. Αηηυζί Κβνίβιν ο ί

Ρ5\/εΗο1ο(£/, 40, 109-131. ΒΓβΗπι,

\λ/π9Ηί, Κ.Α., δοΐοιηοη, 5., δίΙΚα, Ε., & 0ΓββηΙ)βΓ9, «I. (1983).

ΡβΓεβίνβά ίαδΚ άίίίΐευίίν, βηβΓ^ίζαίίοη, αηά ίΗβ ΓΏα9ηΐίιιάβ οί ^οζΑ ναΐβηεβ.

ύουτηδΐ οί Εχρβήτηβηίβΐ 5οείο1 Ρει/εΙιοΙο^, 19, 21-48. Βτοάί, δ.Ε. & ΖΐπιβαΓάο, Ρ.(3. (1981). Μοάίίνίη9 δΗνηβδδ-ΓβΙαίβά δοείαΐ ΗβΗανίοΓ ίΗΓουδΗ δΐ/πιρίοπι ηιίδαίίπΗιιίίοη.
εΗοΙοςρ/, 41, 437-449. ΒΓορΗν, ίΙ.Ε. (1983). Ροδίβπη9 δίυάβηί 1βαιτηίη9 ειηά πιοίίναίίοη ίη ίΗβ βίβπιβηίαη/ δοΗοοΙ οΙθδδΓοοηη. Ιη δ.<3. Ραπδ, Ο.Μ. Οίδοη, & Η.\Ν. δίβνβηδοη (Εάδ.),

Ι^οτηΐης ειηά ηηοϋνειϋοη ίη ϋιβ είειζ$γοοϊώ (ρρ. 283-305). Ηίΐΐδάαΐβ, ΜΙ.: ΕΓίβαυιη. ΒυίΙβΓ, Κ.Α. (1954). Ιηεβηίίνβ εοηάίίίοηδ \νΗίεΗ ίηίΐυβηεβ νίδυαΐ βχρΙοΓαίίοη.

ύοιιηηειΐ οίΕχρβήτηβηίδΙ Ρβγείιοΐοζβ/, 48, 19-23. ΒιιπϋοΚ, Η.Α. & ΒιίΓηβδ, Α Λ .

(1958). Α ίβδί οί “δίταίη ίονναΓά δνπιπιβίϊν”

ίΗβοπβδ. ΰοιιτηεά οίΑύηοπηειΙ &ηά 5οείζΐ Ρεγεήοΐοον, 57, 367-369. ΟαηιρΗβΙΙ, «Ι.ϋ. (1986). δΐπιΐΐαπίν αηά υηίςιιβηβδδ: ΤΗβ βίίβείδ οί αίίτίΗυίβ ίγρβ, Γβίβναηεβ, αηά ΐηάίνίάυαΐ άίίίβΓβηεβδ ίη δβΐί-βδίββηη αηά άβρΓβδδίοη. «Ζουπια/ ο ί

ΡβΓΒοηάΙϋγ 3ηά 5οαα7 Ρδγείιοΐοζβ/, 50, 281-294. Οαη/βΓ, Ο.δ. (1975). ΡΗνδίοαΙ α99Γβδδίοη αδ α ίυηείίοη οί οΗ]βείίνβ δβ1ί-α\ναΓβηβδδ αηά αίίίίυάβδ ίοιναΓά ριιηίδΗηηβηί ο/ουτηεά οί Εχρβήηηβηίειΐ 5οάει1 Ρδ\/~

ά\ο\ο&, 11, 520-519. Οαη/βΓ, Ο.δ., Βίαηβν, Ρ.Η., & δεΗβίβΓ, Μ.Ρ. (1979). ΚβαδδβΓίίοη αηά 9ίνίη9 υρ: ΤΗβ ίηίβΓαείίνβ τοίβ οί δβΙί-άίΓβοίβά αίίβηίίοη αηά οιιίεοπιβ βχρβείαηεν-

^ιίΓηειΙ οίΡβΓδοηειΙϋι/ ζη ό 5οάειΐ Ρδΐ/εΗοΙοςγ, 37, 1859-1870. Οαη/βΓ, Ο.δ. & δοΗβίβΓ, Μ.Ρ. (1990α). Ο π 9ίηδ αηά ίυηείίοηδ οί ροδίίίνβ αηά ηβ9^ίνβ αίίβεί: Α εοηίτοΙ-ρΓοεβδδ νίβνλ/. Ρδΐ/εΗοΙοςίεάΙ Κβνίβιν, 97, 19-35. Οαη/βΓ, Ο.δ. & δοΗβίβΓ, Μ.Ρ. (19906). Ρπηείρίβδ οί δβ1ί-Γβ9ΐι1ειίίοη: Αείίοη αηά βπιοΐίοη. Ιη Ε.Τ. Ηί 99ίηδ & Κ.Μ. δοιτβηίίηο (Εάδ.), Ηαη<ί6οο/ί οί Ωΐοΰνβϋοη

3ηά εο^ηΐϋοη (\/ο1. 2) (ρρ. 3-52). Νβ\ν ΥογΚ: ΟυίΙίοΓά. ΟΗαρπιαη, ΕΛ. & ΟΗαρηιαη, <Ι.Ρ. (1967). Οβηβδίδ οί ροραΙαΓ Ηυί βΓτοηβοιίδ ρδγεΗοάία9ηοδίίε οβδβη/αίίοηδ. ε/ουπι^/ οί Αύποιτηδΐ Ρ8\/εΗοΙο(£/, 72, 193204. ΟΗαρηιαη, ΕΛ. & ΟΗαρπιαη, ό.Ρ. (1969). ΙΙΙιΐδοη/ εοιτβίαίίοη αδ αη οβδίαείβ ίο ίΗβ ιΐδβ οί ναΐίά ρδνεΗοάία9ηοδίίε δί9ηδ. Λουπια/ οί Αύηοιτηζΐ ΡδγεΗοΙοφ/, 74, 271-280. ΟΗβδηβν, Α.Α. & ΕοεΚβ, Ε.Α. (1991). ΚβΙαίίοηδΗίρδ αηηοη9 9 ° ^ άίίίίεαίίν, βιιδίηβδδ δίταίβ9ίβδ, αηά ρβΓίοπηαηεβ οη α εοπιρίβχ πιαηα9βπιβηί δίηιυΐαίίοη ίαδΚ. Αεείάβπϊ}/ οίΜειηείββτηβηί ^υτηειΐ, 34, 400-424. Οονίη 9ίοη, Μ .ν. & ΟπιβΙίεΗ, Ο.Ε. (1979). Είίοιτί: ΤΗβ άουΗ1β-βά9βά δννοΓά ίη δεΗοοΙ αεΗίβνβπιβηί. ^υηιειΐ οί Εάυεειϋοηειΐ Ρβι/εΐιοίο^, 71, 169-182.

ΟΓβδρί, Ε.Ρ. (1942). (^υαηίίίαίίνβ ναπαίίοη οί ίηεβηίίνβ αηά ρβΓίοπηαηεβ ίη ίΗβ ννΗίίβ ταί. Ατηβήεειη ΰοιίΐηείΐ οί ΡδγεΗοΙοογ, 55, 467-517.

282

ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΚΙΝΗΤΡΩΝ

ΟυηηίηοΗ^πι, <1.0. & Κβΐΐβν, Η.Η. (1975). Οειιΐδ^Ι ΒϋτΐΗαϋοηδ ίοΓ ρβΓδοη^Ι βνβηίδ οί νεΐϊγίη9 πιεΐ9ηίίιιάβδ. ^υτηεΛ ο ί ΡβΓδοηειΙΰι/, 43, 74-93.

Ώεινΐβδ, <1. (1967). ΤοννειΓά 3 ίΗβοη; οί Γβνοΐυίίοη. Ατηβήο&η 5οάο1ο<£/ Ββνΐβνν, 27,5-19. ΏβΟείδρβΓ, Α.<1. (1992). Ακούνε τα ανθρώπινα έμβρυα μέσα σιη μήτρα; Στο Γ. Κουγιουμουτζάκης (Επ.εκδ.), Π ρόοδος στην αναπτυξιακή ψυχολογία των

πρώτων χρόνων (σσ. 49-63). Μετάφραση: Μ. Σόλμαν. Ηράκλειο: Πανεπιστη­ μιακές Εκδόσεις Κρήτης.

Όβά, Ε .ί. (1971). Είίβοίδ οί βχίβΓηειΙΙν πιβάίειίβά ΓβννεΐΓάδ οη ίηίπηδίο ηηοίίναίΐοη. ^υτηβΐ οίΡβΓΒοηδίΧγ & 5οάει1 Ρ5\/ε1ιο1ο(£/, 18, 105-115.

Οβοί, Ε.Ι.. (1972α). Είίβοίδ οί εοηίίπββηΐ ειηά ηοη-οοηίίη^ηΐ: Γβννεητάδ ειηά οοηίτοΐδ οη ΐηίτίηδίο πκοίΐνειίίοη. Ο^ηίζΒίίοηειΙ ΒβΗεινίοΐ & Ηυηηειη Ρβήοτπιειπεβ, 8, 217-229. Οβοί, Ε.Ι-. (1972β). Ιηίτίηδίο πιοίίνθΐΐοη, βχίτίηδίο ΓβίηίοΓοβπιβηΙ: 3ηά ίηβςιιίΐν.

ΰοίΛΓηοΙ οί ΡβΓδοηάΙίί}/ & 5οάει1 Ρδΐ/εΗοΙοεβ/, 2 2 , 113-120. Οβοί, Ε .ί., Οεΐδάο, \λ/.Ρ., & Κηΐδδβΐΐ, ^. (1975). Οχμιίίίνβ βνειίυ^ίίοη ίΗβοιν ειηά δοπιβ οοπιηηβηίδ οη ίΗβ ΟειΙάβΓ ειηά 5ίεην οπίίςυβ. ύουτηειΐ ο ί ΡβΐΒοηοΙίί^ ειηά

5οά&1 ΡεγοΗοΙοφ/, 31, 81-85. ΟβπιΗβΐΓ, \Λ/.Ν. & ΕειΗ, Κ.\Λ/. (1957). Αηειίνδίδ οί βχρίοτειίοϊν, ηηειηίρυΐειίοιν, ειηά ουποδίΐΛ/ ββΗεινίοΓδ. Ρδΐ/είιοίοςίεειΐ Ββνίβ\ν, 64, 91-96.

Οβπιβίποιι, Α., ΕίΜίάβδ, Α., & ΡΙαίδΐάοιι, Μ. (1993). ΤΗβ ^ΓοΗίίβοΙυΓβ ειηά ά\/ηειτηίοδ οί άβνβ1ορίη9 ιηίηά. Μοηοαρειρίΐδ ο ί ώβ 5οάβίγ ίοτ ΚβδβείΓοΙι ίη ΟηίΙά ΟβνβΙορτηβηί, 58 (δβπειΐ Νο. 234). Οβ\λ/βν, <1. (1886). Ρδΐ/οΗοΙοςγ. ΗείφβΓ & Κονν.

ΟίβπβΓ, Ο.Ι. & ΙλνβοΚ, 0.5. (1978). Αη θη^ίνδίδ οί ΙβείΓηβά Ηβίρίβδδηβδδ: Οοηίίηυουδ οΗειηοβδ ίη ρβτίοπηειηοβ, δίτειίβον, ^ηά ειοΗίβνβπιβηΙ οοοηΐίίοηδ ίοΐ1ο\Α/ίη9 ίειίΙιΐΓβ.
Ρηιείτεάίοη ειηά ει^φ-βδβίοη. Νβνν Ηεινβη, Οοηη.: Υειίβ ϋπϊνβΓδίίν ΡΓβδδ.

ϋυίειην, Ο.Ε.Λ·. (1957). Ανοίάειηοβ 1βειπιίη9 οί ρβΓοβρίιιειΙ άβίβηδβ ειηά νί9ί1οΐηοβ. ΰοηιτηείΐ οίΑί>ηοπηει1 ειηά 5οάειΐ Ρδΐ/εΙιοΙοον, 55, 333-338.

ϋυνειΐ, 5. & ΜίοΗιιηά, Κ.Α. (1972). Α ώβοπ/ ο ί ούίβεϋνβ 5β1ί-ει\λ/εΐΓβηβ55. Νβνν ΥογΚ: Αεειάβηηίο Ρτβδδ. ΕΗνβεΚ, 0.5. (1975). ΤΗβ τοίβ οί βχρβείειίίοπδ ειηά ειΗπΗυϋοηδ ίη ίΗβ ειΐΐβνίειΐίοη οί ΙβείΓηβά Ηβίρίβδδηβδδ. «/ουπηειΐ ο ί ΡβΓδοηειΙίίι/ ειηά 5οάει1 Ρδΐ/εΗοΙοςγ, 31, 764-685. ΟννβοΚ, 0.5. & ΒϋδΗ, Ε.5. (1976). 5βχ άίίίβΓβηοβδ ίη ΙβείΓηβά Ηβίρίβδδηβδδ: I. ΟίίίβΓβηϋειΙ άββίΐίίειϋοη \νίίΗ ρββΓ ειηά ειάυΐί βνειΙιιειίοΓδ. ΰβνβίορπιβηίειΐ Ρδΐ/οΛο/ο<&/, 22,147-156. ΕΗνβοΚ, 0.5. & Κβραοά, Ν.Ο. (1973). Ι^ειτηβά Ηβίρίβδδηβδδ ειηά ΓβίηίοΓΟβπιβηΙ ΓβδροηδίΗϋίίν ίη οΗίΙάΓβη. ύοιισιειΐ οίΡβΓ5οηεύί1\/ ειηά δοάεά Ρκ/εΗοΙοςμ, 25, 109-116. Εάηβν,

(1974). ΗυπίΒη ίβητίίοπειίίίν· Ρδ^οΗοΙοφοεά ΒυΙΙβϋη, 81, 959-975.

ΕίΚΙίάβδ, Α. & Οβπιβίτίου, Α. (ίη ρΓβδδ). Ινη&ςβ οί οο9ηίίίνβ δβΐί, ίεΐδΚ-Κηο\νβ1ά9β,

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

283

ειηά οο9ηίίίνβ ρβΓίοπηειηοβ. Ιη 5. ΜοΟοηειΙά & Μ .ί. ΟοπίΓηοηδ (Εάδ.), Α ά υ ΐί άβνβίορτηβηί: ΡοδίίοπΏβΙ δίειςβε, 3. Νβ\ν Υ οΑ : Ργ3696Γ· Ε Μ άβδ, Α., ΡειρειάειΚί, Μ., Ρειρειηίοηίου, Ο., & Κίοδβθ9ΐου, Ο. (<Ιιι1ν, 1994). Οθ 9ηίίίνβ ειηά ειίίβοίίνβ ίειοίοΓδ θδ άβίβπηίηεκιίδ οί ηηειίΗβΓηείίίοδ ρβΓίοπηειηοβ. ΡειρβΓ ρΓβδβηίβά 3ί ίΗβ 23ΐά ΙηίβΓηειίίοηειΙ Οοηοτβδδ οί Αρρίίβά ΡδνοΗο1θ9Υ, Μειάπά, δρειίη.

