• •
•
Herta Kuna BOSANSKI RUKOPISNI KODEKSI U SVJETLU JUŽNOSLAVENSKIH JUŽNOSLAVENSKIH REDAKCIJA STAROSLOVENSKOG JEZIKA Publi!"an! u# Radovi sa simpozija Srednjovjekovna Bosna i evropska kultura. Izdanja
Muzeja Zenice, sv. 3, 1973, str. 89-102 ac! to " #uater$% "snov, pro&$emati!e &osans!i' ru!opisni' !ode!sa u vremens!om rasponu od 12. do 1(. vije!a naju)e je povezan sa nji'ovim odre*ivanjem prema osta$im ju)nos$avens!im ru!opisnim +ondovima, vezanim za pojedine terene i etni!e +ormacije. ajstariji sauvani cje$oviti &osans!i !ode!si potiu iz 1. vije!a u!o$i!o im ne pri&rojimo /Miros$av$jevo evan*enje/ ric!at 19(2229, me*utim najstariji +ra4menti datiraju ve5 iz 12. vije!a i to 4$a4o$js!i /ri6!ovi5evi od$omci i /Mi'anovi5evi $isti5i/ te+ani5 19(91(. tom smis$u do danas nije de+initivno rije6eno ne samo pitanje pripadnosti pojedini' spomeni!a sa terena osne i erce4ovine ranije uma ne!oj od ju)nos$avens!i' reda!cija ne4o ni pitanje da $i cije$u ovu 4rupu spomeni!a tre&a tretirati !ao sastavni dio ne!e od reda!cija i$i !ao izdvojenu pose&nu reda!ciju. " pro&$emu /Miros$av$jevo4 evan*e$ja/ i nje4ova osnosa prema srps!im spomenicima uporedi studiju :osipa ;rane, te tamo navedenu $iteraturu ;rana 19(1. " pro&$emu reda!cije uporedi :osip amm amm 19(3. Za rje6enje ovo4 pro&$ema primarno je sa !oje teorets!e p$at+orme pristupamo odre*ivanju samo4 pojma reda!cije napominjem ujedno da pod pojmom reda!cije podrazumijevam, za raz$i!u od te!sto$o4a i ve5ine istoriara, spontano mijenjanje jezi!e supstancije i stru!ture te!stova, !ao i ve5ina $in4vista Rusanovs!ij 1970= ?!o se pri tom ima u vidu da je postojanje &i$o !a!ve reda!cijs!e !nji)evnosti nu)ni predus$ov za razmatranje i isto4, izdvojeno4 +enomena jezi!o4 ostvarenja, !ao i injenica da se, !ad je u pitanju staros$avens!i, nu)no mora imati u vidu nje4ova is!$juiva +un!cija +u n!cija $iterarno4 jezi!a, nema dvoj&e da je i cr!venos$avens!i, u !oji se u$ijevaju sva reda!cijs!a ostvarenja, mo4u5e posmatrati !ao is!$juivo $iterarno-jezi!i +enomen. @urnovo, @urnovo , 1929139> Aru&etz!o%, 19=9(> Burz, 19(921 tom !onte!stu pojam reda!cije je pojam !ate4orije $iterarno4 jezi!a, 6to znai da je u &iti pod$o)an mjeri$ima i !riterijumima !oji nisu is!$juivo $in4visti!i, ne4o i dru6tveno-po$iti!i i istorijs!i. a toj se &azi, da!$e, &osans!i ru!opisni !ode!si !ode !si mo4u posmatrati !ao pose&an tip reda!cije, &ez o&zira na injenicu da je sa isto $in4visti!o4 stanovi6ta, u!$juuju5i ovamo i pa$eo4ra+s!e i
4ra+ijs!e oso&ine, &roj oso&ina !oje su &osans!a speci+inost zapravo minima$an. Buna 19(=190 Bod &osans!i' !ode!sa !ara!teristino je upravo to da su crte re$ativne za ocjenjivanje pripadnosti &osans!oj reda!ciji u4$avnom istovremeno i crte jedne od dru4i' dviju srps!o'rvats!i' reda!cija. jena speci+inost i $e)i dije$om u tome 6to se ona prema srodnim reda!cijama naje65e odnosi dvoja!o oso&ine in'erentne &osans!oj reda!ciji prema jednoj od srodni' reda!cija po!azuju istovetnost, prema dru4oj raz$iitost, dru!ije reeno, one su prema jednoj mar!irane, do! prema dru4oj istovremeno nisu. C dru4e strane, istorijs!a i dru6tveno-po$iti!a mjeri$a upravo name5u posmatranje &osans!i' !ode!sa !ao izdvojene reda!cijs!e cje$ine tu je, u prvom redu, prisutna &osans!a dr)avnost u to!u srednje4 vije!a, zatim specija$na istorijs!a situacija osne i uma, us$ov$jena 4eo4ra+s!im po$o)ajem, a$i jo6 vi6e injenicom da ovo t$o, pos$ije cr!veno4 ras!o$a, predstav$ja istovremeno interesnu s+eru i rims!e i vizantijs!e, !asnije srps!e, instituciona$izovane cr!ve, te je ta!o, u ne!u ru!u, 4ranina zona nji'ovo4 su!o&$javanja Dante$i5 19(10> te+ani5 19=7130. pravo ta injenica da se u ne!im te!stovima osje5a uticaj i istine i zapadne tradicije daje pod$o4u za ovaj za!$jua!. ?!o tome dodamo jo6 nesumnjivo utvr*eno postojanje tzv. /Er!ve &osans!e/, !oja &ez o&zira na !vantum njene jeretinosti i$i pravovjernosti predstav$ja samosta$nu cr!venu or4anizaciju, suprotstav$jenu dru4im dvjema, jasno je da je prisutan itav niz dru6tveno-po$iti!i' i istorijs!i' o!o$nosti !oje su sva!oj !u$turnoj dje$atnosti na ovom t$u mora$e davati pose&an peat. " tzv. /Er!vi &osans!oj/ vidi op6irnije !od :aros$ava ida!a ida! 19(7a19=, te tamo navedenu $iteraturu i ?nte a&i5a a&i5 19= @odamo $i tome da su tije!om istorije 'rvats!a i srps!a dr)avna or4anizacija stupa$e s osnom i umom u razne dodire, nejedna!o4 intenziteta u raznim istorijs!im razdo&$jima, da su pojedini dije$ovi ovo4 teritorija &i$i u !ra5em i$i du)em periodu inte4rirani u dr)avne s!