DÜNYAYI DEĞİŞTİREN 100 FİKİR Büyük beyinler tarafından seçilmiş icatlar, keşifler ve kuramlar Yazar: Jheni Osman Türkçesi: Orhan Düz Kolektif Kitap Dünyayı değiştiren en büyük fikir nedir? Büyük Patlama mı? Doğal seleksiyon mu? Dünyanın yuvarlak olduğunun bulunması mı? Antimadde mi? Kuantum Teorisi mi? Mikropların keşfi mi? Peki ya el baltası? Teleskoba ne dersiniz? Pil diyenler elini kaldırsın? Elektriksiz yaşayamazdımcılar buraya gelsin? Plastik mi, keşke olmasaydı diyenler mutlaka bu maddeyi okumalı... Aşı ve antibiyotikler diyenler, Tıp Dünyası bölümüne alalım sizi... Klonlamadan medet umanlar... Röntgen makinesi olmasaydı neler olurdu? Tekerlek icat olmasaydı neler olmazdı! Hiç düşündünüz mü, peki ya vidalar? Fotoğraf makinesi, telefon, mikroçip, bilgisayar... Aşkımızı yaşayışımızı, nasıl alışveriş edeceğimizi ya da sahtekarlık biçimini değiştiren internet ve sosyal ağlar... Bakalım bu kitabı okuduktan sonra siz birinciliği hangi fikre vereceksiniz? Eskiden, çok eskiden de olsa, dünyanın dümdüz olduğuna ve dev bir kaplumbağanın sırtında durduğuna inanıldığını düşünmek, şimdi bize ne kadar komik gelirse gelsin, o zamanlar bunun aksini iddia etmek ölümle sonuçlanan bir dizi belanın sizi beklemesi anlamına gelirdi. Dine aykırı tek bir düşünce bile işkencelere, hapis cezalarına ve hayatlara mal olurdu. O günlerden bugünlere çok şey değişmiş olsa da, tüm hayatımızı değiştirecek bilimsel gelişmeler, bilinmeyenin kapılarını aralamaya devam ediyor. Bilim muhabirliği yapan Jheni Osman, bu kitabı hazırlamak için yola çıktığında, dünyayı değiştiren en büyük fikrin ne olduğunu sormuş kendine. Seçilecek yüzlerce fikir, icat ve keşif olduğunu görerek, “Peki ama buna kim karar verebilir?” diye düşünmüş. Böylece pek çok biliminsanı, mühendis, girişimci ve bilime gönül veren uzmandan, dünyayı değiştiren en büyük keşfi, icadı veya kuramı seçmelerini ve neden seçtiklerini açıklamalarını istemiş. Yaptığı röportajlarla ve kılı kırk yaran araştırmalarla kitabı yayına hazırlayan Jheni Osman, kimi zaman uzmanların seçtiklerine bir hayli şaşırmış, ancak seçimlerini araştırdıkça, kararlarının gerekçelerini ve o fikrin toplum üzerindeki etkisini anlayarak ikna olmuş. Dünyayı Değiştiren 100 Fikir’de, uzmanların seçimlerini sadece teknolojik gelişme üzerinden yapılmadıklarını açıkça görmek mümkün. İngiliz biyokimyacı Max Pretutz’un da dediği gibi, “Gerçek bilim herkesin içeriyi görebildiği camdan evlerde serpilip gelişir. Pencereler savaşta olduğu gibi karartıldığında yaban otları ortalığı sarar; gizlilik eleştiriyi boğduğunda, şarlatanlar ve kaçıklar ortalıkta cirit atar.” İşte bu yüzden her bilimsel gelişmeyle dünya değişiyor, çünkü ufkumuz genişliyor. Nobel Ödüllü Royal Society başkanı Sir Paul Nurse’ün, kitapta dünyanın yuvarlak oluşunun keşfedilmesi ve kanıtlanmasının dünyayı kökünden değiştirdiğine inanması da bu yüzden: “Dünya’nın yuvarlak olduğunun keşfedilmesi çok önemli, çünkü bu bize bildiğimizi düşündüğümüz şeylere kuşkuyla yaklaşmayı öğretti.” Kitapta seçilen kuramlardan biri de “Doğal Seleksiyon”. NHS Severn Deanery School of Surgery’de Anatomi Bölümü Başkanı, yazar ve sunucu Dr. Alice Roberts, seçimini şöyle gerekçelendiriyor: “Bana göre, doğal seleksiyon tüm zamanların en büyük fikri... Yeryüzündeki hayatın zirvesini temsil ettiğimizi düşünmekten hoşlanıyoruz. Fakat doğal seleksiyon yoluyla evrim kuramı bizi o zirveden aşağı itiyor. Bizler ulu hayat ağacındaki minik bir sürgünüz sadece ve evrimimiz, bir tür olarak bugünkü varlığımız kaçınılmaz son değildi...”