ΕίδβΓ, ίΙ.Κ. & νειη άβΓ Ρ1ί9Ηί, ^. (1986). 5ηηοΜη9 οβδδειίίοη ειηά δηηοΚβΓδ’ ρβΓοβρίίοηδ οί ίΗβίΓ ειάάίοίΐοη. όοχίΐηείΐ ο ί 5οάειΐ βηά Οίηίεειΐ Ρδΐ/εΗοΙο^ν, 4, 6070. ΕΙΙίδ, Α. (1962). ΚβοΒοη οηά βτηοϋοη ίη ρ^εΗοϋηβνεφ\;. Νβιν ΥοΑ: 1^\β δίυ^Γί Ρτβδδ. Επιηηοηδ, Κ.Α. & Κίη9, Ι-.Α. (1988). Οοηίΐίοί ειηιοη9 ρβΓδοηειΙ δίτίνίη9δ: Ιγπηιβάίειίβ &ηά 1οη9-ίβπη ΐηιρίίοδΐΐοηδ ίοΓ ρδ\/οΗο1θ9ίοει1 ειηά ρΗ^δίοειΙ \νβ11-Ηβίη9. ΰοιίΐηεΛ ο ί Ρβτδοηεάΰν ειηά 5οείειΙ Ρ5\/εΗο1θ(&, 54, 1040-1048. Εηί\λ/ίδί1β, Ν. (1987). Α ΓηοάβΙ οί ίΗβ ίβειοΗίη9-1βεΐΓηίη9 ρΓοοβδδ. Ιη 3 .Τ.Ε . ΡϋοΗεητάδοη, Μ λΝ . ΕγδβηοΚ, & Ό.\Ν. Ρ'ιρβγ (Εάδ.), ΚβδβειτεΗ ίη βάυοβΰοη ειηά εοςηίίίνβ ρΞγεΗοΙοο/ (ρρ. 13-28). Μίΐίοη Κβ^πβδ, Εη9ΐειηά: Ορβη υηίνβΓδίίν ΡΓβδδ. ΕπΚδοη, Ε.Μ. (1950). ΟΗ'ήάίιοοά & 5 οείβίγ. Νβνν Υογ1<: Νοιτίοη. Εδοαίοηδ, 5.Κ. (1940). ΤΗβ βίίβοί οί δΐιοοβδδ ειηά ίειίΙιΐΓβ υροη ίΗβ Ιβνβΐ οί είδρίΓειΐίοη ειηά ΗβΗεινίοΓ ίη πιειηίο-άβρΓβδδίνβ ρδνοΗοδβδ. υηίνβΓδίίν οί Ιοινει: δίυάίβε

ίη Οηίΐά Μβΐίειτβ, 16 , 199-302. Εδΐβδ, \Λ/.Κ. (1944). Αη βχρβππιβηίειΐ δΐυάν οί ρυηίδΗπιβηί. Ρδΐ/εΗοΙο^ίεειΙ Μ ο η ο (ρειρΗδ, 5 7 (ννΗοΙβ Νο. 263). Ενειηδ, Ρ. (1975). Μοϋνειϋοη. ίοηάοη: ΜβίΗαβη. ΕνδβηοΚ, Η .<}. (1967). ΤΗβ ΜοΙοφεειΙ 635/5 ο ί ρβτδοηειίίή/. δρπη9ίίβ1ά, 111: ΤΗοτηεΐδ. ΡβειΐΗβΓ, Ν.Τ. (1961). ΤΗβ ΓβΙειίίοηδΗίρ οί ρβΓδΐδίβηοβ

&ϊ 3. ίεΐδΚ ίο

βχρβοίειίίοη οί

δυοοβδδ ειηά ειοΗίβνβιηβηί Γβίειίβά ηηοίΐνβδ. ί/ουτηειΐ ο ί ΑύηοηηειΙ ειηά δοάειΐ

Ρδ\/εΗο1ο(£/, 63 , 552-561. ΡβειίΗβΓ, Ν.Τ. (1969). ΑίίπΗυίίοη οί Γβδροηδίβίΐίίι/ ειηά νειίβηοβ οί δΐιοοβδδ θηά ίειϋιΐΓβ ίη Γβίεύίοη ίο ίηίίίειΐ οοηίίάβηοβ ειηά ί^δΚ ρβΓίοπηειηοβ. ^ ιΐΐη ε ά ο ί Ρ β ΐ-

δοηειίϋμ ειηά δοάειΐ Ρ δ ΐ/εΗ ο Ιο ^ 13 , 129-144. Ρβδίίη9βΓ, ί . (1942). Α ίΗβοΓβίίοειΙ ίηίβφΓβίειίίοη οί δΗίίΙδ ίη Ιβνβΐ οί είδρίΓειίίοη.

Ρδΐ/εΗοΙο^ίεειΙ Κβνίβ ιν, 49, 235-250. Ρβδίίη9βΓ, ί . (1954). Α ίΗβοη; οί δοοίειΐ οοπιρειπδοη ρτοοβδδβδ. Ηιιτηειη Πβίειϋοηδ, 7, 117-140. Ρβδίίη9βΓ, ί . (1957). Α ώβοη/ ο ί εοςηίίίνβ άί$5οηειηεβ. Ενειηδίοη, 111.: Κο\α/, ΡβίβΓδοη. Ρβδίίη9βΓ, ί . (1964). Οοηϋίεί, άβάείοη, ειηά άίδδοηειηεβ. δίειηίοτά: δίειηίοΓά ϋηίνβΓδίίν ΡΓβδδ. Ρβδίίη9βΓ, Ι-. & ΟειάδΓηίίΗ, ^.Μ. (1959). Ο θ 9ηίίίνβ οοηδβςυβηοβδ οί ίοΓοβά οοηηρΐίειηοβ. όοηνηοί ο ί Αύηοηηειΐ ειηά 5οάει1 Ρδ ΐ/εΗ ο Ιο ^ 58, 203-210. ΡοννΙβΓ, Η. (1971). Ιπιρίίοειίίοηδ οί δβηδοπ/ ΓβίηίοΓΟβπιβηί. Ιη Κ. ΟΙείδβΓ (Εά.), ΤΗβ

ηεάχχχβ ο ί ΐβίηίοτοβτηβηί. Νβ\ν Υ ογΚ: Αοειάβπιίο ΡΓβδδ.

284

ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΚΙΝΗΤΡΩΝ

ΡγθποΗ, Ε.Ο. & ΤΗοηπδδ, Ρ. (1958). ΤΗβ Γβίειίΐοη οί ειοΗίβνβηηβηί πιοίίνειίίοη ίο ρΓθΗ1 βπι-5θ 1 νίη9 βίίβοίίνβηβδδ. ΰοιιτηεά ο ί Αύποιτη^Ι ειηά 5οείειΐ Ρβγείιοΐοογ,

56, 45-48. ΡΓβυά, 5. (1915/1957). Ιηδίίηοίδ ειηά ίΗβίΓ νίοϊδδίΐαάβδ. Ιη δίςπηιηά ΡΓβυά, 18561939: ΤΗβ δίειηάεΐΓά βάίίίοη οί ίΗβ οοπιρίβίβ ρδνοΗοΙοφοειΙ \νοΓΚδ οί δΐ9ϊηυηά ΡΓβυά

(νοί.

14) (ρρ. 117-140). ίοη άοη : Ηθ99ΓίΗ ΡΓβδδ.

ΡΓβυά, δ. (1926/1959). ΙηΗίβίίίοπδ, δγπιρίοηηδ ειηά ειηχίβίγ. Ιη δί9πιυηά ΡΓβυά, 1856-1939: ΤΗβ δίε^ά^Γά βάίίίοη οί ίΗβ οοπιρίβίβ ρδ\/οΗο1θ9ίοει1 ννοτΚδ οί δίδπιαηά ΡΓβυά (νοί. 20) (ρρ. 77-175). Ι_οηάοη: Ηο93ΓίΗ ΡΓβδδ. Ρπβάιηειη, Μ. & Κοδβηπιειη, Κ.Η. (1974). Τ\/ρβ Α ύβίιεινΐοΓ ειηά γουΓ ήβειή. Νβ\ν ΥογΚ: Κηορί. Ρπβζβ, Ι.Η. (1976). Οειιΐδειΐ ειίίτίβυίίοηδ ειηά ίηίοππειίίοη δββ1άη9 ίο βχρίειίη δυοοβδδ ειηά ίειϋυΓβ. ^ιιιτηειΐ οίΚβδβείΓεΗ ίη ΡβΓδοηειΙίίν, 20, 293-305. Ρπβζβ, Ι.Η. & \Λ/βίηβΓ, Β. (1971). Ουβ υίίΐίζειίίοη ειηά Βίίπβυίίοηειΐ 3υά9βπιβηίδ ίοΓ δυοοβδδ ειηά ίειίΙυΓβ. <7ουπΐ3/ ο ί Ρβΐδοηεάϋγ, 39, 591-606. Οββη, Κ.(3. (1984). ΡτβίβΓτβά δίίηηυίειίίοη Ιβνβίδ ίη ίηίτονβΓίδ αηά βχίτεινβΓίδ: Είίβοίδ οη είΓουδειΙ ειηά ρβιτίοπηειηοβ. ^ιιτηεά οί ΡβΓδοηοΙίίγ ειηά 5οείειΐ Ρ$μ-

άιο1ο&, 46, 1303-1312. Οββη, Κ.Ο. (1995). Ηιιπιείη πιοίίνειίίοη: Α δοείειΐ ρδγείιοΐοφεειΐ ειρρΓοειεή. Ρ^οίίίο Οιτονβ, ΟΑ: ΒΓΟοΚδ/ΟοΙβ. ΟίΗΗοπδ, Ρ.Χ. & ΟβητεΐΓά, Μ. (1989). Είίβοίδ οί υρ\νεΐΓά ειηά άοννηνν^Γά δοοίειΐ οοπιρειπδοη οη πιοοά δίειίβδ. ΰοητηεά οίδοείεά &ηά ΟϊιηΐεειΙ Ρδΐ/εΗοΙο^ι/,

8, 14-51.

ΟοβίΗειΙδ, Ο.Κ. (1986). δοοίειΐ οοτπρειπδοη ίΗβοη;: ΡδνοΗο1θ9ν βοπι ίΗβ Ιοδί ειηά ίοαηά. ΡβΓδοηείίϊν ειηά 5οάειΐ Ρδΐ/εΗοΙο^ι/ ΒυΙΙβίίη, 22, 261-278. Οοΐάδίβίπ, δ., ΟοΓάοη, «Ι.Κ., & Μειάειίί, Ο.Α. (1984, Αιΐ9ΐΐδί). Αίίτίβυίίοηειΐ ρκ>οβδδβδ ειηά Γβίειρδβ ίο11ο\νίη9 δπιοΚίη9 οβδδειίίοη. ΡειρβΓ ρΓβδβηίβά ειί ίΗβ 92ηά Αηηυειΐ Οοηνβηίίοη οί ίΗβ Αηιβποειη ΡδνοΗο^ΐοειΙ Αδδοοίειίίο’η, ΤοΓοηίο, Οειηειάει. Οο11\λ/ίίζβΓ, Ρ.Μ. (1987). ΤΗβ ίηιρίβπιβηίειίίοη οί ίάβηίίίν ίηίβηίίοηδ: Α πιοίίνειίίοηειί-νοΐίίίοπειΐ ρβΓδρβοίίνβ οη δΐ/πιΗοΙίο δβΐί-οοπιρίβίίοη. Ιη Ρ. ΗειΙίδοΗ & ΚυΗΙ (Εάδ.), Μοίίνειίίοη, ίηίβηίίοη, ειηά νοίίίίοη (ρρ. 349-369). ΒβΗίη: δρππ9βΓ-\/βΓΐεΐ9. Οουΐά, Κ. & δί9ει11, Η. (1977). ΤΗβ βίίβοίδ οί βπιρειίΗν ειηά ουίοοπιβ οη ειίίτίΗυίίοη: Απ βχειπιίηειίίοη οί ίΗβ άίνβΓ9βηί-ρβΓδρβοίίνβδ ΗνροίΗβδίδ. ^υτηεά οί

ΕχρβήτηβηίειΙ 5οάειΙ Ρδΐ/εΗοΙοογ, 13, 480-491. Οτειν, ^ Α . (1982). ΤΗβ ηβ\ΐΐορδ\/είιο\ο<& ο ί ειηχίβίγ. Αη βηςυίιγ ίηίο ώβ ίυη-

είίοηδ οίώ β δβρίο-ϊιϊρροεδηηρειΐ δγδίβτη. Οχίοτά ϋηίνβίτδΐίν ΡΓβδδ. (3ΓββηΗβΓ9,

& ΜυδΗπιειη, Ο. (1981). Ανοίάίη9 ειηά δββΚίη9 δβΐί-ίοοιίδβά ειίίβη-

ίίοη. ^ιΐΐηειΐ ο ί Κβδβειιτεΐη ίη ΡβΓδοηειΙίίγ, 15, 191-200. Ηειίΐ, Ο.δ. & ϋηάζβν, Ο. (1985). Ιηίτοάυείίοη ίο ίΗβοήββ ο ί ρβΐδοηεΛίίγ. Νβ\ν Υ ο Α : ννϋβν. ΗειηβΓ, Ο.Ρ. & ΒΓοινη, ϋ.δ. (1955). Οίειήίίοειίίοη οί ίΗβ ίηδίί9^ίΐοη ίο ειοίίοη οοηοβρί ίη ίΗβ ίηΐδίτειίίοη-εΐ99Γβδδίοη ΗνροίΗβδίδ. ϋουτηειΐ οί Αύηοπηεί ειηά 5οείειΐ

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

285

Ρδΐ/οΗοΙο^ν, 51, 204-206. Ηειηιΐδει, Β.Η. & δοΗυΙζ, Κ. (1977). ΑίίτίΗυίίοηειΙ πιβάίειίοΓδ οί ΙβείΓηβά Ηβίρίβδδηβδδ. ΰουτηεά οί Ρβτδοηεάϊίψ ειηά Βοάεύ Ρδΐ/οΐιοΐο^ν, 35, 602-611. ΗείΓειοΚίβννίοζ, «Ι.Μ., δειηδοηβ, Ο., Βίειίτ, ί.\Λ/., Ερδίβίη, ^ Α ., & ΜειηάβΓίίηΚ, Ο. (1987). ΑίίτίΗυίίοηειΙ ρτοοβδδβδ ίη ΗβΗεινίοτ οΗειη9β ειηά Γηαίηίβηειηοβ: δπιοΜη 9 οβδδειίίοη ειηά οοηίίηυβά ειΗδίίηβηοβ. «/οιιτηοΐ οί Οοηβυΐϋης &ηά Οίηίεειΐ Ρδ\/~

ά\οΙο(&, 55, 372-378. Ηειάονν, Η.Ρ. (1958). ΤΗβ ηειίιΐΓβ οί Ιονβ. Ατηβηοάπ ΡδγεΗοΙο&δί, 13, 673-685. ΗειΗονν, Η.Ρ. (1965). δβχαειΐ ΗβΗεινίοΓ ίη ίΗβ τΗβδίΐδ ηηοηΚβν. Ιη Ρ.Α. ΒβειοΗ (Εά.), 5βχ ειηά ύβΙιεινίοΓ. Νβνν Υ ογΚ: \Λ7ί1βν* ΗειΗονν, Η.Ρ., Ηειτίονν, Μ.Κ., & Μβγβτ, ϋ.Κ. (1950). ίβειπιίη9 ΓηοίίνΒίβά Ην 3 πιειηίριιίειίίοη άπνβ. όοαΐπεΛ. οίΕχρβήπιβηίδΐ Ρδΐ/εΗοΙο^ν, 40, 228-234. Ηεητνβν, «ί.Η., \Λ/β11δ, Ο.Ε., & Αΐνεητβζ, Μ.Ο. (1978). ΑίίπΗυίίοη ίη ίΗβ οοηίβχί οί οοηίΐίοί ειηά δβρείΓειίίοη ίη οΐοδβ ΓβΙειίίοηδΗίρδ. Ιη ύ.Η. Ηειη/βν, Μ.<1. ΙοΚβδ, & Κ.Ρ. Κίάά (Εάδ.), Νβ\λ/ άίτβσίίοηδ ίη είΰτίύιιϋοη ΐβ$βεχαΗ (\/ο1. 2) (ρρ. 235259). Ηίΐΐδάειίβ, Ν ί: ΕΗΗειυιη. Ηειζειη, Ο. & δΗεινβΓ, Ρ. (1987). Κοπιειηίίο Ιονβ οοηοβρίυειίίζβά είδ ειη ειίίειοΗτηβηί ρΓοοβδδ. ΰοίΛΐηείΙ οίΡβΓδοηειίΟι/ ειηά 5οά&1 Ρδΐ/εΗοΙοςγ, 52, 511-524. Ηειζειη, Ο. & δΗεινβΓ, Ρ. (1990). ιο ν β ειηά \νο&: Αη ειίίειοΗπιβηί-ίΗβοΓβίίοειΙ ρβΓδρβοίίνβ. ^ουΓΠδ/ οίΡβΓδοηείΙίή/ ειηά 5οάεά ΡδγεΗοΙοογ, 59, 270-280. ΗβΗΗ, Ο.Ο. (1955). Οπνβδ ειηά ίΗβ Ο.Ν.δ. (Οοηεβρίυειΐ Νβη/οιίδ δνδίβηη). Ρδΐ/-

εΗοΙοφεείΙ Ββνίβ\λ/, 62, 243-254. ΗβοΚΗδίΐδβη, Η. (1978). 5β1ΗδίΗβννβΓίυη9 ηειοΗ βην3Γίυη9δ\νίάπ9βηη ίβίδίυη 9δνβτίεαιί: Είηίΐιΐδδ νοη Μοίίν, ΚειαδειΙειίίτίΗυίίοη υηά Ζίβ1δβίζυπ9· ΖβίίδεΗήή ίΰί

ΕηίΜίΜίΛη^δρδνεΙιοΙοφβ υηά Ρέίάεί^οφδεΙϊβ Ρδ\/εΗοΙοφβ, 10, 191-216. ΗβοΚΗειιΐδβη, Η. (1991). Μοϊίνείϊίοη οηά ειεϋοη. ΒβΓίίη: \/βΓΐεΐ9 (Αγγγλική μετά­ φραση: Ρ.Κ. Εβρρπιειηη). ΗβίάβΓ, Ρ. (1944). δοοίειΐ ρβΓΟβρίίοη ειηά ρΗβηοπιβηειΙ οειιΐδειίίίν. Ρδΐ/εΗοΙο^ίοεά

Ββνίβιν, 51, 358-374. ΗβίάβΓ, Ρ. (1946). Αίίίίυάβδ ειηά οο9ηίίίνβ θΓ9βηίζειίίοη. ϋοιίΓηεά ο ί Ρδ\/εΗο1ο<£/,

21, 107-112. ΗβίάβΓ, Ρ. (1958). ΤΗβ ρδ\/οΗο1ο(& ο ί ίηίβτρβΐδοηεά τβίείϋοηδ. Νβνν Υ ογΚ: \Λ/ίΙβγ. Ηβηΐβ, Μ. (1944). ΤΗβ ίηίΐυβηοβ οί νειίβηεβ οη δυΗδίίίυίίοη. ύοιίΓηεά οί Ρδΐ/εΗο-

103!/, 17, 11-19. Ηί99ΐπδ, Ε.Τ. (1987). δβΙί-άίδΟΓβρειηον: Α ίΗβοη/ Γβ1ειίίη9 δβΐί ειηά ειίίβοί. Ρ$γ-

εΗοΙοφεείΙ Ββνίβ\λ/, 94, 319-340. Ηΐ99ίπδ, Ε.Τ., Βοηά, Κ.Ν., ΚΙβίη, Κ., & δίτεαιπιειη, Τ. (1986). δβΙί-άίδΟΓβρειηοίβδ ειηά βηηοίίοηειΐ νυ1ηβΓειΙ>ί1ίί\/: Ηο\ν πιεΐ9ηίίυάβ, εκχβδδίβίΐίίν, ειηά ίνρβ οί άίδΟΓβρειηον ίηίΐυβηοβ ειίίβοί. ^υτηειΐ ο ί ΡβΓδοηεύίίι/ ειηά 5οάοΙ Ρβι/εΗοΙο^ 51, 5-15. Ηίηάβ, Κ.Α. (1960). ΕηβΓ9ν πιοάβίδ οί πιοίίνειίίοη. δγνηροδίιίΓη ο ίώ β 5οάβίγ οί

Εχρβήτηβηίεά ΒίοΙοον, 14, 199-213. ΗίΓοίο, Ο.δ. (1974). Ι-οοαδ οί οοηίτοί ειηά ΙβείΓηβά Ηβίρίβδδηβδδ. ΰουηιοί ο ί Εχ-

ρβήτηβηίείΐ Ρδ\/οΗοΙο(&, 102, 187-193.