$opove Cr&ije i$i rvats!e, i$i dije$ovi ovi' dr)ava u osnu - neminovno je da sud&ina !u$ture, a s'odno tome i $iterature mora &iti speci+ina, s naroitim pro+i$om 6to je opet, u !rajnjoj $iniji, na$azi$o svo4 odraza i na p$anu $iterarno4 jezi!a, u !on!retnom s$uaju jezi!a reda!cije. Fir!ovi5 19( Me*utim, s isto $in4visti!e ta!e 4$edi6ta &osans!a 4rupa !ode!sa ima s 'rvats!o4$a4o$js!im, jedna!o !ao i s 5iri$i!im srps!im srednjovje!ovnim spomenicima pismenosti osim zajed ni!e staros$avens!e pod$o4e, !oja i' povezuje sa svim osta$im$im $iteraturama na cr!venos$avens!om jezi!u, jo6 jednu zajedni!u !omponentu od &itno4 znaaja - zajedni!i 4ovorni supstrat, na teme$ju !oje4 je i +ormirana reda!cija. Radi se o zajedni!om srps!o'rvats!om jezi!u, pa ia!o su - !ad je rije o 'rvats!oj i srps!oj reda!ciji - u pitanju dva raz$iita dija$e!ta u toj +un!ciji, 6to!avs!i za srps!u a a!avs!i za 'rvats!u reda!ciju, istovrsna jezi!a stru!tura !oja $e)i u osnovi o&a dija$e!ta zajedni!o4 jezi!a mno4o je &itnija u odnosu na reda!cijs!e promjene od sitniji' stru!tura$ni' i, naroito, supstancijs!i' raz$i!a.
osna je u tom po4$edu ne6to &$i)a srps!oj reda!ciji, s !ojom je povezuje 6to!avs!i dija$e!t, samo 6to je u &osans!im !ode!sima prete)no zastup$jen zapadno6to!avs!i, a u srps!im istono6to!avs!i rozovi5, 197031. :osip amm, istina, smatra pre$aznim podrujem izme*u zapadne i istone reda!cije samo pojas izme*u osne i ne, !oji je 6a!avs!i, 6to ne5e od4ovarati stanju, jer su ne!i !ode!si nesumnjivo istono&osans!e provenijencije !ao /@ivo6evo evan*e$je/ i$i /Gajni!o evan*e$je/ amm 19(3=9. "tuda se izme*u ove tri !on!retne reda!cijs!e $iterature osje5a da$e!o ve5a s$inost na jezi!om p$anu u odnosu prema dru4im reda!cijama nasta$im na &azi dru4i' ju)nos$avens!i' jezi!a, pri emu !ode!si !oji pripadaju &osans!om !orpusu ru!opisa u mno4om predstav$jaju pre$aznu !ari!u, u !ojoj se dodiruju reda!cijs!e speci+inosti dru4i' dviju. ?!o se tome jo6 doda da su veoma raz$iiti dru6tveno-po$iti!i i !u$turni us$ovi nametnu$i i dru4i o&im, a naje65e i dru4u sadr)inu $iterarnoj dje$atnosti, !oja se u naj6irem smis$u mo)e u&rojati u reda!cijs!u !nji)evnost, ima osnova da se &osans!i !ode!si posmatraju izdvojeno iz !omp$e!sa 'rvats!e i$i srps!e reda!cijs!e !nji)evnosti !ao pose&na reda!cijs!a !nji)evnost Radoji5 19(219> amm 19(3(0> Mo6in 19(=177. odnosu prema osta$im srps!o'rvats!im reda!cijs!im !nji)evnostima osna i um se upravo u po4$edu temati!e &itno odvajaju od svi' osta$i'. Bo$i!o se dosada zna, &osans!i !ode!si su, u4$avnom, re$i4iozno4 !ara!tera, a$i re$ativno s!romno4 repertorija> radi se, u4$avnom, o evan*e$jima, i to prete)no o tetrama, u4$avnom &ez $itur4ijs!e podje$e, zapravo samo sa jednim ja!o starim tipom podje$e na amonijeve 4$ave i jevstatijeve !anone. ric!at 19(2232 @ru4a znaajna oso&ina je da se u svim do danas ouvanim z&ornicima sauva$a apo!a$ipsa, uz dru4e dije$ove ovo4 zavjeta Mo6in 19=7139, a$i samo izuzetno i te!st Ctaro4 zavjeta, npr. devet &i&$i!i' pjesama /va$ovo4 ru!opisa/ i uz to pone!i apo!ri+, 6to samo po se&i nije od ve5e4 znaaja s o&zirom da se apo!ri+ni spisi isto4 i$i s$ino4 !ara!tera na$aze i u dru4im reda!cijama. to se pa! apo!ri+a tie, va$ja !onstatovati da su oni u 'rvats!oj reda!ciji da$e!o atra!tivniji od &osans!i' ida! 19=7130> 19(7123 z to, upravo, je neznatan &roj ta!vi' te!stova za !oje se mo)e s re$ativnom si4urno65u ustvrditi da imaju jereti!i, &o4umi$s!i !ara!ter, !ao 6to su 4$ose iz4u&$jeno4 /Cre5!ovi5evo4 evan*e$ja/ Cperans!ij 1902172-82> ida! 19(7121, i$i nedovo$jno proueni i samo dje$omino proitani te!st $isti5a iz Monteprandona. :ereti!i !ara!ter ovi' $isti5a posvjedoen je za sada samo indire!tno s o&zirom da 4a je u Ita$iju donio, po svemu sude5i, +ranjevac @omini! an4a$a, poznati &orac protiv jereti!a, !oji je dje$ovao u osni u prvoj po$ovini 1. vije!a A'a$$ocz% 190=79. "d izvjesno4 su znaaja za ovo pitanje i strane intervencije u &o4umi$s!oj osni u to!u 13. vije!a ida! 19==11-0> Fir!ovi5 19(=8-(9> Mo6in 19=71((.
