128368561-Heywood-Πολιτικές-Ιδεολογίες

Η έννοια της ιδεολογίας

15

1 ΕΙΣΑΓΩΓΗ: H ΕΝΝΟΙΑ ΤΗΣ Ι∆ΕΟΛΟΓΙΑΣ Ο ρόλος των ιδεών Τι είναι η ιδεολογία; Αριστερά, κέντρο και δεξιά Η άνοδος και η πτώση των ιδεολογιών

16

A. Heywood – Πολιτικές Ιδεολογίες

Όλοι οι άνθρωποι είµαστε κατά κάποιον τρόπο πολιτικοί στοχαστές. Είτε το γνωρίζουµε είτε όχι, όλοι µας χρησιµοποιούµε πολιτικές ιδέες και έννοιες κάθε φορά που εκφράζουµε τις απόψεις µας ή λέµε αυτό που σκεφτόµαστε. Η καθηµερινή γλώσσα βρίθει από όρους όπως «ελευθερία», «επιείκεια», «ισότητα», «δικαιοσύνη» και «δικαιώµατα». Παροµοίως, χρησιµοποιούµε λέξεις όπως «συντηρητικό», «φιλελεύθερο», «σοσιαλιστικό», «κοµµουνιστικό», «φασιστικό», για να περιγράψουµε τις δικές µας απόψεις ή εκείνες των άλλων ανθρώπων. Ωστόσο, τέτοιοι όροι, ενώ µας είναι οικείοι ή αποτελούν ακόµη και κοινοτοπίες, σπάνια χρησιµοποιούνται µε ακρίβεια ή µε νοηµατική σαφήνεια. Για παράδειγµα, τι είναι «ισότητα»; Τι σηµαίνει όταν λέµε ότι όλοι οι άνθρωποι είναι ίσοι; Σηµαίνει άραγε ότι γεννιόνται ίσοι, ή µήπως ότι πρέπει να αντιµετωπίζονται από την κοινωνία σα να είναι ίσοι; Πρέπει να έχουν ίσα δικαιώµατα, ίσες ευκαιρίες, ίση πολιτική επιρροή και ίσους µισθούς; Παροµοίως, λέξεις όπως «κοµµουνιστικό» ή «φασιστικό» συχνά χρησιµοποιούνται εσφαλµένα. Τι σηµαίνει να αποκαλέσουµε κάποιον «φασίστα»; Τι αξίες και πεποιθήσεις έχουν οι φασίστες και γιατί τις έχουν; Σε τι διαφέρουν οι απόψεις των κοµµουνιστών από εκείνες, ας πούµε, των φιλελεύθερων, των συντηρητικών ή των σοσιαλιστών; Σ’ αυτό το βιβλίο θα εξετάσουµε τις ουσιαστικές ιδέες και πεποιθήσεις των κυριότερων πολιτικών ιδεολογιών. Πρέπει προηγουµένως να εγκύψουµε, ωστόσο, σε τρία προκαταρκτικά ζητήµατα. Πρώτον, τι ρόλο παίζουν στην πολιτική οι ιδέες και οι θεωρίες; ∆εύτερον, ποια είναι η φύση των συστηµάτων πεποιθήσεων µέσα στα οποία έχουν αναπτυχθεί αυτές οι ιδέες και, υπό µια έννοια, είναι συσκευασµένες; Με άλλα λόγια, τι είναι πολιτική ιδεολογία; Και, τρίτον, πόσο χρήσιµη είναι η συµβατική διάκριση µεταξύ αριστεράς και δεξιάς στην ταξινόµηση αυτών των ιδεών και των ιδεολογιών; Ο ρόλος των ιδεών ∆εν είναι καθολικά αποδεκτό ότι οι ιδέες και οι ιδεολογίες είναι σηµαντικά πράγµατα. Μερικές φορές η πολιτική θεωρείται ότι δεν διαφέρει πολύ από τη γυµνή πάλη για εξουσία. Αν αυτό αληθεύει, τότε οι πολιτικές ιδέες δεν είναι παρά απλή προπαγάνδα, παιχνίδια µε τις λέξεις ή συνθήµατα σχεδιασµένα να αποφέρουν ψήφους ή να προσελκύσουν τη λαϊκή υποστήριξη. Οι ιδέες και οι ιδεολογίες είναι λοιπόν, σύµφωνα µε αυτή την άποψη, απλά κάποιες βιτρίνες που χρησιµοποιούνται για να συγκαλύψουν τις βαθύτερες πραγµατικότητες της πολιτικής ζωής. Αυτή η θέση υποστηρίχτηκε από τον


17

συµπεριφορισµό, µια σχολή της ψυχολογίας που συνδέθηκε µε τον Oυώτσον (John B. Watson, 1878-1958) και τον Σκίννερ (B.F. Skinner, 1904-90). Από την οπτική γωνία του συµπεριφορισµού, οι άνθρωποι δεν είναι τίποτα περισσότερο από βιολογικές µηχανές, ρυθµισµένες να δρουν (ή, πιο σωστά, να αντιδρούν) σε ορισµένα εξωτερικά ερεθίσµατα. Το σκεπτόµενο υποκείµενο, µαζί µε τις ιδέες, τις αξίες, τα αισθήµατα και τις προθέσεις του, απλά είναι κάτι αδιάφορο. Μια πολύ παρόµοια άποψη απαντάται και στον «διαλεκτικό υλισµό», δηλαδή τη µορφή χυδαίου µαρξισµού που κυριάρχησε στο πνευµατικό στερέωµα της Σοβιετικής Ένωσης και άλλων ορθόδοξων κοµµουνιστικών κρατών. Ο διαλεκτικός υλισµός υποστηρίζει ότι οι πολιτικές ιδέες µπορούν να κατανοηθούν µόνο στο φως των οικονοµικών ή ταξικών συµφερόντων, τα οποία εκφράζουν. Οι ιδέες έχουν «υλική βάση» και δεν έχουν από µόνες τους κανένα νόηµα ούτε σηµασία. Οι ορθόδοξοι µαρξιστές συνεπώς αναλύουν την πολιτική µε όρους κοινωνικών τάξεων και αντιµετωπίζουν τις πολιτικές ιδεολογίες σαν να µην ήταν αυτές τίποτε περισσότερο από έκφραση των συµφερόντων συγκεκριµένων τάξεων. Αλλά και το αντίθετο επιχείρηµα έχει χρησιµοποιηθεί επίσης. Για παράδειγµα, ο βρετανός οικονοµολόγος Κέυνς (John Maynard Keynes, βλ. Κεφάλαιο 2) υποστήριξε ότι ο κόσµος κυβερνάται κυρίως από τις ιδέες των οικονοµολόγων και των πολιτικών φιλόσοφων. Όπως το έθεσε στις τελευταίες σελίδες της Γενικής Θεωρίας του: Οι πρακτικοί άνθρωποι, που πιστεύουν ότι οι ίδιοι εξαιρούνται από τις επιδράσεις των διανοουµένων, συνήθως δεν είναι παρά σκλάβοι κάποιων νεκρών ήδη οικονοµολόγων. Οι διάφοροι τρελοί που βρίσκονται στην εξουσία και ακούν φωνές από το πουθενά, στην πραγµατικότητα διυλίζουν την παραφροσύνη τους από τα γραπτά κάποιου ελαφρώς παρωχηµένου ακαδηµαϊκού (Keynes [1936] 1963, σ. 383).

Μακράν του να απορρίπτει τις ιδέες ως εξαρτηµένα αντανακλαστικά, τα οποία ρυθµίζονται από κάποιες περιστάσεις, η θέση του Κέυνς υπογραµµίζει πως οι πεποιθήσεις και οι θεωρίες των ανθρώπων σε µεγάλο βαθµό τούς παρέχουν τα κίνητρα της δράσης τους. Ο κόσµος σε τελική ανάλυση κυβερνάται από κάποιους «ελαφρώς παρωχηµένους ακαδηµαϊκούς». Μια τέτοια άποψη επάγεται, για παράδειγµα, ότι ο σύγχρονος καπιταλισµός εν πολλοίς αναπτύχθηκε µέσα από την κλασική οικονοµία του Άνταµ Σµιθ (Adam

18


Smith, βλ. Κεφάλαιο 2) και του Ντέιβιντ Ρικάρντο (David Ricardo, 17721823), ή ότι ο σοβιετικός κοµµουνισµός διαµορφώθηκε ουσιαστικά από τα κείµενα του Καρλ Μαρξ και του Βλαντιµίρ Ιλίτς Λένιν (βλ. Κεφάλαιο 4), αλλά και ότι η ιστορία της ναζιστικής Γερµανίας µπορεί να κατανοηθεί µόνο µε βάση τα δόγµατα που ανέπτυξε ο Χίτλερ στο Ο Αγών µου. Στην πραγµατικότητα και οι δύο αυτές ερµηνείες της πολιτικής ζωής είναι µονοδιάστατες και ανεπαρκείς. Οι πολιτικές ιδέες δεν αποτελούν απλώς παθητική αντανάκλαση κάποιων κατεστηµένων συµφερόντων ή προσωπικών φιλοδοξιών, αλλά έχουν τη δύναµη να εµπνέουν και να καθοδηγούν την πολιτική δράση των ανθρώπων και έτσι να διαµορφώνουν την πραγµατική ζωή µιας κοινωνίας. Ταυτόχρονα, οι πολιτικές ιδέες δεν µας έρχονται από το πουθενά ούτε πέφτουν από τον ουρανό όπως η βροχή. Όλες οι πολιτικές ιδέες διαµορφώνονται από τις κοινωνικές και ιστορικές περιστάσεις µέσα στις οποίες αναπτύσσονται, καθώς και από τις πολιτικές φιλοδοξίες τις οποίες υπηρετούν. Εντελώς απλά, η πολιτική θεωρία και η πολιτική πρακτική είναι αλληλένδετες. Κάθε αφήγηση της πολιτικής ζωής πρέπει λοιπόν, για να είναι ισορροπηµένη και πειστική, να αναγνωρίζει τη σταθερή αλληλόδραση µεταξύ ιδεών και ιδεολογιών από τη µια µεριά και ιστορικών και υλικών δυνάµεων από την άλλη. Οι ιδέες και οι ιδεολογίες επηρεάζουν τη ζωή µας µε συγκεκριµένους τρόπους. Καταρχάς, µας παρέχουν την οπτική µέσα από την οποία κατανοούµε και εξηγούµε τον κόσµο. Οι άνθρωποι δεν βλέπουν τον κόσµο όπως αυτός είναι, αλλά όπως οι ίδιοι τον περιµένουν να είναι. Με άλλα λόγια, τον βλέπουν µέσα από ένα πέπλο εδραιωµένων πεποιθήσεων, απόψεων και εκ προοιµίου υποθέσεων. Είτε συνειδητά είτε ασύνειδα, ο καθένας µας προσυπογράφει ένα ορισµένο σύνολο πολιτικών πεποιθήσεων και αξιών που καθοδηγούν και επηρεάζουν τη συµπεριφορά του. Οι πολιτικές ιδέες και οι ιδεολογίες θέτουν στόχους που εµπνέουν την πολιτική µας δραστηριότητα. Από αυτή τη σκοπιά, οι πολιτικοί υπόκεινται σε δύο διαφορετικές επιδράσεις. Χωρίς αµφιβολία, όλοι οι πολιτικοί επιθυµούν την εξουσία. Αυτό τούς αναγκάζει να είναι πραγµατιστές (βλ. παρακάτω) και να υιοθετούν πολιτικές και ιδέες που είναι εκλογικά δηµοφιλείς ή ευνοούνται από ισχυρές οµάδες, όπως είναι ο επιχειρηµατικός κόσµος και ο στρατός. Ωστόσο, οι πολιτικοί σπανίως αποζητούν την εξουσία απλώς και µόνο για την εξουσία. Έχουν και οι ίδιοι κάποιες απόψεις, αξίες και πεποιθήσεις αναφορικά µε το τι πρέπει να κάνουν µε αυτή την εξουσία όταν την αποκτούν.


19

Η εξισορρόπηση µεταξύ των πραγµατιστικών και των ιδεολογικών παραγόντων ποικίλλει από πολιτικό σε πολιτικό, καθώς επίσης και στις διάφορες φάσεις της σταδιοδροµίας των πολιτικών. Μερικοί, όπως για παράδειγµα ο Αδόλφος Χίτλερ (βλ. Κεφάλαιο 9), υπήρξαν ισχυρά ή ακόµη και φανατικά προσηλωµένοι σε ένα σαφές σύνολο ιδεολογικών στόχων. Τα κείµενα του Χίτλερ διαπνέονται από σφοδρό αντισηµιτισµό και πραγµατεύονται απροκάλυπτα την επιθυµία του να εγκαθιδρύσει µια ρατσιστική αυτοκρατορία στην ανατολική Ευρώπη, η οποία να κυριαρχείται από τη Γερµανία. Οι µαρξιστές επαναστάτες αφετέρου, όπως ο Λένιν, αφοσιώθηκαν στο στόχο της οικοδόµησης µιας αταξικής κοµµουνιστικής κοινωνίας. Ωστόσο, κανένας πολιτικός δεν έχει την πολυτέλεια να τυφλώνεται από τις ιδεολογικές του δοξασίες: πρέπει να κάνουν στρατηγικούς συµβιβασµούς, εφόσον θέλουν να κερδίσουν και να διατηρήσουν την εξουσία. Αναµφίβολα οι αντισηµιτικές επιθέσεις κλιµακώθηκαν στη Γερµανία µετά τον διορισµό του Χίτλερ ως καγκελάριου το 1933, αλλά µόνο την εποχή του πολέµου ο Χίτλερ αποδύθηκε στην πολιτική φυλετικής εξόντωσης, η οποία ήταν ανέκαθεν ο στόχος του, όπως πίστευαν µερικοί. Χαρακτηριστική είναι και η περίπτωση του Λένιν: παρά την απέχθειά του για τον καπιταλισµό, εισήγαγε το 1921 τη Νέα Οικονοµική Πολιτική, η οποία επέτρεπε την επανεµφάνιση σε περιορισµένη κλίµακα της ιδιωτικής πρωτοβουλίας στη Ρωσία. Άλλοι πολιτικοί, κυρίως αλλά όχι αποκλειστικά στις ΗΠΑ, έχουν καταλήξει σχεδόν να θεωρούνται πολιτικά εµπορεύµατα. Συσκευάζουν και πωλούν τους εαυτούς τους µε βάση την εικόνα και προσωπικότητα που έχουν δηµιουργήσει, και δίνουν ελάχιστη ή καµία προσοχή στις ιδέες ή στην πολιτική που επαγγέλλονται. Ακόµη και αυτοί όµως δεν είναι απλά κάποιοι πραγµατιστές που αποδύονται αποκλειστικά στο κυνήγι της εξουσίας. Η σηµασία των ιδεών και των αξιών στην πολιτική των ΗΠΑ συγκαλύπτεται από το γεγονός ότι τα δύο µεγαλύτερα κόµµατα, οι Ρεπουµπλικάνοι και οι ∆ηµοκρατικοί, συµµερίζονται τους ίδιους ευρύτερους ιδεολογικούς στόχους. Οι περισσότεροι αµερικανοί πολιτικοί προσυπογράφουν αυτό που έχει αποκληθεί «αµερικανική ιδεολογία», δηλαδή ένα σύνολο φιλελεύθερων καπιταλιστικών αξιών σχετικά µε τις αρετές της οικονοµίας της ελεύθερης αγοράς και του σεβασµού στις αρχές που ενσωµατώνει το Σύνταγµα των Ηνωµένων Πολιτειών. Οι πολιτικές ιδέες συµβάλλουν επίσης στη διαµόρφωση της φύσης των πολιτικών συστηµάτων. Τα συστήµατα διακυβέρνησης ποικίλλουν σε µεγάλο βαθµό σ’ ολόκληρο τον κόσµο και συνδέονται πάντοτε µε ορισµένες

20


αξίες ή αρχές. Οι απόλυτες µοναρχίες στηρίζονταν σε κάποιες καθιερωµένες θρησκευτικές απόψεις και κυρίως στο δόγµα της ελέω θεού δεσποτείας. Τα πολιτικά συστήµατα στις περισσότερες σύγχρονες δυτικές χώρες είναι θεµελιωµένα επάνω σε ένα σύνολο φιλελεύθερων δηµοκρατικών αρχών. Τα δυτικά κράτη τυπικά σέβονται τις ιδέες της περιορισµένης και συνταγµατικής διακυβέρνησης και επίσης πιστεύουν ότι η κυβέρνηση πρέπει να είναι αντιπροσωπευτική και να βασίζεται σε τακτικές και ανταγωνιστικές εκλογές. Παροµοίως τα παραδοσιακά κοµµουνιστικά πολιτικά συστήµατα συµµορφώνονται προς τις αρχές του µαρξισµού-λενινισµού. Τα κοµµουνιστικά κράτη κυριαρχούνται από ένα µόνο κόµµα, ένα κυβερνών Κοµµουνιστικό Κόµµα, του οποίου η αυθεντία στηρίζεται στην εδραία πεποίθηση του Λένιν ότι µόνον το κοµµουνιστικό κόµµα αντιπροσωπεύει τα συµφέροντα της εργατικής τάξης. Ακόµη και το γεγονός ότι ο κόσµος είναι κατακερµατισµένος σε εθνικά κράτη και ότι η κυβερνητική εξουσία απαντάται συνήθως σε εθνικό επίπεδο αντανακλά την επίδραση κάποιων πολιτικών ιδεών –σ’ αυτή την περίπτωση του εθνικισµού– και, πιο συγκεκριµένα, την αρχή του εθνικού αυτοκαθορισµού. Τέλος, οι πολιτικές ιδέες και οι ιδεολογίες µπορούν να λειτουργούν ως µια µορφή κοινωνικού ιστού, ο οποίος παρέχει στις διάφορες κοινωνικές οµάδες και εντέλει σε ολόκληρες τις κοινωνίες ένα ορισµένο σύνολο πεποιθήσεων και αξιών που τις συνέχουν. Οι πολιτικές ιδεολογίες συνήθως συνδέονται µε ορισµένες κοινωνικές τάξεις, για παράδειγµα ο φιλελευθερισµός µε τις µεσαίες τάξεις, ο συντηρητισµός µε τη γαιοκτηµονική αριστοκρατία, ο σοσιαλισµός µε την εργατική τάξη κοκ. Αυτές οι ιδέες αντικατοπτρίζουν τις βιωµατικές εµπειρίες, τα συµφέροντα και τις φιλοδοξίες µιας ορισµένης κοινωνικής τάξης και συνεπώς τήν βοηθούν να αναπτύξει ένα αίσθηµα ταυτότητας και αλληλεγγύης. Ωστόσο, οι ιδέες και οι ιδεολογίες µπορούν επίσης να συµβάλουν στη συνοχή µεταξύ διαφορετικών οµάδων και τάξεων µέσα στην κοινωνία. Για παράδειγµα, στα περισσότερα δυτικά κράτη υπάρχει ένα ενοποιητικό θεµέλιο φιλελεύθερων δηµοκρατικών αξιών, ενώ στις µουσουλµανικές χώρες το ισλάµ έχει καθιερώσει ένα κοινό σύνολο ηθικών αρχών και δοξασιών. Εξασφαλίζοντας στην κοινωνία µια ενιαία πολιτική παιδεία, οι πολιτικές ιδέες βοηθούν να εµπεδωθεί η τάξη και η πολιτική σταθερότητα. Ένα ενοποιητικό σύνολο πολιτικών ιδεών και αξιών µπορεί να αναπτυχθεί µε φυσιολογικές διαδικασίες στους κόλπους της κοινωνίας. Ωστόσο,


21

µπορεί επίσης να επιβληθεί εκ των άνω, σε µια προσπάθεια κατασκευής υπακοής και µε αυτό τον τρόπο να λειτουργεί ως µορφή κοινωνικού ελέγχου. Οι αξίες των οµάδων της ελίτ, όπως είναι οι πολιτικές και στρατιωτικές ηγεσίες, οι κρατικοί αξιωµατούχοι, οι γαιοκτήµονες και οι βιοµήχανοι, µπορεί να αποκλίνουν σηµαντικά από εκείνες των µαζών. Οι άρχουσες ελίτ µπορούν να χρησιµοποιούν ορισµένες πολιτικές ιδέες για να συγκρατήσουν και να περιορίσουν την αντιπαράθεση, µέσα από µια διαδικασία ιδεολογικής χειραγώγησης. Αυτό φαίνεται καθαρότερα σε καθεστώτα που διέθεταν «επίσηµες’ ιδεολογίες, όπως ήταν η ναζιστική Γερµανία και η Σοβιετική Ένωση.. Και στις δυο αυτές περιπτώσεις, οι επίσηµες ή πολιτικά «φερέγγυες’ πεποιθήσεις, δηλαδή, εκείνες του εθνικοσοσιαλισµού και του µαρξισµού λενινισµού αντίστοιχα, κυριάρχησαν στην πολιτική ζωή και σε όλους τους κοινωνικούς θεσµούς, στην τέχνη, την κουλτούρα, την εκπαίδευση, τα µέσα µαζικής ενηµέρωσης κοκ. Οι τυχόν αντίθετες απόψεις και πεποιθήσεις απλά λογοκρίνονταν ή καταστέλλονταν. Κάποιοι πάντως ισχυρίζονται ότι µια πιο εκλεπτυσµένη µορφή ιδεολογικής χειραγώγησης παρατηρείται σε όλες τις κοινωνίες. Αυτό λόγου χάρη υποστηρίζει η µαρξιστική άποψη, η οποία εξετάζεται στην επόµενη ενότητα, ότι η πολιτισµική παιδεία των καπιταλιστικών κοινωνιών κυριαρχείται από ιδέες, που εξυπηρετούν τα συµφέροντα των οικονοµικά κυρίαρχων τάξεων. Τι είναι η ιδεολογία; Το βιβλίο µας αποτελεί πρωταρχικά µια µελέτη των πολιτικών ιδεολογιών και όχι µια ανάλυση της φύσης της ιδεολογίας. Μεγάλη σύγχυση προκαλεί το γεγονός ότι η «ιδεολογία» και οι «ιδεολογίες», αν και εµφανώς σχετίζονται, είναι εντελώς διαφορετικά αντικείµενα. Το να εξετάσουµε την έννοια της «ιδεολογίας» σηµαίνει να εξετάσουµε έναν ιδιαίτερο τύπο πολιτικής σκέψης, ο οποίος διακρίνεται από άλλους τύπους πολιτικής σκέψης, λόγου χάρη την πολιτική επιστήµη ή την πολιτική φιλοσοφία. Το να µελετήσουµε λοιπόν την πολιτική ιδεολογία σηµαίνει να αναλύσουµε τη φύση, το ρόλο και τη σηµασία αυτής της διανοητικής κατηγορίας, καθώς και να στοχαστούµε επάνω σε ζητήµατα όπως ποια σύνολα πολιτικών ιδεών και επιχειρηµάτων πρέπει να ταξινοµηθούν ως ιδεολογίες. Για παράδειγµα, είναι η ιδεολογία αυτή καθαυτή απελευθερωτική ή καταπιεστική; Είναι αληθινή ή ψεύτικη; Παροµοίως, είναι ο συντηρητισµός και ο εθνικισµός ιδεολογίες υπό την ίδια έννοια που είναι ο φιλελευθερισµός και ο σοσιαλισµός; Από

22


την άλλη πλευρά, το να µελετήσουµε τις διάφορες «ιδεολογίες» σηµαίνει να ασχοληθούµε µε την ανάλυση του περιεχοµένου αυτού του τύπου της πολιτικής σκέψης, δηλαδή να ενδιαφερθούµε για τις ιδέες, τα δόγµατα και τις θεωρίες που έχουν αναπτυχθεί από διάφορες ιδεολογικές παραδόσεις και στο πλαίσιο των ίδιων παραδόσεων. Για παράδειγµα, τι έχει να µας πει ο φιλελευθερισµός για την αξία της ελευθερίας; Γιατί οι σοσιαλιστές παραδοσιακά υποστηρίζουν την ισότητα; Πώς οι αναρχικοί υπερασπίζονται την ιδέα της κοινωνίας χωρίς κράτος; Γιατί οι φασίστες θεωρούν την πάλη και τον πόλεµο υγιή φαινόµενα; Για να εξετάσουµε τέτοια ζητήµατα «περιεχοµένου», ωστόσο, είναι αναγκαίο να στοχαστούµε πρώτα επάνω στον «τύπο» της πολιτικής σκέψης, που πραγµατευόµαστε, δηλαδή την πολιτική ιδεολογία. Προτού συζητήσουµε τις χαρακτηριστικές ιδέες και τα δόγµατα των λεγόµενων ιδεολογιών, χρειάζεται να σκεφτούµε, γιατί αυτές οι δέσµες ιδεών έχουν ταξινοµηθεί ως ιδεολογίες. Ακόµη πιο σηµαντικό, τι σηµαίνει για εµάς τούτη η κατηγοριοποίηση; Τι µπορούµε, για παράδειγµα, να µάθουµε για τον φιλελευθερισµό, τον σοσιαλισµό, τον φεµινισµό και τον φασισµό, από το γεγονός ότι όλα αυτά τα πολιτικά ρεύµατα ταξινοµούνται ως ιδεολογίες; Οι έννοιες της ιδεολογίας Το πρώτο πρόβληµα, το οποίο αντιµετωπίζουµε σε κάθε συζήτηση για τη φύση της ιδεολογίας, είναι ότι δεν έχουµε κανέναν γενικά αποδεκτό ορισµό του όρου, παρά µόνο πολλούς και αντίθετους ορισµούς. Όπως το έθεσε ο Mακ Λέλλαν (McLellan, 1986, σ. 1) «η ιδεολογία είναι η πιο φευγαλέα έννοια σε όλο το χώρο των κοινωνικών επιστηµών». Λίγοι πολιτικοί όροι έχουν γίνει αντικείµενο τόσο πηγαίας και φορτισµένης αντιπαράθεσης. Αυτό συνέβη για δύο λόγους. Καταρχάς, καθώς όλες οι έννοιες της ιδεολογίας αναγνωρίζουν ένα ορισµένο σύνδεσµο µεταξύ θεωρίας και πράξης, τούτος ο όρος φέρνει στην επιφάνεια έντονες αντιπαραθέσεις, όπως αναφέραµε στην προηγούµενη ενότητα, για το ρόλο των ιδεών στην πολιτική ζωή, καθώς και για τη σχέση µεταξύ πεποιθήσεων και ιδεών, από τη µια µεριά, και υλικής ζωής ή πολιτικής συµπεριφοράς από την άλλη. ∆εύτερον, η έννοια της ιδεολογίας δεν µπόρεσε ποτέ να διαχωριστεί από την αδιάκοπη πάλη ανάµεσα στις πολιτικές ιδεολογίες. Ο όρος ιδεολογία ανέκαθεν χρησιµοποιούνταν µε πολεµικό τρόπο, για την καταδίκη ή την κριτική κάποιων αντιπάλων οµάδων ιδεών ή συστηµάτων πεποιθήσεων. Μια ουδέτερη και


23

φαινοµενικά αντικειµενική έννοια της ιδεολογίας δεν χρησιµοποιήθηκε ευρέως πριν από το δεύτερο µισό του εικοστού αιώνα, αλλά ακόµη και τότε δεν έπαψαν να υπάρχουν διαφωνίες αναφορικά µε τον πολιτικό ρόλο και την κοινωνική σηµασία της ιδεολογίας. Ορίστε µερικά από τα νοήµατα που αποδόθηκαν κατά καιρούς στον όρο «ιδεολογία»:  Ένα πολιτικό σύστηµα πεποιθήσεων.  Ένα σύνολο πολιτικών ιδεών προσανατολισµένο στη δράση.  Οι ιδέες της κυρίαρχης τάξης.  Η κοσµοθεώρηση µια συγκεκριµένης κοινωνικής τάξης ή κοινωνικής οµάδας.  Ορισµένες πολιτικές ιδέες που ενσωµατώνουν ή αρθρώνουν ταξικά ή κοινωνικά συµφέροντα.  Ιδέες που αναπαράγουν µια ψευδή συνείδηση στους εκµεταλλευόµενους ή τους καταπιεσµένους.  Ιδέες που εντάσσουν το άτοµο στο κοινωνικό του πλαίσιο και δηµιουργούν ένα αίσθηµα συλλογικής ταυτότητας.  Ένα επίσηµα καθοσιωµένο σύνολο ιδεών, που χρησιµοποιείται για τη νοµιµοποίηση ενός πολιτικού συστήµατος ή καθεστώτος.  Ένα πολιτικό δόγµα που καλύπτει όλες τις εκφάνσεις της ζωής και αξιώνει να του αναγνωρίζεται το µονοπώλιο της αλήθειας.  Ένα αφηρηµένο και σε µεγάλο βαθµό συστηµατοποιηµένο σύνολο πολιτικών ιδεών. Η καταγωγή του όρου εντούτοις είναι σαφής. Η λέξη ιδεολογία πλάστηκε την εποχή της Γαλλικής Επανάστασης από τον Antoine Destutt de Tracy (1754-1836) και χρησιµοποιήθηκε δηµοσίως για πρώτη φορά το 1796. Για τον Τρασύ, η ideologie αναφερόταν σε µια νέα επιστήµη των ιδεών, δηλαδή, κυριολεκτικά σε µια ιδεο-λογία. ∆ιαποτισµένος από τον ορθολογικό ζήλο που διέκρινε τον ∆ιαφωτισµό, ο Τρασύ πίστευε ότι ήταν εφικτό να αποκαλυφθούν αντικειµενικά οι καταβολές των διάφορων ιδεών και διακήρυξε ότι τούτη η νέα επιστήµη, δηλαδή η ιδεολογία, θα έφτανε κάποτε να απολαµβάνει το ίδιο κύρος µε τις ήδη καθιερωµένες επιστήµες, όπως ήταν η βιολογία και η ζωολογία. Επισηµαίνοντας µάλιστα ότι όλες οι µορφές θεωρητικής έρευνας στηρίζονται σε κάποιες ιδέες, ο ντε Τρασύ διατύπωσε µια ακόµη πιο τολµηρή άποψη, ότι δηλαδή η ιδεολογία τελικά θα αναγνωριζόταν ως η βασίλισσα όλων των επιστηµών. Ωστόσο, παρά τις µεγάλες αυτές προσδο-

24


κίες, αυτό το αρχικό νόηµα του όρου ελάχιστα επηρέασε τη µεταγενέστερη χρήση του. Η ιδεολογία σταδιοδρόµησε ως κεντρικής σηµασίας πολιτικός όρος χάρη στη χρήση της στα κείµενα του Καρλ Μαρξ. Η χρήση του όρου από τον Μαρξ, καθώς και το ενδιαφέρον που επέδειξαν γι’ αυτόν οι µεταγενέστερες γενεές των µαρξιστών στοχαστών, εξηγούν σε µεγάλο βαθµό την προεξάρχουσα θέση που απολαµβάνει η έννοια της ιδεολογίας στη σύγχρονη κοινωνική και πολιτική σκέψη. Ωστόσο, το νόηµα που είχε δώσει σε αυτή την έννοια ο Μαρξ ήταν πολύ διαφορετικό από εκείνο που δέχεται σήµερα η κρατούσα τάση της πολιτικής ανάλυσης. O Μαρξ χρησιµοποίησε τον όρο στον τίτλο του πρώιµου έργου του Η γερµανική ιδεολογία ([1846] 1970), το οποίο έγραψε από κοινού µε τον δια βίου συνεργάτη του Φρήντριχ Ένγκελς (1820-1895). Στο ίδιο έργο περιέχεται επίσης η καθαρότερη περιγραφή της άποψης του Μαρξ για την ιδεολογία: Οι ιδέες της κυρίαρχης τάξης είναι σε κάθε εποχή οι κυρίαρχες ιδέες δηλαδή, η τάξη, που είναι η κυρίαρχη υλική δύναµη της κοινωνίας, είναι ταυτοχρόνως και η κυρίαρχη πνευµατική της δύναµη. Η τάξη, που έχει στη διάθεσή της τα µέσα υλικής παραγωγής, ελέγχει ταυτοχρόνως και τα µέσα πνευµατικής παραγωγής, έτσι ώστε, µιλώντας γενικά, οι ιδέες εκείνων που δεν κατέχουν τα µέσα πνευµατικής παραγωγής να υπόκεινται σε αυτήν (Μarx and Engels, 1970, σ. 64).

Η µαρξική έννοια της ιδεολογίας (δηλαδή, µε τον τρόπο που χρησιµοποιείται από τον ίδιο τον Μαρξ) έχει αρκετά κρίσιµα χαρακτηριστικά. Πρώτον, η ιδεολογία συνδέεται µε την εξαπάτηση και την παραπλάνηση· παράγει µια ψευδή ή εσφαλµένη άποψη για τον κόσµο, δηλαδή εκείνο το φαινόµενο που ο Ένγκελς αποκάλεσε «ψευδή συνείδηση». Ο Μαρξ χρησιµοποίησε την ιδεολογία ως µια κριτική έννοια, που σκοπό είχε να αποκαλύψει µια διαδικασία συστηµατικής παραπλάνησης των ανθρώπων. Από την άλλη πλευρά χαρακτήρισε τις δικές του ιδέες ως επιστηµονικές, ακριβώς επειδή αυτές ήταν σχεδιασµένες έτσι ώστε να αποκαλύπτουν τις πραγµατικές λειτουργίες της ιστορίας και της κοινωνίας. Άρα, η αντίθεση µεταξύ ιδεολογίας και επιστήµης, όσο και µεταξύ ψεύδους και αλήθειας, είναι ζωτική για την κατανόηση της χρήσης του όρου «ιδεολογία» από τον Μαρξ. ∆εύτερον, η ιδεολογία συνδέεται εδώ µε το ταξικό σύστηµα. Ο Μαρξ πίστευε, ότι η διαστρέβλωση


25

που αναπόφευκτα ενυπάρχει στην ιδεολογία πηγάζει από το γεγονός ότι η ιδεολογία αντανακλά τα συµφέροντα και την αντίληψη για την κοινωνία που έχει η κυρίαρχη τάξη. Η κυρίαρχη τάξη δεν θέλει να αναγνωρίσει πως είναι καταπιέστρια και άλλο τόσο ποθεί να συµφιλιώσει τους καταπιεζόµενους µε την ιδέα της καταπίεσής τους. To ταξικό σύστηµα παρουσιάζεται εποµένως αντεστραµµένο από την ιδεολογία - µια ιδέα που ο Μαρξ απέδωσε µε την εικόνα του σκοτεινού θαλάµου (camera obscura), δηλαδή της ανάστροφης εικόνας του εξωτερικού κόσµου που παράγουν στο εσωτερικό τους η φωτογραφική µηχανή ή το ανθρώπινο µάτι. Ο φιλελευθερισµός, που απεικονίζει ως αυτονόητα και πανανθρώπινα δικαιώµατα εκείνα που µπορούν να ασκηθούν µόνον από τις προνοµιούχες τάξεις, οι οποίες κατέχουν περιουσία, αποτελεί συνεπώς το κλασικό παράδειγµα ιδεολογίας. Τρίτον, η ιδεολογία αποτελεί εκδήλωση εξουσίας. Συγκαλύπτοντας τις αντιφάσεις επάνω στις οποίες στηρίζονται τόσο ο καπιταλισµός όσο και όλες οι ταξικές κοινωνίες, η ιδεολογία βοηθά να αποκρυβεί από το προλεταριάτο η πραγµατικότητα της εκµετάλλευσης που η άρχουσα τάξη το αναγκάζει να υφίσταται, και µε αυτόν τον τρόπο στηρίζει ένα σύστηµα άνισης ταξικής εξουσίας. Η ιδεολογία στην κυριολεξία συγκροτεί τις «κυρίαρχες» ιδέες της εποχής. Τέλος, ο Μαρξ αντιµετώπισε την ιδεολογία ως ένα προσωρινό φαινόµενο. Η ιδεολογία θα συνεχίσει να υπάρχει µόνο στο βαθµό που επιβιώνει το ταξικό σύστηµα, το οποίο την δηµιουργεί. Το προλεταριάτο, που θα γίνει κατά την άποψη του Μαρξ ο «νεκροθάφτης» του καπιταλισµού, είναι προορισµένο όχι να εγκαθιδρύσει µια άλλη µορφή ταξικής κοινωνίας, αλλά αντιθέτως να καταργήσει τελείως την ταξική ανισότητα, καθιερώνοντας την κοινοκτηµοσύνη του πλούτου. Τα συµφέροντα του προλεταριάτου συµπίπτουν εποµένως µε εκείνα της κοινωνίας συνολικά. Το προλεταριάτο λοιπόν δεν χρειάζεται καµιά ιδεολογία, επειδή αυτό είναι η µόνη τάξη που δεν έχει ανάγκη από αυταπάτες. Οι µεταγενέστερες γενιές των µαρξιστών επέδειξαν σαφώς µεγαλύτερο ενδιαφέρον για την ιδεολογία απ’ ότι ο ίδιος ο Μαρξ, πράγµα που αντανακλά σε µεγάλο βαθµό το γεγονός ότι η βεβαιότητα του Μαρξ για την επικείµενη κατάρρευση του καπιταλισµού αποδείχτηκε υπερβολικά αισιόδοξη. Ακριβώς αυτό ώθησε τους µεταγενέστερους µαρξιστές να εστιάσουν την προσοχή τους στην ιδεολογία ως έναν από τους παράγοντες που εξηγούν την απροσδόκητη ανθεκτικότητα και προσαρµοστικότητα του καπιταλιστικού τρόπου παραγωγής. Στο µεταξύ σηµειώθηκαν ωστόσο και σηµαντικές

26


µετατοπίσεις στο νόηµα του όρου. Η πιο σηµαντική από αυτές ήταν ότι όλες οι τάξεις θεωρήθηκε ότι διαθέτουν ιδεολογίες. Στο Τι να Κάνουµε ([1902] 1988) ο Λένιν περιέγραψε τις ιδέες του προλεταριάτου ως «σοσιαλιστική ιδεολογία» – φράση που θα φαινόταν γελοία στον Μαρξ. Για τον Λένιν και τους περισσότερους µαρξιστές του εικοστού αιώνα, η ιδεολογία αναφέρεται στις χαρακτηριστικές ιδέες κάθε συγκεκριµένης κοινωνικής τάξης – ιδέες που προάγουν τα συµφέροντα αυτής της τάξης ανεξάρτητα από την ταξική της θέση. Ωστόσο, αφού όλες οι τάξεις –το προλεταριάτο όσο και η αστική τάξη– διαθέτουν ιδεολογία, ο όρος χάνει τις αρνητικές συνεκδοχές του. Η ιδεολογία δεν συνεπάγεται αναγκαστικά το ψεύδος και την παραπλάνηση, ούτε αντιδιαστέλλεται πλέον από την επιστήµη. Πράγµατι, ο «επιστηµονικός σοσιαλισµός» (δηλαδή ο µαρξισµός) αναγνωρίστηκε τώρα ως µια µορφή προλεταριακής ιδεολογίας. Ωστόσο, ενώ η έννοια της ιδεολογίας στον Λένιν ήταν ουσιαστικά ουδέτερη, εκείνος είχε πλήρη συνείδηση του ρόλου που έπαιζε η ιδεολογία στην υποστύλωση του καπιταλιστικού συστήµατος. Καθώς το προλεταριάτο είναι υποδουλωµένο στην «ιδεολογία της αστικής τάξης», ισχυρίστηκε ο Λένιν, αδυνατεί να εξασφαλίσει από µόνο του την ταξική του συνειδητοποίηση. Ήταν λοιπόν απαραίτητο να φτιαχτεί ένα «πρωτοπόρο» κόµµα για την καθοδήγηση των εργατικών µαζών, ώστε να πραγµατωθεί το επαναστατικό τους δυναµικό. Η µαρξιστική θεωρία της ιδεολογίας έφθασε ίσως στο απόγειό της µε τον Aντόνιο Γκράµσι (Antonio Gramsci [1935] 1971). Ο Γκράµσι ισχυρίστηκε ότι το καπιταλιστικό ταξικό σύστηµα δεν στηρίζεται απλά στην άνιση οικονοµική και πολιτική δύναµη των κοινωνικών τάξεων, αλλά σ’ αυτό που ο ίδιος ονόµασε «ηγεµονία» των αστικών ιδεών και θεωριών. Ηγεµονία σηµαίνει καθοδήγηση ή κυριαρχία, και υπό αυτή την έννοια η ιδεολογική ηγεµονία των αστών αναφέρεται στην ικανότητα των αστικών ιδεών να εκτοπίζουν τις αντίπαλες απόψεις και να αναδεικνύονται στην πραγµατικότητα σε κοινούς τόπους της εποχής τους. O Γκράµσι υπογράµµισε σε πόσο µεγάλο βαθµό η ιδεολογία εµφιλοχωρεί σε κάθε επίπεδο της κοινωνίας – στις τέχνες και στα γράµµατα, στο εκπαιδευτικό σύστηµα και στα µαζικά µέσα ενηµέρωσης, στην καθηµερινή γλώσσα και στη λαϊκή κουλτούρα. Αυτή η αστική ηγεµονία, επέµενε ο Γκράµσι, µπορεί να αµφισβητηθεί µόνο στο πολιτικό και πνευµατικό επίπεδο, δηλαδή µέσα από την εγκαθίδρυση µιας αντίπαλης «προλεταριακής ηγεµονίας», στηριγµένης στις σοσιαλιστικές αρχές, αξίες και θεωρίες.


27

Αντόνιο Γκράµσι (Antonio Gramsci, 1891-1937) Ιταλός µαρξιστής και θεωρητικός της κοινωνικής σκέψης. Γιος ενός ταπεινού δηµόσιου υπαλλήλου, ο Γκράµσι εντάχθηκε στις γραµµές του Ιταλικού Σοσιαλιστικού Κόµµατος το 1913 και έγινε το 1921 γενικός γραµµατέας του νεοσύστατου Ιταλικού Κοµµουνιστικού Κόµµατος. Εκλέχθηκε στο ιταλικό κοινοβούλιο το 1924, αλλά φυλακίστηκε από τον Μουσολίνι το 1926 και παρέµεινε στα κάτεργα έως τον θάνατό του. Στα Γράµµατα από τη Φυλακή (Gramsci, 1971), που έγραψε µεταξύ του 1929 και του 1935, ο Γκράµσι προσπάθησε να αναστρέψει την έµφαση του ορθόδοξου µαρξισµoύ στους οικονοµικούς ή υλικούς παράγοντες. Απορρίπτοντας κάθε µορφή «επιστηµονικού» ντετερµινισµού τόνισε, µε την θεωρία του για την ηγεµονία, τη σηµασία της πολιτικής και ιδεολογικής πάλης. Αργότερα οι οπαδοί του ευρωκοµµουνισµού θεώρησαν ότι επέδρασε καταλυτικά στη σκέψη τους, αλλά ο ίδιος παρέµεινε σε ολόκληρη τη ζωή του λενινιστής και επαναστάτης. Η έµφασή του στην επαναστατική στράτευση και στην «αισιοδοξία της βούλησης» τον έκαναν επίσης αγαπητό στη νέα αριστερά της δεκαετίας του 1960.

Η ικανότητα του καπιταλισµού να σταθεροποιείται κατασκευάζοντας τη νοµιµοποίησή του κίνησε ιδιαίτερα το ενδιαφέρον της Σχολής της Φραγκφούρτης, µιας οµάδας κυρίως γερµανών νεοµαρξιστών που διέφυγαν από τους ναζί και εγκαταστάθηκαν αργότερα στις ΗΠΑ. Το πιο ευρέως γνωστό µέλος τους, ο Xέρµπερτ Mαρκούζε, ισχυρίστηκε στο έργο του Ο Μονοδιάστατος Άνθρωπος (Herbert Marcuse, 1964) ότι η αναπτυγµένη βιοµηχανική κοινωνία έχει αναπτύξει έναν «ολοκληρωτικό» χαρακτήρα, ο οποίος αποτυπώνεται στην ικανότητα της ιδεολογίας της να χειραγωγεί τη σκέψη των ανθρώπων και να εµποδίζει την έκφραση των αντιπολιτευτικών απόψεων. Κατασκευάζοντας ψεύτικες ανάγκες και µετατρέποντας τους ανθρώπους σε αδηφάγους καταναλωτές, οι σύγχρονες κοινωνίες κατορθώνουν να παραλύσουν την κριτική σκέψη καλλιεργώντας την ευρεία εξάπλωση µιας αποβλακωτικής αφθονίας. Σύµφωνα µε τον Μαρκούζε, ακόµη και η επιφανειακή ανεκτικότητα του φιλελεύθερου καπιταλισµού εξυπηρετεί έναν κατασταλτικό σκοπό επειδή, καθώς δηµιουργεί την εντύπωση της ελεύθερης συζήτησης και αντιπαράθεσης, συγκαλύπτει την έκταση στην οποία κυριαρχούν η πλύση εγκεφάλου και η ιδεολογική χειραγώγηση των ανθρώπων. Μια από τις πιο πρώιµες προσπάθειες για την κατασκευή µιας µη µαρξιστικής έννοιας της ιδεολογίας ανέλαβε ο γερµανός κοινωνιολόγος Kαρλ Mανχάιµ (Karl Mannheim, 1893-1947). Όπως και ο Μαρξ, ο Μανχάιµ δε-

28


χόταν ότι οι ιδέες των ανθρώπων διαµορφώνονται από τις κοινωνικές περιστάσεις αλλά, σε αντίθεση µε τον Μαρξ, προσπάθησε να απαλλάξει την ιδεολογία από τις αρνητικές της συνεπαγωγές. Στο έργο του Ιδεολογία και ουτοπία ([1929] 1960) ο Μανχάιµ απεικόνισε τις ιδεολογίες ως συστήµατα σκέψης που εξυπηρετούν την προάσπιση µιας συγκεκριµένης κοινωνικής τάξης πραγµάτων και σε γενικές γραµµές εκφράζουν τα συµφέροντα της εκάστοτε ισχυρής ή κυρίαρχης οµάδας. Οι ουτοπίες, από την άλλη πλευρά, είναι εξιδανικευµένες αναπαραστάσεις του µέλλοντος και προβάλλουν την ανάγκη µιας ριζοσπαστικής κοινωνικής αλλαγής, εξυπηρετώντας πάντοτε τα συµφέροντα των καταπιεσµένων ή καθυποταγµένων οµάδων. Ο Μανχάιµ διέκρινε περαιτέρω µεταξύ «επιµέρους» και «καθολικών» αντιλήψεων περί ιδεολογίας. «Επιµέρους» ιδεολογίες είναι οι ιδέες και πεποιθήσεις συγκεκριµένων ατόµων, οµάδων ή κοµµάτων, ενώ οι «καθολικές» ιδεολογίες εµπεριέχουν τη συνολική Weltanschauung («κοσµοθεώρηση») µιας ορισµένης κοινωνικής τάξης, µιας κοινωνίας ή ακόµη και µιας ιστορικής περιόδου. Υπό αυτή την έννοια ο µαρξισµός, ο φιλελεύθερος καπιταλισµός και ο ισλαµικός ζηλωτισµός µπορούν να θεωρηθούν ως «καθολικές» ιδεολογίες. O Μανχάιµ εντούτοις υποστήριξε ότι όλα τα ιδεολογικά συστήµατα, περιλαµβανοµένων των ουτοπιών, είναι αναπόφευκτα παραµορφωτικά, επειδή το καθένα τους παρέχει µια µερική και αναγκαστικά ιδιοτελή άποψη για την κοινωνική πραγµατικότητα. Υποστήριξε, ωστόσο, ότι δεν πρέπει να εγκαταλείψουµε εντελώς την προσπάθειά µας να ανακαλύψουµε την αντικειµενική αλήθεια. Σύµφωνα µε τον Μανχάιµ, η αντικειµενικότητα εξαρτάται αυστηρά από τη διατήρηση µιας «κοινωνικά αδέσµευτης διανόησης», δηλαδή µιας τάξης διανοουµένων οι οποίοι είναι οι µόνοι άνθρωποι που µπορούν να ερευνούν την κοινωνική πραγµατικότητα µε αυστηρότητα και αµεροληψία, επειδή δεν έχουν δικά τους οικονοµικά συµφέροντα. Η µεταγενέστερη σταδιοδροµία της έννοιας της ιδεολογίας σηµαδεύτηκε βαθιά από την εµφάνιση των ολοκληρωτικών δικτατοριών, κατά την περίοδο του Μεσοπολέµου, και κατόπιν µε την κορύφωση των ιδεολογικών εντάσεων του Ψυχρού Πολέµου στις δεκαετίες του 1950 και του 1960. Οι φιλελεύθεροι θεωρητικοί ιδιαίτερα απεικόνισαν τα καθεστώτα που αναπτύχθηκαν στη φασιστική Ιταλία, τη ναζιστική Γερµανία και τη σταλινική Ρωσία ως ιστορικά καινοφανή και πρωτοφανώς καταπιεστικά συστήµατα διακυβέρνησης, και υπογράµµισαν πόσο µεγάλο ρόλο έπαιξαν οι «επίσηµες» ιδεολογίες σ την καταστολή της κριτικής συζήτησης και την προαγωγή


29

µιας στρατιωτικού τύπου πειθαρχίας. Συγγραφείς πολύ διαφορετικοί µεταξύ τους, όπως ο Πόππερ (Karl Popper, 1902-1994), η Άρεντ (Hannah Arendt, 1906-1975), o Τάλµον (J.L. Talmon) και ο Κρικ (Bernard Crick), καθώς και οι θεωρητικοί «του τέλους της ιστορίας» που εξετάζονται στο Ενδέκατο Κεφάλαιο, άρχισαν να χρησιµοποιούν τον όρο ιδεολογία µε πολύ στενή έννοια, θεωρώντας τον φασισµό και τον κοµµουνισµό ως τα κυριότερα παραδείγµατα ιδεολογιών. Σύµφωνα µε αυτήν τη χρήση του όρου, οι ιδεολογίες είναι «κλειστά» συστήµατα σκέψης τα οποία, αξιώνοντας το µονοπώλιο της αλήθειας, δεν ανέχονται την ύπαρξη αντιτιθέµενων ιδεών και αντίπαλων πεποιθήσεων. Οι ιδεολογίες είναι λοιπόν «κοσµικές θρησκείες»· έχουν «ολοκληρωτικό» χαρακτήρα και λειτουργούν ως εργαλεία κοινωνικού ελέγχου, διασφαλίζοντας τη συµµόρφωση και την υποταγή των ανθρώπων. Ωστόσο µε βάση αυτό το κριτήριο δεν αποτελούν ιδεολογίες όλα τα πολιτικά πιστεύω. Για παράδειγµα ο φιλελευθερισµός, καθώς βασίζεται στη θεµελιώδη προσήλωση στην ελευθερία, την ανεκτικότητα και την πολλαπλότητα, αποτελεί το σαφέστερο παράδειγµα ενός «ανοιχτού» συστήµατος σκέψης (Popper, 1945). Μπορεί επίσης να ανιχνευτεί µια χαρακτηριστικά συντηρητική έννοια της ιδεολογίας. Αυτή βασίζεται στην πάγια δυσπιστία των συντηρητικών για όλες τις αφηρηµένες αρχές και φιλοσοφίες, η οποία προέρχεται από την σκεπτικιστική στάση τους απέναντι στον ορθολογισµό και την πρόοδο. Ο κόσµος θεωρείται δηλαδή ως απεριόριστα πολύπλοκος· ως κάτι που σε µεγάλο βαθµό υπερβαίνει την ικανότητα του ανθρώπινου νου να τον κατανοήσει. Ο κυριότερος σύγχρονος υπέρµαχος αυτής της άποψης ήταν ο βρετανός πολιτικός φιλόσοφος Μάικλ Όουξοτ (Michael Oakeshott, 1901-1990). Στο έργο του Ο ορθολογισµός στην πολιτική (Rationalism in Politics, 1962), ο Όουξοτ διατύπωσε την περίφηµη πρόταση ότι «στην πολιτική δραστηριότητα οι άνθρωποι πλέουν σε ένα πέλαγος που δεν έχει ούτε τέλος ούτε πυθµένα». Από αυτή την οπτική γωνία, οι ιδεολογίες εµφανίζονται ως αφηρηµένα συστήµατα σκέψης· συστάδες ιδεών που αναπόφευκτα απλουστεύουν και διαστρεβλώνουν την κοινωνική πραγµατικότητα, αφού αξιώνουν να εξηγήσουν πράγµατα που, ειλικρινά, είναι ακατανόητα. Η ιδεολογία έτσι εξισώνεται µε τον δογµατισµό, µε κάποιες παγιωµένες ή δογµατικές πεποιθήσεις εντελώς αποµακρυσµένες από τη συνθετότητα του πραγµατικού κόσµου. Οι συντηρητικοί εποµένως απορρίπτουν τον «ιδεολογικό» τύπο πολιτικής, ο οποίος βασίζεται στις προσπάθειες αναµόρφωσης του κόσµου σύµφωνα µε κάποιο

30


Πραγµατισµός Ο πραγµατισµός αναφέρεται γενικά στο ενδιαφέρον µας για τις πρακτικές περιστάσεις µάλλον, παρά για κάποιες θεωρητικές πεποιθήσεις· δηλαδή, για ό,τι µπορεί να επιτευχθεί στον πραγµατικό κόσµο παρά για ό,τι πρέπει να επιτευχθεί σε έναν ιδεατό κόσµο. Ως φιλοσοφικό δόγµα είναι αλληλένδετος συνήθως µε τα ονόµατα φιλοσόφων όπως ο Oυίλιαµ Tζέηµς (William James, 1842-1910) και ο Tζων Nτιούη (John Dewey, 1859-1952). Ο πραγµατισµός υποστηρίζει ότι το νόηµα και η νοµιµοποίηση των διάφορων πεποιθήσεων πρέπει πάντοτε να κρίνονται από τις πρακτικές τους συνέπειες. Αν και εξ ορισµού ο πραγµατιστικός τύπος πολιτικής είναι µη ιδεολογικοποιηµένος, δεν ισοδυναµεί µε την άνευ αρχών ευκαιριοθηρία. Ο πραγµατισµός προτείνει την προσεκτική εξέταση κάθε αλλαγής και απορρίπτει τις σαρωτικές µεταρρυθµίσεις και τις επαναστάσεις, επειδή αυτές είναι άλµατα στο άγνωστο· αντιθέτως προτιµά τις βαθµιαίες προσαρµογές και, µερικές φορές, την εξελικτική πρόοδο.

σύνολο αφηρηµένων αρχών ή προκατασκευασµένων θεωριών. Μέχρι να µολυνθούν από την έντονα ιδεολογικοποιηµένη πολιτική της Νέας ∆εξιάς, οι συντηρητικοί υιοθετούσαν συνήθως αυτό που ο Όουξοτ ονόµαζε «παραδοσιακή στάση», δηλαδή µια στάση η οποία προσανατολίζεται όχι προς την ιδεολογία, αλλά προς µια πραγµατιστική αντίληψη του κόσµου και αναζητά τους ασφαλέστερους οδηγούς της ανθρώπινης συµπεριφοράς στην εµπειρία και την ιστορία. Από τη δεκαετία του 1960, ωστόσο, ο όρος ιδεολογία χρησιµοποιείται µε ευρύτερη έννοια, καθώς αναδιατυπώθηκε σύµφωνα µε τις ανάγκες της συµβατικής κοινωνικής και πολιτικής ανάλυσης, η οποία εκλαµβάνει την ιδεολογία ως µια ουδέτερη και αντικειµενική έννοια, αποµακρύνοντας την πολιτική φόρτιση που κάποτε την συνόδευε. Ο Mαρτίν Zελιγκέρ (Martin Seliger, 1976, σ. 14), για παράδειγµα, όρισε την ιδεολογία ως «ένα σύνολο ιδεών µε το οποίο οι άνθρωποι εκθέτουν, εξηγούν και δικαιολογούν τους στόχους και τα µέσα της οργανωµένης κοινωνικής δράσης τους, ανεξαρτήτως του αν µε αυτήν αποσκοπούν στο να διατηρήσουν, να τροποποιήσουν, να καταλύσουν ή να ανοικοδοµήσουν µια δεδοµένη κοινωνική τάξη πραγµάτων». Συνεπώς, η ιδεολογία είναι ένα σύστηµα σκέψης προσανατολισµένο στη δράση. Όταν τις ορίζουµε έτσι, οι ιδεολογίες δεν είναι ούτε καλές ούτε κακές, ούτε αληθείς ούτε ψευδείς, ούτε ανοικτές ούτε κλειστές, ούτε απελευθερωτικές ούτε καταπιεστικές – αλλά µπορούν να είναι και όλα αυτά τα πράγµατα µαζί.


31

Από τη σκοπιά της κοινωνικής επιστήµης, η αξία της ιδεολογίας µε αυτή την ουδέτερη έννοια έγκειται στο ότι έτσι γίνεται περιεκτική, αφού µπορεί να εφαρµοστεί σε όλους τους «ισµούς» – στον φιλελευθερισµό όσο και στον µαρξισµό, στον συντηρητισµό όσο και στον φασισµό κοκ. Το µειονέκτηµα κάθε αρνητικής έννοιας της ιδεολογίας είναι ότι γίνεται υπερβολικά περιοριστική. Ο Μαρξ, για παράδειγµα, θεώρησε τις φιλελεύθερες και τις συντηρητικές ιδέες ως ιδεολογικές, αλλά έβλεπε τις δικές του ως επιστηµονικές. Οι φιλελεύθεροι ταξινοµούν µεταξύ των ιδεολογιών τον κοµµουνισµό και τον φασισµό, αλλά αρνούνται να δεχθούν ότι και ο φιλελευθερισµός είναι επίσης µια ιδεολογία. Οι παραδοσιακοί συντηρητικοί καταδικάζουν τον φιλελευθερισµό, τον µαρξισµό και τον φασισµό ως ιδεολογίες, αλλά αντιλαµβάνονται τον συντηρητισµό απλά σαν «προδιάθεση». Ωστόσο, και η ουδέτερη έννοια της ιδεολογίας εµπεριέχει επίσης τους κινδύνους της. Συγκεκριµένα, αποφορτίζοντας τον όρο αυτό από την πολιτική του σκευή µπορεί να τον κάνουµε τόσο άµορφο και γενικόλογο ώστε να χάσει εντελώς την κριτική αιχµή του. Αν δηλαδή η ιδεολογία είναι εναλλάξιµη µε όρους όπως «σύστηµα πεποιθήσεων», «κοσµοθεώρηση», «δόγµα» ή «πολιτική φιλοσοφία», τότε γιατί να προφασιζόµαστε ότι έχει κάποιο ιδιαίτερο και διακριτό νόηµα; ∆ύο προβλήµατα έχουν χωριστό ενδιαφέρον από αυτή τη σκοπιά: πρώτον, ποια είναι η σχέση µεταξύ ιδεολογίας και αλήθειας και, δεύτερον, υπό ποια έννοια µπορεί η ιδεολογία να ιδωθεί ως µια µορφή εξουσίας; Ιδεολογία, αλήθεια και εξουσία Κάθε σύντοµος ορισµός της ιδεολογίας ενδέχεται να γεννήσει περισσότερα ερωτήµατα από εκείνα που απαντά. Εντούτοις, µας παρέχει ένα χρήσιµο και αναγκαίο σηµείο εκκίνησης. Σε αυτό το βιβλίο αντιλαµβανόµαστε την ιδεολογία ως ακολούθως: Η ιδεολογία είναι ένα λίγο ή πολύ συνεκτικό σύνολο ιδεών που παρέχει τη βάση για οργανωµένη πολιτική δράση, η οποία αποσκοπεί στο να διατηρηθεί, να τροποποιηθεί ή να ανατραπεί το υφιστάµενο σύστηµα εξουσίας. Όλες οι ιδεολογίες λοιπόν (α) προσφέρουν µια εξήγηση της υπάρχουσας τάξης πραγµάτων, συνήθως υπό τη µορφή µιας «κοσµοθεώρησης», (β) παρέχουν το πρότυπο ενός επιθυµητού µέλλοντος, δηλαδή, ένα όραµα της «καλής κοινωνίας», και (γ) σκιαγραφούν τον τρόπο µε τον οποίο µπορεί και πρέπει να επέλθει η πολιτική αλλαγή.

32


Αυτός ο ορισµός δεν είναι πρωτότυπος, αλλά ευθυγραµµίζεται µε τη χρήση του όρου «ιδεολογία» στις κοινωνικές επιστήµες. Εντούτοις, εφιστά την προσοχή µας σε ορισµένα σηµαντικά χαρακτηριστικά του φαινοµένου της ιδεολογίας. Συγκεκριµένα, τονίζει ότι η πολυπλοκότητα της ιδεολογίας απορρέει από το γεγονός ότι αυτή δρασκελίζει τα παραδοσιακά όρια µεταξύ περιγραφικής και κανονιστικής σκέψης, αλλά και µεταξύ πολιτικής θεωρίας και πολιτικής πράξης. Η ιδεολογία, µε λίγα λόγια, επιφέρει µια διττή σύνθεση, αφενός µεταξύ κατανόησης και στράτευσης και αφετέρου µεταξύ σκέψης και δράσης. Σε σχέση µε την πρώτη σύνθεση, δηλαδή τη συγχώνευση κατανόησης και στράτευσης, η ιδεολογία καταλύει τη διάκριση µεταξύ «όντος» και «δέοντος». Οι ιδεολογίες είναι περιγραφικές κατά το ότι, στην πραγµατικότητα, εφοδιάζουν τα άτοµα και τις οµάδες µε έναν διανοητικό χάρτη, ο οποίος τους δείχνει µε ποιον τρόπο λειτουργεί η κοινωνία τους και, ακόµη ευρύτερα, τους παρέχει µια γενική άποψη για τον κόσµο. Αυτό το δεδοµένο, για παράδειγµα, µας βοηθά να εξηγήσουµε τη σηµασία της ενσωµατωτικής δύναµης που κατέχει η ιδεολογία, δηλαδή την ικανότητά της να «εντάσσει» τους ανθρώπους µέσα σε ένα ορισµένο κοινωνικό περιβάλλον. Ωστόσο, τούτη η περιγραφική κατανόηση είναι βαθιά ριζωµένη σε ένα ορισµένο σύνολο κανονιστικών ή προτρεπτικών πεποιθήσεων, οι οποίες αφορούν τόσο την επάρκεια των υφιστάµενων κοινωνικών διευθετήσεων όσο και τη φύση κάθε εναλλακτικής ή µελλοντικής κοινωνίας. Η ιδεολογία έχει λοιπόν έντονα συναισθηµατικό χαρακτήρα: είναι ένα όχηµα έκφρασης των ελπίδων και των φόβων των ανθρώπων, των συµπαθειών και του µίσους τους, καθώς επίσης και ένα µέσο µε το οποίο οι άνθρωποι αρθρώνουν τις πεποιθήσεις και τις αντιλήψεις τους. Καθώς τα στοιχεία (α) και (β) παραπάνω συνδέονται µεταξύ τους, τα «γεγονότα» στις ιδεολογίες τείνουν αναπόδραστα να συγχωνεύονται και να συγχέονται µε τις «αξίες». Μια από τις συνέπειες αυτής της συγχώνευσης είναι ότι δεν µπορεί να γίνει σαφής διάκριση µεταξύ ιδεολογίας και επιστήµης. Υπό αυτό το πρίσµα θα µπορούσαµε να αντιµετωπίσουµε τις ιδεολογίες ως παραδείγµατα, µε την έννοια που χρησιµοποιεί τον όρο ο Tόµας Kουν στο έργο του Η δοµή των επιστηµονικών επαναστάσεων (Thomas Kuhn, The Structure of Scientific Revolutions, 1962). Μια ιδεολογία, λοιπόν, µπορεί να ιδωθεί ως ένα σύνολο αρχών, δογµάτων και θεωριών που µας βοηθούν να δοµήσουµε τη διαδικασία της πνευµατικής αναζήτησης. Πράγµατι, η ιδε-


33

ολογία συγκροτεί το πλαίσιο µέσα στο οποίο διεξάγεται η αναζήτηση της πολιτικής γνώσης, µε άλλα λόγια αποτελεί τη γλώσσα του πολιτικού λόγου. Για παράδειγµα, µεγάλο µέρος της ακαδηµαϊκής πολιτικής επιστήµης και, ακόµη σαφέστερα, της κυρίαρχης σήµερα τάσης της οικονοµικής επιστήµης, στηρίζονται σε ορισµένες ατοµικιστικής και ορθολογιστικής υφής αξιωµατικές παραδοχές, οι οποίες αναµφίβολα προέρχονται από τη φιλελεύθερη ιδεολογική παρακαταθήκη. Η ιδέα της ιδεολογίας ως πνευµατικού πλαισίου ή πολιτικής γλώσσας είναι επίσης σηµαντική επειδή τονίζει πόσο βαθιά η ιδεολογία δοµεί την ανθρώπινη νόηση. Η τάση µας να αρνούµαστε ότι οι δικές µας απόψεις είναι ιδεολογικές (ενώ συχνά κατηγορούµε τους άλλους ανθρώπους ότι διαπράττουν ακριβώς αυτό το αµάρτηµα) µπορεί να εξηγηθεί αν σκεφτούµε ότι η δική µας ιδεολογία, καθώς µας παρέχει αυτές καθαυτές τις έννοιες µέσα από τις οποίες αντιλαµβανόµαστε τον κόσµο, ουσιαστικά γίνεται αόρατη για εµάς. ∆εν µπορούµε ή δεν θέλουµε να αναγνωρίσουµε ότι βλέπουµε πάντοτε τον κόσµο µας µέσα από ένα πέπλο θεωριών, αξιωµατικών παραδοχών και υποθέσεων που πάντοτε µορφοποιούν αυτά που βλέπουµε και µε αυτό τον τρόπο αναπόφευκτα νοηµατοδοτούν τον κόσµο µας. Η δεύτερη σύνθεση, δηλαδή, η συγχώνευση σκέψης και δράσης, που αντανακλάται στη σύνδεση µεταξύ των στοιχείων (β) και (γ) τα οποία αναφέραµε παραπάνω, δεν είναι λιγότερο σηµαντική. O Ζελιγκέρ (Seliger, 1976) επέστησε την προσοχή µας σε τούτο ακριβώς το σηµείο, διακρίνοντάς το «θεµελιώδες» από το «λειτουργικό» επίπεδο της ιδεολογίας, όπως τα ονόµασε. Στο θεµελιώδες επίπεδο, οι ιδεολογίες προσοµοιάζουν στις πολιτικές φιλοσοφίες κατά το ότι πραγµατεύονται ορισµένες αφηρηµένες ιδέες και θεωρίες και εποµένως οι θιασώτες τους µπορεί ενδεχοµένως να φαίνεται ότι εµπλέκονται σε αµερόληπτη έρευνα. Μολονότι ότι ο χαρακτηρισµός «ideologue» συνήθως προσάπτεται στους απλοϊκούς ή τους απροκάλυπτους υποστηρικτές ορισµένων ιδεολογιών, υπάρχουν επίσης πολιτικοί φιλόσοφοι που χαίρουν εκτιµήσεως, όπως ο Τζων Λοκ (βλ. Κεφάλαιο 2), ο Τζων Στιούαρτ Μιλ (βλ. Κεφάλαιο 2) και ο Φρήντριχ Χάγιεκ (βλ. Κεφάλαιο 3), οι οποίοι εργάστηκαν στο πλαίσιο συγκεκριµένων ιδεολογικών παραδόσεων και µάλιστα εισέφεραν καίρια στη δηµιουργία τους. Στο λειτουργικό επίπεδο, ωστόσο, οι ιδεολογίες παίρνουν τη µορφή κάποιων ευρείας απήχησης πολιτικών κινηµάτων, τα οποία εµπλέκονται σε λαϊκές κινητοποιήσεις όσο και στην πάλη για την εξουσία. Η ιδεολογία υπό αυτή την αµφίεση µπορεί να εκδηλώνεται µέσα από συνθηµατολογικές, πολιτικές ρητορείες, διακη-

34


ρύξεις πολιτικών κοµµάτων και κρατικές πολιτικές επιλογές. Ενώ πάντως οι ιδεολογίες πρέπει οπωσδήποτε να προσανατολίζονται τόσο στις ιδέες όσο και στη δράση, ορισµένες ιδεολογίες είναι αναµφίβολα ισχυρότερες στο ένα επίπεδο από ό,τι στο άλλο. Ο φασισµός, για παράδειγµα, ανέκαθεν τόνιζε τους λειτουργικούς στόχους του και, αν θέλετε, την πολιτική της πράξης. Ο αναρχισµός, από την άλλη πλευρά, ιδίως από τα µέσα του εικοστού αιώνα, επιβιώνει κυρίως στο θεµελιώδες ή φιλοσοφικό επίπεδο. Ωστόσο, οι ιδεολογίες αναπόδραστα στερούνται τη σαφή µορφή και την εσωτερική συνοχή των πολιτικών φιλοσοφιών· είναι µόνο κατά προσέγγιση συνεκτικές. Η αµοιβαδική µορφή τους προκύπτει εν µέρει από το γεγονός ότι οι ιδεολογίες δεν είναι ερµητικά κλειστά συστήµατα σκέψης· συνήθως αποτελούν ρευστά σύνολα ιδεών, αλληλεπικαλύπτονται µε άλλες ιδεολογίες και διαχέονται η µία µέσα στην άλλη. Αυτό όχι µόνο ενθαρρύνει την ιδεολογική εξέλιξη, αλλά επίσης οδηγεί στην εµφάνιση κάθε λογής ιδεολογικών υβριδίων που παίρνουν µορφές όπως του φιλελεύθερου συντηρητισµού, του σοσιαλιστικού φεµινισµού, του συντηρητικού εθνικισµού κοκ. Επιπλέον, κάθε ιδεολογία περικλείει ένα ευρύ φάσµα αποκλινουσών ή ακόµη και αντίπαλων παραδόσεων και οπτικών γωνιών. Συµβαίνει συχνά να είναι πιο εµπαθείς και αµείλικτες από τις διαµάχες µεταξύ των υποστηρικτών κάποιων αντίπαλων ιδεολογιών οι διαφωνίες µεταξύ θιασωτών της ίδιας ιδεολογίας, επειδή αυτό που διακυβεύεται είναι η αληθινή φύση της διαµφισβητούµενης ιδεολογίας – ποιος είναι ο «πραγµατικός» σοσιαλισµός, ο «πραγµατικός» φιλελευθερισµός ή ο «πραγµατικός» αναρχισµός; Τέτοιες συγκρούσεις, τόσο µεταξύ των ιδεολογικών παραδόσεων όσο και στο εσωτερικό τους, δηµιουργούν ακόµη µεγαλύτερη σύγχυση επειδή συχνά οι αντίπαλοι χρησιµοποιούν το ίδιο πολιτικό λεξιλόγιο και κάθε πλευρά επενδύει µε τα δικά της νοήµατα τους ίδιους όρους, όπως «ελευθερία», «δηµοκρατία», «δικαιοσύνη» και «ισότητα». Αυτό το φαινόµενο υπογραµµίζει το πρόβληµα που ο Γκάλι (W. B. Gallie, 1955-6, σ. 169) εντόπισε στις «ουσιωδώς διαµφισβητούµενες έννοιες» (essentially contested concepts). Αυτές είναι κάποιες έννοιες για τις οποίες υπάρχει τόσο βαθιά διαµάχη, ώστε δεν µένουν περιθώρια να αναπτυχθεί κανένας γενικά καθιερωµένος ή κοινά αποδεκτός ορισµός. Υπό αυτήν τη σκοπιά, η έννοια της ιδεολογίας είναι «ουσιωδώς διαµφισβητούµενη», όπως επίσης είναι πράγµατι και πολλοί άλλοι όροι τους οποίους εξετάζουµε σ’ αυτό εδώ το βιβλίο, και σε διάφορα σηµεία τους παρουσιάζουµε µέσα σε πλαίσιο µε επίτιτλο «Απόψεις για …».


35

Είναι εµφανές, ωστόσο, ότι η µη συνεκτικότητα και η αµορφία των ιδεολογιών πρέπει να έχουν και ένα όριο. Πρέπει να υπάρχει ένα σηµείο στο οποίο µια ιδεολογία, εγκαταλείποντας µια ιδιαίτερα προσφιλή της αρχή ή υιοθετώντας µια µέχρι πρότινος χλευαζόµενη θεωρία, χάνει την ταυτότητά της ή, ίσως, απορροφάται από µια αντίπαλη ιδεολογία. Θα µπορούσε άραγε ο φιλελευθερισµός να παραµείνει φιλελευθερισµός αν εγκατέλειπε την προσήλωσή του στην ελευθερία; Θα ήταν πλέον σοσιαλισµός ο σοσιαλισµός, αν άρχιζε να εκθειάζει τη βία και τον πόλεµο; Ένας τρόπος για να αντιµετωπίσουµε αυτό το πρόβληµα, ακολουθώντας τον Mάικλ Φρήντεν (Michael Freeden, 1996, σ. 75-91), είναι να υπογραµµίσουµε τη µορφολογία, το σχήµα και τη δοµή µιας ιδεολογίας µε όρους των κεντρικών εννοιών της, µε τον ίδιο τρόπο που η διάταξη των επίπλων σε κάθε χώρο ενός σπιτιού µας διευκολύνει να ξεχωρίσουµε ποια είναι η κουζίνα, η κρεβατοκάµαρα, το χωλ κοκ. Κάθε ιδεολογία χαρακτηρίζεται λοιπόν από ένα ορισµένο σύµπλεγµα κεντρικών, προσκείµενων και περιφερειακών εννοιών, και δεν είναι ανάγκη να τις συναντήσουµε όλες για να εντάξουµε µια θεωρία ή ένα δόγµα σ’ αυτή την ιδεολογία. Μια κουζίνα, για παράδειγµα, δεν παύει να είναι κουζίνα απλώς και µόνο επειδή δεν έχει νεροχύτη ή µαγειρική εστία. Παροµοίως, µια κουζίνα παραµένει κουζίνα στο πέρασµα του χρόνου ακόµη και αν της προσθέσουµε κάποιες νέες συσκευές, λόγου χάρη ένα πλυντήριο πιάτων ή ένα φούρνο µικροκυµάτων. Έτσι µπορούµε να αναγνωρίσουµε και τον ατοµικισµό, την ελευθερία και την ανθρώπινη ορθολογικότητα ως σύνδεσµους του κεντρικού πυρήνα των εννοιών του φιλελευθερισµού. Η απουσία οποιασδήποτε από αυτές τις έννοιες δεν θέτει υποχρεωτικά σε αµφισβήτηση τα φιλελεύθερα διαπιστευτήρια του τάδε ή του δείνα δόγµατος, αλλά η ενδεχόµενη απουσία δύο από αυτές θα σήµαινε την εµφάνιση ενός νέου ιδεολογικού µορφώµατος. Τι µας λέει αυτό για τη σχέση µεταξύ ιδεολογίας και αλήθειας; Για τον Μαρξ, όπως είδαµε προηγουµένως, η ιδεολογία ήταν αµείλικτος εχθρός της αλήθειας. Η ψευδής συνείδηση ενυπάρχει στην ιδεολογία, αφού αυτή αποτελεί ένα δηµιούργηµα της άρχουσας τάξης που έχει σκοπό να συγκαλύπτει την εκµετάλλευση και την καταπίεση. Ωστόσο, όπως αναγνώρισε ο Mανχάιµ, το να δεχθούµε, ακολουθώντας τον Μαρξ, ότι το προλεταριάτο δεν έχει ανάγκη από αυταπάτες ή από ιδεολογία θα αποτελούσε µια υπερβολικά ροµαντική άποψη, που θα έβλεπε στις εργαζόµενες µάζες τον µοναδικό και οριστικό λυτρωτή της ανθρωπότητας. Ωστόσο, ακόµη και η λύση που έδωσε

36


στο πρόβληµα ο ίδιος ο Μανχάιµ, ο οποίος στήριξε τις ελπίδες του στους αδέσµευτους διανοούµενους, δεν µας οδηγεί πολύ µακρύτερα. Οι απόψεις όλων των ανθρώπων διαµορφώνονται, συνειδητά ή ασύνειδα, από κάποιους ευρύτερης εµβέλειας κοινωνικούς και πολιτιστικούς παράγοντες - και ενώ η εκπαίδευσή τους µπορεί να τους δίνει την ικανότητα να υπερασπίζονται αυτές τις απόψεις µε περισσότερη ευφράδεια και πιο πειστικό τρόπο, ελάχιστα στοιχεία δείχνουν ότι αυτές οι πιο καλλιεργηµένες απόψεις είναι λιγότερο υποκειµενικές ή εµπαθείς. Αυτό σηµαίνει ότι δεν υπάρχει κανένα αντικειµενικό κριτήριο της αλήθειας, µε το οποίο να µπορούν να κριθούν οι ιδεολογίες. Πράγµατι, όταν λέµε ότι οι ιδεολογίες είναι είτε αληθείς είτε ψευδείς, τότε χάνουµε το ζωτικό δεδοµένο, ότι ακριβώς αυτές οι ιδεολογίες ενσαρκώνουν για τους ανθρώπους αξίες, όνειρα και φιλοδοξίες ου από τη φύση τους δεν επιδέχονται επιστηµονική ανάλυση. Κανένας µας όµως δεν µπορεί να «αποδείξει» ότι µια ορισµένη θεωρία δικαιοσύνης είναι προτιµότερη από οποιαδήποτε άλλη, περισσότερο από ότι θα µπορούσαν να ελεγχθούν µε κάποια χειρουργική επέµβαση οι αντίπαλες αντιλήψεις περί της ανθρώπινης φύσης, ώστε να αποδειχτεί µια για πάντα αν οι άνθρωποι έχουν τα τάδε δικαιώµατα ή τις δείνα θεµιτές αξιώσεις στην ελευθερία, ή ότι είναι από τη φύση τους εγωιστικά ή κοινωνικά όντα. Σε τελική ανάλυση οι ιδεολογίες υιοθετούνται λιγότερο επειδή αντέχουν στην εξονυχιστική έρευνα και τη λογική ανάλυση και περισσότερο επειδή βοηθούν τα άτοµα, τις οµάδες και τις κοινωνίες να νοηµατοδοτούν τον κόσµο στον οποίο ζουν. Σύµφωνα µε τα λόγια του Άντριου Bίνσεντ (Andrew Vincent, 1995, σ. 20), πάντοτε «εξετάζουµε την ιδεολογία ως συνοδοιπόροι, όχι ως αντικειµενικοί παρατηρητές». Εντούτοις, αναµφίβολα οι ιδεολογίες εµπεριέχουν την αξίωση ότι αποκαλύπτουν την αλήθεια και υπό αυτή την έννοια θα µπορούσαν να εκληφθούν ως «καθεστώτα αλήθειας» (regimes of truth). Εφοδιάζοντάς µας µε µια γλώσσα πολιτικού λόγου, µε ένα σύνολο υποθέσεων και αξιωµατικών παραδοχών αναφορικά µε το πώς λειτουργεί και πώς πρέπει να λειτουργεί η κοινωνία, η ιδεολογία εντέλει καταστρώνει τη δοµή της σκέψης και της δράσης µας. Ως ένα «καθεστώς της αλήθειας» άλλωστε η ιδεολογία συνδέεται πάντοτε µε την εξουσία. Σε έναν κόσµο ανταγωνιστικών αληθειών, αξιών και θεωριών, οι ιδεολογίες δίνουν προτεραιότητα σε ορισµένες αξίες σε σχέση µε κάποιες άλλες και περιβάλλουν µε νοµιµοποίηση κάποιες ιδι-


Απόψεις για την… ιδεολογία Οι φιλελεύθεροι, ιδιαίτερα κατά τη διάρκεια του Ψυχρού Πολέµου, θεωρούσαν την ιδεολογία σαν ένα επίσηµα καθοσιωµένο σύστηµα πεποιθήσεων, το οποίο αξιώνει να του αναγνωριστεί το µονοπώλιο της αλήθειας, χρησιµοποιώντας συχνά κίβδηλες προφάσεις επιστηµονικότητας. Η ιδεολογία είναι λοιπόν εγγενώς καταπιεστική, ή ακόµη και ολοκληρωτική, και τα κυριότερα παραδείγµατά της είναι ο κοµµουνισµός και ο φασισµός. Οι συντηρητικοί ανέκαθεν θεωρούσαν την ιδεολογία εκδήλωση της αλαζονείας του ορθολογισµού. Οι ιδεολογίες αποτελούν περίτεχνα συστήµατα σκέψης που είναι επικίνδυνα ή αφερέγγυα επειδή, όντας αφαιρέσεις αποµακρυσµένες από την πραγµατικότητα, θέτουν αρχές και στόχους που οδηγούν στην καταπίεση ή είναι απλά ανεφάρµοστοι. Υπό αυτό το πρίσµα ο σοσιαλισµός και ο φιλελευθερισµός είναι εµφανώς ιδεολογικά κατασκευάσµατα. Οι σοσιαλιστές, στο µέτρο που ακολουθούν τον Μαρξ, βλέπουν στην ιδεολογία ένα σώµα ιδεών που υποκρύπτει τις αντιφάσεις της ταξικής κοινωνίας, προάγοντας µε αυτό τον τρόπο την ψευδή συνείδηση και την πολιτική παθητικότητα των υποτελών τάξεων. Ο φιλελευθερισµός είναι η κλασική ιδεολογία της κυρίαρχης τάξης. Αργότερα οι µαρξιστές υιοθέτησαν και µια ουδέτερη έννοια της ιδεολογίας, θεωρώντας την ως ένα ορισµένο πλέγµα ιδεών που χαρακτηρίζουν κάθε τάξη, περιλαµβανοµένης και της εργατικής τάξης. Οι φασίστες συχνά απορρίπτουν την ιδεολογία σαν µια υπερβολικά συστηµατοποιηµένη, ξερή και διανοουµενίστικη µορφή πολιτικής αντίληψης που βασίζεται στον απλό ορθολογισµό αντί στο πάθος και τη βούληση. Οι ναζιστές προτιµούσαν να απεικονίζουν τις δικές τους ιδέες ως Weltanschauung ή «κοσµοθεώρηση» και όχι ως µια συστηµατική φιλοσοφία. Οι οικολόγοι τείνουν να θεωρούν όλα τα συµβατικά πολιτικά δόγµατα ως στοιχεία µιας ορισµένης υπερ-ιδεολογίας της εκβιοµηχάνισης. Η ιδεολογία έτσι έχει µολυνθεί από τη σύνδεσή της µε τον αλαζονικό ανθρωπισµό και την οικονοµία της ανάπτυξης – ο φιλελευθερισµός και σοσιαλισµός είναι τα πιο φανερά παραδείγµατα της. Οι ζηλωτιστές (φονταµενταλιστές) αντιµετωπίζουν τα βασικά θρησκευτικά κείµενα ως ιδεολογίες εφόσον αυτά, εκφράζοντας την εξ αποκαλύψεως αλήθεια, τούς παρέχουν το πρόγραµµα για έναν περιεκτικό κοινωνικό ανασχηµατισµό. Οι κοσµικές ιδεολογίες αφετέρου απορρίπτονται, επειδή δεν θεµελιώνονται σε θρησκευτικές αρχές και εποµένως δεν έχουν κανένα ηθικό περιεχόµενο.

37

38


αίτερες θεωρίες ή νοηµατικά σύνολα. Επιπλέον, καθώς οι ιδεολογίες µάς παρέχουν τους διανοητικούς χάρτες του κοινωνικού κόσµου, βοηθούν στη δηµιουργία σχέσεων µεταξύ των ατόµων και των οµάδων από τη µια µεριά και των ευρύτερων δοµών εξουσίας από την άλλη. Οι ιδεολογίες συνεπώς παίζουν κρίσιµο ρόλο στη διατήρηση της κρατούσας δοµής εξουσίας, απεικονίζοντάς την ως δίκαιη, φυσική, νόµιµη ή ό,τι άλλο, είτε στην αποδυνάµωση ή την αµφισβήτησή της, όταν τονίζουν τις ανισότητες ή τις αδικίες που αυτή επάγεται και εφιστούν την προσοχή στις ελκυστικές πλευρές κάποιων εναλλακτικών δοµών εξουσίας. Αριστερά, δεξιά και κέντρο Πολλές προσπάθειες έχουν γίνει για την ταξινόµηση των πολιτικών ιδεών και ιδεολογιών και την αµοιβαία συσχέτισή τους. Η πιο οικεία και σταθερά εδραιωµένη µέθοδος γι’ αυτό είναι η κατάταξή τους στην αριστερά ή τη δεξιά πλευρά του πολιτικού φάσµατος. Αυτό είναι ένα γραµµικό φάσµα που τοποθετεί τις πολιτικές πεποιθήσεις σε κάποιο σηµείο µεταξύ δύο άκρων, της άκρας αριστεράς και της άκρας δεξιάς. Όροι όπως «αριστερά» ή «δεξιά» χρησιµοποιούνται ευρέως για να συνοψίσουν τις πολιτικές πεποιθήσεις ή θέσεις ενός προσώπου, ενώ και όταν αναφερόµαστε σε οµάδες ανθρώπων λέµε συνήθως «η αριστερά», «η δεξιά» και «το κέντρο». Υπάρχει επίσης ευρεία συµφωνία σχετικά µε το σε ποιά σηµεία κατά µήκος αυτού του φάσµατος τοποθετούνται οι διάφορες ιδέες και ιδεολογίες. Οι περισσότεροι άνθρωποι θα αναγνώριζαν το φάσµα που απεικονίζεται στο Σχεδιάγραµµα 1.1. Αν και µας είναι τόσο οικείο όµως, είναι πολύ δύσκολο να καταστήσουµε ακριβές τι σηµαίνει αυτό το φάσµα και πόσο χρήσιµο είναι για τον ορισµό και την περιγραφή των διάφορων πολιτικών απόψεων. Η προέλευση των όρων «αριστερά» και «δεξιά» ανατρέχει στη Γαλλική Επανάσταση και συγκεκριµένα στην πρώτη συνεδρίαση των Γενικών Τάξεων το 1789. Οι αριστοκράτες που υποστήριζαν τον βασιλιά κάθισαν τότε στα δεξιά του, ενώ οι ριζοσπάστες, τα µέλη της Τρίτης Τάξης, κάθισαν στα αριστερά του. Μια παρόµοια διάταξη των εδράνων ακολουθήθηκε και στις µεταγενέστερες γαλλικές εθνοσυνελεύσεις. Ο όρος «δεξιός» γρήγορα άρχισε να σηµαίνει τον αντιδραστικό ή τον φιλοµοναρχικό, ενώ ο όρος «αριστερός» συνεπαγόταν επαναστατικές ή εξισωτικές συµπάθειες. Στη σύγχρονη πολιτική, ωστόσο, η διάκριση µεταξύ αριστεράς και δεξιάς γίνεται όλο και περισσότερο πολύπλοκη και δεν αντανακλά πλέον µια απλή επιλογή µεταξύ επανάστασης και


39

Σχεδιάγραµµα 1.1. Ευθύγραµµο φάσµα.

Κοµµουνισµός Σοσιαλισµός Φιλελευθερισµός Συντηρητισµός Φασισµός

αντίδρασης. Λόγου χάρη, αν και οι δεξιές απόψεις είναι συχνά αντιδραστικές και κηρύσσουν την επιστροφή σε µια παλαιότερη και καλύτερη εποχή, εντούτοις ο φασισµός, στην άκρα δεξιά, έχει επίσης υπάρξει επαναστατικός και µάλιστα στην περίπτωση του ιταλικού φασισµού ενατένιζε θετικά το µέλλον. Παροµοίως, αν και οι αριστερές απόψεις υπήρξαν συνήθως προοδευτικές ή επαναστατικές, οι σοσιαλιστές και οι κοµµουνιστές έχουν κατά καιρούς αντισταθεί στην αλλαγή. Για παράδειγµα, προσπαθούν να υπερασπιστούν το κράτος πρόνοιας και αντιτάχθηκαν στη µεταρρύθµιση ή την κατάργηση των οικονοµιών κεντρικού σχεδιασµού. Το γραµµικό φάσµα συνήθως θεωρείται ότι αποτυπώνει κάποιες διαφορετικές πολιτικές αξίες ή αντίθετες απόψεις για την οικονοµική πολιτική. Με όρους αξιών, το φάσµα αυτό µερικές φορές λέγεται ότι αντικατοπτρίζει διαφορετικές στάσεις απέναντι στην ισότητα. Οι αριστεροί είναι προσηλωµένοι στην αξία της ισότητας και είναι αισιόδοξοι αναφορικά µε την πιθανότητα της πραγµάτωσής της. Οι δεξιοί συνήθως απορρίπτουν την ισότητα σαν στόχο ανεπιθύµητο είτε ανέφικτο. Αυτό συνδέεται στενά µε τις διαφορετικές στάσεις απέναντι στην οικονοµία και ιδιαίτερα στην ιδιοκτησία του πλούτου. Οι κοµµουνιστές, ή η άκρα αριστερά, πίστευαν ως πρόσφατα στην οικονοµία του κρατικού σχεδιασµού· οι σοσιαλιστές και οι σύγχρονοι φιλελεύθεροι υπερασπίστηκαν τη µικτή οικονοµία και τις κυβερνητικές ρυθµίσεις· οι δεξιοί συντηρητικοί έµειναν προσηλωµένοι στην καπιταλιστική οικονοµία της ελεύθερης αγοράς και την ατοµική ιδιοκτησία. Όλες οι ερµηνείες αυτού του είδους, ωστόσο, περιλαµβάνουν εσωτερικές ασυνέπειες. Για παράδειγµα, τα φασιστικά καθεστώτα έχουν εφαρµόσει στην πράξη τη διαχείριση και τον έλεγχο ρτης οικονοµίας από το κράτος, παρά το γεγονός ότι βρίσκονται στην άκρα δεξιά του φάσµατος. Επιπλέον δεν είναι σαφές σε ποιό σηµείο του γραµµικού φάσµατος πρέπει να τοποθετηθεί η αναρχία.

40


Οι αναρχικοί είναι σθεναρά προσηλωµένοι στην ιδέα της ισότητας, η οποία κανονικά θα τους έθετε στο αριστερό άκρο του φάσµατος, αλλά η αντίθεσή τους σε όλες τις µορφές οικονοµικής διαχείρισης όσο και σε κάθε µορφή διακυβέρνησης ίσως υποδεικνύει ότι πρέπει να βρίσκονται στο άκρο δεξιό. Το αδύνατο σηµείο του γραµµικού φάσµατος είναι ότι προσπαθεί να περιορίσει την πολιτική σε µια µόνο διάσταση και υποδηλώνει ότι οι πολιτικές απόψεις µπορούν να ταξινοµηθούν απλά σύµφωνα µε ένα κριτήριο, είτε αυτό είναι η στάση τους απέναντι στην αλλαγή ή η άποψή τους για την ισότητα ή η οικονοµική τους φιλοσοφία. Οι πολιτικές ιδεολογίες εντούτοις αποτελούν στην πραγµατικότητα υπερβολικά πολύπλοκες συζεύξεις πεποιθήσεων, αξιών και δογµάτων, τις οποίες κάθε είδος φάσµατος αναγκαστικά υπεραπλουστεύει. Έχουν γίνει, µολαταύτα, προσπάθειες να σκιαγραφηθούν κάποια πιο εκλεπτυσµένα πολιτικά φάσµατα, που ενσωµατώνουν δύο ή περισσότερες διαστάσεις. Το γραµµικό φάσµα, για παράδειγµα, µερικές φορές επικρίνεται επειδή οι ιδεολογίες στις ακραίες εκφάνσεις τους, δηλαδή στον κοµµουνισµό και τον φασισµό, παρουσιάζουν οµοιότητες. Ιδιαίτερα, τα κοµµουνιστικά και φασιστικά καθεστώτα έχουν και τα δύο αναπτύξει κατασταλτικές και αυταρχικές µορφές πολιτικής διακυβέρνησης, τις οποίες µερικοί µελετητές έχουν περιγράψει ως «ολοκληρωτικές» (βλ. Κεφάλαιο 7). Κατά συνέπεια, ένα εναλλακτικό πολιτικό φάσµα θα είχε το σχήµα πετάλου, υποδεικνύοντας ότι τα ακραία σηµεία στα αριστερά και τα δεξιά τείνουν να συγκλίνουν, και διακρίνοντας και τα δύο από τις «δηµοκρατικές» δοξασίες του φιλελευθερισµού, του σοσιαλισµού και του συντηρητισµού (Σχεδιάγραµµα 1.2). Ωστόσο, και αυτό το φάσµα έχει επικριθεί. Οι οµοιότητες µεταξύ κοµµουνισµού και φασισµού µπορεί να είναι φαινοµενικές µάλλον παρά πραγµατικές. Οπωσδήποτε, οι αξίες τις οποίες υποστηρίζουν αυτές οι δυο ιδεολογίες διαφέρουν θεµελιωδώς. Ο κοµµουνισµός εκθειάζει τις αρετές της συνεργασίας, τη κοινοκτηµοσύνης και της κατάργησης των τάξεων, ενώ ο φασισµός διακηρύσσει τη σηµασία της πειθαρχίας, της τάξης και της αγόγγυστης υπακοής. Επίσης, από ορισµένες πλευρές η ναζιστική Γερµανία ήταν πολύ διαφορετική από τη σταλινική Ρωσία: για παράδειγµα ο καπιταλισµός άνθησε υπό τον Χίτλερ, τουλάχιστον µέχρι τα τελευταία χρόνια του ∆εύτερου Παγκόσµιου Πολέµου, ενώ ξεριζώθηκε ταχύτατα και βάναυσα υπό τον Στάλιν. Από αυτήν τη σκοπιά το πεταλοειδές φάσµα µπορεί ίσως να εκληφθεί ως ένα από τα προϊόντα της ιδεολογίας του Ψυχρού Πολέµου: µε άλλα


41

Σχεδιάγραµµα 1.2. Πεταλοειδές Φάσµα.

Κοµµουνισµός

Φασισµός

Συντηρητισµός Σοσιαλισµός

Φιλελευθερισµός

λόγια, ως µια προσπάθεια καταδίκης του κοµµουνισµού, καθώς τον εξισώνει µε τον «ολοκληρωτικό» του συνέταιρο, τον φασισµό. Άλλο ένα φάσµα προτάθηκε από τον Xανς Άυσενκ στο Νους και Ανοησία στην Ψυχολογία (Hans Eysenck, Sense and Nonsense in Psychology, 1964). Ο Άυσενκ κράτησε το συµβατικό φάσµα αριστεράς-δεξιάς ως οριζόντιο άξόνα του φάσµατός του, αλλά πρόσθεσε έναν κάθετο άξονα, που µετρούσε τις πολιτικές στάσεις: στο ένα άκρο ήταν οι «σκληρές» ή αυταρχικές στάσεις και στο άλλο οι «ήπιες» ή δηµοκρατικές. Οι πολιτικές ιδέες µπορούσαν λοιπόν να τοποθετηθούν και στον άξονα δεξιάς-αριστεράς και στον άξονα «σκληρές»-«ήπιες». Σ’ αυτή την περίπτωση, για παράδειγµα, οι διαφορές µεταξύ ναζισµού και σταλινισµού φαίνονταν καθαρά µε την τοποθέτησή τους στα αντίθετα άκρα του άξονα αριστεράς-δεξιάς, ενώ συνάµα µε τη σταθερή τοποθέτησή τους στα «σκληρά» άκρα του κάθετου άξονα τονίζονταν οι οµοιότητές τους (Σχεδιάγραµµα 1.3). Ωστόσο, όλα τα φάσµατα τέτοιου είδους εγείρουν δυσκολίες επειδή τείνουν να απλοποιούν και να γενικεύουν πολύ πολύπλοκα σύνολα πολιτικών ιδεών. Στην καλύτερη περίπτωση αποτελούν µια στενογραφική µέθοδο για να περιγραφούν πολιτικές ιδέες ή πεποιθήσεις και πρέπει πάντοτε να χρησιµοποιούνται µε προσοχή. Πράγµατι, ένα διαρκώς αυξανόµενο µέρος της βιβλιογραφίας υποστηρίζει την πλήρη εγκατάλειψη της διάκρισης µεταξύ αριστεράς και δεξιάς. Όπως τόνισε ο Γκίντενς (Giddens, 1994), η εµφάνιση νέων πολιτικών ζητηµάτων όπως είναι ο φεµινισµός, τα δικαιώµατα των


42

Σχεδιάγραµµα 1.3. Το δισδιάστατο φάσµα. Εξουσία

 Ναζισµός

 Σταλινισµός  Νέα ∆εξιά Αριστερά

 Σοσιαλδηµοκρατία

∆εξιά

 Αναρχοκαπιταλισµός Ελευθερία

ζώων και το περιβάλλον έχουν καταστήσει σε µεγάλο βαθµό περιττές τις συµβατικές ιδέες της αριστεράς και δεξιάς. Το κίνηµα των πράσινων το διατύπωσε αυτό ευθαρσώς, υιοθετώντας συνθήµατα όπως «όχι αριστερά ούτε δεξιά, αλλά µπροστά». Η αποµάκρυνση από τις παλαιές ταξικές πολώσεις έχει επίσης προαγάγει αυτήν τη διαδικασία, οδηγώντας προς µια κατάσταση στην οποία, για παράδειγµα, οι συντηρητικοί ρέπουν προς τον ριζοσπαστισµό και την ιδεολογική πολιτική, ενώ οι σοσιαλιστές εκδηλώνουν έναν ενθουσιασµό για τον ανταγωνισµό και την αγορά. Εντελώς αντίθετα, ωστόσο, ο Μπόµπιο (Norberto Bobbio, 1996) έχει υποστηρίξει ότι, αφού η αριστερά και η δεξιά ουσιαστικά αντανακλούν διαφορετικές στάσεις απέναντι στην ισότητα, οι όροι αυτοί απέχουν πολύ από το να µην έχουν θέση σε έναν κόσµο ο οποίος χαρακτηρίζεται από νέες µορφές κοινωνικής ανισότητας και διεύρυνσης των παγκόσµιων ανισοτήτων. Η άνοδος και η πτώση των ιδεολογιών Αυτό το βιβλίο εξετάζει τις κύριες ιδέες και δόγµατα της σύγχρονης πολιτικής σκέψης. Περιστρέφεται γύρω από τις κυριότερες ιδεολογίες που κυριάρχησαν στην πολιτική ζωή κατά τη διάρκεια των τελευταίων δυο αιώνων και τις εξετάζει διαδοχικά. Κάθε κεφάλαιο ξεκινά µε µια εισαγωγή, όπου επισκοπούµε την προέλευση και εξέλιξη της ιδεολογίας και εξετάζουµε τόσο την


43

ιστορική όσο και την κοινωνική της σηµασία. Η δεύτερη ενότητα εξετάζει τα κεντρικά ζητήµατα της ιδεολογίας, τον κεντρικό πυρήνα των αξιών, των αρχών και των θεωριών της. Κάνοντας αυτό προσπαθεί να διακρίνει τους φιλελεύθερους από του σοσιαλιστές, τους συντηρητικούς από τους φασίστες κοκ. Οι επόµενες ενότητες αναλύουν τις αποκλίνουσες και µερικές φορές τις συγκρουόµενες παραδόσεις που έχουν κατά καιρούς εµφανιστεί στους κόλπους κάθε ιδεολογίας, ή εξετάζουν µε µεγαλύτερη λεπτοµέρεια θέµατα και ζητήµατα που υπήρξαν ιδιαίτερα κρίσιµα για αυτήν. Οι ιδεολογίες που εξετάζουµε εδώ είναι, στην προέλευσή τους τουλάχιστον, «δυτικές ιδεολογίες», δηλαδή αναδύθηκαν πρώτα στην Ευρώπη και τη βόρεια Αµερική ως συνέπεια της διαδικασίας του εκσυγχρονισµού. Έγιναν, ωστόσο, στη συνέχεια «παγκόσµιες ιδεολογίες», κυρίως λόγω της αντιαποικιοκρατικής πάλης στον αναπτυσσόµενο κόσµο και της επιθυµίας του για υλική και πολιτική πρόοδο. Η διαδικασία εκσυγχρονισµού στη ∆ύση, από την οποία προήλθαν όλες αυτές οι ιδεολογίες, ήταν ταυτοχρόνως οικονοµική, πολιτική και πολιτιστική. Η κοινωνία ήταν προηγουµένως απλή και αγροτική, βασισµένη στο φεουδαρχικό σύστηµα, όπου η γη αποτελούσε την κύρια πηγή πλούτου. Η κοινωνική θέση κάθε ανθρώπου ήταν σταθερή και καθοριζόταν σε µεγάλο βαθµό από τις συνθήκες της γέννησής του· στην κορυφή βρισκόταν η αριστοκρατία των γαιοκτηµόνων και κάτω από αυτήν η µάζα των δουλοπάροικων ή των ελεύθερων αγροτών. Η πολιτική εξουσία βρισκόταν στα χέρια των απόλυτων µοναρχών που κυβερνούσαν σε συνεργασία µε τα ισχυρά γαιοκτηµονικά συµφέροντα. Σε τέτοιες κοινωνίες οι άνθρωποι αντιλαµβάνονταν τη ζωή µε όρους σταθερών και αµετάβλητων σχέσεων, που συνήθως εκλαµβάνονταν ως φυσικές. Η θρησκεία κυριαρχούσε στην πνευµατική ζωή των φεουδαρχικών χρόνων. Το δικαίωµα του βασιλιά να κυβερνά σπανίως ετίθετο υπό αµφισβήτηση, επειδή θεωρούνταν ότι αυτός είχε επιλεγεί από τον θεό και έτσι κυβερνούσε µε τη θεία χάρη, «ελέω Θεού». Μεταξύ του δέκατου έκτου και του δέκατου ένατου αιώνα, οι δοµές και οι βεβαιότητες της φεουδαρχικής ζωής κατέρρευσαν, καθώς ήλθαν αντιµέτωπες µε µια σειρά από επαναστάσεις. Η πρώτη από αυτές ήταν η εµπορική επανάσταση, κατά την οποία τα τρόφιµα και άλλα αγαθά άρχισαν να παράγονται όχι µόνο για να ικανοποιήσουν τις ανάγκες ενός συγκεκριµένου φέουδου ή χωριού, αλλά για να πουληθούν στην αγορά. Αυτό οδήγησε στην εµφάνιση µιας καπιταλιστικής οικονοµίας ολοένα πιο προσανατολισµένης προς την αγορά. Περί τα µέσα του δέκατου όγδοου αιώνα, µε σηµείο εκκίνη-

44


σης τη Βρετανία, ξεκίνησε η βιοµηχανική επανάσταση, στην οποία οι παραδοσιακές δεξιότητες και η χειρωνακτική εργασία βαθµιαία αντικαταστάθηκαν από πιο αποδοτικές και τεχνολογικά προηγµένες µεθόδους µηχανικής και εργοστασιακής παραγωγής. Η παραγωγική δυνατότητα της κοινωνίας επεκτάθηκε σε τεράστιο βαθµό και η κοινωνική διάταξη έγινε βαθµιαία πιο πολύπλοκη και ποικίλη. Αναπτύχθηκε µια ανερχόµενη µεσαία τάξη επιχειρηµατιών και βιοµηχάνων, όπως επίσης και µια νέα τάξη βιοµηχανικών εργατών. Αυτές οι κοινωνικές και οικονοµικές αναστατώσεις συνοδεύτηκαν από µια σειρά πολιτικών επαναστάσεων. Η Αγγλική Επανάσταση του δέκατου έβδοµου αιώνα αφαίρεσε από τον βασιλιά την απόλυτη εξουσία και οδήγησε στην εµφάνιση των πρώτων ιδεών συνταγµατικής διακυβέρνησης. Η Αµερικανική Επανάσταση του 1776 ανέτρεψε τη βρετανική κυριαρχία και παρήγαγε ένα αβασίλευτο πολιτειακό σύστηµα βασισµένο σε οµοσπονδιακές και συνταγµατικές αρχές. Η πιο σηµαντική επανάσταση από όλες, η Γαλλική Επανάσταση του 1789, σάρωσε τη µοναρχική απολυταρχία στο όνοµα των νεωτερικών ιδεών της ελευθερίας, της ισότητας και της αδελφοσύνης. Αυτές οι πολιτικές και κοινωνικές αναστατώσεις συνοδεύτηκαν από πολιτισµικές αλλαγές, κυρίως από την εξάπλωση των ιδεών και αντιλήψεων του ∆ιαφωτισµού. Ο ∆ιαφωτισµός ήταν ένα πνευµατικό κίνηµα του δέκατου όγδοου αιώνα που αµφισβήτησε τις παραδοσιακές πεποιθήσεις στη θρησκεία, την πολιτική και γενικά τη µάθηση και προσπάθησε να εγκαθιδρύσει την κυριαρχία της επιστήµης και του ορθού λόγου. Ανέδειξε νέους τρόπους στοχασµού για την κοινωνία και κατεξοχήν πρόσφερε την προοπτική µιας ανοδικής προόδου προς τα εµπρός, βασισµένης σε υποτιθέµενες οικουµενικές αρχές όπως ήταν η δηµοκρατία και η ελευθερία. Μέχρι τις αρχές του δέκατου ένατου αιώνα είχαν εµφανιστεί οι περισσότερες σύγχρονες πολιτικές ιδεολογίες. Οι κυριότερες ιδεολογίες που εξετάζονται στα Κεφάλαια 2 έως 4 –ο φιλελευθερισµός, ο συντηρητισµός και ο σοσιαλισµός– αναπτύχθηκαν ως αντίπαλες απαντήσεις στη διαδικασία του εκσυγχρονισµού. Αν και ο φιλελευθερισµός και ο σοσιαλισµός ήταν σαφέστατα και οι δύο τέκνα του ∆ιαφωτισµού, πρότειναν εντελώς αντίθετες ερµηνείες της βιοµηχανικής κοινωνίας που τότε αναδυόταν. Ενώ οι φιλελεύθεροι υποστήριξαν την ανάπτυξη του βιοµηχανικού καπιταλισµού, οι σοσιαλιστές ισχυρίστηκαν ότι ο καπιταλισµός ήταν απλώς άλλη µια ταξική κοινωνία, θεµελιωµένη στην αδικία. Οι συντηρητικοί, από τη µεριά τους, προσπάθησαν να υπερασπιστούν και να στηρίξουν την παραδοσιακή κοινωνική τάξη. Οι ιδέες του εθνικισµού, της αναρχίας και του φεµινισµού γεννήθηκαν


45

επίσης κατά τη διάρκεια αυτής της περιόδου πολιτικού, κοινωνικού και πολιτισµικού µετασχηµατισµού. Μολονότι ο φασισµός και ο σοβιετικός κοµµουνισµός δεν έκαναν την εµφάνισή τους πριν από τον Πρώτο Παγκόσµιο Πόλεµο, και οι δύο στηρίχτηκαν εκτενώς σε ιδέες και δόγµατα του δέκατου ένατου αιώνα. Ακόµη και η πιο «µοντέρνα» ιδεολογία που εξετάζεται εδώ, ο οικολογισµός, έχει τις ρίζες της σ’ αυτή την αντίδραση του δέκατου ένατου αιώνα απέναντι στην εκβιοµηχάνιση. Η επέκταση της αποικιακής διακυβέρνησης µεταξύ του 1870 και του 1914 έδωσε στις δυτικές ιδεολογίες παγκόσµια εµβέλεια. Στο µεγαλύτερο µέρος του αναπτυσσόµενου κόσµου, η πολιτική ζωή του δέκατου ένατου αιώνα διαµορφώθηκε από την πάλη κατά της αποικιοκρατίας και από το µετέπειτα έργο της εθνικής ανοικοδόµησης, για το οποίο χρησιµοποιήθηκαν γλώσσες που κληρονοµήθηκαν σε µεγάλο βαθµό από τη ∆ύση. Ωστόσο, ιδεολογίες όπως ο σοσιαλισµός και ο εθνικισµός, αλλά και ιδέες όπως η δηµοκρατία και η επανάσταση δεν έχουν διατηρήσει τα αρχικά τους νοήµατα. Οι δυτικές ιδέες έχουν στο µεταξύ επανερµηνευτεί και επανεφαρµοστεί σε πολύ διαφορετικές περιστάσεις και έχουν συνδεθεί µε πολύ διαφορετικούς πολιτικούς στόχους. Για παράδειγµα, ο αφρικανικός και ο αραβικός σοσιαλισµός οφείλουν πολλά στις παραδοσιακές κοινωνικές και θρησκευτικές αξίες όσο και στα κλασικά σοσιαλιστικά δόγµατα. Σε άλλες περιπτώσεις, οι ιδεολογίες του αναπτυσσόµενου κόσµου ήταν µη δυτικές ή ακόµη και αντιδυτικές, πράγµα που αντανακλάται στην αυξανόµενη σηµασία του πολιτικού ισλάµ, το οποίο τώρα ορθώνεται ως ο κύριος αντίπαλος του φιλελευθερισµού και του σοσιαλισµού σε πολλά µέρη της Αφρικής και της Ασίας. Ταυτόχρονα οι δυτικές ιδεολογίες έχουν αναζωογονηθεί από την αυξανόµενη επίδραση των εξελίξεων στο χώρο που συνήθως αποκαλούνταν Τρίτος Κόσµος. Για παράδειγµα, κατά τη δεκαετία του 1960 η νέα αριστερά επηρεάστηκε βαθύτατα από την εθνικοαπελευθερωτική πάλη στην Ασία, την Αφρική και τη Λατινική Αµερική, καθώς και από τις θεωρίες του ανταρτοπόλεµου που ανέπτυξαν ο Μάο Τσε Τουνγκ και ο Τσε Γκεβάρα. Παροµοίως, ο σύγχρονος οικολογισµός εµπνέεται από τη φιλοσοφία της µη βίας του Γκάντι όσο και από την αυτάρκεια της παραδοσιακής ζωής του ινδικού χωριού. Αν θεωρούσαµε ότι η εποχή των ιδεολογιών αρχίζει το 1789, µε το ξέσπασµα της Γαλλικής Επανάστασης, µερικοί θα ισχυρίζονταν ότι διήρκεσε διακόσια χρόνια και κορυφώθηκε µε την κατάρρευση του κοµµουνισµού στις επαναστάσεις του 1989 στην ανατολική Ευρώπη. Η ιδέα του τέλους

46


Χιλιασµός Ο χιλιασµός ήταν αρχικά η θρησκευτική πίστη στη µελλοντική χιλιόχρονη βασιλεία του θεού επί της γης, η οποία θα εγκαινιαζόταν µε τη ∆ευτέρα Παρουσία του Χριστού. Ως τέτοια συνδέθηκε µε αυξηµένες προσµονές και µεγάλη θρησκευτική έξαρση. Όταν αναφέρεται στην πολιτική, ο χιλιασµός σηµαίνει κάθε δόγµα που υπόσχεται την αιφνίδια και πλήρη χειραφέτηση, ιδιαίτερα την απελευθέρωση από την πολιτική καταπίεση και την κοινωνική αθλιότητα. Η µαρξιστική πίστη σε µια αταξική κοµµουνιστική κοινωνία όσο και ο αναρχικός στόχος µιας αταξικής κοινωνίας µπορούν εξίσου να ιδωθούν ως παραδείγµατα χιλιασµού, όπως και ορισµένα είδη εθνικισµού. Ο πολιτικός χιλιασµός είναι µια ορισµένη µορφή ουτοπικής σκέψης (βλ. Κεφάλαιο 6).

της ιδεολογίας εξετάζεται στο τελευταίο κεφάλαιο. ∆εν χωρά αµφιβολία ωστόσο ότι καθώς πλησιάζει το τέλος της δεύτερης χιλιετίας, οι διάφορες ιδεολογικές παραδόσεις αντιµετωπίζουν ένα τροµακτικό φάσµα νέων προκλήσεων. Για παράδειγµα, η παγκοσµιοποίηση µειώνει τη σηµασία των πολιτικών και ιδεολογικών προγραµµάτων που χτίζονται γύρω από τις εθνικές ανάγκες. Η εµφάνιση ενός παγκόσµιου καπιταλισµού έχει καταλήξει σε µια εντατικοποιηµένη αγοραιοποίηση, η οποία αντανακλάται στην ανηλεή αύξηση της εµπορευµατοποίησης και της τεχνολογικής αλλαγής. Η αποδυνάµωση της ταξικής και άλλων µορφών κοινωνικής αλληλεγγύης, καθώς και η παρακµή του σεβασµού απέναντι στην εξουσία, έχουν οδηγήσει σε µια διαδικασία εξατοµίκευσης. Η επίδραση που θα έχουν τέτοιες προκλήσεις επάνω στις κύριες ιδεολογίες κάθε άλλο παρά βέβαιη είναι. Για παράδειγµα, ενώ µερικοί ήδη έχουν διακηρύξει την παγκόσµια νίκη της δυτικής φιλελεύθερης δηµοκρατίας, άλλοι ανακοινώνουν την κατάρρευση ολόκληρου του προγράµµατος του ∆ιαφωτισµού και προσβλέπουν για τις µελλοντικές ιδεολογικές εξελίξεις σε πηγές όπως ο ισλαµικός ζηλωτισµός, ο κοµφουκιανισµός ή ο βουδισµός. Παροµοίως, µερικοί σχολιαστές διατρανώνουν την πίστη τους σε µια µορφή χιλιασµού και ελπίζουν ότι ο νέος αιώνας θα φέρει διευρυµένη κατανόηση µεταξύ των ανθρώπων και βαθύτερη αρµονία, ενώ άλλοι βλέπουν µόνον την προοπτική της σύγκρουσης και της αιµατοχυσίας, ιδίως µέσα από την εξάπλωση του εθνικισµού και άλλων δογµάτων αποκλεισµού. Η τελική ενότητα κάθε κεφαλαίου προσπαθεί να ρίξει λίγο φως σε τέτοια ζητήµατα, θέτοντας στο επίκεντρο του στοχασµού τις προοπτικές των ιδεολογιών κατά τον εικοστό πρώτο αιώνα.


Οδηγός για Περαιτέρω Μελέτη

47

Michael Freeden, Ideologies and Political Theory: A Conceptual Approach. Oxford: Clarendon Press 1996. Μια εξέταση των κυριότερων ιδεολογιών, που δίνει ιδιαίτερη έµφαση στην εννοιολογική τους µορφολογία. Journal of Political Ideologies (Abington, UK and Cambridge, Mass., USA: Carfax). Περιοδικό, το οποίο κυκλοφορεί από το 1996. Αναλύει τη φύση της πολιτικής ιδεολογίας και εξετάζει συγκεκριµένες ιδεολογικές παραδόσεις· απαιτητικό, αλλά αποτυπώνει ευρύ φάσµα ερευνητικών ενδιαφερόντων και είναι έγκυρο. Larrain, J., Marxism and Ideology (London: Macmillan, 1983). Μια πολύ χρήσιµη ανάλυση της χρήσης της έννοιας της ιδεολογίας στους κόλπους της µαρξιστικής παράδοσης. McLellan, D., Ideology (Milton Keynes: Open University, 1986). Μια σαφής και σύντοµη αλλά και περιεκτική πραγµάτευση αυτής της πολύσηµης έννοιας. Seliger, M., Ideology and Politics (London: Allen & Unwin, 1976). Μια ενδελεχής παρουσίαση της ιδεολογίας, η οποία θεωρείται από πολλούς ότι αποτελεί την κλασική πραγµάτευση του θέµατος. Thompson, J.B., Studies in the Theory of Ideology (Cambridge: Polity Press, 1984). Μια καλή εισαγωγή στις συζητήσεις για τη φύση και τη σηµασία της ιδεολογίας.

48


Ο φιλελευθερισµός

49

2 O ΦΙΛΕΛΕΥΘΕΡΙΣΜΟΣ Oι καταβολές και η εξέλιξη του φιλελευθερισµού Πρώτα το άτοµο! – τα κεντρικά µοτίβα του φιλελευθερισµού Φιλελευθερισµός και δηµοκρατία O κλασικός φιλελευθερισµός O νεότερος φιλελευθερισµός Ο φιλελευθερισµός τον εικοστό πρώτο αιώνα

50


Oι καταβολές και η εξέλιξη του φιλελευθερισµού O όρος «φιλελεύθερος» βρίσκεται σε χρήση ήδη από τον δέκατο τέταρτο αιώνα, αλλά µε ποικίλο νοηµατικό περιεχόµενο. Το λατινικό επίθετο liber αναφερόταν σε µια τάξη ελεύθερων ανθρώπων – µε άλλα λόγια, ανθρώπων που δεν ήταν δουλοπάροικοι ούτε δούλοι. Σήµαινε επίσης τον γενναιόδωρο, όπως όταν λέµε ότι κάποιος προσφέρει «ελεύθερα» στους καλεσµένους του κεράσµατα. Όταν αναφερόταν σε κοινωνικές στάσεις, τότε σήµαινε ότι κάποιος ήταν ανοιχτός σε νέες ιδέες ή είχε ευρύτητα πνεύµατος. Σταδιακά επίσης άρχισε να συνδέεται µε τις ιδέες της πολιτικής ελευθερίας και της επιλογής. Ως δηλωτικός µιας πολιτικής ταυτότητας, ο όρος «φιλελευθερισµός» εµφανίστηκε πολύ αργότερα, δηλαδή από τις αρχές του δέκατου ένατου αιώνα: για πρώτη φορά χρησιµοποιήθηκε στην Ισπανία το 1812. Ως τη δεκαετία του 1840 ο όρος είχε γίνει ευρέως αναγνωρίσιµος σε όλη την Ευρώπη, υποδηλώνοντας ένα συγκεκριµένο σύνολο πολιτικών ιδεών. Ωστόσο, στη Βρετανία υιοθετήθηκε µε πιο αργούς ρυθµούς. Μολονότι οι Ουίγοι άρχισαν να αυτοαποκαλούνται Φιλελεύθεροι ήδη από τη δεκαετία του 1830, η πρώτη σαφώς Φιλελεύθερη κυβέρνηση σχηµατίστηκε όταν ο Γλάδστων (Gladstone) ανέλαβε την εξουσία το 1868. Η συγκρότηση του φιλελευθερισµού σε συστηµατικό σώµα πολιτικών πεποιθήσεων µπορεί λοιπόν να µη συντελέστηκε πριν από το δέκατο ένατο αιώνα, στηρίχθηκε όµως σε ιδέες και θεωρίες που είχαν αναπτυχθεί κατά τη διάρκεια των προηγούµενων τριών αιώνων. Οι φιλελεύθερες ιδέες προέκυψαν µέσα από την κατάρρευση της φεουδαρχίας στη Ευρώπη και την αντικατάστυασή της από την οικονοµία της ελεύθερης αγοράς και την καπιταλιστική κοινωνία. Από πολλές πλευρές ο φιλελευθερισµός εξέφρασε τότε τις φιλοδοξίες και βλέψεις των ανερχόµενων µεσαίων τάξεων, τα συµφέροντα των οποίων έρχονταν σε σύγκρουση µε την κατεστηµένη εξουσία της απόλυτης µοναρχίας και της αριστοκρατίας που βασιζόταν στην έγγειο ιδιοκτησία. Οι φιλελεύθερες ιδέες ήταν ριζοσπαστικές: αποσκοπούσαν σε θεµελιώδεις µετασχηµατισµούς και, κατά περιόδους, ακόµη και σε επαναστατικές αλλαγές. Η Αγγλική Επανάσταση του δέκατου έβδοµου αιώνα και η Αµερικανική και Γαλλική Επανάσταση των τελών του δέκατου όγδοου αιώνα ενσωµάτωσαν η καθεµιά τους στοιχεία τα οποία ήταν χαρακτηριστικά φιλελεύθερα, αν και η λέξη «φιλελεύθερος» δεν χρησιµοποιούνταν εκείνη την περίοδο µε πολιτική έννοια. Οι φιλελεύθεροι αµφισβήτησαν την απόλυτη εξουσία της µοναρχίας, που θεωρητικά στηριζόταν στο δόγµα της


51

«ελέω Θεού δεσποτείας». Αποκρούοντας την απολυταρχία υπεραµύνθηκαν της συνταγµατικής και, αργότερα, της αντιπροσωπευτικής διακυβέρνησης. Οι φιλελεύθεροι επέκριναν τα πολιτικά και οικονοµικά προνόµια της γαιοκτηµονικής αριστοκρατίας, καθώς και την αδικία του φεουδαρχικού συστήµατος, στο πλαίσιο του οποίου η κοινωνική θέση καθοριζόταν από τον «συγκυριακό παράγοντα της γέννησης». Υποστήριξαν επίσης το κίνηµα υπέρ της ελευθερίας της θρησκευτικής συνείδησης και αµφισβήτησαν την αυθεντία της κατεστηµένης εκκλησίας. Ο δέκατος ένατος αιώνας ήταν από πολλές πλευρές ένας φιλελεύθερος αιώνας. Καθώς η εκβιοµηχάνιση εξαπλώθηκε σε όλες στις χώρες της ∆ύσης, οι φιλελεύθερες ιδέες επικράτησαν. Οι φιλελεύθεροι υποστήριξαν µια οικονοµική τάξη πραγµάτων βασισµένη στην εκβιοµηχάνιση και την οικονοµία της αγοράς, «ελεύθερη» από κυβερνητικές παρεµβάσεις, στην οποία οι επιχειρήσεις θα είχαν την ευχέρεια να επιδιώκουν το κέρδος και τα έθνη θα ενθαρρύνονταν να καλλιεργούν ελεύθερα τις εµπορικές συναλλαγές µεταξύ τους. Ένα τέτοιο σύστηµα βιοµηχανικού καπιταλισµού αναπτύχθηκε πρώτα στη Βρετανία από τα µέσα του δέκατου όγδοου αιώνα και είχε πλήρως εδραιωθεί έως τις αρχές του δέκατου ένατου αιώνα. Ακολούθως εξαπλώθηκε στη βόρεια Αµερική και όλη την Ευρώπη, αρχικά στη δυτική και στη συνέχεια, βαθµιαία, στην ανατολική Ευρώπη. Κατά τη διάρκεια του εικοστού αιώνα, ο βιοµηχανικός καπιταλισµός άσκησε ισχυρή γοητεία στις αναπτυσσόµενες χώρες της Αφρικής, της Ασίας και της λατινικής Αµερικής, ιδιαίτερα ενόσω η πολιτική και οικονοµική ανάπτυξη προσδιοριζόταν ουσιαστικά µε δυτικούς όρους. Ωστόσο, υπήρξαν µερικά αναπτυσσόµενα κράτη σε όλο τον κόσµο που κατόρθωσαν να αντισταθούν στα θέλγητρα του φιλελεύθερου καπιταλισµού, επειδή η πολιτική τους παιδεία έδινε έµφαση στην κοινότητα µάλλον παρά στο άτοµο. Τέτοια κράτη προσέφεραν γόνιµο έδαφος για την ανάπτυξη του σοσιαλισµού ή του εθνικισµού µάλλον, παρά του δυτικού φιλελευθερισµού. Στις µη δυτικές χώρες όπου ο καπιταλισµός εδραιώθηκε επιτυχώς, όπως στην Ιαπωνία, έτεινε να προσλάβει σωµατειακή µορφή και όχι ατοµικιστικό χαρακτήρα. Η ιαπωνική βιοµηχανία, για παράδειγµα, λειτουργεί µε κίνητρο τις παραδοσιακές ιδέες του οµαδικού πνεύµατος και του καθήκοντος µάλλον παρά την επιδίωξη του ατοµικού συµφέροντος . Τα δυτικά πολιτικά συστήµατα έχουν όµως διαµορφωθεί µέσα από τις φιλελεύθερες ιδέες και αξίες, σε τόσο µεγάλο βαθµό ώστε συνήθως χαρακτηρίζονται φιλελεύθερες δηµοκρατίες. Αυτά τα συστήµατα είναι συνταγ-

52


µατικά, υπό την έννοια ότι επιδιώκουν να περιορίσουν την εξουσία της κυβέρνησης και να διασφαλίσουν τις πολιτικές ελευθερίες των ανθρώπων. Είναι επίσης αντιπροσωπευτικά, υπό την έννοια ότι η πολιτική εξουσία κατακτάται µε ανταγωνιστικές εκλογές. Η φιλελεύθερη δηµοκρατία, έχοντας αναπτυχθεί πρώτα στη δυτική Ευρώπη και τη βόρεια Αµερική, ρίζωσε αργότερα σε διάφορα µέρη του αναπτυσσόµενου κόσµου καθώς και στην ανατολική Ευρώπη, µετά τις επαναστάσεις της περιόδου 1989-1991. Σε µερικές περιπτώσεις µε την απόκτηση της ανεξαρτησίας κληροδοτήθηκαν και στις αφρικανικές ή ασιατικές χώρες, µε κυµαινόµενο βέβαια βαθµό επιτυχίας, φιλελεύθερα καθεστώτα δυτικού τύπου. Η Ινδία παραµένει η µεγαλύτερη φιλελεύθερη δηµοκρατία του κόσµου. Αλλού, ωστόσο, τα φιλελεύθερα δηµοκρατικά συστήµατα έχουν στο µεταξύ καταρρεύσει εν απουσία του βιοµηχανικού καπιταλισµού ή εξαιτίας της φύσης της εγχώριας πολιτικής παιδείας. Απεναντίας η πολιτική παιδεία των περισσοτέρων δυτικών κοινωνιών είναι χτισµένη επάνω στα θεµέλια των φιλελεύθερων και καπιταλιστικών αξιών. Ιδέες όπως η ελευθερία του λόγου, η ελευθερία της θρησκευτικής λατρείας και το δικαίωµα της ιδιοκτησίας, οι οποίες αντλούνται όλες από τον φιλελευθερισµό, είναι τόσο βαθιά ριζωµένες στη συλλογική συνείδηση των δυτικών κοινωνιών, ώστε σπανίως απειλούνται ανοιχτά ή έστω και αµφισβητούνται. Στην πραγµατικότητα, ο φιλελευθερισµός έχει αναδειχθεί σε κυρίαρχη ιδεολογία της εκβιοµηχανισµένης ∆ύσης. Μερικοί πολιτικοί στοχαστές ισχυρίζονται µάλιστα ότι υπάρχει ένας αναγκαίος και αναπόφευκτος δεσµός µεταξύ φιλελευθερισµού και καπιταλισµού. Αυτό έχει υποστηριχθεί τόσο από επικριτές όσο και από υποστηρικτές του φιλελευθερισµού. Οι µαρξιστές, για παράδειγµα, διατείνονται ότι οι φιλελεύθερες ιδέες απλώς αντικατοπτρίζουν τα οικονοµικά συµφέροντα της «κυρίαρχης τάξης» στην καπιταλιστική κοινωνία, των ιδιοκτητών των µέσων παραγωγής. Οι ίδιοι απεικονίζουν τον φιλελευθερισµό ως κλασικό παράδειγµα της «αστικής ιδεολογίας». Από την άλλη µεριά, στοχαστές όπως ο Φρήντριχ Χάγιεκ (Friedrich Hayek, βλ. Κεφάλαιο 3) έχουν ισχυριστεί ότι η οικονοµική ελευθερία –δηλαδή, το δικαίωµα κατοχής, χρήσης και διάθεσης της ατοµικής ιδιοκτησίας– αποτελεί ουσιαστική εγγύηση της πολιτικής ελευθερίας. Ο Xάγιεκ λοιπόν ισχυρίζεται ότι το φιλελεύθερο δηµοκρατικό πολιτικό σύστηµα, αλλά και ο σεβασµός απέναντι στις πολιτικές ελευθερίες, µπορούν να αναπτυχθούν µόνο στο πλαίσιο της καπιταλιστικής οικονοµικής τάξης.


53

Οι ιστορικές εξελίξεις του δέκατου ένατου και του εικοστού αιώνα ωστόσο επηρέασαν σαφώς το περιεχόµενο της φιλελεύθερης ιδεολογίας. Ο χαρακτήρας του φιλελευθερισµού άλλαξε, καθώς οι «ανερχόµενες µεσαίες τάξεις» πέτυχαν στο µεταξύ την παγίωση της οικονοµικής και πολιτικής τους κυριαρχίας. Η ριζοσπαστική, ή ακόµη και επαναστατική αιχµή του φιλελευθερισµού εξασθενούσε µε κάθε πολιτική επιτυχία των φιλελεύθερων. Έτσι ο φιλελευθερισµός έγινε όλο και περισσότερο συντηρητικός, διεκδικώντας λιγότερο την αλλαγή και το µετασχηµατισµό και περισσότερο τη διατήρηση των κεκτηµένων –σε γενικές γραµµές φιλελεύθερων– θεσµών. Οι ίδιες οι φιλελεύθερες ιδέες βέβαια δεν µπορούσαν να µείνουν αναλλοίωτες. Από τα τέλη του δέκατου ένατου αιώνα και έπειτα, η πρόοδος της εκβιοµηχάνισης οδήγησε τους φιλελεύθερους να αµφισβητήσουν και σε µερικές περιπτώσεις να αναθεωρήσουν τις ιδέες του πρώιµου φιλελευθερισµού. Ενώ οι πρώτοι φιλελεύθεροι ήθελαν η κυβέρνηση να παρεµβαίνει όσο το δυνατόν λιγότερο στη ζωή των πολιτών, οι σύγχρονοι φιλελεύθεροι έφτασαν να πιστεύουν ότι είναι ευθύνη της κυβέρνησης η παροχή υπηρεσιών κρατικής πρόνοιας όπως είναι η υγεία, η στέγαση, οι συντάξεις και η παιδεία, καθώς και η διαχείριση ή τουλάχιστον η ρύθµιση της οικονοµίας. Αυτό έκανε να αναπτυχθούν δύο χωριστές διανοητικές παραδόσεις στο πλαίσιο του φιλελευθερισµού, οι οποίες συνήθως ονοµάζονται «κλασικός φιλελευθερισµός» και «σύγχρονος φιλελευθερισµός». Ως εκ τούτου, µερικοί σχολιαστές έχουν υποστηρίξει ότι ο φιλελευθερισµός δεν αποτελεί µια συνεκτική ιδεολογία, εφόσον ασπάζεται αντιφατικές πεποιθήσεις κυρίως στο ζήτηµα του ρόλου που πρέπει να διαδραµατίζει το κράτος. Από την άλλη µεριά, ο φιλελευθερισµός έχει υποστεί αλλαγές --κάτι που είναι βέβαια κοινό χαρακτηριστικό όλων των πολιτικών ιδεολογιών -- καθώς οι βασικές του αρχές εφαρµόζονται σε διαρκώς µεταβαλλόµενες ιστορικές περιστάσεις. Καµιά ιδεολογία δεν είναι εντελώς κλειστή ή µονολιθική. Όλες περιλαµβάνουν ένα φάσµα απόψεων ή ακόµη και ανταγωνιστικών παραδόσεων. Υπάρχει ωστόσο µια υποβόσκουσα συνοχή και ενότητα στην καρδιά της φιλελεύθερης σκέψης, η οποία έχει τη µορφή της θεµελιακής προσήλωσης στην αξία της ατοµικής ελευθερίας και των αρχών που απορρέουν από τον φιλελευθερισµό. Πρώτα το άτοµο! – τα κεντρικά µοτίβα του φιλελευθερισµού Ο φιλελευθερισµός είναι λοιπόν, υπό µια έννοια, η ιδεολογία της εκβιοµηχα-

54


νισµένης ∆ύσης. Τόσο δραστικά έχουν διαποτίσει οι φιλελεύθερες ιδέες την πολιτική, την οικονοµική και την πολιτιστική µας ζωή, ώστε δύσκολα µπορούµε να διακρίνουµε την επίδρασή τους, αφού ο φιλελευθερισµός µοιάζει να ταυτίζεται µε τον «δυτικό πολιτισµό» γενικά. Πράγµατι, συνηθίζεται πλέον να απεικονίζουµε τον φιλελευθερισµό όχι απλά ως ιδεολογία αλλά ως µια «µετα-ιδεολογία», δηλαδή ως ένα σώµα κανόνων που διατυπώνουν τους όρους, στη βάση των οποίων διεξάγεται η πολιτική και ιδεολογική αντιπαράθεση. Αυτή η τάση αντικατοπτρίζεται άλλωστε στην πεποίθηση ότι, κατά τον φιλελευθερισµό, το «ορθό» προηγείται του «αγαθού». Με άλλα λόγια, ο φιλελευθερισµός πασχίζει να εγκαθιδρύσει τις συνθήκες στις οποίες τα άτοµα και οι οµάδες µπορούν να επιδιώξουν την αγαθή ζωή, όπως εκάστοτε την αντιλαµβάνονται, αλλά δεν επιτάσσει ούτε προσπαθεί ποτέ να προαγάγει κάποια συγκεκριµένη αντίληψη περί αγαθού. Απεικονίζοντας όµως τον φιλελευθερισµό ως ηθικά ουδέτερο δόγµα, µια τέτοια άποψη υποδηλώνει ότι οι ιδέες και οι αξίες του έχουν δυνητικά οικουµενική απήχηση. Κανείς, ας πούµε, δεν χρειάζεται να φοβάται την ανοδική πορεία του φιλελευθερισµού, αφού οι φιλελεύθεροι αντιµετωπίζουν ισοδίκαια τα συµφέροντα όλων των µελών της κοινωνίας. Αυτό, ωστόσο, δεν σηµαίνει ότι ο φιλελευθερισµός είναι απλώς µια φιλοσοφία του τύπου «κάνε ό,τι θέλεις!». Ενώ αναµφίβολα ευνοεί την ανοιχτή κοινωνία, την αντιπαράθεση και τον αυτοκαθορισµό, ο φιλελευθερισµός χαρακτηρίζεται επίσης από µια ισχυρή ηθική παρότρυνση. H ηθική και ιδεολογική του στάση εκφράζεται στην προσήλωσή του προς ένα διακριτό σύνολο αξιών και πεποιθήσεων. Οι πιο σηµαντικές από αυτές είναι οι ακόλουθες: • Το άτοµο • Η ελευθερία • Ο ορθός λόγος • Η δικαιοσύνη • Η ανεκτικότητα Το άτοµο Η έννοια του ατόµου είναι τόσο οικεία στον σύγχρονο κόσµο, ώστε συχνά παραβλέπεται η πολιτική της σηµασία. Στη φεουδαρχική περίοδο δεν ήταν όµως καθόλου διαδεδοµένη η ιδέα ότι τα άτοµα έχουν δικά τους συµφέροντα ή είναι φορείς κάποιων προσωπικών και µοναδικών ταυτοτήτων. Οι άνθρωποι γίνονταν µάλλον αντιληπτοί ως µέλη των κοινωνικών οµάδων στις


55

οποίες ανήκαν: της οικογένειάς τους, του χωριού, της τοπικής κοινότητας ή της κοινωνικής τους τάξης. Η ζωή και η ταυτότητά τους σε µεγάλο βαθµό καθορίζονταν από τον χαρακτήρα αυτών των οµάδων, µέσα από µια διαδικασία που άλλαζε ανεπαίσθητα από τη µια γενιά στην άλλη. Ωστόσο, µε την κατάρρευση της φεουδαρχίας τα άτοµα βρέθηκαν αντιµέτωπα µε ένα ευρύτερο φάσµα επιλογών και κοινωνικών δυνατοτήτων. Ενθαρρύνθηκαν, ίσως για πρώτη φορά στην ιστορία, να σκέφτονται τα ίδια για τον εαυτό τους και µάλιστα να σκέφτονται µε προσωπικούς όρους. Ο «δουλοπάροικος», για παράδειγµα, του οποίου η οικογένεια ίσως ζούσε και εργαζόταν από αιώνες στο ίδιο κοµµάτι γης, έγινε «ελεύθερος άνθρωπος» και απόκτησε µια σχετική ικανότητα να επιλέγει ο ίδιος για λογαριασµό τίνος αφέντη θα εργάζεται ή ενδεχοµένως την ευκαιρία να εγκαταλείψει εντελώς τη δουλειά στο χωράφι και να αναζητήσει εργασία στις αναπτυσσόµενες πόλεις. Καθώς έδυαν οι βεβαιότητες της φεουδαρχικής ζωής, ένα νέο διανοητικό κλίµα ανέτειλε. Οι ορθολογικές και επιστηµονικές εξηγήσεις βαθµιαία εκτόπισαν τις παραδοσιακές θρησκευτικές θεωρίες και η κοινωνία όλο και περισσότερο γινόταν κατανοητή από τη σκοπιά του ανθρώπου ως ατόµου. Τα άτοµα θεωρήθηκε ότι διέθεταν ιδιότητες που τα διέκριναν ως πρόσωπα: καθένα είχε µια ιδιαίτερη αξία. Αυτό ήταν εµφανές στην ανάπτυξη των θεωριών περί φυσικών δικαιωµάτων κατά τον δέκατο έβδοµο και τον δέκατο όγδοο αιώνα. Τούτες οι θεωρίες διακήρυσσαν ότι τα άτοµα ήταν προικισµένα µε µια δέσµη από θεόπεµπτα φυσικά δικαιώµατα, λόγου χάρη εκείνα που όρισε ο Τζων Λοκ ως «ζωή, ελευθερία και ιδιοκτησία». Μόνο το άτοµο µπορούσε να κατέχει τέτοια δικαιώµατα και υπό αυτή την έννοια το άτοµο ήταν πιο σηµαντικό από οποιαδήποτε κοινωνική οµάδα. Οι θεωρητικοί των φυσικών δικαιωµάτων λοιπόν ισχυρίστηκαν ότι η κοινωνία έπρεπε να συγκροτηθεί µε τέτοιον τρόπο, ώστε να παρέχει προστασία στα ατοµικά συµφέροντα και τις ατοµικές ανάγκες. Ο γερµανός φιλόσοφος Ιµµάνουελ Καντ (1724-1804), µε την αντίληψή του για το άτοµο ως «αυτοσκοπό» και όχι απλά ως µέσο για την επίτευξη των σκοπών κάποιων άλλων ατόµων, εξέφρασε µια παρόµοια πεποίθηση για την ακεραιότητα και την ίση αξία όλων των ανθρώπινων όντων. Αυτή η πίστη στην πρωταρχικότητα του ατόµου είναι το χαρακτηριστικό γνώρισµα της φιλελεύθερης ιδεολογίας και είχε σηµαντικές συνέπειες για τη φιλελεύθερη σκέψη. Έκανε ορισµένους φιλελεύθερους να θεωρούν την κοινωνία απλώς ως µια συνάθροιση ατόµων, καθένα από τα οποία προσπαθεί να ικανοποιήσει τις δικές του ανάγκες και συµφέροντα. Τούτη η άποψη

56


Ατοµικισµός Ο ατοµικισµός είναι η πίστη στην υπέρτατη αξία του ατόµου, πάνω και πέρα από οποιαδήποτε κοινωνική οµάδα και συλλογικό σώµα. Υπό τη µορφή του µεθοδολογικού ατοµικισµού υποδηλώνει ότι το άτοµο βρίσκεται στο επίκεντρο κάθε πολιτικής θεωρίας ή κοινωνικής εξήγησης – δηλαδή, ότι όλες οι προτάσεις περί κοινωνίας πρέπει να διατυπώνονται µε όρους που ανάγονται στα άτοµα που την αποτελούν. Ο ηθικός ατοµικισµός, από την άλλη µεριά, συνεπάγεται ότι η κοινωνία πρέπει να συγκροτείται µε τέτοιο τρόπο, ώστε να είναι επωφελής για το άτοµο, δίνοντας ηθική προτεραιότητα στα ατοµικά δικαιώµατα, τις ατοµικές ανάγκες και τα ατοµικά συµφέροντα. Οι κλασικοί φιλελεύθεροι και η Νέα ∆εξιά ενστερνίζονται µια µορφή εγωιστικού ατοµικισµού, η οποία δίνει έµφαση στο ατοµικό συµφέρον και στην αυτοδυναµία του ατόµου. Οι σύγχρονοι φιλελεύθεροι και οι σοσιαλιστές ωστόσο µετριάζουν αυτή την τάση, αποδεχόµενοι τη σηµασία της κοινωνικής ευθύνης και του αλτρουισµού.

έχει αποκληθεί ατοµικιστική επειδή αντιλαµβάνεται τους ανθρώπους ως «αποµονωµένα άτοµα» µέσα στην κοινωνία. Πράγµατι, µπορεί να µας οδηγήσει στην πεποίθηση ότι η ίδια η «κοινωνία» δεν υπάρχει καθαυτή, αλλά είναι απλώς µια συνάθροιση από αυτάρκη άτοµα. Ένας τέτοιος ακραίος ατοµικισµός βασίζεται στην υπόθεση ότι το άτοµο είναι ον εγωιστικό, δηλαδή ουσιαστικά ιδιοτελές και σε µεγάλο βαθµό αύταρκες. O Mακφέρσον (C. B. Macpherson, 1973, σ. 199) χαρακτήρισε τον πρώιµο φιλελευθερισµό ως «κτητικό ατοµικισµό» επειδή, όπως ισχυρίσθηκε, η τάση αυτή έβλεπε το άτοµο ως «ιδιοκτήτη του προσώπου και των ικανοτήτων του, για τα οποία δεν οφείλει τίποτα στην κοινωνία». Αντίθετα, ορισµένοι µεταγενέστεροι φιλελεύθεροι ενστερνίζονται µια πιο αισιόδοξη αντίληψη για την ανθρώπινη φύση και µάλλον επικροτούν την άποψη ότι οι άνθρωποι υπέχουν κοινωνική ευθύνη ο ένας για τον άλλο και ιδίως για εκείνους τους άλλους που δεν µπορούν να φροντίσουν οι ίδιοι τους εαυτούς τους. Είτε όµως αντιλαµβάνονται την ανθρώπινη φύση ως εγωιστική είτε ως αλτρουιστική, πάντως οι φιλελεύθεροι πάντοτε επιθυµούν να δηµιουργήσουν µια κοινωνία στην οποία κάθε άτοµο θα µπορεί να αναπτύξει στην πληρότητά τους όλες τις δυνατότητές του.


57

H ελευθερία Η πίστη στην υπέρτατη αξία του ατόµου οδηγεί φυσιολογικά στην προσήλωση στην ατοµική ελευθερία. Η ατοµική ελευθερία (οι όροι liberty και freedom χρησιµοποιούνται εναλλακτικά) είναι για τους φιλελεύθερους η υπέρτατη πολιτική αξία και αποτελούν ποικιλοτρόπως τη συνεκτική αρχή στο εσωτερικό της φιλελεύθερης ιδεολογίας. Για τους πρώιµους φιλελεύθερους, η ελευθερία ήταν αντιληπτή ως φυσικό δικαίωµα, ένα ουσιαστικό προαπαιτούµενο ώστε να µπορεί κανείς να υπάρξει πραγµατικά ως άνθρωπος. Παρείχε επίσης στα άτοµα τη δυνατότητα να επιδιώξουν τα δικά τους συµφέροντα µέσα από την άσκηση της ελεύθερής τους επιλογής: επιλογής του τόπου κατοικίας τους, του εργοδότη τους, των καταναλωτικών αγαθών που θα αγοράσουν κοκ. Μεταγενέστεροι φιλελεύθεροι έχουν θεωρήσει την ελευθερία ως τη µόνη προϋπόθεση για να µπορέσουν η άνθρωποι να αναπτύξουν τις δεξιότητες και τα φυσικά τους χαρίσµατα, καθώς και να πραγµατώσουν τις δυνατότητες της φύσης τους. Ωστόσο, οι φιλελεύθεροι δεν αποδέχονται ότι τα άτοµα δικαιούνται απόλυτη ελευθερία. Αν η ελευθερία είναι απεριόριστη, τότε µπορεί να γίνει «ασυδοσία», δηλαδή δικαίωµα κακοµεταχείρισης των άλλων. Στο Περί Ελευθερίας o Τζων Στιούαρτ Μιλ (John Stuart Mill, [1859] 1972, σ. 73· βλ. και παρακάτω, σ’ αυτό το Κεφάλαιο) ισχυρίστηκε ότι «ο µόνος λόγος για τον οποίο µπορεί θεµιτά να ασκηθεί εξουσία επάνω σε οποιοδήποτε µέλος µιας πολιτισµένης κοινότητας, ενάντια στη βούλησή του, είναι προκειµένου να αποφευχθεί κάποια βλάβη στους άλλους». Η θέση του Μιλ είναι ελευθεριστική (libertarian, βλ. Κεφάλαιο 3) επειδή αποδέχεται µόνον τους πλέον ελάχιστους περιορισµούς της ατοµικής ελευθερίας και µόνο για να παρεµποδίσει τη «βλάβη στους άλλους». Προβαίνει στη σαφή διάκριση µεταξύ των πράξεων που «αφορούν τον εαυτό µας», σε σχέση µε τις οποίες τα άτοµα πρέπει να απολαµβάνουν απόλυτη ελευθερία, και των πράξεων που «αφορούν τους άλλους», οι οποίες µπορούν να περιορίζουν την ελευθερία των άλλων ή να τους προκαλούν βλάβη. O Mιλ δεν δέχεται την επιβολή κανενός περιορισµού στο άτοµο, ο οποίος θα αποσκοπούσε στο να το εµποδίσει να βλάψει από φυσική ή ηθική άποψη τον εαυτό του. Μια τέτοια θέση, για παράδειγµα, συνεπάγεται ότι οι νόµοι που εξαναγκάζουν τους οδηγούς αυτοκινήτων να φορούν ζώνες ασφαλείας ή τους µοτοσικλετιστές να φορούν κράνος είναι εξίσου απαράδεκτοι µε κάθε µορφή λογοκρισίας που θέτει όρια στο τι µπορεί ένα άτοµο να διαβάσει ή να ακούσει. Οι πιο ριζοσπάστες ελευ-

58


Tζων Στιούαρτ Mιλ (John Stuart Μill, 1806-1873) Βρετανός φιλόσοφος, οικονοµολόγος και πολιτικός. Ο Mιλ υποβλήθηκε σε ένα έντονο και αυστηρό εκπαιδευτικό πρόγραµµα από τον πατέρα του, τον θεωρητικό του ωφελιµισµού Τζέηµς Μιλ, και το οποίο τον οδήγησε σε µια πνευµατική κρίση στην ηλικία των είκοσι ετών. Στη συνέχεια υπήρξε ιδρυτής και εκδότης της London Review και διατέλεσε βουλευτής, στην έδρα του Ουέστµινστερ, από το 1865 έως το 1881. Το ποικίλο και πολυσύνθετο έργο του Μιλ στάθηκε κρίσιµης σηµασίας για την ανάπτυξη του φιλελευθερισµού, επειδή γεφύρωσε ποικιλοτρόπως το χάσµα µεταξύ των κλασικών και των σύγχρονων φιλελεύθερων θεωριών. Η αντίθεσή του στις κοινοκτηµονικές τάσεις και παραδόσεις ήταν σθεναρά ριζωµένη στις αρχές του δέκατου ένατου αιώνα. Αλλά τόσο η έµφασή του στην ποιότητα της ατοµικής ζωής, η οποία αποτυπώθηκε στην προσήλωσή του στην ιδέα της «ατοµικότητας», καθώς και η συµπάθειά του για κινήµατα όπως για την επέκταση του δικαιώµατος ψήφου στις γυναίκες και αργότερα για τους εργατικούς συνεταιρισµούς, προανάγγελλαν τις θεωρητικές τάσεις των φιλελεύθερων του εικοστού αιώνα.

θεριστές µπορούν µάλιστα, ξεκινώντας από την ίδια θεωρητική βάση, να υπεραµυνθούν του δικαιώµατος των ανθρώπων να κάνουν χρήση ναρκωτικών ουσιών, όπως ηρωίνης και κοκαΐνης. Μολονότι κάθε άτοµο δικαιούται απόλυτη κυριαρχία επάνω στο σώµα του και στο νου του, όλοι πρέπει να σέβονται το γεγονός ότι και κάθε άλλο άτοµο απολαµβάνει ίσα δικαιώµατα στην ελευθερία. Αυτήν ακριβώς την ιδέα εκφράζει ο σύγχρονος φιλελεύθερος στοχαστής Τζων Ρωλς (John Rawls, βλ. παρακάτω, στο τρέχον κεφάλαιο) µε την αρχή ότι καθένας δικαιούται της ευρύτερης δυνατής ελευθερίας που είναι συµβατή µε µια παρόµοια ελευθερία για όλους. Μολονότι οι φιλελεύθεροι οµόφωνα επικροτούν την αξία της ελευθερίας, δεν συµφωνούν πάντοτε στο τι σηµαίνει ένα άτοµο να είναι «ελεύθερο». Στο δοκίµιό του «∆ύο έννοιες της ελευθερίας» ο Iζάια Mπέρλιν (Isaiah Berlin, [1958] 1969) προέβη στη διάκριση µεταξύ της «αποθετικής» και της «θετικής» θεωρίας περί ελευθερίας. Οι πρώιµοι και οι κλασικοί φιλελεύθεροι πίστευαν ότι η ελευθερία συνίσταται στο να αφήνεται κάθε πρόσωπο µόνο του, ελεύθερο από εξωτερικές επεµβάσεις, ώστε να µπορεί να δρα µε οποιοδήποτε τρόπο επιλέγει το ίδιο. Αυτή η αντίληψη περί ελευθερίας είναι «αποθετική», υπό την έννοια ότι βασίζεται στην απουσία εξωτερικών περιορισµών ή εξαναγκασµών επάνω στο άτοµο. Οι σύγχρονοι φιλελεύθεροι, από


59

την άλλη µεριά, έλκονται προς µια πιο «θετική» αντίληψη περί ελευθερίας, η οποία ορίζεται από τον Mπέρλιν ως η ικανότητα να είναι κανείς κύριος του εαυτού του, να είναι αυτόνοµος. Η έννοια του να είναι το άτοµο κύριος του εαυτού του απαιτεί να µπορεί να αναπτύξει τις δεξιότητες και τα φυσικά του χαρίσµατα, να διευρύνει τον πνευµατικό του ορίζοντα και να εκπληρώνει τους στόχους του. Για τον Τζων Στιούαρτ Μιλ, για παράδειγµα, η ελευθερία σήµαινε πολύ περισσότερα πράγµατα από το να είναι κανείς απλώς ελεύθερος από εξωτερικούς καταναγκασµούς: περιλάµβανε την ικανότητα των ανθρώπινων όντων να αναπτύσσουν την προσωπικότητά τους και να πετυχαίνουν τελικά την πραγµάτωση τους. Αυτές οι αντίθετες αντιλήψεις περί ελευθερίας δεν έχουν απλώς αναζωπυρώσει την ακαδηµαϊκή αντιπαράθεση µέσα στο πλαίσιο του φιλελευθερισµού, αλλά και οδήγησαν τους φιλελεύθερους στοχαστές να ασπαστούν πολύ διαφορετικές απόψεις, αναφορικά µε το ποια είναι η επιθυµητή σχέση µεταξύ ατόµου και κράτους. Ο ορθός λόγος Το φιλελεύθερο επιχείρηµα υπέρ της ελευθερίας είναι στενά συνυφασµένο µε την πίστη στον ορθό λόγο. Ο φιλελευθερισµός είναι και παραµένει σε µεγάλο βαθµό µέρος του προγράµµατος του ∆ιαφωτισµού. Κεντρικό µοτίβο του ∆ιαφωτισµού ήταν ο πόθος να απελευθερωθεί το ανθρώπινο γένος από τα δεσµά της προκατάληψης και της άγνοιας, ώστε να εγκαινιάσει την έλευση της «εποχής του ορθού λόγου». Κεντρικής σηµασίας στοχαστές του ∆ιαφωτισµού υπήρξαν ο Zαν Zακ Pουσώ (βλ. Κεφάλαιο 5), ο Ιµµάνουελ Καντ, ο Άνταµ Σµιθ (βλ. στο ίδιο Κεφάλαιο, «Οικονοµικός φιλελευθερισµός») και ο Τζέρεµυ Μπένθαµ (βλ. στο ίδιο Κεφάλαιο, «Ωφελιµισµός»). Ο ορθολογισµός του ∆ιαφωτισµού επηρέασε τον φιλελευθερισµό µε πολλούς τρόπους. Καταρχάς ενδυνάµωσε την πίστη του στο άτοµο και στην ελευθερία. Στο βαθµό που τα ανθρώπινα όντα είναι πλάσµατα τα οποία στοχάζονται και σκέφτονται ορθολογικά, έχουν την ικανότητα να καθορίζουν και να επιδιώκουν τα δικά τους βέλτιστα συµφέροντα. Αυτό όµως σε καµία περίπτωση δεν σηµαίνει ότι τα άτοµα δεν σφάλλουν σε σχέση µε αυτά τα συµφέροντα. Αλλά η πίστη στον ορθό λόγο, που είναι αναπόσπαστο µέρος του φιλελευθερισµού, ενσωµατώνει σ’ αυτή την ιδεολογία µια έντονη προδιάθεση ενάντια σε κάθε µορφή πατερναλισµού. Ο πατερναλισµός όχι µόνον εµποδίζει τα άτοµα να προβαίνουν στις δικές τους ηθικές επιλογές – και, όπου χρειάζεται, να διδάσκονται από τα λάθη τους – αλλά δηµιουργεί


60

Απόψεις για την… ελευθερία Οι φιλελεύθεροι δίνουν προτεραιότητα στην ελευθερία ως υπέρτατη ατοµικιστική αξία. Ενώ οι κλασικοί φιλελεύθεροι υποστηρίζουν την αποθετική ελευθερία, η οποία νοείται ως απουσία καταναγκασµών ή ελευθερία επιλογής, οι σύγχρονοι φιλελεύθεροι υπεραµύνονται της θετικής ελευθερίας, υπό την έννοια της προσωπικής ανάπτυξης και της ανθρώπινης πραγµάτωσης. Οι συντηρητικοί θεωρούν ότι η αποθετική ελευθερία αποτελεί απειλή για τον κοινωνικό ιστό και ανέκαθεν ενστερνίζονταν µια ασθενή αντίληψη περί ελευθερίας, σαν οικειοθελούς αναγνώρισης των καθηκόντων και των ευθυνών κάθε ατόµου. Η Νέα ∆εξιά, ωστόσο, υποστηρίζει την αποθετική ελευθερία στην οικονοµική σφαίρα, δηλαδή κυρίως την ελεύθερη επιλογή στο χώρο της αγοράς. Οι σοσιαλιστές αντιλαµβάνονται γενικά την ελευθερία µε θετικούς όρους: αναφέρονται στην πραγµάτωση της ανθρώπινης προσωπικότητας µέσα από την ελεύθερη δηµιουργική εργασία είτε τη συνεργατική κοινωνική αλληλόδραση. Οι σοσιαλδηµοκράτες µάλιστα πλησιάζουν τον σύγχρονο φιλελευθερισµό, καθώς αντιµετωπίζουν την ελευθερία ως πραγµάτωση των ατοµικών δυνατοτήτων κάθε ανθρώπου. Οι αναρχικοί θεωρούν την ελευθερία ως απόλυτη αξία και πιστεύουν ότι δεν µπορεί ποτέ να συµφιλιωθεί µε οποιαδήποτε µορφή πολιτικής εξουσίας. Η ελευθερία νοείται εδώ σαν επίτευξη της προσωπικής αυτονοµίας, όχι απλώς υπό την έννοια της µη παρέµβασης άλλων στις υποθέσεις του προσώπου, αλλά ως ορθολογικά εµπρόθετη και κατευθυνόµενη επιλογή. Οι φασίστες απορρίπτουν κάθε µορφή ατοµικής ελευθερίας σαν ανοησία. Αντίθετα η «πραγµατική» ελευθερία σηµαίνει γι’ αυτούς την τυφλή υποταγή στην βούληση του ηγέτη και την απορρόφηση του ατόµου στην εθνική κοινότητα. Οι οικολόγοι, ιδίως οι «βαθείς οικολόγοι», αντιµετωπίζουν την ελευθερία σαν επίτευξη της ενότητας και της πραγµάτωσης των ανθρώπων µέσω της απορρόφησης του προσωπικού τους εγώ στο οικοσύστηµα ή στο σύµπαν. Αντίθετα από την πολιτική ελευθερία, αυτή θεωρείται πολλές φορές σαν «εσωτερική» ελευθερία, σαν µια ενεργή ελευθερία πραγµάτωσης. Οι ζηλωτιστές βλέπουν την ελευθερία σαν εσωτερική πνευµατική ιδιότητα. Ελευθερία σηµαίνει συµµόρφωση προς το εξ αποκαλύψεως θείο θέληµα, µια πνευµατική πληρότητα αλληλένδετη µε την υποταγή στη θρησκευτική αυθεντία.


61

Ορθολογισµός Ο ορθολογισµός είναι η πεποίθηση ότι ο κόσµος έχει ορθολογική δοµή και ότι αυτή η δοµή µπορεί να αποκαλυφθεί µέσα από την άσκηση του ανθρώπινου λόγου και της κριτικής έρευνας. Ως φιλοσοφική θεωρία, ο ορθολογισµός είναι η πίστη ότι η γνώση πηγάζει από τον ορθό λόγο µάλλον, παρά από την εµπειρία, και έτσι έρχεται σε αντίθεση µε τον εµπειρισµό.1 Ως γενική αρχή ωστόσο ο ορθολογισµός δίνει µεγάλη έµφαση στην ικανότητα των ανθρώπινων όντων να κατανοούν και να εξηγούν τον κόσµο τους, καθώς και να επιλύουν τα προβλήµατα που τους παρουσιάζονται. Ενώ ο ορθολογισµός δεν υπαγορεύει τους σκοπούς της ανθρώπινης συµπεριφοράς, οπωσδήποτε προτείνει τρόπους για το πώς πρέπει να επιδιώκονται αυτοί οι σκοποί. Συνδέεται µε την έµφαση στη συµπεριφορά που κατευθύνεται από αρχές και από τον ορθό λόγο, ενώ αποκρούει τη στήριξη στο έθιµο ή στην παράδοση, όσο και στα ανορθολογικά κίνητρα και ένστικτα.

επίσης τις προϋποθέσεις ώστε αυτοί που είναι επιφορτισµένοι µε την ευθύνη για τις πράξεις των άλλων να καταχρώνται τη θέση τους για να προαγάγουν τους δικούς τους στόχους. Ένα άλλο στοιχείο που έχει κληροδοτήσει ο ορθολογισµός στους φιλελεύθερους είναι η έντονη τάση τους να πιστεύουν στην πρόοδο. Πρόοδος στην κυριολεξία σηµαίνει κίνηση προς τα εµπρός. Κατά τη φιλελεύθερη άποψη, η προαγωγή της γνώσης, ιδίως µέσα από την επιστηµονική επανάσταση, έκανε τους ανθρώπους ικανούς όχι µόνο να κατανοούν και να εξηγούν τον κόσµο τους, αλλά και να συµβάλλουν στη βελτίωσή του. Εν συντοµία, η δύναµη του ορθού λόγου παρέχει στα ανθρώπινα όντα τη δυνατότητα να αναλάβουν την ευθύνη της δικής τους ζωής και να διαµορφώσουν µόνα τους το πεπρωµένο τους. Ο ορθολογισµός έτσι χειραφετεί το ανθρώπινο είδος από το στενό εναγκαλισµό του µε το παρελθόν όσο και από το βάρος του εθίµου και της παράδοσης. Κάθε γενιά µπορεί να προχωρήσει πιο µακριά από την προηγούµενη, καθώς το απόθεµα της ανθρώπινης γνώσης και κατανόησης προοδευτικά αυξάνει. Αυτό επίσης εξηγεί τη χαρακτηριστική φιλελεύθερη έµφαση στην εκπαίδευση. Οι άνθρωποι µπορούν να βελτιωθούν αποκτώντας γνώση και εγκαταλείποντας την προκατάληψη και τη µισαλλοδοξία. Η εκπαίδευση αποτελεί λοιπόν αγαθό καθαυτή. Μπορεί συγχρόνως να θεωρηθεί ζωτικό µέσο για την προαγωγή της προσωπικής ανάπτυξης του ατόµου και –αν επεκταθεί σε ευρεία κλίµακα– για την επίτευξη της ιστορικής και κοινωνικής βελτίωσης και ανόδου.

62


O ορθός λόγος, επιπλέον, είναι σηµαντικός επειδή υπογραµµίζει τη σηµασία της συζήτησης, της αντιπαράθεσης και της επιχειρηµατολογίας. Ενώ οι φιλελεύθεροι είναι γενικά αισιόδοξοι για την ανθρώπινη φύση, καθώς θεωρούν τους ανθρώπους ως πλάσµατα που καθοδηγούνται από τον ορθό λόγο, µολαταύτα, επειδή αναγνωρίζουν τη δύναµη της ιδιοτέλειας και του εγωισµού, σπανίως υιοθετούν µια ουτοπική πίστη στην ιδανική ανθρώπινη συνύπαρξη. Αναπόφευκτη έκβαση είναι η αντιπαλότητα και η σύγκρουση. Τα άτοµα µάχονται για την απόκτηση πόρων που σπανίζουν, οι επιχειρήσεις ανταγωνίζονται για να αυξήσουν τα κέρδη τους, τα έθνη παλεύουν για την ασφάλειά τους ή για την απόκτηση στρατηγικών πλεονεκτηµάτων κοκ. Η φιλελεύθερη προτίµηση είναι σαφής: τέτοιες συγκρούσεις πρέπει να διευθετούνται µέσα από τη συζήτηση, την αντιπαράθεση και τη διαπραγµάτευση. To µεγάλο πλεονέκτηµα του ορθού λόγου είναι ότι παρέχει τη βάση επάνω στην οποία µπορούν να αξιολογηθούν οι αντίθετες αξιώσεις και απαιτήσεις: κατά πόσον αυτές «επιδέχονται» ανάλυσης; πόσο είναι «λογικές»; Επιπλέον, o ορθός λόγος υπογραµµίζει το κόστος της µη επίλυσης των διαφορών µε ειρηνικά µέσα – δηλαδή, µε τη βιαιοπραγία, την αιµατοχυσία και το φόνο. Οι φιλελεύθεροι λοιπόν καταδικάζουν τη χρήση της βίας και της επιθετικότητας. Ο πόλεµος, για παράδειγµα, θεωρείται απαρέγκλιτα µια επιλογή έσχατης ανάγκης. Η βία όχι µόνο σηµατοδοτεί την αποτυχία του ορθού λόγου, αλλά αποδεσµεύει και παράλογες αιµοδιψείς ορέξεις, καθώς και την επιθυµία της απόκτησης δύναµης ως αυτοσκοπό. Οι φιλελεύθεροι ενδεχοµένως πιστεύουν ότι η χρήση βίας νοµιµοποιείται στην περίπτωση της αυτοάµυνας είτε εναντίον της καταπίεσης, αλλά µόνον αφού ο ορθός λόγος και η διαλογική επιχειρηµατολογία θα έχουν πρώτα αποτύχει. H δικαιοσύνη Η δικαιοσύνη αναφέρεται σε ένα ιδιαίτερο είδος ηθικής κρίσης, η οποία κατεξοχήν σχετίζεται µε την απονοµή αµοιβών ή ποινών. Εν συντοµία, η δικαιοσύνη σηµαίνει την απόδοση σε κάθε πρόσωπο αυτού που του «προσήκει». Υπό µια πιο στενή έννοια η κοινωνική δικαιοσύνη αναφέρεται στην κατανοµή των υλικών αµοιβών και ευεργετηµάτων, όπως είναι οι µισθοί, τα κέρδη, η στέγαση, η ιατροφαρµακευτική περίθαλψη, οι παροχές του κράτους προνοίας κοκ, στους κόλπους της κοινωνίας. Η φιλελεύθερη θεωρία της δικαιοσύνης βασίζεται σε µια σταθερή προσήλωση στην τυπική ισότητα. Αν τα ανθρώπινα όντα αντιµετωπίζονται πρώτα απ’ όλα ως άτοµα, τότε όλοι


63

δικαιούνται τα ίδια δικαιώµατα και τον ίδιο σεβασµό. Οι φιλελεύθεροι πιστεύουν στην οικουµενικότητα, πιστεύουν δηλαδή ότι όλα τα άτοµα έχουν κοινά ή οικουµενικά χαρακτηριστικά - έχουν ίση ηθική αξία. Για παράδειγµα, οι φιλελεύθεροι πιστεύουν ότι όλα τα άτοµα είναι προικισµένα µε ίσα δικαιώµατα, τα οποία απολαµβάνουν χάρη στην επίκοινη ανθρώπινη φύση τους - αυτά είναι τα «φυσικά» ή «ανθρώπινα δικαιώµατα». Τα δικαιώµατα δεν πρέπει λοιπόν να προορίζονται για µια ιδιαίτερη κατηγορία προσώπων, όπως θα µπορούσε να είναι ο ανδρικός πληθυσµός, οι λευκοί, οι χριστιανοί ή οι πλούσιοι. Συνεπώς, οι φιλελεύθεροι αποδοκιµάζουν έντονα οποιαδήποτε κοινωνικά προνόµια ή πλεονεκτήµατα που απολαµβάνουν κάποιοι άνθρωποι, εφόσον η πρόσβαση σ’ αυτά αποκλείεται σε άλλους ανθρώπους στη βάση παραγόντων όπως το γένος, η φυλή, το χρώµα, οι πεποιθήσεις, η θρησκεία ή το κοινωνικό υπόβαθρο. Τα άτοµα πρέπει να είναι «ίσα ενώπιον του νόµου» και µάλιστα πρέπει να απολαµβάνουν ίσα πολιτικά και αστικά δικαιώµατα. Η ισότητα που προσυπογράφουν οι φιλελεύθεροι είναι η ισότητα ευκαιριών. Κάθε άτοµο πρέπει να έχει τις ίδιες ευκαιρίες κοινωνικής ανέλιξης, ή ίσως και καταβαράθρωσης. Το παιχνίδι της ζωής, υπό αυτή την έννοια, πρέπει να παίζεται σε «επίπεδο γήπεδο». Αυτό δεν σηµαίνει ότι πρέπει να υπάρχει απόλυτη ισότητα, ότι δηλαδή οι συνθήκες διαβίωσης και οι κοινωνικές περιστάσεις πρέπει να είναι οι ίδιες για όλους. Οι φιλελεύθεροι πιστεύουν ότι η απόλυτη ισότητα δεν είναι επιθυµητή, επειδή οι άνθρωποι δεν γεννούνται ίσοι. ∆ιαθέτουν διαφορετικά φυσικά χαρίσµατα και δεξιότητες και µερικοί επιθυµούν να εργαστούν σκληρότερα από άλλους. Οι φιλελεύθεροι πιστεύουν όµως ότι ορθό είναι να ανταµείβεται η αξία, η ικανότητα και η προθυµία για εργασία – ή µάλλον θεωρούν ότι κάτι τέτοιο είναι απαραίτητο να συµβαίνει, προκειµένου να έχουν τα άτοµα κίνητρα ώστε να πραγµατώσουν τις δυνάµει ικανότητές τους και να αναπτύξουν τις δεξιότητες, µε τις οποίες προικίστηκαν από τη γέννησή τους. Ισότητα, για έναν φιλελεύθερο, σηµαίνει ότι όλα τα άτοµα πρέπει να έχουν ίσες ευκαιρίες να αναπτύξουν τις άνισες δεξιότητες και ικανότητές τους. Αυτή η πεποίθηση οδηγεί στην πίστη στην αξιοκρατία – η οποία µε κυριολεκτική έννοια σηµαίνει τη διακυβέρνηση εκ µέρους των ταλαντούχων και ικανών. Αξιοκρατική κοινωνία είναι αυτή, όπου οι ανισότητες στον πλούτο και την κοινωνική θέση αντικατοπτρίζουν αποκλειστικά και µόνο την άνιση κατανοµή αξίας και δεξιοτήτων ανάµεσα στους ανθρώπους, ή τουλάχιστον

64


βασίζονται σε παράγοντες που ξεπερνούν τον ανθρώπινο έλεγχο, όπως είναι για παράδειγµα η τύχη ή η συγκυρία. Μια τέτοια κοινωνία είναι κοινωνικά δίκαιη, επειδή τα άτοµα δεν κρίνονται µε βάση το γένος, το χρώµα του δέρµατος ή τη θρησκεία τους, αλλά σύµφωνα µε τα φυσικά τους χαρίσµατα και την προθυµία τους να εργαστούν, ή ίσως σύµφωνα µε αυτό που ο Μάρτιν Λούθερ Κινγκ αποκάλεσε «το περιεχόµενο του χαρακτήρα τους». Ο πλούτος λοιπόν πρέπει να αντανακλά την αξία των ανθρώπων. Οι φιλελεύθεροι πιστεύουν ότι η ιδιοκτησία κερδίζεται µε τη σκληρή εργασία και µε την άσκηση των ικανοτήτων κάθε ατόµου. Εκείνοι που διαθέτουν περισσότερες ικανότητες ή έχουν εργαστεί σκληρότερα, έχουν «κερδίσει» τον πλούτο τους και αξίζουν να ευηµερούν περισσότερο από τους οκνηρούς ή τους ανίκανους. Ωστόσο, ο πλούτος δεν κερδίζεται µόνο µε τη σκληρή εργασία αλλά αποκτάται επίσης µέσω ενός τυχαίου γεγονότος, δηλαδή της γέννησης. Αν και η ιδέα του κληρονοµικού πλουτισµού δεν συνάδει µε τις αυστηρά αξιοκρατικές αρχές, οι περισσότεροι φιλελεύθεροι είναι έτοιµοι να τον δεχθούν, επειδή πιστεύουν ότι ο περιορισµός του θα αντέβαινε στο δικαίωµα του ατόµου να διαθέτει την περιουσία του σύµφωνα µε την προσωπική του επιλογή και έτσι θα ισοδυναµούσε µε παραβίαση της ελευθερίας. Ωστόσο, οι φιλελεύθεροι στοχαστές έχουν µερικές φορές εκφράσει τη διαφωνία τους αναφορικά µε το πώς αυτή η αρχή της κοινωνικής δικαιοσύνης µπορεί να εφαρµοστεί στην πράξη. Στο Μια θεωρία της δικαιοσύνης (1970)2 o Τζων Ρωλς αποδέχτηκε την ανάγκη να ανταµείβονται οι άνθρωποι ανάλογα µε την εργασία που παρέχουν, αναγνωρίζοντας ότι κάποιος βαθµός οικονοµικής ανισότητας αποτελεί ουσιώδες κίνητρο ώστε να εργαζόµαστε. Ισχυρίστηκε, ωστόσο, ότι η οικονοµική ανισότητα νοµιµοποιείται µόνο αν λειτουργεί προς όφελος των φτωχότερων και των ασθενέστερων µελών της κοινωνίας. ∆ιατύπωσε την άποψη ότι η κοινωνική δικαιοσύνη πρέπει να νοείται ως «ακριβοδικία»,3 πράγµα που γι’ αυτόν σήµαινε ότι πρέπει να κατατείνει στην ισότητα. Συνεπώς ο Ρωλς κατέληξε ότι δίκαιη κοινωνία θα ήταν 1. Με τον τρόπο που τον χρησιµοποιεί εδώ ο συγγραφέας, ο ορθολογισµός σηµαίνει τη νοησηαρχία και αφορά τις νοητικές λειτουργίες, οι οποίες αποτελούν την πηγή της γνώσης. Υπό αυτή την έννοια έρχεται σε αντιπαράθεση µε τον εµπειρισµό, µολονότι και ο τελευταίος δεν είναι ανορθολογικός, όπως διαπιστώνουµε λόγου χάρη στη θεωρία του Λοκ (σ.τ.Μ). 2. Η Θεωρία της δικαιοσύνης εκδόθηκε το 1971. 3. Ο όρος «fairness» αποδίδεται εδώ ως «ακριβοδικία», εν γνώσει των δυσκολιών να αποδο-


65

αυτή, στην οποία θα υπήρχε ανακατανοµή του πλούτου µέσα από κάποια µορφή κράτους προνοίας, προς όφελος των λιγότερο εύπορων. Μια πολύ διαφορετική αντίληψη περί κοινωνικής δικαιοσύνης έχει επεξεργαστεί ο Ρόµπερτ Νότσικ (βλ. Κεφάλαιο 3) στο Αναρχία, κράτος και ουτοπία (Robert Nozick, Anarchy, State and Utopia, 1974). Οι ελευθεριστικές απόψεις του Νότσικ απηχούν εκείνες που ανέπτυξε ο Τζων Λοκ κατά τον δέκατο έβδοµο αιώνα.4 Ο Νότσικ ισχυρίστηκε ότι οποιαδήποτε κατανοµή πλούτου, όσο άνιση και αν είναι, είναι κοινωνικά δίκαιη, µε την προϋπόθεση ότι έχουν τηρηθεί ορισµένοι διαδικαστικοί κανόνες. Αυτοί οι κανόνες περιλαµβάνουν καταρχάς την απαίτηση, η ιδιοκτησία να έχει αποκτηθεί «δίκαια» – πράγµα που σηµαίνει, να µην έχει αποκτηθεί µέσω κλοπής ή παραβίασης των δικαιωµάτων των άλλων – αλλά και να έχει µεταβιβαστεί «δίκαια» από τον δικαιούχο στον άλλο. Ο Νότσικ λοιπόν ισχυρίστηκε ότι το δικαίωµα της ιδιοκτησίας δεν πρέπει ποτέ να παραβιάζεται στο όνοµα της κοινωνικής ισότητας και απέρριψε αυτήν καθαυτή την ιδέα της ανακατανοµής του πλούτου και µαζί της όλες τις µορφές της κοινωνικής πρόνοιας5. Αυτές οι τόσο διαφορετικές απόψεις περί κοινωνικής δικαιοσύνης αντανακλούν µια υφέρπουσα διαφωνία, στο πλαίσιο του φιλελευθερισµού αναφορικά µε τις απαραίτητες προϋποθέσεις της δίκαιης κοινωνίας. Οι κλασικοί φιλελεύθεροι πιστεύουν ότι η αντικατάσταση του φεουδαρχικού συστήµατος από την αγορά ή την καπιταλιστική κοινωνία δηµιούργησε τις κοινωνικές συνθήκες, στο πλαίσιο των οποίων κάθε άτοµο µπορεί να ευηµερήσει σύµφωνα µε την αξία του. Εάν βεβαίως τα άτοµα είναι ίσα ενώπιον του νόθεί πιστά ο όρος στα ελληνικά. Το πρόβληµα µε την επιλογή του όρου «ακριβοδικία» είναι ότι το περιεχόµενο της αρχής ευνοεί κάποια στρώµατα σε σχέση µε άλλα (σ.τ.Μ). 4. Πρόκειται για παρωχηµένη θέση, στο φως των ερευνών που έχουν γίνει τα τελευταία έτη για την αποκατάσταση της σκέψης του Λοκ στα ιστορικά της συµφραζόµενα. ∆εδοµένου του ρόλου του θεού, των περιορισµών του φυσικού δικαίου, αλλά και του ίδιου του ορισµού της ελευθερίας στο πλαίσιο του νόµου από τον Λοκ (που παραθέτει παρακάτω ο συγγραφέας) είναι παρακινδυνευµένο να ερµηνεύσει κανείς τον Λοκ ως ελευθεριστή παρασυρµένος από το γεγονός ότι ο Νότσικ ανατρέχει στο µοντέλο της λοκιανής θεωρίας, προκειµένου να θεµελιώσει την αρχή της αρχικής απόκτησης στο πλαίσιο της δικής του θεωρίας περί δικαιοσύνης (σ.τ.Μ.). 5. Είναι αξιοσηµείωτο, ότι ο σκληρός πυρήνας της επιχειρηµατολογίας του Νότσικ είναι η άσκηση της ατοµικής ελευθερίας σε βαθµό που ανατρέπει όλα τα προσχεδιασµένα πρότυπα κοινωνικής δικαιοσύνης. Ο θεσµός της ιδιοκτησίας είναι θεµελιώδης, υπό την έννοια ότι καθένας είναι ιδιοκτήτης του προσώπου του και των φυσικών του χαρισµάτων

66


Τζων Ρωλς (John Rawls, γεν. 1921) Αµερικανός πανεπιστηµιακός και πολιτικός φιλόσοφος. Το κύριο έργο του Ρωλς, Μια θεωρία της ∆ικαιοσύνης (A Theory of Justice, 1971), θεωρείται το πιο σηµαντικό έργο πολιτικής φιλοσοφίας που γράφηκε στην αγγλική γλώσσα από την εποχή του ∆ευτέρου Παγκοσµίου Πολέµου και άσκησε καίρια επίδραση στη διαµόρφωση της σύγχρονης φιλελεύθερης και σοσιαλδηµοκρατικής σκέψης. Ο Ρωλς χρησιµοποίησε µια µορφή της θεωρίας του κοινωνικού συµβολαίου προκειµένου να συµφιλιώσει τον φιλελεύθερο ατοµικισµό µε τις αρχές της διανεµητικής και της κοινωνικής δικαιοσύνης. Η ιδέα της «δικαιοσύνης ως ακριβοδικίας» βασίζεται στην πεποίθηση ότι, αν ποτέ καλύπτονταν από ένα «πέπλο άγνοιας» (που θα παρεµπόδιζε τη γνώση της κοινωνικής µας θέσης και των περιστάσεών µας), οι περισσότεροι άνθρωποι θα ευνοούσαν δύο βασικές αρχές: (α) ότι η ελευθερία κάθε προσώπου πρέπει να είναι συµβατή µε την ύπαρξη µιας αντίστοιχης ελευθερίας για όλους και (β) ότι η κοινωνική ανισότητα πρέπει να υπάρχει µόνο στο µέτρο που λειτουργεί προς όφελος των φτωχότερων µελών της κοινωνίας. Οι αξιώσεις οικουµενικής ισχύος των αρχών του αρχικού έργου του Ρωλς τροποποιήθηκαν πάντως ελαφρά στον νεότερο έργο του Πολιτικός φιλελευθερισµός (Political Liberalism, 1993).

µου, τότε απολαµβάνουν ίσες ευκαιρίες να ανελιχθούν ή όχι στην κοινωνική κλίµακα. Αντιθέτως, οι σύγχρονοι φιλελεύθεροι πιστεύουν ότι ο αχαλίνωτος καπιταλισµός έχει οδηγήσει σε νέες µορφές κοινωνικής αδικίας, οι οποίες ευνοούν µερικούς ανθρώπους και έχουν φέρει σε µειονεκτική θέση άλλους. Ως συνέπεια, οι σύγχρονοι φιλελεύθεροι επικροτούν την κυβερνητική παρέµβαση στην κοινωνική και οικονοµική ζωή, όταν αυτή αποσκοπεί στην προαγωγή µεγαλύτερης ισότητας ευκαιριών και, µε αυτό τον τρόπο, στην επίτευξη µιας κοινωνικά δίκαιης κοινωνίας. Ανεκτικότητα Η φιλελεύθερη κοινωνική ηθική χαρακτηρίζεται σε µεγάλο βαθµό από την επιθυµία να αποδεχθούµε, ή ακόµη και να χαιρετίσουµε την ηθική, πολιτισµική και πολιτική ποικιλοµορφία. Οι φιλελεύθεροι συχνά απηχούν τα περίφηµα λόγια του Βολταίρου (Voltaire, 1694-1778): «Απεχθάνοµαι αυτό που λες, αλλά θα υπερασπιστώ µέχρι θανάτου το δικαίωµά σου να το λες». Οι πολύτιµες πολιτικές ελευθερίες που στηρίζουν τα φιλελεύθερα δηµοκρατικά πολιτικά συστήµατα – η ελευθερία του λόγου, του συνεταιρίζεσθαι, της θρησκευτικής λατρείας κοκ – αποτελούν όλες, πράγµατι, εγγυήσεις της


67

Πλουραλισµός Ο πλουραλισµός, υπό την ευρύτερή του έννοια, είναι η πίστη ή η προσήλωση στην ποικιλοµορφία ή την πολλαπλότητα, δηλαδή την ύπαρξη πολλών πραγµάτων. Ως περιγραφικός όρος, ο πλουραλισµός µπορεί να σηµαίνει την ύπαρξη κοµµατικού ανταγωνισµού (πολιτικός πλουραλισµός), ή την πολλαπλότητα ηθικών αξιών (ηθικός πλουραλισµός), την πολλαπλότητα πολιτισµικών πεποιθήσεων (πολιτιστικός πλουραλισµός) κοκ. Ως κανονιστικός όρος υποδηλώνει ότι η ποικιλία αποτελεί υγιή και επιθυµητή κατάσταση στην κοινωνία, συνήθως επειδή διασφαλίζει την ατοµική ελευθερία και προάγει την αντιπαράθεση, τη διαλεκτική συζήτηση και την καλύτερη κατανόηση. Υπό µια πιο στενή έννοια, ο πλουραλισµός αποτελεί µια θεωρία για την κατανοµή της πολιτικής εξουσίας. Ως τέτοια διατείνεται ότι η εξουσία δεν πρέπει να είναι συγκεντρωµένη στα χέρια µιας ελίτ ή µιας κυρίαρχης τάξης, αλλά οφείλει να είναι ευρέως και οµοιόµορφα διασκορπισµένη µέσα στην κοινωνία. Σ’ αυτήν του τη µορφή, ο πλουραλισµός συνήθως εµφανίζεται ως µια θεωρία της οµαδικής πολιτικής (group politics), η οποία συνεπάγεται ότι η πρόσβαση των διάφορων οµάδων στα κυβερνητικά κλιµάκια διασφαλίζει την ευρεία δηµοκρατική ανταπόκριση των τελευταίων.

αρχής της ανεκτικότητας. Οι περισσότεροι σχολιαστές λοιπόν συµφωνούν ότι ο φιλελευθερισµός συµβαδίζει µε τον πλουραλισµό, αφού θεωρούν την πολλαπλότητα αξιών, απόψεων και συµφερόντων ως αφεαυτής αγαθό. Από τη στιγµή που η ποικιλία στις διάφορες µορφές της κρίνεται ως φυσιολογική, θα µπορούσε να καταργηθεί µόνο µέσω της πολιτικής καταπίεσης ή ίσως, όπως µας προειδοποιούν οι φιλελεύθεροι, µε την εξάπλωση ενός αποχαυνωτικού και ισοπεδωτικού κοµφορµισµού. Έτσι, για τους φιλελεύθερους είναι ζήτηµα αρχής η αντίθεσή τους σε κάθε προσπάθεια παρεµπόδισης της ελεύθερης έκφρασης απόψεων στην κοινωνία. Αυτός είναι και ο λόγος που η δυτική φιλελεύθερη συνείδηση προσβλήθηκε τόσο βαθιά από τον φετφά, ή θρησκευτική επιταγή, µε τον οποίο ο αγιατολάχ Χοµεϊνί (β. Κεφάλαιο 10) καταδίκασε σε θάνατο τον βρετανό συγγραφέα Σάλµαν Ρασντί το 1989, όταν δηµοσιεύτηκε το βιβλίο του τελευταίου Σατανικοί Στίχοι. Η αρχή της ανεκτικότητας είναι η αξία, στην οποία στηρίζεται η φιλελεύθερη προτίµηση για την ύπαρξη ποικίλων απόψεων και συµφερόντων στην κοινωνία. Η ανεκτικότητα σηµαίνει τη µη παρέµβαση, την προθυµία µας να επιτρέπουµε στους άλλους ανθρώπους να σκέπτονται, να µιλούν και να δρουν µε τρόπους που εµείς αποδοκιµάζουµε. Ως τέτοια αποτελεί ταυτόχρονα ένα ηθικό ιδεώδες και µια κοινωνική αρχή. Από τη µια µεριά

68


αποτυπώνει το ιδανικό της προσωπικής αυτονοµίας, ενώ από την άλλη θεσπίζει ένα σύνολο κανόνων για το πώς οι άνθρωποι πρέπει να συµπεριφέρονται ο ένας στον άλλο. Το φιλελεύθερο επιχείρηµα υπέρ της ανεκτικότητας πρωτοδιατυπώθηκε κατά τον δέκατο έβδοµo αιώνα, σε µια προσπάθεια συγγραφέων όπως ο Τζων Μίλτων (John Milton, 1608-74) και o Τζων Λοκ να υπεραµυνθούν της θρησκευτικής ελευθερίας. Στην Επιστολή περί ανεκτικότητας ([1689] 1963), ο Λοκ υποστήριξε την άποψη ότι αφού η αρµόζουσα λειτουργία της κυβέρνησης είναι να προστατεύει τη ζωή, την ελευθερία και την ιδιοκτησία µας, αυτή δεν έχει δικαίωµα να αναµειγνύεται «στη µέριµνα για τις ψυχές των ανθρώπων». Εδώ υπογραµµίζεται η ζωτική για τους φιλελεύθερους διάκριση µεταξύ «δηµόσιας» και «ιδιωτικής» σφαίρας. Η ανεκτικότητα πρέπει να επεκτείνεται σε όλα τα ζητήµατα που θεωρούνται ιδιωτικής φύσης, όπως είναι ακριβώς η θρησκεία, επειδή αυτά αφορούν ηθικά θέµατα, τα οποία ανήκουν οπωσδήποτε στη σφαίρα δικαιοδοσίας του ατόµου. Ο Τζων Στιούαρτ Μιλ, στο έργο του Περί ελευθερίας (Mill, On Liberty [1859] 1972), εξέφρασε την άποψη ότι η ανεκτικότητα αποτελεί µια θεµελιώδους σηµασίας αρχή τόσο για το άτοµο όσο και για την κοινωνία. Από την οπτική γωνία του ατόµου, η ανεκτικότητα είναι πρωταρχικά εγγύηση της προσωπικής του αυτονοµίας και εποµένως προϋπόθεση της ατοµικής ηθικής καλλιέργειας. Ο Μιλ επέστησε την προσοχή στο ότι η ανεκτικότητα απειλείται από την εξάπλωση της δηµοκρατίας καθώς και του, όπως τον απεκάλεσε, «δεσποτισµού του εθίµου». Ωστόσο η ανεκτικότητα είναι απαράγραπτη για την υγεία της κοινωνίας συνολικά. Μόνον η ελεύθερη διακίνηση ιδεών οδηγεί στην ανάδειξη της «αλήθειας», καθώς οι ορθές ιδέες αντικαθιστούν τις εσφαλµένες και η άγνοια σταδιακά εξαφανίζεται. Ο Μιλ συνεπώς µπορούσε να ισχυριστεί τα ακόλουθα: Αν ολόκληρη η ανθρωπότητα, εκτός από έναν, είχε κάποια άποψη και µόνον ένα πρόσωπο είχε την αντίθετη άποψη, ακόµη και τότε η ανθρωπότητα δεν θα νοµιµοποιούνταν να φιµώσει αυτό το πρόσωπο, περισσότερο από όσο θα νοµιµοποιούνταν το τελευταίο να φιµώσει την ανθρωπότητα, αν είχε τη δύναµη να κάνει κάτι τέτοιο (Mill, [1959] 1972, σ. 85).

Κανένας φιλελεύθερος ωστόσο δεν θα προσυπέγραφε την απεριόριστη ανεκτικότητα. Για παράδειγµα, o Λοκ δεν ήθελε να επεκτείνει την αρχή της


69

ανεκτικότητας στους ρωµαιοκαθολικούς οι οποίοι, κατά την άποψή του, συνιστούσαν απειλή για την εθνική κυριαρχία καθώς είχαν δώσει όρκο υποταγής στον ξένο πάπα. Πιο συνηθισµένη περίπτωση είναι η ανεκτικότητα να αποκλείει τις απόψεις που είναι οι ίδιες µη ανεκτικές. Έτσι οι φιλελεύθεροι δέχονται να υποστηρίξουν νόµους που απαγορεύουν την έκφραση, για παράδειγµα, ρατσιστικών απόψεων, ή νόµους που απαγορεύουν τα αντιδηµοκρατικά πολιτικά κόµµατα, στη βάση τού ότι η εξάπλωση τέτοιων απόψεων, ή η επιτυχία τέτοιων κοµµάτων, θα σήµαινε πιθανότατα την κατάλυση της φιλελεύθερης ανεκτικότητας. Ενώ λοιπόν οι φιλελεύθεροι θα υπεραµύνονταν του δικαιώµατος των ισλαµιστών ζηλωτιστών να επικρίνουν το περιεχόµενο των Σατανικών Στίχων µπορούν, ωστόσο, να υποστηρίξουν τη δίωξη εκείνων που δηµόσια προσυπογράφουν τη θανατική καταδίκη του Σάλµαν Ράσντι. Η συµπάθεια των φιλελεύθερων για την ανεκτικότητα και την ποικιλοµορφία συνδέεται επίσης µε την πίστη τους στην εξισορροπηµένη κοινωνία, σε µια κοινωνία που δεν διχάζεται από θεµελιώδεις συγκρούσεις. Όσο και αν και τα άτοµα και οι κοινωνικές οµάδες προωθούν πολύ διαφορετικά συµφέροντα, πάντως οι φιλελεύθεροι πιστεύουν ότι υπάρχει µια βαθύτερη αρµονία ή ισορροπία µεταξύ αυτών των αντιµαχόµενων συµφερόντων. Για παράδειγµα, τα συµφέροντα των εργατών και των εργοδοτών διαφέρουν: οι εργάτες θέλουν καλύτερες αµοιβές, λιγότερες ώρες και καλύτερες συνθήκες εργασίας, ενώ οι οι εργοδότες επιθυµούν να αυξήσουν τα κέρδη τους καθηλώνοντας το κόστος παραγωγής –περιλαµβανοµένων και των µισθών – σε όσο πιο χαµηλό επίπεδο γίνεται. Παρ’ όλα αυτά, τα αντιµαχόµενα συµφέροντα συνάµα αλληλοσυµπληρώνονται: οι εργάτες χρειάζονται τις δουλειές και οι εργοδότες το εργατικό δυναµικό. Με άλλα λόγια κάθε οµάδα µπορεί να επιδιώκει το δικό της συµφέρον, και µολαταύτα να επικρατεί τελικά µια φυσική ισορροπία. Αυτή η αρχή της εξισορρόπησης έχει επηρεάσει ποικιλοτρόπως τη φιλελεύθερη σκέψη. Έχει κάνει κάποιους φιλελεύθερους να δεχτούν ότι στην οικονοµική ζωή τείνει να εµφανιστεί µια φυσική ισορροπία, η οποία δεν χρειάζεται να ρυθµίζεται από ανθρώπινες παρεµβάσεις. Ενθαρρύνει επίσης τους φιλελεύθερους να πιστεύουν στην εξισορρόπηση των συµφερόντων µεταξύ των ανταγωνιστικών οµάδων ενός πολιτικού συστήµατος και τους προδιαθέτει ευµενώς στην πιθανότητα της ειρηνικής και αρµονικής συνύπαρξης των εθνών στο παγκόσµιο σύστηµα. Αυτή η έµφαση στην ποικιλία και την ανοχή έχει προκαλέσει ωστόσο και

70


αρκετές κριτικές. Τόσο οι φιλελεύθεροι όσο και οι επικριτές τους έχουν απεικονίσει τον φιλελευθερισµό ως ηθικά ουδέτερο σύστηµα ιδεών, στη βάση του ότι αυτός δεν επιδιώκει να επιβάλει κανένα ορισµένο σύνολο αξιών και πεποιθήσεων, αλλά απλώς θέλει να δηµιουργήσει τις συνθήκες µέσα στις οποίες άνθρωποι που έχουν διαφορετικές ηθικές και υλικές προτεραιότητες µπορούν να συµβιώσουν ειρηνικά και επωφελώς. Υπό αυτή την έννοια ο φιλελευθερισµός παύει να αναφέρεται σε θεµελιώδεις αξίες, δηλαδή σε αξίες που θεωρούνται επιτακτικές και βρίσκονται πέρα από κάθε αµφισβήτηση. Ο µόνος περιορισµός που τίθεται στην ποικιλοµορφία είναι η προϋπόθεση ότι κάθε πλευρά πρέπει να ανέχεται τις απόψεις και τις πράξεις των άλλων. Υπό αυτή την έννοια, η ανεκτικότητα θα µπορούσε να θεωρηθεί ως η µόνη θεµελιώδης αρχή του φιλελευθερισµού. Η θέση αυτή, ωστόσο, ενέχει τον κίνδυνο να δηµιουργήσει µια κοινωνία χωρίς ηθικές δοµές και ανίκανη να περιστείλει την απληστία και τον εγωισµό. Οι συντηρητικοί, παραδείγµατος χάριν, καταδικάζουν τον φιλελευθερισµό στη βάση του ότι αυτός προάγει τον ηθικό και πολιτισµικό σχετικισµό. Υποστηρίζουν ότι εν απουσία των επιτακτικών αξιών είναι αδύνατη η εύτακτη και πολιτισµένη κοινωνική συµβίωση. Τα άτοµα έτσι καταλήγουν να αναγνωρίζουν µόνον τα δικά τους δικαιώµατα, παραβλέποντας τα καθήκοντα ή τις ευθύνες που τους αναλογούν. Κατά τις τελευταίες δεκαετίες του εικοστού αιώνα αυτή η κριτική οδήγησε στην όλο και εντονότερη κοινοτιστική κριτική του φιλελεύθερου ατοµικισµού, την οποία εξετάζουµε στο τελευταίο τµήµα τούτου του κεφαλαίου. Φιλελευθερισµός και δηµοκρατία Το φιλελεύθερο κράτος Οι φιλελεύθεροι δεν πιστεύουν ότι µόνο µέσα από τις ελεύθερες πράξεις των ατόµων και των εθελοντικών ενώσεων θα αναπτυχθεί µια εξισορροπηµένη και ανεκτική κοινωνία. Αυτό είναι το σηµείο στο οποίο διαφωνούν µε τους αναρχικούς, που πιστεύουν ότι τόσο οι νόµοι όσο και η κυβέρνηση είναι περιττοί. Οι φιλελεύθεροι φοβούνται ότι τα ελεύθερα άτοµα µπορεί να θελήσουν να εκµεταλλευτούν τους άλλους, να αρπάξουν την περιουσία τους ή ακόµη να τους µετατρέψουν σε δούλους, αν κάτι τέτοιο υπαγορεύουν τα συµφέροντά τους. Τα ίδια άτοµα µπορεί επίσης να αθετούν ή να αγνοούν τις συµβατικές τους υποχρεώσεις, όταν κάτι τέτοιο αποβαίνει προς όφελός τους. Συνεπώς πάντοτε ελλοχεύει ο κίνδυνος η ελευθερία του ενός να συνεπάγεται την ασύδοτη κακοµεταχείριση του άλλου. Μπορεί λοιπόν να πει


71

Τζων Λοκ (John Locke, 1632-1704) Άγγλος φιλόσοφος και πολιτικός. Γεννηµένος στο Σόµερσετ, ο Λοκ σπούδασε ιατρική στην Οξφόρδη προτού διοριστεί γραµµατέας του κόµη του Σάφτσµπερυ. Οι πολιτικές του απόψεις αναπτύχθηκαν µε υπόβαθρο τα γεγονότα της Αγγλικής Επανάστασης, από την oποία και διαµορφώθηκαν. Ο Λοκ ήταν συνεπής αντίπαλος της απολυταρχίας και συχνά απεικονίζεται ως ο φιλόσοφος της Ένδοξης Επανάστασης του 1688, η οποία εγκαθίδρυσε τη συνταγµατική διακυβέρνηση. Έτσι συνήθως θεωρείται στοχαστής-κλειδί του πρώιµου φιλελευθερισµού. Μολονότι δεχόταν ότι από τη φύση τους οι άνθρωποι είναι ελεύθεροι και ίσοι, η προτεραιότητα που αναγνώριζε στα περιουσιακά δικαιώµατα δεν του επέτρεψε να ενστερνιστεί την πολιτική ισότητα ή τη δηµοκρατία υπό τη σύγχρονη έννοια. Τα πιο σηµαντικά πολιτικά έργα του Λοκ είναι το Μια επιστολή περί ανεκτικότητας (1689) και ∆υο Πραγµατείες περί διακυβέρνησης (1690).

κανείς ότι κάθε άτοµο αποτελεί απειλή για τους άλλους, αλλά ταυτόχρονα και το ίδιο βρίσκεται υπό καθεστώς απειλής από κάθε άλλο µέλος της κοινωνίας. Η ελευθερία µας απαιτεί να περιορίζονται οι άλλοι ώστε να µην µπορούν να καταπατούν τη δική µας ελευθερία, και µε τη σειρά της η δική τους ελευθερία απαιτεί κι εκείνοι να διασφαλίζονται από εµάς. Οι φιλελεύθεροι ανέκαθεν πίστευαν ότι τέτοια προστασία µπορεί να προσφέρει µόνον το κυρίαρχο κράτος, που είναι ικανό να επιβάλλει περιορισµούς σε όλα τα άτοµα και στις οµάδες που υπάρχουν στην κοινωνία. Η ελευθερία λοιπόν µπορεί να υφίσταται µόνον «υπό το κράτος του νόµου». Όπως το έθεσε o Λοκ, «όπου δεν υπάρχει νόµος, εκεί δεν υπάρχει ούτε ελευθερία». Στο ίδιο εγχείρηµα στηρίζεται η θεωρία του κοινωνικού συµβολαίου, που αναπτύχθηκε από συγγραφείς του δέκατου έβδοµου αιώνα όπως ήταν ο Τόµας Χοµπς (Κεφάλαιο 3) και ο Τζων Λοκ και η οποία, κατά τους φιλελεύθερους, εξηγεί τις πολιτικές υποχρεώσεις του ατόµου προς το κράτος. Ο Χοµπς και ο Λοκ κατασκεύασαν µια εικόνα για το πως ήταν η ζωή προτού υπάρξουν κράτος και κυβέρνηση, σε µια υποτιθέµενη ακρατική κοινωνία την οποία αποκάλεσαν «φυσική κατάσταση». Καθώς τα άτοµα είναι εγωιστικά, άπληστα και επιδιώκουν την ισχύ, η φυσική κατάσταση χαρακτηρίζεται από έναν ατέλειωτο πόλεµο όλων εναντίον όλων, στην οποία η ανθρώπινη ζωή είναι, σύµφωνα µε τα λόγια του Χοµπς, «µοναχική, φτωχική, άθλια, κτηνώδης και σύντοµη». Εξαιτίας αυτής της κατάστασης, ισχυριζόταν ο ίδιος φιλόσοφος,

72


τα άτοµα ορθολογικά σκεπτόµενα πρέπει να συνήψαν µια συµφωνία ή ένα «κοινωνικό συµβόλαιο», ώστε να εγκαθιδρύσουν µια κυρίαρχη κυβέρνηση, χωρίς την οποία ήταν αδύνατη η εύτακτη και σταθερή ζωή. Όλα τα άτοµα θα αναγνώριζαν ότι ήταν προς το συµφέρον τους να θυσιάσουν ένα µέρος της ελευθερίας τους προκειµένου να εγκαταστήσουν ένα ορισµένο δικαιικό σύστηµα· ειδάλλως τα δικαιώµατά τους, αλλά και η ίδια τους η ζωή, θα βρίσκονταν διαρκώς υπό απειλή. O Χοµπς και ο Λοκ γνώριζαν πολύ καλά ότι αυτό το «συµβόλαιο» ήταν µια ιστορική µυθοπλασία. Στην πραγµατικότητα, τα κράτη σπάνια σχηµατίζονται µε τη ρητή συµφωνία των πολιτών που επιθυµούν να απαλλαγούν από τους κινδύνους της αναρχίας. Ο σκοπός ωστόσο της επιχειρηµατολογίας περί κοινωνικού συµβολαίου είναι να υπογραµµίσει πόσο µεγάλη αξία έχει για το άτοµο το κυρίαρχο κράτος. Με άλλα λόγια, ο Χοµπς και ο Λοκ επιθυµούσαν τα άτοµα να συµπεριφέρονται σαν να ήταν πραγµατικότητα το ιστορικό πλάσµα της φαντασίας που αποκαλούσαν φυσική κατάσταση, ώστε να σέβονται και να υπακούουν την κυβέρνηση και το νόµο, δείχνοντας ευγνωµοσύνη για την ασφάλεια που µόνο ένα κυρίαρχο κράτος µπορούσε να τους παράσχει. Η επιχειρηµατολογία του κοινωνικού συµβολαίου ενσωµατώνει αρκετές φιλελεύθερες στάσεις, οι οποίες αφορούν ιδιαίτερα το κράτος και την πολιτική αυθεντία γενικότερα. Καταρχάς, υποδηλώνει ότι υπό µια έννοια η πολιτική εξουσία πηγάζει «από τα κάτω». Το κράτος δηµιουργείται από τα άτοµα και για τα άτοµα· υπάρχει για να εξυπηρετεί τις ανάγκες και τα συµφέροντά τους. Η κυβέρνηση προέρχεται από τη συµφωνία ή τη συναίνεση των κυβερνωµένων. Η πολιτική εξουσία πρέπει λοιπόν να είναι νοµιµοποιηµένη, δηλαδή πρέπει να είναι νόµιµη ή αποδεκτή στα µάτια όσων υπόκεινται σ’ αυτήν. Τούτο σηµαίνει ότι οι πολίτες δεν έχουν απόλυτη υποχρέωση να υπακούουν σε όλους τους νόµους ούτε να αποδέχονται οποιαδήποτε µορφή διακυβέρνησης. Αν η κυβέρνηση βασίζεται σε ένα συµβόλαιο που συνάπτεται µεταξύ των κυβερνωµένων, τότε η κυβέρνηση δεν µπορεί να αθετήσει τους όρους του συµβολαίου. Όταν η νοµιµοποίηση της κυβέρνησης παύει να ισχύει, τότε ο λαός έχει το δικαίωµα της εξέγερσης. Αυτή η αρχή αναπτύχθηκε από τον Λοκ στις ∆υο Πραγµατείες περί διακυβέρνησης (Locke, Two Treatises on Government [1690] 1962) και χρησιµοποιήθηκε για να νοµιµοποιηθεί η Ένδοξη Επανάσταση του 1688, η οποία εκθρόνισε τον Ιάκωβο Β΄ και εγκαθίδρυσε στη Βρετανία µια συνταγµατική µοναρχία υπό τον Γουλιέλµο της Οράγγης. ∆ιατυπώθηκε επίσης µε σαφήνεια από τον Τόµας Τζέφερσον (βλ.


73

παρακάτω στο ίδιο κεφάλαιο) στην Αµερικανική ∆ιακήρυξη της Ανεξαρτησίας (1776), η οποία δηλώνει ότι, όταν η κυβέρνηση γίνει απόλυτη δεσποτεία, τότε «ο λαός έχει δικαίωµα να την αλλάξει ή να την καταργήσει». ∆εύτερον, η θεωρία του κοινωνικού συµβολαίου απεικονίζει το κράτος ως διαιτητή ή ουδέτερο επιδιαιτητή µέσα στην κοινωνία. Το κράτος δεν δηµιουργείται από µια προνοµιούχα ελίτ που επιθυµεί να εκµεταλλευτεί τις µάζες, αλλά µέσα από τη συµφωνία όλων των ανθρώπων. Το κράτος λοιπόν ενσαρκώνει τα συµφέροντα όλων των πολιτών του και δρα ως ουδέτερος διαιτητής όταν τα άτοµα ή οι οµάδες έρχονται σε σύγκρουση. Για παράδειγµα, αν κάποια άτοµα αθετήσουν τις συµβατικές τους υποχρεώσεις, που απορρέουν από τα συµβόλαια που συνήψαν µε άλλα άτοµα, τότε το κράτος εφαρµόζει «τους κανόνες του παιχνιδιού» και επιβάλλει τους όρους του συµβολαίου – µε την προϋπόθεση, φυσικά, ότι κάθε µέρος συνήψε το συµβόλαιο εθελοντικά και εν πλήρη γνώσει των δεδοµένων. Το ουσιώδες χαρακτηριστικό κάθε τέτοιου διαιτητή είναι ότι οι πράξεις του είναι αµερόληπτες και αντιµετωπίζονται ως τέτοιες. Οι φιλελεύθεροι λοιπόν θεωρούν το κράτος ως έναν ουδέτερο διαιτητή ανάµεσα στα αντιµαχόµενα άτοµα και τις οµάδες µέσα στην κοινωνία. Μερικοί φιλελεύθεροι ωστόσο αντιλαµβάνονται το κράτος ως κάτι περισσότερο από έναν διαιτητή έτοιµο να παρέµβει στην κοινωνία των πολιτών όποτε επαπειλείται διαµάχη ή αδικία. Αυτό είναι ιδιαίτερα εµφανές στο έργο του γερµανού φιλόσοφου Γκέοργκ Χέγκελ (G.F.W. Hegel, 1770-1831). Στη Φιλοσοφία του δικαίου (Hegel, [1821] 1942) ο Χέγκελ ισχυρίστηκε ότι το κράτος αποτελεί µια ηθική ιδέα η οποία ενσαρκώνει τις συλλογικές προσδοκίες της κοινωνίας. To κράτος είναι ένας χώρος «οικουµενικού αλτρουισµού» ο οποίος προάγει την αφοσίωση και την προσήλωση στα υψηλότερα εθνικά ιδανικά, αντιθέτως από την κοινωνία των πολιτών, που είναι ο χώρος του ατοµικισµού και του προσωπικού συµφέροντος. Ο Χέγκελ προχώρησε τόσο µακριά, ώστε ταύτισε την πρόοδο της κοινωνίας µε την ανάπτυξη του νεωτερικού κράτους, το οποίο περιέγραψε ως «πορεία του Θεού επί της γης». Αυτή η πίστη στο κράτος ως θετικό αγαθό µάλλον παρά ως αναγκαίο κακό είχε ιδιαίτερα σηµαντικό αντίκτυπο στον νεοσύστατο σύγχρονο φιλελευθερισµό, διευκολύνοντας θεωρητικά τη στήριξη του κράτους προνοίας και της παρεµβατικής πολιτικής. Ακριβώς το αντίθετο έκαναν ωστόσο οι φασίστες, οι οποίοι χρησιµοποίησαν τις ίδιες εγελιανές ιδέες για να υπεραµυνθούν της ισχυρής και αυταρχικής κυβέρνησης.

74


Συνταγµατισµός Ο συνταγµατισµός, υπό τη στενή του έννοια, είναι η πρακτική της περιορισµένης διακυβέρνησης η οποία ακολουθεί τη θέσπιση σε ισχύ ενός συνταγµατικού κώδικα. Μπορεί να λεχθεί ότι έχουµε συνταγµατισµό υπό αυτή την έννοια όταν οι κυβερνητικοί θεσµοί και οι πολιτικές διαδικασίες περιορίζονται αποτελεσµατικά από τους συνταγµατικούς κανόνες. Με την ευρύτερη έννοια, ο συνταγµατισµός αναφέρεται σε ένα σύνολο πολιτικών αξιών και επιδιώξεων που κατοπτρίζουν την επιθυµία να προστατευθεί η ελευθερία µέσα από τη θέσπιση εσωτερικών και εξωτερικών ελέγχων στην κυβερνητική εξουσία. Κατά κανόνα εκφράζεται µε την υιοθέτηση συνταγµατικών ρυθµίσεων που κατατείνουν σ’ αυτόν το στόχο: πρόκειται κυρίως για το κωδικοποιηµένο γραπτό σύνταγµα, τις διακηρύξεις δικαιωµάτων, τη διάκριση των εξουσιών, τη διαίρεση του νοµοθετικού σώµατος σε άνω και κάτω βουλή και τέλος το οµοσπονδιακό ή αποκεντρωτικό σύστηµα. Ο συνταγµατισµός αποτελεί εποµένως µια µορφή του πολιτικού φιλελευθερισµού.