286

ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΚΙΝΗΤΡΩΝ

Ηοίίηαθη, I ,.\Ν. (1974). Ρβ3Γ οί δυοοβδδ ίη πιειίβδ ειηά ίβπιειίβδ: 1965 ειηά 1972. ί/ουπίδ/ οί Οοηειιΐίίηβ & ΟΐηίεειΙ ΡδγεΗοΙοςρ/, 42, 353-358. ΗοΙΙβηΗβοΚ, «Ι.Κ., \Λ/ί11ίειιτΐδ, Ο.Κ., & ΚΙβίη, Η.<1. (1989). Αη βπιρίποειΐ βχειπιίηειϋοη οί ίΗβ ειηίβοβάβηίδ οί α>ιτΐΓηί1τηβηί ίο άίίίίαιΐί 9οει1δ. ^υΓηειΙ ο ί Αρρίίβά Ρδΐ/-

εΐιοΐο^ν, 74, 18-23. ΗοΓηβΓ, Μ.5.

(1968). 5βχ άίίίβΓβηοβδ ίη ειοΗίβνβπιβηί Γηοίίναίίοη ειηά ρβΓ-

ίοπηβηοβ ίη οοιηρβίίίίνβ ειηά ηοηοοιηρβίίίίνβ δίίυειίίοηδ. ϋηρυΒΙίδΗβά άοοίοΓειΙ άίδδβΓίειίίοη, ϋηίνβΓδίίν οί ΜίεΗί^ειη.

ΗοΓηβΓ, Μ.5. (1972). Τονν^Γά ειη υηάβΓδί3ηάίη9 οί ειοΗίβνβηιβηί-ΓβΙειίβά οοηίΐίοίδ ίη \νοηιβη. ^ιίΓηειΙ οίΒοάβΙ Ι55υβ5, 28, 157-175. Ηουδίοη, ^ Ρ . (1981). ΡυηάείΓηβηίδΙδ οί ΙβδΓηίη^ ζηά γηβτηοη/. Νβ\λ/ Υ ο Α : Αοειάβπιίο ΡΓβδδ. Ηυΐΐ, Ο.ί-. (1943). ΡήηάρΙβδ ο ί ύβΙιζνίοΓ. Νβιν Υ ο Α : Αρρ1βΐοη-0βηίαπ/-0Γοίίδ. Ηυΐΐ, Ο .ί. (1952). Α ύβΗεινίοΓ $ι/δίβπι. Νβ\ν Ηεινβη, Οοηη.: Υθΐβ ϋηίνβΓδίίν ΡΓβδδ. ^ιη βδ, ΧΝ. (1890/1956). ΤΗβ ρήηείρίβδ οίρ5\/εΗο1ο(£/. Νβ\λ/ Υ ο Α : Ηοΐί. ^ηοίί-Βυ1ηΐ3η, Κ. (1979). ΟΗεΐΓειείβΓθ1θ9ίοει1 νβΓδυδ ββΗεινίοΓειΙ δβΐί-βίειπιβ: Ιηςυίπβδ ίηίο άβρΓβδδίοη ειηά τειρβ. ^ατηαΐ οί ΡβΓδοηειΙϋμ 3ηά 5οάβ1 Ρδγείιο-

1ο®/, 37, 1798-1809. ^ηοίί-ΒυΙηηειη, Κ. & Ρπβζβ, Ι.Η. (1983). Α ίΗβοΓβίίοειΙ ρβΓδρβοίίνβ ίοΓ υηάβΓδί3ηάίη9 Γβαοίίοηδ ίο νίοίίπιίζειίίοη. ^ιιττηοΐ οί5οάει1 Ι$8υβ3, 39, 1-17. ςΙειηοίί-ΒυΙηηειη, Κ. & Μοιτίπίδη, Ο.Β. (1977). Αίίτίβυίίοηδ οί Ηίειπιβ αηά οορίη9 ίη ίΗβ αΓβει1 \λ/θΓΐά”: δβνβΓβ αοοίάβηί νίείίηΐδ Γβειοί ίο ίΗβίτ Ιοί. <7οιίΓηειΙ όί

ΡβϊΒοηοΙΐίμ ειηά 5οείεά Ρδΐ/εΗοΙοερ/, 35, 351-363. ^δρ3Γδ, <}., Ηβ\λ/δίοηβ, Μ., & ΡίηοΗεκη, Ρ.ϋ. (1983). ΑίίτίΒυίίοη ίΗβοιγ βηά τβδβ^ΓοΗ: ΤΗβ δίειίβ οί ίΗβ 3Γί. Ιη ό. ϋεΐδρειΓδ, Ρ. ΡίηοΗ^πη, & Μ. Ηβινδίοηβ (Εάδ.),

Αίίτίύυϋοη ώβοη/ ειηά ΐβ5βειγοΛ: Οοηεβρίυειΐ, άβνβίορηιβηί^ΐ, ειηά $οάει1 ά\τηβηδίοηδ (ρρ. 3-36). ίοη άοη : Αοδάβιηίο ΡΓβδδ. 3οηβ$, Ε.Ε. & ϋεινίδ, Κ.Ε. (1965). Ργογπ θοίδ ίο άίδροδίίίοηδ: ΤΗβ ειίίτίΗαίίοη ρπ> οβδδ ίη ρβΓδοη ρβΓεβρίίοη. Ιη ί . ΒβΑο\λ/ίίζ (Εά.), Αάνειηεβε ιη βχρβήτηβηίεά

βοάζΐ ρεγείιοίοςβ/ (\/ο1. 2). Νβ\ν Υ ο Α : Αοειάβπιίο ΡΓβδδ. ϋοηβδ, Ε.Ε. & Νίδββίί, Κ.Ε. (1972). ΤΗβ ειοίοΓ ειηά ίΗβ οβδβη/ΘΓ. ϋίνβΓ9βηί ρβΓοβρίίοηδ οί ίΗβ οειιΐδβδ οί ΒβΗεινίοΓ.Ιη Ε.Ε. ςΐοηβδ, Ο.Ε. Κειηουδβ, Η.Η. Κβΐΐβν, Κ.Ε. ΝίδΗβίί, 5. ν^ΐίηδ, & Β. \ΝβϊηβΥ (Εάδ.), Αίίτίύυϋοη: Ρβτεβίνίη2 ώβ εειυ565

ο ί όβΗεινιοΓ (ρρ. 79-94). Μοπ*ίδίο\Λ/η, ΝοΙ.: ΟβηβΓ^Ι Ι-βεΐΓηίη9 ΡΓβδδ. «ΙοτάΒη, Ν. (1953). ΒβΗεινίοΓειΙ ίοΓοβδ ίΗ^ί 3Γβ 3 ίυηοίίοη οί 3ίίίίυάβδ 3ηά οί οο9ηίίίνβ θΓ93ηίζ3ίίοη. Ηυπιειη Κβίειϋοηδ, 6, 273-287. ΚβηίβΓ, Ρ.Η. (1970). 5β1ί-Γβ9υΐ3ίίοη: Κβδβ3ΓθΗ, ίδδυβδ, 3ηά δρβαιΐθίίοη. Ιη Ο. Νβαπη 9βΓ & ίΐ.ί. ΜίοΗειβΙ (Εάδ.), ΒβήεινίοΓ τηοάίίίεειϋοη ίη εΐίηίεειΐ ρ5]/οΛο/ο<£/ (ρρ. 178-220). Νβ\ν Υ ο Α : Αρρίβίοη. Κ3ηίβΓ, Ρ.Η. (1975). 5β1ί-ηη3η39βπιβηί πιβίΗοάδ. Ιη Ρ.Η. Κ3ηίβΓ & Α.Ρ. <3ο1άδίβίη (Εάδ.), Ηβίρίηςρβορίβ εΗειηςβ (ρρ. 309-355). Νβ\ν Υ ο Α : ΡβΓ9ειπκ>η. Κ3δδίη, 5.Μ. (1979). Οοηδβηδίΐδ ίηίοηη^ίίοη, ρΓβάίοίίοη, 3ηά 03υδ3ΐ 3ίίπβιιίίοη: Α Γβνίβνν οί ίΗβ 1ίίβΓ3ίιΐΓβ 3ηά ίδδυβδ. ^ιιτηεά ο ί ΡβΐδοπείΟν βηά δοείειΐ Ρεγ-

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

287

άιο1ο&, 37, 1966-71. Κβΐΐβν, Η.Η. (1967). ΑΐίπΗυίίοη ίΗβοτν ίη δοοίειΐ ρδνοΗο1θ9γ. Ιπ Ο. Εβνίηβ (Εά.), Νβέ)Γ35/ί3 δΐ/τηροδίαιη οη πιοϋνείϋοη (νοί. 15). ϋηεοίη: υηίνβΓδίίν οί ΝβΗτεΐδΚει Ρίβδδ. Κβΐΐβν, Η.Η. (1971). Αϊίτίύιιϋοη ίη δοάειΐ ίηίβΓειείίοη. Μοητίδίοινη, Ν<1: ΟβηβΓδΙ Ι-βειπιίη9 ΡΓβδδ. ΚβΗβγ, Η.Η. (1972). Οειυδειΐ δεΗβπιειίει ζηά ίΗβ ειϋτίΗαίίοη ρτοοβδδ. Ιη Ε.Ε. ϋοηβδ, Ο.Ε. Κειηουδβ, Η.Η. Κβΐΐβν, Κ.Ε. ΝίδΗβΙί, 5. ν^ΐίηδ, & Β. Μβίηβτ (Εάδ.),

Αϋτίύυϋοη: Ρβτεβίνίης ώβ εειυδβδ οίύβΗζνίοΓ (ρρ. 151-174). Μοητίδΐοινη, Ν<1.: Οβηβτειΐ Ι-βεΐΓηίη9 Ρτβδδ. Κβΐΐβν, Η.Η. (1973). ΤΗβ ρτοεβδδβδ οί εειυδειΐ δίΙτίΗυίίοη. Ατηβήεειη Ρδΐ/εΐιοΐοφδί,

28, 107-128. ΚβΙΙβν, Η.Η., ΒβΓδοΗβίά, Ε., ΟΗπβίβηδβη, Α., Ηειτνβν, <Ι.Η., Ηυδίοη, Τ., ίβνίπ 9βΓ, Ο., ΜοΟίηίοοΚ, Ε., Ρβρίειυ, Α., & ΡβίβΓδοη, Ό. (1983). ΟΙοδβ ΐβΙειίίοηδΗίρδ. 5ειη Ρτειηοίδοο: Ρτεβιτιειη. ΚΙβίη, Ο.Ο., ΡβηαΙ-ΜοΓδβ, Ε., & 5β1ί9πΐ3η, Μ.Ε.Ρ. (1976). ίβειιτιβά Ηβίρίβδδηβδδ, άβρτβδδίοη, ειηά ίΗβ ειίίήΗυίίοη οί ίεάΐυτβ.
ΡδγεΗοΙοο/, 33, 508-516. Κ1ίη9, ^\Λ/. & Κί99δ, ί.Α . (Εάδ.) (1972). \Λ/οοάινοΓί1ι & δ Μ ο δ ό β ^ δ Ίζχρβ-

ήτηβηίειΐ Ρδΐ/εΗοΙοςρ/. ίοη άοη : ΜβίΗυβη. Κουγιουμουιζάκης, Γ. (1992). Φωνητικές μιμήσεις στην επικοινωνία μητέραςβρέφους. Στο Γ. Κουγιουμουιζάκης (Επ.εκδ.), Πρόοδος στην αναπτυξιακή

ψυχολογία των πρώτων χρόνων (σσ. 93-137). Ηράκλειο: Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης. ΚιιΗΙ, 3. (1981). Μοίίνειίΐοηειΐ ειηά ίιιηοϋοηειΐ Ηβίρίβδδηβδδ: ΤΗβ ΓηοάβΓει1:ίη9 βίίβοΐ οί δίειΐβ νβΓδυδ ειοϋοη οπβηίειίίοη.
Ιο&, 40, 155-170. ΚυΗΙ, ^. (1983). Μοϋνειϋοη, Κοηβ&ί υηά ΗειηάΙυη^δ^οηίτοΙΙβ. Ββήίη: νβήεΐ9. ΚυΗΙ, <1. (1985). νοίίΰοηειΐ ΓηβάΐειίοΓδ οί ε09ηί1:ί0η-ΗβΗεινί0Γ οοηδίδίβηα/:

9υ 1ειίοη;

ρτοοβδδβδ ειηά ειοΐίοη νβΓδυδ δΐειίβ οπβηίειίίοη. Ιη

ΚυΗΙ &

5β1ί-Γβό. ΒβοΚ-

πιειηη (Εάδ.), Αείίοη εοηίτοί: Ργοιώ εο^ηίίίοη ίο ύβΗεινίοΓ (ρρ. 101-128). Νβ\λ/ ΥογΚ:

5ρπη 9βΓ-νβΗεΐ9.

ΚυΗΙ, ^. (1987). Αοϋοη οοηΐτοί: ΤΗβ πιειίηίβηειηοβ οί πιοϋνειίίοηειΐ δίειίβδ. Ιη Ρ. ΗειΙίδοΗ & <1. ΚυΗΙ (Εάδ.), Μοίίνειίίοη, ίηίβηίίοη, ειηά νοίίίίοη (ρρ. 279-291). Νβ\ν ΥογΚ: 5ρπη9βΓ-νβΓΐεΐ9. ΚυΗΙ, ^. & Ηβΐΐβ, Ρ. (1986). Μοϋνειϋοηειΐ ειηά νοίίΐίοηειΐ άβίβητιίηειηίδ οί άβρτβδδίοη: ΤΗβ άβ 9βηβτειίβά-ίη1:βηϋοη ΗνροίΗβδίδ. ΰουτηειΐ οίΑύηοηηειΙ Ρδΐ/εΗοΙοεβ/,

95, 247-251. ΚυΗΙ, «I. & \Λ/βίδδ, Μ. (1985). Ρβτίοιπιειηοβ άβίίοίΐδ ίο11ο\νίη9 υηοοηίτοΙΙειΗΙβ ίειίΙυτβ: ΙπιρειίΓβά ειείίοη οοηίτοί

ογ

9βηβτει1ίζβά βχρβοΐειηον άβίίά!δ? ΜυηίοΗ: Μειχ-

ΡΙειηοΚ-Ιηδίίίυΐβ ίοτ ΡδνοΗο^ίοειΙ ΚβδβειτοΗ, Ρειρβτ Ν ο 5/84. Κωσταρίδου-Ευκλείδη, Α. (1992). Γνωστική Ψυχολογία. Θεσσαλονίκη: Αιΐ οί Τβχί.

ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΚΙΝΗΤΡΩΝ

288

ίθΠ 9βΓ, ΕΛ. (1975). ΤΗβ ίΐΐυδίοη οί οοηίτοΐ. ΰουηιειΐ ο ί ΡβΓβοηειΙίίγ ειηά 5οάει1

Ρει/εΗοΙο^ν, 32, 311-328. ίειίΗειιη, Ο.Ρ. & ίββ, Τ.\Λ/. (1986). Οοειΐ δβίίίη9δ. Ιη Ε.Α. 1-οοΚβ (Εά.), Οβηβ-

τειίίζίης ίτοΓΩ ΙειΗοτειίοη/ ίο ίίβΐά δίυάίββ (ρρ. 101-117). Ι-βχίηοίοη, ΜΑ: ίβ χ ίη^οη ΒοοΚδ. ίββ, ΤΛΛ/., 1-οοΚβ, Ε.Α., & ίειίΗειιη, Ο.Ρ. (1989). ΟοεΑ δβίίίη9 ίΗβοη; ειηά ]οβ ρβΓίοππεκιοβ. Ιη Ι-. Ρβη/ίη (Εά.), Οοειΐ οοηεβρίβ ίη ρβΐδοηειίίίγ ειηά δοάειΐ ρδΐ/-

ά\ο\ο<& (ρρ. 291-326). Ηίΐΐδάειίβ, Ν<1: ΕΓίΗειυηη. ίβπιβΓ, Μ Λ. (1965). Ενεύυεύίοη οί ρβΓίοπηειηοβ είδ ει ίυηοίίοη οί ρβΓίοπηβΓ’δ Γβ\νεΐΓά ειηά ειίίτεκίίνβηβδδ. ^ιιτηειΐ ο ί Ρβποηειίϋγ ειηά 5 οάοΐ Ρδΐ/οΗοΙο^ 1, 355-360. Ι_β\νίη, Κ. (1935). Α ά\}ηεαηίε ίΗβοιγ ο ί ρβΐ5οηεάίί\/. Νβ\*/ Υ ο Α : ΜοΟίεινν-ΗίΙΙ. ίβννίη, Κ. (1936). ΡήηάρΙβε οίίοροΐοφοεά ρεγβΗοΙοφ/. Νβ\ν Υ ο Α : ΜοΟΓ^ιν-ΗίΙΙ. 1-βννίη, Κ. (1938). ΤΗβ οοηοβρίίΐεά ΓβρΓβδβηίΒίίοη ειηά ίΗβ τηβείδΐΐΓβπιβηί ο ί ρεγ-

εΗοΙοφοειΙ ίοκβδ. ΟιιΑεκη, Ν.Ο.: ϋυΚβ ϋηίνβΓδίίν ΡΓβδδ. ίβ\νίη, Κ., Ο βπΛο, Τ., Ρβδϋη9βΓ, I-., & δβειΓδ, Ρ. (1944), ίβνβΐ οί είδρίτειίίοη. Ιη 3. ΜοΗυηί (Εά.), Ρβποηειίίίγ ειηά ίΗβ ΗβΗεινίοτ άί$οτάβΐ5

(νοί.

1). (ρρ. 333-378).

Νβ\ν Υ ο Α : Κοηειίά ΡΓβδδ. ϋδδηβΓ, Κ. (1933). Ό\β βηίδρεκιηυη9 νοη Ββάυβιτίηίδδβη άυτοΗ ΕΓδειίζΗειηά1υη9βη.

ΡεγοΗοΙοςίδοΗβ ΡοϊδεΗυη^, 18, 218-250. ίοοΚβ, Ε.Α., Ι^ίΗεκη, Ο.Ρ., & Εγθζ, Μ. (1988). ΤΗβ άβίβπηίηειηίδ οί

903Ι οοιη-

πιίίπιβηί. Αοειάβτηγ οίΜειηει^βηίβηί Κβνίβιν, 13, 23-39.

Ι-οοΚβ, Ε.Α., δΗεκν, Κ.Ν., δε^τί, Ι-.Μ., Ι-εύΠεκη, Ο.Ρ. (1981). ΟοεΛ δβίίίη9 ειηά ίειβΚ ρβΓίοπηειηοβ: 1969-1980. ΡδγεΗοΙοφεειΙ Βυΐΐβίίη, 90, 125-152. Ι-ΟΓβηζ, Κ. (1937). ϋββΓ άίβ Βί1άυη9 άβδ ΙηδϋΚΐΗβ9τίίίδ. ΝειίιιηνίβδβηδοΗειίίβη, 25, 289-331. ίοΓβηζ, Κ. (1943). ϋίβ εΜ9ββθΓβηβη Ροπηβη πιδ 9ΐίοΗβΓ ΕΓίειΗηιη9. ΖβίίΒοήίί ίίϊΐ

Τίβγρδ^άιοϊοφβ, 5, 235-409. (1950). ΤΗβ οοιηρδΓαίίνβ ιηβίΗοά ο ί 8ίυφ ιη £ ίηηειίβ ΗβΗεινίοτ ρειίίβΓηε. δοοίβίι; ϊογ Εχρβππιβηίβΐ Βίο1θ9ν, δνπιροδίυπι Ν ο. 4, Ρδνδίο1θ9ίοει1

ίοΓβηζ, Κ.

ιηβοΗειηίδπΐδ ίη ειηίιηοΐ ΗβΗεινίοΓ (ρρ. 221-268). Νβ\ν Υ ο Α : Αοβάβιηΐο ΡΓβδδ. ίοΓβηζ, Κ. (1966). Οη ββςρτβδδίοη. Νβ\ν Υ ο Α : ΗειΛ>Γαοβ. ίοννβΐΐ, Ε.Ι~ (1952). ΤΗβ βίίβοί οί ηββά ίοΓ ειοΗίβνβηηβηί οη ίΗβ 1βεΐΓηίη9 ειηά δρββά οί ρβΓίοπηειηοβ.
ΤΗβτειρίι ειηά ΒβδβεικΗ, 3 , 161-164. Μει]θΓ, Β. (1980). Ιηίοπηειίίοη ειοςυίδίίίοη ειηά ειίίτίΗυίίοη ρΓΟοβδδβδ. «/ου/ηο/ ο ί

Ρβτζοηδϋίν ειηά 5οοίεά Ρδΐ/εΗοΙο^ν, 39 , 1010-1023. ΜειηάΙβΓ, Ο. & δεατεΐδοη, δ.Β. (1952). Α δίυάν οί ειηχίβίν ειηά 1βεητηίη9. ^χιπιεά ο ί

ΑΗηοηηειΙ ειηά 5οοίεύ Ρβι/εΗοΙοογ, 47\ 166-173. Μειηδδοη, Η.Η.

(1969). ΤΗβ Γβίειίίοη οί άίδδοηειηοβ Γβάυοίίοη ίο οο9ηίίίνβ,

ρβΓοβρίυειΙ, οοηδυιηπιειίοη/, ειηά 1βεΐΓηίη9 ηηβείδυΓβδ οί ίΗίΓδί. Ιη Ρ. ΖίπιΗεΐΓάο

289

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

(Εά.), ΤΗβ εοφιίϋνβ εοηίτοί ο ί πιοίίνειίίοη (ρρ. 78-97). Οίβηνίβνν, 111.: δοοίί, ΡοΓβδίηειη. ΜειΑυδ, Η. (1977). δβΙί-δοΗβπιεύει ειηά ρΓθοβδδΐη9 ίηίοητίδίίοη δΗουί ίΗβ δβΐί.

^υτηεύ οίΡβτζοηοΙίίν ειηά 5οάειΙ Ρβι/εΗοΙοεβ/, 35, 63-78. Μεπτίαΐδ, Η. (1980). ΤΗβ δβΐί ίη ΐΗ ουφ ί ειηά νηβχηοη;. Ιη Μ. \Νβ$ηβΐ & Κ.Κ. νεύΙειοΗβΓ (Εάδ.), ΤΗβ δβΐί ίη δοείειΐ ρδΐ/εΗοΙοοι/ (ρρ. 102-130). Νβνν Υ ο Α : ΟχίοΓά ϋηίνβΓδίίν ΡΓβδδ. ΜειΑυδ, Η. & Κυηάει, Ζ. (1986). δίεΜ ΐίν ^ηά ηηειΙΙβεΜίίν οί ίΗβ δβΐί-οοηοβρί.

ύουτηεά οίΡβτδοηειίίίι/ ειηά 5οείεύ ΡδγεΗοΙοςγ, 51, 858-866. ΜειΑιΐδ, Η. & Νυήυδ, Ρ. (1986). ΡοδδίΗΙβ δβίνβδ. Ατηβήεειη Ρδΐ/εΗοΙοςίδί, 41, 954-969. Μει&υδ, Η. & \Λ/αιί, Ε. (1987). ΤΗβ άνηειπιίο δβΐί-οοηοβρί: Α δοοίειΐ ρδνοΗοΙο^οειΙ ρβΓδρβοίίνβ. Αηηιιεύ Κβνίβιν οίΡδγεΗοΙοςγ, 38, 299-337. Μειητονν, Α.ό. (1938). Ο οβΙ ίβηδίοηδ ειηά Γβοειίΐ: I. ΰουτηεά ο ί Οβηβτειϊ Ρ5ΐ/εΗοΙθ3¥,

19, 3-35. Μεΐδίονν, Α.Η. (1954). Μοϋνειϋοη ειηά ρβτδοηειίίίι/. Νβνν ΥογΚ: ΗείφβΓ & Κονν. ΜοΑάειπίδ, Ό.Ρ. (1980). Α ίΗβπιειίΐο οοάίης δνδίβπι ίοΓ ίΗβ ίηίίηηειον ηηοίίνβ. ο/οιιτηεά οίΚβδβειτεΗ ίη Ρβτδοηεάίίγ, 14, 413-432. ΜοΑάειπίδ, Ο.Ρ. & Οοηδίειηίίειη, Ο.Α. (1983). Ιηίίηηειον ειηά ειίίίΐίειίίοη πιοίίνβδ ίη άειίΐν 1ίνίη9: Αη βχρβπβηοβ δειπιρ1ίη9 ειηειίνδίδ.

υτηειΐ ο ί Ρβτ5οηει1ίί*/ ειηά

δοείειΐ ΡδγεΗοΙοςγ, 45, 851-861. ΜοΑτίΗιΐΓ, ί.Α . (1972). ΤΗβ Ηονν ειηά ννΗειί οί ννΗν: δοπιβ άβίβΓτηίηθηίδ ειηά οοηδβςυβηοβδ οί οειυδειΐ ειίίήΗυίίοη. ^ιιτηειΐ οί ΡβτδοηειΙίίι/ ειηά 5οείειΐ Ρεγ-

ε Η ο Ιο ^ 22, 171-193. ΜοΟΙβΙΙειηά, ϋ.Ο . (1961). ΤΗβ ειεΗίβνίης δοείβίμ. Ρήηοβίοη: νειη Νοδίτειηά. ΜοΟΙβΙΙειηά, Ο.Ο. (1975). Ροινβπ ΤΗβ ίηηβτ βχρβήβηεβ. Νβνν ΥογΚ: Ιινίηοίοη. ΜοΟΙβΙΙειηά, Ο.Ο., Αίΐάηδοη, <Ι.Μ., ΟΙεΑ, ΚΛΛ/, & ίοννβΐΐ, Ε .ί. (1953). ΤΗβ

ειεΗίβνβηηβηί τηοίίνβ. Νβνν ΥογΚ: Αρρ1βίοη-0βηίυη/-0Γθίίδ. ΜοΟΙβΙΙειηά, ϋ.Ο., ϋεινίδ, \Λ/.Β., Κειίίη, Κ., & \Λ/ειηηβΓ, Ε. (1972). ΤΗβ άήηΐάη3

πιειη: ΑΙεοΗοΙ ειηά Ηυτηειη τηοίίνειϋοη. Νβνν ΥογΚ: ΡΓββ ΡΓβδδ. ΜοΟΙβΙΙειηά, Ο.Ο. & Ρίΐοη, Ο.Α. (1983). δοιίΓββδ οί ειάυΐί πιοίίνβδ ίη ρειίίβπΐδ οί ρείΓβηί ΗβΗεινίοΓ ίη

βειάν

οΗϋάΗοοά.

υτηεώ ο ί Ρβτδοηειίίίι/ & 5οείειΐ

Ρδΐ/εΗοΙοςβ/, 44, 564-574. ΜοΟΙβΙΙειηά, Ο.Ο. & \Λ7ίηίβΓ, Ο.Ο. (1969). Μοίίνειίίη3 βεοηοτηίε ειεΗίβνβτηβηί. Νβνν ΥογΚ: ΤΗβ ΡΓββ ΡΓβδδ. ΜοΟοιΐ9ει11, \Α/. (1908). Αη ίηίτοάυείίοη ίο βοείειΐρ5\/εΗο1θ3γ. ίο η ά ο η : ΜβίΗυβη. ΜβίοΗβηΗειυπι,

Ο.

(1977).

0θ3ηίίίνβ-ί>βΗεινίοτ τηοάίίίεειίίοη: Αη ίηίβ3τειίίνβ

ειρρτοειεΗ. Νβνν ΥογΚ: ΡΙβηυπι. ΜβνβΓ, Ο.Β. & ΤεινΙοΓ, δ.Ε. (1986). Αάίιΐδίπιβηί ίο τειρβ. «/ουτηειΐ ο ί Ρβτδοηειίίίν

3ηά δοείειΐ Ρδ\/εΗο1θ33/, 50,1226-1234. ΜβνβΓ, \Α/.-υ. & Ρ1ό9βΓ, Ρ.Ο. (1979). δοΗβίηΗεητ ρείΓειάοχβ \νίΛυη 9βη νοη ίοΗ υηά Τειάβΐ ειυί άίβ ννειΗΓ9βηοΓηπιβηβ βί9βηβ Ηβ9ειΗυη9· Ιη Η. Ρίΐίρρ (Εά.),

5βΙΙ)δϋ<οηζβρί-Ροτ5εΗυη3: ΡτοΗβτηβ, Ββίηηάβ ειηά ΡβτβρβΙάίνβη (ρρ. 221-

290

ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΚΙΝΗΤΡΩΝ

235). 5ίυΚ<33ΐ± Κίβίί-Οοίίε^ ΜίοΗοίίβ, Α.Ε. (1946). Ζ-3 ρβκβρίίοη άβ 1&οειιΐδειίίίβ. Ρειπδ: ό. Ρήη. ΜίοΗοίίβ, Α.Ε. & Ρπΐπη, Ε. (1910). Έ ίυάβ βχρβήιηβηίεύβ δυΓ 1β οΗοίχ νοίοηίεώτβ βί δβδ εκιίβοβάβηίδ ίΓηηιβάίειίδ. ΑτοΙιίνββ άβ Ρδ^Λο/ο^ιβ, 10,119-299. ΜίΙΙβΓ, Ν.Ε. (1941). ΤΗβ ίηΐδίτειίίοη-εΐ99Γβ55ίοη ΗνροίΗβδίδ. Ρδΐ/οΗοΙο^ίοειΙ Ββνίβνν,

48, 337-342. ΜίΙΙβΓ, Ν.Ε. (1944). Εχρβπηηβηίειΐ δίυάίβδ οί οοηΠίοί. Ιη <1. V. ΜοΗυηί (Εά.),

Ρβτδοηεάίίγ ειηά ώβ ύβΗεινίοΓειΙ άϊδοτάβτδ (\/ο1. 1) (ρρ. 431-465). Νβνν Υ ο Α : Κοηειίά ΡΓβδδ. ΜίΙΙβΓ, Ν.Ε. (1948). δίυάίβδ οί ίβεα* είδ ειη ειοςυΐΓ^βΙβ άήνβ: ΡβείΓ είδ πιοίίναίίοη ειηά ίβεπτ-Γβάυοίίοη 3δ ΓβίηίοΓΟβΓηβηΙ ίη ίΗβ 1βεΐΓηίη9 οί ηβνν Γβδροηδβδ. ϋοιιτηειΐ

ο ί Εχρβήιηβηίεά Ρδ^βΗοΙοςγ, 38, 89-101. ΜΐδοΗβΙ, Η .Ν. & ΜΐδοΗβΙ, \Ν. (1983). ΤΗβ άβνβίορπιβηί οί οΗϋάΓβη’δ Κηοιν1βά9β οί δβΐί-οοηίτοί δίταίβ9ίβδ. ΟΗίΙά ΩβνβΙορπιβηΙ, 54, 603-619. ΜΐδοΗβΙ,

\Μ.

(1961).

ϋβίειν

οί

9Γθϋίίθ3ίίοη,

ηββά

ίοΓ ειοΗίβνβηηβηί,

ειηά

δοςαίβδοβηοβ ίη ειηοίΗβΓ ουΙίυΓβ. ϋουΓηεύ ο ί Αύηοπηοΐ αηά 5οάεά Ρδΐ/οΗοΙο^}/,

62,, 543-552. ΜΐδοΗβΙ, \Ν. (1974). ΡΓοοβδδβδ ίη άβίειν οί 9Γ3Είίοειίίοη.

I-· ΒβΑοννίίζ (Εά.),

Αάνειηεβδ ίη βκρβήτηβηίοΐ βοοίειΐ ρδνοΗοΙοςμ (\/ο1. 7) (ρρ. 249-292). Νβνν Υ ο Α : Αοειάβιηίο ΡΓβδδ. Μοηδοη, Τ.Ο. & δην/άβΓ, Μ. (1977). ΑοίοΓδ, οβδβη/βΓδ, αηά ίΗβ ειίίτίΗυίίοη ρΓΟΟβδδ. ύοιιτηεά ο ί ΕχρβήτηβηίεΛ 5οάεά Ρδ^άιοΙοςμ, 13, 89-111. Μοητίδδβίίβ, «Ι.Ο. (1958). Αη βχρβηπιβηίεϋ δίυάγ οί ίΗβ ίΗβοιν οί δίτυοίυΓειΙ Ηεύειηοβ. Ηυιηειη Κβίειίίοηδ, 11, 239-254. Μυητειν, Η.Α. (1938). Εχρίοϊειίίοηδ ίη ρβίδοηειίϋγ. Νβνν Υ ο Α : ΟχίοΓά ϋηίνβΓδίίν ΡΓβδδ. Νβ\λ/οοηιβ, Τ.Μ. (1956). ΤΗβ ρΓβάίοίίοη οί ϊηίβφβΓδοηειΙ αίίτειοίίοη. Ατηβήεειη

ΡδγοΗοΙοβίδί, 11, 575-586. ΝίοΗοΙΙδ,

(1976). ΕίίοΓί ίδ νητίουβ, Ηυί ίί’δ ββίίβΓ ίο Ηεκ/β αβίΐίίν: Ενειίυειίίνβ

Γβδροηδβδ ίο ρβΓοβρίίοηδ οί βίίοΓί ειηά ειβίϋίν. «/ουτηεί ο ί Ρβΐδοηεάίίγ ΚβββειτεΙι,

10, 306-315. Νίδββίί, Κ.Ε. & ΒοΓ9ίάει, Ε. (1975). Αίίτίβυίίοη ειηά ίΗβ ρβνοΗοΙο^ οί ρΓβάίοίίοη.

