Δρ.Ν. Γ.Παπαδοπουλου
«' ς ρ ό ς ά δ η ό σ α α ξ ι ό κ ε λ ίτ ίτ η ς ε τ έ χ ε ι τ ά
τ α - σ τ ή δ η ο κ ρ α τ ικ ικ ή ς π ο λ ιτ ιτ ε ν ά ν ά λ ο γ α μ έ τ ίς ίς κ λ ί ε ις ις τ ο υ ». ». ο
., ε π τ ά
ος Π
-
ρ ικ λ ή
« ί ε ίν ίν α ι τ ό ^γ ^γ ε ν ι ; Ή
κ ά θε ί ε ίν ίν α ι τ ό
'
ρ ισ ισ τ ή π ε ρ ίπ ίπ τ σ η . τερ ;
τ ο μ ύ ρ ια ια π ρ ι τ ώ
/»
Goethe
«
θε άνθρ ο ς ε ν α ι σ έ ο ρ ισ ισ μ θ ρ ω π ο , δ π ς ε ρ ι ο ί λ λο ι
α πρ θρ ποι
τα δ ί δπ
ς ό λ ο ι ο ί λ λο ι ς κ α ν έν α ς ά λ λ ο ς » A. Murray
Π Ή
τομ κή
ρ
λ ο γ ο
τ ικ ικ ή
ί
θ έμ α τ ή ς Ψ υ χ ο λ ο γ α ς
υ χ ικ ικ ή
δι
τ ερ ό τ η α ε
ν 3 τ ο μ ικ ώ ν
ι
αφ ορώ ν ή
ό
α φ ο ρ ικ ικ ή ς Ψ
χολογί ς. Ή
πα ρούσα
κλάδου σ τ ές
ρ γ σ ία ία
ς έχ ει
ή ς Ψ υ χο λο γ α ς ν
δα
ν
9
κώ ν 3 κα δη
ορώ ν θε
α έπι
ρήσα
θ έμ α α π ο ύ
ν
θε
ύς Θ
ρήσα
α
ε ρε ί
αι κα
οητά α στή
ο ιν ιν ω ν ι ή
ρα
η
πό
ί
ής δι
ν ν νο ι ς
ότητας, ή οποί
τ ερ ο ς
λά δο ς.
ρα δε
ς (τ έ τ ) τ ώ ν
υμ βά λλ ι
ίσέ
ροσ
ους
ί
ς 3 τομ
ο ρ ές
ύσουμ ε νω
δ ευ ό μ
λ ε ο Δ . .)
νου ε
υστηρά
ά
τ ικ ικ ά τομ
' ί ορ
ν δι
ν κα λύτ ρη κ
χολι ή
ορώ
,
νόησ η τώ
α ιδ α γ
ί τόν
ρά σμ
ν ι ό τ ερ α
κώ ν
α
τε
ύχρησ α κ
στήν κα θη
ρι
κά
τ ίς ίς
ουδ
μ ά
ή κα θώ ς κα ί κτί
η
, ν
ισ
ή
ού π ρα λ ία ία τή
ύ
α θ η η τ ικ ικ ώ
τ ικ ικ έ ς υ π ο χ ρ ε ώ
ν π
ν λά ει
ι
ν
θε βα θμ δα ς, γ ά
ορώ ν
ά
ν κα ί
δι
έ
ό
3 καδημ
ει
ν
ύ
ι
ρεται νά γνω
τ ερ η ,
ή
δευτι ό κ
ί ιδ ιδ ι
ί
ς
ο κ ρ ιθ ιθ ε ϊ β α
τομ
λ ία ία
έ τ έ τ ο ιο ιο τ ρ ό π ο ,
ί ά συμ
ή
ιά
ότη τά του ένδι τώ ν
τύσσουμ ε
όν κα θέ α κ
ή
ου ά λλά κ
ικ
κπ
τ ικ ικ ό τ η τ α .
χολώ ν νά ά ντ
νουν
ά κ
ι α δι
σπουδαστή τώ ν
δ ιδ ιδ α
λε ο Δ δα
ου κλάδου
ρμ όσ
ητα
ούς
ν το υ κ λά δ ο υ .
ά θ έμ α α
3
ί
υχολογ α
α π ού, νομί ουμ ,
προβλ μά
3
ο
ε άπ αραί ητο
ρ ιτ ιτ ή ρ α
ρά
όπ
ς το υ
αφ ορώ ν στούς σπ ουδα-
ρ ο υ ς θ έμ α α τ ή ς Ψ υ χ ο λο γ
κουν στήν
ό μερι
η ς σ τ ίς ίς π α ρ α δ ό σ
ομ κώ ν
λε τουργούς Δ οτι ς ( ρά ’ ε υ σ ς ( . . . . .). έ ο ρ ισ ισ μ
ήν αρχή
ί
ό τ ύνθ τό
έξ α τ ο μ κ ε υ μ έ ν η
ου
θη ή. Τά
νε ς
ύπ ύ
η
υτ τό
ύ
Δ ελτί
-
*
λμα
κού
γ εν ι ό τ ε ρ α τή Η σ η μ α σ ία ία ναι
εγ λη
ά
ου ε
ι
ν έλ λ ε
η
ν ο ιά ιά ί
τ ό ν τ ο μ έα α ύ τ ό ησ η δ ι
ρο
ροσ
νατολ
ο ύ δ εν
ορ ΐ πα ρά νά κα θι ρω θεί
’ κ π δ ευ σ η . ου κλάδου τής Ψ υχολογ ’ ομ κώ ν αφ ορώ θ ε γ ο ν έα ί υτι ό, λλά υσ τυχώ ς ί στή χ α μ ς ς τ ώ ρ α μ ε γ λ η . “ ν ύ τό ό φ λ ετ α ι χ ετ ι ν βι λί , ού ε ναι τι λύ α θη τή ή ς Ψ υ χ ο λ ο γ ί , θά έχουμ ε ό έντονη τήν ι νοπ οί
ρα
ε κά τι
πα ρα τητο. κ.
.
πα δόπ ουλος
όμ Ε ΙΣ Α Γ Ω Γ Η 1. *Η χ ο λ ο γ ία γ ε ν ά ς τή ............................... ............. .. 2. έρο ς κλάδοι ς χολογί .. ............... 3. Γ ν ι ή θ ε ώ ρ η σ η κ α ί ν τ νο τής χολ ογ ς ’ το ν α φ ο ρ ώ ......... .................................................................. 4.
χ έσ η Ψ υ χ λ γ ί ς ’ τ μ δώ ν
ς
υχ λ γί
ν
φ
15 16 18
ρώ ν καί άλλω ν κλά -
............. ....................................... ..
...................... 5 . *Η *Η έ ν ν ο ι α τ ή ς ο μ ο ι ό τ η τ α ς ί δι ορ 6. δη δι ορώ ............................ ............................. ............. ............................... ...............
,4 9 V ^ · ^) ^) * * —
.
7.
α
8. -Β
ς
ικ ς
υχ λ γί ς
ότητα, ρο η χα τή α — '
Σ Τ Ο Ρ ΙΚ Η Δ ΙΑ Φ
Ρ
1. *Η 2 . *Η
’ τ
ν
φ
ρώ ν
.... ...... .... .... .... .... ........ .......... .......... ...... .... .... .... .... ........ .......... .......... .......... ...... .... .... .... .... ....
ν ιε ς
α. ’ τομ ,β .
ν
Ε Ξ Ε Τ Α Σ Η
Τ Η Σ
ότητα
...............................
ς
..............
Ψ Υ Χ Ο Λ Ο Γ ΙΑ Σ Α Τ Ο
α . *Η
ρ βα θμ δα τή ς
26 28
Κ
................... ............................. ................... ................... ................... ................... ................... ............... ...... . λοσ οφ ή π ερ ............................. ............. .................................. .................... .. . . ς
26
Ε Ρ
Ν
ερ ί δ ς
24
ς
χ λ
νάπ τυξής τη
ς
31 31
..................
35
........................
35
.
β . *Η *Η ρ ίο δ ο ς τ ώ ν β ά σ ε ω ν τ ή ς τι ς υχολο ........... ....................................................................... γί 3. χολ ογ α του β θους καί τομ ς δ ι ο ρ έ ς ........... 4 . *Η *Η ε ρ ίο δ ο ς τ ή ς ν ά τ υ ξ ή ς δι ν θόδω ντη .. (τ ) ........... ............... ........ ........ ........ ........ ........ ........ ........ ........ ........ ........ ........ ........ ........ ........ ........ ....... ..... 5. νι ή κρι κή θε ρηση βα σι ν όψ ..................
37 43 51 59
12 ' Ι
Ε Θ
Δ
Ι Τ Η Σ
Ε Ν
. A T O M . Δ Ι Α Φ
Ε Ρ
Κ Η Σ Ρ
Ν
Χ Ο Λ
Α Σ Σ Τ
Ν
............................. ............. ............65
θοδοι 1. 2. 3.
ρευν ς καί δι γν . ή θ ε ρ η σ η ........... ..... 6 5 η .... ...... .... .... .... .... .... .... .... .... .... .... .... .... .... .... .... .... .... .... .... .... .... .... .... .... .... .... .... .... .... .... .... .... .... .... .... .... .. ..... 6 8 α ..... ........ ...... ...... ..... ..... ...... ..... ..... ...... ...... ..... ..... ...... ...... ..... ..... ...... ..... ..... ...... ...... ..... ..... ...... ...... ..... .... .... ........... 72 γνω τι ά τ ή α (τ έ σ τ ) ...................... .................... 7 4 δ η τ ώ ν τ έ σ τ ................................. ................... ..............75 τ ή α τ ώ ν ρ ιτ η ρ ν (τ (τ ώ ν τ έ σ τ ) ...................... ..... 77 .... 8 0 ς δ ια ικ ς μ ι .................................................. 'Η σ υ σ τ η τι ή πα ρα τήρ ση τής συμ ρι οράς 80 'Η δ ι γ ν σ τ ι ή υχολογι ή συ τησ .................. ..... 81 *Η ο μ δ ι ή σ υ ζ τ η σ ................................................. ..... 8 3 τ α τ ι τ ι έ ς μ έ θ ο ο ι ...................... ................................. ..... 8 3 εις υ W . Stern ................ ................................... ..... 87
ά α. β.
. .
4. ’ α. β. γ. 5. 6.
ί ί
Γ ' Α
Β Α Σ Κ Α
Λ Ο Γ ΙΑ Σ 1.
ί
Τ
τομ
Π Ν
Ο Β Λ Η Α Τ Ο
ς δι
Α Τ Α Κ
ορ ς
Ε Ρ Σ Σ Υ Γ Χ Ρ
Ν
Δ ΙΑ Φ
ς
2.
Ψ
Χ Ο
...................... .... .....91 ^
Ρ
.
ό ς τή ν ο η
. ’ ν ν ο ια κ α ί δ ο μ ή τ ή ς ν ο η μ ο σ ύ ν η
Σ
.. .. .. ..
οσ ύνη
91 ’
................................... .....91
.
ς
ό ψ ς γ ιά τ ή δ ο μ ή τ ή ς ν ο η ο σ ύ ν η ς κ α ί τ ο μ ς ...... ......... ...... ...... ...... ...... ..... ..... ...... ..... ..... ...... ...... ..... ..... ...... ...... ..... ..... ...... ..... ..... ...... ...... ..... ..... ...... ...... ..... .... .. 9 4 *Η έ ξ έ λ ξ η τ ή ς ν ο η ο σ ν η ς τ ο υ ά τ ό υ κ τ ά τ ό ν J. P ia get ............................................................................................... 103 ............. ς ά π ό ψ ς γ ιά τ ά δη τής νοη οσ ύνη 1 05 . ο ιο τ ι ή δ ι ρ ι ........................................ ............... .......105 10 7 β. Π σ τι ή δι ρι η τή ς ν μ σ ύ ν η ς . ...................... 107 *Η τ α ν ο μ ή το υ π λ η θ υ σ ο ΰ ό άποψ η οη οσύνης 108 ό πρόβλ α τής ταθερότητας τής οητι ς νότ τ α ς ............. ....................................................................... ........... 1 0 9 ....
3.
....
4.
....
.
.
5. 6.
....
..
..
7.
χέ η ταθ ότητας καί δι ορο οί ς τής νοη οσύ ς ........................... .................................... ................... ................... ................... ................... ................... ................... ............ ... 111 11 1 8. Δ ο ρ ο π ο ί η κ α ί ο η τ ι ή κ θ υ σ τ έ ρ η σ η ...................... 1 1 6 9. ο η τ ι ή δ ι ο ρ ο π ο ί η κ α ί χ ο λ ι ή έ δ ο η . ............. .... 118 j* ....
....
.
13 10.
χολογ οί γοντες ξάρ τη ς τής νοητι ς έπ ο .. ........... .....1 23 ς ................... ............................ ................... ................... ................... ................... .................. .............. ....... 11. Π γ ο ντ ες τ ώ ν τ ο ν δ ια ια φ ο ρ ώ ν - λ η ρ ο ν ο μ ό τ η τ α ί π ιβ ν ..................................... . . . . ........................ .....125 —" 12/Η δι γν ση τής οη οσύνης μέ τά τέ 12 7 ...................... .....127 . τή α τ α λ λ λ ό τ η τ α ς έ ν ό ς τ έ σ τ γ ιά π ά . . 127 β. ό Ά γι ό τέστ του ξ λ ε ρ γ ιά ιά δ ιά . . . . 129 γ. ό τ έ σ τ τ ο υ R a ven ί ή έτρη η τή ς νοη οσ νη ς 132 .
ό
13 . Ο ί
π
τ
. *Η 1)
υ P o r te u s... s...... ...... ....... ......... ...... ....... ......... ....... ......... ...... ....... ......... ...... ....... ............140 ....140 ς τή ς ν μ .................... ...........................142 ικ ή
ρ
2)
λή
ισ η τα τ
γ ντες τή ς
3) Σ
ί
θυ
τ ερ η
νευμ
τι
ικ ς
ια
η (ε ύ ότη τα ς
ς
δι
ή .
ς
ν ς
α καί μ ρφ ς τής
. 'Η ετ ή 14 . Ε υ φ υ ΐα ΐα κ α ί οσ II.
ν
................................................. .....144 τόμ
ν
....
τέρη ς
γω γή
)
ς
...
146
...........
1 47 150 1 54
.
....
.........................
....
..............................................
ν
144
....
.. . .
155
1. Γ 2.
...................... . . ή θεώ η ί χετι ές ά όψ ει 1 55 ρί τα τής ρο ότητας καί τομι ς δι ο ς ................... ............................ ................... ................... ................... ................... ................... ................... .................. ........... 157 15 7 . ί ε ι ς τ ο υ Eysenck ......... ................ . . .............. 1 5 8 . *Η *Η η υ Allpo lport .... ...... ....... ......... ...... ....... ......... ....... ......... ...... ....... ......... ...... .... 1 64 . *Η *Η η υ Ca C attell ................................................... 1 64 3. τη οί -δι ρί ς τ ώ ν τ ό μ ν μ έ β ά σ η τ ί ς ν τ ιιλη τι ς ν ό τ η τ ε ς ................................................................ 16 6 4. Δ ρ ι η τ ό μ ν μ έ β ά σ η τ ό ν τ ρ ό ο ά τ ίλ ίλ η ς καί ερι ρ α φ ή ς ή έκ δ ή λ ω σ η 168 — --------.............................................................. 5. Δ η τό ν μέ η τ ίς νο τι ές ν δ έ σ ε ις ις . . . ^16 ^ 6. Κ ς ς ερ ς ........................... 1 7 0 7. τη γορ ς ή σύνδρομ α οβλη τι ς υμ ρι ορ ς 173 8 . *Η *Η ταθ ρότη τα καί ταβλ τότητα τ ν γν τ ω ν 174 9. γ ν σ η κ α ί ά ξ ιο ιο λ ό γ σ η τ ή ς οσ ό τ η τ α ........... .... 177 17 7 10. τ ή α (τ (τ έ σ τ ) γνω ς τή ς οσ τ η τ α ς . . . . 178 ....
....
....
....
....
....
....
14 . Τ ό ο υ R orschach .......................................... .....1 7 8 . Τ ό εμ τι ό ντι τ ι ό κ τ ή ο τ ο υ Mu Murray ί το Beliak ...................... ................................ .................... .................... .................... ................... ......... ................1 ................1 79 γ. Τ ά
τή
α τώ ν ε
όνω ν μ
τα
ς τ υ Ro R osen-
z w e ig .......................................................................................... ..................................................................................... .....1 8 3
^'·
δ.
ό
Ιϊ , 1.
τή
ο τώ ν
ορές τ εν
ν
ή θεώ
2. Ν
.
ικ ς δ ια φ
3.
φ
ς
4.
φ
ς τώ ν
Ο
ν
Δ Ε Λ Τ ΙΟ
ΙΝ
Α Τ Ο
Σ
Ν Α Κ Α Σ
Π
ύλω
εί ν-
186
.................... .............................. .................... .................... .................... .......... .....189 .....18 9
ι λ γι ές ς τ
ν τ ο υ W artegg .
ί π
ν φ
ύλω ν στήν ύλω ν καί
ν
τι
ές
φ
ς
189
............................................. .....203
ρ
ότητα δευσ
.................... .....20 .....208 8
............................... ..... 2 1 2
Τ Η Τ Α Σ ........................................ .....2 1 5 ..............................................................................227 .....227 Ν ............................................................2 3 3 Α Γ Α Τ Ω ..................................................... .....23 5
Ε ΙΣ Α Γ Ω Γ Η
1 . eΗ eΗ
χο
γ ία γ ε
ά
ς
* Η Ψ υχολογί υχολ ογία α εΐ εΐναι μ ιά ει ειδική έπισ έπισ τή μ η σ τό σύνολ σύνολο ο τώ ν διάφ ορω ν έπισ πισ τη μ ώ ν. 'Ό λες οί έπισ πισ τή μ ες (ώ ς σύνσύνολα όμοει όμοειδώ ν γνώ σ εω ν) έχουν ουν σκοπό τή τή γνώ γνώ σ η τώ ν φ αινομέν αινομένω ω ν καί κα ί τώ ν γεγονό γεγονότ τω ν τή τή ς φ ύσης ύση ς καί κα ί τή ς ζω ή ς. Μ έ τί τίς γνώ γνώ σ εις μπο μ πορο ρούν ύν νά ξεδι ξεδια λυθουν λυθο υν τά α ίτια καί κα ί νά βρεθε βρεθεί ί κ ά π οια οια ορθ ορθή λύση τώ τώ ν προβ πρ οβλη λημ μ ά τω ν τή ς ά το μ ικής κή ς καί κα ί κοι κο ινω νικής κή ς ζω ή ς του ά νθρώ που. πο υ. Ο ί έπισ έπισ τή μ ες διακρίνονται ή μιά άπό τήν άλλη οχι τόσο μέ βάση τίς μ εθόδους έρευν ρευνας ας καί κα ί σ υσ τη μ α τοποί οπ οίη η σ η ς τώ ν γνώ γνώ σ εω ν όσο άπό τό ιδιαίτερο άντικείμενο τής άσχολίας τους. ' Ο ρ ισ μ ένες ένες έπισ έπισ τή μ ες ά σ χολουντ χολο υντα α ι κυρί κυ ρίω ω ς μ έ τή ν φ ύση (τόν (τόν ύλικό ύλικό κόσ κό σ μ ο) γι* α ύτό καί κα ί ο νομ νο μ ά ζο ντα ντα ι έπ ισ τή μ ες. 'Ά λ λ ες ά σ χολουντ χολου ντα α ι κυρί κυ ρίω ω ς μέ τόν άνθ ά νθρω ρω πο, π ο ύ ’ είναι έκτός κτός ά πό ύλη ύλη (σ ώ μ α ), καί κα ί π νεύμ νεύμα α , ή ψ υχή, γ ι’ α ύτό ύτό καί κα ί ονομ ονο μ ά ζοντα οντα ι έπισ έπισ τή μ ες. *Η *Η Ψ υ χολο χο λογί γία α είναι μ ιά χαρα χαρ α κ τη ρισ ρισ τικ ή π ερ ίπ τω σ η έπισ έπισ τή μ η ς πού σ υνδυάζε υνδυάζει καί κα ί τίς δυό δυό κ α τηγο τη γορίες έπι έπ ισ τη μ ώ ν, φ υσι υσ ικές κ α ί π νευμ α τικ ές, ές, κ α ίγεννήθ γεννήθη η κε ά π ό α ύτόν ύτόν τόν τόν συνδυα σ υνδυασ σ μ ό1. ό1. Α ύ τό εΐναι ένα βασ βα σ ικό προτ προ τέρημ ρη μ α τή ς Ψ υχολογί υχολο γία ς ώ ς έπισ πισ τήμ ης. ης. Σ τό ολοκληρω κλη ρω μ ένο κα κ α τά τό δυνατ δυνατό ό σ ύστ ύσ τη μ ά τη ς δέν έχουν θέση θέση 1. τ ίς
' Ο P . H o fsta tte r νευ τι ές δ ς κα ί
ε ι τ ι «ή τ ίς φ ές επ
τή
α σ ετ έχ ει έξ ε ς » ( 1 9 7 1 , . 1 2 ).
16
οί γνω σ τικ ές μ ονομ ονο μ έρειες καί κα ί ά κ ρότ ρό τη τες είτε ύλοκρ ύλο κρα α τικής φύσης είναι αύτές, είτε πνευματοκρατικής, άλλά καί κα ί οί μ εθοδο εθο δολ λογικ ές μ ονομ νομ έρειες περιο εριορ ίζουν τίς δυδυ νατότητες καί τίς ποικίλες διαστάσεις του κλάδου. 'Η Ψ υ χ ο λ ο γ ία εΐνα ι ή έπιστήμη στήμη πού πού άσχ άσ χο λεΐ τα ι μέ τή σ υμπε υμ περι ριφ φ ορά του του άνθρώ ά νθρώ που καί κα ί τώ ν ζώ ζώ ω ν σέ σ χέσ η μέ τά τά βαθύτ βα θύτε ερα κί κ ίνητρά νητρά τη ς. Τ ή νεώ νεώ τερη Ψ υ χολο χολ ο γία γία , ώ ς α ύτόνομ ύτόνομη η έπισ έπισ τή μ η , ένδι ένδιαφ έρει ρει έξί έξί σου τό τό έσω έσ ω τερικό ρικό β ίω μ α κα κ α ί ή έξω έξω τερικ ρικ ή σ υμ περιφ περιφ ορά του άνθρώ που. πο υ. Τ ό βί β ίω μ α άναφ ά ναφ έρετα ρετα ι σέ 6,τι 6,τι ονομάζουμε ονομάζουμε ψ υχή. υχή. Κ αί στήν στήν Ψ υχολο υχο λογί γία ή ψ υχή υχή μας μ ας ένδι ένδια αφ έρει ώ ς π ρ ός τή σ υγκεκρ γκεκριμ ένη τη τη ς ένέρ ένέργεια , δηλ. δη λ. ώ ς ψ υχική ζω ή μ έ τίς έκ δηλώ δη λώ σ εις τη ς.
2. Κ λ ά ο ι στήμβς) 1.
ενι ή Ψ
ς
χο
γί ς (
ους
-
χ ο λ ο γ ί . Ε ξ ετά ζει τά νοητ νοη τικά φ αινόαινό-
μ ενα καί κα ί τά κίνητ κίνητρα ρα τής συμ σ υμπερι περιφ φ ορά ορ ά ς (Kogn (Ko gnit itio ion, n, Motiva ti vati tion) on).. Σ τά νοητ νοη τικά φ αινόμεν αινόμενα α άν ά νήκουν ή άντίληλη ψ η, ή μάθηση μ άθηση καί ή μνήμη, ή νόηση καί ή γλώ σ σ α . Σ τά κίνητ κίνητρα ρα άνήκουν τά ένσ ένσ τικ τα , οί ορμέ ορμ ές, οί ά νάγκες, νάγκες, οί τά σ εις καί τά προ πρ ο βλή βλ ή μ α τα τώ τώ ν συγκρούσεω συγκρούσεω ν τώ ν διά διά φ ορω ν κινήτρω ήτρω ν. 2. . Π εριλ εριλα μ β ά νει δλε δλες τίς ή λι λι κίε κίες του ά νθρώ που πο υ ά πό *τήν έμ βρυι βρ υική κή του κα κ α τά σ τα σ η ώ ς τά γηρα γη ρα τειά , δηλ. προγενν προγεννητ ητι ική Ψ υχολογί υχολο γία , Ψ υ χολογία του βρέφους, του νηπίου, του παιδιού, τής α π α ιδ. ή λικ λικ ία ς κ τλ., λ. , του έφ ήβου, ήβ ου, του ώ ριμ ριμ ου, τή ς γερ γερ ο ντικής ήλικίας.
17
ή ψ υχολογία υχολογία τώ ν άτ ά τομι ομ ικώ ν δι διαφ ορώ ν ή ψ υχολογί υχολογία τώ τώ ν χαρα χαρ α κ τή ρω ν. Π ρ ό κ ειται ται σ τή ν ούσ ού σ ία γιά γιά τόν ’ίδιο κλά κ λάδο δο μ έ δια δια φορετικές κατά καιρούς ονομασίες καί μέ μεθοδολογικές κές ά λλαγέ λλα γές ς θεώ θεώ ρησης ρησ ης τώ ν σχετ σχετικώ ν προβ πρ οβ λη μ ά τω ν2. ν2. 4. νω νι ή υχολο : Κ οινω οινω νική ά ντίληψ η, ά τομ ο, ομάδα ομ άδα,, ρόλος ρόλος,, κα τά σ τα σ η , ψ υχι υχική στ σ τάσ η καί π ρ ο κατάληψη. 5. Ε νη υ χ ο λ ο γ ί , πού άσχολεΐται μέ δλους τού τούς ς το το μ είς ζω ή ς καί κα ί δράσ δρά σ ης του σ ύγχρονου ύγχρονου άν θρώ που. πο υ. Κ υρι υρ ιότε ότεροι ρο ι ά πό τούς ού ς μ ερικό ρικότ τερους ρο υς κλάδους κλά δους είναι ή Κ λινική Ψ υ χολο χο λογί γία α , ή Ψ υ χολο χο λογί γία α έργασ ργα σ ία ς καί κα ί έπιχε πιχει ιρήσ ρή σ εω ν, ή Ψ υχολογί υχολο γία άγορώ ν καί πω λήσ λή σ εω ν, ή Δ ικασ κα σ τική Ψ υχολογί υχολο γία , κτλ. κτλ. 6. δα κή Ψ υχολο : μάθηση μά θηση,, σχέση σχέση μαθητ μα θητή ή 3.
υχολο
α
ς
2. *Η Ψ χ ο λ ο γ ί α τ ή ς οσ ότη τας ο ρ ΐ ά δ ια ι α κ ρ ιθ ιθ ε ό τ ή ν Ψ χ ο λ ο γ ία ία ’ τ ο μ ν Δ ορ , άν ρ ιο ρ ται στά θέμ τα δομ ς τής οσ ότη τα , οπ ότε καί ο τ ε λ ε ΐ α ε ίδ ίδ ο ς κ ή ς Ψ υ χ ο λο γ ς ή ς ροσ κότητα . ερ ζ ετ α ι δ η λ . τ ά ο ι ά τ ο ι χ ε α ψ υ χ ικ ικ ή ς δ ο μ ς κ α ί υ μ ρ ι ο ρ ς τ ο ύ ά ν θ ρ ο υ ά ν εξάρτητα ό τ ίς ίς ύ π χουσ ς τομ ς δι ορέ . 'Η θε ρη ση αύτή ν τ α ο κ ν ε τ α ι τ ή «ν «ν ο μ ο θ ε τ » οψ . ' ορ ή Ψ υχολογ ής ρ ο σ ω π ικ ι κ ό τ η τ α ς έ ξ ε τ ά ζ ε ι τ ίς ίς δ ο μ έ ς τερ τη τες τώ βι τω ν καί ς συμ ρι οράς ε ός τόμου καί ντ οκρί ται στήν δ ιο γ ρ α » οψ . ντω ς ρ α τ ε ίν ίν ε ι ά θι ρω θεί ί , ς σ τ ίς ίς ά χ έ ς τ ο ύ να ς μ έ τ ό ν St St e r n , συνδυασ κή θε ρη ση καί λλοτε ροτι ται ό χαρ τηρ σμ ός « χ ο λ ο γ ία τ ή ς Π ρ ο ό τ η τ α ς », », κ α θ ι ρ ω ος ρ ι σ ό τ ερ ο όφ στίς χ ρ ε ς, λλοτε ό χαρ τηρ σμ ός « υχολ. ’ ν » ( . W e ilh o fer 19 1 9 7 7 , 4 . Lersch ί Thomae 1960. Hofstatter 1971,9).
18
δασκάλου, δασκ άλου, καί κα ί άλλα σ χετ χετικά προ πρ ο β λήμ λή μ α τα , Ε ίναι τμ ή μα τής Ε φ α ρμ οσ μ ένης Ψ υχολογ υχολογί ίας. ας. . Έ χ ει σχέση 7. σχέση μέ μ έ δλους δλους τούς ού ς π ροη ρο η γούμ γού μ ενο ενο υς κλάδους. κλά δους. Ε ΐναι να ι μ ιά μ έθοδος θοδο ς καί κα ί ιδια δια ίτερη έρμη έρμ η νεί νεία τώ ν φ α ινομέν νομ ένω ω ν τή τή ς ψ υχική υχικής ς ζω ή ς, ή ό π οια δημ δη μ ιούργη ού ργησ σ ε καί κα ί σ χολή μέ βασ βα σ ική έννοι ννοια α καί κα ί άρχή τό υποσυνείδητο. 8. νω ή υχολο . Π ρ ό κ ειτα ι γιά γιά μ εθόδους έρευνας καί κα ί έξέτα έξέτασ σ η ς τή ς έκά σ το τε ψ υχική υχικής ς κα τά σ τα σ η ς. Ε ΐναι ένα μέ μ έρος τή ς Ψ υχολογι υχολ ογικ κ ή ς Μ εθοδολο δο λογί γία ς καί κα ί κ υρί υρ ίω ς τό κα κ α θαρά θα ρά ψ υχολογι υχολ ογικό κό μ έρος τη ς. * Υ π ά ρχουν κα ί κ ο το μ είς σπο σ πουδώ υδώ ν στ σ τήν Ψ υ χολ χο λο γία γία καί κα ί α ύτο ί εΐναι α ) λο ,β) υσι λογ , γ) ο λο γ α τ ν (έ ( έθολογί θολ ογία α ) ή σ υγκρι υγκρ ιτική Ψ υ χολογία καί δ) , άπό άποψη μεθόδου.
3. ής
νι ή υχολογ
ς ’
η ομι
ί
ντι εί εν ν ορώ
* Ο κλάδ κλάδο ος τής Ψ υχολο υχολογ γίας τώ ν ’Α τομικώ ομικώ ν Δ ιαφ ορώ ν λεγόταν π α λα ιό τερα χαρ χα ρ α κ τη ρ ο λογί λο γία καί είχε ώ ς ά ντι ντικείμ ενο τή ν πο π ο ικ ιλία λία τώ ν ά νθρώ πινω πινω ν χαρ χα ρ α κ τή ρω ν. *0 'Ιππ 'Ιππ οκ ρά τη ς (460377 π.Χ .), ό Θ εόφραστος όφραστος (37228 (37 2287 7 π .Χ .)3 .) 3, ό Λ αμ πρυγι πρυγιέρ (1645 (16 4516 1649 49)) έχουν ουν συνδέ συνδέσει σει τό ονομά τους μέ τή ν χαρα χα ρακ κ τη ρολο ρο λογί γία . Π α τέρας τής Ψ υχολογία ς τώ ν ’Α τομι ομ ικώ ν Δ ιαφ ορώ ν θεω θεω ρεί ρείται ό Γ ερμα ρμ α νός W. Stern Ster n ( 1 8 7 7 1 9 3 8 πέθανε πέθανε στήν’Α στήν’Α 3. ε ω ε ίτ ίτ α ι ό ορ ς ί ς τή ς Ψ χο 1961, . 5 7 7 ). ό χ α ρ α τ ή ρ ε ς ».
νους δρυτής τή ς τορ ς τής λο ο ς κα ί νω γ ί ς (S ( S c h is c h k o ff ί ερ ο έ ρ γ ο τ ο υ ε ίν α ι ο ί
μερική δπου δίδασ δίδασκε κε άπό άπ ό τό τό 1935 19 35). ). Σ τή ν ά νάπ νά π τυξή τη τη ς δμω δμ ω ς συνέβαλε συνέβαλε πολύ καί ό Γ ά λλος λλο ς A. Binet (18 ( 1857 571 191 911) 1).. Τ ά θέμα τα του κλάδου αύτου αύτου άναφ ά ναφέ έρονται ρονται σέ κ α θημ θη μ ερινά προβλή προ βλή μ α τα του άνθρώ άνθρώ που ώ ς άτόμου. άτόμου. Τ ήν άνθρ άνθρώ ώ πινη συμπεριφορά μπορεΐ νά τήν έξετάσει κανείς άπό άποψ άπ οψ η (άνθρώ (ά νθρώ πινη) πινη) γενι γενική, κή , ά λλά καί κα ί ά πό άτ ά τομι ομ ική (δι (δ ια φ ορική ορική)) ά ποψ πο ψ η . Κ α ί α ύτό ύτό εΐναι δυνατό για για τί κάθε κά θε άνθρω θρ ω πος πο ς μοι μο ιά ζει σέ ορισ ορισ μ ένα π ρ ά γμ α τα μέ δλους τούς ού ς ά νθρώ πους πο υς,, σέ άλλα άλλ α π ά λ ι μ οιά οιά ζει μόνο μέ μ έ μ ερικού ρικούς ς άλλους άλλ ους καί κα ί σέ ά λλα δέ μ οιά οιά ζει ζει μέ κανέ κα νένα4 να4.. *Η *Η Ψ υ χολ χο λ ο γία γία Ά το μ ικ ώ ν Δ ιαφ ορώ ν ά σ χολεΐ ολεΐται μέ τή συσ σ υστ τημ ατική περιγρα περιγραφ φ ή καί κα ί έξήγησ η τώ τώ ν διαφ ορώ ν σ τή σ υμ π εριφ ορά ορά καί τό βίω βίω μ α τώ ν άτ ά τόμω όμ ω ν καί τώ ν ομάδω ομά δω ν ά πό άτομ άτομα α (Quack (Quack 1974, 176). Μ έ άλλα λόγια τό πρόβλ πρ όβληημ α π ού τή ν άπ ά π α σ χολεΐ χο λεΐ εΐναι ή ψ υ χοσ ω μ α τικ ή ιδ ια ιτερότ ρό τη τα του του ά τόμου όμ ου στήν στήν δλη δλη σ υμπερι υμ περιφ ορά του.
4.
η Ψ χολ γί ς " ομ αφ ρώ ν καί ν κλάδω ής ολογί
Γ ενική Ψ υχολογί υχολογία άσχο άσχο λεΐτα ι μέ τό πρόβ πρ όβλη λημ μ α τώ ν με μ εθόδω ν γενι γενικά τή τή ς Ψ υ χοχο λ ο γία γία ς καί κα ί κ υρίω ς μέ τίς νοη νο η τικές λειτου τουρ γίες γίες (Kog (Kogni nittive Phan Ph ano o men me n e ), δηλ. μέ τό τί εΐναι ά ντί ντίληψ λη ψ η , μ ά θηση θησ η , νόηνόη ση, μ νήμη, νήμ η, φ α ντα ντα σ ία κα κ α ί μέ τά τά ψ υχικά κίνητ κίνητρα ρα (Moti(Mot ivati va tion on), ), πού πο ύ εΐναι: αι: α) Ο ί ορμέ ορμ ές καί κα ί οί α νάγκες τά σ εις, β) ή βούλη βο ύλησ σ η καί κα ί γ) τό συναί συ ναίσ σ θημ θη μ α τά ο π ο ία 1.
4. ά
ενι ή
υ χ ο λ ο γ ί . 'Η
ό ρ ό β λ η α δ ι τ ύ π ω σ α ν γ ιά ιά π ρ η ί Klu ck - H ohn ί Murray έ σ ό
ορά ο
τσι χαρα ρι ς τ ό 1949.
20
καί κα ί έξετά έξετά ζει ζει σ τή ν γενι γενική τους ου ς άποψ άπ οψ η , δηλ. σ τόν τρ ό π ο λει λειτουργί ουρ γία ς τους γενικά. κά . ' Η Ψ υχολο υχο λογί γία ’Α τομ ικ ώ ν Δ ια φ ορ ώ ν έξετ έξετά ά ζει τά ’ίδια, ά λλά λλ ά μέ τό δι δια φ ορετι ρετικό τρόπο πού παρουσ πα ρουσ ιάζοντ άζονται στόν στόν Α ' ή Β ' άνθρω πο καί ά κόμ κό μ η γι γ ια τί π α ρου ρο υ σ ιά ζονται ζοντα ι έτσ έτσ ι. Σ υ γκεκρ γκεκ ρ ιμ ένα εξετά ζει τή ν πο π ο ιο τικ ή καί κα ί π ο σ ο τικ ή πλευρ π λευρά ά τώ ν νοητ νοη τικώ ν ικα νοτ νο τή τω ν, τώ ν ιδιο διο τή τω ν κα ί κινήτ νή τρω ν καί κα ί έπι έπιδιώ διώ κ ει νά βρει βρει σέ π ο ιά ά π ό α ύτά όφ είλοντ λο ντα α ι οί δια φ ορέ ορ ές σ τά διάφ ορα ά τομα ομ α . 2. ε ν ε τ ή υχο λο . ' Η Γ ενετική Ψ υχολογί υχολογία ά ναφ έρεται ρεται σ τό ά ναπτ ναπ τυσσ υσ σ όμ ενο άτ ά τομ ο γε γενικά* στήν στήν Ψ υ χολογία τώ ν Ά τομ το μ ικ ώ ν Δ ιαφ ορώ ν μας μα ς ένδιαφ έρει ρει κυρίω ς κάθε άτο ά τομ μ ο σ τή ν ιδι ιδια α ίτερη ερη ιδιο τυπ τυπ ία του κα κα ί οχι γενι γενικά κά.. ' Ό μ ω ς δέν δέν είναι ά σ χετο χετο ι μέ τίς δια δια φ ορέ ορ ές τώ ν ά τό μ ω ν οί π α ρ ά γοντ γο ντες ες έξέλι έξέλιξής ξή ς τους ου ς πού πο ύ ένδ ένδι ιαφ έρουν τή Γ ενετ νετικ ή Ψ υχολο υχο λογί γία . 3. . *Η Ψ υ χολο ολο γία τώ ν Ά το μ ικ ώ ν Δ ια φ ορώ ορ ώ ν πα π α ρ έχει έχει σ το ιχεΐ χεΐα βά β ά σ εις γιά γιά τήν Π α ιδαγω δα γω γική Ψ υχολογία υχολογία , ώ σ τε νά έρε έρευν υνηθε ηθεΐ ΐ σ ω σ τότερα ή ψ υχι υχική πλε πλ ευρά τή ς ά γω γής γή ς5. Π ρά γμα γμ α τι, έπιτ έπιτυ χής άγω ά γω γή γίνετ γίνετα α ι μόνο μόνο άν ληφθουν ληφ θουν ύπόψ ύπό ψ η οί ά τομ ικ ές διαφ ορές ορές. ’Ά λ λ ω σ τε στήν στήν Π α ιδαγω δα γω γικ ή έπ ισ τή μ η γενι γενικά ή «άρχή «ά ρχή τής τής έξατ έξατο μ ίκ ευσ η ς» είναι βασ βα σ ική. κή . 4. νω νι ή υ χ ο λ ο γ ί . ' Η Ψ υ χο λ ο γία τώ ν Ά τομ ικώ ν Δ ιαφ ορώ ορ ώ ν έξε έξετ τά ζει τό ά τομ ο σ τήν ψ υχοπνευ υχοπνευ μ α τικ ή κυρί κυ ρίω ω ς δομή δομ ή καί κα ί ίδια δια ιτερότ ερό τη τά του. ου . .Τ ό άτ ά το μ ο όμ ω ς ζεΐ ζεΐ μ έσα σ τή ν κ οινω νία κα κ α ί δια δια φ ο ρ ο π ο ιείτα ι σ τή
5. γω γή ς του
. Ro g g e 1 9 7 4 , , σ . 16.
. 207
ί
ό
ο
ς:
21
σ υμπερι υμ περιφ φ ορά ορ ά του καί κα ί ά πό τό κοι κο ινω νικό πε π εριβ ριβ ά λλον λλ ον μέ μ έ τό όποι όπ οιο ο β ρίσ ρίσ κ ετα ι σέ μιά μιά δια ρκή ά λλη λλ η λεξάρτησ λεξά ρτησ η καί κα ί ά λ ληλεπίδραση δρασ η (πρβ. Hofst Hofstatter atter 1966, 19 66, 16). Γ ενικά ή Ψ υχολο υχολογ γία τώ τώ ν ’Α τομι ομ ικώ ν Δ ιαφ ορώ ν σχετίζεται ιδιαίτερα μέ τούς κλάδους πού έχουν σχέση μέ τήν άγ ά γω γή .
5. 'Η
νν
α
ς
οι τη τα ς
ί
ορ
Σ τή ν έννοι έννοια τής τή ς ομ ο ιό τη τας τας άνήκουν δλα δλ α έκεΐνα τά τά χαρα χα ρα κ τη ρ ισ τικ ά γνω ρ ίσ μ α τα καί κα ί οί ιδιό διό τη τες π ού είναι κοι κο ινά σ τή ν άνθρώ ά νθρώ πινη πινη φ ύση. ύση . Σ τίς τίς σω σ ω μ α τικ ές ιδιό διό τη τες ή ομοιότητα εΐναι ορατή. Σ τή ν ψ υχι υχική δμω δμ ω ς ζω ή ύπάρχουν ύπάρχουν δια φ ορέ ορ ές. Τ ό δτι ά ν θ ρ π ο έχει τήν η ς δη υρ , άνήκει στίς ά νθρώ πινε πινες ς ιδιότητε διότητες ς. Ά π ό κεΐ καί κα ί π έρ α δμω δμ ω ς ό ένας ξεχω ρ ίζει ζει ά π ό τόν ά λλο, λλο, γι για τί ά ρχίζ ρχίζουν ου ν οί δια φ ορέ ορ ές ώ ς π ρ ός τό τό τί κα ί ώ ς πο πο ιο σ η μ είο εΐναι να ικα νείς δημ δη μ ιουργικός. ' Η άνάγκη άνάγκη τή ς ε ρ έ ρ γ ε ι , άπό άπ ό τήν τήν όποι όπ οια α προ πρ ο ή λθαν άλλες ά λλες π νευμα νευμ α τικ ές ά νάγκες, νάγκες, υπ υ π ά ρχει σ τά ζώ α μόνο ώ ς ένα ορισ ορισ μ ένο βα β α θμό, θμ ό, ένώ γιά γιά τόν άνθρω ά νθρω πο εΐναι ή βά βά ση τή ς δημ δη μ ιουρ ου ργία ς καί κα ί του π ο λιτισ μ ο ύ . Τ ό ά ντι ντικείμ ενο κα ί ή έντα έντα σ η δμ ω ς τή ς π εριέρ εριέργει γεια ς δια δια φ ο ρ ο π ο ιείτα ι ά π ό άνθρω άνθρω πο σέ άνθρω άνθρω πο. Ή συν σθημα κή κα σ τ σ η τής χαρας ή στενοχώ ρ ια ς εΐ εΐναι έπί έπίσ η ς κοινή κοινή σ τόν άνθρ ά νθρω ω π ο. Δ έν εΐ εΐναι δμ ω ς στ στόν ’ίδιο βα β α θμό θμ ό άνα ά ναπ π τυγμένη τυγμ ένη σέ δλους δλους τούς ά νθρώ πους πο υς.. ' Ό λ ο ι δηλ. δηλ. έχουμ έχουμε ε κ ά π οια οια εύα εύαι ι σ θησ θη σ ία , ά λλοι λλο ι δμ ω ς λιγό λιγότ τερο κ α ί ά λλοι λλο ι π ερισ ερισ σ ότερ ότερ ο, δηλ. δηλ. οχι δλοι δλο ι σ τόν’ τόν ’ίδιο βα βα θμό θμ ό. ’Έ τσ ι ά ρχίζουν ου ν κα ί οίά οί ά το
22
μ ικές δια φ ορές χαρά χα ρά ς σ τενοχώ ρ ια ς. Κ οινά οινά πνευμ πν ευμα α τικ ά χαρα χα ρα κτηρι κτηρ ισ τικ ά γνω ρ ίσ μ α τα εΐναι: αι: ή γλώ σ σ α , ή σκέ σ κέψ ψη (νόησ (νόηση) η) καί κα ί οί σ κοπο κο ποί ί γενι γενικά κά ά πό το ύς π ιο ά πλο πλ ο ύς (βι (β ιο λογικούς) μέχρι τούς πιό σύνθετους (άξιολογικούς). Ο ί σκοποί δμω ς τώ ν άνθρώ άνθρώ πω ν άλλάζ άλλάζου ουν ν. Μ πορεΐ πορεΐ νά εΐ εΐναι ναι ά μ εσο εσοι, ά π ώ τερ τερ ο ι, μ ετα ετα φ υσι υσ ικοί* οί* κα ί ποικ ίλλο λλ ουν μ ετα ξύ τώ τώ ν ά νθρώ πω ν. ' Ό λ α α ύτά ύτά εΐ εΐναι δεδομέ δεδομέν να καί δια δια π ισ τώ σ εις π ού μ α ρτυρ ρτυρού ούν ν γιά γιά τίς ομ ο ιό τη τες ά λλά καί κα ί γιά γιά τίς δια φ ορές μ ετα ξύ τώ ν ά νθρώ πω ν.
6.
δη
ορ
Ά π ό τά π α ρ α π ά νω εΐναι φ ανερό ανερό δτι ή δια φ ορά εΐνα ι ά π ο τέλεσμ λεσ μ α σ ύγκρισ ης. ης. *Η σ ύγκρι ύγκρισ σ η αύτ α ύτή ή μ πορεΐ πο ρεΐ νά γίνει νει μ ετα ετα ξύ ομά ομ ά δω ν, ά τό μ ω ν καί κα ί ιδιοτή διοτήτ τω ν του του κάθε ά τόμ ου. Δ ια' φ ορά ορ ά σ η μ α ίνει νει τό νά μήν εΐναι ναι ’ίδια τά ά το μ α σέ κά τι, δηλ. σέ κ ά π οιο οιο γνώ ρισ ρισ μ α ή τά γνω ρ ίσ μ α τα νά μήν μ ήν εΐ εΐναι ίσ όβα όβ α θμα θμ α , δμοι δμ οια α. ’Έ χουμ χου μ ε άρκετ άρκετά δ η δ ια ια ρ ώ , πού υπάγονται σέ δυό βα βα σ ικές κ α τηγο τη γορ ρ ίες ώ ς έξής: ξής: δια φ ορέ ορ ές, π ού άφοροΰν άφ οροΰν ολόκλη ολόκ ληρε ρες ς φ υλές υλές λόγω λό γω τή ς δια φ ορας ορα ς τους ου ς μέ άλλες. λι έ ς , σχετικά μέ τά ήθη, έθιμα, θρησκεί σκεία, γλώ σ σ α , π.χ. π. χ. διαφ ορές ορές σ τά σ υσ τή μ α τα έκπα κπ α ί δευσης. ο ιν ι ν ω ν ικ ικ έ νο διαφ ορές ορές. Π .χ. τά κοι κο ινω νικά σ υστ υσ τήμ ατα ατα άν τά θεω θεω ρήσουμε ρήσ ουμε άπό τήν τήν άποψ η τής τή ς ιδεολογί δεολο γίας* οί κοινω νικ νικοοικονομ νο μ ικές δια δια φ ορές εΐναι να ι κ υρί υρ ίω ς έμ φ α νεΐ νεΐς σ υγκρι υγκ ριτ τικ ά σέ π α ιδιά διά υ π α λλή λλ ή λω ν καί κα ί άγροτώ άγροτώ ν. 2. 3 ές α ο έ ς . Δ ια κ ρ ίνοντα νο νται ι σέ δύο είδη: δη: 1. '
:
ρ έ ς , διαφ ορές ορές ά νάμε νάμ εσ α στ σ τά άτ ά τομ α πού συγκρίνονται μεταξύ τους, καί σέ ν δ ο δ ια ια ρ έ ς , δηλ. σέ δια φ ορές πού πο ύ πα ρ α τη ρ ο ύνται ύντα ι μ έσ α έ
ς δ ια ια
στό ’ίδιο τό άτομο. )
ι
έ ς δ ια ια
ές υπ δι
ύντ
:
1) σέ σ ω μ ατι ατικές: κές: βάρος, βάρος, άνάσ τη μ α , δι διάπλασ άπ λασ η, χρώ μ α, μορφ μο ρφή, ή, γενι γενικά έμ φ άνισ ή. 2) σέ π νευμ νευμ α τικές μέ άναφορά άναφ ορά α) σ τό βαθμ βα θμό ό νοημοσύνης μοσ ύνης:: βαθμ βα θμί ίδες δες καθυσ κα θυσ τέρησ ρη σ η ς ( η λιθι λιθιό ό τη τα ς) ώ ς τή μ εγαλοφ γαλ οφ υΐα υΐα , καί κα ί β) σ τά εί είδη εύφυΐ ύφ υΐας: ας: Θ εω ρητ ρη τικ ή , πρ πρα κ τική , τεχνική , κοι κο ινω νική. κή . 3) σέ δια φ ορέ ορ ές ώ ρ ιμ ό τη τα ς: Ε ίναι να ι κ υρί υρ ίω ς οί σ υναι υνα ισ θημ θη μ α τικ ές ή ψ υχοκι χοκ ινητ νη τικές δια δια φ ορές ορ ές,, πο π ού σχετί σ χετίζοντα ζο νται ι μέ τή σ τά σ η του του ά τόμ ου κα κ α θαυτ θα υτού ού καί κα ί σέ σ χέσ χέσ η μέ τό κοι κο ινω νικό π εριβ εριβά λλο λλ ο ν του του.. Ε ΐναι να ι γεγονός γεγονό ς δτι δέν δέν ώ ρ ιμ ά ζουν ουν δλα δλα τά ά τομ τομ α κ α τά τόν ’ίδιο τρό τρό π ο κα ί σ τόν ’ίδιο βα θμ ό κα ί σ τή ν ’ίδια δια ή λικία . Τ ά α’ίτια εΐναι να ι σέ γενι γενικ ές γρα μ μ ές τά άκόλουθα: 1) Γ ενετ νετικ ά ή κληρονομ κληρ ονομι ικά (άναφ (ά ναφ έροντ ρο ντα α ι σ τά χρω μ ό σ ω μ α καί κα ί σ τίς λειτ λειτο υ ργίε ργίες τώ ν άδένω άδένω ν, δτα δτα ν μ ά λισ λισ τα δέν λει λειτουργούν ου ργούν ομα ομ α λά). λά ). 2) Π εριεριβάλλον: βάλλον: α) φ υσικό, υσικό, πού πο ύ άναφ άνα φ έρετα ρετα ι σ τή φύση καθα κα θαυτ υτή ή, δηλ. χω ρ ίς τή ν άνθρώ άνθρ ώ πινη πινη έπήρ έπή ρ εια , β) κ ο ινω νικ οπο οπ ο λι λι τισ τικ ό , π ού ά ναφ να φ έρετα ρετα ι σέ δ,τ δ, τι δημ δη μ ιούργη ού ργησ σ ε ό ά νθρω π ος άτ ά τομ ικά καί κα ί ομα ομ α δικά δικά στήν στήν προσ πρ οσ π ά θειά του νά καλυ τερεύσει ερεύσ ει τή ζω ή του. ου . Β) Οίένδο ς δ ια ια ρ έ ς , δηλ. δηλ. οί ά το μ ικ ές δια δια φ ορέ ορές ώ ς π ρ ός τό τό ’ίδιο τό ά τομ ο. Ε ίναι να ι δια δια φ ορέ ορ ές τώ ν πο π ο ικίλω κίλω ν γνω γνω ρισ ρισ μ ά τω ν, τώ ν ικανοτ κα νοτήτ ήτω ω ν καί δεξι δεξιο τή τω ν του ’ίδιου του ά τόμ ου δταν δταν συ σ υγκρί γκρ ίνοντ νοντα α ι μ ετα ετα ξύ τους. Π . χ. ό ’ίδιος μα μ α θητής θη τής στ σ τήν άρι ά ριθμ θμη η τική ικα νότητά νό τητά του του
24
ά ποδί πο δίδει δει καί κα ί β α θμ ο λογεί λο γείτα ι μέ 8, σ τή γλω σ σ ικ ή ικανόκα νότητ τη τα μέ 6, στ σ τή μ νημονι νημ ονική ικ α νότητ νότη τα μέ 9. *Η σ υγκρι υγκ ριτική ν σ χ έ η ύ τ τώ τώ ν ικα νοτήτω νο τήτω ν είναι δ,τ δ, τι ονομάζουμε ν δ ς δ ια ια ρ έ ς . Ε ίναι να ι μ ά λισ τα δυνατ δυνα τόν ένας μαθητής νά γίνει «λίαν καλός» σέ ικανότητα πού π α ρου ρο υ σ ία ζε άνε ά νεπά πάρκ ρκει εια . Γ ενι ενικά μ π ο ρ εΐνά έχου έχουμ μ ε σέ ένα ά τομο ομ ο τήν τήν έξή έξή ς κ α τά σ τα σ η (μι (μ ιλούμε λούμ ε γιά γιά προ π ροφ φ ίλ (profil) ( profil) άτομικότητας): Γ νώ ρισ ρισ μ α Α : ικανότ κα νότη η τα » Β : ά νεπά νεπάρκ ρκε εια ή καθυσ κα θυστ τέρησ ρη σ η » Α : μ ετά ετά άπ ά π ό 1 ή 2 χρόνια χρόνια άνε άνε πά ρκε ρκ εια κ.ο.κ. κ.ο .κ.,, δηλ. δηλ. μ ιά κάπ κά π οια οια ά ρνητ ρνη τική ή μ ειω μ ένη έξέλιξη έξέλιξη.. ’Α λλά λλ ά καί κα ί θετι θετική έξέλι έξέλιξη ξη είναι δυνατ δυνα τή . Δ η λ. ά π ό τή τή ν άνεπα άνεπαρκή ρκή βα θμί θμ ίδα διά φ ορω ν ικα ικανοτ νοτή ή τω ν νά προκό προ κόψ ψ ει μέ τόν χρόνο χρόνο καί κα ί μέ άνά ά νάλο λογε γες ς π ρ ο σ π ά θειες θειες του ά τό μ ου κα καί του π εριβ ριβ ά λλοντ λλο ντος ος . (δασ (δα σ κάλω κά λω ν γονέω γονέω ν) έπ ά ρκε ρκ εια , πρόοδος δο ς. Γ ι ’ αύτό αύτό καί κα ί μ ά ς ένδι ένδια α φ έρει νά έξετάζο έξετά ζου υ μ ε τί τίς ένδοατομικές διαφορές δχι μόνο γιά τή σχολική έργασία ά λλά γενι γενικ ότερα ότερα.. "Ο λα τά πα ρα π ά νω είδη διαφ ορώ ν ά ποτ πο τελοΰν λοΰ ν σέ γενι γενικές κές γραμ γρα μ μ ές τό ά ντικεί κείμ ενο τή ς Ψ υ χολογί χολο γία ς τώ ν ’Α τοτο μ ικώ ν Δ ια φ ορώ ορ ώ ν. Ο ί ομα ομ α δικές δικές δια φ ορέ ορ ές ένδι νδιαφ έρουν βέβ έβαι βα ια ώ ς π α ρ ά γοντ γο ντες ες καί κα ί γενε γενεσ σ ιουργά ου ργά α ίτια ά το μ ικ ώ ν διαφ ορώ ν.
7.
α ν
ς κ ώ ν
χολ γί α φ ρ ώ
Μ α ς ένδι ένδια φ έρει β έβαι έβα ια νά γνω γνω ρίσ ρίσ ο υμε υμ ε άνα ά ναλυ λυτ τικά σέ τί χρησι ρησ ιμεύε μεύει ι ή Ψ υχολογία υχολογία τώ ν Ά το μ ικ ώ ν Δ ιαφ ορώ ν.
25
Ά ν σκεφ σκεφ θουμε θουμε δτι δτι στήν στήν άγω γή δέν κάνουμε κάνουμε σ ω σ τή δουλειά , άν δέν δέν λάβ λά β ουμ ε ύπόψ η μ α ς τίς ιδια δια ιτερότη τερό τητες τες του κάθε κά θε μα μ α θητ θη τή , θά δοΰμε δοΰμ ε τό τε δτι δτι σ τήν άγω ά γω γή γενικ ά χρει χρ ειάζε άζεται ή Ψ υχολογί υχολογία τώ ν Ά το μ ικ ώ ν Δ ιαφ ορώ ν. Δ έ γίγίνεται έ ζ α τ ο μ ί κ ε υ σ η , δτα δτα ν δέ δέ γνω ρ ίζο υ μ ε τά δεδομ δεδομέ ένα τής Ψ υχολογ υχολογί ίας τώ ν Ά το μ ικ ώ ν Δ ιαφορώ αφ ορώ ν. * Η Ψ υχολ υχολογ ογί ία τώ ν Ά τομ ικώ ν Δ ιαφορώ αφορώ ν έχει άμε άμεση σχέσ σχέσ η μέ τήν Π α ιδα γω γικ γικ ή καί κα ί τήν δαγ κ ή Ψ υ χο λ ο γ ί . Μ α ς χρησ χρη σ ιμ εύει σ τόν καθορ κα θορι ισ μ ό τού τού χ ο λ ι ) , μέ τόν όποιον βρίσ κετα κετα ι σέ σ τενή συνάρτ σ υνάρτησ ηση. η. Έ π ίσ η ς μας μα ς χρει χρ ειά ζετα ετα ι ή Ψ υχολογ υχολογί ία τώ τώ ν Ά τομ ικ ώ ν Δ ιαφ ορώ ορώ ν στή στή (τά tests test s έχ έχουν σ κοπό κοπ ό τή τή διά γνω γνω σ η κλί κ λίσ σ εω ν καί κα ί ικανοτ κα νοτή ή τω ν γι γιά τή ν κ α τά λλη λη τοποθ οπ οθέ έτη σ η . Έ π ίσ η ς μά μ ά ς χρε χρ ειά ζετα ετα ι στήν στήν καθημ κα θημε ερινή ρινή π ρ ά ξ η γιά τή ν άπο ά πονομ νομή ή τής δικαι κα ιοσύνης οσ ύνης,, π. π . χ. λα λ α μ β ά νε νε τα ι ύπόψ η ό β ρ α σ μ ό ς ψ υχής χής, π ού είναι να ι ένα ιδια δια ίτερο σ τιγμια γμια ίο γνώ γνώ ρισ ρισ μ α. Ε ξά λ λ ο υ ό «μυθοπ «μ υθοπλά λάσ σ της» ης» θά π ρ έπει έπ ει νά ά ναγνω ρισ ρισ θεΐ θεΐ, γι γ ιά νά μή ληφ λη φ θεΐ θεΐ ύπόψ ύπ όψ η, το υ λάχι λά χισ το ν σοβα σ οβαρά ρά,, ή μ α ρτυρ ρτυρί ία του. του. Τ έλος ή Ψ υχολογ υχολογί ία τώ τώ ν Ά το μ ικ ώ ν Δ ιαφ ορώ ν μας χρειάζεται στήν υ χ ο θ ρ α π ε . *Ο πολύε πο λύεύα ύα ίσ θη τοςπ. οςπ.χ χ. γιά γιά νά δι δ ιορθω ορ θω θεί θά ά ντιμ ντιμ ετω π ισ τεΐ δια δια φ ο ρετι ρετικ ά ά πό τόν άπαθή κτλ. Ε κ είν είν ο πού μ α ς ένδια φ έρει ιδια δια ίτερ τερα είναι να ι ή σχέ σχέσ ση τής Ψ υχολογί υχολογίας τώ ν Ά το μ ικ ώ ν Δ ιαφ ορώ ν μέ τήν , γιατί συμβάλλει στό νά καθοδηγήσουμε καλύ κα λύτ τερα τό π α ιδί. δί. Ε ίναι να ι γνω σ τή ή ση σ η μ α σ ία τή τή ς ά ρχής τή ς έξα έξατ τομ ίκ ευση ευσ η ς στήν στήν Π α ιδα γω γικ γικ ή καί κα ί τή διδα διδακτι κτική πράξ πρά ξη, δπω ς τονίσ τηκε ηκ ε καί πα ραπά ρα πάνω νω . *Η έφ αρμογ αρμ ογή ή της θά είναι δυνατή καί ορθότερη, άν ό έκπαιδευτικός
26
νηπ νη π ια γω γός γό ς, δάσ δά σ καλο κα λος ς καί κα ί κ α θηγη θη γητ τή ς γνω ρ ίζει τίς β α σ ικές το υ λάχι λά χισ σ το δια δια π ισ τώ σ εις τή ς Ψ υ χολο χο λογί γία α ς τώ ν Ά το μ ικ ώ ν Δ ιαφ ορώ ν. ’Έ τσ ι, ή άγω άγω γή, ή δι διδασκαλία ασκαλία καί κα ί ή μ ά θησ θη σ η θά γίνοντ νο ντα α ι π ερισ ερισ σ ό τερ ο έξατ έξα το μ ικ ευμένα ευμ ένα καί κα τά σ υνέπει υνέπεια περι περισ σ σ ότε ότερο ορθά ορθά (πβ. (πβ . Π α σ σ άκου άκ ου 1975 19 75,, σ. 34, δπου καί κα ί ά ναλυτ ναλυ τικότ κό τερη ά νάπ νά π τυξη). υξη ).
8. α. 3
κό
ές ενν ,
ροσω
ες
κό
' Ο άνθρ άνθρω ω πος ώ ς ε ί δ ο ς εχει ορισμένες ομοιότητες, τίς ά νθρώ πινε πινες ς ιδιό διό τη τες, τά κοινά κοινά γνω ρ ίσ μ α τα . ' Ω ς ά τ ο μ ο δμω δμ ω ς π α ρ ουσ ου σ ιά ζει βασ βα σ ικές δια φ ορές ά π ό τούς ού ς άλλους άλλο υς ά νθρώ πους που ς, τά ά λλα ά τομ α . Ο ί διαφ ορές ορές α ύτέ ύτές συνι συνι στοΰν τήν άτομικότητα. 3 εί είναι να ι τό σ ύνολο τώ ν ιδια δια ίτερ τερω ν ψ υχιχικώ ν καί σ ω μ ατι ατικώ ν γνω ρισ ρισ μ ά τω ν πού άτομο άπό τά άλλα άτομα, τόν έναν άπό τούς άλλους. Σ τή ν έννοι ννοια τή ς άτ ά το μ ικ ό τη τα ς ά ναφ να φ ερόμ ρό μ α σ τε κυρί κυρίους ους στή στή σ ω μ ατι ατική υπόστ υπόσ ταση. ασ η. * Η άναφ άναφ ορά στήν στήν έν έννοια τή τή ς ά το μ ικότ κό τη τα ς γίνετ νετα ι ώ ς πρός πρ ός τά άλλα άλλ α ά τομ α , μ ιλούμε λούμ ε δηλ. δηλ. γιά γιά τά ψ υχικά γνω ρ ίσματα σέ άναφορά πρός τά άλλα άτομα. Σ τή ν έν έννοια δμω δμ ω ς τή ς π ροσ ρο σ ω π ικότ κό τη τα ς άναφ ερόμ ασ τε πάλι πά λι σ τά ψ υχι υχικά γνω ρίσ ρίσ μ α τα άλλά σέ άναφ άναφ ορά πρός πρ ός τό έγώ έγώ . ρ ο σ ω π ικ ι κ ό τ η τ είναι τό σύνολο σύνολο τώ τώ ν ψ υχικώ ν γνω γν ω ρισ ρισ μ ά τω ν κάθε άτ ά τόμ ου στήν στήν ενότ ενότη η τά τους τους,, δηλαδή δηλα δή στ σ τήν ενια ία ά λληλοσ λλη λοσύνδε ύνδεσ σ ή το υς μέ μ έσ α σ τό ίδιο διο ά το μ ο. Ά ναφ να φ ερό μ α σ τε κυρίω ς στήν στήν ψ υχοπνε υχοπνευμ υματ ατι ική ύπόσ ύπ όσ τα
27
ση του του άτ ά τό μ ου6 ου 6. Κ α ί ά κόμ κό μ η άναφ ά ναφ ερόμ ρό μ α σ τε σ τή ν ένια ία (συν (σ υνε εκτι κτική) οργάνω οργάνω σ η τώ τώ ν ψ υχοσω υχοσ ω μ α τικώ ν ιδιοτή οτή τω ν, τήν οποία διαποτίζει (διέπει) μιά δ υ ν α πού κ α τευθύνε υθύ νετ τα ι ά πό τό τό εγώ του άν ά νθρώ που* &
ο
6. ’ χου ε δώ ασφ αλώ ς ύπόψ η μα ς ταξύ άλλω ν καί όν γενι ότερ α γνω τό ορ ό τή ς οσ ό τ τ α ς τ ο ύ Al A llport έ τ ή ν ά ν α φ ο ρ ά τ ο υ σ ά ψ υ χ ο φ υ σ ικ ικ ά σ υ σ α τού τό ου, θε ρούμε ό μ ω ς ή δ ιά ιά κ ρ ι σ η ρ ο σ ότητας καί τομι ότητας ταξύ τ
28
Σ τή ν άτ ά το μ ικ ό τη τα έχουμε βέβαι βέβα ια γνω ρίσ ρίσ μ α τα , άλλά ά λλά δέν δέν άναφ άνα φ ερόμ ερό μ α σ τε σ τή ν ένι ένια ία σύνδε σ ύνδεσ σ ή τους τους* * στ σ τήν π ροσ ρο σ ω π ικ ότητα τά ψ υχι υχικά γνω γνω ρίσ ρίσ μ α τα άναφ έρονται ρονται . Τό σ τή ν ένι ένια ία ύπα ύπ α ρξη πού πο ύ κα τευ θύνε θύ νετ τα ι ά π ό τό ά τομ ο τό όποιο δέν δέν έχε έχει ι έσω έσ ω τερικ ερικ ή σ υνοχή κα κ α ί δέν δέν κ α τευθύνεται άπό τό του δέν εΐναι π ρ ο σ ω π ικ ό τη τα . Δ έν παύ πα ύ ει ό μ ω ς νά έχε έχει ά το μ ικ ό τη τα . β.
κρ
η χα ρα κτ
προσ
π ικ ό τ η τ
Κ α τα ρχήν σ ημ ειώ νουμε νουμ ε ότι ότι ό χαρα χαρ α κτή κτή ρας ρα ς δια δια πλά πλ ά σ σ εται, αι, ή προσ πρ οσ ω πικ πικ ότητα ά ναπτ ναπ τύσ σ ετα ι. *Ο χαρακτ χαρα κτή ή ρας ρα ς εΐναι π εριορ εριορι ισ μ ένη έννοι ννοια α σέ σχέση μέ τή ν π ρ ο σ ω π ικ ό τητα* ητα* ή πρ π ρ ο σ ω π ικ ό τη τα καί κα ί ά πό άποψ άπ οψ η έξελι ξελικτι κτική ς ψ υχολο χο λογί γία ς ά ργεΐ νά νά ολοκ ολ οκλη ληρω ρω θεί. * Ο χαρακτ αρα κτήρα ήρας ς ώ ς ψ υχολ υχολογ ογι ική έν έννοια, δηλ δηλ.. ώ ς ψ υχουχολογικό δεδομέν δεδομένο, ο, π ρ ο η γεί γείτα ι ά π ό τή τή ν π ρ ο σ ω π ικ ό τη τα . ' Η δια φ ορά ορ ά εΐναι καί κα ί π ο ιο τικ ή . Φ θάνουμ θά νουμε ε έτσ έτσ ι σ τή ν ήθι ήθική έννοι ννοια α του του χαρ χα ρ α κ τή ρ α , πο π ού σ χετίζετ χετίζετα α ι μέ τή ν ικ ικ α νότητ νότη τα του ά τόμου όμ ου νά δια κρίνε κρίνει ι τά π ρ ά γμ α τα πο π ο ιο τικ ά , ο π ό τε σχετί σ χετίζετα ζετα ι μ έ τή ν ήθική ήθική σ υνεί υνείδησ δησ ή του του.. Α ύτή δέν δέν εΐναι ά σ χετ χετη ψ υχολο υχο λογι γικ ά ά π ό τίς έμπ έμ π ειρ ίες καί κα ί τά π ρ ώ τα βιώ βιώ μ α τα του άτόμ άτόμου, ου, για για τί μέ βάση α ύτά ύτά συμ σ υμπερι περι φέρεται, δηλ. άντιδρα7. λλω ν καί ο ια ια έ ώ (
τό οτι ή ά τομ ότη τα ν α ι υ ρ ς β ιο λ ο γ ι ή οσ ότη τα ά οκ λε τι ά ά νθρώ πι η
. Koch 19 19 6 0 ,
- υσ δ ιό τ η τ α
ς σ . 2 33 - 2 4) 4).
7. ’ τσ ι ναι ρό οτι γω γή σω τή αί δι λα η ή λ ιέ ρ γ ε ια λοΰ χα τ ή ρ α δ έ ν μ ο ρ ε ΐ ά γ ίν ε ι χ ω ς υχολογι ρ ω σ η μ έ σ κ ο π ό τ ή ν α ύ τ ο γ ν σ ία κ α ί ν τ ερ ο γ ν ω .
λ
29
Σ τό χαρακτ χαρα κτήρ ήρα α έχουμε κάτ κά τι τό έγχ έγχα α ραγμέ ρα γμένο. νο. ’Ε τυ μ ολογ ολο γικά ή λέξ λέξη προέρχε πρ οέρχετ τα ι ά πό τό χαρά σ σ ω , καί κ αί σ ημαί μα ίνει δτι δτι μέ τό χάρα χάρ α γμα άφ ήνω κάπο κά ποι ια ά π ο τυ π ώ μ α τα . Κ ά τι τέτο έτο ιο σ υμβα υμ βαί ίνει νει καί κα ί σ τόν άν ά νθρω πο* δ,τ δ, τι χαρά χα ράσ σ σεται μέσα του, αύτό άποτελεΐ τό χαρακτήρα του* έφό σον μάλιστα παραμένει άνεξίτηλο άποτελεΐ καί κάτι τό σ ταθερό. αθερό. Τ ό χα χα ρακτ ρα κτή ή ρα «χαρά «χαράσσ σσουν ουν» » οί οί ποι πο ικίλες κίλες ά μ εσες καί έμμεσες (μίμηση) ένέργειες του περιβάλλοντος σ τό έξε έξελισ σ όμε όμ ενο άτ ά το μ ο, τό «δυνάμ «δυνά μ ει δν» ( ’Α ρ ισ το τέλης έλη ς) κα ί γενικ γενικ ότερ τερ α οί π α ιδευτι δευ τικ ές ένέρ ένέργειες τής τής οργανω γα νω μ ένης κοινω κοινω νία ς: οικο οικογέ γένε νει ια , π ρ ώ τη κοι κ οινω νω νία γειγειτονιά ς, σ χολε χολείο (κοι (κ οινω νω νικο νικοπ ποίη οίη σ η ). * Ο χαρα κτήρα κτήρα ς εΐναι ό πυρήνας πυρήνας στή στή σφ σ φ αίρα τή ς προπρ οσ ω π ικ ότητ ότη τα ς, μ έσ α ά πό τή ν όποι όπ οια α ό ά νθρω πος πο ς ένεργε νεργεΐ ΐ καί κα ί ά ξιο λογε λο γεΐ ΐ υπεύθυνα ( ά ξιο λογώ λο γώ = π α ίρ νω θέση θέση,, κρίνω κρίνω καί κα ί μ ά λισ λισ τα υπε υπ εύθυνα, ύθυνα , σ υνειδητ δη τά ). ' Ο χαρ χα ρ α κ τή ρ α ς λοι λοιπόν εΐναι σ τενότερη ενότερη έννοι ννοια α τής τή ς π ρ ο σ ω π ικ ό τητ τη τα ς κα ί έχει έχει ά μ εσ η σ χέσ χέσ η μέ τίς ένέργε ένέργει ιες κα ί τίς άξι ά ξιο ολογή λο γήσ σ εις. Τ ό μ ικρό κρ ό πα πα ιδί έχει έχει ά τομ τομ ικ ό τητα τη τα,, άλλά δέν έχει χαρακτήρα, γιατί δέν έχει νόηση μέ τήν ό π ο ια κρί κρ ίνει νει καί κα ί ά ξιο λογε λο γεΐ ΐ. Ο ύ τε π ρ ο σ ω π ικ ό τητα τη τα έχει χει, για για τί δέν δέν έχει έχει έγώ , δηλ. σ υ νειδητ δη τό τητα τής τή ς ύ π α ρξής ρξή ς του. Σ τή ν έν έννοια τή τή ς π ρ ο σ ω π ικ ό τη τα ς α ύτό ύτό πού πο ύ πρ π ρ έπει νά προσ πρ οσ έξουμ ξου μ ε εΐ εΐναι ή δυναμι δυναμ ική οργάνω ορ γάνω σ η τώ ν ιδι ιδιο ο τή τω ν (πβ. (π β. Π ασσ ασ σ άκου 1975, 197 5, σ. 24, 9), οί όποι όπ οιε ες δέν συνσυνυπά υπ ά ρχουν τυχα τυχα ία , ά λλά εΐναι σέ σ υνάφ εια γύρω γύ ρω ά π ό τό τό έγώ καί κα ί αύτό αύτό τό τό ονομάζ ονομά ζουμε ουμ ε δυναμ δυναμι ική οργάνω σ η . Α ύτή ύτή ή δυνα δυ ναμ μ ική οργάνω γάνω σ η εΐναι ναι πού δίνει νει τή ν ικ α νότη νό τητ τα στ σ τό ά το μ ο νά πρ π ρ οσ α ρ μ ο σ τεί σ τό περιβά περιβάλλο λλον ν του κα κ α ί νά έπι έπι
30
βλη βλ η θεί σ τόνικοι κο ινω νικό χώ ρ ο γενι γενικ κά . Μ έ τή ν έννοι έννοια αύτή α ύτή χρη σ ιμ ο π ο ιεί τή ν έν έννοια τής πρ π ρ ο σ ω π ικ ό τη τα ς ό Driver Dri ver.. ’Έ τσ ι π λ η σ ιά ζει ζει σ τή συνήθη συνήθη λαϊ λα ϊκή χρήσ χρή σ η του δρου: δρου: «αύτ «α ύτός ός είναι π ρ ο σ ω π ικ ό τη τα » , δηλ. ά τομ ο πού π ού δια κρί κρ ί νεται καί γενικά έπιβάλλεται8.
- 8. άποψ η
β.
ί τά όσα
υ χ ο λ ο γ ικ ικ ή » , 1 9 7 7 (3 (3η
νουμ ε στό .) ,
β ι β λ ίο ίο
χετι ά μ
. 2 9 -3 0 ,
ς
έ τ ο ύ ς τ ρ ε ις ις ο ρ ο ύ ς
« υ χ ο λ ο γ ία ία . 2.
γω γής
ου
'
Σ Τ Ο
Ε Ρ
Η Ε Ξ Ε Τ Α Σ Η Τ Η Σ Α Τ Ν Δ Α Φ
Θ ά δια δια ιρέσου ρέσ ουμ μ ε τή ν ισ ισ τορία ρία του κλάδου κλά δου σέ δύο μεμ εγάλ γά λ ες περιόδο περιόδους, υς, τή τή φ ιλοσοφ λοσ οφ ική π ερίοδο ρίοδο ά π ό τή ν άρχα ά ρχαι ι ό τη τα ώ ς τά μ έσ α του του 19ου α ιώ να, καί κα ί τή ν περίοδο περίοδο τή τή ς π ειρ α μ α τικ ή ς Ψ υ χολο χο λογί γία α ς, ά πό τό 2ο μι μ ισ ό του 19ου αί. ώ ς σήμε σήμ ερα.
1. €Η
ή π
Τ ή ν περίοδ περίοδο ο α ύτή τή λέμε λέμ ε φ ιλοσ λο σ οφ ική, κή , για για τί πρί πρ ίν ά π ό κάθε κά θε ει ειδική έπισ έπισ τήμ η υπή υπ ή ρχε ή φ ιλοσ λο σ οφ ία ώ ς γενι γενική γνώ σ η ή έπι έπισ σ τή μ η . Μ πορούμ πορο ύμε ε νά τήν ονομά ονομάσουμ σουμε ε καί π ρ ο επισ επισ τη μ ο νικ νικ ή περίοδ ερίοδο ο, άν τα υ τίσ ο υ μ ε τή ν έννοι ννοια α τή ς έπ ισ τή μ η ς μέ τή τή γνώ γνώ σ η πού π ού προκ πρ οκύπ ύπτ τει ά πό τό τό π είρ α μ α . Ο ί ά το μ ικ ές δια φ ορέ ορ ές καί κα ί σ τά πα π α λ ιά χρόνι χρό νια έπισ πισ η μ ά νθηκα νθη καν ν καί κα ί τονίσ ονίσ τη καν κα ν άπ ά π ό τούς ού ς φ ιλοσόφ λοσ όφους ους.. *0 λάτ (428 (4 283 347 47 π.Χ π. Χ .) μ ιλάει γιά τήν τήν νι καί κα ί λαμ λα μ β ά νει νει ώ ς βάσ βά σ η τίς τώ ν άτ ά τόμω όμ ω ν γι γιά μιά μιά σ ω σ τή τοποθέ οπο θέτ τησ η τώ ν μελώ μελώ ν τής κοινω κοινω νία ς. Τ ά ά τομ α , σ ύμφ ύμ φ ω να μέ μ έ τίς ά τομ ικές δια δια φ ορές, άνήκουν σέ ε ις ις κ γ ο ε ς πού πο ύ εί είναι: α) οί ά ρχοντες χοντες, β) οί π ο λ εμι εμ ισ τές τές καί κα ί γ) οίγεω οί γεω ρ γοί γο ί κ α ί οίτεχνί οί τεχνί-
32
τες. ' Ο Θ εός γιά γιά τήν κατ κα τασ κευή κευή τώ τώ ν άρχ ά ρχόντ όντω ω ν χρησ ιμ οποί οπ οίη η σ ε ρ υ σ ά , γι γιά τή ν κατ κα τασ κευή τώ τώ ν πολεμ πο λεμι ισ τώ ν κα κ α ί γιά γιά τή ν κατ κα τα σ κευή τώ ν τεχνι τεχνιτ τώ ν χ α λ κ ό . Σ χετ χετικ ά ό Π λάτ λά τω ν πίσ πίσ τευε δτι δτι ά πό άποψ ά ποψ η ψ υχική σ τούς ού ς άρχοντε άρ χοντες ς υ π ά ρ χει τό λ ο γ ι σ τ ι κ ό μέρος τής ψ υχής, υχής, σ τούς π ο λ εμι εμ ισ τές κυρί κυ ρίω ω ς τό υ μ δ έ ς κ α στούς γεω ρ γού γο ύ ς καί κα ί τεχνίτες εχνίτες τό ε π ι θ υ μ η τ ι κ ό . Δ ιέκρι έκρ ινε λοιπ ό ν δτι σέ άλλ άλλου ους ς ά νθρώ νθρ ώ π ους είναι ναι τονισ νισ μ ένο τό μ έρος έρος τής τή ς ψ υχής πού πο ύ έχε έχει σ χέσ χέσ η μέ τή τή λο λ ο γικ ή , σέ ά λλους λλο υς α ύτό ύτό πού πο ύ έχει σχέση μέ τό συναίσθημα καί σέ άλλους τέλος αύτό π ού έχει χει σ χέσ η μέ τή βούλησ βούλη σ η. Μ όνο π ού ή διάκρι άκ ρισ σή του μέ τή τή ν άντ ά ντι ισ το ιχία τώ ν ψ υχικώ ν χαρ χα ρ α κ τη ρ ισ τικ ώ ν είναι τα ξικ ξικ ή καί κα ί π ερι εριέχει ά ρισ τοκρ τοκ ρ α τικ ή π ρ οκ α τάλη τάλ η ψ η , για τί ή ά ντισ ντισ τοι τοιχία χία α ύτή δέ μπ μ π ο ρ εΐ νά εΐναι ναι σ ω σ τή . 9 ' έ λ η (38 ( 384 432 322 2 π.Χ π. Χ .) χω ρίζ ρίζει τούς άνθρώ πους μέ βάση τή τή , τό λ ό γ ο κα ί τό έ θ ο ς . Τ ή φ ύση τή σ χετί χετίζει μέ τή ν κ λ η ρ ο ν ο κ ό , τό λόγο μέ τή καί τό έθος μέ τή . Τή φ ύση ώ ς κληρονομική κληρονομική κα τα βολή βο λή δέν μ πορούμ πορ ούμε ε νά τήν τήν ά λλά λλ ά ξουμ ξου μ ε, μέ τή διδα διδασ σ καλί κα λία α δμω δμ ω ς, ή οπ ο π οία οία ά ντι ντισ το ι χεΐ σ τό λόγο, λό γο, μ π ο ρ εΐ ό άνθρω άνθρ ω πος πο ς νά άλλ ά λλά ά ξει ξει τούς ού ς τρ ό π ο υ ς ζω ή ς κα ί τίς τίς συνή σ υνήθει θειες. Μ εγάλη σ ημ ασ ία γιά γιά τόν τόν ’Α ρισ ρισ τοτέ οτέλη έχουν έχουν οί έννοιε νοιες α δυνάμ δυνά μ ει ον» ον» καί κα ί ((έ (( ένεργε νεργεί ία ον». ον». ' Ο κάθε κά θε άνθρω άνθ ρω π ο ς εΐναι να ι δν π ού σ τή νεανι νεα νική ήλ ή λικ ία εΐναι να ι ά κ ρ ιβ ώ ς ((δυνάμ νά μ ει δν». δν». Θ ά έξελι έξελιχθεΐ χθεΐ δμ ω ς καί κα ί θά ολο ο λοκλ κλη η ρω θεί καί κα ί τό τε θά έχου έχουμ μ ε ένα ένα ((ένε ((ένεργεί ργεία ον». ' Ό λ α τά οντα ντα εΐναι αδυνάμει» οντα, άλλά σέ κάθε στιγμή εΐναι καί ((ένεργεί γεία » δντα δντα . Τ είνουν δέ δλα νά φτ φ τά σ ουν ου ν έκεΐ έκεΐ δπου δπ ου ά πό τή φύση έχουν προορισμό νά φτάσουν, σέ ένα συγκεκριμένο σκοπό, στό «τέλος» (εντελέχεια).
33
' Ι π π ο κ ρ ά τ η ς (4 ( 4 6 0 37 3 7 7 π .Χ .) σ χετ χετίζει τίς ά το -
μικές διαφορές μέ τήν άτομική κληρονομική ιδιοσυγκρα κρ α σ ία ά νάλο νά λογα γα μέ μ έ τή μ ίξη του του α ίμ α το ς μέ τή μαύρη μα ύρη καί κα ί κίτ κίτρινη ρινη χολή. Τ όν ' Ιπ π ο κ ρ ά τη ά κολούθησ κολο ύθησε ε σ τίς ά π ό ψ εις του ό Γ α λ η ν ό ς (131 (13 1201 201 μ.Χ μ. Χ .), πού συσχ συσ χέτισε τίς ψ υχικές δια δια φ ορές μέ τίς τίς έκ έκκρίσ εις τώ ν ά δένω ν καί κα ί τώ ν σω σ ω μ α τικώ ν χυμώ υμ ώ ν. Μ έ βάση1 βάση1 τίς ά ντι ντιλήψ εις του * Ιπ π ο κ ρ ά τη τίς ό ποι πο ιες ά νέπ νέπ τυξε καί δια δια τύ π ω σ ε σ υγκεκριμ ριμ ένα ένα δια κρί κρ ίνει νει τέσσ έσ σ ερες τύ π ο υ ς ά τό μ ω ν. Ο ί τύπο τύπ ο ι αύτοί είναι: α) χολε χολ ερικό ρικός ς (κύριο γνώ ρ ισ μ α ή όξυθυμ όξυθυ μ ία , ή ά π ο τομ ιά * είναι να ι ά νικ νικ α νοπ νο π οίη τος ψ υχικ υχικά) β) μ ελαγχ ελα γχο ο λικ λικ ός (κύριο γνώ γνώ ρ ισ μ α ή θλίψ η, λύπη λύπ η , σ τενοχώ ρια ρια ) γ) α ιμ α τώ δη ς (κύριο γνώ ρ ισ μ α ή αι α ισ ιοδοξί οδ οξία α ) καί κ αί δ) φ λεγμα λεγμ α τικ ό ς (κύριο γνώ γνώ ρ ισ μ α ή ά δια φ ορί ορ ία , ή ψ υχρό χρ ό τη τα, τα, είναι ναι δύσκο δύσ κολο λος ς στ σ τίς σ χέσ χέσ εις το υ, δυσ δυ σ π ρόσ ιτος). Π α ρόμοι ρόμ οιε ες άπόψ εις δια δια τύπω ύπ ω σ α ν στ σ τά νεώ νεώ τερα χρόνια διάφ οροι ορο ι ά λλοι έρευνητ ρευνητέ ές. ' Ο Γ ερμα ερμ α νός νό ς Ε . Kret schme sc hmerr ( 1 8 8 8 1 9 6 4 ) , ό ό ποι πο ιος συσ συ σ χέτ χέτισ ε τίς ψ υχικές κές διαφ ορές ορές μέ τή σ ω μ α τική διά πλα σ η (ό λεπτόσ ω μ ο ς ώ ς σ χιζοθυμ οθυ μ ικός κό ς, ό π υκνόσ υκ νόσω ω μ ος ώ ς κυκλοθυ κυ κλοθυμ μ ικός, κός, ό ά θλη τικ ό ς ώ ς ά π ό τομ ο ς καί κα ί βία ιος τύ π ο ς) . Κ α τά παρόμ π αρόμ οιο οιο τρόπ τρόπο, ο, δπω ς ό Kretsehmer, Kretse hmer, ά ντιμ ε τώ π ισ ε στήν στήν ’Α μ ερική ρική ό Sheldon (18 ( 1899 99)) τό τό θέ θέμα τώ τώ ν ά τομ ικ ώ ν δια φ ορώ ν μέ ιδι ιδια α ίτερη δμω δμ ω ς π ρ ο σ π ά θεια νά νά ξεχω ξεχω ρ ίσ ει μ ικτούς κτού ς τύ π ο υ ς καί κα ί τίς μ ετα ετα β ο λές τους ου ς. Μ ιλά ει γιά ν δ ο ρ (πυκνικός) στήν όποια άντιστοιχεΐ ρ ί (άθλητικός) ό έντεροτακτικός τύπος, γιά σ τή ν όπ ό π ο ια ά ντισ το ιχεΐ ό σ ω μ α το τονικ τονικ ό ς τύ π ο ς κα ί γιά γιά ρ ί ( λεπτ λεπ τό σ ω μ ο ς) σ τήν οπο οπ ο ία ά ντι ντισ το ιχεΐ χεΐ ό
84
έγκ έγκ εφα εφ α λικό λικός ς τύπο ύπ ο ς. Κ α ι οί τρ εις τύ π ο ι π α ρου ρο υ σ ιά ζονται ζοντα ι σέ κάθε κά θε άνθρω άνθρ ω πο ά λλά σέ σ έ δια δια φ ορε ορ ετικό βαθμ βα θμό ό άνα ά ναλο λογί γία ς ό καθένας. ' Ο ’ Ιτα λός Lombroso Lombroso (1 8 361 36 191 91 0) δια δια τύπω ύπ ω σ ε τήν τήν ά ποψ πο ψ η δτι υ π ά ρ χει χει μ ιά σ υγκεκρι υγκεκρ ιμ ένη μορφ μ ορφή ή ή ένας σ υ γκεκριμένος τ ύ π ο ς καί σ χημ χη μ α τισ μ ό ς του κ ρ ν ί πού' σχετίζεται μέ δ ι ς εγκλη ς . ’Έ τσ ι άνα άνα π τύσ σ ει τή θεω ρία ρία του του «γε « γενν ννη η μ ένου εγκ εγκ λη μ α τία » πού π ού ά ντιμ ετω ετω π ίσ θη κ ε μέ μ έ π ο λλές έπικρ έπικρί ίσ εις. eO Lavater (17411801) προσπάθησε μέ τήν έκφραση του του πρ π ρ ο σ ώ π ο υ (φ υσι υσ ιογνω μ ική) κή ) νά συνδέ συνδέσ ει καί κα ί νά έξηγή έξη γήσ σ ει τίς τίς άτο ά τομ μ ικ ές ψ υχικές δια δια φ ορές. ρές. Ο ο ύ α ρ χ ο ς δια δια κρίνει τρεις τρεις τύπ ους: α) τόν άπ ά πο λαυσ λα υστ τικό ( έκδηλω έκδη λω τικό) κό ) , β) τόν πρ π ρ α κ τικ ό καί κα ί γ) τό τό θεω ρητ ρη τικό. κό . Κ αί οί τύ π ο ι α ύτοί ύτοί του Π λουτ λου τάρχ άρ χου δέν άπαντ άπα ντουν ουν σ τή ν καθη κα θημ μ ερινή ρινή πρ π ρ α γμ α τικ ό τητα τη τα κα κ α θαρο θα ροί ί, άμι άμ ιγεΐς* ό άπ ά π ο λαυ λα υ σ τικ ό ς μπ μ π ορ εΐ νά εΐναι κ ά λλισ τα κα κ α ί π ρ α κ τιτικός καί κα ί κ ά π ω ς σ π α νιότε ότερα θεω ρητ ρη τικός κό ς. *Ο πρα πρ α κ τικ ός κα ί ό θεω ρ η τικό ς εΐναι να ι δύο δι δια φ ορετι ετικο ί κα ί ά ντίθ ντίθετοι τύποι ύπ οι,, οί όποι όπο ιοι δμω δμ ω ς στήν στήν καθημε καθημ εριν ρινή ζω ή συνήθω ς άλληλοσ υμπληρώ υμπ ληρώ νοντ νονται αι:: πβ. «Θ εω ρία ρία χω χω ρίς ρίς πράξ πρά ξη εΐναι ναι κ ά τι κενό κα κα ί π ρ ά ξη χω ρ ίς θεω ρία εΐναι να ι κ ά τι τυφλό». Ο ί J. Lock Locke, e, ’Έ ρα σ μ ο ς, Κ ομέ ομ ένιος, ος, Ρου Ρ ουσ σ ώ καί οί Γ ουάτ ουάτσον σον,, Π αυλώ φ , δπω ς θά δούμε ούμε πα ρακά ρα κάτ τω , άποδί δουν τίς άτομικές διαφορές στήν έπίδραση του περιβάλλοντ βά λλοντος ος.. *Ο Locke Locke π ρ ώ το ς έλεγε λεγε δτι δτι ό ά νθρω πος πο ς εΐναι «άγρα «ά γραφ φ ος χάρ χά ρ τη ς t abul ab ulaa rasa ra sa — δταν έρχετα έρχετα ι στόν στόν κόσμ κόσ μ ο, χω ρίς ρίς κα μ ιά π ροδι ρο διά ά θεση θεσ η ’ άπό ά πό τήν τήν έπαφ πα φ ή
του μέ τόν κόσμο άποκτα όλες τίς ικανότητες καί δεξι δεξιότη ότη τες. *0 Hume Hu me καί ό Έ ρ β α ρ το ς ή ταν π λ α τω νινικοί κο ί ' ώ ς πρ π ρός τήν τριμ ερή διά κρισ ρισ η τής τή ς ψ υχής υχή ς καί κα ί δια ιρούν ρούν τόν τόν ψ υχικό βίο βίο σέ έπ έπιμ έρου έρο υς ένότ ένότη τες τες. Β λ έπουν που ν σάν βα β α σ ικό σ τοιχε οιχεί ίο τή ς ψ υχής τή ν π α ράσ ρά σ τα σ η . *Ο ά νθρω πος πο ς μα μ α θαί θα ίνει νει διά τώ τώ ν παρα πα ρα σ τά σ εω ν καί έτσ ι είναι δυνατόν δυνατόν νά νά μ ορφ ω θούν δλοι ομοι ομ οιόμ όμ ορφ ορ φ α μέ βάση βάσ η τίς τίς ’ιδίες δίες πα π α ρα σ τάσ τά σ εις. εις.
2 . €Η
οδος λογίας
α ) 'Η 'Η
ρο
θμ δα
ς
ς ς
νά
υξής
χο
ης.
