ΚΡΙΣ ΧΑΡΜΑΝ - ΜΑΡΞΙΣΜΟΣ ΘΕΩΡΙΑ ΚΑΙ ΠΡΑΞΗ.pdf

Κρις Χάρμαν

Μαρξισμός Θεωρία και Πράξη

Μ ετάφραση Κώστας Πίττας

Chris Harman

How Marxism Works

First published Bookmarks Publications, May 1979 Sixth edition July 2000

ISBN: 978-960-7967-49-7 wwwjnandstiko.gr ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΜΑΡΞΙΣΤΙΚΟ ΒΙΒΛΙΟΠΩΛΕΙΟ ΕΡΓΑΤΙΚΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ ΑΘΗΝΑ: ΤΘ 8161,100 10. Αθήνα ΛΕΥΚΩΣΙΑ: ΤΚ 7280, Λευκωσία Κυκλοφόρησε σε 1.000 αντίτυπα τον Δεκέμβρη 2009

Μετάφραση, επιμέλεια: Κώστας Πίττας Εξώφυλλο: Παντελής Γαβριηλίδης Σελιδοποίηση: Πάνος Γαραντζιώτης Εκτύπωση: Αφοί Ν. Παππά και Σια ΑΕΒΕ, Πλαστήρα 256 Αγ. Ανάργυροι

ΚΕΝΤΡΙΚΗ ΔΙΑΘΕΣΗ ΑΘΗΝΑ: ΜΑΡΞΙΣΤΙΚΟ ΒΙΒΛΙΟΠΩΛΕΙΟ Φειδίου 14-16, Τ.Κ.10678. τηλ.: 210 5247584 [email protected]

Περιεχόμενα Πρόλογος στην πρώτη έκδοση 1

5

Εισαγωγή

7

Τι μας χρειάζεται η θεωρία;

9

Ο ι ιδεαλιστές

2

Για να καταλάβουμε την Ιστορία

16

Η υλιστική ερμηνεία της Ιστορίας

3

Η πάλη των τάξεων

4

Ο Καπιταλισμός - Πώς ξεκίνησε το σύστημα

28

Η πάλη των τάξεων και το κράτος

36

Εκμετάλλευση και υπεραξία Η αυτοδιεύρυνση του κεφαλαίου

5

Η εργασιακή θεωρία της αξίας

47

Α νταγωνισμός και συσσώρευση

6

Η οικονομική κρίση

55

Γιατί οι κρίσεις έχουν την τάση να χειροτερεύουν

7 8

Η εργατική τάξη

63

Πώς μπορεί να αλλάξει η κοινωνία;

67

Π οιος δίνει τις διαταγές; Το εργατικό κράτος Η απονέκρω ση του κράτους

9

Πώς οι εργάτες γίνονται επαναστάτες

10 Το επαναστατικό σοσιαλιστικό κόμμα

82 86

Τι είδους κόμμα;

11 Ιμπεριαλισμός και εθνική απελευθέρωση

91

12 Η οικογένεια, η γυναικεία καταπίεση και η απελευθέρωση των γυναικών

98

Η καπιταλιστική οικογένεια Η απελευθέρωση των γυναικών

13 Σοσιαλισμός και Πόλεμος

105

Ο Κρις Χ άρμαν (1942-2009) ήταν ηγετικό στέλεχος του Socialist W orkers Party στη Βρετανία. Π έθανε στις 6 Νοεμβρίου 2009 στο Κάιρο ό που ήταν ομιλητής σε σ υνέδριο της αιγυπτιακής Αριστερός. Υπήρξε ένας απ ό τους πλέον διακεκριμένους μαρξιστές που εμφανίστηκαν στην Βρετανία μέσα α π ό το κύμα πολιτικής ριζοσπαστικοποίησης του 1968. Για 25 χρόνια ύπηρξε διευθυντής της εφημερίδας Socialist W orker και τα τελευταία χρόνια ήταν εκδότης του περιοδικού International Socialism. Αφησε μια πλούσια κληρονομιά θεωρητικών επεξεργασιών. Α πό το Μαρξιστικό Βιβλιωπολείο κυκλοφορούν τα βιβλία του: Η νέα κρίση του καπιταλισμού, Η οικονομία του τρελοκομείου, Δ Ν ΤΠ αγκόσμια Τράπεζα και Παγκοσμιοποίηση, Γερμανία 1918-1923. Η χα μ έν η επανάσταση, Πώς χάθη κε η ρώ σικη επανάσταση, Μ άης 68, Αντόνιο Γκράμσι, Μ αρξισμός-θεωρία και πράξη, Μ αρξισμός και Εθνικισμός, Βάση και Εποικοδόμημα, Ριζοσπαστικό Ισλάμ Ιμπεριαλισμός και Αριστερά, καθώς και ο εκτενής επίλογος στο βιβλίο Ν .Μ πουχάριν Ιμπεριαλισμός και παγκόσμια οικονομία με τίτλο «Αναλύοντας τον Ιμπεριαλισμό». Α λλα βιβλία του στα αγγλικά είναι: “Class Struggles in Eastern Eu­ rope", “The Fire's last Tim e-1968 a n d after”και το μνημειώδες έργο του “Peoples History o f the World".

Ο Chris Harman ήταν ομιλητής στην συζήτηση Ή κρίση και ηΑντικαηιταλιστική Αριστερά' στη διάρκεια του τετραήμερου 'Μαρξισμός 2009"

Πρόλογος στην πρώτη ελληνική έκδοση Η έκδοση αυτού του μικρού φυλλαδίου στα ελληνικά έρχεται να καλύψει ένα πραγματικό κενό: τι μπορεί να διαβάσει κάποιος που θέλει να αρχίσει τη γνωριμία του με τον Μαρξισμό; Πού μπορεί να βρει μια απλή, αλλά όχι απλοϊκή, εισαγωγή σ’ αυτό τον πλούτο θεμάτων που κα­ λύπτει η μαρξιστική θεωρία; Αυτό το ερώτημα είναι τόσο παλιό όσο και το ίδιο το επαναστατικό εργατικό κίνημα. Από το «Μισθός, Τιμή, Κέρδος» του ίδιου του Μαρξ μέχρι το «Α λφαβητάρι του Κομμουνισμού» των Μ πουχάριν-Π ρεομπραζένσκι και τα «Μ αθήματα για Αρχαρίους» του Ριαζάνοφ, οι π ρ ο ­ σπάθειες για να εκλαϊκευτούν οι βασικές ιδέες του μαρξισμού είναι πολ­ λές και δεμένες με την ίδια την ανάπτυξη του κινήματος. Από τότε όμως, έχουν μεσολαβήσει οι δεκαετίες του σταλινισμού. Τα διάφορα «εγχειρίδια» της Ακαδημίας Επιστημών της ΕΣΣΔ πρόσφεραν εκλαϊκευμένη τη διαστρέβλωση του μαρξισμού, τη μετατροπή του σε ιδεολογικό φ ύλλο συκής για τις αθλιότητες του καθεστώ τος που έθαψε την Οκτωβριανή Επανάσταση. Σήμερα, μετά την κατάρρευση του «υπαρκτού σοσιαλισμού» τα σταλινικά εγχειρίδια έχουν περάσει στα αζήτητα, κυριολεκτικά στο σκουπιδοτενεκέ της ιστορίας. Αυτή τη στιγμή ένα βοήθημα για όσους προσπαθούν ν' ανακαλύψουν τι πραγματικά είπε ο Μ αρξ και οι επαναστάτες μαρξιστές είναι πολύτιμο. Ο Κρις Χάρμαν, ηγετικό μέλος του Σοσιαλιστικού Εργατικού Κόμ­ ματος (SWP) της Βρετανίας και εκδότης της εφημερίδας του, Socialist Worker, έγραψε αυτό το φυλλάδιο έχοντας οδηγό τις συμβουλές του

Γκράμσι. Στα «Τετράδια της φυλακής» ο Γκράμσι (που συνήθως παρου­ σιάζεται σαν ένας δυσνόητος «διανοούμενος των διανοούμενων») εξη­ γούσε πώ ς μπορεί να γίνει εκλαΐκευση χωρίς εκχυδαϊσμό. Υπάρχει η αίσθηση ότι η διαλεκτική είναι κάτι το επίπονο και δύ­ σκολο, στο βαθμό που η διαλεκτική σκέψη συγκρούεται με τη χυδαία κοινή λογική, που είναι δογματική, γεμάτη αψορισμούς και τυπικότητες... Είναι απαραίτητο να καταστρέψουμε την πλατιά διαδεδομένη προκατάληψη ότι η φιλοσοφία είναι ένα παράξενο και δύσκολο πράγμα, μόνο και μόνο επειδή είναι η ιδιαίτερη πνευματική δρα­ στηριότητα μιας ειδικής κατηγορίας ειδικών κι επαγγελματιών φιλοσόφων. Πρέπει κατ' αρχήν να αποδείξουμε ότι όλοι οι άν­ θρωποι είναι «φιλόσοφοι». Δεν είναι τυχαίο ότι αυτό το μικρό βιβλιαράκι είναι γραμμένο σ’ αυ­ τό το πνεύμα. Είναι αποτέλεσμα του γ εγονότος ότι ο σ υγγραφέας θεω­ ρεί σαν βάση της επαναστατικής κοσμοθεωρίας τη θέση του Μ αρξ ότι η απελευθέρωση της εργατικής τάξης είναι το έργο της ίδιας της εργα­ τικής τάξης. Πατάει δηλαδή στο κόκκινο νήμα που δένει τον Μ αρξ και τον Ένγκελς με τον Λένιν και τον Τρότσκι, τη Ρόζα Λούξεμπουργκ και τον Γκράμσι, όλους τους επαναστάτες που πάλεψαν για ν’ αλλάξουν την κοινωνία όχι από τα πάνω μέσα από τα κοινοβούλια και τις μικροαλλαγές, αλλά από τα κάτω, στηριγμένοι στη δράση των εργατών που ανακαλύπτουν τη συλλογική δύναμη της τάξης τους. ΓΓ αυτό ακριβώς, ενώ δεν αποφεύγει κανένα από τα δύσκολα ερω­ τήματα (Γιατί χρειάζεται η θεωρία, τι σημαίνει ιστορικός υλισμός, γιατί η εργασία είναι πηγή της αξίας, πώ ς δημιουργούνται οι οικονομικές κρί­ σεις) τα πλησιάζει από τη σκοπιά των αγωνιστών που θέλουν ν’ αλλά­ ξουν τον κόσμο και αναρωτιούνται «πώς οι εργάτες γίνονται επαναστά­ τες». Σ ’ αυτήν την προσπάθεια είναι αφιερωμένη κι αυτή η έκδοση.

Πάνος Γκαργκάνας Αθήνα, Μ άης 1991 -6-

Εισαγωγή Υπάρχει ένας πλατιά διαδεδομένος μύθος που λέει ότι ο μαρξισμός είναι δύσκολος. Αυτόν τον μύθο τον διαδίδουν οι εχθροί του σοσιαλι­ σμού. Για παράδειγμα, ο Χάρολντ Ο υίλσον που ήταν πρω θυπουργός της κυβέρνησης του Εργατικού Κόμματος στην Βρετανία την δεκαετία το ‘60, παινευόταν πω ς δεν μπόρεσε ποτέ να διαβάσει πέρα απ ό την πρώτη σελίδα από το "Κεφάλαιο" του Μαρξ. Ο ίδιος μύθος ενθαρρύνεται κι α π ό ένα περίεργο είδος ακαδημαϊκών που αυτοαποκαλούνται "μαρξιστές” Αυτοί οι τελευταίοι, μιλούν επίτηδες με θολές, ασαφείς κι αινιγματικές εκφράσεις με σκοπό να δώσουν την εντύπωση πω ς κατέ­ χουν μια ειδική γνώση την οποία δεν μ πορούν να έχουν οι άλλοι. Έτσι, δεν εκπλήσσει το γεγονός ότι πολλοί απλοί άνθρωποι που θε­ ωρούν τους εαυτούς τους σοσιαλιστές και εργάζονται πά νω απ ό 40 ώρες την βδομάδα στα εργοστάσια, στα ορυχεία, στις οικοδομές ή τα γραφεία, παίρνουν ως δεδομένο ότι ο μαρξισμός είναι κάτι που δεν θα έχουν ποτέ τον καιρό ή την ευκαιρία να κατανοήσουν. Στην πραγματικότητα οι βασικές ιδέες του μαρξισμού είναι πολύ απλές. Εξηγούν, όπω ς δεν καταφέρνει να το κάνει καμιά άλλη θεωρία, την κοινωνία μέσα στην οποία ζούμε. Βοηθούν να καταλάβουμε έναν κόσμο που ταλανίζεται α πό οικονομικές κρίσεις, από φτώχεια των πολ ­ λών που συνυπάρχει με απίστευτα πλούτη των λίγων, από πολέμους, από ρατσιστικές διακρίσεις, από πραξικοπήματα και στρατιωτικές δι­ κτατορίες, από καταπληκτικές εφευρέσεις που όμως ρίχνουν εκατομμύ­ ρια εργάτες στην ανεργία, από “δημοκρατίες” που χρησιμοποιούν βα­ σανιστές και “σοσιαλιστικές” χώρες που απειλούν η μια την άλλη με πυ ­

ρηνικούς πυραύλους. Την ίδια ώρα, οι διάφοροι κατεστημένοι διανοούμενοι που τόσο πε­ ριγελούν τις μαρξιστικές ιδέες, δεν έχουν τίποτα το θετικό να προσφέ­ ρουν, είτε για να κατανοήσουμε, είτε για να εξηγήσουμε όλα αυτά τα γε­ γονότα. Ό μως, αν και ο μαρξισμός δεν είναι δύσκολος, υπάρχει ένα π ρ ό­ βλημα για τον αναγνώ στη που έρχεται για πρώτη φορά σ’ επαφή με τα κείμενα του Μαρξ. Ο Μ αρξ έγραψε πριν 150 χρόνια. Χρησιμοποίησε την γλώσσα της εποχής και τα κείμενά του είναι γεμάτα με αναφορές σε άτομα και γεγονότα που τότε ήταν γνω στά σε όλους, αλλά τώρα είναι γνω στά μόνο στους ειδικούς ιστορικούς. Θυμάμαι το πρώ το μου μπέρδεμα όταν, ενώ ακόμα ήμουνα μαθη­ τής, προσπάθησα να διαβάσω το βιβλίο του Μ αρξ "Η 18η Μ πρυμαίρ του Λουδοβίκου Βοναπάρτη” Δεν ήξερα ούτε τι ήταν το Μπρυμαίρ, ο ύ­ τε ποιος ήταν ο Λ ουδοβίκος Βοναπάρτης. Πόσοι και πόσοι σοσιαλιστές δεν έχουν εγκαταλείψει τις προσπάθειες να καταπιαστούν με το μαρξι­ σμό μετά από τέτοιες εμπειρίες! Να λοιπόν γιατί κυκλοφορεί αυτό το μικρό βιβλιαράκι. Προσπαθεί να προσφέρει μια εισαγωγή στις μαρξιστικές ιδέες, που θα διευκολύνει τους σοσιαλιστές να κατανοήσουν τι εννοούσε ο Μαρξ και να καταλά­ βουν την εξέλιξη του μαρξισμού όπω ς την συνέχισαν ο Φ ρίντριχ Ένγκελς, η Ρόζα Λ ούξεμπουργκ, ο Βλαντιμίρ Λένιν, ο Λέον Τρότσκι και ένας μεγάλος αριθμός άλλων στοχαστών. Ένα τελευταίο σημείο που θα ήθελα να επισημάνω είναι ότι ο πε­ ριορισμένος χώρος αυτού του μικρού βιβλίου με εμπόδισε να ασχοληθώ εδώ με αρκετά σημαντικά θέματα της μαρξιστικής ανάλυσης που αφ ο­ ρούν στην σύγχρονη εποχή.

Κρις Χάρμαν

Κεφάλαιο Πρώτο Τι μας χρβάζεται η 8copia; «Το ξέρουμε ότι υπάρχει κρίση. Το ξέρουμε πως οι εργοδότες μάς ξεζουμίζουν. Το ξέρουμε πως όλοι μας είμαστε δυσαρεστημένοι. Το ξέ­ ρουμε πω ς χρειαζόμαστε τον σοσιαλισμό. Ό λα τ’ άλλα είναι θεωρίες για τους διανοούμενους». Π αρόμοιες κουβέντες ακούγονται συχνά από αγωνιστές της αρι­ στερός, απ ό μαχητικούς συνδικαλιστές, από νέους αντικαπιταλιστές ακτιβιστές. Τέτοιες απόψεις προω θούνται από τους αντίπαλους του σο­ σιαλισμού που προσ παθούν να δημιουργήσουν την εντύπωση πω ς ο μαρξισμός είναι μια θεωρία περίπλοκη, συγχυσμένη και ανιαρή. Ο ι ιδέες περί σοσιαλισμού, λένε, είναι “αψηρημένες" Μ πορεί να φαίνονται ωραίες στη θεωρία, αλλά στην πραγματικότητα η κοινή λογι­ κή μάς λέει πω ς τα π ράγματα είναι εντελώς διαφορετικά. Το πρόβλημα με τέτοιου τύπου επιχειρήματα είναι πω ς αυτοί που τα χρησιμοποιούν συνήθως έχουν μια δίκιά τους "θεωρία" έστω κι αν δεν το αναγνωρίζουν. Κάντε τους οποιαδήποτε ερώτηση για την κοινω­ νία και θα προσπαθήσουν να απαντήσουν γενικεύοντας. Μερικά παρα­ δείγματα... - "Οι άνθρωποι είναι από την φύση τους εγωιστές...” - "Ο ποιοσδήποτε μπορεί να φτάσει ψηλά, αρκεί να δουλέψει σκληρά...” - “Αν δεν υπήρχαν πλούσιοι δεν θα υπήρχαν λεφτά για να ανοίγουν δουλειές και άρα δεν θα δουλεύαμε οι υπόλοιποι...” --9-

Κρις Χάρμαν - “Αν μπορούσαμε να μορφώσουμε τους εργάτες, θ ’ άλλαζε και η κοι­ νωνία..." - “Ο εκφυλισμός των ηθών έχει φέρει την χώρα στην κατάσταση που βρίσκεται..." Παρακολουθείστε οποιαδήποτε συζήτηση στον δρόμο, στο λεω φο­ ρείο, στην καντίνα του εργοστασίου, στην φοιτητική λέσχη. Θ α ακούσετε δεκάδες τέτοια επιχειρήματα. Καθένα τους περιέχει και μια αντίλη­ ψη που "εξηγεί” γιατί η κοινωνία είναι αυτή που είναι και για το πώς μπορούν οι άνθρωποι να βελτιώσουν τις συνθήκες στις οποίες ζουν. Τέ­ τοιες αντιλήψεις είναι όλες "θεωρίες” για την κοινωνία. Ό ταν κάποιος λέει πως δεν έχει θεωρία, σ την π ραγματικότητα αυτό που εννοεί είναι πως δεν έχει ξεκαθαρισμένη άποψη. Κάτι τέτοιο είναι ιδιαίτερα επικίνδυνο για τον καθένα και την καθε­ μιά που προσπαθεί να αλλάξει την κοινωνία, επειδή οι εφημερίδες, το ραδιόφωνο, η τηλεόραση, όλα τα ΜΜΕ προσπαθούν συνεχώς να μας γεμίσουν τα μυαλά με εξηγήσεις για τα κακά που υπάρχουν στην κοινω­ νία μας. Ελπίζουν πως θα δεχτούμε ό,τι λένε, χωρίς να σκεφτούμε αυτά που λένε. Ό μω ς δεν μπορείς να παλέψεις αποτελεσματικά για ν αλλάξεις την κοινωνία, αν δεν αναγνωρίσεις ποιο είναι το λάθος σ ’ όλα αυτά τα επι­ χειρήματα. Αυτό διαπιστώθηκε για πρώτη φορά πριν 180 χρόνια. Το 1830 και το 1840 η ανάπτυξη της βιομηχανίας στις περιοχές της βορειοδυτικής Αγγλίας είχε σαν αποτέλεσμα να απορροψηθούν χιλιάδες άνδρες, γ υ ­ ναίκες και παιδιά σε δουλειές με μισθούς πενιχρούς. Αναγκάστηκαν να ζουν κάτω από συνθήκες απίστευτα άθλιες. Αρχισαν να παλεύουν ενάντια σ’ αυτές τις συνθήκες δημιουργών­ τας τις πρώτες μαζικές εργατικές οργανώσεις. Εμφανίστηκαν τα πρώτα συνδικάτα και στην Βρετανία δημιουργήθηκε το πρώ το κίνημα που διεκδικούσε πολιτικά δικαιώματα για τους εργάτες, οι Χαρτιστές. Μαζί μ’ αυτά τα κινήματα αναπτύχθηκαν και οι πρώτες μικρές ομάδες ατό­ μων που αφοσιώθηκαν στο σκοπό του σοσιαλισμού. -10-

Μαρξισμός, θεωρία και πράξη Αυτόματα εμφανίστηκε και το πρόβλημα του πώς το εργατικό κίνη­ μα θα πετύχαινε τους σκοπούς του. Μερικοί έλεγαν πω ς ήταν δυνατόν να πείσουμε εκείνους που είναι στην εξουσία ν’ αλλάξουν τα πράγματα με ειρηνικό τρόπο. Το "ηθικό κύρος” ενός μαζικού ειρηνικού κινήματος θα εξασφάλιζε στους εργάτες κάποιες κατακτήσεις. Εκατοντάδες χιλιάδες άνθρωποι οργανώθηκαν, διαδήλωσαν, δούλεψαν για το χτίσιμο ενός κινήματος βασισμένου σε τέτοιες απόψεις -μ ό ν ο που οδηγήθηκαν στην ήττα και στη θλιβερή απογοήτευση. Αλλοι άνθρωποι αναγνώ ρισαν την αναγκαιότητα της χρησιμοποί­ ησης βίας, αλλά νόμιζαν ότι μπορούσαν να το επιτύχουν με σχετικά μι­ κρές, συνωμοτικές ομάδες αποκομμένες από την υπόλοιπη κοινωνία. Και αυτή η αντίληψη οδήγησε χιλιάδες εργάτες σε αγώνες που τέλειωσαν με την ήττα και την απογοήτευση. Α λλοι πάλι πίστευαν πως οι εργάτες θα μπορούσαν να πετύχουν τους σ τόχους τους αποκλειστικά με την οικονομική δράση, χωρίς ν’ α ν ­ τιμετωπίσουν τον στρ ατό και την αστυνομία. Τα επιχειρήματά τους οδήγησαν σε μαζική δράση. Το 1842 έγινε η πρώτη γενική απεργία σ ’ όλο τον κόσμο στις βιομηχανικές περιοχές της βόρειας Αγγλίας, όπου δεκάδες χιλιάδες εργάτες απεργούσαν για πέντε βδομάδες μέχρι που εξαναγκάστηκαν να λύσουν την απεργία από την πείνα και τις στερή­ σεις. Π ρος το τέλος της πρώ της περιόδου ήττας των εργατικών αγώνων, το 1848, ο Γερμανός σοσιαλιστής Καρλ Μαρξ, διατύπωσε ολοκληρωμέ­ να τις δικές του απόψεις, σε ένα βιβλιαράκι με τίτλο “Το Κομμουνιστικό Μανιφέστο” Ο ι ιδέες του δεν ήταν ουρανοκατέβατες. Επιχειρούσαν να δώσουν μια βάση για την αντιμετώπιση όλων των προβλημάτω ν που βγήκαν στην επιφάνεια από την μέχρι τότε εμπειρία του εργατικού κινήματος. Ο ι ιδέες που ανέπτυξε ο Μ αρξ ισχύουν ακόμα και σήμερα. Είναι ηλίθιο να λέμε, όπω ς κάνουν μερικοί, πω ς οι ιδέες αυτές είναι ξεπερα­ σμένες γιατί ο Μ αρξ έγραφε πριν 150 χρόνια. Για την ακρίβεια, όλες οι - - 11-

Κρις Χάρμαν αντιλήψεις για την κοινωνία που αντιμετώπισε ο Μ αρξ, είναι ακόμα πο­ λύ διαδεδομένες. Ό πω ς οι Χαρτιστές συζητούσαν για το δίλημμα “ηθικό κύρος" ή “φυσική βία” έτσι και σήμερα οι σοσιαλιστές διαφωνούν για τον “κοινοβουλευτικό δρόμο" ή τον "επαναστατικό δρόμο” Ανάμεσα σ ’ αυτούς που είναι επανασ τάτες, τα επιχειρήματα υπέρ και κατά της "ατομικής τρομοκρατίας” είναι το ίδιο επίκαιρα όπω ς ήταν και το 1848.

Οι ιδεαλιστές Ο Μ αρξ δεν ήταν ο πρώ τος που προσ πάθησε να περιγράφει τα σ τραβά που υπήρχαν στην κοινωνία. Τον καιρό που έγραφε, οι νέες εφευρέσεις στα εργοστάσια απέδιδαν τόσο πλούτο που οι προηγούμε­ νες γενιές δεν μπορούσαν ούτε να ονειρευτούν. Για πρώτη φορά φαινό­ ταν πω ς η ανθρωπότητα είχε τα μέσα ν’ αμυνθεί απέναντι σε οποιαδήποτε θεομηνία ή τις συμφορές που μάστιζαν τις προηγούμενες εποχές. Ό μω ς αυτό, δεν σήμαινε καμιά βελτίωση στην ζωή της πλειοψηφίας των ανθρώπων. Ακριβώς το αντίθετο. Ο ι άντρες, οι γυναίκες και τα παι­ διά που δούλευαν στα νέα εργοστάσια ζούσαν πολύ χειρότερα απ' τους πα ππούδες τους που είχαν μοχθήσει δουλεύοντας στη γη. Τα μεροκά­ ματα μόλις που ξεπερνούσαν το όριο της επιβίωσης. Στις περιόδους μα­ ζικής ανεργίας μάλιστα, έπεφταν και κάτω α πό το όριο αυτό. Ή ταν όλοι στοιβαγμένοι σε φ τωχογειτονιές μέσα στη μιζέρια, ζούσαν κάτω από ανθυγιεινές συνθήκες και ήταν εκτεθειμένοι σε θανατηφόρες επιδημίες. Αντί η άνοδος του πολιτισμού να φέρνει ευτυχία και πιο ανθρώπινη ζωή, έφερνε περισσότερη δυστυχία. Αυτό το παρατήρησαν, όχι μόνο ο Μαρξ, αλλά και μερικοί άλλοι μεγάλοι στοχαστές της εποχής -ό π ω ς οι Αγγλοι ποιητές Μ πλέικ και Σέλεϊ, οι Γάλλοι Φ ουριέ και Προυντόν, οι Γερμανοί φιλόσοφοι Χέγκελ και Φόιερμπαχ. Ο Χέγκελ κι ο Φ όιερμπαχ ονόμασαν αυτή την άσχημη κατάσταση στην οποία βρισκόταν η ανθρωπότητα “αλλοτρίωση” -ένα ς όρος που ακούγεται συχνά. Με τον όρο αλλοτρίωση, ο Χέγκελ και ο Φ όιερμπαχ εννοούσαν ότι οι άνθρωποι ανακάλυπταν συνέχεια πω ς κυριαρχούνταν -12-

Μαρξισμός, θεωρία και πράξη και καταπιέζονταν από τα ίδια τα δικά τους δημιουργήματα του παρελ­ θόντος. Έτσι, ο Φ όιερμπαχ υπέδειξε πω ς οι άνθρωποι πρώτα δημιούρ­ γησαν την ιδέα του θεού -και μετά γονάτισαν μπροστά σ ’ αυτήν νοι­ ώ θοντας δυστυχισμένοι γιατί δεν μπορούσαν ν’ α νταποκριθούν σε κάτι που οι ίδιοι κατασκεύασαν. Ό σ ο πιο αναπτυγμένη γινόταν η κοινωνία τόσο οι άνθρωποι γίνονταν πιο δυστυχισμένοι και αλλοτριωμένοι. Στα πρώτα του κείμενα ο Μ αρξ υιοθέτησε αυτή την έννοια της α λ ­ λοτρίωσης για να εξηγήσει την ζωή εκείνων που π αρήγαγαν τον πλούτο στην κοινωνία: Ο εργάτης γίνεται φτωχότερος όσο πιο πολύ πλούτο παράγει, όσο πιο πολύ η παραγωγή του αυξάνεται σε δύναμη και σε μέγε­ θος... Ό σο αυξάνεται η αξία του κόσμου των αγαθών σε άμεση αναλογία εξελίσσεται η υποτίμηση του κόσμου των ανθρώπων... Το αντικείμενο που παράγει η εργασία αντιμετωπίζεται σαν κάτι ξένο, σαν μια δύναμη ανεξάρτητη από τον παραγωγό... Στην εποχή του Μ αρξ οι πιο δημοφιλείς ερμηνείες για τις αιτίες των προβλημάτων που βασάνιζαν την κοινωνία ήταν θρησκευτικού χαρα­ κτήρα. Η δυστυχία στην κοινωνία, λέγανε, υπήρχε γιατί οι άνθρωποι δεν μπόρεσαν να κάνουν αυτά που ήθελε ο Θεός. Αν όλοι μας «απο­ βάλλαμε την αμαρτία» όλα θα πήγαιναν μια χαρά. Παρόμοιες απόψεις ακούγονται και σήμερα, αν και συνήθως π α ­ ρουσιάζονται ως μη θρησκευτικές. Ό πω ς για παράδειγμα ο ισχυρισμός πω ς «για ν’ αλλάξεις την κοινωνία, πρέπει ν’ αλλάξεις πρώτα τον εαυτό σου». Αν ο κάθε ά ν τρ α ς κι η κάθε γυναίκα θερ α πεύ οντα ν α π ό τον «εγωισμό» ή τον «υλισμό» τότε αυτόματα η κοινωνία θα γινόταν καλύτερη. Μια παραλλαγή αυτής της άποψης πρότεινε όχι την συνολική αλ­ λαγή, αλλά μόνο την αλλα γή μερικών ατόμων που κατείχαν θέσειςκλειδιά. Η ιδέα ήταν να πείσουμε τους πλούσιους και τους δυνατούς «να σ κέφτονται λογικά». Ένας από τους πρώ τους Βρετανούς σοσιαλιστές, ο Ρόμπερτ Όουεν, '-13-

Κρις Χάρμαν άρχισε προσπαθώ ντας να πείσει τους βιομήχανους πω ς έπρεπε να είναι καλοί με τους εργάτες τους. Η ίδια αντίληψη κυριαρχεί και σήμερα ανά­ μεσα σ τους ηγέτες των σοσιαλδη μοκρατικών αρχηγούς, ακόμα στις αριστερές τους πτέρυγες. Πάντοτε αποκαλούν τα εγκλήματα των εργο­ δοτών “λάθη" λες και λίγα επιχειρήματα θα αρκούσαν για να πείσουν τους επιχειρηματίες ν’ αψήσουν λίγο την κοινωνία ν’ αναπνεύσει. Ο Μ αρξ χαρακτήριζε όλες αυτές τις απόψεις “ιδεαλιστικές" Ό χι επειδή πίστευε πω ς οι άνθρωποι δεν πρέπει να έχουν Ι δ έ ε ς ” αλλά γιατί αυτές οι απόψεις θεωρούν ότι οι ιδέες υπάρχουν χωρίς να έχουν σχέση με τις συνθήκες μέσα στις οποίες ζουν οι άνθρωποι. Ό μω ς οι ιδέες των ανθρώ πω ν είναι πά ντα συνδεδεμένες με τον τρόπο ζωής των ανθρώπων. Πάρτε για παράδειγμα τον "εγωισμό” Η ση­ μερινή καπιταλιστική κοινωνία καλλιεργεί τον εγωισμό -ακόμα και σε ανθρώ πους που προσ παθούν συνέχεια να βάζουν τον εαυτό τους σε δεύτερη μοίρα. Ένας εργάτης που θέλει να κάνει το παν για τα παιδιά του ή να δώσει στους γονείς του κάτι παραπάνω από τη σύνταξή τους, ανακαλύπτει πω ς για να το πετύχει ο μόνος τρόπος είναι να παλεύει συ­ νεχώς ενάντια σ’ άλλους ανθρώπους για να βρει καλύτερη δουλειά, για να κάνει περισσότερες υπερωρίες, για να μην απολυθεί. Σε μια τέτοια κοινωνία, δεν γίνεται ν’ απαλλαγείς από τον "εγωισμό” και την "απλη­ στία” αλλάζοντας απλά και μόνο τις αντιλήψεις των ατόμων. Ακόμα πιο γελοίο είναι να ισχυρίζεται κανείς ότι μπορεί ν’ αλλάξει η κοινωνία αν αλλάξουν οι ιδέες των ανθρώπων που βρίσκονται στην κο­ ρυφή της. Έστω πω ς πετύχαινες να πείσεις ένα μεγάλο εργοδότη να δ ε ­ χτεί τις σοσιαλιστικές ιδέες και να σταματήσει να εκμεταλλεύεται τους εργάτες. Α πλώς θα έχανε στον ανταγωνισμό από άλλους αντίπαλους εργοδότες και θα κήρυττε πτώχευση. Ακόμα και για εκείνους που κυβερνούν την κοινωνία, αυτό που έχει σημασία γι’ αυτούς, δεν είναι οι ιδέες αλλά ο τρόπος που είναι χτισμένη η κοινωνία - η δομή τη ς - ό που επικρατούν αυτές οι ιδέες. Ας δούμε το θέμα και διαφορετικά. Αν αυτό που μπορεί ν’ αλλάξει την κοινωνία είναι οι ιδέες, απ ό πού προέρχονται οι ιδέες; Ζούμε σε ένα -14-

Μαρξισμός, θεωρία και πράξη συγκεκριμένο είδος κοινωνίας. Ο ι ιδέες που διαδίδει ο τύπος, η τηλεό­ ραση, το εκπαιδευτικό σύστημα κλπ, στηρίζουν αυτή την κοινωνία. Πώς λοιπόν μπόρεσαν κάποιοι ν’ αποκτήσουν εντελώς διαφορετικές ιδέες; Επειδή οι καθημερινές εμπειρίες τους βρίσκονται σε αντίθεση με τις επίσημες ιδέες της κοινωνίας μας. Για παράδειγμα, δεν μπορούμε να εξηγήσουμε το γεγονός ότι σήμε­ ρα υπάρχουν πολύ λιγότεροι θρησκευόμενοι παρά 100 χρόνια πριν, απλώς με το να λέμε πω ς αυτό οψείλεται στην επιτυχία της αθεϊστικής προπαγάνδας. Πρέπει να εξηγήσεις και το γιατί σήμερα οι άνθρωποι εί­ ναι ανοικτοί στις ιδέες περί αθεϊσμού περισσότερο παρά πριν 100 χρ ό­ νια. Ο πω ς και πάλι, αν θέλεις να ερμηνεύσεις την επίδραση που έχουν οι “μεγάλοι άνδρες” στην ιστορία, πρέπει να εξηγήσεις γιατί οι άνθρω ­ ποι σ υμφωνούν με αυτά που λένε και κάνουν και τους ακολουθούν. Δεν αξίζει να λέμε, για παράδειγμα, ότι ο Ναπολέων ή ο Λένιν άλλαξαν την ιστορία, χωρίς να εξηγούμε γιατί εκατομμύρια άνθρωποι ήταν πρόθυμοι να κάνουν τα πράγματα που αυτοί πρότειναν. Στο κάτω-κάτω δεν έκα­ ναν μαζικό υπνωτισμό. Κάτι υπήρχε στην εξέλιξη της κοινωνίας σ’ εκεί­ νο το σημείο που οδήγησε τον κόσμο να πιστέψει πω ς αυτά που πρότειναν φαίνονταν σωστά. Μ πορούμε να κατανοήσουμε πώ ς οι ιδέες αλλάζουν την ιστορία μόνο αν καταλάβουμε από πού προέρχονται αυτές οι ιδέες και γιατί ο κόσμος τις υιοθετεί. Αυτό σημαίνει ότι πρέπει να ερευνήσουμε πίσω και πέρα από τις ιδέες, στις υλικές συνθήκες της κοινωνίας μέσα στην οποία δημιουργούνται οι ιδέες. Γι’ αυτό ο Μ αρξ επέμενε: Δεν είναι η συνείδηση που καθορίζει την ύπαρξη, αλλά η κοινωνική ύπαρξη που καθορίζει τη συνείδηση.