^ιιτηεά ο ί Ρβτδοηεάίίγ ειηά 5οάεά Ρδΐ/εΗοΙοςι/, 32, 932-943. Νίδββίί, Κ.Ε. & δοΗειοΗίβΓ, δ. (1966). Οθ 9ηίίίνβ ηηειηίραίειίίοη οί ρειίη.
Εχρβήτηβηίεί δοάειΐ ΡεγοΗοΙοςβ/, 2, 227-236. Νυίίίη, <Ι.Κ.Λ\ (1985). ΝείΓοίδδίδτη Ηβνοηά Οβδίαΐί αηά ειννεΐΓβηβδδ: ΤΗβ ηεκηβΙβίίβΓ βίίβοί. Ευτορβειη ύοιιτηεά οίδοάειΐ Ρδΐ/οΗοΙοςι/, 15, 353-361. Νυίίίη, <Ι.Κ.<Ιγ. (1987). ΤΗβ Γβδρβοίίνβ τοίβδ οί οο9ηίίίοη ειηά Γηοίίνειίίοη ίη ΗβΗεινίοΓ^Ι άνηαπιίοδ, ίηίβηίίοη, ειηά νοίίίίοη. Ιη Ρ. ΗειΙΙίδοΗ &

ΚυΗΙ (Εάδ.),

Μοίίνειίίοη, ίηίβηίίοη, ειηά νοίίίίοη (ρρ. 309-320). Νβνν Υ ο Α : δρήη9βΓ-\/βΓΐεΐ9. Οΐάδ, <ί. & ΜϋηβΓ, Ρ. (1954). Ροδίίίνβ ΓβίηίοΓΟβπιβηί ρΓοάυοβά βν βίβοίτίοειΐ δίίπιυίειίίοη οί δβρίειΐ εΐΓβει ειηά οίΗβΓ Γβδίοηβ οί τειί 1)Γειίη. ΰοιιτηεά ο ί Οοτηρείΐειύνβ

ΡΗι/δίοΙοςίοειΙ Ρ5\/ο1ηο1ο(&, 47, 419-427.

291

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Οη/ίδ, Β.Κ., Κβΐΐβν, Η.Η., & ΒυίΙβΓ, Ό. (1976). ΑίίπΗυίίοηειΙ οοηίΐίοί ίη νοιιη9 οουρίβδ. Ιη <ί.Η. Ηειη/βν, \Ν.ό. ΙοΚβδ, & Κ.Ρ. Κίάά (Εάδ.), Νβ\η άίΓβείίοηδ ίη ειίίτίύυίίοη τβδβευτοΗ (νοί. 1) (ρρ. 353-386). Ηίΐΐδάειίβ, ΜΙ: ΕάΗειιιπι. Οδςοοά, Ο.Ε. & ΤειηηβηΗειιιπι, Ρ.Η. (1955). ΤΗβ ρπηοίρΐβ οί οοη9τυίίν ίη ίΗβ ρΓβάίοίίοη οί ειίϋίιιάβ οΗειη9β.

Ρδ^οΗοΙοφοειΙ Κβνίβ\ν, 62, 42-55.

ΟνδίειηΚίηει, Μ. (1928). Οίβ \Λ/ΐβάβΓειιιίηειΗπιβ υηίβΛΓοοΗβηβΓ ΗεΗΐά1υπ9βη. Ρδ\/οΗοΙο^ίδεΗβ ΡοΓδεΗιιης, 11, 302-379. Ονδβηηειη, Ο. & Μειτίαΐδ, Η. (1990). ΡοδδίΗΙβ δβίνβδ ειηά άβΐίηςυβηα;.
Οειηει-

άίειη Ρδΐ/οΙιοΙοον, 26, 82-95. Ρβήη, Ο.Τ. (1942). ΒβΗεινίοΓ ροίβηίίειίίίν είδ ει ]οίηί ίιιηοίίοη οί ίΗβ ειπκχιηί οί ίτειίηίη9 ειηά ίΗβ άβ 9Γββ οί Ηιιη9βΓ ειί ίΗβ ίίπιβ οί βχίίηοίίοη.

^ιιτηεά οί Εχρβ-

ήτηβηίεΛ Ρδΐ/οΗοΙοςι/, 30, 93-113. Ρίίίτηειη,Τ.5. & Ο Ά 9θδίίηο, Ρ.Κ. (1985). Μοίίνειίίοη ειηά ειίίτίΗυίίοη: ΤΗβ βίίβοίδ οί οοηίτοί άβρπνειίίοη οη δίΛδβςυβηί ίηίοπηειίίοη ρΓθοβδδΐη9· Ιη <Ι.Η. Ηειη/βν & Ο. \Α/β2ϋτν (Εάδ.),

Αίίτ'ώηίίοη: Βειδίο ίδδυβδ ειηά ειρρίίοειΰοηδ (ρρ.

117-141).

Νβνν Υ ογΚ: Αοειάβπιίο ΡΓβδδ. ΡτβηηειοΚ, πιβηί.

Ό. (1959). Τοννειτά βπιρίποειΐ ΗβΗεινίοτειΙ Ιειννδ. I. Ροδίίίνβ Γβίηίοτοβ-

Ρδΐ/εΗοΙοφοειΙ Ηβνίβιν, 66, 219-233.

ΡΓβηηειοΚ, Ο. (1971). ΟειίοΗίη9 υρ ννίίΗ οοπιηηοη δβηδβ,

ογ

ίννο δίάβδ οί ει 9β~

ηβΓειΙίζειίίοη: Κβίηίοτοβπιβηί ειηά ρυηίδΗπιβηί. Ιη ΟΙείδβΓ, Κ. (Εά.),

ΤΗβ ηειίυΓβ

οί ΐβίηίοταβτηβηί. Νβνν Υ ογΚ: Αοειάβηηίο ΡΓβδδ. ΡτίΗτειπι, Κ.Η. & ΜοΟιιίηηβδδ, οοηίτοί οί ειίίβηίίοη.

Ό. (1975). Ατουδειΐ, πιοίίνειίίοη, ειηά βίίοΓί ίη ίΗβ

Ρδΐ/οΗοΙοφοειΙ Ηβνίβπ/, 82, 116-149.

ΚειοΗΙίη, Η. (1976). ΒβΗεινίοΓ ειηά Ιβειηιίη^. 5ειη Ρτειηοίδοο: ΡΓββΓηειη. ΚειρειροΓί, ϋ . & Οίΐΐ, Μ. (1967). ΤΗβ ροίηίδ οί νίβνν ειηά ίΗβ είδδυπιρίίοηδ οί ΓηβίειρδνοΗο1θ9ν· Ιπ Μ. Οίΐΐ (Εά.),

ΤΗβ οοΙΙβοίβά ρεφβτβ οί ΰεινίά Κειρειροιί

(795-811). Νβνν ΥοτΚ: Βειδίο ΒοοΚδ. ΚεινηοΓ, <1.0. (1969). Ριιίιιτβ οπβηίειίίοη ειηά πιοίίνειίίοη οί ίπιπιβάίειίβ ειοίίνίίν: Αη βίειβοτειίίοη οί ίΗβ ίΗβοτν οί ειοΗίβνβπιβηί πιοίίνειίίοη.

Ρδχ/οΗοΙοφοεά Ηβ-

νίβ\ν, 76, 606-610. ΚεινηοΓ, <1.0. (1970). ΚβΙειίίοηδΗίρ Ηβίννββη ειοΗίβνβπιβηί-ΓβΙειίβά πιοίίνβδ, ίυίιιτβ

^ιιτηεά οί Ρβΐδοηεάϋγ ειηά 5οάεΛ Ρδ\/οΗο1ο<£/, 15, 28-33. Κθ9βΓδ, Ο.Κ. (1951). ΟΙίβηί-οβηίβΓβά ίΗβτειρν. Βοδίοη: Ηοιΐ9Ηίοη ΜίίΗίη. οπβηίειίίοη, ειηά ειοειάβπιίο ρβΓίοπηειηοβ.

Κθ 9βΓδ, Ο.Κ. (1959). Α ίΗβοτν οί ίΗβτειρν, ρβΓδοηειΙίίν ειηά ίηίβφβτδοηειΐ ΓβΙειίίοηδΗίρδ είδ άβνβίορβά ίη ίΗβ οΙίβηί-οβηίβΓβά ίτειπιβννοΓΚ. Ιη 5. ΚοοΗ (Εά.),

ΡδγαΗοΙοον: Α δίυάγ οί ει δάβηοβ (\/ο13: Ροηηυίειίίοηδ ο ί ίΗβ ρβτδοη ειηά ίΗβ βοάειΐ οοηίβχί]. Νβνν ΥοτΚ: ΜοΟτεινν-ΗίΙΙ. Κθ 9βΓδ, Ο.Κ. (1961). Οη ύβοοτηίη^ ει ρβτβοη. Βοδίοη: Η οϋ 9Ηίοη Μίίίΐίη. Κθ 9βΓδ, Ο.Κ. (1973). Εηοοηηίβΐ ςρουρδ. ΗειηηοηάδννοτίΗ: Ρβη 9ΐιίη.

292

ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΚΙΝΗΤΡΩΝ

ΚοδβηΗαυπι, Κ.Μ. (1972). Α άίτηβηδίοηεά ειηειίι/δίδ ο ί ώβ ρβΐεβίνβά εβιΐδβδ ο ί

βυεεβββ ειηά ίοΆηϊβ. υηριΛΙίδΗβά άοοίοταί ίΗβδίδ. ίο δ Αη9β1βδ: υηίνβΓδίίν οί Οαΐίίοπιία. Κοδβηζννβί9, 5. (1943). Αη βχρβππιβηίαΐ δίυάν οί “Γβρτβδδίοη” ννίΐΗ δρβοίαΐ γθίβΓβηοβ ίο ηββά-ρβΓδίδίίνβ αηά β9θ-άβίβηδίνβ τβαοίίοηδ ίο ίηΐδίταίίοη. ^υιτηειΐ

ο ί Εχρβήτηβηίεά Ρβι/εΗοΙοεβ/, 32, 64-74. Κοδδ, ί . (1977). ΤΗβ ίηίιιίίίνβ ρδνοΗο1θ9ίδί αηά Ηίδ δΗοιτί-οοΓηίη9δ: Οίδίοτίίοηδ ίη ίΗβ αίίπβυίΐοη ρΓοοβδδ. Ιη ί . ΒβΑοννίίζ (Εά.), Αάνειηεβδ ίη βχρβήπιβηίειΐ εοείειΐ

ρδ\/εΗο1οςι/ (νοί. 10) (ρρ. 173-220). Νβνν Υ ο Α : Αοαάβπιίο ΡΓβδδ. Κοδδ, ί., ΒίβΛΓαυβΓ, Ο., & Ροΐΐν, 5. (1974). ΑίίτίΗυίίοη οί βάυοαϋοηαΐ ουίοοπιβδ Ην ρΓοίβδδίοηαΙ αηά ηοη-ρΓοίβδδίοηαΙ ίηδίηιοίοΓδ. ΰουτηοΐ ο ί ΡβΓδοηβΙίίι/ ειηά

5οάειΐ Ρδΐ/εΗοΙοφτ, 29, 609-618. Κοδδ, Μ. & Οίδοη, <Ι.Μ. (1981). Αη βχρβοίαηον-αίίτίΗυίίοη πιοάβΐ οί ίΗβ βίίβοίδ οί ρΙαοβΗοδ. ΡεγοΗοΙοβίοειΙ Ηβνίβιν, 88, 408-437. Κοδδ, Μ. & δίοοίν, Ρ. (1979). Ε 9θθβηίτίο Ηίαδβδ ίη αναίΙαΗίΙίίν αηά αίίτίΗυίίοη. Λ>υπιειΐ οί Ρβΐδοηεάίίγ ειηά Βοάειΐ Ρδΐ/εΗοΙο®/, 37, 322-336. ΚοίΗ, 5. & Βοοίζίη, Κ.Κ. (1974). Είίβοίδ οί βχρβππιβηίαΐΐν ίηάυοβά βχρβοίαηοίβδ οί βχίβτηαΐ οοηίτοί: Αη ίηνβδίί9αίίοη οί Ιβαπιβά Ηβίρίβδδηβδδ. ΰοιίΐηεά οίΡβΐδο-

ηειίίίι/ ειηά 5οείειΐ Ρβγείιοΐοογ, 29, 253-264. ΚοίίβΓ, <Ι.Β. (1966). ΟβηβΓαΙίζβά βχρβοίαηοίβδ ίοτ ίηίβτηαΐ νβΓδυδ βχίβπιαΐ οοηίτοί οί ΓβίηίοΓΟβηιβηί. Ρεγείιοΐοφεβΐ Μοηο^τειρΗδ (\λ/Ηο1β Νο. 609), 80, 1-28. 5α&, ί . (1962). ΜοίΗβτ’δ ΗβατίΗβαί αδ αη ίπιρπηίίη9 δίίπιιιΐιΐδ. Ττειηδειείίοηδ ο ί

ώβ Νβ ιν ΥοΓίζ Αεειάβηηι/ οίδείβηεβδ, 24, 753-763. δα&, 1~ (1966). ΤΗοιΐ9Ηίδ οη ίΗβ οοηοβρί οί ίπιρπηίίη9 αηά ίίδ ρΐαοβ ίη βαάν Ηυητιαη άβνβίορπιβηί. Οειηειάίειη Ρδΐ/εΗίειίτίε Αδδοείειϋοη Λουπια/, 11 (δυρρίβιτιβηί), 295-305. δαταδοη, Ι.Ο. & δπιίίΗ, Κ.Ε. (1971). ΡβΓδοηαΙίίν. Αηηιιεά Κβνίβιν οίΡδ\/εΗο1οςβ/,

22, 393-446. δοΗαοΗίβτ, δ. (1964). ΤΗβ ίηίβταοίίοη οί οο9ηίίίνβ αηά ρΗ\/δίο1θ9ίοα1 άβίβτπιίηαηίδ οί βπιοίίοηαΐ δίαίβ. Ιη ί . ΒβΑοννίίζ (Εά.), Αάνειηεβδ ίη βχρβήτηβηίειΐ

δοείάΐ ρβγείιοίος}/ (ρρ. 49-80). Νβνν Υ ο Α : Αοαάβπιίο Ρτβδδ. δοΗαοΗίβτ, δ., Οοΐάτηαη, Κ., & Οοτάοη, Α. (1968). Είίβοίδ οί ίβατ, ίοοά άβρπναίίοη, αηά οββδίίν οη βαίίη9· ο/ουπια/ οί ΡβΐδοηεάΙψ οηά 5οείεά ΡβγεΗοΙοςβ/,

10, 107-116. δοΗβίβτ, Μ.Ρ. & Οαη/βΓ, Ο.δ. (1983). δβΐί-άίτβοίβά αίίβηίίοη αηά ίΗβ οοπιραήδοη οί δβΐί ννίίΗ δίαηάατάδ. ΰοιιπιεΛ ο ί Εχρβήτηβηίεά δοείειΐ Ρδΐ/εΐιοΐοον, 19,205-222. δοΗβίβτ, Μ.Ρ., Οαη/βΓ, Ο.δ., & ΟίΙΛοηδ, Ρ.Χ. (1981). δβΐί-ίοοιίδβά αίίβηίίοη αηά Γβαοίίοηδ ίο ίβατ. Λουπια/ οίΚβδβειτεΗ ίη Ρβτδοηεάίίγ, 15, 1-15. δοΗυηΚ, Ο.Η. (1983). ΑΗίΙίίι; νβΓδυδ βίίοΓί αίίτίΗυίίοηαΙ ίββάΗαοΚ: Οίίίβτβηίίαΐ βίίβοίδ οη δβΐί-βίίίοαον αηά αοΗίβνβπιβηί. Λουπια/ ο ί Εάυεειϋοηειΐ Ρδΐ/εΗοΙο^,

75, 848-856. δάοΓονν, ί.Μ . (1993). Ρδ\/εΗο1ο<£?. ΟυΗυςιιβ, Ιοννα: Βτοννη & ΒβηοΗπιαΑ. δββ 9βΓδ,

Ο.

&

ΒοβοΚατίδ,

Μ.

(1993).