Ο ί π ρ ώ το ι π ειρ α μ α τισ τές σέ θέμα θέμ α τα πού π ού άφορου άφ ορουν ν τή ν Ψ υ χολ χο λ ο γία γία ή τα ν φυσ φ υσι ιολόγοι ολ όγοι καί κα ί φ υσι υσ ικοί, κοί, οί ο ποί πο ίοι έγιναν κατόπιν άξιόλογοι καί γιά τίς έρευνές τους σέ θέμ ατα ατα Ψ υχολογία ς. Α ύτοί ύτοί ήταν ήταν ό Ε. Weber (Λ ειψ ία, 1795 17 951 18 8 78) 78 ) καί κα ί ό G. Fechner Fechn er (Λ ειψ ία 180 18 0 118 1 18 87 ), πού άσχ άσ χολήθηκαν μέ τήν «Ψ υχοφ υχοφ υσι υσ ική», έναν π ρ ω τό τυπ ο τότε τότε τρόπο ρό πο θεώ ρησης καί άλληλοαναφ ορας τώ ν φ υσικώ ν (σω (σ ω μ α τικώ ν) καί κα ί ψ υχικώ ν φα φ α ινομέ νομ ένω ν, δπου δπο υ τά τά νευρι νευρικά κά κα κ α ί α ισ θ η τη ριακ ριακά ά φ α ινόμε νόμ ενα ά π οτελο οτελοϋ ϋ σ α ν τή βάσ βά σ η ερμη ερμ η νεί νεία ς τή ς σ υνάφε υνάφ ειάς τους. ους. ~Η τα ν καί κα ί οί δυο Γ ερμα ρμ α νοί, νοί, έδρασ έδρασαν αν σ τά μ έσ α του του 19ου αί. κα κ α ί έθεσ θεσ αν ώ ς σ κοπό κο πό τή τή ν ά π ε λευθέ λευθέρω ρω σ η τής Ψ υχολογί υχολ ογία α ς ά πό τή τή φι φ ιλοσοφ ία. Α ύτό ύτό πού πο ύ έπεδίω ξαν ξα ν ή τα ν βασ βα σ ικό, διότι διότι ή Ψ υ χολο χο λογί γία α γινόταν μ ιά σ υγκε υγκ εκρι κρ ιμ ένη έμπ έμ π ειρ ικ ή έπι έπισ τή μ η . Ε ίναι να ι γεγονός γεγονό ς δτι τά συγκεκριμένα, τά έμπειρικά δεδομένα, οδηγούν σέ σ ω σ τό τερες ερες άπόψ άπ όψ εις ά πό δ,τ δ, τι ή θεω ρ η τική έξέτ έξέτα αση. *Η θεω ρία ρία είναι κ ά τι βασ βα σ ικό, κό , βοη βο η θάε θά ει δμ ω ς τό τε
36
κυρί κυρ ίω ς, δτα δτα ν συνδυά σ υνδυάζ ζετα ι μέ τή ν π ρ α γμ α τικ ό τη τα . Μ όνη της δέ δέν μπ μ π ο ρ εΐ νά έχει έχει π λ η ρ ό τη τα σ τήν άντ ά ντι ιμ ε τώ πισ πισ η τώ τώ ν προβλημάτω προβλημάτω ν. Ά λ λ ά καί ή πρα πρ α γμα τικόκό τητα, τά δεδομένα τής πραγματικότητας δηλαδή, άν έξετά έξετά ζονται ζοντα ι .χω ρίς ρίς γενι γενικ ό τερη θεώ θεώ ρησ ρη σ η , χω ρ ίς σύγκ σ ύγκρι ριση κα κ α ί χω ρίς συνθετ συνθετι ική θεώ ρησ ρη σ η , πά π ά λ ι δέν δέν οδηγούν οδη γούν σέ άποτ άπο τέλεσ λεσ μ α σω στό. στό. Έ γ ιν ε λοιπόν λοιπόν μέ τούς πα ρα π ά νω έρευνητ ρευνητέ ές κ ά π οια οια άπελε άπελευθέ υθέρο^ση ρο^ση τή ς Ψ υ χολο χολ ο γία ς άπό άπ ό τή τή φ ιλοσοφ λοσ οφ ία, μέ τίς έρευνε έρευνες ς πού έκαναν κα ναν κυ κυρίω ς σ χετι χετικ ά μέ τόν τρ τρ ό π ο λειτο υρ γία γία ς τώ ν αι α ισ θητ θη τη ρίω ν καί κα ί σ υγκεκρ υγκ εκρι ιμ ένα ένα τή τή ν δράση, δράση , αφ α φ ή, πί π ίεσ η , τά α ισ θητ θη τή ρια ρια θερμ θερμ ότητα ότητα ς. Τ ούς ά πασ πα σ χόλησ όλη σ ε τό τό αίσθη αίσθημα μα σάν βάση τώ ν ψ υχι υχικώ ν φ αιν αινομ ένω ν. Ε ίχαν χα ν θέσει τό αί α ίσ θημ θη μ α σάν σ άν ά ντι ντικ είμ ενο δλω ν τώ ν έρευν έρευνώ ώ ν τους τους,, πού πο ύ ήτ ή τα ν σ χετ χετικ ές μέ τό σ χημ χη μ α τισ μ ό τή ς άντί άντίληψ ης. ης. Μ έ άλλα λόγ λό για τούς ά πασ πα σ χόλησ χόλη σ ε τό θέμα π ώ ς δημ δη μ ιουργε ου ργεΐ ΐτοα ή άντ ά ντί ίληψ λη ψ η , δηλ. ό έρεθισ μ ός, ός, ή φυσ φ υσι ιολογι ολο γική ά ντί ντίδρασ δρα σ η του οργ ορ γα νισ μ ού, ή π ρ ώ τη έν τύπω ύπ ω σ η , ή ό ποι πο ια σ χετί χετίζετ ζετα ι μέ δ,τ δ, τι ονομά ονομ ά ζουμ ου μ ε α ίσ θηθη μα. μα . Δ έν τού τούς ς ά π α σ χόλησ χόλη σ ε τό τό τί άκολο άκ ολουθε υθεΐ ΐ μ ετά ετά τό αί α ίσθημα, σθημ α, μ ετά τόν πρώ πρ ώ το έξω έξω τερικό ρικό έρε έρεθι θισμό. σμ ό. Τ ήν Ψ υ χολογί χολογία τώ τώ ν Ά το μ ικ ώ ν Δ ιαφ ορώ ν έν ένδιαφ έρει ρει τό π ώ ς σ υμ βα ίνει μέ τό τόν ’ίδιο έξω τερικ τερικ ό έρεθισ έρεθισ μ ό νά έχουμ έχου μ ε διαφ ορετ ορετική άντ άντίληψ η στό στό Α ' άτομο άτομο άπό ά πό τά Β ' , Γ ' κτλ. κτλ. ά τομα ομ α . Ε ιδικό δικό σ κοπό κοπ ό είχαν τή τή δια δια π ίσ τω σ η τώ ν νόμ ω ν πού πο ύ διέπουν πο υν τή τή λειτο υργί υρ γία τώ ν αι α ισ θητ θη τη ρίω ρίω ν. Δ έν πρόσ πρ όσε εξαν δμω δμ ω ς, ώ ς φ υσι υσ ικοί καί κα ί φ υσι υσ ιολόγοι ολ όγοι έπισ έπισ τή μ ο νες πού πο ύ ήτ ή τα ν άπό ά πό άποψ άπ οψ η προέ πρ οέλε λευσ υση η ς, τήν τήν άτομι άτομ ική ιδια δια ιτερ τερ ό τητα τη τα σ τήν όπ όπ ο ια ή ψ υχολο χο λογί γία δια δια κ ρίνετα νετα ι ά π ό τή φ υσική. Α σ φ α λώ ς ύπάρχουν ύπάρχουν κοινά σημ ση μ εία μ ετα ξύ
37
φ υσικής ώ ς έπισ πισ τή μ η ς καί Ψ υχολογί υχολο γία ς, άλλά ή Ψ υ χοχο λο γία γία έχει μ ιά κ ά π ο ια ιδια δια ιτερ τερ ό τητα τη τα.. Κ α ί α ύτό για για τί ά ναφ να φ έρετα ρετα ι σ τόν ά νθρω πο, πο , ό όποι όπ οιος ος έχει χει έλεύθε λεύθερη ρη β ούού ληση, ή οποία καί του έπιτρέπει νά μήν άκολουθεΐ τό νόμο του του α ιτίου αί α ίτια το ΰ. Δ έν άγόμ ά γόμ α σ τε δηλαδή δηλα δή στ σ τά άνθρ άνθρώ ώ πιν πινα πρά πρ ά γμα τα ά πό τό Α ' στό στό Β ' , άλλά άλλά μπορεΐ μπορεΐ νά βρεθούμε βρεθούμε καί σ τό Ω , ούτε ούτε άκολουθοΰν τά ψ υχολογικά θέματα τή λογική τού 2 + 2 = 4, άλλά μπορεΐ νά προκό προ κόψ ψ ει καί κα ί κ ά τι άλλο, άλλο , δηλ. οχι ο χι ο π ω σ δήπ δή π ο τε τό άνα μεν μενόμεν όμενο. Α ύτό ύτό ά λλω σ τε δια δια πισ πισ τώ θηκε θη κε στ σ τά νε νεώ τερα χρόνια, δτι ισχύει καί στή φυσική μέ τήν «άρχή τού άπροσ άπ ροσδι διορίσ ορίσ του» (τώ (τώ ν Μ . Planck Plan ck καί W. Heisenberg). Δ έν πρόσ πρ όσ εξαν ξα ν λοι λο ιπ ό ν τή τή ν άτ ά το μ ικ ή ιδια δια ιτερότητα ερό τητα οί π α ρ α π ά νω φ υσι υσ ιολόγοι ολό γοι καί κα ί ψ υχολόγοι υχολό γοι καί κα ί α ύτή ύτή εΐναι ή α ίτια πού δέν δέν τούς βοή βο ήθησ θη σ ε νά συνε συνει ισ φ έρουν ρουν π ο λ λά άπό άποψ η Ψ υχολογί υχολογίας τώ ν ’Α τομικώ ομικώ ν Δ ιαφ ορώ ν. Σ ίγουρα δμω δμ ω ς βοήθησαν τήν άνάπ ά νάπτ τυξή του του κλάδου τή ς Ψ υ χολο χολ ο γία ς γενι γενικ ότε ότερα. ρα . ) ' Η π ε ρ ίο ίο δ ο ς τ ν β ά σ ε χο λο
ν τ ς π ε ιρ ιρ α
κής
Ο ύτε τόν ά μ έσω ς έπόμ πό μ ενο ενο ιατρό καί κα ί φ υσι υσ ιολόγο ολό γο καί κα ί σ τή σ υνέχε υνέχει ια μ εγάλο ψ υχολόγο καί φ ιλόσοφ λόσο φ ο W. W und un d t (1 8 3 9 1 9 2 0 ) ά πασ πα σ χόλησ α ν ιδι ιδια ίτερα οί ά τομι ομ ικές δια δια φ ορές ορές. Δ ιό τι κέντ κέντρο ρο δλω ν τώ ν ψ υχικώ ν φ αινομέν αινομένω ων εΐναι κ α τ’ αύτ α ύτόν όν ή βούλησ βούλη σ η. Δ έν ά ναφ να φ έρετα ρετα ι σ τή ν ενότητα τη τα τή ς ψ υχική υχικής ς ζω ή ς, ά ντίθετα μ ιλάει λά ει γιά γιά σ το ιχεία άνεξάρτητα τό ένα άπό τό άλλο. Κ α ί οί ά το μ ικ ές δια φ ορές σ τά πει π ειρ ρ ά μ α τά του του ά γνο γνο ή θηκ θη καν γενικ γενικ ό τερα ερα , διό διό τι τόν ενδια φ έρει νά δι δ ια π ισ τώ σ ει
38
τούς ού ς βασ βα σ ικούς κο ύς νόμου νόμ ους ς οί ό πο ιοι διέ διέπουν ου ν τί τίς ψ υχικές υχικές λειτο υργί υρ γίες. Μ έ άλλα άλ λα λόγι λό για , ήθε ή θελε λε νά δια δια π ισ τώ σ ει π ώ ς λειτουρ του ρ γεί ή ά ντί ντίληψ λη ψ η , π ο ιά είναι να ι ή δια δια δικ δικ α σ ία ' τής τή ς άντίληψ λη ψ η ς, π ώ ς λειτο υργε υρ γεί ί ή φ α ντα ντα σ ία , π ώ ς μα μ α θαί θα ίνει νει ό άνθρω άνθρω πος καί π ώ ς σ κέπτε κέπτετα ι (νόηση). (νόηση). Ά σ χολή θη κ ε λοι λο ιπόν πό ν μέ τή τή ν έρευνα ρευνα τώ ν νόμω νόμ ω ν πού πο ύ άναφ ά ναφ έροντ ρο ντα α ι σ τήν δλη δλη δια δια δικα δικασ σ ία τώ ν ψ υχικώ ν λειτουρ ου ρ γιώ ν του άνθρώ ά νθρώ που πο υ γενικ ότερ ότερ α ώ ς είδους, δους, οχι τώ ν έπί μ έρους ρου ς ά νθρώ π ω ν. Γ ι’ αύτ αύ τό δέν δέν έχε έχει, το το υ λάχι λά χισ σ το ν άμε άμ εσ α , προ π ροσ σ φ έρει πολλά στήν στήν Ψ υχολογί υχολογία τώ τώ ν Ά το μ ικ ώ ν διαφ ορώ ορώ ν ό W undt un dt,, άν καί κα ί υπή υπ ή ρξε ό δημ ιουργός ουρ γός τή ς Ψ υ χολο χολ ο γία ς ώ ς έπι έπισ τή μ η ς. " Ο , τι μ ά λισ λισ τα δια δια π ίσ τω νε ό ’ίδιος σ τά πει π ει ρ ά μ α τά του ώ ς ιδια δια ίτερες ά ντι ντιδρά δρ ά σ εις τώ ν άτ ά τό μ ω ν π ού έξέτ ξέτα ζε, τό θεω θεω ρούσε ρούσ ε σφ σ φ ά λμα λμ α τή ς τεχνι χνικ ή ς του πει π ειρ ρά μ α το ς. Κ α ί ή τα ν επ επ ό μ ενο ενο α ύτό, δι δ ιό τι ή θελε νά δια δια π ισ τώ σ ει το ύ ς φυσ φ υσι ιολογι ολ ογικο κούς ύς νόμου νόμ ους ς, οί ό π ο ιο ι σ χετί χετίζονζον ται τα ι μ έ τί τίς ψ υχικές λειτο ειτου υ ρ γίες γίες κα ί τά κίνητρα νη τρα.. Ο ί I. Pav Pavlo lov v (Π αυλώ αυλώ φ , 18481936 ) στή στή Ρ ω σ ία καί Watson (Γ ουάτσον, ουάτσον, 187 81958 81 958)) στήν στήν Α μ ερ ικ ή ά ντι ντικαθι κα θισ σ τοΰν οΰ ν τή τή Σ υνειρμι ρμ ική Ψ υ χολο χο λογί γία α μέ τή μ η χ α στήν στήν Ψ υχολογί υχολογία . Μ ηχανι ηχανική Ψ υχολογία υχολογία είναι ά κρι κρ ιβώ ς τό σ χήμα χήμ α αύτό: αύτό: S R (St ( Stim imul ulus us// έρέθι έρέθι σμα σμ α — Response/ά Response/άπά πά ντη ντη σ η ). Μ έ άλλα λόγι λόγια δέ δέν δέχονται δέχοντα ι δτι μ εσο εσ ο λαβ λα β είκ ά τι μ ετα ετα ξύ του έρεθίσ έρεθίσ μ α το ςκ α ί τή ς άντί άντίδρασ η ς του ά νθρώ που πο υ κα κ α ί ά κρι κρ ιβώ ς έδώ υπά υπ ά ρχει τό πρόβ πρ όβλη λημ μ α . Π α ραγν ρα γνω ω ρίζ ρίζουν δηλ. τήν τήν έμ έμ πειρ πειρ ία του του ά τομι ομ ικου πα ρ ά γοντα γοντα πού δια δια φ οροπο ορο ποι ιεί τά πρ π ρ ά γμα γμ α τα . ’Ά ν β έβ α ια δέ δεχτ δεχτο ύμ ε δτι κ ά τι μ π ο ρ εί νά μ εσο εσ ο λαβ λα β ή σ ει, κι α ύτό τό κά κ ά τι είναι τό έγώ του ά νθρώ π ου, ου , τότε τότε δέν δέν έξηγο έξηγοΰ ΰ νται ντα ι οί ά τομ ικ ές δια φ ορέ ορ ές, δηλ. δη λ. γι γ ια τί ό
39
ένας άντι άντιδρα έτσ έτσ ι καί κα ί ό ά λλος λλο ς ά λλι λλ ιώ ς. Μ έ άλλα άλλ α λό λ ό για άφ οΰ έχουμ έχου μ ε τό τό ’ίδιο έρέθισ έρέθισ μ α , γι γ ια τί έχουμ έχου μ ε δια φ ο ρ ετικές άντιδράσεις; ’ Ε π ειδή δμ ω ς αύτοί α ύτοί δέχονται δλα τά ψ υχικά φ α ινόμ ενα μέ μ έ βάσ βά σ η τή μ η χανική χανική α ύτή ά ντί ντίληψ λη ψ η του του έρεθί έρεθί σ μ α το ς (ά ( ά ντίσ το ιχη π ρ ός τό τό ερέθισ ρέθισ μ α ά ντί ντίδρασ δρα σ η ), γι γι ’ αύτό δέν ήταν δυνατό νά άσχοληθοΰν μέ τίς άτομικές διαφορές. Μ έ ά λλα λόγι λό για , σ τη ρίζ ρίζουν ου ν τί τίς άπό άπ ό ψ εις το υς γιά γιά τή μ ά θησ θη σ η σ τή μ η χανική λειτ λειτο υ ρ γία γία του οργανι ορ γανισ σ μ ού καί κα ί λένε λένε δτι εΐναι ναι δυνατ δυνα τό δλοι δλοι οί ά νθρω νθρ ω πο ι νά άνα ά ναπ π τυχθου τυχθο υν καί κα ί νά δια δια π α ιδαγω δα γω γηθο γη θοΰ ΰ ν ομοι ομ οιόμ όμορφ ορφ α* ά ρκε ρκ εΐ νά τούς ού ς δώ σ ουμε ουμ ε σω σ ω σ τή ά γω γή κα κ α ί θά έχουμ έχουμε ε τό ’ίδιο ά π ο τέλεσμα ά γω γή ς. 'Ό π ω ς άποδεί άποδείχθηκε εκ τώ ν υστέ υστέρω ν αύτό δέν εΐ εΐναι σ ω σ τό. Τ ό σ φ ά λμα λμ α του τους ς ή τα ν άκρι άκ ριβώ βώ ς τό δτι ά πέκλει πέκ λεια ν τή τή σ υνει υνειδητ δη τή έπεξε έπ εξερ ρ γασ γα σ ία ή συμ σ υμ μ ετο ετο χή στίς άντιδράσεις, τίς όποιες σχετίζουν άπόλυτα μέ τούς έρεθισμούς. Ξ έρουμ ρου μ ε δμω δμ ω ς δτι δτι ό άνθρω ά νθρω πος πο ς δέν εΐναι μόνο μόνο σώ σώ μα καί κα ί φ υσι υσ ιολογι ολο γική υπόσ υπ όσ τα σ η , ά λλά εΐναι χά τι π έρ α ά πό αύτ αύ τό. Ε ΐναι δ,τ δ, τι ονομά ονομ ά ζουμ ου μ ε έσ ω τερική υ π οσ τα σ ια κή ολότητ ολ ότητα α , συνεί συνείδηση. δηση . ’Έ χ ει άκόμ άκ όμη η ό ά νθρω πος πο ς σ υνε υνειδη τότη τό τητα τα σ κοπώ οπ ώ ν, ιδια δια ίτερου ερο υς ά το μ ικο ύ ς σ κοπού οπ ούς ς, ιδια δια ίτερ τερ ες ικ α νότη νό τητε τες ς κα ί ψ υχικές δια δια σ τά σ εις, πο π ού δέν δέν έχου έχουν ν τά ζώ α σ τά όποι όπ οια α σ τηρί ηρ ίχθηκαν θηκ αν ά π οκλε οκ λει ισ τικά οίπ οί π α ρ α πά νω ψ υχολόγοι υχολόγοι τή ς (εξω (εξω τερική ρικής ς) σ υμπε υμ περι ριφ φ οράς ορά ς. ' Ο π ό τε μέ μ έ βάση βά ση α ύτά ύτά ά κριβώ κριβώ ς τά δεδομ δεδομέ ένα έξηγοΰντ έξηγοΰ ντα α ι οί ά το μ ικ ές διαφ ορές, ορές, π ρ ά γμα γμ α τό όποι όπ οιο ο ήτ ή τα ν ή δυσκο δυσ κολί λία στό στό σύστ σ ύστημ ημα α τώ τώ ν Π α υλώ φ καί Γ ουάτσ ουάτσ ον. ον. Α ύτοί ύτοί βέβαι βέβαια α προσ πρ οσπα παθού θούσ σ α ν μέ διάφ ορες ορες σκέ σκ έψ εις νά παρα πα ρακά κάμ μ ψ ουν
ί
40
α ύτές ύτές τι τις δυσκολ δυσ κολί ίες, πα ρέμε ρέμ εινε δμω δμ ω ς τό πρ π ρ ό β λημ λη μ α γενικότερα. ’ Ε κ είνος π ού ά ρχισ ε νά νά θέτε θέτει κ ά π ω ς τό πρό π ρόβ β λημ λη μ α τώ ν ά τομι ομ ικώ ν διαφ ορώ ν ή ταν ό Thorndi Thor ndike ke (Θ όρντάϊ όρντάϊκ, κ, 1 8 7 4 1 9 4 9 ), ό οποί οπ οίος ος έκανε στήν στήν άρχή άρχή πει π ειρ ά μ α τα σέ γάτες καί τελικά σέ μικρά παιδιά καί μάλιστα δίδυμα, καί κα ί ά ρχισ ρχισ ε νά δι δια π ισ τώ νει δτι υπά υπ ά ρχουν ρχο υν δια δια φ ορέ ορ ές. Κ α ί δταν ά κόμη όμ η δώ σ ουμ ε τά ’ίδια έρεθί έρεθ ίσ μ α τα , τή ν ’ίδια ά γω γή, γή , π α ρ α τη ρ εΐτα ι διαφ διαφ ορε ορ ετική ά νάπ νά π τυξη καί κα ί δια δια φ ορετι ρετικές ά ντι ντιδράσ δρά σ εις (δια (δια φ ορε ορ ετική μ όρφ όρ φ ω σ η , ώ ς π ρ ός τούς ά νθρώ πους πο υς). ). Κ α ί δια δια π ίσ τω σ ε αύτό αύτό κυρί κυ ρίω ω ς δταν δταν έκανε π ειρ ά μ α τα μέ δίδυμα δυμ α καί κα ί μ ά λισ λισ τα ά π ό έν ένα ω ά ριο, τά τά μ ο νοζυγω τικ ά . Δ ια π ίσ τω σ ε δηλ. δτι μ ικρότε κρ ότερες ρες διαφ ορές ορές παρο πα ρουσ υσι ιά ζουν τά μ ονοζ ονο ζυγω τικ ά ά π ’ δ,τ δ, τι τά διζυγω διζυγω τικ ά . Σ η μ α ντι ντικ ές ή τα ν οί έρευν ρευνε ες, σ χετ χετικ ά μέ τήν Ψ υ χοχο λογί λο γία τώ ν ’Α τομ ικ ώ ν Δ ια φ ορώ ορ ώ ν, τί τίς όποι όπ οιε ες έκανε ό Γ ερμανός ρμ ανός Kohler Kohle r (188 (1 887) 7) μέ πιθήκ πιθήκους ους (χιμ (χιμ π α τζή δες) δες) στή στή νήσο νήσο Τ ενερίφ ρίφ α (191 (1 914 418 18). ). ' Ο Kohler προε προ ερχόταν ρχόταν άπό άπ ό τή Μ ορφ ολογι ολογική σχ σ χολή (του (του Β ερολίνου), πού οί οπα οπ α δοί δο ί τη ς εί είχαν σ υνηθίσ υνηθίσ ει νά βλέπο β λέπουν υν τά πρ π ρ ά γμ α τα σέ μ ία γενι γενική θεώ θεώ ρησ ρη σ η, τή θεώ θεώ ρησ ρη σ η τή τή ς λ ό ς ή μ ο ρ ή ς , στ σ τή ν οπ ο π ο ία κα κ α ί έδιναν π ρ ο τερ τερ α ιό τητα τη τα στ σ τό σ χημ χη μ α τισ μ ό τή ς άντ ά ντί ίληψ λη ψ η ς καί κα ί οχι σ τά έπι έπ ιμ έρου έρο υ ς αισθητηριακά στοιχεία. Δ ια π ίσ τω σ ε λοι λο ιπ όν δτι σ τούς ού ς πιθήκους^ θήκους^ υ π ή ρ χε ένα είδος σκέ σκ έψ ης, ης, κά κ ά τι π α ρ ό μ οιο οιο μέ αύτ αύ τό πού π ού ύπ ύ π ά ρ χει σ τόν άνθρω πο, μ εσ ολαβούσ ολαβ ούσε ε δηλ. δηλ. κά κ ά τι μ ετα ξύ του του έρε έρεθί θίσ σμα το ς κα ί τή ς άντί άντίδρασ δρασ ης* ης* δέν δέν ή τα ν ή άντ ά ντί ίδρα δρ α σ η πά π ά ντα έτσ έτσ ι δ π ω ς τή ν περίμ περίμ εναν, να ν, β ά σ ει του έρεθισ μ οΰ π ού έδιναν.
41
Μ έ αύτέ α ύτές ς τίς δια δια π ισ τώ σ εις άρχισ ε γιά γιά π ρ ώ τη φ ορά νά τίθ εται ετα ι ένα έρω έρ ω τημ τημ α τικ ό σ τίς θέσει θέσ εις πο ύ είχαν χα ν πά πά ρ ει οί προη πρ οηγούμ γούμε ενοι φ υσι υσ ιολόγ ολό γοι καί κα ί ψ υχολόγοι, μέ άπ ά π ο τέτέλεσμ λεσ μ α νά δοθε δοθ εί μ εγα εγα λύτ λύ τερη σ η μ α σ ία σ τίς ά το μ ικ ές διαφ ορές ορές τώ ν άνθρώ ά νθρώ πω ν. ’Έ τσ ι άρχ άρ χισ ε καί κα ί ή έπισ έπισ τή μ η αύτή νά παίρνει ιδιαίτερη σημασία γιά τή σχολική πράξη καί κα ί γιά γιά τό έπά έπ ά γγελμ γγελμ α . Δ ιό τι, άφοΰ άφ οΰ ύπάρχουν ύπά ρχουν ά το μικές διαφορές, δέν εΐναι ό καθένας γιά όποιοδήποτε έπάγγελμα καί δέν εΐναι ό καθένας γιά όποιαδήποτε σ χολική κατ κα τεύθυνση ύθυνσ η . Μ έ άλλα άλλ α λό λ ό για δέν δέν μ π ορεΐ ορ εΐ ό κ α θένας νά μάθει δ,τι θέλουμε νά του μάθουμε έμεΐς, έκτος β έβ α ια ά π ό τίς βασ βα σ ικές γνώ σ εις π ού ά π οτελο οτελοΰ ΰ ν καί κα ί τό έλάχι έλά χισ το (mini (mi nimum) mum) τή ς δυνα δυ νατ τό τη τα ς γιά γιά συνεν συνεννόηση. όησ η. ’Έ π ειτα ειτα ά πό α ύτά ύτά τό έργο έργο καί οίμ οί μ έθοδοι τώ ν έκπα κπ α ι δευτ δευτι ικώ ν καί κα ί δλη δλη ή έπα έπ α γγελμ α τικ ή ζω ή είχαν νά ά ντι ντιμ ετω ετω π ίσ ο υν νέε νέες ά πόψ πό ψ εις καί κα ί έρω τή μ α τα καί κα ί κ λήλή θηκε ηκε ή Ψ υχολογί υχολογία τώ τώ ν Ά το μ ικ ώ ν Δ ιαφ ορώ ν νά δώ σει σει άπάντηση στά προβλήματα αύτά. γ Η τα ν κλασ κλα σ ική ή δια δια π ίσ τω σ η τήν οπο ο ποί ία έκανε ό Kohle Koh ler, r, δτι δέν μ πορο πο ρούμ ύμε ε νά έφ έφ α ρμόζουμ ρμ όζουμε ε σ τούς άν θρώ πους που ς δ,τι δ,τι ά κριβώ κριβώ ς δια πισ πισ τώ νουμ ε στ σ τά ζώ α . Ο ί ά ντιδρ ντιδρά ά σ εις δέν εΐναι να ι οί ’ίδιες διες,, για τί σ τόν ά νθρω πο ύπά ύπ ά ρχει ένας ολόκληρ ολόκ ληρος ος ψ υχικός κόσ κό σ μ ος, ος, ό όποι όπο ιος εΐναι ά γνω γνω σ τος σ τά ζώ ζώ α . "Ο σο άπλ ά πλού ούσ σ τα το τόσ ο καί κα ί βασ βα σ ικό εΐναι το ύ το, καί κα ί σ υχνά υχνά πα π α ρ α γνω ρ ίζεζετα ι, δτι δτι τό ζώ ο δέν έχε έχει ι σκέψ σκέψ η, λόγο. ’Ά λ λ α π ειρ ά μ α τα έχουν ά π ο δείξ’ δείξ’ει δτι τό ζώ ο ( χιμ χιμ π α τζής τζή ς κα ί ά λλοι λλοι πίθηκοι) φθάνει μέχρι τό σημείο νά μάθει 67 λέξεις, περισ σ ότε ότερες δέν μπορε μπο ρεΐ ΐ. Έ ν ώ ό ά νθρω πος κατ κα τορθώ νει νει ά σ υγκρί υγκρ ίτω ς περι περισ σ σ ότερα ότερα..
42
Ε ίναι να ι ά ξιο ξιο σ η μ είω το α ύτό, διό διό τι ή συγκ σ υγκρ ριτική ψ υχολο γία γία (τώ ν ζώ ω ν) γενι γενικ κ ά κα κ α ί ή συ σ υγκρι γκρ ιτική β ιο λογία γία έχε έχει κάνει κάνει μιά μιά πολύ ά ξιοπ ξιοπ ρό σ εκτη κτη δια δια π ίσ τω σ η . 'Ο έγκ έγκ έφ α λος λο ς ά π ό ά ποψ πο ψ η μ ορφ ής είναι δια δια φ ορετ ορ ετι ικός κό ς σ τόν ά νθρω πο καί κα ί δια δια φ ορε ορ ετικός σέ σέ πολλ πο λλά ά ζώ α , ά νάλογα νάλ ογα μέ τό είδος δος π ο ύ άνήκ ά νήκε ει τό ζώ ο. Ε ίναι να ι δια δια φ ορετι ρετικός κό ς π . χ. σ τά ψ ά ρια ρια , δια δια φ ορε ορ ετικός κό ς σ τόν πίθηκο', θηκο' , τόσο τόσ ο σ τή μ ορφή ορφ ή (σχήμ (σ χήμα α ) όσο καί κα ί σ τό βάρος βά ρος,, ιτράγ ρά γμ α πού π ού τό τό θεω θεω ρούν, καί είναι πραγματικά, ιδιαίτερα άξιοπρόσεκτο γιά τίς ιδια δια ίτερες ικ ικ α νότ νό τη τες του έγκ έγκ εφά εφ ά λου λο υ τού κάθε κά θε ζώ ο υ 1. * Τ π ά ρχει λοιπόν λοιπόν έδώ έδώ μ ιά τε τεράσ ρά σ τια δι διαφορά* αφορά* βέβα βέβαι ια έχουμε χουμ ε τό τό π ρ ό β λημ λη μ α πού πο ύ έθεσ θεσ ε μέ μ έ τίς δια δια π ισ τώ σ εις του κ α ί το ύς ισ χυρισ χυρισ μ ούς ού ς το του ό Δ α ρ βΐνος νος σ χετι χετικ ά μέ τή ν έξέλιξη ξέλιξη τώ ν ειδώ ν. Ά λ λ ά κι άν δεχτ δεχτο ύμ ε τί τίς ά πόψ πό ψ εις του κα κ α ί δέ λάβο λά βουμ υμε ε κάν κά ν ύπόψ η τούς ού ς κ ριτ ριτικούς κο ύς τή ς θεω ρία ρία ς του, ου , σ η μ α σ ία έχει χει ότι έτσ έτσ ι έχουν τά π ρ ά γμ α τα ώ ς σ ήμε ήμ ερα (όντ (ό ντολ ολοογικά ). *Τ π ά ρ χει τερ ά σ τια διαφ ορά, ορά , ό ά νθρω πος πο ς σ κέφ τεται τα ι, μ α θαί θα ίνει, δημ δη μ ιουργεί, έχει φ α ντασ ντα σ ία κα ί α ύτές τές τίς ίκ α νότή νό τήτες τες δέν τίς τίς έχει τό ζώ ο , ή κα ί άν τίς τίς έχει, έχει, τίς έχει σέ έλάχι έλά χισ σ το βα θμό, θμ ό, δέ φ θάνε θά νει ι σ τό σ η μ είο νά δημ δη μ ιουρ ου ργεί γεί π ο λιτισ μ ό . Λ έμε έμ ε ότ ό τι τίς έχει έχει σέ έλά χισ χισ το βα β α θμό θμ ό για για τί δέ μπορούμε νά είμαστε σίγουροι, άν δέν έχει ιδιαίτερες σ κέψ εις. Ε ίναι να ι π ά ντω ς π εριο εριορ ισ μ ένες ένες π ο λύ οί οί ίκανότη κα νότη τές του α ύτές ύτές, άφού, άφ ού, όπ ό π ω ς π ρ ο είπ α μ ε, ό π ίθηκ θη κ ο ς σέ π ειειρά μ α τα πού πο ύ έγιναν κατ κα τόρθω όρ θω σ ε νά νά μ ά θει θει μ έχρι 67 6 7 λέξει έξεις ά λλά λλ ά οχι π ερισ ερισ σ ότερες. ότερες. Ε ίναι να ι μ ά λισ τα φ ανερό νερό ό τι
1. έμ ε ενδ ει τι ά 107, Rohra Rohrach cher er 1963 , σ . 28.
νο
τ ο ς : H e h lm a n n 1 9 6 2 ,
.
43
έκεΐ κεΐ πού πο ύ σ τα μ α τα ή νοη νοητ τική έπίδοσ πίδοση η τώ τώ ν ζώ ζώ ω ν (πι (π ιθήθή κω ν), ά ρχίζει τού ά νθρώ που2 πο υ2.. 3.
χο
γ ία τ ο υ β
θους
ί
τομ
ς δι
ορ
Τ ώ ρα θά άναφε άναφ ερθουμε κυρί κυ ρίω ω ς'σ έ μι μ ιά έπίσ πίσ η ς ά ξιο πρόσ πρ όσ εκτη περίοδο περίοδο τή ς έξέλι έξέλιξης ξη ς τή ς Ψ υ χολο χο λογί γία α ς τώ ν Ά το μ ικ ώ ν. Δ ιαφ ορώ ν καί αύτή αύτή είναι ή ψ υχολογι υχολογική κα κατεύθυνση καί μέθοδος τής υ χ ο λ ο γ ς τ ο υ β ά θ ο υ ς . * Η ψ υχολογ υχολογί ία του του βάθους βάθους ξεκίνησε άπό άπ ό τόν S. Freud Freud ( 1 8 5 6 19 1 9 3 9 ) πού πο ύ ή ταν νευρο νευρολόγος λόγοςψ ψ υχίατρος καί κα ί έγινε μ ετά κλασ κλα σ ικός καί κα ί ώ ς ψ υχολόγος, υχολόγος, άφοΰ άφ οΰ δημ ιούργ ούρ γη σ ε σ τή Β ιέννη μ ιά ιδια ίτερη ψ υχολογι υχολ ογική κή σ χολή. Τ ό χαρ χα ρ α κτη ρ ισ τικ ό γνώ ρ ισ μ α τή ς ψ υχολο χολ ογία ς τού βά θους θους εΐναι ά κρι κρ ιβώ ς ή άνακά ά νακάλυψ λυψ η τού τού υπο υ ποσ σ υνειδήτ δή του κα κ α ί ά σ υνει υνει δήτου. δήτου. Μ ερικοί ρικοί τά τα υτί υτίζουν, ου ν, υπά υπ ά ρχει όμ ω ς κ ά π οια οια δια φ ορά. ορά . 2. νουμ ε ρι ς βα σι ς δι ορές νάμ α στά α κα τόν άνθρω πο. ό ο δ έν έχ ει ή ν τ α τ ι ή λ ε τ ο υ ρ γ ία ία τ ή γλώ , χει βα α νήμ , λλά ό νθρω ος έχ ι έπ λέον άνάμ ση κα ί ντ . ό ο μ θ α ν ει μ έ σ ύ ν δ εσ η κ α ί δ ό κ λάνη οκ λε τι ά ή κυρί , ό νθρω ος μέ όρ - τανόη κα ί νοητι ή συνδυα τι ή έπεξε γα . " ,τ ι θ α ν ει ό ν θ ρ ος ( ί ο υ γ εί ς ο λ τ ι ό ) τ ό π δ ίν ε ι τ ο ύ ς έ π ο μ έ ν ο υ ς κ α δ η ο υ ρ γ ε ί ο λ ιτ ι τ ι ή δο , ού εί ι νύπα τη σ τό ζ ο, άφ οΰ ή έμ α τ ο υ χ ά ν ετ α ι μ έ τ ό θ ά ν α τ ό τ ο υ . ό ζ ώ ο ζ εΐ σ τ ό ό ν τ ο ύ ο ο ίο υ κ α ί έ χ ε ι λώ ς βι τι ή συνι δη τότ τα, θρ πος έχ ι λέον ύτοσ υνε δη - ύτοα ντ λη η καί ου ει ταφ υσ ς τά . *Η κ ο ι ή υμ ρι ορά τώ ν ε ναι υτη ( νστι τώ δη ) καί χω ς λα τι ότη τα , τού θρώ που ι έπι λέον συνάρ ση μ θηση ς καί ου ι κ ι λ ί α ( . R ot h 1 9 5 9 , . 7 1 ) .
44
Ε ίναι να ι γεγονό γεγον ό ς δτι το ύς ψ υχολό υχο λόγου γους ς του βά β ά θους θου ς — βάθος βά θος ή υποσ υπ οσυνε υνεί ίδητ δη το, π α μ ε δηλ. πέρα* πέρα* ά πό τή σ υνεί υνείδηση καί κα ί έξετ ξετά ζουμ ου μ ε τά τά π ρ ά γμα γμ α τα — τούς ά πασ πα σ χόλη χόλη σαν οί ά το μ ικ ές δια φ ορές καί κα ί κ α τά δια δια φ ορε ορ ετικό τρ ό π ο τίς άντι ά ντιμ ετώ ετώ π ισ α ν οί τρ εις γνω σ το ί ψ υχολόγοι υχολ όγοι του β ά θους ους. Γ ενίκευσα κευσαν ν κ ά π ω ς τά π ρ ά γμα γμ α τα μέ άλλη βάση βάσ η ό καθέ κα θένας νας.. *Ο Freu Fr eud d δίνει νει μ εγά εγά λη σ η μ α σ ία σέ έκεΐνο π ο ύ ό ’ίδιος ονόμα ονόμ α σ ε libido. li bido. ’ Ε ά ν έρμ έρμη η νεύσ νεύσου ουμ μ ε τή τή λέξη li bido δέν έχουμε χουμ ε νά π οΰμ οΰ μ ε π α ρ ά δτι δτι π ρ ό κ ειτα ι γιά γιά τό σ εξουαλι ξουα λικό κό κίνη κίνητ τρο, ρο , τή ν έπιθυ έπιθυμ μ ία , τή τή ν άνάγκη άνά γκη τά σ η π ρ ός ήδονή, ήδονή , πρ π ρ ός ικα ικανοπο νοποί ίη σ η π ο ύ σ χετί χετίζετα ζεται ι κυρί κυ ρίω ως μέ τό σ ώ μ α . Γ ενίκευσ κευσε ε δμω δμ ω ς ό Freud Fre ud τή libido καί κα ί τή θεώ θεώ ρησε ρησ ε κίν κίνητρο ητρο δλω δλω ν τώ τώ ν έκδηλώ έκδηλώ σ εω ν τή τή ς ζω ή ς του άνθρώ που. Γ ενικά ή ποι πο ικ ιλία λία τώ τώ ν ά νθρώ πινω πινω ν χαρα χα ρα κτή κτή ρω ν, δηλ. δηλ. τώ τώ ν άτ ά τομ ικώ ν διαφ ορώ ν, δημ δη μ ιουργε ου ργεΐ ΐτα ι κατ κα τά τόν Freud Freud ή άπό άπ ό πρώ ιμ α σ υμ πλέ πλ έγμα τα (π.χ. τό τό, οιδι οιδιπόδει πόδειο, τό σ ύμ π λεγμα λεγμα του Ν άρκισσ άρκισσου, ου, τή τή ς Ή λ έκ έκ τρ α ς κ τλ.) ή άπ ά π ό έξιδανι δα νικ κεύσει εύσ εις τής τής libi li bido. do. Π ρ ό κ ειτα ι β έβαι έβα ια γιά γιά τίς δια φ ορέ ορ ές σ τή ν προ πρ ο σ ω π ικ ό τητ τη τα , για για τί οί νοητ νοη τικ ές δια φ ορέ ορ ές δέν δέν φα φ α ίνετα νετα ι νά τόν τόν άπ ά πα σ χόλη χό λησ σ α ν. * 0 Adler Adler (1 ( 1 8 7 0 1 9 3 7 ), ό δεύτ δεύτε ερος μ εγάλος ψ υχολόυχολόγος γο ς του βάθου βά θους ς, έχει έχει ώ ς βασ βα σ ική έννοι ννοια α, μέ τή ν οπ οπ ο ία π ρ ο σ π α θεί νά έξηγή έξη γήσ σ ει τίς διά φ ορε ορ ες έκδηλώ έκδη λώ σ εις σ τά ά το μ α κ α ί κ α τά σ υνέπεια τίς άτ ά το μ ικ ές δια φ ορέ ορ ές, τή ν τού άτόμ άτόμου ου γι γιά ά νω τερ ότη ότη τα καί κα ί υπεροχή. υπεροχή. ' Ο Adler Adler έχε έχει πιο πιο σ τενή σχ σ χέσ η μέ τή ν Ψ υχολ. υχο λ. ’ Α τομ . Δ ια φ ορώ ορώ ν, για για τί π ισ τεύει εύ ει δτι τό κά κ ά θε άτ ά το μ ο ά π ο τελ τελ ει μ ιά ιδια δια ίτερη καί κα ί ξεχω ρ ισ τή π ερί ερ ίπ τω σ η , έχει έχει τή ν άνε ά νεπ π α νά νά λη π τη ψ υχι υχική φ υσ ιογνω μ ία του. του. *Η διαφ οροποί οροπ οίησ ηση η τώ ν ά τόμ ω ν σ υντε υντελεΐ λεΐτα ι κ α τά τόν
45
Adler ά νάλογα νάλ ογα μέ τό τό σ κοπό κοπ ό υπεροχή υπ εροχής ς πού πο ύ έπ έπ ιδιώ διώ κ ει τό ά το μ ο : π . χ. ένας θέ θέλει λει, νά γίνει γίνει δια δια νοούμ νοο ύμεν ενο ος, σ οφ ός, ός, άλλος άλλο ς ά ξιω μ α το ΰχος ΰχο ς, άλλος άλλο ς ή θικά ά νώ τερος ρο ς (άγι (ά γιος) ος) κ λπ. λπ . Ο ί σ κοπο κο ποί ί ά νω τερ ότητ ότη τα ς εΐναι πά ρα π ολλο ολ λοί ί, παρο πα ρουσ υσι ιά ζουν ου ν λεπ λ επτ τές άπο άπ ο χρώ σ εις, γι ’ α ύτό ύτό κα κ α ί οί μ ορορ φ ές ζω ή ς πού πο ύ άντ ά ντι ισ τοιχοΰν οιχοΰν στ σ τούς σ κοπο κο πούς ύς π α ρ ο υ σ ιά ζουν μι μ ιά μ εγάλ εγάλη π ο ικ ιλία λία . * 0 καθένας κα θένας έπι έπ ιδιώ διώ κ ει τόν ά τομι ομ ικό του σκοπ σ κοπό ό μέ τό δικό του του τρό τρόπο πο ( ’Α τομ ική ψ υ χολο χο λο γία γία ) καί κα ί σ υμπερι υμ περιφ φ έρετα ρετα ι κ α τά σ υνέπει υνέπεια δια δια φ ορετι ρετικά ά π ό δ,τ δ, τι οί άλλοι άλλ οι.. Β έβαι έβα ια π ρ οσ π ά θησ θη σ ε ό A. Adler νά νά δώ σ ει καί κα ί ά λλες λλες ερμη ρμ η νεί νείες σ χετ χετικ ά μέ τό τό πρ π ρ ό βλη βλ η μ α τώ ν άτομ ικ ώ ν δια φ ορώ ν, ή τώ ν έκδη έκδηλώ λώ σ εω ν τή ς ψ υχι υχικής ζω ής του άν άν θρώ θρ ώ π ου γενικ γενικ ότερα, ερα , κα κ α ί υ π οσ τή ριξε δτι δτι είναι ναι δυνα δυνατ τόν νά νά όφ είλοντα λοντα ι σέ οικονομι κονομ ικά ή σέ σ ω μ α τικ ά κα κ α ί ψ υ χοσ ω μ α τικ ά α ίτια . Μ έ αύτ αύ τά έξηγουντ ξηγο υντα α ι κυρί κυρ ίω ς οίά οί ά τομ ικές σ ω ματικές μειονεξίες. ' Η έννοι έννοια α τής τή ς μει μ ειο νεκτι νεκ τικ ό τητα τη τας ς εΐ εΐναι να ι βα σ ική έννοι έννοια α σ τίς ά π ό ψ εις καί κα ί σ τό δλο σύσ σ ύστ τη μ α του Adler, Adler , γ ι’ α ύτό ύτό καί μιλάει συγκεκριμένα γιά τό υ ν α α ει νεκ ς κα ί ά ό ύμ λε α ει νεκτ άπό τό όποι όπ οιο ο πρ π ρ ο έρχετα έρχετα ι ή τά σ η γιά ά νω τερότ ερό τη τα . ’ Ισ χυρί χυρ ίζετα ζετα ι δηλ. δηλ. δτι δπο δπ ου νοι νο ιώ θει ό ά νθρ νθρω π ος μ ιά ιδια δια ίτερη ά δυναμί δυναμ ία (ή με μ ειο νεκ νεκ τικ ό τη τα κα κ α τά τή φ ρασ ρα σ εολογί ολ ογία α του), εκεί καί δημιουργεΐται μιά τάση έντονη νά ύπερ ισ χύσε χύσ ει σέ κά τι ά λλο. λλο . Α ύτό δμ ω ς εΐναι ναι μ έσα σ τήν 'ίδια τή φ ύση του άν ά νθρώ που, μέσ μέσ α στή στή φ υσική του του ζω ζω ή. Γ ι ’ αύτό έδώ θά πρ π ρ έπει έπ ει νά πο π ο ΰ μ ε δτι ό κάθε κά θε ά νθρω νθρ ω πος έχει σέ κάποιο σημείο μιά ιδιαίτερη άδυναμία καί εΐναι φ υσ ιολογι ολ ογικό κότ τα το π ρ ά γμα γμ α νά προ πρ ο σ π α θεί σέ κ ά -
46
ποιον ποιον άλλο ά λλο τομ τομ έα , σέ κ ά π οια οια άλλη π εριοχή ριοχή,, σέ κ ά π οια οια άλλη ικανότ κα νότητ ητά ά του του νά νά πετύ πετύ χει χει μ ιά ά ναπλή ναπ λήρω ρω σ η 3. Κ α τά τόν Adler Adler δταν δέ δέν π ετυ ετυ χαί χα ίνει ή άνα ά ναπλ πλή ή ρω σ η , τό τό άτ ά το μ ο πέφ τει στή στή νεύρω ση ή τήν ψ ύχω ύχω σ η. Τ ότε τό συναί σ υναίσ θημα θημ α κα τω τερότ ρό τη τα ς μετα μετα βά λλετ λλετα ι σέ σ ύμ πλεγμα πλεγμα κ α τω τερότητας καί οδηγεί τό άτομο στήν άπελπισία, τήν έμ μ ονη μ ελαγχ ελα γχο ο λία λία , τήν αύτ α ύτοκ οκτ τονία ονία ή στ σ τό ψ υχω τικό παρα πα ραλήρη λήρημ μ α , οπού έντ έντε ελώ ς ξεκομμέ κομμ ένο τό τό άτ ά τομο ομ ο ά πό
3. * νος ού δέν τή ν να λη ν ει ο υ ν ά ται τά ο ιο τ ρ ό ο σ έ μ ιά π θ ο λ ο γ ι ή τάσ ταση καί χρει ται τα ό η σ η κ α ί β ο ή θ ε ια ια κ ι ο χ ι υ π ο τ ί η καί υχι ό π λή γω .’ τός άν ύ τ ό γ ίν ε τ α ι όπ , οπ ότε ά τ έ τ ο ια έ π ε τ ό τ η τ α έ χ ε ι λι τ ια ια β α θ ύ τ ε ρ α αί οτελεΐ χανι ό υνας σέ νασ λε συνήθ ς τ α τ ά ε ις ις σ τ ί ς ό π ε ς β ρ τα ι ό έπ τι έμ ένος. ’ ε ίν ίν ο ς ό μ ς , ό ό ο ι ς ν ο ι ει ου τήν άδυ να α το ,ή δέν τή νοι θει υγκ έ ν α κ α ί υ ν ε δ η τ ά ά λ λ ά υ π ο σ υ ν ε ί τ α , τ ο ύ ε ίν ίν α ι γν τή καί τήν αναπληρώ ι ου άλλου,κάθε άλλο π ρά ονε τι ός ή κ λεξι ς ε να . νι ότε α καί κυρ ς στήν καθη
ρι ή γλώ
α
ς συνηθί
ου ε ά μήν ο υ μ ε α ύ ή τ ή δ ι κ ρ ισ η . ν ή ταν δι τά γ μ τ α κ α ί δ έν ή τ α ν τ σ , τά κ ο ιο ν τ ρ ό π ο φ υ σ ς να ο , τ ό τ ε ό λ ο ς ό ο λ τ ι ό ς το ύ α θ ρ π ο υ θ ά δη ούρ γημ α κ ομ λεξι ν θ ρ ώ π ω . ’ λ λ ά ό ο λ ιτ ι τι ετι ό κ θολογι ς IV τό κ ύκ ολοι χα ο μ λ ε ξ ι ό ς ». γμ τα άποψ η δα γ ν ε π τ υ χ ε ΐς ΐς .
ί έ φ ό σ ο ν ε ίν ίν α ι ε τ ι ό , γ ι τ ί ν ά τασ τάσ . ί ε ίν ίν α ι ν ε π τ υ χ ε ΐ ς ο ί νη τη οί ορ νω ν πο ύ λένε ’ ’ ά ν θ ρ ώ π ο υ ς ο ύ έχ ο υ ν σ π ι ά οφ ύγονται ύτοί οίχαρ ω γι , γι τί καί ό ψ υχολο
τό
ορετ ολογι ταν ός αι
χ ε τ ίζ ο υ
έ νο ι χει .χ . « τ ό ς ουδά σει τηρ σμ οίκα γι ή άποψ η
ε μέ ι ε ναι ς τά ί
47
τή ν πρ π ρ α γμ α τικ ό τητα τη τα καί κα ί τή λογι λο γική π α ίζει ζει τό ρόλο του α ύτοκρ ύτοκρά ά τορα, ορα , του του Θ εου κτλ. κτλ. Έ π ίσ η ς ό Adler λαμ λα μ βά νει νει ύπόψ η σάν ά ίτιο τώ τώ ν άτο άτο μ ικώ ν δια φ ορώ ορ ώ ν τή τή ν οικο οικονομ νομι ική, κή , κοι κοινω νω νική , οι ο ικ ο γενει γενεια κή κα κ α τά σ τα σ η , π . χ. τήν τήν οικονομι οικονομική κή κα κ α τά σ τα σ η τή ς οί κ ογενεί γενεία ς, τή σύνθεσ ύνθεσή τη ς, τή τή ν άρμ άρ μ ονία ονία ή δυσα δυσ α ρμονί ρμ ονία α σ τίς σ χέσ χέσ εις με μ ετα ξύ τώ τώ ν συζ σ υζύγω ύγω ν, τό τό μ ορφ ορ φ ω τικό έπί έπ ίπ ε δο τώ τώ ν γονέω γονέω ν κτλ. κτλ. Ο ί έξω τερικ ρικ ές κ α τα σ τά σ εις π ά ντω ντω ς δέν δέν έπενε έπενεργο ργουν υν α ιτιο κ ρ α τικ ά , ά λλά εΐναι μόνο πα ρ ω θ η τικοί κο ί πα ρά γοντε γοντες. Κ α τά τόν Adler Adler ή διαμ όρφ ω σ η τή τή ς ά τομ τομ ικ ό τητα τη τας ς εΐναι ναι έργο τής τή ς δημ δη μ ιουργικ γική ς ικα νότ νό τη τα ς, τή ς αύτ αύ τοδια οδια μ ορφ ορ φ ω τικής κή ς δρασ δρα σ τη ριότητας ριότητας του άτ ά τόμου όμ ου,, πού πο ύ δέν δέν μ π ο ρ εΐ νά κα κ α θορι θο ρισ σ τεί, καί κα ί όχι ά π ο τέλεσ τέλεσ μ α τώ ν έξω τερικώ ρικώ ν παρα πα ραγόντ γόντω ω ν. Τ ούς έξω τερικού ρικούς ς πα ρά γοντες χρη χρ η σ ιμ ο π ο ιεί τό ά το μ ο σάν υλικό γιά γιά τή δια δια μ ό ρ φ ω ση τής π ρ ο σ ω π ικ ό τητάς τητά ς του μέ μιά μιά έλευθρί έλευθρία α έκλογής. έκλογής. Έ δ ώ βέβα βέβα ια βλέπουμ βλέπουμ ε μιά μιά δι διαφ οροποίησ οροποίησ η τώ τώ ν ά πόψ εώ ν του άπό ά πό α ύτέ ύτές του Freud. ' Ο C.G. .G. Jung ( 1 8 7 5 1 9 6 1 ) , ό τρίτ ρίτος στήν στήν τριανδρί ριανδρία τώ ν ψ υχολόγω υχολ όγω ν του του βάθου β άθους ς, μ ιλάει λά ει κυρί κυ ρίω ω ς γιά γιά τό άσυ άσ υ νεί νείδητ δη το. Δ ίνει νει μ εγάλη γάλ η σ η μ α σ ία σ τήν τά τά σ η πρ π ρ ός δηδη μ ιουρ ου ργία καί κα ί σ τά ή θικ θικά καί κα ί θρη θρ η σ κευτι ευτικ ά κ ίνητ νη τρα πού έχει έχει τό ά το μ ο , σ τίς ή θικές θικές δια δια θέσε θέσ εις, ό π ω ς σ υνήθω υνή θω ς λ έγεται έγετα ι. Δ ια κ ρίνει έ σ ε ρ ι ς ύ π υ ς άτόμω άτόμω ν άπό άποψ άποψ η ψ υχι υχικώ ν τά σ εω νδιαθέσεω ν. Ο ί τέσ τέσ σ ερις ερις α ύτοί τύπ τύπ ο ι σ χετίζοντα ζο νται ι μέ ισ ά ριθμα θμ α δεδομ δεδομέ ένα ( λειτο υ ργίε ργίες ψ υχικές) κές) π ά νω σ τά όπ ό π ο ια σ τή ριξε τό τό σ ύστ ύσ τη μ α έρμη ρμ η νεί νεία ς τώ ν ψ υχικώ ν δι δια φ ορώ ν καί κα ί εΐναι δυνατ δυνατόν όν νά παρα πα ρασ σ τα θουν θου ν δπω δπ ω ς πα ρα κ ά τω : Λ έγει έγει λοιπό λοιπόν ν ό Jung Ju ng δτι σ τό κάθε κά θε ά το μ ο πα πα ρο υ-
48
σ ιά ζετ ζετα ι μ ιά τάσ τά σ η π ρ ό ς τά εξω καί κα ί μ ιά τά τά σ η π ρ ός τά μ έσ α, πρός πρό ς τό εγώ , πρός πρ ός τό κέν κέντρο τη τη ς π ρ ο σ ω π ικ ό τη τα ς του άνθρώ ά νθρώ που. πο υ. ’ Ε ά ν ή τά τά σ η α ύτή ύτή είναι έντονη ντονη π ρός ρό ς τά έξω , τό τε ό Jung Jun g μ ιλάε λά ει γιά γιά τόν έξω έξω σ τρεφή ρεφ ή ά νθρω (
χ . 3.
ί τέσ
ε ρ ις τ ύ π ο ι
υχι
ν τά
α,
ητα)
ε ω ν - δ ι θ έ σ ε ω ν τ ο υ Ju J u ng .
π ο και κα ι έξω έξω σ τρ εφή εφ ή ς είναι ό εύθυμ ύθυ μ ος, ος, ό χαρού χαρ ούμ μ ενος, νος, ό ά νθρω θρ ω π ος πού πο ύ πρ π ρ ο σ α ρ μ ό ζετ ζετα ι εύκολα ύκο λα,, ό ό ποι πο ιος εχει εχει έν δια φ έρον κα κ α ί π α ρ α τη ρ εί τό κ α θετί θετί πού πο ύ υ π ά ρχει γύρω γύρ ω του, καί δσο περισσότερο παρατηρεί τό περιβάλλον του κ α ί σ υνδέετ υνδέετα ι μέ αύτό, α ύτό, τόσ ο π ιο έντ έντονα γίνετα γίνεται ι έξω έξ ω στρεφής. * Ο ένδοστρε οστρεφ φ ής ή έσω έσω σ τρεφ ρεφ ής τύπος ύπο ς σ τρέφ ρέφ εται πρός τά μ έσ α , π ρ ός τό τό έγώ του, ου , δέν δέν έχε έχει ι π ο λλές λλ ές σ υνδέσ υνδέσ εις μέ
49
τόν έξω τερικ ερικ ό κόσ κό σ μ ο, μέ τό τό π εριβ εριβ ά λλον, λλ ον, είναι κ λεισ λεισ μ ένος σ τόν έα έα υτό υτό του. Κ α ί α ύτό ύτό τό τό πρ π ρ ά γμα γμ α μ πορεΐ πο ρεΐ νά παρου πα ρουσ σ ιασ θεΐ θεΐ τόσο όσ ο ά πό ά ποψ η σ υναισ υναισ θημ θη μ α τική όσο καί κα ί ά πό ά ποψ η νοη νοη τική κα ί σέ όλε όλες τίς ά λλες λλ ες ψ υχικ υχικές λ ειειτουργίες του. ’Έ χου χο υ μ ε λοιπό λοιπόν ν τόν τόν ένδ ένδοσ οστ τρεφ ρεφ ή πρ π ρ ός τά μ έσ α καί κα ί τόν έξω σ τρεφ ρεφ ή πρός π ρός τά έξω . Έ ά ν συν σ υνδ δυάσουμε τίς δύο βα σ ικές κές τά σ εις του ά τόμ ο υ μέ τί τίς π α ρ α π ά νω 4 κ α τη γορ γο ρ ίες τύπω ν έχ έχουμε ά μέσ μέσ ω ς δυνατότ δυνατότητ ητα α οκτ οκ τώ τύπω ν άνθρ άνθρώ ώ πω ν, οκτ οκ τώ τύπω ύπ ω ν άντ άντιδράσε ράσ εω ν τώ ν διαφ όρω ν ά τόμω όμ ω ν. 'Ο νδο ε ή ς νο τύ τύ π ο ς ( σ ’ α ύτόν ύτόν κυρι υρ ια ρχεί ή ε ς ν ο η κ ό τύπος* άλλος εΐναι ό νόηση), ό ξ ω δι ς ξω ε τύπος (διαισθάνεται καί άντι λα μ β ά νεται νετα ι τίς κοινω νικ νικές σ χέσει χέσ εις κα ί ά ναλύ να λύει ει τά ά το μ α δια ισ θανόμ θα νόμε ενος χω ρ ίς νά σ κ έφτ έφ τετα ετα ι ή κα καί νά συσ υζητάει* ό δ ι κό ς λλά ε τύπ τύπ ο ς (νοι (νοιώ ώ θει πολύ πο λύ περισ περισ σ ότερο ότερο τό βάθος βά θος τή ς ψ υχής του, ου , τόν έα έα υτό υτό του, εισ δύει δύει σ τή ν ψ υχή) υχή ). Τ ό ’ίδιο σ υμ βα ίνει κα ί μέ τόν (άντιληπτικό) καί μέ τόν υ ν α κό κτλ. κτλ. ’Α νάλο νά λογα γα μέ τόν τρόπο ρό πο ά ντί ντίδρασ δρα σ η ς, δηλ. δηλ. τήν τήν κ α τεύθυνση στροφής του πρός πρό ς τά έξω ή πρός πρό ς τά μέσα μέσα,, έχουμε χουμ ε καί κα ί διαφ ορετι ορετικό τύπ τύπο. ο. *Ο π ω σ δήπ δή π ο τε π α ραμ ρα μ ένει νει πολύ άμφ άμ φ ίβολο άν α ύτέ ύτές οί οκτ οκ τώ δυνατ δυνα τότητε ότητες καλύκα λύπτουν πτου ν τήν τήν ποι π οικ κ ιλία λία τώ ν άτ ά τομ ικώ ν διαφ ορώ ν. ’ Ε κείνο πού πο ύ έχε έχει σ η μ α σ ία σ τούς ού ς ψ υχολόγου υχολ όγους ς του του βάθους εΐναι οτι άνοιξαν καί αύτοί τό δρόμο τής μελέτη ς τώ ν άτ ά τομ ικ ώ ν δι διαφ ορώ ν, μέ τό ότι ότι δια δια τύπω ύπ ω σ α ν ό καθένας καί διαφορετική βάση ή άρχή, μέ τήν όποια προ πρ ο σ π ά θησ θη σ α ν νά έρμ έρμηνε ηνεύσ ύσουν ουν τί τίς ά το μ ικ ές δια φ ορές. ορές. ' Ο Freu Fr eud, d, είπ α μ ε, τή τή libido, libi do, ό Adler τό συναί σ υναίσ σ θημ θη μ α μ ει-
50
ονεξίας καί τήν τάση γιά υπεροχή καί ο Jung τήν τάση πρός δημιουργία καί τίς άσυνείδητες ήθικοθρησκευτικές διαθέσεις. Α πέδω σ α ν δμω ς άποκλει άποκλειστι στική σ ημασία ημασία οί οί ψ υχο υχο λόγοι λό γοι του βάθους βά θους,, σ τήν πρ π ρ ο σ π ά θειά τους ου ς νά έρμ έρμηνε ηνεύ ύ σουν τίς άτομικές διαφορές, στή νηπιακή ήλικία του π α ιδιο διού , κα ί α ύτό είναι να ι κ ά τι π ού δέν δέν ικ α νοπ νο πο ιεί ά π ό λυτ λυ τα . Δ ιό τι άν δεχτο δεχτο ύ μ ε κ ά τι τέτο έτο ιο , ά π ο κ λείετ είετα αι ή δυνατότ δυνατότητ ητα α άλλαγής ά λλαγής στον στον άνθρω άνθρω πο. 'Ό λο ι οί ψ υχολό υχολό γοι τού βάθους ισχυρίζονται 7 δ,τι δημιουργεΐται σ τήν ψ υχή υχή τού π α ιδιο διο ύ σ τά π έντε έντε π ρ ώ τα χρόνια τή τή ς ή λικ λικ ία ς του, ου , α ύτό καί κα ί π α ρ α μ ένει ένει καί κα ί βάσ βά σ ει α ύ τώ ν τώ ν β ιω μ ά τω ν κα κ α ί τώ ν μη μ η χανισ χανισ μ ώ ν, πού πο ύ μ α θαίνε θαίνει ι τό πα π α ιδί σ τά π ρ ώ τα χρόνια χρόνια τή ς ή λικ λικ ία ς του, ου , ά ντι ντιδρα σέ δλη τή τή ζω ή του. του. Π α ίζουν βέβαι βέβα ια σ πουδαί που δαίο ο ρόλο ρόλο τά τά β ιώ μ α τα καί κα ί οί δποι δπο ια ς λογής μαθή μ αθήσ σ εις τώ ν π ρ ώ τω ν πα ιδικώ δικώ ν χρόνω ν, ά λλά λλ ά δέν δέν εί είναι να ι τά μ οναδι να δικ κά , για τί τότε τό τε τί νόη νό η μ α θά θά είχε δλη ή παι πα ιδαγω δα γω γική προσ προ σ πά θει θεια τού τού άνθρώ άνθρώ που. ’Έ χο υ με π ερ ιπ τώ σ εις εις κ α τά τίς όπ ό π ο ιες π α ρ α τη ρ εΐτα εΐτα ι σημαντική άλλαγή καί στό παιδί καί στον ένήλικο άνθρω πο. πο . Β έβα ια ά π ό τά 2 0 2 5 χρόνια καί μ ετά ετά δέν δέν εχου με ση σ η μ α ντι ντικ ές ά λλα λλ α γές γές, ά λλά σ τή ν έφ η βική βική ήλι ή λικ κ ία έχουμε σοβαρέ σοβ αρές ς ά λλαγέ λλα γές ς. Π αραμέν αρα μένουν ουν βέβα βέβαι ια τά βι β ιώ μ α τα τή ς π α ιδικ δικ ή ς ήλικίας* ας* δλοι μ α ς τά β ιώ μ α τα τώ ν 25 2 5 χρόνω χρόνω ν τά έχουμε χουμ ε ώ ς τά πιό πιό χαρα χα ρα κ τη ρισ ρισ τικ ά μέ μ έσ α στήν ψυχή μας. ' Τ π ά ρ χει λοιπ οιπ όν μ ιά α ιτιο κ ρ α τικ ή άνΐ· ίληψ η σ τήν ψ υχολογί υχολ ογία α τού βάθο β άθους υς,, δηλ. δ, δ , τι δημ δη μ ιουργή ου ργήθη θηκε κε κ α τά τά τά 5 πρ π ρ ώ τα χρόνι χρό νια ή λικ λικία ς, α ύτό καθο κα θορ ρίζει τή ν μ ετέπει ετέπ ειτα τα
51
ζω ή . ’ Ε κ τό ς έάν συνε σ υνει ιδητ δη τοποι οπ οιη η θούν οί ψ υχικές διεργα διεργα σίε σίες τώ ν πρώ πρ ώ τω ν παι πα ιδικώ δικώ ν χρόν χρόνω ω ν, οπότε οπ ότε τό άτ ά τομ ο ά παλλά πα λλάσ σ σ ετα ι ά πό τά δεσμε δεσμ ευτι υτικά α ύτά ύτά βιώ βιώ μ α τα , ’Ά ν ά ποδώ σ ουμε ουμ ε σ ’ α ύτέ ύτές τίς ά πόψ εις ά πόλυτ πό λυτο ο κύρος, δυσκολευόμαστε έπειτα νά έρμηνεύσουμε πολλά ά λλα λλα φ α ινόμε νόμ ενα καί κα ί κυρί κυρίους φ α ινόμε νόμ ενα ά λλα λλ α γής γή ς σ τό χαρα χα ρακτήρ κτήρα α , σ τό σ υναι υνα ισ θημ θη μ α τικό κόσ κό σ μ ο, σ τίς νοητ νοη τικές λειτ λειτο υργί υρ γίες κ α ί γενικ ό τερα σ τή ν πρ π ρ ο σ ω π ικ ό τητα τη τα του του άνθρ άνθρώ ώ που. που. ’Ε κεί κείνο όμ ό μ ω ς πού πο ύ μάς μ άς έδω σ αν σάν ά ξιοπρό οπ ρόσ σ εκτη κτη άνακάλυψ άνακά λυψ ή τους ου ς οί ψ υχολόγοι του βάθους βά θους ή τα ν τό λελ εγόμ ενο ύπ ύ ποσ υνείδη υνείδητ το ή, ή , δπ ω ς συνη σ υνηθί θίζει νά τό λέει λέει κ υ ρίω ρίω ς ό Jung Ju ng,, ά σ υνεί υνείδητο. δητο. Κ α ί α ύτό ύτό βέβαι βέβα ια ήτ ή τα ν σ η μ α ντικ ό, διό τι είναι να ι ένα ένας νέος ούσ ια σ τικός π α ρ ά γον γο ντας τα ς στ σ τή ν ψ υχι υχική ζω ή του ά τόμου όμ ου,, ή οποί οπ οία α π α ρουσ ρο υσ ιά ζετα ι μέ ποικίλες διαφορές.
4 . eH
ς τή ς ν -
νά τυ ξη ς ει ν (Tests)
ν
ε
Σ τή σ υνέχε υνέχει ια τή τή ς ισ τορίας ορίας τή ς Ψ υ χολο χολ ο γία ς τώ ν ’Α το μ ικ ώ ν δια φ ορώ ορ ώ ν έχου έχουμ μ ε νά έξε έξετ τά σ ο υ μ ε τί τίς διά φ ορε ορ ες μ εθόδους θόδο υς καί κα ί τά κ ριτ ριτή ρια ρια διά διά γνω σ η ς κ α ί έξέτ έξέτα σ η ς (Tests (Tes ts), ), π ού σ κόπευαν κό πευαν στ σ τή σ υγκεκρ υγκεκρι ιμ ένη έρευνα έρευνα καί διάγνω άγνω σ η τώ ν άτομι άτομ ικώ ν δι διαφ ορώ ν. Τ ά τέσ τέσ τ ώ ς καθι κα θιε ερω μ ένη μ έθοδος εΐναι υπόθεση υπ όθεση τή ς έπισ πισ τη μ ονική ονικής ς Ψ υχολογί υχολ ογία α ς. Π ρω τύτε ύτερα, ρα , δλες δλες οί π ρ ο σ π ά θειες θειες γιά γιά έξερεύνησ ξερεύνηση η κ α ί ερμη ερμ η νεί νεία τή τή ς ψ υχικ υχική ς ζω ή ς του ά τό μ ο υ γί γίνοντα νοντα ν μέ άλλον τρ τρ ό π ο , δηλαδή δηλα δή μή έπι έπ ι στημονικά, έμπειρικά θά λέγαμε, μέ βάση ποιοτικά μόνο δεδομ δεδομέ ένα, να , δηλ. υπο υπ ο κ ειμ ενικ νικ ές έκτιμ ή σ εις κ α ί γνώ γν ώ μες.
52
Τ ά τέστ έσ τ ήταν ήταν ή π ρ ώ τη προσ πρ οσ πά θει θεια νά νά μ ετρηθε ρη θεί ίό ψ υχι υχικός κόσμ κόσ μ ος του ά τόμου όμ ου,, π. π . χ. τό α ' σ υναίσ υναίσ θημα θημ α τί τί έντασ νταση η παρο πα ρουσ υσι ιά ζει σ τό Α ' ά τομο, ομ ο, ή νόηση ώ ς ποι πο ιο σημε σημ είο φθάν φ θάνε ει στό στό Α ' καί κα ί Β ' ά τομο ομ ο κτλ. κτλ. Α ύτή ύτή ή προ πρ ο σ π ά θεια ά ρχισ ε π ά λ ι ά πό τόν ιδρυτή δρυτή τής έπ ισ τη μ ονικ ονικ ή ς Ψ υχολο υχο λογί γία ς, τόν Wun Wu n d t, ό όποι όπ οιος ος τό 1879 18 79 ΐδρυσ ΐδρυσε ε τό τό π ρ ώ το Ψ υχολο υχο λογι γικ ό ’ Ινστ νσ τιτούτ ού το σ τό Π α νεπι νεπ ισ τήμ τή μ ιο τής τή ς Λ ειψ ία ς κα ί έγι έγινε έτσ έτσι ι ό ιδρυτή δρυτής ς τής τή ς Π ειρα μ α τική ς Ψ υχολογί υχολ ογία α ς. ' Ο Wun Wu n d t ειχε μα μ α θητ θη τές ά π ό δλον δλον τόν τόν κόσ κ όσμ μ ο, διό διό τι έγινε γνω σ τό τατος τα τος μέ τά π ειρ ά μ α τα τά ό π ο ια άρχι άρ χισ ε νά κάνε κά νει ι σ τό Π α νεπισ νεπισ τή μ ιο τής ής Λ ειψ ίας. ας. Μ ετα ξύ τώ τώ ν μ α θητ θη τώ ν του του ήτ ή ταν καί ό J. Μ . Cattell Cattell (18 (1 8 6 0 19 1 9 4 4 ), ό όποι όπο ιος ήταν ήταν ό π ρώ τος πού συνέ συνέθεσε θεσε τά τά λεγόμ λεγόμ ενα πνε π νευ υ μ α τικ ά τέστ έσ τ καί κα ί ό π ρ ώ το ς πού χρη χρ η σ ιμ ο π ο ιεί τή λέξη λέξη τέσ τέσ τ (κρι (κ ριτ τή ριο, ριο, έξετ έξετα σ τή ρ ιο ) . Μ έ βάση βάσ η τά τά tests προσ πρ οσ παθού πα θούμ μ ε νά δια γνώ γνώ σ ουμ ου μ ε τόν ψ υχι υχικό κόσμο του άτόμου. ' Ο Cattell Catt ell έγραψ γρα ψ ε τή τή διδα διδακτορ κτορι ική του δια δια τρ ιβ ή έπει έπ ειτα ά πό σ πουδέ που δές ς πού πο ύ έκανε έκανε κοντ κο ντά ά στ σ τό Wu W u ndt nd t του του όποι ό ποιου ου υπήρξε καί βοηθός βοηθός στά στά 1883 18 838 86. 6. Ά σ χολή θηκε θη κε κυρίω ς μέ τή μ έτρησ ρη σ η τώ ν άτ ά τομ ικ ώ ν άντι άντιδράσ δρά σ εω ν στ σ τό συναί συ ναίσ θημα θημ α καί κα ί ότα ότα ν έφ έφ υγε άπό άπ ό τή τή Λ ειψ ία , έπισ έπισ τρ έφο έφ ο ντα ντα ς στήν στήν ’Α μ ερική ρική,, πέ π έρασ ρα σ ε καί κα ί ά πό τό Λ ονδί ονδίνο. ’ Ε κεϊ τόν ’ίδιο καιρό καιρό έργα έργαζ ζόταν ό ’Ά ’Ά γγλ γγ λ ο ς Galton ( 1 8 2 2 1 9 1 1 ) μέ τά τά ψ υχικά φ α ινόμε νόμ ενα άλλά ά λλά ά πό δια δια φ ορε ορ ετική σ κοπι κο πιά ά, για για τί έξέτα έξέτα ζε κυρί κυρ ίω ς τίς ά τομι τομ ικ ές δια φ ορέ ορ ές. ' Ο Wu n dt ά σ χολήθη χολή θηκε κε μέ τά τά γενι γενικά κά φ α ινόμε νόμ ενα τής τή ς ψ υχικής κή ς ζω ή ς, ένώ ό Galton Galt on ένδι ένδια α φ ερόταν νά νά έξακ έξα κ ρ ιβ ώ σ ει για για τί νά υπά υπ ά ρχει ρχει ή α ' άντί άντίδρασ η σ τό Α ' ά τομ ο ή ή β ' άντί άντίδραση δρασ η σ τό Β ' καί κα ί Γ ' ά το μ ο , ένώ ένώ βρί βρ ίσ κοντ κο ντα α ι υπό υπ ό το το ύς ’ίδιους ορούς καί τά τρία άτομα.
Τ ά τέστ έσ τ τά τά ό π ο ια εϊχε συνθέσ συνθέσ ει ό Cattell Catte ll ήτ ή τα ν άτ ά το μ ικά καί κα ί ή ερευνά ερευνά του του ά ρχισ ε μέ τή μ έτρησ ρη σ η ά π λώ ν σ ω μ α τικώ ν ιδιοτήτω οτήτω ν καί τώ ν πιό πιό βασ β ασ ικώ ν ψ υχικώ ν λειτο υ ργιώ γιώ ν κα ί κυρί υρ ίω ς έκα έκανε νε,, πρίν έξετά έξετά σ ει τίς ψ υχιχικές λειτο υ ργίες γίες μέ τά τά τέστ, τέσ τ, κα ί ένα είδος δος σ ω μ α τικ ές μ ετρ ετρ ή σ εις (οί σ ω μ α τικ ές μ ετρ ετρή σ εις γίνο γίνοντ ντα α ι β έβαι έβα ια μέ μέ όργανα). Θ ά δούμε οτ ο τι κ α τόπι όπ ιν προσ πάθη πά θησ σ α ν άλλοι άλλο ι μέ άλλες άλλες μ εθόδους νά σ υσχ υσ χετίσ ουν τά π ρ ά γμ α τα καί κα ί νά δουν δουν μ ή π ω ς υπ υ π ά ρχει κ ά π ο ια σ υνάφ εια κα κ α ί μ έχρι π ο ιό σ ημε ημ είο μ ετα ξύ σ ω μ α τικώ ν καί κα ί ψ υχι υχικώ ν χαρα κτηρ κτηρι ισ τικώ ν. ’Ά λ λ ο ι πού άσχ άσ χολήθηκαν ολήθηκα ν μέ τέστ έσ τ καί κα ί προσ προ σ πάθησ πά θησ αν νά ερευνήσουν τίς άτομικές διαφορές ήταν ό Binet (1857 1911) 191 1) καί ό Terman (187 (1 877 7 19 1 9 56 ). Κ αί οί δυο αύτοί αύτοί, π ρ ώ τα ό Binet Binet στή στή Γ α λλί λλ ία καί κα ί μ ετά ό Terman Ter man στήν στήν Α μ ερι ερ ικ ή , σ τη ρίχθηκ ρίχθηκα α ν στ σ τά οσα είχε φ τιά ξει ώ ς τέσ τέσ τ ό Cattell. Π ροσπά ροσ πάθησ θησαν αν δέ νά κάνουν κάνουν νέα, καλύτ κα λύτε ερα τέσ τ, τά ό ποι πο ια ή τα ν κυρί κυ ρίω ω ς τέσ τέσ τ γενι γενικής κή ς νοημοσ νοημ οσύνης ύνης,, τέστ τέσ τ διά διά φ ορω ορ ω ν ειδικ δικ ώ ν ικ α νοτήτ νοτή τω ν ή δεξιο δεξιο τή τω ν καί κα ί γενι γενικότερα κότερα τέστ έσ τ του χαρα χαρ α κτήρ κτήρα α καί κ αί τή ς'π ρ ο σ ω π ικ ό τητας. ’Έ τσ ι μ έ αύτά α ύτά κλε κλ είνει νει σ τήν ισ τορί ορ ία τώ ν άτ ά το μ ικ ώ ν διαφ ορώ ν μιά μιά πε π ερίοδος ρίοδος,, ή πρ π ρ ώ τη θά λέγα λέγα μ ε σοβαρή σ οβαρή π ερίοδος μ έτρησ ρη σ η ς καί κα ί διά διά γνω γνω σ η ς τώ ν α ιτίω ν ή τώ τώ ν βά βά σ εω ν τώ τώ ν άτ ά τομ ικ ώ ν δια δια φ ορώ ορ ώ ν, κα κ α ί ά ρχίζ ρχίζει μ ιά νέα νέα περ π ερί ίοδος, οδος, ή όποι όπ οια α έχε έχει ώ ς κυριαρ κυριαρχ χοΰν πρό πρ ό σ ω π ο τόν τόν Galt Galton. on. * 0 Galton πήρε πή ρε άφ ορμή ορμ ή τήν έξέ έξέλι λιξη ξη τώ ν ει ειδώ ν του του Δ αρβίν αρβίνου, άπό άπ ό τά βιολογ βιολογι ικά προβλ πρ οβλήμ ήμ α τα πού π ού προσ πρ οσ π ά θησε θησ ε νά νά έρμη έρμ η νεύσ νεύσε ει ό Δ α ρβ ΐνος, καί κα ί θέλη θέλησ σ ε νά έρμη έρμ η νεύ νεύ σει σει π α ρόμ ρό μ οια οια προ πρ ο β λήμ λή μ α τα , γι γι* α ύτό ύτό σ υνέ υνέχισε τή ν έξέ έξέ τασ η τώ ν προβλη προ βλη μ ά τω ν αύτ α ύτώ ώ ν συγ σ υγκε κεκρι κριμέ μέν να στ σ τόν άν άν
54
θρω πο. Τ όν άπασ χόλησε πολύ τό πρόβλημ α τώ τώ ν άτο άτο μ ικώ ν δια δια φ ορώ ορ ώ ν, τίς όπ ό π ο ιες σ υ σ χέτι χέτιζε μέ τή τή ν κλή κλ ή ρο ρο νομ νο μ ικ ό ΐη τα. τα . ’Έ κ α νε ά ρκετ ρκ ετές ές έρευνε ρευνες. ’ Ιδια ίτερ τερ α άξι ά ξιο ο μ νημόνε νημ όνευτ υτη η ή τα ν μι μ ιά ερε ερευν υνά ά του του στ σ τήν οποί οπ οία α πρ π ροσ πά θησε θησ ε νά νά δει δει π ο ιά σ χέσ χέσ η υ π ά ρ χει καί κα ί ώ ς π ο ιό σ η μ είο σ τίς ψ υχικές κές ίδι ίδιό ό τ/^ες τ/^ ες μετ μ ετα α ξύ γονέω γονέω ν καί κα ί π α ιδιώ διώ ν, π ρ ο γόγό νω ν καί έπιγ πιγόνω ν. Ε ξέτα σ ε διάφ ορα ά τομ α καί κ αί βρήκε π ρ α γμα γμ α τικ ά δτι δτι υπά υπ ά ρχει κ ά π οια οια σ χέσ η συνάφε συνάφ εια μ ετα ξύ τώ ν ψ υχι υχικώ ν χαρα κτηρισ κτηρισ τικώ ν τώ τώ ν γονέ γονέω ω ν καί τώ ν πα π α ιδιώ διώ ν. Μ έ άλλα λόγι λό για έδω σ ε εύρύτε ύρύτερη έν έννοια σ τή ν κλη κ ληρο ρονομ νομ ικ ότητ ότη τα , διό διό τι δια δια π ίσ τω σ ε δτι δ τι υ π ά ρ χει κ ληρ λη ρονομ νο μ ικ ότη τα καί κα ί σ τίς ψ υχικές υχικές ιδι ιδιό ό τη τες. ες. Τ ά π α ιδιά τώ ν πολύ εύφυώ εύφυώ ν γονέω ονέω ν ήταν ήταν άρκε άρκ ετά ή πολύ ή πάρα πολύ πο λύ εύφ εύφυή, υή, υπή υ πήρχε ρχε δηλ. μ ιά σ χέση μέ βάση βάσ η τό τό μέ μ έσο δρο. Τ ή ν έρε έρευν υν ά του α ύτή ύτή ό Galton Gal ton έκαμ κα μ ε μέ δύο βα σ ικές μεθόδους, ή μιά ήταν ή έρευνα του ιστορικού τής ο ικ ογένει γένεια ς καί κα ί ή ά λλη ή τα ν ή μ έθοδος έθοδο ς τής τή ς σ υνάφ υνά φ εια ς. ’Έ τσ ι άρχι άρ χισ ε ή π ρ ώ τη σ η μ α ντι ντική σ τα τισ τικ ή άνάλυση άνάλυσ η ψ υχολογικώ υχολογικώ ν δεδομ δεδομέ ένω ν μέ τήν καθιέ καθιέρω σ η του σ υντε υντελεσ τή συνάφ συνάφε ειας* ας* π. π . χ. έξετ έξετά ά ζουμ ε σέ πολ πο λ λά ά το μ α ένα σ υγκεκριμ υγκεκριμ ένο χαρα χα ρα κ τη ρ ισ τικ ό γνώ ρ ισ μ α καί κα ί τό σ υγκρί υγκ ρίνουμε μέ κ ά π οιο οιο άλλο τώ ν ’ίδιω ν ά τόμ ω ν. *Η σ χέσ η π ού θά βρού βρ ούμ μ ε εΐ εΐναι ναι ό συ σ υ ντελεσ ντελεστ τή ς σ υνάφ υνά φ ειας. Τ ό πιό πιό χαρα χα ρα κ τη ρ ισ τικό π α ρ ά δειγμ ειγμ α σ υνάφ υνά φ εια ς εΐναι να ι ή συνάσυνάφεια πού υπάρχει μεταξύ μνήμης καί κριτικής ικανότη τα ς. Σ υ μ β α ίνει νει τά ά το μ α π ού έχουν γερή γερή κρίσ κρίσ η νά μήν έχουν ουν δυνατ δυνατή ή μνήμη. 'Υ π ά ρ χει χει π ρ α γμα γμ α τικ ά έδώ έδώ μ ιά σ υνάφ εια , π ο ύ έχε έχει δια δια π ισ τω θ εί κ α ί π ειρ α μ α τικ ά . * 0 π ρ ώ το ς λοιπό λοιπόν ν πού πο ύ είσ ή γαγε τή μέθοδο μέθοδο συνάφ σ υνάφε ειας καί κα ί τή ν καθι κα θιέ έρω σ ε ή τα ν ό Galton. Galt on. *Ο Galton Galt on δέ δέν υπή υπ ή ρξε
55
μ α θητ θη τή ς του W u n d t , ά λλά είχε δεχθεί δεχθεί σ τό Λ ονδί ονδίνο ώ ς επισ επισ κ έπτ έπ τη τόν Cattell Cattel l πού πο ύ ήτ ή τα ν μ α θητ θη τή ς καί κα ί συν συ νεργάτ γά τη ς του W und un d t του οποί οπ οίου ου ή έπίδρα πίδρασ σ η στήν στήν π ειρ α μ α τικ ή θεώ θεώ ρησ ρη σ η τή ς Ψ υ χολ χο λ ο γία γία ς φ α ίνετ νετα ι νά έπα ιξε καί κα ί σ τόν Galton κάπ κά π οιο οιο ρόλο ρόλο (Thomae (Th omae 1972 19 72,, σ. 59). 59) . Β λέπου λέπο υ μ ε δηλ. δηλ. δτι δτι τά δσα έπιχε έπιχεί ίρη σ ε ό Wun Wu n d t σ τή Λ ειψ ία έλαβαν λαβ αν ά μ έσ ω ς μέσ μέσ α σέ λίγα λίγα χρόνι χρόνια έκτα έκτα σ η , διαδόθηκαν αδόθηκα ν καί ξαπλώ ξαπ λώ θηκα θη καν ν πολύ περισ σ ότε ότερο σέ π ο λ λούς λο ύς τομ τομ είς είς άπ ά π ό δ,τι δ, τι σ τή ν άρ ά ρχή έπεδ έπ εδί ίω ξε ό ’ίδιος. Κ α τά τά ’ί ’ίδια κιόλα όλ α ς χρόνι χρόνια ά ντιμ ντιμ ετω π ίζοντα ζο νται ι β α σ ικά ψ υχολογ υχολογι ικά πρ π ρ οβλή οβ λήμ μ α τα ά πό μ α θητέ θητές του Wund Wu ndtt καί κα ί ά πό έπισ πισ τή μ ονες πού πο ύ έμ έμ μ εσ α έπη έπηρε ρεά ά σ θηκαν θηκα ν άπό άπ ό αύτόν αύτόν.. Γ ι’ αύτ α ύτό ό κα κ α ί ό W u n d t ισ χύει χύει ώ ς ένας κλα κλ α σ ικός κό ς, ώ ς ό ιδρυτής δρυτής τή ς Π ειρα μ α τικ ή ς Ψ υχολο υχο λογί γία ς. ' Ο δεί δείκτη κτη ς σ υνάφ υνά φ ειας έπι έπικ ρ ά τη σ ε νά νά σ υ μ β ο λίζετ ζετα ι μέ τό έλληνι λλη νικό σ τοι τοιχεί χείο ρ . 'Έ νας να ς μ αθητ αθη τής του Galton, Galton, ό Spearman Spearman (186 (1 863 319 1945 45)) προχώ πρ οχώ ρ η σ ε στ σ τήν έρε έρευν υνα α καί κα ί δια δια π ίσ τω σ ε δύο δύο βασ βα σ ικούς κο ύς πα ρά γοντες γοντες πού πο ύ ά ποτ πο τελοΰν τή τή βάση, βάσ η, τήν τήν άφ ά φ ετη ρία ρία τώ τώ ν ά τομ ικώ ν διαφ ορώ ν καί ονόμασ ονόμα σ ε τούς τούς δύο δύο α ύτούς ύτούς χαρ χα ρ α κτηριστικούς παράγοντες G (γενικός παράγοντας) καί S (ειδικός παράγοντας εύφυΐας, ό όποιος διακρίνεται σέ περισσότερους). * Ο γενι γενικός πα ρά γοντα γοντα ς εύφ εύφυΐ υΐας εΐ εΐναι ή γε γενική νοητική ικανότητα — ένέργεια, ή οποία υπάρχει γενικά σέ κ ά θεάτ θεά τομ ο κα κ α ί άν μέν μέν υ π ά ρχει σέ υψ ηλό βαθμ βα θμό, ό, έχουμε χουμ ε άτ ά το μ ο μέ εύφυΐ ύφ υΐα α (υψ ηλή ή λιγότερ γότερ ο υψ ηλή, άνάλογα, διότι παίζει ρόλο καί ό βαθμός στόν όποιο βρίσκεται ό παράγοντας S). * 0 π α ρ ά γοντα γο ντας ς S εΐναι ναι ό ειδικό δικός ς π α ρ ά γοντα γο ντας, ς, σ χετίχετί-
56
ζετα ετα ι κυρί κυρ ίω ς, κ α τά τή τή ν άποψ άπο ψ η του Spea Sp earm rman an,, μέ τίς ειδικ δικές ικ α νότ νότη τες. ες. ’ Ε ά ν τό τό ά το μ ο έχε έχει ι σέ υψ ηλό βαθμ βα θμό ό τόν πα ρ ά γοντ γο ντα α G (τή (τή γενι γενική εύφυΐ ύφ υΐα α ) εΐναι ο π ω σ δή π ο τε εύφυές. Κ α ί εΐναι δυνατ δυνα τό, λέει λέει ό Spear Spe arma man, n, μέ τή ν άσκη άσ κησ ση καί κα ί τή ν ά γω γή, γή , νά πετύχ π ετύχει ει μέ τή τή γενι γενική κή εύφυ'ί ύφυ'ία ικανόκα νότητα ειδική καί έκεΐ πού δέν έχει τό άτομο4. Α ύτή ύτή ή θεω θεω ρία ρία του Spearm Spe arman an εΐ εΐναι π ρ α γμ α τικ ά ά ξιοπ ξιοπρ ρ όσ εκ τη κα ί σ τη ρίχθη ρίχθηκ κε στί σ τίς ά π ό ψ εις ένός άλλου λλο υ έρευν ρευνητ ητή, ή, έπίσ πίσ ης ’Ά ’Ά γγλο γγλ ο υ , του Pearson Pea rson.. Σ τή σ υνέχε υνέχεια θά πρ π ρ έπει έπ ει νά άναφ ά ναφ ερθεΐ ένας έπί έπίσ η ς σπουδαίος στατιστικολόγος πού άσχολήθηκε ιδιαίτερα μέ τίς άτομικές διαφορές, καί αύτός ήταν ό Fisher, γνω σ τός ώ ς εισ η γητής τή τή ς «άνάλυσ «ά νάλυσης ης τή ς δια δια κύμ κύ μ α νσης» (analysis of variance). eΟ Fisher κατόρθω κ ατόρθω σ ε νά συσ σ υσ τη μ α τοποι οπ οιή ή σ ει γενι γενικ κ ότερα τή σ τα τισ τικ ή ώ ς μ έθοδο έρευν ρευνας ας π ολλώ ολ λώ ν άλλω ν έπισ έπισ τη μ ώ ν κα κ α ί ά κόμ κό μ η είσ ή γαγε γα γε κ α ί ειδική μ έθοδο σ υντελεσ υντελεστ τή σ υνάφ υνά φ εια ς. Π ρ ό κ ειται γιά γιά μ ιά ύπ ύπ ο λ ο γισ γισ τι 4. εχτο
ύτό βέβα α μέ ε, ότι έμ ει ές υ R o h rac her , έ ν ά
ο ια ια εβ νο ν
ύλα η θά ορούσ ε ά τό ε ις ι ς λ λ ν , .χ . τ ο ύ β ε ν ν έ ζ ο υ ερ ο (1 9 6 3 , ε λ . 32
400). * ν τ ί ε τ α τ ό ά τ ο ο τ ό ό π ο ιο έ χ ε ι ά δ ι ή ύ φ υ ια σ έ ν α κ α ό ν ο τ ο μ α σ έ υ ψ η λ ό β θ μ ό , τ ίς ίς ό τ ε ρ ε ς ε ρ ι τ ώ ε ις ις , δ έ ναι ν ό κ α ί σ έ ά λ λ ο ς τ ο ε ίς ίς . ί έβα α έ τή ν ση δέ ο ρ ΐ ά ε π ιτ ύ χ ε ι ο λ λ ά γμ τα καί ύτό ε ι ξ ιο ιο π ό σ το ά π ό π α δ α γ ω γ ικ ικ ή ά π ο ψ η . Έ δ ώ θ ά ρ έ π ε ι ά σ η μ ε θ εί δ τι ο φ α σ ε τ ζ ε τ ι μ έ ,τ ι ό Spearman ν ο ζει ντ α S ί γ α λ ο φ υ ΐα ι ό συνδυασ ρ α γ ό ν τ ω ν S. S.
ός τόσο τού π
γοντα Gδσο καί τώ
57
κή μέθοδο μέ σ κ ο π ό τόν καθορισμό σμ ό τώ τώ ν πα ραγόντ ρα γόντω ω ν, οί όποι όπ οιοι οι ά ναφ έροντ ρο ντα α ι σ τήν πο π ο λ λ α π λ ό τητ τη τα τώ ν γνο)ρι ο)ρι σ μ ά τω ν τή τή ς σ υμπε υμ περι ριφ φ οράς ορά ς. Σ τή σ υνέχε υνέχει ια οί ά τομ ικ ές δια φ ορές ά ντι ντιμ ετω ετω π ίσ θ η καν κα κ α ί ά πό τή ν κοι κο ινω νική τους ου ς ά ποψ πο ψ η , πού πο ύ σ η μ α ίνει νει δτι τό ά τομ ο πού πο ύ πα π α ρουσ ρο υσ ία ζε τή τή ν π ο ικ ιλία λία α ύτή ύτή τώ ν ά ντι ντιδρά δρά σ εω ν ά ρχισ ε νά νά θεω θ εω ρ είτα ι ά π ό τούς ού ς ειδικο δικούς ύς ώ ς μ έλος τή τή ς κοι κο ινω νικής κή ς ομά ομ ά δας δα ς. Κ α ί α ύτό ύτό ήτ ή τα ν ση σ η μ α ντι ντικό γιά γιά τό λόγο λό γο δτι τό ζώ ο ά ντι ντιδρα ένσ ένσ τικ τω δώ ς, τό άτομο άτομ ο δμ ω ς μέσ μ έσα α σ τήν ’ίδια ο μ ά δα δέν δέν άντ άντι ιδρα δρ α κ α τά τόν ’ίδιο τρόπο ρό πο,, άλλά μέ βάση βάσ η τόν τόν έσ ω τερικό ρικό του του κόσμ ο (ό όποιος εΐναι ναι π ο ικ ίλος), τή σ υνισ υνισ τα μ ένη του του έγώ του καί κα ί γ ι’ α ύτό πα ρο υ σ ιά ζει π ο ικ ιλία ά ντι ντιδρά δρά σ εω ν. Μ έ τή διάσ τα σ η αύτή αύτή τώ ν κοινω κοινω νικώ ν δεδομέ δεδομέν νω ν (καί σ χέσ εω ν — έκδηλώ σ εω ν του του ά τόμ ου), ου ), τά όποι όπ οια α άρχ άρ χισ αν νά νά λαμ λα μ β ά νοντα νοντα ι ύπόψ η ά πό τούς ψ υχολόγους υχολόγους,, ά ρχισ α ν νά νά έρμη έρμ η νεύο νεύοντ ντα α ι οί ιδιορρυ ορ ρυθμ θμί ίες π ού πα πα ρ ο υ σ ιά ζουν τά διάφ ορα ά τομ α ώ ς μέλη μέλη τής μιας μιας όποι όπ οια α σ δήπο δή ποτ τε ομ ά δας δα ς καί κα ί μέ βάσ βά σ η τίς κοινω νικ νικές ιδιο διορρυθμ υθ μ ίες νά ερμη ερμ η νεύο νεύοντ ντα α ι οί ά το μ ικ ές δια φ ορές. ορές. Σ τή σ υνέχε υνέχεια έξετ έξετά σ τηκ τηκ α ν οί κοι κο ινω νικές δια δια φ ορέ ορ ές τώ ν ομ ά δω ν μετ μ ετα α ξύ του τους ς, δηλ. οί διά φ ορες σ χέσ χέσ εις του άτόμου πρός τό άτομο, του άτόμου πρός τήν ομάδα, τής ομά ομ ά δας πρός πρ ός κά ποι πο ια άλλη ομάδα ομ άδα,, πού χαρα χαρ α κτηρί κτηρ ίζοντα οντα ι ώ ς δια δια τομ ικ ές καί κα ί δια δια κοινω νικ νικές συνδέσ σ υνδέσε εις. 'Ό λ α α ύτά ύτά τά τά φ αιν αινόμενα όμενα τώ τώ ν συνδ συνδέσεω σεω ν ά ντι ντιμ ετω πίστηκαν καί στατιστικά καί προσπάθησαν οίειδικοί νά βρουν βρουν διάφ διάφ ορα γνω ρ ίσ μ α τα , τά τά χα ρ α κ τη ρ ισ τικ ά γνω ρ ίσ μ α τα πού πο ύ εΐναι κοινά κοινά σέ μ ιά ομά ομ ά δα, δα , τά τά ό π ο ια κα καί συγ συ γκρίνουν κρίνουν μέ μι μ ιά ά λλη ομάδα* καί κα ί α ύτό άκ ά κ ριβώ ριβώ ς
58
γίν γίνεται ετα ι μέ ιδι ιδια α ίτερες σ τατι τα τισ τικ ές μεθό μεθόδο δου υς κ α ί κυρίω ς τίς συσ σ υσ χετ χετίσ εις (Ko ( Korr rrel elat atii onen on en)) γιά γιά νά δια δια π ισ τω θ εί ό δείκτης συνάφειας. Μ έ βάση βάσ η α ύτέ ύτές τίς μ εθόδους θόδους κατ κα τόρθω όρ θω σ α ν νά δια δια π ισ τώ σ ο υ ν τίς τίς πο π ο ικ ίλες σχέσ σ χέσει εις κα ί τά α ίτια τώ ν σ χέσ χέσ εω ν πού πο ύ υπά υ πάρχουν ρχουν δχι μόνο μέσα σέ μ ιά όπ ό π ο ια δήπ δή π οτε οτε ομάδα ομ άδα,, άλλά ά λλά καί μ έσ α στ σ τή σ χολική τάξη , ώ ς ομά ομ ά δα. δα . Κ α ί έχουμ χου μ ε ά ρκε ρκ ετές καί κα ί ένδια φ έρουσ ρο υσε ες έρευνες καί κα ί ά πό αύτή αύτή τήν άποψ η. Κ ατορ ατορθώ θώ θηκε θη κε δηλ. οί ά το μ ικές δια φ ορές μ έσ α σ τή σ χολική τά ξη ώ ς ο μ ά δα πι π ιά νά έρμηνε ρμ ηνευτ υτοΰν οΰν μέ τή χρήση χρήσ η τώ τώ ν στ σ τα τισ τικώ ν με μ εθόδω ν ά π ό πολύ πο λύ ένδι νδια φ έρουσ ρου σ ες ά πόψ πό ψ εις. Π ρο σ πά θει θειες σ υσ τη μ α τική ς πα ρουσ ία σ η ς τώ ν θεμά θεμ ά τω ν καί κα ί δια δια π ισ τώ σ εω ν πού πο ύ έχ έχουν σχέσ σχέσ η μέ τίς ά το μ ικ ές δια φ ορέ ορ ές έγιναν σέ π ο λλές λλ ές χώ ρ ες. Σ τή Γ α λ λ ία τό 1895 18 95 έκδόθηκε τό πρώ πρ ώ το σ υσ τη μ α τικό βι β ιβλίο βλίο ψ υχολογ υχολο γία ς άτομ άτομ ικ ώ ν διαφ διαφ ορώ ν άπό ά πό τούς Binet καί κα ί Henri Hen ri.. Τ ό δεύτε δεύτερο, ρο , περισ σ ότερ ότερ ο συσ σ υσ τη μ α τικό, κό , βιβλ βιβλί ίο τή ς ψ υχολογί υχολο γία ς τώ ν άτ ά τομ ικ ώ ν δι δια φ ορώ ν έκδόθηκε έκδόθηκε τό 1900 19 00 σ τή Γ ερμ ανία ανία ά πό τόν W. Ster S tern n καί πα ρα μ ένει νει κλασ κλα σ ικό σ τό εί είδος του. Ά π ό τό τε έχουμ έχουμε ε βέβαι βέβα ια έν έναν έμπ έμ π λ ο υ τισ μ ό τή ς β ιβ λιο λιο γρα γρ α φ ία ς σ χετι χετικ ά μέ τήν Ψ υχολογί υχολογία τώ τώ ν Ά το μ ικ ώ ν Δ ιαφ ορώ ν καί μέ τά κριτ κριτήρια (tes (t ests ts)) π ού έχουν γί γίνει νει σέ π ο λλές λλ ές χώ ρες, ρες, δπ δ π ου ή ψ υχολο υχο λογί γία γενι γενικά κά θερα π εύετα εύετα ι ώ ς α υτοτελή υτοτελής ς έπισ έπισ τη μ ονικός κλάδος κλά δος.. Σ τή ν πα π α τρ ίδα μ α ς ό κα θηγη θη γητ τή ς τή ς Π α ιδαγ δα γω γική ς Ν . ’ Ε ξαρχόπουλος έγ έγραψ ε πρ ώ τος σ χετι χετικ ό βιβλίο λίο μ έ τίτλο: τλο : « Α ί ψ υχικα ί δια δια φ ορα ί τώ ν πα ίδω ν καί ή διάγνω άγνω σ ις αύτώ αύτώ ν» (1932 (19 32). ). Σ τή ν Α μ ερικ ερικ ή ή Anast Ana stas asii έγινε έγινε σχε σ χεδόν δόν κλασι κλασ ικτι κτι μέ τή σ υγγρα υγγρα φ ή του
59
βιβλί βιβλίου ((Ψ υχολογ υχολογί ία τώ τώ ν Α το μ ικ ώ ν Δ ιαφ ορώ ν» (Differential Psychology 1937 ή 1η έκδοση).