Matbaa makinesini seçen bilim yazarı ve Science in 100 Key Breakthroughs (100 Büyük Buluş ile Bilim) adlı kitabın yazarı Dr. Paul Parsons, “Yirminci yüzyılın sonlarında internetin icadı bizim için ne ifade ediyorsa, o zaman yaşayan insanlar için de matbaa makinesi benzer bir anlam taşıyordu,” diyor. Gutenberg’in zamanında buluşundan “Yeni bir yıldız gibi cehaletin karanlığını dağıtacak,” diye söz etmesi boşuna değildi. On altıncı yüzyılın sonuna gelindiğinde Avrupa genelinde 150 milyon kitap basılmıştı. Ancak tüm bunlar yazı bulunmamış olsaydı mümkün olmayacaktı. Evrim biyoloğu Dr. Yan Wong, “Yazı düşüncelerin yitirilmeden kaydedilmesini sağlar. Tam da bu sayede bilim mümkün olur... Dil ve yazıyla birlikte, evrilebilir bilginin tek taşıyıcısı genler olmaktan çıkar, düşünceler de aktarılabilir, değiştirilebilir ve dolayısıyla evrilebilirler,” diyor. Şimdi benzer şeyleri biz internet için düşünüyoruz. BBC bilim programı Bang Goes the Theory’nin (Teori Güme Gitti) sunucusu Dallas Campbell da zaten bu yüzden dünyayı değiştiren en büyük buluşun internet olduğunu savunuyor: “İnsan türü olarak davranış biçimlerimizi bu kadar kısa sürede kökten değiştiren başka bir teknolojiye insanlık tarihinde rastlamak zor. İnternet sadece iletişim biçimimizi değil, alışverişlerimizi, siyasi davranışlarımızı, nasıl aşık olduğumuzu ve hatta suç işleme tarzlarımızı bile büyük ölçüde değiştirdi. Oyunun kurallarını alt üst eden bir teknoloji! Eskiden yüzyıl süren değişimler artık yirmi otuz yılda gerçekleşiyor. Üstelik bu sadece bir başlangıç.” Kitapta insanlığın gidişatını kökten değiştiren, günlük hayatımızda neredeyse farkına bile varmaz olduğumuz, pek çok buluşu mümkün hale getiren, belki de “kırk yıl düşünsem aklıma gelmez” diyeceğiniz tam yüz fikir yer alıyor. Bu kitabı okuduktan sonra bakalım sizin fikriniz ne olacak? Dünyayı Değiştiren 100 Fikir, büyük beyinler tarafından seçilen icat, keşif ve kuramlar hakkında yeniden düşünmemizi sağlarken, her bir fikir hakkında verdiği ayrıntılı bilgilerle bilgi dağarcığımızı da genişletiyor. Her bölüm, büyük buluş, keşif ve kuramların arkasındaki mantığı, fikrin geliştirilmesi sürecinde yaşananları, rekabetleri ve bunların dünyamız üzerindeki etkilerini ayrıntılı bir şekilde ele alıyor. Kitap, pek çok bilgiye kolaylıkla ulaşmayı sağladığı gibi, eğlenceli ayrıntılarla okumayı ve öğrenmeyi de keyfe dönüştürüyor. Bunları Biliyor Muydunuz? * Bir insan hücresindeki bütün DNA’ları çıkarıp kromozomları uç uca eklerseniz, yaklaşık iki metrelik bir zincir elde edersiniz. * 2004’te mega basınçlı bir deprem yüzünden boyu 30 metreyi bulan dev dalgalar Hint Okyanusu’nun çevresindeki kıyı şeridini yuttu. 9.3 şiddetindeki bu deprem şimdiye kadar kaydedilmiş üçüncü büyük depremdi ve yerkabuğunun bir değil, iki yerde çatlamasına yol açtı. 30 km³ suyu yerinden ederek 40 saatte dünyayı dolaşacak kadar güçlü bir dizi dalga yarattı. * 250.000 civarında farklı sözcükle en geniş kelime haznesine sahip dil İngilizcedir. Kamboçya dili Khmer 74 harfle en büyük alfabeye sahiptir. * Bugüne kadar Hubble uzay teleskobu, yüz binlerce görüntü gönderdi, 6000’den fazla bilimsel makaleye kaynaklık etti. Her hafta 1 km uzunluğundaki bir kitap rafını dolduracak kadar veri göndermeye de devam ediyor. * Gen dizilimi insanın yaklaşık 3,2 milyar baz çiftine sahip olduğunu saptadı. Bakteri dünyasından E. coli 4,6 milyar baz çiftine sahip. Fakat birinci sırada 150 milyar baz çiftiyle çiçekli bir bitki olan Paris japonica bulunmaktadır. * İnsan vücudunda yaklaşık 1000 milyar