ΤαδΚ τηοίίναίίοη

αηά

πιαίΗβπιαίίοδ

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

293

ειοΗίβνβηηβηί ίη ειοίυειΐ ίεΐδΚ δΐίυειίίοηδ. Εβειηιίη^ ειηά Ιδίτυοίΐοη, 3, 133-150. δβ1ί9πιειη, Μ.Ε.Ρ. (1975). Ηβίρίβδδηβδδ: Οη άβρτβδδίοη, άβνβίορτηβηί, ειηά άββώ. δειη Ρ^ηοίδοο: ΡΓββπιειη. δβΐζ, Ο. (1910). Οίβ βχρβππιβηίβΐΐβ ϋηίβΓδυοΗιιη9 άβδ \Λ/ΐ11βηδει1{ίθ5. Ζβ/ίδοΛπΑ

Ά γ Ρδΐ/εΗοΙοςίβ, 57, 241-270. δβίει, ^. (1982). ΤΗβ ίπιρειοί οί οοηηρειπδοη ριτοοβδδβδ οη οοειοίοΓδ’ ίεΐδΚ ρβΓίοιτηειηοβ. ΰοχίΐηεά ο ί ΡβΐδοηεΛΰν &ηά 5οάεύ Ρδΐ/οΗοΙοου, 42, 281-291. δΗεινβΓ, Κ.(3. (1970). ϋβίβηδίνβ ειίίπΗιιίίοη: Είίβοίδ οί δβνβπίν ειηά τβίβνειηεβ οη ίΗβ ΓβδροηδίΗίΙίίν εΐδδί9ηβ(1 ίοΓ ειη ειοοίάβηί. ΰοαττηβΐ ο ί ΡβΓδοηειΙϋγ ειηά 5οάειΐ

Ρδΐ/οΗοΙο^ν, 14, 101-113. δΗβίίίβΙά, Ρ.Ο. (1966). Α άπνβ-ίηάυοίίοη ίΗβοη/ οί ΓβίηίοΓοβπιβηί. Ιη Κ.Ν. ΗειΗβΓ (Εά.), Οιιπβηί ΐβδβοτάη ίη ηηοϋνειΰοη. Νβνν ΥογΚ: Ηοΐί, ΚβίηΗεητί & \Λ/ίηδίοη. δΗίρΙβν, Τ.Ε. & \/βΓθίί, ^. (1-952). Α ρΓοίβοίίνβ πιβείδυΓβ οί ηββά ίοΓ ειίίϋίειίίοη. Λ υπίδ/ οίΕχρβήτηβηίειΙ ΡεγεΙιοΙο^}/, 43, 349-356. δίη 9βΓ, Κ.ϋ. & δίη 9βΓ, Α. (1969). Ρδΐ/οΗοΙοφοεύ άβνβίορτηβηϋη εΜΙάΐβη. ΡΗίΙει(ΙβΙρΗίει, Ρβηη.: δειιιηάβΓδ. δΚΐηηβΓ, Β.Ρ. (1938). ΤΗβ ύβΗεινίοΓ οί ΟΓ^ειηίδΓΓίδ. Νβνν Υ ογΚ: Αρρίβίοη-Οβηίυη/& οήδ. δΚίηηβΓ, Β.Ρ. (1953). 5 άβηεβ ειηά Παπιβη ύβΗεινΐοΓ. Νβνν Υ ογΚ: Μειοπιίΐίειη. δΚίηηβΓ, Β.Ρ. (1966). ΤΗβ ρΗν1θ9βην ειηά οηίθ9βην οί ΗβΗεινίοΓ. 5 άβηοβ, 153, 1205-1213. δπιβάδΙιιηά, <1. (1963). ΤΗβ οοηοβρί οί οοητβίειίίοη ίη ειάυΐίδ. 5οειηάιηείνίειη ΰοιίΓ-

ηειΐ ο ί Ρδΐ/οΗοΙοο/, 4, 165-173. δηνάβΓ, Ο.Κ. & Ηΐ99ίπδ, Κ .ί. (1988). Εχοιίδβδ: ΤΗβίΓ βίίβοίίνβ τοίβ ίη ίΗβ ηβ9θίίειίίοη οί Γβειίίίν. Ρδ\/οΗο1οςκεΛ ΒηΙΙβϋη, 104, 23-35. δοΐοπιοη, Κ.1-. & \λ/νηηβ, ί.Ο . (1954). ΤΓεαιπιειίίο εινοίάειηοβ 1βειπιίη9: ΤΗβ ρπηοίρίβδ οί ειηχίβίν οοηδβη/ειίίοη θηά ρείΓίίειΙ ίητβνβΓδίΗίΙίίν. Ρδΐ/εΐιοΐοφοβΐ Κβνίβιν,

61, 353-385. δρβηοβ, Κ.\Ν. (1958). Α ίΗβοη/ οί βπιοίίοηειίΐν Ηεΐδβά άήνβ (Ο) ειηά ίίδ Γβίειίίοη ίο ρβϊίοπηειηοβ ίη δίπιρίβ 1βεΐΓηίη9 δίίαειίίοηδ. ΑτηβήοΒη Ρδΐ/εΗοΙο^ΐδί, 13, 131-141. δρίβ1ΗβΓ9βΓ, Ο .ϋ. & δπιίίΗ, Ι-.Η. (1966). Αηχίβίν (άπνβ), δίτβδδ, ειηά δβήειί-ροδίίίοη βίίβοίδ ίη δβπειΙ-νβΛειΙ Ιβειπιίη9. ^ΠΓηειΙ ο ί ΕχρβήτηβηίειΙ Ρβι/εΗοΙο^ 72, 589-595. δίβίηβΓ, Ι.Ό. & ΡβίβΓδ, δ.Ο. (1958). Οοηίοιτηίίν ειηά ίΗβ Α -Β -Χ πιοάβΐ. ^ η τη οί οί

ΡβΓδοηζΙϋλ/, 26, 229-242. δίοπηδ, Μ.Ο. & ΝίδΗβίί, Κ.Ε. (1970). Ιηδοηιηίει ειηά ίΗβ ειίίήβυίίοη ρΓοοβδδ. Λ )ΐ ιτηεά οί ΡβΓδοηάΙίίι/ ειηά 5 οάειΐ Ρδ^εΗοΙοςι/, 16, 319-328. ΤεινΙοΓ, ό Α . (1953). Α ρβΓδοηειΙίίν δοειίβ οί πιειηίίβδί ειηχίβίν. ^ιιτηειΐ οίΑύηοππεά

& 5οάειΐ Ρδΐ/οΐιοίοςβ/, 48, 285-290. Τεκ/ΙοΓ, ^ Α . (1956). ϋπνβ ίΗβοη/ ειηά πιειηίίβδί ειηχίβίν. ΡδγεΗοΙοςίεειΙ ΒυΙΙβϋη, 53, 303-320. ΤεινΙοΓ, δ.Ε. & ΡίδΚβ, δ.Τ. (1975). Ροίηί οί νίβνν ειηά ρβΓΟβρίίοη οί οειιΐδειίίίν.
ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΚΙΝΗΤΡΩΝ

294

ΤανΙοΓ, 5.Ε., \Λ/οοά, <ΙΛ/., & ϋοΗίτηαη, Κ.Κ. (1983). Ιί οουΐά ββ ννοΓδβ: δβίβοίίνβ βναΐυαίίοη αδ α Γβδροηδβ ίο νΐοίίηηίζαίίοη. ύοιιτηειΐ οίδοείεά Ιββυβδ, 39, 19-40. ΤβδδβΓ, Α. (1988). ΤονναΓά α δβΐί-βναίιιαίίοη ηηαίηίαηοβ τηοάβΐ οί δοοίαΐ ΗβΗανίοΓ. Ιη ί . ΒβΑοννίίζ (Εά.), Αάνειηεβδ ίη βχρβήχηβηίεί βοείειΐ ρβγεΗοΙοογ (\/ο1. 21) (ρρ. 181-227). Νβνν Υ ο Α : Αοαάβπιίο ΡΓβδδ. ΤβίΙοοΚ, Ρ.Ε. (1985). Αοοουηίαβίΐίίν;: Α δοοίαΐ οΗβοΚ οη ίΗβ ίαηάαπιβηίαΐ αίίτίβυίίοη βητοΓ. 5οάει1 Ρδ$/εΗοΙο<£/ Ουβήβήι/, 48, 227-236. ΤΗοπιάίΚβ, Ε .ί. (1911). Αηίπίεά ίηίβΐΐίςβηεβ. Νβνν Υ ο Α : ΜαοΜίΠαη. ΤΗοφβ, \ν.Η. (1963). 1~β3Γηίη<3 ειηά ίηδϋηεί ίη ειηίπιεάδ. ΟαηηΗπάδβ, Μαδδ.: Ηαη/αΓά υηίνβΓδίίν ΡΓβδδ. ΤίηΗβΓ9βη, Ν. (1951). ΤΗβ δίυάγ ο ί ίηδϋηεί. ΟχίοΓά: ΟχίοΓά υηίνβΓδίίν; ΡΓβδδ. Τοίπιαη, Ε.Ο. (1932). Ρχιτροδίνβ ΗβΗεινϊοΓ ίη αηι/τ7α/5 ειηά τηβη. Νβνν Υ ο Α : Αρρίβίοη-Οβηίυη/. Τοίπιαη, Ε.Ο. & Ηοηζί9, Ο.Η. (1930). Ιηίτοάυοίίοη αηά Γβηβνναΐ οί ΓβνναΓά, αηά τηαζβ ρβΓίοπτηαηοβ ίη ταίδ. ΒβΑβΙβγ: ϋηίνβΓδίϋ/ ο ί Οεάίίοττηίει ΡιιύΙίοΒίίοη ίη

ΡδγεΗοΙοςγ, 4, Νο. 19, 267. ΤΓβναΓίΗβη, Ο. (1992). Κίνητρα γνώσης και συνεργασίας στη βρεφική ηλικία. Στο Γ. Κουγιουμουτζάκης (Επ.εκδ.), Π ρόοδος στην αναπτυξιακή ψυχολογία

των πρώτων χρόνων (σσ. 33-48) (μετάφραση: Μ. Σόλμαν). Ηράκλειο: Π ανε­ πιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης. Ττοΐαηά, ί.Τ . (1928). ΤΗβ ίυηάζπιβηίειίδ οίΗυηαζη τηοίίνεΛίοη. \/αη Νοδίταηά. ΤΓορβ, Υ. (1986). Ιάβηίίίίοαίίοη αηά ίηίβΓβηίίαΙ ρΓοοβδδβδ ίη άίδροδίΒοηαΙ αίίπΗιιίϊοη. Ρδ^εΗοΙο^ίεζΙ Κβνίβιν, 93, 239-257. \λ/αοΗδ, Τ.Ο., ϋ ζ 9ίπδ, I., & Ηιιηί, <1. Μο\/. (1971). Οθ 9ηίίίνβ άβνβίορπιβηί ίη ίηίαηίδ οί άίίίβΓβηί α9β Ιβνβίδ αηά ίτοτη άίίίβΓβηί βηνίΓοηηαβηίαΙ ΗαοΚ^ουηάδ: Αη βχρΙοΓαίοη; ίηνβδίί9αίίοη. ΜβπίΙΙ-ΡεΛπιβΐ Ουζιϊβήι/, 1 7, 283-317. \Λ/αίδοη, ^.Β. (1913). Ρδν;οΗο1θ9Υ αδ ίΗβ ΗβΗανίοπδί νίβννδ ίί. ΡδγεΗοΙο&εειΙ

Ηβνίβιν, 20, 158-177. \Λ/αίί, Η .3. (1905). Εχρβπηηβηίβΐΐβ Β βίίτ^β ζιι βίηβΓ ΤΗβοπβ άβδ ΟβηΚβηδ. ΑτεΗίν

ίϋτ άίβ Οβεειηηίβ ΡδγεΗοΙοφβ, 4, 289-436. \Νβαη/, β . (1980). Αίίβοί αηά β9θίίδπι αδ πιβάίαίοΓδ οί 1>ίαδ ίη οαιΐδαί αίίτίΗαίίοηδ. «/ουΓηα/ οίΡβΓδοηοΙίίγ ειηά 5οείεά Ρδ\/εΗοΙο<&, 38, 348-357. \Λ/βαη;, Ο., δίαηΐβν, Μ.Α., & Ηαη/βν;, ^ Η .

(1989). Αίίτίύυίίοη. Νβνν Υ ο Α :

δρπη9βΓ-\/βΓΐα9. ν/βίηβΓ, Β. (1965). Νββά αοΗίβνβπιβηί αηά ίΗβ Γβδίιηηρίίοη οί ίηοοπιρίβίβά ίαδΚδ.

^ υ π ίδ ΐ οίΡβΓδοηάΙίίγ ειηά δοείειΐ ΡδγεΗοΙοφ/, 1, 165-168. \Λ/βίηβΓ, Β. (1972). ΤΗβοήβδ οίπιοϋνειΰοη. ΟΗίοα9ο: ΜαΑΗαπι. \λ/βίηβΓ, Β. (1974). ΑεΗίβνβτηβηίπιούνεΑίοη ειηά ειίίτίΗυίίοη ίΗβοη/. Μοητίδίοννη, Ν<1: Οβηβταί ίβαΓηίη9 ΡΓβδδ. \νβίηβΓ, Β. (1979). Α ίΗβοη; οί ηποίίναίίοη ίοΓ δοπιβ οΙαδδΓΟΟίη βχρβπβηοβδ. Κουπιά/ οίΕάυεειίίοηειΙ Ρδ\/εΗο1ο<£/, 71, 3-25. \Λ/βίηβΓ, Β. (1983). δοπιβ ίΗοι^Ηίδ αβουί ίββ1ίη9δ. Ιη δ.<3. Ραπδ, (3.Μ. ΟΙδοη, & Η.\Λ/. δίβνβηδοη (Εάδ.), Ι^βεχηίη^ ειηά ηΊοίίνειίίοη ίη ίΗβ εΐεΐδδΐοοτη (ρρ.165-

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

295

178). Ηίΐΐδάειίβ, ΜΙ.: ΕΗβειυπι.

\ΝβϊηβΥ, Β. (1985). Ηυπ\ειη ηηοίίνδϋοη. Νβνν ΥογΚ: 5ρΓίη9βΓ-\/βΓΐεΐ9. \Λ/βίηβτ, Β. (1985α). Αη ειίίτίΗυίίοηθΙ ίΗβοη; οί εκ:Ηίβνβπιβηί πιοίίνειίίοη ειηά βτηοίίοη. Ρβι/εΗοΙο&εεύ Κβνίβ\λ/, 92, 548-573. \Α/βίηβΓ, Β. (19856). “δροηίειηβοιίδ” οειιΐδειΐ ίΗίηΚίη9 · Ρδΐ/εΗοΙο&εζΙ ΒιχΙΙβϋη, 97, 74-84. Μβίηβτ, Β. (1986). Αη ειίίτίύυίίοηειΐ ίΗβοη/ ο ί πιοϋνειίίοη ειηά βτηοϋοη. Νβ\λ/ ΥογΚ: 5ρππ9βΓ-\/βΓΐ39· \Λ/βίηβΓ, Β., Ρήβζβ, Ι.Η., ΚυΗει, Α., Κββά, I-., Κβδί, 5., & ΚοδβηΗειυπι, Κ.Μ. (1971). Ρβτεβίνίη2 ίΗβ εειιΐδβδ ο ί δυοοβδδ ειηά ίοΆυτβ. Νβνν ΥογΚ: Οβηβτειΐ 1-βεΐΓηίη9 ΡΓβδδ. \Λ/βίηβτ, Β. &

ΚυΜει, Α.

(1970). Αη θίίηΗυίΐοηειΙ ειηειίνβίδ οί ειοΗίβνβπιβηί

ηιοίίνδίΐοη. ύουηιεά ο ί Ρβτβοηεάίίι/ ειηά 5οάει1 Ρδΐ/εΗοΙοογ, 15, 1-20. \Λ/βίηβτ, Β. & Ροίβρειη, Ρ.Α. (1970). ΡβΓδοηειΙίίν οΗεητειοίβπδίίοδ ειηά ειίίβοίίνβ Γβειοίίοηδ ίοννειτά βχειπίδ οί δυρβποΓ ειηά ίειί1ίη9 οο11β9β δίυάβηίδ. ύοιιπιεά οί

ΕάχιεειύοηεΛ Ρδΐ/οΗοΙο^, 61, 144-151. \Λ/βίηβΓ, Β., Καδδβΐΐ, Ο., & Ι-βππειη, Ώ. (1978). Αίίβοίίνβ οοηδβςιιβηοβδ οί οειιΐδειΐ είδοήρίίοηδ. Ιη «Ι.Η. Ηαη/βν, \Λ/.<Ι. ΙοΚβδ, & Κ.Ρ. Κίάά (Εάδ.), Νβιν ά ’πβεϋοηδ ίη

ειίίτίύυίοη τβδβ&νεΗ (νοί. 2) (ρρ. 59-90). Ηίΐΐδάειίβ, ΜΙ: ΕΗΗειαΓη. \Λ/βίηβτ, Β., ΚυδδβΗ, Ο., & Ι-βππειη, Ο. (1979). ΤΗβ οο9ηίίίοη-βηηοίίοη ρτοοβδδ ίη ειοΗίβνβΓηβηί-ΓβΙειίβά οοηίβχίδ. ^υτηεά ο ί ΡβΓδοηειΙϋγ ειηά 5οάειΐ Ρδ\/εΗο1θ($/, -

37,1211-1220.