5.
ή κ
ή θε
ρη
η
α π Ε ίχαμ χα μ ε σ η μ ειώ σ ει δτι δτι ορισ ορισ μ ένοι ά π ό τούς ού ς π ρ ώ το υ ς πού άσχ άσ χολήθηκαν ολήθηκαν μέ τά προβ πρ οβλή λήμ μ α τα τώ τώ ν άτομ άτομι ικώ ν διαφ ορώ ν ( 'Ιπ 'Ιπ π ο κ ρ ά τη ς, Γ αληνός, αληνός, καί σ τά νεώ νεώ τερα χρόνια οί Lavate Lava ter, r, Lombroso Lombro so κ.ά κ. ά .) σ υσ χέτ χέτιζα ν ορισ ορισ μ ένα σ ω μ α τικ ά δεδομ δεδομέ ένα μ έ τί τίς άτ ά το μ ικ ές ψ υχικές δια φ ορέ ορ ές, δηλ. ηλ. τό τό χαρακτ χαρακτήρα ήρα τώ ν άτόμω άτόμω ν. Μ έ βάση δμ δμ ω ς τά συσ τή μ α τα πού δια δια τύπω ύπ ω σ α ν οί τελευταί λευταίοι οι έρευνητ ρευνητέ ές (Spe (S pear arman man κ .ά. .ά . ) , δέν δέν φ α ίνετα νετα ι νά εΐ εΐναι σ ω σ τές οί ά πόψ πό ψ εις α ύτές ύτές, δτι υ π ά ρ χει ( π ά ντοτε καί κα ί μ ά λισ λισ τα σ η μ α ντι ντική) κή ) σχέσ σχέσ η μ ετα ξύ τής σ ω μ α τική ς δομής δομ ής καί κα ί τώ ν ψ υχικώ ν ιδι ιδιο ο τή τω ν του του ά τό μ ο υ καί κα ί θά δούμ δού μ ε δτι δτι καί κα ί έκεΐ π ού υπ υ π ά ρχει σ χέσ χέσ η εΐναι έλάχι έλά χισ σ τη . Μ έ έξα έξα ίρεση ρεσ η τή τή θεω ρία ρία του Kret Kr etsc sch h mer me r οί ά λλες δέν δέν άντέ άντέχουν σ τον έμ πει πειρικό ρικό έλε έλεγ γχο (πβ. (πβ . Wellhofer, Wellhof er, 1977, 19 77, σ. σ. 42). 42) . ' Η θεω θεω ρία ρία αύτ α ύτή ή πού πο ύ άναφ ά ναφ έρετα ρετα ι σ τή σχ σ χέση «σ « σ ω μ α τική ς δομής καί χαρακτήρα» έχει σέ σύγκριση μέ τίς άλλες π α λιές λιές καί κα ί νεώ νεώ τερ ες μιά μιά ά ντα ντα πόκρ πό κρι ισ η ά ξιο πρό πρ ό σ εκτη εκτη πρός τήν έμπειρία τουλάχιστο σέ δ,τι άφορά τή σχέση ορισ ορισ μ ένης σ ω μ α τικ ή ς δομή δομ ή ς καί κα ί τή ν άντ ά ντί ίσ το ιχη τά σ η πρός πρ ός ορισμέ σμ ένο εί είδος ψ ύχω ύχω σ ης. ης. *Ο π α ρ α κ ά τω πίνακ πίνακα α ς, π ού προέ πρ οέκυψ κυψ ε άπό ά πό σ χετ χετικ ές έρευνε ρευνες ς του West We stph phal al σέ 8 0 9 9 ά ρρώ σ τους πα ρουσ ρο υσι ιά ζει τή σχέση σχέση αύτή αύτή (στου (στου Hofstatter 1971, σ. 331):
60
Ή
σχ ση
με
ύ
σω μα
κής δομής κα ί
μ α τ ικ ικ ή δ ο μ ή
υ νά φ ν ιο ιο κ κ α τ ά θ λ ι
α μ έ δ ιά ιά φ ο ρ ε ς ψ ί
σ η ς: υχώ σει φ ρ
0,78
— 0 ,5 9
ά θλη τικό ς
— 0 ,4 5
0,32
λ επ τό σ ω μ ο ς
— 0 ,4 5
— 0 ,3 2
0,46
δ ύ σ π λ α σ το ς
0 ,8 0
0,53
— 0 ,1 9
— 0 ,0 4
0 ,1 1
0 ,0 6
πυ κνικό κνικό ς
άτυπος
— 0 ,4 3 1 ο
ο
. ί ρ ι θ μ ο ί μ έ τ ά έ ν τ ο ν α σ τ ο ι χ ε ία ί α δ η λ ώ ο υ ν ξ ιο ιο π ό σ ε η έω ς ντ ή συ . όμ οι ς συνάφ ς βρή κε καί S h el d o n έ ε ε υ έ ς τ υ ν ι κ ή (H o f sta tte r 1 9 7 1 , . 3 1 4 , 331).
Γ ενικά δμ ω ς δέ δέν ισ χύουν οί ά π όψ εις π ερί τώ ν τύ τύ π ω ν τώ ν άνθρώ άνθρώ πω ν ή ή κα τάταξη άταξη τώ ν άνθρώ άνθρώ πω ν σέ χα ρα κ τη ρο λο γικ γικ ές κ α τη γορ ίες (Β λ. κα ί Ν . Γ . Π α παδοπούλου: παδοπο ύλου: Ψ υχολογία υχολογία ά γω γής του παιδι παιδιού, σελ σελ. 44). Γ ενικά οί θεω θεω ρίε ρίες περί περί άνθρώ πιν πινω ν τύπω ύπ ω ν παρα πα ραγ γνω ρίζ ρίζουν τήν τήν ά τομι ομ ική πολ π ολλα λα π λότ λό τη τα (Wellhofer 1977, 25). Κ αί γιά γιά τό σ ύστ ύσ τη μ α του Jung Ju ng (ένδ (ένδοσ οστ τρεφ ρεφ ής καί κα ί έξω σ τρεφ ή ς τύπο ύπ ο ς) είμ α σ τε έπίσ πίσ η ς ά ναγκασ ναγκα σ μ ένοι, νοι, βά β ά σει σει νεώ νεώ τερω ν πορι πορ ισ μ ά τω ν καί δια δια πισ πισ τώ σ εω ν, νά νά πούμ πού μ ε δτι δέν δέν ισ χύουν χύουν οί ά πό ψ εις του. Ε ΐναι να ι σ τιγμ τιγμ ές π ού εΐναι να ι κανε κα νεί ίς π ερισ ερισ σ ό τερ ο έξω έξω σ τρ εφ ή ς (συνδέ (σ υνδέε ετα ι εύχάρ εύχά ρ ισ τα μέ τόν τόν κόσ κό σ μ ο, ένδια φ έρετα έρετα ι γιά γιά τούς ά λλους λλο υς κ τλ . ) , εΐναι δμ ω ς καί κα ί σ τιγμές γμ ές π ού σ υμβα υμ βαί ίνει νει ά κρι κρ ιβώ ς τό ά ντί ντίθετο θετο ( κλεί κλ είνετα νετα ι σ τόν έαυτό έα υτό του) του ) . Β έβα ια υ πάρχο πά ρχουν υν α ίτιες καί κα ί γιά γιά τή μιά μιά περί π ερίπ π τω σ η καί κα ί γιά γιά τήν άλλη, άλλά οπ ω σ δήδή π ο τε αύτ α ύτή ή ή τά τά σ η του ά τό μ ο υ ά λλοτε λλ οτε νά εΐ εΐναι έντονα ντονα σ τραμ ρα μ μ ένος πρός πρ ός τό τό περιβά περιβά λλον λλ ον κα κ α ί ά λλοτ λλο τε νά νά στ σ τρέ
61
φ ετα ετα ι π ρ ός τόν εαυτ εαυ τό του εΐναι ναι σ υνηθι υνη θισ μ ένο φ αινόμε νόμ ενο στούς στούς άνθρώ πους καί κα ί έξαρτά ξα ρτάτ τα ι ά πό πολλούς πολ λούς π α ρ ά γοντες. Β λέπο λέπ ο υμ ε λοι λοιπ όν ότ ότι δέν δέν ισ χύουν αύτέ α ύτές ς οί θεω ρίες, για για τί έννοοΰν μέ μ έ μο μονομέ νομ έρεια τό ά το μ ο κα κ α ί ά ποτελου ελουν θεω ρ η τικές κυρί κυ ρίω ω ς κ α τα σ κευές, κευές, άν τίς μετα μετα φ έραμ έρα μ ε στήν στήν πρα πρ α γμα γμ α τικ ό τη τα . Δ έν υπάρχε υπά ρχει ι ό ά μ ιγής έξω σ τρ ε φ ής τύ π ο ς, ούτε ούτε ό ά π ό λυτα λυ τα ένδοστ ένδοσ τρεφή ρεφ ή ς καί κα ί άν υπή υπ ή ρχε δέ θά μπο μ πορού ρούσ σ ε νά ζήσ ζήσε ει. Γ ια τί ό ά π ό λυτ λυ τα έξω σ τρεφ ή ς τύπο τύπ ο ς εί είναι ναι ό άνθρ άνθρω ω π ος π'ού δέν δέν έχει κέντρο κέντρο ψ υχικό υχικό,, κα κα θόλου θόλου έγώ , ταυ τα υ τίζετα τίζεται ι μέ τό περι π εριβ βά λλο λλ ον του του.. Τ ό ’ίδιο καί κα ί ό ά π ό λυτ λυ τα ένδοστρε νδοστρεφ φ ή ς, δέν θά θά μπο μ πορο ρούσ ύσε ε τελείω ελείω ς ά ποκο πο κομ μ μ ένος άπό άπ ό τό περιβάλλον βά λλον του του νά νά ζήσ ζήσε ει. Σ υ μ π ερασ ρα σ μ α τικ ά θά πρ π ρ έπει νά πούμ πο ύμ ε ότι ότι οΰτε οΰτε σέ ά π ό λυτ λυ τα μ εγάλ γά λο βα θμό θμ ό καί κα ί ούτ ούτε στή διά διά ρκεια μ π ορ εΐ νά υπ υ πά ρ ξει έξω σ τρεφ ή ς ή ένδοσ ένδοστ τρεφ ρεφ ής σέ ά π όλυτ όλ υτη η τουλά ου λάχι χισ τον μορφή. Δ έν εΐναι π ά ντω ντω ς χω ρίς ρίς καμ κα μ ιά σ ημ α σ ία οί ά πόψ πό ψ εις αύτές. Π οιά οιά όμω όμ ω ς εΐναι ή σημ σ ημ ασ ία όλω ν α ύτώ ύτώ ν τώ ν ά πό πό ψ εω ν πού έξε έξετ τάσ α μ ε έδώ ; ' Ό τι υπάρχουν υπάρχουν στό στό άτομ άτομο ο ορισμένες ε ι νά έκδηλώ έκδη λώ νετα νετα ι ά λλο λλ ο τε κατ κα τ’ α ύτόν ύτόν τόν τόν τρ ό π ο κα κ α ί ά λλοτ λλ οτε ε κ α τά ένα δια δια φ ορε ορ ετικό τρ τρ όπο. όπ ο. ' Η δια δια π ίσ τω σ η α ύτή ύτή μ ά ς χρει χρ ειά ζετα ετα ι καί κα ί σ τήν π α ιδα γω γικ γικ ή μας πράξη. Δ ηλαδή οί γνώ σει σεις όλω όλω ν αύτώ αύτώ ν τώ ν θεω θεω ριώ ν κα κ α ί ή κρ κ ριτική π ού έχει γίν γίνει εΐναι να ι ότι δέ θά π ρ έπει έπ ει νά ε’ίμ α σ τε άπ ά π ό λυτ λυ το ι σ τό χαρα χα ρακτηρ κτηρι ισ μ ό τώ ν δια φ όρω ν ά τό μ ω ν, π ρ ά γμα γμ α πού πο ύ γίνετ γίνετα α ι σ υνήθω ς καί κα ί α ύτό ύτό εΐ εΐναι τό λάθο λά θος ς κα ί ή αί α ίτια τής τή ς άσ υνεννοη υνεννοησ σ ία ς. Κ α νένα νένας ς δέν δέν
62
εΐναι ά κριβώ κριβώ ς δπω δπ ω ς τόν τόν πε π εριγ ριγράφ ρά φ ουν ου ν καί κα ί εύτυχώ ς5 π ού εΐναι ναι έτσ έτσ ι τά π ρ ά γμ α τα, τα , για για τί υ π ά ρ χει π ο ικ ιλία σ τίς εκδηλώ κδη λώ σ εις καί κα ί σ τήν δλη δλη ψ υχι υχική ζω ή του ά νθρώ που, πο υ, μέ τή δια σ α φ ή νισ η κα κ α ί τή δια δια β εβ α ίω σ η δτι δτι ύπά ύπ ά ρχουν ρχο υν ορι ο ρισ μ ένα στ σ τα θερά χαρ χα ρ α κ τη ρ ισ τικ ά σ τό κάθε κά θε ά το μ ο 6 καί κα ί έδώ ά ρχίζει τό πρόβ πρ όβλη λημ μ α , τό τό όποι όπο ιο ό Η . Thomae Tho mae χαρα χα ρα κ τη ρίζ ρίζει ώ ς π ρόβ ρό β λημ λη μ α τή ς «σ τα θερότ θερό τη τα ς καί κα ί τή ς ά λ λαγής λα γής τώ ν ιδι ιδιοτήτ οτήτω ω ν» στ σ τό άτ ά τομ ο (βλ. Handb Han dbuc uch h d. Psychologie, τόμ. 4, σελ. 281). Κ ά τι ά λλο π ού ά ξίζει ξίζει νά πρ π ρ οσ έξουμ έξου μ ε εΐ εΐναι να ι δτι κα ί άν ποΰμε δτι ύπάρχουν αύτές οί διαφορές καί αύτοί οί τύπο τύπ ο ι, έτσ έτσ ι δπ ω ς το ύ ς παρο πα ρουσ υσ ιά ζουν ου ν με μ ερικο ρικοί ί, ύπά ύ πάρχο ρχουν υν οχι οχι ά πό άποψ η άριθμου, άριθμου, άλλά άπό ά πό άποψ ά ποψ η ποι π οιότητας, ότητας, δηλ. δηλ. έκεΐ έκεΐ π ο ύ ά ρχίζει χίζει ή δι δια φ ορά εΐναι να ι τό πο π οιόν κα κ α ί οχι τό ποσ πο σ όν. ' Η δια φ ορά ορ ά β ρ ίσ κ ετα ι οχι σ τό άρι ά ριθμ θμ η τικ ό ποσ ό τώ τώ ν ικανοτ κα νοτήτω ήτω ν, άλλά ά λλά σ τό ποι πο ιοτι οτικό ποσ πο σ ό (ή στή στή βαθμ βα θμί ίδα) κάθε ικα ικα νότη νότη τα ς σ τό κάθε ά τομο. ομ ο. Α ύτό ύτό σησ ημ α ίνει νει, ά π ό άπο ά ποψ ψ η πα π α ιδα γω γικ γικ ή , δτι κάθε κά θε ά το μ ο έχε έχει ορι ορ ισ μ ένες νες ικ ικα νότ νότη τες, ες, μ ιά κά κ ά π ο ια εύφ υΐα υΐα , μ ιά κά κ ά π ο ια
5 . *Η A . Anastasi ν α έ ρ ε τ α ι τ ή ν σ υ γ κ εκ ρ μ έ να σ τή ν « ο λ λ α λ ό τ η τ α τ ώ ν συστη ν ά ν καί τ ιλ ιλ η τ ι ν επι ν ει δ τ ι ύ τ ή ρ ιβ ώ ς « λ ε υ θ ε ρ ώ δεολογι ούς π ορ ούς καί έξ ναγκ λ η ρ ε σ τ έρ α ν νάπ τυξ ν ς ρο 1975, . 28).
τη τα τή ς ζω ς π ν ευ μ τ ι ν πα ραδόσε , πλα ν άναφ ορ άς» καί ν ει τ ό ά τ ο μ ο ν ά ό σ τ εν ο ύ ς ού ς καί έπ τρ έπει τήν ό τ η τ α ς » (σ τ ο υ ασσάκου
6 . *Ο . ο ς (1 ( 1 9 7 5 ) ν α λ ύ ο ν τ α ς τ ή ν ν ν ο ια ια κ ί ν ά τομι ν δι ορώ ν μ λά ι χαρ τηρ τ ι ά γ ιά τη τα τή ς ς ( . 1 5 -1 6 . . . 2 1 ).
ήν
63
δομή δομή τη τη ς π ροσ ρο σ ω πικ πικ ότητάς του. ' Η διαφ ορά ύπά ύπ ά ρχει ρχει στό στό βαθμό βα θμό τώ τώ ν πο ιο τή τω ν τώ τώ ν ιδι ιδιοτ οτή ή τω ν αύτώ αύτώ ν. Δ έν έχο έχουμε υμ ε λοι λο ιπ όν δια δια φ ορέ ορ ές ά ριθμ ριθμοΰ οΰ,, για για τί σέ κ α νένα δέ λείπ λείπ ει τελείω τελείω ς μ ιά ικ α νότητα νό τητα ή δεξι δ εξιό ό τητα τη τα (έκτός ά π ό πα π α θολο θο λογι γικ κ ές π ερι ερ ιπ τώ σ εις εις) , ά λλά σέ όλους είναι διαφορετική ή γενική σύνθεση καί ό βαθμός άνάπτυ ξης καί κα ί λειτ λειτο υ ρ γία γία ς τώ ν διά διά φ ορω ορ ω ν ικα ικανοτή νοτήτ τω ν π ού υπά υπ ά ρχουν σέ όλα τά ά το μ α (πο (π ο ιοτική καί κα ί π ο σ οτικ ή δια δια φορά).
'
Ε Ρ
ΟΙ ΜΕΘΟΔΟΙ ΤΗΣ ΓΕΝ. ΨΥΧΟΛΟΓΙΑΣ ΣΤΗΝ ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΑΤΟΜΙΚΩΝ ΔΙΑΦΟΡΩΝ Μέθοδοι ερευνάς και διάγνωσης. Γενική θεώρηση Ο ί μ έθοδοι θο δοι τή ς Ψ υ χολ χο λ ο γία γία ς γενικ ά δέν δέν είναι ά σ χετες μέ τί τίς μ εθόδους θόδου ς τή ς Δ ια φ ορι ορ ικ ή ς Ψ υ χολ χο λ ο γία γία ς, τής τή ς Ψ υχολο γία ς τώ ν ’Α τομ ικώ ν Δ ιαφ ορώ ν πού κυρίω κυρίω ς μά ς ένδια φ έρ ει έδώ . Ε ίναι να ι ο ρισ ρισ μ ένες ένες μ έθοδο θο δοι ι π ο ύ χρη χρ η σ ιμ ο π ο ιο ύ νται ντα ι ιδια δια ίτερ τερ α σ ’ α ύ τόν τόν τόν κ λά δο, δο , έμεΐ έμ εΐς ό μ ω ς θά ά ναφ ερθουμ ρθο υμε ε καί κα ί σ τίς άλλες άλ λες μεθόδους, μεθόδους, γι γ ιά μ ιά π λ η ρ έστε στερη ένημέρω ημέρω ση. ^Α λλω σ τε ή Ψ υχολογί υχολογία ’Α τομ ικώ ν Δ ια φ ορώ ορ ώ ν εί είναι τόσ ο βα σ ικός κό ς κλά δος τή ς Ψ υ χολ χο λ ο γία γία ς γενικά πού ή έξέ έξέτ τα σ η τώ ν προ β λη μ ά τω ν του κλάδου αύτ αύ του ύπή ρξε ά πό άποψ άπ οψ η μ εθοδολογ θοδολο γική σ ημ αντι αντική καί κα ί ά πο φ α σ ισ τική γενι γενικ ά γιά γιά τήν Ψ υ χολ ο γία γία . Ο ί β α σ ικ ές μ έθοδο θο δοι ι τής τή ς Ψ υ χο λ ο γία γία ς εί είναι να ι οί έξής ξή ς: ή ρ η , ή όπο α) Ή ό πο ια χω ρ ίζετ ζετα ι σ τήν αύ το π α ρατήρη ρατήρη σ η ή ενδ ενδοσ οσκόπησ κόπησ η καί στήν στήν έτεροπα ρο πα ρα τή ρη σ η . β) ό π ρ α , βα β α σ ική ψ υχολογι υχολ ογική κή μ έθοδος, θοδος, γ) ά τ έ , δ) ο ι τ α τ ι τ ι ς καί κα ί ε) ή κ α τ α ν ό η σ η , ώ ς συνολι συνολική θεώ ρησ η τώ τώ ν δια δια π ισ τώ σ εω ν τώ τώ ν άλλω ν μ εθόδω ν σ τίς ένδεχ νδεχόμ ενες νες συνσυναρ τήσ εις τώ ν φ αιν αινομέ ομ ένω ν ή έκδηλ έκδηλώ ώ σ εω ν του άτ ά τόμ ου.
66
Τ ώ ρ α τελευτ ελευ τα ία γίνετ γίνετα α ι λόγος λό γος καί κα ί γιά γιά διά διά φ ορε ορ ες ά λλε λλ ες με μ εθόδου θό δους ς τή ς ψ υ χολο χολ ο γία γία ς κ α ί σ υ γκεκρι γκεκρ ιμ ένα γιά γιά ιν ι ή ο δ , στ τήν λ ιν σ τήν όπ ό π ο ια υ π ά γοντα γο νται ι κα ί οί ψ υχουχο θεραπευτικές μέθοδοι. Θ εω ρούμ ε σκόπ σκ όπι ιμ ο νά νά ση σ η μ ειώ σ ουμ ε έδώ δτι δτι ή Ψ υχο λο γία γία είναι έπ ισ τή μ η πού πο ύ δημ ιουργήθη ουρ γήθηκε κε άπ ό τό τό συνδυασμ συνδυασμό ό ορισ ορισ μένω μένω ν άλλω ν έπισ πισ τη μ ώ ν: λ ο γ ί ώ ς μ ερικό α) Ά π ό τή ρικότ τερη έπισ έπισ τή μ η τή ς ιατρικής, β) άπό τήν υ χ ο λ ο γ καί υ μ ρ ι ο ρ ά τώ τώ ν ζώ ζώ ω ν ώ ς μ ερικό ρικότ τερη έπισ έπισ τή μ η τή ς ζω ο λο γία γία ς, γ) άπό τή τ α τ ι τ ι ώ ς μ ερικό ρικότ τερη έπ ισ τή μ η τώ ν μ α θη μ α τικ ώ ν καί κα ί σ τή σ υνέχε υνέχει ια ι κ ή σάν συνδυαδ) άπό τή υ σ καί τήν υ χ ο φ υ σ ικ σ τικό κλά δο. Ο ί β α σ ικ ές έπι έπ ισ τήμ τή μ ες λοι λο ιπ ό ν ά π ό τίς τίς ό π ο ιες ξεκί ξεκ ίνησε νησ ε ή Ψ υ χολ χο λ ο γία γία Vc Vcai άπ ά π ό τίς τίς όπ ό π ο ιες π ή ρ ε τί τίς κ ύρι ύρ ιες μ εθόδο θό δους υς τη τη ς είναι ή φ υσι υσ ική, κή , ή φ υ σ ιο λογί λο γία α κ α ί ή ψ υχοφ υσι υσ ική. κή . Ά π ό αύτ αύ τές πήρε πή ρε μιά μιά πολύ βασική βασική μέ μ έθοδ θοδο: τήν π α ρ α τήρησ ήρ ησ η. Π αρ ατηρούσ ατηρο ύσ αν οί φ υσικοί υσικοί έπ ισ τή μ ονες τά φ υσ ικά φ α ινόμε νόμ ενα καί κα ί είχαν ώ ς σ κοπό κο πό τή δια δια π ίσ τω σ η τώ ν νόμω όμ ω ν πού τά τά διέπουν. ’Έ κ α να ν καί π ειρά μ α τα , ο πό τε στήν στήν Ψ υχο λο γία γία υίοθετ υίοθετήθ ήθηκ ηκ ε, πάλι π άλι.. ά πό τή Φ υσική, υσική, τό π είρ είρ α μ α ώ ς βασ ική μ έθοδος γιά γιά τή ν έρευνα ρευνα τώ τώ ν ψ υχικώ ν φ α ινομέ νομ ένω ν καί κα ί σ τή σ υνέχε υνέχει ια τή τή ς σ υμ π ερ ιφ ο ράς. Τ ίς με μ εθόδους τή ς Ψ υ χολ χο λ ο γία γία ς μ πορο πο ρούμ ύμ ε νά τί τίς δια δια κρίνουμ κρίνουμε ε σέ διάφ διάφ ορε ορ ες κ α τη γορ γο ρ ίες, ες, ά νάλο νά λογα γα μέ τή τή ν ά ποψ πο ψ η ά π ό τήν τήν όπ οια οια τίς τίς βλέ βλ έπ ουμ ου μ ε.
67
Θ ά μ πορο πο ρούσ ύσ α μ ε τί τίς μεθόδους τη ς ψ υ χολογί χολ ογία α ς νά τί τίς δια δια κ ρ ίνου νο υ μ ε σέ δυο βα β α σ ικ ές κ α τηγο τη γορ ρ ίες. ες. όδους τ η ο ν ι ς ε ρ ε υ ν ά ς , οί όποιες α) Τ ίς άπ οσ κοπο κο πουν υν κυρίω κυρίω ς σ τή δια δια π ίσ τω σ η καί κα ί τόν καθορι κα θορισ σμό γενι γενικώ ν ψ υχολογι υχολογικώ ν γνώ γνώ σ εω ν. Σ ’ α ύτέ ύτές άνήκου άνήκουν ν οί π ειρ ειρ α μ α τικ ές μ έθοδοι θοδο ι, οί μ α θη μ α τικ ές κα ί γενι γενικ κ ά οί μ έθοδοι τώ ν φυσ φ υσι ικώ ν καί κα ί π νευμ νευμ α τικώ ν έπ έπ ισ τη μ ώ ν. ν ω τ ι ς μ θ ό δ ο υ . Α ύτέ β) Τ ίς ύτές άποσ κοπουν κυρί κυ ρίω ω ς σ τήν άναγνώ ά ναγνώ ρισ ρισ η τής τή ς ά το μ ικ ή ς δομ ή ς ένός ο ρισμ ένου άνθρώ που. που . Σ ’ α ύτέ ύτές κ α τα τά σ σ ο ντα ντα ι π ολλές ολ λές ά λλε λλ ες έπιμ έπιμ έρου έρο υ ς μ έθοδοι θοδο ι, ό π ω ς οί έκφ ρ α σ τικ έςμ έςμ ιμ η τικ ές μέθοδοι, μέθοδοι, οί μ έθοδοι θοδο ι κ α τα λ λη λ ό τη τα ς, ή ψ υ χοδι χοδ ια γνω γνω σ τική κτλ. κτλ. Μ πορού πο ρούμ μ ε νά νά κά νουμε καί κα ί μ ιά άλλη ά λλη διάκριση άκριση τώ ν μ εθόδω θό δω ν τής τή ς ψ υ χολογί χολ ογία α ς, π ά λ ι σέ δυο κ α τη γορ γο ρ ίες: ες: τίς τίς ει νι ν τ ι ε ι ε ν ι έ ς . 'Υ π οκ ειμ ενική καί τίς νική μ έθοδος έθοδο ς εΐναι κ υ ρ ίω ς ή αύτοπ α ύτοπα α ρ α τή ρ η σ η * ά ντικ ειμ ενι κές εΐναι ή έτερο έτεροπ π α ρ α τή ρ η σ η , τό πεί π είρ α μ α , οί σ τα τιτισ τικ ές μέ μ έθοδο θο δοι ι, κ α ί όλε όλ ες οί ά λλες λλ ες έκτος άπ ά π ό τή ν αύ α ύ το π α ρα τή ρη σ η πού πο ύ εχε εχει κυρί κυρ ίω ς ώ ς βάσ βά σ η τήν ύπ οκ ειμ ενι κή ά ντί ντίληψ λη ψ η κα κ α ί κρίση κρίση.. ' Η χρήση χρήσ η ά ντι ντικ ειμ ενικ νικ ώ ν μ εθόδω ν έπ έπ ιβ ά λλε λλ ετα ι στή στή νεώ νεώ τερη ψ υχολογία ώ ς π ρ α γμ α τιτισ τική έπισ πισ τή μ η . Θ ά ά πο τελοΰσ λοΰ σ ε δμω δμ ω ς άγονο άγονο π εριο ριο ρ ισ μ ό ό άπ οκ λεισ λεισ μ ό ς τή ς χρήσ χρή σ η ς κα ί τή ς υποκ υπ οκ ειμ ενι ενικ ή ς μ εθόδου εθόδο υ σ υ νδυα νδυ α σ τικ ά π ρ ό ς τίς τίς άντι ά ντικ κ ειμ ειμ ενικ ενικ ές1 ές1.
1. ’' λ λ τε ή ρ ε υ νά τ ώ ν ο π δ ώ ν τ η ς υχολογί ς τη ε ρ ι ο ρ ς έ δ ε ιξ ιξ ε δ τ ι ο ί ν τ ι ε ι ε ν ι έ ς έ θ ο δ ο ι ό ν ο σ έ ο λ ορ ν α δ ρ ια ια ο ρ ο ύ ν νά χ ρ οπ οι θούν, τά τόν
Rohracher (1963, 73).
68
1. Παρατήρηση α ρ α ή ρ η σ η εί είναι ή παρα πα ρα κολού κο λούθη θησ σ η τή ς ά λλα λλ α γής γή ς
άντικειμένου, φαινομένου ή συμπεριφοράς πού γίνεται μέ βάσ η κά π ο ιο σ χέδιο κα κ α ί .μέ .μέ σ κοπό κο πό τήν πρόσ πρ όσ κ τη σ η νέω ν γνώ γνώ σ εω ν, οί όποι όπ οιε ες άφ ορουν ορουν τό πα ρα τη ρούμ ρο ύμ ενο ά ντι ντικείμ ενο (γεγονός (γεγονός ή φ αινόμ αινόμε ενο). Κ α ί π ρ οσ π α θούμ θο ύμ ε μέ τήν παρα πα ρα τή ρη σ η , ώ ς ψ υχολογι υχολογική μέθοδ μέθοδο, ο, νά δια δια γνώ γνώ σ ουμε τά τά α ίτια πού πο ύ ύπά ύπ ά ρχουν πί π ίσ ω ά π ό τό τό φαι φ αινόμεν νόμενο ο καί τή συνέπεια τής εξέλιξης του φαινομένου αύτου, μέ ά λλα λό για τούς ού ς νόμους νόμ ους πού πο ύ τό διέ διέπουν. πο υν. ’Α φ ού δέ δια δια π ισ τώ σ ο υ μ ε τόσ τόσ ο τά α ίτια δσο κα κ α ί τήν κ ά π ο ια έξέλι ξέλιξη ξη του φ αινομέ αινομένου, νου, τό τό τε προσ πρ οσ π α θούμ θο ύμ ε νά κάνουμε κά νουμε μ ιά κ ά π ο ια τα ξινόμ η σ η κα ί σ υσ χέτ χέτισ η τώ ν πρ α γμά τω ν καί νά βγάλουμ βγάλουμ ε σ υμ περά περά σ μ ατα. ατα. "Ο μ ω ς μέ πο ιά δεδομέ δεδομέν να ά κόμη βγάζουμ βγάζουμ ε σ υμ περά σ μ α τα ; Μ έ τά τά δεδομ δεδομ ένα τή τή ς λογι λογικής* κής* σ χετί χετίζονται ζοντα ι τά δεδομ δεδομ ένα δχι τυ χαί χα ία ά λλά λογι λο γικ ά . Μ έ β'άση β'άση λοιπό λοιπόν ν τά τά δεδομ δεδομ ένα κα ί σ υνδέοντ υνδέοντάς άς τα λογι λο γικ ά πρ ο σ π α θούμ θο ύμ ε νά έρ μ η νεύσ νεύσου ουμ μ ε τά τά φ α ινόμε νόμ ενα. Κ α ί το νίζου νίζουμ μ ε αύτ αύ τά , για για τί ή πα ρα τή ρη σ η γενι γενικά καί κα ί πολύ πολ ύ πε π ερισ ρισ σ ότε ότερο ή αύτοπα α ύτοπα ρα τήρησ ήρ ησ η π α ρ εξηγε εξη γεΐ ΐτα ι ώ ς ψ υχολογική μ έθοδος. θοδος. Δ έν ν ο ο ύ μ ε δμω ς τήν τυχαία υχαία π αρ ατήρ ατήρ ησ η, άλλά τή τή σ υσ τημ α τική . Κ αί άν κάνουμε σοβαρή έπισ πισ τη μ ονική ονική π α ρ α τή ρησ ρη σ η , τότε τό τε κάνο κά νουμ υμ ε κ α ί σο.> σο.>στ στή ή δουλει δου λειά . α. Α ύ τ ο π α ρ α τ ή ρ η σ η . Ε ΐναι γνω γνω σ τή καί ώ ς ένδοσ νδοσκόπη κόπη σ η ή β ιω μ α τικ ή π α ρατήρησ ρατήρησ η. Τ ό χα ρα κτηρ κτηρ ισ τικό γνώ ρισ ρισ μ α τής α ύτοπ ύτοπ α ρατ ρα τή ρη σ η ς εΐναι δτι ό π α ρ α τη ρ ώ ν εΐναι κα ί π α ρ α τηρ τη ρ ο ύ μ ενος. Ε ΐνα ι τό ’ίδιο διο ά τομ τομ ο .
' Η α ύτοπα ρα τή ρη σ η έχει χει ένα ιδιαί διαίτ τερο π ρο τέρη μ α κ α ί χαρ χα ρ α κ τη ρ ισ τικ ό γνώ ρ ισ μ α , δτι μ π ο ρ εΐ κα νεί νείς, ά κ ρ ιβ ώ ς έπει έπ ειδ ή π ρ ό κ ειτα ειται ι γιά γιά τό ν ’ίδιο τόν έαυ έα υ τό το υ , νά μ π ει μ έσ α σ τά βάθη β άθη τή ς ψ υχής υχής του. Ά κ ρ ιβ ώ ς γ ι’ αύ τόν τό λόγο εΐναι καί δύσκολη, γιατί παρασύρεται τό ά τομ ο ά π ό τίς υ π ο κ ειμ ενι ενικ ές του τοπ ο θ ετή ετή σ εις εις, ά ξιο ξιο λ ο γή σ εις εις κα κ α ί κ ρ ίσ εις κα ί δέν δέν βλ β λ έπει έπ ει σ ω σ τά τ ίς ’ίδιες διες τίς τίς έσ ω τερικ ερικ ές του ψ υχικές υχικές ά ντι ντιδρά δρ ά σ εις. Β λέπο λέπ ο υ μ ε λοι λο ιπ ό ν δτι δτι α ύτό ύτό πού π ού ά π ο τελεΐ π λεονέκτ λεονέκ τη μ α τή ς ψ υχολογι υχολο γική ς α ύ τή ς με μ εθόδου θόδο υ εΐ εΐναι σ υ γχρ γχρ όνω ς κ α ί μ ειο νέκτημ νέκτη μ α , άν ξεφ ξεφ ύ γει κ α νεί νείς κ α ί π α ρ α σ υ ρ θεΐ ά π ό τόν κί κ ίνδυνο νδυνο νά μή β λέπει λέπ ει τά π ρ ά γμ α τα δσο γίνετ γίνετα α ι ά ντι ντικ ειμ ενικ νικ ά ά λλά π ερι ερ ισ σ ό τερο ερ ο υπ υ π ο κ ειμ ενικ ενικ ά . ’Ά λ λ ο ι κίνδυνοι κίνδυνοι εΐναι να ι δ ό ς (δέν θέλουμε νά παραπο ύ υπ υ π ά ρ χει χει, ό δεχτ δεχτού ού μ ε κ ά τι ά πό έγοή'σμό, οή'σ μό, μόνο μόνο πού έδώ βέβα ια σ χεχετίζετ τίζετα α ι μέ τή ν τά σ η α ύτοά μ υνα ς). ’Ε π ίσ η ς υ π ά ρ χει χει κα ί ένα άλλο άλ λο έμ πό διο διο : ή ρ ε υ σ τ ό τ η τ α τώ τώ ν ψ υχι υχικώ ν φ αινοαινομένω μένω ν. ?Η α ύτοπα ύτοπ α ρα τή ρ η σ η εΐναι σ πουδα πο υδα ία κα ί ή π ιό π α λ ιά μ έθοδος θοδος τή ς ψ υχολογία ς. Κ αί πριν πριν άπό τό Σ ω κ ρά τη , σ τούς Α να το λ ικ ο ύ ς λαούς, λαούς, χρη σ ιμ οπ οιε οιείτο ή π α ρ α τή ρηση ώ ς ένδοσ νδοσκόπ κόπησ ησ η, σάν μ έθοδος α ύτογνω ύτογνω σ ία ς του άνθρώ που. Τ ό «γνώ «γνώ θι σ αυτόν» αυτόν» του Σ ω κ ρά τη εΐναι π ρ ο τροπ ή γιά γιά α ύτοπα ύτοπα ρα τήρ ησ η μέ σκοπό σκοπ ό τήν τήν αύτογν αύτογνω ω σ ία . * 0 Bergson μ ιλάε λά ει γιά γιά ένόραση (int (i ntui uiti tio o n), n) , άλλά άλ λά καί κα ί ό Freud χρησιμοποιεί τή μέθοδο τής ένδοσκόπησης μέ τή χρήση χρήση τή τή ς Ψ υχανάλυσ ης (ή (ή Ψ υχανάλυσ υχανάλυσ η ώ ς μέθοδ μέθοδος ος β έβα έβ α ια δέν δέν εΐ εΐναι να ι π α ρ ά ά νάλυ νά λυσ σ η το υ ’ίδιου διου του το υ έαυ έα υ το υ μ α ς μέ τή ν καθο κα θοδή δήγησ γησ η του ειδικο δικού). ύ). Ε ΐναι να ι α ύτονόητ ύτονόη το δτ δ τι τή ς α ύ το π α ρ α τή ρη σ η ς δέν μπ μπο
70
ρεΐ ρεΐ νά γίνει γίνει χρήσ χρή σ η ά π ό μ ικρά κρ ά π α ιδιά διά , τά π α ιδιά διά δέν δέν μ το ροΰν ροΰν νάχουν αύτογνω α ύτογνω σ ία καί κα ί νά κάνουν κάνουν α ύ το π α ρ α τή ρηση. ρησ η. Δ έν έχει χει ά να π τυχθεΐ τυχθ εΐ ή νοη νοη τικ ή τους του ς ικ α νότ νό τη τα , ή π ρ ο σ ω π ικ ό τη τά το υς κα ί δέν έχουν τή δύναμη δύναμ η τή τή ς α ύτοκ ύτο κ ρ ιτικ ή ς, ή ο π ο ία δη μ ιο υ ρ γεΐται τα ι ά π ό τότε τό τε π ο ύ ό ά νθρω πος πο ς έχει χει ά να π τυ γμ ένη ένη τή νόησή νόησ ή του του καί κα ί α ύτό ύτό τόν κάνε κά νει ι νά δια δια φ έρει βα σ ικά ά π ό τά ζώ α . Π έρα άπ ό τήν τήν αύτοπαρ ατήρ ατήρ ησ η πού π ού γίνε γίνετ τα ι σ ' έμ ας το ύ ς ’ίδιου διους ς, είναι να ι δυνα δυ νατ τό ένα είδο είδος ς α ύ τοπ το π α ρ α τήρ τή ρ η σ η ς, ώ ς άπε άπ εικονι κο νισ μ ένης ένδοσκ ένδοσκόπη όπη σ ης, ης, νά νά βρούμ βρ ούμε ε σ τά ή μ ε ρολόγι ρο λόγια α , σ τά ιχνογρα φ ή μ α τα (δπου (δπ ου τό τό πα π α ιδί π ρ οβ ά λλε λλ ει τόν έα έα υτό υτό του), ου ), στήν στήν αύτοβι α ύτοβιογρα ογρα φ ία , τά τά άπ ομ νημ ονεύ ονεύ μ α τα , τίς έπισ έπισ το λές. λές. ' Η ά π εικ ονισ ονισ μ ένη α ύτή ένδοσ ένδοσκό κό πη σ η ά π ο τελεΐ άντι άντικείμ ενο α ύτοπα ρα τή ρη σ η ς κα ί αύ το α νάλυ νά λυσ σ η ς στ σ τά χέρ χέρ ια του ’ίδιου ά τόμ ου, ου , π . χ. τά ή μ ε ρολό ρο λόγι για α π α ιδικ δικ ή ς κ α ί έφ η β ική ς ή λικ λικ ία ς, κα ί έτερ έτερο οπαρα τή ρη σ η ς σ τά χέρ χέρ ια ά λλου, λλο υ, το ύ ειδικού. κο ύ. .
“
ροπαρα ήρη ση .
Ε ίναι ή πα ρατήρη ρατήρη σ η τώ τώ ν έκδηλώ σ εω ν τώ ν άλλω άλλω ν. ' Υ πά ρχει ρχει μ ιά σ υνάφ υνάφ εια μ ετα ετα ξύ τώ ν διαφ όρω ν μ εθόδω θό δω ν τής τή ς ψ υχολογί υχολο γία ς* κ α μ ιά δέν δέν είναι τελ τελ είω είω ς ά σ χετη μ έ τίς ά λλε λλ ες. Τ ό π είρ είρ α μ α είναι μ ιά σ υ σ τη μ α τικ ή έτε έτε ροπ ρο π α ρ α τή ρ η σ η , οί σ τα τισ τικ ές μ έθοδοι θοδο ι έφ α ρμ ό ζο ντα ντα ι σέ δεδομέ δεδομένα να πα ρα τή ρη σ η ς (δια (δια π ισ τώ σ εω ν πο ικ ίλω ν τέστ), τά τέστ έξάλλου σχετίζονται έπίσης μέ τήν συσ τη μ α τική πα ρα τή ρη σ η καί κ αί ά ξιολόγησ η. * Η παρατήρηση παρατήρηση λοι λοιπόν τώ ν έκδ έκδηλώ ηλώ σεω σεω ν εί είναι ή έτερο πα ρα τή ρη σ η κα ί σ τήν περί περ ίπ τω σ η αύτ αύ τή είναι ά λ λος ο πα ρα τη ρώ ν κα ί άλλος ό πα ρα τη ρούμ ρο ύμ ενος. νος. Τ ό άν άν
71
τικ είμ ενο τή ς π α ρ α τή ρ η σ η ς έδώ μ π ο ρ εΐ νά εΐ εΐναι ένα ) ή καί πο λλά άτομα άτομο ( ο μ άτομ α , δταν δταν παρα πα ρα τη ρούμ ρού μ ε ). το σύνολο ( Σ τή ν έτ έτεροπ αρ ατηρ ατηρ ησ ία πα ρα τηρο ύμ ε πά ρα πολλά π ρ ά γμ α τα (λόγι (λ όγια α , μ ορφ ορ φ α σ μ ούς ού ς, κινήσ κινήσ εις, χει χειρ ονομ ονο μ ίες κα ί γενι γενικ κ ό τερα τή σ υμ περιφ περιφ ορά ορ ά ). "Ο λα εΐναι δυνατόν δυνατόν νά έχουν μι μ ιά κ ά π ο ια σ η μ α σ ία , δχι δμ ω ς νά έχουν έχουν καί κα ί ο π ω σ δή π ο τε μι μ ιά ιδια δια ίτερη σ η μ α σ ία . Α ξ ίζει ζε ι τό κ α θετί θετί νά τό τό πα ρα τη ρούμ ρο ύμ ε καί κα ί νά τό τό λαμ λα μ βά νουμε νουμ ε ύπόψ η μ ας σ υνολικά υνολικά,, δχι δμ ω ς κα ί σ τό κ α θετί θετί νά άπ ά π οδί οδ ίδου δο υ μ ε μιά μιά ιδια δια ίτερη σ η μ α σ ία , γι γ ια τί τότε τό τε πέφ π έφ του μ ε σ ’ ένα εί είδος ψ υχολογισ μ ού πού μ πο ρεΐ νά μ α ς οδηγ οδη γήσ ει σέ έσ φ αλμ αλ μ έ να συμπεράσματα. ' Ο μ εγάλο γά λος ς κίνδ κίνδυνος υνος τή ς έτ έτεροπ ερο π α ρ α τή ρ η σ η ς εΐ εΐναι νά βά ζουμ ου μ ε υπο υπ ο κ ειμ ενικ ά σ τοιχε οιχεί ία . Μ έ βάσ βά σ η τά δικά δικά μ α ς β ιώ μ α τα, τα , τίς τίς άντ ά ντι ιλή ψ εις, ά ξιο ξιο λο γήσ γή σ εις κ α ί γενικ γενικ ά έ μπειρίες, νά κρίνουμε τά δσα (νομίζουμε δτι) συμβαίνουν σ τό άλλο ά λλο ά τομ ο , «έξ ίδιω ν τά άλλ ά λλότρι ότρια α ». Κ α ί αύ αύ τός ό κίνδυ κίνδυνος νος εΐ εΐναι να ι δυνα δυ νατ τό νά ά π ο φ ευχθ ευ χθεΐ εΐ, άν γίν γίνετα ι ένα είδος μ α κροχρό κρ οχρόνι νια ς έτερο έτεροπ π α ρ α τή ρ η σ η ς. Γ ι’ α ύτό ύτό κα κ α ί έχουμ ε ώ ς μ έθοδο έρε έρευνας υνας τώ ν ψ υχικ υχικ ώ ν φ α ινομ ένω ν, κυρ κ υρί ίω ς τή ς π α ιδικ δικ ή ς ή λικ λικ ία ς, γιά γιά νά δια δια πισ πισ τώ σ ουμ ου μ ε δλα δλα τά τά πρ οβ λή μ α τα κα ί τόν τρό πο μ έ τόν ο π ο ίο ν εξελ εξελ ίσ σ ετα ετα ι τό πα π α ιδί, δί, τή τή μ α κ ρ οχρό οχρ ό νια νια , σ υσ τη μ α τική , έξακολουθη ξακο λουθητ τική πα ρα τή ρη σ η (Lan (Langs gs schnitt)* schni tt)* ένα ορισ μ ένο άριθμ άριθμό ό ά τό μ ω ν γιά γιά ά ρκ ετά χρό νια. Κ α ί τότε τό τε εΐναι δυνατ δυνα τό νά νά φ θάσ θά σ ουμ ου μ ε σέ ά ρ κ ετά ετά ά ντι ντι κειμ κειμ ενι ενικά σ υ μ π ερά σ μ α τα κα κ α ί δια δια π ισ τώ σ εις, για για τί έχουέχου με π ολλές ολ λές π εριπ εριπ τώ σ εις εις άντι άντιδράσ δρά σ εω ν καί κα ί έκδη λώ σ εω ν του π α ιδιο διο ύ ύπόψ ύπ όψ η μας* μας* δέν δέν μπ μ π ορ ούμ ού μ ε νά γενι γενικ εύσ ουμ ου μ ε
ά πό μ ιά καί μόνο μόνο περίπ περίπ τω σ η έκδήλω κδή λω σ ης ή συμ σ υμ περιφ περιφ οράς του άτόμου. Γ ενικά ή πα ρα τήρ ησ η τόσο τόσο ώ ς α ύτοπ ύτοπ α ρα τη ρη σ ία , όσο καί κα ί ώ ς έτερ ο π α ρ α τη ρ η σ ία , δέ θεω ρείτ ρείτα ι έπαρκ έπα ρκή ής μ έθοδος θο δος διά διά γνω σ η ς κα ί γ ι’ αύτ αύ τό όλοι όλο ι οι ψ υ χολό χολ ό γοι κ α ί π α ιδα γω γο ί λένε λένε δτι δτι θά πρ π ρ έπει νά σ υμ π λη ρ ώ νετα νετα ι κα ί ά πό ά λλες λλες μ εθόδους. θόδους. Σ υγκεκρ υγκ εκρι ιμ ένα ένα ή μ εθοδική θοδική σύλληψ η ή κατ κα τα νόησ νόη σ η τή ς ά νθρώ πινης πινης συμ συ μ περιφ περιφ οράς ορ άς π ρ έπει νά έπιδι έπιδιώ ώ κ ετα ετα ι ο π ω σ δή π ο τε μέ μ έ όσο τό δυνατ δυνατό ό περι περ ισ σ ό τερους κα ί μ ά λ ισ τα διά φ ορου ορ ους ς μ ετα ετα ξύ τους του ς τρ ό π ο υ ς2. Δ έν μπορούμε δηλαδή νά άρκεσθοΰμε στήν παρατήρηση, ούτε στή χρήση ένός μόνο τέστ, άλλά στή χρήση ολόκληρη κλη ρης ς σ ειράς ρά ς τέσ τ (Th (T h om ae). ae ).
2. Πείραμα εί είναι ή σ κόπ κό π ιμ η πρόκ πρ όκλη λησ σ η ή έκδή έκδή λω σ η ένός φ αινο αινομ μ ένου, μέ σ κοπό τή τή σ υσ τη μ α τική πα ρα κο λού θη ση, τήν τήν πε π ειρ α μ α τικ ή δηλ. πα ρα τή ρη σ η κα κ α ί έρευν ρευνα α τώ τώ ν νόμω νόμ ω ν πού τό διέ διέπουν. που ν. Τ ό π είρ α μ α υπή υπ ή ρξε άρχι άρ χικά μ έθοδος τή ς φ υσι υσ ικής κή ς έ πισ πισ τή μ η ς. Σ τή ν ψ υχολογί υχολογία α γιά γιά π ρ ώ τη φ ορά χρη σ ιμ ο ποιή ποιή θηκε θη κε ά πό τόν Fechn Fec hner er (Φ έχνερ) νερ) καί κα ί τόν Web er (Β έ μ π ερ ), Γ ερμ α νούς φ υσι υσ ικούς κα ί φ υσ ιολόγους ολό γους,, κα ί σ τή σ υνέχε υνέχει ια ά π ό τόν W u n d t έγινε βα σ ική ψ υχολογι υχολ ογικ κή μέθοδος. Τ ό π είρα μ α ώ ς μ έθοδος έχει χει, σέ σ χέση μέ τή ν π α ρ α ρα
2. υ
. H ehlm ann 1 9 6 2 , . T hom ae.
. 51
υ έπ
εΐ
α
ετ
ή
73
τήρηση καί άλλες μεθόδους, τίς έξής λ ε ν ε τ ι άπό ψ εις ή δυνα δυ νατ τό τη τες, ες, δπ ω ς τίς καθόρ κα θόρι ισ ε ό W u n d t : 1. Τ ό π λεονέκτ λεονέκτη η μ α τή ς τ ε χ ν η τ ό τ η τ α ς τώ τώ ν δρω ν διεδιενέρ νέρ γει γειά ς του. ου . ' Η τεχνη τεχνη τότη τα τώ ν δρω ν διεν διενέ έρ γει γεια ς του π ειρ ειρ ά μ α το ς διευκολύνε υκο λύνει ι τήν κ α τά βούλησ βού λησ η έρευνα ρευνα του φαινομένου καί δ έρευνητής δέν περιμένει τήν τυχαία χαία έπα νεμ νεμ φ ά νισ ή του. του. Δ η λ. μ πορούμ πορ ούμ ε μέ βάσ η τό τό π είρ είρ α μ α νά κάνουμ κ άνουμ ε νά π α ρ α χθεΐ ένα φ α ινόμε νόμ ενο, άφ οϋ δημ δη μ ιο υργήσ υρ γήσ ουμ ου μ ε το το ύς δρους ή τίς π ρ ο ϋπ ο θέσει θέσ εις έμφ έμ φ ά νινισή ς τους ου ς, κα ί νά τό μ ελετ ελετή σ ο υμ ε. 2) ’Ά λ λ η πλε πλ εονεκτι ονεκτική άπ οψ η του του π ειρ ειρ ά μ α το ς εΐναι ν δ ρ ω διενέργειάς του* αύτή διευκοή σ τα θ ερ ό τη τ α λύνει λύνει τή ν έπ έπ α νάλη νά λη ψ ή του π ρ ό ς π λη ρ έστ έσ τερη κα ί ά ντι ντικ ει μ ενικ νικ ότερη ότερη μ ελέτη ελέτη του φ α ινομέ νομ ένου. 3) Μ ία άκόμ άκό μ η πλεονεκτ πλεονεκτι ική ,άποψ η του του πειρά μ α το ς λί ή ή ή ν δ ρ ω πού διευκολύνει εΐναι ή τή ν έρε έρευνα υνα τώ ν π ο ικ ίλ ω ν α ιτίω ν του του φ α ινομέ νομ ένου. ονε τή τ α του πειράματος. Ά ς δο δο ύ με τώ ρα τά τά Μ ειο νέκτη νέκ τημ μ α εΐναι τό δ τι σ τηρ τη ρ ίζετα ζετα ι σέ τ ε χ ν η τ έ ς κδ πού εΐναι δυνατόν νά μήν ταυτίζονται ή νά ά πέχου πέχουν ν άπ ά π ό τίς τίς π ρ α γμ α τικ ές. ές. ’ Α κόμ κό μ η σ τό π είρ α μ α μ ερικές ρικές φ ορές χρησ ιμ οποι οπ οιού ούμ με ό ρ γ α ν α , τά οποία εΐναι δυνατό νά οι ο ν τήν υφή τώ ν ψ υχι υχικώ ν έκδη έκδη λώ σ εω ν καί νά προκα πρ οκα λέσ λέσ ουν άντι άντιδρά σ εις σ τό ψ υχολογι υχολο γικ ό υποκ υπ οκε είμ ενο (ώ ς (( πειρ πειρ α μ α τόζω ο»). ο» ). Κ άθε ά νθρω π ος εΐ εΐναι δυνατόν δυνατόν νά έπη ρ εασ εα σ τεΐ ά π ό τήν τήν παρουσία παρουσία προ σ ώ πω ν, οργάν οργάνω ω ν κτλ., κτλ., πολύ πολύ περι περισ σ σ ότερο μ ά λισ λισ τα τά ιδια δια ίτερ α εύαί εύα ίσ θη τα ά το μ α . Μ ερικοί ρικοί,, π.χ. π .χ. ό Rohr Ro hrac ache herr (1 96 3 , 80) 80 ) διακρίν ακρίνουν τό ο ς ή σ υναι π είρα μ α σέ π είρα μ α β ι υνα ισ θήμ θή μ α τος καί κα ί σέ
74 δο ς . Τ ό πείρα πείρα πείρα μ α πείρα μ α β ιώ μ α τος ή συναισ θήμ α το ς εΐ εΐναι τό π είρ είρ α μ α μέ τό όποι όπ οιο ο ά π ο σ κ ο π ο ΰ μ ε νά δια δια γνώ γνώ σ ουμ ου μ ε τόν έσ ω τερικό ρικό (β ιω μ α τικ ό) κόσ κ όσ μ ο του του άνθρώ που, που , δηλ. δηλ. τό τό σ υναίσ υναίσ θημ α του του ά τόμ ου: ου : έχε έχει χαρά χαρ ά , λύπη λύ πη , εΐναι ά π ο γοη τευμ ένο κτ κ τλ. Τ ά π ειρ ειρ ά μ α τα έπ ίδοσ δο σ η ς εΐναι έκεΐνα μέ τά τά ό π ο ια άπ οσ κο ποΰμ πο ΰμ ε σ τό νά νά δια δια γνώ γνώ σ ουμ ε σέ ποι πο ιό βαθμ β αθμ ό βρί β ρίσκεται ή άντιληπτική του καί γενικά ή νοητική του ικα νότη νότη τα , π ώ ς σ κέφ τετα ι καί κα ί πόσ πό σ ο μ πο ρεΐ νά σ κεφ κεφ θεΐ θεΐ καί κα ί νά λύσει π ρ ο β λή μ α τα θεω ρη τικά . Π ειρά μ α τα μ πορο ύμ ε νά κάνουμε μέ ό ρ γ α ν α , π.χ. τά δυναμ όμ ετρα , αίσ αίσ θησ θη σ ιόμ ετρα , μνημ μνη μ όμ ετρα , τα χυσ κό π ια κ.ά. κ. ά.,, κα κ α ί μ έ τό λ ό γ ο , πού γίνονται μέ τή γραφή, ά νάγνω σ η , ά ρίθμ ρίθμη η σ η , σύνθε σύνθεση σ το ιχεί χείω ν σέ ο λό τη τες, ες, άνάλυση, περιγρα περιγραφ φ ή , άπομ άπ ομ νημ όνευσ όνευσ η λέξε λέξεω ω ν καί άριθ άριθ μ ώ ν, κα ί έπίσ πίσ η ς μέ τήν τήν έκτέ έκτέλε λεσ σ η π ρά ξεω ξεω ν.
3. Τά διαγνωστικά κριτήρια (Tests) νι
. Μ έ βάση δλα δλα τά πα ρα πά νω δημιουργοΰν δημιουργοΰντ ται
διά φ ορα ορ α κ ρ ιτή ρ ια τά ό π ο ια κα ί χρη χρ η σ ιμ ο π ο ιο ύ μ ε γιά γιά νά έξετά ξετά σ ο υ μ ε κά π ο ιο ά το μ ο . Τ ό τέσ τέσ τ δέν δέν εΐναι τίπ τίπ ο τε άλλο παρ ά σ υσ τημ ατι ατική πα ρα τήρ ησ η κα ί κα θιε θιερω μ ένο πεί π είρ ρ α μ α π ο ύ έλαβ έλα β ε έν ένα σ υγκεκρι υγκεκρ ιμ ένο κα κ α λο ύ π ι κα ί σ τό όποι όπ οιο ο κ α λούπ λο ύπ ι βρέθη βρέθη καν κα ν κα ί ά ξιολ ξιολογή ογήθη θη κα ν τά τά π ρ ά γμ α τα σ ω σ τά κα κ α ί μέ βάσ η σ τα τισ τικ ά δεδομ δεδομ ένα3. να3. ’Έ τσ ι β ρ ίσ κ ο ντα ντα ι οί τιμ τιμ ές, οί ά ξιες ξιες το υ τέσ τ κ α ί μ π ο
3.
ά τ έ σ τ ε ίν ίν α ι « έ θ ο ο ς τ ή ς ν τ ε ι ε ν ς ύγκ ς τώ ν έεω ν δ ν ά τό ν » (T ho m a e 1 9 7 2 , . 5 9 έ ά ν α ο ρ ά τ
ν G a l t o n ).
75
ρεΐ ρεΐ μ ετά ετά νά χρη σ ιμ ο π ο ιη θεί σάν σά ν δργανο δργανο έξέτα έξέτα σ η ς ά λλω ν ά τόμ ω ν, εννοείτ εννοείτα ι, το υ ’ί ’ίδιου π ο λ ιτισ τισ τικ τικ ο ύ π ερι ερ ιβ ά λ λοντος στό όποιο εγινε ή στάθμισή του. Μ έ τά τέστ έσ τ δέ δέν έξετ έξετά ά ζο υμ ε μόν μ όνο ο τήν τήν ψ υχι υχική κ α τάτά σ τασ η του ά τόμ ου, άλλά άλλ ά έξετ έξετά ά ζο υμ ε ψ υχικά καί κα ί φ υσι υσ ικά δεδομένα γενικότερα καί τίς ικανότητες, δεξιότητες, γνώ σ εις, ά κ ό μ α κ α ί ιδια δια ιτερ τερ ό τητε τη τες ς σ υ ναι να ισ θη μ α τικ ές, δ π ω ς έπίσ έπίσ η ς ορμ ορ μ ές, ιδιοσ διοσ υγκρα υγκρ α σ ία ένός ά τό μ ο υ κ.ά. Σ κ ο π ό ς τή τή ς έξέτ έξέτα α σ η ς μέ τά τέσ τ είναι ό κ α τά τό δυνατόν δυνατόν πο π ο σ ο τικ ό ς κ α θορι θο ρισ σ μ ός κα ί ή δια δια β ά θμ ισ η τώ ν ά τομ ικώ ν γνω γνω ρισ ρισ μ ά τω ν. Α ύτό ύτό εχει χει σ ημ α σ ία για για τί αύτό αύτό ά κρι κρ ιβ ώ ς π έτυ έτυ χαν χα ν οί ψ υχολόγοι υχολ όγοι μέ τά τά τέσ τ, άπ ά π ό τήν τήν π ο ιοτικ ή διά διά γνω σ η κα ί ά ντι ντιμ ετώ ετώ π ισ η τώ ν ψ υχι υχικώ ν κα τα σ τά σ εω ν καί τώ ν ικα ικα νοτήτ νοτήτω ω ν του άτόμ άτόμ ου φθάσ φ θάσα α με στ σ τή ν ποσ πο σ ο τικ ή κα ί α ύτό ύτό ήτ ή τα ν μι μ ιά μ εγά εγά λη έπι έπ ιτυχία τυχία τή ς Ψ υχο λο γία γία ς. ’Έ τσ ι έφ θασαν θασ αν στ σ τό σημ σ ημ είο νά μετ μετρούν ( Ψ υ χομ χο μ ετρ ετρ ικ ή ) τίς διά διά φ ορες ορ ες ικ α νότ νό τη τες, δεξιό δεξιό τητε τη τες ς, τή ν εύφ υία υία κ α ί γενι γενικ ό τερα τή ν δλη σ υναι υνα ισ θημ θη μ α τικ ή κ α τάσταση του άτόμου. Σ τή ν ισ ισ τορική ορική έξέτ ξέτα σ η τή ς Ψ υχολ ογία ογία ς τώ ν ’Α το μ ικώ ν Δ ια φ ορώ ορ ώ ν μι μ ιλήσ λή σ α μ ε γιά γιά δλους σ χεδόν τούς ού ς συνθέτες θέτες τώ ν τέσ τέστ τ. ’Α π ο μ ένει ένει νά έξετ έξετά ά σ ο υ μ ε κα ί τά είδη τώ ν τέ τέσ τ. δη τώ ν . 'Υ πά ρχουν πά ρα πο λλά τέ α. τέσ τ καί ώ ς π ρώ τη κ α τη γορία γορία θά μ πορούσ πορού σ αμ ε νά άναφ έρουμε τά δο τέστ μέ τίς έξης γενικές υποκατηγορίες: ' δ ικ ικ ά εΐναι να ι τά τέσ τ τή τή ς μέτ μ έτρ ρ η σ η ς κ α ί τής τή ς έκτίμ έκτίμ η σ η ς τή τή ς εύφ υΐα υΐα ς γενικ ά κ α ί ειδικ δικ ό τερα τής τή ς θ εω ρ η τικ ή ς, π ρ α κ τικ ή ς, τεχνικ ή ς, κοι κο ινω νικ νικ ή ς, κα κ α λ λ ιτεχνι τεχνι
76
κής. κής. 'Υ π ά ρχουν ρχο υν τέσ τέστ τ μνήμ ης καί κα ί τέσ τ μ έτρη σ η ς καί κα ί έκ τίμ η σ η ς τώ ν αισ αισ θητ θη τη ρίω ρίω ν, τέσ τ άντί άντίληψ λη ψ ης του χώ ρου καί του χρόνου. 3 ά μέ μ έτρησ τρη σ η ς κ α ί έκτίμ η σ η ς τής τή ς εύφ υΐα υΐα ς. τέσ τέστ τ γιά γιά τόν καθορισ καθορισ μό π α θή σ εω ν τώ τώ ν ιν ι ά τ έ π νευμ α τικ ώ ν ικ α νοτήτ νοτή τω ν καί κα ί α ύτά είναι τά λ ιν διάγνω άγνω ση ς τώ ν νε νευρώ σεω σεω ν, ψ υχώ υχώ σεω σεω ν κτλ. κτλ. Τ έστ έσ τ έξέτ ξέτα σ η ς ικα νοτή νοτή τω ν καί κα ί δεξι δεξιοτήτ οτή τω ν, τά ψ υχοκ χο κ ινη τικ ά τέσ τέσ τ, τά γενικ ά κ α ί τά ειδικ δικ ά , τέστ τέσ τ έξέτα έξέ τα σης τή ς προσ πρ οσ οχής οχή ς καί κα ί τή ς αύ τοσ υγκέντ υγκέντρω σ η ς. Μ ιά δεύτ δεύτε ερη μ εγάλη γά λη κ α τη γορ ία εΐναι τά ε ξ ε λ τ ι τ έ σ τ , σ χετ χετικ ά μέ μ έ τή ν κανον κα νονι ική καί πλή πλ ή ρη ψ υ χοσ χο σ ω μ α τική ά νάπ νά π τυξη του πα ιδιού διού . Τ ρ ίτη μ εγά εγά λη κ α τηγο ρ ία εΐναι τά τέσ τέσ τ χ ο λ ι ρι ότ , τά τέστ έσ τ διά γνω γνω σ η ς τώ ν δι διαφ ερόντω ρόντω ν, τά τά ό πο ια χρη σ ιμ ο π οιού οιού ντα ντα ι σ υνήθω ς γιά γιά τή διά διά γνω σ η τής, ής, έπ α γγε γγελμ α τικ ή ς κ α τα λλη λότητα λότητα ς. 'Υ πά ρχουν καί τέσ τέρω τη μ α τολ όγια όγια μέ σκοπό τή τή . διά διά γνω σ η τής π ρ ο σ ω π ι κ ό τ ’Έ χο υ μ ε έπί έπίσ σ η ς τέστ έσ τ π ρ ο β ο λ ή ς τής τής προσ ω πικό πικό τη τα ς, π. χ. τό τό τέσ τέστ τ κηλί κη λίδω δω ν μελάνης μελάνης του ’Ε λβ ετού ψ υχιά τρο υ Rors Ro rsch chac ach, h, τό τέσ τ θεμα θεμ α τικ ή ς άντί άντίληψ λη ψ η ς κα ί προβολής του του Murray, τέ τέσ τ χρω μ ά τω ν, ζω ζω γρα φ ική ς, π α ιγνιδι γνιδιώ ώ ν κα ί έκλογή έκλ ογή ς μετ μ ετα α ξύ 2 καί κα ί π ερισ ερισ σ ό τερω ν πραγμά πραγμά τω ν . ιο μ ' Ο Moreno δια δια τύπ ω σ ε τήν τήν άποψ η τή τή ς ο ι ν ω ν ιο τ ρ ί α ς . Μ έ βάσ η αύτ αύ τή τή τή θεω θεω ρία ρία έχ έχουν σχη σ χημ μ α τισ θεΐ διά διά φ ορα τέστ έσ τ μέ τά όποι όπ οια α κα τορθώ νουμε νουμ ε καί κα ί δια δια π ισ τώ νου με τή συμπάθεια ή τήν άντιπάθεια καί γενικά τίς συνδέσ εις πού πο ύ μ π ορ εΐ νά υπά υ πά ρχουν ρχου ν μέ μ έσ α σέ σ έ μ ιά ο μ ά δα ά τό μω ν καί μέσ μέσ α σ τήν τά ξη ώ ς ομά δα.
ιν ο μ ο ύ ν τ Τά τέστ τ α ξ ιν κ α τά πο π ο ικ ίλ ο υ ς τρ ό πο υς: σέ γλω σ σ ικά καί κα ί μή γλω σ σ ικά , σέ ομ α δικά δικά καί κ αί σέ ά τομ ικ ά , σέ τέσ τ μέ χρήσ χρήσ η γραφ γρα φ ή ς ή μέ όργανα κτλ. Κ α ί ή πιό πιό χαρακτηριστική κυριαρχούσα διάκριση είναι ή διάκριση σέ τέσ τέσ τ εύφ εύφ υΐα υΐα ς ή νοημ νοη μ οσ ύνης ύνη ς κα ί τέστ τέσ τ π ρ ο σ π ι κ ό τ η (πβ. Heiss Heiss 1964, 196 4, σ. σ. 145 καί 45 9). ' Η νοημοσύνη οημοσύνη εΐναι βέβα ια χαρα χα ρα κ τη ρισ ρισ τικ ό γνώ ρισ ρισ μ α τή ς π ρ ο σ ω π ικ ό τη τα ς, ά λλά δια δια κρί κρ ίνουμε νουμ ε τά τά τέσ τ σέ τέσ τ νοημ νοη μ οσ ύνης καί τέσ τ πρ ο σ ω π ικ ό τη τα ς γιά γιά νά ξέρουμ ε κα λύτερα λύτερα σέ τι κ υρί υρ ίω ς άνα φ έροντ ρο ντα α ι.
Test Tests) s).. 'Η χρήση τώ ν τέστ τέσ τ θά π ρ έπει έπ ει νά γίνετ γίνετα α ι μέ π ροσ ρο σ οχή κα ί μέ έπ έπ ιφ υ λά ξει ξεις ώ ς πρός πρ ός τήν τήν έρμ έρμ η νεί νεία καί κα ί δια δια τύπ ω σ η τώ ν σ υ μ π ερα σ μ άτω ν. ' Γ πά ρχουν τά έξής κρι κρ ιτή ρια ρια : 1) Γ ιά νά πο π ο ύ μ ε δτι δ τι ένα τέστ τέσ τ εΐ εΐναι ά ξιο ξιο νά χρη χρ η σ ιμ ο π ο ιη θ εί κ α ί εΐναι έγκυ έγκυρο ρο τέστ, τέσ τ, τό πρ π ρ ώ το κρι κ ριτ τή ρ ιο πού πρέπει νά έχει εΐναι ή έ γ κ ν ρ ό τ η τ α (Validitat) οτ ν ο υ , ή όπ οια οια ά ναφ να φ έρετα ρετα ι σ τό βα β α θμό θμ ό τή τή ς άκρίβειας μέ τόν όποιο ένα τέστ μετράει αύτό πού πρέπει νά μετρήσει, δηλ. έπιδόσεις καί τρόπους συμπεριφ οράς ορά ς γιά γιά τήν έρευν ρευνα α τώ ν όπο ό πο ιω ν δημ ιουργήθ ου ργήθη η κε τό τό τέστ αύτό. 2) ’Ά λ λ ο κρι κρ ιτή ριο ριο τή τή ς χρη χρ η σ ιμ ό τη τα ς ένός τέσ τέσ τ εΐεΐτ ί (Tleli ναι ή ξ ι (Tleliab abilita ilitat) t) ή ή σ τα θερότ θερό τη τα τώ τώ ν ά π ο τελεσμ ελεσ μ ά τω ν τού τού τέσ τέστ τ, Α ύτή ύτή υπά υ πά ρχει ρχει, άν ένα τέσ τέστ τ π α ρ ο υ σ ιά ζει ζει τά ’ίδια ά π ο τελ τελ έσ μ α τα σέ μ ιά ορι ορ ισ μ ένη (στ (σ τήν ’ίδια ) ομ ά δα ά τόμ ω ν σέ έπα ναλη να λη π τικ ή χρήσ η . Τ ά θμ π α ρ α π ά νω δύο κρι κρ ιτή ρια ρια εξασ φ α λίζοντ λίζοντα α ι μέ τή ή άξι ά ξιο ο λόγη λό γησ σ η του τέσ τέσ τ ή ό π ο ια γίνετα γίνεται ι μέ σ τα τισ τισ τιτικές κές μ εθόδους θόδους καί τήν έξέ έξέτ τα σ η πά ρα πολλώ πο λλώ ν ά τόμ ω ν μέ
β. Κ
τή
α τώ ν
τη
ν (τ ώ
78
τό κάθε κάθε τέσ τ (πά (πά νω άπ ό 100 0 άτομ άτομ α ). ’Έ τσ ι έξασ φ α λ ίζο ντα ντα ι τά ’ίδια ά π ο τελ τελ έσ μ α τα κ α τά τή χρήσ η του τέσ τ άπ ά π ό διά φ ορους ορ ους έρευνη ρευνη τές π ειρ ειρ α μ α τισ τές τές. Π ρ ό κ ειται γιά γιά τή ν ( π ο λιτ λιτισ τικ ή ) π ρο σ α ρμ ο γή του κάθ κ άθε ε τέστ. Χ ω ρίς ρίς αύτά α ύτά τά κ ριτ ριτή ρ ια δέν δέν έπ ιτρέπ τρ έπετα εται ι νά χρη χρ η σ ιμ ο π ο ιο ύ μ ε τά τέσ τ4. τ4. Π ρ έπει έπ ει νά ε’ ε’ίμ α σ τε σ ίγουρ γου ρ οι δτι ένα τέσ τέσ τ άντα άντα πο κ ρίνε ρίνετ τα ι σ τά πα π α ρ α π ά νω βασ βα σ ικά κ ρ ιτή ρια κα ί σ υγχρόνω ς θά πρ π ρ έπει έπ ει σ τό τέσ τ αύτό νά υπ ά ρ χουν διά διά φ ορα ορ α κ είμ ενα ενα μέ οδη γίες γίες (γιά (γιά τό π ώ ς θά τό τό χρ η σ ιμ οποι οπ οιή ή σ ουμ ου μ ε) καί κ αί πλη ροφ ρο φ ορί ορ ίες (σέ πό σ α ά τομ α χρη σ ιμ οποι οπο ιή θηκε θηκ ε, σέ πό σ α ά τομ α σ τα θμ ίσ τη κε κτλ.) κτλ.).. Γ ιά νά γίνει γίνει ένα τέσ τ χρει χρ ειά ά ζεται ζετα ι νά τη τη ρη θού θο ύ ν ορι ορ ιδ ια ια ύ ν σ μ ένες νες π ροϋπ ρο ϋπ οθέ οθ έσ εις, πο ύ ά ναφ έροντ ρο ντα α ι σ τά θ ε σ η ς ή κατασκευής του: ρ ο γρ α σ μ ό ς *νά ξέρουμε δηλαδή τί θέ1) ' Ο λουμε νά έξετάσουμε, σέ τί άποσκοποΰμε, γιατί θά τό φ τιά ξουμ ε, ο π ότε σ υγχρό υγχρόνω νω ς π ρ ο γρα μ μ α τίζο υ μ ε τί θά έξετ ξετά σ ουμ ου μ ε καί κα ί κα θορίζ θορίζουμ ε θέμ α τα καί κ αί έρ ω τή μ α τα . , πο 2) ό δ ι ρ α π ο ύ άνα ά ναφ φ έρ ετα ι σ τό περι π εριεχ εχό ό μ ενο τώ ν θεμ θεμ ά τω ν του του τέσ τέσ τ καί κα ί σέ π ρο β λή μ α τα ά ξιολόγησ ολό γησ η ς τώ ν θεμά θεμά τω ν. η ν θε 3) *Η σ ύ ν τού τού τέστ τέσ τ στ σ τά βα σ ικά
4. ’ ν δέν τη ού νται ύτά τά τ ή α ε ίν ίν α ι ε π ε ν ο ά γ ίν ο ν τ α νητι ς ρί ς γ ιά τ ή α τους. ’ ύτό κα ί ’ λλα νδός D r e n th τ ό π τ ο X IX . εθ νές Σ νέδρ ο ’ ένη χολο γί ς τό Μ όνα χο ( γ . 1978) ε ι ε σ έ χ ε τ ι ή ε ι γ η τ ο υ : «* Η ( τι ) τ ι ή τ ώ ν τ έ σ τ ε ίν ίν α ι τι ή κ ν τέσ ή κρι κή κα λώ ν τ τ πού χρη οποι θη ν κ α κ ώ ».
79
τους ου ς ση μ εία , ή ο π οία οία ά π ο τελ τελ εΐ κα ί τόν προσ πρ οσ ω ρινό ρινό τύ τύ π ο του τέστ. 4) ' Η α ν ά λ υ σ η τώ τώ ν έπιμ έπιμ έρους ρο υς θεμ θεμ ά τω ν κα τά τήν τήν ό π ο ια σ ’ ένα δοκ δο κ ιμ α σ τικ ό δείγμ δείγμ α έξετά έξ ετάζετ ζετα α ι ή χρη χρ η σ ιμ ό τη τα του τέσ τ σέ σ χέσ η μέ τή ν π ισ τότη τα κα κ α ί τήν έγκυρότητα. μ ή καί άνάλ 5) Ή άνάλυση υση τώ τώ ν πρ ώ τω ν (τι (τιμ ώ ν), τώ τώ ν πρ ώ τω ν ά πο τελεσ λεσ μ ά τω ν πού θά πάρουμε μέ τήν έξέταση πού θά κάνουμε έφαρμόζοντας τό κάθε τέστ. 6) Ή τής λ ι ς ο ρ τώ τώ ν τέ τέστ* στ* άφ ου θά πάρουμε τά άποτελέσματα μέ τήν έξέταση πού θά κ ά νουμ νου μ ε, θά θέσουμ θέσο υμ ε τά τά σ το ιχεία τού τέστ τέσ τ σέ μ ιά τελι τελικ κή μορφή μορφ ή μέ βάση βάσ η τήν τήν π ο ιό τη τα ή κ α τα λλη λλ η λό τη τα τή ς ύλης, λης, κα ί θά καθορ κα θορί ίσ ουμ ε τελικ ελικ ά τή σ ειρά τώ ν θεμά θεμ ά τω ν, τόν χρόνο καί τίς οδηγίες χρήσης. τηρ 7) ' Ο ε λ ε γ χ ο ς τώ τώ ν καταλληλότητας γενικότε κότερα* άν α ύτά ύτά τά όπ οια οια βά ζουμ ου μ ε ώ ς θέμα θέμ α τα μ π ο ρού ρούν π ρ ά γμ α τι καί κα ί ά πό θεω θεω ρη τική πλευρά νά σταθούν σταθούν (π.χ. γιά ποιά ήλικία είναι αύτό τό τέστ, ή γιά ποιο έπίπεδο πίπεδο μόρφ ω ση ς κτλ.). κτλ.). , ή ό8) Κ α ί τελι τελικ κ ό σ το ιχείο χείο ή τ ά θ μ η τ ο ν ποια γίνεται μέ βάση στατιστικές μεθόδους* καθορίζεται τελικά γιά ποιά ήλικία θά είναι τό τέστ, τό έπίπεδο μόρφ ω σης κτλ. κτλ. Σ τή σ τά θμ ισ η έχουμ χου μ ε τελι τελικ κ ά σ υγκεκρι υγκεκρ ιμ ένες νες κα ί κ α θορι θορ ισ μ ένες νες τίς άξί ά ξίες ες,, τά σ τα θμ ά θά λέγα μ ε, κα ί μέ βάσ βά σ η α ύ τές θά κρί κρ ίνοντα νοντα ι μ ετά ετά ολα τά ά το μ α πού π ού θά έξετ έξετά ζονται μέ τό τέστ. Δ έν μπο ρούμ ε μέ τή χρήση ε ν ό ς μόνο τέστ νά βγά-
80
λουμε σ υμ περάσ περά σ μ α τα καί νά τά τά γεν γενικεύσ κεύσ ουμε. ουμε. Θ ά π ρ έπ ει νά έχουμ ε σε σ ειρά ά π ό τέστ έσ τ, ώ σ τε νά έχουμ έχουμ ε κα ί π ο λ λ α π λ ές κα ί π ο λ ύ π λευρ λευ ρ ες μ α ρ τυρί υρ ίες. ες. Ε ΐναι να ι φ α νερό νερό,, δτ δ τι ή σ ύνθε ύνθεσ η τώ ν τέσ τέσ τ εΐναι μ ιά δύσ κολη κο λη κα κ α ί ά π α ιτητι τη τικ κή σέ ψ υχολο υχο λογι γικ ή έμπ έμ π ειρ ειρ ία κα κ α ί σέ γνώ σ εις εις σ τα τισ τικ ώ ν μ εθόδω ν έργασ έργασ ία . Ά λ λ ά καί κα ί ή χρήση ρήσ η τους τους καί κα ί πολύ περισ σ ότε ότερο ή έρμ έρμηνε ηνεί ία τώ ν άπ ά π ο τελεσ μ ά τω ν τώ ν τέσ τ εΐναι έπίσ έπίσ η ς σο σ ο βα ρ ά έργα κ α ί εΐναι να ι ά π α ρ α ίτητο τη το νά γί γ ίνοντα νοντα ι μέ πο λλή λλ ή σ ύνε ύνεση κα κ α ί π ρ οσ οχή, οχή , κ ι’ίσ ω ς μόν μό νο άπ άπό ειδικούς ψ υχολόγους υχολόγους.. Β ασ ική π ά ντω ς άρχή σ τή χρήση χρήσ η τους ου ς θεω ρείτ ρείτα ι ά π ό άπο ά ποψ ψ η έπισ έπισ τη μ ονικ ονικ ή ς ψ υχολογι υχολ ογική κή ς δεοντο δεοντο λογί λο γία ς ό σ υνδυασ μ ός ολόκλη ολό κληρη ρη ς «σ ειρά ς ά π ό τέσ τ» (Testbatterie) σ χετικώ ν μέ τό θέμ θέμ α πρόβ π ρόβ λη μ α π ο ύ ένδια ένδια φ έρει νά έξετα έξ ετασ σ τεΐ. τεΐ. ' Η συσ χέτιση τώ ν ά π οτελεσ οτελεσμ μ ά τω ν τώ τώ ν έπι έπιμ μ έρους ρου ς τέσ τ ώ ς πρός πρ ός τό τό έξετα ξετα ζό μ ενο ενο γνώ ρ ισ μ α (ή σ τοιχε οιχεί ίο τής π ρ ο σ ω π ικ ό τη τα ς) καί κα ί τό ύψ ος του μ έσ ου δρου δρου ή του του γενι γενικού κο ύ ά π ο τελέσ μ α το ς άπο ά πο τελοΰν λο ΰν κα ί κρι κρ ιτή ριο ριο α ύξη ύξη μ ένης π ιθα νότ νό τη τα ς κα ί ά σ φ ά λεια ς τώ ν μα μ α ρτυριώ ρτυριώ ν (Β ο esch 1964,σ. 935, Janke 1964, σ. 922, Hehlmann 1962, σ. 526).
4. ’Άλλες διαγνωστικές μέθοδοι ’Έ χο υ μ ε καί κα ί ά λλες δια δια γνω σ τικ ές μ εθόδους θόδο υς κα ί α ύτές ύτές είνα ι τριώ ριώ ν ει ειδώ ν: ή σ υσ τη μ α τικ ή π α ρ α τή ρη σ η , ή ψ υχοδια υχοδια γνω γνω σ τική σ υζήτ υζήτησ ησ η καί κ αί ή ομαδι ομ αδική κή σ υζήτ υζήτη η σ η. .
Η
υστημ
κή πα ρα
ρηση
τή ς σ υ μ
ρι ορά . Σ ’
α ύτή ύτή ν έχου έχουμ μ ε τό τό σ ύνολο ύνολο τώ τώ ν ένε ένεργε ργει ιώ ν κα ί τώ ν ά ντι ντι δράσ εω ν έν ένός ή περισ περισ σ ότε ότερω ν ά τόμ ω ν, τά όπο ό πο ια γί γί
81
νοντα οντα ι ά ντι ντικείμ ενα σ υσ τη μ α τική ς πα ρα τή ρη σ η ς. Μ π ο ρεΐ ρεΐ α ύτή ύτή ή πα ρ α τή ρ η σ η νά γίνε γίνει ι ά π ό ένα ά το μ ο ή καί κα ί περισσότερα άτομα καί νά εΐναι εύκαιριακή ή νά γίνει καί κα ί σ υσ τη μ α τικ ή έπ ειτ ειτα ά πό πρόβ π ρόβλε λεψ ψ η. "Ο τα ν γί γίνει νει σ υσ τη μ α τική ή παρα παρ α τή ρη σ η χρη χρ η σ ιμ οποιούνται διάφορες άλλες έπιμέρους μέθοδοι καί τέτοιες εΐ εΐνα ι οί λ ί κρίσ κρίσ εω ν ή κλί κλ ίμ α κ ες έπιλο έπιλο γής γή ς. ’ Ε ά ν α ύτή ύτή ή σ υσ τη μ α τικ ή π α ρ α ΐή ρ η σ ή έχει χει γίνει νει ά π ό περισ περισ , σ ότε ότερα ά τομ α , γίνε γίνετ τα ι ά ντι ντιπα ρά θεσ θεσ η τώ ν ά π ο τελεσ ελεσ μ ά τω ν καί τώ ν δια δια π ισ τώ σ εω ν γιά γιά νά πλη π λη σ ιά σ ουμ ου μ ε έτ έτσ ι τή ν ά ντι ντικ ειμ ενικ νικ ό τη τα τώ ν έπιμ έπιμ έρο υς δια δια π ισ τώ σ εω ν (Hasemann 1964, 819). ' Η μέθοδος μέθοδος τή ς σ υσ τη μ α τικ ή ς πα ρα τή ρη σ η ς χρησ χρη σ ιμ ο π ο ιείτ είτα ι σέ κάθε κά θε ψ υχολο γική έξέτ έξέτα α σ η ά λλά κα ί σέ ό πο ια δή πο τε μή άπό ά πό λυτ λυ τα ψ υχολογι υχολογική έξέ έξέτ τα σ η . Σ τή ν ψ υχολο υχολ ο γικ ή έξέτα ξέτα σ η χρη χρ η σ ιμ ο π ο ιείτα ι μ ετά ετά ά π ό τή τή διεδιεξαγω ξα γω γή καί τήν χρήση δλω δλω ν τώ ν τέσ τέστ τ γιά γιά νά σ υμ π λη ρω θούν ορισ ορισ μ ένα κενά, κενά, ορι ορ ισ μ ένα δηλ. δύσκολα δύσκ ολα ή ά μ φ ί βολα σ τοιχε οιχεί ία καί κα ί δια δια π ισ τώ σ εις τώ ν τέσ τέστ τ. Μ έ άλλα άλλ α λό λόγια για εΐναι να ι ένα είδος σ υ μ π λη ρ ω μ α τικ ή ς μεθόδου κα κ α ί χρη χρ η σ ιμ ο π ο ιείτα είται ι έπί έπ ίσ η ς σέ έρευνε έρευνες ς τής τή ς κ ο ινω νικ νικ ή ς ψ υ χοχο λογίας. ή υ χ ο λ ο γ ή σ υ ζ η σ άποτελεΐ β. ' Η δ ι μ έρος κάθε κά θε ψ υχολογι υχολ ογική κή ς διά διά γνω σ η ς κα ί χρη χρ η σ ιμ ο π ο ιείείται τα ι σέ συνδυασ συ νδυασ μ ό μέ άλλες άλ λες μ εθόδου θό δους ς. Κ α ί α ύτή ισ χύει χύει ώ ς σ υμ πλη ρω μ α τική μέθοδ μέθοδος ος (τήν (τήν εφ αρμ όζουμ όζουμ ε μ ετά άπ ό άλλες μ εθόδους σ τό τέ τέλος, ώ σ τε νά μ πορέσο πο ρέσουμ υμ ε νά σ χημ α τίσ ουμ ου μ ε μ ιά ολοκ ο λοκληρ ληρω ω μ ένη ει εικόνα του ά τόμ ου πού μας ένδιαφέρει). Ε ΐναι να ι δυνατ δυνα τό ή ψ υ χοδια χοδια γνω σ τικ ή σ υζήτη υζήτη σ η νά γίνει γίνει
82 κ ό τρόκ α τά δύο τρ τρ ό π ο υ ς. ' 0 ένας εΐναι να ι ό υ σ τ η π ος, ος, μέ συγκε συ γκεκρ κρι ιμ ένες νες γρα μ μ ές ώ ς βάσ βά σ η, κα κ α ί ό ά λλος εΐν εΐνα ι ή ε λ ε ύ θ ψ υχοδια υχοδια γνω γνω σ τικ ή σ υζή υζή τη σ η, μέ τήν όπο ια θά σ υμπ ληρώ νουμ ε τήν προηγούμ ενη (Thomae 1959, 58). Σ υ γγενείς γγενείς μέ μ έ αύτή α ύτή τή ν κα κ α τηγο τη γορ ρ ία εΐναι να ι κ α ί οί λ εγό εγό μ ενες νες ψ υ χοθερα χοθ εραπ π ευτι ευτικ ές μ έθοδοι θοδο ι τή ς ψ υχανάλ υχα νάλυσ υσ η ς του Freu Fr eud d (οί ό π ο ιες π α ρ ο υ σ ιά ζο ντα ντα ι μέ π ο λλές λλ ές μ ορφ ές) καί του ψ υχολογι υχολογικοΰ δια δια λόγου τή τή ς ’Α τομ ική ς Ψ υχο λο γία γία ς του Adle Adler. r. Έ χο υ ν βέβα ια ψ υχοθερα υχοθερα πευτι πευτικό σ κοπό ά λλά άναφ άνα φ έροντ ρο νται αι καί κα ί σ τή διά διά γνω γνω σ η τή ς άτομ ικ ή ς β ιω ματικής καί λοιπής ιδιαιτερότητας. Τ ώ ρα τελευτ τελευτα α ία μέ τόν ’Α μερι μερικανό κανό Rogers Rogers (Ρ ό τζερς) έχουν λάβει ειδικότερο περιεχόμενο καί κατεύθυνση θυνση.. ' Ο Rogers Roger s σ υνδυάζ υνδυά ζει τή ν ψ υχοθερα υχο θερα π εία μ έ τή ν έρευν ρευνα α τής π ρ οσ ω π ικό τη τα ς. ’ Ε π ίσ η ς ό Frankl (Φ ράνκλ) στή στή Β ιέννη είσηγήθ σηγήθηκε ηκε τή χρήση τής λ ο γ ο θ ε ρ α π ε ία ς . Γ ίνετ νετα ι δηλ. ηλ. συζήτ συζήτησ ησ η μέ βάση μ ιά «υπ α ρξια ρξια κή άνάλυση» άνάλυση » (Exis (E xisten tenzan zanaly alyse se)) σ τήν οπ οία οία επιδι επιδιώ ώ κ ετα ετα ι ή δια δια π ίσ τω σ η τή ς θέλη θέλησ σ ης γιά γιά νόημ α ζω ή ς κα ί ά πό α ύτή π ρ ο έρχετα έρχετα ι ένα εί είδος θερα θερ α π εία ς του πρ π ρ ο β λή μ α το ς. Σ τή δια δια γνω γνω σ τική σ υζήτ υζήτησ ησ η μέ τό ά τομ ο, πού θέθέλουμ ε νά έξετ έξετά σ ου μ ε ή νά νά δια δια γνώ σ ουμ ου μ ε, έχουμ έχουμ ε καί κα ί μ ιά κή συζήά λλη π τυχή τυχ ή , ή ο π ο ία εΐναι ή (ξένη) (ξένη) τ η σ η , πού γίνεται μέ συγγενή μέ τό άτομο πού έξετά ζουμε π ρό σ ω πα (μ ητέ ητέρα , πα τέρα , για για γιά γιά κ λπ). λπ ). Γ ιά μ ιά ολοκληρω ολοκλη ρω μ ένη ψ υχολογι υχολογική έξέτ ξέτα σ η έν ένός ά τόμ ου φ θάθά νουν κ α ί μ έχρ έχρ ι τό σ η μ είο α ύτό, νά έξετ έξετά ά ζουν ζου ν δηλ. κα κ αίκ ά ποι πο ιο σ υγγ υγγενικό π ρό σ ω π ο. Α ύτό ύτό γίνε γίνετ τα ι ύπ οχρε οχρ εω τικά , δτα δτα ν πρ π ρ ό κ ειτα ι νά κάνου κ άνουμ μ ε έξέ έξέτ τα σ η ά τό μ ω ν στ σ τίς π ερι ερ ι-
83
π τώ σ εις εις τώ ν δικα δικα σ τη ρίω ρίω ν. Κ α ί έχει χει έπιβ έπιβ εβα ιω τικ ό χα χα ρακτήρα ρακτήρα γιά γιά τά δσα τό τό ά τομ ο παρουσ πα ρουσ ία σ ε κα ί σ υμ π λη ρω μ α τικ ό χα ρα κτήρα ώ ς πρός πρ ός τήν βιογρα βιογραφ φ ική άνά μνηση. δ ικ ικ ή σ υ ζ σ η . Α ύτή τελ γ. e τελ ευτα ευ ταί ία σέ διεθνή π λα ίσ ια έχει χει π ά ρ ει χαρ χα ρ α κ τή ρα θερα π ευτι ευτικ ό , άλλά ά λλά δια δια τη ρεί καί τό δια δια γνω γνω σ τικό χαρα χα ρα κτή κτή ρα . Έ δ ώ π α ίρ νουν μέ μ έρ ος διά φ ο ρ α ά τομ το μ α τά ό π ο ια έχουν τά τά ’ίδια δια δικ δικ α ιώ μ α τα σ τήν ομ ο μ άδα α ύτής ύτής τή ς σ υζή υζή τη σ ης (π ρέπε ρέπ ει νά είναι ά π ό 4 έω έω ς 12 άτ ά το μ α ) . ’Έ χ ε ι ιδια δια ίτερη ά ξία ξία α ύτή ή μ έθοδος έθοδο ς κ α ί γιά γιά έρευνη ρευνη τικούς κο ύς σκο σ κοπο πούς ύς καί κα ί γιά γιά σ κοπο κο πούς ύς κοι κο ινω νικής κή ς π α ιδ α γω γική ς. Σ υζητ υζη τοΰν οΰ ν λοιπ λοιπ όν έν ένα θέμα ή ένα ένα π ρό β λη μ α τά ά το μ α πού πο ύ μ ετέχουν καί κα ί προσ προ σ πα θούν νά βγάλουν βγάλου ν ένα συμπέρασμα ή νά λύσουν τό πρόβλημα πού τούς τέθηκε. ' Η κρίση καί κα ί ή ά πο τίμ η σ η τή ς σ υμ μ ετοχής οχή ς, τώ τώ ν άντι άντιδράσ δρά σ εω ν κλπ. κλπ . κ α τα γρά φ ονται ά πό ειδικούς π α ρ α τηρητές.
