(Β τόμος) Ιστορία της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας - Κάρολος Ντιλ

^

x

CHARLES DIEHL

IC T O P IX T H C

B Y Z X N T IN H C A Y T O K P X T O P IX C TOM OC B

Κυριακάτικη A

PACViTiEDrrrvniA ΕΛΕΥΘΕΡΟΤΥΠΙΑ

IG T O P IX XHC K Y Z X N T IN H C X Y T O K P X T O P lX C

ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΒΥΖΑΝΤΙΝΗΣ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΑΣ © ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΗΛΙΑΔΗ CHARLES DIEHL Μ έ λ ο υ ς του Ινστιτούτου Ε π ί τ ι μ ο υ Κα θ η γη τή τ η ς Σ ο ρ β ό ν η ς Μ ε τά φ ρ α σ η: Ε Λ Ε Ν Η Τ Α Μ Π Α Κ Η Δ ι ο ρ θ ώ σ ε ι ς - Ε π ι μ έ λ ε ι α έκ δ ο σ η ς : Π Α Ν Α Γ Ι Ω Τ Η Σ Μ ΙΧ Α Λ Ο Π Ο Υ Λ Ο Σ Εικονογράφηση: ΠΑΝΑΓΙΩΤΗΣ ΑΝΑΣΤΑΣΟΠΟΥΛΟΣ Σ χ ε δ ι α σ μ ό ς , Π α ρ α γ ω γ ή : ERGO m & p Γ Ρ Α Φ Ι Κ Ε Σ Τ Ε Χ Ν Ε Σ Ε Π Ε Ε κ τ ύ π ω σ η : Χ.Κ. ΤΕ ΓΟ Π ΟΥ ΛΟ Σ Ε Κ Δ Ο Σ Ε Ι Σ Α.Ε. ISBN Σειράς: 960-87191-0-0 ISBN Β ' Τ ό μ ο υ : 9 6 0 - 8 7 1 9 1 - 2 - 7

IC T O P IX THC K Y Z X N T IN H C X Y T O K P X T O P lX C

Μ < Γ Α Λ < ΙΟ

ΚΑΙ

Π Α Ρ Α Κ Μ Η

Charles DIEHL ΜΕΛΟΥΣ TOY ΙΝΣΤΙΤΟΥΤΟΥ Καθηγητή του Π α νεπιστημ ίου τω ν Π α ρ ισ ίω ν

Β' ΤΟΜΟΣ

ΕΚΔΟ ΣΕΙΣ ΗΛ ΙΑ ΔΗ

Β ' ΤΟΜΟΣ

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΡΩΤΟ

Η ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΤΟΥ ΒΥΖΑΝΤΙΟΥ..................................................................121 I.

Η διαμόρφω ση της ανατολικής αυτοκρατορίας (3 3 0 -5 6 5 )................................................................... 123

II.

Η μεταμόρφωση και η οργάνωση της ανατολικής αυτοκρατορίας....................................................... 125

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΔΕΥΤΕΡΟ

ΑΠΟ ΤΟ ΑΠΟΓΕΙΟ ΤΗΣ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΑΣ ΩΣ ΤΗΝ ΠΤΩΣΗΤΗΣ (867-1453).......................129 I.

Το απόγειο της αυτοκρατορίας κάτω από τη διακυβέρνηση της Μ ακεδονικής Δυναστείας ( 8 6 7 - 1 0 8 1 ) ................................................................................................ 130

II.

Η αναγέννηση της αυτοκρατορίας υπό την ηγεσία των Κ ομνηνών (1081 - 1 2 0 4 ) ............................ 132

III.

Η αυτοκρατορία υπό τουςΠαλαιολόγους (1 2 6 1 -1 4 5 3 )......................................................................... 134

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΡΙΤΟ

ΤΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΤΗΣ ΙΣΧΥΟΣ - Η ΔΙΑΚΥΒΕΡΝΗΣΗ ΤΗΣ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΑΣ........................... 137 I.

Αρχές και χαρακτήρας της αυτοκρατορικής εξουσίας................................................................................ 139

II.

Οι εξωτερικές μορφές της μοναρχικής ε ξ ο υ σ ία ς.......................................................................................140

III.

Η έκταση της αυτοκρατορικής εξουσίας...................................................................................................... 141

IV.

Τα όρια της αυτοκρατορικής εξουσίας.......................................................................................................... 143

V.

Η αυτοκρατορική ζ ω ή ......................................................................................................................................145

VI.

Η δύναμη του αυτοκρατορικού θ ε σ μ ο ύ ...................................................................................................... 146

Π ε ρ ιε χ ό μ ε ν α

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΕΤΑΡΤΟ

0 ΣΤΡΑΤΟΣ ΚΑΙ Η ΑΜΥΝΑ ΤΗΣ ΜΟΝΑΡΧΙΑΣ............................................................... 147 I.

Η σύνθεση ίου στρατού..................................................................................................................................... 149

II.

Οι αρετές του βυζαντινού στρατού και η θέση του στην κ ο ι ν ω ν ία ...........................................................151

III. Τα ελαττώματα της στρατιωτικής ο ρ γ ά ν ω σ η ς.............................................................................................. 153 IV. Ο στρατός των συνόρων και η άμυνα των ε δ α φ ώ ν .................................................................................... 155 V.

Ο σ τό λ ο ς ...............................................................................................................................................................158

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΕΜΠΤΟ

Η ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΑ....................................................................................... 159 Το Βυζάντιο και ο βαρβαρικός κ ό σ μ ο ς ....................................................................................................................160 I.

Τα μέσα της βυζαντινής διπλωματίας. Η πολιτική δ ρ ά σ η ........................................................................ 162

II.

Τα αποτελέσματα της βυζαντινής δ ιπ λ ω μ α τ ία ς .......................................................................................... 166

III. Οι κίνδυνοι της αυτοκρατορικής διπλω ματίας............................................................................................ 167

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΕΚΤΟ

Η ΔΙΟΙΚΗΣΗ ΤΗΣ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΑΣ............................................................................. 169 I.

Η εξέλιξη της βυζαντινής δ ιο ίκ η σ η ς ..............................................................................................................170

II.

Τα χαρακτηριστικά και τα όργανα της βυζαντινής δ ι ο ίκ η σ η ς ...................................................................171

III. Το έργο της βυζαντινής δ ιο ίκ η σ η ς ..................................................................................................................173 IV. Η αφομοίωση των κατακτημένων χ ω ρ ώ ν ..................................................................................................177

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΕΒΔΟΜΟ

Η ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΔΥΝΑΜΗ............................................................................................181 I.

Τα αίτια της οικονομικής ευημερίας της αυτοκρατορίας.......................................................................... 182

II.

Τα αντικείμενα του ε μ π ο ρ ί ο υ ......................................................................................................................... 186

III. Η οικονομική πολιτική της αυτοκρατορίας................................................................................................186 IV. Η γεωργία.............................................................................................................................................................188

Π ε ρ ιε χ ό μ ε ν α

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΟΓΔΟΟ

Η ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΗ.............................................................................................191 I.

Το μεγάλο στρατιωτικό κ έ ν τ ρ ο ........................................................................................................................193

II.

Το μεγάλο κοσμικό κέντρο............................................................................................................................... 194

III. Ο πληθυσμός της Κωνσταντινουπόλεως και η εικόνα των δ ρ ό μ ω ν ...................................................... 200

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΕΝΑΤΟ

Η ΑΣΙΑ ΔΥΝΑΜΗ ΤΗΣ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΑΣ..................................................................... 203 I.

Οι πληθυσμοί της Α ν α το λ ία ς......................................................................................................................... 205

II.

Η ζωή της επαρχίας στη Μικρά Α σ ί α ........................................................................................................... 206

III. Οι κίνδυνοι της δύναμης της επαρχίας......................................................................................................... 209

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΔΕΚΑΤΟ

ΤΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΤΗΣ ΑΔΥΝΑΜΙΑΣ - ΗΠΟΛΙΤΙΚΗ ΔΙΑΦΘΟΡΑ........................................... 211 I.

Τα αίτια της πολιτικής αναρχίας..................................................................................................................... 213

II.

Οι μορφές της πολιτικής α ν α ρ χ ία ς ............................................................................................................... 214

III. Οι συνέπειες της πολιτικής α ν α ρ χία ς........................................................................................................... 219

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΕΝΔΕΚΑΤΟ

Η ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΔΙΑΦΘΟΡΑ........................................................................................... 221 I.

Οι κυρίαρχες προτιμήσεις της βυζαντινής κ ο ινω ν ία ς................................................................................223

II.

Ο βυζαντινός χαρακτήρας. Η σφραγίδα της ανατολής................................................................................225

III. Μ ιχαήλ Ψελλός- ΙωάννηςΚαντακουζηνός - Η οικογένεια των Κ ομνηνών - Κεκαυμένος

227

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΔΩΔΕΚΑΤΟ

ΤΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΤΗΣ ΔΙΑΛΥΣΗΣ ΤΗΣ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΑΣ 0 ΦΕ0ΥΔΑΛΙΚ0Σ ΚΙΝΔΥΝΟΣ ΚΑΙ ΗΠΑΛΗ ΤΩΝ ΤΑΞΕΩΝ..............................................231 I.

Οι απαρχές του φεουδαλισμού στην Α ν α τ ο λ ή ............................................................................................232

II.

Η κεντρική εξουσία και η φεουδαλική αριστοκρατία................................................................................ 234

III. Ο θρίαμβος του φεουδαλισμού κατά της κεντρικής εξουσίας τον 1 Ιο α ιώ ν α .......................................237 IV. Ο φεουδαλισμός της Ανατολής κατά τον 13ο και τον 14ο α ι ώ ν α .......................................................... 238

Π ε ρ ιεχ ό μ ε ν ο

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΔΕΚΑΤΟ ΤΡΙΤΟ

ΤΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΤΗΣ ΔΙΑΛΥΣΗΣ ΤΗΣ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΑΣ 0 ΘΡΗΣΚΕΥΤΙΚΟΣ ΚΙΝΔΥΝΟΣ..................................................................................... 241 I.

Η θέση της Εκκλησίας στη βυζαντινή κ ο ι ν ω ν ί α ........................................................................................242

II.

Ο μοναχισμός και η αυτοκρατορία................................................................................................................. 244

III. Το πατριαρχείο και η αυτοκρατορία............................................................................................................... 248

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΔΕΚΑΤΟ ΤΕΤΑΡΤΟ

0 ΒΥΖΑΝΤΙΝΟΣ ΙΜΠΕΡΙΑΛΙΣΜΟΣ................................................................................ 251 I.

Ο βυζαντινός ιμπεριαλισμός στη Δύση - Η πολιτική του Ιου σ τινια νο ύ .................................................253

II.

Η ιμπεριαλιστική πολιτική τω ν μακεδόνω ν αυτοκρατόρω ν.................................................................. 253

III. Η ιμπεριαλιστική πολιτική των Κ ο μ ν η ν ώ ν ................................................................................................255 IV. Ο βυζαντινός ιμπεριαλισμός στην Α ν α τ ο λ ή ................................................................................................258

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΔΕΚΑΤΟ ΠΕΜΠΤΟ

Η ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΠΑΡΑΚΜΗ......................................................................................... 261 I.

Η παρακμή της γε ω ρ γ ία ς.................................................................................................................................263

II.

Η παρακμή του ε μ π ο ρ ί ο υ ............................................................................................................................... 264

III. Η οικονομική καταστροφή της αυτοκρατορίας............................................................................................269

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΔΕΚΑΤΟ ΕΚΤΟ

Η ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΠΑΡΑΚΜΗ ΚΑΙ 0 ΕΔΑΦΙΚΟΣ ΚΑΤΑΚΕΡΜΑΤΙΣΜΟΣ ΤΗΣ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΑΣ...................................... 271 I.

Η μείωση του στρατού.......................................................................................................................................273

II.

Ο εδαφικός κατακερματισμός της μ ο ν α ρ χ ία ς ..............................................................................................278

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΔΕΚΑΤΟ ΕΒΔΟΜΟ

ΤΟ ΒΥΖΑΝΤΙΟ ΚΑΙ Η ΔΥΣΗ.......................................................................................... 281 I.

Τα θρησκευτικά α ί τ ι α .......................................................................................................................................283

II.

Τα πολιτικά α ί τ ι α .............................................................................................................................................. 287

III. Τα οικονομικά αίτια...........................................................................................................................................289 IV. Το Βυζάντιο και η Δύση την εποχή των Π α λ α ιο λ ό γ ω ν ............................................................................ 291

Π ε ρ ιε χ ό μ ε ν α

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΔΕΚΑΤΟ ΟΓΔΟΟ

01 ΥΠΗΡΕΣΙΕΣ ΠΟΥ ΠΡΟΣΦΕΡΕ ΤΟ ΒΥΖΑΝΤΙΟ 0 ΒΥΖΑΝΤΙΝΟΣ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ.....................................................................................293 I.

Η κλασική π α ρ ά δ ο σ η ..................................................................................................................................... 295

II.

Η κίνηση ί ω ν ι δ ε ώ ν ....................................................................................................................................... 301

III. Η ανάπτυξη της βυζαντινής τέχνης................................................................................................................308 IV. Ο βυζαντινός β ίο ς .............................................................................................................................................311

Κ Ε Φ Α Λ Α ΙΟ Δ Ε Κ Α Τ Ο Ε Ν Α Τ Ο

Η ΔΙΑΔΟΣΗ ΤΗΣ ΟΡΘΟΔΟΞΙΑΣ ΚΑΙ Η ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΑ ΤΟΥ ΣΛΑΒΙΚΟΥ ΚΟΣΜΟΥ................313 I.

Το Βυζάντιο και ο σλαβικός κ ό σ μ ο ς ............................................................................................................. 314

II.

Βυζάντιο και Βουλγαρία - Βυζάντιο και Ρωσία - Βυζάντιο

και Σερβία - Βυζάντιο και Ρουμανία. . . 316

III. Βυζάντιο και ασιατική Α νατολή..................................................................................................................... 323

Κ Ε Φ Α Λ Α ΙΟ Ε ΙΚ Ο Σ Τ Ο

Η ΔΙΑΔΟΣΗ ΤΟΥ ΒΥΖΑΝΤΙΝΟΥ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ ΣΤΗ ΔΥΣΗ.............................................. 325 I.

Τα αίτια της βυζαντινής επιρρ οή ς................................................................................................................... 326

II.

Βυζάντιο και δυτική τέχ νη ............................................................................................................................... 328

III. Η πνευματική επιρροή του Βυζαντίου στη Δ ύ σ η ...................................................................................... 330

Κ Ε Φ Α Λ Α ΙΟ Ε ΙΚ Ο Σ Τ Ο Π Ρ Ω Τ Ο

Η ΚΛΗΡΟΝΟΜΙΑ ΤΟΥ ΒΥΖΑΝΤΙΟΥ.............................................................................. 333 I.

Το Βυζάντιο και οι Τ ο ύρ κ οι............................................................................................................................. 335

II.

Το Βυζάντιο και η Ρωσία...................................................................................................................................338

III. Το Βυζάντιο και οι βαλκανικές β λ έ ψ ε ις ....................................................................................................... 341

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΡΩΤΟ

Η e X e \ l l H T H C IC T O P IX C τ ο υ Κ Υ Χ Χ Ν Τ Ι Ο Υ Η ΔΙΑΜ0 ΡΦ0 *Η ΤΗ* ΑΝΑΤΟΛΙΚΗ* ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΑ* ΑΠΟ ΤΗΥ ΙΔΡΥ*Η ΤΗ* Κ0 /ν*ΤΑ/ντΐ/ν 0 ΥΠ0 Λ< 0 * Ο* ΤΟ Τ<Λ 0 * ΤΟΥ 9 ον ΑΙΟ/^Α 0 * < Η # 7 >

I.

Η δια μ όρφ ω σ η της ανατολικής αυτοκρατορίας (3 3 0 -5 6 5 ).

II. Η μεταμόρφω ση και η οργάνω ση της ανατολικής αυτοκρατορίας.

121

n

f >

O

A

o r o c

ιστορία ττις Β υζαντινής αυτοκρατορίας, παρά τις εργα σ ίες π ο υ τη ν έχ ο υ ν ξαναγράψει σ χ εδ ό ν τα τεβευταία π ενή ντα χρόνια , πα ρα μ ένει πάντα α ντικ είμ ενο προκαταλήψ εω ν. Σ ε π ο λ λ ο ύ ς σ ύ γχ ρ ο ν ο υ ς μ α ς φαίνεται πάντα, ό π ω ς φ αινότα ν και στον Μ ο ντεσ κέ και τον Γίββω να, σαν σ υ νέχεια και πα ρα κμή της Ρ ω μαϊκής αυτοκρατορίας. Σ την πραγματικότητα το Βυζάντιο υ π ή ρ ξ ε κάτι τελ είω ς διαφορετικό. Π αρόλο π ο υ α ν α κ η ρ ύ χ θ η κ ε μ ε τη θ έλ η σ ή του κ λ η ρ ο ν ό μ ο ς και σ υ ν εχ ισ τή ς τη ς Ρώμης, πα ρόλο π ο υ οι α υτοκρά τορέςτο υ α υτοα να γορεύτηκα ν β α σ ιλείς τω ν Ρωμαίω ν, πα ρόλο π ο υ οι φ ιλο δ ο ξίες τω ν η γεμ ό ν ω ν π ο υ το κυβ ερνο ύσ α ν επεκτάθηκαν σ υ χνά και στο δυτικό κόσμο και δεν α π α ρ ν ή θ η κ α ν π ο τέ τα δικαιώ ματα πο υ διεκδικούσαν πάνω στη ν αρχαία και ένδοξη πρω τεύουσα της αυτοκρατορίας, στη ν πραγματικότητα το Βυζάντιο έ γ ιν ε π ο λ ύ γρ ή γο ρ α και υ π ή ρ ξ ε α ντίστοιχα μ ια μ ο ν α ρ χ ία τη ς Α ν α το λ ή ν Δεν π ρ έ ­ πει ό μ ω ς κα θ ό λο υ να την κ ρ ίν ο υ μ ε σ ε σ χ έσ η μ ε τις σ υ ντρ ιπ τικ ές μ ν ή μ ε ς τη ς Ρ ώ μης ό π ω ς έχει ε ιπ ω θ εί σωστά: « υπ ή ρ ξε ένα κράτος του Μ εσ α ίω να π ο υ η θέση του ήταν στο ακρότατο όριο της Ε υρώ πης, στις π α ρ υ φ ές του ασιατικού βαρβαρικού κόσμου». Ε ξάλλου, στο διά στη μα τω ν χ ιλ ίω ν ετώ ν π ο υ επ έζη σ ε τη ς π τώ σ η ς της Ρ ω μαϊκής αυτοκρατο­ ρ ία ς το Βυζάντιο δ εν δ ιέ ν υ σ ε μ ια α διάσπαστη πτω τική πορεία π ρ ο ς τη ν καταστροφή, ό π ω ς θα ’θελα ν π ο λ ύ π ρ ό θ υμ α να πιστέψ ο υν μερικοί. Τις κ ρ ίσ εις στις ο π ο ίες π α ρ α λίγο να υπο κ ύψ ει δ ια δ έχ τη κ α ν π ερίο δο ι α π α ρ ά μ ιλλ ο υ μ εγα λ είο υ κατά τις οποίες, σ ύ μ φ ω ν α μ ε τα λ ό γ ια ενός χρ ο νικ ο γρ ά φ ο υ, «η αυτοκρατορία, η γριά αυτή γννα ίκα φ αίνεται σαν μ ια νέα κ ο π έλα σ το λι­ σ μ έν η μ ε χ ρ υ σ ά φ ι και π ο λ ύ τιμ ες πέτρες». Ε π ί χ ίλ ια χ ρ ό ν ια το Βυζάντιο έζησε και ό χι μόνο χ ά ρ η σε κάποια ευτυχή συγκυρία: έζησε ένδοξα. Ε ίχ ε μ εγά λ ο υ ς αυτοκράτορες, επ ιφ α ν είς πο ­ λ ιτικ ο ύ ς άνδρες, ικανούς δ ιπ λ ω μ ά τε ς και ν ικ η φ ό ρ ο υ ς σ τρα τη γο ύς για να το δ ια κυβ ερνο ύ ν και να διαχειρίζονται τις υ π ο θ έσ εις του και στα χ έρ ια τους επ ετέλ εσ ε ένα μ εγά λο έργο στον κόσμο. Υπήρξε, π ρ ιν από τις σ τα υρ ο φ ο ρ ίες και ίσω ς μ ε μ εγα λ ύ τερ η επ ιμ ο νή , ο υ π έ ρ μ α χ ο ς του χ ρ ι­ στια νισμ ο ύ στη ν Α να το λή εναντίον τω ν απίστω ν. Υπήρξε ακόμα α πένα ντι στο βαρβαρικό κό ­ σμο το κέντρο ενό ς θαυμαστού πο λιτισ μ ο ύ, του πιο εκ λεπ τυ σ μ ένο υ , του πιο κο μ ψ ο ύ πο υ γ ν ώ ­ ρ ισ ε για π ο λ ύ καιρό ο μεσαίω νας. Υπήρξε η εκ π α ιδεύτρια της σ λα β ικ ή ς και τη ς α σια τική ς ανα­ το λ ή ν Η επ ίδ ρ α σ ή τη ς τέλος εξα π λ ώ θ η κ ε ω ς τη Δ ύσ η , π ο υ έμ α θ ε ά π ειρ α πράγματα από την σ χ ο λ ή τη ς Κ ω νσταντινούπολης. Λ εν υ π ά ρ χ ει α μ φ ιβ ο λία ότι η αυτοκρατορία αυτή ε ίχ ε τις α δ υ­ ν α μ ίες της, τα ελαττώ ματά της, τα πάθη της και κα τέρ ρ ευσ ε οριστικά το 1453 κάτω από τα χ τ υ ­ πήμ α τα τω ν Τούρκων. Ε ντούτοις αν δοκίμαζε κ α νείς να εξη γή σ ει μ ε μ ιά γρα φ ική παράσταση τη ν εξέλιξη της χ ιλ ιετο ύ ς ιστορίας της δ εν θα μ π ο ρ ο ύ σ ε να την παρα στήσει μ ε μ ια ευθεία γρα μ μ ή , πο υ κατεβαίνει ασταμάτητα ω ς την άβυσσο, α λλά μ ε μ ιά σειρά από κ α μ π ύ λ ε ς πο υ α­ νεβ α ίνουν και κατεβαίνουν εναλλάξ. Α ν θ έλ ο υ μ ε να κα τα νο ή σ ο υμ ε τη βυζαντινή αυτοκρατο­ ρία, να μ ε λ ε τή σ ο υ μ ε τη ς β α θύτερες αιτίες του μ εγα λ είο υ και της π α ρ α κ μ ή ς W

δ εν θα π ρ έπ ει

ποτέ να το ξεχνάμε. Ε πομένω ς, π ρ ιν α ρ χ ίσ ο υ μ ε τη μ ελ έτη αυτή, και για τη ν κα τανόηση της, εί­ ναι απαραίτητο να υ π εν θ υ μ ίσ ο υ μ ε, σ ε μ ια σύντο μ η π ερ ίλη ψ η , τα χα ρα κτη ριστικά στοιχεία της μ α κ ρ ό χ ρ ο ν η ς α υτής ιστορίας και την εξέλιξη τη ς χ ιλ ιό χ ρ ο ν η ς α υτή ς αυτοκρατορίας.