-15-

Κεφάλαιο Δεύτερο Για να καταλάβουμ€ την Ιστορία Οι ιδέες απ ό μόνες τους δεν μπορούν ν’ αλλάξουν την κοινωνία. Αυτό ήταν ένα από τα πρώτα συμπεράσματα του Μαρξ. Ό πω ς κι άλλοι στοχαστές πριν α π ’ αυτόν, ο Μαρξ επέμενε πω ς για να κατανοήσεις την κοινωνία πρέπει να δεις τους ανθρώπους ως μέρος του υλικού κόσμου. Η ανθρώπινη συμπεριφορά καθορίζεται από υλικές δυνάμεις, όπως ακριβώς η συμπεριφορά οποιουδήποτε φυσικού αντικειμένου. Η μελέ­ τη της ανθρω πότητας αποτελούσε μέρος της επιστημονικής μελέτης του φυσικού κόσμου. Αυτοί που είχαν τέτοιες απόψεις ονομάζονταν υλι­ στές. Ο Μ αρξ θεώρησε τον υλισμό σαν ένα μεγάλο βήμα μπροστά, σε σχέση με τις διάφορες άλλες θρησκευτικές και ιδεαλιστικές αντιλήψεις για την ιστορία. Ο υλισμός σήμαινε πω ς μπορούσε κανείς να συζητά επιστημονικά για την αλλαγή των κοινωνικών σ υνθηκών κι όχι να στη­ ρίζεται στις προσευχές στο θεό ή στην “πνευματική α λλα γή” των α ν­ θρώπων. Η αντικατάσταση του ιδεαλισμού από τον υλισμό ισοδυναμούσε με την αντικατάσταση του μυστικισμού από την επιστήμη. Ομως δεν είναι όλες οι υλιστικές ερμηνείες της ανθρ ώ π ινη ς συμπεριφοράς σωστές. Ο πω ς ακριβώς υπήρξαν λαθεμένες επιστημονικές θεωρίες στη Βιολο­ γία, την Χημεία ή την Φυσική, έτσι υπήρξαν και λαθεμένες προσπάθειες στο ν’ αναπτυχθούν επιστημονικές θεωρίες για την κοινωνία. Να μερι­ -16-

Μαρξισμός, θεωρία και πράξη κά παραδείγματα: Μια διαδεδομένη, μη μαρξιστική, υλιστική θεωρία ισχυρίζεται ότι οι άνθρωποι είναι ζώα που συμπεριψέρονται “φυσιολογικά" με ορισμένους τρόπους. Ό πω ς ακριβώς είναι στη φύση του λύκου να σκοτώνει ή στη φύση του αρνιού να είναι πράο, έτσι είναι μέσα στη φύση των ανδρών να είναι επιθετικοί, να κυριαρχούν, να είναι ανταγωνιστικοί και άπ λη­ στοι (και αφήνεται να εννοηθεί πω ς οι γυναίκες είναι ήμερες, υποχωρη­ τικές, γεμάτες σεβασμό και παθητικότητα). Μια πρόσφατη διατύπωση αυτής της θεωρίας είναι και το μ π εσ τσέλερ βιβλίο «Ο Γυμνός Πίθηκος». Τα συμπεράσματα που βγαίνουν από τέτοια επιχειρήματα, είναι πέρα για πέρα αντιδραστικά. Αν οι ά ν ­ θρωποι είναι από τη φύση τους επιθετικοί - τ ο βιβλίο έτσι ισχυρίζεται— τότε δεν υπάρχει νόημα να προσπαθούμε να βελτιώσουμε την κοινωνία. Τα πράγματα θα 'ναι πά ντα όπω ς είναι. Ο ι επαναστάτες θ’ αποτυγχά­ νουν πάντα. Α λλά η "ανθρώπινη φύση" στην πραγματικότητα διαφέρει α πό κοι­ νωνία σε κοινωνία. Για παράδειγμα, ο ανταγωνισμός που η κοινωνία μας θεωρεί ως δεδομένο, δεν υπήρχε καν σε προηγούμενες κοινωνίες. Ό τα ν οι επιστήμονες προσπάθησαν να κάνουν ένα τεστ νοημοσύνης στη φυλή Σιού των Ινδιάνων, ανακάλυψαν πω ς οι Ινδιάνοι δεν μπορού­ σαν να καταλάβουν γιατί δεν έπρεπε να βοηθά ο ένας τον άλλο προκειμένου ν’ απαντήσουν όλοι σωστά στις ερωτήσεις. Η κοινωνία πού ζού­ σαν στηριζόταν στην στενή συνεργασία κι όχι στον ανταγωνισμό. Το ίδιο και με την επιθετικότητα. Ό τα ν οι Εσκιμώοι πρωτοσυνάντησαν Ευρωπαίους, δεν μπορούσαν να καταλάβουν την έννοια του π ο ­ λέμου. Η ιδέα να προσ παθεί μια ομάδα ανθρώ πω ν να εξοντώσει μια άλλη, τους φαινόταν τρελή. Στην κοινωνία μας θεωρείται μέσα στη “φύση” των γονιών να α γ α ­ πούν και να προστατεύουν τα παιδιά τους. Ό μω ς στην Αρχαία Σπάρτη ήταν “φυσικό" να αφήνουν τα νεογέννητα έξω στα βουνά για να δουν αν μπορούν να επιζήσουν μέσα στο κρύο. Ο ι θεωρίες περί “αιώνιας ανθρώπινης φύσης” δεν προσφέρουν κα'-17-

Κρις Χάρμαν μιά εξήγηση για τα μεγάλα γεγονότα της ιστορίας. Ο ι πυραμίδες της Αίγυπτου, το μεγαλείο της Αρχαίας Ελλάδας, οι αυτοκρατορίες της Ρώ­ μης και των'Ινκας, η σύγχρονη βιομηχανική πόλη, όλα αυτά ανάγονται στο ίδιο επίπεδο μ’ εκείνο των αμόρφωτων αγροτών που ζούσαν στις μεσαιωνικές καλύβες από λάσπη. Αυτό που έχει σημασία (στο ομώνυμο βιβλίο) είναι ο “γυμνός πίθηκος” όχι ο μεγάλος πολιτισμός που έχτισε ο πίθηκος. Ο ύτε έχει σχέση το πώ ς μερικές κοινωνίες καταφέρνουν να τρέψουν τους "πιθήκους” ενώ άλλες αφήνουν εκατομμύρια να πεθαί­ νουν της πείνας. Αρκετοί άνθρωποι δέχονται μια διαφορετική υλιστική θεωρία, που τονίζει τον τρόπο με τον οποίο είναι δυνατόν να αλλάξει η ανθρώπινη συμπεριφορά. Ο πω ς τα ζώα μπορούν να εκπαιδευτούν μέσα σ ’ ένα τσίρκο και να απ ο κτήσ ο υν διαφ ορετική συμπεριφ ορά α π ’ αυτή της ζούγκλας, έτσι -λ έν ε οι υποστηρικτές αυτής της θεω ρίας- η ανθρώπινη συμπεριφορά μπορεί να αλλάξει με παρόμοιο τρόπο. Αν και εφόσον τον έλεγχο της κοινωνίας τον έχουν κατάλληλα άτομα τότε, λένε, η “φύση του ανθρώπου” θα μπορούσε να μετασχηματισθεί. Αυτή η άποψη είναι σίγουρα ένα βήμα πιο μπροστά από τον "γυ­ μνό πίθηκο" Α λλά αποτυγχάνει να εξηγήσει το πώ ς η κοινωνία, σαν σύ­ νολο, μπορεί ν’ αλλάξει. Αν όλοι στην σημερινή κοινωνία συμπεριψέρονται σαν καλογυμνασμένα σκυλιά, πώ ς θα μπορούσε κά ποιος να σταθεί πιο πάνω α π ’ την κοινωνία και να δει πώ ς θα μπορούσε να α λ λά­ ξει τους μηχανισμούς που καθορίζουν τη συμπεριφορά μας; Υπάρχει κα­ μιά μειοψηφία ανθρώπων που με ένα μαγικό τρόπο δεν υπόκεινται σε εκείνες τις πιέσεις που κυριαρχούν στους υπόλοιπους ανθρώπους; Αν όλοι είμαστε ζώα μέσα σ το τσίρκο, ποιος θα μπορούσε να γίνει ο θηριο­ δαμαστής; Εκείνοι που ασπάζονται αυτή την θεωρία είτε καταλήγουν στο ότι η κοινωνία δεν μπορεί να αλλάξει (όπως αυτοί του “γυμνού πίθηκου”) ή πιστεύουν πω ς η αλλαγή έρχεται α πό κάπου έξω από την κοινωνία, από το Θεό, τον "μεγάλο άνδρα” ή τη δύναμη που έχουν οι ιδέες μεγάλων ανδρών. Ο υλισμός τους καταλήγει σε ένα είδος ιδεαλισμού που ξαναμ- 18-

Μαρξισμός, θεωρία και πράξη παίνει από την πίσώ πόρτα. Ό πω ς παρατήρησε ο Μαρξ, μια τέτοια θεωρία καταλήγει α ν α π ό ­ φευκτα στο να χωρίσει την κοινωνία σε δυο μέρη, από τα οποία το ένα είναι ανώτερο από την κοινωνία. Αυτή η "υλιστική” αντίληψη πολύ συ­ χνά είναι αντιδραστική. Ένας α πό τους πιο γνω στούς υποστηρικτές της σήμερα, είναι ένας δεξιός Αμερικάνος ψυχολόγος, ο Σκίνερ. Αυτός θέλει να κάνει τους ανθρώ πους να συμπεριφέρονται με διάφορους καθορι­ σμένους τρόπους. Ό μω ς μιας και ο ίδιος είναι προϊόν της αμερικάνικης καπιταλιστικής κοινωνίας, η προσ πάθεια του να καθορίσει τρόπους συμπεριφοράς καταλήγει στο να προσπαθεί να κάνει τους ανθρώπους να σ υμμορφώνονται με όσα επιτάσσει αυτή την κοινωνία. Μ ια άλλη υλιστική θεωρία φορτώνει όλη την δυστυχία και εξα­ θλίωση του κόσμου στον υπερπληθυσμό. (Αυτή η θεωρία συνήθως ονο­ μάζεται Μ αλθουσιανή, από τον Αγγλο οικονομολόγο του 18ου αιώνα, Μ άλθους, που πρώ τος είχε εκφράσει αυτή την άποψη.) Αλλά κάτι τέ­ τοιο δεν μπορεί να μας εξηγήσει γιατί στις ΗΠ Α λόγου χάρη, καίνε το σιτάρι ενώ στις Ινδίες οι άνθρωποι πεθαίνουν της πείνας. Ο ύτε μπορεί να εξηγήσει γιατί πριν 150 χρόνια δεν υπήρχε αρκετή παραγω γή τροφί­ μων στις ΗΠΑ για να θρέψει 10 εκατομμύρια κόσμο, ενώ σήμερα υπάρ­ χει αρκετή για 200 εκατομμύρια κόσμο. Αυτή η θεωρία ξεχνά πω ς κάθε επιπλέον στόμα που τρέφεται είναι παράλληλα και ένας ακόμα άνθρωπος ικανός να δουλέψει και να πα ­ ράγει πλούτο. Ο Μ αρξ ονόμασε όλες αυτές τις λαθεμένες εξηγήσεις, μορφές του "μηχανιστικού" ή του "χυδαίου” υλισμού. Ό λες αυτές οι θεωρίες ξεχνούν πως οι άνθρωποι δρουν και ενεργούν, είναι ζωντανά πλάσματα που οι ενέργειές τους και η δράση τους αλλάζουν και μεταβάλουν αυτόν τον κόσμο.

Κρις Χάρμαν

Η υλιστική ερμηνεία της Ιστορίας Οι άνθρωποι μπορούν να ξεχωρίσουν από τα ζώα, με την συ­ νείδηση, την θρησκεία ή οτιδήποτε άλλο θέλετε. Οι ίδιοι αρχί­ ζουν να ξεχωρίζουν τους εαυτούς τους από τα ζώα μόλις αρχί­ σουν να παράγουν τα μέσα για τη διαβίωση τους, την τροφή τους, το καταφύγιό τους και τα ρούχα τους. Μ’ αυτά τα λόγια ο Μ αρξ τόνισε για πρώτη φορά το στοιχείο που ήταν χαρακτηριστικό στη δίκιά του εξήγηση για την ανάπτυξη της κοι­ νωνίας. Τα ανθρώπινα όντα είναι ζώα, που προέρχονται από πιθηκοει­ δή πλάσματα. Ο πω ς τα άλλα ζώα, η πρώτη τους έγνοια ήταν να θρέ­ ψουν τους εαυτούς τους και να προστατευτούν από τον καιρό. Ο τρόπος που τα άλλα ζώα κάνουν αυτά τα πράγματα εξαρτάται από την βιολογική κατασκευή που κληρονομούν. Ένας λύκος διατηρεί­ ται στη ζωή με το να κυνηγά και να σκοτώνει το θύμα του, με τρόπο που καθορίζεται από τα βιολογικά ένστικτα που κληρονόμησε. Τις κρύες νύχτες, η γούνα του τού δίνει ζεστασιά. Μ εγαλώνει τα λυκόπουλα σύμ­ φωνα με κληρονομημένα π ρότυπα συμπεριφοράς. Ο μως η ανθρώπινη ζωή δεν είναι προκαθορισμένη με τέτοιο τρόπο. Οι άνθρωποι που περιπλανήθηκαν στη γη πριν 100.000 χρόνια ή 30.000 χρόνια ζούσαν πολύ διαφορετικά α π ’ ότι εμείς. Ζούσαν μέσα σε σπηλιές και τρύπες. Δεν είχαν καθόλου σκεύη για να φυλάνε μέσα το φαγητό ή το νερό, για τροφή μάζευαν φρούτα και καρπούς και κυνηγούσαν άγρια θηρία με πέτρες. Δεν μπορούσαν ούτε να γράψουν ούτε να μετρήσουν πάνω από το δέκα, όσα δάχτυλα είχαν δηλαδή. Δεν είχαν καμιά πρ α γ­ ματική γνώση του τι υπήρχε και τι συνέβαινε έξω από το άμεσο περι­ βάλλον τους ούτε ήξεραν τίποτα για τους προγόνους τους. Ομως η φ υ­ σική κατασκευή των ανθρώπων εκείνων που ζούσαν πριν 100.000 χρό­ νια ήταν παρόμοια μ’ αυτή του σύγχρονου ανθρώπου και εκείνων που έζησαν πριν 30.000 χρόνια. Αν παίρναμε έναν άνθρωπο των σπηλαίων, τον λούζαμε και τον ξυρίζαμε, τον ντύναμε με σ ύγχρονη φορεσιά και -20-

Μαρξισμός, θεωρία και πράξη τον αφήναμε σε-μια λεω φόρο κανένας δεν θα αναγνώ ριζε πω ς είναι εκτός χρόνου. Ό πω ς παρατήρησε κι ο αρχαιολόγος Σ. Γκόρντον Τσάιλντ: Οι πρώτοι σκελετοί του δικού μας γένους ανήκουν στα τέλη της εποχής των Παγετώνων... Από τον καιρό που οι σκελετοί του Χόμο Σάπιενς (Σκεπτόμενος Άνθρωπος) πρωτοεμψανίζονται στα αρχαιότερα πετρώματα περίπου πριν 25.000 χρόνια, η βιολογική ανέλιξη του ανθρω πίνου σώματος έχει σταματήσει, παρ’ όλο που η πρόοδος του πολιτισμού του ανθρώπου μόλις άρχιζε. Η ίδια παρατήρηση γίνεται κι από τον αρχαιολόγο Λήκυ: Οι φυσικές διαφορές ανάμεσα στους ανθρώπους του Ωριγνάσιου και του Μαγδαλήνιου πολιτισμού (πριν 25.000 χρόνια) από τη μια, και των ανθρώπων της σημερινής εποχής από την άλλη είναι αμελητέες, ενώ οι πολιτισμικές διαφορές είναι αφάνταστα μεγάλες. Με τη λέξη “πολιτισμός” οι αρχαιολόγοι εννοούν όλα αυτά που μα­ θαίνουν και διδάσκουν οι άνθρωποι ο ένας στον άλλο (πώς να ράβουν ρούχα από τις γούνες ή το μαλλί, πώ ς να κατασκευάζουν αγγεία με τον πηλό, πώς ν’ ανάβουν φωτιά, να φτιάχνουν σ πίτια κλπ) σε αντίθεση με εκείνα τα π ράγματα που τα ζώα γνωρίζουν ενστικτωδώς. Η ζωή των πρώτων ανθρώπινων όντων ήταν ήδη πάρα πολύ δια­ φορετική από εκείνη των άλλω ν ζώων. Κι αυτό γιατί οι άνθρωποι ήταν ικανοί να χρησιμοποιούν τα φυσικά χαρακτηριστικά που είχαν -μ εγάλ ο εγκέφαλο, χέρια κατάλληλα για να χειρίζονται αντικείμενα^ για να αρ­ χίσουν να διαμορφώνουν το περιβάλλον τους σύμφωνα με τις ανάγκες τους. Αυτό σήμαινε, πω ς οι άνθρωποι μπορούσαν να προσαρμοστούν σε σ υνθήκες πολύ διαφορετικές μεταξύ τους, χωρίς να χρειάζεται καμιά αλλαγή στη φυσική τους κατασκευή. Ο ι άνθρω ποι δεν αντιδρούσαν απλά και μόνο στις γύρω συνθήκες. Μ πορούσαν να επενεργήσουν π ά ­ νω σ ’ εκείνες τις συνθήκες, αρχίζοντας κιόλας να τις μεταβάλλουν για το δικό τους όφελος. ■‘21-

Κρις Χάρμαν Στην αρχή χρησιμοποίησαν ξύλα και πέτρες ενάντια στα άγρια θη­ ρία, άναβαν δάδες από τις φυσικές φωτιές για να ζεσταίνονται και να φωτίζονται, ντυνόντουσαν με φύλλα και δέρματα ζώων. Μετά από πολ­ λές χιλιάδες χρόνια έμαθαν να ανάβουν φωτιά μόνοι τους, να επεξερ­ γάζονται τις πέτρες με άλλες πέτρες, τελικά να φυτεύουν σπόρους που οι ίδιοι καλλιεργούσαν, να φυλάγουν τη σοδειά σε αγγεία από πηλό και να εξημερώνουν μερικά ζώα. Σχετικά πρόσφατα -μ ό ν ο 5.000 χρόνια πριν, από το μισό εκατομ­ μύριο χρόνια της ιστορίας του α ν θρ ώ π ο υ- έμαθαν να μετατρέπουν το μετάλλευμα σε μέταλλο που μπορούσαν μετά να επεξεργαστούν κατα­ σκευάζοντας κατάλληλα εργαλεία και αποτελεσματικά όπλα. Κάθε πρ ό ο δο ς του ανθρώ που είχε τεράστιο αντίκτυπο, όχι μόνο στο να γίνει η ζωή των ανθρώπων ευκολότερη, στο να τραφούν και να ντυθούν, αλλά επίσης και στον μετασχηματισμό της ίδιας της οργάνω ­ σης της ανθρώπινης ζωής. Από την αρχή της, η ζωή του ανθρώπου ήταν κοινωνική. Μ όνο με τις συνδυασμένες προσπάθειες πολλών ανθρώπων μπορούσαν να σκοτώσουν τα θηρία, να μαζέψουν τροφή και να ανά­ βουν φωτιές. Ή ταν υποχρεωμένοι να συνεργάζονται. Αυτή η συνεχής στενή συνεργασία τούς ανάγκασε και να επικοινω­ νούν, βγάζοντας ήχους και αναπτύσσοντας μια γλώσσα. Αρχικά οι κοι­ νωνικές ομάδες ήταν απλές. Δεν υπήρχε στη φύση αρκετή τροφή για να συντηρηθεί μια ομάδα μεγαλύτερη α πό καμιά εικοσαριά άτομα. Ό λες οι προσπάθειες έπρεπε να έχουν σαν βασικό στόχο την εξεύρεση τροφής, έτσι που όλοι έκαναν την ίδια δουλειά και ζούσαν με τον ίδιο τρόπο ζωής. Μιας και δεν υπήρχαν τα μέσα για την αποθήκευση μεγάλης π ο ­ σότητας τροφίμων δεν μπορούσαν να υπάρξουν ατομική ιδιοκτησία ή ταξικοί διαχωρισμοί, ούτε υπήρχε καθόλου η λεία που θα δημιουργούσε κίνητρα για πολέμους. Μέχρι και πριν μερικά χρόνια, υπήρχαν ακόμα σε πολλά μέρη του πλανήτη εκατοντάδες κοινωνίες των οποίων ο τρόπος ζωής ήταν ίδιος μ’ αυτόν που περιγράψαμε: π.χ. ανάμεσα στους Ινδιάνους της Βόρειας και Νότιας Αμερικής, σε μερικούς λαούς του Ισημερινού, της Αφρικής -22-

Μαρξισμός, θεωρία και πράξη και του Ειρηνικού Ω κεανού και σε μερικούς ιθαγενείς της Αυστραλίας. Ό χι πω ς αυτοί οι άνθρωποι ήταν λιγότερο έξυπνοι από εμάς ή είχαν μια πιο “πρωτόγονη νοοτροπία” Ο ι ιθαγενείς της Α υστραλίας για π α ­ ράδειγμα, για να επιβιώσουν έπρεπε να μάθουν να ξεχωρίζουν χιλιάδες φυτά και τις συνήθειες και τα χαρακτηριστικά δεκάδων διαφορετικών ειδών ζώων. Ο ανθρωπολόγος καθηγητής Φ ερθ έχει περιγράφει πως: Οι φυλές της Αυστραλίας... γνωρίζουν τις συνήθειες, τα σημά­ δια, τους κρυψώνες και τις εποχές όλων των ζώων, ψαριών και πουλιών που είναι κατάλληλα για τροφή. Γνωρίζουν τις εξωτερι­ κές και μερικές από τις λιγότερο φανερές ιδιότητες των βράχων, των πετρών, των ρητινών, της μαστίχας, των φυτών, των ινών και των φλουδών. Ξέρουν να ανάβουν φωτιά. Ξέρουν πώς να χρησι­ μοποιήσουν τη φωτιά σαν παυσίπονο, να σταματήσουν την αι­ μορραγία και να επιβραδύνουν την αποσύνθεση της φρέσκιας τροφής. Χρησιμοποιούν επίσης την φωτιά και την θερμότητα για να σκληραίνουν ή να μαλακώνουν τα ξύλα... Ξέρουν για τις φάσεις της σελήνης, την κίνηση της παλίρροιας, τους κύκλους των πλανητών και την σειρά και διάρκεια των εποχών. Έχουν συ­ σχετίσει τις κλιματολογικές μεταβολές, όπω ς την κατεύθυνση των ανέμων, την υγρασία, την θερμοκρασία με την ποσότητα και την ανάπτυξη διαφόρων ειδών του ζωικού και φυτικού βασιλεί­ ου... Επιπλέον με ευφυΐα κάνουν οικονομική χρήση των υποπρο­ ϊόντων από τα ζώα που κυνηγούν για τροφή. Το κρέας του καγκουρό τρώγεται. Τα κόκαλα των ποδιών του τα χρησιμοποιούν για να κατασκευάζουν πέτρινα εργαλεία, οι τένοντες γίνονται λόγχες, τα νύχια γίνονται περιδέραια με κερί και ίνες. Το λίπος αναμιγνύεται με κόκκινη ώχρα και χρησιμοποιείται σαν καλλυν­ τικό και το αίμα με την καρβουνόσκονη γίνεται βαφή. Έχουν ορι­ σμένες γνώσεις των βασικών αρχών της Μηχανικής, ξύνουν το μπούμερανγκ ξανά και ξανά μέχρι να πετύχουν τη σωστή καμ­ πύλη... Είναι πολύ πιο "έξυπνοι" από εμάς στην αντιμετώπιση διαφόρων προβλημάτων στην προσπάθειά τους για επιβίωση στην έρημο της Αυ­ στραλίας. Αυτό που δεν είχαν μάθει ήταν να φυτεύουν σπόρους και να '-23-

Κρις Χάρμαν καλλιεργούν, κάτι που οι δικοί μας πρόγονοι έμαθαν μόλις πριν 5.000 χρόνια, αφού έζησαν ήδη στη γη περίπου 500.000 χρόνια. Η ανάπτυξη νέων τεχνικών για την παραγω γή πλούτου, όλα αυτά τα πράγματα που χρησιμοποιούν οι άνθρωποι στη ζωή τους, δημιουρ­ γούσε πάντα νέους τρόπους συνεργασίας μεταξύ των ανθρώπων, νέες κοινωνικές σχέσεις. Για παράδειγμα, όταν οι ά νθρωποι έμαθαν αρχικά να π αράγουν την τροφή τους (φυτεύοντας σπόρους και εξημερώνοντας ζώα) και να την αποθηκεύουν (σε δοχεία), έγινε μια πλήρης επανάσταση στην κοινωνι­ κή ζωή - η "νεολιθική επανάσταση” όπω ς ονομάζεται από τους αρχαι­ ολόγους. Ο ι άνθρωποι έπρεπε πια να συνεργάζονται για την καλλιέρ­ γεια της γης, για τον θερισμό και το κυνήγι των ζώων. Μ πορούσαν να ζουν μαζί περισσότερα άτομα α π ’ ότι πριν, να φυλάγουν την τροφή και έτσι άρχισαν να ανταλλάσσουν αγαθά με άλλες κοινωνικές ομάδες. Μ πόρεσ αν ν’ α ν α π τυ χ θ ο ύ ν οι πρώ τες πόλεις. Για πρώ τη φορά υπήρχε η δυνατότητα για μερικούς ανθρώπους να ζουν μια ζωή που δεν είχε αποκλειστικό στόχο την προμήθεια τροφής. Μερικοί ειδικεύτηκαν στην αγγειοπλαστική, μερικοί στην εξόρυξη πυρόλιθου και αργότερα στην εξόρυξη μετάλλου για την κατασκευή εργαλείων και όπλων, μερι­ κοί ασχολούνταν με βασικά διοικητικά θέματα για την κοινότητα στο σύνολό της. Πιο απειλητικό ήταν ότι το πλεόνασμα της τροφ ής που αποθηκευόταν δημιουργούσε ένα κίνητρο για πόλεμο. Ο ι άνθρωποι είχαν αρχίσει ανακαλύπτοντας νέους τρόπους για την αντιμετώπιση των δυσκολιών και για να υποτάσσουν την φύση στις δι­ κές τους ανάγκες. Αλλά στην διαδικασία αυτή, χωρίς να το θέλουν, εί­ χαν μετασχηματίσει την κοινωνία μέσα στην οποία ζούσαν και μαζί μ’ αυτήν την ίδια τη ζωή τους. Ο Μ αρξ συνοψίζοντας αυτή την διαδικασία είπε: Η ανάπτυξη των "παραγωγικών δυνάμεων" άλλαξε τις "παραγωγι­ κές σχέσεις” και μέσα α π ’ αυτό, άλλαξε την κοινωνία. Υπάρχουν πολύ περισσότερα πρόσφατα παραδείγματα. Πριν 300 χρόνια η συντριπτική πλειοψηφία του κόσμου στην Αγ­ γλία ζούσε ακόμα από τη γη, παράγοντας τροφή με διάφορες τεχνικές -24-

Μαρξισμός, θεωρία και πράξη που δεν είχαν αλλάξει για αιώνες. Ο πνευματικός ορίζοντας των α ν ­ θρώπων αυτών ήταν περιορισμένος στο χωριό τους ή τη γύρω περιοχή και οι ιδέες τους ήταν επηρεασμένες σχεδόν απόλυτα από την εκκλη­ σία. Στους περισσότερους δεν χρειαζόταν να γράψουν ή να διαβάζουν και δεν έμαθαν ποτέ να το κάνουν. Ύστερα, πριν 200 χρόνια, άρχισε να αναπτύσσεται η βιομηχανία. Χιλιάδες άνθρωποι σύρθηκαν στα εργοστάσια. Η ζωή τους άλλαξε εν­ τελώς. Τώρα ζούσαν σε μεγάλες πόλεις κι όχι σε μικρά χωριά. Χρειάστη­ καν να μάθουν διάψορες τέχνες που οι προγονοί τους δεν είχαν καν ονειρευτεί, όπω ς επίσης τελικά αναγκάσ τηκα ν να μάθουν γραψή κι ανάγνωση. Ο ι σιδηρόδρομοι και τα ατμόπλοια έκαναν δυνατά τα ταξίδια σ ’ όλη τη γη. Ο ι παλιές ιδέες που είχαν σφυρηλατήσει οι πα πά δ ες στο μυαλό των ανθρώπων, δεν ταίριαζαν πια με την πραγματικότητα. Η υλική επανάσταση στην παραγω γή ήταν και μια επανάσταση στον τρό­ πο ζωής και στις ιδέες τους. Π αρόμοιες α λ λα γές επηρεάζουν ακόμα μεγαλύτερο αριθμό α ν ­ θρώπων. Ας πάρουμε τους ανθρώπους από τα χωριά του Μ παγκλαντές ή της ανατολικής Τουρκίας που έχουν έρθει στα εργοστάσια της Αγ­ γλίας ή της Γερμανίας για να βρουν δουλειά. Θ α δούμε πω ς πολλοί α π ’ αυτούς ανακαλύπτουν ότι οι παλιές συνήθειες και η θρησκεία δεν ται­ ριάζουν πια στην πραγματικότητα. Ας δούμε τον τρόπο που οι περισσότερες γυναίκες τα τελευταία 50 χρόνια έμαθαν να εργάζονται έξω από το σπίτι και πως αυτό οδήγησε τις γυναίκες να αμφισβητήσουν τις παλιές προκαταλήψεις, σύμφωνα με τις οποίες ανήκαν ολοκληρωτικά στον άντρα. Ο ι αλλαγές στον τρόπο με τον οποίο οι άνθρωποι δουλεύουν μαζί για να π αράγουν τροφή, ρούχα και στέγη, προκαλούν και αλλαγές στον τρόπο με τον οποίο οργανώνεται η κοινωνία και στην συμπεριφορά των ατόμων μέσα σ ’ αυτή. Αυτό είναι το μυστικό της κοινωνικής α λλαγής της ιστορίας- που οι φιλόσοφοι πριν από τον Μ αρξ (και άλλοι μετά α π ’ ^ 25-

Κρις Χάρμαν αυτόν), οι ιδεαλιστές και οι οπαδοί τον μηχανιστικού υλισμού δεν μπόρε­ σαν να κατανοήσουν. Οι ιδεαλιστές είδαν πω ς υπήρχε αλλαγή, αλλά είπαν πως η αλλαγή έρχεται από τους ουρανούς. Ο ι οπαδοί του μηχανιστικού υλισμού είδαν πω ς οι άνθρωποι επηρεάζονταν πνευματικά από τον υλικό κόσμο, αλλά δεν μπορούσαν να καταλάβουν πώς ήταν δυνατόν να αλλάξει αυτός ο υλικός κόσμος. Αυτό που είδε ο Μαρξ ήταν πω ς οι άνθρωποι επηρεά­ ζονται από τον κόσμο γύρω τους, αλλά κι αυτοί με τη σειρά τους επι­ δρούν πάνω σ’ αυτόν τον κόσμο, αλλάζοντάς τον ώστε να τον κάνουν πιο βιώσιμο. Στην προσπάθειά τους αυτή, όμως, αλλάζουν και τις σ υν­ θήκες κάτω από τις οποίες ζουν και επομένως και τους ίδιους τους εαυ­ τούς τους. Το κλειδί για να κατανοήσουμε τις μεταβολές στην κοινωνία βρί­ σκεται στο να καταλάβουμε με ποιον τρόπο οι άνθρωποι αντιμετωπί­ ζουν το πρόβλημα για την παραγω γή των βασικών αγαθών, της τρ ο­ φής, της στέγης και των ρούχων τους. Αυτό ήταν η αφετηρία του Μαρξ. Αυτό όμως δεν σημαίνει ότι οι μαρξιστές πιστεύουν πω ς η εξέλιξη της τεχνολογίας δημιουργεί αυτόματα μια καλύτερη κοινωνία ή ακόμα πως οι εφευρέσεις ο δη γο ύ ν αυτόματα στην κοινωνική αλλα γή. Ο Μ αρξ απέρριπτε αυτή την άποψη (που μερικές φορές την ονομάζουν τεχνο­ λογική αιτιοκρατία). Επανειλημμένα στην ιστορία οι άνθρωποι απέρριψαν ιδέες που θα είχαν σαν αποτέλεσμα την αύξηση της παραγω γής των βασικών αγαθών, γιατί έρχονταν σε αντίθεση με τον τρόπο οργά­ νωσης της υπάρχουσας κοινωνίας ή τις αντιλήψεις που επικρατούσαν. Για παράδειγμα στην Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία υπήρξαν πολλές ιδέ­ ες για το πώ ς θα παραγόταν παραπάνω σιτάρι, αλλά οι άνθρωποι δεν τις εφάρμοσαν γιατί χρειαζόταν περισσότερη αφοσίωση στη δουλειά, κάτι που δεν μπορούσαν να έχουν οι σκλάβοι οι οποίοι δούλευαν κάτω από το φ όβο του μαστίγιου. Ό ταν οι Βρετανοί κυβερνούσαν την Ιρλαν­ δία, τον 18ο αιώνα, προσπάθησαν να σταματήσουν την ανάπτυξη της βιομηχανίας εκεί, γιατί αυτό ερχόταν σε αντίθεση με τα συμφέροντα των επιχειρηματιών στο Λονδίνο.

Μαρξισμός, θεωρία και πράξη Αν κάποιος πρότεινε μια μέθοδο που θα έλυνε το πρόβλημα της πείνας στην Ινδία με το σφάξιμο των ιερών αγελάδων ή θα προμήθευε στους ευρωπαίους νόστιμα μπιφτέκια απ ό επεξεργασμένο κρέας αρουραίων, μια τέτοια μέθοδος θα απορριπτόταν λόγο των προκαταλήψεων που υπάρχουν. Ο ι νέες εξελίξεις στην παραγω γή θέτουν σε αμφισβήτηση τις π α ­ λιές προκαταλήψεις και τους παλιούς τρόπους οργάνωσης της κοινω­ νίας, όμως αυτό δεν ανατρέπει αυτόματα τις προκαταλήψεις και τις π α ­ λιές κοινωνικές μορφές. Πολλοί άνθρωποι παλεύουν ενάντια στην α λ ­ λαγή κι εκείνοι που θέλουν τις νέες μεθόδους παραγω γής πρέπει να παλέψουν για την αλλαγή. Αν αυτοί που αντιτίθενται στην αλλαγή νι­ κήσουν, τότε οι νέες μορφές παραγω γής δεν μπορούν να εφαρμοστούν και η παραγω γή μένει στάσιμη ή ακόμα και χειροτερεύει. Με μαρξιστικούς όρους αυτό σημαίνει: καθώς οι παραγω γικές δυ­ νάμεις αναπτύσσονται, συγκρούονται με τις προϋπάρχουσες κοινωνικές σχέσεις και τις ιδέες που αναπτύχθηκαν πάνω στη βάση των παλιών παραγωγικών σχέσεων. Είτε αυτοί που αντιπροσωπεύουν τις νέες π α ­ ραγωγικές σχέσεις νικούν σ ’ αυτήν την σύγκρουση, είτε εκείνοι που ταυτίζονται με το παλιό σύστημα. Στη μια περίπτωση η κοινωνία πρ ο­ χωρεί μπροστά, στην άλλη η κοινωνία μένει στάσιμη ή ακόμα και οπι­ σθοχωρεί.