5. Οί στατιστικές μέθοδοι * Η σ τα τισ τική μα ς διευκολύν υκολύνε ει στήν στήν κατανόησ κατανόησ η τώ τώ ν πρ οβ λη μ ά τω ν μέ τά όποι όπ οια α ά σ χολεΐ χολεΐτα ι ή Ψ υχολ ογία ογία τω ν ά τομ ικώ ν διαφ ορώ ν. Κ α τα νοούμ οού μ ε κα λύτε λύτερα σέ τι ό φ είλοντ λο ντα α ι α ύ τές οί δια δια φ ο ρ ές δταν δτα ν έχουμ έχου μ ε κ α τανο ταν ο ή σ ει β α σ ικές μ εθόδου θό δους ς τής τή ς σ τα τισ τικ ή ς. Ο ί σ τατι τα τισ σ τικ ές μ έθοδοι π α ίζο υν σ η μ α ντι ντικό ρόλο στ σ τήν έπ έπ εξερ εξερ γα σ ία τώ τώ ν ά π ο τελ τελ εσ μ ά τω ν καί κα ί σ τή σ υνέχε υνέχει ια σ τίς δια δια π ισ τώ σ εις εις τή ς π α ρα τή ρη σ η ς καί κα ί σ τίς δια δια π ισ τώ σ εις τώ ν άλλω ά λλω ν συναφ ώ ν με μ εθόδω θό δω ν γιά γιά τίς ό π ο ιες μ ιλή σ α μ ε. Ε ίναι να ι φ ανερό ανερό δτι τίς στατιστικές μεθόδους τίς χρησιμοποιούμε τόσο
84
γιά γιά έπεξεργα πεξεργα σ ία τώ ν δια δια π ισ τώ σ εω ν τή τή ς πα ρα τή ρη σ η ς δσο καί κ αί τώ ν δια δια π ισ τώ σ εω ν άπό ά πό π ειρ ειρ α μ α τικ ές μ εθόδους, θόδους, άπ ό tests καί άκόμ η ά πό έρω έρ ω τη μ α τολ ό για για ή κλίμ κλίμ α κες ά τομ ικώ ν ή δημ οσ κοπι κο πικώ κώ ν ερε ερευν υνώ ώ ν. Ο ί ιδρυτές δρυτές τή ς κλα κλ α σ ική ς π ειρ ειρ α μ α τικ ή ς ψ υχολο υχο λογί γία ας ά ρχισ ρχισ α ν μέ μ έ άπ ά π λές στ σ τα τισ τικ ές μ εθόδους θόδου ς. *Ο Φ έχνε χνερ κα ί ό ’ Ε μ πινγκχάο πινγκχάο υς έκαναν έκαναν τά πρ π ρ ώ τα tests πού τά τά έφ έφ άρ μ οσαν οσ αν σ τού το ύ ς’ίδιους το ύς έα έα υτούς τους ου ς. Μ ά θαι θα ιναν διά διά φ ο ρες ρες λ έξει έξεις κ α ί έπ ειτα ειτα ά π ό ένα ορι ο ρισ σ μ ένο χρονικό χρονικό δ ιά σ τητη μ α π ροσ ρο σ πα θούσ θού σ αν νά τί τίς θυμη θυμηθούν θούν καί κα ί έβ λεπαν λεπα ν πό σ ες ά πό αύ τές θυ μ ό ντα ντα ν μέ αύτό αύτό τόν τόν τρό πο έκαναν μι μ ιά αύ α ύ τοδιά οδιά γνω γνω σ η. Τ ά ά π οτελέσ οτελέσ μ α τα αύτής αύτής τή ς π ροσ ρο σ πά θει θειά ς τους ου ς τά κα κ α τέγρα φ α ν μέ γενι γενικά κά σ το ιχεί χεία , μέ μ έ π ο σ ο σ τά καί μέ σ χήμ α τα (γνω (γνω σ τή ή κα μ πύλη πύλ η τή τή ς λήθης), λήθης), Ο ί π ιο ά π λές σ τα τισ τικ ές μ έθοδοι θο δοι πού πο ύ χρη σ ιμ ο π ο ι ήθηκα ν εΐ εΐναι ή σ χημ α τικ ή πα ρά σ τα σ η καί κα ί τά ποσ π οσ οσ τά . 'Υ π ά ρ χου ν δμ ω ς π ο λλές λλ ές σ ύνθετ ύνθετες σ τα τισ τικ ές μ έθοδοι πού πο ύ ά ναπ να π τύ χθηκ χθη κ α ν σι σ ιγά σ ιγά. Ο ί σ τα τισ τικ ές μ έθοδοι θοδο ι χρη σ ιμ οπ οιο οιο ύντα ύντα ι κυρί κυρ ίω ς σ τόν πρ ο γρα μ μ α τισ μ ό διά διά φ ορω ν ερευν ρευνώ ώ ν κα ί δια δια γνω σ τικ ώ ν με μ εθόδω ν καί κα ί σ τήν έπ εξερ ξερ γασ γα σ ία του του υλικού. Τ ή σ τα τισ τικ ή χρή σ ιμ ο π ο ιο ΰ με κυρί κυρ ίω ς σ τή σ τά θμι θμ ισ η τώ ν τέστ έσ τ, στ σ τήν έρευν ρευνα α γνω μ ώ ν (σ φ υγμ ο μ ετρ ή σ εις ή δη μ ο σ κ ο π ικ ές έρευνες ρευνες), έπίσ έπίσ η ς γιά γιά τήν άνάλυ άνάλυση ση τώ ν πα ρα γόντ γόντω ν τή τή ς πρ οσ ω πικό πικό τη τα ς. Τ ά β ασ ικά π ρ ο β λ ή μ α τ α π ο ύ έχει έχει νά ά ντιμ ντιμ ετω ετω π ίσ ει κα νεί νείς χρη σ ιμ ο π ο ιώ ντα ντα ς τ α τ ι τ ι ς μ ό δ ο υ εΐνα εΐναι ι τά έξής δύο: ρο υτι ότη α) ' τού τού δείγμ δείγμ α το ς πού θά έξετ ξετά σ ουμ ου μ ε έναντ έναντι ι τού δλου δλου άριθμού άριθμού τώ τώ ν π ρ ο σ ώ π ω ν ή τώ ν π ρα γμ ά τω ν ή τώ τώ ν φ αιν αινομέν ομένω ν σ τά ό ποια ποια θά άνα άνα
85
φ έρετα έρετα ι ή έρευν έρευνα α ή γιά γιά τά ό π ο ια θά ισ χύουν τά ά π ο τε λ έσμ έσ μ α τα κα ί οί δια δια π ισ τώ σ εις εις μας μ ας.. Κ α μ ιά έρευνα δέν δέν είναι να ι έγκυρη έγκυ ρη δταν δτα ν γίνετα γίνετα ι σέ λιγότε λιγότερ ρ α ά π ό 29 ά το μ α , κα κ α ί α ύτός ύτός ό ά ριθμ ριθμός ός βέβα ια είναι π ά ρ α πολύ πο λύ μ ικρός κρ ός5 5. *Ο καθορι κα θορισ σ μ ός τώ ν ά τόμ ω ν γίνε γίνετ τα ι σέ συνάρτησ συνάρτησ η μέ τά έρω τή μ α τα . Τ ά έρω τή μ α τα καί κα ί ό άρι άρ ιθμός θμ ός τώ ν άτόμ ω ν (ψ ( ψ υχολογικώ ν υποκ υπ οκε ειμ ένω ν) ά πο τελοΰν λο ΰν τό βά θος κα ί τό π λ ά το ς του δείγμ δείγμ α το ς. Β ά θ ο ς εί είναι τά θέμ α τα πο ύ θά θέσουμ θέσου μ ε καί κα ί π λ ά τ ο ς (εύρος (εύρος)) τά υποκ υπ οκ είμ ενα πού π ού θά εξε εξετ τά σ ουμ ου μ ε. *' Α ν έχουμ έχουμ ε πο π ο λλά λλ ά θέμα θέμ α τα , θά πρ π ρ έπει νά μ ειω θούν τά τά υπ οκ είμ ενα, να , νά σ τενέψ νέψ ουμ ε τό π λά το ς, κα κ α ί άν θέλουμ θέλουμ ε νά πάρουμε πρός έξέταση πολλά άτομα, τότε θά μ ικρύνου κρ ύνουμ μ ε τό τό β ά θος θο ς (άν β έβα ια ύπ ύ π ά ρχουν ρχο υν οίδυ οίδυσ σ κολί κο λίε ες του χρόν χρόνου ου ή του του πορι π ορισ σ μ οΰ χρη μ ά τω ν). β) Τ ό δεύΐερο δεύΐερο θέμα θέμ α πο π ο ύ έχε έχει ι νά ά ντιμ ντιμ ετω ετω π ίσ ει κ α νείς χρη χρ η σ ιμ ο π ο ιώ ντας ντα ς σ τατι τα τισ σ τικ τικ ές με μ εθόδο θό δους υς εί είναι να ι ή γ έ ν ε ι του δείγματος. Δ έν μπορ μ πορούμ ούμ ε νά έξε έξετά σ ουμ ου μ ε γιά γιά ένα πρ όβ λη μ α ή
5. ό 30 30 τ ο ντ ς ό
τά τ
ς Clauss
α (Ν ^ 3 0 ) ρευν τής
ί Ebner έ ν α
ε ω ε ίτ ίτ α ι έπει έ
εί
α ερευ νά ς
έ
ό δ ε ί γ μ α (1 9 7 0 , . 1 6 4 ). βάση τήν δ ιο τ υ π α τ ώ
οβλη τ ω ν , ο ύ θ ά έ ξε τ ε ι, ι, ά ταθ , ά ν ή λύ σ η τ ώ οβλη τω ν του ά τ ε ΐ α ε γ λ ο ή έ ν α μ ικ ρ ό δ ε μ α * σ τ ό μ ικ ρ ό γμ α έχει ν ε ς τή δ υ ν α τ ό τ η τ α ν ά π ε ι σ έ β ά θ ο ς ώ ς ός τά έμ τα ού έξετά ζει ( . . σ . 1 6 5 ). ρ ά ε ίγ ίγ μ τ α χ ρ ο ο ιο ύ ν τ α ι σ υ ν ή θ ω ς σ έ ρ ε υ ν ε ς β ά θ ο υ ς ( ς ός τά έπι ου θ έ μ τ α ) κ α ί σ έ έ υ ν ε , ο ύ γ ίν ο ν τ α ι ό φ ο ιτ η τ έ ς τ ά π λ α α τώ ο υ δ ώ ν τ ο ς , γ ι τ ί δ ,τ , τ ι υ ρ ς ν δ ι έ ρ ε ι ε ίν ίν α ι ν ά ο δ ε ίξ ίξ ο υ ν δ τ ι ρουν ά γασ θουν έπι τη ονι .
ερ
86
γνώ ρισ ρισ μ α τή ς π ρο σ ω π ικ ότητας δύο άνομοιογ άνομοιογε ενή π ρ ά γμ α τα ή δι δ ια φ ορε ορ ετικ ή ς σύνθ σύ νθε εσ ης ή ήλι ήλ ικ ία ς ή μο μ ο ρφ ω τικ ού έπιπέδου πιπέδου δεί δείγμα γμ α τα . Ά νομ ο ιο γενή γενή π ρ ά γμ α τα μόνο μόνο γιά γιά σ υγκριτ υγκριτικούς κο ύς σ κοπο κο πούς ύς μ πορο πο ρούμ ύμ ε νά έξε έξετ τά σ ουμ ου μ ε. Μ έ τή χρήση σ τα τισ τικώ ν με μ εθόδω θόδω ν μπο ρούμ ε νά ο δ ρ ο (δηλ. τό μ έτρο μ έ τό όπ οιο δια δια πισ πισ τώ σ ου μ ε τό οιο θά μ ετρή σ ουμ ου μ ε κα ί μέ τό τό όποι όπ οιο ο θά συγκρί σ υγκρίνουμ νουμε ε δλα τά τά ά λλα ά το μ α τή ς ’ίδια δια ς κ α τη γορ ία ς ή τή τή ς ομά ομ ά δας δα ς πού πο ύ εξε εξετά σ α μ ε), οπ ότε άμ έσ ω ς έχουμ ε καί τήν άπό ά πόκλι κλισ ση α ύτώ ύτώ ν πού πο ύ ξεχω ξεχω ρίζ ρίζουν ου ν καί κα ί τό β αθμ ό τή τή ς ά πόκλ πό κλι ισ η ς, έπίσ έπίσ η ς τή μ έσ η ά ξια ξια . Μ έ βάσ βά σ η τό τό μ έσ ο δρο εΐναι δυνατ να τό νά καθορ κα θορί ίσ ουμ ου μ ε άν ή ερευνά ερευ νά ' μ α ς εΐναι ά ξιο ξιο π ρ ό σ εκτη, άν μ π ο ρ εΐ νά γενικ γενικ ευθεΐ ευθ εΐ ή δχι δ χι. Κ α ί α ύ τό γίνετα γίνετα ι π ά λ ι μέ τή τή χρήσ η άλλω άλλ ω ν έπ ιμ έρους ρο υς σ τα τισ τικ ώ ν μ εθόδω θό δω ν, σ τίς όπο όπ ο ιες υ π ο λο γίζου γίζουμ μ ε μέ βάσ βά σ η τό τό + 1 κα ί τό 1. Μ α ς ένδια φ έρουν, ρο υν, είπ είπ α μ ε, οί σ τατι τα τισ τικ ές μ έθοδοι θοδ οι γιά γιά νά γνω ρ ίσ ο υμ ε τίς τίς ά τομ ικ ές δια δια φ ορέ ορ ές. Σ τίς τίς άτο ά τομ μ ικ ές δια δια φ ορέ ορ ές υ π ά ρ χει τό έξης ξη ς ά μ εσ α σ χετ χετικ ό : ή σ υνάφ υνάφ εια τώ τώ ν διαφ όρω ν γνω ρισ ρισ μ άτω ν* κα ί αύτ αύ τή τή τή σ υνάφ εια τή δια δια π ισ τώ νου νο υ μ ε μέ τίς κ λίμ λίμ α κ ες τώ ν συ σ υ σ χετ χετίσ εω ν μ ετα ετα ξύ του του + 1 καί κα ί 1. 1. ’Ά ν π.χ. π .χ. θέλουμ ε νά δια δια π ισ τώ σ ο υμ ε τή τή σ υνάφ υνάφ εια πού πο ύ υπά υπ ά ρχει ρχει μ ετα ξύ ορισ ορισ μ ένω ν ψ υχικώ ν λειτο υργι υρ γιώ ν ή μ ετα ξύ ψ υχικώ ν λειτουργι ου ργιώ ώ ν κα ί σ ω μ α τικώ ν χαρα χαρ α κτη κτη ρισ ρισ τικώ ν, θά χρη σ ιμ ο π ο ιή σ ο υ μ ε σ τατι τα τισ τικ ές μ εθόδου θό δους ς (χ2, (χ2, rC ή Phi Ph i κτλ)* κτλ)* θά πά π ά ρουμ ρο υμ ε πο λλά λλ ά ά το μ α καί κ αί θά δοΰμ δοΰμ ε άν καί κα ί πόσ πό σ ο έχ έχουν α ύτά ύτά τά γνω ρ ίσ μ α τα κα ί θά κάνουμε κάνουμ ε τή σ ύγκρι ύγκριση ση γιά γιά νά δια δια πισ πισ τώ σ ουμ ε τί τί συνάφε συνάφ εια υπά ρχει ρχει. Ά ς πάρ π άρ ουμ ε π. χ. ένα σ υγκε υγκεκρι κριμ μ ένο γνώ γνώ ρισ ρισ μ α : τή μ νήμ η. Ε ΐναι γνω σ τό
87
δτι τό άτομο πού έχει μνήμη σέ μεγάλο βαθμό έχει μειω μ ένη τή ν κρι κ ριτ τικ ή ικ α νότ νό τη τά του, ου , πο π ο ύ σ η μ α ίνει νει δτι άν ή μνήμη είναι στό + 1, ή κρίση είναι κοντά στό 1. Έ δ ώ υπ ά ρχει ά ρνητ ρνη τική σ υνάφ εια, εΐ εΐναι δμ ω ς δυνατό δυνατό νά υ π ά ρ χει χει σ υσ χέτ χέτισ η μ ετα ετα ξύ ένός ένός ψ υχικοΰ γνω ρ ίσ μ α τος καί κα ί ένός σ ω μ α τικ ού γνω ρ ίσ μ α το ς.
6. Οί απόψεις του Stern Γ ιά νά νά κα τα λά βουμ βο υμ ε κα λύτε λύτερα δλα δλα αύτ αύ τά, θά πά ρο υμε ώ ς βάση τό τό πα ρα κ ά τω σ χήμ α . Π ρόκ ειτα ι γιά γιά τό μ εθοδολογ θοδολογι ικό σ χήμ α του π α τέρα τή ς Ψ υχολ. ά τομ . δια δια φ ορώ ν W. Stern Ste rn πού περιλα περιλα μ β ά νει νει 4 τρόπο ρό πο υς θεώ θεώ ρησ ρη σ η ς κα ί έρευν ρευνας ας τώ ν δια δια φ ορώ ν (Hofsta (Hof statte tterr 197 1 97 1, σ. 57 κ. εξ.). ' Ο St Stern ern τίς θεω ρη τικ ές του ά πόψ πό ψ εις γιά γιά τό π ώ ς θά έξετά ξετά σ ο υ μ ε τίς τίς ά τομ ικ ές δια δια φ ορέ ορ ές γιά γιά νά τίς τίς γνω γν ω ρ ίσ ουμ ε κα λύτ λύ τερα , κ α ί νά γνω ρ ίσ ο υ μ ε κ α ί τά α ίτια , τίς τίς παρ ουσ ίασ ε καί κα ί σ χημ α τικ ά (Σ χ. 4). υ χο γρ ά φ η μ α
ή
υ χο γρ α
κή
ε ρ ε υ ν * έξετ ξετά ζουμ ε
ένα ά το μ ο κα ί τό π α ρ ισ τά νου νο υ μ ε στ σ τήν ίδια δια ιτερό τη τά του μέ βάση βάσ η περισ περισ σ ότε ότερα ά πό τά γνω ρ ίσ μ α τά του του καί μέ άναφ άναφ ορά στή στή συνάρτ συνάρτηση ηση ή συνάφει συνάφεια τώ τώ ν γνω γνω ρισ ρισ μ ά τω ν αύτ αύ τώ ν. Ε ΐναι ή πιό πιό π α λ ιά μ έθοδος τή ς Ψ υχολ. υχο λ. ά τομ . διαφ ορώ ν καί τή χρησ χρη σ ιμ οποί οπ οίη η σ ε ήδη ό Θ εόφ ρασ ρα σ τος καί κα ί ό La Bruyere. υγκ τι ή υ ν ά * δτα δτα ν έξε έξετ τά ζο υ μ ε δύο δύο ή κα ί π ερισσ ρισσ ότε ότερα ά το μ α σέ σ χέση μέ π ολλά ολ λά γνω ρ ίσ μ α τά τους. ους. Ά π ό ά ποψ πο ψ η χρονική έχου έχουμ μ ε δύο δύο δια δια κρίσ κρίσ εις: Έ ά ν έξετ ξετά σ ουμ ου μ ε στό στό ΐδιο διο χρονι χρονικό διά διά σ τη μ α ά το μ α διά φ ορω ορ ω ν βα θμ ιδώ ν ήλι ήλ ικ ία ς σέ ένα γνώ ρ ισ μ α , τότε
88 ς ρ ε υ ν (Querschnitt έχουμε ένα είδος methode). "Ο τα ν πά π ά ρουμ ρο υμ ε τά τά ’ί ’ίδια ά το μ α καί κα ί τά έξετ ξετά σ ου μ ε έξακ ολο υθη τικά σέ ένα ή καί κ αί π ερισ ρισ σ ότερα ότερα γνω ρ ίσ μ α τα , έχουμε τότε τίς ξ α ο λ ο υ θ τ ι ς ή μ οχρ όνι ς έρευ (Langsschnittmethode). ΓΝΩΡΙΣΜΑΤΑ ^
Γ2
Γ 3 Γ4
1 1 1
Γ8
4 - _______________
Α, Α2
—>
α 3
ΨΥΧΟΓΡΑΦΙΑ
α 4
Α Μ Ο Τ Α
ΣΤΓΚΡΙΤ. ΕΡΕΥΝΑ
Α1> Α2„ Α2„ α 3 - Γ „ Γ 2, 2, Γ 3
Αχ
1
Π
|ΕΡ. ΠΟΙΚΙΛΙΑΣ ΤΟΥ ΓΝΩΡΙΣΜΑΤΟΣ
1
ΕΡ. ΣΥΝΑΡΤΗΣΗΣ
Σχ. 4. Σχηματική παράσταση μεθόδων έρευνας τών άτομικών διαφορών κατά Stern. (Στου Hofstatter; Διαφορική Ψυχολογία 1971, σ. 65).
ίν ε ς κ Ο ί έρευνες έρευνες υ ν ά τ η σ ς υ ν ά εί είνα ι ε κ ε ίν τίς οποί οπ οίες ες δύο δύο ή περισ περισ σ ότερ ότερ α γνω ρ ίσ μ α τα έξετά έξετά ζο ντα ντα ι σέ π ο λλά λλ ά ά το μ α σ τήν πο π ο ικ ιλία λία μέ τή τή ν ο πο ία π α ρουσ ρο υσ ιά ζοντα οντα ι τά γνω ρ ίσ μ α τα α ύτά σ χετ χετικ ά μέ τή συ νάφειά τους. * υνα λ ί ς ’ ν ε ν α καί κα ί μόνο γνώ ρ ισ μ α έξετά έξετά ζεται σέ πολλά άτομα στήν ποικιλία τους. Σ τό πα ρα πά νω σ χήμ α του Stern γιά γιά τούς τούς 4 τρόπους
89
έρευνας ρευνας τώ ν δια δια φ ορώ ορ ώ ν έπέφ έπέφ ερ ε μ ιά σ η μ α ντι ντική ά λλα λλ α γή ό W. Stephens Step hens on (1 93 5, 19 53 ) μέ τή δια δια π ίσ τω σ η δτι δτι « τυ π ικ ά οί μ έθοδο θο δοι ι τής τή ς έρευνας έρευνας τής τή ς συνά σ υνάφ φ εια ς μ ετα β ιβάζονται στήν περιοχή τής συγκριτικής έρευνας, δηλ. μέ τά πηλίκα τής συνάφειας μπορεΐ κανείς νά καθορίσει καί τήν ομ οιότ οιότη η τα μ ετα ξύ δύ δύο πρ οσ ώ πω ν» (Hofstatter 1971, σ. 66). Ά π ό τά πα ρα πά νω γιά γιά τί τίς μεθό μεθόδ δους ους γενικ ά εΐναι να ι φ α νερό νερό δ τι έχουν σ τό μ ετα ετα ξύ ά να π τυχθ τυχ θ εΐ ιδ ια ίτερες σ τατι τα τισ σ τικ τικ ές κ α ί ά λ λες δυ να τότη τό τητες τες γιά γιά τή ν έρευν ρευνα α τώ τώ ν διαφ ορώ ν.
Γ '
Ε Ρ Ο
ΤΑ ΒΑΣΙΚΑ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ ΤΗΣ ΣΥΓΧΡΟΝΗΣ ΨΥΧΟΛΟΓΙΑΣ ΤΩΝ ΑΤΟΜΙΚΩΝ ΔΙΑΦΟΡΩΝ I. Ο Ι
Τ Ο
Ε Σ Δ Ι
Ρ Ε Σ
Σ Π
Σ Τ Η Ν Ο
Σ Υ Ν
1. ’Έ ννοια νν οια καί κα ί δομή τής νοημοσύνης νοημοσύνης εΐναι ή ικ α νότ νό τη τα π ο ύ έχει ό ά νθρω νθρ ω π ο ς νά σ κέφ τετα ετα ι λογι λο γικ ά , νά σ υμ π εριφ ριφ έρετα ρετα ι σ ω σ τά κα ί νά άντιδρά μέ συντονισμένες ένέργειες, νά άποκτα νέες έμ π ειρ ειρ ίες κ α ί π λ η ρ ο φ ο ρίες ρίες (μ ά θη σ η ) , νά τί τίς σ υ σ χετί χετίζει μέ τίς παλιές έμπειρίες του, νά χρησιμοποιεί αύτές τίς έμπ έμ π ειρ ίες του κα ί νά πρ ο σ α ρ μ ό ζετ ζετα ι σέ νέε νέες κ α τα σ τάτά σει σεις ζω ή ς (άπ (ά π οτέ οτέλεσμ α ). Α ύτή ύτή ή άναλυτι άναλυτική θεώ θεώ ρησ η τή ς νοη νοημ μ οσ ύνης στ σ τη ρ ίζετ ζετα ι σ τίς ά π όψ εις δύο δύο σ π ουδα ου δαί ίω ν ψ υχολόγ υχολόγω ω ν: του του Γ ερμα νού W. Stern κα ί του ’Ε λβετού λβετού Ε . Claparede. Claparede. * * 0 ’Α μ ερικα ρικα νός Weehs Wee hsler ler ορίζ ορίζει τή νοημοσύ νοημο σύν νη ώ ς ημοσύ έξής: εΐναι ή γενική καί σύνθετη ικανότητα του ά τόμ ου νά π ρ ά ττει ττει όρθά όρ θάσ σ κόπι κό πιμ μ α , νά νά σ κέφ τετα ι λογι λο γικ ά κα κ α ί νά ά ντα ντα π εξέρ εξέρ χετα χετα ι (π ρο σ α ρμ όζετ όζετα ι) σ τό περιβάλλον μέ επιτυχία. Κ αί σ τούς δυό πα ρ α π ά νω ορισμ ορισμ ούς ή νοημοσύν οημ οσύνη η ά ναφ να φ έρ ετα ι τό σ ο σ τή νόησ νόη σ η κα θαυ θα υ τή δσο καί κα ί σ τίς ένέργειες (τήν πράξη) του άτόμου. *Η νοημοσ ύνη ύνη εΐναι κλη ρονομ ρο νομ ική έμ έμ φ υτη υτη , ή άνά ά νάπ π τυ ημοσύ
92
ξή τη ς έξα ρ τατα τα ται ι ά π ό τό περιβ περιβ ά λλο λλ ο ν κα ί σ υγκε υγκ εκρι κρ ιμ ένα ένα τή ν ά γω γή κα ί ά π ό τή ν ά τομ ικ ή διά&ε ά&εση (ά τομ ικ ός παράγοντας). ' Ο Α ύσ τρια ρια κός κό ς ψ υχολόγος Ro hrac hr ache herr λέγει λέγει δτι δτι ή νοημ οσύνη οσ ύνη είναι ό β α θμ ός τή ς έπίδο έπίδοσ σ η ς τώ ν ψ υχικώ υχικώ ν λειτουργι ου ργιώ ώ ν (άντ (ά ντί ίληψ ης, ης, μ νήμης νήμ ης,, νόησης νόησ ης)) κ α τά τή λύση προβλη μά τω ν (στου (στου Hofstat Hofstatter ter 1971, 190). 190). Π ροβλήμ α τα θεω ρο ύντ ύν τα ι δλες οί νέε νέες κ α τασ τα σ τάσ τά σ εις εις π ο ύ έχει έχει νά ά ντιμ ντιμ ετω ετω π ίσ ει τό ά το μ ο. Σ τίς τίς κ α τα σ τά σ εις α ύτές ύτές έκδη κδη λώ νετα νετα ι ή εύφ υής συμ συ μ π εριφ ριφ ορά ορ ά του ά τό μ ου πού π ού είναι σ ύγχρο ύγχρονα να κα ί (άναφ (ά ναφ ορά) ορά ) ά π ό δειξη τή ς εύφ υΐα υΐα ς του. 'Υ π ά ρ χει χει ή έξής έξής σ χη μ α τική σ χέση μ ετα ξύ νοη μ οσ ύνης, ης, νόησ νόησ ης κα ί σ υμ περιφ περιφ οράς ορ άς (MichelNovak ( MichelNovak 1 97 5, 62): 6 2):
Σχ. 5. Παράσταση σχέσης νοημοσύνης - νόησης καί συμπεριφοράς.
' Ο ρ ισ μ ένοι ταυ τα υ τίζου ζο υ ν τίς τίς έννο έννο ιες νοη μ ο σ ύνη κ α ί εύεύ φ υΐα υΐα .'Ο π ω σ δή π οτε ύπ ά ρχεικ ρχεικ ά π οια οια διαφ ορά (δι (διάκριση άκριση ). Μ έ τόν ορο ορο ν ο η μ ο σ ύ ν η άναφ ερόμ ρό μ α σ τε κυρί κυ ρίω ω ς σ τή διεργα διεργα σ ία , σ τή ν ψ υχική λ ειτουρ του ρ γία γία τής τή ς νόησ νόη σ η ς, μ έ τόν δρο άναφ ερόμ ασ τε σέ κά πο ια κα λή πο π ο ιό τη τα α ύ τή ς τής τή ς ψ υχική υχική ς ικ α νότ νό τη τα ς. ’Έ τσ ι γίνετα γίνεται ι φ ανερό ανερό π ώ ς ή νοημ νοη μ οσ ύνη είναι να ι γενικ ό τερη έννοι ννοια. α. ' Η εύ φ υΐα υΐα σ χετίζετα χετίζετα ι κ υ ρ ίω ς μ έ τή ν ειδικ δικ ή ικ α νότ νό τη τα το υ ά τό μ ο υ σ τή ν α ή β κ ατεύθυ ατεύθυνσ νση η · είναι να ι ένα εί είδος δο ς ειδικ δικ ή ς κα λής λή ς νοημ νοη μ οσ ύνης ύνη ς. Γ ενι ενικ ά ή λέξη λέξη εύφ υΐα υΐα χρη χρ η σ ιμοποιείται μέ τίς έξής σημασίες:
93
α) τό σύνολ σύνολο ο τώ τώ ν έμ φ υτω υτω ν ικα ικα νοτή νοτή τω ν γιά γιά ά νώ τε ρες ρες π ο ιο τικ τικ ά έπ ιτεύξει τεύ ξεις ς σ τίς διά διά φ ο ρ ες π ο λ ιτισ τισ τικ τικ ές π ε ριοχέ ριοχές ς (κα (κ α τά τόν τόν Γ ερμ α νό W. Arnold, Arnol d, Lexikon d. Psych Ps ych,, τόμ. 1, σ.241), β) ώ ς πρ οτε οτερή μ α τα πού ά πο κτώ ντα ντα ι μέ τήν ά γω γή (έξω (έξω τερικ ρικ ά ), γ) ειδικές προϋποθέσεις γιά έπιδόσεις ορισμένου (ύψηλοΰ) βαθμού, δ) ώ ς ειδική ικ α νότητ νότη τα δη μ ιο υ ρ γικ γικ ό τη τα ς (π α ρ α γω γή ς ή σ ύνθε ύνθεση σης ς νέω νέω ν πνευμ πνευμ α τικ ώ ν σ τοιχε οιχεί ίω ν). * Η βασ βα σ ική λοιπό λοιπόν ν σ η μ α σ ία τή ς εύφ υΐας υΐας είναι ή έν έννοιά οιά της τη ς ώ ς «ειδικ δικ ή ς εύφ υ ία ς» σέ μ ιά π ο λ ιτισ τισ τικ τικ ή π εριο εριο χή, χή , π . χ. μ ουσ ική, κή , τέχ τέχνη νη,, μ α θη μ α τικ ά κα κ α ί εύφ υΐε υΐες σέ ά λλους λλο υς το μ είς πού πο ύ μ πορούν ν ’ άναφ ανοΰν σ τά π ρ ώ τα χρόνια χρόνια τής τή ς ή λ ικ ία ς. Μ ιά τέτοι τέτο ια ιδια δια ίτερ τερ η εύ φ υ ΐα ν α ν ω ρ ί τ α ά π ό τά έξή έξή ς χαρ α κ τη ρ ισ τικ ά : 1) Τ ό π α ιδί δείχνει χνει κιόλ κιόλα α ς σ τήν προ π ροσ σ χολική χολική ή λικ λικ ία μ ιά τά τά σ η π ού έντυπ ω σιάζει στό νά έκτελεΐ ορισμένες οδηγίες καί προβλήμ α τα. τα . 2) Τ ό π α ιδ ί έπ ιτελεϊ τελ εϊ τίς τίς άσ ά σ χολ χο λ ίες α ύ τές τές μέ κάποια εύκολία καί εύχαρίστηση καί δείχνει ιδιαίτερο ένδια φ έρον ρο ν κα κ α ί έτοι έτο ιμ ό τητα τη τα γιά γιά νά π ετύχει ετύ χει κ α λύτ λύ τερες επιδό επιδόσ σ εις. 3) Ο ί έπιδό έπιδόσ σ εις το το υ ένισ χύουν χύου ν τή ν αύ α ύ τοε κ τίμ η σ ή του, ου , πού π ού θεω ρ είτα ι μ ιά βάσ βά σ η γιά γιά δημ δη μ ιουργι ου ργική κή π α ρ α γω γή . Γ ενικά ή εύφ υΐα υΐα , ώ ς ειδική ικ α νότητα, ά ναπτύσ να πτύσ σ ετα ι σ τά π ρ ώ τα χρόνια έφ έφ όσον ή ά γω γή καί κα ί τό π εριβ ριβ ά λλον λλο ν ένι ένισ χύσουν ύσ ουν καί κα ί σ υμβά υμ βά λουν. ' Η κλη κλ η ρορο νομι νομ ική κ α τα β ο λή π α ίζει ζει σ τή νοημοσ νοημ οσύνη ύνη μόν μό νο σ τίς ά κρα κρ α ΐ ες π εριο εριο χές σ πουδα πο υδα ίο ρόλο. Γ ι ’ α ύτό άπ ά π ό π α ιδα γω γικ γικ ή ά ποψ πο ψ η θά π ρ έπει έπ ει κα νείς νά έξετάζει έξετά ζει τί έγινε ώ ς τώ ρ α σέ κ ά θε π α ιδ ί γιά γιά νά ένισ χυθοΰν χυθο ΰν οί ίκ α νότητές νό τητές το υ πρ π ρ ο το ύ τό χαρ χα ρ α κ τη ρ ίσ ει ώ ς λίγο λίγο ή περισ περισ σ ό τερο κα θυσ θυ σ τερημ ερη μ ένο
94
(Michel (Mic hel,, Novak No vak 1 9 7 5 , 43 4 3 βλ. καί κα ί τό βιβλ βιβλί ίο μου: Ψ υχολο γία ’Α γω γής του πα ιδιού, σ ελ.54 ).
2. Βασικές απόψεις γιά τή δομή τής νοημοσύνης καί άτομικές διαφορές ' Η δομή δομ ή τή ς νοημ οσ ύνης είναι ένα σ ύνθετ ύνθετο π ρ ό β λη μα. μα . *Ο Spearma n (στήν (στήν ’Α γγλία γγλία ) κα ί ό Kruger (στή (στή Γ ερμ α νία ) σ τό τέλος λο ς τού περασ μ ένου αι α ιώ να, έπη ρεα σ μ ένοι κα ί οί δύο δύο ά π ό τόν W. W u n d t , δι δ ια τύ π ω σ α ν μι μ ιά θεω θεω ρία ρία περί δύο βασ βα σ ικώ ν π α ρ α γόντω γόντω ν τή τή ς νοημ οσύν οσ ύνης ης (Thomae 1 9 7 2 ,σ. 66). 66) . ' 0 ένας πα ρά γοντα γοντα ς είναι ή γ ενική εύ φ υ ΐα ( G ) , ό ο π ο ίο ς υ π ά ρ χει σ ’ δλες τίς τίς έπι έπ ιμ έρο έρ ο υ ς, τίς τίς ειδ ειδικ ές εύφ εύ φ υΐες. ’Έ χ ο υ μ ε κα κ α ί διά διά φ ο ρα είδη ειδικ δικ ή ς εύφ υ ΐα ς ( S x, S2, S2, S3. S3. . . ) . f Ο γενι γενικ κ ό ς π α ρ ά γοντα γο ντας ς εύφ εύφ υΐα υΐα ς υ π ά ρ χει σέ δλες δλες τίς τίς έπι έπ ιμ έρο έρ ο υ ς εύ εύ φ υΐες υΐες κ α ί ό ει ειδικ δικ ό ς σ ’ ένα έπι έπ ιμ έρο έρ ο υ ς είδος δο ς εύφ υ ΐα ς. * 0 ειδικ δικ ό ς π α ρ ά γο ντα ς εΐναι να ι ο ρισ ρισ μ ένος γιά γιά κ ά θε είδος δο ς νοη νο η τικ ή ς ένέρ ένέρ γεια ς. ’Έ τσ ι κ α τανο τα νοο ο ΰ νται ντα ι αλ κ α ί οί έννοιες έννοιες μ εγα λ ο φ υ ΐα κ α ί ιδιο διο φ υία υία . α: σέ π ο λ λ ές ειδικ δικ ές εύφ υΐε υΐες ά ρ ισ τη ά νώ τατη τα τη έπ ίδοσ δο σ η κ α ί δημ δη μ ιου ργικό ργικό τη τα , π .χ. Γ κ α ΐτε, Σ β ά ϊτσ ερ. J (τα (τα λέντο λέντο ) : εΐναι να ι σέ μι μ ιά ειδική δική εύφ υΐα υΐα ά ρ ισ τη τη ά νώ τατη τα τη έπ έ π ίδοση καί δημ ιουργι ου ργικό κό τη τα , π.χ. π. χ. Μ ότσ ότσ α ρτ, ρτ, Ν οσ τογιέ ογιέφ σκυ (πβ. Arntzen 1976, 26). Ο ί Spea Sp earm rman an κα ί Kru Kr u ger ge r έκαναν τί τίς δια δια π ισ τώ σ εις εις το υς α ύτές ύτές μετ μ ετά ά ά π ό έρευνε ρευνες ς κα ί σ π ουδές ου δές κ ο ντά ντά σ τό W u n d t κ α ί τό ν G.E. Mul Mu l ler le r κ α ί δέν δέν εΐναι να ι ά σ χετες α ύ τές οί ά π ό ψ εις το το υς μέ νέ νέες π α ρ ό μ ο ιες π ού έπικ έπικ ρ ά τη σ α ν ά ργότε ργότερα , δπ ω ς θά δοΰμε δοΰμε στά στά έπό μ ενα κεφ κεφ άλα ια. ’Ά λ λ ο ς ψ υχολόγ υχολόγος ος,, ό Th urs ton e (Θ άρσ τον), μι μ ιλά ει έπίσ έπίσ η ς γιά γιά π α ρ ά γοντε γο ντες ς εύφ υΐα υΐα ς κα ί κάνε κά νει ι άνάλυσ άνά λυσ η α ύ τώ ν
τώ ν πα ρ α γόντω ν μέ μ έ σ τα τισ τικ ές μ εθόδους (Faktorena (Faktor ena na ly se ).Κ ). Κ α θορί θορ ίζει μ ά λισ λισ τα τού τούς ς π α ρ ά γοντ γο ντες ες α ύτού ύτούς ς σέ τογ νε ς: 7 ή κ α ό τ η τ α : Ά να φ έρετα 1) ρετα ι στήν στήν κα τα νόηση τή τή ς έννοιας τώ ν λέξε λέξεω ω ν καί τώ ν φ ράσ εω ν. 'Υ π ά ρ χουν μ ά λισ λισ τα κα ί ά ντί ντίσ το ιχα τέστ τέσ τ γιά γιά τή μ έτρη σ η α ύτής τή ς γλω σ σ ικ ή ς ικ ικ α νότη νότη τα ς: τά τέσ τέσ τ ά ναλο να λογι γιώ ν κα ί τά τέσ τ άφ ηρημ ένω ν σχέσεω σχέσεω ν. ή υ χ ρ ε . Ά να φ έρετα 2) λ ω ρετα ι στήν στήν τα χύτη χύτη τα τή ς λογι λο γικ ή ς χρήσ η ς λέξε λέξεω ν. ή ικ . Ά ναφ έρετα 3) 3 ρετα ι στήν στήν τα χύτη χύ τητ τα κα ί σ τήν ά κρί κρ ίβεια βεια έκ τέλεσ έλεσ η ς ά ρ ιθμ η τικ ώ ν πράξε πράξεω ν. ύ τη τ α ή ς ά τ ί , πού άφορα τήν ταχύτη4) ικ ώ τα κα ί σ υγχρόνω υγχρό νω ς τή ν ά κρί κρ ίβεια βεια τή ς ά ντί ντίλη ψ η ς ο π τ ικ ρα στάσ 5) 3
, ο μ ο ιο ιο τ ή τ ω ν η
ν
ί δι
ορώ
.
, πού π ού ά ναφ να φ έρ ετα ετα ι σ τον
προσ προ σ διορι διορισ σ μ ό τή ς θέσ θέσ ης κα ί του πρ οσ α νατολισ νατολισ μ ού γεω γ εω μετ μετρικώ ρικώ ν σχημ άτω άτω ν μέσα μέσα στό στό χώ χώ ρο. , πού άφορα τήν έξεύρεση του 6) ο γ ι ή κ α ό τ κοινού κανόν κανόνα α σ χέσ εω ν τώ τώ ν πρ π ρ α γμ ά τω ν. Π ρόκει ρό κειτα ι γιά γιά τόν τρ τρ ό π ο σ κέψ κέψ ης του ά τό μ ο υ ό όποι όπ οιος ος εί είναι σ υνήθω ς είτε άπ ά π α γω γικ γικ ό ς είτε έπα γω γικ γικ ό ς. η χ α ν κ ή μ ν ή μ η , πο ύ ά ναφ 7) να φ έρετα έρετα ι σ τή ν εύχέρεια ύχέρεια μέ τή τή ν ο π ο ία ένα άτ ά το μ ο έντυπ ώ νει κ α ί ά ναπ να π λ ά θει τίς λέξε λέξεις, τά τά γρά γρ ά μ μ α τα, τα , τού τούς ς ά ριθμ ριθμούς ούς (Thomae (Thoma e 19 60 , σ. σ. 303, Hofstatter 1971, σ. 212). Σ έ κάθε κά θε πνευμ πνευ μ α τικ ή δρα δρ α σ τη ρ ιό τη τα γίνετα γίνεται ι ένας σ υγκε υγκεκρι κριμέν μένος ος συνδυασμ συνδυασμός ός τώ ν έπτά αύτ αύ τώ ν π α ρ α γόντ ο γ ν ε παράγοντω ν, γ ι’ α ύτό ύτό καί κα ί τούς ού ς ονόμα ονόμ α σ ε τες νοημοσ νοημ οσύνης ύνης.. Σ έ κάθε κά θε σ υνδυασ υνδυασ μ ό ε ν α ς άπό τούς έπτά
96
αυτούς παράγοντες μπορεΐ νά εΐναι ό κυριότερος καί μέ βάσ βά σ η τή τή ν πα ρουσ ρο υσ ία α ύτου ύτου του του ένός χαρα χα ρα κ τη ρ ίζο υμ ε τό σ υγκεκρ υγκεκρι ιμ ένο άτ ά τομ ο.
Σχ. 6. ’Α ριστερά: Θεωρία τών δύο δύο παραγόντων παραγόντων τού τού Spearma n: οί ειδικές εύφυΐες εύφυΐες έξαρτώ νται κατά ενα μέρος άπό τή γενική νοημοσύνη. Δε ξιά : Θεω ρία τών πολλαπλών παραγόντων παραγόντων του του Th urston e- οί διάφορε διάφορεςς ικανότητες είναι άνεξάρτητες καί μπορούν νά συνδυαστούν κατά πολλούς τρόπους (Στού Hofstatter 1957, σ. 175).
* Ο Guil Guilfo ford rd παρουσί παρουσίασ ασ ε τή θεω θεω ρία ρία του του γιά τή νοηνοημοσύν μοσ ύνη η σ τό άκόλουθο άκ όλουθο σ χήμ α , τό τό όποι όπ οιο ο εΐναι τό πι π ιό χα ρ α κ τη ρ ισ τικ ό γι γ ιά τή ν άνάλυ ά νάλυσ σ η τή ς δομ ή ς τή ς νοημ νοη μ οσ ύνης κ α ί ά π ο τέλ τέλ εσ ε μ ιά βα β α σ ικ ή θεω ρ ία , ά ξια ξια ιδια δια ίτερ τερ η ς προσ πρ οσ οχή ς, διότι διότι μέ τό σ χήμ α του Θ ά ρσ τον έχουμ ε π ο ικ ίλους συν συ νδυασμο δυασ μούς ύς άλλά δχι πά ρ α πολλο π ολλο ύς, ύς, ένώ μέ τό σ χήμ α του Guilford Guilfor d έχουμ έχουμε ε 120 12 0 συν σ υνδυασ δυασμ μ ούς καί κα ί αύτ αύ τό εΐναι π ιό κοντ κο ντά ά σ τή ν πρ π ρ α γμ α τικ ό τητα τη τα,, για για τί δ ια π ισ τώ νουμε ουμ ε ά πό τά π ρ ά γμ α τα δτι δτι έχουμ ου μ ε π ολλές ολ λές ά τομ ικές διαφ ορές ορές (πβ. Schraml Sc hraml 1974 19 74 , 252 ). ' Η άνάλυ άνάλυση ση τώ τώ ν π α ρα πά νω έχει χει ώ ς έξής (Β λ. σχ. σχ. 7). 7). Α '
τι
ς δι
ς:
1. α τ α ν ό η σ η : ’Ά μ εσ η άνακάλυψ άνακάλυψ η, άντί άντίληψ η, ά να γνώ ρισ ρισ η ή γνώ γνώ σ η πληρ π ληρ οφ οριώ οριώ ν δι διάφ ορης μορφ ής. ής. μ η : Δ ιατήρ 2. ατήρ ησ η ή συγκράτ συγκράτησ ησ η πληροφ οριώ οριώ ν
97
στήν στήν π ρ ώ τη μορφ ή μ άθη σ ής τους, ους, ικα ικα νότητα νότητα έπα ναφ ο ρας ρας καί ά να πα ρα γω γής πληροφ οριώ οριώ ν στήν στήν π ρώ τη τους μοο<™λ
4x5x6 =
120 120 δυνατότητες
νοητικής ενέργειας
Α Σ χ Μ ο : Θ ά λ χ μ ο ς μ έ « Μ ο νά νά δ ες ες» Σ χ η μ α τικ ο ύ π ε ρ ιε ιεχ ο μ έν έν ο υ « Ά π ο κ λ ίν ίν ο υ σ α ς» ν ό η σ ης ης.
Σ Χ . 7. Παράσταση της θεωρίας του του Guilford Guilford γιά τή νοημοσύνη νοημοσύνη (Ά π ό τούς Klausmeier Ripple σ. 106).
ίν ο ν σ α ό η σ η : Π αραγω γή πληρ 3. ’ ο κ λ ίν πληροφορ οφορι ιώ ν ά π ό δεδομ δεδομ ένες νες πλη πλ η ροφ ρο φ ορί ορ ίες. ' Η ά φ α ιρετι ρετικ ή α ύτή ικ ικ α νότ νό τη τα π α ίζει ζει ρόλο στ σ τή δη μ ιο υ ρ γικ ό τη τα . 4. υ γ λ ί ο υ σ α ό η σ η : Π αραγω αραγω γή νέ νέω ν πληρο πλ ηροφ φ οριώ ν άπ ά π ό δεδομ δεδομ ένες νες πλη πλ η ροφ ρο φ ορί ορ ίες, οπού οπ ού δμ δ μ ω ς το νίζε νίζετα ται ι ή έπι έπ ιδίω δίω ξη ένός μ οναδικο οναδικού ύ καί κα ί κ α τά συνθήκην κα λ ύ τερου ρου άπ ά π ο τελέσ μ α το ς. Δ έν π ρ ό κ ειτα ι δηλ. γιά γιά δη δ η μ ιο υρ γικ ό τη τα , ά λλά γιά γιά τόν τρ τρ όπ ο ά ντί ντίδρασ δρα σ η ς. : ’Ε κτί 5. 9 κτίμ η σ η δεδομέ δεδομέν νης πλη ροφ ορίας καί κα ί άπορ άπ ορρε ρεόντ όντω ω ν σ υμ π ερα σ μ ά τω ν σέ σ χέση μέ τήν ορθότητα, καταλληλότητά τους κτλ. 7
98
Β '
οη
ά
ρι χόμ
:
τ ι ό (ή ε τι ) χό ν ο : Π λ η ρο 1. χ η ρο φ ο ρία (γνώ σ η ) σέ σ υγκεκριμ υγκεκριμ ένη μορφ μ ορφ ή πού πο ύ π εριέρχετα εριέρχεται ι σ τήν άντ ά ντί ίληψ η ή επα νέρχετα νέρχετα ι σ τή μ νήμη νήμ η σέ μορφ ή εικόνω ν. Ή έννοια οια του σ χημ α τικ ού περι περ ιλα μ β ά νει νει τή ν οργάνω οργά νω σ η τή ς ά ντί ντίληψ λη ψ η ς τή ς μορφ μορ φ ής καί κα ί τή ς βάσ βά σ ης. ης. Σ χη μ α τικ ή είναι ή πλη πλ η ροφ ρο φ ορί ορ ία (γνώ (γνώ σ η ) τής ο π τικ ή ς άντί άντίληψ λη ψ ης του χώ χώ ρου. ’ Ε π ί του προκ ειμ ένου σ υ μ μ ετέετέχουν διά φ ορε ορ ες λειτ λειτο υ ρ γίες γίες τώ ν α ισ θητ θη τη ρίω ρίω ν, ό π ω ς ή οπτική κιναισθητική. λι ό ρ ι χ ό μ ο : Π ρό κειτ 2. υ μ κειτα ι γιά γιά π λη ρ ο φ ορία ορία σ τή μορφ ή τώ τώ ν συμ σ υμ βα τικώ ν στοιχε στοιχεί ίω ν πού πο ύ κα θαυτ θα υτά ά δέν έχ έχουν κ α μ ιά σ ημ ασ ία , ό π ω ς είναι τά γρ ά μ μ α τα, τα , οί ά ρ ιθμ ο ί, οί β α θμ ο ί, οί λ έξει έξεις, άν δέν δέν λ α μ β ά νον νο ν τα ι ύπόψ η ή σ η μ α σ ία καί κ αί τό σ χήμα χήμ α . ολο ό π χ ό μ ν ο : Π ληροφ ορία 3. στή στή μ ορφ ή έννοι ννοιώ ώ ν πο π ο ύ εινάι πρ ο ϋπ ό θεση θεσ η γιά γιά τή λεκτική σ κέψ η κ α ί έπικ έπικ ο ινω νία νία , χω ρ ίς νά τα υ τίζετα τίζετα ι μ έ λ έξει έξεις. Ε ικ ό νες π ο ύ έχουν ιδια δια ίτερο σ η μ α σ ιο λογι λο γικ κ ό π ερ ιεχόμ ενο μετα μετα β ιβ ά ζουν ου ν σ υνήθω υνήθω ς σ η μ ασ ιολογι ολο γική π λη ρ ο φ ορί ορ ία . ρι χόμ ο υμ ρ ι ο ρ ά : Π ληροφ ορίε 4. ορίες πού ά ναφ έροντα ροντα ι σ τά γεγονό γεγονό τα τή ς άλλη άλλ η λεπίδρα λεπίδρα σ η ς τώ ν άνθρ ώ π ω ν, σ τίς όπο όπ ο ιες λα μ β ά νοντ νο ντα α ι ύπόψ ύπ όψ η οί δια δια θέσε θέσ εις, έπιθυ έπιθυμ μ ίες, ες, κ α τασ τα σ τάσ τά σ εις εις, ά ντι ντιλή ψ εις κ τλ . τόσ ο οί ά το μ ικές όσο καί κα ί τώ ν άλλω ά λλω ν.
Γ '
οη
ά
ρ ο ϊό ϊό ν
:
ο ν ά δ ε : Σ υγκεκρ 1. υγκεκρ ιμ ένα πλη π ληροφ ροφ ορια ορια κά δεδομ ένα πού πο ύ έχ έχουν έναν π ρ α γμ α τισ τικ ό χαρα χαρ α κτήρα κτήρ α . Κ ά τι σ χεχε-
99
τικ ό μέ τή τή ν ένν έννοι οια α τής μορ μ ορφ φ ή ςβά β ά σ η ς τή ς ψ υχολο υχο λογί γία ς τής μορφής. ζ ε ς : Π α ρα σ τά σ εις πού άναφ έρονται 2. ρονται σέ π λ η ροφ οριακ οριακά ά δεδομ δεδομ ένα ταξινομ ταξινομ η μ ένα μέ βάσ η κοινά κοινά γνω ρίσματα. 3. χ έ σ ς : Σ χέσ χέσ εις μ ετα ξύ τώ ν πληροφ πλη ροφ οριακ οριακ ώ ν δεδομένω δομένω ν. 4. Σ υ σ τ ή μ α τ α : ’Ο ργανω ργα νω μ ένα καί κα ί λογι λο γικ ά σ υντε υντεθει θειμένα μένα πληρο πλη ροφ φ ορια ορια κά δεδομ δεδομέ ένα. α τ ρ ο π έ : ’Α λ λ α γές διά 5. διά φ ορου ορ ου εί είδους δου ς (νέοι (νέοι ορισ ρισ μ οί, οί, τροποπ τροπ οποι οιή ή σ εις) , σέ σχέσ σχέσ η μέ ύπ ά ρ χουσ χου σ ες ή γνω γν ω σ τές πλη πλ η ρ οφ ορί ορ ίες κ α ί μέ τή λ ειτου ειτου ρ γικ γικ ό τη τά του τους ς. ρ ο β ο λ : ’Ε κδη λώ σ εις προσ δοκιώ 6. δοκιώ ν, υποθέσ υποθέσ εω ν σέ σχέση σχέση μέ ορι ο ρισ σ μ ένα γεγο γεγονό νότ τα , σ υνέπει υνέπειε ες π ρ ά ξεω ν κτλ. κτλ. σέ μορφή πρόβλε πρόβ λεψ ψ ης ή πρό γνω γνω σ η ς (Klausm (Klausmeier eierRip Rip ple, pl e, 1 0 6 ) . Μ έ βάσ βά σ η τή θεω θεω ρίοί του Guil Gu ilfo ford rd είναι δυνατ δυνα τό μι μ ιά νοηΐική ένέργεια νά άνήκει π.χ. σέ μιά ορισμένη κατηγα γορία ν ο η τ ι ς , στή στή «μ « μ νή μ η » ή στήν στήν «ά ξιο χό ν ό της νά είναι στά κύρια σημεία λόγηση», τό « σ υμ β ο λικ λικ ό» ή «ε « εικονι κο νικ ό» κα κ α ί τ ό π ο ϊ ό ν τής (νοητικής) ενέρ νέρ γει γεια ς νά κ α ταλ τα λ ή γει ή νά δια δια μ ο ρ φ ώ νετα νετα ι σέ' σέ' « μ ο νάνά δες δες» ή « τά ξει ξεις» ή «σ χέσ εις» τώ τώ ν π ρ α γμ ά τω ν στ σ τά όποι όπ οια α ά ναφ να φ έρ ετα ετα ι ή δλη νοη νο η τική ένέρ νέρ γει γεια (Β λ. σ, 98 9 8 κα κ α ί σ χ. 8). f H θεω ρία ρία α ύτή του Guilfo Gui lford rd έξη γεΐ τή ν π ο ικ ιλία λία τώ ν ά τομ ικώ ν διαφ ορώ ν ώ ς πρός πρ ός τή νοημοσ ύνη ύνη (καί κ α τά σ υνέπεια τήν τήν έπ έπ ίδοσ δο σ η ) μέ τίς 120 12 0 περ π ερι ιπ τώ σ εις εις συνδυασμ συνδυασμ ώ ν (θα λάμ ω ν νοη τι^ώ ν σ τοιχε οιχεί ίω ν) πού π α ρουσι ρουσ ιάζε άζει (4 X 5 X 6 = 120). 120 ). Δ έν ικα νοποιε νοποιεί δμ ω ς τήν άποψ άπ οψ η άλλω άλλ ω ν ει ειδικώ ν γιά γιά τήν κά π οια οια έξάρτ ξάρ τη σ η τώ ν εί εί
100 8
uJ'
, η σ ι τ ύ α τ
§ 3 X
&
ν ω τ . ν ) 9 ό ϊ 0 ο ρ 1 π , ί 3 α 7 κ 9 1 ν e ω l p ν p έ i μ R ο χ ε ι ρ r ε e π i e n , r ν s u ώ a ι l σ α K γ ς ρ ύ ε ι ο δ τ ν ό ώ π κ ι Ά τ ( η ο . ν ) ς ε υ τ ο η μ τ σ ό α ν υ α δ κ ν υ ι σ έ μ α τ η α έ σ μ χ γ ι ε σ δ έ α σ ρ ( :
o
ρ* b 23
r<
ή κ ι λ ο β μ υ Σ
S'
0
1 i t* rT *« W
$ > <
rL
α δ ά ν ο Μ
S'
w
>< b 8 S'
ο κ ι λ ο β μ υ Σ
«0 8 rS'L N
η σ η γ ό λ ο ι ξ Α
8
<
'8
?· §.
>Γo
vr 'S' S' O
^
3 f2
o '8 £ i ω $4 £
-
ύ
rrL « 3 L
'S '
8
K £* sC~ s' 3 °X
α.
' S* S* ^
H ?r> S' ^ o > s *
■ § §
S' ω o_
Θ
^o
~ώ -p5 -p5
'8
-8
*J ^ vr Λ ΟΌ X-
o ^ j ± W 'S *-o > 6 CL.
ν έ α υ ο σ 0 ζ ν ί 3 ω ο χ τ ρ ί . φ ά η χ . ν ψ π ω λ ύ ο ο ο ι . π δ ί ’ ά ρ ν ι ε ώ η ν σ μ σ ό ώ τ ε μ θ ι ρ θ υ ι έ ά ρ ι Κ ρ μ μ ά .
101
d r o i l i u G ν ο τ α τ α κ ς η σ η . θ ) ά 2 μ 1 1 ν , ω 3 τ 7 ά 9 μ 1 σ ε λ e ε l τ p p ο i π R α r e ί i α e κ m s u ν a l ω τ K ή τ ο ς ν ύ ο α τ κ ι ν ό π ώ Ά κ ι τ ( η ο ν η σ α τ σ ά ρ α Π
102
δικώ δικώ ν ικ α νοτή νοτή τω ν άπ ό έν ένα γενι γενικό (G) (G) π α ρ ά γοντ γο ντα α εύφ υΐα υΐα ς. Μ έ ά λλα λλ α λ ό για για οί κρ ιτικ ο ί τή ς θεω ρ ία ς του ά μ φ ισ βητ βη τοΰν άκρ ά κρ ιβ ώ ς τή ν άνε ά νεξαρ ξαρτ τη σ ία τώ ν πολυά πολυ ά ριθμ ριθμ ω ν ικα νοτήτ οτήτω ω ν (A k hu rs tl9 72 , 168). Σ τίς τίς π α ρ α π ά νω ά πό ψ εις τίθετα θετα ι μ έ ά λλα λό για τό τό π ρ ό β λη μ α , άν ή δομή δομ ή τής τή ς νοημ οσύνης οσ ύνης εΐναι «μ οναρχι ονα ρχική » (μία καί μοναδική ικανότητα τήν οποία ή έχει ή δέν έχει τό ά τομ ο, π ρ ά γμ α ά τοπ ο καί κα ί πα θολογι θολ ογικό κό ), ή «ολιγαρ «ολιγαρχικ ή » ( π ερισ ερισ σ ό τερες β α σ ικ ές ικ α νότ νό τη τες) ες) ή «άνα «ά ναρ ρ χικ ή » (δλε (δλ ες οί οί ικ α νότ νό τη τες ά σ χετες χετες μ ετα ετα ξύ το το υ ς) , (Dor (D orsc sch h 1963, σ .174 ). Μ έ τή χρήσ χρήσ η αύτ αύ τώ ν τώ ν κοινω κοινω νιολογι ολογικώ ν δρω δρω ν διευκολύν υκολύ νεται ή κατανόη κατανόησ σ η τώ ν πρ π ρ α γμ ά τω ν. Π ά ντω ντω ς εΐ εΐναι γεγο γεγονό νός ς δτι δτι τό ά το μ ο π εριγρ εριγρά ά φ ετα ετα ι κ α ί κ α τανο τα νο εΐτα εΐται ι ο ρ θότ θό τερα κ α ί δ ικ α ιό τερ τερ α δταν δτα ν δέ δέν κ ρ ίνετ νετα ι μέ βάσ η τή (μ ία ) νοημ νοη μ οσ ύνη του του ά λλά μέ βάσ βά σ η π ερισ ερισ σ ό τερ ες νοη τικ ές ικ ικ α νότ νό τη τες (A. (A. Jager, Jage r, σ τώ ν Mich Mi chel el κ α ί Nova No vak k 1 9 7 5 , 1 5 6 ) δι δ ιό τι εΐναι να ι φ α νερό νερό δτ δ τι οί π α ρ ά γοντε γο ντες ς τή ς νοημ νοη μ οσ ύνης ύνη ς εΐναι π ο λ λ α π λ ο ί κα ί π ο ικ ι λότ λό τρ ο π α ά ναπ να π τυγμ ένοι. νοι. ’Α ξίζ ξίζει έδώ νά άναφ έρουμ ε τίς δια δια π ισ τώ σ εις το υ A. A. Jager (έρε (έρευν υνά ά το το υ σέ μ α θη τές Γ υ μ νασί νασ ίου 1 9 6 7 ) , γιά γιά 6 πα π α ρ ά γοντ γο ντες ες (βα (β α σ ικές ικ α νότητες νότητες) ά π ό λυ τα ά νεξαρ νεξαρ τή το υς με μ ετα ξύ τους τους,, δηλ. δηλ. ή σ υσ χέτ χέτισ ή τους ου ς π λ η σ ιά ζει ζει τό μ ηδέν. ηδέν. Μ έ αύτ α ύτού ούς ς, γρά γρ ά φ ει ό Well h ofe of e r, μ π ο ρ εΐ κ α νείς νά περ π ερι ιγρά γρ ά φ ει π ερι ερ ιεκτι εκ τικ ά κ α ί μ έ λ ίγα λό για για τή ν ψ υχολογι υχολ ογική κή έννοι ννοια α «νοημ «νοη μ οσύνη». οσ ύνη». Ο ί π α ρ ά γοντες γοντες α ύ το ί εΐναι: ναι: 1) ή έπο έπ ο π τικ ή νόησ νόη σ η , 2) ή φ α ντα σ ία κα ί ή δη μ ιο υ ρ γικ γικ ό τη τα , 3) ή ικ ικ α νότ νό τη τα σ υγκέ υγκ έντρ ω σ η ς κα ί ά ντί ντίληψ λη ψ η ς τή ς σ η μ α σ ία ς του χρόνου, χρόνου, 4) ή ιικ α νότ νό τη τα έπ εξερ εξερ γα σ ία ς, ή τυ τυ π ικ ή λογι λο γικ ή νόησ όη σ η κα καί ή κ ρ ιτικ ή ικ α νότ νό τη τα , 5) ή ά ρ ιθ μ η τικ ή νόησ νόη σ η κα κ α ί 6) ή
γλω σσ ική νόη νόηση ση (στου (στου Wellhofer Wellhofer 1 977, 44). Μ έ βάση τίς τελευτα τελευταί ίες ά π όψ εις κ α τα λή γου μ ε στήν στήν πα ρ α δοχή δο χή τή ς νοημοσ οημ οσύν ύνης ης ώ ς π ο λλα λλ α π λή ς σύνθε σύνθεση σης ς ικα νοτή νοτή τω ν δια δια φ ορετι ρετική ς π ο ιό τητα τη τας ς (ει (ειδώ ν) καί κα ί π ο σ ό τη τα ς (βαθμ (βα θμού ού)) σ τό κάθε ά τομ ο (βλ. (βλ. καί κα ί Arntzen Arntz en 1976,' 29) .
3. eH eH εξέλ εξ έλιξ ιξηη καί κα ί δομή τής νοημοσύνης νοημοσύνης τού άτόμου κατά τόν J. Piaget * Ο Pi Piag aget et έχ έχει γιά γιά τή τή νοητ νοητι ική ά νάπ τυξή καί κα τά σ υνέπει υνέπεια γιά γιά τή δομή δομ ή τής τή ς νοημοσ νοημ οσ ύνης ορι ορ ισ μ ένες νες π ρ ω τότό τυ π ες καί κα ί ά ξιόλ ξιόλογες ογες άπ όψ εις. Μ ελέτη λέτη σ ε τή τή νοημοσ νοημ οσύν ύνη η γενετ γενετικ ά κα ί δια δια π ίσ τω σ ε πέντ π έντε ε περ περ ιό δους δου ς ά νά ^ τυ ξή ς της: α) (ά πό τή τή γέ γέννησ ννησ η ώ ς τήν ή λικί λικία α τώ ν 2 έτώ έτώ ν). Κ α τά τή τή ν περί περίοδο οδο α ύτή ύτή έχ έχουμ ου μ ε υ π ο τυ π ώ δεις δεις μορ μ ορφ φ ές νόησ νόη σ η ς μέ α ισ θη τη ρ ια κ ές κα ί κ ινηνη τικ ές δρα δρ α σ τηρ τη ρ ιό τητε τη τες ς κ α ί ένέρ ένέρ γειες. ες. Σ τή νόηση το το υ π α ιδιού π α ρ α τη ρ εΐτα ι ένα εί είδος α ύ τό μ α τω ν μη μ η χανισ χανισ μ ώ ν, ένα εΐδος άντ ά ντα α νακ να κ λα σ τικ ώ ν ά ντι ντιδρά δρ ά σ εω ν καί κα ί γενι γενικ κ ό τερα μ ιλά μ ε γιά γιά ά ντί ντίληψ λη ψ η κ α τ’ α ίσ θησ η. ννοι λογι ή όη β) (άπό 2 ώ ς 4 έτώ ν). ’Έ ’Έ χουμε σ τοιχε οιχεί ία σ υμβολ υμ βολι ικά, κά , άλλά ά λλά ώ σ τόσ ο υπά υ πά ρχει ρχει π ρ ο σ κόλλησ κόλλη σ η σ τό σ υγκεκρ υγκεκρι ιμ ένο καί κα ί σ τό πρ π ρ α γμ α τικ ό , ή νόησή του δέν δέν εί είναι να ι άφ ηρημ ηρ ημέ ένη* α ύ τό π ο ύ β'λέ β' λέπει πει α ύ τό κα κα ί νοεί νοεί. Γ ενικ ό τερα ερ α , έχει έχει ένα είδος δο ς έγω κ εντρ εντρ ισ μ ο υ κα κ α ί μέ βάσ η αύτόν αύτόν άντ ά ντι ιλα μ β ά νετ νετα ι π ρ ά γμ α τα καί κα ί σ ύμβο ύμ βολα λα σέ σχέσ σχέσ η καί κα ί σέ σ ύγκρι ύγκριση ση μέ τό έγώ του. Κ έντρο ντρο δλω ν τώ ν π ρ α γμ ά τω ν είναι ό έαυτ έαυ τό ς του, ου , του οποί οπ οίου ου δμ δ μ ω ς δέν δέν έχει χει άκόμ άκ όμη η σ αφ ή συν σ υνε είδηση. ησ η.
104 10 4 ρα ή ή ε ονι ή όη γ) ( 4 7 έτώ ν) . Έ δ ώ έχουμ ε έν ένά είδος μ ορφ ορ φ ολογι ολ ογικώ κώ ν στ σ το ιχεί χείω ν, πα π α ρ ο υ σ ιά ζετα ζεται ι τό π α ιδί σάν σά ν νά νά γνω ρ ίζει ζει κ α τά κά κ ά π ο ιο τρ ό π ο δια δια ισ θη τικ ά το ύ ς νόμ ους ου ς τή ς νόησ νόη σ η ς, ά λλά λλ ά π ερι ερ ιο ρ ίζετα ζεται ι σέ μιά μιά μόνο διά διά σ τα σ η τή ν κά θε φ ορά, ορά , σέ μ ιά πρ ά ξη νοητική* δέν έχει νοητική εύελιξία. ρ ίο ίο δ ο ς τ ν υγ ρι ν ογ δ) (711 έτώ ν). Έ δώ έχο υμε υ λ λ ο γ ι ο ύ σέ σ υ γκεκρ γκεκ ρ ιμ ένες ένες π ρ ά ξεις κ α ί σ τό ά μ εσ ο πα π α ρόν ρό ν του του π α ιδιο διο ύ, οχι δμ ω ς μέ τήν ικ α νότη νότη τα του του σ υνδυασ υνδυασ μ οΰ οΰτ οΰ τε σέ ά ναφ ορά πρ π ρός τό μ έλλον οΰτ ο ΰτε ε σέ ά ναφ ορά ορ ά πρ π ρ ό ς τό πα ρελθόν. Γ ι ’ α ύτό ύτό κ α ί δέν δέν κ α τα λ α β α ίνει ά κ ό μ η τήν ισ ισ το ρία ρία μ έ τή διά διά σ τα σ η « ά π ώ τερ ο πα π α ρελθόν» σ ’ α ύτή ύτή τή τή ν ή λικ λικ ία (Metz ( Metzger ger 1959 19 59,, 4 1 5 ). Δ έν έχε έχει ι ά κόμ η τήν τήν άφ ά φ α ιρετι ρετική ικα νότη νότη τα , ή οπ οία οία υπά υπ ά ρχει ρχει ά π ό 11 έτώ έτώ ν καί επ ά νω καί κα ί ώ ς τά 15 χρό νια π ρ έπει νά έχει χει ολοκλη ολο κλη ρω θεί θεί. Θ ά π ρ έπει έπ ει π ά ντω ς νά σ η μ ειω θ εί δτι οί ά π ό ψ εις α ύ τές το υ Pia P iage gett δέν δέν ισ ισ χύουν οπ ω σ δή π ο τε γι γιά δλα τά τά π α ιδιά διά καί κα ί μ ά λισ λισ τα άκρι άκ ριβώ βώ ς. Τ ά μ α ζικ ά μ έσ α ένημ έρω σ η ς έπιφ πιφ έρουν ά λλα λλ α γές γές καί κα ί έπ ιτά χυνσ η τή ς ά νά π τυ ξης ξη ς τή ς νοημ οη μ οσ ύνης σ τά σ η μ εριρινά πα π α ιδιά διά . Γ ενικ ά π ά ντω ντω ς ή νόηση ά π ό ά ποψ η λε λ ειτουρου ργικ γικ ή σ υμ πλη ρώ νετ νετα ι ώ ς τά 15 έτη δχι δχι δμ ω ς ά πό άποψ ά ποψ η βάθους βά θους κα ί π λ ά το υ ς, ή κατ κα τευθύνσ υθύ νσε εω ν κα ί ύψ ους, ους, πο π ο ιο τιτικά καί πο σ οτι οτικά (Schraml 1 974 , 26 4 2 7 0 ). ) Τ ό
ί
ό 1 115 έ τ ώ ν έ χ ε ι
ένες έννο ες
κα ί π ρ ο χω ρ εί σέ καθα κα θαρού ρούς ς σ υμβ υμ β ολισ ολισ μ ούς κα ί α ύτό ύτό σ υμ β α ίνει νει χω ρ ίς ά μ εσ η έπ ο π τεία τεία ( τ υ ί λο γι ). Ο ί ά πό ψ εις αύτ αύ τές π ά ντω ς του Piaget P iaget σ χετ χετίζο ντα ντα ι π ερισ ρισ σ ότερο ότερο μέ τά είδη νοημ νοη μ οσ ύνης ύνη ς τά ό π ο ια κα κ α ί ά να πτύσσουμε στά δσα άκολουθοΰν.
105
4. Βασικές απόψεις γιά τά €Ϊδη τής νοημοσύνης Θ ά άναπτ άνα πτύξουμ ύξουμ ε τά τά σ χετικά θέμ θέμ α τα μέ βάση τή τή γ ενική διά διά κ ρισ ρισ η τής τή ς νοημ νοη μ οσ ύνης ύνη ς σέ π ο ιο τικ ή κ α ί π ο σ ο τική. α.
τι ή
(
λο
)
η
ς νοη
οσ ύνης.
’Α ναφ έρουμε ρουμ ε ά π λώ ς ά ντι ντιπρ οσ ω π ευτι υτικές ά πόψ εις μ ερικώ ν ψ υχολόγω υχολόγω ν (στου (στου Bohm 19 67, 67 , 196). 196 ). * 0 Thor Th ornd ndik ikee ( ’Α μ ερικα ρικα νός) νός) δια κρίν κρίνει τήν νοημ νοη μ οσ ύνη ώ ς έξής: ξής: α) άφηρημένη ή λεκτική β) σ υγκε υγκ εκρι κρ ιμ ένη ή μη χανι χα νική γ) κ οινω οινω νικ ή * Η άποψ άποψ η αύτή αύτή δέ δέν ικανοπο κανοποι ιεί άπόλυτα, άπόλυτα, δπω ς θά φ ανε ανεί άπό τήν τήν ά νάπτυξ νάπτυξη η τώ τώ ν πα ρα κά τω άπόψ εω ν. * 0 R. Meili Meili ( ’ Ε λ β ετό ετό ς) δια δια κρί κρ ίνει νει τή ν νοημοσ νοημ οσύνη: ύνη: α) σέ λογική (θεω ρητ ρη τική ά φ ηρ ημ ένη) νόησ νόηση, η, β) σέ δια δια ισ θη τικ ή σ υ γκε γκ εκ ρ ιμ ένη ( κ α λ λιτ λιτεχνι εχνικ κ ή ) νό ηση. Π ρό κ ειτα ι μ ά λλον γι γιά τρό π ου ς ά ντί ντίληψ λη ψ ης καί γνώ γν ώ σ η ς κι ο χι κ υ ρ ίω ς γιά γιά είδη νοη νο η μ ο σ ύ νης νη ς. Τ έλος πλη ρέσ τερη ά π οψ η είναι ή διάκ διάκρι ρισ σ η του του Δ ανοΰ ψ υχολόγ υχολόγου ου Ε. Bohm Bohm:: ρ η τ κ ή (άφηρημένη σκέψη), α) β) ρ α (σ υγκεκρι υγκεκριμ μ ένη σ κέψ κέψ η μέ ά ναφ ορά κυρίω ρίω ς σ τό παρόν πα ρόν καί σ τά π ρ ά γμ α τα ) . γ) ο ι ν ω ν ι (άφ ορα τή τή ν κοινω κοινω νική σ υμ περιφ ορά ορ ά του άτόμου).
106 10 6
δ) οιη τική , ζω ζω γρα φ ικ ή π α ρα σ τα τι λ λ ι τ ε χ ν ι (π οιη κή, μ ουσ ική). κή ). Τ ά χαρ χα ρ α κ τη ρ ισ τικ ά τή ς κά θε εί είδους νοημ οσύνης οσ ύνης είναι σέ γενικές γραμμές τά έξής: 'Ω ς πρός τή θ ε ρ η κ ή εύφυΐα: 1. Κ α τα νόη σ η σ υμβόλ υμ βόλω ω ν, έννοιώ οιώ ν, κρίσ κρίσ εω ν κα ί σ υλλογισ μ ώ ν. 2. ’Α νώ τερη ικα νότη νότη τα γλω σ σ ική ς έκφ ρασης ρασ ης.. 3. Κ ριτ ριτική ικα νότη νότη τα καί κα ί δυνα δυ νατ τό τη τα έξα γω γή ς ορθώ ν συμπερασ συμπερασ μά τω ν. 4. 'Ικ 'Ικ α νότη τα χρήσ ης υπόθεση υπόθεση ς στή στή λύση λύση προ βλη βλ η μάτω μάτω ν. 5. ' Ικ α νό τητ τη τα ά ντι ντισ τροφ ρο φ ή ς τή ς σκέψ ης. ης. 6. ' Ικα νότη νότη τα π ρ ω τό τυ π η ς σκέψ ης (δημ (δη μ ιουργι ου ργικόκό τητα). 7 / Ικ α νότ νό τη τα δια δια ίσ θησ θη σ η ς (έν (ένόρασ όρα σ ης). ης). ' Ω ς πρός πρ ός τή τή ν ρ α εύφυΐα: 1. 'Ικ 'Ικ α νό τη τα ά ντι ντιμ ετώ ετώ π ισ η ς σ υγκε υγκεκρι κριμ μ ένω ν κ α τα σ τά σ εω ν καί λύσης λύσης πρ ακ τικώ ν προβ λημ ά τω ν. 2. ' Ικ α νό τητα τη τα έπα έπ α γγελμ γγελ μ α τικ τικ ή ς ειδίκευσ δίκευση η ς κ α ί έ φ αρμ ογής ογής πρα κτι κτικώ ν γν γνώ σεω σεω ν. 3. ' Ικ α νότ νό τη τα λ ο γικ γικ ή ς σ ειρ ά ς ένεργειώ ν κ α ί σ υσ χέ χέ τισ η ς γεγονό γεγονό τω ν. 'Ω ς πρός τήν ο ι ν ω ν ι εύφυΐα: 1. ' Ικ α νότητα νοη τική ς π ρο σ α ρμ ογή ς καί κα ί σ υμβο υμ βολή λής ς σ τήν κοινω κοινω νική ά νάπ νά π τυξή . 2. ' Ικ α νό τητα τη τα έπικ έπικ ο ινω νία νία ς κα ί φ ιλικώ λικώ ν σ υνδέ υνδέσ εω ν μέ άλλα άτομα. 3. ' Ικ α νότ νό τη τα π ρ ω το β ο υ λ ία ς σ χετ χετικ ή ς μέ τούς ού ς κ ο ινούς νού ς σκ σ κ ο π ο ύ ς κ α ί τίς τίς έπι έπ ιδ ιώ ξεις. ξεις.
107
4. 'Ικ 'Ικ α νό τητα τη τα γιά γιά σ υνεργασ υνεργασί ία . 5. » πα ρα δοχή ς άπ οδοχής οδο χής.. 6. » έπι έπ ιβ ο λ ή ς. 7. » ορθής ύ π ο τα γή ς π ειθα ειθα ρ χία χία ς. λ λ ι τ ε χ ν ι εύφ Τ έλος, τήν τήν εύφ υΐα υΐα χαρ χα ρ α κ τη ρ ίζει ζει κ υρίω ρίω ς ή εύαι εύα ισ θησ θη σ ία τή ς ά ντί ντίληψ λη ψ η ς ά νάλο νά λογα γα μέ τή τή ν μ ερικότ ρικότε ερη κ α λλι λλ ιτεχνικ ή κα κ α τεύθυνσ ύθυ νση η , π. π . χ. ζω γρα φ ικ ή , μ ουσι ουσ ική, κή , ποί πο ίη σ η , λο γοτεχνί γοτεχνία α κτ κ τλ. (πβ. (π β. καί κ αί Bohm 1967 19 67 , 196197). β.
οσ οτι ή δι
ρι η
ς
οη
οσύν
(Τό πρόβλημα τής μέτρησης τής νοημοσύνης). Π ρόκει ρό κειτα ι κα τα ρχήν γιά γιά τό βαθμό βα θμό ά νάπ νά π τυξη ς κάθε έπιμ έπιμ έρ ο υ ς νοη τικ ή ς ικ ικ α νότ νό τη τα ς, κα ί ά κόμ κό μ η γιά γιά τό σ υνολικό ολικό βαθμ βα θμό ό ά νά π τυ ξης ξη ς τή ς νοημ οσύνης οσ ύνης ώ ς σ υνολικής κή ς λ ειτο υ ρ γία ς, ώ ς σ υνόλου υνόλου δηλ. π ο ικ ίλ ω ν έπιμ έπιμ έρ ο υ ς νοη τικ ώ ν ικ α νοτήτω νοτήτω ν. Θ ά άναλύσουμε άναλύσουμε πρ ώ τα τήν έν έννοια πηλίκον πηλίκον Ν οη μ οσύν σύνης (Π .Ν ) ή Δ είκτης κτης Ν οημοσύν οημοσύνης (Δ .Ν .). Τ ό Π ηλίκον τής Ν οημοσύνης οημοσύνης άναπ τύχθηκε ύχθηκε γιά γιά π ρ ώ τη φ ορά ορά άπό τό W. Stern Stern (1 900 ). 'Ο Stern δια δια τύπω σ ε π ρ ώ το ς τόν τύ τύ π ο μέ τόν όποιο όποιο μ πορού πο ρούμ μ ε νά έξε έξετ τά ζο υμ ε τή Ν οημοσύνη καί νά τήν μ ετρούμ ε. Τ ό Π ηλίκο ηλίκο Ν οη μ οσ ύνης ύνης βγαί βγα ίνει νει ά π ό τή ν έξέτ ξέτα σ η π ά νω σέ σ υγκεκριμ υγκεκριμ ένα έρω τή μ α τα π ολλώ ν άτόμ άτόμ ω ν άφου βρούμε βρούμε τόν μέσο μέσο δρ δρο. ’Έ τσ ι θά μ πορούσ αμ ε νά πο ΰμ ε δτι δτι πηλίκον πηλίκον Ν οημ οη μ οσ ύνης είναι τό μέτρο τής γενικής νοητικής έπίδοσης ικανότ νό τη τα ς του ά τόμ ου σέ σχέσ σχέσ η μ έ τόν μέ μ έσ ο κανον κα νονι ικό βα θμό θμ ό ά νάπ νά π τυξη ς τώ ν ά τό μ ω ν τή τή ς ΐδια δια ς ήλι ήλ ικία κία ς.
108 10 8
Γ ιά νά βρούμε βρούμ ε τό Π η λίκο λίκο Ν οημ οη μ οσ ύνης διαιρούμ αιρούμ ε τή ν π νευμ α τικ ή ή λικ λικ ία (έπίδο (έπίδοσ σ η σ τά τέσ τ) διά διά τή τή ς χρο χρ ο νικής κή ς ή λικ λικ ία ς (ά ( ά φ οΰ μ ετα ετα τρ έψ ο υ μ ε τά τά χρόνια χρόνια σέ μ ήνες ήνες) καί πο λλα πλα πλ α σ ιά ζου μ ε έπ ί 100. Δ η λ. Π .Η 100 = Δ . Ν . "Χ Τ Γ *
5. 'Η κατανομή του πληθυσμρυ άπό άποψη νοημοσύνης Ο ί κ α τη γορί γορ ίες καί κα ί τά ά ντί ντίσ το ιχα π ο σ ο σ τά κ α τα νονο μή ς του πληθυσμ ού ά πό άποψ η νοημοσύνης νοημοσύνης,, μέ βάση τήν καμ κα μ π ύλη ύλ η τού Gauss, Gauss , πα ρ ο υσ ιά ζονται ώ ς εξής: ής:
’ Αρνητική Αρν ητική άπόκλιση | Κανονική νοημοσύνη νοημοσύνη ! Θ® Θ®τ!·κή τ!·κή απόκλιση
r?.L r? .L.. του πηλίκου .. νοημοσύνης Αποκλίσεις
-------
-
Λιγότερα άτομα Μείωση νοημοσύνης Τά πιό πολλά άτομα μειωση άριθμοΰ ατόμων
-------
>
Λιγότερα άτομα Αύξηση νοημοσύνης μείωση άριθμοϋ άτόαων
Σχ. 9. Παράσταση κανονικής κατανομής τής νοημοσύνης.
’Α ναλυ να λυτ τικ ότερα ότερα κα ί μέ βάσ η δι δ ια π ισ τώ σ εις διά φ ορω ν έρευνητώ νσ υνθετώ υνθετώ ν κρι κρ ιτη ρ ίω ν (Tests) (Tes ts) οί κ α τη γορ ίες κα τα νομ ή ς τή τή ς νοημοσύνης οημ οσύνης του πλη θυσ μ οΰ έχουν ώ ς εξής:
109 10 9
Κατηγορία: (εύφυΐας)
Συχνότητα
%
Hawikτέστ
1st 1st (A m th au er— er —.
Stanf.Binet
τέστ δομής νοημοσύνης)
1. Μεγαλοφυΐα
2 ,2
130—
132—
120
2. Πολύ υψηλή νοημ.
6 ,7
120—-129
122--131
114-119
3. ' Υψηλή νοημ.
16,1
1 1 0 - -119
1 1 1 —- 1 2 1
1 0 7 — 11 113
4. Κανονική νοημ.
50,0
90--109
8 9 - -1 10
9 3 -1 0 6
5. Κατώτερη νοημ.
16,1
8 0 --8 9
78--88
86-92
6. Κατώτατη (οριακή)
6 ,7
70--79
6 8 - -7 7
8 0 — 85
7. Νοητική καθυστέρηση
2 ,2
-6 9
-67
-7 9
8. Διασπορά
15
16
Π.Ν
»
»
10
Τ ό Π .Ν . (πηλί (πη λίκο κο Ν οημ οσύνης) οσύνης) υπολ υπ ολ ο γίζ γίζετα ι μέ τή βοήθεια σ τ α θ ε ρ ώ ν κ λ ι κ ω ν α τ κρι κρ ιτή ρια ρια (τέσ (τέσ τ) Ν ο η μοσύν μοσ ύνης ης πού προέ π ροέκυψ κυψ αν άπ ό τήν τήν έφ έφ αρμ ογή ογή τώ ν κρι κρ ιτη ρίω ν α ύτώ ν σέ δείγμ δείγμ α τα ά ντι ντιπ ρ ο σ ω π ευτικ ευτικ ά κα ί γιά γιά ορι ορ ισ μ ένες νες βαθμ βα θμ ίδες ή λικ λικ ία ς. Ο ί σ τα θερές κ λίμ λίμ α κ ες κ α τέχουν ένα μέσο όρο όρο τώ ν 100 10 0 μ ονάδω ν καί κα ί μ ιά στ σ ταθε αθ ερή άπόκλι άπ όκλισ σ η 15 μονάδω μονάδω ν. Λ αμ βά νοντα οντα ς ύπόψ ύπόψ η τά τά κα θοριθορισ τικ ά α ύ τά γνω ρ ίσ μ α τα βρί βρ ίσ κουμ κο υμε ε ότι ότι ή μ έσ η νοητ νοη τική ικ α νότ νό τη τα έπίδο έπίδοσ σ η ς κ υ μ α ίνετα νετα ι μ ετα ετα ξύ 85 κα κ α ί 115 11 5 μ ο νάδω άδω ν (σημεί (σημείω ν) Π .Ν .
6. Τό πρόβλημα τής σταθερότητας τής νοητικής ικανότητας Π έρα άπ ό τίς ά πόψ εις του Piage Piagett καί σ υμ π λη ρω μ α τικά ά πό άποψ άπ οψ η ποσ πο σ οτι οτικ ή έχουμ έχουμ ε νά έξετ ξετά σ ουμ ου μ ε άκόμ η μ ερικά ρικά π ρ ά γμ α τα γιά γιά τήν ά νάπ νά π τυξή τή ς νοημ οσύν οσ ύνης ης,, δηλ. σ χετ χετικ ά μέ τό πώ π ώ ς ή νοημοσ οη μοσ ύνη ύνη έκδιπ έκδιπ λώ νετ νετα ι. Θ ά
110
χρησ ρη σ ιμ οπο ιή σ ουμ ε μ ιά σ χημ α τική πα ρά σ τα σ η γιά γιά κ α λύτε λύτερη κα τα νόησ η του του πρά γμ α τοςί οςίΑ η α βΙαβ βΙαβί ί, I 197 6, 256):
' Η λικί λικία α σέ χρ όνια όνια
Σχ. 10. Παράσταση συνάρτησης τής εξέλιξης τής νοημοσύνης καί τής ηλικίας.
a: ’Έ ρευνα ρευνα τώ τώ ν Jones Jones Conra Conrad d Ψ Υ Ε 106 0 έτ έτώ ν)1. ν)1. b: ’Έ ρ ευνα ευ να το υ W e c h s l e r ( 6 7 0 π α ιδ ιά + 1 0 8 1 ένή λικες λικες έω ς 69 έτώ ν). c: 'Έ ρευν ρευνα α του του Miles (823 (823 Ψ Ύ Ε 794 έτ έτώ ν). Τ ό πρ ώ το καί βασικό βασικό σ υμπ έρασ μ α της της πα ρά σ τα σ η ς είναι να ι ό τι σ τις 3 έρευνες οί δ ια π ισ τώ σ εις εις π λ η σ ιά ζου ζο υ ν πολύ μεταξύ τους. ' Η νοημοσύν οημοσ ύνη η του άτόμ άτόμ ου ά ναπ τύσ σ ετα ι κ α τά τά « π ρ ώ τα χρόνια σ χεδόν σέ κατ κα τα κόρυφ κόρ υφ η γρα γρ α μ μ ή μ έχρι καί τήν ήλικί ήλικία α τώ ν 1 314 3 14 έτ έτώ ν. Μ ετά τά τά 13 1 4 χρόνι χρόνια ή γρα γρ α μ μ ή α ύτή ύτή πα π α ίρνει μ ιά μ ορφ ή έπί έπ ίπ εδη , γίνετ γίνετα αι καμ κα μ πύλη* πύλη * φ τά νει νει μ έχρι τό ά νώ τα το δυνατό δυνατό σ η μ είο τή τή ς άνάπτυξής της, τό όποιο γιά τίς πιο πολλές ικανότητες κ α ί δεξιό δεξιό τητε τη τες, ς, δηλ. δη λ. τίς ειδικ δικ ές π τυχές τυ χές Ν ο η μ οσ ύνη ς,
1.
χολογ
ά
*
οκ
να
’
να .
Ill
τοπ το π ο θ ετεί ετείτα ται ι μ ετα ετα ξύ του 20ου 20 ου κα ί του 30ου 30 ου έτο υς τή ς η λικ λικ ία ς. ' Ο ρ ισ μ ένοι ένοι θεω θεω ρούν ρο ύν συ σ υ γκεκρι γκεκρ ιμ ένα τό 25ο 2 5ο έτος. ος. Κ α ί βέ β έβ α ια έ χ ε ι ε ρ βρί βρ ίσ κετα κετα ι, ό μ έσο έσ ο ς δρος δρο ς τώ ν σ χετικώ ν δια δια πισ πισ τώ σ εω ν. Ά λ λ ά άκρι άκ ριβ β ώ ς έπειδή έχ έχουν δια δια π ισ τω θ εί δια δια φ ορε ορ ετικ ά ά π ο τελ τελ έσ μ α τα σ τίς διά διά φ ορε ορ ες έρευν ρευνε ες, υπ υ π ά ρ χει χει μ ιά κα κ α τά π ρ ο σ έγγι έγγισ σ η το π ο θέτη θέτη σ η του πρά γμ α τος* ος* ά πό τά 20 ώ ς τά 30 το το π ο θ ετεί ετείτ τα ι τό ά νώ τα το σ η μ είο έξέ έξέλιξη λιξης ς τώ ν ει ειδικώ ν πτυχώ ν νοη νοη μ οσύνης σύνης τώ ν έπ έπ ιμ έρ ο υς ικ ικ α νοτή νοτή τω ν του του ά τόμ ου. ου .
7. Σχέση σταθ€ρότητας καί διαφοροποίησης τής νοημοσύνης ' Ο πίνακ πίνακ α ς πού α κ ο λ ο υ θ ε ί άνα ά ναφ φ έρ ετα ετα ι σ υγκεκρι υγκεκρ ιμ ένα σ τή σ χέσ η τή ς σ τα θερό τη τα ς τή ς νοημ οσ ύνης κα ί τή ς ή λικ λικ ία ς κα ί σ τή δια δια φ οροπ ορ οποί οίη η σ η τή ς νοημ οσ ύνης. ύνης. Π ρ ό κ ειτ ειτα ι γιά γιά μ έσ ους ου ς δρους επίδο επίδοσ σ η ς διά διά φ ορω ορ ω ν ομά ομ ά δω ν ήλικίας σέ διάφορες ικανότητες (κατά Miles). Μ ετά ετά τό 30ό 30 ό έτο έτο ς σ π α νιό νιό τατα τα τα είναι είναι δυνατ υνατόν όν νά ά ά νακ να κ α λύψ λύ ψ ει κ α νεί νείς τα λ έντο έντο , κα κ α ί εάν άνακ άνα κ α λύψ λύ ψ ει α ύτό σ η μ α ίνει νει δτι π ρ ο ϋ π ή ρ χε, ά λλά λλ ά δέ δέ δόθηκε δόθη κε ή εύκα ύκ α ιρία ρία ούτε στό άτομο, ουτε στούς περί αύτό υπεύθυνους γο νεΐ νεΐς π α ιδα γω γού ς νά νά γο βοηθήσ βοη θήσουν ουν νά άνακ ά νακα α λύψ ει μ ιά ύπά ύπ ά ρχουσ ρχου σ α ικ α νότη νότη τα . Μ ετά τό 30ό έτος τή ς ή λικί λικία ας ά ρ χίζει μ ιά κ ά π ο ια (α ισ θητ θη τή ) κά κ ά θοδος τή ς κ α μ π ύλη ύλ η ς αύτής πού έπιτείνεται πιο πολύ εΐναι πιο έμφανής δσο περισσότερο πλησιάζει κανείς πρός τή γεροντική ή λικί λικία α . Κ α ί β λέπουμ λέπο υμ ε δτι δτι σ τά 80 ή νοη νοημ μ οσύνη οσ ύνη τού τού ά τό μ ου έχει χει ξαναγυρί ξανα γυρίσ σ ει ώ ς κ α μ π ύλη ύλ η έκεΐ ά π ό δπου δπ ου ξεκίνησε (άπό (άπ ό άποψ η έπι έπιπέδου). πέδου). Έ δ ώ δέν εχουμε ουμ ε πα ρά
112 112
νά θυμ η θούμ θού μ ε τί τίς τόσ τόσ ο π ετυ ετυ χημ χη μ ένες ένες έκφ έκ φ ρ ά σ ειςκ α ί δια δια π ισ τώ σ εις εις το υ λα λ α ου: ου : « Γ έρο έρ ο ς κ α ί μ ικρό κρ ό π α ιδ ί είναι να ι ενα», να », «έχε «έχει ι μ υαλό μ ω ρού», ρού », «ε « είναι ξεμ ξεμ ω ρα μ ένος» νος» ή «δπ « δπ ω ς τό μω ρό» κτλ.2 κτλ.2.. Ό μ ά δ ε ς ήλικιών
Είδος έπίδοσης: 10-17 %
^(Ποιοτική διάκριση)
18-29 %
30-49 %
50-69 %
70-8< %
(Ποσοτική διάκριση) 100
95
93
76
46
Μνήμη
95
100
92
83
55
Κρίση καί σύγκριση
72
100
100
87
69
Ταχύτητα άντίδρασης διαφόρων κινητικών εκδηλώσεων
88
100
97
92
71
’ Αντίληψ η
1 00 :
νε , τόν έκ ί ε ίν ίν α ι έ κ
1959,
τοτε ά νώ τα το μ έσο όρο της ομ ά
το ΰ το υ
ς.