!ode!si, pisani u istoj reda!cijs!oj tradiciji, upravo jedna!o tradiciji !ao i oni &osans!i' !rstjana. Fir!ovi5 19(=8-(9 po4$edu veza sa srps!om reda!cijom vr$o je !ara!teristian spomeni! /Gajni!o evan*e$je/, !oje u ne!im svojim dije$ovima potvr*uje intenzivne veze s resavs!om 6!o$om :er!ovi5 1971=97-(01, do! je u dru4im do&ro tradirani &osans!i te!st. !o$i!o je nasta$o na terenu na !ojem se danas na$azi vr$o je vjerovatno da su uticaji iz Cr&ije mo4$i &iti dire!tni, a i!avizam ovo4 evan*e$ja, !oji i nije ta!o izrazit !ao u ne!im dru4im !ode!sima :er!ovi5 19711(3-171, mo4ao &i &iti i ozna!a tradiranosti jedno4 nje4ovo4 pred$o6!a. Ae!stova svjetovno4 !ara!tera u ovoj reda!cijs!oj !nji)evnosti mo)e se 4otovo re5i da nema uop5e, mada je vr$o vjerovatno da se za &osans!i teren mo)e vezati /er$ins!a ?$e!sandrida/, a mo)da i /ajeva ?$e!sandrida/ Marin!ovi5 19(9(1> ;an der er! 1970 sva!a!o ne /Roudni!a/, !oja 5e &iti najvjerovatnije pisana na terenu Do$jica, !a!o po!azuju njene izrazito a!avs!e oso&ine :a4i5 18(793> 1871203-17. Bao &osans!u pominje je Me'meda$ija @izdar @izdar 19(9313, me*utim tipom zapadne 5iri$ice s$u)i$e su se i Do$jice, pa i @u&rovni! amm 19=8198. Me*utim, ova ?$e!sandrida je sva!a!o samo prepis /srps!e ?$e!sandride/, a po svojim jezi!im !ara!teristi!ama jedva mo)e da se u&roji u s!$op reda!cije u naj6irem smis$u rijei, jer je jezi! 4otovo narodni. Me*utim, !ao 6to je poznato, i srps!a i 'rvats!a reda!cijs!a !nji)evnost o&u'vataju znatno 6iri i &o4atiji repertorij dje$a, u s!$adu sa svojom dru6tvenom +un!cijom 'rvats!a uz $itur4ijs!e i dru4e re$i4ijs!e spise i tzv. pu!o-re$i4ioznu !nji)evnost te+ani5 19(91(-(3> amm 19(3(3, a srps!a !omp$etnu srednjovje!ovnu !nji)evnost, cr!venu i svjetovnu Dav$ovi5 19=9-18> Buna 19(=193 Du!ore$i4iozna !nji)evnost mo)e se samo us$ovno u&rojati u reda!cijs!u, jer je jezi! u ve5em dije$u ti' te!stova sasvim narodni. Istina, postoji jo6 uvije! mo4u5nost da se prona*e jo6 pone6to &osans!i' ru!opisa, a$i te6!o je povjerovati da &i i ne!i novi na$azi mo4$i &itno promijeniti s$i!u &osans!a reda!cijs!a !nji)evnost je nu)no o4raniena speci+inim ustrojstvom svoje cr!ve &osans!i' !rstjana !oja, po svemu sude5i nije nje4ova$a ni zapadni ni istoni o&red. "p6irnije o pro&$emu $itur4ije &osans!i' !rstjana piso je :aros$av ida! 19==a. Do svemu se in da, u4$avnom, za ve5inu !ode!sa mo)e smatrati da nisu s$u)i$i u $itur4ijs!e svr'e prema s$u)&enim o&redima zapadne i$i istone cr!ve. Ao stanje ne mijenjaju ni na*eni ostaci $itur4ijs!i' te!stova, pomenuto4 /Darimejni!a/ i /Cp$its!o4 misa$a/, !oji samo trasiraju povremene veze u o&a pravca i u!azuju na prisutnost o&ostrani' uticaja. vezi sa tim je i pro&$em i$uminacije ru!upisa Ma!simovi5 19(020-(. "na nije ima$a ni cr!vene or4anizacije ono4 tipa !ao pravos$avna i$i !ato$i!a cr!va, a uz to i ma$im znaajem v$adars!e dinastije, !oja &i inspirira$a i potpoma4a$a !nji)evno stvara$a6tvo. e postoji ni istoriars!a dje$atnost, jer ne postoji ni dinasti!i !u$t, !ao npr. !od emanji5a. " cr!venoj or4anizaciji vidi !od Fir!ovi5a Fir!ovi5, 19(10=
"sim to4a, epo'a sna)enja dr)ave i dinastije u vrijeme Avrt!a je ujedno i epo'a jaanja srps!i' uticaja, z&o4 Avrt!ove o!renutosti Cr&iji, do! opet sve !asnije etape predstav$jaju s$a&$jenje &osans!e dr)avnosti uz porast strani' uticaja, te uz dire!tne po$iti!e intenvencije i !u$turne pritis!e !ato$i!e, $atinisti!e cr!ve, ime ova samosvojna &osans!a reda!cijs!a !nji)evnost &iva potis!ivana i izvr4nuta postepenom zamiranju, ija su 4ornja 4ranica prva deset$je5a pos$ije pada osne pod Aur!e Fir!ovi5, 19(282> ida!, 19(=291. 19=9=-10. Za ve5inu &osans!i' !ode!sa je do!azano da im je &$i)i i$i da$ji pred$o)a! &io 4$a4o$js!i te+ani5 19=98> amm 19(0=9 Izme*u osta$i' i za /@ivo6evo evan*e$je/ s poet!a 1. vije!a mo)e se pretpostaviti da mu je jedna od stariji' pod$o4a &i$a pisana o&$om 4$a4o$jicom, jer se u nje4ovom te!stu na6$o jedno 4$a4o$js!o i u toj +ormi, i to na od4ovaraju5em mjestu u te!stu, ta!o da se ne mo)e pretpostaviti da je tamo s$uajno u&aeno. "sim to4a, na dru4om mjestu te!sta u rijei /vp4)detp4/ @618$H3-= izvr6ena je zamjena s$ova /d/ s$ovom /$/, 6to se ta!o*e vezuje za 4re6!u pri prepisivanju s 4$a4o$js!e pod$o4e. ije, me*utim, is!$jueno da je 4$a4o$jica u osnu dopira$a i sa zapada iz rvats!e i sa isto!a iz Ma!edonije te+ani5, 19(9a20> Mo6in, 19(=177> Bones!i, 19=7192 pri$o4 ovoj istonoj provenijenciji 4ovori i injenica da se orto4ra+s!e !ara!teristi!e &osans!e 5iri$ice vezuju za najstarije 5iri$i!e ma!edons!e spomeni!e, a +a!at da su iste i !ara!teristi!e najraniji' sauvani' spomeni!a uma, Zete i @u!$je, prije +ormiranja tzv. svetosavs!e recenzije, 4ovori i o putu prodiranja te!stova amm, 19(0=1. z to, veze s Ma!edonijom, uz zao&i$a)enje Cr&ije, &ar u prvo vrijeme, poduprte su i ideo$o6!im stavovima i izrazitim neprijate$jstvom srps!i' v$adara 13. vije!a prema &osans!im &a&unima Mo6in, 19=71(7> Bones!i, 19=719 " tom 4ovori i amova opservacija da se pojav$juje u &osans!im te!stovima, mada 4a u 'rvats!im 4$a4o$js!im maticama nema ve5 od 11. vije!a amm 19(0=1, 6to se opet mo)e vezati za ma!edons!e 5iri$s!e spomeni!e, u !ojima se zadr)ao jeri, a na to upu5uje i +a!u$tativna pojava jusova u ne!im &osans!im !ode!sima, mada izuzetno ric!t 19(22=9>