122

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ic t o p ix t h g

kY

ΠΡΩΤΟ

Z x n t i n h c x Y t o k Px t o p i x g

o ΔΙΑΜΟΡΦΩΣΗ ΤΗΣ ΑΝΑΤΟΛΙΚΗΣ ΑΥ­

γνω μία του. Η μία α π ’ αυτές υπήρξε η βαρβαρική ει­

ΤΟΚΡΑΤΟΡΙΑΣ (3 30 -565 ).- Η αυτοκρατο­

σβολή. θ α μπορούσε να πιστέψει κανείς αρχικά

ρία από την ίδρυση της Κωνσταντινουπόλε­

π ω ς το Βυζάντιο δεν θα άντεχε περισσότερο από τη

ω ς ώ ς τις αρχές του 6ου αιώνα (3 3 0 -5 18). Η βυζα­

Ρώμη, και π ω ς δεν θ ’ αντιστεκόταν στο τρομερό σοκ

ντινή αυτοκρατορία άρχισε να υπάρχει την ημέρα

που του προκάλεσαν διαδοχικά οι Βησιγότθοι του

κατά την οποία ο Κωνσταντίνος ίδρυσε την Κωνστα­

Αλάριχου, οι θύ ννοι του Αττίλα, οι Οστρογότθοι του

ντινούπολη και την έκανε δεύτερη πρωτεύουσα της

θεοδώ ριχου. Στην πραγματικότητα τα πράγματα έ­

Ρωμαϊκής αυτοκρατορίας, δηλαδή την 1 1η Μαΐου

γιναν διαφορετικά. Αν και μέσα στους κόλπους της

του 330. Εξ αιτίας της γεωγραφικής θέσης της, στο

Δυτικής αυτοκρατορίας βάρβαροι αρχηγοί δημιουρ­

σημείο ακριβώς όπου η Ευρώπη συναντιέται

με

γούσαν βασίλεια, ενώ ο τελευταίος ρωμαίος αυτο-

την Ασία, η Κωνσταντινούπολη ήταν το φυσικό κέ­

κράτορας της Δύσης εξαφανιζόταν το 476, η εισβο­

ντρο γύρω από το οποίο μπορούσε να συσπειρωθεί

λή γλιστρούσε κατά μήκος των συνόρων της Ανατο­

ο ανατολικός κόσμος. Εξάλλου, χάρη στην ελληνική

λικής αυτοκρατορίας και δεν την επηρέασε παρά

σφραγίδα που τη σημάδευε και κυρίως χάρη στον

μόνο παροδικά. Έτσι η Νέα Ρώμη στεκόταν όρθια,

καινοφανή χαρακτήρα που της έδινε ο χριστιανι­

σαν να ’χε μεγαλώσει εξαιτίας της καταστροφής στην

σμός, η νέα πρωτεύουσα, «η Νέα Ρώμη», διέφερε

οποία βυθιζόταν η αρχαία Ρώμη και ωθούταν ακό­

ουσιαστικά από την αρχαία και συμβόλιζε τις νέες

μα περισσότερο προς την Ανατολή.

βλέψεις και τα νέα χαρακτηριστικά του ανατολικού

Η άλλη κρίση υπήρξε η θρησκευτική. Όλες οι με­

κόσμου. Αν και η Ρωμαϊκή αυτοκρατορία επέζησε

γάλες αιρέσεις που συντάραξαν την εκκλησία κατά

ακόμα επί ενάμιση αιώνα, ώ ς το 476 μ.Χ., αν και

τον 4ο και 5ο αιώνα, ο αριανισμός, ο νεστοριανι-

ώ ς το τέλος ακόμα του 6ου αιώνα, στην ίδια την

σμός, ο μονοφυσιτισμός, όλες εκείνες οι περίπλο­

Ανατολή, η ρωμαϊκή παράδοση εξακολουθούσε να

κες συζητήσεις που έφερναν αντιμέτωπα σε μια συ­

είναι ζωντανή και ισχυρή, εντούτοις το ανατολικό

ναρπαστική αντίθεση το ελληνικό πνεύμα με την α­

μέρος της αυτοκρατορίας συσπειρώθηκε γύρω από

γάπη του για τη λεπτή μεταφυσική θεολογία και το

την πόλη του Κωνσταντίνου και απόκτησε κατά κά­

φωτεινό και νηφάλιο πνεύμα του λατινικού κό­

ποιο τρόπο συνείδηση του εαυτού του. Ακόμα από

σμου, όπου συμπλέκονταν σ’ ένα βίαιο αγώνα η ε­

το τέλος του 4ου αιώνα παρά τη φαινομενική και

πισκ οπή της Αγέρωχης, πειθή νια και υπάκουη υ­

θεωρητική διατήρηση της ρω μαϊκής ενότητας, στην

πηρέτρια των βουλήσεων του αφέντη, και η αδιάλ­

πραγματικότητα τα δυο ημίση της αυτοκρατορίας

λακτη αλαζονεία, η φιλόδοξη σταθερότητα των ρω ­

χωρίστηκαν και διοικήθηκαν από διαφορετικούς

μαίω ν ποντιφίκων. Από το δεύτερο τρίτο του 5ου

αυτοκράτορες. Όταν όμ ω ς το 395 ο Θεοδόσιος ο

αιώνα το Σχίσμα χώριζε για πρώτη φορά τη Ρώμη

Μέγας πέθανε, αφήνοντας στους δυο γιους του τον

και το Βυζάντιο. Επίσης όλο και περισσότερο δια­

Αρκάδιο και τον Ονώριο μια κληρονομιά χωρισμέ­

φαινόταν, την εποχή του Ζήνωνα ή του Αναστάσι­

νη σε δυο αυτοκρατορίες, ο χωρισμός που από και­

ου, η αντίληψη μιας καθαρά ανατολικής αυτοκρατο­

ρό έτεινε να απομονώσει την Ανατολή από τη Δύση,

ρίας, που ζούσε τη δική της ξεχωριστή ζωή, και ό­

πήρε συγκεκριμένη μορφή και έγινε οριστικός.

που υπήρχαν ήδη μερικά από τα χαρακτηριστικά

Κατά την μακρόχρονη περίοδο της ιστορίας που ε­

στοιχεία εκείνου που έμελλε να γίνει η βυζαντινή

κτείνεται από το 330 ω ς το 518, δυο σοβαρές κρί­

αυτοκρατορία: μια απόλυτη μοναρχία κατά το πρό­

σεις που συντάραξαν την αυτοκρατορία, έδωσαν τε­

τυπο των ανατολικών μοναρχιών, μια διοίκηση ε­

λικά στο ανατολικό της τμήμα την ιδιαίτερη φυσιο­

ξαιρετικά συγκεντρωτική, μια Εκκλησία που είχε

123

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΠΡΩΤΟ

B

IC T O P IX 'T H C Κ Υ Ζ Χ Ν Γ Γ ΙΝ Η Ο x y t o k p x t o p i x c

ω ς γλώσσα ιη ν ελληνική, και που εξαιτίας αυτού έ­

σάρκωση της απόλυτης κυριαρχίας, υπήρξε ο αψε­

τεινε να αποτελέσει ένα ανεξάρτητο οργανισμό, μια

γάδιαστος νομοθέτης, ο αναμορφωτής που ενδιαφε­

Εκκλησία που είχε εξάλλου στενή εξάρτηση από το

ρόταν για την τάξη της αυτοκρατορίας. Τέλος θέλησε

Κράτος που τη διοικούσε. Η εξέλιξη που ωθούσε το

να στολίσει το αυτοκρατορικό του μεγαλείο μ’ όλα τα

Βυζάντιο προς την Ανατολή έμοιαζε να έχει σχεδόν

μεγαλόπρεπα δημιουργήματα: η Αγία-Σοφία, που

ολοκληρωθεί.

την ανακατασκεύασε με εκπληκτικό μεγαλείο υπήρ­ ξε το ασύγκριτο μνημείο όπου θέλησε να διαιωνί-

Η βαοιβεία του Ιουστινιανού (518-565). - Ο έκτος αιώνας διέκοψε την εξέλιξη

σει τη δόξα της βασιλείας και

αυτή που έμοιαζε φυσική και

του ονόματος του. Ακόμα και

απαραίτητη. Ο αυτοκράτορας

σήμερα

Ιουστινιανός (518-565) που

μωσαϊκά του Αγίου Βιταλίου

η ισχυρή μορφή του κυριαρ­

της Ραβέννας που λά μ πουν

χεί σ’ ολόκληρη αυτή την επο­

μέσα στη μοναχική αψίδα θυ­

χή, ήθελε να είναι ένας ρω­

μίζουν, σε μια συναρπαστική

μαίος αυτοκράτορας, και υ­

εικόνα, την π ο μ π ώ δ η μεγαλο­

πήρξε στην πραγματικότητα, ο

πρέπεια που περιέβαλλε τους

τελευταίος από τους μεγάλους

κυρίους του Ιερού Παλατιού

αυτοκράτορες της Ρώμης. Αυ­

του Βυζαντίου.

τα απαστράπτοντα

τός ο χωρικός από τη Μακε­

Ο Ιουστινιανός είχε ακόμα

δονία υπήρξε ο επιφανής εκ­

περισσότερα όνειρα. Αντιπρό­

πρόσω πος δύο μεγάλων ιδε­

σω πος και επίτροπος του θ ε ­

ών, της αυτοκρατορικής και

ού στη γη, θεώρησε αποστολή

της χριστιανικής, και εξαιτίας

του να γίνει υπέρμαχος της ορ­

αυτού το όνομα του αποτελεί

θοδοξίας στον κόσμο και να

ορόσημο στην ιστορία. Κλη­

διαδώσει την αληθινή πίστη

ρονόμος των Καισάρων και

ανά την οικουμένη. Ί σ ω ς ό­

γεμάτος αναμνήσεις του ρω ­

μως, μέσα στις τεράστιες φιλο­

μαϊκού μεγαλείου, είχε όλες

δοξίες του, είχε περισσότερο

τις αλαζονείες και τις φ ιλοδο­

φαινομενικό παρά πραγματι­

ξίες εκείνων. Ονειρεύτηκε να

κό μεγαλείο. Μπορεί ακόμα η

αποκαταστήσει τη ρω μαϊκή ε­

θεοδώ ρα που ήταν επίσης μια

νότητα και τα απαράγραπτα

τυχάρπαστη που έγινε αυτο-

δικαιώματα που το Βυζάντιο,

κράτειρα, να έβλεπε πιο σω­

κληρονόμος της Ρώμης, εξα­

στά από τον αυτοκράτορα σύ­

κολουθούσε να διατηρεί πά­

ζυγό της. Παρόλο που ο Ιου­

νω στα βαρβαρικά βασίλεια της

Δύσης,

ανέκτησε

την

στινιανός χαμένος μέσα στα ό­ Η αυτοκράτειρα Θεοδώρα, σύ ζυ γος ίου Ιουστινιανού, με μια κυρία της αυλής.

Αφρική, την Ιταλία, την Κορ­

νειρα μιας μεγαλειώδους και υπερφίαλης φιλοδοξίας δεν

σική, τη Σαρδηνία, τις Βαλεαρίδες νήσους, ένα μέ­

σκεφτόταν παρά μόνο τη Δύση και πίστευε ότι θα

ρος της Ισπανίας και οι Φράγκοι βασιλείς της Γαλα­

μπορούσε να στηρίξει την αποκαταστημένη ρωμαϊ­

τίας δέχτηκαν την επικυριαρχία του.

Συνεχιστής

κή αυτοκρατορία στη στενή συμμαχία που είχε συνά­

των μεγάλων αυτοκρατόρων της Ρώμης, υπήρξε ό­

ψει με την πα πική εκκλησία, εκείνη με μια πιο κα­

π ω ς εκείνοι, ο ζωντανός νόμος, η πληρέστερη εν­

θαρή και σωστή αίσθηση τις πολιτικής πραγματικό­

124

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΠΡΩΤΟ

IG T O P IX X H G K Y Z X N n riN H G X Y T O K P X X O P lX C

τητας έστρεφε τα μάτια προς την Ανατολή. Εκείνη θέ­

δεν θα μπορούσε να αντισταθεί καλύτερα στους Πέρ-

λησε να κατασιγάσει τις έριδες που ήταν επιζήμιες

σες και τους Αραβες και είναι δυνατόν ακόμα να υπο­

για την ισχύ της αυτοκρατορίας, να προσεταιρισθεί,

στηρίξει κανείς χωρίς να παραδοξολογήσει ότι το ε­

με κάποιες παραχωρήσεις, εχθρικές εθνότητες όπω ς

πιφανές αυτό βασίλειο του Ιουστινιανού, σταματώ-

ήταν εκείνες της Συρίας ή της Αιγύπτου, και να απο­

νταςτη φυσική εξέλιξη της αυτοκρατορίας της Ανατο­

καταστήσει την ισχυρή και σταθερή ενότητα της ανα­

λής και καταστρέφοντας την προκειμένου να αντα-

τολικής αυτοκρατορίας ακόμα και διακινδυνεύοντας

ποκριθεί σε υπερβολικέςφιλοδοξίεςτηςέκανε, παρά

μια ρήξη με τη Ρώμη. θ α μπορούσε επίσης να ανα­

τη λάμψη που της προσέδωσε, περισσότερο κακό

ρωτηθεί κανείς, αν η αυτοκρατορία που ονειρεύο­

παρά καλό. Η παραμελημένη Ανατολή έμελλε να εκ­

νταν, πιο συγκεντρωμένη, περισσότερο ομοιογενής,

δικηθεί και μάλιστα με τον πιο φοβερό τρόπο.

Η

ΜΕΤΑΜΟΡΦΩΣΗ ΚΑΙ Η ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΗΣ

νεται π ω ς διακυβευόταν ακόμα και η ίδια η ύπαρξη

ΑΝΑΤΟΛΙΚΗΣ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΑΣ.- Εντού­

της αυτοκρατορίας.

τοις, ω ς το σημείο αυτό και παρά τις τάσεις

Χωρίς αμφιβολία συναντά κανείς ακόμα μορφές

που την έσπρωχναν προς την Ανατολή, η βυζαντινή

ενδιαφέρουσες και υψηλές. Με μια θαυμαστή και ε­

αυτοκρατορία φαινόταν ακόμα να είναι ο συνεχιστής

πίμονη προσπάθεια ο Ηράκλειος (610-641) ανα­

της Ρώμης. Η λατινική εξακολουθούσε να είναι όσο

χαίτισε και απώθησε τουςνικηφόρουςΠέρσες. Ε πι­

παράξενο κι αν φαίνεται κάτι τέτοιο η επίσημη γλώσ­

κεφαλής των λεγεώνων που εμψύχωσε με τον φλο­

σα, η ρωμαϊκή παράδοση ήταν παντοδύναμη, η δια­

γερό ενθουσιασμό του, έφερε τον πόλεμο κοντά

κυβέρνηση εξακολουθούσε να διατηρεί τους τίτλους

στην καρδιά της Ασίας, θριάμβευσε στη Νινευή,

και τα στελέχη που της είχαν κληροδοτήσει οι Καίσα-

θριάμβευσε στις πύλες της Κτησιφώντος, υπερασπί­

ρες. Από την αρχή του 7ου ώς το τέλος του 9ου α ιώ ­

στηκε τον χριστιανισμό απέναντι στις προσβολές

να, η μεταμόρφωση προς την κατεύθυνση της Ανατο­

των Περσών και πέρασε στον θρύλο ω ς ο πρώτος

λής επισπεύσθηκε και ολοκληρώθηκε.

σταυροφόρος.

Η θρησκευτική του πολιτική συ­

Η μεταμόρφω ση της αυτοκρατορίας κατά τον 7ο

μπλήρωσε εξάλλου το στρατιωτικό του έργο, ενώ α­

αιώνα (6 1 0 -7 1 7 ).- Η αυτοκρατορία πλήρωσε ακρι­

γωνίστηκε να αποκαταστήσει την ηθική ενότητα σε

βά τις φιλοδοξίες του Ιουστινιανού. Όταν εκείνος

μια αυτοκρατορία που υλικά είχε αποκατασταθεί.

πέθανε, η εκκαθάριση του έργου του ήταν καταστρο­

Ό μ ω ς ενώ ακόμα ζούσε η αυτοκρατορία εξαρθρώ­

φική. Στο εσωτερικό, από οικονομική και στρατιω­

θηκε. Οι Αραβες κατάκτησαν τη Συρία, την Αίγυπτο,

τική άποψη, η μοναρχία βρίσκεται σε αξιοθρήνητη

τη Βόρειο Αφρική, την Αρμενία, στην Ιταλία οι

εξάντληση. Στο εξωτερικό, η περσική απειλή ξανα­

Λομβαρδοί κυρίευσαν περισσότερο από το μισό της

γίνεται επίφοβη, ενώ σε λίγο, πιο απειλητικός ακό­

χερσονήσου. Η έκταση της αυτοκρατορίας περιορί­

μα ενέσκηψε πάνω στην αυτοκρατορία ο χείμαρρος

στηκε στη Μικρά Ασία, τη βαλκανική χερσόνησο,

της αραβικής εισβολής. Οι θρησκευτικές έριδες επι­

την εξαρχία της Ραβέννας, δηλαδή σε μια έκταση πε­

δείνωσαν την πολιτική αναρχία. Στην ιστορία του

ριορισμένη και απειλούμενη από παντού από τους

Βυζαντίου ο 7ος αιώνας (610-717) είναι μια από

Λομβαρδούς, τους Σλάβους, τους Αραβες, τους

τις ζοφερότερες περιόδους, μια εποχή σοβαρής κρί­

Βουλγάρους. Ως τη στιγμή εκείνη η μοναρχία είχε

σης, μια αποφασιστική στιγμή κατά την οποία φαί­

παραμείνει μια ρωμαϊκή αυτοκρατορία με οικουμε­

125

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΠΡΩΤΟ

IC T O P I X X H C K Y Z X N T IN H C Χ Υ Ί Γ θ Κ Ρ Χ Τ θ Ρ ΐΧ θ

νικό χαρακτήρα: τώρα γινόταν μια καθαρά βυζαντι­

τοκρατορία χω ρίς αμφιβολία μικρότερη, αλλά πιο

νή αυτοκρατορία, που όλες οι δυνάμεις της συγκε­

συγκεντρωμένη, απαλλαγμένη από το νεκρό βάρος

ντρώνονταν γύρω από την Κωνσταντινούπολη.

της Δύσης και τον κίνδυνο των χωριστικών τάσεων

Α π’ όλα αυτά προκύπτει μια ριζική μεταμόρφω­

της Ανατολής, μια αυτοκρατορία ικανή να αποκτή­

ση. Πρώτα εθνική μεταμόρφωση: Σλάβοι εγκατα­

σει ισχυρή οργάνωση και να ζήσει μόλις βρει ένα

στάθηκαν στα Βαλκάνια, Σέρβοι και Κροάτες στα

στιβαρό χέρι για να την οδηγήσει.

βορειοδυτικά, βούλγαροι στα βορειοανατολικά.

Το έργο της Δυναστείας των Ισαύρω ν (717-86 7). -

Έπειτα διοικητική μεταμόρφωση: όλες οι εξουσίες

Το χέρι αυτό βρέθηκε. Οι αυτοκράτορες της Δυνα­

συγκεντρώθηκαν για τις ανάγκες της άμυνας, στα χέ­

στείας των Ισαύρων ( 7 17-867) υπήρξαν οι ένδοξοι

ρια των στρατιωτικών αρχηγών.

δημιουργοί της οριστικής αναδιοργάνωσης της αυ­

Επίσης άρχισε να οργανώνεται το καθεστώς των

τοκρατορίας.