Κεφάλαιο Τρίτο Η πάλη τον τάξεων Ζούμε μέσα σε μια κοινωνία χωρισμένη σε τάξεις, στην οποία λίγοι άνθρωποι έχουν μια τεράστια ιδιωτική περιουσία και οι περισσότεροι από εμάς δεν έχουμε σχεδόν τίποτα. Φυσικά συνηθίζουμε να παίρνουμε σαν δεδομένο πω ς τα πράγματα ήταν πάντα έτσι. Στην πραγματικότη­ τα όμως, στο μεγαλύτερο μέρος της ιστορίας του ανθρώπου, δεν υπήρ­ χαν τάξεις και ατομική ιδιοκτησία, ούτε στρατοί και αστυνομία. Αυτή ήταν η κατάσταση στη διάρκεια των 500.000 χρόνων της εξέλιξης του ανθρώπου, μέχρι πριν από 5.000 ή 10.000 χρόνια. Μ έχρι το σημείο όπου ένα άτομο δεν μπορούσε να παράγει με την εργασία του περισσότερη τροφή από ότι χρειαζόταν για να τον συντη­ ρεί ώστε να συνεχίσει να δουλεύει, δεν μπορούσε να υπάρξει διαχωρι­ σμός των τάξεων. Ποιο θα ήταν το νόημα να έχει κάποιος σκλάβους, αν αυτό που π αρήγαγαν ήταν αρκετό μόνο για να κρατιούνται στη ζωή; Μετά από ένα σημείο όμως, η ανάπτυξη της παραγω γής έκανε τον ταξικό διαχωρισμό όχι μόνο επιτρεπτό, αλλά και αναγκαίο. Μπορούσε να παραχθεί αρκετή τροφή, ώστε οι άμεσοι παραγω γοί να παίρνουν το μερίδιό τους για να επιβιώσουν, αλλά να μένει και ένα πλεόνασμα. Ταυ­ τόχρονα υπήρχαν και τα μέσα για να αποθηκευτεί αυτό το πλεόνασμα και να μεταφερθεί από το ένα μέρος στο άλλο. Ο ι άνθρωποι που με την εργασία τους πα ρήγαγαν όλη αυτή την τροφή θα μπορούσαν α πλά να καταναλώνουν και το “πλεόνασμα" Μια

Μαρξισμός, θεωρία και πράξη και ζούσαν μια μίζερη λιτοδίαιτη ζωή, ο πειρασμός ήταν μεγάλος. Ό μως κάτι τέτοιο θα τους άφηνε εκτεθειμένους μπροστά σε φυσικές κατα­ στροφές π.χ. σε λιμούς ή πλημμύρες τον επόμενο χρόνο και σε περιπτώ ­ σεις που άλλες φυλές πεινασμένων έκαναν επίθεση. Αρχικά ήταν πρ ο ς όφ ελος όλης της κοινότητας, μερικά άτομα ν' αναλαμβ άνουν την αποθήκευση του πλούτου που περίσσευε για το μέλλον, χρησιμοποιώντας το για την συντήρηση των τεχνιτών, για το χτίσιμο αμυντικών έργων και την ανταλλαγή ενός μέρους α π ’ αυτό το πλεόνασμα με άλλα αγαθά που είχαν άλλες μακρινές ομάδες ανθρώ ­ πων. Αυτές όλες οι δραστηριότητες γίνονταν στις πρώτες πόλεις, όπου ζούσαν οι έμποροι, οι “βιοτέχνες” και οι διαχειριστές των αγαθών. Για να μπορούν να κρατούν και λογαριασμούς στις ανταλλαγές που έκαναν σκάλιζαν πάνω σε πλάκες κι έτσι άρχισε να αναπτύσσεται η γραφή. Αυτά ήταν τα πρώ τα διστακτικά βήματα αυτού που ονομάζουμε "πολιτισμός” Αλλά - κ ι αυτό είναι ένα μεγάλο "αλλά"- όλα αυτά βασί­ σ τηκαν πά νω στον έλεγχο του αυξανόμενου πλούτου από μια μικρή μειοψηφία της κοινότητας. Και η μειοψηφία χρησιμοποίησε τον πλούτο προς το δικό της όφελος και όχι μόνο προς όφελος της κοινωνίας σαν σύνολο. Ό σ ο πιο πολύ α ναπτυσ σ ό τα ν η πα ραγω γή , τόσο περισσότερος πλούτος ερχόταν στα χέρια της μειοψηφίας - κ ι αυτή όλο και περισσό­ τερο ξέκοβε από την υπόλοιπη κοινωνία. Οι κανονισμοί που αρχικά εμ­ φανίστηκαν για το όφελος της κοινωνίας, έγιναν "νόμοι” που καθόριζαν την παραγω γή του πλούτου και η γη άρχισε να γίνεται "ιδιωτική περιου­ σία" της μειοψηφίας. Μια άρχονσα τάξη είχε γεννηθεί -κ α ι οι νόμοι π ρ ο ­ στάτευαν την εξουσία της. Πιθανόν αμέσως να τεθεί το ερώτημα: μήπως θα ήταν δυνατόν η κοινωνία να αναπτυχθεί διαφορετικά, δηλαδή εκείνοι που καλλιεργού­ σαν τη γη να έλεγχαν και την παραγωγή; Η απάντηση είναι Οχι. Ό χι επειδή τέτοια είναι "η φύση του ανθρώ ­ που" αλλά γιατί η κοινωνία ήταν ακόμη πολύ φτωχή. Η πλειοψηφία του πληθυσμού της γης ήταν πολύ απασχολημένη με την καλλιέργεια της '-29-

Κρις Χάρμαν γης για μια μίζερη επιβίωση, έτσι που η πλειοψηφία των ανθρώπων δεν είχαν καιρό για να ασχοληθούν με το γράψιμο και την ανάγνω ση, να ασχοληθούν με τις τέχνες, να κατασκευάσουν εμπορικά πλοία, να κατα­ γράψουν την πορεία των άστρων, να ανακαλύψουν τα στοιχεία των μα­ θηματικών, να μελετήσουν τη ροή του ποταμού ή πώ ς θα έπρεπε να γι­ νόταν η σωστή άρδευση. Αυτά όλα μπορούσαν να γίνουν μόνο αν μια προνομιούχα μειοψηφία άρπαζε τα απαραίτητα για την επιβίωσή της α π ό τη μάζα του εργαζόμενου πληθυσμού και έτσι δεν είχε πια την ανάγκη να εργάζεται η ίδια από την ανατολή μέχρι τη δύση του ήλιου. Αυτό όμως δεν σημαίνει πω ς ο διαχωρισμός των τάξεων είναι α π α­ ραίτητος ακόμα και σήμερα. Στα τελευταία 100 χρόνια η ανάπτυξη της παραγω γή ς ήταν τόσο ραγδαία που για την προηγούμενη ιστορία της ανθρωπότητας θα φαινόταν σαν όνειρο. Η φυσική έλλειψη αγαθών ξεπεράστηκε -α υ τό που υπάρχει σήμερα είναι η τεχνητή έλλειψη που δημιουργείται καθώς οι κυβερνήσεις καταστρέφουν αποθέματα τροφίμων. Η ταξική κοινωνία σήμερα τραβά την ανθρωπότητα προς τα πίσω αντί να την οδηγεί μπροστά. Η πρώτη αλλαγή, από τις καθαρά αγροτικές κοινωνίες στις κοινω­ νίες των πόλεων και των μεγάλων κέντρων δεν ήταν η μόνη που γέννη­ σε κατ’ ανάγκη τον ταξικό διαχωρισμό. Η ίδια διαδικασία επαναλαμβανόταν κάθε φορά που άρχιζαν να αναπτύσσονται νέοι τρόποι παραγω ­ γής πλούτου. Έτσι στη Βρετανία πριν χίλια χρόνια, η άρχουσα τάξη αποτελούνταν από φεουδάρχες που έλεγχαν τη γη και ζούσαν σε βάρος των δου­ λοπάροικων. Αλλά καθώς το εμπόριο άρχισε να αναπτύσσεται σε μεγά­ λη κλίμακα, παράλληλα γεννιόταν στις πόλεις μια νέα προνομιούχα τά­ ξη, των πλούσιων εμπόρων. Και όταν η βιομηχανία άρχιζε να επεκτείνεται σε μεγάλη κλίμακα, την δύναμη των εμπόρων ερχόταν με τη σειρά της να αμφισβητήσει η τάξη των μεγαλοβιομήχανων. Σε κάθε στάδιο της ανάπτυξης της κοινωνίας υπήρχε μια καταπιε­ σμένη τάξη που με την χειρωνακτική εργασία της παρήγαγε τον πλούτο και μια άρχουσα τάξη που έλεγχε τον πλούτο. Καθώς όμως άλλαζε η -30-

Μαρξισμός, θεωρία και πράξη κοινωνία άλλαζαν και οι καταπιεσμένοι και οι καταπιεστές. Στην δουλοκτητική κοινωνία της αρχαίας Ρώμης, οι δούλοι ήταν προσωπική ιδιοκτησία της άρχουσας τάξης. Αυτός που είχε τον δούλο κατείχε και τα α γαθά που παρήγαγε ο δούλος, γιατί ο δούλος ήταν ιδιο­ κτησία του με τον ίδιο ακριβώς τρόπο που και το γάλα από την αγελά­ δα του ήταν δικό του, όπω ς και η ίδια η αγελάδα. Στη φεουδαρχική κοινωνία του Μεσαίωνα, οι δουλοπάροικοι είχαν τη δική τους γη και αυτό που παρήγαγαν από τη γη ήταν δικό τους. Ό μω ς σ’ αντάλλαγμα για τη γη που κατείχαν έπρεπε μερικές μέρες το χρόνο να δουλεύουν στη γη του φεουδάρχη. Ο χρόνος τους ήταν μοι­ ρασμένος, ίσως τις μισές μέρες θα έπρεπε να δουλεύουν στη γη του φ ε­ ουδάρχη και τις άλλες μισές στη δική τους γη. Αν αρνιόντουσαν να δου­ λέψουν για τον αφέντη, αυτός είχε κάθε δικαίωμα να τους τιμωρήσει (μαστίγωμα, φυλάκιση ή και χειρότερα). Στη σύγχρονη καπιταλιστική κοινωνία, το αφεντικό δεν είναι ιδιο­ κτήτης του εργάτη ούτε και μπορεί νομικά να επιβάλει σωματικές ποι­ νές σ’ έναν εργάτη που αρνείται να του δουλέψει χωρίς πληρωμή. Αλλά το αφεντικό έχει τα εργοστάσια όπου ο εργάτης ή η εργάτρια πρέπει να δουλέψ ουν αν θέλουν να ζήσουν. Έτσι είναι σχετικά εύκολο για το αφεντικό, να εξαναγκάσει τον εργάτη να δεχτεί ένα μεροκάματο που εί­ ναι πολύ λιγότερο από την αξία των αγαθώ ν που ο εργάτης παράγει στο εργοστάσιο. Στην κάθε περίπτωση η τάξη που καταπιέζει ελέγχει όλο τον πλού­ το που περισσεύει αφού ικανοποιηθούν οι στοιχειώδεις ανάγκες των ερ­ γαζόμενων. Ο ιδιοκτήτης δούλων θέλει να διατηρεί την περιουσία του σε καλή κατάσταση, έτσι ταΐζει το δούλο ακριβώς όπω ς θα λάδωνε κάποιος το αυτοκίνητό του. Αλλά οτιδήποτε πλεόνασμα υπάρξει αφού ικανοποι­ ηθούν οι βασικές ανάγκες του δούλου, ο ιδιοκτήτης το χρησιμοποιεί για λογαριασμό του. Ο δουλοπάροικος πρέπει να τραφεί και να ντυθεί από το προϊόν της εργασίας του στο κομμάτι γης που έχει. Η περισσή εργα­ σία που προσφέρει στα χωράφια του φέουδου πηγαίνει στο φεουδάρχη. .31-

Κρις Χάρμαν Ο σύγχρονος εργάτης πληρώνεται ένα μεροκάματο. Ο υπόλοιπος πλούτος που παράγει πηγαίνει στην τάξη των εργοδοτών σαν κέρδος, τόκος ή ενοίκιο.

Η πάλη τον τάξεων και το κράτος Ο ι εργαζόμενοι σπάνια έχουν δεχτεί τη μοίρα τους χωρίς να αντισταθούν. Στην αρχαία Α ίγυπτο και τη Ρώμη είχαν γίνει εξεγέρσεις σκλάβων, αγροτικές εξεγέρσεις στην αυτοκρατορική Κίνα, εμφύλιοι π ό ­ λεμοι ανάμεσα στους φτωχούς και τους πλούσιους στις πόλεις της αρ­ χαίας Ελλάδας, στη Ρώμη και στην Ευρώπη τον καιρό της Αναγέννη­ σης. Για αυτό το λόγο ο Μ αρξ αρχίζει το Κομμουνιστικό Μ ανιφέστο επιμένοντας πω ς «η ιστορία των μέχρι τώρα κοινωνιών είναι ιστορία ταξι­ κών αγώνων». Η ανάπτυξη του πολιτισμού βασίστηκε πάνω στην εκμε­ τάλλευση μιας τάξης από μια άλλη και επομένως στον αγώνα ανάμεσά τους. Ο σο ισχυρός κι αν ήταν ένας Α ιγύπτιος Φαραώ, ένας Ρωμαίος αυτοκράτορας ή ένας πρίγκιπας του Μεσαίωνα, όσο κι αν ζούσαν μέσα στην πολυτέλεια και στα μεγάλα παλάτια, δεν μπορούσαν να κάνουν τίποτα αν δεν εξασφάλιζαν στην κατοχή τους τα προϊόντα που παρήγαγαν οι εξαθλιωμένοι αγρότες ή σκλάβοι. Αυτό μπορούσαν να το κάνουν μόνο αν παράλληλα με τον ταξικό διαχωρισμό ανάπτυσσαν και κάτι άλλο -το ν έλεγχο των μέσων του εξαναγκασμού α π ’ αυτούς τους ίδιους και τους υποστηρικτές τους. Στις πρω τόγονες κοινωνίες δεν υπήρχε στρατός, αστυνομία ή κυ­ βερνητική μηχανή ξεχωριστή από την πλειοψηψία των ανθρώπων. Ακό­ μα και πριν 50 ή 60 χρόνια για παράδειγμα, σε ορισμένα μέρη της Αφρι­ κής μπορούσαμε να βρούμε κοινωνίες που ήταν ακόμα έτσι. Πολλά από τα καθήκοντα του κράτους στη δική μας κοινωνία, εκεί τα εκτελούσαν ανεπίσημα όλα τα μέλη της κοινωνίας ή με συγκεντρώσεις των α ντι­ προσώπων τους. -32-

Μαρξισμός, θεωρία και πράξη Τέτοιες συγκεντρώσεις έκριναν την συμπεριφορά οποιουδήποτε ατόμου που είχε θεωρηθεί πω ς αγνόησε κάποιον σπουδαίο κοινωνικό κανονισμό. Την τιμωρία θα την εφάρμοζε ολόκληρη η κοινότητα -γ ια παράδειγμα εξαναγκάζοντας τους παραβάτες να αποχωρήσουν. Μια και όλοι ήταν σύμφωνοι για την απαραίτητη τιμωρία δεν χρειαζόταν ξε­ χωριστή αστυνομία για να εφαρμόσει την ποινή. Αν γινόταν πόλεμος όλοι οι νέοι άντρες έπαιρναν μέρος, με αρχηγούς που διάλεγαν για την κάθε περίπτωση και πάλι χωρίς να υπάρχει καμιά ξεχωριστή δομή στο στρατό. Α πό τη στιγμή όμως που υπήρχε μια κοινωνία στην οποία μια μικρή μειοψηφία ανθρώπων είχε τον έλεγχο πά νω σ’ ολόκληρο σχεδόν τον πλούτο, εκείνοι οι απλοί κανόνες για την τήρηση “του νόμου και της τά­ ξης" και η πολεμική οργάνωση που αναφέραμε δεν μπορούσαν πια να λειτουργήσουν. Ο ποιαδήποτε σύσκεψη α ντιπροσώπων ή συγκέντρωση οπλισμένων ανδρών θα διασπαζόταν σε ταξική βάση. Η ομάδα με τα προνόμια μπορούσε να επικρατήσει μόνο αν άρχιζε να μονοπωλεί την επιβολή των ποινών, την θέσπιση των νόμων, την ορ ­ γάνωση του στρατού, την παραγω γή πολεμικού υλικού. Έτσι, τον δια­ χωρισμό σε τάξεις τον συνόδευσε η εμφάνιση ομάδων α π ό δικαστές, αστυνομικούς και μυστικές υπηρεσίες, στρατηγούς και γραφειοκράτες - π ο υ τους δόθηκε μέρος του πλούτου από την προνομιούχα τάξη, σε αντάλλαγμα για την προστασία της εξουσίας της. Εκείνοι που υπηρετούσαν αυτό το "κράτος” ήταν εκπαιδευμένοι στο να υπακούν χωρίς δισταγμούς τις διαταγές των “ανωτέρων” τους και είχαν ξεκόψει α π ’ όλους τους κοινωνικούς δεσμούς με τη μάζα του καταπιεσμένου λαού. Το κράτος εξελίχτηκε σε ένα πολύ αποτελεσματι­ κό φονικό όπλο στα χέρια της προνομιούχας τάξης. Βέβαια, οι στρατηγοί που διοικούσαν την κρατική μηχανή, συχνά τα χαλούσαν μ’ έναν συγκεκριμένο αυτοκράτορα ή βασιλιά και π ρ ο ­ σπαθούσαν να πάρουν τη θέση του. Η άρχουσα τάξη, έχοντας εξοπλί­ σει ένα τέρας, μερικές φορές δεν μπορούσε να το ελέγξει. Όμως, μιας και τα πλούτη που χρειαζόταν για να συνεχίσει αυτό το φονικό όπλο -3 3 -

Κρις Χάρμαν (δηλαδή η κρατική μηχανή) να λειτουργεί, προέρχονταν α πό την εκμε­ τάλλευση των εργαζόμενων μαζών, κάθε παρόμοιο ξεσήκωμα δεν ά λ ­ λαζε καθόλου αυτή την παλιά βάση της κοινωνίας. Παντού σ' όλη την ιστορία, οι άνθρωποι που πραγματικά θέλησαν να αλλάξουν την κοινωνία προς το καλύτερο, βρέθηκαν αντιμέτωποι όχι μόνο με την προνομιούχα τάξη, αλλά και με έναν οπλισμένο μηχανι­ σμό, το κράτος, που υπηρετούσε τα συμφέροντα της τάξης αυτής. Οι άρχουσες τάξεις, μαζί με τους παπάδες, τους στρατηγούς, την αστυνομία, τη νομοθετική εξουσία που τους υποστήριζε, όλοι τους εμ­ φανίστηκαν στην αρχή γιατί χωρίς αυτούς ο πολιτισμός, δεν μπορούσε να προχωρήσει. Ό μω ς μόλις όλοι αυτοί εδραιώσουν την εξουσία τους καταλήγουν να έχουν συμφέρον να εμποδίσουν την παραπέρα α νάπτυ­ ξη του πολιτισμού. Η ισχύς τους βασίζεται στην ικανότητά τους να εξα­ ναγκάζουν εκείνους που παράγουν τα πλούτη να τους τα παραδίνουν. Γίνονται δύσπιστοι απέναντι στους νέους τρόπους παραγω γής, ακόμα κι αν είναι αποδοτικότεροι α πό τους παλιούς τρόπους, μην τυχόν και με αυτούς ξεφύγει ο έλεγχος από τα χέρια τους. Φ οβούνται οτιδήποτε μπορεί να οδηγήσει τις εκμεταλλευόμενες μάζες ν’ α ναπτύξουν πρωτοβουλία και ανεξαρτησία. Φ οβούνται επίσης την ανάπτυξη νέων προνομιούχων ομάδων με αρκετό πλούτο ώστε να μπορούν να διαθέτουν όπλα και στρατό δικό τους. Από ένα σημείο και μετά, αντί να βοηθούν στην ανάπτυξη της παραγω γής, αρχίζον να την εμποδίζουν. Για παράδειγμα στην κινέζικη αυτοκρατορία η δύναμη της άρχου­ σας τάξης στηριζόταν στην ιδιοκτησία της γης και στον έλεγχο που είχε στα κανάλια και τους υδατοφράχτες που ήταν απαραίτητα για την άρ­ δευση και εμπόδιζαν τις πλημμύρες. Ο έλεγχος αυτός θεμελίωσε τη βά­ ση ενός πολιτισμού που κράτησε 2.000 χρόνια. Ο μως στο τέλος αυτής της περιόδου η παραγω γή δεν είχε προχωρήσει περισσότερο α π ’ ό,τι ήταν στην αρχή -π α ρ ’ όλο που η κινέζικη τέχνη ανθούσε και ανακαλύ­ φτηκε η τυπογραφική τέχνη, η πυρίτιδα και όλα αυτά σε μια εποχή που η Ευρώπη βρισκόταν στάσιμη, στο Μεσαίωνα. -34-

Μαρξισμός, θεωρία και πράξη Ο λόγος ήταν πω ς όταν άρχισαν να αναπτύσσονται νέοι τρόποι παραγω γής στις πόλεις με πρωτοβουλία των εμπόρων και των βιοτεχνών, η άρχουσα τάξη της Κίνας φοβήθηκε την αύξηση της δύναμης μιας κοινωνικής ομάδας, που δεν ήταν κάτω απ ό τον έλεγχό της. Έτσι, κατά διαστήματα οι αυτοκρατορικές αρχές πήραν σκληρά μέτρα για να συντρίψουν τις αναπτυσσόμενες οικονομίες των πόλεων, να ο δη γ ή ­ σουν στη μείωση της παραγω γής και να καταστρέφουν τη δύναμη των νέων κοινωνικών τάξεων. Η ανάπτυξη των νέων παραγωγικών δυνάμεων -τω ν καινούργιων τρόπων παραγω γής πλ ο ύ το υ- ήρθε σε σύγκρουση με τα συμφέροντα της παλιάς άρχουσας τάξης. Α ναπτύχθηκε ένας αγώνας, το αποτέλε­ σμα του οποίου καθόρισε ολόκληρο το μέλλον της κοινωνίας. Μερικές φορές, όπω ς στην Κίνα, το αποτέλεσμα ήταν να εμποδι­ στεί η ανάπτυξη νέων τρόπω ν πα ραγω γή ς και η κοινωνία παρέμεινε στάσιμη για μεγάλες περιόδους. Αλλες φορές, όπω ς στην Ρωμαϊκή αυτοκρατορία, η ανικανότητα να αναπτυχθούν νέοι τρόποι παραγω γής σήμαινε πω ς τελικά δεν παραγόταν α ρκετός πλούτος για να διατηρηθεί η κοινωνία στην παλιά της βά­ ση. Ο πολιτισμός κατέρρευσε, οι πόλεις καταστράφηκαν και ο κόσμος επέστρεψε σε μια πιο καθυστερημένη μορφή αγροτικής κοινωνίας. Ό μω ς κάποιες άλλες φορές, μια νέα τάξη στηριζόμενη πάνω στους νέους τρόπους παραγω γής, μπόρεσε να οργανωθεί, ν’ αποδυναμώσει και στο τέλος να ανατρέψει την παλιά άρχουσα τάξη, μαζί με το νομο­ θετικό της σύστημα, τους σ τρατούς, την ιδεολογία και τη θρησκεία της. Τότε η κοινωνία μπόρεσε να πάει μπροστά. Στην κάθε περίπτωση, η δυνατότητα της κοινωνίας να προχωρήσει βασιζόταν στο ποιος θα κέρδιζε τον πόλεμο ανάμεσα στις τάξεις. Και όπω ς σε κάθε πόλεμο, η νίκη δεν μπορούσε να προεξοφληθεί, αλλά εξαρτιόταν από την οργάνωση, την ενότητα και την ηγεσία των αντίπ α­ λων τάξεων.

-35-

Κεφάλαιο Τέταρτο Ο Καπιταλισμός Πώς ξεκίνησε το σύστημα Ένα από τα πιο γελοία επιχειρήματα που ακούγονται είναι πω ς τα πράγματα δεν θα μπορούσαν να είναι διαφορετικά α π ’ ότι είναι. Ό μως τα πράγματα ήταν διαφορετικά. Και όχι σε κάποιο μακρινό μέρος του πλανήτη, αλλά στην Βρετανία, λίγο καιρό πριν. Πριν 250 χρόνια οι ά ν ­ θρωποι θα μας θεωρούσαν τρελούς αν τους περιγράφαμε τον κόσμο που ζούμε σήμερα, με τις τεράστιες πόλεις, τα μεγάλα εργοστάσια, τα αεροπλάνα, τις διαστημικές αποστολές, ακόμα και ο σ ιδηρόδρομος ήταν κάτι πέρα από τη φ αντασία τους. Κι αυτό γιατί ζούσαν σε μια κοινωνία σε συντριπτικό βαθμό γεωρ­ γική, στην οποία οι περισσότεροι άνθρω ποι δεν είχαν ταξιδέψει ποτέ μακρύτερα από 100 μίλια πέρα από το χωριό τους, μέσα στο οποίο ο τρόπος ζωής καθοριζόταν από τις αλλαγές των εποχών του έτους, όπως συνέβαινε από χιλιάδες χρόνια προηγουμένως. Ή δη όμως, 700 ή 800 χρόνια πριν, είχε αρχίσει μια ανάπτυξη που τε­ λικά έβαλε σε αμφισβήτηση ολόκληρο το κοινωνικό σύστημα. Ομάδες απ ό εμπόρους και βιοτέχνες άρχιζαν να εμφανίζονται στις πόλεις, οι οποίοι δεν δούλευαν δωρεάν για κάποιο λόρδο όπως ο υπόλοιπος πλη­ θυσμός, αλλά αντάλλασσαν τα προϊόντα τους με διάφορους λόρδους και τους δουλοπάροικους, στην αρχή παίρνοντας τρόφιμα. Σταδιακά άρχισαν να χρησιμοποιούν πολύτιμα μέταλλα σαν μέτρο αυτής της αν-36-

Μαρξισμός, θεωρία και πράξη ταλλαγής.Έτσι, σε κάθε πράξη ανταλλαγής οι ενδιαφερόμενοι έβλεπαν και την ευκαιρία να β γάλουν λίγο πα ρ απάνω πολύτιμο μέταλλο, να βγάλουν κέρδος. Αρχικά οι πόλεις προσπαθούσαν να επιβιώσουν χρησιμοποιώντας τις διαμάχες ανάμεσα στους φεουδάρχες. Ό μω ς καθώς η δεξιοτεχνία των βιοτεχνών βελτιωνόταν, οι πόλεις παρήγαγαν περισσότερο πλούτο και μεγάλωνε η επιρροή τους. Οι "αστοί” ή οι "μεσαίες τάξεις” εμφανί­ στηκαν σαν μια τάξη μέσα στη φεουδαρχική κοινωνία του μεσαίωνα. Ό μω ς η τάξη αυτή αποκτούσε τα πλούτη της με διαφορετικό τρόπο από αυτόν των φεουδαρχών που κυριαρχούσαν στην κοινωνία. Ο φ εουδάρχης ζούσε α π’ την αγροτική παραγω γή που οι δουλοπά­ ροικοι με τη βία του παρέδιδαν. Χρησιμοποιούσε την προσωπική του εξουσία για να τους εξαναγκάζει να του παράγουν χωρίς να τους πλη­ ρώνει. Αντίθετα, όμως, οι πιο εύπορες τάξεις στις πόλεις ζούσαν από τα εισοδήματα που τους άφηνε η πώληση μη γεωργικών αγαθών. Πλήρω­ ναν εργάτες που παρήγαγαν αυτά τα αγαθά, είτε με την ημέρα είτε με τη βδομάδα. Εκείνοι οι εργάτες, που συχνά ήταν δουλοπάροικοι οι οποίοι είχαν αποδράσει α π ’ τα φέουδα, ήταν “ελεύθεροι” να πηγαίνουν και να έρχον­ τα ι- αφού όμως είχαν τελειώσει τη δουλειά για την οποία πληρώ νον­ ταν. 0 "μόνος” εξαναγκασμός πάνω στους εργάτες ήταν ότι αν δεν έβρι­ σκαν δουλειά σ’ άλλο εργοδότη, θα πέθαιναν της πείνας. Οι πλούσιοι γινόντουσαν πλουσιότεροι γιατί ο “ελεύθερος” εργάτης προτιμούσε να δεχτεί λιγότερα χρήματα α π’ ό,τι άξιζαν αυτά που παρήγαγε, πάρα να πεινάσει. Θ α επανέλθουμε σ’ αυτό το σημείο αργότερα. Προς το παρόν αυτό που έχει σημασία είναι πω ς η “μεσαία τάξη” και οι φεουδάρχες αποκτού­ σαν τα πλούτη τους από εντελώς διαφορετικές πηγές. Αυτό τους οδή­ γησε να θέλουν την κοινωνία οργανωμένη με διαφορετικούς τρόπους. Η ιδανική κοινωνία για τον φεουδάρχη ήταν μια κοινωνία όπου ο ίδιος θα είχε απόλυτη εξουσία στην περιοχή του, αδέσμευτος από γρα­ πτούς νόμους, χωρίς εξωτερικές επεμβάσεις και όπου να μην μπορούν -37-

Κρις Χάρμαν οι δουλοπάροικοί του να το σκάσουν. Ή θελε τα πράγματα να μείνουν όπω ς τις μέρες του πατέρα του και του πα ππού του και όλοι να αποδέ­ χονται την κοινωνική θέση στην οποία είχαν γεννηθεί. Ο ι νεόπλουτοι αστοί αναγκαστικά έβλεπαν διαφορετικά τα πρ ά γ­ ματα. Ή θελαν να περιορίσουν την εξουσία των φεουδαρχών ή των βα­ σιλιάδων να επεμβαίνουν στο εμπόριό τους ή να τους αρπάζουν τον πλούτο τους. Σ κέφτηκαν πω ς αυτό μπορούσαν να το πετύχουν μέσα απ ό ένα σταθερό σύνολο γραπτώ ν νόμων που θα δημιουργούσαν και θα επέβα­ λαν οι δικοί τους εκλεγμένοι αντιπρόσωποι. Ή θελαν να ελευθερώσουν τις φτωχότερες τάξεις από τα δεσμά της δουλοπαροικίας -έτσ ι που να μ πορούν να δουλεύουν σ τις πόλεις και να αυξηθούν τα κέρδη των αστών. Ο σο για τους ίδιους, οι πατεράδες και οι πα ππούδες τους σχεδόν πά ντα ήταν κάτω από την εξουσία των φεουδαρχών και σίγουρα δεν ήθελαν να συνεχιστεί αυτό. Με μια λέξη, ήθελαν να αλλάξονν επαναστατικά την κοινωνία. Οι συγκρούσεις τους με την παλιά τάξη π ραγμάτων δεν ήταν μόνο οικονο­ μικής φύσης, αλλά και ιδεολογικές και πολιτικές. Ιδεολογικά, κατά κύ­ ριο λ ό γο σήμαινε θρησκευτικές συγκρούσεις, μέσα σε μια κοινωνία αναλφάβητων όπου η κύρια πηγή των γενικών αντιλήψεων για την κοι­ νωνία ήταν η διδασκαλία της εκκλησίας. Μιας και στην μεσαιωνική εκκλησία ηγούνταν επίσκοποι και ηγού­ μενοι που και οι ίδιοι ήταν φεουδάρχες, ήταν φυσικό αυτοί να α ναπα ρά­ γουν τις αντιλήψεις της φεουδαρχίας και να χτυπούν σαν "αμαρτωλές” τις πράξεις των αστών στις πόλεις. Έτσι στην Γερμανία, την Ο λλανδία, την Βρετανία και την Γαλλία τον 16ο και 17ο αιώνα, οι μεσαίες τάξεις αγωνίστηκαν για μια δική τους θρησκεία: τον Π ροτεσταντισμό. Δ ηλαδή μια θρησκευτική ιδεολογία που κήρυττε τη λιτότητα, την εγκράτεια, την σκληρή δουλειά (ειδικά για τους εργάτες!) και την ανεξαρτησία των πιστών της μεσαίας τάξης από την εξουσία των επισκόπων και ηγουμένων. Η μεσαία τάξη δημι­

Μαρξισμός, θεωρία και πράξη ούργησε έναν θεό “κατ’ εικόνα και καθ’ ομοίωσή” της, σε αντίθεση με το θεό του μεσαίωνα. Σήμερα μας λένε στο σχολείο ή στην τηλεόραση για τους μεγάλους θρησκευτικούς πόλεμους και τους εμφύλιους πόλεμους εκείνης της π ε­ ριόδου, λες και ήταν απλές θρησκευτικές διαφορές, λες και οι άνθρωποι ήταν τόσο ηλίθιοι ώστε να πολεμήσουν και να πεθάνουν απλά και μόνο γιατί διαφωνούσαν πάνω στο ρόλο του “σώματος και του αίματος" του Χριστού στη θεία Κοινωνία. Στην πραγματικότητα διακυβεύονταν π ο ­ λύ περισσότερα πράγματα -ή τα ν η σύγκρουση ανάμεσα σε δυο διαφο­ ρετικά είδη κοινωνίας, βασισμένα πάνω σε δυο διαφορετικούς τρόπους οργάνωσης της παραγω γής πλούτου. Στη Βρετανία, η αστική τάξη νίκησε. Ό σ ο τρομερό κι αν φαίνεται στη σημερινή μας άρχουσα τάξη, οι πρόγονοί της καθιέρωσαν την κυ­ ριαρχία τους αποκεφαλίζοντας έναν βασιλιά και δικαιολογώντας την πράξη αυτή με κάποιες επαγγελίες προφητών της Π αλαιάς Διαθήκης. Αλλά στις άλλες χώρες, τον πρώ το γύρο της σύγκρουσης τον κέρ­ δισαν οι φεουδάρχες. Στην Γαλλία και την Γερμανία οι Π ροτεστάντες αστοί επαναστάτες εκκαθαρίστηκαν μετά από σκληρούς εμφύλιους π ό ­ λεμους (αν και μια παραλλαγή φεουδαρχικού Προτεσταντισμού επέζησε σαν θρησκεία στη Βόρεια Γερμανία). Ο ι αστοί έπρεπε να περιμένουν πάνω από 2 αιώνες για να απολαύσουν τη νίκη στο δεύτερο γύρο, που άρχισε χωρίς πια θρησκευτικό μανδύα το 1789 στο Παρίσι.

Εκμετάλλευση και υπεραξία Στην δουλοκτητική και φεουδαρχική κοινωνία, οι ανώτερες τάξεις έπρεπε να έχουν νομικό έλεγχο πάνω στη μάζα του εργαζόμενου πλη­ θυσμού. Αλλιώτικα εκείνοι που δούλευαν για τον φεουδάρχη ή τον δουλοκτήτη θα το έσκαγαν αφήνοντας την προνομιούχα τάξη χωρίς χέρια που να της δουλεύουν. Α λλά ο καπιταλιστής δεν χρειάζεται -σ υ ν ή θ ω ς - νομικό έλεγχο π ά ­ νω στους εργάτες σαν άτομα. Δεν χρειάζεται να είναι ιδιοκτησία του, -39-

Κρις Χάρμαν μιας και εξασφαλίζει ότι ο εργάτης που αρνείται να δουλέψει για την τά­ ξη των κεφαλαιοκρατών θα πεθάνει της πείνας. Αντί να έχει τον εργάτη ιδιοκτησία του, ο καπιταλιστής μπορεί να ευημερήσει αρκεί να έχει στην ιδιοκτησία του και κάτω α πό τον έλεγχό του την πηγή της ζωής του ερ­ γάτη -τ ις μηχανές και τα εργοστάσια. Τα απαραίτητα υλικά αγαθά παράγονται με την εργασία των α ν ­ θρώπων. Α λλά αυτή η εργασία είναι σχεδόν άχρηστη χωρίς εργαλεία που να καλλιεργήσουν τη γη και να επεξεργαστούν τις πρώ τες ύλες που υπάρχουν στη φύση. Τα εργαλεία μπορούν να διαφέρουν πάρα πο­ λύ - α π ό παλιά γεωργικά σύνεργα όπω ς το αλέτρι και το σκαλιστήρι μέ­ χρι περίπλοκες μηχανές που υπάρχουν στα σ ύγχρονα αυτοματοποιημένα εργοστάσια. Αλλά χωρίς τα εργαλεία, ακόμα κι ο πιο ειδικευμένος εργάτης είναι ανίκανος να παράγει τα αγαθά που χρειάζονται για τη φυσική επιβίωση. Είναι ακριβώς η ανάπτυξη των εργαλείων -συ νήθω ς ονομάζονται “μέσα πα ραγω γή ς"- που διαχωρίζει τον σ ύγχρονο άνθρω πο από τους μακρινούς προγόνους μας της Λίθινης Εποχής. Ο καπιταλισμός στηρί­ ζεται πάνω στην ιδιοκτησία των μέσων παραγω γής από μερικούς α ν ­ θρώπους. Στη Βρετανία σήμερα [το 1979), για παράδειγμα, το 1% του πληθυσμού έχει το 84% των μετοχών στη βιομηχανία. Στα χέρια τους εί­ ναι συγκεντρωμένος ο ουσιαστικός έλεγχος της μεγάλης πλειοψηφίας των μέσων π αραγω γής - ο ι μηχανές, τα εργοστάσια, οι πετρελαιοπηγές, η καλύτερη καλλιεργήσιμη γη. Η πλειοψηφία του πληθυσμού μπορεί να ζήσει αν οι καπιταλιστές της επιτρέψουν να δουλέψει με αυτά τα μέσα παραγωγής. Αυτό δίνει στους καπιταλιστές τρομερή εξουσία στο να εκ­ μεταλλεύονται την εργασία των άλλω ν ανθρώπων παρόλο που μπρο­ στά στο νόμο υποτίθεται ότι “όλοι οι άνθρωποι είναι ίσοι” Ο ι καπιταλιστές χρειάστηκαν μερικούς αιώνες για να χτίσουν το μονοπώλιό τους στον έλεγχο των μέσων παραγωγής. Στη Βρετανία, για παράδειγμα η Βουλή του 17ου και 18ου αιώνα έπρεπε πρώτα να περάσει μια σειρά από νομοθεσίες για τις Περιφράξεις, νόμους που ξεκλήρι­ σαν τους αγρότες από τα δικά τους μέσα παραγω γής, την γη που καλ-40-

Μαρξισμός, θεωρία και πράξη λιεργούσαν για αιώνες. Η γη έγινε ιδιοκτησία ενός τμήματος της καπι­ ταλιστικής τάξης και η μάζα του αγροτικού πληθυσμού εξαναγκάστηκε να πουλά την εργασία της στους καπιταλιστές ή να πεθάνει της πείνας. Αφού ο καπιταλισμός είχε καταφέρει να μονοπωλήσει τα μέσα π α ­ ραγωγής, μπορούσε να προσφέρει στην πλειοψηφία των ανθρώπων μια φαινομενική ελευθερία και ισότητα στα πολιτικά δικαιώματα με εκείνη των καπιταλιστών. Φαινομενική, γιατί όσο κι α ν ήταν "ελεύθεροι” οι ερ­ γάτες, πάλι έπρεπε να δουλεύουν για να ζήσουν. Οι οικονομολόγοι των καπιταλιστών έχουν μια απλή εξήγηση για το τι συμβαίνει. Ισχυρίζονται πω ς με το να πληρώνει ο καπιταλιστής με­ ροκάματο αγοράζει την εργασία του εργάτη. Πρέπει να την πληρώνει σε μια ικανοποιητική τιμή, αλλιώς ο εργάτης θα πάει να δουλέψει για κάποιον άλλο. Ο καπιταλιστής δίνει ένα “ικανοποιητικό ημερομίσθιο” Σε αντάλλαγμα ο εργάτης πρέπει να δώσει μιας “ημέρας συνειδητή ερ­ γασία” Πώς λοιπόν εξηγούν το κέρδος; Το κέρδος, ισχυρίζονται, είναι μια "αμοιβή” στον καπιταλιστή για τη “θυσία” του να επιτρέψει να χρησιμο­ ποιηθούν τα δικά τουμέσα π αραγω γής (το κεφάλαιό του). Είναι ένα επι­ χείρημα που δεν πείθει κανένα εργάτη που θα σκεφτεί λιγάκι. Ας πάρουμε μια εταιρεία που δηλώνει “καθαρό ποσοστό κέρδους” 10%. Δηλώνει πω ς αν η αξία των μηχανημάτων, εργοστασίων κλπ που έχει η εταιρεία είναι 100 εκατομμύρια λίρες, τότε της μένει ένα κέρδος 10 εκατομμύρια λίρες αφού έχει πληρώσει και τους μισθούς, τις πρώτες ύλες και την απόσβεση των μηχανημάτων (τη φ θορά τους σε χρήματα) σε ένα χρόνο. Δ εν χρειάζεται να είσαι ιδιοφυία για να δεις πω ς μετά από 10 χρόνια η εταιρία θα έχει κάνει ολικό κέρδος 100 εκατομμύρια λίρες -ολόκληρη η αξία της αρχικής επένδυσης. Αν αυτό είναι “θυσία" που αμείβεται, τότε σίγουρα μετά τα 10 χρό­ νια δεν θα πρέπει να υπάρξει καθόλου κέρδος. Γιατί τότε οι καπιταλιστές θα έχουν ξαναπάρει πίσω όλα τα λεφτά που έβαλαν στην αρχή. Στην πραγματικότητα όμως ο καπιταλιστής είναι δυο φορές πλουσιότερος -41-

Κρις Χάρμαν από πριν... Έχει στην ιδιοκτησία του την πρώτη επένδυση και το συσσωρευμένο κέρδος. Την ίδια στιγμή ο εργάτης, έχει θυσιάσει το μεγαλύτερο μέρος της ζωής του δουλεύοντας 8 ώρες την ημέρα, 48 βδομάδες το χρόνο μέσα στο εργοστάσιο. Είναι δυο φορές καλύτερα ο εργάτης στο τέλος από ότι ήταν στην αρχή; Στοίχημα πω ς σίγουρα δεν είναι. Ακόμα κι αν κάνει αιματηρές οικονομίες δεν θα μπορέσει να αγοράσει περισσότερα από μια έγχρωμη τηλεόραση, ένα φτηνό αιρκοντίσιον ή ένα μεταχειρισμένο αυτοκίνητο. Ποτέ δεν θα μαζέψει τα λεφτά να αγοράσει το εργοστάσιο που δουλεύει. Το "μια μέρα συνειδητή δουλειά για μια ημέρα ικανοποιητικής π λη­ ρωμής” είναι αυτό που πολλαπλασίασε το κεφάλαιο του καπιταλιστή, αφήνοντας τον εργάτη χωρίς κεφάλαιο και χωρίς άλλη επιλογή εκτός από το να συνεχίσει να δουλεύει με περίπου το ίδιο μεροκάματο. Τα δή­ θεν "ίσα δικαιώματα” του καπιταλιστή και του εργάτη έχουν μεγαλώσει την ανισότητα. Μια από τις μεγάλες ανακαλύψεις του Μ αρξ ήταν και η εξήγηση αυτού του φαινομενικού παράδοξου. Δεν υπάρχει κανένας μηχανισμός που να υποχρεώνει τον καπιταλιστή να πληρώσει στους εργάτες του ολόκληρη την αξία της δουλειάς που κάνουν. Ένας μισθωτός εργάτης, για παράδειγμα στη βιομηχανία μηχανημάτων σήμερα, μπορεί να δημι­ ουργεί μια συνολική πα ραγω γή 130 ή 140 λίρες την βδομάδα. Αυτό όμως δεν σημαίνει πω ς αυτός ή αυτή θα πληρωθεί το ποσό αυτό. Στις 99 από τις 100 περιπτώσεις θα πληρωθούν πάρα πολύ λιγότερα. Η εναλλακτική λύση που έχουν εκτός από τη δουλειά είναι να πει­ νάσουν (ή να ζουν με το πενιχρό επίδομα ανεργίας). Έτσι απαιτούν όχι ολόκληρη την αξία αυτών που παράγουν, αλλά τόσα που να είναι αρκε­ τά για να ζήσουν σ ’ ένα τέλος πάντω ν ανεκτό βιοτικό επίπεδο. Ο εργά­ της πληρώνεται τόσο όσο να μπορεί να δουλέψει με όλη την αποδοτικότητα και την αντοχή του για εργασία (αυτό που ονομάζει ο Μαρξ ερ­ γατική δύναμη) κάθε μέρα για τον καπιταλιστή. Α πό την πλευρά των καπιταλιστών, εφόσον οι εργάτες πληρώνον-42-

Μαρξισμός, θεωρία και πράξη ται αρκετά για να είναι σε κατάσταση να μπορούν να δουλέψουν και να μεγαλώσουν τα παιδιά τους σαν μια νέα γενιά εργατών, τότε σημαίνει πω ς πληρώνονται ικανοποιητικά για την εργατική τους δύναμη. Όμως, η ποσότητα του πλούτου που χρειάζεται για να παραμείνουν ικανοί να δουλεύουν οι εργάτες είναι αφάνταστα μικρότερη από την ποσότητα του πλούτου που μπορούν να παράγουν όταν δουλεύουν - η αξία της εργατικής τους δύναμης είναι πολύ μικρότερη από την αξία που δημι­ ουργούν με την εργασία τους. Η διαφ ορά πηγαίνει σ την τσέπη του καπιταλιστή. Ο Μ αρξ την ονόμασε ‘Υ περαξία’.’