Bones!i, 19=(28> @anii5, 1971(0> rici!at, 19(22(2, te reprodu!cija 4r!o4 /%/ ipsi$on sa /u/ uz /i/ i /i)icu/ Bones!i 19=(28> @anii5 19717> rici!at 19(22(2. Za intenzivnije veze s Ma!edonijom 4ovori i te!stua$no i $e!si!o prouavanje aposto$a, pri emu je $a)e Bones!i mo4ao da nazre vezu ma!edons!o4 aposto$a s aposto$ima !oji su se prepisiva$i na &osans!om podruju, a naroito je i$ustrativno 6to je utvr*eno da se /;rane6ni!i aposto$/ dodiruje s /r6!ovi5evim aposto$om/, a$i i s aposto$om u s!$opu /M$eta!o4 z&orni!a/ amm, 19(0 tom su po4$edu !ara!teristina s$ova /a/, //, /t/, /jeri/ i /ome4a/, !oja zadr)avaju !od svi' &osans!i' !ode!sa ar'ainije o&$i!e - a s ravnim sta&$om o !oje je o&je6ena manje i$i vi6e izdu)ena pet$ja !oja naje65e ne dodiruje $iniju> // sa simetrinom a6icom, i$i, !asnije, simetrinom vi$ju6!om na dr6ci> /t/ !oje je is!$juivo jednostu&ano, ni!ad sa dva i$i tri stupca>
/jeri/ !oje uvije! ima spojnicu, te ome4a sa uzdi4nutim srednjim stu&i5em, do! su o&a !rajnja stu&i5a naje65e ravna ric!at 19(22(> :er!ovi5 197189> Dav$ovi5 M., 192122> or*i5, 197113> Mo6in, 19((. "sim to4a, vr$o je esto tropotezno /)/, naje65e od dvaju 'orizonta$ni' $u!ova !oje na mjestu dodira, i$i na sredini sijee stu&i5 ric!at, 19(290> or*i5, 197113=> :er!ovi5 197191. odnosu prema spomenicima resavs!e 6!o$e ovamo se jo6 mo)e dodati /m/ &ez !osi' &oni' strana, e sa e!i5em na jezi!u, te /v/ sa o&je jedna!e pet$je :er!ovi5, 197190> or*i5, 197113(> Mo6in, 19==11 "sim to4a, u spisa! &osans!i' oso&ina distin!tivni' prema srps!im tre&a jo6 pri&rojati itav niz orto4ra+s!i' oso&ina, !ao 6to je nepoznavanje 4ra+ema /psi/ i /i)ica/, !oje se sre5u samo izuzetno, te pojav$jivanje s$ova /o/, //, /$/ i deseteri!o4 i u4$avnom samo u &rojnim vrijednostima, te napo!on uvanje /*erva/, za vrijednost 4$asa /*/, izuzetno i /5/, e4a nema ni u ra6!im ni u resavs!im spomenicima, i 6to povezuje &osans!e spise s 4$a4o$js!om tradicijom jer!ovi5, 1971292> ida!, 19=713(> te+ani5, 19=7131> @ani5i5, 1871=(> or*i5, 1971113. odnosu prema resavs!im !ode!sima jedna od najuo$jiviji' &osans!i' !ara!teristi!a je 4otovo potpuni nedostata! a!cenata i spiritusa :a4i5, 187713> ida!, 19=7137> ric!at,19(22=0, a prema svima osta$ima, i 4$a4o$js!im i 5iri$s!im, nedostata! &i$o !a!ve zamjene za po$u4$as, tj. te!stovi u4$avnom nemaju ni pajera!a ni apostro+a i$i 6tapi5a, 6to se vr$o rano jav$ja i u 'rvats!oj 4$a4o$jici te+ani5, 19=7107> amm, 19=819> ric!at, 19(22=0> :er!ovi5, 19(=29 "rto4ra+s!e oso&ine !oje se smatraju 4otovo od$uuju5im za identi+i!aciju &osans!i' !ode!sa su vrijednosti jata !ao ja i e !ao je, na poet!u rijei i u postvo!a$s!oj poziciji, 6to ostaje trajna oso&ina ovi' spomeni!a u svim vremens!im periodima, a !oja se dovodi u vezu s vrijedno65u ovi' zna!ova u sistemi 4$a4o$jice. Cama injenica da se 4ra+ijs!e vrijednosti u &osans!im !ode!sima mo4u vezati za 4$a4o$jicu jo6 nije, naravno, izravni do!az za ve5u vezanost ove reda!cije za zapadniju 'rvats!u, s o&zirom na injenicu da je Ma!edonija od 10. do 12. vije!a ta!o*e 4$a4o$js!i teren, a nesumnjive su, !a!o je ve5 pomenuto, i veze izme*u ovi' dviju reda!cijs!i' !nji)evnosti, najvjerovatnije pre!o uma Bones!i, 19=7192> amm, 19(0=9> e$i5, 193(21=> te+ani5, 19=710. :. ;rana $ocira 4$a4o$js!i Min'ens!i a&ecedarij na &osans!o-'ums!i teren prve po$ovine 12. vije!a ;rana, 19(3193 Za povezanost s 'rvats!im terenom 4ovori, me*utim, izravno svjedoanstvo jedno4 dije$a sami' !ode!sa, te!sto$o6!i i jezi!i amm, 19(0(1. tom po4$edu ima znaaja i samo postojanje /Cp$its!o4 od$om!a/ !oji si4nira +azu ve5e povezanosti &arem jedno4 dije$a osne s 'rvats!om 4$a4o$js!om !nji)evno65u, pa i zaoadnim o&redom te+ani5, 19=78= "sim to4a, najve5i &roj te!stova je izriito i!avs!i 6to prema na6im dija$e!ats!im znanjima upu5uje na areu zapadno od rije!e osne, !oja je mora$a, ve5 i z&o4 istorijs!i' o!o$nosti, &iti u tje6njoj vezi s vats!om rozovi5, 197012> Ivi5 19=8188, amm, 19(3=7.