ί
λο
οι
έ σ υ ο ρ υ ( τ ή ς Sch e n k- D anzinger
. 361).
Χ α ρ α κ τη ρ ισ τικ ή είναι ή σ υ γκρι γκρ ιτική δια δια τύπω τύπ ω σ η του π ρ ά γμ α το ς ότι ότι «ό μέσος μέσο ς 80ά 80 ά χρονος βρ ίσ κετα κετα ι ά π ’ α ύτή ύτή τή ν άπο ά ποψ ψ η π ερ ίπ ου σ τή βα θμ ίδα ένός 8άχ 8ά χρονου π α ι
2. χρόνι , ό γη
ή γν η α ύ τ ή β ρ ίσ κ ο υ μ ε δ ι .χ . τό έργο του οφ οκ λή : ν ά ν ή » ( . 4 8 7 , 3 P .) . . ς ώ ς ς », », 1973, .
τυπω η ό ά ρχα « λ ιν γ ά ρ ύθ ς χ ε τ ά I. ’ ν ίτ ίτ η «*0 129 ί 277.
113
διού» ού» (SchenkDanz (SchenkDanzinger inger 1959, 1959 , σ. 36 0). Τ ό πρ ά γμ α είναι να ι ά ξιο ξιο σ η μ είω είω το, το , γι γ ια τί νομ νο μ ίζετα ζετα ι εσφ εσ φ α λμ ένα δ τι οί πο λύ π ρ ο χω ρ η μ ένοι σ τή ν ή λικ λικ ία δια δια θέτ θέτουν ου ν κα ί πλο πλ ο ύ σ ια έμ π ειρ ειρ ία κ α ί είναι να ι ά ρα π ο λ ύ τιμ ο ι, ένώ τό ά ληθι λη θινό νό εΐνα εΐναι ι δ τι δσο π ρ ο χω ρ εί ή ήλ ή λ ικ ία (κα (κ α ί κυρί κυρίους μ ετά ετά τά 7 5 ) τό ά το μ ο εΐναι σ υνήθω υνή θω ς ά νίκανο κα νο γιά γιά υπε υπ εύθυνη ύθυ νη κα κ α ί σ υνεπή υνεπή έργα σ ία , τόσ ο δσο κα κ α ί ένα πα π α ιδί. δί. ’ Ε ννοεί ννο είται τα ι δ τι ά ναφ να φ ε ρόμαστε πάντοτε στό μέσο άτομο. Σ έ έπ έπ α γγέλμ γγέλμ α τα πνευμ πνευμ α τικά , μ ορφ ω τικά , έπισ έπισ τη μ ονικά ή έμπ έμ π ειρ ία του έπα έπ α γγέλμ γγέλ μ α τος το ς κα ί γενι γενικ κ ό τερα τή ς ζω ή ς ά ναπληρ ναπ ληρ ώ νει νει αύτ αύ τή τή τή μ είω σ η τή τή ς νοημ οσ ύνης. ης. Κ α ί έννοουμ ννοουμε ε μιά μιά άνα ά ναδι διορ οργάνω γάνω σ η δχι μ όνο όνο τή τή ς νοη μ οσύν οσ ύνης ης γενι γενικ ά ά λλά κα ί τώ ν ειδικώ δικώ ν πτ π τυ χώ ν τή τή ς νοηνοη μ οσύνης οσ ύνης καί κα ί τή ς έπ ίδοσ η ς του ά τόμ ο υ. Γ ι* α ύτό ύτό π α ρ ο υ σ ιά ζο ντα ντα ι ορι ορ ισ μ ένοι σ τά τελευ τελ ευτα ταί ία χρόνι χρό νια , σ τή γε γ εροντ ρο ντι ική το υ ς ή λ ικ ία νά έχουν έχουν άνθησ ά νθηση η π νευμ νευ μ α τικ ή κ α ί νά σ υγγρά υγγράφ φ ουν π ο λλά λλ ά βιβ βιβ λία λία κα ί γενι γενικ ότερ ότερ α νά π α ρ ο υ σ ιά ζουν ιδια δια ίτερ η ικ α νότ νό τη τα σ τά θ έμα έμ α τα π ο ύ σ χετί χετίζονζο νται τα ι μ έ δ,τι δ, τι ο νομ νο μ ά ζουμ ζου μ ε εύφ εύφυΐ υΐα* ά λλ ’ αύ α ύ τό ά π ο τελεΐ έξαίρεση ή όποια υπολογίζεται σέ ένα 5% του γενικού πληθυσμου (Schenk Danzinger 1959, 362). Ά π ό τά πα ρα π ά νω χρει χρειά ζετα ι νά ξέρουμε ξέρουμε δτι δτι οί έπι έπ ιμ έρο έρ ο υ ς ει ειδικ δικ ές νοη νο η τικ ές ικ α νότη νό τητες τες έμφ έμ φ α νίζο νίζοντα νται ι μέ τήν πρό π ρόοδο οδο τή ς ή λικί λικία α ς. Μ έ ά λλα λό λ ό για , υπ υ π ά ρ χει χει μ ιά έξελ έξελ ικ τικ ή δια δια φ οροπ ορ οπο ο ίη σ η τή ς νοημ νοη μ οσ ύνης ύνη ς, ή οπ ο π ο ία κ α ί μ ά ς ένδια ένδια φ έρει έρει έδώ ιδια ίτερ τερ α . Γ ενικ ενικ ά έχει έχει δ ια π ισ τω θ εί δτι μ έ τή ν αύξησ αύ ξησ η τής τή ς ή λικίας έχουμε τά έξης: Ιο) ύ ξ η ή ς υ φ υ ΐ , δηλ. α ύ ξάνετ ξά νετα α ι ή ήλι ή λικ κ ία , α ύ ξάνετ ξά νετα α ι κ α ί ή νοημ νοη μ οσύνη οσ ύνη.. Ε ΐναι να ι ένα σ υγκεκριμ υγκεκριμ ένο γεν γενι ικό ά λλά πο λύ ά ξιο ξιο π ρ ό σ εκτο δε8
114 11 4
δομέ δομ ένο, γι γ ια τί σ τις π ερι ερ ιπ τώ σ εις εις πού δέν δέν έχουμ χου μ ε α ύ ξηξη ση τής τή ς νοημ νοη μ οσ ύνης μέ τή τή ν αύξησ α ύξησ η τή ς ή λικ λικ ία ς, έχουέχου με τό τό φ αινόμ αινόμε ενο τή ς κ α θυσ θυ σ τέρη σ η ς τή ς νοημοσ νοημ οσ ύνης καί κα ί άρα έχου έχουμ μ ε συγ σ υγκεκρι κεκριμ μ ένο πρ όβ λη μ α , τά ά ποκλί πο κλίνον νον τα ή καθυ κα θυσ σ τερημ ερη μ ένα π α ιδιά διά γιά γιά τά ό π οια οια έπ ίσ η ς θά ά ναφ ερθοΰμε έδώ έδώ μέ λίγα λίγα λόγ λό για . 2ο) Δ ια π ίσ τω σ η μ ια ς . 'Ό χι μόνο κ ά π ο ια ς δ ι ο ρ ο ο ί μόνο αύξηση αύξηση τή τή ς νοη μ οσύνης, σύνης, ά λλά κα ί δια δια φ οροπ ορ οπο ο ίη σ η . Τ ι σ η μ α ίνει νει δια δια φ οροορ οποίησ ποίησ η; ’Α νάπ τυξη τώ ν έπι έπιμ μ έρους ρου ς ικα νοτή νοτή τω ν, τώ ν έπιμ πιμ έρ ους ου ς π τυ χώ ν τής νοημο οη μοσ σ ύνης ύνης.. ' Η έναρξ αρ ξη τής δια δια φ οροπ ορ οποί οίη η σ η ς, γιά γιά νά άναφ ά ναφ ερθοΰμ ρθοΰ μ ε καί κα ί σ ’ α ύτή ύτή μέ λίγα λίγα λ ό για για , γίν γίνετα ι σ τή ν πα π α ιδικ ή ή λικία κία* είναι να ι έμφ έμ φ α νής νή ς σ τή ν ή λικί λικία α τώ ν 78 7 8 έτώ ν, περισ περισ σ ότερο ότερο δμ ω ς σ τήν ή λικ λικ ία τώ ν 14— 15 καί ολοκλη ρώ νετα ι, δπ ω ς άναφ έρθηκε, ρθηκε, μ ετα ξύ 20 καί 30 έτ έτώ ν (πβ. Π αρα σ κευοπούλου κευοπούλου 19 74, 58). Χ ρ ειά ζετ ζετα ι έδώ νά ά ναφ ερθεΐ ά κόμ κό μ η δτι οί λ εγόμ ε νες νες «ειδικ δικ ές ικα νότητες νότητες» (Son (S onde derb rbeg egab abun unge gen) n) θεω ρούνρο ύντα ι ά π ό π ολλο ολ λούς ύς δτι δτι κάνουν τή ν π ρ ώ τη έμ φ ά νισ ή του τους ς σ τή ν πρ π ρ ο σ χολι χολ ικ ή ή λικ λικ ία . Α ύ τό φ α ίνετα νετα ι νά ισ ισ χύει χύει κ υ ρίω ρίω ς γιά γιά ά το μ α μέ άνώ τα τη εύφ υΐα κα ί μ ά λισ λισ τα μ ουσ ικούς, κούς, μ α θη μ α τικ ούς ού ς φ υσ ικ ούς ού ς, κα λ λιτ λιτέχνες έχνες, ήθο π οιού οιούς ς καί κα ί χορε χορ ευτές υτές (Sch (S chen enk k Danzing Dan zinger er 19 59 , σ. 3 8 0 ). * Υ πάρχουν πά ρχουν πά π ά ντω ς καί κα ί π εριπ εριπ τώ σ εις εις κ α τά τίς όπ οιε οιες ή ά νώ τα τη ειδική εύφ υία υία κα κ α ί έπισ έπισ τη μ ο νικ νικ ή έπ ίδοσ δο σ η π α ρουσ ρου σ ιά σ τη κε γιά γιά π ρ ώ τη φ ορά σ τήν τρ τρ ίτη δεκα ετί ετία τή ς ή λικ λικ ία ς του ά τόμ ου (π .χ. A. Eins Ei nste tein in,, A. A. Schweitze Schwei tzer). r). Σ τή ν περ π ερί ίπ τω σ η α ύτή φ α ίνετα νετα ι νά άνήκο ά νήκουν υν ιδι ιδια α ίτερ α οί φ ιλόσ λό σ ο φ οι, οι, μ εγάλο εγά λο ι σ υ γγρά φ εις κ α ί π ο λ ιτικ ο ί ( H u m bol b oldt dt,, K a n t, Tolst Tol stoi oi κ . ά . ) . Π ά ντω ς ή ιδια δια ίτερ τερ η ικ α νότ νό τη τα π ού έχει χει γιά γιά τή ν έμφ ά νισ ή τη ς στή στή ν π ρ ο σ χολι χολ ικ ή ήλ ή λ ι
115
ή όκ ία τίς τίς λ ιγότερ γό τερες ες άμ ά μ φ ισ β η τή σ εις εις εί είναι να ι ή ο υ ρευνα α σέ γο νεί νείς μ ουσ ικώ ν, ένήλι ένήλικω κω ν ήδη, τ η τ α . Ά π ό έρευν δ ια π ισ τώ θ η κ ε δτι 50% είχαν χα ν δείξει ήδη σ τή ν π ρ ο σ χολ χο λ ι κή το υς ή λικ λικ ία τή ν υψ ηλή μ ουσ ου σ ική τους ου ς ικ α νότ νό τη τα (Schenk Danzinger, δπου παρ., σελ. 381, 379). Χ α ρ α κ τη ρ ισ τικ ά εΐναι τά δεδομέ δεδομ ένα τής τή ς έρευνας ρευνας τώ ν Haecker καί Ziehen. Π ρώ τη έμφ άνισ η τή τή ς μ ουσικής ουσικής ικανότητας: 'Η λικ ία
’Άρ ρενες Θήλεις
πρίν πρίν άπό άπό έτη 3 έτη 22,4 31,5
3-5
6-8
9-11
12-14
15 -17
ετη
έτη έτη
ετη ετη
ετη ετη
ετη ετη
27,3 21 ,8
19,5 19,1
16,5 19,6
10,7 6,5
2 ,4 1,0
πάνω πάνω άπό 18 1,2 0,5
Σύνολο Σύνολο
100% 100% 100% 100%
Γ ενικ ά π ά ντω ς γιά γιά τά ένδια νδια φ έροντ ρο ντα α κα κ α ί τίς ιδια δια ίτερες ικ α νότητες νό τητες τώ ν πα π α ιδιώ διώ ν τής τή ς π ρ ο σ χολ χο λ ικ ή ς κ α ί π ρ ώ τη ς σ χολική χολική ς ή λικ λικ ία ς ισ χύει χύει ώ ς κανόνας κα νόνας ή μ ετα ετα β ο λή. ' Η μ ετα β ο λή α ύτή ύτή δέ φ α ίνετα νετα ι νά όφ είλετα λετα ι τόσ ο σέ έξω τερικ ρικ ούς ού ς π α ρ ά γοντες γοντες,, ά λλά κυρί κυρ ίω ς σ τό δτ δτι σ τήν π ορ εία τή ς ψ υχοπνε υχοπ νευμ υμ α τικ ή ς ά νάπ νά π τυξη ς του άτ ά τόμ ου μ ετα ετα τίθ ετα ετα ι ό τόνος τώ ν άναγκώ άνα γκώ ν, τώ τώ ν ένδια φ ερόντ ρό ντω ω ν, τώ ν τρόπ τρό π ω ν ά ντί ντίληψ λη ψ η ς καί κα ί έπεξερ έπεξερ γασ γα σ ία ς καί κα ί τώ ν μέσ μέσ ω ν έκφ ρασης ρασ ης (Schenk Danzinger Danzinger 1959, 195 9, σ. 37 8). 8) . Α ύ τό έχει χει ιδια δια ίτερη σ η μ α σ ία γιά γιά τή ‘μ ετέπει ετέπ ειτα τα έπα έπ α γ γελμ γελ μ α τικ ή έκ λογή λο γή το υ ά τό μ ο υ , γι γ ια τί εΐναι φ α νερό νερό δτι ή έκλογή κλ ογή έπα έπ α γγέλμ γγέλ μ α τος δέν δέν έχει χει σ τιγμ ια ίο χαρα χα ρα κ τή ρα , ά λλά εΐναι έκλογή κλο γή ώ ρ ιμ ό τη τα ς τή ς π ρ ο σ ω π ικ ό τη τα ς γενι γενικ κ ά του ά τό μ ου, ου , γ ι’ αύτ αύ τό κα κ α ί χα ρ α κ τη ρ ίζετ ζετα ι ώ ς (Thoma e 1960 19 60,, σ. 164 καί κα ί έργα « ϋξουσ α λ ο γ » (Thomae σία σία μας: μας: « 'Ο Σ χολικός ολικός ’Ε πα γγε γγελμ α τικ ός Π ροσ ανατολι ολ ισ μ ός ώ ς ψ υχολογι υχολογικό πρόβλ πρό βλη η μ α » 1978 19 78,, σ. σ. 12). Μ α ς ένδι νδια φ έρει ρει άκόμ άκ όμη η ή σχ σ χέση τώ τώ ν π ιο υψ ηλώ ν έ π ιδόσ δό σ εω ν σ τούς ού ς διά φ ορου ορ ους ς το μ είς δρα δρ α σ τη ρ ιό τη τα ς μέ
116 11 6
τή ν ήλι ή λικ κ ία . Γ ενικ ά έχει έχει δ ια π ισ τω θ εί δ τι τά κα κ α λ ύ τερα έργα στις διάφορες περιοχές έχουν δημιουργηθεΐ στήν τέτα ρ τη δεκα δεκα ετία τή ς ήλι ήλ ικία κία ς τώ ν άτόμ άτόμ ω ν. Π α ρ α θέτουμ ου μ ε σ χετ χετικ ό πί π ίνα κ α ά π ό έρε έρευν υνα α του του Lehm Le hman an (σ τή ς Schenk Danzinger 1959, σ. 382). ομ
ς
οσ
ς
Γ υμ νασ τική ’ Ια τρική ρική Φ υσικήΧ υσικήΧ ημ εία Λ υρική ποίησ ποίησ η Μ υθισ υθισ τορι ορ ιογραφ ογρα φ ία ((Bes ((Bests tsel eller ler», », Μ υθισ υθισ τοριογρ. οριογρ. Φ ιλοσοφ ία Ζ ω γραφ ική
λι
α (υ ψ
λής
οσ
ς)
2 5 — 29 3 5 — 39 3 0 —34 2 5 — 29 3 0 — 39 4 0 — 44 3 5 — 39 35— 39
8. Διαφοροποίηση καί νοητική καθυστέρηση ’ Ε δώ δμ ω ς θά θά π ρ έπει νά προσ πρ οσ έξουμ ου μ ε κά τι. Σ τή ν καθυστέρηση είναι δυνατόν νά υπάρχει μιά ειδική εύφ υΐα, ά ρκε ρκ ετά ά ναπ τυγμ ένη. Μ έ τήν αύξηση αύξησ η τή τή ς ήλικίας δέν έχουμε καί άντίστοιχη αύξηση τής εύφυΐας. Κ α ί δέ σ η μ α ίνει α ύ τό δ τι έχο έχο υ μ ε π ρ ό ς δλες δλ ες τίς κ α τευτευ θύνσε θύνσ εις, σέ δλες τίς π τυχές τυ χές τή τή ς εύ φ υΐα υΐα ς κ α θυσ θυ σ τέρησ έρη σ η . ’ Α ξίζ ξίζει α ύτό ύτό τό π ρ ά γμ α νά τό τό προσ πρ οσ έξουμ ξου μ ε, διό διό τι υπά υπ ά ρχουν ρχο υν μ ερικά ρικά π α ιδιά διά σ τά ό π ο ια σ υνολικά υνολικά ό γενι γενικ κ ός π α ρ ά γοντα γο ντας ς (G) εύφ εύφ υΐα υΐα ς είναι έλλ ιπ έσ τατος. τα τος. Ε ίναι να ι δυνατ δυνατόν όν δμ ω ς, ένας S π α ρά γοντα γοντα ς, βάσ βά σ ει τώ ν δσω δσω ν ά ναφ έραμ ρα μ ε στή στή θεω θεω ρία ρία του Spea Sp earm rman an,, νά νά εί είναι πολύ πο λύ ά ναπτ ναπ τυγμέ υγμ ένος. νος. 'Υ πά ρχου ν καί σ υγκε υγκεκρι κριμ μ ένες νες π ερ ιπ τώ -
117
σ εις π α ιδιώ διώ ν π ού έφ τα σ α ν μέ μ έχρι τήν Δ ' Δ η μ ο τικ ο ύ μέ άρκετ άρκετή άνε άνεση. Σ τή ν Ε ' καί Σ Τ ' τά ξη δυσκολε δυσκολεύτ ύτηκαν ηκαν για για τί σ τα μ ά τη σ ε ή δλη εύφ εύφ υΐα υΐα το υς στήν στήν ήλι ήλ ικ ία τώ ν 10 έτ έτώ ν, έν ένώ σ τήν Ε ' ή τα ν σ τήν ή λικί λικία α τώ τώ ν 11 χρόνω χρόνω ν καί στήν στήν Σ Τ ' τώ ν 12 χρόν ρόνω ν. Σ τα μ ά τη σ ε ή νοημοσύν οημοσύνη η το υς τή ν ά νάπ νά π τυ ξή τη ς σ τή ν ή λικ λικ ία τώ τώ ν 10 έτ έτώ ν κα ί μέ μεγ μεγάλη δυσκολί δυσκολία τε τελεί λείω σ α ν τήν Ε ' καί Σ Τ ' τά ξη. Ά λ λ ά , ένώ νομ νο μ ίζει ζει κ α νεί νείς δτι τά π α ιδιά διά α ύ τά είναι κα θυσ τερη μ ένα γενι γενικ ότερα ότερα , έχουν σέ ορισ ορισ μ ένα πρ π ρ ά γμ α τα μ ιά πολύ πο λύ ά ξιο π ρό σ εκ τη κα κ α ί ά ξιο ξιο θα ύμ α σ τη εύφ υΐα κα ί ικ α νότ νό τη τα 3. Γ ενικ ά μ πο ρ ο ύμ ε νά πο π ο ύ μ ε δτι έκεΐ πού πο ύ έχουμ χου μ ε καθυ κα θυσ σ τέρη σ η νοημ νοη μ οσ ύνης ύνη ς είναι δυνατόν νά έχουμε άνάπτυξή μιας ιδιαίτερης ικανότητας, ιδιαίτερης π τυχή τυχ ή ς τή τή ς εύφ εύφ υΐα υΐα ς, είτε σέ κ ά π ο ια π ρ α κ τικ ή γ ε νική κατ κα τεύθυνσ ύθυ νση η , είτε σέ κ ά π ο ια π ρ α κ τικ ή μ η χανική χανική κα τεύθυνση ύθυνσ η , πού π ού έχει χει σ χέσ η π .χ. μέ τή ν δράσ η, δηλ. σέ κατ κα τεύθυνσ ύθυ νση η π ο ύ χρ η σ ιμ ο π ο ιείτ είτα ι κυρί κυ ρίω ω ς ή ικ α νότ νό τη τα τή ς δράσ ης γιά γιά τή ν άντ ά ντί ίληψ λη ψ η του χώ ρου ρο υ κα κ α ί τή ς σ χέσ η ς τώ ν έπιμ έπιμ έρου έρο υ ς ά ντι ντικ ειμ ένω ν4 3. ’ χ ο ε ερί τω : " ’δ ο υ ς χα νή , ε ύ φ υ ΐ α τ ο υ ε ίν ίν α ο ιν ιν ω ν ι ό π θυ τε νο
ταξύ ά λλω ν ύπόψ η καί ά συγκε ρι α ί ού γνω ζ ει τ α νά χ ε ι ετα ι θε έ δυ ο λ ία τ ε λ ε ί ε τήν ' αί 'τά ξη . * ι ύ λι ς 10 1 0 έ τ ώ ν , ε ίν ίν α ι λύ εύγεν ό κ , λέπ ει δμ ς νε ς δτι ναι να ο οτε π δ ί. έ ν έ χ ε ι λ ο τ ο λ έ ξ ε ν , ν δ ε ξ η λ λ ε
του G θη
γ ο ν τ α τ ή ς γ εν ι ς ύ φ υ ΐ , λ λ ά δ π ο ι οτε μη χανή νής χ ς ί ν του δώ ι νε , τή λ ύνει κα ί ή υ ί α ( . Arntzen 19 19 7 6 , 3 6 ).
4. ύπ ρξη χανι
ά
τά δ ιά α ύ τ ώ ν τ ν τηγορ δι ν σχολεί ν δπου τά δ ιά ς δ ε ξ ιό ιό τ η τ ε ς ώ τ ε ά γ ί ν ο ν τ α ι χ ρ ή
ν
έ
λλεται ά σκ ουντ ι σέ α έπ γγελμ τι
118 11 8
Α ύτό ύτό τό τό πρ π ρ ά γμ α μ πορε πο ρεΐ ΐ νά συμβ σ υμβαί αίν νει, νά νά προ πρ ο χω ρ ή σ ει δηλ. ένα π α ιδί σ τή ν ή λ ικ ία τώ ν 16 χρόνω χρό νω ν κ α ί νά έχει έπι έπ ιμ έρο έρ ο υ ς ειδικ δικ ή εύφ υΐα υΐα κά κ ά π ο ια ς σ υ γκεκρ γκ εκρι ιμ ένης ένη ς κατ κα τεύθυνσης ύθυνση ς, ήλι ήλ ικ ία ς 12 12 έτ έτώ ν. Α ύτή ύτή μέ κ ά π ο ια άσκησ άσ κησ η μ π ο ρ εΐ νά ά να π τυ χθεΐ κ α ί νά φ τά σ ει σ τή ν ήλι ήλ ικία κία τώ ν 16 ή 18 έτ έτώ ν, έν ένώ τό ά τομ ο θά έχε έχει ι π ρο χω ρή σ ει σ τήν ή λικί λικία α τώ ν 22 2 2 κα κ α ί 24 έτώ ν. ' Ο πω σ δή π οτε οτε δμ ω ς δέν έχουμε ά ναλογί ναλογία ά νάπτ νάπ τυ ξης: ξης: άν ένα ένα πα π α ιδί τή ς ή λικ λικ ία ς τώ ν 6 έτώ έτώ ν έχει έχει νοη νο η μ οσ ύνη ή λικ λικ ία ς 3 έτώ έτώ ν, δέ σ η μ α ίνει δτι, δταν δτα ν θά πά π ά ει σ τή ν ή λ ικ ία τώ ν 12 έτώ έτώ ν, θά έχει έχει νοημ νοη μ οσ ύνη 6 έτώ ν* δέ δέν υ π ά ρ χει χει α ύτου ύτου του ε’ίδους ή ά ναλο να λογί γία . Σ υχνά π α ρ α τη ρεΐτ ρεΐτα ι ά ναλο να λογί γία ά νά π τυ ξης ξη ς μέ βάσ βά σ η τά δεδομέ δεδομ ένα πού πο ύ ά ναφ έρθηκα ρθη καν ν ά λλά δέν δέν εΐναι α ύτό ύτό «νόμ «νόμ ος». ος». ’Α ναφ να φ ερ θήθή κα μ ε ά π λώ ς σέ μ ιά έξαίρεση ξαίρεση . Μ π ο ρεΐ τό πα π α ιδί νά π ρο χω ρή σ ει σ τήν ήλι ήλ ικία κία τώ ν 20 2 0 έτώ ν καί ή νοημ οσύν οσ ύνη η του νά πα ρ α μ είνει νει νοημοσ νοημ οσύνη ύνη 3 ή 4 έτώ έτώ ν, ο π ό τε έχουμ ε σ τήν π ερ ίπ τω σ η αύτή αύτή τρομ τρομ ερή καθυσ τέρησ η, έχουμ ε τήν κ α τώ τα τη βα θμ ίδα, δα , τήν τήν άφ υΐα υΐα θά λέγα λέγαμ μ ε ή τήν τήν ιδιω διω τεία εία , τήν πλή π λή ρ η δηλ. δηλ . έλλε λλ ειψ η εύφ υΐα υΐα ς.
9. Νοητική διαφοροποίηση καί σχολική έπίδοση Τ ό θέμ θέμ α τής διαφ οροποί ορο ποίη η σ ης τώ ν μα θη τώ ν σ τήν σ χολικ χολικ ή έπ ίδοσ δο σ η εΐναι να ι π ά λ ι ένα θέμ θ έμα α πο π ο ύ κα ί έδώ π ρέπει νά μας μ ας ά πα σ χολήσ ει. Έ ξα ρ τα τα ι α πό πο ικ ίλους λου ς π α ρ ά γοντ γο ντες ες π ο ύ εΐναι κυρί κυ ρίω ω ς: 1 ) ' 0 τρ ό π ο ς διδασ δα σ κα λία λία ς π ού μ π ο ρ εΐ νά εΐ εΐναι ορθός ή έσφαλμένος. 2 ) ' Η φ οίτ οίτη σ η , π ού μ π ο ρ εΐ νά εΐναι τα κ τικ ή ή έλλ έλλι ιπ ή ς.
119
' Ό τα ν ό μα μ α θη τή ς δέν δέν μα μ α θαί θα ίνει νει κα ί δέν δέν ά κούε κο ύει ι π ο λλά λλ ά , δέν δέν έχει έχει κ α ί έρεθί έρεθ ίσ μ α τα έξω τερ τερ ικ ά , δέν δέν έχει έχει δηλ. δη λ. ά φ ορ ορ μ ές γιά γιά τήν έξέ έξέλιξη λιξη τώ ν ύπα ρχουσ ρχου σ ώ ν έσω έσ ω τερικά ρικά δυνατοτή οτή τω ν. 3) Ο ί ώ ρες ρες μ ελέτ λέτη ς. 'Ό σ ο πι π ιο πολύ δια βά ζει ό μ α θη τή ς τό σ ο μ εγαλύ εγα λύτ τερη έπ ίδοσ δο σ η έχε έχει. Δ έν π α ίζει δηλ. ά ποκλ πο κλε εισ τικό ρόλ ρόλο ή άνώ τερη ή ή κ α τώ τερη νοημ οη μ οσ ύνη του. του. Μ πο ρεΐ ένας μ α θητ θη τή ς μέ άνώ τερη νοημοσύνη νά έχει χει κ α τώ τερη σ χολική ολική έπ ίδοσ η ά π ό έν έναν μα μ α θητ θη τή μέ κανονι κανονική ή κα κ α τώ τερ η νοημ οσύν οσ ύνη η ό όποι όπ οιος ος δμω δμ ω ς μ ελετά λετά περισ περισ σ ότερ ότερ ες ώ ρες ρες. Α ύτό ύτό δι δ ια π ισ τώ νετα νετα ι καί κα ί ά πό τά πράγματα. 4) Τ ά διά διά φ ορα ορ α κίνητ κίνητρα ρα.. Κ α ί α ύτά συντ σ υντε ελουν σ τή δια δια φ οροποί ορο ποίησ ησ η τή ς σχολική σχολικής ς έπίδοσ πίδοσ η ς, τόσ τόσ ο ά π ό τήν πλ π λ ευρά του σ χολε ολ είου δσο δσ ο κι ά π ’ τή ν π λευρά λευρ ά τή τή ς ο ικ ο γένεια ς κ α ί γενικ γενικ ό τερ τερ α το υ κ οινω οινω νικο νικού ύ περ π ερι ιβ ά λ λ ο ντος μ έσ α σ τό όποι όπ οιο ο ζεΐ ζεΐ ό μ α θη τή ς. Σ τό τελευ τελευτ τα ίο ά νήκει καί κα ί ή π ερίπ ερίπ τω σ η τώ ν βρα βρ α βείω ν πού δίνουν τά σ χολεί χολεία ή οί δήμ δή μ α ρ χοι σ τά π α ιδιά διά π ο ύ δια δια κ ρίθη ρίθηκ κ α ν. Σ υ μ β α ίνει μ ά λισ λισ τα ορι ορ ισ μ ένα πα π α ιδιά διά , πο π ο ύ άκουσ άκ ουσαν αν δτ δ τι κ ά π ο ιο ς π ή ρ ε βρα β ρα βείο, βείο, νά δια δια β ά ζο υν δλη τή χρονι χρ ονιά ά κα κ α ί τόν έπό έπ ό μ ενο χρόνο χρόνο παί πα ίρνουν ρνου ν κα ί α ύ τά βρα βρ α βείο. ' Υ π ά ρ χει χει δηλ. κ ίνητρο. Τ ό γεγονό ς σχετί σ χετίζετ ζετα α ι μ έ δ,τ δ, τι ο νομ νο μ ά ζουμ ου μ ε κ ίνητρο νητρο έπίδο έπίδοσ σ η ς του μ α θητ θη τή . Ά π ό τήν πλευρ πλευρά ά του του σ χολεί ολείου, άν ό δάσκαλος δάσ καλος σ υγκ εκ ρ ιμ ένα έδώ β ρίσ ρίσ κει π ά ντα εύκα εύκ α ιρίες ρίες νά έπα έπ α ινεΐ τά π α ιδιά διά π ο ύ έχουν έχουν κά π ο ια σ χολικ χολικ ή έπ ίδοσ δο σ η , ιδίω δίω ς τά π α ιδιά διά τή ς μ ικρή κρ ή ς ή λικί λικία α ς, α ύ τά φ ιλ ο τιμ ο ΰ ντα ντα ι5. Ά φ ή 5. τ ή ν «έ «έ ν
ρόκ ι δηλ. ό άποψ η χολογί ς ς άθ ση ς γι χυ » τή ς έπ οσ ς ί τός ε ναι ό οπ ός τ ς οι .
120
νουν δηλ. τόν έαυ έα υ τό το υ ς νά παρ πα ρ α κ ινείτα ι, ά π ό τά κίνητ κίνητρα ρα τά όπ ό π οια οια δημ δη μ ιουργε ου ργεί ί ό δάσ καλος κα λος.. Ά κ ο λο υ θο υ ν τά κίνητ κίνητρα ρα α ύτά τη ς κα λύτ λύ τερης ερη ς επ ίδοσ δο σ η ς κα ί π α ρ ο υ σ ιά ζουν ου ν κα κ α ί τά ’ί ’ίδια δια κα κ α λύτ λύ τερη έπίδο έπίδοσ σ η . Γ ενικ ενικ ά θά π ρ έπει έπ ει νά ξέρο ξέρουμ υμ ε δτι κ ίνητ νη τρα τά ό π ο ια δημ δη μ ιο υ ρ γεί γεί τό περ π ερι ιβ ά λ λον τό τό σ ο τό ο ικ ο γενει γενεια κ ό δσο κ α ί τό σ χολι χολ ικ ό κα κ α ί γενι γεν ικότ κό τερα τό κοι κο ινω νικό γιά γιά μ ελέτη λέτη κα ί κα λυτέρευσ λυτέρευση η ά πο τελουν λου ν πα ρ ά γοντ γο ντες ες δια δια φ οροπ ορ οποί οίη η σ η ς (π οσ ο τικ ή ς καί κα ί π ο ιο τικ ή ς) τή ς σ χολι χολ ικ ή ς έπίδο έπίδοσ σ η ς του ά τόμ ο υ. 5) Τ ελικά λικά , ή έπ ίδοσ η του του μ α θη τή σ τό σχολε σ χολεί ίο έξαρ ξα ρ τατα τα ται ι ά π ό τή δομή δομ ή τής τή ς νοημ οσύνη οσ ύνης ς. Β λ έπει έπ ει κα νεί νείς δτι δτι ή δομή δομ ή τή ς νοημ νοη μ οσ ύνης ύνη ς δέν δέν είναι β έβα ια π α ρ ά ένας ά π ό τούς ού ς β α σ ικ ο ύς π α ρ ά γοντε γο ντες ς, σέ σχέσ σχέσ η μ έ τό άν θά είναι κ α λός λό ς ή οχι ό μ α θη τή ς σ τή ν επ ίδοσ δο σ ή το το υ στ σ τό σχολεί σ χολείο. Α ύ τό είναι να ι ιδ ια ίτερ τερ α ά ξιο ξιο π ρ ό σ εκτο εκ το κα κ α ί χρ ειά ειά ζεται ζετα ι νά τό π ρ ο σ έξει έξει κ α νεί νείς οχι μ όνο ώ ς έκπ έκ π α ιδευτ δευ τικ ό ς, ά λλά λλ ά κ α ί ώ ς γονέας γονέα ς. Ά ν τό π α ιδί δέν δέν έχει έχει εύφ υΐα υΐα γενι γενικ κ ό τερη , ιδια δια ίτερ α ά να π τυ γμ ένη εύφ υΐα υΐα , δέν δέν μπ μ π ο ρ εΐ νά φ τά σ ει σ τό ά ρισ ρισ τα . Ά λ λ ά δέν δέν εΐνα ι ό μ όνος π α ρ ά γοντ γο ντα α ς. Ε ΐναι να ι ένας άπό τούς τόσους άλλους παράγοντες. Σ υ μ β α ίνει μ ά λισ λισ τα ή υψ ηλή νοημοσ νοημ οσύνη ύνη νά νά σ χετί χετίζεζετα ι ά μ εσ α μέ τή ν υψ ηλή έπίδο έπίδοσ σ η σ τά διά διά φ ορα ορ α σχολι σ χολικά κά μ α θήμ α τα . *Η σχέ σχέση δμ ω ς αύτή αύτή άπό άποψ η δε δείκτη κτη νοημοσ νοημ οσύν ύνη η ς εΐναι ά σ τα θής θή ς μ ετα ξύ ρ = 0 ,2 0 κα ί 0 ,7 5. ' Η διά διά μ εσ ος τι τιμ ή τή ς σχέ σ χέσ σ η ς τή ς υψ η λής λή ς νοημ νοη μ οσ ύνης ύνη ς κα ί τή ς καλή κα λή ς σχολ σ χολι ικ ή ς έπ έπ ίδοσ δο σ η ς εΐ εΐναι να ι ρ = 0, 0 , 5 0 περί π ερίπ π ου. (Π αρασ κευοπού κευοπούλου λου 1974, 59). 59). τ ίς δ ό ς τ ώ ν έν ι χ ύ ν (χ (χ ρ ο ν ι , ο σ ο τ ι ά κ α ί ο ι ο τ ι ) β ρ σ κ τ α ι ή τ έχ νη τ ο υ π δ α γ ω γ ο ύ κ α ί τ ο υ γ ο ν έα ς υπ υθύνω ά ή η ( . S c h e n k - D a n zin g er 1 9 7 2 , . 6 6 ) .
121
' Ο δείκ τη ς συνάφ σ υνάφ εια ς μ ετα ετα ξύ νοημ νοη μ οσ ύνης ύνη ς κα ί έπί έπ ίδο σ ης στ σ τά διάφ διάφ ορα μ α θή μ α τα κυμ κυ μ α ίνετ νετα ι. Δ έν εί είναι οπ ω σ δή πο τε σταθε σταθερός ρός.. * Η διακύμανση ακύμανση αύτή αύτή όφ είλετ λεται σέ πολλούς πολλούς πα ρά γονγοντες* κυριότεροι είναι: ν . Τ ό κρ α) ό ε ί ς τ ο ν κ τ η κ ρ ιτή ρ ιο μ π ο ρ εΐ νά είναι τόσ ο τέστ τέσ τ όσο κα κ α ί ένα μ ά θη μ α . Κ α ί είναι φ α νερό νερό ό τι κα ί έδώ έχουμ χου μ ε τό θέμα θ έμα τή ς δια δια φ οροπ ορ οπο ο ίη σ η ς. Σ έ κάτι δέν είναι καλός, σέ κάτι άλλο είναι ιδιαίτερα καλός ό α ή β μ α θητ θη τή ς. Μ π ο ρεΐ σ ’ ένα γλω σ σ ικ ό τέσ τέσ τ νά εί είναι ό α μα μ α θητ θη τή ς καλός κα λός.. Σ ’ ένα τέστ έσ τ άρι άρ ιθμώ ν όμ ω ς, οπό οπ ό τε καί στήν άριθμητική, είναι ιδιαίτερα καλός ή καί τό άντίθετο. β ) ' Η ιδια δια ίτερη ύ σ η ο ν χετικ ά μέ τό θή ο ς . Σ χετι π ρ όβ λη μ α α ύτό ύτό ά ξίζ ξίζει νά άναφ ά ναφ ερθοΰμ ε σ τις δ ια π ισ τώ σ εις δύο έρευνη έρευνητ τώ ν, τώ ν Le L e arne ar ned d κα κ α ί Woo Wo o d , οί ό π ο ιες ώ ς πρός πρ ός τά διάφ ορα μ α θή μ α τα έχουν ώ ς έξης: ης: Τ ά γλω σ σ ικά μ α θή μ α τα καί κα ί σ υγκε υγκεκρι κριμ μ ένα ή άνά άνά γνω γνω σ η , ή γραφ ρα φ ή καί κα ί ή ορθογραφ ορθογρα φ ία σέ σ υνάρ υνάρτ τησ η μέ τή νοημο οη μοσ σ ύνη πα ρουσ ρο υσ ιά ζουν ου ν τόν τόν π ιο υψ ηλό δεί δείκτη νοη μ οσύνης ρ=0, ρ= 0,75 75.. Σ τή δεύτε δεύτερη ρη σ ειρά δι δ ια π ίσ τω σ α ν αύ α ύ το ί οί έρευνητ ρευνη τές ότι ότι έρχετα έρχετα ι ή Φ υσ. υσ . Π ειρ α μ α τικ ή κα ί ή Χ ημ εία. Δ έν υπά υπ ά ρχει ρχει βέβαι βέβα ια πολύ πο λύ υψ ηλή συν σ υνάρτ άρτησ ησ η μ ετα ξύ τή ς νοημοσ νοημ οσύνης ύνης καί κα ί του περιε περιεχομ ένου τώ ν δύο δύο αύτώ α ύτώ ν μ α θη μ ά τω ν άλλά είνα ι ούσ ιώ δης ρ=0,6 ρ= 0,65. 5. Σ τή ν τρ ίτη σ ειρά έρχετα έρχετα ι ή ισ τορί ορ ία καί κα ί ή γεω γρα γρ α φ ία ρ=0, ρ= 0,5 5 0. Σ τή ν 4η σ ειρά ή ά ρ ιθμ η τικ ή γεω γεω μ ετρ ία (ρ=0 (ρ =0,4 ,40) 0) κα ί σ τήν 5η σ ειρά έρ χοντα χοντα ι τά κα κ α λλι λλ ιτεχνικ χνικ ά μ α θή μ α τα : μ ουσ ική, κή , ζω γρα φ ικ ή , οί τέχνες έχνες γενικ ό τερα μ έ σ υνάφ εια ρ= ρ = 0,25 0, 25 (στοΰ (στοΰ Π αρασ αρα σ κευοπούλου κευοπούλου 1974, 1974 , 59). Μ έ α ύτά ύτά δια δια πι πι
122
σ τώ νουμ ε ότι ότι τά μ α θή μ α τα έκεΐ έκεΐνα, τά τά ό π ο ια έρχοντ έρχο ντα αι τελευτα τελευ ταί ία σ τή σ ειρά, ρά , δέν δέν σ χετίζοντα ζο ντα ι μ έ δ,τι δ, τι ο νομ νο μ ά ζουμ ζου μ ε γενικ ή εύφ υΐα υΐα , ά λ λά κ υ ρ ίω ς μ έ ειδικ δικ ές εύφ υΐες υΐες του ά τόμ ου. ου . Κ ι α ύτό ύτό είναι πολύ πο λύ ά ξιο ξιο π ρ ό σ εκ το σ ημ είο. Σ τή χώ ρα μ α ς υπά ρχουν ορι ορ ισ μ ένες νες «θετι «θετικές» κές» π ρ ο κα τα λή ψ εις γιά γιά ορισ ορισ μ ένους το μ είς γνώ γνώ σ εω ν (μ α θή μ α τα ) πού πο ύ δημ ιουργήθη ουργήθηκαν καν μ άλλον άπ ό κλαδικά κλαδικά σ υμφ υμ φ έροντα ροντα κα κ α ί ά π ό τή ν άγνοια άγνοια τώ τώ ν ψ υχολο υχο λογι γικ ώ ν καί κα ί π α ιδα γω γικ γικ ώ ν δια δια π ισ τώ σ εω ν (πού (π ού εί είναι β έβ α ια δι δ ια π ισ τώ σ εις τώ ν τελευτ τελευ τα ίω ν δεκα δεκ α ετι ετιώ ν κα κ α ί έγιναν να ν σέ άλλες άλλες, χώ ρες, ρες, δπου υπ ά ρχει έπ ισ τη μ ονικ ονικ ή ψ υχολογική υχολογική έρευνα). Σ υγκεκριμ υγκεκριμ ένα υπά υ πά ρχει ρχει ή γνώ γνώ μ η δτι δτι τά μ α θη μ α τικά είναι τό κ α τεξο εξο χήν χή ν μ ά θη μ α σ τό όποι όπ οιο ο ά π ο δεικ δεικ νύετ νύ ετα αι ό μ α θη τή ς άν είναι εύφ υής ή οχ ο χι. ' Η π α ρ α π ά νω έρευν ρευνα, α, άλλά καί κα ί προσ πρ οσ εκτι κτική πα ρα τή ρη σ η , μ ελέτ λέτη καί κα ί σ τά θμ ι ση τώ τώ ν δεδομ δεδομέ ένω ν τή τή ς π ρ α γμ α τικ ό τη τα ς μ ας βεβαι βεβα ιώ νει νει γιά γιά τό λά θος τή ς γνώ μ η ς αύτής. αύτής. ’ Α ναφ ερόμ ρό μ α σ τε βέ β έβα ια σ τά μ α θη μ α τικ ά π έρα ά πό τήν πρα πρ α κ τική άριθ άριθ μ η τική καί κα ί γεω μ ετρ ετρ ία . Γ ιά ένίσ χυση υσ η τής ά π οψ ή ς μ α ς α ύτής ύτής πα ρα θέτου θέτουμ μ ε καί κα ί τό άκόλουθ άκ όλουθο ο σ χήμ α :
Σχ. 11. Παράσταση τών σχέσεων ειδικών ικανοτήτων καί γενικής εύφυΐας (Στοΰ Akhurst 1974, σ. 63).
123
Ο ί ειδικές δικές ικ ικ α νότ νό τη τες στ σ τά διά φ ορα ορ α μ α θή μ α τα ή σ τούς ού ς διάφ διάφ ορους ορου ς το μ είς δη μ ιο υ ρ γικ γικ ό τη τα ς κα ί γνώ σ εω ν έξαρ έξα ρ τώ ντα ντα ι μόνο ώ ς ένα βα β α θμό θμ ό άπ ά π ό τή τή γενι γενική εύφ υΐα. υΐα. Α ύ τό σ η μ α ίνει νει ό τι ή γενι γενικ κ ή εύ φ υΐα υΐα π ερι ερ ιο ρ ίζετα ζετα ι σ τά β α σ ικ ά σ το ιχεία όλω ν τώ ν το το μ έω ν (κοι (κο ινές νές γνώ σ εις) κα καί οί ειδικ δικ ές ικ α νότ νό τη τες τες δια δια φ έρ ουν ου ν στ σ τά διά διά φ ο ρ α ά τομ το μ α 6. Ο ί ειδικ δικ ές υψ η λές έπι έπ ιδόσ δό σ εις (Fa ( Fach chle leii stu st u ng) ng ) είναι να ι θέμα θέμ α ειδικώ ν ικα ικα νοτή νοτή τω ν (πβ. (π β. Schra Sc hraml ml 1 9 7 4 ,2 5 1 κα κ α ί Arntzen Arntz en 1976, 36).
10.
χο
γι ί ς οη τι
γοντες ς οσ
ε
* Η έπίδοσ πίδοσ η του ά τόμ ου καί ιδια δια ίτερα του του πα ιδιού διού έξαρ έξα ρ τα τα ι π ολύ ολ ύ κα κ α ί ά π ό ορι ο ρισ σ μ ένους ά λλους λλου ς π α ρ ά γοντ γο ντες ες πο ύ άν ά νήκουν κυρί κυ ρίω ω ς σ τούς ού ς ψ υχολογι υχολο γικ ούς ού ς π α ρ ά γοντ γο ντες ες.. 6.
δα γω γι ή
ο τ έλ ε δ ιδ α
α
ήν
αρ μογή
λί ς σέ έλά χι το
ο ύ δ έν
χ ο υ ν έν δ ι
θη
,
θη
τω ν σέ
τι ά
έ 22-3
ς
οπ οί ση
όπ
τ ά ξ ε ις . οτέλε
ταλ
ς
του
θή
σέ
λλες
τα ε δι , κα ί
οχι
ή
γε
ροντι τηρ
θουν
δσ α
ρα τητα
δ έν γ ιά
έ π τ ε λ ε ΐτ α ι νότ τε , τά
, άφ ου
μ
όν κα θέ α. δι
(Thomas 1975, 118).
όνο μέ
λλο, ς
έ
ση
οί
ώ ρώ τέ
δ ιά κ ρ ισ η
οτέλε
χρ
να έχει
λλά
τ
νοντα ι ί οΰτε
ή σχολι ή οροπ οί
γγελμ
τώ
α τ ή ν «ά ν θ η σ η »
τούν
ν τ ί τ ο ι χ η «δ ι
ρ ο ν τα κ α ί τ ο ύ ς έ π
α
οχρ
λ λ α λ ό γ ια
ό,
ρες κα ί υπ οχρ
δεί ,
θ η τ ές
θά
χε
ί βα
ί ή
τε ο ά
έ
τω ή
όμ η
όρφ
οΰτε
λογής
ό τ ίς τ ε λ ε υ τ α ε ς γ υ ς
δλοι
ν θά
νους τούς
ρ ο τ ο ς μ έ 55-6
ή
έπι υμ ουν τά ,
χώ
λι τα
ύτ
ος
ρ ο ν γ ιά τ ό έ ν α ή τ ό
γ ίν ε τ α ι
ν
θ μ ο υ γ ιά κ
α «ό λ ω ν μ έ ο λ α » μ έ
τώ ν
πόψ
συσ
δ ρ ιο ά
" ,τ ι γ ί ν ε τ α ι σ έ
α
ν
η
ναι
μά θη ση τά τί
τι ού ς σκ οπούς»
124
Α ύ το ί οί π α ρ ά γοντες γο ντες δια δια κ ρ ίνοντ νο ντα α ι σέ θετι θετικ ο ύ ς κ α ί ά ρνητι ρνητικούς. κούς. Ο ί π ρ ώ το ι δημι δημ ιουργ ουρ γούν π α ρ ω θη τικ ό κλί κ λίμ μα γιά τήν νοημοσύνη τού παιδιού καί είναι: ό έπαινος, τό ένδια φ έρον, ρο ν, τό σ υναί υνα ίσ θημ θη μ α της τη ς α ύ τα ξία ξία ς, ή βι β ιολογι ολ ογικ κή ζω η ρ ό τη τα (υγεί (υγεία σ ω μ α τικ ή κυρί κυ ρίω ω ς), ή φ ιλοδοξί λοδο ξία μέ μ έτρο κα ί ή έξι έξισ ορρό ορ ρόπη πη σ η . Ο ί ά ρνητ ρνη τικοί κο ί π α ρ ά γοντ γο ντες ες δημ δη μ ιουργ ουρ γούν ού ν έμ π ο δισ δισ τικ ό κ λίμ λίμ α γιά γιά τή ν άνά ά νά π τυ ξη τή ς νοημ νοη μ ο σ ύνης ύνη ς κ α ί α ύ το ί εΐναι να ι κ υρί υρ ίω ς: ή κα κ α τά κ ρισ ρισ η , ή ά ά δια δια φ ορί ορ ία το το ύ περι περ ιβ ά λλο λλ ο ντο ντο ς, τά σ υνα ισ θήμ θή μ α τα μ ειο νενεξία ς (τ ( του ίδιου διου του ά τό μ ου), ου ), ή τά τά σ η κ α τά θλι θλ ιψ η ς, ή χα μ η λή φ ιλοδο λο δοξί ξία α κα ί ή ά δυναμ δυνα μ ία ά ντί ντίδρα δρ α σ η ς σέ έμπ έμ π ό δια δια καί ά ντι ντιξοότ ξοό τη τες (άδύνατ (άδύνατη η θέλησ θέληση). η). Σ τό π α ρ α κ ά τω σ χήμ χή μ α π α ρ ο υσ ιά ζο ντα ντα ι π α ρ α σ τα τικ ά οί έπ ιδρά δρ ά σ εις αύτές: s' οt>o rL
’
νος
S'
δ ια ια φ ρ ο v_r
h* S' to
υ ν α ίσ θ η μ α ύταξί
X
to κότητα
S' to CL. CL.
ση φ λοδοξ
X μ ω
’
ορ όπ
0
χ , 1 2.
ρά στα ση
ρα γόντω ν έξ ρτη
ς της νοητι
ς έ π ίδ ο σ
ς .( .( τ ο ΰ
Lauster l y 7 4 , σ . 13 13 ). ).
125
11. ρονομ
ον ότητα
ς ν σ τή νο η ί
ομ οσύν
ν δι
ορ
ρ ιβ ά λ λ ο ν
' Η σ χέση τή ς κλη κλ η ρονομ ρο νομ ικ ότητα ότητα ς καί κα ί του π ερ ιβ ά λλο λλ ο ντος σ τήν ά νάπ νά π τυ ξή κα ί τή δομή δομ ή τή ς νοημ νοη μ οσ ύνης ύνη ς εΐναι θέμ θέμ α τής ’Ε ξελι ξελικ κ τικ ή ς Ψ υ χολο χολ ο γία γία ς, ά λλά κα κ α ί τή ς Ψ υχολογί υχολογίας τώ ν ’Α τομ ικώ ν Δ ιαφ ορώ ν. Τ ό άντι άντιμ ετώ π ισ ε σ τις α ρχές ρχές του α ιώ να μ α ς π ρ ώ το ς ό Γ ερμα ερμ α νός W. Stee r n κ α ί δ ια τύπ ω σ ε τή St τή γενι γενικ κ ή θεω ρία ρία ό τι σ υ ντελεΐ ντελεΐτα ι ένα εί είδος ά λ λη λεπί λεπ ίδρα δρ α σ η ς κ α ί σ υνέργει υνέργεια ς (Konv (Ko nvee rge rg e nz) nz ) τώ ν έσ έσ ω τερικώ ρικώ ν (κληρονομι (κληρονομικώ κώ ν) πα π α ρα γόντω γόντω ν καί τώ ν εξω τερικώ ρικώ ν (περι (περιβα βα λλοντι λλοντικώ ν) πα ρα γόντω γόντω ν. Σ τή σ υνέχε νέχει ια δια δια τυπ ώ θη κ α ν διάφ διάφ ορε ορ ες ά πόψ πό ψ εις πο ύ ά λλο λλ ο τε υ π ερ τό νιζα ν τή τή σ η μ α σ ία τή τή ς κ λη ρονομ ρο νομ ικ ότητ ότη τα ς (δηλ. (δηλ. εύφ υεΐς γονείς γενν γεννούν ούν οπ ο π ω σ δή π ο τε εύφυή ύφ υή πα π α ιδιά διά ) , ά λ λοτε τή τή σ η μ α σ ία του του π ερ ιβ ά λλο ντος ντος καί κα ί τή ς ά γω γή ς (δηλ. α νεξάρ νεξά ρ τη τα ά π ό τίς τίς κλη κλ η ρονομ ρο νομ ικές β ά σ εις τού π α ιδιού μ ιά έπι έπ ιτυχή τυχ ή ς άγω ά γω γή κ α ί ένα θετι θετικ ό περι π εριβ β ά λλον λλ ον μπορούν νά κάνουν θαύματα). Σ υγκεκρ υγκεκρι ιμ ένη καί κ αί θετ θετική ά πά ντη ντη σ η στό στό έρώ έρώ τη μ α έδω σ α ν οί έρευνες ρευνες σέ δίδυ δίδυμ μ α . Σ έ π ο λ λ ές έρευνες ρευνες σ υγκρί υγκ ρί θηκαν θηκ αν οί τιμ ές ά π ό τέσ τ νοημ νοη μ οσ ύνης ύνη ς διω διω ο γενώ γενώ ν διδύ διδύμ ω ν καί κα ί άδελφ άδελφ ώ ν καί υπολ υπ ολογί ογίσ σ τη κα ν τά τά πη λίκα λίκα σ υσχέ υσχέ τισ η ς (σ ( σ υνάφ υνά φ εια ς) : "Ο σ ο πιο πιο υψ ηλή είναι ή συνά σ υνάφ φ εια τό σ ο π ιο σ η μ α ντι ντικ ή ( μ εγά εγά λη ) θά πρ π ρ έπει έπ ει νά εί είναι ή επ ίδραση τή ς κληρονομ κλη ρονομ ικής κή ς κ α τα β ολή ολ ή ς. Σ έ τελευ τελευτ τα ίες έρευνε ρευνες ς (1 ( 1 9 6 8 ) π ροέ ρο έκυψ κυ ψ α ν οί έξης συνάφειες:
126 υ γ ρ ια ια δι ν κ ρόπ ος α ροφ ής:
Δ είκ είκ τη ς σ υνάφ υνά φ εια ς (ρ) (ρ)
Μ ονω ονω ογε ογενή δίδυμα πού άνατράφηκαν σέ δμοι δμ οιο ο π εριβ εριβ ά λλον λλ ον
92
Μ ονω ονω ογε ογενή δίδυμα πού άνατράφηκαν σέ δια δια φ ο ρετι ρετικ ό πε π ερ ιβ ά λλο λλ ο ν.
84 (κ α τ’ άλλ άλλους ους 7 5)
Δ ιω ο γενή δίδυ μ α
6 3 ( κ α τ’ άλλους 54)
’ Α δ έλ φ ια
5 3 ( κ α τ’ άλλους 40)
*Η υψ ηλή συν σ υνάφ άφ εια σέ μ ονω ογενή ογενή δίδυμ δίδυμα α πού πο ύ ά νατ να τρά φ η κα ν σέ δια δια φ ο ρετι ρετικό π ερ ιβ ά λλο λλ ο ν βεβα βεβ α ιώ νει νει τή ν ιδια δια ίτερη σ η μ α σ ία τής τή ς κ λη ρ ο νομ νο μ ικ ό τη τα ς σ τή ν εξέλι εξέλιξη ξη κα ί γενι γενικ κ ά σ τή ν ύφη ύφ η τη ς νοημ νοη μ οσύνης οσ ύνης.. Τ ό γενι γενικό σ υμ π έρ α σ μ α είναι δτι ό β α θμ ός νοημ νοη μ οσ ύνης ένηλίκω νηλίκω ν έξα έξα ρ τα τα ι κ α τά τό τό 1 / 2 μ έχρι 3 / 4 ά π ό τό τό π ερι ερ ιβ ά λ λ ο ν7. Γ εγονό εγο νός ς π ά ντω ς είναι να ι δτι οί θετικ ές κ α
7.
* 0 E ysen ck
του δτι τό περι κ α ί τ ίς ίς δ ι ντ ς
λλο ν π
ορές τ
τα
ός
δ έχετ τι
καί θε
ρεί
( . 1 7 1 ). ).
χυ
ζετα ι
ει ναν
ολύ
ν
ί
γ εν ετ ι ο ύ ς
, 6 0 -7 0 ή
ς κ ί το
ς
ν άνθρ
τούς
ο λ ιτ ι ή τ ο π ο θ τ η να
ντ
85 8 5%
ί
η τού άτόμ ου στούς ς
γκα α
ευ τι ή
συ
έ
ες έρευνές
ρό ρόλο στήν ά νι ότη τα υγκ
ν α π ε ρ ί ο υ 30 % ,
γοντες
ού
ορ ζου ν
μ
υντηρ
ς (1 (1 9 7 6 , ρ γ α σ ία
η νεώ
σ
τ έχ ο υ ν , τα
ί τή
ούς ή τούς έπα -
. 1 7 2, 1 8 0 ).
υχολόγω ν κα ί
ι’ ο λ ιτ ι
τό
τα β ο λές μόν μό νο σέ εύνοϊκό περι π εριβ β ά λλον λλ ον άνα ά ναπ π τύ σ σ ο ντα ντα ι κα ί ολοκλη ολοκ ληρώ ρώ νοντ νοντα ι. ’ Ε ξάλλο ξάλ λου υ χρει χρ ειά ζετα ετα ι προσ πρ οσ οχή ώ σ τε νά μη δικ δικ α ιολογού ολ ογούμ μ ε κοι κο ινω νικά ά σ χημ χη μ ες σ υνθήυνθήκες ζω ή ς μ έ τίς κα κές κλη κλ η ρονομ ρο νομ ικές κ α τα β ο λ ές (Michel Novak 1975, σ. 25, Schraml 1974, 253).
1 2 . *Η
γν
η ς νοη ά τέ τ8
έ α.
τή ς
α
οσ
τ α λ λ η λ ό τ η τ α ς εν ό ς τ έ τ
ου Ν
νη
ά
δ ιά ιά ( υ -
ο υ ).
'Έ να τέσ τ γιά γιά νά είνα ι κ α τά λλη λλ η λο γιά γιά π α ιδιά διά του Ν η π ια γω γείο γείο υ π ρ έπει έπ ει νά έχει έχει ορι ορ ισ μ ένες νες ιδιό διό τη τες, ες, πο πού τό κάνουν νά νά εϊναι κ α τά λλη λλ η λ ο δργανο δργα νο μ έτρη έτρη σ η ς κα ί έξέτασ έξέτα σ η ς. Ο ί ιδ ιό τητες τη τες α ύ τές τές είναι να ι: 1) ' Η εύκολί ύκο λία α κα κ α ί ή πρ π ρ α κ τικ ό τη τα σ τήν πα ρουσ ρο υσ ία σ η κα ί σ τήν έφ α ρμ ογή του. Δ έ θά πρ έπει έπ ει νά εί είναι π ο λ ύ πλοκ ο, άλλά νά τό τό πα ρουσ ρο υσ ιά ζουμ ου μ ε εύκολα εύκολα καί γρή γορα ορ α . 2) ' Ο μ ικρός κρό ς χρόνος έφ α ρμ ο γής του του τέστ έσ τ. 3) Χ α ρα κτη κτη ρισ ρισ τικό γνώ ρισ ρισ μ α ένός καλοΰ κα λοΰ τέσ τέσ τ γιά γιά π α ιδιά διά τής τή ς ή λ ικ ία ς το το υ Ν η π ια γω γείο γείο υ είναι να ι τό νά μή μ ή δί δ ίνετα ι σ τό πα π α ιδί ή εντ εντύπ ύπ ω σ η π ώ ς εί είνα ι π ειρ α μ α τό ζω ο . 4) Ν ά έχει έχει τό χαρ χα ρ α κ τή ρ α πα π α ιχνιδιο διο ύ. 5) Ν ά π ρ ο κ α λεΐ ένδι νδιαφ έρον, π.χ. π. χ. νά νά εί είναι έγχρω έγχρω μ ο , ή 8.
*Η
ολουθή δη
ι γ ίν ε τ α ι
ουρ γηθεΐ
λλες χώ
( οη
καί
οχή
λώ ς
χρ
τ ο ιχ ε δ ε ιγ μ
χ ο λ ο γ ία
τ ερ ο έ π
γγελμ
δο
η
γ εν ι
,
ι οσ
ν τέ τ ά τέ τ
τούς
ού θά
ού έ ουν
υχολόγου ς
σέ
ύ τ ο τ ελ ή ς 4 τ ή ς τ ο υ λ ά χ ι τ ο
σ τ η ρ ιό τ η τ α ς τ ο υ ψ υ χ ο λ ό γ ο υ κ α ί γ ιά οσύνη,
.
ό
ι ,
ν ορ
τι
ο π ο ιο ύ ν τ ι
ς δπου ή
σπ ουδή κα ί δι δρ
λυση κα ί
α
ο λ λ ά γ ιά κ ά θ ε τ ο μ
κάθε πτυχή ό τ η τ α ).
του
τόμου
128
δλη δομ δο μ ή το υ νά ά ντα ντα π ο κ ρ ίνετα νετα ι σ τά ένδια φ έροντα έροντα τή τή ς ήλικίας αύτής. 6) Ν ά ά πο κλε κλ είει τόν π α ρ ά γοντα γοντα τή ς τύχη ς κ α τά τή λύση λύση τώ ν πρ οβ λη μ ά τω ν, νά νά μήν άφ ήνει ήνει περιθώ περιθώ ρια ρια καί κα ί δυνα δυ νατ τό τη τες νά ύπε ύπ εισ έλθουν λθο υν άλλοι ά λλοι π α ρ ά γοντ γο ντες ες π ού θά έπηρεάσουν τό παιδί στή λύση. Α ύτή τήν ιδιό διό τη τα τή ν έχουν έχουν κυρ κυ ρ ίω ς τά τέσ τ τά ό π ο ια ά ναφ να φ έροντ ρο ντα α ι σ τή ν οπ ο π τικ ή ά ντί ντίληψ λη ψ η του του πα π α ιδιο διο ύ , γ ια τί είναι να ι ή π ρ ώ τη μ έ τή τή ν οπ ο π ο ία ά ρ χίζει χίζει νά λει λ ειτο του υ ρ γεί τό π α ιδί. δί. Τ ό τέσ τ του Raven Rav en π.χ. π .χ. ά ναφ έρ ετα ι σ τήν ο π τικ ή ά ντί ντίληψ λη ψ η του π α ιδιο διο ύ . Π ριν άπ ό τά τέσ τ υπή υπ ή ρχαν ρχα ν τά τά α ινίγμ νίγμ α τα , τά όπ οια οια δέν ήταν παρά ένας τρόπος έξέτασης τής νοημοσύνης καί κα ί σ υγχρό υγχρόνω νω ς έξά έξάσ σ κη σ η ς τή ς νοημ οσ ύνης του πα π α ιδιού διού.. ’Α νάλογα νάλο γα μέ τή σύνθ σύνθεση καί κα ί τήν δυσκολί δυσκ ολία α πού πα ρ ο υσ ιάζουν άζουν α ύ τά τά α ινίγμ νίγμ α τα δια δια π ισ τώ νου νο υ μ ε γιά γιά π ο ιά ή λικί λικία α είναι. αι. Τ έτο έτο ια α ινίγμ νίγμ α τα υπά ρχουν πολλά πολ λά . Π α ρ α θέτου θέτουμ μ ε ένδε ένδει ικ τικά τά έξης ξη ς δύο (Ho ( Hofs fsta tatt tter er 1 97 1, 135 13 5 κα ί 140) 14 0):: «Δ υό π α τέρες κ α ί δυο γυι γυ ιο ί β γήκ γή κ α ν έξω κ υνηγοί υνη γοί καί κα ί σ κοτώ σ α νε λαγούς λα γούς καί κα ί τούς ού ς φ έραν σ ηκ ω τούς ού ς,
άπ ά π ό έναν ό κ α θείς δηλα δη λαδή δή τό δλον τρει ρεις* τρεις σ ας λέω λέω τό σ ω σ τό, μ ά π ώ ς γίνετ γίνετα α ι α ύτό;». ύτό;».
Τ ό π α ιδί πού πο ύ θά βρε βρ ει δτι π ρ ό κ ειτ ειτα ι γιά γιά π α π π ο ύ , γυιό γυιό κ α ί έγγόνι έγγό νι λύνε λύ νει ι τό α ίνιγμ νιγμ α κ α ί φ α νερώ νει σ τή ν περ π ερ ίπ τω σ η αύτ αύ τή τήν άνάπ ά νάπ τυξη τή ς άντί άντίληψ λη ψ ής του καί κ α τα νόησ νόησ ης τώ ν κοινω κοινω νικώ ν σ χέσ εω ν. ' Έ να δεύτ δεύτε ερο α ίνιγμα : « ' Υ πά ρχει ρχει ένα σ π ίτι πού τά το ιχώ μ α τά του άλλοτ άλ λοτε ε
129
δια δια σ κ ο ρ π ίζοντα ζο νται ι κι ά λ λ ο τε δέν δέν δια δια π ερνουντ ερνου ντα α ι* οί κ ά τοι το ικοί κο ί του είναι ά φ ω νοι, νοι, ά λλά λλ ά άκοΰνε άκ οΰνε κ α λά». λά ». ' Η ά π ά ντη ντη σ η δτι δτι π ρ ό κ ειτα ι γιά γιά τά ψ άρι άρ ια φ ανερώ ανερώ νει νει π α ρ α τη ρ η τικ ό τη τα κα ί ά ντί ντίληψ λη ψ η σχέ σχέσεο^ σεο^ν ν τώ ν (φ υσι υσ ικώ ν έδώ ) π ρ α γμ ά τω ν σέ σύνδε σύνδεση μέ σ χετ χετικ ές γνώ σ εις. Γ ιά νά ξέρ ξέρ ουμ ου μ ε δτι τό π α ιδί τώ ν 8 χρόνω χρό νω ν έχει έχει έξε λ ιχθεΐ νοη νο η τικ ά σ ω σ τά , θά π ρ έπει έπ ει τό π α ιδί τή ς ή λικ λικ ία ς αύτ αύ τή ς νά λύν λύνει οπ ω σ δή π ο τε τά τά έξης π ρο β λή μ α τα : α) Ν ά μ π ο ρ εΐ νά ξεκ ξεκ α θαρ θα ρ ίζει τή δια δια φ ορά ορ ά μ ετα ετα ξύ δύο δύο ά ντι ντικ ειμ ένω ν άπό άπ ό μ νήμ ης, ης, β) Ν ά μ ετρά ει κ α τεβ α ίνοντα νοντα ς ά π ό 20 έω ς τό 0. γ) Ν ά πα π α ρ α τη ρ εί π α ρ α λείψ λείψ εις σέ μ ιά ά τελή εικόνα, δ) Ν ά γνω ρ ίζει τήν ήμ ερομ ρο μ η νία νία τή τή ς ή μ έρ α ς του πει π ειρ ρα μ α τισ μ ού. ού . ε) Ν ά επα επα ναλα μ βά νει σ ω σ τά άμ έσ ω ς μ ετά τήν τήν ονομ ονομ ασ ία τους του ς 5 ά ρ ιθμ ούς ού ς (κ ( κ α τά τό τέσ τ τώ ν Binet Bin et Simon, στοΰ Hofstatter 1971, 139). β.
ό
ου
ό τέ τ
ο ν Wechsler γιά παιδιά
Π α ρα θέτου θέτουμ μ ε βασ βα σ ικά σ το ιχεί χεία του τέσ τέστ τ α ύτου ύτου ώ ς μ ιά ένδει νδεικτι κτική ά ποψ πο ψ η π ο σ ο τικ ή ς έξέτα ξέτα σ η ς τή ς νοη μ ο σύνης. Ε ίναι ένα τέσ τ νοημ οσ ύνης γιά γιά π α ιδιά διά 5 1 5 χρόνω χρόνω ν. ' Η διδα διδασ σ κ α λία λία το υ τέσ τ αύτ α ύτου ου είναι μ ιά κ α λύτ λύ τερη κ α τανόησ η σ τό πρ όβ λη μ α τή ς νοημ οσύν οσ ύνης ης καί κα ί τή ς έξέτα έξέτα σης τής νοημοσύνης. Έ γιν γιν ε τό τό 1949 19 49 άπ ό τό τό Β έξλερ λερ καί κα ί μ ετά έκανε νέα έπεξε πεξεργα σ ία ό Π ρίσ ρίσ τελ, κα θη γητή γητή ς σ τό ’Α μ βούργο. βού ργο. ' Υ π ά ρ χει χει κα ί π α ρά λλη λλ η λο τέσ τέσ τ γιά γιά ένήλικους ήλικους.. Π ερι ερ ιέχει 11 ύ π ο τέσ τ κ α ί δ ια ιρ είτα είται ι σέ δύο μέ μ έρη, ρη , τό τό κ ό καί τό άλλο ρ α ό. ένα μέρος είναι 9
130 κ ό μέρος άποτελοΰν τά έξης ύποτέστ: Τό κώ ν 1) Τ έστ έσ τ μέ θέμ α τα έρ ω τή σ εις . ’ Ε ξετά ξετά ζετ ζετα ι ή έκτασ έκτασ η τώ ν σ χολικώ χολικώ ν καί κα ί γενι γενικώ ν γνώ σ εω ν. Π .χ. πό σ α α ύτι ύτιά έχε έχει ις; (1η έρ.). έρ.). Π όσε όσ ες μ έρ ες έχει έχει ή εβ δομ δο μ ά δα; δα ; (8η (8 η έρ.), ρ. ), Τ ί εΐναι να ι τά ιερογλυφ ρο γλυφ ικά; κά ; (29η (2 9η έρ.). ρ. ). όη . ’ Ε ξ ε 2) Τ έσ τ πού πο ύ άναφ άνα φ έρετα ρετα ι σ τή ν ι ή τά ζετα ζετα ι κ α τά π ό σ ο τό π α ιδί έχει χει τή ν π ρ α κ τικ ή ικ α νότ νό τη τα κα ί τή δια δια νοη τικ ή πρ π ρ οσ α ρ μ οσ τικ ή ικ α νότητα ά λλά λλ ά κ α ί ή γενι γενικ κ ή κο κ ο ινω νική σ υ μ π εριφ ριφ ο ρά του* ου* π . χ., χ. , τί θά κά κ ά νει νεις άν κ ό ψ εις τό δά δ ά κ τυ λό σου; (1η (1 η έρ.). ρ. ). Γ ια τί φ υ λ α κ ίζονται ζοντα ι οί έγκλ έγκ λ η μ α τίες; ες; (7η έρ.), έρ.) , Γ ια τί π ρ έπει έπ ει νά κ ρ α το ύ μ ε τίς υπ ο σ χέσ χέσ εις μας μα ς; (14η (1 4η
3)
4)
5)
6)
1 Ρ ;) · ς νόη . ’ Ε ξετά Τ έσ τ ρ ι θ μ ξετά ζει ζει τή ν ικ α νότη νότη τα σ υ γκεν γκ εντ τρ ω τικ ή ς δρα δρ α σ τη ρ ιό τη τα ς, τή νοη τική εύελιεύελιξία κα κ α ί τή ν εύρεσ ύρεσ η ο μ ο ιο τή τω ν. ’ Ε ξετά ξετά ζει τή ν ά φ η ρημέ ρημ ένη λογι λο γική νόησ όη σ η κα κ α ί τή ν ικ ικ α νότητα σ χη μ α τισμού σμ ού έννοιώ έννοιώ ν π.χ. π .χ.,, 36 3 6 εΐ εΐναι 2 / 3 του ά ριθμ ριθμοΰ.. οΰ...; .; (14η (14 η έρ.). . Π .χ. Τ έσ τ ύ ρ ε ς χ έ .χ . «οί «ο ί νέοι νέοι γίνο γίνοντα νται ι ά ρ γό γό τερα ά νδρες νδρες, κα κ α ί τά κ ο ρ ίτσι τσ ια γίνο γίνοντ ντα α ι. . . ; (1η (1 η έρ. έρ.). ). « Τ ί κοινό κοινό έχουν έχουν ή άρχή ά ρχή κα κ α ί τό τέλο τέλος ς;» ( 15η 15 η έρ.). ρ. ). Τ έστ έσ τ λεξιλο γίο υ πο π ο ύ έξετ έξετά ά ζει ζει τή ν ικ α νότητα μ ά θη σης ση ς, τή τή γενική π α ρ α σ τα τικ ή ικ α νότη νότη τα , τή τή σ τά θμ η γλω γλ ω σ σ ικ ώ ν γνώ σ εω ν. Ι*.χ., *. χ., τί εΐναι να ι τό σ κυλί κυ λί,, τί εΐναι να ι τό φυτό. Έ να πρόσθετ πρόσθετο τέσ τ π α ά λ η ψ η ς α ρ ι θ μ · ό έξετά ζω ν δηλ. δη λ. λέει λέει ορι ορ ισ μ ένους νου ς άρι άρ ιθμ ούς ού ς κ α ί τό π α ιδ ί π ρ έπ ει νά τού το ύ ς έπα έπ α να λ ά β ει μ έ τή ν ’ίδια δια σ ειρά π ο ύ το ύ ς ά κουσ κου σ ε. *Η έπα νάλη νά ληψ ψ η ζητε ζη τεί ίται τα ι κα ί σέ ά ντί ντίθετη θετη
131
(ά π ό τόν τόν τελευτ ελευ τα ίο ά ριθμ ριθμό) ό) σ ειρά. ρά . ’ Ε ξετά ζετα ζετα ι ή πρ οσ οχή, οχή , ή π α ρ α τη ρ η τικ ό τη τα , ο νοητ νοη τικός κό ς έλεγχος λεγχος.. Τό ρ α μέρος διαιρείται στά έξης έπιμέρους τέστ: ιθ μ κά ύμ βο 1) * ρ ιθ . ’ Ε ξετά ζετα ι ή σ υνει υνειρμ ικ ή εύ εύ ελιξία, ή νοητική συνέπεια καί διαύγεια καί ή όπτι κοκινητική συστοιχία. κ ό ν α ς . ’ Ε ξετά 2) υ μ π λ ή ρ ω σ η ξετά ζετα ζεται ι ή ικ α νότη νότη τα διάκ διάκρι ρισ σ η ς ούσ ού σ ιω δώ ν καί μ ή ούσ ού σ ιω δώ ν σ το ιχεί χείω ν. η ε ό ν . ’ Ε ξετά 3) ξετά ζετ ζετα ι ή κοιν κοινω νική σ τά ση καί κα ί πρ οσ α ρμ ογή καί κα ί ή κα τα νόησ η τής όλης κατάστασης. σ α κ ό τ σ τ . ’ Ε ξετάζε 4) ξετά ζετα ται ι ή σ υνδυασ τική ικανόκα νότη τα, τα , ή ικ ικ α νότη νότη τα μ ετα ετα τό π ισ η ς ά λλα λλ α γής γή ς, οί δημ δη μ ιο υ ργικ ργικ ές ικ ικ α νότητ νότη τες κ α ί ή ικ ικ α νότ νό τη τα π α ρ ά σ τατα σης του χώ ρου. ς ορφ . ’ Ε ξετά ζετα 5) Τ έσ τ ο π ο θ έ ζετα ι ή ικα νότη τα ά ντί ντίληψ λη ψ ης τώ ν συν σ υνολι ολικώ ν σχέσ σχέσ εω ν, ό τρ ό π ο ς σ κέψ η ς κ α ί έρ γασ γα σ ία ς κ α ί ή έπιμ έπιμ ο νή σέ έργα σ ία μέ σχέδιο. ' Η έφ α ρμ ογή του τέσ τ γίνετ γίνετα α ι βά σ ει σ τα θερώ θερώ ν καί σ υγκεκριμ υγκεκριμ ένω ν υπο υπ ο δείξεω ξεω ν μέ συνε συ νεργασ ργασ ία εξετ εξετα σ τή καί κα ί έξετ ξετα ζόμ ενου. νου . Σ έ με μ ερικά ρικά ά π ό τά ύ π ο τέστ έσ τ μετ μ ετρ ρ ιέτα έτα ι κ α ί ό χρόνος, χρόνος, ένώ ή διά διά ρ κ εια όλου του test te st εϊναι 6 0 7 0 λ επτά επ τά.. Σ τό τέλος έλο ς του β ιβ λίου λίου υπ υ π ά ρ χει χει πίνα πίνακ κ α ς, ό όποιος δείχνει τί δείκτη νοημοσύνης έχει τό παιδί άνάλογα άνά λογα μέ τόν τόν βαθμό βαθμ ό πού θά σ υγκεντ υγκεντρώ ρώ σ ει σ τά έπι έπ ιμ έρο έρ ο υ ς τέσ τέσ τ, π ο ύ ά ναφ να φ έροντα έρο νται ι σ τίς ειδικ δικ ές εύ φ υ ΐες ικ α νότ νό τη τες, ες, κα κ α ί σ υνολικά υνολικά σ τή γενικ ή έπ ίδοσ δο σ η . Τ ό τέσ τ α ύτό ύτό δέν δέν είναι οΰτ οΰ τε μ ετα φ ρα σ μ ένο προσ πρ οσ α ρμ οσ μ ένο,
132
το υ λά χισ χισ το έπί έπ ίσ η μ α , ούτ ο ύτε ε στ σ τα θμ ισ μ ένο σ τά έλλη έλληνι νικά δεδομ δεδομέ ένα. ' Η γνώ γνώ σ η του σέ γενι γενικ ές γρα μ μ ές, έδώ , κα ί ή άνάλυσ ά νάλυσ ή του μ α ς ένδια φ έρει γιά γιά νά γνω ρ ί-
σ ουμε ουμ ε τήν τήν π ο ιο τικ ή κα ί π ο σ ο τικ ή δομή δομ ή τής τή ς νοημ οη μ οσ ύνης. ύνης. 'Υ π ά ρ χει δμοι δμ οιο ο τέσ τ γιά γιά ένηλίκους ηλίκους (Bricke (Bri ckenkamp nkamp 1975, σ. 118 κ. έξ., HAWIK Handbuch 1966). .
ό τ έ σ τ τ ο υ Raven
ί ή
ρη
η
ής νοη
οσύν
.
Γ ιά πρ ώ τη φ ορά ορά εγ εγινε τό 1 93 6 19 37 μέ 60 προ βλή βλ ή μ α τα καί δέ θεω θεω ρήθηκε ρήθη κε ά πό λυτ λυ τα έπιτ έπιτυχημ υχη μ ένο. Μ ετά 10 χρόνια εκανε νέα σύνθεση ό ’ίδιος ό Raven καί εχου
133
με έτσ ι ένα έγχρω έγχρ ω μ ο τέσ τέσ τ μέ μ έ τρ εις σ ειρές, ρές, τίς τίς Α , Α β κα κ αί Β* κάθε κά θε σ ειρά περι π εριέχ έχει ει δώ δεκα πρ π ρ ο β λή μ α τα . Ο ί εικόνες κόνες είνα ι διά διά φ ορα ορ α γεω μ ετρ ετρ ικ ά σ χήμ χή μ α τα . Σ έ κάθε μ εγάλο γεω γεω μ ετρ ικ ό σ χή μ α λε λ είπ ει ένα τμ τμ ή μ α , κ ά τω δμ ω ς άπ ό αύτ α ύτό ό υπάρχουν ισ ισ ομ εγέθη μ ικρότ κρό τερα τμ ή μ α τα , τά ό π οια οια τα ιρ ιά ζο υν ά κ ριβώ ριβώ ς σ τό έλλ έλλε εΐπον πο ν τμ ή μ α του του μ εγάλου σ χήμ α τος. ος. Δ έν τα ιριά ριά ζουν ου ν δμ ω ς δλα δλα ά πό άποψ άπ οψ η γεω μ ετρ ετρ ικ ή ς δομή ς, τα τα ιριά ριά ζουν ώ ς πρός πρ ός τό μ έγεθο γεθος ς, κα ί σ ’ α ύτό ύτό ά κ ριβ ριβ ώ ς β ρίσ ρίσ κετα κετα ι τό πρ π ρ ό β λη μ α πού πο ύ κ α λείτ λείτα ι τό έξετ έξετα ζό μ ενο ά το μ ο νά μ α ς λύσε λύσ ει. Γ ιά τή λύση λύσ η τό τό έξετα έξετα ζόμ ενο ά το μ ο χρει χρ ειά ά ζετα ετα ι: 1) νά πα ρα τη ρή σ ει τή σ υμ μ ετρία ρία του σ χήμ α τος καί κα ί 2 ) νά νά ά ντιλ η φ θεΐ τή ν ιδια δια ίτερ τερ η σ ύνθεσ ύνθεσ ή το υ κα κ α ί νά ά νακαλύψ νακα λύψ ει τίς σ χέσ εις τώ ν διά φ ορω ν π α ρ εμβ εμ β α λλό λλ ό μ ενω ν σ το ιχεί χείω ν. Ε ίναι να ι φ α νερό νερό δτι σ τό τέσ τ α ύτό έξετ έξετά ά ζου ζο υ μ ε τή ν ικα νότη νότη τα του ά τόμ ου νά νά ά ντι ντιλα μ β ά νετ νετα ι σ ω σ τά τό χώ ρο, ρο , τή τή θέση θέση κάθε σ χήμ α το ς καί κα ί τή ν ά ναλογί ναλ ογία . Έ π ίσ η ς τή τή συσ χέτισή τους ά πό ά ποψ η θέσης θέσης,, συμ μ ετρ ία ς, ά ναλο να λογί γία ς. Ε π ε ιδ ή είναι test tes t εικόνω κό νω ν δέ χρει χρ ειά άζετ ζετα ι νά μ ιλού λο ύ μ ε, ο π ό τε έχε έχει ένα πο λύ μ εγά εγά λο π ρ ο τέρημ ρη μ α : δέ χρει χρ ειά ά ζετα ζετα ι μ ετά φ ρ α σ η , είναι να ι διεθνούς χρήσ χρή σ η ς (kul (k ultu turf rfre rei) i) κα ί είνα ι κ α τά λλη λλ η λο γιά γιά π α ιδιά διά 3 1 2 χρό χρ ό νω ν. τ ί αύτου * Η ξι α ύτου του του test te st είναι να ι ά ξιο ξιο π ρ ό σ εκτη κ α ί μ ά λισ λισ τα μέ τό π ρ ώ το μ έρος του test te st του του Β έξλερ ξλερ έχε έχει ι σ υνάφ εια ρ = 0,7 0 ,70 0 . Μ έ τό τό δεύτ δεύτε ερο μ έρος ρο ς έχει χει ρ = 0 ,5 0 . Σ η μ ειώ νουμ ε έδώ έδώ τήν καθιε καθιερω μ ένη σ χετ χετική κ λ ί κ α ;
134
Ο 0,20 0, 20 = ά σ ήμ αντη αντη σ υνάφ υνάφ εια 0,21 0,39 = χαμηλή 0,4 0 0,69 = ουσιώ ουσιώ δης 0,70 0,99 = υψηλή. ' Η διά διά κ ρ ισ η α ύ τή κ α ί οί τιμ τιμ ές της τη ς είναι να ι του Guil Gu ilfo forr d ( Γ κ ίλφ ορ ντ) ντ) κ α ί έχει γενικ ό τερ τερ α κα κ α θιερω θιερω θεί (σ του Hilleb Hil lebran rand d 1 9 6 5 , σ. 196) 19 6).. ' Η σ υνάφ εια μπ μ π ο ρ εΐ νά είναι θετ θετική ή άρνητ ά ρνητι ική. κή . 'Ό σ ο π λη σ ιά ζει π ρό ς +1 τό τό σ ο π ιό σ τενή είναι να ι κ α ί σ η μ α ίνει δ τι σέ δύο συγκ σ υγκρ ρ ινόμ νό μ ενα π ρ ά γ μ α τα υπά υπ ά ρχει ρχει πολύ πο λύ σ τενή σχ σ χέσ η. Τ ό test του του Raven μ π ο ρ εΐ νά γίνε γίνει ι ά το μ ικ ά ή ομ α δικ δικ ά ή ά κόμ κό μ η μ έ τή ν μο μορφ ή κι κ ινητ νη τώ ν ει εικόνω κό νω ν σέ ά το μ α μ ικρή ς ή λικ λικ ία ς (Hil (H iltm tman ann n 1966, σ. 49 κ. ε ξ . ) . Τ έλος έλο ς τό τό τέσ τ το υ Rav R aven en είναι να ι τό μ όνο πο ύ εχει σ τα θμ ισ θεΐ θεΐ σ τα τισ τικ ά σ τή χώ ρα μ α ς ά π ό τόν τόν Δ / ντή τοϋ Μ αρα σ λεί λείου Δ ιδασ κα λεί λείου Π αν. Τ σα κρή. Σ υνισ υνισ τά ται ή χρήση του μέ σκοπό μιά ένδειξη γιά τό γενικό έπίπ έπίπ εδο κα ί τή ν ά νά π τυ ξη τή ς νοημ οσ ύνης του του πα π α ιδιο διο ύ, άλλά καί ώ ς βάσ η άσ κησ ης καί κα ί ά πα σ χόλη σ ή ς του. Γ ιά τή χρήσ η του του π ρ έπει νά έχουμ έχουμ ε ύπόψ η : α ) Τ ίς ορθές ορθές λύσ λύ σ εις π ο ύ μ α ς τίς τίς δί δίνει νει ό π α ρ α κ ά τω π ίνα κ α ς. ' Η 2η, 2η , 4η, 4η , κα κ α ί 6η κ ά θετη σ ειρά ά ρ ιθμ ώ ν είναι να ι οί ορθέ ορ θές ς λύσεις στόν άντίστοιχο άριθμό στήν οριζόντια σειρά του κάθε κά θε σ χήμ χή μ α τος. ος. ' Η 3η, 3η , 5η κα ί 9η σ ειρά μέ μ έ τό σ η μ είο + άναφ έρετ ρεται σ τήν ορθότ ορθό τη τα τή τή ς ά πά ντη ντη σ η ς. Λ α νθασ μ ένη ά π ά ντη ντη σ η σ η μ ειώ νετ νετα ι μ έ — . Γ ιά τή τή ν έκτίμ η σ η προστίθενται τά +. α π ρω όκο β) γιά γιά κάθε κά θε άτομ ο, σ τό όποι όπ οιο ο θά ση μ ειώ νουμ ε τίς άπ α ντή ντή σ εις. ( Υ π ό δ ειγμ ειγμ α ά πό τό τό βιβλί βιβλίο ο του του Π αν. Τ σ ακρ ή, σ. 82). 82 ).
135
Β
ΑΒ 1
4
+
1
4
+
1
2
+
2
5
+
2
5
+
2
6
+
3
1
+
3
1
+
3
1
+
4
2
+
4
6
+
4
2
+
5
6
+
5
2
+
5
1
+
6
3
+
6
1
+
6
3
+
7
6
+
7
3
+
7
5
+
8
2
+
8
4
+
8
6
+
9
1
+
α
6
+
9
4
+
10
3
+
10
3
+
10
3
+
11
4
+
11
5
+
11
4
+
12
5
+
12
2
+
12
5
+
12
12
χ . 14.
νακ ες τώ ν όρθώ ν λύσεω ν τ
ν ε
όνω ν του Π Μ
12
4 7 τ ο υ Ra R av er
136
A I
I
I
2
2
2
?
3
3
4
4
4
5
5
5
6
6
6
7
7
7
8
8
8
, 9
9
9
10
10
10
II
II
II
12
12
12
ρόνος
χ . 15.
νακ
ς
τοκ όλλ ου
'
ύνολο
δ ιε ξ α γ ω γ ή ς τ ο υ Ρ Μ
/ p ιο
'
. .
4 7 τ ο υ Ra R a v en .
Σ το ν π ίνα κ α α ύτόν ύτόν σ υμ π λη ρ ώ νοντα νοντα ι οί «απαντήσ «απαντήσε εις κάθε κά θε ά τόμ ο υ σ ύμ φ ω να μ έ τίς διε διευκρι υκ ρινί νίσ εις σ τόν π ρ ο η γούμ ενο πίνα πίνακα κα .
9. ί χ ετ ι ό κ
ροτι ούμ ε τη
ό
αρ
ρ ισ μ ό
ύ φ υ ΐ ς ( . .) γ ι ά τ ο ύ ς λ ό γ ο υ ς λα ο.
τη ού ά
οημ οσύνης ( . ε στό
)
137
γ) Π ίνακα νακ α ς μ ετα τρ ο π ή ς του ά ριθμοϋ ριθμοϋ επιτ επιτυ χιώ χιώ ν σ τό τέσ τ σέ δείκ τες νοημ νοη μ οσ ύνης ύνη ς κ α τά ή λικ λικ ίες πο ύ χω χ ω ρ ίζοντα οντα ι κ α τά έξάμ η να ώ ς έξής: ής: Ιο ν7 ‘57x1 5777 671; 577» 7717 77?; 87Ϊ: '877;’97ί; *5.'7i'I67fj [10.7 Γ ΪΪ7 Ϊ7ϊ ϊ :7 : Ϊ27Ϊ : Ϊ577 RAVEN 5~ 5~.S‘ .S‘ 6 .θ! 676: 7.0! τΓβ; e.oi ~ \ 9.0: 9.6; JD.O; 10.6 I I . 0 • I I . 6 • 12.0 ; i 2 .6 •13.0
-..
36 35 34 33 3? 31 30 29 28 27 26 25 24 23 22 21 20 19 18 17 16 15 14 13 12 II ΙΟ 9 8 7 6 5
151 149 146 143 143 141 138 135 133 131 128 126 123 123 120 117 114 109 103 103 98 94 89 83 73 74 68 62
χ . 16 .
151 148 145 143 143 140 138 135 135 132 132 130 128 125 123 123 120 117 114 HI 106 100 95 91 85 80 75 71 66 62
151 151 148 145 142 140 137 135 132 129 127 127 125 122 120 117 114 III 108 103 103 97 92 87 82 77 72 69 64 6l
152 148 145 142 139 139 137 134 134 132 132 129 126 124 121 119 117 114 III 108 105 100 94 89 84 79 74 70 67 63 61
151 149 145 142 139 136 133 131 128 125 123 121 118 116 114 ΙΙΟ 103 105 ΙΟ Ι 97 91 86 81 77 72 68 65 62 60
νακας μ ετ τρο
151 149 146 142 139 135 133 133 130 128 125 125 122 120 118 115 115 113 110 107 105 102 98 94 88 83 78 74 69 66 63 6l 6o
149 146 143 139 135 132 130 127 125 122 119 116 115 112 no 107 104 102. 99 95 91 85 80 75 72 67 64 62 60 60
152 147 143 140 136 132 129 127 124 121 119 116 113 112 109 109 107 104 101 98 96 92 88 82 78
1^0 144 140 137 132 129 126 124 121 118 116 113 no 108 106 104 101 98 95 93 89 85 80 76 71 n 76 68 65 63 63 61 6 l 60 60
έ βάση
όν πί
α
ου ά τόμου π ού έξ τά του βρ νοη
οσ
ες έχει
ουμ ε .
.χ .
. 108,
1970,
61
ή
το
ο μ έ
λ.
έσ η
λι εύφ
..
.....
ν σ έ δ ε ί τ ες ν ο η μ ο σ ύ ν η ς ( τ ο ΰ
.
. 3 6 ).
βά
ό σύνολο
τώ ν
147 144 141 138 135 139 137 I ? 4 131 128 135 132 129 126 123 131 131 128 125 122 119 115 127 124 121 118 115 123 120 117 114 I I I 120 117 114 I I I 108 117 114 I I I 108 105 112 108 105 102 115 11 112 109 99 109 106 103 97 103 100 109 106 103 104 101 , 98 107 104 95 98 104 101 91 95 9έ 98 101 95 96 90 87 93 99 94 87 84 97 91 6$ 82 88 94 91 86 92 80 ” 83 89 75 86 80 89 83 86 80 77 T i 83 81 78 84 75 h72 ■ 68 80 74 71 77 66 66 76 73 70 66 66 68 73 71 64 62 66 68 64 70 61 60 66 63 65 62 61 61 60 63 64 61 61 60 60 60 60
60
ύτόν κα ί λα ε κα ί
(σ (σ τ ή γ ω ν ι
νη ς του .
146 141 137 134 129 126 123 123 121 IIS 115 113 113 no 107 105 103 103 100 98 95 92 90 86 82 77 74 69 67 62
ς τ ο υ ά ρ ιθ μ ο υ ε π ι τ υ χ ι ή
150 143 138 134 130 126 123 120 118 115 115 112 no 107 104 102 100 97 95 92 89 87 83 79 76 72 68 65 ,62 60
οντ ς ύπόψ η τήν ν
ο νά δ
τηλώ ν συ
τησ
α 7, 6 .
ί 17
ν
λ ικ ικ ί τυχί
) τό δε νολ
ές
τη νά
138 13 8
Π α ρ α θέτο θέτο υ μ ε σ τή σ υνέχε υνέχεια μ ερικ ρικ ές ά π ό τίς τίς εικόνε κό νες ς ( σ χήμ χή μ α τα ) μ έ τό έλλι έλλ ιπ ές σ η μ είο κα κ α ί 6 στ σ τή ν κά θε εικόνα κό να σ χήμ α τα , ά πό τά όπ οια οια τό τό εξετ εξετα ζόμ ενο ά τομ ο κα λείτ λείτα ι νά βρει εκείνο πού ταιριάζει. < ^ < $ > < φ > < $ > < $> $ > <$ < $ >< > < $> $ > < $> $ > <$ <$ >
<§ >< $ >[
\4 >
<&> <&> <Α > <&> <&> <^> <^ > <&><&> <&><&> <&><&><&>
+ ΐ \ + + +) + + /
<$>
<$> <$> / . 17 17 .
όνά
ρι
.