Η αυτοδιεύρυνση του κεφαλαίου Αν διαβάσετε τα γραπτά των απολογητών του σημερινού συστήμα­ τος, σύντομα θα παρατηρήσετε πω ς συμμερίζονται μια περίεργη αντί­ ληψη. Το χρήμα, σύμφωνα μ’ αυτούς, έχει μια μαγική ιδιότητα. Μ πορεί να μεγαλώνει όπω ς ένα φυτό ή ζώο. Ό τα ν ένας καπιταλιστής βάζει τα λεφτά του στην τράπεζα, περιμέ­ νει ν’ αυξηθεί το ποσό τους. Ό ταν τα επενδύει σε μετοχές της ICI ή της UNILEVER, απαιτεί να ανταμείβεται με νέες ποσότητες χρήματος κάθε χρόνο, με τη μορφή μερίσματος. Ο Μ αρξ παρατήρησε αυτό το φαινόμε­ νο, το οποίο ονόμασε “αυτοδιεύρυνση του κεφαλαίου” και το εξήγησε. Ό π ω ς είδαμε προηγούμενα, η εξήγησή του έχει σαν αρχή όχι το χρήμα, αλλά την εργασία και τα μέσα παραγωγής. Στη σημερινή κοινω­ νία, εκείνοι που έχουν αρκετά πλούτη μπορούν να αγοράσουν και τον έλεγχο των μέσων παραγω γής. Τότε μπορούν να αναγκάσουν όλους τους άλλους να τους πουλήσουν την εργασία που χρειάζεται για να δουλέψουν τα μέσα παραγωγής. Το μυστικό της “αυτοδιεύρυνσης του κεφαλαίου", της θαυματουρ­ γής ικανότητας του χρήματος να μεγαλώνει για εκείνους που έχουν π ο ­ λύ από αυτό, βρίσκεται στην αγορά και την πώληση της εργασίας. Ας πάρουμε το παράδειγμα ενός εργάτη, ας τον ονομάσουμε Τζακ, -43-

Κρις Χάρμαν που πιάνει δουλειά στον εργοδότη Σερ Μ πράουνιγκ. Η δουλειά που κάνει ο Τζακ σε 8 ώρες θα επιφέρει ένα επιπρόσθετο ποσό πλούτου αξίας 24 λιρών ίσως. Α λλά ο Τζακ θα είναι διατεθειμένος να δουλέψει για πολύ λιγότερα απ ό 24 λίρες, μιας και η μοναδική άλλη επιλογή του είναι το επίδομα ανεργίας. Ο ι προσπάθειες των βουλευτών που είναι με το μέρος των καπιταλιστών, αποσκοπούν στο να εξασφαλίσουν ώστε ο Τζακ αν μείνει άνεργος θα πάρει μόνο 6 λίρες την ημέρα επίδομα για να συντηρήσει τον εαυτό του, τη γυναίκα του και το παιδί του. Εξηγούν πως αν δώσουν περισσότερα «θα καταστραφεί το κίνητρο για εργασία». Αν ο Τζακ θέλει να πάρει περισσότερα από 6 λίρες την ημέρα πρέ­ πει να πουλήσει την ικανότητά του για εργασία, την εργατική του δύνα­ μη, ακόμα κι αν του προσφέρουν λιγότερα από τις 24 λίρες αξία που μπορεί να δημιουργήσει σε 8 ώρες. Θ α είναι διατεθειμένος να εργαστεί, ίσως με το μέσο μεροκάματο 14 λίρες την ημέρα. Η διαφορά, 10 λίρες την ημέρα, πηγαίνει σ την τσέπη του Σερ Μπράουνιγκ. Είναι η υπεραξία του Σερ Μ πράουνιγκ. Επειδή είχε αρκετό πλούτο για να αγοράσει τον έλεγχο των μέσων παραγωγής, ο Σερ Μ πράουνιγκ μπορεί να είναι σίγουρος πω ς θα γίνε­ ται πλουσιότερος κατά 10 λίρες την ημέρα για κάθε εργάτη που α π α­ σχολεί. Τα λεφτά του συνεχίζουν να αυξάνονται, το κεφάλαιό του επεκτείνεται, όχι εξαιτίας κάποιου νόμου της φύσης, αλλά επειδή ο έλεγχος που έχει πάνω στα μέσα παραγω γή ς τού επιτρέπει να αγοράσει φτηνά την εργασία κάποιου άλλου. Βεβαίως ο Σερ Μ πράουνιγκ δεν παίρνει απαραίτητα και τις 10 λί­ ρες για τον εαυτό του, μπορεί να ενοικιάζει το εργοστάσιο ή τη γη, μπο­ ρεί να έχει δανειστεί μέρος του αρχικού του πλούτου από άλλα μέλη της άρχουσας τάξης. Αυτοί όλοι ζητούν μέρος της υπεραξίας. Έτσι ίσως χρειαστεί να δώσει 5 λίρες σαν ενοίκιο, τόκο και μέρισμα, αφήνοντας για τον εαυτό του μόνο 5 λίρες κέρδος. Αυτοί που ζουν από τα μερίσματα πιθανό δεν έχουν δει ποτέ τον Τζακ στη ζωή τους. Εν τούτοις εκείνο που τους έδωσε το εισόδημά τους δεν ήταν καμιά μυστηριώδης δύναμη των χαρτονομισμάτων αλλά ο πά-44-

Μαρξισμός, θεωρία και πράξη ρα πολύ φυσικός ιδρώτας του Τζακ. Το μέρισμα, οι τόκοι και το κέρδος όλα αυτά βγήκαν από την υπεραξία. Ποιος καθορίζει πόσο θα πληρωθεί ο Τζακ για τη δουλειά του; Ο εργοδότη ς θα προσ παθήσει να πληρώσει όσο το δυ νατόν λιγότερα. Στην πράξη όμως υπάρχουν κατώτατα όρια. Μερικά από τα όρια είναι φυσικά, δηλαδή δεν είναι καλό να δίνει ο εργοδότης στους εργάτες τό­ σο πενιχρά μεροκάματα έτσι που να υποφέρουν από υποσιτισμό και να μην μπορούν να δουλέψουν με όλες τους τις δυνάμεις. Πρέπει να είναι σε θέση να πηγαίνουν και να έρχονται στη δουλειά, να έχουν κάπου να ξεκουραστούν το βράδυ, έτσι που να μην αποκοιμηθούν πάνω στις μη­ χανές. Α πό αυτή την άποψη, αξίζει να πληρώνουν τους εργάτες ακόμα και για πράγματα που θεωρούν “μικρές πολυτέλειες” -ό π ω ς μερικά ποτή­ ρια μπύρα το βραδάκι, τηλεόραση και διακοπές κάπου-κάπου. Ό λα αυ­ τά ανανεώ νουν τον εργάτη και τον καθιστούν ικανό για να κάνει περισ­ σότερη δουλειά. Ό λα αποσκοπούν στο να αναπληρώνεται η εργατική του δύναμη. Είναι σ ημαντικό το γεγο ν ό ς πω ς όπου τα μεροκάματα “κρατιούνται υπερβολικά χαμηλά" πέφτει η παραγωγικότητα της εργα­ σίας. Ο κα πιταλ ισ τής ανησυχεί και για κάτι άλλο. Η εταιρία του θα υπάρχει για πολλά χρόνια, ακόμα και όταν η σημερινή γενιά από εργά­ τες θα έχει πεθάνει. Η εταιρία θα χρειαστεί την εργασία των παιδιών των σημερινών εργατών. Έτσι πρέπει να πληρώνουν αρκετά τους εργά­ τες για να μπορούν να μεγαλώσουν τα παιδιά τους. Επίσης πρέπει να εξασφαλίσουν την δυνατότητα ώστε το κράτος μέσα από το εκπαιδευ­ τικό σύστημα να τους παρέχει τη βασική μόρφωση (όπως γραφή και ανάγνωση). Στην πράξη και κάτι άλλο είναι σημαντικό - τ ο τι πιστεύει ο εργά­ της πω ς είναι ένα "ικανοποιητικό μεροκάματο’.” Ενας εργάτης που πλη­ ρώνεται πολύ λιγότερο από αυτό μπορεί κάλλιστα να παραμελήσει τη δουλειά του, να μην ανησυχεί αν θα χάσει τη δουλειά του μια και νομίζει ότι "δεν αξίζει τον κόπο” -45-

Κρις Χάρμαν Ό λα αυτά τα στοιχεία που καθορίζουν το μεροκάματο του εργάτη έχουν ένα πράγμα κοινό. Ό λα αποσκοπούν στο να είναι σίγουροι οι ερ­ γοδότες πω ς ο εργάτης έχει την απαραίτητη ενεργητικότητα, την εργα­ τική δύναμη, πράγματα που οι καπιταλιστές αγοράζουν με την ώρα. Οι εργάτες πληρώνονται όσο τους στοιχίζει να συντηρηθούν οι ίδιοι και να συντηρήσουν τις οικογένειές τους για να είναι σε θέση να δουλεύουν. Στη σημερινή καπιταλιστική κοινωνία, ακόμα ένα σημείο πρέπει να τονιστεί. Τεράστια ποσά πλούτου ξοδεύονται σε πρ ά γμ ατα όπω ς οι αστυνομικές δυνάμεις και οι εξοπλισμοί. Αυτά χρησιμοποιούνται από το κράτος για τα συμφέροντα της καπιταλιστικής τάξης. Συνεπώς, α νή­ κουν στην καπιταλιστική τάξη, αν και τα χειρίζεται το κράτος. Η αξία που ξοδεύεται πάνω σ’ αυτά ανήκει στους κεφαλαιοκράτες, όχι στους εργάτες. Είναι κι αυτή μέρος της υπεραξίας. Υπεραξία = κέρδος + ενοίκιο + τόκοι + δαπάνες για την αστυνομία, στρατό κλπ.

-46-

Κεφάλαιο Πέμπτο Η εργασιακή θεωρία της αξίας Αλλά, όπως η εργασία, έτσι και τα μηχανήματα, δηλαδή το κε­ φάλαιο, παράγουν αγαθά. Επομένως και το κεφάλαιο δικαιούται να παίρνει μερίδιο, όπως και η εργασία, από τον πλούτο που παράγεται. Ο "κάθε συντελεστής της παραγωγής” πρέπει να παίρ­ νει την ανταμοιβή του. Μ ’ αυτόν περίπου τον τρόπο απαντά κάποιος που έχει διδαχτεί λί­ γη καπιταλιστική οικονομία, στη μαρξιστική ανάλυση της εκμετάλλευ­ σης και της υπεραξίας. Και σε μια πρώτη ματιά η θέση αυτή φαίνεται να είναι λογική. Γιατί σίγουρα, δεν μπορείς να παράγεις αγαθά χωρίς κεφά­ λαιο. Οι μαρξιστές ποτέ δεν ισχυρίστηκαν ότι μπορείς. Αλλά η αφετηρία μας είναι μάλλον διαφορετική. Ξεκινούμε με το ερώτημα: από πού π ρ ο­ έρχεται το κεφάλαιο; Πώς δημιουργήθηκαν, για πρώτη φορά, τα μέσα παραγωγής; Η απάντηση δεν είναι δύσκολη να βρεθεί. Ο τιδήποτε έχουν χρησι­ μοποιήσει ιστορικά οι άνθρωποι για την δημιουργία πλούτου -είτε αυτό ήταν το πέτρινο τσεκούρι της νεολιθικής εποχής είτε ένας σύγχρονος ηλεκτρονικός υπο λ ο γισ τής- κάποτε χρειάστηκε να φτιαχτεί απ ό την ανθρώπινη εργασία. Ακόμα κι αν το τσεκούρι τους ήταν προϊόν πρ ο ­ ηγούμενης εργασίας. Γι’ αυτόν τον λόγο ο Μ αρξ συνήθιζε να αναφέρεται στα μέσα παρα-47-

Κρις Χάρμαν γωγής σαν “νεκρή εργασία” Ό τα ν οι επιχειρηματίες παινεύονται για το κεφάλαιο που κατέχουν, στην πραγματικότητα παινεύονται για το ότι έχουν αποκτήσει τον έλεγχο μιας τεράστιας ποσότητας αποθηκευμένης εργασίας των προηγούμενω ν γενιών -κ α ι βέβαια, αυτό δεν σημαίνει την εργασία των δικών τους προγόνων οι οποίοι δεν εργάστηκαν περισ­ σότερο από όσο εργάζονται τώρα οι ίδιοι. Η αντίληψη ότι η εργασία είναι η πη γή του πλούτου -σ υ ν ή θ ω ς αναφέρεται σαν "εργασιακή θεωρία της αξίας"- δεν ήταν μια ανακάλυ­ ψη του Μαρξ. Ό λοι οι μεγάλοι οικονομολόγοι του καπιταλισμού μέχρι την εποχή του Μ αρξ δέχονταν αυτήν την αντίληψη. Οικονομολόγοι όπω ς ο Σκωτσέζος Ανταμ Σμιθ ή ο Αγγλος Ρικάρντο έγραψαν τις οικονομικές τους μελέτες όταν ακόμα το βιομηχανικό καπιταλιστικό σύστημα ήταν σε νεαρή ηλικία - τ α χρόνια ακριβώς πριν και μετά τη Γαλλική Επανάσταση. Ο ι καπιταλιστές δεν είχαν επικρατή­ σει ακόμα και χρειάζονταν να μάθουν την αληθινή πηγή του πλούτου τους. Ο Σμιθ και ο Ρικάρντο υπηρέτησαν τα συμφέροντα των καπιταλι­ στών εξηγώντας τους ότι η εργασία δημιουργεί τον πλούτο και επομέ­ νως για να μπορέσουν να τον μεγαλώσουν έπρεπε να “ελευθερώσουν" την εργασία από τον έλεγχο των παλιών προκαπιταλιστικών αρχόντων. Σύντομα όμως οι διανοούμενοι που βρίσκονταν στο πλευρό της ερ­ γατικής τάξης άρχισαν να χρησιμοποιούν τα ίδια αυτά επιχειρήματα ενάντια στους φίλους του Σμιθ και του Ρικάρντο: αν η εργασία είναι αυ­ τό που δημιουργεί τον πλούτο, τότε η εργασία δημιουργεί και το κεφά­ λαιο. Και τα “δικαιώματα του κεφαλαίου" δεν είναι τίποτα περισσότερο από δικαιώματα της σφετερισμένης εργασίας. Αμέσως, οι οικονομολόγοι που υποστήριζαν το κεφάλαιο βιάστη­ καν να διακηρύξουν πω ς η εργασιακή θεωρία της αξίας δεν ήταν παρά ένα σωρό ανοησίες. Όμως, η αλήθεια, αν την πετάξεις έξω κλωτσώντας την από την πόρτα, έχει την κακιά συνήθεια να επιστρέφει από το πα­ ράθυρο. Ανοίξτε την τηλεόραση. Π αρακολουθείστε το πρόγραμμα για α ρ ­ κετή ώρα και θα δείτε διάφορους εμπειρογνώμονες να ισχυρίζονται ότι -48-

Μαρξισμός, θεωρία και πράξη το πρόβλημα της οικονομίας είναι πω ς «οι άνθρω ποι δεν εργάζονται αρκετά σκληρά» ή να λένε το ίδιο πράγμα με άλλα λόγια: «η παραγω γι­ κότητα είναι πολύ χαμηλή». Ξεχάστε για μια στιγμή αν το επιχείρημα εί­ ναι σωστό ή όχι. Αντίθετα κοιτάξτε προσεκτικά τον τρόπο που παρου­ σιάζεται. Ποτέ δεν λένε: «οι μηχανές δεν δουλεύουν αρκετά σκληρά». Όχι! Πάντα φταίνε οι άνθρωποι, οι εργάτες κι εργάτριες. Επίσης ισχυρίζονται πω ς αν οι εργάτες δούλευαν πιο σκληρά θα δημιουργούταν περισσότερος πλούτος κι αυτό θα σήμαινε πω ς θα ήταν δυνατό να έχουν γίνει περισσότερες επενδύσεις πάνω σε νέα μηχανή­ ματα. Αυτοί που χρησιμοποιούν αυτό το επιχείρημα μπορεί να μην το ξέρουν, αλλά αυτό που λένε είναι ότι η περισσότερη δουλειά θα επιφέ­ ρει περισσότερο πλούτο. Η δουλειά, η εργασία, είναι η π η γή του υλικού πλούτου. Ας υποθέσουμε πω ς έχω στην τσέπη μου μια λίρα. Σε τι θα μου χρησίμευε; Στο κάτω-κάτω, είναι απλώς ένα κομμάτι τυπωμένο χαρτί. Η αξία του για μένα, έγκειται στο γεγονός πω ς μπορώ να πάρω, ανταλλάσσοντάς το, κάτι χρήσιμο που έχει κατασκευαστεί με την εργασία κά­ ποιου άλλου. Το χαρτονόμισμα της μιας λίρας, στην πραγματικότητα, δεν είναι τίποτα περισσότερο από ένα δικαίωμα που αποκτά αυτός που το έχει πάνω σε προϊόντα ορισμένου ποσού εργασίας. Δυο λίρες είναι ένα δικαίωμα που έχω πάνω σε προϊόντα διπλάσιας εργασίας κλπ. Ό ταν μετρούμε τον πλούτο στην ουσία μετρούμε την εργασία που έχει δαπανηθεί για την δημιουργία αυτού του πλούτου. Βέβαια, δεν παράγουν όλοι το ίδιο με την εργασία τους μέσα σ ’ ένα ορισμένο χρονικό διάστημα. Αν ξεκινήσω, για παράδειγμα, να κατα­ σκευάσω εγώ ένα τραπέζι, θα μπορούσε να μου πάρει 5 ή 6 φορές πε­ ρισσότερο χρόνο α π ό ότι σε έναν ειδικευμένο επιπλοποιό. Κανένας όμως που έχει τα λογικά του δεν θα θεωρούσε πω ς έχω κατασκευάσει ένα τραπέζι 5 ή 6 φορές μεγαλύτερης αξίας από το τραπέζι που έκανε ο επιπλοποιός. Θ α υπολόγιζε την αξία του σύμφωνα με την εργασία που θα χρειαζόταν για να το κάνει ο επιπλοποιός και όχι με τη δική μου. Έστω πω ς ο επιπλοποιός για να το κατασκευάσει θέλει μια ώρα. Τό-49-

Κρις Χάρμαν τε θα έλεγε πω ς η αξία του τραπεζιού γΓ αυτόν θα ισοδυναμούσε με μια ώρα εργασίας. Δηλαδή με τον απαραίτητο για να κατασκευαστεί χρόνο εργασίας, με τα δεδομένα του συνηθισμένου επίπεδου τεχνικής και δεξιοτεχνίας στην σημερινή κοινωνία. Γι’ αυτό το λό γο ο Μ αρξ επέμενε πω ς το μέτρο της αξίας ενός πράγματος δεν ήταν απλώ ς ο χρόνος που πήρε σε κάποιον να το κάνει, αλλά ο χρόνος που θα χρειαζόταν κάποιος δουλεύοντας με τον μέσο όρο της τεχνολογίας και τον μέσο όρο της επιδεξιότητας. Αυτόν τον μέ­ σο όρο της εργασίας που χρειάζεται, τον ονόμασε “ο κοινωνικά απαραί­ τητος χρόνος εργασίας” Το σημείο αυτό είναι σημαντικό, επειδή στον καπιταλισμό η πρ ό ο δ ο ς της τεχνολογίας είναι συνεχής, πρά γμ α που σημαίνει πω ς απαιτείται όλο και λιγότερη εργασία για να παραχθούν αγαθά. Για παράδειγμα, όταν τα ραδιόφωνα κατασκευάζονταν με λυχνίες ήταν πολύ ακριβά είδη, γιατί χρειαζόταν πολλή εργασία για να γίνουν οι λυχνίες, για την καλωδίωσή τους κλπ. Μ ετά εφευρέθηκαν οι ημιαγωγοί [τα τρανζίστορ], που μπορούσαν να κατασκευαστούν και να γίνει η κα­ λωδίωση με πολύ λιγότερη εργασία. Ξαφνικά όλοι οι εργάτες στα εργο­ στάσια κατασκευής ραδιοφώνων με λυχνίες, είδαν ότι η αξία αυτών που παρήγαγαν έπεσε απότομα. Διότι η αξία του ραδιοφώνου δεν καθορι­ ζόταν πλέον από το χρόνο εργασίας που χρειάζεται να γίνει με λυχνίες, αλλά α ντιθέτω ς καθοριζόταν από τον απαιτούμενο χρόνο για να κατα­ σκευαστεί με ημιαγωγούς. Ένα τελευταίο σημείο. Ο ι τιμές μερικών αγαθώ ν κυμαίνονται τρο­ μερά -π ά ν ω σε καθημερινή ή εβδομαδιαία βάση. Αυτές οι α λ λα γές μπορεί να οφείλονται σε πολλά άλλα πράγματα, πέρα από τις αλλαγές στην ποσότητα της απαιτούμενης εργασίας για την κατασκευή τους. Ο ταν στην Βραζιλία το ψ ύχος κατέστρεψε όλες τις φυτείες του κα­ φέ, η τιμή του καφέ ανέβηκε πολύ ψηλά, γιατί υπήρχε έλλειψη σε όλο τον κόσμο και οι άνθρωποι ήταν διατεθειμένοι να πληρώσουν ακριβό­ τερα. Αν μια φυσική καταστροφή αύριο κατέστρεφε όλες τις τηλεορά­ σεις στην Αγγλία, δεν υπάρχει αμφιβολία πω ς η τιμή των τηλεοράσεων -50-

Μαρξισμός, θεωρία και πράξη θα ανέβαινε στα ύψη με τον ίδιο τρόπο. Αυτό που ονομάζουν οι οικονο­ μολόγοι “προσψορά και ζήτηση" προκαλεί συνεχώς τέτοιες αυξομει­ ώσεις στην τιμή. Γι’ αυτό το λόγο, πολλοί οικονομολόγοι του καπιταλισμού λένε ότι η εργασιακή θεωρία της αξίας είναι ανοησίες. Ισχυρίζονται πω ς μόνο η ζήτηση και η προσφορά είναι που έχουν σημασία. Αλλά αυτό είναι βλα­ κεία. Γιατί αυτό το επιχείρημα αγνοεί πως όταν τα αγαθά κυμαίνονται (δηλαδή η τιμή τους) συνήθως κυμαίνονται γύρω από ένα μέσο όρο. Η θάλασσα ανεβοκατεβαίνει λόγω της παλίρροιας, αλλά αυτό δεν σημαί­ νει πω ς δεν μπορούμε να θεωρήσουμε ένα σ ταθερό σημείο γύρω από το οποίο τα νερά ανεβοκατεβαίνουν, το οποίο ονομάζουμε "στάθμη της θάλασσας” Παρομοίως το γ εγονός ότι οι τιμές ανεβαίνουν και κατεβαίνουν μέ­ ρα με τη μέρα δεν σημαίνει πω ς δεν υπάρχουν καθορισμένες αξίες γύρω από τις οποίες οι τιμές αυξομειώνονται. Για παράδειγμα, αν όλες οι συ­ σκευές τηλεοράσεων καταστρέφονταν, οι πρώτες που θα παράγονταν θα ήταν σε μεγάλη ζήτηση και θα αποκτούσαν μια ψηλή τιμή. Σε σύντο­ μο διάστη μα όμω ς θα κατασκ ευάζονταν ό λο και περισσότερες σ υ ­ σκευές για την α γορά. Θ α υπήρχε α ντα γω νισ μ ός μέχρι που η τιμή αναγκαστικά θα έπεφτε σε ένα σημείο που θα πλησίαζε την αξία τους σε σχέση με το χρόνο εργασίας που απαιτείται για την κατασκευή τους.

Ανταγωνισμός και συσσώρευση Υπήρξε μια εποχή που ο καπιταλισμός φαινόταν να είναι ένα δυνα­ μικό και προοδευτικό σύστημα. Στο μεγαλύτερο μέρος της ιστορίας του ανθρώπου, στη ζωή των περισσότερων ανδρών και γυναικών επικρα­ τούσε ο μόχθος και η εκμετάλλευση. Ο βιομηχανικός καπιταλισμός, όταν εμφανίστηκε τον 18ο και 19ο αιώνα, δεν τα άλλαξε όλα αυτά. Ό μω ς φαινόταν ότι αυτός ο μόχθος και η εκμετάλλευση θα αποσκοπούσε σε κάτι χρήσιμο. Αντί να γίνεται σπατάλη άφθονου πλούτου στην κραιπάλη μερικών αριστοκρατών που ήταν παράσιτα, αντί να χ τί­ -51-

Κρις Χάρμαν ζονται πολυτελή μαυσωλεία για τους νεκρούς μονάρχες ή να σκορπίζε­ ται ο πλούτος σε μάταιους πολέμους για να κυβερνά ο γιος κάποιου αυτοκράτορα ένα έρημο κομμάτι γης, ο καπιταλισμός χρησιμοποίησε τον πλούτο για να δημιουργήσει τα μέσα που θα δημιουργούσαν ακόμα πε­ ρισσότερο πλούτο. Η άνοδος του καπιταλισμού ήταν μια περίοδος ανά­ πτυξης της βιομηχανίας, των πόλεων, των μεταφορικών μέσων, σε μια τέτοια κλίμακα που ήταν αδιανόητη στην προηγούμενη ανθρώ πινη ιστορία. Ό σ ο κι αν φαίνεται παράξενο σήμερα, περιοχές όπω ς το Όλντμαν, το Χάλιφαξ και το Μ πίνγκλεϋ (σ.τ.μ. πόλεις της Αγγλίας γνω στές για τα μεγάλα υφαντουργεία τους) ήταν η εστία θαυμάτων. Ποτέ η ανθρω πό­ τητα δεν είχε δει τόσο πολύ ακατέργαστο βαμβάκι και μαλλί να μετατρέπεται τόσο γρήγορα σε ρούχα για να ντυθούν εκατομμύρια άνθρω ­ ποι. Κάτι τέτοιο όμως δεν συνέβη, επειδή οι καπιταλιστές σαν άτομα διακρίνονταν από κάποιο ιδιαίτερο γνώρισμα. Ή ταν πά ντα άνθρωποι μάλλον άπληστοι, που στο μυαλό τους κυριαρχούσε μόνο το πώ ς να βγάλουν πλούτο πληρώνοντας όσο το δυνατό λιγότερα για την εργα­ σία που χρησιμοποιούσαν. Α πό αυ τήν την άποψ η, π ο λ λ ές προ ηγο ύ μενες άρχουσες τάξεις έμοιαζαν πολύ με τους καπιταλιστές, χωρίς όμως να έχουν χτίσει βιομη­ χανίες. Ό μ ω ς οι κα πιταλ ισ τές ήταν διαφ ο ρ ετικοί όσ ον α φ ορ ά δυο σπουδαία πράγματα. Το πρώ το το έχουμε ήδη αναφέρει - ό τ ι δηλαδή οι εργάτες δεν ήταν ιδιοκτησία το υ ς- αλλά, τουναντίον, τους πλήρωναν με την ώρα για την ικανότητά τους να δουλεύουν, για την εργατική τους δύναμη. Χρησιμο­ ποιούσαν μισθωτούς σκλάβους, όχι σκλάβους. Δεύτερο, οι ίδιοι οι καπι­ ταλιστές δεν κα τανάλω ναν τα προϊόντα που πα ρ ήγαγαν οι εργάτες τους. Ο φ εουδάρχης ζούσε άμεσα από το κρέας, το ψωμί, το τυρί και το κρασί που παρήγαγαν οι δουλοπάροικοι. Αλλά ο καπιταλιστής ζούσε πουλώντας σε άλλους τα α γαθά που π αρήγαγαν οι εργάτες. Αυτό έδινε στον κάθε καπιταλιστή λιγότερη ελευθερία να συμπεριφέρεται όπω ς θα επιθυμούσε, απ’ ότι είχε ο δουλοκτήτης ή ο φεουδάρ-52-

Μαρξισμός, θεωρία και πράξη χης. Για να πουλήσει ο καπιταλιστής τα προϊόντα του, έπρεπε να τα π α ­ ράγει όσο το δυνατόν φθηνότερα. Ο καπιταλιστής είχε το εργοστάσιο μέσα σ το οποίο ήταν πανίσχυρος. Δεν μπορούσε όμως να χρησιμοποιεί την ισχύ του όπω ς ήθελε. Έ πρεπε να υποτάσσεται στις απαιτήσεις του ανταγωνισμού με τα άλλα εργοστάσια. Ας ξανάρθουμε στον γνω στό μας καπιταλιστή Σερ Μ πράουνιγκ. Ας υποθέσουμε ότι μια ορισμένη ποσότητα βαμβακερού ρούχου χρει­ αζόταν για να φτιαχτεί 10 ώρες εργασίας των εργατών του, αλλά κάποιο άλλο εργοστάσιο μπορούσε να παράγει την ίδια ποσότητα σε 5 ώρες εργάσιμο χρόνο των εργατών. Ο Σερ Μ πράουνιγκ δεν μπορούσε να χρεώσει την τιμή που ιροδυναμούσε με 10 ώρες εργασίας. Κανένας λο­ γικός άνθρω πος δεν θα το αγόραζε, αψού υπήρχε φθηνότερο ρούχο αλ­ λού. Οποιοσδήποτε καπιταλιστής θα ήθελε να επιβιώσει σαν επιχείρηση έπρεπε να ενεργεί έτσι ώστε οι εργάτες του να δουλεύουν όσο το δυνα­ τό πιο γρήγορα. Αλλά δεν ήταν μόνο αυτό. Έ πρεπε να εξασφαλίσει για τους εργάτες του τα πιο σ ύγχρονα μηχανήματα, έτσι που η εργασία τους να παράγει τόσα α γαθά σε μια ώρα όσο και η εργασία εκείνων που δούλευαν γι’ άλλους καπιταλιστές. Ο καπιταλιστής που ήθελε να μείνει στην αγορά, έπρεπε συνεχώς να προσπαθεί να έχει στην κατοχή του όλο και μεγαλύτερες ποσότητες μέσων πα ραγω γή ς - ή όπω ς έλεγε ο Μαρξ, να συσσωρεύει κεφάλαιο! Ο ανταγω νισμός ανάμεσα στους καπιταλιστές δημιούργησε την δύναμη εκείνη, το σύστημα της αγοράς, που κρατούσε αιχμάλωτό της τον καθένα α π’ αυτούς ξεχωριστά και όλους μαζί αντάμα. Αυτή η δύνα­ μη, η αγορά, τους έσπρωχνε να εντατικοποιούν συνεχώς την διαδικασία της εργασίας και να επενδύουν όλο και περισσότερο σε νέα μηχανήμα­ τα. Και θα μπορούσαν να αγοράζουν νέα μηχανήματα (και βεβαίως να έχουν τις δικές τους πολυτέλειες συνάμα), μόνο αν κρατούσαν τα μερο­ κάματα των εργατών όσο πιο χαμηλά μπορούσαν. Ο Μ αρξ γράφει στο μεγάλο του έργο “Το Κεφάλαιο’,’ ότι ο καπιτα­ λιστής είναι σαν ένας φιλάργυρος, που διακατέχεται από τη μανία να --53-

Κρις Χάρμαν βγάζει περισσότερο και όλο και περισσότερο πλούτο. Αλλά: Αυτό που σ' έναν φ ιλάργυρο είναι απλώ ς η ιδιοσυγκρασία του, στον καπιταλιστή είναι το αποτέλεσμα ενός κοινωνικού μη­ χανισμού μέσα στον οποίο αυτός δεν αποτελεί παρά έναν από τους τροχούς του... Η ανάπτυξη της καπιταλιστικής παραγωγής κάνει συνεχώς αναγκαίο το να αυξάνεται ολοένα το μέγεθος του κεφαλαίου που είναι επενδυμένο σε μια ορισμένη βιομηχανική επιχείρηση και ο ανταγωνισμός κάνει τους βαθύτερους νόμους της καπιταλιστικής παραγωγής να τους αισθάνεται ο κάθε καπι­ ταλιστής σαν εξωτερικούς καταναγκαστικούς νόμους. Αυτό τον σπρώχνει να επεκτείνει διαρκώς το κεφάλαιό του για να μπορεί να το διατηρήσει. Αλλά δεν μπορεί να το επεκτείνει παρά μόνο με τη συνεχή συσσώρευση. Συσσώρευση, συσσώρευση! Να ο Μωυσής και όλοι οι προφή­ τες! Η παραγω γή δεν γίνεται για να ικανοποιήσει τις ανθρώπινες αν ά γ­ κες, ακόμα και τις ανθρώπινες ανάγκες της καπιταλιστικής τάξης, αλλά με σ κοπό να παρέχει τη δυ νατότητα στον καπιταλιστή να επιβιώσει στον ανταγωνισμό με τους άλλους καπιταλιστές. Οι εργάτες που δου­ λεύουν σε κάθε καπιταλιστή ανακαλύπτουν πω ς η ζωή τους κυριαρχεί­ ται α π ’ την επιμονή των εργοδοτών τους να συσσωρεύσουν πιο γρήγο­ ρα από τους ανταγωνιστές τους. Ο πω ς γράφει ο Μαρξ στο “Κομμουνιστικό Μανιφέστο": Στην αστική κοινωνία η ζωντανή εργασία είναι απλώς το μέσο για την συσσώρευση νεκρής εργασίας... Το κεφάλαιο είναι ανε­ ξάρτητο και έχει προσωπικότητα, ενώ το ζωντανό άτομο είναι εξαρτημένο και χωρίς προσωπικότητα. Η καταναγκαστική μανία των καπιταλιστών να συσσωρεύουν μέσα από τον μεταξύ τους ανταγωνισμό εξηγεί τη μεγάλη ορμή της βιομηχα­ νίας στα πρώτα χρόνια του καπιταλισμού. Αυτό όμως οδήγησε και σε κάτι άλλο -σ τ ις επανειλημμένες οικονομικές κρίσεις. Η κρίση δεν είναι καινούργιο φαινόμενο. Είναι τόσο παλιά, όσο και το ίδιο το σύστημα. -54-

Κεφάλαιο Έκτο Η οικονομική κρίση Συσσώρευση του πλούτου από τη μια, της φτώχειας από την άλλη. Έτσι συνόψισε ο Μ αρξ την τάση του καπιταλισμού. Ο κάθε καπιτα­ λιστής φοβάται τον ανταγωνισμό από τους υπόλοιπους κι έτσι πιέζει τους εργάτες του όσο πιο σκληρά μπορεί και τους πληρώνει όσο πιο χα­ μηλά μεροκάματα γίνεται. Το αποτέλεσμα είναι μια δυσαναλογία ανάμεσα στην τεράστια αύ­ ξηση των μέσων παραγω γής από τη μια πλευρά και την περιορισμένη αύξηση των μισθών και του αριθμού των απασχολούμενων εργατών από την άλλη. Ο Μαρξ επέμενε πω ς αυτό ήταν η βασική αιτία της οικο­ νομικής κρίσης. Ο ευκολότερος τρόπος για να το δούμε, είναι να ρωτήσουμε: Ποιος αγοράζει τις ολοένα αυξανόμενες ποσότητες αγαθών; Ο ι χαμηλοί μι­ σθοί των εργατών δεν τους επιτρέπουν να αγοράσουν τα αγαθά που παρήγαγαν με τη δική τους εργασία. Και οι καπιταλιστές δεν μπορούν ν’ αυξήσουν τους μισθούς γιατί θα κατέστρεφαν το κέρδος, την κινητή­ ρια δύναμη του συστήματος. Αν όμως οι εταιρείες δεν μπορούν να πουλήσουν τα αγαθά που π α ­ ράγουν, πρέπει να κλείσουν εργοστάσια και να απολύσουν εργάτες. Το συνολικό ποσό των μισθών τότε πέφτει ακόμα περισσότερο και ακόμα περισσότερες εταιρείες αδυνατούν να πουλήσουν τα προϊόντα τους. ,55-

Κρις Χάρμαν Μπαίνει σε λειτουργία μια “κρίση υπερπαραγωγής" όπου τα προϊόντα όλης της οικονομίας στοιβάζονται και ο κόσμος δεν μπορεί να τα αγο­ ράσει. Αυτό το σύμπτωμα είναι χαρακτηριστικό της καπιταλιστικής κοι­ νωνίας και επαναλαμβάνεται περιοδικά τα τελευταία 160 χρόνια. Αμέσως όμως ένας έξυπνος απολογητής του συστήματος θα υπο­ δείξει έναν εύκολο τρόπο για να ξεπεραστεί η κρίση. Αυτό που χρειάζε­ ται -θ α μας πει- είναι να επενδύσουν οι καπιταλιστές το κέρδος τους σε νέα εργοστάσια και μηχανές. Κάτι τέτοιο θα έδινε δουλειά στους ερ­ γάτες, που με τη σειρά τους θα ήταν σε θέση να αγοράσουν τα απούλη­ τα προϊόντα. Αυτό σημαίνει πως όσο γίνονται νέες επενδύσεις όλα τα αγαθά που παράγονται μπορούν να καταναλωθούν και το σύστημα μπορεί να παρέχει πλήρη απασχόληση. Ο Μαρξ δεν ήταν κανένας ανόητος που να μην το αναγνωρίζει αυ­ τό. Πράγματι όπως έχουμε δει, αντιλήφθηκε πως η πίεση που υπάρχει πάνω στους καπιταλιστές, λόγο του ανταγωνισμού, η πίεση για να επενδύουν, ήταν το βασικό χαρακτηριστικό του συστήματος. Όμως, έκανε την ερώτηση: μήπως αυτό σημαίνει ότι οι καπιταλιστές θα επεν­ δύουν πράγματι όλα τα κέρδη τους συνέχεια;