θεμάτων που έμελλε να διαρκέσει όσο και η αυτο­

Συχνά κρίνουμε αυστηρά - και πολύ άσχημα - τους

κρατορία. Μα πάνω α π ’ όλα η κοινωνική μεταμόρ­

εικονοκλάστες αυτοκράτορες. θυμόμαστε κυρίως τη

φωση: το ελληνικό στοιχείο πήρε μια θέση που κά­

θρησκευτική πολιτική τους, χωρίς όμως να κατανο­

θε μέρα γινόταν ολοένα και πιο υπολογίσιμη στη

ούμε απόλυτα τους σκοπούς και την εμβέλειά της. Ξε­

γλώσσα, όπου η λατινική εξαφανίστηκε και αντί κα­

χνάμε σε ποια κατάσταση βρισκόταν η αυτοκρατορία

ταστάθηκε με την ελληνική στη λογοτεχνία που ά­

και το έργο της πλήρους αναδιοργάνωσης που ανα­

ντλησε την έμπνευσή της από ιδέες και διαμορφώ ­

γκάστηκαν να αναλάβουν. Ο Λέων Γ ' και ο Κωνστα­

θηκε σύμφωνα με νέες μορφές, σ’ όλες της συνθή­

ντίνος Ε ' υπήρξαν πολύ μεγάλοι αυτοκράτορες, βίαι­

κες της ζωής, ενώ ταυτόχρονα το χριστιανικό στοι­

οι, αυταρχικοί, παθιασμένοι και σκληροί, αλλά και

χείο υπογράμμιζε όλο και περισσότερο την υπεροχή

μεγάλοι στρατηγοί, που ανέκοψαν την ορμή του Ισλάμ

του, χάρη στο ρόλο που διαδραμάτιζε η εκκλησία

και αναχαίτισαν τη φιλοδοξία των Βουλγάρων, ικα­

στα δημόσια πράγματα και χάρη στην αυξανόμενη

νοί διαχειριστές, που επετέλεσαν μεγάλο νομοθετικό,

εξέλιξη του μοναρχισμού. Τέλος μεταμόρφωση π ο ­

διοικητικό και κοινωνικό έργο. Ακόμα και οι ίδιοι οι

λιτική: ο συναγωνισμός με τη Ρώμη έγινε οξύτερος

εχθροί τους απέδωσαν μερικές φορές δικαιοσύνη.

με τις αδιάκοπες συγκρούσεις και προετοιμάστηκε

Χωρίς αμφιβολία η πολιτική τους είχε μερικές

η ρήξη που σε λίγο έμελλε να αποσπάσει τη Δύση α­

δυσάρεστες συνέπειες. Στο εσωτερικό, η κρίση των

πό το Βυζάντιο. Εξαιτίας αυτού η προσοχή των ηγε­

εικόνω ν που υποκίνησαν αναστάτωσε την Ανατολή

μ όνω ν επικεντρωνόταν ολοένα και περισσότερο

επί είκοσι (720-842). Στο εξωτερικό, υπήρξαν άλ­

στην Ανατολή. Και χω ρίς αμφιβολία η μεταμόρφω­

λες καταστροφές, ό π ω ς η ρήξη με τη Ρώμη, η α π ώ ­

ση αυτή που ανανέωσε τότε σχεδόν ριζικά την αυτο­

λεια της Ιταλίας, η παλινόρθωση της αυτοκρατορίας

κρατορία, δεν υπήρξε πάντα, ούτε από κάθε άποψη,

από τον Καρλομάγνο (800): όλα τα πράγματα εκεί­

ευτυχής. Η αύξηση της δεισιδαιμονίας οδήγησε

να, που στη συνέχεια κατόρθωσαν να σπρώξουν το

στην εξαγρίωση των ηθών, ενώ οι αδιάκοπες στρα­

Βυζάντιο προς την Ανατολή.

τιωτικές επαναστάσεις μαρτυρούν την αυξανόμενη

σθεναρή διακυβέρνηση των Ισαύρων, η αυτοκρατο-

ηθική κατάπτωση, την αυξανόμενη έλλειψη αφο­

ρική εξουσία εξήλθε νικηφόρα από των αγώνα ενά­

σίωσης και πίστης. Ό μ ω ς παρά την παρακμή της

ντια στην Εκκλησία που διεκδικούσε την ελευθερία

μοναρχίας, εξασθενημένης στο εξωτερικό και απει­

της και ισχυροποιήθηκε πάρα πολύ. Παρά τους ε­

λούμενης σε όλα τα σύνορα, συγκλονισμένης στο ε­

ξωτερικούς κινδύνους ό π ω ς ήταν ο βουλγαρικός,

σωτερικό από μια εικοσάχρονη αναρχία (695-717)

που στις αρχές του 9ου αιώνα απείλησε και την ίδια

ένα σημαντικό και βασικό γεγονός έλαβε χώρα στο

την Κωνσταντινούπολη, την κατάκτηση της Κρήτης

πλαίσιο της ταραγμένης αυτής περιόδου μεταμορ­

από τους Αραβες (826) που στέρησε κάθε ασφάλεια

φ ώ σ εω ν και ζυμώσεων. Υπάρχει μια βυζαντινή αυ­

από τις ανατολικές θάλασσες, η αυτοκρατορία ήταν

126

Εξάλλου, χάρη στη

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ic t o p ix t h c

kY

ΠΡΩΤΟ

Z x n x i n h c x Y t o k Px x o p i x c

Τα τείχη της Κωνσταντινούπολης, που χτίστηκαν από τον Θ εοδόσιο Β' τον 5ο αιώνα.

σια μέσα ίου 9ου αιώνα, λαμπρή και ισχυρή.

Μεθόδιος «οι απόστολοι των Σλάβων» έφεραν μα­

Κατά τη βασιλεία του αυτοκράτορα Θεοφίλου

ζί με την ορθόδοξη πίστη, το αλφάβητο και τη λογο­

(829-841) η αυλή του Βυζαντίου, χάρη στη λαμπρό­

τεχνική γλώσσα της. Τέλος, από το 842 η θρησκευ­

τητα των κτιρίων, την πολυτέλεια του Ιερού Παλατι­

τική ενότητα είχε αποκατασταθεί μέσα στην αυτο­

ού, τη λάμψη του πολιτισμού της συναγωνιζόταν τη

κρατορία και η ελληνική Εκκλησία έπαιρνε ολοένα

Βαγδάτη των Χαλιφών. Μέσα από μια μακρόχρονη

και περισσότερο εθνική μορφή, που υπογράμμιζε

περίοδο ταραχών, η λογοτεχνία και η τέχνη έμοια­

και καθόριζε το Σχίσμα του Φωτίου.

ζαν να ξαναβρίσκουν μια καινούργια δύναμη προα­

Έτσι τη στιγμή που τελειώνει η περίοδος αυτή, υ­

ναγγέλλοντας ήδη μια εξαίρετη αναγέννηση. Το πα­

πάρχει πραγματικά μια βυζαντινή εθνότητα, που

νεπιστήμιο της Κωνσταντινουπόλεως που ανασυ-

διαμορφώ θηκε σιγά-σιγά μέσα από τα γεγονότα. Η

στήθηκε από τον Καίσαρα Βάρδα (γύρω στο 850)

αυτοκρατορία, καθαρά ανατολική, αποτελεί το πρε-

ξαναγινόταν το κέντρο μιας θαυμαστής ακμής των

λούδιο για το θαυμαστό αποκορύφωμα που ανάμε­

γραμμάτων. Η επίδραση όμω ς της αυτοκρατορίας

σα στο τέλος του 9ου και τα μέσα του 11 ου αιώνα θα

γινόταν αισθητή και στο εξωτερικό, ακόμα και μέσα

της εξασφάλιζε εκατόν πενήντα χρόνια μεγαλείου,

στο σλαβικό κόσμο, στον οποίο ο Κύριλλος και ο

ευημερίας και δόξας.

127

128

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΔΕΥΤΕΡΟ

Χ Π Ο Τ Ο Χ Π Ο Γ 6 ΙΟ T H C Χ Υ Τ Ο Κ Ρ Χ Τ Ο Ρ Ι Χ Ο o s τ η /v h t o c h t h s < θ 4 7 - 1 4 5 $ >

I.

Το α π όγειο της αυτοκρατορίας κάτω από τη διακυβέρνηση της Μ α κεδονικ ή ς Δυναστείας (8 6 7 -1 0 8 1 ).

I I . Η α ναγέννηση της αυτοκρατορίας υπό την ηγεσία τω ν Κ ο μ νη νώ ν (1 0 8 1 -1 2 0 4 ). I I I . Η αυτοκρατορία υπ ό τους Π α λα ιολόγους (1 2 6 1 -1 4 5 3 ).

129

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΔΕΥΤΕΡΟ

ΙΟ Τ Ό Ρ ΙΧ T H C ΚΥΖΧΝΓΤΊΝΗΟ Χ Υ Ί ~ θ Κ Ρ Χ Τ θ Ρ ΐ Χ θ

Ο ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΑΣ

νουν τη βυζαντινή αυτοκρατορία μεγάλη δύναμη

ΚΑΤΩ ΑΠΟ ΤΗ ΔΙΑΚΥΒΕΡΝΗΣΗ ΤΗΣ

του ανατολικού κόσμου, υπέρμαχο ταυτόχρονα του

ΜΑΚΕΔΟΝΙΚΗΣ ΔΥΝΑΣΤΕΙΑΣ

(867-

ελληνισμού και της ορθοδοξίας. Χάρη στην εξαιρε­

1 0 8 1 ).- Α π ό ίο 867 ω ς το 1025, η βυζαντινή αυτο­

τική προσπάθεια των ό πλω ν τους, την ευέλικτη επι-

κρατορία γνώρισε εκατόν πενήντα χρόνια απαρά­

δεξιότητα της διπλω ματίας τους και τη σθεναρή δια­

μιλλου μεγαλείου. Επί ενάμιση αιώνα είχε επικε­

κυβέρνησή τους, πραγματοποίησαν το όνειρό τους.

0

ΑΠΟΓΕΙΟ

ΤΗΣ

φαλής της μια σειρά από ηγεμόνες που, σχεδόν ό­

Από το τέλος του 9ου αιώνα και ακόμα περισσότε­

λοι, υπήρξαν αξιόλογοι. Ο Βασίλειος Α', ιδρυτής

ρο από το πρώτο τρίτο του 10ου αιώνα, σε όλα τα

της δυναστείας, ο Νικηφόρος Φωκάς και ο Ιωάννης

σύνορα η αυτοκρατορία ξαναρχίζει τολμηρά την επί­

Τζιμισκής, ένδοξοι σφετεριστές που κυβέρνησαν εξ

θεση. Στην Ασία οι Αραβες οπισθοχωρούν από τη

ονόματος των ν ό μ ιμ ω ν ηγεμόνων και τέλος ο Βασί­

γραμμή του Αλυ ω ς πέρα από τον Ευφράτη, ενώ οι

λειος Β ' που βασίλεψε επί μισό αιώνα, από το 976

αυτοκρατορικές στρατιές διασχίζουν νικηφόρες την

ω ς το 1025, δεν υπήρξαν καθόλου αυτοκράτορες

Κιλικία, τη Συρία, την Παλαιστίνη και ο Ιωάννης

του Βυζαντίου ό π ω ς αρεσκόμαστε να τους παρα­

Τζιμισκής οδηγεί τις ίλες του ιππικού του ω ς τις π ύ ­

σταίνουμε. Πρόκειται για ψυχές γεμάτες ενεργητικό­

λες τις Ιερουσαλήμ. Στην Ευρώπη, η ισχυρή βουλ­

τητα και σκληρότητα, συχνά χω ρίς ενδοιασμούς και

γαρική αυτοκρατορία, της οποίας οι μεγάλοι τσάροι

οίκτο, για αυταρχικές και ισχυρές βουλήσεις, που

Συμεών και Σαμουήλ είχαν δημιουργήσει στα Βαλ­

νοιάζονταν περισσότερο να προκαλέσουν το φόβο

κάνια τον επίφοβο αντίζηλο του Βυζαντίου, καταρ­

παρά την αγάπη· πρόκειται ό μ ω ςγια πολίτικους π α ­

ρέει και πνίγεται μέσα στο αίμα κάτω από τα χτυπή­

θιασμένους για το μεγαλείο της αυτοκρατορίας, για

ματα του Βασιλείου Β ζ στον οποίο η ευγνωμοσύνη

ένδοξους πολεμάρχους, που η ζωή τους περνάει στα

των υπηκόω ν του έδωσε την τραγική προσωνυμία

στρατόπεδα, ανάμεσα στους στρατιώτες στους ο π ο ί­

του «Βουλγαροκτόνου». Για να αντιμετωπίσουν τις

ους βλέπουν και αγαπούν την πηγή της ισχύος της

επιδρομές των μουσουλμάνων κουρσάρων, οι βυ­

μοναρχίας. Οι αυτοκράτορες αυτοί υπήρξαν επίσης

ζαντινοί στόλοι αναλαμβάνουν και πάλι την αστυνό­

διαχειριστές, με μια ενεργητικότητα άτεγκη και άκα­

μευση των θαλασσών. Ακόμη και στη μακρινή Ιτα­

μπτη, που τίποτα δεν τους κάνει να διστάσουν όταν

λία, η πάντα ζωντανή παράδοση των παλαιώ ν ρω­

πρόκειται να εξασφαλίσουν το κοινό καλό. Δεν έ­

μαϊκών φιλοδοξιών ξυπνάει διεκδικήσεις που δεν

χουν καμιά έφεση για άχρηστα έξοδα, επειδή τους

είχαν ξεχαστεί ποτέ. Απέναντι στους Καίσαρες της

απασχολεί αποκλειστικά η συσσώρευση εθνικού

γερμανικής Αγίας Ρωμαϊκής αυτοκρατορίας, οι βυ­

πλούτου: η λαμπρή μεγαλοπρέπεια του παλατιού, η

ζαντινοί βασιλείς, διατηρούν περήφανα τα δικαιώ ­

ματαιοδοξία των παρελάσεων και των τελετών δεν

ματα και το κύρος της κοσμικής τους μεγαλειότητας.

τους ενδιαφέρουν παρά μόνο στο βαθμό που εξυπη­

Με μια επέκταση που δεν είχε γνωρίσει ξανά από

ρετούν την πολιτική τους και συντηρούν το κύρος

την μακρινή εποχή του Ιουστινιανού, στο εξής η αυ­

του ηγεμόνα. Επειδή περιφρουρούσαν ζηλότυπα

τοκρατορία βασιλεύει από τη Συρία ω ς το Δούναβη,

την εξουσία τους, δεν είχαν καθόλου - τουλάχιστον

από την Αρμενία που είχε προσαρτηθεί ώ ς την ανα­

αυτοί που κατονόμασα - ευνοουμένους: οι σύμβου­

κτημένη νότια Ιταλία. Και ολόγυρά της, η ικανή της

λοί τους ήταν συχνότερα άσημοι άνδρες που τους εί­

διπλωματία συγκεντρώνει μια ακολουθία Ιταλών

χαν στην υπηρεσία τους και των ο π ο ίω ν παρέμεναν

και Σλάβων, Αρμένιων και Καυκάσιων, μέσω των

κύριοι. Ερωτευμένοι με τη δόξα, με τη καρδιά γεμά­

ο π ο ίω ν η επίδραση του Βυζαντίου διαδίδεται σ’ ο­

τη από τις υψηλότερες φιλοδοξίες, θέλησαν να κά­

λόκληρο τον κόσμο. Ό π ω ς άλλοτε η Ρώμη, έτσι και

130

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΔΕΥΤΕΡΟ

IC T O P IX X H C Κ Υ Ζ Χ Ν Τ Ί Ν Η Ο X Y T O K P X T O P lX C

τώρα ίο Βυζάντιο αποτελεί το μεγάλο δάσκαλο των

Ό τ α ν π έ θ α ν ε ο Βασίλειοςο Β 'τ ο 1025, η βυζαντινή

βαρβάρων: Οι Κροάτες, οι Σέρβοι, οι Βούλγαροι, οι

αυτοκρατορία βρισκόταν στο απόγειο της ισχύος,

Ρώσοι του οφείλουν τη θρησκεία τους, τη λογοτε­

της ευημερίας, της δόξας. Η έκταση της είχε υπερδι-

χνική τους γλώσσα, την τέχνη τους και τη μορφή της

πλασιασθεί. Η υπεροψία των μεγάλων φεουδαρ­

διακυβέρνησής τους. Με την ακτινοβολία του βυζα­

χ ώ ν βαρόνων είχε νικηθεί.

ντινού

Το θησαυροφυλάκιο

πολιτισμού

της περιέκλειε ένα α-

όλα έγιναν ηπιότε­

ποθεματικό μεγαλύ­

ρα, εξημερώ θηκαν

τερο από ένα δισεκα­

και

τομμύριο και μέσα

μ ορφ ώ θηκα ν.

Την εποχή των αυ-

σ’ ολόκληρη

τοκρατόρων Μακε­

Ανατολή, η μοναρ­

δονικού

χία περί βαλλόταν α­

οίκου,

η

την

Κ ωνσταντινούπολη

πό λαμπρό γόητρο.

υπήρξε πραγματικά

Π ροκειμένου

να

η βασίλισσα των π ό ­

διατηρήσουν

λεων, όπου συγκε­

το γόητρο και αυτή

ντρώνονταν όλα τα

τη δύναμη ήταν αρ­

πιο περίτεχνα πράγ­

κετή

ματα, όλες οι εκλε­

δραστήριων ηγεμό­

πτυσμένες πολυτέ­

νω ν που θα συνέχι­

λειες και τέχνες, οι

ζαν τις παραδόσεις

λεπτές απολαύσεις

μιας επιδέξιας και ι­

του πνεύματος και τα

σχυρής

α ρ ισ τ ο υ ρ γ ή μ α τ α

Δυστυχώς υπήρξαν

μιας σοφ ής βιο μ η ­

μόνο

χανίας, τα θαύματα

γυναικών ή μετρίων

της αρχιτεκτονικής

και αμελών ηγεμό­

και οι διασκεδάσεις

νω ν.

του τσίρκου και του

πήρξε η αφετηρία

θεάτρου: Πρόκειται

μιας νέας κρίσης.

για το «Παρίσι του

Κάτω από την εξου­

μεσαίωνα», που ο

Βασίλειος Β’ ο Βουλγαροκτόνος.

η

αυτό

παρουσία

πολιτικής. κυβερνήσεις

Και αυτό υ­

σία π ιο α δ ύ να μ ω ν αυτοκρατόρων, η ητ-

πλούτος και το μεγα­ λείο του προκαλούν, σ' ολόκληρο τον βαρβαρικό

τημένη αριστοκρατία ξανασήκωσε το κεφάλι, ενώ

κόσμο, τον φθόνο και το θαυμασμό. Τέλος μέσα

υπό το κράτος του φόβου στρατιωτικών εξεγέρσεων

στην αυτοκρατορία, προοδευτικά, κάτω από το χέρι

άφησαν τη δύναμη του στρατού να εξασθενήσει.

δραστήριων ηγεμόνων αποκαθίστανται η τάξη και

Μεσολάβησε μια πολιτική κυβέρνηση γραφειοκρα­

η ασφάλεια που εγγυώνται την ευημερία. Το οικο­

τών ή διανοούμενω ν και σε λίγο επικράτησε η α­

δόμημα της απόλυτης εξουσίας σταθεροποιείται και

ναρχία. Αναρχία επικίνδυνη, γιατί στο εξωτερικό

μέσα στην αποκατεστημένη ανατολική μοναρχία, οι

διαφαίνονταν στον ορίζοντα δυο σοβαροί κίνδυνοι,

αυτοκράτορες του οίκου της Μακεδονίας φ ιλοδο­

οι Νορμανδοί στη Δύση και οι Σελτζούκοι Τούρκοι

ξούν, ό π ω ς κάποτε ο Ιουστινιανός, να αποκτήσουν

στην Ανατολή. Οι εχθροί αυτοί δεν ήταν βέβαια περισσότερο επί­

τη διπλή δόξα των νομοθετών και των διοικητών.

131

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΔΕΥΤΕΡΟ

IC T O P IX T H G K Y Z X N T IN H C Χ Υ Τ Ό Κ Ρ Χ Τ Ό Ρ ΙΧ Ο

φοβοι από τόσους άλλους που είχε άλλοτε νικήσει

στην Κωνσταντινούπολη και αναρχία στις επαρχίες,

το Βυζάντιο, θ α μπορούσε επομένω ς να τους εξελ­

αυτή ήταν η όψη που παρουσίαζε η μοναρχία επί

ληνίσει, να τους υποτάξει στην εξουσία του, να τους

περισσότερα από είκοσι πέντε χρόνια.

κάνει υποτελείς του.

Η αυτοκρατορία ήταν όμω ς

τρεις αυτοκράτορες διεκδικούσαν την εξουσία, ενώ

τώρα πιο αδύναμη. Ας προστεθεί και το Σχίσμα, η

οι Τούρκοι, που είχαν νικήσει τον Ρωμανό Δ ' στην

οριστική δηλαδή ρήξη με την εκκλησία της Ρώμης,

καταστροφική εκστρατεία του Ματζικέρτ (1071)

που υπήρξε μια άλλη αιτία ταραχών. Οι βυζαντινοί

στρατοπέδευαν σχεδόν απέναντι από την Κωνστα­

δεν φαίνονταν να ανησυχούν καθόλου. Ιντριγκες

ντινούπολη. Ό λοι έμοιαζαν να βρίσκονται στα πρό­

της αυλής και εμφύλιοι πόλεμοι, επαναστάσεις

θυρα της καταστροφής.