5
ό τ ό τ έ σ τ τ ο υ Hav<;n σ έ σ
υ ν α ν -. -.
139
θ a ■ / ο X β
)
Η
> 5
a
1
J
χ . 18 18 .
όνα
8
ό τό
>
τέσ τ τοϋ
H a ve n σ έ σ
ρυ νση .
140 .
test
Porteus
’ Α ρχικ ρχικ ά έγινε γιά γιά τή ν ήλι ήλ ικία κία τώ ν 8 8 1 4 χρόνω ν, ύσ τερα δμ ω ς ά π ό μ ιά ά ναθεώ ναθεώ ρησ ρη σ η τό τό τέσ τέσ τ έγινε κα τά λλη λο γιά γιά τήν ή λικί λικία α τώ τώ ν 3 1 4 χρόνω χρόνω ν. Τ ό τέσ τέστ τ α ύτό ύτό έξετ έξετά ά ζει ζει μ ιά π λευρά τή ς πρ ο σ ω π ικ ό τη τα ς καί κα ί τή ς νοημ οσ ύνης κα ί ά σ φ α λώ ς θά π ρ έπει έπ ει νά χρη χρ η σ ιμ ο π ο ιείτ είτα ι ώ ς σ υμ πλή ρω μ α άλλω ν τέσ τ, δχι δχι μόνο μόνο του. του. Τ ό τέσ τ μετ μ ετρ ρ ά ει τή δια δια νοητ νοη τικ ή σ τά θμ η του του άτ ά τόμ ου κα ί ά κόμ κό μ η μ α ς δίνει νει μ ιά βάσ β άσ η ψ υχολο υχο λογι γικ ή ς π ρ ο σ έγγισ ή ς του, ου , μ α ς δίνει κ α τά κ ά π ο ιο τρ ό π ο τή δυνα δυ να τό τη τα νά έκτι έκτιμ ή σ ο υμ ε άν έργά ζετ ζετα ι τό ά το μ ο λο λ ο γικ ά ή μέ μ έ τρ ό π ο ένστ ένσ τικ τώ δη ή νε νευρικό υρικό.. ’ Ε π ίσ η ς μ α ς δίνει νει τή δυ δ υ να τό τη τα νά έξε έξετ τά σ ου μ ε άν τό ά τομ ο π α ρο υσ ιά ζει σ τα θερόθερό τητα τη τα ή έλλε έλλει ιψ η α ύτοκυρ ύτοκ υρι ια ρχία ρχία ς κ α ί ά κόμ κό μ η νά δια δια π ισ τώ σ ουμε ουμ ε κα κ α τά πόσ πό σ ο εχει χει τή ν ικ α νότ νό τη τα νά βλ β λ έπει γενι γενικ κά καί κα ί νά σ υλλα μ β άνει άνει α ύ τό μ α τα καί κα ί ένορα τικά (Int (I ntui uitiv tiv)) τό δλο δλο σ χή μ α , τή τή ν σ κ ο π ιμ ό τη τα κα κ α ί τή ν π ρ ο ο π τικ ή τού κάθε κά θε σ χήμ χή μ α το ς τού τέσ τ α ύτού ύτού κα ί κ α τά σ υνέπεια τόν τόν τρ ό π ο τώ ν σ χετ χετικ ώ ν ψ υχικώ ν λειτουργι ου ργιώ ώ ν του άτόμ άτόμ ου. ου . Κ α τά τή διεξα διεξαγω γω γή του τέσ τ π ρ έπει έπ ει νά γίνετ γίνετα α ι κα ί π ο ιο τικ ή πα ρα τή ρη σ η καί κα ί περιγρα περιγρα φ ή τή ς σ υμ περιφ περιφ ορά ορ ά ς (Brickenkamp 1975, σ. 152). Τ ό βα σ ικότ κό τερο δμ ω ς πού πο ύ μ ετρά ει τό τέσ τέσ τ αύτό αύτό εΐεΐναι ή πρ α κ τικ ή εύφ υΐα υΐα σέ σ υνάρτ υνάρ τη σ η μ έ τή ν οπ ο π τικ ή ά ντιλ ντιλ η π τικ τικ ό τητα τη τα το ύ ά τό μ ο υ κα κ α ί μ α ς δίνει νει κ α ί τή δυνατότ δυνατότη η τα νά διαχω ρίσ ρίσ ουμ ε τά τά ομα ομ α λά ά πό τά τά π ρο βλη βλ η μ α τικ ά ά το μ α . ' Υ π ά ρ χει ένας λαβύ λα βύρι ρινθος νθος γιά γιά κάθε κά θε ή λ ικ ία μ έ αύξα α ύξανόμ νόμ ενη δυσ δυ σ κ ολί ολ ία κα κ α ί π ρ έπει έπ ει ό κ α θένας θένα ς νά εΐναι τυ π ω μ ένος σέ χω ρ ισ τό χαρ χα ρ τί. Σ το ύ ς δρόμ δρόμ ους κα ί τά π α ρ α δρό δρ ό μ ια τού λαβύρ λα βύρι ινθου καλο κα λούμ ύμ ε τό τό π α ιδί νά
μπει άπό τήν είσοδο ή νά ξεκινήσει άπό τό κέντρο καί χαρ χα ρ ά ζο ντα ντα ς μέ τό μ ολύβι ολύβ ι τό δρόμ δρό μ ο πού πο ύ θά άκολ ά κολουθή ουθήσ σ ει νά μ ά ς δείξει δείξει ά π ό ποΓ* θά β γει. Σ τά μ ικ ρά π α ιδ ιά λέμε λέμ ε δτι είναι ένας δρόμος ή ένας κήπος άπό τόν όποιο π ρ έπει έπ ει νά περά π ερά σ ει χω ρ ίς νά έγγίσ έγγίσ ει τά ά κρα κρ α ( λέμ λέμ ε σ υνήθω ς το ίχους χου ς) , χω ρ ίς νά πη π η δή ξει κ λεισ το ύς δρόμ δρό μ ους κ α ί χω ρ ίς νά γυρί γυρ ίσ ει π ίσ ω (λα (λ α βύρι βύ ρινθο νθοι ι 18). Γ ιά τά μ εγαλ εγα λ ύ τερ τερ α π α ιδ ιά είναι να ι οί λαβ λα β ύ ρινθο ρινθοι ι 9, 10, 10 , 11 κ α ί ζητο ζη τού ύ μ ε νά έντοπ έντοπ ίσ ο υ ν τή τή ν ε’ ε’ίσ οδο κα κ α ί μ έ τό μ ο λύβι λύβ ι νά βγουν βγου ν κα κ α τά τό ν ’ίδιο τρ ό π ο , δηλ. χω ρ ίς νά έγ έγ γίσ ουν ου ν τί τίς γρα γρ α μ μ ές, ές, χω ρ ίς νά σ ηκώ ηκ ώ σ ουν τό τό μ ολύβ ολ ύβι ι καί κα ί χω ρίς ρίς νά έπι έπισ σ τρέψ ρέψ ουν πίσ πίσ ω , ώ σ που πο υ νά νά φ τάσ ουν στ σ τήν έξοδο. *Η π ο σ ο τικ ή ά ξιο λόγησ λό γησ η γίνετ γίνετα α ι μέ βάσ βά σ η τά τά λάθη λά θη σέ σ χέσ χέσ η μ έ τή τή ν ήλι ήλ ικ ία κ α ί χω ρ ισ τά γι γ ιά κ ά θε λαβύ λα βύρι ρινθο. νθο. *Η π ο ιο τικ ή ά ναφ να φ έρ ετα ι σ τά έξής: ξής: ή συνε σ υνεχής χής δια δια σ τα ύ ρω σ η γρα γρ α μ μ ώ ν δείχνε χνει ά σ τά θεια , ή είσ οδος οδο ς σέ κλε κλ ει . σ το ύ ς δρό δρ ό μ ο υ ς κα ί ό πολ πο λ ύ ά ρ γός γό ς ρυθμ ρυ θμός ός είναι να ι ένδειξη έλλειψ η ς ενόρασ η ς κα ί π ρ α κ τικ ή ς εύφ υΐα υΐα ς. Α ν τίθ τίθ ετα ή γρήγορ γρή γορη η έξοδος ξοδο ς άπ ά π ’ τόν τόν ορθό ορθό δρόμο δρόμ ο κα ί χω ρ ίς λάθη λά θη δεί δείχνε χνει σ τα θερό θερ ό τη τα κα ί κα λή νοημοσ νοημ οσύνη. ύνη. *Ο π α ρ α κ ά τω π ίνακ να κ α ς π εριέχ εριέχει ει τά σ το ιχεί χεία τή ς άξιολόγησ άξιολόγησ η ς (πβ. Brickenkamp 1975 19 75,, σ. σ. 152). 1 52). 1 ς
νθ ς, 3 χρ νω ν: μ έχρ ι 2
2 ς
»
4
»
:
3 ς
»
5
»
:
4 ς
»
6
»
: 2
ές,
5 ς
»
7
»
: 1
,
6 ς
»
8
»
: 2
ές,
ές, 3
έχ ι 2 .
ές, 2
.
ν τό
ί
. 5 έτώ ν . .
.
. 6 έτ . 7 έτ
.Η . 8 έ τ
ν ευ μ . .
λ. 3 .
. 4 έτ
ει εσ στή ν ξοδο.
ν. . .
ν.
142
U
χ . 19. ’ ν α
τα
η
τ ώ ν λ α υ ρ ν θ ω ν 2, 2, 3 , 9
ί 11
J
ό τ ό τ έ σ τ τ ο υ Po P o r t eu s.
143 7
λαβύρινθ
9 χρ
2
8
»
10
)>
2 δο
9
»
11
»
1 δο
10
»
12
»
4
»
14
»
.
. 9 έτώ ν.
,
.
. 10
,
. 11 έ τ
.
τώ ν. ν.
ές,
.
. 12 έ τ ώ ν .
,
.
. 13 έ τ ώ ν .
: 4
ές,
.
. 13 έ τ ώ ν .
2
ές,
.
. 14 έ τ ώ ν .
3 δο 11
ές,
Κ α ί π ά λ ι το νίζου νίζουμ μ ε δτι ή δια δια π ίσ τω σ ή μ α ς θά έχε έχει ι ά π λ ώ ς κα ί μόν μό νο τό χα ρ α κ τή ρ α μ ια ς ένδει νδειξης θετι θετικ ή ς ή π ρ ο β λη μ α τικ ή ς άντί άντίδρα δρ α σ η ς το υ πα π α ιδιο διο ύ σ τό τέστ τέσ τ κα ί μ όνο σέ σ υνάρτ υνά ρτη η σ η μ έ ά λ λες δ ια π ισ τώ σ εις εις σ χετι χετικ ές ή ένδει νδειξη α ύτή ύτή μ π ο ρ εΐ νά έχει χει βά σ ιμ ο χα ρ α κ τή ρ α . Π α ρα θέτ θέτουμ ου μ ε έδώ έδώ π α ρ α δειγμ δειγμ α τικ ά μ ερικούς ρικούς λ α βύρινθ βύρινθους ους ( Σ χ. 19). 19 ).
13.
ί
ς τής νοη
νη
Ο ί ά π ο κ λίσ λίσ εις τή ς νοημ νοη μ οσ ύνης ά π ό τό τό σ υνηθισ υνηθισ μ ένο, τό μέ μ έσ ο δρο, είναι δύο κ α τη γορ γο ρ ιώ ν: α) ή ν η τ ι , πού ά ναφ έρετα ρετα ι σ τά κα θυσ τερη μ ένα ά τομ α , καί κα ί β) ή θ ε τ ι κ ή , πού πο ύ πε π εριλα ριλα μ β ά νει νει τά ά το μ α μέ ξεχω ξεχω ρισ ρισ τή εύφ υΐα. 0 ά μ ελετή λετή σ ουμ ου μ ε τί τίς ά π ο κ λίσ λίσ εις α ύτές ύτές μέ βάσ βά σ η τήν τήν πα ρά σ τα σ η πού πο ύ άκολουθε άκολουθεΐ (Σ χ. 20). Θ ά π ρ έπει έπ ει έδώ νά σ η μ ειω θεί δτι δτι π ο ικ ιλία λία ά το μ ικ ώ ν δια φ ορώ ορ ώ ν έχο έχο υμ ε οχι μ όνο όνο μ έσ α σ τά δρια δρια του του κα κ α νονι νονικού, κο ύ, ά λλά κα ί έξω ά π ό α ύτά κα κ α ί ή πο π ο ικ ιλ ία α ύτή δη δ η μ ιο υργε υρ γεί ί ιδια δια ίτερα πο λύπλ λύ πλοκ οκ α π ρ ο β λή μ α τα τόσ ο διά γνω γνω σ η ς δσο κα ί ά γω γή ς, δπου δπ ου ή τελευ τελευτ τα ία είναι δυνατ δυνα τή .
144
σ η
κ α τ
κ α ν ο ν ικ ικ ή
σ η
ρ η
α ν
κ α ν ο ν ικ ικ ή
εύφ υΐ
ρ η εύφ υΐ
Ε Τ Ι
Η
Α
Λ ΙΣ Η
τερ ,ε χ ω ρ ι σ τ ή
85
100 η λ ίκ ίκ ο
20.
χ .
α . 'Η 'Η
ρ ν η τ ικ ικ ή
αρ άσ ταση
ής
115
Ν ο η μ ο σ ύ νη ς
τ ώ ν α π ο κ λ ίσ ε ω ν
όκ λι η
εύφ υΐ
οη
ή ς ν οη μ ο σ ύ ν η ς .
οσύν
Σ τή ν κα τη γορί γορ ία αύτή αύτή άνήκουν άνήκουν τά κα θυσ τερημ ρη μ ένα ά τομ α τώ ν οποί οπ οίω ω ν καί θά ε ξ ε τ ά σ ο υ μ ε γενικ γενικ ά τά π ρο β λή μ α τα , τά είδη άπ οκλί οκ λίσ σ εω ν, τούς τούς π α ρ ά γοντε γοντες τή ς καθυσ κα θυσ τέρη σ η ς καί κα ί ά κόμ η τίς δυνα τό τη τες άγω ά γω γή ς τους. ους. 1)
ροβλ
α
ν κα θυστ ρη
ν
όμω
Τ ά κα θυσ τερη μ ένα ά το μ α είνα ι ά το μ α δια δια φ ορε ορ ετικά σέ κ ά τι ά π ό το ύς συνήθει σ υνήθεις, κα κ α νονικούς κο ύς ά νθρώ νθρ ώ π ο υ ς γ ι’ α ύτό ύτό κα ί λέγονται λέγοντα ι έπίσ έπίσ η ς ά π οκ λίνο λίνοντ ντα α , ύ π ο λειπ λειπ ό μ ενα ενα , π ρ ο β λη μ α τικ ά κα κ α ί ά προσ πρ οσ ά ρμ οσ τα . Γ ι’ α ύτό ύτό καί κα ί έχει χει είσ α χθεΐ χθεΐ γιά γιά τά ά το μ α α ύτά, τά τελευταί ελευτα ία μ ά λισ λισ τα χρόνια κα κ α ί σ τή χώ ρ α μ α ς, ή μέ ειδικά δι ή α σ χολικά ολικά π ρο γρά μ μ α τα , άφ οϋ τά ά τομ α α ύτά ύτά δέ δέν μ πορούν πο ρούν ούτ ού τε κα ί είναι σ ω σ τό νά νά παρα πα ρακο κολου λουθού θούν ν τά κ α νονικά νονικά σ χολε χολ εία . Ε ιδικ δικ ή έκ π α ίδευσ η σ η μ α ίνει νει έδώ ιδια δια ίτερ α έξατ έξα το μ ικ ευμ ένη π ρ ο σ π ά θ εια εια β ο ή θεια ς κ α ί ά γω γή ς. Α ύτή ύτή εΐνα ι ά ναγκα να γκα ία για για τί ά π οκ λίσ λίσ εις σ οβ α -
145
ρές ρές δυσκο δυσ κολε λεύου ύουν ν ή έμπ έμ π ο δίζου δίζουν ν τή τή ν ομ α λή έξέλιξη ξέλιξη κ α ί ποκλ σε προσα ρμογή. Τ ά βασ ικά ε ί τω τω ν άπό ά π οψ η ά ναφ οράς ορ άς είναι: αι: α) κευή λει λειτου ργία ργία μ ελώ ν του σ ώ κ έ (κα τασ κευή μα τος: ος: τυφ τυφ λά, κω φ άλα λα, βαρήκοα, άνάπηρα) υχι ς ή ά οκ λί ς προ ότη β) (κυρί (κ υρίω ω ς νοηνοη τικ ές λειτ λειτο υ ργίες ργίες:: νοη τικ ά κα θυσ θυ σ τερημ ερη μ ένα ά το μ α ) . Τ ά κ α θυσ θυ σ τερ η μ ένα ένα ά το μ α δια δια κρί κρ ίνοντα νοντα ι σέ διά διά φ ορε ορ ες κα τη γορ ίες ά πό άποψ άπ οψ η δυνατ δυνα τότη ότη τα ς ά γω γή ς (κα τά Kirk 1973, σ. 202 κ.έ.). α) * δ εύ σ α ο μ (Δ .Ν . 5075): 50 75): Τ ά άτομα άτομα αύτ αύτά άφ ομοι ομ οιώ ώ νουν σ τοιχε οιχεί ία ά πλώ πλ ώ ν σχολικώ ν γνώ γνώ σ εω ν καί κα ί δεξι δεξιο τή τω ν (άνάγ (ά νάγνω νω σ η, γρα φ ή , άρι ά ριθμ θμ η τική ). ’Έ χου χο υ ν έπίσ έπίσ η ς τή ν ικα ικα νότη νότη τα νά άποκ άπ οκτ τή σ ουν ου ν κ ο ινω νικές καί επαγγελματικές δεξιότητες, νά ένταχθοΰν π α ρ α γω γικ γικ ά σ τήν κοινω κοινω νική καί κα ί οικο οικογε γενε νει ια κή ζω ή. β) α ά τ ο μ α (Δ .Ν . 2550) : Α ύτά ύτά μαθαί μαθαίνουν ουν μερικές α π λ έ ς λέξεις καί άριθμητικές εννοιες καί ορισ ορισ μ ένες δεξιό δεξιό τη τες α ύτοεξυπη ύτοεξυπ η ρ έτη σ η ς, π. π . χ. κα κ α θα ρ ιότη ότη τα ς, φ α γητού κτλ. κτλ. Π αρουσ αρ ουσ ιά ζουν έπ έπ ίσ η ς δυνατό τη τα π α ρ α γω γικ γικ ή ς άπα άπ α σ χόλησ χόλη σ η ς στήν στήν οικογένε κογένει ια ή σέ έρ γασ γα σ τή ρια ρια , ά λλά υπό υπ ό σ υνε υνεχή έπο έπ ο π τεία εία καί κα ί φ ροντ ρο ντί ίδα. δα . γ ) 3Ι δ ε ς : Π αρα αρ α μ ένουν σέ ιδρύμ δρύ μ ατα ά σ υλα καί βρί βρ ίσ κοντ κο ντα α ι κ ά τω ά π ό σ υνεχ υνεχή φ ροντ ρο ντί ίδα κα ί (ια (ια τρ ο φ αρμ ακευτ ακευτι ική) περί περίθαλψ θαλψ η. Τ ό ποσ οσ τό τώ τώ ν καθυκα θυσ τερημ ρη μ ένω ν πνευμ α τικ ά κ υ μ α ίνετ νετα ι μ ετα ετα ξύ 1%3% 1%3% του γενικού πλη πλ η θυσ θυ σ μ ού 10. Α να λ ο γία γία γιά γιά τήν τήν *Ε *Ε λ λάδα λάδα 85 χιλ. (Σ τα τ. του του Π αγκόσμ ιου ’ Ο ργαν ργαν.. ' Υ γείας). 10. Γ ά
ά
ω
π β . S c h ra m l 1 9 7 4 ,
. 276.
ίο
146
* Η ο ιν ω ν ι ο ο ο ν ο μ ή κ α είναι σημαντικός π α ρά γοντα γοντα ς στό στό βαθμό βα θμό καί κα ί σ τό ποσ οσ τό κα θυσ τέρησης ρησ ης.. Δ ιό τι δια δια π ισ τώ θη κ α ν τά τά έξης: ξης: 3 ς ί π α ρ ο υ σ ιά ζοντα ζο νται ι σ τό ’ίδιο π ερ ίπ ο υ π ο σ ο σ τό σ ’ όλε όλ ες τίς κ ο ινω νικ ές τά ξεις ξεις. Τ ά α ίτια είναι κ υρί υρ ίω ς οργα ορ γανι νικ κ ά κ α ί έξω ά π ό τίς δυνα δυ να τότητε τότη τες ς ύ σ ο ι πα ρουσ έπηρεασμοΰ. 3 ρο υσ ιά ζοντα οντα ι μέ 5 π λά σιο σιο π ο σ ο σ τό σ τίς κ α τώ τερ τερ ες κοι κο ινω νικ ές τάξει τά ξεις ς, ά π ’ δ,τ δ, τι σ τίς ά νώ τερες. ερες. Α ’ίτια : ή πνευ π νευμ μ α τικ ή κα κ α θυσ θυ σ τέρη σ η θεω ρ είτα ι σ υνάρτ υνάρ τη σ η ά μ έλεια ς ή κακοΰ κα κοΰ χειρ ισ μ ο ύ τής τή ς έγκύου καί κ αί του πα π α ιδιο διο ύ, έλλει λλειψ η μ έσ ω ν (φ α ρμ ά κω ν κ τλ.) λ. ) , έλλει λλειψ η εύκα ιριώ ριώ ν ά νάπ νά π τυξη ς. 2)
ς
ς
ς
Ο ί π α ρ ά γοντες γοντες τή τή ς πνευμ πνευμ α τικ ή ς κα θυσ τέρη σ η ς είείναι: π α ρ ά γοντ γο ντες ες κα ί ά ναλυ να λυτ τικότ κό τερα : α) ς ν χρω οσ , ό ρ ι λ ό χρ χρ ω μ όσ όσ ω μ ο του Down ( ’'Α γγλο γγλ ο ς για τρ ό ς). Π ρό κ ειτα ι γιά γιά τή τή μ ο γγο λοε λο ειδή ίδιο^τε ο^τεία. Τ ά σ ω μ α τικ ά κ ύ τταρ τα ρ α περι π εριέχ έχο ουν 1 έπιπλέ πιπλέον ον χρω χρω μ όσ ω μ ο, δηλ δηλ.. 47, 47, πρ ά γμ α πού πα ρεμ π οδίζ δίζει τή σ ω μ α τικ ή κα ί νοητ νοη τική ά νάπ νά π τυ ξη. ξη . βιοχημ ική σ ύστ ύσ τασ η τώ ν ) ς μ τ α ο λ ι ο ύ : βιοχημ χρω μ ο σ ώ μ ω ν μέ μ έ τίς μ ορφ ές του κρε κρ ετινισ μ ού, ού , τή τή ς υδροκ υδρ οκε εφ α λία λία ς κτλ. ' Έ να σ χετ χετικό π ρ ό β λη μ α είναι τό άν κ λη ρο νομ είτα ι ή π νευμ νευμ α τικ ή κα θυστ θυσ τέρησ ρη σ η . ' Η ά π ά ντη ντη σ η είναι ότι ότι σέ ποσ πο σ οσ τό 203 20 30% 0% ή πνευμ πνευμ α τικ ή καθυσ κα θυστ τέρησ ρη σ η έχει χει κλη ρονομ ρο νομι ικά α ίτια . Π ά ντω ντω ς σ τό γενε γενεα α λογι λο γικ ό δέντ δέντρο ρο τώ ν καθυσ κα θυσ τερη μ ένω ν βρέθηκε βρέθηκε π ά ντο ντο τε σχεδόν σχεδόν κ ά π ο ιο ς έπίσης καθυστερημένρς πνευματικά. 1.
εν ετ
147
2.
λλοντι
ί
ρά οντ
: Α ύ το ί ά ναφ να φ έροντ ρο ντα α ι σέ
πού πο ύ έπιδρο έπιδρούν ύν μ ετά ετά τή ά ό δι σ ύλληψ η κα κ α ί κυρί κυ ρίω ω ς σέ 3 σ τά δια δια : α) α) τή ς έγκυμ οσ ύνης ύνη ς τή ς μ η τέρας έρα ς του π α ιδιο διο ύ, π . χ. μ ολύνολύ νά ή γ νν σ εις, φ ά ρμ α κα , κακή κα κή δια δια τροφ ή κ.ά κ .ά., ., β) του π α ιδιού διού,, π . χ. δυσκο δυσ κολί λία α ά ναπνοή ναπ νοής ς ή κα ί κα θυσ τέρησ ρη σ ή της, καί γ) , π.χ. άσθένειες, τά ν π ή λι δηλη δη λητ τη ριά ριά σ εις, κακή κα κή δια δια τροφ ή, έγκεφ γκεφ α λικ λικ ά τρ α ύ μ α τα , π α ρ εμπ εμ π ο δισ δισ τικ ό γενι γενικά περι περιβ β ά λλον. Δ υσ τυ χώ ς οί δυν υσ σ μ ενεί νείς αύτ αύ το ί π α ρ ά γοντε γο ντες ς έπ έπ ισ η μ α ίνοντα νο νται ι κ καί κα ί π ο λλές λλ ές φ ορές υ π ά ρ χει χει σ ύνδρομ ύνδρομο ο ά ρνητ ρνη τικώ ν π α ρ α γόντω γόντω ν σ τή φ υσι υσ ιολογική ολογική ά νάπ νά π τυξή τού παι πα ιδιού διού.. Α ύτό ύτό δυσκολε δυσκ ολεύε ύει ι πολύ πο λύ τήν πρόλη πρό ληψ ψ η τή ς πνευμ α τικ ή ς καθυστέρησης. α
ν ευ μ
τι
ς
οί δροι
υσ τέ
όλη
ς τή ς
υμ. κα θυσ
ρη
:
α) ' Η υγιεινή ζω ζω ή καί κα ί δια δια τροφ ρο φ ή τή τή ς μ η τέρα ς, β) *Η υγιει υγιεινή ζω ή κα κ α ί δια δια τροφ ρο φ ή του πα π α ιδιού διού , γ) *Η κα τά λλη λη έκπα κπ α ίδευσ δευση η τού τού πα ιδιού διού,, ώ σ τε δχι δχι μ όνο νά π ρ οφ υ λά ξει ξει, ά λλά λλ ά κ α ί νά ένι ένισ χύσε χύσ ει ορθή κα καί ά νώ τερη πνευμ πνευμ α τική ά νάπ τυξή. υξή . δ) *Η δια δια φ ώ τισ η του του κοινού κοινού σέ θ έμα έμ α τα υγι υ γιεινής νή ς δ ια β ίω σ η ς κα ί δια δια τροφ ρο φ ή ς τού π α ιδιού διού.. Χ ρ ειά ζονται ζοντα ι ά το μ ικ ές καί κα ί ομ α δικές δικές υπη υπ η ρ εσ ια κ ές π ρ ο σ π ά θειες θειες π ρ ό λ η ψ ης ή καί κα ί μ είω σ η ς τή ς π νευ νευ μ α τικ ή ς κα θυσ τέρη σ η ς (βλ. Π αρασ αρ ασ κευοπ κευοπούλο ούλου υ 1977 19 77,, σ. 44 κ.έξ., κ.έξ., δπου καί διε διεξο δικό δικότ τερη ά νάπ νά π τυ ξή) ξή ) . 3)
α
ί
ς
ς
ς
Γ ιά νά υπ υ π ο δ ειχτεί ειχτεί ειδική δική ά γω γή γιά γιά ένα πα π α ιδ ί, θά π ρ έπει υπεύθυνα υπεύθυνα έπ ισ τη μ ονικ ονικ ά πρ π ρ ό σ ω π α (για (για τρό ς
148
π α ιδία δία τρ ο ς ή πα π α ιδοψ δο ψ υ χία χία τρ ο ς, ψ υ χολόγος χολό γος,, ειδικό δικός ς π α ιδα γω γός γό ς, ειδικ δικ οί έπι έπ ισ τήμ τή μ ο νες π ο ύ σ τή ν κ οινω οινω νική νική το υς λ ειτουρ του ρ γία γία β οη θούνται θο ύνται ά π ό τή ν κ ο ινω νικ νικ ή λει λ ειτουρ του ρ γό) γό ) νά έχουν έχουν κ α ταλ τα λ ή ξει είτε ά π ό κοι κο ινού εΐτ εΐτε κά π ο ιο ς ά π ’ αύτ αύ τούς βά σ ιμ α σ τή δια δια π ίσ τω σ η κα ί σ τό σ υμ πέρασ πέρα σ μ α δτι π ρ ό κ ειτα ι γιά γιά ά το μ ο κα θυσ τερη μ ένο. * Η δια δια πίσ πίσ τω σ η αύτή αύτή δέ δέν είναι εύκολ ύκολο ο πρ ά γμα π ά ντοτε ντο τε,, άν μ ά λ ισ τα λη λ η φ θεΐ ύπόψ ύπ όψ η κα κ α ί ή ιδια δια ίτερη στάση πού παίρνει μερικές φορές τό παιδί άπέναντι στό π εριβ ριβ ά λλον λλο ν του του.. Π ά ντω ντω ς είναι π ερι ερ ιπ τώ σ εις εις π ού ή σ υνεργ υνεργασ ασ ία τώ τώ ν πα ρ α π ά νω έπισ πισ τη μ όνω ν είναι ά π α ρα ί τη τη προκ πρ οκε ειμ ένου νά κα θορι θο ρισ σ τεί ή κα τη γορ ία κ α θυσ θυ σ τέρησης τού παιδιού. Τ ό πρόβ πρ όβ λη μ α ονομ ά ζετα ι διά γνω σ η τή τή ς κα θυσ τέρη σης ση ς. *Η κ α θυσ θυ σ τέρ η σ η τού πα π α ιδιο διο ύ μ π ο ρ εΐ νά είναι π ρ ά γμ α τι νοη τική , μ π ο ρ εΐ δμ ω ς νά εΐ εΐναι κα ί έξω έξω τερικ ερικ ή , δηλ. έπιφ έπιφ α νεια κ ή κ α ί ’ίσ ω ς μόνο μ όνο προ πρ ο σ ω ρινή ρινή,, ο π ό τε εί είναι θέμ θέμ α πρ οσ α ρμ ογής ογή ς ή ώ ρ ιμ ότητάς ότητά ς του. Σ υνήθει υνήθεις έκδη λώ σ εις τώ ν καθ κ αθυσ υσ τερημ ρη μ ένω ν πα π α ιδιώ διώ ν κα ί κυρί κυρ ίω ς αύτ αύ τώ ν π ο ύ έχουν κ ά π ο ια έγκεφ α λ ικ ή π ά θ η σ η εΐναι οί έμ φ α νεΐ νεΐς δυσ κολί κο λίε ες στ σ τή ν ά ντί ντίλη ψ η , κ α ί κ υρί υρ ίω ς ή έλλ έλλε ειψ η ικ α νότητά τη τάς ς το υ ς νά σ υνδέουν υνδέουν τίς τίς έπι έπ ιμ έρου έρο υ ς άντ άν τιλ ή ψ εις, ή έμ μονη μονη έπα νάλη ψ η ά ντι ντιδρά σ εω ν καί κα ί μ ά λισ λισ τα χω ρίς ρίς ά ντί ντί σ τοιχο οιχο έρέθισ μ α , ή δι δ ιά σ π α σ η τή ς πρ οσ οχή ς τους ου ς ή ή προσ πρ οσ κόλλη κό λλησ σ ή τη ς σέ ά σ ή μ α ντα ντα γεγονό γεγονό τα , καί κα ί γενι γενικ ά μ ιά ύ π ερκι ερκ ινητ νη τικ ό τη τα ά σ κοπη κο πη καί κα ί ά δικ δικ α ιο λόγη λό γητ τη σ τά συνήθη π λ α ίσ ια σ υμ π εριφ ριφ ο ρά ς, ενεργει νεργειώ ν κα ί ά ντι ντιδρά δρ ά σ εω ν, π .χ. «άλλα «ά λλα τού λέει λέει κα νεί νείς κα ί ά λλα σ υνεχώ υνεχώ ς κ ά νει..,.». ..,. ». Γ ι’ α ύ τό χρ χ ρ ειά ειά ζετα ζετα ι νά δ ια π ισ τω θ εί ό β α θμ ό ς κ α θ υ σ τ έ ρ η σ η ς , νά έπι έπισ σ η μ α νθούν τά α ίτιά τη τη ς (σ ω μ α τι-
149
κά ή ψ υχικά υχικά ή σ ω μ α το ψ υ χικ ά ) κα ί νά γίνει σ ύγχρονα μ ιά κά πο ια π ρ ό γ σ η σ χετ χετικ ά μέ τή τή ν έξέλι ξέλιξη ξη τή ς κ α τάσ τά σ τατα σης του παιδιού, γιά νά άναληφθοΰν καί άντίστοιχες κα τά λλη λες λες πρ οσ πά θει θειες ή μ έσ α ά γω γής γή ς του. Σ κ ο π ο ί τή ς ειδική δική ς ά γω γή ς πού. πού. θά έπ έπ ιδιώ διώ κ ο νται ντα ι μέ ειδικό π ρ ό γρα γρ α μ μ α μ π ο ρ εΐ νά εΐναι σέ μ ορφ ορ φ ή ά νοδική νοδικής ς κλί κλ ίμ α κα ς ή σ ω μ α τική γενικά άσκησ άσ κηση η καί κα ί ή άσκησ άσ κηση η τώ τώ ν α ισ θητ θη τη ρίω ρίω ν, ή άσκησ άσ κησ η καί κα ί ά νάπ νά π τυξη δεξιο τή τω ν καί π ρ α κ τικ ώ ν ικα νοτή νοτή τω ν, ή άσκησ άσ κησ η σέ καθημ κα θημ ερινέ ρινές ς κοι κο ινω νικ ές ά π α ιτή σ εις ώ ς τή ν πλή πλ ή ρη κ α τά τό δυνατό προσ πρ οσ α ρμ ο γή σ τίς ά π α ιτή σ εις τή τή ς κοι κο ινω νική ς ζω ή ς, π ά ντοτε σέ σ υνάρτησ υνάρτησ η μέ τή ν κ α τη γορ ία ή τόν τόν βαθμ βα θμό ό κα θυσ τέρη σ η ς του π α ιδιο διο ύ. Π ά ντω ντω ς, καί κα ί α ύτό ύτό έχε έχει ι σ π ο υδα ία π α ιδα γω γικ γικ ή σ η μ α σ ία , οί δ ια π ισ τώ σ εις εις εΐναι α ισ ιό δοξε δο ξες ς σ χετι χετικ ά μέ τή τή ν ει ειδική ά γω γή τώ ν κ α θυ σ τερημ ρη μ ένω ν πα ιδιώ διώ ν καί κα ί α ύτό ύτό σ υνετ υνετέλεσ λεσ ε στ σ τήν κα θιέ θιέρω σ η κα ί μ ελλοντ λλο ντι ική γενί γενίκευσ η του θεσμ ού κα ί σ τή χώ ρ α μ ας, ας, ώ σ τε νά νά μήν μή ν υπ ά ρ χει χει κανέ κα νέν να καθυσ κα θυσ τερη μ ένο πα π α ιδί χω ρ ίς μ ιά ειδική γιά γιά τή ν περί περ ίπ τω σ ή του ά γω γή . Τ ά α ίτια τή ς κα θυσ τέρησ ρη σ η ς κα ί ό βα θμ ός τη ς παίζουν ρόλο στόν καθορισμό του είδους τής ειδικής άγω γής. ής. Ο ί σ υνήθει υνή θεις ο ρ ς ε δ ι ς ά εΐνα εΐναι ι: 1) ά χολε α ς τρ . Τ ά π α ιδιά διά πα ραμ ρα μ ένουν σ υνέχε υνέχει ια έκεΐ κλε κλ εισ μ ένα, να , π ρ ά γμ α πού πο ύ τά ά π ο ξενώ ξενώ νει νει ά π ό τό ο ικ ο γενει γενεια κ ό κ α ί κ ο ινω νικό νικό γενικ γενικ ό τερ τερ α π ερ ιβά λλον λλο ν μέ μ έ ά π ο τέλεσ μ α νά μήν μ ήν ένιχύο νιχύοντ ντα α ι ούτ ού τε συνα σ υναι ισ θη μ α τικ ά ούτε ούτε νοη τικά σ τή ν ά νάπ νά π τυ ξή του τους ς, ά λλά κα καί νά τού τούς ς δημ δη μ ιο υργοΰ υρ γοΰντ ντα α ι σ υ ναι να ισ θή μ α τα ά νεπά ρ κ εια ς έξά έξά ρ τη σ η ς, μ ο νοτονί νοτονία α ς κα ί έσφ αλμέν αλμένο>ν ψ υχικώ υχικώ ν σ τάτά -
150
σ εω ν (((' (( ('Ι Ιδρυ μ α τισ μ ός» Hospita Hosp italism lismus us του του R. R. Spitz). Μ έ βάση τίς δια δια π ισ τώ σ εις αύ τές ά πό άποψ άπ οψ η ψ υχολογι υχολ ογική, κή , ή νεώ τερη π α ιδα γω γικ γικ ή τείνει νά έγκ έγκα α τα λ είψ ει α ύτή ύτή τή τή μορφ ή ειδική δική ς ά γω γή ς. α ά χ ο λ ε : Τ ά σ χολε 2) ά χολ εία α ύ τά είναι να ι προτιμότερα, γιατί τά παιδιά έχουν τή δυνατότητα μ ετά ετά ά π ό τίς π ρ ο β λεπό λεπ ό μ ενες ώ ρες σ χολείου νά βρεθούν βρεθούν σ τό οικ οικ ογενει ογενεια κ ό το υ ς π ερ ιβ ά λλο λλ ο ν, πο π ο ύ είναι να ι κ α τά κανόνα κα νόνα τό π ιό φ υσι υσ ικό κα ί ζεστ εσ τό περι περ ιβ ά λλο λλ ο ν γιά γιά τή ν ορθή άνατροφή. ξε ς ε ς 3) πα ρά λλη λη ς πρός πρ ός τά κανονικά π α ιδιά διά . Ο ί έμ π ειρ ίες ώ σ τό σ ο ά π ό τή τή ν έλληνι έλληνική κή π ρ α γμ α τικ τικ ό τητα τη τα δέν δέν είναι να ι κ α ί τό σ ο εύχάρ εύχά ρ ισ τες. ες. Κ α ί σ τις τρ εις αύ α ύ τές π ερι ερ ιπ τώ σ εις εις θά π ρ έπει έπ ει νά διδάσ κουν κου ν δάσ κα λοι λο ι μ έ σ υγκεκρι υγκεκρ ιμ ένη κα κ α τά ρ τισ η σ τήν ειδική ά γω γή , κα ί νά υπ υ π ά ρ χει χει ειδικό δικό πρ π ρ ό γρα γρ α μ μ α δι δ ιδα σ κα λίας λίας καί κα ί ά γω γή ς μέ άμε άμ εσ ους καί κα ί ά π ώ τερ ο υς σ κοπούς πο ύς,, α ύτού ύτούς ς π ού ά ναφ έρθηκα ρθη καν ν σέ γενι γενικ ές γρα γρ α μ μ ές πα ρα πά νω . Π ρόσ φ ατε ατες δια δια πισ πισ τώ σ εις άπ ό πεί πείρα μ α σέ δίδυμα δίδυμα μέ καθυσ κα θυστ τέρησ ρη σ η (στ (σ τό Μ π ίρ μ ιγχα μ σέ σ υνεργαυνεργασία σία μέ Ρ ώ σ ους ου ς ψ υχολόγ υχολόγους ους)) βεβα βεβα ίω σ αν τή σ η μα σ ία τής τή ς ει ειδικ δικ ή ς ά γω γή ς κ α ί τής τή ς ιδια δια ίτερ η ς π ρ ο σ π ά θ εια εια ς τώ ν υπε υπ εύθυνω ύθυ νω ν ει ειδικώ δικώ ν έπισ έπισ τη μ ό νω ν στ σ τήν ούσ ια σ τική ύπε ύπ ερ νίκησ η τή ς νοη τικ ή ς κ α θυσ θυ σ τέρη σ η ς κα ί σ τή β ελτί ελτίω σ ή τους, ους, ά κόμη κόμ η καί κα ί π ά νω ά πό τό μέσο μέσο δρο. ρο. .
” τομ α θ τι
ς
λι
ς ( υ φ υ ή ά τ ο μ ).
«Π ροβ ρο β λη μ α τικά » είναι σ υνήθω υνήθω ς καί κα ί ά το μ α πού πο ύ πα ρουσ ρο υσ ιά ζουν ου ν θετι θετικ ή ά π ό κλι κλ ισ η , εΐναι δηλ. εύφ εύφυή υή π ά νω ά πό τό σύν σ ύνηθε ηθες ς, τό τό κανονι κανονικό. Μ όνο όνο πού τό τό πρόβ πρ όβ λη μ α εχει χει ά λλες β ά σ εις κα ί π τυχές τυχ ές άπ ά π ό δ,τ δ, τι σ τά κ α θυσ θυ σ τερη -
όδ οξη οο τι μ ένα. ' Υ π ά ρ χει χει κα ί μ ιά β α σ ική γιά γιά τήν κα τη γορί γορ ία αύτ αύ τώ ν τώ ν άτ ά τόμ ω ν: δτι δτι συνήθω ς βρί βρ ίσ κουν κου ν μόνα μό να το το υς (μέ (μ έ τή χρήσ χρή σ η τή ς εύφ υΐα υΐα ς τους ου ς) τή τή λύση κα ί τή διέ διέξοδο ά π ό τί τίς π ρ ο β λη μ α τικ ές κ α τασ τα σ τάτά σ εις σ τίς όπ ο ιες μ π ο ρ εΐ νά βρεθούν βρεθούν.. ' Ο π ω σ δ ή π ο τε π ά ντω ς οχι οχι χω ρ ίς νά δημ ιουργοΰν πρ π ρ ο β λή μ α τα γιά γιά τό π εριβ ριβ ά λλον λλο ν του τους ς κα ί τά ά λλα ά το μ α , μέ τά ό π οια οια έρχονται τα ι σέ έπι έπ ικ ο ινω νία νία . Τ ό τελευταίο ελευταίο · ισ χύει κ υ ρ ίω ς γιά γιά ά το μ α μέ γενι γενική ύπερκανονι ύπερκα νονική εύφυΐ εύφ υΐα. α. ’Ά το μ α μέ μ ιά ή καί περισσότερες «ειδικές εύφυΐες», π.χ. πρακτική ή μ η χανι χα νικ κ ή ή κα λ λ ιτεχνικ εχνικ ή ή μόνο μ όνο θεω ρ η τικ ή , εΐ εΐναι να ι άσ φ αλώ ς εύφυή άτομ άτομ α, άλλά καί ά τομ α μέ προ βλή μ α τα ( π .χ. ό μ α θη τή ς πού πο ύ έχε έχει μ όνο σέ ένα ή με μ ερικά ρικά μ α θή μ α τα σ τή ν κυρι κυ ριολ ολεξ εξί ία ά ρισ ρισ τη έπίδο έπίδοσ σ η). ο ψ η ψ υ χ ο μ ρ ικ ι κ ή έχει κ α θ ιερω Ά πό ερ ω θ εί διεθνώ διεθνώ ς νά θεω ρούνται ρο ύνται ώ ς ά το μ α μέ ύπερκα ύπερκ α νονική εύφ υΐα υΐα έκεΐ έκεΐνα πού έχουν δεί δείκτη κτη νοημοσ οημ οσύν ύνης ης π ά νω ά πό 116 (μέ κ α τη γο ρίες ρίες καί κα ί ά ντί ντίσ το ιχα π ο σ ο σ τά κ α τα νομ ή ς του π λη θυθυ σμού σ ’ αύτέ αύτές, δπ ω ςσ τή ν πα ρά σ τασ η πού προηγήθηκε). προηγήθηκε). Τά τώ τώ ν εύφ εύφ υώ ν καθόρι καθό ρισ σ ε μέ έρε έρευν υνά ά του του ρί (1 92 2) ό L. Terman. Term an. Τ ά ά τομ α α ύτά ύτά μ ιλούν καί βαδί βα δίζ ζουν ου ν γρη γορό γορ ό τερα ά π ό τά κανονι κ ανονικά κά,, έχ έχουν πολύ πο λύ λίγα λίγα έλ α ττώ μ α τα στήν στήν σ ω μ α τική κα τασ κευή κευή,, έχ έχουν κ α τά μέσο μέσο δρο με μ εγαλύτε γαλ ύτερο ρο βάρος βά ρος,, ύψ ος καί κα ί ά ντοχή ντοχή άπ άπό τά κανονι κανονικά καί κα ί πα ρουσ ρου σ ιάζουν πολύ πο λύ λίγα λίγα σ υ μ π τώ μ α τα νευρ νευρι ικ ότη ότη τα ς καί κα ί δια δια τα ρα χώ ν. ’Έ χου χο υ ν κυρί κυρ ίω ς π νευμ α τικ ά ένδια νδια φ έροντ ρο ντα α ( ισ το ρία ρία , λ ο γοτ γο τεχνία εχνία , φ ιλοσ λο σ οφ ία κ λπ .), .) , παρ π αρου ουσ σ ιά ζουν ου ν σ υναισ υναισ θημ θη μ α τική σ τα θερότ θερό τη τα καί κα ί δημ δη μ ιουργού ου ργούν ν εύτυχισ ύτυχισ μ ένη οι ο ικ ο γενε γενει ια κ ή ζω ή . Μ έ βάση τί τίς πα ρα πά νω δια δια πισ πισ τώ σ εις πού β εβ α ιώ θηκα θη καν ν κα κ α ί ά π ό ά λλες λλ ες σ χετικ ές έρευνες έρευνες, εΐνα εΐναι ι φ α νερό νερό δ τι
152
ή γνω γνω σ τή φ ράση: «υπάρχ «υπά ρχουν ουν σώ σ ώ μ α τα υγ υ γιή π ού περικ περικ λείλείουν ουν πνευμ πνευ μ α τικ ή ά ναπ να π η ρ ία κ α ί άσ θενή θενή πο π ο ύ περι π ερικλ κλε είουν ου ν πνευμ α τική μ εγαλοφ γαλο φ υΐα υΐα » (λ.χ ( λ.χ.. ό Κ ορα ή ς) άναφ ά ναφ έρετα ρετα ι σέ έξαι έξα ιρ έσει έσ εις, γιά γιά τίς τίς όπ ό π ο ιες κ α ί ισ χύει κ υ ρ ίω ς ή θεω θ εω ρ ία τή ς άναπλή άνα πλή ρω σ η ς του Adler dler.. Μ έ τί τίς δια δια π ισ τώ σ εις α ύτές ύτές τού Ter T erma man n β λέπο υμ ε δτι δτι ή εύφυΐ ύφ υΐα. εΐ εΐναι π ο λ λ α π λ ή κ α ί π ο ικ ίλ η σ τή σ ύνθεσ ύνθεσ ή τη ς κ α ί σ τις έκ έκ φ ά νσε νσ εις τη ς. Γ ι ’ α ύτό καί κα ί ά π ό π α ιδ α γω γικ γικ ή π λ ευρά ευρ ά δέν δέν θά π ρ έπει έπ ει νά τή τή ν περι π εριο ο ρ ίζου ζο υ μ ε σ τίς σ χολι χο λικ κ ές έπιδό έπιδόσ σ εις το το ύ πα π α ιδιο διο ύ , οΰτ οΰ τε μέ β ά σ η α ύ τές νά π ρ ο δικ δικ ά ζουμ ου μ ε τή ν έπ έπ ιτυ χία χία ή ά π ο τυ χία χία του σ τή ζω ή . Τ ό πρ όβλη μ α τώ τώ ν εύφυώ εύφυώ ν άτόμ άτόμ ω νπα ιδιώ διώ ν συνί συνίσ τα τα ι σ υνήθω ς σ τό δτ δ τι κ α τα λα μ β ά νοντα νοντα ι ά π ό μ ιά τ ά σ η τ ε λ ε τ η τ α (Perf (P erfectio ectionism nismus) us) μέ πολύ πο λύ πιθα πιθα νές νές νευρ νευρώ ώσ εις κ α ί ψ υ χώ σ εις ή κα κ α ί τό τελείω τελείω ς ά ντίθ ετο ετο , νά μήν μ ήν έχουν άπό τό περιβάλλον τους άντίστοιχα πρός τίς ίκ α νότη νότη τές τους ου ς έρ εθίσ μ α τα , μέ ά π ο τέλεσ μ α νά « μ α ρ α ίνοντ νο ντα α ι» σ ιγά σ ιγά καί κα ίΤ νά μ ειώ ειώ νετα ι τό ένδια νδια φ έρ ο ν κ α ί σ τή σ υνέχει υνέχεια ή έπ ίδοσ δο σ ή το υ ς κ α ί οί ίκ α νότ νό τη τές τους ου ς. Κ α μ ιά φ ορά μ ά λισ λισ τα σ τή σ χολική ολική π ρ α γμ α τικ ό τη τα , σ τήν οποία έπίσης κυριαρχεί ή ά σ η τ ή ς ο π ό ω (Nivelie rungste rung stenden ndenz) z) συνήθης συνήθης μ ά λισ λισ τα σ τή χώ ρ α μ ας οί εύ φ υεΐ υεΐς μα μ α θη τές, ές, άν δέ δέν προσ πρ οσ έξουν ξου ν κα ί δέν δέν π ρολά ρο λά βο υν, μ π ορ εΐ νά γί γίνουν θύμ θύ μ α τα τή ς ά π ο μ όνω σ η ς σ τή ν οπ οία οία τούς σπρ σ πρώ ώ χνε χνει ή σχε σ χετ τική σ τάσ η τώ τώ ν συμ σ υμ μ α θη τώ ν τους, ους, ή άκόμ άκ όμη η νά γίνουν νουν θύμ α τα κ α τα δίω δίω ξη ς ά π ό μ έρους τώ ν διδα διδασ σ κά λω ν του τους ς, δτα δτα ν οί τελευταί ελευτα ίο ι κ α τα ληφ λη φ θούν θο ύν άπ άπό τό ά γχος ά ντα ντα γω νισ νισ τικ ή ς στά στά σ η ς πρός πρ ός το ύς καλούς κα λούς μ α θη τές κα ί δέν δέν μ πορέσ πο ρέσου ουν ν νά άναδ ά ναδε ειχθοΰν άνώ ά νώ τεροι ερο ι. Τ ά τελευτα ελευτα ία ά πο τελοΰν λο ΰν μ άλλον άλλ ον σ πά νιε νιες π εριπ εριπ τώ σ εις εις ά λλά ο πω σ δή πο τε υπαρκ υπαρκτ τές*
153
Σ χετι χετικ ά μέ τή τή ν ά γ ή τ ν τό πρόβλημα δέν εΐναι οξύ γιά γιά το ύ ς λόγου λό γους ς π ού ά ναφ έρθηκα ρθη καν ν στ σ τή ν αρχή αρ χή αύτ αύ τοΰ του του κε κ εφ αλα ίου. Σ τή χώ ρα μ ας δέν υπάρχουν υπά ρχουν νομικέ νομικές ς προβ πρ οβλέ λέψ ψ εις γιά γιά προώ πρ οώ θησ η τώ ν πα ιδιώ διώ ν αύτ α ύτώ ών κα ί νω ρίτ ρίτερη είσ οδο κα ί έξοδο ά π ’ τά σ χολεία ( π ρ ά γμ α δυνα δυ νατ τό σ τή ν ’ Α μ ερικ ερικ ή ) . Τ ό ’ίδιο σ υ μ β α ίνει κ α ί σ τίς Ε ύ ρ ω π α ϊκ ές χώ ρ ες, για για τί τό ά ντί ντίθετο θετο θά προσ πρ οσ έκρου κρ ουε ε σέ μ ιά δημ δη μ οκρα οκ ρα τικ ή ά ντιμ ετώ ετώ π ισ η του θέμ α το ς , θά έθεω ρ εΐτο δηλ. δη λ. σ άν άνισ η μ ετα ετα χείρ ισ η . ’Α λλά θά δημιουργ δημιουργούσ ούσε ε καί ψ υχολογι υχολογικά π ρο β λή μ α τα ορθ ορθής προσ αρμ ογής ογής τώ ν παιδι παιδιώ ν αύτώ αύτώ ν ή πα ρα πά νω δια δια ρρύθμ ρρ ύθμ ισ η (σ υνα ισ θημ θη μ α τική ά νω ρ ιμ ό τη τα , έλλι έλλ ιπ εΐς κ οινω οινω νικ νικ οσ υνα ισ θημ θη μ α τικ ές σχέ σ χέσ σ εις, υ π ερο ερ ο π τικ ά σ υναι υνα ισ θήμ α τα ). Τ ά πρ οβ λή μ α τα α ύτά ύτά εΐ εΐναι δυνατ δυνατό ό νά νά δη μ ιουργηθουν ουρ γηθουν σ τά π α ιδιά διά α ύτά κ α τά τή φ οίτ οίτη σ ή τους ου ς κ α ί σέ π α ρ ά λλη λλ η λες τάξει τά ξεις ς εύφ υώ ν π α ιδιώ διώ ν ή καί κα ί σέ ειδικά δικά σ χολε χολ εία (εύφ υώ ν), τά ό π ο ια σέ μ ιά δη μ ο κ ρα τικ ή κ ο ινω νία νία δέ θεω ρο ύ ντα ντα ι ά νεκτά, νεκτά , άν ά ν σ ’ α ύ τά φ οιτ οιτο ύν μόνο μ όνο εύφυή ύφ υή π α ιδιά διά ά νω τέρω ν κοι κο ινω νικοοι κο οικο κονομ νομι ικά τά ξεω ξεω ν, πού πο ύ έχουν δυνα τό τη τα νά πλη π ληρώ ρώ νουν γιά γιά μ ιά πλ π λ ο υ σ ιό τερη πα ροχ ρο χή μ άθησ ης καί γνώ σ εω ν. 4Η δημ δη μ οκ ρα τικ ή π ο λ ιτεία εία έξαί ξα ίρ ει ή θικά θικά κα ί β α θμ ο λο γικ γικ ά τά εύφ υή π α ιδιά διά μ έσα έσ α σ τό’ τό ’ίδιο τό τό σ ύνηθε ύνη θες ς κ ο ινω νικ ό σύνολ σύνολο ο* έν ένα σ ω σ τό π α ιδα γω γικ γικ ά σχολε σ χολεί ίο δη μ ιο υργε υρ γεί ί κ α ί γ ι’ α ύ τά τά π α ιδιά διά ά ντίσ το ιχα (π λο υ σ ιό τερα κα καί έντο ντο νότ νό τερα) ερα ) κ ίνητ νη τρ α ικ α νοπ νο π ο ίη σ η ς κ α ί διο διο χέτευσ χέτευσ η ς τώ ν π ολ λα π λώ ν έν ένδιαφ ερόντω ρόντω ν τους τους καί έκδίπλ κδίπλω ω σ η ς τώ ν ιδια δια ίτερ ω ν πνευμ πνευ μ α τικ ώ ν ικ ικ α νοτ νο τή τω ν του τους ς μ έ σ κοπ κο π ό τή ν ά ξιο ξιο π ο ίη σ ή το υς κα ί τή ν ω φ έλεια λεια του κοι κ οινω νω νικού κο ύ συσ υνόλου.
154
14.
α
ί
οσ
ότη τα
Σ τό θέμ θέμ α α ύτό ύτό έχουμε χουμ ε νά νά σ η μ ειώ σ ουμ ε γενι γενικ ά καί σ υ μ π ερ α σ μ α τικ ά π ρός ρό ς τά π ρο η γούμ ενα ότι ότι δέν έχουν προκ πρ οκύψ ύψ ει σ τα θερές σ υνάφ υνά φ ειες μ ετα ετα ξύ ορι ορ ισ μ ένω ν ειδώ ν τή ς νοημοσύν οημοσ ύνης ης καί άλλω ν γνω γνω ρισ ρισ μ ά τω ν τή τή ς π ρ ο σ ω π ικό τη τα ς, ό πω ς συναί συναίσθημα, σθημα, κίν κίνητρα ητρα κτλ. κτλ. *Ο π ω σ δή π οτε όμ ό μ ω ς ά το μ α υψ ηλής ηλή ς εύφ υΐα υΐα ς είναι σ υχνότε υχνότερα ά π ’ ό,τ ό, τι ό μ έσ ος όρος του πλη θυσ μ ου επιτ επιτυ χημ χη μ ένα ένα έπα έπ α γ γελμ γελμ α τικ ά , σ ω μ α τικ ά υγιή καί κα ί χω ρίς ρίς σ ημ εία ψ υχικώ ν ά σ θενε θενει ιώ ν. Τ ά λεγό λεγό μ ενα ενα γιά γιά τούς ού ς « έπιμ έπιμ ελεΐς πού πο ύ άπ οτυγχ οτυγχά ά νουν σ τή ζω ή » ή γι γιά «τόν «τόν τρελλό ρελλό μ εγαλοφ υή» υή » ά π ο τελο υ ν α π λ ώ ς κα ί μ όνον όνον έξα έξαι ιρ έσ εις.
II. 0 1
1.
ή θε
ΕΣ ΔΙ
η
ΡΕ Σ Ω Σ Π ΡΟ Σ Τ Τ Η
ι
χετι
ς
Σ τό κεφ ά λα ιο α ύτό θά έκτε έκτεθοΰν θοΰ ν με μ ερικ ρικ ές ά π ό τίς έπικ έπικ ρ α τέστ έσ τερες σύγχ σύ γχρο ρονε νες ς ά π ό ψ εις καί κα ί θά άνα ά ναπ π τυ χθοΰν χθο ΰν τά θέμα τα τή ς δομ δομής ής καί τώ ν γνω γνω ρισ ρισ μ ά τω ν τή τή ς πρ οσ ω π ικό τη τα ς, τή ς σ τα θερό θερότ τη τα ς καί μ ετα β λη τότη τά ς το το υς πού πο ύ εΐνα ι καί κα ί ή βάσ β άσ η τώ ν ά το μ ικ ώ ν δια δια φ ορώ ορ ώ ν, καί κα ί θά ά ναφ ερθουν ρθο υν μ ερικ ρικ ά κ ρ ιτή ρ ια διά διά γνω σ η ς καί κα ί χαρα κτηρι κτηρισ σ μ ού κ ατασ ατασ τά σ εω ν καί τάσ εω ν τής πρ οσ ω πικότητας. ' Η π ρ ο σ ω π ικ ό τη τα άναφ άνα φ έρετ ρεται σ τή συναι σ υναισ σ θημ ατι ατική κ α ί νοητ νοη τικ ή π νευμ νευ μ α τικ ή ενια νια ία σ υ γκρό γκρ ό τη σ η το το υ άτόμ άτόμ ου. ' Η διάκριση άκριση τή ς νοημ νοημ οσύν οσ ύνης ης ά πό τήν τήν π ρ ο σ ω π ικ ό τη τα γίνετ γίνετα α ι γιά γιά κα λύτε λύτερη μ ελέτη λέτη τώ ν π ρ α γμ ά τω ν, για για τί ή έν έννοια οια τή τή ς π ρ ο σ ω π ικ ό τη τα ς ά ναφ να φ έρετα ρετα ι κ α ί σ τίς νοη τικ ές ικ α νότ νό τη τες το υ άτ ά τό μ ου. ου . ' Η ά ναλυ να λυτ τικ ή θεώ θεώ ρησ ρη σ η τή ς π ρ ο σ ω π ικ ό τη τα ς εΐναι π οικ οικ ίλη . Μ ερικο ρικοί ί μιλ μιλούν ούν γιά γιά «σ τρώ μ α τα », π.χ. π.χ. ο Π λά τω ν, ό Α ρ ισ το τέτέλης, λης, ό Roth Ro thac ack k er, er , ό Freu Fr eud. d. ’Ά λ λ ο ι μιλούν μιλούν γιά γιά «τάσ «τά σ εις» , π .χ. ό Deuch De uchle ler, r, καί κα ί ό Sprang Spr anger er γιά γιά «μ ορφ ές ζω ή ς». * Ο Spranger μέ βάση τούς πο λιτ λιτισ τικο ύς τομ είς καί τή ν έν έντονη ονη τά σ η του ά τόμ ου πρός πρ ός κ ά π οιο οιο τομ έα . δια δια κρί κρ ίνει νει 6 τύπ ο υ ς ώ ς εξής ξή ς:
156 α)
ρη
ό ς : Π α ρ ουσ ου σ ιά ζει έντονη ντονη τή τή ν τά σ η πρ π ρ ός
τή ν άλή ά λήθει θεια γνώ σ η , τή λογι λο γικ ή ά να γκα γκ α ιό τη τα καί κα ί άκρίβεια. ) ονο ς : ’ Ε νδια νδια φ έρετα έρετα ι γιά γιά τό χρή σ ιμ ο, τό πρ α κ τικό . νδια φ έρετα έρετα ι γιά γιά τόν τρ ό π ο έκφ ρα ) τ ι ς : ’ Ε νδια σης. σης. πα ρ ά σ τα σ η ς ιδε ιδεώ ώ ν, τήν τήν ομορφ ομ ορφ ιά καί κ αί τή σ υμ μ ετρία. δ) ν ω ν ι ς : Κ υρ ια ρχείτα ι ά π ό τήν τήν άγά ά γά π η πρός πρ ός τούς σ υνανθρώ υνανθρώ πους, πους, ά πό σ υναισ υναισ θήμ θή μ α τα φ ιλα νθρω πία πία ς. ) ' γ ε τ ι ς : Τ είνει νει έντον ντονα α σ τήν ά πό κτησ η π ρ ο σ ω π ικ ή ς δύναμ η ς, φ ή μ η ς, έπιρρ έπιρροή οής ς. ) ρη υ τ ό ς : Χ α ρ α κ τη ρ ίζετ ζετα ι ιδια δια ίτερα ά π ό τά σ η πρό πρ ό ς τό θει θειον, μυσ μ υσ τικ ισ μ ό, τή ν ά π ο κ α λ υ π τικ ή γνώ ση. 'Ό π ω ς ση μ ειώ σα με δμω ς ήδη, ήδη, δέ δέν υπάρχουν υπάρχουν στήν στήν π ρ α γμ α τικ ό τη τα ά μ ιγεΐ γεΐς, ά π ό λυ το ι τύ π ο ι μέ μ ιά μόνο τά σ η , ά λλά λλ ά τό ’ίδιο ά το μ ο π α ρ ο υ σ ιά ζει ζει διά διά φ ορε ορ ες τάσ τά σ εις εις λ ιγότερ γό τερο ο ή π ερι ερ ισ σ ό τερο τερο έντονες έντονες κ ι δχι τίς τίς ’ίδιες διες κ ά θε φ ορά ορ ά ή π ά ν τω ς δχι ά κ ρ ιβ ώ ς τίς τίς ’ίδιε διες. ’ Ε ννο νν ο είτα είται ι δ τι κ ά π ο ια τά σ η μ π ο ρ εΐ νά κυρι κυρ ια ρχεί ρχεί π ερ ισ σ ό τερο ά π ό ά λλες λλ ες,, ά λ λά α ύ τό δέν δέν εΐ εΐναι να ι τό ’ίδιο μ έ τό νά κα κ α τα τά σ σ ουμε ουμ ε τά τά ά το μ α σέ μονομ μ ονομ ερείς τύ π ο υ ς π ού εΐναι πολύ πο λύ σ π ά νιοι. οι. ’ Ε π ικ ρ α τέσ τερες ερ ες εΐναι οί ά π ό ψ εις έκείνω ν πο ύ βλέπουν βλέπουν στήν στήν π ρ ο σ ω π ικό τη τα «πα «π α ρά γοντε γοντες» ή «γνω ρίρίσ μ α τα » ή «ι « ιδιό διό τη τες» ες» . Σ η μ α σ ία έχει χει τό θέ θ έμ α τή τή ς σ τα θερό θερ ό τη τα ς καί κα ί μ ετα ετα β λ η τότη τάς τά ς το υς κα ί εΐναι κ εντρικό ρικό πρ όβ λη μ α σ τήν Ψ υχολ. υχολ . ά τομ . διαφ ορώ ν. Ο ί ιδιότη τες τή ς π ρ ο σ ω π ικ ό τη τα ς θεω θεω ρούντ ρού ντα α ι ώ ς σ υμ βολικέ βολικές ς ένδείξει ξεις ενός ενός σ υγκεκρι υγκεκρ ιμ ένου σ υνδρόμου υνδρόμ ου τρό π ω ν σ υ μ π ε
157
ριφ ριφ ορας ορα ς1. Α ύ τές οί ιδιό διό τη τες ή τά τά γνω ρ ίσ μ α τα τής τή ς π ρ ο σ ω π ικ ό τη τα ς χα χα ρακτ ρα κτη η ρίζ ρίζουν ου ν τήν τήν πρ π ρ ο σ ω π ικ ό τη τα για για τί π α ρ ο υ σ ιά ζο ντα ντα ι σ υχνότε υχνότερα καί κα ί σ τα θερότ θερό τερα ά π ό ό,τ ό ,τι ι ά λλα γνω ρ ίσ μ α τα καί κα ί σ υντε υντελούν σ τό νά νά ά ναμ ένει νει κ α νεί νείς μ ιά σ χετ χετική σ τα θερό τη τα τής τή ς σ υμ περιφ περιφ ορά ορ ά ς του ά τότό μου (Thomae 1960, 281). ’Έ ντονα ντο να γνω ρ ίσ μ α τα σ υνι υνισ τουν π ά λι τούς ού ς τύπ ο υς τή ς π ρ ο σ ω π ικ ό τητ τη τα ς καί κα ί ά ναφ να φ έροντ ρο ντα α ι σ τίς τά σ εις του ά τόμ ο υ πρ π ρ ός μ ία πο π ο λ ιτισ τικ ή κα τεύθυνσ ύθυ νση η ( π . χ, ό κ ο ινω νικός ή θρη σ κευτ κευτι ικός κό ς του Sprange Spr anger) r) ή καθα κα θαρά ρά ψ υχολογική (π .χ. 6 έσ ω σ τρεφ ρεφ ής του Jung).
2.
α ς δι
ς
οσ
ότητας
ί
τομ -
ορ
’ Ε δώ μ ά ς ένδιαφ έρει ρει ά ρχικά ρχικά ή υγιή υγιή ς π ρ ο σ ω π ικ ό τη τα . Ο ί Guilfo Guil ford rd καί κ αί Zimm Zi mmer erma man n n καθορί κα θορίζ ζουν τά τά εξής κό : γνω ρίσ ρίσ μ α τα ενός άτόμου άτόμο υ μέ υ γ ά ρ ο σ 1) δρα δρ α σ τη ρ ιό τη τα , 2) α ύτοκυρι ύτοκυ ρια α ρχία ρχία , 3) ικ α νότητα έπ ιβ ο λή ς, 4) κο κ ο ινω νικ ότητα, ότητα , 5) σ υναι υνα ισ θημ θη μ α τική σ τα θερότ ρό τη τα , 6) θετι θετικ ό τη τα , 7) πε π ερίσ ρίσ κεψ κεψ η, 8) 8 ) ετο ετο ιμ ό τη τα σ υ νερ νερ γατ γα τικ ό τη τα , 9) ά νδρικ νδρικ ότητα θη λυκ λυ κ ότητα (ά ντί ντί σ το ιχα πρός πρ ός τό φ ύλο). Μ ά ς ένδι νδια φ έρει ρει όμ ω ς νά γνω γνω ρίσ ρίσ ουμ ου μ ε τή βα θύτε θύτερη δομή καί σ υσχ υσ χέτισ η τώ τώ ν γνω ρισ ρισ μ ά τω ν α ύτώ ύτώ ν καί άλλω ν έπιμ πιμ έρους ρο υς γνω ρ ισ μ ά τω ν καί ιδιο διο τή τω ν τή ς π ρ ο σ ω π ικότητας.
1. ρί
τ ά τ ο ς G ra u m a nn
ι τόν τρόπ ο κ
ί S te r n ό
τ ά τ ό ν ό π ο ιο τ ό π ρ ό σ
» (G ra u m a n n 19 1 9 60 60 ,
. 1 3 1) 1).
ς « ο ά
δρα
α νω
στον
158 α.
ς τ ο υ Eysenck
ι
’ Ιδ ια ίτερ τερ α ά ξιο ξιο π ρ ό σ εκτη εκ τη είναι να ι ή σ χετι χετικ ή θεω ρ ία του ς : έσ Eyse Ey senc nck. k. Δ ια κ ρ ίνει 3 έσ ω σ τρεφ ρεφ ής έξω σ τρεφ ή ς, νευρω νευρω σ ιακός ακ ός μή νευρω νευρω σ ιακός ακ ός,, ψ υχω τικ ός (Jung (J ung κα ί K r e t s c h m e r ) . ’ Ε π ίσ η ς διακ διακρί ρίνε νει ι 4 στήν στήν οργάνω οργάνω ση τή ς πρ οσ ω π ικό τη τα ς (δπ ω ς ο Vernon γιά γιά τή δομ δο μ ή τή τή ς νοημ νοη μ οσ ύνης ύνη ς), τή ν οπ ο π ο ία θεω θεω ρεί ίερα ρ χι κή μέ βάσ η τόν τόν τύ π ο σ τόν όπο ιο άνήκε άνή κει ι τό κάθε κά θε ά το μ ο , ό π ω ς δε δείχνουν οί π α ρ α σ τά σ εις πού πο ύ π α ρ α δειγμ δειγμ α τικ ά ά κολουθουν.
ξω
σ ·τ·τ ρ έ φ ε ι
Τύττ<
ρ α σ τ η ρ ιό τ η τ α
δι ές ν τ ιδ ιδ ρ ε ις ις d
. 21.
χη
τικ ές π
τά
ε ις τ ώ ν ά
ε ω ν τ ο υ Ev E v s en c k ( τ ο υ G ra um a nn 19 19 6 0 , σ . 9 6 )
159
Ο ι γρα φ ικ ές π α ρ α σ τά σ εις 1 καί κα ί 2 π α ρ ουσ ου σ ιά ζο υν κ α τά τόν Eysenck δύο δύο διάφ ορους τύπ ου ς π ρ ο σ ω π ικ ό τη τας τα ς μέ μ έ τά ά ντίσ ντίσ τοιχα τοιχα γνω γν ω ρ ίσ μ α τα, τα , τίς τίς έθισ έθισ τικ ές ά ντι δράσεις καί τίς ειδικές άντιδράσεις τους, πού μπορούν νά είναι ποικίλες. Π α ίρνουμ ε έν ένα γνώ ρισ ρισ μ α κ α τά τόν Eysenck Eysenc k καί κα ί μέ βάσ η α ύτό ύτό τό τό γνώ ρισ ρισ μ α έχουμ ε υπο υπ ο κ α τη γορί γορ ίες σ χετ χετι ζόμ ενες νες ά μ εσ α μέ τό γνώ γνώ ρισ ρισ μ α . Σ τή ν έσ ω σ τρέφ ρέφ εια λοιπό λοιπόν ν τή τή ς π ρ ο σ ω π ικ ό τη τα ς εν ενός σ υγκεκρι υγκεκριμ μ ένου ά τόμ ου βρ β ρ ίσ κ ει κ α νείς ώ ς έπι έπ ιμ έρο έρ ο υ ς ιδ ιό τη τες: ες: τή ν έπι έπ ιμ ο νή, τήν άκα ά κα μ ψ ία , τή τή ν υ π ο κ ειμ ενικ ό τη τα , τήν δισ δισ τα κ τι κ ό τη τα καί κα ί τή ν όξυθυμ ό ξυθυμ ία . Σ έ τρίτο τρίτο έπί έπ ίπ εδο εδ ο έχο έχο υ μ ε άντι ά ντιδρά δρ ά σ εις σ υνήθει υνή θεια ς καί κα ί σέ τέτα τέταρ ρ το έπ ίπ εδο εδ ο έχο έχο υ μ ε ειδικ δικ ές ά ντι ντιδρά δρ ά σ εις. "Ο ς τά Eysenck γενικότερα διακρίνει τ έ τής π ρ ο σ ω π ικ ό τη τα ς τί τίς όπ ο ιες θεω θεω ρεί ά ρ κ ετές γιά γιά τήν π εριγραφή της. * Η άντί άντίθεση θεση δηλ. ηλ. του του Eysenc Eysenck k μέ όλες όλες τίς πρ οη γούμ ενες ενες θεω ρ ίες είναι να ι ότι ότι: δέν δέν μπ μ π ο ρ ο ύ μ ε νά πο π ο ύ μ ε ότι ό τι τό τά δε άτομ άτομ ο άν ά νήκει ήκει, άπό ά πό άποψ άπο ψ η π ρο σ ω π ικό τη τα ς, στ σ τόν τά δε τύπ τύπ ο, ά λλά π ρ έπει νά κάνουμε κά νουμε περιγρα περιγρα φ ή τή ς πρ οσ ω πικό πικό τη τα ς τού Α ή Β άτόμου. άτόμου. Π εριγ ριγραφ ή σ η μ α ίνει νει: νά πρ π ρ ο σ δ ιο ρ ισ τεί τεί π ο ιά είναι να ι τά β α σ ικ ό τερ τερ α χαρ χα ρ α κ τη ρ ισ τικ ά γνω ρ ίσ μ α τα . Κ α ί σέ π ο λλές λλ ές έρευνε ρευνες ς πού πο ύ έκαν κα νε δια δια π ίσ τω σ ε τέ τέσ σ ερ ις δια δια σ τά σ εις τή ς π ρ ο σ ω π ικ ό τητα τη τας, ς, σ τίς όπ ό π ο ιες λ ίγο ή πολύ πο λύ β ρ ίσ κ ετα ετα ι τό κά κ ά θε άτομο. ί τ ά ε ις ις α υ τ έ ς ε ν α : 1) ' Η ν ο η ο σ ύ ν η . Κ άθε άτομ ο έχε έχει μ ιά κά π ο ια νοητική ικανότητα ή όποια λειτουργεί λίγο ή πολύ καλά. τής τής πρ οσ ω πικό πικό τη τα ς 2) *Η ή
160
(είναι δηλ. πο π ο λύ εύα ίσ θητ θη το ά το μ ο , τόσο τόσ ο δσο νά π α ρ ο υ σ ιά ζει ά σ τά θεια σ τή σ υναι υνα ισ θημ θη μ α τική του του κα τά σ τα σ η ;). ;) . Σ ’ α ύτή τή τή διά διά σ τα σ η δια δια κρί κρ ίνει νει τή ν συνα σ υνα ισ θημ θη μ α τική ά σ τά θεια καί κ αί τή σ υναι υνα ισ θημ θη μ α τική σ τα θερό τη τα . "Ο σ ο, λέει λέει ό Eysenck Eys enck,, κυμ κ υμ α ίνετ νετα ι τό ά τομ ο μ ετα ξύ σ υναι υνα ισ θημ θη μ α τικ ή ς άσ τά θεια ς καί κα ί σ τα θερό τη τα ς, οσο εύ εύ μ ετά ετά β λ η το είναι σ τή σ υναι υνα ισ θημ θη μ α τική του σ ύνθε ύνθεσ η, τόσ τόσ ο κα ί π ερι ερ ισ σ ό τερο ερ ο γίνετα γίνετα ι νευρω νευρ ω τικ ό , γ ι’ α ύ τό καί κα ί τή διάσ τα σ η αύτή αύτή χαρ α κτη κτη ρίζ ρίζει ώ ς νευρω νευρω τισ μ ό. Ό νευρω νευρ ω τισ μ ό ς σ χετίζετ χετίζετα α ι μέ τόν τόν τρ τρ ό π ο λει λ ειτο υ ρ γία γία ς του νευρι νευρικού κού σ υ σ τή μ α το ς καί κα ί τίς πε π ερ ισ σ ό τερες φ ορέ ορ ές κ λ η ρ ο νομ νο μ είται τα ι2. Ε ίναι να ι γνω γν ω σ τή ή κυρ κυ ρ ια ρχικ ρχικ ή θέσ θέσ η π ο ύ έχει σ τό σ ύσ τη μ α του Eysen Ey senck ck ό γενε γενετ τικ ό ς π α ρ ά γοντ γο ντα α ς (βλ. 1977, σ. 102, 108, 109, κτλ.). τρέ , ή οποί 3 ) Τ ρ ίτη διά διά σ τα σ η είναι ή οπ οία α , όόπ ω ς καί κα ί σ τόν Jun Ju n g, έχει έχει ά ντίθ ετό ετό της τη ς τή ν ένδο ένδοσ σ τρ έφ εια . Ο ί ά το μ ικ ές δια δια φ ορέ ορ ές σ τή ν π ερί ερ ίπ τω σ η α ύτή εΐναι εΐναι δια δια φ ορές ορές πού πα ρουσ ιάζουν τά τά ά τομ α κυμ κ υμ αινόμ αινόμε ενα μ ετα ξύ έξω σ τρέφ εια ς καί έσ ω σ τρέφ εια ς. Δ έν μπο μ πορο ρούμ ύμ ε νά πούμ πο ύμ ε ότι ότι τό Α ά τομ ο εΐναι ά π ό λυ τα έξω σ τρεφ ές ή έσ ω σ τρεφ ές, ά λλά έχουμ ου μ ε περι π εριπ π τώ σ εις εις κ α τά τίς όποι όπ οιες ες
2. γν
ναι
όπ
ο
τή πού υπ οσ τη ί
τή «ν ε ύ ρ
α
έ τόν
τα ι
κα ί οχι τό » χρ
ό τ ν πα ρα δοσι
ου
συ στή .
ό
ν υρ
οτι ό ό
ο π ο ι ε ίτ ίτ α ι
α τώ ν ν ύρω
,
ος κά
ε δτι
ς (F (F r e u d , A d l er,
ι χυρ
θέν βι μά
ου
ι το υ
χέ η
ύσ τη
ά
υχι
σύσ τη
α
τα χρ
τι
όκ
τ α ι γ ιά
οψ
ή ψ υ χ α τ ρ ικ ή .
Jung)
ός έπι
τι τρέφ ου ά
σ τό
υρ
τόν
υχι
ό, ό δέ δρος
,
οϋ δέν
ό κ ε ιτ ιτ α ι γ ι
λ λ ά γ ι ά κ α κ ή λ ε ιτ ιτ ο υ ρ γ ί α τ ο υ ν υ ρ ο φ υ σ ο λ ο ω
πό
ήν
π ίδ ρ α σ η
άρνητ κώ ν
υχ κώ
161 161
τό ’ίδιο τό ά τομ ο εΐναι π ερισ ερισ σ ό τερο έσω έσ ω σ τρ εφ ές ή περισ περισ σ ότε ότερο έξω σ τρεφ ές, δηλ. κυ μ α ίνετ νετα ι μ ετα ξύ έξω σ τρ έφ εια ς καί κα ί έσω έσ ω σ τρ έφ εια ς. υχ σ μ ό ς . Ε ΐναι 4) ’Ά λ λ η διά διά σ τα σ η εΐνα ι ό να ι π α ρά γοντα γοντα ς διάκρι άκρ ισ ης τριώ ριώ ν ομάδω ομά δω ν. Μ έ βάσ η δηλ. δηλ. α ύτόν ύτόν τόν τόν πα π α ρ ά γοντα γο ντα ό Eyse Ey senc nck k μ πόρεσ πό ρεσε ε καί κα ί διέκρινε κρινε τά ά το μ α σ τίς έξης κ α τη γορί γορ ίες: ες: σ τά ομ α λά ή κανονικά, κά , σ τά σ χιζοφ ρενή ρενή κα κ α ί σ τά μ α νιο νιο κ α τα θλι θλ ιπ τικ ά . Κ α ί οί τέσσ έσ σ ερι ερ ις αύ α ύ το ί π α ρ ά γο ντες εΐναι να ι γενικ γενικ ά ά νεξάρ νεξά ρ τη το ι μ ετα ετα ξύ τους. τους. Δ έν έξα ρ τατα τα ται ι δηλ. ό ένας ά π ό τόν άλλον άλλον* * μ π ο ρ εΐ τό ά το μ ο νά εΐναι εΐναι έσ ω σ τρ εφ ές καί κα ί νά εΐνα εΐναι ι υψ η λής λή ς νοη νο η μ ο σ ύ νης νη ς ή μ π ο ρ εΐ νά εΐ εΐναι να ι έξω σ τρ εφ ές καί κα ί νά εΐναι έπίσ έπίσ η ς υψ η λής λή ς νοημ νοη μ οσ ύνης ή νά νά έχε έχει κ ά π ο ια νευρ νευρω ω τική τά σ η καί κα ί ή νοημοσ νοημ οσύνη ύνη του νά βρί βρ ίσ κετα κετα ι σέ πολύ πο λύ καλή κα λή κα κ α τά σ τα σ η . Σ τή ν άρχή είχαμ χα μ ε τονί τονίσ σ ει τή σ η μ α σ ία τή τή ς π ο λ λ α π λ ό τη τα ς καί πο λυσ λυ σ υνθετό υνθετό τη τα ς τή ς ά το μ ικ ό τη τα ς του ά νθρώ νθρ ώ π ο υ κα κ α ί είχαμ χα μ ε χαρ χα ρ α κ τη ρ ίσ ει τό σ το ιχείο α ύτό ώ ς π ο λύ θετι θετικ ό κα κ α ί έλπι έλπ ιδοφ δο φ ό ρ ο σ το ιχείο τή ς ζω ή ς, διό διό τι έτσ ι μ έχρι τή ν τελ τελ ευτα ευ ταί ία σ τιγμ ή μ π ο ρούμ ρο ύμ ε νά έχου έχουμ μ ε, άπ ό άποψ άπ οψ η π α ιδα γω γικ γικ ή , έλπ έλπί ίδα γι γιά άλλα γή . ’Έ ’Έ τσ ι εΐναι φ ανερή ανερή ή σ ημ ασ ία όλω ν αύτ αύ τώ ν τώ τώ ν θεω θεω ριώ ριώ ν. ί 4
γκ
ς κ τ ά τ ό ν Eysen Eysenck: ck: ' Η σ χημ α τι-
κή πα ρά σ τα σ η πού άκολουθεΐ άκολουθεΐ χ ά ν ε ι πιο πιο κ α τα νοη τά τά πράγματα (Σχ. 22). Ά π ό τό σ χή μ α αύτ αύ τό τή τή ς θεω θεω ρίας ρίας του Eysenck Eyse nck εΐ εΐναι φ ανερό ανερό δτι ό έξω σ τρ εφ ή ς καί κα ί 6 έσ ω σ τρ εφ ή ς τύ π ο ς εΐναι σέ π λή ρ η ά ντί ντίθεση θεσ η , δ ά σ τα θή ς καί κα ί 6 σ τα θερός θερό ς έπ ίσ η ς σέ ά ντί ντίθετη θετη κ α τεύθυνσ ύθυ νση η κα κ α ί ένδιά νδιά μ εσα εσ α τοπ ο θ ετο ετο ύ νται ντα ι οί τύ π ο ι τού Γ α ληνού. λη νού. * 0 Eyse Ey senc nck k βρί β ρίσ σ κει δ τι' τι' δ έν εί είχε 11
162
άδικο ό Γ α ληνός λη νός,, πού π ού έβλε έβλ επ ε έτσ ι τά π ρ ά γμ α τα καί κ αί β εβα εβ α ιώ νει μ έ τί τίς έρευνές έρευνές το υ δ τι έχουν χου ν άρ ά ρ κ ετή ετή ά ξία ξία οί ά π ό ψ εις γιά γιά τίς ιδι ιδιοσ οσ υγκρα υγκ ρα σ ίες. Σ υ γκεκρ γκ εκρ ιμ ένα μ έ βάσ βά σ η τή σύγχρονη γενετική έρευνα άπορρίπτει, τουλάχιστο
ά π ό ά ποψ πο ψ η β ιολογι ολ ογική κή ψ υχολογι υχολο γικ ή , τόν ισ χυρι υρ ισ μ ό του του Locke, δτι δ ά νθρω νθρ ω πο ς είναι tabu ta bula la rasa ra sa (ά γραφ γρα φ ο χαρ χα ρ τί) κ α ί β λ έπει έπ ει τόν άνθρ ά νθρω ω π ο ώ ς β ιοκο οκ ο ινω νικ νικ ό ορ ο ρ γανι γα νισ μ ό καί κα ί τή βιολ βιολογι ογικ κ ή δομή δομ ή του ά νθρώ που πο υ νά νά θέτ θέτει α ύ σ τη ρά δ
16,']
ρια στ σ τήν ά π ο τελεσ μ α τικ ό τη τα τώ ν περιβ περιβ α λλοντ λλο ντι ικ ώ ν έπιδρά πιδράσ σ εω ν (βλ. (βλ. Eysenck 19 76 , σ. 97 ). Σ τή σ υνέ υνέχεια καί μέ βάση το το πα ρα π ά νω σ χή μ α θά θά δούμ ε για για τί ή θεω ρία ρία το υ Eyse Ey senc nck k είναι ά ξιο ξιο π ρ ό σ εκτη γιά γιά τήν καθη κα θημ μ ερινή ρινή π ρ α γμ α τικ ό τη τα ώ ς πρ ός τό τί τί είναι ή π ρ ο σ ω π ικ ό τη τα καί κα ί π ώ ς έξη έξη γοΰντ γοΰ ντα α ι οί ά το μ ικ ές δια δια φ ο ρ ές. Π αίρνουμε αίρνουμε λοιπό λοιπόν ν τόν τόν έξω σ τρεφ ρεφ ή τύπ τύπο. ο. Α ύτός ύτός μ π ο ρ εΐ νά εΐναι να ι κ ο ινω νικ νικ ό ς σ υ ντρ ντρ οφ ικ ό ς άνο ά νοι ικ τό ς ο μ ιλη τικ ός προσ προ σ η νής. νής. Ά λ λ ά ό ’ίδιος τύ π ο ς μ π ο ρ εΐ νά εΐναι μεταβλητός παρορμητικός αισιόδοξος εύερέ θισ θισ τος (ο ( ο π ό τε άνήκει ά νήκει κυρί κυ ρίω ω ς σ τό χολ χολε ερικό ρικό τύπ ο ) , ά λλά μπορεΐ νά μήν εΐναι εύερέθιστος καί νά εΐναι προσηνής, ο π ό τε άνήκει άνήκει κυρί κυ ρίω ω ς σ τον αι α ιμ α τώ δη . Σ τό μ ελαγχ λα γχολι ολικ κ ό τύπ τύπ ο τό τό χαρα χα ρα κτη κτη ρισ ρισ τικό τερο γνώ γ νώ ρ ισ μ α εΐναι να ι ή ά π α ισ ιο δο ξία ξία , σ τον φ λ εγμ α τικ ό εΐναι να ι ή ά π ά θεια ή ψ υχραι υχρα ιμ ία , σ τον αι α ιμ α τώ δη ή προσ προ σ ή νει νεια , ή αισιοδοξία, στον χολερικό ή όξυθυμία καί ή έρεθιστικό τητα. Ε ΐναι να ι λοι λο ιπό ν φ α νερό νερό ότ ό τι μ ’ α ύτό ύτό τό τό σ χήμ χή μ α έξηγού έξη γούμ με π ο λλά λλ ά καί κ αί δέ δημ δη μ ιουργού ου ργούμ μ ε έσ φ α λμέ λμ ένες νες ά π όψ εις σ τήν κρίση κρίση μ α ς γιά γιά το ύς άλ άλλους'* άφ ά φ ή νουμε νουμ ε άρκ άρ κ ετά π ερι ερ ιθ ώ ρια γιά γιά τή ν κα κ α τά σ τα σ η τή ς π ο ικ ιλία λία ς τώ ν τά τά σ εω ν κάθε ά τόμ ου, ου , ά νάλο νά λογα γα μέ τί τίς άντ ά ντι ιδρά δρ ά σ εις κα ί τίς κ α τασ τα σ τα τα σ εις σ τίς όπ ο ιες μπο μ πορ ρ ούν ού ν νά νά βρε β ρεθούν θούν τά δι δ ιά φ ορα ορ α ά το μ α . Μ έ βάση τό τό π α ρα πά νω σ χήμ α ό Eysenck Eysenck έχει συνσυνθέσ θέσ ει ειδικό τέσ τέσ τ άπ ά π ο γρα φ ή ς τώ ν ιδι ιδιο ο τή τω ν καί κα ί τά σ εω ν τή ς π ρο σ ω π ικό τη τα ς (τό (τό Eysenck Eysenck Personlich Perso nlichkeits keits Inve In venta nta r, Ε Ρ Ι 1964 19 64). ). Τ ό δια δια γνω γνω σ τικ ό αύτό αύτό κριτ κριτήρι ήρ ιο εΐναι σ χετ χετικ ό μέ τό Mandsley Mand sley Per P erso sona nalit lity y Inv In v e n tory to ry
164
(Μ Ρ Ι). ’Ε ρω τή σ εις δπω ς: α Κ ά νετ νετε συν σ υνήθω ήθω ς σεί σείς τήν άρχή άρχή δταν δταν γνω γνω ρίζ ρίζετε άλλους άνθρώ πους;» πους;» ή « ’Α ναλα να λα βαίνετε σείς εύχάριστα τήν άρχηγία σέ κοινές ένέρ γειες;» μέ κ α τα φ α τική ά π ά ντη ντη σ η φ ανερώ ανερώ νουν έξω σ τρ έ φ εια. ’ Ε ρω τή σ εις δπω ς: «Χ « Χ ά νετ νετε (ά λλά ζετε) εύκολα εύκολα τή διά θεσ θεσ ή σ ας;» ας;» ή «Κ « Κ ά νετ νετε π ο λ λές καί κα ί έπίμ έπίμ ο νες σ κέψ εις πού πο ύ άφ ορουν ορουν τό πα ρελθόν σ ας;» ας;» μέ μ έ κ α τα φ α τικ ή ά πά ντη ντη σ η ά ποτ πο τελουν λου ν ένδ ένδε ειξη νευρω νευρω τισ μ ου (Hofst (Ho fstatte atter r 1971 19 71 , 121 καί Brickenkamp 19 75, 75 , 42 8) . .
'Η
θε
ρ ία ία
ο υ Allport.
* Ο Allpo llport rt άναφ έρετ ρεται έπίση πίση ς στά στά γν γνω ρίσ ρίσ μ ατα ατα τής τής π ρ ο σ ω π ικ ό τη τα ς καί λέε λέει δτι δτι τήν π ρ ο σ ω π ικ ό τη τα του του ά τόμ ου τή μ ελετά λετά μ ε κα λύτ λύ τερα δτα δτα ν έξε έξετά ζο υ μ ε καί άναλύο άνα λύουμ υμε ε τά τά διά φ ορα ορ α γνω ρ ίσ μ α τα . Δ ια κ ρίνε ρίνει ι τρ εις βασ βα σ ικές κ α τη γορί γορ ίες γνω γνω ρ ισ μ ά τω ν: α) Τ ά ιδια δια ίτερ α χαρ χα ρ α κ τη ρ ισ τικ ά ενός ενός ά τόμ ο υ . Ε ίναι να ι τά γνω ρίσ ρίσ μ α τα έκεΐ κεΐνα πού κυριαρχοΰν στήν στήν π ρ ο σ ω π ικ ό τη τα καί κα ί σ τις έκδη κδ η λώ σ εις δλη δλης ς τή ς ζω ή ς του ά τόμ ου. ου . β) Τ ά ουσι ουσιώ ώ δη γνω γνω ρίσ ρίσ μ ατα. ατα. Έ κ εΐνα πού ά π οτεοτελουν λουν ούσ ιώ δη χαρ χα ρ α κ τη ρ ισ τικ ά του του ά τόμ ο υ. γ ) Τ ά έπου έπο υ σ ιώ δη . Ε ΐναι να ι ιδια δια ίτερ α δια δια φ έροντ ρο ντα α , ειδιδικ ές δια δια θέσει θέσ εις καί κα ί τρό τρ ό π ο ι ά ντίδρα δρ α σ η ς το υ ά τό μ ο υ , ιδιαίτερες προτιμήσεις στό ντύσιμο, τή διασκέδαση κτλ. .
Ή
Ό
άποψ η
Cattell.
Cattell άναφ έρει ρει 16 κ α τη γορ ίες ιδιο διο τή τω ν, οί οί
165
ο π οίε οίες έχουν διπο διπο λικ λικ ή π α ρ ά δειγμ δειγμ α τό εξ εξής: ής:
σ ύνθε ύνθεση. ση .
κ α τ α νο μ ή
τ ώ ν α τ ο μ . δ ιά ιά φ ο ρ ω
Θ ά π ά ρ ο υ μ ε σάν σά ν
υ κ λ ο θ υμ ί
χ ιζ ο θ υ
ο ι ν ω ν ικ ικ ό
(έ π ι υ λ
(
<- .*.I
τη τα , συνερ
\
...».... 4
...f
\
\
ότητα,
υ
χρότητα)
γ α τ ικ ό τ η τ α )
χ . 23,
τ ι-
ρά στα ση
τανομ
μ έσ η
κατάσ ταση
ς τ
ν άτομ
ν δ ια ι α φ ο ρ ώ ν κ α τ ά τ ό ν C a t t el l .
' Η κ υ κ λοθυ λο θυμ μ ία κ α ί ή σ χιζοθ χιζοθυ υ μ ία είναι να ι δύο τελ τελεί είω ως δια δια φ ο ρ ετι ετικ ές ιδ ιδ ιό τητες τη τες κ α ί β ρ ίσ κ ο νται ντα ι σ έ δύο τελεί τελ είω ως ά ντί ντίθετα θετα άκρα άκ ρα.. Τ ό χα ρ α κ τη ρ ισ τικ ό τή τή ς σ χιζο θυμ θυ μ ία ς ( κ α ί σ τό έπα κ ρ ο ν τής τή ς σ χιζοφ χιζοφ ρ ένει ένεια ς) εΐναι να ι ή έντ έντο ο νη έπ ιφ υλα υλ α κ τικ ότητα καί ό ά π ομ ονω τισ μ ός. ός. Τ ή ς κυκλοθυμ ία ς είναι να ι ή κο κ ο ινω νικ νικ ό τητα τη τα,, ό α ύ θ ο ρ μ η τισ μ ό ς καί κα ί ή σ υνεργατ υνεργα τικ ότητα3. ότητα3. Τ ά ά τομ α δλα παρουσ παρ ουσ ιά ζουν άτ ά το
3. θεω
ται
ε ι ζ ετ α ι
δώ
ς κ υ κ λ ικ ικ ή
δι δι
τασ τάσ
ν.
τά
,
τω
χ ετ ι
ρό ού π
τη
ς καί ομ
υ χ ικ ικ ώ
ς καί
υχ κή
θρ
ρ ιο χ ή
κυκλοείδεια οκ
τασ τάσ
ση λούς
υχοπα θολογι ή δι ού
κυκ λοθυμ
ότερα
ναλλα γή
τα ι σέ υγι
ό τούς
ς
ί δτι γεν
α ή π ε ρ ιο δ ι ή
ρός τ ν
οντα ι
υχοπα θολογι
ει
τ α ι δ η λ . γ ιά
ς συνορι κές
ς ονομ
νά
θλι
ί οί
ή
ύχ
που . τα όλ
σ η (ή
τά τα -
, H e h l m a n n 19 1 9 6 2, 2 , 6 1 1 ). ).
χ ιζ ιζ ο θ υ μ
ρός
ζο εί ει
οντα
ν ε ι α (δ ι λ υ σ η
τής
κα ί οί
τα
τά
οί
υνορι
όλυ τα ψ υχοπ
ς
τα
θολογι
τά
ς ονο
χ ιζ ιζ ο φ
ό τ η τ α ).
ει
(1 9 6 3 , 9 3 , 3 3 3 κ . *Η
τ έρ υ
οσ
* 0 K retsch m er τ ίς ά λ λ ε ς δ υ ο κ
ή
ά ε ις ις
ευ τές μ ετ γμ α
ε ις ά
ύ
ό τή ν ο
τ ε ι ό W e itb r e c h t
.).