Ginjenica je, npr., da je jedan od !ode!sa, va$ov ru!opis, pisan za istu $inost za !oju je napisan i jedan od najznaajniji' 4$a4o$js!i' spomeni!a, /rvojev misa$/, tj. za rvoja ;u!i5a rvatini5a, i to mo)da &a6 i na t$u da$matins!e nvats!e amm, 19(0=0 a +onets!om p$anu &osans!e !ode!se !ara!teri6e od prvi' vremena re$ativno )iva in+i$tracija crta narodno4 4ovora, 6to je u principu oso&ina !oja pri&$i)uje ove te!stove 'rvats!oj 4$a4o$js!oj !nji)evnosti i mar!ira i' prema srps!im te+ani5, 19=78= Au je pored 4ovorno4 re+$e!sa jata re$ativno rana vo!a$izacija po$u4$asa te dosta esti primjeri pre$aza v( u u u otvorenom s$o4u Dav$ovi5 M. 192123> amm, 19(09> ida!, 19==a7> 19=7137>, ric!at 19(22==> :er!ovi5, 1971271> te+ani5, 19=789 a mor+o$o6!om p$anu je situacija ne6to !omp$e!snija. @o!, s jedne strane, intenzivnije prodiru i u $itur4ijs!e te!stove crte narodno4 4ovora, !ao 6to su, npr., o&$ici odre*eno4 vida pridjeva novo4 srps!o'rvats!o4 tipa u ve5ini pade)a izuzimaju5i 4enit. s4. m. i n., 4dje se vr$o du4o uz o4o odr)ava - a4o, srps!o'rvats!o ujednaavanje u imeni!im !onsonants!im osnovama, dot$e se, s dru4e strane, u 4$a4o$s!oj sistemi !ontinuiraju ar'aini tipovi aorista i participa preterita, mada se, 6to se tie aorista, mora primijetiti da su nje4ovi o&$ici podr)ani srps!o'rvats!im o&$icima prezenta ric!at, 19(22(0> :er!ovi5, 1971327> @anii5, 1871( Bao 6to su ve5 utvrdi$a pojedinana istra)ivanja, postoji odre*ena !onzervativnost i u $e!sici, do! raznotenija u &i&$ijs!im te!stovima u!azuju na izrazitu te!sto$o6!u !onzervativnost ric!at, 19(227(> amm, 19(0(1> 1970230, amm 19(3((. "va epo'a je pismom ve5 jae odije$jena od 'rvats!e 4$a4o$js!e, mada je s njom mo4u da vezuju ne!e dru4e crte, !a!o sam ve5 ista!$a, u prvom redu jezine. Are5a +aza su ru!opisi od po$ovine 1. do !raja 1=. vije!a i odjeci ove !nji)evnosti u 1(. vije!a, para$e$ni pri&$i)no sa epo'om tzv. resavs!e 6!o$e i dru4om +azom 'rvats!e 4$a4o$js!e !nji)evnosti Mo6in, 1970230> 999910=> amm, 19(3(( ovoj se eposi, naroito u njenom dru4om dije$u, veze sa 'rvats!om 4$a4o$js!om !nji)evno65u a! une!o$i!o pojaavaju, 6to mo)e &iti i rezu$tat po$iti!i' potresa i vezivanja Botromani5a za !ato$i!u cr!vu i 'rvats!o-u4ar s!u v$aste$u Fir!ovi5, 19(282 Drema vr$o os!udnim 4$a4o$js!im spomenicima prve +aze mo4u5e je samo !onstatovati njenu prisutnost na ovom t$u, do! je pitanje odnosa prema srps!oj reda!ciji une!o$i!o !omp$e!sno pitanje. Rije je o /Miros$av$jevom evan*e$ju/, za !oje su mi6$jenja une!o$i!o podije$jena> ne!i 4a autori pri&rajaju srps!oj reda!ciji, do! dru4i smatraju da je ovaj 'ums!i spomeni! 4otovo