Ο καπιταλιστής θα επενδύσει μόνο όταν πιστεύει πως θα εξασφαλί­ σει ένα “λογικό" κέρδος. Αν κρίνει πως δεν πρόκειται να βγάλει τόσο κέρδος, δεν θα διακιν­ δυνεύσει τα λεφτά του σε επενδύσεις. Θα τα καταθέσει στις τράπεζες ή θα τα παίξει στα χρηματιστήρια, στα ομόλογα κλπ. Το αν θα επενδύσει ή όχι ο καπιταλιστής εξαρτάται από την εκτίμη­ ση που κάνει για την οικονομική κατάσταση. Αν φαίνεται πως είναι ευ­ νοϊκή, οι καπιταλιστές θα ορμήσουν να επενδύσουν την ίδια στιγμή και θα τρέξει ο ένας πάνω απ’ τον άλλο ψάχνοντας για κτιριακές εγκατα­ στάσεις, αγορές μηχανημάτων, σκάβοντας τη γη για πρώτες ύλες, πλη­ ρώνοντας με το παραπάνω την ειδικευμένη εργασία κλπ. Αυτό συνήθως ονομάζεται “οικονομικό μπουμ” οικονομική άνθηση. Αλλά ο έξαλλος ανταγωνισμός για τη γη, τις πρώτες ύλες και την ειδι-56-

Μαρξισμός, θεωρία και πράξη κευμένη εργασία σπρώχνει τις τιμές όλων αυτών των πραγμάτων να ανέβουν. Και ξαφνικά φθάνει ένα σημείο όπου μερικές επιχειρήσεις ανακαλύπτουν ότι το κόστος έχει ανέβει τόσο πολύ που όλα τα κέρδη τους εξαφανίστηκαν. Το μπουμ των επενδύσεων παραχωρεί τη θέση του στην "κρίση" Κανένας δεν θέλει να χτίσει νέα εργοστάσια -ο ι οικοδόμοι απολύονται. Κανένας δεν θέλει μηχανές - η βιομηχανία μηχανημάτων πέφτει σε κρί­ ση. Κανένας δεν θέλει τον χάλυβα και τον σίδηρο που παράγεται -η βιομηχανία χαλυβουργίας ξαφνικά δουλεύει με "μειωμένη παραγωγικό­ τητα” και "καθίσταται μη επικερδής" Το σταμάτημα της λειτουργίας και το κλείσιμο των εργοστασίων εξαπλώνεται από βιομηχανία σε βιομηχα­ νία, μειώνονται οι δουλειές -και μαζί τους και η ικανότητα των εργατών ν’ αγοράσουν τα προϊόντα των βιομηχανιών. Η ιστορία του καπιταλισμού είναι η ιστορία περιοδικών απότομων κρίσεων, εξαθλιωμένων άνεργων εργατών που πεινούν έξω από τα άδεια εργοστάσια, ενώ τα αποθέματα "αζήτητων” αγαθών σαπίζουν και σκουριάζουν. Ο καπιταλισμός περιοδικά δημιουργεί αυτές τις κρίσεις υπερπαρα­ γωγής επειδή δεν υπάρχει κανένας σχεδιασμός, έτσι δεν υπάρχει κανέ­ νας τρόπος να εμποδιστεί η άτακτη φυγή και εισροή του κεφαλαίου στις επενδύσεις που γίνεται απότομα. Ο κόσμος συχνά κάνει την σκέψη πως το κράτος θα μπορούσε να τα σταματήσει όλα αυτά. Παρεμβαίνοντας στην οικονομία, αυξάνοντας τις κρατικές επενδύσεις όταν οι ιδιωτικές επενδύσεις μειώνονται και με­ τά μειώνοντας τις κρατικές επενδύσεις όταν οι ιδιωτικές αυξάνονται. Το κράτος θα μπορούσε έτσι να κρατά μια ισορροπία στην παρα­ γωγή. Όμως σήμερα οι κρατικές επενδύσεις είναι κι αυτές μέρος της ίδιας παραφροσύνης. Πάρτε για παράδειγμα την [κρατικοποιημένη τότε, στμ] Βρετανική Χαλυβουργία (British Steel). To 1974 είπαν στους εργάτες πως οι δου­ λειές τους αχρηστεύθηκαν γιατί θα έφερναν υπερσύγχρονους αυτόμα­ τους φούρνους που ήταν σχεδιασμένοι να παράγουν περισσότερο -57-

Κρις Χάρμαν ατσάλι και πιο φθηνά. Το 1979 είπαν στους εργάτες πως πρέπει κι άλλοι εργάτες της βιομηχανίας χάλυβα να χάσουν τις δουλειές τους -επειδή η Βρετανία δεν ήταν η μόνη χώρα που έβαλε μπροστά εκείνα τα τεράστια πλάνα επένδυσης. Η Γαλλία, η Γερμανία, οι ΗΠΑ, η Βραζιλία, η Ανατο­ λική Ευρώπη, ακόμα και η Ν. Κορέα, όλες τους έκαναν το ίδιο. Αυτή τη στιγμή υπάρχει ένα παγκόσμιο πλεόνασμα χάλυβα -μια κρίση υπερπα­ ραγωγής. Το κράτος σταμάτησε την επένδυση. Οι εργάτες της βιομηχα­ νίας χάλυβα βέβαια, υποφέρουν το ίδιο, ανεξάρτητα από το αν ο εργο­ δότης τους είναι το κράτος ή οι ιδιώτες καπιταλιστές. Αυτό είναι το τίμημα που πληρώνει ακόμα η ανθρωπότητα για το οικονομικό σύστημα στο οποίο η παραγωγή τεράστιου πλούτου ελέγ­ χεται από μια μικρή προνομιούχα ομάδα που ενδιαφέρεται μόνο για το κέρδος. Δεν έχει σημασία αν αυτές οι μικρές προνομιούχες ομάδες έχουν στην κατοχή τους άμεσα την βιομηχανία ή αν την ελέγχουν έμμε­ σα χρησιμοποιώντας τον έλεγχο που έχουν στο κράτος (όπως με την British Steel). Καθώς χρησιμοποιούν αυτό τον έλεγχο για να ανταγωνί­ ζονται μεταξύ τους για το ποιος θα πάρει το μεγαλύτερο μερίδιο, αυτοί που υποφέρουν είναι οι εργάτες. Η απόλυτη τρέλα του συστήματος είναι πως “η κρίση της υπερπα­ ραγωγής” δεν έχει καμιά σχέση με πραγματική υπερπαραγωγή. Ολο το "πλεόνασμα" χάλυβα, για παράδειγμα, θα μπορούσε να βοηθήσει να λυθεί το πρόβλημα της πείνας στον κόσμο. Οι αγρότες σε πολλά μέρη του κόσμου είναι αναγκασμένοι να οργώνουν τη γη με ξύλινα άροτρα τα ατσαλένια αλέτρια θα μπορούσαν να αυξήσουν την παραγωγή τρο­ φίμων. Αλλά οι αγρότες έτσι κι αλλιώς δεν έχουν λεφτά, επομένως το καπιταλιστικό σύστημα δεν ενδιαφέρεται -δ εν υπάρχει κέρδος.

-58-

Μαρξισμός, θεωρία και πράξη

Γιατί οι κρίσεις έχουν την τάση να χειροτερεύουν Οι κρίσεις δεν συμβαίνουν απλώς με τον ίδιο μονότονο ρυθμό. Ο Μαρξ πρόβλεψε επίσης πως οι κρίσεις θα χειροτερεύουν με τον καιρό. Ακόμα κι αν οι επενδύσεις γίνονταν με ομαλό ρυθμό, και όχι σπα­ σμωδικά, δεν θα μπορούσαν να ανακόψουν την γενική τάση για τις κρί­ σεις. Αυτό ισχύει γιατί ο ανταγωνισμός ανάμεσα στους καπιταλιστές (και τα καπιταλιστικά κράτη) τούς σπρώχνει να επενδύσουν σε εργο­ στασιακούς εξοπλισμούς που εξοικονομούν εργασία. Στη Βρετανία σήμερα, σχεδόν όλες οι νέες επενδύσεις είναι σχεδια­ σμένες έτσι που να ελαττώσουν τον αριθμό των εργατών που απασχο­ λούνται. Γϊ αυτό το λόγο υπάρχουν λιγότεροι εργάτες στη βρετανική βιομηχανία απ’ ότι πριν 10 χρόνια, παρ’ όλο που η παραγωγή έχει αυξη­ θεί λιγάκι σ’ αυτό το διάστημα. Μόνο με την "ορθολογική οργάνωση της παραγωγής’,’ με την "αύ­ ξηση της παραγωγικότητας’’ και με τη μείωση του εργατικού δυναμικού μπορεί ένας καπιταλιστής να πάρει μεγαλύτερο μερίδιο στα συνολικά κέρδη από κάποιον άλλο καπιταλιστή. Αλλά το αποτέλεσμα για το σύ­ στημα σαν σύνολο είναι καταστρεπτικό. Γιατί σημαίνει πως ο ρυθμός αύξησης του αριθμού των εργατών δεν πλησιάζει καν τον ρυθμό αύξη­ σης των επενδύσεων.

Όμως η εργασία των εργατών είναι η πηγή των κερδών, που είναι η τροφή του συστήματος. Αν κάνεις μεγαλύτερες επενδύσεις, χωρίς μια αντίστοιχη αύξηση στην πηγή του κέρδους, θα πάθεις ζημιά -όπ ω ς ακριβώς θα περίμενες να συμβεί αν οδηγούσες μια Τζάγκουαρ με την ίδια ποσότητα βενζίνης που χρειάζεται ένα Μίνι Κούπερ. Γι’ αυτό ο Μαρξ υποστήριζε πριν 150 χρόνια, πως ακριβώς η επιτυ­ χία του καπιταλισμού να στοιβάζει τεράστιες επενδύσεις σε νέες μηχα­ νές, οδηγούσε στην "πτωτική τάση του ποσοστού του κέρδους” που ση­ μαίνει ακόμα χειρότερες κρίσεις. -59-

Κρις Χάρμαν Το επιχείρημά του μπορεί να εφαρμοστεί πολύ απλά στον σημερινό καπιταλισμό. Αντί για την παλιά εικόνα των "ισχνών αγελάδων” μετά από τις οποίες έρχονται οι “καλοί καιροί” των κρίσεων που μετατρέπονται σε ανάπτυξη, φαίνεται πως σήμερα έχουμε βυθιστεί σε μια ατέλει­ ωτη κρίση. Κάθε περιστασιακή βελτίωση, οποιαδήποτε μείωση της ανεργίας, είναι περιορισμένη και διαρκεί ελάχιστο χρόνο. Οι απολογητές του συστήματος λένε πως αυτά συμβαίνουν γιατί οι επενδύσεις δεν είναι ψηλές. Χωρίς νέες επενδύσεις δεν υπάρχουν νέες δουλειές, χωρίς νέες δουλειές δεν υπάρχουν λεφτά για να αγοράσουν οι εργάτες αγαθά. Ω ς εδώ μπορούμε να συμφωνήσουμε μαζί τους -αλλά δεν συμφωνούμε με τη εξήγησή τους: γιατί άραγε συμβαίνουν αυτά; Ισχυρίζονται πως τα μεροκάματα είναι πολύ ψηλά, πράγμα που κό­ βει τα κέρδη ως το κόκκαλο. Οι καπιταλιστές φοβούνται να επενδύ­ σουν επειδή δε θα πάρουν “ικανοποιητική ανταμοιβή” για τις επενδύ­ σεις τους. Αλλά η κρίση έχει συνεχίσει για αρκετά χρόνια και μέσα σ’ αυτά τα χρόνια η πολιτική των κυβερνήσεων για τους μισθούς έχει κατεβάσει το βιοτικό επίπεδο των εργατών και βοήθησε την άνοδο των κερδών. Ανά­ μεσα στα 1975-78 έχει γίνει το μεγαλύτερο χτύπημα του αιώνα στο βιο­ τικό επίπεδο των εργατών, ενώ οι πλούσιοι έγιναν πλουσιότεροι -τ ο 10% του πληθυσμού μεγάλωσε το μερίδιό του από το εθνικό προϊόν από 57,8% το 1974 σε 60% το 1976. Παρόλα αυτά δεν γίνονται αρκετές επενδύσεις για να βγούμε από την κρίση -κ ι αυτό δεν ισχύει μόνο για τη Βρετανία, αλλά και για άλλες χώρες όπου οι μισθοί έχουν μειωθεί, στη Γαλλία, Ιαπωνία, Δυτική Γερ­ μανία. Καλύτερα να ακούσουμε τι είπε ο Μαρξ πριν 150 χρόνια παρά ν’ ακούμε εκείνους που απολογούνται για τον σημερινό καπιταλισμό. Ο Μαρξ προέβλεψε ότι όσο ο καπιταλισμός γερνά, οι κρίσεις του θα χειροτερεύουν επειδή η πηγή του κέρδους, η εργασία, δεν αυξάνεται ούτε κατά προσέγγιση με τον ρυθμό που αυξάνονται οι επενδύσεις που χρειάζονται για να βάλουν την εργασία να δουλέψει. Ο Μαρξ τα έγρα-60-

Μαρξισμός, θεωρία και πράξη φε αυτά όταν η αξία των εγκαταστάσεων και των μηχανών που χρει­ άζονταν για να απασχολήσουν κάθε εργάτη ήταν πολύ χαμηλή. Από τότε η αξία αυτή αυξήθηκε, μέχρι που σήμερα μπορεί να είναι 20.000 ή ακόμα 30.000 λίρες. Ο ανταγωνισμός ανάμεσα στις καπιταλιστικές επι­ χειρήσεις τις έσπρωξε να χρησιμοποιήσουν όλο και μεγαλύτερα κι ακρι­ βότερα μηχανήματα. Έχουμε φτάσει στο σημείο όπου στις περισσότερες βιομηχανίες θεωρείται δεδομένο πως τα νέα μηχανήματα σημαίνουν και λιγότερους εργάτες. Ο Οργανισμός Οικονομικής Συνεργασίας και Ανάπτυξης (ΟΟΣΑ), πιστεύει ότι η απασχόληση στις μεγαλύτερες οικονομίες του κόσμου θα

ελαττωθεί στα επόμενα 5 χρόνια, ακόμα κι αν ως εκ θαύματος οι επεν­ δύσεις ανεβούν στα ύψη. Πράγμα που δεν πρόκειται να γίνει. Επειδή οι καπιταλιστές νοι­ άζονται για το κέρδος του ς. Αν η επένδυσή τους τετραπλασιαστεί, αλ­ λά το κέρδος τους μόνο διπλασιαστεί, τότε στενοχωριούνται πραγματι­ κά. Και όμως, αυτό είναι που αναγκαστικά θα συμβεί αν η βιομηχανία αναπτύσσεται πιο γρήγορα από την πηγή του κέρδους, την εργασία. Οπως είπε ο Μαρξ, το ποσοστό κέρδους θα έχει την τάση να πέ­ φτει. Πρόβλεψε πως τελικά θα φτάσει ένα σημείο στο οποίο κάθε νέα επένδυση θα φαίνεται σαν ένα επικίνδυνο τόλμημα. Το ποσό της δαπά­ νης που θα χρειάζεται για μια νέα μονάδα και τα μηχανήματά της θα εί­ ναι κολοσσιαίο, αλλά το ποσοστό κέρδους θα είναι λιγότερο από ποτέ πριν. Οταν φτάσει αυτό το σημείο, κάθε καπιταλιστής (ή το καπιταλι­ στικό κράτος) θα πλάθει όνειρα για τεράστια νέα προγράμματα επεν­ δύσεων -αλλά θα φοβάται να τα υλοποιήσει κάτω από τον κίνδυνο της χρεωκοπίας. Η παγκόσμια οικονομία σήμερα μοιάζει πολύ με αυτή την κατάστα­ ση. Η Rover σχεδιάζει μια καινούργια σειρά παραγωγής ενός νέου αυ­ τοκινήτου -αλλά φοβάται πως θα χάσει λεφτά. Η British Steel ονειρεύε­ ται εκείνες τις μεγάλες μονάδες που σχεδίασε πριν 5 χρόνια -αλλά δεν προχωρά επειδή δεν μπορεί να πουλήσει τη σημερινή παραγωγή. Οι Ιά­ πωνες έχουν εγκαταλείψει τις επενδύσεις σε νέα ναυπηγεία -και μερικά -61-

Κρις Χάρμαν από τα παλιά ναυπηγεία έχουν κλείσει. Αυτή ακριβώς η επιτυχία των καπιταλιστών να κατασκευάζουν ολοένα και πιο ταχύτερες και αποδοτικότερες μηχανές, έχει φέρει το σύστημα στο σημείο μιας μόνιμης -όπως φαίνεται- κρίσης. Στις δουλοκτητικές κοινωνίες του αρχαίου κόσμου και στις φεου­ δαρχικές κοινωνίες του μεσαίωνα, τα πράγματα είχαν φθάσει στο ση­ μείο όπου, είτε μια επανάσταση θα μετασχημάτιζε την κοινωνία ή θα επερχόταν μια μόνιμη κρίση που θα γύριζε την κοινωνία προς τα πίσω. Στην περίπτωση της Ρώμης, η απουσία της επανάστασης οδήγησε ακριβώς στην καταστροφή του Ρωμαϊκού πολιτισμού και στον ερχομό του Μεσαίωνα. Στην περίπτωση μερικών φεουδαρχικών κοινωνιών στη Βρετανία κι αργότερα τη Γαλλία- η επανάσταση διάλυσε την παλιά τάξη πραγμάτων και πρόσφερε την δυνατότητα για νέα κοινωνική άνο­ δο, στα πλαίσια του καπιταλισμού. Τώρα ο ίδιος ο καπιταλισμός αντιμετωπίζει το αδιέξοδο ανάμεσα στη μόνιμη κρίση, που τελικά θα βυθίσει την ανθρωπότητα πίσω στη βαρβαρότητα μέσα από την φτώχεια και τον πόλεμο, ή την σοσιαλιστική

επανάσταση.

-62-

Κεφάλαιο Εβδομο

Η εργατική τάξη Ο Μαρξ ξεκινά το Κομμουνιστικό Μανιφέστο με την εξής φράση: «Ή ιστορία όλων των μέχρι τώρα κοινωνιών είναι η ιστορία της πάλης των τάξεων». Το ζήτημα του τρόπου με τον οποίο η άρχουσα τάξη εξαναγκάζει την καταπιεσμένη τάξη να της παράγει συνέχεια πλούτο είναι κρίσιμης σημασίας. IV αυτό το λόγο, σε κάθε προηγούμενη κοινωνία είχαν υπάρ­ ξει τρομεροί αγώνες που συχνά κορυφώνονταν σε εμφύλιο πόλεμο ανάμεσα στις τάξεις -ο ι εξεγέρσεις των δούλων στην Αρχαία Ρώμη, οι αγροτικές εξεγέρσεις στη μεσαιωνική Ευρώπη, οι μεγάλοι εμφύλιοι πό­ λεμοι και οι επαναστάσεις του 17ου και 18ου αιώνα. Σε όλους εκείνους τους μεγάλους αγώνες, η πλειοψηφία των δυνά­ μεων που εξεγείρονταν προερχόταν από το πιο καταπιεσμένο κομμάτι της κοινωνίας. Αλλά, όπως προσθέτει αμέσως ο Μαρξ, στο τέλος της σύγκρουσης όλες οι προσπάθειές κατέληγαν μόνο στο να αντικατασταθεί η μια προνομιούχα άρχουσα μειοψηφία από μια άλλη. Έτσι, για παράδειγμα, στην αρχαία Κίνα έγιναν διάφορες επιτυχείς αγροτικές εξεγέρσεις -αλλά μόνο και μόνο για να αντικατασταθεί ο ένας αυτοκράτορας με κάποιον άλλο. Παρόμοια στο Παρίσι, οι φτωχότερες τά­ ξεις ήταν εκείνες που συνέβαλαν σε μεγάλο μέρος στην επιτυχία της Γαλλικής Επανάστασης, όμως στο τέλος, την κοινωνία δεν την κυβερ­ νούσαν οι τάξεις αυτές αλλά οι τραπεζίτες και οι βιομήχανοι που πήραν -63-

Κρις Χάρμαν τη θέση του βασιλιά και των αυλικών. Τπήρχαν δυο κύριοι λόγοι για τους οποίους οι καταπιεσμένες τά­ ξεις αποτύγχαναν να κρατήσουν τον έλεγχο των επαναστάσεων που οι ίδιες είχαν στηρίξει. Πρώτο, το γενικό επίπεδο του υλικού πλούτου στην κοινωνία ήταν αρκετά χαμηλό. Χάρη στο γεγονός ότι η συντριπτική πλειοψηψία του λαού είχε εγκαταλειφθεί να ζει σε μια εξαθλιωμένη φτώχεια, μια μικρή μειοψηφία είχε τον καιρό και την άνεση ν’ ασχοληθεί και να αναπτύξει την επιστήμη και τις τέχνες και να διατηρήσει έναν πολιτισμό. Με άλλα λόγια, ο διαχωρισμός των τάξεων ήταν απαραίτητος για να προοδεύσει η κοινωνία. Δεύτερο, η ίδια η ζωή που ζούσαν οι καταπιεσμένες τάξεις δεν τις προετοίμαζε έτσι ώστε να μπορούν να κυβερνήσουν την κοινωνία. Γενι­ κά ήταν αμόρφωτες, δεν είχαν ιδέα για το τι συμβαίνει λίγο έξω από το άμεσο γεωγραφικό τους περιβάλλον και πάνω απ’ όλα, η καθημερινή τους ζωή έφερνε τους ανθρώπους τον έναν αντιμέτωπο με τον άλλο. Κάθε αγρότης ήταν απορροφημένος στην καλλιέργεια του δικού του κομματιού γης. Κάθε τεχνίτης στην πόλη είχε το δικό του μαγαζάκι και σ’ ένα βαθμό βρίσκονταν σε ανταγωνισμό με άλλους βιοτέχνες αντί να είναι ενωμένοι. Οι αγροτικές εξεγέρσεις άρχιζαν με τον ξεσηκωμό μεγάλου αριθ­ μού αγροτών για το μοίρασμα της γης του τοπικού φεουδάρχη, αλλά μόλις νικούσαν, άρχιζαν τις φιλονικίες μεταξύ τους για το πώς θα μοίρα­ ζαν τη γη. Οπως είπε κι ο Μαρξ, οι αγρότες έμοιαζαν με "ένα σακί πατά­ τες” Κάτω από την επίδραση μιας εξωτερικής δύναμης μπορούσαν να ενωθούν όλοι μαζί, αλλά δεν ήταν ικανοί να αποκτήσουν μόνιμο δεσμό ανάμεσά τους για ν’ αντιπροσωπεύουν τα δικά τους συμφέροντα συλ­ λογικά. Οι εργάτες που δημιουργούν τον πλούτο στον σύγχρονο καπιταλι­ σμό διαφέρουν απ’ όλες τις προηγούμενες κατώτερες τάξεις. Πρώτο, ο ταξικός διαχωρισμός δεν είναι πια απαραίτητος για την ανθρώπινη πρόοδο. Παράγεται τόσος πολύς υλικός πλούτος που η ίδια η καπιταλι-64-

Μαρξισμός, θεωρία και πράξη στική κοινωνία φτάνει να καταστρέφει κατά περιόδους τεράστιες ποσό­ τητες πλούτου, στους πολέμους και στις οικονομικές κρίσεις. Θα μπο­ ρούσε αυτός ο πλούτος να διαμοιραστεί ισότιμα σε όλους και πάλι η κοινωνία θα ήταν σε θέση να σημειώσει άνοδο στην επιστήμη, τις τέ­ χνες κλπ. Δεύτερο, ο τρόπος ζωής στον καπιταλισμό προετοιμάζει τους εργά­ τες με διάφορους τρόπους να πάρουν τον έλεγχο της κοινωνίας στα χέ­ ρια τους. Για παράδειγμα, ο καπιταλισμός χρειάζεται εργάτες που να εί­ ναι ειδικευμένοι και μορφωμένοι. Επίσης ο καπιταλισμός συσπειρώνει χιλιάδες ανθρώπους μαζί στους τόπους δουλειάς, σε τεράστια αστικά κέντρα, όπου βρίσκονται σε στενή επαφή ο ένας με τον άλλο και όπου μπορούν να αποτελέσουν μια πανίσχυρη δύναμη για κοινωνική αλλα­

γήΟ καπιταλισμός κάνει τους εργάτες να συνεργάζονται στην παρα­ γωγή μέσα στο εργοστάσιο κι αυτή η ικανότητα για συνεργασία μπορεί εύκολα να στραφεί ενάντια στο σύστημα, όπως όταν οι εργάτες οργα­ νώνονται στα συνδικάτα. Επειδή οι εργάτες είναι μαζικά συγκεντρωμέ­ νοι, είναι πιο εύκολο να ελέγχουν δημοκρατικά τα όργανα των αντι­ προσώπων τους απ’ ό,τι μπορούσαν να τα ελέγχουν οι προηγούμενες καταπιεσμένες τάξεις. Επιπλέον ο καπιταλισμός έχει την τάση να μετατρέπει συνεχώς ομάδες ανθρώπων που πίστευαν πως ήταν “κάτι παραπάνω” από τους απλούς εργάτες (όπως οι υπάλληλοι και οι τεχνικοί) σε μεροκαματιάρηδες που αναγκάζονται να οργανωθούν σε συνδικάτα και να δρουν συλ­ λογικά όπως και οι άλλοι εργάτες. Τελειώνοντας, αξίζει να τονίσουμε την ανάπτυξη των μέσων μετα­ φοράς και επικοινωνίας -οι σιδηρόδρομοι, οι δρόμοι, τα αεροπλάνα, τα ταχυδρομεία, το τηλέφωνο, το ραδιόφωνο και η τηλεόραση- που επι­ τρέπουν στους εργάτες να επικοινωνούν με τον κόσμο έξω από το άμε­ σο περιβάλλον τους ή το εργοστάσιο. Μπορούν να οργανωθούν σαν τάξη πάνω σε εθνική βάση και σε διεθνή κλίμακα -κάτι που ξεπερνά ακόμα και τα πιο μεγάλα όνειρα των προηγούμενων καταπιεσμένων -65-

Κρις Χάρμαν τάξεων. Όλοι αυτοί οι παράγοντες σημαίνουν πως η εργατική τάξη είναι μια δύναμη που μπορεί να οργανωθεί η ίδια, εκλέγοντας και ελέγχοντας τους δικούς της αντιπροσώπους, έτσι που να μπορεί να αλλάξει την κοινωνία με βάση τα δικά της συμφέροντα κι όχι απλώς και μόνο να φέ­ ρει στην εξουσία κάποιον άλλο αυτοκράτορα ή μια άλλη ομάδα τραπε­ ζιτών. Όπως έγραψε ο Καρλ Μαρξ: Όλα τα προηγούμενα ιστορικά κινήματα, ήταν κινήματα μειοψηψιών για τα συμφέροντα μειοψηψιών. Το εργατικό κίνημα εί­ ναι το συνειδητό ανεξάρτητο κίνημα της μεγάλης πλειοψηψίας για τα συμφέροντα της μεγάλης πλειοψηψίας του πληθυσμού.

-66-

Κεφάλαιο Ο γδοο

Πώς μπορεί να αλλάξει η κοινωνία; Στη Βρετανία η μεγάλη ττλειοψηψία των αριστερών, των σοσιαλι­ στών και των συνδικαλιστών ισχυρίζονται γενικά πως η κοινωνία μπο­ ρεί να αλλάξει χωρίς βίαιη επανάσταση. Αυτό που χρειάζεται, λένε, είναι να κερδίσουν οι σοσιαλιστές αρκετή λαϊκή υποστήριξη και να πάρουν τον έλεγχο των "παραδοσιακών” πολιτικών θεσμών -του κοινοβουλίου και των τοπικών δημοτικών συμβουλίων. Τότε οι σοσιαλιστές θα είναι σε θέση να αλλάξουν την κοινωνία παίρνοντας στα χέρια τους το κρά­ τος που ήδη υπάρχει -τ ις δημόσιες· υπηρεσίες, την δικαιοσύνη, την αστυνομία, τις ένοπλες δυνάμεις- για να επιβάλλουν νόμους που θα περιορίσουν την δύναμη της τάξης των εργοδοτών. Μ’ αυτόν τον τρόπο, ισχυρίζονται, ο σοσιαλισμός μπορεί να εφαρ­ μοστεί σταδιακά και χωρίς βία, με μεταρρυθμίσεις στον τρόπο που είναι οργανωμένη η κοινωνία. Αυτή η άποψη συνήθως ονομάζεται “ρεφορμισμός” (μεταρρυθμισμός) αν και μερικές φορές θα ακούσετε να ονομάζουν αυτή την άποψη σαν “ρεβιζιονισμό” (σ.τ.μ. πολιτικός όρος που σημαίνει αναθεωρητισμό, γιατί οι οπαδοί του υποστηρίζουν την αναθεώρηση των μαρξιστικών ιδεών) ή ακόμα "σοσιαλδημοκρατία” (αν και μέχρι το 1914 η σοσιαλδη­ μοκρατία σήμαινε τον επαναστατικό σοσιαλισμό) ή "Φαβιανισμό" (από το όνομα της Φαβιανικής Εταιρείας που υπήρχε παλιά στην Αγγλία και επεδίωκε την επικράτηση του σοσιαλισμού χωρίς επανάσταση). Είναι -67-

Κρις Χάρμαν μια άποψη που αποδέχονται και η αριστερή και η δεξιά πτέρυγα του Εργατικού Κόμματος και που είναι επίσης κεντρική ιδέα στο πρόγραμ­ μα του Κομμουνιστικού Κόμματος Μ. Βρετανίας που έχει τίτλο Ό Βρε­ τανικός Δρόμος προς το Σοσιαλισμό" από το 1951. Σε πρώτη ματιά, ο ρεφορμισμός φαίνεται πολύ πειστικός. Ταιριάζει μ’ αυτά που μας λένε στο σχολείο, στις εφημερίδες και στην τηλεόραση, ότι «η βουλή κυβερνά τη χώρα» και ότι «η βουλή εκλέγεται σύμφωνα με τη δημοκρατική θέληση του λαού». Όμως παρόλα αυτά, κάθε προσπά­ θεια που έχει γίνει να έρθει ο σοσιαλισμός μέσα από τη βουλή έχει αποτύχει. Έτσι, υπήρξαν τρεις κυβερνήσεις πλειοψηφίας του Εργατικού Κόμματος στη Βρετανία από τον πόλεμο και μετά -μ ε συντριπτικές πλειοψηφίες το 1945 και το 1966- όμως δεν είμαστε καθόλου πιο κοντά στο σοσιαλισμό απ’ ό,τι ήμασταν το 1945. Οι εμπειρίες άλλων χωρών είναι ίδιες. Πιο πρόσφατα, το 1970 στη Χιλή, ο σοσιαλιστής Σαλβαντόρ Αλιέντε εξελέγη πρόεδρος. Πολύς κό­ σμος υποστήριξε πως αυτός ήταν ένας «νέος δρόμος» προς το σοσιαλι­ σμό. Τρία χρόνια μετά οι στρατηγοί που είχαν κληθεί να συμμετάσχουν στην κυβέρνησή του ανέτρεψαν τον Αλιέντε και το εργατικό κίνημα χτυπήθηκε άγρια στη Χιλή. Υπάρχουν τρεις λόγοι που αλληλοσυνδέονται και που εξηγούν για­ τί ο ρεφορμισμός είναι καταδικασμένος σε αποτυχία. Πρώτον, ενώ η πλειοψηψία των σοσιαλιστών στη βουλή ισχυρίζεται ότι εισάγει "σταδιακά” σοσιαλιστικά μέτρα, η πραγματική οικονομική δύναμη εξακολουθεί να βρίσκεται στα χέρια της παλιάς άρχουσας τά­ ξης. Η τάξη αυτή μπορεί να χρησιμοποιήσει την οικονομική της δύναμη για να κλείσει ολόκληρους τομείς της βιομηχανίας και να προκαλέσει ανεργία, να σπρώξει τις τιμές προς τα πάνω κάνοντας κερδοσκοπικές κινήσεις (σπεκουλάρισμα) και αποκρύβοντας τα αποθέματα, βγάζοντας τα λεφτά τους στο εξωτερικό ώστε να δημιουργήσει μια κρίση “στο ισο­ ζύγιο πληρωμών” και εξαπολύοντας εκστρατείες δυσφήμησης από τον τύπο, κατηγορώντας τη σοσιαλιστική κυβέρνηση για όλα τα κακά που συμβαίνουν. -68-

Μαρξισμός, θεωρία και πράξη Έτσι, η Εργατική Κυβέρνηση του Ουίλσον εξαναγκάστηκε το 1964 και ξανά το 1966 να αποσύρει διάφορα μέτρα από τα οποία θα ωφε­ λούνταν οι εργάτες -εξαιτίας της ομαδικής φυγάδευσης κεφαλαίων στο εξωτερικό από τους πλούσιους και από τις μεγάλες επιχειρήσεις. Ο ίδιος ο Ουίλσον περιγράφει στα απομνημονεύματά του: Είχαμε τώρα φτάσει στην κατάσταση όπου οι διεθνείς κερδοσκόποι είπαν στην κυβέρνηση που μόλις είχε εκλεγεί ότι η πολι­ τική με βάση την οποία κερδίσαμε τις εκλογές δεν μπορούσε να εφαρμοστεί... Ζητήθηκε από τον πρωθυπουργό να καταλύσει την κοινοβουλευτική δημοκρατία δεχόμενος τη θεωρία πως οι εκλογές στη Βρετανία ήταν μια φάρσα και ότι ο βρετανικός λαός δεν μπορούσε να έχει επιλογή ανάμεσα σε διάφορες πολιτικές. Χρειάζεται μόνο να προσθέσουμε ότι παρόλη τη δήθεν αγανάκτη­ ση του Ουίλσον, ο ίδιος για τα επόμενα έξι χρόνια είχε τελικά ακολου­ θήσει την πολιτική που του υπαγόρευσαν οι κερδοσκόποι. Η ίδια σκόπιμη δημιουργία κρίσεων στο ισοζύγιο πληρωμών, εξα­ νάγκασε την Εργατική Κυβέρνηση που εξελέγη το 1974 να εφαρμόσει τρεις κατά σειρά φορές προγράμματα περικοπών στις δημόσιες δαπά­ νες στα νοσοκομεία, τα σχολεία και τις κοινωνικές υπηρεσίες. Η κυβέρνηση του Αλιέντε στη Χιλή, αντιμετώπισε ακόμα μεγαλύ­ τερη διάλυση κάτω από τα χτυπήματα των μεγαλοεπιχειρηματιών. Δυο φορές ολόκληρα τμήματα της βιομηχανίας ανέστειλαν τις εργασίες τους με “απεργίες των εργοδοτών" ενώ η κερδοσκοπία ανέβασε τις τι­ μές σε τρομερά επίπεδα και η απόκρυψη των αποθεμάτων προϊόντων από τη μεριά των επιχειρηματιών, έγινε η αιτία να δημιουργούνται ου­ ρές για την αγορά των αγαθών πρώτης ανάγκης. Ο δεύτερος λόγος για τον οποίο ο καπιταλισμός δεν μπορεί να βελ­ τιωθεί με μεταρρυθμίσεις είναι διότι η υπάρχουσα κρατική μηχανή δεν είναι "ουδέτερη” αλλά από την κορυφή ως τη βάση είναι σχεδιασμένη ώστε να λειτουργεί για την διατήρηση της καπιταλιστικής κοινωνίας. Το κράτος ελέγχει σχεδόν όλα τα μέσα και τους μηχανισμούς φυσι­ κής βίας. Αν η οργάνωση του κράτους ήταν ουδέτερη κι εκτελούσε τις -69-

Κρις Χάρμαν εντολές οποιοσδήποτε κυβέρνησης, είτε καπιταλιστικής είτε σοσιαλι­ στικής, τότε το κράτος θα μπορούσε να χρησιμοποιηθεί για να εμποδί­ σει το οικονομικό σαμποτάζ των μεγαλοεπιχειρηματιών. Αλλά κοιτάξτε τον τρόπο με τον οποίο λειτουργεί η κρατική μηχανή και ποιος πραγμα­ τικά δίνει τις διαταγές και θα δείτε πως το κράτος δεν είναι ουδέτερο. Η κρατική μηχανή δεν είναι απλώς η κυβέρνηση. Είναι ένας τερά­ στιος οργανισμός με πολλά διαφορετικά τμήματα -την αστυνομία, τον στρατό, τη δικαιοσύνη, τις δημόσιες υπηρεσίες, αυτούς που διευθύνουν τις εθνικοποιημένες βιομηχανίες και πάει λέγοντας. Πολλοί από τους ανθρώπους που εργάζονται σ’ αυτά τα διαφορετικά τμήματα του κρά­ τους προέρχονται από την εργατική τάξη -ζουν και πληρώνονται όπως οι εργάτες. Αλλά δεν είναι αυτοί οι άνθρωποι που παίρνουν τις αποφάσεις. Οι απλοί στρατιώτες δεν αποφασίζουν πού θα γίνουν οι πόλεμοι ή αν θα πάνε να σπάσουν απεργίες. Ο υπάλληλος του γραφείου Κοινωνικών Ασφαλίσεων δεν αποφασίζει πόσο επίδομα ανεργίας θα δοθεί κλπ. Ολόκληρη η κυβερνητική μηχανή είναι βασισμένη πάνω στην αρχή ότι αυτοί που βρίσκονται στη μια βαθμίδα της κλίμακας υπακούν σ’ εκεί­ νους που είναι στην πιο πάνω βαθμίδα. Αυτή είναι ουσιαστικά η κατάσταση και στα τμήματα της κρατικής μηχανής που εξασκούν φυσική βία όπως ο στρατός, ο στόλος, η αερο­ πορία, η αστυνομία, το λιμενικό. Το πρώτο πράγμα που διδάσκονται οι στρατιώτες όταν καταταγούν -πριν ακόμα τους επιτραπεί να πάρουν όπλα- είναι να υπακούν στις διαταγές, ανεξάρτητα από την προσωπική γνώμη που έχουν για αυτές τις διαταγές. ΓΓ αυτό το λόγο διδάσκονται να κάνουν γελοίες ασκήσεις ακρίβειας. Αν συνηθίσουν να εκτελούν τα ανόητα παραγγέλματα στην στρατιωτική εξάσκηση χωρίς να σκέφτον­ ται, τότε η ιεραρχία ελπίζει ότι θα πυροβολήσουν όταν πάρουν τη δια­ ταγή χωρίς να σκεφτούν ούτε και τότε. Το πιο σοβαρό παράπτωμα στο στρατό είναι η άρνηση υπακοής στις διαταγές - η “στάσις” . Τόσο σοβαρό παράπτωμα θεωρείται, ώστε κατά τη διάρκεια πολέμου τιμωρείται με εκτέλεση στη Βρετανία ακόμα -70-

Μαρξισμός, θεωρία και πράξη και σήμερα.