Η

Το 1081

ΑΝΑΓΕΝΝΗΣΗ ΤΗΣ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΑΣ

αρετών θα μπορούσε να είναι ίσος με τους πιο μεγά­

ΥΠΟ ΤΗΝ ΗΓΕΣΙΑ ΤΩΝ ΚΟΜΝΗΝΩΝ

λους. Μορφή ισχυρή και γραφική ταυτόχρονα, ιδιο­

(1081-1204) -Και όμω ς για μια ακόμα φο­

φυής και διεφθαρμένος, απαίσιος τύραννος και α­

ρά, η αυτοκρατορία γνώρισε μια απροσδόκητη παλι­

νώτερος πολιτικός, που θα μπορούσε να σώσει την

νόρθωση. Αυτό υπήρξε έργο της δυναστείας των Κο-

αυτοκρατορία, αλλά δεν έκανε τίποτα άλλο από το να

μνηνώ ν (1081-1185). Ό π ω ς οι Καπέτοι στη Γαλ­

επισπεύσει την καταστροφή της. Εδώ για μια ακόμη

λία, οι Κομνηνοί ήταν μια μεγάλη φεουδαρχική οι­

φορά βλέπουμε π ω ς οι άνδρες δεν έλλειπαν από το

κογένεια και η άνοδός τους στην αρχή έμοιαζε να ση­

Βυζάντιο. Και χωρίς αμφιβολία ήταν πολύ αργά για

μαδεύει το θρίαμβο της μεγάλης στρατιωτικής αρι­

να ανακτήσουν οι Κομνηνοί όλη την περασμένη δό­

στοκρατίας. Ό π ω ς οι Καπέτοι έτσι και οι Κομνηνοί

ξα της αυτοκρατορίας: οι Τούρκοι είχαν ήδη φθάσει

κατόρθωσαν να αποκαταστήσουν το κλονισμένο κύ­

στο Ικόνιο και παρέμειναν εκεί, ενώ στα Βαλκάνια,

ρος της μοναρχίας. Τέσσερις διακεκριμένοι ηγεμό­

με την υποστήριξη της Ουγγαρίας που επεκτεινόταν,

νες ανήλθαν διαδοχικά στο θρόνο: Ο Αλέξιος και ο

οι σλαβικοί λαοί οργανώνονταν σε σχεδόν ανεξάρτη­

Ιωάννης, μεγάλοι στρατηγοί, επιδέξιοι διαχειριστές,

τα κράτη. Παρόλα αυτά, οι Κομνηνοί έδωσαν στην

επιφανείς διπλωμάτες ο Μανουήλ, ο πιο γοητευτι­

αυτοκρατορία μια τελευταία αχτίδα μεγαλείου και

κός της δυναστείας του, ταυτόχρονα γενναίος ώ ς την

μέσα στις καταστροφές των α ιώ νω ν που ακολούθη­

απερισκεψία και δεινός θεολόγος, κομψός, π ο μ π ώ ­

σαν οι λαοί πολύ συχνά θυμήθηκαν τον αιώνα των

δης, γλεντζές και διανοούμενος, περίεργο κράμα των

Κομνηνών ως την εποχή της μεγαλύτερης λαμπρό­

ιπποτικώ ν αρετών της Δύσης και του παραδοσιακού

τητας και ευτυχίας.

πνεύματος του Βυζαντίου. Υπήρξε ίσως, ο τελευταίος

Γία μια ακόμη φορά, σε όλα τα σύνορα τα βυζαντι­

των μεγάλων ηγεμόνων της μοναρχίας που ανήλθε

νά στρατεύματα έμοιαζαν δραστήρια και συχνά νικη­

στον αυτοκρατορικό θρόνο, χάρη στις μεγαλεπήβο-

φόρα: εναντίον των Νορμανδών της Ιταλίας οι φ ιλο­

λες φιλοδοξίες που διαμόρφωσε και στην προσπά­

δοξίες των ο π ο ίω ν επεκτάθηκαν προς την Ανατολή

θεια που κατέβαλε για να τις πραγματώσει. Τέλος ο

και τους απώθησαν, εναντίον των Τούρκων, που α­

Ανδρόνικος, ο πιο έξυπνος της οικογένειας που α­

ναχαίτισαν και σε λίγο, όταν η κατάσταση αποκατα­

φού γέμισε τον 12ο αιώνα με το θόρυβο των ρομα­

στάθηκε, εναντίον των Σέρβων, εναντίον των Ούγ­

ντικών του περιπετειών και το σκάνδαλο των πό­

γρων και μέχρι τη Δύση, εναντίον των νορμανδών

θω ν του, έκανε τους σύγχρονούς του να σκεφθούν, ό­

βασιλέων της Σικελίας και των γερμανών αυτοκρα-

ταν ανέβηκε στο θρόνο, ότι εξαιτίαςτων μεγάλων του

τόρων. Η αυτοκρατορική διπλωματία άπλωσε πα­

132

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΔΕΥΤΕΡΟ

IC T O P IX X H C Κ Υ Ζ Χ Ν Τ Ί Ν Η Ο X V " T O K P X T O P lX C

ντού την ευέλικτη ικανότητα και τις περισπούδαστες

και τα μίση που υπήρχαν μεταξύ τους. Με το να δεί­

ίντριγκες της, από το Ικόνιο ώ ςτη Βενετία, την Ουγ­

ξει στους ανθρώπους της Δύσης και κυρίως στους

γαρία, τη Γερμανία, τη Γαλλία, την Ιταλία, καθώς και

Βενετούς, τον πλούτο της αυτοκρατορίας και το θαυ­

στη Συρία. Στον κόσμο του 12ου αιώνα, η Κωνστα­

μάσιο έδαφος που πρόσφερε για τις δραστηριότητες

ντινούπολη ήταν ένα από τα κύρια κέντρα της ευρω­

του εμπορίου πυροδότησε πρωτοφανείς βλέψεις.

παϊκής πολιτικής. Στο εσωτερικό, επιτελέστηκε ε­

Με το να αναγκάσει τουςΈλληνες να πάρουν προφυ­

ξάλλου ένα μεγάλο έργο διοικητικής και κοινω νι­

λάξεις εναντίον φιλοξενούμενων ανήσυχων και ε­

κής αναδιοργάνωσης.

Η βυζαντινή κοινωνία του

χθρικών (διαδοχικά ο Γοδεφρείδοςτου Μπουγιόν, ο

12ου αιώνα μοιάζει θαυμαστά κομψή και εκλεπτυ­

Λουδοβίκος Ζ', και ο Φρειδερίκος Βαρβαρόσας, ο­

σμένη, περίεργη για θέ­

νειρεύονταν να καταλά­

ματα του πνεύματος, συ-

βουν βίαια την Κωνστα­

νεπαρμένη από θέματα

ντινούπολη), έκανε τους

τέχνης.

Και η Κωνστα­

Βυζαντινούς να παρεκ­

ντινούπολη είναι η ανυ­

κλίνουν από τη φυσική

πέρβλητη πρωτεύουσα

πολιτική τους και τους έ­

χάρη στο μεγαλείο και

κανε πιο αδύναμους α­

τον πλούτο της. Οι ταξι­

πέναντι στους Τούρκους.

διώτες που την επισκέ-

Με το να προκαλέσει τέ­

φ θη κα ν την περιέγρα­

λος την ανάμειξη της αυ­

ψαν με θαυμαστό τρόπο

τοκρατορίας στις υποθέ­

και κράτησαν ζωντανή

σεις της Δύσης, αφύπνι­

την εκθαμβωτική

ανά­

σε παλιές φιλοδοξίες και

μνησή της: Ο Eudes de

απομάκρυνε τη μοναρ­

Deuil, ο B e n ja m in de

χία από τη φυσιολογική

Tudele, ο Ροβέρτος του

και συνετή οδό: Ο ιμπε­

Κλαρί και ο Βιλλεαρδου-

ριαλισμός του Μανουήλ

ίνος. Επρόκειτο για μια

Κομνηνού

επικίνδυνη ευημερία, ε-

τους Λατίνους, ενώ ταυ­

ξαιτίας των ε π ιθ υ μ ιώ ν

τόχρονα εξάντλησε την

που προκαλούσε και έ­

αυτοκρατορία.

μελλε να αφανίσει την

και αδυναμία ήταν ήδη

αυτοκρατορία.

αρκετά για να στρέψουν

ανησύχησε

Πλούτος

προς την ελληνική αυτο­

Έ να σοβαρό γεγονός σημαδεύει πράγματι τον αιώνα των Κομνηνών. Εί­

κρατορία τις βλέψεις των Λατίνων: οι απερισκεψίες

ναι η εποχή που με τις σταυροφορίες, το ανατολικό

της αυτοκρατορικής πολιτικής, που ανησυχούσαν

Βυζάντιο άρχισε να έχει άμεση επαφή με τη Δύση.

και αψηφούσαν τη Δύση δικαιολογώντας έτσι το μί­

Αν εξετάσουμε τις σταυροφορίες από την άποψη της

σος της, έκαναν τα υπόλοιπα.

ελληνικής αυτοκρατορίας, θα μπορούσαμε να σκε-

Για μια ακόμη φορά, ό π ω ς και κατά την εποχή

φτούμε ότι η μεγάλη αυτή προσπάθεια της χριστια­

του Ιουστινιανού, η αυτοκρατορία είχε, υπό την ηγε­

νοσύνης να απελευθερώσει τον Πανάγιο Τάφο υ­

σία του Μανουήλ Κομνηνού, απέραντες φιλοδοξίες.

πήρξε περισσότερο επικίνδυνη παρά χρήσιμη. Με

Η ίδια η διάλυση υπήρξε δύσκολη και καταστροφι­

το να φέρει σε επαφή δυο κόσμους ανίκανους να κα­

κή. Ενώ που οι βαλκανικές εθνότητες, οι Σέρβοι

ταλάβουν ο ένας τον άλλο, επέτεινε τις μνησικακίες

και οι Βούλγαροι, αφυπνίζονταν και ανασυντάσσο­

133

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΔΕΥΤΕΡΟ

IC T O P IX T~HG K Y ^ X N T IN H C Χ Υ Ί Γ Ο Κ Ρ Χ Τ Ο Ρ ΙΧ Ο

νταν, η εχθρότητα των Λατίνων γινόταν κάθε μέρα

νέπειες υπήρξαν μοιραίες: Η τέταρτη σταυροφορία,

και πιο απειλητική, ενώ μια διπλή απειλή προερ­

που ξεκίνησε με σκοπό να απελευθερώσει τον Πα­

χόταν από τις διεκδικήσεις της π α π ικ ή ς εξουσίας

νάγιο Τάφο, κατέληξε να καταλάβει την Κωνσταντι­

και τις άπληστες επιθυμίες της Βενετίας. Στο εσωτε­

νούπολη. Χάρη στη διπλωματία της Βενετίας, με τη

ρικό επικρατούσε εξάλλου αναρχία. Οι Κομνηνοί

σιω πηρή συνενοχή της παποσύνης, ανέτρεψε την

είχαν ω ς διαδόχους αδύναμους αυτοκράτορες του

ελληνική αυτοκρατορία και εγκατέστησε έναν κόμη

οίκου των Αγγέλων. Στα χέρια τους, στο τέλος του

της Φλάνδρας στο θρόνο των Κομνηνών, κάτω από

12ου αιώνα, η αυτοκρατορία αποσυντέθηκε. Οι συ­

τα χειροκροτήματα της χριστιανοσύνης.

ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΑ ΥΠΟ ΤΟΥΣ ΠΑΛΑΙ­

περίχωρα σχεδόν της Κωνσταντινούπολης, εν ανα­

ΟΛΟΓΟΥΣ (1261-1453). -Το γεγονός του

μονή της μεταφοράς της στην Ε υρώ πη , στην

1204 υπήρξε, για τη βυζαντινή αυτοκρατο­

Ανδριανούπολη γύρω στα μέσα του 14ου αιώνα.

ρία, το χτύπημα από το οποίο δεν συνήλθε ποτέ.

Λίγη σημασία είχε επομένω ς το ότι υπήρχαν ακόμα

Χωρίς αμφιβολία, η λατινική αυτοκρατορία της

στο Βυζάντιο άνδρες ό π ω ς ο Ιωάννης Καντακουζη-

Κωνσταντινούπολης υπήρξε εφήμερη και από το

νός ή ο Μανουήλ Παλαιολόγος, που σε «καλύτε­

12 6 1 και πέρα οΓΕλληνες γύρισαν στην πρωτεύου-

ρους καιρούς θα έσωζαν την αυτοκρατορία, αν βέ­

σά τους. Ό μ ω ς μια πληθώ ρα λατινικών κρατών ε-

βαια η αυτοκρατορία μπορούσε να σωθεί». Η αυτο­

πιζούσαν στην Ανατολή. Βενετοί και Γενουάτες συ­

κρατορία δεν μπορούσε όμω ς πια να σωθεί.

Η

μπεριφερόταν σαν κύριοι, ενώ η Δύση έστρεψε ακα-

Ας αναλογιστούμε ποια ήταν τότε η κατάσταση της

τάπαυστα το φιλόδοξο βλέμμα της προς το Βυζάντιο.

μοναρχίας. Οικονομική απόγνωση, που οι Λατίνοι

Σίγουρα επίσης, η καταστροφή του 1204 είχε προς

ε π ιδ είν ω σ α ν με την αναίσχυντη εκμετάλλευσή

στιγμήν αφυπνίσει στουςΈλληνες το εθνικό συναί­

τους. Εμφύλιοι αγώνες, κατά τους οποίους στην

σθημα, του οποίου οι αυτοκράτορες της Νίκαιας

πραγματικότητα, χω ρίς να κοκκινίζουν από ντροπή,

(1204-1261) υπήρξαν οι πιο επιφανείς εκπρόσω­

έκαναν έκκληση σε ξένους, Σέρβους ή Τούρκους.

ποι. Εντούτοις, η δυναστεία των Π αλαιολόγων

Ταξικοί αγώνες, των πλουσίων εναντίον των φτω­

(1261-1543) που ανέκτησε επί δυο αιώνεςτον θρό­

χών, των αριστοκρατών εναντίον των πλουσίων,

νο των βασιλέων, δεν βασίλεψε πλέον παρά μόνο

των ο π ο ίω ν η οξύτητα αναδεικνύεται μέσα στην πα­

σε μια αυτοκρατορία περιορισμένη σε έκταση και

ράξενη, τραγική και αιματηρή ιστορία της κοινότη­

κατεστραμμένη οικονομικά, που θα περιοριζόταν

τας της Θεσσαλονίκης κατά τον 14 αιώνα. Τέλος

και θα καταστρεφόταν ολοένα και περισσότερο από

θρησκευτικοί αγώνες: εναντίον των αυτοκρατόρων

μέρα σε μέρα. Απέναντι σ’ αυτούς, αναπτύχθηκαν

που επιθυμούσαν να εξασφαλίσουν την υποστήριξη

τα χριστιανικά κράτη των Βαλκανίων, έχοντας επί­

του πάπα, διαπραγματευόμενοι την ένωση των εκ­

γνωση της δύναμης τους, άπληστα στη διεκδίκηση

κλησιώ ν, εξεγείρονται το εθνικό αίσθημα των

της ηγεμονίας της χερσονήσου από το Βυζάντιο: η

Ελλήνων και όση ενέργεια απομείνει, αναλώνεται

δεύτερη βουλγαρική αυτοκρατορία τον 13ο αιώνα

μέσα σ’ αυτές τις αξιοθρήνητες συγκρούσεις. Δεν υ­

και η Σερβία του Στεφάνου Δουσάν τον 14ο. Απέ­

πάρχει πια στρατός, ούτε χρήματα, ούτε πατριωτι­

ναντι τους, μεγάλωνε η δύναμη των Τούρκων, που

σμός. Η αυτοκρατορία συρρικνώνεται καθημερινά:

τώρα ήταν κύριοι ολόκληρης της Ασίας, και των ο­

η Κωνσταντινούπολη, αποκλεισμένη από την ξηρά,

π ο ίω ν η πρωτεύουσα βρισκόταν στην Προύσα, στα

δεν επικοινω νεί πλέον παρά μόνο από τη θάλασσα

134

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΔΕΥΤΕΡΟ

IC T O P IX Υ Η Ο Κ Υ 2Χ Ν Τ ΊΝ Η Ο Χ Υ Τ Ό Κ Ρ Χ Τ Ό Ρ ΙΧ Ο

Τετραευάγγελο (τέλη 10ου αιώνα).

με τα κουρέλια που αποτελούν την μοναρχία. Πλη­

τοκράτορας έπεσε σαν ήρωας, με το σπαθί στο χέρι,

σίαζε η στιγμή που η πόλη θα αποτελούσε ολόκλη­

στις επάλξεις της πολιορκημένης πρωτεύουσας.

ρη την αυτοκρατορία. Από κει και πέρα η πτώση εί­

Μ ή π ω ς όμω ς δεν είναι κάτι αξιόλογο, το ότι την πα­

ναι ανεπανόρθωτη.

ραμονή της πτώσης ο Ελληνισμός είχε συγκεντρώ­

Κι όμω ς ήταν τόση ακόμα η ζωντάνια του πολιτι­

σει, προκειμένου να ρίξει μια τελευταία λάμψη όλες

σμού αυτού, ώστε μια υπέρτατη λογοτεχνική και

τις πνευματικές του δυνάμεις σαν να ήθελε να ξανα-

καλλιτεχνική αναγέννηση στόλισε με μια ακτίνα

θυμηθεί αλλοτινές δόξες, σαν να ήθελε να συμβολί­

θνήσκουσας δόξας την εποχή των Παλαιολόγων.

σει ή να αναγγείλει το μέλλον; Μέσα στο θνήσκον

Οι σχολές της Κωνσταντινουπόλεως ανθούσαν πά­

Βυζάντιο είναι παράδοξο και σημαντικό να βλέπει

ντα, ενώ διάσημοι καθηγητές, φιλόσοφοι, ρήτορες,

κανείς ξαφνικά να επανεμφανίζονται τα μεγάλα ο­

φιλόλογοι, έμοιαζαν να είναι οι προ κάτοχοι των με­

νόματα του Περικλή, του Θεμιστοκλή, του Επαμει­

γάλων οραματιστών της Αναγέννησης. Εμφανίστη­

νώνδα, ν ’ ακούει να επικαλούνται την ανάμνηση ε­

καν ακόμα κάποιοι άξιοι συγγραφείς, ιστορικοί, η­

κείνων που υπήρξαν οι ένδοξοι πρόγονοι κάποτε

θικολόγοι, ποιητές, δοκιμιογράφοι, ακόμα και σο­

«για τα δημόσια πράγματα, για την πατρίδα». Είναι

φοί που δεν πρόσφεραν στην επιστήμη λιγότερες υ­

παράδοξο και σημαντικό να βλέπει κανείς τους πιο

πηρεσίες α π ’ ό,τι ένας Roger Bacon στη Δύση. Η

επιφανείς άνδρες της εποχής να προτρέπουν τον αυ-

βυζαντινή τέχνη, μια τέχνη ζωντανή, γραφική, άλ­

τοκράτορα να πάρει, αντί για τον παραδοσιακό και

λοτε συγκινημένη ή δραματική ή και χαριτωμένη,

ξεπερασμένο τίτλο του Βασιλέως των Ρωμαίων, το

αναζωογονήθηκε και πάλι με την επαφή ή τουλάχι­

νέο και ζωντανό όνομα του βασιλιά των Ελλήνων

στον το συναγωνισμό της Ιταλίας. Η Τραπεζούντα, ο

που και μόνος του θα αρκούσε για να εξασφαλίσει

Μιστράς και ο Ά θω ς είναι τα κύρια κέντρα της Ανα­

τη σωτηρία των ελεύθερων Ελλήνων και την απε­

γέννησης μαζί με την Κωνσταντινούπολη, και για

λευθέρωση των σκλάβων αδελφώ ν τους. Ψευδαι­

μια ακόμη φορά, εξαιτίας αυτού του γεγονότος η ε­

σθήσεις που έμοιαζαν χω ρίς νόημα, τη στιγμή που

πίδραση του Βυζαντίου επεκτάθηκε σ’ ολόκληρο

ο Μωάμεθ Β ' βρισκόταν προ των πυλών: εντούτοις

τον ανατολικό κόσμο, στους Σέρβους, τους Ρώσους,

η αναβίωση αυτή του ελληνισμού που δεν θέλει να

τους Ρουμάνους.

πεθάνει, αλλά ετοιμάζει στο σκοτάδι, την ίδια τη στιγμή της καταστροφής, ένα καλύτερο μέλλον, α­

Στις 29 Μαΐου του 1453 η Κωνσταντινούπολη

ποτελεί ένα αξιοσημείωτο γεγονός.

καταλήφθηκε από τους Τούρκους. Ο τελευταίος αυ­

135

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΔΕΥΤΕΡΟ

IC T O P IX T H C K Y Z X N T IN H C X Y T O K P X T O P lX C

Αυτή υπήρξε, σε μια σύντομη αναδρομή, η εξέλιξη

τους Κομνηνούς, η ελληνική αυτοκρατορία αποτέλε-

της ιστορίας της Κωνσταντινουπόλεως από την ίδρυ­

σε ακόμα μια ακτινοβόλο μορφή μέσα στον ευρω­

σή της το 330 ω ς την πτώση της το 1453. Ανάμεσα

παϊκό κόσμο. Δεν αρκεί επομένως να μιλάμε για

στις δυο αυτές χρονολογίες, κατά τη διάρκεια των έν­

πτώση: μπορούμε, πρέπει να μιλάμε και για μεγα­

δεκα αυτών αιώνων, πόσες ένδοξες περίοδοι. Τον

λείο. Και αξίζει τον κόπο να αναζητήσουμε τις βαθύ­

έκτο αιώνα, με τον Ιουστινιανό, η ρωμαϊκή αυτο­

τερες αιτίες αυτού του μεγαλείου, προτού μελετήσου­

κρατορία ανασυντέθηκε για τελευταία φορά, ενώ η

με τους λόγους της πτώσης.