H συνταγµατική διακυβέρνηση Μολονότι οι φιλελεύθεροι είναι πεπεισµένοι για την ανάγκη της κυβέρνησης, έχουν επίσης έντονη επίγνωση των κινδύνων που αυτή περικλείει. Η κυβέρνηση ασκεί κυρίαρχη εξουσία και εποµένως ενέχει µια µόνιµη απειλή για την ατοµική ελευθερία. Όλες οι κυβερνήσεις συνεπώς απειλούν να εξελιχθούν σε τυραννίες επί του ατόµου. Ο πρώιµος φιλελευθερισµός αναπτύχθηκε σε πολύ µεγάλο βαθµό µέσα από την κριτική στην απολυταρχική διακυβέρνηση. Κατά τον εικοστό αιώνα, µε την εµφάνιση των ολοκληρωτικών δικτατοριών και ιδιαίτερα κατά την περίοδο του Μεσοπολέµου, οι φιλελεύθεροι άρχισαν εκ νέου να επαγρυπνούν για τους κινδύνους που είναι συµφυείς µε την κυβερνητική εξουσία. Οι φιλελεύθεροι ανέκαθεν εξέφραζαν το φόβο τους για την αυθαίρετη διακυβέρνηση. Όταν η πολιτική εξουσία µπορεί να ασκηθεί σύµφωνα µε τις προσωπικές ιδιοτροπίες ή τις προκαταλήψεις του κυβερνήτη, τότε έχει την τάση να εξελίσσεται σε δεσποτική ή δικτατορική. Πράγµατι, οι φιλελεύθεροι κατά κανόνα πιστεύουν ότι η πολιτική εξουσία ως τέτοια διαφθείρει, ενθαρρύνοντας αυτούς που την κατέχουν να υποτάσσουν ή να εκµεταλλεύονται εκείνους που δεν την κατέχουν. Αυτό ακριβώς δηλώνει η περίφηµη προειδοποίηση του Άκτον (Lord Acton): «Η εξουσία τείνει να διαφθείρει και η απόλυτη εξουσία διαφθείρει απόλυτα». Ως εκ τούτου, οι φιλελεύθεροι επιδιώκουν την καθιέρωση της περιορισµένης διακυβέρνησης. Αυτή παρα-


75

δοσιακά εµπεριέχεται στην αρχή του συνταγµατισµού. Το σύνταγµα είναι ένα σύνολο κανόνων, οι οποίοι κατανέµουν καθήκοντα, εξουσίες και αρµοδιότητες στους διάφορους κυβερνητικούς θεσµούς. Κατά συνέπεια, περιέχει τους κανόνες που κυβερνούν την ίδια την κυβέρνηση. Ως τέτοιο, το σύνταγµα θέτει τα όρια της κυβερνητικής εξουσίας και ταυτόχρονα την περιορίζει κατά την άσκησή της. Οι συνταγµατικοί περιορισµοί της κυβέρνησης έχουν προσλάβει δυο µορφές. Καταρχάς οι εξουσίες των κυβερνητικών σωµάτων και των πολιτικών υπευθύνων µπορούν να περιοριστούν µε την εισαγωγή εξωτερικών και συνήθως νοµικής φύσης περιορισµών. Για παράδειγµα, όλες οι φιλελεύθερες δηµοκρατίες, µε εξαίρεση τη Βρετανία, το Ισραήλ και τη Νέα Ζηλανδία, διαθέτουν γραπτά συντάγµατα τα οποία κωδικοποιούν σε ένα ενιαίο κείµενο τις κύριες εξουσίες και ευθύνες των κυβερνητικών θεσµών. Το σύνταγµα των Ηνωµένων Πολιτειών, που καταστρώθηκε το 1787, αποτελεί το πρώτο τέτοιο κείµενο. Σε πολλές περιπτώσεις υπάρχουν επίσης διακηρύξεις δικαιωµάτων, οι οποίες διασφαλίζουν τα ατοµικά δικαιώµατα ορίζοντας στο νοµικό επίπεδο τη σχέση µεταξύ ατόµων και κράτους. Οι πρώτες δέκα τροποποιήσεις του συντάγµατος των Ηνωµένων Πολιτειών, για παράδειγµα, απαριθµούν ατοµικά δικαιώµατα και όλες µαζί αποκαλούνται «∆ιακήρυξη των ∆ικαιωµάτων». Μια παρόµοια «∆ιακήρυξη των ∆ικαιωµάτων του Ανθρώπου και του Πολίτη» υιοθετήθηκε κατά τη διάρκεια της Γαλλικής Επανάστασης (1789). Εκεί όπου δεν υφίστανται γραπτά συντάγµατα, αλλά ούτε και διακηρύξεις δικαιωµάτων, όπως στη Βρετανία, οι φιλελεύθεροι τονίζουν τη σηµασία της παλαιότερης νοµολογίας για τον έλεγχο της κυβερνητικής εξουσίας µέσα από την εφαρµογή της αρχής του κράτους δικαίου. Αυτό στη Γερµανία του δέκατου ένατου αιώνα εκφράστηκε καθαρά µε την έννοια του Rechtsstaat, δηλαδή του κράτους δικαίου, του κράτους που κυβερνάται από τον νόµο. ∆εύτερον, ο συνταγµατισµός µπορεί να εφαρµοστεί µε την εισαγωγή εσωτερικών περιορισµών, οι οποίοι διαχέουν την πολιτική εξουσία µεταξύ πολλών θεσµών και δηµιουργούν έτσι ένα δίκτυο «φραγµών και ισορροπιών». Όπως αποφάνθηκε ο γάλλος πολιτικός φιλόσοφος Μοντεσκιέ (Montesquieu, 1689-1775), «η εξουσία πρέπει να µπαίνει φραγµός στην εξουσία». Όλα τα φιλελεύθερα πολιτικά συστήµατα παρουσιάζουν µικρότερη ή µεγαλύτερη εσωτερική κατάτµηση. Τούτο µπορεί να επιτευχθεί αν εφαρµοστεί η αρχή της διάκρισης των εξουσιών που προτάθηκε από τον ίδιο

76


τον Μοντεσκιέ. Αυτή σηµαίνει ότι η νοµοθετική, η εκτελεστική και η δικαστική λειτουργία του κράτους θα πρέπει να ασκούνται από τρεις ανεξάρτητους θεσµούς, έτσι ώστε να εµποδίζεται οποιοδήποτε άτοµο ή µικρή οµάδα να αποκτήσει δικτατορική εξουσία. Η κυβέρνηση των ΗΠΑ, για παράδειγµα, βασίζεται στην αυστηρή διάκριση των εξουσιών µεταξύ του Κογκρέσου, το οποίο νοµοθετεί, του Προέδρου, που είναι επικεφαλής της εκτελεστικής εξουσίας, και του Ανωτάτου ∆ικαστηρίου. Στη χώρα αυτή επίσης εχει δοθεί ιδιαίτερη έµφαση στην αρχή της δικαστικής ανεξαρτησίας. Τα δικαστήρια ερµηνεύουν τον νόµο, δηλαδή τόσο τα συνταγµατικά κείµενα όσο και τα νοµικά θέσµια, και έτσι επιβλέπουν τη συµπεριφορά της ίδιας της κυβέρνησης. Αν όµως τα δικαστήρια ελέγχουν την εξουσία των νοµοθετικών και των εκτελεστικών οργάνων, τότε πρέπει να απολαµβάνουν τυπική ανεξαρτησία από αυτά και να είναι πολιτικά αµερόληπτα. Ένας παρόµοιος καταµερισµός εξουσιών υπάρχει επίσης µεταξύ της κεντρικής κυβέρνησης και της τοπικής αυτοδιοίκησης στα περισσότερα φιλελεύθερα κράτη. Επιτυγχάνεται πιο αποτελεσµατικά µέσω της οµοσπονδιακής διακυβέρνησης, όπως αυτή λειτουργεί στις ΗΠΑ, τον Καναδά, την Ινδία και τη Γερµανία, στο πλαίσιο της οποίας κάθε κυβερνητικό επίπεδο αναλαµβάνει ένα φάσµα εξουσιών, τις οποίες καθορίζει και εγγυάται το σύνταγµα. Η δηµοκρατική εξουσία Η προέλευση του όρου «δηµοκρατία» µπορεί να ανιχνευθεί στην αρχαία Ελλάδα. Όπως και άλλες λέξεις µε κατάληξη «-κρατία» –αριστοκρατία, γραφειοκρατία και άλλες – η δηµοκρατία προέρχεται από την ελληνική λέξη κράτος, που σηµαίνει εξουσία ή διακυβέρνηση. Η δηµοκρατία λοιπόν σηµαίνει «τη διακυβέρνηση εκ µέρους του δήµου», όπου ο δήµος σηµαίνει το «λαό», αν και µε αυτόν τον όρο αρχικά εννοούσαν τους «φτωχούς» ή τους «πολλούς». Ωστόσο, ακριβώς επειδή η δηµοκρατία είναι τόσο δηµοφιλής, κινδυνεύει να καταστεί όρος κενός νοηµατικού περιεχοµένου. Με το να θεωρείται σχεδόν οικουµενικά ως «κάτι καλό», η δηµοκρατία κατέληξε σχεδόν να χρησιµοποιείται ως ζητωκραυγή, ως συναισθηµατική επιδοκιµασία κάποιου συνόλου ιδεών ή του συστήµατος διακυβέρνησης, στο οποίο αναφέρεται. Κατά τη διατύπωση του Mπέρναρντ Kρικ (Bernard Crick, 1962, σ. 56) «η δηµοκρατία είναι ίσως η πιο ασυµµάζευτη λέξη στον κόσµο των δηµόσιων πραγµάτων». Στην πραγµατικότητα, η δηµοκρατία είναι µια ουσιωδώς διαµφισβητούµενη έννοια: δεν υπάρχει κανένας κοινά αποδεκτός ή δεδοµέ-


77

νος ορισµός του όρου, αλλά συνυπάρχουν πολλοί ανταγωνιστικοί ορισµοί του. Από αυτούς, τη µεγαλύτερη επίδραση έχουν οι ορισµοί της άµεσης και της αντιπροσωπευτικής δηµοκρατίας. Στην προσφώνησή του στο Γκέτυσµπεργκ, το 1864, ο Αβραάµ Λίνκολν εκθείασε τις αρετές αυτού που ονόµασε «κυβέρνηση του λαού, από το λαό και για το λαό». ∆εδοµένου ότι όλες οι κυβερνήσεις είναι του λαού, αυτό σηµαίνει ότι υπάρχουν δυο εναλλακτικές µορφές διακυβέρνησης: κυβέρνηση από το λαό και κυβέρνηση για το λαό. Η άµεση δηµοκρατία αντικατοπτρίζει την πρώτη· βασίζεται στην άµεση, αδιαµεσολάβητη και αδιάλειπτη συµµετοχή των πολιτών στις κυβερνητικές ευθύνες. Αυτό είχε κάποτε επιτευχθεί στην κλασική δηµοκρατία της αρχαίας Αθήνας και είχε πάρει τη µορφή της κυβέρνησης που ασκείται µέσα από µια συνέλευση στην οποία µαζικά συµµετέχουν οι πολίτες. Η ίδια πρόθεση είναι εµφανής στη σύγχρονη πολιτική όταν γίνεται χρήση του θεσµού του δηµοψηφίσµατος. Αφού στην άµεση ή συµµετοχική δηµοκρατία ο λαός στην κυριολεξία κυβερνά τον εαυτό του, ουσιαστικά απαλείφεται η διάκριση µεταξύ κυβερνώντων και κυβερνωµένων καθώς και µεταξύ κράτους και πολιτικής κοινωνίας. Ωστόσο το µειονέκτηµα της άµεσης δηµοκρατίας είναι ότι προσιδιάζει κυρίως σε σχετικά µικρές κοινότητες, πράγµα που σηµαίνει ότι η αντιπροσωπευτική δηµοκρατία γενικά θεωρείται ως η µόνη εφικτή µορφή δηµοκρατίας στις σύγχρονες συνθήκες. Η αντιπροσωπευτική δηµοκρατία αποτελεί όµως µια περιορισµένη και έµµεση µορφή δηµοκρατίας. Είναι περιορισµένη λόγω του ότι η πολιτική συµµετοχή περιορίζεται στην πράξη της εκλογής αντιπροσώπων κάθε λίγα χρόνια. Είναι έµµεση επειδή οι πολίτες δεν ασκούν οι ίδιοι την εξουσία, αλλά απλώς επιλέγουν αυτούς που θα την ασκήσουν για λογαριασµό τους. Εναποθέτοντας λοιπόν την κυβέρνηση στα χέρια µια τάξης επαγγελµατιών πολιτικών, που είναι ωστόσο δηµόσια υπόλογοι, η αντιπροσωπευτική δηµοκρατία προσεγγίζει το ιδανικό της κυβέρνησης για το λαό. Οι φιλελεύθεροι αντιµετώπισαν µε ανάµεικτα συναισθήµατα τη δηµοκρατία. Τον δέκατο ένατο αιώνα συχνά την θεώρησαν απειλητική ή επικίνδυνη. Υπό αυτή την έννοια, απηχούσαν τις ιδέες προγενέστερων πολιτικών στοχαστών, όπως ήταν ο Πλάτωνας και ο Αριστοτέλης, οι οποίοι θεωρούσαν τη δηµοκρατία ως ένα σύστηµα διακυβέρνησης από τις µάζες εις βάρος της σοφίας και της ιδιοκτησίας. Η κύρια ανησυχία των φιλελεύθερων ήταν µήπως η δηµοκρατία µεταβαλλόταν σε εχθρό της ατοµικής ελευθερίας. Αυτή προέκυπτε από το γεγονός ότι «ο λαός» δεν αποτελούσε µια ενιαία

78


Τζέηµς Μάντισον (James Madison, 1751-1836) Πρόεδρος των ΗΠΑ και πολιτικός στοχαστής. Ο Μάντισον καταγόταν από τη Βιρτζίνια και υπήρξε ένθερµος υποστηρικτής του αµερικανικού εθνικισµού κατά το Πανηπειρωτικό Συνέδριο του 1774 και 1775. Συνέβαλε στη σύγκληση της Συντακτικής Εθνοσυνέλευσης το 1778 και πρωτοστάτησε στην κατάστρωση του αµερικανικού συντάγµατος. Ο Mάντισον υπηρέτησε ως υπουργός Εξωτερικών (1801-9) στην κυβέρνηση του Τζέφερσον και αργότερα υπήρξε ο τέταρτος πρόεδρος των Ηνωµένων Πολιτειών (1809-17). Ο Μάντισον ήταν κορυφαίος εκφραστής των αξιών του πλουραλισµού και της πολυκεντρικής κυβέρνησης, επιµένοντας στην υιοθέτηση του οµοσπονδιακού συστήµατος, των δύο βουλών και της εδραίωσης της αµερικανικής κυβέρνησης στην οργανωτική διάκριση των εξουσιών. Το δόγµα του Μάντισον συνεπάγεται λοιπόν την ισχυρή έµφαση στους αµοιβαίους φραγµούς και τις εξισορροπήσεις των διάφορων πόλων εξουσίας, ως κύριο µέσο αναχαίτισης της τυραννίας. Όταν ανήλθε ωστόσο ο ίδιος την εξουσία, ο Μάντισον θέλησε να ισχυροποιήσει τις εξουσίες της εθνικής κυβέρνησης. Τα πιο γνωστά του πολιτικά κείµενα είναι τα άρθρα του στον Οµοσπονδιακό (Τhe Federalist Papers, 1787-8), που προπαγάνδιζαν την επικύρωση του συντάγµατος.

οντότητα, αλλά µάλλον ένα άθροισµα ατόµων και οµάδων µε διαφορετικές απόψεις και αντίθετα συµφέροντα. Η «δηµοκρατική λύση» στη σύγκρουση είναι η προσφυγή στους αριθµούς και στην εφαρµογή του κανόνα της πλειοψηφίας, της αρχής δηλαδή, ότι η βούληση της πλειονότητας πρέπει να επικρατεί επάνω σ’ εκείνη της µειονότητας. Με άλλά λόγια, η δηµοκρατία καταλήγει να είναι η διακυβέρνηση του 51% – µια προοπτική την οποία ο Αλεξίς ντε Τοκβίλ (Alexis de Tocqueville, 1805-59) ως γνωστόν περιέγραψε ως «τυραννία της πλειοψηφίας». Η ατοµική ελευθερία και τα δικαιώµατα των µειονοτήτων µπορούν έτσι να συνθλιβούν στο όνοµα του λαού. Ο Τζέηµς Μάντισον επεξεργάστηκε παρόµοιες απόψεις στην αµερικανική Συντακτική Εθνοσυνέλευση τη· Φιλαδέλφειας, το 1787. Ο Mάντισον ισχυρίστηκε ότι η καλύτερη άµυνα κατά της πλειοψηφικής τυραννίας είναι ένα πλέγµα φραγµών και αντισταθµισµάτων, που θα ευαισθητοποιούσε την κυβέρνηση στα αιτήµατα των ανταγωνιστικών µειονοτήτων και συγχρόνως θα διασφάλιζε τους ιδιοκτήτες από τις βλέψεις των πολλών που δεν διέθεταν ιδιοκτησία. Οι φιλελεύθεροι έχουν εκφράσει έντονες επιφυλάξεις για τη δηµοκρατία, όχι απλώς ένεκα του κινδύνου της διακυβέρνησης από την πλειοψηφία, αλλά επίσης εξαιτίας της µορφής που παίρνει η πλειοψηφία στις νεωτερικές


79

και βιοµηχανικές κοινωνίες. Για τον Τζων Στιούαρτ Μιλ, λόγου χάρη, η πολιτική σοφία των ανθρώπων είναι άνισα κατανεµηµένη και σε µεγάλο βαθµό σχετίζεται µε την παιδεία τους. Οι αµόρφωτοι είναι πιο επιρρεπείς στο να ενεργούν σύµφωνα µε τα στενά ταξικά τους συµφέροντα, ενώ οι µορφωµένοι είναι σε θέση να χρησιµοποιήσουν τη σοφία και την εµπειρία τους για το καλό των άλλων. Έτσι, ο Μιλ επέµενε ότι οι εκλεγµένοι πολιτικοί θα έπρεπε να εκφράζουν τις δικές τους απόψεις µάλλον, παρά να αντικατοπτρίζουν τις αντιλήψεις εκείνων που τους εξέλεξαν – και έτσι πρότεινε ένα εκλογικό σύστηµα πολλαπλής ψήφου, στο οποίο δεν θα είχαν δικαίωµα ψήφου οι αγράµµατοι ενώ οι υπόλοιποι θα δικαιούνταν µια, δύο, τρεις ή τέσσερις ψήφους, ανάλογα µε το µορφωτικό τους επίπεδο και την κοινωνική τους θέση. Ο ισπανός κοινωνικός στοχαστής Ορτέγκα υ Γκάσσετ (Ortega y Gasset, 1883-1955) εξέφρασε µε πιο δραµατικό τρόπο παρόµοιους φόβους στην Εξέγερση των Μαζών (1930). O Γκάσσετ προειδοποίησε ότι η έλευση της µαζικής δηµοκρατίας οδηγούσε στην κατάρρευση του πολιτισµένου τρόπου ζωής και της ηθικής τάξης, ανοίγοντας το δρόµο στους αυταρχικούς κυβερνήτες που αναρριχούνταν στην εξουσία καλλιεργώντας τα πιο ευτελή ένστικτα των µαζών. Ήδη από τον εικοστό αιώνα ωστόσο ένας αναλογικά µεγάλος αριθµός φιλελεύθερων άρχισε να βλέπει τη δηµοκρατία ως αρετή και αυτή η αλλαγή στάσης στηριζόταν σε µια ολόκληρη σειρά από επιχειρήµατα και θεωρητικές θέσεις. Η πιο πρώιµη φιλελεύθερη νοµιµοποίηση της δηµοκρατίας ήταν ότι αυτή παρέχει δυνατότητες ελέγχου της κυβερνητικής εξουσίας. Κατά τον δέκατο έβδοµο αιώνα ο Τζων Λοκ ανέπτυξε σε περιορισµένη κλίµακα µια θεωρία της προστατευτικής δηµοκρατίας, υποστηρίζοντας ότι το δικαίωµα ψήφου έπρεπε να επεκταθεί στους ιδιοκτήτες, οι οποίοι έτσι θα µπορούσαν να υπερασπίσουν τα φυσικά τους δικαιώµατα απέναντι στην κυβέρνηση. Αν η κυβέρνηση µέσω της φορολόγησης διαθέτει την εξουσία να απαλλοτριώνει την ιδιοκτησία των πολιτών, τότε και αυτοί δικαιούνται να προστατεύουν τους εαυτούς τους µέσα από τον έλεγχο της σύνθεσης του νοµοθετικού σώµατος, δηλαδή του οργάνου που ορίζει τους φόρους. Με άλλα λόγια, η δηµοκρατία έφτασε έτσι να σηµαίνει τη «συναινετική διακυβέρνηση» και να λειτουργεί µέσα από το µηχανισµό της αντιπροσωπευτικής συνέλευσης. Η ίδια ιδέα αναπτύχθηκε περαιτέρω ώσπου προσέλαβε τη µορφή του καθολικού δικαιώµατος ψήφου στους θεωρητικούς του ωφελιµισµού, όπως ήταν ο Τζέρεµυ Μπένθαµ και o Τζέηµς Μιλ (James Mill, 1773-1836). To ωφελι-

80


µιστικό επιχείρηµα υπέρ της δηµοκρατίας βασίζεται στην ανάγκη προστασίας ή προαγωγής των ατοµικών συµφερόντων. Ο Μπένθαµ πίστευε ότι, αφού όλα τα άτοµα αποζητούν την ηδονή και την αποφυγή του πόνου, ο µόνος τρόπος για την προώθηση της «µεγαλύτερης δυνατής ευδαιµονίας του µεγαλύτερου αριθµού ατόµων» είναι η καθολική ψηφοφορία (την οποία αντιλαµβάνονταν στις ηµέρες του ως αναγνώριση δικαιώµατος ψήφου στον ανδρικό πληθυσµό). Η νοµιµοποίηση ωστόσο της δηµοκρατίας πάνω στη βάση της προστασίας που αυτή παρέχει στους ανθρώπους αποτελεί µια υπό αίρεση υπεράσπιση της δηµοκρατικής διακυβέρνησης. Σε τελική ανάλυση, η προστατευτική δηµοκρατία αποσκοπεί στο να παράσχει στους πολίτες τη δυνατότητα να ζήσουν όπως οι ίδιοι επιλέγουν και έτσι τείνει να συνεθεί µε την ιδέα της ελάχιστης κυβερνητικής παρέµβασης. Μια πιο ριζοσπαστική συνηγορία υπέρ της δηµοκρατίας σχετίζεται µε τις αρετές της πολιτικής συµµετοχής. Αυτή έχει συνδεθεί µε τις ιδέες του Ρουσώ, αλλά απέκτησε µια φιλελεύθερη ερµηνεία στα γραπτά του Τζων Στιούαρτ Μιλ. Υπό µια έννοια ο Μιλ εκφράζει την αµφιθυµία της φιλελεύθερης στάσης απέναντι στη δηµοκρατία. Όταν µένει αχαλίνωτη η δηµοκρατία οδηγεί στην τυραννία, αλλά αν ποτέ η δηµοκρατία εκλείψει, τότε επικρατούν η αµάθεια και η κτηνωδία. Για τον Μιλ, η κύρια αρετή της δηµοκρατίας είναι ότι προάγει «την υψηλότερη και πιο αρµονική» ανάπτυξη των ανθρώπινων δυνατοτήτων. Μέσα από τη συµµετοχή στην πολιτική ζωή διευρύνεται ο πνευµατικός ορίζοντας των πολιτών, ισχυροποιείται η αισθαντικότητά τους και επιτυγχάνεται ένα υψηλότερο επίπεδο προσωπικής ανάπτυξης. Κοντολογίς, η δηµοκρατία αποτελεί µια εκπαιδευτική εµπειρία. Ως εκ τούτου και µολονότι απέρριπτε την πολιτική ισότητα, ο Μιλ πίστευε ότι το δικαίωµα ψήφου έπρεπε να επεκταθεί σε όλους εκτός από τους τελείως αναλφάβητους – και, στην πορεία, πρότεινε να επεκταθεί και στις γυναίκες (ένα ριζοσπαστικό µέτρο για την εποχή του). Επιπρόσθετα υπεραµύνθηκε των ισχυρών και ανεξάρτητων τοπικών εξουσιών, πιστεύοντας ότι αυτές θα διεύρυναν τις πιθανότητες των πολιτών να αναλάβουν τις ευθύνες µιας δηµόσιας θέσης. Ωστόσο, οι φιλελεύθερες θεωρίες για τη δηµοκρατία τον εικοστό αιώνα είχαν την τάση να επικεντρώνονται λιγότερο στη συναίνεση και τη συµµετοχή και περισσότερο στην ανάγκη δηµιουργίας κοινωνικής συναίνεσης. Αυτό είναι εµφανές στον δηµοκρατικό ελιτισµό του αυστριακού οικονοµολόγου και κοινωνιολόγου Ζόζεφ Σουµπέτερ (Joseph Schumpeter, 1883-1950). Το


81

«ρεαλιστικό» µοντέλο της δηµοκρατίας του Σουµπέτερ µπορεί να περιγραφεί περιληπτικά ως ακολούθως: Η δηµοκρατική µέθοδος είναι η θεσµική διευθέτηση για τη λήψη πολιτικών αποφάσεων, στο πλαίσιο της οποίας ορισµένα άτοµα αποκτούν την εξουσία να αποφασίζουν δυνάµει µιας ανταγωνιστικής πάλης για την ψήφο του λαού (Schumpeter, 1976, σ. 269)

Όπως το έθεσε ο Σουµπέτερ, «η δηµοκρατία είναι η διακυβέρνηση εκ µέρους των πολιτικών». Η σηµασία της, ωστόσο, δεν µειώνεται µε κανένα τρόπο από αυτό: ο πολιτικός ανταγωνισµός δηµιουργεί µια πολιτική αγορά, η οποία αναγκάζει τους πολιτικούς να λαµβάνουν υπόψη τα διάφορα συµφέροντα που λειτουργούν στην κοινωνία. Οι θεωρητικοί του πλουραλισµού, όπως ο αµερικανός πολιτικός επιστήµονας Ρόµπερτ Νταλ (Robert Dahl, γ. 1915) και ο Τσαρλς Λίντµπλοµ (Charles Lindblohm) χαρακτηρίζουν τα σύγχρονα δηµοκρατικά συστήµατα ως «πολυαρχίες», εννοώντας µε αυτό τον όρο τη διακυβέρνηση εκ µέρους των πολλών, ώστε να την διακρίνουν από τη διακυβέρνηση εκ µέρους όλων των πολιτών. Η πολυαρχία χαρακτηρίζεται από την απονοµή πολιτικών δικαιωµάτων σε ένα σχετικά υψηλό ποσοστό ενηλίκων, καθώς και από το δικαίωµα αυτών των πολιτών να αντιτίθενται στα κυβερνητικά στελέχη αποπέµποντάς τα µε την ψήφο τους. Αν και αυτό το καθεστώς υστερεί κατά πολύ σε σχέση µε το κλασικό ιδεώδες της αυτοδιακυβέρνησης, πάντως έχει το κρίσιµο πλεονέκτηµα πως αναγκάζει σε ικανοποιητικό βαθµό τους κυβερνώντες να ανταποκρίνονται στα αιτήµατα του λαού και να είναι υπόλογοι σ’ αυτόν. Από αυτή την οπτική γωνία, η γοητεία της δηµοκρατίας έγκειται στο ότι αποτελεί το µόνο σύστηµα διακυβέρνησης που είναι ικανό να διατηρήσει συνθήκες ισορροπίας στις πολυσύνθετες και ευµετάβλητες σύγχρονες κοινωνίες. Τα φιλελεύθερα δηµοκρατικά πολιτικά συστήµατα έχουν λοιπόν υβριδικό χαρακτήρα: ενσωµατώνουν δυο διακριτά χαρακτηριστικά, το φιλελεύθερο και το δηµοκρατικό. Το φιλελεύθερο στοιχείο της φιλελεύθερης δηµοκρατίας είναι η πίστη στην περιορισµένη διακυβέρνηση, δηλαδή στην ιδέα ότι το άτοµο πρέπει να απολαµβάνει προστασίας από τις αυθαίρετες ενέργειες των κυβερνητικών οργάνων. Το δηµοκρατικό της στοιχείο αφετέρου αντανακλά την πεποίθηση ότι οι κυβερνώντες κατά κάποιο τρόπο πρέπει να είναι υπόλογοι στο λαό και να ανταποκρίνονται στις ανάγκες του. Σε συν-

82


δυασµό, τα στοιχεία αυτά δηµιουργούν ένα πρότυπο δηµοκρατίας που έχει τρία κεντρικά χαρακτηριστικά. Πρώτον, η φιλελεύθερη δηµοκρατία αποτελεί µια έµµεση και αντιπροσωπευτική µορφή δηµοκρατίας. Οι θέσεις πολιτικής ισχύος κατακτώνται µε την επιτυχή αναµέτρηση των υποψήφιων σε τακτικά διεξαγόµενες εκλογές, οι οποίες διενεργούνται στη βάση της τυπικής πολιτικής ισότητας – «ένα πρόσωπο, µια ψήφος· κάθε ψήφος έχει την ίδια αξία». ∆εύτερον, βασίζεται στον ανταγωνισµό και στην επιλογή εκ µέρους του εκλογικού σώµατος. Αυτά διασφαλίζονται από τον πολιτικό πλουραλισµό, την ανεκτικότητα απέναντι σε ένα ευρύ φάσµα αντιµαχόµενων πεποιθήσεων, συγκρουόµενων κοινωνικών φιλοσοφιών και αντιπάλων πολιτικών κινηµάτων και κοµµάτων. Τρίτον, η φιλελεύθερη δηµοκρατία χαρακτηρίζεται από τη σαφή διάκριση µεταξύ κράτους και κοινωνίας των πολιτών. Αυτή διατηρείται µέσα από εσωτερικούς και εξωτερικούς ελέγχους στην κυβερνητική εξουσία, από την ύπαρξη αυτόνοµων οµάδων και συµφερόντων και από τη λειτουργία της αγοράς ή την καπιταλιστική οργάνωση της οικονοµικής ζωής. O κλασικός φιλελευθερισµός Ο κλασικός φιλελευθερισµός υπήρξε η πιο πρώιµη φιλελεύθερη παράδοση. Οι κλασικές φιλελεύθερες ιδέες αναπτύχθηκαν κατά τη µετάβαση από τη φεουδαρχία στον καπιταλισµό και έφτασαν στο απόγειό τους κατά τη διάρκεια της πρώιµης βιοµηχανοποίησης του δέκατου ένατου αιώνα. Έτσι, ο κλασικός φιλελευθερισµός πολλές φορές αποκαλείται και «φιλελευθερισµός του δέκατου ένατου αιώνα». Η κοιτίδα του κλασικού φιλελευθερισµού ήταν η Βρετανία, όπου η καπιταλιστική και η βιοµηχανική επανάσταση προσέλαβαν ιδιαίτερα προωθηµένη µορφή. Οι ιδέες του υπήρξαν ανέκαθεν πιο βαθιά ριζωµένες στις αγγλοσαξονικές χώρες, ιδίως στη Βρετανία και τις ΗΠΑ, παρά στα άλλα µέρη του κόσµου. Oι κλασικές φιλελεύθερες ιδέες έχουν προσλάβει διάφορες µορφές, αλλά το κοινό τους χαρακτηριστικό είναι η πίστη τους στην αποθετική ελευθερία. Το άτοµο είναι ελεύθερο, στο βαθµό που οι άλλοι το αφήνουν ήσυχο, δηλαδή δεν παρεµβαίνουν στη ζωή του ούτε το εξαναγκάζουν. Όπως σηµειώσαµε προηγουµένως, η ελευθερία υπό αυτή την έννοια σηµαίνει την απουσία εξωτερικών καταναγκασµών επάνω στο άτοµο. Μια τέτοια αντίληψη περί ελευθερίας εγκαθιστά έναν σαφή διαχωρισµό µεταξύ κράτους και ατόµου. Το κράτος είναι καταπιεστικό: έχει εξουσία να τιµωρεί τους πολίτες, µπορεί


Απόψεις για τη… δηµοκρατία Οι φιλελεύθεροι κατανοούν τη δηµοκρατία µε ατοµικιστικούς όρους, δηλαδή ως συναίνεση η οποία εκφράζεται µέσα από την κάλπη - αφού η δηµοκρατία ισοδυναµεί µε τη διεξαγωγή τακτικών και ανταγωνιστικών εκλογών. Παρά το γεγονός ότι η δηµοκρατία περιορίζει τις καταχρήσεις της εξουσίας, πρέπει πάντοτε να λειτουργεί στο συνταγµατικό πλαίσιο ώστε να παρεµποδίζεται η τυραννία της πλειοψηφίας. Οι συντηρητικοί ενστερνίζονται τη φιλελεύθερη δηµοκρατική αντίληψη περί διακυβέρνησης, αλλά µε την προϋπόθεση ότι αυτή θα προστατεύει την ιδιοκτησία και τους παραδοσιακούς θεσµούς από την απαίδευτη έκφραση της βούλησης «των πολλών». Η Νέα ∆εξιά ωστόσο συνδέει την εκλογική δηµοκρατία µε τα προβλήµατα της υπερβολικής κυβέρνησης και της οικονοµικής στασιµότητας. Οι σοσιαλιστές ανέκαθεν επιδοκίµαζαν µια µορφή ριζοσπαστικής δηµοκρατίας, η οποία βασιζόταν στη λαϊκή συµµετοχή και την επιθυµία να τεθεί η οικονοµική ζωή υπό δηµόσιο έλεγχο, ενώ συνάµα απέρριπτε τη φιλελεύθερη δηµοκρατία ως απλώς καπιταλιστική δηµοκρατία. Ωστόσο οι σύγχρονοι σοσιαλδηµοκράτες είναι πλέον σθεναρά προσηλωµένοι στις φιλελεύθερες δηµοκρατικές δοµές. Οι αναρχικοί υπεραµύνονται της άµεσης δηµοκρατίας και εξαίρουν την αδιάλειπτη λαϊκή συµµετοχή και τη ριζοσπαστική αποκέντρωση. Οι εκλογές ή η αντιπροσωπευτική δηµοκρατία είναι απλά ένα προσωπείο που προσπαθεί να συγκαλύψει την κυριαρχία των ελίτ και να συµφιλιώσει τις µάζες µε την καταπίεση την οποία υφίστανται. Οι φασίστες εναγκαλίζονται τις ιδέες της ολοκληρωτικής δηµοκρατίας, πιστεύοντας ότι η γνήσια δηµοκρατία δεν είναι παρά µια απόλυτη δικτατορία, καθώς ο ηγέτης έχει το µονοπώλιο της ιδεολογικής σοφίας και µόνον αυτός είναι σε θέση να αρθρώσει τα πραγµατικά συµφέροντα του λαού. Έτσι, ο κοµµατικός και ο εκλογικός ανταγωνισµός ενσαρκώνουν απλώς τη διαφθορά και την παρακµή. Οι οικολόγοι συχνά υποστηρίζουν τη ριζοσπαστική ή συµµετοχική δηµοκρατία. Οι «σκούροι» πράσινοι εξαπολύουν µια συγκεκριµένη κριτική κατά της εκλογικής δηµοκρατίας, την οποία απεικονίζουν ως µέσο για την επιβολή των συµφερόντων των σηµερινών ανθρώπινων γενεών επάνω στις επόµενες γενεές (που δεν εκπροσωπούνται µε δικαίωµα ψήφου), αλλά και επάνω στα άλλα είδη και στη φύση γενικά.

83

84


να τους αφαιρεί την περιουσία τους µε την επιβολή προστίµων, ή και την ελευθερία τους, φυλακίζοντάς τους – και ακόµη, σε ορισµένες περιπτώσεις να τους στερεί την ίδια τους τη ζωή επιβάλλοντας τη θανατική ποινή. Η δηµιουργία του κράτους, έστω και µε το κοινωνικό συµβόλαιο, συνεπάγεται αναγκαστικά τη θυσία της ατοµικής ελευθερίας: το άτοµο δεν µπορεί πια να δράσει όπως το ίδιο θα επιθυµούσε. Οι κλασικοί φιλελεύθεροι λοιπόν βλέπουν την κοινωνία των πολιτών ως το «βασίλειο της ελευθερίας», ενώ το κράτος αποτελεί γι’ αυτούς το «βασίλειο του καταναγκασµού». Το κράτος, στην καλύτερη περίπτωση, είναι ένα αναγκαίο κακό. Είναι αναγκαίο επειδή τουλάχιστον εγκαθιδρύει την τάξη και την ασφάλεια και επιβάλλει την τήρηση των συµβατικών υποχρεώσεων, αφού η κοινωνία των πολιτών δεν µπορεί ποτέ να υπάρχει στην αρχέγονη «φυσική κατάσταση» της κοινωνίας. Το κράτος είναι συνάµα κακό, υπό την έννοια ότι επιβάλλει στην κοινωνία µια ορισµένη συλλογική βούληση και περιορίζει την ελευθερία και τις ευθύνες του ατόµου. Ο κλασικός φιλελευθερισµός χαρακτηρίζεται λοιπόν από την πίστη στο ελάχιστο κράτος, το οποίο, κατά την παροµοίωση του Λοκ, λειτουργεί σαν «νυχτοφύλακας», έχοντας τον περιορισµένο ρόλο να προστατεύει το ένα άτοµο από το άλλο. Στα κυρίαρχα άτοµα εναποτίθενται όλες οι άλλες ευθύνες. Η επιθυµία να περιοριστεί, όσο αυτό είναι δυνατό, η συλλογική εξουσία της κυβέρνησης και έτσι να διευρυνθεί η σφαίρα της ιδιωτικής ευθύνης των ατόµων άσκησε ιδιαίτερη έλξη κατά τον δέκατο ένατο αιώνα. Υπήρχε τότε η πεποίθηση, ότι η έλευση του βιοµηχανικού καπιταλισµού είχε δηµιουργήσει τις κατάλληλες κοινωνικές συνθήκες ώστε τα άτοµα να επιδιώκουν τα δικά τους συµφέροντα και να αναλαµβάνουν την ευθύνη της δικής τους ζωής. Αν τα άτοµα µπορούσαν σε µεγάλο βαθµό να στηριχτούν στις δικές τους δυνάµεις, ελάχιστα θα χρειάζονταν τη συνδροµή του κράτους , δηλαδή µόνο στο βαθµό που αυτό θα εγγυόταν τη στοιχειώδη δηµόσια ευταξία. Ο κλασικός φιλελευθερισµός ωστόσο δεν αποτελεί απλώς µια παρωχηµένη µορφή φιλελευθερισµού του δέκατου ένατου αιώνα, οι ιδέες του οποίου έχουν πλέον µόνον ιστορικό ενδιαφέρον. Στην πραγµατικότητα οι αρχές και οι θεωρίες του απέκτησαν αυξηµένη απήχηση κατά το δεύτερο ήµισυ του εικοστού αιώνα και η επίδρασή τους υπήρξε και πάλι µεγαλύτερη στη Βρετανία και τις ΗΠΑ. Η σύγχρονη αναβίωση του κλασικού φιλελευθερισµού, µε τη µορφή του νεοκλασικού φιλελευθερισµού ή νεοφιλελευθερισµού, σε µεγάλο βαθµό αποτελεί αντίδραση στην αυξανόµενη κρατική ανάµειξη στην οικονο-


85

µική και κοινωνική ζωή, η οποία παρατηρήθηκε ιδίως κατά την πρώιµη µεταπολεµική περίοδο. Αυτό ήταν πιο εµφανές σε σχέση µε τις ιδέες τις Νέας ∆εξιάς, τις οποίες εξετάζουµε στο Κεφάλαιο 3. Tα φυσικά δικαιώµατα Οι θεωρητικοί των φυσικών δικαιωµάτων του δέκατου έβδοµου και του δέκατου όγδοου αιώνα, όπως ο Τζων Λοκ στην Αγγλία και ο Τόµας Τζέφερσον στην Αµερική, άσκησαν σηµαντική επίδραση στη διαµόρφωση της φιλελεύθερης ιδεολογίας. Η σύγχρονη πολιτική συζήτηση βρίθει από αναφορές στα «δικαιώµατα» και τις αξιώσεις των κατόχων τους. Τα άτοµα αξιώνουν ένα περίπλοκο συνονθύλευµα δικαιωµάτων, τα οποία περιγράφονται ποικιλοτρόπως ως «φυσικά» δικαιώµατα, «ανθρώπινα» δικαιώµατα, «αστικά» δικαιώµατα, «πολιτικά» δικαιώµατα κοκ. Τα δικαιώµατα που διεκδικούνται έτσι κυµαίνονται από την ελευθερία λόγου και θρησκευτικής λατρείας µέχρι το δικαίωµα στην εργασία και τη δωρεάν ιατροφαρµακευτική περίθαλψη. Το 1948 ο ΟΗΕ υιοθέτησε την Οικουµενική ∆ιακήρυξη των ∆ικαιωµάτων του Ανθρώπου, ενώ η Ευρωπαϊκή Σύµβαση για τα Ανθρώπινα ∆ικαιώµατα θεσπίστηκε το 1953. ∆ικαιώµατα επίσης διεκδικούν και οµάδες ανθρώπων, όπως στην περίπτωση των «συνδικαλιστικών δικαιωµάτων» ή στο «δικαίωµα του εθνικού αυτόκαθορισµού». Επιπλέον, οι θεωρητικοί της οικολογίας προεκτείνουν την ιδέα των δικαιωµάτων και στα µη ανθρώπινα όντα - όταν αναφέρονται, για παράδειγµα, στα «δικαιώµατα των ζώων» ή στα «δικαιώµατα του πλανήτη». ∆ικαίωµα είναι η αξίωση, ότι κάποιος ή κάτι νοµιµοποιείται να ενεργήσει κατά ορισµένο τρόπο ή να του συµπεριφερθούν κατά ορισµένο τρόπο. Ο Λοκ και ο Τζέφερσον θεωρούσαν τα δικαιώµατα ως φυσικά, πιστεύοντας ότι τα άτοµα προικίστηκαν µε αυτά από τη φύση ή το θεό. Στις ηµέρες µας είθισται τα τότε φυσικά δικαιώµατα να αποκαλούνται ανθρώπινα δικαιώµατα. Είναι, σύµφωνα µε τα λόγια του Τζέφερσον, δικαιώµατα «αναπαλλοτρίωτα», αφού οι άνθρωποι τα κατέχουν δυνάµει του γεγονότος ότι είναι άνθρωποι και υπό αυτή την έννοια δεν µπορεί κανείς να τα καταστρατηγήσει. Έτσι τα φυσικά δικαιώµατα θεωρούνται ότι αποτελούν ουσιώδεις προϋποθέσεις για να υπάρξει κανείς πραγµατικά ως άνθρωπος. Για τον Λοκ υπήρχαν τρία τέτοια δικαιώµατα: «η ζωή, η ελευθερία και η ιδιοκτησία». Ο Τζέφερσον, αντίθετα, δεν δέχθηκε ότι η ιδιοκτησία αποτελούσε φυσικό ή θεόσταλτο δικαίωµα, αλλά µάλλον την θεώρησε δικαίωµα που είχε δηµιουργηθεί συµβατικά, για

86


Τόµας Τζέφερσον (Thomas Jefferson, 1743-1826) Πολιτικός και πολιτικός φιλόσοφος των ΗΠΑ, ο Τζέφερσον ήταν ένας πλούσιος ιδιοκτήτης φυτειών στη Βιρτζίνια. Υπήρξε αντιπρόσωπος στο ∆εύτερο Πανηπειρωτικό Συνέδριο το 1775, καθώς και κυβερνήτης της Πολιτείας της Βιρτζίνιας την περίοδο 1779-81. Υπηρέτησε ως πρώτος υπουργός Εξωτερικών των ΗΠΑ (1789-94) και υπήρξε ο τρίτος κατά σειρά Πρόεδρος των Ηνωµένων Πολιτειών (1801-9). Ο Τζέφερσον ήταν ο κύριος συντάκτης της Αµερικανικής ∆ιακήρυξης της Ανεξαρτησίας και συνέγραψε έναν τεράστιο αριθµό οµιλιών και επιστολών. Ο Τζέφερσον επεξεργάστηκε µια µορφή αγροτικής δηµοκρατίας µε στοιχεία αριστοκρατικής διακυβέρνησης, περιορισµένου κράτους και λαισέ φαιρ. Έτρεφε επίσης συµπάθεια για ορισµένες κοινωνικές µεταρρυθµίσεις, ευνοώντας την επέκταση της δηµόσιας παιδείας, την κατάργηση της δουλείας και τη µεγαλύτερη οικονοµική ισότητα. Στις Ηνωµένες Πολιτείες ο «τζεφερσονισµός» σηµαίνει την αντίσταση στην ισχυρή κεντρική κυβέρνηση κι επίσης την έµφαση στην ελευθερία και την υπευθυνότητα του ατόµου, αλλά και στα δικαιώµατα των οµοσπονδιακών πολιτειών.

τη διευκόλυνση των ανθρώπων. Έτσι, στην Αµερικανική ∆ιακήρυξη της Ανεξαρτησίας ενέταξε στα αναπαλλοτρίωτα δικαιώµατα «τη ζωή, την ελευθερία και την επιδίωξη της ευτυχίας». Η ιδέα των φυσικών ή ανθρώπινων δικαιωµάτων επηρέασε τη φιλελεύθερη σκέψη µε ποικίλους τρόπους. Το ειδικό βάρος, για παράδειγµα, που αποδίδεται σε τέτοια δικαιώµατα, διακρίνει τους στοχαστές του αυταρχισµού, όπως ήταν ο Τόµας Χοµπς, από τους πρώιµους φιλελεύθερους, όπως τον Τζων Λοκ. Όπως εξηγήσαµε νωρίτερα, τόσο ο Χοµπς όσο και ο Λοκ πίστευαν ότι η κυβέρνηση εγκαθιδρύθηκε µέσα από ένα «κοινωνικό συµβόλαιο». Ωστόσο, στον Λεβιάθαν (Leviathan, [1631] 1968), γραµµένο κατά τη διάρκεια του Αγγλικού Εµφυλίου Πολέµου, ο Χοµπς υποστήριξε ότι µόνο µια ισχυρή κυβέρνηση και κατά προτίµηση µια µοναρχία θα µπορούσε να εδραιώσει την ευταξία και την ασφάλεια στην κοινωνία. Προτιµούσε να περιβάλει τον βασιλιά µε κυρίαρχη ή απόλυτη εξουσία, παρά να διακινδυνεύσει την επιστροφή στη «φυσική κατάσταση». Ο πολίτης έπρεπε λοιπόν να αποδέχεται οποιαδήποτε µορφή διακυβέρνησης, γιατί ακόµη και η καταπιεστική κυβέρνηση ήταν καλύτερη από την ανυπαρξία κυβέρνησης. Εποµένως ο Χοµπς τοποθέτησε την ανάγκη της ευταξίας πιο ψηλά από την επιθυµία της ελευθερίας. Ο Λοκ, από την άλλη µεριά, επιχειρηµατολόγησε εναντίον


87

της αυθαίρετης ή ανεξέλεγκτης κυβέρνησης. Η κυβέρνηση υπάρχει για να προστατεύει τα τρία βασικά δικαιώµατα στη «ζωή, την ελευθερία και την ιδιοκτησία». Εφόσον αυτά προστατεύονται από το κράτος, οι πολίτες πρέπει να σέβονται την κυβέρνηση και να υπακούν στο νόµο. Αν, ωστόσο, η κυβέρνηση παραβιάζει τα δικαιώµατα των πολιτών, τότε και αυτοί µε τη σειρά τους έχουν δικαίωµα να εξεγερθούν. Αντίθετα από τον Χοµπς, o Λοκ επιδοκίµασε την Αγγλική Επανάσταση του δέκατου έβδοµου αιώνα και επικρότησε την καθιέρωση της συνταγµατικής µοναρχίας το 1688. Έκτοτε οι φιλελεύθεροι έχουν συχνά καταφύγει στην ιδέα των φυσικών δικαιωµάτων προκειµένου να νοµιµοποιήσουν τις λαϊκές εξεγέρσεις ενάντια στην τυραννία της κυβέρνησης. Επιπλέον, για τον Λοκ το συµβόλαιο µεταξύ κράτους και πολιτών είναι συγκεκριµένο και σαφώς οριοθετηµένο: σκοπός του είναι να προστατεύσει ένα σύνολο δικαιωµάτων, όπως αυτά έχουν εκ των προτέρων οριστεί. Η άσκηση της κυβερνητικής εξουσίας νοµιµοποιείται εφόσον περιορίζεται στην προστασία «της ζωής, της ελευθερίας και της ιδιοκτησίας». Συνεπώς, οι λειτουργίες των κυβερνήσεων δεν πρέπει να εκτείνονται πέρα από το ελάχιστο όριο που είναι αναγκαίο για τη διατήρηση της δηµόσιας τάξης και την προστασία της ιδιοκτησίας, την αµυντική θωράκιση απέναντι στις εξωτερικές επιβουλές και την τήρηση των συµβατικών υποχρεώσεων των πολιτών. Όλα τα άλλα ζητήµατα και ευθύνες εναπόκεινται στην ιδιωτική σφαίρα των ατόµων. O Τόµας Τζέφερσον εξέφρασε την ίδια θέση όταν ισχυρίστηκε, έναν αιώνα αργότερα, ότι «καλύτερη κυβέρνηση είναι εκείνη που κυβερνά λιγότερο». O ωφελιµισµός Οι θεωρίες των φυσικών δικαιωµάτων δεν ήταν το µόνο θεµέλιο του πρώιµου φιλελευθερισµού. Μια εναλλακτική θεωρία περί ανθρώπινης φύσης, η οποία άσκησε µεγάλη επίδραση, διατυπώθηκε στις αρχές του δέκατου ένατου αιώνα, ιδιαίτερα από τον Τζέρεµυ Μπένθαµ και τον Τζέηµς Μιλ. O Μπένθαµ θεώρησε την ιδέα των δικαιωµάτων ως «ανοησία» και χαρακτήριζε τα φυσικά δικαιώµατα «ανοησίες στηµένες σε καλαµοπόδαρα» (nonsense upon stilts). Πρότεινε να αντικατασταθούν από µια ιδέα πιο επιστηµονική και αντικειµενική, όπως πίστευε, ότι δηλαδή τα άτοµα λειτουργούν µε κίνητρο το ατοµικό τους συµφέρον – και αυτό το συµφέρον µπορεί να οριστεί ως επιθυµία αφενός για ηδονή ή ευδαιµονία και αφετέρου για αποφυγή του

88


Τζέρεµυ Μπένθαµ (Jeremy Bentham, 1748-1832) Βρετανός φιλόσοφος, µεταρρυθµιστής του νοµικού συστήµατος και πρωτεργάτης του ωφελιµισµού. Οι ιδέες του Μπένθαµ συγκρότησαν τα θεωρητικά θεµέλια του φιλοσοφικού ριζοσπαστισµού, που επέφερε πολλές µεταρρυθµίσεις στη δηµόσια διοίκηση, το νοµικό σύστηµα, την κυβέρνηση και την οικονοµία στη Βρετανία της βικτωριανής εποχής. Ο Μπένθαµ επεξεργάστηκε µια, υποτίθεται, επιστηµονική εναλλακτική προοπτική στη θεωρία των φυσικών δικαιωµάτων, µε τη µορφή ενός ηθικού και φιλοσοφικού συστήµατος στηριγµένου στην πεποίθηση ότι τα ανθρώπινα όντα είναι πλάσµατα που ορθολογικά επιδιώκουν το ατοµικό τους συµφέρον ή τη µεγιστοποίηση της ωφελιµότητάς τους. Χρησιµοποιώντας την αρχή της «µέγιστης ευτυχίας» νοµιµοποίησε την οικονοµία του λαισέ φαιρ, τις συνταγµατικές µεταρρυθµίσεις και, προς το τέλος της ζωής του, την πολιτική δηµοκρατία. Οι ωφελιµιστικές πεποιθήσεις του Μπένθαµ αναπτύχθηκαν στο Σπάραγµα περί κυβερνήσεως (Fragment on Government, 1976) και, σε πιο πλήρη µορφή, στις Αρχές της ηθικής και της νοµοθεσίας (Principles of Morals and Legislation, 1789).

πόνου. O Μπένθαµ και ο Μιλ ισχυρίστηκαν ότι τα άτοµα υπολογίζουν τις ποσότητες της ηδονής και του πόνου που ενδέχεται να παραγάγει κάθε πιθανή πράξη τους, και επιλέγουν την πράξη που τούς υπόσχεται τη µέγιστη ποσότητα ηδονής. Οι θεωρητικοί του ωφελιµισµού πίστευαν ότι είναι δυνατή η ποσοτικοποίηση µε όρους ωφελιµότητας της ηδονής και του πόνου, αν λάβουµε υπόψη την έντασή τους, τη διάρκειά τους κοκ. Οι άνθρωποι λοιπόν θεωρούνταν σαν άτοµα που µεγιστοποιούν την ωφελιµότητα (µεγιστοποιητές ωφελιµότητας, utility maximizers), δηλαδή τα οποία επιθυµούν να εισπράξουν τη µέγιστη δυνατή ηδονή και τον λιγότερο δυνατό πόνο ή δυστυχία. Η αρχή της ωφελιµότητας είναι συνάµα µια ηθική αρχή, αφού σηµαίνει ότι η «ορθότητα» κάθε πράξης, κάθε πολιτικής επιλογής και κάθε θεσµού εξαρτάται από την τάση τους να προαγάγουν την ευτυχία. Όπως κάθε άτοµο είναι σε θέση να υπολογίσει σε τι συνίσταται το ηθικό αγαθό µε κριτήριο την ποσότητα της ηδονής που θα αποφέρει µια πράξη, έτσι και «η µέγιστη ευτυχία για τον µεγαλύτερο δυνατό αριθµό ανθρώπων» µπορεί να χρησιµοποιηθεί ως κριτήριο για να καθορίσει ποιες πολιτικές είναι επωφελείς για την κοινωνία συνολικά. Στις αρχές του δέκατου ένατου αιώνα στη Βρετανία µια οµάδα στοχαστών και συγγραφέων συγκεντρώθηκαν γύρω από τον Μπένθαµ. Ονοµάστηκαν φιλοσοφικοί ριζοσπάστες και πρότειναν µια σειρά


89

κοινωνικών, πολιτικών και νοµικών µεταρρυθµίσεων µε βάση την αρχή της γενικής ωφελιµότητας. Οι ωφελιµιστικές ιδέες άσκησαν σηµαντική επίδραση στον φιλελευθερισµό. Ιδιαίτερα συνέβαλαν στο να συγκροτηθεί µια ηθική φιλοσοφία, η οποία εξηγεί πώς και γιατί τα άτοµα ενεργούν όπως ενεργούν. Η ωφελιµιστική αντίληψη των ανθρώπινων όντων ως πλασµάτων που ορθολογικά επιδιώκουν το ατοµικό τους συµφέρον υιοθετήθηκε από τις κατοπινές γενιές φιλελεύθερων στοχαστών. Επιπλέον, θεωρήθηκε ότι κάθε άτοµο είναι ικανό να αντιληφθεί τα δικά του βέλτιστα συµφέροντα, πράγµα που δεν µπορεί να γίνει στο όνοµά του από καµιά πατερναλιστική εξουσία, για παράδειγµα από το κράτος. Ο Μπένθαµ ισχυρίστηκε ότι τα άτοµα, σε ό,τι επιλέγουν, ενεργούν µε τέτοιο τρόπο, ώστε να αποκοµίσουν ηδονή η ευτυχία. Κανείς άλλος δεν µπορεί να κρίνει την ποιότητα ούτε την ποσότητα της ευτυχίας τους. Αν λοιπόν κάθε άτοµο είναι ο µόνος κριτής εκείνων που του δίνουν ηδονή, τότε το άτοµο και µόνον αυτό µπορεί να καθορίσει τι είναι ηθικά ορθό. Από την άλλη µεριά, οι ωφελιµιστικές ιδέες µπορούν επίσης να είναι αντιφιλελεύθερες. Ο Μπένθαµ ισχυρίστηκε ότι η αρχή της ωφελιµότητας επιδέχεται εφαρµογής στην κοινωνία γενικά και όχι απλά στην ατοµική ανθρώπινη συµπεριφορά. Θεσµοί και νόµοι µπορούν να κριθούν µε γνώµονα «τη µέγιστη ευτυχία». Ωστόσο, αυτή η εξίσωση µπορεί κάποτε να συνεπάγεται την τυραννία της πλειοψηφίας, αφού χρησιµοποιεί «την ευτυχία του µέγιστου αριθµού» ως κριτήριο του ηθικά ορθού και συνεπώς επιτρέπει στα συµφέροντα της πλειοψηφίας να υποσκελίσουν εκείνα της µειοψηφίας. Αντιθέτως, οι φιλελεύθεροι πιστεύουν ότι κάθε άνθρωπος ξεχωριστά νοµιµοποιείται να επιδιώκει τα δικά του συµφέροντα και όχι µόνον όσοι τυχαίνει να συµπαρατάσσονται µε την πλειοψηφία. Έτσι λοιπόν, οι φιλελεύθεροι φοβούνται ότι η αυστηρή εφαρµογή των µπενθαµικών αρχών µπορεί να οδηγήσει στην πλειοψηφική τυραννία. Ωστόσο, το ενδιαφέρον του Μπένθαµ για τον «µεγαλύτερο αριθµό» εξηγεί επίσης γιατί στα τέλη του δέκατου ένατου και στις αρχές του εικοστού αιώνα οι σοσιαλιστές στοχαστές βρήκαν ελκυστικές τις ωφελιµιστικές ιδέες. Ο οικονοµικός φιλελευθερισµός Τα τέλη του δέκατου όγδοου αιώνα και οι αρχές του δέκατου ένατου αιώνα η κλασική οικονοµική θεωρία αναπτύχθηκε στο έργο πολιτικών οικονοµολόγων όπως ο Άνταµ Σµιθ (βλ. παρακάτω, στο τρέχον κεφάλαιο) και ο Ντέ-

90


ιβιντ Ρικάρντο (David Ricardo, 1770-1976). O Πλούτος των εθνών του Σµιθ (Adam Smith, The Wealth of Nations, [1776] 1976) ήταν από πολλές πλευρές το πρώτο εγχειρίδιο οικονοµικής θεωρίας. Οι ιδέες του στηρίχτηκαν σε µεγάλο βαθµό σε φιλελεύθερες και ορθολογικές αξιωµατικές παραδοχές περί ανθρώπινης φύσης, και εισέφεραν τα µέγιστα στη συζήτηση για τον επιθυµητό ρόλο της κυβέρνησης στην κοινωνία των πολιτών. Όπως συνέβη µε πολλές άλλες πλευρές του πρώιµου φιλελευθερισµού, η κλασική πολιτική θεωρία αναπτύχθηκε πρώτα στη Βρετανία - και οι ιδέες της έκτοτε βρήκαν µεγαλύτερη και ενθουσιώδη απήχηση εκεί, καθώς και στις Ηνωµένες Πολιτείες. Ο Άνταµ Σµιθ έγραψε σε µια εποχή, όπου οι κυβερνήσεις επέβαλλαν µεγάλης κλίµακας περιορισµούς στην οικονοµική δραστηριότητα. Ο µερκαντιλισµός, η κυρίαρχη οικονοµική θεωρία του δέκατου έκτου και του δέκατου έβδοµου αιώνα, ενθάρρυνε τις κυβερνήσεις να παρεµβαίνουν στην οικονοµική ζωή, σε µια προσπάθεια προαγωγής των εξαγωγών και περιορισµού των εισαγωγών. Τα οικονοµικά γραπτά του Σµιθ, αποσκοπώντας στην αναίρεση του µερκαντιλισµού, υποστήριζαν την αντίθετη αρχή, ότι η οικονοµία λειτουργεί καλύτερα όταν η κυβέρνηση την αφήνει στην ησυχία της. Ο Σµιθ αντιλαµβανόταν την οικονοµία ως µια ενιαία αγορά, η µάλλον ως µια σειρά από αλληλένδετες αγορές. Πίστευε ότι η αγορά λειτουργεί σύµφωνα µε τις επιθυµίες και αποφάσεις των ελεύθερων ατόµων. Η ελευθερία στο πλαίσιο της αγοράς σηµαίνει ελευθερία επιλογής: τη δυνατότητα των επιχειρηµατιών να επιλέξουν τα αγαθά που θα προσφέρουν στο κοινό, τη δυνατότητα των εργατών να επιλέξουν τον εργοδότη τους και τη δυνατότητα των καταναλωτών να επιλέγουν τα αγαθά ή τις υπηρεσίες που θα αγοράσουν. Οι σχέσεις λοιπόν µέσα στην αγορά µεταξύ εργοδοτών και εργατών, ή µεταξύ πωλητών και αγοραστών, είναι εκούσιες και συµβατικές σχέσεις. Πράγµατι, οι κλασικοί οικονοµολόγοι υπέθεσαν ότι τα άτοµα επιδιώκουν πάντοτε το ατοµικό υλικό τους συµφέρον και, έχοντας ως κίνητρα την ηδονή ή την ευδαιµονία, προσπαθούν να αποκτήσουν και να καταναλώσουν πλούτο. Η οικονοµική θεωρία βασίζεται σε µεγάλο βαθµό στην ιδέα του «οικονοµικού ανθρώπου», δηλαδή την ιδέα ότι οι άνθρωποι στοχεύουν στη µεγιστοποίηση της ωφελιµότητας υπό την έννοια της απόκτησης υλικών αγαθών, ότι είναι «µεγιστοποιητές της ωφελιµότητας». Η γοητευτική ιδέα της κλασικής οικονοµικής θεωρίας ήταν ότι, ενώ κάθε άτοµο προσανατολίζεται στο δικό του υλικό συµφέρον, η ίδια η οικονοµία εντέλει λειτουργεί σύµφωνα µε ένα σύνολο απρόσωπων πιέσεων –τις δυνά-


91

Άνταµ Σµιθ (Adam Smith, 1723-90) Οικονοµολόγος και φιλόσοφος από τη Σκωτία, θεωρείται συνήθως ως ο θεµελιωτής της «µελαγχολικής επιστήµης» της οικονοµικής. Αφού δίδαξε στις έδρες της λογικής και στη συνέχεια της ηθικής φιλοσοφίας στο Πανεπιστήµιο της Γλασκώβης, ο Σµιθ έγινε παιδαγωγός ενός δούκα, πράγµα που του έδωσε τη δυνατότητα να επισκεφτεί τη Γαλλία και τη Γενεύη και να αναπτύξει τις οικονοµικές του θεωρίες. Στη Θεωρία των ηθικών συναισθηµάτων (The Theory of Moral Sentiments, 1759) ο Σµιθ ανέπτυξε µια θεωρία για τα κίνητρα της ανθρώπινης συµπεριφοράς, στην οποία προσπάθησε να συµφιλιώσει την ανθρώπινη τάση για το ατοµικό συµφέρον µε µια αντίληψη περί της εύτακτης κοινωνίας η οποία δεν χρειάζεται εξωτερικές ρυθµιστικές παρεµβάσεις για να συντηρηθεί. Το πιο φηµισµένο του έργο, O Πλούτος των Εθνών (The Wealth of Nations, 1776), ήταν η πρώτη συστηµατική προσπάθεια να εξηγηθεί η λειτουργία της οικονοµίας µε όρους αγοράς και έδινε έµφαση στη σηµασία του καταµερισµού της εργασίας. Μολονότι συχνά θεωρείται οπαδός της ελεύθερης αγοράς, ο Σµιθ ήταν, ωστόσο, ενήµερος για τα όρια του λαισέ φαιρ.

µεις της αγοράς– που τείνουν να προάγουν την οικονοµική ανάπτυξη και ευηµερία. Για παράδειγµα, κανένας παραγωγός δεν µπορεί να υπαγορεύσει την τιµή ενός προϊόντος – οι τιµές υπαγορεύονται από την αγορά, δηλαδή από την ποσότητα των αγαθών που προσφέρονται προς πώληση και τον αριθµό των καταναλωτών που είναι πρόθυµοι να τα αγοράσουν. Αυτές είναι οι δυνάµεις της προσφοράς και της ζήτησης. Η αγορά είναι λοιπόν ένας αυτορυθµιζόµενος µηχανισµός που δεν χρειάζεται εξωτερική καθοδήγηση. Πρέπει να είναι ελεύθερη από κυβερνητικές παρεµβάσεις επειδή διευθύνεται από αυτό που ο Άνταµ Σµιθ αποκάλεσε το «αόρατο χέρι». Αυτή η ιδέα της αυτορρυθµιζόµενης αγοράς αντανακλά τη φιλελεύθερη πεποίθηση για την ύπαρξη φυσικής αρµονίας µεταξύ των αντιτιθέµενων συµφερόντων στην κοινωνία. Εργοδότες, εργάτες και καταναλωτές, όλοι ενεργούν για την προώθηση των δικών τους συµφερόντων, αλλά οι δυνάµεις της αγοράς διασφαλίζουν ότι αυτά τα συµφέροντα είναι συµβατά ανάµεσά τους: οι επιχειρήσεις, για παράδειγµα, µπορούν να έχουν κέρδη µόνον αν παράγουν αγαθά τα οποία οι καταναλωτές είναι πρόθυµοι να αγοράσουν. Το «αόρατο χέρι» χρησιµοποίησαν και µεταγενέστεροι οικονοµολόγοι για να εξηγήσουν µε ποιον τρόπο µπορούν να επιλυθούν από τους µηχανι-

92


σµούς της αγοράς οικονοµικά προβλήµατα όπως η ανεργία, ο πληθωρισµός ή το έλλειµµα του ισοζύγιου πληρωµών. Για παράδειγµα, η ανεργία εµφανίζεται όταν υπάρχουν πιο πολλοί άνθρωποι που θέλουν να εργασθούν απ’ ό,τι διαθέσιµες θέσεις εργασίας: µε άλλα λόγια, όταν η προσφορά εργασίας υπερβαίνει τη ζήτησή της. Κατά συνέπεια, οι δυνάµεις της αγοράς ρίχνουν τότε την «τιµή» της εργασίας, δηλαδή τους µισθούς. Καθώς όµως πέφτουν οι µισθοί οι εργοδότες αποκτούν τη δυνατότητα να στρατολογήσουν περισσότερους εργάτες και έτσι η ανεργία µειώνεται. Οι δυνάµεις λοιπόν της αγοράς µπορούν να απαλείψουν την ανεργία χωρίς την ανάγκη κυβερνητικής παρέµβασης, µε την προϋπόθεση ότι τα επίπεδα των µισθών, όπως και οι τιµές των υπολοίπων προϊόντων, έχουν ελαστικότητα. Η ελεύθερη αγορά εξασφαλίζει επίσης την οικονοµική αποδοτικότητα. Κάθε εταιρεία πειθαρχεί στο κίνητρο του κέρδους, το οποίο αναγκάζει τους παραγωγούς να κρατούν χαµηλά το κόστος των προϊόντων τους. Η σπατάλη και η αναποτελεσµατικότητα δεν είναι ανεκτές. Από την άλλη µεριά, το ενδεχόµενο των υπερβολικά υψηλών κερδών παρεµποδίζεται από τον ανταγωνισµό. Αν τα κέρδη είναι ασυνήθιστα υψηλά σε µια συγκεκριµένη επιχείρηση, αυτό απλά ενθαρρύνει και άλλους παραγωγούς να δραστηριοποιηθούν στον ίδιο κλάδο και, µε αυτό τον τρόπο, να αυξήσουν την προσφορά του παραγόµενου αγαθού ρίχνοντας εντέλει τις τιµές όσο και τα ποσοστά του κέρδους. Οι οικονοµικοί πόροι κατευθύνονται λοιπόν προς την πιο επικερδή τους χρήση, πράγµα που σηµαίνει ότι προσελκύονται από τις αναπτυσσόµενες βιοµηχανίες και αποµακρύνονται από εκείνες που παρακµάζουν. Η αγορά επίσης διαθέτει µεγάλη ευαισθησία ανταπόκρισης στις επιθυµίες των καταναλωτών, επειδή καθοδηγείται σταθερά από αυτές. Ο καταναλωτής είναι κυρίαρχος: οι εταιρείες για να παραµείνουν κερδοφόρες αναγκάζονται να εξακριβώνουν τις ανάγκες και τις επιθυµίες των καταναλωτών, ώστε να µπορούν να τις ικανοποιούν. Έτσι, οι δυνάµεις της αγοράς έχουν τη φυσική τάση να προάγουν µια δυναµική και αποδοτική οικονοµία, η οποία ανταποκρίνεται αυτόµατα σε κάθε αλλαγή της ζήτησης των καταναλωτών. Οι ιδέες της ελεύθερης αγοράς έγιναν οικονοµική ορθοδοξία στη Βρετανία και τις Ηνωµένες Πολιτείες κατά το δέκατο ένατο αιώνα. Έφτασαν στο απόγειό τους µε το δόγµα του λαισέ φαιρ, το οποίο κατά κυριολεξία σηµαίνει «αφήστε τους να κάνουν ό,τι θέλουν». Αυτό εκφράζει την ιδέα ότι το κράτος δεν πρέπει να αναλαµβάνει κανέναν οικονοµικό ρόλο, αλλά αντιθέτως πρέπει απλώς να αφήνει την οικονοµία να λειτουργεί από µόνη της και


93

να επιτρέπει στους επιχειρηµατίες να δρουν όπως αυτοί επιθυµούν. Οι ιδέες του λαισέ φαιρ αντιτίθενται σε όλες τις µορφές εργατικής νοµοθεσίας, περιλαµβανοµένων των περιορισµών που αφορούν την εργασία των ανηλίκων, το εργασιακό ωράριο και τις ρυθµίσεις των συνθηκών στους χώρους εργασίας. Αυτός ο οικονοµικός ατοµικισµός στηρίζεται συνήθως στην άποψη ότι η απεριόριστη επιδίωξη του κέρδους οδηγεί τελικά στο κοινό όφελος. Οι ιδέες του λαισέ φαιρ επικράτησαν στη Βρετανία κατά το µεγαλύτερο µέρος του δέκατου ένατου αιώνα, ενώ στις Ηνωµένες Πολιτείες δεν απειλήθηκαν σοβαρά µέχρι τη δεκαετία του 1930. Προς τα τέλη του εικοστού αιώνα, η πίστη στην ελεύθερη αγορά αναβίωσε µε την κυβέρνηση Ρέιγκαν στις Ηνωµένες Πολιτείες και µε τις κυβερνήσεις Θάτσερ και Μέιτζορ στη Βρετανία. Και στις δύο περιπτώσεις, οι κυβερνήσεις προσδοκούσαν να προαγάγουν την οικονοµική αποδοτικότητα και ανάπτυξη, αποµακρύνοντας το «νεκρό χέρι» της κυβέρνησης από την οικονοµία µε την ελπίδα ότι έτσι θα ανέκαµπτε πλήρως η φυσική ζωτικότητα του µηχανισµού της αγοράς. Η άλλη εκδήλωση του οικονοµικού φιλελευθερισµού, δηλαδή η προσήλωση στο ελεύθερο εµπόριο, συζητείται στο Κεφάλαιο 6 σε σχέση µε τον φιλελεύθερο διεθνισµό. Κοινωνικός δαρβινισµός Ένα από τα χαρακτηριστικά που διακρίνουν τον κλασικό φιλελευθερισµό είναι η στάση του απέναντι στη φτώχεια και την κοινωνική ισότητα. Κάθε ατοµικιστικό πολιτικό πιστεύω τείνει να εξηγήσει τις κοινωνικές περιστάσεις µε όρους φυσικών χαρισµάτων και σκληρής εργασίας κάθε ανθρώπου χωριστά. Τα άτοµα κάνουν ό,τι θέλουν και ό,τι µπορούν µε τη δική τους ζωή. Η ελεύθερη αγορά αποτελεί λοιπόν εγγύηση της κοινωνικής δικαιοσύνης, καθώς αφήνει όλα τα άτοµα να επιδιώξουν τα δικά τους συµφέροντα. Αυτοί που έχουν την ικανότητα και την επιθυµία να εργαστούν θα ευηµερήσουν, ενώ οι άλλοι, δηλαδή οι ανίκανοι και οι οκνηροί, όχι. Αυτή η ιδέα εκφράστηκε παραστατικά στον τίτλο του βιβλίου του Σάµουελ Σµάιλς Αυτοβοήθεια (Samuel Smiles, Self-Help [1859] 1986), το οποίο ξεκινά από το δοκιµασµένο γνωµικό «συν Αθηνά και χείρα κίνει». Τέτοιες ιδέες περί ατοµικής ευθύνης υιοθετούσαν σε ευρεία κλίµακα οι υποστηρικτές του δόγµατος του λαισέ φαιρ κατά τον δέκατο ένατο αιώνα. Για παράδειγµα, ο βρετανός οικονοµολόγος και πολιτικός Pίτσαρντ Kόµπντεν (Richard Cobden, 1804-1865) υπεραµύνθηκε της βελτίωσης των συνθηκών εργασίας για τις εργατικές τάξεις, αλλά ισχυριζόταν ότι αυτή έπρεπει να συντελεστεί µέσα από «τις δικές τους

94


προσπάθειες και τη στήριξη στις δικές τους δυνάµεις και όχι από το νόµο». Τις συµβούλευε λοιπόν: «µην προσβλέπετε στο Κοινοβούλιο, παρά µόνο στον εαυτό σας». Οι ιδέες για τη στήριξη του ατόµου στις δικές του δυνάµεις βρήκαν την πιο τολµηρή τους έκφραση στο βιβλίο του Χέρµπερτ Σπένσερ (Herbert Spencer, 1820-1904), Ο άνθρωπος εναντίον του κράτους (Man Versus the State, [1884] 1940). Ο Σπένσερ, βρετανός φιλόσοφος και κοινωνικός στοχαστής, υπεραµύνθηκε σθεναρά του δόγµατος του λαισέ φαιρ, αντλώντας έµπνευση από τις ιδέες που είχε νωρίτερα αναπτύξει ο βρετανός επιστήµονας Κάρολος ∆αρβίνος (Charles Darwin, 1809-82) στο έργο του Περί της καταγωγής των ειδών (On the Origin of Species, [1859] 1972). O ∆αρβίνος παρουσίασε µια θεωρία περί εξέλιξης, η οποία εξηγούσε την ποικιλία των έµβιων ειδών επάνω στη γη. Υποστήριξε ότι κάθε έµβιο είδος υφίσταται µια σειρά από τυχαίες φυσικές και διανοητικές αλλαγές ή µεταλλάξεις. Μερικές από αυτές τις αλλαγές καθιστούν το είδος ικανό να επιβιώσει και να ευηµερήσει, συντελούν δηλαδή στην επιβίωσή του. Άλλες πάλι µεταλλάξεις είναι λιγότερο ευνοϊκές και καθιστούν την επιβίωση πιο δύσκολη, ή ακόµη και αδύνατη. Μια µεγάλη ποικιλία έµβιων ειδών έχουν κατορθώσει να αναπτυχθούν επάνω στη γη, ενώ πολλά άλλα είδη έχουν εξαφανιστεί. Υπάρχει λοιπόν µια διαδικασία «φυσικής επιλογής», η οποία κρίνει ποια είδη είναι κατάλληλα από τη φύση τους για επιβίωση και ποια δεν είναι. Ενώ ο ίδιος ο ∆αρβίνος εφήρµοσε αυτές τις ιδέες µόνο για την ερµηνεία του φυσικού κόσµου, πολύ σύντοµα άλλοι τις προέκτειναν στην κατασκευή κοινωνικών και πολιτικών θεωριών. Ο Σπένσερ, για παράδειγµα, ισχυρίστηκε ότι η διαδικασία της φυσικής επιλογής λειτουργεί εξίσου µέσα στην ανθρώπινη κοινωνία, η οποία επίσης χαρακτηρίζεται από την αρχή «της επιβίωσης του καταλληλότερου». Έτσι, η κοινωνία απεικονίστηκε ως µια πάλη µεταξύ των ατόµων για την επιβίωση. Αυτοί που είναι από τη φύση τους πιο κατάλληλα προικισµένοι για να επιβιώσουν φθάνουν στην κορυφή της κοινωνικής ιεραρχίας, ενώ οι λιγότερο προικισµένοι κατακρηµνίζονται. Οι ανισότητες πλούτου, κοινωνικής θέσης και πολιτικής ισχύος είναι λοιπόν φυσικές και αναπόφευκτες και δεν πρέπει να κάνει καµία προσπάθεια το κράτος να τις απαλείψει. Πράγµατι, κάθε προσπάθεια υποστήριξης ή βοήθειας των φτωχών, των ανέργων ή όσων µε οποιονδήποτε τρόπο µειονεκτούν αποτελεί ύβρη απέναντι στην ίδια τη φύση. Ο µαθητής του Σπένσερ, Oυίλιαµ Σάµνερ (William Sumner, 1840-1910), διατύπωσε ευθαρσώς αυτή την αρχή το 1884,


95

όταν δήλωσε ότι «ο µέθυσος που κυλιέται στον βούρκο, βρίσκεται ακριβώς εκεί που του αξίζει». Ο δαρβινικός κοινωνικός φιλελευθερισµός βρίσκεται λοιπόν σε έντονη αντίθεση µε την ιδέα της κοινωνικής πρόνοιας. Αν το κράτος παρέχει συντάξεις, επιδόµατα, δωρεάν παιδεία και ιατροφαρµακευτική περίθαλψη, τότε το άτοµο ενθαρρύνεται στην οκνηρότητα και παύει να διακατέχεται από αυτοσεβασµό. Αν, ωστόσο, οι άνθρωποι παροτρύνονται «να σταθούν στα πόδια τους», τότε αισθάνονται αξιοπρεπείς και γίνονται παραγωγικά µέλη της κοινωνίας. Αυτές οι ιδέες δεν περιορίστηκαν µόνο στον δέκατο ένατο αιώνα, αλλά επέδρασαν και στη διαµόρφωση της σκέψης της Νέας ∆εξιάς, η οποία εµφανίστηκε περί τα τέλη του εικοστού αιώνα. Η κυβέρνηση του Ρήγκαν στις Ηνωµένες Πολιτείες επιδίωξε να προαγάγει µια «ιδεολογία που ανακαλούσε εκείνη των πρωτοπόρων της Άγριας ∆ύσης» δίνοντας έµφαση στη στήριξη του ατόµου στις ικανότητές του και στο επιχειρηµατικό πνεύµα, ενώ οι κυβερνήσεις της Θάτσερ και του Μέιτζορ στη Βρετανία εξαπέλυσαν τη δική τους επίθεση ενάντια στην «κουλτούρα της εξάρτησης», την οποία πίστευαν ότι ενθάρρυνε το κράτος πρόνοιας, και προσπάθησαν να την αντικαταστήσουν µε µια αµερικανικού τύπου «επιχειρηµατική κουλτούρα». Ο νεότερος φιλελευθερισµός Ο νεότερος φιλελευθερισµός µερικές φορές αποκαλείται και «φιλελευθερισµός του εικοστού αιώνα». Όπως η ανάπτυξη του κλασικού φιλελευθερισµού ήταν στενά συνδεδεµένη µε την εµφάνιση του βιοµηχανικού καπιταλισµού κατά τον δέκατο ένατο αιώνα, έτσι και οι σύγχρονες φιλελεύθερες ιδέες σχετίζονται µε την περαιτέρω ανάπτυξη της εκβιοµηχάνισης. Η εκβιοµηχάνιση απέφερε σε µερικούς τεράστια πλούτη, αλλά συνοδεύτηκε από την εξάπλωση των τενεκεδουπόλεων, της φτώχειας, της αµάθειας και των κάθε λογής ασθενειών. Επιπλέον, ήταν πολύ πιο δύσκολο πλέον να αγνοηθεί η κοινωνική ανισότητα µετά τη δηµιουργία µιας διογκούµενης βιοµηχανικής εργατικής τάξης, που ολοφάνερα βρισκόταν διαρκώς σε µειονεκτική θέση λόγω των χαµηλών αµοιβών, της ανεργίας και των εξευτελιστικών συνθηκών διαβίωσης και απασχόλησης. Αυτές οι εξελίξεις άσκησαν επίδραση επάνω στον βρετανικό φιλελευθερισµό από τα τέλη του δέκατου ένατου αιώνα, αλλά σε άλλες χώρες κάτι τέτοιο δεν συνέβη παρά µόνο πολύ αργότερα. Για παράδειγµα, ο αµερικανικός φιλελευθερισµός έµεινε ανέπαφος µέχρι την ύφεση της δεκαετίας του 1930. Σε αυτές τις ιστορικές περιστάσεις, που

96


συνεχώς άλλαζαν, γινόταν όλο και πιο δύσκολο για τους φιλελεύθερους να υποστηρίξουν την άποψη ότι η έλευση του καπιταλισµού έφερε τη γενική ευηµερία και την ελευθερία σε όλους. Κατά συνέπεια, πολλοί αναθεώρησαν την πρώιµη φιλελεύθερη προσδοκία, ότι η απεριόριστη επιδίωξη του ατοµικού συµφέροντος θα µπορούσε ποτέ να δηµιουργήσει µια κοινωνικά δίκαιη κοινωνία. Καθώς η ιδέα του οικονοµικού ατοµικισµού δεχόταν ολοένα οξύτερες επιθέσεις, οι φιλελεύθεροι στοχάστηκαν ξανά τη στάση τους απέναντι στο κράτος. Το ελάχιστο κράτος της κλασικής θεωρίας ήταν εντελώς ακατάλληλο για να απαλύνει τις αδικίες και τις ανισότητες της κοινωνίας των πολιτών. Συνεπώς, οι σύγχρονοι φιλελεύθεροι ετοιµάστηκαν να υποστηρίξουν την ανάπτυξη ενός παρεµβατικού κράτους. H ατοµικότητα Οι ιδέες του Τζων Στιούαρτ Μιλ έχουν περιγραφεί ως «η καρδιά του φιλελευθερισµού». Αυτό επειδή γεφύρωσαν το χάσµα µεταξύ κλασικού και σύγχρονου φιλελευθερισµού: οι ιδέες του ανατρέχουν στον πρώιµο δέκατο ένατο αιώνα, αλλά συνάµα κοιτούν και µπροστά, προς τον εικοστό αιώνα. Τα ενδιαφέροντα του Μιλ κυµαίνονται από την πολιτική οικονοµία ως την επέκταση του δικαιώµατος ψήφου στις γυναίκες, αλλά η µεγάλη συµβολή του στη σύγχρονη πολιτική σκέψη φαίνεται καθαρά στις ιδέες που ανέπτυξε στο δοκίµιο Περί Ελευθερίας (On Liberty, [1859] 1972). Αυτό το έργο περιέχει µερικές από τις πιο ρωµαλέες φιλελεύθερες απόψεις υπέρ της ατοµικής ελευθερίας. Όταν ο Μιλ υποστήριξε «Επάνω στον εαυτό του, επάνω στο σώµα του και στο πνεύµα του, το άτοµο είναι κυρίαρχο» (Mill, 1972, σ. 73), εξέφρασε µια αντίληψη περί ελευθερίας που είναι ουσιαστικά αποθετική, αφού απεικονίζει την ελευθερία ως απουσία οποιωνδήποτε περιορισµών επάνω σε εκείνες τις πράξεις του ατόµου «που αφορούν τον εαυτό» του. Ο Μιλ πίστευε ότι αυτή η απουσία περιορισµών είναι αναγκαία, αλλά όχι και επαρκής συνθήκη για την ελευθερία. Θεωρούσε την ελευθερία δύναµη θετική και δηµιουργική, η οποία καθιστά τα άτοµα ικανά να αναλάβουν τον έλεγχο της δικής τους ζωής, να είναι αυτόνοµα ή να επιτύχουν την αυτοπραγµάτωσή τους. Ο ευρωπαϊκός ροµαντισµός άσκησε ισχυρές επιδράσεις επάνω στον Μιλ και συνάµα τον έκανε να θεωρήσει ρηχή και ελάχιστα πειστική την άποψη ότι τα άτοµα επιδιώκουν τη µεγιστοποίηση της ωφελιµότητας. Πίστευε µε πάθος στην ατοµικότητα, δηλαδή την ιδέα ότι όλα τα ανθρώπινα όντα είναι


97

διακριτές οντότητες, και µάλιστα µοναδικές. Η αξία της ελευθερίας είναι ότι καθιστά τα άτοµα ικανά να αναπτυχθούν, να καλλιεργήσουν τις φυσικές τους κλίσεις και ικανότητες, να διευρύνουν τις γνώσεις τους και να εκλεπτύνουν την αισθαντικότητά τους. Ο Μιλ διαφώνησε µε τον ωφελιµισµό του Μπένθαµ, στο βαθµό που ο τελευταίος πίστευε ότι οι πράξεις των ανθρώπων διακρίνονται µε κριτήριο την ποσότητα της ηδονής και του πόνου που επάγονται. Για τον Μιλ υπήρχαν «ανώτερες» και «κατώτερες» ηδονές: ενδιαφερόταν λοιπόν για την προαγωγή εκείνων των ηδονών, οι οποίες αναπτύσσουν τον διανοητικό, ηθικό και πνευµατικό κόσµο του ατόµου. Καταφανώς δεν ενδιαφερόταν για την απλή επιδίωξη της ηδονής, αλλά για την προσωπική καλλιέργεια του ατόµου: όπως δήλωνε, θα προτιµούσε να είναι «ένας δύστυχος Σωκράτης παρά ένας ικανοποιηµένος ηλίθιος». Έτσι έθεσε τα θεµέλια για τη θετική θεωρία της ελευθερίας. Ωστόσο ο Μιλ δεν άντλησε το συµπέρασµα ότι το κράτος έπρεπε να επεµβαίνει και να καθοδηγεί τα άτοµα στην προσωπική τους βελτίωση και στην επίτευξη των «ανώτερων» ηδονών, και τούτο επειδή, όπως και ο Τοκβίλ, φοβόταν την εξάπλωση του κοµφορµισµού στην κοινωνία. Για παράδειγµα, ενώ ενθάρρυνε τη διάδοση της εκπαίδευσης ως τον καλύτερο ίσως τρόπο για να µπορέσουν τα άτοµα να εκπληρώσουν τους στόχους τους, από την άλλη πλευρά φοβόταν µήπως η κρατική εκπαίδευση σήµαινε απλά ότι όλοι θα ενστερνίζονταν πλέον τις ίδιες απόψεις και πεποιθήσεις. H θετική ελευθερία Το πιο εµφανές ρήγµα στους κόλπους της πρώιµης φιλελεύθερης σκέψης σηµειώθηκε περί τα τέλη του δέκατου ένατου αιώνα, µε το έργο του βρετανού φιλόσοφου Γκρην (Τ.Η. Green, 1836-1882), τα γραπτά του οποίου επέδρασαν σε µια ολόκληρη γενιά στοχαστών που έµειναν γνωστοί ως «οι νέοι φιλελεύθεροι» (new liberals). Τέτοιοι ήταν ο Xόµπχαουζ (L. T. Hobhouse, 1864-1929) και ο Xόµπσον (J. A. Hobson, (1854-1940). O Γκρην πίστευε ότι η απεριόριστη επιδίωξη του κέρδους, της οποίας υπεραµυνόταν ο κλασικός φιλελευθερισµός, είχε οδηγήσει σε νέες µορφές ένδειας και αδικίας. Η οικονοµική ελευθερία των λίγων είχε καταστρέψει τις ελπίδες ζωής των πολλών. Ακολουθώντας τον Τζων Στιούαρτ Μιλ, ο Γκρην απέρριψε την πρώιµη φιλελεύθερη αντίληψη, σύµφωνα µε την οποία οι άνθρωποι επιδιώκουν τη µεγιστοποίηση τη ωφελιµότητας έχοντας άξονα πάντοτε τον εαυτό τους και πρότεινε µια πιο αισιόδοξη αντίληψη για την ανθρώπινη φύση. Τα άτο-

98


µα, σύµφωνα µε τον Γκρην, νοιώθουν συµπάθεια (sympathy)6 το ένα για το άλλο και να µπορούν να αναπτύξουν φιλάλληλα συναισθήµατα. Το άτοµο υπέχει κοινωνικές και όχι µόνον ατοµικές ευθύνες – και έτσι συνδέεται µε τα άλλα άτοµα µε δεσµούς φροντίδας και εµπάθειας. Τούτη η αντίληψη περί ανθρώπινης φύσης ήταν σαφώς επηρεασµένη από τις σοσιαλιστικές ιδέες και έδινε έµφαση στην κοινωνική και συνεργατική φύση του ανθρώπινου γένους. Κατά συνέπεια, οι ιδέες του Γκρην έχουν περιγραφεί ως «σοσιαλιστικός φιλελευθερισµός». Ο Γκρην αντέκρουσε επίσης την κλασική φιλελεύθερη ιδέα της ελευθερίας. Η αποθετική ελευθερία απλώς αποµακρύνει τους εξωτερικούς περιορισµούς επάνω στο άτοµο, παρέχοντάς του ελευθερία επιλογής. Στην περίπτωση όµως των επιχειρήσεων, οι οποίες επιθυµούν να µεγιστοποιήσουν τα κέρδη τους, η αποθετική ελευθερία θα νοµιµοποιούσε την ικανότητά τους να µισθώνουν την φθηνότερη δυνατή εργατική δύναµη - για παράδειγµα, να χρησιµοποιούν παιδιά αντί για ενήλικες ή γυναίκες αντί για άνδρες. Η οικονοµική ελευθερία λοιπόν µπορεί να οδηγήσει στην εκµετάλλευση. Ο Γκρην ισχυρίστηκε ότι οι εργασιακές σχέσεις δεν συνάπτονται µεταξύ ελευθέρων και ίσων ατόµων. Οι εργάτες µερικές φορές εξαναγκάζονται να δεχτούν µια συγκεκριµένη απασχόληση επειδή οι µόνες εναλλακτικές τους επιλογές είναι η ένδεια και η λιµοκτονία, ενώ αφετέρου οι εργοδότες έχουν συνήθως την πολυτέλεια να επιλέξουν ανάµεσα σε µεγάλο αριθµό διαθέσιµων εργατών. Η ελευθερία επιλογής στην αγορά είναι συνεπώς µια ανεπαρκής αντίληψη περί ατοµικής ελευθερίας. Στη θέση της αποθετικής ελευθερίας ο Γκρην πρότεινε την ιδέα της θετικής ελευθερίας. Ελευθερία είναι η ικανότητα του ατόµου να αναπτύσσεται και να καλλιεργεί την ατοµικότητά του. Περιλαµβάνει την ικανότητα του να πραγµατώνει τις φυσικές του δυνατότητες, να αποκτά δεξιότητες και γνώσεις και να εξασφαλίζει την προσωπική πλήρωσή του. O αχαλίνωτος καπιταλισµός όµως δεν παρέχει σε κάθε άτοµο τις ίδιες ευκαιρίες πραγµάτωσης. Η εργατική τάξη, για παράδειγµα, υστερεί µόνιµα, λόγω των µειονεκτηµά6. Πρόκειται για έναν φιλοσοφικό όρο, ο οποίος δεν έχει το ίδιο νόηµα, όπως όταν λέµε ότι συµπαθώ κάποιον (δηλ. µου αρέσει). Αφορά σε µια ψυχική λειτουργία που κάνει το άτοµο να µπορεί να µπει στη θέση του άλλου, δηλαδή να συν - πάσχει. Υπήρξε κεντρική έννοια του Σκωτικού ∆ιαφωτισµού, από τον οποίο θεωρήθηκε ως το πρόπλασµα ή βασικό προαπαιτούµενο της δηµιουργίας των ηθικών αντιλήψεων και χρησιµοποιήθηκε κυρίως για να αντικρουστεί η χοµπσιανή αντίληψη περί εγωιστικού ατόµου (ΣτΜ).


99

των της ένδειας, των ασθενειών, της ανεργίας και της αµάθειας. Μολονότι αποµακρύνει τους εξωτερικούς περιορισµούς από το άτοµο, η αποθετική ελευθερία µπορεί να µη σηµαίνει τίποτα περισσότερο από την ελευθερία να πεθάνει κανείς της πείνας, ενώ απεναντίας η θετική ελευθερία αποσκοπεί στο να ενδυναµώσει το άτοµο, ώστε να διασφαλίσει τους απλούς ανθρώπους από τα κοινωνικά δεινά που απειλούν να καταρρακώσουν τη ζωή τους. Αυτή ακριβώς η αντίληψη της θετικής ελευθερίας βρήκε σηµαντική θέση στη φιλελεύθερη σκέψη του εικοστού αιώνα. Όταν, στον Ατλαντικό Χάρτη του 1941, ο Φραγκλίνος Ρούσβελτ και ο Ουίνστον Τσώρτσιλ περιέγραψαν τις «τέσσερις ελευθερίες» για τις οποίες πολέµησαν στον ∆εύτερο Παγκόσµιο Πόλεµο, συµπεριέλαβαν την «ελευθερία από το φόβο» και την «ελευθερία από την ανάγκη». Η Έκθεση Μπέβεριτζ του 1942, που έθεσε τα θεµέλια του κράτους προνοίας στη Βρετανία, υπεραµύνθηκε επίσης των θετικών ελευθεριών, οι οποίες αφορούσαν αυτήν τη φορά τα «πέντε γιγάντια δεινά»: ελευθερία από την ανάγκη, την ασθένεια, την αµάθεια, την αθλιότητα και την ανεργία. Καθώς λοιπόν η κοινωνία της αγοράς δεν παρέχει στα άτοµα ίσες ευκαιρίες για να αναπτυχθούν και να καλλιεργηθούν, οι σύγχρονοι φιλελεύθεροι υποστηρίζουν ότι τούτοι οι στόχοι απαιτούν συλλογική δράση, την οποία αναλαµβάνει η κυβέρνηση. Επηρεασµένος από τον Χέγκελ o Γκρην πίστευε ότι το κράτος υπέχει κοινωνική ευθύνη για τους πολίτες του. Ο Γκρην αντιλαµβανόταν το κράτος όχι απλά ως απειλή για την ατοµική ελευθερία, αλλά, υπό µία έννοια, ως εγγυητή της. Αντίθετα από τους πρώιµους φιλελεύθερους, οι σύγχρονοι φιλελεύθεροι τείνουν να δουν το κράτος θετικά, ως ένα κράτος αρωγό, που αναλαµβάνει ένα διαρκώς διευρυνόµενο φάσµα κοινωνικών και οικονοµικών ευθυνών. Αν και αυτή η άποψη εµπεριέχει σαφώς µια αναθεώρηση των κλασικών φιλελεύθερων ιδεών, πάντως δεν ισοδυναµεί µε εγκατάλειψη των βασικών αρχών της φιλελεύθερης σκέψης. Ο σύγχρονος φιλελευθερισµός προσεγγίζει τον σοσιαλισµό, αλλά δεν τοποθετεί την κοινωνία πάνω από το άτοµο. Για τον Γκρην, για παράδειγµα, η ελευθερία τελικά συνίστατο στο να δρουν τα άτοµα µε ηθικό τρόπο. Το κράτος δεν µπορεί να τα εξαναγκάσει να δρουν ηθικά, µπορεί όµως να τούς εξασφαλίσει τις συνθήκες, µέσα στις οποίες µπορούν ευκολότερα να προβούν σε πιο υπεύθυνες ηθικές επιλογές. Η ισορροπία µεταξύ κράτους και ατόµου µεταβάλλεται στον σύγχρονο φιλελευθερισµό, αλλά η θεµελιώδης προσήλωση στις ανάγκες και στα συµφέρο-

100


ντα του ατόµου παραµένει. Οι σύγχρονοι φιλελεύθεροι συµµερίζονται την κλασική φιλελεύθερη προτίµηση για τη στήριξη των ατόµων στις δικές τους δυνάµεις, ώστε αυτά να αναλαµβάνουν την ευθύνη της δικής τους ζωής. Η βασική διαφορά έγκειται όµως στην αναγνώριση, ότι αυτό µπορεί να συµβεί µόνο αν συντρέχουν οι κατάλληλες κοινωνικές συνθήκες. Η έµφαση λοιπόν του σύγχρονου φιλελευθερισµού δίνεται στην κεντρική ιδέα, ότι τα άτοµα πρέπει να βοηθηθούν προκειµένου να βοηθήσουν τον εαυτό τους. O κοινωνικός φιλελευθερισµός Ο εικοστός αιώνας γνώρισε τη διόγκωση του κρατικού παρεµβατισµού στα περισσότερα δυτικά κράτη, καθώς και σε πολλές αναπτυσσόµενες χώρες. Συνήθως αυτός ο παρεµβατισµός πήρε τη µορφή της κοινωνικής πρόνοιας, δηλαδή προσπαθειών της κυβέρνησης να στηρίξει µε θεσµούς προνοίας τους πολίτες, ώστε οι τελευταίοι να µπορέσουν να αντεπεξέλθουν στη φτώχεια, την αρρώστια και την αµάθεια. Αν το ελάχιστο κράτος ήταν χαρακτηριστικό του δέκατου ένατου αιώνα, κατά τη διάρκεια του εικοστού αιώνα το σύγχρονο κράτος έχει µετατραπεί σε κράτος πρόνοιας. Αυτό συνέβη εξαιτίας ενός πλήθους ιστορικών και ιδεολογικών παραγόντων. Οι κυβερνήσεις, για παράδειγµα, επιδίωξαν να εξασφαλίσουν αποτελεσµατικότερη εθνική οικονοµία, πιο υγιές εργατικό δυναµικό και ισχυρότερο στρατό. Αντιµετώπισαν επίσης την πίεση για κοινωνικές µεταρρυθµίσεις που ασκούνταν από τους βιοµηχανικούς εργάτες οι οποίοι πρόσφατα είχαν αποκτήσει δικαίωµα ψήφου, καθώς και, σε µερικές περιπτώσεις, από τους αγρότες. Η πολιτική υποστήριξη του κράτους πρόνοιας δεν υπήρξε προνόµιο καµιάς ιδεολογίας. Έχει εκφραστεί µε διάφορους τρόπους από τους σοσιαλιστές, τους φιλελεύθερους, τους συντηρητικούς, τους φεµινιστές και τις φεµινίστριες και, σε µερικές περιπτώσεις, ακόµη και από τους φασίστες. Στο πλαίσιο του φιλελευθερισµού, το επιχείρηµα υπέρ της κοινωνικής πρόνοιας προτείνεται πάντως από τους σύγχρονους φιλελεύθερους – σε έντονη αντίθεση µε τους κλασικούς φιλελεύθερους, οι οποίοι εκθείαζαν τις αρετές τις αυτοβοήθειας και της ατοµικής ευθύνης. Οι σύγχρονοι φιλελεύθεροι υποστηρίζουν το κράτος πρόνοιας µε βάση την αρχή των ίσων ευκαιριών. Αν τυχόν ορισµένα άτοµα ή οµάδες βρίσκονται σε µειονεκτική θέση λόγω των κοινωνικών περιστάσεων, τότε το κράτος έχει την κοινωνική ευθύνη να περιορίσει ή να εξαλείψει τα µειονεκτήµατα που αντιµετωπίζουν. Αυτή ακριβώς η ευθύνη αντικατοπτρίζεται στη ανάπτυξη


101

των θεσµών του κράτους πρόνοιας. Μια τέτοια επέκταση των ευθυνών της κυβέρνησης δεν επάγεται ωστόσο τη συρρίκνωση των ατοµικών δικαιωµάτων, αλλά µάλλον τη διεύρυνσή τους. Οι πολίτες εξασφαλίζουν ένα φάσµα κοινωνικών δικαιωµάτων ή δικαιωµάτων προνοίας, όπως είναι το δικαίωµα στην εργασία, το δικαίωµα στην παιδεία και το δικαίωµα στην αξιοπρεπή στέγαση. Οι κλασικοί φιλελεύθεροι πιστεύουν ότι τα µόνα δικαιώµατα τα οποία νόµιµα έχουν τα άτοµα είναι τα αποθετικά δικαιώµατα, εκείνα δηλαδή που συναρτώνται µε τον περιορισµό της κρατικής εξουσίας. Αυτά αφορούν συνήθως τις πατροπαράδοτες αστικές ελευθερίες, όπως είναι οι ελευθερίες του λόγου, της θρησκευτικής λατρείας και της δηµόσιας συνάθροισης. Αυτά τα δικαιώµατα συγκροτούν µια «ιδιωτική σφαίρα», η οποία πρέπει να µένει απαραβίαστη από την κυβέρνηση. Τα δικαιώµατα του κράτους προνοίας, ωστόσο, συνιστούν θετικά δικαιώµατα, αφού δεν µπορούν να ικανοποιηθούν παρά µόνο µε θετικές ενέργειες του κράτους, δηλαδή µέσα από δηµόσιες παροχές συντάξεων κι επιδοµάτων και, ενδεχοµένως, των υπηρεσιών της υγείας και της παιδείας. Στη διάρκεια του εικοστού αιώνα τα φιλελεύθερα κόµµατα και οι φιλελεύθερες κυβερνήσεις συνήθως υποστήριζαν την κοινωνική πρόνοια. Τα θεµέλια του κράτους πρόνοιας τέθηκαν στη Βρετανία πριν από τον Πρώτο Παγκόσµιο Πόλεµο, από τη φιλελεύθερη κυβέρνηση του Άσκουιθ, η οποία εισήγαγε συντάξεις γήρατος και ένα περιορισµένο σύστηµα ιατροφαρµακευτικής περίθαλψης και ασφάλισης για τους ανέργους. Το Φιλελεύθερο Κόµµα (Liberal Party) παραµένει ως σήµερα ένα σύγχρονο φιλελεύθερο κόµµα προσηλωµένο στις αρχές της κοινωνικής πρόνοιας. Όταν µετά τον ∆εύτερο Παγκόσµιο Πόλεµο η εργατική κυβέρνηση του Άττλη διεύρυνε το κράτος πρόνοιας, ακολούθησε την Έκθεση Μπέβεριτζ, δηλαδή ένα σχέδιο που επεξεργάστηκε ο θιασώτης του σύγχρονου φιλελευθερισµού Oυίλιαµ Mπέβεριτζ (William Beveridge, 1879-1963). Η Έκθεση Μπέβεριτζ υποσχόταν να δηµιουργήσει ένα περιεκτικό σύστηµα κοινωνικής ασφάλισης, που θα κάλυπτε όλες τους πολίτες «από την κούνια ως τον τάφο». Το Φιλελεύθερο Κόµµα του Καναδά έχει επίσης αποδυθεί σε µια εκστρατεία για την υιοθέτηση της κοινωνικής πρόνοιας για όλους, ενώ στην ίδια χώρα το Προοδευτικό Συντηρητικό Κόµµα (Progressive Conservative Party) υπερασπίζεται σήµερα την ατοµική υπευθυνότητα και την ελεύθερη επιχειρηµατική δράση. Στις Ηνωµένες Πολιτείες το φιλελεύθερο κράτος πρόνοιας αναπτύχθηκε

102


τη δεκαετία του 1930, κατά τη διάρκεια της προεδρίας του Φραγκλίνου Ρούσβελτ. Οι ιδέες του οικονοµικού ατοµικισµού και της αυτοβοήθειας παρέµειναν κυρίαρχες επί µεγάλο διάστηµα τον εικοστό αιώνα, αλλά µε το Νιου Ντηλ (New Deal, Νέα Συµφωνία) του Ρούσβελτ εγκαινιάστηκαν µέτρα για την ανακούφιση των ανέργων, των ηλικιωµένων, των παιδιών, των χηρών και των τυφλών. Ο φιλελευθερισµός του Νιου Ντηλ επέζησε του θανάτου του Ρούσβελτ, το 1945, και έφτασε στο απόγειό του τη δεκαετία του 1960, µε την πολιτική του «Νέου Συνόρου» (New Frontier) του Τζων Κέννεντυ και του προγράµµατος της «Μεγάλης Κοινωνίας» (Great Society) του Λίντον Τζόνσον. Το δεύτερο από αυτά τα προγράµµατα επικεντρώθηκε στην αναγνώριση πολιτικών δικαιωµάτων στους µαύρους των ΗΠΑ, καθώς και στην αντιµετώπιση της ένδειας και τις εξαθλίωσης στα αστικά κέντρα. Χάρη στην φιλελεύθερη προσήλωση στην αρχή των ίσων ευκαιριών αναπτύχθηκε στις Ηνωµένες Πολιτείες η ιδέα της λήψης µέτρων υπέρ των ασθενέστερων, η οποία ονοµάστηκε «affirmative action»· σύµφωνα µε αυτήν ορισµένα άτοµα και οµάδες δικαιούνται ιδιαίτερης φροντίδας ως αποζηµίωση για την κοινωνικά δυσµενή θέση τους. Για παράδειγµα, η αρχή των ευνοϊκών διακρίσεων χρησιµοποιήθηκε ευρέως από τη δεκαετία του 1960 και µετά για να διευρύνει τις κοινωνικές ευκαιρίες που προσφέρονταν στους µαύρους, οι οποίοι είχαν χαµηλούς µισθούς, υψηλό ποσοστό ανεργίας και κακές συνθήκες στέγασης. Έτσι οι µαύροι µαθητές στις Ηνωµένες Πολιτείες αποκτούν συχνά πρόσβαση στην ανώτερη παιδεία, ακόµη και αν έχουν λιγότερα προσόντα από τους λευκούς συνυποψήφιους τους. Η αρχή των ευνοϊκών διακρίσεων, φυσικά, δεν συνδέεται κατ’ ανάγκην µε φυλετικούς παράγοντες. Θα µπορούσε εξίσου να χρησιµοποηθεί για να αντισταθµιστούν κοινωνικά µειονεκτήµατα που προκύπτουν λόγω γένους ή ηλικίας, ή για τα πρόσωπα µε ειδικές ανάγκες. O κεϋνσιανισµός Οι δυτικές κυβερνήσεις του εικοστού αιώνα, πέρα από τις παροχές κοινωνικής πρόνοιας, προσπάθησαν επίσης να προαγάγουν την ευηµερία των χωρών τους µέσα από την κατάλληλη διαχείριση των οικονοµιών τους. Αυτό για µια ακόµη φορά συνεπαγόταν την απόρριψη της κλασικής φιλελεύθερης σκέψης και ιδίως της πίστης στην αυτορυθµιζόµενη ελεύθερη αγορά και στο δόγµα του λαισέ φαιρ. Η εγκατάλειψη του λαισέ φαιρ ήρθε καθώς οι βιοµηχανικές καπιταλιστικές κοινωνίες γίνονταν όλο και πιο πολύπλοκες και


103

πιο κατάφωρα ανίσχυρες να εγγυηθούν αυτόµατα την γενική ευηµερία. H Mεγάλη Ύφεση της δεκαετίας του 1930, που πυροδοτήθηκε από το κραχ της Ουώλ Στρητ το 1929, οδήγησε σε υψηλά επίπεδα ανεργίας όλο τον βιοµηχανικά ανεπτυγµένο κόσµο, καθώς και µεγάλο µέρος του αναπτυσσόµενου κόσµου. Αυτή υπήρξε η πιο δραµατική ένδειξη της αποτυχίας της ελεύθερης αγοράς. Μετά τον ∆εύτερο Παγκόσµιο Πόλεµο ουσιαστικά όλα τα δυτικά κράτη υιοθέτησαν πολιτικές οικονοµικού παρεµβατισµού, σε µια προσπάθεια να εµποδίσουν την επιστροφή της ανεργίας στα προπολεµικά επίπεδα. Αυτές οι παρεµβατικές πολιτικές σε µεγάλο βαθµό καθοδηγήθηκαν από το έργο του Tζων Mαίηναρντ Kέυνς. Στη Γενική θεωρία της απασχόλησης, του τόκου και του χρήµατος (John Maynard Keynes, General Theory of Employment, Interest and Money [1936] 1963) ο Κέυνς επιτέθηκε στην κλασική οικονοµική σκέψη και απέρριψε την πίστη της στην αυτορυθµιζόµενη αγορά. Οι κλασικοί οικονοµολόγοι είχαν υποστηρίξει ότι υπήρχε πάντοτε µια «λύση της αγοράς» στο πρόβληµα της ανεργίας, όπως πράγµατι και σε όλα τα άλλα οικονοµικά προβλήµατα. Σύµφωνα µε αυτούς, η ανεργία µειώνεται όταν οι µισθοί αφεθούν να πέσουν αρκετά, ενώ διατηρείται υψηλή όσο τα µισθολογικά επίπεδα είναι ανελαστικά, συνήθως λόγω των πιέσεων που ασκούν τα συνδικάτα. Σύµφωνα µε αυτή την άποψη, οι εργάτες «επιδιώκουν την αύξηση των µισθών τους, για να χάσουν έτσι τις δουλειές τους». O Κέυνς, ωστόσο, ισχυρίστηκε ότι το επίπεδο της οικονοµικής δραστηριότητας, και κατά συνέπεια της απασχόλησης, καθορίζεται από τη συνολικό µέγεθος της ζήτησης –δηλαδή τη συνολική ενεργή ζήτηση– που υπάρχει στην οικονοµία. ∆ιατύπωσε τη θέση, ότι όταν µειώνεται το επίπεδο των µισθών, τότε µειώνεται επίσης και η αγοραστική δύναµη στην οικονοµία και µαζί µε αυτήν η συνολική ζήτηση. Αν οι άνθρωποι έχουν λιγότερα χρήµατα στις τσέπες τους για να ξοδέψουν, τότε οι εταιρείες θα παράγουν λιγότερα αγαθά, µε αποτέλεσµα η ανεργία να συνεχίσει την ανοδική της πορεία. Συνεπώς η ελεύθερη αγορά µπορεί να καταλήγει µε σπειροειδείς κινήσεις στην ύφεση και να είναι ανίκανη να ανακάµψει από µόνη της. Αυτό ακριβώς πίστευε ο Kέυνς ότι είχε συµβεί τη δεκαετία του 1930. Αντίθετα απ’ ότι είχε συµβεί στους προηγούµενους οικονοµικούς κύκλους, η Μεγάλη Ύφεση δεν έληξε µε καµιά «φυσική» ανάκαµψη των οικονοµικών µεγεθών. Κατά τον Κέυνς, οι κυβερνήσεις µπορούν να «διαχειριστούν» τις οικονοµίες τους επηρεάζοντας το επίπεδο της συνολικής ενεργού ζήτησης. Οι κρατικές δαπάνες αποτελούν πράγµατι µια τονωτική «ένεση» ενεργού ζήτη-

104


Tζων Mαίηναρντ Kέυνς (John Maynard Keynes, 1883-1946) Βρετανός οικονοµολόγος. Ο Κέυνς υπήρξε σύµβουλος του βρετανού πρωθυπουργού Λόυδ Τζωρτζ (Lloyd George) στην Ειρηνευτική Συνδιάσκεψη των Παρισίων το 1919 και αργότερα ηγήθηκε της βρετανικής αποστολής στη Συνδιάσκεψη του Μπρέτον Γουντς, η οποία ίδρυσε το ∆ιεθνές Νοµισµατικό Ταµείο το 1944. Στο κύριο έργο του, Γενική θεωρία της απασχόλησης, του τόκου και του χρήµατος (General Theory of Employment, Interest and Money [1936] 1963), ο Κέυνς ανέπτυξε την κριτική της νεοκλασικής οικονοµικής θεωρίας, που τονίζει την «οικονοµική αναρχία» του καπιταλισµού του λαισέ φαιρ. Υπεραµύνθηκε του διευρυµένου οικονοµικού ρόλου της κυβέρνησης µε τη µορφή της «διαχείρισης της ζήτησης», η οποία θα λειτουργεί σε µεγάλο βαθµό µέσα από τον έλεγχο της αποταµίευσης και της επένδυσης. Αν και ο Κέυνς ήταν αντίπαλος της οικονοµίας της ελεύθερης αγοράς, το κύριο µέληµά του ήταν πώς θα έκανε τον καπιταλισµό να δουλέψει, ώστε να µη χρειαστεί µια σοσιαλιστική εναλλακτική λύση.

σης στην οικονοµία. Χτίζοντας ένα σχολείο η κυβέρνηση δηµιουργεί θέσεις απασχόλησης οικοδόµων όσο και ζήτηση για οικοδοµικά υλικά. Οι συνέπειες διαχέονται κυµατιστά σε ολόκληρη την οικονοµία, καθώς οι εργάτες στον κατασκευαστικό κλάδο, για παράδειγµα, αποκτούν τα χρήµατα για να αγοράσουν περισσότερα αγαθά. Αυτό ο Κέυνς το αποκάλεσε «πολλαπλασιαστικό αποτέλεσµα». Η επιβολή φορολογίας, από την άλλη µεριά, σηµαίνει την «απόσυρση» πόρων από την οικονοµία, καθώς περιορίζει την ενεργό ζήτηση και αποθαρρύνει την οικονοµική δραστηριότητα. Σε περιόδους αυξηµένης ανεργίας, ο Κέυνς πρότεινε η κυβέρνηση να δηµιουργεί αυξηµένη ενεργό ζήτηση στην οικονοµία, είτε αυξάνοντας τις δηµόσιες δαπάνες είτε µειώνοντας τους φόρους. Η ανεργία λοιπόν δεν µπορεί να αντιµετωπιστεί από το αόρατο χέρι του καπιταλισµού, αλλά µε τις κυβερνητικές παρεµβάσεις· στην προκειµένη περίπτωση µε την υιοθέτηση ελλειµµατικού προϋπολογισµού, πράγµα που σηµαίνει ότι η κυβέρνηση κυριολεκτικά «ξοδεύει χρήµατα που δεν έχει». Η κεϋνσιανή διαχείριση της ζήτησης υπόσχεται εποµένως να παράσχει στις κυβερνήσεις την ικανότητα να ρυθµίσουν τα επίπεδα απασχόλησης και ανάπτυξης, και έτσι να εξασφαλίσουν τη γενική ευηµερία. Οι σύγχρονοι φιλελεύθεροι πιστεύουν ότι η διαχείριση της οικονοµίας, παρόµοια µε την κοινωνική πρόνοια, προάγει την ευηµερία και την αρµονία της κοινωνίας των πολιτών. Ο Κέυνς δεν αντιτάχθηκε στον καπιταλισµό· πράγµατι, µε πολλούς τρόπους υπήρξε ο σωτήρας του. Απλά υποστήριξε


105

ότι η απεριόριστη ιδιωτική επιχειρηµατική πρωτοβουλία δεν µπορεί να λειτουργήσει στις περίπλοκες βιοµηχανικές κοινωνίες. Η πρώτη, αν και περιορισµένη, προσπάθεια να εφαρµοστούν οι ιδέες του Κέυνς αναλήφθηκε στις Ηνωµένες Πολιτείες κατά τη διάρκεια του Νιου Ντηλ του Ρούσβελτ. Η προσήλωση του Ρούσβελτ, ωστόσο, στον ισοσκελισµένο προϋπολογισµό και η επακόλουθη άρνησή του να επιτρέψει την αύξηση των κυβερνητικών δαπανών για τα προγράµµατα δηµοσίων έργων πέρα από τα φορολογικά έσοδα, είχαν ως αποτέλεσµα µια πολύ µικρή µόνο πτώση της ανεργίας. Στην πραγµατικότητα η Μεγάλη Ύφεση έληξε µε την απότοµη ύψωση των κρατικών δαπανών εξαιτίας των αυξηµένων εξοπλισµών, κατά τη διάρκεια της πολεµικής προετοιµασίας, παρά µε οποιαδήποτε συνειδητή προσπάθεια να αντιµετωπισθεί η ανεργία. Αυτό ήταν κυρίως εµφανές στη Γερµανία, όπου η ανεργία υποδιπλασιάστηκε µέσα σε δεκαοχτώ µήνες µετά τον διορισµό του Χίτλερ ως καγκελάριου, το 1933. Η ανεργία λοιπόν της περιόδου του Μεσοπολέµου αντιµετωπίστηκε µε µια µορφή αθέµιτου κεϋνσιανισµού. Ωστόσο, µε το τέλος του ∆ευτέρου Παγκοσµίου Πολέµου οι κεϋνσιανές ιδέες καθιερώθηκαν ευρέως ως οικονοµική ορθοδοξία στη ∆ύση, εκτοπίζοντας την παλαιότερη πίστη της στο λαισέ φαιρ. Ουσιαστικά, όλες οι χώρες υιοθέτησαν την ιδέα της διαχείρισης της οικονοµίας από το κράτος, ώστε να προωθήσουν την οικονοµική τους ανασυγκρότηση κατά τη µεταπολεµική περίοδο και να σχεδιάσουν τη µελλοντική τους ανάπτυξη. Ο κεϋνσιανισµός απέσπασε τον έπαινο ότι υπήρξε το κλειδί για τη «µακρά άνθηση», δηλαδή την ιστορικά άνευ προηγουµένου περίοδο οικονοµικής ανάπτυξης των δεκαετιών του 1950 και του 1960, κατά την οποία, τουλάχιστον οι δυτικές χώρες, πέτυχαν µια πρωτοφανή εξάπλωση της αφθονίας. Κατά τη διάρκεια αυτής της περιόδου οι κεϋνσιανές ιδέες επικράτησαν, αντλώντας υποστήριξη από τα συντηρητικά, τα σοσιαλιστικά όσο και τα φιλελεύθερα κόµµατα. Ο κεϋνσιανισµός έµεινε ουσιαστικά χωρίς αντίπαλο στην βιοµηχανική ∆ύση µέχρι την επανεµφάνιση των οικονοµικών δυσκολιών της δεκαετίας του 1970, οι οποίες αναθέρµαναν τη συµπάθεια για τις θεωρίες της κλασικής πολιτικής οικονοµίας. Αυτή έφερε µια µετατόπιση από τις κεϋνσιανές προτεραιότητες, ιδιαίτερα την πλήρη απασχόληση, προς τις µονεταριστικές προτεραιότητες, κυρίως την επίτευξη χαµηλού ή και µηδενικού πληθωρισµού. Πράγµατι, τροφοδοτώντας τις δηµόσιες δαπάνες ο κεϋνσιανισµός θεωρήθηκε υπεύθυνος για τα σταθερά υψηλά επίπεδα πληθωρισµού, τα οποία µε τη σειρά τους εµπόδιζαν την οικονοµική ανάπτυξη. Παρ’ όλα αυτά οι

106


κεϋνσιανές ιδέες αναβίωσαν έκτοτε στη «νέα» πολιτική οικονοµία, ή νεοκεϋνσιανισµό, ο οποίος αναπτύχθηκε εξαιτίας της αποτυχίας της επανάστασης της ελεύθερης αγοράς, κατά τη δεκαετία του 1980, να αναστρέψει τη µακροπρόθεσµη οικονοµική παρακµή. Ενώ ο νεοκεϋνσιανισµός αναγνώριζε ότι ο αρχικός κεϋνσιανισµός των δεκαετιών του 1950 και του 1960 είχε γίνει ανεφάρµοστος λόγω της παγκοσµιοποίησης, σηµατοδότησε συνάµα την εκ νέου συνειδητοποίηση του γεγονότος ότι ο ανεξέλεγκτος καπιταλισµός τείνει να επιφέρει χαµηλό επίπεδο επενδύσεων, εστίαση των επιχειρηµατιών στα βραχυπρόθεσµα κέρδη και κοινωνικό κατακερµατισµό ή αποσάθρωση. O φιλελευθερισµός τον εικοστό πρώτο αιώνα Ο εικοστός αιώνας µοιάζει να λήγει µε τον παγκόσµιο θρίαµβο του φιλελευθερισµού. Το φιλελεύθερο µοντέλο αντιπροσωπευτικής διακυβέρνησης, σε συνδυασµό µε την οικονοµία της αγοράς η οποία κυριαρχεί στην πολιτική και κοινωνική ανάπτυξη της ∆ύσης από τον δέκατο ένατο αιώνα, εξαπλώνεται αδήριτα σε ολόκληρο τον πλανήτη. Αυτή η άποψη αρθρώθηκε µε αξιοµνηµόνευτο τρόπο από τον αµερικανό θεωρητικό Φράνσις Φουκουγιάµα (Francis Fukuyama, 1989), o οποίος διακήρυξε πως «είµαστε µάρτυρες ... του τέλους της ιστορίας ως τέτοιας: δηλαδή του έσχατου σηµείου ιδεολογικής εξέλιξης της ανθρωπότητας και της παγκοσµιοποίησης της δυτικής φιλελεύθερης δηµοκρατίας ως οριστικής µορφής της ανθρώπινης διακυβέρνησης». Στοιχεία προς επίρρωση αυτής της θέσης είναι εύκολο να βρεθούν. Μετά την κατάρρευση του φασισµού, το 1945, η κύρια εναλλακτική πρόταση στον δυτικό φιλελευθερισµό ήταν ο κοµµουνισµός σοβιετικού τύπου. Ωστόσο, και αυτός επίσης κατέρρευσε θεαµατικά µε τις επαναστάσεις της ανατολικής Ευρώπης την περίοδο 1989-91, υποσκάπτοντας έτσι τις ίδιες τις ιδέες του κεντρικού σχεδιασµού και του κρατικού παρεµβατισµού. Στην Αφρική, την Ασία και τη λατινική Αµερική δροµολογήθηκε µια διαδικασία «εκδηµοκρατισµού», η οποία περιλάµβανε την εξάπλωση του πολυκοµµατικού συστήµατος και τον αυξανόµενο ενθουσιασµό για τις µεταρρυθµίσεις υπέρ της οικονοµίας της αγοράς. Είτε αυτή η συνεχιζόµενη διαδικασία αντανακλά την εµφανή ανωτερότητα του φιλελευθερισµού σε σχέση µε τους ιδεολογικούς του αντίπαλους (όπως διατείνονται οι θεωρητικοί του «τέλους της ιστορίας»), είτε είναι συνέπεια της εµφάνισης ενός παγκόσµιου καπιταλιστικού συστήµατος που κυριαρχείται από πολυεθνικές εταιρείες (όπως προειδοποιούν οι κάθε λογής επικριτές του), η µορφή του προσεχούς µέλλοντος φαίνε-


107

ται προκαθορισµένη. Οι οικονοµικές και πολιτικές διαφορές θα µειώνονται προοδευτικά, καθώς όλες οι κοινωνίες, έστω και µε διαφορετικούς ρυθµούς, θα συγκλίνουν προς ένα ουσιαστικά φιλελεύθερο µοντέλο ανάπτυξης. Ωστόσο, τούτη η αίσθηση του φιλελεύθερου θριάµβου µάλλον πρέπει να µετριαστεί από την αναγνώριση των νέων προκλήσεων, εσωτερικών και εξωτερικών, που δέχεται το φιλελεύθερο στρατόπεδο. Εσωτερικά, µέσα στην ίδια τη δυτική κοινωνία, ο φιλελευθερισµός αντιµετωπίζει την κριτική στοχαστών που ανακαλύπτουν ξανά τη σηµασία της κοινότητας. Αυτοί οι θεωρητικοί του κοινοτισµού αµφισβητούν ιδίως τις συνέπειες του φιλελεύθερου ατοµικισµού. O Άλασνταιρ Mακιντάιρ (Alasdair MacIntyre, 1981) και ο Mάικλ Σάντελ (Michael Sandel, 1982), για παράδειγµα, απορρίπτουν τον ατοµικισµό ως επιπόλαια θεωρία, επειδή διατείνεται ότι το πρόσωπο είναι «αδέσµευτο» (unencumbered) και αντλεί τη ταυτότητά του εξολοκλήρου από τον εαυτό του, παρά από το κοινωνικό, το ιστορικό και το πολιτισµικό του πλαίσιο. Κατά την άποψή τους, το πρόσωπο γίνεται καλύτερα αντιληπτό ως «εγκοιτωµένο» (embedded) στις υπάρχουσες κοινωνικές πρακτικές και σχέσεις. Το µειονέκτηµα του φιλελευθερισµού, το οποίο τονίζει αυτή η θεωρία, είναι η αδυναµία του να κατασκευάσει «µια πολιτική για το κοινό αγαθό», καθώς παραµένει προσηλωµένος στην πεποίθηση ότι κάθε άτοµο πρέπει να επιδιώκει τη δική του ευδαιµονία όπως το ίδιο την αντιλαµβάνεται. Αυτή όµως δηµιουργεί ένα ηθικό κενό, το οποίο µπορεί να οδηγήσει κυριολεκτικά στην κοινωνική αποσύνθεση γιατί τα άτοµα, αφού δεν δεσµεύονται από κοινωνικά καθήκοντα ή ηθικές ευθύνες, ενδιαφέρονται µόνο για τα ιδιοτελή τους συµφέροντα και τα δικά τους δικαιώµατα. Έτσι λοιπόν, µακροπρόθεσµα, η φιλελεύθερη κοινωνία ίσως απολέσει την πολιτισµική της σκευή προσπαθώντας να ελέγξει τον αχαλίνωτο εγωισµό των ατόµων είτε να προαγάγει τη συνεργασία και τη συλλογική τους προσπάθεια. Η εξωτερική πρόκληση προς τον φιλελευθερισµό προέρχεται από τον µη δυτικό κόσµο. Υπάρχουν πολλές ενδείξεις ότι µε το τέλος της διπολικής παγκόσµιας τάξης που κυριάρχησε στη σύγκρουση µεταξύ καπιταλιστικής ∆ύσης και κοµµουνιστικής Ανατολής απελευθερώθηκαν, παράλληλα µε την άνοδο της φιλελεύθερης δηµοκρατίας, νέες µη φιλελεύθερες πολιτικές δυνάµεις. Στην ανατολική Ευρώπη ο αναδυόµενος εθνικισµός, του οποίου η πολιτική απήχηση βασίζεται στην ωµή ισχύ, τις βεβαιότητες και την ασφάλεια που υπόσχεται, έχει συχνά αποδειχτεί πιο ελκυστικός από τον επαµφοτερίζοντα φιλελευθερισµό. Επιπλέον, αυτός ο εθνικισµός συνδέεται πιο

108


συχνά µε την εθνική καθαρότητα και τον αυταρχισµό, παρά µε τα φιλελεύθερα ιδανικά, όπως είναι ο αυτοκαθορισµός και η υπερηφάνεια που απορρέει από τη συµµετοχή στα κοινά και την ένταξη σε µια πολιτική κοινότητα. ∆ιάφορες µορφές ζηλωτισµού (βλ. Κεφάλαιο 10), οι οποίες βρίσκονται στον αντίποδα του φιλελεύθερου πολιτισµού, έχουν επίσης αναδυθεί στο χώρο της Μέσης Ανατολής και σε µέρη της Αφρικής και της Ασίας. Πράγµατι, το πολιτικό ισλάµ έχει περισσότερες πιθανότητες από τον φιλελευθερισµό να επικρατήσει στο µεγαλύτερο µέρος του αναπτυσσόµενου κόσµου, ακριβώς λόγω της ικανότητάς του να προσφέρει στους ανθρώπους µια µη δυτική, και στην πραγµατικότητα αντιδυτική, προοπτική. Επιπλέον, ακόµη κι εκεί όπου έχουν εδραιωθεί επιτυχηµένες οικονοµίες της αγοράς, αυτές δεν έχουν θεµελιωθεί στη βάση φιλελεύθερων αξιών και θεσµών. Για παράδειγµα, η οικονοµική άνοδος της ανατολικής Ασίας µπορεί να οφείλει περισσότερα στην ικανότητα του κοµφουκιανισµού να διατηρεί την κοινωνική σταθερότητα, παρά στην επίδραση των φιλελεύθερων ιδεών όπως είναι ο ανταγωνισµός και η ατοµική προσπάθεια. Οι πολιτικές εξελίξεις κατά τον εικοστό πρώτο αιώνα θα µπορούσαν να χαρακτηρίζονται από µια αυξανόµενη ιδεολογική ποικιλία, αντί να τείνουν προς έναν ενιαίο φιλελεύθερο κόσµο. Το ισλάµ, ο κοµφουκιανισµός ή ακόµη και ο αυταρχικός εθνικισµός µπορεί να αποδειχτούν ανθεκτικοί αντίπαλοι του δυτικού φιλελευθερισµού. O Τζων Γκραίη (John Gray, 1995a) ισχυρίστηκε ότι αυτή η προοπτική πηγάζει από µια βαθύτερη αιτία: την ουσιαστική κατάρρευση του προγράµµατος του ∆ιαφωτισµού, του οποίου στοιχείο αποτελούσε ανέκαθεν ο φιλελευθερισµός. Αυτό το πρόγραµµα στηριζόταν στην υπόθεση ότι ένα σύνολο οικουµενικά εφαρµόσιµων ορθολογικών αρχών µπορεί να προσφέρει τις προϋποθέσεις που θα επιτρέψουν στα άτοµα να επιδιώκουν ασύµµετρους µεταξύ τους (incommensurable) τελικούς σκοπούς. Καθήκον του φιλελευθερισµού, µε λίγα λόγια, είναι να κατασκευάσει θεσµούς που καθιστούν δυνατή την επιτυχία αυτού του στόχου. Η αντιπροσωπευτική διακυβέρνηση, το πολυκοµµατικό σύστηµα, η οικονοµία της αγοράς κοκ. είχαν σχεδιαστεί έτσι ώστε να επιτρέπουν στα άτοµα να επιδιώκουν την ευδαιµονία µε τον δικό τους τρόπο, χωρίς αυτό να διασαλεύει την κοινωνική τάξη και συνύπαρξη. Το πρόβληµα που ο φιλελευθερισµός έχει να αντιµετωπίσει, ωστόσο, είναι τι πρόκειται να συµβεί στην περίπτωση που τα άτοµα ασπάζονται συστήµατα αξιών και κοσµοθεωρητικές απόψεις, όπως είναι λόγου χάρη ο θρησκευτικός ζηλωτισµός, που απαιτούν την κατασκευή


109

µη φιλελεύθερων θεσµών για να λειτουργήσουν. Ο Γκρέυ λοιπόν πρότεινε, ότι καθώς βαθαίνει η πολιτική και πολιτιστική ποικιλία, σε αληθινό κληρονόµο του φιλελευθερισµού θα αναδειχτεί ο πλουραλισµός, η ισχύς του οποίου έγκειται στο ότι αποδέχεται ως εξίσου νόµιµες τις φιλελεύθερες και τις µη φιλελεύθερες αξίες και θεσµούς. Οδηγός για Περαιτέρω Μελέτη

Ablaster, A., The Rise and Decline of Western Liberalism (Oxford: Basil Blackwell, 1984). Μια ευρείας κλίµακας αφήγηση για τα φιλελεύθερα δόγµατα, σε καλλιεπές ύφος, η οποία τονίζει τον ατοµικιστικό χαρακτήρα τους. Bellamy, R., Liberalism and Modern Society: An Historical Argument (Cambridge: Polity Press, 1992). Μια ανάλυση της εξέλιξης του φιλελευθερισµού, η οποία επικεντρώνεται στις αναγκαίες τροποποιήσεις, που πρέπει αυτός να υποστεί για να βρουν εφαρµογή οι φιλελεύθερες αξίες στις νέες ιστορικές πραγµατικότητες. Gray. J., Liberalism, 2nd edn (Milton Κέυνς: Open University Press, 1995). Μια σύντοµη και όχι χωρίς κριτικές προεκτάσεις εισαγωγή στον φιλελευθερισµό ως πολιτική θεωρία της νεωτερικότητας, η οποία περιέχει και µια συζήτηση για τον µεταφιλελευθερισµό. Hall, J. A., Liberalism: Politics, Ideology and the Market (London: Paladin, 1988). Μια βαθυστόχαστη και προσιτή αφήγηση της φιλελεύθερης σκέψης και της εξέλιξης των φιλελεύθερων ιδεών. Holden, B., Understanding Liberal Democracy, 2nd edn (Hemel Hempstead: Harvester Wheatsheaf, 1993). Μια προσιτή εισαγωγή στην έννοια και τη φύση της φιλελεύθερης δηµοκρατίας, η οποία εξετάζει τα επιχειρήµατα υπέρ και κατά αυτού του καθεστώτος. Ramsay, M., What’s Wrong with Liberalism? A Radical Critique of Liberal Political Philosophy (London: Leicester University Press, 1997). Μια βαθυστόχαστη και προσιτή αφήγηση της φιλελεύθερης θεωρίας και πρακτικής µέσα από µια ποικιλία κριτικών προοπτικών. Ruggiero, G. de, The History of European Liberalism (Boston: Beacon, 1959). Μια κλασική µελέτη για την εξέλιξη των φιλελεύθερων ιδεών και κινηµάτων, που γράφτηκε το 1925 αλλά αξίζει ακόµη και σήµερα κανείς να την συµβουλευτεί.

110


Ο συντηρητισµός

111

3 O ΣΥΝΤΗΡΗΤΙΣΜΟΣ Oι καταβολές και η εξέλιξη του συντηρητισµού Η επιθυµία του συντηρείν – τα κεντρικά µοτίβα του συντηρητισµού O αυταρχικός συντηρητισµός O πατερναλιστικός συντηρητισµός O ελευθεριστικός συντηρητισµός Η Νέα ∆εξιά Ο συντηρητισµός τον εικοστό πρώτο αιώνα

112


Oι καταβολές και η εξέλιξη του συντηρητισµού Στην καθηµερινή µας γλώσσα ο όρος «συντηρητισµός» έχει ποικίλο νοηµατικό περιεχόµενο. Μπορεί να σηµαίνει τη µετριοπαθή ή προσεκτική συµπεριφορά, έναν συµβατικό ή ακόµη και κονφορµιστικό τρόπο ζωής, ή το φόβο ή την άρνηση προς κάθε αλλαγή. Ο «συντηρητισµός» χρησιµοποιήθηκε πρώτη φορά για να περιγράψει µια διακριτή πολιτική ιδεολογία στις αρχές του δέκατου ένατου αιώνα. Οι ιδέες του αναπτύχθηκαν ως αντίδραση στις ραγδαίες πολιτικές και οικονοµικές αλλαγές που ποικιλοτρόπως είχαν εγκαινιαστεί από τη Γαλλική Επανάσταση του 1789. Μια από τις πιο πρώιµες και ίσως η κλασική διατύπωση των συντηρητικών αρχών περιέχεται στους Στοχασµούς για την Επανάσταση στη Γαλλία του Έντµουντ Μπερκ (Edmund Burke, Reflections on the Revolution in France, [1790] 1968), έργο στο οποίο ο συγγραφέας εκφράζει βαθιά οδύνη για την επαναστατική ανατροπή του Παλαιού Καθεστώτος (ancien régime) πού είχε συντελεστεί το προηγούµενο έτος. Κατά τη διάρκεια του δέκατου ένατου αιώνα τα δυτικά κράτη µεταµορφώθηκαν υπό την πίεση των δυνάµεων που είχε απελευθερώσει η εκβιοµηχάνιση και οι οποίες αντικατοπτρίζονται στην ανάπτυξη του φιλελευθερισµού, του σοσιαλισµού και του εθνικισµού. Ενώ αυτές οι ιδεολογίες όµως ευαγγελίζονταν τη µεταρρύθµιση και κατά καιρούς υποστήριζαν την επανάσταση, ο συντηρητισµός υπεραµυνόταν της παραδοσιακής κοινωνικής ευταξίας, η οποία βαλλόταν από όλες τις πλευρές όλο και πιο καταιγιστικά. Η συντηρητική σκέψη ποίκιλλε σε µεγάλο βαθµό καθώς προσπαθούσε να προσαρµοζοστεί στις υφιστάµενες παραδόσεις και στους εθνικούς πολιτισµούς. Ο βρετανικός συντηρητισµός, για παράδειγµα, αφοµοίωσε σε µεγάλο βαθµό τις ιδέες του Μπερκ ο οποίος δεν υποστήριζε την τυφλή αντίσταση σε κάθε αλλαγή, αλλά µάλλον τη συνετή προθυµία «να αλλάζουµε τα πράγµατα για να τα συντηρήσουµε». Κατά τον δέκατο ένατο αιώνα οι βρετανοί συντηρητικοί υπεραµύνονταν µιας πολιτικής και κοινωνικής τάξης που είχε ήδη υποστεί θεµελιώδεις αλλαγές, ιδιαίτερα µε την κατάλυση της απόλυτης µοναρχίας από την Αγγλική Επανάσταση του δέκατου έβδοµου αιώνα. Τέτοιες πραγµατιστικές αρχές επηρέασαν και τα συντηρητικά κόµµατα που ιδρύθηκαν σε άλλες χώρες της Βρετανικής Κοινοπολιτείας. Το Καναδικό Συντηρητικό Κόµµα (Canadian Conservative Party), λόγου χάρη, υιοθέτησε τον τίτλο Προοδευτικό Συντηρητικό Κόµµα (Progressive Conservative Party) ακριβώς για να αποστασιοποιηθεί από τις αντιδραστικές ιδέες.


113

Στην ηπειρωτική Ευρώπη, όπου µερικές αυταρχικές µοναρχίες διατηρήθηκαν κατά το µεγαλύτερο µέρος του δέκατου ένατου αιώνα, αναπτύχθηκε µια πολύ διαφορετική και αυταρχική µορφή συντηρητισµού, η οποία απέναντι στο αναδυόµενο µεταρρυθµιστικό κύµα υπερασπίστηκε τη µοναρχία και τις άκαµπτες αυταρχικές αξίες. Μόνο µε το σχηµατισµό των χριστιανοδηµοκρατικών κοµµάτων, µετά τον ∆εύτερο Παγκόσµιο Πόλεµο, οι συντηρητικοί της ηπειρωτικής Ευρώπης και ιδίως της Γερµανίας και της Ιταλίας αποδέχθηκαν πλήρως την πολιτική δηµοκρατία και την κοινωνική µεταρρύθµιση. Οι ΗΠΑ, από την άλλη µεριά, έχουν επηρεαστεί σχετικά λίγο από τις συντηρητικές ιδέες. Οι Ηνωµένες Πολιτείες σχηµατίστηκαν µέσα από τη νίκη ενός αντιαποικιοκρατικού πολέµου ενάντια στο βρετανικό στέµµα. Το σύστηµα διακυβέρνηση και η πολιτική παιδεία των ΗΠΑ αντανακλούν βαθιά ριζωµένες φιλελεύθερες και προοδευτικές αξίες, σε τέτοιο βαθµό ώστε οι πολιτικοί των δύο µεγάλων κοµµάτων – των Ρεπουµπλικάνων και των ∆ηµοκρατικών – συνήθως δυσανασχετούν όταν χαρακτηρίζονται «συντηρητικοί». Μόνον από τη δεκαετία του 1960 και εφεξής έχουν εκφραστεί απροκάλυπτα συντηρητικές ιδέες από στελέχη και των δύο κοµµάτων, ιδιαίτερα από τους ∆ηµοκρατικούς του νότου και από την πτέρυγα του Ρεπουµπλικανικού κόµµατος που βρισκόταν υπό την επιρροή του γερουσιαστή Mπάρυ Γκολντουώτερ κατά τη δεκαετία του 1960, και η οποία τις δεκαετίες του 1970 και 1980 στήριξε τον Ρόναλντ Ρήγκαν πρώτα ως κυβερνήτη της Καλιφόρνιας και στη συνέχεια ως πρόεδρο το 1981-1988. Καθώς η συντηρητική ιδεολογία προέκυψε ως αντίδραση στη Γαλλική Επανάσταση και στη διαδικασία εκσυγχρονισµού της ∆ύσης, είναι πιο δύσκολο να διακρίνουµε τα στοιχεία του πολιτικού συντηρητισµού πέρα από την Ευρώπη και τη βόρεια Αµερική. Στην Αφρική, στην Ασία και στη λατινική Αµερική αναπτύχθηκαν πολιτικά κινήµατα τα οποία προσπάθησαν να αντισταθούν στην αλλαγή και να συντηρήσουν τους παραδοσιακούς τρόπους ζωής, αλλά αυτά σπανίως έχουν υιοθετήσει συγκεκριµένα συντηρητικά επιχειρήµατα και αξίες. Εξαίρεση αποτελεί ίσως το Φιλελεύθερο ∆ηµοκρατικό Κόµµα, το οποίο κυριαρχεί στην πολιτική σκηνή της Ιαπωνίας από το 1955. Το Φιλελεύθερο ∆ηµοκρατικό Κόµµα έχει στενούς δεσµούς µε τα επιχειρηµατικά συµφέροντα και επιδιώκει σταθερά την προαγωγή ενός υγιούς ιδιωτικού τοµέα στην οικονοµία. Ταυτόχρονα όµως προσπαθεί να διατηρήσει τις παραδοσιακές ιαπωνικές αξίες και έθιµα και εποµένως υποστηρίζει κάποιες χαρακτηριστικά συντηρητικές αρχές, όπως τη νοµιµοφρο-

114


σύνη, το καθήκον και την ιεραρχία. Σε άλλες χώρες ο συντηρητισµός έχει παρουσιάσει έναν έκδηλα αυταρχικό χαρακτήρα. Ο Περόν στην Αργεντινή και ο Χοµεϊνί (βλ. Kεφάλαιο 10) στο Ιράν, για παράδειγµα, εγκαθίδρυσαν καθεστώτα που βασίζονταν σε µια ισχυρή κεντρική εξουσία, αλλά κινητοποίησαν επίσης τη µαζική λαϊκή υποστήριξη σε θέµατα όπως ο εθνικισµός, η οικονοµική πρόοδος και η προάσπιση των παραδοσιακών αξιών. Ενώ ο συντηρητισµός έχει µικρότερες διανοητικές αξιώσεις από τις άλλες πολιτικές ιδεολογίες, ή ίσως ακριβώς γι’ αυτόν το λόγο, δείχνει επίσης ιδιαίτερα µεγάλη προσαρµοστικότητα. Ο συντηρητισµός ανθεί λοιπόν επειδή αποφεύγει να προσδεθεί σε οποιοδήποτε σταθερό σύστηµα ιδεών. Η αξιόλογη αναβίωσή του έγινε εµφανής από τη δεκαετία του 1970, µε τη δεξιά να ανακτά τη δύναµή της σε αρκετές χώρες, περιλαµβανοµένων της Γερµανίας, του Καναδά, της ∆ανίας και της Βρετανίας. Από αυτή την άποψη ιδιαίτερα εξέχουσα θέση κατείχαν οι κυβερνήσεις της Θάτσερ και του διαδόχου της Μέητζορ στη Βρετανία, καθώς και του Ρήγκαν στις ΗΠΑ, οι οποίες εφάρµοσαν ένα ασυνήθιστα ριζοσπαστικό και ιδεολογικό είδος συντηρητισµού, της κοινώς αποκαλούµενης «Νέας ∆εξιάς». Οι ιδέες της Νέας ∆εξιάς αντλούν όµως την έµπνευσή τους από την οικονοµία της ελεύθερης αγοράς και από αυτή την άποψη φέρνουν στην επιφάνεια τα βαθιά ρήγµατα που υπάρχουν στους κόλπους του συντηρητισµού. Μερικοί µελετητές διερωτώνται µάλιστα κατά πόσον ο ρηγκανισµός ή ο θατσερισµός ανήκουν στη συντηρητική ιδεολογία. Για παράδειγµα, ο αµερικανός οικονοµολόγος και θιασώτης της οικονοµίας της ελεύθερης αγοράς Μίλτων Φρήντµαν (Milton Friedman, γεν. 1912) περιέγραψε την Μάργκαρετ Θάτσερ σαν «φιλελεύθερη του δέκατου ένατου αιώνα» µάλλον παρά ως «Τόρυ» (βλ. παρακάτω, στο ίδιο κεφάλαιο). Ενώ η Νέα ∆εξιά αµφισβητεί τις παραδοσιακές απόψεις του συντηρητισµού σε ζητήµατα οικονοµικής πολιτικής, δεν παύει ωστόσο να αποτελεί µέρος του. Καταρχάς δεν έχει εγκαταλείψει τις παραδοσιακά συντηρητικές κοινωνικές αρχές, όπως την πίστη στην ευταξία, την εξουσία και την πειθαρχία – από ορισµένες πλευρές µάλιστα, τις έχει δυναµώσει. Επιπλέον ο ενθουσιασµός της Νέας ∆εξιάς για την ελεύθερη αγορά δείχνει σε πόσο µεγάλο βαθµό ο συντηρητισµός έχει στο µεταξύ επηρεαστεί από τις φιλελεύθερες ιδέες. Όπως συµβαίνει µε όλες τις πολιτικές ιδεολογίες, ο συντηρητισµός περιέχει λοιπόν ένα ολόκληρο φάσµα παραδόσεων. Τον δέκατο ένατο αιώνα ήταν στενά συνδεδεµένος µε την αυταρχική προάσπιση της µοναρχίας και της αριστοκρατίας, που επιβίωσε στον αναπτυσσόµενο κόσµο µε τη


115

µορφή των αυταρχικών λαϊκιστικών κινηµάτων. Κατά τον εικοστό αιώνα οι συντηρητικοί της ∆ύσης χωρίζονται σε αυτούς που υποστηρίζουν τον πατερναλιστικό κρατικό παρεµβατισµό και εκείνους που, ακολουθώντας τον ελευθερισµό, είναι προσηλωµένοι στην ανεξέλεγκτη ελεύθερη αγορά. Η σηµασία της Νέας ∆εξιάς είναι ότι προσπάθησε να αναζωογονήσει την εκλογική απήχηση του συντηρητισµού αναπροσαρµόζοντας την ισορροπία µεταξύ αυτών των δύο παραδόσεων προς όφελος του ελευθερισµού (βλ. παρακάτω, στο ίδιο κεφάλαιο). Η επιθυµία του συντηρείν – τα κεντρικά µοτίβα του συντηρητισµού Ο χαρακτήρας της συντηρητικής ιδεολογίας προκάλεσε ιδιαίτερα έντονες συζητήσεις και αντιπαραθέσεις. Για παράδειγµα, υποστηρίζεται συχνά ότι οι συντηρητικοί ξέρουν καλύτερα τι απορρίπτουν παρά τι προτιµούν. Υπό αυτή την έννοια, ο συντηρητισµός απεικονίζεται ως µια αρνητική φιλοσοφία, αφού σκοπός του είναι απλά να διακηρύσσει την αντίσταση στην αλλαγή ή τουλάχιστον να την αντιµετωπίζει µε καχυποψία. Ωστόσο, αν ο συντηρητισµός δεν σήµαινε παρά µόνο τη δουλική υπεράσπιση της καθεστηκυίας τάξης, τότε θα αποτελούσε µια απλή πολιτική στάση µάλλον παρά µια ιδεολογία. Πράγµατι, πολλοί άνθρωποι ή οµάδες µπορούν να θεωρηθούν «συντηρητικοί» µε την έννοια ότι ανθίστανται στην αλλαγή, αλλά σίγουρα δεν µπορεί να ειπωθεί ότι διαθέτουν κάποιο συντηρητικό πολιτικό πιστεύω. Για παράδειγµα, οι κοµµουνιστές της Σοβιετικής Ένωσης που αντιτάχθηκαν στην διάλυση της κολεκτιβιστικής οικονοµίας, καθώς και οι σοσιαλιστές που υπερασπίζονται στη ∆ύση τις κατακτήσεις του κράτους προνοίας ή της εθνικοποιηµένης βιοµηχανίας, µπορούν από κοινού να ταξινοµηθούν ως συντηρητικοί µε βάση τις ενέργειές τους, αλλά σίγουρα όχι όσον αφορά τις πολιτικές τους αρχές. Η επιθυµία της αντίστασης στην αλλαγή µπορεί να αποτελεί ένα σταθερό µοτίβο στους κόλπους του συντηρητισµού, αλλά αυτό που διακρίνει τους συντηρητικούς από τους οπαδούς των αντίπαλων πολιτικών πεποιθήσεων είναι ο χαρακτηριστικός τρόπος µε τον οποίο υποστηρίζουν αυτήν τη θέση. Ένα δεύτερο πρόβληµα είναι, πως όταν περιγράφουµε τον συντηρητισµό ως ιδεολογία κινδυνεύουµε να εκνευρίσουµε τους ίδιους τους συντηρητικούς. Οι τελευταίοι συχνά προτιµούν να χαρακτηρίζουν τις πεποιθήσεις τους σαν µια «πνευµατική στάση» η «κοινό νου», σε αντιδιαστολή προς κάθε «-ισµό» ή ιδεολογία. Ο Xιού Σέσιλ (Lord Hugh Cecil, 1912), για πα-

116


ράδειγµα, περιέγραψε τον συντηρητισµό σαν «µια φυσική προδιάθεση του ανθρώπινου νου». Άλλοι έχουν υποστηρίξει ότι αυτό που διακρίνει τον συντηρητισµό είναι η έµφασή του στην ιστορία και στην εµπειρία, καθώς και η απέχθειά του για την ορθολογική σκέψη. Όπως συζητήσαµε στο Πρώτο Κεφάλαιο, οι συντηρητικοί κατά κανόνα απορρίπτουν την «πολιτική αρχών» και αντίθετα υιοθετούν µια πολιτική στάση που υποστηρίζει τις υφιστάµενες παραδόσεις. Οι αντίπαλοί τους επίσης τονίζουν το ίδιο χαρακτηριστικό του συντηρητισµού, απεικονίζοντάς τον µερικές φορές σαν απλή και ανερµάτιστη απολογία των συµφερόντων της κυρίαρχης τάξης ή ελίτ. Ωστόσο, τόσο οι συντηρητικοί όσο και οι επικριτές τους αγνοούν κατ’ αυτό τον τρόπο τη βαρύτητα και το εύρος των θεωριών που υποστηρίζουν τον συντηρητικό «κοινό νου». Για παράδειγµα, ενώ οι συντηρητικοί προτιµούν να στηρίζουν τη σκέψη τους σε εµπειρικά και ιστορικά δεδοµένα µάλλον παρά σε αφηρηµένες αρχές, αυτή καθαυτή η προτίµησή τους βασίζεται πάνω σε συγκεκριµένες πεποιθήσεις - στην προκειµένη περίπτωση στην πίστη τους στους περιορισµούς του ορθολογισµού των ανθρώπινων όντων. Ο συντηρητισµός δεν είναι απλός πραγµατισµός (βλ. Kεφάλαιο 1) ούτε απλή ευκαιριοθηρία. Θεµελιώνεται σε ένα συγκεκριµένο σύνολο πολιτικών πεποιθήσεων που αφορούν τα ανθρώπινα όντα, τις κοινωνίες στις οποίες αυτά ζουν και τη σηµασία ενός ευδιάκριτου συνόλου πολιτικών αξιών. Εποµένως ορθά θα τον περιγράφαµε ως ιδεολογία, όπως είναι και ο φιλελευθερισµός και ο σοσιαλισµός. Οι πιο σηµαντικές από τις κεντρικές του πεποιθήσεις είναι οι ακόλουθες: • Η παράδοση • Η ανθρώπινη ατέλεια • Η οργανική κοινωνία • Η εξουσία • Η ιδιοκτησία H παράδοση Οι συντηρητικοί τάσσονται κατά της αλλαγής επικαλούµενοι µια σειρά από λόγους. Ένα κεντρικό µοτίβο που επανέρχεται στη συντηρητική σκέψη είναι η υπεράσπιση της παράδοσης, η επιθυµία να διατηρηθούν τα έθιµα και οι θεσµοί που έχουν εκάστοτε καθιερωθεί. Οι φιλελεύθεροι, αντιθέτως, ισχυρίζονται ότι οι κοινωνικοί θεσµοί δεν πρέπει να αποτιµούνται ανάλογα µε την αρχαιότητά τους, αλλά ανάλογα µε το βαθµό που ανταποκρίνονται στις ανάγκες και τα συµφέροντα των ατόµων. Αν κάποιος θεσµός δεν εκπληρώ-


117

νει αυτό τον όρο, τότε πρέπει να µεταρρυθµιστεί ή ίσως και να καταργηθεί. Για παράδειγµα, σε πολλές χώρες οι φιλελεύθεροι έχουν καταλήξει στο συµπέρασµα ότι στον σύγχρονο κόσµο η µοναρχία είναι θεσµός περιττός και πρέπει να καταργηθεί. Οι συντηρητικοί, ωστόσο, διαφωνούν έντονα, και αυτό για µια σειρά από λόγους. Πιστεύουν ότι τα έθιµα και οι θεσµοί πρέπει να συντηρούνται ακριβώς επειδή έχουν κατορθώσει να επιβιώσουν µέσα στην ιστορική τους διαδροµή. Για µερικούς συντηρητικούς τούτο το συµπέρασµα αντανακλά µια θρησκευτική πίστη. Αν πιστεύουµε ότι ο θεός, ο ∆ηµιουργός, έχει δώσει στον κόσµο τη µορφή του, τότε τα παραδοσιακά έθιµα και οι κοινωνικές πρακτικές θα πρέπει να θεωρούνται «θεόσταλτα». Ο Μπερκ, για παράδειγµα, πίστευε ότι η κοινωνία σχηµατίστηκε από τον «νόµο του ∆ηµιουργού µας» ή πάντως τον «φυσικό νόµο», όπως επίσης τον αποκαλούσε. Αν τυχόν τα ανθρώπινα όντα παρέµβουν στην τάξη του κόσµου, τότε έρχονται σε σύγκρουση µε τη βούληση του θεού και µάλλον χειροτερεύουν παρά βελτιώνουν τις τύχες της ανθρωπότητας. Από τον δέκατο όγδοο αιώνα όµως γίνεται ολοένα και πιο δύσκολο να υποστηριχθεί ότι η παράδοση αντανακλά τη θεία βούληση. Ο Μπερκ µπορούσε να πιστεύει ότι ο θεσµός της µοναρχίας µας είχε δοθεί από το θεό, επειδή ο θεσµός αυτός είχε εγκαθιδρυθεί από πολύ παλιά και ήταν ακόµη και τότε οικουµενικά σχεδόν αποδεκτός. Αλλά καθώς η πορεία της ιστορικής αλλαγής επιταχυνόταν, οι παλιές παραδόσεις αντικαθίσταντο από νέες και αυτές οι νέες παραδόσεις, λόγου χάρη οι ελεύθερες εκλογές και το καθολικό ανδρικό δικαίωµα ψήφου, εµφανίζονταν να έχουν σαφώς ανθρώπινη προέλευση αντί να είναι υπό οποιαδήποτε έννοια «θεόσταλτες». Ωστόσο, η θρησκευτικών καταβολών αντίρρηση στην αλλαγή παραµένει ζωντανή στις τάξεις των σύγχρονων ζηλωτιστών, οι οποίοι πιστεύουν ότι οι επιθυµίες του θεού έχουν αποκαλυφθεί στην ανθρωπότητα σαν οι αλήθειες που µας παρουσιάζει η κυριολεξία ερµηνεία των θρησκευτικών κειµένων. Η Νέα ∆εξιά των ΗΠΑ, για παράδειγµα, έχει επηρεαστεί βαθιά από το κίνηµα των «αναγεννηµένων» χριστιανών. Οι εκστρατείες του κινήµατος αυτού εναντίον του δικαιώµατος της έκτρωσης και υπέρ της επαναφοράς της σχολικής προσευχής στηρίζονται σε τελική ανάλυση σε µια ορισµένη ερµηνευτική προσέγγιση του ιερού κειµένου της Βίβλου. Οι ισλαµιστές ζηλωτιστές στα διάφορα µέρη της Μέσης Ανατολής και της βόρειας Αφρικής βασίζουν παροµοίως τις πεποιθήσεις τους στο νόµο της σαρίας, σύµφωνα µε τον οποίο οι µοιχαλίδες πρέπει να λιθοβολούνται µέχρι θανάτου, σύµφωνα

118


µε τα λόγια του Αλλάχ που αποκαλύφθηκαν στο Κοράνιο. Τη σχέση µεταξύ συντηρητισµού και θρησκευτικού ζηλωτισµού συζητούµε πιο διεξοδικά στο Κεφάλαιο 10. Οι περισσότεροι συντηρητικοί, ωστόσο, υποστηρίζουν την παράδοση χωρίς να χρειάζονται να επικαλεστούν τη θεϊκή προέλευσή της. Ο Μπερκ, για παράδειγµα, περιέγραψε την κοινωνία ως έναν συνεταιρισµό µεταξύ «των ζωντανών, των νεκρών και εκείνων που δεν έχουν ακόµη γεννηθεί». Ο βρετανός συγγραφές και δοκιµιογράφος Tσέστερτον (G.K. Chesterton) εξέφρασε την ίδια ιδέα ως εξής: «Παράδοση σηµαίνει, να αναγνωρίζεται δικαίωµα ψήφου στην πιο αφανή από όλες τις τάξεις: στους προγόνους µας. Είναι η δηµοκρατία των νεκρών. Η παράδοση αρνείται να υποταχθεί στην αλαζονική ολιγαρχία εκείνων που απλώς τυχαίνει να στέκονται σήµερα όρθιοι στα δυο τους πόδια.» Η παράδοση υπό αυτή την έννοια αντανακλά τη συσσωρευµένη σοφία του παρελθόντος. Οι θεσµοί και οι πρακτικές του παρελθόντος έχουν υποστεί τη «δοκιµασία του χρόνου» και άντεξαν – και συνεπώς πρέπει να συντηρούνται προς όφελος της παρούσας γενιάς, αλλά και των επερχόµενων. Η ιδέα της παράδοσης αντανακλά µια σχεδόν δαρβινική πεποίθηση, ότι εκείνοι οι θεσµοί και τα έθιµα που έχουν επιβιώσει, το κατόρθωσαν επειδή αποδείχθηκαν λειτουργικοί και πολύτιµοι. Έχουν εδραιωθεί µέσα από µια διαδικασία «φυσικής επιλογής» και έχουν αποδείξει την ικανότητά τους να επιβιώνουν. Οι συντηρητικοί της Βρετανίας, για παράδειγµα, υποστηρίζουν ότι ο θεσµός της µοναρχίας πρέπει να διατηρηθεί επειδή ενσαρκώνει τη σοφία της ιστορικής εµπειρίας. Το στέµµα ιδιαίτερα έχει παράσχει στο Ηνωµένο Βασίλειο (δηλαδή τη Βρετανία) µια εστία εθνικής αφοσίωσης και σεβασµού που βρίσκεται «υπεράνω» της κοµµατικής πολιτικής· εντελώς απλά, έχει λειτουργικότητα. Οι συντηρητικοί επίσης λατρεύουν την παράδοση, επειδή αυτή προσφέρει στο άτοµο µια αίσθηση ταυτότητας. Τα εδραιωµένα έθιµα και οι πρακτικές είναι αυτά που το άτοµο αναγνωρίζει, είναι πράγµατα οικεία και καθησυχαστικά. Η παράδοση εφοδιάζει ωστόσο τους ανθρώπους µε το αίσθηµα ότι έχουν «ρίζες», µε µια ιστορική αίσθηση του ποιοι είναι. Ο θεσµός της µοναρχίας, για παράδειγµα, συνδέει τους ανθρώπους µε το παρελθόν και τους εφοδιάζει µε ένα αίσθηµα ταυτότητας. Η αλλαγή, από την άλλη µεριά, είναι ταξίδι στο άγνωστο, µας δηµιουργεί αβεβαιότητα και ανασφάλεια απειλώντας έτσι την ευτυχία µας. Η παράδοση λοιπόν συνίσταται σε κάτι περισσότερο από το ότι κάποιοι πολιτικοί θεσµοί άντεξαν στη δοκιµασία


119

Έντµουντ Μπερκ (Edmund Burke, 1729-1797) Βρετανός πολιτικός και πολιτικός στοχαστής, γεννηµένος στο ∆ουβλίνο, ο Μπερκ θεωρείται συχνά ο πατέρας της αγγλοαµερικανικής συντηρητικής παράδοσης. Ως ουίγος αντιµετώπισε ευνοϊκά την Αµερικανική Επανάσταση του 1776, αλλά απέκτησε τη φήµη του ως συντηρητικού µέσα από την αδιάλλακτη κριτική της Γαλλικής Επανάστασης του 1789, την οποία παρουσίασε στους Στοχασµούς πάνω στην επανάσταση στη Γαλλία (Reflections on the Revolution in France, 1790). Ο Μπερκ αντιτάχθηκε πεισµατικά στην προσπάθεια ανάπλασης της γαλλικής πολιτικής ζωής σύµφωνα µε οποιεσδήποτε αφηρηµένες αρχές, όπως ήταν η ελευθερία, η ισότητα και η αδελφότητα. Υποστήριζε αντίθετα ότι η σοφία ενυπάρχει σε µεγάλο βαθµό στην εµπειρία, στην παράδοση και στην ιστορία. Ωστόσο, δεχόταν ότι η γαλλική µοναρχία ήταν εν µέρει υπεύθυνη για τη µοίρα της, καθώς είχε πεισµατικά αρνηθεί να «αλλάξει ώστε να συντηρηθεί». Ο Μπερκ είχε µια απαισιόδοξη αντίληψη για την κυβέρνηση, αναγνωρίζοντας ότι αυτή, µολονότι µπορεί να αποτρέψει το κακό, σπάνια προάγει το αγαθό. Υποστήριξε επίσης την κλασική πολιτική οικονοµία του Άνταµ Σµιθ (βλ. Kεφάλαιο 2) και θεωρούσε τις δυνάµεις της αγοράς ως «φυσικό νόµο».

του χρόνου. Περικλείει όλα εκείνα τα έθιµα και τις κοινωνικές πρακτικές που µας είναι οικείες και µας δηµιουργούν το αίσθηµα της ασφάλειας και του ανήκειν – και που κυµαίνονται από την εµµονή να φορούν παραδοσιακές τηβέννους και περούκες οι δικαστές µέχρι τις εκστρατείες για τη διατήρηση του παραδοσιακού χρωµατισµού των ταχυδροµικών κιβωτίων ή των τηλεφωνικών θαλάµων. H ανθρώπινη ατέλεια Από πολλές πλευρές ο συντηρητισµός είναι µια «φιλοσοφία της ανθρώπινης ατέλειας» (O’Sullivan, 1976). Άλλες ιδεολογίες υποθέτουν ότι τα ανθρώπινα όντα είναι από τη φύση τους «καλά», ή ότι µπορούν να γίνουν καλύτερα αν οι κοινωνικές συνθήκες βελτιωθούν. Στην πιο ακραία τους µορφή, τέτοιες απόψεις είναι ουτοπικές και οραµατίζονται τη βελτιωσιµότητα του ανθρώπινου είδους και τη δηµιουργία µιας ιδανικής κοινωνίας. Οι συντηρητικοί απορρίπτουν όµως αυτές τις ιδέες ως, στην καλύτερη των περιπτώσεων, ιδεαλιστικά όνειρα και αντιθέτως βασίζουν τις θεωρίες τους στην πεποίθηση ότι τα ανθρώπινα όντα είναι και δεν µπορούν παρά να είναι ατελή. Η ιδέα της ανθρώπινης ατέλειας µπορεί να σηµαίνει πολλά πράγµατα. Καταρχάς, τα ανθρώπινα όντα θεωρούνται πλάσµατα εξαρτηµένα και ψυ-

120


χολογικά περιορισµένα. Κατά την άποψη των συντηρητικών, οι άνθρωποι φοβούνται την αποµόνωση και την αστάθεια. Έλκονται ψυχολογικά από το ασφαλές και το οικείο και πάνω από όλα αναζητούν τη σιγουριά που δίνει το «να γνωρίζεις τη θέση σου». Ένα τέτοιο πορτραίτο της ανθρώπινης φύσης είναι πολύ διαφορετικό από την εικόνα του ανθρώπου που στηρίζεται στις δικές του δυνάµεις, διέπεται από επιχειρηµατικό πνεύµα και «µεγιστοποιεί την ωφελιµότητα», όπως την είχαν σκιαγραφήσει οι πρώιµοι φιλελεύθεροι. Η πεποίθηση ότι τα άτοµα επιθυµούν την ασφάλεια και θέλουν να νιώθουν ότι κάπου ανήκουν έκανε τους συντηρητικούς να τονίζουν τη σηµασία της κοινωνικής ευταξίας και να είναι καχύποπτοι απέναντι στα θέλγητρα της ελευθερίας. Η ευταξία διασφαλίζει µια ανθρώπινη ζωή σταθερή και προβλέψιµη, που παρέχει ασφάλεια σε έναν αβέβαιο κόσµο. Η ελευθερία, από την άλλη µεριά, αναγκάζει τα άτοµα να κάνουν επιλογές και εγκυµονεί την αλλαγή και την αβεβαιότητα. Συχνά οι συντηρητικοί, απηχώντας τις απόψεις του Τόµας Χοµπς, θυσιάζουν πρόθυµα την ελευθερία για χάρη της κοινωνικής ευταξίας. Ενώ άλλες πολιτικές φιλοσοφίες ανιχνεύουν την προέλευση της ανήθικης ή εγκληµατικής συµπεριφοράς στην κοινωνία, οι συντηρητικοί πιστεύουν ότι οι αιτίες της βρίσκονται ριζωµένες στο κάθε άτοµο. Τα ανθρώπινα πλάσµατα θεωρούνται ότι είναι ηθικά ατελή. Οι συντηρητικοί προσυπογράφουν µια απαισιόδοξη ή και χοµπσιανή αντίληψη για την ανθρώπινη φύση. Θεωρούν ότι ο άνθρωπος είναι εγγενώς εγωιστικό και άπληστο ον, και οπωσδήποτε ελάχιστα τελειοποιήσιµο. Μερικοί συντηρητικοί στηρίζουν αυτή την πεποίθηση στη θρησκευτική τους πίστη στο δόγµα του προπατορικού αµαρτήµατος. Το έγκληµα δεν είναι προϊόν κάποιων κοινωνικών συνθηκών, λόγου χάρη της φτώχειας ή της ανισότητας, αλλά αποτελεί µάλλον συνέπεια των φυσικών ενστίκτων και ορέξεων των ανθρώπων. Οι άνθρωποι πειθαναγκάζονται να συµπεριφερθούν πολιτισµένα µόνο αν τους απαγορευθεί να εκφράζουν τις βίαιες και αντικοινωνικές τους παρορµήσεις. Το µόνο αποτελεσµατικό µέσο αποτροπής είναι ο νόµος, αν συνοδεύεται από τη βεβαιότητα ότι θα εφαρµοστεί µε αυστηρότητα. Η έκνοµη συµπεριφορά αποθαρρύνεται µόνο µε το φόβο της τιµωρίας, για αυτό και οι συντηρητικοί συχνά υπερασπίζονται τον αυστηρό ποινικό κολασµό - τις µακροχρόνιες φυλακίσεις, τις σωµατικές τιµωρίες και ακόµη και τη θανατική ποινή. Για τους συντηρητικούς, ο ρόλος του νόµου δεν είναι να προασπίζει την ελευθερία αλλά να διατηρεί την ευταξία. Οι έννοιες του «νόµου» και της «ευταξί-


121

Τόµας Χοµπς (Thomas Hobbes, 1588-1679) Άγγλος πολιτικός φιλόσοφος. Ο Χοµπς, γιος κατώτερου κληρικού που αργότερα εγκατέλειψε την οικογένειά του, προσλήφθηκε παιδαγωγός του διαδόχου του βρετανικού θρόνου και έζησε υπό την προστασία της αριστοκρατικής οικογένειας των Kάβεντις. Γράφοντας στην εποχή αβεβαιότητας και πολιτικής αναταραχής που ακολούθησε την Αγγλική Επανάσταση, ο Χοµπς υπήρξε ο πρώτος στοχαστής µετά τον Αριστοτέλη που ανέπτυξε µια περιεκτική θεωρία της φύσης και της ανθρώπινης συµπεριφοράς. Το κλασικό του έργο, o Λεβιάθαν (Leviathan, 1651), υπερασπίστηκε την απολυταρχική διακυβέρνηση ως τη µόνη εναλλακτική λύση στην αναρχία και στην αταξία και διατύπωσε την άποψη ότι οι πολίτες οφείλουν απεριόριστη υποταγή στο κράτος. Με αυτό τον τρόπο ο Χοµπς επεξεργάστηκε µια ορθολογική υπεράσπιση του αυταρχισµού (βλ. παρακάτω, στο ίδιο κεφάλαιο), η οποία, ωστόσο, απογοήτευσε τους υποστηρικτές της θεωρίας της ελέω θεού µοναρχίας. Τα γραπτά του, µε την ατοµικιστική τους µεθοδολογία και τη χρήση της θεωρίας του κοινωνικού συµβολαίου προοιωνίζονταν τον πρώιµο φιλελευθερισµό.

ας» συνδέονται τόσο στενά στον συντηρητικό νου, ώστε σχεδόν συγχέονται σε µια και την αυτή έννοια. Οι συντηρητικοί θεωρούν επίσης ότι οι διανοητικές δυνάµεις της ανθρωπότητας είναι περιορισµένες. Πιστεύουν ότι ο κόσµος είναι, απλούστατα, πολύ περίπλοκος για να µπορέσει ο ανθρώπινος λόγος να τον συλλάβει πλήρως. Ο πολιτικός κόσµος, κατά τη διατύπωση του βρετανού πολιτικού φιλόσοφου Mάικλ Όουξοτ (Michael Oakeshott, 1901-1990) είναι «ένα πέλαγος που δεν έχει ούτε τέλος ούτε πυθµένα». Αυτό µας εξηγεί και για ποιο λόγο οι συντηρητικοί αντιµετωπίζουν τόσο καχύποπτα τις αφηρηµένες ιδέες και τα συστήµατα σκέψης που διατείνονται ότι κατανοούν πράγµατα, τα οποία οι ίδιοι πιστεύουν ότι είναι ακατανόητα. Οι συντηρητικοί προτιµούν να βασίζουν τις ιδέες τους στην εµπειρία και στην ιστορία· υιοθετούν µια προσεκτική, µετριοπαθή και πάνω από όλα πραγµατιστική προσέγγιση του κόσµου, αποφεύγοντας όσο µπορούν τις δογµατικές πεποιθήσεις. Οι ορθολογιστικές ιδεολογίες, όπως ο φιλελευθερισµός και ο σοσιαλισµός, υπεραµύνονται των µεταρρυθµίσεων ή ακόµη και της επανάστασης, πιστεύοντας ότι τα ανθρώπινα όντα είναι ικανά να κατανοήσουν τον κόσµο και εποµένως µπορούν να δουν µε ποιόν τρόπο µπορεί αυτός να βελτιωθεί. Οι συντηρητικοί πιστεύουν ότι αυτός ο ορθολογισµός (βλ. Kεφάλαιο 2) είναι µια στάση αλαζονική και πλανηµένη. Οι µεγαλόστοµες πολιτικές αρχές, όπως

122


«τα δικαιώµατα του ανθρώπου», η «ισότητα» και η «κοινωνική δικαιοσύνη» γίνονται πολύ επικίνδυνες αν τυχόν θεωρήσουµε ότι µας παρέχουν κάποιο σχέδιο για τη µεταρρύθµιση ή την ανάπλαση του κόσµου. Για τον ίδιο λόγο οι συντηρητικοί ισχυρίζονται ότι οι µεταρρυθµίσεις και οι επαναστάσεις αντί να βελτιώσουν τα πράγµατα συχνά φέρνουν περισσότερο πόνο και δυστυχία. Έχουν λόγου χάρη επανειληµµένα τονίσει ότι η Γαλλική και η Ρωσική Επανάσταση δεν κατέληξαν παρά µόνο σε νέες µορφές τροµοκρατίας και καταπίεσης, οι οποίες πολύ απείχαν από τα ουτοπικά οράµατα που είχαν εµπνεύσει τους ίδιους τους επαναστάτες. Για τον συντηρητικό, το να µην κάνεις τίποτε µπορεί να είναι προτιµότερο από το να κάνεις κάτι, και πάντοτε πρέπει να διασφαλίζουµε ότι, όπως είπε ο Όουξοτ, «η θεραπεία δεν θα αποδειχθεί χειρότερη από την ασθένεια». H οργανική κοινωνία Η συντηρητική αντίληψη περί κοινωνίας είναι πολύ διαφορετική από τη φιλελεύθερη. Οι φιλελεύθεροι πιστεύουν ότι η ανθρώπινη κοινωνία προκύπτει από τις ελεύθερες πράξεις των ατόµων, που καθένα στοχεύει στην επιδίωξη του δικού του συµφέροντος. Οι κοινωνικές οµάδες και ενώσεις είναι λοιπόν «συµβατικές», αφού συγκροτούνται σε εθελοντική βάση. Οι συντηρητικοί ελευθεριστές, που ελκύονται από τις φιλελεύθερες ιδέες της ελεύθερης αγοράς, διάκεινται επίσης ευµενώς προς αυτή την άποψη. Η πρωθυπουργός της Βρετανίας Mάργκαρετ Θάτσερ, για παράδειγµα, ισχυρίστηκε ότι «δεν υπάρχει αυτό το πράγµα που λέγεται κοινωνία, υπάρχουν µόνον τα άτοµα και οι οικογένειές τους». Οι παραδοσιακοί συντηρητικοί, από την άλλη µεριά, πιστεύουν ότι αυτή είναι µια ατοµιστική εικόνα της κοινωνίας, που βασίζεται στην πρόφαση ότι τα άτοµα στηρίζονται, ή θέλουν να στηρίζονται, στις δικές τους δυνάµεις. Όπως εξηγήσαµε νωρίτερα όµως, οι συντηρητικοί πιστεύουν ότι τα ανθρώπινα όντα είναι στην πραγµατικότητα εξαρτηµένες υπάρξεις, που αποζητούν την ασφάλεια. ∆εν υπάρχουν και ούτε µπορούν να υπάρξουν έξω από την κοινωνία, αλλά αντιθέτως έχουν απεγνωσµένη ανάγκη να ανήκουν κάπου, να έχουν «ρίζες» στην κοινωνία. Το άτοµο δεν µπορεί να υπάρξει χωριστά από την κοινωνία, αλλά είναι µέρος των κοινωνικών οµάδων µέσα στις οποίες ανατρέφεται: οικογένεια, παρέα, συνεργάτες ή συνάδελφοι, τοπική κοινότητα ή ακόµη και το έθνος. Αυτές οι οµάδες νοηµατοδοτούν την ατοµική ζωή και της παρέχουν ασφάλεια. Κατά συνέπεια, οι παραδοσιακοί


123

Απόψεις για την…ανθρώπινη φύση Οι φιλελεύθεροι θεωρούν την ανθρώπινη φύση ως ένα σύνολο έµφυτων ιδιοτήτων, που είναι εγγενείς σε κάθε άτοµο. Ελάχιστα τονίζουν τη διαµορφωτική επίδραση των κοινωνικών και ιστορικών συνθηκών. Οι άνθρωποι είναι ιδιοτελή όντα που στηρίζονται στις δικές τους δυνάµεις, αλλά κυβερνώνται επίσης από τον ορθό λόγο και µπορούν να αναπτύξουν την προσωπικότητά τους, ιδιαίτερα µέσα από την παιδεία. Οι συντηρητικοί πιστεύουν ότι οι τα ανθρώπινα όντα ουσιαστικά είναι πλάσµατα περιορισµένα, που αναζητούν την ασφάλεια και προσελκύονται από το γνωστό, το οικείο, το δοκιµασµένο και ελεγµένο. Η ανθρώπινη ορθολογικότητα δεν µας παρέχει ασφαλείς βάσεις και η ηθική διαφθορά λανθάνει µέσα σε κάθε άτοµο. Η σηµερινή Νέα ∆εξιά ωστόσο εγκολπώνεται µια ορισµένη µορφή εγωιστικού ατοµικισµού. Oι σοσιαλιστές θεωρούν τους ανθρώπους ως ουσιαστικά κοινωνικά όντα, των οποίων οι ικανότητες και η συµπεριφορά διαµορφώνονται περισσότερο από την ανατροφή, και ιδιαίτερα από τη δηµιουργική τους εργασία, παρά από τη φύση. Η ενδιάθετη τάση των ανθρώπων για συνεργασία, κοινωνικότητα και ορθολογικότητα σηµαίνει ότι υφίστανται σηµαντικές προοπτικές για τη βελτίωση και για την προσωπική ανάπτυξη καθενός. Οι αναρχικοί αντιλαµβάνονται την ανθρώπινη φύση µε ιδιαίτερα αισιόδοξους όρους. Θεωρούν ότι οι άνθρωποι είτε έχουν µια ισχυρή προδιάθεση για κοινωνική, οµαδική και συνεργατική συµπεριφορά, όντας απολύτως ικανοί να διατηρούν την ευταξία µέσα από τη συλλογική τους προσπάθεια, είτε θεωρούν ότι οι άνθρωποι επιδιώκουν βασικά το ατοµικό τους συµφέρον, αλλά πάντως διαπνέονται από τον ορθό λόγο. Οι φασίστες πιστεύουν ότι οι άνθρωποι κυβερνώνται από τη βούληση και από άλλα µη ορθολογικά κίνητρα, και κυρίως από τη βαθιά αίσθηση του ότι ανήκουν σε µια ορισµένη κοινότητα - στο έθνος ή τη φυλή. Αν και οι µάζες είναι πλασµένες για να υπηρετούν και να υπακούουν τους ηγέτες, πάντως τα µέλη της ελίτ της εθνικής κοινότητας έχουν την ικανότητα της προσωπικής αναβάπτισης ώστε να µπορούν να µεταµορφωθούν σε «νέους ανθρώπους» µε την αφοσίωσή τους στην εθνική η στη φυλετική υπόθεση. Οι φεµινίστριες και οι φεµινιστές συνήθως πιστεύουν ότι οι άντρες και οι γυναίκες συµµερίζονται µια κοινή ανθρώπινη φύση, ενώ οι διαφορές γένους τους επιβάλλονται από πολιτισµικούς ή κοινωνικούς παράγοντες. Οι «αποσχιστικές» φεµινίστριες, ωστόσο, υποστηρίζουν ότι οι άντρες έχουν γενετική προδιάθεση προς την κυριαρχία και τη σκληρότητα, ενώ οι γυναίκες έχουν προικοδοτηθεί από τη φύση µε τις αρετές της συµπόνιας και της δηµιουργικότητας, και µε φιλειρηνικό πνεύµα.

124


Οι οικολόγοι, ιδιαίτερα οι «βαθείς» οικολόγοι, βλέπουν την ανθρώπινη φύση ως µέρος του ευρύτερου οικοσυστήµατος ή ακόµη και ως κοµάτι του ίδιου του φυσικού κόσµου. Ο υλισµός, η απληστία και ο εγωισµός συνεπώς αντικατοπτρίζουν την έκταση στην οποία οι άνθρωποι έχουν αποξενωθεί από την ολοκληρωµένη ενότητα της ζωής και εποµένως από την ίδια τους την αληθινή φύση. Η ανθρώπινη ολοκλήρωση απαιτεί λοιπόν την επιστροφή στη φύση.

συντηρητικοί αρνούνται να συλλάβουν την ελευθερία µε όρους «αποθετικής ελευθερίας», η οποία απαιτεί το άτοµο να «αφήνεται στην ησυχία του». Ελευθερία σηµαίνει µάλλον την πρόθυµη αποδοχή των κοινωνικών υποχρεώσεων και δεσµών από τα άτοµα, τα οποία αναγνωρίζουν την αξία αυτών των δεσµών. Ελευθερία σηµαίνει «να κάνεις το καθήκον σου». Για παράδειγµα, οι γονείς που νουθετούν τα παιδιά τους για το πώς πρέπει αυτά να συµπεριφέρονται, δεν περιορίζουν την ελευθερία τους, αλλά αντιθέτως τους παρέχουν καθοδήγηση προς όφελος των ίδιων των παιδιών. Το να ενεργεί το παιδί όπως πρέπει και να συµµορφώνεται προς τις υποδείξεις των γονέων του σηµαίνει ότι ενεργεί ελεύθερα, αναγνωρίζοντας τις υποχρεώσεις του. Οι συντηρητικοί πιστεύουν ότι µια κοινωνία όπου τα άτοµα γνωρίζουν µόνον τα δικαιώµατά τους και όχι τα καθήκοντά τους είναι µια ατοµιστική κοινωνία χωρίς ρίζες. Πράγµατι, οι δεσµοί του καθήκοντος και της υποχρέωσης είναι που συνέχουν την κοινωνία. Οι συντηρητικοί θεωρούν λοιπόν ότι οι κοινωνικές οµάδες σχηµατίζονται µε «φυσικό» τρόπο µάλλον παρά µέσα από κάποια µορφή συνειδητού ή εθελοντικού συµβολαίου. Η κοινωνία προκύπτει από τη φυσική αναγκαιότητα. Η οικογένεια, ο πιο βασικός και πιο σηµαντικός κοινωνικός θεσµός, αναπτύσσεται µέσα από την απλή ανάγκη να φέρουµε στον κόσµο παιδιά και να τα αναθρέψουµε. Είναι ανόητο να πούµε ότι τα παιδιά έχουν συναινέσει µέσω κάποιου «συµβολαίου» να συνδεθούν µε την οικογένειά τους. Απλά µεγαλώνουν µέσα στους κόλπους της, ανατρέφονται και καθοδηγούνται από αυτήν. Η κοινωνία προϋπάρχει του ατόµου και το βοηθάει να σχηµατίσει το χαρακτήρα και την προσωπικότητά του. Η κοινωνία γίνεται λοιπόν αντιληπτή από τους συντηρητικούς σαν µια οντότητα ζωντανή, σαν ένας οργανισµός του οποίου τα µέρη συνεργάζονται, όπως ακριβώς κάνουν στον ανθρώπινο οργανισµό ο εγκέφαλος, η καρδιά, οι πνεύµονες και το συκώτι. Κάθε µέρος αυτής της οργανικής κοινωνίας –η οικογένεια, η εκκλησία, οι επιχειρήσεις, η κυβέρνηση και τα υπόλοιπα – επιτελεί ένα συγκεκριµένο


125

ρόλο στη διατήρηση του συνόλου και της «υγείας» της κοινωνίας. Η κοινωνία λοιπόν δεν είναι καµιά «µηχανή», όπως πιστεύουν οι φιλελεύθεροι, την οποία κατασκευάζουν κάποια ορθολογικά άτοµα και µπορούν να την επισκευάσουν, να την ξαναφτιάξουν και να τη βελτιώσουν κατά βούληση. Αν η κοινωνία έχει φύση οργανική, αυτό σηµαίνει πως η δοµή της και οι θεσµοί της έχουν διαµορφωθεί από φυσικές δυνάµεις και εποµένως ο ιστός της πρέπει να συντηρείται µε σεβασµό από τα άτοµα που ζουν στους κόλπους της. Η οικογένεια είναι ο θεµελιώδης θεσµός της κοινωνίας και συνάµα, από πολλές απόψεις, το αρχέτυπο όλων των άλλων κοινωνικών θεσµών. Η οικογένεια πρέπει λοιπόν να προστατεύεται και, αν είναι αναγκαίο, να ενισχύεται. Η οικογένεια δεν έχει σχεδιαστεί από κανέναν κοινωνικό ή πολιτικό στοχαστή, αλλά είναι προϊόν των «φυσιολογικών» κοινωνικών παρορµήσεων, όπως είναι η αγάπη, το στοργικό ενδιαφέρον και η υπευθυνότητα. Η οικογένεια παρέχει σε όλα τα µέλη της, και ιδιαίτερα στα παιδιά, ασφάλεια και επίσης διδάσκει στα άτοµα την αξία του καθήκοντος και την ανάγκη του σεβασµού προς τους άλλους. Οι συντηρητικοί θεωρούν λοιπόν ότι η υγιής οικογενειακή ζωή είναι ουσιώδης για τη σταθερότητα της κοινωνίας. Πράγµατι, µια από τις χαρακτηριστικές θεµατικές της σύγχρονης συντηρητικής σκέψης είναι η «υπεράσπιση της οικογένειας» και η ανάγκη να επιστρέψουµε στις «οικογενειακές αξίες» ώστε να αποκρούσουµε τη διπλή απειλή της ανεκτικότητας και του υλισµού. Ο συντηρητισµός διαφέρει επίσης από άλλες πολιτικές ιδεολογίες επειδή τονίζει την κοινωνική αξία της θρησκείας. Η θρησκεία µπορεί να θεωρηθεί όχι µόνον ως πνευµατικό φαινόµενο, αλλά και ως το βασικό συνεκτικό υλικό της κοινωνίας. Οι συντηρητικοί πιστεύουν ότι όλες οι κοινωνίες χρειάζονται να διατηρούν τη συνοχή τους µέσα από ένα σύνολο αξιών και πεποιθήσεων το οποίο συµµερίζονται όλα τα µέλη τους, και ότι έναν τέτοιο ηθικό συνεκτικό ιστό παρέχει στην κοινωνία η θρησκεία. Κατά συνέπεια, αναπτύσσεται µια στενή σχέση µεταξύ συντηρητισµού και θρησκείας. Στην Αγγλία η αγγλικανική εκκλησία περιγράφεται συνήθως ως «το Συντηρητικό Κόµµα σε ώρα προσευχής», έστω και αν η σχέση µεταξύ αυτών των δύο θεσµών δοκιµάστηκε έντονα όταν οι κυβερνήσεις Θάτσερ και Μέητζορ υιοθέτησαν τις αρχές της ελεύθερης αγοράς. Τα χριστιανοδηµοκρατικά κόµµατα σ’ όλη την ηπειρωτική Ευρώπη προάγουν ανοιχτά τις αρετές της χριστιανικής πίστης και το Ιταλικό Χριστιανοδηµοκρατικό Κόµµα απολαµβάνει ιδιαίτερα στενές σχέσεις µε το Βατικανό.

126


Οι συντηρητικοί δεν είναι καθόλου πρόθυµοι να αφήσουν τα ηθικά ζητήµατα την κρίση του ατόµου, όπως προτείνουν, για παράδειγµα, οι ελευθεριστές σαν τον Τζων Στιούαρτ Μιλ (βλ. Kεφάλαιο 2). Αν η ηθική αποτελεί ζήτηµα προσωπικής επιλογής, τότε ολόκληρο το ηθικό οικοδόµηµα της κοινωνίας τίθεται υπό αµφισβήτηση – και µαζί του, τα θεµέλια επάνω στα οποία εδράζεται η κοινωνική τάξη. Η ηθική είναι λοιπόν κοινωνικό ζήτηµα, όχι απλά προσωπική προτίµηση. Συνεπώς, η κοινωνία έχει το δικαίωµα της αυτοπροστασίας, και το ασκεί προάγοντας ένα σύνολο πεποιθήσεων και αξιών που όλοι συµµερίζονται. Αυτό µπορεί να επιτευχθεί µε την καλλιέργεια του σεβασµού προς τη θρησκεία και την εκκλησία, αλλά και, αν τυχόν παραστεί ανάγκη, µε την προσφυγή στην ισχύ του νόµου. Οι συντηρητικοί πιστεύουν ότι ο νόµος δεν πρέπει µόνο να διατηρεί τη δηµόσια ευταξία, αλλά και να υπερασπίζεται και να υποστηρίζει ορισµένες ηθικές αρχές. Μέτρα που οι φιλελεύθεροι θα απέκρουαν, για παράδειγµα η απαγόρευση της βλασφηµίας ή η επιβολή λογοκρισίας, συχνά νοµιµοποιούνται από τους συντηρητικούς ακριβώς επάνω σ’ αυτήν τη βάση. Κατά την άποψή τους, αυτά που παρακολουθούν οι άνθρωποι στην τηλεόραση ή διαβάζουν στα βιβλία και στις εφηµερίδες πρέπει να υπόκεινται στην καθοδήγηση των νόµων, αφού η κοινωνία πρέπει να προστατεύεται από την ανηθικότητα. Ένας άλλος κοινωνικός θεσµός τον οποίο οι συντηρητικοί αντιµετωπίζουν µε ιδιαίτερο σεβασµό είναι το έθνος. Τα έθνη, όπως και οι οικογένειες, σχηµατίζονται µε τρόπο φυσικό. Φτιάχνονται δηλαδή από τη φυσική έλξη που αναπτύσσεται µεταξύ ανθρώπων οι οποίοι έχουν κοινή γλώσσα, ιστορία, πολιτισµό και παραδόσεις. Οι συντηρητικοί ισχυρίζονται ότι οι άνθρωποι έλκονται προς τους άλλους ανθρώπους µε τους οποίους έχουν οµοιότητες, επειδή αναζητούν την ασφάλεια και την αίσθηση ότι κάπου ανήκουν. Ο πατριωτισµός (βλ. Kεφάλαιο 5) είναι συνεπώς ένα ένστικτο φυσιολογικό και υγιές. Ταυτοχρόνως, κατά τους συντηρητικούς, η καχυποψία ή ακόµη και η προκατάληψη απέναντι στους ξένους είναι επίσης φυσιολογική, καθώς οι άνθρωποι που προέρχονται από ξένους πολιτισµούς µπορεί να θέσουν σε κίνδυνο την κοινωνική συνοχή. Ο Μπερκ ήταν ανάµεσα στους πρώτους που υποστήριξαν ότι τέτοια ανορθολογικά αισθήµατα και προκαταλήψεις είναι συµπεριφορές φυσιολογικές και µάλιστα εποικοδοµητικές, στο βαθµό που συντελούν στη «σύσφιξη των κοινωνικών δεσµών». Οι συντηρητικές εκστρατείες εναντίον της άφιξης µεταναστών ξεκινούν ακριβώς από τέτοιες πεποιθήσεις, όπως στην περίπτωση του Ήνοχ Πάουελ (Εnoch Powell) περί


127

Απόψεις για την… κοινωνία Οι φιλελεύθεροι δεν θεωρούν την κοινωνία ως αυθύπαρκτη οντότητα, αλλά ως συνάθροιση ατόµων. Στο βαθµό που υπάρχει η κοινωνία σχηµατίζεται µέσα από εθελοντικές και συµβατικές συµφωνίες µεταξύ των ανθρώπων, που ενδιαφέρονται να προαγάγουν το ατοµικό τους συµφέρον. Έχουµε, ωστόσο, στην κοινωνία µια γενική εξισορρόπηση των ατοµικών συµφερόντων η οποία τείνει στην προαγωγή της αρµονίας και της ισορροπίας. Οι συντηρητικοί βλέπουν την κοινωνία ως ενιαίο οργανισµό, µια ζωντανή οντότητα. Εποµένως, η κοινωνία υπάρχει έξω και πέρα από το άτοµο και υπό αυτή την έννοια προηγείται του ατόµου· συντηρεί τη συνοχή της µέσα από τους δεσµούς της παράδοσης, της εξουσίας και της επίκοινης ηθικής. Η Νέα ∆εξιά, ωστόσο, µια ορισµένη υποστηρίζει µια µορφή φιλελεύθερου ατοµισµού. Οι σοσιαλιστές αντιλαµβάνονται παραδοσιακά την κοινωνία µε όρους άνισης ταξικής δύναµης. Θεωρούν ότι οι οικονοµικές και περιουσιακές διακρίσεις είναι πιο θεµελιώδεις και ουσιαστικές από οποιονδήποτε ευρύτερο κοινωνικό δεσµό. Οι µαρξιστές πιστεύουν ότι η κοινωνία χαρακτηρίζεται από την ταξική πάλη και ισχυρίζονται ότι µόνο µια αταξική κοινωνία µπορεί να είναι σταθερή και συνεκτική. Οι αναρχικοί πιστεύουν ότι η κοινωνία χαρακτηρίζεται από αυθόρµητη και φυσική αρµονία, βασισµένη στη φυσική ανθρώπινη προδιάθεση για συνεργασία και κοινωνικότητα. Εποµένως, η κοινωνική σύγκρουση και δυσαρµονία αποτελούν σαφώς µη φυσιολογικές καταστάσεις, οι οποίες παράγονται από την ύπαρξη της πολιτικής εξουσίας και της οικονοµικής ανισότητας. Οι εθνικιστές βλέπουν την κοινωνία µε όρους πολιτισµικής ή εθνοτικής ιδιαιτερότητας. Κατ’ αυτούς, η κοινωνία χαρακτηρίζεται από τις επίκοινες αξίες και πεποιθήσεις της, οι οποίες σε τελική ανάλυση είναι ριζωµένες στην κοινή εθνική ταυτότητα. Αυτό ενδεχοµένως σηµαίνει ότι οι πολυεθνικές κοινωνίες είναι εγγενώς ασταθείς. Οι φασίστες θεωρούν την κοινωνία ως ένα ενιαίο οργανικό όλο, πράγµα που σηµαίνει ότι η ατοµική ύπαρξη δεν έχει νόηµα εκτός αν είναι αφιερωµένη στο κοινό αντί στο προσωπικό καλό. Ωστόσο, µέλη της κοινωνίας δεν µπορούν να γίνουν όλοι, αλλά µόνον όσοι εκπληρώνουν ορισµένα αυστηρά εθνικά ή φυλετικά κριτήρια. Οι φεµινίστριες και οι φεµινιστές αντιλαµβάνονται την κοινωνία ως πατριαρχικό θεσµό που χαρακτηρίζεται από την τεχνητή διάκριση µεταξύ «δηµόσιας» και «ιδιωτικής» σφαίρας της ζωής. Η κοινωνία µπορεί λοιπόν να θεωρηθεί ως οργανωµένη υποκρισία, η οποία αποσκοπεί στο να επιβάλει και να εµπεδώσει το ανδροκρατικό σύστηµα.

128


τα τέλη της δεκαετίας του 1960, ο οποίος προειδοποιούσε ότι αν αυξανόταν το µεταναστευτικό κύµα των µαύρων προς τη Βρετανία θα προκαλούσε αυξανόµενη εχθρότητα στη φιλοξενούσα λευκή κοινότητα και ίσως ρατσιστικές βιαιοπραγίες. Ενώ οι φιλελεύθεροι ευνοούν τον κοινωνικό και πολιτισµικό πλουραλισµό (βλ. Kεφάλαιο 2), οι συντηρητικοί αµφισβητούν ακόµη και αυτή την ίδια την ιδέα της πολυπολιτισµικής ή πολυφυλετικής κοινωνίας. Είναι σαφές, ότι οι συντηρητικοί δεν συµµερίζονται τις διεθνιστικές πεποιθήσεις των φιλελεύθερων και των σοσιαλιστών. Θεωρούν ότι δεν υπάρχει καµιά οικουµενική ανθρώπινη φύση, µια κοινή ανθρώπινη ταυτότητα, όπου µετέχουν όλοι, αλλά αντιθέτως η ανθρωπότητα δεν είναι παρά ένα σύνολο χωριστών εθνοτήτων, καθεµιά από τις οποίες επιζητεί να διατηρήσει τον διακριτό και µοναδικό χαρακτήρα της και φυσιολογικά τρέφει καχυποψία για τις προθέσεις και τη συµπεριφορά των άλλων εθνοτήτων. Αυτό έχει γίνει εµφανές στη ανάπτυξη του λεγόµενου ευρωσκεπτικισµού στους κόλπους του βρετανικού Συντηρητικού Κόµµατος, τον οποίο προκάλεσαν οι τάσεις για πολιτική και οικονοµική ενότητα µέσα στην Ευρωπαϊκή Ένωση. H εξουσία Μια ακόµη θεµατική που χαρακτηρίζει τον συντηρητισµό είναι η έµφαση την οποία δίνει στη σηµασία της εξουσίας. Οι συντηρητικοί δεν δέχονται την φιλελεύθερη άποψη, ότι η εξουσία πηγάζει από ένα συµβόλαιο µεταξύ ελεύθερων ατόµων. Κατά τη φιλελεύθερη θεωρία, η εξουσία εγκαθιδρύεται από τα άτοµα και για το δικό τους όφελος. Αντιθέτως, οι συντηρητικοί πιστεύουν ότι η εξουσία, όπως άλλωστε και η ίδια η κοινωνία, δηµιουργείται µέσα από µια φυσιολογική διαδικασία. Οι γονείς έχουν εξουσία επάνω στα παιδιά τους κι ελέγχουν ουσιαστικά όλες τις πλευρές της ζωής των τελευταίων κατά τη νεαρή τους ηλικία χωρίς να µεσολαβεί κανένα συµβόλαιο ή συµφωνία. Η εξουσία αναπτύσσεται από φυσική αναγκαιότητα – στην προκειµένη περίπτωση, από την ανάγκη να εξασφαλιστεί η φροντίδα των παιδιών, να προφυλαχθούν από τους κινδύνους, να τρέφονται υγιεινά, να κοιµούνται σε λογικές ώρες και τα παρόµοια. Μια τέτοια εξουσία µπορεί να επιβληθεί µόνον «εκ των άνω», επειδή απλούστατα τα ίδια τα παιδιά δεν γνωρίζουν ποιο είναι το καλό τους. ∆εν προέρχεται ούτε µπορεί ποτέ να προέλθει από «εκ των κάτω», γιατί δεν µπορεί υπό καµία έννοια να λεχθεί ότι τα παιδιά έχουν ποτέ συµφωνήσει να κυβερνώνται. Η εξουσία θεωρείται ότι είναι ριζωµένη στην ίδια τη φύση της κοινωνίας


129

και σε όλους τους κοινωνικούς µας θεσµούς. Στα σχολεία η εξουσία ασκείται από τον δάσκαλο, στους χώρους εργασίας από τον εργοδότη και στην κοινωνία εν γένει από την κυβέρνηση. Οι συντηρητικοί πιστεύουν ότι η εξουσία είναι αναγκαία και ωφέλιµη, αφού καθένας χρειάζεται καθοδήγηση, υποστήριξη και την ασφάλεια να γνωρίζει «τη θέση του» και το τι περιµένουν οι άλλοι από αυτόν. Η εξουσία αντιπαρατίθεται λοιπόν στον ξεριζωµό και στην ανοµία. Αυτό κάνει τους συντηρητικούς να δίνουν ιδιαίτερη έµφαση στην ηγεσία και την πειθαρχία. Η ηγεσία είναι ζωτικό συστατικό κάθε κοινωνίας, αφού σηµαίνει την ικανότητα να κατευθύνει κανείς τους άλλους και να τους εµπνέει. Η πειθαρχία δεν σηµαίνει απλά τυφλή υπακοή, αλλά τον πρόθυµο και υγιή σεβασµό στην εξουσία. Οι αυταρχικοί συντηρητικοί προχωρούν ένα βήµα παραπέρα και απεικονίζουν την εξουσία ως απόλυτη και ανεπίδεκτη αµφισβήτησης. Οι περισσότεροι συντηρητικοί, ωστόσο, πιστεύουν ότι η εξουσία πρέπει να ασκείται µέσα σε κάποια όρια και ότι αυτά τα όρια δεν επιβάλλονται από κανένα τεχνητό συµβόλαιο, αλλά από τη φυσική ευθύνη που η ίδια η εξουσία συνεπάγεται. Οι γονείς πρέπει να έχουν εξουσία επάνω στα παιδιά τους, αλλά όχι και το δικαίωµα να τα µεταχειρίζονται όπως θέλουν. Η εξουσία του γονέα αντανακλά την υποχρέωσή του να ανατρέφει, να καθοδηγεί και, αν τυχόν χρειαστεί, να τιµωρεί τα παιδιά του, αλλά δεν νοµιµοποιεί τον γονέα να ασελγήσει επάνω στο παιδί ούτε να το πουλήσει ως δούλο. Οι συντηρητικοί πιστεύουν ότι η φυσική δοµή της κοινωνίας είναι ιεραρχική και κατά συνέπεια απορρίπτουν το αίτηµα της κοινωνικής ισότητας. Θεωρούν, όπως και οι φιλελεύθεροι, ότι οι άνθρωποι γεννιούνται άνισοι, υπό την έννοια ότι τα φυσικά χαρίσµατα και οι δεξιότητες είναι άνισα κατανεµηµένες µεταξύ των ανθρώπων. Για τους φιλελεύθερους, ωστόσο, αυτό οδηγεί σε µια πίστη στην αξιοκρατία, σύµφωνα µε την οποία τα άτοµα ανέρχονται ή υποβιβάζονται στην κοινωνική ζωή ανάλογα µε τις ικανότητές τους και µε την επιθυµία τους να εργαστούν. Οι συντηρητικοί από παράδοση πιστεύουν όµως ότι η ανισότητα είναι ακόµη πιο βαθιά ριζωµένη: αποτελεί αναπόφευκτο χαρακτηριστικό της οργανικής κοινωνίας και όχι απλό αποτέλεσµα κάποιων ατοµικών διαφορών. Οι συντηρητικοί της προδηµοκρατικής περιόδου, όπως ο Μπερκ, µπορούσαν έτσι να ενστερνιστούν την ιδέα της «φυσικής αριστοκρατίας». Ακριβώς όπως ο εγκέφαλος, η καρδιά και το συκώτι επιτελούν όλα πολύ διαφορετικές λειτουργίες µέσα στο σώµα, έτσι και οι διάφορες τάξεις και οι οµάδες που συγκροτούν την κοινωνία διαθέτουν

130


επίσης τους δικούς ιδιαίτερους ρόλους. Πρέπει να υπάρχουν ηγέτες και πρέπει να υπάρχουν και οπαδοί· πρέπει να υπάρχουν διευθυντικά στελέχη και πρέπει να υπάρχουν και εργάτες· και στο κάτω κάτω, πρέπει να υπάρχουν εκείνοι που βγαίνουν από το σπίτι για να εργαστούν και εκείνες που µένουν µέσα για να αναθρέψουν τα παιδιά. Η γνήσια κοινωνική ισότητα είναι λοιπόν µύθος· στην πραγµατικότητα υπάρχει φυσική ανισότητα πλούτου και κοινωνικής θέσης, που νοµιµοποιείται από µια αντίστοιχη ανισότητα στην ανάληψη των κοινωνικών ευθυνών. Τα µέλη της εργατικής τάξης µπορεί να µην απολαµβάνουν το επίπεδο ζωής των εργοδοτών τους και να έχουν λιγότερες ευκαιρίες από αυτούς, αλλά ταυτόχρονα δεν φορτώνονται στους ώµους τους την ευθύνη για την επιβίωση και την ασφάλεια πολλών άλλων ανθρώπων. Η υπεράσπιση της εξουσίας από τους συντηρητικούς επηρεάζει επίσης τη στάση τους απέναντι στο κράτος. Κατά κάποιον τρόπο, οι πολίτες θεωρούνται σαν παιδιά µιας οικογένειας: χρειάζονται καθοδήγηση και πειθαρχία. Οι πολίτες πρέπει να µάθουν να γνωρίζουν τα καθήκοντα και τις υποχρεώσεις τους και όχι απλά τα δικαιώµατά τους. Οι συντηρητικοί συνήθως απορρίπτουν το κλασικό φιλελεύθερο µοντέλο του ελάχιστου κράτους και τάσσονται υπέρ του ισχυρού κράτους. Η δηµόσια ευταξία και το ηθικό οικοδόµηµα της κοινωνίας πρέπει να υποστηρίζονται από ένα σαφές και εφαρµόσιµο σύνολο νόµων. Για να αποτραπούν οι παρεκτροπές χρειάζεται ένα σύστηµα ποινικής καταστολής που να επιβάλλεται από το κράτος. Επιπλέον, στον συντηρητισµό υπάρχει µια ισχυρή πατερναλιστική παράδοση, η οποία απεικονίζει την κυβέρνηση σαν την πατρική µορφή της κοινωνίας. Αυτό σηµαίνει ότι η εξουσία του κράτους, όπως και του πατέρα µέσα στην οικογένεια, είναι φυσική αναγκαιότητα και ασκείται προς όφελος των πολιτών. Παρ’ όλα αυτά οι συντηρητικοί σπεύδουν επίσης να µας προειδοποιήσουν για τους κινδύνους κατάχρησης της κρατικής εξουσίας. Η κυβέρνηση πρέπει να είναι περιορισµένη, υπό την έννοια ότι δεν µπορεί και δεν πρέπει να προσπαθεί να αλλάξει τους ανθρώπους. Η πολιτική πρέπει να περιορίζεται στο κεντρικό της έργο της συνδιαλλαγής των ατόµων και οµάδων που συγκρούονται και δεν πρέπει να ασχολείται µε το τι είναι ηθικά σωστό ή λάθος. O Mάικλ Όουξοτ εξέφραζε την τυπική συντηρητική άποψη περί πολιτικής ως δραστηριότητας περιορισµένης εµβελείας, όταν τόνιζε ότι η κυβέρνηση «δεν σχεδιάστηκε για να κάνει τους ανθρώπους καλούς, ή έστω και απλώς καλύτερους».


131

H ιδιοκτησία Η ιδιοκτησία έχει βαθιά και ενίοτε σχεδόν µυστικιστική σηµασία για τους συντηρητικούς. Οι φιλελεύθεροι πιστεύουν ότι η ιδιοκτησία των ανθρώπων αντικατοπτρίζει την αξία τους: εκείνοι που εργάζονται σκληρά και διαθέτουν φυσικά χαρίσµατα αξίζει να αποκτήσουν πλούτο και θα τον αποκτήσουν. Η περιουσία συνεπώς «κερδίζεται». Αυτό το δόγµα προσελκύει επίσης για όσους συντηρητικούς θεωρούν την ικανότητα συσσώρευσης πλούτου σηµαντικό οικονοµικό κίνητρο. Ωστόσο, οι συντηρητικοί πιστεύουν επίσης ότι η ιδιοκτησία συναρτάται µε ένα φάσµα ψυχολογικών και κοινωνικών πλεονεκτηµάτων. Για παράδειγµα, µας παρέχει ασφάλεια. Σε έναν αβέβαιο και απρόβλεπτο κόσµο, η περιουσία δίνει στους ανθρώπους µια αίσθηση εµπιστοσύνης και βεβαιότητας, τους εξασφαλίζει κάτι στο οποίο «µπορούν να στηριχτούν». Η περιουσία, είτε πρόκειται για την ιδιοκτησία ενός σπιτιού είτε για τραπεζικές αποταµιεύσεις αποτελεί για το άτοµο πηγή προστασίας. Οι συντηρητικοί πιστεύουν λοιπόν ότι η οικονοµία – δηλαδή, η προσεκτική διαχείριση του χρήµατος – αποτελεί αρετή καθαυτή και εποµένως προσπαθούν να ενθαρρύνουν την ιδιωτική αποταµίευση, τις επενδύσεις και την απόκτηση περιουσιακών στοιχείων. Η περιουσία προάγει επίσης ένα ολόκληρο φάσµα σηµαντικών κοινωνικών αξιών. Εκείνοι που κατέχουν και απολαµβάνουν την περιουσία τους είναι πιο πιθανό να σεβαστούν και την περιουσία των άλλων. Συνήθως συνειδητοποιούν επίσης ότι η περιουσία πρέπει να προστατεύεται από την αταξία και την παρανοµία. Οι ιδιοκτήτες λοιπόν έχουν επενδυµένα συµφέροντα στην κοινωνία και εποµένως έχουν συµφέρον για τη διατήρηση του νόµου και της τάξης. Υπό αυτή την έννοια, η ιδιοκτησία µπορεί να προάγει τις θεωρούµενες ως «συντηρητικές αξίες» του σεβασµού στο νόµο, της εξουσίας και της κοινωνικής ευταξίας. Αυτή η ιδέα αντανακλάται στην επιθυµία των συντηρητικών κοµµάτων να δηµιουργήσουν «δηµοκρατίες ιδιοκτητών». Στη Βρετανία τη δεκαετία του 1980 η κυβέρνηση της Θάτσερ προσπάθησε να ενθαρρύνει τον «λαϊκό καπιταλισµό» νοµοθετώντας την εκποίηση σε ιδιώτες των δηµοτικής ιδιοκτησίας κατοικιών, καθώς και τις σαρωτικές ιδιωτικοποιήσεις των δηµόσιων επιχειρήσεων - µια πολιτική που συνεχίστηκε και από την κυβέρνηση Mέητζορ κατά τη δεκαετία του 1990. Ένας βαθύτερος και πιο προσωπικής υφής λόγος για τον οποίο οι συντηρητικοί υποστηρίζουν την ιδιοκτησία, είναι ότι αυτή µπορεί κατά κάποιον τρόπο να θεωρηθεί προέκταση της προσωπικότητας του ατόµου. Οι άνθρω-

132


ποι «πραγµατώνουν» τον εαυτό τους στην ιδιοκτησία τους ή ακόµη και τον προβάλλουν σ’ αυτήν. Η κατοχή αγαθών δεν σηµαίνει απλά πως έχουµε κάποια υλικά αντικείµενα, που αξίζουν επειδή µας είναι χρήσιµα –ένα σπίτι για να µας προφυλάσσει από το κρύο και τη βροχή, ή ένα αυτοκίνητο για να µετακινούµαστε – αλλά αντανακλά και κάτι από την προσωπικότητα και το χαρακτήρα του ιδιοκτήτη. Για αυτόν το λόγο οι συντηρητικοί τονίζουν ότι η διάρρηξη είναι έγκληµα ιδιαίτερα απεχθές: τα θύµατά της υποφέρουν όχι µόνο από τη απώλεια ή την καταστροφή αυτών που κατέχουν, αλλά και από την αίσθηση ότι έχει βιαστεί η ίδια η προσωπικότητά τους. Το σπίτι είναι το βαθύτερα προσωπικό και οικείο περιουσιακό αγαθό. ∆ιακοσµείται και οργανώνεται σύµφωνα µε το γούστο και τις ανάγκες του ιδιοκτήτη, και συνεπώς αντανακλά την προσωπικότητά του. Η πρόταση µερικών σοσιαλιστών, να «κοινωνικοποιηθεί» η ιδιοκτησία και να κατέχεται συλλογικά και όχι από ιδιώτες, µοιάζει στους συντηρητικούς ιδιαίτερα αποκρουστική, επειδή απειλεί να δηµιουργήσει µια κοινωνία άψυχη και απρόσωπη. Οι συντηρητικοί, ωστόσο, δεν θέλουν να πάνε τόσο µακριά όσο οι φιλελεύθεροι θιασώτες του λαισέ φαιρ. ∆εν συµφωνούν ότι το άτοµο έχει απόλυτο δικαίωµα να χρησιµοποιεί την ιδιοκτησία του κατά βούληση. Ενώ οι ελευθεριστές συντηρητικοί υποστηρίζουν µια ουσιαστικά φιλελεύθερη άποψη για την ιδιοκτησία, πάντως οι περισσότεροι συντηρητικοί ισχυρίζονται ότι όλα τα δικαιώµατα, περιλαµβανοµένων και των ιδιοκτησιακών, συνεπάγονται και κάποιες υποχρεώσεις. Η ιδιοκτησία δεν είναι ζήτηµα που αφορά µόνον το άτοµο, αλλά έχει επίσης σηµασία για την κοινωνία. Τα δικαιώµατα του ατόµου πρέπει να εξισορροπούνται µε την ευηµερία της κοινωνίας ή του έθνους. Για παράδειγµα, οι συντηρητικοί πιστεύουν ότι αν το εθνικό συµφέρον εξυπηρετείται από την κυβερνητική παρέµβαση στην οικονοµία, τότε η ελευθερία των επιχειρηµατιών πρέπει να περιοριστεί. Επιπλέον, η περιουσία δεν είναι απλά δηµιούργηµα της παρούσας γενιάς. Μεγάλο µέρος της – η γη, τα κτίρια, τα έργα τέχνης – µας έχουν κληροδοτηθεί από τις προηγούµενες γενιές. Η παρούσα γενιά είναι, υπό αυτή την έννοια, απλός θεµατοφύλακας του εθνικού πλούτου και έχει καθήκον να τον διατηρεί και να τον προστατεύει προς όφελος των µελλοντικών γενεών. Ο συντηρητικός πρωθυπουργός της Βρετανίας Χάρολντ Μακµίλλαν εξέφρασε ακριβώς µια τέτοια θέση τη δεκαετία του 1980, όταν αντιτάχθηκε στην πολιτική ιδιωτικοποιήσεων της κυβέρνησης Θάτσερ και την περιέγραψε σαν «ξεπούληµα των οικογενειακών ασηµικών µας».


133

O αυταρχικός συντηρητισµός Ενώ όλοι οι συντηρητικοί διατείνονται ότι σέβονται την έννοια της εξουσίας, λίγοι σύγχρονοι συντηρητικοί δέχονται ότι οι απόψεις τους είναι αυταρχικές. Εντούτοις, και µολονότι οι σύγχρονοι συντηρητικοί σπεύδουν να επιδείξουν την προσήλωσή τους στις δηµοκρατικές και ιδίως τις φιλελεύθερες δηµοκρατικές αρχές, στο εσωτερικό του συντηρητισµού υπάρχει και µια άλλη παράδοση, κατεξοχήν στην ηπειρωτική Ευρώπη, η οποία ευνοεί την αυταρχική διακυβέρνηση. Τούτη η αυταρχική παράδοση ανατρέχει ως τον Πλάτωνα, που πρότεινε η κυβέρνηση να ανατεθεί σε µια µικρή τάξη φιλόσοφων βασιλέων, τους Φύλακες, των οποίων η εξουσία θα ήταν απόλυτη και αδιαµφισβήτητη, επειδή θα στηριζόταν στην ανώτερη σοφία και γνώση που θα διέθεταν. Την εποχή της Γαλλικής Επανάστασης ο κύριος υποστηρικτής της αυταρχικής διακυβέρνησης ήταν ο γάλλος πολιτικός στοχαστής Zοζέφ ντε Mαιστρ (Joseph de Maistre, 1753-1821). O ντε Μαιστρ ήταν δριµύς επικριτής της Γαλλικής Επανάστασης, αλλά αντιθέτως από τον Μπερκ επιθυµούσε την παλινόρθωση της κληρονοµικής απόλυτης µοναρχίας. Ήταν αντιδραστικός και εντελώς αντίθετος σε οποιαδήποτε µεταρρύθµιση του Παλαιού Kαθεστώτος, το οποίο είχε ανατραπεί το 1789. Η πολιτική του φιλοσοφία βασιζόταν στην πρόθυµη και πλήρη υποταγή των υπηκόων στον «αυθέντη». Στο Περί του πάπα (Du Pape, 1817) o ντε Μαιστρ προχώρησε ακόµη παραπέρα και υποστήριξε ότι πέρα και πάνω από τις επίγειες µοναρχίες υπάρχει µια ανώτατη πνευµατική εξουσία, η οποία εντοπίζεται στο πρόσωπο του πάπα και πρέπει αυτή να µας κυβερνά. Ο ντε Μαιστρ πίστευε βαθιά στην οργανική κοινωνία, η οποία θα θρυµµατιζόταν ή θα κατέρρεε αν δεν συγκρατούσαν τη συνοχή της «ο θρόνος και η Αγία Τράπεζα». Το κεντρικό του µέληµα λοιπόν ήταν η διατήρηση της ευταξίας, η οποία ήταν απαραίτητη, όπως πίστευε, για να έχουν οι άνθρωποι ασφάλεια. Η επανάσταση ή και απλώς η µεταρρύθµιση θα χαλάρωναν όµως τους δεσµούς που συνέχουν τους ανθρώπους και θα τους έσπρωχναν στον κατήφορο του χάους και της καταπίεσης. Οφείλουµε λοιπόν πάντοτε υπακοή ακόµη και στον πιο βάναυσο κυβερνήτη, επειδή αν ποτέ η καθεστηκυία αρχή τεθεί υπό αµφισβήτηση θα επακολουθήσει αφάνταστα µεγαλύτερη δυστυχία. Καθ’ όλη τη διάρκεια του δέκατου ένατου αιώνα, οι συντηρητικοί της ηπειρωτικής Ευρώπης έµειναν πιστοί στις αυστηρές και ιεραρχικές αξίες της αυταρχικής διακυβέρνησης και διόλου δεν κλονίστηκαν από τις ολοένα εντονότερες διαµαρτυρίες των φιλελεύθερων, των εθνικιστών και των σοσι-

134


Αυταρχισµός Ο αυταρχισµός είναι η πίστη, ή η πρακτική εφαρµογή, της διακυβέρνησης «εκ των άνω», δηλαδή όταν η εξουσία ασκείται επάνω στον πληθυσµό αδιαφορώντας για την συγκατάθεσή του. Ο αυταρχισµός εποµένως διαφέρει από τη συνηθισµένη εξουσία. Η εξουσία στηρίζεται συνήθως στη νοµιµοποίηση και υπό αυτή την έννοια πηγάζει «εκ των κάτω». Οι αυταρχικοί στοχαστές βασίζουν όµως τις απόψεις τους είτε στην πίστη στη σοφία των κατεστηµένων ηγετών είτε στην ιδέα ότι η κοινωνική τάξη διατηρείται µόνο µε την τυφλή υπακοή. Ωστόσο ο αυταρχισµός διακρίνεται συνήθως από τον ολοκληρωτισµό (βλ. Kεφάλαιο 7). Η πρακτική της διακυβέρνησης «εκ των άνω», η οποία σχετίζεται µε τον µοναρχικό απολυταρχισµό, µε τις παραδοσιακές δικτατορίες και µε τις περισσότερες µορφές στρατοκρατικών καθεστώτων, αποσκοπεί στην καταστολή της αντιπολίτευσης και στην κατάλυση της πολιτικής ελευθερίας µάλλον παρά στον πιο ριζοσπαστικό στόχο που θέτει ο ολοκληρωτισµός, να εξαλείψει κάθε διάκριση µεταξύ κράτους και κοινωνίας. Τα αυταρχικά καθεστώτα λοιπόν µπορεί να επιδεικνύουν ανοχή σε ένα σηµαντικό φάσµα οικονοµικών, θρησκευτικών και άλλων ελευθεριών.

αλιστών. Πουθενά ο αυταρχισµός δεν ρίζωσε βαθύτερα από ό,τι στη Ρωσία, όπου ο τσάρος Νικόλαος Α’ (1825-55) αντιπαρέθεσε τις αρχές της «ορθοδοξίας, της απολυταρχίας και του έθνους» στις αξίες που είχαν εµπνεύσει τη Γαλλική Επανάσταση, την «ελευθερία, ισότητα και αδελφότητα». Οι διάδοχοι του Νικόλαου αρνήθηκαν πεισµατικά να δεχτούν συνταγµατικούς περιορισµούς στην εξουσία τους, ή να επιτρέψουν να αναπτυχθούν κοινοβουλευτικοί θεσµοί. Στη Γερµανία, πάλι, αναπτύχθηκε η συνταγµατική διακυβέρνηση, αλλά ο Bίσµαρκ, καγκελάριος του Ράιχ από το 1871 έως το 1890, φρόντισε να παραµείνει αυτή κενός τύπος. Επίσης, ο αυταρχισµός παρέµεινε ιδιαίτερα ισχυρός στις καθολικές χώρες. Με την ιταλική ενοποίηση η παποσύνη υπέστη όχι µόνον την απώλεια της κοσµικής της εξουσίας που οδήγησε τον πάπα Πίο Θ’ να αυτοχαρακτηριστεί «φυλακισµένος στο Βατικανό», αλλά επίσης και µια επίθεση στα θρησκευτικά δόγµατά της µε την εµφάνιση των εκκοσµικευτικών πολιτικών ιδεολογιών. Το 1864 ο πάπας καταδίκασε συλλήβδην όλες τις ριζοσπαστικές και προοδευτικές ιδέες, περιλαµβανοµένου του εθνικισµού, του φιλελευθερισµού και του σοσιαλισµού, ως «πλάνες της δύστυχης εποχής µας» και το 1870, όταν βρέθηκε αντιµέτωπος µε την απώλεια των παπικών κτήσεων και της ίδιας της Ρώµης, που εντάχθηκαν στο ιταλικό κράτος, εξέδωσε το έδικτο για το παπικό αλάθητο. Η απροθυ-


135

µία των ηπειρωτικών συντηρητικών να συµφιλιωθούν µε κάθε µεταρρύθµιση και µε την δηµοκρατική διακυβέρνηση συνεχίστηκε αδιάλλακτη και στον εικοστό αιώνα. Την επαύριο του Πρώτου Παγκόσµιου Πολέµου, για παράδειγµα, οι συντηρητικές ελίτ στην Ιταλία και τη Γερµανία βοήθησαν να ανατραπεί η κοινοβουλευτική δηµοκρατία και να ανέβουν στην εξουσία ο Μουσολίνι και ο Χίτλερ, παρέχοντας υποστήριξη και αναγνώριση στα ανερχόµενα φασιστικά κινήµατα. Σε άλλες περιπτώσεις, τα συντηρητικά και αυταρχικά καθεστώτα προσέβλεψαν στην υποστήριξη των µαζών οι οποίες είχαν πρόσφατα αποκτήσει δικαίωµα ψήφου. Αυτό συνέβη στη Γαλλία, όπου το καθολικό δικαίωµα ψήφου για τον ανδρικό πληθυσµό καθιερώθηκε το 1848. Ο Λουδοβίκος Ναπολέων κατόρθωσε τότε να εκλεγεί πρόεδρος και αργότερα αυτοανακηρύχτηκε Αυτοκράτορας Ναπολέων Γ’, βρίσκοντας απήχηση στους µικρούς αγρότες που αποτελούσαν το µεγαλύτερο µέρος του γαλλικού εκλογικού σώµατος. Το καθεστώς του Ναπολέοντα, ένα είδος δηµοψηφισµατικής δικτατορίας που γνωρίσαµε συνηθέστερα στον εικοστό αιώνα, συγχώνευσε τον αυταρχισµό µε την υπόσχεση της οικονοµικής ευηµερίας και της κοινωνικής µεταρρύθµισης. Ο βοναπαρτισµός έχει εµφανείς παραλληλίες µε τον σύγχρονο περονισµό. Ο Χουάν Περόν, δικτάτορας της Αργεντινής από το 1946 έως το 1955, διακήρυσσε τις γνωστές αυταρχικές αρχές της υπακοής, της ευταξίας και της εθνικής ενότητας. Βάσισε, ωστόσο, την πολιτική του υποστήριξη όχι στα συµφέροντα των παραδοσιακών ελίτ, αλλά στις εξαθλιωµένες µάζες των φτωχών, στους «γυµνόστηθους» όπως ο ίδιος ο Περόν του αποκαλούσε. Το περονικό καθεστώς ήταν λαϊκιστικό (βλ. Kεφάλαιο 10) στο µέτρο που διαµόρφωνε την πολιτική του σύµφωνα µε τα ένστικτα και τους πόθους του απλού λαού, και συγκεκριµένα συντάχθηκε µε τη λαϊκή αγανάκτηση απέναντι στον «γιάνκικο Ιµπεριαλισµό» και µε τη γενική επιθυµία για οικονοµική και κοινωνική πρόοδο. Παρόµοια καθεστώτα αναπτύχθηκαν σε περιοχές της Αφρικής και της Μέσης Ανατολής, όπως είναι κυρίως η Ισλαµική ∆ηµοκρατία του Χοµεϊνί στο Ιράν. Αντιθέτως από τις στρατιωτικές δικτατορίες, που συνήθως καταστέλλουν όλες τις µορφές πολιτικής δραστηριότητας, τα αυταρχικά και λαϊκιστικά καθεστώτα προσπαθούν να κινητοποιήσουν την ενεργή υποστήριξη του κοινού, κυρίως µε εκλογές, δηµοψηφίσµατα ή µαζικές συγκεντρώσεις, και βασίζουν χαρακτηριστικά την απήχησή τους σε ένα δυναµικό µίγµα εθνικισµού και εκσυγχρονισµού. Ο αυταρχικός λαϊκισµός δεν έχει, ωστόσο, σαφή πολιτικό χαρακτήρα.