Ποιος δίνει τις διαταγές; Ο στρατός είναι μια τεράστια φονική μηχανή. Αυτοί που τον διευ­ θύνουν -κ ι έχουν τη δύναμη να προάγουν άλλους στρατιωτικούς σε δι­ οικητικές θέσεις στο πλάι τους -είναι οι στρατηγοί. Αν κοιτάξετε την ιεραρχία στον βρετανικό στρατό (και οι άλλοι στρατοί δεν διαφέρουν) πηγαίνει ως εξής: Στρατηγός - Ταξίαρχος Συνταγματάρχης - Λοχαγός - Υπαξιωματικός - στρατιώτης. Οι εκλεγ­ μένοι αντιπρόσωποι -βουλευτές ή δήμαρχοι- δεν επεμβαίνουν σε κα­ μιά φάση αυτής της ιεραρχίας. Θεωρείται εξίσου παράπτωμα στάσης αν μια ομάδα στρατιωτών υπακούσει στον βουλευτή της περιφέρειας αντί στον αξιωματικό. Βέβαια, θεωρητικά οι στρατηγοί είναι υπόλογοι στην εκλεγμένη κυβέρνηση. Αλλά οι στρατιώτες εκπαιδεύονται να υπακούν στους στρατηγούς και όχι στους πολιτικούς. Αν οι στρατηγοί θέλουν να δώ­ σουν διαταγές στους στρατιώτες τους που είναι αντίθετες μ’ αυτό που θέλει μια εκλεγμένη κυβέρνηση, η κυβέρνηση δεν μπορεί να ακυρώσει αυτές τις διαταγές. Το μόνο που μπορεί να κάνει είναι να προσπαθήσει να πείσει τους στρατηγούς να αλλάξουν γνώμη. Και φυσικά, αυτό μπο­ ρεί να γίνει μόνο αν η κυβέρνηση γνωρίζει τι είδους διαταγές δίνονται και επειδή τα στρατιωτικά θέματα είναι πάντα μυστικά, είναι πολύ εύ­ κολο για τους στρατηγούς να αποκρύψουν από την κυβέρνηση διάφο­ ρα πράγματα όταν θέλουν. Αυτό δεν σημαίνει ότι πάντοτε ή συνήθως οι στρατηγοί αγνοούν αυτό που τους λέει η κυβέρνηση. Συνήθως μέχρι τώρα στη Βρετανία ο στρατός βλέπει πώς είναι βολικό να συμβαδίζει με αυτά που εισηγείται η κυβέρνηση. Αλλά σε θέματα ζωής και θανάτου οι στρατηγοί είναι ικα­ νοί να θέσουν σε λειτουργία τη φονική μηχανή τους αγνοώντας εντε­ λώς την κυβέρνηση, χωρίς να μπορεί η κυβέρνηση να κάνει τίποτα. Αυ­ τό έκαναν τελικά οι στρατηγοί στη Χιλή όταν με το πραξικόπημα ανέ­ ,71-

Κρις Χάρμαν τρεψαν τον Αλιέντε. Έτσι η ερώτηση «Ποιος διευθύνει το στρατό;» στην πραγματικότητα σημαίνει «Ποιοι είναι οι στρατηγοί;». Στην Βρετανία το 80% περίπου των ανώτερων αξιωματικών φοίτησαν σε ιδιωτικά “καλά” σχολεία -η ίδια αναλογία όπως 40 χρόνια πριν (φαίνεται ότι ένα διάστημα 17 χρόνων Εργατικών κυβερνήσεων δεν έχει αλλάξει αυτά τα γεγονότα). Είναι συγγενείς των ιδιοκτητών μεγάλων επιχειρήσεων, είναι μέλη στα ίδια αριστοκρατικά κλαμπ, παραβρίσκονται στις ίδιες κοινωνικές συγκεν­ τρώσεις και τελετές, συμμερίζονται τις ίδιες ιδέες (αν αμφιβάλλετε γι’ αυτό κοιτάξτε την στήλη των επιστολών σε κάθε τεύχος της εφημερίδας Ντέιλι Τέλεγκραφ, μια καθημερινή εφημερίδα που τάσσεται ανοιχτά με το μέρος των Συντηρητικών). Το ίδιο ισχύει και για τους αξιωματούχους της Δημόσιων Υπηρεσιών, τους δικαστές και τους αξιωματικούς της αστυνομίας. Μήπως νομίζετε ότι αυτοί οι άνθρωποι πρόκειται να υπακούσουν σε διαταγές μιας κυβέρνησης που θα έπαιρνε την οικονομική δύναμη από τους φίλους και τους συγγενείς τους επιχειρηματίες, μόνο και μόνο επειδή 300 νέοι άνθρωποι μπήκαν στην αίθουσα της Βουλής; Δεν θα ήταν πιο σίγουρο ότι θα αντέγραφαν το παράδειγμα των Χιλιανών στρατηγών, των δικαστών και των αξιωματούχων των δημόσιων υπηρε­ σιών, που σαμποτάρανε τις διαταγές της κυβέρνησης για τρία χρόνια και μετά, όταν ωρίμασε η κατάσταση, την ανέτρεψαν; Στην πράξη, το συγκεκριμένο "Σύνταγμα” που έχουμε στη Βρετανία σημαίνει ότι εκείνοι που ελέγχουν την κρατική μηχανή μπορούν να μα­ ταιώσουν τα σχέδια μιας εκλεγμένης αριστερής κυβέρνησης σε μεγάλο βαθμό χωρίς να την ανατρέψουν με φυσικά μέσα. Αν εκλεγόταν μια τέ­ τοια κυβέρνηση, θ’ αντιμετώπιζε ένα ισχυρό οικονομικό σαμποτάζ από την τάξη των εργοδοτών (κλείσιμο εργοστασίων, φυγάδευση κεφαλαίου στο εξωτερικό, απόκρυψη αποθεμάτων ειδών πρώτης ανάγκης, πληθω­ ριστικές αυξήσεις των τιμών). Αν η κυβέρνηση προσπαθούσε να αντιμε­ τωπίσει αυτό το σαμποτάζ χρησιμοποιώντας “συνταγματικά μέσα" -ψ η­ φίζοντας νόμους- θα ανακάλυπτε πως τα χέρια της είναι δεμένα. -72-

Μαρξισμός, θεωρία και πράξη Ειδικά στην Βρετανία, η Βουλή των Λόρδων σίγουρα θα αρνιόταν να επικυρώσει οποιοδήποτε νόμο -καθυστερώντας για 9 μήνες το λιγότερο. Οι δικαστές θα “ερμήνευαν” οποιοδήποτε νόμο που θα ψηφιζόταν με τέτοιο τρόπο ώστε να περιορίσουν τις δυνατότητές του. Οι διευθυν­ τές των δημοσίων υπηρεσιών, οι στρατηγοί και η ηγεσία της αστυνο­ μίας, θα χρησιμοποιούσαν τις αποφάσεις των δικαστών και της Βουλής των Λόρδων για να δικαιολογήσουν τη δίκιά τους απροθυμία να πράξουν αυτά που τους ζήτησαν οι υπουργοί. Αυτοί όλοι θα υποστηριχτούν από ολόκληρο σχεδόν τον τύπο, ο οποίος θα στριγγλίζει πως η κυβέρ­ νηση συμπεριφέρεται "παράνομα” και “αντισυνταγματικά” Οι στρατη­ γοί τότε θα χρησιμοποιήσουν αυτή την προπαγάνδα για να δικαιολογή­ σουν τις προετοιμασίες με στόχο να ανατρέψουν την “παράνομη” κυ­ βέρνηση. Η κυβέρνηση θα είναι ανίκανη να αντιμετωπίσει το οικονομικό χά­ ος -εκτός αν πραγματικά δράσει αντισυνταγματικά και καλέσει τους απλούς δημόσιους υπαλλήλους, αστυνομικούς και στρατιώτες να στραφούν ενάντια στους ανωτέρους τους. Για να μην νομίσει κανείς ότι όλα αυτά είναι αποκυήματα φαντα­ σίας, θα προσθέσουμε πως υπήρξαν δυο τουλάχιστον περιπτώσεις στην πρόσφατη βρετανική ιστορία όπου οι στρατηγοί έχουν σαμποτάρει αποφάσεις κυβερνήσεων που δεν συμπαθούσαν. Το 1912 η Βουλή των Κοινοτήτων πέρασε ένα νομοσχέδιο που προέβλεπε την δημιουργία μιας "αυτοδιοικούμενης” βουλής η οποία θα διοικούσε μια ενωμένη Ιρλανδία. Ο αρχηγός των Συντηρητικών, Μπόναρ Λο, αμέσως κατάγγειλε την κυβέρνηση (του κόμματος των Φιλε­ λευθέρων!) σαν παράνομη "Χούντα" η οποία «ξεπούλησε το Σύνταγ­ μα». Η Βουλή των Λόρδων φυσικά καθυστέρησε όσο μπορούσε το νόμο (για δυο χρόνια εκείνη την εποχή) ενώ ο πρώην συντηρητικός υπουρ­ γός, Έντουαρντ Κάρσον, οργάνωσε παραστρατιωτική δύναμη στο βό­ ρειο τμήμα της Ιρλανδίας για να αντισταθεί στον νόμο. Οταν οι στρατηγοί που διεύθυναν το βρετανικό στρατό στην Ιρ­ λανδία διατάχθηκαν να προχωρήσουν βόρεια για να εκκαθαρίσουν τις -73-

Κρις Χάρμαν παραστρατιωτικές δυνάμεις, αρνήθηκαν κι απείλησαν να παραιτηθούν. Λόγω αυτής της πράξης, που συνήθως ονομάζεται "Η στάση Κάρρα” η βόρεια και η νότια Ιρλανδία δεν μπόρεσε να έχει μια βουλή το 1914, και παραμένει μέχρι σήμερα χωρισμένη. Το 1974 τα γεγονότα του 1912 επαναλήψθηκαν σε μικρογραφία. Οι δεξιοί φανατικοί καθεστωτικοί της Β. Ιρλανδίας οργάνωσαν γενική στάση στη βιομηχανία, χρησιμοποιώντας οδοφράγματα για να εμποδί­ σουν τον κόσμο να πάει στις δουλειές, ενάντια στην πρόταση σχηματι­ σμού μιας ενιαίας κυβέρνησης Προτεσταντών-Καθολικών στην Β. Ιρ­ λανδία. Οι βρετανοί υπουργοί κάλεσαν τον βρετανικό στρατό και την αστυνομία της Β. Ιρλανδίας να διαλύσουν τα οδοφράγματα και να τερ­ ματίσουν την "απεργία’.’ Οι ανώτεροι αξιωματικοί και οι αρχηγοί της αστυνομίας απάντησαν στην κυβέρνηση πως δεν θα συνιστούσαν κάτι τέτοιο και ούτε ο στρατός ούτε η αστυνομία κινήθηκαν ενάντια στους καθεστωτικούς. Η κυβέρνηση Προτεσταντών-Καθολικών αναγκάστη­ κε να παραιτηθεί, αποδεικνύοντας έτσι πως ο λόγος των αξιωματικών του στρατού είχε περισσότερη πέραση από τη βρετανική κυβέρνηση. Αν αυτά τα γεγονότα το 1914 και 1974 ήταν ενάντια σε μετριοπα­ θείς κυβερνήσεις που προσπαθούσαν να εφαρμόσουν ήπια μέτρα, φαν­ ταστείτε τι θα συνέβαινε αν εκλεγόταν μια μαχητική σοσιαλιστική κυ­ βέρνηση. Οποιαδήποτε σοβαρή ρεφορμιστική πλειοψηψία σύντομα θα εξαναγκαζόταν να διαλέξει: είτε να εγκαταλείψει τις μεταρρυθμίσεις με σκοπό να κατευνάσει εκείνους που έχουν την οικονομική δύναμη και ελέγχουν τις θέσεις κλειδιά στο κράτος ή να προετοιμαστεί για μια ολο­ κληρωτική ρήξη, η οποία αναπόφευκτα θα σήμαινε την χρησιμοποίηση κάποιας μορφής βίας, ενάντια σ’ εκείνους που ελέγχουν αυτές τις θέσεις ζωτικής σημασίας. Ο τρίτος λόγος που ο ρεφορμισμός αποτελεί ένα αδιέξοδο είναι διότι η κοινοβουλευτική “δημοκρατία” έχει ενσωματωμένους τέτοιους μηχανισμούς που εμποδίζουν οποιοδήποτε επαναστατικό κίνημα να εκ­ φραστεί μέσα απ’ αυτήν. Μερικοί ρεφορμιστές ισχυρίζονται ότι ο καλύτερος τρόπος να αντι-74-

Μαρξισμός, θεωρία και πράξη μετωπιστεί η δύναμη και η εξουσία εκείνων που ελέγχουν τις θέσεις κλειδιά στην κρατική μηχανή είναι να πάρει πρώτα η αριστερά την πλειοψηψία στη Βουλή. Το επιχείρημα αυτό δεν στέκει επειδή η Βουλή πάντοτε βρίσκεται πιο κάτω από το επίπεδο της επαναστατικής συνεί­ δησης της πλειοψηφίας του λαού. Η πλειοψηψία του λαού μόνο τότε θα πιστέψει ότι μπορεί η ίδια να διευθύνει την κοινωνία όταν αρχίσει στην πράξη να αλλάζει την κοινω­ νία μέσα από τον αγώνα. Όταν εκατομμύρια άνθρωποι καταλαμβάνουν τα εργοστάσιά τους ή παίρνουν μέρος σε μια γενική απεργία, τότε είναι που οι ιδέες του επαναστατικού σοσιαλισμού ξαφνικά φαίνονται πραγ­ ματοποιήσιμες. Αλλά ένα τέτοιο επίπεδο αγώνα δεν μπορεί να διατηρηθεί επ’ αόρι­ στο αν δεν αψαιρεθεί η εξουσία από την παλιά άρχουσα τάξη. Αν συνε­ χίσει να παραμένει στην εξουσία, θα περιμένει μέχρι που οι καταλήψεις ή οι απεργίες να εξασθενίσουν και τότε θα χρησιμοποιήσει τον στρατό και την αστυνομία για να σπάσει τους αγώνες. Και μόλις οι απεργίες ή οι καταλήψεις αρχίζουν να υποχωρούν, το αίσθημα της ενότητας και της εμπιστοσύνης ανάμεσα στους εργάτες αρχίζει να χάνεται. Στη θέση τους μπαίνουν η ηττοπάθεια και η απο­ γοήτευση. Ακόμα και οι δυναμικοί εργάτες αισθάνονται ότι η αλλαγή της κοινωνίας ήταν απλώς ένα τρελό όνειρο. Να γιατί τα αφεντικά πάντοτε προτιμούν οι αποφάσεις των συνδι­ κάτων για το αν θα κάνουν απεργία ή όχι να ψηφίζονται όταν οι εργάτες είναι στα σπίτια τους, παίρνοντας τις ιδέες τους από την τηλεόραση και τις εφημερίδες, κι όχι όταν είναι ενωμένοι σε μαζικές συγκεντρώσεις και συνελεύσεις, όπου θα μπορούν να ακούν τα επιχειρήματα άλλων εργα­ τών. Γϊ αυτό επίσης όλοι σχεδόν οι αντισυνδικαλιστικοί νόμοι περιλαμ­ βάνουν ένα άρθρο που αναγκάζει τους εργάτες να αναστέλλουν τις απεργίες ενόσω γίνονται διαπραγματεύσεις. Τέτοια άρθρα είναι σχεδια­ σμένα έτσι που να βάζουν πάγο στην αυτοπεποίθηση και την ενότητα των εργατών. ,75-

Κρις Χάρμαν Το κοινοβουλευτικό εκλογικό σύστημα έχει ενσωματωμένες αντί­ στοιχες διαδικασίες. Για παράδειγμα αν η κυβέρνηση φτάνει σε σημείο να γονατίσει μπροστά σε μια μαζική απεργία, το πιο σίγουρο είναι ότι θα πει: «Εντάξει περιμένετε τρεις βδομάδες μέχρι να γίνουν γενικές εκλογές που θα λύσουν το πρόβλημα δημοκρατικά». Ελπίζει έτσι πως στο διάστημα αυτό η απεργία θα ανασταλεί. Η αυτοπεποίθηση και η ενότητα των εργατών θα μειωθεί. Οι εργοδότες θα μπορούν εύκολα να προγράψουν τους αγωνιστές εργάτες. Ο καπιταλιστικός τύπος και η τηλεόραση θα αρχίσουν να λειτουργούν ξανά κανονικά, προπαγανδί­ ζοντας μέσα στα σπίτια φιλοκυβερνητικές απόψεις. Η αστυνομία θα μπορεί να συλλάβει τους "ταραχοποιούς" Μετά, όταν τελικά γίνουν οι εκλογές, οι ψήφοι δεν θα αντιπροσω­ πεύουν το ψηλό σημείο της κορύφωσης των εργατικών αγώνων, αλλά το χαμηλό σημείο τους μετά το τέλος της απεργίας. Στη Γαλλία το 1968, η κυβέρνηση του στρατηγού Ντε Γκολ χρησι­ μοποίησε τις εκλογές ακριβώς με αυτό τον τρόπο. Τα ρεφορμιστικά ερ­ γατικά κόμματα και τα συνδικάτα κάλεσαν τους εργάτες να τερματί­ σουν τις απεργίες τους. Και ο Ντε Γκολ κέρδισε τις εκλογές. Ο Βρετανός πρωθυπουργός Έντουαρντ Χιθ προσπάθησε να κάνει το ίδιο κόλπο όταν βρέθηκε αντιμέτωπος με μια επιτυχημένη μαζική απεργία των ανθρακωρύχων το 1974. Αυτή τη φορά όμως οι εργάτες δεν γελάστηκαν. Συνέχισαν την απεργία τους -και ο Χιθ έχασε τις εκλογές. Αν οι εργάτες περιμένουν να αποφασιστούν τα ουσιώδη θέματα του ταξικού αγώνα από τις εκλογές, δεν θα φτάσουν ποτέ σε ένα τέτοιο ψηλό σημείο αγώνα.

Το εργατικό κράτος Ο Μαρξ στο βιβλιαράκι του “Ο εμφύλιος Πόλεμος στη Γαλλία" και ο Λένιν στο "Κράτος και Επανάσταση" σκιαγράφησαν μια εντελώς δια­ φορετική άποψη για το πώς μπορεί να κατακτηθεί ο σοσιαλισμός. Κα­ -76-

Μαρξισμός, θεωρία και πράξη νένας τους δεν ανάπτυξε τις ιδέες αυτές έτσι ουρανοκατέβατα. Και οι δυο ανάπτυξαν τις απόψεις τους βλέποντας την εργατική τάξη σε δρά­ ση - ο Μαρξ είδε την Κομμούνα του Παρισιού και ο Αένιν τα "σοβιέτ” (εργατικά συμβούλια) του 1905 και 1917. Ο Μαρξ κι ο Αένιν επέμεναν ότι η εργατική τάξη δεν μπορούσε να αρχίσει την οικοδόμηση του σοσιαλισμού αν δεν διέλυε πρώτα το παλιό κράτος που βασίζεται πάνω στην γραφειοκρατική ιεραρχία και, δεύτε­ ρο, αν δε δημιουργούσε ένα καινούργιο κράτος βασισμένο πάνω σε ολότελα νέες αρχές. Ο Αένιν υπογράμμισε πόσο διαφορετικό θα 'πρεπε να είναι το νέο κράτος από το παλιό, ονομάζοντάς το «ένα κράτος τύ­ που κομμούνας», ένα «κράτος-που-δεν-είναι-κράτος». Ένα νέο κράτος, είπαν ο Μαρξ και ο Αένιν, ήταν απαραίτητο για να μπορεί η εργατική τάξη να επιβάλλει τις επιλογές της πάνω στα απομεινάρια της παλιάς άρχουσας τάξης και των μεσαίων τάξεων. Γι’ αυτό, το ονόμασαν “δικτατορία του προλεταριάτου” - η εργατική τάξη έπρεπε

να επιβάλλει αποφασιστικά, “δικτατορικά" στους υπόλοιπους τον τρόπο με τον οποίο θα λειτουργούσε η κοινωνία. Έπρεπε επίσης να διαφυλάξει την επανάστασή της από τις επιθέσεις των αρχουσών τάξεων άλλων χωρών. Για να μπορέσει να κάνει αυτά τα δυο πράγματα, έπρεπε η εργα­ τική τάξη να έχει δικές της ένοπλες δυνάμεις, έναν τρόπο να κρατά την κοινωνία υπό τον έλεγχό της, δικαστήρια, ακόμα και φυλακές. Αλλά αυτός ο νέος στρατός, η αστυνομία και το νομοθετικό σύ­ στημα για να βρίσκονται κάτω από τον έλεγχο των εργατών και ποτέ να μην στρέφονται ενάντια στα συμφέροντά τους, θα έπρεπε να στηρίζον­ ται πάνω σε εντελώς διαφορετικές αρχές από εκείνες του καπιταλιστι­ κού κράτους. Θα ’πρεπε να αποτελούν τα μέσα με τα οποία η εργατική τάξη σαν πλειοψηφία θα επιβάλλεται πάνω στην υπόλοιπη κοινωνία και όχι μια δικτατορία κατευθυνόμενη ενάντια στην πλειοψηφία της ερ­ γατικής τάξης. Οι κυριότερες διαφορές των δυο ειδών κράτους είναι αυτές: Το καπιταλιστικό κράτος εξυπηρετεί τα συμφέροντα μιας μικρής μειοψηφίας της κοινωνίας. Το εργατικό κράτος πρέπει να υπηρετεί τα -77-

Κρις Χάρμαν συμφέροντα της συντριπτικής πλειοψηψίας. Η βία στο καπιταλιστικό κράτος εξασκείται από μια μειοψηφία μισθοφόρων δολοφόνων (σ.τ.μ. Στην Αγγλία ο στρατός είναι μισθοφορικός), που είναι ξεκομμένοι από την υπόλοιπη κοινωνία και εκπαιδευμένοι στο να υπακούν την ανώτερη τάξη των αξιωματικών. Αλλά σ' ένα εργατικό κράτος, η βία θα χρειάζε­ ται μόνο για να μπορεί να προστατευθεί η πλειοψηφία από τις αντικοι­ νωνικές πράξεις των υπολειμμάτων της παλιάς προνομιούχας τάξης. Η στρατιωτική υπηρεσία και η αστυνόμευση μέσα σ’ ένα εργατικό κράτος μπορεί να γίνεται από απλούς εργάτες, που συναναστρέφονται ελεύθερα με άλλους εργάτες που έχουν τις ίδιες ιδέες και ζουν με τον ίδιο τρόπο. Στην πραγματικότητα, για να αποκλειστεί η περίπτωση όπου ομάδες στρατιωτών και αστυνομικών εξελιχθούν κάποτε σε κάτι ξεχωριστό από τη μάζα των εργατών, οι "στρατιώτες" και η "αστυνομία” πρέπει να είναι απλοί εργάτες εργοστασίων και υπάλληλοι γραφείων που θα αναλαμβάνουν με τη σειρά και εναλλασσόμενα να εκτελούν τα καθήκοντα αυτά. Αντί αυτοί που διευθύνουν τις ένοπλες δυνάμεις και την αστυνομία να είναι μια μικρή ομάδα αξιωματικών, θα πρέπει να είναι εκλεγμένοι αντιπρόσωποι της μάζας των εργατών. Οι κοινοβουλευτικοί αντιπρόσωποι στο καπιταλιστικό κράτος ψη­ φίζουν νόμους, αλλά την εφαρμογή των νόμων την αναθέτουν σε έμμι­ σθους γραφειοκράτες, αρχηγούς αστυνομίας και δικαστές. Αυτό σημαί­ νει ότι οι βουλευτές και οι δημοτικοί σύμβουλοι μπορούν πάντα να κρύ­ βονται πίσω από ένα εκατομμύριο δικαιολογίες όταν οι υποσχέσεις τους δεν τηρηθούν. Οι αντιπρόσωποι των εργατών σ’ ένα εργατικό κρά­ τος θα πρέπει να φροντίζουν για την εφαρμογή των νόμων τους. Οι ίδι­ οι, κι όχι μια ελίτ γραφειοκρατών, θα πρέπει να εξηγήσουν στους εργα­ ζόμενους της δημόσιας υπηρεσίας, του στρατού κλπ πώς πρέπει να κά­ νουν τη δουλειά τους. Και πάλι, οι εκλεγμένοι αντιπρόσωποι των εργα­ τών θα πρέπει να ερμηνεύουν τους νόμους στα δικαστήρια. Οι βουλευτές, με τους παχυλούς μισθούς τους στο καπιταλιστικό κράτος είναι ξεκομμένοι από εκείνους που τους εξέλεξαν. Στο εργατικό -78-

Μαρξισμός, θεωρία και πράξη κράτος οι αντιπρόσωποι δεν θα πληρώνονται περισσότερο από το μέσο μεροκάματο ενός εργάτη. Το ίδιο ισχύει και για εκείνους που εργάζον­ ται σαν έμμισθοι στις θέσεις κλειδιά για την εφαρμογή των αποφάσεων των αντιπροσώπων των εργατών (το αντίστοιχο των σημερινών δημό­ σιων υπαλλήλων). Οι αντιπρόσωποι των εργατών και όλοι εκείνοι που εργάζονται για την εφαρμογή των αποφάσεων των εργατών, δεν θα είναι όπως οι βου­ λευτές, δηλαδή για κάποια χρόνια να μην μπορεί κανένας να τους κατε­ βάσει από τη θέση τους ή εφ’ όρου ζωής όπως στις περιπτώσεις ανώτα­ των δημόσιων υπαλλήλων. Θα εκλέγονται τουλάχιστον μια φορά το χρόνο και θα μπορούν να ανακληθούν αμέσως από εκείνους που τους εξέλεξαν αν δεν τήρησαν τις επιθυμίες τους. Στον καπιταλισμό οι βουλευτές εκλέγονται απ’ όλους τους κατοί­ κους μιας συγκεκριμένης περιοχής -ανώτερη τάξη, μεσαία τάξη και ερ­ γατική τάξη, ιδιοκτήτες και ενοικιαστές, μεγαλομετόχους και εργαζόμε­ νους. Στο εργατικό κράτος οι εκλογές θα γίνονται μόνο από εκείνους που εργάζονται, με ψηφοφορία μόνο μετά από ανοιχτή συζήτηση των θεμάτων που τους αφορούν. Έτσι ο πυρήνας του εργατικού κράτους θα είναι τα εργατικά συμβούλια που θα υπάρχουν στα εργοστάσια, στα ορυχεία, στα λιμάνια, στα μεγάλα γραφεία, στα σχολεία, μαζί και ομά­ δες νοικοκυρών, συνταξιούχων, μαθητών και φοιτητών που θα έχουν δι­ κούς τους αντιπροσώπους. Μ’ αυτό τον τρόπο, κάθε τμήμα της εργατικής τάξης θα έχει τον δι­ κό του αντιπρόσωπο και θα μπορεί άμεσα να κρίνει αν αυτός ή αυτή εκ­ προσωπεί τα συμφέροντά τους. Μ’ αυτούς τους τρόπους, το νέο κράτος δεν θα μπορεί να εξελιχτεί σε μια δύναμη ξεχωριστή και εχθρική στην πλειοψηφία της εργατικής τάξης -όπως συνέβαινε στις αποκαλούμενες “σοσιαλιστικές" χώρες. Παράλληλα, το σύστημα των εργατικών συμβουλίων παρέχει τα μέσα με τα οποία οι εργάτες θα μπορούν να συντονίσουν τις προσπάθειές τους για τη διεύθυνση της βιομηχανίας σύμφωνα με ένα εθνικό πρόγραμμα που θα αποφασίζεται δημοκρατικά, χωρίς να καταλήξουν -79-

Κρις Χάρμαν σε μια κατάσταση όπου το ένα εργοστάσιο να ανταγωνίζεται το άλλο. Είναι εύκολο ν’ αντιληφθούμε πως η σύγχρονη τεχνολογία των ηλε­ κτρονικών υπολογιστών θα βοηθούσε όλους τους εργάτες να παίρνουν πληροφορίες για τις διάφορες δυνατότητες επιλογής στα οικονομικά της κοινωνίας και να κατευθύνουν τους αντιπροσώπους τους στον στό­ χο που η πλειοψηψία των εργατών θεωρεί σαν την καλύτερη εκλογή για παράδειγμα αν θα γίνουν δαπάνες για το Κονκόρντ (σ.τ.μ. ένας τε­ ράστιος και φοβερά πολυδάπανος τύπος αεροπλάνου προορισμένος αποκλειστικά για μεγαλοεπιχειρηματίες κλπ) ή πάνω σε ένα φτηνό και ασφαλές δημόσιο μεταφορικό σύστημα, αν θα κατασκευαστούν πυρη­ νικές βόμβες ή μηχανήματα για τα νοσοκομεία κλπ.

Η απονέκρωση του κράτους Επειδή η κρατική εξουσία δεν θα είναι κάτι ξεχωριστό από την πλειοψηφία των εργατών, δεν θα μπαίνει θέμα εξαναγκασμού, στον βαθμό που υπάρχει σήμερα στον καπιταλισμό. Καθώς τα υπολείμματα της πα­ λιάς κοινωνίας θα έχουν παραδοθεί μπροστά σε μια επιτυχημένη επα­ νάσταση που στρεφόταν εναντίον τους και στο βαθμό που άλλες επα­ ναστάσεις ανατρέπουν τις άρχουσες τάξεις σ ’ άλλες χώρες, θα λιγο­ στεύει συνέχεια η ανάγκη για εξαναγκασμό, μέχρι που τελικά οι εργάτες να μην χρειάζεται να εγκαταλείπουν την εργασία τους για να επανδρώ­ σουν την "αστυνομία” και τον "στρατό’.' Αυτό εννοούσαν ο Μαρξ και ο Λένιν όταν έλεγαν ότι το κράτος θα

απονεκρωθεί. Αντί το κράτος να αποτελεί μέσο εξαναγκασμού του λα­ ού, θα γίνει απλά ένας μηχανισμός με τον οποίο τα εργατικά συμβούλια θα αποφασίζουν πώς να παράγουν και πώς να διανέμουν τα αγαθά. Τα Εργατικά Συμβούλια δημιουργήθηκαν, με τον ένα ή τον άλλο τρόπο, στις περιόδους όπου η ταξική πάλη μέσα στον καπιταλισμό έφτασε σε πραγματικά ψηλό επίπεδο. Η λέξη "σοβιέτ” είναι η ρώσικη λέξη για τα "εργατικά συμβούλια” που αναπτύχθηκαν το 1905 και 1917. Στα 1918, τα εργατικά συμβούλια στη Γερμανία ήταν για ένα μικρό -80-

Μαρξισμός, θεωρία και πράξη χρονικό διάστημα η μόνη εξουσία στη χώρα. Στην Ισπανία το 1936, τα διάφορα εργατικά κόμματα και τα συνδικάτα είχαν ενωθεί σε "επιτρο­ πές πολιτοφυλακής” οι οποίες διεύθυναν τις διάφορες περιοχές και έμοιαζαν πολύ με τα εργατικά συμβούλια. Το 1956 στην Ουγγαρία, οι εργάτες εξέλεξαν συμβούλια για τη διεύθυνση των εργοστασίων και των γεωγραφικών διαμερισμάτων, ενώ παράλληλα αγωνίζονταν ενάν­ τια στα ρώσικα στρατεύματα. Στη Χιλή το 1972-73, οι εργάτες άρχισαν να οργανώνουν "κορντόνες” -δηλαδή εργατικές επιτροπές που συντό­ νιζαν τα μεγάλα εργοστάσια. Τα εργατικά συμβούλια παίρνουν τη μορφή ενός όργανου το οποίο οι εργάτες χρησιμοποιούν για να συντονίσουν τον αγώνα τους ενάντια στον καπιταλισμό. Μπορούν ν’ αρχίσουν με περιορισμένες λειτουργίες, δημιουργώντας απεργιακά ταμεία για παράδειγμα, αλλά επειδή αυτά τα όργανα βασίζονται πάνω στην αρχή της άμεσης εκλογής από τους ερ­ γάτες, όπου οι αντιπρόσωποι των εργατών είναι ανακλητοί, μπορούν σ’ ένα ψηλό επίπεδο αγώνα να συντονίσουν τις προσπάθειες ολόκληρης της εργατικής τάξης. Μπορούν να βάλουν τα θεμέλια της εργατικής εξουσίας.

-81-

Κεφάλαιο Ένατο

Πώς οι εργάτες γίνονται επαναστάτες Αν βγείτε έξω στο δρόμο και ρωτήσετε έναν περαστικό εργάτη αν θέλει να γίνει επαναστάτης, δεν υπάρχει αμφιβολία τι είδους απάντηση θα πάρετε. Αυτοί που δεν θα σας πάρουν για τρελό, μάλλον θα τρομο­ κρατηθούν από την ερώτησή σας. Αυτή η αδιαφορία ή ακόμα και η αντίθεση που έχουν οι εργάτες για τον επαναστατικό σοσιαλισμό δεν είναι καθόλου περίεργη. Όλοι μας έχουμε μεγαλώσει σε μια καπιταλιστική κοινωνία όπου είναι δεδομένο ότι ο κάθε ένας είναι εγωιστής, όπου οι εφημερίδες και η τηλεόραση συ­ νεχώς μας λένε ότι μόνο μια προνομιούχα μειοψηφία έχει την ικανότητα να παίρνει σημαντικές αποφάσεις στην οικονομία και στο κράτος, όπου η πλειοψηφία των εργατών διδάσκονται από την πρώτη μέρα που πάνε σχολείο να υπακούν σ’ αυτά που λένε «οι μεγαλύτεροι και οι ανώτεροι τους». Όπως έγραψε ο Μαρξ, «οι ιδέες που κυριαρχούν σε κάθε κοινωνία είναι οι ιδέες της κυρίαρχης τάξης» και τεράστιος αριθμός εργατών τις αποδέχεται. Όμως παρόλα αυτά, επανειλημμένα στην ιστορία του καπιταλι­ σμού τα επαναστατικά κινήματα της εργατικής τάξης έχουν τραντάξει τη μια χώρα μετά την άλλη. Στην Γαλλία το 1871, στην Ρωσία το 1917, στην Γερμανία και στην Ουγγαρία το 1919, στην Ιταλία το 1920, στην Ισπανία και τη Γαλλία το 1936, στην Ουγγαρία το 1956, στην Γαλλία το

Μαρξισμός, θεωρία και πράξη 1968, στην Χιλή το 1972-73, στην Πορτογαλία το 1975, στο Ιράν το 1979, στην Πολωνία το 1980. Η εξήγηση αυτών των εκρήξεων βρίσκεται στην ίδια τη φύση του καπιταλισμού. Ο καπιταλισμός είναι ένα σύστημα επιρρεπές στις κρί­ σεις. Μακροπρόθεσμα δεν μπορεί να παρέχει πλήρη απασχόληση, δεν μπορεί να προσφέρει ευημερία για όλους, δεν μπορεί να μας εγγυηθεί ότι το βιοτικό επίπεδο που έχουμε σήμερα θα διατηρηθεί σε μια κρίση που θα δημιουργηθεί αύριο. Αλλά στην διάρκεια των καπιταλιστικών “μπουμ" (της οικονομικής άνθισης) οι εργάτες μαθαίνουν να θεωρούν όλες αυτές τις ευχάριστες καταστάσεις σαν κάτι το μόνιμο και φυσικό. Έτσι, για παράδειγμα, την δεκαετία του 1950 και στις αρχές της δε­ καετίας του 1960 οι εργάτες στη Βρετανία έφτασαν στο σημείο να απαι­ τούν μόνιμη απασχόληση, ένα "κράτος κοινωνικής ευημερίας" και στα­ διακή αλλά ουσιαστική βελτίωση στο βιοτικό τους επίπεδο. Αντίθετα, την δεκαετία του 1970 οι κυβερνήσεις έχουν, διαδοχικά, επιτρέψει να αυξηθεί η ανεργία κατά ενάμισι εκατομμύριο (1979], έχουν πετσοκόψει τις κοινωνικές υπηρεσίες και έχουν προσπαθήσει ξανά και ξανά να χτυ­ πήσουν το βιοτικό επίπεδο των εργαζόμενων. Επειδή μας έχουν κάνει πλύση εγκεφάλου στο να δεχόμαστε πολ­ λές καπιταλιστικές ιδέες, αποδεχόμαστε και μερικές απ’ αυτές τις επιθέ­ σεις. Αλλά όμως φτάνει αναπόφευκτα ένα σημείο, στο οποίο οι εργάτες ανακαλύπτουν ότι δεν μπορούν να τις ανέχονται άλλο. Ξαφνικά και συ­ νήθως όταν κανένας δεν το περιμένει, ο θυμός τους γίνεται έκρηξη ορ­ γής και προχωρούν σε δράση ενάντια στα αφεντικά ή την κυβέρνηση. Μπορεί να ξεκινήσουν μια απεργία ή να οργανώσουν μια διαδήλωση. Όταν συμβαίνει αυτό, είτε τους αρέσει είτε όχι, οι εργάτες αρχίζουν να κάνουν πράγματα που βρίσκονται σε αντίφαση με τις καπιταλιστι­ κές ιδέες που ασπάζονταν προηγουμένως. Αρχίζουν και ενεργούν σε συμπαράσταση ο ένας για τον άλλο, σαν μια τάξη, ενάντια στους αντι­ προσώπους της καπιταλιστικής τάξης. Οι ιδέες του επαναστατικού σοσιαλισμού, τις οποίες απέρριπταν χωρίς κανένα δισταγμό, τώρα αρχίζουν να ταιριάζουν μ’ αυτά που κά-

Κρις Χάρμαν νουν. Μερικοί τουλάχιστον από τους εργάτες αρχίζουν και παίρνουν στα σοβαρά αυτές τις ιδέες -εφόσον φυσικά αυτές οι ιδέες κυκλοφο­ ρούν και μπορούν να έρθουν σε επαφή με τους εργάτες. Η έκταση στην οποία γίνεται αυτό, εξαρτάται από την έκταση του αγώνα και όχι από τις ιδέες που είχαν στα κεφάλια τους οι εργάτες όταν ξεκίνησε ο αγώνας. Ο καπιταλισμός τούς ρίχνει στον αγώνα έστω και αν ξεκινούν με φιλοκαπιταλιστικές ιδέες. Ο αγώνας τότε, τους κάνει να αμφιβάλλουν γι’ αυτές τις ιδέες. Η καπιταλιστική εξουσία στηρίζεται πάνω σε δυο βάσεις -σ τον έλεγχο των μέσων παραγωγής και στον έλεγχο του κράτους. Ένα αλη­ θινά επαναστατικό κίνημα ξεκινά ανάμεσα στη μεγάλη πλειοψηφία των εργατών όταν οι αγώνες για τα άμεσα οικονομικά τους συμφέροντα, τους οδηγούν σε σύγκρουση με τις δυο αυτές βάσεις της καπιταλιστι­ κής εξουσίας. Πάρτε για παράδειγμα μια ομάδα εργατών που έχουν δουλέψει στο ίδιο εργοστάσιο για πολλά χρόνια. Όλος ο "κανονικός” απλός και μονό­ τονος τρόπος ζωής τους εξαρτάται από τη δουλειά τους σ’ αυτό το ερ­ γοστάσιο. Μια μέρα το αφεντικό ανακοινώνει πως θα κλείσει το εργο­ στάσιο. Ακόμα και εργάτες που ψηφίζουν Συντηρητικούς, (σ.τ.μ. το δε­ ξιό κόμμα στη Βρετανία) πανικοβάλλονται και αποφασίζουν ότι ο μό­ νος τρόπος που υπάρχει για να συνεχίσουν τον τρόπο ζωής που ο καπι­ ταλισμός τους έμαθε να δέχονται, είναι να καταλάβουν το εργοστάσιο - ν ’ αμφισβητήσουν, δηλαδή, τον έλεγχο του εργοδότη πάνω στα μέσα παραγωγής. Μπορεί σύντομα να βρεθούν αντιμέτωποι με το κράτος, καθώς ο εργοδότης καλεί την αστυνομία για να του επιστρέφει τον έλεγχο της ιδιοκτησίας “του” Για να έχουν την οποιαδήποτε δυνατότητα να κρατή­ σουν τις δουλειές τους οι εργάτες, πρέπει να συγκρουστούν και με την αστυνομία, την κρατική μηχανή, εκτός από τον εργοδότη. Έτσι ο ίδιος ο καπιταλισμός δημιουργεί τις συνθήκες της ταξικής σύγκρουσης που προετοιμάζει τους εργάτες να δεχτούν ιδέες που είναι τελείως αντίθετες με εκείνες που το σύστημα τους έμαθε. Αυτό εξηγεί -84-

Μαρξισμός, θεωρία και πράξη γιατί η ιστορία του καπιταλισμού έχει σημαδευτεί με περιόδους ανόδου των επαναστατικών διαθέσεων ανάμεσα σε εκατομμύρια εργάτες, έστω κι αν τον περισσότερο καιρό οι περισσότεροι εργάτες δέχονταν τις ιδέες που το σύστημα τους ταΐζει. Κι ένα τελευταίο σημείο. Ένας από τους κυριότερους λόγους που εμποδίζει τους εργάτες από το να υποστηρίζουν τις επαναστατικές ιδέ­ ες είναι το αίσθημα ότι δεν αξίζει τον κόπο οι ίδιοι προσωπικά να κά­ νουν οτιδήποτε, αφού οι άλλοι εργάτες δεν πρόκειται να τους υποστη­ ρίξουν ποτέ. Όταν βλέπουν πως και άλλοι εργάτες δρουν, ξαφνικά παύουν να είναι και οι ίδιοι απαθείς. Με τον ίδιο τρόπο πολλά άτομα που αισθάνονται ότι οι ίδιοι, σαν εργάτες, είναι ανίκανοι να διευθύνουν την κοινωνία, ξαφνικά μαθαίνουν το αντίθετο όταν βλέπουν μέσα στην πορεία των μαζικών αγώνων ενάντια στην κοινωνία αυτή, ότι αναλαμ­ βάνουν οι ίδιοι μεγάλο μέρος της λειτουργίας της κοινωνίας. Αυτός είναι ο λόγος που, αφού ξεκινήσουν, τα επαναστατικά κινή­ ματα μπορούν να διαδοθούν με εκπληκτική ταχύτητα.