Μεσόγειος έγινε και πάλι ρωμαϊκή λίμνη. Τον 8ο αι­

πρέπει να ξεχνάμε τις υπηρεσίες που πρόσφερε ένας

ώνα οΤΙσαυροι αναχαίτισαν την ορμή του Ισλάμ και

πολιτισμός που υπήρξε για ένα μεγάλο χρονικό διά­

αναδιοργάνωσαν πάνω σε νέες βάσεις την απόλυτη

στημα ο λαμπρότερος του μεσαίωνα· πρέπει να ανα­

μοναρχία. Τον 1Οο αιώνα, οι μεγάλοι αυτοκράτορες

ζητήσουμε τι οφείλουν ακόμα και η Ανατολή και η

του οίκου των Μακεδόνων κάνουν το Βυζάντιο τη

Δύση στη βυζαντινή αυτοκρατορία, και ποια κληρο­

μεγάλη δύναμη της Ανατολής. Τον 12ο αιώνα, με

νομιά μας άφησε ακόμα και σήμερα το Βυζάντιο.

136

Και προπάντων, δεν

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΡΙΤΟ

τ χ

C T O ix e ix t h c ic x y o c

Η A IA K W /V H C H THS ΛΥΤΟΚΡΛΤΟΡΊA S

I.

C P A 'o

w

Α ρχές και χαρακτήρας της αυτοκρατορικής εξουσίας.

I I . Οι εξωτερικές μ ορφ ές της μ ονα ρ χικ ή ς εξουσίας. tf

I I I . Η έκταση της αυτοκρατορικής εξουσίας. ί )1

I V . Τα όρια ιη ς αυτοκρατορικής εξουσίας.

V. Η αυτοκρατορική ζωή. ι

<>Λ% _

V I . Η δύνα μ η του αυτοκρατορικού θεσμού.

137

π

ι

> ο

B

λ

ο

γ

ο

€

o να κα θορίσει κα νείς τα ποββαπβά αίτια, διαρκή ή περιο δικά ττις π τώ σ η ς του Β υζαντίου είναι σχετικά εύκοβο και ε π ιχ ε ιρ ή θ η κ ε συχνά. Π ιο δύσκοβο φ αίνεται το να α να ζη τή σο υμ ε τις αιτίες του μ εγα β είο υ του Βυζαντίου. Κι όμως, εφ ό σ ο ν η αυτοκρατορία κράτησε, εφ ό σ ο ν μ π ό ρ ε σ ε για περισσότερα από χ ίβ ια χ ρ ό νια να ζήσει και όχι χ ω ρ ίς δόξα, θα π ρ έπ ει να π ερ ιέκ β ειε μέσα τη ς τα στοι­

χ εία εκείνα τη ς δόξας χ ω ρ ίς τα οποία η ίδια η ύπα ρξή της θα ήταν στην κυριοβεξία α νεξήγητη. Π οιες ή ­ ταν οι β α θ ιέςκ α ι για πο β ύ καιρό α ποτεβεσμ α τικές αιτίες του μ εγα β είο υ αυτού; Α υτό ακριβώ ς θα θέβ α με να κ α θ ο ρ ίσ ο υμ ε εδώ. Είναι πρώ το και κύριο, ένα απόβυτο και ισχυρό σύστημα δια κυβέρνησης, μια από τις ισ χυρ ό τερ ες ι­ δ έες της μ ο ν α ρ χ ικ ή ς εξουσίας που υπ ή ρ ξα ν ποτέ. Τη δια κ υ β έρ νη σ η αυτή υ π η ρ ετο ύ σ ε μ ε θαυμαστό τρό­ πο, ένα ςκ α β ά ο ρ γα νω μ ένο ς στρατός, π ο υ ήταν για μεγάβο διά στη μα σε θέση να υ π ερ α σ π ίσ ει τη μ ο ν α ρ ­ χία, μια έντονα συγκεντρω τική δ ιοίκησ η, που μ π ο ρ ο ύ σ ε να εξασφαβίσει τη ν ενότητα τη ς αυτοκρατορίας και να τη δ ια τη ρ ή σ ει και υ π ή ρ ξ ε πράγματι η πα νοπβ ία της μοναρχίας. Τ έβ ο ςμ ια ικανή διπβω μα τία , πο υ μ π ο ρ ο ύ σ ε ε π ί μ εγά βο δ ιά σ τη μα να δ ια δ ίδ ει την επ ίδ ρ α σ η και να σ υ ν τη ρ εί το γό η τρ ο του Β υζαντίου ανά τον κόσμο. Εξάββου, η αυτοκρατορία γν ώ ρ ισ ε ε π ί μα κ ρό ν μ ια ν ασύγκριτη ο ικο νο μ ική ακμή και υ ­ π ή ρ ξε εστία ενός εξαίσιου π νευμ α τικο ύ ποβιτισμού, δυο πράγματα πο υ έκαναν την Κ ω νστα ντινο ύπο β η ένα από τα πιο εξαίρετα και εκβ επ τυσ μ ένα κέντρα της π ο β ιτισ μ έν η ς ζωής. Τέβος στη ν κομψ ότητα και τη ν πο βυτέβεια τη ς πρω τεύουσας, η αυτοκρατορία μ π ό ρ εσ ε να προ σ θ έσ ει τις ιδιό τη τες της ενερ γη τικ ό ­ τητας και της δ ύ ν α μ η ς π ο υ αστείρευτη π η γ ή τους υ π ή ρ ξα ν ε π ί μ α κ ρ ό ν οι ε π α ρ χ ίε ς και ιδιαίτερα η Ασία. Χ ω ρ ίς αμφιβοβία, ανάβογα μ ε τις ε π ο χ έ ς οι αιτίες αυτές υ π ή ρ ξα ν περισσότερο ή β ιγό τερ ο εμφ ανείς. Η αυτοκρατορία γν ώ ρ ισ ε ε π ο χ έ ς ό π ο υ η κ υβ έρ νη σ η ήταν αδύναμ η, ο στρατός α π ο διο ρ γα νω μ ένο ς, η δ ιο ί­ κη σ η χα βα ρή και δ ιεφ θ α ρ μ ένη , η δ ιπ β ω μ α τία α π ερ ίσ κ επ τη και αδέξια. Εια μεγά βο ό μ ω ς διά σ τη μ α τα στοιχεία τη ς επ α νό ρ θ ω σ η ς αντιστάθηκαν στις π α ρ ο δ ικ ές πιέσεις. Και μ ε τον ίδιο τρόπο η οικο νο μ ική ακμή της αυτοκρατορίας εξασθένισε τεβικά, η α πώ β εια της Α σ ία ς πο υ κατέκτησαν οι Τούρκοι ε ίχ ε για τη ν ισ χ ύ και την ισορρο π ία τη ς μ ο ν α ρ χ ία ς τρομακτικές συνέπειες: δυο μεγάβα γεγονότα πο υ π ρο ετο ί­ μα σα ν την α νεπα νόρθ ω τη πτώ ση της αυτοκρατορίας από τον 13ο αιώ να και εξής. Η Κ ω νστα ντινούποβ η ό μ ω ς π α ρ έμ ειν ε ώ ς το τέβ ο ςμ ια θαυμαστή εστία ποβιτισμού, ω ς μ έρ ο ς του π ερ α σ μ έν ο υ μ εγα β είο υ του Β υζαντίου και ε π ί μ α κ ρό ν το κύρ ο ς τη ςΠ ό β η ς σ υ ν τή ρ η σ ε γύ ρ ω του μ ια υπέρτα τη ακτίνα μεγα βείου. Και αυτό ακριβώ ς καθορίζει το πβάνο της μ εβ έτη ς αυτής: η Κ υβέρνηση, ο Στρατός, η Δ ιπβω μα τία , η Δ ιο ίκ η σ η , η Ο ικονομική Α νάπτυξη. Και ό π ω ς συμ β α ίνει μ ε τα δυο αντικριστά φ ύββα ενός δ ίπ τυ χο υ , η Κ ω νστα ντινούποβ η υ π ή ρ ξ ε ταυτόχρονα εστία π β ο ύ το υ κ α ι ποβιτισμού, η Α σια τική Α νατοβή, η ισ χ ύ ς της αυτοκρατορίας.

138

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΤΡΙΤΟ

IC T O P IX T H C K Y Z X N T IN H C Χ Υ Τ Ο Κ Ρ ^ Τ Ό Ρ ΙΧ Ο

Λ ίγο ι η γεμ ό ν ες σ ’οβόκβηρο τον κόσμο υ π ή ρ ξα ν πιο ισ χ υ ρ ο ί από τον αυτοκράτορα του Βυζαντίου. Λ ίγα κρά­ τη, ακόμα και μετά τον Μ εσαίω να, έχ ο υ ν πιο α πόβυτη α ντίληψ η τη ς μ ο ν α ρ χ ικ ή ς α π ό β υτη ς εξουσίας. Κι αυ­ τό υ π ή ρ ξ ε για την αυτοκρατορία μ ια ποβύ μ εγά βη δύναμη.

Ο ΡΧΕΣ ΚΑΙ ΧΑΡΑΚΤΗΡΑΣ ΤΗΣ ΑΥΤΟΚΡΑ-

μου και να τα αποκαλύψει στους ανθρώπους, εκτός

ΤΟΡΙΚΗΣ ΕΞΟΥΣΙΑΣ. - Ο αυτοκράτορας

από εκείνον που μόνος έχει το δικαίω μα να δ η μ ι­

του Βυζαντίου υπήρξε πολύ σημαντικό

ουργεί το νόμο;» Εξ ορισμού το αξίωμα του αυτο­

πρόσωπο, ο καθορισμός όμω ς της θέσης του είναι

κράτορα απονέμει σ’ αυτόν που το κατέχει την από­

αρκετά περίπλοκος.

λυτη ισχύ και την αλάνθαστη εξουσία.

λ

Κληρονόμος των Ρωμαίων

Καισάρων, είναι ό π ω ς εκείνοι, im perator, δηλαδή

Χάρη στην επαφή με την Ανατολή, ο βυζαντινός

ταυτόχρονα πολέμαρχος και νομοθέτης. Στο όνομά

αυτοκράτορας έγινε κάτι περισσότερο: είναι ο αυτο-

του οι στρατηγοί κέρδισαν νίκες, η ανώτατη και α­

κράτωρ, ο δεσπότης, που ήδη από την αρχή του 7ου

λάνθαστη εξουσία του δημιουργεί το νόμο, του ο­

αιώνα έγινε μέσα στην εξελληνισμένη αυτοκρατο­

ποίου ο ίδιος αποτε­

ρία ο βασιλεύς, δηλα­

λεί τη ζωντανή έκφρα­

δή ο κατ’ εξοχήν αυτο­

ση. «Τι υπάρχει άραγε

κράτορας, εφάμιλλος

πιο μεγάλο», γράφει ο

και διάδοχος του Με­

Ιουστινιανός,

«και

γάλου Βασιλιά. Η ν ί­

περισσότερο καθαγια­

κη του Ηρακλείου ε­

σμένο από την αυτο-

ναντίον των Περσών

κρατορική μεγαλειό­

ήρθε να ολοκληρώσει

τητα; Ποιος θα μπο­

την τα πείνω σ η

ρούσε να έχει την αλα­

την ήττα του τελευταί­

ζονεία να κατηγορεί

ου. Και σύμφωνα με

την κρίση του άρχο­

την εικόνα των αρχη­

ντα, όταν οι ίδιοι οι

γώ ν των ανατολικών

θεμελιωτές του δικαί­

μοναρχιών, από τους

ου διακήρυξαν απλά

ο π ο ίο υ ς είχε δανεισθεί το ένδυμα και το

και ξεκάθαρα π ω ς οι αυτοκρατορικές απο­ φάσεις έχουν την αξία του νόμου;» Η Ρώμη

και

Προσωπογραφίες έξι αυτοκρατόρων από ένα χειρόγραφ ο του Μου αιώνα: (πάνω σειρά) Ιω άννης Β', Μ ανουήλ Α' και Αλέξιος Β' (κάτω σειρά) Α νδρόνικος Α', Ισαάκιος Β' και Α λέξιος Γ'.

διάδημα με το οποίο περιέβαλλε το κεφάλι του, ο αυτοκράτορας

είχε κάποτε συνδυάσει τη δόξα των όπλω ν με την α­

του Βυζαντίου μοιάζει σαν να είχε τοποθετηθεί υπε-

κτινοβολία του δικαίου και είχε ιδρύσει πάνω στη

ράνω της ανθρωπότητας: δεν έχει πια υπηκόους υ­

διπλή αυτή βάση την οικουμενική της μοναρχία. Ο

πό την εξουσία του, αλλά δούλους, ό π ω ς και αυτοί

Βυζαντινός αυτοκράτορας συνέχισε τη διπλή ρω­

οι ίδιοι αποκαλούν ταπεινά τους εαυτού τους. Τα

μαϊκή παράδοση. «Ποιος θα ήταν», γράφει επίσης

μεγαλύτερα πρόσω πα της μοναρχίας πλησιάζουν ε­

ο Ιουστινιανός, «άξιος να λύσει τα αινίγματα του νό­

ξάλλου τον παντοδύναμο κύριο γονατίζοντας τρεις

139

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΤΡΙΤΟ

IC T O P IX T H C Κ Υ Ζ Α Ν Τ Ί Ν Η Ο Χ Υ Τ Ο Κ Ρ Χ Τ Ό Ρ ΙΧ Ο

φορές ω ς τη γη, φιλώντας με αφοσίωση τα χέρια και

ρύσσουν: «Ο Κύριος που δίνει τη ζωή, θα σηκώσει

τα πόδια ίου: η προοκύντισις που επιβάλλει ίο π ρ ω ­

την κεφαλή σας, ω άρχοντες, πιο ψηλότερα από ο­

τόκολλο είναι, ό π ω ς δείχνει και η λέξη, μια πράξη

λόκληρη την οικουμένη, θα κάνει όλους τους λαούς

λατρείας. Σ’ όλα αυτά ο χριστιανισμός πρόσθεσε μια

σκλάβους σας, για να φέρουν, ό π ω ς άλλοτε οι μάγοι,

ακόμα καθοσίωση. Ο αυτοκράτορας είναι ο εκλε­

τα δώρα τους στη Μεγαλειότητα σας». Υπέρμαχος

κτός του θεού, που έχει χριστεί από τον Κύριο, ο το-

του θεο ύ πάνω στη γη- οι πόλεμοί τους εναντίον

ποτηρητής του θεο ύ επί της γης, ο υπαρχηγός του

των απίστων έχουν την όψη αληθινώ ν ιερών πολέ­

που ηγείται των στρατευμάτων, και ό π ω ς λένε στο

μων, - ύψιστος αρχηγός και υπερασπιστής της θρη­

Βυζάντιο, ο ισαπόστοβος, ο ισάξιος των αποστόλων

σκείας, βασιλιάς και ταυτόχρονα και ιερέας (α ρχιε-

ηγεμόνας. Ο θ ε ό ς εμπνέει σε όλες τις περιστάσεις

ρεύς βασιβεύς, ό π ω ς λέει ο Ιουστινιανός), ο Βυζα­

της διακυβέρνησης του τον βασιλέα και τον βοηθά­

ντινός αυτοκράτορας είναι απόλυτος και αλάνθα­

ει, ενώ πολλαπλασιάζει τις χάρες και τα θαύματα για

στος στον πνευματικό τομέα ό π ω ς και στον κοσμικό

χάρη του.

τομέα.

Ό π ω ς γράφει ο Ιουστινιανός: «Δεν έχουμε εμ π ι­

Και από τον συνδυασμό των διαφορετικών αυτών

στοσύνη ούτε στους στρατιώτες, ούτε στους στρατη­

στοιχείων πηγάζει μια δύναμη που δεν βασίζεται

γούς, ούτε στην ίδια μας την ιδιοφυία, αλλά στηρί­

μόνο στην πολιτική παράδοση εξουσίας, αλλά που

ζουμε όλες τις ελπίδες μας στην πρόνοια της Αγίας

η Εκκλησία και ο ίδιος ο θ εό ς καθοσιώνουν και

Τριάδος». Οι επίσημες εξάλλου επευφημίες διακη­

στολίζουν με ασύγκριτο κύρος.

φ

Ο

Ι ΕΞΩΤΕΡΙΚΕΣ ΜΟΡΦΕΣ ΤΗΣ ΜΟΝΑΡ­

κάνει να μοιάζει λιγότερο με άνθρω πος και περισ­

ΧΙΚΗΣ ΕΞΟΥΣΙΑΣ. - Τα εξωτερικά φαινό­

σότερο με τη ζωντανή απόρροια της θεότητας.

μενα έχουν υπολογιστεί με φροντίδα έτσι

Αυτό το σκοπό εξυπηρετεί εξάλλου η θαυμαστή

ώστε να συμβολίζουν τον χαρακτήρα αυτού του αυ-

και π ο μ π ώ δ η ς σειρά τίτλων που η επίσημη φρασεο­

τοκρατορικού μεγαλείου.

λογία πρόσθεσε στο αυτοκρατορικό άτομο. Ό π ω ς ο

Οι Βυζαντινοί άσκησαν με τη θέλησή τους σ’ όλες

Αύγουστος και ο Τραϊανός, έτσι και ο Ιουστινιανός

τις εποχές της ιστορίας τους μια πολιτική κύρους

είναι αυτοκράτωρ, Καίσαρ, Γοτθικός, Αλαμανικός,

και μεγαλοπρέπειας: πίστεψαν, ίσως με κάπω ς κο­

Φραγκικός, Γερμανικός, Βανδαλικός, Αφρικανικός,

ντόφθαλμη αίσθηση ψυχολογίας και αρκετά π α ιδ ι­

ευσεβής, ευτυχής, ένδοξος, νικηφόρος, θριαμβευτής,

κή αυταρέσκεια ότι όλοι οι λαοί που τους περιέβαλ­

πάντοτε Αύγουστος. Μέσα στην εξελληνισμένη αυ­

λαν ήταν παιδιά που εύκολα μπορούσε να τα θα­

τοκρατορία η διάδοχοί του προσάπτουν τίτλους λες

μπώσει κανείς: εύπιστοι βάρβαροι, ευαίσθητοι στη

και οι πιο απλές λέξεις συνόψιζαν μέσα τους όλες τις

σκηνοθεσία, που δεν μπορούσε να μην εντυπωσιά­

φόρμουλες του παρελθόντος: βασιλείς πιστοί στον

σει βαθιά η μεγαλοπρέπεια της αυτοκρατορικής αυ­

Χριστό το θεό μας και απόλυτοι κύριοι των Ρωμαί­

λής. Η επίδειξη υπήρξε ένα από τα προσφιλή μέσα

ων. Τον ίδιο αυτό σκοπό εξυπηρετούν η πολυτέλεια

της βυζαντινής διπλωματίας, η πολυτέλεια, μια από

της ενδυμασίας, η λαμπρότητα των αυτοκρατορικών

τις συνηθισμένες πρακτικές της πολιτικής της. Το

διασήμων, το προνόμιο των υποδημάτων από πορ­

Βυζάντιο ασχολείται επομένω ς με το να παρουσιά­

φύρα, η περίπλοκη σκηνοθεσία που για κάθε γιορ­

σει στον κόσμο του ηγεμόνα που το κυβερνά μέσα σε

τή, για κάθε επίσημη τελετή προσδιόριζε για τον ηγε­

μια ακτινοβολία, μέσα σε μια αποθέωση που τον

μόνα ένα καινούργιο ένδυμα, με τόσο αστραφτερά

140

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΤΡΙΤΟ

IC T O P IX T H G K Y Z X N T T IN H C X Y 'T O K P X 'T O P lX C

ποικίλα χρώματα, που έλαμπε πάντα από το χρυσά­

γραφές των θαυμάτων αυτών, όπου το Βυζάντιο μοι­

φι και τους πολύτιμους λίθους. Πρόκειται για την ε­

άζει τυλιγμένο μέσα σε μια λάμψη χρυσού: η γραφι­

τικέτα, πολυτελή και μαζί και λίγο παιδική, που α­

κή μαρμαρυγή των στολών, η πολυτέλεια των δια­

πομονώνει τον ηγεμόνα από την κοινή μοίρα των

μερισμάτων που οι τοίχοι τους καλύπτονται με ταπε­

θνητών, και για να ενδυναμώσει το σεβασμό για την

τσαρίες πνιγμένες στα λουλούδια και η λάμψη των

αυτοκρατορική μεγαλειότητα, της προσδίδει μια λα­

πολύτιμων λίθω ν αναμιγνύεται με αληθινά παρα­

μπρή ακτινοβολία. «Με την ομορφιά του τελετουργι­

μυθένια τεχνάσματα, λιοντάρια από κοκκινω πό

κού, γράφει ο Κωνσταντίνος Πορφυρογέννητος, που

μπρούντζο, μηχανικά πουλιά που τραγουδούν πάνω

άντλησε κατά τον 10ο αιώνα ξεχωριστή ευχαρίστη­

στο χρυσό πλάτανο και τον αυτοκράτορα που τον ση­

ση από την κωδικοποίηση των ιεροτελεστιών, η αυ­

κώνουν στον αέρα, έτσι ώστε να ισορροπεί ανάμεσα

τοκρατορική εξουσία φαίνεται πιο λαμπρή, πιο πε­

στον ουρανό και τη γη. Δεν υπάρχει λόγος να τα περι­

ριστοιχισμένη από δόξα και εξαιτίας αυτού προκαλεί

γράψουμε και πάλι. Μέσα σ’ όλη αυτή την π ο μ π ώ δ η

το θαυμασμό των ξένων ό π ω ς και των υπηκόω ν της

μεγαλοπρέπεια ο αυτοκράτορας, μέσα στα χρυσά, με­

αυτοκρατορίας». Για τον λόγο αυτό μέσα στο αυτο-

γαλοπρεπής, αστραφτερός, εμφανίζεται στο θρόνο

κρατορικό παλάτι υπάρχουν μόνον καθημερινές πα­

σαν ιερή εικόνα, σαν θεός. Με τον ίδιο τρόπο είναι

ρατάξεις, τελετουργικές πομπές, πολυτελή δείπνα, ό­

«ιερό» ο,τιδήποτε τον αγγίζει, ενώ η τέχνη περιβάλ­

που μια αυστηρή ιεραρχία καθορίζει τη σειρά και

λει με φωτοστέφανο την κεφαλή των ηγεμόνων, α­

την πρωτοκαθεδρία, αυστηρές ακροάσεις, παράξενες

κόμα και μιας θεοδώ ρας ή μιας Ζωής, όπω ς κάνει

και μεγαλοπρεπείς γιορτές. Υπάρχουν πολλές περι­

και για τα θεία πρόσωπα και τους αγίους.