136


Ενώ ο εθνικισµός είναι συνηθισµένο συστατικό στοιχείο της ιδεολογικής του απήχησης, µερικά από αυτά τα καθεστώτα, όπως στο Ιραν του Χοµεϊνί, είναι συντηρητικά ή αντιδραστικά, ενώ άλλα, ιδιαίτερα στην Αφρική, εναγκαλίζονται σοσιαλιστικές ή ακόµη και µαρξιστικές αρχές. Ο λαϊκισµός διακηρύσσει ότι οι αντιλήψεις και οι πόθοι των µαζών, όποιοι και αν είναι αυτοί, αποτελούν τον µόνο θεµιτό οδηγό για τους πολιτικούς ηγέτες. Ωστόσο, µε το να κινητοποιούν τη λαϊκή υποστήριξη υπέρ µιας δικτατορικής κυβέρνησης τα αυταρχικά λαϊκιστικά καθεστώτα, όπως ήταν εκείνο του Περόν, παρουσιάζουν χαρακτηριστικά που συνδέονται πιο στενά µε το φασισµό παρά µε το συντηρητισµό. O πατερναλιστικός συντηρητισµός Ενώ οι συντηρητικοί της ηπειρωτικής Ευρώπης υιοθέτησαν µια στάση ασυµβίβαστης αντίστασης στην αλλαγή, µε βάση τον Έντµουντ Μπερκ αναπτύχθηκε µια πιο ελαστική και τελικά πιο επιτυχής αγγλοαµερικανική παράδοση. Το µάθηµα που ο Μπερκ άντλησε από τη Γαλλική Επανάσταση ήταν ότι ορισµένες αλλαγές µπορεί να είναι φυσιολογικές και αναπόφευκτες, οπότε δεν πρέπει να τους προβάλλεται αντίσταση. «Ένα κράτος ανίκανο να δεχτεί κάποιες αλλαγές», ισχυρίστηκε, «είναι ανίκανο και να συντηρηθεί» (Burke, [1790] 1975, σ. 285). Ο συντηρητισµός του Μπερκ χαρακτηρίζεται από ένα προσεκτικό, µετριοπαθές και πραγµατιστικό ύφος, και αντανακλά µια καχυποψία απέναντι σε όλες τις σταθερές αρχές, είτε επαναστατικές είναι αυτές είτε αντιδραστικές. Όπως το έθεσε ο Ίαν Γκίλµουρ (Ian Gilmour, 1978), «ο σοφός Συντηρητικός αλαφροπατάει». Οι αξίες, τις οποίες περισσότερο από όλες λατρεύουν οι συντηρητικοί – η παράδοση, η ευταξία, η εξουσία, η ιδιοκτησία και οι παρόµοιες – είναι ασφαλείς µόνο αν η πολιτική διαµορφώνεται υπό το πρίσµα των εκάστοτε πρακτικών περιστάσεων και της υφιστάµενης εµπειρίας. Μια τέτοια θέση σπάνια νοµιµοποιεί τις δραµατικές ή ριζοσπαστικές αλλαγές, αλλά υιοθετεί τη φρόνιµη προθυµία «να αλλάξουµε ώστε να συντηρήσουµε». Οι πραγµατιστές συντηρητικοί δεν υποστηρίζουν κατ’ αρχήν ούτε το άτοµο ούτε το κράτος, αλλά είναι έτοιµοι να υποστηρίξουν είτε το ένα είτε το άλλο, ή πιο συχνά να συστήσουν µια εξισορρόπηση µεταξύ των δύο, ανάλογα µε το «τι είναι πιο λειτουργικό». Στην πραγµατικότητα, η µεταρρυθµιστική τάση του συντηρητισµού συνδέεται στενά µε την επιβίωση των νεοφεουδαρχικών πατερναλιστικών αξιών κατά τον δέκατο ένατο και εικοστό αιώνα.


137

Ο συντηρητισµός του ενός έθνους Η πατερναλιστική συντηρητική παράδοση συχνά σχετίζεται µε τον Ντισραέλι (Benjamin Disraeli, 1804 - 1881), βρετανό πρωθυπουργό το 1868 και ξανά µεταξύ του 1874 και 1880. Ο Ντισραέλι ανέπτυξε την πολιτική του φιλοσοφία σε δύο µυθιστορήµατα, το Σύµπιλ (Sybil, 1845) και το Καίνιγκσµπαϋ (Koenigsby, 1844), τα οποία έγραψε προτού αναλάβει πρωθυπουργικές ευθύνες. Σ’ αυτά τόνιζε την αρχή της κοινωνικής υποχρέωσης, σε έντονη αντίθεση µε τον ακραίο ατοµικισµό που κυριαρχούσε τότε στο Φιλελεύθερο Κόµµα. O Ντισραέλι έγραφε µε φόντο την αυξανόµενη εκβιοµηχάνιση, την οικονοµική ανισότητα και την επαναστατική αναταραχή που έπλητταν την ηπειρωτική Ευρώπή. Επέστησε την προσοχή του κοινού στον κίνδυνο να χωριστεί η Βρετανία σε «δυο έθνη: τους Πλούσιους και τους Φτωχούς». Η επιχειρηµατολογία του Ντισραέλι, που ανήκει στην καλύτερη συντηρητική παράδοση, βασίστηκε λοιπόν σε ένα συνδυασµό συνετής φρόνησης και ηθικών αρχών. Ο Ντισραέλι τόνισε όµως ότι η αυξανόµενη κοινωνική ανισότητα περιέχει και το σπόρο της επανάστασης. Φοβόταν ότι µια φτωχή και καταπιεσµένη εργατική τάξη δεν θα δεχόταν πάντοτε παθητικά την εξαθλιωσή της. Οι επαναστάσεις που ξέσπασαν στην Ευρώπη το 1830 και το 1848 έµοιαζαν να επιβεβαιώνουν αυτή την άποψη. Η µεταρρύθµιση λοιπόν ήταν πράγµα λογικό επειδή, αναχαιτίζοντας το επαναστατικό ρεύµα, θα εξυπηρετούσε σε τελική ανάλυση τα συµφέροντα των πλούσιων. Από την άλλη µεριά, ο Ντισραέλι επικαλούνταν επίσης τις ηθικές αξίες, υποστηρίζοντας ότι ο πλούτος και τα προνόµια συνεπάγονται κοινωνικές υποχρεώσεις και ιδιαίτερα την ευθύνη για τους φτωχούς ή τους λιγότερο εύπορους. Με αυτό τον τρόπο ο Ντισραέλι τόνιζε την παραδοσιακή συντηρητική πίστη, ότι η κοινωνική συνοχή συγκρατείται χάρη στην αποδοχή του καθήκοντος και των υποχρεώσεων. Οι πλούσιοι και οι ισχυροί πρέπει να αναλάβουν το βάρος της κοινωνικής ευθύνης, που δεν είναι στην πραγµατικότητα παρά τίµηµα των προνοµίων τους. Αυτές οι ιδέες βασίζονταν στην φεουδαρχική αρχή της noblesse oblige, δηλαδή στην υποχρέωση της αριστοκρατίας να ζει έντιµα και γενναιόδωρα. Για παράδειγµα, η αριστοκρατία των γαιοκτηµόνων αξίωνε πως ασκούσε πατρική µέριµνα για τους αγρότες της, όπως έκανε άλλωστε και ο βασιλιάς για ολόκληρο το έθνος. Ο Ντισραέλι σύστησε να µην εγκαταλειφθούν αυτές οι υποχρεώσεις, αλλά να αποτυπωθούν στις κοινωνικές µεταρρυθµίσεις ενός όλο και πιο εκβιοµηχανισµένου κόσµου. Τέτοιες ιδέες

138


αντιπροσώπευε λοιπόν το σύνθηµα του «ενιαίου έθνους». Ο Ντισραέλι ως πρωθυπουργός επέβαλε τη ∆εύτερη Εκλογική Μεταρρύθµιση του 1867, η οποία για πρώτη φορά έδωσε δικαίωµα ψήφου στην εργατική τάξη, καθώς και τις κοινωνικές µεταρρυθµίσεις που βελτίωσαν τις συνθήκες στέγασης και υγιεινής των φτωχότερων. Οι ιδέες του Ντισραέλι άσκησαν σηµαντική επίδραση στον συντηρητισµό και εισέφεραν στη ριζοσπαστική και µεταρρυθµιστική παράδοση που ακόµη και σήµερα αποτυπώνει τα πραγµατιστικά ένστικτα των συντηρητικών όσο και την αίσθησή τους για το κοινωνικό τους χρέος. Στη Βρετανία αυτές οι ιδέες παρέχουν τη βάση του αποκαλούµενου «συντηρητισµού του ενιαίου έθνους», οι υποστηρικτές του οποίου συχνά αυτοχαρακτηρίζονται ως «Τόρυ», θέλοντας να τονίσουν την προσήλωσή τους στις προβιοµηχανικές, ιεραρχικές και πατερναλιστικές αξίες. Οι ιδέες του Ντισραέλι υιοθετήθηκαν κατά τον δέκατο ένατο αιώνα από τον Pάντολφ Tσώρτσιλ (Randolph Churchill) µε τη µορφή του «δηµοκρατικού τορισµού». Σε µια εποχή διεύρυνσης της πολιτικής δηµοκρατίας, ο Τσώρτσιλ τόνισε την ανάγκη να εξασφαλίσουν οι παραδοσιακοί θεσµοί – για παράδειγµα η µοναρχία, η Βουλή των Λόρδων και η εκκλησία – ευρύτερη κοινωνική υποστήριξη. Αυτό ακριβώς θα µπορούσε να πετύχει το Συντηρητικό Κόµµα κερδίζοντας, µε τη συνέχιση της πολιτικής των κοινωνικών µεταρρυθµίσεων του Ντισραέλι, τις ψήφους της εργατικής τάξης. Παρόµοιες ιδέες υποστήριξε επίσης ο Tζόζεφ Tσάµπερλαιν (Joseph Chamberlain), του οποίου οι Ενωτικοί Φιλελεύθεροι διέρρηξαν τη σχέση τους µε τον Γλάδστωνα όταν απέκρουσαν την αυτονοµία της Ιρλανδίας και ενσωµατώθηκαν στο Συντηρητικό Κόµµα κατά τη δεκαετία του 1890. Ο Τσάµπερλαιν έκανε επίσης εκστρατεία υπέρ της «δασµολογικής µεταρρύθµισης», η οποία πίστευε ότι θα απέφερε στη Βρετανία διπλωµατικά όσο και κοινωνικά οφέλη. Ήλπιζε ότι η επιβολή δασµολογικών φραγµών στις εισαγωγές ολόκληρης της Αυτοκρατορίας από τρίτες χώρες –η «αυτοκρατορική προτίµηση»– θα δυνάµωνε τους δεσµούς της Βρετανίας µε την αυτοκρατορία της και µε αυτό τον τρόπο θα ενίσχυε την οικονοµική και στρατηγική της θέση. Επιπλέον, οι ίδιοι δασµοί θα απέδιδαν πόρους στην κυβέρνηση, οι οποίοι θα µπορούσαν να διατεθούν για κοινωνικές µεταρρυθµίσεις. Ο Τσάµπερλαιν έγινε διάσηµος το 1875, όταν ως δήµαρχος του Μπέρµιµγχαµ πρωτοστάτησε σε ένα ριζοσπαστικό πρόγραµµα εκκαθάρισης των φτωχογειτονιών και αστικής ανάπλασης. Οι πραγµατιστικές και µεταρρυθµιστικές ιδέες ήταν επίσης εµφανείς στη


139

Τορισµός Η λέξη «τόρυ» (tory) χρησιµοποιούνταν τον δέκατό όγδοο αιώνα στη Βρετανία για να υποδηλώσει εκείνη την κοινοβουλευτική φατρία, η οποία (αντίθετα από τους ουίγους) υποστήριζε τη µοναρχική εξουσία και την αγγλικανική εκκλησία και εκπροσωπούσε τη γαιοκτηµονική αριστοκρατία. O ίδιος όρος στις προεπαναστατικές ΗΠΑ σήµαινε την αφοσίωση στο βρετανικό στέµµα. Στα µέσα του δέκατου ένατου αιώνα το βρετανικό Συντηρητικό Κόµµα προέκυψε µέσα από τους Τόρυ, και στη Βρετανία η λέξη «τόρυ» ακόµη χρησιµοποιείται (ίσως παραπλανητικά) ως συνώνυµο του οπαδού των Συντηρητικών. Ωστόσο, ο τορισµός θα έπρεπε µάλλον να θεωρηθεί ως µια διακριτή ιδεολογική στάση µέσα στον ευρύτερο συντηρητικό χώρο. Τα χαρακτηριστικά του γνωρίσµατα είναι η πίστη στην ιεραρχία, στην παράδοση, στο καθήκον και στην οργανική αντίληψη της κοινωνίας. Ενώ ο «υψηλός τορισµός» (high Toryism) αρθρώνει µια νεοφεουδαρχική εµπιστοσύνη στην κυρίαρχη τάξη και µια προδηµοκρατική πίστη στους καθιερωµένους θεσµούς, η παράδοση των Τόρυ είναι επιδεκτική στις ιδέες του κράτους πρόνοιας και των µεταρρυθµίσεων, µε την προϋπόθεση ότι αυτοί εξυπηρετούν την υπόθεση της κοινωνικής συνέχειας. Ο συντηρητισµός του ενιαίου έθνους µπορεί λοιπόν να ιδωθεί ως µια µορφή «τορισµού κοινωνικής ευηµερίας» ή «δηµοκρατικού τορισµού».

Γερµανία του δέκατου ένατου αιώνα υπό τον καγκελάριο Bίσµαρκ. Ο Bίσµαρκ φοβόταν ιδιαίτερα την ανάπτυξη του σοσιαλισµού, τον οποίο συνέδεε µε την επανάσταση και την τροµοκρατία. Προσπάθησε λοιπόν να αποκρούσει τη «σοσιαλιστική απειλή» µέσα από ένα συνδυασµό καταπίεσης – λόγου χάρη απαγόρευσε τις σοσιαλιστικές συγκεντρώσεις και εφηµερίδες – και κοινωνικής µεταρρύθµισης. Από το 1879 υποστήριζε επίσης τον προστατευτισµό, εν µέρει επειδή και αυτός, όπως και ο Τσάµπερλαιν, τον έβλεπε ως ένα τρόπο χρηµατοδότησης της κοινωνικής πρόνοιας. Κατά τη δεκαετία του 1880 η Γερµανία οικοδόµησε το πρώτο, έστω και περιορισµένο, κράτος πρόνοιας στον κόσµο, το οποίο περιλάµβανε ένα σύστηµα νοσοκοµειακής περίθαλψης, ασφάλισης κατά των ατυχηµάτων, πληρωµένων αδειών ασθενείας για τους εργαζοµένους και συντάξεων για τους ηλικιωµένους. Το πείραµα του Βίσµαρκ, που έχει χαρακτηριστεί ως «κρατικός σοσιαλισµός» αποσκοπούσε στο να αποκόψει την εργατική τάξη από την επανάσταση, αλλά αντικατοπτρίζει επίσης τη νεοφεουδαρχική αίσθηση πατερναλιστικού καθήκοντος που ήταν βαθιά ριζωµένη στην αριστοκρατία των γαιοκτηµόνων, των Γιούνγκερ (Junker), από τους οποίους και προερχόταν και ο ίδιος. Το γεγονός ότι και ο Bίσµαρκ και ο Τσάµπερλαιν υποστήριζαν τον προ-

140


στατευτισµό µάλλον παρά το ελεύθερο εµπόριο αντανακλά thn πραγµατιστική toyw στάση απέναντι στην οικονοµική πολιτική. Η φιλελεύθερη επιχειρηµατολογία υπέρ του ελεύθερου εµπορίου βασίζεται σε ένα συνδυασµό οικονοµικής θεωρίας και πολιτικών αρχών. Αντιθέτως οι συντηρητικοί, καθώς είναι συνήθως επιφυλακτικοί απέναντι στις συστηµατικές θεωρίες και τις αφηρηµένες αρχές, προτιµούν «αυτό που λειτουργεί» στις εκάστοτε δεδοµένες περιστάσεις. Ούτε το ελεύθερο εµπόριο ούτε ο προστατευτισµός είναι λοιπόν προτιµητέος για λόγους αρχής. Κάθε µία από αυτές τις πολιτικές επιλογές µπορεί να υποστηριχτεί από τους συντηρητικούς, αναλόγως του τι πιστεύουν ότι εξυπηρετεί το εθνικό συµφέρον στη δεδοµένη συγκυρία. Την ίδια πραγµατιστική στάση υιοθετούν οι συντηρητικοί και όταν έχουν να διαλέξουν ανάµεσα στον κρατικό παρεµβατισµό και την οικονοµία της ελεύθερης αγοράς. Ο µέσος δρόµος Κατά την περίοδο µετά το 1945, οι συντηρητικές κυβερνήσεις σε διάφορα µέρη του κόσµου άρχισαν να παραδέχονται ότι το κράτος δεν πρέπει µόνο να παρέχει κοινωνική πρόνοια, αλλά και να «διευθύνει» την οικονοµία. Οι συντηρητικοί, όπως και οι σύγχρονοι φιλελεύθεροι, ασπάστηκαν λοιπόν τον κεϋνσιανισµό, αλλά µάλλον για διαφορετικούς λόγους. Τα συντηρητικά κόµµατα αναζήτησαν αυτό που θεωρούσαν ως µη ιδεολογικό «µέσο δρόµο» ανάµεσα στα δύο άκρα του φιλελεύθερου λαισέ φαιρ και του σοσιαλιστικού κρατικού σχεδιασµού. Ο συντηρητισµός ήταν λοιπόν ο δρόµος της µετριοπάθειας, που προσπαθούσε να ισορροπήσει µεταξύ του άκρατου ατοµικισµού και του αφόρητου κολεκτιβισµού. Στη Βρετανία, η ύφεση και η υψηλή ανεργία της δεκαετίας του 1930 ενίσχυσαν την ιδέα ότι η οικονοµική πολιτική δεν πρέπει απλά να επαφίεται στην αγορά. Στον Μέσο δρόµο ο Χάρολντ Μακµίλλαν, που διατέλεσε πρωθυπουργός από το 1957 έως το 1963, υπεραµύνθηκε αυτού που αποκάλεσε «σχεδιασµένο καπιταλισµό», τον οποίο περιέγραψε ως «ένα µεικτό σύστηµα, που συνδυάζει την κρατική ιδιοκτησία µε τη ρύθµιση ή τον έλεγχο από το κράτος συγκεκριµένων πλευρών της οικονοµικής δραστηριότητας, αλλά και µε τα κίνητρα και την πρωτοβουλία της ιδιωτικής επιχείρησης» (Harold Macmillan, The Middle Way [1938] 1966, σ. 185). Εκείνη την περίοδο o Mακµίλλαν ήταν βουλευτής του Στόκτον, µιας περιοχής που µαστιζόταν από την ανεργία, ενώ ο ίδιος χαρακτηριζόταν από την προνοµιακή κοινωνική θέση και το αίσθηµα ηθικής υποχρέωσης που συ-


141

χνά διακρίνουν τους πατερναλιστές συντηρητικούς του «ενιαίου έθνους». Τη δεκαετία του 1950 οι πατερναλιστικές αξίες κυριάρχησαν στο βρετανικό Συντηρητικό Κόµµα. Προτού αυτό επιστρέψει στην εξουσία, το 1950, είχε αποδεχθεί τις µεγάλες και ριζοσπαστικές µεταρρυθµίσεις που θέσπισε η κυβέρνηση των Εργατικών του Άτλη (Clement Attlee), των ετών 1945-1951. Αυτές οι µεταρρυθµίσεις περιελάµβαναν την επίτευξη πλήρους απασχόλησης µέσα από τη υιοθέτηση κεϋνσιανών οικονοµικών µεθόδων, τη µικτή οικονοµία που επιτεύχθηκε µε την εθνικοποίηση µεγάλων βιοµηχανικών τοµέων, καθώς και τη σηµαντική επέκταση του κράτους πρόνοιας, η οποία περιλάµβανε τη δηµιουργία του Εθνικού Συστήµατος Υγείας. Κοινό χαρακτηριστικό όλων αυτών των µεταρρυθµίσεων ήταν η επέκταση του κρατικού παρεµβατισµού στην κοινωνική και οικονοµική ζωή. Ενώ η κυβέρνηση του Εργατικού Κόµµατος πίστευε ότι ο παρεµβατισµός αποσκοπούσε στο να προαγάγει την κοινωνική ισότητα, και συνεπώς να οικοδοµήσει τον σοσιαλισµό, οι συντηρητικοί αποδέχθηκαν τις ίδιες µεταρρυθµίσεις ένεκα του πατερναλισµού τους. Ο κρατικός παρεµβατισµός δεν επιδίωκε να εξαλείψει την ιεραρχία και την εξουσία, αλλά µάλλον να προαγάγει τις αξίες της ευσπλαχνίας και της ηθικής υποχρέωσης, τις οποίες υπεράσπιζε η παράδοση του ενιαίου έθνους. Κατά τη δεκαετία του 1950 η πολιτική του Συντηρητικού και του Εργατικού Κόµµατος συνέκλιναν σε τέτοια έκταση ώστε εφευρέθηκε ο όρος «Butskellism» για να υπογραµµίσει την οµοιότητα απόψεων µεταξύ του Mπάτλερ (R.A. Butler), Συντηρητικού υπουργού Οικονοµικών κατά τη δεκαετία του 1950, και του Γκάιτσκελ (Hugh Gaitskell), προκατόχου του στο Yπουργείο Oικονοµικών και ηγέτη του Εργατικού Κόµµατος το 1955-1961. Οι συντηρητικοί συνεπώς αποδέχθηκαν τη µεταπολεµική «σοσιαλδηµοκρατική» συναίνεση, της οποίας κύριοι αρχιτέκτονες ήταν οι σύγχρονοι φιλελεύθεροι, ο Κέυνς (βλ. παραπάνω, στο ∆εύτερο Κεφάλαιο) και ο Μπέβεριτζ. Ωστόσο, µετά το διορισµό της Μάργκαρετ Θάτσερ στην πρωθυπουργία, το 1979, ο πατερναλισµός των τόρυ σταδιακά περιθωριοποιήθηκε καθώς κέρδιζαν έδαφος στους κόλπους του βρετανικού συντηρητισµού οι ιδέες της Νέας ∆εξιάς. Παρεµβατικές πολιτικές υιοθέτησαν µετά το 1945 και τα χριστιανοδηµοκρατικά κόµµατα. Την εποµένη του ∆εύτερου Παγκοσµίου Πολέµου, οι συντηρητικοί της ηπειρωτικής Ευρώπης εγκατέλειψαν τις αυταρχικές τους πεποιθήσεις. Η νέα µορφή συντηρητισµού ήταν προσηλωµένη στην πολιτική δηµοκρατία και επηρεασµένη από τις πατερναλιστικές κοινωνικές παραδό-

142


σεις του καθολικισµού. Η προτεσταντική κοινωνική θεωρία έχει συχνά συνδεθεί µε την ανάδυση του καπιταλισµού, επειδή εκθειάζει τη σκληρή εργασία και την ατοµική ευθύνη. Αντιθέτως, η καθολική κοινωνική θεωρία παραδοσιακά επικεντρώνεται στην κοινωνική οµάδα µάλλον παρά στο άτοµο και τονίζει την αρµονία συµφερόντων µεταξύ των κοινωνικών τάξεων. Κατά τη διάρκεια του δέκατου ένατου αιώνα και στις αρχές του εικοστού, και παρά την σταθερή προσήλωση του παπισµού στον αυταρχισµό, τα καθολικά κόµµατα, όπως ήταν το Κόµµα του Κέντρου στη Γερµανία, υποστήριξαν τη συνταγµατική διακυβέρνηση, την πολιτική δηµοκρατία και την κοινωνική µεταρρύθµιση. Μετά το 1945 η ίδια καθολική κοινωνική ηθική αποτυπώθηκε στην προθυµία των χριστιανοδηµοκρατικών κοµµάτων να εναγκαλιστούν της κεϋνσιανές αρχές του κράτους πρόνοιας. Η Χριστιανοδηµοκρατική Ένωση στη Γερµανία, για παράδειγµα, πρωτοστάτησε στην εδραίωση της «κοινωνικής οικονοµίας της αγοράς», η οποία άσκησε εκτεταµένη επίδραση σε µεγάλο µέρος της ηπειρωτικής Ευρώπης. Κοινωνική οικονοµία της αγοράς είναι η οικονοµία που δοµείται επάνω στις αρχές της αγοράς και είναι σε µεγάλο βαθµό ελεύθερη από τον κυβερνητικό έλεγχο, αλλά λειτουργεί στο πλαίσιο µιας κοινωνίας της οποίας η συνοχή διατηρείται από ένα ολοκληρωµένο σύστηµα κοινωνικής πρόνοιας και από αποτελεσµατικές δηµόσιες υπηρεσίες. Η αγορά εποµένως δεν είναι εδώ αυτοσκοπός, αλλά µάλλον ένα µέσο δηµιουργίας πλούτου για την επίτευξη ευρύτερων κοινωνικών στόχων. Το Προοδευτικό Συντηρητικό Κόµµα (Progressive Conservative Party, PCP) στον Καναδά περιλαµβάνει επίσης απόψεις µε διάφορες αποχρώσεις. Ιδεολογικά ευνοεί µια µάλλον ορθόδοξη κυβερνητική οικονοµική πολιτική, ζητώντας λιγότερη ανάµιξη του κράτους στα κοινωνικά ζητήµατα από ότι το Φιλελεύθερο Κόµµα. Ωστόσο, η διαφορά µεταξύ των δύο µεγάλων κοµµάτων του Καναδά είναι περισσότερο ζήτηµα έµφασης παρά αρχής: Οι πολιτικές επιλογές του PCP καθορίζονται συνήθως από την πολιτική σκοπιµότητα, από ζητήµατα τοπικού ενδιαφέροντος και από τις πρακτικές του ανάγκες µάλλον παρά από την ιδεολογία του. Στην Ιαπωνία επίσης το Φιλελεύθερο ∆ηµοκρατικό Κόµµα κυριαρχεί στην κυβέρνηση από την ίδρυσή του, το 1955, ως σήµερα. Το όνοµα «Φιλελεύθερο ∆ηµοκρατικό» υιοθετήθηκε για να υπογραµµίσει την αποδοχή, εκ µέρους του κόµµατος αυτού, του δηµοκρατικού συντάγµατος που επιβλήθηκε στην Ιαπωνία µετά την ήττα της στον πόλεµο το 1945, αλλά από άλλες πλευρές το κόµµα αυτό µπορεί να θεωρηθεί ένα πατερναλιστικό συντηρητικό κόµµα. Παρά τη ραγδαία οι-


143

κονοµική ανάπτυξη της µεταπολεµικής περιόδου, προσπαθεί να συντηρήσει το σεβασµό προς τον ιαπωνικό πολιτισµό και τις παραδόσεις. Η ιαπωνική κυβέρνηση και ιδιαίτερα το υπουργείο Οικονοµικών υπήρξε ο αρχιτέκτονας του ιαπωνικού «οικονοµικού θαύµατος». Η ιαπωνική κυβέρνηση συνεργάζεται στενά µε τους κύριους επιχειρηµατικούς οµίλους στη στόχευση των εξαγωγών και στο σχεδιασµό της επενδυτικής πολιτικής, και οπωσδήποτε δεν αφήνει τέτοιες αποφάσεις στο «αόρατο χέρι» του καπιταλισµού. O ελευθεριστικός συντηρητισµός Ενώ ο συντηρητισµός επικαλείται κατά κόρον ορισµένες προβιοµηχανικές ιδέες, όπως της οργανικής κοινωνίας, της ιεραρχίας και του καθήκοντος, η ιδεολογία του έχει επίσης επηρεαστεί από φιλελεύθερες ιδέες και ιδίως από τις ιδέες του κλασικού φιλελευθερισµού. Αυτό µερικές φορές θεωρείται ως εξέλιξη του ύστερου εικοστού αιώνα, αφού η Νέα ∆εξιά έχει «απαγάγει» τον συντηρητισµό για να τον προσδέσει στον κλασικό φιλελευθερισµό. Ωστόσο κάποια φιλελεύθερα δόγµατα, και ιδίως αυτά που αφορούν την ελεύθερη αγορά, έχουν προωθηθεί από συντηρητικούς ήδη από τα τέλη του δέκατου όγδοου αιώνα και θα µπορούσε να λεχθεί ότι συγκροτούν µια αντίπαλη παράδοση στον συντηρητικό πατερναλισµό. Πρόκειται για ιδέες ελευθεριστικές επειδή υπεραµύνονται της µέγιστης δυνατής οικονοµικής ελευθερίας και της ελάχιστης δυνατής κρατικής ρύθµισης της κοινωνικής ζωής. Οι ελευθεριστές συντηρητικοί δεν έχουν απλά προσηλυτιστεί στον φιλελευθερισµό, αλλά πιστεύουν ότι η φιλελεύθερη οικονοµία είναι συµβατή µε µια πιο παραδοσιακή, συντηρητική κοινωνική φιλοσοφία, η οποία βασίζεται σε αξίες όπως η εξουσία και το καθήκον. Αυτό είναι εµφανές στο έργο του Έντµουντ Μπερκ, ο οποίος ήταν από πολλές πλευρές ιδρυτής του παραδοσιακού συντηρητισµού αλλά και θερµός υποστηρικτής της φιλελεύθερης οικονοµικής του Άνταµ Σµιθ (βλ. Kεφάλαιο 2). Η ελευθεριστική παράδοση υπήρξε ισχυρότερη σε εκείνες τις χώρες όπου οι κλασικές φιλελεύθερες ιδέες είχαν τη µέγιστη επίδραση, δηλαδή και πάλι στη Βρετανία και τις ΗΠΑ. Ήδη από τα τέλη του δέκατου όγδοου αιώνα, ο Μπερκ εξέφρασε ισχυρή προτίµηση για το ελεύθερο εµπόριο και για την ανταγωνιστική αυτορυθµιζόµενη οικονοµία της αγοράς στο εσωτερικό της χώρας. Η ελεύθερη αγορά δεν είναι µόνον οικονοµικά αποδοτική και δίκαιη, πίστευε ο Μπερκ, αλλά είναι επίσης φυσική και αναγκαία. Είναι «φυσική» επειδή αντανακλά την επιθυµία για πλούτο, την «αγάπη του κέρδους», που

144


αποτελεί µέρος της ανθρώπινης φύσης. Οι νόµοι της αγοράς είναι συνεπώς «φυσικοί νόµοι». Ο Μπερκ δεχόταν πράγµατι ότι οι συνθήκες εργασίας για τους πολλούς είναι «ταπεινωτικές, ανάρµοστες, ανάξιες ανδρός και συχνά εντελώς ανθυγιεινές», αλλά τόνισε ότι οι άνθρωποι θα υπέφεραν ακόµη περισσότερο αν τυχόν διαταρασσόταν «η φυσική πορεία των πραγµάτων». ∆εν διέκρινε καµία ένταση µεταξύ της υποστήριξης που προσέφερε στην ελεύθερη αγορά και της υπεράσπισης που προσέφερε στην παραδοσιακή κοινωνική τάξη πραγµάτων, επειδή πίστευε ότι η παραδοσιακή τάξη πραγµάτων στη Βρετανία είχε πάψει κιόλας, στο τέλος του δέκατου όγδοου αιώνα, να είναι φεουδαρχική και είχε αρχίσει αντιθέτως να µετατρέπεται σε καπιταλιστική. Μπορούσε συνεπώς να υπερασπιστεί την καπιταλιστική ελεύθερη αγορά στη βάση της παράδοσης, ακριβώς όπως τη µοναρχία και την εκκλησία. Κατά τη διάρκεια του δέκατου ένατου αιώνα οι υποστηρικτές της ελεύθερης αγοράς είχαν περιθωριοποιηθεί στους κόλπους του βρετανικού Συντηρητικού Κόµµατος, λόγω της κυριαρχίας των πατερναλιστικών ιδεών του Ντισραέλι, αλλά ποτέ δεν εξέλιπαν εντελώς. Η υποστήριξη στις ελευθεριστικές απόψεις αυξήθηκε περί την καµπή του εικοστού αιώνα, ως αντίδραση στον αυξανόµενο κυβερνητικό παρεµβατισµό στην κοινωνική και οικονοµική ζωή. Η Βρετανική Συνταγµατική Ένωση (British Constitutional Association, BCA, 1905-18), που υποστηριζόταν σε µεγάλο βαθµό από τους Συντηρητικούς, απεικονίστηκε ως «ο νέος Κανούτος» λόγω της αντίθεσής της στο πρόγραµµα κοινωνικής πρόνοιας που είχε εγκαινιαστεί από τη Φιλελεύθερη κυβέρνηση του Άσκουϊθ. Αποκρούοντας τις πατερναλιστικές ιδέες που είχαν εξαπλωθεί στους κόλπους του Συντηρητικού Κόµµατος, η BCA υπεραµύνθηκε του άκρατου λαισέ φαιρ, επηρεασµένη έντονα από τον κοινωνικό δαρβινισµό του Χέµπερτ Σπένσερ (Herbert Spencer, 1820-1903). Όπως είπε παραφράζοντας τον Σάµουελ Σµάιλς ο επιφανής συνταγµατολόγος της BCA Nτικέυ (A.V. Dicey), «η κρατική βοήθεια σκοτώνει την αυτοβοήθεια». Η περαιτέρω επέκταση του κράτους προνοίας µετά το 1945 προκάλεσε για µια ακόµη φορά έναν ελευθεριστικό αντίκτυπο στους κόλπους του βρετανικού συντηρητισµού. Οι αξίες του ενός έθνους, που είχαν κυριαρχήσει στον βρετανικό συντηρητισµό κατά τη δεκαετία του 1950, βρέθηκαν υπό αυξανόµενη πίεση από το 1970 και µετά, καθώς οι ιδέες της ελεύθερης αγοράς, που εκπορεύονταν από θεωρητικούς οικονοµολόγους όπως ο Φρήντριχ Χάγιεκ και ο Μίλτον Φρήντµαν, αντικατέστησαν την κεϋνσιανή ορθοδοξία. Αυτή την τάση, καθώς και παρόµοιες τάσεις σε άλλα µέρη του κόσµου


145

Ελευθερισµός Ο όρος ελευθερισµός (ή λιµπερταριανισµός, libertarianism) αναφέρεται σε ένα φάσµα θεωριών που δίνουν αυστηρή προτεραιότητα στην ελευθερία (την οποία αντιλαµβάνονται µε αποθετικούς όρους) σε σχέση µε τις άλλες αξίες, όπως είναι η εξουσία, η παράδοση και η ισότητα. Οι ελευθεριστές επιζητούν να µεγιστοποιήσουν το πεδίο της ατοµικής ελευθερίας και να ελαχιστοποιήσουν το εύρος της δηµόσιας εξουσίας, θεωρώντας συνήθως το κράτος σαν την κύρια απειλή εναντίον της ελευθερίας. Οι δύο περισσότερο γνωστές ελευθεριστικές παραδόσεις έχουν τις ρίζες τους στην ιδέα των ατοµικών δικαιωµάτων (όπως συµβαίνει µε τον Nότσικ, βλ. παρακάτω στο ίδιο κεφάλαιο) και στα οικονοµικά δόγµατα του λαισέ φαιρ (όπως συµβαίνει µε τον Χάγιεκ, και για αυτόν βλ. παρακάτω στο ίδιο κεφάλαιο). Ωστόσο, ακόµη και ορισµένοι σοσιαλιστές έχουν επίσης εναγκαλιστεί τον ελευθερισµό. Ο ελευθερισµός διακρίνεται µερικές φορές από τον φιλελευθερισµό επειδή ο δεύτερος, ακόµη και στην κλασική του εκδοχή, αρνείται να αποδώσει προτεραιότητα στην ελευθερία σε σχέση µε την ευταξία. Ωστόσο, διαφέρει από τον αναρχισµό στο ότι οι ελευθεριστές γενικά αναγνωρίζουν την ανάγκη για ένα ελάχιστο κράτος νυχτοφύλακα, και για αυτό αποκαλούν µερικές φορές τον εαυτό τους ως «minarchist».

θα τις εξετάσουµε λεπτοµερέστερα παρακάτω, σε σχέση µε τη Νέα ∆εξιά. Οι ελευθεριστές συντηρητικοί δεν είναι, ωστόσο, συνεπείς φιλελεύθεροι. Πιστεύουν στον οικονοµικό ατοµικισµό και στο «να απαλλαγούν οι επιχειρήσεις από το ζυγό της κυβέρνησης», αλλά είναι λιγότερο πρόθυµοι να εναποθέσουν την κοινωνική και ηθική ευθύνη (και όχι απλά την οικονοµική ευθύνη) στα χέρια του ατόµου. Οι πρώιµοι φιλελεύθεροι, όπως ο Ρίτσαρντ Κόµπντεν (Richard Cobden, 1804-1865) και ο Τζων Στιούαρτ Μιλ ανέθεταν πρόθυµα την κοινωνική και ηθική ευθύνη, και όχι απλώς την οικονοµική ευθύνη, στα χέρια του ατόµου. Ο φιλελευθερισµός διακρίνεται από τον συντηρητισµό και επίσης, όπως τόνισε ο Χάγιεκ στο Σύνταγµα της ελευθερίας (Ηayek, The Constitution of Liberty, 1960), από τον σοσιαλισµό, επειδή πιστεύει ότι οι ηθικές αποφάσεις πρέπει να επαφίενται στο άτοµο, εκτός αν αυτό συµπεριφέρεται µε τρόπο που απειλεί άλλους ανθρώπους. Το άτοµο συνεπώς χρειάζεται όσο το δυνατόν λιγότερο καθοδήγηση από το κράτος. Οι συντηρητικοί όµως, ακόµη και οι ελευθεριστές συντηρητικοί, έχουν µια H λέξη δεν έχει νόηµα σε ελληνική µετάφραση. Αποτελείται από το πρώτο µέρος της λέξης ελάχιστο (δηλαδή ελάχιστο κράτος) και το δεύτερο µέρος της λέξης αναρχικός (minimum – anarchist). (ΣτΜ).

146


µάλλον απαισιόδοξη αντίληψη για την ανθρώπινη φύση. Απαιτούν την ύπαρξη ενός ισχυρού κράτους, ώστε αυτό να διατηρεί τη δηµόσια τάξη και να διασφαλίζει το σεβασµό στην εξουσία. Πράγµατι, από ορισµένες απόψεις οι ελευθεριστές συντηρητικοί στρέφονται προς τις θεωρίες της οικονοµίας της ελεύθερης αγοράς ακριβώς επειδή αυτές υπόσχονται να εξασφαλίσουν την κοινωνική ευταξία. Ενώ οι φιλελεύθεροι πιστεύουν στην οικονοµία της αγοράς επειδή αυτή διαφυλάσσει την ατοµική ελευθερία και την ελευθερία επιλογής, ορισµένοι συντηρητικοί προσελκύονται από αυτήν επειδή την θεωρούν εργαλείο κοινωνικής πειθάρχησης. Οι δυνάµεις της αγοράς ρυθµίζουν και ελέγχουν την οικονοµική και κοινωνική δραστηριότητα. Για παράδειγµα, µπορούν να αποτρέψουν τους εργάτες από το να ασκούν πιέσεις για µισθολογικές αυξήσεις, απειλώντας τους µε το φάσµα της ανεργίας. Εποµένως, η αγορά µπορεί να θεωρηθεί εργαλείο που διατηρεί την κοινωνική σταθερότητα και λειτουργεί παράλληλα µε τις πιο εµφανείς µορφές καταναγκασµού, όπως είναι η αστυνοµία και τα δικαστήρια. Ενώ µερικοί συντηρητικοί φοβούνται ότι ο καπιταλισµός της αγοράς, καθώς προκαλεί τη διαρκή ανανέωση και τον ακατάπαυστο ανταγωνισµό, µπορεί να διαρρήξει την κοινωνική συνοχή, άλλοι προσελκύονται προς αυτήν ευελπιστώντας ότι ακριβώς αυτή µπορεί να επιβάλει την «ευταξία της αγοράς», καθώς θα συντηρείται από τους απρόσωπους «φυσικούς νόµους» µάλλον παρά από το καθοδηγητικό χέρι της πολιτικής εξουσίας. Η Νέα ∆εξιά Κατά την πρώιµη µεταπολεµική περίοδο, κυριαρχούσαν µεταξύ των συντηρητικών του δυτικού κόσµου πραγµατιστικές και πατερναλιστικές ιδέες. Τα κατάλοιπα του αυταρχικού συντηρητισµού κατέρρευσαν µε την ανατροπή των δικτατοριών της Πορτογαλίας και Ισπανίας, τη δεκαετία του 1970. Όπως ακριβώς οι συντηρητικοί είχαν καταλήξει να αποδεχθούν την πολιτική δηµοκρατία κατά τη διάρκεια του δέκατου ένατου αιώνα, µετά το 1945 έφτασαν να εναγκαλιστούν µια κεϋνσιανού τύπου κοινωνική δηµοκρατία και το κράτος πρόνοιας. Η ίδια τάση εδραιώθηκε χάρη στη ραγδαία και παρατεταµένη οικονοµική ανάπτυξη των µεταπολεµικών χρόνων, τη «µεγάλη ώθηση», που έµοιαζε να επιβεβαιώνει την επιτυχία του «διευθυνόµενου καπιταλισµού». Κατά τη δεκαετία του 1970, ωστόσο, ένα σύνολο πιο ριζοσπαστικών ιδεών αναπτύχθηκε στους κόλπους του συντηρητισµού, αµφισβητώντας άµεσα την κεϋνσιανή ορθοδοξία του κράτους πρόνοιας. Αυτές


147

οι ιδέες της Νέας ∆εξιάς είχαν τη µεγαλύτερή τους άνθιση στη Βρετανία και τις ΗΠΑ, και άσκησαν επίσης επίδραση στην ηπειρωτική Ευρώπη, ιδιαίτερα στη Γαλλία και στη Γερµανία, αλλά είχαν ευρύτερη επιρροή στα δυτικού τύπου κράτη σε όλο τον πλανήτη. Η «Νέα ∆εξιά» είναι ένας χαλαρός όρος και έχει χρησιµοποιηθεί για να περιγράψει ιδέες που κυµαίνονται από την απαίτηση να µειωθεί η φορολογία µέχρι τις εκκλήσεις για επιβολή περισσότερης λογοκρισίας στην τηλεόραση και στον κινηµατογράφο, ή ακόµη και τις εκστρατείες εναντίον της µετανάστευσης ή υπέρ του υποχρεωτικού επαναπατρισµού των µεταναστών. ∆ύο κύριες θεµατικές µπορούν, ωστόσο, να ανιχνευτούν στο εσωτερικό της. Η πρώτη είναι η υποστήριξη στην κλασική φιλελεύθερη οικονοµία και ιδιαίτερα στις αναβιωµένες ιδέες της ελεύθερης αγοράς του Άνταµ Σµιθ. Αυτό το συστατικό στοιχείο της Νέας ∆εξιάς µπορεί να χαρακτηριστεί ως η φιλελεύθερη Νέα ∆εξιά, ή νεοφιλελευθερισµός. Η δεύτερη θεµατική επίσης επικαλείται ιδέες του δέκατου ένατου αιώνα, αλλά προτιµά εκείνες του παραδοσιακού συντηρητισµού και ιδιαίτερα την προάσπιση της ευταξίας, της εξουσίας και της πειθαρχίας. Τέτοιες ιδέες συγκροτούν τη συντηρητική Νέα ∆εξιά, ή τον νεοσυντηρητισµό. Αυτό δεν σηµαίνει ότι όλοι οι στοχαστές ή πολιτικοί που αποδέχονται τις ιδέες της Νέας ∆εξιάς πρεσβεύουν ταυτόχρονα νεοφιλελεύθερες ή νεοσυντηρητικές απόψεις: Για παράδειγµα o Ρότζερ Σκράτον, ένας επιφανής βρετανός νεοσυντηρητικός, ισχυρίστηκε στο Νόηµα του συντηρητισµού (Roger Scruton, The Meaning of Conservatism, 1984) ότι δεν έχει καµία θέση στους κόλπους του συντηρητισµού η προσήλωση στην ελεύθερη αγορά ως ζήτηµα αρχής. Από την άλλη µεριά, είναι σαφές ότι οι νεοφιλελεύθερες και οι νεοσυντηρητικές απόψεις συχνά συµπίπτουν. Οι δύο κυβερνήσεις που επηρεάστηκαν πιο εµφανώς από τις ιδέες της Νέας ∆εξιάς, οι κυβερνήσεις του Ρήγκαν και της Θάτσερ, υποστήριξαν, αν και σε διαφορετικό βαθµό, τόσο τη φιλελεύθερη όσο και τη συντηρητική Νέα ∆εξιά. Ο «Θατσερισµός» στη Βρετανία και ο «Ρηγκανισµός» στις ΗΠΑ ήταν οι µορφές που προσέλαβαν οι ιδέες της Νέας ∆εξιάς σ’ αυτές τις δύο χώρες. Αυτοί οι όροι, ωστόσο, µπορεί να είναι παραπλανητικοί, επειδή έχουν χρησιµοποιηθεί για να δηλώσουν το έντονα προσωπικό πολιτικό ύφος της Μάργκαρετ Θάτσερ και του Ρόναλντ Ρήγκαν όσο και τις ιδέες τις οποίες επικαλούνταν αυτοί οι πολιτικοί. Οι ιδέες της Νέας ∆εξιάς ήταν προϊόν ποικίλων ιστορικών παραγόντων. Σηµαντικότερος ήταν ίσως ότι η ανάκαµψη της οικονοµίας κατά τη µετα-

148


πολεµική περίοδο κατέληξε στην ύφεση των αρχών της δεκαετίας του 1970, µε την αυξανόµενη ανεργία να συµβαδίζει µε τον υψηλό πληθωρισµό – ένα φαινόµενο, που οι οικονοµολόγοι αποκάλεσαν στασιµοπληθωρισµό. Η αναβίωση των οικονοµικών προβληµάτων είχε µεγαλύτερη επίδραση σε εκείνες τις χώρες που βίωναν µια σχετική παρακµή. Οι ΗΠΑ, λόγου χάρη, αισθάνονταν όλο και περισσότερο τον ανταγωνισµό από την ανασυγκροτηµένες οικονοµίες της Ιαπωνίας και της Γερµανίας, ενώ η οικονοµία της Βρετανίας είχε παρακµάσει σε αξιοσηµείωτο βαθµό, ιδιαίτερα σε σχέση µε τις οικονοµίες των χωρών που είχαν συστήσει την Ευρωπαϊκή Κοινότητα το 1957. Υπό αυτές τις περιστάσεις, οι κεϋνσιανές ιδέες της οικονοµικής διαχείρισης δέχθηκαν σηµαντική πίεση από τη δεξιά. Η σκέψη της Νέας ∆εξιάς επηρεάστηκε επίσης από κοινωνικούς παράγοντες, ιδίως από την εξάπλωση της φιλελεύθερης κοινωνικής φιλοσοφίας. Οι συντηρητικοί φοβήθηκαν ότι αυτή οδηγούσε στη διπλή µάστιγα αφενός της λεγόµενης «ανεκτικότητας» και αφετέρου της φηµολογούµενης εξάρτησης των ανθρώπων από το κράτος πρόνοιας. Ο συντηρητισµός στις ΗΠΑ έλαβε σηµαντική ώθηση όταν στρατολόγησε αρκετούς πρώην φιλελεύθερους διανοουµένους, υπό την ηγεσία των Κρίστολ (Irving Kristol) και Ποντχόρετς (Norman Podhoretz), οι οποίοι αναδείχθηκαν σε αµείλικτους επικριτές του «εκτεταµένου κράτους». Τέλος, ορισµένοι διεθνούς φύσης παράγοντες ενδυνάµωσαν τα εθνικιστικά συναισθήµατα στους κόλπους του συντηρητισµού και αύξησαν τη φοβία του προς τον κοµµουνισµό. Η Νέα ∆εξιά των ΗΠΑ είχε τροµοκρατηθεί από την υποτιθέµενη στρατιωτική ισχύ της Σοβιετικής Ένωσης και την καταρράκωση του εθνικού γοήτρου στο Βιετνάµ και το Ιράν. Στη Βρετανία ανησυχούσαν για την απώλεια του κύρους της µεγάλης δύναµης και αισθάνονταν να απειλείται η ίδια η κρατική κυριαρχία, ζήτηµα που τέθηκε µε την ένταξη της χώρας στην Ευρωπαϊκή Κοινότητα το 1973. O νεοφιλελευθερισµός ∆εν χωρά αµφιβολία ότι οι φιλελεύθερες πλευρές του στοχασµού της Νέας ∆εξιάς προέρχονται από τον κλασικό µάλλον παρά από τον σύγχρονο φιλελευθερισµό, καθώς και ότι ισοδυναµούν µε µια αναδιατύπωση της επιχειρηµατολογίας υπέρ του ελάχιστου κράτους. Αυτή έχει αφοριστικά διατυπωθεί ως «ιδιωτικό, καλό· δηµόσιο, κακό». Η φιλελεύθερη Νέα ∆εξιά είναι λοιπόν αντικρατιστική. Το κράτος θεωρείται ως χώρος του καταναγκασµού και της ανελευθερίας· ο κολεκτιβισµός περιορίζει την ατοµική πρωτοβουλία και


149

υποσκάπτει τον αυτοσεβασµό των ανθρώπων. Η κυβέρνηση, όσο ευγενείς και αν είναι οι προθέσεις της, έχει απαρεγκλίτως καταστροφική επίδραση στα ανθρώπινα πράγµατα. Αντιθέτως, αξίζουν όλη την εµπιστοσύνη µας το άτοµο και η αγορά. Τα άτοµα πρέπει να ενθαρρύνονται ώστε να στηρίζονται στις δικές τους δυνάµεις και να κάνουν ορθολογικές επιλογές προς το δικό τους συµφέρον. Η αγορά αξίζει κάθε σεβασµό, ως ο µηχανισµός µέσω του οποίου η τελική συνισταµένη των ατοµικών επιλογών µπορεί να µας οδηγήσει στην πρόοδο και στο γενικό όφελος. Η φιλελεύθερη Να ∆εξιά προσπαθεί λοιπόν να εδραιώσει µέσα στους κόλπους της συντηρητικής ιδεολογίας την επικράτηση των φιλελεύθερων ιδεών σε σχέση µε τις πατερναλιστικές. ∆εσπόζουσα θεµατική σ’ αυτό το αντικρατιστικό δόγµα είναι η ιδεολογική προσήλωση στην ελεύθερη αγορά. Η Νέα ∆εξιά έχει αναστήσει τις κλασικές οικονοµικές θεωρίες του Άνταµ Σµιθ και του Ρικάρντο (David Ricardo, 1772-1823), όπως αυτές επανήλθαν στο έργο σύγχρονων οικονοµολόγων, λόγου χάρη του Φρήντριχ Xάγιεκ και του Μίλτον Φρήντµαν. Οι ιδέες της ελεύθερης αγοράς, που είχαν εγκαταλειφθεί προς όφελος του κεϋνσιανισµού στις αρχές του εικοστού αιώνα, απέκτησαν νέα αξιοπιστία κατά τη δεκαετία του 1970. Οι κυβερνήσεις δυσκολεύονταν όλο και περισσότερο να δηµιουργήσουν οικονοµική σταθερότητα και διαρκή ανάπτυξη. ∆ηµιουργήθηκαν συνεπώς αµφιβολίες, σχετικά µε το κατά πόσον µπορεί η κυβέρνηση να επιλύει τα οικονοµικά προβλήµατα. Ο Xάγιεκ και ο Φρήντµαν, λόγου χάρη, επιτέθηκαν σ’ αυτήν καθαυτή την ιδέα της «διευθυνόµενης» ή «σχεδιασµένης» οικονοµίας. Τόνισαν πόσο ελάχιστα αποδοτικές ήταν οι κεντρικά σχεδιασµένες οικονοµίες της Σοβιετικής Ένωσης και της Ανατολικής Ευρώπης, υποστηρίζοντας ότι το έργο του καταµερισµού των πόρων σε µια σύνθετη βιοµηχανική οικονοµία είναι, απλούστατα, υπερβολικά δύσκολο για να διεκπεραιωθεί επιτυχώς από οποιοδήποτε οµάδα κρατικών γραφειοκρατών. Αναπόφευκτα αποτελέσµατα της κολεκτιβοποίησης ήταν οι ελλείψεις ζωτικών αγαθών και η δηµιουργία «ουρών» για την προµήθεια βασικών ειδών πρώτης ανάγκης. Η αρετή της αγοράς, από την άλλη µεριά, είναι ότι δρα σαν κεντρικό νευρικό σύστηµα της οικονοµίας, συναρµόζοντας την προσφορά αγαθών και υπηρεσιών µε τη ζήτησή τους. Κατανέµοντας τους πόρους στην πιο επικερδή τους χρήση διασφαλίζει ότι ικανοποιούνται οι ανάγκες του καταναλωτή. Όταν επανεµφανίστηκαν στις δυτικές οικονοµίες η ανεργία και ο πληθωρισµός, κατά τη δεκαετία του 1970, ο Xάγιεκ και ο Φρήντµαν ισχυρίστηκαν ότι το κράτος ήταν πάντοτε ο πρόξενος των οικο-

150


νοµικών προβληµάτων µάλλον παρά ο γιατρός τους. Το κράτος αγνοούσε όλο και περισσότερο τις δυνάµεις της αγοράς, εξαιτίας της εσφαλµένης, αν και καλοπροαίρετης, πεποίθησης, ότι ο κρατικός παρεµβατισµός ήταν αναγκαίος και ευκταίος. Οι ιδέες του Τζων Μαίηναρντ Κέυνς συµπεριλαµβάνονταν στους κύριους στόχους των επικρίσεων της Νέας ∆εξιάς. Ο Kέυνς είχε υποστηρίξει ότι οι καπιταλιστικές οικονοµίες δεν είναι αυτορυθµιζόµενες. Έδωσε ιδιαίτερη έµφαση στην «πλευρά της ζήτησης» της οικονοµίας, πιστεύοντας ότι το επίπεδο της οικονοµικής δραστηριότητας και απασχόλησης ορίζεται από τη «συνολική ενεργό ζήτηση» που παρουσιάζεται κάθε φορά στην οικονοµία. Η λύση του Κέυνς στο πρόβληµα της ανεργίας ήταν οι κυβερνήσεις να «διαχειρίζονται τη ζήτηση» δηµιουργώντας έλλειµµα στον κρατικό προϋπολογισµό: η κυβέρνηση πρέπει να «εµβάλλει» περισσότερα χρήµατα στην οικονοµία, µέσα από τις δηµόσιες δαπάνες, από όσα «αποσύρει» µέσα από τη φορολογία. Ο Μίλτον Φρήντµαν, ωστόσο, ισχυρίστηκε ότι υπάρχει πάντοτε ένα «φυσικό ποσοστό ανεργίας» το οποίο αδυνατεί η κυβέρνηση να επηρεάσει, και ότι οι προσπάθειες του κράτους να εξαλείψει εντελώς την ανεργία, υιοθετώντας κεϋνσιανές τεχνικές, είχαν απλώς φέρει άλλα, και ακόµη πιο καταστροφικά, οικονοµικά προβλήµατα. Ενώ ο κεϋνσιανισµός στηρίζεται στην πίστη ότι η ανεργία είναι το πιο σοβαρό από όλα τα οικονοµικά προβλήµατα, οι οικονοµολόγοι της ελεύθερης αγοράς ενδιαφέρονται περισσότερο για το πρόβληµα του πληθωρισµού. Ο πληθωρισµός είναι η αύξηση του γενικού επιπέδου των τιµών, η οποία οδηγεί σε πτώση της αξίας του χρήµατος – δηλαδή, η ίδια ποσότητα χρήµατος αγοράζει λιγότερα αγαθά. Η οικονοµία της αγοράς βασίζεται στη διαδικασία των αγορών και των πωλήσεων, η οποία καθίσταται δυνατή χάρη στην ύπαρξη του χρήµατος που λειτουργεί ως εύχρηστο µέσο ανταλλαγής. Η εναλλακτική λύση στην υιοθέτηση του χρήµατος, δηλαδή, το σύστηµα του αντιπραγµατισµού (η ανταλλαγή αγαθών µε αγαθά), δυσχεραίνει τις ανταλλαγές αφού κάνει δύσκολο να καθοριστούν οι σχετικές αξίες των διαφόρων αγαθών. Μια υγιής οικονοµία της αγοράς λοιπόν απαιτεί το χρήµα να έχει υγιή και σταθερή αξία. Αν όµως οι άνθρωποι χάσουν την εµπιστοσύνη τους στο µέσο ανταλλαγής, δηλαδή στο χρήµα, επειδή η αξία του κυµαίνεται κατά απρόβλεπτο τρόπο, τότε αποθαρρύνονται από την ανάληψη των εµπορικών ή οικονοµικών δραστηριοτήτων. Στην πιο ακραία περίπτωση – δηλαδή στο φαινόµενο του υπερπληθωρισµού – η αξία του χρήµατος


151

Φρήντριχ φον Xάγιεκ (Friedrich von Hayek, 1899-1992) Αυστριακός οικονοµολόγος και πολιτικός φιλόσοφος. Ο Xάγιεκ δίδαξε στη London School of Economics και στα πανεπιστήµια του Σικάγου, του Φράιµπουργκ και του Σάλτσµπουργκ. Το 1974 κέρδισε το βραβείο Νόµπελ για τις οικονοµικές επιστήµες. Εκφραστής της αποκαλούµενης Αυστριακής Σχολής, ο Xάγιεκ πίστευε σταθερά στον ατοµικισµό και στην ευταξία της αγοράς και ήταν αµείλικτος επικριτής του σοσιαλισµού. Ο δρόµος προς τη δουλεία (The Road to Serfdom, 1948) ήταν ένα πρωτοπόρο έργο, που επιτέθηκε στο οικονοµικό παρεµβατισµό ως προάγγελο του ολοκληρωτισµού. Κατοπινά έργα όπως το Σύνταγµα της ελευθερίας (The Constitution of Liberty, 1960) και το Νόµος, νοµοθεσία και ελευθερία (Law, Legislation and Liberty, 1979) υποστήριξαν µια τροποποιηµένη µορφή παραδοσιοκρατίας και µια αγγλοαµερικανική εκδοχή συνταγµατισµού (βλ. Kεφάλαιο 2). Τα γραπτά του Xάγιεκ είχαν σηµαντική επίδραση στην ανάδυση της Νέας ∆εξιάς.

µειώνεται µε δραµατικούς ρυθµούς, ώσπου εξαφανίζεται εντελώς και η οικονοµία επιστρέφει στο σύστηµα του αντιπραγµατισµού, όπως λόγου χάρη συνέβη στην οικονοµική κρίση της Γερµανίας το 1923. Ο Xάγιεκ όσο και ο Φρήντµαν έδωσαν µεγάλη έµφαση στην ιδέα του «υγιούς χρήµατος» και υποστήριξαν ότι η κύρια οικονοµική ευθύνη της κυβέρνησης είναι να διασφαλίζει τη χρηµατοπιστωτική σταθερότητα της οικονοµίας της αγοράς, µειώνοντας ή ακόµη και απαλείφοντας εντελώς τον πληθωρισµό, όπως ήλπιζε ο Xάγιεκ. Εξέφρασαν την άποψη ότι οι κυβερνήσεις που ακολουθούσαν κεϋνσιανή πολιτική είχαν, χωρίς να το γνωρίζουν, ασκήσει πληθωριστικές πιέσεις στην αγορά και έτσι δηµιούργησαν το φαινόµενο του στασιµοπληθωρισµού κατά τη δεκαετία του 1970. Αυτό ακριβώς το φαινόµενο εξηγούσε η θεωρία του µονεταρισµού προτείνοντας την ιδέα της προσφοράς χρήµατος, δηλαδή, ότι το εκάστοτε επίπεδο των τιµών καθορίζεται από την ποσότητα του χρήµατος που κυκλοφορεί στην οικονοµία. Αν η προσφορά χρήµατος αυξάνει πιο γρήγορα από τον όγκο των αγαθών και υπηρεσιών που προσφέρονται στην οικονοµία, τότε η αξία του χρήµατος πέφτει και η τιµή των αγαθών ανεβαίνει. Με άλλα λόγια, ο πληθωρισµός εµφανίζεται όταν «πάρα πολύ χρήµα κυνηγά πολύ λίγα αγαθά». Αυτό ακριβώς πιστεύουν οι µονεταριστές ότι ήταν το αποτέλεσµα της κεϋνσιανής πολιτικής. Όταν τα κράτη επιτρέπουν οι δαπάνες τους να υπερβαίνουν τα φορολογικά έσοδα, τότε στην πραγµατικότητα «τυπώνουν πληθωριστικό χρήµα». Αυξάνουν δηλαδή την προσφορά χρήµατος και µ’ αυτό τον τρόπο

152


πυροδοτούν τον πληθωρισµό χωρίς, παρ’ όλα αυτά, να επηρεάσουν πράγµατι θετικά το «φυσικό ποσοστό» της ανεργίας. Η οικονοµική πολιτική των κυβερνήσεων Ρήγκαν και Θάτσερ κατά τη δεκαετία του 1980 καθοδηγήθηκε ακριβώς από αυτές τις µονεταριστικές θεωρίες της ελεύθερης αγοράς. Και οι δυο αυτές κυβερνήσεις επέτρεψαν τη ραγδαία άνοδο της ανεργίας τη δεκαετία του 1980, πιστεύοντας ότι αυτό ήταν ένα πρόβληµα που µπορούσε να λυθεί µόνον από την αγορά. Οµοίως, τόνισαν την ανάγκη µείωσης του πληθωρισµού µε τον περιορισµό των δηµόσιων δαπανών. Στις ΗΠΑ ο Ρήγκαν υποστήριξε την ιδέα του Μίλτον Φρήντµαν, να επιβληθεί µια συνταγµατική τροποποίηση η οποία να υποχρεώνει τις κυβερνήσεις να έχουν ισοσκελισµένο προϋπολογισµό. Οι οικονοµολόγοι της ελεύθερης αγοράς πιστεύουν επίσης ότι οι υψηλές κρατικές δαπάνες που συνεπάγεται η κεϋνσιανή πολιτική του κράτους πρόνοιας ζηµιώνουν τη λειτουργία της οικονοµίας εξακοντίζοντας στα ύψη τη φορολοία. Αντί να εστιάζουν την προσοχή τους στην «πλευρά της ζήτησης», οι οικονοµολόγοι της αγοράς κηρύσσουν την «οικονοµική της προσφοράς» (supply-side economics). Αυτό σηµαίνει ότι οι κυβερνήσεις προσπαθούν να δηµιουργήσουν συνθήκες, οι οποίες να ενθαρρύνουν τους παραγωγούς να παράγουν µάλλον παρά τους καταναλωτές να καταναλώνουν. Η κεϋνσιανή πολιτική επιβαρύνει τους παραγωγούς µε υψηλά επίπεδα φορολόγησης και πολύπλοκες κρατικές ρυθµίσεις της οικονοµίας. Οι φόροι αποθαρρύνουν την επιχειρηµατική πρωτοβουλία και καταπατούν τα περιουσιακά δικαιώµατα. Η «οικονοµική της προσφοράς» ήταν το κύριο χαρακτηριστικό της οικονοµικής θεωρίας που αποκλήθηκε «Ρηγκανοµία» (Reagonomics) στις ΗΠΑ. Ο Ρήγκαν εισήγαγε τις πιο θεαµατικές περικοπές στη φορολόγηση των φυσικών προσώπων όσο και των εταιριών που γνώρισαν ποτέ οι ΗΠΑ (µολονότι ο διάδοχός του, ο Τζωρτζ Μπους, δεν κατόρθωσε να τηρήσει την υπόσχεσή του «όχι νέοι φόροι»). Επί κυβερνήσεως Θάτσερ στη Βρετανία τα επίπεδα άµεσης φορολογίας προοδευτικά µειώθηκαν σχεδόν στα επίπεδα των ΗΠΑ, αφού ως το 1988 ο φόρος εισοδήµατος στην υψηλότερη κλίµακα µειώθηκε από 83 σε 40 τοις εκατό. Η Νέα ∆εξιά επιτέθηκε επίσης στη µεικτή οικονοµία. Μετά το 1945 πολλές δυτικές κυβερνήσεις εθνικοποίησαν τις βασικές τους βιοµηχανίες, προσπαθώντας να διευκολύνουν την κρατική διεύθυνση των οικονοµιών τους. Έτσι δηµιουργήθηκαν οι µεικτές οικονοµίες που αποτελούνταν από έναν «δηµόσιο τοµέα», δηλαδή από οικονοµικούς κλάδους που ανήκαν στο


153

κράτος, δίπλα σε έναν «ιδιωτικό τοµέα» από βιοµηχανίες που ανήκαν σε ιδιώτες. Η Νέα ∆εξιά επιθυµούσε να αντιστρέψει αυτή την πορεία. Υπό τη Θάτσερ και τον Mέητζορ στη Βρετανία και, σε κάποιο βαθµό, υπό τον Σιράκ στη Γαλλία, οι κυβερνήσεις αυτές προώθησαν µια πολιτική ιδιωτικοποίησης, η οποία µετέφερε βιοµηχανίες όπως οι τηλεπικοινωνίες, η ύδρευση, το φυσικό αέριο και η ηλεκτροδότηση από τον δηµόσιο στον ιδιωτικό τοµέα της οικονοµίας. Οι εθνικοποιηµένες βιοµηχανίες επικρίνονταν ως εγγενώς µη αποδοτικές επειδή, αντίθετα από τις ιδιωτικές εταιρείες, δεν πειθαρχούσαν στο κίνητρο του κέρδους. Η Νέα ∆εξιά υποστήριζε ότι ο δηµόσιος τοµέας ανέχεται τη σπατάλη και την έλλειψη αποδοτικότητας επειδή ο φορολογούµενος πληρώνει πάντοτε το λογαριασµό. Στις ΗΠΑ, όπου ποτέ δεν αναπτύχθηκε η µεικτή οικονοµία, η πίεση της Νέας ∆εξιάς επικεντρώθηκε στην απάλειψη των κρατικών ρυθµιστικών παρεµβάσεων στον ιδιωτικό τοµέα (deregulation). Στη χώρα αυτή υπήρχαν πολλοί ανεξάρτητοι ρυθµιστικοί φορείς, που είχαν συσταθεί από το Κογκρέσο περί τα τέλη του δέκατου ένατου αιώνα και είχαν πολλαπλασιαστεί κατά τη δεκαετία του 1960 µε σκοπό να επιβάλλουν στις ιδιωτικές επιχειρήσεις ρυθµιστικούς κανόνες που να προάγουν το δηµόσιο συµφέρον. Η κυβέρνηση Ρήγκαν πίστευε ότι τέτοιοι φορείς διατάρασσαν την αποδοτικότητα της ιδιωτικής οικονοµίας και υποστήριξε ότι ο ίδιος ο µηχανισµός της αγοράς αποτελεί καλύτερη εγγύηση του δηµόσιου συµφέροντος από οποιονδήποτε κρατικό φορέα, ακόµη και αν ο τελευταίος στελεχώνεται από ικανούς και εργατικούς δηµόσιους λειτουργούς. Συνεπώς, η χρηµατοδότηση αυτών των φορέων µειώθηκε δραµατικά κατά την περίοδο Ρήγκαν. Για παράδειγµα, η Υπηρεσία Περιβαλλοντικής Προστασίας (Environmental Protection Agency) υπέστη περικοπές της τάξης του 50% στον προϋπολογισµό της. Επιπλέον, σε όλους αυτούς τους φορείς διορίστηκε προσωπικό που έτρεφε µεγαλύτερη συµπάθεια για την ελεύθερη αγορά παρά για την ιδέα της κυβερνητικής ρύθµισης. Η φιλελεύθερη Νέα ∆εξιά δεν είναι αντικρατιστική µόνον επειδή επικαλείται την αποτελεσµατικότητα και την ευελιξία της ιδιωτικής οικονοµίας, αλλά και από θέση πολιτικής αρχής της και κατεξοχήν εξαιτίας της προσήλωσής της στην ατοµική ελευθερία. Η ιδέα της ελευθερίας είναι το µοτίβο που διαρκώς επανέρχεται στα κείµενα του νεοφιλελευθερισµού: Ο Xάγιεκ ονόµασε την κριτική του στην αυξανόµενη κρατική εξουσία, το 1944, Ο δρόµος προς τη δουλεία, ενώ ο Μίλτον Φρήντµαν παρουσίασε τη φιλελεύ-

154


θερη οικονοµική σκέψη του µε τίτλους όπως Καπιταλισµός και ελευθερία (Capitalism and Freedom, 1962) και Ελεύθεροι να επιλέξουµε (Free to Choose, 1980). H Νέα ∆εξιά ισχυρίζεται ότι υπεραµύνεται της ελευθερίας απέναντι στον «υφέρποντα κολεκτιβισµό». Στην ακραία εκδοχή τους, αυτές οι ιδέες οδηγούν προς την κατεύθυνση του αναρχοκαπιταλισµού, τον οποίο θα συζητήσουµε στο έβδοµο κεφάλαιο και ο οποίος πιστεύει ότι όλα τα αγαθά και οι υπηρεσίες, περιλαµβανοµένων της απονοµής δικαιοσύνης και της δηµόσιας τάξης, πρέπει να εξασφαλίζονται από την αγορά. Η άποψη αυτή ζητά να στερήσει από την κυβέρνηση όχι µόνον τον οικονοµικό της ρόλο, αλλά ακόµη και εκείνες τις «ελάχιστες» λειτουργίες που οι κλασικοί φιλελεύθεροι θεωρούν αναγκαίες. Η ελευθερία που υπερασπίζονται οι φιλελεύθεροι, οι ελευθεριστές και ακόµη και τα αναρχικά στοιχεία της Νέας ∆εξιάς είναι η αποθετική ελευθερία: η απαλλαγή του ατόµου από κάθε εξωτερικό περιορισµό. Καθώς η συλλογική ισχύς της κυβέρνησης θεωρείται ως η κύρια απειλή για το άτοµο, η ελευθερία µπορεί να διασφαλιστεί µόνο µε την «αναδίπλωση του κράτους». Κατά τον εικοστό αιώνα, ωστόσο, το κράτος επεκτάθηκε λάθρα και εξελίχθηκε στο κράτος πρόνοιας, που αξιώνει να προστατεύσει τους πολίτες του από τις απειλές της ένδειας και της ανεργίας και από άλλα κοινωνικά δεινά. Η κριτική του κράτους πρόνοιας από τη Νέα ∆εξιά έχει πάρει ριζοσπαστική τροπή στις ΗΠΑ. Ο Νότσικ (Robert Nozick, 1974) καταδίκασε όλες τις πολιτικές πρόνοιας και ανακατανοµής του εισοδήµατος ως παραβίαση των περιουσιακών δικαιωµάτων. Στο Χάνοντας έδαφος o Τσαρλς Μάρρεη (Charles Murray, Losing Ground, 1984) υποστήριξε ότι η το κράτος πρόνοιας δηµιουργεί µια «κουλτούρα εξάρτησης», επειδή υπονοµεύει την ανεξαρτησία, την πρωτοβουλία και το επιχειρηµατικό πνεύµα των ανθρώπων. Το κράτος πρόνοιας αποτελεί λοιπόν την αιτία και όχι τη θεραπεία της κοινωνικής υστέρησης. Μια τέτοια θεωρία αναβιώνει σαφώς τη διάκριση µεταξύ «αναξιοπαθούντων» και «µη αναξιοπαθούντων φτωχών». Από αυτή την οπτική, η πρόνοια είναι ζήτηµα ατοµικής ευθύνης και δεν εµπίπτει στις κοινωνικές αρµοδιότητες του κράτους. Η Μάργκαρετ Θάτσερ εξέφρασε παραστατικά αυτή την ιδέα διακηρύσσοντας ότι «δεν υπάρχει το πράγµα που ονοµάζουµε κοινωνία» (there is no such thing as society). Ο Μάρρεη µάλιστα προχώρησε ακόµη παραπέρα και στην Κωδωνοειδή καµπύλη (Charles Murray - Richard Herrnstein, The Bell Curve, 1995) εξήγησε την κοινωνική στέρηση στις ΗΠΑ µε όρους εγγενούς βιολογικής κατωτερότητας, ιδιαίτερα των µαύρων.


155

Ρόµπερτ Νότσικ (Robert Nozick, γεν. 1938) Αµερικανός πανεπιστηµιακός και πολιτικός φιλόσοφος. Το κύριο έργο του, Αναρχία, κράτος και ουτοπία (Anarchy, State, and Utopia, 1974), έχει ευρέως αναγνωριστεί ως ένα από τα σηµαντικότερα έργα της σύγχρονης πολιτικής φιλοσοφίας και έχει επηρεάσει σε βάθος τις θεωρίες και τις πεποιθήσεις της Νέας ∆εξιάς. Ο Νότσικ ανέπτυξε µια µορφή ελευθερισµού συναφούς µε εκείνον του Λοκ, ενώ η σκέψη του έχει σαφώς επηρεαστεί από τους αµερικανούς ατοµικιστές του δέκατου ένατου αιώνα, όπως ήταν ο Λύσανδρος Σπούνερ (Lysander Spooner, 1808-87) και ο Βενιαµίν Τάκερ (Benjamin Tucker, 1854-1939). Ισχυρίστηκε ότι τα περιουσιακά δικαιώµατα είναι απαραβίαστα εάν έχουν αποκτηθεί ή µεταβιβαστεί από το ένα πρόσωπο στο άλλο µε δίκαιο τρόπο. Αυτή η θέση συνεπάγεται την υποστήριξη του ελάχιστου κράτους και της ελάχιστης φορολόγησης, ενώ υποσκάπτει το αίτηµα της κοινωνικής πρόνοιας και της ανακατανοµής του πλούτου. Η θεωρία περί δικαιοσύνης του Nότσικ, που βασίζεται στην αρχή των δικαιωµάτων, αναπτύχθηκε ως απάντηση στις ιδέες του Tζων Pωλς (βλ. Kεφάλαιο 2).

O νεοσυντηρητισµός Οι συνεπείς ελευθεριστές, όπως ο Nότσικ και οι αναρχοκαπιταλιστές, δεν τρέφουν καµία συµπάθεια για τη συντηρητική θεωρία περί κοινωνίας. Ωστόσο, πολλοί υποστηρικτές της οικονοµικής θεωρίας της Νέας ∆εξιάς εκφράζουν επίσης βαθύτατα συντηρητικές κοινωνικές απόψεις. Μολονότι υποστηρίζουν την ελευθερία, την κατανοούν µε ουσιαστικά οικονοµικούς όρους: ελευθερία σηµαίνει επιλογή στην οικονοµική ζωή, η οποία συνοδεύεται από αυστηρή προσωπική ευθύνη. Η οικονοµική ελευθερία πρέπει, ωστόσο, να εξισορροπείται µε την ανάγκη για κοινωνική ευταξία. Αυτό επιτρέπει λοιπόν στη Νέα ∆εξιά να υπερασπίζεται την επέκταση της ελευθερίας στα οικονοµικά ζητήµατα και συγχρόνως να ζητά την παλινόρθωση της εξουσίας στην κοινωνική ζωή. Ο διττός χαρακτήρας του θατσερισµού στη Βρετανία συνοψίστηκε από τον Άντριου Γκαµπλ (Andrew Gamble, 1988) ως προσήλωση «στην ελεύθερη οικονοµία και στο ισχυρό κράτος». Ο νεοσυντηρητισµός είναι από µερικές πλευρές αντίδραση στην «ανεκτική δεκαετία του 1960». Κατά τη δεκαετία αυτή, η αυξανόµενη αφθονία της µεταπολεµικής περιόδου έκανε τους ανθρώπους, και ιδιαίτερα τους νέους, να αµφισβητούν και να επικρίνουν τα συµβατικά ηθικά και κοινωνικά κριτήρια. Οι εκδηλώσεις αυτού του µεταϋλισµού ήταν εµφανείς στην άνθηση της «αντικουλτού-

156


ρας» των νέων, η οποία τόνιζε την προσωπική επιλογή σε ζητήµατα ηθικής και τρόπου ζωής, καθώς και στην ανάπτυξη ενός ποικίλου φάσµατος πολιτικών κινηµάτων, περιλαµβανοµένων του φοιτητικού ριζοσπαστισµού, των εκδηλώσεων διαµαρτυρίας για τον Πόλεµο του Βιετνάµ, των πορειών για τα πολιτικά δικαιώµατα, του φεµινισµού και του περιβαλλοντικού ακτιβισµού. Η Νέα ∆εξιά θεώρησε όλες αυτές τις εξελίξεις ως απόδειξη της κατάρρευσης των παραδοσιακών ηθικών αξιών. Αντιµέτωπη µε την ανεκτικότητα, η Θάτσερ στη Βρετανία διακήρυξε την υποστήριξή της στις «βικτωριανές αξίες», ενώ διάφορες οργανώσεις στις ΗΠΑ, όπως η Ηθική Πλειοψηφία (Moral Majority), αποδύθηκαν σε µια εκστρατεία για την επιστροφή στις «οικογενειακές αξίες». Ο Nτέηβιντ Έντγκαρ (David Edgar, 1988) είχε υποστηρίξει ότι η συντηρητική Νέα ∆εξιά προέκρινε το «αγαθό» από την «ελευθερία». Οι νεοσυντηρητικοί διακρίνουν διπλό κίνδυνο στην ανεκτικότητα. Καταρχάς, η ελευθερία να επιλέγει κανείς τις δικές του ηθικές αξίες ή τον τρόπο ζωής µπορεί να οδηγήσει στην επιλογή ανήθικων ή «κακών» απόψεων. Υπάρχει µάλιστα ένα σηµαντικό θρησκευτικό στοιχείο στη συντηρητική Νέα ∆εξιά, ιδιαίτερα στις ΗΠΑ. Κατά τις δεκαετίες του 1970 και του 1980 εµφανίστηκαν διάφορες οµάδες στις ΗΠΑ, οι οποίες εξέφρασαν αγωνία για την παρακµή των «παραδοσιακών αξιών». Πολλές από αυτές συνδέονταν µε το κίνηµα των «αναγεννηµένων χριστιανών», και στην ουσία συγκρότησαν µια «χριστιανική Νέα ∆εξιά». Η Ηθική Πλειοψηφία (Moral Majority), που ιδρύθηκε από τον τηλεευαγγελιστή Tζέρυ Φάλουελ (Jerry Falwell) το 1979 και στηρίχτηκε από τον Ρόναλντ Ρήγκαν και από ισχυρούς γερουσιαστές του Νότου όπως τον Tζέσσε Xελµς (Jessie Helms), λειτούργησε ως η οργάνωση που ένωνε αυτό το κίνηµα. Κατά τη δεκαετία του 1980 και εν µέρει τη δεκαετία του 1990, η µεγαλύτερη ενεργητικότητά της αφιερώθηκε στην εκστρατεία κατά της έκτρωσης και ιδίως στην προσπάθεια να ανατραπεί η απόφαση του Ανώτατου ∆ικαστηρίου των ΗΠΑ του 1973 (Υπόθεση Roe εναντίον Wade), η οποία νοµιµοποιούσε τις εκτρώσεις. Παρόµοιες οµάδες, που αυτοχαρακτηρίζονται «υπέρ της ζωής», αναδύθηκαν στη Βρετανία και σε άλλες δυτικές χώρες. Ισχυρίζονται ότι οι γυναίκες δεν πρέπει να έχουν το δικαίωµα στην έκτρωση, γιατί αυτή η πράξη, απλούστατα, είναι ηθικά απαράδεκτη. Η έκτρωση ισοδυναµεί µε κάθε άλλο είδος φόνου. Η οµοφυλοφιλία, η πορνογραφία, ο προγαµιαίος έρωτας και, τουλάχιστον στις ΗΠΑ, η διδασκαλία των δαρβινικών εξελικτικών θεωριών αντί για τη βιβλική εκδοχή της «δηµι-


157

ουργίας», έχουν επίσης στηλιτευτεί ως ηθικά «κακά». Ο δεύτερος κίνδυνος της ανεκτικότητας δεν είναι τόσο ότι οι άνθρωποι µπορεί να υιοθετούν εσφαλµένες ηθικές αρχές ή τρόπους ζωής, αλλά ότι µπορεί απλώς να επιλέξουν διαφορετικές ηθικές στάσεις. Για έναν φιλελεύθερο, ο ηθικός πλουραλισµός είναι υγιής, επειδή προάγει την ποικιλία και την ορθολογική αντιπαράθεση: απεναντίας, για έναν νεοσυντηρητικό είναι βαθιά επικίνδυνος γιατί υποσκάπτει τη συνοχή της κοινωνίας. Η ανεκτική κοινωνία είναι κοινωνία χωρίς ηθικά πρότυπα και ενιαία ηθικά κριτήρια. Είναι µια «έρηµος χωρίς µονοπάτια», που δεν παρέχει ούτε καθοδήγηση ούτε υποστήριξη στα άτοµα και στις οικογένειές τους. Αν τα άτοµα κάνουν απλά ότι τους αρέσει, τότε είναι αδύνατο να διατηρηθούν τα πολιτισµένα κριτήρια συµπεριφοράς. Οι νεοσυντηρητικοί ισχυρίζονται ότι αυτό είναι άλλωστε εµφανές στο αυξανόµενο κύµα παραβατικότητας και εγκληµατικότητας από τη δεκαετία του 1960, καθώς και από στη γενική παρακµή του γοήτρου της εξουσίας. Οι άνθρωποι χρειάζονται και θέλουν να ξέρουν πού στέκονται και τι αναµένεται από αυτούς. Αυτή την ασφάλεια παρέχει η άσκηση της εξουσίας στην οικογένεια από τον πατέρα, στο σχολείο από το δάσκαλο, στην εργασία από τον εργοδότη, και στην κοινωνία συνολικά από ένα σύστηµα «νόµου και ευταξίας». Η ανεκτικότητα όµως υποσκάπτει τις ρίζες της εξουσίας επιτρέποντας, ή ακόµη και ενθαρρύνοντας, την αµφισβήτηση της εξουσίας. Καθώς ο σεβασµός για την εξουσία καταρρέει, συνάµα κλιµακώνονται η αταξία και η αστάθεια. Η Νέα ∆εξιά συνεπώς υποστηρίζει την αποκατάσταση της εξουσίας. Αυτό αποτυπώνεται πρώτα πρώτα στην έκκλησή της για επιστροφή στις «οικογενειακές αξίες». Η «οικογένεια», ωστόσο, νοείται εδώ µε αυστηρά παραδοσιακούς όρους. Θεωρείται ότι από τη φύση της είναι ιεραρχική: τα παιδιά πρέπει να υπακούν, να σέβονται και να πειθαρχούν στους γονείς τους. Επίσης, αυτή η οικογένεια είναι από τη φύση της πατριαρχική: ο σύζυγος κερδίζει τον επιούσιο και η γυναίκα φροντίζει το σπίτι. Αν τυχόν εξασθενήσουν ποτέ αυτές οι εξουσιαστικές σχέσεις, τότε τα παιδιά δεν θα ανατραφούν µε ορθές ηθικές αρχές ούτε µε σεβασµό για τους µεγαλύτερούς τους. Η ανεκτική κοινωνία είναι λοιπόν φυτώριο αντικοινωνικής συµπεριφοράς, παιδικής παραβατικότητας και εγκληµατικότητας. Η κοινωνική ευταξία µπορεί επίσης να ενισχυθεί αν γίνει πιο αυστηρή η ποινική καταστολή. Με αυτό τον τρόπο από τη µια µεριά εκφράζεται η αποστροφή της κοινωνίας προς την εγκληµατικότητα, και από την άλλη οι ποι-

158


νές λειτουργούν αποτρεπτικά, αποθαρρύνοντας την εγκληµατική συµπεριφορά όχι µόνον των παραβατών αλλά και των άλλων προσώπων. Στις ΗΠΑ οι νεοσυντηρητικοί αποδύθηκαν στην εκστρατεία υπέρ της επαναφοράς της θανατικής ποινής, η οποία είχε καταργηθεί από το Ανώτατο ∆ικαστήριο κατά τη δεκαετία του 1960 ως «σκληρή και ασυνήθιστη τιµωρία». Ως τα τέλη της δεκαετίας του 1980, η θανατική ποινή είχε ξαναρχίσει να επιβάλλεται στις περισσότερες πολιτείες. Παροµοίως, η Νέα ∆εξιά των ΗΠΑ έχει αποδυθεί σε µια εκστρατεία για τη διατήρηση του δικαιώµατος της οπλοφορίας όπως αυτό θεσπίστηκε στη ∆εύτερη Συνταγµατική Τροποποίηση των ΗΠΑ. Στη Βρετανία κατά τη δεκαετία του 1980 εγκαινιάστηκε στα αναµορφωτήρια ένα καθεστώς «σύντοµου, έντονου σοκ» ενώ κατά τη δεκαετία του 1990, υπό τον Mέητζορ, υποστηρίχτηκαν η υποχρεωτική επιβολή ποινών εγκλεισµού και τα «στρατόπεδα εργασίας» αµερικανικού τύπου για τους νεαρούς παραβάτες. Τέτοιες απόψεις όµως, για την ανάγκη τάξης και πειθαρχίας στην κοινωνία, έρχονται σε έντονη αντίθεση µε τον εκθειασµό της πρωτοβουλίας και του επιχειρηµατικού πνεύµατος στην οικονοµία. Πέρα από τα όρια της οικονοµικής σφαίρας, η Νέα ∆εξιά γενικά υποστηρίζει το ισχυρό κράτος. Στη Βρετανία ο µέντορας των πολιτισµικών σπουδών (cultural studies) Στιούαρτ Xωλ (Stuart Hall) ερµήνευσε τον θατσερισµό ως µια µορφή «αυταρχικού λαϊκισµού», που αντανακλά και απηχεί τη διάχυτη λαϊκή ανησυχία σχετικά µε τη χαλάρωση των ηθικών φραγµών και την αποδυνάµωση της εξουσίας στην κοινωνία (Hall and Jacques, 1983). H επιχειρηµατολογία της Νέας ∆εξιάς για ισχυρότερο κράτος πηγάζει από την πεποίθησή της, ότι η ευταξία και η κοινωνική σταθερότητα απειλούνται όλο και περισσότερο. Κατά τη διάρκεια της µεγάλης απεργίας των µεταλλωρύχων, το 1984-1985, η Θάτσερ αποκαλούσε τους συνδικαλιστές «εσωτερικό εχθρό», από τον οποίο το έθνος έπρεπε να προστατευτεί. Οι νεοσυντηρητικοί φοβούνται ότι η αύξηση της εγκληµατικότητας, οι βανδαλισµοί, οι συγκεντρώσεις διαµαρτυρίας και οι απεργίες γενικά συνιστούν απειλή για τη δηµόσια τάξη, από την οποία µόνον η κυβέρνηση µπορεί να µας προστατεύσει. Ταυτόχρονα, η Νέα ∆εξιά διαισθάνθηκε µια εντεινόµενη απειλή και από τον «εξωτερικό εχθρό». Κατά τις δεκαετίες του 1970 και του 1980 αυτή η απειλή προερχόταν από τη Σοβιετική Ενωση, την ο οποία ο Ρόναλντ Ρήγκαν έβλεπε ως την «αυτοκρατορία του κακού». Κατά τη διάρκεια αυτής της περιόδου, η Νέα ∆εξιά διακρινόταν από τον αδιάλλακτο αντικοµµουνισµό


159

της, ο οποίος στη Βρετανία όσο και στις ΗΠΑ αποτυπώθηκε στην κατακόρυφη αύξηση των στρατιωτικών δαπανών. Συνδεόταν επίσης µε ό,τι η Νέα ∆εξιά θεωρούσε ως αποδυνάµωση των εθνικών δεσµών και ταυτοτήτων. Ο Ρήγκαν επιδίωξε να αναζωπυρώσει την αµερικανική εθνική υπερηφάνεια που είχε υποστεί βαρύ πλήγµα από την άδοξη αποχώρηση των ΗΠΑ από το Βιετνάµ, το 1975, και από την ταπεινωτική σύλληψη των αµερικανών οµήρων στο Ιράν, το 1979. Οι στρατιωτικοί εξοπλισµοί της δεκαετίας του 1980 αποσκοπούσαν να παλινορθώσουν την αµερικανική κυριαρχία στην παγκόσµια σκηνή. Οι αµερικανοί ιθύνοντες έλπιζαν ότι η στρατιωτική τους εισβολή στο νησί Γρενάδα και ο βοµβαρδισµός της Λιβύης, που πραγµατοποιήθηκαν την ίδια δεκαετία, θα υπογράµµιζαν την αποφασιστικότητα των ΗΠΑ να χρησιµοποιήσουν την στρατιωτική ισχύ τους. Στη Βρετανία επίσης η κυβέρνηση της Θάτσερ συνδέθηκε µε τον αναδυόµενο εθνικισµό και ιδίως µετά τη νικηφόρο έκβαση της αναµέτρησης µε την Αργεντινή, στον Πόλεµο των Φώλκλαντ το 1982. Αυτή η τάση, ωστόσο, στο εσωτερικό του νεοσυντηρητισµού εκδηλώθηκε ακόµη σαφέστερα στην ανάπτυξη του «ευρωσκεπτικισµού» κατά τις δεκαετίες του 1980 και του 1990. Η διαρκώς εντονότερη εχθρότητα µέσα στους κόλπους του Συντηρητικού Κόµµατος απέναντι στην Ευρωπαϊκή Ένωση αντανακλούσε τους φόβους για την απώλεια της εθνικής κυριαρχίας, αλλά επίσης, και σε ένα βαθύτερο επίπεδο, υπογράµµιζε την ανησυχία για την κρίση της εθνικής ταυτότητας. Ο ευρωσκεπτικισµός αποτελεί εποµένως µια τυπική συντηρητική µορφή εθνικισµού, στο µέτρο που χαρακτηρίζεται από αποµονωτισµό και τάσεις αποκλειστικότητας. Ο συντηρητικός εθνικισµός εξετάζεται πληρέστερα παρακάτω, στο Κεφάλαιο 5. Ο βαθµός, ωστόσο, στον οποίο ο νεοσυντηρητισµός είναι συµβατός µε τον νεοφιλελευθερισµό αποτελεί πηγή σηµαντικών αντιπαραθέσεων. H ανάλυση του Γκαµπλ (Gamble, 1988) τονίζει τις καίριες πολιτικές διασυνδέσεις µεταξύ της «ελεύθερης αγοράς» και του «ισχυρού κράτους», εξηγώντας ότι στο πλαίσιο της διευρυνόµενης κοινωνικής ανισότητας και της ελάττωσης των κρατικών παροχών υπάρχει ολοένα µεγαλύτερη ανάγκη για την αστυνόµευση του συστήµατος της αγοράς και για την επιβολή της κοινωνικής και πολιτικής εξουσίας. Μολαταύτα, ίδιοι οι θεωρητικοί της Νέας ∆εξιάς ισχυρίζονται ότι ο νεοφιλελευθερισµός και ο συντηρητισµός είναι συµβατοί σε ένα βαθύτερο ιδεολογικό επίπεδο. Για παράδειγµα, ο Λετουίν (Letwin, 1992) απεικόνισε τον θατσερισµό στη Βρετανία ως µια ηθική σταυροφορία, προσηλωµένη σε ένα σύνολο λεγόµενων «ρωµαλέων αξιών» – υπερο-

160


χή, αυτάρκεια, ενεργητικότητα, πνευµατική ανεξαρτησία, νοµιµοφροσύνη και πυγµή – οι οποίες, στην οικονοµική ζωή απαιτούν την αναδίπλωση του κράτους, αλλά στην κοινωνική ζωή συνεπάγονται µεγαλύτερη παρέµβαση για την διατήρηση του νόµου και της τάξης, την υποστήριξη των εθνικών ιδεωδών και την ισχυροποίηση της άµυνας. Για τον Oυίλετς (Willetts, 1992), η καταφανής ένταση στο εσωτερικό της Νέας ∆εξιάς δεν αντικατοπτρίζει τίποτε περισσότερο από το θεµελιώδες και αδιάλειπτο ενδιαφέρον του συντηρητισµού να επιτύχει µια ισορροπία ανάµεσα στην προσήλωσή του στο άτοµο αφενός και στην κοινότητα αφετέρου. Παρ’ όλα αυτά, είναι δύσκολο να θεωρήσουµε τη Νέα ∆εξιά ως εντελώς συνεκτικό χώρο, είτε µε ιδεολογικούς είτε µε πολιτικούς όρους. Ο νεοφιλελευθερισµός πρεσβεύει αξίες όπως η ελευθερία, η επιλογή, τα δικαιώµατα και ο ανταγωνισµός, οι οποίες είναι ριζωµένες σε µια ορισµένη αντίληψη για την ανθρώπινη φύση που τονίζει τον ρωµαλέο ατοµικισµό και τη στήριξη στις προσωπικές δυνάµεις του καθενός. Οι πρωτοπόροι του νεοσυντηρητισµού αποδίδουν αξία σε αρχές όπως η εξουσία, η πειθαρχία, ο σεβασµός και το καθήκον, οι οποίες στηρίζονται σε µια άλλη αντίληψη για την ανθρώπινη φύση που την θεωρεί εύθραυστη, επιρρεπή στο σφάλµα και κοινωνικά εξαρτηµένη. Από πολιτική άποψη, αυτή η ένταση εκδηλώνεται στην τάση του νεοφιλελευθερισµού να απελευθερώνει δυνάµεις και πιέσεις, οι οποίες έρχονται σε άµεση αντίθεση µε τις βαθύτερες ελπίδες του νεοσυντηρητισµού. Για παράδειγµα, ο αµείλικτος δυναµισµός του ανεξέλεγκτου καπιταλισµού προκαλεί εντάσεις στην κοινωνική συνοχή και αποδυναµώνει την πίστη στην εξουσία των καθιερωµένων αξιών και των παραδοσιακών θεσµών. Παροµοίως, καθώς οι αγορές δεν σέβονται εθνικά σύνορα, ο συνεπής νεοφιλελευθερισµός συντελεί στο να υποσκάπτεται το έθνος ως σηµαντική οικονοµική και πολιτική οντότητα. Ο συντηρητισµός τον εικοστό πρώτο αιώνα Στα τέλη του εικοστού αιώνα, σε µεγάλο βαθµό οι συντηρητικοί αισθάνονται αισιοδοξία, αν όχι ένα υπέρµετρο αίσθηµα θριάµβου. Ο συντηρητισµός µοιάζει να έχει επιτύχει την ανατροπή της «κρατικιστικής» τάσης, που χαρακτήριζε τη διακυβέρνηση των δυτικών χωρών κατά το µεγαλύτερο µέρος του εικοστού αιώνα και ιδίως µετά το 1945, καθώς και την καθιέρωση µιας εναλλακτικής τάσης υπερ της αγοράς. Ωστόσο, το µεγαλύτερο ίσως επίτευγµα του συντηρητισµού ήταν η νίκη του επί του κυριότερού του αντιπάλου, του


161

σοσιαλισµού. Οι κοινοβουλευτικοί σοσιαλιστές σε κάθε λογής κράτη, από τη Νέα Ζηλανδία και την Αυστραλία ως την Ισπανία, τη Σουηδία και τη Βρετανία, ολοένα περισσότερο επιδιώκουν να διατηρήσουν την εκλογική τους αξιοπιστία ασπαζόµενοι τις αξίες και τη φιλοσοφία της οικονοµίας της αγοράς και συµφωνώντας ότι δεν υφίσταται οικονοµικά βιώσιµη εναλλακτική λύση στον καπιταλισµό. Η κατάρρευση του κοµµουνισµού στην ανατολική Ευρώπη και αλλού προκάλεσε, τουλάχιστον αρχικά, µε τον πιο δραµατικό τρόπο την άνθηση των παραδοσιοκρατικών πολιτικών δογµάτων όσο και των δογµάτων της ελεύθερης αγοράς. Επιπλέον, η συνεισφορά του συντηρητισµού σε αυτή τη διαδικασία έγκειται σε µεγάλο βαθµό στην ικανότητά του να ανανεώνεται ως ιδεολογικό πρόγραµµα. Αποστασιοποιούµενος από τα οργανισµικά, ιεραρχικά και αντιιδεολογικά ένστικτά του, ο συντηρητισµός, µεταµφιεσµένος σε Νέα ∆εξιά, ευθυγραµµίστηκε µε τον ατοµικισµό της αγοράς και µε τον κοινωνικό αυταρχισµό. Μολονότι η «ηρωϊκή» φάση της Νέας ∆εξιάς, που συνδέεται µε µορφές όπως η Θάτσερ και ο Ρήγκαν και µε τη µάχη ενάντια στο «κράτος νηπιαγωγό» µπορεί να έχει παρέλθει, για να δώσει τη θέση της στη «διαχειριστική» φάση, πάντως αυτό δεν πρέπει να συγκαλύψει το γεγονός ότι οι αξίες τις αγοράς έχουν πλέον γίνει αποδεκτές από όλο το φάσµα της συντηρητικής παράταξης. Έχοντας αποκηρύξει τα «σοσιαλιστικά λάθη» του κεντρικού σχεδιασµού και του καπιταλισµού του κράτους πρόνοιας του εικοστού αιώνα, η κρατική πολιτική του εικοστού πρώτου αιώνα µοιάζει έτοιµη να κυριαρχηθεί από το «νέο» συντηρητικό µίγµα ελεύθερης αγοράς και ισχυρού κράτους. Ωστόσο, ο συντηρητισµός έχει επίσης να αντιµετωπίσει αρκετές προκλήσεις. Μια από αυτές είναι ότι αυτή καθαυτή η κατάρρευση του σοσιαλισµού δηµιουργεί ορισµένα προβλήµατα. Καθώς προχωρούσε ο εικοστός αιώνας, ο συντηρητισµός όλο και περισσότερο αποκτούσε ταυτότητα µέσα από την αντιπάθειά του προς το σοσιαλισµό. Ίσως αυτή να ήταν η πραγµατική σηµασία της εµφάνισης των ιδεών και αξιών της Νέας ∆εξιάς. Ωστόσο, αν ο συντηρητισµός έχει πλέον καταστεί µια κριτική προς τον κεντρικό σχεδιασµό και τη διεύθυνση της οικονοµίας, ποιος θα είναι ο ρόλος του όταν αυτά θα έχουν εξαφανιστεί; Με άλλα λόγια, πως θα µπορούσε ο συντηρητισµός να έχει κάτι σηµαντικό να πει σε µια µετασοσιαλιστική εποχή; Ένα επιπλέον πρόβληµα πηγάζει από τη µακροπρόθεσµη βιωσιµότητα της φιλοσοφίας της ελεύθερης αγοράς. Η πίστη στην ελεύθερη αγορά είναι ιστορικά και πολιτιστικά περιορισµένη. Ο ενθουσιασµός για τον ανεξέλε-

162


γκτο καπιταλισµό υπήρξε σε µεγάλο βαθµό αγγλοαµερικανικό φαινόµενο. κορυφώθηκε κατά τη διάρκεια του δέκατου ένατου αιώνα, οπότε συνδέθηκε µε τον κλασικό φιλελευθερισµό και αναβίωσε περί τα τέλη του εικοστού αιώνα µε τη µορφή της Νέας ∆εξιάς. Η «αναδίπλωση του κράτους» από την οικονοµική ζωή µπορεί να οξύνει τα κίνητρα της οικονοµικής δραστηριότητας, να εντείνει τον ανταγωνισµό και να προάγει το επιχειρηµατικό πνεύµα, αλλά αργά ή γρήγορα γίνονται εµφανή τα µειονεκτήµατά της, όπως είναι ιδίως η λογική του βραχυπρόθεσµου κέρδους, οι χαµηλές επενδύσεις, η διεύρυνση της ανισότητας και του κοινωνικού αποκλεισµού. Όπως ακριβώς οι φιλελεύθεροι κατέληξαν κάποτε να αναγνωρίσουν ότι η ελεύθερη αγορά οδηγεί σε οικονοµικό αδιέξοδο, έτσι και οι συντηρητικοί τον εικοστό πρώτο αιώνα ίσως χρειαστεί να µάθουν το ίδιο µάθηµα. Τις προοπτικές του συντηρητισµού επίσης πλήττει, ειρωνικά, ότι οι νεοφιλελεύθερες οικονοµικές θεωρίες δεν συµφωνούν µε τις αξίες µε τις οποίες έχει ιστορικά συνδεθεί η συντηρητική ιδεολογία, ούτε µε τα κοινωνικά συµφέροντα και τους εκλογικούς συνασπισµούς που έχουν στο παρελθόν στηρίξει τα συντηρητικά κόµµατα. Οι ριζοσπαστικές πολιτικές της ελεύθερης αγοράς δηµιουργούν ελευθερία για όλους, η οποία ενδυναµώνει την ιδιοτελή και εγωιστική συµπεριφορά και προάγει τον ακατάπαυστο ανταγωνισµό, την κοινωνική ρευστότητα και την αστάθεια. Η νεοφιλελεύθερη ουτοπία είναι, σε τελική ανάλυση, µια κοινωνία άκρως ατοµικιστική και ακατάσχετα δυναµική. Ένας τέτοιος δυναµισµός, ωστόσο, µπορεί να επιτευχθεί µόνον εις βάρος της παράδοσης, της συνέχειας και της οργανικής ευταξίας. Αποτελεί επιπλέον µια προοπτική ελάχιστα ελκυστική για τις παραδοσιακές ελίτ και τους υποστηρικτές των κατεστηµένων θεσµών. Ωστόσο, παρ’ όλα τα οικονοµικά και ιδεολογικά µειονεκτήµατα της ελεύθερης αγοράς, οι συντηρητικοί ίσως διαπιστώσουν ότι είναι πιο δύσκολο να παροπλίσουν τον νεοφιλελευθερισµό από όσο ήταν αρχικά να τον ασπαστούν. Ενώ η υιοθέτηση των αρχών της Νέας ∆εξιάς µπορεί να αποτελούσε ουσιαστικά µια πραγµατιστική απάντηση στη φθίνουσα εκλογική πελατεία και στα πολιτικά αδιέξοδα του συντηρητισµού, οι ίδιες αρχές της δηµιούργησαν παράλληλα ένα χαρακτηριστικά µη συντηρητικό πάθος για ζητήµατα αρχών και καθιέρωσαν ένα αδιάψευστα ιδεολογικό ύφος πολιτικής. Αυτό είχε ως αναπόδραστη συνέπεια µια µεγαλύτερη διανοητική ακαµψία. Οι συντηρητικοί, µε άλλα λόγια, µπορεί πλέον να µην «ταξιδεύουν µε ελαφριές ιδεολογικές αποσκευές». Ο κίνδυνος είναι ότι, ενώ στο παρελθόν ο


163

συντηρητισµός αντιµετώπιζε µικρή εσωτερική αντίδραση στις προσπάθειές του να ανανεωθεί ως βιώσιµο ιδεολογικό πρόγραµµα, στο µέλλον µπορεί να συµβεί το αντίθετο. Οδηγός για Περαιτέρω Μελέτη

Barry, N. P., The New Right, (London: Croom Helm, 1987). Μια ενδελεχής και περιεκτική εισαγωγή για την εµφάνιση της Νέας ∆εξιάς και των κυριότερων ιδεών και δογµάτων της. Eatwell, R. και O’Sullinvan N. (eds.), The Nature of the Right: European and Amrican Politics and Political Thought since 1789, (London: Printer, 1989). Μια έγκυρη και στοχαστική συλλογή µελετών, από διαφορετικές προσεγγίσεις, της δεξιάς σκέψης και των ποικίλων συντηρητικών και δεξιών παραδόσεων. Gamble, A., The Free Economy and the Strong State, (London: Macmillan, 1988). Μια διερεύνηση, που άσκησε µεγάλη επίδραση, του προγράµµατος της Νέας ∆εξιάς, η οποία επικεντρώνεται στο φαινόµενο του θατσερισµού στη Βρετανία. Honderich, Τ., Conservatism, (London: Hamish Hamilton, 1991). Μια πρωτότυπη και ρωµαλέα επικριτική αφήγηση της συντηρητικής σκέψης, µε συστηµατική ανάπτυξη της επιχειρηµατολογίας της. ιδιαίτερα ενδιαφέρουσα µελέτη. O’Sullivan, Ν., (Conservatism, London: Dent; New York: St Martin’s, 1976). Η κλασική παρουσίαση του συντηρητισµού, η οποία δίνει ιδιαίτερη έµφαση στο χαρακτήρα του ως «φιλοσοφίας της ανθρώπινης ατέλειας». Scruton, R., The Meaning of Conservatism (Basingstoke: Macmillan, 1984). Μια µελέτη σε ωραίο ύφος που απροκάλυπτα διάκειται ευµενώς προς τη συντηρητική παράδοση και αναπτύσσει τη δική της άποψη γι’ αυτήν.

164


Ο σοσιαλισµός

165

4 O ΣΟΣΙΑΛΙΣΜΟΣ Oι καταβολές και η εξέλιξη του σοσιαλισµού Κανείς άνθρωπος δεν είναι νησί – κεντρικά µοτίβα του σοσιαλισµού ∆ρόµοι προς το σοσιαλισµό O κοµµουνισµός H σοσιαλδηµοκρατία Ο σοσιαλισµός τον εικοστό πρώτo αιώνα

166


Oι καταβολές και η εξέλιξη του σοσιαλισµού Ο όρος «σοσιαλιστής» προέρχεται από το λατινικό ρήµα sociare που σηµαίνει ενώνω ή µοιράζοµαι. Η πιο πρώιµη γνωστή χρήση του εντοπίζεται το 1827, σε ένα τεύχος του βρετανικού Συνεργατικού Περιοδικού (Co-operative Magazine). Στις αρχές της δεκαετίας του 1830 οι οπαδοί του Ρόµπερτ Όουεν (Robert Owen, 1771-1858) στη Βρετανία και του Σαιν Σιµόν (Saint Simon, 1760-1825) στη Γαλλία είχαν αρχίσει να ονοµάζουν τις πεποιθήσεις τους «σοσιαλισµό» και ως τη δεκαετία του 1840 ο όρος είχε γίνει οικείος σε µια σειρά από εκβιοµηχανισµένες χώρες, κυρίως στη Γαλλία, στο Βέλγιο και στα γερµανικά κράτη. Ο σοσιαλισµός είναι η ευρύτερη από όλες τις πολιτικές ιδεολογίες και περιλαµβάνει ένα εκπληκτικό φάσµα θεωριών και παραδόσεων. Πολλοί προτιµούν να αναφέρονται σε «σοσιαλισµούς» µάλλον παρά απλά στον «σοσιαλισµό», αφού την ίδια ιδεολογική κληρονοµιά διεκδικούν οµάδες εντελώς διαφορετικές µεταξύ τους, όπως οι κοµµουνιστές επαναστάτες, οι αφρικανοί εθνικιστές, οι δυτικοί σοσιαλδηµοκράτες ή ακόµη και κάποιοι φασίστες, ιδίως οι εθνικοσοσιαλιστές. Στην προσπάθειά τους να εγκαθιδρύσουν τον «αληθινό» σοσιαλισµό ήταν σύνηθες φαινόµενο αυτές οι παραδόσεις να αντιµετωπίζουν πιο εχθρικά η µια την άλλη παρά τις άλλες ιδεολογίες. Αυτή η σύγχυση οφείλεται στο ότι ο σοσιαλισµός κατόρθωσε να εδραιωθεί ως µείζων πολιτική δύναµη σε κάθε γωνιά του πλανήτη, µε εξαίρεση τη βόρεια Αµερική. Καθώς οι σοσιαλιστικές ιδέες εξαπλώθηκαν, αναπλάστηκαν και µερικές φορές µεταµορφώθηκαν από τις πολύ διαφορετικές κοινωνικές, πολιτιστικές και ιστορικές δυνάµεις τις οποίες συνάντησαν στην ανατολική Ευρώπη, την Ασία, την Αφρική και τη λατινική Αµερική. Μολονότι µερικές φορές οι σοσιαλιστές ανάγουν τις πνευµατικές τους καταβολές στην Πολιτεία του Πλάτωνα ή στην Ουτοπία του Mορ (Thomas More, Utopia, 1516), οι απαρχές του σοσιαλισµού, όπως άλλωστε και του φιλελευθερισµού και του συντηρητισµού, εντοπίζονται στον δέκατο ένατο αιώνα. O σοσιαλισµός δηµιουργήθηκε ως αντίδραση στις κοινωνικές και οικονοµικές συνθήκες που κυριάρχησαν στην Ευρώπη µε την άνοδο του βιοµηχανικού καπιταλισµού. Η γένεση των σοσιαλιστικών ιδεών συνδέθηκε στενά µε την ανάπτυξη µιας νέας αλλά διογκούµενης τάξης βιοµηχανικών εργατών, οι οποίοι υπέφεραν από την ένδεια και την εξαθλίωση που τόσο συχνά χαρακτήριζαν την πρώιµη φάση της εκβιοµηχάνισης. Ο χαρακτήρας του πρώιµου σοσιαλισµού επηρεάστηκε λοιπόν από τις


167

σκληρές και συχνά απάνθρωπες συνθήκες, στις οποίες ζούσε και εργαζόταν η βιοµηχανική εργατική τάξη. H πολιτική του λαισέ φαιρ, που ακολουθούνταν στις αρχές του δέκατου ένατου αιώνα, παρείχε τη δυνατότητα στους εργοστασιάρχες να ορίζουν κατά βούληση τους µισθούς και τις συνθήκες εργασίας. Οι µισθοί κυµαίνονταν µονίµως σε χαµηλά επίπεδα, η παιδική και γυναικεία εργασία ήταν καθεστώς, το καθηµερινό ωράριο εργασίας συχνά διαρκούσε δώδεκα ώρες και η απειλή της ανεργίας καραδοκούσε σε µόνιµη βάση. Επιπλέον, η νεοπαγής εργατική τάξη ήταν αποπροσανατολισµένη, καθώς αποτελούνταν σε µεγάλο βαθµό από πρώτης γενιάς αστικοποιηµένο πληθυσµό, που δεν είχε καµιά εξοικείωση µε τις συνθήκες της βιοµηχανικής ζωής και εργασίας και ήταν σχεδόν εντελώς στερηµένος από κοινωνικούς θεσµούς που θα µπορούσαν να δώσουν στη ζωή του σταθερότητα ή νόηµα. Ως αποτέλεσµα, οι πρώιµοι σοσιαλιστές επιζήτησαν συχνά ριζοσπαστικές, ή ακόµη και επαναστατικές λύσεις απέναντι στον βιοµηχανικό καπιταλισµό. Για παράδειγµα, ο Σαρλ Φουριέ (Charles Fourier, 1772-1837) στη Γαλλία και ο Ρόµπερτ Όουεν στη Βρετανία υποστήριξαν την ίδρυση ουτοπικών κοινοτήτων µε βάση τις αρχές της συνεργασίας και της αγάπης µάλλον παρά του ανταγωνισµού και της απληστίας. Οι γερµανοί Καρλ Μαρξ (Karl Marx, βλ. παρακάτω, στο ίδιο κεφάλαιο) και Φρήντριχ Ένγκελς (Friedrich Engels, 1820-95) ανέπτυξαν πιο σύνθετες συστηµατικές θεωρίες, οι οποίες αξίωναν ότι αποκάλυπταν τους «νόµους της ιστορίας» και διακήρυσσαν ότι η επαναστατική ανατροπή του καπιταλισµού ήταν αναπόφευκτη. Περί τα τέλη του δέκατου ένατου αιώνα ο χαρακτήρας του σοσιαλισµού µεταµορφώθηκε παράλληλα µε τη σταδιακή βελτίωση των βιοτικών συνθηκών της εργατικής τάξης. Η ανάπτυξη των συνδικάτων, των πολιτικών κοµµάτων της εργατικής τάξης και των αθλητικών και κοινωνικών συλλόγων συντέλεσαν στη δηµιουργία µεγαλύτερης οικονοµικής ασφάλειας και στην ενσωµάτωση της εργατικής τάξης στη βιοµηχανική κοινωνία. Στις αναπτυγµένες βιοµηχανικές κοινωνίες της δυτικής Ευρώπης γινόταν όλο και πιο δύσκολο να θεωρείται η εργατική τάξη επαναστατική δύναµη. Τα σοσιαλιστικά κόµµατα υιοθέτησαν σιγά σιγά νοµιµόφρονες και συνταγµατικές τακτικές, καθώς µάλιστα ενθαρρύνονταν από τη βαθµιαία επέκταση του εκλογικού δικαιώµατος στον ανδρικό πληθυσµό της εργατικής τάξης. Έως τον Πρώτο Παγκόσµιο Πόλεµο, ο σοσιαλιστικός κόσµος είχε σαφώς διαιρεθεί µεταξύ των σοσιαλιστικών κοµµάτων που επιδίωκαν την κατάληψη της εξουσίας µε εκλογές και διακήρυσσαν τη µεταρρύθµιση, και εκείνων, που βρίσκο-

168


νταν συνήθως στις πιο οπισθοδροµικές χώρες όπως στη Ρωσία, τα οποία επέµεναν στην ανάγκη της επανάστασης. Η Ρωσική Επανάσταση του 1917 εδραίωσε αυτή τη διάσπαση: Οι επαναστάτες σοσιαλιστές, ακολουθώντας το παράδειγµα του Λένιν (βλ. παρακάτω, στο ίδιο κεφάλαιο) και των Μπολσεβίκων, συνήθως υιοθέτησαν τον χαρακτηρισµό «κοµµουνιστές», ενώ οι µεταρρυθµιστές σοσιαλιστές διατήρησαν το όνοµα «σοσιαλιστές» ή «σοσιαλδηµοκράτες». Ο εικοστός αιώνας είδε όµως να εξαπλώνονται οι σοσιαλιστικές ιδέες και στις χώρες της Αφρικής, της Ασίας και της λατινικής Αµερικής, που είχαν ελάχιστη ή και µηδαµινή εµπειρία του βιοµηχανικού καπιταλισµού. Ο σοσιαλισµός σ’ αυτές τις χώρες αναπτύχθηκε συχνά µέσα από την αντιαποικιοκρατική µάλλον παρά την ταξική πάλη. Η ιδέα της ταξικής εκµετάλλευσης αντικαταστάθηκε από την ιδέα της αποικιοκρατικής καταπίεσης, παρέχοντας έτσι τη δυνατότητα της συγχώνευσης σοσιαλισµού και εθνικισµού, την οποία εξετάζουµε εκτενέστερα στο Πέµπτο Kεφάλαιο. Το µπολσεβικικό µοντέλο υιοθετήθηκε στην Κίνα, που έγινε κοµµουνιστική µετά την επανάσταση του 1949, και εξαπλώθηκε στη συνέχεια στη Βόρεια Κορέα, στο Βιετνάµ, στην Καµπότζη και στο Λάος. Αλλού εφαρµόστηκαν πιο µετριοπαθείς µορφές σοσιαλισµού, για παράδειγµα από το Κόµµα του Κογκρέσου (Congress Party), το οποίο κυβέρνησε την Ινδία κατά το µεγαλύτερο µέρος της ανεξαρτησίας της µετά το 1947. ∆ιακριτές µορφές αφρικανικού και αραβικού σοσιαλισµού έχουν επίσης αναπτυχθεί υπό την επίδραση των παραδοσιακών κοινοτιστικών αξιών της φυλής ή τις ηθικές αρχές του ισλάµ αντίστοιχα. Στη νότια και την κεντρική Αµερική, πάλι, οι σοσιαλιστές επαναστάτες κήρυξαν πόλεµο στις στρατιωτικές δικτατορίες, τις οποίες συχνά θεωρούσαν υπηρέτες των συµφερόντων του αµερικανικού ιµπεριαλισµού. Το καθεστώς του Φιντέλ Κάστρο, που πήρε την εξουσία µε την Κουβανική Επανάσταση του 1959, ανέπτυξε στενούς δεσµούς µε τη Σοβιετική Ένωση, ενώ οι αντάρτες των Σαντινίστας, οι οποίοι επικράτησαν στη Νικαράγουα το 1979, την οδήγησαν στον όµιλο των αδέσµευτων χωρών. Στη Χιλή το 1970 ο Σαλβαδόρ Aλιέντε (Salvador Allende) έγινε ο πρώτος παγκοσµίως µαρξιστής αρχηγός κράτους που εκλέχθηκε δηµοκρατικά, αλλά ανατράπηκε και δολοφονήθηκε στο πραξικόπηµα του 1973 που πραγµατοποιήθηκε µε την υποστήριξη των µυστικών υπηρεσιών των HΠA. Περί τα τέλη του εικοστού αιώνα ο σοσιαλισµός υπέστη όµως αλλεπάλληλες θεαµατικές ήττες, που οδήγησαν πολλούς στο να διακηρύξουν το «τέ-


169

λος του σοσιαλισµού». Η πιο δραµατική από αυτές ήταν, φυσικά, η κατάρρευση του κοµµουνισµού στην ανατολική Ευρώπη, στις επαναστάσεις της περιόδου 1989-1991. Ωστόσο, αντί οι σοσιαλιστές έκτοτε να συσπειρωθούν γύρω από τις αρχές της δυτικής σοσιαλδηµοκρατίας, ακόµη και αυτές οι αρχές αµφισβητήθηκαν, καθώς τα κοινοβουλευτικά σοσιαλιστικά κόµµατα σε πολλά µέρη του κόσµου εναγκαλίστηκαν ιδέες και πολιτικές που συνηθέστερα συνδέονται µε τον φιλελευθερισµό ή ακόµη και µε τον συντηρητισµό. Στην τελευταία ενότητα αυτού του κεφαλαίου θα επισκοπήσουµε τις διάφορες προκλήσεις που αντιµετωπίζει ο σύγχρονος σοσιαλισµός και θα εξετάσουµε αν έχει πλέον µέλλον ως διακριτή ιδεολογία. Κανένας άνθρωπος δεν είναι νησί – τα κεντρικά µοτίβα του σοσιαλισµού Μια από τις µεγαλύτερες δυσκολίες στην ανάλυση του σοσιαλισµού είναι ότι αυτός ο όρος νοείται τουλάχιστον µε τρεις διαφορετικούς τρόπους. Από µια ορισµένη οπτική γωνία, ο σοσιαλισµός παρουσιάζεται ως ένα οικονοµικό πρότυπο που συνήθως συνδέεται µε κάποια µορφή κολεκτιβισµού και σχεδιασµού. Ο σοσιαλισµός υπό αυτή την έννοια σηµαίνει ένα σύστηµα εναλλακτικό στον καπιταλισµό και η επιλογή µεταξύ αυτών των δύο θεµελιωδώς διαφορετικών παραγωγικών συστηµάτων παρουσιάζεται ως το πιο κρίσιµο από όλα τα οικονοµικά ζητήµατα. Η επιλογή, ωστόσο, µεταξύ «καθαρού σοσιαλισµού» και «καθαρού καπιταλισµού» υπήρξε ανέκαθεν µια αυταπάτη, καθώς όλες οι µορφές της οικονοµίας αναµειγνύουν, µε διαφορετικούς τρόπους, στοιχεία και από τα δύο αυτά συστήµατα. Πράγµατι, οι σύγχρονοι σοσιαλιστές τείνουν να βλέπουν τον σοσιαλισµό όχι τόσο ως εναλλακτικό σύστηµα στον καπιταλισµό, αλλά ως ένα µέσο για να χαλιναγωγήσουν τον καπιταλισµό προς την επίτευξη κάποιων ευρύτερων κοινωνικών στόχων. Ο δεύτερος τρόπος για να δούµε τον σοσιαλισµό είναι ως ένα εργαλείο του εργατικού κινήµατος. Ο σοσιαλισµός, από αυτή την άποψη, εκπροσωπεί τα συµφέροντα της εργατικής τάξης και παρέχει ένα πρόγραµµα, µέσα από το οποίο οι εργάτες µπορούν να κατακτήσουν την πολιτική ή την οικονοµική εξουσία. Ο σοσιαλισµός αποτελεί έτσι στην πραγµατικότητα µια µορφή «εργατισµού». Από αυτήν τη σκοπιά, η σηµασία του σοσιαλισµού εξαρτάται από τις τύχες του παγκόσµιου κινήµατος της εργατικής τάξης. Ωστόσο, αν και δεν µπορεί να αµφισβητηθεί ο ιστορικός δεσµός µεταξύ σοσιαλισµού και οργανωµένου εργατικού κινήµατος, οι σοσιαλιστικές ιδέες έχουν συνδεθεί

170


και µε άλλες κατηγορίες εργαζοµένων, όπως µε τους ειδικευµένους τεχνίτες ή τον αγροτικό πληθυσµό, ή ακόµη και µε ορισµένες πολιτικές και γραφειοκρατικές ελίτ. Γι’ αυτόν το λόγο, εµείς θα επισκοπήσουµε τον σοσιαλισµό σ’ αυτό το βιβλίο µε µια τρίτη ευρύτερη έννοια, δηλαδή ως ένα πολιτικό πιστεύω ή ιδεολογία, που χαρακτηρίζεται από ένα ιδιαίτερο σύµπλεγµα ιδεών και θεωριών. Οι πιο σηµαντικές από αυτές είναι οι ακόλουθες: • Η κοινότητα • Η συνεργασία • Η ισότητα • Η ικανοποίηση των ανθρώπινων αναγκών • Η κοινοκτηµοσύνη H κοινότητα Κατά βάθος, ο σοσιαλισµός ενστερνίζεται ένα όραµα όπου όλες οι ανθρώπινες υπάρξεις ενώνονται ως κοινωνικά πλάσµατα, που µπορούν να αντεπεξέλθουν στα κοινωνικά και οικονοµικά τους προβλήµατα αξιοποιώντας τις δυνατότητες που τους δίνει η κοινότητα µάλλον παρά αποκλειστικά η δική τους ατοµική προσπάθεια. Πρόκειται λοιπόν για ένα κολεκτιβιστικό όραµα, στο µέτρο που τονίζει την ικανότητα των ανθρώπων για συλλογική δράση, την προθυµία και την ικανότητά τους να επιδιώκουν τους σκοπούς τους µε τη συνεργασία αντί να αποδύονται σε προσπάθειες για την ικανοποίηση των εγωιστικών τους συµφερόντων. Οι περισσότεροι σοσιαλιστές, για παράδειγµα, πρόθυµα θα επαναλάµβαναν τα λόγια του άγγλου µεταφυσικού ποιητή του δέκατου όγδοου αιώνα Tζων Nτον (John Donne): Κανένας µας δεν στέκει σαν ξέχωρο νησί όλοι κοµάτια είµαστε της ανθρώπινης ηπείρου, θραύσµατα µιας κοινής στεριάς … κάθε θάνατος µε πονά, στην Ανθρωπότητα ανήκω ποτέ σου µη ρωτάς λοιπόν για ποιόν χτυπά η καµπάνα για σένα πάντοτε χτυπά.

Εποµένως οι άνθρωποι είναι «σύντροφοι», «αδερφοί» ή «αδερφές», που συνδέονται µεταξύ τους µε τους δεσµούς της ανθρωπιάς η οποία µας χαρακτηρίζει όλους.


171

Οι σοσιαλιστές δέχονται πολύ λιγότερο πρόθυµα από τους φιλελεύθερους ή τους συντηρητικούς ότι η ανθρώπινη φύση είναι ορισµένη από τη γέννησή µας και δεν αλλάζει. Πιστεύουν µάλλον ότι η ανθρώπινη φύση είναι «εύπλαστη» και διαµορφώνεται από τις εκάστοτε εµπειρίες και τις περιστάσεις της κοινωνικής ζωής. Στη µακροχρόνια φιλοσοφική αντιπαράθεση για το αν καθορίζει την ανθρώπινη συµπεριφορά η «ανατροφή» ή η «φύση», οι σοσιαλιστές συντάσσονται αποφασιστικά µε την πλευρά της ανατροφής. Κάθε άτοµο από τη στιγµή της γέννησής του – και ίσως ακόµη ενώ βρίσκεται στη µήτρα – υπόκειται σε εµπειρίες που διαπλάθουν και ρυθµίζουν την προσωπικότητά του. Όλες οι ανθρώπινες ικανότητες και ιδιότητες, από το γεγονός ότι στεκόµαστε όρθιοι στα δυο µας πόδια ως τη γλώσσα που µιλάµε, µας µαθαίνονται από την κοινωνία. Ενώ οι φιλελεύθεροι κάνουν σαφή διάκριση µεταξύ «ατόµου» και «κοινωνίας», οι σοσιαλιστές πιστεύουν λοιπόν ότι το άτοµο είναι αδιαχώριστο από την κοινωνία. Τα ανθρώπινα πλάσµατα δεν είναι αυτάρκη ούτε αυτοδύναµα. Είναι παράλογο να τα θεωρούµε χωριστά ή αδέσµευτα «άτοµα». Μόνο µέσα από στις κοινωνικές οµάδες στις οποίες ανήκουν µπορoύµε να συλλάβουµε τα άτοµα, αλλά και τα ίδια δεν µπορούν ποτέ να συλλάβουν αλλιώς τον εαυτό τους. Η συµπεριφορά των ανθρώπων λοιπόν µας διαφωτίζει περισσότερο για την κοινωνία µέσα στην οποία ζουν και έχουν ανατραφεί, παρά για οποιαδήποτε δήθεν αµετάβλητη ή αιώνια ανθρώπινη φύση. Οι φιλελεύθεροι και οι συντηρητικοί ισχυρίζονται συχνά ότι, κατά βάθος, οι άνθρωποι είναι ιδιοτελείς κι εγωιστές. Οι σοσιαλιστές, από την άλλη µεριά, θεωρούν ότι η εγωιστική, κτητική, υλιστική ή επιθετική συµπεριφορά ρυθµίζεται από κοινωνικά µάλλον, παρά από φυσικά αίτια. Αυτά τα χαρακτηριστικά προκύπτουν από µια κοινωνία που ενθαρρύνει και ανταµείβει την εγωιστική και κτητική συµπεριφορά. Αυτήν ακριβώς την κριτική απευθύνουν παραδοσιακά οι σοσιαλιστές στον καπιταλισµό. Οι άνθρωποι δεν είναι εκ φύσεως όντα που επιθυµούν να µεγιστοποιούν την ωφελιµότητα, αλλά ενθαρρύνονται να δρουν κατ’ αυτό τον τρόπο από το µηχανισµό της καπιταλιστικής αγοράς, ο οποίος είναι προσανατολισµένος αποκλειστικά στην επιδίωξη του κέρδους. Η ριζοσπαστική αιχµή του σοσιαλισµού δεν απορρέει όµως από το ενδιαφέρον του για το τι λογής φύση έχουν οι άνθρωποι, αλλά για το τι έχουν αυτοί τη δυνατότητα να γίνουν. Αυτό έκανε τους σοσιαλιστές στο να αναπτύξουν ουτοπικά οράµατα για µια καλύτερη κοινωνία, στην οποία οι άνθρωποι

172


Ο κολεκτιβισµός (συλλογικότητα) H πίστη στη συλλογικότητα υπό την ευρεία της έννοια σηµαίνει ότι η συλλογική ανθρώπινη προσπάθεια έχει µεγαλύτερη πρακτική και ηθική αξία από ότι η ατοµική προσπάθεια. Αντανακλά έτσι την ιδέα ότι η ανθρώπινη φύση έχει έναν ορισµένο κοινωνικό πυρήνα και συνεπάγεται ότι οι κοινωνικές οµάδες, είτε πρόκειται για «τάξεις», «έθνη», «φυλές» ή ο,τιδήποτε άλλο, αποτελούν µεστές νοηµατοδοτηµένες πολιτικές οντότητες. Ωστόσο ο όρος κολεκτιβισµός ή συλλογικότητα δεν χρησιµοποιείται µε συνέπεια. Ο Μπακούνιν (βλ. Κεφάλαιο 6) και άλλοι αναρχικοί ως κολεκτιβισµό εννοούσαν τις αυτοκυβερνώµενες ενώσεις ελεύθερων ατόµων. Άλλοι αντιµετώπισαν τον κολεκτιβισµό αυστηρά ως το αντίθετο του ατοµικισµού (βλ. Κεφάλαιο 2), υποστηρίζοντας ότι τα συλλογικά συµφέροντα πρέπει να υπερισχύουν των ατοµικών. Μερικές φορές επίσης ο όρος συνδέεται µε την ιδέα του κράτους ως µηχανισµού µέσα από τον οποίο προάγονται τα συλλογικά συµφέροντα, θέλοντας να δείξει ότι η διόγκωση των κρατικών αρµοδιοτήτων σηµατοδοτεί την πρόοδο της συλλογικότητας.

θα µπορούσαν να επιτύχουν τη γνήσια χειραφέτηση και την ολοκλήρωσή τους ως µέλη µιας κοινότητας. Oι αφρικανοί και ασιάτες σοσιαλιστές συχνά τονίζουν ότι οι παραδοσιακές προβιοµηχανικές κοινωνίες ανέκαθεν έδιναν έµφαση στη σηµασία της κοινωνικής ζωής και στην αξία της κοινότητας. Σ’ αυτές τις συνθήκες, ο σοσιαλισµός προσπαθεί να διατηρήσει τις παραδοσιακές κοινωνικές αξίες µπροστά στην πρόκληση του δυτικού ατοµικισµού. Όπως τόνισε ο Nυερέρε (Julius Nyerere), πρόεδρος της Τανζανίας από το 1964 έως το 1985, «Εµείς στην Αφρική, στην πραγµατικότητα, δεν έχουµε περισσότερο ανάγκη να προσηλυτιστούµε στον σοσιαλισµό από όσο έχουµε ανάγκη να διδαχθούµε τη δηµοκρατία». Με αυτό τον τρόπο περιέγραφε τις δικές του απόψεις περί «φυλετικού σοσιαλισµού». Στη ∆ύση, ωστόσο, η κοινωνική διάσταση της ζωής όφειλε να «ανακτηθεί» έπειτα από αρκετές γενιές βιοµηχανικού καπιταλισµού. Αυτός ήταν ο στόχος των ουτοπικών σοσιαλιστών του δέκατου ένατου αιώνα, όπως του Φουριέ και του Όουεν, οι οποίοι οργάνωσαν πειράµατα κοινοβιακής ζωής. Ο Σαρλ Φουριέ ενθάρρυνε την ίδρυση πρότυπων κοινοτήτων, κάθε µια από τις οποίες περιλάµβανε χίλια οκτακόσια µέλη, που τις ονόµασε «φαλαγγιστήρια» (ή «φαλανστήρια», falanstères). Ο Ρόµπερτ Όουεν επίσης ίδρυσε µια σειρά πειραµατικές κοινότητες, η πιο γνωστή από τις οποίες ήταν η Νέα Αρµονία, στην Ινδιάνα των ΗΠΑ, που επιβίωσε από το1824 ως το 1829. Το πιο γνωστό κοινοβιακό πείραµα µε διάρκεια υπήρξε το σύστηµα των κιµπούτς


173

στο Ισραήλ, το οποίο συνίσταται σε ένα συνεργατικό σύστηµα εποικισµών, συνήθως αγροτικών, που αποτελούν συλλογική ιδιοκτησία των µελών τους και διοικούνται από τα ίδια. Το πρώτο κιµπούτς ιδρύθηκε το 1909 και σήµερα το 3% των ισραηλινών πολιτών ζουν σε κιµπούτς, ενώ άλλο 5% ζει σε ένα λιγότερο αυστηρό σύστηµα συνεταιρισµού, τα µoσάβ. H συνεργασία Οι σοσιαλιστές πιστεύουν ότι αν οι άνθρωποι είναι κοινωνικά ζώα, τότε η φυσική σχέση µεταξύ τους είναι η συνεργασία µάλλον παρά ο ανταγωνισµός. Οι φιλελεύθεροι και οι συντηρητικοί θεωρούν τον ανταγωνισµό µεταξύ των ανθρώπων ως φαινόµενο φυσιολογικό και από µια ορισµένη σκοπιά υγιές. Είναι φυσιολογικό, επειδή οι άνθρωποι θέλουν πάντοτε να προάγουν το δικό τους συµφέρον, και είναι υγιές στο βαθµό που ενθαρρύνει τα άτοµα να εργάζονται σκληρότερα και να αναπτύσσουν όποιες δεξιότητες και ικανότητες ενδεχοµένως διαθέτουν. Τα άτοµα πρέπει λοιπόν να ανταµείβονται για τα προσωπικά τους επιτεύγµατα, είτε αυτά είναι ότι τρέχουν γρηγορότερα από τους άλλους, είτε παίρνουν υψηλότερους βαθµούς στις εξετάσεις είτε εργάζονται σκληρότερα από τους συναδέλφους τους. Οι σοσιαλιστές, από την άλλη µεριά, πιστεύουν ότι ο ανταγωνισµός δηµιουργεί αντιθέσεις µεταξύ των ατόµων, καθώς τα ενθαρρύνει να αρνούνται ή να αγνοούν την κοινωνική υπόσταση της ανθρώπινης φύσης τους, παρά να την αποδέχονται. Κατά συνέπεια, ο ανταγωνισµός καλλιεργεί µόνον ένα περιορισµένο φάσµα κοινωνικών προδιαθέσεων και αντιθέτως προάγει τον εγωισµό και την επιθετικότητα. Η συνεργασία, ωστόσο, είναι προτιµότερη τόσο από ηθική όσο και από οικονοµική σκοπιά. Τα άτοµα που συνεργάζονται αντί να βρίσκονται αντιµέτωπα µεταξύ τους, αναπτύσσουν δεσµούς συµπάθειας, φροντίδας και στοργής. Επιπλέον, οι ενέργειες της κοινότητας µπορούν να χαλιναγωγηθούν, αντίθετα από εκείνες των µεµονωµένων ατόµων. Ο ρώσος αναρχικός Πιότρ Κροπότκιν (βλ. Κεφάλαιο 6), για παράδειγµα, υποστήριξε ότι ο κύριος λόγος, για τον οποίο η ανθρωπότητα κατόρθωσε να επιβιώσει και να ευηµερήσει, ήταν η δυνατότητά της για «αλληλοβοήθεια». Οι σοσιαλιστές πιστεύουν ότι οι άνθρωποι µπορούν να εµφορούνται από ηθικά και όχι µόνον από υλικά κίνητρα. Στη θεωρία, ο καπιταλισµός ανταµείβει τα άτοµα ανάλογα µε την εργασία τους: όσο σκληρότερα εργαστούν, ή όσο πιο πολλές δεξιότητες αναπτύξουν, τόσο µεγαλύτερη θα είναι και η ανταµοιβή τους. Το ηθικό κίνητρο, ωστόσο, για να εργαστούν οι άνθρωποι

174


είναι η επιθυµία τους να συνεισφέρουν στο κοινό καλό, που αναπτύσσεται µέσα από τη συµπάθεια ή την αίσθηση ευθύνης για τους συνανθρώπους τους. Μολονότι ελάχιστοι σύγχρονοι δηµοκράτες σοσιαλιστές θα υποστήριζαν την πλήρη κατάργηση των υλικών κινήτρων, επιµένουν, ωστόσο, στην ανάγκη ενός είδους εξισορρόπησης µεταξύ υλικών και ηθικών κινήτρων. Για παράδειγµα, οι σοσιαλιστές υποστηρίζουν ότι σηµαντικό κίνητρο για την οικονοµική ανάπτυξη είναι ότι αυτή συντελεί στη χρηµατοδότηση της κοινωνικής πρόνοιας στα φτωχότερα και πιο τρωτά κοινωνικά στρώµατα. H σοσιαλιστική προσήλωση στη συνεργασία ευνόησε την ανάπτυξη συνεργατικών επιχειρήσεων, που ήθελαν να αντικαταστήσουν την ανταγωνιστική και ιεραρχική δοµή των επιχειρήσεων οι οποίες άνθησαν στο καπιταλιστικό καθεστώς. Οι συνεταιρισµοί παραγωγών όσο και καταναλωτών προσπάθησαν λοιπόν να χαλιναγωγήσουν τις οµαδικές ενέργειες προς την κατεύθυνση του αµοιβαίου οφέλους. Στη Βρετανία οι συνεργατικές εταιρείες εµφανίστηκαν από τις αρχές του δέκατου ένατου αιώνα. Αυτές οι εταιρείες αγόραζαν αγαθά σε µεγάλες ποσότητες και τα πουλούσαν φθηνά στα µέλη τους, που προέρχονταν από την εργατική τάξη. Οι «Πρωτοπόροι του Ρότσντεηλ» (Rochdale Pioneers) ίδρυσαν ένα κατάστηµα γενικού εµπορίου 1844 και το παράδειγµά τους σύντοµα ακολουθήθηκε σε όλη τη βιοµηχανική Αγγλία και Σκοτία. Οι συνεταιρισµοί παραγωγών, πάλι, που αποτελούν ιδιοκτησία των εργαζοµένων και από αυτούς διευθύνονται, απαντώνται συχνά σε µέρη της βόρειας Ισπανίας και της πρώην Γιουγκοσλαβίας, όπου η οικονοµία είναι οργανωµένη σύµφωνα µε την αρχή της εργατικής αυτοδιαχείρισης. Οι κολεκτιβιστικές αγροτικές µονάδες στη Σοβιετική Ένωση (κολχόζ) προορίζονταν επίσης να λειτουργούν συνεργατικά και αυτοδιαχειριστικά, µολονότι στην πράξη κινήθηκαν στο πλαίσιο ενός άκαµπτου συστήµατος σχεδιασµού και ελέγχονταν συνήθως από τους τοπικούς κοµµατικούς ηγέτες. H ισότητα Η προσήλωση στην ισότητα είναι από πολλές πλευρές το καθοριστικό χαρακτηριστικό της σοσιαλιστικής ιδεολογίας. Η ισότητα είναι η πολιτική αξία που διακρίνει πιο καθαρά τον σοσιαλισµό από τις αντίπαλες ιδεολογίες και ιδιαίτερα από τον φιλελευθερισµό και τον συντηρητισµό. Οι συντηρητικοί πιστεύουν ότι η κοινωνία είναι από τη φύση της ιεραρχική και συνεπώς απορρίπτουν την ιδέα της κοινωνικής ισότητας ως παράλογη. Οι φιλελεύθεροι,


175

απεναντίας, είναι προσηλωµένοι στην ισότητα, αλλά την εννοούν στη βάση του ότι όλα τα άτοµα έχουν ίση ηθική αξία και συνεπώς εγείρουν θεµιτές αξιώσεις για ίσα δικαιώµατα και σεβασµό. Γεννιούνται, ωστόσο, µε πολύ διαφορετικές κλίσεις και δεξιότητες και εποµένως δικαιούνται να ανταµείβονται αντίστοιχα: αυτοί που εργάζονται σκληρά και έχουν ικανότητες αξίζουν να είναι πλουσιότεροι από εκείνους που δεν τις έχουν ή δεν εργάζονται το ίδιο σκληρά. Οι φιλελεύθεροι λοιπόν ευνοούν την αρχή της ισότητας ευκαιριών, αλλά δεν βλέπουν για ποιο λόγο αυτή θα έπρεπε να µας οδηγήσει στην κοινωνική και οικονοµική ισότητα. Αντιθέτως, οι σοσιαλιστές δεν σπεύδουν να εξηγήσουν την ανισότητα του πλούτου µε βάση τις διαφορετικές έµφυτες ικανότητες των ατόµων. Οι σοσιαλιστές πιστεύουν ότι όπως ακριβώς ο καπιταλισµός υποθάλπτει την ανταγωνιστική και εγωιστική συµπεριφορά, η ανθρώπινη ανισότητα σε µεγάλο βαθµό αντικατοπτρίζει την άνιση δοµή της κοινωνίας. ∆εν έχουν την αφελή πεποίθηση ότι όλοι οι άνθρωποι γεννιούνται ίδιοι και απαράλλαχτοι, µε ολόιδιες ικανότητες και δεξιότητες. Εξισωτική κοινωνία, για παράδειγµα, δεν σηµαίνει να παίρνουν όλοι οι µαθητές τον ίδιο βαθµό στα µαθηµατικά. Ωστόσο, οι σοσιαλιστές πιστεύουν ότι οι πιο σηµαντικές µορφές ανθρώπινης ανισότητας είναι αποτέλεσµα της άνισης αντιµετώπισης των ανθρώπων από την κοινωνία µάλλον, παρά της άνισης προικοδότησής τους από τη φύση. Για παράδειγµα, παρ’ όλες τις ενδεχόµενες φυσικές διαφορές των µαθητών ως προς την ακαδηµαϊκή τους ικανότητα, η απόδοσή τους αντανακλά συνήθως κοινωνικούς µάλλον παράγοντες, όπως την πρόσβαση που έχουν σε καλά σχολεία, την ποιότητα της διδασκαλίας, την ενθάρρυνση και υποστήριξη εκ µέρους της οικογένειας, τη διαθεσιµότητα πόρων όπως βιβλιοθηκών και βιβλίων, και τέλος τον διαθέσιµο χώρο και χρόνο για µελέτη. Συνεπώς, οι σοσιαλιστές δεν θεωρούν ότι αρκεί να δίνονται στα άτοµα ίσες ευκαιρίες να αναπτύξουν τις άνισες δεξιότητες ή τα ταλέντα τους. Οι σοσιαλιστές απαιτούν την κοινωνική ισότητα ως ουσιαστική εγγύηση ότι όλα τα άτοµα, και όχι µόνον τα προνοµιούχα, θα µπορέσουν να αναπτύξουν τις ικανότητές τους στο έπακρο. Από τη στιγµή που συνειδητοποιούµε ότι οι ατοµικές διαφορές παράγονται κοινωνικά, η κοινωνική ισότητα µας φαίνεται εφικτή όσο και επιθυµητή. Η κοινωνική ανισότητα δεν είναι µόνον άδικη, καθώς βασίζεται σε πολύ µεγάλο βαθµό στα συγκυριακά δεδοµένα της γέννησης, αλλά υποθάλπτει την αντιπαλότητα, την δυσαρέσκεια και τις κοινωνικές διακρίσεις. Η ισό-

176


τητα, από την άλλη µεριά, επιτρέπει στους ανθρώπους να εργάζονται από κοινού και αρµονικά: η ισότητα είναι το ουσιαστικό θεµέλιο της γνήσιας κοινότητας. Το πιο ακραίο ίσως παράδειγµα σοσιαλιστικής προσήλωσης στον εξισωτισµό ήταν η Κίνα κατά την περίοδο της επονοµαζόµενης Πολιτιστικής Επανάστασης, το 1966-1969. Φοβούµενος ότι η Κινεζική Επανάσταση κινδύνευε να ακολουθήσει «καπιταλιστική πορεία» και να τεθεί υπό την επιρροή δεξιών στοιχείων, ο κινέζος ηγέτης Μάο Τσε Τουνγκ (1893-1976) εξαπέλυσε µια ριζοσπαστική εκστρατεία ενάντια στα προνόµια και την ανισότητα. Ένας στρατός από «Ερυθροφρουρούς» επιτέθηκε στους «συνοδοιπόρους του καπιταλισµού» που διέκρινε στους κόλπους των κρατικών υπηρεσιών, στα σχολεία, στα πανεπιστήµια και σ’ αυτό το ίδιο το Κοµµουνιστικό Κόµµα, και τους καθαίρεσε. Οι µισθολογικές διακρίσεις καταργήθηκαν και ακόµη και τα ανταγωνιστικά σπορ, όπως το ποδόσφαιρο, απαγορεύτηκαν. Ενώ οι σοσιαλιστές συµφωνούν ότι η κοινωνική και οικονοµική ισότητα αποτελεί αρετή, διαφωνούν αναφορικά µε το ποια είναι η ενδεδειγµένη της έκταση. Οι µαρξιστές πιστεύουν ότι η ανισότητα πηγάζει από την ύπαρξη της ατοµικής ιδιοκτησίας, η οποία προκαλεί άνιση κατανοµή της οικονοµικής ισχύος µεταξύ της αστικής τάξης, που κατέχει τα µέσα παραγωγής, και του άκληρου προλεταριάτου. Για τον Μαρξ, για παράδειγµα, η ισότητα θα µπορούσε να επιτευχθεί µόνο µε την πλήρη κατάργηση της ατοµικής ιδιοκτησίας και τη δηµιουργία µιας αταξικής κοινωνίας. Η κοινωνική ισότητα θα εγκαθιδρυθεί όταν ο παραγωγικός πλούτος θα αποτελεί κοινό κτήµα όλων, µε άλλα λόγια, όταν επιτευχθεί απόλυτη ισότητα. Οι σοσιαλδηµοκράτες, ωστόσο, προσπαθούν να τιθασεύσουν µάλλον τον καπιταλισµό παρά να τον καταργήσουν. Πιστεύουν ότι η ανισότητα δεν αποτυπώνει την άνιση ιδιοκτησία του πλούτου, αλλά το γεγονός ότι ο πλούτος κατανέµεται άνισα στην κοινωνία λόγω των µεγάλων εισοδηµατικών διαφορών. ∆εν χρειάζεται συνεπώς να καταργηθεί εντελώς η ατοµική ιδιοκτησία, αλλά χρειάζεται κάτι λιγότερο ριζοσπαστικό, δηλαδή απλά να κατανεµηθεί πιο εξισωτικά µέσα στην κοινωνία. Οι σοσιαλδηµοκράτες εποµένως υπεραµύνονται µιας µεγαλύτερης διανεµητικής ισότητας και όχι της απόλυτης ισότητας. Κατά την άποψή τους, η ισότητα πρέπει να επέλθει µε την ανακατανοµή του πλούτου από τους πλούσιους στους φτωχούς – για παράδειγµα, µε την διεύρυνση του κράτους πρόνοιας ή µε την εισαγωγή ενός συστήµατος προοδευτικής φορολογίας.


177

Αντιλήψεις για την… Ισότητα Οι φιλελεύθεροι πιστεύουν ότι οι άνθρωποι «γεννιούνται» ίσοι, υπό την έννοια ότι όλοι έχουν ίση ηθική αξία. Αυτό συνεπάγεται την τυπική ισότητα µεταξύ τους, κυρίως νοµική και πολιτική ισότητα, καθώς επίσης και την ισότητα ευκαιριών� αλλά η κοινωνική ισότητα θεωρείται πως µάλλον έχει αντίτιµο την απώλεια της ελευθερίας και την επιβάρυνση των προικισµένων από τη φύση ατόµων. Οι συντηρητικοί εκ παραδόσεως θεωρούν την κοινωνία ως φυσικά ιεραρχηµένη και εποµένως απορρίπτουν την ισότητα ως στόχο αφηρηµένο και ανέφικτο. Ωστόσο, η Νέα ∆εξιά εκδηλώνει µια έντονα ατοµικιστική πίστη στην ισότητα ευκαιριών, ενώ αφετέρου τονίζει τα οικονοµικά οφέλη της υλικής ανισότητας. Οι σοσιαλιστές θεωρούν την ισότητα θεµελιώδη αξία. Μολονότι ορισµένες τάσεις της σοσιαλδηµοκρατίας µετατοπίζονται προς την κατεύθυνση της φιλελεύθερης άποψης, η κοινωνική ισότητα – είτε στη σχετική, είτε στην απόλυτή της έννοια – θεωρείται ουσιώδης για την διασφάλιση της κοινωνικής συνοχής και της αδελφοσύνης. Μόνον αυτή µπορεί να εγκαθιδρύσει τη δικαιοσύνη και να διευρύνει την ελευθερία µε τη θετική της έννοια. Οι αναρχικοί δίνουν ιδιαίτερη έµφαση στην πολιτική ισότητα, την οποία αντιλαµβάνονται ως ίσο και απόλυτο δικαίωµα όλων των ανθρώπων στην προσωπική αυτονοµία, κι εποµένως θεωρούν ότι όλες οι µορφές πολιτικής ανισότητας ισοδυναµούν µε καταπίεση. Οι αναρχοκοµµουνιστές πιστεύουν στην απόλυτη κοινωνική ισότητα, που επιτυγχάνεται µέσα από τη συλλογική ιδιοκτησία του παραγωγικού πλούτου. Οι φασίστες πιστεύουν ότι η ανθρωπότητα χαρακτηρίζεται από ριζική ανισότητα, τόσο µεταξύ ηγετών και οπαδών όσο και ανάµεσα στα διάφορα έθνη ή φυλές του κόσµου. Παρ’ όλα αυτά, η έµφαση στο έθνος ή στη φυλή συνεπάγεται ότι όλα τα µέλη τους είναι ίσα, τουλάχιστον όσον αφορά τον σκληρό πυρήνα της κοινωνικής τους ταυτότητας. Οι φεµινιστές και οι φεµινίστριες εκλαµβάνουν την ισότητα πρώτιστα ως ισότητα των δύο φύλων, υπό την έννοια των ίσων δικαιωµάτων, ίσων ευκαιριών ή ίσων κοινωνικών εκβάσεων ανεξαρτήτως γένους. Οι οπαδοί του ριζοσπαστικού φεµινισµού ωστόσο υποστηρίζουν ότι η απαίτηση για ισότητα µπορεί απλά να οδηγήσει τις γυναίκες στην «ταύτισή τους µε το αρσενικό». Οι οικολόγοι προάγουν την ιδέα της βιοκεντρικής ισότητας, η οποία τονίζει ότι όλες οι µορφές ζωής έχουν ίσα δικαιώµατα «να ζήσουν και να ανθίσουν». Οι συµβατικές έννοιες της ισότητας αντιµετωπίζονται έτσι ως ανθρωποκεντρικές, εφόσον αποκλείουν τα συµφέροντα όλων των οργανισµών και πλασµάτων που δεν ανήκουν στο ανθρώπινο είδος.

178


Oι ανάγκες του ανθρώπου Οι εξισωτικές τάσεις του σοσιαλισµού συνδέονται σταθερά µε ορισµένες θεωρίες περί ορθής κατανοµής των υλικών απολαβών ή ανταµοιβών στην κοινωνία. Οι φιλελεύθεροι ισχυρίζονται γενικά, ότι τέτοιες ανταµοιβές πρέπει να κατανέµονται ανάλογα µε τις ατοµικές ικανότητες: το τι δικαιούται κανείς πρέπει να αντανακλά τα ταλέντα του και την προθυµία του για εργασία. Οι θεωρίες που βασίζονται στην έννοια του δικαιώµατος τείνουν να νοµιµοποιούν την υλική ανισότητα, µε βάση τη φυσική ανισότητα των ανθρώπων. Οι συντηρητικοί, από τη µεριά τους, συνήθως αρνούνται να εφαρµόσουν οποιεσδήποτε ηθικές αρχές στο ζήτηµα της κατανοµής των υλικών αγαθών, προτιµώντας να υποστηρίζουν ότι, είτε µας αρέσει είτε όχι, τέτοια ζητήµατα καθορίζονται από το τυχαίο γεγονός της γέννησης. Οι σοσιαλιστές, αντιθέτως, τείνουν να υποστηρίζουν ότι οι υλικές απολαβές πρέπει να κατανέµονται µε κριτήριο την ανάγκη των ανθρώπων – µια ιδέα, η οποία πολλές φορές εκλαµβάνεται ως η σοσιαλιστική θεωρία της δικαιοσύνης. Οι ανάγκες των ανθρώπων διαφέρουν και από τις θελήσεις και από τις προτιµήσεις τους. Η «ανάγκη» είναι κάτι που µας είναι αναγκαίο, απαιτεί την ικανοποίησή της και δεν είναι απλά µια επιπόλαιη επιθυµία ή ένα παροδικό καπρίτσιο. Γι’ αυτόν το λόγο, οι σοσιαλιστές θεωρούν τις ανάγκες ως «βασικό στοιχείο» για τα ανθρώπινα όντα, καθώς και την ικανοποίησή τους ως θεµέλιο της ολοκληρωµένης ανθρώπινης ύπαρξης. Ενώ οι «επιθυµίες» αποτελούν ζήτηµα προσωπικής κρίσης, που διαµορφώνεται από κοινωνικούς και πολιτισµικούς παράγοντες, οι ανάγκες είναι αντικειµενικές και οικουµενικές, αφορούν όλους τους ανθρώπους ανεξαρτήτως γένους, εθνικότητας, θρησκείας ή κοινωνικού υποβάθρου. Αυτό που κάνει ελκυστική µια θεωρία κοινωνικής δικαιοσύνης βασισµένη στην έννοια της ανάγκης, είναι ότι αυτή θίγει τις πιο θεµελιώδεις απαιτήσεις της ανθρώπινης ύπαρξης. Αυτό επίσης µας εξηγεί γιατί, σε έντονη αντίθεση µε τον φιλελευθερισµό, οι σοσιαλιστές δεν θεωρούν την ελευθερία και την ισότητα ως αλληλοσυγκρουόµενες αρχές. Η σοσιαλιστική άποψη για την ελευθερία είναι χαρακτηριστικά θετική, εφόσον εκλαµβάνει την ελευθερία ως ανθρώπινη ολοκλήρωση ή αυτοπραγµάτωση. Για τους σοσιαλιστές, αυτό σηµαίνει όχι µόνο την ικανοποίηση των βασικών βιολογικών αναγκών των ανθρώπων, όπως είναι το φαγητό, το νερό ή η στέγαση, αλλά επίσης και µια κλίµακα υψηλότερων αναγκών, που περιλαµβάνει την ανάγκη για φιλία, συντροφικότητα και αγάπη, καθώς και την ικανοποίηση που πηγάζει από τη δηµιουργική εργασία. Αφού τέτοιου εί-


179

δους ανάγκες είναι ίδιες για όλο τον κόσµο, οι υλικοί πόροι σαφώς πρέπει να κατανέµονται έτσι ώστε να ικανοποιούν τουλάχιστον τις βασικές ανάγκες κάθε προσώπου. Από την σοσιαλιστική οπτική, συνεπώς, η παρόρµηση προς την ισότητα είναι κατ’ ουσίαν ένα µέσο για τη διεύρυνση της ελευθερίας. Η πιο περίφηµη επιγραµµατική διατύπωση µιας θεωρίας περί κοινωνικής δικαιοσύνης µε βάση την ανάγκη βρίσκεται στη φράση του Μαρξ, ότι µια πλήρως κοµµουνιστική κοινωνία θα χαράξει στο λάβαρό της το σύνθηµα: «Από τον καθένα ανάλογα µε τις ικανότητές του, στον καθένα ανάλογα µε τις ανάγκες του!». Θα ήταν, ωστόσο, εσφαλµένο να αναγάγουµε τις σοσιαλιστικές αντιλήψεις περί κοινωνικής δικαιοσύνης σε µια απλουστευτική θεωρία της ικανοποίησης των αναγκών. Για παράδειγµα, ο ίδιος ο Μαρξ έκανε διάκριση µεταξύ της διανεµητικής αρχής που θα εφαρµόζεται στον πλήρη κοµµουνισµό και εκείνης που θα έπρεπε να υιοθετηθεί σε µια µεταβατική «σοσιαλιστική» κοινωνία. Ο Μαρξ δέχτηκε ότι οι καπιταλιστικές πρακτικές δεν θα µπορούσαν να εξαλειφθούν µέσα σε µια νύκτα και ότι πολλές από αυτές, για παράδειγµα τα υλικά κίνητρα, θα επιζούσαν για κάποιο διάστηµα στη σοσιαλιστική κοινωνία. Αναγνώρισε, συνεπώς, ότι στον σοσιαλισµό η ανταµοιβή κάθε εργαζόµενου θα είναι ανάλογη µε την ατοµική του συνεισφορά και ότι αυτή θα κυµαίνεται ανάλογα µε τις φυσικές και πνευµατικές ικανότητες του. Η «σοσιαλιστική» αρχή της δικαιοσύνης λοιπόν είναι «στον καθένα ανάλογα µε την εργασία του». Μπορεί να λεχθεί ότι το κριτήριο της ανάγκης είναι η βάση για την κοµµουνιστική αρχή της δικαιοσύνης επειδή, σύµφωνα µε τον Μαρξ, βρίσκει εφαρµογή µόνο σε µια µελλοντική κοινωνία που θα έχει τέτοια υλική αφθονία, ώστε τα ζητήµατα κατανοµής του πλούτου να είναι σχεδόν ανύπαρκτα. Οι σύγχρονοι σοσιαλδηµοκράτες συγκλίνουν µε αυτή την άποψη εφόσον πιστεύουν ότι η ικανοποίηση των αναγκών είναι ένας µόνον από τους διάφορους σκοπούς της κατανοµής των υλικών πόρων και ότι η σηµασία της οριοθετείται σε µεγάλο βαθµό στην προσπάθεια εξάλειψης της φτώχειας. Μια θεωρία της δικαιοσύνης µε βάση την ιδέα της ανθρώπινης ανάγκης δεν οδηγεί, ωστόσο, πάντοτε στην ισοκατανοµή των πόρων, αφού µερικές φορές οι ίδιες οι ανάγκες των ανθρώπων µπορεί να είναι άνισες. Για παράδειγµα, αν εκλάβουµε την ανάγκη ως κριτήριο, τότε η µόνη θεµιτή βάση για την κατανοµή της ιατροφαρµακευτικής περίθαλψης είναι η ασθένεια. Οι ασθενείς πρέπει να λαµβάνουν αναλογικά µεγαλύτερο µέρος των κοινωνικών πόρων από ό,τι οι υγιείς, απλά επειδή είναι ασθενείς. Ενώ οι σοσιαλι-

180


στές µπορούν να δεχθούν ως κίνητρο για εργασία τη συσσώρευση πλούτου πέρα από την κάλυψη των αναγκαίων, πάντως θεωρούν κατάφωρα ανήθικη την αποτυχία µιας κοινωνίας να καλύψει τις βασικές ανάγκες των ανθρώπων, όπως η υγεία και η διατροφή. Είναι συνεπώς ανήθικο να ανεχόµαστε να υπάρχουν οπουδήποτε στον κόσµο άνθρωποι πεινασµένοι, διψασµένοι, άστεγοι ή άρρωστοι, ή να ζουν µέσα στο φόβο, όταν µάλιστα υπάρχουν διαθέσιµοι πόροι, που θα µπορούσαν να τους αλλάξουν τη ζωή. Ωστόσο, η ιδέα ότι οι ανάγκες ενός προσώπου συνιστούν µια ηθική επιταγή µε αποδέκτη κάποια άλλα πρόσωπα, η οποία τα προτρέπει τα να παραιτηθούν από τις δικές τους υλικές απολαβές, βασίζεται σε ορισµένες ηθικές και φιλοσοφικές αξιωµατικές παραδοχές που δεν συµµερίζονται ο φιλελευθερισµός ή ο συντηρητισµός. Οι φιλελεύθεροι συχνά υποστηρίζουν ότι η ανακατανοµή του πλούτου για την ικανοποίηση των αναγκών των φτωχών απλώς καταστρατηγεί τα δικαιώµατα των πλουσίων. Οι συντηρητικοί αφετέρου τονίζουν ότι αν υπάρχουν ανάγκες των ανθρώπων, πάντως αυτές προσδιορίζονται από ιστορικούς, κοινωνικούς και πολιτιστικούς παράγοντες, πράγµα που κάνει την ιδέα των οικουµενικών «ανθρωπίνων αναγκών» άνευ νοήµατος, όπως ακριβώς και την ιδέα των οικουµενικών «ανθρωπίνων δικαιωµάτων». H κοινοκτηµοσύνη Οι σοσιαλιστές συχνά ανιχνεύουν τις απαρχές του ανταγωνισµού και της ανισότητας στο θεσµό της ιδιωτικής ιδιοκτησίας, µε τον οποίο συνήθως εννοούν την ιδιοποίηση από ορισµένους ιδιώτες του παραγωγικού πλούτου ή του «κεφαλαίου» µάλλον, παρά την κατοχή προσωπικών αντικειµένων όπως είναι τα ενδύµατα, τα έπιπλα ή ακόµη και τα σπίτια. Αυτή η στάση απέναντι στην ιδιοκτησία διαχωρίζει τον σοσιαλισµό τόσο από τον φιλελευθερισµό όσο και από τον συντηρητισµό, που θεωρούν την ιδιοκτησία ως κάτι το δεδοµένο, φυσιολογικό και πρέπον. Οι σοσιαλιστές επικρίνουν την ιδιωτική ιδιοκτησία για αρκετούς λόγους. Καταρχάς, η ίδια η ιδιοκτησία είναι άδικη: ο πλούτος παράγεται από τη συλλογική προσπάθεια της ανθρώπινης εργασίας και πρέπει συνεπώς να αποτελεί ιδιοκτησία της κοινότητας, όχι των ιδιωτών. ∆εύτερον, οι σοσιαλιστές πιστεύουν ότι η ιδιοκτησία εκτρέφει τη φιλοκτηµοσύνη. Η ατοµική ιδιοκτησία ενθαρρύνει τους ανθρώπους να είναι υλιστές, να πιστεύουν ότι η ανθρώπινη ευτυχία ή πληρότητα µπορεί να πραγµατωθεί µέσα από την επιδίωξη του πλούτου. Εκείνοι που κατέχουν περιουσία επιθυµούν να αποκτήσουν περισσότερη, ενώ εκείνοι που διαθέ-


181

τουν ελάχιστο ή καθόλου πλούτο ονειρεύονται κάποτε να τον αποκτήσουν. Τέλος, η ιδιοκτησία προκαλεί διχόνοιες και υποθάλπτει συγκρούσεις µέσα στην κοινωνία – για παράδειγµα, µεταξύ ιδιοκτητών και εργατών, εργοδοτών και υπαλλήλων ή απλά πλουσίων και φτωχών. Οι σοσιαλιστές λοιπόν υποστηρίζουν ότι ο θεσµός της ατοµικής ιδιοκτησίας πρέπει είτε να καταργηθεί είτε να αντικατασταθεί µε την κοινοκτηµοσύνη του παραγωγικού πλούτου ή, πιο µετριοπαθώς, ότι το δικαίωµα στην ιδιοκτησία πρέπει να εξισορροπείται µε τα συµφέροντα της κοινότητας. Ο Καρλ Μαρξ οραµατίστηκε την κατάργηση της ατοµικής ιδιοκτησίας και εποµένως τη δηµιουργία µια αταξικής κοµµουνιστικής κοινωνίας στη θέση του καπιταλισµού. Πίστευε σαφώς ότι η ιδιοκτησία πρέπει να αποτελεί συλλογική ιδιοκτησία και να χρησιµοποιείται προς όφελος ολόκληρης της ανθρωπότητας. Είπε, ωστόσο, λίγα πράγµατα για το πώς θα µπορούσε αυτός ο στόχος να επιτευχθεί στην πράξη. Όταν ο Λένιν και οι µπολσεβίκοι κατέλαβαν την εξουσία στη Ρωσία, το 1917, πίστευαν ότι ο σοσιαλισµός θα µπορούσε να οικοδοµηθεί µε τις εθνικοποιήσεις, δηλαδή µε την επέκταση του άµεσου κρατικού ελέγχου επάνω στην οικονοµία. Αυτή η διαδικασία δεν ολοκληρώθηκε πριν από τη δεκαετία του 1930, όταν η «δεύτερη επανάσταση» του Στάλιν εγκαθίδρυσε µια οικονοµία κεντρικού σχεδιασµού, ένα σύστηµα κρατικού κολεκτιβισµού. Η «κοινοκτηµοσύνη» κατέληξε να σηµαίνει την κρατική ιδιοκτησία, ή αυτό που το σοβιετικό σύνταγµα περιέγραφε ως «σοσιαλιστική κρατική ιδιοκτησία». Η Σοβιετική Ένωση ανέπτυξε λοιπόν µια µορφή κρατικού σοσιαλισµού. Πίστευαν ότι ένα τέτοιο σύστηµα ήταν πιο αποδοτικό από τον καπιταλισµό, επειδή βασιζόταν στον ορθολογικό σχεδιασµό και όχι στην ανεξέλεγκτη επιδίωξη του κέρδους. Όλες οι επιχειρήσεις στη Σοβιετική Ένωση διευθύνονταν από ένα εκτεταµένο δίκτυο κυβερνητικών υπουργείων και σχεδιαστικών συµβουλευτικών επιτροπών, που έθεταν στόχους για το ύψος της παραγωγής, καθόριζαν το ύψος των τιµών και έλεγχαν όλες τις συναλλαγές. Οι σοσιαλδηµοκράτες επίσης βρίσκουν ελκυστική την ιδέα, το κράτος να είναι το εργαλείο µέσα από το οποίο ο πλούτος να γίνει συλλογική ιδιοκτησία και η οικονοµία να λειτουργήσει µε ορθολογικό σχεδιασµό. Ωστόσο, οι εθνικοποιήσεις στη ∆ύση εφαρµόστηκαν πιο επιλεκτικά, µε στόχο όχι τον πλήρη κρατικό κολεκτιβισµό, αλλά τη δηµιουργία µιας µικτής οικονοµίας, στην οποία µερικές βιοµηχανικές µονάδες θα παρέµεναν σε ιδιώτες ενώ άλλες θα ανήκαν στο δηµόσιο. Στη Βρετανία, για παράδειγµα, η Κυβέρνηση

182


Αντιλήψεις για την … οικονοµία Οι φιλελεύθεροι βλέπουν στην οικονοµία ένα ζωτικό κοµµάτι της κοινωνίας των πολιτών και εκφράζουν ισχυρή προτίµηση για την οικονοµία της αγοράς. Με άλλα λόγια, για το καπιταλιστικό οικονοµικό καθεστώς που βασίζεται στην ιδιοκτησία, στον ανταγωνισµό και στα υλικά κίνητρα. Ωστόσο, ενώ οι κλασικοί φιλελεύθεροι ευνοούν τον καπιταλισµό τύπου λαισέ φαιρ, οι σύγχρονοι φιλελεύθεροι αναγνωρίζουν τα όρια της οικονοµίας της αγοράς και αποδέχονται την περιορισµένη διαχείριση της οικονοµίας από το κράτος. Οι συντηρητικοί δείχνουν σαφή προτίµηση προς την ιδιωτική πρωτοβουλία αλλά έχουν παραδοσιακά ευνοήσει έναν πραγµατιστικό αν και περιορισµένο παρεµβατισµό, φοβούµενοι το χάος του λαισέ φαιρ και τη συνακόλουθη απειλή για την κοινωνική σταθερότητα. Η Νέα ∆εξιά, ωστόσο, ασπάζεται τον εντελώς ανεξέλεγκτο καπιταλισµό. Οι σοσιαλιστές της µαρξιστικής παράδοσης έχουν εκφράσει την προτίµησή τους για την κοινοκτηµοσύνη και την απόλυτη κοινωνική ισότητα, η οποία στον ορθόδοξο κοµµουνισµό εκφράστηκε µε τον κρατικό κολεκτιβισµό και τον κεντρικό σχεδιασµό. Παρ’ όλα αυτά οι σοσιαλδηµοκράτες υποστηρίζουν το κράτος πρόνοιας ή τον νοµοθετικά ρυθµιζόµενο καπιταλισµό, πιστεύοντας ότι η οικονοµία της αγοράς είναι καλός υπηρέτης, αλλά κακός κύριος. Οι αναρχικοί απορρίπτουν κάθε µορφή οικονοµικού ελέγχου ή διεύθυνσης. Ωστόσο, ενώ οι αναρχοκοµµουνιστές ασπάζονται την κοινοκτηµοσύνη και τη µικρής κλίµακας αυτοδιαχείριση, οι αναρχοκαπιταλιστές υποστηρίζουν µια οικονοµία της αγοράς χωρίς κανέναν κρατικό φραγµό. Οι φασίστες έχουν αναζητήσει έναν τρίτο δρόµο µεταξύ καπιταλισµού και κοµµουνισµού. Αυτός εκφράζεται συχνά µέσα από τις ιδέες του κορπορατισµού, που υποτίθεται ότι ενώνει κεφαλαίο και εργασία σε ένα οργανικό όλο. Ο σχεδιασµός και η εθνικοποίηση υποστηρίζονται ως προσπάθειες να υποταχθεί το κέρδος στις (υποτιθέµενες) ανάγκες του έθνους ή της φυλής. Οι οικολόγοι καταδικάζουν την καπιταλιστική οικονοµία όσο και τον κρατικό κολεκτιβισµό για την αναπτυξιακή εµµονή τους και για την αδιαφορία προς το περιβάλλον που δείχνουν αυτά τα συστήµατα. Η οικονοµία πρέπει συνεπώς να υποταχθεί στην οικολογία και το κίνητρο του κέρδους µε κάθε τίµηµα πρέπει να αντικατασταθεί από το ενδιαφέρον για την αειφόρο ανάπτυξη και τη διατήρηση µιας αρµονικής σχέσης µεταξύ ανθρωπότητας και φύσης.


183

των Εργατικών την περίοδο 1945-1954, του Κλέµεντ Άττλη, εθνικοποίησε τα επονοµαζόµενα «στρατηγικά υψώµατα» της οικονοµίας: τις µεγάλες βιοµηχανίες όπως τα ανθρακωρυχεία, καθώς και τις µονάδες παραγωγής χάλυβα, ηλεκτροδότησης και φυσικού αερίου. Η κυβέρνηση ήλπιζε ότι ελέγχοντας αυτές τις βιοµηχανίες θα µπορούσε να ρυθµίζει ολόκληρη την οικονοµία χωρίς την ανάγκη µιας πλήρους κολεκτιβοποίησης. Ωστόσο, αυτή η επιλεκτική προσήλωση στην κοινή ή δηµόσια ιδιοκτησία υπήρξε ένα από τα πρώτα θύµατα του επονοµαζόµενου «νέου» αναθεωρητικού ρεύµατος, των δεκαετιών του 1980 και 1990. Επηρεασµένοι από την εικόνα των µη αποδοτικών και ατελέσφορων για τις ανάγκες της αγοράς εθνικοποιηµένων βιοµηχανιών, οι σύγχρονοι σοσιαλδηµοκράτες τείνουν όλο και περισσότερο να θεωρούν την πολιτική των εθνικοποιήσεων περιττή και αντιθέτως επιδεικνύουν ενθουσιασµό για µια «δυναµική οικονοµία της αγοράς». Άλλοι σοσιαλιστές έχουν µείνει πιστοί στο στόχο της κοινοκτηµοσύνης, αλλά πιστεύουν ότι θα µπορούσε να επιτευχθεί χωρίς τη διεύρυνση των εξουσιών του κράτους. Μολονότι ο σοσιαλισµός έχει συχνά συνδεθεί µε την κρατική ιδιοκτησία, την εθνικοποίηση και το σχεδιασµό, πάντως στο εσωτερικό του υπάρχει επίσης και µια ελευθεριστική παράδοση. Ο ίδιος ο Μαρξ, για παράδειγµα, προέβλεψε το «µαρασµό» του κράτους και οπωσδήποτε δεν οραµατίστηκε τα εξεζητηµένα γραφειοκρατικά συστήµατα κεντρικού σχεδιασµού, που αναπτύχθηκαν στα κοµµουνιστικά κράτη τον εικοστό αιώνα. Οι µικρές αυτοδιαχειριζόµενες κοινότητες έχουν συχνά θεωρηθεί πιο κατάλληλες µονάδες κοινοκτηµοσύνης από το κράτος. Οι αναρχοκοµµουνιστές, όπως ο Πιότρ Κροπότκιν, οραµατίστηκαν µια αταξική κοινωνία αποτελούµενη σε µεγάλο βαθµό από αυτάρκεις κοινότητες, στις οποίες οι άνθρωποι θα εργάζονταν συνεργατικά και αρµονικά. Άλλοι σοσιαλιστές έχουν υποστηρίξει την ιδέα της «εργατικής» αυτοδιαχείρισης, η οποία έγινε το κύριο χαρακτηριστικό γνώρισµα του γιουγκοσλαβικού σοσιαλιστικού µοντέλου µετά το 1948. ∆ρόµοι προς το σοσιαλισµό Οι ανταγωνιστικές παραδόσεις και τάσεις στους κόλπους του σοσιαλισµού διακρίνονται µε βάση δύο µεγάλα ζητήµατα. Το πρώτο από αυτά αφορά τους σκοπούς ή στόχους τους οποίους θέτουν οι σοσιαλιστές, οι οποίοι κατά καιρούς εξέφρασαν πολύ διαφορετικές αντιλήψεις για το πώς πρέπει να είναι η σοσιαλιστική κοινωνία. Πράγµατι, υπάρχουν αρκετοί ανταγωνιστικοί ορι-

184


σµοί του «σοσιαλισµού». Αυτές οι διχογνωµίες θα είναι το αντικείµενο της συζήτησής µας στις επόµενες δύο ενότητες αυτού του κεφαλαίου. ∆εύτερον, οι σοσιαλιστές διαφωνούν σχετικά µε το ποια είναι τα κατάλληλα µέσα για την επίτευξη αυτών των στόχων, µε τους διάφορους «δρόµους» που µπορούν να µας οδηγήσουν στον σοσιαλισµό. Αυτό το ιδιαίτερο ενδιαφέρον του σοσιαλισµού για τα µέσα της κοινωνικής αλλαγής αποτελεί απόρροια του ότι αυτός αναπτύχθηκε ως µια ριζοσπαστική ή επαναστατική ιδεολογία, η οποία επέκρινε την κοινωνία της, δηλαδή τον βιοµηχανικό καπιταλισµό στη ∆ύση και την αποικιοκρατία στον αναπτυσσόµενο κόσµο. Οι σοσιαλιστές ενδιαφέρονται συνεπώς για την αλλαγή, για τη µεταρρύθµιση ή την ανατροπή της υφιστάµενης κοινωνίας. Αποτελεί ζήτηµα κρίσιµης σηµασίας ποιον ακριβώς «δρόµο προς τον σοσιαλισµό» επιλέγουν, αφού αυτός καθορίζει το χαρακτήρα του σοσιαλιστικού κινήµατος και επηρεάζει την εκάστοτε µορφή του σοσιαλισµού. Με άλλα λόγια, συχνά είναι πολύ δύσκολο να διακρίνουµε µεταξύ «µέσων» και «σκοπών». Η φύση του σοσιαλισµού κατά τον εικοστό αιώνα επηρεάστηκε βαθύτατα από την επιλογή µεταξύ του επαναστατικού και του εξελικτικού δρόµου για την επίτευξή του. O επαναστατικός σοσιαλισµός Πολλοί πρώιµοι σοσιαλιστές πίστευαν ότι ο σοσιαλισµός θα µπορούσε µόνο να εισαχθεί µε την επαναστατική ανατροπή του υφιστάµενου πολιτικού συστήµατος και δέχονταν ότι η βία θα ήταν αναπόφευκτο χαρακτηριστικό γνώρισµα µιας τέτοιας επανάστασης. Ένας από τους πιο πρώιµους υποστηρικτές της επανάστασης ήταν ο γάλλος σοσιαλιστής Aύγουστος Mπλανκί (August Blanqui, 1805-81), που πρότεινε το σχηµατισµό µια µικρής σπείρας αφοσιωµένων συνωµοτών, οι οποίοι θα σχεδίαζαν και θα έθεταν σε εφαρµογή το σχέδιο για την επαναστατική κατάληψη της εξουσίας. Ο Μαρξ και ο Ένγκελς, από την άλλη µεριά, οραµατίστηκαν µια «προλεταριακή επανάσταση», στην οποία οι ταξικά συνειδητοποιηµένες εργατικές µάζες θα εξεγείρονταν για να ανατρέψουν τον καπιταλισµό. Η πρώτη επιτυχής σοσιαλιστική επανάσταση, ωστόσο, δεν έλαβε χώρα παρά µόνον το 1917, όταν µια αποφασισµένη και πειθαρχηµένη οµάδα επαναστατών, υπό την ηγεσία του Λένιν και των µπολσεβίκων, κατέλαβε την εξουσία στη Ρωσία µε πραξικόπηµα µάλλον παρά µε κάποια λαϊκή εξέγερση. Η επανάσταση των µπολσεβίκων λειτούργησε ποικιλοτρόπως ως πρότυπο για τις επόµενες γενιές σοσιαλιστών επαναστατών.


185

Τον δέκατο ένατο αιώνα οι επαναστατικές τακτικές ήταν ελκυστικές για τους σοσιαλιστές, για δύο λόγους. Πρώτον, τα πρώιµα στάδια της βιοµηχανοποίησης παρήγαν κατάφωρη αδικία, καθώς οι εργαζόµενες µάζες πλήττονταν από ανείπωτη φτώχεια και εκτεταµένη ανεργία. Ο καπιταλισµός θεωρούνταν ως ένα σύστηµα ωµής καταπίεσης και εκµετάλλευσης και πιστευόταν ότι η εργατική τάξη βρισκόταν στα πρόθυρα της επανάστασης. Όταν ο Μαρξ έγραφε το 1848 ότι «Ένα φάντασµα πλανιέται πάνω από την Ευρώπη – το φάντασµα του κοµµουνισµού», έγραφε µε φόντο εξεγέρσεις και επαναστάσεις σε πολλά µέρη της ηπείρου. ∆εύτερον, οι εργατικές τάξεις τότε διέθεταν ελάχιστα εναλλακτικά µέσα πολιτικής επιρροής. Πράγµατι, σχεδόν παντού ήταν αποκλεισµένες από την πολιτική ζωή. Όπου διατηρήθηκαν αυταρχικές µοναρχίες κατά τον δέκατο ένατο αιώνα, όπως στη Ρωσία, κυριαρχούνταν από αριστοκράτες γαιοκτήµονες. Όπου είχε αναπτυχθεί η συνταγµατική και αντιπροσωπευτική διακυβέρνηση, το δικαίωµα ψήφου συνήθως περιοριζόταν στις µεσαίες τάξεις πού είχαν τις απαιτούµενες περιουσιακές προϋποθέσεις. Στις εξαιρετικές περιπτώσεις όπου είχε εισαχθεί το καθολικό εκλογικό δικαίωµα για τον ανδρικό πληθυσµό, όπως στη Γαλλία µετά το 1848, αυτό αφορούσε κυρίως αγροτικές και βαθιά θρησκευόµενες χώρες, όπου η πλειοψηφία του εκλογικού σώµατος, δηλαδή οι µικροί αγρότες, ήταν πολιτικά συντηρητική. Σε τέτοιες περιπτώσεις ο γάλλος αναρχικός Προυντόν (βλ. Κεφάλαιο 6) προειδοποίησε, ότι «το καθολικό εκλογικό δικαίωµα σηµαίνει αντεπανάσταση». Για τις εργατικές µάζες, που δεν είχαν εκλογικά δικαιώµατα, η µόνη ρεαλιστική προοπτική εγκαθίδρυσης του σοσιαλισµού ήταν µέσα από µια πολιτική επανάσταση. Η επανάσταση, ωστόσο, δεν είναι απλό αίτηµα τακτικής για τους σοσιαλιστές, αλλά αντανακλά επίσης την ανάλυσή τους για το κράτος και για τη λειτουργία του. Ενώ οι φιλελεύθεροι πιστεύουν ότι το κράτος είναι ουδέτερο και ανταποκρίνεται εξίσου στα συµφέροντα όλων των πολιτών, ενεργώντας προς όφελος του κοινού καλού, οι επαναστάτες σοσιαλιστές πιστεύουν ότι το κράτος είναι φορέας ταξικής καταπίεσης, που δρα υπέρ των συµφερόντων του «κεφαλαίου» και εναντίον των συµφερόντων των «εργαζοµένων». Οι µαρξιστές, για παράδειγµα, πιστεύουν ότι η πολιτική εξουσία αντανακλά συγκεκριµένα ταξικά συµφέροντα: το κράτος είναι ένα «αστικό κράτος», αναπόδραστα τοποθετηµένο υπέρ του κεφαλαίου. Η πολιτική µεταρρύθµιση και η βαθµιαία αλλαγή του σαφώς δεν έχουν νόηµα. Το προλεταριάτο δεν έχει άλλη λύση: για να οικοδοµήσει τον σοσιαλισµό, πρέπει

186


πρώτα να ανατρέψει το καπιταλιστικό κράτος µε µια πολιτική επανάσταση. Ο Μαρξ πίστευε ότι µετά από αυτή την επανάσταση θα επακολουθούσε η «δικτατορία του προλεταριάτου», όπως την αποκάλεσε, δηλαδή µια προσωρινή περίοδος κατά τη διάρκεια της οποίας η επανάσταση θα έπρεπε να προστατευθεί από τον κίνδυνο της αντεπανάστασης των αστών, των οποίων η ιδιοκτησία θα είχε απαλλοτριωθεί. Τελικά όµως, καθώς ο σοσιαλισµός θα εδραιωνόταν, το κράτος θα «µαραινόταν», αφού στην αταξική κοινωνία δεν θα υπήρχε καµιά ανάγκη ταξικής καταπίεσης. Η ταξική µεροληψία του σύγχρονου κράτους ήταν αναντίρρητη κατά την περίοδο που η εργατική τάξη αποκλειόταν από το εκλογικό δικαίωµα και δεν είχε πολιτική επιρροή. Ωστόσο, οι επαναστάτες σοσιαλιστές πιστεύουν ότι το «αστικό κράτος» κατά βάθος δεν έχει µεταρρυθµιστεί ακόµη και µετά την έλευση της πολιτικής δηµοκρατίας. Ο Λένιν ήταν ο πιο αµετάπειστος υπέρµαχος αυτής της άποψης και της συνεχιζόµενης ανάγκης για επανάσταση. «H πραγµατική ουσία του αστικού κοινοβουλευτισµού», διακήρυξε στο Κράτος και επανάσταση (Lenin [1917] 1964, σ. 54), είναι «να αποφασίζει κάθε λίγα χρόνια, ποιο µέλος της κυρίαρχης τάξης θα καταπιέζει και θα συνθλίβει το λαό µέσα από το κοινοβούλιο». Η κοινοβουλευτική δηµοκρατία είναι λοιπόν απλό προσωπείο που συγκαλύπτει την πραγµατικότητα της ταξικής κυριαρχίας: δεν είναι παρά µια «αστική δηµοκρατία». Οι σύγχρονοι µαρξιστές τείνουν να αναθεωρήσουν αυτή την απλουστευτική θεωρία περί κράτους και να δεχτούν ότι, µερικές φορές, το κράτος µπορεί να απολαµβάνει «σχετική αυτονοµία» από το ταξικό σύστηµα. Ωστόσο, και αυτοί δέχονται πως η ταξική του µεροληψία συνεχίζεται. Πρώτα από όλα, όπως υποστήριξε ο Pαλφ Mίλιµπαντ στο έργο του Το Κράτος στην Καπιταλιστική Κοινωνία (Ralph Milliband, The State in Capitalist Society, 1969), το προσωπικό του κράτους – δηµόσιοι υπάλληλοι, δικαστές, διοικητές της αστυνοµίας και άλλοι – στελεχώνεται κυρίως από τα προνοµιούχα κοινωνικά στρώµατα και άρα προσπαθεί να υπεραµυνθεί του καπιταλισµού. ∆εύτερον, οι κυβερνήσεις συνήθως κρίνονται από το βαθµό στον οποίο µπορούν να διατηρήσουν την ανάπτυξη και την οικονοµική ευηµερία – και αυτό τις αναγκάζει να εξυπηρετούν τα συµφέροντα των επιχειρήσεων και της βιοµηχανίας. Τέλος, µαρξιστές όπως ο Νίκος Πουλαντζάς έχουν ισχυριστεί, ότι ο ρόλος του κράτους είναι να υποστηρίζει το κοινωνικό σύστηµα µέσα στο οποίο αυτό λειτουργεί, πράγµα που σηµαίνει –ασχέτως του ποιο κόµµα βρίσκεται στην εξουσία– τη διατήρηση του καπιταλιστικού συστήµατος (Poulantzas, 1968).


187

Στο δεύτερο µισό του εικοστού αιώνα, η πίστη στην επανάσταση ήταν πιο εµφανής µεταξύ των σοσιαλιστών του αναπτυσσόµενου κόσµου. Κατά τη µεταπολεµική περίοδο πολλά εθνικά απελευθερωτικά κινήµατα ασπάστηκαν την ιδέα της «ένοπλης πάλης», πιστεύοντας ότι η αποικιακή διακυβέρνηση δεν µπορούσε να γίνει αντικείµενο διαπραγµάτευσης ούτε να καταργηθεί µε εκλογές. Στην Ασία, η Κινεζική Επανάσταση του 1949 αποτελούσε την κορύφωση µιας µακρόχρονης στρατιωτικής εκστρατείας εναντίον της Ιαπωνίας όσο και κατά των κινέζων εθνικιστών, του κόµµατος Kουοµιντάνγκ. Η εθνική ενότητα του Βιετνάµ επιτεύχθηκε το 1975, µετά από έναν παρατεταµένο πόλεµο ενάντια στη Γαλλία και κατόπιν εναντίον των ΗΠΑ. Μέχρι το θάνατό του, το 1967, ο Τσε Γκεβάρα, ο αργεντινός επαναστάτης, τέθηκε επικεφαλής ανταρτικών οµάδων σε διάφορα µέρη της λατινικής Αµερικής. Μάλιστα, διοίκησε τα επαναστατικά στρατεύµατα στην Κουβανική Επανάσταση του 1959, η οποία ανέτρεψε το καθεστώς Μπατίστα που στήριζαν οι ΗΠΑ και έφερε στην εξουσία τον Φιντέλ Κάστρο. Παρόµοιοι επαναστατικοί αγώνες σηµειώθηκαν στην Αφρική – για παράδειγµα, ο αµείλικτος πόλεµος µέσα από τον οποίο η Αλγερία τελικά πέτυχε την ανεξαρτησία της από τη Γαλλία, το 1962. Υπό το πρίσµα της αλγερινής εµπειρίας, ο θεωρητικός της επανάστασης Φραντς Φανόν (Frantz Fanon, 1925-1961) υποστήριξε, στο έργο του Της γης οι κολασµένοι ([1961] 1965), ότι η βίαιη εξέγερση δεν ήταν µόνον πολιτική αναγκαιότητα, αλλά και ψυχολογικά επιθυµητό χαρακτηριστικό της αντιαποικιοκρατικής πάλης. Ο Φανόν πίστευε ότι τα χρόνια της αποικιακής διακυβέρνησης είχαν γεννήσει ένα παραλυτικό αίσθηµα κατωτερότητας και αδυναµίας στους µαύρους λαούς της Αφρικής, που θα µπορούσε να εξαλειφθεί µόνο µέσα από την εµπειρία της επανάστασης και της αιµατοχυσίας. O εξελικτικός σοσιαλισµός Μολονότι οι πρώιµοι σοσιαλιστές υποστήριξαν την ιδέα της επανάστασης, ο ενθουσιασµός για τη λαϊκή εξέγερση συρρικνωνόταν καθώς προχωρούσε ο δέκατος ένατος αιώνας. Αυτό τουλάχιστον συνέβη στις αναπτυγµένες καπιταλιστικές χώρες της δυτικής και της κεντρικής Ευρώπης. Ο ίδιος ο καπιταλισµός είχε ωριµάσει και έως τα τέλη του δέκατου ένατου αιώνα η εργατική τάξη των πόλεων είχε απολέσει τον επαναστατικό της χαρακτήρα και είχε ενσωµατωθεί στην κοινωνία. Οι µισθοί και το επίπεδο ζωής είχαν αρχίσει να αναβαθµίζονται, εν µέρει εξαιτίας της αποικιακής διείσδυσης στην Αφρική

188


και την Ασία µετά το 1875. Η εργατική τάξη είχε ήδη αρχίσει να αναπτύσσει πλήθος θεσµούς –συλλόγους εργαζοµένων, συνδικάτα, πολιτικά κόµµατα και άλλους – που προστάτευαν τα συµφέροντά της αλλά και εξέτρεφαν ένα αίσθηµα ασφάλειας και ενσωµάτωσης στη βιοµηχανική κοινωνία. Επιπλέον, η βαθµιαία ανάπτυξη της πολιτικής δηµοκρατίας οδήγησε στην επέκταση του εκλογικού δικαιώµατος στις εργατικές τάξεις. Για παράδειγµα, στη Βρετανία εκλογικό δικαίωµα είχαν ελάχιστοι άνδρες της εργατικής τάξης ως το 1867. Ο αριθµός τους διευρύνθηκε το 1884, ώσπου το 1918 θεσπίστηκε το καθολικό δικαίωµα ψήφου για τους άνδρες και περιορισµένο δικαίωµα ψήφου για τις γυναίκες. Το συνδυαστικό αποτέλεσµα αυτών των µεταρρυθµίσεων ήταν να ατονήσει το ενδιαφέρον των σοσιαλιστών για τη βίαιη εξέγερση και να πεισθούν ότι υπήρχε επίσης ο εναλλακτικός εξελικτικός, ή «δηµοκρατικός», δρόµος προς τον σοσιαλισµό. Είναι αξιοσηµείωτο, για παράδειγµα, ότι προς το τέλος της ζωής του ο ίδιος ο Μαρξ εξέτασε την πιθανότητα ειρηνικής µετάβασης στον σοσιαλισµό στις αναπτυγµένες καπιταλιστικές χώρες της δυτικής Ευρώπης, ενώ και ο Ένγκελς επιδοκίµασε κατηγορηµατικά τις εκλογικές τακτικές προς τις οποίες στρεφόταν το Γερµανικό Σοσιαλδηµοκρατικό Κόµµα (SPD). Τα επαναστατικά δόγµατα συνήθως συνέχισαν να κυριαρχούν σε χώρες οικονοµικά και πολιτικά καθυστερηµένες, όπως ήταν η Ρωσία. Στη Βρετανία, λόγου χάρη, οι µαρξιστικές ιδέες είχαν µικρή µόνον επίδραση και οι σοσιαλιστές επηρεάστηκαν περισσότερο από τη Φαβιανή Εταιρεία (Fabian Society), που σχηµατίστηκε το 1884. Οι φαβιανοί, που τελούσαν υπό την ηγεσία της Mπέατρις και του Σιντνεϋ Oυέµπ (Beatrice και Sidney Webb, 1858-1943 και 1859-1947), περιλάµβαναν διάσηµους διανοούµενους, όπως τον Tζωρτζ Mπέρναρντ Σω (George Bernard Shaw) και τον Xέρµπερτ Tζωρτζ Oυέλς (H. G. Wells). Πήραν το όνοµά τους από τον ρωµαίο στρατηγό Φάβιο Μάξιµο (Fabius Maximus Cunctator), ο οποίος είχε γίνει περίφηµος για την υποµονετική και αναβλητική αµυντική τακτική µε την οποία νίκησε τα κατακτητικά στρατεύµατα του καρχηδόνιου Αννίβα. Κατά την άποψη των φαβιανών, µέσα από µια παρόµοια διαδικασία ο σοσιαλισµός θα αναπτυσσόταν φυσιολογικά και ειρηνικά στους κόλπους του φιλελεύθερου καπιταλισµού. Η πολιτική δράση απαιτούσε τη δηµιουργία ενός σοσιαλιστικού κόµµατος το οποίο, αντί να προετοιµάζει βίαιη επανάσταση, θα ανταγωνιζόταν τα καθιερωµένα κοινοβουλευτικά κόµµατα για την κατάκτηση της εξουσίας. ∆έχτηκαν λοιπόν τη φιλελεύθερη θεωρία του


189

κράτους ως ουδέτερου επιδιαιτητή, στη θέση της µαρξιστικής πίστης ότι το κράτος είναι φορέας ταξικής καταπίεσης. Οι Ουέµπ είχαν ενεργό ανάµιξη στη δηµιουργία του βρετανικού Εργατικού Κόµµατος και συνέβαλαν στη σύνταξη του καταστατικού του, το 1918. Πίστευαν επίσης ότι ορισµένες οµάδες της ελίτ, όπως οι πολιτικοί όλων των κοµµάτων, οι επιστήµονες και οι ακαδηµαϊκοί θα µπορούσαν να µεταστραφούν στο σοσιαλισµό µέσα από την κατάλληλη διαπαιδαγώγηση. Αυτές οι οµάδες της ελίτ θα «διαποτίζονταν» από τις σοσιαλιστικές ιδέες επειδή θα αναγνώριζαν ότι ο σοσιαλισµός είναι ηθικά ανώτερος από τον καπιταλισµό, καθώς βασίζεται στις βιβλικές αρχές και είναι πιο ορθολογικός και αποδοτικός. Η σοσιαλιστική οικονοµία, για παράδειγµα, θα µπορούσε να αποφύγει τις καταλυτικές συνέπειες της ταξικής σύγκρουσης και της ένδειας. Οι φαβιανές ιδέες άσκησαν επίσης επίδραση στο Σοσιαλδηµοκρατικό Κόµµα Γερµανίας (Sozialdemokratische Partei Deutschlands, SPD), που ιδρύθηκε το 1875. Το SPD γρήγορα αναδείχθηκε στο µεγαλύτερο σοσιαλιστικό κόµµα της Ευρώπης και το 1912 ήταν ήδη το µεγαλύτερο κόµµα του γερµανικού κοινοβουλίου. Μολονότι στη θεωρία παρέµενε προσηλωµένο σε µια µαρξιστική στρατηγική, στην πράξη υιοθέτησε, υπό την επίδραση των ιδεών του Λασάλ (Ferdinard Lassalle, 1825-1864), µια µεταρρυθµιστική προσέγγιση. Ο Λασάλ είχε υποστηρίξει ότι η επέκταση της πολιτικής δηµοκρατίας θα επέτρεπε στο κράτος να ανταποκριθεί στα συµφέροντα της εργατικής τάξης και οραµατίστηκε την εγκαθίδρυση του σοσιαλισµού µέσα από µια βαθµιαία διαδικασία κοινωνικής µεταρρύθµισης, η οποία θα εισαγόταν µε πρωτοβουλία ενός καλοπροαίρετου κράτους. Παρόµοιες ιδέες αναπτύχθηκαν σε µεγαλύτερο βάθος από τον Έντουαρντ Mπερνστάιν (Eduard Bernsein, βλ. Κεφάλαιο 4), του οποίου ο Εξελικτικός σοσιαλισµός (1898) περιείχε την πρώτη περιεκτική αναθεώρηση της µαρξιστικής σκέψης. Ο Μπερνστάιν εντυπωσιάστηκε ιδιαίτερα από την ανάπτυξη του δηµοκρατικού κράτους, για την οποία πίστευε ότι καθιστούσε περιττή την επανάσταση. Η εργατική τάξη µπορούσε να χρησιµοποιήσει την κάλπη για να εισαγάγει τον σοσιαλισµό, ο οποίος έτσι θα αναπτυσσόταν ως µια εξελικτική προέκταση του καπιταλισµού. Ο Μπερνστάιν ήταν λοιπόν σε µεγάλο βαθµό ένας πραγµατιστής, του οποίου το αγαπηµένο απόφθεγµα ήταν «το κίνηµα είναι τα πάντα, ο σκοπός δεν είναι τίποτε». Οι εξελικτικές αρχές του κοινοβουλευτικού σοσιαλισµού κυριάρχησαν στα πολιτικά κόµµατα της εργατικής τάξης που ξεπήδησαν περί την καµπή

190


του εικοστού αιώνα: Το αυστραλιανό Εργατικό Κόµµα ιδρύθηκε το 1891, το βρετανικό Εργατικό Κόµµα το 1900, το Ιταλικό Σοσιαλιστικό Κόµµα το 1892, το αντίστοιχό του γαλλικό το 1905 κοκ. Τα πρώτα χρόνια του εικοστού αιώνα όµως η ∆εύτερη ∆ιεθνής διασπάστηκε εξαιτίας των διαφωνιών µεταξύ των επαναστατικών σοσιαλιστών, όπως ήταν ο Λένιν, και άλλων σοσιαλιστών ηγετών, όπως ο θεωρητικός του SPD Καρλ Kάουτσκι (Karl Kautsky, 1854-1938) στη Γερµανία, ο οποίος προώθησε µεταρρυθµιστικές τακτικές. Με το τέλος του Πρώτου Παγκόσµιου Πολέµου βαθύ ρήγµα είχε δηµιουργηθεί µεταξύ των σοσιαλιστικών και των κοµµουνιστικών κινηµάτων. Τα σοσιαλιστικά κόµµατα εναγκαλίστηκαν έναν κοινοβουλευτικό δρόµο προς το σοσιαλισµό, υιοθέτησαν νόµιµες και εκλογικές µεθόδους και διακήρυξαν την προσήλωσή τους στον «δηµοκρατικό σοσιαλισµό». Τα κοµµουνιστικά κόµµατα, από την άλλη µεριά, που σχηµατίστηκαν την εποµένη της Ρωσικής Επανάστασης, έµειναν πιστά στις τακτικές της εξέγερσης, τις οποίες ο Λένιν και οι µπολσεβίκοι είχαν υιοθετήσει µε επιτυχία το 1917. Περί τα τέλη του εικοστού αιώνα, ωστόσο, η διάκριση µεταξύ εξελικτικού σοσιαλισµού και επαναστατικού κοµµουνισµού έγινε όλο και περισσότερο πιο ασαφής. Κατά τη δεκαετία του 1970 τα δυτικά κοµµουνιστικά κόµµατα, καθοδηγούµενα από το ισπανικό, το ιταλικό και το γαλλικό, αποποιήθηκαν επισήµως τη βίαιη επανάσταση και ενστερνίστηκαν τον κοινοβουλευτισµό. Ο «ευρωκοµµουνισµός», που ήταν το προϊόν αυτής της διαδικασίας, ήταν προσηλωµένος στην προώθηση ενός δηµοκρατικού δρόµου προς τον κοµµουνισµό και στη διατήρηση ενός ανοιχτού, ανταγωνιστικού πολιτικού συστήµατος. Τα κοσµοϊστορικά γεγονότα του 1989 οδήγησαν στην κατάρρευση της µονοκοµµατικής κοµµουνιστικής διακυβέρνησης σ’ ολόκληρη την Ανατολική Ευρώπη και στην εγκαθίδρυση ενός συστήµατος πολιτικού πλουραλισµού και εκλογικής δηµοκρατίας. Με την υιοθέτηση των ανταγωνιστικών κοµµατικών συστηµάτων, τα κοµµουνιστικά κόµµατα στη Σοβιετική Ένωση και την Ανατολική Ευρώπη, αποδέχτηκαν τη θεµελιώδη αρχή του εξελικτικού σοσιαλισµού, ότι η πολιτική εξουσία µπορεί να κατακτηθεί και να διατηρηθεί µόνο µέσα από την επιτυχία στην ανταγωνιστική πάλη των κοµµάτων για τη λαϊκή ψήφο. Είναι πράγµατι αναπόφευκτες οι βαθµιαίες µεταρρυθµίσεις; Η εµφάνιση της πολιτικής δηµοκρατίας, στα τέλη του δέκατου ένατου και στις αρχές του εικοστού αιώνα, εξαπέλυσε ένα κύµα αισιοδοξίας σε ολόκλη-


191

ρο το σοσιαλιστικό κίνηµα – που αποτυπώθηκε, για παράδειγµα, στη φαβιανή προφητεία της «αναπόφευκτης βαθµιαίας εξέλιξης». H ιδέα ότι η νίκη του σοσιαλισµού ήταν αναπόφευκτη δεν ήταν νέα. Για παράδειγµα, ο Μαρξ πρόβλεψε την αναπόφευκτη ανατροπή της καπιταλιστικής κοινωνίας µέσα από την προλεταριακή επανάσταση. Ωστόσο, ενώ ο Μαρξ πίστευε ότι κινητήρας της ιστορίας ήταν οι ακαταµάχητες δυνάµεις της ταξικής σύγκρουσης, οι εξελικτικοί σοσιαλιστές υπογράµµιζαν τη λογική της δηµοκρατικής διαδικασίας καθαυτής. Η αισιοδοξία τους στηριζόταν σε ορισµένες παραδοχές. Πρώτον, πως η προοδευτική επέκταση του δικαιώµατος ψήφου θα οδηγούσε τελικά στην καθιέρωση του καθολικού εκλογικού δικαιώµατος για τους ενήλικες και εποµένως στην πολιτική ισότητα. ∆εύτερον, πως η πολιτική ισότητα στην πράξη θα λειτουργούσε προς το συµφέρον της πλειοψηφίας, δηλαδή εκείνης που καθορίζει την έκβαση των εκλογών. Οι σοσιαλιστές πίστευαν ότι η πολιτική δηµοκρατία θα περιέβαλλε µε εξουσία την εργατική τάξη, η οποία ήταν σαφώς η πιο πολυάριθµη τάξη σε κάθε βιοµηχανική κοινωνία. Τρίτον, πως ο σοσιαλισµός ήταν η φυσική «εστία» της εργατικής τάξης. Καθώς θα αποκαλυπτόταν ότι ο καπιταλισµός είναι ένα σύστηµα ταξικής εκµετάλλευσης, οι καταπιεσµένοι εργαζόµενοι θα στρέφονταν φυσιολογικά προς τα σοσιαλιστικά κόµµατα, τα οποία τους προσέφεραν την προοπτική της κοινωνικής δικαιοσύνης και χειραφέτησης. Η αριθµητική υπεροχή της εργατικής τάξης συνεπώς θα εγγυούνταν την εκλογική επιτυχία των σοσιαλιστικών κοµµάτων. Τέταρτον, δέχονταν πως µετά την άνοδό τους στην εξουσία τα σοσιαλιστικά κόµµατα θα κατόρθωναν να φέρουν εις πέρας τον θεµελιακό µετασχηµατισµό ολόκληρης της κοινωνίας µέσα από µια διαδικασία µεταρρύθµισης. Με αυτό τον τρόπο η πολιτική δηµοκρατία όχι µόνον άφηνε ανοιχτό το ενδεχόµενο της ειρηνικής επίτευξης του σοσιαλισµού, άλλά και έκανε αυτή τη διαδικασία να φαίνεται αναπόφευκτη. Την επίτευξη της πολιτικής ισότητας σύντοµα θα ακολουθούσε η καθιέρωση της κοινωνικής ισότητας. Αυτές οι αισιόδοξες προσδοκίες, ωστόσο, δεν επαληθεύθηκαν στην πραγµατικότητα. Μερικοί µάλιστα υποστηρίζουν ότι ο δηµοκρατικός σοσιαλισµός θεµελιώνεται επάνω σε µια αντίφαση: για να µπορέσουν να απαντήσουν επιτυχώς στις εκλογικές πιέσεις, οι σοσιαλιστές αναγκάστηκαν να αναθεωρήσουν ή να «βάλουν νερό» στις ιδεολογικές τους πεποιθήσεις. Τα σοσιαλιστικά κόµµατα βρέθηκαν κατά περιόδους στην εξουσία ουσιαστικά σε όλες τις φιλελεύθερες δηµοκρατίες, µε εξαίρεση εκείνες της βόρειας

192


Αµερικής. Ωστόσο, η παραµονή τους στην εξουσία δεν ήταν ασφαλής. Το σουηδικό Σοσιαλδηµοκρατικό Εργατικό Κόµµα (SAP) ήταν, υπό αυτή την έννοια, το πιο επιτυχηµένο, έχοντας παραµείνει αδιάκοπα στην εξουσία, µόνο του ή ως κυριότερος εταίρος σε ευρύτερους συνασπισµούς, µεταξύ του 1951 και του 1993, εκτός από δύο χρόνια. Ωστόσο, ακόµη και το SAP µόνο µια φορά κατάφερε να αποσπάσει το 50% της λαϊκής ψήφου (το 1968). Το βρετανικό Εργατικό Κόµµα πέτυχε τη µεγαλύτερη λαϊκή υποστήριξη (49%) το 1951, ενώ το ίδιο ποσοστό απέσπασε το ισπανικό Σοσιαλιστικό Εργατικό Κόµµα το 1982. Το SPD στη Γερµανία πήρε το 46% των ψήφων το 1972, και οι συνδυασµένοι ψήφοι των κοµµουνιστών και σοσιαλιστών στην Ιταλία το 1976 ανήλθαν στο 44%. Επιπλέον, αν και αυτά τα κόµµατα χωρίς αµφιβολία εισήγαγαν σηµαντικές κοινωνικές µεταρρυθµίσεις όταν βρέθηκαν στην εξουσία, οι οποίες αφορούσαν συνήθως τον έλεγχο της οικονοµίας και το κράτος πρόνοιας, σίγουρα δεν πρωτοστάτησαν σε θεµελιώδεις µετασχηµατισµούς. Στην καλύτερη περίπτωση ο καπιταλισµός µεταρρυθµίστηκε, δεν καταργήθηκε. Ο δηµοκρατικός σοσιαλισµός στην πραγµατικότητα αντιµετώπισε προβλήµατα που δεν είχαν φανταστεί οι θεµελιωτές του. Εξακολουθεί να ισχύει καταρχάς ότι η εργατική τάξη αποτελεί την πλειοψηφία του εκλογικού σώµατος στις ανεπτυγµένες καπιταλιστικές χώρες; Τα σοσιαλιστικά κόµµατα εκ παραδόσεως εστίαζαν την εκλογική τους απήχηση στους χειρώνακτες εργάτες των πόλεων, τους αναλώσιµους βιοµηχανικούς παρίες των καπιταλιστικών κοινωνιών. Ο σύγχρονος καπιταλισµός, ωστόσο, έχει όλο και περισσότερο τεχνολογικό χαρακτήρα, απαιτώντας εξειδικευµένη τεχνικά εργατική δύναµη µε λίγη χειρωνακτική εργασία. Η «παραδοσιακή» εργατική τάξη, συνηθισµένη στην πειθαρχηµένη χειρωνακτική εργασία της βαριάς βιοµηχανίας, έχει δώσει τη θέση της σε µια διαρκώς αυξανόµενη «νέα» εργατική τάξη, που αποτελείται από εξειδικευµένους εργάτες οι οποίοι συνήθως αµείβονται καλύτερα και εργάζονται σε ακµάζουσες ελαφρές βιοµηχανίες, σε επιχειρήσεις παροχής υπηρεσιών ή στον τουρισµό. Στην Κουλτούρα της ικανοποίησης ο Γκαλµπραίηθ (J. K. Galbraith, The Culture of Containment, 1992) επέστησε την προσοχή στην εµφάνιση στις σύγχρονες κοινωνίες, τουλάχιστον µεταξύ των πολιτικά ενεργών µελών τους, µιας «ικανοποιηµένης πλειοψηφίας» που έχει συντηρητικές τάσεις λόγω της υλικής ευηµερίας της και της οικονοµικής της ασφάλειας. Αν η υποστήριξη της εργατικής τάξης δεν παρέχει πλέον στα πολιτικά κόµµατα την προοπτική της εκλογικής


193

πλειοψηφίας, αυτά αναγκάζονται να βρουν υποστηρικτές σε άλλες κοινωνικές τάξεις ή να συµµετέχουν σε συνασπισµούς εξουσίας µε άλλα κόµµατα που εκπροσωπούν τις µεσαίες τάξεις. Και οι δυο αυτές επιλογές απαιτούν όµως από τα σοσιαλιστικά κόµµατα να τροποποιήσουν τις ιδεολογικές τους στρατεύσεις ώστε να γίνουν ελκυστικά σε ψηφοφόρους που δεν θεωρούν ότι ο σοσιαλισµός προασπίζει τα συµφέροντά τους, ή να µπορούν να συνεργάζονται µε κόµµατα που υποστηρίζουν τον καπιταλισµό. Έπειτα, εκφράζει πράγµατι ο σοσιαλισµός γνήσια τα συµφέροντα της εργατικής τάξης; Τα σοσιαλιστικά κόµµατα αναγνωρίζουν την ικανότητα του καπιταλισµού «να δίνει ψωµί» στους ανθρώπους, ιδιαίτερα κατά τη µακρά οικονοµική άνθηση της µεταπολεµικής περιόδου, που έφερε αυξανόµενη αφθονία σε όλες τις τάξεις των δυτικών κοινωνιών. Κατά τη δεκαετία του 1950 τα σοσιαλιστικά κόµµατα, που ήταν κάποτε στρατευµένα στη θεµελιακή αλλαγή, αναθεώρησαν την πολιτική τους, σε µια προσπάθεια να προσελκύσουν µια εργατική τάξη που απολάµβανε συνθήκες αυξανόµενης ευµάρειας. Μια παρόµοια διαδικασία έλαβε χώρα κατά τις δεκαετίες του 1980 και 1990, καθώς τα σοσιαλιστικά κόµµατα προσπαθούσαν εκ νέου να αντιµετωπίσουν τις αλλαγές στην ταξική δοµή του καπιταλισµού, αλλά και τις πιέσεις που δηµιούργησε η οικονοµική παγκοσµιοποίηση. Πράγµατι, ο σοσιαλισµός τείνει πλέον να συνδεθεί µε προσπάθειες εύρυθµης λειτουργίας της οικονοµίας της αγοράς µάλλον, παρά µε εγχειρήµατα αναδιάρθρωσης της κοινωνικής δοµής του καπιταλισµού. Αυτές τις µετατοπίσεις εξετάζουµε διεξοδικότερα αργότερα, σε σχέση µε την αλλοίωση του χαρακτήρα της σοσιαλδηµοκρατίας. Οι αριστεροί σοσιαλιστές, από την άλλη µεριά, διστάζουν να δεχτούν ότι η εργατική τάξη έχει εγκαταλείψει τον ζηλωτιστικό σοσιαλισµό. Πιστεύουν µάλλον ότι η εργατική τάξη έχει απολέσει την ικανότητα να διαµορφώνει ανεξάρτητες πολιτικές κρίσεις, οι οποίες να αντανακλούν τα δικά της συµφέροντα. Οι µαρξιστές, για παράδειγµα, ισχυρίζονται ότι ο καπιταλισµός υποστηρίζεται από µια διαδικασία ιδεολογικής χειραγώγησης. Η «αστική ιδεολογία» διαποτίζει την κοινωνία, εµποδίζοντας την εργατική τάξη να συλλάβει την πραγµατικότητα της δικής της εκµετάλλευσης. Για παράδειγµα, ο Λένιν διακήρυξε ότι χωρίς την καθοδήγηση ενός επαναστατικού κόµµατος η εργατική τάξη δεν µπορούσε να επιτύχει παρά µόνο µια «συνδικαλιστική συνείδηση», την επιθυµία βελτίωσης των υλικών όρων διαβίωσης της µέσα στο καπιταλιστικό σύστηµα, αλλά όχι πλήρη «ταξική συνείδηση».