ο ψ η τ ο υ C a tt e l l γ ι ά τ ή
τη τα
τώ ν ι
οτή τω ν του
166
μ ικ ές δια φ ορέ ορ ές, για για τί κ υ μ α ίνοντ νο ντα α ι, κ α τά τόν Cattel Cat tell, l, άνάμ εσ α σ τούς δύο αυτούς αυτούς πόλους. πόλους. Μ ία άλλη ά λλη κ α τη γογο ρ ν θ ν μ καί ή ρία ρία δι δ ιπ ο λ ικ ώ ν ιδ ιο τήτω τή τω ν είνα είναι ι ή υ θ υ μ . ' Ο βαρύ βα ρύθυμ θυμος ος είναι π ρ οσ εκ τικ ό ς, κα κ α κ ό τρ ο π ο ς καί κα ί ιδιό διό τρ οπ ο ς. ’Α ’ Α ντίθ ντίθ ετα ετα ό εύθυμ ύθυ μ ος π α ρ ο υ σ ιά ζει ζει άνεσ άνεσ η καί κα ί είναι γαλή γα λή νιο νιο ς. Μ ία ά κόμ κό μ η κα κ α τη γορ γο ρ ία διπ διπ ο λικ λικ ώ ν ό τ η τ α καί ή να τατι ιδ ιο τήτω τή τω ν εΐναι να ι ή υ ν τ τ^τα ^τα πού π ού χαρ χα ρ α κ τη ρίζ ρίζει τά διά διά φ ορα ά το μ α . Σ τή σ υντη υντη ρ η τικ ό τη τα έχουμ χου μ ε σ εβα σ μ ό σ τις π α ρ α δομ δο μ ένες ένες ιδέε δέες καί κα ί γενι γενικ κ ά ή ιδιό διό τη τα α ύτή ύτή π α ρ ο υ σ ιά ζετ ζετα ι σέ ά το μ α πού πο ύ εΐναι πα ρα δοσ ια κ ά . Τ ά ά το μ α πού π ού πα ρουσ ρο υσ ιά ζουν ου ν έντονη ντονη έπα να σ τα τικ ό τητ τη τα δια δια κρί κρ ίνοντα νοντα ι γιά γιά π ρ ο ο δευτικ δευτικ ό τη τα , π ειρ ειρ α μ α τισ μ ό καί κα ί κ ριτ ριτικ ή διά διά θεση θεσ η .
3.
τη οί ν μ έ β ά η τ ίς ίς τ ιλ η
τι
ς τώ ν ά τός ότη τε
Έ δ ώ π ρ ό κ ειται τα ι γ.ιά χαρ χα ρ α κ τη ρ ισ μ ο ύ ς καί κα ί δια δια κ ρίσ ρίσ εις ά τό μ ω ν, οί όπ ο ιες εΐναι π ερισ ρισ σ ό τερο γνω σ τές, ές, οχι τόσ ο ά π ό τή ν έπισ έπισ τη μ ο νικ ή ψ υχολο υχο λογί γία δσο ά π ό τή τή ν ισ τορι ορ ική , κ α ί τή ν λαϊ λα ϊκ ή έμ έμ π ειρ ικ ή ψ υ χολο χο λο γία γία , οί ό π ο ιες δ μ ω ς κα θιε θιερώ θηκα θη κα ν καί κα ί έγιναν να ν ώ ς ένα σ η μ είο ά π ο δεκτ δεκ τές καί κα ί ά π ό τή τή ν έπ ισ τη μ ονικ ονικ ή ψ υχολογ υχολο γία . Έ ν α είδος δια δια κ ρίρίσ εω ν αύτής α ύτής τή ς κ α τη γορ γο ρ ία ς εΐ εΐνα ι οί χαρ χα ρ α κ τη ρ ισ μ ο ί ή δια δια κ ρίσ ρίσ εις τώ ν ά τό μ ω ν μ έ βάσ βά σ η τίς τίς ά ντιλ ντιλ η π τικ ές ικ α νότ νό τη τες. ες. Π ρ ό κ ειτα ι γιά γιά μ ιά έντ έντονη ά ντιλ ντιλ η π τικ ό τη τα σέ μιά μιά αίσθησ αίσθηση. η. *Η γνώ σ η π ά ντω ντω ς αύτ αύ τώ ν τώ ν δια δια κρί κρ ί-
ό μ ο υ δ έ ν ισ ισ χ ύ ε ι ά σ τής
τατονι
ς
χ ιζ ιζ ο φ
λ ώ ς γ ιά
ένει
ν ,
όλυτα ψ υχ
κή
ρί τω
σεω σεω ν καί τώ ν χα ρα κτη κτη ρισ ρισ μ ώ ν τή τή ς π ρ ο σ ω π ικ ό τη τα ς έχει σ ημ ασ ία π α ιδα γω γικ γικ ή καί κυρίω κυρίω ς ά πό άποψ ά ποψ η ψ υχολουχολογίας τής μάθησης. ότητα Ο ί σ υνήθε υνήθει ις χαρ χα ρ α κ τη ρισ ρισ μ οί τύ π ω ν ν τ εΐν εΐνα ι: τ ι ς τ ύ π ο ς . Δ έν μπ 1) ' Ο μ π ο ρ εΐ νά μ ά θει κ ά τι κ α λά καί κα ί εύκολ ύκ ολα α άν ά ν δέν δέν τό δει δει ( β έβα ια αύτό α ύτό δέ σ η μ α ίνει ότι δέν εΐναι δυνατόν νά μάθει καί μέ άλλους τρόπ ους ου ς). Σ έ μι μ ιά τέτ τέτο ο ια κ α τη γορί γορ ία άνήκουν άνήκουν τά ά το μ α πού π ού έχουν κλίσ κλίσ η σ τή ζω γρα φ ικ ή (σ υλλα υλ λαμ μ β ά νουν όλες τίς λ επτομ επτο μ έρειες έρειες ενός π α ρ α τη ρ ο ύμ ενου ά ντι ντικ ειμ ένου) νου ) . ο ν σ τ ι ό ς τύπ ο ς. Δ ια κρί 2 ) eΟ κρ ίνουμ ε τά ά το μ α μέ βάσ βά σ η τήν έντα ντα σ η πού πο ύ έχουν ώ ς πρός πρ ός τήν άκο ά κουσ υσ τική τους ου ς ά ντί ντίληψ λη ψ η . ’ Ε ά ν ή ά κ οή το υ ς εΐναι να ι ιδ ια ίτερ τερ α έντο ντο νη τότε τό τε μ ιλούμ ε γιά γιά ά κουσ κο υσ τικούς κο ύς τύπ ους ου ς. Τ ά ά το μ α αύτά α ύτά έντυπ ντυπώ ώ νουν, διατηρ ατηρούν ούν καί κα ί ά ναπλά ναπ λάσ σ σ ουν αύτ α ύτά ά τά όπ οια οια κυρί κυ ρίω ω ς άκούνε άκούνε ( Ά νή κ ο υ ν έδώ έδώ όλοι οί καλοί κα λοί μ ουσ ικοί). κοί). υσ ό ς τύ π ο ς. Δ ια κρί 3) ' Ο κρ ίνουμ ε ορισ ορισ μ ένα ά τοτο μ α γι γ ιά τή ν ιδι ιδια α ίτερη ικ α νότ νό τη τα πο π ο ύ έχουν στ σ τό νά κάνουν κά νουν λεπτές διακρίσεις μέ τήν γεύση. τ ι ό ς τύπ 4) Ό τύπος ος.. Σ τή ν κατ κα τη γορία γορία αύτή αύτή άνήκουν κουν οί τα χυδακτ υδα κτυλου υλουργοί ργοί. Μ έ τήν αφή μπορούν μπορ ούν νά άντι άντιληφ θοΰν ορισ μένα μένα π ρ ά γμ α τα τα χύτατ χύτα τα . 5) Ό δια ίτερη ικ α νότ νό τη τα σ μ η τ κ ό τύ π ο ς. ’Έ χ ε ι ιδια στό νά διακρίνει οσμές. νη τι 6) 'Ο τύ π ο ς. Έ χ ε ι ιδια δια ίτερη ικ α νότ νό τη τα σ τήν έκτ έκτέ έλεσ λεσ η τα χυτ χυ τά τω ν καί κα ί ά κριβώ κριβώ ν κινήσ κινήσ εω ν (άκρο (ά κρο βάτες, γυμναστές). Β έβα έβ α ια όλα όλ α α ύ τά δέ ση σ η μ α ίνουν νου ν ότι ένας να ς κ ινητ νη τικ ό ς π . χ. τύπ τύ π ο ς δέν δέν εΐναι να ι δυνατ δυνα τόν νά άνή ά νήκ κ ει κ α ί σ τό ο π τικ ό κ . τ. λ . , ά λλά λλ ά έκεΐνο τό τό ιδια δια ίτερο χαρ χα ρ α κ η ρ ισ τικ ό σ τον
168
κινητικό τύπο είναι οτι μπορεΐ νά έκτελεΐ κινήσεις ταχύ τα χύ τατες τα τες κ α ί μ έ άκρ άκ ρ ίβ εια .
4.
η
λη
τόμ ς καί
ν μέ βά η όν όπ ς ή ε δή λω
Μ ιά άλλη διάκρι διάκριση ση τύπ ω ν ή χα ρα κτη κτη ρισ ρισ μ ώ ν τή ς π ρ οσ ω π ικ ότητ ότη τα ς μπο ρούμ ε νά κάνουμε μέ βάσ η τόν τόν τρό π ο ά ντί ντίληψ λη ψ η ς καί κα ί π εριγρα ριγρα φ ή ς ή έκδή έκδή λω σ η ς ορι ορ ισ μ ένω ν πρ α γμά τω ν τά τά όποια όποια πα ρατηρούν ρατηρούν τά άτομ άτομ α. Μ έ βάσ βά σ η τήν άπο ά ποψ ψ η α ύτή ύτή δια δια κ ρίνοντ ρίνοντα α ι οί εξής τύπ οι: οι: 1) λ ο γ ι τύπ ο ς: Κ ρίνε ρίνει ι, δια δια τυπ ώ νει υ π ο θέσει θέσ εις, β γάζει γάζει σ υμ περάσ περά σ μ α τα μέ βάσ η όσα π α ρα τη ρεί, 2 ) τύ πο ς: έκθέ έκθ έτει μ όνο ό ,τι π α ρ α τη ρεί, νι 3) υ π τύπ τύπος: ος: μέ άφ ορμ ή ό,τ ό, τι π α ρ α τη ρ εί, έκθ έκ θ έτει έτει δ, τι ό ’ίδιος βι β ιώ νει, ει, 4 ) λ ό γ ι ο ς τύπ τύπος ος:: σ υσ χετ χετίζει π ο λλ α π λά δ,τι π α ρ α τηρεί. Ο ί π α ρα πά νω χαρα κτη κτη ρισ ρισ μ οί π ρέπει νά χρη χρη σ ιμ οπ ο ιο ύ νται ντα ι μέ έπ έπ ιφ υ λ α κ τικ ό τη τα, τα , γι γ ια τί οί τύπ ο ι δέν δέν εΐεΐναι άμιγεΐς ούτε άπόλυτοι.
5. νι ές
η
τόμ
ν
έ βά
η
τ ίς ίς
νω
νδ
' Η διάκ διάκρι ρισ σ η α ύτή γίνετ γίνετα α ι, μ έ βάσ βά σ η τή τή ν κοινω κοινω νική σ υμ περι περιφ φ ορά τώ ν ά τόμ ω ν καί τόν τρό πο τώ ν κοι κο ινω νικώ ν συν σ υνδέ δέσ σ εώ ν τους τους.. Π ρό κ ειτα ι δηλ. γιά γιά χα ρ α κ τη ρ ισ μ ούς μέ βάσ η τή ν έπικ έπικ ρ α τέστ έσ τερη τά σ η κα κ α ί τό πι π ιό σ υνηθισμ υνηθισμ ένο γνώ ρ ισ μ α του ά τόμ ου. ου . Ο ί π ιό σ υχνέ υχνές ς δια κ ρ ίσ εις εις εΐναι να ι:
169
1) γ ε τ ι τύπο ύπ ο ς: δεί δείχνε χνει π ρ ω το β ο υ λία λία , κύρος κύρ ος,, έχει έχει π ο λ λ ές γνω ρ ιμ ίες, ες, ά νεσ νεσ η , κοι κο ινω νική νική δια δια ίσ θησ θη σ η . Π α θολο θο λογι γική μορφ ή του του τύπο υ αύτ αύ του είναι ή τά τά σ η του νά υ π ο τά ξει δλους σ τή ν α ύθα ύθ α ίρ ετη θέλησή θέλησ ή του του ( δικ δικ τάτοτά τορες). ό ς τύ 2) υ π ο τ α τύ π ο ς: τείνει σέ υπ ο ταγή τα γή σ το ύς άλλους. άλλους. Ε ίναι ά σ φ α λώ ς σ υνεργάσ υνεργάσ ιμ ο άτομ ο καί ά π ’ α ύτή ύτή τή ν άποψ άπο ψ η θετ θετικό κοινω κοινω νικά ά τομ ο. Π α θολο θο λογι γική μ ορφ ή είναι ή πλή πλ ή ρ η ς, ά κ ριτ ριτη ύ π ο τέλ τέλ ειά ειά του σέ ά λλους λλου ς: ’ Α το μ α του «ναι «ναι». ». τι 3) τύ π ο ς: μ ιμ είτα είται ι ά λλους λλο υς,, δέ δέν έχει έχει π ρ ω τοβο τοβ ο υ λ ία σ ’ δ, δ , τι ά φ ο ρα τίς τίς ένέργειες ένέργειες κ α ί π ρ ά ξεις ξεις το υ , οΰτε οΰτε π ρ ω το τυ π ία σέ δ,τι δ,τι άφ ορα τά τά ά π ο τελέσ μ α τα τώ τώ ν έργασ ργα σ ιώ ν του. του. 4 ) υ π ο β α λ λ ό μ ε ν ο ς τύπ τύπο ο ς: π α θη τικ ό ς, έπη ρ εάζε εά ζετ τα ι εύκολα. Σ χετίζετ χετίζετα α ι ά μ εσ α μέ τόν υπο υπ ο τα κ τικ ό τύπ ο. 5) ά σ τ α θ ή ς τύ τύ π ο ς: δείχνει χνει ά σ τά θεια θεια σ υνδέσ υνδέσ εω ν, ά π ειθα ρχία ρχία ά τα ξία ξία , πα ρα μ έλησ λη σ η καθηκ κα θηκόντ όντω ω ν. τι 6) ν τ ι ή έριστικός τύπος: έκφράζει σχεδόν π ά ντοτε άντ ά ντί ίθετη θετη γνώ μ η , π ρ ά γμ α πού πο ύ φ α ίνετ νετα ι δτι δτι τόν εύ εύ χαρ χα ρ ισ τεΐ («ά (« ά ντι ντιρρη ρρ η σ ία ς»). ») . Π ρ ο β λη μ α τικ ή ή καί κα ί π α θολο θο λο γικ ή μ ορφ ή του τύ π ο υ α ύτου ύτου είναι δ ά ντι ντιδρα δρ α σ τι κ ό ς κ α ί δ άντ άν τικ ο ινω νικ νικ ό ς τύ π ο ς: δείχνει δείχνει σ υ σ τημ τη μ α τικ ή ή έντονη ντονη έπι έπ ιθετι θετικ ό τη τα , άνα ά ναρ ρ χικ χικ ό τη τα , β ια ιό τη τα . Π ρ ό κ ειτα ι γιά γιά π α θολο θο λογι γικ ή μορφ ή σ υμ περιφ περιφ ορά ορ ά ς. Κ α ί έδώ θά π ρ έπει έπ ει νά σ η μ ειω θεί δτι οί τύ π ο ι α ύτοί ύτοί δέν εΐναι οΰτε άπόλυτοι οΰτε άμιγεΐς* μπορεΐ δηλ. στόν ήγετικό νά υπάρχουν τάσεις πλήρους ύποτέλειας (στους ά νω τέρου έρο υ ς το υ ) κα κ α ί ά σ τά θ εια σ τις δια δια σ υνδέ υνδ έσ εις του. ου . ’ Ε π ίσ η ς, άν καί κα ί α ύ τονόη ονό η το, θά πρ π ρ έπει έπ ει νά ση σ η μ ειω θεί δτι δτι ά πό άποψ άπ οψ η δια δια γνω γνω σ τική (π α ιδα γω γικ γικ ή ή κοινω κοινω νικο
170
ψ υχια υχια τρικ ρικ ή ) έχει έχει μ εγάλη γά λη σ η μ α σ ία οχι ο χι τόσ ο άσ ά σ φ α λώ ς ή τα ξινόμ η σ η ενός άτόμου άτόμ ου σέ κ ά π οια οια ά π ό τίς π α ρ α π ά νω κ α τη γορ γο ρ ίες ά λλά κυρί κυ ρίω ω ς ή διε διερεύνησ ρεύνησ η κα κ α ί έπ ισ ή μ α νση νσ η τώ ν συγκεκρι σ υγκεκριμ μ ένω ν α ίτιω ν τή ς σ υμ π εριφ ριφ ορά ορ ά ς α ύτή ύτή ς.
6.
γορί ς
ολογι
ς
ορ
4
Π ρό κ ειτα ι γιά γιά μ ορφ ές, τάσ εις, γνω ρ ίσ μ α τα πού π ού καθορί κα θορίζ ζοντα οντα ι μέ βάση τό έρω έρω τη μ α τολ όγιο όγιο π ρ ο σ ω π ικ ό τη τα ς του Π α νεπ νεπ ισ τη μ ίου τή ς Minnesota. Minneso ta. ' τε : Σ υνολική υνολική έννοια οια γι γιά ομ άδα ψ υ χοσ ω μ α τικώ ν άνω μ α λιώ λιώ ν: π .χ. δια δια τα ρα χές χές τή ς καρδι κα ρδιας ας,, τώ τώ ν α ισ θητ θη τηρ ίω ν, παράλ παρ άλυσ υσ η άκρω ν, σ τομ α χικ ές ά νω μ α λίε λίες κ τλ 5. Τ ά σ εις υσ τερικώ ρικώ ν άντ ά ντι ιδρά δρ ά σ εω ν π α ρ ο υσ ιά ζο ντα ντα ι σ τό ά τομ ο πού π ού έχει χει υπ έρμ ετρ η ά σ τά θει θεια , υπ ο β ά λλε λλ ετα ι εύκολα ύκ ολα κα κ α ί σ ύγχρονα υπο υ ποφ φ έρει ά π ό τήν άνά ά νάγκη γκη έπί έπ ίδει δει ξης. ης. Τ έτο έτο ια σ υμπ υμ π εριφ ριφ ορά ορ ά μ πορεΐ πο ρεΐ νά παρου πα ρουσ σ ιά σ ουν εύκα εύκ α ιρ ια κ ά κ α ί π α ιδ ιά νευρ νευρι ικ ά κ α ί εύα ίσ θη τα . ' μορφ ή σ μ περι περιφ φ οράς ορά ς πού ο χ ο ν δ ρ : Ν ευρω τική μορφή σ υνίσ υνίσ τα τα ι σέ μ ιά ά ρρω ρρ ω σ τη μ ένη ύπε ύπ ερ φ ρ οντί οντίδα καί κα ί ύ π ε ρα γω νία νία γιά γιά τή ν υ γεί γεία καί κα ί σ ω μ α τικ ή ά κ ερα ιό τη τα . δο ξία α ς π ο ύ συνοδε σ υνοδεύετ ύεται αι θ λ η : Τ ά σ η ά π α ισ ιο δοξί ά πό χαμ ηλό αύτοσ αύτοσυν υναί αίσ σ θημα, θημ α, χ ρ ν ι ψ υχι υχική κ α τά π τω ση καί μ ελα γχολ γχολί ία . Σ υνήθη ς κ α τά σ τα σ η σ τήν κυκλοθυμ ία κ α ί κ υκλο υκ λοε είδεια (βλ. (β λ. σ ελ. 1 6 3 ) σ τή ν έφ η β εία κα κ α ί τή ν
4.
ό
ρι ορά τώ ν
πα δι » , 3η 5.
ό
ου ν
άπο
η
σχ σε
τό ου κ αί βλ. κα ί τό έκ
η
νό
ενο
ν β ι λ ίο
1977, νέλ
ν
ν δρ μα : «
ρ ισ μ ά τ ω ν α ύ τ
ν σ τή
ν τους στ ν άνατροφ χ ο λ ο γ ία
γω γή ς του
ε λ . 3 3 -4 6 . ν
ερ α
ό Fr F re u d
ί ό Ad A d l er.
συ
171
κλιμ κλιμ α κτη κτη ρια ρια κή περί περίοδο οδο (οχι δηλ. δηλ. οπ ο π ω σ δή π ο τε π α θο λο γικ ή σ υμ π εριφ ριφ ο ρά σ τις π ερι ερ ιπ τώ σ εις εις α ύ τές). υ χ ο π θ ε 6: Σ υ ναι να ισ θη μ α τικ ή δια δια ρκή ρκ ή ς ά ταξί τα ξία α , υπ ο τίμ η σ η κοι κο ινω νικώ ν έπι έπ ιτα γώ ν, ά δια δια φ ορί ορ ία σ τίς κ ο ινω νικές κές υπ οχρε οχρ εώ σ εις (80% τώ ν έγκλ έγκλη η μ α τιώ ν βρέθηκα βρέθηκαν ν έξω σ τρ εφ εΐς). υχ κ α σ τ κ ή ν ύ ρ ω σ η : Ψ υχαναγκα υχα ναγκα σ τικές τά σ εις, φ όβο όβ ο ι ά σ τή ρ ικ το ι, έμ μ ο νή κα κ α ί κ α θή λω σ η σέ ιδέε δέες καί κα ί π ρ ά ξει ξεις π α ρ ά λ ο γες γες κτλ. (σ υνηθισ υνηθισ μ ένα φ α ινόμε νόμ ενα σ τούς έσ έσ ω σ τρεφ εΐς). ρ ά ν ο ι : Ψ υ χικ χικ ές κα κ α τα σ τά σ εις έμ μ ονω ν ιδεώ δεώ ν, μ α νία ς κ α τα δίω δίω ξης ξη ς, υπε υπ ερ ευα ισ θησ θη σ ία ς, δια δια ρκή ς τά σ η μ εμ ψ ιμ οιρί οιρία α ς, τά σ η μ ελα γχολί γχολ ία ς κτλ., μέ δια δια τή ρησ ρη σ η ύ γιοΰς οΰ ς κ α τά σ τα σ η ς τώ ν άλλω ά λλω ν π νευμ νευμ α τικώ ν λειτου ργιώ ν (Hehlmann 1962, 196 2, 365) 36 5).. ζει ά το μ α μ έ σ υχνέ υχνές ς ψ ευ χ ιζ ιζ ο ν ε : Χ α ρ α κ τη ρ ίζει δα ισ θήσ θή σ εις πα ρ α ισ θήσ θή σ εις, μ έ ά σ υνήθι υνή θισ σ τους ου ς τρ ό π ο υ ς σκέψ σκέψ ης καί μέ άπ ά π ώ λεια λεια έπα φ ή ς μέ τήν πρ α γμ α τικ ό τη
6.
*0 ο ρ ο ς χ ρ
συνολ κή
ο ια
χαρ υψ ηλή
τές
) συνα
(
τη
η κή
ά
θη
ερ
χ ετ ι ή
ς δ
τι
τι
ι ν λμέ
λά ω
ς
ς
ομ
ο ύ δ έν
υχι
πορούν
καί νοη τι
υπ ρβ ολι ή ευδολογί , ή
τερ η έννοι , δη λ.
δα ς
ν
ά
νε
κα χυπ οψ
λι ν
καί
, ή
ε ίτ ίτ α ι
γ ω γ ή ς - μ ά θ η σ η ς.
αφ
, δπ κα ί
τ λ . (H eh lm a n n 1 9 6 2 , 4 1 6 ) .
ν τί τ ο υ δ ρ ο υ ψ υ χ ο
( υρί
ά κα ταταχθουν
τ α ο δ ο ξ ία
ς » ( C h a ra k tero p a th )
ό
ρα
ά
,
έ γενι
υ χ ο λ ο γ ι ή ο ρ ο λ ο γ ία χ
ς «χ α
τα
)
ί
γά λη
λι
έρεθι τι ότη τα, ή , ή
σφ
γ ιά
ρολογι
τ ίς ίς γ ν ω
ε ίτ α ι
ύ ν
ς
υτα ( υνεχ
τή
ερ
ί ό ελλη νι ζο
α γ ιά τ ή ν ο ν ο μ ρε
ι κυρί ς
)
σέ θέ
ε δ τι
172
τα (ά πόσ χισ η του άτ ά τόμ ου άπό άπ ό τήν τήν π ρ α γμ α τικ ό τη τα κι οχι σ χίσ ιμ ο του νου, ό π ω ς συνή σ υνήθω θω ς νομ νο μ ίζετ ζετα ι) . ' Ζ π^μ π^ μ α ν/α/Χ ν/α /Χ α ρα κτη κτη ρίζ ρίζετα ι ό έλά χισ χισ τος βαθμ βα θμός ός μ α νία ς στον στον οπο οπ ο ίο ό π ά σ χω ν πα π α ρ ο υ σ ιά ζει ζει ύ π ερενερ ερενερ γητ γη τι κ ό τη τα σ τίς κινήσ κινήσ εις καί κα ί σ τή σ κέψ κέψ η, ά λλά καί κ αί ά π ό το μ ες σ υναι υνα ισ θημ θη μ α τικές μ ετα ετα π τώ σ εις. *Ο ύπ ομ α νια κός κό ς π α ρ ο υ σ ιά ζει ζει ριψ ριψ οκίνδ οκίνδυνο υνο ένθουσ νθου σ ια σ μ ό κα κ α ί « έμπ έμ π νεύσ εις» . ' Η ύ π ερδρ ερδ ρ α σ τη ρ ιό τη τά του τόν φέ φ έρνει ρνει σέ σ υγκρού υγκρ ούσ σ εις μέ τό τό π ερ ιβ ά λλον λλ ον του του.. 3 σ τίς γυνα γυ να ίκ ες κ α ί λ ν στούς άνδρε άνδρες ς. Π ρ ό κ ειτα ι γιά γιά ά β εβα εβ α ιό τη τα σ τό σ εξουαλι ξουα λικό κό ρόλο ρόλο ή άκόμ άκ όμ η κα κ α ί μ ετά θεση θεσ η του άνδρα σ τό σ εξουαλι ξουα λικό κό ρόλο τής τή ς γυνα γυ ναί ίκ α ς κ α ί τή ς γυνα ίκ α ς στ σ τό σ εξο εξο υα λικ λικ ό ρόλο του του άνδρα. ά νδρα. *Η μ ετά θεση θεσ η α ύτή είτ είτε είναι να ι έπί έπ ίκ τητη τη τη (θέμ (θέμ α μ ά θη σ η ς ά γω γής γή ς) είτε βιο βιο λογι λο γικ ά καθορι καθο ρισ σ μ ένη (χρω μ οσ ώ μ α τα ) δέν πα ύει ύει νά άπ ά π οτελεΐ οτελεΐ άνώ μ αλη ή εσ τω προβ πρ οβ λη μ α τική κα τά σ τα σ η . Σ τά πλα πλ α ίσ ια τή τή ς π α ιδα γω γικ γικ ή ς π ρ ά ξης ξη ς εΐναι σ χεδόν α ύτονόητ ύτονόη το δτι οίπ οί π α ρ α π ά νω χαρ χα ρ α κ τη ρ ισ μ ο ί καί κα ί οί σ χετι χετικ ές τα ξινο ξινομ μ ή σ εις εις τή ς τυχόν υχόν πα θολογ θολο γική ς πρ οσ ω π ικό τη τα ς μ αθη τώ ν θά πρ έπ ει μέ πολλ πο λλή ή έπιμ έπιμ έλεια έλεια καί κα ί π ροσ ρο σ οχή νά άπ ά π οφ εύγοντα εύγοντα ι: 1) Γ ια τί προσ πρ οσ ω ρινά ρινά σ υ μ π τώ μ α τα σ χετ χετικ ά πρός πρό ς τίς κ α τηγο τη γορ ρ ίες (ά σ θένει θένειες) ες) α ύ τές τές εΐναι να ι δυνα δυ νατ τά σ τό υπό υπ ό έξέλι ξέλιξη ξη ά τομ ο καί κ αί 2 ) γ ια τί εΐναι να ι θ έμα έμ α ά μ εσα εσ α ειδικ δικ ο ύ. Ο ί λόγο λό γοι ι α ύτοί κ α ί λόγο λό γοι ι π α ιδ α γω γικ γικ ή ς γενικ ό τερα σ κ ο π ιμ ό τη τας τα ς νομ ίζουμ ζου μ ε ό τι έπ ιβ ά λ λου λο υ ν, ά ντί ντί γιά γιά χα ρα κτη κτη ρισ ρισ μ ούς ού ς π α θολο θο λογι γικ ή ς, τού τούς ς χαρα χαρ α κτηρι κτηρ ισ μ ούς ού ς ά π λώ ς καί μόνο μόνο πρ οβ λη μ α τική ς σ υμπ εριφ ριφ οράς ορά ς. *Η σ κοπ ιμ ό τητ τη τα ά πο φ υγής υγή ς σ υγκρούσ εω ν σ τίς καθη κα θημ μ ερινέ ρινές ς
δια δια νθρώ νθρ ώ π ινες σ χέσ χέσ εις έπι έπ ιβ ά λ λ ει έπίσ έπίσ η ς τή ν άπ ά π ο φ υ γή τώ ν χα χα ρα κτηρ κτηρ ισ μ ώ ν τυχ τυχόν όν ψ υχοπα υχοπ α θολογ θολο γική ς σ υμ π εριριφ οράς ορά ς τώ ν δια φ όρω ν άτό άτό μ ω ν, ά κόμ η καί κα ί ά π ό ειδικούς στήν στήν έξω επα γγελμ γγελμ α τικ ή τους ζω ή.
7.
γορ
ς (ή ύνδρομ ) κής υμ ορ 7
λη
τι
Μ ορφ ές π ρο β λη μ α τική ς σ υμ περι περιφ φ ορά ς καί ά ντί ντί σ τοιχ οιχα σ υμ π τώ μ α τα εΐναι οί πα ρα κά τω : ιν ω ν ι ή υ ρ ά τή ς σ υμ περιφ 1) ο ιν περιφ ορά ορ ά ς του ά τό μου: ’ Α ντι ντικοι κο ινω νική σ υμ περιφ περιφ ορά ορ ά , έπι έπ ιθετικ ό τη τα , άνυ άνυ π α κ ο ή , ά ρνη τισ μ ό ς, ά ντι ντικ οινω οινω νικ νικ ές τά σ εις, διά διά θεση κα τα σ τροφ ρο φ ική (βλ. καί σελ. σελ. 168 1 68 ). θη ή π υ ρ ά τή 2) υ ν τή ς συμ σ υμ π εριφ ριφ ορά ορ ά ς του άτόμου: άτόμου: Σ υναι υνα ισ θή μ α τα άπογοήτε άπογοήτευσης υσ ηςν νε εύρω σ ης* ης* έσ ω σ τρ έφ εια , περιορ περιορι ισ μ ένη (ή άνύπ ά νύπα α ρκ τη ) έπικ έπικ ο ινω νία νία , σ υναισ υναισ θήμ ατα ατα μ ειονεξ ονεξίας, ας, άγχ ά γχος ος,, άμ η χανία . Ά κ ό μ η σ υναι υνα ισ θήμ θή μ α τα ά νεπ νεπ ά ρκε ρκ εια ς (δια (δια τα ρα γμέ γμ ένη α ύ το π επο ί θηση). ρκε α ς ρι ότ : έκ δηλ 3) * δη λ ώ σ εις π α ιδικ δικ ή ς ή λ ικ ία ς (πα (π α λινδρ λινδρό ό μ η σ η σέ π α ιδικ δικ ές σ υνή θειεςRegres Reg res sion, πα ιδομ ορφ ορ φ ισ μ οί). οί). υ χ ο σ ω μ α κ ά σ ύ ν δ ρ ο μ α : ά λλε 4) λλ ερ γία , ζά λη, λη , ναυτ να υτί ία , π ονοκ ονο κ έφα έφ α λ ος, γενι γενικ ά ο ργανι ργα νικ κ ές νευρ νευρώ ώ σ εις (κα (κ α ρδι ρδ ιά ς, στομάχου κτλ.).
7. Π ε λ . 31.
.
ί τό β
λ ίο
ας: «
χο
γ ία
γω γή ς του π
ο ύ »,
174
8 . eH
τα
ότη τα ί ν ρ ισ μ ά τ
τα
τότη τα
Τ ό π ρόβ λη μ α τη τη ς σ τα θερό θερότ τη τα ς καί μ ετα β λη τότη σ ω τα ς τω ν γνω ρ ισ μ ά τω ν σ χετί χετίζετ ζετα ι τόσ ο μέ τή ν τ ι ή ε ξ έ λ ιξ ι ξ η ν ά τ ν ξ η του ά τόμ ου ( ’ Ε ξελι ξελικ κ τικ ή δρ Ψ υ χολο χο λο γία γία ) οσο καί κα ί μέ τή ν τω τω ν π α ρ α ότη τας λ λ ν τ ο ς στήν έκά γόντω όντω ν λ η ο ν ο στοτε κατάστασή του. Θ ά άναφ ερθουμ ε σ ’ αύτό αύτό μόνο σέ γενι ενικ ές γρα μ μ ές καί κα ί μ ά λ ισ τα μ έ βάσ βά σ η ο ρισ ρισ μ ένες νες έρευνες ρευνες καί κα ί κ υρί υρ ίω ς τή ν ρ ε υ ν ά τ ο ν . Kelly Kelly ( 1 9 5 5 ) . 'Ο Kelly Kelly έκανε κανε τήν έρευν ρευνά ά 3 0 0 του σέ 30 άρρ ά ρραβ αβ ω νια σ μ ένω ν ή λικί λικία α ς κ α τά μέσο μέσο δρο 26 2 6 έτώ έτώ ν, κα τά τό τό 19 35 , καί κα ί τή ν έπ α νέλα νέλα βε έπειτ έπειτα ά πό 20 χρόνια σ τά 36 8 ά το μ α άπ ό τό τό σύνολ σύνολο ο τω ν 6 0 0 . Τ ό σ ο σ ’ αύτ αύ τή δσο καί σέ ά λλε λλ ες σ χετι χετικ ές έρευνε ρευνες ς δια δια πισ πισ τώ θηκα θη κα ν οι π α ρα κ ά τω σ υσ χετίσ εις μ ετα ξύ τη ς U>0Jfc Ο,ΘΟ.
* Γ
ω ρ ίσ ίσ μ α τ α -
0,60 .
γγελ.
ο,Αα
ρ ο σ ω π .
αφ
ύ τ ο κ ρ ιτ ι
0,78
ρ ο ντ α
-έ κ τ ί .
Ψι χ ι έ ς
τά
ει
0,20. Η
( δ ιά ιά σ τ η μ α
πού
Τ- 1 τ
χ . 24.
αρ άσ ασ η
"Τ
....
1 3 5 26 ( λ ι
μ εσ ο λ ά β η σ
α
10 τω ν
τό
15
. I
ν)
όκ
τ α ι γ ιά
σύ ντ
,
α τής
τα
ς
σα στήν πρ
20 46
άλλα γής καί σταθερότητας τω ν γν
8.
)
ρ ισ μ ά τ ω
ού δη λώ τη καί
(Hofstatter
ι
ή
χ έσ η
1971, 123).
στά δεδο
ή δ εύ τ ρ η έ ξ τ α
.
17Γ)
α ' κ α ί τής τή ς β ' έξέτα έξέτα σ η ς, οί ό π ο ιες διευκ διευκρι ρινί νίζο υν κα κ α ί τό πρόβλη πρό βλη μ α τή ς σ τα θερότ θερότη η τα ς τω ν γνω γνω ρισ ρισ μ ά τω ν τής πρ οσ ω πικότ πικότη η τα ς (Σ χ. 24). Γ ενι ενικ ά δια δια π ισ τώ θ η κ ε δτ δ τι ή ν ο η μ ο σ ύ ν η στ σ την ώ ριμ ριμ η ή λικ λικ ία ( 2 6 4 6 χρόνω ν) είναι πολύ πο λύ σ τα θερή θερή σ τή σύν σ ύνθε θεσή σή τη ς (rtt = 0,78 0, 78 ). Μ εγά λη έπίσ πίσ ης σ τα θερότ θερότη η τα πα ρουρο υσ ιάζουν άζουν (γιά (γιά τήν ήλικί ήλικία α α ύτή ύτή ά σ φ α λώ ς, δηλ. τω τω ν 2 6 4 6 λμ τι ά ρ ο τ α (rtt = 0,57 — έτώ έτώ ν)9 ν) 9 τά 0,60, μ ετά άπ ό 20 χρόνι ρόνια). Τ ά γνω γνω ρίσ ρίσ μ α τα τής τής πρ ο σ ω πικό πικό τη τα ς, ό π ω ς' αύτ αύ τοεκτ οεκτί ίμ ησ η (rtt = 0,39 0 , 6 1 ) 10, ό τ α κ ο ιν ω ν ι έπ έπ α φ ώ ν καί έπ ικ ο ινω νία νία ς (rtt (r tt = 0,4 0, 4 7 ) καί ξ ι λ ο γ ι έ ς τ ά (rtt (r tt = 0 ,5 0 ) κυμ κυ μ α ίνοντα νοντα ι άπ ό άποψ ά ποψ η σ τα θερό θερό τη τα ς μ ετα ξύ μέ μ έσ ης καί μ εγάλη ς σ τα θερότητα θερότητα ς. ’ Α ντί ντίθετα θετα οί οί υ χ ι ς σ τ ά (Attiθε tudes), π.χ. υ μ ά ν τ ι π ά θ ε ι α έν έναντι αντι πρ οσ ώ πω ν, π ρ α γμ ά τω ν κτλ. κτλ. πα π α ρουσ ρο υσ ιά ζοντα οντα ι ώ ς πολύ πο λύ ά σ τα θεϊ θεϊς (rtt = 0,25). * Ο Η . Thom Thomae ae (Β όνν όννη) άναφ άναφ έρετ ρεται στήν στήν αιτ αιτιολόγησ ολόγησ η τή ς στ σ τα θερό θερό τη τα ς καί μ ετα β λη τό τη τα ς τω ν γνω ρισ ρισ μ ά τω ν τή ς π ρ ο σ ω π ικ ό τη τα ς ( 1 9 6 0 ) καί κ αί σ υνοψ υνοψ ίζει: α) τίς
9. Σ τ η ν έ
β ικ ή
λ ικ ικ ί α τ ά ε π
ο υ ν σ υ χ νά
ν το ν η
τ ά θ ε ια κ
λι
α γ
« ύξου ση
’ α
( λ.
να το 10. 'Η
γγελμ ί
όμ η
τι ά δι
γγελμ
τι ή
λογή χα
λ ο γ ή »,
οθ τει δη λ.
ά δ ια ια ρ κ ή
ή
ελέτη
ς ώ ς
χολο γι ό π
τοεκτί
ο ύ ε ίχ ίχ α ν έ ξ ε τ α
: «*0
τ ε ΐ,
T ho ho ma ma e 1 9 6 0 , σ . 3 3 5 ) .
η
χολ. - έπ λη
θη
τη τι
δι ται
τε
γγελ
» 1978,
ή
ρ ί-
ς
ε λ . 1 2 ).
ε μ ε τ ά 2 0 χ ρ ό ν ια ια
τούς άνδρες
ου
ντονότε η στή ν
υτό κα ί ή έ οϋ
ρ ο ν τα π
τ ίς γ υ ν α
έ μ ε ιν ιν ε σ τ α θ ε ρ ή
ες
( του
176 ς
τή ς
μ ιας π ρο σ ω π ικό τη τα ς σ τά
στα θερό
έξης σημεία: υσ ολογ ή ί ο μ κ ή σύνθε 1. σ ύνθεσ σ η το υ γένους γένου ς κ α ί είδους. 2. Π ρ ώ τα β ι μέ τή τή ν ένν έννοι οια α τω τω ν ψ υχικώ ν έγχα ράξεω ράξεω ν. 3. Β α θιά θιά σ υνδεδε υνδεδεμ μ ένοι κ α ί π ά ντοτε ντο τε ένι ένισ σ χυόμ χυό μ ενοι σ χ η τι ί υν θε πού καθορίζουν τά είδη καί τίς κ α τευθύ υθ ύ νσει νσ εις της τη ς δράσ δρά σ η ς. 4. ' Η οικονομι οικονομική κή αρχή τη τη ς δια δια μ όρφ όρ φ ω σ η ς π ρ ο κ α τ α λ ή μέ τή τή ν ένν έννοι οια α κα κ α θορι θο ρισ σ μ ένω ν σ υνηθειώ ν ά ντί ντίλη ψ η ς κ α τά τή βιογρα βιογρα φ ία . 5. ' Η ά ντί ντίληψ λη ψ η κοινω κοινω νικώ ν καί ή άντίστοιχη πρός πρ ός α ύτού ύτούς ς σ τα θερο θεροπο πο ίη σ η τή ς σ υμ περιφ ορά ορ ά ς. ς τ ν β ο λ ώ στήν β) Τ ίς β ά στήν πρ ο σ ω π ικ ό τη τα τίς κ α θ ο ρ ίζει ζει ώ ς έξης ξη ς: ς ά , κυρ 1. κ υρί ίω ς του έγκεφ έγκεφά ά λου λο υ πού πο ύ προκαλουν καί ά λλ α γές γές'τή 'τή ς δλης δλης π ρ οσ ω π ικ ότητας. ότητας. *Η μ έθοδος θο δος τής τή ς λ ευκ ευ κ ο το μ ία ς11 ά π ο τέλ τέλ εσε εσ ε τή βάσ βά σ η γιά γιά τίς δια δια π ισ τώ σ εις σ υναρτ υναρ τή σ εω ν μ ετα ξύ τή τή ς λειτ λειτο υ ρ γία γία ς του έγκεφ κεφ άλου καί τώ ν άλλα άλλ α γώ ν τή ς π ρο σ ω πικό πικό τη τα ς. 2. ’Ε π ιδρά δρ ά σ εις στή δομή τής δοκ ρι ν π ρ ο σ ω π ικ ό τη τα ς, π .χ. άδιαφ άδιαφ ορία, ορία, έλλει λλειψ η δρα δρ α σ τη ριό ριό τη τα ς, έναλλ να λλα α γές γές δια δια θέσ θέσ εω ν άνα ά ναλο λογα γα μέ τή λειτ λειτο υ ρ γία γία τώ ν άδέ άδένω ν. 11. τήν ο
όκ α
τ α ι γ ιά
ο ί ν ευ ρ
λου, δι χω ολουθ ουν 19 62 , 2 9 4 ).
γχε
ς ’ν ες π ο ύ οντ ι κα ί
εν τ ο ν ε ς
ά λλ ι
γές ί «
τι ή
η στόν
θά νουν στό
ο σ τ ιν ό
οκ όπ τοντα ι μέ ά τήν
τη τα
γκ
λο έρος του
οτέλε
α
( H e h lm a n n
» (D (D o r s c h 19 19 63, 2 0 8 ).
τά
177 φαρμάκ 3. ’Ε ’ Ε π ιδρά δρ ά σ εις καί α ρ κ ω κ ώ . 4. Ε π ιδρ ά σ εις εις δ ο θ υ μ κ ώ ν π α ρ α ό ν , δπω δπ ω ς: ψ υχιυχιο γ ο η τ εύ σ οτυχί κοί λ ο ν ι ο ί , , βιώ βιώ μ ,ατ ,α τα ή έπιτυχίας. 5. *0 ρ ό ο ς ή ς β ο ύ λ η σ καί κα ί τη ς άπ ά π όφ α σ η ς γιά γιά τις ά λλα λλ α γές γές τή ς π ρ ο σ ω π ικ ό τητ τη τα ς μέ μ έ τή ν ένν έννοι οια α πο π ο ύ δίνει νει κυρί κυρ ίω ς 6 Sartr Sa rtree καί κα ί 6 Jaspers Jasper s σ το χαρ α κ τή ρ α ώ ς σύνολ σύνολο ο θέσε θέσ εω ν κα κ α ί ά ξιο ξιο λογι λο γικ κ ώ ν σ τά σ εω ν πο π ο ύ έκλέγει έκ λέγει τό 'ίδιο τό ά τομ ο έλεύθε έλεύθερα ρα καί ά π οφ α σ ισ τικά (Thomae (Tho mae 1 96 0, σ. 344)
9.
γν
η
ί
ολόγη
η
ς
ρόσω »
ότ Σ τή ν έννοια οια τής π ρ ο σ ω π ικ ό τη τα ς άνήκε άνήκει ι, όπ όπω ς σ η μ ειώ θηκε θη κε ήδη, κα κ α ί ή νοη νοημ μ οσύνη οσ ύνη του του ά τόμ ου, ου , αν καί κα ί τήν έξε έξετ τά ζου μ ε χω ρισ ρισ τά (πβ . προη πρ οη γούμ ενα κεφ κεφ ά λαι λα ια ), γιά γιά καλύτε καλύτερη άσ φ α λώ ς κατα κατα νόησ όη σ η τω ν σ χετικώ ν προ προ βλημάτω βλημάτω ν. Γ ι’ αύτ αύ τό έδώ έδώ θά έξε έξετ τά σ ουμ ου μ ε κυρί κυρ ίω ς τή σ υναισ υναισ θημ α τικ ή καί κα ί κοι κο ινω νική διά διά σ τα σ η του ά τόμ ου σ τή συνοσ υνολική θεώ θεώ ρησ ή του (πρ ( πρ οσ ω πικό πικό τη τα ). ' Η ά ξιολόγησ η τή ς π ρ ο σ ω π ικ ό τητ τη τα ς είναι π ο ιο τικ ή (ώ ς π ρ ός τά είείδη τω τω ν γνω γνω ρισ ρισ μ ά τω ν) καί κ αί ποσ πο σ οτι οτική (ώ ς πρός πρό ς τό βαθμό βα θμό καί τήν έν έντασ η τω ν διαφ όρω ν πτυχώ πτυχώ ν ή γνω γνω ρισ ρισ μ ά τω ν καί ιδιο διο τή τω ν τή ς π ρ ο σ ω π ικ ό τη τα ς) , π.χ. π .χ. τω ν άξι ά ξιο ολογι λο γικώ ν έκ έκ τιμ ή σ εω ν, τώ ν ένδι ένδιαφ ερόντω ρόντω ν κτλ. κτλ. Τ ά βασικά βασικά μ έ σ α διά διά γνω σ η ς καί κα ί ά ξιο ξιο λόγη λό γησ σης έκ τίμ η σ η ς τή ς π ρ ο σ ω π ικ ό τη τα ς είνα ι α) τά λ ό γ ι α (γιά μερικά έγινε κιόλας λόγος), στά όποια καί χρη σ ιμ ο π ο ιο ύ ντα ντα ι κ λίμ λίμ α κ ες έκ τιμ ή σ εω ς, καί κ αί β) τά 12
178
(Tests) τη ς π ρ ο σ ω π ικ ό τη τα ς, πού π ού λέγοντα λέγοντα ι καί κα ί κριτήρια π ρ ο β ο λ ή ς γιατί τό άτομο μέ τούς σχετικούς έρεθι ρεθισ σ μ ούς π ρ οβ ά λλει τίς πτυχές πτυ χές τή τή ς π ρ ο σ ω π ικ ό τη τά ς του. τή
10.
α (Tests)
Θ ά άναφ ά ναφ ερθουμ ε έδώ μόνο μόνο σέ μ ερικά ρικά χαρ χα ρ α κ τη ρ ισ τικά καί κα ί διε διεθνώ ς γνω σ τά κ ριτ ριτή ρ ια π ροβ ρο β ολή ολ ή ς τά όπ οια οια δμ ω ς στ σ τά ελληνι λλη νικά π ο λ ιτισ τικ ά κα κ α ί λ ο ιπ ά δεδομέ δεδομ ένα δέν δέν έχουν π ρ ο σ α ρ μ ο σ τεί καί κα ί σ τα θμ ισ τεί. *Ο ρισ ρισ μ ένα ά π ό α ύτά, καί κα ί κυρί κυ ρίω ω ς τά κρι κρ ιτή ρια ρια εικόνω κό νω ν καί κα ί σ χη μ ά τω ν, θεω ρού ρο ύ ντα ντα ι ά νεξάρ νεξά ρ τη τα ά π ό π ο λ ιτισ τικ ές ιδια δια ιτερότ ερό τη τες, ες, αν καί ά λλοι (π .χ. ό Udo Un deut de utsc sc h σ το Ψ υ χολ. ’ Ινσ τιτο ύ το τή ς Κ ο λω νία νία ς τή ς Γ ερμ α νία ς) ά μ φ ι σ βητ βη τοΰν αύτ αύ τή τή ν ιδι ιδιό ό τη τα (Cultu (Cu lturfr rfree ee)) καί κα ί α ύτώ ν τώ ν κ ρ ιτη ρ ίω ν. α. ό κ τ ή ο ο υ Rorschach ( 3 λ β ε τ ό ν υ χ ι τ ρ ο υ ). ). Ά π ο τελ εΐτα εΐτα ι ά π ό 10 «ει «εικόνες κόνες μ ελάνης λά νης» » (Klecksbil (Klecksbil der de r ) , μ ερ ικ ές ά π ’ τίς ό π ο ιες είναι να ι έγχρω έγχρ ω μ ες. ες. Χ ρ η σ ιμ ο π ο ιείτα είται ι ά π ό τή ν ήλι ήλ ικ ία τώ ν 3 1/2 έτώ ν. Ε ίναι να ι ά π λό σ τή ν πα π α ρ ο υ σ ία σ ή το υ — <(Τί νομ νο μ ίζει ζεις ό τι είναι να ι α ύ τό; Τ ι β λέπεις λέπεις έδώ έδώ »— ά λλά πολύ πο λύ σ ύνθε ύνθετ το καί π ο λύπ λύ π λοκ λο κ ο σ τήν έπ εξερ ξερ γασ ία τώ ν ά π ο τελεσ μ ά τω ν καί τήν ερμ ερμηνε ηνεί ία το υ ς. Ο ί π ίνα κ ες α ύ το ί θεω ρ ο ύ ντα ντα ι γενικ ά (G γενι γενικ κή θεώ ρ η σ η ) ή κ α ί σ τίς λ επτο επ τομ μ έρει έρ ειες ες (D Deta De tail ilss ειδικ δικ ή θεώ ρηση). Σ τή ν άνάλυ άνάλυση ση τώ τώ ν άπα άπ α ντή ντή σ εω ν λαμ λα μ βά νοντ νοντα ι ύπόψ η ό σ υνολι υνολικός ά ριθμ ριθμός ός τώ ν ά π α ντή ντή σ εω ν, ό τύ π ο ς, τό τό χρώ μ α , ή κίν κίνηση, ησ η, τά τά π εριε ριεχόμε χόμ ενα (ά νθρω πος, πος, ζώ ζώ ο, φ υτό υτό
. 25.
νες
. V
ί VII
ό τό
έ σ τ τ ο υ R o rs ch a ch .
180
κτλ.) καί δ βαθμός πρωτοτυπίας τών άπαντήσεων δηλώσεων (Original). Τό τέστ του Rorschach χρησιμοποιείται κυρίως γιά κλινικούς σκοπούς καί άναφέρεται στή νοημοσύνη, τή διάθεση, τήν κοινωνική προσαρμογή, τή σταθερότητα μεταβλητότητα, τον τρόπο βίωσης, τήν έπιθετικότητα κτλ. Γιά τή χρήση του τέστ αύτου χρειάζεται άρκετός χρόνος καί ιδιαί ιδ ιαίτερ τερα α ειδι ει δικέ κέςς γ ν ώ σ ε ι ς γιά γι ά τήν ερμηνε ερμ ηνεία ία του12. ’Ενδεικτικά μόνο παραθέτουμε έδώ δύο πίνακες του κριτηρίου αύτου (Σχ. 25). β. Τ ό θ μ τι τικ κό ν τι τιλη λη πτι τικ κ ό κ ρ ιτήρ ιο ου Murray (TAT κ ί γι γιά ά π ι ιά τό CAT του Beliak). Άποτελεΐται άπό 30 εικόνες δύο σειρών (άρσεν.θηλ.) πού συνδυάζονται σέ 20 γιά τή χρήση του στό κάθε φύλο, μερικές δηλ. είναι κοινές. Παριστάνονται διάφορες σκηνές τής καθημερινής ζωής. Σέ κάθε σκηνή ζητεΐταε άπό τό έξεταζόμενο άτομο νά πει μιά ιστορία έντονης διαπλοκής γεγονότων. Είναι πολύ κατάλληλο κριτήριο γιά θεραπευτικές διαδικασίες. Τήν άξια του γιά τή διάγνωση άναγνωρίζουν, έκτος τών ψυχολόγων σέ διε θνή κλίμακα, καί ψυχίατροι (π.χ. δ Weitbrecht στό ση μαντικό σύγγραμμά του: ((Βάσεις τής Ψυχιατρικής», στή Γερμαν. σελ. 12, καί ά.).
12 . Είναι Είνα ι φανερό φανερό ότι ή χρήση του τ έ σ τ αύτου είναι δυνατή δυνατή μόνο μόνο άπό ψυχολόγους καί μάλιστα διπλωματούχους πλήρο^ν σπουδών οί όποιοι καί έχουν μιά πολύπλευρη ψυχολογική θεώρηση πού προφυλάσσει περισσότερο άπό τον κίνδυνο παρερμηνειών καί άβάσιμων γενικεύσεων, πράγμα έπικίνδυνο ιδιαίτερα στό τέστ αύτό.
182
,Τό CAT του Beliak άποτελεΐται άπό 10 πίνακες εικόνων, προβλέπεται γιά τήν ήλικία τών 3-10 έτών, είναι κατάλληλο καί γιά μακροχρόνιες ερευνες μέ σκοπό
Σχ. 27. Εικόνες άριθ. 1 καί 3 άπό τό CAT του Beliak γιά παιδιά.
183 183
τήν παρακολούθηση της έξέλιξης του παιδιού, σχετικά μέ τη δομ δομή ή καί καί τη δυναμικότητα δυναμικότητα τής προσωπ προ σωπικό ικότητ τητάς άς του, χρησιμοποιείται άπό ψυχολόγους καί ψυχιάτρους καί έχει τό προτέρημα δτι είναι σχετικά άνεξάρτητο άπό πολιτιστικούς παράγοντες (βλ. Briekenkamp 1975, 528). ήρια α ω ν ικόνω ν μ ταί ταίω ω ης γ. Τά κρ ι ήρι (PFT) του Rosenzweig. * Υπάρχουν δύο τύποι τύ ποι,, ένας γιά παιδιά 4 - 1 3 χρόνω χρόνων ν καί άλλος γιά ένήλικους. Σκοπός του είναι ή διαπίστω ση τής ποιότητας των άντιδράσεων σέ καταστάσεις παρεμπόδισης των ορμών — έπιθυμιών (Frustration) καί των τάσεων (κατεύθυνση έπιθετικότητας καί τρό πος άντίδρασης). Στηρίζεται στήν υπόθεση δτι τό έξε-τ τάζόμενο άτομο ταυτίζεται συνειδητά ή άσυνειδητά μέ τά πρόσωπα πού παριστάνονται σέ άμηχανία στις παρουσιαζόμενες σκηνές. Συγκεκριμένα διαπιστώνε ται ή κοινωνική ώριμότητα καί ή ένδεχόμενη νευρωτική υπερευαισθησία έναντι ειδικών καταστάσεων ματαίω σης.
Μέ βάση τίς άπαντήσεις πού ταξινομούνται σέ καθορισμένα σχήματα διαπιστώνονται: α) Τρεις τύποι αντ αντι ιδράσ ω ν: 1) ’ Αντιδράσεις πού πού δηλώ δηλώνο νουν υν ματαίω ματ αίωση ση κάποιας τάσης-έπιθυμίας, άλλά σύγχρονα πιμονή στήν ικανο ποίησή τους. 2) Αντι Αν τιδρ δρ άσ εις ει ς πού πού δηλώνο λώνουν υν άμυνα στον κίνδυνο πού άπειλεϊ τό έγώ μέ στέρηση. 3 ) *Αντιδράσεις, πού πού δηλώ δηλώνο νουν υν δτι ή προσ πρ οσωπ ωπικ ικότ ότη η τ α άσ χο λ ιται άπλώς μέ τό ’ίδιο τό πρόβλημα τής κατά ιται στασης τής στέρησης.
(Γράφεται ή απάντηση) Π.χ . «Θ ά
διορθου διορθουθώ» θώ»
ή « ’ Εσύ είσαι» είσαι» Είσαι ανίκανος
ή «Μά γιατί μέ κατηγορείς;» κτλ.
Σ'/. 29. Εικόνες άριθ. 9 καί 12 άπό τό τέστ του Rosenzweig γιά παιδιά.
185 Εισθε ένας ψεύστης.
( ’ Εδώ γράφεται ή απάντηση)
Αύτό τό γνωρίζετε
Π.χ.
καί ό ’ίδιος πολύ
ή « ’ Εσ είς εισθ ε ψεύστης»
καλά!
ή «Τό ξέρω» κτλ.
—
«Θέλοί
νά
διορθωθώ»
\
i m m ,m ,m """""
—
^ ' Η γυναίκα πού κα τη γο .. .. .
...
........... ........
ρείτε σείς τώρα ακρι-
(Έ δ ώ γράφεται γράφεται ή απάντηση) απάντηση)
βώς, έπαθε χθές ενα
n.y. «Καλά νά πάθει»
άτύχημα καί τώρα
ή « ’ Η δύστυχη
»
βρίσκεται στό νοσοκομείο. «ρπ «ρπ
21
.
Σχ. 28. Εικόνες άριθ. 10 καί 21 άπό τό τέστ του Rosenzweig γιά ένηλίκους.
186
β) Τρεις κατηγορίες κατ ύθυ νσης τής πιθ τικότητας ή άναφορας: 1) *Ε ξω τ ρι ρική, κή, δηλ. σέ βάρος των άλλων (πβ. σαδισμό). ρικ κ ή, σέ βάρος του ’ίδιου 2 ) 9Ε ω τ ρι ίδιου άτόμο άτ όμου υ (πβ. (π β. μαζοχισμό). τ ικ ή γ) Μ λ λ ο ν τι άναφορά, όταν δηλ. έκφράζεται συμ φιλιωτική διάθεση καί ύποχωρητικότητα ή άναμονή καί έλπίδα ικανοποίησ ικανοποίησης ης στό μέλλο μέλλον ν ( ’ Εγχειρίδι Εγχει ρίδιο ο οδηγιών οδηγιών του τέστ, Cottingen: Hogrefe 1957, καί Hiltmann στου Heiss 1964, σ. 546). δ. Τό κρι ήρι Wartegg. Wartegg. ήριο ο τω τω ν σημ ίω ν- υμ βόλω ν του του Σ ’ αύτό καλούμε τό άτομο άτομ ο (παιδί ή καί καί ένήλικο) νά νά ζωγραφίζει κάτι σέ κάθε τετράγωνο χρησιμοποιώντας κατάλληλα τά υπάρχ υπάρχοντ οντα α στοιχεία. ’ Αξιολογ Αξιο λογώντ ώντας ας κα καί ερμηνεύοντας τά διάφορα σχήματα άναφερόμαστε σέ διάφορες πτυχές τής προσωπικότητας του άτόμου. Τά κριτήρια άξιολόγησης είναι τυπικά-είδολογικά (όπως στή γραφολογία) καί κριτήρια περιεχομένου. ’ Από άποψη περιεχομένου έξετάζεται τι έχει σχηματί σειι ή ζωγραφίσει σε ζωγραφίσει τό έξεταζόμεν έξεταζό μενο ο άτομο. ’ Εδώ χρειάζ χρε ιάζε ε ται διαίσθηση καί κατανόηση του περιεχομένου τών πραγμάτων ώς συμβόλ συμβόλων ων έσωψυχικών έσωψυχικών γεγονότων, γεγονότ ων, όπως ό πως στήν ερμηνεία τών ονείρων τής ψυχολογίας του Βάθους. Καί επειδή κάθε συμβολική ερμηνεία μπορεΐ νά είναι ποικίλη, χρειάζεται τό τέστ νά συνοδεύεται καί άπό διερευνητική συζήτηση, παρατήρηση τής συμπεριφοράς καί επανάληψη τής έφαρμογής του (Renner 1975, 14 καί καί Brick Bricken enka kam mp 1 9 7 5 , 5 6 2 ). Κριτικές Κριτικ ές έρευνε έρευνεςς άπέδειξαν ότι τά ά ποτελ πο τελέσ έσμα ματα τα του κριτη κριτηρίο ρίου υ έξαρτών έξαρτ ώνται ται άπό
187
τή σχεδίαση καί τή ζωγραφική ικανότητα του άτόμου. Πάντως είναι πολύ χρήσιμο μέσο γιά τή διάγνωση σέ περιπτώσεις προβλημάτων άγωγής, έπαγγελματικής 1
. 2
3
ιί.χν.'ϊ 1
2
4
f 3
4
enitf Σχ. 30. Τό κριτήριο σημείων του Wartegg σέ σμίκρυνση. Σέ καθένα άπό τά 8 τετράγωνα βρίσκεται ένα μικρό σημείο ώς δεδομένο άφορμή ερεθίσματος γιά τό εξεταζόμενο άτομο. Τό άνω άσυμπλήρωτο καί τό κάτω συμπληρωμένο άπό μαθητή 9 έτών του 34ου Δημοτ. Σχολείου ’Αθήνας.
w
188
καθοδήγησης, ψυχιατρικής διάγνωσης καί άκόμα στά πλαίσια τής έγκληματολογικής δικαστικής ψυχολογίας (Hiltmann 1966, σ. 250 καί Sehringer 1964, σ. 732).
Σχ. 31. Τό τέστ σημείων του Wartegg συμπληρωμένο άπό 2 μαθήτριες 14 ετώ ν. ' Η προβ ολή τών ατομικώ ν διαφορών διαφορών στά δύο τέσ τ είναι είναι φανερή. φανερή.
III. ΔΙΑΦΟΡΕΣ ΤΩΝ ΦΥΛΩΝ
1. Γενική θεώρηση. Βιολογικές καί πολιτισμικές διαφορές Στό κεφάλαιο αύτό θά έξετάσουμε τίς άτομικές διαφ-ορές στά δύο φύλα, στά γένη, δπως άλλιώς λέγ λ έγον ονττ αι. αι . Οί διαφορές, α ύ τ ές μας ένδιαφέρουν οχι μόνο μόνο γιά τήν παιδαγωγική πράξη καί τήν πατρική καί μητρι κή λειτουργία άλλά καί γενικότερα γιά τή συμπεριφορά άνάμεσα στά φύλα. Τ ι είναι λοιπόν λοιπό ν φύλο φύλο ή γένος; γένος ; * Η λέ ξη φύλο φύλο χρη χρ η σιμοποιείται γιά νά χαρακτηρίσει τίς ψυχοπνευματικές καί σωματικές ιδιαιτερότητες ή ιδιοτυπίες του άνδρα καί τής γυναίκας. Είναι γνωστό δτι έχουμε δύο φύλα, τόν άνδρα καί τή γυναίκα. Θά πρέπει όμως ν’ άναφερθεΐ έδώ δτι υπάρχει καί κάτι ένδιάμεσο πού άποτελεϊ τό «τρίτο φύλο». Τό τρίτο φύλο μπορεΐ νά είναι τρίτο φύλο κατά συνήθεια καί έτσι έχουμε τίς άποκλίσεις τής σεξουαλικής γενετήσιας ζωής ώς ομο φυλοφιλία (άνδρική καί γυναικεία ομοφυλοφιλία), άλλά μπορεΐ να είναι καί καθαρά βιολογικό θέμα, οπότε έ χου χ ουμε με τήν π ε ρ ί π τ ω σ η του το υ ε ρμαφρ ρμ αφροδι οδιτι τισμο σμού ύ ( ' Ε ρ μ ής + ’ Αφροδίτ Αφρο δίτη, η, δηλ. άνδρ άνδρας ας καί σύγχρονα γυναίκα) / Ο όρος όρος «ερμαφρόδιτος» προέρχε προ έρχεται ται άπό τούς άρχα άρχαίου ίουςς Ε λ ληνες λην ες ( π.χ π. χ . Π λ ά τ ω ν στό στ ό Σ υ μ π ό σ ι ο ) πού μέ τόν όρο όρο αύτό χαρακτήρισαν τό άτομο έκεΐνο πού παρουσιάζει
1 90
βασικά χαρακτηριστικά γνωρίσματα του άνδρα καί τής γυναίκας μαζί. "Έχουμε λοιπόν καί μιά τρίτη διάσταση, μιά τρίτη περίπτωση πού άποτελεΐ άπόκλιση, όπως καί νά έχει τό πράγμα. Στίς περιπτώσεις πού είναι άπόκλιση λειτουργική, δηλ. έπίκτητη, έχουμε πρόβλημα άγωγής, είτε έλλειψη σωστής άγωγής είτε παροχή κακής άγωγής. Σέ ορισμένες π.χ. περιπτώσεις ή άνδρική ομοφυλο φιλία έχει τά αίτιά της στήν παιδική ήλικία καί είναι κατάληξη μιας ταύτισης του γυιοΰ μέ τή μητέρα, αν ή μητέρα τύχαινε νά είναι ιδιαίτερα κυριαρχικός τύπος καί έμπόδιζε έτσι τήν ταύτιση του γυιοΰ μέ τόν πατέρα (Schenk - Dan anzi zing nger er 1 9 7 2 , σ. 85 ) , ή σέ περι πε ρι πτώσ πτ ώσει ειςς άπουσίας του πατέρα (Lehr 1972, 934). Γενικά πάντως ή κρίσιμη περίοδος γιά τή διαμόρφωση ρόλων τών φύ λων λω ν μ έ σ ω ά γ ω γ ή ς ή άλλων άλλ ων περι πε ριβα βαλ λ λοντ λο ντιι κών κώ ν έπι έπ ι δράδρ άσεων είναι ή πρώτη παιδική ήλικία (2-6 έτών) καί ή έφηβική ήλικία (Michel - Novak 1975, σ. 129). Στήν ύπαρξη τρίτου φύλου δέν πρέπει νά δίνουμε υπερβολική έμφαση. 'Υπάρχουν πραγματικοί ερμαφρό διτοι μέ κακοπλασμένα γεννητικά όργανα, πού μπορούν μόνοι τους νά άποφασίσουν ποιό φύλο προτιμούν νά άποκτήσουν μέ μιά χειρουργική έπέμβαση. * Η πλειοψηφία δμω δμ ω ς τών τώ ν ομοφυλόφιλων ομοφυλόφιλων κατά κα τά τή άποψη άποψη του Adler dler δέν δέν άνήκει στήν π ε ρ ί π τ ω σ η αύτή. α ύτή. * Η ομοφυλοφιλία είναι άποτέλεσμα έσφαλμένης άγωγής (π.χ. δταν ένα αγόρι τό ντύνουν σάν κορίτσι, δταν ζεΐ μέσα σέ άποκλειστικά γυναικείο περιβάλλον, τό παρα χαϊδεύουν χαϊδεύο υν ή τονίζ το νίζουν ουν τήν τ ήν σχεδόν « κ ο ρ ιτσ ιτ σ ί σ τ ι κ η » ομορφιά ομορφι ά του κτλ.), καθώς καί δταν τό άγόρι δέν άποκτα συνείδη
ση του γενετήσιου ρόλου του, δέν ξέρει σέ ποιο φύλο άνήκει. άνήκει. eΗ άβεβα άβ εβαιό ιότητ τητα α αύτή μέ τή συνδ συνδρο ρομή μή άλλων π α ραγόντων, μπορε μ πορεΐΐ νά νά έχει έχ ει μοιραίες μοιραί ες συνέπ συ νέπει ειες. ες. * Ο Freud βέβαια μίλησε γιά έμφυτη σεξουαλική κράση ή γιά τήν έπίδρασ έπίδραση η πρώιμων σχετικών σχετικ ών έμπειριών έμπειρι ών (πβ. ’ Αριστ. Ή θ . Νικομ. Νικ ομ. 1 1 4 8 b 3 0 ) . ’ Ε δ ώ μπαίν μπα ίνει ει τ ό θέμα θέ μα αν οί διαστροφές είναι έμφυτες ή άποτέλεσμα κακής άγωγής. * Η άπάντηση στό στ ό πρόβλημα αύτό άποφασίζει άποφασί ζει γι ά 'τ ό θεραπεύσιμο ή μή τών σεξουαλικών διαστροφών. Μιά περίεργη περίπτωση είναι ή γυναικεία ομοφυλοφιλία (λεσβιακός έρωτας). Καί έδώ ό Freud βλέπει έμφυτες μορφές σεξουαλικής ζωής, ένώ ό Adler μιλάει γιά «άνδρική διαμαρτυρία», γιά τάση δηλ. τής γυναίκας νά άναλάβει ένα άνδρικό ρόλο άκόμη καί στόν σεξουαλικό τ ομέ ομ έ α. * Η γυναίκα γυναίκα μπορεΐ μπορ εΐ νά νά υποφέρει υποφέ ρει άπό τό «σ « σ ύμ ύμ πλεγμα εύνουχισμοΰ»1, όπως τό ονόμασε ό Freud, περισσότερο δμως υποφέρει κατά τόν Adler, δταν άντ,ι λαμ λα μ βάνε βά νεττ αι τήν κ α τ ω τ ε ρ ό τ η τ ά τ η ς άπέναν άπέ ναντι τι στόν στ όν άν δρα. Στήν περίπτωση αύτή ό άνδρας θεωρείται πρότυ πο υπεροχής καί τά γεννητικά του όργανα σύμβολο δύ ναμη ναμης. ς. ’Έ τ σ ι σέ ορισμέν ορισμένες ες π ερ ιπ τώσε τώ σε ις ή γυνα γυναίκα ίκα άποφεύγει τούς άνδρες καί ζητάει νά παίζει τόν άνδρικό ρόλο σέ σχέση μέ άλλες γυναίκες, άν καί άνατομικά δέ διαφέρει καθόλου άπό τίς άλλες γυναίκες. Πρέπει λοι πόν νά προσέχουμε δταν κάνουμε λόγο γιά ερμαφροδι τισμό καί νά έξετάζουμε άν πρόκειται γιά πραγματικό
1. Φα ντασ ίωση ορισμένων ορισμένων γυναικώ γυναικών ν οτι ήταν κά πο τε άγόρι άγόρια α καί οτι τούς άφαιρέθηκαν τά άνδρικά γεννητικά μόρια μέ χειρ χε ιρου ουργ ργικ ική ή έ π έμ β α σ η .
192 192
ερμαφροδιτισμό ή γιά ψευτοερμαφροδιτισμό καί γιά άσήμαντες διαφορές στο σχηματισμό τών γεννητικών οργάνων, πού είναι τελείως έξωτερικές καί δευτερεύουσες καί άρκετά συνηθισμένες. ν ' Η διαμόρφωση διαμόρφωση του τ ου διαφορετικού χαρακτήρα άντίστοιχα πρός τό άρσενικό καί θηλυκό φύλο όφείλεται κατά μεγάλο μέρος στούς ένδοκρινεΐς άδένες (Hehlmann 1962, 175, 477). ’Εξωτερικά υπάρχουν έμφανεΐς δια φορές στον άνδρα καί στή'γυναίκα. Τίθεται δμως τό πρό βλημα, αν υπάρχουν καί βαθύτερες διαφορές, άξιολογικές, ουσιαστικές. Καί αν υπάρχουν μέχρι ποιου σημείου φτάνουν αύτές οι διαφορές, πότε άρχίζουν, τί ένταση έχουν. Αύτά είναι τά βασικά έρωτήματα γύρο.) άπό τήν ψυχολογία τών άτομικών διαφορών ώς πρός τά φύλα. Γενικότερα έχει διαπ ιστωθεί δτι δτι οπωσδήποτε οπω σδήποτε υπάρ υπάρ χουν χουν διαφορές διαφ ορές.. Τ ό πρόβ πρ όβλη λημα μα είναι ποι πο ι ά εΐναι τ ά αίτι αί τια α αύτών τών διαφορών καί πότε άρχίζουν καί ποιοί εΐναι οί ισχυρότεροι παράγοντες πού τις προκαλουν, οί έσωτερικο ικοί ή οί έξωτερ έξω τερ ικοί ικ οί;; ' Ως έσω έ σωτερ τερικ ικούς ούς παράγοντες παράγο ντες δέν εννοούμε τίποτε άλλο άπό δ,τι -σέ άλλες περιπτώσεις ονομάσαμε κληρονομικότητα. Τό θέμα είναι: ή φύση ή ’ίδια τοποθετεί τά πράγματα κατά τέτοιο τρόπο, ώστε νά έχουμε γέννηση άρσενικου καί γέννηση θηλυκοΰ άτό μου, ή μήπως έπιδρα τό περιβάλλον; Αύτό εΐναι ένα βασικό έρώτημα. ’Άν δεχθούμε δτι οί διαφορές παρουσιάζονται άπό τήν άρχή, σημαίνει δτι δέν εΐναι τό περιβάλλον πού παί ζει ζε ι σπουδαίο ρόλο ρόλο στό στ ό διαχωρι δια χωρισμό σμό τών τώ ν δύο φύλων. Αν δεχθούμε δτι παρουσιάζονται άργότερα, θά πρέπει νά δεχθούμε δτι στό διαχωρισμό έπιδρα τό περιβάλλον.
19:>
Σημασία έχει πάντως, δτι δύο είναι οί βασικοί παράγοντες διαμόρφωσης καί τονισμού τών διαφορών τών δύ δύο φύλω φύλων. ν. ' 0 έν ένα ας είν είναι ό βιολογικός βιολογικός (σω (σ ω μ α τι κός, άνατομικός) καί ό άλλος είναι ό περιβαλλοντικός ή κοινωνικός (πβ. Hehlmann 1962, σ. 175). Θά έξετάσουμε τώρα πότε άρχίζουν αύτές οί διαφορές νά γίνονται έντονες, σαφείς καί ποιος παράγοντας έπιδρα περισσότερο στήν κάθε περίπτωση. Βέβαια υπάρχουν ορισμένες «προκαταλήψεις» (Geschlechterstereotvpe, Hehlmann, δπ. παρ. καί Hofstatter 1966, σ. 259, 307) γύρω άπό τό πρόβλημα «διαφορές τών δύο φύλοον» καί οί προκαταλήψεις αύτές μάς δυσκολεύουν κάπως στό νά διακρίνουμε άκριβώς τά πράγματα2. Ποιές εΐναι αύτές οί προκαταλήψεις; Τό δτι έχουμε συνηθίσει πιά καί δεχό μαστε ώς αύτονόητο τό κορίτσι νά έχει τήν Α συμπερι φορά ορά, κο κοριτσ ριτσίστι ίστικη, κη, θηλυπρεπή θά λέγα λέ γαμε με,, νά νά παρουσιά ζει θηλυκότητα. "Αν δέν παρουσιάσει θηλυκότητα τότε δέν έχει έχε ι άντίστο ά ντίστοιχη ιχη πρός τό φύλο φύλο του συμπεριφορά. Πρό Πρ ό κειται δμως μόνο γιά συνήθεια; Καί έδώ γεννιέται πάλι
2. Αύτου του είδους οί προκα ταλήψ εις οδηγ οδηγού ούν ν μερικές μερ ικές φορές φορές σέ άπαράδεκτες γιά τό πολιτιστικό μας έπίπεδο άπόψεις. Χαρακτηριστική είναι ή φράση πού αναφέρεται στό έργο του Ν. Καζαντζάκη « ’ Α λέξη ς Ζορ μπας» όπου όπου ό Ζορμπας πα ρουσιάζεται νά ρωτάει: «Μά είναι ή γυναίκα άνθρωπος, άφεντικό;». *Ο Καζαντζάκης θέλει έδώ νά άναφερθεϊ στήν υποτιμητική προκα τάληψη τών άνδρών γιά τή γυναίκα, τήν οποία φαίνεται ό ’ίδιος νά πολεμάει σέ άλλα σημεία του ’ίδιου έργου βάζοντας τό Ζορμπά νά υπερεκτιμάει τή γυναίκα στόν ιδιαίτερο μάλιστα γενετήσιο ρόλο της. 13
194 194
τό πρόβλημα άν ή καθιερωμένη συμπεριφορά, ή στερεότυπη πού περιμένουμε άπό τό άγόρι καί τό κορί τσι, είναι πράγματι ή συμπεριφορά έκείνη πού ταιριάζει στό φύλο του. ’Έχουν γίνει σχετικές έρευνες σέ πρωτό γονους λαούς πού μας βεβαιώνουν δτι τά πράγματα δέν έχουν έτσι άκριβώς. Θά πρέπει πάντως ν’ άρχίσουμε άπό τήν εξέταση τών βιολογικών στοιχείων ή αιτιών τών διαφορών. ’Έχουμε μιά βασική διαφορά στά ’ίδια τά χρωμοσώ ματα του άτόμου. Τό κύτταρο περιέχει 46 χρωμοσώ ματα, πού είναι συνδεμένα σέ 23 ζεύγη καί ή γονιμο ποίηση γίνεται μέ τή σύζευξη τών 23 του θηλυκου καί 23 του άρσενικοΰ. Τό σπουδαίο είναι δτι του μέν άρσενικου χαρακτηρίζονται άπό τούς ειδικούς ώς 23 X T , του δέ θηλυκου έπίσης έπίσης 23 , άλλά άλλά ώς X X . Έ ν α χρ χ ρ ω μ ό σ ω μ α δηλαδή του το υ άνδρ άνδρα α διαφέρ δια φέρει ει.. ’Ά ν έ π ι κ ρ α τ ή σει τό X T έχουμε άγόρ άγόρι, ι, στή στήν ν άλλη άλλη περί πε ρίπτ πτωσ ωση η έχουμε κορίτσι. Ά ρ α βλέπουμε βλέπ ουμε δτι ή ’ίδια ίδια ή φύση ύση κατά τρόπο (έξωτερικά τουλάχιστο) τυχαίο δημιουργεί τά δύο φύλα. Καί αύτό γίνεται έπειδή υπάρχει μιά βασική διαφορά στό κύτταρο. ’Άλλη άξιοπρόσεκτη διαπίστω ση είναι δτι οί συλλήψεις (κυήσεις) άγοριών είναι πολύ περισσότερες άναλογικά μέ έκεΐνες τών κοριτσιών. 'Υπάρχουν διάφορες ερμηνείες ώς πρός τό πρόβλημα αύτό. ’Έχει διαπιστωθεί πάντως πώς ή άναλογία άρρένων-θηλέων είναι στίς άποβολές 200:100 καί στούς θανάτους κατά τή γέννηση 130:100 (Hofstatter 1971, σ. 2 7 6 ) . ’ Εδώ Εδ ώ βλέπουμε μιά πρόν πρόνοι οια α τής φύσ φύσης ης.. Γ ε γ ο νός είναι δτι οί διαφορές, άν δοΰμε γενικότερα τά πράγματα, είναι άναμφισβήτητες, τόσο στά σωματικά
1 9 :>
χαρα χα ρακτ κτηρ ηριι στι στ ι κά ( π.χ. π. χ. μαλλι μα λλιά, ά, τριχ τρ ιχοφυ οφυΐα ΐα)) δσο καί σ τ ις νοητικές ικανότητες, στή σχολική επίδοση καί στήν έπαγγελματική ζωή. Μας ένδιαφέρει τώρα νά διαπι στώσουμε ποιές άπ’ αύτές τίς διαφορές όφείλονται κυρίως στό βιολογικό παράγοντα καί ποιές όφείλιτι τι μ ικ ό περιβάλλον. λονται λον ται κυρί κυ ρίως ως στό στ ό κ ο ιν ω ν ικ ο πο λι Στό βιολογικό παράγοντα άνάγονται διαφορές τόσο έξωτερικές οσο καί έσωτερικές-όργανικές. *Η δι διαφ αφ ορά ο ρμ ρ μ ον ο ν ώ ν (θηλυγόνος καί άρρενογόνος) του φύλου καθο ρίζει μάλιστα καί τή συμπεριφορά του άτόμου. Αύτό έχει σημασία νά τό γνωρίζουμε, γιατί έχουν γίνει πειράματα σέ ζώα. Έ δ ώ υπάρ υπάρχει χει μιά έπιφυλακτικότητα, γιατί δέν μπορούμε νά πάρουμε εκατό τά εκατό τίς διαπιστώσεις πού έχουν γίνει σέ πειράματα μέ ζώα ώς δεδομένα έφαρμόσιμα καί στήν συμπεριφορά τών άνθρώπων. άνθρώπων. Ά λ λ ά ώς ένα ένα σημείο μπορούμε νά κάνου κάνουμε με υποθέσ υπο θέσεις εις πάνω σ ’ αύτά, αύτά, γιατί για τί άπό άποψ άποψη η σωματι σωμ ατική κή ζώο ζώ ο είνα είναι βέβαια ό άνθρωπος. άνθρωπος. Γ ι ’ αύτό αύτό καί καί μπορούμε μπορούμε νά δεχτούμε κάποια άναλογία. Τό πρώτο πού θά λάβου με ύπόψ ύπόψη η είναι είναι δτι δτ ι οι ορμόνες ορμόνες αύτέ αύ τέςς είναι είναι διαφορε τικές. Σέ πειράματα κατά τά όποια χρησιμοποιήθηκαν σέ θηλυκά ζώα άρρενογόνες ορμόνες παρατηρήθηκε καί άλλαγή τής συμπεριφοράς καί τό άντίστροφο. Αύτές οί ορμόνες δέν είναι χωρίς σημασία καί τυ χαί χ αίες ες.. Μ ά ς βεβαιώνουν βεβαι ώνουν γιά γι ά μιά βιολ βι ολογ ογικ ική, ή, βασική βασι κή καί άναμφισβήτητη διαφ ιαφορά ορά μετα με ταξύ ξύ τών δύ δύο φύλω φύλων. ν. Έ δ ώ θά πρέπει έπίσης νά σημειωθεί καί ή άποψη του Eysenck ό όποιος μέ βάση έρευνές του βεβαιώνει τήν έπίδραση τών γενετικών παραγόντων στή σεξουαλική συμπεριφορά καί θεωρεί προκαθορισμένες τίς διαφορές
196 196
άνδρών καί γυναικών στις σεξουαλικές διαθέσεις καί στούς τρόπους συμπεριφοράς (1977, σ. 114). ’Άλλος παράγοντας διαφοροποίησης εΐναι ή διαφορετική σύν τον κυ άρο υ. ’Έχ ει. δι απ ισ τω θε ί ότι αύτή θεση ή δο μ ή τον αύτή ή διαφορετική δομή του κυττάρου άποτελεΐ βασικό παρά γοντα διαφοροποίησης τών δύο φύλων. Αύτό τό βλέ πουμε στό ότι τά άγόρια παρουσιάζουν μεγαλύτερη εύπάθεια σέ διάφορες άσθένειες καί συγκεκριμένα στήν άχρωματοψία. Τό τρίτο βιολογικό αίτιο διαφοροποίησης εΐναι άκριβώς ό ρόλος τής λ ι ου ργ ίας τής ν π ρ γω γή ς πού πού εΐναι πολύ διαφορετικός στή γυναίκα άπό ό,τι στον άνδρα. Εΐναι γνωστό οτι ή γυναίκα εΐναι υποχρεωμένη νά έχει τήν κύηση, τόν τοκετό, τό θηλασμό κτλ. καί άντίστοιχα πρός τις λειτουργίες αύτές, υπάρχουν έξωτερικά καί έσωτερικά σωματικά γνωρίσματα πού διακρίνουν τή γυναίκα άπό τόν άνδρα (Maisch στών Arnold - Eysenck 1973, σ. 765). Αύτές οί φυσιολογικές λε λ ε ι τ ουρ ου ρ γίε γί ε ς πού σ χ ε τ ί ζ ο ν τ α ι μέ τήν άναπ άν απαρ αραγ αγωγ ωγή, ή, δημιουργουν καί άντίστοιχα καθήκοντα καί υποχρεώσεις στή γυναίκα καί ώς έπίπτωση έχουν καί διαφορετική συμπεριφορά (πβ. Friedrichs στών Arnold - Eysenck 19 73 , σ. 76 2 - 7 6 3 ). ’Έ τ σ ι άπό τις καθαρά βιολ βιολογ ογικ ικές ές διαφορές φθάνουμε καί στί σ τίςς ψυχολογ ψυχο λογικ ικές. ές. * Η άρχή άρχή τών τώ ν βιολογικών διαφορών τοποθεΐται στή σύλληψη. Θά έξετάσουμε άκόμη τή διαφοροποίηση τών φύλων μέ βάση τόν κ ο ιν ω ν ικ ό πο πο λι λιτι τι μ ικ ό παράγοντα3. Μέ τόν
3. Στο ν άναγνώστη άναγνώσ τη πού ένδιαφέρεται ένδιαφέρ εται γιά μιά πλήρη ένημέένη μέρωση στό θέμα αύτό, έχουμε νά υποδείξουμε τήν πολύ αναλυτική
197
κοινωνικοπολιτισμικό παράγοντα έννοοΰμε δλων τών ειδών τίς κοινωνικές πιέσεις καί έπιδράσεις πού δέχεται τό άτομο καί άναγκάζεται έτσι νά συμμορφωθεί ή νά μορφώσει τή συμπεριφορά του σύμφωνα μέ τό ρόλο πού καλείται νά παίξει στήν κοινωνία, δηλαδή τό συγκεκρ συγκ εκριμέ ιμένο νο ρόλο ρόλο του άρσενικου ή του το υ θηλυκου. ' Ο ρόλος αύτός έχει άπώτερες παραδοσιακές πολιτιστικές βάσεις.;|' Η κοινωνία δημιουργεί άντίστοιχα μέ τό κάθε φύλο ένα πρότυπο συμπεριφοράς (π.χ. έπιθετικότητα στό άγόρι άγόρι - σεμνότη σεμ νότητα, τα, ύποτα ύπο τακτ κτικ ικότ ότητ ητα α ή καί καί δουλοδουλοπρέπεια στό κορίτσι). Οί κοινωνικοί αύτοί παράγοντες άρχίζουν λίγο άργότερα, ξεκινώντας άπό τήν οικογέ νεια, άπό τή στιγμή πού τό παιδί μπορεΐ νά έχει έπικοινωνία έπικοι νωνία μέ τό περιβάλλον περιβάλλ ον του. * Ο ρόλος ρόλος πού καθορί καθ ορί ζει ή οικογένεια άντίστοιχα γιά κάθε φύλο διαφέρει όχι μόνο μεταξύ τών φύλων άλλά καί άπό κοινωνία σέ κοινω νία. Αύτό διαπιστώθηκε καί έπιβεβαιώθηκε άπό σχετι κές έρευνε έρευνες. ς. Οί περισσότερο περισσότε ρο γνω στές στ ές είν είναι τής’ τή ς’ Αμερικα Αμερι κα νίδας άνθρωπολόγου καί έθνοψυχολόγου Μάργκαρετ Mead πού έκανε στήν Νέα Γουϊνέα σέ τρεις διαφορε τικές φυλές, πού ζουν άκόμα σέ πρωτόγονη κατάσταση. Στή μία φυλή (τών Arapesh) διαπίστωσε ότι έξίσου καί τά δύο φύλα ήταν εύγενεΐς, συνεργατικοί, υπομονετικοί, καλοκάγαθοι, προσηνείς κτλ., καί γενικά παρουσίαζαν ιδιότητες πού στή δική μας κοινωνία θά τίς άποδίναμε
καί ένημερωμένη σέ ολη τή διεθνή βιβλιογραφία έργασία τής καθηγήτριας τής ’Εξελικτικής Ψυχολογίας στό Παν/μιο τής Βόννης U. Lehr μέ τίτλ ο: «Τ ό πρόβλημα τή ς κοινωνικοποίησης .ειδ .ειδικώ ικών ν τρόπων συμπεριφοράς τών φύλων» (1972, σελ. 886-954).
198 198
στίς γυναίκες. Σέ μιά άλλη φυλή (τών Mundugumor) διαπίστωσε δτι καί τά δύο φύλα ήταν έξίσου έπιθετικά, σκληρά, έδειχναν άνταγωνιστική συμπεριφορά, βιαιό τητα τη τα,, καχυποψ καχυποψία ία κτλ. , παρουσία παρουσίαζαν ζαν μ ’ άλλα άλλα λόγια ιδιότητες πού στή δική μας κοινωνία άποδίδουμε στούς άνδρες. Καί σέ μιά τρίτη φυλή (τών Tchambuli) οί ρόλοι τών δύο φύλων ήταν άντίθετοι άπό δ,τι στή δική μας κοινωνία. Οί γυναίκες ήταν έπιθετικές, καχύποπτες, βίαιες κτλ., ένώ οί άνδρες παρουσίαζαν συμπεριφορά καί ένδιαφέροντα πού σχετίζονταν μέ τήν οικιακή ζωή, ήταν συνεσταλμένοι, εύαίσθητοι, εύγενικοί καί παρου σίαζαν ιδιαίτερα καλλιτεχνική διάθεση (Anastasi 1976, σ. 4 9 8 , κα καί Hof ofst stat atte terr 1 96 6, σ. 96) . ’Έ τ σ ι κα τέληξε ή Μάργκαρετ Mead στό συμπέρασμα δτι κυρίως οί περιβαλλοντικοί παράγοντες εΐναι έκεΐνοι πού δια μορφώνουν τή διαφορετική συμπεριφορά στά δύο φύ λα. Συγ Συ γ κεκρ κε κριι μένα μέ να κ α τ ά τήν άποψη τ ή ς Mead ό κάθ κά θ ε πολιτισμός σχηματίζει κανόνες γιά τήν κοινωνική ζωή καί έτσι καί γιά τήν ειδική, ιδιαίτερη συμπεριφορά τών φύλων στήν οποία μεγαλώνει καί εισέρχεται ή κάθε νέα γενιά γενιά (H (Heh ehlm lman ann n 1 9 6 2 , 1 7 6 ). ' Η θέση της αυτ αυτή ή εΐν εΐναι άκραία, δπως άκραία εΐναι καί ή άλλη πού υποστηρίζει δτι μόνο οί βιολογικοί παράγοντες εΐναι έκεΐνοι πού καθορίζουν τή διαφορετική συμπεριφορά, τή νοοτροπία, καί κατά συνέπεια τή διαφορετική ψυχολογία στά δύο φύλα. Ουτε ή μιά άποψη εΐναι άπόλυτα σωστή ούτε ή άλλη. ’ Εκείνο Εκεί νο πού πρέπ πρ έπει ει σέ γενική θεώρησ θεώ ρηση η νά νά δεχθού δε χθού με εΐναι δτι ή διαφοροποίηση τών φύλων ξεκινάει άπό τή διαφορετική βιολογική δομή. Άλλά σημαντικότερο
199 199
ρόλο γιά τή συμπεριφορά, πού. μας ένδιαφέρει άπό ψυ χολο χο λογι γική κή άποψη, π α ί ζ ε ι τ ό περι πε ριβάλ βάλλον λον.. Αύτό Αύ τό είναι φανερό μέ τά όσα διεπίστωσε ή Μ. Mead στίς τρεις πρωτόγονες φυλές. Δίκαιο έχουν λοιπόν καί οί βιολόγοι μέ' τά όσα μάς τονίζουν άπό άποψη επιστημονική, άλλά δίκαιο έχουν καί οί άνθρωπολόγοι-κοινωνιολόγοι πού διαπίστωσαν έπίσης άξιοπρόσεκτα πράγματα. Είναι γεγονός ότι ό τρόπος άνατροφής παίζει σπουδαίο σπουδαίο ρόλο ρόλο.. ’ Αποφα Απ οφασισ σιστικ τικός ός γιά τή διαμόρφωση τής τή ς γυναικείας γυναι κείας ψυχολογίας είναι · ό άνδροκρατικός χαρα χαρ α κτήρας του πολιτισμού μας, ό όποιος δίνει κατώτερη θέση στή γυναίκα καί τήν κρατεί (ή τουλάχιστο τήν κρατούσε μέχρι πρίν λίγα χρόνια) μακριά άπό πολλές δραστηριότητες πού θεωρούνταν προνόμιο τών άνδρών. Τό άποτέλεσμα ήταν νά μήν άναπτυχθεΐ ή γυναίκα άπό πολλ πο λλές ές άπόψεις. ’ Ακόμη καί καί ή ενασχόληση μέ τήν .επιστήμη θεωρείτο έργο πού δέν άρμοζε στή γυναίκα ή γιά τό όποιο δέν δέν ήταν κατάλληλ κατά λληλη. η. ’ Εκ εί πού ή γυναίκ γυναίκα α έδειξε όλες τίς δυνατότητές της είναι ’ίσως ή ήθοποιΐα καί ό χορός. Στούς άλλους τομείς ή άνδρική άλαζονεία έχει θέσει σοβαρά έμπόδια γιά τήν έξέλιξη τής γυναί κας, τά όποια όμως σιγά-σιγά παραμερίζονται. 'Όσον άφορα τό χαρακτήρα τής γυναίκας άρκεΐ νά άναφερθεΐ ή γνωστή διαπίστωση: «Τίς άρετές τής γυναίκας τίς έχου έχουν ν κατα κα τασκε σκευάσ υάσει ει οί άνδρ άνδρες». ες». ' Ο άνδροκρα άνδροκρατικός τικός πολιτισμός θέλει τίς γυναίκες σεμνές, δειλές, αγνές, χωρ χ ωρίί ς π ρ ωτοβ ωτ οβου ουλί λία α κ τ λ . 4. 4. Είναι χαρακτη χαρ ακτη ριστικές οί παραδοσιακές άντιλήψεις άντιλήψεις γιά τό ρόλο της γυναίκας κοντά «στά παιδιά, στήν κουζίνα, στήν έκκλησία» (Lehr 1975, σ. 62).
20 0
Θά έξετάσουμε έπίσης τά πράγματα άπό άποψη σ ω μ α ικ ή άναλυτικότερα. Ποιά εΐναι τά χαρακτηρι στικά έκεΐνα πού διαφοροποιούν τά δύο φύλα, τόν άνδρα καί καί τή τή γυναίκα γυναίκα;; Σ ’ δλους δλους σχεδόν σχεδόν τούς το μ εί ς άνάπτυξης, δπως είναι ή σωματική διάπλαση γενικά, οί φυσιολογικές λειτουργίες, τά άνατομικά γνωρίσματα, ή βιοχημική σύσταση σύστ αση του αίματ αί ματος, ος, ό ρυθμ ρυθμός ός,, τής τή ς άνά άν ά πτυξης του σώματος καί πολλά άλλα, υπάρχουν ορισμένες διαφορές (πβ. Anastasi 1975, σ. 491) καί έμφανίζονται πολύ νωρίς, άπό τήν περίοδο άκόμη τής κύησης, αύξάνουν κατά τήν παιδική ήλικία-, γίνονται πιο έντονες κατά τήν έφηβική ήλικία κι έκεΐ έχουμε φανερή πιά τή διάκριση διάκριση τών δύο δύο φύλων2. φύλων2. ’ Αγόρια Αγόρι α καί κορίτσ κορ ίτσια ια συνειδητοποιούν τό γεγονός δτι είναι κάτι τό δια φορετικ φορε τικό. ό. * Η συνειδ συν ειδητοπ ητοποίη οίηση ση αύτή φαίνεται φαί νεται νά νά άρ χι χ ι ζ ε ι στά. στ ά. άγόρια άγόρι α έν έντο τονό νότε τερα ρα παρά παρ ά στά στ ά κο κορί ρίτσ τσιι α καί νά προχωρεί αύξανόμενη, ένώ στά κορίτσια παρουσιά ζει μεταξύ 6-9 κάποια κάμψη πού σχετίζεται μέ τήν ταύτισή τους μέ τόν πατέρα (πβ. «Θά ’θελα νά είμαι άνδρας»). Οί διαπιστώσεις αύτές έγιναν μέ πειραμα τικό τρόπο δπου άγόρια καί κορίτσια είχαν νά ταξινο μήσουν άντικείμενα καί δραστηριότητες, μέ βάση εικόνες, πού έπρεπε κατά τή γνώμη τους νά χαρακτη ρίσουν, άν ταιριάζουν καλύτερα σέ ένα άγόρι ή κορίτσι. Τή συχνότητα έκλογών-ταξινομήσεων, πού άντιστοι χουν χουν στό στ ό φύλο τ ώ ν π ε ι ρ α μ ατι ατ ι ζ όμεν όμ ενω ω ν παρο πα ρουσ υσιι άζει άζ ει ό
5. Πβ. καί καί τό βιβλίο βιβλίο μας: μας: « ’ Εφ ηβεία , ή ήλικία ήλικία τών προβλη μάτων » καί καί κυρίως τό κεφ. « 'Η βιολογική άποψη άποψη»» σ. 16 κ. εξ .