rodonae$ni! &osans!e tradicije, po6to, ia!o je pisan za jedno4a srps!o4 !neza, po!azuje oso&ine !oje 4a povezuju ne samo za 4$a4o$js!i pred$o)a! ne4o i za zapadniji teritorij ;rana, or*i5, 1971(=> Mo6in, 9999= esumnjivo je, me*utim, da je um upravo ta!vo pre$azno podruje na !ome su mo4$i da se u!rste uticaji istono4 i zapadno4 terena, a prodiranje ove speci+ine 'ums!e tradicije u osnu u rezu$tatu je dove$o do +ormiranja pose&ne pisars!e 6!o$e &osans!i' !rstjana, podudariv6i se sa nas$ije*enim 4$a4o$js!im tradicijama. @ru4a +aza je da$e!o izrazitija u raz$i!ama prema speci+ininm oso&inama svetosavs!e 6!o$e, ne samo u pa$eo4ra+s!om i orto4ra+s!om ne4o i u jezi!om po4$edu. @istin!tivne oso&ine su s$jede5e nemanje $i4atura /je/ i /ja/, osim izuzetno i pojava speci+ine $i4ature za u, starije pa$eo4ra+s!e +orme s$ova, nemanje 4r!i' s$ova izuzimaju5i /ome4a/ i /+i/ osim u &rojnim vrijednostima, nedostata! o&i$je)avanja pa$ata$ni' $ i n, osim u se!vencama sa u, a i to nedos$jedno ida!, 19(7117> Mo6in, 99997=> 19((> ric!at, 19(22=0> Dav$ovi5 M. 192123 Zajedni!e oso&ine su na ovom p$anu samo jedan po$u4$as, i to me!i, mije6anje /jeri/ i /i/, jedna!a zamjena naza$a or*i5, 197171> :er!ovi5, 19(=29 a +onets!om p$anzu ve5 je prisutan i!avizam, a$i ne u svim te!stovima, u!o$i!o je !ode!s pisan na isto! od rije!e osne, te u!o$i!o je pisar ije!avac, /jat/ ostaje dos$jedno neizmijenjeno, a$i za raz$i!u od srps!i' !ode!sa 4otovo nema zamjene sa /e/. tom po4$edu jedino odstupa ru!opis iz z&ir!e ric!at, 19(22== Izrazito je ve5 prisustvo zamjene /vp4/ sa /u/, naroito u prijed$o4u, mada je ova oso&ina u odnosu prema srps!im te!stovima samo !vantitativni po!azate$j. @istin!tivna crta je i sa)imanje vo!a$a, naroito dvaju vo!a$a i, a! i !ad jedan pripada vezni!u, a redovno i sa)imanje u 4$a4o$a pritiHpridu ric!at, 19(22(0> Cperans!ij, 190(> Buna, 1971101, :er!ovi5, 19(=29, ;rana, 19(7=3 @istin!tivna +onomor+o$o6!a oso&ina je i nepoznavanje suvi6ni' vo!a$s!i' redup$i!acija, 6to se pose&no odnosi na udvajanje /a/, i po$u4$asa, pos$jednje4 naroito u 4enitvu mno)ine :er!ovi5, 19(=1 a mor+o$o6!om p$anu izrazito je prisustvo asi4mats!o4 aorista i stare +orme participa preterita a!tivno4 I; vrste, !ao distin!tivno prema spomenicima svetosavs!e 6!o$e, a uz to se sre5e i poetno naru6avanje !onsonants!e sisteme imenica, naroito u srednjem rodu, i ujednaavanje sa o-osnovama ric!at, 19(22(> :er!ovi5, 19(932> Cperans!ij, 190( Drema 'rvats!im 4$a4o$js!im te!stovima prve +aze raz$i!e su izrazite ta!o*e u +onetici. pnvom redu u zamjeni /jata/, !oja je u 4$a4o$js!im !ode!sima i!avs!o-e!avs!a, te zatim u speci+inom re+$e!su prednje4 na$aza iza pa$ata$ni' su4$asni!a, !oje se uz e esto re+$e!tuje i !ao a u &os. !ode!sima re+$e!s a je izuzetniji i $e!si!i stro4o o4ranien. Zatim, di4ra+ /6t/ u &osans!im !ode!sima ima vrijednost /6t/, u 4$a4o$js!im /65/ i$i /5/. to se tie *enva, u 'rvats!oj 4$a4o$js!oj !nji)evmosti u4$avnom je u vrijednosti j i esto zamjenjuje etimo$o6!o /j/, e4a ni!ad nema u &osans!im, a i u vrijednosti /j/ o4ranien je, u4$avnom, na spomeni!e sa zapadnije4 t$a amm, 19(3=2> te+ani5, 19=792.