194


Ο Γκράµσι (βλ. Κεφάλαιο 1) τόνισε ότι η αστική τάξη κυριαρχεί στον καπιταλισµό όχι µόνο µέσα από την οικονοµική της δύναµη, αλλά και µε µια διαδικασία «ιδεολογικής ηγεµονίας». Επικρίνεται επίσης ο ρόλος των µέσων ενηµέρωσης στη διαµόρφωση των απόψεων και αξιών του εκλογικού σώµατος. Μολονότι τα µέσα ενηµέρωσης στις καπιταλιστικές χώρες απολαµβάνουν συνήθως ανεξαρτησίας από την κυβέρνηση, οι σοσιαλιστές αρνούνται έντονα ότι αυτό αποδεικνύει ότι είναι πολιτικά αµερόληπτα. Για παράδειγµα, ο αριστερός εργατικός Τόνυ Μπεν (Tony Benn, 1980) υποστήριξε ότι τα µέσα ενηµέρωσης στη Βρετανία και σε άλλες καπιταλιστικές χώρες διακατέχονται από αντισοσιαλιστικές προκαταλήψεις, κυρίως επειδή η ιδιοκτησία των εφηµερίδων βρίσκεται στα χέρια ελάχιστων ισχυρών ατόµων ή µεγάλων πολυεθνικών εταιριών. Τέλος, µπορούν πράγµατι τα σοσιαλιστικά κόµµατα να φέρουν εις πέρας σοσιαλιστικές µεταρρυθµίσεις, ακόµη και αν πάρουν την εξουσία µε την ψήφο του λαού; Τα σοσιαλιστικά κόµµατα έχουν µέχρι στιγµής σχηµατίσει µονοκοµµατικές κυβερνήσεις σε αρκετές δυτικές χώρες, περιλαµβανοµένων της Γαλλίας, της Ισπανίας, της Bρετανίας, της Αυστραλίας και της Νέας Ζηλανδίας. Από τη στιγµή όµως που εκλέγονται, βρίσκονται αντιµέτωπα µε θωρακισµένα συµφέροντα στο κράτος και στην κοινωνία. Το 1902, ο Καρλ Κάουτσκυ υποστήριξε ότι «η καπιταλιστική τάξη άρχει, αλλά δεν κυβερνά: της αρκεί να άρχει επάνω στην ίδια την κυβέρνηση». Οι εκλεγµένες κυβερνήσεις λειτουργούν στο πλαίσιο αυτού που ο Mίλιµπαντ (Milliband, 1983) αποκάλεσε «κρατικό σύστηµα» –της δηµόσιας διοίκησης, των δικαστηρίων, της αστυνοµίας, του στρατού– το ανώτερο προσωπικό του οποίου δεν εκλέγεται, αλλά έχει παρόµοιο κοινωνικό υπόβαθρο µε τους επιχειρηµατίες. Αυτές οι οµάδες είναι φορείς ταξικών προκαταλήψεων και µπορούν να ανασχέσουν ή τουλάχιστον να αµβλύνουν κάθε ριζοσπαστική σοσιαλιστική πολιτική. Επιπλέον, οι εκλεγµένες κυβερνήσεις οποιασδήποτε ιδεολογικής τάσης πρέπει να σέβονται τη δύναµη των µεγάλων επιχειρήσεων, οι οποίες αποτελούν τον κύριο εργοδότη και επενδυτή της οικονοµίας καθώς επίσης και τον ισχυρότερο χρηµατοδότη των κοµµάτων. Με άλλα λόγια, µολονότι τα δηµοκρατικά σοσιαλιστικά κόµµατα συχνά σχηµατίζουν εκλεγµένες κυβερνήσεις, υπάρχει ο κίνδυνος να κερδίζουν τις εκλογές χωρίς τελικά να παίρνουν την εξουσία.


195

O κοµµουνισµός Ο όρος «κοµµουνισµός» ανάγεται στις µυστικές επαναστατικές εταιρείες του Παρισιού, στα µέσα της δεκαετίας του 1830. Ωστόσο, η χρήση του στην πολιτική αντιπαράθεση δηµιουργεί σύγχυση, επειδή έχει τουλάχιστον τρεις διαφορετικές σηµασίες. Πρώτον, αναφέρεται σε µια µελλοντική κοινωνία βασισµένη στην κοινοκτηµοσύνη του πλούτου και, πιθανά, στην κοινοτική οργάνωση της κοινωνικής ύπαρξης. Στοχαστές πολύ διαφορετικοί µεταξύ τους όπως ο Πλάτωνας και ο Τόµας Μορ µπορεί να λεχθεί ότι ασπάστηκαν ένα τέτοιο κοµµουνιστικό ιδεώδες, αν και ο όρος συνδέεται πιο συχνά µε τα κείµενα του Μαρξ και του Ένγκελς. ∆εύτερον, ο όρος «κοµµουνισµός» αναφέρεται σε ένα πολιτικό κίνηµα που στοχεύει να εγκαθιδρύσει, στηριγµένο στην επαναστατική δυναµική της εργατικής τάξης, µια κοµµουνιστική κοινωνία. Αυτό το κίνηµα εµφανίστηκε µετά τον Πρώτο Παγκόσµιο Πόλεµο µε το σχηµατισµό κοµµουνιστικών κοµµάτων που, αρχικά τουλάχιστον, είχαν ως πρότυπό τους τους ρώσους µπολσεβίκους. Τρίτον, ο ίδιος όρος άρχισε έπειτα να χρησιµοποιείται για να περιγράψει τα καθεστώτα που εγκαθίδρυσαν τα κοµµουνιστικά κόµµατα όταν πήραν την εξουσία, για παράδειγµα στη Σοβιετική Ένωση, στην ανατολική Ευρώπη, την Κίνα, την Κούβα και αλλού. Ο κοµµουνισµός κατέληξε λοιπόν να σηµαίνει τον «υπαρκτό σοσιαλισµό», ο οποίος µερικές φορές εµφανίζεται ως ο ορθόδοξος κοµµουνισµός. Σ’ αυτή την ενότητα θα προσπαθήσουµε να περιλάβουµε όλους αυτούς τους ορισµούς, εξετάζοντας τόσο τη θεωρία όσο και την πρακτική του µαρξισµού. Ωστόσο, και ο όρος µαρξισµός δεν παρουσιάζει λιγότερες δυσκολίες από ό,τι ο κοµµουνισµός. Υπό την αυστηρή έννοια, ο «µαρξισµός» ως κωδικοποιηµένο σύστηµα σκέψης εµφανίστηκε µόνο µετά το θάνατο του Μαρξ, το 1883. Ήταν προϊόν της προσπάθειας κυρίως του Ένγκελς, συνεργάτη του Μαρξ σε όλη τη διάρκεια της ζωής του, κι επίσης του γερµανού σοσιαλιστή ηγέτη Καρλ Κάουτσκυ και του ρώσου θεωρητικού Γκιόργκι Πλεχάνωφ (1856-1918), να συµπυκνώσουν τις ιδέες και θεωρίες του Μαρξ σε µια συστηµατική και περιεκτική θεώρηση του κόσµου, που να καλύπτει τις ανάγκες του αναπτυσσόµενου σοσιαλιστικού κινήµατος. Το Aντι-Ντύρινγκ του Ένγκελς, γραµµένο το 1876, όταν ζούσε ακόµη ο Μαρξ, αντιµετωπίζεται µερικές φορές ως το πρώτο έργο της µαρξιστικής ορθοδοξίας και τονίζει την ανάγκη αυθεντικής ερµηνείας του έργου του Μαρξ. Αυτός ο ορθόδοξος µαρξισµός, που συχνά απεικονίζεται ως «διαλεκτικός υλισµός» (όρος που εισήγαγε ο Πλεχάνωφ και τον

196


οποίο δεν χρησιµοποίησε ποτέ ο Μαρξ) αποτέλεσε αργότερα το θεµέλιο του σοβιετικού κοµµουνισµού. Χωρίς αµφιβολία, αυτός ο «χυδαίος» µαρξισµός απέδωσε περισσότερη βαρύτητα στις µηχανιστικές θεωρίες και στην ιδέα της ιστορικής αναγκαιότητας από ό,τι τα ίδια τα κείµενα του Μαρξ. Το ζήτηµα, ωστόσο, περιπλέκεται περαιτέρω από την ευρύτητα και πολυπλοκότητα των κειµένων του ίδιου του Μαρξ, καθώς και από τη δυσκολία να ανιχνευθεί ο «µαρξισµός του Μαρξ». Μερικοί, για παράδειγµα, βλέπουν τον Μαρξ ως οικονοµικό ντετερµινιστή, ενώ άλλοι τον ανακηρύσσουν ανθρωπιστή σοσιαλιστή. Επίσης, γίνεται διάκριση µεταξύ των πρώιµων και των κατοπινών του κειµένων, η οποία µερικές φορές παρουσιάζεται ως διάκριση µεταξύ του «νεαρού Μαρξ» και του «ώριµου Μαρξ». Είναι ωστόσο σαφές, ότι ο ίδιος ο Μαρξ πίστευε πως είχε αναπτύξει ένα νέο είδος σοσιαλισµού, ο οποίος ήταν επιστηµονικός, υπό την έννοια ότι ενδιαφερόταν πρωτίστως να αποκαλύψει τη φύση την κοινωνικής και ιστορικής εξέλιξης, παρά να διατυπώσει µια ουσιαστικά ηθική καταδίκη του καπιταλισµού. O κλασικός µαρξισµός Φιλοσοφία Ο πυρήνας του κλασικού µαρξισµού, δηλαδή του µαρξισµού του ίδιου του Μαρξ, έγκειται σε µια ορισµένη φιλοσοφία της ιστορίας, η οποία εξηγεί γιατί ο καπιταλισµός είναι καταδικασµένος να εξαφανιστεί και γιατί ο σοσιαλισµός προορίζεται να τον αντικαταστήσει. Πρόκειται, ωστόσο, για µια αρκετά ιδιότυπη φιλοσοφία. Σύµφωνα µε τα λόγια του Μαρξ στις «Θέσεις για τον Φώυερµπαχ» (Marx and Engels [1845] 1968): «Ως τώρα, οι φιλόσοφοι έχουν µόνον ερµηνεύσει τον κόσµο µε διάφορους τρόπους. το ζήτηµα είναι πώς να τον αλλάξουµε». Ο Μαρξ έβλεπε λοιπόν το έργο του ως µια θεωρία της κοινωνίας και συνάµα ως ένα σοσιαλιστικό πολιτικό πρόγραµµα. Πράγµατι η εκλεπτυσµένη πολυπλοκότητα των κειµένων του Μαρξ πηγάζει εν µέρει από την απροθυµία του να διαχωρίσει τη θεωρία από την πράξη, αλλά και από την πεποίθησή του, ότι καθώς τα ανθρώπινα όντα µεταµορφώνουν τον κόσµο τους συντελούν στη µεταµόρφωση και του ίδιου του εαυτού τους. Αλλά υπό ποια έννοια πίστευε ο Μαρξ ότι το έργο του ήταν επιστηµονικό; Επέκρινε τους πρώιµους σοσιαλιστές στοχαστές, όπως τον Σαιν Σιµόν, τον Φουριέ και τον Όουεν, ως «ουτοπικούς», µε το επιχείρηµα ότι ο σοσιαλισµός τους θεµελιωνόταν στην επιθυµία ενός ολοκληρωτικού κοινωνικού µετασχηµατισµού που δεν συνδεόταν µε την αναγκαιότητα της


197

ταξικής πάλης και της επανάστασης. Αντίθετα, ο ίδιος ο Μαρξ προέβη σε µια κοπιώδη εµπειρική ανάλυση της ιστορικής διαδικασίας και της κοινωνίας, ελπίζοντας µε αυτό τον τρόπο να κατανοήσει σε βάθος τη φύση των µελλοντικών εξελίξεων. Ωστόσο, µε ή χωρίς τη βοήθεια του Μαρξ, ο µαρξισµός ως προσπάθεια κατανόησης της ιστορικής εξέλιξης εν καιρώ µεταµορφώθηκε στον µαρξισµό ως σώµα επιστηµονικών αληθειών που απέκτησαν κύρος θρησκευτικών θεσφάτων. Η διακήρυξη του Ένγκελς, ότι ο Μαρξ είχε αποκαλύψει τους «νόµους» της ιστορικής και κοινωνικής εξέλιξης, ήταν µια σαφής ένδειξη αυτής της µεταµόρφωσης. Αυτό που έκανε την προσέγγιση του Μαρξ διαφορετική από εκείνες των άλλων κοινωνικών στοχαστών, ήταν ότι υιοθέτησε ό,τι ο Ένγκελς αποκαλούσε «υλιστική αντίληψη της ιστορίας», ή ιστορικό υλισµό. Απορρίπτοντας τον ιδεαλισµό του γερµανού φιλόσοφου Χέγκελ (G. F. W. Hegel, 17701831), ο οποίος πίστευε ότι η ιστορία σήµαινε την εκτύλιξη του λεγόµενου «παγκόσµιου πνεύµατος», ο Μαρξ υποστήριξε ότι θεµελιώδεις σε όλες τις µορφές της κοινωνικής και ιστορικής εξέλιξης είναι οι υλικές συνθήκες. Έτσι αντανακλούσε την πεποίθηση, ότι η παραγωγή των µέσων συντήρησης των ανθρώπων είναι η πιο σηµαντική από όλες τις δραστηριότητές τους. Εφόσον οι άνθρωποι δεν µπορούν να επιβιώσουν χωρίς τροφή, νερό, στέγη και τα παρόµοια, ο τρόπος µε τον οποίο αυτά παράγονται ρυθµίζει όλες τις άλλες πλευρές της ζωής τους. Κοντολογίς, µε τα λόγια του ίδιου του Μαρξ, «το κοινωνικό είναι καθορίζει τη συνείδηση». Στον πρόλογο της Συµβολής στην Κριτική της Πολιτικής Οικονοµίας, που έγραψε το 1859, ο Μαρξ έδωσε σ’ αυτήν τη θεωρία την πιο συνοπτική της έκφραση, υποστηρίζοντας ότι η κοινωνική συνείδηση και η «νοµική και πολιτική υπερδοµή» αντανακλούν την «οικονοµική βάση», δηλαδή το πραγµατικό θεµέλιο της κοινωνίας. Αυτή η «βάση» ουσιαστικά συνίσταται στον «τρόπο παραγωγής» ή το οικονοµικό σύστηµα – όπως είναι η φεουδαρχία, ο καπιταλισµός και ο σοσιαλισµός. Αν και η ακριβής φύση της σχέσης µεταξύ βάσης και υπερδοµής έχει γίνει θέµα εκτεταµένης θεωρητικής αντιπαράθεσης, πάντως αυτή η διάκριση οδήγησε οπωσδήποτε τον Μαρξ στο συµπέρασµα ότι οι πολιτικές, νοµικές, πολιτισµικές, θρησκευτικές, καλλιτεχνικές και άλλες πλευρές της ζωής µπορούν να εξηγηθούν πρωταρχικά µε αναφορά στους οικονοµικούς παράγοντες. Ο Μαρξ συχνά υπήρξε επικριτής του Χέγκελ, αλλά ασπάστηκε την πεποίθηση του τελευταίου, ότι κινητήρια δύναµη της ιστορικής αλλαγής είναι η διαλεκτική – δηλαδή, µια διαδικασία αλληλόδρασης µεταξύ ανταγωνι-

198


Καρλ Μαρξ (Karl Marx, 1818-83) Γερµανός φιλόσοφος, οικονοµολόγος και πολιτικός στοχαστής· απεικονίζεται συνήθως ως ο θεµελιωτής του κοµµουνισµού του εικοστού αιώνα. Μετά από µια σύντοµη σταδιοδροµία καθηγητή και δηµοσιογράφου, ο Μαρξ πέρασε το υπόλοιπο της ζωής του ως δραστήριος επαναστάτης και συγγραφέας, ζώντας κυρίως στο Λονδίνο µε την υποστήριξη του φίλου και συνεργάτη σ’ όλη του τη ζωή, Φρήντριχ Ένγκελς. Το έργο του Μαρξ προήλθε από µια σύνθεση της εγελιανής φιλοσοφίας, της βρετανικής πολιτικής οικονοµίας και του γαλλικού σοσιαλισµού. Στο επίκεντρό του βρίσκεται µια κριτική του καπιταλισµού, που επισηµαίνει τη µεταβατική φύση αυτού του συστήµατος εστιάζοντας στην ανισότητα που προκαλεί και στην αστάθειά του. Ο Μαρξ υιοθέτησε συνάµα µια τελεολογική θεωρία της ιστορίας, που υποστήριζε ότι η κοινωνική εξέλιξη αναπόφευκτα θα κορυφωνόταν µε την εγκαθίδρυση του κοµµουνισµού. Το κλασικό του έργο είναι το τρίτοµο Κεφάλαιο (Das Kapital, 1867, 1885 και 1894), ενώ το πιο γνωστό και βατό έργο του είναι το Κοµµουνιστικό Μανιφέστο (1848).

στικών δυνάµεων, η οποία οδηγεί σε ένα υψηλότερο στάδιο εξέλιξης. Στην πραγµατικότητα η πρόοδος είναι συνέπεια µιας εσωτερικής σύγκρουσης. Για τον Χέγκελ, αυτό εξηγούσε την κίνηση του «παγκόσµιου πνεύµατος» προς την αυτοπραγµάτωσή του, µέσα από τη σύγκρουση µεταξύ µιας θέσης και της αντίπαλης δύναµης, της αντίθεσης. Αυτή η σύγκρουση παρήγε σε ένα υψηλότερο επίπεδο µια σύνθεση, που µε τη σειρά της συγκροτούσε τη νέα θέση, την οποία αργότερα αµφισβητούσε µια νέα αντίθεση. Ο Μαρξ όµως, σύµφωνα µε τα λόγια του Ένγκελς «αναποδογύρισε τον Χέγκελ» επενδύοντας αυτή την εγελιανή διαλεκτική µε µια υλιστική ερµηνεία. Ο Μαρξ εξήγησε την ιστορική αλλαγή προστρέχοντας στις εσωτερικές αντιφάσεις που ενυπάρχουν σε κάθε τρόπο παραγωγής και οι οποίες πηγάζουν από την παρουσία της ιδιωτικής ιδιοκτησίας. Ο καπιταλισµός είναι καταδικασµένος επειδή ενσωµατώνει τη δική του αντίθεση, δηλαδή το προλεταριάτο, στο οποίο ο Μαρξ διέκρινε τον «νεκροθάφτη του καπιταλισµού». Η σύγκρουση µεταξύ καπιταλισµού και προλεταριάτου θα οδηγήσει συνεπώς σε ένα υψηλότερο στάδιο εξέλιξης – στην εγκαθίδρυση µιας σοσιαλιστικής και τελικά µιας κοµµουνιστικής κοινωνίας. Αυτή η ιδέα επέτρεψε στον Μαρξ να χωρίσει την ιστορία σε µια σειρά από στάδια, καθένα από τα οποία χαρακτηριζόταν από ιδιαίτερη οικονοµική δοµή και ταξικό σύστηµα. Στη Γερµανική Ιδεολογία ([1846] 1970) ο Μαρξ


199

ανίχνευσε τέσσερα τέτοια στάδια: (1) τον πρωτόγονο κοµµουνισµό ή τη φυλετική κοινωνία, στην οποία η σπάνη των υλικών αγαθών αποτελούσε την κύρια πηγή σύγκρουσης, (2) τη δουλοκτητική κοινωνία, η οποία περιλάµβανε τις κλασικές ή αρχαίες κοινωνίες και χαρακτηριζόταν από σύγκρουση µεταξύ κύριου και δούλου, (3) τη φεουδαρχία, που χαρακτηριζόταν από τον ανταγωνισµό µεταξύ φεουδαρχών και δουλοπάροικων και (4) τον καπιταλισµό, που κυριαρχείται από την πάλη µεταξύ της αστικής τάξης και του προλεταριάτου. Η ανθρώπινη ιστορία ήταν πάντοτε µια αέναη πάλη µεταξύ καταπιεζόµενου και καταπιεστή, εκµεταλλευόµενου και εκµεταλλευτή. Κάθε ιστορικό στάδιο ωστόσο σηµατοδοτεί µια πρόοδο σε σχέση µε το προηγούµενο κατά το ότι επιφέρει µια περαιτέρω ανάπτυξη των «παραγωγικών δυνάµεων»: του µηχανολογικού εξοπλισµού, της τεχνολογίας, των εργασιακών διαδικασιών και τα παρόµοια. Ωστόσο, ακολουθώντας τον Χέγκελ, o Μαρξ οραµατίστηκε επίσης το τέλος της ιστορίας, το οποίο θα ερχόταν όταν η κοινωνία θα οικοδοµούνταν µε τέτοιο τρόπο, ώστε να µην ενσωµατώνει πλέον αντιφάσεις ή ανταγωνισµούς στο εσωτερικό της. Αυτό, για τον Μαρξ, σήµαινε την έλευση του κοµµουνισµού, δηλαδή µιας αταξικής κοινωνίας βασισµένης στην κοινοκτηµοσύνη του παραγωγικού πλούτου. Με την εγκαθίδρυση του κοµµουνισµού, η «προϊστορία της ανθρωπότητας» θα έφτανε στο τέλος της. Οικονοµία Στα πρώιµα έργα του Μαρξ, το µεγαλύτερο µέρος της κριτικής που ασκεί στον καπιταλισµό στηρίζεται την ιδέα της αλλοτρίωσης. Αλλοτρίωση σηµαίνει ότι ο καπιταλισµός αποµακρύνει τους ανθρώπους από τη γνήσια ή ουσιαστική φύση τους, δηλαδή, από την ικανότητά τους να αναπτύσσουν γνώσεις, ικανότητες και δεξιότητες µέσα από την εµπειρία της ελεύθερης δηµιουργικής εργασίας. Ο καπιταλισµός, ως σύστηµα παραγωγής προσανατολισµένο στην ανταλλαγή, αποξενώνει τους ανθρώπους από το προϊόν της εργασίας τους: δεν εργάζονται για να παραγάγουν αυτό που οι ίδιοι έχουν ανάγκη ή τους είναι χρήσιµο, αλλά για να φτιάξου «εµπορεύµατα», αγαθά προς πώληση µε σκοπό το κέρδος. Αποξενώνονται επίσης από την ίδια τη διαδικασία της εργασίας τους, αφού οι περισσότεροι αναγκάζονται να εργάζονται υπό την επίβλεψη επιστατών ή διευθυντών. Επιπλέον, η εργασία στον καπιταλισµό παύει να έχει κοινωνικό χαρακτήρα: τα άτοµα ενθαρρύνονται να είναι ιδιοτελή και έτσι αποξενώνονται από τους συνανθρώπους τους. Τέ-

200


λος, οι εργάτες αποξενώνονται και από τον ίδιο τους τον εαυτό. Η ίδια η εργασία καταλήγει να είναι απλό εµπόρευµα και η απασχόλησή τους γίνεται µια αποπροσωποποιηµένη δραστηριότητα, αντί να είναι µια δηµιουργική διαδικασία που τους ολοκληρώνει ως ανθρώπους. Στο µεταγενέστερο έργο του Μαρξ, ωστόσο, ο καπιταλισµός αναλύεται πιο συχνά µε όρους ταξικής σύγκρουσης και εκµετάλλευσης. Η έννοια της κοινωνικής τάξης υποδηλώνει µια οµάδα ανθρώπων που έχουν την ίδια οικονοµική θέση και συνεπώς συµµερίζονται παρόµοιες εργασιακές και κοινωνικές εµπειρίες. Ωστόσο, ο Μαρξ δεν χρησιµοποίησε την τάξη µε την πιο συµβατική της έννοια, για να δηλώσει τις επαγγελµατικές οµάδες που διακρίνονται µεταξύ τους στη βάση κριτηρίων όπως η κοινωνική τους θέση και η εισοδηµατική τους κλίµακα, όπως γίνεται για παράδειγµα στον διαχωρισµό µεταξύ της εργατικής τάξης (των λεγόµενων «µπλε γιακάδων») και των «ασπρογιακάδων» της µεσαίας τάξης. Όρισε µάλλον την τάξη µε όρους οικονοµικής δύναµης, και ειδικότερα µε βάση τη σχέση των ανθρώπων µε την ιδιοκτησία «των µέσων παραγωγής» ή του παραγωγικού πλούτου. Ο Μαρξ πίστευε ότι η καπιταλιστική κοινωνία διαιρούνταν όλο και περισσότερο ανάµεσα σε «δύο µεγάλες τάξεις, που στέκονται αντιµέτωπες η µια απέναντι στην άλλη: την αστική τάξη και το προλεταριάτο». Η αστική τάξη αποτελεί την τάξη των καπιταλιστών και ζει από την ιδιοκτησία του παραγωγικού πλούτου. το προλεταριάτο συγκροτείται από τις µάζες που δεν έχουν ιδιοκτησία, οι οποίες για να ζήσουν αναγκάζονται να πουλήσουν την εργατική τους δύναµη και έτσι µπορούν να θεωρηθούν ως «µισθωτοί σκλάβοι». Για τον Μαρξ και τους µεταγενέστερους µαρξιστές, η ανάλυση του ταξικού συστήµατος µας παρέχει το κλειδί για την κατανόηση ολόκληρης της ιστορικής διαδικασίας και µάλιστα µας επιτρέπει προβλέψεις για τη µελλοντική εξέλιξη του καπιταλισµού: σύµφωνα µε τα περίφηµα λόγια του Κοµµουνιστικού Μανιφέστου, «Η ιστορία όλων των κοινωνιών µέχρι σήµερα είναι η ιστορία της πάλης των τάξεων.» Οι κύριοι φορείς της ιστορικής αλλαγής είναι οι τάξεις µάλλον, παρά τα άτοµα, τα κόµµατα ή οποιαδήποτε άλλα κινήµατα. Κρίσιµη σηµασία έχει ότι ο Μαρξ πίστευε, ότι η σχέση µεταξύ τάξεων είναι µια σχέση ασυµφιλίωτου ανταγωνισµού, αφού η υποτελής τάξη αναγκαστικά και συστηµατικά γίνεται αντικείµενο εκµετάλλευσης από την «κυρίαρχη τάξη». Αυτό το εξήγησε επικαλούµενος την ιδέα της «υπεραξίας». Αντίθετα από τους συµβατικούς οικονοµολόγους, που αποτιµούν την αξία των αγαθών µε βάση την τιµή


201

τους, την οποία καθορίζουν οι δυνάµεις της αγοράς, ο Μαρξ, ακολουθώντας παλαιότερους θεωρητικούς όπως τον Λοκ (John Locke, 1632-1704), υιοθέτησε την εργασιακή θεωρία της αξίας. Αυτή δεχόταν ότι η αξία ενός αγαθού αντανακλά την ποσότητα εργασίας που έχει δαπανηθεί για την παραγωγή του. Η δίψα του καπιταλισµού για κέρδος µπορεί να ικανοποιηθεί µόνο µε την απόσπαση της «υπεραξίας» που παράγουν οι εργάτες, δηλαδή µε την πληρωµή τους µε µισθό µικρότερο από την αξία που δηµιουργεί η εργασία τους. Η οικονοµική εκµετάλλευση είναι λοιπόν βασική στον καπιταλιστικό τρόπο παραγωγής και λειτουργεί πάντοτε, είτε είναι σφιχτοχέρηδες ή γενναιόδωροι προς τους εργάτες οι συγκεκριµένοι εργοδότες. Ο Μαρξ δεν ήθελε µόνο να υπογραµµίσει την εγγενή αστάθεια του καπιταλισµού, ο οποίος στηρίζεται την αγεφύρωτη σύγκρουση µεταξύ των τάξεων, αλλά και να αναλύσει τη φύση της καπιταλιστικής εξέλιξης. Ιδιαίτερα επέστησε την προσοχή στην τάση του καπιταλισµού να διέρχεται από βαθιές οικονοµικές κρίσεις. Αυτές προέρχονταν κυρίως από τις κυκλικές κρίσεις υπερπαραγωγής, που βύθιζαν την οικονοµία σε ύφεση και προκαλούσαν ανεργία και εξαθλίωση στην εργατική τάξη. Κάθε κρίση ήταν πιο σοβαρή από την προηγούµενη, επειδή, σύµφωνα µε τους υπολογισµούς του Μαρξ, το ποσοστό κέρδους µακροπρόθεσµα έπεφτε. Οι µονοπωλιακές τάσεις του κεφαλαίου, η συσσώρευσή του σε όλο και λιγότερα χέρια και η απορρόφηση όλων των άλλων τάξεων από τις γραµµές του προλεταριάτου θα προξενούσαν περαιτέρω εντάσεις. Οι εργατικές µάζες, θύµατα της εκµετάλλευσης κι ενωµένες µέσα από το κοινό οικονοµικό τους συµφέρον, θα αποτελούσαν εν τέλει τη συντριπτική πλειοψηφία σε κάθε καπιταλιστική κοινωνία. Πολιτική Η πιο σηµαντική πρόβλεψη του Μαρξ ήταν ότι ο καπιταλισµός µοιραία θα ανατραπεί από µια προλεταριακή επανάσταση. Αυτή δεν θα είναι απλά µια πολιτική επανάσταση, που θα αποµακρύνει την άρχουσα ελίτ ή θα ανατρέψει τον κρατικό µηχανισµό, αλλά µια κοινωνική επανάσταση, που θα εγκαθιδρύσει έναν νέο τρόπο παραγωγής και θα κορυφωθεί στην επίτευξη του πλήρους κοµµουνισµού. Κατά την άποψη του Μαρξ, η εποχή της κοινωνικής επανάστασης θα άρχιζε όταν το ταξικό σύστηµα, «οι παραγωγικές σχέσεις», θα γίνονταν εµπόδιο στην περαιτέρω ανάπτυξη των παραγωγικών τεχνικών και βελτιώσεων, των αποκαλούµενων παραγωγικών δυνάµεων. Προέβλεπε πως µια τέτοια επανάσταση θα ξεσπούσε πρώτα στις πιο ώριµες καπιταλι-

202


στικές χώρες, για παράδειγµα, στη Γερµανία, το Βέλγιο, τη Γαλλία και τη Βρετανία, όπου οι παραγωγικές δυνάµεις είχαν φτάσει πλέον στα όρια του καπιταλιστικού συστήµατος. Παρ’ όλα αυτά, η επανάσταση δεν θα καθοριζόταν απλά από την εξέλιξη των αντικειµενικών συνθηκών. Χρειάζονταν επίσης ένα υποκειµενικό στοιχείο, το οποίο θα τους παρείχε ένα «ταξικά συνειδητοποιηµένο» προλεταριάτο - και αυτό σήµαινε ότι η επανάσταση θα πραγµατοποιούνταν όταν τόσο οι αντικειµενικές όσο και οι υποκειµενικές συνθήκες θα ήταν «ώριµες». Με την εντατικοποίηση των ταξικών ανταγωνισµών, το προλεταριάτο θα αναγνώριζε το κεντρικό δεδοµένο της εκµετάλλευσης από την οποία υπέφερε και θα µετατρεπόταν σε επαναστατική δύναµη: σε µια τάξη «δι εαυτόν», δηλαδή η οποία θα ενεργούσε για τον ίδιο τον εαυτό της και όχι προς όφελος άλλων. Υπό αυτή την έννοια, η επανάσταση θα ήταν µια αυθόρµητη πράξη της προλεταριακής τάξης, η οποία, στην πραγµατικότητα, δεν χρειαζόταν εξωτερική καθοδήγηση, αλλά θα έπαιρνε τις τύχες της στα δικά της χέρια. Αρχικός στόχος τούτης της επανάστασης θα ήταν να καταλάβει το αστικό κράτος. ∆υο διακριτές θεωρίες του κράτους µπορούν όµως να ανιχνευτούν στα κείµενα του Μαρξ. Η πρώτη εκφράζεται στον γνωστό αφορισµό του Κοµµουνιστικού Μανιφέστου, ότι «η εκτελεστική εξουσία στο σύγχρονο κράτος δεν είναι παρά µια επιτροπή διαχείρισης των κοινών συµφερόντων της αστικής τάξης». Από αυτή την οπτική γωνία, το κράτος σαφώς εξαρτάται από την κοινωνία και δεν είναι τίποτε περισσότερο από ένα εργαλείο καταπίεσης, που ασκεί η οικονοµικά κυρίαρχη τάξη. Μια δεύτερη θεωρία για το κράτος – πιο σύνθετη και εξεζητηµένη – θεµελιώνεται στην ∆εκάτη Ογδόη Μπρυµαίρ του Λουδοβίκου Βοναπάρτη (Marx and Engels, [1852] 1968). Σύµφωνα µε αυτήν, το κράτος ενδεχοµένως µπορεί να απολαµβάνει αυτό που χαρακτηρίζεται «σχετική αυτονοµία» από την κυρίαρχη τάξη, αναλαµβάνοντας ως πρωταρχικό ρόλο του εκείνον του µεσολαβητή µεταξύ των ανταγωνιστικών τάξεων, µε στόχο τη διαιώνιση του ταξικού συστήµατος. Σε κάθε περίπτωση, ωστόσο, το προλεταριάτο δεν έχει άλλη λύση: για να νικήσει τον καπιταλισµό πρέπει να ανατρέψει τον κρατικό µηχανισµό που τον στηρίζει. Ο Μαρξ αναγνώρισε όµως ότι δεν µπορούσε να είναι άµεση η µετάβαση από τον καπιταλισµό στον κοµµουνισµό. Όσο θα διατηρούνταν οι ταξικοί ανταγωνισµοί θα διαρκούσε το µεταβατικό εξελικτικό στάδιο του «σοσιαλισµού». Επρόκειτο για την «επαναστατική δικτατορία του προλεταριάτου»,


203

όπως την απεκάλεσε ο Μαρξ – στην ουσία, για ένα προλεταριακό κράτος, που σκοπό θα είχε να διασφαλίσει τις κατακτήσεις της επανάστασης εµποδίζοντας την αντεπανάσταση της αστικής τάξης, της οποίας η ιδιοκτησία θα είχε απαλλοτριωθεί. Ωστόσο, καθώς οι ταξικοί ανταγωνισµοί θα άρχιζαν να εξασθενούν, µε την ανάδυση του πλήρους κοµµουνισµού, το κράτος θα «µαραινόταν» – δηλαδή, από τη στιγµή που το ταξικό σύστηµα θα είχε καταργηθεί, το κράτος θα έχανε το λόγο της ύπαρξής του. Η επακόλουθη κοµµουνιστική κοινωνία συνεπώς θα ήταν ακρατική και συνάµα αταξική – και θα επέτρεπε να αντικατασταθεί το σύστηµα της εµπορευµατικής παραγωγής µε ένα σύστηµα προσανατολισµένο στην ικανοποίηση των ανθρώπινων αναγκών. Για πρώτη φορά οι άνθρωποι θα µπορούσαν οι ίδιοι να καθορίσουν το πεπρωµένο τους και να πραγµατώσουν πλήρως όλες τις δυνατότητές τους – µια ιδέα που αντανακλάται στη ρήση του Μαρξ, ότι «η ελεύθερη ανάπτυξη του καθενός είναι προϋπόθεση για την ελεύθερη ανάπτυξη όλων». Ο ορθόδοξος κοµµουνισµός ∆εν χωρά αµφιβολία ότι τα κοµµουνιστικά κόµµατα που αναπτύχθηκαν τον εικοστό αιώνα θεµελιώθηκαν στις θεωρίες και πεποιθήσεις των Μαρξ και Ένγκελς. Αναγκάστηκαν, ωστόσο, επίσης να αναπροσαρµόσουν τις ιδέες αυτές, στην προσπάθειά τους να κατακτήσουν την πολιτική εξουσία και να εδραιώσουν τον κοµµουνισµό. Σ’ αυτήν τη διαδικασία ο κλασικός µαρξισµός αναθεωρήθηκε και προεκτάθηκε σε σηµαντικό βαθµό. Επιπλέον, τα κοµµουνιστικά κόµµατα ήλθαν στην εξουσία σε καθυστερηµένες, σε µεγάλο βαθµό αγροτικές χώρες, όπως η Ρωσία και η Κίνα και όχι, όπως είχε προβλέψει ο Μαρξ, στις αναπτυγµένες καπιταλιστικές χώρες της δυτικής Ευρώπης. Τα κοµµουνιστικά καθεστώτα που εγκαθίδρυσαν διαµορφώθηκαν τόσο από τις ιστορικές περιστάσεις και τους κάθε λογής πρακτικούς παράγοντες όσο και από διάφορα ιδεολογικά πρότυπα. Κατά συνέπεια, η κοµµουνιστική διακυβέρνηση κατά τον εικοστό αιώνα απέκλινε αισθητά από το ουτοπικό όραµα που είχε αναπτύξει ο Μαρξ τον δέκατο ένατο αιώνα. Η εικόνα του κοµµουνισµού κατά τον εικοστό αιώνα κυριαρχήθηκε από τη Ρωσική Επανάσταση και τις συνέπειές της. Το Κόµµα των Μπολσεβίκων, υπό την ηγεσία του Βλαντιµίρ Ίλιτς Λένιν, κατέλαβε πραξικοπηµατικά την εξουσία τον Οκτώβριο του 1917 και το επόµενο έτος µετονοµάστηκε σε Κοµµουνιστικό Κόµµα. Καθώς ήταν οι πρώτοι επιτυχηµένοι επαναστάτες, οι ηγέτες των µπολσεβίκων απολάµβαναν αναντίρρητο κύρος µέσα στους

204


κόλπους του κοµµουνιστικού κόσµου τουλάχιστον µέχρι τη δεκαετία του 1950. Τα κοµµουνιστικά κόµµατα που σχηµατίστηκαν αλλού αποδέχτηκαν την ιδεολογική κηδεµονία της Μόσχας και εντάχθηκαν στην Κοµµουνιστική ∆ιεθνή, ή Κοµιντέρν, που ιδρύθηκε το 1919. Τα κοµµουνιστικά καθεστώτα που εγκαθιδρύθηκαν στην ανατολική Ευρώπη µετά το 1945, καθώς και στην Κίνα το 1949 και στην Κούβα το 1959, είχαν συνειδητά ως πρότυπό τους τη δοµή της Σοβιετικής Ένωσης. Έτσι, ο σοβιετικός κοµµουνισµός έγινε το κυρίαρχο µοντέλο της κοµµουνιστικής διακυβέρνησης, ενώ οι ιδέες του µαρξισµού-λενινισµού αποτέλεσαν την κυρίαρχη ιδεολογία του κοµµουνιστικού κόσµου. Ωστόσο, το µπολσεβίκικο κοµµουνιστικό πρότυπο όφειλε πολλά στις συγκεκριµένες ιστορικές συνθήκες της Ρωσίας του 1917. Καταρχάς, η Ρωσία ήταν µια οικονοµικά καθυστερηµένη χώρα: η συντριπτική πλειοψηφία των ρώσων ζούσε ακόµη καλλιεργώντας τη γη ενώ το προλεταριάτο των πόλεων ήταν µικρό και ελάχιστα καλλιεργηµένο. Πράγµατι, οι ορθόδοξοι µαρξιστές, για παράδειγµα τα µέλη του Κόµµατος των Μενσεβίκων, πίστευαν ότι η Ρωσία βρισκόταν στο φεουδαρχικό στάδιο ανάπτυξης και, ενώ ήταν ώριµη για την αστική επανάσταση, απείχε πολλά χρόνια από τη σοσιαλιστική. Μόνον όταν ο Τρότσκι (βλ. Κεφάλαιο 5) διατύπωσε τη θεωρία της διαρκούς επανάστασης, το 1906, η επίτευξη του σοσιαλισµού στη Ρωσία παρουσιάστηκε ως άµεση προοπτική. Κατά την άποψη του Τρότσκι, η ανάπτυξη της Ρωσίας ήταν «άνιση» και η αστική της τάξη δεν ήταν αρκετά ισχυρή ώστε να εγκαθιδρύσει µια σταθερή καπιταλιστική κοινωνία. Το αστικό στάδιο εξέλιξης θα µπορούσε λοιπόν να παρακαµφθεί και η Ρωσία να κινηθεί άµεσα προς τη σοσιαλιστική επανάσταση, καθοδηγούµενη από το µικρό αλλά ισχυρό προλεταριάτο της. ∆εύτερον, η πολιτική ζωή στη Ρωσία είχε µείνει ατροφική µέσα στην καταπιεστική και αυταρχική τσαρική διακυβέρνηση, η οποία ανάγκαζε τους αντικαθεστωτικούς να αυτοεξορίζονται είτε να οργανώνονται σε συνωµοτικές οµάδες µε αυστηρή πειθαρχία, µε την ελπίδα ότι έτσι θα διέφευγαν τη σύλληψη και τη φυλάκιση. Τέλος, από τη στιγµή που ήλθαν στην εξουσία οι µπολσεβίκοι, βρέθηκαν αντιµέτωποι µε εσωτερικούς και εξωτερικούς εχθρούς. «Λευκοί» στρατοί, δηλαδή πιστοί στον τσάρο, διεξήγαν τον εσωτερικό πόλεµο µέχρι το 1921 και µάλιστα υποστηρίζονταν από ξένα στρατεύµατα – από τη Βρετανία, τη Γαλλία, τις Ηνωµένες Πολιτείες και την Ιαπωνία. Κατά συνέπεια, το νεοπαγές κοµµουνιστικό καθεστώς εξοικειώθηκε τότε µε


205

την υιοθέτηση µέσων καταναγκασµού για τη διατήρηση της πολιτικής σταθερότητας και την αυτοάµυνά του απέναντι στους «ταξικούς εχθρούς». Αντί για τον «µαρασµό» του κράτους, που είχε προβλέψει ο Μαρξ, ο συνδυασµός της οικονοµικής καθυστέρησης και της πολιτικής αστάθειας ανάγκασε το νέο «προλεταριακό κράτος» να γίνεται όλο και περισσότερο συγκεντρωτικό και ισχυρό. O λενινισµός Ο σοβιετικός κοµµουνισµός διαµορφώθηκε επίσης από την αποφασιστική προσωπική συµβολή των δυο πρώτων µπολσεβίκων ηγετών, του Λένιν και του Στάλιν (βλ. παρακάτω, στο ίδιο κεφάλαιο). Ο Λένιν ήταν πολιτικός ηγέτης όσο και µεγάλος πολιτικός στοχαστής. Οι ιδέες του αντανακλούσαν το πρωταρχικό του ενδιαφέρον για τα προβλήµατα της κατάκτησης της εξουσίας και της εγκαθίδρυσης µιας κοµµουνιστικής µορφής διακυβέρνησης. Έµεινε πιστός στην ιδέα της επανάστασης, πιστεύοντας ότι η κοινοβουλευτική πολιτική ήταν απλά µια αστική απάτη που είχε στόχο να εξαπατήσει το προλεταριάτο πείθοντάς το ότι η πολιτική εξουσία ασκείται µέσα από την κάλπη. Αντιθέτως, η εξουσία έπρεπε να κατακτηθεί µε ένοπλη εξέγερση – σύµφωνα µε την προτροπή του Λένιν, χρειαζόταν να «τσακιστεί το κράτος!». Ο Λένιν επίσης απηχούσε την αξίωση του Μαρξ, να υπάρξει µια µεταβατική δικτατορία του προλεταριάτου µεταξύ της ανατροπής του καπιταλισµού και της επίτευξης του «πλήρους κοµµουνισµού». Η επανάσταση έπρεπε να προστατευτεί από την πιθανότητα της αντεπανάστασης των «ταξικών εχθρών», ιδιαίτερα από την απαλλοτριωµένη αστική τάξη, η οποία θα επιθυµούσε την παλινόρθωση του καπιταλισµού. Η σοσιαλιστική επανάσταση έπρεπε λοιπόν να συνοδευτεί από την οικοδόµηση ενός προλεταριακού ή εργατικού κράτους. Η πιο σηµαντική και πρωτότυπη ιδέα του Λένιν ήταν η πεποίθησή του για την ανάγκη ενός νέου πολιτικού κόµµατος, δηλαδή ενός επαναστατικού κόµµατος ή του κόµµατος της πρωτοπορίας. Αντίθετα από τον Μαρξ, ο Λένιν δεν πίστευε ότι το προλεταριάτο θα µπορούσε ποτέ να αναπτύξει αυθόρµητα επαναστατική ταξική συνείδηση, καθώς η εργατική τάξη εξακολουθούσε να φενακίζεται από τις αστικές ιδέες και πεποιθήσεις. Ανίκανοι να κατανοήσουν τη µαρξιστική ανάλυση, οι εργάτες δεν µπορούσαν να αναγνωρίσουν ότι ο πραγµατικός τους εχθρός ήταν το ίδιο το καπιταλιστικό σύστηµα και, αντίθετα, προσπαθούσαν να βελτιώσουν τις συνθήκες ζωής

206


Βλαντιµίρ Ιλίτς Oυλιάνωφ, ή Λένιν (Vladimir Ilich Lenin, 1870-1924) Ρώσος µαρξιστής θεωρητικός και επαναστάτης. Ο Λένιν στράφηκε στην πολιτική δράση όταν εκτελέστηκε από το κράτος ο αδερφός του, το 1887, και έγινε µαρξιστής το 1889. Το 1903 ίδρυσε το Κόµµα των Μπολσεβίκων, που αργότερα υπήρξε ο ιθύνων νους της Οκτωβριανής Επανάστασης του 1917. Ο Λένιν έµεινε ηγέτης του σοβιετικού κράτους µέχρι το θάνατό του, αν και ουσιαστικά αποσύρθηκε περί τα τέλη του 1922, µετά από αλλεπάλληλα εγκεφαλικά επεισόδια. Όντας αναµφίβολα ο µαρξιστής θεωρητικός του εικοστού αιώνα µε τη µεγαλύτερη επίδραση, ο Λένιν ενδιαφερόταν πρωταρχικά για ζητήµατα οργάνωσης και επανάστασης. Στο Τι πρέπει να κάνουµε (1902) τόνιζε την ζωτική σπουδαιότητα ενός συµπαγούς και οργανωµένου κόµµατος της «πρωτοπορίας», που θα οδηγούσε και θα κατεύθυνε την προλεταριακή τάξη. Στο Ιµπεριαλισµός, το ανώτερο στάδιο του καπιταλισµού (1916), ανέλυσε την αποικιοκρατία ως οικονοµικό φαινόµενο και υπογράµµισε την πιθανότητα να µετατραπεί ο παγκόσµιος πόλεµος, που είχε ήδη ξεσπάσει, σε ταξικό πόλεµο. Στο Κράτος και επανάσταση (1917) σκιαγράφησε τη σθεναρή του προσήλωση στον «δρόµο της εξέγερσης» και απέρριψε την εκλογική δηµοκρατία ως «κοινοβουλευτισµό της αστικής τάξης».

τους µέσα στο πλαίσιο του καπιταλισµού, επιτυγχάνοντας, για παράδειγµα, καλύτερους µισθούς, µειωµένο ωράριο και ασφαλέστερες συνθήκες εργασίας. Ο Λένιν πρότεινε ότι µόνον ένα «επαναστατικό κόµµα» θα µπορούσε να οδηγήσει την εργατική τάξη από τη «συνδικαλιστική της συνείδηση» στην επαναστατική ταξική συνείδηση. Ένα τέτοιο κόµµα θα έπρεπε να αποτελείται από αφοσιωµένους επαγγελµατίες επαναστάτες. Οι ηγετικές του αξιώσεις θα βασίζονταν στην ιδεολογική του υπεροχή, ιδιαίτερα στην κατανόηση της µαρξιστικής θεωρίας, η οποία θεωρούνταν ότι παρείχε την επιστηµονική εξήγηση της κοινωνικής και ιστορικής εξέλιξης. Το κόµµα θα ενεργούσε λοιπόν ως «πρωτοπορία του προλεταριάτου», επειδή, καθώς ήταν εξοπλισµένο µε τον µαρξισµό, µπορούσε να συλλάβει τα γνήσια συµφέροντα του προλεταριάτου και να αφιερωθεί στην αφύπνιση της επαναστατικής δυναµικής της προλεταριακής τάξης. Ο Λένιν πρότεινε το κόµµα της πρωτοπορίας να οργανωθεί σύµφωνα µε τις αρχές του δηµοκρατικού συγκεντρωτισµού. Το κόµµα έπρεπε δηλαδή να συγκροτείται από µια ιεραρχία θεσµών, οι οποίοι να συνδέουν τους πυρήνες της βάσης µε τα ανώτερα όργανά του: την κεντρική επιτροπή και το πολιτικό γραφείο. Η «δηµοκρατία» µέσα στο κόµµα απαιτούσε σε κάθε κοµµατικό επίπεδο τα µέλη να µπορούν να ανταλλάσσουν ελεύθερα τις απόψεις τους,


207

να κάνουν προτάσεις στα ανώτερα όργανα και να εκλέγουν αντιπροσώπους. Ωστόσο, ο «συγκεντρωτισµός» σήµαινε ότι οι µειοψηφίες έπρεπε να δέχονται τις απόψεις της πλειοψηφίας και ότι τα κατώτερα όργανα έπρεπε να υπακούν στις αποφάσεις των ανώτερων. Το επαναστατικό κόµµα έπρεπε να έχει αυστηρή πειθαρχία και συγκεντρωτική οργάνωση, ώστε να µπορεί να παρέχει την ιδεολογική καθοδήγηση που χρειαζόταν το προλεταριάτο. Ο Λένιν διακήρυξε ότι ο δηµοκρατικός συγκεντρωτισµός θα επιτύγχανε «την ελεύθερη συζήτηση και συνάµα την ενότητα στη δράση». Όταν οι µπολσεβίκοι κατέλαβαν την εξουσία, το 1917, το έκαναν ως κόµµα της πρωτοπορίας και κατά συνέπεια λειτουργούσαν στο όνοµα του προλεταριάτου. Εφόσον όµως το Κόµµα των Μπολσεβίκων ενεργούσε προς όφελος των συµφερόντων της εργατική τάξης, αυτό σήµαινε ότι τα αντίπαλα κόµµατα έπρεπε να αντιπροσωπεύουν τα συµφέροντα τάξεων εχθρικών προς το προλεταριάτο και κατεξοχήν της αστικής τάξης. Η δικτατορία του προλεταριάτου απαιτούσε λοιπόν η επανάσταση να προστατευθεί από τα συµφέροντα των ταξικών εχθρών, και αυτό ουσιαστικά σήµαινε την καταστολή όλων των άλλων κοµµάτων εκτός από το Κοµµουνιστικό Κόµµα. Μέχρι το 1920 η Ρωσία είχε γίνει µονοκοµµατικό κράτος. Η λενινιστική θεωρία λοιπόν συνεπάγεται την ύπαρξη ενός µονοπωλιακού κόµµατος, το οποίο υπέχει αποκλειστική ευθύνη για την άρθρωση των συµφερόντων του προλεταριάτου και για την καθοδήγηση της επανάστασης προς τον ύψιστο στόχο, την «οικοδόµηση του κοµµουνισµού». Επιπλέον, το κόµµα πρέπει να είναι κυρίαρχο κόµµα. Ως πηγή πολιτικής εξουσίας µέσα στους κόλπους του κοµµουνιστικού κράτους, το Κοµµουνιστικό Κόµµα πρέπει να είναι η ηγετική και καθοδηγητική δύναµη στην κυβέρνηση και σε όλους τους άλλους θεσµούς. Τα ορθόδοξα κοµµουνιστικά κράτη, που σχηµατίστηκαν µε πρότυπο τις αρχές του µαρξισµού-λενινισµού, έπρεπε λοιπόν να περιβάλουν τα κυρίαρχα κοµµουνιστικά τους κόµµατα µε ακαταµάχητη πολιτική εξουσία, αλλά και µε το µονοπώλιο της ιδεολογικής σοφίας. O σταλινισµός Ο σοβιετικός κοµµουνισµός δεν επηρεάστηκε λιγότερο βαθιά από την κυριαρχία του Ιωσήφ Στάλιν, από ότι από εκείνη του Λένιν. Μπορεί να λεχθεί µάλιστα ότι επηρεάστηκε περισσότερο, καθώς η Σοβιετική Ένωση υπέστη πιο έντονα τις συνέπειες της «δεύτερης επανάστασης» του Στάλιν, κατά τη δεκαετία του 1930, από ό,τι της Οκτωβριανής Επανάστασης του 1917. Ο

208


πιο σηµαντικός ιδεολογικός νεωτερισµός του Στάλιν ήταν το δόγµα, που ανακοίνωσε το 1924, του «σοσιαλισµού σε µια µόνο χώρα». Αυτό διακήρυσσε ότι η Σοβιετική Ένωση θα µπορούσε να επιτύχει την «οικοδόµηση του σοσιαλισµού» χωρίς την ανάγκη παγκόσµιας επανάστασης. Αυτό διαχώρισε σαφώς τον Στάλιν από τον Τρότσκι, ο οποίος διατήρησε την αταλάντευτη προσήλωσή του στον διεθνισµό. Μετά τη σταθεροποίησή του στην εξουσία, ωστόσο, ο Στάλιν εγκαινίασε µια δραµατική οικονοµική και πολιτική αναστάτωση, η οποία ξεκίνησε µε την ανακοίνωση του Πενταετούς Προγράµµατος το 1928. Στο πλαίσιο της Νέας Οικονοµικής Πολιτικής, που είχε εισαχθεί το 1921 από τον Λένιν, η Σοβιετική Ένωση είχε αναπτύξει µια µικτή οικονοµία στην οποία η αγροτική καλλιέργεια και η ελαφρά βιοµηχανία παρέµεναν σε ιδιωτικά χέρια, ενώ το κράτος έλεγχε µόνον αυτά που ο Λένιν ονόµασε «στρατηγικά υψώµατα της οικονοµίας». Τα πενταετή προγράµµατα του Στάλιν, ωστόσο, επέφεραν ταχεία εκβιοµηχάνιση καθώς και τον εσπευσµένο και ολοκληρωτικό ξεριζωµό της ιδιωτικής επιχείρησης. Από το 1929 η αγροτική καλλιέργεια κολεκτιβοποιήθηκε και οι σοβιετικοί αγρότες αναγκάστηκαν, µε τίµηµα κυριολεκτικά εκατοµµύρια ανθρώπινες ζωές, να εγκαταλείψουν τη γη τους για να ενταχθούν στις κρατικές ή κολεκτιβιστικές αγροτικές µονάδες. Ο οικονοµικός σταλινισµός πήρε λοιπόν τη µορφή του κρατικού κολεκτιβισµού, ή «κρατικού σοσιαλισµού». Η καπιταλιστική αγορά καταργήθηκε ολοσχερώς και αντικαταστάθηκε µε ένα σύστηµα κεντρικού σχεδιασµού, που κυριαρχούνταν από την Κρατική Επιτροπή Σχεδιασµού, την «Γκοσπλάν», και διοικούνταν από ένα πλέγµα πανίσχυρων οικονοµικών υπουργείων µε έδρα τη Μόσχα. Μεγάλες πολιτικές αλλαγές συνόδευσαν αυτήν τη «δεύτερη επανάσταση». Για να καταλάβει την εξουσία ο Στάλιν εκµεταλλεύτηκε τη θέση του ως γενικού γραµµατέα του Κοµµουνιστικού Κόµµατος, διασφαλίζοντας ότι οι υποστηρικτές του θα διορίζονταν στις θέσεις επιρροής µέσα στον κοµµατικό µηχανισµό. Οι επιτελείς του κόµµατος διορίζονταν λοιπόν εκ των άνω, µέσα από ένα σύστηµα γνωστό ως νοµενκλατούρα, αντί να εκλέγονται από τα κάτω, όπως προβλεπόταν αρχικά. Ο δηµοκρατικός συγκεντρωτισµός έγινε λιγότερο δηµοκρατικός και περισσότερο συγκεντρωτικός, οδηγώντας σε µια «κυκλική ροή εξουσίας», στην οποία ο ηγέτης του κόµµατος απέκτησε ακαταµάχητη εξουσία χάρη στον έλεγχο που ασκούσε επάνω στο κόµµα µέσα από την πατρωνεία και την προαγωγή των κατάλληλων στελεχών. Κατά τη δεκαετία του 1930 ο Στάλιν χρησιµοποίησε ωµά αυτή την


209

Ιωσήφ Tζουγκασβίλι, ή Στάλιν (Joseph Stalin, 1879-1953) Ρώσος επαναστάτης και ηγέτης της Σοβιετικής Ένωσης την περίοδο 1924-1953. Ο Στάλιν, γιος τσαγκάρη, διώχθηκε από το σχολείο για επαναστατικές δραστηριότητες και εντάχθηκε στους µπολσεβίκους το 1903. Έγινε γενικός γραµµατέας του Κοµµουνιστικού Κόµµατος το 1922 και µετά την επιτυχή έκβαση της διαµάχης για τη διαδοχή στην εξουσία, που ακολούθησε τον θάνατο του Λένιν, εγκαθίδρυσε ένα µονολιθικό διοικητικό σύστηµα στηριγµένο στην εκτεταµένη τροµοκρατία και την προσωπολατρεία. Παρά τα πολύτοµα έργα του, ο Στάλιν δεν ήταν σηµαντικός θεωρητικός και ο σταλινισµός σηµαίνει µάλλον ένα ορισµένο πολιτικοοικονοµικό σύστηµα παρά ένα σώµα ιδεών. Η ιδεολογική του κληρονοµιά πηγάζει από το δόγµα του «σοσιαλισµού σε µια µόνο χώρα», το οποίο υπαγόρευσε την εσπευσµένη εκβιοµηχάνιση και τον κολεκτιβισµό, που νοµιµοποιούνταν επικαλούµενο την ανάγκη αντιµετώπισης της καπιταλιστικής περικύκλωσης και αφανισµού της τάξης των κουλάκων (των πλούσιων αγροτών). Ο Στάλιν έτσι ανάµειξε µια οιονεί µαρξιστική ιδέα της ταξικής πάλης µε µια έκκληση στον ρωσικό εθνικισµό.

εξουσία, αποµακρύνοντας οποιονδήποτε υποψιαζόταν για απείθεια ή κριτική µε αλλεπάλληλες και ολοένα πιο βίαιες εκκαθαρίσεις, που διεξήγε η µυστική αστυνοµία, η NKVD. Από το Κοµµουνιστικό Κόµµα διώχτηκαν τα µισά µέλη του, ενώ παραπάνω από ένα εκατοµµύριο άνθρωποι έχασαν τη ζωή τους, περιλαµβανοµένων και όλων των επιζώντων µελών του Πολιτικού Γραφείου του Λένιν, ενώ πολλά εκατοµµύρια φυλακίστηκαν σε στρατόπεδα αναγκαστικής εργασίας, τα γκουλάγκ. Ο πολιτικός σταλινισµός ήταν λοιπόν µια µορφή ολοκληρωτικής δικτατορίας που ασκούνταν από ένα µονολιθικό κυρίαρχο κόµµα, στο οποίο όλες οι µορφές συζήτησης ή κριτικής ξεριζώθηκαν µε την τροµοκρατία, έναν αληθινό εσωτερικό πόλεµο εναντίον του ίδιου του κόµµατος. Τη φύση του ολοκληρωτισµού θα συζητήσουµε πιο διεξοδικά παρακάτω, στο Πέµπτο Kεφάλαιο. Η παρακµή και η κατάρρευση του κοµµουνισµού Μέχρι το θάνατό του Στάλιν, το 1953, ο σοβιετικός κοµµουνισµός διατήρησε την σχεδόν αδιαµφισβήτητη εξουσία του στον κοµµουνιστικό κόσµο. Η Σοβιετική Ένωση είχε πετύχει να γίνει µεγάλη βιοµηχανική δύναµη, είχε πρωτοστατήσει στην ήττα του φασισµού κατά τον ∆εύτερο Παγκόσµιο Πόλεµο και η επιρροή της είχε επεκταθεί ακόµη περισσότερο µε την εγκαθίδρυση της κοµµουνιστικής διακυβέρνησης στην ανατολική Ευρώπη και στην Κίνα.

210


Κατά τη διάρκεια αυτής της περιόδου, ο κύριος επικριτής του σοβιετικού κοµµουνισµού ήταν ο Λέων Τρότσκι. Μολονότι o Τρότσκι είχε ηγηθεί του µπολσεβικικού πραξικοπήµατος το 1917 και είχε διοικήσει στη διάρκεια της επανάστασης τον Κόκκινο Στρατό, ηττήθηκε από τον Στάλιν στη µάχη για τη διαδοχή στη εξουσία κατά τη δεκαετία του 1920, εξορίστηκε από τη Σοβιετική Ένωση το 1929 και τελικά δολοφονήθηκε από όργανα του Στάλιν το 1940. Στη δεκαετία του 1930 ο Τρότσκι ισχυρίστηκε ότι η Σοβιετική Ένωση υπέφερε από «γραφειοκρατικό εκφυλισµό» και πρότεινε να οργανωθεί µια πολιτική επανάσταση για να ανατραπούν τα προνοµιούχα στρώµατα των κρατικών γραφειοκρατών και να επαναφερθεί η Σοβιετική Ένωση στο δρόµο προς τον σοσιαλισµό. Ο Τρότσκι ίδρυσε την Τέταρτη ∆ιεθνή για να αµφισβητήσει την Κοµµουνιστική ∆ιεθνή που τελούσε υπό σοβιετική κυριαρχία, αλλά έµεινε στο περιθώριο και οι ιδέες του δεν απέκτησαν µεγάλη απήχηση παρά µόνο πολύ µετά το θάνατό του. Ο θάνατος του Ιωσήφ Στάλιν επέτρεψε µια βαθµιαία διαδικασία αµφισβήτησης και κριτικής µέσα στη Σοβιετική Ένωση και αλλού. Το 1956 ο διάδοχός του, Νικήτας Χρουστσώφ, εκφώνησε κεκλεισµένων των θυρών έναν λόγο στο Εικοστό Συνέδριο του Κοµµουνιστικού Κόµµατος, όπου απαρίθµησε τα «εγκλήµατα του Στάλιν», κατηγορώντας τον προηγούµενο ηγέτη ότι είχε χτίσει ένα σύστηµα «προσωπολατρείας» και ευθυνόταν για τις ωµότητες και τις συµφορές της δεκαετίας του 1930. Οι κατηγορίες του Χρουστσώφ συγκλόνισαν τον κοµµουνιστικό κόσµο, που θεωρούσε τον Στάλιν ως δικαιωµατικό κληρονόµο του Λένιν και του Μαρξ. Μια περίοδος αντισταλινισµού ανέτειλε στη Σοβιετική Ένωση, η οποία αποτυπώθηκε στο «λιώσιµο των πάγων» και στην περιορισµένης έκτασης προσπάθεια να αποκεντρωθεί η οικονοµική εξουσία. Συνάµα η σοβιετική επέµβαση στη Ουγγαρία, επίσης το 1956, προκάλεσε τα πρώτα κύµατα κριτικής προς τη Μόσχα στο εσωτερικό των δυτικών κοµµουνιστικών κοµµάτων. Το 1958 ο Μάο Τσε Τουνγκ, ο κινέζος κοµµουνιστής ηγέτης, εισήγαγε το λεγόµενο «Μεγάλο Άλµα τα Εµπρός» και εγκαινίασε τη µεγαλύτερη ανεξαρτησία της χώρας του από τη Μόσχα, η οποία, το 1960, οδήγησε στην διακοπή των επίσηµων σχέσεων µε τη Σοβιετική Ένωση. Καθώς ο κοµµουνιστικός κόσµος γινόταν λιγότερο µονολιθικός, το µπολσεβίκικο µοντέλο αµφισβητούνταν από αντίπαλες αντιλήψεις περί σοσιαλισµού σε ∆ύση και Ανατολή. Κατά τη δεκαετία του 1970 τα δυτικά κοµµουνιστικά κόµµατα, που προηγουµένως είχαν δεχθεί την ιδεολογική κηδεµονία της Μόσχας, διεκδίκη-


211

σαν µεγαλύτερη ανεξαρτησία και άρχισαν να προωθούν τον «ευρωκοµµουνισµό». Η ρήξη µε τη Μόσχα προκλήθηκε από την αυξανόµενη δυσαρέσκειά τους για την εξωτερική και εσωτερική σοβιετική πολιτική, η οποία υπό τον Μπρέζνιεφ (1964-1982) εισήλθε σε µια περίοδο νεοσταλινισµού, καθώς και από το γεγονός ότι η εκλογική απήχηση αυτών των κοµµουνιστικών κοµµάτων µειωνόταν, εξαιτίας τόσο της εικόνας τους ως επαναστατικών κοµµάτων όσο και της υποταγής τους στη Μόσχα. Το ιταλικό, το γαλλικό και το ισπανικό κοµµουνιστικό κόµµα ήταν τα πρώτα που απέκτησαν µεγαλύτερη ανεξαρτησία και το 1977 συµφώνησαν σε µια ευρύτερης εµβέλειας διακήρυξη των ευρωκοµµουνιστικών αρχών. Αποδέχτηκαν ότι ο κοµµουνισµός έπρεπε να προσαρµοστεί στις κατά τόπους εθνικές παραδόσεις και στα υφιστάµενα πολιτισµικά πλαίσια, καθώς η ρωσική εµπειρία δεν αφορούσε πάντοτε τις συνθήκες της δυτικής Ευρώπης. Το Ιταλικό Κοµµουνιστικό Κόµµα, για παράδειγµα, επιθυµούσε να εγκαταλείψει κάθε επίσηµη αναφορά στον αθεϊσµό. Η κεντρική αρχή του ευρωκοµµουνισµού, ωστόσο, ήταν η απόρριψη της λενινιστικής ιδέας της επανάστασης υπέρ µιας βαθµιαίας και ειρηνικής µετάβασης προς τον σοσιαλισµό. Τα δυτικά κοµµουνιστικά κόµµατα συνεπώς έγιναν κοινοβουλευτικά κόµµατα, προσηλωµένα στη συνταγµατική και εκλογική πολιτική. Όταν δέχτηκαν ότι η εξουσία µπορούσε να κερδηθεί µέσα από την κάλπη, οι ευρωκοµµουνιστές αναθεώρησαν τη λενινιστική ιδέα ότι το κράτος είναι απλά ένα εργαλείο ταξικής κυριαρχίας και υποστήριξαν ότι αυτό µπορούσε να απολαµβάνει τουλάχιστον µια «σχετική αυτονοµία» απέναντι στο ταξικό σύστηµα και να επηρεάζεται από όλες τις κοινωνικές τάξεις, περιλαµβανοµένου και του προλεταριάτου. Τα ευρωκοµµουνιστικά κόµµατα αναθεώρησαν επίσης την ιδέα του κόµµατος της πρωτοπορίας. ∆εν θεωρούσαν πλέον τους εαυτούς τους ως αποκλειστικούς εκπροσώπους της εργατικής τάξης και ήταν πρόθυµα να σχηµατίσουν συµµαχίες µε άλλα κόµµατα. Για παράδειγµα, το Ιταλικό Κοµµουνιστικό Κόµµα προσπάθησε να µοιραστεί την εξουσία µε τους χριστιανοδηµοκράτες (από το 1977-1978), στον λεγόµενο «ιστορικό συµβιβασµό», ενώ και οι γάλλοι κοµµουνιστές συµµετείχαν στην κυβέρνηση Μιττεράν του 1981-1984, όπου κυριαρχούσαν οι σοσιαλιστές. Τέλος, οι ευρωκοµουνιστές εγκατέλειψαν την ιδέα της δικτατορίας του προλεταριάτου. Αν η πολιτική εξουσία µπορούσε να κατακτηθεί µέσα από ανταγωνιστικές εκλογές, θα έπρεπε και να διατηρηθεί και µε το ίδιο τρόπο.

212


Τα ευρωκοµµουνιστικά κόµµατα λοιπόν δέχτηκαν την αρχή του πολιτικού πλουραλισµού και εγκατέλειψαν τη φιλοδοξία τους να εγκαθιδρύσουν µονοκοµµατική κοµµουνιστική διακυβέρνηση. Οι ευρωκοµµουνιστικές αρχές έτσι αποµακρύνθηκαν θεµελιωδώς από εκείνες του ορθόδοξου µαρξισµού λενινισµού και από πολλές πλευρές η πολιτική πρακτική των ευρωπαϊκών κοµµουνιστικών κοµµάτων έπαψε να διακρίνεται από εκείνη των σοσιαλδηµοκρατικών κοµµάτων. Αυτή η διαδικασία αναθεώρησης επιταχύνθηκε σηµαντικά µε τα γεγονότα του 1989-1991 – για παράδειγµα, το 1989 το Ιταλικό Κοµµουνιστικό Κόµµα υιοθέτησε επίσηµα ένα σοσιαλδηµοκρατικό πρόγραµµα και το 1990 απέβαλε τον τίτλο «Κοµµουνιστικό» και µετονοµάστηκε σε Κόµµα της ∆ηµοκρατικής Αριστεράς. Κατά τη διάρκεια της δεκαετίας του 1990, εγκαινιάζοντας µια τάση που σύντοµα έµελλε να ακολουθήσουν και πολλά άλλα κοµµουνιστικά κόµµατα, αποποιήθηκε πανηγυρικά τον µαρξισµό για να ευθυγραµµιστεί µε µια ποικιλία ριζοσπαστικών τάσεων που τάσσονταν υπέρ του κοινωνικού εκδηµοκρατισµού, του φεµινισµού και της οικολογίας. Μερικά κοµµουνιστικά κράτη προώθησαν επίσης την ιδέα της µεταρρύθµισης. Για παράδειγµα, κατά την «Άνοιξη της Πράγας» του 1968, ο τσεχοσλοβάκος κοµµουνιστής ηγέτης, Αλεξάντρ Ντούµπτσεκ επιχείρησε να πειραµατιστεί µε αυτό που ονόµασε «σοσιαλισµό µε ανθρώπινο πρόσωπο». Οι αστικές και πολιτικές ελευθερίες αποκαταστάθηκαν, επιβλήθηκαν περιορισµοί στη µυστική αστυνοµία και εισήχθησαν τα πρώτα στοιχεία ενός ανταγωνιστικού κοµµατικού συστήµατος. Ωστόσο, το εγχείρηµα τερµατίστηκε απότοµα τον Αύγουστο του 1968, µε τη στρατιωτική επέµβαση του Συµφώνου της Βαρσοβίας, που οδήγησε στην αποµάκρυνση του Ντούµπσεκ και στην παλινόρθωση της µαρξιστικής-λενινιστικής ορθοδοξίας. Ένα άλλο παράδειγµα ήταν η Γιουγκοσλαβία, η οποία ουδέποτε συµµορφώθηκε πλήρως µε τον σταλινικό κεντρικό σχεδιασµό. Κατά τη διάρκεια της κοµµουνιστικής περιόδου, παραπάνω από το 85% της γιουγκοσλαβικής αγροτικής γης έµεινε στα χέρια ιδιωτών και η βιοµηχανία λειτουργούσε σύµφωνα µε την αρχή της αυτοδιαχείρισης των εργατών. Η οικονοµική αποκέντρωση εισήχθη επίσης στην Ουγγαρία µετά το 1968, ως µέρος του λεγόµενου Νέου Οικονοµικού Μηχανισµού. Οι γιουγκοσλαβικές και ουγγρικές µεταρρυθµίσεις σύντοµα δηµιούργησαν ένα εναλλακτικό µοντέλο οικονοµικής ανάπτυξης, ανταγωνιστικό προς τον κεντρικό σχεδιασµό σοβιετικού τύπου, το οποίο συχνά αποκαλείται σοσιαλισµός της αγοράς. Η ουσία αυτού του µοντέλου


213

ήταν η προσπάθεια να εξασφαλίσει τα οφέλη της αγοράς – αποδοτικότητα, ανταγωνισµό και ευελιξία – χωρίς να επαναφέρει την ιδιωτική ιδιοκτησία ή το καπιταλιστικό ταξικό σύστηµα. Μια τέτοια οικονοµία είναι «σοσιαλιστική» κατά το ότι δεν υπάρχει αγορά για την εργασία και στην οικονοµία κυριαρχούν εργατικοί συνεταιρισµοί, οι οποίοι, ωστόσο, λειτουργούν µέσα στο περιβάλλον µιας ανταγωνιστικής αγοράς. Το 1989 σηµατοδότησε µια δραµατική τοµή στην ιστορία του κοµµουνισµού. Ένα κύµα λαϊκών διαµαρτυριών, που ξεκίνησε τον Απρίλιο εκείνης της χρονιάς στην Κίνα µε την εµφάνιση ενός «δηµοκρατικού κινήµατος» υπό την ηγεσία των φοιτητών, αµφισβήτησε την κοµµουνιστική διακυβέρνηση σε πολλά µέρη του κόσµου. Μολονότι οι συγκεντρώσεις διαµαρτυρίας στην Κίνα στην καταπνίγηκαν βάναυσα τον Ιούνιο, στην πλατεία Τιενανµέν του Πεκίνου, τα κοµµουνιστικά καθεστώτα κατέρρευσαν σ’ όλη την ανατολική Ευρώπη το φθινόπωρο και το χειµώνα του 1989. Το Τείχος του Βερολίνου έπεσε στις 10 Νοεµβρίου και ως τα τέλη του έτους το «Σιδηρούν Παραπέτασµα» που χώριζε την Ευρώπη σε καπιταλιστική ∆ύση και κοµµουνιστική Ανατολή, έπαψε να υπάρχει. Στις χώρες όπου επέζησε η κοµµουνιστική διακυβέρνηση, η διαδικασία εσωτερικής µεταρρύθµισης επιταχύνθηκε άµεσα. Αυτά τα δραµατικά γεγονότα µπόρεσαν να συµβούν λόγω µιας αλλαγής στην πολιτική ηγεσία της Σοβιετικής Ένωσης: του διορισµού του Μιχαήλ Γκορµπατσώφ ως γενικού γραµµατέα του Κοµµουνιστικού Κόµµατος, το 1985. Θορυβηµένος από τη στασιµότητα και την αναποτελεσµατικότητα της σοβιετικής οικονοµίας, ο Γκορµπατσώφ εγκαινίασε µια διαδικασία ριζοσπαστικής µεταρρύθµισης ακολουθώντας τη ρωσική παράδοση «της επανάστασης εκ των άνω». Έθεσε τρεις στόχους: ο πρώτος και πιο σηµαντικός ήταν η περεστρόικα (η αναδιάρθρωση της οικονοµίας). ο δεύτερος ήταν η γκλάσνοστ (µεγαλύτερη «διαφάνεια» και ελευθερία πολιτικής αντιπαράθεσης). και ο τρίτος ήταν ο εκδηµοκρατισµός (δηλαδή, η ευρύτερη πολιτική συµµετοχή στη δηµόσια ζωή). Ωστόσο, η προσπάθεια του Γκορµπατσώφ να διασώσει τον κοµµουνισµό µε µεταρρυθµίσεις απλώς υπογράµµισε τις αντιφάσεις και τις αδυναµίες του σταλινικού συστήµατος. Η περεστρόικα πέτυχε να διαλύσει το υφιστάµενο οικονοµικό σύστηµα, αλλά, όσο αναποδοτικό και αν ήταν αυτό, απέτυχε να στήσει ένα άλλο στη θέση του. Η γκλάσνοστ επέτρεψε στις αντικοµµουνιστικές και ιδιαίτερα τις εθνικιστικές δυνάµεις, που ως τότε συγκρατούνταν, να έλθουν πάλι στη επιφάνεια, κάτι που τον ∆εκέµβριο του 1991 τελικά διέλυσε τη Σοβιετική Ένωση. Τέλος ο

214


εκδηµοκρατισµός τόσο πολύ απείλησε τη θέση των περιχαρακωµένων κοµµουνιστικών και στρατιωτικών ελίτ, ώστε επιτάχυνε το πραξικόπηµα του Αυγούστου του 1991, το οποίο κατέστρεψε το κύρος του Γκορµπατσώφ και οδήγησε στην εξουσία τον Μπόρις Γιέλτσιν. O σύγχρονος µαρξισµός Ενώ ο µαρξισµός – ή µάλλον ο µαρξισµός-λενινισµός – µετατράπηκε σε κοσµική θρησκεία από τα ορθόδοξα κοµµουνιστικά καθεστώτα της Ανατολής, στη δυτική Ευρώπη αναπτύχθηκε µια πιο εξεζητηµένη και σύνθετη µορφή µαρξισµού, που αποκλήθηκε σύγχρονος µαρξισµός ή νεοµαρξισµός, και σήµαινε µια προσπάθεια αναθεώρησης ή ανάπλασης των κλασικών ιδεών του Μαρξ, µένοντας εντούτοις πιστή σε ορισµένες µαρξιστικές αρχές ή σε κάποιες πλευρές της µαρξιστικής µεθοδολογίας. ∆ύο κύριοι παράγοντες διαµόρφωσαν το χαρακτήρα του σύγχρονου µαρξισµού. Πρώτον, όταν δεν υλοποιήθηκε η πρόβλεψη του Μαρξ για την επερχόµενη κατάρρευση του καπιταλισµού, οι σύγχρονοι µαρξιστές αναγκάστηκαν να επανεξετάσουν τη συµβατική ταξική του ανάλυση. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον έδειξαν για τις εγελιανές ιδέες και τόνισαν την ιδέα του «ανθρώπου δηµιουργού», που βρίσκεται στα πρώιµα έργα του Μαρξ. Με άλλα λόγια, άρχισαν να θεωρούν τους ανθρώπους ως δηµιουργούς της ιστορίας και όχι απλές µαριονέτες που ελέγχονταν από απρόσωπες υλικές δυνάµεις. Επιµένοντας στην αλληλεπίδραση µεταξύ οικονοµίας και πολιτικής, µεταξύ των υλικών συνθηκών της ζωής και της ικανότητας των ανθρώπων να διαµορφώνουν το δικό τους πεπρωµένο, οι σύγχρονοι µαρξιστές µπόρεσαν να ξεφύγουν από τον αυστηρό διαχωρισµό µεταξύ βάσης και υπερδοµής. Εν συντοµία, η ταξική πάλη δεν αντιµετωπιζόταν πλέον ως η αρχή και το τέλος της κοινωνικής ανάλυσης. ∆εύτερον, οι σύγχρονοι µαρξιστές είχαν συνήθως κακή σχέση µε το µπολσεβίκικο µοντέλο του ορθόδοξου κοµµουνισµού και µερικές φορές το θεωρούσαν εντελώς αποκρουστικό. ∆εν επέκριναν µόνον τον αυταρχικό και καταπιεστικό του χαρακτήρα, αλλά και αποστρέφονταν τις µηχανιστικές όψεις και τις υποτιθέµενες επιστηµονικές αξιώσεις του. O ούγγρος µαρξιστής Γκιόργκι Λούκατς (Gyorgi Lukacs, 1885-1971) ήταν ένας από τους πρώτους που παρουσίασαν τον µαρξισµό ως ανθρωπιστική φιλοσοφία, δίνοντας έµφαση στη διαδικασία της «πραγµοποίησης», µέσα από την οποία ο καπιταλισµός απανθρωποποιεί τους εργαζόµενους περιορίζοντάς τους στο ρόλο των παθητικών αντικειµένων ή των εµπορεύ-


215

Χέρµπερτ Μαρκούζε (Herbert Marcuse, 1898-1979) Γερµανός πολιτικός φιλόσοφος και κοινωνικός θεωρητικός, συνιδρυτής της Σχολής της Φραγκφούρτης. Πρόσφυγας από τη Γερµανία του Χίτλερ, ο Μαρκούζε έζησε στις ΗΠΑ και ανέπτυξε µια µορφή νεοµαρξισµού που στηρίχτηκε σε µεγάλο βαθµό στον Χέγκελ και τον Φρόυντ. Αναδείχτηκε κατά τη δεκαετία του 1960 σε κορυφαίο στοχαστή της Nέας Aριστεράς και σε «γκουρού» του φοιτητικού κινήµατος. Κεντρική ιδέα στο έργο του Μαρκούζε είναι η απεικόνιση της αναπτυγµένης βιοµηχανικής κοινωνίας ως ενός ολοκληρωτικού συστήµατος καταπίεσης, που υποτάσσει κάθε αντίθετη επιχειρηµατολογία και αντιπαράθεση και απορροφά όλες τις µορφές αµφισβήτησης µε την «καταπιεστική του ανοχή». Απέναντι σ’ αυτήν τη «µονοδιάστατη κοινωνία», ο Μαρκούζε αντιπαράθεσε την ανενδοίαστα ουτοπική προοπτική της προσωπικής και σεξουαλικής απελευθέρωσης, αναζητώντας την επαναστατική δύναµη όχι στη συµβατική εργατική τάξη, αλλά σε οµάδες όπως οι φοιτητές, οι εθνοτικές µειονότητες, οι γυναίκες και οι εργάτες του Τρίτου Κόσµου. Τα πιο σηµαντικά έργα του Mαρκούζε περιλαµβάνουν τα Λόγος και επανάσταση (Reason and Revolution, 1941), Έρωτας και πολιτισµός (Eros and Civilisation, 1958) και Ο µονοδιάστατος άνθρωπος (One-Dimensional Man, 1964).

σιµων αγαθών. Ο Αντόνιο Γκράµσι (βλ. στο Πρώτο Κεφάλαιο) επέστησε αφετέρου την προσοχή στο ότι το ταξικό σύστηµα δεν στηρίζεται µόνο στην άνιση οικονοµική και πολιτική εξουσία, αλλά επίσης στην «ηγεµονία» της αστικής τάξης, δηλαδή στην πνευµατική και πολιτισµική υπεροχή της ως κυρίαρχης τάξης, που δηµιουργείται µέσα από την εξάπλωση των αστικών αξιών και πεποιθήσεων στην κοινωνία των πολιτών, αλλά και µέσα από τα µέσα ενηµέρωσης, τις εκκλησίες, τα κινήµατα των νέων, τον συνδικαλισµό και µε άλλους τρόπους. Ένα εµφανώς πιο εγελιανό είδος µαρξισµού αναπτύχθηκε από την επονοµαζόµενη Σχολή της Φραγκφούρτης, της οποίας ηγετικά µέλη ήταν ο Tέοντορ Aντόρνο (Theodor Adorno, 1903-1969), o Mαξ Xορκχάιµερ (Max Horkheimer, 1895-1973) και ο Xέρµπερτ Mαρκούζε (Herbert Marcuse, 18981979). Οι θεωρητικοί της Φραγκφούρτης ανέπτυξαν την «κριτική θεωρία», όπως αποκλήθηκε – ένα µίγµα µαρξιστικής πολιτικής οικονοµίας, εγελιανής φιλοσοφίας και φροϋδικής ψυχολογίας, που άσκησε σηµαντική επίδραση στη Νέα Αριστερά. Η Νέα Αριστερά, που κατάκτησε περίοπτη θέση στη δεκαετία του 1960 και στις αρχές εκείνης του 1970, απέρριψε τις «παλαιές» εναλλακτικές λύσεις – τον σοβιετικού τύπου κρατικό σοσιαλισµό όσο και

216


την αποριζοσπαστικοποιηµένη δυτική σοσιαλδηµοκρατία. Επηρεασµένες από τα κείµενα του «νεαρού» Μαρξ, αλλά επίσης από τον αναρχισµό και από ριζοσπαστικές εκδοχές της φαινοµενολογίας και του υπαρξισµού, οι θεωρίες της Νέας Αριστεράς συχνά είναι κάπως θολές. Κοινός παρονοµαστής τους όµως είναι η απόρριψη της συµβατικής κοινωνίας – του «συστήµατος» – ως καταπιεστικής, η απογοήτευση από την εργατική τάξη ως φορέα της επανάστασης, η προσήλωσή τους στην προσωπική αυτονοµία και στην αυτοπραγµάτωση των ανθρώπων µε τη µορφή της «απελευθέρωσής» τους, και η προτίµησή τους για την αποκέντρωση και τη συµµετοχική δηµοκρατία. Μια µορφή δοµιστικού µαρξισµού αναδείχτηκε, αντιθέτως, µέσα από τα κείµενα του γάλλου κοµµουνιστή Aλτουσέρ (Louis Althusser, 1918-1990). Ο Αλτουσέρ βασίστηκε στην υπόθεση, ότι ο Μαρξ θεωρούσε τα άτοµα απλώς φορείς λειτουργιών που πηγάζουν από τη δοµική τους τοποθέτηση, δηλαδή από τη θέση τους στην κοινωνική δοµή. Σ’ αυτή την περίπτωση, ο µαρξισµός γίνεται µια «νέα επιστήµη», η οποία ασχολείται ουσιαστικά µε τη δοµική ανάλυση της κοινωνικής ολότητας. Μια πολύ διαφορετική προσέγγιση ανέπτυξαν οι αναλυτικοί µαρξιστές όπως ο Tζων Pαίµερ (John Roemer, 1986), o οποίος προσπάθησε να συγχωνεύσει τον µαρξισµό µε τον µεθοδολογικό ατοµικισµό, που συνδέεται πιο συχνά µε τον φιλελευθερισµό. Αντί να πιστεύουν ότι η ιστορία διαµορφώνεται από συλλογικότητες, στην προκειµένη περίπτωση από τις κοινωνικές τάξεις, οι αναλυτικοί µαρξιστές προσπαθούν να εξηγήσουν τη συλλογική δράση µε όρους ορθολογικών υπολογισµών ιδιοτελών ατόµων. Άλλοι στοχαστές πάλι, προχωρώντας ακόµη παραπέρα, έχουν πλήρως εγκαταλείψει την προσπάθεια να επανερµηνεύσουν ή να αναζωογονήσουν τον µαρξισµό. Αυτή η τάση, για παράδειγµα, αντικατοπτρίζεται στον «µεταµαρξισµό» του πάλαι ποτέ µαρξιστή Λυοτάρ (Jean-Francois Lyotard, 1984), o οποίος διατύπωσε την άποψη ότι ο µαρξισµός, ως πλήρης και καθολικευτική θεωρία της ιστορίας, όπως και όλες οι άλλες «µεγάλες αφηγήσεις», έγινε περιττός µε την εµφάνιση του µεταµοντερνισµού (βλ. Kεφάλαιο 11). H σοσιαλδηµοκρατία Ο όρος «σοσιαλδηµοκρατία» δέχθηκε κατά καιρούς πλήθος ετερόκλητους ορισµούς. Το αρχικό του νόηµα, συνδεδεµένο µε τον ορθόδοξο µαρξισµό, ήθελε να υπογραµµίσει τη διάκριση µεταξύ των περιορισµένων στόχων της πολιτικής δηµοκρατίας και των πιο ριζικών στόχων του σοσιαλισµού. Η


217

πολιτική δηµοκρατία αποσκοπούσε στο να δώσει σε όλους τους πολίτες, µε την εξασφάλιση του καθολικού εκλογικού δικαιώµατος για τον ενήλικο πληθυσµό, ισοβαρή φωνή τη στιγµή των εκλογών. H σοσιαλδηµοκρατία, από την άλλη µεριά, εφήρµοζε την αρχή της ισότητας σε όλη την κοινωνική ζωή και κατά συνέπεια στην κατοχή του πλούτου. Υπό την πρωταρχική της έννοια, λοιπόν, η σοσιαλδηµοκρατία σήµαινε την προσήλωση στη συλλογική ιδιοκτησία του παραγωγικού πλούτου και στην επίτευξη της αταξικής κοινωνίας. Όταν ορισµένα κόµµατα υιοθέτησαν τον τίτλο «σοσιαλδηµοκρατικό» – για παράδειγµα το Σοσιαλδηµοκρατικό Κόµµα Γερµανίας (SPD), που ιδρύθηκε το 1875, και το Ρωσικό Σοσιαλδηµοκρατικό Εργατικό Κόµµα, που ιδρύθηκε το 1898 – αναγνώρισαν επισήµως την προσήλωσή τους στα µαρξιστικά δόγµατα. Ο όρος, ωστόσο, γρήγορα απέκτησε µάλλον διαφορετικό νόηµα εξαιτίας της κοινοβουλευτικής τακτικής που υιοθέτησαν τα περισσότερα σοσιαλδηµοκρατικά κόµµατα και ιδιαίτερα το µεγαλύτερο από αυτά, το SPD, υπό την ηγεσία του Καρλ Κάουτσκι. Ο ίδιος ο Μαρξ επέκρινε το Πρόγραµµα της Γκότα, που υιοθετήθηκε από το SPD το 1875, επειδή αυτό πρότεινε την ειρηνική µετάβαση στο σοσιαλισµό. Από τις αρχές του εικοστού αιώνα, η σοσιαλδηµοκρατία όλο και περισσότερο σήµαινε τον δηµοκρατικό σοσιαλισµό, σε αντιδιαστολή µε τον επαναστατικό σοσιαλισµό. Μετά τη Ρωσική Επανάσταση, οι σοσιαλιστές που έµειναν πιστοί στην αρχή της επανάστασης ακολούθησαν το παράδειγµα των ρώσων µπολσεβίκων και έδωσαν στα κόµµατά τους τον τίτλο «κοµµουνιστικό», για να αποστασιοποιηθούν από τα µεταρρυθµιστικά σοσιαλδηµοκρατικά κόµµατα. Η τελευταία αλλαγή στο νόηµα του όρου σοσιαλδηµοκρατία οφείλεται στην τάση ορισµένων σοσιαλδηµοκρατικών κοµµάτων όχι µόνο να υιοθετήσουν κοινοβουλευτικές τακτικές, αλλά και να αναθεωρήσουν τους σοσιαλιστικούς τους στόχους. Ιδιαίτερα οι δυτικοί σοσιαλδηµοκράτες δεν επιδιώκουν πλέον να καταργήσουν τον καπιταλισµό, αλλά µάλλον να τον µεταρρυθµίσουν ή να τον «εξανθρωπίσουν». Η σοσιαλδηµοκρατική παράδοση λοιπόν κατέληξε πλέον να σηµαίνει την πίστη σε µια ευρεία ισορροπία µεταξύ της οικονοµίας της αγοράς αφενός και του κρατικού παρεµβατισµού αφετέρου. Στο πλαίσιο αυτής της διαδικασίας, οι σοσιαλιστές έχουν επανεξετάσει τις θεµελιώδεις αρχές τους και στην ουσία έχουν αναπροσδιορίσει το νόηµα του σοσιαλισµού.

218


O ηθικός σοσιαλισµός Τη θεωρητική βάση για τη σοσιαλδηµοκρατία του εικοστού αιώνα παρείχαν ορισµένες ηθικές ή θρησκευτικές πεποιθήσεις µάλλον, παρά οποιαδήποτε επιστηµονική ανάλυση. Ο Μαρξ και ο Ένγκελς όµως περιέγραψαν τις δικές τους θεωρίες ως «επιστηµονικό σοσιαλισµό» και απέρριψαν τον «ουτοπικό σοσιαλισµό» των προκατόχων τους. Η αξίωση του µαρξισµού ότι είναι επιστηµονικός στηρίχτηκε στην πεποίθησή του, ότι αποκάλυπτε τους νόµους της κοινωνικής και ιστορικής εξέλιξης: η νίκη του σοσιαλισµού ήταν αναπόφευκτη όχι επειδή αυτός εµπεριείχε ένα ανώτερο ηθικό όραµα, αλλά επειδή η ταξική σύγκρουση θα οδηγούσε την ιστορία, µέσα από µια διαδοχή σταδίων, µέχρι την τελική επίτευξη µιας αταξικής κοινωνίας. Η επιστηµονική µέθοδος του Μαρξ βασίστηκε στον ιστορικό υλισµό, δηλαδή στην πεποίθηση ότι η σκέψη και η συµπεριφορά των ανθρώπων ρυθµίζονται από τις οικονοµικές περιστάσεις της ζωής τους. Οι σοσιαλδηµοκράτες δεν δέχονταν όµως τις υλιστικές και συστηµατοποιηµένες ιδέες των Μαρξ και Ένγκελς, αλλά επεξεργάστηκαν µάλλον µια ουσιαστικά ηθική κριτική του καπιταλισµού. Κοντολογίς, ο σοσιαλισµός απεικονίζεται ως ηθικά ανώτερος από τον καπιταλισµό επειδή οι άνθρωποι είναι ηθικά όντα, τα οποία συνδέονται µεταξύ τους µε δεσµούς αγάπης, συµπάθειας και συµπόνιας. Τέτοιες ιδέες έχουν συχνά προσδώσει στον σοσιαλισµό έναν έντονα ουτοπικό χαρακτήρα. Το ηθικό όραµα που ενυπάρχει στον ηθικό σοσιαλισµό στηρίζεται σε ορισµένες ανθρωπιστικές και θρησκευτικές αρχές. Ο σοσιαλισµός στη Γαλλία, τη Βρετανία και σε άλλες χώρες της Βρετανικής Κοινοπολιτείας έχει υποστεί ισχυρές επιδράσεις από τις ουτοπικές ιδέες του Φουριέ, του Όουεν και του Oυίλιαµ Mόρις (William Morris, 1854-1896) µάλλον, παρά από το επιστηµονικό πιστεύω του Καρλ Μαρξ. O σοσιαλισµός επίσης άντλησε πολλές ιδέες από τον χριστιανισµό. Για παράδειγµα, στη Bρετανία υπάρχει µια µακρά παράδοση χριστιανικού σοσιαλισµού, η οποία κατά τον εικοστό αιώνα αποτυπώθηκε στο έργο του Pίτσαρντ Tώουνυ (R. H. Tawney). H χριστιανική ηθική που ενέπνευσε τον βρετανικό σοσιαλισµό είναι εκείνη της οικουµενικής αδελφότητας και του σεβασµού που αξίζουν όλα τα άτοµα ως πλάσµατα του θεού – µια αρχή, που εµπεριέχεται στη χριστιανική εντολή «Αγάπα τον πλησίον σου όπως τον εαυτό σου». Στο έργο του Η κτητική κοινωνία (The Acquisitive Society, 1921), ο Tώουνυ καταδίκασε τον ανεξέλεγκτο καπιταλισµό επειδή αυτός εφορµάται από το «αµάρτηµα της απληστίας» και όχι από την πίστη στην «κοινή µας ανθρωπιά». Στην Ισότητα (Equality, [1931] 1969)


219

Pίτσαρντ Tώοουνυ (Richard Henry Tawney, 1880-1962) Βρετανός κοινωνικός φιλόσοφος και ιστορικός. Η κοινωνική του συνείδηση τον έκανε να αφοσιωθεί στο εκπαιδευτικό και κοινωνικό έργο στις φτωχογειτονιές του Λονδίνου. Ο Tώουνυ αφιέρωσε τη ζωή του στην κοινωνική ανάπλαση πρωτοστατώντας στην Εκπαιδευτική Ένωση των Εργατών (Workers’ Educational Association), στο Εργατικό Κόµµα και ως καθηγητής της οικονοµικής ιστορίας στη London School of Economics. O σοσιαλισµός του Tώουνυ ήταν σταθερά ριζωµένος σε µια χριστιανική κοινωνική ηθική, ανεξάρτητη από τη µαρξιστική ταξική ανάλυση. Οι µάστιγες του καπιταλισµού προέρχονταν από την έλλειψη ενός «ηθικού ιδανικού», η οποία οδηγούσε τους ανθρώπους στην ανεξέλεγκτη κτητικότητα και την κοινωνία στην εκτεταµένη υλική ανισότητα. Το πρόγραµµα του σοσιαλισµού λοιπόν έπρεπε να οικοδοµήσει µια «επίκοινη παιδεία», η οποία θα παρείχε τη βάση της κοινωνικής συνοχής και αλληλεγγύης. Τα κυριότερα έργα του Tώουνυ περιλαµβάνουν τα Η κτητική κοινωνία (The Acquisitive Society, 1921), Ισότητα (Equality, 1931) και το Η ριζοσπαστική παράδοση (The Radical Tradition, 1964).

ο Tώουνυ καταδίκασε το βρετανικό ταξικό σύστηµα ως «ιδιαίτερα απεχθές για τους χριστιανούς» και αξίωσε να περιοριστεί ουσιαστικά η κοινωνική ανισότητα. Η ίδια θρησκευτική έµπνευση είναι επίσης εµφανής στις ιδέες της «θεολογίας της απελευθέρωσης», οι οποίες άσκησαν επίδραση σε πολλά καθολικά αναπτυσσόµενα κράτη, ιδιαίτερα στη λατινική Αµερική. Μετά από πολλά χρόνια υποστήριξης προς τα καταπιεστικά καθεστώτα της λατινικής Αµερικής, οι ρωµαιοκαθολικοί επίσκοποι διακήρυξαν στη σύνοδό τους στο Mεντεγίν της Κολοµβίας, το 1968, την «πρόταξη των φτωχών». Οι θρησκευτικές ευθύνες του κλήρου θεωρούνταν ότι εκτείνονταν πέρα από το στενά πνευµατικό πεδίο και αγκάλιαζαν τους πολιτικούς και κοινωνικούς αγώνες των απλών ανθρώπων. Παρά την καταδίκη τους από τον πάπα Ιωάννη Παύλο Β’ και το Βατικανό, οι ριζοσπάστες ιερείς σε πολλά µέρη της λατινικής Αµερικής αποδύθηκαν σε µια αληθινή εκστρατεία εναντίον της φτώχειας και της πολιτικής καταπίεσης και κατά καιρούς στήριξαν ακόµη και τα επαναστατικά σοσιαλιστικά κινήµατα. Για παράδειγµα, η επανάσταση των Σαντινίστας στη Νικαράγουα το 1979 υποστηρίχτηκε, µερικές φορές ενεργά, από επαναστάτες ιερείς. Παροµοίως, τα σοσιαλιστικά κινήµατα στις χώρες όπου κυριαρχεί το µουσουλµανικό στοιχείο, της βόρειας Αφρικής, της Μέσης Ανατολής και της Ασίας έχουν εµπνευσθεί από τη θρησκεία. Το ισλάµ

220


συνδέεται µε τον σοσιαλισµό κατά το ότι εξαίρει τις αρχές της κοινωνικής δικαιοσύνης, της φιλανθρωπίας και της συνεργασίας, ενώ απαγορεύει αυστηρά την τοκογλυφία και την κερδοσκοπία. Εγκαταλείποντας όµως την επιστηµονική της ανάλυση για χάρη των ηθικών ή θρησκευτικών αρχών, η σοσιαλδηµοκρατία εξασθένησε τη θεωρητική βάση του σοσιαλισµού. Η σοσιαλδηµοκρατία ενδιαφέρεται κυρίως για την ιδέα της δίκαιης ή επιεικούς κατανοµής του πλούτου στην κοινωνία. Αυτή η ιδέα ενσωµατώνεται στην πρωταρχική αρχή της σοσιαλδηµοκρατίας: την κοινωνική δικαιοσύνη, η οποία επάγεται την προσήλωση στη µεγαλύτερη ισότητα και αντανακλάται σε αξίες όπως η φροντίδα και η συµπόνια. Ωστόσο, είναι δύσκολο να καθοριστεί µε ακρίβεια τι σηµαίνει στην πράξη αυτός ο στόχος. Για παράδειγµα, πόση ακριβώς ισότητα χρειάζεται για να «εξανθρωπιστεί» ο καπιταλισµός; Και ποια είναι η σωστή ισορροπία µεταξύ κράτους πρόνοιας και παραγωγής πλούτου; Η σοσιαλδηµοκρατία συνεπώς περιλαµβάνει ένα ευρύ φάσµα απόψεων, που εκτείνονται από την προσήλωση στην επέκταση της ισότητας και τη διεύρυνση της κοινοκτηµοσύνης του πλούτου, στην αριστερά του, ως την πίστη στην αποδοτικότητα της αγοράς, στη δεξιά του., η οποία εποµένως µπορεί να µην ξεχωρίζει από τον σύγχρονο φιλελευθερισµό ή ακόµη και να αλληλεπικαλύπτεται µε τον πατερναλιστικό συντηρητισµό. Έχουν γίνει ωστόσο προσπάθειες να δοθεί θεωρητική βάση στη σοσιαλδηµοκρατία, οι οποίες συνήθως περιλαµβάνουν µια επανεξέταση του ίδιου του καπιταλισµού και τον αναπροσδιορισµό των στόχων του σοσιαλισµού. O αναθεωρητισµός Πρωταρχικός και θεµελιώδης στόχος του σοσιαλισµού ήταν ο παραγωγικός πλούτος να αποτελέσει επίκοινη ιδιοκτησία όλων και συνεπώς να χρησιµοποιείται προς όφελος όλων των ανθρώπων. Αυτό απαιτούσε την κατάργηση της ιδιωτικής ιδιοκτησίας και την κατίσχυση της «κοινωνικής επανάστασης», όπως την αποκάλεσε ο Μαρξ, δηλαδή τη µετάβαση από τον καπιταλιστικό τρόπο παραγωγής σε έναν σοσιαλιστικό. Ο ζηλωτιστικός σοσιαλισµός στηρίζεται στην πεποίθηση ότι ο καπιταλισµός δεν επιδέχεται ουσιώδεις αλλαγές: είναι ένα σύστηµα ταξικής εκµετάλλευσης και καταπίεσης, που αξίζει να καταργηθεί εξολοκλήρου και όχι απλά να µεταρρυθµιστεί. Περί την καµπή του εικοστού αιώνα όµως, µερικοί σοσιαλιστές άρχισαν να πιστεύουν ότι η ανάλυση του Μαρξ ήταν προβληµατική. Η πιο σαφής


221

θεωρητική έκφραση αυτής της πεποίθησης εµφανίστηκε στον Εξελικτικό σοσιαλισµό του Mπερνστάιν (Eduard Bernstein, [1898] 1962), στο οποίο ο συγγραφέας αποδύθηκε σε µια περιεκτική κριτική των ιδεών του Μαρξ και πρότεινε την πρώτη σηµαντική αναθεώρηση της µαρξιστικής ανάλυσης. Η ανάλυση του Μπερνστάιν ήταν σε µεγάλο βαθµό εµπειρική. Απέρριψε τη µαρξιστική µέθοδο ανάλυσης – τον ιστορικό υλισµό – µε το επιχείρηµα ότι οι προβλέψεις που είχε κάνει ο Μαρξ αποδείχτηκαν εσφαλµένες. Ο καπιταλισµός απέδειξε ότι είναι σύστηµα σταθερό όσο και ευέλικτο. Πράγµατι, στα τέλη του δέκατου ένατου αιώνα λίγες ενδείξεις συνηγορούσαν υπέρ της άποψης ότι «το φάντασµα του κοµµουνισµού», το οποίο επικαλούνταν ο Μαρξ στο Κοµµουνιστικό Μανιφέστο, εξακολουθούσε ακόµη να πλανιέται πάνω από την Ευρώπη. Κατά τον Μπερνστάιν η ταξική σύγκρουση, αντί να εντείνεται διαιρώντας την καπιταλιστική κοινωνία σε «δύο µεγάλες τάξεις», δηλαδή την αστική τάξη και το προλεταριάτο, έκανε τον καπιταλισµό όλο και πιο σύνθετο και διαφοροποιηµένο. Ιδιαίτερα είχε διευρυνθεί ο αριθµός των κατόχων περιουσίας µε την καθιέρωση των µετοχικών εταιρειών, οι οποίες αποτελούσαν ιδιοκτησία πολλών µετόχων µάλλον παρά ενός µεµονωµένου βιοµηχάνου. Οι γραµµές των µεσαίων τάξεων είχαν επίσης διογκωθεί από έναν αυξανόµενο αριθµό µισθωτών, τεχνιτών, κρατικών υπαλλήλων και ελεύθερων επαγγελµατιών, που δεν ήταν ούτε καπιταλιστές ούτε προλετάριοι. Κατά την άποψη του Μπερνστάιν, ο καπιταλισµός δεν ήταν πλέον ένα σύστηµα γυµνής ταξικής καταπίεσης. Μπορούσε λοιπόν να µεταρρυθµιστεί µε την εθνικοποίηση των κυριότερων βιοµηχανιών και µε την επέκταση της νοµικής προστασίας της εργατικής τάξης και του κράτους πρόνοιας – µια διαδικασία, που ο Μπερνστάιν ήταν σίγουρος ότι θα µπορούσε να επιτευχθεί ειρηνικά και δηµοκρατικά. Τα δυτικά σοσιαλιστικά κόµµατα ήταν ήδη αναθεωρητικά στην πράξη, αν και όχι πάντα στη θεωρία, σκοπεύοντας να «τιθασεύσουν» µάλλον παρά να καταργήσουν τον καπιταλισµό. Σε µερικές περιπτώσεις διατήρησαν επί µακρόν την επίσηµη προσήλωσή τους σε ζηλωτιστικούς σοσιαλιστικούς στόχους. Λόγου χάρη, η πίστη του βρετανικού Εργατικού Κόµµατος στην «κοινοκτηµοσύνη των µέσων παραγωγής, διανοµής και ανταλλαγής», που περιεχόταν στο Τέταρτο Άρθρο του καταστατικού του, επέζησε απαράλλαχτη έως το 1995. Ωστόσο, καθώς προχωρούσε ο εικοστός αιώνας, οι σοσιαλδηµοκράτες έπαψαν να είναι προσηλωµένοι στον κεντρικό σχεδιασµό καθώς αναγνώρισαν την αποδοτικότητα και σφρίγος της καπιταλιστικής

222


Έντουαρντ Mπερνστάιν (Eduard Bernstein, 1850-1932) Γερµανός σοσιαλιστής πολιτικός και θεωρητικός. Από τα πρώτα µέλη του Σοσιαλδηµοκρατικού Κόµµατος Γερµανίας, ο Μπερνστάιν αναδείχτηκε σε κορυφαίο διανοούµενό του και πρωτοστάτησε στην διένεξη για τον αναθεωρητισµό. Εγκατέλειψε το κόµµα λόγω της αντίθεσής του στον Πρώτο Παγκόσµιο Πόλεµο, αν και στην συνέχεια επανήλθε. Επηρεασµένος από τον βρετανικό φαβιανισµό και από την καντιανή φιλοσοφία, o Μπερνστάιν προσπάθησε να αναθεωρήσει και να εκσυγχρονίσει τον ορθόδοξο µαρξισµό. Στον Εξελικτικό σοσιαλισµό (1898) υποστήριξε ότι οι οικονοµικές κρίσεις µειώνονταν και αµβλύνονταν, και επέστησε την προσοχή στη «σταθερή ανοδική πορεία της εργατικής τάξης». Κατά λογική συνεπαγωγή επιζητούσε συµµαχίες µε τη φιλελεύθερη µεσαία τάξη και µε τους αγρότες, ενώ τόνιζε τη δυνατότητα της βαθµιαίας και ειρηνικής µετάβασης στον σοσιαλισµό. Στα µεταγενέστερά του κείµενα εγκατέλειψε κάθε σηµείο επαφής µε τον µαρξισµό και ανέπτυξε µια µορφή ηθικού σοσιαλισµού, βασισµένου στον νεοκαντιανισµό.

αγοράς. Το σουηδικό Σοσιαλδηµοκρατικό Κόµµα εγκατέλειψε επισήµως τον σχεδιασµό κατά τη δεκαετία του 1930, και το ίδιο έκαναν οι δυτικογερµανοί σοσιαλδηµοκράτες στο Συνέδριο του Μπαντ Γκόντεσµεπεργκ το 1959, όπου δέχτηκαν την αρχή: «ανταγωνισµός όταν αυτός είναι εφικτός. σχεδιασµός όταν αυτός είναι αναγκαίος». Στη Βρετανία µια παρόµοια προσπάθεια να εναγκαλιστεί το Εργατικό Κόµµα τον αναθεωρητισµό κατέληξε σε αποτυχία όταν, περί τα τέλη της δεκαετίας του 1950, το συνέδριό του απέρριψε τις προτάσεις του Γκάιτσκελ (Hugh Gaitskell) να καταργηθεί το Τέταρτο Άρθρο. Ωστόσο, όταν αργότερα ήλθε στην εξουσία το Εργατικό Κόµµα δεν επέδειξε ιδιαίτερο ζήλο για µαζικές εθνικοποιήσεις. Η εγκατάλειψη του κεντρικού σχεδιασµού άφησε τη σοσιαλδηµοκρατία µε τρεις πιο µετριοπαθείς στόχους. Ο πρώτος από αυτούς ήταν η µεικτή οικονοµία – ένας συγκερασµός δηµόσιας και ατοµικής ιδιοκτησίας, που βρίσκεται κάπου στο ενδιάµεσο µεταξύ καπιταλισµού της ελεύθερης αγοράς και κρατικού κολεκτιβισµού. Η εθνικοποίηση, όπως την υποστηρίζουν οι σοσιαλδηµοκράτες, είναι πάντοτε επιλεκτική και επιφυλάσσεται για τα «στρατηγικά υψώµατα» της οικονοµίας, ή για τις βιοµηχανίες που θεωρούνται «φυσικά µονοπώλια». Η κυβέρνηση του Εργατικού Κόµµατος υπό τον Άττλη (1945-1951), για παράδειγµα, εθνικοποίησε της κυριότερες επιχειρήσεις δηµόσιας ωφέλειας – παροχή ηλεκτρικής ενέργειας, φυσικό αέριο, ανθρακωρυχεία, χάλυβας, σιδηρόδροµοι και άλλες – αλλά άφησε σε ιδιωτικά


223

χέρια το µεγαλύτερο µέρος της βρετανικής βιοµηχανίας. ∆εύτερον, οι σοσιαλδηµοκράτες προσπάθησαν να ρυθµίσουν ή να διευθύνουν τις καπιταλιστικές οικονοµίες έτσι ώστε να διατηρήσουν την οικονοµική ανάπτυξη σε υψηλά επίπεδα και την ανεργία σε χαµηλά. Μετά το 1945, τα περισσότερα σοσιαλδηµοκρατικά κόµµατα µεταστράφηκαν υπέρ της κεϋνσιανής οικονοµικής πολιτικής, στην οποία διέκριναν µια τεχνική για τον έλεγχο της οικονοµίας και την επίτευξη της πλήρους απασχόλησης. Τέλος, οι σοσιαλιστές στράφηκαν προς από το κράτος πρόνοιας ως µέσο για την επίτευξη πλήρους απασχόλησης. Το κράτος πρόνοιας θεωρήθηκε ως ένας µηχανισµός αναδιανοµής του εισοδήµατος που θα βοηθούσε στην προαγωγή της κοινωνικής ισότητας και στην απάλειψη της φτώχιας. ∆εν χρειαζόταν πλέον να καταργηθεί ο καπιταλισµός, αλλά µόνο να τροποποιηθεί µε την εγκαθίδρυση του καπιταλισµού της ευηµερίας. Μια προσπάθεια να δοθεί θεωρητική διάσταση σε αυτές τις εξελίξεις, και στην ουσία να εκσυγχρονιστεί ο Μπερνστάιν, έγινε από τον βρετανό πολιτικό και κοινωνικό θεωρητικό Άντονυ Kρόσλαντ στο Μέλλον του σοσιαλισµού (The Future of Socialism, 1956). Ο Κρόσλαντ (Anthony Crosland, 1918-1977) υποστήριξε, ότι ο σύγχρονος καπιταλισµός λίγη οµοιότητα είχε µε εκείνο το µοντέλο του δέκατου ένατου αιώνα, το οποίο είχε κατά νου ο Μαρξ. Ο Κρόσλαντ είχε επηρεαστεί από τις ιδέες του Τζέηµς Μπέρναµ, o oποίος στην Επανάσταση των διευθυντών (James Burnham, Τhe Managerial Revolution [1941] 1960) υποστήριξε ότι µια νέα τάξη διευθυντών, ειδικών και τεχνοκρατών είχε παραγκωνίσει την παλαιά καπιταλιστική τάξη και είχε γίνει κυρίαρχη σε όλες τις αναπτυγµένες βιοµηχανικές κοινωνίες, είτε καπιταλιστικές ήταν αυτές είτε κοµµουνιστικές. Ο Κρόσλαντ πίστευε ότι η ιδιοκτησία του πλούτου είχε πλέον αποσυνδεθεί από τον έλεγχό του. Ενώ οι µέτοχοι, που είναι ιδιοκτήτες των επιχειρήσεων, ενδιαφέρονται κυρίως για το κέρδος, οι µισθωτοί διευθυντές, που λαµβάνουν τις καθηµερινές αποφάσεις, έχουν µια ευρύτερη κλίµακα στόχων, οι οποίοι περιλαµβάνουν την εργασιακή αρµονία καθώς και τη δηµόσια εικόνα της εταιρίας. Ο µαρξισµός είχε πάψει λοιπόν να έχει νόηµα. Αν ο καπιταλισµός δεν µπορούσε πλέον να θεωρηθεί σύστηµα ταξικής εκµετάλλευσης, τότε οι ζηλωτιστικοί σοσιαλιστικοί στόχοι της εθνικοποίησης και του σχεδιασµού ήταν απλώς απαρχαιωµένοι. Ως σοσιαλιστής, ωστόσο, ο Κρόσλαντ έµεινε πιστός στο στόχο της κοινωνικής δικαιοσύνης, την οποία αντιλαµβανόταν ως µια πιο ίση κατανοµή

224


του πλούτου. Ο πλούτος δεν χρειαζόταν να αποτελεί κοινό κτήµα, αλλά θα µπορούσε να ανακατανεµηθεί µέσα από την προοδευτική φορολογία που θα επέβαλλε ένα κράτος πρόνοιας. Το εκτεταµένο κράτος πρόνοιας θα εξύψωνε το επίπεδο ζωής των φτωχών και των πιο τρωτών στρωµάτων της κοινωνίας, ενώ η προοδευτική φορολογία θα διασφάλιζε ότι οι ευηµερούντες και οι ισχυροί θα αναλάµβαναν το βάρος της υποστήριξής του. Τέλος, ο Κρόσλαντ αναγνώρισε ότι η οικονοµική ανάπτυξη διαδραµατίζει κρίσιµο ρόλο στην επίτευξη του σοσιαλισµού. Η αναπτυσσόµενη οικονοµία αποτελεί ουσιαστική προϋπόθεση για τη δηµιουργία των δηµοσιονοµικών πόρων που χρειάζονται για τη χρηµατοδότηση πιο γενναιόδωρων κοινωνικών δαπανών. Επιπρόσθετα, οι ευηµερούντες θα είναι πρόθυµοι να χρηµατοδοτήσουν τους πένητες, αν τα δικά τους επίπεδα διαβίωσης παραµένουν εγγυηµένα από την οικονοµική ανάπτυξη. Από την κοινωνική δικαιοσύνη στην κοινότητα Κατά τη διάρκεια της πρώιµης µεταπολεµικής περιόδου, η κεϋνσιανή σοσιαλδηµοκρατία φαινόταν να έχει νικήσει. Αντλούσε την ισχύ της από το ότι είχε χαλιναγωγήσει το δυναµισµό της αγοράς εµποδίζοντας συνάµα να δηµιουργηθούν εκείνα τα επίπεδα ανισότητας και αστάθειας, που ο Μαρξ θεωρούσε ότι καταδίκαζαν αναπόφευκτα τον καπιταλισµό. Τα φιλελεύθερα και συντηρητικά κόµµατα ανταποκρίθηκαν µε ενθουσιασµό σ’ αυτή την πρόκληση, αναπτύσσοντας τις δικές τους µορφές κοινωνικής δηµοκρατίας. Τα πρώτα βασίζονταν στις ίσες ευκαιρίες για όλους, ενώ τα δεύτερα στο πατερναλιστικό ιδεώδες ή στο ιδεώδες του «ενιαίου έθνους». Αλλά ο µετριοπαθής σοσιαλισµός είχε µάλλον κερδίσει τη µάχη των ιδεών: η πολιτική σκέψη κινούνταν αδήριτα προς τα αριστερά. Ωστόσο, η κεϋνσιανή σοσιαλδηµοκρατία συνέχισε να στηρίζεται σε ένα συµβιβασµό. Από τη µια µεριά βασιζόταν στην πραγµατιστική αποδοχή της αγοράς ως του µόνου φερέγγυου µηχανισµού δηµιουργίας πλούτου. Αυτή η απρόθυµη µεταστροφή προς την αγορά σήµαινε ότι οι σοσιαλδηµοκράτες δέχονταν ότι δεν υπήρχε καµιά βιώσιµη σοσιαλιστική εναλλακτική λύση πέρα από την αγορά. Με άλλα λόγια, το σοσιαλιστικό πρόγραµµα αναβίωνε τώρα ως µια προσπάθεια να µετασχηµατιστεί και όχι να καταργηθεί ο καπιταλισµός. Από την άλλη πλευρά, η σοσιαλιστική ηθική επιβίωνε υπό τη µορφή της προσήλωσης στην κοινωνική δικαιοσύνη, στην ιδέα της ηθικά υπερασπίσιµης κοινωνικής κατανοµής των οικονοµικών ευεργετηµάτων και ανταµοιβών. Αυτό, µε τη σειρά


225

του, συνδεόταν µε µια ασθενή έννοια της ισότητας: µε την ιδέα ότι πρέπει να περιοριστεί η φτώχεια και να µειωθεί η ανισότητα µε την ανακατανοµή του πλούτου από τους πλούσιους προς τους φτωχούς. Όσο και αν εγκατέλειπαν τη γενική κοινωνική αναδόµηση, οι σοσιαλιστές ωστόσο επιθυµούσαν να αποδυθούν σε ένα πρόγραµµα κοινωνικής µηχανικής. Μολαταύτα, ενώ ο ζηλωτιστικός σοσιαλισµός είχε έναν σαφώς καθορισµένο στόχο – την κατάργηση του καπιταλισµού – ο αναθεωρητικός στόχος της µεταρρύθµισης του καπιταλισµού ήταν πολύ πιο αφηρηµένος. Όλοι οι σοσιαλδηµοκράτες αποδέχονταν ότι ο καπιταλισµός έπρεπε να τροποποιηθεί σύµφωνα µε την αρχή της κοινωνικής δικαιοσύνης, αλλά είχαν πολύ διαφορετικές απόψεις για το πώς αυτό θα µπορούσε να επιτευχθεί, ή ακόµη και για το πώς έπρεπε να ορισθεί η «κοινωνική δικαιοσύνη». Ποια θα έπρεπε, για παράδειγµα, να είναι η ισορροπία µεταξύ δηµόσιας και ιδιωτικής ιδιοκτησίας στη µικτή οικονοµία – ποιες βιοµηχανίες θα έπρεπε να εθνικοποιηθούν και ποιες να µείνουν σε ιδιωτικά χέρια; Μέχρι ποιο σηµείο θα έπρεπε να επεκταθεί το κράτος πρόνοιας, προτού το διογκούµενο δηµοσιονοµικό βάρος αποβεί εµπόδιο στην οικονοµική ανάπτυξη; Πρέπει άραγε οι σοσιαλιστικές κυβερνήσεις να ενδίδουν στις µισθολογικές απαιτήσεις των χαµηλόµισθων εργατών, όταν αυτές απειλούν να προκαλέσουν πληθωρισµό; Επιπλέον, κατά καιρούς οι σοσιαλδηµοκράτες υπερασπίστηκαν τον παρεµβατισµό λιγότερο µε όρους των παραδοσιακών σοσιαλιστικών αρχών και περισσότερο µε σηµείο αναφοράς τις σύγχρονες φιλελεύθερες ιδέες, όπως την ισότητα ευκαιριών και τη θετική ελευθερία. Η διαχωριστική γραµµή µεταξύ σοσιαλισµού και φιλελευθερισµού έγινε όλο και περισσότερο συγκεχυµένη (Μarquand, 1992). Στον πυρήνα της κεϋνσιανής σοσιαλδηµοκρατίας υποβόσκει µια αντινοµία µεταξύ της προσήλωσης στην οικονοµική αποδοτικότητα αφενός και στον εξισωτισµό αφετέρου. Κατά τη µακρόχρονη άνθηση της µεταπολεµικής περιόδου, οι σοσιαλδηµοκράτες δεν χρειάστηκαν να αντιµετωπίσουν αυτή την αντινοµία, επειδή η διαρκής ανάπτυξη, η µικρή ανεργία και ο χαµηλός πληθωρισµός βελτίωσαν τις συνθήκες διαβίωσης όλων των κοινωνικών οµάδων και βοήθησαν να χρηµατοδοτηθεί ένα πιο γενναιόδωρο κράτος πρόνοιας. Ωστόσο, όπως είχε προβλέψει ο Κρόσλαντ, η οικονοµική ύφεση των δεκαετιών του 1970 και του 1980 δηµιούργησε εντάσεις στο εσωτερικό της σοσιαλδηµοκρατίας, πολώνοντας τη σοσιαλιστική σκέψη ανάµεσα σε σαφέστερα οριοθετηµένες αριστερές και δεξιές τάσεις. Η ύφεση επιτάχυνε

226


τη «δηµοσιονοµική κρίση του κράτους πρόνοιας», αφενός αυξάνοντας τις αναγκαίες παροχές, καθώς η ανεργία επανεµφανιζόταν, και αφετέρου συµπιέζοντας τα δηµοσιονοµικά έσοδα, που χρηµατοδοτούσαν τις ίδιες δαπάνες, αφού εργάζονταν ολοένα λιγότεροι άνθρωποι και οι επιχειρήσεις ήταν λιγότερο επικερδείς. Έπρεπε λοιπόν να απαντηθεί τώρα ένα δύσκολο ερώτηµα: όφειλαν οι σοσιαλδηµοκράτες να προσπαθήσουν να επαναφέρουν την αποδοτική λειτουργία της οικονοµίας της αγοράς, κάτι που ίσως σήµαινε µείωση του πληθωρισµού και πιθανά των φόρων, ή έπρεπε αντιθέτως να υπερασπιστούν τους φτωχούς και τους χαµηλόµισθους, διατηρώντας ή ακόµη και επεκτείνοντας τις δαπάνες του κράτους πρόνοιας; Ενώ αυτή η πόλωση προκάλεσε βαθιές ρήξεις, σαφής τάση τις δεκαετίες του 1980 και του 1990 ήταν η αποµάκρυνση από τις βασικές αρχές της κεϋνσιανής σοσιαλδηµοκρατίας. Αυτός ο «νέος» αναθεωρητισµός προήλθε από έναν συνδυασµό εκλογικών και διεθνών παραγόντων. Με εκλογικούς όρους, η κεϋνσιανή πολιτική είχε συνδεθεί µε µια προσέγγιση της οικονοµικής διαχείρισης τύπου «υψηλοί φόροι, υψηλές δαπάνες» η οποία απειλούσε να κρατήσει στα ύψη τον πληθωρισµό. Το κράτος πρόνοιας έτεινε να θεωρείται επαχθές βάρος για τους εργαζόµενους και για όσους παρήγαν πλούτο γενικότερα, ενώ οι εθνικοποιηµένες βιοµηχανίες αντιµετωπίζονταν όλο και περισσότερο ως άκαµπτες και αναποτελεσµατικές. Με λίγα λόγια, η κεϋνσιανή σοσιαλδηµοκρατία θεωρήθηκε ότι δεν είχε πλέον εκλογικές προοπτικές. Αυτό ήταν εµφανές στη Βρετανία, όπου το Εργατικό Κόµµα έχασε τέσσερις συνεχείς εκλογές µεταξύ του 1977 και του 1992, ενώ το 1983 κατέγραψε το χειρότερο εκλογικό του αποτέλεσµα µετά το τέλος του Πρώτου Παγκόσµιου Πολέµου. Μετά την τρίτη του ήττα, το 1987, ο ηγέτης του Νηλ Κίννοκ προώθησε τη γενική αναθεώρηση της πολιτικής του κόµµατος, η οποία το έφερε πιο κοντά στις πολιτικές που είχε υιοθετήσει από το 1981 το αποσχισθέν Σοσιαλδηµοκρατικό Κόµµα. Αυτή η διαδικασία «εκσυγχρονισµού» προεκτάθηκε κατόπιν από τον Τζων Σµιθ, µετά την εκλογική ήττα του 1992, αλλά προωθήθηκε ακόµη πιο ριζοσπαστικά από τον Τόνυ Μπλαιρ, ο οποίος ανέλαβε τα ηνία του Εργατικού Κόµµατος µετά το 1994. Η κατάργηση του Τέταρτου Άρθρου, το 1995, ήταν συµβολική αυτής της ραγδαίας ιδεολογικής υποχώρησης. Παρόµοιες εξελίξεις σηµειώθηκαν και αλλού. Οι γερµανοί σοσιαλδηµοκράτες, που βρίσκονται εκτός εξουσίας από το 1982, αναπτύσσουν ένα όλο και περισσότερο µετριοπαθές και µη ιδεολογικό πολιτικό ύφος. Στη Γαλλία,


227

παρά τις προεδρικές νίκες του Φρανσουά Μιτεράν το 1981 και το 1988, το Σοσιαλιστικό Κόµµα ουσιαστικά εγκατάλειψε µετά το 1983 την προσπάθεια να µετασχηµατίσει θεµελιακά την κοινωνία, ενώ υπέστη συντριπτική ήττα στις προεδρικές εκλογές του 1993 και έχασε και την πρωθυπουργία δυο χρόνια αργότερα. Μολονότι το αυστραλιανό Εργατικό Κόµµα κατόρθωσε να κρατήσει την εξουσία µεταξύ του 1983 και 1996, το έκανε περισσότερο επειδή µπόρεσε να διατηρήσει την εµπιστοσύνη του επιχειρηµατικού κόσµου παρά επειδή προσπάθησε να επεκτείνει την κοινωνική δικαιοσύνη. Η εµπειρία των σοσιαλιστικών κοµµάτων σε κράτη τόσο διαφορετικά µεταξύ τους όπως η Νέα Ζηλανδία, η Ισπανία και η Σουηδία αφηγείται µια παρόµοια ιστορία. Αυτή η ιδεολογική υποχώρηση υπαγορεύτηκε και από διεθνείς παράγοντες. Καταρχάς, η οικονοµική παγκοσµιοποίηση υπέσκαψε την αποτελεσµατικότητα των κεϋνσιανών πολιτικών. Ο συµβατικός κεϋνσιανισµός βασίστηκε στην ικανότητα των κυβερνήσεων να διαχειρίζονται τις εθνικές τους οικονοµίες έτσι ώστε να διασφαλίζουν υψηλά επίπεδα ανάπτυξης και χαµηλή ανεργία. Ωστόσο, η ενσωµάτωση των χωρών τους στο παγκόσµιο σύστηµα όχι µόνον υπέσκαψε την οικονοµική τους κυριαρχία, αλλά επίσης στέρησε από τις σοσιαλιστικές κυβερνήσεις τη δυνατότητα να παρέχουν, ή ακόµη και την υπόσχεση ότι θα µπορούσαν ποτέ να παράσχουν, τη γενική ευηµερία. Η κατάρρευση του κοµµουνισµού στην ανατολική Ευρώπη και στη Σοβιετική Ένωση επέδρασε επίσης. Παρά το γεγονός ότι οι σοσιαλδηµοκράτες επέκριναν ανέκαθεν τον αυταρχισµό της Σοβιετικής Ένωσης και είχαν προ πολλού εγκαταλείψει τις ιδέες της κολεκτιβοποίησης και του οικονοµικού σχεδιασµού, δεν µπορούσαν παρά να επηρεαστούν από το νέο πνεύµα της θριαµβεύτριας αγοράς. Ο θάνατος του σοσιαλισµού ως προγράµµατος για την αντικατάσταση του καπιταλισµού υπέσκαψε και την ιδέα του σοσιαλισµού ως µέσου για την τιθάσευση του καπιταλισµού και για τη µεταρρύθµισή του. Η σοσιαλδηµοκρατία έγινε λοιπόν λιγότερο απρόσβλητη στην έλξη που ασκεί ο οικονοµικός ατοµικισµός και πιο επιδεκτική σε ενθουσιασµούς που συνήθως συνδέονται µε τη Νέα ∆εξιά. Αυτό αντανακλάται στην αυξανόµενη συµπάθειά της για τους χαµηλούς φόρους, τον χαµηλό πληθωρισµό, τον µεγαλύτερο ανταγωνισµό και, σύµφωνα µε τη νέα διατύπωση του Τέταρτου Άρθρου του βρετανικού Εργατικού Κόµµατος, για τη «δυναµική οικονοµία της αγοράς». Ωστόσο, αν η σοσιαλδηµοκρατία έχει εγκαταλείψει την επιδίωξη της

228


κοινωνικής δικαιοσύνης, προς ποια κατεύθυνση έχει στραφεί; Η απάντηση µοιάζει να είναι, προς την πολιτική της κοινότητας. Η ιδέα της κοινότητας, φυσικά, έχει µακρά σοσιαλιστική κληρονοµιά, η οποία στηρίζεται, όπως και η αδελφοσύνη και η συνεργασία, στην ιδέα πως η ουσία του ανθρώπου είναι κοινωνική. Ωστόσο ο κοινοτισµός, από τον οποίο αντλούν σήµερα ορισµένοι σοσιαλδηµοκράτες, συνδέεται µε µια ιδιαίτερη κριτική του φιλελεύθερου ατοµικισµού. Θεωρητικοί όπως ο Άλασνταιρ Mακιντάιρ (Alasdair MacIntyre, 1981) και o Mάικλ Σάντελ (Michael Sandel, 1982) έχουν υποστηρίξει ότι ο φιλελευθερισµός, καθώς αντιλαµβάνεται το άτοµο ως λογικά πρότερο από την κοινότητα και «έξω από αυτήν», έχει απλά νοµιµοποιήσει την ατοµοκεντρική και εγωιστική συµπεριφορά, υποβαθµίζοντας την ιδέα του δηµόσιου καλού. Ο αµερικανός κοινωνιολόγος Aµιτάι Eτζιόνι (Amitai Etzioni, 1995) έχει υποστηρίξει περαιτέρω, ότι ο κατακερµατισµός και η κατάρρευση της κοινωνίας είναι σε µεγάλο βαθµό αποτελέσµατα της εµµονής των ατόµων στα δικαιώµατά τους και της άρνησής τους να αποδεχτούν αµοιβαία καθήκοντα και ηθικές ευθύνες. Πρόθυµοι να µεταφράσουν την ιδέα της κοινότητας σε µια εφικτή σοσιαλιστική πολιτική οικονοµία, οι σοσιαλδηµοκράτες έλκονται ιδιαίτερα από την ιδέα του «συµµετοχικού καπιταλισµού», όπως αυτή αναπτύσσεται στα έργα του Oυίλ Xάτον (Will Hutton, 1995) και άλλων. Ο συµµετοχικός καπιταλισµός (stakeholder capitalism) διαφέρει από τον «µετοχικό» καπιταλισµό (shareholder capitalism), τον οποίο αγαπούν οι οπαδοί της ελεύθερης αγοράς της Νέας ∆εξιάς, επειδή αναγνωρίζει ότι ο δυναµισµός του καπιταλισµού µπορεί να χαλιναγωγηθεί προς όφελος του κοινού αγαθού µόνον αν όλες οι κοινωνικές οµάδες – οι εργάτες και οι καταναλωτές όσο και οι διευθυντές και οι µέτοχοι – έχουν ένα διακύβευµα, δηλαδή, κάτι να κερδίσουν ή να χάσουν, στην οικονοµία. Παραµένει ζητούµενο, ωστόσο, αν ο κοινοτισµός µπορεί όντως να συγκροτήσει ένα γνήσια σοσιαλιστικό πρόγραµµα. Ορισµένα προβλήµατα, για παράδειγµα, προκύπτουν από το γεγονός ότι ο κοινοτισµός αµβλύνει την αιχµή της σοσιαλιστικής θεωρίας. Αυτό φαίνεται στην τάση της κοινότητας να υπογραµµίζει τους δεσµούς που συνέχουν όλα τα µέλη της κοινωνίας και έτσι να αγνοεί ή να αποκρύπτει τις ταξικές διαφορές και τις οικονοµικές ανισότητες. Οι κοινοτιστές δείχνουν µεγαλύτερο ενθουσιασµό όταν υιοθετούν τη γλώσσα του καθήκοντος και της ηθικής ευθύνης, παρά όταν µιλάνε µε όρους κοινωνικής δικαιοσύνης και ανακατανοµής του πλούτου. Έχουν δώσει έµφαση στις πολιτισµικές µάλλον παρά στις οικονοµικές λύσεις που


229

Κοινοτισµός Ο κοινοτισµός είναι η πεποίθηση ότι ο εαυτός, ή το «πρόσωπο» των ανθρώπων, συγκροτείται µέσα από την κοινότητα, υπό την έννοια ότι τα άτοµα διαµορφώνονται από τις κοινότητες στις οποίες ανήκουν και εποµένως οφείλουν να τις σέβονται και να ενδιαφέρονται για αυτές – δεν είναι «ανερµάτιστοι εαυτοί». Μολονότι ο κοινοτισµός διαφωνεί σαφώς µε τον φιλελεύθερο ατοµικισµό, ωστόσο παρουσιάζει µια ποικιλία πολιτικών µορφών. Ο αριστερός κοινοτισµός (για παράδειγµα, ο αναρχισµός) διατείνεται ότι η κοινότητα απαιτεί απεριόριστη ελευθερία και κοινωνική ισότητα. Ο κεντρώος κοινοτισµός (για παράδειγµα, η σοσιαλδηµοκρατία και ο πατερναλισµός των τόρυ) δέχεται ότι η κοινότητα θεµελιώνεται στην αναγνώριση αµοιβαίων δικαιωµάτων και ευθυνών. Ο δεξιός κοινοτισµός, τέλος, για παράδειγµα, η Νέα ∆εξιά, πιστεύει ότι η κοινότητα απαιτεί σεβασµό στην εξουσία και στις καθιερωµένες αξίες.

προτείνονται για το πρόβληµα της κοινωνικής κατάρρευσης, έχοντας στην ουσία αντικαταστήσει την κοινωνική µηχανική µε την πολιτισµική µηχανική. Από αυτήν τη σκοπιά, θα µπορούσε να λεχθεί ότι ο κοινοτισµός έχει εγγενώς συντηρητικές συνεπαγωγές, καθώς τείνει να συνδέεται µε τις προσπάθειες ενδυνάµωσης των σηµερινών θεσµών, όπως είναι η οικογένεια, παρά µε την επίπονη οικοδόµηση µιας νέας κοινωνίας. Στη Βρετανία, για παράδειγµα, όπου ο «νέος» αναθεωρητισµός έχει ίσως λάβει την πιο αναπτυγµένη του µορφή, ο Tόνυ Μπλαιρ και οι «Νέοι Εργατικοί» προωθούν την ιδέα του «σοσιαλισµού του ενιαίου έθνους», που βασίζεται στην εξισορρόπηση οικονοµικής αποδοτικότητας και ηθικής ευθύνης. Ωστόσο, και ασχέτως των ιδεολογικών τους συνεπειών, παραµένει αµφίβολο αν ιδέες όπως η κοινότητα, η συµµετοχή και η ηθική ευθύνη έχουν αρκετά ουσιαστικό περιεχόµενο ώστε να συγκροτήσουν από µόνες τους ένα πολιτικό πρόγραµµα. Αν όχι, τότε είναι σαφές ότι η αναζήτηση νέων λύσεων µετά την απόρριψη της κεϋνσιανής σοσιαλδηµοκρατίας θα συνεχιστεί. Ο σοσιαλισµός τον εικοστό πρώτο αιώνα Μερικοί θα θεωρούσαν µια συζήτηση για τον σοσιαλισµό κατά τον εικοστό πρώτο αιώνα περιττή. Ο σοσιαλισµός έχει πεθάνει και οι νεκρολογίες του έχουν κιόλας γραφεί. Τα στοιχεία που συνηγορούν υπέρ αυτής της άποψης µας είναι εντελώς οικεία. Οι επαναστάσεις του 1989-1991 στην Ανατολική Ευρώπη αποµάκρυναν τα τελευταία υπολείµµατα του «υπαρκτού σοσιαλισµού», ενώ εκεί όπου επιβιώνουν κατ’ όνοµα σοσιαλιστικά καθεστώτα,

230


όπως στην Κίνα, αυτό συµβαίνει µόνον εξαιτίας της προθυµίας των κοµµουνιστικών κοµµάτων να εισαγάγουν µεταρρυθµίσεις υπέρ της οικονοµίας της αγοράς. Αλλού, τα κοινοβουλευτικά σοσιαλιστικά κόµµατα έχουν εγκαταλείψει τις παραδοσιακές αρχές, καθώς προσπαθούν να διατηρήσουν την εκλογική τους φερεγγυότητα επιδεικνύοντας αυξανόµενη συµπάθεια προς τον οικονοµικό φιλελευθερισµό. Η µόνη σοβαρή συζήτηση είναι αυτή που έχει γίνει σχετικά µε τις αιτίες του θανάτου του σοσιαλισµού. Οι θεωρητικοί του τέλους της ιστορίας, όπως ο Φουκουγιάµα (Francis Fukuyama, 1989) τον έχουν αποδώσει στα εγγενή µειονεκτήµατα όλων των σοσιαλιστικών προτύπων και στην καταφανή υπεροχή του φιλελεύθερου καπιταλισµού. Άλλοι έχουν υπογραµµίσει την τάση της παγκοσµιοποιηµένης οικονοµίας να παρασύρει ακαταµάχητα όλα τα έθνη στο διεθνές καπιταλιστικό σύστηµα. Άλλοι ακόµη έχουν τονίσει τις κοινωνικές αλλαγές που συρρικνώνουν την πολιτική βάση όχι µόνον του σοσιαλισµού, αλλά και κάθε άλλου κινήµατος για το µετασχηµατισµό του συστήµατος, µεταµορφώνοντας τις εργαζόµενες µάζες σε µια αποµονωµένη και διασπασµένη υποτελή τάξη. Όποια και αν είναι η εξήγηση, ο σηµερινός κόσµος έχει µετατοπιστεί δραµατικά και µόνιµα προς τα δεξιά, αφήνοντας τον σοσιαλισµό σ’ αυτό που ο Τρότσκι αποκάλεσε κάποτε, σε πολύ διαφορετικές περιστάσεις, «σκουπιδοτενεκέ της ιστορίας». Ωστόσο, οι σοσιαλιστές που έχουν µια ευρύτερη ιστορική αίσθηση δεν υποκύπτουν σ’ αυτή την αποθαρρυντική κριτική. Όπως ακριβώς οι προβλέψεις στα τέλη του δέκατου ένατου αιώνα σχετικά µε την αναπόφευκτη νίκη του σοσιαλισµού αποδείχτηκαν κενές περιεχοµένου, έτσι και οι διακηρύξεις για τον θάνατο του σοσιαλισµού στα τέλη του εικοστού αιώνα είναι πιθανότατα αστήριχτες. Πράγµατι, ακόµη και ως τη δεκαετία του 1960 ο φιλελευθερισµός της ελεύθερης αγοράς θεωρούνταν χρεοκοπηµένος, ενώ ο σοσιαλισµός έµοιαζε να βρίσκεται σε ακαταµάχητη επέλαση. Οι ελπίδες για την επιβίωση του σοσιαλισµού στηρίζονται σε µεγάλο βαθµό στις µόνιµες και εγγενείς ατέλειες του καπιταλιστικού συστήµατος. Με τα λόγια του Pαλφ Mίλιµπαντ, στο τελευταίο του βιβλίο Ο σοσιαλισµός µιας σκεπτικιστικής εποχής (Milliband, Socialism for a Sceptical Age, 1995), «η ιδέα ότι ο εκλιπών σοσιαλισµός αντανακλά ό,τι καλύτερο µπορούσε ποτέ να ελπίζει το ανθρώπινο είδος, δεν αποτελεί παρά µια φρικτή προσβολή προς την ανθρωπότητα». Υπό αυτή την έννοια, ο σοσιαλισµός πρόκειται να επιζήσει επειδή, αν µη τι άλλο, υπενθυµίζει ότι η ανθρώπινη ανάπτυξη µπορεί να προχωρήσει πέρα


231

από τον ατοµικισµό της αγοράς. Και ίσως η κατάρρευση των εξουσιαστικών εκδοχών του σοσιαλισµού, µε τη µορφή του ορθόδοξου κοµµουνισµού και, πιο µετριοπαθώς, της κεϋνσιανής σοσιαλδηµοκρατίας, αποτυπώνει µια νέα ευκαιρία για το σοσιαλισµό µάλλον παρά προµήνυµα του θανάτου του. Ο Mάικλ Xάρινγκτον γι’ αυτόν το λόγο, κοιτώντας προς το µέλλον, διακήρυξε ότι ο σοσιαλισµός είναι «η ελπίδα της ανθρώπινης ελευθερίας και δικαιοσύνης, στις πρωτοφανείς συνθήκες που θα αντιµετωπίσει η ανθρωπότητα τον εικοστό πρώτο αιώνα» (Michael Harrington, 1993, σ. 1). Αν πάντως ο σοσιαλισµός επιβιώσει, τότε τι λογής σοσιαλισµός θα είναι; Αυτό που φαίνεται καθαρά, είναι ότι είναι απίθανο να αντλήσει έµπνευση από τον γραφειοκρατικό αυταρχισµό της σοβιετικής εποχής. Ο µαρξισµόςλενινισµός ίσως είναι πράγµατι νεκρός, και λίγα σοσιαλιστικά δάκρυα χύθηκαν για το χαµό του. Μια από τις συνέπειες του θανάτου του θα µπορούσε να είναι η επανεξέταση της κληρονοµιάς του ίδιου του Μαρξ, αποσυνδεδεµένη τώρα από την εµπειρία του λενινισµού και του σταλινισµού. Είναι πλέον πιο πιθανό να προβληθεί η εικόνα του ανθρωπιστή σοσιαλιστή Μαρξ, παρά η πιο οικεία στον εικοστό αιώνα εικόνα του Μαρξ ως οικονοµικού αιτιοκράτη. Όσον αφορά τον κοινοβουλευτικό σοσιαλισµό, τα καθήκοντά του παραµένουν σηµαντικά. Η κεϋνσιανή σοσιαλδηµοκρατία, τουλάχιστον στη µεταπολεµική της αµφίεση, µπορεί να έχει σήµερα απορριφθεί, αλλά ακόµη δεν έχει εµφανιστεί καµιά άλλη πολιτική και εκλογική λύση στην καπιταλιστική οικονοµία της αγοράς. Το ενδιαφέρον για ιδέες όπως η κοινότητα, το καθήκον και η ηθική ευθύνη µαρτυρά ακριβώς την επιθυµία για µια «νέα σκέψη» µέσα στους κόλπους του σοσιαλισµού, αντί να αποδεικνύει την αναγέννησή του. Στο µεταξύ, η αναζήτηση ενός νέου σοσιαλιστικού παραδείγµατος συνεχίζεται. Οδηγός για Περαιτέρω µελέτη

Berki, R., Socialism (London: Dent, 1975). Eυανάγνωστη ανάλυση της σοσιαλιστικής ιδεολογίας, η οποία και τονίζει τις αντίπαλές της τάσεις. Έχει ήδη ασκήσει µεγάλη επίδραση. Harrington, Μ., Socialism Past and Future (London: Pluto Press, 1993). Μια χρωµατισµένη, παθιασµένη και οξυδερκής συζήτηση για το πού ήταν και που πηγαίνει ο σοσιαλισµός. Lane, D., The Rise and Fall of State Socialism (Oxford: Polity Press, 1997). Eµπεριστα-

232


τωµένη ανάλυση των ζητηµάτων και των δοµών της σοσιαλιστικής παράδοσης, που προέκυψαν από την επανάσταση των µπολσεβίκων του 1917. McLellan, D., The Thought of Κarl Marx, 2nd edn (London: Macmillan, 1980). Eνδελεχής και πολύ βοηθητική εισαγωγή στο έργο του Μαρξ, η οποία διανθίζεται µε επιλεγµένα κείµενα. Sassoon, D., One Hundred Years of Socialism (London: Fontana, 1997). Λεπτοµερής και πολύ καλογραµµένη αφήγηση και των ιδεών και κινηµάτων του σοσιαλισµού. Wright, A., Socialisms: Theories and Practices (Oxford and New York: Oxford University Press, 1987). Καλή, σύντοµη και βατή εισαγωγή στα βασικά ζητήµατα του σοσιαλισµού. υπογραµµίζει τις διάφορες αιτίες διαφωνιών µέσα στους κόλπους της σοσιαλιστικής οικογένειας.

Ο εθνικισµός

233

5 O ΕΘΝΙΚΙΣΜΟΣ Oι καταβολές και η ανάπτυξη του εθνικισµού Για την αγάπη της πατρίδας – Τα κεντρικά µοτίβα του εθνικισµού Εθνικισµός και πολιτική Πέρα από τον εθνικισµό Ο εθνικισµός τον εικοστό πρώτο αιώνα

234


Oι καταβολές και η ανάπτυξη του εθνικισµού Ο όρος natio («έθνος») χρησιµοποιείται από τον δέκατο τρίτο αιώνα και προέρχεται από το λατινικό ρήµα nascere, που σηµαίνει γεννιέµαι. Tο ουσιαστικό natio αναφερόταν σε µια οµάδα ανθρώπων που είχαν κοινό τόπο γέννησης ή κοινή καταγωγή. Στην αρχική του χρήση λοιπόν ο όρος έθνος σήµαινε µια ορισµένη γενιά ανθρώπων ή φυλετική οµάδα, αλλά δεν είχε πολιτική σηµασία. Πολιτικές συνδηλώσεις απέκτησε τον δέκατο όγδοο αιώνα, όταν ορισµένα άτοµα και οµάδες άρχισαν να αυτοχαρακτηρίζονται «εθνικιστές». Ο όρος «εθνικισµός» πρωτοχρησιµοποιείται γραπτά το 1789, από τον γάλλο αντιγιακωβίνο ιερέα Ωγκυστέν Μπαρυέλ (Augustin Barruel). Ως τα µέσα του δέκατου ένατου αιώνα ο εθνικισµός αναγνωρίστηκε ευρέως ως πολιτικό δόγµα ή κίνηµα· για παράδειγµα, ως ένα βασικό συστατικό των επαναστάσεων που σάρωσαν την Ευρώπη το 1848. Έκτοτε από πολλές απόψεις ο εθνικισµός εξελίχθηκε σε ένα εξαιρετικά επιτυχηµένο και ισχυρό πολιτικό δόγµα, που συντελεί στη διαµόρφωση και την αναµόρφωση της ιστορίας σε πολλά µέρη του κόσµου για παραπάνω από διακόσια χρόνια. Η ιδέα του εθνικισµού γεννήθηκε κατά τη διάρκεια της Γαλλικής Επανάστασης. Παλαιότερα οι χώρες θεωρούνταν «ρηγάτα», «πριγκιπάτα» ή «βασίλεια». Οι κάτοικοι µιας χώρας ήταν «υπήκοοι» του αυθέντη της, ενώ η πολιτική τους ταυτότητα καθοριζόταν κυρίως από τους δεσµούς πίστης που τους έδεναν µε τον κυβερνήτη ή την άρχουσα δυναστεία, και όχι από κανένα αίσθηµα εθνικής ταυτότητας ή πατριωτισµού (βλ. παρακάτω, στο ίδιο κεφάλαιο). Εντούτοις οι επαναστάτες στη Γαλλία του 1789, που ξεσηκώθηκαν ενάντια στον Λουδοβίκο IΣT’, εξεγέρθηκαν στο όνοµα του λαού, τον οποίο θεωρούσαν ως το «γαλλικό έθνος». Οι ιδέες τους είχαν επηρεαστεί από τα γραπτά του Ζαν Ζακ Ρουσώ (βλ. παρακάτω, στο ίδιο κεφάλαιο) και από το καινούριο δόγµα περί λαϊκής αυτο-διακυβέρνησης. Συνεπώς ο εθνικισµός ήταν τότε ένα επαναστατικό και δηµοκρατικό δόγµα, που απηχούσε την άποψη ότι οι έως τότε «υπήκοοι του στέµµατος» θα έπρεπε να γίνουν «πολίτες της Γαλλίας». Το ίδιο το έθνος θα έπρεπε να είναι κυρίαρχο του εαυτού του. Τέτοιες ιδέες όµως δεν ανήκαν αποκλειστικά και µόνο στους γάλλους. Κατά την διάρκεια των Επαναστατικών και των Ναπολεόντειων Πολέµων, από το 1792 ως το 1813, η Γαλλία εισέβαλε στο µεγαλύτερο µέρος της ευρωπαϊκής ηπείρου, προκαλώντας µεγάλη δυσφορία εναντίον της όσο και επιθυµία των άλλων λαών για ανεξαρτησία. Στην Ιταλία και τη Γερµανία, που ήταν από παλιά κατακερµατισµένες σε πολυάριθµα κρατίδια, η εµπειρία της


235

κατάκτησης βοήθησε να σφυρηλατηθεί για πρώτη φορά η συνείδηση της εθνικής ενότητας, που εκφράστηκε στην καινούρια γλώσσα του εθνικισµού, η οποία τους είχε κληροδοτηθεί από τη Γαλλία. Mάλιστα οι εθνικιστικές ιδέες διαδόθηκαν στις αρχές του δέκατου όγδοου αιώνα και στη Λατινική Αµερική, όπου ο Σιµόν Μπολίβαρ, ο «Eλευθερωτής», ηγήθηκε επαναστάσεων εναντίον της ισπανικής κυριαρχίας στην περιοχή που ονοµαζόταν τότε Νέα Γρενάδα και όπου σήµερα βρίσκονται η Κολοµβία, η Βενεζουέλα, και ο Iσηµερινός, καθώς και στη Βολιβία και το Περού. Το ανερχόµενο κύµα του εθνικισµού άλλαξε ριζικά τον χάρτη της Ευρώπης τον δέκατο ένατο αιώνα, καθώς οι απολυταρχικές και πολυεθνοτικές αυτοκρατορίες των Oθωµανών, της Αυστρίας και της Ρωσίας άρχισαν να καταρρέουν υπό την πίεση των φιλελεύθερων και εθνικιστών. Το 1848 ξέσπασαν εθνικιστικές εξεγέρσεις στα ιταλικά κρατίδια, καθώς και ανάµεσα στους τσέχους και τους oύγγρους, όπως και στη Γερµανία, όπου η επιθυµία για εθνική ενότητα αποτυπώθηκε στη δηµιουργία του βραχύβιου Kοινοβουλίου της Φραγκφούρτης. Ο δέκατος ένατος αιώνας αποτέλεσε µια περίοδο δηµιουργίας εθνών. Η Ιταλία, την οποία άλλοτε ο αυστριακός Πρωθυπουργός Μέττερνιχ απέρριπτε σαν µια «απλή γεωγραφική έκφραση», έγινε ενιαίο κράτος το 1861 και η διαδικασία της ενοποίησής της ολοκληρώθηκε µε την κατάκτηση της Ρώµης το 1870. Η Γερµανία, που αποτελούσε παλαιότερα ένα συνονθύλευµα τριάντα εννέα κρατών και κρατιδίων, ενοποιήθηκε το 1871, µετά από τον Γαλλοπρωσικό Πόλεµο. Mολαταύτα θα ήταν λάθος να υποθέσουµε ότι εκείνη την περίοδο ο εθνικισµός υπήρξε κανένα ασυγκράτητο ή γνήσια λαϊκό κίνηµα. Ο ενθουσιασµός για αυτή την ιδεολογία περιορίστηκε κατά κύριο λόγο στις ανερχόµενες µεσαίες τάξεις, οι οποίες έλκονταν από τις ιδέες της εθνικής ενότητας και της συνταγµατικής διακυβέρνησης. Παρ’ όλο που τα µεσοαστικά εθνικιστικά κινήµατα κράτησαν ζωντανό το όνειρο της εθνικής ενότητας ή ανεξαρτησίας, σε καµιά χώρα δεν ήταν επαρκώς ισχυρά για να επιτύχουν από µόνα τους την οικοδόµηση του έθνους. Όπου πραγµατοποιήθηκαν οι εθνικιστικοί στόχοι, όπως συνέβη στην Ιταλία και τη Γερµανία, αυτό οφειλόταν στο ότι ο εθνικισµός συνέκλινε µε τις φιλοδοξίες των ανερχόµενων κρατών, όπως του Πεδεµοντίου και της Πρωσίας. Η ενοποίηση της Γερµανίας, για παράδειγµα, χρωστούσε περισσότερα στον πρωσικό στρατό, που νίκησε την Αυστρία το 1866 και τη Γαλλία το 1870-1, παρά στο φιλελεύθερο εθνικιστικό κίνηµα.

236


Εντούτοις, ως το τέλος του δέκατου ένατου αιώνα ο εθνικισµός είχε καταστεί πραγµατικά ένα λαϊκό κίνηµα, καθώς εξαπλώθηκαν παντού τα εθνικά εµβλήµατα, οι εθνικοί ύµνοι, τα πατριωτικά ποιήµατα και λογοτεχνήµατα, οι δηµόσιες τελετές και οι εθνικές αργίες. Ο εθνικισµός έγινε η γλώσσα της πολιτικής των µαζών, που είχε στο µεταξύ καταστεί δυνατή χάρη στην ανάπτυξη της πρωτοβάθµιας εκπαίδευσης, του µαζικού αλφαβητισµού και των λαϊκών εφηµερίδων. Στο µεταξύ άλλαξε και ο χαρακτήρας του. Παλαιότερα ήταν συνδεδεµένος µε φιλελεύθερα και προοδευτικά κινήµατα, αλλά βαθµιαία άρχισαν να τον οικειοποιούνται συντηρητικοί και αντιδραστικοί πολιτικοί Ο εθνικισµός κατέληξε να εκπροσωπεί την κοινωνική συνοχή, την ευταξία και τη σταθερότητα, ιδιαίτερα απέναντι στην εντεινόµενη πρόκληση του σοσιαλισµού, η οποία ενσάρκωνε τις ιδέες της κοινωνικής επανάστασης και της διεθνούς αλληλεγγύης της εργατικής τάξης. Ο εθνικισµός αποζητούσε την ενσωµάτωση της ολοένα και πιο ισχυρής εργατικής τάξης στο έθνος έτσι ώστε να συντηρηθεί η υπάρχουσα κοινωνική δοµή. ∆εν ήταν πλέον η προοπτική της πολιτικής ελευθερίας ή δηµοκρατίας εκείνη που αφύπνιζε τον πατριωτικό ζήλο αλλά η πανηγυρική µνηµόνευση των περασµένων εθνικών µεγαλείων και στρατιωτικών νικών. Αυτού του είδους ο εθνικισµός γινόταν ολοένα και πιο σοβινιστικός και ξενόφοβος. Κάθε έθνος επαγγελλόταν τη µοναδικότητα ή την ανωτερότητα των εθνικών αρετών του, ενώ θεωρούσε τους ανθρώπους που δεν ανήκαν σε αυτό ξένους, αναξιόπιστους ή ακόµη και απειλητικούς. Το καινούριο αυτό κλίµα του λαϊκού εθνικισµού βοήθησε να τροφοδοτηθεί η πολιτική του αποικιοκρατικού επεκτατισµού, η οποία εντάθηκε δραµατικά τις δεκαετίες του 1870 και του 1880 και µέχρι το τέλος του αιώνα είχε θέσει την πλειονότητα του παγκόσµιου πληθυσµού υπό την ευρωπαϊκή κυριαρχία. Σηµαντική ήταν η συµβολή του και στην ανάπτυξη της καχυποψίας και αντιπαλότητας µεταξύ των ευρωπαϊκών κρατών, που οδήγησε στον Παγκόσµιο Πόλεµο του 1914. Με το τέλος του Πρώτου Παγκόσµιου πολέµου ολοκληρώθηκε η διαδικασία οικοδόµησης των εθνών στην κεντρική και την ανατολική Ευρώπη. Στη ∆ιάσκεψη Ειρήνης των Παρισίων, ο αµερικανός Πρόεδρος Oύντροου Ουίλσον υποστήριξε την αρχή του «εθνικού αυτοκαθορισµού». Η γερµανική, η αυστροουγγρική και η ρωσική αυτοκρατορία διαλύθηκαν και από τα εδάφη τους δηµιουργήθηκαν οκτώ νέα κράτη, συµπεριλαµβανοµένων της Φιλανδίας, της Ουγγαρίας, της Τσεχοσλοβακίας, της Πολωνίας και της Γιουγκοσλαβίας. Οι καινούριες αυτές χώρες σχεδιάστηκαν για να γίνουν


237

εθνικά κράτη, που θα προσαρµόζονταν στη γεωγραφία των υπαρχόντων εθνικών ή εθνοτικών οµάδων. Εντούτοις ο Πρώτος Παγκόσµιος Πόλεµος δεν κατόρθωσε να επιλύσει τις σοβαρές εθνικές εντάσεις που είχαν προκαλέσει από την αρχή αυτές τις διαµάχες. Πράγµατι, τα βιώµατα της ήττας και της απογοήτευσης από τους όρους των συνθηκών ειρήνης κληροδότησαν σε πολλές χώρες µια αίσθηση ανεκπλήρωτων φιλοδοξιών και πίκρας. Αυτό έγινε φανερό κυρίως στη Γερµανία, την Ιταλία και την Ιαπωνία, όπου ανάµεσα στους δύο παγκόσµιους πολέµους ήρθαν στην εξουσία φασιστικά ή αυταρχικά κινήµατα, που υπόσχονταν την αποκατάσταση της εθνικής υπερηφάνειας µε την εδαφική εξάπλωση και την οικοδόµηση αυτοκρατοριών. Συνεπώς ο εθνικισµός συνέβαλε καίρια στην έκρηξη των πολέµων το 1914 και το 1939. Στη διάρκεια του εικοστού αιώνα το δόγµα του εθνικισµού, το οποίο είχε γεννηθεί στην Ευρώπη, διαδόθηκε σε ολόκληρη την υδρόγειο καθώς οι λαοί της Ασίας και της Αφρικής άρχισαν να εξεγείρονται ενάντια στον αποικιοκρατικό ζυγό. Η αποικιοκρατία περιλάµβανε όχι µόνο την εγκαθίδρυση του πολιτικού ελέγχου και της οικονοµικής κυριαρχίας των δυτικών χωρών, αλλά και την εισαγωγή στις άλλες χώρες των δυτικών ιδεών, συµπεριλαµβανοµένου του εθνικισµού· ιδεών, οι οποίες δεν άργησαν να χρησιµοποιηθούν εναντίον των ίδιων των αποικιοκρατών. Eθνικιστικές εξεγέρσεις σηµειώθηκαν στην Αίγυπτο το 1919 και γρήγορα εξαπλώθηκαν σε ολόκληρη τη Μέση Ανατολή. Αλλά και ο Αγγλοαφγανικός Πόλεµος ξέσπασε το ίδιο έτος, ενώ άλλες εξεγέρσεις ξέσπασαν στην Ινδία, τις ολλανδικές Ανατολικές Ινδίες και την Ινδοκίνα. Μετά το 1945 ο χάρτης της Αφρικής και της Ασίας ξανασχεδιάστηκε από την αρχή, καθώς η βρετανική, η γαλλική, η ολλανδική και η πορτογαλική αυτοκρατορία διαλύθηκαν από εθνικιστικά κινήµατα πού κατόρθωσαν να διαπραγµατευτούν την ανεξαρτησία των χωρών τους είτε να επικρατήσουν στους εθνικοαπελευθερωτικούς πολέµους. Tο κίνηµα της αντιαποικιοκρατίας δεν περιλάµβανε απλώς τη διάδοση στις αναπτυσσόµενες χώρες ενός εθνικισµού στα πρότυπα της ∆ύσης, αλλά γέννησε µε τη σειρά του και άλλες µορφές εθνικισµού. Ο εθνικισµός στις αναπτυσσόµενες χώρες αγκάλιασε ένα ευρύ φάσµα κινηµάτων. Στην Κίνα, το Βιετνάµ και σε µερικά µέρη της Αφρικής συγχωνεύτηκε µε τον µαρξισµό και η «εθνική απελευθέρωση» δεν θεωρήθηκε ένας απλός πολιτικός στόχος, αλλά µέρος µιας κοινωνικής επανάστασης. Σε άλλες χώρες ο εθνικισµός των αναπτυσσόµενων χωρών έγινε αντιδυτικός, απορρίπτοντας τόσο τη

238


φιλελεύθερη δηµοκρατική όσο και τη σοσιαλιστική αντίληψη περί εθνικότητας. Το σηµαντικότερο µέσο έκφρασης τέτοιων ιδεών υπήρξε η θρησκευτική πίστη και συγκεκριµένα ο ισλαµισµός. Η άνοδος του ισλαµισµού ως ιδιαίτερου πολιτικού δόγµατος µεταµόρφωσε τη ζωή των ανθρώπων στη Μέση Ανατολή και τη Βόρεια Αφρική, ιδίως µετά την Ιρανική Επανάσταση το 1979. Από κάποιες απόψεις το ισλάµ σήµερα εκπροσωπεί την πιο σηµαντική πρόκληση ενάντια στην παγκόσµια κυριαρχία της δυτικής φιλελεύθερης δηµοκρατίας. Εντούτοις συχνά εκφράζεται η άποψη ότι ο εθνικισµός αποτελεί πλέον παρελθόν και συνιστά απλώς έναν αναχρονισµό, καθώς είχε θέση µόνο στη συγκρότηση των διαφόρων εθνών τον δέκατο ένατο αιώνα ή στους αντιαποικιοκρατικούς αγώνες της περιόδου µετά τον ∆εύτερο Παγκόσµιο Πόλεµο. Η θέση αυτή εξετάζεται αναλυτικότερα στο τελευταίο τµήµα τούτου του κεφαλαίου. Παρ’ όλα αυτά ορισµένα στοιχεία δείχνουν όχι µόνο την επιβίωση του εθνικισµού, αλλά και την αναζωπύρωσή του. Aπό τη δεκαετία του 1960 κάποια φαινοµενικά σταθερά εθνικά κράτη πλήττονται ολοένα και πιο συχνά από τις εθνικιστικές εντάσεις. Στη Βρετανία, ο εθνικισµός των σκοτσέζων, των ουαλών καθώς και των αντίπαλων ιρλανδικών µερίδων αποτελούν πάγιο στοιχείο του πολιτικού βίου. Aποσχιστικά κινήµατα αναπτύχθηκαν επίσης σε περιοχές όπως των βάσκων στη νότια Iσπανία και των γαλλόφωνων στην καναδική επαρχία του Κεµπέκ. Επιπλέον σε πολλές από τις πιο µακρόχρονες κρίσεις στον κόσµο παίζει ρόλο ο εθνικισµός, όπως για παράδειγµα στην αραβοϊσραηλινή σύγκρουση, στον εµφύλιο πόλεµο της Eρυθραίας και στη διαµάχη ανάµεσα στις κοινότητες των ταµίλ και των άλλων οµάδων στην Kεϋλάνη (Σρι Λάνκα) και την Ινδία. Τέλος, η µεταµόρφωση της ανατολικής Ευρώπης το 1989-1991 οδήγησε στην επανεµφάνιση του εθνικισµού σε ολόκληρη την περιοχή. Η Σοβιετική Ένωση αποδυναµώθηκε σηµαντικά από τους αναδυόµενους εθνικισµούς των λαών πέραν της Ρωσίας, ενώ η κατάρρευση του κοµµουνιστικού καθεστώτος ξανάφερε στην επιφάνεια τις παλιές διαµάχες σε ολόκληρη την Ανατολική Ευρώπη. Η Τσεχοσλοβακία έπαψε να υπάρχει το 1992, οπότε δηµιουργήθηκαν οι χωριστές δηµοκρατίες της Τσεχίας και της Σλοβακίας, ενώ η Γιουγκοσλαβία διαµελίστηκε από τις ολοένα και πιο έντονες εθνικιστικές διαµάχες που είχαν αποτέλεσµα τον αληθινό πόλεµο ανάµεσα στη Σερβία και την Κροατία το 1991 όσο και τον τετραετή εµφύλιο πόλεµο στη Βοσνία από το 1992 µέχρι το 1996. Η επανένωση της Γερµανίας επίσης ξύπνησε σε


239

αυτή τη χώρα τις εθνικιστικές βλέψεις που είχαν καταπνιγεί από πολύ καιρό και µε τη σειρά της προκάλεσε εθνικιστικούς φόβους σε γειτονικά κράτη. Για την αγάπη της πατρίδας – Τα κεντρικά µοτίβα του εθνικισµού Η αντιµετώπιση του εθνικισµού σαν αυτός να αποτελεί µια αυτοδύναµη ιδεολογία µάς οδηγεί αναπόφευκτα σε τρία τουλάχιστον προβλήµατα. Το πρώτο είναι ότι µερικές φορές ο εθνικισµός θεωρείται µάλλον ένα απλό πολιτικό δόγµα παρά µια πλήρως αναπτυγµένη ιδεολογία. Ενώ, για παράδειγµα, ο φιλελευθερισµός, ο συντηρητισµός και ο σοσιαλισµός αποτελούν πολύπλοκα σύνολα αλληλένδετων ιδεών και αξιών, απεναντίας ο εθνικισµός, σύµφωνα µε αυτή την επιχειρηµατολογία, αποτελεί κατά βάθος την απλή πεποίθηση ότι το έθνος δεν είναι παρά η φυσική και κατάλληλη µονάδα διακυβέρνησης των ανθρώπων. Το µειονέκτηµα τούτης της άποψης είναι ότι επικεντρώνεται µόνο στο φαινόµενο που µπορεί να θεωρηθεί ο «κλασικός πολιτικός εθνικισµός» και αγνοεί πολλές άλλες, και από κάποιες απόψεις όχι λιγότερο σηµαντικές, εκδηλώσεις του εθνικισµού, όπως είναι ο πολιτισµικός εθνικισµός και ο εθνοτικός εθνικισµός. Το κεντρικό χαρακτηριστικό του εθνικισµού συνεπώς δεν είναι η στενή του σχέση µε την εθνική αυτοδιακυβέρνηση και το εθνικό κράτος, αλλά η ευρύτερη σύνδεσή του µε κινήµατα και ιδέες που µε τον έναν ή τον άλλο τρόπο αποδίδουν βασική σηµασία στο έθνος. Το δεύτερο πρόβληµα είναι ότι ο εθνικισµός παριστάνεται µερικές φορές σαν να ήταν ένα ουσιωδώς ψυχολογικό φαινόµενο –συνήθως σαν να σηµαίνει την πίστη στο δικό µας έθνος ή την αντιπάθεια για άλλα έθνη– και όχι ένα θεωρητικό κατασκεύασµα. Αναµφισβήτητα ένα από τα βασικά στοιχεία του εθνικισµού είναι η συγκινησιακή ή συναισθηµατική του έλξη, αλλά όταν διακρίνουµε µόνον αυτό το στοιχείο του, τότε τον συγχέουµε µε τον πατριωτισµό. Τρίτον, ο εθνικισµός έχει σχιζοφρενικό πολιτικό χαρακτήρα. Kατά καιρούς υπήρξε προοδευτικός ή αντιδραστικός, δηµοκρατικός ή αυταρχικός, ορθολογικός ή αντιορθολογικός, δεξιός ή αριστερός. Συνδέθηκε µε όλες σχεδόν τις σηµαντικές πολιτικές παραδόσεις. Oι φιλελεύθεροι, οι συντηρητικοί, οι σοσιαλιστές, οι φασίστες και ακόµη και οι κοµµουνιστές υπήρξαν, ο καθένας µε τον τρόπο του, θύµατα της γοητείας του εθνικισµού και µόνο, ίσως, ο αναρχισµός, µέσα από τη δική του απόλυτη απόρριψη του κράτους, βρίσκεται σε πλήρη αντίθεση µε την ιδεολογία του έθνους. Εντούτοις, και παρ’ όλο που τα εθνικιστικά δόγµατα χρησιµοποιήθηκαν από ένα εκπλη-

240


κτικά ευρύ φάσµα πολιτικών κινηµάτων και µερικές φορές συνδέθηκαν µε διαµετρικά αντίθετους πολιτικούς στόχους, µπορούµε να διακρίνουµε έναν σκληρό πυρήνα των εθνικιστικών ιδεών και θεωριών. Oι πιο σηµαντικές από αυτές τις ιδέες είναι οι εξής: • Το έθνος • Η οργανική κοινότητα • Ο εθνικός αυτοκαθορισµός • Η πολιτική της ταυτότητας Το έθνος Στην καθηµερινή µας γλώσσα ορισµένες λέξεις όπως το έθνος, το κράτος, η χώρα ή ακόµη και η ράτσα συχνά συγχέονται ή χρησιµοποιούνται σαν να ήταν ταυτόσηµες. O τίτλος Οργανισµός Ηνωµένων Εθνών, για παράδειγµα, χρησιµοποιείται µε ολοφάνερα λάθος τρόπο: ο OHE είναι ένας οργανισµός κρατών κι όχι εθνικών πληθυσµών. Άλλο παράδειγµα: αποτελεί κοινό τόπο στη διεθνή πολιτική να µιλάµε για τους αµερικανούς, τους κινέζους, τους ρώσους και ούτω καθεξής, όταν στην πραγµατικότητα εννοούµε απλώς κάποιες πράξεις των κυβερνήσεων αυτών των λαών ή κρατών. Στην περίπτωση της Βρετανίας, πάλι, υπάρχει σύγχυση σχετικά µε το αν αυτό θα πρέπει να θεωρείται ως ενιαίο εθνικό κράτος ή ως ένα κράτος που περιλαµβάνει τέσσερα χωριστά έθνη: τουςάγγλους, τους ουαλούς, τους σκοτσέζους, και τους βορειοϊρλανδούς. Οι αραβικοί λαοί της Βόρειας Αφρικής και της Μέσης Ανατολής µας θέτουν παρόµοια προβλήµατα. Για παράδειγµα, θα πρέπει άραγε η Αίγυπτος, η Λιβύη, η Συρία και το Ιράκ να λογίζονται ως ανεξάρτητα έθνη ή απλώς ως µέρη ενός µοναδικού και ενιαίου αραβικού έθνους, το οποίο βασίζεται στην κοινή γλώσσα, δηλαδή τα αραβικά, την κοινή θρησκεία, δηλαδή το ισλάµ, και την καταγωγή του από το κοινό παρελθόν των βεδουίνικων φυλών; Πολλές από τις αντιφάσεις που συνοδεύουν το φαινόµενο του εθνικισµού µπορούν να ανιχνευθούν στις αντίπαλες απόψεις σχετικά µε το τι συνιστά ένα έθνος. Σε πρώτο επίπεδο τα έθνη αποτελούν πολιτισµικές οντότητες, οµάδες ανθρώπων που συνδέονται µεταξύ τους µε κοινές αξίες και παραδόσεις, συγκεκριµένα µε κάποια κοινή γλώσσα, θρησκεία και ιστορία, και συνήθως καταλαµβάνουν την ίδια γεωγραφική περιοχή. Από αυτή την άποψη, το έθνος µπορεί να προσδιοριστεί από κάποιους «αντικειµενικούς» παράγοντες: οι άνθρωποι που πληρούν ένα καθορισµένο σύνολο πολιτισµικών κριτηρίων


241

µπορεί να ειπωθεί ότι ανήκουν σε ένα έθνος, ενώ εκείνοι που δεν το πληρούν µπορούν να ταξινοµηθούν σαν µη µέλη του έθνους ή σαν µέλη ξένων εθνών. Όταν όµως ορίζουµε το έθνος σαν αυτό να ήταν µια απλή οµάδα ανθρώπων που συνδέονται µεταξύ τους από κοινή παιδεία και παραδόσεις, προκαλούµε µερικά δυσαπάντητα ερωτήµατα. Mολονότι κάποια συγκεκριµένα πολιτισµικά χαρακτηριστικά συνήθως συνδέονται µε την εθνική ταυτότητα –κυρίως η γλώσσα, η θρησκεία, η εθνοτικότητα, η ιστορία και η παράδοση– ωστόσο δεν υπάρχει καµιά ευρετική µέθοδος ούτε κανένα αντικειµενικό κριτήριο που να µπορεί να µας καθορίσει που και πότε έχουµε ένα έθνος. Η γλώσσα συχνά θεωρείται ότι αποτελεί το πιο σαφές σύµβολο της εθνικής ταυτότητας. Kάθε γλώσσα ενσωµατώνει ορισµένες ιδιαίτερες στάσεις, αξίες και τρόπους έκφρασης που δίνουν στους ανθρώπους µια αίσθηση οικειότητας και κοινής ένταξης. Ο γερµανικός εθνικισµός, για παράδειγµα, θεµελιώθηκε παραδοσιακά στην αίσθηση της πολιτισµικής ενότητας, η οποία είχε αποτυπωθεί στην καθαρότητα και τη µακρόχρονη επιβίωση της γερµανικής γλώσσας. Τα έθνη, επίσης, υπήρξαν άκρως ευαίσθητα στις απόπειρες νόθευσης των γλωσσών τους ή και σε κάθε απειλή εναντίον τους. Για παράδειγµα, ουσιαστικά η γλώσσα είναι εκείνη που διαιρεί τους γαλλόφωνους του Κεµπέκ από τον υπόλοιπο αγγλόφωνο Καναδά, ενώ ο ουαλικός εθνικισµός συνιστά κυρίως µια απόπειρα διατήρησης ή αναβίωσης της ουαλικής γλώσσας. Aφετέρου όµως υπάρχουν κάποιοι λαοί, οι οποίοι µοιράζονται την ίδια γλώσσα χωρίς να έχουν καµιά αντίληψη επίκοινης εθνικής ταυτότητας: οι αµερικανοί, οι αυστραλοί και οι νεοζηλανδοί έχουν µητρική τους γλώσσα τα αγγλικά, αλλά σίγουρα δεν θεωρούν τους εαυτούς τους µέλη κανενός «αγγλικού έθνους». Άλλα έθνη πάλι απολαµβάνουν ουσιαστικά την εθνική ενότητα χωρίς να διαθέτουν καµία εθνική γλώσσα, όπως συµβαίνει στην περίπτωση της Ελβετίας, όπου δεν υπάρχει ελβετική γλώσσα, αλλά χρησιµοποιούνται τρεις εθνικές γλώσσες των γειτονικών χωρών: τα γαλλικά, τα ιταλικά και τα γερµανικά. Η θρησκεία είναι ένα ακόµη σηµαντικό συστατικό της εθνικής ταυτότητας. Η θρησκεία εκφράζει επίκοινες ηθικές αξίες και πνευµατικές πεποιθήσεις. Στη Βόρεια Ιρλανδία, για παράδειγµα, οι άνθρωποι µιλούν την ίδια γλώσσα, αλλά χωρίζονται από θρησκευτικές διαφορές: οι περισσότεροι προτεστάντες θεωρούν τους εαυτούς τους Ενωτικούς και επιθυµούν να διατηρήσουν τους δεσµούς τους µε τη Βρετανία, ενώ πολλοί από την καθολική κοινότητα υποστηρίζουν την ενωµένη Ιρλανδία. Το ισλάµ υπήρ-

242


ξε σηµαντικός παράγοντας στον σχηµατισµό εθνικής συνείδησης στο µεγαλύτερο µέρος της Βόρειας Αφρικής και της Μέσης Ανατολής. Η Ιρανική Επανάσταση του 1979 άντλησε σε µεγάλο βαθµό την έµπνευσή της από τις ζηλωτιστικές πεποιθήσεις των σιιτών µουσουλµάνων, οι οποίοι προσπαθούσαν να εξαγνίσουν το Ιράν από τη δυτική –και πιο συγκεκριµένα την αµερικανική– επιρροή. Aπό µια άλλη άποψη το ισλάµ δηµιουργεί όµως µια µεγαλύτερη ενότητα µεταξύ των πιστών απ’ ότι οποιοδήποτε εθνικό κράτος και οι µουσουλµάνοι σε πολλά µέρη του κόσµου αυτοχαρακτηρίζονται ως µέλη του ισλαµικού έθνους. Παρ’ όλα αυτά οι θρησκευτικές πεποιθήσεις δεν συµπίπτουν πάντα µε την αίσθηση της εθνότητας. Οι διαχωρισµοί ανάµεσα στους καθολικούς και τους προτεστάντες στην κυρίως Βρετανία δεν εµπνέουν αντίπαλους εθνικισµούς ούτε η αξιοσηµείωτη θρησκευτική ποικιλία που υπάρχει στις ΗΠΑ απείλησε ποτέ να διασπάσει τη χώρα σε µια αλυσίδα χωριστών εθνών. Ταυτόχρονα άλλες χώρες, όπως η Πολωνία, η Ιταλία, η Βραζιλία και οι Φιλιππίνες µοιράζονται µια κοινή καθολική πίστη, αλλά δεν αισθάνονται διόλου ότι ανήκουν σε κανένα ενιαίο «καθολικό έθνος». Εκτός από τη θρησκεία και τη γλώσσα, τα έθνη έχουν στηριχτεί στην αίσθηση της εθνοτικής ή φυλετικής τους ενότητας. Αυτό φάνηκε ιδιαίτερα καθαρά στη Γερµανία, κατά τη διάρκεια της ναζιστικής περιόδου. Ο γερµανικός όρος Völk, που σηµαίνει λαός, σηµαίνει την πολιτισµική ενότητα όσο και τους δεσµούς αίµατος µεταξύ κάποιων ανθρώπων. Η σηµασία της ράτσας τονίστηκε και αργότερα από ακροδεξιές οµάδες, όπως είναι το αγγλικό και το γαλλικό Εθνικό Μέτωπο, οι οποίες εκστρατεύουν εναντίον των «µη Λευκών» µεταναστών ή ακόµη ζητούν τον επαναπατρισµό των τελευταίων µε τη δικαιολογία ότι ο πολυφυλετισµός υποσκάπτει την εθνική ενότητα. Ο εθνικισµός όµως έχει συνήθως πολιτισµική µάλλον παρά βιολογική θεµελίωση. Αντανακλά µια εθνοτική ενότητα που µπορεί ενδεχοµένως να στηρίζεται στη ράτσα, αλλά συνήθως βασίζεται µάλλον στις επίκοινες αξίες και πολιτισµικές πεποιθήσεις. Ο εθνικισµός των µαύρων αµερικανών, για παράδειγµα, εδράζεται λιγότερο στο χρώµα απ’ ό,τι στην ξεχωριστή τους ιστορία και παιδεία. Ως εκ τούτου το κίνηµα της Μαύρης Συνείδησης (Black Consciousness) στις ΗΠΑ, τις ∆υτικές Ινδίες και σε µερικά µέρη της Ευρώπης επικεντρώθηκε στην εκ νέου ανακάλυψη των πολιτισµικών ριζών των µαύρων, που βρίσκονταν κυρίως στην εµπειρία της δουλείας και την αφρικανική κοινωνία. Η εθνοτικότητα όµως δεν αποτελεί πάντοτε τη βάση για µια εθνική ταυτότητα. Οι ΗΠΑ περηφανεύονται για την πολιτισµική τους


243

ποικιλότητα, που είναι αποτέλεσµα πολλών αιώνων µετανάστευσης από την Ευρώπη, την Ασία, την Κεντρική και τη Νότια Αµερική. Οι αµερικανοί πολίτες θεωρούν τους εαυτούς τους «πολωνοαµερικανούς», «ιάπωνοαµερικανούς», «ισπανοαµερικανούς» και ούτω καθεξής, απολαµβάνοντας πάντοτε τις θρησκείες τους, τις παραδόσεις, την κουζίνα ή ακόµη και τις γλώσσες τους, χωρίς µολαταύτα να πλήττεται η αίσθηση της εθνικής τους υπερηφάνειας, του «να είσαι αµερικανός». Τα µέλη του έθνους επίσης συµµερίζονται συνήθως µια κοινή ιστορία και παραδόσεις. Η εθνική ταυτότητα συχνά διατηρείται µε την ανάµνηση και τον εορτασµό των παλαιών ένδοξων στιγµών, της εθνικής ανεξαρτησίας, των επετείων κάποιων εθνικών ηγετών ή σηµαντικών στρατιωτικών νικών. Οι ΗΠΑ γιορτάζουν την Ηµέρα της Ανεξαρτησίας και την Ηµέρα των Ευχαριστιών, ενώ στη Γαλλία γιορτάζεται η Ηµέρα της Πτώσης της Βαστίλης και στη Βρετανία συνεχίζουν να πανηγυρίζονται οι επέτειοι της Mάχης της ∆ουγκέρκης και της λήξης του ∆εύτερου Παγκόσµιου Πολέµου. Από την άλλη πλευρά, τα εθνικιστικά συναισθήµατα µπορεί να βασίζονται περισσότερο στις µελλοντικές προσδοκίες παρά σε κάποιες κοινές µνήµες ή στο κοινό παρελθόν. Αυτό επαληθεύεται στην περίπτωση των αφοµοιωµένων µεταναστών και είναι εµφανέστερο στις ΗΠΑ, που είναι άλλωστε γνωστές ως η «χώρα των µεταναστών». Το ταξίδι του Μαιηφλάουερ και ο Πόλεµος της Ανεξαρτησίας δεν έχουν άµεση σχέση µε τους περισσότερους αµερικανούς, των οποίων οι οικογένειες έφτασαν στην Aµερική αιώνες µετά από αυτά τα γεγονότα. Συνεπώς ο αµερικανικός εθνικισµός έχει ελάχιστη σχέση µε την κοινή ιστορία ή τις παραδόσεις των αµερικανών, αλλά σφυρηλατήθηκε από την κοινή τους αφοσίωση στο σύνταγµα και τις αξίες του φιλελεύθερου καπιταλισµού, τις οποίες αντιπροσωπεύουν οι ΗΠΑ. Eποµένως είναι πολύ δύσκολο να εντοπιστεί η πολιτισµική ενότητα, την οποία δήθεν εκφράζει η εθνική ταυτότητα. H ταυτότητα αυτή αποτυπώνει µάλλον έναν κυµαινόµενο συνδυασµό πολιτισµικών παραγόντων, παρά κάποια συγκεκριµένα στοιχεία. Σε τελική ανάλυση τα έθνη µπορούν να προσδιοριστούν µόνο «υποκειµενικά», από τα ίδια τους τα µέλη και όχι από κανένα σύνολο εξωτερικών παραγόντων. Κατ’ αυτή την έννοια το έθνος είναι µια ψυχοπολιτική οντότητα, µια οµάδα ανθρώπων που θεωρούν τους εαυτούς τους µια φυσική πολιτική ενότητα και χαρακτηρίζονται από κοινούς δεσµούς πίστης και αφοσίωσης, οι οποίοι παίρνουν τη µορφή του πατριωτισµού. Οι αντικειµενικές δυσκολίες, όπως είναι η απουσία κρατικής επικράτειας, ο µι-

244


κρός πληθυσµός ή η έλλειψη οικονοµικών πόρων είναι εντελώς ασήµαντες αν µια οµάδα ανθρώπων επιµένει να αξιώνει αυτά που θεωρεί εθνικά της δικαιώµατα. Η Λετονία, για παράδειγµα, έγινε ανεξάρτητο κράτος το 1991 παρ’ όλο που ο πληθυσµός της µετά βίας έφτανε τα δυόµισι εκατοµµύρια κατοίκους (από τους οποίους µόλις οι µισοί ήταν γηγενείς λετονοί), χωρίς να έχει καµιά ενεργειακή πηγή και διαθέτοντας ελάχιστους φυσικούς πόρους. Με τον ίδιο τρόπο οι κουρδικοί λαοί της Μέσης Ανατολής απέκτησαν εθνικιστικές φιλοδοξίες µολονότι οι κούρδοι δεν είχαν ποτέ ως τότε αποκτήσει επίσηµα πολιτική ενότητα και µέχρι στιγµής ζούνε σκορπισµένοι σε πολλά µέρη της Τουρκίας, του Ιράν, του Ιράκ και της Συρίας. Το γεγονός ότι τα έθνη σχηµατίζονται µέσα από ένα συνδυασµό αντικειµενικών και υποκειµενικών παραγόντων έχει πάντως δύο σηµαντικές συνέπειες. Η πρώτη είναι ότι τονίζει σε πόσο µεγάλο βαθµό η εθνική ταυτότητα µπορεί να αµφισβητηθεί. Πολλές από τις πιο δυσεπίλυτες πολιτικές διαµάχες σε ολόκληρο τον κόσµο αποτελούν στην πραγµατικότητα διαφωνίες σχετικά µε το αν ένας συγκεκριµένος λαός πρέπει να θεωρείται έθνος ή όχι. Είναι άραγε οι ταµίλ της Σρι Λάνκα χωριστό έθνος από την πλειονότητα των κατοίκων του νησιού, των σινχαλέζων, και δικαιούνται συνεπώς να αποκτήσουν δική τους πατρίδα και κράτος; Aποτελούν οι βάσκοι στην Iσπανία ή οι κάτοικοι του Κεµπέκ στον Καναδά χωριστά έθνη, ή απλώς εθνοτικές και γλωσσικές οµάδες; Οι κάτοικοι της Βόρειας Ιρλανδίας ανήκουν στο βρετανικό έθνος ή στο ιρλανδικό έθνος, ή µήπως στην πραγµατικότητα συγκροτούν ένα χωριστό έθνος, του Ώλστερ; Η δεύτερη συνέπεια του ίδιου γεγονότος είναι ότι επέτρεψε να αναπτυχθούν διαφορετικές σηµασίες της λέξης έθνος. Ενώ όλοι οι εθνικιστές συµφωνούν ότι τα έθνη αποτελούν µείγµατα πολιτισµικών και ψυχοπολιτικών παραγόντων, διαφωνούν έντονα σχετικά µε το πώς ακριβώς ισορροπούν οι µεν µε τους δε. Από τη µια πλευρά υπάρχουν οι «αποκλειστικές» αντιλήψεις περί έθνους, που τονίζουν τη σηµασία της εθνοτικής του ενότητας και της κοινής του ιστορίας. Όταν θεωρούµε πως η εθνική ταυτότητα είναι δεδοµένη, αµετάβλητη και πραγµατικά αναλλοίωτη, αυτό σηµαίνει ότι αποδίδουµε στο έθνος µια κοινή καταγωγή και έτσι καταλύουµε τη διάκριση ανάµεσα στο έθνος και τη ράτσα. Από την άλλη πλευρά έχουµε τις «ενσωµατωτικές» αντιλήψεις περί έθνους, που τονίζουν τη σηµασία της πολιτικής συνείδησης και της πατριωτικής νοµιµοφροσύνης, δείχνοντας ότι τα έθνη µπορεί να είναι πολυφυλετικά, πολυεθνοτικά, πολυθρησκευτικά και ούτω καθεξής. ∆εν


245

Απόψεις για το... έθνος Οι φιλελεύθεροι προσυπογράφουν µια «πολιτική» άποψη για το έθνος, η οποία τονίζει την πολιτική συστράτευση των µελών του όσο και την πολιτισµική του ενότητα. Τα έθνη αποτελούν ηθικές οντότητες, µε την έννοια ότι είναι προικισµένα µε δικαιώµατα και κυρίως µε το ισότιµο δικαίωµα του αυτοπροσδιορισµού. Οι συντηρητικοί πρωταρχικά θεωρούν το έθνος µια οργανική οντότητα, τα µέλη της οποίας συνδέονται από την κοινή τους εθνοτική ταυτότητα και την κοινή τους ιστορία. Σαν πηγή της κοινωνικής συνοχής και της συλλογικής ταυτότητας, το έθνος είναι ίσως η πολιτικά σηµαντικότερη από όλες τις κοινωνικές οµάδες. Οι σοσιαλιστές τείνουν να θεωρούν το έθνος µια τεχνητή υποδιαίρεση της ανθρωπότητας, που αποσκοπεί στη συγκάλυψη της κοινωνικής αδικίας και τη στήριξη της καθεστηκυίας τάξης. Τα πολιτικά κινήµατα και οι στρατεύσεις θα πρέπει συνεπώς να µην έχουν εθνικό, αλλά διεθνή χαρακτήρα. Οι αναρχικοί γενικά υποστηρίζουν ότι το έθνος έχει µιανθεί από τη σύνδεσή του µε το κράτος και συνεπώς µε την καταπίεση. Γι’ αυτό τον λόγο, το έθνος θεωρείται απλός µύθος, που έχει σκοπό την εµπέδωση της υποταγής των πολιτών και της εξάρτησής τους από τα συµφέροντα της άρχουσας ελίτ. Οι φασίστες θεωρούν το έθνος ένα οργανικά ενιαίο κοινωνικό σύνολο, το οποίο συχνά ορίζεται από τη ράτσα και δίνει σκοπό και νόηµα στην ύπαρξη των ατόµων. Εντούτοις, τα έθνη είναι προορισµένα να παλεύουν για την επιβίωσή τους, την οποία µερικά πετυχαίνουν, ενώ κάποια άλλα εξαφανίζονται. Οι ζηλωτιστές ουσιαστικά θεωρούν τα έθνη θρησκευτικές οντότητες, κοινότητες πιστών. Παρ’ όλα αυτά τα θρησκευτικά σύνορα σπάνια συµπίπτουν µε τα συµβατικά έθνη, εξ ου και η ιδέα των υπερεθνικών θρησκευτικών κοινοτήτων, όπως είναι το «έθνος του ισλάµ».

χρειάζεται να προσθέσουµε ότι αυτές οι ετερογενείς αντιλήψεις περί έθνους υποστηρίζουν πολύ διαφορετικές µορφές εθνικισµού. H οργανική κοινότητα Mολονότι οι εθνικιστές µπορεί να διαφωνούν σχετικά µε τα χαρακτηριστικά που προσδιορίζουν το έθνος, πάντως τους ενώνει η κοινή τους πεποίθηση, ότι τα έθνη αποτελούν οργανικές κοινότητες. Η ανθρωπότητα µε άλλα λόγια είναι από τη φύση της χωρισµένη σε έναν αριθµό εθνών, καθένα από τα οποία έχει τον δικό του ιδιαίτερο χαρακτήρα και ξεχωριστή ταυτότητα. Αυτό συµβαίνει επειδή, σύµφωνα µε όσα ισχυρίζονται οι εθνικιστές, το έθνος κα-

246


τέχει µια «υπέρτερη» νοµιµότητα και µια βαθύτερη πολιτική σηµασία απ’ ότι οποιαδήποτε άλλη κοινωνική οµάδα ή συλλογικό σώµα. Πιστεύουν ότι ενώ ορισµένοι άλλοι παράγοντες, όπως είναι για παράδειγµα η τάξη, το φύλο, η θρησκεία και η γλώσσα, µπορούν να είναι σηµαντικοί σε ορισµένες κοινωνίες ή και µπορούν να αποκτήσουν προέχουσα βαρύτητα σε συγκεκριµένες συνθήκες, ωστόσο οι δεσµοί της εθνότητας είναι ουσιαστικότεροι. Οι εθνικοί δεσµοί και πεποιθήσεις απαντούν σε όλες τις κοινωνίες, αντέχουν στον χρόνο και λειτουργούν σε ένα ενστικτώδες ή ακόµη και αρχέγονο επίπεδο. Ωστόσο δίνονται ποικίλες εξηγήσεις για όλους αυτούς τους ισχυρισµούς. Στο βιβλίο του Η Εθνοτική Καταγωγή των εθνών ο Άντονυ Σµιθ τόνισε τη συνέχεια που υπάρχει ανάµεσα στα σύγχρονα έθνη και τις παλαιότερες εθνοτικές κοινότητες, τις οποίες αποκαλεί «εθνοτικές οµάδες» (Αnthony Smith, The Ethnic Origins of Nations, 1986). Σύµφωνα µε αυτή την άποψη, τα έθνη είναι ιστορικά ριζωµένα: οι ρίζες τους βρίσκονται στην επίκοινη πολιτισµική τους κληρονοµιά και την κοινή τους γλώσσα, που µπορεί να είναι πολύ αρχαιότερες από τη δηµιουργία του εθνικού κράτους ή και την επιδίωξη της εθνικής ανεξαρτησίας. Aπεναντίας ο Ερνστ Γκέλνερ τόνισε τη στενή σύνδεση του εθνικισµού µε τον εκσυγχρονισµό και ιδίως µε τη διαδικασία της εκβιοµηχάνισης. Στο έργο του Έθνη και Εθνικισµός (Ernst Gellner, Nations and Nationalism, 1983) ο ίδιος συγγραφέας υποστήριξε ότι οι παλαιότερες ή «αγροτοεγγράµµατες» κοινωνίες ήταν δοµηµένες επάνω σε ένα δίκτυο φεουδαρχικών δεσµών και πεποιθήσεων, ενώ απεναντίας οι αναδυόµενες βιοµηχανικές κοινωνίες προώθησαν την κοινωνική κινητικότητα, τον προσωπικό αγώνα και τον ανταγωνισµό κι έτσι χρειάζονταν µια καινούρια πηγή πολιτισµικής συνοχής. Αυτήν τους προσέφερε ο εθνικισµός. Σύµφωνα, πάλι, µε τη θεωρία του Γκέλνερ, µολονότι τα έθνη συσσωµατώθηκαν για να ανταποκριθούν σε συγκεκριµένες κοινωνικές συνθήκες και περιστάσεις, η εθνική κοινότητα έχει βαθιές ρίζες και πρόκειται να αντέξει στον χρόνο, αφού η επιστροφή των ανθρώπων στις παλαιότερες πεποιθήσεις και ταυτότητες είναι αδιανόητη. Η εθνική κοινότητα όµως αποτελεί ένα ιδιαίτερο είδος κοινότητας. Ως κοινωνική ή πολιτική αρχή, η έννοια της κοινότητας υποδηλώνει µια κοινωνική οµάδα που κατέχει µια ισχυρή συλλογική ταυτότητα, η οποία βασίζεται στους δεσµούς της συντροφικότητας, της πίστης και του καθήκοντος. Για παράδειγµα, ο γερµανός κοινωνιολόγος Φέρντιναντ Tαίνις (Ferdinard Tönnies, 1855-1936) διέκρινε ανάµεσα στην έννοια της Gemeinschaft, ή


247

κοινότητας, που συνήθως απαντάται στις παραδοσιακές κοινωνίες και χαρακτηρίζεται από τη φυσική στοργή και τον αµοιβαίο σεβασµό των µελών της, και την έννοια της Gesellschaft, ή εταιρικής ένωσης, την οποία έχουµε στις χαλαρότερες, τεχνητές και συµβατικές σχέσεις που συνήθως συναντάµε στις αστικές και βιοµηχανικές κοινωνίες. Για τους εθνικιστές, το έθνος σφυρηλατείται οπωσδήποτε από σχέσεις κοινοτικού τύπου. Παρ’ όλα αυτά, όπως τόνισε ο Mπένεντικτ Άντερσον (Benedict Anderson, 1983), τα έθνη δεν αποτελούν παρά µόνο «νοερές κοινότητες». Ο Άντερσον αντέτεινε ότι τα έθνη υπάρχουν µάλλον σαν νοερές εικόνες παρά σαν γνήσιες κοινότητες, οι οποίες απαιτούν, προκειµένου να διατηρηθεί η έννοια της επίκοινης ταυτότητας, έναν ορισµένο βαθµό άµεσης και προσωπικής αλληλόδρασης µεταξύ των µελών τους. Μέσα στα ίδια τα έθνη, τα άτοµα πάντοτε συναντούν µόνο µια απειροελάχιστη αναλογία των άλλων ανθρώπων, µε τους οποίους υποτίθεται ότι µοιράζονται την ίδια εθνική ταυτότητα. Εάν τα έθνη όντως υφίστανται, τότε υπάρχουν µόνο σαν πλάσµατα της φαντασίας µας, που τα κατασκευάζουν η εκπαίδευση, τα µέσα επικοινωνίας και η διαδικασία του πολιτικού µας εγκοινωνισµού. H ιδέα ότι τα έθνη αποτελούν «νοερές» και όχι οργανικές κοινότητες αξιοποιήθηκε δεόντως από τους επικριτές του εθνικισµού. Ο µαρξιστής ιστορικός Έρικ Xόµπσµποµ, για παράδειγµα, τόνισε σε πόσο µεγάλο βαθµό τα έθνη αποτελούν «κατασκευασµένες παραδόσεις» (Eric Hobsbawm, 1983). Aπορρίπτοντας την υπόθεση ότι τα σύγχρονα έθνη αποτελούν µετεξελίξεις κάποιων παλαιότερα εδραιωµένων εθνοτικών κοινοτήτων, ο Xόµπσµποµ ισχυρίστηκε ότι η πίστη στην ιστορική συνέχεια και την πολιτισµική καθαρότητα του έθνους αποτελεί σε κάθε περίπτωση µύθο, και µάλιστα ένα µύθο που δηµιουργήθηκε από τον ίδιο τον εθνικισµό. Σύµφωνα µε αυτή την άποψη, ο εθνικισµός δηµιουργεί τα έθνη και όχι τα έθνη τον εθνικισµό. Παραδείγµατος χάριν, η συνείδηση της εθνικής ταυτότητας σε καµιά χώρα δεν εξαπλώθηκε ευρέως πριν από το τέλος του δέκατου ένατου αιώνα, οπότε και εµπεδώθηκε ίσως χάρη στην επινόηση των εθνικών ύµνων και των εθνικών σηµαιών, όσο και στην επέκταση της πρωτοβάθµιας εκπαίδευσης και συνεπώς του µαζικού εγγραµατισµού. Οι σοσιαλιστές και ιδίως οι µαρξιστές συνέδεσαν τούτη τη διαδικασία µε τις προσπάθειες σταθεροποίησης των εγγενώς ασταθών ταξικών κοινωνιών. Από αυτή την άποψη ο εθνικισµός παρουσιάζεται ως ένας µηχανισµός µέσω του οποίου η άρχουσα τάξη αποκρούει την απειλή της κοινωνικής επανάστασης, διασφαλίζοντας ότι η πίστη

248


στο έθνος παραµένει ισχυρότερη από την ταξική αλληλεγγύη και προσδένοντας έτσι την εργατική τάξη στην υπάρχουσα εξουσιαστική δοµή. Ο εθνικός αυτοκαθορισµός Ο εθνικισµός ως πολιτική ιδεολογία εµφανίστηκε µόνον όταν η ιδέα της εθνικής κοινότητας συναντήθηκε µε το δόγµα της λαϊκής κυριαρχίας. Αυτό συνέβη κατά τη διάρκεια της Γαλλικής Eπανάστασης και εν µέρει οφειλόταν στην επιρροή του Zαν Zακ Pουσώ (Jean-Jacques Rousseau), που θεωρείται από ορισµένους ως πατέρας του σύγχρονου εθνικισµού. Mολονότι ο Pουσώ δεν ασχολήθηκε ποτέ συγκεκριµένα µε το ζήτηµα του έθνους ούτε συζήτησε το φαινόµενο του εθνικισµού, η έµφαση που έδωσε στη λαϊκή κυριαρχία, που αποτυπώθηκε στην ιδέα της «γενικής θέλησης», έγινε ο σπόρος από τον οποίο ξεπήδησαν τα εθνικιστικά δόγµατα. Xάρη στον αγώνα των πολωνών για ανεξαρτησία από τη ρώσικη κυριαρχία, ο Pουσώ κατέληξε να πιστεύει ότι αυτή η «γενική θέληση» παρουσιάζεται στους λαούς που είναι πολιτισµικά ανεπτυγµένοι. Η «γενική θέληση» είναι το κοινό ή συλλογικό συµφέρον της κοινωνίας, η θέληση όλων εφόσον ο καθένας κινείται ανιδιοτελώς. Ο Pουσώ υποστήριξε ότι η κυβέρνηση δεν πρέπει να βασίζεται στην απόλυτη κυριαρχία κανενός µονάρχη, αλλά στην αδιαίρετη συλλογική θέληση ολόκληρης της κοινότητας. Κατά τη διάρκεια της Γαλλικής Eπανάστασης αυτές οι ιδέες αποτυπώθηκαν στο επιχείρηµα ότι ο γαλλικός λαός αποτελούνταν από πολίτες προικισµένους µε αναφαίρετα δικαιώµατα και αντίστοιχα καθήκοντα, που δεν ήταν πλέον απλοί υπήκοοι του στέµµατος. Eποµένως η κυριαρχία ανήκε στο «γαλλικό έθνος». Άρα η µορφή του εθνικισµού που προέκυψε από τη Γαλλική Eπανάσταση βασιζόταν στο όραµα ενός λαού ή έθνους που αυτοκυβερνάται. Με άλλα λόγια το έθνος δεν είναι απλώς µια φυσική κοινότητα, αλλά είναι µια φυσική πολιτική κοινότητα. Στο πλαίσιο τούτης της παράδοσης του εθνικισµού, η εθνική και η κρατική υπόσταση συνδέονται εγγενώς. Kριτήριο της εθνικής ταυτότητας είναι η επιθυµία εξασφάλισης ή διαφύλαξης της πολιτικής ανεξαρτησίας, που συνήθως εκφράζεται µε την αρχή του εθνικού αυτοκαθορισµού. Σκοπός του εθνικισµού είναι συνεπώς η ίδρυση ενός «εθνικού κράτους». Mέχρι στιγµής αυτό ιστορικά επιτυγχάνεται µε δύο τρόπους. Πρώτον, µπορεί να περιλαµβάνει µια διαδικασία ενοποίησης µικρότερων χωρών. Η γερµανική ιστορία, για παράδειγµα, γνώρισε επανειληµµένα τέτοιες ενοποιήσεις. Στον πρώιµο Μεσαίωνα, ο Καρλοµάγνος είχε ενώσει τα γερµανικά κράτη στην Αγία Ρω-


249

µαϊκή Αυτοκρατορία, η οποία αργότερα ονοµάστηκε από τους γερµανούς εθνικιστές «Πρώτο Ράιχ». Έκτοτε η Γερµανία δεν ενώθηκε ξανά ώσπου ο Bίσµαρκ ίδρυσε το «∆εύτερο Ράιχ», το 1871. Το «Τρίτο Ράιχ» του Χίτλερ ολοκλήρωσε τη διαδικασία της ενοποίησης µε την ενσωµάτωση της Αυστρίας στη «Mεγάλη Γερµανία». Μετά την ήττα της όµως στον ∆εύτερο Παγκόσµιο Πόλεµο η Γερµανία διαµελίστηκε για µια ακόµη φορά, µε την ίδρυση των δύο γερµανικών κρατών στα 1949 –της Ανατολικής και της ∆υτικής Γερµανίας– και την αναγνώριση της διηνεκούς ανεξαρτησίας της Αυστρίας. Οι δύο Γερµανίες επανενώθηκαν τελικά το 1990. Kατά δεύτερο λόγο, τα εθνικά κράτη µπορούν να δηµιουργηθούν αποσπώντας την ανεξαρτησία τους από κάποιο άλλο κράτος. Σ’ αυτή την περίπτωση, ένα έθνος απελευθερώνεται από την ξένη διακυβέρνηση και αποκτά τον έλεγχο της µοίρας του. Για παράδειγµα, η πολωνική ιστορία γνώρισε αλλεπάλληλες προσπάθειες για την αποτίναξη διάφορων ξένων δυνάµεων. Η Πολωνία έπαψε να υπάρχει στα 1793, όταν διαµελίστηκε από την Αυστρία, τη Ρωσία και Πρωσία. Χάρη στη Συνθήκη των Βερσαλλιών αναγεννήθηκε όµως το 1918 ως ανεξάρτητη δηµοκρατία. Ωστόσο υπέστη µια νέα γερµανική εισβολή το 1939 και λίγο αργότερα διχοτοµήθηκε ξανά από τη Γερµανία και τη Σοβιετική Ένωση, σύµφωνα µε τους όρους του Γερµανοσοβιετικού Συµφώνου. Έπειτα, µολονότι η Πολωνία ανέκτησε τυπικά την ανεξαρτησία της το 1945, παρέµεινε υπό στενό σοβιετικό έλεγχο κατά το µεγαλύτερο µέρος της µεταπολεµικής περιόδου. Συνεπώς η εκλογή µιας µη κοµµουνιστικής κυβέρνησης το 1989 σηµατοδότησε την περαιτέρω απελευθέρωση της χώρας από τον ξένο έλεγχο. Για τους εθνικιστές το εθνικό κράτος αποτελεί την ύψιστη και την άριστη µορφή πολιτικής οργάνωσης. Η µεγάλη δύναµη του εθνικού κράτους είναι ότι προσφέρει την προοπτική της πολιτισµικής συνοχής όσο και της πολιτικής ενότητας. Όταν ένας λαός, ο οποίος µοιράζεται την ίδια πολιτισµική ή εθνική ταυτότητα, κερδίζει το δικαίωµα της αυτοδιακυβέρνησης, τότε η κοινότητα και η ιδιότητα του πολίτη (ή πολιτειότητα) συµπίπτουν. Επιπλέον, ο εθνικισµός προσφέρει νοµιµοποίηση στην εξουσία της κυβέρνησης. Η πολιτική κυριαρχία σ’ ένα εθνικό κράτος εδρεύει στον λαό ή το ίδιο το έθνος. Συνεπώς ο εθνικισµός εκφράζει την ιδέα της λαϊκής αυτοδιακυβέρνησης, την ιδέα δηλαδή ότι η διακυβέρνηση ασκείται από τον λαό είτε για τον λαό και πάντως σύµφωνα µε το εθνικό συµφέρον του. Γι’ αυτό τον λόγο οι εθνικιστές πιστεύουν ότι οι δυνάµεις που δηµιούργησαν τον κόσµο των

250


ανεξάρτητων εθνικών κρατών είναι δυνάµεις φυσικές και ακαταµάχητες και ότι καµία άλλη κοινωνική οµάδα δεν θα µπορούσε ποτέ να συγκροτήσει µια πολιτική κοινότητα που να έχει στ’ αλήθεια νόηµα. Με λίγα λόγια, το εθνικό κράτος είναι η µόνη βιώσιµη πολιτική µονάδα. Εντούτοις θα ήταν παραπλανητικό αν υπαινισσόµασταν ότι ο εθνικισµός συνδέεται πάντοτε µε το εθνικό κράτος ή ότι περιλαµβάνει απαραίτητα την ιδέα του εθνικού αυτοκαθορισµού. Κάποια έθνη, για παράδειγµα, µπορούν να ικανοποιηθούν µε ένα ελάχιστο µέτρο πολιτικής αυτονοµίας, που δεν αποζητά την αναγνώριση κρατικής υπόστασης ούτε την πλήρη ανεξαρτησία. Αυτό βλέπουµε στην περίπτωση του ουαλικού εθνικισµού στη Βρετανία, καθώς και του βασκικού και του βρετονικού εθνικισµού στη Γαλλία. Ο εθνικισµός δεν συνδέεται λοιπόν πάντοτε µε την επιδίωξη της απόσχισης, µε την επιθυµία της αποσκίρτησης από έναν µεγαλύτερο πολιτικό σχηµατισµό µε σκοπό την ίδρυση ανεξάρτητου κράτους, αλλά µπορεί αντίθετα να εκφράζεται µέσα από τις ιδέες της οµοσπονδοποίησης αυτού του µεγαλύτερου κράτους ή της µεταβίβασης εξουσιών σε τοπικό επίπεδο. H οµοσπονδοποίηση δηµιουργεί νοµικές και πολιτικές δοµές που κατανέµουν την εξουσία στις διάφορες περιοχές ενός ενιαίου κράτους µε βάση την αρχή της συγκυριαρχίας. Παραδείγµατος χάριν, η ευρωπαϊκή οµοσπονδοποίηση είναι ο µηχανισµός µέσω του οποίου τα κράτη µέλη της Eυρωπαϊκής Ένωσης πετυχαίνουν βαθµιαία να «συσσωµατώσουν» την εθνική τους κυριαρχία, παραχωρώντας ένα ολοένα ευρύτερο φάσµα εξουσιών στους υπερεθνικούς θεσµούς της Eυρωπαϊκής Ένωσης. Η µεταβίβαση εξουσιών αφετέρου σηµαίνει έναν µετριοπαθέστερο τύπο πολιτικής αποκέντρωσης, αφού τα νέα σώµατα στα οποία µεταβιβάζονται οι εξουσίες δεν έχουν κανένα µερίδιο στην κυριαρχία – µολονότι, όπως συµβαίνει στην Iσπανία, τη Γαλλία και, πιο πρόσφατα, στη Βρετανία, ασκούν ένα ευρύ φάσµα αυτόνοµων εξουσιών. Ωστόσο δεν είναι σαφές αν η µεταβίβαση εξουσιών παραχωρεί ένα βαθµό αυτοδιακυβέρνησης επαρκή για να ικανοποιηθούν οι εθνικιστικές αξιώσεις. Η παραχώρηση µεγάλου φάσµατος εξουσιών στην περιφέρεια των βάσκων, στην Iσπανία, απέτυχε να τερµατίσει τη δράση της τροµοκρατικής βασκικής οργάνωσης ΕΤΑ. Με τον ίδιο τρόπο η επικείµενη δηµιουργία του σκωτικού κοινοβουλίου στη Βρετανία µπορεί απλά, όπως ισχυρίζονται µερικοί, να τροφοδοτήσει τον σκωτικό εθνικισµό, µε αποτέλεσµα να δηµιουργηθούν έπειτα αξιώσεις οµοσπονδοποίησης και εντέλει να προκληθεί η αποσκίρτηση της Σκοτίας από το βρετανικό κράτος.


251

Zαν Zακ Pουσώ (Jean-Jacques Rousseau, 1712-1778) Γεννηµένος στη Γενεύη γάλλος ηθικός και πολιτικός φιλόσοφος, ίσως ο διανοούµενος µε τη σηµαντικότερη επιρροή στη Γαλλική Επανάσταση. Ο Ρουσώ ήταν εξ ολοκλήρου αυτοδίδακτος. Eγκαταστάθηκε στο Παρίσι το 1742 και συνδέθηκε στενά µε τους επικεφαλής του γαλλικού ∆ιαφωτισµού, ιδιαίτερα µε τον Ντιντερό (Diderot, 1713-1784). Στα γραπτά του ο Ρουσώ ασχολείται µε ποικίλα θέµατα, όπως είναι η εκπαίδευση, οι τέχνες, η επιστήµη, η λογοτεχνία και η φιλοσοφία. Η φιλοσοφία του αντανακλά τη βαθιά του πίστη στη καλοσύνη του «φυσικού ανθρώπου» και τη διαφθορά του «κοινωνικού ανθρώπου». Η πολιτική διδαχή του Ρουσώ συνοψίζεται στον Αιµίλιο (Émile, 1762) και αναπτύχθηκε στο Κοινωνικό Συµβόλαιο (Le Contrat social, 1762), όπου υποστηρίζεται µια ριζοσπαστική µορφή δηµοκρατίας βασισµένη στην ιδέα της «γενικής θέλησης». Είναι όµως αδύνατο να συνδέσουµε αποκλειστικά τον Ρουσώ µε οποιαδήποτε πολιτική παράδοση: η σκέψη του επηρέασε φιλελεύθερους, σοσιαλιστές, αναρχικούς και ακόµη και, όπως ισχυρίζονται µερικοί, τη φασιστική σκέψη.

H πολιτική της ταυτότητας Όλες οι µορφές εθνικισµού θίγουν το ζήτηµα της ταυτότητας. Με όποιους πολιτικούς στόχους και αν συνδέεται ο εθνικισµός, πάντως τους προάγει στη βάση µιας ορισµένης αίσθησης της συλλογικής ταυτότητας, η οποία συνήθως εξισώνεται µε τον πατριωτισµό. Για τον πολιτικό εθνικισµό οι «αντικειµενικοί» παράγοντες, όπως η γεωγραφική θέση, η θρησκεία και η γλώσσα δεν είναι διόλου σηµαντικότεροι από τους «υποκειµενικούς» παράγοντες όπως η βούληση, η µνήµη και η πατριωτική νοµιµοφροσύνη. Συνεπώς ο εθνικισµός όχι µόνο προάγει ορισµένους πολιτικούς στόχους αλλά επίσης λέει στους ανθρώπους και ποιοι είναι στην πραγµατικότητα αυτοί οι ίδιοι: δίνει δηλαδή στους ανθρώπους µια ιστορία, σφυρηλατεί τους κοινωνικούς τους δεσµούς και το συλλογικό τους πνεύµα, αλλά και δηµιουργεί µια αίσθηση πεπρωµένου ευρύτερη από την ατοµική ύπαρξη. Πραγµατικά, ίσως αυτή ακριβώς η µεγάλη δύναµη των συναισθηµατικών στοιχείων του εθνικισµού και η σχετική αδυναµία των θεωρητικών του στοιχείων να εξηγούν την εξαιρετική επιτυχία του ως πολιτικού δόγµατος. Εντούτοις, ορισµένες µορφές του εθνικισµού είναι λιγότερο συνδεδεµένες µε εµφανώς πολιτικές αξιώσεις απ’ ότι άλλες µορφές του. Αυτό ισχύει ιδίως στην περίπτωση του πολιτισµικού εθνικισµού και του εθνοτικού εθνικισµού. Ο πολιτισµικός εθνικισµός είναι µια µορφή εθνικισµού που δίνει

252


πρωταρχική έµφαση στην αναγέννηση του έθνους ως ιδιαίτερου πολιτισµού µάλλον, παρά σαν µιας διακριτής πολιτικής κοινότητας. ∆εν είναι ασυνήθιστο οι πολιτισµικοί εθνικιστές να θεωρούν το κράτος στοιχείο περιφερειακό, αν όχι µια ξένη οντότητα. Ενώ ο πολιτικός εθνικισµός είναι «ορθολογικός» και µπορεί να διέπεται από αρχές, ο πολιτισµικός εθνικισµός είναι «µυστικιστικός», καθώς βασίζεται στη ροµαντική άποψη πως το έθνος είναι ένα και µοναδικό, ιστορικά ριζωµένο και οργανικά ενιαίο σύνολο. Συνήθως ο πολιτισµικός εθνικισµός συνιστά µια µορφή εθνικισµού «της βάσης», που αναφέρεται µάλλον στα λαϊκά έθιµα, τις παραδόσεις και τους µύθους παρά στην «υψηλή» παιδεία της ελίτ. Mολονότι συχνά παίρνει αντιµοντέρνο χαρακτήρα, ο πολιτισµικός εθνικισµός µπορεί επίσης να χρησιµοποιηθεί ως εκσυγχρονιστικός παράγοντας, επιτρέποντας σ’ ένα λαό να «αναπλάσει τον εαυτό του». Πόσο σηµαντικό είναι για ένα λαό να αποκτήσει ιδιαίτερη εθνική συνείδηση τονίστηκε πρώτα στη Γερµανία, στα τέλη του δέκατου όγδοου αιώνα. Συγγραφείς όπως ο Xέρντερ (J. G. Herder, 1744-1803) και ο Φίχτε (J. Fichte, 1762-1814) τόνισαν τη µοναδικότητα και την ανωτερότητα, όπως πίστευαν, της γερµανικής παιδείας σε αντίθεση µε τις ιδέες της Γαλλικής Επανάστασης. Ο Xέρντερ πίστευε ότι κάθε έθνος κατέχει το δικό του Völksgeist, ή εθνικό πνεύµα, το οποίο δίνει σε κάθε λαό τη δηµιουργική του ώθηση. Άρα ο ρόλος του εθνικισµού είναι να αναπτύξει την επίγνωση και την εκτίµηση της εθνικής παιδείας και των εθνικών παραδόσεων. Στη διάρκεια του δέκατου ένατου αιώνα, ιδίως στη Γερµανία, η αναγέννηση των λαϊκών παραδόσεων και η επανανακάλυψη των γερµανικών µύθων και θρύλων σηµατοδότησε έναν πολιτισµικό εθνικισµό αυτού του είδους. Οι αδερφοί Γκριµ, για παράδειγµα, συνέλεξαν και δηµοσίευσαν τα γερµανικά λαϊκά παραµύθια, ενώ ο συνθέτης Ρίχαρντ Βάγκνερ βάσισε πολλές όπερες του επάνω στους αρχαίους θρύλους και µύθους. Στην πορεία του εικοστού αιώνα ο πολιτισµικός εθνικισµός αναδείχτηκε σε ισχυρή δύναµη, που εκφράζει µάλλον την επιθυµία συντήρησης µιας απειλούµενης εθνικής κουλτούρας παρά την απαίτηση για εθνική αυτοδιακυβέρνηση. Αυτό είναι ιδιαίτερα φανερό σε χώρες που περιέχουν πληθυσµούς διάφορων εθνοτήτων ή εθνοτικών οµάδων, και ιδίως όταν οι παραδόσεις κάποιας µειοψηφίας ή ο τρόπος ζωής της κινδυνεύουν να ισοπεδωθούν από την κυρίαρχη παιδεία. Ο εθνικισµός στην Ουαλία, για παράδειγµα, ουσιαστικά υπήρξε κυρίως πολιτισµικής και όχι πολιτικής υφής – περιλάµ-


253

Πατριωτισµός Ο πατριωτισµός (από την ελληνικής προέλευσης λατινική ρίζα patria, που σηµαίνει «πατρίδα») είναι ένα ορισµένο συναίσθηµα, δηλαδή η ψυχολογική προσκόλληση ενός ανθρώπου στο έθνος του, στη κυριολεξία «η αγάπη για την πατρίδα». Οι όροι εθνικισµός και πατριωτισµός συχνά συγχέονται. Ο εθνικισµός όµως έχει θεωρητικό χαρακτήρα και περιλαµβάνει την πεποίθηση ότι το έθνος είναι κατά τον έναν ή τον άλλο τρόπο το επίκεντρο της πολιτικής οργάνωσης. Ο πατριωτισµός αφετέρου προσφέρει µια συναισθηµατική βάση γι’ αυτή την πεποίθηση και συνεπώς υποβαστάζει όλες τις µορφές εθνικισµού. Είναι δύσκολο να διανοηθούµε µια εθνική οµάδα που απαιτεί, για παράδειγµα, την πολιτική της ανεξαρτησία χωρίς ωστόσο να κατέχει ένα ελάχιστο µέτρο πατριωτικής πίστης ή εθνικής συνείδησης. Ωστόσο δεν είναι όλοι οι πατριώτες εθνικιστές. Aπό όλους τους ανθρώπους που ταυτίζονται µε το έθνος τους, ή ακόµη και το αγαπούν, ορισµένοι δεν το θεωρούν διόλου το µέσο µε το οποίο µπορούν να αρθρωθούν οι πολιτικές τους διεκδικήσεις.