\Λ/βίδδ, Κ.5. (1975). ΜειήίειΙ δβρείΐειίίοη. Νβνν ΥογΚ: Βειδίο ΒοοΚδ. \λ/ίοΗυηά, Κ.Α. & Οοΐίννίίζβτ, Ρ.Μ. (1982). 5ι/ηιύο1ίε δβΐί-εοτηρίβϋοη. Ηίΐΐδάειίβ, ΜΙ: Ετίβεαιπι. Μίΐΐίεκηδ, 5.Β. (1938). Κβδίδίειηοβ ίο βχίίηοίίοη είδ ει ίαηοϋοη οί ίΗβ ηαηηΗβΓ οί ΓβίηίοΓΟβπιβηίδ. ^ιιτηεΛ ο ί Εχρβήπιβηίειΐ Ρδ\/εΗο1ο<£/, 23, 506-521. \Λ/ί11δ, Τ.Α.

(1981). Οοννηννειτά οοηπρειπδοη ρπηοίρίβδ ίη δοοίειΐ ρδ\/οΗο1θ9ν·

Ρβι/εΗοΙοςίεειΙ ΒυΙΙβϋη, 90, 245-271. \Λ/ί1δοη, Τ.Ο. & υηνϋΐβ, Ρ.\Λ7. (1982). ΙπιρΓονίη9 ίΗβ ειοειάβηηίο ρβΓίοπηειηοβ οί οο11β9β ίτβδΗπιβη: ΑίίπΗυίίοη ίΗβτειρν Γβνίδίίβά. Λο υπιειΐ ο ί ΡβΓδοηοΙϊίγ ειηά

Βοείειΐ ΡδγεΗο1ο<£/, 42, 367-376. ννϋδοη, Τ .ϋ . & ϋηνίΐΐβ, Ρ.\Λ/. (1985). ΙπιρΓονίη9 ίΗβ ρβΓίοπηειηοβ οί οο11β9β ίτβδΗπιβη ννίίΗ ειίίτίΗυίίοηειΙ ίβοΗηίςαβδ. ο/ουιηειΐ ο ί ΡβΓδοηεάιίγ & 5οείειΐ

ΡβγεΗοΙοφ/, 49, 287-293. \Α/ίηίβτ, Ό.Ο. (1973). ΤΗβ ρο\λ/βΓ τηοίίνβ. Νβνν ΥογΚ: ΤΗβ Ρτββ ΡΓβδδ. \Λ/Ηίίβ, Κ.\ν. (1959). Μοίίνειίίοη Γβοοηδίάβτβά: ΤΗβ οοηοβρί οί οοπιρβίβηοβ.

Ρδΐ/εΗοΙοςίεειΙ Κβνίβιν, 66, 297-333. \Λ/οη9, Ρ.Τ.Ρ. & \Νβϊηβτ, Β. (1981). \Α/Ηβη ρβορίβ είδΚ “ννΗν/’ ςιιβδίίοηδ, ειηά ίΗβ Ηβαήδίίοδ

οί

ειίίτίΗαίίοηειΙ

δβειτοΗ.

Λ >υπιειί ο ί

ΡβΓδοηειΙίίι/

ειηά

δοείειΐ

Ρδΐ/εΗοΙοςρ/, 40, 650-663. \Λ/π9Ηί, Κ.Α. & ΒΓβΗπι, <Ι.\ν. (1984). ΤΗβ ίπιρειοί οί ίεΐδΚ άίίΓιουΙίν; υροη ρβτοβρίίοηδ οί εϋτοαδβΐ ειηά

90οί βίίτειοίίνβηβδδ ίη ειη εη/οίάειηοβ ρειτειάί9πι. Μοίί-

ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΚΙΝΗΤΡΩΝ

296

νζίΐοη

3ηά ΕΐΏοϋοη, 8 , 171-181.

λΑΛιφί, Κ.Α. & ΒΓβΗπι, ^ λΝ. (1989). ΕηβΓ9Ϊζαύοη αηά

90οί αίίταείίνβηβδδ. Ιη Ε.Α.

Ρβη/ίη (Εά.), Οοεά εοηεβρί5 ίη ρβΓβοηεύΰι/ ειηά εοάβίΐ ρει/εΗοΙο^ν (ρρ. 169210). Ηίΐΐδάειίβ, Ν<1: Ε Λ ^υτη . Υθητονν, 1~<Ι., Κυ&βηδίβίη, <Ι.Ε., ΡβάβΓδβη, Ρ.Α. & «ΙειηΚοννδΚί,

(1972). Οί-

πιβηδίοηδ οί βείΓΐγ δϋηααίθίίοη ειηά ίΗβίΓ άίίίβΓβηϋειΙ βίίβοίδ. ΜβπίΙΙ-ΡείΙτηβΐ

Ουζήβήι/, 18, 205-218. ΥβΑβδ, Κ.Μ. & ϋοάδοη,

(1908). ΤΗβ Γβίειϋοη οί δίτβη9ΐΗ οί δίΐπιαίυδ ίο Γει-

ρίάίίν οί Η^βίΐ-ίοπτιειίίοη. ΰο\ιη\ο1 ο ί ΟοηιρείΓειϋνβ οηά ΝβυΓοΙοφοβΙ Ρει/οΗο-

1ο&, 18, 459-482. Υ ου η 9, Ρ.Τ. (1936). Μοίίνεάϊοη ο ί ΗβΗεινΐοΓ: ΤΗβ ήχηάεαηβηίεΛ άβίβπηίηειη{$ οί

Ηυπιειη ειηά ειηίπίδΐ δεϋνϋμ. Νβνν Υ ο Α : \Λ/ί1βν/. Ζει]οηο, Κ.Β. (1968). Οθ 9ηϋίνβ ίΗβοπβδ ίη δοαειΐ ρδν/οΗοΙο^· Ιπ Ο. ϋ η ά ζβ ν & Ε. Ατοηδοη (Εάδ.), ΤΗβ Ηειηάύοο1< ο ί εοάειΐ ρει/οΗοΙο^ (\/ο1. 1) (ρρ. 320-411). Κβειάίη9 , Μεΐδδ.: Αάάίδοη-\Α/βδ1βν. Ζβί99πιίΚ, Β. (1927). ϋββΓ άειδ ΒβΗειΙίβη νοη βΓΐβάί9ίβη αηά ιιηβΗβάΐςίβη Ηειηά-

1αη 9βη. ΡδγβΗοΙοφδεΗβ ΡοτεοΠυης, 9,1-85. ΖίιηβείΓάο, Ρ.Ο. (1969). ΤΗβ εο^ηϋίνβ εοηίτοί ο ί πιοΰνείϋοη. Οίβηνίβνν, 111.: δεοϋ, ΡοΓβδπιειη.

ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ ΘΕΜΑΤΩΝ Άγχος 67, 85 - ηθικό 67 - νευρωτικό 67 - πραγματικότητας 68 Αίτια 15-16, 29,165 - άμεση 171 - αναγκαία 184 - έμμεση 171 - επαρκής 184 - καθ’ ολοκληρίαν 172 - λεπτομερειακή 171 - παλιά 172 - πρόσφατη 172 Αίτιο - ποιητικό 16 - τελικό 16, 20, 82 Αιτιολογικοί προσδιορισμοί 165-167 - απλοϊκοί 168 - ατομισμός 176 - και διαπροσωπικές σχέσεις 216-218 - διαστάσεις 196-201 - έλεγχος 197-198 - τόπος 196 - πρόθεση 198 - σταθερότητα 196,197 - διεργασίες 168,177 - δυσκολία 170 - δυσλειτουργική συμπεριφορά 225231 - ηδονιστική σχέση 176 - θεμελιώδες σφάλμα 190 - θεραπευτική χρήση 211-213 - θυματοποίηση 219 - κίνητρα 191 - κοινωνική αποδοχή 174 - μέτρηση 186 - μη κοινά αποτελέσματα 174, 175 - μοντέλο συμμεταθολής 178-182 - μοντέλο συσχηματισμού 182-184 - προκατάληψη 186-187 - προσδοκία 186-188 - συναισθήματα 192, 198-201, 229 - υγεία 219-231 - φύση 186 - χρόνος 186,187 Αμοιβή 83

Άμυνα 63 - αντιληπτική 65 Αμυντικοί μηχανισμοί 65, 67 - αντιδραστικός σχηματισμός 66 - άρνηση 67, 270 - απομόνωση 65 - απώθηση 65 - διόρθωση 66 - εκλογίκευση 67 - μετατόπιση 66 - προβολή 66 - στροφή εναντίον εαυτού 66 - ταύτιση 67 Ανάγκη/ες 76-80,131 - ιεραρχία 78-80 Ανάπτυξη - ψυχο-σεξουαλική 71-73 Αντανακλαστικά - σύνθετα 34 Αντιστοίχηση 174 Αξία (προσδοκώμενη) (6λ. σθένος) Απόδραση 83 Αποτύπωση 38-41 Άριστο επίπεδο 106, 114 Αρχή - απλοποίησης 107, 114 - διατήρησης του άγχους 96 - έκπτωσης 184 - επαύξησης 184 - ευχαρίστησης 64 - μερικής μη ανπστρεψιμότητας 96 - προτίμησης της συνθετότητας 114 - συμφωνίας 156 Ασυνείδητο 60 Αυτο-ενεργοποίηση 76-77 Αυτο-ρύθμιση 246, 247 Βούληση 20-22, 30, 32, 232-258 - πρωταρχική πράξη 234 Γνωστική - δυσαρμονία 158 - συνέπεια 149, 150 Διέγερση

107,108,111

298

Δίψα 51, 52 Δράση - δυναμική 238 - έλεγχος 248-254, 271-275 - και αυτο-εστίαση 271-275 - έναρξη 245 - θεωρία ΚυΗΙ 248-254 - μοντέλο Ρουβίκωνα 254-258 - προσανατολισμός 251-254 - σχεδιασμός 255 - υπερνίκηση εμποδίων 246-248 Δύναμη/εις - ανασταλτική 184 - αποτελεσματική 169 - εσωτερική 184 - εξωτερική 184 - περιβαλλοντική 170 - προσωπική 169 Δυσκολία 170 Εαυτός 76, 260 - και αυτο-ενημερότητα 270 - και αυτο-εστίαση 271-275 - και αυτο-συμπλήρωση 269 - δεονπκός 263 - δυνατός 263 - εικόνα 261 - αρνητική 264 - θετική 264 - έννοια 261, 263, 264 - ιδανικός 263 - πραγματικός 263 - σχήμα 262 Εδαφικότητα 44 Ελκυστικότητα 110 Ενεργοποίηση 108 Ενίσχυση 82, 88, 92 - αρνητική 83 - δευτερογενής 91 - θετική 83 - πρωταρχική 91 - σχετικότητα 93 Ένστικτο 30, 34-45 - ιεραρχικότητα 37, 38 - υδραυλικό μοντέλο 41-44 - ζωής 62 - θανάτου 62 Έπαινος (6λ. αμοιβή) Επανατροφοδότηση

ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΚΙΝΗΤΡΩΝ

- πληροφοριακή 92 Επιδίωξη 169,171 Επιθετικότητα 44, 104 Ερεθισμός/οί - απελευθερωτικοί 36-41 ΖβΪ93ΓηίΚ φαινόμενο 121 Ηθολογία 35 Θυμικό 22, 29 Ισορροπία 150 Κίνητρο/α 17-32 - αποφυγής της αποτυχίας (6λ. επίτευ­ ξης) - αποφυγής της επιτυχίας 143 - Βιολογικά 17 - γνώση 18-20 - δράση 20-22, 256 - εγγενή 17 - στην εκπαίδευση 194-209 - εκτελεστικό 233 - εξουσίας 147-8 - εξωτερικά 90-91, 201-204 - επίκτητα 17 - επιλογής 233 - επίτευξης 131-143, 194 - επιτυχίας (βλ. επίτευξης) - εσωτερικά 92-94, 201-204 - στενής σχέσης 145 - συνειδητά 18 - φιλίας (δεσμού) 145-147 - φυσιολογικά 17, 45-57 - ψυχολογικά 17 Κοινωνική σύγκριση 266, 267 Λόγος 29 Μαθημένη απελπισία 225-227, 253, 254 Μάθηση 81, 83 - κλασική εξαρτημένη αντανακλαστική 81 - λανθάνουσα 88, 90 - συντελεσπκή 81-83 Ματαίωση 102-104 Μετακίνητρα 111, 255 Μετάνοια 160 Μεταστροφή 111-113

ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ ΘΕΜΑΤΩΝ

Μετατόπιση 43, 122 Νευρική ανορεξία 50 - βουλιμία 50 Νόμος - αποτελέσματος 82, 83 - δυσκολίας 235 - ΥβΛβδ & Οοάδοη 85 Ορμή/ές 62, 84 - αύξηση 101 - μαθημένες 94-96 - μείωση 84, 88 Παρατελική κατάσταση - κινήτρων (βλ. τελική) Παχυσαρκία 49 Πείνα 46-49 Πρόθεση 20, 21,169,192 Προσπάθεια 121,122, 169 Προσκόλληση 146,147 Προσωπικότητα - δομή 68 - ίά 69, 70 - Εγώ 69, 70 - Υπερεγώ 69, 70 Σεξουαλικότητα 53-56 Σθένος 119 Σημασιολογική διαφοροποίηση 156 Σκέψη - δευτερογενής 63 - πρωτογενής 63 Στόχος/οι 20 - γενικότητα 242 - δέσμευση 243 - διάρκεια 236 - δυσκολία 241

299

- είδος 237 - εμμονή 237-239 - ενσυνειδησία 239 - ένταση 119,120 - και επίδοση 240-244 - θελκτικότητα 241, 242 - συνθετότητα 241, 243 - υποκατάσταση 123 Σύγκρουση/σεις - αποφυγής 124 - μετά τη λήψη απόφασης 160 - προσέγγισης 123 - προσέγγισης-αποφυγής 96, 125 Συνείδηση - διάσπαση 59 Συνειδητό 60 Συνήθεια 85, 88 Τάση - αδράνεια 142 - απορρέουσα/τελική 140 - Βουλητική 255, 256 - για δράση 236-244 - κινητήρια 255 - προσδιοριστική 233 Τελική κατάσταση - κινήτρων 111-113 Τιμωρία 83, 99-101 Τύχη 170 Ύπνος 52 Υποσυνείδητο 60, 62 Φιλοδοξία/ες 125-129 Φόβος αποτυχίας (6λ. κίνητρο επίτευξης) Χώρος ζωής 116-117

ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ ΣΥΓΓΡΑΦΕΩΝ ΑΗτειπίδοη, ί.Υ. 227, 231 ΑοΗ, Ν. 30, 233-237, 245 Αίηδ\νοΓίΗ, Μ.Ο.δ. 146 ΑΜβη, Ι-. 195 ΑΙν^Γβζ, Μ.ϋ. 217 Αηΐδβΐ, Α. 103 ΑηάβΓβοη, ϋ.Κ. 245, 249 Αρρβίπιειη, Α Λ. 193 ΑρίβΓ, ΜΛ. 111,112 ΑτάΓβν, Κ. 44 Αριστοτέλης 16, 29 ΑΛβδ, Η. 24, 36, 48, 51, 54, 56-58, 65, 73, 75, 78,104,116,129,133,138, 140, 143, 150,167 ΑτΜη, Κ.Μ. 193 Ατοηβοη, Ε. 164 Α&ίηδοη, όλΝ. 133, 135-137, 139, 142, 204, 238, 245 ΒβηοΙυΓδ, Α. 224, 225 Βεο^Η, ^Α . 226 ΒείΓΚβΓ, Ο.Ρ. 200 ΒβθοΗ, δ.Κ.Η. 231 ΒβεΚπίοίηη, ό. 276 Ββηα, Ό.3.185, 186 ΒβΗνηβ, Ό.Ε. 108-111 ΒβΓδοΗβίά, Ε. 216 Ββχίοη, \Λ7. 107 ΒίβιτΗΓεαιβΓ, Ο. 191 ΒΐηάΓει, Ο. 30 ΒιγοΗ, ϋ.Α. 238, 245 Βίεώτ, 222 ΒΙ^ηβν, Ρ.Η. 273 ΒΙβΗεϋτ, Μ.Ο. 146 Βοβά&βτ&, Μ. 212, 213 Βοη<Ι, Κ.Ν. 263 Βοοίζίη, Κ.Κ. 226 ΒθΓ9κ1 θ, Ε. 182, 188 Βοατηβ, ί.Ε., <Ιγ. 15 ΒοννΙΗν, <1. 40,146 Βον/ειίζίδ, Κ.Ε. 145 ΒΓβΗπι, ό.\Ν. 160, 226, 242 Βτοοίί, δ.Ε. 230 ΒτορΗν, «Ι.Ε. 204, 209 Βιτοννη, <].5. 103 Βυπϋοίί, Η.Α. 154

ΒυΓ9βΓ, ϋ.Μ. 193 Βυπιβδ, ΑΛ. 154 ΒιίδΗ, Ε.5. 195 Βαίΐβτ, Ό. 216 ΒιιίΙβΓ, Κ.Α. 106 ΟειηηρΗΘίΙ, «Ι.Ο. 266 ΟεΐΓίδΓηΐίΗ, «Ι.Μ. 161 Οδη/βΓ, 0.5. 271-274 Οθδοϊο, \Α/.Ρ. 204 ΟΗ^ρπιειη, <1.Ρ. 189

ΟΗθρΓηειη, Ι-Λ. 189 ΟΗβδηβν, Α.Α. 243 ΟΗπδίβηββη, Α. 216 ΟΙβγΚ, Κ.νν. 132 Οοηδίειηίίειη, Ο.Α. 146 Οονίηφοη, Μ.ν. 198 Οτβδρί, Ι-.Ρ. 91 Ουηηίη9ΗθΓη, «Ι.Ο. 184 ΟΆ9θδίίηο, Ρ.Κ. 226