Me*utim, stariji tipovi aorista i particip preterita, !ao i !ontra'irani o&$ici imper+e!ta vezuju ovc dvije reda!cije, uz ve5 pominjane orto4ra+s!e oso&ine amm, 19(3=3> :er!ovi5, 19(933. po4$edu orto4ra+ije mis$i se na nain posanja /ja/, /je/ i o&i$je)avanje pa$ata$ni' su4$asni!a. Are5a epo'a u odnosu prema resavs!oj 6!o$i po!azuje znatnije di+erencijacije, mada ne uvije! sasvim dos$jedno. "vo je, u prvom redu, pos$jedica injenice da &osans!a !nji)evnost nije vi6e do)ivje$a renesansu !a!vu je ima$a srps!a !nji)evnost despotovine> turs!a invazija na a$!an mora da je us!oro u ve5oj mjeri pre!inu$a i !omuniciranje sa istonijim s$avens!im reda!cijama. Aa!o u &osans!im !ode!sima nema 4otovo uop5e a!cenata i nadredni' zna!ova, ta!o tipini' za resavs!u 6!o$u, u!o$i!o se i na*u, to je &$ijedi odsjaj ne!o4 pred$o6!a Mo6in, 19(=173> ida!, 19(7117 Zatim, &osans!i !ode!si nasuprot resavs!im ostaju dos$jedno pri jednom jeru, resavs!i u pravi$u imaju o&a, jednojerovi su u toj 6!o$i odstupanja. &osans$!im ru!opisima to4a vremena u ve$i!oj je mjeri pisutna v!a$izacija po$u4$asa, prete)no u ja!om po$o)aju, a$i pone!ad i 6ire, a$i ima i re+$e!sa va u otvorenom s$o4u, 6to je istovremeno i ozna!a resavs!e 6!o$e @anii5, 187128-19> ova!ovi5, 18781=0> :er!ovi5, 1971271> Dav$ovi5 M. 19212> ida!, 1==a7> 19=7137. I!avizam je postao usta$jeni manir, pa se pojav$juje i u !ode!sima s nei!avs!o4 terena npr. /Gajni!om evan*e$ju/, a op5a +onets!a distin!tivna crta je pojaano prodiranje 4ovorni' oso&ina, !ao npr. pre$az /+/ u /p/, zatim jaa asimi$acija su4$asni!a, sporadini pre$az /$/ u /o/, 6to u4$avnom ne poznaju do&ro tradirani resavs!i te!stovi Mo6in 9999, :er!vi5, 19711(-171> ida!, 19==a7> 19=713(> @anii5, 18712> amm,19(0=1 a mor+o$o6!om p$anu u izra)enije distin!tivne oso&ine tre&a u&rojati preov$adavanje sa)eti' o&$i!a u p$ura$s!im pade)ima pridjevs!o-zamjeni!e promjene, te !ontinuiranje stariji' aoristni' i particips!vi' o&$i!a, do! se uvanje staros$ovens!i' o&$i!a u ve5ini sin4u$ars!i' pade)a participa, izuzimaju5i part. per+. pasivni, une!n$i!o podudara s !asnijom tradicijom resavs!e 6!o$e. :er!ovi5, 197131-3(2> @anii5, 1871(= Drema 4$a4o$js!oj 'rvats!oj !nji)evnosti u +onetici ostaju i da$je prisutne sve distin!tivne crte !oje su va)i$e i za pret'odni period, me*utim, na mor+o$o6!om p$anu &osans!i te!stovi su sada jae tradirani, jer u 'rvats!e prodire u ve5oj mjeri narodni jezi!, 6to va)i podjedna!o za 4$a4o$s!u i imens!u sistemu, a$i i za sinta!su i $e!si!u amm, 19(3=-=7> azor, 19(372 Aa!o se u &osans!im !ode!sima jo6 u4$avnom do&ro uvaju staros$ovens!i o&$ici prezenta, u4$avnom i o&$ici tvrde imeni!e promjene a-osnova, 6to je ja!o po!o$e&an u 'rvats!oj 4$a4o$js!oj !nji)evnosti, do! je supin u4$avnom zamijenjen in+initivom, upravo suprotno stanju u 4$a4o$js!oj !nji)evnosti :er!ovi5, 197138=> @anii5, 187170, amm, 19(3= "vim, naravno, nije iscrp$jena $ista oso&ina !oje su distin!tivne prema 'rvats!oj 4$a4o$js!oj i srps!oj svetosavs!oj i resavs!oj 6!o$i. Za sva!i &i se period mo4$e i deta$jnije porediti pa$eo4ra+s!e i orto4ra+s!e oso&ine, s o&zirom da za tu svr'u postoji re$ativno dovo$jan &roj podata!a i ana$iza.