βανε την αναζωπύρωση του ενδιαφέροντος για την ουαλική γλώσσα και παιδεία γενικότερα. Στο δηµοψήφισµα του 1979 πάντως οι ουαλοί ψήφισαν σε ποσοστό τέσσερις προς ένα εναντίον της δηµιουργίας µιας ουαλικής εθνοσυνέλευσης µε δικές της εξουσίες, ενώ οι ουαλοί εθνικιστές κέρδισαν µε ελάχιστη µόνο πλειοψηφία το δηµοψήφισµα του 1997, που αφορούσε τη µεταβίβαση εξουσιών σε µια τοπική συνέλευση. Στη Γαλλία συνεχίζουν να υπάρχουν σε πολλά µέρη ισχυρές τοπικιστικές παραδόσεις. Για παράδειγµα, στη Βρετάνη δίνεται ολοένα µεγαλύτερη προσοχή στηn τοπική κουλτούρα και τις ιδιαίτερες κελτικές της παραδόσεις. Aλλά και πάλι, τούτος ο πατριωτισµός συνήθως δεν µετατρέπεται σε πολιτικό εθνικισµό, όπως αποδεικνύεται από την έντονη αντίθεση ανάµεσα στην πολιτισµική υπερηφάνεια των γάλλων βάσκων αφενός και στις αποσχιστικές και πολιτικές φιλοδοξίες των βάσκων που ζουν στην Iσπανία αφετέρου. Από κάποιες απόψεις ο εθνοτικός εθνικισµός διαφέρει από τον πολιτισµικό εθνικισµό, µολονότι οι όροι εθνοτική οµάδα και εθνοτική παιδεία έχουν εν πολλοίς το αυτό περιεχόµενο. Η εθνοτικότητα είναι οι δεσµοί πίστης που συνδέουν κάποιους ανθρώπους µε έναν συγκεκριµένο πληθυσµό, µια πολιτισµική οµάδα ή µια γεωγραφική περιοχή. Πρόκειται για όρο σύνθετο, επειδή έχει φυλετικές όσο και πολιτισµικές αποχρώσεις. Τα µέλη των εθνοτικών οµάδων συχνά θεωρούνται, σωστά ή λανθασµένα, ότι προέρχονται από κάποιους κοινούς προγόνους και συνεπώς τούτες οι οµάδες θεωρού-

254


νται κατά κάποιον τρόπο διευρυµένες οµάδες συγγενών εξ αίµατος. Ακόµη και όταν η εθνοτικότητα κατανοείται µε αυστηρά πολιτισµικούς όρους, και πάλι λειτουργεί σε ένα βαθύτατο συναισθηµατικό επίπεδο και τονίζει αξίες, παραδόσεις και τακτικές που δίνουν σε ένα λαό µια αίσθηση ιδιαιτερότητας. Καθώς δεν είναι δυνατό να «προσχωρήσει» κανείς σε µία εθνοτική οµάδα, ο εθνοτικός εθνικισµός έχει σαφώς αποκλειστικό χαρακτήρα. Έντονα εθνοτικό χαρακτήρα έχει προσλάβει ο εθνικισµός των µαύρων σε πολλά µέρη της ∆ύσης. Οι µαύροι που ζουν στις Ηνωµένες Πολιτείες και τις ∆υτικές Ινδίες είναι απόγονοι σκλάβων, που µεταφέρθηκαν βίαια από την Aφρική, και έκτοτε ανατράφηκαν στους κόλπους µιας παιδείας που τόνιζε την κατωτερότητα τους και απαιτούσε να έχουν δουλική συµπεριφορά. Tον εικοστό αιώνα η ανάπτυξη του κινήµατος της Mαύρης Συνείδησης και της µαύρης εθνικής υπερηφάνειας τούς έκανε να κοιτάξουν πέρα από τη λευκή παιδεία και να ξαναανακαλύψουν τις πολιτισµικές τους ρίζες στην Αφρική. Ο τζαµαϊκανός πολιτικός, στοχαστής και αγωνιστής Μάρκους Γκάρβαιη (Marcus Garvey, 1887-1940) ήταν ένας από τους πρώτους που ισχυρίστηκαν ότι οι µαύροι της Αµερικής και της Καραϊβικής έπρεπε να θεωρούν πατρίδα τους την Αφρική. Ο Γκάρβαιη ίδρυσε την Αφρικανική Ορθόδοξη Εκκλησία µε την ελπίδα ότι αυτή θα εµφυσούσε στους µαύρους µια χωριστή συνείδηση και υποστήριξε τον διαχωρισµό ανάµεσα στους µαύρους και τους λευκούς. Έλπιζε ότι τελικά οι µαύροι όλου του κόσµου θα µπορούσαν να επιστρέψουν στην Αφρική, µόλις η τελευταία απελευθερωνόταν από την αποικιοκρατική κυριαρχία. Tη δεκαετία του 1960 η µαύρη πολιτική στις ΗΠΑ έκανε µια ριζοσπαστικότερη στροφή µε την εµφάνιση του κινήµατος της Μαύρης ∆ύναµης (Black Power) και µε την ανάπτυξη, υπό την ηγεσία του Μάλκολµ Χ (Malcolm X, 1926-1965), των Μαύρων Μουσουλµάνων, που αργότερα µετονοµάστηκαν σε Έθνος του Ισλάµ. Εντούτοις, ενώ ο µαύρος εθνικισµός γενικά έδωσε έµφαση στη συνειδητοποίηση και την ανάπτυξη της πολιτισµικής υπερηφάνειας των µαύρων, ο εθνοτικός εθνικισµός έχει επίσης µια πιο δυσοίωνη πλευρά. ∆εν είναι ασυνήθιστο η έντονη εθνοτική συνείδηση να τροφοδοτείται από αταβιστικούς φόβους και µίση, που επικεντρώνονται στους ξένους λαούς. Ο εθνοτικός εθνικισµός συχνά συνδέεται µε τον σοβινισµό και τον ρατσισµό (βλ. παρακάτω, Kεφάλαιο 7) και εκφράζεται µέσω της επιθετικότητας και της κατάκτησης. Αυτή η πλευρά του εθνικισµού συζητείται αναλυτικότερα στη συνέχεια τούτου του κεφαλαίου, σε σύνδεση µε τον επεκτατικό εθνικισµό.


255

Εθνικισµός και πολιτική Ο πολιτικός εθνικισµός είναι πολύπλοκο φαινόµενο. Αφενός παρουσιάζεται ως µια προοδευτική ή απελευθερωτική δύναµη, που προσφέρει την προοπτική της εθνικής ενότητας ή ανεξαρτησίας. Αφετέρου µπορεί να είναι παράλογος και αντιδραστικός, εάν επιτρέπει στους πολιτικούς ηγέτες να υιοθετήσουν πολιτικές στρατιωτικής εξάπλωσης και πολέµου στο όνοµα του έθνους. Ο πολιτικός του χαρακτήρας διαµορφώνεται από ποικίλους πολιτισµικούς και ιστορικούς παράγοντες. Για παράδειγµα, η αίσθηση µιας χώρας σχετικά µε την εθνική της ταυτότητα επηρεάζεται βαθιά από την πολιτισµική της κληρονοµιά: ο γαλλικός εθνικισµός διαπλάστηκε από τη Γαλλική Επανάσταση και φέρει την ανεξίτηλη σφραγίδα της, µε την προσκόλλησή του στις επαναστατικές αξίες της «ελευθερίας, ισότητας και αδελφότητας». Ο αµερικανικός εθνικισµός επηρεάστηκε επίσης από την κληρονοµιά της αντίστασής του αποικιοκρατική διακυβέρνηση και από τον αµερικανικό Aγώνα της Aνεξαρτησίας. Οι Ηνωµένες Πολιτείες, συνεπώς, παραδοσιακά θεωρούν τον εαυτό τους σύµµαχο των καταπιεσµένων λαών. Aυτή τη στάση τήρησε ο Oύντροου Ουίλσον στην Eιρηνευτική ∆ιάσκεψη των Παρισίων· το ίδιο και µετά τον ∆εύτερο Παγκόσµιο Πόλεµο, οπότε οι HΠA ανέλαβαν ηγετικό ρόλο στον «Ελεύθερο Κόσµο», όπως τον χαρακτήριζαν. Από την άλλη πλευρά, ο ιαπωνικός εθνικισµός επηρεάστηκε βαθιά από τις παραδόσεις και τις αξίες του αυτοκρατορικού παρελθόντος της Iαπωνίας και συνδέθηκε στενά µε τον σεβασµό για τον αυτοκράτορα, την αρχαία σιντοϊστική θρησκεία και τις παραδοσιακές της αξίες της υπακοής και της πειθαρχίας. Ο χαρακτήρας του εθνικισµού διαπλάθεται επίσης από τις συνθήκες µέσα στις οποίες εγείρονται οι εθνικιστικές φιλοδοξίες, αλλά και από τους ιδιαίτερους πολιτικούς του στόχους. Όταν η ιδεολογία αυτή αποτελεί αντίδραση στην εµπειρία της ξένης κυριαρχίας ή της αποικιοκρατικής εξουσίας, τότε τείνει να προσλάβει απελευθερωτικό χαρακτήρα και συνδέεται µε τους στόχους της ελευθερίας, της δικαιοσύνης και της δηµοκρατίας, ως επιδίωξη της «εθνικής απελευθέρωσης» και της λαϊκής αυτοδιακυβέρνησης. Εντούτοις, τα εθνικιστικά αισθήµατα µπορούν επίσης να προκαλούνται από την αντιπαλότητα και διαµάχη µεταξύ κάποιων εθνών. Σε τέτοιες συνθήκες τα άλλα έθνη συχνά αντιµετωπίζονται µε δυσπιστία, φόβο ή µίσος, ενώ ο εθνικισµός µπορεί να προσλάβει σοβινιστικό και επεκτατικό χαρακτήρα. Ο εθνικισµός αποτελεί επίσης παράγωγο της κοινωνικής εξάρθρωσης και της δηµογραφικής αλλαγής. Μια ξαφνική και βίαιη εθνικιστική αντίδραση

256


µπορεί να προκληθεί, για παράδειγµα, όταν η πολιτισµική ταυτότητα ενός λαού εξασθενεί και απειλείται από τη διείσδυση µιας ξένης παιδείας. Έτσι ο εθνικισµός υπήρξε κατά καιρούς µια µορφή αντίδρασης ενάντια στη µετανάστευση ξένων στο εσωτερικό της χώρας, ή ακόµη και στην ταχύρυθµη κοινωνική και οικονοµική αλλαγή. Σ’ αυτές τις περιπτώσεις ο εθνικισµός µπορεί να γίνει όχηµα των ρατσιστικών προκαταλήψεων, της ξενοφοβίας και του µίσους για τους ξένους. Eντέλει ο εθνικισµός διαµορφώνεται από τις πολιτικές φιλοσοφίες εκείνων που τον επαγγέλλονται. Συχνά λοιπόν επισκιάζει κάποιες άλλες σαφέστερες και συστηµατικότερες πολιτικές ιδεολογίες, ακριβώς χάρη στην ικανότητά του να αρθρώνει ένα τόσο ευρύ φάσµα φιλοδοξιών και στόχων. Γι’ αυτό και κατόρθωσε να προσελκύσει φιλελεύθερους και συντηρητικούς, σοσιαλιστές, κοµµουνιστές και φασίστες. Είναι επίσης ένα πολιτικό δόγµα αρκετά ευρείας εφαρµογής και θεωρητικά απλό για να ενσωµατωθεί σε διαµετρικά αντίθετες ιδεολογίες. Γι’ αυτό και είναι πιο πρόσφορο να µελετήσουµε το ευρύ φάσµα των εθνικισµών απ’ ότι να παριστάνουµε ότι ο εθνικισµός συνιστά ένα µοναδικό ή ενιαίο πολιτικό φαινόµενο. O φιλελεύθερος εθνικισµός Ο φιλελεύθερος εθνικισµός, η παλαιότερη µορφή εθνικισµού, χρονολογείται από τη Γαλλική Επανάσταση και ενσωµατώνει πολλές από τις αξίες της. Οι ιδέες του εξαπλώθηκαν γοργά στο µεγαλύτερο µέρος της Ευρώπης και εκφράστηκαν σαφέστερα από τον Τζιουζέπε Ματσίνι (Giuseppe Mazzini, 1805-1872), ο οποίος συχνά χαρακτηρίζεται ως ο προφήτης της ιταλικής ενοποίησης. Επηρέασαν επίσης τον Σιµόν Μπολίβαρ, ήρωα πολλών περιπετειών, ο οποίος ηγήθηκε του κινήµατος για την ανεξαρτησία των χωρών της λατινικής Αµερικής στις αρχές του δέκατου ένατου αιώνα και εντέλει έδιωξε τους ισπανούς από το µεγαλύτερο µέρος της. Στις αρχές του φιλελεύθερου εθνικισµού βασίστηκαν επίσης τα «∆εκατέσσερα Σηµεία» του Oύντροου Ουίλσον, που προτάθηκαν ως βάση για την ανοικοδόµηση της Ευρώπης µετά τον Πρώτο Παγκόσµιο Πόλεµο. Επιπλέον, πολλοί από τους ηγέτες των αντιαποικιοκρατικών κινηµάτων του εικοστού αιώνα εµπνεύστηκαν από τις ίδιες ιδέες, όπως λόγου χάρη ο Σουν Γιατ Σεν, ένας από τους ηγέτες της Kινέζικης Επανάστασης του 1911, και ο Γιαβαχαρλάλ Νεχρού, ο πρώτος πρωθυπουργός της Ινδίας. Οι ιδέες του φιλελεύθερου εθνικισµού αναµφισβήτητα διαµορφώθηκαν


257

από τον Pουσώ, που υπερασπίστηκε τη λαϊκή κυριαρχία, την οποία αντιλαµβανόταν µε τη συγκεκριµένη µορφή της «γενικής θέλησης». Tον δέκατο ένατο αιώνα το όραµα της λαϊκής αυτοδιακυβέρνησης συγχωνεύτηκε προοδευτικά µε τις φιλελεύθερες αρχές. Αυτή η σύντηξη προκλήθηκε από την ιστορική συντυχία ότι οι πολυεθνικές αυτοκρατορίες, εναντίον των οποίων µάχονταν οι εθνικιστές, ήταν συνάµα καθεστώτα αυταρχικά και καταπιεστικά. Για παράδειγµα, ο Ματσίνι επιθυµούσε την ένωση των ιταλικών κρατών, αλλά αυτό σήµαινε συγχρόνως την απαλλαγή της Iταλίας από την επιρροή της αυταρχικής Αυστρίας. Για πολλούς ευρωπαίους επαναστάτες στα µέσα του δέκατου ένατου αιώνα τα όρια ανάµεσα στον φιλελευθερισµό και τον εθνικισµό ήταν κυριολεκτικά δυσδιάκριτα. Πράγµατι, τα εθνικιστικά τους πιστεύω σφυρηλατήθηκαν κατά ένα µεγάλο µέρος µε την εφαρµογή ιδεών που ανέπτυξε αρχικά ο φιλελευθερισµός σε σχέση µε το άτοµο, το έθνος και τη διεθνή πολιτική. Ο φιλελευθερισµός είχε θεµελιωθεί, όπως γνωρίζουµε, επάνω στην υπεράσπιση της ατοµικής ελευθερίας, η οποία παραδοσιακά εκφραζόταν µε τη γλώσσα των δικαιωµάτων. Οι εθνικιστές, πάλι, πίστευαν ότι τα έθνη αποτελούσαν κυρίαρχες οντότητες, που δικαιούνταν επίσης τη δική τους ελευθερία και µάλιστα κατείχαν τα δικά τους δικαιώµατα, µε προέχον το δικαίωµα του αυτοκαθορισµού. Συνεπώς ο φιλελεύθερος εθνικισµός αποτελούσε κατά δυο έννοιες µια απελευθερωτική δύναµη. Πρώτον, αντιτασσόταν σε όλες τις µορφές ξένης κυριαρχίας και καταπίεσης από τις πολυεθνικές αυτοκρατορίες είτε τις αποικιοκρατικές δυνάµεις. ∆εύτερον, υπερασπιζόταν το ιδανικό της αυτοδιακυβέρνησης, το οποίο αποτυπωνόταν πρακτικά στις αξίες της συνταγµατικής διακυβέρνησης (βλ. Kεφάλαιο 2) και της λαϊκής εκπροσώπησης. Ο Oύντροου Ουίλσον, για παράδειγµα, υποστήριζε µια Ευρώπη από κράτη που δεν θα ήταν απλώς εθνικά, αλλά στα οποία θα κυριαρχούσε η πολιτική δηµοκρατία και όχι ο αυταρχισµός. Για τον Ουίλσον µόνο ένα κράτος δηµοκρατικό σύµφωνα µε το αµερικανικό πρότυπο θα µπορούσε να είναι γνήσιο εθνικό κράτος. Επιπλέον, οι φιλελεύθεροι εθνικιστές πιστεύουν ότι τα έθνη, όπως και τα άτοµα, είναι µεταξύ τους ίσα, τουλάχιστον µε την έννοια ότι έχουν ίσο δικαίωµα στον αυτοκαθορισµό. Συνεπώς ο τελικός στόχος του φιλελεύθερου εθνικισµού είναι να φτιαχτεί ένας κόσµος αποτελούµενος από ανεξάρτητα εθνικά κράτη, και όχι απλώς η ενοποίηση ή ανεξαρτησία ενός συγκεκριµένου έθνους. Ο Τζων Στιούαρτ Μιλ περιέγραψε αυτό τον στόχο ως την αρχή

258


Τζιουζέπε Ματσίνι (Giuseppe Mazzini, 1805-1872) Ιταλός εθνικιστής. Ο Ματσίνι, γιος γιατρού, γεννήθηκε στη Γένοβα. Γνώρισε την επαναστατική πολιτική ως µέλος της µυστικής πατριωτικής οργάνωσης των Καρµπονάρων. Στις επαναστάσεις του 1848 βοήθησε στην απελευθέρωση του Μιλάνου από την αυστριακή κυριαρχία και έγινε ηγέτης της βραχύβιας Ρωµαϊκής ∆ηµοκρατίας. Στον εθνικισµό του Ματσίνι συγχωνευόταν η πίστη του στο έθνος ως ξεχωριστής γλωσσικής και πολιτισµικής κοινότητας µε τις αρχές του φιλελεύθερου αντιµοναρχικού δηµοκρατισµού. Πάνω απ’ όλα, ήταν ένας εθνικισµός µε αρχές, σύµφωνα µε τον οποίο τα έθνη µοιάζουν µε εξιδανικευµένα άτοµα, προικισµένα µε το δικαίωµα της αυτοδιακυβέρνησης. Ο Ματσίνι ήταν σίγουρος ότι η καθιέρωση της αρχής του εθνικού αυτοκαθορισµού θα έφερνε τελικά στον κόσµο την αιώνια ειρήνη.

βάσει της οποίας «τα σύνορα του κράτους θα πρέπει γενικά να συµπίπτουν µε τα σύνορα της εθνικότητας». Ο Ματσίνι οργάνωσε τη µυστική οργάνωση Νέα Ιταλία, που είχε σκοπό να προωθήσει την ιδέα της ενωµένης Ιταλίας, αλλά ίδρυσε επίσης τη Νέα Ευρώπη µε την ελπίδα της εξάπλωσης των εθνικιστικών ιδεών σε ολόκληρη την ευρωπαϊκή ήπειρο. Στην Eιρηνευτική ∆ιάσκεψη των Παρισίων ο Oύντροου Ουίλσον δεν υποστήριξε την αρχή του εθνικού αυτοκαθορισµού µόνο διότι η διάλυση των ευρωπαϊκών αυτοκρατοριών θα εξυπηρετούσε τα αµερικανικά εθνικά συµφέροντα, αλλά κι επειδή πίστευε ότι οι πολωνοί, οι τσέχοι, οι ούγγροι και όλοι οι υπόλοιποι λαοί είχαν πράγµατι δικαίωµα στην πολιτική ανεξαρτησία, που ήδη απολάµβαναν οι αµερικανοί. Οι φιλελεύθεροι δέχονται επίσης ότι η αρχή της ισορροπίας ή της φυσικής αρµονίας δεν ισχύει µόνο για τα άτοµα µιας κοινωνίας, αλλά και για τα έθνη όλου του κόσµου. Η επίτευξη του εθνικού αυτοκαθορισµού αποτελεί µέσο για την καθιέρωση µιας ειρηνικής και σταθερής διεθνούς ευταξίας. Ο Ουίλσον πίστευε ότι ο Πρώτος Παγκόσµιος Πόλεµος είχε προκληθεί από την «παλαιά τάξη πραγµάτων», στην οποία κυριαρχούσαν αυταρχικές και στρατοκρατικές αυτοκρατορίες. Τα δηµοκρατικά εθνικά κράτη, από την άλλη πλευρά, θα σέβονταν την εθνική κυριαρχία των γειτόνων τους και δεν θα είχαν κανένα κίνητρο να διεξάγουν πολέµους ούτε να υποδουλώνουν άλλους λαούς. Για έναν φιλελεύθερο ο εθνικισµός δεν χωρίζει τα έθνη προωθώντας την αντιπαλότητα, τη δυσπιστία και τελικά τον πόλεµο µεταξύ


259

τους, αλλά µάλλον σηµαίνει µια δύναµη ικανή να προωθήσει την ενότητα µέσα στο κάθε κράτος όσο και την αδελφότητα ανάµεσα σε όλα τα έθνη, στη βάση του αµοιβαίου σεβασµού για τα εθνικά δικαιώµατα και τα χαρακτηριστικά όλων. Eνδόµυχα ο φιλελευθερισµός κοιτάζει λοιπόν πέρα από το έθνος, προς τις ιδέες του κοσµοπολιτισµού (βλ. παρακάτω, στο Kεφάλαιο 5) και του διεθνισµού, που θα συζητήσουµε αργότερα. Οι επικριτές του φιλελεύθερου εθνικισµού µερικές φορές ισχυρίζονται ότι οι ιδέες του είναι αφελείς και ροµαντικές. Οι φιλελεύθεροι εθνικιστές απεναντίας τονίζουν την προοδευτική και απελευθερωτική όψη του εθνικισµού. Ο εθνικισµός τους είναι ορθολογικός και ανεκτικός. Εντούτοις ίσως αγνοούν τη σκοτεινότερη πλευρά του εθνικισµού, δηλαδή τους ανορθολογικούς δεσµούς ή τη φυλετικότητα που διαχωρίζει «εµάς» από τους ξένους και απειλητικούς «άλλους». Οι φιλελεύθεροι θεωρούν τον εθνικισµό µια οικουµενικής εφαρµογής αρχή, αλλά υποβαθµίζουν τη συναισθηµατική του δύναµη, η οποία στους πολέµους πείθει τους ανθρώπους να σκοτώσουν ή να πεθάνουν για την πατρίδα τους, άσχετα από το αν είναι δίκαιοι ή άδικοι οι εθνικοί τους στόχοι. Ο φιλελεύθερος εθνικισµός πλανάται όταν πιστεύει ότι το εθνικό κράτος είναι το κλειδί για την επίτευξη της πολιτικής και διεθνούς αρµονίας. Το σφάλµα του ουιλσόνειου εθνικισµού ήταν η πεποίθηση ότι όλα τα έθνη ζούνε σε κατάλληλες και καλά χωρισµένες γεωγραφικές επικράτειες και εποµένως µπορούν να φτιαχτούν κράτη που να συµπίπτουν µε αυτές τις περιοχές. Στην πράξη όµως όλα τα αποκαλούµενα εθνικά κράτη περιλαµβάνουν ένα φάσµα γλωσσικών, θρησκευτικών, εθνοτικών ή τοπικών οµάδων, µερικές από τις οποίες µπορούν επίσης να θεωρηθούν ότι αποτελούν χωριστά έθνη. Για παράδειγµα, στα 1918, τα νεοπαγή εθνικά κράτη της Τσεχοσλοβακίας και της Πολωνίας περιείχαν σηµαντικό πληθυσµό γερµανόφωνων, ενώ και η ίδια η Τσεχοσλοβακία ήταν αποτέλεσµα συγχώνευσης των δύο µεγαλύτερων εθνοτικών οµάδων της, δηλαδή των τσέχων και των σλοβάκων. Η πρώην Γιουγκοσλαβία, δηµιούργηµα και αυτή της Συνθήκης των Βερσαλλιών, περιείχε µια εκπληκτική ποικιλία εθνοτικών οµάδων –σέρβους, κροάτες, σλοβένους, βόσνιους, αλβανούς και ούτω καθεξής– πολλές από τις οποίες έχουν σήµερα πραγµατώσει τη φιλοδοξία τους να αποκτήσουν εθνικό κράτος. Στην πραγµατικότητα, το ιδανικό ενός πολιτικά ενοποιηµένου και πολιτισµικά οµοιογενούς εθνικού κράτους µπορεί να επιτευχθεί µόνο µε την πολιτική της αναγκαστικής απέλασης των «αλλοεθνών» και τη ρητή απαγόρευση της επιστροφής τους.

260


O συντηρητικός εθνικισµός Στις αρχές του δέκατου ένατου αιώνα, οι συντηρητικοί θεωρούσαν τον εθνικισµό ως µια ριζοσπαστική και επικίνδυνη δύναµη, απειλή για την τάξη και τη σταθερότητα. Καθώς όµως προχωρούσε ο αιώνας, ορισµένοι συντηρητικοί πολιτικοί όπως ο Ντισραέλι, ο Βίσµαρκ και ακόµη και ο τσάρος Αλέξανδρος Γ’, άρχισαν να βλέπουν µε συµπάθεια τον εθνικισµό, θεωρώντας τον ως έναν φυσικό σύµµαχο στη διατήρηση της κοινωνικής ευταξίας και της υπεράσπισης των παραδοσιακών θεσµών. Στη σύγχρονη εποχή ο εθνικισµός έχει γίνει πλέον άρθρο πίστης για τους περισσότερους συντηρητικούς. Στη Βρετανία τη δεκαετία του 1980 η συντηρητική πρωθυπουργός Μάργκαρετ Θάτσερ προσπάθησε να προσελκύσει τα εθνικιστικά αισθήµατα αποκρούοντας τη διάβρωση της εθνικής κυριαρχίας –όπως η ίδια την θεωρούσε– από την αναδυόµενη «οµοσπονδιακή Ευρώπη», όσο και διεξάγοντας εναντίον της Aργεντινής τον πόλεµο των Φώλκλαντ, στον οποίο θριάµβευσε το 1982. O συντηρητικός αµερικανός πρόεδρος Ρόναλντ Ρήγκαν επίσης προσπάθησε να αναζωπυρώσει τον αµερικανικό εθνικισµό υιοθετώντας µια επιθετικότερη εξωτερική πολιτική, η οποία οδήγησε στην αµερικανική εισβολή στη Γρενάδα και τον βοµβαρδισµό της Λιβύης. Ο διάδοχός του Τζωρτζ Μπους συνέχισε την ίδια πολιτική εισβάλλοντας στον Παναµά και στέλνοντας τον αµερικανικό στρατό να πολεµήσει στον Πόλεµο του Kόλπου το 1991. Ο συντηρητικός εθνικισµός τείνει µάλλον να αναπτύσσεται σε εδραιωµένα εθνικά κράτη, παρά σε εκείνα που βρίσκονται στη διαδικασία της οικοδόµησης του έθνους. Οι συντηρητικοί δεν ενδιαφέρονται τόσο για την ποικιλία εκείνη του εθνικισµού που προσυπογράφει αρχές όπως του οικουµενικού αυτοκαθορισµού, όσο για την προοπτική της κοινωνικής συνοχής και της δηµόσιας ευταξίας που ενσαρκώνει το αίσθηµα του εθνικού πατριωτισµού. Για τους συντηρητικούς η κοινωνία είναι ένας οργανισµός· πιστεύουν ότι τα έθνη γεννιούνται µε κάποιον φυσικό τρόπο από την επιθυµία των ανθρώπων να συµβιώνουν µε άλλους που έχουν τις ίδιες αντιλήψεις, τις ίδιες συνήθειες και το ίδιο παρουσιαστικό µε αυτούς. Θεωρούν πως οι άνθρωποι είναι πλάσµατα περιορισµένα και ατελή, που αναζητούν νόηµα ζωής και ασφάλεια στους κόλπους της εθνικής κοινότητας. Συνεπώς πρωταρχικός στόχος του συντηρητικού εθνικισµού είναι η διατήρηση της εθνικής ενότητας µέσα από την ανάπτυξη της πατριωτικής πίστης και της υπερηφάνειας για την πατρίδα, και ιδίως ενάντια στη διχαστική ιδέα της ταξικής αλληλεγγύης, που κηρύσσουν οι σοσιαλιστές. Πράγµατι, οι συντηρητικοί


261

συχνά βλέπουν στον εθνικισµό, ο οποίος επαγγέλλεται την ενσωµάτωση της εργατικής τάξης στο έθνος, ένα αντίδοτο για την απειλή της κοινωνικής επανάστασης. Για παράδειγµα ο Σαρλ ντε Γκωλ, πρόεδρος της Γαλλίας από το 1958 ως το 1969, χρησιµοποίησε µε ιδιαίτερη επιδεξιότητα τον εθνικισµό για να εξυπηρετήσει τους στόχους του συντηρητισµού. Kαλλιεργούσε την εθνική υπερηφάνεια προωθώντας µια ανεξάρτητη έως και αντιαµερικανική στρατιωτική και εξωτερική πολιτική, στο πλαίσιο της οποίας απέσυρε τον γαλλικό στρατό από τον έλεγχο του ΝΑΤΟ. Προσπάθησε ακόµη να αποκαταστήσει την ευταξία και την ιεραρχία στον δηµόσιο βίο και οικοδόµησε ένα ισχυρό κράτος στηριγµένο στην ενισχυµένη εξουσία της προεδρίας. Mε τέτοιου είδους τακτικές ο συντηρητισµός διατήρησε τον έλεγχο της Γαλλίας από την ίδρυση της Πέµπτης ∆ηµοκρατίας, το 1958, ως την εκλογή του σοσιαλιστή προέδρου Μιτεράν το 1981. Έναν γκωλισµό βρετανικού τύπου άσκησε από ορισµένες απόψεις και η κυβέρνηση της Θάτσερ, συνδέοντας την εκλογική έλξη του εθνικισµού, ή τουλάχιστον της ιδέας της εθνικής ανεξαρτησίας στο πλαίσιο της Ευρώπης, µε την υπόσχεση της ισχυρής κυβέρνησης και της ακλόνητης ηγεσίας. Ο συντηρητικός χαρακτήρας του εθνικισµού αναπαράγεται µε την επίκληση της παράδοσης και της ιστορίας. Kατ’ αυτό τον τρόπο ο εθνικισµός µετατρέπεται σε υπεράσπιση των παραδοσιακών θεσµών και του παραδοσιακού τρόπου ζωής. Ο συντηρητικός εθνικισµός αποτελεί ουσιαστικά µια νοσταλγική ιδεολογία, που αναπολεί περασµένες εποχές εθνικής δόξας. Αυτό είναι φανερό στην περίπτωση του βρετανικού, ή µάλλον ακριβέστερα του αγγλικού εθνικισµού, του οποίου τα σύµβολα περιστρέφονται γύρω από τη µοναρχία. Έτσι η Βρετανία είναι το Ηνωµένο Βασίλειο, ο εθνικός της ύµνος είναι «Ο Θεός σώζοι τη Βασίλισσα» και η βασιλική οικογένεια πρωτοστατεί στις εθνικές εορτές, όπως είναι η Ηµέρα της Εκεχειρίας, καθώς και σε επίσηµες κρατικές τελετές, όπως η έναρξη των εργασιών του κοινοβουλίου. Η Μάργκαρετ Θάτσερ προσπάθησε µάλιστα να συνδέσει τη Βρετανία µε το αυτοκρατορικό της παρελθόν, επικαλούµενη τις «βικτοριανές αξίες», σύµφωνα µε τις οποίες η Βρετανία των µέσων του δέκατου ένατου αιώνα ζούσε µια «χρυσή εποχή». Ο συντηρητικός εθνικισµός ασκεί ιδιαίτερα µεγάλη έλξη όταν οι άνθρωποι φοβούνται ότι η αίσθηση της εθνικής ταυτότητάς τους απειλείται. Το ζήτηµα της µετανάστευσης πληθυσµών από το εξωτερικό συντηρεί σήµερα αυτήν τη µορφή εθνικισµού σε πολλά κράτη, όπως τη Βρετανία, τη Γαλ-

262


λία και τις Ηνωµένες Πολιτείες. Η µετανάστευση των ισπανόφωνων στις ΗΠΑ από το Μεξικό οδήγησε µερικούς αµερικανούς συντηρητικούς να αξιώσουν τη συνταγµατική κατοχύρωση των αγγλικών ως επίσηµης γλώσσας. Στη Βρετανία ο Ήνωχ Πάουελ αναγκάστηκε να παραιτηθεί από τη σκιώδη κυβέρνηση των Συντηρητικών το 1968, όταν διακήρυξε ότι η αύξηση των µεταναστών από τις τέως βρετανικές αποικίες θα προκαλούσε βίαιες φυλετικές διαµάχες. Παρόµοιες απόψεις εκφράστηκαν το 1990 από τον πρώην πρόεδρο του Συντηρητικού Κόµµατος Νόρµαν Τέµπιτ, ο οποίες πρότεινε για τους µετανάστες το «τεστ του κρίκετ»: στους διεθνείς αθλητικούς αγώνες θα υποστήριζαν τη Βρετανία, ή την Αγγλία, ή µήπως θα έµεναν πιστοί στις οµάδες των χωρών καταγωγής τους; Oι συντηρητικοί αµφισβητούν καταρχήν ότι οι πολυεθνικές ή πολυπολιτισµικές κοινωνίες µπορούν να είναι σταθερές, επειδή δεν διαθέτουν την πολιτισµική και κοινωνική συνοχή που µόνο µια ισχυρή εθνική ταυτότητα µπορεί να δώσει. Εντούτοις, πρακτικά αυτή η άποψη συνεπάγεται την εκ νέου επινόηση ή τουλάχιστον τον αναπροσδιορισµό της εθνικής ταυτότητας µε τέτοιον τρόπο, ώστε οι µετανάστες να εµποδίζονται εντελώς να έρθουν ή να υποχρεώνονται να αφοµοιωθούν πολιτισµικά στη χώρα υποδοχής. Ένας τέτοιος εθνικισµός είναι αποκλειστικός, αφού προσπαθεί να διαφυλάξει µια αίσθηση εθνικής ταυτότητας διακηρύσσοντας µια πιο στενή έννοια της εθνικότητας και χαράζοντας µια αδιαπέραστη γραµµή ανάµεσα στους ανθρώπους που είναι µέλη του έθνους και στους αλλοεθνείς. Mολονότι οι συντηρητικοί πολιτικοί και τα συντηρητικά κόµµατα αποκόµισαν σηµαντικά πολιτικά οφέλη επικαλούµενα τον εθνικισµό, οι αντίπαλοί τους καταδεικνύουν µερικές φορές ότι οι ιδέες τους βασίζονται σε εσφαλµένες υποθέσεις. Πρώτα πρώτα, ο συντηρητικός εθνικισµός µπορεί να θεωρηθεί ένας τύπος χειραγώγησης των µαζών από τις ελίτ. Το «έθνος» µε αυτήν τη µορφή επινοείται, ή τουλάχιστον τα όριά του προσδιορίζονται, από ορισµένους πολιτικούς ανάλογα µε τους δικούς τους σκοπούς. Αυτό φαίνεται καθαρότερα σε περιόδους πολέµου ή διεθνών κρίσεων, οπότε το έθνος κινητοποιείται µε συναισθηµατικές εκκλήσεις περί πατριωτικού καθήκοντος για να υπερασπιστεί τη «µητέρα πατρίδα». Επιπλέον, ο συντηρητικός εθνικισµός µπορεί να χρησιµοποιηθεί εναντίον της ανεκτικότητας και υπέρ της µισαλλοδοξίας στο εσωτερικό της χώρας. Επιµένοντας στη διατήρηση της πολιτισµικής καθαρότητας και της παράδοσης, ορισµένοι συντηρητικοί απεικο-


263

νίζουν τους µετανάστες ή τους ξένους γενικότερα σαν απειλή, προάγοντας έτσι, ή τουλάχιστον νοµιµοποιώντας, τον ρατσισµό και την ξενοφοβία. O επεκτατικός εθνικισµός Σε πολλές χώρες η κυρίαρχη εικόνα του εθνικισµού συνδέεται µε τάσεις επιθετικότητας και στρατοκρατίας, δηλαδή αντιστρατεύεται εντελώς την πίστη στην αρχή του εθνικού αυτοκαθορισµού. Aυτή η επιθετική όψη του εθνικισµού έγινε φανερή στα τέλη του δέκατου ένατου αιώνα, οπότε οι ευρωπαϊκές δυνάµεις αποδύθηκαν στην κατάκτηση της Αφρικής εν ονόµατι της εθνικής δόξας και του δικαιώµατός τους για µια «θέση στον ήλιο». Ο ιµπεριαλισµός των τελών του δέκατου ένατου αιώνα διέφερε από εκείνον των πρώτων περιόδων της αποικιοκρατικής επέκτασης, επειδή στηριζόταν σε ένα κλίµα λαϊκού εθνικισµού: το εθνικό γόητρο συνδεόταν ολοένα και περισσότερο µε την κατάκτηση µιας αυτοκρατορίας ενώ κάθε αποικιακή νίκη χαιρετιζόταν µε δηµόσιες εκδηλώσεις επιδοκιµασίας. Στη Βρετανία µια καινούρια λέξη, ο τζινγκοϊσµός (jingoism), επινοήθηκε για να περιγράψει τούτη τη διάθεση επιδεικτικού ενθουσιασµού για τον επιθετικό εθνικισµό ή την αποικιοκρατική επέκταση. Στις αρχές του εικοστού αιώνα οι αυξανόµενες αντιθέσεις µεταξύ των ευρωπαϊκών ∆υνάµεων διαίρεσαν την ήπειρο σε δύο ένοπλα στρατόπεδα, αφενός την Τριπλή Εγκάρδια Συνεννόηση (Aντάντ), που περιλάµβανε τη Βρετανία, τη Γαλλία και τη Ρωσία, και αφετέρου την Τριπλή Συµµαχία όπου συµµετείχαν η Γερµανία, η Ιταλία και η Αυστροουγγαρία. Όταν τελικά τον Αύγουστο του 1914, έπειτα από έναν µακρύ ανταγωνισµό εξοπλισµών και αλλεπάλληλες διεθνείς κρίσεις ξέσπασε ο παγκόσµιος πόλεµος, προκάλεσε δηµόσια αγαλλίαση σε όλες τις µεγαλουπόλεις της Ευρώπης. Ο επιθετικός και επεκτατικός εθνικισµός κορυφώθηκε την περίοδο του Mεσοπολέµου, όταν τα αυταρχικά ή φασιστικά καθεστώτα στην Ιαπωνία, την Ιταλία και τη Γερµανία υιοθέτησαν την πολιτική της αποικιοκρατικής επέκτασης µε σκοπό την παγκόσµια κυριαρχία, που τελικά οδήγησε στον πόλεµο του 1939. Το στοιχείο που διέκρινε τούτη τη µορφή εθνικισµού από τον πρώιµο φιλελεύθερο εθνικισµό ήταν ο σωβινισµός της, δηλαδή η πίστη των ανθρώπων στην ανωτερότητα ή την κυριαρχία του δικού τους έθνους. O όρος προέρχεται από το όνοµα του Νικολά Σωβέν, ενός γάλλου στρατιωτικού, ο οποίος υπήρξε φανατικά αφοσιωµένος στον Ναπολέοντα. Oι σοβινιστές δεν θεωρούν ότι όλα τα έθνη έχουν ίσα δικαιώµατα αυτοκαθορισµού. Aντιθέτως,

264


πιστεύουν ότι µερικά έθνη κατέχουν κάποια χαρακτηριστικά ή προσόντα µε τα οποία καθίστανται ανώτερα από τα άλλα. Τέτοιες ιδέες διέκριναν καθαρά τον ευρωπαϊκό ιµπεριαλισµό, που επιχειρούνταν να δικαιολογηθεί µε ιδεολογίες φυλετικής και πολιτισµικής ανωτερότητας. Στην Ευρώπη του δέκατου ένατου αιώνα, ήταν ευρύτατα διαδεδοµένη η άποψη ότι οι «Λευκοί» λαοί της Ευρώπης και της Αµερικής ήταν πνευµατικά και ηθικά ανώτεροι από τους «Μαύρους», τους «µιγάδες» και τους «κίτρινους» λαούς της Ασίας και της Αφρικής. Πράγµατι, οι ευρωπαίοι απεικόνιζαν τον ιµπεριαλισµό σαν ένα ηθικό καθήκον: οι λαοί των αποικιών ήταν το «φορτίο του Λευκού ανθρώπου». Ο ιµπεριαλισµός τους δήθεν θα έφερνε τα ευεργετήµατα του πολιτισµού και ιδίως τον χριστιανισµό στους λιγότερο τυχερούς και τους λιγότερο ανεπτυγµένους λαούς του κόσµου. Iδιαίτερες µορφές εθνικού σοβινισµού αναπτύχθηκαν στη Ρωσία και τη Γερµανία. Στη Ρωσία ο σοβινισµός πήρε τη µορφή του πανσλαβισµού, που µερικές φορές αποκαλούνταν σλαβόφιλος εθνικισµός και απέκτησε µεγάλη ισχύ στα τέλη του δέκατου ένατου και στις αρχές του εικοστού αιώνα. Οι ρώσοι, ως σλάβοι, έχουν γλωσσικούς και πολιτισµικούς δεσµούς µε τους άλλους σλαβικούς λαούς της ανατολικής και της νοτιοανατολικής Ευρώπης. Όπως δείχνει η ετυµολογία του όρου, ο πανσλαβισµός ανακαλεί τον στόχο της σλαβικής ενότητας, την οποία οι ρώσοι θεωρούσαν ιστορική τους αποστολή. Πριν από το 1914 τέτοιες ιδέες επέτειναν τη σύγκρουση της Ρωσίας µε την Αυστροουγγαρία για τον έλεγχο των Βαλκανίων. Ο σοβινιστικός χαρακτήρας του πανσλαβισµού προέρχεται από την πεποίθησή του ότι οι ρώσοι είναι οι φυσικοί ηγέτες των σλαβικών λαών και ότι οι σλάβοι είναι πολιτισµικά και πνευµατικά ανώτεροι από τους άλλους λαούς της κεντρικής ή της δυτικής Ευρώπης. Συνεπώς ο πανσλαβισµός είναι αντιδυτικός όσο και αντιφιλελεύθερος. Στις ηµέρες µας µερικοί φοβούνται ότι η αναζωπύρωση του ρώσικου εθνικισµού µπορεί να διατηρήσει στη ζωή τέτοιες επεκτατικές και επιθετικές ιδέες. O παραδοσιακός γερµανικός εθνικισµός επίσης επέδειξε ιδιαίτερα έντονο σοβινισµό, που γεννήθηκε από την ήττα των γερµανών στους Ναπολεόντειους Πολέµους. Συγγραφείς, όπως ο Φίχτε και ο Γιάν (Jahn) αντέδρασαν έντονα στη γαλλική κυριαρχία και τα ιδανικά της επανάστασης, τονίζοντας σε αντιστάθµισµα τη µοναδικότητα της γερµανικής παιδείας και γλώσσας, καθώς και τη φυλετική αγνότητα του γερµανικού λαού. Μετά την ενοποίηση της Γερµανίας, το 1871, ο γερµανικός εθνικισµός ανέπτυξε έναν έντονα


265

σοβινιστικό χαρακτήρα χάρη στην εµφάνιση οµάδων πίεσης, όπως ήταν η Παγγερµανική Ένωση και η Ένωση Πολεµικού Στόλου, που αγωνίζονταν για να συνδεθεί στενότερα το Pάιχ µε τη γερµανόφωνη Αυστρία όσο και για την κατάκτηση µιας γερµανικής αποικιακής αυτοκρατορίας, ώστε να αποκτήσει και η χώρα τους «µια θέση στον ήλιο». Ο παγγερµανισµός αναδείχθηκε σε έναν επιθετικό και επεκτατικό τύπο εθνικισµού, που οραµατιζόταν τη δηµιουργία µιας γερµανοκρατούµενης Ευρώπης. Ο γερµανικός σοβινισµός βρήκε την ακραία έκφραση του στα ρατσιστικά και αντισηµιτικά δόγµατα που ανέπτυξαν οι ναζιστές (βλ. Kεφάλαιο 7). Οι τελευταίοι υιοθέτησαν µε ενθουσιασµό τους επεκτατικούς στόχους του παγγερµανισµού, αλλά τους δικαιολογούσαν µε τη γλώσσα της βιολογίας µάλλον παρά της πολιτικής (ένα ζήτηµα που θα εξετάσουµε παρακάτω, στο Κεφάλαιο 7, σε σχέση µε τον ρατσισµό). Οι γερµανοί απεικονίζονταν σαν µια κυρίαρχη φυλή εκ φύσεως προορισµένη για τον ρόλο της παγκόσµιας κυριαρχίας, ενώ οι άλλες φυλές θεωρούνταν κατώτερες και εκ φύσεως υποτελείς. Μετά το 1945 η ∆υτική Γερµανία υιοθέτησε µια πολύ διαφορετική εθνική παράδοση, η οποία αποκήρυξε ανοιχτά τα επεκτατικά ιδανικά του παρελθόντος. Ωστόσο η επανένωση των δυο Γερµανιών, το 1990, συνοδεύτηκε από την αναζωπύρωση των ακροδεξιών δραστηριοτήτων και των αντισηµιτικών επιθέσεων, επιτρέποντας έτσι σε κάποιους να πιστεύουν ότι ο σύγχρονος γερµανικός εθνικισµός δεν έχει θάψει τελείως το παρελθόν του. Ο εθνικός σοβινισµός τρέφεται από ένα αίσθηµα έντονου ή ακόµη και υστερικού εθνικιστικού ενθουσιασµού. Το άτοµο παύει να είναι διακεκριµένο και ορθολογικό ον και παρασύρεται στη δίνη του πατριωτικού συναισθήµατος, που εκφράζεται στις επιθυµίες της επίθεσης, της επέκτασης και του πόλεµου. Ο δεξιός γάλλος εθνικιστής Σαρλ Μωράς (Charles Maurras, 1868-1952) ονόµασε αυτό τον έντονο πατριωτισµό «ολοκληρωτικό εθνικισµό»: το άτοµο και κάθε ανεξάρτητη οµάδα χάνουν την ιδιαίτερη ταυτότητά τους καθώς διαλύονται µέσα στους κόλπους του παντοδύναµου «έθνους», το οποίο έχει ύπαρξη και νόηµα πέρα από τη ζωή οποιουδήποτε µεµονωµένου ατόµου. Tούτος ο µαχητικός εθνικισµός συχνά συνοδεύεται από τάσεις στρατοκρατίας. Η στρατιωτική δόξα και η κατάκτηση γίνονται ύπατες αποδείξεις του εθνικού µεγαλείου και µπορούν να προκαλέσουν έντονα αισθήµατα εθνικιστικής στράτευσης. Έτσι και ο άµαχος πληθυσµός στρατιωτικοποιείται, καθώς εµποτίζεται µε τις στρατιωτικές αξίες της απόλυτης πειθαρχίας, της αµέριστης αφοσίωσης και της οικειοθελούς αυτοθυσίας.

266


Όταν η τιµή ή η ακεραιότητα του έθνους αµφισβητείται, οι ζωές των απλών πολιτών γίνονται ασήµαντες. Μια τέτοια συναισθηµατική ένταση εκδηλώθηκε έντονα στην Eυρώπη τον Αύγουστο του 1914 και ίσως υποβαστάζει στις ηµέρες µας, στα µουσουλµανικά έθνη, τη συναισθηµατική δύναµη του ιερού πολέµου, ή τζιχάντ. Ο εθνικός σοβινισµός προσελκύει ιδιαίτερα ανθρώπους περιθωριοποιηµένους και ανίσχυρους, στους οποίους ο εθνικισµός προσφέρει την προοπτική της ασφάλειας, του αυτοσεβασµού και της υπερηφάνειας. Ο µαχητικός ή ολοκληρωτικός εθνικισµός απαιτεί µια αυξηµένη αίσθηση του ανήκειν σε µια ιδιαίτερη εθνική οµάδα. Ένα τέτοιο εθνικιστικό συναίσθηµα συχνά διευκολύνεται από την «αρνητική ενσωµάτωση», δηλαδή την απεικόνιση ενός άλλου έθνους ή φυλής σαν απειλής ή εχθρού. Aντιµέτωπο µε αυτό τον εχθρό το έθνος συσπειρώνεται και βιώνει πιο έντονα τη δική του ταυτότητα και σπουδαιότητα. Άρα ο εθνικός σοβινισµός καλλιεργεί µια σαφή διάκριση ανάµεσα σε «εκείνους» και σε «εµάς». Πρέπει να υπάρχουν οι «άλλοι», τους οποίους περιγελάµε ή µισούµε, προκειµένου να σφυρηλατήσουµε το αντίπαλο «εγώ» µας. Στη πολιτική, ο εθνικός σοβινισµός συνήθως αποτυπώνεται στις ρατσιστικές ιδεολογίες, οι οποίες διαιρούν τον κόσµο στους «δικούς µας» και τους «άλλους», κάνοντας τους «άλλους» αποδιοποµπαίο τράγο για όλες τις ατυχίες και απογοητεύσεις που υφίστανται οι «δικοί µας». Συνεπώς δεν είναι τυχαίο ότι τα σοβινιστικά πολιτικά δόγµατα παρέχουν πρόσφορο έδαφος στις ρατσιστικές ιδέες. Για παράδειγµα, τόσο ο πανσλαβισµός όσο και ο παγγερµανισµός χαρακτηρίζονται από δριµύ αντισηµιτισµό. O αντιαποικιοκρατικός εθνικισµός Aν και ο εθνικισµός γεννήθηκε στην Ευρώπη, εξελίχθηκε σε παγκόσµιο φαινόµενο χάρη στον ευρωπαϊκό ιµπεριαλισµό. Η εµπειρία της αποικιοκρατίας βοήθησε να σφυρηλατηθούν στους λαούς της Ασίας και της Αφρικής η αίσθηση της εθνότητας και η επιθυµία της εθνικής απελευθέρωσης, και γέννησε έναν συγκεκριµένο αντιαποικιοκρατικό τύπο εθνικισµού. Στη διάρκεια του εικοστού αιώνα, ο αγώνας εναντίον της αποικιοκρατίας άλλαξε τον πολιτικό χάρτη του µεγαλύτερου µέρους του κόσµου. Mολονότι η Συνθήκη των Βερσαλλιών εφάρµοσε την αρχή του εθνικού αυτοκαθορισµού στην Ευρώπη, αυτή η αρχή εύκολα αγνοήθηκε στα άλλα µέρη του κόσµου, όπου οι γερµανικές αποικίες απλά µεταβιβάστηκαν στον γαλλικό και τον βρετανικό έλεγχο. Στα χρόνια του Mεσοπολέµου όµως τα κινήµατα της ανεξαρτησίας


267

άρχισαν να απειλούν ολοένα περισσότερο τις αχανείς αποικιοκρατικές αυτοκρατορίες της Βρετανίας και της Γαλλίας. Η τελική πτώση των τελευταίων ήρθε µετά τον ∆εύτερο Παγκόσµιο Πόλεµο. Kατά τη διάρκεια του πολέµου είχαν δοθεί στην Ινδία υποσχέσεις για ανεξαρτησία, που τελικά της παραχωρήθηκε το 1947. Η Κίνα εξασφάλισε την ενότητα και την ανεξαρτησία της µόνο µε την Eπανάσταση του 1949, η οποία ακολούθησε τον οκταετή πόλεµο εναντίον της Ιαπωνίας, που κατείχε ένα σηµαντικό µέρος της επικράτειάς της. Η Ινδονησιακή ∆ηµοκρατία ανακηρύχτηκε το 1949, µετά από τρίχρονο πόλεµο ενάντια στην Ολλανδία. Η στρατιωτική αντίσταση των Βιετµίνχ, υπό την ηγεσία του Χο Τσι Μινχ, προκάλεσε τελικά την αποχώρηση των γάλλων από το Βιετνάµ το 1954. Την αναχώρησή τους όµως ακολούθησε, το 1961, η άφιξη των αµερικανών, ενώ η τελική απελευθέρωση της χώρας και η ενοποίηση του Βόρειου και του Νότιου Βιετνάµ επιτεύχθηκε µόλις το 1975, έπειτα από δεκατέσσερα και πλέον χρόνια πολέµου. Οι εθνικιστικοί αγώνες της Νοτιοανατολικής Ασίας ενέπνευσαν παρόµοια κινήµατα στην Αφρική, όπου απελευθερωτικές εξεγέρσεις ξέσπασαν µε ηγέτες τον Nκρούµα στη Γκάνα, τον δόκτορα Aζικίβε στη Νιγηρία, τον Γιούλιους Nυερέρε στην τότε Τανγκανίκα και τον Xάστινγκς Mπάντα στη Nυασαλάνδη, που κατόπιν µετονοµάστηκε σε Mαλάουι. Η νεοαποκτηµένη αυτοπεποίθηση των αφρικανικών και των ασιατικών χωρών εκφράστηκε στη Συνδιάσκεψη του Mπαντούνγκ το 1955, όπου αντιπρόσωποι από είκοσι εννέα χώρες καταδίκασαν από κοινού την αποικιοκρατία και υποστήριξαν την πολιτική των Aδέσµευτων του Τρίτου Κόσµου, που αρνούνταν να συνταχθούν µε το ∆υτικό είτε το Aνατολικό µπλοκ. Η ανεξαρτητοποίηση των αποικιών της Αφρικής επιταχύνθηκε από τα τέλη της δεκαετίας του 1950. Η Νιγηρία κέρδισε την ανεξαρτησία της από τη Βρετανία το 1960, ενώ η Αλγερία απέκτησε τη δική της το 1962, έπειτα από έναν παρατεταµένο πόλεµο εναντίον των γάλλων. Η Κένυα έγινε ανεξάρτητη το 1963, όπως και η Τανζανία και το Mαλάουι τον επόµενο χρόνο. Η τελευταία αφρικανική αποικία, η Νοτιοδυτική Αφρική τελικά µεταµορφώθηκε στην ανεξάρτητη Ναµίµπια το 1990. Κατά µια έννοια οι ευρωπαίοι αποικιοκράτες είχαν φέρει µαζί τους τον σπόρο της δικής τους καταστροφής, το δόγµα του εθνικισµού. Για παράδειγµα, είναι αξιοσηµείωτο ότι πολλοί από τους ηγέτες των κινηµάτων για την ανεξαρτησία και την απελευθέρωση των χωρών του Tρίτου Kόσµου είχαν εκπαιδευτεί στη ∆ύση. Συνεπώς δεν προκαλεί έκπληξη το γεγονός ότι τα

268


αντιαποικιοκρατικά κινήµατα µερικές φορές άρθρωσαν τους στόχους τους στη γλώσσα του φιλελεύθερου εθνικισµού, ανακαλώντας τόν Ματσίνι ή τον Ουίλσον. Εντούτοις, τα αφρικανικά και ασιατικά έθνη που προέκυψαν µετά τον ∆εύτερο Παγκόσµιο Πόλεµο βρέθηκαν σε πολύ διαφορετική θέση από εκείνη των νεοπαγών ευρωπαϊκών κρατών του δέκατου ένατου αιώνα και των αρχών του εικοστού. Για αυτά τα αφρικανικά και τα ασιατικά έθνη η επιδίωξη της πολιτικής ανεξαρτησίας συνδεόταν στενά µε την αναγνώριση της οικονοµικής τους υπανάπτυξης και της υποταγής τους στα βιοµηχανικά κράτη της Ευρώπης και της Βόρειας Αµερικής. Συνεπώς ο αντιαποικιοκρατισµός κατέληξε να εκφράζει την επιθυµία της εθνικής απελευθέρωσης µε πολιτικούς όσο και οικονοµικούς όρους, και αυτό άφησε τη σφραγίδα του στη µορφή του εθνικισµού που κυριάρχησε στον αναπτυσσόµενο κόσµο. Οι περισσότεροι από τους ηγέτες των ασιατικών και αφρικανικών αντιαποικιοκρατικών κινηµάτων δελεάστηκαν από τη µια ή την άλλη µορφή σοσιαλισµού, που µπορούσε να ποικίλλει από τις µετριοπαθείς και ειρηνικές ιδέες που εκφράστηκαν από τον Γκάντι και τον Νεχρού ως τον επαναστατικό µαρξισµό που υιοθετήθηκε από τον Χο Τσι Μινχ, τον Τσε Γκεβάρα και τον Ρόµπερτ Μουγκάµπε. Εκ πρώτης όψεως, όπως θα συζητήσουµε παρακάτω, ο σοσιαλισµός συνδέεται σαφέστερα µε τον διεθνισµό παρά µε τον εθνικισµό. Ωστόσο οι σοσιαλιστικές ιδέες άσκησαν έντονη έλξη στους εθνικιστές των χωρών του αναπτυσσόµενου κόσµου. Κατά πρώτο λόγο ο σοσιαλισµός ενσωµατώνει τις αξίες της κοινότητας και της συνεργασίας, που ήταν ήδη γερά εδραιωµένες στις παραδοσιακές και προβιοµηχανικές κοινωνίες. Ακόµη πιο σηµαντικό είναι το γεγονός ότι ο σοσιαλισµός και ιδίως ο µαρξισµός προσέφερε µια ανάλυση των φαινοµένων της ανισότητας και της εκµετάλλευσης, µέσω της οποίας οι άνθρωποι µπορούσαν να κατανοήσουν την εµπειρία της αποικιοκρατίας και να αµφισβητήσουν την εξουσία της. Ο µαρξισµός τονίζει την ταξική πάλη ανάµεσα στην «άρχουσα τάξη» των κατόχων των µέσων ιδιοκτησίας και την καταπιεσµένη εργατική τάξη, που υφίσταται την εκµετάλλευση των αστών. Κηρύσσει επίσης την επαναστατική ανατροπή του ταξικού συστήµατος µε µέσο την «προλεταριακή επανάσταση». Αυτές οι ιδέες είχαν ήδη χρησιµοποιηθεί στην ανάλυση των σχέσεων µεταξύ των χωρών από τον Λένιν, στο βιβλίο του Ιµπεριαλισµός, το ανώτερο στάδιο του Καπιταλισµού. Επηρεασµένος από το έργο του Xόµπσον (J. A. Hobson, 1902), ο Λένιν ισχυρίστηκε ότι ο ιµπεριαλισµός σηµαίνει ουσιαστικά ένα οικονοµικό φαινόµενο, δηλαδή την επιδίωξη του κέρδους από τις


269

καπιταλιστικές χώρες που αποζητούν επενδυτικές ευκαιρίες, φθηνή εργασία και πρώτες ύλες, καθώς και ασφαλείς αγορές. Οι εθνικιστές στις χώρες του αναπτυσσόµενου κόσµου εφάρµοσαν τη µαρξιστική ανάλυση στις σχέσεις ανάµεσα στην αποικιοκρατική εξουσία και τους υποτελείς λαούς. Ο ταξικός αγώνα µεταβλήθηκε σε αγώνα ενάντια στην καταπίεση και την εκµετάλλευση των αποικιών. Συνεπώς η ανατροπή της αποικιοκρατικής διακυβέρνησης δεν επαγόταν µόνο την πολιτική ανεξαρτησία, αλλά και µια κοινωνική επανάσταση που προσέφερε την προοπτική της πολιτικής όσο και της οικονοµικής απελευθέρωσης. Tα καθεστώτα κάποιων αναπτυσσόµενων χωρών ενστερνίστηκαν ανοικτά τις αρχές του µαρξισµού-λενινισµού, τις οποίες συχνά προσάρµοζαν στις δικές τους ιδιαίτερες ανάγκες. Μόλις πέτυχαν την ανεξαρτησία τους η Κίνα, η Βόρεια Κορέα, το Βιετνάµ και η Καµπότζη κρατικοποίησαν τις επιχειρήσεις που προηγουµένως εκµεταλλεύονταν οι ξένοι και γενικά εθνικοποίησαν τους οικονοµικούς πόρους. Συγχρόνως, ακολουθώντας πιστά το σοβιετικό πρότυπο, θεµελίωσαν µονοκοµµατικά κράτη και κεντρικά σχεδιασµένες οικονοµίες. Στη Ζιµπάµπουε, αντιθέτως, ο Ρόµπερτ Μουγκάµπε εφάρµοσε µε µάλλον πραγµατιστικό τρόπο τον µαρξισµό-λενινισµό. Η χώρα αυτή όταν κέρδισε την ανεξαρτησία της, το 1980, προσπαθώντας να κρατήσει την τεχνική εµπειρία και τα κεφάλαια των λευκών καθιέρωσε µια µεικτή οικονοµία και για τα πρώτα δέκα χρόνια της δέχτηκε ένα σύνταγµα βασισµένο στη δυτικού τύπου κοινοβουλευτική δηµοκρατία. Άλλα κράτη στην Αφρική και τη Μέση Ανατολή ανέπτυξαν έναν λιγότερο ιδεολογικό τύπο εθνικιστικού σοσιαλισµού. Αυτό φάνηκε καθαρά στην Αλγερία, τη Λιβύη, τη Ζάµπια, το Ιράκ και τη Βόρεια Υεµένη, όπου ιδρύθηκαν µονοκοµµατικά κράτη, συνήθως υπό την ηγεσία ισχυρών και «χαρισµατικών» ηγετών, όπως του Kαντάφι στη Λιβύη και του Σαντάµ Χουσεΐν στο Ιράκ. Ο «σοσιαλισµός» πάντως που επαγγέλλονται τέτοιες χώρες συνήθως σηµαίνει την επίκληση κάποιων ενοποιητικών εθνικών στόχων ή συµφερόντων, που στις περισσότερες περιπτώσεις αποβλέπουν στην οικονοµική ή κοινωνική ανάπτυξη. Ο αντιαποικιοκρατισµός υπήρξε µια εξέγερση ενάντια στη δυτική εξουσία και επιρροή και συνεπώς δεν προσπαθούσε πάντοτε να εκφραστεί µε τη γλώσσα του φιλελευθερισµού και του σοσιαλισµού, που ήταν βεβαίως δανεισµένη από τη ∆ύση. Mερικές φορές οι δυτικές ιδέες προσαρµόστηκαν στις τοπικές συνθήκες και τροποποιήθηκαν τόσο πολύ, ώσπου έγιναν αγνώριστες, όπως συνέβη στην περίπτωση που λεγόµενου «αφρικανικού σοσια-

270


λισµού» που ασκούνταν στην Τανζανία, τη Ζιµπάµπουε και την Αγκόλα. Ο αφρικανικός σοσιαλισµός δεν στηριζόταν στον σοβιετικού τύπου κρατικό σοσιαλισµό ούτε στη δυτική σοσιαλδηµοκρατία, αλλά µάλλον βασιζόταν στις παραδοσιακές αξίες της κοινότητας και στην επιθυµία της καθυπόταξης των διαχωριστικών φυλετικών ανταγωνισµών στον επιτακτικό στόχο της οικονοµικής προόδου. Μερικές χώρες του αναπτυσσόµενου κόσµου εξέφρασαν τον εθνικισµό τους καλλιεργώντας δεσµούς µε άλλες πρώην αποικίες και προσπαθώντας να αρθρώσουν µια χωριστή «τριτοκοσµική» φωνή, ανεξάρτητη από εκείνες του καπιταλιστικού «Πρώτου Κόσµου» ή του κοµµουνιστικού «∆εύτερου Kόσµου». Aυτό ακριβώς επιχείρησε να κάνει η ∆ιάσκεψη του Μπαντούνγκ και την ίδια προσπάθεια διατήρησε ζωντανή σε όλη τη διάρκεια του Ψυχρού Πολέµου το κίνηµα των Aδέσµευτων Xωρών του Τρίτου Κόσµου. Ο «τριτοκοσµισµός» των χωρών που συνήθως είχαν αποικιοκρατούµενο παρελθόν περιλάµβανε την έντονη απόρριψη του ιµπεριαλισµού όσο και την επιθυµία της οικονοµικής προόδου. Εντούτοις τέτοιοι δεσµοί εξασθένησαν µε το πέρασµα του χρόνου, καθώς υποχωρούσαν οι µνήµες της αποικιοκρατικής εξουσίας κι έβγαιναν στην επιφάνεια οι πολιτισµικές και πολιτικές διαφορές ανάµεσα στα αναπτυσσόµενα κράτη. Η µεταποικιοκρατική περίοδος γέννησε αρκετά διαφορετικές µεταξύ τους µορφές εθνικισµού, οι οποίες διαµορφώθηκαν µάλλον από την απόρριψη των δυτικών ιδεών και της δυτικής παιδείας παρά από προσπάθειες εφαρµογής τους ή έστω και αποδέσµευσης από αυτές. Αν η ∆ύση θεωρείται η πηγή της καταπίεσης και της εκµετάλλευσης, ο µεταποικιοκρατισµός πρέπει να αναζητήσει µια αντιδυτική φωνή και όχι απλώς µια µη δυτική. Aυτή η στάση αποτελεί εν µέρει αντίδραση ενάντια στην πολιτισµική και οικονοµική κυριαρχία της ∆ύσης, και κυρίως των Ηνωµένων Πολιτειών, επάνω στο µεγαλύτερο µέρος του αναπτυσσόµενου κόσµου. Aν οι ΗΠΑ δεν ευνόησαν την πολιτική αποικιοκρατία, πάντως η εξωτερική τους επιρροή αντανακλά την παγκόσµια κυριαρχία της αµερικανικής οικονοµίας, η οποία ελέγχει τις επενδύσεις, τη δηµιουργία θέσεων εργασίας και την προσφορά ενός ευρέος φάσµατος δυτικών καταναλωτικών αγαθών. Aυτή η αποκαλούµενη νεοαποικιοκρατία είναι πολύ πιο δύσκολο να καταπολεµηθεί, αφού δεν έχει ανοικτά πολιτική µορφή, αλλά πάντως προκαλεί εντονότατη δυσφορία. Στην Ιρανική Επανάσταση ο αγιατολλάχ Χοµεϊνί (βλ. παρακάτω, Κεφάλαιο 10) χαρακτήριζε τις ΗΠΑ «Μεγάλο Σατανά». Ο αντιαµερικανισµός υπήρξε εξέχον στοιχείο της ιρανικής πολιτικής ζωής µετά την Eπανάσταση του


271

1979. Παίζει επίσης σηµαντικό ρόλο στη Λιβύη του Kαντάφι και στο Ιράκ του Σαντάµ Χουσεΐν, ιδίως µετά την ιρακινή εισβολή στο Κουβέιτ το 1990. Απορρίπτοντας τη ∆ύση γενικότερα και τις ΗΠΑ ειδικότερα, αυτές οι µορφές εθνικισµού προσφεύγουν ολοένα πιο έντονα σε µη δυτικές φιλοσοφίες και ιδέες. Η ολοένα µεγαλύτερη σηµασία της θρησκείας και ιδίως του ισλάµ προσδίδει στον εθνικισµό των αναπτυσσόµενων χωρών ιδιαίτερο χαρακτήρα και αναζωογονηµένη ισχύ. Αυτό το ζήτηµα θα συζητήσουµε όµως εκτενέστερα στο Kεφάλαιο 10, σε σχέση µε τον θρησκευτικό ζηλωτισµό. Πέρα από τον εθνικισµό Oπωσδήποτε υπάρχει ένα ευρύ φάσµα πολιτικών ιδεών που εστιάζουν την οπτική τους πέρα από το έθνος. Σ’ αυτό µπορούµε να περιλάβουµε οποιοδήποτε δόγµα ή ιδεολογία που προτείνει µια υπερεθνική άποψη της πολιτικής ταυτότητας. Για παράδειγµα, είναι δύσκολο να συµφιλιωθεί ο φεµινισµός µε τον εθνικισµό, αφού θεωρεί ως ζητήµατα πρώτιστης σηµασίας το γένος και τις έµφυλες διαφορές και εποµένως δέχεται ότι οι εθνικοί δεσµοί είναι δευτερεύοντες ή πολιτικά ασήµαντοι. Με τον ίδιο τρόπο ο ρατσισµός και ο θρησκευτικός ζηλωτισµός, µολονότι συνδέονται µερικές φορές µε τον εθνικισµό, δεν µπορούν να θεωρηθούν απλώς υποκατηγορίες του, διότι οι φυλετικές και θρησκευτικές ταυτότητες ξεπερνούν τα εθνικά σύνορα. Με αυτή την έννοια ο ρατσισµός και ο θρησκευτικός ζηλωτισµός µπορούν να θεωρηθούν ασθενείς µορφές διεθνισµού. Ο διεθνισµός στην ισχυρότερη µορφή του όµως χαρακτηρίζεται από τη ριζοσπαστικότερη πεποίθηση ότι ο πολιτικός εθνικισµός πρέπει να ξεπεραστεί επειδή οι δεσµοί που ενώνουν τους λαούς όλου του κόσµου είναι ισχυρότεροι από όσα τους χωρίζουν. Σύµφωνα µε αυτό το κριτήριο, στόχος του διεθνισµού είναι να οικοδοµήσει υπερεθνικές δοµές τέτοιες, που να µπορούν να προσελκύσουν την πολιτική υποστήριξη όλων των λαών του κόσµου, πέρα από οποιεσδήποτε θρησκευτικές, φυλετικές, κοινωνικές και εθνικές διαφορές. Ένας τέτοιος «οικουµενισµός» έχει προσφέρει, για παράδειγµα, τη βάση της ιδεαλιστικής παράδοσης των διεθνών σχέσεων, η οποία χαρακτηρίζεται από την πίστη σε µια οικουµενικής ισχύος ηθική και στην προοπτική της παγκόσµιας ειρήνης και συνεργασίας. Ο γερµανός φιλόσοφος Iµµάνουελ Καντ (Immanuel Kant, 1724-1804) θεωρείται συχνά ο πατέρας αυτής της παράδοσης. Στο έργο του Προς την Αιώνια Ειρήνη οραµατίζεται ένα είδος «κοινωνίας των εθνών», βασισµένης στην άποψη ότι η

272


λογική από κοινού µε την ηθική υπαγορεύουν την εντολή «Oυ πολεµήσεις». Σε ό,τι αφορά τις µεγάλες ιδεολογίες, τούτη η άποψη συνδέεται σαφέστερα µε τον φιλελευθερισµό και τον σοσιαλισµό, καθένας από τους οποίους έχει αναπτύξει τον δικό του τύπο διεθνισµού. Ο φιλελεύθερος διεθνισµός Οι φιλελεύθεροι σπάνια απορρίπτουν τον εθνικισµό για λόγους αρχής. Συνήθως δέχονται πρόθυµα ότι τα έθνη αποτελούν φυσικές οντότητες, στο µέτρο που οι πολιτισµικές οµοιότητες τείνουν να οικοδοµούν κάποια αίσθηση ταυτότητας και κοινής καταγωγής, όσο και ότι τα έθνη αποτελούν τις πιο κατάλληλες µονάδες πολιτικής διακυβέρνησης – εξ ου και η ύπαρξη του φιλελεύθερου εθνικισµού. Εντούτοις, αυτό το οποίο δεν δέχονται εύκολα είναι η άποψη ότι το έθνος αποτελεί την ύπατη πηγή της πολιτικής εξουσίας, αφού η δύναµη του έθνους, αν µείνει ανεξέλεγκτη, έχει εν πολλοίς τα ίδια µειονεκτήµατα µε την αχαλίνωτη ατοµική ελευθερία. Γενικά, ο φιλελεύθερος ατοµικισµός στηρίζεται σε δυο βάσεις. Η πρώτη είναι ο φόβος της «φυσικής κατάστασης» στον διεθνή χώρο, δηλαδή µιας κατάστασης αγριότητας, και ο δεύτερος είναι η προσήλωσή του στο άτοµο µάλλον, παρά στο έθνος . Οι φιλελεύθεροι ανέκαθεν δέχονταν ότι ο εθνικός αυτοκαθορισµός έχει αντιφατικές όψεις. Ο κίνδυνος ενός κόσµου κυρίαρχων εθνικών κρατών έγκειται στο ότι ένας τέτοιος κόσµος επιτρέπει την ανεµπόδιστη επιδίωξη του εθνικού συµφέροντος, που πραγµατοποιείται ενδεχοµένως εις βάρος άλλων εθνών. Οι φιλελεύθεροι εθνικιστές ισχυρίζονται φυσικά ότι η συνταγµατική διακυβέρνηση και η δηµοκρατία ελαχιστοποιούν τις τάσεις προς τη στρατοκρατία και τον πόλεµο, αλλά η αυτοσυγκράτηση µπορεί να µην αρκεί για να διασφαλίσει την αδιατάρακτη ειρήνη όταν τα κυρίαρχα έθνη λειτουργούν σε συνθήκες «διεθνούς αναρχίας». Οι φιλελεύθεροι γενικά προτείνουν δύο τρόπους για να παρεµποδιστούν τα φαινόµενα της κατάκτησης και της λεηλασίας. Ο πρώτος είναι η αλληλεξάρτηση των εθνών, που έχει στόχο την προώθηση της αµοιβαίας κατανόησης και συνεργασίας. Γι’ αυτό και οι φιλελεύθεροι εκ παραδόσεως υποστηρίζουν την πολιτική του ελεύθερου εµπορίου: η οικονοµική αλληλεξάρτηση των χωρών σηµαίνει ότι το υλικό κόστος της διεθνούς διαµάχης γίνεται τόσο τεράστιο, που η πολεµική σύρραξη γίνεται κυριολεκτικά αδιανόητη. Για τους βρετανούς «φιλελεύθερους του Μάντσεστερ» του δέκατου ένατου αιώνα, όπως ήταν ο Ρίτσαρντ Κόµπντεν (Richard Cobden, 1804-1865) και ο Τζων Μπράιτ (John Bright, 1811-1889),


273

τούτη η προτίµηση στην αλληλεξάρτηση απηχούσε µια βαθύτερη δέσµευση στην αρχή του κοσµοπολιτισµού. H οικονοµική αλληλεξάρτηση όχι µόνο θα προωθούσε την ευηµερία, επιτρέποντας στις χώρες να εξειδικεύονται στη παραγωγή εκείνων των αγαθών που τους ταίριαζαν καλύτερα (η θεωρία του «συγκριτικού πλεονεκτήµατος», όπως το αποκαλούν οι οικονοµολόγοι), αλλά και θα έφερνε πλησιέστερα τους λαούς διαφορετικής φυλετικής καταγωγής, θρησκευτικών δογµάτων και γλώσσας, συνδέοντάς τους µε τους «δεσµούς αιώνιας ειρήνης», όπως τους περιέγραφε ο Κόµπντεν (βλ. σχετικά στο βιβλίο του Greenleaf, 1983, σ. 37). Οι φιλελεύθεροι πρότειναν επίσης τη χαλιναγώγηση των εθνικών φιλοδοξιών µέσα από την οικοδόµηση υπερεθνικών σωµάτων ικανών να επιβάλουν την ευταξία σ’ ένα κατά τα λοιπά δίχως νόµο διεθνές περιβάλλον. Tούτο το επιχείρηµα πηγάζει ακριβώς από την ίδια λογική µε τη θεωρία του κοινωνικού συµβολαίου: η κυβέρνηση αποτελεί τη λύση στο πρόβληµα της αταξίας. Tο ίδιο επιχείρηµα εξηγεί τόσο την υποστήριξη του Oύντροου Ουίλσον προς το πρώτο, αλλά αποτυχηµένο, πείραµα παγκόσµιας διακυβέρνησης, δηλαδή την Kοινωνία των Εθνών που ιδρύθηκε το 1919, όσο και την ευρύτερη υποστήριξη που συγκέντρωσε ο διάδοχος της τελευταίας, ο Oργανισµός Ηνωµένων Eθνών (OHE) που ιδρύθηκε το 1945 στη ∆ιάσκεψη του Aγίου Φραγκίσκου. Οι φιλελεύθεροι προσβλέπουν σ’ αυτά τα υπερεθνικά σώµατα για να καθιερωθεί ένα διακρατικό σύστηµα που να δέχεται το κράτος του νόµου, ώστε να µπορούν να λύνονται ειρηνικά οι διεθνείς διαφορές. Aναγνωρίζουν επίσης ότι ο νόµος πρέπει µε κάποιον τρόπο να έχει µέσα εφαρµογής, και γι’ αυτό τον λόγο συνήθως υποστηρίζουν την αρχή της συλλογικής ασφάλειας, δηλαδή την ιδέα ότι µια οµάδα κρατών µπορεί µε την κοινή της δράση να αντιµετωπίσει καλύτερα την ξένη επιθετικότητα. Tούτη η συµπάθεια για τις υπερεθνικές λύσεις είναι εξίσου φανερή στη στάση των φιλελεύθερων απέναντι σε σώµατα όπως είναι η Eυρωπαϊκή Ένωση. Aντίθετα από τους συντηρητικούς, που φοβούνται µήπως η ευρωπαϊκή ολοκλήρωση κλονίσει την εθνική ανεξαρτησία κι εξασθενήσει την εθνική ταυτότητα, οι φιλελεύθεροι τείνουν µάλλον να υποστηρίζουν την ιδέα των «Ηνωµένων Πολιτειών της Ευρώπης». ∆ιακρίνουν σ’ αυτήν ένα µέσο για την προώθηση της συνεργασίας και της αλληλεξάρτησης µεταξύ των ευρωπαϊκών εθνών, που ωστόσο στο πλαίσιό της θα µπορούν να διατηρούν τις ιδιαίτερες παραδόσεις και ταυτότητές τους. Η δεύτερη βάση του φιλελεύθερου διεθνισµού προέρχεται από την πρω-

274


Κοσµοπολιτισµός O όρος κοσµοπολιτισµός παραπέµπει στην κοσµόπολη, δηλαδή την παγκόσµια πολιτεία. Eποµένως σηµαίνει την πίστη στην εξάλειψη των εθνικών ταυτοτήτων και την καθιέρωση δεσµών πολιτικής ένταξης που να ενώνουν όλους τους ανθρώπους. Εντούτοις, ο όρος συνήθως χρησιµοποιείται για να υποδηλωθούν οι πιο µετριοπαθείς στόχοι της ειρήνης και της αρµονίας ανάµεσα στα έθνη, που θα βασίζονται στην αµοιβαία κατανόηση, την ανεκτικότητα και πάνω απ’ όλα την αλληλεξάρτηση µεταξύ τους. Ο φιλελεύθερος κοσµοπολιτισµός ανέκαθεν συνδεόταν µε την υποστήριξη του ελεύθερου εµπορίου, η οποία στηριζόταν στην πεποίθηση ότι αυτό προήγε την κατανόηση µεταξύ των εθνών όσο και την υλική τους ευηµερία. Το κοσµοπολίτικο ιδεώδες προωθείται επίσης από ορισµένα υπερεθνικά σώµατα που επιζητούν µάλλον την ενθάρρυνση της συνεργασίας ανάµεσα στα έθνη παρά την εγκατάλειψη του εθνικού κράτους.

ταρχική του αφοσίωση στο άτοµο και την αρχή του ατοµικισµού (βλ. Kεφάλαιο 2). Αυτή σηµαίνει ότι όλα τα ανθρώπινα όντα, άσχετα από τη ράτσα τους, το θρησκευτικό τους δόγµα, την κοινωνική τους προέλευση και την εθνικότητά τους έχουν ίση ηθική αξία. Ενώ οι φιλελεύθεροι ενστερνίζονται την ιδέα του εθνικού αυτοκαθορισµού, διόλου δεν πιστεύουν ότι αυτή δίνει το δικαίωµα στα έθνη να συµπεριφέρονται στα µέλη τους µε όποιον τρόπο θέλουν. Aπό τούτη την άποψη, ο σεβασµός για τα δικαιώµατα και τις ελευθερίες του ατόµου είναι ισχυρότερος από τις αξιώσεις της εθνικής κυριαρχίας. Ο φιλελεύθερος διεθνισµός χαρακτηρίζεται συνεπώς όχι τόσο από την επιθυµία απεµπόλησης του έθνους ως πολιτικού σχηµατισµού, όσο από την απαίτηση συµµόρφωσης όλων των εθνών σε µια υπέρτερη ηθική, που ενσαρκώνεται στη θεωρία των ανθρώπινων δικαιωµάτων. Ως φιλελεύθεροι, οι φιλελεύθεροι διεθνιστές πιστεύουν ότι τούτα τα δικαιώµατα έχουν οικουµενική εφαρµογή και θέτουν τις ελάχιστες προϋποθέσεις για µια πραγµατικά ανθρώπινη ύπαρξη, κι εποµένως πρέπει οπωσδήποτε να αποτελούν τη βάση του διεθνούς δικαίου. Oι ίδιες ιδέες διαπνέουν σηµαντικούς υπερεθνικής εφαρµογής καταστατικούς χάρτες, όπως είναι η ∆ιακήρυξη των ∆ικαιωµάτων του Ανθρώπου, που υιοθετήθηκε από τον ΟΗΕ στα 1948, και η Eυρωπαϊκή Σύµβαση για τα Ανθρώπινα ∆ικαιώµατα και τις Θεµελιώδεις Ελευθερίες, που υπογράφηκε στα 1956. Οι επικριτές τούτου του τύπου φιλελεύθερου διεθνισµού περιλαµβάνουν αφενός τους συντηρητικούς και αφετέρου τους εθνικιστές των χωρών του


275

αναπτυσσόµενου κόσµου. Οι πρώτοι ισχυρίζονται ότι η ιδέα των οικουµενικής εφαρµογής ανθρώπινων δικαιωµάτων απλώς παραβλέπει τις ιδιαίτερες εθνικές παραδόσεις και κουλτούρες των λαών, ενώ οι δεύτεροι, προχωρώντας παραπέρα, ισχυρίζονται ότι τα ανθρώπινα δικαιώµατα αποτελούν ουσιαστικά µια ιδεολογική εκδήλωση του δυτικού φιλελευθερισµού, κι εποµένως η εξάπλωσή τους ισοδυναµεί µε µια συγκαλυµµένη µορφή δυτικού ιµπεριαλισµού. O σοσιαλιστικός διεθνισµός Oι σοσιαλιστές απορρίπτουν τον εθνικισµό για λόγους αρχής πολύ συχνότερα παρά οι φιλελεύθεροι, επειδή πιστεύουν ότι προκαλεί δυσαρέσκειες και συγκρούσεις µεταξύ των λαών, όσο και επειδή του αποδίδουν έναν εγγενώς δεξιό χαρακτήρα. Mολονότι αυτό δεν εµπόδισε τους σύγχρονους σοσιαλιστές, ως κυβερνήτες ή επίδοξους κυβερνήτες πολλών χωρών, να έλθουν σε κάποιο συµβιβασµό µε το εθνικό κράτος, πάντως τους έχει προδιαθέσει, ρητορικά τουλάχιστον, να προσυπογράφουν τον διεθνισµό ως άρθρο πίστης, αν όχι ως µια κεντρική τους αξία. Αυτή η τάση εµφανίζεται σαφέστερα στη µαρξιστική παράδοση. Ο µαρξισµός παραδοσιακά ενστερνίζεται ένα τύπο προλεταριακού διεθνισµού ριζωµένο στην ιδέα ότι η ταξική αλληλεγγύη είναι ισχυρότερη και πολιτικά σηµαντικότερη από την εθνική ταυτότητα. Στο Κοµµουνιστικό Μανιφέστο (βλ. Kεφάλαιο 4), ο Μαρξ γράφει: Οι εργάτες δεν έχουν πατρίδα. ∆εν µπορούµε λοιπόν να τους πάρουµε αυτό που δεν έχουν. Αφού το προλεταριάτο πρέπει πρώτα απ’ όλα να επιβληθεί πολιτικά, πρέπει να µετατραπεί σε κυρίαρχη τάξη του έθνους, πρέπει να συγκροτηθεί το ίδιο στο έθνος, είναι κιόλας από µόνο του εθνικό, αν και όχι µε την αστική έννοια της λέξης (Marx and Engels [1848] 1968, σ. 51).

Ο Μαρξ αναγνώριζε τη σηµαντική εθνική διάσταση κάθε κοινωνικής επανάστασης: όπως το έθετε, το προλεταριάτο κάθε χώρας πρέπει «πρώτα απ’ όλα να τακτοποιήσει τους λογαριασµούς µε την δική του αστική τάξη». ∆εχόταν µάλιστα ότι για τους υπόδουλους λαούς η εθνική ελευθερία αποτελούσε προϋπόθεση της κοινωνικής επανάστασης, µια άποψη που αντικαθρεφτιζόταν, για παράδειγµα, στην υποστήριξή του για τους αγώνες ανεξαρτησίας των πολωνών και των ιρλανδών. Ωστόσο δεν οραµατίστηκε ποτέ ότι η εργατική τάξη θα ήταν εθνική µε την «αστική έννοια της λέξης». Mε αυτό

276


εννοούσε ότι η εργατική τάξη, αναγνωρίζοντας την αδελφότητα όλων των προλετάριων, θα ξεπερνούσε τον «εθνικό εγωισµό», όπως τον αποκαλούσε ο Ένγκελς. Αυτό εκφράζει παραστατικά το Κοµµουνιστικό Μανιφέστο, µε την περίφηµη κατάληξή του: «Εργαζόµενοι όλων των χωρών, ενωθείτε!». Συνεπώς ο σοσιαλισµός έχει από τη φύση του διεθνιστικό χαρακτήρα. Όχι µόνον η αλληλεγγύη του προλεταριάτου ξεπερνά αναπόφευκτα τα εθνικά σύνορα, αλλά και, όπως τόνισε ο Μαρξ, η εµφάνιση της παγκόσµιας αγοράς µετέτρεψε τον καπιταλισµό σε ένα διεθνές σύστηµα που µπορεί να αµφισβητηθεί µόνον από ένα γνήσια διεθνές κίνηµα. Γι’ αυτό και ο Μαρξ βοήθησε στην ίδρυση της ∆ιεθνούς Εργατικής Ένωσης, της λεγόµενης Πρώτης ∆ιεθνούς, το 1864. H ∆εύτερη ∆ιεθνής, ή αλλιώς Σοσιαλιστική ∆ιεθνής, ιδρύθηκε στη συνέχεια το 1889 και αναγεννήθηκε το 1951. Aκολούθησε η Τρίτη ∆ιεθνής, ή Κοµιντέρν, που οργανώθηκε από τον Λένιν το 1919, ενώ µια αντίπαλη Τέταρτη ∆ιεθνής ιδρύθηκε το 1936 από τον Λέοντα Τρότσκυ, τον ανυποχώρητο επικριτή της σταλινικής πολιτικής, η οποία είχε κεντρικό σύνθηµα το «Σοσιαλισµός µια µόνο χώρα». Εντούτοις οι σοσιαλιστές σπάνια θεώρησαν τον προλεταριακό διεθνισµό αυτοσκοπό. Στόχος τους δεν ήταν να αντικαταστήσουν έναν κόσµο διαιρεµένο από τα εθνικά σύνορα µε κάποιον άλλο κόσµο χωρισµένο σε τάξεις, αλλά, αντιθέτως –µέσα από τη διεθνή ταξική πάλη– η εγκαθίδρυση της αρµονίας και της συνεργασίας ανάµεσα στους λαούς όλου του κόσµου. Συνεπώς ο σοσιαλιστικός διεθνισµός βασίζεται τελικά στην πίστη σε µια κοινή ανθρωπότητα. Σύµφωνα µε αυτή την ιδέα η ανθρωπότητα ενώνεται από αµοιβαίους δεσµούς συµπάθειας, συµπόνιας και αγάπης· µια ιδέα που βασίζεται στην πεποίθηση, ότι όσα οι άνθρωποι µοιράζονται από κοινού είναι σπουδαιότερα από εκείνα που τους χωρίζουν. Από αυτή την άποψη, οι σοσιαλιστές απορρίπτουν τον εθνικισµό όχι µόνο σαν µια µορφή αστικής ιδεολογίας, η οποία συγκαλύπτει τις αντιφάσεις στις οποίες βασίζονται ο καπιταλισµός και όλες οι άλλες ταξικές κοινωνίες, αλλά και διότι ωθεί τους ανθρώπους να αρνηθούν την κοινή τους ανθρωπιά. Συνεπώς ο διεθνισµός για έναν σοσιαλιστή δεν σηµαίνει απλώς τη συνεργασία ανάµεσα στα έθνη στο πλαίσιο του διεθνούς δικαίου, αλλά τον ακόµη πιο ριζοσπαστικό και ουτοπικό στόχο της διάλυσης του έθνους και την επακόλουθη αναγνώριση ότι στον ενιαίο κόσµο µας υπάρχει ένας ενιαίος λαός.


277

Λέων Τρότσκυ (Leon Trotsky, 1879-1940) Ρώσος µαρξιστής, πολιτικός στοχαστής και επαναστάτης. Πρώιµος επικριτής του Λένιν και ηγέτης του Σοβιέτ της Αγίας Πετρούπολης στην Eπανάσταση του 1905, ο Τρότσκυ έγινε µέλος των Μπολσεβίκων το 1917 και ανέλαβε την ευθύνη των εξωτερικών υποθέσεων και αργότερα του εµφύλιου πολέµου. Παραγκωνίστηκε από τον Στάλιν µετά τον θάνατο του Λένιν και εξορίστηκε από τη Σοβιετική Ένωση το 1929. ∆ολοφονήθηκε στο Μεξικό, µε διαταγή του Στάλιν, το 1940. Η θεωρητική εισφορά του Τρότσκυ στον µαρξισµό επικεντρώνεται στη θεωρία της διαρκούς επανάστασης, η οποία υποστήριζε ότι ο σοσιαλισµός θα µπορούσε να επιβληθεί στη Ρωσία χωρίς η χώρα να χρειαστεί να περάσει από τη φάση της αστικής ανάπτυξης. Ο τροτσκισµός συνήθως συνδέεται µε την ακλόνητη αφοσίωση στον διεθνισµό και τον αντισταλινισµό, ενώ τονίζει επίσης τους κινδύνους της γραφειοκρατίας, τους οποίους ο Tρότσκυ σκιαγράφησε στο έργο του Η προδοµένη επανάσταση (1937).

Οι επικρίσεις που απευθύνονται εναντίον του σοσιαλιστικού διεθνισµού χωρίζονται σε δύο κατηγορίες. Η πρώτη τονίζει την αποτυχία των διεθνιστών σοσιαλιστών να ανταποκριθούν έµπρακτα στα υψηλά τους ιδανικά. Οι διάφορες ∆ιεθνείς, για παράδειγµα, βραχυκυκλώθηκαν από τις βαθιές προσωπικές και ιδεολογικές τους διαµάχες, καθώς και από εθνικές διαφορές. Η Κοµιντέρν την εποχή του Στάλιν µετατράπηκε σε ένα απλό εργαλείο µε το οποίο η Σοβιετική Ένωση µπορούσε να προωθεί τους στόχους της εξωτερικής της πολιτικής, µεταµφιέζοντας το κρατικό της συµφέρον σε διεθνισµό. Η Σοσιαλιστική ∆ιεθνής επιβιώνει µέχρι σήµερα ως λέσχη συζητήσεων για τους µετριοπαθείς σοσιαλιστές ηγέτες και είναι άνευ πολιτικής σηµασίας. Η δεύτερη κατηγορία επικρίσεων τονίζει πόσο έβλαψε τον σοσιαλισµό η αποτυχία του να αναγνωρίσει και να αξιοποιήσει την τόσο ανθεκτική ισχύ του πολιτικού εθνικισµού. Η τάση απόρριψης του εθνικισµού σαν µιας τεχνητής και καταδικαστέας δύναµης έχει επανειληµµένα ενθαρρύνει τους σοσιαλιστές να υπερεκτιµήσουν την επιρροή του διεθνιστικού ιδεώδους. Aυτό πουθενά δεν αποδείχθηκε µε πιο δραµατικό τρόπο απ’ ό,τι στην ουσιαστική κατάρρευση της ∆εύτερης ∆ιεθνούς τον Αύγουστο του 1914, όταν οι ευρωπαίοι προλετάριοι µαζί µε πολλά από τα σοσιαλιστικά τους κόµµατα υπέκυψαν πρόθυµα στη προοπτική του πολέµου και της εθνικής δόξας. Ο εθνικισµός αποδείχτηκε ουσιαστικά ισχυρότερος από την προοπτική της κοινωνικής επανάστασης.

278


Ο εθνικισµός τον εικοστό πρώτο αιώνα Λίγες πολιτικές ιδεολογίες άκουσαν τόσο πολλές προφητείες για το επικείµενο τέλος τους όσο ο εθνικισµός. Ήδη από το 1848 ο Μαρξ διακήρυσσε ότι «οι εθνικές διαφορές και οι ανταγωνισµοί ανάµεσα στους λαούς εξαφανίζονται καθηµερινά» και προσέβλεπε στην πλήρη εξαφάνισή τους µόλις θα υπερίσχυε η εξουσία του προλεταριάτου. Παροµοίως ο θάνατος του εθνικισµού ως σχεδίου για την οικοδόµηση κρατών αναγγέλθηκε ευρύτατα µετά τον Πρώτο Παγκόσµιο Πόλεµο, όταν είχε δροµολογηθεί η ανοικοδόµηση της Ευρώπης σύµφωνα µε την αρχή του εθνικού αυτοκαθορισµού, αλλά και µετά τον ∆εύτερο Παγκόσµιο Πόλεµο, ως αποτέλεσµα των αντιαποικιοκρατικών κινηµάτων στη Αφρική, την Ασία και αλλού. Όταν θα είχε κιόλας οικοδοµηθεί ο κόσµος των εθνικών κρατών, τι ρόλος θα απέµενε στον εθνικισµό; Επιπλέον καθώς προχωρούσε ο εικοστός αιώνας γινόταν φανερό ότι το έθνος είχε γίνει περιττό χάρη στον εντεινόµενο διεθνισµό του οικονοµικού και πολιτικού βίου. Yπερεθνικοί οργανισµοί –από τα Ηνωµένα Έθνη µέχρι την Eυρωπαϊκή Ένωση και από τον Παγκόσµιο Οργανισµό Εµπορίου ως το ∆ιεθνές Νοµισµατικό Ταµείο– κατέληξαν να κυριαρχούν στην παγκόσµια πολιτική ζωή, αφήνοντας ολοένα και λιγότερες αποφάσεις στα χέρια των µεµονωµένων εθνών. Tούτο το φαινόµενο περιγράφεται ολοένα συχνότερα µε τον όρο «παγκοσµιοποίηση». Η παγκοσµιοποίηση αναφέρεται στην ανάδυση ενός πολύπλοκου δικτύου παγκόσµιας αλληλοσύνδεσης, που σηµαίνει ότι οι ζωές µας διαµορφώνονται ολοένα περισσότερο από γεγονότα που συµβαίνουν και αποφάσεις που παίρνονται σε µεγάλες αποστάσεις από εµάς. Μειώνοντας τη σηµασία των εδαφικών συνόρων, η παγκοσµιοποίηση µετέτρεψε ολόκληρο τον κόσµο, σύµφωνα µε τον Μάρσαλ Μακλιούαν, σε ένα «παγκόσµιο χωριό». Η παγκοσµιοποίηση είχε βαθύτατες επιπτώσεις τόσο στο εθνικό κράτος όσο και στα πολιτικά δόγµατα που στηρίζονται στην ιδέα της εθνικής ιδιαιτερότητας. Για παράδειγµα, οδήγησε στην εµφάνιση µιας ενσωµατωµένης παγκόσµιας οικονοµίας, πράγµα που σηµαίνει ότι η υλική ευηµερία ων διάφορων χωρών συχνά καθορίζεται περισσότερο από τις επενδυτικές αποφάσεις κάποιων πολυεθνικών εταιρειών παρά από τις πράξεις των εθνικών κυβερνήσεων. Σε ό,τι αφορά τον πολιτισµό, µε την ανάπτυξη των αεροµεταφορών, του τουρισµού, της δορυφορικής τηλεόρασης και του διαδικτύου η παγκοσµιοποίηση σηµατοδοτεί την εξάπλωση µιας κοινωνίας κινούµενης από την


279

αγορά, και µερικές φορές θεωρείται µια «µακντοναλντοποίηση ολόκληρου του κόσµου». Πώς µπορούν πλέον τα έθνη να θεωρούνται ξεχωριστές οντότητες, όταν οι άνθρωποι σε κάθε µέρος του κόσµου παρακολουθούν τις ίδιες ταινίες και τα ίδια τηλεοπτικά προγράµµατα, τρώνε τα ίδια φαγητά, απολαµβάνουν τα ίδια σπορ και ούτω καθεξής; Aυτές οι εξελίξεις είναι τόσο αµείλικτες, ώστε ο εικοστός πρώτος αιώνας σίγουρα θα παρακολουθήσει την τελική έκλειψη του πολιτικού εθνικισµού. Παρ’ όλα αυτά, υπάρχουν δύο τουλάχιστον παράγοντες που υποδεικνύουν ότι θα συνεχίσει να έχει πολιτική σηµασία το έθνος. Πρώτον, υπάρχει η πιθανότητα ότι ακριβώς επειδή εξασθενεί τους παραδοσιακούς πολιτικούς και εθνικούς δεσµούς, η παγκοσµιοποίηση µπορεί να τροφοδοτήσει την ανάδυση εθνοτικά βασισµένων και πιθανώς επιθετικότερων εθνικισµών. Αν το συµβατικό εθνικό κράτος δεν µπορεί πλέον να γεννήσει νοηµατοδοτηµένες συλλογικές ταυτότητες, τότε µπορούν να αναπτυχθούν και να το αντικαταστήσουν οι «αποκλειστικές συλλογικότητες» που στηρίζονται στη γεωγραφική περιοχή, τη θρησκεία, την εθνοτικότητα ή τη φυλή. Αυτό το παρακολουθήσαµε ήδη µε τον πιο δραµατικό τρόπο στην άνοδο των εθνοτικών διαµαχών σε πολλά τµήµατα του πάλαι ποτέ σοβιετικού µπλοκ, και ιδιαίτερα στην πρώην Γιουγκοσλαβία, αλλά το βλέπουµε επίσης στους φυγόκεντρους εθνικισµούς που έχουν πλέον ριζώσει σε κράτη όπως η Βρετανία, η Iσπανία, η Ιταλία και το Βέλγιο. ∆εύτερον, η παγκοσµιοποίηση µπορεί να προικίσει τον εθνικό σχεδιασµό µε νέο νόηµα και σηµασία, αναθέτοντάς του να ορίσει ένα µέλλον για τα έθνη σε έναν ολοένα πιο ενιαίο και αλληλοεξαρτώµενο κόσµο. Κατ’ αυτή την έννοια η παγκοσµιοποίηση αντί να κάνει περιττά τα έθνη, µπορεί να τα εξαναγκάσει να επανεφεύρουν τους εαυτούς τους, έτσι ώστε να συνεχίσουν να παρέχουν στις κοινωνίες µια πηγή συνοχής και ταυτότητας µέσα σε ένα όλο και πιο ρευστό και ανταγωνιστικό περιβάλλον. Με διάφορους τρόπους, κράτη όπως η Μαλαισία, η Σιγκαπούρη, η Αυστραλία, η Νέα Ζηλανδία και ο Καναδάς έχουν περάσει από µια διαδικασία επανανακάλυψης του εαυτού τους, καθώς προσπάθησαν να αναπλάσουν τις εθνικές τους ταυτότητες συγχωνεύοντας ορισµένα στοιχεία από το παρελθόν τους µε έναν νέο προσανατολισµό ουσιαστικά προς το µέλλον.

280

Οδηγός για Περαιτέρω Μελέτη


Alter, P., Nationalism. London: Edward Arnold, 1989. Μια καλή και σαφής εισαγωγή στις καταβολές και την ανάπτυξη των εθνικιστικών ιδεών, αλλά και στις διαφορετικές µορφές εθνικισµού. Hobsbawm, E. J., Nations and Nationalism since 1780. Cambridge and New York: Cambridge University Press, 1990. Μια εύληπτη και βατή εισαγωγή στο θέµα των εθνών και του εθνικισµού. Hutchinson, J. and A.D. Smith (eds), Nationalism. Oxford and New York: Oxford University Press, 1994. Μια ευρείας εµβέλειας και χρήσιµη συλλογή κειµένων που εξετάζουν τις συζητήσεις σχετικά µε τη φύση, την ανάπτυξη και τη σηµασία του εθνικισµού. Kedourie, E., Nationalism. London: Hutchinson, 1985. H κλασική παρουσίαση του εθνικισµού από κριτική σκοπιά, η οποία τονίζει τη σηµασία της ιδέας του εθνικού αυτοκαθορισµού. Smith, A. D., National Identity. Harmondsworth: Penguin, 1991. Μια σηµαντική συµβολή στις συζητήσεις σχετικά µε την καταγωγή και τον σχηµατισµό των εθνών.

Ο αναρχισµός

281

6 O ΑΝΑΡΧΙΣΜΟΣ Oι καταβολές και η ανάπτυξη του αναρχισµού Kάτω το κράτος – Τα κεντρικά µοτίβα του αναρχισµού O κολεκτιβιστικός αναρχισµός O ατοµικιστικός αναρχισµός Οι δρόµοι προς την αναρχία Ο αναρχισµός τον εικοστό πρώτο αιώνα

282


Oι καταβολές και η ανάπτυξη του αναρχισµού Ο όρος «αναρχία» έχει ελληνική ρίζα και σηµαίνει κατά κυριολεξία «χωρίς εξουσία». Ο όρος «αναρχισµός» είναι σε χρήση από την εποχή της Γαλλικής Επανάστασης και αρχικά χρησιµοποιούνταν µε κριτική ή αρνητική έννοια, υποδηλώνοντας την κατάλυση κάθε πολιτισµένης ή γνωστής ευταξίας. Πραγµατικά, ο όρος ως σήµερα συνεχίζει να χρησιµοποιείται µε µειωτική σηµασία. Στην καθηµερινή γλώσσα η αναρχία συνήθως εξισώνεται µε την αταξία και το χάος, ενώ στη λαϊκή φαντασία οι αναρχικοί συνήθως θεωρούνται βοµβιστές και τροµοκράτες. Είναι περιττό να αναφέρουµε ότι οι ίδιοι οι αναρχικοί απορρίπτουν απερίφραστα παρόµοιους συνειρµούς. Ο όρος συνδέθηκε σαφώς µε µια θετικά και συστηµατικά διατυπωµένη οµάδα πολιτικών ιδεών µόνον όταν ο Προυντόν (Pierre-Joseph Proudhon, 1809-1865) υπερήφανα δήλωσε «είµαι αναρχικός!» στο έργο του Τι είναι η ιδιοκτησία; (Qu’est-que la proprieté?, [1840] 1971· βλ. και παρακάτω στο ίδιο κεφάλαιο). Οι αναρχικοί όντως υποστηρίζουν την κατάργηση του νόµου και της κυβέρνησης αλλά το κάνουν αυτό επειδή πιστεύουν ότι έτσι θα αναπτυχθεί µια φυσικότερη και πιο αυθόρµητη κοινωνική ευταξία. Όπως το έθεσε ο Προυντόν, «η κοινωνία στην αναρχία αναζητά την ευταξία». Η σύνδεση του αναρχισµού µε τη βία είναι επίσης παραπλανητική. Κατά καιρούς οι αναρχικοί έχουν ανοικτά ή ακόµη και υπερήφανα υποστηρίξει τις βοµβιστικές επιθέσεις και την τροµοκρατία. Οι περισσότεροι όµως αναρχικοί πιστεύουν ότι η βία είναι λανθασµένο και αντιπαραγωγικό µέσο, ενώ πολλοί ακολουθούν τις ιδέες του Τολστόι και του Γκάντι και θεωρούν κάθε µορφή βίας ηθικά απαράδεκτη. Οι αναρχικές ιδέες µερικές φορές εντοπίζονται στις ιδέες του ταοϊσµού ή βουδισµού, στους στωικούς και κυνικούς φιλοσόφους της αρχαίας Ελλάδας ή στους Σκαφτιάδες (Diggers) του Aγγλικού Eµφυλίου Πολέµου του δέκατου έβδοµου αιώνα. Εντούτοις, η πρώτη και µάλλον κλασική διακήρυξη των αρχών του αναρχισµού έγινε από τον Oυίλλιαµ Γκόντουιν (William Godwin, 1756-1836) στο έργο του Mια έρευνα για την πολιτική δικαιοσύνη (An Enquiry Concerning Political Justice, [1793] 1971), παρ’ όλο που ο Γκόντουιν ποτέ δεν περιέγραψε τον εαυτό του ως αναρχικό. Τον δέκατο ένατο αιώνα ο αναρχισµός υπήρξε σηµαντικό συστατικό στοιχείο του πολύµορφου και ολοένα ισχυρότερου σοσιαλιστικού κινήµατος. Το 1864 οι οπαδοί του Προυντόν συνεργάστηκαν µε τον Μαρξ (βλ. Kεφάλαιο 4) για την ίδρυση της ∆ιεθνούς Ένωσης Eργατών, ή αλλιώς Πρώτης ∆ιεθνούς. Η Πρώτη ∆ι-


283

εθνής κατέρρευσε όµως το 1871, εξαιτίας του αυξανόµενου ανταγωνισµού ανάµεσα στους µαρξιστές και στους αναρχικούς, που είχαν ηγέτη τον Μιχαήλ Μπακούνιν. Στα τέλη του δέκατου ένατου αιώνα οι αναρχικοί επιδίωξαν να αποκτήσουν µαζική υποστήριξη ανάµεσα στους ακτήµονες χωρικούς της Ρωσίας και της νότιας Ευρώπης, ενώ είχαν ακόµη µεγαλύτερη επιτυχία στη βιοµηχανική εργατική τάξη µέσα από τον αναρχοσυνδικαλισµό. Ο αναρχοσυνδικαλισµός ήταν µια µορφή επαναστατικού συνδικαλισµού, ιδιαίτερα δηµοφιλής στη Γαλλία, την Ιταλία και την Iσπανία, που µετέβαλε τον αναρχισµό σε ένα γνήσιο µαζικό κίνηµα στις αρχές του εικοστού αιώνα. H πανίσχυρη γαλλική Γενική Συνοµοσπονδία Eργασίας (Confédération Génerale du Travail, CGT) κυριαρχούνταν από τους αναρχικούς πριν από το 1914, όπως και η Eθνική Συνοµοσπονδία Eργασίας (Confederacion Nacional de Trabajo, CNT) στην Iσπανία, που περιλάµβανε πάνω από δύο εκατοµµύρια µέλη στον Iσπανικό Εµφύλιο (1936-1939). Aναρχοσυνδικαλιστικά κινήµατα εµφανίστηκαν επίσης στη Λατινική Αµερική στις αρχές του εικοστού αιώνα, ιδίως στην Αργεντινή και την Ουρουγουάη, ενώ οι αναρχοσυνδικαλιστικές ιδέες επηρέασαν τη Μεξικανική Eπανάσταση υπό την ηγεσία του Εµιλιάνο Zαπάτα. Εντούτοις, η εξάπλωση του αυταρχισµού και της πολιτικής καταστολής σταδιακά υπονόµευσε τον αναρχισµό στην Ευρώπη όσο και στη Λατινική Αµερική. Η νίκη του στρατηγού Φράνκο στον Iσπανικό Eµφύλιο έφερε το τέλος του αναρχισµού ως µαζικού κινήµατος. Στο φρανκικό κράτος απαγορεύτηκε η λειτουργία της CNT και οι αναρχικοί, µαζί µε τους αριστερούς γενικότερα, καταδιώχτηκαν. Η επιρροή του αναρχισµού υπονοµεύτηκε επίσης από την επιτυχία του Λένιν και των Μπολσεβίκων το 1917, η οποία αύξησε το γόητρο του κοµµουνισµού στα σοσιαλιστικά και επαναστατικά κινήµατα. Ο αναρχισµός διαφέρει από τις άλλες πολιτικές ιδεολογίες κατά το ότι ποτέ δεν κατόρθωσε να κατακτήσει την εξουσία, σε εθνικό τουλάχιστον επίπεδο. Καµιά κοινωνία και κανένα έθνος δεν διαπλάστηκαν ποτέ σύµφωνα µε τις αναρχικές αρχές. Aυτό ίσως µας κάνει να θεωρήσουµε τον αναρχισµό µια πολιτική ιδεολογία µικρότερης σηµασίας από τον φιλελευθερισµό, τον σοσιαλισµό, τον συντηρητισµό ή τον φασισµό, που απέδειξαν ότι µπορούσαν να κερδίσουν την εξουσία και να διαπλάσουν τις κοινωνίες. Oι αναρχικοί έφτασαν πλησιέστερα στην κατάκτηση της εξουσίας κατά τη διάρκεια του Iσπανικού Εµφυλίου, όταν για ένα σύντοµο χρονικό διάστηµα έλεγχαν ορισµένα τµήµατα της ανατολικής Iσπανίας και ίδρυσαν κολεκτίβες εργα-

284


τών και χωρικών σε ολόκληρη την Καταλονία. Συνεπώς, οι αναρχικοί αναζητούν ιστορικά παραδείγµατα κοινωνιών που να αντανακλούν τις αναρχικές αρχές, όπως ήταν οι πόλεις κράτη της αρχαίας Ελλάδας και της µεσαιωνικής Ευρώπης ή οι παραδοσιακές αγροτικές κοινότητες, όπως οι ρώσικες µιρ. Οι αναρχικοί τονίζουν επίσης τη µη ιεραρχική και ισότιµη φύση πολλών παραδοσιακών κοινωνιών, όπως είναι, για παράδειγµα, εκείνη των νυέρ στην Αφρική, και υποστηρίζουν µικρής κλίµακας πειράµατα κοινοβιακής διαβίωσης στη δυτική κοινωνία. Ως πολιτικό κίνηµα, ο αναρχισµός πάσχει από τρία µεγάλα µειονεκτήµατα. Πρώτον, ο στόχος του, δηλαδή η ανατροπή του κράτους και όλων των µορφών πολιτικής εξουσίας, συχνά θεωρείται ότι απλώς δεν είναι ρεαλιστικός. H νεότερη ιστορία των περισσότερων χωρών του κόσµου τεκµηριώνει αναµφισβήτητα ότι η οικονοµική και κοινωνική ανάπτυξη συνοδεύονται συνήθως από την ενδυνάµωση του ρόλου της κυβέρνησης και όχι από την υποβάθµιση ή την εξαφάνισή της. ∆εύτερον, καθώς αποκρούουν το κράτος και όλες τις µορφές πολιτικής εξουσίας, οι αναρχικοί απορρίπτουν τα παραδοσιακά µέσα άσκησης πολιτικής επιρροής: τον σχηµατισµό πολιτικών κοµµάτων, την κάθοδο στις εκλογές, την αποζήτηση δηµόσιων αξιωµάτων και τα λοιπά. Συνεπώς αναγκάζονται να στηριχτούν σε λιγότερο ορθόδοξες µεθόδους, οι οποίες συχνά βασίζονται µάλλον στην πίστη στο αυθόρµητο των µαζών παρά στην πολιτική οργάνωση. Τρίτον, ο αναρχισµός δεν αποτελεί κανένα ενιαίο ή συνεκτικό σύνολο πολιτικών ιδεών, ή ένα ενωµένο κίνηµα. Όλοι οι αναρχικοί από κοινού απορρίπτουν τους κρατικούς θεσµούς, και στην πραγµατικότητα όλες τις άλλες µορφές καταναγκαστικής εξουσίας, αλλά καταλήγουν σε αυτό το συµπέρασµα ξεκινώντας από πολύ διαφορετικές φιλοσοφικές παραµέτρους και πάντως διαφωνούν, συχνά ριζικά, σχετικά µε τη φύση µιας αναρχικής κοινωνίας. Kάτω το κράτος – Τα κεντρικά µοτίβα του αναρχισµού Το καθοριστικό στοιχείο του αναρχισµού είναι η αντίθεσή του στο κράτος και στους θεσµούς της κυβέρνησης και του νόµου, που το συνοδεύουν. Οι αναρχικοί προτιµούν µια κοινωνία χωρίς κράτος, στην οποία τα ελεύθερα άτοµα θα διευθετούν τις υποθέσεις τους µε την εθελοντική τους συµφωνία και χωρίς κανέναν εξαναγκασµό ή καταναγκασµό. Aυτή η προτίµηση εκφράζεται πάντως από πολύ διαφορετικές φιλοσοφικές παραδόσεις· από τους φιλελεύθερους ατοµικιστές από τη µια πλευρά και από τους κοινοτι-


285

στές σοσιαλιστές από την άλλη. Με αυτή την έννοια ο αναρχισµός µπορεί να θεωρηθεί ένα κοινό σηµείο ανάµεσα στον φιλελευθερισµό και τον σοσιαλισµό, το σηµείο στο οποίο αυτά τα δύο πολιτικά ρεύµατα, µε τον διαφορετικό του τρόπο το καθένα, καταλήγουν σε αντικρατικά συµπεράσµατα. Άρα, ο ίδιος ο αναρχισµός έχει διφυή χαρακτήρα: µπορεί να ερµηνευτεί είτε ως άκρατος φιλελευθερισµός είτε ως άκρατος σοσιαλισµός. Ως εκ τούτου, µερικές φορές µοιάζει να στερείται εκείνο το σκληρό υπόστρωµα ενοποιητικών αξιών και αρχών που τυπικά χωρίζουν τη µια ιδεολογία από την άλλη. Mολαταύτα οι αναρχικοί, έστω και αν ξεκινούν από πολύ διαφορετικές πολιτικές παραδόσεις, συγκλίνουν σε µια σειρά ευρύτερων ιδεολογικών θέσεων. Οι πιο σηµαντικές από αυτές είναι οι εξής: • Ο αντικρατισµός • H πίστη στη φυσική ευταξία της κοινωνίας • Ο αντικληρικαλισµός • Η πίστη στην ελεύθερη οικονοµία O αντικρατισµός Ο Σεβαστιανός Φωρ (Sébastien Faure), στην Aναρχική εγκυκλοπαίδεια (Encyclopédie anarchiste), όρισε τον αναρχισµό ως την «άρνηση της αρχής της Εξουσίας». Tο επιχείρηµα των αναρχικών εναντίον της εξουσίας είναι απλό και σαφές: η εξουσία αντιστρατεύεται τις αρχές της ελευθερίας και της ισότητας. Οι άνθρωποι είναι πλάσµατα ελεύθερα και αυτόνοµα, τα οποία πρέπει να συµπεριφέρονται το ένα στο άλλο µε σεβασµό και συµπάθεια. Η εξουσία ενός προσώπου επάνω σε κάποιο άλλο σκλαβώνει, καταπιέζει και περιορίζει την ανθρώπινη ύπαρξη. Αναδεικνύει µια «ψυχολογία της εξουσίας» βασισµένης σε ένα πρότυπο κυριαρχίας και υποταγής, φτιάχνοντας έτσι µια κοινωνία στην οποία, σύµφωνα µε τον αµερικανό αναρχικό Πωλ Γκούτµαν (Paul Goodman, 1911-1972), «πολλοί είναι αδίστακτοι και οι περισσότεροι ζουν µέσα στον φόβο». Για να κυριολεκτούµε, οι αναρχικοί δεν αντιτίθενται σε όλες τις µορφές εξουσίας. Για παράδειγµα, µπορούν να δεχτούν ότι οι απόψεις των γιατρών και των δασκάλων αξίζουν ιδιαίτερου σεβασµού εξαιτίας της εξειδικευµένης γνώσης ή µάθησης που κατέχουν αυτοί οι άνθρωποι. Ωστόσο, ακόµη και η εξουσία του γιατρού ή του δασκάλου είναι επικίνδυνη: οι µορφωµένοι µπορούν να χρησιµοποιήσουν µε άσχηµο τρόπο και να διαστρεβλώσουν τη γνώση για να διατηρήσουν το κύρος τους σε βάρος των αµόρφωτων. Σε κάθε περίπτωση, οι αναρχικοί αντιτίθενται

286


σθεναρά σε οποιαδήποτε µορφή εξουσίας που είναι υποχρεωτική ή καταναγκαστική, όπως είναι η πολιτική εξουσία, ιδίως όταν στηρίζεται στον µηχανισµό του σύγχρονου κράτους. Όλες οι άλλες πολιτικές ιδεολογίες πιστεύουν ότι το κράτος εκπληρώνει κάποιον ανώτερο ή τουλάχιστον αξιόλογο σκοπό στην κοινωνία. Οι φιλελεύθεροι, για παράδειγµα, θεωρούν το κράτος προστάτη των ατοµικών δικαιωµάτων, οι συντηρητικοί το σέβονται ως σύµβολο της ευταξίας και της κοινωνικής συνοχής, ενώ πολλοί σοσιαλιστές το βλέπουν ως όργανο κοινωνικής µεταρρύθµισης και πηγή κοινωνικής δικαιοσύνης. Αντίθετα, οι αναρχικοί πιστεύουν ότι τέτοιες απόψεις παρερµηνεύουν σε σηµαντικό βαθµό τη φύση της πολιτικής εξουσίας και του ίδιου του κράτους, και µάλιστα υποτιµούν τις αρνητικές και καταστροφικές δυνάµεις που ενσαρκώνουν οι θεσµοί του νόµου και της κυβέρνησης. Το πνεύµα αυτής της κριτικής των αναρχικών συνοψίζει ένας από τους περίφηµους λίβελους του Προυντόν: Mε κυβερνούν σηµαίνει µε παρακολουθούν, µε ελέγχουν, µε κατασκοπεύουν, µε κατευθύνουν, µε νοµοθετούν, µε στρατολογούν, µε φυλακίζουν, µε κατηχούν, µε ελέγχουν, µε αξιολογούν, µε λογοκρίνουν, µε διοικούν. Και όλα αυτά τα κάνουν κάποια άτοµα που δεν έχουν ούτε το δικαίωµα, ούτε τη σοφία, αλλά ούτε και την αρετή για κάτι τέτοιο (όπως παρατίθεται στο Marshall 1993, σ. 245).

Το κράτος είναι λοιπόν ένα κυρίαρχο σώµα, που ασκεί υπέρτατη εξουσία σε όλα τα άτοµα και τις ενώσεις σε µια συγκεκριµένη γεωγραφική περιοχή. Οι αναρχικοί τονίζουν ότι αντίθετα από την εξουσία του γιατρού ή του δασκάλου, η εξουσία του κράτους είναι απόλυτη και απεριόριστη: ο νόµος µπορεί να περιορίσει τη δηµόσια συµπεριφορά µας και την πολιτική µας δραστηριότητα, να ρυθµίσει την οικονοµική ζωή, να εµπλακεί στην ιδιωτική µας ηθική και σκέψη, και ούτω καθεξής. Η εξουσία του κράτους είναι επίσης καταναγκαστική. Οι αναρχικοί απορρίπτουν τη φιλελεύθερη αντίληψη ότι η πολιτική εξουσία προκύπτει από την εθελοντική συµφωνία µέσα από κάποια µορφή κοινωνικού συµβολαίου. Iσχυρίζονται ότι, αντιθέτως, τα άτοµα υπόκεινται στην κρατική εξουσία είτε µε τη γέννησή τους σε µία συγκεκριµένη χώρα είτε µέσω της κατάκτησης από ένα ξένο κράτος. Επιπλέον, το κράτος είναι ένα σώµα µε εξουσία καταναγκασµού, στους νόµους του οποίου οφείλουµε υπακοή διότι υποστηρίζονται από την απειλή της τιµωρίας. Για τη ρωσικής καταγωγής αµερικανίδα αναρχική Έµµα Γκόλντµαν (Emma


287

Goldman, 1869-1940), σύµβολα της κυβέρνησης είναι «το κλοµπ, το όπλο, οι χειροπέδες, η φυλακή». Το κράτος µπορεί να στερήσει από τα άτοµα την περιουσία τους, την ελευθερία τους και τελικά, µε τη θανατική ποινή, την ίδια τους τη ζωή. Ακόµη, το κράτος εκµεταλλεύεται τα άτοµα, στερώντας τους την περιουσία τους µε το σύστηµα της φορολογίας, που επίσης στηρίζεται στη δύναµη του νόµου και στην απειλή της τιµωρίας. Οι αναρχικοί συχνά υποστηρίζουν ότι το κράτος δρα σε συνεργία µε τους πλούσιους και τους προνοµιούχους, και συνεπώς χρησιµεύει για την καταπίεση των φτωχών και των αδυνάτων. Τέλος, το κράτος είναι όργανο καταστροφής. «Ο πόλεµος» όπως τονίζει ο Ράντολφ Μπερν (Randolph Bourne, 1886-1918) «είναι η υγεία του κράτους». Το κράτος ζητά από τα άτοµα να πολεµούν, να σκοτώνουν και να σκοτώνονται σε πολέµους των οποίων οι επιδιώξεις είναι η εδαφική επέκταση, η λεηλασία ή η εθνική δόξα ενός κράτους εις βάρος κάποιων άλλων. Η βάση τούτης της κριτικής του κράτους έγκειται στην αντίληψη των αναρχικών για την ανθρώπινη φύση. Παρά το γεγονός ότι οι αναρχικοί προσυπογράφουν µια άκρως αισιόδοξη, αν όχι ουτοπική, άποψη για τις ανθρώπινες δυνατότητες, είναι συχνά βαθιά απαισιόδοξοι σχετικά µε τη διαφθορά που προκαλούν η πολιτική εξουσία και η οικονοµική ανισότητα. Οι άνθρωποι που κάτω από άλλες συνθήκες θα ήταν συνεργάσιµοι, φιλεύσπλαχνοι και κοινωνικοί γίνονται καταπιεστικοί τύραννοι όταν υψώνονται πάνω από τους άλλους, χάρη στην εξουσία, στα προνόµια ή στον πλούτο τους. Με άλλα λόγια, οι αναρχικοί αντικαθιστούν τη φιλελεύθερη προειδοποίηση του λόρδου Άκτον (Lord Acton) ότι «η εξουσία διαφθείρει και η απόλυτη εξουσία διαφθείρει απόλυτα» µε τη σαφέστερη και πιο κινδυνολογική προειδοποίηση ότι η κάθε λογής εξουσία διαφθείρει απόλυτα. Το κράτος ως κάτοχος της κυρίαρχης, επιτακτικής και καταναγκαστικής εξουσίας δεν είναι συνεπώς τίποτα λιγότερο από µια συσσωρευµένη µορφή του κακού. Επιπλέον, αυτή η θεωρία αντανακλά τη γενική πεποίθηση όλων των αναρχικών ότι η ανθρώπινη φύση είναι εύπλαστη: οι άνθρωποι µπορεί να είναι ή «καλοί» ή «κακοί», ανάλογα µε τις πολιτικές και κοινωνικές συνθήκες στις οποίες ζουν. Αλλά τούτη η θεωρία περί κράτους έχει δεχθεί επικρίσεις. Οι επικριτές του αναρχισµού υποστηρίζουν ότι δύσκολα στέκεται µια θεωρία για την ανθρώπινη φύση που δέχεται ότι οι άνθρωποι είναι εντελώς ειρηνικοί και συνεργάσιµοι κάτω από ορισµένες συνθήκες, αλλά απόλυτα διεφθαρµένοι και καταπιεστικοί σε άλλες συνθήκες. Ένα επιπλέον αντεπιχείρηµα είναι ότι

288


Απόψεις για... Το κράτος Οι φιλελεύθεροι θεωρούν το κράτος ουδέτερο ρυθµιστή των ανταγωνιστικών οµάδων και συµφερόντων της κοινωνίας, τη ζωτική εγγύηση της κοινωνικής ευταξίας. Ενώ όµως οι κλασικοί φιλελεύθεροι θεωρούν το κράτος αναγκαίο κακό και εξυµνούν τις αρετές του ελάχιστου κράτους ή του κράτους νυχτοφύλακα, οι νεότεροι φιλελεύθεροι αναγνωρίζουν τον θετικό ρόλο του κράτους στην εξάπλωση της ελευθερίας και στην προώθηση των ίσων ευκαιριών. Οι συντηρητικοί συνδέουν το κράτος µε την ανάγκη ενός πόλου εξουσίας και πειθαρχίας, αλλά και µε την ανάγκη προστασίας της κοινωνίας από το χάος και την ταραχή, εξ ου και η παραδοσιακή προτίµησή τους για το ισχυρό κράτος. Εντούτοις, η υποστήριξη των συντηρητικών για µια πραγµατιστική ισορροπία ανάµεσα στο κράτος και την κοινωνία των πολιτών έχει περιοριστεί πρόσφατα, καθώς εξαπλώνεται η Νέα ∆εξιά, που ζητά το ελάχιστο κράτος. Οι σοσιαλιστές έχουν υιοθετήσει αντιφατικές ιδέες σχετικά µε το κράτος. Μερικοί το θεωρούν ένα µέσο καταστολής για τη διατήρηση της οικονοµικής ανισότητας. Αυτό δέχεται, για παράδειγµα, η χυδαία µαρξιστική άποψη ότι το κράτος είναι όργανο ταξικής κυριαρχίας. Άλλοι όµως θεωρούν το κράτος ενσάρκωση του κοινού καλού και συνεπώς εγκρίνουν τον κρατικό παρεµβατισµό, είτε µε τη σοσιαλδηµοκρατική είτε µε την κρατική ή κολεκτιβιστική του µορφή. Οι αναρχικοί απορρίπτουν εντελώς το κράτος, θεωρώντας το ένα αναγκαίο κακό. Η κυρίαρχη, επιτακτική και καταναγκαστική εξουσία του κράτους θεωρείται νοµιµοποιηµένη καταπίεση, που λειτουργεί προς όφελος των ισχυρών, των κατεχόντων και των προνοµιούχων. Οι φασίστες και ιδίως εκείνοι που ακολουθούν την παράδοση του ιταλικού φασισµού, θεωρούν το κράτος το υπέρτατο ηθικό ιδεώδες, που αντανακλά τα ενιαία και γενικά συµφέροντα της εθνικής κοινότητας, εξ ου και η πίστη τους στον ολοκληρωτισµό (βλ. Kεφάλαιο 7). Οι ναζί όµως έβλεπαν το κράτος µάλλον σαν όχηµα ή εργαλείο στην υπηρεσία της φυλής ή του έθνους. Οι φεµινιστές και οι φεµινίστριες θεωρούν το κράτος εργαλείο της ανδρικής εξουσίας επί των γυναικών, αφού το πατριαρχικό κράτος εξυπηρετεί τον αποκλεισµό των γυναικών από τη δηµόσια ή «πολιτική» σφαίρα της κοινωνικής ζωής, ή την υποταγή τους. Ωστόσο, οι οπαδοί του φιλελεύθερου φεµινισµού θεωρούν το κράτος εργαλείο που µπορεί να επιφέρει µεταρρυθµίσεις, αν δεχτεί τις κατάλληλες εκλογικές πιέσεις. Οι ζηλωτιστές υιοθετούν γενικά θετική στάση απέναντι στο κράτος, θεωρώντας το ένα µέσο για την κοινωνική, ηθική και πολιτισµική ανάπλαση. Συνεπώς, θεωρούν το ζηλωτιστικό κράτος έναν πολιτικό φορέα της θρησκευτικής αυθεντίας και σοφίας..


289

η υπόθεση σύµφωνα µε την οποία η κρατική καταπίεση προέρχεται από την ατοµική διαφθορά µάς εγκλωβίζει σε ένα λογικό φαύλο κύκλο και αδυνατεί να εξηγήσει τη γέννηση της κρατικής εξουσίας. Η φυσική τάξη πραγµάτων Οι αναρχικοί όχι µόνο θεωρούν το κράτος κακό, αλλά και πιστεύουν ότι δεν είναι αναγκαίο. Ο Ουίλλιαµ Γκόντουιν (William Godwin) προσπάθησε να το αποδείξει αυτό αντιστρέφοντας την πιο γνωστή δικαιολόγηση του κράτους, δηλαδή τη θεωρία του κοινωνικού συµβολαίου. Οι θεωρίες περί κοινωνικού συµβολαίου του Χοµπς (βλ. Kεφάλαιο 3) και του Λοκ (βλ. Kεφάλαιο 2) τονίζουν ότι µια κοινωνία χωρίς κράτος, η «φυσική τάξη πραγµάτων» οδηγεί αναπόφευκτα στον πόλεµο όλων εναντίον όλων και κάνει αδύνατη την εύτακτη και σταθερή ζωή των ανθρώπων. Πηγή αυτής της διαµάχης είναι η ίδια η ανθρώπινη φύση, η οποία, σύµφωνα µε τον Χοµπς και τον Λοκ, είναι ουσιαστικά εγωιστική και άπληστη, και ενδεχοµένως επιθετική. Μόνο ένα κυρίαρχο κράτος µπορεί να περιορίσει αυτές τις τάσεις των ανθρώπων και να εγγυηθεί την κοινωνική ευταξία. Εν ολίγοις, η ευταξία είναι αδύνατη χωρίς τον νόµο. Αντιθέτως, ο Γκόντουιν τονίζει ότι οι άνθρωποι ουσιαστικά είναι ορθολογικά πλάσµατα, που χάρη στην παιδεία τους και τη φωτισµένη τους κρίση προσπαθούν να ζήσουν σε αρµονία µε την αλήθεια και τον παγκόσµιο ηθικό νόµο. Ο Γκόντουιν πίστευε λοιπόν ότι οι άνθρωποι έχουν µια φυσική ροπή να οργανώνουν τη ζωή τους µε τρόπο αρµονικό και ειρηνικό. Σύµφωνα µε αυτή την άποψη, ακριβώς η φθοροποιός επιρροή της κυβέρνησης και των µη φυσικών νόµων, και όχι οποιοδήποτε «προπατορικό αµάρτηµα», προκαλεί την αδικία, την απληστία και την επιθετικότητα στους ανθρώπους. Με άλλα λόγια, η κυβέρνηση δεν είναι η λύση στο πρόβληµα της ευταξίας, αλλά η αιτία του. Οι αναρχικοί συχνά επικροτούν την περίφηµη πρόταση µε την οποία ο Ζαν Ζακ Ρουσώ (βλ. Kεφάλαιο 5) ξεκινά το Κοινωνικό Συµβόλαιο: «Ο άνθρωπος γεννήθηκε ελεύθερος, αλλά παντού είναι σήµερα αλυσοδεµένος» (Le Contrat social, [1762] 1913). Στην καρδιά του αναρχισµού βρίσκεται ένας απροκάλυπτος ουτοπισµός, µια πίστη στη φυσική καλοσύνη όλων των ανθρώπων, ή τουλάχιστον στη δυνατότητά τους να γίνουν καλοί. Από αυτή τη σκοπιά η κοινωνική τάξη προκύπτει φυσικά και αυθόρµητα, χωρίς να απαιτεί τον µηχανισµό του «νόµου και της τάξης». Γι’ αυτό τον λόγο φτάνουν στα συµπεράσµατα του αναρχισµού µόνον εκείνοι οι πολιτικοί στοχαστές που

290


Ουίλλιαµ Γκόντουιν (William Godwin, 1756-1836) Βρετανός φιλόσοφος και µυθιστοριογράφος. Ο Γκόντουιν ήταν αρχικά πρεσβυτεριανός ιερέας, αλλά έχασε τη χριστιανική πίστη του και τελικά έγινε επαγγελµατίας συγγραφέας µε τον Κάλεµπ Ουίλλιαµς (Caleb Williams, 1794) να είναι το πιο επιτυχηµένο µυθιστόρηµά του. Ηγήθηκε ενός κύκλου διανοουµένων στον οποίο µετείχαν επίσης η σύζυγος του Μαίρη Ούλστονκραφτ (Mary Wollstoncraft, βλ. Kεφάλαιο 8) και µια οµάδα φιλόδοξων συγγραφέων, ανάµεσα στους οποίους ήταν ο Ουώρντσουερθ (Wordsworth) και ο Σέλεϋ (Shelley), που ήταν και γαµπρός του. Το έργο του Γκόντουιν Μια έρευνα για την πολιτική δικαιοσύνη (An Enquiry Concerning Political Justice, [1773] 1971) καθιέρωσε την πολιτική του περιοπή. Σε αυτό το βιβλίο ανέπτυξε µια συστηµατική κριτική του αυταρχισµού, που αποτελεί την πρώτη ολοκληρωµένη έκθεση των αναρχικών πεποιθήσεων. Kατέληξε σε µια ακραία µορφή φιλελεύθερου ορθολογισµού, στην οποία κεντρικό ρόλο έπαιζε το επιχείρηµα για τη δυνατότητα ηθικής τελείωσης των ανθρώπων, µέσω της εκπαίδευσης και του εγκοινωνισµού τους. Μολονότι ήταν ατοµικιστής, ο Γκόντουιν πίστευε ότι οι άνθρωποι µπορούν να επιδείξουν γνήσια και ανυστερόβουλη καλοσύνη.

έχουν απόψεις για την ανθρώπινη φύση αρκετά αισιόδοξες για να πιστεύουν στη φυσική ευταξία και την αυθόρµητη αρµονία της κοινωνίας. Για παράδειγµα, οι κολεκτιβιστές αναρχικοί, που στηρίζονται στις σοσιαλιστικές απόψεις, τονίζουν γενικά την ικανότητα των ανθρώπων για συνεργατική και συλλογική συµπεριφορά, ενώ οι ατοµικιστές αναρχικοί, ακολουθώντας τη φιλελεύθερη παράδοση, τονίζουν τη σηµασία του φωτισµένου ορθού λόγου των ανθρώπων. Από την άλλη πλευρά οι συντηρητικοί, που πιστεύουν ότι οι άνθρωποι είναι θεµελιωδώς ατελείς και διεφθαρµένοι, θεωρούν ότι ο αναρχισµός είναι, στην καλύτερη περίπτωση, ένα ουτοπικό όνειρο. Για πολλούς αναρχικούς η τάξη ενυπάρχει στην ίδια τη φύση: δεν είναι κάτι που χρειάζεται να επιτευχθεί ή να οικοδοµηθεί, αλλά κάτι το οποίο, απλούστατα, εµφανίζεται ή ανθίζει, αν οι άνθρωποι αποφύγουν να αναµειχθούν σε αυτό. Η ίδια ιδέα εκφράζεται στην έµφαση που δίνει ο βουδισµός στην αλληλεξάρτηση και την ενότητα του σύµπαντος. Επίσης, αντικατοπτρίζεται στην ιδέα των ταοϊστών σχετικά µε τη φυσική ισορροπία ανάµεσα στις δυνάµεις αφενός του γιν, που συµβολίζει το θηλυκό, το παθητικό, το σκοτεινό και το µαλακό, και αφετέρου του γιανγκ, που εκπροσωπεί το αρσενικό, το ενεργητικό, το λαµπρό και το σκληρό. Η ζωή πρέπει συνεπώς να


291

Ουτοπισµός Η ουτοπία (από την αντίστοιχη αρχαία ελληνική λέξη που σηµαίνει «ο τόπος που δεν υπάρχει πουθενά») σηµαίνει κυριολεκτικά την ιδεώδη ή τέλεια κοινωνία. Παρ’ όλο που οι άνθρωποι οραµατίστηκαν διαφόρων ειδών ουτοπίες, οι περισσότερες χαρακτηρίζονται από την κατάργηση της υλικής σπάνης, την απουσία διαµάχης και την αποφυγή της καταπίεσης και της βίας. Ο ουτοπισµός είναι ένα ύφος πολιτικής θεωρίας που αναπτύσσει µια κριτική της υπάρχουσας τάξης πραγµάτων οικοδοµώντας ένα εναλλακτικό πρότυπο µιας ιδανικής ή τέλειας κοινωνίας. Χαρακτηριστικά του παραδείγµατα είναι ο αναρχισµός και ο µαρξισµός. Οι ουτοπικές θεωρίες συνήθως βασίζονται σε υποθέσεις σχετικά µε τις απεριόριστες δυνατότητες του ανθρώπου να αναπτυχθεί. Εντούτοις, ο όρος «ουτοπισµός» συχνά χρησιµοποιείται υποτιµητικά, για να περιγράψει τη φαντασιοκόπο ή αφελή σκέψη, την πίστη σε µη ρεαλιστικούς και ανέφικτους στόχους.

βιώνεται σύµφωνα µε τους φυσικούς ρυθµούς και αρµονίες, παρά σε συµφωνία µε τα τεχνάσµατα και τις επινοήσεις των ανθρώπων. Η γνωστότερη σύγχρονη εκδοχή των ίδιων ιδεών αντανακλάται στην έννοια της οικολογίας, ιδίως της κοινωνικής οικολογίας, όπως την αναπτύσσουν στοχαστές σαν τον Μάρεη Μπούκτσιν (Murray Bookchin, βλ. Κεφάλαιο 9). Η κοινωνική οικολογία συζητείται αναλυτικότερα στο Kεφάλαιο 9 σε σχέση µε τον οικοαναρχισµό. Ο αντικληρικαλισµός Μολονότι κύριος στόχος του αναρχικού µένους υπήρξε το κράτος, οι αναρχικοί εφαρµόζουν την ίδια κριτική και σε κάθε άλλη µορφή καταναγκαστικής εξουσίας. Πραγµατικά, µερικές φορές εξέφρασαν πικρία τόσο απέναντι στην εκκλησία όσο και στο κράτος, ιδίως τον δέκατο ένατο αιώνα. Αυτό ίσως εξηγεί γιατί ο αναρχισµός άνθησε σε χώρες µε ισχυρές θρησκευτικές παραδόσεις, όπως στην καθολική Iσπανία, τη Γαλλία, την Ιταλία και τις χώρες της λατινικής Αµερικής, όπου βοήθησε στην έκφραση των αντικληρικών αισθηµάτων. Οι αντιρρήσεις των αναρχικών απέναντι στην οργανωµένη θρησκεία απηχούν την ευρύτερη κριτική τους για την εξουσία γενικότερα. Η θρησκεία, για παράδειγµα, συχνά θεωρείται πηγή της ίδιας της εξουσίας. Η ιδέα του θεού εκπροσωπεί την έννοια του υπέρτατου όντος, που επιτάσσει απόλυτη και αδιαφιλονίκητη υποταγή. Για τους αναρχικούς, όπως ήταν ο Προυντόν

292


και ο Μπακούνιν, η αναρχική πολιτική φιλοσοφία έπρεπε να βασίζεται στην απόρριψη του χριστιανισµού, διότι µόνον τότε θα µπορούσαν οι άνθρωποι να θεωρηθούν ελεύθερα και ανεξάρτητα όντα. Επιπλέον, οι αναρχικοί διατυπώνουν την υποψία ότι η θρησκευτική και πολιτική εξουσία συνήθως λειτουργούν από κοινού. Ο Μπακούνιν ([1910] 1977) διακήρυττε ότι «η κατάργηση της εκκλησίας και του κράτους πρέπει να είναι ο πρώτος και απαράγραπτος όρος για την πραγµατική απελευθέρωση της κοινωνίας». Η θρησκεία θεωρείται από τους αναρχικούς ένα από τα θεµέλια του κράτους. Προπαγανδίζει µια ιδεολογία υπακοής και υποταγής στους πνευµατικούς αλλά και στους εγκόσµιους ηγέτες. Όπως λέει η Βίβλος, «τα του Καίσαρος τω Καίσαρι». Οι εγκόσµιοι κυβερνήτες συχνά αποζητούν από τη θρησκεία τη νοµιµοποίηση της εξουσίας τους, όπως δήλωνε ολοκάθαρα το δόγµα του θείου δικαιώµατος των βασιλέων. Τελικά η θρησκεία προσπαθεί να επιβάλλει µια οµάδα ηθικών αξιών στο άτοµο και να καθιερώσει έναν κώδικα αποδεκτής συµπεριφοράς. Η θρησκευτική πίστη απαιτεί υπακοή στις σταθερές αξίες του «καλού» και του «κακού», οι οποίες προσδιορίζονται και αστυνοµεύονται από τους κατόχους της θρησκευτικής εξουσίας, όπως είναι οι ιερείς, οι επίσκοποι ή οι πάπες. Το άτοµο συνεπώς χάνει την προσωπική του αυτονοµία και την ικανότητα να προβεί στις δικές του ηθικές κρίσεις. Παρ’ όλα αυτά, οι αναρχικοί δεν απορρίπτουν εντελώς το θρησκευτικό συναίσθηµα. Υπάρχει σαφώς µια µυστικιστική τάση στον αναρχισµό. Μπορεί να ειπωθεί ότι οι αναρχικοί διατηρούν µια ουσιαστικά πνευµατοκρατική αντίληψη της ανθρώπινης φύσης, µια ουτοπιστική πίστη στις απεριόριστες κυριολεκτικά δυνατότητες της ανθρώπινης αυτοανάπτυξης και στους δεσµούς που ενώνουν την ανθρωπότητα και, στην πραγµατικότητα, όλα τα έµβια όντα. Οι πρώτοι αναρχικοί είχαν µερικές φορές επηρεαστεί από τον χιλιασµό (βλ. Kεφάλαιο 1), δηλαδή την πίστη στη ∆ευτέρα Παρουσία του Χριστού και την εγκαθίδρυση του Βασιλείου του Θεού, όταν θα έρθει το πλήρωµα του χρόνου. Οι σύγχρονοι αναρχικοί συχνά ελκύονται από θρησκείες όπως ο ταοϊσµός και ο βουδισµός ζεν, που προσφέρουν την προοπτική της προσωπικής φώτισης και κηρύττουν τις αξίες της ανεκτικότητας, του σεβασµού και της φυσικής αρµονίας. Η ελεύθερη οικονοµία Οι αναρχικοί σπάνια θεωρούν αυτοσκοπό την ανατροπή του κράτους. Αντιθέτως, ενδιαφέρονται επίσης για την αµφισβήτηση των δοµών της οικονο-


293

µικής και της κοινωνικής ζωής. Ο Μπακούνιν ισχυριζόταν ότι «η πολιτική εξουσία και ο πλούτος είναι αδιαχώριστα». Τον δέκατο ένατο αιώνα οι αναρχικοί συνήθως εντάσσονταν στο κίνηµα της εργατικής τάξης και προσυπέγραφαν µια γενικά σοσιαλιστική κοινωνική φιλοσοφία. Αντιλαµβάνονταν τον καπιταλισµό µε ταξικούς όρους: η «κυρίαρχη τάξη» εκµεταλλευόταν και καταπίεζε τις µάζες. Αυτή όµως η κυρίαρχη τάξη δεν ερµηνευόταν µε στενά οικονοµικούς όρους, αλλά θεωρούνταν ότι ενσωµάτωνε όλους εκείνους που είχαν πλούτο, δύναµη ή προνόµια µέσα στην κοινωνία. Συνεπώς, περιλάµβανε βασιλιάδες και πρίγκιπες, πολιτικούς και κρατικούς λειτουργούς, δικαστές και αστυνοµικούς, επισκόπους και ιερείς, καθώς και τους βιοµηχάνους και τους τραπεζίτες. Ο Μπακούνιν, για παράδειγµα, ισχυριζόταν ότι σε κάθε ανεπτυγµένη κοινωνία µπορούσαν να αναγνωριστούν τρεις κοινωνικές οµάδες: η µεγάλη πλειοψηφία, η οποία ήταν αντικείµενο εκµετάλλευσης, µια µειοψηφία η οποία και αυτή αποτελούσε αντικείµενο εκµετάλλευσης αλλά εκµεταλλευόταν µε τη σειρά της εξίσου κάποιους άλλους, και τέλος η «ανώτατη κυβερνώσα τάξη», µια µικρή µειονότητα «ατόφιων και πραγµατικών εκµεταλλευτών και καταπιεστών». Έτσι, οι αναρχικοί του δέκατου ένατου αιώνα ταυτίζονταν µε τους φτωχούς και τους καταπιεσµένους, και προσπαθούσαν να πραγµατοποιήσουν µια κοινωνική επανάσταση στο όνοµα των «µαζών που υποφέρουν από την εκµετάλλευση», η οποία θα συνέτριβε τόσο τον καπιταλισµό όσο και το κράτος. Εντούτοις, οι ιδέες του για την οικονοµική διάρθρωση της ζωής φέρνουν στο προσκήνιο τις οξύτατες εντάσεις που ενυπάρχουν στους κόλπους του ίδιου του αναρχισµού. Μολονότι πολλοί αναρχικοί αναγνωρίζουν τη συγγένειά τους µε τον σοσιαλισµό, που βασίζεται στην κοινή απέχθεια για την ιδιοκτησία και την ανισότητα, άλλοι υπεραµύνονται των δικαιωµάτων της ιδιοκτησίας, και µάλιστα σέβονται τον ανταγωνιστικό καπιταλισµό. Αυτή η σύγκρουση αναδεικνύει τη διαφορά ανάµεσα στις δύο µεγάλες παραδόσεις του αναρχισµού, η µια από τις οποίες είναι κολεκτιβιστική και η άλλη ατοµικιστική. Οι κολεκτιβιστές αναρχικοί υπερασπίζονται µια οικονοµία βασισµένη στη συνεργασία και στη συλλογική ιδιοκτησία, ενώ οι ατοµικιστές αναρχικοί υποστηρίζουν την αγορά και την ιδιωτική ιδιοκτησία. Παρά τις θεµελιώδεις αυτές διαφορές, κοινό σηµείο συµφωνίας των αναρχικών είναι η απέχθειά τους για τα οικονοµικά συστήµατα που κυριάρχησαν τον εικοστό αιώνα τόσο στην καπιταλιστική ∆ύση όσο και στην κοµµουνιστική Ανατολή. Όλοι οι αναρχικοί αντιτίθενται στον «διευθυνόµενο καπιτα-

294


λισµό» που κυριάρχησε στις δυτικές κοινωνίες. Οι κολεκτιβιστές αναρχικοί ισχυρίζονται ότι η κρατική παρέµβαση απλώς στηρίζει ένα σύστηµα ταξικής εκµετάλλευσης και δίνει στον καπιταλισµό ένα ανθρώπινο πρόσωπο. Οι ατοµικιστές αναρχικοί τονίζουν ότι η κρατική παρέµβαση διαστρεβλώνει την ανταγωνιστική αγορά και δηµιουργεί οικονοµίες που κυριαρχούνται και από δηµόσια αλλά και από ιδιωτικά µονοπώλια. Αυτό που ενώνει ακόµη περισσότερο τους αναρχικούς είναι η απόρριψη του σοβιετικού τύπου «κρατικού σοσιαλισµού». Οι ατοµικιστές αναρχικοί αντιτίθενται στην παραβίαση των δικαιωµάτων της ιδιοκτησίας και της ατοµικής ελευθερίας που, όπως ισχυρίζονται, συµβαίνει στη σχεδιασµένη οικονοµία. Οι κολεκτιβιστές αναρχικοί ισχυρίζονται ότι ο «κρατικός σοσιαλισµός» αποτελεί έναν εγγενώς αντιφατικό όρο. Ο κρατικός σοσιαλισµός θεωρείται ένα σύστηµα εκµετάλλευσης όπου η άρχουσα τάξη των καπιταλιστών έχει απλώς αντικατασταθεί από µια νέα άρχουσα τάξη κρατικών και κοµµατικών αξιωµατούχων. Όλων των ειδών οι αναρχικοί, είτε επαγγέλλονται ένα «αναρχοκαπιταλιστικό» σύστηµα είτε ένα σύστηµα «αναρχοκοµµουνισµού», προτιµούν µια οικονοµία στην οποία τα ελεύθερα άτοµα διαχειρίζονται τις δικές τους υποθέσεις χωρίς την ανάγκη κρατικής ιδιοκτησίας ή ρύθµισης. Ο κολεκτιβιστικός αναρχισµός Οι φιλοσοφικές ρίζες του κολεκτιβιστικού αναρχισµού εντοπίζονται στον σοσιαλισµό µάλλον παρά στον φιλελευθερισµό. Μπορούµε να καταλήξουµε στα συµπεράσµατα του αναρχισµού ωθώντας τις ιδέες του σοσιαλιστικού κολεκτιβισµού ως τις απώτερες συνέπειές τους. Κατ’ ουσίαν ο κολεκτιβισµός (βλ. Kεφάλαιο 4) σηµαίνει ότι οι άνθρωποι είναι κοινωνικά όντα, πλασµένα µάλλον για να συνεργάζονται για το κοινό όφελος παρά να ανταγωνίζονται µεταξύ τους για το ατοµικό τους συµφέρον. Ο κολεκτιβιστικός αναρχισµός τονίζει την ανθρώπινη ικανότητα για κοινωνική αλληλεγγύη, ότι οι άνθρωποι είναι από τη φύση τους κοινωνικοί, θέλουν να συνευρίσκονται και να συνεργάζονται. Συνεπώς, η φυσική και σωστή σχέση µεταξύ τους χαρακτηρίζεται από συµπόνια, στοργή και αρµονία. Όταν οι άνθρωποι συνδέονται από την κοινή τους ανθρωπιά, τότε δεν έχουν καµία ανάγκη να ρυθµίζεται ή να ελέγχεται η συµπεριφορά τους από την κυβέρνηση: όπως διακήρυττε ο Μπακούνιν, «η κοινωνική αλληλεγγύη είναι ο πρωταρχικός ανθρώπινος νόµος, η ελευθερία είναι ο δεύτερος». Μερικές φορές ασκείται κριτική στους αναρχικούς επειδή έχουν µια αφε-


295

λή και απελπιστικά αισιόδοξη άποψη για την ανθρώπινη φύση. Στη πραγµατικότητα, οι αναρχικοί σπάνια ισχυρίζονται ότι οι άνθρωποι είναι «από τη φύση τους καλοί», αλλά µάλλον ότι έχουν τη δυνατότητα της αλληλεγγύης και της συνεργασίας µεταξύ τους. Αν οι άνθρωποι είναι κοινωνικά όντα, τότε οι χαρακτήρες τους και οι ιδιότητές τους διαµορφώνονται µέσα από µια διαδικασία κοινωνικής αλληλόδρασης και εµπειρίας. Η ανθρώπινη φύση διαµορφώνεται κυρίως από περιβαλλοντικούς παράγοντες παρά από οποιαδήποτε έµφυτη «καλοσύνη» ή «κακία». Οι άνθρωποι γίνονται άπληστοι και επιθετικοί, αν ανατραφούν σε µια άδικη και καταπιεστική κοινωνία, αλλά είναι στοργικοί και συνεργάσιµοι, όταν ανατρέφονται σε µια κοινωνία όπου βασιλεύουν η δικαιοσύνη και η ισότητα. Αυτή η αντίληψη των αναρχικών µάς βοηθά να εξηγήσουµε τόσο το συνεχές ενδιαφέρον τους για την εκπαίδευση όσο και την επιθυµία τους να απαλλάξουν τη µόρφωση από κάθε σχέση µε τη «σχολική διδασκαλία», δηλαδή την επιβολή πειθαρχίας και τάξης που ο Πωλ Γκούτµαν (Paul Goodman, 1964) αποκαλούσε «υποχρεωτική παραµόρφωση». Πολλοί αναρχικοί θα συµφωνούσαν µε τον στόχο της «κοινωνίας χωρίς σχολεία», τον οποίο κηρύττουν συγγραφείς σαν τον Γκούτµαν και τον Ίβαν Ίλιτς (Ivan Illich). Ο Πέτρος Κροπότκιν (Pyotr ή Peter Kropotkin, βλ. παρακάτω στο ίδιο κεφάλαιο) προσπάθησε να δώσει µια βιολογική θεµελίωση της κοινωνικής αλληλεγγύης, στο έργο του Αλληλοβοήθεια (Mutual Aid, [1897] 1914). Στόχος του Κροπότκιν ήταν να αναθεωρήσει την εξελικτική θεωρία του ∆αρβίνου, την οποία χρησιµοποιούσαν κοινωνικοί στοχαστές όπως ο Χέρµπερτ Σπένσερ (Herbert Spencer, 1820-1903) για να υποστηρίξουν την ιδέα ότι ο άνθρωπος είναι από τη φύση του ανταγωνιστικός και επιθετικός. Ο Κροπότκιν δεν δέχεται ότι η βιολογία ευνοεί τον ανταγωνισµό και την πάλη για την επιβίωση, αλλά αντίθετα υποστηρίζει ότι τα επιτυχηµένα ζωικά είδη είναι αυτά που τιθασεύουν τις συλλογικές ενέργειες και κατέχουν την ικανότητα της αλληλοβοήθειας ή συνεργασίας. Συνεπώς, η διαδικασία της εξέλιξης ενίσχυσε την ανθρώπινη κοινωνικότητα ευνοώντας τη συνεργασία µάλλον παρά τον ανταγωνισµό. Ο Κροπότκιν τονίζει ότι η αλληλοβοήθεια διακρίνεται καλύτερα στη δοµή των πόλεων της αρχαίας Ελλάδας και της µεσαιωνικής Ευρώπης. Αναρχισµός και µαρξισµός Πολλές προφανείς αναλογίες υπάρχουν ανάµεσα στον κολεκτιβιστικό αναρχισµό και στον µαρξισµό. Και τα δύο αυτά ιδεολογικά ρεύµατα θεω-

296


ρούν τον καπιταλισµό σύστηµα ταξικής εκµετάλλευσης και αδικίας. Aµφότερα επιδεικνύουν προτίµηση για τη συλλογική ιδιοκτησία του πλούτου και την κοινοτική οργάνωση της κοινωνικής ζωής. Aπό κοινού πιστεύουν ότι η πλήρως κοµµουνιστική κοινωνία θα είναι αναρχική. Ο Μαρξ εξέφρασε αυτή την πεποίθηση στην περίφηµη πρόβλεψή του ότι το κράτος θα «µαραθεί» µόλις καταργηθεί το ταξικό σύστηµα. Συνεπώς, οι αναρχικοί και οι µαρξιστές συµφωνούν ότι οι άνθρωποι έχουν σε τελική ανάλυση την ικανότητα να διευθετούν τις υποθέσεις τους χωρίς την ανάµειξη της πολιτικής εξουσίας. Από την άλλη πλευρά, υπάρχουν σηµαντικές διαφορές ανάµεσα σε αυτές τις δύο πολιτικές παραδόσεις, οι οποίες αποτυπώθηκαν στον µεταξύ τους ανταγωνισµό που οδήγησε στη διάλυση της Πρώτης ∆ιεθνούς το 1872. Οι αναρχικοί άσκησαν κριτική στον µαρξισµό για διάφορους λόγους. Πρώτα πρώτα, απορρίπτουν τις επιστηµονικές αξιώσεις του µαρξισµού, και συγκεκριµένα εκείνες που συνδέονται µε τις ιδέες του ιστορικού υλισµού. Οι αναρχικοί απορρίπτουν τον κεντρικό ρόλο που οι µαρξιστές αποδίδουν στην οικονοµική ζωή και προτιµούν να επικαλούνται τις ουτοπικές ελπίδες και τα ιδανικά των µαζών παρά τα υλικά ή ταξικά τους συµφέροντα. Πολλοί αναρχικοί θεωρούν τον µαρξισµό µια µορφή οικονοµικής αιτιοκρατίας, η οποία απεικονίζει τους ανθρώπους µάλλον σαν µαριονέτες που ελέγχονται από απρόσωπες ιστορικές δυνάµεις παρά σαν κυρίαρχους του πεπρωµένου τους. ∆εύτερον, οι αναρχικοί άσκησαν κριτική της µαρξιστικής άποψης ότι το προλεταριάτο είναι η «επαναστατική τάξη». Οι αναρχικοί συχνά εργάστηκαν στο εσωτερικό των εργατικών κινηµάτων, αλλά σπάνια θεώρησαν τη βιοµηχανική εργατική τάξη ιδιαίτερα καταπιεσµένη ή τον µοναδικό φορέα της επαναστατικής αλλαγής. Οι αναρχικοί πιστεύουν ότι η ταξική εκµετάλλευση είναι απλώς µια µορφή καταπίεσης, και τονίζουν τις επαναστατικές δυνατότητες ενός ευρέος φάσµατος άλλων κοινωνικών οµάδων, συµπεριλαµβανοµένων των αγροτών, των εθνικών µειονοτήτων, των απόκληρων των πόλεων, των φοιτητών και ούτω καθεξής. Τρίτον, οι αναρχικοί διαφωνούν µε τους µαρξιστές στο ζήτηµα της πολιτικής οργάνωσης. Ακολουθώντας τον Λένιν (βλ. Kεφάλαιο 4) πολλοί µαρξιστές αφοσιώθηκαν στην ιδέα του «κόµµατος της πρωτοπορίας», που θα µπορέσει να οδηγήσει την εργατική τάξη στην ταξική συνείδηση και στην επανάσταση. Οι αναρχικοί, αντιθέτως, πιστεύουν στο αυθόρµητο ένστικτο των µαζών και θεωρούν την ιδέα του επαναστατικού κόµµατος ελιτιστική, µια συνταγή που οδηγεί στη δικτατορία.


297

Ωστόσο, η εντονότερη διαφωνία ανάµεσα στους µαρξιστές και στους αναρχικούς εστιάζεται στις αντίθετες αντιλήψεις τους για τη µετάβαση από τον καπιταλισµό στον κοµµουνισµό. Οι µαρξιστές πιστεύουν στην ανάγκη για µια δικτατορία του προλεταριάτου, δηλαδή µια µεταβατική περίοδο ανάµεσα στην επανάσταση των προλετάριων και στην επίτευξη του καθαρού κοµµουνισµού, κατά τη διάρκεια της οποίας το προλεταριάτο θα πρέπει να αγωνιστεί και να οργανωθεί ενάντια στην απειλή της αντεπανάστασης. Στη µαρξιστική θεωρία το κράτος αντανακλά τα συµφέροντα της κυρίαρχης ή άρχουσας τάξης στην κοινωνία. H προλεταριακή επανάσταση θα ανατρέψει το αστικό κράτος και θα εγκαθιδρύσει ένα προσωρινό προλεταριακό κράτος, το οποίο θα έχει διάρκεια µόνον όσο εξακολουθούν να υπάρχουν οι ταξικοί ανταγωνισµοί. Οι αναρχικοί όµως δεν θεωρούν το κράτος ένα όργανο ταξικής εξουσίας: το θεωρούν ένα ανεξάρτητο και αφεαυτού καταπιεστικό σώµα και δεν κάνουν καµιά διάκριση ανάµεσα στο αστικό και στο προλεταριακό κράτος. Για έναν αναρχικό, η αληθινή επανάσταση δεν απαιτεί µόνον την ανατροπή του καπιταλισµού, αλλά επίσης την άµεση ανατροπή όλων των µορφών κρατικής εξουσίας. ∆εν µπορούµε να επιτρέψουµε στο κράτος να «µαραθεί», αλλά επιβάλλεται να το καταργήσουµε. Οι αναρχικοί πιστεύουν ότι έτσι εξηγείται η τραγωδία της Pωσικής Επανάστασης. Στην πράξη το προλεταριακό κράτος πεισµατικά αρνήθηκε να φθαρεί και αντίθετα αναδείχθηκε σε ακρογωνιαίο λίθο της σοβιετικής αντίληψης περί σοσιαλισµού. Έτσι, όταν το 1921 στασίασαν οι αναρχικοί ναύτες στη ναυτική βάση της Kροστάνδης, διαµαρτυρόµενοι για την εντεινόµενη καταστολή, σφαγιάστηκαν από την κυβέρνηση των Μπολσεβίκων που χρησιµοποίησε τον µηχανισµό του νεοπαγούς εργατικού κράτους. Aλληλοβοήθεια Η πίστη των αναρχικών στη κοινωνική αλληλεγγύη χρησιµοποιείται για να δικαιολογήσει διάφορες µορφές συνεργατικής συµπεριφοράς των ανθρώπων. Σε ορισµένες περιπτώσεις οδήγησε στην πίστη στον καθαρό κοµµουνισµό, αλλά γέννησε επίσης τις πιο µετριοπαθείς ιδέες του µουτουαλισµού (αµοιβαιοκρατίας), που συνδέονται µε τον Πιέρ Zοζέφ Προυντόν (PierreJoseph Proudhon, 1809-1865). Κατά µια έννοια, ο φιλελεύθερος σοσιαλισµός του Προυντόν γεφυρώνει την ατοµικιστική µε την κολεκτιβιστική παράδοση του αναρχισµού, καθώς οι ιδέες του έχουν πολλά κοινά στοιχεία µε εκείνες των αµερικανών ατοµικιστών, όπως ήταν ο Γιοσία Oυώρεν (Josiah

298


Πιέρ Zοζέφ Προυντόν (Pierre-Joseph Proudhon, 1809-1865) Γάλλος αναρχικός. Aυτοδίδακτος τυπογράφος, αναµείχθηκε στη ριζοσπαστική πολιτική στη Λυών προτού εγκατασταθεί στο Παρίσι το 1847. Ως µέλος της Συντακτικής Συνέλευσης του 1848, ο Προυντόν ψήφισε κατά του Συντάγµατος µε την περίφηµη αιτιολογία ότι «είναι σύνταγµα!». Αργότερα φυλακίστηκε για τρία χρόνια και κατόπιν, απογοητευµένος από την ενεργό πολιτική, αφοσιώθηκε στο γράψιµο και τη θεωρία. Το πιο γνωστό έργο του Προυντόν είναι το Τι είναι η ιδιοκτησία; (1840), όπου εξαπέλυσε επίθεση τόσο στα παραδοσιακά περιουσιακά δικαιώµατα όσο και στον κοµµουνισµό, και τάχθηκε υπέρ της αµοιβαιοκρατίας, δηλαδή ενός συνεργατικού συστήµατος παραγωγής προσανατολισµένου στις ανάγκες των ανθρώπων και όχι στο κέρδος, και οργανωµένο σε αυτοδιοικούµενες κοινότητες. Ωστόσο, προς το τέλος της ζωής του προσπάθησε να εδραιώσει µια συµµαχία µε το εργατικό κίνηµα και στο έργο του Η οµοσπονδιακή αρχή (La Principe féderaliste, 1863) αναγνώρισε την ανάγκη ενός ελάχιστου κράτους, που θα «κινεί τα πράγµατα».

Warren, 1798-1874). Στο έργο του Τι είναι η ιδιοκτησία; ο Προυντόν παρουσιάζει τον περίφηµο αφορισµό του ότι «η ιδιοκτησία είναι κλοπή», και καταδικάζει το σύστηµα οικονοµικής εκµετάλλευσης που στηρίζεται στη συσσώρευση κεφαλαίου. Παρ’ όλα αυτά, αντίθετα από τον Μαρξ, ο Προυντόν δεν ήταν ενάντιος σε όλες τις µορφές ατοµικής ιδιοκτησίας και έκανε διάκριση ανάµεσα στην ιδιοκτησία και σε αυτά που αποκαλούσε «υπάρχοντα». Συγκεκριµένα, θαύµαζε την ανεξαρτησία και το πνεύµα πρωτοβουλίας των χωρικών µικροϊδιοκτητών, των βιοτεχνών και των τεχνιτών. Προσπάθησε λοιπόν να θεµελιώσει ένα περιουσιακό σύστηµα που θα απέφευγε την εκµετάλλευση και θα προωθούσε την κοινωνική αρµονία. O µουτουαλισµός είναι ένα σύστηµα δίκαιης και επιεικούς ανταλλαγής, στο οποίο τα άτοµα ή οι οµάδες µπορούν να συναλλάσσονται και να ανταλλάσσουν αγαθά και υπηρεσίες χωρίς κερδοσκοπία ή εκµετάλλευση. Συνεπώς σε αυτό η κοινωνική αλληλόδραση είναι εθελοντική, αµοιβαία επωφελής και αρµονική, χωρίς να απαιτεί καµιά κυβερνητική ρύθµιση ή ανάµειξη. Οι οπαδοί του Προυντόν προσπάθησαν να εφαρµόσουν αυτές τις ιδέες ιδρύοντας αµοιβαίες πιστωτικές τράπεζες στη Γαλλία και στην Ελβετία, οι οποίες παρείχαν φτηνά δάνεια στους επενδυτές και χρέωναν τόκο που αρκούσε για την κάλυψη του κόστους λειτουργίας της τράπεζας, αλλά όχι τόσο υψηλό ώστε να βγάζουν κέρδος. Οι απόψεις του Προυντόν στηρίχτηκαν σε µεγάλο


299

βαθµό στον θαυµασµό του για τις µικρές κοινότητες των χωρικών και τεχνιτών, ιδίως των Ελβετών ωρολογοποιών, οι οποίοι παραδοσιακά ρύθµιζαν τις υποθέσεις τους µε βάση την αρχή της αµοιβαιότητας. O αναρχοκοµµουνισµός H πίστη στην κοινωνική αλληλεγγύη µπορεί να οδηγήσει τους πιο ριζοσπάστες στην κατεύθυνση του κολεκτιβισµού και του κοµµουνισµού. Aυτά τα ρεύµατα υποστηρίζουν ότι οι άνθρωποι, που είναι κοινωνικοί και επιζητούν τη συνεύρεση, πρέπει να ζουν από κοινού και κοινοτικά. Για παράδειγµα, η εργασία είναι µια κοινωνική εµπειρία. Οι άνθρωποι εργάζονται από κοινού µε τους συνανθρώπους τους και ο πλούτος που παράγουν πρέπει συνεπώς να αποτελεί κοινή ιδιοκτησία της κοινότητας αντί να ανήκει σε οποιοδήποτε άτοµο. Με αυτή την έννοια, η ιδιοκτησία είναι κλοπή: αντιπροσωπεύει την εκµετάλλευση των εργατών, οι οποίοι είναι και οι µόνοι που δηµιουργούν πλούτο, από τους εργοδότες, οι οποίοι απλώς τον κατέχουν. Επιπλέον, η ιδιωτική ιδιοκτησία ενθαρρύνει την ιδιοτέλεια και προάγει τη σύγκρουση και την κοινωνική δυσαρµονία, πράγµατα ιδιαίτερα απεχθή για τους αναρχικούς. Η ανισότητα στην ιδιοκτησία του πλούτου καλλιεργεί την απληστία, τον φθόνο και τη δυσφορία, και συνεπώς γεννά το έγκληµα και την αταξία. Ο Προυντόν πίστευε ότι ο αναρχισµός µπορούσε να επέλθει µόνο διαµέσου ενός αυταρχικού κράτους, αλλά οι αναρχοκοµµουνιστές, όπως ο Kροπότκιν και ο Eρρίκος Mαλατέστα (Errico Malatesta, 1853-1932), ισχυρίζονταν ότι ο πραγµατικός κοµµουνισµός απαιτούσε την κατάργηση του κράτους. Οι αναρχοκοµµουνιστές θαυµάζουν τις µικρές αυτοδιευθυνόµενες κοινότητες που ακολουθούν τα πρότυπα των µεσαιωνικών πόλεων κρατών ή των αγροτικών κοινοτήτων. Ο Kροπότκιν θεωρούσε ότι η αναρχική κοινωνία θα αποτελείται από ένα σύνολο κυρίως αυτάρκων κοινοτήτων, που θα διέπονταν από κοινοκτηµοσύνη στο εσωτερικό τους. Ο συνδετικός κρίκος αυτών των κοινοτήτων θα ήταν οι φυσικοί δεσµοί της συµπόνιας και της αλληλεγγύης µάλλον, παρά οποιοιδήποτε κανονισµοί ή νόµοι. Ο ίδιος τόνιζε ότι ο νόµος αντί να εµποδίζει το έγκληµα, το προωθεί ενεργά. Οι νόµοι που προστατεύουν την ιδιωτική περιουσία και την κυβέρνηση είναι άχρηστοι και επιβλαβείς. Mόλις καταργηθούν η πολιτική καταπίεση και η οικονοµική αδικία, οι νόµοι για την προστασία του ανθρώπου θα είναι απλώς περιττοί. Ο Kροπότκιν θεωρούσε ότι τα αντικοινωνικά ένστικτα, που µπορεί ακόµη και στην αναρχία να εξακολουθούν να υπάρχουν σε µερικά άτοµα, περιορί-

300


Πιότρ Kροπότκιν (Pyotr Kropotkin, 1842-1912) Ρώσος γεωγράφος και θεωρητικός του αναρχισµού. Γόνος αριστοκρατικής οικογένειας, ο οποίος αρχικά εντάχθηκε στην υπηρεσία του τσάρου Αλεξάνδρου Β΄, ο Kροπότκιν ήρθε σε επαφή µε τις αναρχικές ιδέες ενώ εργαζόταν στην περιοχή του Iούρα, στα γαλλοελβετικά σύνορα. Μετά τη φυλάκισή του στην Αγία Πετρούπολη, το 1874, ταξίδεψε πολύ σε όλη την Ευρώπη και επέστρεψε στη Μόσχα µετά την Eπανάσταση του 1917. Ο αναρχισµός του Kροπότκιν διακρίνεται από επιστηµονικό πνεύµα και στηρίζεται σε µια θεωρία της εξέλιξης εναλλακτική προς εκείνη του ∆αρβίνου. Θεωρώντας την αλληλοβοήθεια το κύριο µέσο της εξέλιξης των ανθρώπων και των ζώων, ισχυρίστηκε ότι προσφέρει µια εµπειρική βάση τόσο για τον αναρχισµό όσο και για τον κοµµουνισµό. Στα σπουδαιότερα έργα του Kροπότκιν περιλαµβάνονται η Aλληλοβοήθεια (Mutual Aid, 1897), το Χωράφια, Εργοστάσια και Εργαστήρια (Fields, Factories and Workshops, 1901) και το Πώς βγαίνει το ψωµί (The Conquest of Bread, 1906).

ζονται πιο αποτελεσµατικά µε «την ελευθερία και την αδελφική φροντίδα». Κατά τη γνώµη του, οι φυλακές και οι κάθε λογής τιµωρίες απλώς διαφθείρουν τους ανθρώπους και άρα προωθούν ακόµη περισσότερο το έγκληµα. O αναρχοσυνδικαλισµός Mολονότι ο µουτουαλισµός και ο αναρχοκοµµουνισµός άσκησαν σηµαντική επίδραση στο πλαίσιο του σοσιαλιστικού κινήµατος στα τέλη του δέκατου ένατου αιώνα και στις αρχές του εικοστού, ο αναρχισµός εξελίχτηκε σε αυτοδύναµο µαζικό κίνηµα µόνον όταν έλαβε τη µορφή του αναρχοσυνδικαλισµού. Ο ριζοσπαστικός συνδικαλισµός αποτελεί µια µορφή επαναστατικής οργάνωσης των εργατικών σωµατείων και η ονοµασία του προέρχεται από τη γαλλική λέξη syndicat, που σηµαίνει ένωση ή οµάδα. Ο ριζοσπαστικός συνδικαλισµός πρωτοεµφανίστηκε στη Γαλλία και εκφραζόταν από την πανίσχυρη εργατική συνοµοσπονδία CGT την περίοδο πριν από το 1914. Οι ριζοσπαστικές συνδικαλιστικές ιδέες εξαπλώθηκαν στην Ιταλία, τη Λατινική Αµερική και τις ΗΠΑ και εµφανίστηκαν ακόµη πιο έντονα στην Iσπανία, όπου υποστηρίχτηκαν από τη µεγαλύτερη εργατική συνοµοσπονδία της χώρας, τη CNT. Η ριζοσπαστική συνδικαλιστική θεωρία επηρεάστηκε από τις σοσιαλιστικές ιδέες και ανέπτυξε µια ακατέργαστη αντίληψη του ταξικού πολέµου. Οι εργάτες και οι χωρικοί θεωρούνταν ότι αποτελούσαν µια καταπιεσµένη τάξη, ενώ οι κάθε λογής ατοµικιστές, οι γαιοκτήµονες, οι πολιτικοί, οι


301

δικαστές και η αστυνοµία απεικονίζονταν ως εκµεταλλευτές. Οι εργάτες µπορούσαν να αµυνθούν οργανώνοντας συνδικάτα ή σωµατεία βασισµένα στα άτοµα που ασκούσαν συγκεκριµένες τέχνες, βιοµηχανικές εργασίες ή επαγγέλµατα. Βραχυπρόθεσµα αυτά τα συνδικάτα µπορούσαν να δρουν σαν συµβατικά σωµατεία, παλεύοντας για αυξήσεις µισθών, για τη µείωση των ωραρίων και τη βελτίωση των συνθηκών εργασίας. Συνάµα όµως οι αναρχοσυνδικαλιστές ήταν επαναστάτες που αγωνίζονταν για την ανατροπή του καπιταλισµού και την κατάληψη της εξουσίας από τους εργάτες. Στο έργο του Σκέψεις πάνω στη βία (Réflections sur la violence, [1908] 1950) ο Zωρζ Σορέλ (Georges Sorel, 1847-1922), σηµαντικός γάλλος θεωρητικός του ριζοσπαστικού συνδικαλισµού, υποστήριζε ότι µια τέτοια επανάσταση θα µπορούσε να προκύψει µέσα από τη γενική απεργία, µια «επανάσταση των άδειων χεριών». Ο Σορέλ πίστευε ότι η γενική απεργία αποτελούσε ένα «µύθο», ένα σύµβολο της δύναµης της εργατικής τάξης ικανό να εµπνεύσει µια λαϊκή εξέγερση. Παρ’ όλο που η θεωρία του ριζοσπαστικού συνδικαλισµού υπήρξε µερικές φορές συγχυσµένη και χαώδης, άσκησε ισχυρή έλξη στους αναρχικούς που ήθελαν να διαδώσουν τις ιδέες τους στις µάζες. Μπαίνοντας στο ριζοσπαστικό συνδικαλιστικό κίνηµα, ανέπτυξαν τις χαρακτηριστικές ιδέες του αναρχοσυνδικαλισµού. ∆ύο χαρακτηριστικά του ριζοσπαστικού συνδικαλισµού ενέπνευσαν ιδιαίτερο ενθουσιασµό στους αναρχικούς. Πρώτον, οι ριζοσπάστες συνδικαλιστές απέρριπταν την παραδοσιακή πολιτική ως εκµαυλιστική και άχρηστη. Πίστευαν ότι η δύναµη της εργατικής τάξης έπρεπε να ασκείται µε την άµεση δράση, όπως ήταν τα µποϊτοκάζ, τα σαµποτάζ, οι απεργίες και τελικά η γενική απεργία. ∆εύτερον, οι αναρχικοί θεωρούσαν τα συνδικάτα πρότυπο της αποκεντρωποιηµένης και µη ιεραρχικής κοινωνίας του µέλλοντος. Eκείνα τα συνδικάτα συνήθως παρουσίαζαν υψηλό βαθµό δηµοκρατίας στη βάση τους και σχηµάτιζαν οµοσπονδίες µε άλλα συνδικάτα της ίδιας περιοχής ή της ίδιας βιοµηχανίας. Eνώ ο αναρχοσυνδικαλισµός απέκτησε πραγµατική µαζική υποστήριξη, τουλάχιστον µέχρι τον Iσπανικό Εµφύλιο Πόλεµο, πάντως απέτυχε να πραγµατοποιήσει τους επαναστατικούς του στόχους. Πέρα από τη µάλλον αόριστη ιδέα της γενικής απεργίας, δεν ανέπτυξε καµιά σαφή πολιτική στρατηγική ή µια θεωρία της επανάστασης, αλλά αντίθετα βασίστηκε στην ελπίδα της αυθόρµητης εξέγερσης των θυµάτων της εκµετάλλευσης και της καταπίεσης. Άλλοι αναρχικοί επικρίνουν τον συνδικαλισµό, επειδή επικε-

302


ντρώθηκε σε βραχυπρόθεσµους συνδικαλιστικούς στόχους και συνεπώς αποµάκρυνε τον αναρχισµό από την επανάσταση και τον έστρεψε προς τον µεταρρυθµισµό. H ριζοσπαστική δηµοκρατία Eνώ οι κολεκτιβιστές αναρχικοί τάσσονται συνήθως υπέρ της δηµοκρατικής οργάνωσης, ασκούν οξεία κριτική στα συµβατικά πρότυπα δηµοκρατικής διακυβέρνησης. Η φιλελεύθερη δηµοκρατία βασίζεται στις αρχές της συναίνεσης και της αντιπροσώπευσης, και εποµένως στηρίζεται στη διάκριση, η οποία δεν είναι αποδεκτή για τους αναρχικούς, ανάµεσα στην κυβέρνηση και στον λαό. Οι αναρχικοί αµφιβάλλουν έντονα για τις εν λόγω αρχές της συναίνεσης και της αντιπροσώπευσης. Σύµφωνα µε τη φιλελεύθερη θεωρία, η συναίνεση σηµαίνει ότι οι κυβερνώµενοι συµφωνούν να κυβερνηθούν, πράγµα που συνεπάγεται ότι η πολιτική εξουσία προέρχεται από «τη βάση» και συνεπώς στηρίζεται στη νοµιµοποίησή της από το λαό. Από την άλλη πλευρά, οι αναρχικοί πιστεύουν ότι το να συναινέσεις για να κυβερνηθείς αποτελεί στην πραγµατικότητα µια συνωµοσία για την ίδια σου την καταπίεση, αφού η κυβέρνηση αφεαυτή συνιστά ένα βιασµό της προσωπικής αυτονοµίας. Με τον ίδιο τρόπο οι φιλελεύθεροι θεωρούν την εκπροσώπηση την πεµπτουσία της δηµοκρατίας, διότι καθιερώνει ένα σύνδεσµο µεταξύ της κυβέρνησης και του λαού, µε τη µορφή της κυβερνητικής ευθύνης έναντι του λαού. Εντούτοις, για τους αναρχικούς η αντιπροσώπευση είναι ένα απλό προσωπείο, µια προσπάθεια να κρυφτεί από τους απλούς πολίτες η καταπιεστική και εκµεταλλευτική φύση της πολιτικής εξουσίας. H ψηφοφορία κάθε µερικά χρόνια όχι µόνον ισοδυναµεί µε µια ανούσια τελετουργία, αλλά και ενδυναµώνει τις ελίτ, ενώ διοχετεύει την πολιτική δυσαρέσκεια στους συνταγµατικούς διαύλους. Όπως προειδοποιούν οι αναρχικοί: ό,τι κι αν ψηφίσεις, η κυβέρνηση πάντοτε κερδίζει τις εκλογές. Οι αναρχικοί θέλγονται από τα ριζοσπαστικά πρότυπα της δηµοκρατίας που ανέπτυξαν στοχαστές όπως ο Ρουσώ. Οι ιδέες του Ρουσώ σηµατοδότησαν µια αποµάκρυνση από την κυρίαρχη φιλελεύθερη αντίληψη περί δηµοκρατίας και άσκησαν επίδραση στις αναρχικές και στις µαρξιστικές παραδόσεις, καθώς και στη Νέα Αριστερά αργότερα. Για τον Ρουσώ η δηµοκρατία ήταν σε τελική ανάλυση ένα µέσο µε το οποίο οι άνθρωποι µπορούσαν να επιτύχουν την ελευθερία, την οποία ο ίδιος προσδιόριζε ως «υπακοή στον νόµο που µόνος σου ορίζεις για τον εαυτό σου». Mε άλλα λόγια, οι πολίτες


303

είναι «ελεύθεροι» µόνον όταν συµµετέχουν άµεσα και διαρκώς στη διαµόρφωση του κοινοτικού τους βίου. Εντούτοις, οι αναρχικοί αντιµετωπίζουν µάλλον κριτικά την άποψη του Ρουσώ περί «γενικής θέλησης», δηλαδή την πίστη του ότι υπάρχει ένα αδιαίρετο συλλογικό συµφέρον της κοινωνίας, αντιτείνοντας ότι αυτή η ιδέα είναι ασύµβατη µε την προσωπική αυτονοµία και ότι συνήθως χρησιµοποιείται για τη νοµιµοποίηση της πολιτικής εξουσίας. Mολαταύτα η συµµετοχική ή άµεση δηµοκρατία προσφέρει ένα πρότυπο λαϊκής αυτοδιακυβέρνησης που έχει την υποστήριξη των αναρχικών, εφόσον συνδυάζεται µε τη ριζική αποκέντρωση. Οι αναρχικοί υποστηρίζουν τις κοινότητες µικρής κλίµακας, ή «ανθρώπινης κλίµακας», διότι αυτές επιτρέπουν στους ανθρώπους να διαχειρίζονται τις υποθέσεις τους µέσα από την άµεση αλληλόδρασή τους και όχι µε απρόσωπες και γραφειοκρατικές διαδικασίες. Έχοντας αυτό τον στόχο οι αναρχικοί υιοθετούν ως πρότυπο κοινωνικής οργάνωσης την κοινότητα, θεωρώντας βασικότερες αρετές της τη µεγάλη της αποκέντρωση, την έντονη συµµετοχή των πολιτών και την πολιτική ισότητα στους κόλπους της. O ατοµικιστικός αναρχισµός Η επιρροή της ατοµιστικής παράδοσης του αναρχισµού ήταν ιδιαίτερα σηµαντική στις ΗΠΑ, όπου ευνοήθηκε από µια πολιτική παιδεία η οποία τονίζει έναν ατοµικισµό που προβάλλει την αυτοδυναµία και την αυτάρκεια του ανθρώπου και επίσης απηχεί µια βαθιά δυσπιστία απέναντι στη κυβέρνηση. Στη χώρα αυτή αναπτύχθηκε µια ισχυρή ελευθερική παράδοση τον δέκατο ένατο αιώνα, µε τα γραπτά του Γιόσια Oυώρρεν (Josiah Warren) και του Mπέντζαµιν Tάκερ (Benjamin Tucker, 1854-1939). Στα τέλη του εικοστού αιώνα παρατηρείται µια αναγέννηση του ενδιαφέροντος για τις ελευθεριστικές ιδέες και η εµφάνισης µιας αναρχοκαπιταλιστικής πτέρυγας της αµερικανικής Νέας ∆εξιάς, που αποτυπώθηκε στην ίδρυση του Ελευθεριστικού Κόµµατος (Libertarian Party). Η φιλοσοφική βάση του ατοµικιστικού αναρχισµού έγκειται στη φιλελεύθερη ιδέα του κυρίαρχου ατόµου. Με πολλούς τρόπους µπορούµε να καταλήξουµε στα αναρχικά συµπεράσµατα ωθώντας στις λογικές απολήξεις της την κλασική φιλελεύθερη σκέψη. Στην καρδιά του φιλελευθερισµού βρίσκεται η πίστη στην πρωταρχικότητα του ατόµου και στην κεντρική σηµασία της ατοµικής ελευθερίας. Οι κλασικοί φιλελεύθεροι κατανοούν την ελευθερία µε αρνητικούς όρους, ως απουσία επιβολής καταναγκασµών στο άτοµο. Ωστόσο, το κράτος, το οποίο είναι ένας εξ ορι-

304


σµού κυρίαρχος φορέας, µε δικαιώµατα καταναγκασµού και επιβολής, αναγκαστικά περιορίζει αυτή την ελευθερία. Συνεπώς, το άτοµο και το κράτος βρίσκονται πάντοτε σε σύγκρουση. Απλούστατα, το άτοµο δεν µπορεί ποτέ να είναι κυρίαρχο σε µια κοινωνία όπου άρχουν ο νόµος και η κυβέρνηση. Mολονότι αυτά τα επιχειρήµατα έχουν φιλελεύθερη έµπνευση, υπάρχουν σηµαντικές διαφορές ανάµεσα στον φιλελευθερισµό και τον ατοµικιστικό αναρχισµό. Πρώτον, ενώ οι φιλελεύθεροι δέχονται τη σηµασία της ατοµικής ελευθερίας, δεν πιστεύουν ότι µπορεί να µας την εγγυηθεί µια ακρατική κοινωνία. Οι φιλελεύθεροι στοχαστές, όπως ο Tζων Λοκ, ισχυρίζονται ότι ο νόµος δεν περιορίζει την ελευθερία, αλλά υπάρχει µάλλον για την προστασία και τη διεύρυνσή της. Μια τέτοια πεποίθηση βασίζεται στην υπόθεση ότι τα άτοµα που είναι ιδιοτελή, αν δεν περιορίζονται από την κυβέρνηση, αλληλοσπαράσσονται µε κάθε είδους αρπαγές, απειλές, βία ή ακόµη και µε φόνους. Αντίθετα, οι αναρχικοί πιστεύουν ότι τα άτοµα µπορούν να συνυπάρξουν ειρηνικά και αρµονικά, χωρίς να χρειάζεται καµιά κυβέρνηση για να αστυνοµεύει την κοινωνία και να τα προστατεύει από τους συνανθρώπους τους. Οι αναρχικοί διαφέρουν από τους φιλελευθέρους, επειδή πιστεύουν ότι τα ελεύθερα άτοµα µπορούν να συµβιώνουν και να συνεργάζονται εποικοδοµητικά, αφού είναι λογικά και ηθικά πλάσµατα. O ορθός λόγος µάς υπαγορεύει ότι όπου υπάρχει διαµάχη πρέπει να λυθεί µε τη διαιτησία ή µε τη συζήτηση και όχι µε τη βία. ∆εύτερον, οι φιλελεύθεροι πιστεύουν ότι η κρατική εξουσία µπορεί να χαλιναγωγηθεί ή να ελεγχθεί µε την ανάπτυξη συνταγµατικών και αντιπροσωπευτικών θεσµών. Tα συντάγµατα ισχυρίζονται ότι προστατεύουν το άτοµο περιορίζοντας την κυβερνητική ισχύ και δηµιουργώντας αντισταθµιστικούς ελέγχους που εξισορροπούν τους διάφορους κρατικούς θεσµούς. Οι τακτικές εκλογές θέλουν να υποχρεώσουν την κυβέρνηση να λογοδοτεί στο κοινό ή τουλάχιστον στη πλειοψηφία των ψηφοφόρων. Οι αναρχικοί όµως απορρίπτουν την ιδέα της κυβέρνησης, ακόµη και αν αυτή είναι περιορισµένη, συνταγµατική ή αντιπροσωπευτική. Θεωρούν τη συνταγµατική διακυβέρνηση (βλ. Kεφάλαιο 2) και τη δηµοκρατία σαν απλά προσωπεία, πίσω από τα οποία λειτουργεί η γυµνή πολιτική καταπίεση. Όλοι οι νόµοι καταστρατηγούν την ατοµική ελευθερία, είτε η κυβέρνηση που τους εφαρµόζει είναι συνταγµατική είτε αυθαίρετη, δηµοκρατική είτε δικτατορική. Με άλλα λόγια, όλα τα κράτη προσβάλλουν την ατοµική ελευθερία.


305

O εγωισµός Η τολµηρότερη διακήρυξη των αναρχικών πεποιθήσεων βασισµένη στην ιδέα της ατοµικής κυριαρχίας βρίσκεται στο έργο του γερµανού φιλοσόφου Mαξ Στίρνερ (Max Stirner, 1806-1856), O µοναδικός και το δικό του (1845). Όπως και ο Mαρξ, έτσι και ο Στίρνερ επηρεάστηκε έντονα από τις ιδέες του Χέγκελ (G.F.W. Hegel, 1770-1831), αλλά κατέληξε σε θεµελιωδώς διαφορετικά συµπεράσµατα από τον τελευταίο. Οι θεωρίες του Στίρνερ αντιπροσωπεύουν µια ακραία µορφή ατοµικισµού (βλ. Kεφάλαιο 2). Ο όρος «εγωισµός» έχει διττή σηµασία. Μπορεί να εννοεί ουσιαστικά ότι τα άτοµα ενδιαφέρονται για τον «εαυτό» τους ή το εγώ τους, δηλαδή ότι είναι ιδιοτελή. Tούτη η υπόθεση θα ήταν αποδεκτή από στοχαστές όπως ο Xοµπς και ο Λοκ. Η ιδιοτέλεια όµως µπορεί να προκαλεί διαµάχη ανάµεσα στα άτοµα και έτσι να αιτιολογεί την ύπαρξη του κράτους, που χρειάζεται για να εµποδίζει τα άτοµα να βλάπτουν ή να εκµεταλλεύονται τους άλλους. Ο Στίρνερ ωστόσο θεωρούσε τον εγωισµό µια φιλοσοφία που τοποθετεί το ατοµικό εγώ στο κέντρο του ηθικού σύµπαντος. Το άτοµο, σύµφωνα µε τον Στίρνερ, πρέπει απλώς να ενεργεί όπως το ίδιο επιλέγει, χωρίς να ασχολείται µε τους νόµους, τις κοινωνικές συµβάσεις και τις θρησκευτικές ή ηθικές αρχές. Μια τέτοια θέση ισοδυναµεί µε κάποια µορφή µηδενισµού (που σηµαίνει, κατά κυριολεξία, την πίστη στο τίποτε), µε την απόρριψη όλων των πολιτικών, κοινωνικών και ηθικών αρχών. Eποµένως, οδηγεί σαφώς προς την κατεύθυνση του αθεϊσµού και σε µια ακραία µορφή ατοµικιστικού αναρχισµού. Ωστόσο, ο αναρχισµός του Στίρνερ, που έστρεψε δραµατικά τα νώτα του στις αρχές του ∆ιαφωτισµού και ελάχιστα ασχολήθηκε µε το πώς µπορεί να διατηρηθεί η ευταξία σε µια ακρατική κοινωνία, είχε σχετικά µικρή επίδραση στο πρωτοεµφανιζόµενο αναρχικό κίνηµα. Οι ιδέες του απεναντίας επηρέασαν τον Νίτσε και τον υπαρξισµό του εικοστού αιώνα. O ελευθερισµός H επιχειρηµατολογία του ατοµικισµού αναπτύχθηκε πληρέστερα από τους αµερικανούς ελευθεριστές διανοητές όπως ήταν ο Θορώ (Henry David Thoreau, 1817-1862), ο Σπούνερ (Lysander Spooner, 1808-1887), ο Tάκερ και ο Oυώρεν. Aναζητώντας την πνευµατική αλήθεια και την ατοµική του αυτοδυναµία, ο Θορώ οδηγήθηκε στη φυγή από τον πολιτισµό και σε µια πολυετή αποµόνωση στην άγρια φύση, µια εµπειρία την οποία περιέγραψε στο έργο του Oυώλντεν (Walden, 1854). Στο έργο του που άπτεται πιο άµεσα

306


της πολιτικής, Πολιτική Ανυπακοή (Civil Disobedience, 1849), ο Θορώ, επικροτώντας το φιλελεύθερο σύνθηµα του Τζέφερσον, «καλύτερη κυβέρνηση είναι εκείνη που κυβερνά λιγότερο», το προσάρµοσε στα δικά του αναρχικά συναισθήµατα: «καλύτερη κυβέρνηση είναι εκείνη που δεν κυβερνά καθόλου». Για τον Θορώ ο ατοµικισµός οδηγεί προς την κατεύθυνση της πολιτικής ανυπακοής: το άτοµο πρέπει να µένει πιστό στη συνείδησή του και να πράττει µόνον ό,τι το ίδιο θεωρεί δίκαιο, αδιαφορώντας για τις απαιτήσεις της κοινωνίας ή των νόµων που φτιάχνει η κυβέρνηση. Ο αναρχισµός του Θορώ έθετε την ατοµική συνείδηση πάνω από τις αξιώσεις των πολιτικών δεσµών. Aυτό οδήγησε τον ίδιο τον Θορώ στην ανυπακοή απέναντι στην αµερικανική κυβέρνηση, η οποία δρούσε ανήθικα, κατά τη γνώµη του, επειδή διατηρούσε τη δουλεία και κήρυττε πολέµους ενάντια σε άλλες χώρες. Ο Mπέντζαµιν Tάκερ προχώρησε τον ελευθερισµό (βλ. Kεφάλαιο 3) ένα ακόµη βήµα, εξετάζοντας το πρόβληµα πώς θα µπορούσαν τα αυτόνοµα άτοµα να συµβιώνουν και να συνεργάζονται χωρίς τον κίνδυνο της σύγκρουσης µεταξύ τους ή της αναταραχής. Oι ατοµικιστές έχουν να επιλέξουν µεταξύ δύο λύσεων γι’ αυτό το πρόβληµα. Η πρώτη τονίζει τον ανθρώπινο ορθολογισµό και προτείνει την επίλυση των διαφωνιών και των συγκρούσεων µέσα από τον ορθολογικό διάλογο. Αυτή τη θέση, για παράδειγµα, υιοθέτησε ο Γκόντουιν, ο οποίος πίστευε ότι η αλήθεια πάντοτε θα τείνει να εκτοπίσει το ψέµα. Η δεύτερη λύση είναι να βρεθεί κάποιο είδος µηχανισµού, µέσω του οποίου οι ανεξάρτητες πράξεις των ελεύθερων ατόµων µπορούν να εναρµονιστούν µεταξύ τους. Ορισµένοι ακραίοι ατοµικιστές όπως ο Γιοσία Oυώρεν και ο Mπέντζαµιν Tάκερ πίστευαν ότι αυτό θα µπορούσε να επιτευχθεί µέσα από ένα σύστηµα ανταλλαγής στην αγορά. Ο Oυώρεν θεωρούσε ότι τα άτοµα έχουν κυρίαρχο δικαίωµα στην περιουσία που παράγουν µόνα τους, αλλά συνάµα υποχρεώνονται από την οικονοµική λογική της οικονοµίας να εργάζονται µε άλλους µε σκοπό να καρπώνονται τα πλεονεκτήµατα του καταµερισµού της εργασίας. Kάτι τέτοιο λοιπόν θα ήταν δυνατόν µέσα από ένα σύστηµα ανταλλαγής «εργασίας µε εργασία», και ίδρυσε τις «χρονοαποθήκες» του, όπου µπορούσε κανείς να ανταλλάξει την εργασία του µε την υπόσχεση κάποιας άλλου είδους εργασίας. Ο Tάκερ πάλι, θεωρώντας ότι «ο γνήσιος αναρχισµός είναι ο φιλελευθερισµός της Σχολής του Μάντσεστερ, αν ακολουθηθεί µε συνέπεια», επικαλούνταν τις αρχές του ελεύθερου εµπόριου και της ελεύθερης αγοράς, που είχαν διατυπώσει βρετανοί ριζοσπάστες φιλελεύθεροι όπως ο


307

Kόµπντεν (Richard Cobden, 1804-1865) και ο Mπράιτ (John Bright, 18111889). Μέχρι τα τέλη του δέκατου ένατου αιώνα, οι ατοµικιστές αναρχικοί στις ΗΠΑ είχαν φτάσει στο συµπέρασµα ότι το «αόρατο χέρι» της αγοράς µπορούσε να ρυθµίσει την κοινωνική αλληλόδραση, καταργώντας εντελώς την ανάγκη της πολιτικής οργάνωσης της κοινωνίας. O αναρχοκαπιταλισµός Η αναζωπύρωση του ενδιαφέροντος για την οικονοµία της ελεύθερης αγοράς κατά το δεύτερο ήµισυ του εικοστού αιώνα οδήγησε σε ολοένα και ριζοσπαστικότερα πολιτικά συµπεράσµατα. Οι συντηρητικοί της Νέας ∆εξιάς, γοητευµένοι από την κλασική θεωρία της οικονοµίας, προσπάθησαν να «βγάλουν την κυβέρνηση από τον σβέρκο της επιχείρησης», ώστε να µπορέσει η οικονοµία να πειθαρχήσει στις δυνάµεις της αγοράς αντί να ρυθµίζεται από ένα παρεµβατικό κράτος. Ορισµένοι δεξιοί ελευθεριστές, όπως ο Pόµπερτ Nότσικ (Robert Nozick, βλ. προηγουµένως στο ίδιο κεφάλαιο), αναβίωσαν την ιδέα του «ελάχιστου κράτους», πρωταρχική λειτουργία του οποίου θα ήταν η προστασία των ατοµικών δικαιωµάτων. Άλλοι στοχαστές όπως η Έην Pαντ (Ayn Rand), ο Mάρεη Pόθµπαρντ (Murray Rothbard) και ο Nτέηβιντ Φρήντµαν (David Friedman) προέκτειναν τις ιδέες της ελεύθερης αγοράς ως τα απώτατα όριά τους για να αναδείξουν την έννοια του αναρχοκαπιταλισµού. Ισχυρίζονται ότι η κυβέρνηση µπορεί να καταργηθεί και να αντικατασταθεί από τον ανταγωνισµό της αγοράς, που δεν χρειάζεται κανενός είδους ρύθµιση. Η ιδιοκτησία πρέπει να ανήκει στα κυρίαρχα ατόµα, που θα µπορούν να επιλέξουν, εάν και όποτε θέλουν, αν θα προσχωρήσουν σε εθελοντικές συµβάσεις µε τα άλλα άτοµα για την επιδίωξη του ατοµικού τους συµφέροντος. Έτσι, το άτοµο παραµένει ελεύθερο και όλη η κοινωνική αλληλόδραση ρυθµίζεται από την αγορά, πέρα από τον έλεγχο οποιουδήποτε ατόµου ή οµάδας. Οι αναρχοκαπιταλιστές προχωρούν πέρα από τις ιδέες του φιλελευθερισµού της ελεύθερης αγοράς. Οι φιλελεύθεροι πιστεύουν ότι η αγορά είναι ένας αποτελεσµατικός και δραστικός µηχανισµός για την εξασφάλιση των περισσότερων αγαθών, αλλά θεωρούν ότι έχει και όρια. Μερικές υπηρεσίες, όπως η διατήρηση της εσωτερικής ευταξίας, η εξασφάλιση του σεβασµού των συµβολαίων και η προστασία από εξωτερικές επιθέσεις αποτελούν δηµόσια αγαθά, τα οποία πρέπει να παρέχονται από το κράτος, διότι δεν µπορούν να εξασφαλιστούν µέσω του ανταγωνισµού της αγοράς. Οι αναρχοκα-

308


πιταλιστές εντούτοις πιστεύουν ότι όλες οι ανθρώπινες ανάγκες µπορούν να ικανοποιηθούν από την αγορά. Για παράδειγµα, ο Pόθµπαρντ (Rothbard, 1978) αναγνώρισε ότι σε µια αναρχική κοινωνία τα άτοµα θα έχουν ανάγκη να προστατεύονται το ένα από το άλλο, αλλά τόνισε ότι τέτοια προστασία µπορεί να παρέχεται ανταγωνιστικά από ιδιωτικές «ενώσεις προστασίας» και από «ιδιωτικά δικαστήρια», χωρίς την ανάγκη να υπάρχει καµιά αστυνοµική δύναµη ή κανένα κρατικό δικαστικό σύστηµα. Πράγµατι, σύµφωνα µε τους αναρχοκαπιταλιστές, οι κερδοσκοπικές εταιρείες προστασίας («σεκιουριτάδες») θα πρόσφεραν καλύτερες υπηρεσίες από ό,τι η σηµερινή αστυνοµία, διότι ο ανταγωνισµός µεταξύ τους θα έδινε στους καταναλωτές δικαίωµα επιλογής και θα τις ανάγκαζε να λειτουργούν φθηνά, αποδοτικά και µε ευαισθησία στις ανάγκες του καταναλωτή. Με τον ίδιο τρόπο, τα ιδιωτικά δικαστήρια θα αναγκάζονταν να αποκτήσουν τη φήµη ότι αποδίδουν σωστή δικαιοσύνη, προκειµένου να προσελκύσουν ως πελάτες τα άτοµα που επιθυµούν να επιλύσουν µια διαφορά µεταξύ τους. Mάλιστα, και αυτό είναι το πιο σηµαντικό, τα συµβόλαια που θα γίνονται µε ιδιωτικούς φορείς θα είναι απόλυτα εθελοντικά, αντίθετα από την εξουσία µε την οποία περιβάλλονται οι δηµόσιοι οργανισµοί, και θα ρυθµίζονται µόνον από τις απρόσωπες δυνάµεις της αγοράς. Όσο ριζοσπαστικές και αν ακούγονται τέτοιες προτάσεις, η πολιτική της ιδιωτικοποίησης έχει ήδη προχωρήσει σηµαντικά σε πολλές δυτικές χώρες. Στις ΗΠΑ διάφορες πολιτείες ήδη χρησιµοποιούν ιδιωτικές φυλακές και τα ιδιωτικά δικαστήρια και οι υπηρεσίες διαιτησίας λειτουργούν πειραµατικά εδώ και πολύ καιρό. Στη Βρετανία είναι πια συνηθισµένο φαινόµενο οι ιδιωτικές εταιρείες ασφάλειας και προστασίας, ενώ θεσµοί όπως η «εθελοντική φρουρά γειτονιάς» (Neighbourhood Watch) βοηθούν στη µεταβίβαση της ευθύνης για τη δηµόσια τάξη από την αστυνοµία στη κοινότητα. ∆ρόµοι προς την αναρχία Οι αναρχικοί ανέκαθεν µπορούσαν καλύτερα να αποτυπώσουν τα ιδανικά τους σε βιβλία και φυλλάδια, παρά να τα εφαρµόσουν στην πράξη. Συχνά εγκαταλείπουν την ενεργό πολιτική για να ασχοληθούν µε το γράψιµο ή µε πειράµατα κοινοβιακής ή συνεργατικής ζωής. Πολλοί αναρχικοί δεν είναι απλώς απολιτικοί, δηλαδή άνθρωποι που αποστρέφονται τον πολιτικό βίο, αλλά γίνονται σαφέστατα αντιπολιτικοί, καθώς αισθάνονται αποστροφή για τις συµβατικές διαδικασίες και τους µηχανισµούς της πολιτικής. Το πρό-


309

βληµα που αντιµετωπίζει ο αναρχισµός είναι ότι εάν το κράτος θεωρείται κακό και καταπιεστικό, τότε κάθε απόπειρα να κατακτηθεί η κυβερνητική εξουσία, ή ακόµη και να αποκτηθεί επιρροή επάνω στη κυβέρνηση, πρέπει αναπόφευκτα να προκαλεί διαφθορά. Για παράδειγµα, η εκλογική πολιτική βασίζεται σε ένα πρότυπο της αντιπροσωπευτικής δηµοκρατίας, το οποίο οι αναρχικοί απορρίπτουν σταθερά. Η πολιτική εξουσία είναι πάντοτε καταπιεστική, άσχετα από το αν αποκτάται µε την κάλπη ή µε τα όπλα. Παρόµοια, οι αναρχικοί απορρίπτουν τα πολιτικά κόµµατα, κοινοβουλευτικά ή επαναστατικά, ως γραφειοκρατικές και ιεραρχικές οργανώσεις. Συνεπώς, η ιδέα µιας αναρχικής κυβέρνησης, ενός αναρχικού κόµµατος ή ενός αναρχικού πολιτικού αποτελεί εξ ορισµού αντίφαση. Kαθώς δεν υπάρχει κανένας συµβατικός «δρόµος προς την αναρχία», οι αναρχικοί αναγκάζονται να διερευνήσουν λιγότερο ορθόδοξα µέσα πολιτικής κινητοποίησης. H επαναστατική βία Τον δέκατο ένατο αιώνα οι ηγέτες του αναρχισµού προσπάθησαν να οδηγήσουν τις καταπιεσµένες µάζες στην εξέγερση και την ανταρσία. Ο Μιχαήλ Μπακούνιν, για παράδειγµα, ηγήθηκε µιας αδελφότητας συνωµοτών, της Συµµαχίας για την Κοινωνική ∆ηµοκρατία, και συµµετείχε στις αναρχικές εξεγέρσεις στη Γαλλία και την Ιταλία. Άλλοι αναρχικοί, λόγου χάρη ο Μαλατέστα στην Ιταλία, οι ρώσοι Λαϊκιστές και οι επαναστάτες του Ζαπάτα στο Μεξικό, εργάστηκαν για µια αγροτική επανάσταση. Όλες οι αναρχικές εξεγέρσεις όµως τελικά απέτυχαν, εν µέρει επειδή βασίζονταν στην πίστη προς τις αυθόρµητες εξεγέρσεις µάλλον παρά στην προσεκτικά σχεδιασµένη οργάνωση. Στα τέλη του δέκατου ένατου αιώνα πολλοί αναρχικοί έστρεψαν την προσοχή τους στις επαναστατικές δυνατότητες του συνδικαλιστικού κινήµατος, ενώ κατά τον εικοστό αιώνα ο αναρχισµός έχασε σταδιακά τους οπαδούς του από το καλύτερα οργανωµένο και πειθαρχηµένο κοµµουνιστικό κίνηµα. Ωστόσο, πολλοί αναρχικοί εξακολουθούσαν να δίνουν ιδιαίτερη έµφαση στις επαναστατικές δυνατότητες της τροµοκρατίας και της βίας. Η αναρχική βία χαρακτήρισε ιδιαίτερα δύο περιόδους, τα τέλη του δέκατου ένατου αιώνα µε αποκορύφωµα τις δεκαετίες του 1890 και του 1970. Oι αναρχικοί χρησιµοποίησαν την «παράνοµη βία» που συχνά περιλάµβανε βοµβιστικές ενέργειες και δολοφονίες, µε το σχέδιο να δηµιουργήσουν µια ατµόσφαιρα τροµοκρατίας ή φόβου. Στα θύµατά τους συγκαταλέγονταν ο τσάρος Αλέ-

310


ξανδρος B΄, ο βασιλιάς Ουµβέρτος της Ιταλίας, η αυτοκράτειρα Ελισάβετ της Αυστρίας και οι πρόεδροι Καρνώ της Γαλλίας και Μακ Κίνλεϋ των ΗΠΑ. Ο τυπικός αναρχικός τροµοκράτης ήταν ένα άτοµο που δρούσε χωρίς συνεργούς, ή όπως ο Εµίλ Ανρί που καρατοµήθηκε στα 1894, αφού έβαλε µια βόµβα σε ένα παρισινό καφενείο, ή κάποιες συνωµοτικές οµάδες όπως η Λαϊκή Θέληση (Nαρόντναγια Bόλια) στη Ρωσία, η οποία δολοφόνησε τον τσάρο Αλέξανδρο B΄. Πιο πρόσφατα παραδείγµατα αναρχικής βίας παρατηρήθηκαν µε την Oµάδα Μπάαντερ Mάινχοφ στη ∆υτική Γερµανία, τις Ερυθρές Ταξιαρχίες στην Ιταλία και την Οργισµένη Ταξιαρχία στη Μεγάλη Βρετανία. Η χρήση βίας µε σκοπό την επίτευξη πολιτικών στόχων υποστηρίχτηκε ή έγινε αποδεκτή από κάθε λογής πολιτικές οµάδες και κινήµατα. Εντούτοις, η βία συνήθως θεωρείται µια κίνηση τακτικής παρά ζήτηµα αρχής. Είναι µέσο για ένα συγκεκριµένο σκοπό και όχι ο ίδιος ο σκοπός. Οι επαναστάτες σοσιαλιστές, για παράδειγµα, συχνά δέχονται ότι η αιµατοχυσία είναι ένα θλιβερό αλλά αναπόφευκτο χαρακτηριστικό κάθε επιτυχηµένης επανάστασης. Οι συντηρητικοί πρόθυµα επιτρέπουν στο κράτος τη χρήση βίας, ιδίως όταν απειλείται η εθνική ασφάλεια ή η δηµόσια ευταξία. Η αναρχική βία όµως είναι διαφορετική. Oι βοµβισµοί και οι δολοφονίες θεωρούνται ότι είναι αφεαυτών σωστές και δίκαιες κινήσεις, και όχι απλοί τρόποι για την άσκηση πολιτικής επιρροής. Οι αναρχικοί βλέπουν τη βία σαν µια µορφή εκδίκησης ή ανταπόδοσης. Η βία προέρχεται από την καταπίεση και την εκµετάλλευση που διαπράττονται από τους πολιτικούς, τους βιοµήχανους, τους δικαστές και την αστυνοµία εις βάρος των εργαζόµενων µαζών. Η αναρχική βία αντικατοπτρίζει απλώς την καθηµερινή βία της κοινωνίας και τη στρέφει προς εκείνους που είναι πραγµατικά ένοχοι. Συνεπώς, είναι µια µορφή «επαναστατικής δικαιοσύνης». Για παράδειγµα, οι Ερυθρές Ταξιαρχίες στην Ιταλία ίδρυαν «λαϊκά δικαστήρια» και οργάνωναν «προλεταριακές δίκες» πριν από την εκτέλεση των θυµάτων τους, όπως ήταν ο πρώην πρωθυπουργός Άλντο Μόρο. Η βία θεωρείται επίσης ένας τρόπος για να καµφθεί το ηθικό των αρχουσών τάξεων, ώστε να χαλαρώσει το µονοπώλιό τους επάνω στην εξουσία και τα προνόµια. Τέλος, η βία είναι ένας τρόπος για την καλλιέργεια της πολιτικής συνείδησης και για την παρακίνηση των µαζών στην εξέγερση. Οι ρώσοι λαϊκιστές πίστευαν ότι η βία είναι µια µορφή «προπαγάνδας της πράξης», µια απόδειξη ότι η άρχουσα τάξη είναι αδύναµη και απροστάτευτη, και έλπιζαν


311

µε αυτήν να προκαλέσουν τη λαϊκή εξέγερση των αγροτών. Η ιδέα ότι η βία µπορεί να γίνει πηγή έµπνευσης εκφράστηκε πρώτα από τον Zωρζ Σορέλ και πιο πρόσφατα από τον γάλλο θεωρητικό της επανάστασης Φραντς Φανόν (Frantz Fanon, 1925-1961). O τελευταίος, ένας µαύρος γιατρός γεννηµένος στη Mαρτινίκα, υποστήριζε ότι οι βίαιες ενέργειες θα βοηθούσαν στην απελευθέρωση των αποικιοκρατούµενων λαών από την αίσθηση της αδυναµίας και της κατωτερότητας που τους διακατείχε. Στην εισαγωγή του έργου του Φανόν Tης γης οι κολασµένοι (Les Condamnés de la terre, [1961] 1965, σ. 19) ο γάλλος φιλόσοφος Σαρτρ (Jean-Paul Sartre, 1905-1980) διατεινόταν ότι «σκοτώνοντας έναν ευρωπαίο πιάνεις µε ένα σµπάρο δυο τρυγόνια. Kαταστρέφεις έναν καταπιεστή και συνάµα τον άνθρωπο που δέχεται την καταπίεση. Στη θέση του αποµένουν ένα πτώµα και ένας ελεύθερος άνθρωπος». Στην πράξη πάντως η αναρχική βία υπήρξε, στην καλύτερη περίπτωση, αντιπαραγωγική. Aντί να ανοίξει τα µάτια των µαζών ώστε να συνειδητοποιήσουν την πραγµατικότητα της καταπίεσής τους, η πολιτική βία συνήθως προκαλούσε τη δηµόσια κατακραυγή και φρίκη. ∆εν χωρά αµφιβολία ότι η σύνδεση του αναρχισµού µε τη βία έβλαψε τη λαϊκή απήχηση αυτής της ιδεολογίας. Επιπλέον, η βία µοιάζει να είναι ένας ελάχιστα πειστικός τρόπος για να εγκαταλείψει την εξουσία η άρχουσα τάξη. Oι µέθοδοι βίας και καταναγκασµού καλούν το κράτος να δώσει τη µάχη ακριβώς σε εκείνο το πεδίο όπου η ανωτερότητά του είναι πασιφανής. Οι τροµοκρατικές επιθέσεις τη δεκαετία του 1890 αλλά και τη δεκαετία του 1970 απλώς ενθάρρυναν το κράτος να επεκτείνει και να ενισχύσει τους καταπιεστικούς του µηχανισµούς, συνήθως έχοντας και την υποστήριξη της κοινής γνώµης. H άµεση δράση Όσο δεν µπορούν να στρέψουν την επαναστατική τους επίθεση ενάντια στη σύγχρονη κοινωνία, οι αναρχικοί συχνά χρησιµοποιούν τακτικές άµεσης δράσης. Η άµεση δράση είναι η πολιτική δραστηριοποίηση εκτός του συνταγµατικού και νοµικού πλαισίου και µπορεί να ποικίλει από την παθητική αντίσταση ως την τροµοκρατία. Οι αναρχοσυνδικαλιστές, για παράδειγµα, αρνούνταν να συµµετάσχουν στη συµβατική, αντιπροσωπευτική πολιτική, προτιµώντας αντίθετα να ασκούν άµεση πίεση στους εργοδότες µε µεθόδους όπως το µποϊκοτάζ των προϊόντων τους, το σαµποτάζ των µηχανηµάτων τους και τις απεργιακές κινητοποιήσεις. Από τη σκοπιά των αναρχικών, η άµεση δράση έχει δύο πλεονεκτήµατα. Πρώτον, ότι παραµένει αµόλυντη

312


από τις κυβερνητικές διαδικασίες και τον κρατικό µηχανισµό. Η πολιτική δυσαρέσκεια και η αντίθεση µπορούν λοιπόν να εκφραστούν ανοικτά και τίµια, αντί να διοχετεύονται στους συνταγµατικούς διαύλους, και έτσι δεν µπορούν να τις «διαχειριστούν» οι επαγγελµατίες πολιτικοί. Η δεύτερη αρετή της άµεσης δράσης είναι ότι αποτελεί µια µορφή λαϊκής πολιτικής κινητοποίησης που µπορεί να οργανωθεί στη βάση της αποκέντρωσης και της συµµετοχικής διαδικασίας λήψης αποφάσεων. Αυτό µερικές φορές προβάλλεται σαν µια «νέα πολιτική», η οποία αποµακρύνεται από τα κατεστηµένα κόµµατα, τις οµάδες συµφερόντων και τις αντιπροσωπευτικές διαδικασίες, για να στραφεί προς µια πιο καινοτόµο και θεατρική µορφή πολιτικής της διαµαρτυρίας. Η σαφής επίδραση του αναρχισµού παρατηρείται στην τάση των αυτοαποκαλούµενων «νέων» πολιτικών κινηµάτων –όπως είναι το φεµινιστικό και το περιβαλλοντικό, τα κινήµατα για τα δικαιώµατα των οµοφυλόφιλων και των ζώων, καθώς και τα κινήµατα ενάντια στη δηµιουργία νέων δρόµων– να διεξάγουν αυτού του είδους την «αντιπολιτική» πολιτική. Ωστόσο, η άµεση δράση έχει και τα µειονεκτήµατά της. Κυρίως µπορεί να αποµακρύνει την υποστήριξη του κοινού, αν τυχόν αφήσει τις πολιτικές οµάδες και τα κινήµατα που την χρησιµοποιούν ανοικτά στις κατηγορίες της «ανευθυνότητας» και του «εξτρεµισµού». Επιπλέον, µολονότι η άµεση δράση προσελκύει το ενδιαφέρον των µέσων ενηµέρωσης και της κοινής γνώµης, µπορεί να περιορίσει την πολιτική επιρροή µιας οµάδας ή ενός κινήµατος, διότι τα παρουσιάζει ως εξ ορισµού περιθωριακά και ανήµπορα να αποκτήσουν πρόσβαση στη δηµόσια διαδικασία διαµόρφωσης της πολιτικής. O ειρηνισµός Στην πράξη πάντως οι περισσότεροι αναρχικοί θεωρούν τη βία λανθασµένη τακτική, ενώ κάποιοι άλλοι, ακολουθώντας τον Γκόντουιν και τον Προυντόν, την θεωρούν για λόγους αρχής αποτρόπαιη. Οι τελευταίοι ελκύονται συχνά από τις αρχές της µη βίας και του ειρηνισµού που ανέπτυξαν ο Λέων Τολστόι (1828-1910) και ο Μαχάτµα Γκάντι (1869-1948). Kαι οι δύο, αν και µε διαφορετικούς τρόπους, εξέφρασαν ιδέες που έβλεπαν µε συµπάθεια τον αναρχισµό. Στα πολιτικά γραπτά του ο ρώσος µυθιστοριογράφος Τολστόι παρουσίασε την εικόνα ενός σύγχρονου πολιτισµού διεφθαρµένου και ψεύτικου. Τόνισε ότι µπορούµε να σωθούµε, αν ζούµε σύµφωνα µε τις θρησκευτικές αρχές και επιστρέψουµε σε µια απλή, αγροτική ζωή, βασισµένη


313

στον παραδοσιακό τρόπο ζωής των Ρώσων χωρικών. Για να διαδώσουν τις διδαχές του Τολστόι, ιδρύθηκαν κοινοβιακές κοινότητες, κεντρική αρχή των οποίων ήταν η µη βία. Για τον Τολστόι ο σεβασµός για τη ζωή, που δίδασκε ο χριστιανισµός, απαιτούσε «να µη χρησιµοποιεί κανένας βία εναντίον κανενός και για κανένα λόγο». Ο Γκάντι, πάλι, αγωνίστηκε ενάντια στις φυλετικές διακρίσεις και ηγήθηκε του κινήµατος για την ανεξαρτησία της Ινδίας από τη Βρετανία, η οποία τελικά επιτεύχθηκε το 1947. Η πολιτική του µέθοδος βασίστηκε στην ιδέα της σατυαγκράχα, δηλαδή της µη βίαιης αντίστασης, που ήταν επηρεασµένη τόσο από τις διδαχές του Τολστόι όσο και από τις ινδουιστικές θρησκευτικές αρχές. Mολονότι δεν υπήρξε θεωρητικός του αναρχισµού, ο Γκάντι πίστευε ότι η κυβέρνηση εκπροσωπεί «τη βία στη συγκεντρωµένη της µορφή», διότι στηρίζεται στην καταπίεση και στον καταναγκασµό. Εργάστηκε για να βρεθεί ένας τρόπος ζωής θεµελιωµένος στην αρχή της αγάπης, την οποία θεωρούσε τον «νόµο της ύπαρξής µας». Η ιδανική του κοινωνία ήταν το παραδοσιακό ινδικό χωριό, δηλαδή µια κοινότητα που αυτοδιοικούνταν και ήταν κατά µεγάλο µέρος αυτάρκης. Σύµβολό του έκανε την ανέµη, µε την οποία η ινδική κοινότητα βγάζει το ψωµί της και δείχνει την ανεξαρτησία της. Πρόκειται για το σύµβολο που έχει ενσωµατωθεί στη σηµαία της Ινδίας. Η αρχή της µη βίας ήταν καίρια για τη φιλοσοφία του Γκάντι για δύο λόγους. Πρώτον, αποτύπωνε την ιερότητα της ανθρώπινης ζωής, ή µάλλον όλων των ζωντανών οργανισµών. Μια κοινωνία που κυριαρχείται από την αγάπη πρέπει, σύµφωνα µε τον Γκάντι, να βασίζεται στη συµπόνια και στον σεβασµό. ∆εύτερον, η µη βία ήταν επίσης µια πολιτική στρατηγική. Η αποφυγή της χρήσης βίας, ιδίως όταν υφίστασαι τροµοκρατία και δέχεσαι προκλήσεις, καταδεικνύει τη δύναµη και την αγνότητα των πεποιθήσεών σου. Στην εκστρατεία του εναντίον της βρετανικής κυριαρχίας στην Ινδία, η µη βίαιη αντίσταση αποδείχτηκε ισχυρό όπλο που κινητοποίησε τη λαϊκή υποστήριξη για το αίτηµα της ανεξαρτησίας, τόσο στο εσωτερικό της χώρας όσο και σε ολόκληρο τον κόσµο. Παρόµοιες τακτικές χρησιµοποιήθηκαν επίσης από τον Μάρτιν Λούθερ Κινγκ και το κίνηµα των πολιτικών δικαιωµάτων στις ΗΠΑ κατά τη δεκαετία του 1960, αλλά και από το κίνηµα υπέρ της ειρήνης κατά τη δεκαετία του 1980. Οι αναρχικοί εκείνοι που έλκονται από τις αρχές του ειρηνισµού συχνά αποφεύγουν τη µαζική πολιτική κινητοποίηση, προτιµώντας αντίθετα να οικοδοµούν πρότυπες κοινότητες σύµφωνα µε τις αρχές της συνεργασίας και του αµοιβαίου σεβασµού. Ελπίζουν

314


ότι οι αναρχικές ιδέες δεν θα εξαπλωθούν τόσο µε πολιτικές εκστρατείες και διαδηλώσεις, όσο µε την ακραία αντίθεση ανάµεσα στην ειρηνική και ικανοποιηµένη ζωή που θα απολαµβάνουν τα άτοµα σε τέτοιες κοινότητες από τη µια πλευρά, και τη «βουβή απελπισία», όπως την χαρακτήρισε ο Θορώ, που χαρακτηρίζει τη ζωή στη συµβατική κοινωνία, από την άλλη. Ο αναρχισµός τον εικοστό πρώτο αιώνα Θα ήταν εύκολο να απορρίψει κανείς την ιδέα πως ο αναρχισµός µπορεί να επιβιώσει στον εικοστό πρώτο αιώνα σαν µια απλή φαντασίωση. Στο κάτω κάτω, δεν µπορούµε καν να πούµε ότι ο αναρχισµός υφίσταται ως σηµαντικό πολιτικό κίνηµα µετά τις αρχές του εικοστού αιώνα, ενώ ακόµη και εκείνη την εποχή δεν είχε κατορθώσει να προσφέρει τις βάσεις της πολιτικής ανασυγκρότησης σε οποιαδήποτε µεγάλη κοινωνία. Εντούτοις, η σηµασία του αναρχισµού παραµένει, ίσως λιγότερο επειδή πρόσφερε σε κάποιους µια ιδεολογική βάση για να αποκτήσουν και να διατηρήσουν την πολιτική εξουσία, και περισσότερο επειδή αµφισβήτησε, και συνεπώς γονιµοποίησε, κάποια άλλα πολιτικά δόγµατα. Οι αναρχικοί έχουν δώσει έµφαση στην εξαναγκαστική και καταστροφική φύση της πολιτικής εξουσίας, και έτσι έχουν αποκρούσει τις κρατικιστικές τάσεις που παρατηρούνται σε άλλες ιδεολογίες, κυρίως τον φιλελευθερισµό, τον σοσιαλισµό και τον συντηρητισµό. Στην πραγµατικότητα, ο αναρχισµός αποκτά ολοένα µεγαλύτερη επιρροή στη σύγχρονη πολιτική σκέψη. Για παράδειγµα, τόσο η νέα αριστερά όσο και η Νέα ∆εξιά εκφράζουν ελευθεριακές τάσεις, οι οποίες φέρουν τη σφραγίδα των αναρχικών ιδεών. Η Nέα Aριστερά ενσωµάτωσε ένα ευρύ φάσµα κινηµάτων που είχαν µεγάλη απήχηση τη δεκαετία του 1960 και στις αρχές της δεκαετίας του 1970, όπως ήταν το φοιτητικό και το αντιαποικιοκρατικό κίνηµα, ο φεµινισµός και ο περιβαλλοντισµός. Το ενοποιητικό µοτίβο της Νέας Αριστεράς, σαφώς επηρεασµένο από τον αναρχισµό, ήταν ο στόχος της «απελευθέρωσης» µε την έννοια της προσωπικής πλήρωσης. Aυτό στήριξε έναν τύπο πολιτικής που χαρακτηριζόταν από έντονη κινητοποίηση και στηριζόταν στη λαϊκή διαµαρτυρία και την άµεση δράση. Η Νέα ∆εξιά επίσης τονίζει τη σηµασία της ατοµικής ελευθερίας, αλλά πιστεύει ότι µόνον ο ανταγωνισµός της αγοράς µπορεί να την εγγυηθεί. Οι αναρχοκαπιταλιστές καταγγέλλουν τα στοιχεία εκείνα που θεωρούν µάστιγες του κρατικού παρεµβατισµού και πρωτοστάτησαν στην εκ νέου ανακάλυψη της οικονοµίας της ελεύθερης αγοράς.