-85-

Κεφάλαιο Δέκατο

Το επαναστατικό σοσιαλιστικό κόμμα Μια βασική υπόθεση της θεωρίας του μαρξισμού είναι ότι η ανά­ πτυξη του ίδιου του καπιταλισμού οδηγεί τους εργάτες να επαναστατή­ σουν ενάντια στο σύστημα. Όταν ξεσπάσουν τέτοιες εξεγέρσεις -από μια μαζική μαχητική δια­ δήλωση, μια ένοπλη εξέγερση ή ακόμα μια μεγάλη γενική απεργία- ο μετασχηματισμός της συνείδησης της εργατικής τάξης είναι καταπλη­ κτικός. Όλη η πνευματική ενέργεια των εργατών που προηγουμένως την σπαταλούσαν σε ένα σωρό πράγματα -από το να παίζουν στον ιπ­ πόδρομο μέχρι το να παρακολουθούν ώρες τηλεόραση -ξαφνικά κατευθύνεται στην προσπάθεια να λύσουν το πρόβλημα του πώς ν’ αλλά­ ξουν την κοινωνία. Εκατομμύρια άνθρωποι που αναγκάζονται να επε­ ξεργαστούν τέτοιου είδους προβλήματα βρίσκουν λύσεις εκπληκτικής ευφυΐας, που συχνά αφήνουν με το στόμα ανοιχτό ακόμα και παλιούς επαναστάτες και όχι μόνο την άρχουσα τάξη. Έτσι, για παράδειγμα, στην πρώτη ρώσικη επανάσταση του 1905, μια νέα μορφή οργάνωσης των εργατών, το σοβιέτ -τ ο εργατικό συμ­ βούλιο- ξεπετάχτηκε μέσα από την απεργιακή επιτροπή στη διάρκεια μιας απεργίας τυπογράφων. Στην αρχή το Μπολσεβίκικο Κόμμα -τ ο πιο μαχητικό τμήμα των επαναστατών σοσιαλιστών- αντιμετώπισε τα σοβιέτ με καχυποψία: δεν πίστεψε πως ήταν δυνατό η πλειοψηφία των εργατών που προηγουμένως ήταν απολιτικοί, να δημιουργήσουν ένα

Μαρξισμός, θεωρία και πράξη γνήσιο επαναστατικό όργανο. Παρόμοιες εμπειρίες υπάρχουν σε πολλές απεργίες: οι παλιοί αγω­ νιστές ξαφνιάζονται όταν εργάτες οι οποίοι είχαν αγνοήσει τις συμβου­ λές τους για αρκετό καιρό, ξαφνικά αρχίζουν οι ίδιοι να οργανώνουν μαχητικά τη δράση. Αυτός ο αυθορμητισμός είναι σημαντικός, αλλά είναι λάθος να βγά­ λουμε το συμπέρασμα -όπως κάνουν οι αναρχικοί και διάφοροι "αυτό­ νομοι" -ότι χάρη στον αυθορμητισμό δεν υπάρχει καμιά ανάγκη για ένα επαναστατικό κόμμα. Σε μια επαναστατική περίοδο, εκατομμύρια εργάτες αλλάζουν τις ιδέες τους πάρα πολύ γρήγορα. Αλλά δεν αλλάζουν όλες τις ιδέες τους και δεν τις αλλάζουν όλοι μαζί ταυτόχρονα. Μέσα σε κάθε απεργία, κά­ θε διαδήλωση, κάθε ένοπλη εξέγερση γίνονται πάντα συνεχείς συζητή­ σεις. Μερικοί εργάτες θα δουν την δράση που αναλαμβάνουν σαν το προοίμιο της κατάληψης της εξουσίας από την εργατική τάξη. Αλλοι εργάτες θα είναι σχεδόν ενάντια σε οποιαδήποτε δράση, επειδή διαταράσσει τη "φυσική τάξη των πραγμάτων” Η πλειοψηφία των εργατών θα βρίσκεται ανάμεσά τους, θα τραβιέται μια από το ένα επιχείρημα, μια από το άλλο. Πάνω στη μια μεριά της ζυγαριάς, η σημερινή άρχουσα τάξη θα ρί­ ξει όλο το βάρος της προπαγάνδας του μηχανισμού της και των εφημε­ ρίδων, κατηγορώντας τις ενέργειες των εργατών. Θα ρίξει επίσης τις απεργοσπαστικές της δυνάμεις -αστυνομία, στρατό ή δεξιές οργανώ­ σεις. Και στην άλλη μεριά, με το μέρος των εργατών πρέπει να υπάρχει μια οργάνωση από σοσιαλιστές που να μπορούν να βγάζουν συμπερά­ σματα από τα μαθήματα των προηγούμενων ταξικών αγώνων, που να μπορούν να ρίχνουν τα επιχειρήματα για τον σοσιαλισμό πάνω στην άλλη μεριά της ζυγαριάς. Πρέπει να υπάρχει μια οργάνωση που να μπο­ ρεί να συνενώνει και να γενικεύει την αυξανόμενη γνώση που απο­ κτούν οι αγωνιζόμενοι εργάτες, έτσι που να μπορούν να δράσουν μαζί, ενωμένοι για την αλλαγή της κοινωνίας. -87-

Κρις Χάρμαν Αυτό το επαναστατικό σοσιαλιστικό κόμμα χρειάζεται να υπάρχει

πριν ξεκινήσει ο αγώνας, γιατί η οργάνωση δεν γεννιέται αυθόρμητα. Το κόμμα χτίζεται μέσα από την συνεχή αλληλεπίδραση των σοσιαλι­ στικών ιδεών με τις εμπειρίες της ταξικής πάλης -διότι το να καταλα­ βαίνουμε απλά τι γίνεται στην κοινωνία δεν είναι αρκετό. Μόνο εφαρ­ μόζοντας αυτές τις ιδέες στην καθημερινή ταξική πάλη, στις απεργίες, στις διαδηλώσεις, στους άλλους αγώνες, θα αποκτήσουν οι εργάτες συ­ νείδηση της δύναμης που έχουν για να αλλάξουν τα πράγματα και θα αποκτήσουν την αυτοπεποίθηση που χρειάζονται για να το κάνουν. Σε συγκεκριμένες στροφές του αγώνα, η επέμβαση ενός σοσιαλι­ στικού κόμματος μπορεί να είναι αποφασιστικής σημασίας, μπορεί να γείρει τη ζυγαριά στη μεριά της αλλαγής, στη μεριά της επαναστατικής κατάληψης της εξουσίας από τους εργάτες, στη μεριά μιας σοσιαλιστι­ κής κοινωνίας.

Τι είδους κόμμα; Το επαναστατικό σοσιαλιστικό κόμμα πρέπει να είναι δημοκρατικό. Για να εκπληρώσει το ρόλο του, πρέπει το κόμμα να είναι συνεχώς σε επαφή με την ταξική πάλη κι αυτό σημαίνει να είναι σε επαφή με τα μέ­ λη και τους οπαδούς του στους τόπους δουλειάς όπου γίνεται αυτή η πάλη. Χρειάζεται να είναι δημοκρατικό επειδή η ηγεσία του πρέπει πάν­ τοτε ν' αντανακλά την συλλογική εμπειρία της πάλης. Συγχρόνως, αυτή η δημοκρατία δεν είναι απλώς ένα εκλογικό σύ­ στημα, αλλά μια συνεχής ανοιχτή συζήτηση μέσα στο κόμμα -μια συ­ νεχής αλληλεπίδραση των σοσιαλιστικών ιδεών, πάνω στις οποίες βα­ σίζεται το κόμμα, με τις εμπειρίες του ταξικού αγώνα. Αλλά το σοσ ια λισ τικ ό κόμμα πρέπει επ ίσ η ς να είναι

συγκεντρωτικό. Διότι είναι ένα κόμμα δράσης κι όχι ένας όμιλος συζη­ τήσεων. Πρέπει να είναι ικανό να επεμβαίνει συλλογικά στην ταξική πάλη και να αντιδρά έγκαιρα, πρέπει λοιπόν να έχει μια ηγεσία ικανή να αποφασίζει για τα καθημερινά θέματα στο όνομα του κόμματος.

Μαρξισμός, θεωρία και πράξη Αν η κυβέρνηση διατάξει την ψυλάκιση απεργών, για παράδειγμα, το κόμμα πρέπει ν’ αντιδράσει αμέσως, χωρίς να χρειαστεί να καλέσει συνελεύσεις των οργανώσεών του για να παρθούν πρώτα δημοκρατι­ κές αποφάσεις. Έτσι η απόφαση παίρνεται από το κέντρο και εκτελείται. Η δημοκρατία έρχεται μετά, όταν το κόμμα βγάλει μέσα από την κριτική όλων των μελών του, κατά πόσο η απόφαση ήταν σωστή ή όχι και ίσως να αλλάξουν την ηγεσία του κόμματος αν έχει χάσει την επαφή της με τις ανάγκες του αγώνα. Το επαναστατικό σοσιαλιστικό κόμμα πρέπει να διατηρεί μια λε­ πτή και ευέλικτη ισορροπία μεταξύ δημοκρατίας και συγκεντρωτισμού. Η ουσία είναι ότι το κόμμα δεν υπάρχει για δικό του λογαριασμό, αλλά σαν ένα μέσο για να έρθει μια επαναστατική αλλαγή προς το σοσιαλι­ σμό -κ ι αυτό μπορεί να γίνει μόνο μέσα από την ταξική πάλη. Έτσι το κόμμα πρέπει συνέχεια να προσαρμόζεται για να καλύπτει τις ανάγκες της πάλης. Όταν το επίπεδο της πάλης είναι χαμηλό και λί­ γοι εργάτες πιστεύουν στη δυνατότητα επαναστατικής αλλαγής, τότε το κόμμα θα είναι μικρό -και πρέπει να είναι ικανοποιημένο μ’ αυτό, διότι το να νερώσει τις πολιτικές του ιδέες για να αυξήσει τα μέλη του θα ήταν χωρίς νόημα. Αλλά όταν η ταξική πάλη ανεβαίνει, πολλοί ερ­ γάτες μπορούν να αλλάξουν τις ιδέες τους γρήγορα, αντιλαμβανόμενοι μέσα από τον αγώνα τη δύναμή τους για να αλλάξουν τα πράγματα. Και τότε, το κόμμα πρέπει να είναι ικανό να ανοίξει τις πόρτες του, αλ­ λιώτικα θα μείνει στο περιθώριο. Το κόμμα δεν μπορεί να νποκαταστήσει, να πάρει τη θέση της εργα­ τικής τάξης. Πρέπει να είναι μέρος της ταξικής πάλης, προσπαθώντας συνέχεια να συνενώνει τους πιο ταξικά συνειδητοποιημένους εργάτες που θα δώσουν την ηγεσία του αγώνα. Ούτε μπορεί το κόμμα να διατά­ ζει την τάξη. Δεν μπορεί έτσι απλά να αυτοανακηρυχθεί το ίδιο σαν ηγεσία, αλλά πρέπει να κερδίσει αυτή τη θέση, αποδεικνύοντας στην πράξη την ορθότητα των σοσιαλιστικών ιδεών -που σημαίνει παρουσία και δράση παντού, από την πιο μικρή απεργία μέχρι την ίδια την επανά­ σταση. -89-

Κρις Χάρμαν Μερικοί βλέπουν το επαναστατικό σοσιαλιστικό κόμμα σαν τον πρόδρομο του σοσιαλισμού. Αυτό είναι εντελώς λανθασμένο. Ο σοσια­ λισμός μπορεί να έρθει μόνο όταν η ίδια η εργατική τάξη πάρει τον έλεγχο των μέσων που παράγουν πλούτο και τον χρησιμοποιήσει για να μετασχηματίσει την κοινωνία. Δεν μπορείς να χτίσεις ένα νησί από σοσιαλισμό μέσα σε μια θά­ λασσα από καπιταλισμό. Οι απόπειρες μικρών ομάδων σοσιαλιστών να ξεκόψουν από τον υπόλοιπο κόσμο και να ζήσουν σύμφωνα με τις σο­ σιαλιστικές ιδέες, πάντοτε μακροπρόθεσμα αποτυγχάνουν παταγω­ δώς. Καταρχήν, υπάρχουν πάντα οι οικονομικές και ιδεολογικές πιέσεις. Και βέβαια, με το να ξεκόψουν από τον καπιταλισμό, αυτές οι μικρές ομάδες ξεκόβουν από τη μόνη δύναμη που μπορεί να φέρει το σοσιαλι­ σμό, την εργατική τάξη. Φυσικά, οι σοσιαλιστές παλεύουν καθημερινά ενάντια στις ταπει­ νωτικές συνέπειες του καπιταλισμού -ενάντια στο ρατσισμό, ενάντια στο σεξισμό, ενάντια στην εκμετάλλευση, ενάντια στη βαρβαρότητα. Αλλά μπορούμε να το κάνουμε αυτό μόνο με το να έχουμε σαν βάση την δύναμη της εργατικής τάξης.

-90-

Κεφάλαιο Ενδέκατο

Ιμπεριαλισμός και εθνική απελευθέρωση Σ’ όλη την ιστορία του καπιταλισμού η τάξη των εργοδοτών ενδιαφερόταν πάντοτε για την εξεύρεση μιας επιπρόσθετης πηγής πλούτου που παραγόταν σε άλλες χώρες. Η άνθιση των πρώτων μορφών του καπιταλισμού στα τέλη του μεσαίωνα, συνοδεύτηκε από την κατάκτηση τεράστιων αποικιακών αυτο­ κρατοριών από τα δυτικά κράτη -ο ι αυτοκρατορίες της Ισπανίας και της Πορτογαλίας, της Ολλανδίας και της Γαλλίας και βέβαια, της Βρε­ τανίας. Ο πλούτος πήγαινε στα χέρια των αρχουσών τάξεων της Δυτι­ κής Ευρώπης, ενώ ολόκληρες κοινωνίες στις χώρες που συχνά τις ονο­ μάζουν τώρα "Τρίτο Κόσμο” (Αφρική, Ασία και Νότια Αμερική) καταστράφηκαν. Έτσι, η "ανακάλυψη” της Αμερικής από τους Ευρωπαίους τον 16ο αιώνα, επέφερε την άφθονη ροή χρυσού στην Ευρώπη. Η άλλη όψη του νομίσματος ήταν ο αφανισμός ολόκληρων κοινωνιών και ο εξανδραποδισμός άλλων. Για παράδειγμα στην Αϊτή, το πρώτο μέρος όπου ο Κολόμβος εγκαθίδρυσε μια παροικία Ισπανών, οι Ινδιάνοι ιθαγενείς Χαραουάκ (ίσως μισό εκατομμύριο συνολικά) εξολοθρεύτηκαν μέσα σε δυο γενιές. Στο Μεξικό ο πληθυσμός των Ινδιάνων μειώθηκε από 20 εκα­ τομμύρια το 1520 στα 2 εκατομμύρια το 1607. Ο ινδιάνικος πληθυσμός των νησιών της Καραϊβικής και μερικών γειτονικών ηπειρωτικών περιοχών αντικαταστάθηκε από σκλάβους -91-

Κρις Χάρμαν που αιχμαλωτίστηκαν στην Αφρική και μεταφέρθηκαν δια μέσω του Ατλαντικού κάτω από απαίσιες συνθήκες. Υπολογίζεται πως κατά τη διάσχιση του Ατλαντικού επέζησαν 15 εκατομμύρια σκλάβοι ενώ γύρω στα 9 εκατομμύρια πέθαναν στο ταξίδι. Περίπου οι μισοί από τους σκλάβους μεταφέρθηκαν με βρετανικά πλοία -που είναι ένας από τους λόγους που ο βρετανικός καπιταλισμός ήταν ο πρώτος που επέκτεινε τη βιομηχανία. Ο πλούτος που προερχόταν από το εμπόριο σκλάβων πρόσφερε τα μέσα για τη χρηματοδότηση της βιομηχανίας. Όπως λέει ένα παλιό ρη­ τό «Τα τείχη του Μπρίστολ είναι τσιμενταρισμένα με το αίμα των νέ­ γρων» -και το ίδιο ισχύει και για άλλα λιμάνια. Ό πως είπε ο Καρλ Μαρξ: «Η καλυμμένη σκλαβιά του Ευρωπαίου μεροκαματιάρη εργάτη χρειάστηκε σαν στυλοβάτη της την ανοιχτή και καθαρή σκλαβιά στο Νέο Κόσμο». Το εμπόριο των σκλάβων συμπληρώθηκε με την καθαρή λεηλασία -όπως όταν οι Βρετανοί κατάκτησαν την Ινδία. Η Βεγγάλη ήταν τόσο αναπτυγμένη πόλη που οι πρώτοι Βρετανοί επισκέπτες έμειναν έκπλη­ κτοι από τον υπέροχο πολιτισμό της. Αλλά αυτός ο πλούτος δεν έμεινε για πολύ στη Βεγγάλη. Όπως έγραψε ο Λόρδος Μακόλι στη βιογραφία του Κλάιβ, του κατακτητή της: Ό τεράστιος πληθυσμός παμαδόθηκε σαν θήραμα. Έτσι σύν­ τομα πελώριοι θησαυροί μαζεύτηκαν στην Καλκούτα, ενώ 30 εκατομμύρια άνθρωποι υποβιβάστηκαν στο έπακρο της αθλιό­ τητας. Ήταν συνηθισμένοι να ζουν κάτω από την τυραννία, αλ­ λά ποτέ κάτω από μια τυραννία σαν κι αυτή. Από τότε η Βεγγάλη έγινε ξακουστή όχι για τον πλούτο της, αλλά για τη φτώχεια. Κάθε λίγα χρόνια εκατομμύρια πέθαιναν από την πείνα, από τους λιμούς, από μια φτώχεια που μέχρι σήμερα συνεχίζει να υπάρ­ χει. Στο μεταξύ, το 1760, σε μια εποχή που οι συνολικές επενδύσεις κε­ φαλαίου στην Αγγλία δεν ξεπερνούσαν τα 6-7 εκατομμύρια λίρες, ο ετήσιος φόρος υποτέλειας που πλήρωνε η Ινδία στην Αγγλία ήταν 2 -92-

Μαρξισμός, θεωρία και πράξη εκατομμύρια λίρες. Οι ίδιες διαδικασίες λειτούργησαν και στην παλιότερη αποικία της Αγγλίας -την Ιρλανδία. Στη διάρκεια του μεγάλου λιμού στα τέλη του 1840, όταν ο πληθυσμός της Ιρλανδίας είχε μείνει ο μισός από την πείνα και τη μετανάστευση, η Ιρλανδία έστειλε σιτάρι, που ξεπερνούσε την ποσότητα που χρειαζόταν ο πεινασμένος της λαός, σαν ενοίκιο στους Αγγλους γαιοκτήμονες. Σήμερα, συνηθίζεται να χωρίζουν τον κόσμο σε "αναπτυγμένες” και "υπανάπτυκτες” χώρες. Δίνεται η εντύπωση πως για εκατοντάδες χρό­ νια οι “υπανάπτυκτες” χώρες προχωρούσαν στην ίδια κατεύθυνση με τις “αναπτυγμένες” χώρες, αλλά με αργότερους ρυθμούς. Αλλά στην πραγματικότητα, μια αιτία της “ανάπτυξης" των δυτι­ κών χωρών ήταν ότι οι υπόλοιπες χώρες απογυμνώνονταν από τον πλούτο τους και σπρώχνονταν στην οπισθοδρόμηση. Πολλές χώρες εί­ ναι φτωχότερες σήμερα απ’ ό,τι ήταν πριν 300 χρόνια. Οπως αναφέρει ο Μάικλ Μπάρατ Μπράουν: Ο κατά κεφαλή πλούτος των σημερινών υπανάπτυκτων χω­ ρών, όχι μόνο στην Ινδία, αλλά στην Κίνα, τη Λατινική Αμερική και την Αφρική, ήταν μεγαλύτερος απ’ ό,τι στην Ευρώπη το 17ο αιώνα και έπεσε καθώς αυξανόταν ο πλούτος στη Δυτική Ευρώ­ πη. Η απόκτηση μιας αυτοκρατορίας έδωσε τη δυνατότητα στη Βρετα­ νία να εξελιχτεί σαν η πρώτη βιομηχανική δύναμη του κόσμου. Ήταν σε θέση να εμποδίσει άλλα καπιταλιστικά κράτη να αρπάξουν τις πρώτες ύλες, τις αγορές και τους επικερδείς τομείς επένδυσης στο ένα τρίτο του πλανήτη, στην περιοχή που κατείχε. Καθώς μεγάλωναν οι νέες βιομηχανικές δυνάμεις όπως η Γερμανία, η Ιαπωνία και οι ΗΠΑ, ήθελαν για λογαριασμό τους αυτά τα πλεονε­ κτήματα. Ίδρυσαν αντίπαλες αυτοκρατορίες ή "σφαίρες επιρροής" Όταν όμως βρέθηκαν αντιμέτωπες με την οικονομική κρίση, κάθε μια από τις μεγαλύτερες καπιταλιστικές δυνάμεις προσπάθησε να λύσει τα -93-

Κρις Χάρμαν προβλήματα της διεισδύοντας μέσα στις σφαίρες επιρροής των αντα­ γωνιστών της. Ο ιμπεριαλισμός οδήγησε στον παγκόσμιο πόλεμο. Αυτό με τη σειρά του προκάλεσε τεράστιες αλλαγές μέσα στην εσωτερική οργάνωση του καπιταλισμού. Το εργαλείο για τη διεξαγωγή πολέμου, το κράτος, έγινε πολύ πιο σημαντικό. Συνεργαζόταν ακόμα πιο στενά με τις γιγαντιαίες εταιρείες για την ανασυγκρότηση της βιο­ μηχανίας με σκοπό τον ανταγωνισμό και τον πόλεμο. Ο καπιταλισμός έγινε κρατικός μονοπωλιακός καπιταλισμός. Η ανάπτυξη του ιμπεριαλισμού σήμαινε ότι οι καπιταλιστές δεν εκ­ μεταλλεύονταν μόνο την εργατική τάξη της χώρας τους, αλλά απόκτησαν επίσης τον φυσικό άμεσο έλεγχο άλλων χωρών και εκμεταλλεύτη­ καν τους λαούς τους. Για τις πιο καταπιεσμένες τάξεις στις αποικιακές χώρες, αυτό σήμαινε ότι τις εκμεταλλεύονταν και οι ξένοι ιμπεριαλιστές

στον ίδιο βαθμό με τη δική τους άρχουσα τάξη. Ήταν η διπλή εκμετάλ­ λευση. Μερικά τμήματα όμως των αρχουσών τάξεων στις αποικιακές χώ­ ρες υπέφεραν κι αυτά. Είδαν πως πολλές από τις δικές τους ευκαιρίες να εκμεταλλευτούν τον ντόπιο πληθυσμό τους τις έκλεβε ο ιμπεριαλι­ σμός. Με τον ίδιο τρόπο, οι μεσαίες τάξεις στις αποικίες, οι οποίες θα ήθελαν να δουν μια ραγδαία ανάπτυξη της τοπικής βιομηχανίας, έτσι που να τους παρέχονται οι ευκαιρίες για καλή σταδιοδρομία, υπέφεραν κι αυτές. Τα τελευταία 60 χρόνια έχουμε δει όλες αυτές τις διάφορες τάξεις στις αποικιακές και πρώην αποικιακές χώρες να εξεγείρονται ενάντια στις επιπτώσεις του ιμπεριαλισμού. Έχουν αναπτυχθεί κινήματα που προσπάθησαν να ενώσουν ολόκληρο τον πληθυσμό ενάντια στην ξένη ιμπεριαλιστική εξουσία. Μέσα στα αιτήματά τους έχουν συμπεριλάβει: - Το διώξιμο των ξένων ιμπεριαλιστικών στρατών. - Την ενοποίηση ολόκληρης της εθνικής εδαφικής περιοχής, κάτω από μια εθνική κυβέρνηση, σε αντίθεση με το μοίρασμά της μεταξύ των διάφορων ιμπεριαλισμών. -94-

Μαρξισμός, θεωρία και πράξη - Την εγκαθίδρυση της αρχικής γλώσσας στην καθημερινή ζωή, σε αν­ τίθεση με μερικές γλώσσες που επέβαλαν οι ξένοι εξουσιαστές. - Την χρησιμοποίηση του πλούτου που παράγεται στη χώρα για την επέκταση της ντόπιας βιομηχανίας, για την "ανάπτυξη” και τον “εκ­ συγχρονισμό” της χώρας. Αυτού του είδους τα αιτήματα είχαν οι αλλεπάλληλες επαναστατι­ κές εξεγέρσεις στην Κίνα (το 1912, το 1923-27 και το 1945-48), στο Ιράν (το 1905-12, το 1917-21 και 1941-53), στην Τουρκία (μετά τον Α' Παγ­ κόσμιο Πόλεμο), στις Δυτικές Ινδίες (από το 1920 και μετά), στις Ινδίες (το 1920-48), στην Αφρική (μετά το 1945), στο Βιετνάμ (μέχρι που ηττήθηκαν οι Αμερικάνοι το 1975) και σήμερα ακόμα στη Ν. Αφρική. Σ’ αυτά τα κινήματα στην ηγεσία ήταν συνήθως κομμάτια της ντό­ πιας άρχουσας τάξης ή και της μεσαίας τάξης, αλλά το αποτέλεσμα ήταν ότι οι άρχουσες τάξεις των αναπτυγμένων ιμπεριαλιστικών χωρών είχαν μπροστά τους έναν επιπρόσθετο αντίπαλο εκτός από τις δικές τους εργατικές τάξεις. Το εθνικό κίνημα στον λεγόμενο Τρίτο Κόσμο αμφισβητούσε τα ιμπεριαλιστικά καπιταλιστικά κράτη την ίδια στιγμή που και η εργατική τάξη των κρατών αυτών έκανε το ίδιο. Για το εργατικό κίνημα στις αναπτυγμένες χώρες αυτό είχε σπου­ δαία σημασία. Σήμαινε ότι στον αγώνα του ενάντια στον καπιταλισμό είχε ένα σύμμαχο μέσα στα απελευθερωτικά κινήματα του Τρίτου Κό­ σμου. Έτσι, για παράδειγμα, ένας εργάτης της Shell στη Βρετανία σήμε­ ρα έχει ένα σύμμαχο στις απελευθερωτικές δυνάμεις της Ζιμπάμπουε που παλεύουν για να καταλάβουν την περιουσία που η Shell έχει στη Ζιμπάμπουε. Αν η Shell μπορέσει να ματαιώσει τα σχέδια των απελευ­ θερωτικών κινημάτων στον Τρίτο Κόσμο, τότε θα είναι πιο δυνατή στην αντίσταση που θα προβάλλει στα αιτήματα των εργατών στη Βρετανία [το 1979 το εθνικοαπελευθερωτικό κίνημα στην Ζιμπάμπουε - τότε Ρο­ δεσία- πολεμούσε ενάντια στο ρατσιστικό καθεστώς του Ίαν Σμιθ που είχε την υποστήριξη του βρετανικού ιμπεριαλισμού και των πολυεθνι­ κών σαν την Shell, στμ). Αυτό συμβαίνει, ακόμα κι αν το απελευθερωτικό κίνημα των χωρών -95-

Κρις Χάρμαν του Τρίτου Κόσμου δεν έχει σοσιαλιστική ηγεσία -πραγματικά, ακόμα κι αν η ηγεσία του θέλει απλώς να αντικαταστήσει την ξένη εξουσία με την εξουσία των ντόπιων καπιταλιστών ή μιας κρατικοκαπιταλιστικής τάξης. Το ιμπεριαλιστικό κράτος που προσπαθεί να τσακίσει αυτό το απε­ λευθερωτικό κίνημα, είναι το ίδιο ιμπεριαλιστικό κράτος το οποίο είναι ο μεγαλύτερος εχθρός του δυτικού εργάτη. Γι αυτό ο Μαρξ επέμενε ότι «ένα έθνος που καταπιέζει άλλα έθνη δεν μπορεί το ίδιο να είναι ελεύ­ θερο» και ο Αένιν καλούσε για μια αυμμαχία ανάμεσα στους εργάτες των αναπτυγμένων χωρών και τους καταπιεσμένους λαούς του Τρίτου Κόσμου, έστω κι αν αυτοί (οι λαοί) δεν είχαν σοσιαλιστική ηγεσία. Αυτό δεν σημαίνει ότι οι σοσιαλιστές στη Δύση θα συμφωνήσουν με τον τρόπο που οι μη σοσιαλιστές ηγούνται σε ένα εθνικοαπελευθερωτικό αγώνα σε μια καταπιεσμένη χώρα (όπως δεν συμφωνούμε απα­ ραίτητα με τον τρόπο που ένας ηγέτης του συνδικάτου ηγείται μιας απεργίας). Αλλά πρέπει να ξεκαθαρίσουμε πριν από οτιδήποτε άλλο, ότι υποστηρίζουμε αυτόν τον αγώνα. Διαφορετικά πολύ εύκολα μπορεί να καταλήξουμε να υποστηρίζουμε τη δική μας άρχουσα τάξη ενάντια στο λαό που καταπιέζεται. Πρέπει να υποστηρίξουμε ένα απελευθερωτικό αγώνα χωρίς όρους, πριν μας επιτραπεί (και για να μας επιτραπεί) να κάνουμε κριτική στον τρόπο που διεξάγεται. Όμως οι επαναστάτες σοσιαλιστές της χώρας που καταπιέζεται από τον ιμπεριαλισμό δεν μπορούν να μείνουν στο ίδιο σημείο με μας. Πρέπει να συζητούν, κάθε μέρα που περνά, μαζί με τον άλλο κόσμο για τον τρόπο με τον οποίο πρέπει να διεξαχθεί ο αγώνας για εθνική απε­ λευθέρωση. Σ’ αυτό το σημείο, οι πιο σπουδαίες παρατηρήσεις περιέχονται στη

θεωρία της Διαρκούς Επανάστασης που επεξεργάστηκε ο Τρότσκι. Ο Τρότσκι ξεκίνησε αναγνωρίζοντας το γεγονός ότι συχνά τα κινήματα ενάντια στην καταπίεση αρχίζουν από ανθρώπους που προέρχονται από τη μεσαία τάξη ακόμα και την ανώτερη τάξη. -96-

Μαρξισμός, θεωρία και πράξη Οι σοσιαλιστές υποστηρίζουν αυτά τα κινήματα επειδή στόχος τους είναι να ρίξουν ένα από τα εμπόδια που έχουν οι καταπιεσμένες τάξεις και ομάδες στην κοινωνία. Αλλά πρέπει επίσης να αναγνωρίσου­ με ότι εκείνοι που προέρχονται από τη μεσαία ή ανώτερη τάξη δεν μπο­ ρούν να ηγηθούν σ ’ αυτούς τους αγώνες με συνέπεια. Θα φοβούνται μήπως ξεσπάσει ένας αιματηρός μαζικός αγώνας, ο οποίος ενδεχομέ­ νως θα αμφισβητήσει όχι απλώς την εξωτερική καταπίεση, αλλά επίσης και τη δική τους δυνατότητα να εκμεταλλεύονται τις πιο καταπιεσμένες τάξεις. Σε μια δεδομένη στιγμή, θα παρατήσουν τον αγώνα που οι ίδιοι άρ­ χισαν και αν χρειαστεί θα συμμαχήσουν με τον ξένο καταπιεστή για να χτυπήσουν τον αγώνα. Σ’ αυτό το σημείο, αν οι σοσιαλιστικές δυνάμεις της εργατικής τάξης δεν αναλάβουν την ηγεσία της εθνικοαπελευθερωτικής πάλης, ο αγώνας θα ηττηθεί. Ο Τρότσκι έκανε και μια τελευταία παρατήρηση. Είναι αλήθεια ότι στις περισσότερες χώρες του "Τρίτου Κόσμου’,’ η εργατική τάξη είναι μια μειοψηφία μόνο του πληθυσμού. Αλλά ωστόσο είναι συχνά αρκετά με­ γάλη σε απόλυτους αριθμούς, αν και όχι συγκριτικά (για παράδειγμα στην Ινδία και στην Κίνα είναι δεκάδες εκατομμύρια). Συνήθως η εργα­ τική τάξη παράγει ένα τεράστιο ποσοστό του εθνικού πλούτου σε σχέ­ ση με το μέγεθος της και είναι συγκεντρωμένη σε εκπληκτικό αριθμό στις πόλεις που είναι κλειδί για την εξουσία της χώρας όταν δοθεί η ευ­ καιρία. Έτσι σε μια περίοδο επαναστατικής αναταραχής, η εργατική τά­ ξη μπορεί να πάρει την ηγεσία όλων των άλλων καταπιεσμένων τάξεων και να αποκτήσει τον έλεγχο ολόκληρης της χώρας. Η επανάσταση μπορεί να είναι διαρκής, ξεκινώντας με τα αιτήματα της εθνικής απε­ λευθέρωσης και καταλήγοντας με σοσιαλιστικά αιτήματα. Αλλά μόνο αν οι σοσιαλιστές στην καταπιεσμένη χώρα έχουν από την αρχή οργα­ νώσει τους εργάτες πάνω σε μια ανεξάρτητη ταξική βάση -υποστηρί­ ζοντας το γενικό κίνημα για εθνική απελευθέρωση, αλλά πάντοτε προ­ ειδοποιώντας ότι δεν μπορεί να υπάρξει εμπιστοσύνη στους αστούς ή μεσοαστούς ηγέτες του κινήματος. -97-

Κεφάλαιο Δωδέκατο

Η οικογένεια, η γυναικεία καταπίεση και η απελευθεροση τον γυναικών Όλοι σχεδόν οι εχθροί του σοσιαλισμού διακηρύσσουν ότι θαυμά­ ζουν την οικογένεια. Αυτή, λένε, είναι ο θεματοψύλακας όλων των πραγμάτων για τα οποία αξίζει να ζούμε -αγάπη, καθήκον, εκτίμηση, ασφάλεια. Αλλά υπάρχει και η άλλη πλευρά της οικογενειακής ζωής που αυ­ τοί οι άνθρωποι την αγνοούν -πράγματα που θα διαβάσετε και που αναφέρονται μέσα σε όλες τις εφημερίδες- το ξυλοφόρτωμα της συζύ­ γου, τα παιδιά που τα τσακίζουν στο ξύλο, ζευγάρια που τους ενώνει μό­ νο μια αμοιβαία αηδία, η νοικοκυρά που η κύρια επαφή της με τον κό­ σμο είναι τα βάλιουμ, ο άντρας που ξενυχτάει στη μπυραρία γιατί δεν αντέχει στη σκέψη να πάει σπίτι. Οι περισσότεροι άνθρωποι νομίζουν ότι αυτό που ονομάζουν οι κοινωνιολόγοι "πυρηνική οικογένεια” (οικογένεια-πυρήνας: ένας άν­ τρας μια γυναίκα και τα παιδιά) υπήρχε πάντα. Στην πραγματικότητα όμως δεν είναι παρά μια πρόσφατη καινοτομία. Στο παρελθόν οι άν­ θρωποι έζησαν μέσα σε κοινωνίες βασισμένες στην πολυγαμία (ένας άντρας και πολλές γυναίκες), στην πολυανδρία (μια γυναίκα και πολ­ λοί άντρες), κοινωνίες όπου ο βιολογικός δεσμός της πατρότητας δεν αναγνωριζόταν, κοινωνίες όπου η γυναίκα διεύθυνε ένα σπίτι μαζί με γυναίκες συγγενείς της και στο οποίο επιτρεπόταν στους άντρες να μεί-