Me*utim, +onets!e i mor+o$o6!e oso&ine, a naroito sinta!sa i $e!si!a pojedini' &osans!i' !ode!sa nisu u potpunosti proueni, a nedostaje i mono4ra+s!i' radova o ve$i!om &roju znaajni' srps!i' spomeni!a, pa je samim tim ote)ano i sa4$edavanje op5e4 jezi!o4 pro+i$a ove !nji)evnosti, !ao i !ore$acija s &osans!im srednjovje!ovnim !ode!sima. a&rojane oso&ine i dati pre4$ed ostaje, prema tome, !ao po!u6aj situdiranja &osans!i' !ode!sa u o!vire op5e ju)nos$ovens!e reda!cijs!e !nji)evnosti i ustanov$javanje njeni' najosnovniji' !ore$acija prema svim spomenutim reda!cijs!im !nji)evnostinma u vremens!om rasponu od 11. do 1=. vije!a.
Literatura a&i5 ?nte 19= oviji po4$edi u nauci o pitanju srednjovje!ovne cr!ve &osans!e. Dre4$ed Carajevo, &r. 2, 19= e$i5 ?$e!sandar 193( e65e sv. Cave i nje4ove 6!o$e u stvaranju nove reda!cije srps!i' 5iri$s!i' spomeni!a. Cvetosavs!i z&orni! 1. Crps!a !ra$jevs!a a!ademija 11, eo4rad, 193( rozovi5 @a$i&or 1970 @ija$e!ts!a s$i!a 'rvats!osrps!o4 jezino4 prostora. Radovi Zadar, sv. 8, razdio $in4visti!o-+i$o$o6!i sv. =, 1970 Fir!ovi5 Cima 19( Istorija srednjovje!ovne &osans!e dr)ave. eo4rad, 19( @anii5 uro 1871 va$ov ru!opis. Ctarine :?Z Za4re&, sv. 3, 1871 @izdar Me'meda$ija 19(9 Ctari &osans!i te!stovi. Carajevo, 19(9 @urnovo .. 1929 Cur $a pro&$eme du vieuJ-s$ave. Me$a4nes $in4uistiKues dedies au Dremier con4res des p'i$o$o4ues s$aves, Dra'a, 1929 or*i5 Detar 1971 Istorija srps!e 5iri$ice, eo4rad, 1971 ric!at Irena 19(2 @ivo6evo jevan*e$je. :u)nos$ovens!i +i$o$o4 eo4rad, sv. 2=, 19(1-19(2 amm :osip 19=8 Ctaros$ovens!a 4ramati!a. Za4re&, 19=8 19(0 ?po!a$ipsa &osans!i' !rstjana. C$ovo Za4re&, sv. 9-10, 19(0 19(3 rvats!i tip cr!venos$avens!o4 jezi!a. C$ovo Za4re&, sv. 13, 19(3 19( Cer&s!aja i 'orvats!aja reda!cii o&6es$avijans!o4o $iteraturno4a jaz%!a. ;opros% jaz%!oznanija, sv. 3, 19(
Ivi5 Dav$e 19=8 @ie ser&o!roatisc'en @ia$e!te 1. raven'a4e, 19=8 :a4i5 ;atros$av 18(7 istorija !nji)evnosti naroda 'rvats!o4 i srps!o4. Za4re&, 18(7 1871 "4$edi iz stare 'rvats!e proze Livot ?$e!sandra ;e$i!o4. Ctarine :?Z Za4re&, sv. 3, 1871 1877 "pis i izvodi iz ne!o$i!o ju)no-s$ovens!i' ru!opisa. Ctarine :?Z Za4re&, sv. 1 9, 1877 :er!ovi5 ;. 19(= "d$i!e srps!e recenzije u )itju Cimeona emanje. Dri$ozi prouavanju jezi!a ovi Cad, 19(= 19(9 $a4o$s!i o&$ici u Manoj$ovom jevan*e$ju. Dri$ozi prouavanju jezi!a ovi Cad, &r. =, 19(9 1971 Gajni!o jevan*e$je do!tors!a disertacija. ovi Cad, 1971 Bones!i $a)e 19=( ;rane6i5!i aposto$. C!opje 19=( 19=7 "'rids!a !nji)evna 6!o$a. C$ovo Za4re&, sv. (-8, 19=7 Buna erta 19(= Reda!cije staros$ovesn!o4 !ao $iterarni jezi! Cr&a i rvata. C$ovo Za4re&, sv. 1=-1(, 19(= 1970 ra4menti parimejni!a &osans!e provenijencije. C$ovo Za4re&, sv. 20, 1970 Burz :oze+ 19(9 &enice jaz%!a staros$oves!e'o. Dra'a, 19(9
Dante$i5 M. 19( ;rana :.
;rana :osip 19(1