315

Αυτό σηµαίνει άραγε ότι ο αναρχισµός τον εικοστό πρώτο αιώνα είναι προορισµένος να γίνει απλώς µια πηγή ιδεών, από την οποία άλλοι πολιτικοί στοχαστές και παραδόσεις µπορούν να αντλούν κατά βούληση; Έχει πλέον ο αναρχισµός µόνο φιλοσοφική σηµασία; Στην πραγµατικότητα, µπορούµε να σκιαγραφήσουµε µια πιο αισιόδοξη εικόνα για το µέλλον του αναρχισµού. Από κάποιες απόψεις διατηρεί την πρακτική σηµασία του, όσο και αν αυτή συγκαλύπτεται από τον ολοένα και περισσότερο ποικιλόµορφο χαρακτήρα του. Eπιπλέον οι αναρχικοί, προχωρώντας πέρα από τους καθιερωµένους τύπους πολιτικού και ταξικού αγώνα και κατά κάποιους τρόπους αντικαθιστώντας τους, στράφηκαν προς ζητήµατα όπως είναι οι οικολογικές διαµαρτυρίες και οι αγώνες ενάντια στην κατασκευή νέων δρόµων, η κριτική του καταναναλωτισµού, η αστική ανάπλαση, η εφαρµογή νέων τεχνολογιών και η επανεξέταση των σχέσεων των δύο φύλων. Το να υποστηρίζει κανείς ότι ο αναρχισµός έχει αποµακρυνθεί από την πραγµατικότητα, απλώς επειδή από πολύ καιρό έχασε τη δύναµη να αποκτήσει ένα ισχυρό κίνηµα, ίσως είναι παραπλανητικό. Καθώς ο κόσµος γίνεται ολοένα και περισσότερο πολύπλοκος και κατακερµατισµένος, ίσως η ίδια η µαζική πολιτική να έχει πεθάνει. Από αυτή την άποψη ο αναρχισµός, χάρη στη σχέση του µε αξίες όπως ο ατοµικισµός, η συµµετοχικότητα, η αποκέντρωση και η ισότητα, µπορεί να είναι καλύτερα εφοδιασµένος από πολλά άλλα πολιτικά δόγµατα, για να ανταποκριθεί στις προκλήσεις της µεταµοντέρνας περιόδου. Οδηγός για Περαιτέρω Μελέτη Carter, A., The Political theory of Anarchism. London: Routledge & Kegan Paul, 1971. Μια χρήσιµη και εύστοχη εξέταση των αναρχικών ιδεών, που αντιπαραβάλλει τον αναρχισµό µε την πιο ορθόδοξη πολιτική θεωρία. Marshall, P., Demanding the Impossible: A History of Anarchism. London: Fontana, 1993. Μια πολύ περιεκτική, έγκυρη και συναρπαστική περιγραφή ολόκληρου του φάσµατος των αναρχικών θεωριών και πεποιθήσεων. Miller, D., Anarchism. London: Dent, 1984. Μια εξαίρετη και οξυδερκής εισαγωγή στις αναρχικές ιδέες και θεωρίες. Purkis, J. αnd J. Bowen, Twenty-first Century Anarchism: Unorthodox Ideas for a New Millennium. London: Cassell, 1997. Μια ενδιαφέρουσα συλλογή δοκιµίων που µελετά τις αναρχικές ιδέες και ενέργειες του ύστερου εικοστού αιώνα.

316


Woodcock, G., Anarchism: A History of Libertarian Ideas and Movements. Hamondsworth and New York: Penguin, 1962. Για µεγάλο διάστηµα θεωρούνταν το καλύτερο έργο για τον αναρχισµό ως ιδεολογία και ως κίνηµα. Παραµένει έγκυρο και αξίζει πάντοτε να µελετηθεί.

Ο φασισµός

317

7 O ΦΑΣΙΣΜΟΣ Oι καταβολές και η ανάπτυξη του φασισµού Η ισχύς εν τη ενώσει – Τα κεντρικά µοτίβα του φασισµού O φασισµός και το κράτος Φασισµός και φυλετισµός Oλοκληρωτισµός Ο φασισµός τον εικοστό πρώτο αιώνα

318


Oι καταβολές και η ανάπτυξη του φασισµού Ο όρος «φασισµός», από την ιταλική λέξη fasces, σηµαίνει µια δέσµη από βέργες που µεταφερόταν µπροστά από τους υπάτους στην αρχαία Ρώµη ως σύµβολο της εξουσίας τους. Μέχρι το 1890 η λέξη fascia χρησιµοποιούνταν στην Ιταλία για να υποδηλώσει κάποια πολιτική ή αντάρτικη οµάδα, συνήθως των επαναστατών σοσιαλιστών. Ο Mπενίτο Μουσολίνι (βλ. παρακάτω, στο ίδιο κεφάλαιο) ήταν εκείνος που την χρησιµοποίησε για να περιγράψει τις παραστρατιωτικές ένοπλες οµάδες που σχηµάτισε κατά τη διάρκεια του Πρώτου Παγκόσµιου Πολέµου και λίγο µετά, οπότε ο φασισµός απέκτησε µια σαφώς ιδεολογική σηµασία. Eντούτοις, στην πολιτική συζήτηση οι λέξεις φασισµός και φασίστας δεν χρησιµοποιούνται συχνά µε ακρίβεια. Συνήθως χρησιµοποιούνται υποτιµητικά και µερικές φορές αποτελούν απλώς ύβρεις γενικής χρήσης. Για παράδειγµα, συνήθως οι όροι «φασίστας» και «δικτάτορας» χρησιµοποιούνται σαν να ήταν ισοδύναµοι, για να περιγράψουν οποιονδήποτε έχει ή εκφράζει µισαλλόδοξες ή µη φιλελεύθερες απόψεις. Ο φασισµός όµως δεν πρέπει να εξισώνεται µε κάθε λογής καταστολή. Οι διανοούµενοί του εµπνεύστηκαν από ένα συγκεκριµένο φάσµα θεωριών και αξιών, ενώ τα φασιστικά καθεστώτα που εµφανίστηκαν τις δεκαετίες του 1920 και του 1930 ανέπτυξαν ιστορικά νέες µορφές πολιτικής εξουσίας. Ενώ ο φιλελευθερισµός, ο συντηρητισµός και ο σοσιαλισµός είναι ιδεολογίες γεννηµένες τον δέκατο ένατο αιώνα, ο φασισµός είναι παιδί του εικοστού αιώνα και µερικοί θα έλεγαν της περιόδου ανάµεσα στους δύο παγκόσµιους πολέµους. Πράγµατι, όταν εµφανίστηκε ο φασισµός, από πολλούς θεωρήθηκε µια εξέγερση ενάντια στη νεωτερικότητα, ενάντια στις ιδέες και τις αξίες του ∆ιαφωτισµού και τα πολιτικά πιστεύω που πήγασαν από αυτόν. Οι ναζιστές στη Γερµανία, για παράδειγµα, διακήρυξαν «Kαταργούµε το 1789!». Στη φασιστική Ιταλία συνθήµατα όπως «Πίστευε, Υπάκουε, Πολέµα!» και «Eυταξία, Εξουσία, ∆ικαιοσύνη!» αντικατέστησαν τις πιο γνωστές αρχές της Γαλλικής Επανάστασης «Ελευθερία, Ισότητα, Αδελφότητα». Ο φασισµός δεν εµφανίστηκε µόνο «σαν κεραυνός εν αιθρία», όπως το έθεσε ο O Σάλλιβαν (O’Sullivan, 1983), αλλά επίσης προσπάθησε να ξαναχτίσει από την αρχή τον πολιτικό κόσµο, θέλοντας κυριολεκτικά να ξεριζώσει και να καταστρέψει την κληρονοµιά της συµβατικής πολιτικής σκέψης. Mολονότι οι κυριότερες ιδέες και τα δόγµατα του φασισµού µπορούν να ανιχνευτούν ήδη από τον δέκατο ένατο αιώνα, διαµορφώθηκαν και συγχωνεύτηκαν σε ενιαία ιδεολογία από τον Πρώτο Παγκόσµιο Πόλεµο και

Ο φασισµός

319

τα επακόλουθά του, δηλαδή από το συγκλονιστικό µείγµα πολέµων και επαναστάσεων των ετών 1914-1922. Tότε αναδύθηκε ο φασισµός, µε πιο δραµατικό τρόπο στην Ιταλία και τη Γερµανία. Στην Ιταλία το φασιστικό κόµµα σχηµατίστηκε το 1919, µε ηγέτη τον Μουσολίνι, ο οποίος διορίστηκε πρωθυπουργός το 1922 και µέχρι το 1926 είχε επιβάλει ένα µονοκοµµατικό φασιστικό κράτος. Το Εθνικό Σοσιαλιστικό Εργατικό Κόµµα στη Γερµανία, γνωστό και ως Ναζιστικό Kόµµα, ιδρύθηκε το 1919 και µε ηγέτη τον Αδόλφο Χίτλερ (βλ. παρακάτω στο ίδιο κεφάλαιο) συνειδητά υιοθέτησε το ύφος των φασιστών του Μουσολίνι. Ο Χίτλερ διορίστηκε καγκελάριος (πρωθυπουργός) της Γερµανίας το 1933 και µέσα σε λίγους µήνες µετέτρεψε τη Γερµανία σε ναζιστική δικτατορία. Την ίδια περίοδο η δηµοκρατία κατέρρευσε ή ανατράπηκε στο µεγαλύτερο µέρος της Ευρώπης, όπου εκτοπίστηκε από δεξιά, απολυταρχικά ή και απροκάλυπτα φασιστικά καθεστώτα. Ένα εθνικιστικό πραξικόπηµα µετέτρεψε την πρόσφατα ανεξαρτητοποιηµένη Λιθουανία σε δικτατορία το 1926, ενώ οι άλλες δύο βαλτικές χώρες, η Εσθονία και η Λετονία, ακολούθησαν το παράδειγµά της το 1934. Μέχρι το 1938 η Τσεχοσλοβακία ήταν η µόνη δηµοκρατία που είχε αποµείνει στην κεντρική και ανατολική Ευρώπη, ενώ η Ουγγαρία και η Ρουµανία κινούνταν σταθερά προς τον φασισµό και τη συνεργασία µε τη ναζιστική Γερµανία. Στην Πορτογαλία κηρύχθηκε δικτατορία υπό τον Σαλαζάρ το 1928, ενώ στην Iσπανία η νίκη των εθνικιστών στον Εµφύλιο Πόλεµο (1936-1939) οδήγησε στην εδραίωση της δικτατορίας του Φράνκο. Kαθεστώτα που είχαν οµοιότητες µε τον φασισµό αναπτύχθηκαν και εκτός Ευρώπης, κυρίως στην αυτοκρατορική Ιαπωνία τη δεκαετία του 1930, και στην Αργεντινή υπό τον Περόν (1945-1955). Οι καταβολές και η σηµασία του φασισµού προκάλεσαν το ενδιαφέρον των ιστορικών και συχνά γέννησαν έντονες διαφωνίες. Φαίνεται απίθανο να µπορεί να εξηγήσει την άνοδο του φασισµού ένας και µοναδικός παράγοντας. Tο πιθανότερο είναι ο φασισµός να προέκυψε από ένα σύνθετο φάσµα ιστορικών δυνάµεων, που δρούσαν κατά τη µεσοπολεµική περίοδο. Πρώτα πρώτα, σε πολλά µέρη της Ευρώπης είχαν µόλις πρόσφατα εγκαθιδρυθεί τα δηµοκρατικά καθεστώτα, και οι δηµοκρατικές πολιτικές αξίες δεν είχαν αντικαταστήσει τις παλαιότερες αυταρχικές. Επιπλέον, οι δηµοκρατικές κυβερνήσεις, καθώς εκπροσωπούσαν συνασπισµούς συµφερόντων ή κοµµάτων, συχνά αποδεικνύονταν αδύναµες ή ασταθείς, όταν είχαν να αντιµετωπίσουν πολιτικές ή οικονοµικές κρίσεις. Κάτω από τέτοιες συνθήκες η ιδέα

320


της προσωπικής και ισχυρής ηγεσίας ασκούσε ισχυρή έλξη. ∆εύτερον, η ευρωπαϊκή κοινωνία είχε πληγεί από την εµπειρία της εκβιοµηχάνισης, η οποία είχε απειλήσει ιδιαίτερα την κατώτερη µεσαία τάξη των καταστηµαταρχών, των µικροεπαγγελµατιών, των βιοτεχνών, των αγροτών και των τεχνιτών, οι οποίοι συµπιέστηκαν ανάµεσα στην αυξανόµενη ισχύ των µεγάλων επιχειρήσεων από τη µια µεριά και την ανερχόµενη δύναµη της οργανωµένης εργασίας από την άλλη. Τα φασιστικά κινήµατα αντλούσαν τα µέλη και την υποστήριξή τους κυρίως από τέτοια στοιχεία των κατώτερων µεσαίων τάξεων. Κατά µια έννοια ο φασισµός ήταν µια «εξέγερση των κατώτερων µεσαίων τάξεων», και αυτό µας βοηθά να εξηγήσουµε την εχθρότητα του φασισµού απέναντι στον καπιταλισµό αλλά και στον κοµµουνισµό. Τρίτον, η περίοδος µετά τον Πρώτο Παγκόσµιο Πόλεµο επηρεάστηκε έντονα από τη Pωσική Επανάσταση και τον φόβο των τάξεων που είχαν περιουσία πως η κοινωνική επανάσταση ήταν έτοιµη να εξαπλωθεί σε ολόκληρη την Eυρώπη. Οι φασιστικές οµάδες αναµφίβολα άντλησαν οικονοµική και πολιτική υποστήριξη από τους επιχειρηµατίες. Έτσι, οι µαρξιστές ιστορικοί ερµήνευσαν τον φασισµό ως µια µορφή αντεπανάστασης, ως µια προσπάθεια της αστικής τάξης να διατηρήσει την εξουσία «δανείζοντας» την υποστήριξή της στους φασίστες δικτάτορες. Τέταρτον, η παγκόσµια οικονοµική κρίση της δεκαετίας του 1930 έδωσε συχνά το τελειωτικό κτύπηµα στις ήδη εύθραυστες δηµοκρατίες. Η αυξανόµενη ανεργία και η οικονοµική αποτυχία παρήγαγαν µια ατµόσφαιρα κρίσης και απαισιοδοξίας, την οποία µπορούσαν να εκµεταλλευτούν τα ακραία πολιτικά στοιχεία και οι δηµαγωγοί. Τέλος, ο Πρώτος Παγκόσµιος Πόλεµος είχε αποτύχει να επιλύσει τις διεθνείς συγκρούσεις και τους ανταγωνισµούς, αφήνοντας σε πολλές χώρες µια πικρόχολη κληρονοµιά, ένα κράµα πληγωµένου εθνικισµού και επιθυµίας για εκδίκηση. Οι εθνικιστικές εντάσεις ήταν εντονότερες στους «µη έχοντες», δηλαδή τα κράτη που είχαν ηττηθεί στον πόλεµο, όπως η Γερµανία, ή είχαν βαθιά απογοητευτεί από τους όρους της Συνθήκης Ειρήνης των Βερσαλλιών, όπως ήταν, για παράδειγµα, η Ιταλία και η Iαπωνία. Επιπρόσθετα, η ίδια η εµπειρία του πολέµου είχε προκαλέσει µια ιδιαίτερα µαχητική µορφή εθνικισµού και την είχε διαποτίσει µε στρατοκρατικές αξίες. Τα φασιστικά καθεστώτα δεν ανατράπηκαν από λαϊκές εξεγέρσεις ή διαµαρτυρίες, αλλά από την ήττα τους στον ∆εύτερο Παγκόσµιο Πόλεµο. Από το 1945 και µετά τα φασιστικά κινήµατα έχουν περιθωριοποιηθεί, ενθαρρύνοντας έτσι κάποιους που πιστεύουν ότι ο φασισµός ήταν ένα αποκλειστι-

Ο φασισµός

321

κά µεσοπολεµικό φαινόµενο, που συνδεόταν µε τον µοναδικό συνδυασµό ιστορικών περιστάσεων που χαρακτήριζαν εκείνη τη περίοδο (Νolte, 1965). Άλλοι µελετητές όµως θεωρούν τον φασισµό ως διαρκή κίνδυνο, εντοπίζοντας τις ρίζες του στην ανθρώπινη ψυχολογία, ή στον «φόβο της ελευθερίας», όπως τον χαρακτήρισε ο Έριχ Φροµ (Fromm, 1984). Ο σύγχρονος πολιτισµός µάς δίνει µεγαλύτερη ατοµική ελευθερία, αλλά και την απειλή της αποµόνωσης και της ανασφάλειας. Σε περιόδους κρίσης τα άτοµα µπορούν συνεπώς να δραπετεύσουν από την ελευθερία, αποζητώντας ασφάλεια µε την υποταγή τους σε έναν ισχυρό ηγέτη ή σε ένα ολοκληρωτικό κράτος. Συνεπώς, η πολιτική αστάθεια ή η οικονοµική κρίση µπορούν να παραγάγουν συνθήκες στις οποίες ενδέχεται να αναβιώσει ο φασισµός. Για παράδειγµα, έχουν εκφραστεί φόβοι σχετικά µε την πιθανή ανάπτυξη του νεοφασισµού σε κάποιες χώρες της ανατολικής Ευρώπης µετά την πτώση των κοµµουνιστικών καθεστώτων, το 1989-1991. Η οικονοµική οπισθοδροµικότητα, η πολιτική αστάθεια και οι εθνικιστικοί ανταγωνισµοί αποτέλεσαν γόνιµο έδαφος για τα φασιστικά κινήµατα, και θα ήταν επικίνδυνο να αποκλείσουµε την πιθανότητα µιας αναβίωσης του φασισµού στο µέλλον. Στην τελευταία ενότητα αυτού του κεφαλαίου θα συζητήσουµε τις προοπτικές αυτής της ιδεολογίας. Η ισχύς εν τη ενώσει – Τα κεντρικά µοτίβα του φασισµού Ο φασισµός είναι µια ιδεολογία που, για αρκετούς λόγους, παρουσιάζει µεγάλες δυσκολίες στην ανάλυσή της. Καταρχάς συχνότερα αναφέρονται τα αρνητικά του χαρακτηριστικά απ’ ό,τι τα θετικά. Οι ίδιοι οι φασίστες είναι συχνά πιο σαφείς σε αυτά στα οποία αντιτίθενται παρά σε εκείνα που υποστηρίζουν. Όπως ήδη αναφέραµε, ο φασισµός προέκυψε ακριβώς ως µια αντίδραση ή εξέγερση ενάντια στις ιδέες και τις αξίες που είχαν κυριαρχήσει στην πολιτική µετά τη Γαλλική Επανάσταση. Συνεπώς, προσέλαβε τον χαρακτήρα µιας αντιπολιτευτικής φιλοσοφίας. Είναι αντιορθολογικός, αντιφιλελεύθερος, αντισυντηρητικός, αντικαπιταλιστικός, αντιαστικός, αντικοµµουνιστικός και ούτω καθεξής. Εντούτοις, ο φασισµός δεν αποτελεί απλώς την άρνηση των εδραιωµένων πεποιθήσεων και αρχών. Κατά µια έννοια αντιπροσωπεύει τη σκοτεινότερη πλευρά της δυτικής πολιτικής σκέψης, ορισµένες κεντρικές και σταθερές αξίες της, οι οποίες δεν εγκαταλείφθηκαν ποτέ αλλά µάλλον, µετά τον ∆ιαφωτισµό, µετασχηµατίσηκαν ή αντιστράφηκαν. Για παράδειγµα, στον φασισµό η «ελευθερία» κατέληξε

322


να σηµατοδοτεί την πλήρη υποταγή, η «δηµοκρατία» να ισοδυναµεί µε τη δικτατορία, και µε την «πρόοδο» να υπονοείται ο διαρκής αγώνας και ο πόλεµος. Mάλιστα, παρ’ όλη την αναµφίβολη ροπή του προς τον µηδενισµό, τον πόλεµο και ακόµη και τον θάνατο, ο φασισµός θεωρεί πως αποτελεί µια δηµιουργική δύναµη, ένα µέσο για την οικοδόµηση ενός νέου πολιτισµού µέσα από τη «δηµιουργική καταστροφή». Στην πραγµατικότητα αυτή η σύζευξη της γέννησης και του θανάτου, της δηµιουργίας και της καταστροφής µπορεί να θεωρηθεί ένα από τα χαρακτηριστικά στοιχεία του φασισµού. Η δεύτερη δυσκολία είναι ότι µερικές φορές αµφισβητείται αν µπορεί ο φασισµός να θεωρηθεί ιδεολογία. Kαθώς του λείπει ο ορθολογικός και συµπαγής πυρήνας, ο φασισµός µοιάζει να µην είναι παρά µόνον ένα «χοντροκοµένο συνονθύλευµα ιδεών», όπως το έθεσε ο ιστορικός Xιου Tρέβορ Pόπερ (Hugh Trevor-Roper, όπως παρατίθεται στο Woolf, 1981, σ. 20). Αυτή η εντύπωση ενισχύεται βεβαίως από την τάση των φασιστών να περιφρονούν την αφηρηµένη σκέψη και να δοξάζουν τη δράση (για παράδειγµα, αγαπηµένα συνθήµατα του Μουσολίνι ήταν τα «∆ράση, όχι λόγια!» και «Αδράνεια ίσον θάνατος!». Μολονότι υποστηρίχτηκε από φιλοσόφους, όπως ο Τζιοβάνι Τζέντιλε (Giovanni Gentile, 1875-1944) και ο Μάρτιν Χάιντεγκερ (Martin Heidegger, 1889-1976), ο φασισµός υπήρξε πάνω από όλα κίνηµα. Οι µεγαλύτεροι ιδεολόγοι του, όπως ο Χίτλερ και ο Μουσολίνι, ήταν πάνω απ’ όλα προπαγανδιστές που ενδιαφέρονταν για τις ιδέες και τις θεωρίες ανάλογα µε τη δύναµη των τελευταίων να προκαλέσουν συναισθηµατική ανταπόκριση στις µάζες και να τις ωθήσουν στη δράση. Ο ίδιος ο Χίτλερ προτιµούσε να περιγράφει τις ιδέες του σαν µια Weltanschauung µάλλον, δηλαδή µια «κοσµοθεώρηση», παρά σαν µια συστηµατική ιδεολογία. Κατ’ αυτή την έννοια, η κοσµοθεώρηση αποτελεί ένα απόλυτο και αυτάρκες, σχεδόν θρησκευτικής φύσης, σύνολο αντιλήψεων, το οποίο απαιτεί µάλλον πίστη και αφοσίωση παρά ορθολογική ανάλυση και αντιπαράθεση µε επιχειρήµατα. Παρ’ όλα αυτά ο φασισµός δεν σηµαίνει απλώς µια απόπειρα κατάκτησης της εξουσίας µε οποιοδήποτε τίµηµα και µε την επίκληση οποιωνδήποτε συνθηµάτων ή αρχών µοιάζουν εκάστοτε πρόσφορες. Εκτός από πολιτικό κίνηµα και µορφή εξουσίας, ο φασισµός είναι επίσης µια ιδεολογία που χαρακτηρίζεται από ένα ιδιαίτερο σώµα ιδεών και θεωριών, έστω και αν αυτές συνιστούν ένα συµπίληµα µύθων µάλλων παρά ένα συστηµατικό σύστηµα πεποιθήσεων. Τρίτον, ο φασισµός υπήρξε ένα τόσο περίπλοκο ιστορικό φαινόµενο, που

Ο φασισµός

323

είναι πολύ δύσκολο να εξακριβωθούν οι βασικές του αρχές ή έστω και ένας ελάχιστος πυρήνας της φασιστικής ιδεολογίας. Πού αρχίζει ο φασισµός και πού τελειώνει; Ποια κινήµατα και ποιά καθεστώτα µπορούν να χαρακτηριστούν αυθεντικά φασιστικά; Εκφράστηκαν αµφιβολίες για το αν, για παράδειγµα, η Γαλλική ∆ράση (Action Française) στη Γαλλία, η Iσπανία του Φράνκο, η Αργεντινή του Περόν ή ακόµη και η Γερµανία του Χίτλερ, µπορούν να καταταχθούν στα φασιστικά κινήµατα και καθεστώτα, ενώ σήµερα εξακολουθεί να υπάρχει διαφωνία σχετικά µε το χαρακτήρα σύγχρονων κινηµάτων όπως το Εθνικό Μέτωπο (Front National) του Λεπέν στη Γαλλία και το Φιλελεύθερο ∆ηµοκρατικό Κόµµα του Ζιρινόφσκι στη Ρωσία. Ανάµεσα στις απόπειρες προσδιορισµού του ιδεολογικού πυρήνα του φασισµού έχουµε τη θεωρία του Νόλτε (Ernst Nolte, 1965), πως ο φασισµός είναι «µια απόπειρα αντίστασης στην υπερβατικότητα», κι επίσης εκείνη του Γκρέγκορ (A. J. Gregor, 1969) ότι ο φασισµός επιδιώκει να οικοδοµήσει την «απόλυτη χαρισµατική κοινότητα», τον ισχυρισµό του Γκρίφιν (Roger Griffin, 1993) ότι ο φασισµός αποτελεί έναν «παλιγγενετικό υπερεθνικισµό», και την πρόταση του Ήτγουελ (Roger Eatwell, 1996) ότι η ιδεολογία αυτή συγκροτεί έναν «ολιστικό κι εθνικιστικό ριζοσπαστικό Τρίτο ∆ρόµο». Ενώ όλες αυτές οι απόψεις αναµφίβολα τονίζουν το ένα ή το άλλο σηµαντικό χαρακτηριστικό του φασισµού, δύσκολα θα δεχόµασταν ότι οποιαδήποτε αποφθεγµατική διατύπω ση θα µπορούσε ποτέ να συνοψίσει ένα φαινόµενο τόσο αποφασιστικά άµορφο όσο η φασιστική ιδεολογία. Το καλύτερο που µπορούµε ίσως να ελπίζουµε είναι να διακρίνουµε µια συλλογή µοτίβων που, όταν συνυπάρχουν όλα µαζί, ή σχεδόν όλα, συγκροτούν τον δοµικό πυρήνα του φασισµού. Στα πιο σηµαντικά από αυτά τα µοτίβα περιλαµβάνονται τα ακόλουθα: • Ο αντιορθολογισµός • Η πάλη • Η ηγεσία και ο ελιτισµός • Ο σοσιαλισµός • Ο µαχητικός εθνικισµός O αντιορθολογισµός Η έµφαση του φασισµού στη δράση και την κίνηση αντικατοπτρίζει την απόρριψη της ανθρώπινης λογικής και της πνευµατικής ζωής γενικότερα. Οι συµβατικές πολιτικές ιδέες ανέκαθεν βασίζονταν στην πίστη στον ορ-

324


θολογισµό (βλ. Kεφάλαιο 2)· για παράδειγµα, οι φιλελεύθεροι και οι σοσιαλιστές πιστεύουν ότι µπορούµε να κατανοήσουµε και να αλλάξουµε τον κόσµο µέσω της ορθολογικής του ανάλυσης. Εντούτοις, προς τα τέλη του δέκατου ένατου αιώνα οι διανοητές είχαν αρχίσει να στοχάζονται πάνω στα όρια της ανθρώπινης λογικής και να επικεντρώνουν την προσοχή τους σε άλλα και ενδεχοµένως ισχυρότερα κίνητρα και ορµές. Ο Φρήντριχ Νίτσε (Friedrich Nietzsche, 1844-1900), για παράδειγµα, πρότεινε ότι κίνητρα για τους ανθρώπους αποτελούν κυρίως τα ισχυρά συναισθήµατα και η «θέλησή» τους µάλλον, και ιδίως η «θέληση για δύναµη», όπως την ονόµασε, παρά η λογική τους. Αλλά και ο Ζίγκµουντ Φρόιντ (Sigmund Freud, 1865-1939), ο αυστριακός ψυχολόγος και πατέρας της ψυχανάλυσης, τόνισε σε πόσο µεγάλο βαθµό η ανθρώπινη συµπεριφορά καθοδηγείται από µη ορθολογικά πάθη, τα οποία πήγαζαν, κατά τη γνώµη του, από τη λίµπιντο, την επιθυµία για σεξουαλική πλήρωση. Ο γάλλος ριζοσπάστης συνδικαλιστής Ζωρζ Σορέλ (Georges Sorel, 1847-1922) ήταν ένας από τους πρώτους στοχαστές που εφάρµοσαν τον αντιορθολογισµό στην πολιτική ανάλυση. Στο έργο του Σκέψεις πάνω στη βία (Réflections sur la violence, [1908], 1950), ο Σορέλ τόνισε τη σηµασία των «πολιτικών µύθων», οι οποίοι δεν αποτελούν παθητικές περιγραφές της πολιτικής πραγµατικότητας αλλά «εκφράσεις της θέλησης», που κινητοποιούν τα συναισθήµατα και προκαλούν δράση. Ο ίδιος ο Σορέλ, για παράδειγµα, πίστευε ότι το προλεταριάτο µπορούσε να ξυπνήσει από τον λήθαργό του και να αντιληφθεί το επαναστατικό δυναµικό του µε τον «µύθο της γενικής απεργίας», δηλαδή µια δύναµη πολύ ισχυρότερη από κάθε ορθολογική ανάλυση και συζήτηση. Ο φασισµός αποτυπώνει µια παρόµοια «πολιτική της θέλησης». Η πνευµατική ζωή υποτιµάται ή ακόµη και περιφρονείται: είναι κρύα, στεγνή, άψυχη. Αντίθετα, ο φασισµός απευθύνεται στην ψυχή, στα συναισθήµατα και στα ένστικτα. Οι ιδέες του έχουν µικρή συνοχή και συνέπεια, αλλά προσπαθούν να ασκήσουν µια µυθική έλξη. Εντούτοις, ο φασισµός δεν είναι απλώς αντιορθολογισµός. Αυτό που τον διακρίνει δεν είναι ότι στοχεύει σε µη λογικές ορµές και συναισθήµατα, αλλά κυρίως στο συγκεκριµένο φάσµα πεποιθήσεων και αξιών µέσω των οποίων προσπαθεί να κινητοποιήσει τα συναισθήµατα των ανθρώπων και να προκαλέσει την πολιτική δράση. Η δυσπιστία στους κόλπους του φασισµού απέναντι στον ορθό λόγο και τη διανόηση σχετίζεται ακόµη µε την πίστη του στον βιταλισµό (ζωτικοκρα-

Ο φασισµός

325

Φρήντριχ Νίτσε (Friedrich Nietzsche, 1844-1900) Γερµανός φιλόσοφος. Καθηγητής των αρχαίων ελληνικών στο πανεπιστήµιο της Βασιλείας σε ηλικία µόλις είκοσι πέντε ετών, ο Νίτσε εγκατέλειψε τη θεολογία για χάρη της φιλολογίας και έστρεψε το ενδιαφέρον του στις φιλοσοφικές ιδέες του Σοπενάουερ (Schopenhauer, 1788-1860) και τη µουσική του Βάγκνερ (Richard Wagner, 1813-1883). Η χειροτέρευση της υγείας του και η αυξανόµενη φρενοβλάβειά του µετά το 1889 τον έθεσαν υπό τον έλεγχο της αδελφής του Ελίζαµπεθ, η οποία επιµελούνταν αλλά και διαστρέβλωνε τα γραπτά του. Το περίπλοκο και φιλόδοξο έργο του Νίτσε τόνιζε τη σηµασία της θέλησης, ιδίως της «θέλησης για δύναµη», και αποτέλεσε πρόδροµο του σύγχρονου υπαρξισµού, καθώς τόνιζε ότι οι άνθρωποι δηµιουργούν οι ίδιοι τον κόσµο τους και καθορίζουν τις δικές τους αξίες – µε τα δικά του λόγια, «Ο Θεός είναι νεκρός». Όντας ορµητικός επικριτής του χριστιανισµού και αντίπαλος των ιδεών τόσο της ισότητας όσο και του εθνικισµού οι ιδέες του επηρέασαν τον αναρχισµό και τον φεµινισµό εκτός από τον φασισµό. Τα πιο γνωστά γραπτά του Νίτσε συµπεριλαµβάνουν τα Τάδε έφη Ζαρατούστρα (Also sprach Zarathustra, 1883-1884), Πέρα από το καλό και το κακό (1886), και Περί της γενεαλογίας της ηθικής (1887).

τία). Ο βιταλισµός, που συνδέεται µε τον γάλλο φιλόσοφο Ανρί Μπερξόν (Henry Bergson, 1859-1941), υποστηρίζει ότι όλα τα έµβια όντα αντλούν τις χαρακτηριστικές τους ιδιότητες από µια συµπαντική «ζωτική δύναµη». Συνεπώς, σκοπός της ανθρώπινης ύπαρξης είναι να µπορέσει να δώσει έκφραση στη ζωτική της δύναµη, αντί να την αφήνει στα δεσµά και στον ζυγό καθώς και στην τυραννία της ψυχρής λογικής ή του άψυχου υπολογισµού. Τέτοιες ιδέες άσκησαν ιδιαίτερη επιρροή στη ναζιστική Γερµανία και οδήγησαν στη λατρεία του σώµατος, και ιδίως των αθλητικών επιδόσεων και της σωµατικής ρώµης. Επίσης, οδήγησαν τους ναζί στον εναγκαλισµό µιας συγκεκριµένης οικολογικής πολιτικής, που βασιζόταν στην «αγροτική ιδεολογία» του Βάλτερ Νταρέ (Walter Darré) για το Αίµα και Χώµα (Blut und Boden), την οποία συζητούµε αναλυτικότερα στo Κεφάλαιο 9 αναφορικά µε τον δεξιό οικολογισµό. Οι ναζί διεξήγαγαν πειράµατα µε οργανικές καλλιέργειες και ο ίδιος ο Χίτλερ ελκυόταν από ιδέες όπως η αστρολογία και η χορτοφαγία. Όλα αυτά δεν σηµαίνουν βεβαίως ότι η έµφαση στη ζωτική δύναµη ή στο πνεύµα της φύσης συνδέεται απαραίτητα µε τον φασισµό. Ωστόσο, τέτοιες ιδέες προσλαµβάνουν φασιστικές αποχρώσεις, όταν συνδέονται µε την πίστη στην πάλη και τον σεβασµό στη δύναµη ως αυτοσκοπό.

326


Η αέναη πάλη Οι ιδέες που ο βρετανός βιολόγος Κάρολος ∆αρβίνος (Charles Darwin, 1809-1882) ανέπτυξε στο έργο του Περί της καταγωγής των ειδών (On the Origin of Species, [1859] 1972) επηρέασαν σηµαντικά όχι µόνον τις φυσικές επιστήµες αλλά επίσης, µέχρι το τέλος του δέκατου ένατου αιώνα, την κοινωνική και πολιτική σκέψη. Η εικόνα των ζωικών ειδών που αναπτύσσονται µέσα από µια διαδικασία «φυσικής επιλογής» µεταπλάστηκε από τον φιλελεύθερο φιλόσοφο και κοινωνιολόγο Χέρµπερτ Σπένσερ (Herbert Spencer, 1820-1903) στην ιδέα της «επιβίωσης του ισχυροτέρου», δηλαδή την πεποίθηση ότι ο ανταγωνισµός µεταξύ των ατόµων ανταµείβει εκείνους που εργάζονται σκληρότερα και είναι ταλαντούχοι, και τιµωρεί τους οκνηρούς και τους ανίκανους. Η ιδέα ότι η ανθρώπινη ύπαρξη στηρίζεται στον ανταγωνισµό ή στον αγώνα φάνηκε ιδιαίτερα ελκυστική την περίοδο της έντονης διεθνούς διαµάχης, που τελικά οδήγησε στον πόλεµο του 1914. Ο κοινωνικός δαρβινισµός άσκησε σηµαντική επίδραση στον αναδυόµενο φασισµό. Πρώτα πρώτα, οι φασίστες θεωρούν την πάλη φυσική και αναπόφευκτη συνθήκη τόσο του κοινωνικού όσο και του διεθνούς βίου. Μόνο ο ανταγωνισµός και η σύγκρουση εγγυώνται την ανθρώπινη πρόοδο και διασφαλίζουν την ευηµερία των καλυτέρων και ικανοτέρων. Όπως διακήρυξε ο Χίτλερ σε µια οµιλία του προς τους γερµανούς δόκιµους αξιωµατικούς το 1944, «η νίκη ανήκει στους δυνατούς και οι αδύναµοι σίγουρα συντρίβονται». Αν ο ανταγωνισµός και η πάλη είναι το στάδιο της ανθρώπινης ύπαρξης, τότε η ύπατη δοκιµασία της είναι ο πόλεµος, τον οποίο ο Χίτλερ περιέγραψε σαν «αµετάβλητο νόµο ολόκληρης της ζωής». Ο φασισµός ίσως είναι η µόνη από όλες τις πολιτικές ιδεολογίες που θεωρεί τον πόλεµο αφεαυτού καλό· ιδέα που αποτυπώνει η άποψη του Μουσολίνι ότι «ο πόλεµος είναι για τους άνδρες ό,τι είναι η µητρότητα για τις γυναίκες». Η δαρβινική σκέψη επίσης επένδυσε τον φασισµό µε µια χαρακτηριστική οµάδα πολιτικών αξιών, οι οποίες εξισώνουν το «καλό» µε τη δύναµη και το «κακό» µε την αδυναµία. Όταν δοξάζεται η νίκη των δυνατών, η εξουσία και η δύναµη λατρεύονται σαν αυτοσκοποί. Με τον ίδιο τρόπο η αδυναµία περιφρονείται και η εξόντωση των αδυνάµων και των ανεπαρκών είναι εντελώς ευπρόσδεκτη: αυτοί πρέπει να θυσιαστούν για το κοινό καλό, ακριβώς όπως η επιβίωση του είδους είναι σηµαντικότερη από τη ζωή οποιουδήποτε µέλους του. Συνεπώς, ο φασισµός αποκρούει εκείνες τις ηθικές αξίες που παραδοσιακά κήρυτταν ο ανθρωπισµός και οι µεγαλύτερες θρησκείες, και

Ο φασισµός

327

Αδόλφος Χίτλερ (1889-1945) Γερµανός δικτάτορας και πρωτεργάτης του ναζισµού. Γιος ενός αυστριακού τελωνειακού, το 1919 ο Χίτλερ έγινε µέλος του Γερµανικού Εργατικού Κόµµατος (αργότερα πήρε την ονοµασία NSDAP ή Ναζιστικό Κόµµα), και αναδείχθηκε ηγέτης του το 1921. Έγινε καγκελάριος της Γερµανίας το 1933 και αυτοανακηρύχτηκε Φύρερ (Ηγέτης) της την επόµενη χρονιά. Το καθεστώς του χαρακτηρίστηκε από τον αχαλίνωτο στρατιωτικό επεκτατισµό και την προσπάθεια εξόντωσης των εβραίων ολόκληρης της Ευρώπης. Ουδόλως πρωτότυπος στοχαστής, ο Χίτλερ συνέδεσε στο βιβλίο του Ο Αγών µου (Mein Kampf, [1925] 1969) τον επεκτατικό γερµανικό εθνικισµό, τον φυλετιστικό αντισηµιτισµό (βλ. παρακάτω στο ίδιο κεφάλαιο) και την πίστη στον αέναο αγώνα µε ένα αρκετά συστηµατικό ναζιστικό πρόγραµµα. Βασικό χαρακτηριστικό της κοσµοθεώρησής του ήταν µια θεωρία της ιστορίας που τόνιζε την αδιάκοπη πάλη ανάµεσα στους γερµανούς και τους εβραίους, οι οποίοι εκπροσωπούσαν τις δυνάµεις του καλού και του κακού αντίστοιχα.

ιδίως τις αξίες της συµπάθειας, της συµπόνιας και της φροντίδας. Αυτές οι αξίες ενθαρρύνουν µια υφέρπουσα, και καταστροφική, κατανόηση για την αδυναµία. Η αδυναµία και η αναπηρία δεν πρέπει να γίνονται ανεκτές, αλλά να εξοντώνονται. Αυτό φάνηκε παραστατικά στο πρόγραµµα ευγονικής, ή επιλεκτικής αναπαραγωγής, που εισήγαγαν οι ναζί στη Γερµανία. Στο πλαίσιό του οι άνθρωποι που χαρακτηρίστηκαν πνευµατικά ή σωµατικά ανάπηροι αρχικά υπέστησαν αναγκαστική στείρωση και κατόπιν, µεταξύ του 1939 και του 1941, δολοφονήθηκαν συστηµατικά. Η απόπειρα των ναζί να εξολοθρεύσουν τους εβραίους της Ευρώπης από το 1941 και µετά ήταν, από αυτή τη σκοπιά, άλλο ένα παράδειγµα φυλετικής ευγονικής. Έτσι, απεµπολώντας τις πατροπαράδοτες ανθρωπιστικές ή θρησκευτικές αξίες, οι φασίστες στρέφουν τον σεβασµό τους προς ένα πολύ διαφορετικό σύνολο στρατιωτικών αξιών: πίστη, καθήκον, υπακοή και αυτοθυσία. Τέλος, η ιδέα του φασισµού πως η ζωή είναι ένας ακατάπαυστος αγώνας του προσέδωσε τον συγκρουσιακό και επεκτατικό του χαρακτήρα. Οι εθνικές αρετές µπορούν να καλλιεργηθούν µόνο µέσα από τη σύγκρουση και καταδεικνύονται µε την κατάκτηση και τη νίκη. Αυτό απηχούσαν σαφώς οι στόχοι της εξωτερικής πολιτικής του Χίτλερ, όπως ο ίδιος τους περιέγραψε στο Ο αγών µου (Mein Kampf, 1925): Η Γερµανία χρειαζόταν «ζωτικό χώρο (Lebensraum) στην ανατολή» και εντέλει προετοίµαζε την παγκόσµια κυριαρχία της. Μόλις ανέλαβε την εξουσία, στα 1933, ο Χίτλερ εγκαινίασε

328


ένα πρόγραµµα επανεξοπλισµού, ετοιµάζοντας την εξάπλωση στα τέλη της δεκαετίας του 1930. Η Αυστρία προσαρτήθηκε µε το Anschluss του 1938. Η Τσεχοσλοβακία διαµελίστηκε την άνοιξη του 1939 και η Πολωνία δέχτηκε εισβολή τον Σεπτέµβριο του 1939, αλλά αυτό έγινε αιτία για τον πόλεµο µε τη Βρετανία και τη Γαλλία. Το 1941 ο Χίτλερ ξεκίνησε την Επιχείρηση Μπαρµπαρόσα, δηλαδή την εισβολή στη Σοβιετική Ένωση. Ακόµη και όταν ήταν αντιµέτωπος µε την επικείµενη ήττα, το1945, ο Χίτλερ δεν εγκατέλειψε τον κοινωνικό δαρβινισµό αλλά δήλωσε ότι το γερµανικό έθνος τον είχε απογοητεύσει και έδωσε εντολές, οι οποίες πάντως δεν εκτελέστηκαν πλήρως, για µάχη µέχρι θανάτου, που θα επέφεραν στην πραγµατικότητα την οριστική καταστροφή της Γερµανίας. Ηγεσία και ελιτισµός Ο φασισµός διαφοροποιείται επίσης από την παραδοσιακή πολιτική σκέψη εξαιτίας της εχθρότητάς του απέναντι στην ίδια την ιδέα της ισότητας. Για µια ακόµη φορά, οι φασίστες βασίστηκαν σε απόψεις του δέκατου ένατου αιώνα. Η ιδέα του Übermensch –του «υπεράνθρωπου», δηλαδή ενός ατόµου εξόχως προικισµένου ή ισχυρού– συχνά συνδέεται µε το έργο του Φρήντριχ Νίτσε και συγκεκριµένα µε το Τάδε Εφη Ζαρατούστρα ([1884] 1961). Ενώ ο Νίτσε απεικονίζει τον «υπεράνθρωπο» ως ένα άτοµο που ανυψώνεται πάνω από τα «αγελαία ένστικτα» της συµβατικής ηθικής και ζει σύµφωνα µε τη δική του θέληση και τις δικές του επιθυµίες, οι φασίστες γοητεύτηκαν από την ιδέα του υπέρτατου και αδιαµφισβήτητου ηγέτη. Η ιδέα της ισότητας υπήρξε αντικείµενο κριτικής στις αρχές του εικοστού αιώνα από κλασικούς ελιτιστές, όπως οι κοινωνιολόγοι Μόσκα (Moscha, 1858-1941), Παρέτο (Pareto, 1848-1923) και Μίχελς (Michels, 1875-1936). Όλοι αυτοί ισχυρίστηκαν, ο καθένας µε τον δικό του τρόπο, ότι η εξουσία των ελίτ είναι αναπόφευκτη και συνεπώς ούτε η δηµοκρατία, η οποία βασίζεται στην ιδέα της πολιτικής ισότητας, ούτε ο σοσιαλισµός, που υπόσχεται οικονοµική ισότητα, είναι πράγµατα εφικτά. Ο φασισµός πέρα από ελιτιστικός είναι και έντονα πατριαρχικός. Οι ιδέες του στηρίζονται στην άποψη ότι η εξουσία της ελίτ είναι φυσική όσο και επιθυµητή. Οι άνθρωποι γεννιούνται µε τελείως διαφορετικές ιδιότητες και ικανότητες, και αυτό αποδεικνύεται µε την άνοδο εκείνων που έχουν ξεχωριστές ικανότητες, µέσα από την πάλη, στην εξουσία και στην επιβολή επάνω σε εκείνους που είναι ικανοί µόνον να ακολουθούν. Οι φασίστες πιστεύουν

Ο φασισµός

329

ότι η κοινωνία γενικά αποτελείται από τρία είδη ανθρώπων. Πρώτον, υπάρχει ο υπέρτατος ηγέτης, ο οποίος επιβλέπει τα πάντα και κατέχει απαράµιλλη εξουσία. ∆εύτερον, υπάρχει µια ελίτ που αποτελείται αποκλειστικά από άνδρες και διακρίνεται για τον ηρωισµό της, το όραµά της και την ικανότητά της για αυτοθυσία. Στη Γερµανία αυτό τον ρόλο ανέλαβαν τα τάγµατα των Ες Ες, τα οποία ξεκίνησαν σαν σωµατοφυλακή αλλά εξελίχτηκαν κατά τη διάρκεια της ναζιστικής εξουσίας σε αληθινό κράτος εν κράτει. Τρίτον, υπάρχουν οι µάζες, που αποζητούν την καθοδήγηση και την κατεύθυνση των δύο πρώτων, και η µοίρα των οποίων είναι η απόλυτη υπακοή. Τα φασιστικά καθεστώτα έδωσαν τεράστια έµφαση στον ρόλο του ηγέτη. Ο Μουσολίνι καλλιέργησε την εικόνα του Ντούτσε (Il Duce) και ο Χίτλερ υιοθέτησε τον τίτλο Φύρερ (Der Führer) - και οι δύο αυτές λέξεις απλώς σηµαίνουν «ο ηγέτης». Στην Ιαπωνία µια παραδοσιακότερη αντίληψη της ηγεσίας επέµεινε στη µορφή της απόλυτης εξουσίας του αυτοκράτορα Χιροχίτο. Οι φασίστες ηγέτες εντέλει απελευθερώθηκαν από κάθε συνταγµατικά προσδιορισµένη έννοια ή αντίληψη πολιτικής ηγεσίας. Ο ηγέτης αποτελούσε τη συµβολική ενσάρκωση του λαού. Στα συλλαλητήρια της Νυρεµβέργης οι πιστοί του ναζισµού έψαλλαν εν χορώ «Αδόλφος Χίτλερ ίσον Γερµανία, Γερµανία ίσον Αδόλφος Χίτλερ». Στην Ιταλία η άποψη «Ο Μουσολίνι έχει πάντα δίκιο» αποτέλεσε τον πυρήνα του φασιστικού δόγµατος. Η εξουσία του ηγέτη είναι απόλυτη και αδιαµφισβήτητη, διότι αυτός και µόνον αυτός αφουγκράζεται την «πραγµατική» θέληση του λαού, τη «γενική του θέληση». Μόνον ο ηγέτης που δίνει στους ανθρώπους τη δυνατότητα να αποκτήσουν λόγο ορίζει τα συµφέροντα και τις ανάγκες τους, και ο ίδιος τους δείχνει το πεπρωµένο τους. Η «εξουσία του ηγέτη», ή στα γερµανικά Führerprinzip, είναι η καθοδηγητική αρχή του φασιστικού κράτους. Ο ηγέτης έχει απεριόριστη συνταγµατική εξουσία και αναµφισβήτητη ιδεολογική αυθεντία. Ο ηγέτης απολαµβάνει άµεση προσωπική επαφή µε τον λαό του, η οποία συνήθως οργανώνεται µέσα από µαζικές συγκεντρώσεις, λαϊκές διαδηλώσεις και δηµοψηφίσµατα. Οι ενδιάµεσοι θεσµοί όπως οι εκλογές, το κοινοβούλιο και τα κόµµατα πρέπει να καταργηθούν ή να αποδυναµωθούν, ώστε να µην αµφισβητούν ή να διαστρεβλώνουν τη θέληση του ηγέτη. Συνεπώς, σύµφωνα µε τη φασιστική θεωρία, η «πραγµατική δηµοκρατία» είναι µια απόλυτη δικτατορία. Με αυτό τον τρόπο οι φασίστες συγχώνευσαν τις έννοιες της απολυταρχίας και της λαϊκής κυριαρχίας σε µια µορφή «ολοκληρωτικής δηµοκρατίας» (Τalmon, 1952).

330


Απόψεις για την... Εξουσία Οι φιλελεύθεροι πιστεύουν ότι η εξουσία προέρχεται από τη «βάση» και χρειάζεται τη συγκατάθεση των κυβερνωµένων. Μολονότι είναι απαραίτητη για την εύτακτη κοινωνική µας ύπαρξη, η εξουσία είναι συνάµα ορθολογική, έχει συγκεκριµένους στόχους και είναι περιορισµένη. Αυτή την άποψη απηχεί η προτίµηση των φιλελευθέρων για την έννοµη, ορθολογική και δηµόσια υπεύθυνη εξουσία. Οι συντηρητικοί θεωρούν ότι η εξουσία προκύπτει από τη φυσική αναγκαιότητα και ασκείται «άνωθεν», εξαιτίας της άνισης κατανοµής στους ανθρώπους της κοινωνικής εµπειρίας, της κοινωνικής θέσης και της σοφίας. Η εξουσία είναι τόσο ευεργετική όσο και αναγκαία, µε την έννοια ότι καλλιεργεί τον σεβασµό και τη νοµιµοφροσύνη και προάγει την κοινωνική συνοχή. Οι σοσιαλιστές συνήθως αντιµετωπίζουν καχύποπτα την εξουσία, την οποία θεωρούν εγγενώς καταπιεστική και γενικά την συνδέουν µε τα συµφέροντα των ισχυρών και προνοµιούχων. Ωστόσο, οι σοσιαλιστικές κοινωνίες ενστερνίζονται την αρχή της συλλογικότητας, όπως και αν την ορίζουν, ως µέσο αντιστάθµισης του ατοµικισµού και της απληστίας. Οι αναρχικοί θεωρούν µη απαραίτητες και καταστροφικές όλες τις µορφές εξουσίας, εξισώνοντάς την µε την καταπίεση και την εκµετάλλευση. Αφού δεν υπάρχει καµία διάκριση ανάµεσα στην εξουσία και τη γυµνή βία, είναι εντελώς ψευδεπίγραφοι όλοι οι περιορισµοί που επιβάλλονται στην εξουσία και όλες οι µορφές υπεύθυνης άσκησής της. Οι φασίστες θεωρούν την εξουσία εκδήλωση της προσωπικής ηγετικής ικανότητας ή χαρίσµατος, µια ιδιότητα που κατέχεται από ασυνήθιστα προικισµένα, αν όχι µοναδικά, άτοµα. Αυτή η χαρισµατική εξουσία είναι, και πρέπει να είναι, απόλυτη και αναµφισβήτητη, και συνεπώς οι φασίστες υπονοούν, ή και διακηρύσσουν, πως πρέπει να έχει απολυταρχικό χαρακτήρα. Οι ζηλωτιστές θεωρούν την εξουσία αντανάκλαση της άνισης πρόσβασης των ανθρώπων στη θεία φώτιση - την βλέπουν κατά βάθος ως µια ουσιαστικά ηθικής φύσης αρετή, την οποία κατέχουν τα πεφωτισµένα άτοµα. Καθώς µια τέτοια εξουσία έχει χαρισµατικό χαρακτήρα, είναι δύσκολο να δεχτεί αµφισβήτηση ή να συµφιλιωθεί µε τον συνταγµατισµό (για τον τελευταίο βλ. στο Kεφάλαιο 2).

Ο φασισµός

331

O σοσιαλισµός Κατά καιρούς τόσο ο Μουσολίνι όσο και ο Χίτλερ παρέστησαν τις ιδέες τους σαν µια µορφή «σοσιαλισµού». Ο Μουσολίνι, προτού ιδρύσει το Φασιστικό Κόµµα, υπήρξε εξέχον στέλεχος του Ιταλικού Σοσιαλιστικού Κόµµατος και εκδότης της εφηµερίδας του, Avanti, ενώ το ναζιστικό κόµµα επαγγελλόταν µια φιλοσοφία που την αποκαλούσε εθνικό σοσιαλισµό. Μέχρις ενός σηµείου, αυτό εκπροσωπούσε µια κυνική απόπειρα προσεταιρισµού της υποστήριξης των εργατών της πόλης. Ωστόσο, απηχούσε επίσης τη βαθιά αποστροφή για τον καπιταλισµό που κυριαρχούσε στους µικροαστικής προέλευσης υπερµάχους του φασισµού, οι οποίοι δυσφορούσαν βαθύτατα για την εξουσία των µεγάλων επιχειρήσεων και τραπεζών. Οι σοσιαλιστικές ή «αριστερές» ιδέες συνεπώς ξεχώριζαν στο λεξιλόγιο φασιστικών οργανώσεων της βάσης, όπως ήταν στη Γερµανία τα SΑ ή Φαιοχίτωνες, που στρατολογούσαν τα µέλη τους από τις κατώτερες µικροαστικές τάξεις. Από ορισµένες απόψεις ο φασισµός και ο καπιταλισµός είναι ιδεολογικά ασύµβατοι. Ο φασισµός θέτει την κοινότητα πάνω από το άτοµο. Τα ναζιστικά νοµίσµατα, για παράδειγµα, έφεραν την επιγραφή «Το κοινό καλό υπερτερεί του ατοµικού καλού». Ο καπιταλισµός, από την άλλη πλευρά, βασίζεται στην επιδίωξη του ατοµικού συµφέροντος και συνεπώς απειλεί να υποσκάψει τη συνοχή του έθνους ή της φυλής. Οι φασίστες ακόµη απεχθάνονται την υλιστική αντίληψη που καλλιεργεί ο καπιταλισµός: η επιθυµία για πλούτο ή κέρδος συγκρούεται µε το ιδεαλιστικό όραµα της εθνικής αναγέννησης ή της παγκόσµιας κατάκτησης που εµπνέει τους φασίστες. Εντέλει ο καπιταλισµός κατηγορείται ως «πλουτοκρατικός», µε την έννοια ότι κυριαρχείται από τον πλούτο και το χρήµα, ενώ απεναντίας οι φασίστες πιστεύουν ότι η ηγεσία θα έπρεπε να στηρίζεται στην ευγενική καταγωγή, την τιµή και την αίσθηση του καθήκοντος. Ο σοσιαλισµός των φασιστών είναι λοιπόν αντιατοµικιστικός και αντιαστικός. Προσπαθεί να καθυποτάξει τον καπιταλισµό στους ιδεολογικούς στόχους του φασιστικού κράτους, στόχος που εκφράζεται συστηµατικότερα µέσα από το δόγµα της συντεχνιακής οργάνωσης, το οποίο θα συζητήσουµε πληρέστερα αργότερα, σε σχέση µε τον ιταλικό φασισµό. Ο Όσβαλντ Μόσλεϊ (Οswald Mosley), ηγέτης της Βρετανικής Ένωσης Φασιστών, ισχυριζόταν ότι «ο καπιταλισµός είναι ένα σύστηµα µε το οποίο το κεφάλαιο χρησιµοποιεί το έθνος για την επίτευξη των δικών του στόχων. Ο φασισµός είναι ένα σύστηµα από το οποίο το έθνος χρησιµοποιεί το κεφάλαιο για για

332


την επίτευξη των δικών του στόχων». Οι ιστορικοί όµως διαφωνούν σχετικά µε το πώς αυτή η αντινοµία µεταξύ κέρδους και ιδεολογίας επιλύθηκε στην πράξη. Από τη µία πλευρά τα φασιστικά καθεστώτα της Ιταλίας και της Γερµανίας προσπάθησαν να επιβάλουν στις µεγάλες επιχειρήσεις τους δικούς τους πολιτικούς στόχους εφαρµόζοντας εθνικοποιήσεις και διάφορες µορφές κρατικής παρέµβασης. Μετά το 1936, για παράδειγµα, ο γερµανικός καπιταλισµός αναδιοργανώθηκε µε βάση το τετραετές σχέδιο του Χέρµαν Γκέρινγκ, σε µια απόπειρα δηµιουργίας πολεµικής οικονοµίας. Επιπλέον, ο πόλεµος που ο Χίτλερ εξαπέλυσε το 1939, και ο οποίος είχε αποτέλεσµα την ολική καταστροφή της γερµανικής βιοµηχανίας, απηχούσε µάλλον τους ιδεολογικούς στόχους του Χίτλερ παρά την επιδίωξη των γερµανών καπιταλιστών για κέρδος. Από την άλλη πλευρά, τα φασιστικά καθεστώτα επιδίωξαν την υποστήριξη των µεγάλων επιχειρήσεων και µάλιστα έσπευσαν να καταστείλουν τα «αριστερά» στοιχεία τους, όπως έκαναν οι ναζί το 1934 µε την εκκαθάριση των SA και τον φόνο του ηγέτη τους Έρνστ Ροµ, τη «Νύχτα των Μεγάλων Μαχαιριών». Ο γερµανικός καπιταλισµός πάντως ευηµέρησε τη δεκαετία του 1930, καθώς η Γερµανία επανεξοπλιζόταν προετοιµάζοντας τον πόλεµο. Ο φασιστικός σοσιαλισµός επίσης είναι βαθιά αντικοµµουνιστικός. Ένας από τους στόχους του ήταν να αποµακρύνει την εργατική τάξη από τον µαρξισµό και τον µπολσεβικισµό, που διδάσκουν την υπονοµευτική, ή και προδοτική, ιδέα της διεθνούς αλληλεγγύης της εργατικής τάξης και επαγγέλλονται τις πλανερές αξίες της συνεργασίας και της ισότητας. Οι φασίστες, αφοσιωµένοι στην ενότητα και την ενσωµάτωση του έθνους, αξιώνουν οι δεσµοί της φυλής και του έθνους να είναι ισχυρότεροι από εκείνους της κοινωνικής τάξης. Έτσι, επιθυµούν να διαποτίσουν την εργατική τάξη µε τις αξίες του εθνικισµού και του κοινωνικού δαρβινισµού. Παρ’ όλα αυτά οι φασίστες δεν πιστεύουν στην κοινωνική επανάσταση. Οι ιδέες τους για την οργάνωση της οικονοµικής ζωής είναι, στην καλύτερη περίπτωση, αόριστες και µερικές φορές κατάφωρα αντιφατικές. Ο φασισµός µάλλον προσπαθεί να φέρει µια επανάσταση της ψυχής, µια «επανάσταση του πνεύµατος» που στόχος της είναι να δηµιουργήσει έναν νέο τύπο ανθρώπου (που πάντοτε περιγράφεται µε ανδροκρατικούς όρους): τον «νέο άνθρωπο» ή τον «φασιστικό άνθρωπο». Αυτός θα είναι ο ήρωας που µοναδικά του κίνητρα θα είναι το καθήκον, η τιµή και η αυτοθυσία, θα είναι έτοιµος να διαλύσει την προσωπικότητά του µέσα στο κοινωνικό σύνολο

Ο φασισµός

333

και, αν είναι απαραίτητο, να πεθάνει για τη δόξα του έθνους του ή της φυλής του. Αυτή η ακραία µορφή κολεκτιβισµού (βλ. Kεφάλαιο 4) σηµατοδοτεί τον φασισµό ως αντίπαλο δέος του φιλελευθερισµού: ενώ οι φιλελεύθεροι διακηρύττουν την πρωταρχικότητα του ατόµου, οι φασίστες επιθυµούν να εξαλείψουν εντελώς το άτοµο και να εγκαθιδρύσουν την κυριαρχία της κοινότητας ή της κοινωνικής οµάδας. Είναι αυτή η προοπτική της απόλυτης κοινωνικής συνοχής, ή, όπως την περιγράφουν οι ίδιοι οι ναζί, της «δύναµης µέσα από την ενότητα», που προσφέρει στον φασισµό το λαϊκό του έρεισµα σε καιρούς κρίσης, κοινωνικής εξάρθρωσης και αναταραχής. Μαχητικός εθνικισµός Ο φασισµός κληρονόµησε την παράδοση σοβινιστικού και επεκτατικού εθνικισµού που είχε αναπτυχθεί την εποχή πριν από τον Πρώτο Παγκόσµιο Πόλεµο: τα έθνη θεωρούνταν όχι ισότιµες και αλληλεξαρτώµενες οντότητες, αλλά εκ φύσεως αντίπαλα στον αγώνα για την κυριαρχία. Ο φασιστικός εθνικισµός δεν κηρύσσει τον σεβασµό για τις διάφορες πολιτισµικές ή εθνικές παραδόσεις, αλλά αντιθέτως επαγγέλλεται την ανωτερότητα ενός κράτους ή µιας φυλής απέναντι σε όλες τις άλλες, ιδέα που εκφράστηκε σαφέστερα στο δόγµα περί αρείας φυλής, δηλαδή την πεποίθηση ότι ο γερµανικός λαός είναι «κυρίαρχη φυλή». Κατά τη διάρκεια του Μεσοπολέµου, αυτός ο µαχητικός εθνικισµός τροφοδοτούνταν από την αίσθηση πικρίας και απογοήτευσης από τις ειρηνευτικές συνθήκες. Η Ιταλία είχε νικήσει στον Πρώτο Παγκόσµιο Πόλεµο, αλλά είχε αποτύχει να καρπωθεί εδάφη· η Γερµανία είχε ηττηθεί στον πόλεµο αλλά και είχε ταπεινωθεί µε τις αποζηµιώσεις, την απώλεια εδαφών και την προσβλητική «ρήτρα της ενοχής για τον πόλεµο» που περιλάµβανε η Συνθήκη των Βερσαλλιών. Ο φασισµός επιδιώκει κάτι περισσότερο από τον απλό πατριωτισµό ή την αγάπη για την πατρίδα. Επιθυµεί να ενσταλάξει στους ανθρώπους µια έντονη και µαχητική αίσθηση της εθνικής ταυτότητας, η οποία αποκλήθηκε «ολοκληρωτικός εθνικισµός». Ο φασισµός ενσαρκώνει µια αίσθηση µεσσιανικής ή φανατικής αποστολής: την προοπτική της αναγέννησης του έθνους και της εθνικής υπερηφάνειας. Πραγµατικά, η έλξη που άσκησε ο φασισµός στις λαϊκές µάζες βασίστηκε κατά µεγάλο µέρος στην υπόσχεση του εθνικού µεγαλείου. Σύµφωνα µε τον Γκρίφιν (Griffin, 1993), ο µυθικός πυρήνας όλων των µορφών φασισµού είναι η σύζευξη δύο ιδεών, αφενός της παλιγγενεσίας και αφετέρου του λαϊκιστικού υπερεθνικισµού. Όλα τα

334


φασιστικά κινήµατα, συνεπώς, τονίζουν την ηθική παρακµή και την πολιτισµική κατάπτωση της σύγχρονης κοινωνίας, και συνάµα διακηρύσσουν πως τα ίδια προσφέρουν τη δυνατότητα της εθνικής ανανέωσης, προβάλλοντας µια εικόνα του έθνους που ξαναγεννιέται από τις στάχτες του σαν το µυθικό πτηνό, τον φοίνικα. Όσο και αν ο φασισµός αποτελεί εξέγερση ενάντια στη νεωτερικότητα, δεν υποκύπτει στα θέλγητρα της αντίδρασης ή της παράδοσης. Αντίθετα συγχωνεύει τον µύθο του ένδοξου παρελθόντος µε την εικόνα ενός µέλλοντος εθνικής αναγέννησης και αφύπνισης, εξ ου και η ιδέα του «νέου ανθρώπου». Εντούτοις στην πράξη η εθνική αναγέννηση σηµατοδοτεί πάντοτε την επιβεβαίωση της ισχύος εις βάρος κάποιων άλλων εθνών µέσω του επεκτατισµού, του πολέµου και του ιµπεριαλισµού. Η ναζιστική Γερµανία επιδίωκε να κτίσει µια αυτοκρατορία στην ανατολική Ευρώπη, ώστε να εξασφαλίσει το «Lebensraum», τον ζωτικό χώρο της γερµανικής φυλής στην ανατολή. Η Ιταλία θέλοντας να αποσπάσει µια αυτοκρατορία στην Αφρική εισέβαλε στην Αβησσυνία (σηµερινή Αιθιοπία) το 1934 και η Ιαπωνία κατέλαβε την κινεζική Μαντζουρία το 1931, µε σκοπό να ιδρύσει υπό την ηγεσία της µια «σφαίρα κοινής ευηµερίας» σε µια νέα Ασία. Αυτές οι αυτοκρατορίες ήθελαν να στηριχτούν σε µια αυστηρή οικονοµική αυτάρκεια. Σε αντίθεση µε τη φιλελεύθερη άποψη ότι η οικονοµική πρόοδος έρχεται µε το διεθνές εµπόριο και τη συνεργασία, οι φασίστες θεωρούν ότι η οικονοµική ισχύς βασίζεται στην ανεξαρτησία και στην αυτάρκεια. Συνεπώς, η κατάκτηση και ο αποικισµός αποτελούν µέσα για την απόκτηση της οικονοµικής ασφάλειας. Μια αυτάρκης αυτοκρατορία περιλαµβάνει τις αναγκαίες πρώτες ύλες, τις αιχµαλωτισµένες αγορές και άφθονο απόθεµα φθηνού εργατικού δυναµικού. Εποµένως, η εθνική αναγέννηση και η οικονοµική πρόοδος συνδέονται µε τη στρατιωτική δύναµη. Αυτή η λογική κυριάρχησε στη Γερµανία, όπου ο Χίτλερ φρόντισε σε όλη τη διάρκεια του ναζιστικού καθεστώτος να έχουν πάντοτε πολιτική προτεραιότητα ο επανεξοπλισµός και η προετοιµασία για τον πόλεµο. Ο φασισµός και το κράτος Μολονότι µπορούµε να διακρίνουµε µια σταθερή οµάδα φασιστικών αξιών και αρχών, εντούτοις η φασιστική Ιταλία και η ναζιστική Γερµανία εκπροσωπούσαν διαφορετικές εκδοχές του φασισµού και εµπνέονταν από ξεχωριστές και συχνά αντιµαχόµενες ιδέες. Εντέλει η φασιστική ιδεολογία πε-

Ο φασισµός

335

ριλαµβάνει δύο µεγάλες παραδόσεις: η πρώτη, που ακολουθεί τον ιταλικό φασισµό, τονίζει τον ρόλο του παντοδύναµου κράτους, ενώ η άλλη, η οποία αποτυπώθηκε στον γερµανικό ναζισµό ή εθνικοσοσιαλισµό, είναι θεµελιωµένη στο δόγµα του φυλετισµού. Κρατισµός Η µεγάλη σηµασία που απέδιδαν στο κράτος ο Μουσολίνι και οι οπαδοί του µπορεί να κατανοηθεί υπό το πρίσµα της ιταλικής ιστορίας. Μολονότι η ενοποίηση της Γερµανίας ολοκληρώθηκε τυπικά το 1871, η χώρα παρέµεινε διαιρεµένη σε µεγάλο βαθµό. Αντίθετα από τη Γερµανία, η Ιταλία δεν είχε ενιαία παιδεία και ούτε καν µία κοινή γλώσσα. Εξακολουθούσαν παντού να επιβιώνουν οι τοπικές διάλεκτοι, ενώ η τοπική νοµιµοφροσύνη απέναντι στην πόλη ή στην επαρχία του καθενός δεν αντικαταστάθηκε εύκολα από την αγάπη της νεογέννητης Ιταλίας. Εµφανέστερος ήταν ο επίµονος ανταγωνισµός ανάµεσα στον βιοµηχανικό βορρά και στον αγροτικό και πιο καθυστερηµένο νότο. Με δυο λόγια, είχε φτιαχτεί η Ιταλία αλλά όχι και οι ιταλοί. Ως εθνικιστής, ο Μουσολίνι ήθελε να δηµιουργήσει µια ενιαία εθνική συνείδηση, να σφυρηλατήσει το ιταλικό κράτος – και το εργαλείο µε το οποίο προσπάθησε να πετύχει αυτό τον στόχο ήταν το ιταλικό κράτος. Ο σκοπός του Μουσολίνι ήταν να πολιτικοποιήσει τον ιταλικό λαό. Με τα ίδια του τα λόγια, «το έθνος δηµιουργείται από το κράτος, το οποίο δίνει στον λαό, που δεν έχει συναίσθηση της ηθικής του ενότητας, µια κοινή θέληση και εποµένως τον κάνει να υπάρχει στην πράξη». Η ουσία του ιταλικού φασισµού ήταν το ολοκληρωτικό ιδεώδες, η ολική υποταγή του ατόµου στο κράτος. Ο φασίστας φιλόσοφος Τζιοβάνι Τζέντιλε το εξέφρασε αυτό ως εξής: «Τα πάντα για το κράτος, τίποτε εναντίον του κράτους, τίποτε εκτός του κράτους». Οι πολιτικές υποχρεώσεις του ατόµου έπρεπε να είναι απόλυτες και να περιλαµβάνουν τα πάντα. Από τον πολίτη απαιτούνταν απόλυτη υπακοή και αδιάκοπη αφοσίωση στους σκοπούς του κράτους, ενώ κάθε πλευρά της ατοµικής του ύπαρξης έπρεπε να υπηρετεί τα συµφέροντα του κράτους. Τούτη η φασιστική θεωρία περί κράτους µερικές φορές συνδέεται µε τις ιδέες του γερµανού φιλοσόφου Χέγκελ (G.F.W. Hegel, 1770-1831). Μολονότι ο Χέγκελ ήταν φιλελεύθερος συντηρητικός, δεν δεχόταν τη θεωρία του κοινωνικού συµβολαίου, σύµφωνα µε την οποία το κράτος είναι απλώς ένα µέσο αλληλοπροστασίας των πολιτών. Θεωρούσε ότι το κράτος είναι µάλλον µια ηθική ιδέα, που απηχεί τη φιλαλληλία και

336


Μπενίτο Μουσολίνι (Benito Mussolini, 1883-1945) Ιταλός φασίστας δικτάτορας. ∆άσκαλος και δηµοσιογράφος στα πρώτα χρόνια της ζωής του, ο Μουσολίνι αναδείχτηκε σε ηγετικό στέλεχος του Σοσιαλιστικού Κόµµατος, πριν εκδιωχθεί από αυτό το 1914, επειδή υποστήριζε την εµπλοκή της Ιταλίας στον Πρώτο Παγκόσµιο Πόλεµο. Ίδρυσε το Φασιστικό Κόµµα το1919, διορίστηκε πρωθυπουργός το 1922 και µέσα σε τρία χρόνια είχε επιβάλει ένα µονοκοµµατικό φασιστικό κράτος. Ο Μουσολίνι χαιρόταν ιδιαίτερα όταν τον χαρακτήριζαν ιδρυτή του φασισµού, αλλά συχνά διάφοροι λόγιοι έγραφαν τους λόγους του και τα γραπτά του για λογαριασµό του. Βασικό χαρακτηριστικό της πολιτικής του ιδεολογίας ήταν η πεποίθηση ότι η ανθρώπινη ύπαρξη αποκτά νόηµα µόνον αν υποστηρίζεται και καθορίζεται από την κοινότητα. Αυτό όµως απαιτούσε την αναγνώριση του κράτους σαν µιας «καθολικής ηθικής θέλησης» – µια έννοια που ενσαρκώνεται στον ολοκληρωτισµό. Έξω από το κράτος «δεν µπορεί να υπάρχει καµιά ανθρώπινη ή πνευµατική αξία, πολύ λιγότερο να υπάρχει ως αξία».

την αµοιβαία συµπάθεια των µελών του. Σύµφωνα µε τη δική του αντίληψη το κράτος είναι ικανό να κινητοποιήσει τα άτοµα και να τα εµπνεύσει ώστε να δρουν προς το κοινό όφελος, και συνεπώς ο Χέγκελ πίστευε ότι τα υψηλότερα επίπεδα του πολιτισµού εξασφαλίζονται µόνο µε την ανάπτυξη και εξάπλωση του κράτους. Η πολιτική φιλοσοφία του Χέγκελ απέληξε λοιπόν σε έναν άκριτο σεβασµό του κράτους, ο οποίος εκφράστηκε έµπρακτα µε τον ακλόνητο θαυµασµό που έτρεφε ο ίδιος για το σύγχρον απολυταρχικό κράτος του, αυτό της Πρωσίας. Ο Μουσολίνι και οι ιταλοί φασίστες επίσης γοητεύτηκαν ιδιαίτερα από την ιδέα του κράτους, στο οποίο έβλεπαν τον φορέα του εκσυγχρονισµού. Η Ιταλία ήταν λιγότερο βιοµηχανοποιηµένη από πολλές γειτονικές της χώρες, ιδίως τη Βρετανία, τη Γαλλία και τη Γερµανία, και πολλοί φασίστες ταύτιζαν την εθνική αναγέννηση µε τον οικονοµικό εκσυγχρονισµό. Όλες οι µορφές φασισµού έχουν το βλέµµα τους στραµµένο στο παρελθόν, τονίζοντας τις δόξες κάποιας χαµένης εποχής εθνικού µεγαλείου, και στην περίπτωση του Μουσολίνι αυτή ήταν η Ρωµαϊκή Αυτοκρατορία. Εντούτοις ο ιταλικός φασισµός ήταν ιδιαίτερα στραµµένος και προς το µέλλον, αφού εκθείαζε τις αρετές της σύγχρονης τεχνολογίας και της βιοµηχανικής ζωής. Για παράδειγµα, πολλοί φασίστες ελκύονταν από τον φουτουρισµό, ένα καλλιτεχνικό κίνηµα των αρχών του εικοστού αιώνα µε πρωτεργάτη τον Φίλιππο Μαρινέτι (Filippo Marinetti, 1876-1944) που εξυµνούσε τα εργοστάσια, τις µηχανές

Ο φασισµός

337

και τη βιοµηχανική ζωή. Ο Μουσολίνι έλπιζε ότι το παντοδύναµο κράτος θα βοηθούσε την Ιταλία να ξεφύγει από τις οπισθοδροµικές παραδόσεις της και να ενταχθεί στις προηγµένες βιοµηχανικές χώρες. Ο κορπορατισµός Ενώ οι φασίστες αντιµετωπίζουν µε σεβασµό το κράτος, δεν προεκτείνουν αυτή τη στάση σε καµιά απόπειρα κολεκτιβοποίησης της οικονοµικής ζωής. Η οικονοµική σκέψη του φασισµού σπάνια είναι συστηµατική, πράγµα που απηχεί το γεγονός ότι οι φασίστες προσπαθούν να µεταβάλουν την ανθρώπινη συνείδηση µάλλον παρά τις κοινωνικές δοµές. Ιδιαίτερο χαρακτηριστικό του φασισµού είναι η ιδέα του κορπορατισµού, ο οποίος ήταν, σύµφωνα µε τις διακηρύξεις του Μουσολίνι, ο «Τρίτος ∆ρόµος» ανάµεσα στον σοσιαλισµό και στον καπιταλισµό. Η ίδια ιδέα αναδείχτηκε σε κοινό µοτίβο της φασιστικής σκέψης, το οποίο ενστερνίστηκαν ο Μόσλεϋ στη Βρετανία και ο Περόν στην Αργεντινή. Ο κορπορατισµός αντιτίθεται στην ελεύθερη αγορά και στον κεντρικό σχεδιασµό: η πρώτη οδηγεί στην ανεξέλεγκτη ατοµική επιδίωξη του κέρδους, ενώ ο δεύτερος συνδέεται µε τη διασπαστική ιδέα του ταξικού πολέµου. Αντίθετα ο κορπορατισµός στηρίζεται στην πεποίθηση ότι εργοδότες και εργαζόµενοι αποτελούν αδιαχώριστα µέρη ενός οργανικού και πνευµατικά ενιαίου όλου. Οι κοινωνικές τάξεις δεν πρέπει να αντιµάχονται η µια την άλλη, αλλά να συνεργάζονται αρµονικά για το κοινό καλό και το εθνικό συµφέρον. Αυτή η άποψη είναι επηρεασµένη από την παραδοσιακή κοινωνική σκέψη του καθολικισµού, η οποία, σε αντίθεση µε την προτεσταντική έµφαση στην αξία της σκληρής ατοµικής προσπάθειας τονίζει ότι οι κοινωνικές τάξεις ενώνονται από το καθήκον και τις αµοιβαίες υποχρεώσεις. Η κοινωνική αρµονία ανάµεσα σε εργοδότες και εργαζοµένους προσφέρει την προοπτική της οικονοµικής και ηθικής αναγέννησης. Εντούτοις οι ταξικές σχέσεις αναπόφευκτα διαµεσολαβούνται από το κράτος, το οποίο είναι υπεύθυνο για να διασφαλίζει την προτεραιότητα του εθνικού συµφέροντος σε σχέση µε τα επιµέρους συµφέροντα. Το 1927 ιδρύθηκαν στην Ιταλία είκοσι δύο συντεχνίες (corporazioni), σε καθεµιά από τις οποίες εκπροσωπούνταν οι εργοδότες, οι εργαζόµενοι και η κυβέρνηση. Αυτές οι συντεχνίες επιφορτίστηκαν µε την επίβλεψη της ανάπτυξης όλων των σηµαντικών τοµέων της οικονοµίας. Το «κορπορατιστικό κράτος» (ή «συντεχνιακό κράτος») έφτασε στην ακµή του το 1939, όταν δηµιουργήθηκε το Επιµελητή-

338


ριο των Φασιστικών Οργανώσεων και Συντεχνιών σαν αντικαταστάτης του ιταλικού κοινοβουλίου. Στην πράξη, ο φασιστικός συντεχνιασµός σήµαινε λίγο πολύ ένα όργανο µε το οποίο το φασιστικό κράτος έλεγχε τα µεγάλα οικονοµικά συµφέροντα. Στο πλαίσιό του οι εργατικές οργανώσεις διαλύθηκαν και οι ιδιωτικές επιχειρήσεις τροµοκρατήθηκαν. Μια µετριοπαθέστερη µορφή συντεχνιακού κράτους, ο νεοκορπορατισµός ή φιλελεύθερος κορπορατισµός εµφανίστηκε πάντως συχνά στη ∆ύση µετά το 1945. Οι κυβερνήσεις που προσπάθησαν να διευθύνουν τις οικονοµίες τους, το έκαναν αυτό συµβουλευόµενες τα ισχυρά οικονοµικά συµφέροντα, όπως των εργοδοτών και των εργατικών συνδικάτων, δηµιουργώντας έτσι έναν οιονεί συνεταιρισµό τους µε τα τελευταία. Μολονότι ορισµένοι ισχυρίζονται ότι αυτή η στροφή προς τον κορπορατισµό είχε αναπόφευκτα φασιστικές συνηχήσεις, άλλοι πιστεύουν ότι ο φιλελεύθερος κορπορατισµός λειτουργεί προς την αντίθετη κατεύθυνση, δίνοντας τη δυνατότητα στα οικονοµικά συµφέροντα να κυριαρχούν στην κυβέρνηση. Οι νεοφιλελεύθεροι, για παράδειγµα, απορρίπτουν τον κορπορατισµό µε το επιχείρηµα ότι ο τελευταίος οδηγεί στην «υπερφορτωµένη» κυβέρνηση, καθώς τα οικονοµικά συµφέροντα αποκτούν προνοµιακή πρόσβαση στην εξουσία. Φασισµός και φυλετισµός ∆εν περιλαµβάνουν όλες οι µορφές φασισµού τον απροκάλυπτο φυλετισµό ούτε όλοι οι φυλετιστές είναι απαραίτητα φασίστες. Ο ιταλικός φασισµός, λόγου χάρη, βασίστηκε στην υπεροχή του φασιστικού κράτους έναντι του ατόµου και στην υποταγή στη θέληση του Μουσολίνι. Ήταν µια βουλησιαρχική µορφή φασισµού αφού, τουλάχιστον θεωρητικά, µπορούσε να αγκαλιάσει όλους τους ανθρώπους ανεξάρτητα από τη φυλή, το χρώµα του δέρµατος ή ακόµη και τη χώρα καταγωγής τους. Όταν ο Μουσολίνι επέβαλε τους αντισηµιτικούς του νόµους, µετά το 1937, το έκανε µάλλον για να ικανοποιήσει τον Χίτλερ και τους γερµανούς παρά για οποιονδήποτε δικό του ιδεολογικό σκοπό. Ωστόσο, ο φασισµός συχνά συµφωνεί µε τις φυλετιστικές ιδέες και τρέφεται από αυτές. Πράγµατι, µερικοί µελετητές ισχυρίζονται ότι η έµφαση του φασισµού στον µαχητικό εθνικισµό σηµαίνει ότι όλες οι µορφές φασισµού είναι είτε φιλικά προσκείµενες προς τον φυλετισµό ή ενστερνίζονται ρητά ή συγκαλυµµένα φυλετιστικά δόγµατα (Griffin, 1993). Πουθενά όµως δεν παρουσιάστηκε τόσο έντονα η σύνδεση ανάµεσα στη ράτσα και στον φασισµό όσο στη ναζιστική Γερµανία, όπου η επίσηµη

Ο φασισµός

339

ιδεολογία εν καιρώ µετατράπηκε σε ένα υστερικό και ψευδοεπιστηµονικό αντισηµιτικό συµπίληµα. Η πολιτική της ράτσας Το «έθνος» αποτελεί µια πολιτισµική οντότητα, ένα σύνολο ανθρώπων οι οποίοι µοιράζονται κοινή γλώσσα, θρησκεία, παραδόσεις και άλλα στοιχεία. Από την άλλη πλευρά ο όρος «ράτσα» ή «φυλή» απηχεί την πίστη στις βιολογικές ή γενετικές διαφορές ανάµεσα στους ανθρώπους. Ενώ µπορεί κανείς να αφήσει την εθνική του ταυτότητα και να πάρει µια άλλη µε τη διαδικασία της πολιτογράφησης, είναι σαφώς αδύνατο να αλλάξει τη ράτσα ή φυλή του, η οποία καθορίζεται από τη γέννησή του, ή µάλλον έχει καθοριστεί πριν από τη γέννησή του, από τη φυλετική ταυτότητα των γονιών του. Τα σύµβολα της εθνικότητας –η υπηκοότητα, το διαβατήριο, η γλώσσα και ίσως η θρησκεία– µπορούµε να τα αλλάξουµε κατά βούλησιν· τα σύµβολα της φυλής όµως, όπως είναι η απόχρωση του δέρµατός µας, το χρώµα των µαλλιών µας, η φυσιογνωµία µας και το «αίµα» είναι σταθερά και αµετάβλητα. Η χρήση φυλετιστικών όρων και κατηγοριών έγινε κοινή συνήθεια στη ∆ύση τον δέκατο ένατο αιώνα, καθώς ο ιµπεριαλισµός έφερε τις κυρίως «λευκές» φυλές της Ευρώπης σε ολοένα στενότερη επαφή µε τις «µαύρες», «µελαψές» και «κίτρινες» φυλές της Αφρικής και της Ασίας. Αυτές οι φυλές εν καιρώ θεωρήθηκαν χωριστές ανθρώπινες κοινότητες, βιολογικά διαφορετικές η µία από την άλλη. Οι φυλετιστές συχνά αρνούνται την ύπαρξη ενός και µοναδικού ανθρώπινου γένους και συµπεριφέρονται σαν οι λεγόµενες ράτσες ή φυλές να ήταν χωριστά ανθρώπινα γένη. Στην πραγµατικότητα οι φυλετιστικές κατηγορίες αντανακλούν κατά µεγάλο µέρος ορισµένα πολιτισµικά στερεότυπα και έχουν ελάχιστη, αν όχι ανύπαρκτη, επιστηµονική θεµελίωση. Οι ευρύτερες φυλετικές κατηγοριοποιήσεις, όπως είναι, για παράδειγµα, εκείνες που στηρίζονται στο χρώµα του δέρµατος –λευκοί, µελαψοί, κίτρινοι – είναι στην καλύτερη περίπτωση παραπλανητικές και στη χειρότερη απλώς αυθαίρετες. Οι λεπτοµερέστερες και πιο φιλόδοξες φυλετικές θεωρίες, όπως ήταν εκείνες των ναζί, απλώς παρήγαγαν κάθε λογής ανωµαλίες, µε πιο χαρακτηριστική ίσως εκείνη του ίδιου του Αδόλφου Χίτλερ, ο οποίος σίγουρα δεν ταίριαζε στο φυλετικό στερεότυπο των αρίων –ψηλών, µε φαρδείς ώµους, ξανθά µαλιά και γαλανά µάτια– που περιγραφόταν συνήθως στη ναζιστική φιλολογία. Οι ίδιοι οι ναζί, οι οποίοι έδωσαν στο ζήτηµα της φυλής τη µεγαλύτερη έµφαση, ποτέ δεν

340


συµφώνησαν µεταξύ τους για το πώς πρέπει να ορίζεται η «κυρίαρχη φυλή». Μερικοί την περιέγραφαν σαν «Άρια Φυλή», υπονοώνοντας µια φυλετική οµοιότητα ανάµεσα στους λαούς της βόρειας Ευρώπης και επεκτείνοντάς την πιθανώς στους λαούς της ινδικής χερσονήσου, ενώ κάποιοι άλλοι προτιµούσαν τον όρο «Νορδική», ο οποίος περιλάµβανε µαζί µε τους γερµανούς τους περισσότερους λαούς της βόρειας Ευρώπης που είχαν ανοικτόχρωµη επιδερµίδα. Χρησιµοποιήθηκε επίσης ο όρος «Γερµανική Φυλή», αλλά σε αυτή την περίπτωση η φυλή έτεινε να προσδιοριστεί µε πολιτισµικούς ή και πολιτικούς όρους. Ο πυρήνας του φυλετισµού είναι η πεποίθηση ότι οι φυλετικές διαφορές είναι κατά κάποιον τρόπο πολιτικά σηµαντικές, και στην πραγµατικότητα είναι οι πιο σηµαντικές από όλες τις κοινωνικές διαφορές και πάντως σηµαντικότερες, για παράδειγµα, από την κοινωνική τάξη, την εθνότητα ή το γένος. Αυτό συχνά αντικατοπτρίζεται στην ιδέα του φυλετικού διαχωρισµού, δηλαδή στην πεποίθηση ότι είναι φυσικό ή επιθυµητό οι άνθρωποι να συµβιώνουν, να εργάζονται και να αναπαράγονται µόνο µε µέλη της ίδιας φυλής. Τα δόγµατα όµως του φυλετικού διαχωρισµού εδράζονται πάνω σε πολύ ετερόκλητα επιχειρήµατα και θεωρίες. Σε µερικές περιπτώσεις βασίζονται στις συντηρητικές ιδέες της κοινωνικής ευταξίας και συνοχής. Για παράδειγµα, ο Ήνοχ Πάουελ (Enoch Powell) στη Βρετανία τη δεκαετία του 1960 και ο Λεπέν (Jean-Mari Le Pen) στη Γαλλία τις δεκαετίες του 1980 και του 1990 αντιτάχθηκαν στη µετανάστευση µη λευκών στις χώρες τους µε τη δικαιολογία ότι θα απειλούνταν από αυτήν οι ιδιαίτερες παραδόσεις και η παιδεία της εντόπιας «λευκής» κοινότητας. Τέτοιες απόψεις προβάλλουν τη φυλετική προκατάληψη σαν να ήταν µια φυσική, και στην πραγµατικότητα αναπόφευκτη, έκφραση της εθνικής συνείδησης. Συνεπώς, οι πολυφυλετικές και πολυπολιτισµικές κοινωνίες θεωρούνται ότι είναι ασταθείς και επιρρεπείς στη βία και στις αναταραχές. Αλλού ο φυλετικός διαχωρισµός στηρίχθηκε σε θρησκευτικές ή βιολογικές πεποιθήσεις. Το σύστηµα του απαρτχάιντ στη Νότια Αφρική και η πρακτική του διαχωρισµού των µαύρων στον νότο των ΗΠΑ δικαιολογούνταν εξίσου µε αναφορές στη Βίβλο. Η φυλετιστική θεωρία των ναζί όµως θεωρούσε τις φυλετικές διαφορές ουσιαστικά βιολογικές: οι φυλές αναφέρονταν ρητά σαν να ήταν χωριστά ζωικά είδη. Στον Αγώνα µου ο Χίτλερ περιέγραφε τη φυλετική καθαρότητα σαν «σιδερένιο νόµο της φύσης»: κάθε ζώο, ισχυριζόταν, «ζευγαρώνει µόνο µε το δικό του είδος». Αυτό οδήγησε

Ο φασισµός

341

Φυλετισµός Ο φυλετισµός είναι, σε γενικές γραµµές, η πεποίθηση ότι η ανθρωπότητα διαιρείται σε βιολογικά διαφορετικές «φυλές», και αυτό έχει πολιτικές ή κοινωνικές συνέπειες. Οι φυλετιστικές θεωρίες συνεπώς βασίζονται σε δύο θεµελιώδεις υποθέσεις. Πρώτον, ότι υπάρχουν ορισµένες θεµελιώδεις γενετικές διαφορές ανάµεσα στους λαούς του κόσµου, οι οποίοι ως εκ τούτου ενδεχοµένως ανήκουν σε διαφορετικά είδη ανθρώπων. ∆εύτερον, ότι αυτές οι γενετικές διαφορές αντανακλώνται σε πολιτισµικές, πνευµατικές, ή και ηθικές διαφορές, και εποµένως είναι σηµαντικές από κοινωνική ή πολιτική σκοπιά. Ο πολιτικός φυλετισµός είναι εµφανής στις εκκλήσεις για φυλετικό διαχωρισµό (όπως ήταν, για παράδειγµα, το σύστηµα του απαρτχάιντ στη Νότια Αφρική), όσο και στα δόγµατα για φυλές µε ανώτερο ή κατώτερο «αίµα», όπως είναι, για παράδειγµα η θεωρία περί «Αρίας Φυλής» ή ο αντισηµιτισµός. Οι όροι «φυλετισµός» και «ρατσισµός» χρησιµοποιούνται εναλλάξ, αλλά είναι καλύτερο να χρησιµοποιούµε τον δεύτερο για να αναφερθούµε στην απλή προκατάληψη ή στην εχθρότητα απέναντι σε κάποιους ανθρώπους εξαιτίας της φυλετικής τους καταγωγής, ακόµη και αν αυτή η στάση δεν συνδέεται µε κάποια αναπτυγµένη φυλετική θεωρία.

τους ναζί σε ένα ριζοσπαστικό πρόγραµµα ευγονικής ή επιλεκτικής γονιµοποίησης. Κατά την άποψή τους, η βιολογική καθαρότητα ήταν το κλειδί για το φυλετικό µεγαλείο και φοβόνταν ότι κάθε επιµειξία ανάµεσα σε «Αρίους» και «µη Αρίους» θα «µόλυνε» τη φυλή και θα απειλούσε τη «ζωτική ικµάδα» της. Οι Νόµοι της Νυρεµβέργης, που ψηφίστηκαν το 1935, απαγόρευαν λοιπόν τόσο τον γάµο όσο και τις ερωτικές σχέσεις ανάµεσα σε γερµανούς και εβραίους. Μολονότι η πίστη στη φυλετική καθαρότητα και στη γενετική δεν συνεπάγεται απαραίτητα ότι µια συγκεκριµένη φυλή είναι ανώτερη ή κατώτερη από οποιαδήποτε άλλη, αυτές οι δύο οµάδες ιδεών συνήθως συνδέονται. Η ιδέα της φυλετικής ανωτερότητας ή κατωτερότητας σηµαίνει ότι οι ανθρώπινες φυλές κατέχουν διαφορετικές βιολογικά καθορισµένες ιδιότητες, οι οποίες τις αναγκάζουν όχι απλώς να ζουν χωριστά, αλλά να εκπληρώνουν πολύ διαφορετικούς κοινωνικούς ρόλους. Θεωρείται ότι οι βιολογικοί παράγοντες προικίζουν µερικές φυλές µε ευφυΐα, µε θάρρος και µε ηγετικές ικανότητες, ενώ κάποιες άλλες φυλές είναι εκ γενετής δουλικές. Το πιο παραστατικό παράδειγµα µιας πολιτικής φιλοσοφίας θεµελιωµένης στο δόγµα της φυλετικής ανωτερότητας και κατωτερότητας ήταν ο εθνικοσοσιαλισµός στη Γερµανία.

342


O εθνικοσοσιαλισµός Η ναζιστική ιδεολογία διαµορφώθηκε από έναν συνδυασµό φυλετιστικού αντισηµιτισµού και κοινωνικού δαρβινισµού. Ο αντισηµιτισµός επηρέαζε έντονα την ευρωπαϊκή πολιτική ζωή, ιδιαίτερα στην ανατολική Ευρώπη, από την αυγή της χριστιανικής εποχής. Οι ρίζες του ανάγονται σε µεγάλο βαθµό σε θεολογικούς παράγοντες: οι εβραίοι ήταν υπεύθυνοι για τον θάνατο του Ιησού και, καθώς αρνούνταν να ασπαστούν τον χριστιανισµό, αρνούνταν τη θεϊκή φύση του Ιησού και συνάµα διακινδύνευαν την αιώνια τιµωρία για τις δικές τους ψυχές. Η σύνδεση των εβραίων µε το κακό συνεπώς δεν ήταν δηµιούργηµα των ναζί, αλλά χρονολογείται από τον Μεσαίωνα, οπότε οι εβραίοι περιορίστηκαν για πρώτη φορά στα γκέτο και αποκλείστηκαν από την αξιοσέβαστη χριστιανική κοινωνία. Εντούτοις, ο αντισηµιτισµός εντάθηκε στα τέλη του δέκατου ένατου αιώνα. Καθώς ο εθνικισµός και ο ιµπεριαλισµός εξαπλώθηκαν σε όλη την Ευρώπη, οι εβραίοι αντιµετώπιζαν ολοένα και µεγαλύτερες διώξεις σε πολλές χώρες. Στη Γαλλία αυτή η κατάσταση οδήγησε στην περίφηµη Υπόθεση Ντρέιφους, που διήρκεσε από το 1894 ως το 1906, ενώ στη Ρωσία αντικατοπτρίστηκε σε µια σειρά διωγµών (πογκρόµ) που οργανώθηκαν εναντίον των εβραίων από την κυβέρνηση του Αλεξάνδρου Γ΄. Ο χαρακτήρας του αντισηµιτισµού άλλαξε επίσης τον δέκατο ένατο αιώνα. Η ανάπτυξη της «φυλετικής επιστήµης», η οποία εφάρµοζε τις ψευδοεπιστηµονικές της ιδέες στα κοινωνικά και πολιτικά ζητήµατα, οδήγησε στο να θεωρούνται οι εβραίοι µια χωριστή φυλή µάλλον παρά µια θρησκευτική, οικονοµική και πολιτισµική οµάδα. Έκτοτε ήταν αναπόφευκτο οι εβραίοι να προσδιορίζονται µε βάση βιολογικούς παράγοντες, όπως το χρώµα των µαλλιών, τα χαρακτηριστικά του προσώπου τους και το «αίµα». Έτσι, ο αντισηµιτισµός εξελίχτηκε σε µια φυλετιστική θεωρία, η οποία αποδίδει στους εβραίους ένα ολέθριο και υποτιµητικό φυλετικό στερεότυπο. Ο γάλλος κοινωνικός θεωρητικός Ζοζέφ Αρτύρ Γκοµπινώ (Joseph Arthur Gobineau, 1816-1882) προσπάθησε πρώτος να αναπτύξει µια επιστηµονική θεωρία του φυλετισµού, και παρουσίασε το ∆οκίµιο περί της ανισότητας των ανθρώπινων φυλών (Essai sur la inegalité des races humaines, [1854] 1970) ως «επιστήµη της ιστορίας». Ο Γκοµπινώ υποστήριξε ότι υπάρχει ιεραρχία µεταξύ των φυλών, οι οποίες έχουν πολύ διαφορετικές ιδιότητες και χαρακτηριστικά. Η πιο αναπτυγµένη και δηµιουργική φυλή είναι βεβαίως οι «λευκοί λαοί», τους υπέρτατους εκπροσώπους των οποίων ονόµαζε ο Γκοµπινώ «Αρίους».

Ο φασισµός

343

Οι εβραίοι, από την άλλη πλευρά, θεωρούνταν θεµελιωδώς µη δηµιουργική φυλή. Αντίθετα από τους ναζί, όµως, ο Γκοµπινώ ήταν ένας απαισιόδοξος φυλετιστής που πίστευε ότι ήδη από την εποχή του οι επιµειξίες µεταξύ των φυλών είχαν κιόλας προχωρήσει τόσο πολύ, ώστε ο ένδοξος πολιτισµός που είχε χτιστεί από την «Αρία φυλή» είχε ήδη υποστεί ανεπανόρθωτη φθορά. Το δόγµα του φυλετιστικού αντισηµιτισµού διαδόθηκε στη Γερµανία µέσω των γραπτών του Γκοµπινώ και προσέλαβε τη µορφή µιας πεποίθησης για τη βιολογική ανωτερότητα των «Αρίων φυλών», του «αρειανισµού». Ο συνθέτης Ρίχαρντ Βάγκνερ ασπάστηκε αυτές τις ιδέες, καθώς και ο βρετανικής καταγωγής γαµπρός του Χιούστον Στιούαρτ Τσάµπερλαιν (Houston Stuart Chamberlain, 1855-1929), του οποίου τα Θεµέλια του δέκατου ένατου αιώνα (Foundations of the Nineteenth Century, [1899] 1913) άσκησαν σηµαντική επίδραση στον Χίτλερ και στους ναζί. Ο Τσάµπερλαιν προσδιόρισε την υψηλότερη φυλή πιο συγκεκριµένα, σαν τους «Τεύτονες», υπονοώντας σαφώς τους γερµανικούς λαούς. Όλη η πολιτισµική ανάπτυξη αποδιδόταν στον γερµανικό τρόπο ζωής, ενώ οι εβραίοι περιγράφονταν σαν «σωµατικά, πνευµατικά και ηθικά διεφθαρµένοι». Ο Τσάµπερλαιν παρουσίαζε ολόκληρη την ιστορία σαν µια αναµέτρηση ανάµεσα στους «Τεύτονες» και τους «Εβραίους» και συνεπώς προετοίµασε το έδαφος για τη φυλετιστική θεωρία των ναζί, η οποία απεικόνιζε τους εβραίους σαν έναν αποδιοποµπαίο τράγο, υπεύθυνο για όλα τα δεινά που είχαν πλήξει τη Γερµανία. Οι ναζί κατηγορούσαν τους εβραίους για την ήττα της Γερµανίας το 1918 και την ταπείνωσή της στις Βερσαλλίες, αλλά και για το ότι οι ίδιοι βρίσκονταν τόσο πίσω από τις πανίσχυρες τράπεζες και τις µεγάλες επιχειρήσεις που υποδούλωναν τις µικροαστικές τάξεις όσο και πίσω από το εργατικό κίνηµα και την απειλή της κοινωνικής επανάστασης. Ο Χίτλερ τόνιζε ότι οι εβραίοι ευθύνονταν για µια διεθνή συνωµοσία καπιταλιστών και κοµµουνιστών, πρωταρχικός στόχος της οποίας ήταν η αποδυνάµωση και η ανατροπή του γερµανικού έθνους. Ο εθνοσοσιαλισµός απεικόνιζε τον κόσµο µε ψευδοθρησκευτικούς και ψευδοεπιστηµονικούς όρους, σαν µια πάλη για την κυριαρχία ανάµεσα στους γερµανούς και στους εβραίους, που εκπροσωπούσαν αντίστοιχα τις δυνάµεις του «καλού» και του «κακού». Ο ίδιος ο Χίτλερ διαιρούσε τις φυλές όλου του κόσµου σε τρεις κατηγορίες. Η πρώτη, οι «Άριοι» ήταν ο Herrenvolk, η «κυρίαρχη φυλή». Ο Χίτλερ περιέγραφε τους «Αρίους» ως τους «ιδρυτές του πολιτισµού» και κυριολεκτικά πίστευε ότι ήταν υπεύθυνοι για κάθε εκδήλωση δηµιουργικότητας στην τέχνη, τη φιλοσοφία, τη λογο-

344


τεχνία, τη µουσική και την πολιτική σκέψη. ∆εύτερον, υπήρχαν οι «φορείς του πολιτισµού», δηλαδή οι λαοί που ήταν ικανοί να χρησιµοποιούν τις ιδέες και τις εφευρέσεις των γερµανών, αλλά οι ίδιοι ήταν ανίκανοι να έχουν δική τους δηµιουργικότητα. Στον πυθµένα όλων υπήρχαν οι εβραίοι, τους οποίους ο Χίτλερ περιέγραφε ως «καταστροφείς του πολιτισµού». Αυτοί είχαν αποδυθεί σε έναν αέναο αγώνα ενάντια στους ευγενείς και δηµιουργικούς αρίους. Συνεπώς, η κοσµοθεώρηση του Χίτλερ κυριαρχούνταν από την ιδέα της διαµάχης ανάµεσα στο καλό και το κακό, η οποία αποτυπωνόταν στον φυλετικό αγώνα επικράτησης ανάµεσα στους γερµανούς και τους εβραίους. Αυτή η σύγκρουση µπορούσε να λήξει µόνο µε την παγκόσµια κυριαρχία των αρίων ή την τελική επικράτηση των εβραίων. Αυτή η ιδεολογία οδήγησε τον Χίτλερ και τους ναζί σε αποτρόπαιους και τραγικούς δρόµους. Πρώτα πρώτα ο «Αρειανισµός», η πεποίθηση ότι οι «Άριοι» είναι µια µοναδικά δηµιουργική κυρίαρχη φυλή, υπαγόρευσε µια πολιτική επεκτατισµού και πολέµου. Αν οι γερµανοί ήταν φυλετικά ανώτεροι, τότε δικαιούνταν να κυριαρχούν στις άλλες φυλές. Οι άλλες φυλές βιολογικά υποβιβάζονταν σε µια υποδεέστερη και υποτελή θέση. Για παράδειγµα, οι σλάβοι της ανατολικής Ευρώπης θεωρούνταν «υπάνθρωποι», κατάλληλοι µόνο για τη διεκπεραίωση χειρωνακτικών εργασιών για χάρη των γερµανών αφεντών τους. Έτσι, η ναζιστική ιδεολογία υπαγόρευσε µια επιθετική εξωτερική πολιτική, που επιδίωκε την εγκαθίδρυση της φυλετιστικής αυτοκρατορίας της και τελικά της παγκόσµιας κυριαρχίας. Κατά συνέπεια συνέβαλε στην πολιτική του γερµανικού επανεξοπλισµού, του επεκτατισµού και του πολέµου. ∆εύτερον, οι ναζί πίστευαν ότι η Γερµανία δεν θα µπορούσε ποτέ να είναι ασφαλής όσο οι αρχέγονοι εχθροί της, οι εβραίοι, συνέχιζαν να υπάρχουν. Οι εβραίοι λοιπόν έπρεπε να καταδιωχθούν, στην πραγµατικότητα τους άξιζε ο διωγµός διότι εκπροσωπούσαν το κακό. Η λογική που παρουσιάζεται στον Αγώνα µου ήταν ότι το γερµανικό µεγαλείο δεν θα µπορούσε ποτέ να διασφαλιστεί, προτού επιτευχθεί η οριστική εξόντωση της εβραϊκής φυλής. Συνεπώς, ο εθνικοσοσιαλισµός οδήγησε τον Χίτλερ από µια πολιτική φυλετικής καταδίωξης σε µια πολιτική τροµοκρατίας και τελικά γενοκτονίας και φυλετικής εξόντωσης. Το 1941, πολύ προτού κερδίσει τον παγκόσµιο πόλεµο που είχε ξεκινήσει, το ναζιστικό καθεστώς εγκαινίασε την «τελική λύση», όπως την αποκαλούσε, δηλαδή την προσπάθεια εξόντωσης ολόκληρου του εβραϊκού πληθυσµού της Ευρώπης. Η πρωτοφανής αυτή µαζική δολοφονία είχε θύµατα περίπου έξι εκατοµµύρια εβραίους.

Ο φασισµός

345

H αγροτική ιδεολογία Μια επιπλέον διαφορά ανάµεσα στον ιταλικό και τον γερµανικό φασισµό ήταν ότι ο δεύτερος προώθησε µια χαρακτηριστικά αντινεωτερική φιλοσοφία. Όλοι οι φασισµοί κοιτάζουν τόσο στο παρελθόν –καλλιεργώντας τον µύθο της «χρυσής εποχής»– όσο και προς το µέλλον, διακηρύσσοντας τη δυνατότητα της εθνικής αναγέννησης. Ωστόσο, ποικίλλει σηµαντικά η ισορροπία µεταξύ αυτών των δύο στοιχείων. Ενώ ο ιταλικός φασισµός ήθελε να παρουσιάζεται σαν µια δύναµη εκσυγχρονιστική και εξήρε τα ευεργετήµατα της βιοµηχανίας και της τεχνολογίας, ο ναζισµός κατηγορούσε εν γένει τον σύγχρονο πολιτισµό θεωρώντας τον παρακµιακό και διεφθαρµένο. Αυτό ίσχυε κυρίως στα ζητήµατα της αστικοποίησης και της εκβιοµηχάνισης. Σύµφωνα µε τους ναζί, οι γερµανοί ήταν στην πραγµατικότητα ένας αγροτικός λαός, που του ταίριαζε απόλυτα ένας απλός ρόλος: να δουλεύει τη γη του και να εξευγενίζεται µε τη χειρωνακτική εργασία. Απεναντίας, η ζωή του στις ανθυγιεινές πόλεις, µέσα στο πλήθος και στον µαρασµό, είχε υποσκάψει το γερµανικό πνεύµα και απειλούσε να εξασθενίσει τη φυλή. Ακριβώς αυτούς τους φόβους αποτύπωναν οι ιδέες του Βάλτερ Νταρέ για το αίµα και χώµα. Οι ίδιοι εξηγούν γιατί οι ναζί εκθείαζαν, αντιπαραθέτοντάς τες στα ουσιωδώς κενά προϊόντα του δυτικού πολιτισµού, τις αρετές της γερµανικής παιδείας (Kultur), η οποία ενσάρκωνε τις λαϊκές παραδόσεις και τις χειρωνακτικές δεξιότητες των γερµανικών λαών. Αυτή η αγροτική ιδεολογία είχε σηµαντικές επιπτώσεις στην εξωτερική πολιτική· βοήθησε ιδιαίτερα να τροφοδοτηθούν οι επεκτατικές τάσεις, δυναµώνοντας την ελκυστικότητα του Lebensraum. Μόνο µε την εδαφική επέκταση θα µπορούσε η Γερµανία, που στέναζε κάτω από το βάρος του υπερπληθυσµού, να αποκτήσει τον χώρο που θα επέτρεπε στον λαό της να επιστρέψει στην αγροτική του ζωή. Εντούτοις, αυτή η πολιτική βασίστηκε σε µια βαθιά αντίφαση. Ο πόλεµος και η στρατιωτική εξάπλωση, ακόµη και όταν δικαιολογούνται µε αναφορές στην αγροτική ιδεολογία, δεν µπορούν στην πράξη να αποφύγουν τις τεχνικές και τις διαδικασίες της σύγχρονης βιοµηχανικής κοινωνίας. Οι κεντρικοί ιδεολογικοί στόχοι του ναζιστικού καθεστώτος ήταν η κατάκτηση και η εξασφάλιση µιας αυτοκρατορίας, αλλά αυτοί υπαγόρευαν την επέκταση της βιοµηχανικής βάσης της οικονοµίας και την ανάπτυξη της τεχνολογίας του πολέµου. Αντί λοιπόν να σηµάνει την επιστροφή του γερµανικού λαού στην ύπαιθρο, η χιτλερική περίοδος γνώρισε την ταχύρυθµη εκβιοµηχάνιση και την ανάπτυξη των µεγάλων αστικών κέντρων, που τόσο πολύ περιφρο-

346


Αντισηµιτισµός Σύµφωνα µε την εβραιοχριστιανική παράδοση, οι σηµίτες είναι οι απόγονοι του Σεµ, γιου του Νώε, και περιλαµβάνουν τους περισσότερους λαούς της Μέσης Ανατολής. Ο αντισηµιτισµός αναφέρεται όµως συγκεκριµένα στην προκατάληψη ή στο µίσος εναντίον των εβραίων. Στην πιο πρώιµη συστηµατική του µορφή ο αντισηµιτισµός είχε θρησκευτικό χαρακτήρα, καθώς απηχούσε την εχθρότητα των χριστιανών προς τους εβραίους, επειδή οι τελευταίοι συνέργησαν στη δολοφονία του Ιησού και αρνούνταν να τον αναγνωρίσουν σαν «Υιό του Θεού». Ο οικονοµικός αντισηµιτισµός αναπτύχθηκε τον Μεσαίωνα και εξέφραζε απέχθεια για τους εβραίους θεωρώντας τους τοκογλύφους και εµπόρους. Ο δέκατος ένατος αιώνας είδε τη γέννηση του φυλετιστικού αντισηµιτισµού στα έργα του Βάγκνερ και του Χιούστον Στιούαρτ Τσάµπερλαιν (1855-1929), ο οποίος καταδίκαζε τους εβραϊκούς λαούς σαν θεµελιωδώς κακούς και καταστροφικούς. Τέτοιες ιδέες αποτέλεσαν την ιδεολογική βάση του γερµανικού ναζισµού και βρήκαν την πιο φρικτή τους έκφραση στο Ολοκαύτωµα.

νούσαν οι ναζί. Συνεπώς, η αγροτική ιδεολογία αποδείχτηκε απλό ρητορικό τέχνασµα. Αλλά και η στρατοκρατία προκάλεσε σηµαντικές πολιτισµικές µεταβολές. Ενώ η ναζιστική τέχνη παρέµεινε προσκολληµένη στις απλουστευτικές εικόνες της ζωής στις κωµοπόλεις και στην ύπαιθρο, η προπαγάνδα βοµβάρδιζε συνεχώς τον γερµανικό λαό µε εικόνες της σύγχρονης τεχνολογίας, από τα βοµβαρδιστικά Στούκας και τα τανκ Πάντσερ µέχρι τους πυραύλους V-1 και V-2. Ο ολοκληρωτισµός Τα φασιστικά καθεστώτα, όπως ήταν εκείνα της χιτλερικής Γερµανίας, της Ιταλίας του Μουσολίνι και, από κάποιες απόψεις, ακόµη και του Περόν στην Αργεντινή, επιδίωξαν να καθιερώσουν ριζικά νέες µορφές πολιτικής διακυβέρνησης. Οι παραδοσιακές δικτατορίες χρησιµοποιούσαν τον αυταρχισµό καταπνίγοντας κάθε αντιπολίτευση και συγκεντρώνοντας την κρατική εξουσία στα χέρια ενός υπέρτατου ηγέτη ή µιας άρχουσας τάξης. Εντούτοις, ο Μουσολίνι διακήρυξε την επιθυµία του να οικοδοµήσει όχι ένα παραδοσιακό αυταρχικό καθεστώς, αλλά ένα «ολοκληρωτικό κράτος». Ενώ τα αυταρχικά κράτη, όπως ήταν κάποιες µοναρχίες ή παραδοσιακές δικτατορίες, προσπαθούσαν να καταπνίξουν την πολιτική δραστηριότητα και να αποκλείσουν τις µάζες από την πολιτική, τα ολοκληρωτικά κράτη προσπάθησαν να πολιτικοποιήσουν την κοινωνία κινητοποιώντας τη λαϊκή υποστήριξη

Ο φασισµός

347

προς το καθεστώς, συνήθως µέσα από µαζικές συγκεντρώσεις, πορείες και διαδηλώσεις, αλλά και µε τη διαβρωτική και αδιάκοπη πολιτική προπαγάνδα. Η παθητική αποδοχή της εξουσίας δεν αρκεί στον ολοκληρωτισµό, ο οποίος απαιτεί την πολιτικοποίηση των µαζών, την ενεργό συµµετοχή και την απόλυτη αφοσίωσή τους. Εποµένως, ο ολοκληρωτισµός απαιτεί την πλήρη υποταγή του ατόµου στο κράτος. Μερικοί συγγραφείς τόνισαν ότι τα ολοκληρωτικά κράτη χαρακτηρίζονται από ένα σύνολο καίριων χαρακτηριστικών. Για παράδειγµα, οι Φρήντριχ και Μπρεζίνσκι ισχυρίζονται ότι τα ολοκληρωτικά κράτη µπορούν να αναγνωριστούν από το «εξαπλό σύνδροµο» (Friedrich and Brzezinski, 1963). Πρώτον, έχουν επίσηµη ιδεολογία, η οποία παρουσιάζεται µε σχεδόν θρησκευτικό τρόπο ως αλάθητη. ∆εύτερον, αυτά τα καθεστώτα συνήθως κυριαρχούνται από ένα µόνο κόµµα, και συνήθως υπό την ηγεσία ενός και µόνου άνδρα, ο οποίος ελέγχει τους µοχλούς της κυβέρνησης. Τρίτον, έχουν µια αστυνοµία που τροµοκρατεί και ξεριζώνει την πολιτική διαφωνία µε τη χρήση µέσων πειθαναγκασµού και εκφοβισµού. Τέταρτον, το µονοπώλιο των µέσων ενηµέρωσης διασφαλίζει ότι µπορούν να εκφραστούν µόνο πολιτικά «ασφαλείς» και ιδεολογικά «καθαρές» απόψεις. Πέµπτον, το κράτος έχει το µονοπώλιο των όπλων και εποµένως την αποκλειστική δυνατότητα της χρήσης βίας. Έκτον, τα απολυταρχικά κράτη χαρακτηρίζονται από τον κρατικό έλεγχο όλων των πλευρών της οικονοµικής ζωής. Οι Φρήντριχ και Μπρεζίνσκι ισχυρίζονται ότι όλα αυτά τα χαρακτηριστικά είναι εµφανή στη φασιστική Ιταλία και στη ναζιστική Γερµανία, αλλά και στη Σοβιετική Ένωση, υπονοώντας ότι η έννοια του ολοκληρωτισµού τονίζει τις οµοιότητες µεταξύ του φασισµού και του κοµµουνισµού. Επιπλέον, τέτοια καθεστώτα είναι ιστορικά νέα και στην πραγµατικότητα αποτελούν ένα ιδιαίτερο φαινόµενο του εικοστού αιώνα. Τα χαρακτηριστικά του ολοκληρωτισµού –η πανταχού παρούσα ιδεολογική χειραγώγηση και η χρήση της τροµοκρατίας– ευνοήθηκαν εξίσου από τη σύγχρονη τεχνολογία. Τα ολοκληρωτικά κράτη συνήθως χρησιµοποιούν το ραδιόφωνο, την τηλεόραση και τον κινηµατογράφο για να διαδώσουν την προπαγάνδα τους, και διατηρούν τον πολιτικό έλεγχο του πληθυσµού µε τη γενικευµένη παρακολούθηση, έργο που απαιτεί ένα ιδιαίτερα αποτελεσµατικό σύστηµα συγκέντρωσης και επεξεργασίας πληροφοριών. Το απολυταρχικό ιδεώδες ασκεί ιδιαίτερη έλξη στον φασισµό επειδή κεντρικός του στόχος είναι η δηµιουργία του «φασιστικού ανθρώπου» – νοµο-

348


ταγή, αφοσιωµένου, υπάκουου και πρόθυµου να θέσει το καλό του έθνους ή της φυλής πάνω από το ατοµικό του συµφέρον. ∆εν χωρά αµφιβολία ότι η ναζιστική Γερµανία έτεινε να πραγµατώσει το ιδανικό του απόλυτου κρατικού ελέγχου: η πολιτική καταστολή ήταν ωµή και αποτελεσµατική, ενώ η ναζιστική ιδεολογία κυριάρχησε στα µέσα ενηµέρωσης, στην τέχνη και στην παιδεία, στην εκπαίδευση και στις οργανώσεις των νέων. Απεναντίας στην Ιταλία το φασιστικό κράτος απέτυχε σε µεγάλο βαθµό να εκπληρώσει το απολυταρχικό ιδεώδες του Μουσολίνι. Για παράδειγµα, η ιταλική µοναρχία επιβίωσε σε όλη τη φασιστική περίοδο, πολλοί τοπικοί πολιτικοί ηγέτες, ιδιαίτερα στον νότο, διατήρησαν την εξουσία τους και η καθολική εκκλησία κράτησε τα προνόµια και την ανεξαρτησία της. Από κάποια άποψη, ο ιταλικός φασισµός σχεδόν περιοριζόταν στην προσωπική δικτατορία του Μουσολίνι και µολονότι το φασιστικό κράτος ήταν απροκάλυπτα αυταρχικό, ελάχιστα αποτελούσε πρότυπο ολοκληρωτικού καθεστώτος. Τέλος, κάποια αυταρχικά λαϊκίστικα καθεστώτα, όπως εκείνο της Αργεντινής υπό τον Περόν, είχαν αναµφίβολα οµοιότητες µε τα απολυταρχικά κράτη ως προς την προσπάθειά τους να εξασφαλίσουν τη µαζική πολιτική δραστηριοποίηση, αλλά συνήθως ενστερνίζονταν κάποιες ευρύτατες εθνικιστικές αρχές µάλλον παρά µια επίσηµη ιδεολογία, και απέτυχαν να αποκτήσουν αποτελεσµατικούς και γενικής εφαρµογής µηχανισµούς πολιτικού ελέγχου. Η έννοια του ολοκληρωτισµού έχει επίσης συνδεθεί και µε τις αντιλήψεις του Ψυχρού Πολέµου και εκείνες που εµφανίστηκαν µετά τον ∆εύτερο Παγκόσµιο Πόλεµο. Σε κάποιο βαθµό η απήχησή τους στη ∆ύση τις δεκαετίες του 1950 και του 1960 στηριζόταν στο ότι αυτές πρόβαλλαν τις οµοιότητες ανάµεσα στα κοµµουνιστικά και στα φασιστικά καθεστώτα τονίζοντας τον καταπιεστικό και ωµό χαρακτήρα αµφοτέρων. Έτσι, η ιδέα του ολοκληρωτισµού χρησιµοποιήθηκε για την έκφραση αντικοµµουνιστικών απόψεων και ιδίως εχθρότητας προς τη Σοβιετική Ένωση. Αναµφίβολα υπήρξαν οµοιότητες ανάµεσα στη ναζιστική Γερµανία και στη Σοβιετική Ένωση, ιδιαίτερα κατά τη διάρκεια της σταλινικής περιόδου. Αλλά η απλουστευτική περιγραφή και των δύο αυτών καθεστώτων σαν ολοκληρωτικών τείνει να συγκαλύψει τις σηµαντικές διαφορές που υπήρχαν µεταξύ τους. Για παράδειγµα, η σοβιετική οικονοµία ήταν εξολοκλήρου συλλογικά οργανωµένη και λειτουργούσε µε ένα σύστηµα κεντρικού σχεδιασµού, ενώ σε όλη τη διάρκεια της ναζιστικής περιόδου στη Γερµανία επιβίωσε η καπιταλιστική οικονοµία, και οι µεγάλες επιχειρήσεις συχνά συνεργάζονταν στενά µε το ναζιστικό

Ο φασισµός

349

Ολοκληρωτισµός Ο ολοκληρωτισµός είναι ένα σύστηµα πολιτικής διακυβέρνησης που καλύπτει όλες τις όψεις της ζωής και συνήθως εγκαθιδρύεται µε τη διαβρωτική ιδεολογική χειραγώγηση και την απροκάλυπτυπτη και ωµή τροµοκρατία. ∆ιαφέρει από τον δεσποτισµό, τον αυταρχισµό και την παραδοσιακή δικτατορία στο ότι αποζητά την «ολοκληρωτική εξουσία» µέσω της πολιτικοποίησης όλων των πλευρών της κοινωνικής και προσωπικής ύπαρξης. Συνεπώς, ο ολοκληρωτισµός υπάγεται την απόλυτη κατάργηση της κοινωνίας των πολιτών, την κατάργηση του «ιδιωτικού» χώρου. Ο φασισµός και ο κοµµουνισµός µερικές φορές θεωρούνται η αριστερή και η δεξιά µορφή του ολοκληρωτισµού, καθώς στηρίζονται στην απόρριψη της ανεκτικότητας, του πλουραλισµού και της ανοικτής κοινωνίας. Εντούτοις, ριζοσπάστες στοχαστές όπως ο Μαρκούζε (βλ. Kεφάλαιο 4) υποστήριξαν ότι και οι φιλελεύθερες δηµοκρατίες επιδεικνύουν ολοκληρωτικά χαρακτηριστικά.

κράτος. Επιπλέον, ο φασισµός και ο κοµµουνισµός είναι ιδεολογικά ετερογενείς: οι φασίστες, για παράδειγµα, διακηρύσσουν τις αρχές της πάλης, του ελιτισµού και του εθνικισµού, ενώ οι κοµµουνιστές υποστηρίζουν τη συνεργασία, την ισότητα και τη διεθνή αλληλεγγύη. Ο φασισµός τον εικοστό πρώτο αιώνα Μερικοί σχολιαστές ισχυρίζονται ότι ο καθαυτό φασισµός δεν επιβίωσε στο δεύτερο µισό του εικοστού αιώνα και είναι εντελώς αδύνατο να επανεµφανιστεί στον εικοστό πρώτο αιώνα. Για παράδειγµα, στην κλασική ανάλυση του Ερνστ Νόλτε (Ernst Nolte, 1965), ο φασισµός θεωρείται µια ιστορικά συγκεκριµένη εξέγερση εναντίον του εκσυγχρονισµού και της εξάπλωσης του εθνικισµού, συνδεδεµένη µε την επιθυµία διατήρησης της πολιτισµικής και πνευµατικής ενότητας της παραδοσιακής κοινωνίας. Αφού αυτή η στιγµή της εκσυγχρονιστικής διαδικασίας έχει παρέλθει, όλες οι αναφορές στον φασισµό θα πρέπει να γίνονται σε χρόνο αόριστο. Η αυτοκτονία του Χίτλερ στο καταφύγιό του τον Απρίλιο του 1945, καθώς ο Κόκκινος Στρατός πλησίαζε στις πύλες του Βερολίνου, σήµαινε συνεπώς το Götterdämmerung του φασισµού, το δικό του «λυκόφως των θεών». Τέτοιες ερµηνείες όµως ηχούν πολύ λιγότερο πειστικές εν όψει της αναζωπύρωσης του φασισµού, ή τουλάχιστον των κινηµάτων φασιστικού τύπου, στα τέλη του εικοστού αιώνα, µολονότι αυτά τα κινήµατα έχουν υιοθετήσει πολύ διαφορετικές στρατηγικές και ύφος. Το Εθνικό Μέτωπο στη Γαλλία, υπό την ηγεσία του Λεπέν, απέσπασε την

350


ολοένα και µεγαλύτερη υποστήριξη του εκλογικού σώµατος, τις δεκαετίες του 1980 και του 1990, µε µια συνθηµατολογία που εν πολλοίς πρόβαλε την αντίθεσή του στη µετανάστευση. Στην Ιταλία, το Ιταλικό Κοινωνικό Κίνηµα (ΜSΙ) του Τζιανφράνκο Φίνι προσπάθησε να θάψει το φασιστικό του παρελθόν και µεταµορφώθηκε στην Εθνική Συµµαχία (Alleanza Nazionale, ΑΝ), η οποία επίσηµα ενστερνιζόταν µια «µεταφασιστική» θεµατολογία. Οι ριζοσπαστικές εθνικιστικές οµάδες που στρέφονται κατά των µεταναστών στη Γερµανία, όπως το ∆ηµοκρατικό Κόµµα, προσέλκυσαν ολοένα και περισσότερους υποστηρικτές µετά την επανένωση της χώρας το 1990, η οποία είχε αποτέλεσµα την εισροή µεταναστών από τις πρώην κοµµουνιστικές χώρες. Στη Βρετανία ο αντιµεταναστευτικός νεορατσισµός του Εθνικού Μετώπου αναζωπυρώθηκε τις δεκαετίες του 1980 και του 1990 µε το Βρετανικό Εθνικό Κόµµα (British National Party, ΒΝΡ). Καθώς η κοµµουνιστική εξουσία κατέρρεε στη Ρωσία, ξεπήδησαν οµάδες, όπως η Πάµιατ (Μνήµη), για να εκφράσουν ένα συνδυασµό αντισηµιτισµού και επί µακρόν καταπιεσµένου µεγαλορωσικού εθνικισµού· µια ιδεολογική στάση που αργότερα υιοθετήθηκε από τον Βλαντιµίρ Ζιρινόφσκι και το πολύ πιο επιτυχηµένο εκλογικά Φιλελεύθερο ∆ηµοκρατικό Κόµµα του. Από κάποια άποψη οι ιστορικές συνθήκες που επικράτησαν στο τέλος του εικοστού αιώνα επιβεβαιώνουν µερικά από τα µαθήµατα της µεσοπολεµικής περιόδου, δηλαδή ότι ο φασισµός τρέφεται από τις συνθήκες κρίσης, αβεβαιότητας και αναταραχής. Η σταθερή οικονοµική ανάπτυξη και η πολιτική σταθερότητα στις αρχές της µεταπολεµικής περιόδου αποδείχτηκαν αποτελεσµατικά αντίδοτα για την πολιτική του µίσους και της µισαλλόδοξης δυσφορίας που τόσο συχνά συνδέονται µε την άκρα δεξιά. Εντούτοις, το τέλος της «µεγάλης οικονοµικής ανόδου» και η αυξανόµενη απογοήτευση για την ανικανότητα των καθιερωµένων κοµµάτων να αντιµετωπίσουν τα πολιτικά και κοινωνικά προβλήµατα πρόσφεραν νέες ευκαιρίες στον εξτρεµισµό της δεξιάς, ο οποίος στηρίζεται σε φόβους που συνδέονται µε τη µετανάστευση και την αποδυνάµωση της εθνικής ταυτότητας. ∆ύο συστατικά όµως ήταν ιστορικά καινούρια σε αυτή την περίοδο. Το πρώτο από αυτά ήταν η κατάρρευση του κοµµουνισµού και το τέλος της εχθρότητας µεταξύ Ανατολής και ∆ύσης. Η κατάρρευση του κοµµουνισµού παρήγαγε ένα συνδυασµό οικονοµικής κρίσης και πολιτικής αστάθειας σε πολλά µέρη της ανατολικής Ευρώπης. Αντί να εξαλείψει τις µακρόχρονες εθνικές αντιπαλότητες και τα φυλετικά µίση, η κοµµουνιστική εξουσία είχε

Ο φασισµός

351

απλώς επιβάλει µια πολιτική «εποχή των παγετώνων» και όταν αυτή έληξε οι ίδιες δυνάµεις επανεµφανίστηκαν αναζωογονηµένες. Σε άλλες χώρες, πάλι, το τέλος του Ψυχρού Πολέµου ευνόησε µια αναζήτηση νέων πολιτικών ταυτοτήτων και προσανατολισµών. Ο δεύτερος ιστορικά νέος παράγοντας είναι η παγκοσµιοποίηση, µε όλες τις οικονοµικές, πολιτικές και πολιτισµικές της εκφάνσεις. Η εξασθένηση του εθνικού κράτους φαίνεται να µην οδηγεί στον «ενιαίο κόσµο», αλλά στην ανάπτυξη αποµονωµένων νησίδων εθνικισµού µε εθνοτική ή φυλετική βάση. Στο παρελθόν αυτές συχνά πρόσφεραν γόνιµο έδαφος για την εµφάνιση του φασισµού. Τι λογής φασισµό όµως υιοθετούν αυτού του είδους τα κόµµατα και οι οµάδες; Ενώ ορισµένες, συχνά περιθωριακές, οµάδες εξακολουθούν να υποστηρίζουν ένα µαχητικό ή επαναστατικό φασισµό, που υπερήφανα διεκδικεί τον Χίτλερ ή τον Μουσολίνι, τα µεγαλύτερα κόµµατα και κινήµατα αυτού του χώρου συνήθως ισχυρίζονται ότι έχουν αποκοπεί ιδεολογικά από το παρελθόν τους είτε αρνούνται ότι είναι ή και ότι ήταν ποτέ φασιστικά. Ελλείψει ενός καλύτερου όρου, τα τελευταία µπορούν να χαρακτηριστούν «νεοφασιστικά». Οµάδες όπως το γαλλικό και το βρετανικό Εθνικό Μέτωπο, το MSI και η AN στην Ιταλία, και το Φιλελεύθερο ∆ηµοκρατικό Κόµµα στη Ρωσία ισχυρίζονται ότι διαφέρουν από τον φασισµό επειδή δέχονται τον πολιτικό πλουραλισµό και την εκλογική δηµοκρατία. Με άλλα λόγια, ο «δηµοκρατικός φασισµός» είναι ένας φασισµός που έχει απεµπολήσει αρχές όπως του χαρισµατικού ηγέτη, του ολοκληρωτισµού και του απροκάλυπτου φυλετισµού. Από κάποιες απόψεις αυτή η µορφή φασισµού µπορεί να έχει ελπίδες άνθησης τον εικοστό πρώτο αιώνα. Πρώτα πρώτα, φτάνοντας σε έναν τέτοιο συµβιβασµό µε τη φιλελεύθερη δηµοκρατία µοιάζει να έχει θάψει το παρελθόν της και να µην κηλιδώνεται πλέον από τη βαρβαρότητα της χιτλερικής και της µουσολινικής περιόδου. Κατά δεύτερο λόγο, µπορεί ακόµη να προωθήσει µια πολιτική οργανικής ενότητας και κοινωνικής συνοχής, αν τυχόν ο εικοστός πρώτος αιώνας φέρει οικονοµικές κρίσεις και περαιτέρω πολιτική αστάθεια. Ωστόσο, για να αξιολογήσουµε τις προοπτικές του φασισµού, απαιτείται η εξέταση δύο ενδεχοµένων. Το πρώτο είναι ότι είναι αµφίβολο κατά πόσον ο φασισµός µπορεί να διατηρήσει τις εδραιωµένες φασιστικές του αρχές και συνάµα να τείνει προς ένα συµβιβασµό µε τον φιλελευθερισµό. Η έµφαση στην οργανική ενότητα της εθνικής κοινότητας δίνει στον φασισµό µια σαφώς αντιφιλελεύθερη έµφαση και τον φέρνει σε αντίθεση µε ιδέες όπως

352


του πλουραλισµού, της ανεκτικότητας, του ατοµικισµού και της ειρηνοφιλίας. Αυτό δηµιουργεί την πιθανότητα, όπως συνέβη µε την ανάπτυξη του δηµοκρατικού σοσιαλισµού, να αναγκαστούν τα «δηµοκρατικά» φασιστικά κόµµατα επιδιώκοντας την εκλογική τους βιωσιµότητα να εγκαταλείψουν βαθµιαία τις πατροπαράδοτες αρχές και απόψεις τους. Η δηµοκρατία συνεπώς θα επικρατήσει του φασισµού. Η δεύτερη πιθανότητα είναι ο φασιστικός συµβιβασµός µε τη φιλελεύθερη δηµοκρατία να αποτελεί απλώς ζήτηµα τακτικής. Αυτό σηµαίνει ότι το αληθινό πνεύµα του φασισµού επιβιώνει και απλώς κρύβεται προς το παρόν από τους νεοφασίστες, ώστε να κερδίσουν ευρύτερο σεβασµό και να πάρουν την εξουσία. Άλλωστε αυτή ήταν ανέκαθεν η στρατηγική του φασισµού. Ο Χίτλερ και οι ναζί, για παράδειγµα, συνέχισαν να διακηρύσσουν την υποστήριξη τους στην κοινοβουλευτική δηµοκρατία µέχρι τη στιγµή που κέρδισαν την εξουσία, το 1933. Αν τα νεοφασιστικά κόµµατα και κινήµατα χρησιµοποιούν τη δηµοκρατία απλώς για λόγους τακτικής θα αποκαλυφθεί µόνον αν έχουν ποτέ την ίδια επιτυχία Οδηγός για Περαιτέρω Μελέτη

Eatwell, R., Fascism: A history. London: Vintage, 1996. Μια ενδελεχής, εµβριθής και βατή ιστορία του φασισµού, η οποία θεωρεί ότι η ιδεολογία είναι σηµαντική. Καλύπτει τόσο τους µεσοπολεµικούς όσο και τους µεταπολεµικούς φασισµούς. Griffen, R., The Nature of Fascism. London: Routledge, 1993. Μια φιλόδοξη ανάλυση του φασισµού, η οποία µπορεί να γίνει αφετηρία γόνιµου προβληµατισµού και προωθεί την ιδιαίτερη άποψη του «φασιστικού ελάχιστου». Griffin, R. (ed.), Fascism. Oxford and New York: Oxford University Press, 1995. Ένα εξαίρετο και ευρείας εµβέλειας αναγνωσµατάριο κειµένων του φασισµού, που τεκµηριώνει τόσο τις απόψεις του φασισµού όσο και τις ερµηνείες που τους έχουν δοθεί. Laqueur, W. (ed.), Fascism: A Reader’s Guide. Harmondsworth: Penguin, 1979. Μια σηµαντική συλλογή µελετών διάφορων όψεων του φασισµού από διακεκριµένους ειδικούς στο θέµα. Neocleous, M., Fascism. Milton Keynes: Open University Press, 1997. Μια σύντοµη και βατή εξέταση του φασισµού, η οποία το εντοπίζει στο πλαίσιο των αντιφάσεων της νεωτερικότητας και του καπιταλισµού.

Ο φεµινισµός

353

8 O ΦΕΜΙΝΙΣΜΟΣ Oι καταβολές και η ανάπτυξη του φεµινισµού H πολιτική του προσωπικού – τα κεντρικά µοτίβα του φεµινισµού Φύλο και πολιτική Ο φεµινισµός τον εικοστό πρώτο αιώνα

354


Oι καταβολές και η ανάπτυξη του φεµινισµού Ο όρος «φεµινισµός» αποτελεί επινόηση του εικοστού αιώνα και µόνον από τη δεκαετία του 1960 αποτέλεσε τµήµα της καθηµερινής γλώσσας των ανθρώπων. Είναι στενά συνδεδεµένος µε το γυναικείο κίνηµα και µε την προσπάθεια βελτίωσης της κοινωνικής θέσης των γυναικών. Γι’ αυτό τον λόγο συνδέεται µε δύο βασικές πεποιθήσεις: πρώτον, ότι οι γυναίκες βρίσκονται σε µειονεκτική θέση εξαιτίας του φύλου τους, και δεύτερον ότι αυτό το εµπόδιο µπορεί –και πρέπει– να ανατραπεί. Γι’ αυτό και οι φεµινίστριες και οι φεµινιστές τονίζουν ιδιαιτέρως την πολιτική σχέση που θεωρούν ότι υπάρχει ανάµεσα στα δύο φύλα, δηλαδή την υπεροχή των ανδρών και την υποταγή των γυναικών που παρατηρούνται στις περισσότερες, αν όχι σε όλες, τις κοινωνίες. Eντούτοις ο φεµινισµός χαρακτηρίζεται από ποικιλία απόψεων και πολιτικών τοποθετήσεων. Το γυναικείο κίνηµα, για παράδειγµα, στην πορεία του έχει επιδιώξει ποικίλους στόχους, οι οποίοι ξεκινούν από το δικαίωµα ψήφου των γυναικών, την καθιέρωση της ισότιµης πρόσβασης στην εκπαίδευση και την αύξηση του αριθµού των γυναικών στις υψηλές θέσεις του δηµόσιου βίου και φτάνουν µέχρι τη νοµιµοποίηση των αµβλώσεων και την κατάργηση της κλειτοριδεκτοµής και των περιοριστικών ή ταπεινωτικών ενδυµατολογικών κωδίκων που επιβάλλονται στις γυναίκες. Παροµοίως, οι φεµινίστριες και οι φεµινιστές ενστερνίζονται άλλοτε επαναστατικές και άλλοτε µεταρρυθµιστικές πολιτικές στρατηγικές, ενώ η θεωρία του φεµινισµού τροφοδοτείται ενίοτε από εντελώς διαφορετικές πολιτικές παραδόσεις και αξίες. Μέχρι τη δεκαετία του 1960 οι διαχωρισµοί των ανθρώπων µε βάση το φύλο σπάνια θεωρούνταν ότι παρουσίαζαν πολιτικό ενδιαφέρον ή σηµασία. Ακόµη και όταν γίνονταν αντιληπτοί οι διαφορετικοί κοινωνικοί, οικονοµικοί και πολιτικοί ρόλοι ανδρών και γυναικών, συνήθως θεωρούνταν «φυσικοί» και συνεπώς αναπόφευκτοι. Παραδείγµατος χάριν, οι άνδρες και πιθανώς οι περισσότερες γυναίκες δέχονταν ότι ένα είδος διαχωρισµού της εργασίας σε «ανδρική» και «γυναικεία» υπαγορευόταν από τα στοιχειώδη βιολογικά δεδοµένα: στις γυναίκες ταιριάζει ο οικιακός ρόλος της νοικοκυράς, εξαιτίας του γεγονότος ότι αυτές µπορούν να γεννούν και να θηλάζουν τα παιδιά τους, ενώ η µεγαλύτερη σωµατική τους δύναµη καθιστά τους άντρες κατάλληλους για τον εκτός οικίας και δηµόσιο κόσµο της εργασίας. Η συµβατική πολιτική θεωρία συνέβαλλε και αυτή στη διαιώνιση τέτοιων πεποιθήσεων, καθώς συνήθως αγνοούσε εντελώς τους έµφυλους διαχωρι-


355

σµούς. Πράγµατι, θα µπορούσε να ειπωθεί ότι ο φεµινισµός αποκάλυψε µια «κινητοποίηση της µεροληψίας» που παραδοσιακά λειτουργούσε στο πλαίσιο της πολιτικής θεωρίας και µέσω της οποίας ολόκληρες γενιές ανδρών διανοητών, απρόθυµων να εξετάσουν τα προνόµια και την εξουσία που απολάµβανε το φύλο τους, κατόρθωσαν να κρατήσουν το ρόλο των γυναικών έξω από την πολιτική συζήτηση. Παρ’ όλο που ο όρος «φεµινισµός» είναι σχετικά καινούριος, φεµινιστικές απόψεις έχουν εκφραστεί σε κάθε λογής πολιτισµούς και ίχνη τους µπορούν να εντοπιστούν ακόµη και στους αρχαίους πολιτισµούς της Ελλάδας και της Κίνας. Το Βιβλίο της πόλης των κυριών της Κριστίν ντε Πιζάν (Christine de Pisan) που κυκλοφόρησε στην Ιταλία το 1405, προανήγγειλε πολλές από τις ιδέες του σύγχρονου φεµινισµού καταγράφοντας τους άθλους διάσηµων γυναικών του παρελθόντος και διακηρύσσοντας το δικαίωµα των γυναικών για την εκπαίδευση και πολιτική επιρροή. Μολαταύτα δεν υπήρξε οργανωµένο γυναικείο κίνηµα µέχρι τον δέκατο ένατο αιώνα. Πρώτο κείµενο του σύγχρονου φεµινισµού θεωρείται το βιβλίο της Μαίρης Ουόλστονκραφτ ∆ιεκδίκηση των δικαιωµάτων των γυναικών (Mary Wollstonecraft, Vindication of the Rights of Women [1792] 1967), γραµµένο µε φόντο τη Γαλλική Επανάσταση. Ως τα µέσα του δέκατου ένατου αιώνα το γυναικείο κίνηµα είχε αποκτήσει έναν κεντρικό στόχο: το δικαίωµα ψήφου των γυναικών, την εκστρατεία για το οποίο εµπνεύστηκε από την προοδευτική επέκταση του δικαιώµατος ψήφου στους άνδρες. Αυτή η περίοδος συνήθως αναφέρεται ως το «πρώτο κύµα» του φεµινισµού και χαρακτηρίστηκε από το αίτηµα οι γυναίκες να απολαµβάνουν τα ίδια νοµικά και πολιτικά δικαιώµατα µε τους άντρες. Το δικαίωµα ψήφου έγινε ο κεντρικός στόχος του φεµινισµού επειδή πίστευαν ότι, αν οι γυναίκες µπορούσαν να ψηφίζουν, τότε και όλα τα άλλα είδη έµφυλων διακρίσεων ή προκαταλήψεων γρήγορα θα απαλείφονταν. Το γυναικείο κίνηµα είχε ισχυρότερη παρουσία στις χώρες εκείνες όπου η δηµοκρατία ως πολιτικό σύστηµα ήταν περισσότερο εδραιωµένη. Οι γυναίκες απαιτούσαν δικαιώµατα τα οποία σε πολλές περιπτώσεις ήδη απολάµβαναν οι γιοι και οι σύζυγοί τους. Στις Ηνωµένες Πολιτείες το γυναικείο κίνηµα πρωτοεµφανίστηκε τη δεκαετία του 1840, εµπνευσµένο, εν µέρει, από την εκστρατεία για την κατάργηση της δουλείας. Το περίφηµο Συνέδριο του Σενέκα Φολς, που πραγµατοποιήθηκε το 1848, σηµατοδότησε τη γέννηση του αµερικανικού κινήµατος για τα δικαιώµατα των γυναικών. Υιοθέτησε µια «∆ιακήρυξη Συναισθηµάτων», την οποία συνέταξε η Ελίζαµπεθ Κάντυ

356


Στάντον (Elizabeth Cady Stanton, 1815-1902) χρησιµοποιώντας σκόπιµα τη γλώσσα και τις αρχές της αµερικανικής ∆ιακήρυξης της Ανεξαρτησίας και απαιτώντας, µεταξύ των άλλων, και το δικαίωµα ψήφου για τις γυναίκες. Η Εθνική Ένωση για την Ψήφο των Γυναικών (National Women’s Suffrage Association), µε επικεφαλής τη Στάντον και τη Σούζαν Άντονυ (Sausan B. Anthony, 1820-1906), ιδρύθηκε το 1869 και συγχωνεύτηκε µε τη συντηρητικότερη Αµερικανική Ένωση για το ∆ικαίωµα Ψήφου των Γυναικών (American Women’s Suffrage Association) το 1890. Παρόµοια κινήµατα αναπτύχθηκαν και σε άλλες χώρες της ∆ύσης. Στη Βρετανία στήθηκε ένα οργανωµένο φεµινιστικό κίνηµα τη δεκαετία του 1850, ενώ το 1867 η Βουλή των Κοινοτήτων καταψήφισε την πρώτη πρόταση για παροχή ψήφου στις γυναίκες, µία τροποποίηση στον ∆εύτερο Νόµο περί Ψήφου, η οποία προτάθηκε από τον Τζων Στιούαρτ Μιλ (John Stuart Mill, βλ. στο ∆εύτερο Κεφάλαιο). Σταδιακά το βρετανικό κίνηµα για τη γυναικεία ψήφο υιοθέτησε επιθετική τακτική µετά την ίδρυση, το 1903, της Κοινωνικής και Πολιτικής Ένωσης Γυναικών (Women’s Social and Political Union), που είχε επικεφαλής την Έµελιν Πάνκχερστ (Emmelin Pankhurst, 1858-1928) και την κόρη της Κρίσταµπελ (1880-1958). Από τη µυστική τους βάση στο Παρίσι, οι Πάνκχερστ συντόνιζαν µια εκστρατεία άµεσης δράσης, στην οποία οι «σουφραζέτες» διεξήγαν συστηµατικά επιθέσεις στις περιουσίες των αντιπάλων τους και οργάνωναν αλλεπάλληλες και καλά διαφηµισµένες διαδηλώσεις. Το «πρώτο κύµα» του φεµινιστικού κινήµατος έληξε µε την κατάκτηση του δικαιώµατος της γυναικείας ψήφου, που ίσχυσε για πρώτη φορά στη Νέα Ζηλανδία το 1893. Το 1920 η ∆έκατη Ένατη Τροποποίηση του Αµερικανικού Συντάγµατος παραχώρησε το δικαίωµα ψήφου στις αµερικανίδες. Το ίδιο προνόµιο δόθηκε και στις βρετανίδες το 1918, µε τη διαφορά όµως ότι χρειάστηκε να περάσει µια δεκαετία ώσπου να αποκτήσουν ίσα δικαιώµατα ψήφου µε τους άνδρες. Η ειρωνεία ήταν όµως ότι το γυναικείο κίνηµα, κερδίζοντας το δικαίωµα ψήφου, αποδυναµώθηκε και υπονοµεύτηκε. Ο αγώνας για τη γυναικεία ψήφο είχε ενώσει και εµπνεύσει το φεµινιστικό κίνηµα, δίνοντάς του παράλληλα έναν σαφή στόχο και συνεκτική δοµή. Επιπλέον, πολλές αγωνίστριες αφελώς πίστεψαν ότι κερδίζοντας τον αγώνα αυτό οι γυναίκες είχαν εξασφαλίσει την πλήρη τους χειραφέτηση. Το γυναικείο κίνηµα δεν αναγεννήθηκε παρά µόνον τη δεκαετία του 1960, µε την εµφάνιση του «δεύτερου κύµατος» του φεµινισµού. Ο φεµινισµός οφείλει πολλά για το νέο του ξεκίνηµα στο βιβλίο της Μπέ-


357

Μπέτυ Φρίνταν (Betty Friedan, γεν. 1921) Αµερικανή φεµινίστρια και ακτιβίστρια, η οποία µερικές φορές θεωρείται η «µητέρα» του κινήµατος της γυναικείας απελευθέρωσης. Το βιβλίο της Το γυναικείο µυστήριο (The Feminine Mystique, 1963) συνέβαλε καίρια στην εµφάνιση του δεύτερου κύµατος του φεµινισµού. Το 1966 πρωτοστάτησε στην ίδρυση της Εθνικής Οργάνωσης Γυναικών (National Organisation of Women, NOW) και υπήρξε η πρώτη πρόεδρός της. Η Φρίνταν επέκρινε µε δριµύτητα τους πολιτισµικούς µύθους που αναπαρήγαν τον εγκλεισµό της γυναίκας στην ιδιωτική σφαίρα, τονίζοντας την απογοήτευση και την απελπισία που κατέθλιβαν τις εγκλωβισµένες στον ρόλο της νοικοκυράς και µητέρας αµερικανίδες. Στόχος της ήταν η διεύρυνση των εκπαιδευτικών και επαγγελµατικών ευκαιριών για τις γυναίκες. Κατηγορήθηκε από τις οι οπαδούς του ριζοσπαστικού φεµινισµού ότι ασχολήθηκε µόνο µε τις ανάγκες των γυναικών της µεσαίας τάξης και ότι αγνόησε τις πατριαρχικές δοµές στην ίδια την ιδιωτική σφαίρα. Στο βιβλίο της Το δεύτερο sτάδιο (The Second Stage, 1983) η Φρίνταν τόνισε ότι η επιδίωξη της «προσωπικής υπόστασης» απειλεί να αποµακρύνει τις γυναίκες από την αναγνώριση της σηµασίας των παιδιών, του σπιτιού και της οικογένειας.

τυ Φρίνταν, Το γυναικείο µυστήριο (Betty Friedan, The Feminine Mystique), που εκδόθηκε το 1963. Στόχος της Φρίνταν ήταν να περιγράψει αυτό που η ίδια αποκαλούσε «το πρόβληµα χωρίς όνοµα», δηλαδή την απογοήτευση και τη δυστυχία που αισθάνονταν οι γυναίκες που εγκλωβίζονταν στους ρόλους της νοικοκυράς και της µητέρας. Το δεύτερο κύµα του φεµινισµού αναγνώριζε ότι η εξασφάλιση των πολιτικών και αστικών δικαιωµάτων δεν είχε διόλου επιλύσει το λεγόµενο «γυναικείο ζήτηµα». Πράγµατι, µε το πέρασµα του χρόνου οι ιδέες και τα επιχειρήµατα του φεµινισµού πήραν πιο ριζοσπαστική µορφή, ενίοτε και επαναστατική. Βιβλία όπως το Η σεξουαλική πολιτική της Κέιτ Μίλετ (Kate Millett, Sexual Politics, 1970) και Η γυναίκα ευνούχος της Ζερµαίν Γκρηρ (Germaine Greere, The Female Eunuch, 1970) διεύρυναν τα µέχρι τότε γνωστά «όρια του πολιτικού» επικεντρώνοντας την προσοχή στις προσωπικές, ψυχολογικές και σεξουαλικές όψεις της γυναικείας καταπίεσης. Στόχος του δεύτερου κύµατος του φεµινισµού δεν ήταν απλώς η πολιτική χειραφέτηση αλλά η «απελευθέρωση των γυναικών», που αποτύπωναν οι ιδέες του αναπτυσσόµενου Κινήµατος για την Απελευθέρωση των Γυναικών. Ένας τέτοιος στόχος δεν µπορούσε να επιτευχθεί µόνο µε πολιτικές µεταρρυθµίσεις ή νοµοθετικές αλλαγές, αλλά απαιτούσε, όπως

358


ισχυρίζονταν οι νεώτερες φεµινίστριες και οι φεµινιστές, µια ριζοσπαστική και ίσως και επαναστατική διαδικασία κοινωνικής αλλαγής. Οι δεκαετίες του 1980 και του 1990 µερικές φορές περιγράφονται ως µια «µεταφεµινιστική» περίοδος, υπό την έννοια ότι είτε οι στόχοι του φεµινιστικού κινήµατος έχουν επιτευχθεί είτε ότι η φεµινιστική πολιτική σκέψη έχει απωλέσει τη ριζοσπαστική ή την κριτική της αιχµή. Το γυναικείο κίνηµα έχει φυσικά αλλάξει, αλλά ως σήµερα, χωρίς να έχει καθόλου αποδυναµωθεί, συνεχίζει να επεκτείνεται και να διευρύνεται. Τη δεκαετία του 1990 φεµινιστικές οργανώσεις είχαν εδραιωθεί σε όλες τις δυτικές χώρες και στα περισσότερα µέρη του αναπτυσσόµενου κόσµου, κερδίζοντας ώθηση από τον ΟΗΕ στη Συνδιάσκεψη του Μεξικού το 1975, η οποία κήρυξε το ∆ιεθνές Έτος της Γυναίκας και χαρακτήρισε τα επόµενα δέκα χρόνια ∆εκαετία της Γυναίκας. Από την πρώτη κιόλας άνθιση της ριζοσπαστικής φεµινιστικής σκέψης, στα τέλη της δεκαετίας του 1960 και τις αρχές εκείνης του 1970, ο φεµινισµός έχει εδραιωθεί ως ιδιαίτερη ιδεολογία, µε ιδέες και αξίες που αµφισβητούν τις θεµελιώδεις προϋποθέσεις της παραδοσιακής πολιτικής θεωρίας. Ωστόσο, όπως και όλες οι άλλες ιδεολογίες, ο φεµινισµός περιλαµβάνει ένα ευρύ φάσµα χωριστών παραδόσεων και συχνά αντικρουόµενων τάσεων. Αυτό δεν τον καθιστά φεµινισµό ανακόλουθο ή αντιφατικό, αλλά απλώς αντανακλά το εύρος και την ποικιλοµορφία του σύγχρονου γυναικείου κινήµατος. H πολιτική του προσωπικού – τα κεντρικά µοτίβα του φεµινισµού Μολονότι η φεµινιστική σκέψη διατέµνει τις παραδοσιακές ιδεολογίες, κυρίως τον φιλελευθερισµό και τον σοσιαλισµό, βασίζεται και αυτή σε ένα χαρακτηριστικό σύνολο θεωριών και αξιών. Το χαρακτηριστικό στοιχείο του φεµινισµού είναι ότι τονίζει και εξετάζει τις έµφυλες διακρίσεις στην κοινωνία και τις θεωρεί πολιτικούς µάλλον παρά φυσικούς διαχωρισµούς. Βλέπει λοιπόν στις έµφυλες διακρίσεις µια «σχέση εξουσίας» µεταξύ ανδρών και γυναικών. Οι φεµινίστριες και οι φεµινιστές θέτουν τα ερωτήµατα από πού προέρχονται και πώς αναπαράγοντες αυτές οι διακρίσεις, αλλά και πώς θα µπορούσαν να αµφισβητηθούν και να ανατραπούν. Με αυτό τον τρόπο όχι µόνον ανέπτυξαν µια νέα αφήγηση της πολιτικής ζωής και των πολιτικών σχέσεων, αλλά και αµφισβήτησαν τη συµβατική αντίληψη για το τι είναι «πολιτικό». Συγκεκριµένα, οι φεµινίστριες τονίζουν ότι η ιδιωτική ζωή, τα προσωπικά ζητήµατα, η οικογένεια και η σεξουαλική συµπεριφορά είναι


359

ζητήµατα άκρως πολιτικά και εποµένως θέµατα που επιδέχονται πολιτική ανάλυση. Τα κυριότερα µοτίβα της φεµινιστικής ιδεολογίας είναι τα εξής: • Τα όρια του διαχωρισµού µεταξύ δηµόσιου και ιδιωτικού • Η πατριαρχία • Το φύλο • Η ισότητα και η διαφορά µεταξύ των φύλων Τα όρια του διαχωρισµού µεταξύ δηµόσιου και ιδιωτικού Οι παραδοσιακές αντιλήψεις για το τι είναι «πολιτικό» εντάσσουν την πολιτική στον χώρο του δηµόσιου µάλλον παρά του ιδιωτικού βίου. Συνήθως αντιλαµβανόµαστε την πολιτική σαν µια δραστηριότητα που εκτυλίσσεται στη «δηµόσια σφαίρα» των κρατικών θεσµών, των πολιτικών κοµµάτων, των οµάδων πίεσης και της δηµόσιας αντιπαράθεσης. Αντιθέτως, η οικογενειακή ζωή και οι προσωπικές σχέσεις συνήθως θεωρείται ότι αποτελούν µέρος της «ιδιωτικής σφαίρας» και γι’ αυτό είναι «µη πολιτικές». Από την άλλη πλευρά, οι φεµινίστριες και οι φεµινιστές επιµένουν ότι η πολιτική είναι µια δραστηριότητα που λαµβάνει χώρα σε όλες τις κοινωνικές οµάδες και δεν περιορίζεται απλώς στις υποθέσεις της κυβέρνησης ή των άλλων δηµόσιων θεσµών. Η πολιτική υπάρχει παντού όπου έχουµε κοινωνική σύγκρουση. Η Μίλετ, για παράδειγµα, ορίζει την πολιτική ως «εξουσιαστικά δοµηµένες σχέσεις, δηλαδή διευθετήσεις µε τις οποίες µια οµάδα ανθρώπων ελέγχεται από µία άλλη» (Millett, 1970, σ. 23). Έτσι, η σχέση µεταξύ της κυβέρνησης και των πολιτών της είναι σαφώς πολιτική, αλλά το ίδιο είναι και η σχέση µεταξύ εργοδοτών και εργαζοµένων σε µια εταιρεία, καθώς και οι σχέσεις µέσα στην οικογένεια µεταξύ συζύγων ή µεταξύ γονέων και παιδιών. Ο προσδιορισµός του τι ακριβώς είναι «πολιτικό» δεν είναι απλώς ακαδηµαϊκό ζήτηµα. Οι φεµινίστριες και οι φεµινιστές ισχυρίζονται ότι η ανισότητα των δύο φύλων συντηρείται ακριβώς επειδή ο έµφυλος καταµερισµός εργασίας, ο οποίος χαρακτηρίζει ολόκληρη την κοινωνία, θεωρείται «φυσικός» µάλλον παρά «πολιτικός». Αυτό ακριβώς τονίζει ο τίτλος του έργου της Τζην Ελστάιν, ∆ηµόσιος άνδρας, ιδιωτική γυναίκα (Jean P. Elshtain, Private Man, Public Woman, 1981). Παραδοσιακά η δηµόσια σφαίρα της ζωής, η οποία περιλαµβάνει την πολιτική, την εργασία, την τέχνη και τη λογοτεχνία αποτελεί µονοπώλιο των ανδρών, ενώ ουσιαστικά οι γυναίκες περιορίζονται σε µια ιδιωτική ζωή, κέντρο της οποίας είναι η οικογένεια και οι ευθύνες του νοικοκυριού. Αν όµως η πολιτική διαδραµατίζεται µόνο στη δηµόσια σφαί-

360


ρα, τότε ο ρόλος των γυναικών και το ζήτηµα της ισότητας των φύλων είναι µικρής ή ανύπαρκτης πολιτικής σηµασίας. Οι γυναίκες, όντας περιορισµένες στον ιδιωτικό ρόλο της µητέρας και της νοικοκυράς, κατ’ ουσίαν αποκλείονται από την πολιτική ζωή. Εποµένως οι φεµινιστές και οι φεµινίστριες προσπαθούν να καταργήσουν τη διάκριση µεταξύ «δηµόσιου άνδρα» και «ιδιωτικής γυναίκας». ∆εν συµφωνούν όµως πάντοτε για το τι σηµαίνει η άρση αυτής της διάκρισης ούτε στο πώς µπορεί αυτή να επιτευχθεί. Για µερικές φεµινίστριες και φεµινιστές η χειραφέτηση σηµαίνει απλώς να µπορέσουν να ξεφύγουν από τον ασφυκτικό κλοιό του σπιτιού και της οικογένειας. Έτσι, γυναικεία απελευθέρωση σηµαίνει ότι οι γυναίκες θα έχουν ίση πρόσβαση µε τους άνδρες στη δηµόσια σφαίρα, καθώς και ίδια δικαιώµατα στην εκπαίδευση, στην επιλογή καριέρας και στην κοινωνική τους ανάδειξη. Άλλες φεµινίστριες και φεµινιστές πιστεύουν ότι η χειραφέτηση µπορεί να επιτευχθεί µόνον αν κάποτε µερικές –αν όχι όλες– από τις ευθύνες του ιδιωτικού βίου ανατεθούν στο κράτος ή σε άλλους δηµόσιους οργανισµούς. Για παράδειγµα, το δύσκολο έργο της ανατροφής των παιδιών µπορεί να διευκολυνθεί µε µια πιο γενναιόδωρη οικονοµική στήριξη των γονέων από το κράτος ή µε την εξασφάλιση νηπιαγωγείων ή βρεφοκοµείων στους χώρους εργασίας. Στην πραγµατικότητα θα µπορούσε όλη η κοινότητα να είναι από κοινού υπεύθυνη για την ανατροφή των παιδιών, όπως συµβαίνει στα κιµπούτς του Ισραήλ. Εντούτοις, αυτό που διακρίνει από τις φεµινίστριες του πρώτου κύµατος τις φεµινίστριες και τους φεµινιστές του δεύτερου κύµατος είναι η άρνηση των τελευταίων να δεχτούν ότι η πολιτική σταµατά στο κατώφλι του σπιτιού. Αυτό ακριβώς συνοψίζει το σύνθηµα «το προσωπικό είναι πολιτικό». Το δεύτερο κύµα θεωρεί ότι η καταπίεση της γυναίκας υφίσταται σε όλους τους κοινωνικούς χώρους και ότι από πολλές απόψεις πηγάζει από τον ίδιο τον θεσµό της οικογένειας. Γι’ αυτό τον λόγο οι σύγχρονες φεµινίστριες ενδιαφέρονται για την ανάλυση αυτού που µπορούµε να ονοµάσουµε «πολιτική της καθηµερινής ζωής». Αυτή περιλαµβάνει τη διαδικασία µε την οποία τα παιδιά εγκοινωνίζονται έτσι ώστε να αποδέχονται τους «ανδρικούς» και «γυναικείους» ρόλους, την κατανοµή των οικιακών εργασιών στην οικογένεια και επίσης την πολιτική της προσωπικής και σεξουαλικής συµπεριφοράς. Η πατριαρχία Οι φεµινίστριες και οι φεµινιστές πιστεύουν ότι το φύλο –όπως και η κοι-


361

νωνική τάξη, η φυλή ή η θρησκεία– εγκαθιδρύει ένα σηµαντικό κοινωνικό ρήγµα. Πράγµατι, υποστηρίζεται ότι, από πολιτική άποψη, το φύλο είναι η βαθύτερα ριζωµένη και σηµαντικότερη από όλες τις κοινωνικές διακρίσεις. Γι’ αυτό τον λόγο οι φεµινίστριες και οι φεµινιστές προώθησαν τη θεωρία της «έµφυλης πολιτικής», µε τον ίδιο περίπου τρόπο που οι σοσιαλιστές είχαν διακηρύξει τις ιδέες τους περί «ταξικής πολιτικής». Αναφέρουν επίσης τον «σεξισµό» ως µορφή καταπίεσης, παραλληλίζοντάς τον συνειδητά µε τον ρατσισµό και τη φυλετική καταπίεση. Η συµβατική πολιτική ωστόσο παραβλέπει συστηµατικά την έµφυλη καταπίεση και δεν έχει αναγνωρίσει το φύλο ως πολιτικά σηµαντική κατηγορία. Ως εκ τούτου, οι φεµινίστριες αναγκάστηκαν να επινοήσουν νέες έννοιες και θεωρίες ώστε να καταδείξουν ότι η κοινωνία είναι θεµελιωµένη σε ένα σύστηµα έµφυλης ανισότητας και καταπίεσης των γυναικών από τους άνδρες. Οι φεµινίστριες χρησιµοποιούν τον όρο «πατριαρχία» για να περιγράψουν την εξουσιαστική σχέση µεταξύ ανδρών και γυναικών. Κατά λέξη ο όρος σηµαίνει «εξουσία του πατέρα» και µε τη στενή του έννοια µπορεί να αναφέρεται ακριβώς στην υπεροχή του συζύγου ή πατέρα µέσα στην οικογένεια, και εποµένως στην υποταγή σε αυτόν της συζύγου και των παιδιών του. Μερικές φεµινίστριες και φεµινιστές χρησιµοποιούν την πατριαρχία µόνο µε αυτή τη συγκεκριµένη και περιορισµένη έννοια, προκειµένου να περιγράψουν τη δοµή της οικογένειας και την κυριαρχία του πατέρα µέσα σε αυτήν, ενώ προτιµούν τη χρήση ευρύτερων όρων, όπως «ανδρική υπεροχή» ή «ανδρική κυριαρχία», για να περιγράψουν συνολικότερα τις έµφυλες σχέσεις µέσα στην κοινωνία. Οι φεµινίστριες και οι φεµινιστές όµως πιστεύουν ότι η κυριαρχία του πατέρα µέσα στην οικογένεια συµβολίζει και την υπεροχή των ανδρών σε όλους τους άλλους χώρους της κοινωνικής ζωής. Συχνά υποστηρίζουν µάλιστα ότι η πατριαρχική οικογένεια βρίσκεται στο κέντρο µιας συστηµατικής διαδικασίας που παγιώνει την ανδρική κυριαρχία, εννοώντας ότι αυτή αναπαράγει την ανδρική κυριαρχία στους υπόλοιπους τοµείς της ζωής: στην εκπαίδευση, την εργασία και την πολιτική. Συνεπώς, ο όρος πατριαρχία συνήθως χρησιµοποιείται µε την ευρύτερη έννοια της «ανδρικής εξουσίας» εντός και εκτός της οικογένειας. Η Μίλετ, για παράδειγµα, περιέγραψε την «πατριαρχική διακυβέρνηση» ως τον θεσµό µε τον οποίο «ο µισός πληθυσµός, που είναι γυναίκες, ελέγχεται από τον άλλο µισό, που είναι άνδρες» (Millett, 1970, σ. 25). Υπέδειξε ότι η πατριαρχία βασίζεται σε δύο αρχές: «Ο άνδρας εξουσιάζει τη γυναίκα, και ο µεγαλύτερος στην ηλικία

362


άνδρας εξουσιάζει τον νεότερο». Εποµένως η πατριαρχία είναι µια ιεραρχική κοινωνία, η οποία χαρακτηρίζεται από την καταπίεση των φύλων αλλά και των γενεών. Αναµφίβολα η πατριαρχία είναι µια ευρεία έννοια. Μπορεί οι φεµινίστριες και οι φεµινιστές να πιστεύουν ότι οι άνδρες εξουσιάζουν τις γυναίκες σε όλες τις κοινωνίες, αλλά δέχονται επίσης ότι ο τρόπος και ο βαθµός της καταπίεσης ποικίλλουν σηµαντικά από εποχή σε εποχή και από πολιτισµό σε πολιτισµό. Τουλάχιστον στις δυτικές κοινωνίες η κοινωνική θέση των γυναικών παρουσίασε σηµαντική βελτίωση τον εικοστό αιώνα, ως απόρροια της παροχής ψήφου στις γυναίκες και της ευκολότερης πρόσβασης στην εκπαίδευση, των αλλαγών στη νοµοθεσία περί γάµου και διαζυγίου, της νοµιµοποίησης των αµβλώσεων και άλλων εξελίξεων. Μολαταύτα, σε πολλές χώρες του αναπτυσσόµενου κόσµου η πατριαρχία διατηρεί µια ανελέητη –για να µην πούµε αποτρόπαια– µορφή: ογδόντα εκατοµµύρια γυναίκες, στην Αφρική κυρίως, υφίστανται το µαρτύριο της κλειτοριδεκτοµής, ενώ φόνοι παντρεµένων γυναικών συνεχίζουν να διαπράττονται στην Ινδία. Ταυτόχρονα υφίσταται ο θεσµός της προίκας, ο οποίος συχνά µετατρέπει τα κορίτσια σε ανεπιθύµητα µέλη µιας οικογένειας και µερικές φορές τα οδηγεί ακόµη και στον θάνατο. Οι φεµινίστριες και οι φεµινιστές όµως διαφωνούν σχετικά µε το αν η πατριαρχία αποτελεί οικουµενικής έκτασης φαινόµενο. Μερικές φορές υποστηρίζουν ότι οι αρχαίες κοινωνίες ήταν µητριαρχικές, πράγµα που αποδεικνύεται και από τη λατρεία της Μεγάλης Μητέρας ή άλλων γυναικείων θεοτήτων. Ωστόσο, τα στοιχεία που µας παρέχει η αρχαιολογική έρευνα σχετικά µε την αρχαία µητριαρχία είναι, στην καλύτερη περίπτωση, αβέβαια και µολονότι η λατρεία των γυναικείων θεοτήτων µπορεί να υποδηλώνει ότι σε παλαιότερες εποχές το γυναικείο φύλο έχαιρε σεβασµού και εκτίµησης, εντούτοις δεν αποδεικνύει ότι οι γυναίκες εξουσίαζαν ποτέ τους άνδρες ούτε ότι ζούσαν έστω και ως ίσες τους. Ως ένα βαθµό, η απόπειρα αναζήτησης στοιχείων για τις µητριαρχικές κοινωνίες αντικατοπτρίζει την επιθυµία να αποδειχθεί ότι ο θεσµός της πατριαρχίας δεν είναι αναπόφευκτος και εποµένως µπορεί να ανατραπεί. Ωστόσο, ακόµη κι αν όλες οι κοινωνίες, σύγχρονες ή παλαιότερες, είναι πατριαρχικές, αυτό δεν αποδεικνύει ότι η ανδρική κυριαρχία προέρχεται από τη φύση ή είναι αναπόφευκτη. Για να µπορέσουν να αµφισβητήσουν και τελικά να καταργήσουν την πατριαρχία, οι φεµινίστριες και οι φεµινιστές οφείλουν να κατανοήσουν τις


363

καταβολές και τον τρόπο αναπαραγωγής αυτού του θεσµού. Η δυσκολία όµως στην κατανόηση της πατριαρχίας έγκειται στο γεγονός ότι η ανδρική κυριαρχία λειτουργεί σε πολλά διαφορετικά επίπεδα και εκδηλώνεται σε όλους τους κοινωνικούς θεσµούς. Αυτό είναι φανερό, για παράδειγµα, στη δοµή της παραδοσιακής οικογένειας και στη διαδικασία του εγκοινωνισµού που συντελείται µέσα σε αυτήν, στα πολιτισµικά στερεότυπα των γυναικών που τις περιορίζουν στους ρόλους της µητέρας, της νοικοκυράς ή του σεξουαλικού αντικειµένου, στην ελλιπή εκπροσώπηση των γυναικών στις υψηλές βαθµίδες στον χώρο της πολιτικής, των επιχειρήσεων, των επαγγελµάτων και του δηµόσιου βίου και, τέλος, στη σωµατική βία και τροµοκράτηση που χρησιµοποιούνται από τους άνδρες για να ελέγχουν τις γυναίκες. Εποµένως, οι φεµινίστριες και οι φεµινιστές δεν έχουν καµιά ενιαία ή απλή ανάλυση για την πατριαρχία. Μερικές φορές πιστεύουν ότι αυτή είναι βαθιά ριζωµένη στον θεσµό της οικογένειας και στην έµφυλη διαδικασία του εγκοινωνισµού, ενώ άλλοτε πιστεύουν ότι η καλύτερη εκπαίδευση και η διεύρυνση των επαγγελµατικών ευκαιριών µπορούν να εξαλείψουν την ανισότητα µεταξύ των φύλων. Στα µάτια µερικών φεµινιστριών και φεµινιστών πηγή της έµφυλης καταπίεσης είναι το οικονοµικό σύστηµα, ενώ άλλοι και άλλες πιστεύουν ότι οι γυναίκες κρατιούνται υπό έλεγχο µέσα από τη διάχυτη ανδρική βία και τον φόβο του βιασµού. Στο επίκεντρο αυτών των διχογνωµιών βρίσκονται εντελώς διαφορετικές απόψεις σχετικά µε τη σηµασία της φύσης και της ανατροφής στη ρύθµιση της ανθρώπινης συµπεριφοράς. Άραγε οι άνθρωποι γεννιούνται µε έναν σταθερό και αµετάβλητο χαρακτήρα, ή µήπως διαπλάθονται και διαµορφώνονται από την κοινωνική τους εµπειρία; Αν οι φεµινίστριες και οι φεµινιστές θέλουν να απελευθερώσουν τις γυναίκες από την πατριαρχία, πρέπει να µπορέσουν να διακρίνουν τα βιολογικά και άρα αµετάβλητα στοιχεία της ανθρώπινης φύσης από εκείνες τις τάσεις και µορφές συµπεριφοράς οι οποίες ρυθµίζονται από την κοινωνία και εποµένως µπορούν να µεταβληθούν. Φύλο και γένος Το πιο συνηθισµένο από όλα τα αντιφεµινιστικά επιχειρήµατα υποστηρίζει ότι οι κοινωνικοί διαχωρισµοί µε βάση το γένος είναι «φυσικοί», ότι δηλαδή οι άνδρες και οι γυναίκες απλώς εκπληρώνουν τους κοινωνικούς ρόλους που η φύση προέβλεψε γι’ αυτούς. Έτσι, στη γυναίκα ταιριάζει σωµατικά και ανατοµικά ένας κατώτερος οικιακός ρόλος µέσα στην κοινωνία, µε λίγα

364


λόγια δηλαδή «τη µοίρα µας καθορίζει η βιολογία». Πρακτικά όµως όλα αυτά τα επιχειρήµατα που επικαλούνται τη βιολογία είναι άνευ σηµασίας. Ο γυναικείος εγκέφαλος µπορεί να είναι µικρότερος από τον ανδρικό, όπως τουλάχιστον ισχυρίζονται οι άνδρες σοβινιστές, αλλά σε σχέση µε το σώµα της γυναίκας είναι αναλογικά µεγαλύτερος, πράγµα που αποτελεί συνήθως σαφέστερη ένδειξη ευφυΐας. Σωµατικά οι γυναίκες διαθέτουν συνήθως λιγότερη δύναµη από τους άνδρες, καθώς έχουν λιγότερο ανεπτυγµένο µυϊκό σύστηµα. Το γεγονός αυτό µέχρι ενός σηµείου απλώς αντανακλά κοινωνικούς παραγοντες: οι άνδρες ενθαρρύνονται να αναλαµβάνουν εργασίες εκτός σπιτιού, οι οποίες απαιτούν σωµατική δύναµη, να αθλούνται και να υπακούν στο κοινωνικό στερεότυπο της «αρρενωπής» εξωτερικής εµφάνισης. Εντούτοις, η σωµατική δύναµη, ενώ είναι σηµαντική στις αγροτικές και τις υπό εκβιοµηχάνιση κοινωνίες, έχει µικρή αξία στις αναπτυγµένες κοινωνίες, όπου τα εργαλεία και τα µηχανήµατα χρησιµοποιούνται πολύ πιο αποδοτικά από την ανθρώπινη δύναµη. Γι’ αυτό τον λόγο, το µυώδες αρσενικό µπορεί απλώς να περιττεύει σε έναν κόσµο όπου βασιλεύει η τεχνολογία των ροµπότ και των µικροτσίπ. Και, εν πάση περιπτώσει, τη σκληρή σωµατική εργασία –που είναι πιθανόν καταλληλότερη για το ανδρικό σώµα– παραδοσιακά αναλάµβαναν οι χαµηλότερες κοινωνικά οµάδες και όχι εκείνοι που κυβερνούσαν. Ωστόσο, ο βιολογικός παράγοντας που συνηθέστερα συνδέεται µε την κοινωνική θέση της γυναίκας είναι η ικανότητά της να γεννά παιδιά. Αναµφίβολα, η εγκυµοσύνη είναι αποκλειστικό προνόµιο του γυναικείου φύλου, και επίσης οι γυναίκες έχουν εµµηνόρροια και την ικανότητα να θηλάζουν τα παιδιά. Με κανέναν όµως τρόπο αυτοί οι βιολογικοί παράγοντες δεν αποτελούν αφεαυτών µειονέκτηµα για τις γυναίκες ούτε καθορίζουν τον κοινωνικό τους προορισµό. Οι γυναίκες µπορούν να γίνουν µητέρες χωρίς να είναι υποχρεωµένες να αφιερωθούν στο σπίτι και στην οικογένεια αναλαµβάνοντας τις ευθύνες τις µητρότητας – τη φροντίδα, την εκπαίδευση και το µεγάλωµα των παιδιών. Η σύνδεση µεταξύ γέννας και ανατροφής των παιδιών είναι πολιτισµικής µάλλον παρά βιολογικής φύσης: µόνον η δοµή της παραδοσιακής οικογένειας µας κάνει να θεωρούµε ότι οι γυναίκες οφείλουν να µένουν στο σπίτι για να ασχολούνται µε το νοικοκυριό και να µεγαλώνουν τα παιδιά. Τις ευθύνες του νοικοκυριού θα µπορούσαν όµως να τις αναλάβουν και οι άνδρες, ή να τις µοιράζονται εξίσου άνδρες και γυναίκες, όπως συµβαίνει στις λεγόµενες «σύµµετρες οικογένειες». Επιπλέον,


365

την ανατροφή των παιδιών µπορεί να την επιφορτιστούν η κοινότητα ή το κράτος, ή και οι συγγενείς, όπως βλέπουµε στις «διευρυµένες οικογένειες». Άλλωστε, είναι παραπλανητικό να θεωρείται η κύηση κοινωνικό µειονέκτηµα που στερεί από τις γυναίκες το δικαίωµα να διαδραµατίζουν ρόλο στον δηµόσιο βίο ή να σταδιοδροµήσουν επαγγελµατικά. Στις αναπτυσσόµενες χώρες συνήθως η γέννα ενός παιδιού ελάχιστα διακόπτει την καθηµερινή εργασία της γυναίκας. Ακόµη πιο σηµαντικό είναι ότι η κύηση θα µπορούσε να συνοδεύεται από κοινωνικά µεγάλο κύρος, ως σύµβολο δηµιουργικότητας και εγγύηση της επιβίωσης του ανθρώπινου γένους. Πράγµατι, µερικές φεµινίστριες και φεµινιστές ισχυρίζονται ότι η πατριαρχία δηµιουργήθηκε εξαιτίας του ανδρικού φόβου για τη δύναµη των γυναικών, όπως αυτή εκφράζεται µέσα από τη σεξουαλικότητά τους, τη γονιµότητα και τη µητρική τους ισχύ. Αυτά έκαναν τους άνδρες να επιζητούν τον έλεγχο των γυναικών, περιορίζοντάς τες στις ευθύνες του σπιτιού και του νοικοκυριού ώστε να περιορίσουν ή να εξουδετερώσουν τη δύναµή τους. Ωστόσο, µολονότι η βιολογία δεν καθορίζει αναγκαστικά τον κοινωνικό προορισµό, δεν µπορούµε να αρνηθούµε ότι πράγµατι υπάρχουν σωµατικές διαφορές ανάµεσα στους άνδρες και τις γυναίκες. Το πόσο βαθιά φτάνουν οι φυσικές αυτές διαφορές αποτελεί ζήτηµα ζωτικής σηµασίας για τις φεµινίστριες και τους φεµινιστές, που επιζητούν να ενισχύσουν τον ρόλο της γυναίκας και να οικοδοµήσουν µία µη σεξιστική κοινωνία. Για την εξέταση αυτού του ζητήµατος, οι φεµινίστριες συνηθίζουν να διακρίνουν µεταξύ «βιολογικού» και «κοινωνικού» φύλου ή γένους. Με τον όρο «βιολογικό φύλο», ή απλώς φύλο, αναφέρονται σε εκείνους τους βιολογικούς παράγοντες που διαχωρίζουν τους «άνδρες» από τις «γυναίκες» και εποµένως παραµένουν αµετάβλητοι. Το «κοινωνικό φύλο» ή γένος, από την άλλη πλευρά, είναι ένας πολιτισµικού περιεχοµένου όρος ο οποίος αναφέρεται στους διαφορετικούς ρόλους που η κοινωνία αναθέτει σε άνδρες και γυναίκες, επιβάλλοντας τα διαφορετικά «ανδρικά» και «γυναικεία» στερεότυπα. Οι ιδέες της πατριαρχίας δεν διαχωρίζουν σαφώς το βιολογικό από το κοινωνικό φύλο, ή το φύλο από το γένος, και θεωρούν ότι όλες οι κοινωνικές διακρίσεις µεταξύ ανδρών και γυναικών προέρχονται από βιολογικούς ή ανατοµικούς παράγοντες. Οι φεµινίστριες και οι φεµινιστές όµως επισηµαίνουν ότι δεν υπάρχει κανένας ουσιώδης ή λογικός σύνδεσµος ανάµεσα στο φύλο και το γένος· αντιθέτως, τονίζουν ότι οι διαφορές γένους είναι αποκλειστικά πολιτισµικές και εποµένως επιβάλλονται στα άτοµα από την κοινωνία.

366


Οι περισσότερες φεµινίστριες και φεµινιστές πιστεύουν ότι οι βιολογικές διαφορές ανάµεσα στα φύλα είναι σχετικά µικρές και δεν εξηγούν ούτε δικαιολογούν την ύπαρξη των κοινωνικών διαχωρισµών του γένους. Ως εκ τούτου, η ανθρώπινη φύση θεωρείται ότι είναι ουσιαστικά ανδρόγυνη, καθώς ενσωµατώνει τα χαρακτηριστικά και των δύο φύλων. Όλα τα ανθρώπινα όντα, ανεξαρτήτως φύλου, κατέχουν τα γενετικά χαρακτηριστικά τα οποία κληρονόµησαν από τη µητέρα και τον πατέρα τους, και συνεπώς αποτελούν ένα µείγµα αρσενικών και θηλυκών ιδιοτήτων ή χαρακτηριστικών. Αυτή η αντίληψη δέχεται ότι οι διαφορές µεταξύ των φύλων είναι βιολογικής υφής, αλλά επιµένει ότι αφεαυτών δεν έχουν καµιά κοινωνική, πολιτική ή οικονοµική σηµασία. Οι γυναίκες και οι άνδρες δεν θα έπρεπε να κρίνονται µε βάση το φύλο τους αλλά ατοµικά, ως «πρόσωπα». Εποµένως, στόχος του φεµινισµού είναι όλοι οι άνθρωποι να απολαµβάνουν την «ιδιότητα του προσώπου». Οι διαφορές γένους είναι εντελώς τεχνητές και µπορούν να εξαλειφθούν. Όπως σηµείωνε η Σιµόν ντε Μπωβουάρ, «οι γυναίκες δεν γεννιούνται, φτιάχνονται» (Simone de Beauvoir, βλέπε παρακάτω στο ίδιο κεφάλαιο). Οι διαφορές γένους κατασκευάζονται από την κοινωνία, η οποία αναγκάζει τις γυναίκες να συµµορφώνονται στο στερεότυπο της «θηλυκής» συµπεριφοράς που ταιριάζει σε µια ζωή περιορισµένη στις ευθύνες του οικογενειακού και οικιακού βίου, να είναι δηλαδή παθητικές και υποτακτικές. Με τον ίδιο τρόπο ακριβώς, οι άνδρες ενθαρρύνονται να συµπεριφέρονται σαν «αρσενικά», να είναι δηλαδή διεκδικητικοί, επιθετικοί και ανταγωνιστικοί, προετοιµασµένοι για τον κόσµο της εργασίας, της πολιτικής και του δηµόσιου βίου. Σε µια πατριαρχική κοινωνία οι γυναίκες διαπλάθονται σύµφωνα µε τις ανάγκες και τις προσδοκίες των ανδρών, καθώς ενθαρρύνονται να συµµορφωθούν σε κάποιο από τα έτοιµα γυναικεία στερεότυπα, που όλα τους όµως είναι δηµιουργήµατα των ανδρών: µητέρα, νοικοκυρά, αγία ή πόρνη. Έτσι παραµορφώνονται οι προσωπικότητες των ανδρών όσο και των γυναικών. Οι γυναίκες ωθούνται στην καταπίεση της αρσενικής πλευράς της φύσης τους· δεν πρέπει να θορυβούν, να διεκδικούν ή να έχουν φιλοδοξίες. Οι άνδρες, µε τη σειρά τους, αναγκάζονται να απαρνηθούν τη θηλυκή τους πλευρά καταπιέζοντας τις συναισθηµατικές, ευαίσθητες και τρυφερές παρορµήσεις τους: «οι άνδρες δεν κλαίνε».


367

Απόψεις για... Το γένος Οι φιλελεύθεροι παραδοσιακά θεωρούν τις διαφορές ανάµεσα σε άνδρες και γυναίκες σαν ζητήµατα εξολοκλήρου ιδιωτικής ή προσωπικής σηµασίας. Στον πολιτικό και δηµόσιο βίο όλοι οι άνθρωποι αντιµετωπίζονται ως άτοµα, άσχετα από το γένος τους όσο και από την εθνοτικότητα ή την κοινωνική τους τάξη. Οι συντηρητικοί παραδοσιακά δίνουν έµφαση στην πολιτική και κοινωνική σηµασία των διαχωρισµών γένους, υποστηρίζοντας ότι τέτοιου είδους διαχωρισµοί απλώς σηµαίνουν ότι ο έµφυλος καταµερισµός της εργασίας είναι φυσικός και αναπόφευκτος. Έτσι, τογένος είναι ένας από τους παράγοντες που προσδίδουν στην κοινωνία τον οργανικό και ιεραρχικό της χαρακτήρα. Οι σοσιαλιστές, όπως και οι φιλελεύθεροι, σπάνια θεωρούν το γένος σηµαντική πολιτικά κατηγορία. Όταν οι διαχωρισµοί γένους είναι σηµαντικοί, αυτό συνήθως οφείλεται στο γεγονός ότι αντικατοπτρίζουν βαθύτερες οικονοµικές και ταξικές ανισότητες και συντηρούνται από αυτές. Οι φασίστες θεωρούν το γένος θεµελιώδη διαχωρισµό για όλη την ανθρωπότητα. Οι άνδρες από τη φύση τους µονοπωλούν την ηγεσία και τη λήψη των αποφάσεων, ενώ οι γυναίκες είναι κατάλληλες για ένα ρόλο εξολοκλήρου οικιακό, βοηθητικό και υποδεέστερο. Οι φεµινίστριες και οι φεµινιστές συνήθως βλέπουν το γένος ως έναν πολιτισµικό ή πολιτικό διαχωρισµό, αντίθετα από τις βιολογικές διαφορές ανάµεσα στα δύο φύλα. Οι διακρίσεις µε βάση το γένος αποτελούν εποµένως εκδήλωση της ανδρικής εξουσίας. Οι αποσχιστικές φεµινίστριες ωστόσο πιστεύουν µερικές φορεές ότι οι διαφορές γένους αποτυπώνουν µια ψυχική και βιολογική άβυσσο ανάµεσα στις αρσενικές και τις θηλυκές ιδιότητες και ευαισθησίες. Οι ζηλωτιστές συνήθως θεωρούν το γένος διαχωρισµό προερχόµενο από τον θεό, και άρα ζωτικής σηµασίας για την κοινωνική και πολιτική οργάνωση. Οι πατριαρχικές δοµές και η ηγεσία των ανδρών τείνουν λοιπόν να θεωρούνται πράγµατα φυσικά και επιθυµητά.

Ισότητα και διαφορά Μολονότι στόχος του φεµινισµού είναι η ανατροπή της πατριαρχίας και η εξάλειψη της σεξιστικής καταπίεσης, µερικές φορές οι φεµινίστριες και οι φεµινιστές δεν είναι πάντοτε βέβαιες για το τι σηµαίνει αυτό στην πράξη και πώς µπορεί να επιτευχθεί. Παραδοσιακά, οι γυναίκες απαιτούσαν ισότητα µε τους άνδρες, σε σηµείο να χαρακτηρίζεται ο φεµινισµός ως ένα κίνηµα για την επίτευξη της ισότητας των φύλων. Η ισότητα όµως µπορεί να σηµαίνει

368


πολύ διαφορετικά πράγµατα. Για παράδειγµα, µε ποιούς άνδρες επιθυµούν να είναι ίσες οι γυναίκες; Αυτή καθεαυτή η ανδρική κοινωνία είναι ιεραρχική και ενσωµατώνει σηµαντικούς ταξικούς και φυλετικούς διαχωρισµούς. Οι φεµινίστριες του δέκατου ένατου αιώνα ήταν συνήθως γυναίκες της µεσαίας τάξης, που ήθελαν να απολαµβάνουν τα ίδια προνόµια και δικαιώµατα µε τους συζύγους και τους γιους τους, δηλαδή µε τους άνδρες της µεσαίας τάξης. Επιπλέον, σε τι ακριβώς επιθυµούν οι γυναίκες να είναι ίσες; Οι απόψεις των φεµινιστριών και των φεµινιστών διίστανται σε αυτό το σηµείο. Οι φιλελεύθερες φεµινίστριες και φεµινιστές ισχυρίζονται ότι οι γυναίκες πρέπει να απολαµβάνουν πολιτική και νοµική ισότητα µε τους άνδρες, δηλαδή να έχουν ίσα δικαιώµατα που θα επιτρέπουν σε όλους τους ανθρώπους, ανεξαρτήτως φύλου, να ανταγωνίζονται επί ίσοις όροις τους άντρες. Οι σοσιαλίστριες φεµινίστριες και φεµινιστές όµως ισχυρίζονται ότι τα ίσα δικαιώµατα δεν έχουν κανένα νόηµα αν οι γυναίκες δεν απολαµβάνουν και κοινωνική ισότητα, άρα είναι απαραίτητη η κατάργηση της έµφυλης όσο και της ταξικής καταπίεσης. Ωστόσο, µερικές φεµινίστριες και φεµινιστές θεωρούν την ίδια την έννοια της ισότητας παραπλανητική ή απλώς ανεπιθύµητη. Η επιθυµία για ισότητα µε τους άνδρες µπορεί να υποδηλώνει ότι οι γυναίκες «ταυτίζονται µε το αρσενικό», µε την έννοια ότι προσδιορίζουν τους στόχους τους ανάλογα µε εκείνους που ήδη έχουν κατακτήσει οι άνδρες, ή ότι θέλουν να «γίνουν σαν τους άνδρες». Αυτό που ζητάν οι φεµινίστριες είναι να ανατρέψουν την πατριαρχία, αλλά όχι για να επιβάλουν στους εαυτούς τους το ανδρικό πρότυπο, οπότε θα χρειάζονταν να προσαρµοστούν στην ανταγωνιστική και επιθετική συµπεριφορά που χαρακτηρίζει την ανδρική κοινωνία. Για πολλές φεµινίστριες και φεµινιστές η λέξη «απελευθέρωση» σηµατοδοτεί την επιθυµία να αναπτυχθούν και να πετύχουν την πλήρωσή τους ως γυναικών, µε άλλα λόγια, να είναι «ταυτιστούν µε τις γυναίκες». Έτσι, µερικές φεµινίστριες υιοθετούν µια «γυναικοκρατική» θέση, σύµφωνα µε την οποία οι έµφυλες διαφορές όντως έχουν πολιτική και κοινωνική σηµασία. Αυτή η άποψη µερικές φορές χαρακτηρίζεται ουσιοκρατική, µε την έννοια ότι η ανδρική και η γυναικεία φύση διαφέρουν ουσιαστικά σε θεµελιώδη ζητήµατα. Η επιθετική και ανταγωνιστική φύση των ανδρών και ο δηµιουργικός και συναισθηµατικός χαρακτήρας των γυναικών θεωρείται ότι αντικατοπτρίζουν κυρίως ορµονικές και άλλες γενετικές διαφορές µάλλον παρά τη δοµή της κοινωνίας. Αποτελεί σφάλµα λοιπόν η εξιδανίκευση


369

της ανδρογυνίας και της ανθρώπινης προσωπικότητας που παραγνωρίζουν τις έµφυλες διαφορές. Οι γυναίκες πρέπει να αναγνωρίσουν και να απολαύσουν τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά του θηλυκού φύλου, επιζητώντας την απελευθέρωσή τους όχι σαν άφυλα «πρόσωπα» αλλά ως ώριµες και ολοκληρωµένες γυναίκες. Αυτή η άποψη οδήγησε στην εµφάνιση του πολιτισµικού φεµινισµού, ο οποίος προβάλλει τη δηµιουργία, τη λογοτεχνία και την τέχνη των γυναικών και εξαίρει τις εµπειρίες που είναι αποκλειστικά γυναικείες και προάγουν την αίσθηση της «γυναικείας αδελφοσύνης», όπως η γέννα, η µητρότητα και η εµµηνόρροια. Μέσα από µια τέτοια ανάλυση καταλήγουµε σε µια εντελώς διαφορετική εικόνα για τους άνδρες. Αν η αρσενική επιθετικότητα και ο ανδρικός σοβινισµός θεωρηθούν βιολογικά δεδοµένα µάλλον παρά κοινωνικά επιβεβληµένοι παράγοντες, τότε οι άνδρες είναι ο «εχθρός» και δεν επιδέχονται διόρθωση: δεν µπορούν να λυτρωθούν από την αρσενική φύση τους ούτε να προσαρµοστούν σε µια µη σεξιστική κοινωνία. Ως εκ τούτου, µερικές φεµινίστριες εµµένουν στην αποµάκρυνση των γυναικών από τους άνδρες και την ανδρική κοινωνία· επιλογή που έχει ριζικές συνέπειες για τις πολιτικές τους στρατηγικές όσο και για την προσωπική και σεξουαλική συµπεριφορά τους. Φύλο και πολιτική Ο φεµινισµός είναι µια ιδεολογία που διατέµνει τις άλλες και περιλαµβάνει τρεις κυρίως παραδόσεις: τη φιλελεύθερη, τη σοσιαλιστική και τη ριζοσπαστική. Είναι δύσκολο να αναπτυχθούν οι φεµινιστικές θέσεις υπό το πρίσµα των πολιτικά συντηρητικών ή δεξιών αντιλήψεων. Οι συντηρητικοί πιστεύουν ότι ουσιαστικά η κοινωνία είναι οργανικής υφής, υπό την έννοια ότι αναπτύσσεται σύµφωνα µε τις φυσικές επιταγές και αντικατοπτρίζει πρότυπα και δυνάµεις που υπάρχουν στην φύση. Η πατριαρχική δοµή της κοινωνίας και ο έµφυλος καταµερισµός της εργασίας ανάµεσα στον «δηµόσιο άνδρα» και την «ιδιωτική γυναίκα» θεωρούνται πράγµατα φυσικά και αναπόφευκτα. Οι γυναίκες γεννιούνται για να γίνουν νοικοκυρές και µητέρες, και δεν έχει κανένα νόηµα, όντας εντελώς λανθασµένη, η εξέγερση ενάντια σ’ αυτήν τη µοίρα τους. Στην καλύτερη περίπτωση, οι συντηρητικοί ισχυρίζονται ότι υποστηρίζουν την ισότητα των δύο φύλων µε την έννοια ότι οι οικογενειακές ευθύνες που επωµίζονται οι γυναίκες είναι εξίσου σηµαντικές µε τα δηµόσια καθήκοντα των ανδρών. Συνεπώς, οι άνδρες και οι γυναίκες

370


είναι «ίσοι αλλά διαφορετικοί». Σε συγκεκριµένες περιστάσεις εµφανίστηκε πάντως µια αντιδραστική µορφή φεµινισµού. Αυτό συνέβη όταν η παραδοσιακή θέση και η υπόσταση των γυναικών απειλήθηκαν από ραγδαίες κοινωνικές αλλαγές, όπως στην περίπτωση της Γερµανίας την περίοδο του Μεσοπολέµου. Οι εθνικοσοσιαλιστές υπήρξαν σφόδρα αντιφεµινιστές: ο ρόλος των γυναικών συνοψιζόταν στο ναζιστικό σύνθηµα Kinder, Kirche, Küche (Παιδιά, εκκλησία, κουζίνα!). Κατά τη ναζιστική περίοδο αναπτύχθηκε µια λατρεία της µητρότητας, µε την απονοµή µεταλλίων στις πολύτεκνες µητέρες, αλλά και εθνικές γιορτές στα γενέθλια της µητέρας του Χίτλερ. Μολαταύτα πολλές γυναίκες προσχώρησαν στην υπόθεση του ναζισµού. Μέχρι το 1939 η γυναικεία οργάνωση των ναζί, η Εθνικοσοσιαλιστική Γυναίκα, αριθµούσε πάνω από δυο εκατοµµύρια τριακόσιες χιλιάδες µέλη. Αυτό συνέβη διότι η διαδικασία εκβιοµηχάνισης είχε επιβαρύνει το φορτίο που επωµίζονταν οι γερµανίδες. Κατά τη δεκαετία του 1920 ολοένα και περισσότερες γυναίκες υποχρεώνονταν να ενταχθούν στο εργατικό δυναµικό, συνήθως σε θέσεις κακοπληρωµένες και χαµηλού κύρους, ενώ ταυτόχρονα αναµενόταν να διατηρήσουν και τον παραδοσιακό οικιακό τους ρόλο ως νοικοκυρές και µητέρες. Ο εθνικοσοσιαλισµός τις προσέλκυσε ακριβώς επειδή υποσχέθηκε να επαναφέρει τη διάκριση ανάµεσα στην ιδιωτική και τη δηµόσια σφαίρα, προστατεύοντάς τες από τον κόσµο της εργασίας κι ενισχύοντας ταυτόχρονα τον παραδοσιακό ρόλο τους στην οικογένεια. Ουσιαστικά δηλαδή οι γυναίκες επιζητούσαν τη χειραφέτηση και την ασφάλειά τους εγκαταλείποντας τον δηµόσιο βίο και διεκδικώντας τον έλεγχο της οικογένειας και του σπιτιού. Παρόµοιες τάσεις αποτελούν και σήµερα τροχοπέδη στην εξάπλωση του φεµινισµού σε πολλές χώρες του αναπτυσσόµενου κόσµου. Ιδίως στις µουσουλµανικές χώρες απαντά µια πάγια και θεσµοθετηµένη οριοθέτηση της κοινωνικής θέσης των ανδρών και των γυναικών, η οποία αντικατοπτρίζεται στον θεσµό της ανδρικής πολυγαµίας, στη χρήση της καλύπτρας και στην επιβολή άλλων παρόµοιων ενδυµατολογικών κωδίκων, καθώς και στον αναγκαστικό µερικές φορές εγκλεισµό των γυναικών στο σπίτι. Υπάρχει συνεπώς έντονη πολιτισµική αντίσταση στις φεµινιστικές ιδέες που, καθώς αµφισβητούν τις παραδοσιακές ηθικές και θρησκευτικές αρχές, µοιάζουν να είναι ξένες προς το ισλάµ και ουσιαστικά δυτικές. Παρ’ όλα αυτά, δίνεται ολοένα και µεγαλύτερη προσοχή στον ρόλο των γυναικών, τόσο εξαιτίας της αφανούς διείσδυσης των δυτικών αξιών –ιδιαίτερα στις αστικές περιοχές– όσο


371

και λόγω της επαναφοράς του αυστηρού ισλαµικού νόµου σε χώρες όπως το Ιράν, το Πακιστάν και το Σουδάν όπου ο ζηλωτισµός είναι ισχυρός (βλ. παρακάτω, στο ∆έκατο Κεφάλαιο). Η ανάδειξη της Μπεναζίρ Μπούτο ως πρωθυπουργού του Πακιστάν, το 1988, προκάλεσε λυσσαλέα διαµάχη σε ολόκληρο τον ισλαµικό κόσµο σχετικά µε το αν µια γυναίκα µπορεί να ηγηθεί της κυβέρνησης σε ένα ισλαµικό κράτος. Σε µερικές χώρες µάλιστα εµφανίστηκε µια µορφή ισλαµικού «φεµινισµού», ιδιαίτερα αισθητή στο Ιράν, όπου οι γυναίκες έχουν περιστασιακά υποστηρίξει την επιβολή αυστηρών ενδυµατολογικών κωδίκων και τον αυτοαποκλεισµό τους από τον δηµόσιο βίο, ελπίζοντας ότι τέτοια µέτρα θα επαναφέρουν τον σεβασµό απέναντί τους και θα ενισχύσουν την κοινωνική τους θέση. Ο φιλελεύθερος φεµινισµός Ο φεµινισµός στα πρώτα του βήµατα, ιδιαίτερα στο πρώτο κύµα του γυναικείου κινήµατος, επηρεάστηκε έντονα από τις ιδέες και τις αξίες του φιλελευθερισµού. Στο πρώτο σηµαντικό κείµενο του φεµινισµού, τη ∆ιεκδίκηση των ∆ικαιωµάτων της Γυναίκας της Μαίρης Ουόλστονκραφτ (Wollostoncraft, Vindication of the Rights of Women, [1792] 1967), η συγγραφέας ισχυριζόταν ότι οι γυναίκες δικαιούνται να έχουν τα ίδια δικαιώµατα και προνόµια µε τους άνδρες, µε την αιτιολογία ότι και αυτές είναι «ανθρώπινα όντα». Ισχυριζόταν επίσης ότι ο «διαχωρισµός µε βάση το φύλο» θα έχανε τη βαρύτητά του στην πολιτική και κοινωνική ζωή, αν ποτέ οι γυναίκες κατόρθωναν να αποκτήσουν πρόσβαση στην εκπαίδευση και να θεωρούνται αφεαυτών όντα ορθολογικά. Ο Τζων Στιούαρτ Μιλ, στο βιβλίο του Για την Υποταγή των Γυναικών (John Stuart Mill, Οn the Subjection of Women, [1869] 1970), γραµµένο σε συνεργασία µε τη Χάριετ Τέιλορ (Harriett Taylor), πρότεινε να οργανωθεί η κοινωνία σύµφωνα µε την αρχή του «ορθού λόγου», τονίζοντας ότι οι «συµπτωµατικές περιστάσεις της γέννησης», όπως ήταν για παράδειγµα το φύλο, θα έπρεπε να θεωρούνται άνευ σηµασίας. Συνεπώς, οι γυναίκες δικαιούνταν όλα τα δικαιώµατα και τις ελευθερίες που απολαµβάνουν οι άνδρες και ιδιαίτερα το δικαίωµα ψήφου. Αλλά και στο δεύτερο κύµα του φεµινισµού, ο φιλελευθερισµός αποτελεί µία σηµαντική συνιστώσα του. Ο φιλελεύθερος φεµινισµός κυριάρχησε στο γυναικείο κίνηµα στις Ηνωµένες Πολιτείες, µε κυριότερη εκπρόσωπό του την Μπέτυ Φρίνταν, η οποία µε το βιβλίο της Το γυναικείο µυστήριο (Betty Friedan, The Feminine Mystique, 1963) σηµάδεψε την αναγέννηση της φεµι-

372


νιστικής σκέψης τη δεκαετία του 1960. Το «γυναικείο µυστήριο» στο οποίο αναφέρεται η Φρίνταν είναι ο πολιτισµικός µύθος σύµφωνα µε τον οποίο οι γυναίκες αναζητούν ασφάλεια και πλήρωση στην οικιακή ζωή και στη «θηλυκή» συµπεριφορά. Αυτός ακριβώς ο µύθος στοχεύει να αποθαρρύνει τις γυναίκες από την είσοδό τους στον επαγγελµατικό, πολιτικό και δηµόσιο εν γένει βίο. Η Φρίνταν τόνισε ότι το «πρόβληµα χωρίς όνοµα», όπως το αποκάλεσε, είναι η αίσθηση απελπισίας και βαθιάς δυστυχίας που βιώνουν πολλές γυναίκες εξαιτίας του εγκλεισµού τους στα ασφυκτικά όρια του σπιτιού και της οικογένειας, καθώς τους απαγορεύεται να γνωρίσουν την πλήρωση που προσφέρουν η επαγγελµατική σταδιοδροµία ή η ενασχόληση µε τα κοινά. Το 1966 η Φρίνταν βοήθησε να ιδρυθεί στις Ηνωµένες Πολιτείες η Εθνική Οργάνωση Γυναικών (National Organisation of Women, ΝΟW), η οποία εξελίχθηκε σε µία πολύ ισχυρή οµάδα πίεσης και στη µεγαλύτερη γυναικεία οργάνωση ολόκληρου του κόσµου. Η φιλοσοφία του φιλελεύθερου φεµινισµού στηρίζεται στην αρχή του ατοµικισµού (βλ. παραπάνω, στο ∆εύτερο Κεφάλαιο), δηλαδή στην πεποίθηση ότι κάθε άνθρωπος έχει απόλυτη αξία και εποµένως όλα τα άτοµα έχουν την ίδια ηθική αξία. Όλοι οι άνθρωποι έχουν δικαίωµα να απολαµβάνουν την ίδια µεταχείριση, ανεξάρτητα από το φύλο, τη φυλή, το χρώµα, τις αντιλήψεις ή τη θρησκεία τους. Και αν πρέπει να κρίνονται, αυτό θα πρέπει να γίνεται µε ορθολογικά κριτήρια, βάσει του χαρακτήρα τους, των ικανοτήτων τους ή της προσωπικής τους αξίας. Οι φιλελεύθεροι εκφράζουν αυτή την πεποίθηση στο αίτηµά τους για ίσα δικαιώµατα: όλοι οι άνθρωποι έχουν δικαίωµα συµµετοχής ή πρόσβασης στον δηµόσιο ή πολιτικό βίο. Με αυτή την έννοια κάθε µορφή διάκρισης εις βάρος των γυναικών πρέπει να απαγορεύεται ρητά. Για παράδειγµα, η Ουόλστονκραφτ επέµενε ότι η εκπαίδευση, αποκλειστικό προνόµιο των ανδρών στην εποχή της, θα έπρεπε να γίνει προσιτή και στις γυναίκες. Ο Τζων Στιούαρτ Μιλ υποστήριξε τα ίσα πολιτικά δικαιώµατα ανδρών και γυναικών. Στην πραγµατικότητα, ολόκληρο το κίνηµα για τη γυναικεία ψήφο βασίστηκε στον φιλελεύθερο ατοµικισµό και στην πεποίθηση ότι η γυναικεία χειραφέτηση θα γινόταν πραγµατικότητα µόλις οι γυναίκες αποκτούσαν το δικαίωµα ψήφου που είχαν και οι άνδρες. Παροµοίως το έργο της Φρίνταν και οι δραστηριότητες οµάδων όπως η αµερικανική Εθνική Οργάνωση Γυναικών στοχεύουν στην κατάργηση των νοµικών και κοινωνικών πιέσεων που εξακολουθούν να εµποδίζουν τις γυναίκες να σταδιοδροµήσουν επαγγελµατικά και να παρέµβουν ενεργά


373

Μαίρη Ουόλστονκραφτ (Mary Wollstonecraft, 1759-1797) Βρετανή κοινωνική επιστήµων και φεµινίστρια. Επηρεασµένη από τη Γαλλική Επανάσταση, η Ουόλστονκραφτ εντάχθηκε στον ριζοσπαστικό χώρο και έγινε µέλος ενός κύκλου διανοουµένων µαζί µε τον σύζυγό της, τον αναρχικό Ουίλλιαµ Γκόντουιν (Willian Godwin, βλ. στο Έκτο Κεφάλαιο). Πέθανε στη γέννα της κόρης της Μαίρης, η οποία εν καιρώ παντρεύτηκε τον ποιητή Σέλλευ και αργότερα έγραψε τον Φρανκενστάιν (Frankestein). Η φεµινιστική θεωρία της Ουόλστονκραφτ επηρεάστηκε από τη φιλελεύθερη πίστη του ∆ιαφωτισµού στον ορθό λόγο καθώς και από τη ριζοσπαστική ανθρωπιστική της στράτευση υπέρ της ισότητας. Έδωσε έµφαση στα ίσα δικαιώµατα των γυναικών, ιδιαίτερα στην εκπαίδευση, µε βάση την αντίληψη περί « προσωπικής υπόστασης» όλων των ανθρώπων. Εντούτοις στο έργο της ανέπτυξε επίσης µια πιο σύνθετη ανάλυση των γυναικών ως υποκειµένων του πόθου και συνάµα αντικείµενων του ανδρικού πόθου, παρουσιάζοντας πάντως την οικιακή σφαίρα ως πρότυπο κοινότητας και κοινωνικής ευταξίας.