nöron vardır, bu sayı Samanyolu’ndaki yıldızların sayısından fazladır. * Her ay ortalama 1,6 milyar insan internette geziniyor. * İnterneti kullanan ortalama bir insan her ay 1000’den fazla web sayfasını ziyaret ediyor. Arka kapak: Aslında insanlık tarihini şekillendiren sadece bir avuç büyük fikir! Bu kitap ile Brain Cox, Richard Dawkins, Patrick Moore ve Marcus du Sautoy gibi günümüzün en zeki ve başarılı biliminsanları, mühendisleri ve girişimcilerinin seçtiği, hayatımızı kökten değiştiren yaratıcı teorileri ve buluşları keşfedeceğiniz keyifli bir yolculuğa çıkacaksınız. Dünyamızı değiştiren ve yaşadığımız hayatı daha anlaşılır hale getiren 100 büyük keşif, icat ve kuramı okurken, sizler de insanlık tarihini, Dünya’mızı ve Evren’i yeniden keşfedeceksiniz. Bilimin çapraşık yollarında bir rehber kitap! BBC Focus Bilim ve Teknoloji dergisi ile BBC Books tarafından hazırlanmıştır. Jheni Osman
En karışık bilimsel konuları bile uzman olmayanlar için anlaşılabilir ve zevkli hale getirebilen bilim muhabiri Jheni Osman’ın ilk kitabı, “Dünyayı Değiştiren 100 Fikir” BBC Books tarafından yayınlandı. Karayipler’de geçirdiği çocukluk yıllarında tanıştığı doğal ve vahşi hayatla her zaman yakından ilgili oldu. Yolculuk etmeyi çok seven Osman, İstanbul da dahil olmak üzere dünyanın pek çok yerinde yaşadı. Sırt çantasıyla seyahat etti, doğal hayatı koruma projelerine katıldı, profesyonel tenis oyuncusu olarak uluslararası alanda yıllarca Britanya’yı temsil etti ve Nike için modellik yaptı. Ayrıca geçtiğimiz yıl Mont Blanc’ı tırmandı, bir sonraki büyük hedefi ise Pasifik’te balina köpekbalıkları ile yüzmek. Doğal bilimleri, vahşi hayatı, dünyayı dolaşmayı, dalmayı ve tenisi seven yazar ayrıca Fransız, Türk ve Karayip kültürlerine de ilgi duyuyor. İçindekiler: Toplumda Bilim Bilimsel Yöntem. Patent. İnsan Dili. Yazı. Kağıt. Matbaa Makinesi. Para. Doğal Dünya Yuvarlak Dünya. Haritalar. Kıtaların Kayması. Dünyanın Yaşı. Radyokarbon Yöntemiyle Tarihlendirme. Üç Çağ Sistemi. El Baltası. Gaia Kuramı. Sera Etkisi. Evren Teleskop. Hubble Uzay Teleskobu. Merkezde güneş. Engin Evren. Büyük Patlama Kuramı. Karanlık Madde. Earthrise. Güneş Sisteminin Dışındaki Gezegenler. Başka Sular. Fizik Dünyası Atom. Kuantum Kuramı. Parçacık Hızlandırıcılar. Antimadde. Genel İzafiyet. Hareket Yasaları. Elektrik. Batarya. Kırınım. Manyetizma. Elektromanyetizma. Radyo Dalgaları. Mikrodalgalar. Kimya Dünyası Kimyasal Bağlar. Oksijen. Bunsen Beki. Spektroskop. Astronomik Tayf Ölçümü. Yapay Boyalar. Plastik. Canlılar Dünyası Mikroskop. Hücre Kuramı. Embriyo Gelişimi. Türlerin Sınıflandırılması. Kavuşmacı Evrim. Doğal Seleksiyon. Mendel Kalıtımı. Kromozom Kuramı. Genetik Rekombinasyon. DNA’nın Yapısı. Gen Dizilimi. Genetik Anahtarlar. Tıp Dünyası Mikrop Kuramı. Aşı. Antibiyotikler. Doğum Kontrolü. Klinik Denemelerin Sistematik İncelenmesi. Kemiosmosis. Beyin. Nöron Kuramı. Röntgen Cihazı. Fonksiyonel Manyetik Rezonans Görüntüleme. Biyomedikal Mühendislik. Kök Hücreler. Klonlama. Psikoloji Dünyası Freudizm. Bağlanma Kuramı. Sayılar Dünyası Sıfır. Öklit’in Kanıtı. Kalkülüs. Fourier Dönüşümü. Olasılık Kuramı. Açık Anahtarlı Şifreleme. Mühendislik Dünyası Tekerlek. Vida Dişi. Sifonlu Tuvalet. Newcomen Motoru. Buharlı Lokomotif. Araba. Uydu. V-‐2 Roketi. Yeniden Kullanılabilir Uzay Aracı. Teknoloji Dünyası Fotoğraf Makinesi. Sıvı Kristal Ekran (LCD). Fiber Optik. Telgraf. Telefon. Cep Telefonu. Transistör. Mikroçip. Bilgisayar. Paket Anahtarlamalı Ağlar. İnternet. WEB-‐İnternet Sunucuları Ağı. Sosyal Ağ.