Μαρξισμός, θεωρία και πράξη νουν κατά διαστήματα, κοινωνίες στις οποίες οι άντρες θεωρούσαν τις γυναίκες σαν σκλάβες κλπ. Παρόλα αυτά, στις ταξικές κοινωνίες όλες οι διαφορετικές μορφές της οικογένειας έχουν κάτι κοινό. Οι άντρες είχαν την εξουσία πάνω στις γυναίκες της οικογένειας, σε διάφορους βαθμούς. Στην πιο ακραία περίπτωση αυτό σήμαινε ότι ο άντρας μπορούσε να σκοτώσει την άπι­ στη σύζυγο. Ακόμα και στη σύγχρονη δυτική κοινωνία, υπάρχουν ένα σωρό αποφάσεις που εμποδίζουν μια παντρεμένη γυναίκα να πάρει διαζύγιο χωρίς την άδεια του συζύγου της. Ή κατώτερη θέση των γυναικών δεν ήταν ένα χαρακτηριστικό όλων των κοινωνιών. Στη μακριά περίοδο πριν αναπτυχθούν οι τάξεις, υπήρχαν πολλές κοινωνίες στις οποίες οι γυναίκες ήταν ίσες ή και ανώ­ τερες από τους άντρες. Αυτές οι κοινωνίες ήταν εκείνες όπου οι γυναί­ κες ήταν στο επίκεντρο της παραγωγής, φρόντιζαν για τη σοδειά και κουβαλούσαν τη συγκομιδή -ήταν στην κυριολεξία οι κουβαλήτριες του σπιτιού. Το τι ακριβώς άλλαξε αυτή την κατάσταση πραγμάτων, για καιρό τώρα αποτελεί το μήλο της έριδας ανάμεσα στους μαρξιστές και τους μη μαρξιστές. Απ' ό,τι φαίνεται όμως πριν 5.000 περίπου χρόνια οι ίδιες αλλαγές που έγιναν στην παραγωγή και δημιούργησαν τις τάξεις, την ατομική ιδιοκτησία και το κράτος, οδήγησαν επίσης και στην κυριαρχία των αντρών πάνω στις γυναίκες. Αναπτύχθηκαν νέοι τρόποι για την παραγωγή τροφής (ειδικά η συγκρότηση κοπαδιών με βοοειδή ζώα και η χρήση του βαριού αρότρου στο όργωμα) που απαιτούσαν μεγαλύτερη αντοχή και κινητικότητα απ’ ό,τι προηγουμένως. Οι γυναίκες, επειδή έμεναν συχνά έγκυοι ή έπρεπε να φροντίζουν τα μωρά έμειναν πίσω σ ’ αυτές τις λειτουργίες. Έτσι οι γυναίκες κατέληξαν να κάνουν τις λιγότερο παραγωγικές δουλειές. Ο έλεγχος για την προμήθεια τροφίμων πέρασε στους άντρες -ο ι οποίοι χρησιμοποίησαν αυτό τον έλεγχο για να εξασφαλίσουν ότι αν υπήρχε οποιαδήποτε έλλειψη στα τρόφιμα ή οποιοδήποτε βάρος μέ­ σα στην κοινωνική ομάδα, αυτό θα αναγκάζονταν να το υποστούν οι -99-

Κρις Χάρμαν γυναίκες. Πράγματι, δεν πέρασε πολύς καιρός για να φτάσουν στο ση­ μείο να θεωρούν τις γυναίκες σαν υπηρέτριες που στην ουσία έπρεπε να υπηρετούν τους άντρες που ήταν πια οι "κουβαλητές του σπιτιού”

Η καπιταλιστική οικογένεια Ό καπιταλισμός, όπως με το ν’ αυξήσει τρομερά το ποσό του πλού­ του που μπορεί να παραχθεί, έχει εξαφανίσει την ανάγκη να υπάρχουν τάξεις, έτσι εξαφάνισε και την υλική βάση για τη γυναικεία καταπίεση. Οι σύγχρονες μηχανές παραγωγής δεν απαιτούν μεγάλη δύναμη. Η σύγχρονη αντισύλληψη σημαίνει ότι οι γυναίκες ξοδεύουν μόνο ένα μικρό μέρος της ζωής τους μένοντας έγκυοι. Σίγουρα σήμερα δεν υπάρχει κανένας βιολογικός λόγος που να υποχρεώνει τις γυναίκες να παίζουν το μεγαλύτερο ρόλο στο μεγάλωμα των παιδιών. Αυτό που κρατά τις γυναίκες σήμερα καταπιεσμένες δεν είναι κάποια βιολογική ή υλική ανάγκη, αλλά ο τρόπος με τον οποίο ο καπιτα­ λισμός είναι οργανωμένος -συγκεκριμένα, ο τρόπος που χρησιμοποιεί ο καπιταλισμός ένα ειδικό πρότυπο οικογένειας για να μπορέσει ν’ αυ­ ξήσει τα κέρδη του. Ο καπιταλισμός έπρεπε να εξασφαλίσει ότι οι εργάτες του μεγαλώ­ νουν τα παιδιά τους για να γίνουν εργάτες. Ήταν μεγάλο πλεονέκτημα το ότι ενώ πλήρωνε τους αρσενικούς εργάτες για να δουλεύουν, οι γυ­ ναίκες θα αψοσιώνονταν χωρίς να πληρώνονται στο να διατηρούν τους άντρες τους σε καλή κατάσταση για να δουλεύουν στα εργοστάσια και να μεγαλώνουν τα παιδιά τους για να κάνουν το ίδιο αργότερα. Η καπιταλιστική οικογένεια πρόσψερε ακόμα ένα πλεονέκτημα στο σύστημα. Οι γυναίκες έμεναν περιορισμένες στα σπίτια τους και εξαντλημένες από τις δουλειές του σπιτιού (που τις έκαναν έστω κι αν πήγαιναν επίσης στη δουλειά), είχαν ελάχιστη επαφή με τα πιο πλατιά κοινωνικά κινήματα και ελάχιστες ευκαιρίες να συζητούν “ανατρεπτι­ κές” ιδέες. Η οικογένεια συνέβαλε στο να τις κάνει πιο συντηρητικές απ’ ό,τι οι άντρες εργάτες, παρόλο που υπέφεραν την καταπίεση στο -100-

Μαρξισμός, θεωρία και πράξη σπίτι πρόσθετα από την οικονομική εκμετάλλευση που υπέφεραν οι άντρες. Δεν πρέπει να θεωρηθεί ότι οι γυναίκες και οι άντρες που ζούσαν μέσα στην καπιταλιστική οικογένεια, το έκαναν απρόθυμα. Οι άντρες και οι γυναίκες που με την άνοδο του καπιταλισμού σπρώχτηκαν στις πόλεις ζούσαν μια πραγματικά άθλια ζωή. Ο άντρας έπρεπε να φροντί­ σει για την τροφή και τα ρούχα του μετά από 12 ή 16 ώρες δουλειά την ημέρα στο εργοστάσιο. Για την απομονωμένη γυναίκα της εργατικής τάξης τα πράγματα ήταν ακόμα πιο δύσκολα. Έπαιρνε λιγότερο μερο­ κάματο από τους άντρες κι αν έμενε έγκυος αναγκαζόταν να πεινάσει στην κυριολεξία προσπαθώντας να μεγαλώσει τα παιδιά κάτω από άθλιες συνθήκες. Θα μπορούσε να αποφύγει αυτή την μοίρα μόνο με το να απέχει από τη σεξουαλική ικανοποίηση. Έτσι δεν είναι καθόλου παράξενο που και οι άντρες και οι γυναίκες θεώρησαν το γάμο σαν μια διέξοδο στις δυσκολίες τους. Ο γάμος φαι­ νόταν σαν τρόπος ανακούφισης της υλικής τους κατάστασης και τους πρόσφερε μια συντροφιά, κάτι που λείπει συχνά στη ζωή της πόλης. Ομως η οικογένεια έχει αποτύχει να προσφέρει ικανοποιητικές σχέ­ σεις. Η ζωή των ανθρώπων είναι πολύ στριμωγμένη - στριμωγμένη σω­ ματικά από την πυκνοκατοίκηση, στριμωγμένη αισθηματικά καθώς τα ζευγάρια αναγκάζονται να μένουν μαζί ακόμα και όταν έχει δημιουργηθεί μια απόσταση ανάμεσά τους, στριμωγμένη πάνω απ’ όλα από τις αντίθετες ανάγκες της συζύγου, καρφωμένης στο σπίτι σε μια ανιαρή απομόνωση, από το σύζυγο που είναι καρφωμένος πάνω σε μια μηχανή κάθε μέρα. Δεν είναι περίεργο που εκείνοι που οδηγούνται μαζί στην "οικογένεια-πυρήνα” πολύ συχνά βλέπουν ο ένας τον άλλο με απελπι­ σία και αντιμετωπίζονται μεταξύ τους με βία.

Η απελευθεροση τον γυναικών Και οι άντρες και οι γυναίκες υποφέρουν από την καπιταλιστική οι­ κογένεια. Αλλά ενώ η γυναίκα είναι περιορισμένη στο σπίτι με τις ευθύ­ -101-

Κρις Χάρμαν νες των παιδιών, ο άντρας τουλάχιστον συναντά άλλο κόσμο -σ τ η δουλειά, στη μπυραρία κλπ. Έχει κάποιον να τον υπηρετεί, όμως κανέ­ νας δεν υπηρετεί τη σύζυγο. Αυτός δουλεύει σκληρά -αλλά στο τέλος ο ελεύθερός του χρόνος του ανήκει. Ο χρόνος της συζύγου πάντοτε ανή­ κει στην οικογένεια. Αυτό σημαίνει ότι οποιοδήποτε κίνημα ενάντια στην καταπίεση μέ­ σα στην καπιταλιστική οικογένεια θα βασίζεται πάντα στην οργάνωση των ίδιων των γυναικών. Επειδή είναι το πιο καταπιεσμένο φύλο πρέπει να είναι ο πυρήνας του κινήματος για απελευθέρωση. Όπως έγραψε η κόρη του Μαρξ, η Ελεονόρα, πριν 90 χρόνια: «Οι γυναίκες δεν μπορούν να βασίζονται στους άντρες για να τις απελευθε­ ρώσουν, όπως δεν μπορεί η εργατική τάξη να βασίζεται στους αστούς». Αυτό δε σημαίνει ότι όλες οι γυναίκες ή ακόμα και η πλειοψηφία τους, θέλουν να τερματίσουν το θεσμό της καπιταλιστικής οικογένειας. Πράγματι, οι υποστηρικτές της καπιταλιστικής οικογένειας έχουν κα­ ταφέρει να κινητοποιήσουν πολλές από τις καταπιεσμένες γυναίκες για να την υποστηρίξουν. Βλέπουν "την κατάργηση της οικογένειας” σαν την έκδοση άδειας στους συζύγους τους να τις εγκαταλείψουν μαζί με την ευθύνη των παιδιών. ΓΓ αυτό το λόγο δεν είναι σωστό να κυκλοφορούμε και να κηρύτ­ τουμε την "κατάργηση της οικογένειας” Αντίθετα είναι απαραίτητο να δείξουμε με ποιο τρόπο, σε μια καλύτερη σοσιαλιστική κοινωνία, οι γυ­ ναίκες δεν θα υποχρεώνονται να ζουν στη μιζέρια, στη στριμωγμένη ζωή που προσφέρει η σημερινή οικογένεια. Τα πρώτα γυναικεία απελευθερωτικά κινήματα, στα τέλη του 19ου αιώνα, ήταν σχετικά μικρά και κατά κύριο λόγο έγιναν από τη μεσαία ή μεγαλοαστική τάξη. Στη Βρετανία κατάληξαν, στην κίνηση για το δι­ καίωμα της ψήφου των γυναικών, στο κίνημα των Σουφραζέτων. Όταν κατόρθωσαν να κερδίσουν το δικαίωμα αυτό, το κίνημα γρήγορα έσβη­ σε, αν και οι γυναίκες παρέμειναν καταπιεσμένες όπως πάντα. Μόνο στα τέλη της δεκαετίας του 1960 και την δεκαετία του 1970 αναπτύχθηκαν καινούργια μαζικά γυναικεία κινήματα απελευθέρωσης -102-

Μαρξισμός, θεωρία και πράξη σε όλες τις αναπτυγμένες καπιταλιστικές χώρες. Η αιτία γι’ αυτό είναι ότι ο ίδιος ο καπιταλισμός από τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο και μετά, επέ­ φερε θεμελιακές αλλαγές στην οικονομική θέση των περισσότερων γυ­ ναικών. Στην προσπάθειά του να βρει καινούργιες πηγές εργατικής δύ­ ναμης, ο καπιταλισμός τράβηξε σχεδόν όλες τις γυναίκες στο εργατικό δυναμικό για το μεγαλύτερο μέρος της ζωής τους. Αυτό έδωσε σε εκατομμύρια γυναίκες μια ανεξαρτησία από τους άντρες που δεν είχαν ποτέ προηγουμένως. Αυτό εξηγεί γιατί οι γυναί­ κες σ’ όλο τον κόσμο έχουν αρχίσει να διεκδικούν το δικαίωμα να ελέγ­ χουν τη δική τους ζωή και το σώμα τους, γιατί οργανώθηκαν και διαδηλώνουν αρνούμενες τους ρόλους στους οποίους οι μητέρες τους και οι γιαγιάδες τους είχαν προσηλωθεί έστω και αν το είχαν κάνει απρόθυμα. Οι σοσιαλιστές υποστηρίζουν αυτό το κίνημα, όπως υποστηρίζουν κάθε κίνημα όπου οι καταπιεσμένοι επιδιώκουν ν’ αμφισβητήσουν την καταπίεσή τους. Αλλά εκείνο που απέτυχε αυτό το κίνημα να κάνει εί­ ναι ότι ποτέ δεν πήρε πολύ στα σοβαρά το καθήκον να οργανώσει τη μεγάλη πλειοψηφία των γυναικών -τις γυναίκες της εργατικής τάξης. Αντίθετα είχε την τάση να κυριαρχείται από γυναίκες της "μεσαίας τά­ ξης” συγγραφείς, καθηγήτριες, γυναίκες από τα ανώτερα υπαλληλικά στρώματα. Οι δακτυλογράφοι, οι απλές υπάλληλοι γραφείων, οι εργά­ τριες βιομηχανίας έχουν μείνει στο περιθώριο. Αυτό είχε σαν αποτέλεσμα, το γυναικείο κίνημα πολύ συχνά να το­ νίζει τα ενδιαφέροντα μιας μικρής μειοψηφίας γυναικών μόνο, ενώ αγνοεί την καταπίεση και την εκμετάλλευση στην οποία υπόκειται η πλειοψηφία. Συχνά η ηγεσία του έχει μιλήσει για δρόμους που οδηγούν στην απελευθέρωση -ό π ω ς το να αλλαχτεί "ο τρόπος ζωής”- που απλά, δεν είναι προσιτοί σ' εκείνες που δουλεύουν στα εργοστάσια και ζουν μέσα στα στενά διαμερίσματα των εργατικών πολυκατοικιών. Επι­ πλέον, αυτές οι μορφές “απελευθέρωσης” αφήνουν ανέπαφη την καπι­ ταλιστική δομή που καταπιέζει εκατομμύρια άλλες γυναίκες. Χωρίς τη δύναμη που μόνο οι γυναίκες της εργατικής τάξης που εί­ ναι οργανωμένες στους χώρους δουλειάς θα μπορούσαν να δώσουν, το -103-

Κρις Χάρμαν κίνημα της γυναικείας απελευθέρωσης δεν έχει μπορέσει να αποκτήσει αρκετή δύναμη για να διεκδικήσει ακόμα και τα "μικρά” αιτήματα. Η ηγεσία του είτε έχει εγκαταλείψει τις προσπάθειες για τέτοια αιτήματα και αποτραβιέται για να “απελευθερώσει τον εαυτό της” ή έχει νερώσει τα αιτήματα για να απευθυνθεί στα κοινοβούλια ζητώντας εντελώς ανώδυνες μικρομεταρρυθμίσεις. Πολλές από τις βασικές ιδέες του κινήματος της γυναικείας απε­ λευθέρωσης έχουν κάνει μεγάλη εντύπωση πάνω σε εκατομμύρια γυ­ ναίκες της εργατικής τάξης, οι οποίες αμφισβητούν πια την αντίληψη ότι πρέπει να υποκλίνονται στους άντρες. Από ένα σημείο και μετά όμως, αυτά τα κινήματα μπορούν να προ­ χωρήσουν μπροστά μόνο πάνω στη βάση της σοσιαλιστικής πολιτικής, της πολιτικής της εργατικής τάξης. Προσπαθούμε να χτίσουμε ένα ρεύ­ μα γυναικών της εργατικής τάξης που να παλεύουν για την απελευθέ­ ρωση των γυναικών, αλλά που να παλεύουν επίσης μαζί με τους άντρες εργάτες για εργατική εξουσία και σοσιαλισμό. Επειδή η γυναικεία κατα­ πίεση είναι ένα αναπόσπαστο μέρος της καπιταλιστικής κοινωνίας, η τελική απελευθέρωση μπορεί να επιτευχθεί μόνο όταν γυναίκες και άν­ τρες εργαζόμενοι παλέψουν μαζί και ανατρέψουν την εξουσία των κα­ πιταλιστών και του κράτους τους.

-104-

Κεφάλαιο Δέκατο Τρίτο

Σοσιαλισμός και Πόλεμος Ο 20ος αιώνας ήταν ένας αιώνας πολέμων. Περίπου 10 εκατομμύ­ ρια άνθρωποι σκοτώθηκαν στον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο, 55 εκα­ τομμύρια στον Δεύτερο, 2 εκατομμύρια στους πολέμους της Ινδοκίνας [κύρια στο Βιετνάμ, στμ]. Και οι δυο μεγαλύτερες πυρηνικές δυνάμεις, οι ΗΠΑ κι η Ρωσία, εξακολουθούν να έχουν στην κατοχή τους τα μέσα για να καταστρέψουν πολλές φορές το ανθρώπινο είδος. Όσοι θεωρούν δεδομένη την υπάρχουσα κοινωνία δυσκολεύονται να ερμηνεύσουν αυτόν τον τρόμο. Οδηγούνται στο συμπέρασμα πως υπάρχει κάποια έμφυτη ενστικτώδης τάση στα ανθρώπινα όντα που τα σπρώχνει να βρίσκουν ικανοποίηση στις μαζικές σφαγές. Όμως, ο πόλε­ μος δεν ήταν πάντα στοιχείο των ανθρώπινων κοινωνιών. Ο Γκόρντον Τσάιλντ σημείωνε πως στην Ευρώπη της Λίθινης Εποχής: Οι πρώιμοι παραδουνάβιοι πληθυσμοί φαίνεται πως ήταν ένας ειρηνικός λαός: στους τάφους τους δεν βρίσκονται πολεμι­ κά όπλα, αλλά μόνο όπλα για κυνήγι. Από τις κατοικίες τους έλλειπαν οι στρατιωτικές οχυρώσεις. [Αλλά| στις ύστερες φάσεις της νεολιθικής εποχής, τα αντικείμενα που συναντάμε συχνότε­ ρα στους τάφους είναι βαρύς οπλισμός. Ο πόλεμος δεν προκαλείται από κάποια έμφυτη ανθρώπινη επιθε­ τικότητα. Είναι ένα προϊόν της διαίρεσης της κοινωνίας σε τάξεις. Όταν πριν από 5.000 ως 10.000 χρόνια αναδείχθηκε για πρώτη φορά μια τάξη -105-

Κρις Χάρμαν ιδιοκτητών, έπρεπε να βρει τα μέσα για να υπερασπίσει τον πλούτο της. Αρχισε να κτίζει ένοπλες δυνάμεις, ένα κράτος, αποκομμένο από την υπόλοιπη κοινωνία. Αυτό με τη σειρά του, έγινε ένα πολύτιμο μέσο για να αυξήσει τον πλούτο της λεηλατώντας άλλες κοινωνίες. Η διαίρεση της κοινωνίας σε τάξεις σήμαινε πως ο πόλεμος μετατράπηκε σε ένα μόνιμο χαρακτηριστικό της ανθρώπινης ζωής. Οι δουλοκτητικές άρχουσες τάξεις της Αρχαίας Ελλάδας και Ρώμης δεν μπορούσαν να επιβιώσουν χωρίς συνεχείς πολέμους για ν’ αρπά­ ξουν περισσότερους σκλάβους. Οι φεουδαρχικοί άρχοντες του Μεσαί­ ωνα έπρεπε να είναι βαριά εξοπλισμένοι για να προστατέψουν τη λεία των λεηλασιών τους από άλλους φεουδάρχες. Οταν εμφανίστηκαν οι πρώτες καπιταλιστικές άρχουσες τάξεις, 300 ή 400 χρόνια πριν, ήταν αναγκασμένες επανειλημμένα να καταφύγουν στον πόλεμο. Έπρεπε να πολεμήσουν σκληρά τον 16ο, τον 17ο, τον 18ο και τον 19ο αιώνα για να επιβάλουν και να εδραιώσουν την υπεροχή τους απέναντι στους παλι­ ούς φεουδάρχες. Οι πετυχημένες καπιταλιστικές χώρες, όπως η Βρετα­ νία, χρησιμοποίησαν τον πόλεμο για να επεκτείνουν τον πλούτο τους λεηλατώντας τις Ινδίες και την Ιρλανδία, μετακινώντας εκατομμύρια ανθρώπους σαν σκλάβους από την Αφρική στη βόρεια και τη νότια Αμερική, μετατρέποντας ολόκληρο τον κόσμο σε πηγή για την ικανο­ ποίηση των αρπακτικών τους διαθέσεων. Η ίδια η καπιταλιστική κοινωνία κτίστηκε μέσα από τον πόλεμο. Δεν είναι απορίας άξιο το γιατί όσοι ζούσαν σε μια τέτοια κοινωνία άρ­ χισαν να πιστεύουν πως ο πόλεμος ήταν και «αναπόφευκτος» και «δι­ καιολογημένος». Ομως, ο καπιταλισμός ποτέ δεν στηρίχθηκε αποκλειστικά και μόνο στον πόλεμο. Ο περισσότερος πλούτος ήλθε από την εκμετάλλευση των εργατών στα εργοστάσια και στα ορυχεία. Και αυτό ήταν μια διαδι­ κασία που μπορούσε να διακοπεί από οποιαδήποτε σύγκρουση μέσα στην ίδια την «πατρίδα». Κάθε εθνική καπιταλιστική τάξη ήθελε ειρήνη στην πατρίδα, την ίδια ώρα που εξαπέλυε πολέμους στο εξωτερικό. Έτσι, ενώ ενθάρρυνε -106-

Μαρξισμός, θεωρία και πράξη την πίστη στις «στρατιωτικές αρετές», έκανε σκληρές επιθέσεις στη «βία». Η ιδεολογία του καπιταλισμού συνδυάζει, με έναν εντελώς αντι­ φατικό τρόπο, τους επαίνους στον μιλιταρισμό με τις φιλειρηνικές δια­ κηρύξεις. Στον 20ο αιώνα οι πολεμικές προετοιμασίες έχουν αποκτήσει πιο κεντρικό ρόλο για το σύστημα από οποτεδήποτε άλλοτε. Τον 19ο αι­ ώνα η καπιταλιστική παραγωγή βασιζόταν σε πολλές μικρές επιχειρή­ σεις που ανταγωνίζονταν μεταξύ τους. Το κράτος ήταν ένα σχετικά μι­ κρό όργανο που ρύθμιζε τις σχέσεις αναμεταξύ τους και μεταξύ όλων αυτών και των εργατών. Αλλά στον 20ο αιώνα οι μεγάλες επιχειρήσεις κατάπιαν τις περισσότερες μικρές, περιορίζοντας πολύ τον ανταγωνι­ σμό στο εσωτερικό κάθε χώρας. Ο ανταγωνισμός είναι όλο και περισσό­ τερο διεθνής, ανάμεσα σε γιγάντιες επιχειρήσεις διαφορετικών εθνών. Δεν υπάρχει κάποιο διεθνές κράτος που να ρυθμίζει αυτόν το αντα­ γωνισμό. Αντιθέτως, κάθε εθνικό κράτος εξασκεί όση πίεση μπορεί για να βοηθήσει τους καπιταλιστές του να βρεθούν σε πλεονεκτική θέση απέναντι στους αντιπάλους τους. Ο αγώνας ζωής και θανάτου των δια­ φορετικών καπιταλιστών μεταξύ τους μπορεί να μετατραπεί σε αγώνα ζωής και θανάτου ανάμεσα σε διαφορετικά έθνη που το καθένα τους έχει στη διάθεσή του τεράστια καταστροφικά οπλοστάσια. Δυο φορές μέχρι τώρα αυτοί οι ανταγωνισμοί έχουν οδηγήσει σε παγκόσμιους πόλεμους. Ο Πρώτος κι ο Δεύτερος Παγκόσμιος Πόλεμος ήταν ιμπεριαλιστικοί πόλεμοι, συγκρούσεις ανάμεσα σε συνασπισμούς καπιταλιστικών κρατών για την κυριαρχία του πλανήτη. Ο Ψυχρός Πό­ λεμος ήταν η συνέχεια αυτών των ανταγωνισμών, όπου τα ισχυρότερα καπιταλιστικά κράτη συσπειρώθηκαν στο ΝΑΤΟ και στο Σύμφωνο της Βαρσοβίας. Σε αυτή την παγκόσμια σύγκρουση πρέπει να προσθέσουμε και πολλές συγκρούσεις που εμφανίζονται σε διαφορετικά σημεία του κό­ σμο. Συνήθως είναι συγκρούσεις ανάμεσα σε ξεχωριστά καπιταλιστικά κράτη πάνω στο ποιο θα ελέγχει μια συγκεκριμένη γεωγραφική περιο­ χή, όπως ο πόλεμος Ιράν - Ιράκ το 1980 και ο πόλεμος του Κόλπου το -107-

Κρις Χάρμαν 1991. Και όλες οι μεγάλες δυνάμεις ρίχνουν λάδι στη φωτιά των πολέ­ μων πουλώντας τα πιο εξελιγμένα οπλικά συστήματα στα κράτη του Τρίτου Κόσμου. Πολλοί άνθρωποι, που κατά τα άλλα αποδέχονται το καπιταλιστι­ κό σύστημα, αγανακτούν με αυτή την θλιβερή πραγματικότητα. Θ έ­ λουν τον καπιταλισμό, αλλά όχι και τον πόλεμο. Για παράδειγμα, υπάρ­ χουν αυτοί που πιστεύουν πως ο ΟΗΕ μπορεί να εμποδίσει τους πολέ­ μους. Όμως, ο ΟΗΕ είναι απλώς η αρένα όπου συναντιόνται τα διαφορε­ τικά κράτη που ενσαρκώνουν την ώθηση για πόλεμο. Εκεί συγκρίνουν την ισχύ του καθενός, όπως οι μποξέρ μετρούν τη δύναμη του αντίπα­ λου πριν το τελικό χτύπημα. Αν ένα κράτος ή μια συμμαχία κρατών εί­ ναι φανερά πιο ισχυρά από κάποια άλλα, τότε βλέπουν πως δεν αξίζει να γίνει ένας πόλεμος του οποίου το αποτέλεσμα θα είναι γνωστό εκ των προτέρων. Ομως, αν υπάρχει αμφιβολία για το αποτέλεσμα, γνωρί­ ζουν μόνο έναν τρόπο για να λύσουν το ζήτημα - και αυτός είναι να πά­ νε σε πόλεμο. Αυτό ίσχυε για τους δυο μεγάλους πυρηνικούς συνασπισμούς, το ΝΑΤΟ και το Σύμφωνο της Βαρσοβίας. Έστω κι αν η Δύση υπερείχε στρατιωτικά από το Ανατολικό Μπλοκ, η ψαλίδα δεν ήταν τόσο μεγά­ λη για να φέρει την Ρωσία σε απελπιστικά μειονεκτική θέση. Έτσι, παρά το γεγονός πως ένας Τρίτος Παγκόσμιος Πόλεμος θα εξαφάνιζε το με­ γαλύτερο μέρος της ανθρωπότητας, η Ουάσιγκτον και η Μόσχα έκα­ ναν σχέδια για έναν πιθανό πυρηνικό πόλεμο ελπίζοντας η κάθε μια πως θα τον κερδίσει. Ο Ψυχρός Πόλεμος έφτασε στο τέλος του με τους πολιτικούς ξεση­ κωμούς στην Ανατολική Ευρώπη το 1989 και την κατάρρευση της ΕΣΣΔ το 1991. Τότε, υπήρχε πολλή φιλολογία για μια «νέα τάξη πραγ­ μάτων» και μια «δίκαια μοιρασιά». Αντίθετα, αυτό που ζήσαμε είναι αλλεπάλληλους βάρβαρους πολέ­ μους - τον πόλεμο της Δύσης ενάντια στον πρώην σύμμαχό της Σαντάμ Χουσεϊν, τον πόλεμος Αρμενίας Αζερμπαϊτζάν στην πρώην ΕΣΣΔ, τους - 108-

Μαρξισμός, θεωρία και πράξη φρικτούς πολέμους στην πρώην Γιουγκοσλαβία και την Σομαλία, [το 2000 που κυκλοφόρησε η πέμπτη έκδοση του βιβλίου στα αγγλικά δεν είχαν υπάρξει ακόμα η ιμπεριαλιστική εισβολή του Μπους στο Ιράκ, το Αφγανιστάν ή ο πόλεμος στην Τσετσενία και τόσοι άλλοι, στμ]. Πριν ακόμα τελειώσει μια στρατιωτική σύγκρουση ανάμεσα σε κα­ πιταλιστικές δυνάμεις, αρχίζει ένας άλλος. Παντού, οι άρχουσες τάξεις γνωρίζουν πως ο πόλεμος είναι ένας τρόπος για να αυξήσουν την επιρ­ ροή τους και να τυφλώσουν τους εργάτες και τους αγρότες με τον εθνι­ κισμό. Μπορεί κανείς να σιχαίνεται και να φοβάται τον πόλεμο χωρίς να αντιτίθεται στο καπιταλιστικό σύστημα. Αλλά δεν μπορεί να δώσει τέ­ λος στον πόλεμο γενικά. Ο πόλεμος είναι η αναπόφευκτη συνέπεια της διαίρεσης της κοινωνίας σε τάξεις. Η απειλή του πολέμου δεν θα στα­ ματήσει με τις εκκλήσεις στους κυβερνώντες να κάνουν ειρήνη. Πρέπει να τους αφοπλίσουμε με ένα κίνημα που παλεύει για να ανατρέψει την ταξική κοινωνία μια για πάντα. Τα κινήματα ειρήνης που ξεσηκώθηκαν στην Ευρώπη και την Βό­ ρεια Αμερική στα τέλη της δεκαετίας του 1970 δεν το καταλάβαιναν αυτό [δεν είχε υπάρξει ακόμα η αντιπολεμική έκρηξη ενάντια στην ει­ σβολή στο Ιράκ το 2003, στμ].Έδιναν μάχες για να σταματήσουν τους πύραυλους Πέρσινγκ και Κρουζ, για πολυμερή αφοπλισμό, για πάγωμα των πυρηνικών εξοπλισμών. Αλλά, πίστευαν πως η πάλη για ειρήνη μπορούσε να πετύχει απομονωμένη από την πάλη ανάμεσα στο κεφά­ λαιο και την εργασία. Έτσι, απέτυχαν να κινητοποιήσουν την μόνη δύναμη που είναι ικα­ νή να σταματήσει την τάση του συστήματος για πόλεμο, την εργατική τάξη. Μόνο η σοσιαλιστική επανάσταση μπορεί να βάλει πραγματικό τέλος στην φρίκη του πολέμου.

-109-

Η Χαμένη Επανάσταση Γερμανία 1918-1923 Οι επαναστάσεις που χάνονται, γρή­ γορα λησμονούνιαι. Μια τέτοια επανάσταση ήταν αυτή που ξέσπασε στη Γερμανία πριν από 90 χρό­ νια, τον Νοέμβρη του 1918. Μέσα σε όλο το επαναστατικό κύμα που ακολού­ θησε το τέλος του Πρώτου Παγκόσμιου Πόλεμου, τα γεγονότα στη Γερμανία ήταν αυτά που ανάγκασαν τον πρωθυ­ πουργό της Βρετανίας, Λόιντ Τζορτζ, να δηλώσει: "Οι μάζες αμφισβητούν όλη την υπάρχουσα πολιτική, κοινωνική και οικο­ νομική τάξη πραγμάτων από τη μια άκρη της Ευρώπης μέχρι πιν άλλη". Για πέντε συνεχή χρόνια, ανάμεσα στο 1918 και το 1923, μια ανεπτυγμένη βιο­ μηχανική κοινωνία <πην καρδιά του παγ­ κόσμιου καπιταλισμού πέρασε από αλλε­ πάλληλες κρίσεις που οδήγησαν σε μια παρατεταμένη επαναστατική κατάσταση και μεγάλες εργατικές εκρήξεις. Χωρίς μια βαθιά κατανόηση της ήττας της γερμανικής επανάστασης, δεν μπορού­ με να ερμηνεύσουμε πι βαρβαρότητα που σάρωσε την Ευρώπη τη δεκαετία του 1930 και κατέληξε στο σφαγείο του Β ' Παγκόσμιου Πόλεμου. Γιατί δεν πρέπει να ξεχνάμε πως η ναζιστική σβάστικα εμφανί- στηκε για πρώτη φορά στη σύγχρονη ιστορία σαν έμβλημα στις στολές των αντεπαναστατικών ορδών του 1918-23 και πως η ήττα στη Γερμανία οδήγησε στην απομόνωση της ρώσικης επανάστασης, στρώνοντας έτσι το δρόμο για την επιβολή του σταλινισμού.

-110-

Η Νέα Κρίση του Καπιταλισμού Ζούμε τη μεγαλύτερη οικονομική κρί­ ση από την εποχή της Μεγάλης Ύφεσης στη δεκαετία του ‘30. 0 ασύλληπτος Η Νέα Κρίση κερδοσκοπικός τζόγος που έστησαν οι τράπεζες και οι συναφείς χρηματοπιστω­ του Καπιταλισμού τικές επιχειρήσεις πάνω στα εμπορεύ­ μια μαρξιστική απάντηση ματα, τις συντάξεις και τα σπίτια μας, έχει καταλήξει σε τεράστιες ζημιές, που απειλούν να τινάξουν τα θεμέλια όλου του οικονομικού ουστήματος. Τρεις δεκαετίες κυριαρχίας των ιδεών του νεοφιλελευθερισμού και της ελεύ­ θερης αγοράς καταρρέουν, καθώς οι κυ­ βερνήσεις από τις ΗΠΑ μέχρι την Ισλαν­ δία, προσπαθώντας να σώσουν τις οικο­ νομίες τους, στρέφονται σε κρατικές πα­ ρεμβάσεις που φτάνουν μέχρι και την εθνικοποίηση τραπεζών. Όμως, είναι όλα αυτά αποτέλεσμα μό­ νο της απληστίας των golden boys στη Wall Street, στο City του Λονδίνου ή στη Σοφοκλέους; Ο Chris Harman δίνει τη μαρξιστική απάντηση και δείχνει γιατί οι ρίζες αυτής της κρίσης πρέπει να αναζητηθούν στην πολύ πιο πλατιά και θεμελιακή κρίση κερδοφορίας που καλύπτει το σύνολο του παγκόσμιου καπιταλισμού. Σήμερα αποκαλύπτεται το πόσο παρανοϊκός, αναποτελεσματικός και καταστροφι­ κός είναι ο καπιταλισμός. Αλλά, ποιοι θα πληρώσουν την κρίση του; Οι τράπεζες, οι πολυεθνικές και οι κυβερνήσεις επιχειρούν να φορτώσουν τα βάρη στις πλάτες των απλών ανθρώπων. Η οργάνωση της αντίστασης ενάντια σε αυτή την επίθεση πρέπει να βρει στο κέντρο της όλους όσους παλεύουμε για έναν καλύτερο κόσμο χωρίς κρίσεις, φτώχεια, πολέμους, ρατσισμό. Για μια κοινωνία που δεν θα έχει σαν κινητή­ ρια δύναμη τον τυφλό ανταγωνισμό για κέρδη, αλλά τον δημοκρατικό προγραμματι­ σμό με βάση τις ανάγκες της πλειοψηφίας των ανθρώπων.

Chris Harman

-111-

Βάση και Εποικοδόμημα Μαρξισμός και Ιστορία ■η κ α ι EnAiafOAAunua

Q(j

Η συγχυση αυτη επικεντρώνεται στο δίπολο “βάση” και “εποικοδόμημα”. Το 1857 ο Μαρξ έγραψε στον Πρόλο­ γο της Εισαγωγής στην Κριτική της Πολι­ τικής Οικονομίας ότι “η οικονομική δομή της κοινωνίας” σχηματίζει πιν “πραγμα­ τική βάση" πάνω στην οποία “υψώνεται ένα κοινωνικό και νομικό εποικοδόμημα". Από τότε, οι μαρξιστές αντιπαρατίθενται για το νόημα αυτής της δήλωσης. Τι είναι η “βάση"; Η οικονομία; Οι παραγω­ γικές δυνάμεις; Η τεχνολογία; Οι παρα­ γωγικές σχέσεις; Τι περιλαμβάνεται στο εποικοδόμημα; Σίγουρα το κράτος. Αλλά τι ισχύει για πιν ιδεολογία (και πιν επα­ ναστατική θεωρία); Την οικογένεια; Τον οικονομικό ρόλο του κράτους, τις επιχειρήσεις που ελέγχει; Και τέλος, ποια είναι η σχέση ανάμεσα στη “βάση” και το “εποικοδόμημα"; Η βάση καθορίζει το εποικοδόμημα; Και αν είναι έτσι, ποια είναι ακριβώς η φύση αυτού του καθορισμού; Μήπως το “εποικοδόμημα” είναι ως ένα βαθμό “αυτόνομο" -και αν πάλι ισχύει κάτι τέτοιο, πώς μπορεί να συμφιλιωθεί με την έννοια του “καθορισμού” (έστω και αν πρόκειται για “καθορισμό μόνο σε τελευταία ανάλυση”); Σε αυτά τα ερωτήματα επιχειρεί να δώσει απαντήσεις ο Κρις Χάρμαν με αυτό το κείμενό του που δημοσιεύτηκε για πράπη φορά στο περιοδικό International Socialism το καλοκαίρι του 1986 και επαναδημοσιεύτηκε στο βιβλίο Marxism and History.

-112-