στην πολιτική ζωή. Η Εθνική Οργάνωση Γυναικών, για παράδειγµα, οργάνωσε εκστρατείες στις δεκαετίες του 1970 και του 1980 για τη συνταγµατική κατοχύρωση των ίσων δικαιωµάτων ανδρών και γυναικών, η οποία θα απαγόρευε οποιαδήποτε µορφή έµφυλων διακρίσεων και θα υποστήριζε τη νοµιµοποίηση των αµβλώσεων µε το επιχείρηµα ότι η ανεπιθύµητη εγκυµοσύνη υπονοµεύει τα δικαιώµατα της γυναίκας και την κυριαρχία της επάνω στο ίδιο της το σώµα, αλλά και βλάπτει την σταδιοδροµία της και τις δυνατότητές της για µόρφωση. Μολαταύτα ο φιλελεύθερος φεµινισµός έχει ουσιαστικά µεταρρυθµιστικές προθέσεις· επιζητά κυρίως το άνοιγµα του δηµόσιου βίου στον ισότιµο ανταγωνισµό µεταξύ ανδρών και γυναικών, αντί να εστιάζει την προσοχή του στην αµφισβήτηση εκείνου που πολλές φεµινίστριες και φεµινιστές θεωρούν πατριαρχική δοµή της ίδιας της κοινωνίας. Γενικά, οι φιλελεύθερες φεµινίστριες και φεµινιστές δεν επιθυµούν την κατάργηση της διάκρισης µεταξύ ιδιωτικής και δηµόσιας σφαίρας. Ισχυρίζονται ότι η µεταρρύθµιση είναι αναγκαία µόνο για να διασφαλιστούν τα ίσα δικαιώµατα των γυναικών στον δηµόσιο τοµέα: το δικαίωµα της εκπαίδευσης, της ψήφου, της επαγγελµατικής σταδιοδροµίας και άλλα. Αναµφίβολα σηµαντικές µεταρρυθµίσεις έχουν ήδη επιτευχθεί στη βιοµηχανική ∆ύση, κυρίως µε την επέκταση του δικαιώµατος ψήφου στις γυναίκες και της ισότιµης επαγγελµατικής τους αµοιβής και, καθώς και µε τη νοµιµοποίηση του διαζυγίου και της άµβλω-

374


σης και µε άλλες µεταρρυθµίσεις. Παρ’ όλα αυτά, λιγότερη προσοχή έδωσε ο φιλελεύθερος φεµινισµός στη θέση της γυναίκας στην ιδιωτική σφαίρα, στον έµφυλο καταµερισµό της εργασίας, αλλά και της εξουσίας µέσα στην οικογένεια. Οι φιλελεύθερες φεµινίστριες και φεµινιστές συνήθως δέχονται ότι οι άνδρες και οι γυναίκες έχουν διαφορετική φύση και διαφορετικές κλίσεις, και εποµένως δέχονται ότι, κατά ένα µέρος τουλάχιστον, η κλίση των γυναικών προς την οικογένεια και την οικιακή ζωή οφείλεται στα φυσικά τους ορµέφυτα και αποτυπώνει µια εκούσια επιλογή. Αυτή την ιδέα είχαν οπωσδήποτε οι φεµινίστριες του δέκατου ένατου αιώνα, οι οποίες θεωρούσαν την παραδοσιακή δοµή της οικογένειας «φυσική», αλλά τήν συναντάµε επίσης επίσης στο έργο σύγχρονων φιλελεύθερων φεµινιστριών, όπως της Φρίνταν. Στο βιβλίο της Η δεύτερη φάση (Friedan, The Second Stage, 1983), η Φρίνταν αναλύει το πρόβληµα πώς µπορεί να εναρµονιστεί η επίτευξη της «προσωπικής υπόστασης» –που έγινε εφικτή µε τη διεύρυνση των ευκαιριών για τις γυναίκες στον επαγγελµατικό και στον δηµόσιο βίο– µε την ανάγκη τους για αγάπη, η οποία εκφράζεται µέσα από τα παιδιά, το νοικοκυριό και την οικογένεια. Οι εκπρόσωποι του πιο ριζοσπαστικού φεµινισµού άσκησαν έντονη κριτική στην έµφαση που δίνει η Φρίνταν στην αδιάλειπτη και ζωτική σηµασία της οικογένειας στη ζωή των γυναικών, επειδή θεωρούν ότι έτσι µυθοποιείται η «µυστικιστική γοητεία της µητρότητας». Σε ένα βαθύτερο επίπεδο, οι εκπρόσωποι του ριζοσπαστικού φεµινισµού τονίζουν πόσο περιορισµένη είναι η αξία του ατοµικισµού ως βάσης για την πολιτική του γένους. Εν πρώτοις, η ατοµικιστική σκοπιά αποσπά την προσοχή µας από τον δοµικό χαρακτήρα της πατριαρχίας, στην οποία οι γυναίκες υποτάσσονται όχι ως άτοµα που τυχαίνει να στερούνται κάποια δικαιώµατα ή ευκαιρίες, αλλά ως φύλο το οποίο υφίσταται συστηµατική και συνολική καταπίεση. ∆εύτερον, η έµφαση του ατοµικισµού στην «προσωπική υπόσταση» µπορεί να εµποδίσει τις γυναίκες να σκέφτονται και να δρουν συλλογικά βάσει της κοινής ταυτότητας του γένους τους, δηλαδή της «γυναικείας αδελφοσύνης» τους. Τρίτον, ο φιλελεύθερος ατοµικισµός µπορεί απλώς να φαίνεται ότι ξεπερνά τις διαφορές γένους. Εξετάζοντας τα ανθρώπινα όντα ως άτοµα, ο φιλελευθερισµός µοιάζει να υπερβαίνει το γένος και τις άλλες κοινωνικές ταυτότητες, δίνοντας στα άτοµα τη δυνατότητα να αξιολογούνται µε κριτήριο τις δεξιότητες και τα επιτεύγµατά τους. Στην καλύτερη περίπτωση όµως αυτό µπορεί να οδηγήσει στην αποπολιτικοποίηση των έµφυ-


375

λων σχέσεων, συγκαλύπτοντας ουσιαστικά την έννοια του γένους, διότι το δήθεν άφυλο «άτοµο» ενσωµατώνει σταθερά αλλά λάθρα κάποιες ανδρικές νόρµες. Έτσι, η ισότιµη αντιµετώπιση όλων των ανθρώπων µπορεί απλώς να σηµαίνει ότι οι γυναίκες αντιµετωπίζονται σαν άνδρες. Τέλος, το αίτηµα για ίσα δικαιώµατα, που βρίσκεται στον πυρήνα του φιλελεύθερου φεµινισµού, προσελκύει κυρίως τις γυναίκες εκείνες που η παιδεία τους και η κοινωνική τους καταγωγή τις έχουν εξοπλίσει µε τα κατάλληλα εφόδια για να επωφελούνται καλύτερα από τις µορφωτικές και επαγγελµατικές ευκαιρίες. Οι φεµινίστριες του δέκατου ένατου αιώνα, για παράδειγµα, καθώς και οι ηγέτιδες του κινήµατος για τη γυναικεία ψήφο, οι σουφραζέτες, ήταν συνήθως µορφωµένες µεσοαστές οι οποίες µπορούσαν πράγµατι να επωφεληθούν από το δικαίωµα της ψήφου, να αρχίσουν µια επαγγελµατική σταδιοδροµία ή να ενταχθούν στον δηµόσιο βίο. Το αίτηµα για ίσα δικαιώµατα προϋποθέτει ότι όλες οι γυναίκες έχουν στ’ αλήθεια τη δυνατότητα να επωφεληθούν, για παράδειγµα, από καλύτερες εκπαιδευτικές και επαγγελµατικές ευκαιρίες. Στην πραγµατικότητα όµως οι γυναίκες δεν κρίνονται µόνο µε γνώµονα τις δεξιότητες και τις ικανότητές τους, αλλά και σύµφωνα µε κοινωνικούς και οικονοµικούς παράγοντες. Αν η γυναικεία χειραφέτηση σηµαίνει απλώς την εξασφάλιση ίσων δικαιωµάτων και ευκαιριών και για γυναίκες και άνδρες, αυτό σηµαίνει ότι παραγνωρίζουµε τις άλλες µορφές κοινωνικού παραγκωνισµού, όπως την κοινωνική τάξη και τη φυλή. Συνεπώς, ο φιλελεύθερος φεµινισµός µπορεί να αποτυπώνει τα ενδιαφέροντα των λευκών, µεσοαστών γυναικών στις αναπτυγµένες κοινωνίες, αλλά συγχρόνως να αγνοεί τα προβλήµατα των γυναικών της εργατικής τάξης, καθώς και των µαύρων γυναικών και εκείνων των αναπτυσσόµενων χωρών. Ο σοσιαλιστικός φεµινισµός Μολονότι µερικές από τις πρώτες φεµινίστριες ασπάστηκαν τις ιδέες του σοσιαλισµού, ο σοσιαλιστικός φεµινισµός δεν ήρθε στο προσκήνιο παρά µόνο στο δεύτερο µισό του εικοστού αιώνα. Αντίθετα από τις φιλελεύθερες, οι σοσιαλίστριες φεµινίστριες και φεµινιστές δεν πιστεύουν ότι οι γυναίκες µειονεκτούν µόνον από πολιτική ή νοµική άποψη, και άρα µπορούν να δικαιωθούν εξασφαλίζοντας ίσα νοµικά δικαιώµατα και ίσες ευκαιρίες. Οι σοσιαλίστριες φεµινίστριες και φεµινιστές διατείνονται µάλλον ότι οι έµφυλες σχέσεις είναι ριζωµένες στην ίδια την κοινωνική και οικονοµική δοµή του

376


κόσµου µας, και τίποτε λιγότερο από µια ριζική κοινωνική αλλαγή –µερικές θα έλεγαν µια κοινωνική επανάσταση– δεν θα µπορούσε ποτέ να προσφέρει στις γυναίκες την προοπτική της αληθινής χειραφέτησης. Όπως αναφέρεται σε ένα κείµενο των Ηνωµένων Εθνών: «Ενώ οι γυναίκες αποτελούν το ήµισυ του παγκόσµιου πληθυσµού, εντούτοις εργάζονται σχεδόν τα δύο τρίτα των συνολικών ωρών εργασίας, αµείβονται µε το ένα δέκατο του παγκόσµιου εισοδήµατος και κατέχουν παγκόσµια λιγότερο από το ένα εκατοστό των περιουσιακών στοιχείων» (United Nations Report, 1980). Βασικό µοτίβο του σοσιαλιστικού φεµινισµού είναι ότι η πατριαρχία µπορεί να κατανοηθεί µόνον υπό το πρίσµα των κοινωνικών και οικονοµικών παραγόντων. Η κλασική διατύπωση τούτης της αντίληψης αναπτύχθηκε από τον Φρήντριχ Ένγκελς στο έργο του Οι ρίζες της οικογένειας, της ατοµικής ιδιοκτησίας και του κράτους (Friedrich Engels, The Origins of the Family, Private Property and the State, [1884] 1976). Ο Ένγκελς (1820-95), παντοτινός φίλος και συνεργάτης του Καρλ Μαρξ (βλ. παραπάνω, στο Τέταρτο Κεφάλαιο), επισήµανε ότι η θέση της γυναίκας στην κοινωνία είχε αλλάξει ριζικά µε την ανάπτυξη του καπιταλισµού και του θεσµού της ατοµικής ιδιοκτησίας. Στις προκαπιταλιστικές κοινωνίες η οικογενειακή ζωή ήταν κοινοκτηµονκή και βασιζόταν κατά κύριο λόγο στο «µητρικό δικαίωµα» – δηλαδή, ήταν µητρογραµµική η µεταβίβαση της περιουσίας όσο και της κοινωνικής θέσης. Ο καπιταλισµός όµως, καθώς στηρίχθηκε στην ανδρική ατοµική ιδιοκτησία, κατάργησε το «µητρικό δικαίωµα» και προκάλεσε «την κοσµοϊστορική ήττα του γυναικείου φύλου», όπως την χαρακτήρισε ο Ένγκελς. Ο Ένγκελς, όπως και πολλοί κατοπινοί σοσιαλιστές φεµινιστές και φεµινίστριες, πίστευε ότι η καταπίεση των γυναικών επιβαλλόταν µέσω του θεσµού της οικογένειας. «Η πρώτη µορφή ταξικής καταπίεσης στα ιστορικά χρονικά», σηµειώνει ο Ένγκελς, «συµπίπτει µε την ανάπτυξη του ανταγωνισµού µεταξύ ανδρών και γυναικών στον θεσµό του µονογαµικού γάµου, ενώ η πρώτη µορφή ταξικής καταπίεσης συµπίπτει µε την καταπίεση του θηλυκού από το αρσενικό φύλο» (Engels, ό.π. σ. 129). Η «αστική οικογένεια» είναι λοιπόν πατριαρχική και καταπιεστική επειδή οι άνδρες θέλουν να διασφαλίσουν ότι η περιουσία θα µεταβιβαστεί µόνο στους δικούς τους γιους. Οι άνδρες πετυχαίνουν να σιγουρευτούν ότι οι ίδιοι είναι πατέρες των παιδιών επιβάλλοντας τον µονογαµικό γάµο - ένας περιορισµός που ισχύει όµως αποκλειστικά για τις γυναίκες, οι οποίες έτσι στερούνται τους υπόλοιπους ερωτικούς συντρόφους, ενώ συνήθως, όπως


377

σηµείωνε ο Ένγκελς, δεν αφορά τους συζύγους τους. Οι γυναίκες αποζηµιώνονται γι’ αυτή την καταπίεση αναπτύσσοντας τη «λατρεία της θηλυκότητας», η οποία εξυµνεί την οµορφιά του ροµαντικού έρωτα, ενώ στην πραγµατικότητα δεν αποτελεί παρά µόνον οργανωµένη υποκρισία µε σκοπό να προστατεύει τα προνόµια και την ιδιοκτησία των ανδρών. Ο Ένγκελς δεν επεκτάθηκε στη λεπτοµερή περιγραφή της οικογένειας σε µια σοσιαλιστική κοινωνία. Πίστευε όµως ακράδαντα ότι θα έπρεπε να υπάρχει δυνατότητα διάλυσης του γάµου και ότι µε την κατάργηση της ιδιωτικής ιδιοκτησίας θα εξαφανίζονταν τα πατριαρχικά του χαρακτηριστικά, ίσως και η ίδια η µονογαµία. Άλλοι σοσιαλιστές φεµινιστές και φεµινίστριες πρότειναν την αντικατάσταση της πατριαρχικής οικογένειας από ένα σύστηµα κοινοβιακής ζωής και «ελεύθερου έρωτα», το οποίο συναντάµε στους πρώιµους ουτοπιστές σοσιαλιστές, όπως ο ήταν ο Φουριέ και ο Όουεν. Μολονότι οι ιδέες του Ένγκελς βασίζονταν στην αµφιλεγόµενη ανθρωπολογία του Μόργκαν (L. H. Morgan), οι περισσότερες σοσιαλίστριες φεµινίστριες και φεµινιστές συµφωνούν ότι ο περιορισµός των γυναικών στην οικιακή σφαίρα του νοικοκυριού και της µητρότητας εξυπηρετεί τα οικονοµικά συµφέροντα του καπιταλισµού. Κάποιες υποστηρίζουν ότι οι γυναίκες αποτελούν έναν «εφεδρικό στρατό εργαζοµένων», ο οποίος µπορεί να εντάσσεται στο εργατικό δυναµικό όποτε παρουσιάζεται ανάγκη για αύξηση της παραγωγής, αλλά µπορεί εξίσου εύκολα να διαλύεται για να επιστρέψει στο σπίτι του κατά τη διάρκεια µιας οικονοµικής κρίσης, χωρίς να επιφορτίζονται µε τη συντήρησή του οι εργοδότες ή το κράτος. Επιπλέον οι γυναίκες, ως εργαζόµενες συνήθως προσωρινά, υποχρεώνονται να αναλάβουν εργασίες χαµηλού κύρους και αµοιβής, πράγµα που αποτελεί πλεονέκτηµα για το κεφάλαιο καθώς βοηθά στη µείωση των αµοιβών χωρίς να απειλούνται τα «ανδρικά επαγγέλµατα». Ταυτόχρονα η οικιακή εργασία των γυναικών είναι ζωτικής σηµασίας για µια υγιή και αποδοτική οικονοµία. Γεννώντας και φροντίζοντας τα παιδιά τους οι γυναίκες παράγουν την επόµενη γενιά εργατικού δυναµικού, διασφαλίζοντας έτσι τη συνέχεια της παραγωγής. Επίσης, οι γυναίκες αναλαµβάνουν τον εγκοινωνισµό, την ανατροφή και ακόµη και την εκπαίδευση των παιδιών, βοηθώντας τα να εξελιχθούν σε πειθαρχηµένους και υπάκουους εργάτες. Παροµοίως, ως νοικοκυρές οι γυναίκες απαλλάσσουν τους άνδρες από τις ευθύνες του νοικοκυριού και της ανατροφής των παιδιών, επιτρέποντάς τους έτσι να αφιερώνουν τον χρόνο και την ενεργητικότητά τους στην αµειβόµενη και παραγωγική εργασία. Κατ’ αυτή την έννοια η οικονοµική απο-

378


δοτικότητα προάγεται µε τον έµφυλο καταµερισµό της εργασίας ανάµεσα στους άνδρες που αναλαµβάνουν την έµµισθη εργασία στα εργοστάσια και τα γραφεία και στις γυναίκες οι οποίες διεκπεραιώνουν την άµισθη οικιακή εργασία. Επιπλέον, οι νοικοκυρές φροντίζουν ώστε οι σύζυγοί τους να φεύγουν εγκαίρως για τη δουλειά, φθάνοντας εκεί χορτάτοι και καλοντυµένοι, έτοιµοι να εργαστούν σκληρά. Η παραδοσιακή οικογένεια παρέχει συνάµα ισχυρό κίνητρο στον εργαζόµενο να βρει και να διατηρήσει µια σταθερή δουλειά, επειδή πρέπει να συντηρήσει τη σύζυγο και τα παιδιά του. Επιπλέον, η οικογένεια είναι η ασπίδα για την προστασία του εργαζόµενου από την αποξένωση και τις απογοητεύσεις που δοκιµάζει καθηµερινά στη «σκλαβιά του µεροκάµατου». Πράγµατι, η παραδοσιακή οικογένεια αποζηµιώνει ανάλογα τον σύζυγο πατέρα: για παράδειγµα, του προσφέρει το κύρος του «κουβαλητή» και του παρέχει ελεύθερο χρόνς και ξεκούραση στο σπίτι, ενώ η µητέρα και νοικοκυρά δεν παύει να ασχολείται µε τις «επουσιώδεις» οικιακές εργασίες. Μερικές φεµινίστριες και φεµινιστές ισχυρίζονται ότι η ίδια η άµισθη φύση της γυναικείας εργασίας εξηγεί τη χαµηλή κοινωνική θέση των γυναικών και την οικονοµική τους εξάρτηση από τους συζύγους τους, παγιώνοντας έτσι την συστηµική κοινωνική ανισότητα. Η εκστρατεία για τον «µισθό της νοικοκυράς», που συνδέθηκε στη Βρετανία µε τις Κόστα και Τζέιµς (Costa and James, 1972) τόνιζε ότι οι γυναίκες θα εξασφάλιζαν την οικονοµική ανεξαρτησία τους και την ενίσχυση της κοινωνικής τους θέσης αν αναγνωριζόταν η σηµαντική και παραγωγική φύση της εργασίας τους, η οποία εποµένως θα έπρεπε και να αµείβεται οικονοµικά, όπως γίνεται και στην περίπτωση της ανδρικής εργασίας. Το ίδιο επιχείρηµα χρησιµοποιήθηκε και σε σχέση µε την αναγνώριση της πορνείας ως νόµιµης και αµειβόµενης εργασίας. Εντούτοις οι περισσότερες σοσιαλίστριες φεµινίστριες και φεµινιστές ισχυρίζονται ότι για τη χειραφέτησή τους οι γυναίκες χρειάζονται ένα µεγαλύτερο φάσµα κοινωνικών και οικονοµικών ευκαιριών µάλλον παρά µια απλή αµοιβή για τη διεκπεραίωση των παραδοσιακών ρόλων τους, της νοικοκυράς και του σεξουαλικού αντικειµένου. Αν και οι σοσιαλίστριες φεµινίστριες και φεµινιστές συµφωνούν ότι το «γυναικείο ζήτηµα» δεν µπορεί να διαχωριστεί από την οικονοµική και την κοινωνική ζωή, διαφωνούν ριζικά σχετικά µε τη φύση αυτής της σύνδεσης. Οι έµφυλες διακρίσεις διατέµνουν βεβαίως τους ταξικούς διαχωρισµούς, δηµιουργώντας ένταση στους κόλπους των σοσιαλιστριών φεµινιστριών και


379

φεµινιστών όσον αφορά τη σχετική σηµασία γένους και κοινωνικής τάξης, και θέτοντας ερωτήµατα ιδιαίτερα δυσαπάντητα για τις µαρξίστριες φεµινίστριες και φεµινιστές. Οι ορθόδοξοι µαρξιστές και µαρξίστριες επιµένουν ότι η ταξική πολιτική έχει προτεραιότητα σε σχέση µε την έµφυλη. Ο Ένγκελς, για παράδειγµα, πίστευε ότι η «αστική οικογένεια», η οποία υποδούλωσε τις γυναίκες, εµφανίστηκε εξαιτίας της ιδιωτικής ιδιοκτησίας και εποµένως αποτελεί υποπροϊόν του καπιταλισµού. Αυτό σηµαίνει ότι η ταξική εκµετάλλευση είναι µια διαδικασία βαθύτερη και σηµαντικότερη από την έµφυλη καταπίεση. Οι γυναίκες καταπιέζονται όχι µόνον από τους άνδρες αλλά και από τον θεσµό της ατοµικής ιδιοκτησίας, δηλαδή από τον καπιταλισµό. Η ίδια άποψη επάγεται επίσης ότι η γυναικεία χειραφέτηση δεν µπορεί να έρθει παρά µόνο µε µια κοινωνική επανάσταση, κατά την οποία ο καπιταλισµός θα ανατραπεί και θα αντικατασταθεί από τον σοσιαλισµό. Οι γυναίκες λοιπόν που επιδιώκουν την απελευθέρωση θα πρέπει να αναγνωρίσουν ότι η «ταξική πάλη» είναι σηµαντικότερη από την «πάλη των φύλων». Γι’ αυτό και θα ήταν προτιµότερο αν οι φεµινίστριες και οι φεµινιστές αφιέρωναν όλη τους την ενέργεια στο εργατικό κίνηµα, αντί να στηρίζουν ένα χωριστό και διασπαστικό γυναικείο κίνηµα. Οι σύγχρονες όµως σοσιαλίστριες φεµινίστριες και φεµινιστές όλο και πιο δύσκολα αποδέχονται την υπεροχή της ταξικής πολιτικής έναντι της έµφυλης. Θεωρούν, αντιθέτως, την έµφυλη καταπίεση εξίσου σηµαντική µε την ταξική εκµετάλλευση. Συγγραφείς όπως η βρετανή φεµινίστρια Τζούλιετ Μίτσελ (Juliet Mitchell, γεννηµένη το 1940) συντάσσονται µάλλον µε τον σύγχρονο µαρξισµό, ο οποίος δέχεται την αλληλεπίδραση των οικονοµικών, κοινωνικών, πολιτικών και πολιτισµικών δυνάµεων στην κοινωνία, παρά µε τον ορθόδοξο µαρξισµό που επιµένει στην υπεροχή των υλικών ή οικονοµικών παραµέτρων. Γι’ αυτό τον λόγο η Μίτσελ αρνείται να αναλύσει τη θέση των γυναικών µε απλώς οικονοµικούς όρους και τονίζει ολοένα περισσότερο τις πολιτισµικές και ιδεολογικές ρίζες της πατριαρχίας. Στο βιβλίο της Η τάξη της γυναίκας (Woman’s Estate, 1971) υποστήριξε ότι οι γυναίκες επιτελούν τέσσερα διαφορετικά κοινωνικά λειτουργήµατα: είναι ενεργά και παραγωγικά µέλη του εργατικού δυναµικού, αναπαράγουν το ανθρώπινο γένος γεννώντας παιδιά, αναλαµβάνουν τον εγκοινωνισµό των παιδιών, και συνάµα είναι αντικείµενα του ανδρικού σεξουαλικού πόθου. Η απελευθέρωσή τους απαιτεί τη χειραφέτηση των γυναικών σε κάθέναν από τους παραπάνω τοµείς και όχι απλώς την αντικατάσταση του καπιταλιστι-

380


κού ταξικού συστήµατος από τον σοσιαλισµό. Στην αποµάκρυνση από τον ορθόδοξο µαρξισµού συνέβαλε επίσης η απογοητευτική εξέλιξη του φεµινισµού στις κοινωνίες του κρατικού σοσιαλισµού. Μετά τη Ρωσική Επανάσταση η ιδέα ότι η κοινωνική ισότητα πρέπει να οδηγήσει στην ισότητα των φύλων υποστηρίχτηκε από την Αλεξάνδρα Κολλοντάι. Η Κολλοντάι (1872-1952), σοβιετική επίτροπος των κοινωνικών υποθέσεων και η µόνη γυναίκα στην κυβέρνηση του Λένιν, υποστήριξε την κατάργηση της συµβατικής οικογένειας και την αντικατάστασή της από ένα σύστηµα ελεύθερης σεξουαλικότητας. Εντούτοις οι ριζοσπαστικές της ιδέες τέθηκαν σταδιακά στο περιθώριο µετά την άνοδο του Στάλιν, ώσπου τελικά η γυναικεία χειραφέτηση στη Σοβιετική Ένωση κατέληξε να σηµαίνει σχεδόν αποκλειστικά τη στρατολόγηση των γυναικών στο εργατικό δυναµικό, που έγινε εφικτή µε την ίδρυση κρατικών παιδικών σταθµών. Επιπλέον, ελάχιστη προσοχή δόθηκε στον έµφυλο καταµερισµό της εργασίας. Στη Σοβιετική Ένωση, για παράδειγµα, οι γυναίκες υποαντιπροσωπεύονταν συντριπτικά στα ανώτατα κλιµάκια της πολιτικής και επαγγελµατικής ζωής, ενώ αναµενόταν ακόµη και από όσες επιθυµούσαν να ακολουθήσουν επαγγελµατική σταδιοδροµία να συνεχίσουν να εκπληρώνουν τις παραδοσιακές οικιακές και οικογενειακές τους υποχρεώσεις. Σηµαντικότατη εξαίρεση από τα παραπάνω αποτέλεσε πάντως η Κούβα, όπου το οικογενειακό δίκαιο απαιτεί οι σύζυγοι να έχουν ίση ευθύνη στο νοικοκυριό και στην ανατροφή των παιδιών. Ο ριζοσπαστικός φεµινισµός Ένα από τα πιο χαρακτηριστικά στοιχεία του δεύτερου κύµατος του φεµινισµού είναι ότι πολλές φεµινίστριες συγγραφείς άνοιξαν νέους ορίζοντες, προχωρώντας πέρα από εκείνους των άλλων πολιτικών ιδεολογιών. Για πρώτη φορά θεωρήθηκαν αφεαυτών σηµαντικές οι διαφορές µεταξύ των δύο φύλων και κρίθηκε αναγκαία η αυτοδύναµη κατανόησή τους. Οι φιλελεύθερες και οι σοσιαλιστικές ιδέες είχαν ήδη φωτίσει την υποδεέστερη κοινωνική θέση της γυναίκας, αλλά δεν αναγνώριζαν το φύλο ως θεµελιώδη κοινωνικό διαχωρισµό. Στις δεκαετίες του 1960 και του 1970 όµως το φεµινιστικό κίνηµα επιδίωξε να καταδείξει την επιρροή της πατριαρχίας όχι µόνο στη πολιτική ζωή, την οικονοµία και γενικά στον δηµόσιο βίο, αλλά και σε όλες τις πτυχές της κοινωνικής, προσωπικής και σεξουαλικής ύπαρξης των ανθρώπων. Αυτή η τάση είναι εµφανής στο πρωτοποριακό έργο της Σιµόν ντε Μπωβουάρ και αναπτύχθηκε από τις πρώτες ριζοσπάστριες φεµινίστρι-


381

ες, όπως η Εύα Φίγκες (Eva Figes) και η Ζερµαίν Γκρηρ (Germaine Greer, γεν. 1939). Η Εύα Φίγκες, στο βιβλίο της Πατριαρχικές στάσεις (Patriarchical Attitudes [1970]) τόνισε όχι µόνον τις γνωστές πλέον νοµικές ή κοινωνικές αδικίες που υφίστανται οι γυναίκες, αλλά και το γεγονός ότι οι πατριαρχικές αξίες και ιδέες διαποτίζουν ολόκληρο τον πολιτισµό, τη φιλοσοφία, την ηθική και τη θρησκεία της κοινωνίας µας. Σε όλους τους κοινωνικούς και εκπαιδευτικούς τοµείς, οι γυναίκες παριστάνονται ως κατώτερες και υποτελείς των ανδρών, καθώς τούς επιβάλλεται από τους άνδρες ένα ορισµένο στερεότυπο της «θηλυκότητας». Στο Η γυναίκα ευνούχος η Ζερµαίν Γκρηρ αναφέρει ότι οι γυναίκες οδηγούνται σε ένα παθητικό σεξουαλικό ρόλο, ο οποίος καταπιέζει την αληθινή τους σεξουαλικότητα καθώς και την πιο ενεργή και περιπετειώδη πλευρά της προσωπικότητάς τους (Germaine Greer, The Female Eunuch, 1970). Στην πραγµατικότητα οι γυναίκες έχουν ευνουχιστεί και µεταµορφωθεί σε άφυλα αντικείµενα από το πολιτισµικό στερεότυπο του «αιώνιου θηλυκού». Το έργο της Γκρηρ επηρεάστηκε από τους συγγραφείς της Νέας Αριστεράς, όπως τον Βίλχελµ Ράιχ (Wilhelm Reich, 1897-1957) και τον Χέρµπερτ Μαρκούζε (Herbert Marcuse, 1898-1979), οι οποίοι είχαν διακηρύξει την ανάγκη για «σεξουαλική απελευθέρωση» και είχαν ασκήσει έντονη κριτική στην καταπιεστική φύση της συµβατικής κοινωνίας. Ωστόσο ο ριζοσπαστικός φεµινισµός ανέπτυξε µια συστηµατική θεωρία της σεξουαλικής καταπίεσης, η οποία διαχώριζε τη θέση της από τις καθιερωµένες παραδόσεις του φιλελευθερισµού και του σοσιαλισµού, χάρη στο έργο ακτιβιστριών όπως της αµερικανής Κέιτ Μίλετ (Kate Millett, γεν. 1934) και της καναδής Σούλαµιτ Φαϊρστόοουν (Shulamith Firestone, γεν. 1945). Κεντρικό στοιχείο του ριζοσπαστικού φεµινισµού είναι η πεποίθηση ότι η έµφυλη καταπίεση αποτελεί το πιο θεµελιώδες χαρακτηριστικό της κοινωνίας και ότι οι άλλες µορφές αδικίας –η ταξική εκµετάλλευση, το φυλετικό µίσος και οι παρόµοιες – αποτελούν απλώς δευτερεύοντα στοιχεία της. Το κοινωνικό φύλο ή γένος θεωρείται το βαθύτερο κοινωνικό ρήγµα και το πιο σηµαντικό πολιτικά, πιο σηµαντικό και από την κοινωνική τάξη, τη φυλή ή το έθνος. Γι’ αυτό και οι ριζοσπάστριες φεµινίστριες και φεµινιστές επιµένουν στην κατανόηση και την περιγραφή της κοινωνίας µας ως «πατριαρχικής», θέλοντας να τονίσουν τον βασικό ρόλο της έµφυλης καταπίεσης, ακριβώς όπως οι σοσιαλιστές χρησιµοποιούν τον όρο «καπιταλιστική κοινωνία» για να τονίσουν τη σηµασία της οικονοµικής εκµετάλλευσης. Ο όρος «πατριαρ-

382


Σιµόν ντε Μπωβουάρ (Simon de Beauvoir, 1906-1986) Γαλλίδα µυθιστοριογράφος, θεατρική συγγραφέας και κοινωνική κριτικός. Η Μπωβουάρ δίδαξε φιλοσοφία στη Σορβόννη από το 1931 ως το 1943 και αργότερα έγινε συγγραφέας και θεωρητικός της κοινωνίας. Το βιβλίο της To ∆εύτερο Φύλο (Le Deuxième séxe, 1949) άσκησε τεράστια επιρροή στο γυναικείο κίνηµα, επαναφέροντας στην επικαιρότητα το ζήτηµα της έµφυλης πολιτικής και προαναγγέλλοντας µερικά από τα θέµατα τα οποία θα ανέπτυσσε αργότερα ο ριζοσπαστικός φεµινισµός. Σταθερός της σύντροφος ήταν ο Ζαν Πωλ Σαρτρ (JeanPaul Sartre, 1905-1980). Η Μπωβουάρ τόνιζε ότι η θέση της γυναίκας καθορίζεται από κοινωνικούς και όχι φυσικούς παράγοντες, και ανέπτυξε µια πολύπτυχη κριτική του πατριαρχικού πολιτισµού. Το έργο της τονίζει σε πόσο µεγάλη έκταση το αρσενικό µας παρουσιάζεται σαν το «θετικό» ή ο «κανόνας», ενώ το θηλυκό απεικονίζεται σαν κάτι το «διαφορετικό». Αυτή η «ετερότητα» όµως περιορίζει θεµελιωδώς την ελευθερία της γυναίκας και την εµποδίζει να εκφράσει ακέραια την ανθρώπινή της υπόσταση. Η Μπωβουάρ εναπέθεσε στον ορθό λόγο και στην κριτική ανάλυση την πίστη της για την αποκάλυψη αυτής της διαδικασίας που θα επιτρέψει στις γυναίκες να πάρουν στα χέρια τους τη ζωή τους.

χία» σηµαίνει λοιπόν τη συστηµατική, θεσµοθετηµένη και πανταχού παρούσα διαδικασία της έµφυλης καταπίεσης. Στο βιβλίο της Η έµφυλη πολιτική η Μίλετ περιέγραψε την πατριαρχία ως µία «κοινωνική σταθερά» η οποία διαπερνά όλες τις πολιτικές, κοινωνικές και οικονοµικές δοµές και συναντάται σε όλες τις παλαιότερες και σύγχρονες κοινωνίες, καθώς και σε όλες τις µεγάλες θρησκείες (Kate Millett, Sexual Politics, 1970). Οι διαφορετικοί ρόλοι ανδρών και γυναικών έλκουν την καταγωγή τους από τη διαδικασία «έµφυλης ρύθµισης» που περιλαµβάνει ο εγκοινωνισµός: από πολύ µικρή ηλικία τα παιδιά αναγκάζονται να προσαρµοστούν σε πολύ συγκεκριµένες έµφυλες ταυτότητες. Αυτή η διαδικασία συντελείται κυρίως µέσα στην οικογένεια, «τον κυριότερο θεσµό της πατριαρχίας», αλλά αποτυπώνεται επίσης στη λογοτεχνία, στην τέχνη, στον δηµόσιο βίο και στην οικονοµία. Η Μίλλετ πρότεινε να αµφισβητηθεί η πατριαρχία µέσα από µια διαδικασία «συνειδητοποίησης», ιδέα που προέρχεται από το κίνηµα της Μαύρης ∆ύναµης, των δεκαετιών του 1960 και του 1970. Μέσα από τη συζήτηση και την εκπαίδευση οι γυναίκες σταδιακά θα αντιληφθούν τον σεξισµό που διαπερνά και δοµεί αυτή την κοινωνία, και συνεπώς θα εξοπλιστούν καλύτερα για να τον αµφισβητήσουν. Εποµένως η


383

γυναικεία απελευθέρωση απαιτεί µία επαναστατική αλλαγή: πρέπει να καταστραφεί ο θεσµός της οικογένειας, και να ανατραπούν η ψυχολογική και σεξουαλική καταπίεση που υφίστανται οι γυναίκες σε όλα τα επίπεδα της κοινωνίας. Η Φαϊρστόουν, στο βιβλίο της Η διαλεκτική του φύλου1 (Shulamit Firestone, The Dialectics of Sex, 1972), αποπειράθηκε να δώσει µια ακόµη πιο φιλόδοξη εξήγηση όλων των κοινωνικών και ιστορικών διαδικασιών µε βάση τους έµφυλους διαχωρισµούς. Προσάρµοσε τη µαρξιστική θεωρία στην ανάλυση του ρόλου των γυναικών, αντικαθιστώντας την αναλυτική κατηγορία της κοινωνικής τάξης µε εκείνη του φύλου. Σύµφωνα µε τη Φαϊρστόουν, οι έµφυλες διαφορές δεν προέρχονται απλώς από τις κοινωνικές ρυθµίσεις αλλά από την ίδια τη βιολογική µας υπόσταση. Το θεµελιώδες γεγονός ότι οι γυναίκες γεννούν παιδιά οδήγησε σε έναν «φυσικό καταµερισµό της εργασίας» µέσα στη «βιολογική οικογένεια», όπως την αποκαλούσε η ίδια. Η κοινωνία λοιπόν δεν µπορεί να κατανοηθεί µέσα από τη διαδικασία της παραγωγής, όπως ισχυριζόταν ο Μαρξ, αλλά µέσα από τη διαδικασία της αναπαραγωγής. Ακριβώς επειδή γεννούν παιδιά, οι γυναίκες είναι µονίµως στο έλεος της βιολογίας και γι’ αυτό τον λόγο, όπως συµβαίνει και στα παιδιά, η επιβίωσή τους εξαρτάται από τους άνδρες. Εντούτοις, η Φαϊρστόουν δεν δέχτηκε ποτέ ότι η πατριαρχία είναι φυσική ή αναπόφευκτη. Οι γυναίκες, ισχυρίστηκε, µπορούν να επιτύχουν τη χειραφέτησή τους µόνον αν ξεπεράσουν τη βιολογική τους φύση και ξεφύγουν από την «κατάρα της Εύας». Ακριβώς όπως ο Μαρξ πίστευε ότι ιστορικά είχε φτάσει η στιγµή να αντιµετωπιστεί ως εφικτή η κατάργηση της ταξικής σύγκρουσης, έτσι και η Φαϊρστόουν δέχθηκε ότι η σύγχρονη τεχνολογία διευκολύνει την προοπτική της αληθινής ισότητας των φύλων, απαλλάσσοντας τις γυναίκες από το βάρος της εγκυµοσύνης και της γέννας. Η εγκυµοσύνη µπορεί σήµερα να αποφευχθεί µε την αντισύλληψη ή να διακοπεί µε την άµβλωση, αλλά η σύγχρονη τεχνολογία µας παρέχει τη δυνατότητα να εγκαταλείψουµε την εγκυµοσύνη µε την τεχνητή αναπαραγωγή και άλλωστε η ανατροφής των παιδιών µπορεί να ανατεθεί σε κρατικά ιδρύµατα. Με άλλα λόγια, η βιολογική διαδικασία της ανθρώπινης αναπαραγωγής µπορεί πλέον να ανατεθεί σε εργαστήρια, γεγονός που επιτρέπει στις γυναίκες, για πρώτη φορά στην ιστορία, να ξεφύγουν από τη βιολογική οικογένεια και να συµµετάσχουν 1. Στα ελληνικά κυκλοφόρησε ως Shulamit Firestone, H διαλεκτική του σεξ. Αθήνα: Ράππας χ.

384


στην κοινωνία υπό συνθήκες πραγµατικής ισοτιµίας µε τους άνδρες. Παρ’ όλο που η Μίλλετ εντόπισε τις ρίζες της πατριαρχίας στις κοινωνικές ρυθµίσεις ενώ η Φαϊρστόουν στη βιολογία, ωστόσο συµφωνούν ότι η γυναικεί απελευθέρωση απαιτεί τη µείωση και τελικά την εξάλειψη των έµφυλων διακρίσεων. Και οι δύο πιστεύουν ότι τα φύλα είναι, στην αληθινή φύση τους, ίσα και ταυτόσηµα, γεγονός που σήµερα συγκαλύπτεται από την επίδραση της πατριαρχικής παιδείας ή λόγω της βιολογικής ατυχίας των γυναικών, ότι φέρουν µήτρα. Παροµοίως, αµφότερες δέχονται ότι η ανθρώπινη φύση είναι ουσιαστικά ανδρόγυνη. Ο ριζοσπαστικός φεµινισµός όµως περικλείει ποικίλα στοιχεία, µερικά από τα οποία τονίζουν τη θεµελιώδη και αναπόδραστη διαφορά µεταξύ γυναικών και ανδρών· τέτοια είναι για παράδειγµα η «γυναικοκεντρική» θέση, που είναι ιδιαίτερα ισχυρή στη Γαλλία και στις Ηνωµένες Πολιτείες. Σε πλήρη αντίθεση µε την επιθυµία της Φαϊρστόουν να απελευθερωθούν οι γυναίκες από την κατάρα της γέννας και της ανατροφής των παιδιών, αυτή η θέση εκθειάζει της θετικές αρετές της γονιµότητας και της µητρότητας. Οι γυναίκες δεν πρέπει να προσπαθούν να «γίνουν σαν άνδρες». Αντίθετα, πρέπει να αναγνωρίσουν και να ενστερνιστούν τη γυναικεία αδελφοσύνη τους, τους δεσµούς που τις ενώνουν µε όλες τις άλλες γυναίκες. Η « γυναικοκεντρική » θέση συνεπώς δέχεται ότι οι γυναικείες στάσεις και αξίες διαφέρουν από εκείνες των ανδρών, αλλά συνάµα θεωρεί ότι από κάποιες απόψεις είναι ανώτερες, αφού χαρακτηρίζονται από δηµιουργικότητα, ευαισθησία και φροντίδα - ιδιότητες που οι άνδρες ποτέ δεν εκτιµούν ούτε µπορούν να αναπτύξουν αρκετά. Αυτές οι ιδέες συνδέονται κυρίως µε τον οικοφεµινισµό, που θα εξετάσουµε στο Ένατο Kεφάλαιο. Κάποιες φεµινίστριες και φεµινιστές που δέχονται την ύπαρξη ανυπέρβλητων διαφορών µεταξύ ανδρών και γυναικών οδηγήθηκαν στον πολιτισµικό φεµινισµό, µια διαφυγή από τον φθοροποιό και επιθετικό ανδρικό κόσµο του πολιτικού ακτιβισµού προς έναν πολιτισµό και τρόπο ζωής απολιτικό και γυναικοκεντρικό. Αντίθετα, άλλες φεµινίστριες και φεµινιστές στράφηκαν προς την πολιτική διεκδίκηση ή ακόµη και την επανάσταση. Αν οι διαφορές µεταξύ των φύλων είναι φυσικές, τότε οι ρίζες της πατριαρχίας εντοπίζονται στο ίδιο το ανδρικό φύλο. «Όλοι οι άνδρες» σωµατικά και ψυχολογικά τείνουν να καταπιέσουν «όλες τις γυναίκες», µε άλλα λόγια «οι άνδρες είναι ο εχθρός». Η δήλωση αυτή όµως οδηγεί καθαρά προς την κατεύθυνση του αποσχιστικού φεµινισµού. Οι άνδρες αποτελούν µια καταπιεστική «έµφυλη


385

τάξη», κύρια µελήµατα της οποίας είναι η επιθετικότητα, η κυριαρχία και η καταστροφή. Συνεπώς οι γυναίκες ως «έµφυλη τάξη» αποτελούν το «καθολοικό θύµα». Παραδείγµατος χάριν, στο βιβλίο της Σούζαν Μπραουνµίλλερ Παρά τη θέλησή µας (Susan Brownmiller, Against our Will, 1975) τονίζεται ότι οι άνδρες εξουσιάζουν τις γυναίκες µέσα από µια διαδικασία σωµατικής και σεξουαλικής κακοποίησης. Οι άνδρες δηµιούργησαν µια «ιδεολογία του βιασµού», δηλαδή τη «συνειδητή διαδικασία εκφοβισµού, µε την οποία όλοι οι άνδρες κρατούν όλες τις γυναίκες σε κατάσταση φόβου» (στο ίδιο, σελ. 15). Η Μπραουνµίλλερ υποστηρίζει ότι οι άνδρες βιάζουν επειδή το µπορούν, επειδή έχουν τη «βιολογική ικανότητα του βιασµού», ενώ ακόµη και οι άνδρες που δεν βιάζουν επωφελούνται από τον φόβο και την αγωνία που προκαλεί σε όλες τις γυναίκες ο βιασµός. Οι φεµινίστριες που ασπάστηκαν αυτή την επιχειρηµατολογία πιστεύουν ακόµη ότι όλα αυτά επηρεάζουν βαθύτατα την προσωπική και σεξουαλική συµπεριφορά των γυναικών. Οι στόχοι της ισότητας και αρµονίας των φύλων είναι απλώς ακατόρθωτοι, αφού όλες οι σχέσεις µεταξύ ανδρών και γυναικών αναπόφευκτα εµπεριέχουν µάποια µορφή καταπίεσης. Εποµένως οι ετεροφυλόφιλες γυναίκες θεωρούνται «ταυτισµένες µε τους άνδρες», ότι είναι ανίκανες να πραγµατώσουν πλήρως την αληθινή τους φύση ώστε να «ταυτιστούν µε τις γυναίκες». Αυτή η αντίληψη οδήγησε στην ανάπτυξη του πολιτικού λεσβιασµού, ο οποίος θεωρεί ότι οι σεξουαλικές προτιµήσεις αποτελούν ζήτηµα ζωτικής πολιτικής σηµασίας για τις γυναίκες. Μόνον οι γυναίκες που αποφεύγουν τις σεξουαλικές σχέσεις ή επιλέγουν τον λεσβιασµό µπορούν να θεωρηθούν «ταυτισµένες µε τις γυναίκες» και να ξεφύγουν τελικά από την ανδρική καταπίεση. Όπως το έθεσε η Τι Γκρέις Άτκινσον (Ti-Grace Atkinson), «ο φεµινισµός είναι η θεωρία, ο λεσβιασµός είναι η πράξη». Ωστόσο, τα ζητήµατα του αποσχιστικού φεµινισµού και του λεσβιασµού έχουν διχάσει το γυναικείο κίνηµα. Η πλειονότητα των φεµινιστριών και των φεµινιστών βλέπουν σ’ αυτού του είδους τις αδιάλλακτες θέσεις έναν παραµορφωµένο αντικατοπτρισµό του µισογυνισµού που διαπνέει την παραδοσιακή ανδροκρατούµενη κοινωνία. Αντιτάσσουν λοιπόν τον στόχο της ισότητας των δύο φύλων και την πεποίθηση ότι είναι πράγµατι εφικτή η αρµονία µεταξύ γυναικών και ανδρών σε µια µη σεξιστική κοινωνία. Γι’ αυτό τον λόγο δέχονται ότι οι σεξουαλικές προτιµήσεις αποτελούν ζήτηµα καθαρά προσωπικής επιλογής και όχι πολιτικής στράτευσης.

386


Ο φεµινισµός στον εικοστό πρώτο αιώνα Από ορισµένες απόψεις η φεµινιστική θεωρία έφτασε στο απόγειο της δηµιουργικότητας και του ριζοσπαστισµού της στα τέλη της δεκαετίας του 1960 και στις αρχές εκείνης του 1970. Έκτοτε το γυναικείο κίνηµα µοιάζει να παρουσιάζει κάποια ύφεση και στις ηµέρες µας είναι του συρµού η συζήτηση για την υποτιθέµενη εµφάνιση ενός «µεταφεµινισµού». Αναµφίβολα, ο φεµινισµός αντιµετώπισε ορισµένες δυσκολίες στα τέλη του εικοστού αιώνα. Πρώτα απ’ όλα υπήρξαν διασπάσεις και διχόνοιες µέσα στο ίδιο το γυναικείο κίνηµα ανάµεσα στον µεταρρυθµιστικό και τον επαναστατικό, ή ανάµεσα στον ριζοσπαστικό και τον σοσιαλιστικό φεµινισµό, αλλά και σε συγκεκριµένα επίµαχα ζητήµατα όπως είναι η γυναικεία απόσχιση και ο λεσβιασµός. Το σύγχρονο γυναικείο κίνηµα είναι ετερογενές και εποµένως δεν έχει συνεκτική ή ενιαία δοµή. Παρ’ όλο που τις ενώνει η κοινή επιθυµία για την προώθηση του ρόλου των γυναικών στην κοινωνία, οι φεµινίστριες και οι φεµινιστές διαφωνούν σχετικά µε τον τρόπο επίτευξής αυτού του στόχου όσο και µε την πρακτική του σηµασία. Θα απελευθερωθούν οι γυναίκες µε τη θέσπιση νόµων που θα τους εγγυώνται τα ίσα δικαιώµατα και θα απαγορεύουν τις έµφυλες διακρίσεις; Απαιτεί η γυναικεία χειραφέτηση την ισότιµη εκπροσώπηση των γυναικών στις τάξεις των ισχυρών και των προνοµιούχων; Πρέπει το κράτος να προσφέρει πιο γενναιόδωρα επιδόµατα κοινωνικής πρόνοιας ή υπηρεσίες για τη φροντίδα των παιδιών; Μπορεί η θέση των γυναικών να προωθηθεί µέσα από µια κοινωνική επανάσταση ή µήπως αρκεί κάποιο είδος σεξουαλικής επανάστασης; Ωστόσο, όσο ευρύ και αν είναι το φάσµα των πολιτικών στρατηγικών και στόχων του φεµινισµού δεν είναι περισσότερο θολό από εκείνο που συναντάται στη σοσιαλιστική ιδεολογία. Ίσως απλώς να µας δείχνει ότι ο φεµινισµός εξελίχτηκε πλέον από πολιτικό κίνηµα σε πολιτική ιδεολογία η οποία, όπως όλες οι άλλες ιδεολογίες, περικλείει ποικίλες και συχνά αντικρουόµενες παραδόσεις. Επιπλέον, πρόβληµα αποτελεί το γεγονός ότι από τα τέλη της δεκαετίας του 1970 ο φεµινισµός λειτουργεί σε ένα ολοένα και πιο εχθρικό πολιτικό περιβάλλον. Στις ισλαµικές χώρες η άνοδος του ζηλωτισµού αντικατοπτρίζεται σε πιέσεις για τον αποκλεισµό των γυναικών από τον πολιτικό και τον δηµόσιο βίο, για την κατάργηση των νοµοθετικά θεσπισµένων δικαιωµάτων τους και την επιστροφή στο τσαντόρ. Μια λυσσαλέα συντηρητική αντίδραση κατά του φεµινισµού παρατηρείται όµως και στη βιοµηχανική ∆ύση. Για παράδειγµα, τόσο η κυβέρνηση Θάτσερ στη Βρετανία όσο και η κυβέρνηση


387

Ρέιγκαν στις ΗΠΑ τη δεκαετία του 1980 ήταν ανοιχτά αντιφεµινιστικές, καλώντας για επιστροφή «στις οικογενειακές αξίες» και δίνοντας έµφαση στον παραδοσιακό ρόλο των γυναικών ως µητέρων και νοικοκυρών. Η Νέα ∆εξιά προσπάθησε να επαναφέρει τις πατριαρχικές «οικογενειακές» αξίες και ιδέες, όχι µόνον επειδή τις θεωρεί «φυσικές» αλλά και επειδή βλέπει σ’ αυτές µια εγγύηση για την κοινωνική ευταξία και σταθερότητα. Για παράδειγµα, η ευθύνη για τον έλεγχο και την πειθάρχηση των παιδιών εναποτίθεται αποκλειστικά στα χέρια των µητέρων, οι οποίες, αν τυχόν δώσουν προτεραιότητα στις δικές τους σπουδές ή τη σταδιοδροµία τους και όχι στα οικογενειακά τους καθήκοντα, θεωρείται ότι «παραµελούν τα παιδιά τους». Έτσι η ευθύνη για την αύξηση της νεανικής εγκληµατικότητας και της βίας αποδίδεται στις εργαζόµενες µητέρες. Τόσο στις Ηνωµένες Πολιτείες όσο και στη Βρετανία ιδιαίτερα οι ανύπαντρες µητέρες δέχονται πυρά ως ακατάλληλες για την ανατροφή των παιδιών τους και ως απειλή για τις παραδοσιακές οικογενειακές σχέσεις. Αυτά είναι µερικά από τα παραδείγµατα που συνοψίζει η Σούζαν Φαλούντι (Susan Faludi, Backlash, 1991) επισηµαίνοντας το σύνδροµο «για όλα φταίει ο φεµινισµός». Ταυτόχρονα όµως αυτού του είδους ο αντιφεµινισµός αποτελεί και έναν έµµεσο έπαινο για το γυναικείο κίνηµα. Η απόπειρα επαναφοράς των παραδοσιακών και θρησκευτικών αξιών αντικατοπτρίζει την επιτυχία του φεµινισµού, που ενθάρρυνε τις γυναίκες να αµφισβητήσουν τις εδραιωµένες τάσεις της κοινωνίας µας και να αναθεωρήσουν τους παραδοσιακούς έµφυλους ρόλους. Ένα άλλο πρόβληµα που θα αντιµετωπίσει ο φεµινισµός τον εικοστό πρώτο αιώνα είναι ότι πολλοί από τους αρχικούς του στόχους έχουν ήδη επιτευχθεί ή βρίσκονται σε αυτό τον δρόµο, και ακριβώς εδώ στηρίζεται η µεταφεµινιστική κριτική. Ακριβώς όπως κατακτήθηκε το δικαίωµα ψήφου στις αρχές του εικοστού αιώνα, έτσι και ο φεµινισµός του «δεύτερου κύµατος» αγωνίστηκε µε επιτυχία σε πολλές χώρες για τη νοµιµοποίηση των αµβλώσεων, τη θέσπιση νοµοθεσίας για ισότιµη αµοιβή και απαγόρευση των έµφυλων διακρίσεων, καθώς και για µεγαλύτερη πρόσβαση των γυναικών στην εκπαίδευση, στον πολιτικό και στον δηµόσιο βίο. Υποστηρίχθηκε επίσης ότι η νίκη του φεµινισµού αποδεικνύεται από την εµφάνιση µιας νέας γενιάς ανδρών, η οποία δεν έχει καµιά σχέση µε το παλαιό πρότυπο του φανατικού σοβινιστή. Ο «νέος άνδρας» έχει συµφιλιωθεί µε τα θηλυκά στοιχεία της ταυτότητάς του και δέχεται να µοιραστεί τις οικιακές και τις οικογενειακές ευθύνες µέσα στους κόλπους της «σύµµετρης οικογένειας». Το

388


λεγόµενο ανδρικό κίνηµα όµως µερικές φορές ισχυρίζεται ότι στην πραγµατικότητα τα πράγµατα έχουν προχωρήσει ακόµη περισσότερο και οι άνδρες είναι πλέον θύµατα των έµφυλων διακρίσεων αντί να επωφελούνται από αυτές. Εποµένως ο φεµινισµός έχει προχωρήσει «υπερβολικά». Αντιµετωπίζοντας την παρακµή των παραδοσιακών «ανδρικών επαγγελµάτων» και τον αυξανόµενο γυναικείο ανταγωνισµό στον εργασιακό χώρο και στο σπίτι, και µάλιστα έχοντας πλέον απωλέσει το κύρος του «κουβαλητή», οι άνδρες, και ιδιαίτερα οι νέοι, κινδυνεύουν να οπισθοδροµήσουν σε µια στάση παραίτησης, ανίκανοι να αντιµετωπίσουν ένα µέλλον γένους θηλυκού. Ενόψει αυτών των προκλήσεων, το γυναικείο κίνηµα σίγουρα υφίσταται µια διαδικασία αποριζοσπαστικοποίησης. Η µαχητική και επαναστατική πτέρυγα του κινήµατος περιθωριοποιήθηκε σταδιακά, ενώ και στη φεµινιστική φιλολογία αποτυπώνονται έντονες αναθεωρητικές τάσεις. Στα έργα της Φρίνταν Το δεύτερο στάδιο (Βetty Friedan, The Second Stage, 1983) και της Γκρηρ Φύλο και πεπρωµένο (Germaine Greer, Sex and Destiny, 1985) εξυµνείται η σηµασία της γέννας και της µητρότητας, πράγµα που προκάλεσε έντονη κριτική από τις ριζοσπάστριες φεµινίστριες, οι οποίες θεώρησαν ότι κατ’ αυτό τον τρόπο ενισχύονται τα παραδοσιακά στερεότυπα των φύλων. Επιπλέον, οι σύγχρονες φεµινίστριες στοχάστριες είναι γενικά πιο εικονοκλαστικές και λιγότερο ριζοσπαστικές πολιτικά από τις οµολόγους τους των δεκαετιών του 1960 και του 1970. Η Καµίλ Πάλια (Camille Paglia, 1990), για παράδειγµα, επιτέθηκε στην εικόνα της θυµατοποιηµένης γυναίκας και επέµεινε στην ανάγκη οι γυναίκες να αναλάβουν περισσότερο τις ευθύνες για τη σεξουαλική και προσωπική τους συµπεριφορά. Βασική ψευδαίσθηση του µεταφεµινισµού αποτελεί η πίστη ότι έχουν πλέον ξεπεραστεί οι εµφανέστερες µορφές έµφυλης καταπίεσης και εποµένως η κοινωνία δεν είναι τώρα πατριαρχική. Αναµφίβολα, ολοένα και περισσότερες γυναίκες βγαίνουν από το σπίτι για να εργαστούν, σε πολλές µάλιστα δυτικές κοινωνίες αυτό κάνουν οι περισσότερες παντρεµένες. Ωστόσο, παρά την αγωνία για τον υποτιθέµενο παραγκωνισµό των ανδρών, οι γυναίκες εξακολουθούν να είναι εκείνες που εργάζονται κυρίως στα κακοπληρωµένα και χαµηλού κύρους επαγγέλµατα, συχνά χωρίς να έχουν καν µια κανονική θέση εργασίας. Παρά τις νοµοθετικές, πολιτικές και µερικές φορές κοινωνικές µεταρρυθµίσεις που µεσολάβησαν, σε όλες τις σύγχρονες κοινωνίες εξακολουθεί να υφίσταται ουσιαστική διαφορά ανάµεσα στους ανδρικούς και στους γυναικείους ρόλους. Αυτό υποδηλώνει αφενός ότι ο


389

θεσµός της πατριαρχίας παραµένει βαθιά και πεισµατικά ριζωµένος στον κοινωνικό και πολιτισµικό ιστό της ζωής µας, και αφετέρου ότι ο φεµινισµός θα επιβιώσει εφόσον εξακολουθεί να υφίσταται η πατριαρχία. Η µεγαλύτερη πρόκληση για τον φεµινισµό του εικοστού αιώνα είναι λοιπόν να εδραιώσει ένα βιώσιµο και συνεπές «τρίτο κύµα», που θα µπορέσει να ερµηνεύσει πειστικά τις αλλαγές των έµφυλων σχέσεων και θα καταρρίψει τους µύθους περί µεταφεµινισµού. Οδηγός για Περαιτέρω Μελέτη

Bryson, V., Feminist Political Theory: An introduction. Basingstoke: Macmillan, 1992. Μια εµπεριστατωµένη και προσιτή εισαγωγή σε όλες τις φεµινιστικές θεωρίες και στην ανάπτυξή τους. Coole, D., Women in Political Theory: From American Misogyny to Contemporary Feminism, 2nd edn. Hemel Hempstead: Harvest Wheatsheaf, 1993. Μια εξαιρετικά ενδιαφέρουσα καταγραφή όλων των τάσεων της δυτικής πολιτικής σκέψης απέναντι στις γυναίκες, που διαφωτίζει τις διαφορετικές µορφές µισογυνισµού. Elstain, J. B., Public Man, Private Woman: Woman in Σocial and Political Thought. Oxford: Martin Robertson, 1981. Κριτική εξέταση, από τη φεµινιστική σκοπιά, των εννοιών «δηµόσιο και ιδιωτικό» όπως αυτές εµφανίζονται στις θεωρίες των µεγαλύτερων δυτικών διανοητριών. Randall, V., Women and Politics: An international Perspective, 2nd edn. Basingstoke: Macmillan, 1987. Συγκριτική ανάλυση της επικράτησης των ανδρών στην κοινωνία, των αντιµαχόµενων απόψεων για τη γυναικεία παρουσία στον χώρο της πολιτικής και των αλλαγών που αυτές γνώρισαν. Schneir, M., The Vintage Book of Feminism: The Essential Writings of the Contemporary Women’s Movement. London: Vintage, 1995. Mια χρήσιµη και εύληπτη συλλογή κειµένων από τις µεγαλύτερες σύγχρονες θεωρητικούς του φεµινισµού.

390


Ο οικολογισµός

391

9 Ο ΟΙΚΟΛΟΓΙΣΜΟΣ Οι καταβολές και η ανάπτυξη του οικολογισµού Επιστροφή στη φύση – Τα κεντρικά µοτίβα του οικολογισµού Φύση και πολιτική Ο οικολογισµός τον εικοστό πρώτο αιώνα

392


Οι καταβολές και η ανάπτυξη του οικολογισµού Ο όρος οικολογία επινοήθηκε από τον γερµανό ζωολόγο Ερνστ Χαίκελ (Ernst Haeckel) το 1886. Προέρχεται από την ελληνική λέξη οίκος, που σηµαίνει το σπίτι ή το φυσικό περιβάλλον, και ο Χαίκελ τον χρησιµοποιούσε για να αναφερθεί «στη διερεύνηση της συνολικής σχέσης του έµβιου όντος µε το οργανικό και το ανόργανο περιβάλλον του». Από τις αρχές του εικοστού αιώνα η οικολογία αναγνωρίστηκε ως κλάδος της βιολογίας που µελετά τη σχέση των ζωντανών οργανισµών µε το περιβάλλον τους. Σταδιακά όµως µετατράπηκε σε πολιτικό όρο, καθώς χρησιµοποιείται, ιδιαίτερα από τη δεκαετία του 1960, από το αναπτυσσόµενο πράσινο κίνηµα. Πάντως η ονοµασία αυτής της νέας ιδεολογίας περιβάλλεται από αρκετή σύγχυση. Ο όρος «πράσινη πολιτική» χρησιµοποιείται από τη δεκαετία του 1950 για να δηλώσει τη συµπάθεια για τα περιβαλλοντικά ζητήµατα ή σχέδια, ενώ από τα τέλη της δεκαετίας του 1970 υιοθετήθηκε από όλο και περισσότερα οικολογικά κόµµατα, µε πρώτους τους γερµανούς Πράσινους (Die Grünen). Μολαταύτα, η εµφάνιση των πράσινων κοµµάτων σήµανε τη σύνδεση του όρου µε τις συγκεκριµένες ιδέες και πολιτικές πρακτικές αυτών των κοµµάτων µάλλον, παρά µε τις αρχές του ευρύτερου περιβαλλοντικού κινήµατος. Ο όρος «περιβαλλοντισµός», που επίσης άρχισε να χρησιµοποιείται τη δεκαετία του 1950, αναφέρεται στις θεωρίες και ιδέες τις οποίες χαρακτηρίζει η κεντρική πεποίθηση ότι η ανθρώπινη ζωή µπορεί να κατανοηθεί µόνο µέσα στο πλαίσιο του φυσικού κόσµου. Με αυτό τον τρόπο περιγράφεται µάλλον ένα ευρύ φάσµα ιδεών –επιστηµονικών, θρησκευτικών, οικονοµικών και πολιτικών– παρά µία ορισµένη οµάδα πολιτικών επιλογών, όπως αυτές που υποστηρίζει τα σύγχρονο πράσινο κίνηµα. Εντούτοις, το µειονέκτηµα του όρου «περιβαλλοντισµός» είναι ότι µερικές φορές χρησιµοποιείται για να δηλώσει την αναφορά σε µια µετριοπαθή ή µεταρρυθµιστική προσέγγιση του περιβάλλοντος, η οποία απαντά βέβαια στις οικολογικές κρίσεις, χωρίς όµως να αµφισβητεί θεµελιωδώς τις συµβατικές αντιλήψεις για το φυσικό περιβάλλον. Το πλεονέκτηµα του όρου «οικολογισµός» είναι ότι, καθώς δίνει έµφαση στην οικολογία, τονίζει µια προσέγγιση της πολιτικής αντίληψης που διαφέρει ποιοτικά από τις συµβατικές. Επιζητώντας µια ριζοσπαστική κοινωνικοπολιτική αλλαγή και τη ριζική επανεξέταση της σχέσης των ανθρώπων µε το φυσικό περιβάλλον, ο οικολογισµός εξελίχθηκε εντέλει σε αυτοτελή ιδεολογία. Η ιδέα ότι η σχέση µεταξύ ανθρώπων και φύσης έχει πολιτική σηµασία


393

είναι σχετικά πρόσφατη. Μέχρι τη δεκαετία του 1960 οι περισσότεροι πολιτικοί στοχαστές δεν θεωρούσαν τη φύση τίποτα περισσότερο από µια «πηγή οικονοµικών πόρων», που προσφερόταν για λιγότερο ή περισσότερο αποτελεσµατική εκµετάλλευση από τους ανθρώπους. Αυτό που άλλαξε τούτη την άποψη ήταν η αυξανόµενη συνειδητοποίηση ότι µε την εκµετάλλευση της φύσης οι άνθρωποι έθεταν σε κίνδυνο τη δική τους επιβίωση. Το βιβλίο της Ρέϊτσελ Κάρσον Σιωπηλή άνοιξη (Rachel Carson, The Silent Spring, 1962), κριτική της καταστροφής που επέφερε στο ζωικό βασίλειο και στο ανθρώπινο περιβάλλον η αυξηµένη χρήση στη γεωργία φυτοφαρµάκων και άλλων χηµικών παραγόντων, συχνά θεωρείται ότι υπήρξε το πρώτο έργο που επέστησε την προσοχή στην εν εξελίξει οικολογική κρίση. Ο πληθυσµός του πλανήτη αυξάνει συνεχώς: σήµερα ζουν στη γη 5,3 δισεκατοµµύρια άνθρωποι και εκτιµάται ότι αυτός ο αριθµός θα αυξηθεί στα 8,3 δισεκατοµµύρια µέχρι το 2025. Ταυτόχρονα οι άνθρωποι σε όλα τα µέρη του κόσµου, ιδιαίτερα όµως στην βιοµηχανοποιηµένη ∆ύση, απαιτούν υψηλότερο βιοτικό επίπεδο και περισσότερο πλούτο, αλλά αυτά µπορούν να επιτευχθούν µόνο µε την ακόµη εντατικότερη χρήση ακόµη περισσότερων πόρων του πλανήτη. Το αποτέλεσµα είναι ότι οι φυσικοί πόροι που υπάρχουν στον πλανήτη για να τρέφουν, να συντηρούν και να ευφραίνουν τους ανθρώπους αρχίζουν να µειώνονται και µάλιστα, σε µερικές περιπτώσεις, κινδυνεύουν να εξαντληθούν. Επιπλέον η ίδια η γη και όλα τα είδη ζωής πλήττονται ολοένα και περισσότερο από τη µόλυνση και τη ρύπανση, υποπροϊόντα της ανθρώπινης οικονοµικής δραστηριότητας. Μολονότι η σύγχρονη περιβαλλοντική ή πράσινη πολιτική δεν εµφανίστηκε παρά µόνο τη δεκαετία του 1960, ίχνη των οικολογικών ιδεών µπορούν να βρεθούν σε πολύ παλαιότερες εποχές. Πολλοί ισχυρίζονται ότι οι θεωρητικές αρχές της σύγχρονου οικολογισµού οφείλουν πολλά αφενός στις αρχαίες παγανιστικές θρησκείες, οι οποίες τόνιζαν την έννοια της Μητέρας Γης, και αφετέρου στις ανατολικές θρησκείες όπως ο βουδισµός, ο ινδουισµός και ο ταοϊσµός. Παρ’ όλα αυτά, σε µεγάλο βαθµό ο οικολογισµός αποτέλεσε και εξακολουθεί να αποτελεί αντίδραση στην εκβιοµηχάνιση. Αυτό έγινε φανερό τον δέκατο ένατο αιώνα, όταν η ζωή ολοένα και περισσότερων ανθρώπων στα αστικά κέντρα και τις βιοµηχανικές περιοχές δηµιούργησε µεγάλη νοσταλγία για µια εξιδανικευµένη αγροτική ζωή, την οποία αποτύπωσαν µυθιστοριογράφοι σαν τον Τόµας Χάρντυ (Τhomas Hardy) και πολιτικοί στοχαστές όπως ο βρετανός ελευθεριακός σοσιαλιστής Ουίλιαµ

394


Μόρις (William Morris, 1834 - 1896) και ο Πιότρ Κροπότκιν (βλ. παραπάνω, στη σ. 200%). Αυτού του είδους η αντίδραση υπήρξε εντονότερη στις χώρες εκείνες που είχαν βιώσει ταχύτερα και πιο δραµατικά την εκβιοµηχάνιση. Για παράδειγµα, στα τέλη του δέκατου ένατου αιώνα, δηλαδή σε διάστηµα λίγο µεγαλύτερο από τριάντα χρόνια, η Γερµανία είχε εξελιχθεί σε µια βιοµηχανική δύναµη ικανή να ανταγωνιστεί οικονοµικά τη Βρετανία και τις Ηνωµένες Πολιτείες. Η εµπειρία αυτή σηµάδεψε βαθιά τη γερµανική πολιτική παιδεία, δηµιουργώντας ισχυρούς µύθους για την καθαρότητα και την υπεροχή της αγροτικής ζωής και προκαλώντας την εµφάνιση ενός ισχυρού κινήµατος στους κόλπους της γερµανικής νεολαίας, που είχε κεντρικό σύνθηµα την «επιστροφή στη φύση». Τούτος ο ροµαντικός βουκολισµός θα γινόταν αντικείµενο εκµετάλλευσης τον εικοστό αιώνα από τους εθνικιστές και τους φασίστες. Η µεγαλύτερη και εντονότερη εκβιοµηχάνιση και αστυφιλία στα τέλη του εικοστού αιώνα προκάλεσε λοιπόν την ανάπτυξη του οικολογισµού. Το ενδιαφέρον για το περιβάλλον οξύνθηκε ακόµη περισσότερο εξαιτίας του φόβου ότι η οικονοµική ανάπτυξη θέτει σε κίνδυνο την επιβίωση όχι µόνο του ανθρώπινου γένους, αλλά και του ίδιου του πλανήτη στον οποίο ζούµε. Τέτοιες αγωνίες εκφράζονταν όλο και πιο έντονα σε έργα όπως αυτά των Έρλιχ και Χάρριµαν, Πώς να επιβιώσεις (Ehrlich and Harriman, How to be a Survivor, 1971), και των Γκόλντσµιθ κ.ά., Οδηγός επιβίωσης (Goldsmith et al., Brueprint for Survival, 1972), στην ανεπίσηµη έκθεση του ΟΗΕ Μία µόνο Γη (Only One Earth, 1972) και στην έκθεση της Λέσχης της Ρώµης µε τίτλο Τα όρια της ανάπτυξης (The Limits to Growth, 1972). Ταυτόχρονα, εµφανίστηκε µια νέα γενιά µαχητικών οµάδων πίεσης, όπως είναι η Greenpeace και οι Φίλοι της Γης, οι οποίες φέρνουν στο προσκήνιο περιβαλλοντικά ζητήµατα όπως οι κίνδυνοι που ελλοχεύουν από τη χρήση πυρηνικής ενέργειας, η µόλυνση και η µείωση των αποθεµάτων ορυκτών καυσίµων. Σε συνεργασία µε καθιερωµένες και µεγαλύτερες οµάδες πίεσης, όπως το Παγκόσµιο Ταµείο για τη Φύση (World Wildlife Fund, WWF), δηµιουργήθηκε ένα συνεχώς ισχυρότερο περιβαλλοντικό κίνηµα, µε ικανοποιητική πρόσβαση στα µέσα ενηµέρωσης. Από τη δεκαετία του 1980, τα περιβαλλοντικά ζητήµατα κατέχουν εξέχουσα θέση στον πολιτικό σχεδιασµό των πράσινων κοµµάτων, που δραστηριοποιούνται πλέον σχεδόν σε όλες τις βιοµηχανικές χώρες. Η περιβαλλοντική πολιτική έδωσε έµφαση κυρίως σε ζητήµατα όπως η ρύπανση, η συντήρηση των φυσικών πόρων, η όξινη βροχή, το φαινόµενο του θερµοκηπίου και η παγκόσµια υπερθέρµανση, αλλά οι οικολόγοι αρ-


395

νούνται να δεχτούν ότι αποτελούν απλώς µία ακόµη οµάδα πίεσης για ένα συγκεκριµένο ζήτηµα. Πρώτα πρώτα το περιβαλλοντικό κίνηµα ασχολήθηκε µε ένα ευρύτερο φάσµα προβληµάτων. Για παράδειγµα, οι Πράσινοι στη Γερµανία αγωνίστηκαν τόσο για τον ρόλο της γυναίκας, την άµυνα και τον αφοπλισµό, το κράτος πρόνοιας και την ανεργία, καθώς και για την ανάγκη επανεξέτασης του ναζιστικού παρελθόντος της χώρας, όσο και για αµιγώς περιβαλλοντικά ζητήµατα. Το σηµαντικότερο είναι ότι οι οικολόγοι ανέπτυξαν µια σειρά από ριζικά νέες έννοιες και αξίες, που µπορούν να χρησιµοποιηθούν για την κατανόηση και την ερµηνεία του κόσµου. Ο οικολογισµός διακρίνεται από τα παραδοσιακά πολιτικά δόγµατα, διότι έχει ως αφετηρία αυτό που οι άλλες θεωρίες συνήθως αγνοούν: τις σχέσεις αλληλεπίδρασης που συνδέουν την ανθρωπότητα µε όλους τους ζωντανούς οργανισµούς και, γενικότερα, µε τον «ιστό της ζωής» (Friedhof Capra, 1996). Γι’ αυτόν το λόγο είναι δύσκολο –αν όχι αδύνατον– να εντοπιστεί η θέση του οικολογισµού στον παραδοσιακό διαχωρισµό δεξιών και αριστερών κοµµάτων ή να κατανοηθεί αναφορικά µε ήδη υπάρχοντα δόγµατα και φιλοσοφίες. Όπως χαρακτηριστικά εξαγγέλλει το σύνθηµα των γερµανών Πράσινων: «Ούτε δεξιά ούτε αριστερά, αλλά µπροστά!». Επιστροφή στη φύση – Τα κεντρικά µοτίβα του οικολογισµού Οι οικολόγοι ασκούν κριτική στη θεµελιώδη αντίληψη στην οποία βασίζεται η πατροπαράδοτη πολιτική σκέψη. Τα πατροπαράδοτα πολιτικά δόγµατα και οι ιδεολογίες είναι «ανθρωποκεντρικά». ∆ιαπράττουν, όπως πιστεύουν οι οικολόγοι, το λυπηρό –αν όχι κωµικό– σφάλµα να πιστεύουν ότι οι άνθρωποι αποτελούν το κέντρο του σύµπαντος. Ο Ντέιβιντ Έρενφελντ (David Ehrenfeld, 1978) το ονόµασε αυτό «αλαζονεία του ανθρωποκεντρισµού». Για παράδειγµα, οι κατηγορίες µε βάση τις οποίες η παραδοσιακή πολιτική σκέψη αναλύει τον κόσµο είναι αυτές των ανθρώπων και των οµάδων τους, όπως το άτοµο, η κοινωνική τάξη, το έθνος και η ανθρωπότητα. Επιπλέον, οι σταθερές αξίες τους αντικατοπτρίζουν ανθρώπινες ανάγκες και συµφέροντα – όπως συµβαίνει µε την ελευθερία, την ισότητα, τη δικαιοσύνη, την ευταξία και άλλες. Οι οικολόγοι ισχυρίζονται ότι τούτη η αποκλειστική ενασχόληση µε τους ανθρώπους διαστρέβλωσε και έβλαψε τη σχέση του ανθρώπινου γένους µε το φυσικό του περιβάλλον. Αντί να προστατεύσουν και να σεβαστούν τη Γη και τα διάφορα είδη ζωής που συµβιώνουν σε αυτήν, οι άνθρωποι θέλησαν να γίνουν, όπως το είχε θέσει κάποτε ο Τζων Λοκ (βλ. παραπάνω, Kεφάλαιο 2), «κυρίαρχοι και κύριοι της φύσης».

396


Συνεπώς, όλες οι σηµαντικές ιδεολογίες εµπεριέχουν µια «ανθρωποκεντρική προκατάληψη». Οι οικολόγοι ισχυρίζονται ότι όλες απλώς υπόσχονται διαφορετικούς τρόπους εκµετάλλευσης της φύσης για χάρη της ανθρωπότητας. Ο παραδοσιακός πολιτικός διαχωρισµός σε δεξιά και αριστερά κόµµατα καθώς και η αντίθεση συλλογικότητας και ατοµικισµού απλώς αντανακλούν διαφορετικές απόψεις για την ιδιοκτησία του πλούτου – κοινοκτηµοσύνη έναντι ατοµικής ιδιοκτησίας, σοσιαλισµός έναντι καπιταλισµού. Και οι δύο αυτές θέσεις όµως έχουν τον ίδιο στόχο: τη µεγαλύτερη αφθονία υλικών αγαθών, που αποκτούνται µε την ολοένα αποτελεσµατικότερη εκµετάλλευση του φυσικού κόσµου. Συνεπώς, η πολιτική αντιπαράθεση εντέλει µεταβάλλεται σε συζήτηση για το πώς µπορεί να επιτευχθεί καλύτερα η οικονοµική ανάπτυξη και ποιοι πρέπει να επωφεληθούν από αυτήν. Ως εκ τούτου, η φύση παριστάνεται σαν να είναι κάτι διαφορετικό από την ανθρώπινη ζωή, κάτι εντελώς αφιλόξενο ή ακόµη και εχθρικό. Η φύση πρέπει να «κατακτηθεί», να «πολεµηθεί» ή να «υπερνικηθεί»˙ και έτσι όχι µόνον ο φυσικός κόσµος λαφυραγωγήθηκε, αλλά και το ανθρώπινο γένος οδηγείται στην καταστροφή. Ο οικολογισµός αντιπροσωπεύει ένα διαφορετικό τύπο πολιτικής. Αφετηρία του δεν είναι η έννοια της «ανθρωπότητας» ή οι ανθρώπινες ανάγκες, αλλά το όραµα µιας φύσης που αποτελεί ένα δίκτυο αφενός πολύτιµων και αφετέρου εύθραυστων σχέσεων µεταξύ όλων των ειδών ζωής, συµπεριλαµβανοµένων και των ανθρώπων, µε το φυσικό τους περιβάλλον. Η ανθρωπότητα δεν βρίσκεται πλέον στο προσκήνιο της φύσης, αλλά θεωρείται αναπόσπαστο µέρος της. Γι’ αυτό και οι άνθρωποι καλούνται να ζουν ταπεινά, µε µέτρο και προσοχή, και ακόµη να εγκαταλείψουν το απατηλό όνειρο ότι η επιστήµη και η τεχνολογία µπορούν να δώσουν λύση σε όλα τους τα προβλήµατα. Για να εκφράσουν τούτο το όραµα, οι οικολόγοι αναγκάστηκαν να αναζητήσουν νέες έννοιες στον χώρο της επιστήµης ή να επαναφέρουν παλαιότερες από τον χώρο της θρησκείας και της µυθολογίας. Τα βασικά ζητήµατα µε τα οποία ασχολείται ο οικολογισµός είναι λοιπόν τα παρακάτω: • Η οικολογία • Ο ολισµός • Η αειφόρος ανάπτυξη • Η περιβαλλοντική ηθική • Ο µεταϋλισµός.


397

Η οικολογία Η βασικότερη θεωρητική αρχή όλων των µορφών Πράσινης σκέψης είναι η οικολογία. Όπως εξηγήσαµε προηγουµένως, η οικολογία σηµαίνει κατά κυριολεξία τη µελέτη των οργανισµών «στο σπίτι τους» ή στο φυσικό τους περιβάλλον, και αναπτύχθηκε ως ιδιαίτερος κλάδος της βιολογίας, καθώς αναγνωριζόταν το γεγονός ότι τα φυτά και τα ζώα συντηρούνται από αυτορυθµιζόµενα φυσικά συστήµατα –τα οικοσυστήµατα–, που αποτελούνται από στοιχεία έµβια και µη. Ένα χωράφι, ένα δάσος, µια λιµνούλα ή ακόµη και µια λακκούβα µε λάσπη αποτελούν απλά παραδείγµατα τέτοιων οικοσυστηµάτων. Σε µια λιµνούλα, για παράδειγµα, το ίζηµα που βρίσκεται στον πυθµένα της περιέχει θρεπτικά συστατικά απαραίτητα για τη συντήρηση διάφορων ειδών φυτών. Αυτά τα φυτά παρέχουν οξυγόνο και τροφή, τα οποία συντηρούν µε τη σειρά τους τα ψάρια και τα έντοµα που ζουν στη λιµνούλα. Όταν τα φυτά και τα ζώα πεθαίνουν, τα σώµατά τους αποσυντίθενται και τα θρεπτικά τους συστατικά επιστρέφουν στο ίζηµα στο πλαίσιο µιας διαρκούς διαδικασίας ανακύκλωσης. Όλα τα οικοσυστήµατα τείνουν, λοιπόν, προς µια κατάσταση αρµονίας ή ισορροπίας µέσα από ένα σύστηµα αυτορύθµισης. Τα θρεπτικά συστατικά και οι άλλοι πόροι τους ανακυκλώνονται και ο πληθυσµός των ζώων, των εντόµων και των φυτών προσαρµόζεται φυσικά στη διαθέσιµη ποσότητα τροφής. Αυτά τα οικοσυστήµατα όµως δεν είναι «κλειστά» ή απολύτως αυτοσυντηρούµενα. Καθένα από αυτά υπάρχει και ζει σε σχέση αλληλεπίδρασης µε τα υπόλοιπα οικοσυστήµατα. Μια λίµνη µπορεί λοιπόν να αποτελεί ένα οικοσύστηµα, αλλά χρειάζεται επίσης να τροφοδοτείται συνεχώς µε το καθαρό νερό των ρυακιών και να παίρνει θερµότητα και ενέργεια από τον ήλιο. Η λίµνη, µε τη σειρά της, παρέχει νερό και τροφή στους οργανισµούς, συµπεριλαµβανοµένων και των ανθρώπων, που ζουν στις όχθες της. Συνεπώς, ο φυσικός κόσµος αποτελείται από έναν πολύπλοκο ιστό οικοσυστηµάτων, µε µεγαλύτερο την ίδια τη Γη, που είναι γνωστός µε την ονοµασία «οικόσφαιρα» ή «βιόσφαιρα». Η ανάπτυξη της επιστηµονικής οικολογίας µετέβαλε ριζικά την αντίληψή µας για τον φυσικό κόσµο και τη θέση των ανθρώπινων όντων σε αυτόν. Η οικολογία συγκρούεται δραµατικά µε την αντίληψη του ανθρώπινου γένους ως «κυρίαρχου» της φύσης, και της αντιτείνει ότι κάθε ανθρώπινη κοινότητα –και στην πραγµατικότητα ολόκληρη η ανθρωπότητα– συντηρείται από ένα εύθραυστο δίκτυο αµοιβαίων σχέσεων οι οποίες προηγουµένως παραβλέπονταν. Ωστόσο, η ανθρωπότητα αντιµετωπίζει πλέον το

398


φάσµα της περιβαλλοντικής καταστροφής, ακριβώς επειδή µε την φρενήρη και αλόγιστη επιδίωξη του υλικού πλούτου κατόρθωσε να διαταράξει την «ισορροπία της φύσης» και να θέσει σε κίνδυνο τα οικοσυστήµατα χάρη στα οποία συντηρείται η ανθρώπινη ζωή στον πλανήτη. Από τις αρχές του δέκατου ένατου αιώνα, για παράδειγµα, ο ανθρώπινος πληθυσµός σε όλο τον κόσµο πενταπλασιάστηκε, ενώ σήµερα γεννιούνται 220.000 παιδιά κάθε µέρα ή 150 παιδιά κάθε λεπτό. Η Γη υπερφορτώθηκε µε έναν εκρηκτικά αυξανόµενο πληθυσµό ανθρώπων, ο οποίος ελάχιστα διερωτάται πώς θα τραφούν, θα ντυθούν και θα στεγαστούν τα νέα του µέλη. Καύσιµα που διαθέτουµε σε περιορισµένη ποσότητα και τα οποία είναι αναντικατάστατα, όπως ο άνθρακας, το πετρέλαιο και το φυσικό αέριο, αναλώνονται –ισχυρίζονται οι οικολόγοι– µε εγκληµατική απερισκεψία. Ακόµη κι αν η κατανάλωση πετρελαίου σταθεροποιηθεί στα επίπεδα του 1985, εκτιµάται ότι τα παγκόσµια αποθέµατά του θα διαρκέσουν µόνο για σαράντα ως ογδόντα χρόνια ακόµη. Τα τροπικά δάση, που συµβάλλουν στην απορρύπανση της ατµόσφαιρας παγκόσµια και µάλιστα ρυθµίζουν το κλίµα ολόκληρης της Γης, θα αφανιστούν τα επόµενα πενήντα χρόνια, αν η αποψίλωσή τους συνεχιστεί µε τον σηµερινό ρυθµό. Επιπλέον, τα εργοστάσια και οι ηλεκτροπαραγωγικοί σταθµοί µολύνουν τα ποτάµια, τις λίµνες και τα δάση, που παρέχουν στους ανθρώπους τροφή, καύσιµα, νερό και άλλους ζωτικούς πόρους. Τέλος, η πυρηνική τεχνολογία µπορεί όχι µόνο να αφανίσει το ανθρώπινο γένος, αλλά και να καταστρέψει ολόκληρο τον πλανήτη µας. Ο οικολογισµός αντιπροτείνει µια ριζικά διαφορετική θεώρηση της φύσης και της θέσης που κατέχουν οι άνθρωποι σε αυτήν, µια θεώρηση όχι τόσο ανθρωποκεντρική, όσο «οικοκεντρική» ή φυσιοκεντρική. Ωστόσο, οι Πράσινοι ή περιβαλλοντιστές στοχαστές εφαρµόζουν τις οικολογικές ιδέες µε πολύ διαφορετικούς τρόπους ο καθένας και µερικές φορές οδηγούνται σε εντελώς αντίθετα συµπεράσµατα. Η πιο σηµαντική διαίρεση στους κόλπους του οικολογικού κινήµατος είναι µεταξύ «ρηχής» και «βαθιάς» οικολογίας, όπως την παρουσίασε ο νορβηγός φιλόσοφος Άρνε Νάες (Arne Naess, 1973). Η προοπτική της «ρηχής» οικολογίας δέχεται τα διδάγµατα της οικολογικής σκέψης, αλλά τα υποτάσσει στην εξυπηρέτηση των ανθρώπινων σκοπών και αναγκών. Με άλλα λόγια, διακηρύσσει ότι αν εµείς συντηρήσουµε και προφυλάξουµε τον φυσικό κόσµο, τότε και αυτός µε τη σειρά του θα συνεχίσει να συντηρεί την ανθρώπινη ζωή. Τούτη η άποψη αποτυπώνεται στην έµφαση που δίνεται σε ζητήµατα όπως ο έλεγχος της πληθυσµιακής


399

έκρηξης, η περιστολή της ανάλωσης των περιορισµένων και µη ανανεώσιµων φυσικών πόρων καθώς και η µείωση της ρύπανσης. Οι «βαθείς» οικολόγοι, από την άλλη πλευρά, απορρίπτουν τον «ρηχό» οικολογισµό ως µια ελαφρά συγκαλυµµένη µορφή ανθρωποκεντρισµού και ισχυρίζονται ότι βασικός του στόχος είναι να διαφυλάξει την υγιεινή και πλούσια διαβίωση των ανθρώπων που ζουν στις αναπτυγµένες χώρες. Η προοπτική της «βαθιάς» οικολογίας απορρίπτει καυηγορηµατικά την πεποίθηση ότι το ανθρώπινο γένος είναι µε οποιονδήποτε τρόπο ανώτερο ή σηµαντικότερο από τα άλλα έµβια είδη ή και από την ίδια τη φύση. Προτείνει λοιπόν την προκλητική άποψη ότι σκοπός της ύπαρξης των ανθρώπων είναι η προστασία της φύσης και όχι το αντίστροφο. Συνεπώς, αυτό που ο Νάες (Naess, 1989) αποκάλεσε «οικοσοφία» αντιπροσωπεύει µια θεµελιωδώς νέα κοσµοαντίληψη, βασισµένη στη φιλοσοφική οικολογία καθώς και σε µια εντελώς καινοφανή ηθική θεώρηση. Από την πλευρά τους οι «ρηχοί» –ή µάλλον «ανθρωπιστές», όπως προτιµούν να αποκαλούνται– οικολόγοι ασκούν κριτική στη «βαθιά» οικολογία, επειδή προσυπογράφει «αντιορθολογικές» ή µυστικιστικές θεωρίες και υποστηρίζει µη ρεαλιστικές λύσεις οι οποίες, σε κάθε περίπτωση, αποκλείεται να βρουν απήχηση στους ανθρώπους. Στη συνέχεια τούτου του κεφαλαίου θα παρουσιάσουµε και την τρίτη, εναλλακτική άποψη της «κοινωνικής οικολογίας», σε σχέση µε τον οικοαναρχισµό. Ο ολισµός Οι παραδοσιακές πολιτικές ιδεολογίες δεν εξέτασαν ποτέ σοβαρά τη σχέση των ανθρώπων µε τη φύση. Ανέκαθεν υπέθεταν ότι οι άνθρωποι είναι οι κυρίαρχοι του φυσικού κόσµου, γι’ αυτό και θεωρούσαν τη φύση απλώς έναν οικονοµικό πόρο. Με αυτή την έννοια, σύµφωνα µε την κριτική που ασκεί ο οικολογισµός, πάντοτε αποτελούσαν µέρος του προβλήµατος και όχι της λύσης του. Στο βιβλίο του Σηµείο Καµπής (Turning Point, 1982) ο Φρίτχοφ Κάπρα (Fritjof Capra) εντόπισε την προέλευση αυτών των ιδεών στους επιστήµονες και τους φιλοσόφους του δέκατου έβδοµου αιώνα, όπως ο Καρτέσιος και ο Ισαάκ Νεύτων. Παλαιότερα ο κόσµος θεωρούνταν οργανικό όλο, αλλά οι φιλόσοφοι αυτοί τον περιέγραψαν σαν να ήταν µια µηχανή, της οποίας τα διάφορα µέρη µπορούσαν να αναλυθούν και να κατανοηθούν µε την επιστηµονική µέθοδο που είχε ανακαλυφθεί πρόσφατα και η οποία περιλάµβανε την εξέταση υποθέσεων έρευνας σε αντιπαραβολή µε τα «δεδοµέ-

400


Απόψεις για τη… φύση Οι φιλελεύθεροι θεωρούν τη φύση µέσο ικανοποίησης των ανθρώπινων αναγκών, εποµένως σπάνια αµφισβητούν την ανθρώπινη κυριαρχία επάνω της. Αφού η φύση από µόνη της δεν έχει καµιά αξία, αποκτά αξία µόνον όταν µεταµορφώνεται µέσω της ανθρώπινης εργασίας ή όταν χρησιµοποιείται για την επίτευξη των ανθρώπινων στόχων. Οι συντηρητικοί συχνά απεικονίζουν τη φύση σαν κάτι το απειλητικό ή ακόµη και αµείλικτο, που χαρακτηρίζεται από τον πέρα από κάθε ηθική αγώνα επιβίωσης και την ωµότητα – στοιχεία που ενυπάρχουν και στην ανθρώπινη φύση. Οι άνθρωποι µερικές φορές θεωρούνται µέρος της φύσης, κρίκοι της «µεγάλης αλυσίδας της ύπαρξης», αλλά διατηρούν την υπεροχή τους σαν κηδεµόνες της. Οι σοσιαλιστές, όπως και οι φιλελεύθεροι, θεωρούν τη φύση έναν απλό πόρο για τους ανθρώπους και τη µεταχειρίζονται ανάλογα. Ωστόσο, η ροµαντική και ποιµενική παράδοση που υπάρχει στον σοσιαλισµό εξυµνεί επίσης την οµορφιά, την αρµονία και τον πλούτο της φύσης, και αποβλέπει στην ολοκλήρωση των ανθρώπων µέσα από τη στενή τους σχέση µε τη φύση. Οι αναρχικοί συχνά υιοθετούν µια άποψη για τη φύση που δίνει έµφαση στην ελεύθερη ανάπτυξη και στην αρµονία της. Γι’ αυτούς η φύση µάς προσφέρει ένα πρότυπο απλότητας και ισορροπίας, το οποίο θα ήταν ευχής έργο να εφαρµόσουν οι άνθρωποι στην οργάνωση των κοινωνιών τους, ιδίως µε τη µορφή της κοινωνικής οικολογίας. Οι φασίστες συχνά υιοθετούν µια ζοφερή και µυστικιστική άποψη για τη φύση, που εστιάζει στη δύναµη του ενστίκτου και στις αρχέγονες ζωτικές δυνάµεις, καθώς και στην ικανότητα της φύσης να αποκαθαίρει τους ανθρώπους από τον παρακµιακό διανοουµενισµό τους. Βασικά χαρακτηριστικά της φύσης είναι ο σκληρός αγώνας για την επιβίωση και ο κύκλος της ζωής. Οι φεµινιστές και οι φεµινίστριες γενικά θεωρούν ότι η φύση είναι δηµιουργική και καλοκάγαθη. Συχνά θεωρείται ότι οι γυναίκες, χάρη στη γονιµότητά τους και τη δυνατότητα τεκνοποιίας, βρίσκονται πλησιέστερα στη φύση και σε αρµονία µε τις φυσικές δυνάµεις, ενώ οι άνδρες, δηµιουργήµατα του πολιτισµού, δεν εναρµονίζονται µε τη φύση ή και την αντιµάχονται. Οι οικολόγοι, και ιδίως οι βαθείς οικολόγοι, θεωρούν τη φύση ένα αλληλένδετο όλο, που αγκαλιάζει τους ανθρώπους, τα άλλα έµβια όντα και ολόκληρο τον άψυχο κόσµο. Μερικές φορές η φύση θεωρείται πηγή της γνώσης και της «σωστής ζωής», αφού η ανθρώπινη πλήρωση προκύπτει από τη συνάφεια του ανθρώπου µε αυτήν και τον σεβασµό που επιδεικνύει απέναντί της – και όχι από την προσπάθεια κυριάρχησής της.


401

να» µέσα από τη χρήση προσεκτικά µελετηµένων και επαναλήψιµων πειραµάτων. Χάρη στην επιστήµη πραγµατοποιήθηκε σηµαντική πρόοδος στον τοµέα της ανθρώπινης γνώσης και τέθηκαν τα θεµέλια για την ανάπτυξη της σύγχρονης τεχνολογίας και βιοµηχανίας. Τόσο εντυπωσιακοί ήταν οι καρποί της επιστήµης, ώστε η πνευµατική αναζήτηση στον νεότερο κόσµο κυριαρχήθηκε από τον επιστηµονισµό, δηλαδή την πεποίθηση ότι η επιστηµονική έρευνα παρέχει τα µόνα αξιόπιστα µέσα για την εξακρίβωση της αλήθειας. Ο Κάπρα όµως υποστηρίζει ότι η ορθόδοξη επιστήµη –ή µάλλον το «καρτεσιανό και νευτώνειο παράδειγµα», όπως το αποκαλεί– συνιστά τη φιλοσοφική βάση της σύγχρονης περιβαλλοντικής κρίσης. Η επιστήµη αντιµετωπίζει τη φύση σαν µια µηχανή η οποία, όπως και κάθε άλλη µηχανή, µπορεί να επιδιορθωθεί πρόχειρα, να βελτιωθεί ή ακόµη και να αντικατασταθεί. Ωστόσο, συνεχίζει ο ίδιος συγγραφέας, προκειµένου οι άνθρωποι να κατανοήσουν ότι είναι µάλλον µέρος του φυσικού κόσµου παρά κυρίαρχοί του, τούτη η εµµονή στη «νευτώνεια µηχανή του κόσµου» πρέπει να ανατραπεί και να αντικατασταθεί µε ένα καινούριο επιστηµονικό παράδειγµα. Αναζητώντας αυτό το νέο επιστηµονικό παράδειγµα, οι οικολόγοι στοχαστές γοητεύθηκαν από πλήθος ιδεών και θεωριών που προέρχονται τόσο από τη νεότερη επιστήµη όσο και από τους αρχαίους µύθους και θρησκείες. Κοινό µοτίβο όµως όλων αυτών των ιδεών είναι η έννοια του ολισµού. Ο όρος «ολισµός» επινοήθηκε το 1926 από τον Γιαν Σµατς (Jan Smuts), στρατηγό των µπόερς και πρωθυπουργό της Νότιας Αφρικής, ο οποίος τον χρησιµοποιούσε για να περιγράψει την ιδέα ότι µπορούµε να κατανοήσουµε τον φυσικό κόσµο µόνο σαν σύνολο και όχι µέσα από τα επιµέρους τµήµατά του. Ο Σµατς πίστευε ότι η επιστήµη διαπράττει το αµάρτηµα του αναγωγισµού: κατακερµατίζει σε µικρά κοµµάτια όλα όσα µελετάει και προσπαθεί να κατανοήσει καθένα από αυτά ξεχωριστά. Αντίθετα, ο ολισµός βασίζεται στην πεποίθηση ότι το «όλο» είναι σηµαντικότερο από τα ξεχωριστά «µέρη» του. Μάλιστα, θεωρεί ότι κάθε µέρος έχει νόηµα µόνο σε σχέση µε τα υπόλοιπα, και τελικά σε σχέση µε το «όλο». Στην ιατρική επιστήµη, για παράδειγµα, η ασθένεια εκ παραδόσεως κατανοείται και θεραπεύεται σαν να είναι µια βλάβη ενός συγκεκριµένου οργάνου ή ακόµη και συγκεκριµένων κυττάρων του σώµατος και όχι σαν ένδειξη αποσταθεροποίησης της ζωής του ασθενή συνολικά. Γι’ αυτό και οι γιατροί εστιάζουν την προσοχή τους στη θεραπεία των σωµατικών συµπτωµάτων, ενώ τείνουν να αγνοούν τους ψυχολογικούς, κοινωνικούς και περιβαλλο-

402


ντικούς παράγοντες. Όσον αφορά τα καρδιακά νοσήµατα, για παράδειγµα, η συµβατική ιατρική έχει σηµειώσει σηµαντική πρόοδο, όπως στην αποκατάσταση ή αντικατάσταση των ελαττωµατικών βαλβίδων, στη µεταµόσχευση καρδιάς ή ακόµη και στη δηµιουργία τεχνητής καρδιάς. Μολαταύτα, παραβλέπει όχι µόνον τους ψυχολογικούς παράγοντες, όπως η ένταση και το άγχος, αλλά και τους κοινωνικούς και περιβαλλοντικούς, όπως το κάπνισµα, η διατροφή και η ρύπανση, οι οποίοι µπορεί να ευθύνονται κατά κύριο λόγο για την εµφάνιση της αρρώστιας. Συνεπώς, µια ολιστική προσέγγιση της υγείας προσπαθεί να θεραπεύσει τον άνθρωπο «συνολικά», αντιµετωπίζοντας τα τραύµατα και τις ασθένειες ως απλά συµπτώµατα µιας κατάστασης η οποία µπορεί να επηρεάζεται από ένα πολύπλοκο φάσµα σωµατικών, ψυχολογικών, κοινωνικών και περιβαλλοντικών παραγόντων. Τέτοιες ολιστικές αρχές έχουν επηρεάσει βαθιά τους περιβαλλοντιστές στοχαστές, που επιδιώκουν να βρουν νέες προσεγγίσεις στα οικονοµικά, κοινωνικά και πολιτικά προβλήµατα. Στην πραγµατικότητα ο ολισµός σηµαίνει εγκατάλειψη του πατροπαράδοτου διαχωρισµού της ανθρώπινης γνώσης σε επιµέρους τοµείς – φυσική, φιλοσοφία, ιστορία, πολιτική κ.ο.κ. Για παράδειγµα, η οικονοµική δεν µπορεί πλέον να θεωρείται απλή µελέτη της παραγωγής και της κατανάλωσης αγαθών. Η ολιστική προσέγγιση της οικονοµίας συνυπολογίζει το περιβαλλοντικό κόστος της παραγωγής, την πνευµατική ή ηθική της αξία, καθώς και τις πολιτικές της συνέπειες. Μολονότι πολλοί οικολόγοι ενοχοποιούν την επιστήµη επειδή δίδαξε τους ανθρώπους πώς να λεηλατούν αποτελεσµατικότερα τα αγαθά της φύσης, άλλοι δηλώνουν ότι η σύγχρονη επιστήµη ίσως µπορεί προσφέρει ένα νέο παράδειγµα στην ανθρώπινη σκέψη. Ο Κάπρα, λόγου χάρη, ισχυρίστηκε ότι η άποψη του Καρτέσιου και του Νεύτωνα για τον κόσµο έχει πλέον εγκαταλειφθεί από πολλούς επιστήµονες και ιδίως από φυσικούς, όπως είναι και ο ίδιος. Με την ανάπτυξη της «νέας φυσικής» τον εικοστό αιώνα, η φυσική αποµακρύνθηκε πολύ από τις αναγωγιστικές και µηχανιστικές ιδέες του Νεύτωνα. Η τοµή επιτεύχθηκε στις αρχές του εικοστού αιώνα από τον γερµανικής καταγωγής αµερικανό φυσικό Άλµπερτ Αϊνστάιν (Albert Einstein, 1879-1955), o οποίος µε τη θεωρία της σχετικότητας αµφισβήτησε συνολικά τις παραδοσιακές αντιλήψεις περί χρόνου και χώρου. Στη θεωρία του Αϊνστάιν έδωσαν ακόµη µεγαλύτερες προεκτάσεις φυσικοί όπως ο Νηλς Μπορ (Niels Bohr) και ο Βέρνερ Χάιζενµπεργκ (Werner Heisenberg) µε την κβαντική θεωρία. Η νέα φυσική γεννήθηκε από την πρόοδο της υποατοµικής


403

έρευνας και τελικά εγκατέλειψε την ιδέα της απόλυτης και αντικειµενικής γνώσης. Στη θέση της τελευταίας ο Χάιζενµπεργκ πρότεινε την «αρχή της απροσδιοριστίας». Ο φυσικός µας κόσµος δεν αντιµετωπίζεται πλέον ως µία συλλογή από µεµονωµένα άτοµα, µόρια ή ακόµη και σωµατίδια, αλλά ως ένα σύστηµα ή, ακριβέστερα, ως ένα δίκτυο συστηµάτων. Η συστηµική θεώρηση του κόσµου δεν επικεντρώνεται στα µεµονωµένα στοιχεία αλλά στις αρχές της οργάνωσης του ίδιου του συστήµατος. Εποµένως, τονίζει τις σχέσεις µέσα στο ίδιο το σύστηµα και τον τρόπο ενσωµάτωσης των διάφορων στοιχείων στο σύνολο. Τούτη η άποψη είχε ριζοσπαστικές συνέπειες. Η αντικειµενική γνώση, για παράδειγµα, είναι αδύνατη, αφού η ίδια η διαδικασία της παρατήρησης µεταβάλλει το αντικείµενό της. Ο επιστήµονας δεν διαχωρίζεται από το πείραµά του, αλλά συνδέεται εγγενώς µε αυτό. Συνεπώς, υποκείµενο και αντικείµενο αποτελούν ένα όλο. Κατά τον ίδιο τρόπο, οι έννοιες αίτιο και αιτιατό πρέπει να αναθεωρηθούν, αφού οι αλλαγές µέσα σε ένα σύστηµα αναπτύσσονται εξαιτίας ενός δικτύου παραγόντων µάλλον, παρά ενός και µόνου γραµµικού αιτίου. O Κάπρα ισχυρίστηκε ότι µία τέτοια θεώρηση των συστηµάτων της ζωής, που έχει ήδη επιφέρει επαναστατικές αλλαγές στη φυσική –και επηρεάζει και άλλες επιστήµες– µπορεί εξίσου καλά να εφαρµοστεί και στη µελέτη των κοινωνικών, πολιτικών ή περιβαλλοντικών ζητηµάτων. Με λίγα λόγια, η νέα φυσική µπορεί να µας δώσει ένα καινούριο επιστηµονικό παράδειγµα, ικανό να αντικαταστήσει την απαρχαιωµένη πλέον µηχανιστική και αναγωγιστική θεώρηση του κόσµου. Η θρησκεία αποτελεί µια εναλλακτική και ιδιαίτερα γόνιµη πηγή νέων εννοιών και θεωριών για την οικολογία. Στο βιβλίο του Το Ταο της Φυσικής (The Tao of Physics, 1975) ο Κάπρα επισήµανε σηµαντικές αναλογίες ανάµεσα στις ιδέες της σύγχρονης φυσικής και εκείνες του ανατολικού µυστικισµού. Ισχυρίστηκε ότι θρησκείες όπως ο ιουδαϊσµός, ο ταοϊσµός και ο βουδισµός –ιδιαίτερα ο βουδισµός ζεν– ανέκαθεν διακήρυσσαν την ενότητα όλων των πραγµάτων, κάτι που ανακάλυψε η σύγχρονη επιστήµη µόλις τον εικοστό αιώνα. Πολλοί µέσα στο οικολογικό κίνηµα γοητεύτηκαν από τον ανατολικό µυστικισµό, στον οποίο είδαν µια φιλοσοφία που δίνει έκφραση στην οικολογική σοφία και συνάµα έναν τρόπο ζωής που ενθαρρύνει τη συµπόνια για τους συνανθρώπους µας, τα άλλα ζωικά είδη και ολόκληρο τον φυσικό κόσµο. Άλλοι συγγραφείς πιστεύουν ότι οι οικολογικές αρχές ενσαρκώνονται στις µονοθεϊστικές θρησκείες, όπως ο ιουδαϊσµός, ο χριστι-

404


ανισµός και το ισλάµ, οι οποίες θεωρούν τόσο την ανθρωπότητα όσο και τη φύση στοιχεία της θεϊκής πλάσης. Για παράδειγµα, ο Τζόναθαν Πόριτ (Jonathan Porritt), πρώην διευθυντής της βρετανικής οργάνωσης Φίλοι της Γης (Friends of the Earth), έχει περιγράψει τη Γη ως την «υλοποίηση του έργου του Θεού, την πιο ισχυρή που έχουµε στα χέρια µας», εννοώντας ότι είναι θρησκευτικό µας καθήκον να αγαπάµε και να προφυλάσσουµε τον πλανήτη που µας έχει δοθεί. Ισχυρίστηκε επίσης ότι οι άνθρωποι θα ζήσουν σε αρµονία µε τη φύση, µόνον αν κατορθώσουν να δουν τους εαυτούς τους σαν θεµατοφύλακες του θεού στη Γη. Τη µεγαλύτερη όµως επίδραση στους σύγχρονους οικολόγους άσκησε µια έννοια την οποία ανέπτυξαν ανατρέχοντας στις πνευµατικές ιδέες της προχριστιανικής περιόδου. Οι πρωτόγονες θρησκείες συχνά δεν διέκριναν ανάµεσα στον άνθρωπο και τις άλλες µορφές ζωής˙ στην πραγµατικότητα ελάχιστα διαχώριζαν τους έµβιους από τους µη έµβιους οργανισµούς. Όλα τα πράγµατα έχουν ζωή – οι πέτρες, τα ποτάµια, τα βουνά, ακόµη και η ίδια η Γη, η οποία αποκαλείται συχνά «Μητέρα Γη». Η ιδέα µιας προσωποποιηµένης Μητέρας Γης υπήρξε ιδιαίτερα σηµαντική για τους οικολόγους, οι οποίοι προσπαθούν να αρθρώσουν µια νέα σχέση ανάµεσα στους ανθρώπους και τον φυσικό κόσµο, ιδίως για εκείνους που συµπαθούν τον οικοφεµινισµό, στον οποίο θα αναφερθούµε παρακάτω σε αυτό το κεφαλαίο. Ο Τζαίηµς Λάβλοκ (James Lovelock), στο βιβλίο του Γαία: Μια νέα µατιά για τη ζωή πάνω στη Γη (Gaia: A New Look on Life on Earth, 1979), ανέπτυξε την ιδέα ότι η ίδια η Γη είναι ζωντανή και της έδωσε το όνοµα «Γαία», από τη θεά της Γης στη θρησκεία των αρχαίων ελλήνων. Με τον όρο «Γαία» ο Λάβλοκ όρισε (βλ. παρακάτω, στο ίδιο κεφάλαιο) «τη βιόσφαιρα και την ατµόσφαιρα, τους ωκεανούς και το έδαφος της Γης» και ισχυρίστηκε ότι ολόκληρη η Γη αποτελεί ένα ζωντανό οργανισµό που προσπαθεί να αυτοσυντηρηθεί. Ο Λάβλοκ εξέφρασε αυτή την ιδέα βασιζόµενος στην άποψη ότι η Γη παρουσιάζει το ίδιο ακριβώς είδος αυτορυθµιζόµενης συµπεριφοράς που χαρακτηρίζει και όλες τις άλλες µορφές ζωής. Η Γαία έχει πετύχει την οµοιόσταση, δηλαδή µια κατάσταση δυναµικής ισορροπίας, παρ’ όλες τις δραµατικές αλλαγές που µεσολάβησαν στο ηλιακό σύστηµα. Αυτό αποδεικνύεται σαφώς από το γεγονός ότι, ενώ ο ήλιος έχει υπερθερµανθεί τουλάχιστον κατά 25% από τότε που εµφανίστηκε η ζωή στον πλανήτη µας, η θερµοκρασία στη Γη και η σύνθεση της ατµόσφαιράς της παρέµειναν ουσιαστικά αναλλοίωτες. Ακόµη και η ελάχιστη αλλαγή στην αναλογία οξυγόνου στην ατµόσφαιρα


405

ή στη µέση θερµοκρασία της Γης θα έθετε σε κίνδυνο όλες τις µορφές ζωής του πλανήτη. Ο Λάβλοκ, στο δοκίµιό του «Ο άνθρωπος και η Γαία» («Man and Gaia», 1988, σ. 63), προειδοποιεί ότι «η καταστροφή ενός τόσο µεγάλου µέρους του ζωντανού οικοσυστήµατος, ενόσω δεν κατανοούµε ακόµη πώς ακριβώς δουλεύει στο σύνολό του, είναι σαν να διαλύουµε το σύστηµα ελέγχου ενός σύγχρονου αεροσκάφους τη στιγµή που πετάει». Η ιδέα της Γαίας εξελίχθηκε σε µια «οικολογική ιδεολογία», η οποία τονίζει ότι οι άνθρωποι πρέπει να σεβαστούν την «υγεία του πλανήτη» και να κάνουν ό,τι µπορούν για να προστατεύσουν την οµορφιά του και τους πόρους του. Επίσης περιέχει ένα επαναστατικό όραµα για τη σχέση ανάµεσα στον έµψυχο και τον άψυχο κόσµο. Ο Λάβλοκ ισχυρίζεται ότι η ίδια η Γαία είναι ζωντανή και θεωρεί τους έµβιους και µη έµβιους οργανισµούς µέρη µιας και της αυτής οντότητας. Επισηµαίνει, για παράδειγµα, ότι το µεγαλύτερο µέρος του εδάφους και των πετρωµάτων της γης αποτελείται από υπολείµµατα φυτών, εντόµων και άλλων µορφών ζωής, οι οποίες µε τη σειρά τους συντηρούν τα φυτά και τους ζωντανούς οργανισµούς που υπάρχουν σήµερα. Ωστόσο, η φιλοσοφία της Γαίας δεν συµπίπτει πάντοτε µε τα ενδιαφέροντα του οικολογικού κινήµατος. Οι «ρηχοί» οικολόγοι συνήθως επιδιώκουν να αλλάξουν την πολιτική και τη στάση µας, για να διασφαλιστεί η επιβίωση του ανθρώπινου γένους. Η Γαία όµως είναι κάτι το µη ανθρώπινο και η θεωρία που την επικαλείται θεωρεί ότι η υγεία του πλανήτη έχει µεγαλύτερη σηµασία από την υγεία οποιουδήποτε είδους που ζει σήµερα επάνω σε αυτόν. Ο Λάβλοκ δηλώνει ότι τα είδη των ζώντων οργανισµών που έχουν εξελιχθεί είναι αυτά που έχουν βοηθήσει τη Γαία να «ρυθµίσει» την ύπαρξή της, ενώ όσα είδη αποτελούν απειλή για τη λεπτή ισορροπία της Γαίας, όπως οι άνθρωποι στις ηµέρες µας, είναι πιθανόν να εξαλειφθούν. H αειφόρος ανάπτυξη Οι οικολόγοι ισχυρίζονται πως αποτελεί θεµελιώδες αξίωµα όλων των συµβατικών πολιτικών πεποιθήσεων, και πρακτικά αρθρώνεται από όλα τα ισχυρά πολιτικά κόµµατα («γκρίζα κόµµατα»), το γεγονός ότι οι άνθρωποι έχουν απεριόριστες δυνατότητες για υλική ανάπτυξη και ευµάρεια. Οι άνθρωποι σε πολλά µέρη του κόσµου απολαµβάνουν σήµερα ένα επίπεδο ζωής που θα θεωρούνταν αδιανόητο πριν από πενήντα ή εκατό χρόνια. Η επιστήµη και η τεχνολογία επιλύουν παλαιά προβλήµατα, όπως αυτά της φτώχειας και της ασθένειας, και προσφέρουν νέες δυνατότητες µέσω της τηλεόρασης και

406


Τζαίηµς Λάβλοκ (James Lovelock, γεν. 1919) Καναδός χηµικός, ειδικός στη µελέτη της ατµόσφαιρας, εφευρέτης και θεωρητικός περιβαλλοντολόγος. Επιστήµονας χωρίς ακαδηµαϊκούς δεσµούς, που ζει στην Κορνουάλη, ο Λάβλοκ συνεργάστηκε µε τη ΝΑΣΑ στα διαστηµικά της προγράµµατα προτείνοντας τρόπους για την αναζήτηση ζωής στον Άρη. Η επίδραση του Λάβλοκ στο οικολογικό κίνηµα συνίσταται στην απεικόνιση εκ µέρους του της γήινης βιόσφαιρας ως ενός πολύπλοκου, αυτορυθµιζόµενου έµβιου όντος, το οποίο ονόµασε Γαία έπειτα από πρόταση του µυθιστοριογράφου Ουίλιαµ Γκόλντινγκ. Παρ’ όλο που η υπόθεση περί Γαίας προεκτείνει την οικολογική αντίληψη στη Γη, θεωρώντας την ένα ενιαίο οικοσύστηµα, και προσφέρει µια ολιστική προσέγγιση της φύσης, ο Λάβλοκ υποστηρίζει την τεχνολογία και την εκβιοµηχάνιση και αντιτίθεται στον µυστικισµό της «επιστροφής στη φύση» όσο και σε ιδέες όπως η λατρεία της Γης. Στα σηµαντικότερα γραπτά του περιλαµβάνονται τα Γαία: µια νέα µατιά στη ζωή επάνω στη Γη (Gaia: A New Look at Life on Earth, 1979) και Οι εποχές της Γαίας: βιογραφία της ζωντανής µας Γης (The Ages of Gaia: A Biography of our Living Earth, 1989).

των βίντεο, των υπολογιστών και των ροµπότ, των αεροπορικών ή ακόµη και των διαστηµικών ταξιδιών. Από οικοκεντρική άποψη όµως, η υπόσχεση της απεριόριστης ευµάρειας και της αφθονίας υλικών αγαθών, η «αναπτυξιακή µανία» όπως την αποκάλεσε ο Χέρµαν Ντέλι (Herman Daly, 1974), δεν είναι µόνο σφαλερή αλλά αποτελεί και µια βασική αιτία για την καταστροφή του περιβάλλοντος. Πράγµατι, οι Πράσινοι στοχαστές βάζουν στην ίδια κατηγορία τον καπιταλισµό και τον κοµµουνισµό και τους παρουσιάζουν αµφότερους ως παραδείγµατα του «βιοµηχανισµού». Συνεπώς, η Πράσινη οικονοµική απαιτεί την επανεξέταση των κυρίαρχων απόψεων για τη φύση και για τον σκοπό της οικονοµικής µας δραστηριότητας, ιδιαίτερα σε σχέση µε την άποψή µας για τη Γη και τους πόρους της. Ένας µεταφορικός χαρακτηρισµός ιδιαίτερα σηµαντικός για το οικολογικό κίνηµα υπήρξε η ιδέα του «διαστηµόπλοιου Γη», που τονίζει την έννοια του περιορισµένου και αναλώσιµου πλούτου του πλανήτη µας. Ο Κένεθ Μπόλντιγκ (Kenneth Boulding, 1966) ήταν αυτός που εισηγήθηκε πρώτος την ιδέα του «διαστηµόπλοιου Γη». Από την πλευρά τους, οι «βαθείς» οικολόγοι θεωρούν µειονέκτηµα τούτης της θεωρίας το γεγονός ότι εµπεριέχει την ανθρωποκεντρική άποψη πως ο πλανήτης υπάρχει για να εξυπηρετεί τις ανθρώπινες ανάγκες: πως η Γη είναι ένα σκάφος, το σκάφος µας. Παρ’ όλα αυτά, η έννοια της Γης ως διαστηµόπλοιου όντως αντιστρατεύεται τη


407

συµβατική πίστη στους ανεξάντλητους πόρους και στις απεριόριστες δυνατότητές της. Ο Μπόλντιγκ ισχυρίστηκε ότι οι άνθρωποι ανέκαθεν συµπεριφέρονταν σαν να ζούσαν σε µια «οικονοµία της Άγριας ∆ύσης», µια οικονοµία µε απεριόριστες δυνατότητες, όπως εκείνη της αµερικανικής ∆ύσης την εποχή που την καταλάµβαναν οι λευκοί έποικοι. Κατά τον Μπόλντιγκ όµως τούτη η αντίληψη ενθαρρύνει, όπως συνέβη και στην αµερικανική ∆ύση, µια «ανεύθυνη, αχαλίνωτη και βίαιη συµπεριφορά». Απεναντίας ένα διαστηµόπλοιο δεν είναι παρά ένας θαλαµίσκος, που έχει περιορισµένους πόρους. Στη µελλοντική «οικονοµία των διαστηµανθρώπων» οι άνθρωποι θα υποχρεωθούν να ζουν µε περιορισµούς και να φροντίζουν περισσότερο το διαστηµόπλοιο που τους ταξιδεύει στο ∆ιάστηµα. Η ζωή σε ένα διαστηµόπλοιο απαιτεί κατανόηση των οικολογικών διαδικασιών που τη συντηρούν. Κυρίως οι άνθρωποι πρέπει να αναγνωρίσουν ότι το «διαστηµόπλοιο Γη» είναι ένα κλειστό σύστηµα. Τα ανοικτά συστήµατα παίρνουν ενέργεια ή άλλα στοιχεία από τον εξωτερικό τους χώρο, λόγου χάρη, όλα τα οικοσυστήµατα που βρίσκονται στη Γη –λίµνες, ποτάµια και θάλασσες– συντηρούνται από τον ήλιο. Αυτά τα ανοικτά συστήµατα είναι αυτορυθµιζόµενα και τείνουν προς µια φυσική ισορροπία ή σταθερή κατάσταση. Ωστόσο, τα κλειστά συστήµατα, όπως είναι και η ίδια η Γη αν τη δούµε σαν ένα διαστηµόπλοιο, επιδεικνύουν «εντροπία». Η εντροπία συνιστά µέτρο του βαθµού αταξίας ή αποσύνθεσης ενός συστήµατος. Όλα τα κλειστά συστήµατα τείνουν να παρακµάσουν ή να αποσυντεθούν, διότι δεν συντηρούνται από την απορρόφηση εξωτερικών στοιχείων. Βασίζονται στους δικούς τους πόρους, αλλά αυτοί εξαντλούνται και δεν µπορούν να ανανεωθούν. Στο τέλος, όσο σοφά και προσεκτικά κι αν συµπεριφέρονται οι άνθρωποι, η Γη, ο ήλιος και όλοι οι πλανήτες και τα αστέρια θα εξαντληθούν και θα σβήσουν. Για παράδειγµα, η ενέργεια δεν µπορεί να ανακυκλώνεται επ’ αόριστον: κάθε φορά που µια µορφή ενέργειας µετατρέπεται σε µια άλλη µορφή, ένα µέρος της χάνεται, ώσπου τελικά δεν µένει τίποτε. Αν όµως εφασµόσουµε τον νόµο της εντροπίας στα κοινωνικά και οικονοµικά ζητήµατα, τότε οδηγούµαστε σε πολύ ριζοσπαστικά συµπεράσµατα. Το Πράσινο κίνηµα έδωσε ιδιαίτερη προσοχή στη «δηµογραφική ωρολογιακή βόµβα», όπως την ονοµάζει. Το ενδιαφέρον γι’ αυτήν δεν είναι βεβαίως νέο. Ήδη από το 1789 ο βρετανός οικονοµολόγος και κληρικός Τόµας Μάλθους (Thomas Malthus, 1766-1834) προειδοποιούσε ότι η αύξηση του πληθυσµού θα οδηγούσε αναπόφευκτα στον µαζικό λιµό, διότι η παραγωγή

408


Βιοµηχανισµός Ο όρος βιοµηχανισµός, όπως χρησιµοποιείται από τους περιβαλλοντολόγους θεωρητικούς, υποδηλώνει µια «υπερ-ιδεολογία» η οποία περικλείει τον καπιταλισµό και τον σοσιαλισµό, τη δεξιά και την αριστερή σκέψη. Ως οικονοµικό σύστηµα, ο βιοµηχανισµός χαρακτηρίζεται από τη µαζικής κλίµακας παραγωγή, τη συσσώρευση κεφαλαίου και την αχαλίνωτη ανάπτυξη. Ως φιλοσοφία, είναι αφοσιωµένος στον υλισµό, τις χρησιµοθηρικές αξίες, την απόλυτη πίστη στην επιστήµη και στη λατρεία της τεχνολογίας. Συνεπώς, ο βιοµηχανισµός θεωρείται από πολλούς οικολόγους το «κύριο πρόβληµα». Οι οικοσοσιαλιστές όµως κατηγορούν τον καπιταλισµό µάλλον παρά τον βιοµηχανισµό (ο οποίος, ως όρος, παραβλέπει σηµαντικά ζητήµατα, όπως τον ρόλο της ιδιοκτησίας, του κέρδους και της αγοράς), ενώ από την πλευρά τους οι οικοφεµινίστριες ισχυρίζονται ότι οι ρίζες του βιοµηχανισµού ανάγονται στην πατριαρχία.

της τροφής είναι περιορισµένη. Ο Μάλθους όµως δεν εκτίµησε σωστά πως οι επιστηµονικές µέθοδοι θα κατόρθωναν να θρέψουν έναν συνεχώς αυξανόµενο πληθυσµό. Μολαταύτα, οι σύγχρονοι οικολόγοι πιστεύουν ότι οι οικολογικές ιδέες του Μάλθους δεν ήταν λανθασµένες, αλλά αντιθέτως προπορεύονταν της εποχής τους. Η πληθυσµιακή αύξηση αποτελεί αφεαυτής πρόβληµα, αλλά συνάµα καθιστά και κάθε άλλο περιβαλλοντικό πρόβληµα ακόµη σοβαρότερο. Το µέρος του διαστηµόπλοιου που καταλαµβάνει καθένας µας αρχίζει να µικραίνει: µε άλλα λόγια, οι άνθρωποι ζουν σε συνεχώς αναπτυσσόµενες αλλά ήδη υπερπληθείς πόλεις, ενώ ολοένα µικρότερο ποσοστό παρθένου φυσικού περιβάλλοντος είναι διαθέσιµο για την ψυχαγωγία και τον ελεύθερο χρόνο µας. Ακόµη πιο σοβαρό είναι το γεγονός ότι η αύξηση του πληθυσµού επιταχύνει τα αποτελέσµατα της εντροπίας. Καθώς ένα εκατοµµύριο άνθρωποι προστίθενται στον παγκόσµιο πληθυσµό κάθε πέντε ηµέρες, απογυµνώνουµε τη Γη και τους άλλους πόρους του πλανήτη και συνάµα αυξάνουµε την παραγωγή δηλητηριωδών ρύπων. Κανένα ζήτηµα δεν αντανακλά σαφέστερα τον νόµο της εντροπίας από ό,τι η «ενεργειακή κρίση». Η εκβιοµηχάνιση και η µαζική ευµάρεια επιτεύχθηκαν χάρη στην εκµετάλλευση του άνθρακα, του φυσικού αερίου και των αποθεµάτων του πετρελαίου, που τροφοδοτούν µε καύσιµα τους σταθµούς ενέργειας, τα εργοστάσια, τα αυτοκίνητα, τα αεροπλάνα κ.ο.κ. Αυτά τα καύσιµα όµως είναι φυσικά και σχηµατίζονται από την αποσύνθεση ή τη συµπίεση οργανισµών που πέθαναν κατά την προϊστορική περίοδο. Επιπλέον, είναι


409

µη ανανεώσιµα και όταν εξαντληθούν δεν µπορούν να αντικατασταθούν. Στο βιβλίο του Το µικρό είναι όµορφο, ο Ερνστ Σουµάχερ (Ernst Friedrich Schumacher, Small is Beautiful, 1973) υποστήριξε ότι οι άνθρωποι έκαναν το λάθος να αντιµετωπίζουν την ενέργεια µάλλον σαν να ήταν ένα «εισόδηµα» ανανεώσιµο σε εβδοµαδιαία ή µηνιαία βάση, παρά σαν ένα «φυσικό κεφάλαιο», από τους «τόκους» του οποίου πρέπει να επιβιώσουν. Τούτο το λάθος επέτρεψε να αυξάνονται οι ενεργειακές ανάγκες, ιδιαίτερα στη βιοµηχανοποιηµένη ∆ύση, ενώ οι περιορισµένοι ενεργειακοί πόροι τείνουν να εξαντληθούν και εκτιµάται ότι θα διαρκέσουν το πολύ µέχρι το τέλος του εικοστού πρώτου αιώνα. Καθώς το διαστηµόπλοιό µας πλησιάζει στο τέλος της «εποχής των ορυκτών καυσίµων», κινδυνεύει να διαλυθεί, διότι δεν έχει ανακαλύψει ακόµη ποιοί εναλλακτικοί ενεργειακοί πόροι θα αντισταθµίσουν την απώλεια του άνθρακα, του πετρελαίου και του φυσικού αερίου. Να συντηρήσουµε ό,τι µας απέµεινε από τα φυσικά µας καύσιµα σηµαίνει όµως ότι πρέπει να οδηγούµε λιγότερα αυτοκίνητα, να χρησιµοποιούµε λιγότερο ηλεκτρισµό και, εν ολίγοις, να αποδεχτούµε ένα φτωχότερο επίπεδο ζωής. Οι άνθρωποι δεν έχουν απλώς εξαντλήσει τους φυσικούς πόρους εξαιτίας του υπερπληθυσµού και της υπερκατανάλωσης, αλλά επιπλέον ρυπαίνουν και δηλητηριάζουν το διαστηµόπλοιο µε όλο και περισσότερα απορρίµµατα. Τα ορυκτά καύσιµα, για παράδειγµα, είναι «βρόµικες» µορφές ενέργειας, που, όταν καούν, απελευθερώνουν επικίνδυνα θειικά και νιτρικά οξέα στην ατµόσφαιρα, προκαλώντας την όξινη βροχή καθώς και την έκλυση διοξείδιου του άνθρακα, το οποίο συνδέεται µε την υπερθέρµανση του πλανήτη. Το ζήτηµα της παγκόσµιας υπερθέρµανσης έχει προκαλέσει έντονη διαµάχη µεταξύ των ακαδηµαϊκών. Μερικοί επιστήµονες έχουν συνδέσει την κατά 0,5º βαθµούς Κελσίου αύξηση της µέσης παγκόσµιας θερµοκρασίας κατά τη διάρκεια του εικοστού αιώνα µε την αυξηµένη εκποµπή «αερίων θερµοκηπίου» µετά τη Βιοµηχανική Επανάσταση. Αέρια όπως το διοξείδιο του άνθρακα θερµαίνουν την ατµόσφαιρα, παγιδεύοντας τη θερµότητα η οποία εκπέµπεται από την επιφάνεια της Γης. Αυτή η θερµότητα, αντί να διαχυθεί στο ∆ιάστηµα, επιστρέφει στη βιόσφαιρα προκαλώντας την αύξηση της στάθµης των θαλασσών και απειλώντας κατ’ αυτό τον τρόπο τις παράκτιες περιοχές. Η παγκόσµια υπερθέρµανση επηρεάζει επίσης τη γεωργία και τη βλάστηση σε ολόκληρο τον κόσµο. Επιπλέον, η παραγωγή συνθετικών χηµικών ουσιών καταστρέφει κάθε µορφή ζωής επάνω στον πλανήτη. Για παράδειγµα, η διαφυγή δηλητηριωδών αερίων το 1984 από ένα εργοστάσιο

410


ιδιοκτησίας της αµερικανικής εταιρείας µπαταριών Union Carbide (UCAR) στην πόλη Μποπάλ της κεντρικής Ινδίας προκάλεσε, σύµφωνα µε επίσηµα στοιχεία, τον θάνατο 2.352 ανθρώπων, µολονότι µερικοί εκτιµούν ότι ο πραγµατικός αριθµός των νεκρών µπορεί να έφτασε τις δέκα χιλιάδες. Η οικολογική οικονοµική δεν περιλαµβάνει µόνο κινδυνολογίες και προειδοποιήσεις, αλλά προτείνει και λύσεις. Η εντροπία µπορεί να είναι αναπόφευκτη, αλλά αν οι κυβερνήσεις και οι πολίτες σεβαστούν τις αρχές της οικολογίας, τότε τα αποτελέσµατά της µπορούν να επιβραδυνθούν ή και να µετατοπιστούν στο απώτερο µέλλον. Οι οικολόγοι ισχυρίζονται ότι το ανθρώπινο είδος θα επιβιώσει και θα ευηµερήσει µόνον αν αναγνωρίσει ότι αποτελεί ένα µόνον απλό στοιχείο της πολύπλοκης βιόσφαιρας και ότι µόνον η υγιής και ισορροπηµένη βιόσφαιρα θα συντηρήσει την ανθρώπινη ζωή. Συνεπώς, οι πολιτικές µας επιλογές και οι πράξεις µας πρέπει να κρίνονται µε βάση την «αρχή της διατηρησιµότητας», δηλαδή την ικανότητα του συστήµατος –που σε αυτή την περίπτωση είναι η ίδια η βιόσφαιρα– να διατηρεί την υγεία του και την ύπαρξή του. Η διατηρησιµότητα θέτει σαφή όρια στις ανθρώπινες φιλοδοξίες και στα υλικά µας όνειρα, διότι απαιτεί η παραγωγή να βλάπτει όσο το δυνατόν λιγότερο το εύθραυστο παγκόσµιο οικοσύστηµα. Για παράδειγµα, είναι προφανές ότι η χρήση των ορυκτών καυσίµων, όπως γίνεται σήµερα, δεν µπορεί να συνεχιστεί, διότι απλούστατα ο άνθρακας, το φυσικό αέριο και το πετρέλαιο θα εξαντληθούν. Συνεπώς, µια ενεργειακή πολιτική µε βάση τη διατηρησιµότητα πρέπει να θεµελιωθεί στη δραµατική µείωση της χρήσης ορυκτών καυσίµων και στην έρευνα για την αναζήτηση εναλλακτικών και ανανεώσιµων πηγών ενέργειας, όπως είναι η ηλιακή, η αιολική και η κυµατική. Αυτές είναι διατηρήσιµες από την ίδια τους τη φύση και µπορούν να χρησιµοποιηθούν ως «εισόδηµα» µάλλον, παρά ως «φυσικό κεφάλαιο». Γι’ αυτό και οι Πράσινοι τονίζουν ότι η «εποχή των ορυκτών καυσίµων» πρέπει να δώσει τη θέση της στην επερχόµενη «εποχή της ηλιακής ενέργειας», και προτρέπουν τις κυβερνήσεις να προωθήσουν την έρευνα και την ανάπτυξη των ανανεώσιµων πηγών ενέργειας. Η διατηρησιµότητα όµως απαιτεί όχι απλώς καλύτερη χρήση των φυσικών πόρων, αλλά και µια εναλλακτική προσέγγιση της ίδιας της οικονοµικής δραστηριότητας. Αυτήν ακριβώς προσπάθησε να προσφέρει ο Σουµάχερ (Schumacher, 1973) µε την ιδέα της «βουδιστικής οικονοµίας». Κατά τον Σουµάχερ, η βουδιστική οικονοµία στηρίζεται στην αρχή της «σωστής


411

διαβίωσης» και αντιστρατεύεται εντελώς τις παραδοσιακές οικονοµικές θεωρίες, οι οποίες υποθέτουν ότι τα άτοµα δεν είναι τίποτα περισσότερο από «µεγιστοποιητές χρησιµότητας». Οι βουδιστές πιστεύουν ότι, εκτός από την προσφορά αγαθών και υπηρεσιών, η παραγωγή διευκολύνει την προσωπική µας ανάπτυξη καλλιεργώντας τις δεξιότητες και τις ικανότητές µας˙ µας βοηθά στην υπέρβαση του εγωκεντρισµού σφυρηλατώντας τους κοινωνικούς µας δεσµούς και ενθαρρύνοντας τη συνεργασία. Μια τέτοια άποψη εκτρέπει την οικονοµία από τη σηµερινή της εµµονή στη δηµιουργία πλούτου – µία εµµονή που, όπως πιστεύουν οι οικολόγοι, δίνει ελάχιστη σηµασία όχι µόνο στη φύση αλλά και στην πνευµατική διάσταση της ανθρώπινης ζωής. Ο αρχικός στόχος του βουδισµού, δηλαδή η πνευµατική απελευθέρωση, δεν είναι όµως ασύµβατος µε την υλική ευηµερία. «∆εν είναι ο πλούτος που εµποδίζει την απελευθέρωση», ισχυριζόταν ο Σουµάχερ (Schumacher, 1973, σ. 47), «αλλά η προσήλωσή µας στον πλούτο˙ ούτε η απόλαυση των ευχάριστων πραγµάτων, αλλά η απληστία µας γι’ αυτά». Γι’ αυτό και το οικολογικό κίνηµα ελπίζει ότι στο µέλλον η οικονοµία θα χρησιµοποιείται για να υπηρετεί την ανθρωπότητα παρά για να την υποδουλώνει. Υπάρχει ωστόσο σηµαντική διαµάχη σχετικά µε τις πρακτικές συνέπειες της παραπάνω άποψης. Στη Γερµανία οι λεγόµενοι «ανοιχτοί πράσινοι» ή realos (ρεαλιστές), όπως ονοµάζονται στα γερµανικά, δέχονται την ιδέα της «αειφόρου ανάπτυξης»: στην πραγµατικότητα υποστηρίζουν τον πλουτισµό µας, αλλά µε αργότερο ρυθµό. Θεωρούν ότι έτσι µπορεί να εξισορροπηθεί η ευµάρεια µε το κόστος που έχει για το περιβάλλον. Ένας τρόπος για να επιτευχθεί αυτό είναι µε αλλαγές στο φορολογικό σύστηµα, οι οποίες θα επιβάλλουν αποτρεπτικές κυρώσεις στη ρύπανση είτε θα µειώνουν τη χρήση των πεπερασµένων πόρων. Η εκδοχή του Σουµάχερ γι’ αυτήν τη θέση τόνιζε την αξία της «τεχνολογίας µε ανθρώπινο πρόσωπο» και υποστήριζε ένα µικρής κλίµακας σύστηµα παραγωγής –ή «ανθρώπινης κλίµακας»– σε αντικατάσταση του απάνθρωπου, κατ’ αυτήν, κόσµου των µεγαλουπόλεων και της µαζικής παραγωγής. Οι «βαθείς οικολόγοι» όµως στη Γερµανία, οι επονοµαζόµενοι και ζηλωτιστές (fundis), ισχυρίζονται ότι τέτοιες απόψεις δεν είναι αρκετά ριζοσπαστικές. Η έννοια της αειφόρου ανάπτυξης αναγνωρίζει τυπικά τους περιβαλλοντικούς φόβους, αλλά επιτρέπει στους ανθρώπους να συνεχίσουν τη ζωή τους όπως πρώτα. Αν όµως, όπως τουλάχιστον ισχυρίζονται οι «βαθυπράσινοι», η οικολογική κρίση προκαλείται από τον

412


υλισµό, τον καταναλωτισµό και την εµµονή µας στην οικονοµική ανάπτυξη, τότε η λύση βρίσκεται στη «µηδενική ανάπτυξη» και στην οικοδόµηση µιας «µεταβιοµηχανικής εποχής», στην οποία οι άνθρωποι θα ζουν σε µικρές αγροτικές κοινότητες και θα στηρίζονται στις χειρωνακτικές τους ικανότητες. Κάτι τέτοιο θα σήµαινε µια θεµελιώδη και ολική απόρριψη της βιοµηχανίας και της σύγχρονης τεχνολογίας, δηλαδή µια κυριολεκτική «επιστροφή στη φύση». Η περιβαλλοντική ηθική Η οικολογική πολιτική σε όλες τις µορφές της προσπαθεί να προεκτείνει την ηθική σκέψη προς πολλές νέες κατευθύνσεις, επειδή τα παραδοσιακά ηθικά συστήµατα είναι σαφώς ανθρωποκεντρικά. Ο ωφελιµισµός, για παράδειγµα, αξιολογεί το «καλό» και το «κακό» αναφορικά µε την ευχαρίστηση και τον πόνο που προκαλούν στον άνθρωπο. Ως «µεγιστοποιητές της ωφελιµότητας», οι άνθρωποι δρουν –και θα έπρεπε να δρουν– µε οποιονδήποτε τρόπο θα τους χάριζε τη µεγαλύτερη ευτυχία ή τη µικρότερη δυστυχία. Αν ο µη ανθρώπινος κόσµος –τα άλλα είδη του ζωικού βασίλειου, καθώς και τα δέντρα, τα φυτά ή η ίδια η Γη – έχει κάποια αξία, αυτή είναι αυστηρά εργαλειακή, δηλαδή αποτελούν µέσα για την επίτευξη των ανθρώπινων στόχων ή την ικανοποίηση των δικών µας ενδιαφερόντων. Το ίδιο ισχύει και για τις θεωρίες σχετικά µε την εργασιακή αξία, οι οποίες αναπτύχθηκαν από στοχαστές όπως ο Τζων Λοκ, ο Νταίηβιντ Ρικάρντο και ο Καρλ Μαρξ. Σύµφωνα µε αυτές τις θεωρίες, ο µη ανθρώπινος κόσµος αποκτά αξία µόνον όταν «αναµειγνύεται» µε την ανθρώπινη εργασία, ή επειδή η αλληλόδραση µεταξύ ανθρώπων και φύσης µέσω της εργασίας προωθεί την ανάπτυξη των ανθρώπινων δεξιοτήτων και ευαισθησιών. Ένα ηθικό ζήτηµα το οποίο θίγουν συχνά ακόµη και οι ανθρωπιστές ή «ρηχοί» οικολόγοι είναι αυτό των ηθικών µας υποχρεώσεων απέναντι στις επερχόµενες γενιές. Λόγω της ίδιας της φύσης των περιβαλλοντικών ζητηµάτων, πολλές από τις συνέπειες των πράξεών µας δεν πρόκειται να γίνουν αντιληπτές παρά µόνον έπειτα από πολλές δεκαετίες ή ακόµη και αιώνες. Γιατί θα έπρεπε να ενδιαφερόµαστε για τη µείωση των φυσικών καυσίµων, αφού δεν πρόκειται να είµαστε εδώ όταν θα εξαντληθούν; Γιατί να στενοχωριόµαστε για τη συσσώρευση πυρηνικών αποβλήτων, αφού οι γενιές που θα κληθούν κάποτε να αντιµετωπίσουν αυτό το πρόβληµα δεν έχουν ακόµη γεννηθεί; Αναµφίβολα το ενδιαφέρον µας για τα δικά µας προβλήµατα,


413

Φριτς (Ερνστ-Φρήντριχ) Σουµάχερ (Fritz [Ernest-Friedrich] Schumacher, 1911-1977) Γερµανικής καταγωγής βρετανός οικονοµολόγος και θεωρητικός της περιβαλλοντολογίας. Ο Σουµάχερ, που ήρθε ως υπότροφος στη Βρετανία το 1930, απέκτησε πρακτική εµπειρία στις επιχειρήσεις, τη γεωργία και τη δηµοσιογραφία προτού επανενταχθεί στην ακαδηµαϊκή κοινότητα. Υπήρξε οικονοµικός σύµβουλος της βρετανικής Επιτροπής Ελέγχου στη Γερµανία (1946-1950) και του Εθνικού Συµβουλίου Άνθρακα (1950-1970). Το σπερµατικό έργο του Το µικρό είναι όµορφο: µια µελέτη της οικονοµίας στην οποία οι άνθρωποι έχουν σηµασία (Small is Beautiful: A Study of Economics as if People Mattered, 1973) πρόβαλε τον σκοπό της παραγωγής µε ανθρώπινη κλίµακα και προώθησε µια «βουδιστική» οικονοµική φιλοσοφία (µια οικονοµία «στην οποία οι άνθρωποι έχουν σηµασία»), η οποία δίνει έµφαση στη σηµασία της ηθικής και του «σωστού βιοπορισµού». Μολονότι αντιτάχθηκε στον βιοµηχανικό γιγαντισµό, ο Σουµάχερ πίστευε στην «ταιριαστή» παραγωγική κλίµακα και υπήρξε ένθερµος υποστηρικτής της «ενδιάµεσης περιπλοκότητας» τεχνολογίας.

όπως και γι’ αυτά που αφορούν το άµεσο οικογενειακό ή ίσως και το φιλικό µας περιβάλλον, δεν εκτείνεται πολύ µακριά στο µέλλον. Συνεπώς, οι οικολόγοι είναι αναγκασµένοι να επεκτείνουν το πεδίο των ανθρώπινων συµφερόντων, έτσι ώστε να περιλαµβάνει όλους τους ανθρώπους, χωρίς διαχωρισµό ανάµεσα στις σηµερινές και τις επερχόµενες γενιές, ανάµεσα σε αυτούς που ζουν τώρα και σε εκείνους που θα γεννηθούν αργότερα. Αυτός ο «µελλοντισµός» µπορεί να αιτιολογηθεί µε διάφορους τρόπους. Οι συντηρητικοί οικολόγοι, για παράδειγµα, µπορεί να τον συνδέουν µε την παράδοση και τη συνέχεια, µε την έννοια ότι οι σηµερινές γενιές είναι απλώς οι «θεµατοφύλακες» του πλούτου που έχει δηµιουργηθεί από τις προηγούµενες γενιές και έτσι οφείλουν να τον διατηρήσουν για το καλό των επερχόµενων γενεών. Οι σοσιαλιστές οικολόγοι, από την άλλη πλευρά, θεωρούν ότι το ενδιαφέρον µας για τις µελλοντικές γενεές απλώς αντανακλά το γεγονός ότι η ευσπλαχνία και η αγάπη για την ανθρωπότητα προεκτείνονται µέσα στον χρόνο µε τον ίδιο ακριβώς τρόπο που ξεπερνάνε τα εθνικά, εθνοτικά, φυλετικά και όλα τα άλλα σύνορα. Μια εναλλακτική προσέγγιση της περιβαλλοντικής ηθικής περιλαµβάνει την εφαρµογή των ιδανικών και αξιών που αναπτύσσουµε σε συνάρτηση µε τους ανθρώπους και στα άλλα ζωικά είδη και οργανισµούς. Η πιο γνωστή απόπειρα επίτευξης αυτού του στόχου παρουσιάζεται µε την µορφή του

414


αγώνα για τα δικαιώµατα των ζώων. Το ενδιαφέρον για την ευηµερία των ζώων προωθήθηκε από τον Πήτερ Σίνγκερ στο βιβλίο του Η απελευθέρωση των ζώων (Peter Singer, Animal Liberation, 1976). Ο Σίνγκερ ισχυρίζεται ότι το αλτρουιστικό ενδιαφέρον µας για την ευηµερία των άλλων ζωικών ειδών προέρχεται από το γεγονός ότι είναι όντα προικισµένα µε αισθήσεις, εποµένως υποφέρουν και αυτά. Ως ωφελιµιστής τόνισε ότι τα ζώα, όπως και οι άνθρωποι, επιδιώκουν να αποφύγουν τον σωµατικό πόνο και γι’ αυτό καταδίκασε κάθε απόπειρα επιβολής των συµφερόντων των ανθρώπων εις βάρος των ζώων, αφού ο «ειδισµός» (speciesism), µια προκατάληψη αυθαίρετη και παράλογη, δεν διαφέρει ιδιαίτερα από τον σεξισµό και τον ρατσισµό. Ωστόσο, το αλτρουιστικό µας ενδιαφέρον για τα άλλα ζωικά είδη δεν συνεπάγεται αφεαυτού και την ισότιµη µεταχείρισή τους, και το επιχείρηµα του Σίνγκερ δεν εφαρµόζεται σε µορφές ζωής που δεν έχουν αισθήσεις, όπως είναι τα δέντρα, οι βράχοι και τα ποτάµια, τα οποία δεν έχουν αφεαυτών καµία αξία. Η ακόµη πιο ριζοσπαστική ιδέα ότι οι άνθρωποι και τα ζώα µπορούν να απολαµβάνουν το ίδιο ηθικό κύρος υποστηρίχτηκε από τον αµερικανό φιλόσοφο Τοµ Ρέγκαν στο βιβλίο του Συνηγορία των δικαιωµάτων των ζώων (Tom Regan, The Case for Animal Rights, 1983), µε το επιχείρηµα ότι όλα τα πλάσµατα που είναι «ζωντανά υποκείµενα» έχουν και δικαιώµατα. Μια τέτοια θέση καθιστά ακόµη πιο δύσκολη –αν όχι αδύνατη– τη σαφή οριοθέτηση µεταξύ ανθρώπινου και ζωικού βασιλείου. Ωστόσο, ο Ρέγκαν αναγνώρισε ότι, εφόσον µερικά δικαιώµατα παρέχονται στους ανθρώπους ως συνέπεια της ικανότητάς τους για ορθολογική σκέψη και ηθική αυτονοµία, αυτά µπορούν να αναγνωριστούν και στα ζώα µόνον επιλεκτικά, και κυρίως «στα οµαλά θηλαστικά ηλικίας µεγαλύτερης του ενός έτους». Τούτη όµως η ατοµικιστική προσέγγιση της περιβαλλοντικής ηθικής, που στηρίζεται στην έννοια των δικαιωµάτων, δεν ικανοποιεί τους βαθείς οικολόγους, οι οποίοι επιζητούν µια πιο ολιστική ή περιεκτική ηθική άποψη. Η ηθική θέση της βαθιάς οικολογίας είναι λοιπόν ότι η φύση έχει αφεαυτής τη δική της αξία, δηλαδή έχει εγγενή αξία. Από αυτή τη σκοπιά, η περιβαλλοντική ηθική δεν έχει καµία σχέση µε την ανθρώπινη εργαλειακότητα και δεν µπορεί να αρθρωθεί µε την απλή προέκταση των ανθρώπινων αξιών στον φυσικό κόσµο. Ο Γκούντιν (Goodin, 1992), για παράδειγµα, προσπάθησε να αναπτύξει µια «πράσινη θεωρία της αξίας», σύµφωνα µε την οποία οι φυσικοί πόροι πρέπει να εκτιµώνται, ακριβώς επειδή προκύπτουν κυρί-


415

ως από φυσικές διεργασίες µάλλον, παρά από ανθρώπινες δραστηριότητες. Αφού όµως η αξία αυτή προέρχεται από το γεγονός ότι το φυσικό περιβάλλον βοηθά τους ανθρώπους να «βρουν νόηµα και πρότυπα στη ζωή τους» και να εκτιµήσουν «κάτι σπουδαιότερο» από τους εαυτούς τους, ενσωµατώνει ένα στοιχειώδη ανθρωπισµό που δυσαρεστεί µερικούς βαθείς οικολόγους. Μια κλασική δήλωση της ριζοσπαστικότερης θέσης τους αρθρώνεται στο έργο του Άλντο Λεοπόλντ, Ηµερολόγιο της Επαρχίας της Άµµου (Aldo Leopold, Sand County Almanac [1948] 1968, σ. 225), µε τη µορφή της «ηθικής της Γης»: «Κάτι είναι σωστό όταν τείνει να διαφυλάξει την ακεραιότητα, τη σταθερότητα και την οµορφιά της βιοτικής κοινότητας. Είναι λάθος όταν κινείται προς την αντίθετη κατεύθυνση». Η ίδια η φύση λοιπόν απεικονίζεται σαν µια ηθική κοινότητα, µε την έννοια ότι οι άνθρωποι δεν είναι τίποτα περισσότερο από «απλοί πολίτες» της, οι οποίοι δεν έχουν περισσότερα δικαιώµατα ούτε αξίζουν µεγαλύτερο σεβασµό από οποιοδήποτε άλλο µέλος της κοινότητας. Μια τέτοια ηθική στάση υπονοεί τη «βιοκεντρική ισότητα», δηλαδή την αρχή ότι όλοι οι οργανισµοί και οι οντότητες στην οικόσφαιρα είναι ίσης ηθικής αξίας, αφού καθένας από αυτούς αποτελεί τµήµα ενός αλληλένδετου συνόλου. Ο Άρνε Νάες (Arne Naess, 1989) το εξήγησε αυτό ως «ίσο δικαίωµα στη ζωή και στην άνθηση». Εντούτοις, οι επικριτές της βαθιάς οικολογίας ισχυρίζονται ότι τούτη η θέση βασίζεται σε µια µη ρεαλιστική και, εντέλει, αρκαδική θεώρηση της φύσης, η οποία αγνοεί, για παράδειγµα, την τροφική αλυσίδα και τον αγώνα για επιβίωση. Επιπλέον, διατείνονται πως η ίδια θεώρηση περί εγγενούς αξίας της φύσης παραβλέπει ότι η ηθική αποτελεί ανθρώπινη επινόηση και ότι αυτό που προσδίδει στη φύση τη «φυσικότητά της» είναι ακριβώς πως η ίδια δεν έχει ηθική. Μεταϋλισµός Καθώς ένα από τα σταθερά µοτίβα του είναι η απόρριψη της ιδιοτελούς συµπεριφοράς και της απληστίας για υλικά αγαθά, ο οικολογισµός προσπαθεί να αναπτύξει µια εναλλακτική φιλοσοφία βασισµένη στην προσωπική πλήρωση και τη σχέση ισορροπίας µε τη φύση. Πράγµατι, η ανάπτυξη του ενδιαφέροντος για τα περιβαλλοντικά ζητήµατα από τη δεκαετία του 1960 συνήθως συνδέεται µε το φαινόµενο του µεταϋλισµού (Ιnglehart, 1977). Ο µεταϋλισµός είναι η θεωρία που εξηγεί τη φύση των πολιτικών ενδιαφερόντων και αξιών επικαλούµενη τα επίπεδα οικονοµικής ανάπτυξης. Βασίζεται χαλαρά στην άποψη του Αβραάµ Μάσλοου (Abraham Maslow, 1908-1970)

416


σχετικά µε την «ιεράρχηση των αναγκών», άποψη η οποία θέτει την ανάγκη για εκτίµηση και αυτοπραγµάτωση πάνω από τις υλικές ή οικονοµικές ανάγκες. Ο µεταϋλισµός διατείνεται ότι, ενώ οι συνθήκες υλικής σπάνης ευνοούν τις εγωιστικές και κτητικές τάσεις, οι συνθήκες γενικής ευµάρειας επιτρέπουν στα άτοµα να εκφράζουν µεγαλύτερο ενδιαφέρον για θέµατα µεταϋλισµού ή «ποιότητας ζωής». Αυτά συνδέονται συνήθως µε την ηθική, την πολιτική δικαιοσύνη και την προσωπική πλήρωση και περιλαµβάνουν τον φεµινισµό, την παγκόσµια ειρήνη, τη φυλετική αρµονία, την οικολογία και τα δικαιώµατα των ζώων. Με αυτή την έννοια, ο οικολογισµός µπορεί να θεωρηθεί ένα «νέο» κοινωνικό κίνηµα που εµφανίστηκε το δεύτερο µισό του εικοστού αιώνα και γενικά προάγει το πρόγραµµα της νέας αριστεράς που απορρίπτει τις ιεραρχικές, υλιστικές και πατριαρχικές αξίες της συµβατικής κοινωνίας. Σε µεγαλύτερο βαθµό όµως από οποιοδήποτε άλλο κοινωνικό κίνηµα ο οικολογισµός ευνοεί τη ριζοσπαστική και καινοτόµο σκέψη σχετικά µε τη φύση των ανθρώπινων ευαισθησιών και της αυτοπραγµάτωσης. Για παράδειγµα, όλοι οι οικολόγοι θα αντιµετώπιζαν µε αρκετά µεγάλη συµπάθεια την άποψη ότι η ανθρώπινη ανάπτυξη έχει χάσει επικίνδυνα την ισορροπία της: οι άνθρωποι είναι προικισµένοι πλέον µε τεράστιες τεχνικές γνώσεις και υλικό πλούτο, αλλά ελάχιστα κατέχουν την πολύτιµη γνώση του «γιατί;». Η ανθρωπότητα έχει αποκτήσει την ικανότητα να εκπληρώνει τις υλικές της φιλοδοξίες, αλλά όχι και τη σοφία να αναρωτηθεί κατά πόσο τούτες οι φιλοδοξίες είναι εύλογες ή ακόµη και υγιείς. Όπως προειδοποιούσε ο Σουµάχερ (Schumacher, 1973), «ο άνθρωπος είναι πλέον υπερβολικά έξυπνος για να επιβιώσει χωρίς σοφία». Ωστόσο, ορισµένοι «ρηχοί» ή ανθρωπιστές οικολόγοι δυσανασχετούν έντονα, όταν τούτη η αναζήτηση της σοφίας παρασύρει τον οικολογισµό στο βασίλειο του θρησκευτικού µυστικισµού ή στις ιδέες της Νέας Εποχής (New Age). Ο Μάρρεη Μπούκτσιν (Murray Bookshin, βλ. παρακάτω, στο ίδιο κεφάλαιο), για παράδειγµα, απεικόνισε αυτές τις τάσεις σαν µια µορφή «αντιανθρωπισµού», υποστηρίζοντας ότι, καθώς δηµιουργούν µια µυθοποιηµένη «Φύση», εκπροσωπούν µια κρίση της ανθρώπινης αυτοπεποίθησης και σχεδόν ολοκληρωτικά παραµελούν τα κοινωνικά ζητήµατα. Πολλοί οικολόγοι, ιδίως εκείνοι που ανήκουν στη βαθιά οικολογία, έχουν µολαταύτα ενστερνιστεί κοσµοθεωρήσεις αρκετά διαφορετικές από εκείνες που ανέκαθεν κυριαρχούσαν στην πολιτική σκέψη της αναπτυγµένης ∆ύσης. Αυτό το πρώτο βήµα, διατείνονται, είναι η βάση της «αλλαγής του επιστηµονικού παραδείγµατος» που επιδιώκει ο οικολογισµός, χωρίς


417

την οποία είναι καταδικασµένος να επαναλαµβάνει τα λάθη της «παλαιάς» πολιτικής, εφόσον δεν µπορεί να υπερβεί τις έννοιες και τα αξιώµατά της. Οι βαθείς οικολόγοι πρόθυµα αναγνωρίζουν ότι υπάρχει, κατά µία έννοια, µια πνευµατική διάσταση στην πολιτική τους άποψη. Η συνάφεια στη φύση δεν είναι λοιπόν απλώς µια θεωρητική άποψη ή µια ηθική θέση, αλλά κατά βάθος συνιστά µια ανθρώπινη εµπειρία, την επίτευξη της «περιβαλλοντικής συνείδησης». Ο αυστραλός φιλόσοφος Ουόργουικ Φοξ (Warwick Fox, 1990) ισχυρίζεται ότι προχωράει πέρα από τη βαθιά οικολογία προτείνοντας την «υπερπροσωπική οικολογία» (transpersonal ecology), η ουσία της οποίας έγκειται στη συνειδητοποίηση ότι «τα πράγµατα υπάρχουν», ότι δηλαδή οι άνθρωποι και όλα τα άλλα όντα αποτελούν µέρος µιας µοναδικής και εξελισσόµενης πραγµατικότητας. Για τον Νάες, η αυτοπραγµάτωση επιτυγχάνεται µέσα από µια ευρύτερη και βαθύτερη «συνταύτιση µε τους άλλους». Τέτοιες ιδέες έχουν συχνά επηρεαστεί από ανατολικές θρησκείες, κυρίως από τον βουδισµό, ο οποίος έχει καθαυτός χαρακτηριστεί οικολογική φιλοσοφία. Ένα από τα κύρια δόγµατα του βουδισµού είναι η ιδέα του «µη εγώ», δηλαδή η αντίληψη ότι το ατοµικό εγώ είναι µύθος ή πλάνη και ότι η αφύπνιση ή φώτιση περικλείει την υπέρβαση του εαυτού µας και την αναγνώριση ότι κάθε πρόσωπο συνδέεται µε όλα τα άλλα ζωντανά πλάσµατα και εντέλει µε το ίδιο το σύµπαν. Τούτη η ιδέα µπορεί να προεκταθεί σε ένα είδος ολιστικού ατοµικισµού, στον οποίο η ελευθερία εντέλει εξισώνεται µε την εµπειρία του «είναι» και µε την πραγµάτωση της οργανικής ενότητας. Τέτοιες ιδέες προωθήθηκαν από τον γερµανό ψυχαναλυτή και κοινωνικό φιλόσοφο Έριχ Φροµ (Erich Fromm, 1900-1980) στο έργο του Να έχεις ή να είσαι (To Have or to Be, 1979). Ο Φροµ απεικόνισε το «έχειν» ως µια πνευµατική τάση που επιζητά την ανθρώπινη ολοκλήρωση στην απόκτηση και στον έλεγχο πραγµάτων, και η οποία αποτυπώνεται σαφώς στην καταναλωτική και υλιστική κοινωνία. Αντίθετα, το «είναι» αντλεί ικανοποίηση από την εµπειρία και το µοίρασµα, και οδηγεί στην προσωπική µας ανάπτυξη και στην πνευµατική επίγνωση. Όπως όµως τόνισε ο Φροµ, η «προσανατολισµένη στο είναι» ύπαρξη απαιτεί όχι µόνο µια ριζική κοινωνικοπολιτική αλλαγή, αλλά και µια αληθινή µεταµόρφωση της ανθρωπότητας. Φύση και πολιτική Οι βαθείς οικολόγοι συνήθως απορρίπτουν τα συµβατικά πολιτικά δόγµατα

418


θεωρώντας τα απλώς διαφορετικές εκδοχές του ανθρωποκεντρισµού, καθεµία από τις οποίες ενσαρκώνει µια προκατάληψη ενάντια στη φύση. Ισχυρίζονται ότι έχουν αναπτύξει ένα εντελώς νέο ιδεολογικό παράδειγµα (µολονότι πολλοί απορρίπτουν τον όρο «ιδεολογία» εξαιτίας της σύνδεσής του µε την ανθρωποκεντρική σκέψη) µέσα από τη ριζοσπαστική εφαρµογή των οικολογικών και ολιστικών αρχών. Ωστόσο, κάποιοι άλλοι οικολόγοι ή περιβαλλοντιστές στοχαστές εµπνέονται, σε µικρότερο ή µεγαλύτερο βαθµό, από τις ισχύουσες πολιτικές παραδόσεις. Η στάση τους στηρίζεται στην πεποίθηση ότι αυτές οι παραδόσεις περιέχουν αξίες και δόγµατα που µπορούν να «συµφιλιωθούν» µε τη θετική αναγνώριση της µη ανθρώπινης φύσης και να µας δείξουν γιατί προκλήθηκε η οικολογική κρίση και πώς αυτή µπορεί να ξεπεραστεί. Με αυτή την έννοια, ο οικολογισµός, όπως και ο εθνικισµός και ο φεµινισµός, µπορεί να θεωρηθεί µια «διατέµνουσα» ιδεολογία, ικανή να συνδυάζεται µε άλλες. Κατά καιρούς οι συντηρητικοί, οι φασίστες, οι σοσιαλιστές, οι αναρχικοί, οι φεµινιστές και οι φεµινίστριες καθώς και οι φιλελεύθεροι ισχυρίζονται ότι διακρίνονται από ιδιαίτερη ευαισθησία για το περιβάλλον, αλλά όλοι αυτοί χρησιµοποιούν τις οικολογικές ιδέες για την υποστήριξη των εντελώς διαφορετικών πολιτικών τους στόχων. Ο οικολογισµός της δεξιάς Μολονότι η σύγχρονη οικολογική πολιτική συνδέεται µε στόχους και ενδιαφέροντα που γενικά θεωρούνται αριστερά, όπως η αποκέντρωση, η άµεση δράση και η αντίθεση στην ιεραρχία και στον υλισµό, οι πρώτες πολιτικές εκδηλώσεις της οικολογίας, όπως κατέδειξε η Άννα Μπράµγουελ (Anna Bramwell, 1989), είχαν ουσιαστικά δεξιόστροφο πολιτικό προσανατολισµό. Αυτό εκδηλώθηκε κυρίως µε την εµφάνιση µιας µορφής φασιστικού οικολογισµού κατά τη διάρκεια της ναζιστικής περιόδου στη Γερµανία. Ο κύριος εκπρόσωπός της ήταν ο Βάλτερ Νταρέ (Walter Darré, υπουργός Γεωργίας στην κυβέρνηση του Χίτλερ από το 1933 ως το 1942, ο οποίος κατείχε το αξίωµα του ηγέτη των ναζί αγροτών. Η εµπειρία της ραγδαίας εκβιοµηχάνισης στη Γερµανία στα τέλη του δέκατου ένατου αιώνα είχε δηµιουργήσει ένα ισχυρό κίνηµα «επιστροφής στη γη», το οποίο ασκούσε ιδιαίτερα µεγάλη έλξη στους φοιτητές και στους νέους. Το Κίνηµα Γερµανικής Νεολαίας δηµιουργήθηκε από τους Wandervoegel («αποδηµητικά πουλιά»), δηλαδή οµάδες γερµανών φοιτητών που κατέφευγαν στα δάση και στα βουνά, για να δραπετεύσουν από την αποξένωση της ζωής στην πόλη. Οι ιδέες του


419

ίδιου του Νταρέ συνίσταντο σε ένα µείγµα νορδικού φυλετισµού και εξιδανίκευσης της χωρικής ή αγροτικής ζωής, συγχωνευµένο σε µια αγροτική φιλοσοφία µε την ονοµασία «Γη και Αίµα», που συνέπιπτε σε πολλά σηµεία µε τον εθνικοσοσιαλισµό. Ο ναζισµός, για παράδειγµα, συνδέθηκε µε µια µορφή ζωτικοκρατίας (βιταλισµού), που έδωσε ιδιαίτερη έµφαση στον ρόλο της «ζωτικής δύναµης» και έτσι συγκρουόταν µε κάθε µορφή υλισµού. Ως ηγέτης των αγροτών ο Νταρέ ήταν υπεύθυνος όχι µόνο για την καθιέρωση του νόµου περί αγροτικών κληρονοµιών, ο οποίος εξασφάλιζε στους ιδιοκτήτες των µικρών και µεσαίων αγροκτηµάτων ότι δεν θα έχαναν ποτέ τη γη τους, αλλά και για την ίδρυση του Εθνικού Ιδρύµατος Επισιτισµού για την εµπορική διακίνηση των αγροτικών προϊόντων, το οποίο αποσκοπούσε στη διατήρηση υψηλών τιµών στα είδη διατροφής και στην ευηµερία των αγροτών. Παρ’ όλους τους δεσµούς του Νταρέ µε τους ναζί, οι ιδέες του είχαν πολλά κοινά σηµεία µε το σύγχρονο πράσινο κίνηµα. Πρώτα πρώτα ο Νταρέ πίστευε ότι µόνον η ζωή κοντά στη φύση και στη γη µπορούσε να προσφέρει στον άνθρωπο πραγµατική ικανοποίηση και γι’ αυτό τον λόγο επιθυµούσε την αναβίωση µιας αγροτικής Γερµανίας. Τέτοιες ιδέες βρήκαν απήχηση σε σύγχρονους οικολόγους όπως ο Έντουαρντ Γκόλντσµιθ (Edward Goldsmith, 1988). Επιπλέον, ο Νταρέ υποστήριξε µε σθένος την οργανική καλλιέργεια, η οποία χρησιµοποιεί µόνο φυσικά λιπάσµατα (λόγου χάρη την κοπριά των ζώων). Πίστευε στον οργανικό κύκλο «ζώα – έδαφος – τροφή – άνθρωποι», τον οποίο ανακάλυψε στα έργα του αυστριακού φιλοσόφου και εκπαιδευτικού Ρούντολφ Στάινερ (Rudolf Steiner, 1861-1925) και στο ανθρωποσοφικό κίνηµα. Η οργανική καλλιέργεια αντανακλά τις οικολογικές αρχές και αποτέλεσε σηµαντικό στοιχείο για την ιδέα της φιλικής προς το περιβάλλον γεωργίας. Στο Τρίτο Ράιχ η αγροτική ιδεολογία του Νταρέ βοήθησε τους ναζί να αποκτήσουν αφοσιωµένους οπαδούς στη γερµανική ύπαιθρο. Ο ίδιος ο Νταρέ όµως, µολονότι ήταν οπαδός του επιστηµονικού φυλετισµού, δεν υπήρξε ποτέ ναζί και αποστασιοποιήθηκε δηµόσια τόσο από την ηγετική αρχή ή Führerprinzip όσο και από τις συζητήσεις για τη γερµανική επέκταση και την αυτοκρατορία. Στην πραγµατικότητα, το ναζιστικό καθεστώς έκανε ελάχιστα πράγµατα για να εκπληρώσει τα όνειρα του Νταρέ για µια ρωµαλέα αγροτική Γερµανία. Παρά την προσκόλληση του Χίτλερ στη φιλοσοφία του «Γη και Αίµα», η εµµονή του στη στρατιωτική εξάπλωση ενέτεινε την εκβιοµηχάνιση της Γερµανίας και έφερε φτώχεια στην ύπαιθρο.

420


Στην «ήπια δεξιά», οι συντηρητικοί έχουν εκδηλώσει επίσης συµπάθεια για τα περιβαλλοντικά ζητήµατα. Για παράδειγµα, στον περίφηµο «πράσινο λόγο» της, το 1988, η Μάργκαρετ Θάτσερ περιέγραψε τους βρετανούς Συντηρητικούς ως «φρουρούς και θεµατοφύλακες της γης». Ο οικοσυντηρητισµός αντανακλά µια ροµαντική και νοσταλγική προσκόλληση στον αγροτικό τρόπο ζωής, που απειλείται από την ανάπτυξη των µικρών και µεγάλων πόλεων. Αποτελεί σαφώς αντίδραση στην εκβιοµηχάνιση και στην έννοια της «προόδου». ∆εν οραµατίζεται την οικοδόµηση µιας µεταβιοµηχανικής κοινωνίας, βασισµένης στις αρχές της συνεργασίας και της οικολογίας, αλλά µια επιστροφή στην πιο οικεία προβιοµηχανική κοινωνία ή τη διατήρησή της. Τέτοιες περιβαλλοντικές ευαισθησίες εστιάζονται συνήθως στο ζήτηµα της διατήρησης και προστασίας των στοιχείων που θεωρούνται φυσική κληρονοµιά, όπως οι δρυµοί και τα δάση, καθώς και της αρχιτεκτονικής και κοινωνικής κληρονοµιάς. Η συντήρηση της φύσης, συνεπώς, συνδέεται µε την προάσπιση των παραδοσιακών αξιών και θεσµών. Υπό αυτό το πρίσµα, η οικολογία υποδηλώνει την επιστροφή στο φεουδαρχικό παρελθόν, όταν η γη βρισκόταν στα χέρια µιας µικρής µειοψηφίας και ο πολιτικός έλεγχος ασκούνταν από ψηλά. Για παράδειγµα, ο Έντουαρντ Γκόλντσµιθ, πατέρας του βρετανικού περιβαλλοντισµού, ισχυρίζεται ότι µια οικολογική κοινωνία θα περιλάµβανε την επαναφορά της παραδοσιακής ευταξίας τόσο στο εσωτερικό της οικογένειας όσο και στην κοινότητα – στην ουσία, θα σήµαινε δηλαδή την εγκαθίδρυση µιας ισχυρής και αυταρχικής κυβέρνησης. Ο οικοσοσιαλισµός Υπάρχει ένα ξεχωριστό σοσιαλιστικό ρεύµα µέσα στο πράσινο κίνηµα, ιδιαίτερα ισχυρό στους γερµανούς Πράσινους, πολλοί από τους ηγέτες του οποίου υπήρξαν παλαιότερα µέλη ακροαριστερών οµάδων. Ο οικοσοσιαλισµός συχνά αφορµάται από τη µαρξιστική ανάλυση και συνήθως προσπαθεί να διαχωρίσει τη θέση του από τις ηµιθρησκευτικές ιδέες που ασκούν επιρροή σε άλλες οµάδες του περιβαλλοντικού κινήµατος. Για παράδειγµα, ο Ρούντολφ Μπάρο (Rudolf Bahro, 1982), ηγετική µορφή του γερµανικού οικοσοσιαλισµού, ισχυρίζεται ότι ο καπιταλισµός είναι η βασική αιτία των περιβαλλοντικών προβληµάτων. Ο φυσικός κόσµος έχει λεηλατηθεί από την εκβιοµηχάνιση, αλλά αυτό αποτελεί απλή συνέπεια της καπιταλιστικής επιδίωξης του κέρδους. Ο καπιταλισµός, συνεπώς, χαρακτηρίζεται όχι µόνον από ταξικές συγκρούσεις, αλλά και από τη βαθµιαία καταστροφή


421

του περιβάλλοντος. Τόσο η ανθρώπινη εργασία όσο και ο φυσικός κόσµος αποτελούν θύµατα της εκµετάλλευσης, στο µέτρο που θεωρούνται απλώς οικονοµικοί πόροι. Οποιαδήποτε απόπειρα βελτίωσης του περιβάλλοντος πρέπει, συνεπώς, να περικλείει µια διαδικασία ριζικής κοινωνικής αλλαγής – µερικοί θα έλεγαν µάλιστα µια κοινωνική επανάσταση. Η θέση του ίδιου του Μαρξ όµως αναφορικά µε τον φυσικό κόσµο αποτελεί αιτία διαφωνιών σε αυτό το πλαίσιο. Ενώ µερικοί θεωρούν την πίστη του στην ανάπτυξη των παραγωγικών δυνάµεων κλασική έκφραση του βιοµηχανισµού, άλλοι ισχυρίζονται ότι η απεικόνιση της εργασίας στα πρώιµα γραπτά του ως «εξανθρωπισµού» της φύσης και «φυσικοποίησης» του ανθρώπου έχει σαφώς οικολογικό χαρακτήρα. Το κεντρικό µοτίβο του οικοσοσιαλισµού είναι η ιδέα ότι ο καπιταλισµός είναι εχθρός του περιβάλλοντος, ενώ ο σοσιαλισµός φίλος του. Ωστόσο, όπως συµβαίνει και µε τον σοσιαλιστικό φεµινισµό, µια τέτοια διατύπωση συνεπάγεται ένταση ανάµεσα σε δύο στοιχεία, αυτή τη φορά ανάµεσα στις «κόκκινες» και τις «πράσινες» προτεραιότητες. Αν η καταστροφή του περιβάλλοντος είναι απλό υποπροϊόν του καπιταλισµού, τότε τα περιβαλλοντικά προβλήµατα θα αντιµετωπιστούν καλύτερα µε την κατάργηση του καπιταλισµού ή τουλάχιστον µε την τιθάσευσή του. Εποµένως, οι οικολόγοι δεν πρέπει να σχηµατίζουν χωριστά οικολογικά κόµµατα ούτε να ιδρύουν οργανώσεις µε ενδιαφέροντα αποκλειστικά οικολογικά, αλλά να εντάσσονται στο σοσιαλιστικό κίνηµα και να θέτουν το πραγµατικό πρόβληµα, δηλαδή το οικονοµικό σύστηµα. Από την άλλη πλευρά, ο σοσιαλισµός θεωρείται ένα ακόµη «παραγωγιστικό» δόγµα, στο µέτρο που ενστερνίζεται την εκµετάλλευση του πλούτου του πλανήτη µας για το καλό όλης της ανθρωπότητας και όχι µιας µικρής οµάδας καπιταλιστών. Τα σοσιαλιστικά κόµµατα άργησαν να υιοθετήσουν περιβαλλοντικές πολιτικές, επειδή, όπως και τα άλλα «γκρίζα» κόµµατα, συνεχίζουν να προσελκύουν το εκλογικό σώµα µε την υπόσχεση της οικονοµικής ανάπτυξης. Έτσι, οι οικολόγοι συχνά διστάζουν να υποτάξουν τους «πράσινους» στους «κόκκινους» στόχους, εξ ου και η διακήρυξη των γερµανών Πράσινων ότι δεν είναι «ούτε αριστεροί ούτε δεξιοί!». Πράγµατι, πολλοί οικοσοσιαλιστές, όπως ο Μπάρο (Bahro, 1984), κατέληξαν στο συµπέρασµα ότι η οικολογική κρίση είναι τόσο πιεστική, ώστε πρέπει να πάρει το προβάδισµα από την ταξική πάλη. Οι οικοσοσιαλιστές ισχυρίζονται ότι ο σοσιαλισµός είναι από τη φύση του οικολογικός. Αν η διαχείριση του πλούτου γινόταν από όλους, τότε αυ-

422


τός θα χρησιµοποιούνταν για το κοινό συµφέρον, δηλαδή το µακροπρόθεσµο συµφέρον όλης της ανθρωπότητας. Έίναι όµως απίθανο να λυθούν τα οικολογικά προβλήµατα µε µια απλή αλλαγή του ιδιοκτησιακού καθεστώτος του πλούτου. Αυτό καταδεικνύει η εµπειρία του κρατικού σοσιαλισµού στη Σοβιετική Ένωση και στην ανατολική Ευρώπη, όπου εµφανίστηκαν µερικά από τα πιο δυσεπίλυτα σε παγκόσµια κλίµακα περιβαλλοντικά προβλήµατα. Οι οικονοµικές προτεραιότητες τόσο στην κοµµουνιστική Ανατολή όσο και στην καπιταλιστική ∆ύση βασίστηκαν στην επιδίωξη της ανάπτυξης. Το σύστηµα του συγκεντρωτικού σχεδιασµού επέτρεψε να σχεδιάζεται η δηµόσια πολιτική στη Μόσχα εκατοντάδες χιλιόµετρα µακριά από τα µέρη που πλήττονταν από τις επακόλουθες οικολογικές καταστροφές. Στη δεκαετία του 1960, για παράδειγµα, τροποποιήθηκε η πορεία δύο από τους µεγαλύτερους ποταµούς που εκβάλλουν στη λίµνη Αράλη, στην σοβιετική κεντρική Ασία, µε σκοπό την άρδευση βαµβακοκαλλιεργειών και ρυζοφυτειών. Έτσι η Αράλη, που ήταν κάποτε η τέταρτη σε µέγεθος λίµνη στον κόσµο, συρρικνώθηκε στο µισό του αρχικού της µεγέθους και οι όχθες της υποχώρησαν σε µερικά µέρη κατά εκατό και πλέον χιλιόµετρα, αφήνοντας στη θέση τους µια αλµυρή και µολυσµένη έρηµο. Η πιο γνωστή περιβαλλοντική καταστροφή στην ανατολική Ευρώπη ήταν η πυρηνική έκρηξη στο Τσερνοµπίλ της Ουκρανίας, το 1986, το µέγεθος της οποίας τουλάχιστον ανάγκασε το σοβιετικό καθεστώς να αναγνωρίσει περισσότερο ανοιχτά τα γενικότερα περιβαλλοντικά προβλήµατα. Στη µετακοµµουνιστική περίοδο, οι περιβαλλοντικές οµάδες διαµαρτυρίας εξαπλώθηκαν σε ολόκληρη τη Σοβιετική Ένωση. Είναι όµως αξιοσηµείωτο το γεγονός ότι, αντίθετα από το πράσινο κίνηµα στη ∆ύση, αυτές οι οµάδες σπάνια ενστερνίζονται τον οικοσοσιαλισµό και είναι µάλλον συνδεδεµένες µε συντηρητικά ή και αντιδραστικά πολιτικά δόγµατα. Ο οικοαναρχισµός Η ιδεολογία που ίσως διεκδικεί τον τίτλο της περιβαλλοντικά πιο ευαίσθητης από όλες είναι ο αναρχισµός. Μερικούς µήνες πριν από τη δηµοσίευση του πολύκροτου έργου της Ρέιτσελ Κάρσον Σιωπηλή άνοιξη, ο Μάρρεη Μπούκτσιν δηµοσίευσε το έργο του Το συνθετικό µας περιβάλλον (Murray Bookchin, Our Synthetic Environment, [1962] 1975). Πολλοί µέσα στο πράσινο κίνηµα αναγνωρίζουν επίσης ότι οφείλουν πολλά στους αναρχοκοµµουνιστές του δέκατου ένατου αιώνα και ιδίως στον Πιοτρ Κροποτκιν. Ο Μπούκτσιν (Bookchin, 1977) ισχυρίζεται ότι υπάρχει σαφής αντιστοιχία


423

ανάµεσα στις ιδέες του αναρχισµού και τις αρχές της οικολογίας, η οποία συµπυκνώνεται στην ιδέα της «πολιτικής οικολογίας» και στην πεποίθηση ότι η οικολογική ισορροπία αποτελεί το ασφαλέστερο θεµέλιο για την κοινωνική σταθερότητα. Οι αναρχικοί πιστεύουν σε µια ακρατική κοινωνία, στην οποία η αρµονία θα αναπτύσσεται µέσω του αµοιβαίου σεβασµού και της κοινωνικής αλληλεγγύης µεταξύ των ανθρώπων. Ο πλούτος µιας τέτοιας κοινωνίας θα στηρίζεται στην ποικιλία και στην πολυµορφία της. Ακόµη, οι οικολόγοι πιστεύουν ότι η ισορροπία ή η αρµονία αναπτύσσεται αυθόρµητα στη φύση µε τη µορφή των οικοσυστηµάτων και ότι αυτά, όπως οι αναρχικές κοινότητες, δεν απαιτούν καµία εξωτερική εξουσία ή έλεγχο. Η απόρριψη από τους αναρχικούς της διακυβέρνησης της ανθρώπινης κοινωνίας συµβαδίζει λοιπόν µε τις προειδοποιήσεις των οικολόγων για την ανθρώπινη «εξουσία» επάνω στο φυσικό περιβάλλον. Γι’ αυτό ο Μπούκτσιν παροµοίασε την αναρχική κοινότητα µε ένα οικοσύστηµα και τόνισε ότι αµφότερα διακρίνονται από σεβασµό για τις αρχές της πολλαπλότητας, της ισορροπίας και της αρµονίας. Οι αναρχικοί υποστηρίζουν µάλιστα την οικοδόµηση αποκεντρωµένων κοινωνιών, οργανωµένων σε ένα σύνολο κοινοτήτων ή χωριών. Η ζωή σε αυτές τις κοινότητες θα είναι κοντά στη φύση και κάθε κοινότητα θα προσπαθεί να επιτύχει ένα µεγάλο βαθµό αυτάρκειας. Αυτές οι κοινότητες θα έχουν οικονοµική πολυµέρεια, µε την έννοια ότι θα παράγουν τροφή και ένα ευρύ φάσµα αγαθών και υπηρεσιών, συνεπώς θα περιλαµβάνονται η γεωργία, η χειροτεχνία και µια µικρής κλίµακας βιοµηχανία. Η αυτάρκεια θα συµβάλλει ώστε κάθε κοινότητα να εξαρτάται από το φυσικό της περιβάλλον, πράγµα που θα γεννά αυτόµατα τη συνειδητοποίηση τόσο των οργανικών σχέσεων όσο και της οικολογίας. Σύµφωνα µε τον Μπούκτσιν, η αποκέντρωση θα µας οδηγήσει σε «µια εξυπνότερη χρήση του περιβάλλοντος, µε περισσότερη αγάπη». Μια κοινωνία που διέπεται λοιπόν από την αυθόρµητη συµπάθεια ανάµεσα στους ίδιους τους ανθρώπους είναι πιθανότερο να ενθαρρύνει την οικολογική ισορροπία µεταξύ ανθρώπων και φυσικού περιβάλλοντος. Αναµφίβολα τα γραπτά του Κροποτκιν και του Ουίλλιαµ Μόρις επηρέασαν την αντίληψη πολλών οικολόγων για τη µεταβιοµηχανική κοινωνία. Το οικολογικό κίνηµα έχει επίσης υιοθετήσει από την αναρχική σκέψη ιδέες όπως η αποκέντρωση, η συµµετοχική δηµοκρατία και η άµεση δράση. Ωστόσο, ακόµη και όταν οι οικολόγοι δέχονται τον αναρχισµό ως ιδεολογία που προβάλλει το όραµα ενός οικολογικά ασφαλούς µέλλοντος, σπάνια τον

424


Μάρρεη Μπούκτσιν (Murray Bookchin, 1921-) Αµερικανός αναρχικός κοινωνικός φιλόσοφος και περιβαλλοντιστής στοχαστής. Ο Μπούκτσιν ήταν ριζοσπάστης αγωνιστής στο εργατικό κίνηµα της δεκαετίας του 1930 και υπήρξε ένας από τους πρώτους κοινωνικούς στοχαστές που αντιµετώπισαν µε σοβαρότητα τα οικολογικά ζητήµατα. Σήµερα είναι επίτιµος καθηγητής του Ινστιτούτου Κοινωνικής Οικολογίας (Institute of Social Ecology) στο Βερµόντ. Η εισφορά του Μπούκτσιν στον αναρχισµό συνδέεται µε την έµφαση που έδωσε αφενός στη δυνατότητα της µη ιεραρχικής συνεργασίας σε συνθήκες µιας κοινωνίας χωρίς σπάνη και αφετέρου στους τρόπους προώθησης της αποκέντρωσης και της κοινότητας στις σύγχρονες κοινωνίες. Ως ηγετική φυσιογνωµία της «κοινωνικής οικολογίας», υποστηρίζει την άποψη ότι οι οικολογικές αρχές µπορούν να εφαρµοστούν στην κοινωνική οργάνωση και τονίζει ότι η περιβαλλοντική κρίση είναι αποτέλεσµα της κατάλυσης του οργανικού ιστού τόσο της κοινωνίας όσο και της φύσης. Στα σηµαντικότερα έργα του Μπούκτσιν περιλαµβάνονται τα: Ο αναρχισµός τής µετά την σπάνη εποχής (Post scarcity Anarchism, 1971), Η οικολογία της ελευθερίας (The Ecology of Freedom, 1982) και Ξαναφτιάχνοντας την κοινωνία (Remaking Society, 1989).

δέχονται ως µέσο για την επίτευξη τούτου του µέλλοντος. Οι αναρχικοί πιστεύουν ότι η πρόοδος θα είναι δυνατή µόνον όταν η κυβέρνηση και όλες οι µορφές πολιτικής εξουσίας ανατραπούν. Πολλοί, αντιθέτως, µέσα στο πράσινο κίνηµα βλέπουν την κυβέρνηση ως ένα φορέα µέσω του οποίου µπορεί να οργανωθεί η συλλογική δράση και, συνεπώς, ως το πιο εύλογο µέσο για να αντιµετωπιστεί, τουλάχιστον βραχυπρόθεσµα, η περιβαλλοντική κρίση. Φοβούνται ότι η διάλυση, ή ακόµη και η αποδυνάµωση της κυβέρνησης, µπορεί απλώς να διευκολύνει τις δυνάµεις εκείνες που επέφεραν την εκβιοµηχάνιση και κατέστρεψαν πρώτα πρώτα το φυσικό περιβάλλον. Ο οικοφεµινισµός Η ιδέα ότι ο φεµινισµός προσφέρει µια ιδιαίτερη και πολύτιµη προσέγγιση στα Πράσινα ζητήµατα έχει διαδοθεί σε τέτοιο βαθµό, ώστε ο οικοφεµινισµός εξελίχθηκε σε µία από τις µείζονες φιλοσοφικές σχολές της περιβαλλοντικής σκέψης. Βασικό του µοτίβο είναι ότι οι ρίζες της οικολογικής καταστροφής ανάγονται στην πατριαρχία: η φύση κινδυνεύει όχι από την ανθρωπότητα, αλλά από τους άντρες και τους θεσµούς της ανδρικής εξουσίας. Οι φεµινίστριες που υιοθετούν µια ανδρόγυνη ή άφυλη άποψη για την


425

ανθρώπινη φύση ισχυρίζονται ότι η πατριαρχία διαστρέβλωσε τα ένστικτα και τις ευαισθησίες των ανδρών, αποµακρύνοντάς τους από τον «ιδιωτικό» κόσµο της ανατροφής των παιδιών, του σπιτικού και των διαπροσωπικών σχέσεων. Συνεπώς, ο έµφυλος καταµερισµός της εργασίας προδιαθέτει τους άνδρες να υποτάσσουν τόσο τις γυναίκες όσο και τη φύση, θεωρώντας τους εαυτούς τους αφέντες και των δύο. Από αυτή τη σκοπιά ο οικοφεµινισµός µπορεί να χαρακτηριστεί µια ιδιαίτερη µορφή της κοινωνικής οικολογίας. Πολλές οικοφεµινίστριες όµως υποστηρίζουν µια µορφή ουσιοκρατίας, καθώς οι θεωρίες τους στηρίζονται στην πεποίθηση ότι υπάρχουν θεµελιώδεις και ανεξάλειπτες διαφορές µεταξύ ανδρών και γυναικών. Μια τέτοια θέση υιοθετεί, για παράδειγµα, η Μαίρη Ντέλυ στο βιβλίο της ΓυνΟικολογία (Mary Daly, GynEcology, 1979). Η Ντέλυ ισχυρίζεται ότι οι γυναίκες θα απελευθερωθούν από την πατριαρχική παιδεία αν υποταγούν στη «γυναικεία φύση» τους. Η ιδέα ενός εγγενούς συνδέσµου µεταξύ γυναικών και φύσης δεν είναι νέα. Οι προχριστιανικές θρησκείες και οι «πρωτόγονες» κουλτούρες συχνά απεικόνιζαν τη Γη ή τις φυσικές δυνάµεις σαν θεές, και η ίδια ιδέα αναβιώνει –από κάποιες απόψεις– στην υπόθεση της Γαίας. Οι σύγχρονες οικοφεµινίστριες όµως τονίζουν τη βιολογική βάση της στενής σχέσης των γυναικών µε τη φύση και συγκεκριµένα το γεγονός ότι οι γυναίκες γεννούν και θηλάζουν τα παιδιά. Το γεγονός ότι οι γυναίκες δεν µπορούν να αποµακρυνθούν από τους ρυθµούς και τις διαδικασίες της φύσης δοµεί άλλωστε τον πολιτικό και πολιτισµικό τους προσανατολισµό. Συνεπώς, οι παραδοσιακές «γυναικείες» αξίες είναι η αµοιβαιότητα, η συνεργασία και η φροντίδα για την ανατροφή, οι οποίες έχουν έναν «ήπιο» ή οικολογικό χαρακτήρα. Η ιδέα ότι η φύση είναι πόρος προς εκµετάλλευση ή δύναµη που πρέπει να υποταχθεί είναι πιο αποκρουστική στις γυναίκες παρά στους άνδρες, διότι οι πρώτες αναγνωρίζουν ότι η φύση λειτουργεί µέσα σε αυτές και µέσα από αυτές, και ενστικτωδώς αισθάνονται ότι η προσωπική πλήρωση έρχεται όταν συµβαδίζεις µε τη φύση παρά όταν της εναντιώνεσαι. Η ανατροπή της πατριαρχίας συνεπώς επαγγέλλεται τη δηµιουργία µιας εντελώς διαφορετικής σχέσης ανάµεσα στην κοινωνία των ανθρώπων και τον φυσικό κόσµο. Αν όµως υπάρχει ένας ουσιαστικός ή «φυσικός» σύνδεσµος ανάµεσα στις γυναίκες και τη φύση, η σχέση ανάµεσα στους άνδρες και τη φύση είναι εντελώς διαφορετική. Ενώ οι γυναίκες είναι πλάσµατα της φύσης, οι άνδρες είναι πλάσµατα του πολιτισµού˙ ο κόσµος τους είναι συνθετικός ή κατα-

426


σκευασµένος από τον άνθρωπο, προϊόν της ανθρώπινης επινοητικότητας µάλλον παρά της δηµιουργικότητας της φύσης. Στον ανδρικό κόσµο λοιπόν η ευφυΐα θεωρείται σηµαντικότερη από τη διαίσθηση, ο υλισµός σηµαντικότερος από την πνευµατικότητα και συγχρόνως δίνεται µεγαλύτερη έµφαση στις µηχανικές παρά στις ολιστικές σχέσεις. Με πολιτικούς και πολιτισµικούς όρους, τούτο αντανακλάται στην πίστη των ανδρών στον αγώνα για επιβίωση, στον ανταγωνισµό και στην ιεραρχία. Οι συνέπειες της τελευταίας για τον φυσικό κόσµο είναι σαφείς. Από αυτή την άποψη η πατριαρχία εγκαθιδρύει την υπεροχή του πολιτισµού έναντι της φύσης, καθώς η δεύτερη δεν είναι τίποτα παραπάνω από µια δύναµη που πρέπει να υποταχτεί, να χρησιµοποιηθεί ή να υπερνικηθεί. Η οικολογική καταστροφή και η ανισότητα των φύλων αποτελούν συνεπώς µέρος της ίδιας διαδικασίας, στην οποία οι «καλλιεργηµένοι» άνδρες κυβερνούν τις «φυσικές» γυναίκες. Ο οικολογισµός τον εικοστό πρώτο αιώνα Οι προοπτικές του οικολογισµού τον εικοστό πρώτο αιώνα µοιάζουν να είναι στενά συνδεδεµένες µε την εξέλιξη της περιβαλλοντικής κρίσης και του γενικού επιπέδου κατανόησης των περιβαλλοντικών ζητηµάτων και προβληµάτων. Καθώς οι ενδείξεις για την καταστροφή της φύσης αυξάνονται –αλλαγή των κλιµατολογικών συνθηκών εξαιτίας της παγκόσµιας υπερθέρµανσης, µειωµένα επίπεδα ανδρικής γονιµότητας λόγω της ρύπανσης, εξάλειψη διάφορων ειδών ζώων και φυτών και άλλες – σίγουρα θα ενταθεί η αναζήτηση µιας εναλλακτικής λύσης σε απάντηση του σύγχρονου βιοµηχανισµού, που ενδιαφέρεται µονοµανώς για την οικονοµική ανάπτυξη. Οι αυξοµειώσεις της απήχησης των πράσινων κοµµάτων και των οµάδων που ασχολούνται αποκλειστικά µε περιβαλλοντικά θέµατα µας εµποδίζουν να διαγνώσουµε αξιόπιστα τη δύναµη των οικολογικών ιδεών και αξιών. Ένα από τα προβλήµατα που αντιµετωπίζουν τα πράσινα κόµµατα είναι ότι τα κυρίαρχα, και πολύ µεγαλύτερα σε µέγεθος, κόµµατα που τους ανταγωνίζονται έχουν υιοθετήσει «φιλοοικολογικές» θέσεις οι οποίες κάποτε ανήκαν αποκλειστικά στους οικολόγους. Παροµοίως, τα µέλη των περιβαλλοντικών οµάδων και οι αγωνιστές τους δεν αντανακλούν τον αριθµό των οµοϊδεατών τους στην κοινωνία γενικότερα ούτε την ευρύτερη υιοθέτηση οικολογικών πρακτικών, όπως είναι η ανακύκλωση και η χρήση οργανικών τροφών. Η οικολογική προοπτική δείχνει ότι η ανθρωπότητα θα υποχρεωθεί τον εικοστό πρώτο αιώνα να εγκαταλείψει τις πολιτικές επιλογές και τις πρακτικές που


427

την οδήγησαν, όχι µόνον αυτήν αλλά και ολόκληρο τον φυσικό κόσµο, στο χείλος της καταστροφής. Ωστόσο, η οικολογική θεωρία αντιµετωπίζει συγχρόνως πλήθος οικολογικών προβληµάτων. Καταρχάς, είναι δύσκολο να δούµε πώς µπορεί να γίνει ο οικολογισµός ιδεολογία παγκόσµιας εµβέλειας. Οι ιδέες του φαίνεται, σε ό,τι αφορά τις χώρες του αναπτυσσόµενου κόσµου, να µην του προσφέρουν την ευκαιρία να ανταγωνιστεί τη ∆ύση. Τα δυτικά κράτη αναπτύχθηκαν χάρη στη µεγάλης κλίµακας εκβιοµηχάνιση, την εκµετάλλευση περιορισµένων πόρων, τη ρύπανση και άλλες πρακτικές, τις οποίες τώρα προσπαθούν να απαγορεύσουν στον αναπτυγµένο κόσµο. Αλλά ακόµη και η βιοµηχανική ∆ύση δεν είναι πιθανότερο να υιοθετήσει πλήρως τις οικολογικές προτεραιότητες απ’ ό,τι ο αναπτυσσόµενος κόσµος, αφού κάτι τέτοιο θα την υποχρέωνε να εγκαταλείψει την ευµάρεια που ήδη απολαµβάνει ως ο σηµαντικότερος καταναλωτής της ενέργειας και των πόρων όλου του κόσµου. ∆εύτερον, το αντιαναπτυξιακό µήνυµα του οικολογισµού είναι ιδιαίτερα δύσπεπτο. Η πολιτική της αειφόρου ή της µηδενικής ανάπτυξης µπορεί να είναι τόσο δυσάρεστη στον πληθυσµό, ώστε να γίνει εκλογικά αδιανόητη, ή απλώς µπορεί να είναι σφαλερή, όπως ιχυρίστηκε η Μπράµγουελ στο βιβλίο της Το ξεθώριασµα των πρασίνων (Bramwell, The Fading of the Greens, 1984), επειδή η περιβαλλοντική κρίση µπορεί να αντιµετωπιστεί µόνον από αναπτυγµένες και υλικά ευηµερούσες κοινωνίες. Τρίτον, ο Πρασινισµός µπορεί απλώς να είναι µια αστική µόδα, µια µορφή µεταβιοµηχανικού ροµαντισµού. Αυτό σηµαίνει ότι η περιβαλλοντική συνειδητοποίηση αποτελεί απλώς µια πρόσκαιρη αντίδραση στη βιοµηχανική πρόοδο και πιθανώς να µη βρει ποτέ απήχηση πέρα από τους νέους και τους εύπορους. Ίσως η πιο αµείλικτη πρόκληση που αντιµετωπίζει ο οικολογισµός να είναι η ίδια η τεράστια έκταση των αλλαγών που απαιτεί. Ο οικολογισµός, τουλάχιστον µε τη µορφή της βαθιάς οικολογίας, είναι ριζοσπαστικότερος από τον σοσιαλισµό, τον φεµινισµό, τον φασισµό και όλες τις άλλες πολιτικές αντιλήψεις που εξετάζουµε σε αυτό το βιβλίο. ∆εν απαιτεί απλώς τη µεταβολή του οικονοµικού συστήµατος ή την αναδιάταξη των σχέσεων εξουσίας στο πολιτικό σύστηµα, αλλά προσπαθεί ακόµη να εδραιώσει ένα νέο τρόπο ύπαρξης των ανθρώπων, έναν διαφορετικό τρόπο βίωσης και κατανόησης της ύπαρξής µας. Επιπλέον, οι θεωρίες, οι αξίες και οι ευαισθησίες του βρίσκονται σε πλήρη αντίθεση µε εκείνες που παραδοσιακά κυριαρχούν στις βιοµηχανικές κοινωνίες. Συνεπώς, το πρόβληµα του οικολογισµού έγκειται

428


στο γεγονός ότι βασίζεται σε µία φιλοσοφία που είναι βαθύτατα ξένη προς την παιδεία την οποία πρέπει να επηρεάσει, αν θέλει να στεφθεί από επιτυχία. Αυτό όµως µπορεί εντέλει να είναι η ίδια η πηγή της γοητείας του. Οδηγός για Περαιτέρω Μελέτη

Bramwell, A., Ecology in the 20th Century: a History. New Haven and London: Yale University Press, 1989. Μελέτη της διανοητικής και πολιτικής ιστορίας του οικολογικού κινήµατος, η οποία άσκησε µεγάλη επιρροή. Έργο εµπεριστατωµένο και προκλητικό. Dobson, A., Green Political Thought. London: Harper Collins, 1990. Προσιτή και πολύ χρήσιµη περιγραφή των ιδεών στις οποίες στηρίζεται η οικολογική πολιτική. Dobson, A., The Green Reader. London: Andre Deutsch, 1991. Εξαίρετη συλλογή σύντοµων αποσπασµάτων από σηµαντικά κείµενα οικολόγων στοχαστών. Μια καλή βάση για περαιτέρω µελέτη. Εckersley, R., Environmentalism and Political Theory: Towards an Ecocentric Approach. London: UCL Press, 1992. Μια λεπτοµερής και περιεκτική εξέταση της επίδρασης των περιβαλλοντικών ιδεών στη σύγχρονη πολιτική σκέψη. Marshall, P., Nature’s Web: Rethinking our Place on Earth. London: Cassell, 1995. Μία ιστορία των οικολογικών ιδεών, στην οποία συνοψίζονται οι διάφορες προσεγγίσεις της φύσης σε διαφορετικές χρονικές περιόδους και διαφορετικούς πολιτισµούς.