Η

ΕΚΤΑΣΗ ΤΗΣ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΚΗΣ ΕΞΟΥ­

Ο αυτοκράτορας ασκεί τη στρατιωτική εξουσία.

ΣΙΑΣ. - Ποια είναι άραγε τώρα η πραγματι­

Τον βρίσκουμε συχνά επικεφαλής των στρατευμά­

κότητα της εξουσίας αυτής;

των, ενώ τα κείμενα περιγράφουν τις θριαμβευτικές

Η ρωμαϊκή παράδοση, που συγκεντρώθηκε από

επιστροφές που πραγματοποιεί στην πρωτεύουσα

το Βυζάντιο, θέτει τον αυτοκράτορα υπεράνω των νό­

μέσα από επιτυχείς εκστρατείες. Ο αυτοκράτορας έ­

μω ν (είναι, ό π ω ς έλεγαν κατά τον 6ο αιώνα, solutus

χει την αστική εξουσία, δημιουργεί και καταργεί τον

legibus). Ασκεί επομένως απόλυτη εξουσία πάνω

νόμο. Από τον Ιουστινιανό ώ ς τους Κομνηνούς όλοι

στα πρόσωπα και τα πράγματα, πάνω στο στρατό και

οι βυζαντινοί αυτοκράτορες υπήρξαν μεγάλοι νομο-

την πολιτική διοίκηση, πάνω στη δικαιοσύνη και τα

θέτες, ό π ω ς μαρτυρούν με τη σειρά τους ο Ιουστινιά­

οικονομικά, πά νω στην πολιτική αλλά και τη θρη­

νειος κώδικας, η Εκλογή, οι Βασιλικές και το π λ ή ­

σκεία. Οι αρμοδιότητες του είναι οικουμενικές. «Τα

θος των νεαρών που εξέδωσαν. Επιβλέπει ακριβώς

πάντα εξαρτώνται», γράφει ο Λέων ΣΤ" «από τη μέ­

τη διοίκηση - ας θυμηθούμε τις μεγάλες μεταρρυθ­

ριμνα και τη διαχείριση της αυτοκρατορικής μεγα­

μίσεις του Ιουστινιανού, των Ισαύρων, του Βασιλεί­

λειότητας». Ο αυτοκράτορας έχει την απόλυτη εξου­

ου του Α" και αλληλογραφεί απευθείας με τους κυ­

σία ακόμα και πάνω στα ήθη, που επιτηρεί και ανα­

βερνήτες των επαρχιών. Είναι ο ανώτατος δικαστής:

μορφώνει, ακόμα και πάνω στους συρμούς, αφού

το αυτοκρατορικό δικαστήριο δίκαζε τόσο πρωτοδί-

καθορίζει το ένδυμα και ορίζει τα επιτρεπτά όρια της

κως όσο και μετά από έφεση. Έχει την υψηλή επο-

πολυτέλειας.

πτεία της οικονομικής διαχείρισης, που είναι τόσο

141

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΤΡΙΤΟ

ΙΟ ΊΓΟ Ρ ΙΧ T H C K Y Z X N T IN H C X Y T O K P X T O P lX C

απαραίτητη για την αυτοκρατορία. 0 Ιουστινιανός ε­

ουργεί το νόμο τόσο στα αστικά, όσο και στα θρη­

ξηγεί ότι το πρώτο καθήκον των υπηκόω ν του είναι

σκευτικά πράγματα, συγκαλεί συνόδους, διευθύνει

να πληρώνουν ακριβώς, στο ακέραιο, τακτικά, «με

τις συζητήσεις τους, επικυρώνει τους κανόνες τους,

κάθε αφοσίωση», φόρους και χάρη στην καλή κατά­

είναι ο εκτελεστής των αποφάσεών τους, ενώ εκεί­

σταση του θησαυροφυλακίου θα δημιουργηθεί μια

νοι που επαναστατούν ενάντια στην αυτοκρατορική

ωραία και αρμονική ομόνοια μεταξύ κυβερνώντων

βούληση γίνονται εχθροί του ίδιου του θεού. Νομο­ θετεί σχετικά με την εκκλησιαστική πειθαρχία και

και κυβερνωμένων». Τέλος διορίζει και παύει

δεν διστάζει να καθορίσει το δόγμα: σε

κατά την θέλησή του όλους τους αξιω-

κάθε βυζαντινό αυτοκράτορα, συ­

ματούχους, υπουργούς, στρατη­

νυπάρχει ένας σοφός και ευέ­

γούς, κυβερνήτες της επαρ­

λικτος θεολόγος, που αγα­

χίας, τους προάγει σύμ­

πάει και γνωρίζει να συ­

φ ω να με τις ιδιοτρο­

ζητάει, που από τον

πίες του μέσα στη σύνθετη

Ά μβω να της Αγίας

ιεραρχία

των αξιωμάτων: τα

Σοφίας, προσφέρει

πάντα εξαρτώνται

ευσεβείς

από αυτόν και η

και επιβάλλει πά­

βυζαντινή ιστορία

ντα τη θέλησή του.

είναι γεμάτη από

Στο θρησκευτικό ε­

σκανδαλώδεις

πίπεδο ο αυτοκρά­

ομιλίες,

προαγωγές και χτυ­

τορας είναι εξάλλου

πητούς παραγκω νι-

ο ανώτατος δικαστής

σμούς.

και επικυρώ νει ή κα­

Το πιο χαρακτηριστικό

ταργεί τις ποινές των εκ­

όμως γνώρισμα του κύρους

κλησιαστικών δικαστηρίων.

του αυτοκράτορα είναι η θρη­

Είναι ο υπερασπιστής της Εκκλη­

σκευτική εξουσία. «Η ισχύς σας, δια­

σίας, που μάχεται σθεναρά τις αιρέ­

κηρύττουν οι επίσημες επευφημίες, πιστοί βα­

σεις, διαδίδοντας την ορθοδοξία ανά την οικου­

σιλείς εν Χριστώ και Εκλεκτοί του θεού, απορρέει α­

μένη: σε αντάλλαγμα όμως της προστασίας του επι­

ληθινά από τον θ εό και όχι από τους ανθρώπους». Ο

βάλλει τη βούλησή του. Μπροστά του σκύβουν επί­

αυτοκράτορας, καθαγιασμένος πανηγυρικά από τον

σης οι πιο υψηλές κεφαλές, πάπες στους οποίους φέ­

πατριάρχη στον άμβωνα της Αγίας Σοφίας, επενδυ­

ρεται με σκληρότητα ή τους καταργεί, πατριάρχες

μένος επίσης εξαιτίας του ιερού χρίσματος με μια

που καθαιρεί. Κατά τον 6ο αιώνα ο πατριάρχης Μ η­

θεία παράδοση εξουσίας, βασιλεύει με τη χάρη του

νάς διακηρύσσει επίσημα π ω ς «τίποτα δεν πρέπει

θεού και θριαμβεύει με την υποστήριξη του Χρι­

να γίνει στους κόλπους της Πανάγιας Εκκλησιάς ε­

στού. Η ζωή του ανακατεύεται συνεχώς μ’ εκείνη

νάντια στη γνώμη που τη πρόσταξε ο αυτοκράτο­

των ιερέων, ενώ είναι και ο ίδιος ιερέας: είναι ο μό­

ρας.» «Ο αυτοκράτορας, αναφέρει εξάλλου ένας ιε­

νος στον οποίον επιτρέπεται να διασχίσει το ιερό κι­

ράρχης του 12ου αιώνα είναι για τις Εκκλησίες ο υ­

γκλίδωμα του εικονοστασίου. Κυβερνά επίσης την

πέρτατος Κύριος των θρησκευτικών πεποιθήσεων»,

Εκκλησία ό πω ς και το κράτος. Καθορίζει τους επι­

ενώ ο ίδιος ο Πάπας Γρηγόριος ο Μέγας αναγνωρίζει

σκόπους προς εκλογή, τους παραδίδει την εξουσία

ότι ο θ εό ς έδωσε στον αυτοκράτορα «την κυριαρχία,

και ό π ω ς τους αναγορεύει, έτσι τους καθαιρεί όταν

όχι μόνο πάνω στους στρατιώτες, αλλά και πάνω

δεν είναι αρκετά υπάκουοι στις επιθυμίες του. Δημι­

στους ιερείς».

142

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΤΡΙΤΟ

iG T O P lX T H C K Y Z X N T I N H C X Y 'T O K P X T O P lX C

Φ Α ΟΡΙΑ ΤΗΣ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΚΗΣ ΕΞΟΥ­

νόδω ν και να μη θίξει τα εκκλησιαστικά προνόμια, ε­

ΣΙΑΣ. -Η αυτοκρατορική εξουσία είναι έτσι

νώ εκείνη μπορούσε να εκσφενδονίσει εναντίον του,

στο Βυζάντιο μια δεσποπκή και ιερή απο­

αν υπήρχε ανάγκη, το τρομερό όπλο του αφορισμού.

λυταρχία. «Η ψυχή μας, λένε οι επίσημες επευφη­

Στην πραγματικότητα όμως, ακόμα και μέσα σ’ αυτό

μίες, δεν έχει κανένα άλλο καθήκον από το να κοιτά­

το τόσο χριστιανικό κράτος, η Εκκλησία είχε μικρή

ξει προς εσάς, υπέρτατε δέσποτα της οικουμένης».

σημασία σε σχέση με τον αυτοκράτορα. Ακόμα όμως

Γιατί πέρα από τα όρια της μοναρχίας, η απολυταρ­

και εκείνοι που ασκούν κριτική ενάντια στην ανάμει­

χία του βασιλέως εκτείνεται σ’ όλη την κατοικημένη

ξη του ηγεμόνα στα θρησκευτικά πράγματα, «σαν να

γη. Σύμφωνα με το βυζαντινό σύνταγμα τίποτα δεν

έφερε μέσα του τον ίδιο τον Χριστό και να είχε διδα­

αντισταθμίζει ούτε εμποδίζει την υπέρτατη αυτή ε­

χθεί με θεϊκό τρόπο από εκείνα τα μυστήρια» του α­

ξουσία: δεν γνωρίζει ούτε όρια, ούτε έλεγχο. Χωρίς

ναγνώριζαν εν γένει την έκταση της απόλυτης αυτής

αμφιβολία, ό π ω ς και στην ειδωλολατρική Ρώμη, υ­

εξουσίας. Οι περισσότεροι Ρωμαίοι αυτοκράτορες,

πάρχει απέναντι στον αυτοκράτορα η Σύγκλητος και

γράφει ο Νικήτας, δεν θεωρούν αρκετό να βασιλεύ­

ο λαός: και ό π ω ς και στη Ρώμη το σύνταγμα τους α­

ουν ω ς απόλυτοι κύριοι, να είναι καλυμμένοι από

ποδίδει μέσα στο Κράτος ένα ρόλο που μερικές φο­

χρυσό, να κάνουν χρήση εκείνων που ανήκουν στο

ρές κατά τον 7ο και τον 8ο ακόμη αιώνα, μοιάζει να

Κράτος σαν να ήταν δική τους περιουσία, και να τα

ανταποκρίνεται σε μια άλλη πραγματικότητα. Στο

διαθέτουν όπω ς τους βολεύει και για όποιον τους α­

σύνολό της όμως, η Σύγκλητος δεν είναι πια τίποτε

ρέσει, να διατάζουν ελεύθερους άνδρες σαν να ’ταν

άλλο μέσα στη μοναρχία, παρά ένα συμβούλιο του

σκλάβοι: αν δεν τους θεωρούν, εξάλλου σοφούς, ό­

Κράτους, μια σύναξη υψηλών αξιωματούχων αφο-

μοιους με θεούς ω ς προς τη μορφή και με ήρωες ως

σιω μένων γενικά στον ηγεμόνα: Οι συγκλητικοί ευ-

προς τη δύναμη, για άτομα εμπνευσμένα από το θεό

γενείς είναι το φυτώριο από το οποίο στρατολογού-

όπω ς ο Σολομών, διδάκτορες των θείων επιστημών,

νται οι εκπρόσωποι της αυτοκρατορικής διοίκησης.

κανονικούς πιο σίγουρους από τους ίδιους τους κα­

Και ο λαός δεν είναι τίποτα παραπάνω από έναν ό­

νόνες, και με μια λέξη, για τους αλάνθαστους ερμη­

χλο, που πρέπει κανείς να θρέψει και να διασκεδά­

νευτές των θεϊκών και των ανθρω πίνω ν πραγμάτων,

σει, και πάντοτε θορυβώδης και ταραχοποιός, ξεφω­

θεωρεί π ω ς τους αδικούν.

U

νίζει και κατορθώνει καμιά φορά, παρά τις προσπά­

Για το λόγο αυτό, αν και θα έπρεπε να τιμωρούν

θειες που κάνουν για να τον δαμάσουν, να προκαλέ-

τους αναιδείς και τους αυθάδεις, που εισάγουν νέα

σει εξεγέρσεις και αιματηρές επαναστάσεις.

δόγματα στην Εκκλησία ή τουλάχιστον να τους πα­

Μέσα στο χριστιανικό Βυζάντιο υπάρχει εξάλλου,

ραπέμπουν σ’ εκείνους που αρμοδιότητά τους είναι

απέναντι στον αυτοκράτορα η Εκκλησία, που όσο κι

να γνωρίζουν το θεό και να μιλάνε γ ι’ αυτόν, υπολο­

αν είναι υποταγμένη στην αυτοκρατορική εξουσία α-

γίζοντας ότι στο θέμα αυτό δεν θα μπορούσαν να εί­

ποπειράθηκε τουλάχιστον μια φορά κατά τον 9ο αιώ­

ναι κατώτεροι από κανένα, αναδεικνύουν σε ερμη­

να, να υπερασπιστεί την ελευθερία της και κόντεψε να

νευτές, κριτές, υπερασπιστές των δογμάτων, ενώ

προκαλέσει στο Βυζάντιο μια άλλη διαμάχη «της Πε­

συχνά τιμω ρούν εκείνους που δ ια φ ω νού ν μαζί

ρίβολός». Και η Εκκλησία αυτή κατάληξε μάλιστα να

τους. Είναι ενδιαφέρον να παρατηρήσουμε μέσα α­

επιβάλλει στον αυτοκράτορα, τη στιγμή ακριβώς της

πό τα γραπτά ενός υψηλού αξιωματούχου τις επιφ υ ­

στέψης, έναν επίσημο όρκο σύμφωνα με τον οποίο α­

λάξεις του: αυτές δείχνουν πάνω απ’ όλα πόσο λίγη

ναλάμβανε την υποχρέωση να ασκήσει την Ορθοδο­

δύναμη είχε στην πραγματικότητα η Εκκλησία σε

ξία, να σεβαστεί τις αποφάσειςτων οικουμενικών συ­

σχέση με τον αυτοκράτορα.

143

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΤΡΙΤΟ

IC T O P IA . T~HC Κ Υ Ζ Χ Ν Τ Ί Ν Η Ο Χ Υ Τ Ό Κ Ρ Χ Ί Γ Ο Ρ ΙΧ Ο

Γία να κρατήσει υπό έλεγχο την αυτοκρατορική ε­

βασιλικό αίμα. Υπήρξε έργο των αυτοκρατόρων της

ξουσία υπάρχει επομένω ς μια μόνο δύναμη που εί­

Μ ακεδονικής δυναστείας «το να δώ σουν στην αυτο­

ναι αποτελεσματική, η δύναμη που έρχεται από το

κρατορική εξουσία πιο ισχυρές ρίζες, προκειμένου

στρατό και μεταφράζεται σε στρατιωτικές εξεγέρσεις,

να κάνουν να βγουν τα λαμπρά κλωνάρια της δυνα­

η δύναμη που προέρχεται από τη φεουδαρχική αρι­

στείας». Στο εξής ήταν πιο δύσκολο να αναποδογυ­

στοκρατία και εκδηλώνεται με σφετεριστικές φιλο­

ρίσει κανείς το δέντρο, που είχε αποκτήσει τόσο ι­ σχυρές ρίζες.

δοξίες, η δύναμη που πηγάζει από

Στο εξής, υπή ρ ­

το λαό και ξεσπά-

χε μια αυτοκρατο­

ει

ρική οικογένεια,

σε

στάσεις. έτσι

τα μέλη της οποί­

να πο υ ν δικ α ιο ­

ας έλαβαν το όνο­

λογημένα

πως

μα «Πορφυρογέν­

Βυζάντιο η

νητος» και στο ε­

αυτοκρατορική

ξής δ ια π ισ τώ νει

αρχή είναι μια α­

κανείς μια αυξα­

πόλυτη

νό μενη

Μ πόρεσαν

στο

εξουσία

πρόοδο

μετριασμένη από

των ιδεώ ν της νο­

την επανάσταση

μιμότητας. Υπάρ­

και τη δ ο λ ο φ ο ­

χουν δυναστείες:

νία.

οι

Μ ακεδόνες

διατήρησαν

την

κότητα η απόλυτη

αρχή

189

αυτή εξουσία έχει

χρόνια, οι Κομνη­

μια

ν οί

Στην πραγματι­

αδυναμία.

για

βασίλεψαν

Ό π ω ς η αυτοκρα­

104

τορική Ρώμη, το

Παλαι ολόγο ι

Βυζάντιο, ω ς το

κράτησαν το θρό­

τέλος τουλάχιστον

νο για 192 χρό­

του 9ου αιώνα,

νια, ενώ ακόμα

δεν διέθετε νόμο

και οι ίδ ιο ι οι

διαδοχής που κα­

Χριστός-νικητής με στολή Ρωμαίου λεγεωνάριου (ψηφιδωτό του 5ου αιώνα).

θόριζε την άνοδο

χρόνια,

οι

σφετεριστές σέβο­ νταν τη ν ό μ ιμ η

στο θρόνο, θεωρητικά, γίνεται κανείς αυτοκράτο­

δυναστεία. Υπάρχει μια λαϊκή αφοσίωση στη βασι­

ρας, είτε με εκλογή που κάνει η Σύγκλητος, ο λαός

λεύουσα οικογένεια, μια νομοταγής αφοσίωση. Η

και ο στρατός, είτε με μια εκδήλωση της βούλησης

κοινή γνώ μη αναγνωρίζει δημόσια τώρα ότι «αυτός

του βασιλεύοντος αυτοκράτορα που, όσο ζει ακόμα,

που βασιλεύει στη Κωνσταντινούπολη στο τέλος

ορίζει και εγκαθιστά δίπλα του ένα διάδοχο, επιλεγ­

πάντα είναι νικητής», και κάτι τέτοιο κάνει τον σφε-

μένο με βάση το γένος του, ή με υιοθέτηση ή και με

τερισμό όχι μόνον έγκλημα, αλλά, ακόμα χειρότερα

προσεταιρισμό.

Στην πραγματικότητα, ο βίαιος

βλακεία. Και μέσα σ’ αυτή την ανατολική μοναρχία

σφετερισμός είναι εκείνος που δημιουργεί πιο συ­

βασίλεψαν ακόμα και γυναίκες-κάτι που δεν συνέ­

χνά τον αυτοκράτορα: για μεγάλο διάστημα, δεν υ­

βη ποτέ στη Δύση-και επιπλέον οι γυναίκες αυτές, η

πήρχε στο Βυζάντιο ούτε βασιλική οικογένεια, ούτε

Ειρήνη, η θεοδώ ρα, η Ζωή, υπήρξαν δημοφιλείς.

144

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΤΡΙΤΟ

IC X O P I X T H C K Y Z X N T IN H C X Y T O K P X X O P lX C

ο

π

ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΚΗ ΖΩΗ. -Γ ια να τελειώ­

του νέου έτους, υπάρχουν θαυμαστές γιορτές, το δω-

σουμε, ας εξετάσουμε σύντομα, για να κατα­

δεκαήμερο, κ.λπ. Κι όμως, κάτω από τη λαμπρή αυ­

λάβουμε καλά τι ακριβώς υπήρξε ένας βυζα­

τή όψη, διαβλέπει κανείς κάτι εξαιρετικά θλιβερό.

ντινός αυτοκράτορας, τι ήταν η ζωή του αυτοκράτο­

Ό μ ω ς η ζωή αυτή της παράστασης, του ανακτό­

ρα από τη στέψη του στη Αγία-Σοφία ώς τη μεγαλο­

ρου, του χαρεμιού, αυτή η κενή ύπαρξη δεν είναι

πρεπή ταφή του στους Αγίους Αποστόλους.