Οβνίβδ, <1. 102 Οεινΐδ, Κ.Ε. 167, 173-177,185 Οδνίδ, \ν.Β. 147 Οβ ΟθδρβΓ, Α.ό. 40 ϋβοί, Ε.ί. 202, 204 ΟβτηΗβΓ, νν.Ν. 106 ϋβπιΗο, Τ. 126 Οβπιβίποιι, Α. 262 Οβηηβν, Ο.Κ. 228 Οβ\νβν, <1. 30 ΟίβηβΓ, Ο.1.187 ϋοάδοη, Λ.ϋ. 85, 104 ΌοΙϊκά, <1. 104 ϋοοΗ, Ι-.ν/. 104

Οαίειην, Ο.ΕΑ. 68 Ουνειΐ, δ. 270, 271 ΟννβεΚ, Ο.δ. 187,195, 211, 212 ΕθΗ, Κ.νν. 106 Εάηβν, 3.0. 45 ΕΜιάβδ, Α. 213, 262 Είδβτ, «Ι.Κ. 223 Ε1<δΐτειη(1, Β.Κ. 15 ΕΠίδ, Α. 225 Εηιηηοηδ, Κ.Α. 245 Εηίννίδίΐβ, Ν. 213, 215 Επίκουρος 30

ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ ΣΥΓΓΡΑΦΕΩΝ

Ερδίβίη,

ύΛ. 222

Ετβζ, Μ. 244 Επίίδοη, Ε.Μ. 71 Εδοειίοηδ, δ.Κ. 126 Εδΐβδ, \Λ/.Κ. 99 Ενειηδ, Ρ. 17, 29, 36, 43, 49, 52, 53, 133 ΕνδβηοΚ, ΗΛ. 113 ΡββΑβτ, Ν.Τ. 137,141,142,195 ΡβηείΙ-ΜοΓδβ, Ε. 226 ΡβδίίηςβΓ, ί. 126,150,158,160-162, 266 ΡίηοΗειπι, Ρ.ϋ. 166 ΡίδΚβ, δ.Τ. 188 ΡοννΙβΓ, Η. 100, 101 ΡτβηεΗ, Ε .Ο .135 ΡΓβυά, δ. 28-31, 35, 58-74, 98,104, 120, 122, 260 Ρπβάπιειη, Μ. 224 Ρπβζβ, Ι.Η. 187, 195, 196, 218 βΒΓδΚβ, <1. 24, 36, 48, 51, 54, 56-58, 65, 73, 75, 78,104,116,129,133,138, 140,143,150,167 Οββη, Κ.Ο. 111,113, 145, 236, 241, 262,268 ΟβπθΓοΙ, Μ. 267 ΟίΒΗοηδ, Ρ.Χ. 267, 273 <3ϋ1, Μ. 71 Οοΐάπιβη, Κ. 49 ΟοβίΗ^Ιδ, Ο.Κ. 266 Οοΐάδίβίη, 5. 223 ΟοΙΚνίίζβΓ, Ρ.Μ. 269, 270 ΟοΓάοη, Α. 49 ΟοΓάοη, ϋ.Κ. 223 Οουΐά, Κ. 192 ΟΓδΗείΓη, δ. 200 ΟΓειν> ^Α . 107 0ΓββηΙ)βΓ9, <1. 242, 274 ΗειΙΙ, Ο.δ. 68, 69, 73 ΗειηβΓ, Ο.Ρ. 103 Ηειηυδει, Β.Η. 187

Η3Γ3εΚίβ\νίοζ, ^Μ. 222 ΗδΓΐο\ν, Η.Ρ. 44, 54,106,146 Ηεητ1ο\ν, Μ.Κ. 106 Η^ινβν, <Ι.Η. 192, 216, 217 Ηοζδη, Ο. 147 ΗβΗΗ, Ο.Ο. 109

301

ΗβοΚΗεαίδβη, Η. 21, 23, 24, 26,150, 167,178,185,186,199, 213, 233, 248, 254, 257, 262 ΗβίάβΓ, Ρ. 150-153,167-173,185,190, 196,198 ΗβΙΙβ, Ρ. 254 Ηβηΐβ, Μ. 123 ΗβΓοη, \Ν. 107 Ηβννδίοηβ, Μ. 166 Ηΐ99ίπδ, Ε.Τ. 263 Ηΐ99ίηδ, Κ.ί. 268 Ηίηάβ, Κ.Α. 43 ΗιγοΙο, Ο.δ. 226 Ηοίίτηειη, ί.\Λ/. 143 ΗοΙΙβηΗβεΚ, «Ι.Κ. 244 Ηοηζΐ9, Ο.Η. 89 ΗοΓηβΓ, Μ.δ. 143 Ηουδίοη, <Ι.Ρ. 40 ΗυΠ, 0.1-. 83-92, 94, 101, 106,120, 137, 201 Ηυηί, ^. Μεν. 114 Ηυδίοη, Τ. 216 ^πιβδ, \Ν. 21, 30 ^ηΚοννδΚΐ, ^.<1. 114 ^ηοίί-ΒυΙηηειη, Κ. 218, 221 ϋεΐδρείΓδ, 3.166 ^δρβΓδ, Κ. 28 ίΐοηβδ, Ε.Ε. 167,173-177,182,185, 190, 217 «ΙοΓάειη, Ν. 153 Κειίίη, Κ. 147 Κ&πίβΓ, Ρ.Η. 246, 247 Κείδδίη, δ.Μ. 182 Κβΐΐβν, Η.Η. 167,177,179-186,188, 203, 216, 220 Κίπ9,1-.Α. 245 Κίοδβθ9ΐου, Ο. 213 ΚΙβίη, Ο.Ο. 226 ΚΙβίη, Η.<λ 244 ΚΙβίη, Κ. 263 Κ1ΐη9, ^.VV. 33 Κουγιουμουιζάκης, Γ. 41 ΚηΐδδβΠ, 3. 204 Κϋΐρβ, Ο. 233, 265 Κυηάδ, Ζ. 265 ΚυΗΙ, <1. 32, 233, 248-254, 275, 276 ΚυΜ», Α. 195, 196, 200 Κωσιαρίδου-Ευκλείδη, Α. 34, 240, 262

ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΚΙΝΗΤΡΩΝ

302

1-Εΐη9βΓ, Ε .<1. 190 υιΛβιη, Ο.Ρ. 243, 244 1-ββ, Τ.νν. 243, 244 ίβπηειη, Ό. 199 Ι-βΓηβΓ, Μ .<1. 220 ί,βνίηβ, Ρ.Μ. 231 ίβνίπ9βΓ, Ο. 216 1-β\νίη, Κ. 116-130,132,135-137,149, 150,158,167, 235,241, 245, 246 υοΠίτη^η, Κ.Κ. 220 ϋηνίΐΐβ, Ρ.Μ. 212 ϋηάζβν, Ο. 68, 69, 73 ϋδδηβΓ, Κ. 123 Ι-οοΚβ, Ε.Α. 243, 244 Ι-ΟΓβηζ, Κ. 35-45 Ι-ο\νβ11, Ε.Ι-. 132,135 Ι-οννβη/, Ο-Κ. 228 Μθ]θΓ, Β. 182 ΜειηάβΓίίηΚ, Ο. 222 Μειηάίβιτ, Ο. 139 Μειηδδοη, Η.Η. 162 ΜειΑυδ, Η. 263-265 Μειιτίειίί, Ο.Α. 223 Μειητονν, Α.<1. 121 Μεΐδ1ο\ν, Α.Η. 28, 75-80 ΜοΑάθίτΐδ, Ο.Ρ. 145,146 ΜοΑτίΗυιτ, Ι-.Α. 181,182,188 ΜοΟΙβΙΙειηά, Ο.Ο. 132-136,144, 145, 147,148 ΜοΟΗηΐοεΚ, Ε. 216 ΜοΟου92ΐ11, V/. 30, 31, 35 ΜοΟυίηηβδδ, Ο. 108 ΜβίοΗβηΗειυιη, Ο. 225 ΜβνβΓ, Ο.Β. 221 ΜβνβΓ, ϋ.Κ. 106

ΜβνβΓ, \Λ/.-ϋ. 200 ΜίοΗοίίβ, Α.Ε. 15, 30, 235, 236 Μϋΐ, <Ι.δ. 172 ΜίΙΙβΓ, Ν.Ε. 95, 98,104,125 ΜϋηβΓ, Ρ. 56 ΜίδοΗβΙ, Η.Ν. 277 ΜΐδοΗβΙ, \Μ. 135, 276, 277 Μοηδοη, Τ.Ο. 192 Μοιτίδδβίίβ, <1.0. 153 ΜονντβΓ, Ο.Η. 104 Μυητειν, Η Α 80,131,133,145 ΜυδΗιηειη, Ο. 274

ΝβννοοπιΗ, Τ.Μ. 153 ΝίοΗοΙΙδ, <1.6. 198,199, 209 ΝίδΗβίί, Κ.Ε. 182,188,190, 217, 229 Νιιπιΐδ, Ρ. 263 Νυίίίη, <1.Κ.<Ιγ. 265, 276 Οΐάδ, <1. 56 Οίδοη, <Ι.Μ. 230 ΟπιβΙίοΗ, Ο.Ι-. 198 Οτνίδ, Β.Κ. 216 Οδ9οοά, Ο.Ε. 150,155-158 ΟνδίθηΚΐη», Μ. 122 Ονδβπηειη, ϋ. 264 Ρειρεκίε&ί, Μ. 213 Ρθρειηίοηίου, Ο. 213 Ρθνίον, Ι.Ρ. 82, 84 ΡβάβΓδβη, Ρ.Α. 114 ΡβηηβΗε&βΓ, <ΙΛΛ/. 246 Ρβρίειυ, Α. 216 Ρβπη, 0.Τ. 85 ΡβίβΓδ, δ.Ο. 154 ΡβίβΓδοη, Ό. 216 Ρίΐοη, Ο.Α. 145 Ρίίίτηθη, Τ.δ. 226 Ρίειίδίάου, Μ. 262 Πλάιων 29 νειη άβτ Ρ1ί9Ηί, <1. 223 Ρ1οβ9βΓ, Ρ.Ο. 200 Ροΐΐν, δ. 191 Ροίβρειη, Ρ.Α. 195 ΡτβπίδοΚ, ϋ. 93, 94 ΡπΗπμώ, Κ.Η. 108 Ρτϋητι, Ε. 30, 235, 236 ΚειοΗΙίη, Η. 39, 82 ΚθρβροΓί, Ο. 71 Κεκ/ηοΓ, «Ι·0 .141 Κββά, ί . 196 Κβρυοοί, Ν.ϋ. 211 Κβδί, 8. 196 Κ1995,1- Α. 39 Κο9βΓβ, Ο.Κ. 28, 75-78 ΚοδβηΗειυπι, Κ.Μ. 196,198 Κοδβηπίδη, Κ.Η. 224 Κοδβηζννβί9, 8. 121 Κοδδ, Ι-. 190,191 Κοδδ, Μ. 217, 230 ΚοίΗ, δ. 226

ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ ΣΥΓΓΡΑΦΕΩΝ

ΚοίίβΓ, «ί.Β. 196,197 ΚυΗβηδίβίη, <1.1-. 114 Κιΐδδβΐΐ, Ο. 199 δ^θπ, ί.Μ . 243 δεύΚ, ί . 40 δειηδοηβ, Ο. 222 δείΓθδοη, Ι.Ο. 143 δεϋΤΒδοη, δ.Β. 139 δεΗειεΗίβΓ, δ. 49, 229 δεΗβίβΓ, Μ.Ρ. 271-274 5εΗυ1ζ, Κ. 187 δεΗυηΚ, Ο.Η. 212 δεοίί, Τ. 107 δοΙοΓονν, Ι-.Μ. 48, 50, 55 δβείΓδ, Ρ. 126 δβείΓδ, Κ.Κ. 104 δββ9βΓδ, Ο. 213 5βΙί, Ε.Α. 242 δβΐίοτηειη, Μ.Ε.Ρ. 225-227 δβΐζ, Ο. 235 δβ&, <1. 266 δΗεη/βι-, Κ.Ο. 220 δΗεινβΓ, Ρ. 147 δΗαν, Κ.Ν. 243 5ΗβΜβΗ, Ρ .α 101-103 δΗίρΙβν, Τ.Ε. 145 δίεοίν, Ρ. 217 δί9θ11, Η. 192 δίΙΚει, ί . 242

δίη9βΓ, Α. 101 δίη9βΓ, Κ.ϋ. 101 δΚίηηβΓ, Β.Ρ. 44, 82, 83, 92, 246

δπιβοΐδΐυηοΐ, <1. 189 δπιϋΗ, Ι-.Η. 86, 87 δπιίίΗ, Κ.Ε. 143 δην^βΓ, Ο.Κ. 268 5ην<3βΓ, Μ. 192 δοΐοπιοη, Κ.1~ 96 δοΐοιηοη, δ. 242 δρβηεβ, Κ.νν. 85, 94 δρίβ1ΗβΓ9βΓ, Ο.ϋ. 86, 87 5ίειηΐβν, Μ.Α. 192, 216 δΙβίηβΓ, Ι.Ο. 154 δίβ\νεΐϊ1:, ^. 31 δίοπτίδ, Μ.Ο. 228, 229 δίτεαιπιειη, Τ. 263 ΤειηηβηΗδυπι, Ρ.Η. 150, 155-158 Τεκ/ΙοΓ, <1.Α. 85

303

Τεκ/ΙοΓ, δ.Ε. 188, 220, 221 Τβείδοίειίβ, <1.0. 227 ΤβδδβΓ, Α. 267 ΤβίΙοεΚ, Ρ.Ε. 191 ΤΗοπιείδ, Ρ. 135 ΤΗοπκϋΚβ, Ε.Ι-. 17, 82, 99 ΤΗοφβ, νν.Η. 38 ΤίηΗβΓ9βη, Ν. 36-45 Τοίηιειη, Ε.Ο. 17, 31, 88, 89, 92,136, 137 ΤτβνεϋτίΗβη, Ο. 41 ΤΓοΙειηίΙ, Ι-.Τ. 31 ΤΓορβ, Υ. 177 ϋζ9ίπδ, I. 114 νβΓοίί, <1.145 Μ&εΗδ, Ί.Ό. 114 Μ&11, δ. 146 νν^ηηβΓ, Ε. 147 ΜειίβΓδ, Ε. 146 \Μεύδοη, <Ι.Β. 31, 81 Η.<1. 233 \Λ/β3τν, 0 . 192, 216, 218, 219,222, 224 Μβίδδ, Μ. 254 ννβίδδ, Κ.δ. 218 \Λ/β11δ, Ο .ί. 217 ΜεΗιιηοΙ, Κ.Α. 269-271 ΐνϋΐίειπίδ, Ο.Κ. 244 ννϋΙΐβΓτΐδ, δ.Β. 85 ννίΐΐδ, Τ.Α. 266 ννΠδοη, Τ.Ό. 212 ννίηίβΓ, Ό.<3. 144,147 ννοη9, Ρ.Τ.Ρ. 187 \Νοοά, <ΙΛΛ 220 ΜοΓίτηειη, Ο.Β. 221 \νη9Ηί, Κ.Α. 242 ννυηάί, \Λ/. 30 \Μιτί, Ε. 263 \Λ/νηηβ, ί.Ο. 96 Υ3ΓΓΟ\ν, ί.<1. 114 ΥβΛβδ, Κ.Μ. 85, 104 Υουη9, Ρ.Τ. 31 Ζει]οηε, Κ.Β. 149 Ζβΐ9ειπι&, Β. 120,121 ΖίπιΗείΓοΙο, Ρ.Ο. 162, 23

Το βιβλίο αυτό παρουσιάζει το θέμα των ανθρώπινων κινήτρων μέσα από μια σειρά θεωρητικών προσεγγίσεων. Κι αυτό γιατί η ποικιλία των κινήτρων είναι τέιοια που καμιά μεμονωμένη θεωρία δεν επαρκεί είτε για την περιγραφή τους είτε για την ερμηνεία των μηχανισμών μέσα από τους οποίους επηρεάζουν την ανθρώπινη εμπειρία, συμπεριφορά και δράση. Ξεκινά από την ηθολογική και ψυχαναλυτική άποψη για τα βιολογικά κίνητρα, προχωρεί στις κοινωνικές και γνωστικές θεωρίες των κινήτρων, και καταλήγει στο ρόλο του εαυτού ως αναπόσπαστου μέρους του όλου οικοδο­ μήματος των κινήτρων. Ιδιαίτερη μνεία γίνεται στη σχέση κινήτρων-βούλησης, θέμα που κερδίζει όλο και μεγαλύτερο χώρο στη σύγχρονη ψυχολογική σκέψη. Οι εφαρμογές των θεωριών για τα κίνητρα σε θέματα που άπτονται άμεσα της καθημερινής ζωής, της εκπαίδευσης και της παθολογικής συμπεριφοράς κάνουν το βι­ βλίο κατάλληλο όχι μόνο για τους ψυχολόγους αλλά και τους εκ­ παιδευτικούς και τον ενημερωμένο αναγνώστη.