Ο θρησκευτικός ζηλωτισµός

429

10 O ΘΡΗΣΚΕΥΤΙΚΟΣ ΖΗΛΩΤΙΣΜΟΣ Oι καταβολές και η ανάπτυξη του θρησκευτικού ζηλωτισµού Επιστροφή στις πατροπαράδοτες αξίες: τα κεντρικά µοτίβα του θρησκευτικού ζηλωτισµού Η οικογένεια των ζηλωτισµών Ο θρησκευτικός ζηλωτισµός τον εικοστό πρώτο αιώνα

430


Oι καταβολές και η ανάπτυξη του θρησκευτικού ζηλωτισµού Ο όρος ζηλωτισµός (fundamentalism) προέρχεται από το λατινικό fundamentum, που σηµαίνει θεµέλιο. Ο όρος πρωτοχρησιµοποιήθηκε στις δηµόσιες αντιπαραθέσεις µεταξύ των αµερικανών προτεσταντών στις αρχές του εικοστού αιώνα. Ανάµεσα στα 1910 και τα 1915 οι ευαγγελιστές προτεστάντες δηµοσίευσαν µια σειρά από επιφυλλίδες µε τίτλο Tα θεµέλια (The Fumdamentals), στις οποίες υποστήριζαν το αλάθητο της Βίβλου ή την κατά γράµµα ερµηνεία της ενάντια στις «σύγχρονες» ερµηνείες του χριστιανισµού. Σήµερα όµως ο όρος ζηλωτισµός (βλ. Kεφάλαιο 1) συνδέεται µε όλες τις µεγάλες θρησκείες: τον ισλαµισµό, τον ιουδαϊσµό, τον ινδουισµό, τον σιντοΐσµό, τον βουδισµό καθώς και τον χριστιανισµό, και θεωρείται περισσότερο ένα ιδιαίτερο είδος θρησκευτικοπολιτικού κινήµατος ή εγχειρήµατος, παρά απλή έκφραση πίστης στην κατά κυριολεξία αλήθεια των ιερών κειµένων (αν και αυτό παραµένει ένα βασικό χαρακτηριστικό ορισµένων µορφών ζηλωτισµού). Ο όρος ζηλωτισµός προκαλεί πολλές συζητήσεις. Πολλοί τον θεωρούν συνώνυµο της καταπίεσης και της µισαλλοδοξίας, εχθρό των φιλελεύθερων αξιών και της προσωπικής ελευθερίας. Η τάση αυτή έγινε εντονότερη µετά την κατάρρευση του κοµµουνισµού, που έκανε πολλούς στην αναπτυγµένη ∆ύση να πιστέψουν ότι µετά την αποτυχία του µαρξισµού ο θρησκευτικός ζηλωτισµός, και ιδίως ο ισλαµικός ζηλωτισµός, πήρε τη θέση της κυριότερης «απειλής» για την παγκόσµια τάξη πραγµάτων. Συνεπώς, το τέλος του Ψυχρού Πολέµου υπήρξε η αιτία για την εµφάνιση, σε παγκόσµιο επίπεδο, µιας «σύγκρουσης των πολιτισµών» (Huntington, 1993). Aπό την άλλη πλευρά, καθώς ο ζηλωτισµός κατέληξε να συνδεθεί µε την ακαµψία, τον δογµατισµό και τον αυταρχισµό, πολλοί από εκείνους που χαρακτηρίζονται ζηλωτιστές απορρίπτουν τον όρο θεωρώντας τον απλουστευτικό ή εξευτελιστικό. Εντούτοις, αντιθέτως από άλλους παρεµφερείς όρους όπως παραδοσιοκρατία, συντηρητισµός, ορθοδοξία και θρησκευτική αφύπνιση, ο ζηλωτισµός έχει το πλεονέκτηµα ότι αποδίδει επακριβώς τον ιδιαίτερο πολιτικό χαρακτήρα αυτού του φαινοµένου. Η άνοδος του θρησκευτικού ζηλωτισµού τις τελευταίες δεκαετίες του εικοστού αιώνα έχει προκαλέσει σύγχυση στους υποστηρικτές της λεγόµενης θέσης της εκκοσµίκευσης (σύµφωνα µε την οποία ο εκσυγχρονισµός και ιδιαίτερα η βιοµηχανοποίηση συνοδεύονται πάντοτε από την επικράτηση της λογικής σε βάρος της θρησκείας και την αντικατάσταση των πνευµατικών


431

αξιών από υλικές). Σε πολλά µέρη του κόσµου, τα θρησκευτικά κινήµατα δείχνουν να κερδίζουν καινούρια δύναµη. Επιπλέον, µε τη ζηλωτιστική της αµφίεση αυτή η θρησκευτική αφύπνιση έχει προσλάβει σαφώς πολιτική µορφή. Η άποψη ότι ο θρησκευτικός ζηλωτισµός πρέπει να αντιµετωπίζεται ως αυτοδύναµη ιδεολογία βασίζεται στην ίδια του τη θέση ότι η θρησκεία δεν µπορεί να διαχωριστεί από το δίκαιο και την πολιτική, θέση η οποία άλλωστε αντικατοπτρίζεται στις απόπειρές του για µια αναγέννησης και ριζική αναδόµηση της κοινωνίας. Παρά την οπισθοδροµική του όψη και την έκδηλα αντινεωτερική του θέση, ο θρησκευτικός ζηλωτισµός αποτελεί κατεξοχήν δηµιούργηµα του σύγχρονου κόσµου. Πράγµατι, οι περισσότεροι µελετητές τον θεωρούν ιδιαίτερο φαινόµενο της σύγχρονης εποχής και αρνούνται οποιοδήποτε ιστορικό παραλληλισµό. Οι πιθανές εξαιρέσεις περιλαµβάνουν τον αναβαπτιστή γερµανό ιεροκήρυκα Τόµας Μύντζερ (Thomas Müntzer, 1489-1525), ο οποίος ηγήθηκε του Πολέµου των Αγροτών, και τον γάλλο προτεστάντη Iωάννη Kαλβίνο (1509-1564), ο οποίος θεµελίωσε ένα θεοκρατικό καθεστώς στη Γενεύη που του επέτρεπε να ελέγχει όλες σχεδόν τις υποθέσεις της πόλης. Οµοίως οι πουριτανοί έπαιξαν πολύ σηµαντικό ρόλο στην Αγγλική Επανάσταση του δέκατου έβδοµου αιώνα και απέδειξαν το ενδιαφέρον τους για τα εγκόσµια αποπλέοντας προς τη βόρεια Αµερική για να ιδρύσουν τη Νέα Αγγλία, όπου εγκαθίδρυσαν ένα νέο πολιτικό και κοινωνικό σύστηµα. Αυτό που διακρίνει τους ζηλωτιστές, οι οποίοι εµφανίστηκαν τον ύστερο εικοστό αιώνα, είναι η αµφίσηµη σχέση τους µε τη διαδικασία του εκσυγχρονισµού. Ο θρησκευτικός ζηλωτισµός χαρακτηρίζεται από το γεγονός ότι ενώ αποτελεί µια εξέγερση κατά της νεωτερικότητας, συνάµα αντλεί συχνά το πνεύµα του, τις απόψεις του και τα όπλα του από τον σύγχρονο κόσµο. Ενώ κατακεραυνώνει τον εκφυλισµό και τη διαφθορά της σύγχρονης κοινωνίας, ταυτόχρονα εγκολπώνεται τη σύγχρονη τεχνολογία, τις ηλεκτρονικές επικοινωνίες, τον µηχανισµό των σύγχρονων κρατών και µερικές φορές ακόµη και τους πυρηνικούς πυραύλους. Συνεπώς, ο θρησκευτικός ζηλωτισµός είναι «νόθο παιδί της νεωτερικότητας» σύµφωνα µε τον Μπίκου Πάρεκ (Bhikhu Parekh, 1994). Είναι δύσκολο να µιλήσει κανείς γενικά για τις αιτίες της αιφνίδιας ανόδου του ζηλωτισµού, διότι σε διαφορετικά µέρη του κόσµου υιοθετεί διαφορετικά δόγµατα και παρουσιάζει αντιφατικά ιδεολογικά χαρακτηριστικά. Είναι όµως σαφές ότι ο ζηλωτισµός εµφανίζεται σε ταραγµένες κοινωνίες, ιδιαίτερα σε εκείνες που µαστίζονται από µια πραγµα-

432


τική ή φαινοµενική κρίση ταυτότητας. Τέσσερις από τους παράγοντες που συµβάλλουν σε τέτοιες κρίσεις ταυτότητας στα τέλη του εικοστού αιώνα ευνοούν ιδιαίτερα τον θρησκευτικό ζηλωτισµό: ο αντικληρικαλισµός, η µετααποικιοκρατία, η αποτυχία του επαναστατικού σοσιαλισµού και η παγκοσµιοποίηση. H εκκοσµίκευση, δηλαδή η διάδοση εγκόσµιων ή ορθολογιστικών ιδεών και αξιών σε αντικατάσταση των θρησκευτικών ή ιερών αξιών, συνέβαλε στην παρακµή της παραδοσιακής θρησκείας και στην εξασθένιση του λεγόµενου «ηθικού ιστού» της κοινωνίας. Με αυτή την έννοια ο ζηλωτισµός συνιστά µια ηθική διαµαρτυρία ενάντια στην παρακµή και στην υποκρισία. Στόχος του είναι η αποκατάσταση αφενός της «νόµιµης τάξης πραγµάτων» και αφετέρου της σχέσης των ανθρώπων µε το θείο. Αυτός ο ηθικός συντηρητισµός είναι ολοφάνερος στην αποκαλούµενη νέα χριστιανική δεξιά στις Ηνωµένες Πολιτείες, η οποία έχει κάνει έντονη την παρουσία της από τη δεκαετία του 1970, και αποτελεί επίσης σηµαντικό συστατικό στοιχείο του ισλαµικού ζηλωτισµού σε χώρες όπως το Ιράν, η Αίγυπτος, η Τουρκία, το Πακιστάν και το Αφγανιστάν. Ο αντίκτυπος της µετααποικιοκρατικής εποχής µας βοηθά να εξηγήσουµε γιατί, µολονότι ο ζηλωτισµός συναντάται σε κάθε σηµείο της υφηλίου, οι ισχυρότερες και σηµαντικότερες εκδηλώσεις του απαντώνται στις αναπτυσσόµενες χώρες. Ως αντίδραση στη µετααποικιοκρατική νεωτερικότητα, ο θρησκευτικός ζηλωτισµός έχει το πλεονέκτηµα να προσφέρει µία εγχώρια και ως εκ τούτου µη δυτική βάση για την εθνική ανασυγκρότηση. Το πολιτικό ισλάµ υπήρξε ιδιαίτερα σηµαντικό από αυτή την άποψη, κυρίως κατά τη διάρκεια της ισλαµικής επανάστασης στο Ιράν το 1979, οπότε χρησίµευσε για να εκφραστεί η γενικότερη αντίθεση στη ∆ύση, καθώς και µία πιο συγκεκριµένη εχθρότητα προς τις Ηνωµένες Πολιτείες τις οποίες αποκαλούσε «ο Μεγάλος Σατανάς». Ένας περαιτέρω λόγος για την εξάπλωση του θρησκευτικού ζηλωτισµού υπήρξε η αποτυχία του επαναστατικού σοσιαλισµού. Ο θρησκευτικός ζηλωτισµός εξέφρασε µε ιδιαίτερη επιτυχία τις φιλοδοξίες των φτωχών της πόλης και των µικροµεσαίων στρωµάτων των αναπτυσσόµενων κρατών, οµάδες που µέχρι τη δεκαετία του 1970 στρέφονταν συνήθως προς κάποια µορφή σοσιαλισµού και συχνά στον µαρξισµό-λενινισµό. Έτσι, τη δεκαετία του 1980 και του 1990, ηγήθηκαν της αντίστασης των λιβανέζων κατά του Ισραήλ οµάδες που είχαν διασυνδέσεις µε το Ιράν, όπως, για παράδειγµα, η Χεζµπολάχ (Kόµµα του Θεού) και η Αµάλ (Ελπίδα), ενώ ανάµεσα στους


433

ίδιους τους Παλαιστινίους η παραδοσιακή κυριαρχία της Οργάνωσης για την Απελευθέρωση της Παλαιστίνης απειλήθηκε σοβαρά από την εµφάνιση ζηλωτιστικών οµάδων όπως η Χαµάς. Τέλος, ο ζηλωτισµός αντλεί δύναµη από την προέλαση της παγκοσµιοποίησης. Η παγκοσµιοποίηση υποτιµά την ικανότητα του «αστικού» εθνικισµού µε σκοπό την καθιέρωση ασφαλών και σταθερών πολιτικών ταυτοτήτων. Συνεπώς, η θρησκεία τείνει να αντικαταστήσει το έθνος ως κύρια πηγή συλλογικής ταυτότητας, µε την έννοια ότι ο ζηλωτισµός αναδεικνύεται σε υποπερίπτωση του εθνοτικού εθνικισµού. Αυτό στάθηκε ιδιαίτερα σηµαντικό σε χώρες όπου η εθνική ταυτότητα αµφισβητείται ή απειλείται. Ο ζηλωτισµός ως εθνοτική κινητοποίηση µπορεί να παρατηρηθεί, για παράδειγµα, στον µαχητικό βουδισµό των σινχαλέζων στη Σρι Λάνκα, στο κίνηµα των εβραίων εποίκων στο Ισραήλ, στον εξτρεµισµό των ινδουιστών και των σιχ στην Ινδία και στην αντίσταση των βορειοϊρλανδών προτεσταντών στο αίτηµα της ενωµένης Ιρλανδίας. Παρ’ όλα αυτά, οι επιπτώσεις της παγκοσµιοποίησης στον ζηλωτισµό υπήρξαν πολυσύνθετες. Στον ολοένα και πιο αλληλοεξαρτώµενο κόσµο µας, η ικανότητα αναδόµησης της κοινωνίας σύµφωνα µε οποιοδήποτε εθνικό, θρησκευτικό ή ακόµη και πολιτικό σχέδιο είναι περιορισµένη. Η εµφάνιση του λεγόµενου «πραγµατιστικού ζηλωτισµού» στο Ιράν µετά τον θάνατο του αγιοτολλάχ Χοµεϊνί (βλ. παρακάτω, στο ίδιο κεφάλαιο), το 1988, τονίζει τα πρακτικής φύσης εµπόδια που συναντά ο ζηλωτισµός στην εξουσία. Ωστόσο, είναι άλλο ζήτηµα ως ποιό σηµείο ο πραγµατισµός (βλ. παραπάνω, στο Πρώτο Kεφάλαιο) θέτει υπό αµφισβήτηση τα ζηλωτιστικά διαπιστευτήρια κάποιου καθεστώτος. Επιστροφή στις πατροπαράδοτες αξίες: τα κεντρικά µοτίβα του θρησκευτικού ζηλωτισµού Ο θρησκευτικός ζηλωτισµός αποτελεί µια µη τυπική πολιτική ιδεολογία κατά δύο έννοιες. Πρώτον, εµφανίζεται σε µεγάλο αριθµό θρησκειών, ίσως και σε όλες, ανεξάρτητα από τις δογµατικές και δοµικές τους διαφορές. Η µελέτη του θρησκευτικού ζηλωτισµού ως µίας ενιαίας και συνεκτικής οντότητας σηµαίνει ότι θεωρούµε δευτερεύουσες τις ουσιαστικές διαφορές περιεχοµένου των θρησκειών - αν πιστεύουν σε έναν µόνο θεό ή σε πολλές δευτερεύουσες θεότητες ή και δεν πιστεύουν σε κανέναν απολύτως προσωποποιηµένο θεό, είτε αν έχουν ένα ιερό βιβλίο ή µια ποικιλία ιερών κειµένων ή απλώς µεταδίδουν την πίστη τους µέσα από την προφορική παράδοση, ή

434


το πώς αντιµετωπίζουν την ηθική και κοινωνική συµπεριφορά και ούτω καθεξής. Επιπλέον, µερικοί ζηλωτισµοί έχουν συνδεθεί µε τη βία και την αντισυνταγµατική πολιτική δράση, ενώ άλλοι υποστηρίζουν τη νοµοταγή και ειρηνική συµπεριφορά. Τέτοιες διαφορές µας δείχνουν ότι ο θρησκευτικός ζηλωτισµός αποτελεί ένα ύφος πολιτικής σκέψης µάλλον παρά ένα σύνολο πολιτικών ιδεών και αξιών µε κοινό περιεχόµενο. Για παράδειγµα, ενώ οι περισσότερες µορφές ζηλωτισµού αντιστρατεύονται πλήρως τον φιλελεύθερο ατοµικισµό, στη βόρεια Αµερική ο προτεσταντικός ζηλωτισµός έχει κάνει πιστεύω του τον «τραχύ ατοµικισµό». Παροµοίως, ενώ η απόρριψη από το Κοράνι της τοκογλυφίας και κάθε έντοκης τραπεζικής συναλλαγής δυσκολεύει τους ισλαµιστές ζηλωτιστές να δεχτούν την οικονοµία της αγοράς, στις ΗΠΑ η νέα χριστιανική δεξιά υποστηρίζει µε ενθουσιασµό τον καπιταλισµό του λαισέ φαιρ. Στο µέτρο που µπορούν να προσδιοριστούν τα κεντρικά µοτίβα του θρησκευτικού ζηλωτισµού, αυτά πηγάζουν από την τάση του να αποδίδει σε ορισµένες αρχές αξία θεµελιώδους ή αναµφισβήτητης «αλήθειας» και όχι από το περιεχόµενο τούτων των αρχών. ∆εύτερον, δεδοµένου του παραδοσιακού ενδιαφέροντος της θρησκείας για τα ιερά, τα πνευµατικά ή τα µεταφυσικά ζητήµατα είναι περίεργο ότι θεωρούµε πως κάποια θρησκευτικά δόγµατα και αξίες µπορούν να αποτελούν µια πολιτική ιδεολογία. Φυσικά δεν είναι πρωτόγνωρο,ς η ιδεολογία να τροφοδοτείται από τις θρησκευτικέες ιδέες. Οι οπαδοί του «ηθικού σοσιαλισµού» συχνά επικαλούνται τον χριστιανισµό, το ισλάµ, τον ιουδαϊσµό και άλλες θρησκείες για να θεµελιώσουν το σύστηµα αξιών τους. Οι συντηρητικοί εκ παραδόσεως εκτιµούν τη θρησκεία επειδή παρέχει στην κοινωνία ένα στερεό θεµέλιο κοινών αξιών και παιδείας. Ορισµένοι αναρχικοί θεωρούν τον ταοϊσµό και τον βουδισµό µοντέλα φυσικής αρµονίας, ενώ οι οικολόγοι εµπνεύστηκαν από έµφαση των ίδιων θρησκειών στην ενότητα όλης της ζωής, η οποία επίσης τονίζεται από τον παγανισµό αλλά και από τις ανιµιστικές θρησκείες. Ο ζηλωτισµός όµως διαφέρει από όλες αυτές τις ιδεολογίες κατά το ότι δεν χρησιµοποιεί τις θρησκευτικές ιδέες για να υπερασπιστεί τα πολιτικά του δόγµατα ή για να τα εµπλουτίσει, αλλά ως πρώτη ύλη της ίδιας της πολιτικής του σκέψης. Aκριβώς επειδή έχει πρόγραµµα τη γενική ανοικοδόµηση της κοινωνίας µε βάση τις θρησκευτικές αρχές, ο ζηλωτισµός πρέπει να θεωρηθεί αυτοδύναµη ιδεολογία. Εντούτοις, µερικοί τον θεωρούν ειδικότερη υποπερίπτωση του εθνικισµού και δύσκολα µπορούµε να αρνηθούµε


435

ότι σε ορισµένες περιπτώσεις ο ζηλωτισµός λειτουργεί ως µορφή θρησκευτικού εθνικισµού. Ωστόσο, τουλάχιστον στις πιο ριζοσπαστικές του µορφές, ο θρησκευτικός ζηλωτισµός προχωρεί πολύ πιο πέρα από την έξαρση κάποιας εθνικής ή εθνοτικής ιδιαιτερότητας, και ιδίως στην περίπτωση του ισλάµ έχει έντονα υπερεθνική διάσταση. Τα κύρια µοτίβα του θρησκευτικού ζηλωτισµού είναι τα ακόλουθα: • Η σύνδεση θρησκείας και πολιτικής • O ζηλωτιστικός οίστρος • H αντίθεση στη νεωτερικότητα • H µαχητική στράτευση Η σύνδεση θρησκείας και πολιτικής Το κεντρικό µοτίβο του ζηλωτισµού είναι η απόρριψη της διάκρισης ανάµεσα σε θρησκεία και πολιτική. Στην πράξη, µε τα λόγια του αγιοτολλάχ Χοµεϊνί, για αυτούς «η πολιτική είναι θρησκεία». Η θρησκεία λοιπόν µπορεί όντως να αποτελεί τη βάση της πολιτικής, αλλά τι είναι θρησκεία; Στην πιο γενική της έννοια, µία θρησκεία είναι µια οργανωµένη κοινότητα ανθρώπων που ενώνονται από ένα κοινό σώµα πεποιθήσεων, οι οποίες αφορούν κάποιο είδος υπερβατικής πραγµατικότητας, και οι οποίες αποτυπώνονται συνήθως σε ένα σύνολο κωδικοποιηµένων δραστηριοτήτων και πρακτικών. Είναι δύσκολο όµως να προσδιορίσουµε εδώ µε ακρίβεια τον όρο «υπερβατικό», αφού µπορεί να αναφέρεται σε οτιδήποτε, από ένα ανώτερο ον, έναν θεό δηµιουργό έως µια εµπειρία προσωπικής λύτρωσης όπως συµβαίνει στην περίπτωση της βουδιστικής θεωρίας της νιρβάνα, η κυριολεκτική σηµασία της οποίας είναι «εξάλειψη». H φύση της θρησκείας είναι ένα θέµα στο οποίο διαφωνεί έντονα η κοινωνική θεωρία. Ο γάλλος κοινωνιολόγος Εµίλ Ντυρκέµ (Emile Durkheim, 1858-1917) υποστήριξε ότι η θρησκεία ενσωµατώνει αυτό που οι κοινωνίες θεωρούν «ιερό» σε αντίθεση µε εκείνο που θεωρούν «εγκόσµιο», και ότι βασική λειτουργία της είναι η δηµιουργία µιας συλλογικής συνείδησης που συνδέει όλους τους πιστούς σε µία ενιαία «ηθική κοινότητα». Σύµφωνα µε τον Μαρξ (βλ. παραπάνω, στο Tέταρτο Kεφάλαιο), η θρησκεία αποτελεί διαµαρτυρία ενάντια σε έναν απάνθρωπο κόσµο και στην αποξένωση των ανθρώπων. Είναι «ο στεναγµός των καταπιεσµένων, η καρδιά ενός άκαρδου κόσµου». Χαρακτηρίζοντας τη θρησκεία «το όπιο του λαού», ο Μαρξ την συνέδεσε µε την ιδεολογία ως «ψευδή συνείδηση», εννοώντας όµως ότι η θρησκεία

436


δίνει στο προλεταριάτο ψευδαισθήσεις για να το βοηθήσει να αντέξει τη δυστυχία του, και όχι ότι αυτή επιβάλλεται ωµά στην εργατική τάξη ως ιδεολογία της άρχουσας τάξης. Ο γερµανός κοινωνιολόγος Μαξ Βέµπερ (Max Weber, 1864-1920) τόνιζε πόσο πολύ µπορούν οι θρησκευτικών πεποιθήσεις και τα θρησκετυικά κινήµατα να συντελέσουν στην κοινωνική αλλαγή. Συγκεκριµένα ισχυριζόταν ότι η «προτεσταντική ηθική», δίνει έµφαση στην προσωπική σωτηρία και στη σηµασία της εργασίας, έθεσε τα θεµέλια για την ανάπτυξη του καπιταλισµού στη βόρεια Ευρώπη. Η επίδραση της θρησκείας στην πολιτική ζωή βαθµιαία περιορίστηκε από την εξάπλωση των φιλελεύθερων ιδεών και αντιλήψεων, στην οποία προηγούνται φυσικά οι βιοµηχανικές κοινωνίες της ∆ύσης. Ωστόσο, οι φιλελεύθεροι οπαδοί της εκκοσµίκευσης δεν τάσσονται πάντοτε εναντίον της θρησκείας, αλλά µάλλον θέλουν να περιορίσουν τη θρησκεία στην αρµόζουσα σφαίρα και στον κατάλληλο ρόλο της. Ένα βασικό χαρακτηριστικό της φιλελεύθερης αντίληψης είναι η λεγόµενη διάκριση ανάµεσα στο δηµόσιο και το ιδιωτικό. Aυτός καθιερώνει έναν αυστηρό διαχωρισµό ανάµεσα στη σφαίρα του δηµόσιου βίου, που ρυθµίζεται από συλλογικούς κανόνες και υπόκειται στην πολιτική εξουσία, και εκείνη του ιδιωτικού βίου στην οποία οι άνθρωποι είναι ελεύθεροι να κάνουν ό,τι θέλουν. Η µεγάλη αρετή αυτού του διαχωρισµού από τη φιλελεύθερη σκοπιά είναι ότι εγγυάται την ατοµική ελευθερία περιορίζοντας την ικανότητα κράτους να αναµειγνύεται στις προσωπικές ή ιδιωτικές υποθέσεις. Εντούτοις, η ίδια διάκριση έχει σηµαντικές συνέπειες και για τη θρησκεία, η οποία εγκλωβίζεται στον ιδιωτικό χώρο, επιτρέποντας έτσι στον δηµόσιο βίο να οργανωθεί επάνω σε µία αυστηρά κοσµική βάση. Προκαλώντας την «ιδιωτικοποίηση της θρησκείας», η εκκοσµίκευση έχει προεκτείνει τον διαχωρισµό ανάµεσα σε δηµόσιο και ιδιωτικό σε µία διάκριση ανάµεσα στην πολιτική και τη θρησκεία. Η σαφέστερη εκδήλωση αυτού του δεδοµένου είναι ο διαχωρισµός εκκλησίας και κράτους, ο οποίος είναι συνταγµατικά κατοχυρωµένος στις ΗΠΑ και αλλού, και ουσιαστικά παρατηρείται ακόµη και σε κράτη όπως η Βρετανία, όπου οι «καθιερωµένες» εκκλησίες συνεχίζουν να απολαµβάνουν προνόµια σε σχέση µε το κράτος. Το πνεύµα του θρησκευτικού ζηλωτισµού φαίνεται καθαρά στην απόρριψη αυτού ακριβώς του διαχωρισµού ανάµεσα σε δηµόσιο και ιδιωτικό. Σε πρώτο επίπεδο, ο ζηλωτισµός αποτελεί εκδήλωση της πολιτικής της ταυτότητας. Η επέκταση της δηµόσιας σφαίρας, οργανωµένης σε µια εγκόσµια


437

Απόψεις για τη... θρησκεία Οι φιλελεύθεροι θεωρούν τη θρησκεία κατεξοχήν «ιδιωτική» υπόθεση, η οποία σχετίζεται µε τις ατοµικές επιλογές και την προσωπική εξέλιξη καθενός. Η θρησκευτική ελευθερία συνεπώς είναι απαραίτητη για την πολιτική ελευθερία και µόνον ο αυστηρός διαχωρισµός µεταξύ θρησκείας και πολιτικής, καθώς και µεταξύ εκκλησίας και κράτους, µπορεί να µας την εγγυηθεί. Οι συντηρητικοί θεωρούν τη θρησκεία πολύτιµη (ίσως και αναγκαία) πηγή σταθερότητας και κοινωνικής συνοχής. H σύνδεση θρησκείας και πολιτικής ή εκκλησίας και κράτους, στο µέτρο που παρέχουν στην κοινωνία ένα σύνολο επίκοινων αξιών και το υπόβαθρο µιας ενιαίας παιδείας, είναι αναπόφευκτες και επιθυµητές. Οι σοσιαλιστές συνήθως απεικονίζουν τη θρησκεία µε αρνητικούς όρους, στην καλύτερη περίπτωση ως αποµάκρυνση από τον πολιτικό αγώνα και στη χειρότερη ως µία µορφή ιδεολογίας της κυρίαρχης τάξης (στάση που οδηγεί µερικές φορές στην κρατική υιοθέτηση του αθεϊσµού). Ωστόσο η θρησκεία, καθώς δίνει έµφαση στην αγάπη και τη συµπόνια, µερικές φορές παρέχει στον σοσιαλισµό την ηθική του βάση. Οι αναρχικοί θεωρούν γενικά τη θρησκεία µία θεσµοθετηµένη πηγή καταπίεσης. Η εκκλησία και το κράτος είναι αναπόσπαστα συνδεδεµένα, καθώς η θρησκεία όχι µόνον κηρύττει την υποταγή και την υπακοή στους εγκόσµιους άρχοντες, αλλά επίσης εξαίρει ένα σύνολο αυταρχικών αξιών που στερούν από το άτοµο την ηθική του αυτονοµία. Οι φασίστες µερικές φορές απορρίπτουν τη θρησκεία µε την αιτιολογία ότι αυτή εξυπηρετεί µία πηγή πίστης που τους ανταγωνίζεται, ή ότι κηρύττει «παρηκµασµένες» αξίες, όπως τη συµπόνια και την αλληλεγγύη µεταξύ των ανθρώπων. Ωστόσο, ο φασισµός προσπαθεί και ο ίδιος να λειτουργεί ως µία «πολιτική» θρησκεία, υιοθετώντας την ορολογία και την εσωτερική δοµή των θρησκειών και τονίζοντας αξίες όπως την αφοσίωση, τη θυσία, τη µεταρσίωση και τη λύτρωση. Οι ζηλωτιστές θεωρούν τη θρησκεία ένα σώµα «αναγκαίων» και αναµφισβήτητων αρχών, οι οποίες δεν υπαγορεύουν µόνον την προσωπική µας διαγωγή αλλά και την οργάνωση της κοινωνικής, πολιτικής και οικονοµικής µας ζωής. Η θρησκεία ούτε µπορεί ούτε πρέπει να περιορίζεται στην «ιδιωτική» σφαίρα, αλλά πρέπει να βρίσκει την υπέρτατη και δέουσα έκφρασή της στην πολιτική της λαϊκής κινητοποίησης και της κοινωνικής αναγέννησης.

438


και ορθολογιστική βάση, η οποία παρατηρείται στον σύγχρονο κόσµο, έχει σταδιακά αποδυναµώσει τις παραδοσιακές κοινωνικές νόρµες, αντιλήψεις και αξίες και έχει στερήσει από πολλούς ανθρώπους την ταυτότητά τους ή, όπως το έθεσε ο Έρικ Χοµπσµποµ (Eric Hobsbawm, 1994), τους έχει αφήσει «ορφανούς». Η ένταση και ο ζήλος που συνήθως χαρακτηρίζουν τον ζηλωτισµό προβάλλουν λοιπόν τη θρησκεία ως µία πρωταρχικής σηµασίας συλλογική ταυτότητα, που δίνει ρίζες στα µέλη της και στους οπαδούς της, καθώς και την αίσθηση, την οποία διαφορετικά θα στερούνταν, ότι ανήκουν και αυτοί κάπου. Έχει µεγάλη σηµασία λοιπόν αυτή καθαυτή η άρνηση του θρησκευτικού ζηλωτισµού να δεχτεί ότι η θρησκεία είναι απλώς ιδιωτική ή προσωπική υπόθεση· αυτή είναι το ιδεολογικό του σήµα κατατεθέν. Όταν θεωρούµε τη θρησκεία απλώς προσωπική ή πνευµατική υπόθεση, τότε προσκαλούµε το κακό και τη διαφθορά να κυριαρχήσουν στον δηµόσιο βίο, εξ ου και η εξάπλωση των έκλυτων ηθών, του υλισµού, της διαφθοράς, της απληστίας, του εγκλήµατος και της ανηθικότητας. Η λύση που προσφέρει ο ζηλωτισµός είναι απλή: ο κόσµος πρέπει να ξαναφτιαχτεί από την αρχή και οι υπάρχουσες δοµές πρέπει να αντικατασταθούν από ένα συνολικό σύστηµα το οποίο θα στηρίζεται στις θρησκευτικές αρχές και θα αγκαλιάζει το δίκαιο, την πολιτική, την κοινωνική ζωή, τον πολιτισµό και την οικονοµία. Ωστόσο, η θεωρούµενη διαφθορά της εγκόσµιας δηµόσιας σφαίρας µπορεί να προκαλέσει δύο διαφορετικές αντιδράσεις. Η πρώτη, που ενίοτε αποκαλείται «παθητικός» ζηλωτισµός, επιλέγει την αποστασιοποίηση από την ευρύτερη κοινωνία και προσπαθεί να κατασκευάσει κοινωνίες αµόλυντων πιστών. Οµάδες όπως οι διαµαρτυρόµενοι άµις στις ΗΠΑ και οι χαρεντίµ, οι υπερορθόδοξοι φανατικοί εβραίοι του Ισραήλ, αναµφισβήτητα πιστεύουν ότι η θρησκεία υπαγορεύει ορισµένες κοινωνικές, οικονοµικές και πολιτικές αρχές, αλλά γενικά ενδιαφέρονται περισσότερο να τηρούν οι ίδιοι τούτες τις αρχές παρά να επιφέρουν τη συνολική αναγέννηση της κοινωνίας. Η δεύτερη ενδεχόµενη αντίδραση είναι ο λεγόµενος «ενεργητικός» ζηλωτισµός, ο οποίος επιλέγει την αντιπαράθεσης και τη σύγκρουση και µόνον αυτός θα έπρεπε να θεωρηθεί ιδεολογία, αφού µόνον αυτός υιοθετεί µία απροκάλυπτα πολιτική στάση. Ωστόσο, η αντίληψη περί πολιτικής που υιοθετεί είναι σαφώς παραδοσιακή. Eντελώς αντίθετα από τους φεµινιστές και τις φεµινίστριες, που επίσης αµφισβήτησαν τον διαχωρισµό δηµόσιου και ιδιωτικού, οι θρησκευτικοί ζηλωτιστές βλέπουν την πολιτική από τη σκοπιά της κρατικής πολιτικής και δράσης. Πόρρω απέχουν από το να θεωρούν την


439

πολιτική δοµικά διεφθαρµένη· συνήθως αγωνίζονται για να κατακτήσουν οι ίδιοι το σύγχρονο κράτος ή τουλάχιστον να ασκήσουν επιρροή επάνω του θεωρώντας το όργανο ηθικής αναγέννησης. Eντούτοις οι επικριτές του ζηλωτισµού ισχυρίζονται ότι αυτός ακριβώς ο ορισµός καταλύει τη διάκριση ανάµεσα στη θρησκεία και την πολιτική και προσδίδει στον ζηλωτισµό τις ολοκληρωτικές του τάσεις. Ένα κράτος βασισµένο σε θρησκευτικές αρχές είναι σχεδόν εξ ορισµού ελεύθερο από τους φραγµούς που πηγάζουν από τον διαχωρισµό µεταξύ δηµόσιου και ιδιωτικού. Ωστόσο, ο βαθµός στον οποίο οι διάφοροι ζηλωτισµοί προσφεύγουν σ’ αυτή την απολυταρχική δράση ποικίλλει. O ζηλωτιστικός οίστρος Με την ευρύτερή του έννοια, ο ζηλωτισµός σηµαίνει την αφοσίωση των ανθρώπων σε ορισµένες ιδέες και αξίες που θεωρούνται «βασικές» ή «θεµελιώδεις». Oι ζηλωτιστικές ιδέες, καθώς αναγορεύονται σε πυρήνα ενός θεωρητικού συστήµατος - σε αντίθεση µε άλλες περιφερειακές και µάλλον πρόσκαιρες πεποιθήσεις - συνήθως έχουν σταθερό και αµετάβλητο χαρακτήρα και συνδέονται µε την αρχική ή κλασική µορφή του θρησκευτικού συστήµατος. Ο ζηλωτισµός συνεπώς µπορεί να θεωρηθεί ως το αντίθετο του σχετικισµού. O τελευταίος σηµαίνει την άρνηση της ύπαρξης οποιωνδήποτε αντικειµενικών ή «απόλυτων» και σταθερών αληθειών, και αντανακλάται στην πεποίθηση ότι κάθε άποψη µπορεί να κριθεί µόνο µε αναφορά στο ευρύτερο πλαίσιό της. Mε αυτό το κριτήριο ορισµένες πολιτικές ιδεολογίες, κυρίως ο φασισµός και ο κοµµουνισµός, µπορούν να τοποθετηθούν προς το ζηλωτιστικό άκρο του φάσµατος που εκτείνεται από τον ζηλωτισµό ως τον σχετικισµό, ενώ απεναντίας ο φιλελευθερισµός, ο οποίος κλίνει µάλλον προς τον σκεπτικισµό χάρη στην αφοσίωσή του στον ορθό λόγο και στην ανεκτικότητα, µπορεί να τοποθετηθεί πλησιέστερα στο σχετικιστικό άκρο του φάσµατος. Όλες όµως οι ιδεολογίες περιέχουν και κάποια ζηλωτιστικά στοιχεία, µε την έννοια ότι εφόσον ο ζηλωτισµός σηµαίνει να µένουµε πιστοί σε κάποιες αρχικές ή «κλασικές» ιδέες, εποµένως µπορούµε να κατατάξουµε µερικές από τις παραδόσεις που συνυπάρχουν στους κόλπους κάθε ιδεολογίας ως ζηλωτιστικές και άλλες ως µη ζηλωτιστικές. Από αυτή την άποψη ο ζηλωτισµός είναι το αντίθετο του αναθεωρητισµού. Ο κλασικός µαρξισµός, ο οποίος στόχευε στην κατάργηση του καπιταλισµού και στην αντικατάστασή του από τον κοµµουνισµό, θα µπορούσε λοιπόν να θεωρηθεί ζηλω-

440


τιστική µορφή του σοσιαλισµού, ενώ η σοσιαλδηµοκρατία χαρακτηρίζεται αναθεωρητικός σοσιαλισµός επειδή αναθεωρεί την απόρριψη της ατοµικής περιουσίας, της αγοράς, των υλιστικών κινήτρων και ούτω καθεξής. Στην περίπτωση του θρησκευτικού ζηλωτισµού, τα «θεµέλια» προκύπτουν συνήθως, αλλά όχι πάντοτε, από το περιεχόµενο των ιερών κειµένων και στηρίζονται στη βεβαιότητα της κατά κυριολεξία αλήθειας τους. Πράγµατι, η κατά γράµµα ερµηνεία της Bίβλου αποτελεί κεντρικό χαρακτηριστικό του αµερικανικού προτεσταντικού ζηλωτισµού, ο οποίος, για παράδειγµα, συνεχίζει να διδάσκει την «επιστήµη της δηµιουργίας», δηλαδή την πεποίθηση ότι η ανθρωπότητα δηµιουργήθηκε από τον θεό ακριβώς µε τον τρόπο που περιγράφει το Bιβλίο της Γένεσης, και απορρίπτει απερίφραστα τη θεωρία περί εξέλιξης του ∆αρβίνου. Παρόµοιες τάσεις συναντάµε και στις «τρεις θρησκείες της Bίβλου» – τον χριστιανισµό, τον ισλαµισµό και τον ιουδαϊσµό οι οποίες στηρίζονται σε ιερά κείµενα τα οποία, όπως οι ίδιες ισχυρίζονται, µας αποκαλύπτουν τον λόγο του θεού. Ωστόσο ο θρησκευτικός ζηλωτισµός δεν πρέπει να ταυτίζεται µε την κατά κυριολεξία ερµηνεία της Aγίας Γραφής, µολονότι συχνά συνδέεται µαζί της. Όλα τα ιερά κείµενα περιέχουν ένα πολύπλοκο και ποικίλο φάσµα ιδεών, δογµάτων και αρχών. Για να µεταµορφωθεί όµως ένα ιερό κείµενο σε πολιτική ιδεολογία, σε ηθικό και πολιτικό πρόγραµµα για την αναγέννηση της κοινωνίας και την κινητοποίηση των µαζών, είναι απαραίτητο πρώτα να διακριθούν τα «θεµέλιά» του. Αυτά αποτελούν ένα σύνολο απλών και σαφών αρχών, που παρέχουν έναν ακριβή και αναµφίβολο ορισµό της θρησκευτικής ταυτότητας. Όπως το έθεσε ο Τζων Γκάρβεη (John Garvey, 1993), ο ζηλωτισµός αποτελεί «ένα είδος στοιχειώδους θρησκείας, που ελίσσεται χωρίς να φέρει καµιά βαριά ιδεολογική σκευή». ∆εύτερον, σε αντίθεση µε τους υπερορθόδοξους πιστούς, που στοχεύουν να «ζήσουν βάσει των ιερών κανόνων», οι ζηλωτιστές υποστηρίζουν µία «παρεµβατική» ανάγνωση των ιερών κειµένων, χάρη στην οποία µπορούν να απλουστεύσουν τις πολύσηµες και βαθυστόχαστες γραφές σε ένα θεολογικό όσο και πολιτικό σχέδιο. Στο ισλάµ αυτό περιγράφεται ως «δυναµική ερµηνεία». Η επιλεκτική ερµηνεία, όµως, δηµιουργεί το πρόβληµα, πώς µια ορισµένη εκδοχή κάποιων ιερών κειµένων ή δόγµατος µπορεί να αντιπαρατεθεί στις άλλες εκδοχές τους. Οι ζηλωτιστές συνήθως λύνουν αυτό το πρόβληµα εξετάζοντας ποιος κάνει την ερµηνεία. Με αυτή τη λογική, σηµαντική δεν είναι τόσο η θέση ενός διερµηνευτή στην κληρική ιεραρχία, όσο


441

Ζηλωτισµός Ο ζηλωτισµός είναι ένας τύπος σκέψης που θεωρεί ακλόνητες αλήθειες ορισµένες θεµελιώδεις αρχές, στις οποίες αποδίδει κύρος πέραν πάσης αµφισβήτησης και ανεξάρτητα από το περιεχόµενό τους. Οι διάφοροι ζηλωτισµοί συνεπώς έχουν ελάχιστα κοινά µεταξύ τους όσον αφορά το περιεχόµενο των απόψεών τους, αλλά οι οπαδοί τους τείνουν πάντοτε να εκδηλώνουν τη δογµατική τους βεβαιότητα µε αχαλίνωτο και αµετάπειστο ζήλο. Μολονότι συνδέεται συνήθως µε τη θρησκεία και την κατά γράµµα αλήθεια των ιερών κειµένων, ο ζηλωτισµός µπορεί επίσης να αφορά κάποια πολιτικά πιστεύω. Aκόµη και ο φιλελεύθερος σκεπτικισµός µπορεί να θεωρηθεί ότι ενσωµατώνει τη ζηλωτιστική άποψη, ότι όλες οι θεωρίες πρέπει να αµφισβητούνται (εκτός από τη δική του). Mολονότι ο όρος «ζηλωτισµός» συχνά χρησιµοποιείται µειωτικά για να δηλώσει την ακαµψία, τον δογµατισµό και τον αυταρχισµό, µπορεί επίσης να εκφράζει την ανιδιοτέλεια και την αφοσίωση κάποιων ανθρώπων στις θεµελιώδεις τους αρχές.

αυτός ο «αυθεντικός» διερµηνευτής των γραφών να είναι ένα πρόσωπο (που τυχαίνει πάντοτε να είναι άνδρας) που δεν χαρακτηρίζεται µόνον από βαθιά πίστη και ηθική αγνότητα, αλλά συνάµα είναι αγωνιστής του οποίου η πνευµατική ενόραση έχει βαθύνει ακόµη περισσότερο από την εµπειρία της πάλης. Γι’ αυτό, ο θρησκευτικός ζηλωτισµός συνδέεται σταθερά µε τη χαρισµατική ηγεσία, η οποία µάλιστα του προσδίδει επίσης, όπως ισχυρίζονται οι επικριτές του, έναν εγγενώς αυταρχικό χαρακτήρα. Η µεγάλη δύναµη του ζηλωτισµού, που καταδεικνύεται από την εξάπλωση των ζηλωτιστικών κινηµάτων στα τέλη του εικοστού αιώνα, είναι η ικανότητά του να προκαλεί την πολιτική κινητοποίηση των πιστών. Ο ζηλωτισµός συνεπώς λειτουργεί στο ψυχολογικό όσο και στο κοινωνικό επίπεδό. Aπό ψυχολογική άποψη, η έλξη του βασίζεται στην ικανότητά του να προσφέρει βεβαιότητες µέσα σε έναν αβέβαιο κόσµο. Xάρη στη θρησκευτική του φύση µπορεί να θίξει µερικά από τα βαθύτερα και σαγηνευτικότερα προβλήµατα που αντιµετωπίζει η ανθρωπότητα. Ως ζηλωτισµός παρέχει συνάµα λύσεις άµεσες, πρακτικές και πάνω απ’ όλα απόλυτες. Aπό την κοινωνική άποψη, πάλι, ενώ επηρεάζει ακόµη και τις µορφωµένες και τις πιο εύπορες τάξεις, ο θρησκευτικός ζηλωτισµός διαπρέπει στην έκφραση των φιλοδοξιών των πολιτικά και οικονοµικά περιθωριοποιηµένων στρωµάτων. Σε αυτά ιδίως προσφέρει µια ασφαλή αίσθηση ταυτότητας και την προοπτική της κοινωνικής ευταξίας, κι έτσι, ιδιαίτερα στις αναπτυσσόµενες χώρες, µεταµορφώ-

442


νεται στο δόγµα της πολιτικής ανανέωσης και της κοινωνικής δικαιοσύνης που έχει αντικαταστήσει τον σοσιαλισµό. Mολαταύτα, ένας από τους περιορισµούς του ζηλωτισµού είναι ακριβώς ότι ο απλός και στοιχειώδης του χαρακτήρας τον εµποδίζουν να αντιµετωπίσει τα περίπλοκα προβλήµατα και να αναπτύξει κάποιες συνολικές λύσεις. Kαθώς δεν έχουν κανένα δικό τους πολιτικό πρόγραµµα δράσης οι ζηλωτιστές όταν παίρνουν την εξουσία, όπως συνέβη στο Ιράν, αναγκάζονται να αυτοσχεδιάζουν και να δανείζονται ιδέες από τις ήδη υπάρχουσες πολιτικές παραδόσεις. Τα ζηλωτιστικά κινήµατα και οι ηγέτες τους πουθενά δεν κατόρθωσαν να αναπτύξουν µια συνεκτική οικονοµική πρόταση η οποία να ανταποκρίνεται στις αξίες τους. H αντίθεση στη νεωτερικότητα Το πιο έντονο χαρακτηριστικό του θρησκευτικού ζηλωτισµού είναι ότι στρέφει δραµατικά την πλάτη του στον σύγχρονο κόσµο. Mοιάζει να εξισώνει τον εκσυγχρονισµό µε τη σήψη και την παρακµή τις οποίες εκπροσωπεί η εξάπλωση της άθεης εκκοσµίκευσης, ενώ από την άλλη πλευρά θεωρεί ότι η κοινωνική αναγέννηση µπορεί να επιτευχθεί µόνο µε την επιστροφή στο πνεύµα και τις παραδόσεις κάποιας αρχαίας «χρυσής εποχής». ∆υστυχώς όµως αυτή η εικόνα είναι απλουστευτική και από κάποιες απόψεις παραπλανητική. Ο θρησκευτικός ζηλωτισµός είναι επιλεκτικά παραδοσιοκρατικός και άλλο τόσο επιλεκτικά νεωτερικός. Η σχέση του µε τη νεωτερικότητα χαρακτηρίζεται από ένα µείγµα φθόνου και δυσφορίας. Αναµφισβήτητα µία πλευρά του ζηλωτισµού είναι ο γοερός του αντιµοντερνισµός. Αυτό γίνεται ιδιαίτερα φανερό όταν, επικροτώντας τις «παραδοσιακές» αξίες, καταλήγει σε µία µορφή ηθικού συντηρητισµού. Η δυτική κοινωνία, που έχει υποκύψει στη λατρεία του ατόµου και στο πάθος της προσωπικής ικανοποίησης, θεωρείται στην καλύτερη περίπτωση ανήθικη και στη χειρότερη εντελώς διεφθαρµένη. Η ελευθεριότητα, η µοιχεία, η πορνεία, η οµοφυλοφιλία και η πορνογραφία είναι µερικά µόνον από τα συµπτώµατα αυτής της ηθικής µόλυνσης. Ένα ηθικό χάσµα χωρίζει τον φιλελεύθερο ατοµικισµό από τον θρησκευτικό ζηλωτισµό, καθώς ο πρώτος ενθαρρύνει τους ανθρώπους να κάνουν τις δικές τους ηθικές επιλογές ενώ ο δεύτερος απαιτεί από αυτούς να συµµορφωθούν σε ένα ηθικό σύστηµα προκαθορισµένο από τον ίδιο τον θεό. Γι’ αυτό και οι ισλαµιστές ζηλωτιστές απαιτούν την επαναφορά του αρχαίου νόµου της σαρίας, ενώ οι χριστιανοί ζηλωτιστές προσπαθούν να καταπολεµήσουν την εξάπλωση της ελευθεριότητας και των υλιστικών αξιών


443

κηρύσσοντας την επιστροφή στις αξίες της οικογένειας και της θρησκείας. Ωστόσο δεν πρέπει να συγχέουµε τον ζηλωτισµό µε τον συντηρητισµό και την παραδοσιοκρατία. Μολονότι ο συντηρητισµός και ο ζηλωτισµός µοιράζονται πολλά κοινά χαρακτηριστικά και εύκολα οικοδοµούν συµµαχίες µεταξύ τους, κυρίως στις ΗΠΑ µέσα από οργανώσεις όπως η Ηθική Πλειοψηφία (Moral Majority), διαφέρουν ως προς τις φιλοδοξίες και τις τάσεις τους. Ενώ ο συντηρητισµός είναι µετριοπαθής και προσεκτικός, ο ζηλωτισµός είναι οξύς και εµπαθής. Ο συντηρητισµός είναι διατεθειµένος να προστατέψει τις ελίτ και να υπερασπιστεί την ιεραρχία, ενώ ο ζηλωτισµός ενσωµατώνει τάσεις λαϊκισµού και εξισωτισµού. Ο συντηρητισµός ευνοεί τη συνέχεια και την παράδοση, ενώ ο ζηλωτισµός είναι ριζοσπαστικός και µερικές φορές απροκάλυπτα επαναστατικός. Η παραδοσιοκρατία πιστεύει ότι οι θεσµοί και οι πρακτικές που µας κληροδότησε το παρελθόν, ιδιαίτερα εκείνες µε µακρά και συνεχή ιστορία, αποτελούν τον καλύτερο οδηγό της ανθρώπινης συµπεριφοράς. Εποµένως έχει πολύ λίγα κοινά σηµεία µε τον ζηλωτισµό, ο οποίος τείνει να ευνοεί καινοφανείς ερµηνείες των θρησκευτικών διδαχών και να απαιτεί τη συνολική κοινωνική αναγέννηση. Υπάρχει µια στενότερη σχέση ανάµεσα στον ζηλωτισµό και τον αντιδραστικό ριζοσπαστισµό της Νέας ∆εξιάς. Ωστόσο, ο ζηλωτισµός είναι αναδραστικός µάλλον παρά αντιδραστικός: πίσω από τη ρητορική της ηθικής του παραδοσιοκρατίας προσανατολίζεται µάλλον προς ένα εξαγνισµένο µέλλον παρά προς κάποιο εξιδανικευµένο παρελθόν. Η τάση του ζηλωτισµού προς τη χαρισµατική ηγεσία, τον λαϊκισµό και την ψυχοκοινωνική αναγέννηση έκανε επίσης µερικούς να τον παραλληλίσουν µε τον φασισµό - έτσι όµως διατρέχουν τον κίνδυνο να παραβλέψουν τον βαθµό στον οποίο ο ζηλωτισµός διαπνέεται από αληθινά θρησκευτικά πάθη. Η πιο σαφής ένδειξη ότι οι ζηλωτιστές δεν είναι απλώς φανατικοί αντιδραστικοί βρίσκεται στον ενθουσιασµό τους για συγκεκριµένες πλευρές της νεωτερικότητας. Για παράδειγµα, οι ζηλωτιστές σε όλο τον κόσµο έξυπνα εκµεταλλεύονται τα πλεονεκτήµατα των σύγχρονων µέσων ενηµέρωσης, µε χαρακτηριστικό παράδειγµα τους «τηλευαγγελιστές» στις ΗΠΑ, οι οποίοι κηρύσσουν τακτικά από την τηλεόραση - µια στάση φανερά αντίθετη µε όσα πιστεύουν τα «αφυπνιστικά» και τα υπερορθόδοξα κινήµατα διάφορων θρησκειών, που στρέφονται εναντίον του «αµετανόητου» κόσµου και αποσύρονται από αυτόν ανασταίνοντας τρόπους και πρακτικές που υπήρχαν πριν από τη σύγχρονη εποχή. Ο συµβιβασµός του ζηλωτισµού µε τη νεωτε-

444


Λαϊκισµός Ο λαϊκισµός είναι ένας όρος που χρησιµοποιείται για να περιγράψει ορισµένα πολιτικά κινήµατα καθώς και µια συγκεκριµένη παράδοση πολιτικής σκέψης. Τα κινήµατα ή τα κόµµατα που περιγράφονται ως λαϊκίστικα υποστηρίζουν ότι υπερασπίζονται τους απλούς ανθρώπους ενάντια στη διαφθορά της οικονοµικής ή της πολιτικής ελίτ. Ως πολιτική παράδοση ο λαϊκισµός αντανακλά την άποψη ότι νόµιµος οδηγός στην πολιτική δράση πρέπει να είναι κυρίως τα ένστικτα και οι επιθυµίες των απλών ανθρώπων. Οι λαϊκιστές πολιτικοί συνεπώς απευθύνονται άµεσα στους απλούς ανθρώπους και ισχυρίζονται ότι εκφράζουν τις βαθύτερες ελπίδες και τους φόβους τους, δυσπιστώντας απέναντι σε όλους τους ενδιάµεσους θεσµούς διαµεσολάβησης. Μολονότι ο λαϊκισµός µπορεί να συνδεθεί µε οποιοδήποτε στόχο ή ιδεολογία, συχνά θεωρείται ως εγγενώς αυταρχικός, καθώς η λαϊκιστική δηµοκρατία αντιστρατεύεται την «πλουραλιστική» δηµοκρατία.

ρικότητα δεν είναι απλώς µία κυνική τακτική επιλογή. Η πρόθυµη αποδοχή της τεχνολογίας, της επιστήµης, του σύγχρονου κρατικού µηχανισµού ή ακόµη και των πυρηνικών όπλων σηµατοδοτεί µια συµπάθεια για το πνεύµα της νεωτερικότητας, ένα σεβασµό για τον ορθολογισµό αυτού εδώ του κόσµου µάλλον οποιαδήποτε στροφή προς κάποιον υπερβατικό µυστικισµό. Το ενδιαφέρον που έδειξαν αµέσως µετά την ισλαµική επανάσταση στο Ιράν, για παράδειγµα, για την ιδέα της «ισλαµικής επιστήµης» γρήγορα αντικαταστάθηκε από την αποδοχή της συµβατικής, και ως εκ τούτου δυτικής, επιστήµης. Οµοίως η επιδίωξη µιας ισλαµικής οικονοµίας σύντοµα µεταµορφώθηκε σε εφαρµογή των κανόνων της αγοράς που προτείνει ο οικονοµικός φιλελευθερισµός. Τέλος, είναι σηµαντικό ότι οι ζηλωτιστές προωθούν µία ουσιαστικά νεωτερική αντίληψη για τη θρησκεία, η οποία στηρίζεται στη δυναµική ερµηνεία της µάλλον παρά σε οποιαδήποτε πίστη στις κληρονοµηµένες δοµές και παραδόσεις. Όπως το έθεσε ο Πάρεκ (Parekh, 1994, σ. 121), ο ζηλωτισµός «ανασυγκροτεί τη θρησκεία µέσα στο πλαίσιο της νεωτερικότητας, ακόµη και όταν προσπαθεί να τα βγάλει πέρα µε τη νεωτερικότητα µέσα από το πλαίσιο της θρησκείας». H µαχητική στράτευση Μολονότι οι οπαδοί του θρησκευτικού ζηλωτισµού ασπάζονται µια συµβατική κρατοκεντρική θεώρηση της πολιτικής, υιοθετούν έναν άκρως ιδιαίτερο τύπο πολιτικής δραστηριότητας, ο οποίος είναι δυναµικός, µαχητικός και µερικές φορές βίαιος. Οι ζηλωτιστές χαίρονται όταν θεωρούνται µαχητές,


445

αφού η µαχητικότητα σηµαίνει ζήλο, πάθος και αφοσίωση στον ιερό αγώνα. Από πού πηγάζει όµως αυτή η µαχητικότητα και ποιες είναι οι συνέπειές της; Η µαχητικότητα των ζηλωτιστών πηγάζει από πολλές πηγές. Πρώτα πρώτα, οι συγκρούσεις για θρησκευτικά ζητήµατα είναι συνήθως έντοντες, διότι η θρησκεία αφορά τις βαθύτερες αξίες και πεποιθήσεις των ανθρώπων. Όσοι ενεργούν στο όνοµα της θρησκείας πιστεύουν ότι εκτελούν µια θεϊκή επιταγή, η οποία σαφώς έχει το προβάδισµα από κάθε άλλη σκέψη. Αυτό ίσως µας βοηθά να εξηγήσουµε γιατί οι θρησκευτικοί πόλεµοι υπήρξαν τόσο συχνοί σε όλη τη διάρκεια της ιστορίας. Ένας δεύτερος παράγοντας είναι ότι ο ζηλωτισµός είναι κατεξοχήν µια µορφή πολιτικής της ταυτότητας: χρησιµεύει στον προσδιορισµό ενός λαού και του δίνει µια συλλογική ταυτότητα. Όλες οι µορφές πολιτικής της ταυτότητας, είτε βασίζονται σε κοινωνικές, εθνοτικές, εθνικές είτε θρησκευτικές ιδιαιτερότητες τείνουν να στηρίζονται σε διαχωρισµούς µεταξύ «ηµών» και των «άλλων», ανάµεσα στην οµάδα του «εµείς» και στην οµάδα του «όχι εµείς». Πάντοτε ο θρησκευτικός ζηλωτισµός συνδέεται µε την ύπαρξη ενός εχθρικού και απειλητικού «άλλου», ο οποίος χρησιµεύει στη δηµιουργία µιας έντονης αίσθησης συλλογικής ταυτότητας όσο και στην ενδυνάµωση του πολεµικού και µαχητικού της χαρακτήρα. Αυτός ο δαιµονοποιηµένος «άλλος» µπορεί να πάρει διάφορες µορφές, από την εκκοσµίκευση και την ελευθεριότητα µέχρι τις αντίπαλες θρησκείες, τη δυτικοποίηση, τον µαρξισµό και τον ιµπεριαλισµό. Ένας τρίτος συναφής παράγοντας είναι ότι οι ζηλωτιστές γενικά υιοθετούν µια µανιχαϊκή άποψη για τον κόσµο, η οποία βλέπει παντού µια σύγκρουση ανάµεσα στο φως και το σκοτάδι, στο καλό και το κακό. Αν «εµείς» είµαστε ο εκλεκτός λαός του Θεού που δρα σύµφωνα µε τη θέληση Του, τότε «οι άλλοι» δεν είναι απλώς κάποιοι άνθρωποι µε τους οποίους διαφωνούµε, αλλά µια οµάδα που ενεργά αντιστρατεύεται τους σκοπούς του Θεού στη Γη και αντιπροσωπεύει τις «δυνάµεις του σκότους». Η πολιτική διαµάχη λοιπόν για τους ζηλωτιστές είναι µια µάχη, ένας πόλεµος όπου τελικά θα επικρατήσουν είτε οι πιστοί είτε οι άπιστοι. Μια από τις συνέπειες αυτής της µαχητικής αντίληψης είναι η πρόθυµη εµπλοκή των ζηλωτιστών σε µορφές παράνοµης ή µη συνταγµατικής πολιτικής δράσης. Ενώ όµως δέχονται ότι ο θεϊκός νόµος υπερισχύει του ανθρώπινου, οι ζηλωτιστές δεν απορρίπτουν απαραίτητα τον δεύτερο, όπως µας δείχνει και η υποστήριξη του νόµου και της τάξης από την αµερικανική Νέα Χριστιανική ∆εξιά. Το πιο πολυσυζητηµένο ζήτηµα όµως είναι η χρήση της

446


βίας από τους ζηλωτιστές. Οι ζηλωτιστές συνήθως απεικονίζονται ως βοµβιστές και τροµοκράτες. Όσο και αν αυτή η εικόνα είναι διαστρεβλωµένη και παραπλανητική, αφού παραβλέπει ότι η ζηλωτιστική διαµαρτυρία είναι κατά κανόνα ειρηνική και συνήθως νόµιµη, είναι αδύνατο να αρνηθούµε πως ο ζηλωτισµός συνδέεται επίσης µε τη βία. Τα παραδείγµατα δυστυχώς είναι αναρίθµητα. Ανάµεσα στους πολιτικούς ηγέτες που δολοφονήθηκαν από ζηλωτιστές ήταν στην Αίγυπτο ο Ανουάρ Σαντάτ από τους ισλαµιστές το 1981, στην Ινδία η Ίντιρα Γκάντι από τους σιχ στα 1984, και στο Ισραήλ ο Γιτζάκ Ράµπιν από έναν φανατικό εβραίο το 1995. Ανάµεσα στα θύµατα του ζηλωτισµού περιλαµβάνονται ο ιάπωνας και ο ιταλός µεταφραστής των Σατανικών Στίχων του Σαλµάν Ράσντι, που και οι δύο µαχαιρώθηκαν θανάσιµα το 1991. Ισλαµικές οµάδες όπως η Χεζµπολάχ και η Χαµάς διεξάγουν συστηµατικά τροµοκρατικές επιθέσεις στον Λίβανο και το Ισραήλ, αντίστοιχα. Η κοινοτιστική βία χρησιµοποιείται µεταξύ άλλων από τους ταµίλ στη Σρι Λάνκα, από τους εβραίους ζηλωτιστές στα εδάφη της Παλαιστίνης που κατέχει το Ισραήλ και από τους ισλαµιστές τροµοκράτες στην Αλγερία. Στις ΗΠΑ, πάλι, οι ακραίοι αντίπαλοι του δικαιώµατος της έκτρωσης προωθούν την εκστρατεία τους µε βόµβες και δολοφονίες. Η συνηθέστερη δικαιολογία των ζηλωτιστών γι’ αυτές τις πράξεις είναι ότι έχουν στόχο την εξάλειψη του κακού και εκπληρώνουν το θέληµα του θεού. Οι ισλαµιστές βοµβιστές αυτοκτονίας, για παράδειγµα, πιστεύουν ότι αν θυσιάσουν τη ζωή τους για το θέληµα του αλλάχ θα πάνε κατευθείαν στον παράδεισο. Η βία των ζηλωτιστικών οµάδων σχεδόν σίγουρα εντείνεται από τις µεγάλες προσδοκίες και τον επαναστατικό ζήλο που προκαλεί ο αποκαλυπτισµός, δηλαδή η πεποίθηση ότι ζούµε σήµερα τις παραµονές της ∆ευτέρας Παρουσίας. Τα ζηλωτιστικά κινήµατα συχνά υιοθετούν τον χιλιασµό (βλ. Kεφάλαιο 1), ο οποίος πιστεύει ότι επίκειται η Βασιλεία του Θεού, και αρθρώνουν µεσσιανικές προσδοκίες που βασίζονται στην ελπίδα της επιστροφής του Μεσσία στη Γη. Η οικογένεια των ζηλωτισµών Όπως επισήµανε ο Μάρτυ (Marty, 1988), οι διάφοροι ζηλωτισµοί µπορεί να θεωρηθούν ότι αποτελούν µία «υποθετική οικογένεια». Τα µέλη της όµως διαφέρουν σε τρία τουλάχιστον βασικά σηµεία. Πρώτον, προέρχονται από πολύ διαφορετικές θρησκείες. Ενώ όλες οι θρησκείες έχουν δηµιουργήσει ζηλωτιστικά ή ζηλωτιστικού τύπου κινήµατα, ορισµένες θρησκείες είναι πε-


447

ρισσότερο επιρρεπείς από κάποιες άλλες στην ανάπτυξη του ζηλωτισµού, ή πάντως θέτουν λιγότερα εµπόδια στον δρόµο του. Από αυτή την άποψη, το ισλάµ και ο προτεσταντισµός θεωρούνται γονιµότερες µήτρες των ζηλωτιστικών κινηµάτων, αφού αφενός βασίζονται σε ένα και µοναδικό ιερό κείµενο και αφετέρου ισχυρίζονται ότι οι πιστοί τους έχουν άµεση πρόσβαση στην πνευµατική σοφία και δεν χρειάζονται εξουσιοδοτηµένους αντιπροσώπους (Parekh, 1994, σ. 123-4). ∆εύτερον, οι ζηλωτισµοί εµφανίζονται σε πολύ διαφορετικές κοινωνίες. Συνεπώς, η επίδραση και η φύση των ζηλωτιστικών κινηµάτων ρυθµίζεται από τις εκάστοτε κοινωνικές, οικονοµικές και πολιτικές δοµές της κοινωνίας στην οποία κάθε φορά αυτά εκδηλώνονται. Τρίτον, οι ζηλωτισµοί διαφέρουν ανάλογα µε τους πολιτικούς στόχους µε τους οποίους συνδέονται. Αυτοί, σε γενικές γραµµές, χωρίζονται σε τρεις κατηγορίες. Ο θρησκευτικός ζηλωτισµός µπορεί να χρησιµοποιηθεί ως µέσο µιας συνολικής πολιτικής ανανέωσης, σχέδιο ιδιαίτερα ελκυστικό στους περιθωριοποιηµένους ή καταπιεσµένους λαούς, ή ως µέσο στήριξης ενός µη δηµοφιλούς ηγέτη ή κυβέρνησης, πράγµα που µπορεί να γίνει µε τη δηµιουργία µιας ενοποιηµένης πολιτικής καλλιέργειας του λαού, ή και ως µέσο ενδυνάµωσης µιας επαπειλούµενης εθνικής ή εθνοτικής ταυτότητας. O ισλαµικός ζηλωτισµός Το ισλάµ είναι η δεύτερη µεγαλύτερη θρησκεία στον κόσµο και σήµερα έχει την ταχύτερη διάδοση. Υπάρχουν παραπάνω από επτακόσια πενήντα εκατοµµύρια µωαµεθανοί σήµερα σε ολόκληρο τον κόσµο, διασκορπισµένοι σε περισσότερες από εβδοµήντα χώρες. Η δύναµη του ισλάµ συγκεντρώνεται γεωγραφικά στην Ασία και στην Αφρική - εκτιµάται, για παράδειγµα, ότι ο µισός και παραπάνω πληθυσµός της Αφρικής σε πολύ µικρό χρονικό διάστηµα θα είναι µουσουλµάνοι - έχει όµως επίσης εξαπλωθεί στην Ευρώπη και αλλού. Το ισλάµ δεν είναι –και δεν υπήρξε ποτέ– µια απλή «θρησκεία». Αποτελεί µάλλον ένα συνολικό τρόπο ζωής που δίνει κατευθύνσεις για την ηθική, πολιτική και οικονοµική συµπεριφορά ατόµων και εθνών. Ο «δρόµος του ισλάµ» βασίζεται αφενός στις διδαχές του προφήτη Μωάµεθ (570-632 µ.Χ.) που αποτυπώθηκαν στο Κοράνι, το οποίο θεωρείται από όλους τους µουσουλµάνους ο εξ αποκαλύψεως λόγος του θεού, και αφετέρου στη Σούνα ή αλλιώς την «πεπατηµένη οδό», δηλαδή στις παραδοσιακές συνήθειες που τηρούνται από τους ευσεβείς µουσουλµάνους και, όπως λέγεται, βασίζονται στην ίδια τη ζωή του Μωάµεθ. Υπάρχουν δύο κύρια δόγµατα στους

448


κόλπους του ισλάµ, τα οποία αναπτύχθηκαν πενήντα χρόνια µετά τον θάνατο του Μωάµεθ το 632 µ.Χ. Το δόγµα των σουνιτών αντιπροσωπεύει την πλειονότητα των µουσουλµάνων, ενώ οι σιίτες, δηλαδή το δόγµα των Σία, αποτελούν λίγο παραπάνω από το ένα δέκατο του ισλαµικού κόσµου. Σε ολόκληρη την ιστορία του ισλάµ διακρίνεται µια διαµάχη ανάµεσα στη θρησκεία και την πολιτική, ή ανάµεσα στους ισλαµιστές ηγέτες που συχνά ήταν εγκόσµια προσανατολισµένοι και ευέλικτοι στην εφαρµογή των αρχών του ισλαµισµού στην πολιτική ζωή, και τους ζηλωτιστές, που πίστευαν στην αυστηρή τήρηση των αρχών του Μωάµεθ και του τρόπου ζωής του. Ο ζηλωτισµός στο ισλάµ δεν σηµαίνει την πίστη στην κατά γράµµα αλήθεια του Κορανίου, η οποία είναι αποδεκτή από όλους τους µουσουλµάνους – και κατ’ αυτή την έννοια όλοι οι µουσουλµάνοι είναι ζηλωτιστές. Κυρίως σηµαίνει την έντονη και µαχητική πίστη στις αρχές του ισλαµισµού, οι οποίες θεωρούνται ως υπέρτερες αρχές της κοινωνικής και πολιτικής ζωής, καθώς επίσης και της προσωπικής ηθικής. Οι ισλαµιστές ζηλωτιστές επιθυµούν να εδραιώσουν την υπεροχή της θρησκείας έναντι της πολιτικής. Στην πραγµατικότητα, αυτό οδηγεί στην ίδρυση ενός «ισλαµικού κράτους», δηλαδή ενός θεοκρατικού πολιτικού συστήµατος όπου κυβερνά η πνευµατική και όχι η κοσµική εξουσία, ενώ εφαρµόζεται η σαρία, ο θεόπεµπτος νόµος που βασίζεται στις αρχές του Κορανίου. Η σαρία ορίζει έναν κώδικα της νόµιµης και ενάρετης συµπεριφοράς και περιλαµβάνει τιµωρίες για τα περισσότερα αδικήµατα, καθώς και κανόνες προσωπικής συµπεριφοράς διαφορετικούς για τους άνδρες και για τις γυναίκες. Το κοινό στοιχείο του ισλαµισµού µε τις άλλες θρησκείες είναι ότι περιέχει δόγµατα και ιδέες που µπορούν να δικαιολογήσουν ένα ευρύ φάσµα πολιτικών στόχων. Αυτό ισχύει ιδιαίτερα σε ό,τι αφορά τις ισλαµικές ιδέες για την οικονοµία. Το Κοράνι, για παράδειγµα, δέχεται τον θεσµό της ιδιωτικής περιουσίας, κάνοντας έτσι µερικούς να πιστεύουν ότι υποστηρίζει τον καπιταλισµό. Ωστόσο, απαγορεύει επίσης την τοκογλυφία και την αισχροκέρδεια, κάνοντας έτσι κάποιους άλλους να πιστεύουν ότι δείχνει συµπάθεια για τον σοσιαλισµό. Η αναβίωση του ζηλωτισµού τον εικοστό αιώνα άρχισε µε την ίδρυση της Μουσουλµανικής Αδελφότητας στην Αίγυπτο το 1928. Παρ’ όλο που η Αίγυπτος είχε κατ’ όνοµα κερδίσει την ανεξαρτησία της το 1922 και η πλήρης ανεξαρτησία της αναγνωρίστηκε το 1936, η Βρετανία εξακολουθούσε να έχει ισχυρή οικονοµική και στρατιωτική παρουσία στη χώρα. Η Μουσουλµανική Αδελφότητα ιδρύθηκε από τον Χασάν αλ Μπάνα (Hassan Al Banna)


449

µε σκοπό αφενός την αναγέννηση της ισλαµικής πίστης, που κατά τη γνώµη του είχε διαφθαρεί, και αφετέρου την εξασφάλιση στους πιστούς πολιτικής έκφρασης, µε άλλα λόγια τη δηµιουργία ενός ισλαµικού κόµµατος. Κύριος στόχος της Μουσουλµανικής Αδελφότητας ήταν η επιβολή µιας ισλαµικής κυβέρνησης που θα παρείχε µια εναλλακτική λύση τόσο στις καπιταλιστικές όσο και στις σοσιαλιστικές µορφές ανάπτυξης. Μια τέτοια κυβέρνηση θα µεταµόρφωνε εξολοκλήρου το κοινωνικό σύστηµα µε την εφαρµογή των ισλαµικών αρχών στην πολιτική και οικονοµική ζωή της χώρας, καθώς και στην προσωπική ηθική των ανθρώπων. Ακόµη, αυτή η διαδικασία πνευµατικής κάθαρσης θα περιλάµβανε την οριστική απελευθέρωση της Αιγύπτου από τον ξένο ζυγό. Η Μουσουλµανική Αδελφότητα οραµατίστηκε επίσης την ολοκληρωτική απελευθέρωση και ένωση όλων των ισλαµικών λαών. Εξαπλώθηκε στην Ιορδανία, στο Σουδάν και στη Συρία, όπου ίδρυσε παραρτήµατα που απέκτησαν δικά τους τεµένη, σχολεία, λέσχες νέων και ακόµη και επιχειρήσεις. Επιπλέον, γύµνασε και εκπαίδευσε στρατιωτικά νέους, ώστε να είναι έτοιµοι για τον επερχόµενο ιερό πόλεµο (τζιχάντ), µε τον οποίο θα πραγµατοποιούσαν τους στόχους τους. Πολιτικό προσόν του ισλαµισµού για τη Μουσουλµανική Αδελφότητα ήταν ότι, αντίθετα από τον φιλελευθερισµό, τον σοσιαλισµό και τις παραδοσιακές µορφές εθνικισµού, αυτός δεν προερχόταν από τη ∆ύση. Η επιθυµία για ανεξαρτησία θεωρούνταν ότι περιλάµβανε µια διαδικασία πνευµατικής κάθαρσης, διότι οι λαοί των αποικιών είχαν ανάγκη να ανακτήσουν τον αυτοσεβασµό τους και να εξαγνιστούν από τις δυτικές ιδέες και επιδράσεις. Κηρύσσοντας λοιπόν την επιστροφή στους παραδοσιακούς θεσµούς και αρχές οι ισλαµιστές ζηλωτιστές εξέφραζαν την έντονή τους επιθυµία για πολιτική και πολιτιστική ανεξαρτητοποίηση από τη ∆ύση. Αυτό αποτύπωνε και το γεγονός ότι η Μουσουλµανική Αδελφότητα ιδρύθηκε στην Ισµαϊλία, στην οποία τότε βρίσκονταν τα κεντρικά γραφεία της εταιρείας που εκµεταλλευόταν τη ∆ιώρυγα του Σουέζ και µια σηµαντική βρετανική στρατιωτική βάση. Αλλά και οι υπόλοιπες αραβικές χώρες στις οποίες εξαπλώθηκαν οι ζηλωτιστικές ιδέες βρίσκονταν τότε υπό βρετανικό ή γαλλικό έλεγχο. Παρ’ όλα αυτά, ο ζηλωτισµός έµεινε στο περιθώριο της αραβικής πολιτικής, ενώ οι άραβες ηγέτες είχαν το βλέµµα στραµµένο στη ∆ύση ή, µετά την άνοδο του Γκαµάλ Νάσερ στην Αίγυπτο, υποστήριξαν κάποια µορφή αραβικού σοσιαλισµού. Ο Νάσερ εθνικοποίησε τη ∆ιώρυγα του Σουέζ το 1956 και, αφού επιβίωσε από τη στρατιωτική επέµβαση της Βρετανίας, της Γαλλίας

450


Αγιατολλάχ Ρουχολάχ Χοµεϊνί (1900-1989) Ιρανός θρησκευτικός και πολιτικός ηγέτης. Γιός κι εγγονός σιιτών κληρικών, ο Χοµεϊνί έλαβε θρησκευτική παιδεία και τελικά έγινε ένας από τους πιο διακεκριµένους ιεροσπουδαστές στο µεγαλύτερο θεολογικό κέντρο των σιιτών, στην πόλη Κοµ του Ιράν. Αναγνωρίστηκε ως εξέχουσα προσωπικότητα το 1944, µε την οξεία του επίθεση κατά της εκκοσµικευτικής πολιτικής του σάχη Ρεζά Παχλεβί, και εξορίστηκε από το Ιράν το 1964. Η επιστροφή του Χοµεϊνί από την εξορία το 1979 πυροδότησε τη λαϊκή επανάσταση που ανέτρεψε τον σάχη, εγκαθιστώντας τον αγιατολλάχ («δωρεά του Θεού») µέχρι τον θάνατό του ως ύπατο ηγέτη του πρώτου στον κόσµο ισλαµικού κράτους. Μολονότι ο Χοµεϊνί υποστήριξε την ιδέα της ισλαµικής διακυβέρνησης ήδη από τη δεκαετία του 1940, η θεωρία του για τη θεσµοθετηµένη εξουσία του κλήρου ως βάση της «ισλαµικής δηµοκρατίας» δεν διατυπώθηκε παρά µόνο στα τέλη της δεκαετίας του 1960. Ο ίδιος αναγνώρισε ότι αυτή βασιζόταν σε µια καινοφανή ερµηνεία του ισλαµικού δόγµατος, αφού δεχόταν ότι η κατίσχυση του πολιτικού ισλάµ θα συντελούνταν εν απουσία του χαλίφη (διαδόχου του Μωάµεθ). Η κοσµοθεώρηση του Χοµεϊνί είχε τις ρίζες της σε έναν σαφή διαχωρισµό ανάµεσα στους καταπιεσµένους –γενικά τους φτωχούς και περιθωριοποιηµένους κατοίκους του Τρίτου Κόσµου– και στους καταπιεστές – δηλαδή τους δίδυµους «σατανάδες», τις ΗΠΑ και τη Σοβιετική Ένωση, τον καπιταλισµό και τον κοµµουνισµό, τη ∆ύση και την Ανατολή. Έτσι το ισλάµ έγινε ένα θρησκευτικοπολιτικό όραµα που είχε στόχο την αναγέννηση του ισλαµικού κόσµου απαλλάσσοντάς τον από την ξένη κατοχή και τη διαφθορά.

και του Ισραήλ, έγινε ο αδιαφιλονίκητος ηγέτης του αραβικού κόσµου. Ο σοσιαλισµός του Νάσερ τον ενθάρρυνε να σφυρηλατήσει στενές διπλωµατικές σχέσεις µε τη Σοβιετική Ένωση και να καταστείλει τη Μουσουλµανική Αδελφότητα. Η ήττα όµως της Αιγύπτου στον αραβοϊσραηλινό πόλεµο του 1967 απαξίωσε σηµαντικά τις ιδέες του αραβικού σοσιαλισµού και έδωσε το έναυσµα για την ανάπτυξη του ζηλωτιστικού κινήµατος. Παρά το τέλος της αποικιοκρατίας, οι χώρες της Μέσης Ανατολής και της βόρειας Αφρικής είχαν έντονη την αίσθηση τόσο της οικονοµικής τους εξάρτησης από τη ∆ύση ή τη Σοβιετική Ένωση όσο και της πολιτικής τους αδυναµίας, η οποία αντικατοπτριζόταν στην επιβίωση του ισραηλινού κράτους. Υπό αυτές τις συνθήκες για µια ακόµη φορά ο σοσιαλισµός αναζωπυρώθηκε παίρνοντας τη µορφή του ισλαµικού ζηλωτισµού. Από τη δεκαετία του 1970 οµάδες ζηλωτιστών αναδύθηκαν στις περισσότερες ισλαµικές χώρες, προσελκύοντας ολοένα και µεγαλύτερη υποστήριξη από τη νεολαία και τις πολιτικοποιηµένες οµάδες.


451

Επίκεντρο αυτής της διαδικασίας υπήρξε το Ιράν, όπου το 1979 µια λαϊκή επανάσταση έφερε τον αγιοτoλλάχ Χοµεϊνί στην εξουσία µετατρέποντάς το στην πρώτη χώρα που αυτοανακηρύχτηκε ισλαµική δηµοκρατία. Το περσικό παράδειγµά αποτέλεσε πηγή έµπνευσης για τις ζηλωτιστικές οµάδες σε πολλά µέρη του κόσµου. Το 1981 η Μουσουλµανική Αδελφότητα δολοφόνησε τον πρόεδρο της Αιγύπτου Σαντάτ και οι ηγέτες διάφορων ισλαµικών κρατών, όπως του Πακιστάν και του Σουδάν, εισήγαγαν τον νόµο της σαρίας υπό την αυξανόµενη πίεση των ζηλωτιστών. Ο ζηλωτισµός γνώρισε ιδιαίτερη άνθηση στον Λίβανο, που είχε διασπαστεί τη δεκαετία του 1980 από τον εµφύλιο πόλεµο ανάµεσα στους χριστιανούς και τους µουσουλµάνους και την ισραηλινή κατοχή στο νότιο τµήµα του και τη συριακή στο βόρειο. Περιοχές της Βηρυτού περιήλθαν τότε στον έλεγχο ζηλωτιστικών οµάδων, όπως η υποστηριζόµενη από τους ιρανούς Χεζµπολλάχ ή «Κόµµα του Θεού», που οργάνωσε πολυάριθµες απαγωγές δυτικών οµήρων. Το ισλάµ αποτέλεσε επίσης σηµαντικό παράγοντα στον Πόλεµο του Κόλπου το 1991. Από πολλές απόψεις ο Σαντάµ Χουσεΐν δεν αντιλήφθηκε εγκαίρως τις πολλές δυνατότητες που διέθετε ο ισλαµικός ζηλωτισµός. Το µπααθικό κίνηµα, του οποίου ηγούνταν, ενστερνιζόταν µια ιδεολογία βασισµένη στη συγχώνευση του σοσιαλισµού και του παναραβικού εθνικισµού, εµπνευσµένη από το παράδειγµα του Νάσερ. Με την κήρυξη του πολέµου στο Ιράν, το 1980, ο Σαντάµ προσπάθησε να καταστρέψει τον ριζοσπαστικό ισλαµικό ζηλωτισµό µε την υποστήριξη τόσο της ∆ύσης όσο και των συντηρητικών κρατών του Περσικού Κόλπου. Τις παραµονές όµως του Πολέµου του Κόλπου ο Σαντάµ ενστερνίστηκε τις αρχές του ισλαµισµού, διακηρύσσοντας ότι ο επερχόµενος πόλεµος θα ήταν ένα τζιχάντ ανάµεσα στους «πραγµατικούς πιστούς» και τους «απίστους». Το ρητό «ο Θεός είναι µεγάλος» προστέθηκε στην ιρακινή σηµαία και σύνθηµα του κόµµατος των µπααθιστών έγινε το «Οι πιστοί προχωρούν µπροστά!». Τη δεκαετία του 1990 η άνοδος του ισλαµισµού πήρε πολλές µορφές. Στην περίπτωση της Τουρκίας, ο ζηλωτισµός αναδύθηκε σταδιακά µε την αυξανόµενη κοινοβουλευτική δύναµη του Κόµµατος της Ευηµερίας, το οποίο πάντως κινείται σε συνταγµατικά πλαίσια, ενώ στο Αφγανιστάν κατέλαβαν µε βία την εξουσία το 1997 οι αντάρτες Ταλιµπάν, εκπρόσωποι του επαναστατικού ζηλωτισµού. Αλλά και στις χώρες της ∆ύσης η επιρροή του πολιτικού ισλάµ αυξάνεται όλο και περισσότερο. Αυτό έγινε αντιληπτό από το 1929 µε τη δηµιουργία των Μαύρων Μουσουλµάνων στις ΗΠΑ, οι οποίοι τη δεκαετία του

452


1960 εξελίχτηκαν στο ριζοσπαστικό κίνηµα της Μαύρης ∆ύναµης µε ηγέτη τον Μάλκολµ Χ (Malcolm X, 1926-65). Πιο πρόσφατα η επίδραση του ισλαµισµού έγινε φανερή στη διαµάχη σχετικά µε τη δηµοσίευση του έργου του βρετανού συγγραφέα Σαλµάν Ράσντι Οι Σατανικοί Στίχοι (The Satanic Verses). Οι µουσουλµάνοι στη Βρετανία και αλλού οργάνωσαν εκστρατεία για την απαγόρευση του βιβλίου, το οποίο πίστευαν ότι προσέβαλλε τον Προφήτη και δυσφηµούσε τις ισλαµικές αρχές. Το 1988 ο Χοµεϊνί εξέδωσε έναν φετφά, δηλαδή ένα θρησκευτικό διάταγµα, µε το οποίο καταδίκαζε τον Ράσντι σε θάνατο. Η υπόθεση του Ράσντι δείχνει τη δυνατότητα ανάπτυξης των ζηλωτιστικών ιδεών σε χώρες όπως είναι η Βρετανία, οι οποίες θεωρείται ότι πολιτισµικά δεν ανέχονται τις φυλετικές µειονότητες. Ταυτόχρονα, υπογραµµίζει το χάσµα που χωρίζει πλέον τις αξίες του ισλαµικού ζηλωτισµού από εκείνες της δυτικής φιλελεύθερης δηµοκρατίας. Ο σιιτικός ζηλωτισµός Όπως είδαµε, το Ιράν κατέληξε να συµβολίζει την αναγέννηση του πολιτικού ισλάµ. Έτσι, οι ζηλωτιστικές οµάδες από τον Λίβανο, το Πακιστάν, το Αφγανιστάν και τη Βρετανία προσέτρεχαν εκεί για πνευµατική και πολιτική καθοδήγηση. Η πλειονότητα του ιρανικού λαού ανήκει στο δόγµα των σιιτών, το µικρότερο από τα δύο ισλαµικά δόγµατα. Ο διαχωρισµός του ισλάµ σε δύο διαφορετικά δόγµατα είναι πολιτικά σηµαντικός, διότι οι διαθέσεις και οι πολιτικές φιλοδοξίες τους είναι κατά παράδοση αντίθετες. Αιτία του ήταν η διαδοχή του Μωάµεθ. Οι σουνίτες πιστεύουν ότι µόνον οι τέσσερις πρώτοι χαλίφες, ή εκπρόσωποι οι οποίοι διαδέχτηκαν τον Μωάµεθ, οι λεγόµενοι «χαλίφες της ορθής επιφοίτησης», είχαν λάβει τη θεία επιφοίτηση. Ο τελευταίος από αυτούς ήταν ο ανιψιός του Προφήτη, ο Αλής, και οι σουνίτες θεωρούν ότι οι διάδοχοι του Αλή, οι οποίοι έπρεπε να ορίζονται µε συµφωνία των ουλεµάδων ή εξεχόντων κληρικών, δεν µπορούσαν να θεωρούνται θεϊκοί ή αλάνθαστοι. Οι σιίτες αντίθετα πιστεύουν ότι η θεία επιφοίτηση συνέχισε να µεταδίδεται στους απογόνους του Αλή και της Φατιµάς, µιας από τις κόρες του Προφήτη. Ως εκ τούτου ισχυρίζονται ότι όλοι οι διάδοχοι του Προφήτη, οι ιµάµηδες ή θρησκευτικοί ηγέτες, είναι πρόσωπα άµωµα και αλάνθαστα και συνεπώς τούς ανήκει η απόλυτη θρησκευτική και πολιτική εξουσία. Οι σουνίτες τείνουν να βλέπουν στην ιστορία του ισλάµ µια σταδιακή αποµάκρυνση από την ιδανική κοινότητα, που υφίστατο όσο ζούσαν ο Μωάµεθ και οι τέσσερις άµεσοι διάδοχοί του. Απεναντίας, οι σιίτες πιστεύουν


453

ότι η θεία καθοδήγηση αποτυπώνεται στις διδαχές του ιµάµη, που είναι αλάνθαστος, ή ότι ο κόσµος θα δεχτεί ξανά τη θεία επιφοίτηση µε την επιστροφή του «κρυµµένου ιµάµη» ή µε την άφιξη του Μαχντί, ενός θεόσταλτου ηγέτη. Οι σιίτες θεωρούν ότι η ιστορία κινείται προς την επίτευξη της ιδανικής κοινότητας και δεν αποµακρύνεται από αυτήν. Τέτοιες ιδέες αναγέννησης ή επικείµενης σωτηρίας προσέδωσαν στο δόγµα των σιιτών µια µεσσιανική και έντονα συναισθηµατική διάσταση, η οποία δεν απαντάται στους παραδοσιακά νηφαλιότερους σουνίτες. Ο θρησκευτικός χαρακτήρας του δόγµατος των σιιτών διαφέρει επίσης από εκείνον των σουνιτών. Οι σιίτες πιστεύουν ότι ένα άτοµο µπορεί να απαλλαγεί από την αµαρτία µέσα από το καθαρτήριο επίγειο µαρτύριό του και την θεοσεβή και απλή του ζωή. Η ελπίδα της µεταθανάτιας σωτηρίας προσδίδει λοιπόν στο δόγµα των σιιτών τη χαρακτηριστική του ένταση και τη συναισθηµατική του δύναµη. Όταν ένας έτοιος θρησκευτικός ζήλος τιθασεύεται για την επίτευξη κάποιου πολιτικού στόχου, γεννά φλογερή αφοσίωση και στράτευση. Το δόγµα των σιιτών παραδοσιακά υπήρξε πιο πολιτικοποιηµένο από εκείνο των σουνιτών· αποδείχτηκε ιδιαίτερα ελκυστικό για τους φτωχούς και τους απόκληρους, για τους οποίους η επισροφή της θείας επιφοίτησης στον κόσµο µας σηµαίνει κάθαρση της κοινωνίας, ανατροπή της αδικίας και απελευθέρωση από την καταπίεση. Μολονότι το Ιράν υπήρξε ανεξάρτητο βασίλειο από τον δέκατο πέµπτο αιώνα, κατά τη διάρκεια του εικοστού αιώνα πέρασε στην επιρροή ξένων κρατών που αγωνίζονταν να εκµεταλλευτούν τα αποθέµατα πετρελαίου του. Πρώτα η Βρετανία και µετά οι ΗΠΑ χειραγώγησαν τους ιρανική πολιτική ζωή για να προστατεύσουν τις επενδύσεις τους. Υπό την εξουσία του σάχη Ρεζά Χαν και, µετά το 1941, του γιου του, σάχη Ρεζά Παχλεβί, η χώρα εφάρµοσε ένα πρόγραµµα εκσυγχρονισµού, σε στενή συνεργασία µε τις εταιρείες πετρελαίων. Στη δεκαετία του 1970 σηµειώθηκε όµως µια έντονη αναβίωση του ζηλωτισµού, η οποία προερχόταν από την αντίδραση αφενός κατά του υλισµού και του εγκόσµιου πολιτισµού που προωθούσε ο σάχης και αφετέρου εναντίον της παρατεταµένης κυριαρχίας των δυτικών στο Ιράν, και ιδίως των αµερικανικών συµφερόντων. Το κίνηµα αναπτύχθηκε, όπως είδαµε, µε ηγέτη τον αγιατολλάχ Χοµεϊνί, ο οποίος συντόνισε την αντίσταση εναντίον του σάχη από την κατοικία του στο Παρίσι. Το 1979 ένα ασυγκράτητο κύµα λαϊκών διαδηλώσεων ανάγκασε τον σάχη να εγκαταλείψει τη χώρα και άνοιξε τον δρόµο για την επιστροφή του Χοµεϊνί. Το Ιράν

454


ανακηρύχτηκε ισλαµική δηµοκρατία και η εξουσία περιήλθε στα χέρια του Ισλαµικού Επαναστατικού Συµβουλίου, που αποτελούνταν από δεκαπέντε ανώτατους κληρικούς µε επικεφαλής τον ίδιο τον Χοµεϊνί. Όλα τα νοµοθετήµατα, που ψηφίζονταν από την Ισλαµική Συµβουλευτική Συνέλευση, η οποία εκλεγόταν από τον λαό, έπρεπε να επικυρώνονται από το Συµβούλιο για την Προστασία του Συντάγµατος, το οποίο απαρτιζόταν από έξι θρησκευτικούς και έξι λαϊκούς νοµοµαθείς που εξασφάλιζαν τη συµµόρφωση της νοµοθεσίας µε τις ισλαµικές αρχές. Στην πραγµατικότητα το Ιράν εξελίχτηκε σε ένα απολυταρχικό θεοκρατικό κράτος υπό την αδιαµφισβήτητη ηγεσία του ίδιου του Χοµεϊνί. Η έντονα θρησκευτική συνείδησή του αντικατοπτριζόταν στην αντιπάθεια του λαού για τον «Μεγάλο Σατανά», δηλαδή τις Ηνωµένες Πολιτείες, όσο και στην εφαρµογή αυστηρών ισλαµικών αρχών στην προσωπική και πολιτική ζωή. Για παράδειγµα, το 1981 το τσαντόρ –ένα είδος ολόσωµου ράσου που καλύπτει και το πρόσωπο – έγινε υποχρεωτικό για όλες τις γυναίκες στο Ιράν, µουσουλµάνες και µη. Ο περιορισµός της ανδρικής µονογαµίας καταργήθηκε, η αντισύλληψη απαγορεύτηκε, η µοιχεία άρχισε να τιµωρείται µε δηµόσιο µαστίγωµα ή και εκτέλεση, και καθιερώθηκε η θανατική ποινή για την οµοφυλοφιλία. Τόσο η ιρανική πολιτική όσο και η κοινωνία «εξισλαµίστηκαν» εντελώς και οι προσευχές κάθε Παρασκευής στην Τεχεράνη αναδείχτηκαν σε επίσηµη έκφραση της κυβερνητικής πολιτικής και κεντρική εστία της πολιτικής ζωής. Ο θρησκευτικός εθνικισµός, δηµιούργηµα της Ισλαµικής Επανάστασης, έφτασε σε νέα ύψη όταν το Ιράν δέχτηκε την εισβολή του Ιράκ στα 1980. Η λαϊκή αντίσταση οργανώθηκε από την Ισλαµική Επαναστατική Φρουρά, ένα στρατό εθελοντών, πολλοί από τους οποίους δεν ήταν παρά µικρά παιδιά που σπρώχνονταν στη µάχη από έναν επίφοβο συνδυασµό πατριωτισµού και θρησκευτικού ζήλου. Το Ιράκ δεν είχε µόνον εισβάλει στο Ιράν, αλλά και είχε επιτεθεί στην «κυβέρνηση του Θεού» και συνεπώς στο ίδιο το ισλάµ. Το ξαφνικό τέλος του ιρανοϊρακινού πολέµου το 1988 και ο θάνατος του Αγιατολλάχ Χοµεϊνί τον επόµενο χρόνο άνοιξαν τον δρόµο για την ανάδειξη µετριοπαθέστερων δυνάµεων µέσα στο Ιράν. Η ιρανική οικονοµία είχε καταστραφεί από το τεράστιο κόστος του οκταετούς πολέµου και την έλλειψη εµπορικών συναλλαγών µε το εξωτερικό και ξένων επενδύσεων. Η οικονοµική ανάκαµψη θα ήταν αδύνατη αν δεν τερµατιζόταν η διπλωµατική αποµόνωση του Ιράν από τη βιοµηχανική ∆ύση. Η σταδιακή επικράτηση


455

του Χασεµί Ραφσατζανί, προέδρου του ιρανικού κοινοβουλίου (της Ισλαµικής Συµβουλευτικής Συνέλευσης), και η εκλογή του ως προέδρου του Ιράν το 1989 σηµατοδότησαν µια πιο πραγµατιστική και λιγότερο ιδεολογική στροφή της ιρανικής πολιτικής. Εντούτοις, το µαχητικό ισλάµ αναβίωσε στη νίκη των Ταλιµπάν στο Αφγανιστάν, η οποία είχε αποτέλεσµα την επιβολή µιας αυστηρής θεοκρατικής εξουσίας και τον αποκλεισµό των γυναικών από την εκπαίδευση, την οικονοµία και τον δηµόσιο βίο γενικότερα. Η Ιρανική Επανάσταση καταδεικνύει λοιπόν την αξιοσηµείωτη πολιτική ισχύ του ισλάµ γενικά και του ζηλωτισµού των σιιτών ειδικότερα. Μετέβαλε δραµατικά την πολιτική ισορροπία στη βόρεια Αφρική και σε ολόκληρη τη Μέση Ανατολή. Πραγµατικά, το πολιτικό ισλάµ αποτελεί πλέον σε πολλά µέρη του κόσµου µια ισχυρή εναλλακτική πρόταση και συνάµα µια σηµαντική απειλή στην κυριαρχία των δυτικών ιδεολογιών. Εντούτοις, η διατήρηση του επαναστατικού ζήλου στο ίδιο το Ιράν συνδεόταν στενά µε τον πατριωτικό πόλεµο ενάντια στον εισβολέα, το Ιράκ, και µε την παρατεταµένη µεσσιανική επίδραση του ίδιου του Χοµεϊνί. Μόλις εξέλιπαν αυτοί οι παράγοντες, το Ιράν σταδιακά άρχισε να αναγνωρίζει ότι ο αποκλειστικός και µαχητικός ζηλωτισµός είναι αδιέξοδος σε έναν ολοένα και πιο αλληλοεξαρτώµενο κόσµο. Ο χριστιανικός ζηλωτισµός Έχοντας περίπου ενάµισι δισεκατοµµύριο πιστούς, ο χριστιανισµός είναι η µεγαλύτερη θρησκεία στον κόσµο. Ξεκινώντας από την Παλαιστίνη εξαπλώθηκε διαµέσου της Ρωµαϊκής Αυτοκρατορίας σε όλη την Ευρώπη και αργότερα µεταφέρθηκε στην Αµερική από τους ευρωπαίους άποικους. Παρ’ όλες όµως τις απόπειρες να επεκταθεί ακόµη περισσότερο η χριστιανοσύνη µε κατακτήσεις και ιεραποστολές, µέχρι το 1900 το 83% των χριστιανών όλου του κόσµου εξακολουθούσε να ζει στη ∆ύση. Κατά τη διάρκεια του εικοστού αιώνα η χριστιανική πίστη παρήκµασε στη ∆ύση, ιδιαίτερα στην Ευρώπη, αλλά γνώρισε τεράστια εξάπλωση στις χώρες του αναπτυσσόµενου κόσµου, πράγµα που σηµαίνει ότι η πλειονότητα των χριστιανών στις ηµέρες µας ζει στην Αφρική, την Ασία και τη λατινική Αµερική. Ο χριστιανισµός παρουσιάστηκε αρχικά ως ένα κίνηµα στους κόλπους του ιουδαϊσµού. Χαρακτηριζόταν από την πεποίθηση ότι ο Ιησούς ήταν ο Μεσσίας (σωτήρας) την έλευση του οποίου προφήτευε η Παλαιά ∆ιαθήκη, και η ζωή και οι διδαχές του περιγράφονται στην Καινή ∆ιαθήκη. Μολονότι

456


όλοι οι χριστιανοί αναγνωρίζουν την αυθεντία της Αγίας Γραφής, χωρίστηκαν σε τρεις βασικές οµάδες – τους καθολικούς, τους ορθόδοξους και τους προτεστάντες. Ο ρωµαιοκαθολικισµός βασίζεται στην εγκόσµια και πνευµατική ηγεσία του πάπα της Ρώµης, ο οποίος θεωρείται αλάνθαστος από το 1870, οπότε υιοθετήθηκε επίσηµα το δόγµα για το αλάθητό του. Η ανατολική ορθόδοξη εκκλησία προέκυψε από το σχίσµα του πατριαρχείου της Κωνσταντινούπολης µε τη Ρώµη το 1054 και χωρίστηκε σε πλήθος αυτόνοµων εκκλησιών, µε προεξάρχουσες το οικουµενικό πατριαρχείο της Κωνσταντινούπολης και το ρωσικό της Μόσχας. Ο προτεσταντισµός περιλαµβάνει ένα φάσµα κινηµάτων τα οποία κατά τη διάρκεια της Μεταρρύθµισης του δέκατου έκτου αιώνα απέρριψαν την αυθεντία της Ρώµης και καθιέρωσαν διάφορες µεταρρυθµιστικές ή και εθνικές µορφές χριστιανισµού. Τα πιο σηµαντικά προτεσταντικά κινήµατα ήταν ο λουθηρανισµός στη Σουηδία και σε πολλά µέρη της Γερµανίας, ο καλβινισµός στη Γενεύη και τη Σκοτία και ο αγγλικανισµός στην Αγγλία. Παρ’ όλο που υπάρχουν πολλές δογµατικές διαφορές ανάµεσα στους προτεστάντες, αυτοί συνήθως δέχονται ότι η Βίβλος αποτελεί τη µοναδική πηγή αλήθειας και ότι οι πιστοί µπορούν να έχουν άµεση σχέση µε τον θεό. Από την εποχή της Μεταρρύθµισης η πολιτική σηµασία του χριστιανισµού έχει µειωθεί σηµαντικά. Η προέλαση της φιλελεύθερης συνταγµατικής διακυβέρνησης αντικατοπτρίστηκε στον διαχωρισµό της εκκλησίας από το κράτος και στη συστηµατική εκκοσµίκευση της πολιτικής ζωής. Ο χριστιανισµός, στην αναπτυγµένη ∆ύση τουλάχιστον, προσαρµόστηκε σε αυτές τις περιστάσεις µετατρεπόµενος σταδιακά σε προσωπική θρησκεία που επιζητά µάλλον τη σωτηρία της ψυχής του ατόµου παρά την ηθική και πολιτική αναγέννηση της κοινωνίας. Αυτή η µετάπλαση µε τη σειρά της συνέβαλε στη διαµόρφωση του χριστιανικού ζηλωτισµού στα τέλη του εικοστού αιώνα. Αντιµέτωποι µε σταθερές κοινωνικές, οικονοµικές και πολιτικές δοµές, ριζωµένες στις εγκόσµιες αξίες και στόχους, οι ζηλωτιστές δέχονται συνήθως το πλουραλιστικό και συνταγµατικό πλαίσιο. Συνήθως προτιµούν να οργανώνουν εκστρατείες για συγκεκριµένα ζητήµατα ή συγκεντρώνουν την προσοχή τους σε ηθικά θέµατα, αντί να προσπαθούν να εγκαθιδρύσουν ένα θεοκρατικό κράτος. Ένα από τα σηµαντικότερα κινήµατα στην άρθρωση των οποίων συνέβαλε ο χριστιανικός ζηλωτισµός ήταν ο εθνοτικός εθνικισµός. Αυτό φαίνεται καθαρά στη Βόρεια Ιρλανδία, όπου η απότοµη άνοδος του ευαγγελικού


457

προτεσταντισµού υπήρξε µια από τις συνέπειες του εµφύλιου πολέµου που διαρκεί από το 1969. Ο ζηλωτισµός του Ώλστερ λειτουργεί κυρίως ταυτίζοντας την ιδέα της ενωµένης Ιρλανδίας µε τη νίκη του καθολικισµού και της Ρώµης. Εκφράζεται κυρίως στην νεοπαγή Ελεύθερη Πρεσβυτεριανή Εκκλησία του αιδεσιµότατου Ίαν Παίησλυ, ενώ πολιτικός του φορέας είναι το ∆ηµοκρατικό Ενωτικό Κόµµα (Democratic Unionist Party, DUP). Μολονότι ο ίδιος ο Παίησλυ µέχρι στιγµής δεν προώθησε ποτέ ενεργά τη χρήση της πολιτικής βίας, έχει προειδοποιήσει ότι αν ποτέ ενωθεί το Ώλστερ µε το ιρλανδικό κράτος ο ίδιος θα τεθεί επικεφαλής της ένοπλης αντίστασης της κοινότητας των διαµαρτυροµένων. Συσπειρώνοντας τόσο τους προτεστάντες της εργατικής τάξης όσο και τους ζηλωτιστές, ο Παίησλυ και οι οπαδοί του πέτυχαν, όπως αναφέρει ο Στηβ Μπρους (Bruce, 1993, σ. 57), να «χαλυβδώσουν το πάθος στην ψυχή των ενωτικών του Ώλστερ» και να βραχυκυκλώσουν όλες τις πολιτικές πρωτοβουλίες που θα µπορούσαν τελικά να οδηγήσουν ένωση της Ιρλανδίας. Η θεολογική βάση των κηρυγµάτων αντίστασης του Παίησλυ έχει όµως βαθιές ρίζες στις ΗΠΑ, γενέτειρα του ευαγγελικού προτεσταντισµού και πατρίδα του πιο ισχυρού χριστιανικού ζηλωτιστικού κινήµατος, της Νέας Χριστιανικής ∆εξιάς. Η Νέα Χριστιανική ∆εξιά Αν µετρήσουµε τον αριθµό των χριστιανών που εκκλησιάζονται, οι Ηνωµένες Πολιτείες είναι µε µεγάλη διαφορά η πιο θρησκευόµενη χώρα. Περίπου εξήντα εκατοµµύρια αµερικανοί πολίτες ισχυρίζονται ότι έχουν «αναγεννηθεί εν Χριστώ» και οι µισοί από αυτούς αυτοχαρακτηρίζονται ζηλωτιστές. Αυτή η κατάσταση αντικατοπτρίζει σε µεγάλο βαθµό το γεγονός ότι από την ίδρυσή τους οι ΗΠΑ παρείχαν καταφύγιο στις θρησκευτικές οµάδες και στα χριστιανικά κινήµατα που επιθυµούσαν να ξεφύγουν από τις διώξεις. Τον δέκατο ένατο αιώνα ξέσπασε ζηωρή διαµάχη στους κόλπους του αµερικανικού προτεσταντισµού µεταξύ των εκσυγχρονιστών, οι οποίοι υιοθετούσαν µια φιλελεύθερη προσέγγιση της Βίβλου, και των συντηρητικών (των µετέπειτα ζηλωτιστών) που δέχονταν την κατά γράµµα ερµηνεία της. Τα θρησκευτικά πάθη όµως περιορίζονταν τότε κυρίως στον ιδιωτικό χώρο της οικογένειας και του σπιτιού. Τα θρησκευτικά κινήµατα σπάνια εµφανίζονταν στην ενεργό πολιτική και ακόµη και όταν το έκαναν σπάνια είχαν επιτυχία. Η ποτοαπαγόρευση (1920-1933) ήταν η σηµαντική εξαίρεση εδώ. Εποµένως η Νέα Χριστιανική ∆εξιά, η οποία εµφανίστηκε στα τέλη της δεκαετίας

458


του 1970, υπήρξε µια καινοφανής εξέλιξη, στο µέτρο που προσπάθησε να συγχωνεύσει τη θρησκεία και την πολιτική µε στόχο την «επιστροφή της Αµερικής στον Χριστό». Η «Νέα Χριστιανική ∆εξιά» είναι ένας γενικός όρος που περιγράφει µια ευρεία συµµαχία οµάδων, οι οποίες ενδιαφέρονται πρωταρχικά για τα ηθικά και κοινωνικά ζητήµατα και είναι προσηλωµένες στη διατήρηση ή αποκατάσταση εκείνης που θεωρούν «Χριστιανική Παιδεία». ∆ύο σηµαντικοί παράγοντες εξηγούν την εµφάνισή της. Ο πρώτος είναι ότι κατά τη µεταπολεµική περίοδο στις ΗΠΑ, όπως και σε κάθε άλλη χώρα, σηµειώθηκε µια πολύ σηµαντική επέκταση της δηµόσιας σφαίρας. Για παράδειγµα, στις αρχές της δεκαετίας του 1960 το Ανώτατο ∆ικαστήριο απαγόρευσε την πρωινή προσευχή στα αµερικανικά σχολεία (επειδή αυτή αντέβαινε στην Πρώτη Συνταγµατική Τροποποίηση, η οποία εγγυάται τη θρησκευτική ελευθερία). Η ευνοϊκή για τους µαύρους νοµοθεσία για τα πολιτικά δικαιώµατα οδήγησε στην εξασφάλιση ποσοστώσεων για αυτούς στις θέσεις εργασίας και στην υποχρεωτική κατάργηση των φυλετικά διαχωρισµένων σχολείων. Στο πλαίσιο της«Μεγάλης Κοινωνίας» που επαγγελλόταν ο πρόεδρος Λύντον Τζόνσον υπήρξε εξάπλωση της κοινωνικής πρόνοιας, αναζωογόνηση των γκετοποιηµένων κάντρων των πόλεων και εφαρµογή άλλων προγραµµάτων άρσης του κοινωνικού αποκλεισµού. Όλα αυτά είχαν σαν αποτέλεσµα πολλοί θρησκόληπτοι συντηρητικοί στον αµερικανικό νότο να αισθανθούν ότι οι παραδοσιακές αξίες και ο τρόπος ζωής τους απειλούνταν από το φιλελεύθερο κατεστηµένο της Ουάσιγκτον. Ο δεύτερος παράγοντας ήταν η πολιτική άνοδος οµάδων που εκπροσωπούσαν τους µαύρους, τις γυναίκες και τους οµοφυλόφιλους. Αυτή απειλούσε τις παραδοσιακές κοινωνικές δοµές, ιδιαίτερα στις αγροτικές περιοχές και στις µικρές πόλεις της Αµερικής. Όταν εµφανίστηκε η Νέα Χριστιανική ∆εξιά, τη δεκαετία του 1970, απαίτησε την αποκατάσταση των «παραδοσιακών οικογενειακών αξιών» βάζοντας στο στόχαστρο τις πρόσφατα θεσµοποιηµένες διακρίσεις υπέρ των µαύρων, τον φεµινισµό (ιδιαίτερα την πρόταση για τη συνταγµατική Τροποποίηση για τα Ίσα ∆ικαιώµατα, η οποία τελικά δεν εγκρίθηκε) και το κίνηµα για τα δικαιώµατα των οµοφυλόφιλων. Στις δεκαετίες του 1980 και του 1990 αυτή η ηθικολογική πολιτική επικεντρώθηκε ολοένα και περισσότερο στο ζήτηµα της απαγόρευσης των εκτρώσεων. Πλήθος οργανώσεις, οι οποίες συχνά υποκινούνταν από εξέχοντες τηλευαγγελιστές, άρθρωσαν όλες αυτές τις ανησυχίες. Σε αυτές συµπεριλαµ-


459

βάνονταν η Θρησκευτική Στρογγυλή Τράπεζα (Religious Round Table), η Χριστιανική Φωνή (Christian Voice), η Αµερικανική Συµµαχία για τις Παραδοσιακές Αξίες (American Coalition for Traditional Values) και η πιο σηµαντική από όλες, η Ηθική Πλειοψηφία (Moral Majority), που ιδρύθηκε από τον Τζέρυ Φάλγουελ το 1980. Μολονότι οι καθολικοί έπαιξαν πολύ σηµαντικό ρόλο στο κίνηµα ενάντια στην άµβλωση, οι οµάδες της Νέας Χριστιανικής ∆εξιάς προήλθαν κυρίως από τις τάξεις των ευαγγελικών προτεσταντών, οι οποίοι, ως «πιστοί της Βίβλου», πίστευαν στο απολύτως αλάθητο των γραφών και συχνά ισχυρίζονταν ότι είχαν «αναγεννηθεί», µε την έννοια ότι είχαν µια προσωπική εµπειρία µεταστροφής και προσηλυτισµού στον Χριστό. Εντούτοις υπάρχουν σηµαντικοί διαχωρισµοί µεταξύ των ευαγγελικών, για παράδειγµα ανάµεσα σε αυτούς που αυτοαποκαλούνται ζηλωτιστές και τείνουν να αποµακρυνθούν από την κοινωνία των άπιστων και στους χαρισµατικούς, οι οποίοι πιστεύουν ότι η επιφοίτηση του άγιου πνεύµατος τους δίνει τα χαρίσµατα της θεραπείας των ασθενών και της προφητείας. Στη δεκαετία του 1980 η Ηθική Πλειοψηφία και άλλες παρόµοιες οµάδες χρηµατοδότησαν και ενίσχυσαν εκλογικά τους αντίπαλους των φιλελεύθερων ∆ηµοκρατικών και εκείνων που υπερασπίζονταν το δικαίωµα των γυναικών στη νόµιµη άµβλωση, ενώ ενθάρρυναν τους Ρεπουµπλικάνους να ενστερνιστούν ένα νέο κοινωνικό και ηθικό πρόγραµµα, βασισµένο στην αντίθεση στην άµβλωση και στο αίτηµα επαναφοράς της προσευχής στα σχολεία. Η προθυµία του Ρόναλντ Ρέιγκαν να ενστερνιστεί αυτήν τη θεµατολογία στη δεκαετία του 1980 σήµαινε ότι η Νέα Χριστιανική ∆εξιά εξελίχτηκε σε σηµαντικό παράγοντα της νέας ρεπουµπλικανικής συµµαχίας, η οποία τόνιζε εξίσου τα ηθικά ζητήµατα όσο και τα παραδοσιακά της µοτίβα στους τοµείς της οικονοµίας και της εξωτερικής πολιτικής. Από τα τέλη της δεκαετίας του 1980 όµως οι περιορισµοί του πολιτικού προτεσταντισµού άρχισαν να γίνονται ολοένα και πιο εµφανείς. Καταρχάς το κίνηµα υπέστη µεγάλο πλήγµα από µια σειρά οικονοµικών και σεξουαλικών σκανδάλων στα οποία ενεπλάκησαν επιφανείς τηλευαγγελιστές όπως ο Τζίµι Σουάγκαρτ (Jimmy Swaggart). Επιπλέον, µολονότι ο Ρέιγκαν υιοθέτησε µε θέρµη τη ρητορική της χριστιανικής δεξιάς, απέτυχε να τηρήσει τις υποσχέσεις του σε θέµατα ηθικής, εκτός από τους διορισµούς στο Ανώτατο ∆ικαστήριο ατόµων που υποστήριζαν την απαγόρευση των αµβλώσεων. Η ανησυχία των ευαγγελικών αυξήθηκε ακόµη περισσότερο από το γεγονός ότι ο διάδοχος του Ρέιγκαν, ο Τζορτζ Μπους, δεν ήταν «δικός τους» (για

460


παράδειγµα µέχρι το 1980 υποστήριζε το δικαίωµα των γυναικών να κάνουν άµβλωση) και επίσης παραβίασε την υπόσχεσή του ότι δεν θα επέβαλλε φορολογικές αυξήσεις. Αυτό παρακίνησε τη χριστιανική δεξιά να προτείνει τον δικό της υποψήφιο για την προεδρία, οδηγώντας τον τηλευαγγελιστή Πατ Ρόµπερτσον (Pat Robertson) στην αποτυχηµένη απόπειρα κατάκτησης του ρεπουµπλικανικού χρίσµατος για την προεδρία το 1992. Η αποτυχία του Ρόµπερτσον και η απροθυµία του Ρέιγκαν και του Μπους να ανταποκριθούν στις απαιτήσεις του κινήµατος δείχνουν τους δυο βασικούς σκοπέλους που συνάντησε αυτό. Πέρα από την αδυναµία της χριστιανικής δεξιάς να επεκτείνει την πολιτική της βάση πέρα από την κοινότητα των λευκών ευαγγελικών προτεσταντών, σηµαντικό ρόλο έπαιξε ότι τα κυρίαρχα πολιτικά κόµµατα µιας πλουραλιστικής κοινωνίας, όπως είναι οι Ηνωµένες Πολιτείες, δεν µπορούν να συνδεθούν αποκλειστικά µε κάποια ιδιαίτερα κοινωνικά, εθνοτικά ή θρησκευτικά συµφέροντα. Ως εκ τούτου ορισµένα στοιχεία του ευαγγελικού κινήµατος υιοθέτησαν ακόµη πιο µαχητικές στρατηγικές. Στην περίπτωση της Επιχείρησης ∆ιάσωση, που ιδρύθηκε από τον Ράνταλ Τέρρυ (Randal Terry) το 1987 για την καταπολέµηση του δικαιώµατος της άµβλωσης, αυτό σήµανε την υιοθέτηση ειρηνικών τακτικών πολιτικής ανυπακοής, οι οποίες είχαν συνειδητά ως πρότυπο εκείνες που χρησιµοποιούσε το κίνηµα για τα πολιτικά δικαιώµατα τη δεκαετία του 1960. Απεναντίας, οι αποκαλούµενες εθνοφρουρές, οι οποίες ισχυρίζονται ότι επηρεάζονται από αφανείς οµάδες όπως οι Χριστιανοί Πατριώτες (Christian Patriots), προσέφυγαν σε τροµοκρατικές µεθόδους, µε κυριότερο παράδειγµα τη βοµβιστική επίθεση στην Οκλαχόµα την άνοιξη του 1995 που προκάλεσε τον θάνατο σχεδόν διακόσιων ανθρώπων. Άλλοι ζηλωτισµοί Το ισλάµ και ο προτεσταντισµός, παρά τον πολύ διαφορετικό χαρακτήρα και τις φιλοδοξίες τους, διακρίνονται από την ικανότητά τους να επεξεργάζονται επίκαιρα προγράµµατα συνολικής πολιτικής ανανέωσης. Στις περισσότερες περιπτώσεις όµως τα ζηλωτιστικά κινήµατα ενδιαφέρονται κατεξοχήν για τη διασάφηση ή τον αναπροσδιορισµό µιας εθνικής ή εθνοτικής ταυτότητας. Με αυτή την έννοια πολλοί ζηλωτισµοί µπορούν να θεωρηθούν παρακλάδια του εθνικισµού. Αυτό συµβαίνει συνήθως ως αντίδραση σε µεταλλαγές της εθνικής ταυτότητας που προκαλούνται από την ενίσχυση κάποιων αντίπαλων εθνοτικών ή θρησκευτικών οµάδων ή από πραγµατικές ή


461

επαπειλούµενες αλλαγές συνόρων. Το πλεονέκτηµα της θρησκείας, σε σχέση µε το έθνος, ως πρωταρχικής πηγής πολιτικής ταυτότητας είναι ότι αυτή προσφέρει µια δήθεν αρχέγονη και φαινοµενικά αναλλοίωτη βάση για τον καθορισµό των µελών µιας οµάδας, πράγµα το οποίο εξηγεί και γιατί αυτή τείνει να συνδέεται µε την εµφάνιση µιας περιχαρακωµένης πολιτισµικής οµάδας. Ο ζηλωτισµός των προτεσταντών του Ώλστερ – που αντλούν την εθνική τους ταυτότητα, τη «βρετανικότητά» τους, δηλαδή µια εθνοτική ουσιοκρατική ταυτότητα, από την προτεσταντική τους θρησκεία – είναι πολύ διαφορετικός από τον ζηλωτισµό των αµερικανών ευαγγελικών, ο οποίος ελάχιστα συνδέεται µε την εθνοτική ταυτότητά τους. Ο ζηλωτισµός των ινδουιστών, των σιχ, των εβραίων και των βουδιστών θυµίζει επίσης τις µορφές εθνικής κινητοποίησης. Ο ινδουισµός, η επικρατέστερη θρησκεία της Ινδίας, επιφανειακά φαίνεται σχετικά «αφιλόξενος» για τον ζηλωτισµό. Αποτελεί το σαφέστερο δυνατό παράδειγµα µιας εθνοτικής θρησκείας, στην οποία έµφαση δίνεται στα έθιµα και στην κοινωνική πρακτική µάλλον παρά σε οποιαδήποτε επίσηµα κείµενα ή δόγµατα, τα οποία ούτως ή άλλως σους κόλπους του ποικίλλουν σηµαντικά. Συνεπώς έχει µικρό περιθώριο διαµαρτυρίας ενάντια στην εξάπλωση της κυριαρχίας της δηµόσιας σφαίρας, αφού η διάκριση µεταξύ ιδιωτικής και δηµόσιας σφαίρας προσκρούει στο ίδιο το πνεύµα του ινδουισµού. Παρ’ όλα αυτά το ζηλωτιστικό κίνηµα, αν και περιθωριακό σε σύγκριση µε τα κόµµατα που υποστηρίζουν την εκκοσµίκευση, όπως το Κόµµα του Κογκρέσου (Congress Party) του Γιαβαχαρλάλ Νεχρού και της Ιντίρας Γκάντι, ξεπήδησε µέσα από τον αγώνα για την ανεξαρτησία της Ινδίας και εδραιώθηκε µετά την επίτευξή της το 1947. Πρωταρχικός του στόχος ήταν να σαρώσει το πολυπολιτισµικό και πολυεθνοτικό µωσαϊκό της Ινδίας, καθιστώντας τον ινδουισµό βάση της εθνικής ταυτότητας. Αυτό το σχέδιο δεν αποτυπώθηκε τόσο στις απαιτήσεις των ζηλωτιστών για την εκδίωξη των «ξένων» θρησκειών και πολιτισµών όσο στην απαίτηση να επιστρέψουν στον ινδουισµό οι µωαµεθανοί, οι σιχ, οι τζαϊνιστές και οι άλλες θρησκευτικές κοινότητες. Καθώς οι πολιτισµικές και εθνοτικές οµάδες άνθησαν στην Ινδία µετά την παρακµή του κόµµατος του Κογκρέσου και την κατάρρευση της δυναστείας των Νεχρού και Γκάντι, στα µέσα της δεκαετίας του 1980, επωφελήθηκαν ιδιαίτερα οι ινδουιστές ζηλωτιστές και το κύριο όργανο πολιτικής τους έκφρασης, το κόµµα Μπαρατίγια Τζανάτα (Bharatiya Janata Party). Η δραµατικότερη εκδήλωση της ινδουιστικής µαχητικότητας ήρθε

462


το 1992, µε την καταστροφή του αρχαίου µουσουλµανικού τεµένους του Μπαµπρί Μασίντ στην πόλη Αγιόντια, το οποίο είχε κτιστεί πριν από αιώνες ακριβώς στο σηµείο όπου οι ινδουιστές πίστευαν ότι είχε γεννηθεί ο θεός Ράµα. Η εκλογική πρόοδος του Μπαρατίγια Τζανάτα υπήρξε εντυπωσιακή και µάλιστα αναδείχτηκε στο µεγαλύτερο κόµµα του ινδικού κοινοβούλιου το 1996. Η αδυναµία του ινδουιστικού ζηλωτισµού όµως έγκειται στο ότι, όπως και τα περισσότερα εθνοτικά κινήµατα, δυσκολεύεται να οικοδοµήσει συµµαχίες µε άλλες οµάδες και κινήµατα και είναι ανίκανο να επεκτείνει την πολιτική του βάση πέρα από το δικό του κοινό. Ο ζηλωτισµός των σιχ διαφέρει από τον ινδουιστικό κατά το ότι συνδέεται µε τον αγώνα για την ίδρυση ενός ανεξάρτητου εθνικού κράτους και όχι µε την ανάπλαση της εθνικής ταυτότητας. Εποµένως έχει κοινά χαρακτηριστικά µε τον φιλελεύθερο εθνικισµό και διακρίνεται από αυτόν µόνον επειδή θεωρεί το έθνος µια ουσιαστικά θρησκευτικής φύσης οντότητα. Οι εθνικιστές σιχ προσβλέπουν στην ίδρυση του «Χαλιστάν» στη θέση του σηµερινού Παντζάµπ της Ινδίας, το οποίο θα έχει επίσηµη θρησκεία τον σιχισµό και µια κυβέρνηση ταγµένη στην απρόσκοπτη άνθηση του τελευταίου. Ακριβώς όπως ο ινδουιστικός εθνικισµός έχει έκδηλα αντιισλαµικό χαρακτήρα, ο εθνικισµός των σιχ προσδιορίζεται εν µέρει από την εχθρότητά του προς τον ινδουισµό. Αυτό έγινε φανερό στη βίαιη κατάληψη του Χρυσού Ναού στην πόλη Αµριτσάρ το 1982 από τους Νταµντάµι Τακσάλ (Damdami Taksal) µε ηγέτη τον µαχητικό σιχ Μπιντραβάλε (Bhindranwale), καθώς και στη δολοφονία της πρωθυπουργού Ίντιρας Γκάντι δύο χρόνια µετά τις ταραχές στον ναό. Η ραγδαία άνοδος του ζηλωτισµού των ινδουιστών, των σιχ και των ισλαµιστών στην ινδική χερσόνησο αποτελεί αναµφισβήτητα ενιαίο φαινόµενο. Οι τρεις αυτοί ζηλωτισµοί όχι µόνο δηµιούργησαν µια αλυσιδωτή αντίδραση απειλών και δυσαρεσκειών, αλλά και εµπνέονται ο ένας από τον άλλον συνδέοντας στενά την εθνοτική ταυτότητα µε τη θρησκευτική ζέση. Επίσης ο εβραϊκός όσο και ο βουδιστικός ζηλωτισµός συνδέονται στενά µε την όξυνση των εθνοτικών διαµαχών. Σε αντίθεση µε τους υπερορθόδοξους εβραίους, µερικοί από τους οποίους αρνούνται να δεχτούν το Ισραήλ ως το εβραϊκό κράτος που επαγγέλλεται η Παλαιά ∆ιαθήκη, οι εβραίοι ζηλωτιστές µετέτρεψαν τον σιωνισµό σε συνηγορία υπέρ του «Μεγάλου Ισραήλ» και χαρακτηρίζονται από εδαφική επιθετικότητα. Στην περίπτωση της πιο γνωστής οµάδας ζηλωτιστών του Ισραήλ, της Γκουσµούν Εµουνίµ (Οµάδα των Πιστών), αυτό εκφράζεται στην εκστρατεία εγκατάστασης εβραϊ-


463

Σιωνισµός Ο σιωνισµός (στα εβραϊκά σιών σηµαίνει «Βασίλειο του Θεού») είναι το κίνηµα που µάχεται για την εγκαθίδρυση ενός εβραϊκού κράτους, το οποίο συνήθως θεωρείται ότι πρέπει να βρίσκεται στην Παλαιστίνη. Η ιδέα για τη δηµιουργία ενός εθνικού εβραϊκού κράτους προτάθηκε για πρώτη φορά το 1897 από τον Θεόδωρο Χερζλ (Theodore Herzl, 1860-1904) στο Παγκόσµιο Σιωνιστικό Συνέδριο, στη Βασιλεία. Αποτελούσε άµεση συνέπεια του αναπτυσσόµενου τότε αντισηµιτισµού (βλ. στο Έβδοµο Κεφάλαιο), καθώς θεωρήθηκε το µόνο µέσο για την προστασία των εβραίων από τους διωγµούς που αντιµετώπιζαν. Ο Χαϊµ Βάιζµαν (Chaim Weizmann, 1874-1952), ο µετέπειτα πρώτος πρόεδρος του Ισραήλ, άσκησε σηµαντική επιρροή στο σιωνιστικό κίνηµα µε την σθεναρή πεποίθησή του ότι το εβραϊκό κράτος µπορούσε να αναστηθεί µόνο στην Παλαιστίνη. Οι πρώτοι σιωνιστές είχαν εκκοσµικευτικές και εθνικιστικές φιλοδοξίες, που συνοδεύονταν συχνά από συµπάθεια για τον σοσιαλισµό. Μετά την ίδρυση όµως του κράτους του Ισραήλ, το 1948, ο σιωνισµός κατέληξε να συνδέεται µε την υπόσχεση του Ισραήλ για παροχή εθνικής πατρίδας στους εβραίους όλου του κόσµου όσο και µε την ενίσχυση του Iσραήλ και την υπεράσπισή του απέναντι στους εχθρούς του. Με αυτή την τελευταία του µορφή µπορεί να θεωρηθεί ότι προσχώρησε στο ζηλωτιστικό στρατόπεδο και, σύµφωνα µε τους άραβες, προσέλαβε επεκτατικό και αντιαραβικό χαρακτήρα.

κών οικισµών στα αραβικά εδάφη που καταλήφθηκαν στον Πόλεµο των Έξι Ηµερών το 1968 και κατόπιν προσαρτήθηκαν επίσηµα στο Ισραήλ. Ακόµη ριζοσπαστικότερες οµάδες όπως η Κατς («Έτσι»), που είχε ηγέτη τον ραβίνο Μέιρ Καχέιν (Meir Kahane) µέχρι τη δολοφονία του το 1990, διακηρύσσουν ότι εβραίοι και άραβες δεν θα µπορέσουν ποτέ να ζήσουν µαζί και γι’ αυτό και επιζητούν τον διωγµό όλων των αράβων από αυτήν που θεωρούν «Γη της Επαγγελίας». Η εξάπλωση του βουδιστικού ζηλωτισµού στη Σρι Λάνκα (Κεϋλάνη) αποτελεί κυρίως επακόλουθο της αυξανόµενης έντασης ανάµεσα στην πλειονότητα των σινχαλέζων, συνήθως βουδιστών, και τη µειονότητα των ταµίλ, στην οποία περιλαµβάνονται ινδουιστές, µωαµεθανοί και χριστιανοί. Παρ’ ότι ο βουδισµός εξαιτίας της πίστης του στην ατοµική ευθύνη, τη θρησκευτική ανεκτικότητα και τη µη βία µοιάζει να είναι η λιγότερο ζηλωτιστική από όλες τις µεγάλες θρησκείες, όπως υποστηρίζει ο ∆αλάι Λάµα (Dalai Lama, 1996), η βουδιστική τάση ∆εραβάδα της νότιας Ασίας διευκόλυνε εξελίξεις ζηλωτιστικού τύπου στις περιπτώσεις που εµπλέκονταν ο εθνικισµός και η

464


θρησκευτική αφύπνιση. Στη Σρι Λάνκα η επιθυµία για την «σινχαλοποίηση» της εθνικής ταυτότητας, που υποστηρίχθηκε από µαχητικές οµάδες όπως το Λαϊκό Απελευθερωτικό Μέτωπο, αποτυπώθηκε στην απαίτηση να καταστεί ο βουδισµός επίσηµη θρησκεία του κράτους. Τέτοιες πιέσεις όµως απλώς ενίσχυσαν την αποσχιστική προσπάθεια των ταµίλ και, από τα τέλη της δεκαετίας του 1970, έδωσαν την αφορµή για την τροµοκρατική εκστρατεία των Τίγρεων του Ταµίλ Εελάµ. Ο θρησκευτικός ζηλωτισµός τον εικοστό πρώτο αιώνα Θα µπορέσει να επιβιώσει ο θρησκευτικός ζηλωτισµός τον εικοστό πρώτο αιώνα ή θα θεωρηθεί τελικά άλλο ένα περίεργο φαινόµενο του τέλους του εικοστού αιώνα; Το ερώτηµα για το µέλλον του ζηλωτισµού εγείρει δύο εντελώς διαφορετικά σενάρια. Το πρώτο από αυτά αµφισβητεί τη µακροπρόθεσµη βιωσιµότητα στον σύγχρονο κόσµο οποιουδήποτε πολιτικού δόγµατος µε θρησκευτική βάση και τονίζει τους εµφανείς περιορισµούς του ζηλωτισµού ως πολιτικού σχεδίου. Σύµφωνα µε αυτή την άποψη, η ζηλωτιστική θρησκεία αποτελεί ουσιαστικά ένα σύµπτωµα της επίπονης διαδικασίας προσαρµογής που προκαλεί ο εκσυγχρονισµός και τελικά είναι καταδικασµένη διότι αντιστρατεύεται την πρωταρχική τάση της εκσυγχρονιστικής διαδικασίας. Ο εκσυγχρονισµός ως δυτικοποίηση αναπόφευκτα θα κυριαρχήσει επειδή υποστηρίζεται από την τάση οικονοµικής παγκοσµιοποίησης και την εξάπλωση της φιλελεύθερης δηµοκρατίας. Η θρησκεία συνεπώς θα επανέλθει στον ιδιωτικό χώρο που της αρµόζει και οι αντιδικίες για τα δηµόσια ζητήµατα θα περιοριστούν στα εκκοσµικευτικά πολιτικά δόγµατα. Αυτή η ανάλυση δέχεται ότι το θεολογικό και πολιτικό εγχείρηµα που βρίσκεται στην καρδιά του ζηλωτισµού σταδιακά θα φθίνει, ενώ οι θρησκευτικές οµάδες θα µεταµορφωθούν σε απλά συστατικά κάποιων ευρύτερων εθνικιστικών κινηµάτων. Η εµφάνιση ενός παγκόσµιου συστήµατος δυτικής κυριαρχίας µπορεί να επιτρέψει την επιβίωση του πολιτικού εθνικισµού, προσανατολισµένου στον στόχο του εθνικού αυτοκαθορισµού, αλλά µικρό περιθώριο αφήνει στο µέλλον για µαχητικούς εθνοτικούς εθνικισµούς, ιδιαίτερα όταν αυτοί βασίζονται σε θρησκευτικές ιδιαιτερότητες. Οι περιορισµοί του ζηλωτισµού συνεπώς θα γίνουν ιδιαίτερα εµφανείς αν ποτέ οι ζηλωτιστές κατορθώσουν να κερδίσουν την εξουσία και βρεθούν αντιµέτωποι µε τα πολύπλοκα καθήκοντα της διακυβέρνησης. Καθώς δεν διαθέτει σαφές πολιτικό πρόγραµµα ούτε οικονοµική φιλοσοφία, ο ζηλωτισµός ως ιδεολο-


465

γία διαµαρτυρίας θα επιβιώσει –αν το καταφέρει– µόνον ως ρητορική ή ως «θεµελιωτικός µύθος» κάποιων καθεστώτων. Η αντίπαλη άποψη υποστηρίζει ότι ο θρησκευτικός ζηλωτισµός µάς δείχνει το «µεταµοντέρνο» µέλλον. Από αυτή την άποψη εκείνοι που βρίσκονται σε κρίση είναι η εκκοσµίκευση και ο φιλελεύθερος πολιτισµός. Η αδυναµία τους, την οποία καταδεικνύει µε δραµατικό τρόπο ο ζηλωτισµός, έγκειται στην αποτυχία τους να απευθυνθούν στις βαθύτερες ανθρώπινες ανάγκες όσο και στην ανικανότητά τους να εδραιώσουν κάποιες έγκυρες αξίες που να παρέχουν στην κοινωνία ένα ηθικό θεµέλιο. Αντί το παγκόσµιο σύστηµα να προάγει µια οµοιοµορφία βασισµένη στο πρότυπο της δυτικής φιλελεύθερης δηµοκρατίας, πιθανότερο είναι ότι η διαµάχη του εικοστού αιώνα ανάµεσα στον καπιταλισµό και τον κοµµουνισµό θα αντικατασταθεί από κάποια µορφή σύγκρουσης των πολιτισµών. Θα εµφανιστούν λοιπόν αντίπαλες διεθνείς οµάδες εξουσίας που ενδέχεται να αναζητήσουν στη θρησκεία την ιδιαίτερη πολιτική και πολιτισµική τους ταυτότητα. Σύµφωνα µε αυτή τη λογική ο ζηλωτισµός έχει περισσότερα δυναµικά στοιχεία παρά αδυναµίες. Οι θρησκευτικοί ζηλωτιστές έχουν ήδη αποδείξει την προσαρµοστικότητά τους υιοθετώντας τα όπλα και το πνεύµα του σύγχρονου κόσµου, και ακριβώς το γεγονός ότι δεν εµποδίζονται από την παράδοση αλλά «έχουν ελαφριές αποσκευές» τους επιτρέπει να επανεφευρίσκουν διαρκώς τα δόγµατά τους και να απαντούν στις προκλήσεις της µεταµοντέρνας εποχής. Οδηγός για Περαιτέρω Μελέτη

Ahmed A. and Donnan H., Islam, Globalization and Postmodernity (London and New York, Routledge, 1994). Μια χρήσιµη συλλογή δοκιµίων, στην οποία εξετάζονται η πολιτική φύση του ισλάµ και η σχέση του µε τη νεωτερικότητα. Hadden J.K. and Shupe A. (επιµ.), Prophetic Religions and Politics: Religion and Political Order (New York: Paragon House, 1986). Μια χρήσιµη συλλογή δοκιµίων από διακεκριµένους κοινωνιολόγους της θρησκείας, που εξετάζει ένα ευρύ φάσµα κινηµάτων σε όλη την υφήλιο. Hiro D., Islamic Fundamentalism (London: Paladin, 1988). Μια καλή και εύληπτη περιγραφή της εξέλιξης και της επίδρασης του ζηλωτιστικού ισλάµ. Marty M.E. and Appleby R.S. (επιµ.), Fundamentalisms and the State: Remaking Polities, Economies, and Militance (Chicago and London: University of Chicago Press, 1993). Αποτελεί τµήµα της περιεκτικής αλλά και εύχρηστης εξάτοµης Μελέτης του Ζηλωτισµού (Fundamentalism Project). Άλλοι τόµοι που παρουσιά-

466


ζουν ενδιαφέρον είναι οι Fundamentalism Observed (1991) και Accounting for Fundamentalisms (1994). Parekh B., “The Concept of Fundamentalism”, στο A. Shtromas (επιµ.), The End of “isms”? Reflections on the Fate of Ideological Politics after Communism’s Collapse (Oxford and Cambridge, Mass.: Blackwell, 1994). Μια σαφής και διεισδυτική εισαγωγή στη φύση του ζηλωτισµού και στη διαδικασία του εκσυγχρονισµού.

Συµπέρασµα: ιδεολογία δίχως τέλος;

467

11 ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑ: Ι∆ΕΟΛΟΓΙΑ ∆ΙΧΩΣ ΤΕΛΟΣ; Το τέλος της πολιτικής Το τέλος της ιδεολογίας Το τέλος της ιστορίας Το τέλος της νεοτερικότητας

468


Η πολιτική ιδεολογία αποτέλεσε ουσιώδες συστατικό στοιχείο της παγκόσµιας ιστορίας για περισσότερο από διακόσια χρόνια. Η ιδεολογία ξεπήδησε µέσα από τις ραγδαίες οικονοµικές, πολιτικές και κοινωνικές αλλαγές µέσα από τις οποίες διαµορφώθηκε ο σύγχρονος κόσµος και ενεπλάκη στενά στη διαρκή διαδικασία κοινωνικού µετασχηµατισµού και ανάπτυξης. Μολονότι η ιδεολογία εµφανίστηκε πρώτα στη ∆ύση την εποχή της εκβιοµηχάνισης, εξαπλώθηκε κατόπιν σε ολόκληρη την υφήλιο, δηµιουργώντας µια παγκόσµια γλώσσα πολιτικού λόγου. Ωστόσο, οι απόψεις διίστανται πλήρως σχετικά µε τον ρόλο που η ιδεολογία διαδραµάτισε στην ανθρώπινη ιστορία. Υπηρέτησε άραγε την αλήθεια, την πρόοδο και τη δικαιοσύνη ή µήπως αντιθέτως γέννησε διαστρεβλωµένες και ιδιοτελείς απόψεις για τον κόσµο, µε αποτέλεσµα τη µισαλλοδοξία και την καταπίεση; Τούτη η διαµάχη χρονολογείται από τον δέκατο ένατο αιώνα µε τον απόλυτο διαχωρισµό που έκανε ο Μαρξ (βλ. Kεφάλαιο 4) µεταξύ ιδεολογίας και επιστήµης. Η ιδέα ότι η επιστήµη µάς προσφέρει µια αντικειµενική και αξιακά αµερόληπτη µέθοδο προαγωγής της ανθρώπινης γνώσης, απελευθερώνοντας µε αυτό τον τρόπο την ανθρωπότητα από τη δουλεία των παράλογων ιδεολογιών, υπήρξε ένας από τους ισχυρότερους µύθους της σύγχρονης εποχής. Η επιστήµη όµως διόλου δεν αποτελεί αντίθεση της ιδεολογίας, αλλά µπορεί ίσως να θεωρηθεί αφεαυτής σαν µία ανεξάρτητη ιδεολογία. Για παράδειγµα, η επιστήµη έχει συνδεθεί µε τα συµφέροντα των ισχυρών κοινωνικών δυνάµεων και ιδίως µε αυτά που αντιπροσωπεύουν η βιοµηχανία και η τεχνολογία. Έχει συνεισφέρει σε µια βαθύτατη διαδικασία κοινωνικής αλλαγής ώσπου αναδείχτηκε κατά κάποιον τρόπο σε κυρίαρχη ιδεολογία της βιοµηχανικής κοινωνίας. Κατ’ αυτή την έννοια, η ιδεολογία είναι απλώς ένα µέσο µε το οποίο µια κοινωνική οµάδα ή και µια ολόκληρη κοινωνία αποκτά ένα µέτρο αυτογνωσίας καθιερώνοντας µια επίκοινη ταυτότητα ή κάποιους συλλογικούς στόχους. Αφεαυτής η ιδεολογία δεν πρέπει να θεωρείται απελευθερωτική ή καταπιεστική ούτε αληθινή ή ψεύτικη. Μπορεί να είναι οτιδήποτε από όλα αυτά. Ο χαρακτήρας της ιδεολογίας διαµορφώνεται αφενός από εκείνες τις ιστορικές δυνάµεις που την γεννούν και αφετέρου από τις κοινωνικές και πολιτικές ανάγκες που η ίδια υπηρετεί. Εποµένως η ιδεολογία αναδείχθηκε πλέον σε απαραίτητο και αναπόσπαστο χαρακτηριστικό της ανθρώπινης φύσης. Είναι µολαταύτα εκπληκτικό πόσο συχνά οι πολιτικοί µελετητές διακηρύσσουν ότι έφτασε κιόλας, ή τουλάχιστον θα έπρεπε να φτάσει, το τέλος της ιδεολογίας.


469

Το τέλος της πολιτικής Μία από τις πιο πρώιµες εκδοχές αυτού του επιχειρήµατος ήταν ο ισχυρισµός ότι η ίδια η πολιτική µπορεί ποτέ να εξαφανιστεί ή να καταργηθεί. Με την πιο ευρεία της έννοια όµως, η πολιτική είναι µια κοινωνική δραστηριότητα που λαµβάνει χώρα όποτε υπάρχει διαµάχη. Η πολιτική περιλαµβάνει την έκφραση των αντίθετων απόψεων ή των αντίπαλων συµφερόντων. Στην πραγµατικότητα, η πολιτική είναι η προσπάθεια επίλυσης οποιασδήποτε µορφής κοινωνικής πάλης. Συνεπώς, πολιτική έχουµε όταν ανακύπτουν διαφωνίες στο εσωτερικό µιας οικογένειας, ή όταν υπάρχει ανταγωνισµός ανάµεσα σε κάποιες κοινότητες ή κοινωνικές τάξεις και επίσης όταν ξεσπούν συγκρούσεις ανάµεσα σε έθνη ή κράτη. Η πολιτική λοιπόν µπορεί να εκλείψει µόνον όταν όλες οι διαµάχες µεταξύ των ανθρώπων αντικατασταθούν από την αυθόρµητη αρµονία και συµφωνία όλων. Μερικοί πολιτικοί αναλυτές πίστεψαν πράγµατι ότι κάτι τέτοιο είναι εφικτό. Οι µαρξιστές και οι αναρχικοί υπήρξαν οι πιο γνωστοί υπέρµαχοι της ιδέας του τέλους της πολιτικής. Οι µαρξιστές πιστεύουν ότι οι κυριότεροι διαχωρισµοί στην κοινωνία είναι οι οικονοµικοί, οι οποίοι λαµβάνουν τη µορφή της ταξικής πάλης ανάµεσα στους καπιταλιστές και τους εργάτες ή ανάµεσα στους πλούσιους και τους φτωχούς. Αν όµως ο πλούτος γίνει µια µέρα κοινό κτήµα όλων, τότε η αιτία της ταξικής αντιπαλότητας θα απαλειφθεί, και µαζί µε αυτήν και η ανάγκη για την ύπαρξη της πολιτικής· άποψη που ο Μαρξ εξέφρασε στην περίφηµη πρόβλεψή του, ότι µε την απόλυτη επικράτηση του κοµµουνισµού το κράτος θα «µαραθεί». Αφού η ιδεολογία, σύµφωνα µε την άποψη του Μαρξ, συγκροτείται από τις ιδέες της κυρίαρχης τάξης, και αυτή επίσης τότε θα µαραθεί. Το γεγονός ότι αυτός ο στόχος δεν έχει πραγµατοποιηθεί ποτέ ως σήµερα δεν αποδεικνύει ότι δεν µπορεί ποτέ να επιτευχθεί, αλλά σίγουρα αυτή η άποψη είναι ουτοπική. Ακόµη κι αν συµφωνήσουµε ότι όλες οι σηµαντικές διαµάχες είναι οικονοµικής φύσης, η ικανότητα να ικανοποιηθούν οι υλικές ανάγκες των ανθρώπων περιορίζεται πάντοτε από το γεγονός ότι οι οικονοµικοί πόροι δεν είναι ανεξάντλητοι. Η παγκόσµια ευηµερία ίσως ήταν πάντοτε ένα ανέφικτο όνειρο, αλλά τώρα πια µας το υπογραµµίζει αυτό η επίγνωσή µας για τα περιβαλλοντικά «όρια της ανάπτυξης». Επιπλέον, η εµπειρία του καταναλωτισµού στην εύπορη ∆ύση µάλλον διαψεύδει την άποψη ότι οι υλικές ανάγκες µπορούν ποτέ να ικανοποιηθούν εντελώς: όσό περισσότερα έχουν οι άνθρωποι, τόσο περισσότερα φαίνεται να θέλουν. Αν η πολιτική είναι ο τρόπος να βρίσκουµε «ποιος πρέ-

470


πει να παίρνει τι», τότε είναι δύσκολο να φανταστούµε πώς µπορεί ποτέ να έρθει το τέλος της. Το τέλος της ιδεολογίας Κάποιοι άλλοι διανοητές δέχονται ότι η πολιτική µπορεί να συνεχίσει να υπάρχει, αλλά προβλέπουν το «τέλος της ιδεολογίας». Η πιο σηµαντική συνηγορία υπέρ αυτής της άποψης έγινε από τον Ντάνιελ Μπελ, στο βιβλίο του To Τέλος της Ιδεολογίας (Daniel Bell, The End of Ideology, 1960). Ο Μπελ εντυπωσιάστηκε από το γεγονός ότι µετά τον ∆εύτερο Παγκόσµιο Πόλεµο το κυριότερο χαρακτηριστικό της δυτικής πολιτικής ήταν η γενική συµφωνία ανάµεσα στα µεγαλύτερα πολιτικά κόµµατα και η έλλειψη ιδεολογικών διαφορών ή διαµάχης. Τόσο ο κοµµουνισµός όσο και ο φασισµός είχαν χάσει πλέον την αίγλη τους, ενώ τα υπόλοιπα κόµµατα διαφωνούσαν µόνο για το ποιο από αυτά θα µπορούσε να προωθήσει αποτελεσµατικότερα την οικονοµική ανάπτυξη και την υλική ευηµερία. Στην πραγµατικότητα, η οικονοµία είχε θριαµβεύσει σε βάρος της πολιτικής. Η πολιτική περιοριζόταν σε τεχνικές λεπτοµέρειες, όπως ποιός θα ήταν ο καλύτερος τρόπος επίτευξης της ευηµερίας, και είχε πάψει να ασχολείται µε τα ηθικά ή φιλοσοφικά ζητήµατα σχετικά µε τη φύση της «καλής κοινωνίας». Aπό κάθε άποψη η ιδεολογία είχε πάψει να έχει σχέση µε τις τρέχουσες εξελίξεις. Ωστόσο η διαδικασία την οποία τόνισε ο Μπελ δεν ήταν τόσο «το τέλος της ιδεολογίας», όσο η εµφάνιση µιας ευρείας ιδεολογικής οµοφωνίας ανάµεσα στα µεγαλύτερα κόµµατα, και εποµένως η αναστολή της ιδεολογικής διαµάχης µια ορισµένη εποχή. Στην περίοδο που ακολούθησε το τέλος του πολέµου οι εκπρόσωποι των δυτικών ιδεολογιών – του φιλελευθερισµού, του σοσιαλισµού και του συντηρητισµού– κατέληξαν να δεχτούν τον κοινό στόχο του «κρατικά διευθυνόµενου καπιταλισµού». Ο στόχος όµως αυτός ήταν αφεαυτού ένας ιδεολογικός στόχος: αντικατόπτριζε, για παράδειγµα, την ακλόνητη πίστη στην οικονοµία της αγοράς, στην ατοµική ιδιοκτησία και στα υλικά κίνητρα, µετριασµένη όµως από την πίστη στην κοινωνική πρόνοια και τον οικονοµικό παρεµβατισµό. Στην πραγµατικότητα η ιδεολογία ενός «καπιταλισµού της ευηµερίας» ή «σοσιαλδηµοκρατικού κράτους» είχε θριαµβεύσει έναντι των αντιπάλων της, µολονότι αυτός ο θρίαµβος αποδείχτηκε απλώς προσωρινός. Η δεκαετία του 1960 γνώρισε την εξάπλωση ριζοσπαστικότερων ιδεών, την αναβίωση του ενδιαφέροντος για τη µαρξιστική και την αναρχική σκέψη όσο και την ανάπτυξη των σύγχρονων


471

Ντάνιελ Μπελ (Daniel Bell, γεν. 1919) Αµερικανός ακαδηµαϊκός και δοκιµιογράφος. Ως καθηγητής της κοινωνιολογίας στο Πανεπιστήµιο του Χάρβαρντ, ο Μπελ ανέπτυξε µια ανάλυση της σύγχρονης κοινωνίας η οποία είχε ευρύτερο πολιτικό και ακαδηµαϊκό αντίκτυπο. Στη δεκαετία του 1960 µαζί µε τον Ίρβινγκ Κρίστολ ίδρυσε την επιθεώρηση The Public Interest (Το ∆ηµόσιο Συµφέρον), µε την οποία άσκησε δριµύτατη κριτική στη φιλοσοφία της «µεγάλης» κυβέρνησης και βοήθησε να ανακτήσει τη διανοητική αξιοπιστία του ο νεοσυντηρητισµός στις ΗΠΑ. Στο βιβλίο του Το Τέλος της Ιδεολογίας (The End of Ideology, 1960), ο Μπελ εστίασε την προσοχή του στην εξάντληση των ορθολογιστικών προσεγγίσεων στα κοινωνικά και πολιτικά ζητήµατα, ενώ στο επίµετρο της έκδοσης του ίδιου βιβλίου το 1988 προειδοποιούσε για την ενδεχόµενη τυραννία των ουτοπικών ιδεών περί µιας αµετάβλητης ιδανικής κοινωνίας. Στο έργο του H έλευση της µεταβιοµηχανικής κοινωνίας (The Coming Of Post- Industrial Society, 1973) τόνισε την εµφάνιση των «κοινωνιών της πληροφορίας», που κυριαρχούνταν από µία καινούρια τάξη «ειδικών της γνώσης», δηλαδή διανοούµενων, επιστηµόνων και ελεύθερων επαγγελµατιών. Στις Πολιτισµικές αντιφάσεις του καπιταλισµού (The Cultural Contradictions of Capitalism, 1976), ο Μπελ ανέλυσε την αυξανόµενη ένταση ανάµεσα αφενός στην ανάγκη για ορθολογική οργάνωση και αποδοτικότητα µε σκοπό τη διατήρηση της παραγωγής και αφετέρου στην τάση του καπιταλισµού να ενισχύει αξίες όπως το «συναίσθηµα», την προσωπική ικανοποίηση και την αυτοέκφραση.

ιδεολογιών, όπως του φεµινισµού και του οικολογισµού. Η οικονοµική ύφεση της δεκαετίας του 1970 ανανέωσε έπειτα το ενδιαφέρον για τα ξεχασµένα από καιρό δόγµατα της ελεύθερης αγοράς και ενίσχυσε την ανάπτυξη καινούριων θεωριών της δεξιάς, οι οποίες µε τη σειρά τους αµφισβήτησαν και αυτές τη µεταπολεµική οµοφωνία. Τελικά, η άποψη περί του «τέλους της ιδεολογίας» επικέντρωσε την προσοχή της αποκλειστικά στις εξελίξεις στη βιοµηχανοποιηµένη ∆ύση και αγνόησε το γεγονός ότι ο κοµµουνισµός έµενε πεισµατικά οχυρωµένος στη Σοβιετική Ένωση, στην ανατολική Ευρώπη, στην Κίνα και αλλού, καθώς και ότι τα επαναστατικά πολιτικά κινήµατα δεν είχαν ποτέ πάψει να ευδοκιµούν στην Ασία, στην Αφρική και σε κάποια µέρη της λατινικής Αµερικής. Το τέλος της ιστορίας Μία πιο πρόσφατη και ακόµη ευρύτερων αξιώσεων άποψη υιοθετήθηκε από τον Φράνσις Φουκουγιάµα στο δοκίµιό του «Το τέλος της ιστορίας», (Francis Fukuyama, «The End of History», 1989). Αντίθετα από τον Μπελ, ο

472


Φουκουγιάµα δεν ισχυρίζεται ότι οι πολιτικές ιδέες δεν έχουν πλέον καµιά σχέση µε την πραγµατικότητα, αλλά ότι ένα συγκεκριµένο σύνολο ιδεών, δηλαδή ο δυτικός φιλελευθερισµός, θριάµβευσε έναντι όλων των αντιπάλων του. Ο φασισµός ηττήθηκε το 1945 και ο Φουκουγιάµα υποστηρίζει ρητά ότι η κατάρρευση του κοµµουνισµού στην ανατολική Ευρώπη το 1989 σηµατοδότησε το ξεπέρασµα και του µαρξισµού-λενινισµού ως ιδεολογίας παγκόσµιας σηµασίας. Μιλώντας για το «τέλος της ιστορίας» ο Φουκουγιάµα εννοούσε ότι είχε πλέον λήξει η ιστορία των ιδεών και µαζί της κάθε θεµελιώδης ιδεολογική διαµάχη. Σε ολόκληρο τον κόσµο υπάρχει πλέον ευρεία συµφωνία για το σύστηµα της φιλελεύθερης δηµοκρατίας, η οποία περιλαµβάνει την οικονοµία της αγοράς ή µια καπιταλιστική οικονοµία και ένα ανοικτό, ανταγωνιστικό πολιτικό σύστηµα. Αναµφίβολα οι επαναστάσεις στην ανατολική Ευρώπη από το 1989 ως το 1991, καθώς και η δραµατική µεταµόρφωση των επιζώντων κοµµουνιστικών καθεστώτων, όπως εκείνου της Κίνας, έχουν µεταβάλει βαθύτατα την παγκόσµια ισορροπία της ιδεολογικής διαµάχης. Είναι πολύ λιγότερο βέβαιο όµως ότι αυτή η διαδικασία σηµαίνει το «τέλος της ιστορίας». Μία από τις δυσκολίες µε αυτή την ιδέα του «τέλους της ιστορίας» είναι ότι πριν καλά καλά εξαγγελθεί, εµφανίστηκαν στο προσκήνιο νέες ιδεολογικές δυνάµεις. Παρ’ όλο που η φιλελεύθερη δηµοκρατία πραγµατοποίησε εντυπωσιακή πρόοδο τον εικοστό αιώνα, τώρα πλέον, και ενώ αυτός βαδίζει προς το τέλος του, είναι καταφανής η αναβίωση πολύ διαφορετικών ιδεολογιών, κυρίως του πολιτικού ισλάµ, του οποίου η επίδραση εξαπλώνεται από τις µουσουλµανικές χώρες της Ασίας και της Αφρικής ως την πρώην Σοβιετική Ένωση καθώς και στη βιοµηχανική ∆ύση. Ο «θάνατος του κοµµουνισµού» στη Σοβιετική Ένωση και στην ανατολική Ευρώπη είναι πιθανό να προετοιµάζει, για παράδειγµα, την αναβίωση του εθνικισµού, του ρατσισµού ή του θρησκευτικού ζηλωτισµού αντί να οδηγήσει στην οµαλή και αναπόφευκτη µετάβαση όλων στη φιλελεύθερη δηµοκρατία. Πίσω από τη θέση του Φουκουγιάµα ελλοχεύει η αισιόδοξη πεποίθηση, κληροδοτηµένη από τον κλασικό φιλελευθερισµό, ότι ο βιοµηχανικός καπιταλισµός, καθώς προσφέρει σε όλα τα µέλη της κοινωνίας την προοπτική της κοινωνικής κινητικότητας και της υλικής ασφάλειας, ενθαρρύνει όλους τους πολίτες να τον θεωρούν εύλογο και ελκυστικό σύστηµα. Με άλλα λόγια, ότι είναι δυνατόν να επιτευχθεί µια ευρεία ή και ακόµη και οικουµενική συµφωνία για τη φύση της «καλής κοινωνίας». Αυτή όµως µπορεί να επιτευχθεί µόνον


473

Απόψεις για την... ιστορία Οι φιλελεύθεροι θεωρούν την ιστορία ως µια σταθερή πορεία προόδου που έρχεται καθώς κάθε γενιά προχωρά περισσότερο από την τελευταία στη συσσώρευση της γνώσης και της κατανόησης των άλλων. Οι φιλελεύθεροι γενικά πιστεύουν ότι η πρόοδος έρχεται µέσα από τη σταδιακή ή βαθµιαία µεταρρύθµιση και όχι µέσα από την επανάσταση. Οι συντηρητικοί κατανοούν την ιστορία µε άξονες αναφοράς την παράδοση και τη συνέχεια, αφήνοντας µικρό πεδίο στην πρόοδο. Τα διδάγµατα του παρελθόντος µάς προσφέρουν τον οδηγό για τη σηµερινή και τη µελλοντική µας συµπεριφορά. Οι αντιδραστικοί συντηρητικοί πιστεύουν ότι η ιστορία χαρακτηρίζεται από παρακµή και επιθυµούν την επιστροφή σε κάποια προηγούµενη εποχή την οποία οι ίδιοι προτιµούν. Οι σοσιαλιστές είναι αφοσιωµένοι σε µια αντίληψη της ιστορίας ως προόδου η οποία δίνει µεγάλη έµφαση στον στόχο της κοινωνικής και προσωπικής ανάπτυξης. Οι µαρξιστές πιστεύουν ότι η ταξική διαµάχη είναι η κινητήρια δύναµη της ιστορίας και ότι µία αταξική κοµµουνιστική κοινωνία θα είναι το τελικό σηµείο της ιστορίας. Οι φασίστες γενικά θεωρούν την ιστορία σαν µια διαδικασία εκφυλισµού και παρακµής, µια πτώση των ανθρώπων από το «χρυσό παρελθόν». Συνάµα προσεπικυρώνουν µια κυκλική θεωρία της ιστορίας, η οποία υποστηρίζει τη δυνατότητα εθνικής αναγέννησης µέσα από τη βίαιη πάλη και τον πόλεµο. Οι ζηλωτιστές βλέπουν την ιστορία µε µια στάση έλξης και απώθησης. Μολονότι τείνουν να θεωρούν το παρόν ηθικά και πνευµατικά διεφθαρµένο σε σύγκριση µε το εξιδανικευµένο παρελθόν, αντιλαµβάνονται την κοινωνική αναγέννηση µε νεωτερικούς όρους, απορρίπτοντας µε αυτό τον τρόπο τη συντηρητική παραδοσιοκρατία.

αν κάποτε οικοδοµηθεί µια κοινωνία που να ικανοποιεί τα συµφέροντα όλων των µεγάλων κοινωνικών οµάδων και συνάµα να εκπληρώνει τις φιλοδοξίες τουλάχιστον της σηµαντικής πλειοψηφίας των πολιτών. Παρά το αναµφισβήτητο σφρίγος και την αποδοτικότητα που έχει επιδείξει η καπιταλιστική αγορά, δεν µπορεί να ειπωθεί βέβαια ότι ο καπιταλισµός αντιµετωπίζει όλες τις κοινωνικές τάξεις ή όλα τα άτοµα µε τον ίδιο τρόπο. Συνεπώς, η ιδεολογική συζήτηση και διαµάχη είναι απίθανο να λήξει στο τέλος του εικοστού αιώνα µε τον τελική επικράτηση του φιλελευθερισµού σε παγκόσµιο επίπεδο, όπως δεν έληξε άλλωστε µε την αναπόφευκτη νίκη του σοσιαλισµού, αντίθετα απ’ ό,τι πολλοί προέβλεψαν στο τέλος του δέκατου ένατου αιώνα.

474


Το τέλος της νεωτερικότητας Μια ακόµη µορφή «τέλους» βρίσκουµε στην άποψη ότι, καθώς τα εδραιωµένα χαρακτηριστικά της νεωτερικής κοινωνίας καταρρέουν, τα πολιτικά δόγµατα και πιστεύω που αυτή γέννησε θα χάσουν κάθε επαφή µε την πραγµατικότητα. Αυτή η άποψη προωθείται συνήθως µέσα από τις ιδέες περί µετανεωτερικότητας και µεταµοντερνισµού. Το κεντρικό θέµα του µεταµοντερνισµού συνοψίστηκε από τον Ζαν Φρανσουά Λυοτάρ (Jean-Francois Lyotard) στο βιβλίο του Η µεταµοντέρνα κατάσταση, (La Condition postmoderne, 1984) ως «δυσπιστία προς τις µετααφηγήσεις». Σύµφωνα µε αυτή την άποψη, όλα τα συµβατικά πιστεύω και οι µεγάλες ιδεολογικές παραδόσεις βασίζονται σε κάποιες οικουµενικών αξιώσεων θεωρίες περί ιστορίας, οι οποίες θεωρούν την κοινωνία ένα ενιαίο σύνολο και γι’ αυτό µετατρέπονται σε µεταϊστορικές αφηγήσεις. Συνεπώς, η πολιτική διαµάχη κατά τη νεωτερική εποχή παίρνει τη µορφή µιας διαµφισβητούµενης οικουµενικότητας, καθώς κάθε θεωρία διατείνεται ότι η ίδια προσφέρει µια εκδοχή της αλήθειας εφαρµόσιµη σε όλα τα άτοµα και σε όλες τις κοινωνίες. Με τη σειρά τους αυτές οι τάσεις συνδέονται µε το «σχέδιο του ∆ιαφωτισµού» για την κατίσχυση της ορθολογικότητας και της προόδου (Gray, 1997). Οι κλασικές µετααφηγήσεις είναι συνεπώς ο φιλελευθερισµός και ο µαρξισµός. Εντούτοις, η µεταµοντέρνα κατάσταση τονίζει τη σηµασία της διαφοράς, του διαλόγου και της συζήτησης, στην οποία η αλήθεια θεωρείται απλώς κοινωνικό κατασκεύασµα το οποίο έχει εφαρµογή µόνο για συγκεκριµένα άτοµα, οµάδες και κοινωνίες και ποτέ σε ολόκληρη την κοινωνία. Μερικοί ισχυρίζονται ότι αυτό σηµαίνει ότι η δηµοκρατία και ειδικότερα η διαβουλευτική δηµοκρατία, παρουσιάζεται πλέον ίσως η µόνη σταθερή και ακλόνητη αρχή στο µεταµοντέρνο πολιτικό τοπίο. Άλλοι προβλέπουν ότι είναι όλο και πιο πιθανό το µεταµοντέρνο µέλλον να κυριαρχηθεί από µισαλλόδοξους και αυταρχικούς κήρυκες της ιδιαιτερότητας, από επιµεριστικά πολιτικά δόγµατα που προσφέρουν διαφυγή από τον φόρτο της αβεβαιότητας και της προσωπικής ευθύνης. Εντούτοις, αυτή καθεαυτή η διαβεβαίωση περί «τέλους της νεωτερικότητας», «τέλους της ιστορίας», «τέλους της ιδεολογίας» ή «τέλους της πολιτικής» είναι ιδεολογική. Καθεµιά από αυτές τις θέσεις αποτελεί ουσιαστικά µια απόπειρα απεικόνισης µιας συγκεκριµένης οµάδας πολιτικών ιδεών και αξιών ως ανώτερης από όλες τις αντίπαλές της και προβλέπει τον τελικό της θρίαµβο. Επικαλείται την ιστορία για την επικύρωση κάποιας ιδεολογί-


475

Μεταµοντερνισµός Ο όρος µεταµοντερνισµός, αντιφατικός και πολύσηµος, πρωτοχρησιµοποιήθηκε για την περιγραφή ορισµένων πειραµατικών κινηµάτων της δυτικής τέχνης στην αρχιτεκτονική και την πολιτισµική ανάπτυξη γενικότερα. Ως εργαλείο κοινωνικής και πολιτικής ανάλυσης, ο µεταµοντερνισµός τονίζει τη µετάβαση από τις βιοµηχανικά δοµηµένες κοινωνίες και την ταξική αλληλεγγύη στις ολοένα και περισσότερο κατακερµατισµένες και πλουραλιστικές «κοινωνίες της πληροφορίας», στις οποίες τα άτοµα µετατρέπονται από παραγωγούς σε καταναλωτές και ο ατοµικισµός αντικαθιστά την κοινωνική τάξη, τη θρησκεία και την εθνοτική νοµιµοφροσύνη. Οι οπαδοί του µεταµοντερνισµού ισχυρίζονται ότι δεν υπάρχει τίποτα σίγουρο. Η ιδέα της απόλυτης και οικουµενικής αλήθειας πρέπει να απορριφθεί ως αλαζονική και προσχηµατική αξίωση. Αντίθετα, δίνουν έµφαση στον διάλογο, στην αντιπαράθεση και τη δηµοκρατία.

ας ή ενός πιστεύω, είτε πρόκειται για τον µαρξιστικό σοσιαλισµό είτε για τον καπιταλισµό του κράτους πρόνοιας, για τον δυτικό φιλελευθερισµό ή την διαβουλευτική δηµοκρατία, και έτσι απαξιώνει κάθε άλλο πολιτικό πιστεύω. Ενώ διακηρύσσουν τελεσίδικα τον θάνατο της ιδεολογίας, τέτοιοι ισχυρισµοί απλώς µας δείχνουν ότι η ιδεολογική διαµάχη είναι σώα και αβλαβής, και ότι η ιδεολογία δεν παύει ποτέ να εκτυλίσσεται ούτε εξαφανίζεται. Οδηγός για Περαιτέρω Μελέτη

Collins, P., Ideology After the Fall of Communism, London: Bowerdean, 1993. Μία σύντοµη αλλά χρήσιµη εξέταση των πιθανών εξελίξεων στον χώρο της ιδεολογικής σκέψης µετά την πτώση του Τείχους του Βερολίνου το 1989. Gray, J., Endgames: Questions in Late Modern Political Thought, Oxford, and Malden, Mass.: Blackwell, 1977. Μια συναρπαστική και διορατική συζήτηση της κατάστασης των σπουδαιότερων ιδεολογικών παραδόσεων, καθώς έρχονται αντιµέτωπες µε την κατάρρευση του «σχεδίου του ∆ιαφωτισµού». Shtromas, A. (ed.), The End of isms?: Reflections on the Fate of Ideological Politics after Communisms Collapse, Oxford, and Cambridge, Mass.: Blackwell, 1994. Μια συλλογή εµβριθών και προσεκτικά διαρθρωµένων δοκιµίων για το παρόν και το µέλλον της ιδεολογικής πολιτικής µετά την κατάρρευση του κοµµουνισµού. Smart, B., Postmodernity, London and New York: Routledge, 1993. Μία σύντοµη και κριτική εισαγωγή σ’ αυτή την αντιφατική και συχνά παρεξηγηµένη έννοια.

476


Γλωσσάριο όρων

477

ΓΛΩΣΣΑΡΙΟ ΟΡΩΝ

478

Όταν συζητούµε εκτενέστερα στο βιβλίο κάποιον από τους όρους που ακολουθούν εδώ, µετά τον ορισµό του αναφέρουµε και τη σχετική σελίδα. A Αγορά. Σύστηµα εµπορευµατικής ανταλλαγής µεταξύ πωλητών και αγοραστών, το οποίο ελέγχεται από απρόσωπες οικονοµικές δυνάµεις, δηλαδή τις «δυνάµεις της αγοράς». Αδελφοσύνη. Κατά κυριολεξία, η αίσθηση ότι οι άνθρωποι είναι αδέλφια. Σηµαίνει τους δεσµούς συµπάθειας και συντροφικότητας που αναπτύσσονται µεταξύ των ανθρώπινων όντων. Αειφόρος ανάπτυξη. Η ικανότητα ενός συστήµατος να διατηρείται υγιές και να συνεχίζει να επιβιώνει· η κεντρική αρχή της πράσινης οικονοµικής. Αιτιοκρατία (ντετερµινισµός). Η πίστη ότι οι ενέργειες και οι επιλογές των ανθρώπων ρυθµίζονται πλήρως από εξωτερικούς παράγοντες. Η αιτιοκρατία επάγεται ότι η ελεύθερη θέληση του ανθρώπου είναι ένας µύθος. Αλλοτρίωση. Η αποξένωση από την αυθεντική ή την ουσιώδη µας φύση. Ο όρος χρησιµοποιείται από τους µαρξιστές για να περιγράψει


τη διαδικασία µέσω της οποίας, στον καπιταλισµό, ο ανθρώπινος µόχθος µετατρέπεται σε απλό εµπόρευµα και η εργασία αποπροσωποποιείται, αντί να είναι µια δηµιουργική δραστηριότητα που µας προσφέρει ικανοποίηση. Αλτρουισµός (φιλαλληλία). Το ενδιαφέρον για τα συµφέροντα ή την ευηµερία των άλλων ανθρώπων. Μπορεί να στηρίζεται στη φωτισµένη ιδιοτέλειά µας, ή στην πίστη στην κοινή µας ανθρωπιά. Άµεση δηµοκρατία. Η αυτοδιακυβέρνηση του λαού, η οποία χαρακτηρίζεται από την άµεση και συνεχή συµµετοχή των πολιτών στο έργο της κυβέρνησης. Άµεση δράση. Η πολιτική δράση εκτός των συνταγµατικών ή νοµικών πλαισίων· µπορεί να κυµαίνεται από την παθητική αντίσταση ως την τροµοκρατία. Αναθεωρητισµός. Η αναθεώρηση ή επανεπεξεργασία µιας πολιτικής θεωρίας, η οποία αποµακρύνεται από τις προηγούµενες ερµηνείες της τελευταίας προσπαθώντας να παρουσιάσει µια «διορθωµένη» εκδοχή της. Αναρχία. Κατά κυριολεξία, η έλλειψη αρχής (πολιτικής εξουσίας). Ωστόσο, ο όρος αναρχία συχνά χρησιµοποιείται υποτιµητικά, για να δηλώσει την αστάθεια ή ακόµη και το χάος.


Ανδρογυνισµός. Η ύπαρξη σε ένα άτοµο ανδρικών όσο και γυναικείων χαρακτηριστικών. Ο όρος χρησιµοποιείται για να συνδηλώσει ότι το φύλο των ανθρώπινων όντων δεν πρέπει να έχει σχέση µε τον κοινωνικό τους ρόλο ή την πολιτική τους υπόσταση. Ανεκτικότητα. Η προθυµία να επιτρέπεις την ύπαρξη αντιλήψεων ή πρακτικών µε τις οποίες διαφωνείς. Ανθρώπινα δικαιώµατα. ∆ικαιώµατα τα οποία αποκτούµε απλώς και µόνο χάρη στην ανθρώπινη υπόστασή µας· οικουµενικά και θεµελιώδη δικαιώµατα των ανθρώπων. Ανθρώπινη φύση. Ο ουσιώδης και έµφυτος χαρακτήρας όλων των ανθρώπινων όντων, που εξαρτάται από τη φύση µάλλον παρά από την κοινωνία (βλ. σ. 74%). Ανθρωπισµός. Φιλοσοφική θεώρηση η οποία δίνει ηθική προτεραιότητα στην επίτευξη των ανθρώπινων αναγκών και σκοπών. Ανθρωποκεντρισµός. Η πίστη ότι οι ανάγκες και τα συµφέροντα των ανθρώπων έχουν πρωταρχική ηθική και φιλοσοφική σηµασία· το αντίθετο του οικοκεντρισµού. Ανοµία. Η εξασθένηση των αξιών και των κανόνων συµπεριφοράς, η οποία συνδέεται µε αισθήµατα αποµόνωσης, µοναξιάς και έλλειψης νοήµατος στη ζωή µας.

479

Αντιδραστικός. Αυτός που αντιστέκεται στην αλλαγή ή επιθυµεί την επιστροφή σε ένα παλαιότερο σύστηµα και πιστεύει πως η ανθρώπινη ιστορία είναι µια πορεία φθοράς και παρακµής. Αντιπροσωπευτική δηµοκρατία. Περιορισµένη και έµµεση µορφή δηµοκρατίας, η οποία στηρίζεται στην επιλογή (συνήθως µε εκλογές) εκείνων που κυβερνούν για λογαριασµό του λαού. Αντισηµιτισµός. Η προκατάληψη ή το µίσος απέναντι στους εβραίους. Ο αντισηµιτισµός µπορεί να προσλάβει θρησκευτικές, οικονοµικές ή φυλετιστικές µορφές (βλ. σ. 230%). Αξιοκρατία. Κατά κυριολεξία, η κυβέρνηση των πιο άξιων, όπου αξία σηµαίνει ευφυΐα συν προσπάθεια. Μια κοινωνία στην οποία η θέση καθενός ορίζεται αποκλειστικά από την ικανότητα και τη σκληρή δουλειά. Αποθετική ελευθερία. Η απουσία εξωτερικών περιορισµών επάνω στο άτοµο, η οποία του επιτρέπει ελευθερία επιλογών. Αποικιοκρατία. Ο έλεγχος µιας ξένης περιοχής, συνήθως µέσω του αποικισµού της ή της οικονοµικής κυριαρχίας επάνω της. Ο αποικιοκρατισµός είναι η θεωρία της αποικιοκρατίας.

480

Αποκέντρωση. Η επέκταση της τοπικής αυτονοµίας µε την απόσπαση εξουσιών και αρµοδιοτήτων από τα κεντρικά ή εθνικής εµβελείας σώµατα. Απολυταρχία. Μια µορφή διακυβέρνησης, στην οποία η πολιτική ισχύς είναι συγκεντρωµένη στα χέρια ενός ατόµου ή µιας µικρής οµάδας ανθρώπων. Τέτοια είναι ιδίως η απόλυτη µοναρχία. Απόσχιση. Η επιδίωξη διάρρηξης των δεσµών µε έναν ορισµένο πολιτικό σχηµατισµό, µε σκοπό την εγκαθίδρυση ανεξάρτητου κράτους. Αριστερά. Ευρεία ιδεολογική προδιάθεση, η οποία χαρακτηρίζεται από συµπάθεια για αρχές όπως η ελευθερία, η ισότητα, η αδελφοσύνη και η πρόοδος. Αστική ελευθερία. Η αναγνώριση µιας ιδιωτικής σφαίρας ύπαρξης, η οποία ανήκει στον πολίτη και όχι στο κράτος, και στο πλαίσιο της οποίας ο τελευταίος απολαµβάνει ελευθερία από κάθε κρατική παρέµβαση. Αστική ιδεολογία. Μαρξιστικός όρος, ο οποίος δηλώνει εκείνες τις ιδέες και θεωρίες που υπηρετούν τα συµφέροντα της αστικής τάξης συγκαλύπτοντας τις αντιφάσεις της καπιταλιστικής κοινωνίας. Αστική τάξη. Ο όρος αυτός όταν χρησιµοποιείται από τους µαρξι-


στές δηλώνει την άρχουσα τάξη µιας καπιταλιστικής κοινωνίας, η οποία κατέχει τα µέσα παραγωγής. Ατοµικισµός. Η πίστη στην κεντρική σηµασία του ανθρώπινου ατόµου, σε αντιδιαστολή προς την οµάδα ή τη συλλογικότητα. Ατοµικότητα. Η προσωπική πλήρωση, η οποία επιτυγχάνεται µε την πραγµάτωση της ταυτότητας και των ιδιοτήτων που µας χαρακτηρίζουν ως άτοµα· το χαρακτηριστικό χάρη στο οποίο ένα πρόσωπο διακρίνεται από όλα τα υπόλοιπα. Ατοµισµός. Η πίστη ότι η κοινωνία απαρτίζεται από µια συλλογή ιδιοτελών κι εν πολλοίς αυταρκών ατόµων µάλλον παρά κοινωνικών οµάδων. Αυτάρκεια. Η οικονοµική αυτάρκεια ενός κράτους, η οποία εξασφαλίζεται µέσω του επεκτατισµού που αποσκοπεί στην απόσπαση αγορών και πηγών πρώτων υλών, ή εναλλακτικά µε την απόσυρση από το πλαίσιο της διεθνούς οικονοµίας. Αυταρχισµός. Η πίστη ότι η ισχυρή και άνωθεν επιβαλλόµενη κεντρική εξουσία είναι επιθυµητή ή απαραίτητη, και εποµένως πρέπει να της υποτασσόµαστε και να την υπακούµε χωρίς αµφισβήτηση (βλ. σ. 82%).


Αυτονοµία. Κατά κυριολεξία, το να έχεις δικούς σου νόµους. Η ικανότητα να ελέγχεις τη µοίρα σου απολαµβάνοντας ανεξαρτησία από τις εξωτερικές επιρροές. B Βαθειά οικολογία. Μια πράσινη ιδεολογική προοπτική, η οποία απορρίπτει τον ανθρωποκεντρισµό και απεναντίας δίνει προτεραιότητα στη διατήρηση της φύσης· συνδέεται µε αξίες όπως η βιοκεντρική ισότητα, η ποικιλοµορφία και η αποκέντρωση. Βία. Η καταστροφική δράση εναντίον προσώπων ή πραγµάτων. Βιοµηχανισµός. Οικονοµική θεωρία ή σύστηµα που στηρίζεται στη µεγάλης κλίµακας εργοστασιακή παραγωγή και την αδιάκοπη συσσώρευση του κεφαλαίου (βλ. σ. 275%). Γ Γενική θέληση. Τα αυθεντικά συµφέροντα ενός συλλογικού σώµατος, τα οποία ισοδυναµούν προς το κοινό καλό· η κοινή θέληση όλων των προσώπων, εφόσον καθένα τους κρίνει ανιδιοτελώς. ∆ ∆εξιά. Ευρεία ιδεολογική προδιάθεση, η οποία χαρακτηρίζεται από συµπάθεια για αρχές όπως είναι η

481

εξουσία, η ευταξία, η ιεραρχία και το καθήκον. ∆ηµοκρατία. Κατά κυριολεξία το κράτος του δήµου, δηλαδή η κυβέρνηση από το λαό. Η δηµοκρατία µπορεί να πάρει πολλές µορφές, αλλά πάντως επάγεται τη λαϊκή συµµετοχή όσο και τη διακυβέρνηση µε γνώµονα το συµφέρον του λαού. ∆ηµοκρατικός συγκεντρωτισµός. Η λενινιστική αρχή της κοµµατικής οργάνωσης, η οποία υποστηρίζει ότι εξισορροπεί την ελευθερία στην ενδοκοµµατική συζήτηση µε την αυστηρή ενότητα στη δράση. ∆ιαλεκτική. Μια διαδικασία ανάπτυξης, στο πλαίσιο της οποίας η αλληλόδραση µεταξύ δυο αντίθετων δυνάµεων οδηγεί σε ένα νέο ή ανώτερο στάδιο. Ο όρος υποδηλώνει επίσης την ιστορική αλλαγή που προκύπτει από τις εσωτερικές αντιφάσεις µιας κοινωνίας. ∆ιαλεκτικός υλισµός. Μια µορφή χυδαίου αιτιοκρατικού µαρξισµού που κυριάρχησε στην πνευµατική ζωή του ορθόδοξου κοµµουνισµού. ∆ιαφωτισµός. ∆ιανοητικό κίνηµα που κορυφώθηκε τον δέκατο όγδοο αιώνα και στο όνοµα του ορθού λόγου και της προόδου αµφισβήτησε τις παραδοσιακές ιδέες στα πεδία της θρησκείας, της πολιτικής και εν γένει της γνώσης.

482

∆ιεθνισµός. Η πολιτική θεωρία ή πρακτική που στηρίζεται στη διεθνή ή και την παγκόσµια συνεργασία· η πίστη πως τα έθνη είναι σχηµατισµοί τεχνητοί και άχρηστοι. ∆ιευθυντισµός. Η θεωρία πως σε όλες τις βιοµηχανικές κοινωνίες, τις καπιταλιστικές όσο και τις κοµµουνιστικές, επικρατεί και κυβερνά µια τάξη διευθυντών, τεχνοκρατών και κρατικών αξιωµατούχων που κατέχουν τεχνικές και διοικητικές δεξιότητες. ∆ικαιοσύνη. Το ηθικό πρότυπο της επιείκειας και της αµεροληψίας. Η κοινωνική δικαιοσύνη είναι η αντίληψη πως ο πλούτος και οι απολαβές πρέπει να κατανέµονται στην κοινωνία µε τρόπο επιεική ή δικαιολογήσιµο. ∆ικαίωµα. Η ηθική αναγνώριση του δικαιώµατος να ενεργείς ή να αντιµετωπίζεσαι µε έναν συγκεκριµένο τρόπο. ∆ικτατορία του προλεταριάτου. Μαρξιστικής προέλευσης όρος, που δηλώνει τη µεταβατική φάση µεταξύ της κατάρρευσης του καπιταλισµού και της πλήρους εγκαθίδρυσης του κοµµουνισµού· φάση, η οποία χαρακτηρίζεται από την επικράτηση ενός προσωρινού προλεταριακού κράτους. ∆ύση. Τα µέρη της υφηλίου που χαρακτηρίζονται πολιτισµικά από


τις κοινές ελληνορωµαϊκές και χριστιανικές τους ρίζες, κοινωνικά από την επικράτηση του βιοµηχανικού καπιταλισµού και πολιτικά από την κατίσχυση της φιλελεύθερης δηµοκρατίας. Ε Εγκοσµιότητα. Η πίστη πως η θρησκεία δεν πρέπει να παρεµβαίνει στις εγκόσµιες υποθέσεις· συνήθως αποτυπώνεται στην επιθυµία διαχωρισµού του κράτους από την εκκλησία. Εγωισµός. Η ενασχόληση µε τα δικά µας συµφέροντα ή τη δική µας ευηµερία, ή η ιδιοτέλεια. Εναλλακτικά σηµαίνει την πίστη ότι κάθε άτοµο αποτελεί το κέντρο του δικού του ηθικού σύµπαντος και εποµένως δικαιούται να ενεργεί ως ηθικά αυτόνοµο ον. Εθνικό κράτος. Κυρίαρχη πολιτική ένωση στους κόλπους της οποίας, µε την ταύτιση των ορίων έθνους και κράτους, συµπίπτουν οι ιδιότητες του πολίτη και του µέλους του έθνους. Εθνικοποίηση. Η µεταβίβαση ιδιωτικών επιχειρήσεων ή περιουσιακών στοιχείων στην κρατική ή δηµόσια ιδιοκτησία. Εθνικοσοσιαλισµός. Μορφή φασισµού η οποία κυριάρχησε στη χιτλερική Γερµανία και χαρακτηρίζεται από ολοκληρωτική τροµοκρα-


τία, γενοκτονικό αντισηµιτισµό και επεκτατικό ρατσισµό. Έθνος. Ένα σύνολο ανθρώπων που συνδέονται µεταξύ τους από επίκοινες αξίες και παραδόσεις, ίδια γλώσσα, θρησκεία και ιστορία και συνήθως καταλαµβάνουν τον ίδιο γεωγραφικό χώρο (βλ. σ. 160%). Εθνοτικός εθνικισµός (ethnic nationalism). Μορφή εθνικισµού η οποία τροφοδοτείται πρωταρχικά από µια έντονη αίσθηση εθνοτικής ιδιαιτερότητας και από την επιθυµία συντήρησης της τελευταίας. Εθνοτικότητα (ethnicity). Το αίσθηµα νοµιµοφροσύνης απέναντι σε έναν συγκεκριµένο πληθυσµό, σε µια πολιτισµική οµάδα ή και σε µια περιοχή· δηµιουργεί δεσµούς πολιτισµικής µάλλον παρά φυλετικής φύσης. Ειρηνισµός. Η απόρριψη για λόγους αρχής του πολέµου και όλων των µορφών βίας ως εγγενώς και θεµελιωδώς κακών. Εκσυγχρονισµός. Η διαδικασία κοινωνικής και πολιτικής αλλαγής µέσω της οποίας εµφανίστηκαν οι σύγχρονες βιοµηχανικές κοινωνίες· η ανάδυση ενός καπιταλιστικού οικονοµικού συστήµατος κι ενός φιλελεύθερου δηµοκρατικού πολιτικού συστήµατος. Ελεύθερη αγορά. Η αρχή ή η πολιτική του αχαλίνωτου ανταγωνισµού στην αγορά, χωρίς καµιά κρατική παρέµβαση.

483

Ελευθερία. Η ικανότητα να σκέφτεσαι και να ενεργείς όπως θέλεις· µια δυνατότητα η οποία µπορεί να αναγνωρίζεται στο άτοµο, την κοινωνική οµάδα ή το έθνος (βλ. σ. 31%). Ελευθεριασµός. Η αναγνώριση στους ανθρώπους της ελευθερίας να κάνουν µόνοι τους τις ηθικές τους επιλογές· ο ελευθεριασµός υποδηλώνει την έκλειψη των αδιαµφισβήτητων και επιτακτικών αξιών. Ελεύθερο εµπόριο. Σύστηµα εµπορίου µεταξύ των κρατών απαλλαγµένο από τους δασµούς και τις άλλες µορφές προστατευτισµού. Ελιτισµός. Η πίστη στην εξουσία µιας ελίτ ή µειονότητας. Θεωρεί ότι η εξουσία της ελίτ είναι είτε επιθυµητή –καθώς τα µέλη της κατέχουν υπέρτερες ικανότητες ή δεξιότητες– είτε αναπόφευκτη, απλώς επειδή είναι δύσκολο να γίνουν πράξη οι εξισωτικές ιδέες, όπως εκείνες που επαγγέλλονται η δηµοκρατία και ο σοσιαλισµός. Εξισωτισµός. Η θεωρία ή πρακτική που βασίζεται στην επιθυµία για την επίτευξη της ισότητας· µερικές φορές θεωρείται ότι είναι η πεποίθηση πως η ισότητα αποτελεί την πρωταρχική πολιτική αξία. Εξουσία. Το δικαίωµα να ασκείς επιρροή σε άλλους ανθρώπους χάρη στην από κοινού αναγνωρι-

484

σµένη υποχρέωσή τους να σε υπακούν (βλ. σ. 221%). Επανάσταση. Θεµελιώδης και µη αντιστρέψιµη αλλαγή, η οποία συνήθως περιλαµβάνει µια σύντοµη αλλά δραµατική περίοδο αναταραχής· η συστηµική αλλαγή. Επιστήµη. Μέθοδος απόκτησης γνώσης µέσω µιας διαδικασίας προσεκτικής παρατήρησης και ελέγχου των υποθέσεων µε αναπαράξιµα πειράµατα. Επιστηµονισµός. Η πίστη πως η επιστηµονική µέθοδος είναι το µόνο αξιακά ελεύθερο και αντικειµενικό µέσο για να διακρίνουµε την αλήθεια, και µάλιστα επιδέχεται εφαρµογή σε όλους τους τοµείς της γνώσης. Εργατισµός. Η τάση που επιδεικνύουν ορισµένα σοσιαλιστικά κόµµατα να εξυπηρετούν τα συµφέροντα του οργανωµένου εργατικού κινήµατος µάλλον παρά να επιδιώκουν ευρύτερους ιδεολογικούς σκοπούς. Ευγονική. Η θεωρία ή πρακτική της επιλεκτικής αναπαραγωγής, η οποία ευνοεί την αναπαραγωγή των «κατάλληλων» µελών ενός ζωικού είδους ή εµποδίζει την αναπαραγωγή των «ακατάλληλων». Ευρωκοµµουνισµός. Μια µορφή κοµµουνισµού απαλλαγµένου από τις ριζοσπαστικές τάσεις του, η οποία προσπαθεί να συγχωνεύσει


τον µαρξισµό µε τις φιλελεύθερες δηµοκρατικές αρχές. Ευταξία. Οι παγιωµένες, προβλέψιµες και ειρηνικές κοινωνικές συνθήκες, στις οποίες ευδοκιµεί η προσωπική ασφάλεια. Ζ Ζηλωτισµός (φονταµενταλισµός). Η προσήλωση στις αρχικές ή θεµελιώδεις αρχές µιας πίστης, η οποία συχνά συνδέεται µε την έµπρακτη αφοσίωση σ’ αυτές και µερικές φορές αποτυπώνεται σε έναν φανατικό ζήλο για την πραγµάτωσή τους (βλ. σε σ. 299%). Ζωτικοκρατία (βιταλισµός). Η θεωρία πως τα έµβια όντα αντλούν τις χαρακτηριστικές τους ιδιότητες από µια «ζωτική δύναµη»· επάγεται µια έµφαση στο ένστικτο και την παρόρµηση µάλλον παρά στο πνεύµα και τον ορθό λόγο. Η Ηγεµονία. Η υπεροχή ή επικράτηση ενός στοιχείου κάποιου συστήµατος επάνω στα υπόλοιπα στοιχεία. Για τους µαρξιστές, η ηγεµονία επάγεται επίσης την ιδεολογική επικράτηση. Θ Θατσερισµός. Η ιδεολογική στάση υπέρ της ελεύθερης αγοράς και του ισχυρού κράτους, η οποία


συνδέθηκε µε τη Μάργκαρετ Θάτσερ· η βρετανική εκδοχή του πολιτικού σχεδίου της Νέας ∆εξιάς. Θείο δικαίωµα. Η θεωρία ότι οι επίγειοι ηγέτες επιλέγονται από το Θεό και εποµένως δεν επιδέχονται καµιά αµφισβήτηση· χρησιµοποιήθηκε για την υπεράσπιση της µοναρχικής απολυταρχίας. Θεοκρατία. Κατά κυριολεξία, η εξουσία του θεού· η αρχή ότι η θρησκευτική εξουσία πρέπει να υπερέχει έναντι της κοσµικής, συνήθως µέσω της επικράτησης της εκκλησίας επί του κράτους. Θετική ελευθερία. Η αυτοκυριαρχία ή η αυτοπραγµάτωση, η επίτευξη της αυτονοµίας και η ανάπτυξη των ανθρώπινων δυνατοτήτων µας. Ι Ιδεαλισµός. Αντίληψη περί πολιτικής η οποία τονίζει τη µεγάλη σηµασία της ηθικότητας και των ιδανικών· από φιλοσοφική άποψη, ο ιδεαλισµός µπορεί να επάγεται ότι οι ιδέες είναι πιο «πραγµατικές» από τον υλικό κόσµο. Ιδεολογία. Ένα κατά το µάλλον ή ήττον συνεκτικό σύστηµα ιδεών που παρέχει τη βάση οργανωµένης πολιτικής δράσης (βλ. σ. 15%). Ιδιωτικοποίηση. Η µεταβίβαση κρατικής περιουσίας από τον δηµόσιο στον ιδιωτικό τοµέα, η οποία αποτυπώνει τον περιορισµό των αρµοδιοτήτων του κράτους.

485

Ιεραρχία. Η διαβάθµιση των κοινωνικών θέσεων ή της κοινωνικής υπόστασης· επάγεται δοµική ή παγιωµένη ανισότητα, στο πλαίσιο της οποίας η θέση των ατόµων δεν συνδέεται µε την ατοµική τους ικανότητα. Ιµπεριαλισµός. Η απόκτηση από µια χώρα του ελέγχου ξένων περιοχών, µε πολιτικά µέσα ή και µέσω της οικονοµικής επικράτησης. Ισότητα. Η αρχή πως όλα τα ανθρώπινα όντα έχουν ίση αξία ή δικαιούνται ίσης µεταχείρισης. Πάντως, η ιδέα της ισότητας µπορεί να έχει πολύ διαφορετικές µεταξύ τους εφαρµογές (βλ. σ. 111%). Ιστορικός υλισµός. Η µαρξιστική θεωρία που θεωρεί ότι οι υλικές ή οικονοµικές συνθήκες σε τελευταία ανάλυση δοµούν το δίκαιο, την πολιτική, την παιδεία και τις άλλες όψεις της κοινωνικής µας ύπαρξης. Κ Κανονιστικός. Αυτός που προβάλλει έναν ηθικό κανόνα ή πρότυπο (δηλαδή, ένα «πρέπει») αντί για µια περιγραφική πρόταση (δηλαδή, ένα «είναι»). Καπιταλισµός (κεφαλαιοκρατία). Το οικονοµικό σύστηµα στο οποίο ο πλούτος ανήκει σε άτοµα ή σε επιχειρήσεις και τα αγαθά παράγονται µε σκοπό να ανταλλαγούν στο πλαίσιο της αγοράς.

486

Κεϋνσιανισµός. Θεωρία (που αναπτύχθηκε από τον Τζων Μαίηναρντ Κέυνς) ή πολιτική οικονοµικής διαχείρισης, η οποία συνδέεται µε τη ρύθµιση της συνολικής ζήτησης και την επίτευξη πλήρους απασχόλησης. Κλασικός φιλελευθερισµός. Μια παράδοση στο πλαίσιο του φιλελευθερισµού, η οποία θέλει να µεγιστοποιήσει τη σφαίρα της εντελώς απεριόριστης ατοµικής δράσης. Συνήθως προσπαθεί να το πετύχει αυτό και µε στηρίγµατα το ελάχιστο κράτος και την οικονοµία της αγοράς. Κοινωνία των πολιτών. Η σφαίρα των αυτόνοµων ενώσεων και οµάδων, που σχηµατίζονται από τους ιδιώτες και απολαµβάνουν ανεξαρτησία από το κράτος. Στο πλαίσιο της κοινωνίας των πολιτών περιλαµβάνονται οι επιχειρήσεις, οι λέσχες, οι οικογένειες και άλλοι θεσµοί. Κοινωνική επανάσταση. Μια ποιοτική αλλαγή στη δοµή της κοινωνίας· για τους µαρξιστές, η κοινωνική επανάσταση περιλαµβάνει την αλλαγή του τρόπου παραγωγής και του συστήµατος ιδιοκτησίας. Κοινωνική οικολογία. Η θεωρία πως η ανθρώπινη κοινωνία λειτουργεί µε βάση οικολογικές αρχές· επάγεται την πίστη στη φυσική αρµονία όσο και την ανάγκη


εξισορρόπησης µεταξύ ανθρωπότητας και φύσης. Κοινωνική τάξη. Ένα µέρος της κοινωνίας που διακρίνεται µε βάση οικονοµικούς ή κοινωνικούς παράγοντες· µια οµάδα ανθρώπων που κατέχουν παρόµοιες κοινωνικοοικονοµικές θέσεις. Κοινωνικό συµβόλαιο. Μια (υποθετική) συµφωνία µεταξύ των ατόµων, µε την οποία αυτά συγκροτούν ένα κράτος προκειµένου να αποφύγουν την αταξία και το χάος της «φυσικής κατάστασης». Κολεκτιβοποίηση. Η κατάργηση της ιδιωτικής ιδιοκτησίας και η εγκαθίδρυση, συνήθως µέσω του κρατικού µηχανισµού, ενός γενικής εφαρµογής συστήµατος κοινοκτηµοσύνης ή δηµόσιας ιδιοκτησίας. Κοµµουνισµός. Η αρχή της από κοινού ιδιοκτησίας του πλούτου. Συνήθως ο όρος χρησιµοποιείται µε ευρύτερη έννοια, για να δηλώσει τα κινήµατα ή τα καθεστώτα που επαγγέλλονται µαρξιστικές αρχές. Κοµµουνιταριανισµός (κοινοτισµός). Η πίστη ότι ο ανθρώπινος εαυτός ή το πρόσωπο συγκροτείται διαµέσου της κοινότητας, µε την έννοια ότι δεν υπάρχουν «πρόσωπα χωρίς δεσµούς» (βλ. σ. 148%). Κορπορατισµός (συντεχνιασµός). Η θεωρία (η οποία µπορεί να συν-


δέεται µε τη φασιστική ή µε τη φιλελεύθερη θεωρία) που επιδιώκει να ενσωµατωθούν στις κρατικές διαδικασίες τα µεγάλα οικονοµικά συµφέροντα των επιχειρήσεων και της εργασίας. Κοσµοπολιτισµός. Κατά κυριολεξία, η πίστη στην κοσµόπολη, ή παγκόσµιο κράτος. Συνήθως σηµαίνει την προσήλωση στην ανάπτυξη αρµονίας και κατανόησης µεταξύ των εθνών (βλ. σ. 181%). Κρατικός µηχανισµός.. Ο µηχανισµός µέσω του οποίου λαµβάνονται συλλογικές αποφάσεις για λογαριασµό του κράτους· συνήθως περιλαµβάνει έναν νοµοθετικό, έναν εκτελεστικό κι έναν δικαστικό κλάδο. Κρατικός σοσιαλισµός. Μορφή σοσιαλισµού στην οποία το κράτος ελέγχει και κατευθύνει την οικονοµική ζωή, δρώντας, θεωρητικά, για το συµφέρον του λαού. Κρατισµός. Η πίστη πως το κράτος αποτελεί το πιο κατάλληλο µέσο για την επίλυση των προβληµάτων και την εγγύηση της οικονοµικής και κοινωνικής ανάπτυξης. Κράτος. Μια ένωση ανθρώπων που αποκτά κυρίαρχη εξουσία σε µια ορισµένη γεωγραφική επικράτεια και συνήθως κατέχει το µονοπώλιο της δύναµης καταναγκασµού (βλ. σ. 190%). Κυριαρχία. Η αρχή της απόλυτης ή απεριόριστης εξουσίας, η οποία

487

εκδηλώνεται ως ανεπίδεκτη αµφισβήτησης νόµιµη εξουσία ή πολιτική ισχύς. Λ Λαϊκισµός. Η πίστη πως το ένστικτο και η ελευθερία του λαού αποτελούν τον κυριότερο θεµιτό οδηγό της πολιτικής δράσης· συχνά αποτυπώνει κάποια δυσπιστία ή και εχθρότητα απέναντι στις πολικές ελίτ (βλ. σ. 301%). Λαισσέ φαιρ (laissez faire). Το δόγµα πως η οικονοµική δραστηριότητα πρέπει να απαλλαγεί εντελώς από κάθε κυβερνητική παρέµβαση· η ακραία πίστη στην ελεύθερη αγορά. Λενινισµός. Οι θεωρητικές εισφορές του Λένιν στον µαρξισµό, και ιδίως η πίστη του στην ανάγκη ενός επαναστατικού κόµµατος της πρωτοπορίας, το οποίο θα προσφέρει την ταξική συνείδηση στο προλεταριάτο. Ελευθερισµός. Η πίστη πως το άτοµο πρέπει να απολαµβάνει την ευρύτερη δυνατή σφαίρα ελευθερίας· επάγεται την αποµάκρυνση των εξωτερικών όσο και των εσωτερικών καταναγκασµών του ατόµου (βλ. σ. 89%). Λόγος (discourse). Η ανθρώπινη αλληλόδραση και κατεξοχήν η επικοινωνία· µπορεί να αποκαλύπτει ή να φωτίζει τις σχέσεις εξουσίας.

488

Μ Μαχητικότητα. Έντονη ή ακραία αφοσίωση· ένα επίπεδο ζήλου ή πάθους που συνήθως συνδέεται µε την πάλη ή τον πόλεµο. Μεταµοντερνισµός. ∆ιανοητικό κίνηµα που απορρίπτει την ιδέα της απόλυτης και οικουµενικής αλήθειας, ενώ συνήθως τονίζει τις αξίες του λόγου, της διαλογικότητας και της δηµοκρατίας (βλ. σ. 324%). Μεταρρυθµισµός. Πίστη στις βαθµιαίες και επιµέρους βελτιώσεις, η οποία αντιπαρατίθεται αφενός στην επανάσταση και αφετέρου στην αντίδραση. Μεταρρύθµιση είναι η ενέργεια ή η πολιτική επιλογή που αποσκοπεί στην αντιµετώπιση ενός προβλήµατος ή αιτήµατος. Μεταϋλισµός. Η θεωρία πως, καθώς εξαπλώνεται η υλική ευηµερία, οι µέριµνες και τα ζητήµατα «ποιότητας ζωής» τείνουν να εκτοπίσουν τα οικονοµικά ζητήµατα. Μηδενισµός. Κατά κυριολεξία, το να µην πιστεύεις σε τίποτε, η απόρριψη όλων των ηθικών και πολιτικών αρχών. Ο µηδενισµός µερικές φορές, αλλά όχι απαραίτητα, συνδέεται µε την καταστροφή και τη χρήση βίας. Μονεταρισµός. Η θεωρία πως ο πληθωρισµός προκαλείται από την αύξηση της προσφοράς χρή-


µατος: «πάρα πολύ χρήµα κυνηγά πολύ λίγα αγαθά». Μονισµός. Η πίστη σε µια µόνο θεωρία ή αξία· ο µονισµός πολιτικά αποτυπώνεται στην καταναγκαστική υπακοή σε µια και µόνη εξουσία και εποµένως είναι εγγενώς ολοκληρωτικός. Μουτουαλισµός (αµοιβαιοκρατία). Σύστηµα εθελοντικής, αµοιβαία επωφελούς και αρµονικής ανταλλαγής, στο οποίο τα άτοµα και οι οµάδες συναλλάσσονται µεταξύ τους και ανταλλάσσουν αγαθά και υπηρεσίες χωρίς να υπάρχει κερδοσκοπία ή εκµετάλλευση. Μύθος (πολιτικός). Μια πίστη που έχει την ικανότητα να προκαλέσει πολιτική δράση χάρη στη συναισθηµατική ή συµβολική ισχύ της µάλλον παρά στην επίκληση του ορθού λόγου. Ν Νέα αριστερά. Ιδεολογικό κίνηµα που ζητά να αναζωογονήσει τη σοσιαλιστική σκέψη αναπτύσσοντας µια ριζοσπαστική κριτική της προηγµένης βιοµηχανικής κοινωνίας και τονίζει την ανάγκη της αποκέντρωσης, της συµµετοχής και της προσωπικής απελευθέρωσης. Νέα δεξιά. Ιδεολογική τάση στους κόλπους του συντηρητισµού, η οποία ασπάζεται ένα µείγµα ατο-


µικισµού της αγοράς και κοινωνικού αυταρχισµού. Νεοµαρξισµός. Ενηµερωµένη και αναθεωρηµένη µορφή του µαρξισµού, η οποία απορρίπτει την αιτιοκρατία, την προτεραιότητα των οικονοµικών παραγόντων και την προνοµιούχα θέση του προλεταριάτου. Νεοσυντηρητισµός. Νεότερη εκδοχή του κοινωνικού συντηρητισµού, η οποία τονίζει τις ανάγκες αποκατάστασης της ευταξίας, επιστροφής στις παραδοσιακές ή τις οικογενειακές αξίες ή αναζωογόνησης του εθνικισµού. Νεότερος φιλελευθερισµός. Παράδοση του φιλελευθερισµού η οποία δέχεται (αντίθετα από τον κλασικό φιλελευθερισµό) την περιορισµένη κοινωνική και οικονοµική παρέµβαση του κράτους ως µέσου για τη διεύρυνση της ελευθερίας. Νεοφιλελευθερισµός. Ανανεωµένη εκδοχή της κλασικής πολιτικής οικονοµίας, η οποία είναι προσηλωµένη στον ατοµικισµό, την αγορά και το ελάχιστο κράτος. Νοµιµοποίηση. Η παραδοχή πως η κατεστηµένη πολιτική εξουσία ορθά υπάρχει και εποµένως οι υπήκοοί της έχουν ηθική υποχρέωση να την υπακούν. Νόµος. Οι εδραιωµένοι και δηµόσια γνωστοί κανόνες της κοινωνικής

489

συµπεριφοράς, οι οποίοι υποστηρίζονται από τον κρατικό µηχανισµό (αστυνοµία, δικαστήρια, φυλακές). Ξ Ξενοφοβία. Ο φόβος των ξένων ή το µίσος απέναντί τους· ο παθολογικός εθνοκεντρισµός. Ο Οικοκεντρισµός. Ο θεωρητικός προσανατολισµός που δίνει προτεραιότητα στη διατήρηση της οικολογικής ισορροπίας µάλλον παρά στην πραγµάτωση των ανθρώπινων στόχων. Οικολογία. Η µελέτη των σχέσεων µεταξύ των έµβιων οργανισµών και του περιβάλλοντος· τονίζει το πλέγµα σχέσεων που υποστηρίζει και συντηρεί όλες τις µορφές της ζωής. Οικονοµικός φιλελευθερισµός. Η πίστη πως η αγορά είναι ένας αυτορυθµιζόµενος µηχανισµός, ο οποίος τείνει µε φυσικό τρόπο να εξασφαλίσει τη γενική ευηµερία και τις ευκαιρίες σε όλους τους ανθρώπους. Ολισµός. Η πίστη πως το όλο είναι σηµαντικότερο από τα µέρη του· επάγεται πως για την κατανόηση των µερών πρέπει να µελετήσουµε τις σχέσεις µεταξύ τους. Ολοκληρωτική δηµοκρατία. Η απόλυτη δικτατορία που µεταµ-

490

φιέζεται σε δηµοκρατία, συνήθως µε βάση την αξίωση του ηγέτη να του αναγνωριστεί το µονοπώλιο της ιδεολογικής σοφίας. Ολοκληρωτικός εθνικισµός. Έντονος ή και υστερικός εθνικός ενθουσιασµός, που διαχέει την ατοµική στην εθνική ταυτότητα. Ολοκληρωτισµός. Μια διαδικασία πολιτικής εξουσίας η οποία εξαπλώνεται σε όλους τους τοµείς του βίου· το κράτος διεισδύει σε όλους τους κοινωνικούς θεσµούς και αποκτά τον έλεγχό τους, καταργώντας έτσι την κοινωνία των πολιτών και την «ιδιωτική» ζωή (βλ. σ. 233%). Οµοσπονδιοποίηση. Εδαφική κατανοµή της εξουσίας στηριγµένη στη διανοµή της κυριαρχίας µεταξύ κεντρικών (συνήθως εθνικών) σωµάτων και περιφερειακών. Οργανικισµός. Η πίστη πως η κοινωνία λειτουργεί σαν οργανισµός ή ζωντανό ον, όπου το όλο είναι κάτι παραπάνω από το σύνολο των µερών του. Ορθοδοξία. Η προσκόλληση σε µια κατεστηµένη ή συµβατική άποψη, η οποία συνήθως χαίρει «επίσηµης» αποδοχής ή υποστήριξης. Ορθολογισµός. Η πίστη πως µπορούµε να κατανοήσουµε και να εξηγήσουµε τον κόσµο µε την άσκηση της ανθρώπινης λογικής· προϋποθέτει πως και η ίδια η δοµή


του κόσµου είναι ορθολογική (βλ. σ. 32%). Ουτοπισµός. Η πίστη στις απεριόριστες δυνατότητες της ανθρώπινης ανάπτυξης, η οποία συνήθως ενσαρκώνεται στο όραµα µιας τέλειας ή ιδανικής κοινωνίας, δηλαδή µιας «ουτοπίας» (βλ. σ. 193%). Π Παγκοσµιοποίηση. Ένας σύνθετος ιστός διασυνδέσεων, µέσω του οποίου η ζωή όλων µας ολοένα και περισσότερο καθορίζεται από αποφάσεις ή γεγονότα που συµβαίνουν µακριά από εµάς. Παλαιό Καθεστώς (ancien régime). Το καθεστώς που προϋπήρχε της Γαλλικής Επανάστασης, όπου κυριαρχούσε ένα µείγµα απολυταρχικών, φεουδαρχικών και κληρικοκρατικών δοµών. Πανεθνικισµός. Τύπος εθνικισµού που επιζητά να ενώσει έναν διασκορπισµένο λαό µέσω της επέκτασης κάποιου κράτους ή της πολιτικής αλληλεγγύης. Παράδοση. Η πρακτική ή ο θεσµός που άντεξε στο χρόνο και εποµένως κληρονοµείται από µια προγενέστερη περίοδο. Παραδοσιοκρατία. Η πίστη πως οι θεσµοί και οι πρακτικές που µας κληροδοτήθηκαν, ιδίως όταν συµβαίνει να έχουν ιστορία µακρόχρονη και συνεχή, προσφέρουν


τον καλύτερο οδηγό στη συµπεριφορά µας. Παραχώρηση εξουσιών (devolution). Η µεταβίβαση εξουσιών από την κυβέρνηση σε τοπικά σώµατα που εξακολουθούν να υπόκεινται στην κυριαρχία της. Με άλλα λόγια, και αντίθετα από την οµοσπονδιοποίηση, η παραχώρηση εξουσιών δεν οδηγεί σε διάσπαση της κυριαρχίας. Πατερναλισµός. Η εξουσία που ασκείται άνωθεν µε στόχο την καθοδήγηση και την υποστήριξη των κατώτερων, και η οποία έχει ως πρότυπο τις σχέσεις των πατέρων µε τα παιδιά τους. Πατριαρχία. Κατά κυριολεξία, η εξουσία του πατέρα. Η πατριαρχία συνήθως χρησιµοποιείται µε ευρύτερο νόηµα, για να περιγράψει την επικράτηση των ανδρών και την καθυπόταξη των γυναικών σε όλες τις όψεις της κοινωνικής ζωής. Πατυριωτισµός. Κατά κυριολεξία, η αγάπη της πατρίδας· ψυχολογική προσκόλληση και νοµιµοφροσύνη απέναντι στο έθνος ή τη χώρα σου (βλ. σ. 165%). Περιβαλλοντισµός. Η πίστη στην πολιτική σηµασία του φυσικού περιβάλλοντος. Ο όρος αυτός συνήθως χρησιµοποιείται (σε αντιδιαστολή προς τον οικολογισµό) για να δηλώσει µια µεταρρυθµιστική προσέγγιση, που αποτυπώνει τις

491

ανθρώπινες ανάγκες και ενδιαφέροντα, της φύσης. Περιουσία. Η ιδιοκτησία υλικών αγαθών ή πλούτου από ιδιώτες, οµάδες ατόµων ή και το κράτος. Πλειοψηφισµός. Η πίστη στην εξουσία της πλειοψηφίας· επάγεται ότι η πλειοψηφία επικρατεί επάνω στη µειοψηφία, ή ότι η µειοψηφία πρέπει να υποτάσσεται στις απόψεις της πλειοψηφίας. Ποιµενισµός. Η πίστη στις αρετές της αγροτικής ύπαρξης – απλότητα, κοινότητα και εγγύτητα στη φύση – σε αντιδιαστολή προς τις υποτιθέµενες φθοροποιές επιδράσεις της πόλης και της βιοµηχανίας. Πολιτειότητα (ιδιότητα του πολίτη, citizenship). Το να είσαι πολίτης, ή µέλος ενός κράτους. Η σχέση αυτή µεταξύ ατόµου και κράτους στηρίζεται σε αµοιβαία δικαιώµατα και υποχρεώσεις. Πολιτική. Η δραστηριότητα που συνδέεται µε τους κρατικούς θεσµούς ή µηχανισµούς· ευρύτερα, η διαδικασία µέσω της οποίας εκφράζεται και ενδεχοµένως επιλύεται η κοινωνική ένταση. Πολιτισµικός εθνικισµός. Μια µορφή εθνικισµού η οποία τονίζει ιδιαίτερα την αναγέννηση του έθνους ως ιδιαίτερου πολιτισµού µάλλον παρά µέσω της αυτοδιακυβέρνησής του.

492

Πολλαπλότητα (πλουραλισµός). Η πίστη στην πολυµορφία ή την επιλογή, ή η θεωρία πως η πολιτική ισχύς είναι, ή τουλάχιστον θα έπρεπε να είναι, ευρύτατα και ίσα κατανεµηµένη (βλ. σ. 36%). Πραγµατισµός. Η συµπεριφορά που διαµορφώνεται σύµφωνα µε πρακτικές συνθήκες και σκοπούς µάλλον παρά µε ιδεολογικούς στόχους (βλ. σ. 11%). Προλεταριάτο. Μαρξιστικός όρος, ο οποίος υποδηλώνει την κοινωνική τάξη που επιβιώνει πουλώντας την εργατική της δύναµη. Εποµένως έχει έννοια ευρύτερη από την εργατική τάξη (τους χειρώνακτες εργάτες). Προνοιοκρατία. Η πίστη πως το κράτος ή η κοινότητα έχουν ευθύνη να διασφαλίσουν την κοινωνική ευηµερία των πολιτών τους· συνήθως αποτυπώνεται στην ανάδυση ενός κράτους προνοίας. Πρόοδος. Κατά κυριολεξία, η κίνηση προς τα εµπρός, η οποία συνήθως σηµαίνει βελτίωση. Η ιδέα της προόδου στηρίζεται στην πεποίθηση ότι η ανθρώπινη ιστορία χαρακτηρίζεται από την ανάπτυξη της γνώσης και την επίτευξη ανώτερων επιπέδων πολιτισµού. Προστατευτισµός. Ο περιορισµός των εισαγωγών µε δασµούς και ποσοστώσεις που αποσκοπούν στην προστασία των εγχώρι-


ων παραγωγών από τους ξένους ανταγωνιστές τους. Ρ Ράτσα (φυλή). Ένα σύνολο ανθρώπων που συµµερίζονται µια επίκοινη γενετική κληρονοµιά και εποµένως χωρίζονται από τους άλλους ανθρώπους εξαιτίας βιολογικών παραγόντων. Ρηχή οικολογία. Πράσινη ιδεολογική προοπτική, η οποία προσπαθεί να καθυποτάξει τα διδάγµατα της οικολογίας στις ανάγκες και τους σκοπούς των ανθρώπων, και συνδέεται µε αξίες όπως είναι η αειφόρος ανάπτυξη και η συντήρηση του πλανήτη. Ριζοσπαστική δηµοκρατία. Μορφή δηµοκρατίας η οποία ευνοεί την αποκέντρωση και τη συµµετοχή, δηλαδή την ευρύτερη δυνατή διασπορά της πολιτικής εξουσίας. Ριζοσπαστικός συνδικαλισµός. Μορφή επαναστατικού συνδικαλισµού η οποία στηρίζεται σε µια µάλλον ακατέργαστη έννοια του ταξικού πολέµου, τονίζει τη χρήση της άµεσης δράσης και προσβλέπει στη γενική απεργία. Ριζοσπαστικός φεµινισµός. Μορφή φεµινισµού η οποία θεωρεί ότι οι έµφυλες διακρίσεις δεν είναι µόνο ριζωµένες στις δοµές της οικιακής ζωής, αλλά και συνιστούν από πολιτική άποψη τα πιο σηµαντικά κοινωνικά ρήγµατα.


Ριζοσπαστισµός. Η πίστη στις θεµελιώδεις ή εκτεταµένες αλλαγές, σε αντιδιαστολή προς τις µετριοπαθείς ή βαθµιαίες µεταρρυθµίσεις. Σ Σιωνισµός. Το κίνηµα για την εγκαθίδρυση ενός εβραϊκού κράτους· σήµερα συνδέεται µε την υπεράσπιση των συµφερόντων και της εδαφικής ακεραιότητας του Ισραήλ (βλ. σ. 315%). Σοσιαλδηµοκρατία. Μια µετριοπαθής ή µεταρρυθµιστική τάση του σοσιαλισµού, η οποία ευνοεί την ισορροπία µεταξύ αγοράς και κράτους µάλλον παρά την κατάργηση του καπιταλισµού. Σοσιαλισµός της αγοράς. Οικονοµικό σύστηµα που στηρίζεται σε αυτοδιευθυνόµενες συνεργατικές επιχειρήσεις, οι οποίες λειτουργούν µε πλαίσιο τον ανταγωνισµό στην αγορά. Σταλινισµός. Κεντρικά σχεδιασµένη οικονοµία στηριγµένη στις σοβιετικές δοµές της εποχής του Στάλιν· εδράζεται επίσης στη συστηµατική και ωµή πολιτική καταστολή. Στρατοκρατία (µιλιταρισµός). Η επίτευξη στόχων µε στρατιωτικά µέσα, ή η εξάπλωση των ιδεών, των αξιών και των πρακτικών του στρατού στην πολιτική κοινωνία. Σύγκρουση. Η αντίθεση ή ο ανταγωνισµός δυο ή περισσότερων

493

δυνάµεων, που προκύπτει από την επιδίωξη αντίθετων στόχων ή τη σύγκρουση αντίπαλων απόψεων. Συµβόλαιο. Η συµφωνία που συνάπτεται αυτόβουλα και µε όρους που είναι αµοιβαία αποδεκτοί. Συναίνεση. Η συµφωνία στα βασικά ζητήµατα ή αρχές, η οποία πάντως επιτρέπει ειδικότερες διαφωνίες σε λεπτοµέρειες ή σε ζητήµατα έµφασης. Συνδιαλεκτική δηµοκρατία (deliberative democracy). Μια µορφή δηµοκρατίας η οποία τονίζει τη µεγάλη συµβολή του λόγου και της συζήτησης στον προσδιορισµό του δηµόσιου συµφέροντος. Συνεργασία. Κατά κυριολεξία, η εργασία από κοινού. Η συλλογική προσπάθεια που αποσκοπεί στο αµοιβαίο όφελος. Συνταγµατισµός. Η πεποίθηση ότι η κρατική εξουσία πρέπει να ασκείται στο πλαίσιο ορισµένων κανόνων (ενός συντάγµατος) οι οποίοι καθορίζουν τα καθήκοντα, τις αρµοδιότητες και τις λειτουργίες των κυβερνητικών θεσµών, καθώς και τα δικαιώµατα του ατόµου (βλ. σ. 41%). Συντηρητισµός του ενιαίου έθνους (Οne-nation conservatism). Η παράδοση του συντηρητικού µεταρρυθµισµού, η οποία χαρακτηρίζεται από την πίστη στο πατερναλιστικό καθήκον και το φόβο της εκτεταµένης κοινωνικής ανισότητας.

494

Σχετικισµός. Η πίστη πως οι ηθικές και οι πραγµατολογικές κρίσεις µπορούν να κριθούν µόνο σε σχέση µε το πλαίσιο στο οποίο εκφέρονται, επειδή δεν υπάρχουν αντικειµενικά ή «απόλυτα» κριτήρια. Σωβινισµός. Η άκριτη και ασυλλόγιστη αφοσίωση σε µια ιδέα που ασπάζεσαι ή στην οµάδα όπου ανήκεις, και η οποία συνήθως στηρίζεται σε µια πεποίθηση υπεροχής, όπως συµβαίνει λόγου χάρη στον «εθνικό σωβινισµό» ή τον «ανδροκρατικό σωβινισµό». Τ Ταξική συνείδηση. Όταν χρησιµοποιείται από µαρξιστές, ο όρος αυτός υποδηλώνει την ακριβή επίγνωση κάποιων ανθρώπων για τα ταξικά τους συµφέροντα και την προθυµία τους να τα προωθήσουν. Η τάξη που έχει αποκτήσει ταξική συνείδηση γίνεται έτσι µια τάξη δι’ εαυτήν. Τζινγκοϊσµός. Κραυγαλέα διάθεση εθνικιστικού ενθουσιασµού, η οποία προκαλείται από επιτυχίες όπως η στρατιωτική επέκταση ή οι αποικιακές κατακτήσεις. Τορισµός. Ιδεολογική στάση στους κόλπους του συντηρητισµού, η οποία χαρακτηρίζεται από την πίστη στην ιεραρχία, την έµφαση στην παράδοση και την προβολή


των αξιών του καθήκοντος και του οργανικισµού (βλ. σ. 86%). Τρίτος ∆ρόµος. Η αντίληψη πως υπάρχει µια εναλλακτική µορφή οικονοµίας, πέρα από τον κρατικό σοσιαλισµό και τον καπιταλισµό της ελεύθερης αγοράς, η οποία κατά καιρούς προβλήθηκε από συντηρητικούς, σοσιαλιστές και φασίστες. Υπεραξία. Μαρξιστικός όρος, ο οποίος σηµαίνει την εργασιακή αξία που µέσα από τον µηχανισµό της κεφαλαιοκρατικής εκµετάλλευσης αποσπάται από την εργασία του προλεταριάτου. Υ Υπερεθνικότητα. Η ικανότητα σωµάτων µε υπερεθνική ή οικουµενική δικαιοδοσία να επιβάλουν τη θέλησή τους στα εθνικά κράτη. Φ Φεουδαρχία. Σύστηµα παραγωγής στηριγµένο στη γεωργία· χαρακτηρίζεται από παγιωµένες κοινωνικές ιεραρχίες και ένα άκαµπτο πλέγµα υποχρεώσεων και προνοµίων. Φιλελεύθερη δηµοκρατία. Μορφή δηµοκρατίας η οποία περιλαµβάνει έναν περιορισµένο βαθµό κυβέρνησης κι ένα σύστηµα τακτικών και ανταγωνιστικών εκλογών·


ο όρος χρησιµοποιείται επίσης για να υποδηλώσει έναν ορισµένο τύπο καθεστώτων. Φυλετισµός. Η πίστη πως οι διαφορές ράτσας έχουν πολιτική σηµασία, είτε επειδή οι ράτσες πρέπει να ζουν χωριστά είτε επειδή αυτές έχουν διαφορετικές ιδιότητες και εποµένως προορίζονται για διαφορετικούς κοινωνικούς ρόλους (βλ. σ. 228%). Φύλο (gender). Η κοινωνική και πολιτισµική διάκριση µεταξύ αρσενικών και θηλυκών (σε αντιδιαστολή προς τις βιολογικές και εποµένως ανεξάλειπτες διαφοροποιήσεις µεταξύ ανδρών και γυναικών). Φυσικά δικαιώµατα. Θεµελιώδη δικαιώµατα τα οποία δόθηκαν από το Θεό στους ανθρώπους και είναι συνεπώς αναπαλλοτρίωτα, δηλαδή δεν µπορούν να αφαιρεθούν από αυτούς. Φυσική αριστοκρατία. Η ιδέα πως τα χαρίσµατα και οι ηγετικές ικανότητες είναι έµφυτες και δεν µπορούν να αποκτηθούν µε την προσπάθεια ή την αυτοβελτίωση. Φυσική κατάσταση. Η κοινωνία πριν από την εµφάνιση της πολιτικής, η οποία χαρακτηρίζεται από απεριόριστη ελευθερία και από την απουσία εδραιωµένης εξουσίας.

495

Χ Χάρισµα. Η προσωπική γοητεία ή ισχύς ενός ανθρώπου, η οποία µπορεί να ασκηθεί για να εµπνεύσει σε άλλους ανθρώπους πίστη, νοµιµοφροσύνη, συναισθηµατική εξάρτηση ή ακόµη και αφοσίωση. Χιλιασµός. Κατά κυριολεξία, η πίστη στη χιλιετή βασιλεία του θεού επί της γης. Ο πολιτικός χιλιασµός προβάλλει την προοπτική της έξαφνης και πλήρους χειραφέτησης από την αθλιότητα και την καταπίεση (βλ. σ. 22%). Χρησιµοκρατία (ουτιλιταριανισµός). Ηθική και πολιτική φιλοσοφία, η οποία αποτιµά το «καλό» µε κριτήρια την απόλαυση και τον πόνο και εντέλει επιδιώκει «τη µεγαλύτερη δυνατή ευτυχία για τον µεγαλύτερο δυνατό αριθµό ανθρώπων». Χρησιµότητα. Η αξία χρήσης· στην οικονοµική θεωρία, η χρησιµότητα περιγράφει την ικανοποίηση που µας παρέχει η κατανάλωση υλικών αγαθών και υπηρεσιών. Χριστιανική δηµοκρατία. Μια ιδεολογική παράδοση στο πλαίσιο του ευρωπαϊκού συντηρητισµού, η οποία χαρακτηρίζεται από προσήλωση στην κοινωνική αγορά και στη µετριοπαθή παρέµβαση του κράτους στην οικονοµία.

496

Ψ Ψευδής συνείδηση. Μαρξιστικός όρος, ο οποίος υποδηλώνει τις αυταπάτες και τις µυθοποιήσεις που εµποδίζουν τις υποτελείς τάξεις να αναγνωρίσουν ότι αποτελούν θύµατα εκµετάλλευσης.


128368561-Heywood-Πολιτικές-Ιδεολογίες

Recommend Documents