παρά μόνον ένα μέρος και μάλιστα το μικρότερο της

Το βιβλίο των Τελετών, που συνέγραψε κατά τον

ζωής του βυζαντινού αυτοκράτορα. Υπήρξαν ηγεμό­

7ο αιώνα ο αυτοκράτορας Κωνσταντίνος ο Ζ' μας

νες δραστήριοι, που διαμόρφωσαν μια άλλη αντί­

δείχνει μια ζωή πολύ αντιπροσωπευτική και όπω ς

ληψη του ρόλου και της ύπαρξής τους. Υπήρξαν π ο ­

είπαν, πραγματικά «αρχιερατική», όπου ο αυτοκρά­

λεμικοί αυτοκράτορες, πάντα επικεφαλής των στρα­

τορας ανάμεσα στους ύμνους, τις ρυθμικές επευφη­

τευμάτων, ό π ω ς ο Ηράκλειος και οι δυο πρώτοι

μίες, τις παρατάξεις και τις πομπές, περνάει άχρη­

Ίσαυροι, ο Βασίλειος Α ', ο Φωκάς, ο Τζιμισκής, ο

στος και μεγαλοπρεπής. Κάθε πράξη της ζωής του,

Βασίλειος Βζ τόσο λιτός και εχθρός της πολυτέλει­

κάθε χειρονομία του καθορίζεται από το πρωτόκολ­

ας, κι ακόμα ο Αλέξιος και ο Ιω άννης και ο Μανου­

λο, ενώ η ζωή αυτή είναι γεμάτη μάταιες τελετουρ­

ήλ Κομνηνός. Υπήρξαν αυτοκράτορες που ακόμα

γίες, θρησκευτικές και αστικές γιορτές, πορείες, α­

και στο παλάτι έζησαν κάθε άλλο παρά αργόσχολη

κροάσεις, γεύματα. Κάθε πρω ί μια πανηγυρική π ο ­

ζωή. Ο Ιουστινιανός, παρά την αγάπη του για τις π ο ­

μπή παρατάσσεται κατά μήκος των διαμερισμάτων

μ π ώ δεις τελετές και το πρωτόκολλο, περνούσε νύ­

του παλατιού. Μερικές μέρες, υπάρχουν επισκέψεις

χτες ολόκληρες δουλεύοντας και δίκαια τον ονόμα­

στις εκκλησίες στο τέλος του χρόνου και στην αρχή

σαν «ο ακοίμητος αυτοκράτορας».

145

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΤΡΙΤΟ

IC T O P IX "TH C Κ Υ Ζ Χ Ν Τ Ί Ν Η Ο χ ν Τ Ό Κ Ρ Χ Τ Ο Ρ ί Χ Ο

φ ΔΥΝΑΜΗ ΤΟΥ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΚΟΥ ΘΕ­

ναι μέτριος ή αδύναμος. Εκεί ακριβώς βρίσκονται

ΣΜΟΥ. - Υπάρχουν και εκείνοι που θεώ ­

οι δυσχέρειες της μοναρχικής αυτής απολυταρχίας.

ρησαν τον αυτοκραιορικό θεσμό μια από

Αντίθετα ό μ ω ς πόσα πλεονεκτήματα υπάρχουν

τις πηγές του μεγαλείου του Βυζαντίου. Χωρίς αμ­

στην ενότητα της κατεύθυνσης, τη συνέχεια της π ο ­

φιβολία, σε μια τέτοια κατάσταση, όπου τα πάντα α­

λιτικής, τη σταθερότητα της ιδέας και της εκτέλε­

νάγονται στον αυτοκράτορα, είναι αναπόφευκτο ο

σης, που εξασφαλίζει ένας ηγεμόνας που κυβερνά

άμεσος περίγυρός του να ασκεί επάνω του μια πολύ

ω ς απόλυτος Κύριος. Και αν ο ηγεμόνας ήταν ένας

ισχυρή επίδραση και από τη θέση που κατέχει το

άνθρω πος με αξία, που ήξερε να χρησιμοποιεί τα

παλάτι μέσα στη μοναρχία μπορεί να προκύψει ένα

μέσα της διακυβέρνησης που διέθετε, το στρατό, τη

καθεστώς δολοπλοκιών, μια διακυβέρνηση από

διπλωματία, τη διαχείριση, τι θα μπορούσε να ω ­

γυναίκες και ευνοουμένους. Σε μια τέτοια κατάστα­

φελήσει την αυτοκρατορία περισσότερο από τη μο­

ση όπου το παν εξαρτάται από τον ηγεμόνα, υπάρ­

ναδική και ισχυρή αυτή κατεύθυνση; Υπήρξαν τέ­

χει ένας διαρκής κίνδυνος καθώς και ο πειρασμός

τοιοι ηγεμόνες στο Βυζάντιο, και μάλιστα περισσό­

στο οποίο μπαίνουν οι φιλόδοξοι να τον ανατρέ­

τεροι α π ’ όσο θα πίστευε κανείς. Λίγα κράτη στην ι­

πουν επειδή η επανάσταση είναι ο μόνος και εύκο­

στορία γνώρισαν μια ωραιότερη διαδοχή αξιόλο­

λος τρόπος να αποκτήσουν την εξουσία. Σε μια τέ­

γω ν ηγεμόνων. Αυτός είναι ο λόγος που για πολύ

τοια κατάσταση τέλος, όπου η θέληση ενός μόνον

καιρό αρκούσε ένας αυτοκράτορας που να είναι

α νθρώ που καθορίζει τα πράγματα, υπάρχει τρομε­

πραγματικός αρχηγός για να χαμογελάσει η τύχη

ρός κίνδυνος να μπορέσει ο ά νθρω πος αυτός να εί­

στη βυζαντινή μοναρχία.

146

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΕΤΑΡΤΟ

Ο C T P X T O C ΚΧΙ Η λΜ ΥΝΑ» T H C MONXPXIXC

St.'»·»,.

g

I.

Η σύνθεση του στρατού.

II. Οι αρετές του βυζαντινού στρατού και η θέση του στην κ οινω νία .

III. Τα ελαττώματα της στρατιωτικής οργάνω σης. IV. Ο στρατός τω ν σ υ νό ρ ω ν και η υπερά σπιση τω ν εδαφ ώ ν. V . Ο στόλος.

147

Π

Ι > Ο

Λ Ο

C

Γ Ο

€

ε κ ά θ ε μ εσ α ιω νικό κράτος ο στρατός κ α τείχ ε δεσπόζουσα θέση. Μ έσα σ ’ ένα κράτος ό­ π ω ς η Β υζαντινή Α υτοκρατορία, π ο υ α ντιμ ετώ π ιζε δια ρκ ώ ς α π ε ιβ έ ς σ ’όβα της τα σύ νο ­ ρα από φ οβερούς εχθρούς, ο ρόβ ος π ο υ έπαιζε είναι ακόμα πιο σημαντικός. Οι στρατιω ­

τικοί θ εσ μ ο ί είναι, ό π ω ς θα δ ο ύ μ ε αργότερα, η βάση τη ς δ ιο ικ η τικ ή ς οργάνω σης. Η υ π ε ρ ά σ π ι­ ση τω ν εδ α φ ώ ν και η μ έρ ιμ ν α για τους στρατιώ τες ήταν από τις έγν ο ιες π ο υ κ υ ρ ιά ρ χ η σ α ν πιο έ­ ντονα στο μυα βό κά θ ε αυτοκράτορα. Για όσο δ ιά σ τη μα ο στρατός ήταν ισχυρός, ποβυά ριθμος, αφ ο σ ιω μ έν ο ς στο έργο του και τον κύρ ιό του, η μονα ρχία , παρ ’όβες τις δυσκοβίες, άντεξε, όταν ό­ μ ω ς η στρατιω τική δ ύνα μ η εξαντβήθηκε, το Βυζάντιο π ή ρ ε το δ ρό μ ο τη ς καταστροφής. Α ν ά μ ε ­ σα στις αιτίες π ο υ δ η μ ιο ύ ρ γ η σ α ν την ισ χ ύ και το μ εγα β είο του αυτοκράτορα, ο στρατιω τικός θε­ σ μ ό ς καταβαμβάνει τη ν πρώ τη θέση. «Ο στρατός, β έ ε ι ο αυτοκράτορας, είναι για το κρά τος ό π ω ς το κεφ άβι για το σώ μα. Α ν δεν φ ρ ο ντίσ ο υ μ ε ιδιαίτερα γ ι ’αυτόν, διακυβεύεται η ίδια η σω τηρία τη ς αυτοκρατορίας».

148

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΤΕΤΑΡΤΟ

ΙΟ ΊΓΟ ΡΙΧ T H G K Y Z X N T I N H C X Y T O K P X T O P lX C

O ΣΥΝΘΕΣΗ TOY ΣΤΡΑΤΟΥ. - Από ποια στοι­

έκκληση σε μισθοφόρους. Αλλά ακόμα και μέσα σ’

χεία αποιελείτο λοιπόν αυτός ο στρατός;

αυτή τη μάζα των τυχοδιωκτών που περιφέρονταν

Η εθνική στρατοβόγηση. Ό π ω ς και κατά

σ’ όλα τα σύνορα της αυτοκρατορίας και ήταν πάντα

τη ρω μαϊκή εποχή, η στρατολόγηση γινόταν σ’ όλες

πρόθυμοι να πουλήσουν τις υπηρεσίες τους σε ό­

τις εποχές εν μέρει από τους κατοίκους της αυτοκρα­

π οιον ήθελε να τις αγοράσει, η βυζαντινή αυτοκρα­

τορίας. Κατ’ αρχήν, κάθε Ρωμαίος πολίτης οφείλε

τορία έβρισκε χω ρίς κόπο εξαιρετικούς στρατιώτες.

να υπηρετήσει στο στρατό από τα δεκαοχτώ ώ ς τα

Ακόμα και όταν χρησιμοποιούσε κατοίκους ξένων

σαράντα χρόνια. Οι άνθρω ποι που παρείχαν τόσο

αποικιών-Τούρκους, Βαρδαριώτες, Μαρδαΐτες του

τη στρατολογία, όσο και την εθελοντική κατάταξη,

Λιβάνου, Σλάβους της Μακεδονίας ή του Οψικίου

θεωρούνταν στη διοικητική γλώσσα, ω ς οι κατεξο-

κατανεμημένους μέσα στην αυτοκρατορία, ακόμα

χήν στρατιώτες {στρατιώται), όχι βέβαια γιατί ήταν

και όταν, δέχτηκε να μπουν στο στρατό της ω ς σύμ­

καλύτεροι από τους άλλους, αλλά γιατί θεωρούνταν

μαχοι ξένα τάγματα, που είχε εξασφαλίσει ένας φ ί­

εκπρόσωποι του εθνικού στρατού (τους ονόμαζαν

λος του Βυζαντίου ηγεμόνας και που επικεφαλής

πάντα οι Ρώμαίοι) και κληρονόμοι των αρχαίων

τους είχαν συμπατριώτες τους αρχηγούς, ακόμα και

ρω μαϊκώ ν λεγεώνων. Επίσης πρέπει ακόμα να πα­

όταν κατέτασσε ω ς ομόσπονδους, χω ρίς διάκριση

ρατηρήσουμε, ότι αντίθετα με ό,τι πιστεύεται γενι­

καταγωγής βαρβάρους κάθε προέλευσης που επιθυ­

κά, το εθνικό αυτό στοιχείο διατήρησε για πολύ μέ­

μούσαν να την υπηρετήσουν, συναντούσε κανείς έ­

σα στους βυζαντινούς στρατούς μια θέση αριθμητικά

να αληθινό μωσαϊκό λαώ ν κάτω από τη στρατιωτι­

πολύ σημαντική.

Η ποιότητα των στρατευμάτων

κή σημαία του Βυζαντίου. Στα στρατεύματα του 6ου

που εξασφάλιζε η τοπική αυτή στρατολόγηση ήταν

αιώνα συναντάμε, δίπλα-δίπλα, θύννους και Βαν­

εντούτοις αρκετά άνιση. Παρόλο που οι άξεστοι χ ω ­

δάλους, Γότθους και Λομβαρδούς,Έρουλους και Γέ-

ρικοί της Θράκης και της Μακεδονίας, οι ρωμαλέοι

πιδες, Άντες και Σλάβους, Πέρσες, Αρμένιους, Άρα­

ορεσίβιοι της Καππαδοκίας, της Ισαυρίας ή της

βες της Συρίας και Μαυριτανούς της Αφρικής. Στα

Αρμενίας ήταν θαυμαστοί στρατιώτες, οι ανάγκες

στρατεύματα εξάλλου του 1Οου και του 12ου αιώνα

της στρατολογίας έφερναν συχνά κάτω από τις ση­

υπηρετούν Χαζάροι και Πετσενέγκοι, Φαργάνοι και

μαίες της και κάποιους κληρωτούς πιο περιορισμέ­

Ρώσοι, Σλάβοι και Ίβηρες, Μορδαΐτες λιβανικής

νης αξίας, φτωχούς ανθρώ πους που τους άρπαζαν α­

καταγωγής και ορεσίβιοι Καυκασιανής προέλευ­

πότομα από το αλέτρι τους, και που οι αυτοσχέδιες

σης, Άραβες και Τούρκοι, Νορμανδοί της Σκανδινα­

μονάδες τους μπορούσαν μετά βίας να πολεμήσουν.

βίας και Νορμανδοί της Ιταλίας. Στα στρατεύματα

Έτσι, αρκετά νωρίς, για διαφορετικούς λόγους, η αυ­

των Κομνηνών συναντάμε Αγγλοσάξονες και Σκαν-

τοκρατορική κυβέρνηση παραδέχτηκε ότι αντί για

διναβούς, Ιταλούς και Γερμανούς, Λατίνους α π ’ όλες

το επίδομα εις είδος μπορούσε να επιβάλλει έναν

της χώρες της Δύσης, Γάλλους της Γαλλίας και Νορ-

ειδικό δασμό, και παρότρυνε μάλιστα, σε ορισμένες

μανδούς της Σικελίας, καθώς και εκπροσώπους ό­

εποχές, πολύ έντονα τους υπηκόους της να καταβά­

λω ν των λαώ ν της Ανατολής, ακόμα και Τούρκους

λουν κατά προτεραιότητα το στρατιωτικό αυτό φόρο.

που τους χαρακτηρίζουν με το όνομα Τουρκόπβες.

Εξάλλου φαίνεται π ω ς είχαν παραχωρηθεί και π ο ­

Αργότερα, οι Παλαιολόγοι χρησιμοποίησαν Κατα-

λυάριθμες απαλλαγές από τη στρατιωτική υπηρεσία

λανούς και Τούρκους, Γενουάτες και Βενετούς

για διάφορους λόγους. Γία να ενδυναμώσει λοιπόν

condotieri, σέρβικά και βουλγαρικά επικουρικά

τα στοιχεία που προέκυψαν από την εθνική στρατο-

στρατεύματα. Σε καμιά εποχή της ιστορίας του δεν έ­

λόγηση, η αυτοκρατορία έκανε όλο και περισσότερο

λειπαν από το Βυζάντιο οι ξένοι στρατιώτες.

149

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΤΕΤΑΡΤΟ

IC T O P IX X H C R Y Z X N X IN H C Χ Υ Ί Γ Ο Κ Ρ Χ Τ Ο Ρ ΙΧ Ο

και Αγγλοσάξονες: ήταν ένα επίλεκτο σώμα, που

0 βασιλεύς αντάμειβε επίσης γενναιόδωρα τις υ­ Ο μισθός των αξιωματικών του

πληρωνόταν αδρά και του οποίου οι στρατιώτες του

στρατού ήταν εξαιρετικά προνομιακός και στόχευε

πεζικού οπλισμένοι με τον βαρύ πέλεκυ {ρομφαία)

στο να προσελκύσει τους ενδεείς ευγενείς της Αρμε­

γεμίζουν ολόκληρη τη βυζαντινή ιστορία με τη φ ή ­

νίας και του Καύκασου, να διεγείρει τις επιθυμίες

μη των κατορθωμάτων τους.

πηρεσίες τους.

ίω ν σκανδιναβών ή Ρώ σω ν τυχοδιωκτών. Η αμοι­

Έτσι, από ολόκληρο τον βαρβαρικό κόσμο υπήρξε

βή των ανδρών, ήταν συχνά πολύ υψηλή. Προπά­

μια διαρκής ροή ξένων προς το Βυζάντιο. Τον 1Οο

ντων όμως, στους στρατιώτες του, ο αυτοκράτορας

αιώνα, οι Ρώσοι και οι Σκανδιναβοί, που είχαν έρ­ θει κατά ομάδες στην πρωτεύουσα, πάνω στις

μοίραζε επιπλέον ευχαρίστως υπό τον όρο της

μακριές τους βάρκες τις λαξευμένες από έναν

στρατιωτικής υπηρεσίας, εδάφη που κατέ­ γραφε και προστάτευε ένα ιδιαίτερο κατα­

κορμό δέντρου, γέμιζαν τον αυτοκρατορι-

στατικό, πραγματικά αναπαλλοτρίωτα

κό στρατό και στόλο. Αυτοί ήταν εξαίρετοι

φέουδα, που δεν μπορούσε να αρπά­

στρατιώτες, που προτιμούσαν να σκοτω­

ξει κανείς και ήταν κληρονομικά,

θούν παρά να παραδοθούν. Οι αρμένιοι

και που οι κάτοχοί τους έφεραν το

κληρωτοί, που χαίρουν μεγάλης εκτιμή-

όνομα Καβαλλάριοι.

σεως την εποχή εκείνη, ήταν πολυά­

Στα υλικά

αυτά οφέλη προστίθετο μια ιδιαί­

ριθμοι.

Οι ίδιοι οι φυλακισμένοι

τερη εκτίμηση. Ο βυζαντινός αυτο­

δεν δίσταζαν, για ν ’ αποκτήσουν

κράτορας εμπιστεύονταν περισ­

την ελευθερία τους, να αναλά­

σότερο τους ξένους στρατιώτες πα­

βουν υπηρεσία στον αυτοκρατο-

ρά τα εθνικά στρατεύματα.

Είχε

ρικό στρατό, και οι Άραβες δεν

την εντύπωση π ω ς οι μισθοφό­

δίσταζαν να αλλαξοπιστήσουν

ροι που πλήρωνε καλά ήταν πιο

προκειμένου να επω φ ελη-

σίγουρα δικοί του, και ότι παρέ­

θούν των π ρ ο ν ο μ ίω ν που

μεναν περισσότερο έξω από τις ε­

διένεμε ο βασιλεύς στους

πιδράσεις που μπορούσαν να τα­

στρατιώτες του. Τον 12ο αι­

ράξουν την αυτοκρατορία. Τους

ώνα οι Λατίνοι αποτελούσαν

εμπιστεύονταν λοιπόν τις μεγά­

την αφρόκρεμα των αυτοκρα­

λες εντολές, τα υψηλά στρατιωτι­

τορικώ ν στρατευμάτων, προς

κά αξιώματα τους ανέθετε επίσης

μεγάλη αγανάκτηση των Ελλή­

τη φροντίδα της π ρ ο σ ω π ικ ή ς

νων, που ζήλευαν τη συμπάθεια

του ασφάλειας. Ένα από τα συ­

που τους έδειχνε ο Μανουήλ Κο-

ντάγματα της φρουράς, η Εται­

μνηνός. Γιοι βασιλιάδων του Βορ­

ρεία αποτελείτο σχεδόν α π ο ­

ρά, μεγάλοι βαρόνοι της Δύσης, ήταν ευτυ­

κλειστικά από ξένους, Ρώσους, Σκανδιναβούς και

χείς που έβρισκαν στην υπηρεσία της αυτοκρατορίας

Χαζάρους. Και η περίφημη βαραγγιανή φρουρά,

γραφικές περιπέτειες και μια επικερδή εργασία. Και

που την αποτελούσαν κατά κύριο λόγο Ρώσοι, στρα-

ο σύνθετος αυτός στρατός στους κόλπους του οποίου

τολογήθηκε διαδοχικά από Σκανδιναβούς της Ρω­

συναντιόταν όλες οι εθνικότητες, είχε ασύγκριτη συ­

σίας, Νορμανδούςτης Ισλανδίας και της Νορβηγίας

νοχή και ανδρεία.