201 201
παρακάτω πίνακας του Kohiberg (1966).
Σχ . '2.
Η συχνότητ α έπιλογώ ν ταξινομήσεων πού αντιστοιχούν στό φύλ φύλο ο τών έξεταζομένων (Στοΰ Hofstatter 1971, σ. 288).
>Στήν ώριμη ήλικία ή συμπεριφορά είναι πιά άπό κά θε άποψη διαφορετική. Μάλιστα δπου δέν είναι διαφο ρετική, δηλ. άντίστοιχη πρός τό φύλο στό όποιο άνήκει τό άτομο, έχουμε πρόβλημα συμπεριφοράς καί τήν κατατάσσουμε στά παθολογικά σύνδρομα. Θά έξετάσουμε τά σωματικά χαρακτηριστικά χω ριστά τό καθένα, γιά νά δοΰμε άν υπάρχουν διαφορές άξιοπρόσεκτες καί σέ τί συνίστανται αύτές. 1) Τό β ά ρ ο ς : Κα τά τή γέννηση γέννηση είναι είναι κατά κα τά μέσο μέσ ο όρ όρο τά άγόρια 5% βαρύτερα άπό ό,τι τά κορίτσια καί στήν ήλικία τών 20 ετών 20% βαρύτερα. ς: ’Έ χ ε ι διαπιστωθε 2) Τό ύ ψ ο ς: διαπ ιστωθε ί ότι τά άγόρ άγόρια ια είνα ίναι ψηλότερα άπό τά κορίτσια στήν παιδική ήλικία κατά 1% - 2% καί ώς 10% στήν ήλικία τών 20 έτών. ' Ως πρός τίς άναλογίες τών μελών του σώματος, τά άγόρια έχουν συνήθως μακρύτερα άκρα άπό τά κορίτσια, πλατύτε-
2 02
ρους ώμους, εύρύτερο θώρακα, άντίθετα οί γυναίκες έχουν εύρύτητα λεκάνης6. Στό τελευταίο είναι φανερή ή πρόνοια τής φύσης, ώστε νά διευκολύνεται ή γέννηση. 3 ) ' Η μυ ϊκή δύν αμη: Τ ά κορίτσι κορί τσια α ύστεροΰν φανε φανερά ρά.. ’Έ χ ε ι διαπισ δια πιστωθ τωθεί εί μάλιστα μάλιστ α ότι ή διαφ ιαφορά ορά αύτ αύτή ή παραμένει σταθερή υπέρ του άνδρικου φύλου σέ όλες τίς ήλικίες. 4 ) ' Η ζω ική χω ρη ικό ητα (ποσότη (πο σότητα τα άέρ άέρα α κατά τήν τήν εισπνοή καί καί έκπνοή): Ά π ό έρευνες πού έχου έχουν ν γίνει έχει διαπιστωθεί ότι τά άγόρια πάλι υπερέχουν καί μάλιστα στήν παιδική ήλικία κατά 7% σέ σύγκριση μέ τά κορίτσια. Στήν ώριμη ήλικία ή διαφορά αύτή φτάνει στά 35% 5 ) * 0 ρ υ θ μ ό ς τ ή ς Α ν ά π υ ξη ς: ς : ’Έ χ ο υ μ ε μ ι ά υπεροχή τών κοριτσιών, ώριμάζουν γρηγορότερα. Λέγεται ότι ή περίοδος τής κύησης στά κορίτσια είναι μικρότερη άπ’ ό,τι στά άγόρια καί κατά τή γέννηση παρουσιάζονται νά είναι λίγες εβδομάδες ώριμότερα άπό τά άγόρια άγόρια.. Τ ό ’ίδιο ίδιο καί καί ή είσοδός είσο δός τους του ς στήν έφηβεία, γίνεται κατά μέσο όρο 12-20 μήνες νωρίτερα άπό τά άγόρια. κτικό κό ητα (ζωής): Σέ όλες τίς ήλικίες 6 ) ' Η Α νθ κτι έχει διαπιστωθεί ότι οί γυναίκες δείχνουν μιά έντονότερη «δύ «δύνα ναμη μη ζωής ζω ής»» άπό ό,τι οί οί άνδρε νδρες. ς. Έ χ ε ι δια6. * 0 Eysenck Eysenck μέ βάση βάση διαπ ιστώσ εις του W. Schle Schlegel gel γιά τό χω χ ω ν ο ε ιδ ές σχήμ σχ ήμα α τ ή ς άνδρικής άνδρ ικής λεκά λε κάνη νηςς καί τό σω λ η ν ο ειδ ει δ ές τ ή ς γυναικείας λεκάνης συνδέει τήν ομοφυλοφιλία μέ τό σωληνοειδές σχήμα τής λεκάνης καί προχωρεί στή συσχέτιση βιολογικών στοιχείων καί κοινωνικών καί σεξουαλικών τρόπων συμπεριοφορας τής προσωπικότητας (1977, σ. 114).
203
πιστωθεΐ υψηλότερο ποσοστό θνησιμότητας τών άνδρών σχεδόν σέ όλες τις ήλικίες. Τό γεγονός αύτό είναι άσφαλώς σχετικό καί μέ τούς κινδύνους στούς οποίους έκτίθεται ό άνδρας στήν παραδοσιακή έπαγγελματική ζωή (Anastasil976, σ. 491 κ, εξ. καί Hofstatter 1966, σ. 226). Γενικά τά άγόρια είναι περισσότερο εύπαθή σέ διάφορες άρρώστιες καί έτσι δικαιολογείται καί ή πρόνοια τής φύσης στό ότι ή άντιστοιχία τών συλ λήψεων λήψε ων είναι πολύ πο λύ μ εγαλ εγ αλύτ ύτερ ερη η συγκ συ γκρι ριτι τικά κά πρός πρ ός τ ά κ ο ρίτσια. ’Έχουμε λοιπόν βασικές χαρακτηριστικές διαφορές πού δέν είναι χωρίς έπιπτώσεις στήν όλη συμπεριφορά καί τήν γενική ψυχική κατάσταση τών φύλων.
2. Νοητικές διαφορές τών φύλων Καταρχήν πρέπει νά πούμε ότι ό γυναικείος έγκέφαλος ζυγίζει 50-100 γραμμάρια λιγότερο άπ* ό,τι ό άνδρικός. 'Όταν όμως συσχετίσει κανείς τό βάρος του έγκεφάλου μέ τό βάρος του όλου σώματος, τότε ό γυναικείος έγκέφαλος ζυγίζει περισσότερο άπό τόν άνδρικό. Παρόλα αύτά τό βάρος του έγκεφάλου δέν βρίσκεται σέ εύθεία σχέση μέ τό βαθμό νοημοσύνης (βλ. Ch. Biihler, Psychologie 1962, σ. 79). Θά έξετάσουμε μέ συντομία τίς νοητικές ικανότη τες πού ένδιαφέρουν ιδιαίτερα τήν παιδαγωγική πρά ξη7. ξη7. Γενικά Γενι κά έχει διαπισ δια πιστωθ τωθεί εί ότι τά κορίτσια ύπερ-
7. Πβ. τό βιβλίο μας: «Εφηβεία», σ. 18.
204
τερουν σέ ορισμένες ειδικές νοητικές ικανότητες. Στις έρω τήσει ς π.χ. διαφ ιαφόρω όρων τέ σ τ γλωσσικού περιεχομένο περιεχομένου υ καί μνήμ μνήμης ης είχαν είχαν καλύτερη καλύτερη έπίδοση τ ά κορίτσια; ’ Ε π ί σης καλύτερη έπίδοση παρουσιάζουν τά άγόρια σέ θέματα πού άπαιτουν ικανότητα αύτοσυγκέντρωσης, νοητική εύελιξία καί άφηρημένη λογική νόηση (τέστ άριθμητικής νόησης του Weehsler: 10, 35 άνδρών πρός 9 ,2 5 τών γυναικώ γυναικών). ν). ’ Ενώ σέ θέματα θέματ α πού πού άπαιτο άπαιτουν υν συνειρμ συνειρμική ική εύελ εύ ελιξ ιξία ία,, νοητική συνέπεια, συνέ πεια, διαύγεια καί καί όπτικο-κινητική συστοιχία οί γυναίκες ύπερτερουν άπό τούς άνδρες (τέστ άριθμητικών συμβόλων του Weehsler 9,37 πρός 8,25). Οί διαφορές είναι πάντως γενικά μικρές (Hofstatter 1971, σ. 289). Τά άγόρια άπαντουν συνήθως καλύτερα σέ έρωτήσεις πού έχουν σχέση μέ ποσοτικές έννοιες καί μέ τήν κατανόηση σχέσεων καί μέ τόν τόν προσανατολισμό προσανατολι σμό στό στ ό χώρο. ’ Εκείνο Εκεί νο πού πρέπ πρέπει* ει* δμως γενικότερα νά γνωρίζουμε είναι δτι τό γενικό πηλίκο νοημοσύνης δέν παρουσιάζει σημαντική διάφο ρά* στίς ειδικές πάντως εύφυΐες έχουμε διαφορές πού σχετίζονται μέ δ,τι ονομάζουμε συνήθως διαφορετικά ένδιαφέροντα. Θά δούμε δμως ποιές είναι οί έπιμέρους διαφορές στίς έπιμέρους ικανότητες ή εύφυΐες. Στή διασπορά τών ικανοτήτων αύτών τής γενικής νοημοσύνης έχουμε άνάμεσα στά κορίτσια καί τά άγόρια μιά βασική διαφορά, δπως φαίνεται άπό τό σχήμα πού άκολουθεΐ. Σχηματικά καί μέ βάση τήν καμπύλη του Gauss έχουμε στά κορίτσια αύξηση του υψους τής καμπύλης. ’Αντίθετα στά άγόρια έχουμε μείωση του υψους καί αύξηση τής έκτασης. Αύτά σημαίνουν δτι στά άγόρια έχουμε μεγαλύτερη
20 Γ>
διασπορά. Τά κορίτσια βρίσκονται κυρίως στό μέσο όρο, δέν έχουμε περιπτώσεις μεγάλου ποσοστού καθυ στέρησης καί μεγαλοφυΐας. Είναι έλάχιστες οί περι π τώ σ εις ει ς αύτές. ’ Αντίθετα Αντί θετα στούς άνδ άνδρ ρες έχουμε μεγ α λύτε λύ τερο ρο π ο σ ο σ τ ό καθ κα θ υστ υσ τ έρησ έρ ηση η ς καί μ εγαλ εγ αλύτ ύτερ ερο ο ποσοστό
Σχ . 3 3. ' Υπ οθετι κή καταν ομή τή ς νοημοσύνης νοημοσύνης άνδρών άνδρών καί γυναικών γυναικών (Στής Anastasi 1976, σ. 484).
σέ σύγκριση μέ τά κορίτσια ύπερευφυΐας ή καί μεγαλο φυΐας, δηλ. ανώτερη καί άνώτατη ευφυΐα (Gottschaldt 1960, σ. 268). Αύτή τήν άποψη δέν τή δέχονται όλοι, γιατί έχουμε καί καί άντίθετες άντίθ ετες δια πιστώσ πισ τώσεις εις.. ' Ωστόσο Ωστ όσο οί περισσότεροι ειδικοί διαπίστωσαν ότι πράγματι έχουμε μιά μιά τέτο τέ το ια διαφορ ιαφορά. ά. ’Ί σ ω ς όμως όμ ως καί καί έδώ νά νά μήν είνα είναι τά φύλα καθαυτά πού δημιουργουν αύτου του είδους τίς διαφορές, άλλά οί ρόλοι οί κοινωνικοί πού καλούνται νά παίξουν, μέχρις ενός σημείου άπό τή φύση τους βέβαια, τά δύο φύλα φύλα καί οί οί εύκαιρίες εύκαιρ ίες πού δίδονται δίδονται σ ’ αύτά. Στ Στά άγόρια έχουμε δυνατότητα άξιοποίησης τής νοημοσύ νης καί έτσι έξηγεΐται ή παραπάνω διαφορά. ’ Εξάλλου ή συχνότερη νοητική καθυστέρηση στόν άν δρα πρέπει νά συσχετισθεΐ μέ τήν ιδιαίτερη εύπάθειάτου.
206
’Ακόμη ό ρυθμός τής σωματικής άνάπτυξης στά κορίτσια είναι πολύ πιο γρήγορος άπό ό,τι στά άγόρια καί αύτό φαίνεται κυρίως στήν έφηβική ήλικία. Ξεκα θαρισμένες καί κάπως σταθερές διαφορές έχουμε σέ ορισμένες ειδικές ικανότητες πού σχετίζονται μέ ό,τι ονομάζουμε γνωστικές λειτουργίες. Στίς αισθητηριακές π.χ. ίκανότητες’τά κορίτσια έχουν μεγαλύτερη ταχύτη τα άντίληψης τών λεπτομερειών καί εύκολότερη μετα τόπιση τής προσοχής* έτσι έξηγεΐται καί ή ικανότητα γιά ορισμένα πρακτικής φύσης έπαγγέλματα τών κοριτσιών (δακτυλογράφος κτλ.). ’Αντίθετα τά άγόρια, όπως άναφέρθηκε καί πιό πάνω, υπερέχουν στήν άντίληψη του χώρου καί του προσανατολισμού καί άκόμα στή στ ή διάκριση διάκριση τών τώ ν βαρών. βαρών. Κ ι ’ αύτό δέν δέν εΐναι εΐναι χωρ χ ωρίί ς συνέ συ νέπε πειι ες στήν στή ν ε π α γ γ ε λ μ α τ ι κ ή κατε κα τεύθ ύθυν υνση ση.. Στίς μηχανικές ικανότητες υπερέχουν τά άγόρια, γι ’ αύτό καί καί ή ροπή ροπή τους του ς σέ έ π α γ γ έ λ μ α τ α πού έχουν έχουν νά κάνουν μέ μηχανές εΐναι μεγαλύτερη συγκριτικά μέ τά κορίτσια.|Γ Ως πρός τις ψυχοκινητικές ικανότητες υπε ρέχουν επίσης σέ μυϊκή δύναμη τά άγόρια, ένώ τά κορίτσια σέ λεπτές κινήσεις. Καί άπό τέστ πού είχαν νά κάνουν μέ άριθμητική σκέψη καί υπολογισμούς άριθμητικούς διαπισ δια πιστώ τώθη θηκε κε ότι τά άγόρ άγόρια ια υπερέχουν. υπερέχουν. ’ ΑποΑπ οτελεΐ μάλιστα γενικό κανόνα αύτή ή διαπίστωση, όπως γενικό κανόνα άποτελεΐ ή υπεροχή τών κοριτσιών στά γλωσ γλ ωσσι σικά κά άντικείμενα, γ ι ’ αύτό αύτό καί καί στά φιλολογικά έπαγγέλματα εΐναι μεγαλύτερο τό ποσοστό τών κοριτσιών. Αύτό εΐναι συνάρτηση καί του άλλου γεγο νότος, ότι ή ομιλία παρουσιάζεται στά κορίτσια άρκετά νωρίτερα άπό τά άγόρια καί οί λέξεις πού χρησι-
20 7
μοποιοΰν τά κορίτσια είναι πολύ περισσότερες άπ ’ ό,τι στά άγόρια κατά τά πρώτα στάδια τής ήλικίας. ' Η έπίδο έπ ίδοση ση γενικ γεν ικότε ότερα ρα μπορεΐ μπορ εΐ νά κριθεΐ κριθε ΐ μέ δύο δεδομένα (κριτήρια). Τό ένα είναι τά τέστ, οί βαθμοί δηλ. πού παίρνει τό άτομο στά τέστ, καί τό άλλο είναι οί βαθμοί πού παίρνει στή σχολική έπίδοση. Γενικά έχει διαπιστωθεί δτι στό πρώτο κριτήριο ή διαφορά είναι υπέρ τών άγοριών, στό δεύτερο υπέρ τών κοριτσιών. ’ Εδώ άκριβώς φαίνεται ή άξια τών τέστ ώς κριτηρίων τής καθαυτό εύφυΐας, γιατί ή καλύτερη σχολική έπί δοση τών κοριτσιών σχετίζεται προπάντων μέ τή με λέ λ έ τ η . ’ Αναλ Αν αλυτ υτιι κό κόττ ερα ερ α π ά ν τω ς οί διαφορές διαφορ ές παρο πα ρουσ υσιά ιά ζονται ώς έξης: Τό ύψος τών μέσων έπιδόσεων στά άγόρια έχει τή σειρά: Μαθηματικά, γλώσσα, ξένες γλώσσες. Στά κορίτσια ή σειρά άλλαξε κατά τό χρόνο τής σχολικής φοίτησης (κατά Thyen καί Moers), ή πιό συχνή δμως σειρά είναι: μητρική γλώσσα, ξένες γλώσ σες, μαθηματικά. Τά ένδιαφέροντα τών άγοριών κατευθύνονται σέ θετικούς τομείς καί κυρίως τεχνικής φύσης, τών κοριτσιών ιδιαίτερα σέ πρακτικής φύσης άσχολίες καί δραστηριότητες πού άφορούν άμεσα τό συνάνθρωπο (Strun (Strunzz 1 96 0 , σ. 19 3) . * Ως πρός τήν τήν έπίδοση στά έπαγ έπ αγγέ γέλμ λματ ατα α έχουμε πάλι \ διαφο διαφορά ρά υπέρ τών τώ ν άγοριών. άγορι ών. ' Ο κυριότ κυρ ιότερο εροςς λόγος λόγο ς είναι ; δτι ή γυναίκα γυναίκα έμπο έμ ποδί δίζζ ετα ετ α ι νά άναδειχθεΐ σέ νοητικούς νοητι κούς : τομείς γιατί άσκεΐ τούς ρόλους τής οικοκυράς, τής 1 συζύγου συζύγου καί καί τής τή ς μητέρας. μητέ ρας. ' Κανέναν άπό αύτούς τούς ρόλους στις περισσότερες κοινωνίες δέν έχουν οί άνδρες, έκτός άπό μερικές έξαιρέσεις. ’Έχει δμως τελευταία διαπιστωθεί δτι οί
208
γυναίκες διακρίνονται κατά κάποιο τρόπο σέ σημείο συναγωνισμού μέ τούς άνδρες, καί σέ μερικές περιπτώ σεις, σέ ελάχιστο ποσοστό, έχουμε καί υπεροχή τών γυναικών, δπως στή συγγραφή λογοτεχνικών έργων (μυθιστορημάτων κτλ.).
3. Διαφορές τών φύλων στήν προσωπικότητα Οί διαφορές ώς πρός τήν προσωπικότητα γενικότερα, καί έννοουμε τήν ψυχοσυναισθηματική έσωτερική δομή τών άγοριών καί τών κοριτσιών, τών άνδρών καί τών γυναικών, είναι άναμφισβήτητες καί παρουσιάζονται πολύ ένωρίς (Hehlmann 1962, σ. 175).
Σχ. 34. Παράσταση αριθμού συμπτωμάτων συναισθηματικής αστάθειας άγοριών καί κοριτσιών του Mathews (Στής Anastasi 1976, σ. 511).
’Έχουμε διαφοροποίηση τών ένδιαφερόντων καί αυτή φαίνεται τόσο στά παιχνίδια, όσο καί στά ίχνο-
20 9
γραφήματα καθώς έπίσης στις έλεύθερες δραστηριό τητες, στά άναγνώσματα καί στις διάφορες ποικίλες συλλογές, στά θεάματα θεά ματα καί καί γενικότερα γ ενικότερα στίς στί ς έν ένα α σχο σχο λήσ λ ήσει ειςς τ ών κο κορι ριτσ τσιώ ιών ν καί τ ών άγοριών. άγορι ών. ' Η γνώση γν ώση,, κατανόηση κατανόη ση καί καί παραδοχή αυτής α υτής τής τή ς διαφοροποίησης οδηγεί στό σεβασμό τών ένδιαφερόντων τών παιδιών γενικά. (Έχει διαπιστωθεί δτι τά κορίτσια προτιμούν παιχνίδια συντηρητικά περισσότε ρο καί μέ περιορισμένη ένεργητικότητα καί δράση, καθιστικά παιχνίδια καί σέ κλειστούς χώρους. Τό άντίθετο συμβαίνει μέ τά άγόρια. ' Ως πρός τά θεάματα τόσο στόν κινηματογράφο δσο καί στήν τηλεόραση τά άγόρια προτιμούν θέματα έπιστημονικου περιεχομέ νου, ταξιδιωτικές ιστορίες, περιπετειώδεις έξερευνητικές άποστολές κτλ., ένώ άντίθετα τά κορίτσια προτιμούν τήν ποίηση, τή λογοτεχνία, ιστορίες πού έχουν σχέση μέ άγάπες, μέ συναισθήματα κτλ. Τά άγόρια δίνουν μεγάλη σημασία στή σωματική υγεία καί στήν άσφάλεια, ένώ ΐά κορίτσια περισσότερο στήν προσωπική γοητεία καί στήν έξωτερική έμφάνιση, κι αύτό σχετίζεται μέ τήν τάση τους νά προκαλέσουν τό ένδιαφέρον του άγοριου (άναλυτικότερα Lehr 197*2, 906-911). ’Αξιοσημείωτα είναι τά αξιολογικά ένδιαφέροντα. Τά κορίτσια έχουν άναπτυγμένες σέ υψηλότερο βαθμό τίς αισθητικές, θρησκευτικές καί κοινωνικές άξιες, ένώ τά άγόρια σέ υψηλότερο βαθμό τίς θεωρητικές, οικονο μικές καί πολιτικές άξιες. Τό τελευταίο βρίσκεται σέ συνάρτηση μέ τό γεγονός δτι δέν έχουμε πολλές γυναί κες στήν πολιτική. Διαφοροποιήσεις τών δεδομένων αύ14
21 0
τών είναι πολύ πιθανές στά διάφορα πολιτιστικά πλαί σια8.
' νψν.ή ν.ή στάθμη
V Μ.Ο
> Χαμηλή στάθμη
Σχ. 35. Σχηματική παράσταση τών μέσων δρων άξιολογικών ένδιαφερόντ<υν φοιτητών καί φοιτητριών άπό έρευνα τών AllportWrnonLindzev (Σ τή ' Anas Anasta tasi si 197 6, σ. 511) .
Δέν υπάρχει λοιπόν θέμα μή ίσοτομίας τών φύλων στήν κοινωνία, άλλά μιας κάποιας διαφορετικής κατεύ θυνση θυνσηςς τών τώ ν ένδιαφερόντων ένδιαφερόντων τής γυναίκας. ’ Αντί Αν τίστο στοιχα ιχα περίπου είναι καί τά π γγ λμ τι διαφέροντα. Καθαρά τικ κ ά διαφέροντα.
8. Ό Κ. Πασσά χος σέ ερε ερευνά υνά του σέ σπουδασ τές Παιδαγ Παιδαγ ’ Ακαδημιών Ακαδημιών διαπίσ τωσ ε τ ί ς ’ίδιες ίδιες (περίπου) άξιολογ ικές στάσε ις τών φύλων, μέ τις έξης έπιμέρους διαφοροποιήσεις: Οί 'Έλληνες σπουδαστές θέτουν τις οικονομικές άξιες στήν τελευταία θέση, ένώ οί ’ Αμερικανοί Αμερικανοί στήν στήν πρώτη πρ ώτη . Οί Έ λλ η ν ίδ ες σπουδά στριες θέτουν θέτουν τις θεωρητικές άξιες στήν τρίτη θέση, ένώ οί ’Αμερικανίδες στήν τελευταία (1975, σ. 505).
21 1
έπιστημονικά καί τεχνολογικά ένδιαφέροντα έχουν τά άγόρια δπο^ς άκόμη καί ένδιαφέροντα γιά έπαγγέλματα πού άποκομίζουν μεγάλο κέρδος, μεγάλα οικονομικά ώφέλη, καί έπαγγέλματα στά όποια είναι ήγέτες, διοικούν παρά διοικοΰνται καί έχουν μεγαλύτερη υπευ θυνότητα θυνότητα.. ’ Αντίθετα Αντί θετα τά κορίτσια τείν τείνου ουν ν πρός πρός τά έ έ παγγέλματα έκεΐνα τά όποια ικανοποιούν τά θρησκευ τικά καί τά κοινωνικά τους ένδιαφέροντα, π.χ. τής άλ λη λ η λεγγ λε γγύη ύης, ς, τ ής παρο πα ροχή χήςς βο βοήθ ήθει ειας ας στόν άλλο άνθρωπο* άνθρωπο* άρέσκονται στό νά έχουν έπίβλεψη άλλων άτόμων, κυ ρίως νεαρών* έτσι έξηγεΐται καί ή ροπή τών γυναικών πρός τά έκπαιδευτικά έπαγγέλματα καί πρός τά έπαγ γέλματα δπου έκτελουν οδηγίες μέ τήν έννοια τής καθο δήγησης άπό οργανισμούς, δπως κοινωνική λειτουργός κτλ. Τό τελευταίο στό όποιο θά άναφερθουμε είναι οί στις όποιες περιέρχονται πρ ο βλη μ τι τικ κ ές κ ατασ άσ ις άγόρια καί κορίτσια καί γενικά άνδρες καί γυναίκες. Οί άνδρες παρουσιάζουν περισσότερα άντικοινωνικά συμπτώματα, επιθετικότητα, άνυπακοή, άρνηση γενικότερα, γενι κότερα, άντικοινωνικ άντικοινωνικές, ές, τάσε τά σεις ις καί καί καταστροφική καταστροφι κή διάθεση. Συγκεκριμένα έρευνες σχετικές έδειξαν δτι ή συχνότητα έγκληματικών πράξεων είναι στούς άνδρες 86,5% καί 13,5% στις γυναίκες (Hehlmann 1962, σ. 175). Οί γυναίκες παρουσιάζουν παθητικής φύσης άρνητικές έκδηλώσεις, ένα είδος προβλημάτων νευρωτισμου καί μειονεκτικότητας, έπειδή καταπιέζονται. Γενικά ή άναλογία τών άρρένων καί τών θηλέων σέ προβληματικές ψυχικές καταστάσεις είναι 4 πρός 1. Θά πρέπει έδώ νά σημειωθεί δτι στήν ’Αγγλία κατά τό β ' παγκόσμιο πόλεμο διαπιστώθηκε δτι κλονισμοί νεύρων,
υστερία καί γενικά ψυχικές βλάβες καί διαταραχές ήταν πολύ συχνότερες στούς άνδρες σάν συνέπεια τής άπει λής τ ών άεροπο άερ οπορι ρικών κών βο βομβα μβαρδ ρδισ ισμών μών παρά σ τις τι ς γυναί γυ ναί κες. ’ Ακόμη, Ακόμη, κατά κατ ά τόν τόν Mon onta tagu gu (1 9 5 5 ) , φαίνετ φαίνεται αι ότι οί γυναίκες υποφέρουν άνθεκτικότερα τήν πείνα, τό κρύο καί τίς κοπώσεις παρά οί άνδρες (στου Hofstatter 1971, σ. 276).
4 . Διαφορές Διαφορές τών φύλ φ ύλω ω ν κα καίί εκπαίδευση εκπαίδευση Μέ βάση αύτές τίς διαφορές τίθεται άπό άποψη παιδαγωγική τό εξής έρώτημα: Μήπως θά πρέπει νά έχουμε ιαφ ορ τική κ π ίδ υ η τών τών δύο φύλων; Θά πρέ πει πε ι νά διατη διατηρη ρηθού θούν ν τά χωρι χω ριστ στά ά σχολεία; σχολεί α; ' Η άπάντηάπάν τηση πρέπει νά είναι άρνητική. Διότι οί διαφορές είναι λι λ ι γ ό τ ε ρ ε ς άπό τ ί ς ο μ ο ι ό τ η τ ε ς . Καί Κα ί άν λάβο λά βουμ υμεε ύ πόπό ψη τήν πρ ο ο πτι (γιατί ή άγωγή τότε τικ κ ή ής άγ ω γής μόνο είναι είναι σωστ σω στή ή όταν όταν -γίνεται μέ προοπτ πρ οοπτική ική,, μέ μελ με λ λοντι λον τική κή διά δι ά στα στ α ση) ση ) , τ ό τ ε είναι αύτον αύτ ονόη όητο το ότι ότ ι ή συνε συ νεκ κ παίδευση, ή μικτή έκπαίδευση έκ παίδευση σ ’ όλες τίς βαθμίδες είνα είναι σωστότερη, παρ’ όλες τίς διαφορές πού διαπιστώνουμε. Οί διαφορές μας χρειάζονται γιά νά χειριστούμε ορθό τερα τίς διάφορες έπιμέρους περιπτώσεις τόσο ώς πρός τή μάθηση όσο καί ώς πρός τή συγκεκριμένη άγωγή, στήν έννοια τής ' Οδηγητικής. ’Αλλά οπωσδήποτε ή προοπτική τής άγωγής — πού σημαίνει ή κοινωνία είναι κοινωνία άμεσα άρρένων καί θηλέων, ή ζωή ή ’ίδια άπαιτεΐ τή σύζευξη, τήν άμεση έπικοινωνία άρρένων καί θηλέων — άναφέρεται στό νά προετοι προ ετοιμάζε μάζειι τό άτομο γι ’ αύτή αύτή τή ζωή, ζωή , τό κάθε άτομο είτε κορίτσι είτε άγόρι (πβ. Hofstatter 1971,
213
304). Μέ βάση τι παραπάνω διαπιστώσεις χρειάζεται τις ς άκόμη νά καθοριστεί αν πρέπει νά μιλούμε γιά ισότητα ή γιά ισοτιμία μεταξύ τών δύο φύλων. Καί είναι φα νερό οτι ισότητα δέν υπάρχει. Μπορεΐ δμως νά υπάρ ξει, αν δοθούν οί ’ίδιες δυνατότητες άνάπτυξης καί στά δύο φύλα, μέ μόνη’ίσως έξαίρεση τή μυϊκή δύναμη. Κα τά τά άλλα οί βιολογικές διαφορές άνάμεσα στά δύο φύλα εΐναι απλώς διαφορές, χωρίς νά συνιστουν άνισότητα. Καί δέν μπορούμε νά μιλούμε γιά άνισότητα, άφοΰ μάλιστα οί διαφορές στή γενική εύφυΐα εΐναι άσήμαντες στά δύο φύλα. * Η ισοτιμία ισοτιμία άνά άνάμε μεσα σα στά δύο φύλα εΐν εΐναι θέμα μόρ μόρ φωσης, πολιτισμού άτομικου καί κοινωνικού μέ τήν έννοια τής καλλιέργειας, άλλά καί νομοθετικών ρυθμί σεων τής πολιτείας. Μέ βάση αύτά άντιλαμβάνεται κανείς δτι ή ισοτιμία τών δύο φύλων έξαρταται άμεσα άπό τήν έκπαίδευση. ' Η έκπαίδευση στήν ισοτιμία τών δύο φύλων θά συντελέσει οπωσδήποτε στήν έξάλειψη πολλών δυσαρέστων φαινομένων, δπως εΐναι ό ανταγω νισμός τών φύλων,οί συζυγικές έριδες, ή έπαναστατικότητα τών γυναικών μέ τά φεμινιστικά κινήματα κτλ. Γιατί ό φεμινισμός εΐναι άπάντηση στήν άξίωση τών άνδρών νά κυβερνοΰν μόνο αυτοί τίς μικρές ή μεγάλες ομάδες καί κοινωνίες γενικότερα καί νά ρυθμίζουν τά πράγματα σύμφωνα μέ τά μέτρα καί τά συμφέροντα του φύλου τους. Τό έπιχείρημα δτι οί γυναίκες έχουν ορισμένους ιδιαίτερους άπό τή φύση ρόλους (κυοφορία, τοκετός κτλ.) δέ σημαίνει μέ κανένα τρόπο κατωτερότητά τη τά τους. τ ους. Α κ ρ ι β ώ ς αύτά συνιστ συνιστου ουν ν γιά τόν τόν άνδρα μιά ιδιαίτερη υποχρέωση έναντι τών γυναικών στό νά διευκολύνουν τή γυναίκα στήν έκπλήρωση αύτών τών ιδιαίτερων ρόλων της.
ΤΟ
Δ Ε Λ Τ ΙΟ
Α Τ Ο Μ ΙΚ Ο Τ Η Τ Α Σ
Τό Δελτίο Ατομικότητας (ΔΑ)1θά πρέπει νά συμ πληρώνεται καί νά κρατείται σέ κάθε σχολείο σχετικά μέ τήν δλη κατάσταση (οικογενειακή κυρίως), τή συμ περιφορά, τήν έπίδοση κτλ. του κάθε παιδιού. Τό δελτίο άτομικότητας είναι άπαραίτητο γιά πολ λούς λόγου λό γους. ς. Συγκ Συ γκεκ εκρ ρ ι μένα μέ να χ ρ ε ι ά ζ ε τ α ι α) γιά γι ά τ ή διά δι ά γνωση σέ περιπτώσεις ψυχικών δι καί δ υ σ κ ο διατ αταρα αρα χώ ν καί λ ιώ ν μ ά θ η σ η ς στόν γνωστικό καί ψυχοκοινωνικό τομέα τικ κ ή (Erziehungsberatung) (Erziehungsberat ung) καί καί β) γιά τήν π γγ λμ τι κ α θ ο δ ή γ η σ η (Berufsberatung). Μέχρι σήμερα δέν έφαρμόζεται, παρά σέ έλάχιστες περιπτώσεις, γιατί δέν είναι γενικότερα γνωστό άλλά καί γιατί δέν είναι εύκολη δουλειά καί άπαιτεΐ ιδιαίτερη προσοχή καί ορι σμένες σχετικές παιδαγ-ωγικές καί ψυχολογικές γνώσεις καί άρχές. Θά πρέπει δμως νά φθάσουμε στό σημείο νά κρα τούμε δελτία άτομικότητας καί μάλιστα μέ τήν προο πτική νά δημιουργηθοΰν κέντρα έπαγγελματικου προσανοτολισμου, τά όποια είναι άπαραίτητα τουλάχι στο σέ κάθε πρωτεύουσα Νομού.
1. Θά μπορούσ μπορούσεε νά λέγ ετα ι καί καί Δ ελ τίο Π ροσω πικότη τας, άλλά έδώ μας ένδιαφέρει τό κάθε άτομο στήν δλη προσωπική του δομή καί κυρίως μέ σκοπό τήν έπισήμανση τών ιδιαιτεροτήτων του στή βιογραφική του πορεία.
216
' Η συμπλήρωση τών Δελτ Δε λτίω ίων ν ’ Ατ ομικ ομ ικότ ότητ ητας ας22 θά πρέπει νά άρχίζει άπό τό Νηπιαγωγείο καί τά στοιχεία αύτά του δελτίου άτομικότητας νά διαβιβάζονται πρός τό Δημοτικό σχολείο καί στή συνέχεια καί πρός τό Γυ μνάσιο, καί κατόπιν στά Λύκεια ώστε νά βοηθήσουν σέ ένδεχόμενο άναπροσανατολισμό του μαθητή. ’Όχι βέ βαια μέ τό σκοπό νά συνοδεύουν σάν βάρος τό μαθητή, άλλά νά βοηθουν σάν πληροφορίες τόν έκπαιδευτικό στήν κατανόηση του μαθητή3. Σωστή διάγνωση τής κατάστασης στήν όποια βρίσκεται τό παιδί, προκειμένου νά άντιμετωπίσουμε διάφορες δυσκολίες πού συχνά παρουσιάζει τό κάθε παιδί, δέν μπορεΐ νά γίνει άν δέ στηριζόμαστε σέ συγκεκριμένα στοιχεία τά όποια θά προέρχονται άπό συστηματικές παρατηρήσεις καί ταξι νομήσεις τών δεδομένων καί τών διαπιστώσεων τών ψυχικών άντιδράσεων καί καταστάσεων του άτόμου'
2. Γ ιά μάς ή συμπλήρωση αύτή αύτή πού έγινε υπο χρεω τική γιά γιά τή Δημοτική ’Εκπαίδευση άπό τό σχολ. έτος 1977-78 θά πρέπει γιά μερικά χρόνια νά έχει χαρακτήρα άσκησης τών έκπαιδευτικών στό άντικείμενο αύτό τής παιδαγωγικής τους υπευθυνότητας, πράγμα πού σημαίνει ότι οί υπεύθυνοι Δ/ντές σχολείων, Έπιθ/τές καί ’Επόπτες θά πρέπει νά δείχνουν κάθε κατανόηση στις δυσκολίες πού θά άντιμετωπισθούν κατά τήν συμπλήρωση τού Δ.Α, ιδιαίτερα άπό όσους δέν έχουν κάν διδαχθεί Ψυχολογία ’Ατομικών Διαφορών καί οσο δέν έχουμε σταθμισμένα κριτήρια (τέστ) τής νοημοσύνης γενικά καί τών ειδικών ικανοτήτων τού άτόμου. Θά χρειάζονταν άκόμη ειδικά σεμινάρια γιά νά βοηθηθούν οί έκπαιδευτικοί στό τόσο δύσκολο, άλλά σπουδαίο αύτό έργο. 3. Πβ. καί καί τό βιβλί βιβλίο ο μας: μας: «Έ φ η β εί α , ή ήλικία ήλικία τών προβλη μάτων», 1978, σελ. 45 καί 64.
21 7
έφόσον βέβαια θέλουμε νά κάνουμε σωστή καί έξατομικευμένη άγωγή, δηλ. άντίθετη πρός τήν ομοιόμορφη ομαδοποίηση τών άνελεύθερων ιδεολογιών. Δέ θά φθάσουμε ποτέ στό σημείο τής ορθής έπαγγελματικής κατεύθυνσης του κάθε άτόμου, αν δέν άρχίσουμε τή σύνταξη δελτίων άτομικότητας άπό τή στιγ μή πού τό κάθε κάθ ε παιδί μπαίνει σ ’ ένα ένα ομαδικό σύνο σύνολο. λο. Καί άσφαλώς μέ άποκλειστικό κ ο πό ή δι πί τω η καί τό σ βασμό τής ιδιαιτ ρότητάς του.
Πρόκειται λοιπόν στά δελτία άτομικότητας, γιά μιά συλλογή πληροφοριών καί σύνθεση έκτιμήσεων τής συμπεριφοράς του παιδιού καί άκόμη γιά μιά έπισήμανση τών ιδιαιτέρων ικανοτήτων καί ένδιαφερόντων του. Τά δελτία άτομικότητας, σέ γενικές γραμμές, θά πρέπει νά άναφέρονται στά εξής στοιχεία: στή ω μ α τ ι ι κ ή κατάσταση κατάσταση του παιδιού, στήν ο ικ ο γ ν ι κ ή κατάστα κατάστα ση, στή σωματική καί* ψυχική του έξέλιζη, στή χ ο λι λικ κ ή του ζωή, στά χαρακτηριστικά στοιχεία τής τομ ικ ό τη του καί στήν όλη προσωπικότητά του. Άκόμη τά τα ς ροντ ντ του παι ΔΑ πρέπει ν’ άναφέρονται στά νδ ιαφ έρο διού καί τήν έξέλιξή τους* γιατί αν έχουμε συστηματι κή καταγραφή τών ένδιαφερόντων του παιδιού, έχου με μιά καλή βάση γιά νά τό βοηθήσει κάποιος υπεύ θυνος στή σωστή έπαγγελματική του έκλογή. Γιατί εΐ ναι γεγονός ότι οί κλίσεις καί οί ικανότητες δέ συμπί πτουν πάντοτε μέ τίς έπιθυμίες του άτόμου κατά τήν έκλογή έπαγγέλματος4 (πβ. τίς φράσεις: ((Θέλω νά πάω γιά μηχανικός, άλλά δέν τά καταφέρνω στά μαθημα4. Πβ. καί τή μελέτη μας: μας: «Σχολικός καί Ε π α γ γ ελ μ α τικ ό ς Προσανατολισμός: Ψυχολογικά καί άλλα προβλήματα», 1977.
218
τικά τι κά», », ή «Μ ’ άρέσει ή φιλολογία, άλλά οχι οχι νά γίνω κα κα θηγητής» κτλ.). ’ Επ ίσης ίσ ης στά Δ Α θά άναφ άναφέρ έρον οντα ταιι οί οί ιδιαίτερες έκδη λώ λ ώ σ ε ι ς καί οί π ροβ ρο β λ ημα ημ α τ ι κ έ ς κ α τ α σ τ ά σ ε ι ς του το υ παιδιο παι διού. ύ. ’Αναλυτικότερα τά στοιχεία ενός Δελτίου ’Ατομι κότητας κρίνεται σκόπιμο νά άναφέρονται στις παρακά τω συγκεκριμένες κατηγορίες καί νά περιλαμβάνουν: 1) Τ ά δη μο γρα ικά οιχ οι χ ία, ία, δηλ. τό ονοματεπώνυ μο του παιδιού, τό έπώνυμο καί τό δνομα του πατέρα καί τής μητέρας, καθώς καί τό έπάγγελμα του καθενός. ’Άν συναντήσουμε δυσκολία προκειμένου νά πληροφορηθουμε τό έπάγγελμα τής μητέρας, δέ χρειάζεται νά έπιμείνουμε καί νά τό καταχωρίσουμε. Μέ αύτό έπισημαίνουμε τίς δυσκολίες πού πιθανό νά άνακύψουν στή συμπλήρωση διάφορων στοιχείων του ΔΑ καί τήν άνάγκ νάγκη η λε π τό τη τα ς καί καί διακριτικότητας, διακρι τικότητας, ώ σ τε νά μήν π α ρεμποδισ ρεμπ οδιστεί τεί ή προσπάθεια. Είναι Είναι γενικά γενικά προτιμό προ τιμότερο τερο νά μή συμπληρώνει κανείς ένα στοιχείο παρά νά κινδυνεύει νά παρεξηγηθεΐ άπό τούς γονείς5. Είναι αύτονόητο δτι χρειάζεται νά σημειώνεται ό χρόνος καί ό τ ό π ο ς γ εν ενν ν ήσεω ήσ εως. ς. Σημα Ση μαν ν τ ικό ικ ό έ π ί σ η ς είναι νά σημειώνεται ό συνολικός άριθμός τών άδερφών καί ή ήλικία τους, δπως έπίσης καί ή θέση πού έχει τό παιδί (πρωτότοκο, δευτερότοκο, μοναχοπαίδι κτλ.). 5. Μιά γενική γενική καταρχήν καταρχήν καί έξειδικευ μέν η σιγά σιγά συζήτησ η μέ τούς γονείς σέ μιά εύκαιρία έπικοινωνίας πού θά προκληθεΐ άπό τόν υπεύθυνο εκπαιδευτικό ή άπό τό ένδιαφέρον τών γονέων γιά τό παιδί τους μπορεΐ νά δώσει πολλά στοιχεία άπαραίτητα νά σημειωθούν στό Δελτίο, γιά νά κατανοηθεΐ ο μαθητής πληρέστερα στήν ίδιαιτερότητά του.
219 21 9
Καλό είναι νά άναφέρεται ποιά είναι ή οικονομική κατάσταση τών γονέων μέ γενικούς χαρακτηρισμούς, π.χ. πολύ καλή, καλή, μέτρια, άπορος. 2 ) Ο ικ ο γ ν ιακ ά σ τοι είναι ή οικογ οι κογενε ενεια ια τοιχ χ ί . Ποιά είναι κή ζωή - κατάσταση, ποιά άλλα άτομα κατοικούν μαζί του κτλ. Γιατί έχει σημασία νά ξέρουμε άν τό παιδί έχει παππού καί γιαγιά καί άπό τούς δυο γονείς μάλιστα, ποιοί άπ’ αυτούς ζουν μαζί του κτλ. τικ κ ής κα τάσ τασ ης. Βασικά 3 ) Σ ο ιχ ία σ ω μ τι Βασικά σωμ α τικά γνωρίσματα: π.χ. βάρος, υψος, αισθητήρια καί κατάστασή τους, κληρονομικές άρρώστιες καί δ,τι σχετικό6. 4 ) * Α το μ ικ ή ξέλ ιξη του π ι ιο ύ : τοκετός, σωμα τική άνάπτυξη, άσθένειες. οητι ική κατάσ κατ άσ ασ η: 5 ) Ν οητ Είναι προβληματική όποια Είναι δήποτε κρίση χωρίς γνώμη ειδικού ψυχολόγου καί χωρίς ειδικά καί σταθμισμένα κριτήρια-τέστ. ’Εμπειρικοί χαρα χα ρακτ κτηρ ηριι σμοί σμ οί θά π ρ έ π ε ι νά είναι γενι γε νικο κοί, ί, π . χ . άκαθ άκ αθόόριστη ή άσταθής, ικανοποιητική κτλ. (βλ. καί παρακά τω σελ. 222, ύποσ. 8) 6 ) Κ ο ιν ω ν ικ ές συ νδέσ ις φιλία κτλ. ις: λικ κ ή ζω ή ου π ι ιού : 7 ) Σχ ο λι ημερομηνία έγγραφής, φοίτηση, άλλαγή σχολείου καί λόγοι, έπίδοση στήν ά6. ’ Εννοείται Εννο είται ότι καί έδώ χρ ειά ζετα ι πολλή προσοχή, άν λάβει κανείς ύπόψη τήν εύαισθησία του 'Έλληνα γονέα σέ τέτοια θέμα θέ μα τα . ’ Ισχ ύει καί έδώ ή αρχ αρχή ή δτι είναι είναι πρ οτιμό οτι μό τερη τερ η ή παράλειψη παράλειψη συμπλήρωσης του Δελτίου στά στοιχεία αύτά, όταν βλέπει κανείς ότι έχει νά κάνει μέ άνθρώπους πού είναι καχύποπτοι ή δέν καταλαβαίνουν τήν παιδαγωγική σκοπιμότητα τών πληροφοριών αύτών.
220
νάγνωση καί γραφή άρχικά καί σχετικές δυσκολίες, δπως δυσλεξία, τραυλισμός, άριστεροχειρία κτλ. Συμ μετοχή στό μάθημα, συμπεριφορά στήν τάξη καί γενικά στό σχολείο. Σχολική έπίδοση: βαθμολογία στό κάθε μάθημα κάθε χρονιάς, ώστε νά υπάρχει δυνατότητα έκτίμησης τών προσπαθειών καί τών άποτελεσμάτων του μαθητή. τοιχ χ ία τής ά το μ ικ ό τη τητα τα ς κ ί ου χ 8 ) ’ Ι ι ίτ ρα τοι ρ α κ τ ή ρ α : συνήθειες,είδη παιχνιδιού (κυρίως στή μικρή ήλικία), άρετές (έπιμέλεια, τάξη, ειλικρίνεια, απλό τητα, άλληλεγγύη, κτλ.). 9 ) Έ πιμ έρ ο υ ς ικ ν ό τητ ς κ ί πν υ μ τι τικ κ ές λ ιτου ρ γί ς:
Μνήμη: καλή, άσθενής κτλ. Φαντασία: έντονη, περιορισμένη. Πρωτοτυπία (έφευρετικότητα): έντονη, καλή, έλά χι χ ι σ τ η , άνύπαρκ άνύπ αρκτη. τη. Αύτοσυγκέντρωση (προσοχή πρός τά έσωτερικά). Παρατηρητικότητα (προσοχή πρός τά έξω). Εύελιξία - εύστροφία σκέψης, άντίληψη σχέσεων στό χώρο, στίς έννοιες κτλ. Τά στοιχεία αύτά είναι αύτονόητο ότι μόνο μέ τέστ καί άπό έξειδικευμένους μπορούν νά συμπληρώνονται. 10) Π ρ ο σ ω πικ ό τη τ η τα τ α : Συναισθηματική κατάσταση, π.χ. εύαίσθητος - άπαθής, εύερέθιστος - σταθερός, ή ρεμος. ’ Ιδιοσυγκρ Ιδιοσυγκρασία ασία,, π.χ. π. χ. αισιόδοξος αισιόδοξος - άπαισιόδοξος, έσωστρεφής - έξωστρεφής. Αύτοπεποίθηση, π.χ. ισχυρός - άδύνατος, δειλός, έπίμονος - υποχωρητικός.
Αύτοκυριαρχία, π.χ. άν έλέγχει λόγια καί πράξεις, προλαβαίνει προλαβαίνει αύθόρμητες αύθόρμητε ς καί καί έπικίνδυνες έπικίνδυνες άντιδράσεις. Συνεργατικότητα: συ.νεργάσιμος, φίλαυτος κτλ. Κοινωνικότητα: δημοφιλής - άντικοινωνικός. Εύσυνειδησία: άναπτυγμένη συνείδηση καθήκοντος - άδιάφορος. ' Ηγετικές ικανότητες: πρωτοβουλία, ευθύνη, αύταρ χι χ ι κ ό τ η τ α ( προσ πρ οσπα παθε θείί νά έ π ι β λ η θ ε ΐ μέ κάθε κάθ ε τ ρ ό π ο ) , έπηρεάζει - έπιβάλλεται - κυριαρχεί μέ τό σωστό τρόπο. 11) 3Ε νδ ι έρο ντα: Πνευματικά - θεωρητικά, κοι νωνικά, καλλιτεχνικά (μουσική, ζωγραφική - παραστα τική, χειροτεχνική, λογοτεχνική, ποιητική), πρακτικά, τεχνικά-μηχανικά. 'Ακόμη πρέπει νά σημειώνονται ένδιαφέροντα μέσα στά πλαίσια τών δραστηριοτήτων τού σχολείου, άλλά και εςο εςο33 απ αυτα. 1 2 ) 3Ι ι ίτ ρ ς κ η λ ώ σ ις κ ί πρ ο β λ ή μ τα . ’ Επ ιθετ ιθ ετικ ικότ ότητ ητα, α, μέ λόγια λόγια ή βίαιες βίαιες έκδηλώσ έκ δηλώσεις. εις. ’Ανωριμότητα, π.χ. άντιδράσεις καί έκδηλώσεις ται ριαστές σέ μικρότερη ήλικία. Ψυχοσωματικά συμπτώματα (ζαλάδες, άλλεργία, στομαχικές καί έντερικές διαταραχές, διαταραχές κυ κλοφορίας αίματος, κτλ.) ’Ακόμη πρέπει νά σημειώνονται γενικές παρατηρή σεις άπό τό Δελτίο ’Ατομικότητας τών προηγούμενων σχολικών βαθμιδών του μαθητή (Νηπιαγωγείου στό Δημοτικό καί Νηπιαγωγείου καί Δημοτικού στό Γυ μνάσιο καί στό Λύκειο7). Χρειάζεται άκόμη σέ ειδικά r
j /
ν*
>
>
»
/
7. Πβ. καί τό βιβλίο μας: «Έφηβεία», σ. 45, ύποσημ. 2.
22 2
στήλη παρατηρήσεων νά σημειώνονται ιδιομορφίες τής οικογενειακής ζωής του παιδιού πού έπηρεάζουν οπωσ δήποτε τήν ψυχοπνευματική κατάστασή του. Εΐναι φανερό δτι ή τήρηση καί συμπλήρωση του ΔΑ εΐναι έφαρμογή-χρήση τών δεδομένων καί τών γνώσεων τής Ψυχολογίας τών ’Ατομικών Διαφορών. Δέν μπορεΐ βέβαια νά άποτελέσει ψυχολογική γνωμάτευση, άλ λά εΐναι στοι στ οιχ χ είο εί ο καί προϋ πρ οϋπό πόθε θεση ση πού διευκο διε υκολύν λύνει ει τόν ψυχολόγο καί τόν έπαγγελματικό προσανατολιστή. Υπάρχουν μάλιστα καί έτοιμα ΔΑ μέ περισσότερα έπιμέρους στοιχεία γιά συμπλήρωση άπό τόν υπεύθυνο σέ άναφορά μέ τό μαθητή. ' Η συμπλήρωση δμως αυτή θά πρέπει νά γίνεται μέ πολλή προσοχή καί έπιφυλακτικότητα, Θά πρέπει νά σημειώνονται τά του του άτό τάσ σ ις μου8 καί καί νά νά άποφεύγοντ άποφε ύγονται αι οί χαρακτηρι χαρακτ ηρισμοί σμοί.. ’ Ε π ίσ η ς ή
8. Π.χ. τείνε ι σέ συγκινήσεις, σέ άπομ όνωση, σέ διαπ ληκ τισμούς κι κι οχι είναι είναι πολύ εύ αίσθητο αίσ θητο ή απομονωμ απομ ονωμένο ένο κτλ. κτ λ. Τ ό ’ίδιο ίδιο καί σέ Ιδιαίτερα προβληματικές εκδηλώσεις του μαθητή, π.χ. κλοπή 12 φορές* σωστό είναι, νά σημειωθεί δτι «τείνει νά άφαιρεί ξένα άντικείμενα», κι οχι «είναι κλέφτης»(!), ή όταν λέει ψέμματα, «τείνει νά λέει διαφορετικά άπό τήν άλήθεια πράγματα», κι οχι «είναι ψεύτης». Αύτό εΐναι άπαραίτητο καί σωστό παιδαγωγικά, ώστε νά μή δίνεται «σφραγίδα» στό παιδί γιά μιά «άνεπίτρεπτη» έκδήλωσή του, πολύ περισσότερο μάλιστα, όταν τό παιδί είναι σέ μικρή ήλικία, πού σημαίνει δτι έχει πολλά περιθώρια θετικής άλλαγής. Αύτή μάλιστα ή προσεκτική - έπιφυλακτική διατύπωση θά προστατέψει καί άπό άστοχίες καί άτοπήματα. Γιά τούς ’ίδιους λόγο λό γους υς εΐναι εΐν αι σ ω σ τ ό νά άποφ άπ οφεύ εύγο γοντ ντα α ι χαρα χα ρα κτηρ κτ ηρισ ισμ μ ο ί κλιμ κλ ιμά ά κων κω ν δπως «πολύ «πολύ κακή κακή»» ή «κ «κακή ακή»» (πβ. τό έντυ έντυπο πο τού τού Δελτίο υ Ά τ ο μικότητας πού έχει δοθεί γιά συμπλήρωση καί χρήση στά σχολεία) καί νά διατυπώνει κανείς (καί μάλιστα γιά τό μικρό παιδί πού δέν
χρήση κλι κλ ι μάκων μάκ ων - βαθμιδ βαθ μιδών ών ( ε ί τ ε άριθ άρ ιθμη μητι τικώ κών, ν, ε ί τ ε λεκ λε κ τ ι κ ώ ν ) διευκολ διε υκολύνει ύνει πολύ πολ ύ τά πράγ πρ άγμα ματτ α. Στή χρήση κλιμάκων ή άριθμητική έκτίμηση δέν έχει τόση σημασία (γιατί μπορεΐ νά μεταβληθεΐ εύκο λα) λα ) , άλλά σημασ σημ ασία ία έ χ ε ι ή τ άση άσ η ή κατε κα τεύθ ύθυν υνση ση τού γναερίσματος π.χ. + 1 ή - 3 σέ κλίμακα, όπως ή παρα κάτω κά τω , μέ άρίθμ άρίθμησ ηση η 1-5 θετικής θετικ ής καί καί άρνη άρνητική τικήςς κατε κα τεύ ύ θυνσης.
έχουν ακόμη διαφοροποιηθεί τά ένδιαφέροντα καί οί ίκανότητές του) τήν έκτίμησή του έπιφυλακτικότερα, π.χ. άσταθής ή άκαθό- ριστη άκόμη έπίδοση ή συμπεριφορά, ικ ν ο πο ιητι ητικ κ ή, κ λή , πολύ κ λή, ξ ίρ τη. ’Έ χ ε ι σημασία δηλ. δηλ. νά προτιμ πρ οτιμ άει κανείς κανείς τά λιγότερο θετικά έπίθετα (δπου χρειαστεί νά διατυπώσει έτσι τά πράγ ματα) κι 6χι τά άρνητικά, καθόλου μάλιστα τά πολύ άρνητικά έπ ίθ ετα ετ α . ’ Επανα λαμβάν ουμε δτι δέν δέν μπορεΐ κανείς νά προκαθορί προκαθο ρί ζει καί νά «στατικοποιεΐ» τή συμπεριφορά του άτόμου πού άκόμη άναπτύσσ εται καί καί διαμορφώνε διαμορφώνεται. ται. Ά λ λ ά πέρα πέρα άπό αύτό αύτό ή έπιφυλακτικότερη διατύπωση - έκτίμηση παρέχει καί βάσεις ένίσχυσης πρός θετική συμπεριφορά στά παιδιά πού έμμεσα άπό τούς γονείς τους καί άπό σχετικές μέ τό δάσκαλό τους συζητήσεις τους κάτι θά πληροφορούνται γιά τό πώς τά βλέπει καί τά χαρ χα ρ α κ τηρ τη ρ ίζει ίζ ει ό δάσκ δά σκαλ αλός ός το υ ς δίνει έ λ π ίδ ε ς κ α λ υ τέρ τέ ρ ευσ ευ σ η ς καί άλλαγής τής συμπεριφοράς καί έπίδοσης. Μέ άλλα λόγια ό έκπαιδευτικός είναι σωστό νά δίνει έμφαση στις θετικές πλευρές τού παιδιού καί νά έπισημαίνει άπλώς άδυναμίες καί προβλήματα στή συμπεριφορά του, όπως έπιβάλλει ή άρχή τής «άγωγής μέ βάση τά προτερήματα», γιατί «όποιος υποκινεί στό συνάνθρωπό του, καί ιδιαίτερα στό παιδί, τίς θετικές του παρορμήσεις καί δυνάμεις τόν βοηθει νά έξυψωθεϊ, νά άναπτυχθει ορθά, νά ολοκληρωθεί άποβάλλοντας άδυναμίες καί άναπληρώνοντας έλλείψεις» (βλ. στό βιβλίο μας: «Ψυχολογία άγωγής τού παιδιού», σελ. 62).
224 Κλίμακα ταξινόμησης συμπεριφοράς 1
2
3
4
Π λ τψ τψ η ς ά ρ νη νη
5
6
7
Μ
σό ητ
8
9
' Υ π ρβολή
η (' έλλ ιψ η)
Κ ατηγορί ς ( Γ ν ω ρ ίσ ίσ μ α τ α ): ): Π αρ ορ μη τικές τικές τάσ ις
1 πλήρης άκινησία
πλήρης ανησυχία Ψ υχι υχική κή διάθ διάθ ση
βαθιά λύπη
υπερευθυυιία
άνία
1
*Ε ρ
θ ι τικό τικό τητα,
υα ισθ ησ ί
πλήρης άπάθεια
αναίτια υπερευαισθησία Συ μμ τοχή ( ν νδι διαφ αφ ρο), Συ ν ργ ατι ατικό κό τητα
1 πλήρης άντίσταση
υποταγή στον άλλο Π ρ ο σ α ρ μ ο σ τ ικ ικ ό τ η τ
1
9
πλήρης άπροσαρμοστία
έξωτερική ύπερπρο σαρμογή (σκόπιμη ύ περευγένεια, ύποκρι
Λ ύτοκ υ ριαρ ριαρ χίαχία- αύ το πιβο λή
1
9
πλήρης χαλάρ(οση,
εσωτερικός κατανα-
άπερισκεψία
γκασμός (ψυχική άρ ρωστημένη υπερένταση) Ικ α ν ό τ η τ α δ ια ια φ ο ρ ο πο πο ίη ίη σ η ς ( ψ υχ ικός π πλού λού τος τος) )
χοντροκοπια, στερεότυπες άντιδρ.
χαώδης ύπεραπλού
Στ α θ ρ ό τ η τ α χ α ρ α κ τ ή ρ α , δ ύ ν α μ η του 1
πλήρης άδυναμία χαρακτήρα
γώ •9
τυφλή ίσχυρο γνωμοσύνη
22Γ>
Θεωρήσαμε σκόπιμο νά αναφέρουμε βασικά σημεία άπ ’ τή τ ή «Συ μ πτω μ το λο γ ία τα ξιν ό μ η η ς τής υ μπ ρι ο ρ ά ς στις διάφορες διαστάσεις - κατευθύνσεις μιας γενι κής εντύπωσης» άπό τό άτομο - μαθητή, του Η. Thomae, Δ/ντή Δ/ντή του του Ψυχολ. Ψυχολ. Ιν σ τι το ύ το υ τής Βόν Βόννη νηςς (μέ ορισμέ νες δικές μας συμπληρωματικές διευκρινίσεις) άπό τό βιβλίο του «Παρατήρηση καί κρίση παιδιών καί έφήβων» (1963 πβ. Sievering, σελ. 60, 152, 154, κ.έ.). ’ Από τά παραπάνω είναι φανερό ότι κάθε γνώρισμα ή ιδιότητα τής προσωπικότητας κυμαίνεται μεταξύ δύο άκρων άντιθέτων θετικής καί άρνητικής κατεύθυνσης. Τό άκρότατο σημείο τών δυο κατευθύνσεων τών γνωρισμάτων τής προσωπικότητας μας δίνει τό ’ίδιο άποτέλεσμα, δηλ. μιά άρνητική κατάσταση. ’Αξιοπρό σεκτο βέβαιοί είναι τό γεγονός αύτό ώς πρός τή θετική κατεύθυνση9.
9. Έ δ ώ δέν έχουμε παρά παρά νά άναφερ άναφερθου θουμε με στόν στόν ’ Α ριστ οτέλ η πού καθορίζει τήν άρετή ώς μεσότητα μέ άκρα τήν υ π ρβ ολή καί τήν λλ ιψ ιψ η ή στέρ στέρηση ηση ( Ή θ . Νικο Νικομ. μ. 1123 b 15, 1125 b 16, 1127b 29 κ.ά.). 15
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Α' Ελληνική: Β ο ρέ ρ έα ,
.: Ψυχολ Ψυχ ολογ ογίί α
(Ά κα δη μεικά , τόμ. τόμ. 2ος 2ος)) Ά θή να ι
19482· Γενική Ψυχολογία (μέ στοιχεία Ψυχολογίας του Γκίκα Γκί κα , Σω κρ .: Βάθους), ’Αθήνα 1977. Έ ξαρχοπούλον, αρχοπούλον, Ν .; Ψυχικαί Ψυ χικαί διαφοραί διαφορ αί τών παίδω παίδων ν καί ή διάγνωδιάγνωσις αυτών, Άθήναι 1932. — Ψυχικαί Ψυχικα ί άνωμαλίαι τών παίδ παίδων ων καί τρόποι βελτ βε λτιώσ ιώσ εως εω ς αυτών, Άθήναι 1953. ψυχολογικοί τύποι τύποι,, Ά θή να ι Κ αλλιάφ α, Σπ Σπ.: Χαρακτήρες ή ψυχολογικοί 1935. — Νοημοσύνη καί εύφυΐα, Άθήναι 1952.. Κ ί σου, Κ .: Ψυχολογία τής Μαθήσεως, Αθήνα: Δωδώνη 1971. Κ υρ ιαζικί κίδο δου, υ, I . - Κ υρ ιαζοπού αζοπού λον, Γ . : Στοιχεία Στατιστικής, Ψυ χολ χο λ ο γ ίας ία ς καί κα ί Π α ιδα ιδ α γωγι γω γική κής, ς, Ά θ ή ν α ι 1960. Ψυχολογ ογικ ική ή θεώρηση, θεώρηση, Α θή να : Μ αρ αραγ αγκο κονδ νδάκ άκη, η, .: 'Η Μάθηση, Ψυχολ Δ ί π τ υ χ ο 19 67 . * ^ /r Μ ρ κ ν τώ τώ ν η, η, /.; Τά κριτήρια τής νοημοσύνης, Άθήναι 1958. Τό εξαιρετικό παιδί. Συμβολή στή Μ ιχαηλ χαηλί ίδου - Ν ου ουάρ άρου, ου, Λ .: μελέτη τών παιδιών άνώτερης καί άνωτάτης εύφυΐας. Παιδαγωγική μελέτη, Άθήναι 1964. Ψυχολογικαί δοκιμασίαι επαγγελματικής Μ ποχ οχλ λογ ογύρο ύρου, υ, Ν .: καταλληλότητος, Άθήναι 1961. εργο του του ύπό ύπό τό πρίσμα πρίσμα Ξ ω χ έλ έλλη , Π . : 'Ο έκπαιδευτικός καί τό εργο τής σύγχρονης εμπειρικής ερευνάς, άνάτ. άπό τό περιοδ. «Φιλόλογος» άρ. 14, Θεσ/νίκη 1978. Χαρακτηρολογία, Άθήναι 1966. Π αγι αγιατάκ ατάκη, η, Σπ Σπ.: Ψυχολογία, ή επιστήμη τής συμπε Π αντ αντζ ζάρη - Π απ απανδρ ανδρέ έου, Ε .: ριφοράς, Αθήνα 1977.
228 ’ Επαγγελμ Επαγγελματι ατικός κός Προ σα νατολισμός - Ψυχολογικά καί άλλα προβλήματα, ’Αθή να 1977α καί (συμπληρωμένη δημοσίευση) ’Ανάτ. τής έπιστημ. επετηρίδας του Μ.Δ.Δ.Ε., 1978. — Ψυχολογία αγωγής του παιδιού, ’Αθήνα 1977β, 3η έκδοση. — 'Η Ψυχολογία στ ή χώρα μας, μας, ’ Αθήνα 19 1977 77γ. γ. — ’ Εφηβεία: Εφη βεία: ή ήλικία ή λικία τών προβλημάτων, ’ Αθήνα 19 1978 78.. Ψυχολογία ατομικών διαφορών, ’Ιωάν Π αρασκ υόπ υόπουλ ουλου, ου, L : νινα 1974 (φωτοτ. έκδοση) καί 1976 (μέ I. Χαραμπόπουλο). *ι , ; 1 1 p·· ?c p — ’ Αγωγή Αγωγή τών νοη τικώς τικώ ς καθυστερημένων καθ υστερημένων , ’ Αθήνα 19 1977 77.. Π α σσ σ σ άκ ά κ ο υ, υ, Κ . : Ψυχολογία άτομικών διαφορών, ’Αθήναι 1975. Π ρονλ ρονλάκη, άκη, Ν .: Σχολική έπίδοση καί νοημοσύνη, ’Αθήναι 1967. — 'Η έμμο έμμονή νή ως ρυθμιστικός παρά παράγω γων ν τής συμπεριφοράς, συμπεριφοράς, Ά θήναι 1969. — Έ εύφυΐ ύφυΐα α τών τών ' Ελληνοπα Ελληνοπαίδω ίδων ν τή ς σχο λική ς ήλικίας, 197 970. 0. Ψυχολογία του άναπτυσσομένου άνθρώπου, ’Α Π ολί ολίτου του,, Σπ Σπ.: θήναι 19782. Ρ άλ άλλ λη, Σ : Ψυχολογία καί νοημοσύνη, ’Αθήναι 1957. Ρ άπ άπτη, τη, Ν . : eH ανάπτυξη τής διανοήσεως, ’Αθήναι 1974. Τ ριαντ αντάφ άφ υλλ υλλου, ου, Τ ρ .:* Η μέτρησις τής νοημοσύνης, ’Αθήναι 1959. εύφυΐΐα του του ' Ελληνόπαιδος τή ς σχ ολ ική ς ή λι Τσακρή, 7 7 .:'Η εύφυ κίας, ’Αθήναι 1970. Τσάκαλον, 77.; Στοιχεία Στατιστικής, ’Αθήνα 1976. Τ σά σ ά ν η, Μ . : Διαταραχές συμπεριφοράς, Θεσ/νίκη 1978. ράγ άγκ κου, X .: Ψυχοπαιδαγωγική, ’Αθήνα 1977. Χ άρ άρη η, # .; 'Η ψυχολογική ψυχολογική κατανόησις καί περιγ περιγραφ ραφή ή τής άτομιάτομικότητος του μαθητοϋ,’Αθήναι 1960. Ψυχολογία τής προσωπικότητος, ’Αθήναι 1970. Χ ασάπη, ασάπη, L : Προβλήματα μετρήσεως στήν Ψυχολογία καί Χ ουσιάδα άδα,, Λ .: Παιδαγωγική, Θεσσαλονίκη 1962. Χ ο υρδ υρδάκη άκη - Π α πα πα δά δ ά κη κ η , Μ .: Εισαγωγή στή χαρακτηρολογία, ’Αθήναι 1957. Π απ απαδόπ αδόπονλον, ονλον, Ν .
V·* f
λ ν η οrjο 0
.: Σχολικό ς καί καί
^i Ν
, Ι\ ^
ν) > \νλν^ ν
< ■
Vt
^
\S
^
^
Β ' Ξενόγλωσση (βασ (βασικά ικά βιβλία) βιβλία) Assessing Intellectual Ability, A k h ur ur st st , Β .Λ .: Assessing
Lond Lo ndon: on: Wawick
Lane 19742. Allport, G Becoming (Γερμ. μτφρ. Werden der Personlichkeit), Miinchen: Kindler 1974. Differential Psychology (Γερμ. μτφρ. W. Putz Anast Anast asi asi , A .: Osterloch: Differentielle Psychologie, Τόμ. I, II,) Weinheim - Basel: Beltz 1976. Lexikon der Psychologie, A rnol d, W. - Ey senck senck , H . - M eil i , R .: Freiburg: Freiburg: Her Herder der 19732 19732 (Τόμοι (Τόμο ι 3). 3). Einfiihrung in die Begabungspsychologie, Gottingen: Artzen, F.: Hogr6fe 1976. Reaktionen, Neurosen, Psychopathien, Stuttgart: Brautigam, W.: Thieme 19692. Handbuch psychologischer und padagogischer Brickenkamp, R.: Tests, Gottingen: Hogrefe 1975. B o esch, E. : Die Diagnostische Systematisierung, Systematisierung, στο ϋ Heiss Heiss (εκδ.) 19642. B o h m , E . : Handbuch der Rorschach - Psychodiagnostik, Stuttgart: Huber 1967. Cl auss auss, G. - Ehn er , H .: Grundlagen der Statistik, Frankfurt/M.: Deutsch 1970. D eut sche herr Bi l dungs dungsrat : Begabung und Lernen, Stuttgart 19754. Psychologisches Worterbuch, Hamburg-Bern: MeinerD orsch, orsch, F.: Huber 19637. Ey senck, senck, H . — J. : Die Zukunft der Psychologie, Miinchen: List 1977. on,, G.: — Wi l son Teste Dich Selbst - Die Aspekte der Personlichkeit, Know your own personality (Γερμ. μτφρ. W. Hock): Munchen: List 1975. — Know your own I.Q., Middlesex: Penguin Books 1976. Das D as Problem der Phanogenetik der der Personlichkeit, Person lichkeit, Got Got tscha tschall dt, Κ .: στών Lersch-Thomae (εκδ.) 1960. F./Eigenschaften als Problem der PersonlichkeitsGraumann, C. - Forschung, στών Lersch-Thomae (εκδ.) 1960.
230 Personality and education, London: Open books Font ana, D .: 1977. H ase asemann, Κ .: Verhaltensbeobachtung, στοϋ Heiss (εκδ.) 19642. H a w i k - H a n d b u c h : (εκδ. C. Bondy), Bern-Stuttgart: Huber 19663.
Psychologische sche Diagnostik, Diagno stik, τόμ. 6ος του Hand Heiss, R. (εκδ.): Psychologi buch der Psychologie, Gottingen: Hogrefe 19642. Worterbuch der Psychologie, Stuttgart: Kroner Hehlmann, W.: 19622. Elementare Statistik, Miinchen-Basel: Reinhardt H i l l eb r a nd nd , F : 1965. H i l t m a n n , //. . Kompen Kom pendium dium der psychodi psych odiagn agnosti ostische schen n Tes T ests, ts, BernBe rnStuttgart: Huber 19662. Huth, A Diagnose der Person, Bern-Munchen: Francke 1956. Hofstatter, P.: Psychologie, Frankfurt/M.: Fischer 1957. — Einfiihrung in die Sozialpsychologie, Stuttgart: Kroner 19664 (καί έλλην. μτφρ. T. Μαστοράκη, ’Αθήνα 1978). — Differentielle Psychologie, Stuttgart: Kroner 1971. (εκδ .): Tests in der Schulpraxis, Weinheim - Basel: I ng nge enkam p, Κ . (εκδ.): Beltz 1976s. Klassifikation, στοϋ Heiss (εκδ.) 19642. Janke, W.: Kaminski, G. (εκδ.): Umweltpsychologie, Stuttgart: Klett 1976. μτφρ. Κ. Τσιμπο ύκη):* Η έκπαίδευ σις τών K i r k , S.A. (έλλην. μτφρ. άποκλινόντων παιδιών, Άθήναι 1973. Learning and human abilities (Γερμ. K l ausme ausmeii er, Η .-Ripple, .-Ripple, R .: μτφρ. Chr. καί W. Weinmann): Moderne Unterichtspychologie, τόμ. I, Miinchen: Reinhardt 1973. Die Begriffe, Person, Personlichkeit und Charakter, K och, och, M .: στών Lersch-Thomae (έκδ.) 1960. Lauster, P.: Teste deine Intelligenz, Miinchen: Humboldt 19742. Lehr, U . : Die Frau im Beruf - Eine psychologische Analyse der weiblichen Berufsrolle, Frankfurt/M.: Athenaum 1969. — Das Problem der der Sozialisation Sozialisation geschlec geschlechtsspe htsspezifi zifischer scher VerhalV erhaltensweisen, στοϋ Graumann (έκδ.): Sozialpsychologie, 2 ήμίτ. τοϋ τόμ. 7 του Handbuch der Psychologie, Got tingen: Hogrefe 1972.
— Die Bedeutung der Fam ilie im Sozialisationspro Soz ialisationspro zess, Stuttgart: Kohlhammer 19752. L ersch, Ph .: Aufbau der Person, Munchen: Barth 19628. Lersch, Ph. - Thomae, Thomae, H .: Personlichkeitsforschung und Personlichkeitstheorie, τόμ. 4ος του Handbuch der Psychologie, Gottingen: Hogrefe 1960. L y n n , D . B . : Sex-role and parental Identification, στό Child Dev. 33, 555-564, 1962. M et zger, zger, W .: Die Entwicklung der Erkenntnisprozesse, στοϋ Thomae (εκδ.) 1959. M i che hell , Ch Ch.. - N o v a k , F.;Kleines Psychologisches Worterbuch, Freiburg: Herder 1975. P a vl v l i k , Κ . : Okologische Validitat, Ein Beispiel aus der Kuiturvergleichs - Forschung, στοϋ Kaminski (εκδ.) 1976. P i er on on,, H .: La psychologie differentielle, 1949. Q u a ck , L : Differentielle Psychologie, στοϋ Rogge (εκδ.) 19742. R enne nner, r, M .: Der Wartegg-Zeichentest, Munchen: Reinhardt 1975. R o g g e, Κ . (εκδ.): Ste ckb rief der Psychologie, Psychologie, Heidelberg: Heidelberg: Quelle Quelle 19742. R o h r a ch ch er er , K : Kleine C harakterkun de, W ien: Urbanschw arzenberg 19618. — Einfiihrung in die Psychologie, Wien: Urbanschwarzenberg 1963s. R ot o t h , H . : Das Problem der Bildsamkeit und Erziehungsfahigkeit in der psychologischen Forschung, στής H. Hetzer (εκδ.): Padagogische Psychologie, τόμ. 10ος του Hand buch der Psychologie, Gottingen: Hogrefe 19592. Sc he henk nk -D anzi nge nger, r, L .: Begabung un und Entwicklung, Entwicklung, στοϋ Thom ae (εκδ.): Entwicklungspsychologie, τόμ. 3ος τοϋ Handbuch der Psychologie, Gottingen: Hogrefe 19592. — Padagogische Psychologie, Wien: Bundesverlag 19722. Schraml, W.: Einfiihrung in die Entwicklungspsychologie, Stutt gart: Klett 19742. Sehringer, W.: Zeichnerische Gestaltungsverfahren, στοϋ Heiss (εκδ.) 19642.
232 23 2 Sei f er er t , Κ . H . ; Handbuch der Berufspsychologie, Gottingen-To-
ronto: Hogrefe 1977. Sievering, J .; . ; Probleme der Beurteilung, Essen: Henn’s Padag. TB (χωρίς ετος). Stern, W.: Die differentielle Psychologie in ihren methodischen Grundlagen, Leipzig 19213. St r u n z, z , Κ . : Das Problem der Personlichkeitstypen, στών LerschThomae (εκδ.) 1960. Thomae, Thomae, H .: Personlicheit, eine eine dynamische Interpretation , Bon n: Bouvier 19563. — Entwicklungwpsychologie, τόμ. 3ος του Handbuch der Psycho logie, Gottingen: Hogrefe 19592. — Personlichkeitsforschun Personlichkeitsforschun g und und Personlichkeitstheorie, τόμ. 4ο ς του Handbuch der Psychologie, Gottingen: Hogrefe 1960. — Das Problem der der Konstanz und und Variabilitat der Eigenscha ften, στοϋ ’ίδιου 1960. — Der* Der* Mensch in der Entscheidun g, M iinchen: Ba rth 196 1960. 0. — Beob achtung und und Beurteilung Beurteilung von von Kindern und und jugend lichen, Basel-New York: Karger 1963. — Das Individuum und seine Welt, Gottingen: Hogrefe 1968. Thomas, H Probleme der Differenzierung in Gesamtschulen, στό Deutscher Bildungsrat 19754. W el l h o f er e r , P . R . : Grundstudium Person lichk lichk eitspsy eitspsy cholo gie, Stuttgart: Enke (DTV) 1977. W ei t brec brecht , H .J.: .J.: Psychiatrie im Grumdriss, Berlin-Heidelberg: Springer 1963.
Πίνακας ονομάτων Adler, A. 44, 45, 46, 47, 49, 82,
Fechner 35, 72, 84. Fisher 56.
152, 160, 170, 190, 191 Akhurst 102, 122, 229
Frankl 82.
Allport 27, 164, 210, 229
Freud 43, 44, 47, 49, 69, 82, 155, 160, 191.
Amthauer 109 Anastasi, A. 58, 62, 110, 198,
Friedrichs 196.
200, 203, 205, 208, 229 ’Αρβανίτης I. 112
Galton 52, 53, 54, 55, 74.
’Αριστοτέλης 32, 155, 191, 225
Gauss 108, 204.
Arnold W. 93, 196, 229
Gottschaldt 205, 229.
Arntzen 94, 103, 117, 123, 229
Graumann 157, 158, 229. Guilford 96, 97, 99, 134, 157.
Beliak 180, 182 Bergson 69
Hasemann 81, 230.
Binet A. 19, 53, 58, 129.
Heisenberg 37.
Boesch 80, 229.
Hehlmann 42, 72, 80, 165, 171, 176, 192, 193, 198,208,211,
Bohm 105, 107, 229. Brautigam 229.
230.
Brickenkamp 132, 140, 141, 164,
Heiss 77, 186, 230. Henri 58.
183, 186, 229.
Hillebrand 134, 230.
Biihler Ch. 203.
Hiltmann 134, 186, 188, 230. Cat tell 52 52 , 5 3 , 5 5 , 1 6 4 , 1 6 5 , 1 6 6 .
Hofstatter 15, 17,21, 59,60, 87,
Claparede 91.
88, 89, 92, 95, 96, 128, 129,
Clauss 85, 229.
164, 174, 193, 194, 198,201,
Γαληνός 33, 59.
203, 204, 212, 230. Hohn 19.
Darwin 42.
Humboldt 114.
Deuchler 155. Θεόφραστος 18, 87.
Dorsch 102, 176, 229. Down 146.
'Ιπποκράτης 18, 33, 59.
Drenth 78.
Ingenkamp 230.
Driver 30. Ebbinghaus 84.
Jager Jag er 1 0 2 .
Ebner 85, 229.
Janke Ja nke 8 0 , 2 3 0 .
Einstein 114.
Jasper Jas perss 1 7 7 .
’ Εξαρχόπου Εξαρχόπουλος λος 58 , 22 7. Eysenck 126, 158, 159,
Jones Jon esC Conr onrad ad 1 1 0 . 160,
1 6 1, 1 , 1 6 3 , 19 1 9 5 , 1 96 96 , 2 0 2 , 2 2 9 *
Jung Ju ng 4 7 , 4 8 , 5 0 , 5 1 , 6 0 , 1 5 7 , 158, 160.
23 4 Καζαντζάκης 193. Kirk 145, 230. KlausmeierRipple 97, 99, 100, 101, 230. Kluck 19. Koch 28, 230.
Raven 128, 132, 134, 135, 136, 138, 139. Renner 186, 231. Rogge 20, 231. Rogers 82. Rohracher 42, 56, 67, 72, 92, Rorschach 76, 178, 179, 180.
Kohler 40, 41. Kretschmer 33, 59, 158, 165.
Rosenzweig 183, 184, 185.
Kruger 94.
Roth 43, 231.
La Bruyere 18, 87. Lavater 34, 59. Lauster 124, 230. Lehr 190, 197, 199, 209, 230, 231. Lersch 17, 231. Lombroso 34, 59. Lynn 231. Maisch 196. Mead 197, 198, 199. Meili 105, 229. Metzger 104, 231. MichelNovak 92, 94, 102, 127,
Rothacker 155. SchenkDanzinger 112, 113, 114, 115, 116, 120, 190, 231. Schraml 96, 104, 123, 127, 145, Sheldon 33, 60. Sehringer 188, 231. Spitz 150. Spea Spearm rman an 5 5, 116.
56 , 59 , 9 4, 96,
Spranger 155, 157. Stern W. 17, 18, 58, 87, 88, 91, 107, 125, 157, 232. Strunz 207, 232.
190, 231. Miles 110, 111. Moers 207.
Terman 53, 151, 152.
Moreno 76. Muller G.E. 94.
Thomas 123, 232. Thorndike 40, 105.
Murray 19, 76, 180, 181.
Thurstone 94, 96.
Παπα Παπαδό δόπο πουλ υλος ος Ν.Γ . 60 , 94 , 115, 170, 173, 200, 203,216,217, 221, 228. Παρασκευόπουλος I. 114, 120, 121, 147, 228.
Thomae 17, 55, 62, 72, 74, 82, 94, 115, 157, 175, 177, 225 ,
Undeutsch 178. Vernon 158, 210. War Wa r t eg g 1 8 6 , 1 8 7 , 1 8 8 . Wa t s on 3 4 , 3 8 , 3 9 .
Πασσάκος Κ. 29, 62, 210, 228.
We b er E. 3 5 , 7 2 .
Pavlov 34, 38, 39.
Weeh We ehsl sl er 9 1 , 1 1 0 , 1 2 9 , 1 3 3 , 2 0 4 .
Pearson 56.
Wei We i t brec br ech ht 1 6 5 , 1 8 0 , 2 3 2 .
Ιίετρουλάκης Ν. 228.
Wel We l lhof lh ofer er 1 7 , 5 9 , 6 0 , 1 0 2 , 1 0 3 , 162, 232.
Piaget 104, 109. Πλάτων 31, 32, 155, 189.
Wu ndt nd t 3 7 , 3 8 , 5 2 , 5 5 , 7 2 , 7 3 , 9 4 .
Πλούταρχος 34. Porteus 140, 142.
Zimmermann 157.
Πίνακας πραγμάτων άγωγή ειδική 147 άθλητικός (τύπος) 33, 162
δείκτης νοημοσύνης (Δ.Ν.) 107, 108, 120
αιματώδης (τύπος) 33, 162
δείκτης συνάφειας 58, 121
αίτια (διαφορών) 23
δελτίο άτομικότητας 215225
άνάγκες 16, 19
δεξιότητες μηχανικές 117
πνευματικές 21
διάγνωση άτομ. διαφ. 51
άνάλυση διακύμανσης 57
νοημοσύνης 127
άναπλήρωση 46
προσωπικότητας 177
άνδροπρέπεια 172
διάθεση ψυχική 224
άνεπάρκεια 24
διάκριση
αντίληψη 16, 19, 112 κοινωνική 17 άντικείμενο ψυχολ. άτομ. διαφ. 19
άτομικότηταςπροσωπικότη τας 27 προσωπικότηταςχαρακτήρα 28
άξιολόγηση 97
εύφυΐαςνοημοσύνης 92
άξιοπιστία τέστ 133
νοημοσύνης: ποιοτικήποσο
αποκλ αποκλίσεις ίσεις νοημ νοημοσ οσύν ύνης ης 1 08 , 1 4 3 144 άπολαυστικός (τύπος) 34 άσυνείδητο 43, 51 άτομικότητα 26, 27
τική 105107 διαμόρφωση άτομικότητας 47 διαφορά (έννοια) 21 ποιοτικήποσοτική 63 διαφορές
αύτοαντίληψη 43
άνθρώπουζώων 43
αύτογνωσία 28, 69
άτομικές 22, 31
αύτοπαρατήρηση 68
βαθμού ικανοτήτων 6263 διατομικές 23
βαρυθυμία 166
ένδοατομικές 23, 24
βιολογία 18
κοινωνικοοίκονομικές 22
βοηθητικοί τομείς (ψυχολ.) 18
ομαδικές 22
βούληση 19
πνευματικές 21, 23 πολιτιστικές 22
γνώρισμα 24, 26 γνωρίσματα 224 ούσιώδη, έπουσιώδη, ιδιαίτερα 164 σταθερότητας άστάθειας 162 δείγμα (μικρόμεγάλο) 85 άντιπροσωπευτικότητα 84 βάθος καί πλάτος 85 ομοιογένεια 85
συναισθηματικές 21 σωματικές 23, 201 ώριμότητας 23 διαφορές φύλων 189 νοητικές 203 ορμονών 195 προσωπικότητας 208 διαφοροποίηση νοημοσύνης 111, 114, 116 διεργασίες νοητικές 96, 100, 101
236 δομή νοημοσύνης 94 προσωπικότητας 155 διζυγωματικά δίδυμα 40 εγκέφαλος 42 έγκληματίας γεννημένος 34 έγωισμός 69 εθολογία 18 έκκρίσεις άδένων 33 ελλειψη (στέρηση) 224, 225 έκπαίδευση καθυστερημένων 147 φύλων 212 έκτομορφία 33 έμπειρία 43 ένδομορφία 33 ένδοστρεφής 4849, 60, 158 έξωστρεφής 4849, 60, 158, 160 ενίσχυση 119, 124 έννοιες βασικές 25 ένόραση 69, 70 ένστικτα 16 έντελέχεια 32 έξατομίκευση 20, 25 έξέλιξη άρνητικήθετική 24 έξιδανίκευση 44 έπάγγελμα 41 έπαγγελματικά διαφέροντα 174, 175, 210 έκλογή 115 προσανατολισμός 25, 115 καθοδήγηση 215 έπαναστατικότητα 166 επίδοση 112, 115, 120, 124 σχολική 119 έπιθετικότητα 186 ερεθιστικότητα 224 ερευνά μακροχρόνια 88 ποικιλίας 88 συγκριτική 87 συνάφειας 88
ψυχογραφική 87 έτερογνωσία 28 έτεροπαρατήρηση 70 εύθυμία 166 εύφυΐα 9293 αύξηση 113 γενική 122 ειδική 93 ειδικές (εύφ.) 94, 96, 123 προσωπικότητα
15 4
θεωρητικός (τύπος) 34 θηλυπρέπεια 172 ιδιαιτερότητα 17, 25, 37, 217 άτομική 36 ψυχοσωματική 19 ιδιότητες 27 ίδιογραφική (άποψη) 17 ιδιοσυγκρασία 161, 162 ίδιοφυΐα 56, 94 ικανότητα 24, 114, 122 άριθμητική 23, 95, 130 άντίληψ άντίληψης ης σχέσεων χώρου 9 5 γλωσσική 95 διαφοροποίησης 224 ειδική 122, 123 κριτική 87, 95 λογική 95 μηχανική 95 μουσική 115 νοητική 100 ταχύτητας άντιληπτικής 95 καθυστέρηση 24, 109 καθυστερημένα άτομα 144 παράγοντες 146 κατάθλιψη 170 κατανόηση (ένόραση) 43, 65, 96 γενική 130 κατανομή νοημοσύνης 108 άτομ. διαφ. (Catell) 165
κατεύθυνση συμπεριφοράς (θετι κήάρνητική) 225
μετατροπές 99 μικτοί τύποι 33
κατηγορίες συμπεριφοράς 224
μνήμη 16, 86, 96, 112
κίνητρα συμπεριφοράς 16
μονάδες 98
ψυχικά 19
μονοζυγωτικά (δίδυμα) 40
κλάδοι ψυχολογίας 16
μορφή 40
κληρονομικότητα 125, 174
νεύρωση (ψυχαναγκαστική) 171
ψυχικών ιδιοτήτων 54 κλίμακες κρίσεων ή επιλογής 81 ταξινόμησης τής συμπεριφο-
νοημοσύνη 91, 92, 105 παράγοντας γενικός 55 παράγοντες ειδικοί 55
ράς 223, 224 κοινωνιομετρία 76
νόηση 16, 92
κρίση 112
αίσθησιοκινητική 103
κριτική θεώρηση 59
άποκλίνουσα 97
κυκλοείδεια 165
άφηρημένη 104
κυκλοθυμία 165
γενική 122
κυκλοθυμικός (τύπος) 33
παραστατική 104 προεννοιολογική 103
λαβύρινθοι Porteus 142
συγκεκριμένη 104
λεπτόσωμος (τύπος) 33
συγκλίνουσα 97
Libido 44
πολύ υψηλή 109
λογοθεραπεία 82
υψηλή κτλ. 109 νοητικές διεργασίες 96
μάθηση 16, 17, 43, 101, 215 στά ζώα 41, 42 ματαίωση 183 μεγαλοφυία 56, 94, 109
ικανότητες 20, 95, 100, 101, 105107 λειτουργίες 19 νομοθετική άποψη 17
μέθοδοι αντικειμενικές 67
ολότητα 40
διαγνωστικές 67, 80
ομάδα 17
- ειδικές 51
ομοιότητα (έννοια) 21
έπιστημονικής ερευνάς 67
οργάνωση δυναμική 29
έρευνας καί διάγνωσης 65
ορμές 16, 19
κλινι κλινική κή
(μ έθ. ) 6 6
συνάφειας 54, 56
παράγοντες διαφ. τών φύλων 195
στατιστικές 65, 70, 83
νοημοσύνης 95, 102, 125
υποκειμενικές'67
πρωτογενείς άνεξάρτητοι 95,
μεθοδολογία ψυχολογική 18 μελαγχολικός (τύπος) 33, 162
96 πολλαπλοί 96, 102
μεσαμορφία 33
παρακώλυση 124
μέσος όρος 86
παράνοια 171
μεσότητα 224, 225
παρατήρηση 65, 68
238 εξακολουθητική 71
σταθερότητα γνωρισμάτων 62, 174
συστηματική 80
έγώ, χαρακτήρα 224
πείραμα 65, 72
νοημοσύνης 111
βιώματος 73 επίδοσης 74, 124
στατιστική 18, 66
μειονεκτήματα 73
άνάλυση 54 συγκριτική βιολογία 42
πλεονεκτήματα 73
συζήτηση 81
περιβάλλον 24, 125, 174 κοινωνικοπολιτιστικό 23
άναμνηστική 82
φυσικό 23
έλεύθερη 82
περιέργεια 21
ομαδική 83
περιεχόμενα
συστηματική 82
νοητικά 98, 100, 101
συμπεριφορά έμφυτη 43
σημασιολογικό 98
εύφυής 92
συμβολικό 98
παθολογική 173
συμπεριφοράς 98
προβληματική 173
σχηματικό 98
σύμπλ εγμα ’ Ηλέκτρας 44
πηλίκο νοημοσύνης (Π.Ν.) 107, 108, 109
Νάρκισσου 44
πρακτικός (τύπος) 34
οιδιπόδειο 44
πράξη δικαστική 25
συνάφεια γνωρισμάτων 86
προβλήματα 100
κλίμακα (συνάφ.) 133134
άτομικών διαφορών 91
σωματ. δομής καί ψυχώσεων 60
προβολή 178, ές 99
συναίσθημα 19
προϊόντα νοητικά 98, 100 προκατάληψη 17 προσανατολισμός
μειονεκτικότητας 45
κατωτερότητας 46, 124 σχολ.
καί
έ
παγγελματικός 25 προσαρμοστικότητα 224
συντηρητικότητα 166 συσχέτιση
συγκριτική
ικανοτή-
των 24
προτέρημα ψυχολογίας 15
συστήματα 99
προσωπικότητα 26, 27, 30, 155
συχνότητα κατηγοριών νοημοσύ-
άτομ. διαφ. 155
νης 109
γνωρίσματα 157
σχέσεις 99
διάγνωση 177
σχιζοείδεια 165
διαστάσεις 159
σχιζοθυμία 165
δυναμικότητα 27
σχιζοθυμικός (τύπος) 33
πυκνόσωμος (τύπος) 33
σχιζοφρένεια 165, 166, 171 σχολικός προσανατολισμός 25
ρευστότητα ψυχικ. φαινομ. 69
σχολή μορφολογική 40
ρόλος 17
σωματικοί χυμοί 32
σ τ ά σ η ψυχική 17
τ άξ ει ς 9 9
τάσ ις 16, 61
παρορμητικές 224
χαρακτηρολογία 18 χολερικός (τύπος) 33, 162
τάση γιά άνωτερότητα 44 τέστ (test) 51, 52, 53, 65, 74, 78,
ψυχανάλυση 69
183, 185
ψυχογράφημα 87 ψυχή 16
γενικών γνώσεων 130
ψυχοθεραπεία. 25
είδη 7576
ψυχολογία (ορισμός) 16
129, 132, 140,178,180,182,
εύρεσης σχέσεων 130
άτομική 45, 82
κριτήρια 77, 127
βάθους 18, 43
κριτική 78
γενικά 15
προβολής 178
γενική 16, 17
στάδια σύνθεσης 7879
γενετική (εξελικτική) 16, 20, 174 διαγνωστική 18
στάθμιση 79 σειρά τέστ (testbatterie) 80 τύποι άντιληπτικοί 167, 168
διαφορική 17
κοινωνικών συνδέσεων 169
δικαστική 17
πολιτιστικών τομέωντάσε
έπιχειρήσεων 17
ων (Spranger) 155 ψυχικών διαθέσεων (Jung) 48
εργασίας 17 έφαρμοσμένη 17 ζώων 18, 66
υπαρξιακή άνάλυση 82
κλινική 17
υπερβολή 224, 225
κοινωνική 17, 20
ύπομανία 172
μηχανική 38
υποσυνείδητο 43
νεώτερη 16
υποχονδρία 170
παιδαγωγική 17, 20, 25
υστερία 170
πειραματική 37, 55 προσωπικότητας 17
φαινόμενα νοητικά 16
συγκριτική 18, 42
φαντασία 19
συνειρμική 38
φλεγματικός (τύπος) 33, 162
σχέσεις μέ άλλους κλάδους
φιλοσοφία 36
1921
φόβος 69
χαρακτήρων 17
φυσική 66
ψυχομετρική 75
φυσιογνωμική 34
ψυχοπάθεια 171
φυσιολογία 18, 66
ψυχοφυσική 35, 66 ψύχωση 165
χαρακτήρας 2829
ψυχωτισμός 161