150

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΤΕΤΑΡΤΟ

IC T O P IX ΊΓΗΟ R Y Z X N X IN H C X Y T O K P X T O P lX C

φ 1 ΑΡΕΤΕΣ ΤΟΥ ΒΥΖΑΝΤΙΝΟΥ ΣΤΡΑΤΟΥ

ώνα, μας αναφέρουν τις γραφικές λεπτομέρειες, ή­

ΚΑΙ Η ΘΕΣΗ ΤΟΥ ΣΤΗΝ ΚΟΙΝΩΝΙΑ. -

ταν έμπειρο στην Τέχνη των όπλων, και ικανό να υ-

Δεν θα πρέπει καθόλου να υπερτιμήσουμε

ποστεί όλες τις δοκιμασίες όλους τους κόπους, όλες

ίο αριθμητικό μέγεθος του στρατού αυτού, παρά την

τις στερήσεις. Η αδιάκοπη τελειοποίηση που επέ­

έκταση του έργου που είχε επιιελέσει. Τον 6ο αιώνα

φεραν στις μεθόδους της μάχης τους εξασφάλιζε συ­

ο Βελισάριος ανέκτησε την Αφρική από τους Βαν­

χνότερα την αδιαφιλονίκητη υπεροχή πά νω στους

δάλους με 15.000 άνδρες το πολύ, ενώ έφτασαν

εχθρούς. Οι παλιές αυτές ομάδες που δοκιμάστηκαν

30.000 στρατιώτες για να καταστρέφουν το βασί­

σε εκατό μάχες διέθεταν θαυμαστή ανδρεία, κατα­

λειο των Οστρογότθων. Τον 10ο αιώνα, οι μεγάλες

πληκτική ορμή, ενώ η αξία τους μεγάλωνε ακόμα

εκστρατείες που κατευθύνθηκαν εναντίον της Κρή­

περισσότερο εξαιτίας του διπλού συναισθήματος

της, περιελάμβαναν αποβατικές δυνάμεις 9.000 ως

που συντηρούταν με προσοχή ανάμεσα στους στρα­

15.000 ανδρών: ένας στρατός 5 ή 6 0 0 0 στρατιωτών

τιώτες: αφ ’ ενός ότι είναι απόγονοι των Ρω μαίω ν ε­

φαίνεται την εποχή αυτή μια σημαντική δύναμη, με

κείνων «που κάποτε με τα όπλα τους συνέτριβαν ό­

την οποία μπορούσε να αναμετρηθεί με τον εχθρό,

λους τους εχθρούς» και αφ’ ετέρου ότι αγωνίζονται

και θα ήταν παιδαριώ δες να πάρει κανείς κατά

για την υπεράσπιση του χριστιανισμού υπό την

γράμμα τις υπερβολές των αράβων συγγραφέων

προστασία του Χριστού, της Παναγίας, «ακατανίκη­

που ανεβάζουν σε 100 ή 15 0.00 0 άνδρες τη δύνα­

της συμμάχου του αυτοκράτορα και συντρόφου του

μη των αυτοκρατορικών στρατευμάτων κατά τον

στη διοίκηση των στρατευμάτων», κάτω από το

10ο αιώνα.

Κατά τον 12ο αιώνα, τα ισχυρότερα

βλέμμα των μεγάλων στρατιωτικών αγίων που ή­

στρατεύματα των Κομνηνών δεν ξεπερνούσαν τις

ταν πάντα έτοιμοι να οδηγήσουν τις ίλες του ιπ π ι­

30 .0 0 0 -5 0 .0 0 0 άνδρες. Το σύνολο των τακτικών

κού στη μάχη. Είτε όμω ς αγωνιζόταν στα πεδία της

βυζαντινών στρατευμάτων που αποτελούν κατά τον

μάχης της Ασίας ή της Βουλγαρίας, είτε μεταφερό­

10ο αιώνα το στρατό της Ασίας που προορίζεται να

ταν πέρα από τη θάλασσα, στην Κρήτη, την Ιταλία ή

αντιμετωπίσει τους Άραβες, ανέρχεται σε 7 0.0 00

την Αφρική, ο στρατός αυτός έδειχνε παντού ένα

περίπου άνδρες. Μαζί με τους 24.000 άνδρες που

κουράγιο και μια επιμονή πραγματικά ακαταπόνη­

αποτελούσαν την αυτοκρατορική φρουρά, μαζί με τα

τα. Ακόμα κι αν έχει κάποια αναμφισβήτητα ελατ­

συντάγματα του στρατού της Ευρώπης, ο συνολικός

τώματα που θα δούμε σε λίγο, δεν ήταν λίγες οι φο­

αριθμός των βυζαντινών δυνάμεων δεν ξεπερνούσε

ρές που περιέφερε νικηφόρα ανά τον κόσμο τα λά­

την εποχή εκείνη τους 140.0 0 0 άνδρες.

βαρα της αυτοκρατορίας, που είχε συντρίψει τα βαρ-

0

Ο στρατός αυτός όμως ήταν επίλεκτος. Αποτελού-

βαρικά βασίλεια των Βανδάλων και των Οστρογότ-

μενος κατά κύριο λόγο από ιππικό και επειδή οι υ­

θων, κατά τον 6ο αιώνα, εξουθένωσε τη δύναμη της

πηρεσίες του ιππικού ήταν, όπω ςσ υνέβαινε και με

περσικής αυτοκρατορίας κατά τον 7ο αιώνα, ανέκο­

τους στρατούς του Μεσαίωνα, εκείνες που προτι­

ψε την ορμή του Ισλάμ κατά τον 8ο αιώνα, αποκατά-

μούσαν στο Βυζάντιο, ήταν με τον οπλισμό του, είτε

στησε στην Ασία το κύρος του Βυζαντίου κατά τον

επρόκειτο για το θωρακισμένο ιππικό των κατα-

1Οο αιώνα και έπνιξε στο αίμα το μεγάλο βουλγαρι­

φρακταρίων, είτε για το ελαφρό ιππικό, τους τραπε­

κό κράτος που είχε γεννηθεί μέσα στα Βαλκάνια.

ζίτες, ένα εργαλείο πολέμου με αξιοθαύμαστη συνο­

Κατά τον 12ο αιώνα είχε επίσης κατορθώσει να α­

χή και ευελιξία. Επειδή γυμναζόταν διαρκώς με

ναχαιτίσει τους Νορμανδούς, τους Ούγγρους και

σκληρές και αδιάκοπες ασκήσεις, των ο π ο ίω ν οι

τους Τούρκους· έτσι για περισσότερα από 6 0 0 χρό­

πραγματείες του Τακτικού από τον 6ο ω ς το 1Οο αι­

νια, είχε προσφέρει στη μοναρχία αξιόλογες υπηρε­

151

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΤΕΤΑΡΤΟ

IC T O P IX T~HC R Y Z X N T ~ IN H G Χ Υ Τ Ο Κ Ρ Χ Χ Ο Ρ ΙΧ Ο

σίες και είχε κοσμήσει τις σημαίες της μ’ ένα φωτο­

λυσοδεμένους σαν σκλάβους και δαρμένους με με­

στέφανο δόξας.

ταλλικές βέργες άνδρες που είναι οι υπερασπιστές,

Η αυτοκρατορία είχε ακόμα προσεκτική και διαρ­

και συν θεώ , οι σωτήρες της χριστιανοσύνης, και

κή μέριμνα για τους στρατιώτες της. Ένα στρατιωτι­

που για να το πούμε έτσι, πεθαίνουν κάθε μέρα για

κό έργο του 10ου αιώνα, όπου επεξηγείται με αξιο­

τους αγίους αυτοκράτορες. Πρέπει να κρατήσουμε

θαύμαστο τρόπο η σκέψη των μεγάλων πολεμιστών

τον στρατιώτη μέσα στη χαρά, την ικανοποίηση και

ηγεμόνων της εποχής αυτής, συνιστά, αν επιθυμούν

τον ενθουσιασμό· θα είναι έτσι γενναιότερος, τολμη­

να πάνε «με χαρούμενη ψυχή», με φλογερή και ικα­

ρότερος και θα φαίνεται αήττητος. Κι έτσι ο αυτοκρά­

νοποιημένη καρδιά, να διακινδυνεύσουν τη ζωή

τορας, δεν θα υπερασπιστεί μόνο την αυτοκρατορία,

τους για τους Αγίους μας αυτοκράτορες και για το σύ­

αλλά και θα υποτάξει όλα τα εδάφη των εχθρών του.

νολο της χριστιανικής κοινότητας, κι αν ακόμα επι­

Έτσι, μέσα στη βυζαντινή κοινωνία, καμία κατά­

θυμούν να αυξήσουν το κουράγιο τους και να τους

σταση δεν φαίνεται ανώτερη από τη στρατιωτική.

δώσουν την τόλμη να επιχειρήσουν το αδύνατο, να

Στο φέουδό του ο στρατιώτης διαθέτει, για εκείνον

μην τσιγκουνευτούν ούτε φιλοδωρήματα ούτε προ­

και τους δικούς του σημαντικές ατέλειες. Μέσα στο

νόμια για τους στρατιώτες. «Πρέπει, λέει ο συγγρα­

κράτος η στρατιωτική τάξη (στρατιωτικός οίκος) α­

φέας, να απολαμβάνουν όλη την εκτίμηση που τους

ντιμετωπίζεται πολύ διαφορετικά από την πολιτι­

οφείλεται, να μην αφήνουμε καθόλου εκείνους που

κή. 0 στρατιώτης που υπερασπίζεται τη θρησκεία,

θέτουν σε κίνδυνο τη ζωή τους για τη σωτηρία των α­

τον αυτοκράτορα, την πατρίδα (η λέξη αυτή απαντά

γίω ν αυτοκρατόρων και την ελευθερία των χριστια­

σε μια άλλη πραγματεία του 10ου αιώνα), έχει δι­

νών, να τους περιφρονούν και να τους κακομεταχει­

καίωμα να αποκτήσει όλα τα προνόμια και όλες τις

ρίζονται φαύλοι φοροεισπράκτορες. Ο στρατιώτης

τιμές, ενώ ένας αυτοκράτορας δεν φοβόταν να ζητή­

πρέπει μόνο να κρίνεται από τους αρχηγούς του. Δεν

σει από την Εκκλησία να τιμήσει ω ς μάρτυρες πολε­

είναι αποδεκτό να πρέπει να απολογηθεί μπροστά

μιστές που είχαν βρει το θάνατο πολεμώντας ευσε-

σε κοινά δικαστήρια και να μπορεί να δει κανείς α­

βώς εναντίον των απίστων.

152

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΤΕΤΑΡΤΟ

IC T O P IX T H C K V Z X N T IN H C X Y X O K P X X O P lX C

Α ΕΛΑΤΤΩΜΑΤΑ ΤΗΣ ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗΣ

σ’ εκείνεςτου αυτοκράτορα που βρισκόταν μακριά. Η

ΟΡΓΑΝΩΣΗΣ. -Ε ξυπακούεται ότι ένας

πολιτική φιλοδοξία κάθε στρατιωτικού αρχηγού έ­

στρατός με τέτοια σύνθεση, στον οποίο η

βρισκε επομένως ανάμεσα στις τάξεις των στρατιω­

αυτοκρατορική εύνοια εξασφάλιζε συχνότερα μια

τών που είχε υπό τις διαταγές του ένα στήριγμα. Αυ­

τέτοια θέση μέσα στο κράτος, είχε μαζί με τις εξαίρε­

τό εξηγεί το μεγάλο αριθμό των στρατιωτικών εξε­

τες αρετές του και ελαττώματα όχι λιγότερο τρομερά,

γέρσεων, καθώς και πραξικοπημάτων, κατά τα ο­

κι έτσι το θαυμαστό αυτό εργαλείο πολέμου μπορού­

ποία ένας στρατός αναγόρευε τον στρατηγό του αυτο­

σε να γίνει και πηγή σοβαρών κινδύνων.

κράτορα και κατόρθωνε πολλές φορές να τον ανεβά­

η

Οι στρατιώτες που εξασφάλιζε η στρατολογία στην

σει στο θρόνο.

αυτοκρατορία είχαν συχνά πολύ μέτρια ποιότητα.

Το Βυζάντιο προσπάθησε να λύσει τα προβλήμα­

Εκτός από το ότι πολλοί απ’ αυτούς δεν είχαν καθό­

τα αυτά με το να αφήσει στο στρατό του αρκετή θέση

λου από τη φύση

για

τους ιδιαίτερα φιλο­

που ήταν καλύτεροι

πόλεμη ιδιοσυγκρα­

στρατιώτες

σία, η χαλάρωση της

πήρχε η ελπίδα π ω ς

πειθαρχίας τους είχε

θα ήταν και πιο π ι­

επιτρέψει να π ρ ο ­

στοί.

σθέσουν στα στρα­

μω ς ο τρόπος στρα­

τιωτικά τους καθή­

τολόγησης εμπεριεί­

κοντα

παντοειδείς

χε κινδύνους. Ο βυ­

πολιτικές ασχολίες:

ζαντινός στρατός είχε

στην πραγματικότη­

όλα τα ελαττώματα ε­

τα

νός

ήταν

λιγότερο

μισθοφόρους, και

υ­

Και αυτός ό­

μ ισ θοφ ορ ικο ύ

στρατός παρά εθνο­

στρατού. Ο Βελισά-

φρουρά, με εξαιρετι­

ριος έλεγε ήδη στους

κά περιορισμένη ε­ ξάσκηση στον πόλε­

Παράσταση του θριάμβου του Βασιλείου Β' επί των Βουλγάρων (1017) ανάμεσα στις προσωποποιήσεις της Αθήνας και της Κωνσταντινούπολης.

στρατιώτες του: «Είσαστε ανώτεροι από τους εχθρούς μας

μο, και επιπλέον η πίστη τους ήταν συχνά αμφίβολη. Απόδειξη βρί­

και ω ς προς το κουράγιο και ω ς προς τη σωματική

σκουμε στο στρατό εκείνο της Αιγύπτου κατά τον 6ο

σας δύναμη. Δεν υστερείτε α π ’ αυτούς παρά μόνο σ’

και τον 7ο αιώνα, που ήταν τόσο ανοργάνωτος και α­

ένα σημείο, το ότι δεν γνωρίζετε π ώ ς να υπακούτε

δύναμος εναντίον των Αράβων. Στις επαρχίες όπου

στους αρχηγούς σας». Η πειθαρχία υπήρξε το βασι­

οι κληρωτοί ήταν καλύτεροι, το τυπικό σύστημα

κό ελάττωμα των βυζαντινών στρατευμάτων. Οι ευ­

στρατολόγησης δημιουργούσε έναν άλλο κίνδυνο.

πατρίδες αυτοί τυχοδιώκτες, που τους απασχολούσε

Οι στρατιώτες είχαν ω ς αξιωματικούς και στρατη­

μόνο το να κερδίσουν όσο μπορούσαν περισσότερα,

γούς τους συμπατριώτες του, γόνους της τάξης των

υπήρξαν για το στρατηγό φοβεροί συνεργάτες. Συζη­

φεουδαρχών ευγενών, της επαρχίας που τους γνώ ρι­

τούσαν τις διαταγές, αρνούνταν να προχωρήσουν,

ζαν και με τους οποίους τους συνέδεαν χίλιοι δεσμοί,

μερικές φορές μετατρέπονταν σε προδότες ενώ μαί­

πελατείας και υποτέλειας. Για το λόγο αυτό υπάκου-

νεται η μάχη. Επίσης θεωρούσαν τους εαυτούς τους

αν τυφλά στις διαταγές τους, πολύ περισσότερο παρά

υπεράνω των κοινών κανόνων, και αντί να τους τι­

153

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΤΕΤΑΡΤΟ

IC T O P IX T H G K Y ^ X N X IN H C X Y T -O K P X T O P IX C

μωρήσουν αυστηρά, ήταν υποχρεωμένοι να δια­

ρες του οίκου των Κομνηνών και ιδιαίτερα ο Μανου­

πραγματεύονται και να συμβιβάζονται μαζί τους. Αν

ήλ, με τη φλογερή ανδρεία του πλανόδιου ιππότη,

ήταν δυσαρεστημένοι, επαναστατούσαν, ήταν πά­

που αποτέλεσε για μεγάλο διάστημα το είδωλο των

ντα, μια σωστή θεομηνία για τη χώρα που διέσχι­

στρατιωτών, θ α μπορούσε κανείς να αναφέρει και

ζαν, φιλική ή εχθρική. Οι αρχηγοί τους δεν άξιζαν

πολλούς άλλους που το Βυζάντιο διατήρησε για πο­

πολύ περισσότερο και έδειχναν φανερά την ανυπα­

λύ καιρό την ένδοξη ανάμνησή τους. Σε εποχές σο­

κοή τους. Το μόνο που σκέπτονταν ήταν π ώ ς να

βαρών κρίσεων ο λαός ζητούσε τη βοήθεια των μεγά­

πλουτίσουν, να επω φεληθούν από τη δύναμή τους

λων αυτών πολεμικών αρχηγών ακόμα και μετά το

και την αδυναμία του αυτοκράτορα προκειμένου να

θάνατό τους. Το 8 13, όταν οι Βούλγαροι βρίσκονταν

ικανοποιήσουν τις προσω πικές τους φιλοδοξίες.

προ των πυλώ ν της Κωνσταντινουπόλεως, το πλ ή ­

Αληθινοί Condottieri, ήταν πάντα έτοιμοι να που­

θος αφού εισέβαλε μέσα στην Εκκλησία των Αγίων

ληθούν σ’ όποιον τους πρόσφερε περισσότερα ή να

Αποστόλων κατευθύνθηκε προς τον Τάφο του Κων­

εργαστούν για λογαριασμό τους.

σταντίνου Ε ' φωνάζοντας: «Σήκω, έλα να βοηθή­

Οι στρατηγοί - Με τέτοιους στρατιώτες επομένως

σεις το κράτος που χάνεται». Μερικοί μάλιστα υπο­

όλα εξαρτιόνταν από τον στρατηγό που είχε το πρό­

στήριζαν με βεβαιότητα ότι ο μεγάλος αυτοκράτορας

σταγμα. Αν ενέπνεε εμπιστοσύνη στους άνδρες του,

βγήκε από τον τάφο του, ανέβηκε στο πολεμικό του

αν ήξερε να τους χειριστεί και να τους πάρει με το μέ­

άτι, για να πολεμήσει για μια ακόμα φορά εναντίον

ρος του, αν ήξερε π ώ ς να γίνει αγαπητός, θα απο­

των Βουλγάρων που είχαν τόσες φορές ηττηθεί από

κτούσε ό,τι ζητούσε, αν όμως δεν τους άρεσε, αν φαι­

εκείνον.

νόταν πολύ απαιτητικός ή πολύ αυστηρός, ο στρατός

Κωνσταντινούπολη το 970, όταν οι Βούλγαροι συ­

θα αρνιόταν να τον υπακούσει, θα εξύφαινε ραδιουρ­

νέτριψαν το 986 τον αυτοκρατορικό στρατό στη στε­

γίες εναντίον του στο στρατόπεδο, ή ακόμα θα εγκα-

νω π ό της Πύλης του Τραϊανού, ικέτευαν με τον ίδιο

τέλειπε το πεδίο μάχης. Ευτυχώς για την αυτοκρατο­

τρόπο τον Νικηφόρο Φωκά να βγει από τον τάφο του

ρία σε πολλές εποχές της ιστορίας την είχε την τύχη

για να αναλάβει την ηγεσία των νικηφόρω ν στρατευ­

να βρίσκονται επικεφαλής των στρατευμάτων της

μάτων: εκείνον που και μόνο το όνομά του έκανε

διακεκριμένοι στρατηγοί, ικανοί να δείξουν ακατα­

τους εχθρούς της αυτοκρατορίας να τρέμουν, εκείνον

νίκητη ενεργητικότητα και σταθερή καλή πίστη, που

που είχε νικήσει τα πάντα, εκτός από μια γυναίκα

μπόρεσαν, με το κουράγιο τους, τη στρατιωτική τους

και που μόνον ο λιονταρίσιος βρυχηθμός του θα αρ-

τέχνη, την φροντίδα τους, και ακόμα και τη φλογερή

κούσε να τρέψει σε φυγή τους εχθρούς. Και οι μεταγε­

ευγλωττία τους να εμπνεύσουν στα στρατεύματα τον

νέστεροι, αποδίδοντας και στον Μανουήλ Κομνηνό

ενθουσιασμό και την εμπιστοσύνη. Τον 6ο αιώνα

το όνομα του πιο ένδοξου ήρωα της Βυζαντινής αυ­

τέτοιοι στρατηγοί ήταν ο Βελισάριος και ο Ναρσής,

τοκρατορίας, τον προσφωνούσαν με τον τίτλο του

τον 7ο αιώνα ο Ηράκλειος, τον 8ο αιώνα οι μεγάλοι

«Νέου Ακρίτα».

Εξάλλου, όταν οι Ρώσοι απείλησαν την

Ίσαυροι αυτοκράτορες. Τον 10ο αιώνα ο Ιωάννης

Όποτε όμω ς η αυτοκρατορία εξασθενούσε και η

Γουργηνός υπήρξε «ένας άλλος Τραϊανός, ένας άλλος

στρατολογία σταμάταγε, οι μεγάλοι στρατηγοί έλει­

Βελισάριος», ενώ τα μέλη της οικογένειας του Φ ω ­

παν, τότε το πολεμικό εργαλείο λύγιζε και έσπαζε.

κά, επί τρεις αιώνες οδήγησαν στη νίκη τα στρατεύ­

Επικρατούσαν εξεγέρσεις στα στρατόπεδα, αναταρα­

ματα της αυτοκρατορίας. Υπήρχαν ακόμη οι μεγάλοι

χές στα στρατεύματα, φιλοδοξίες αρχηγών, αναρχία,

αυτοκράτορες του 10ου αιώνα, ο Νικηφόρος Φωκάς,

εμφύλιος πόλεμος: επωφελούμενοι από την παρακ­

ο Τζιμισκής, ο Βασίλειος Β', αργότερα οι αυτοκράτο­

μή αυτή, οι εχθροί προέλαυναν.

154

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΤΕΤΑΡΤΟ

I G T O P I X T H C K Y Z X N 'T IN H C Χ Υ Τ Ό Κ Ρ Χ Τ Ο Ρ ΙΧ Φ

Φ ΣΤΡΑΤΟΣ ΤΩΝ ΣΥΝΟΡΩΝ ΚΑΙ Η ΑΜΥΝΑ

γκέντρωσαν κάτω από τις διαταγές ενός μικρού αριθ­

ΤΩΝ ΕΔΑΦΩΝ. - Εκτός από τον κινητό

μού στρατηγών (m agistn m ilitiu m ) το σύνολο των

στρατό, που εκστράτευε όπου χρειαζόταν, ο

δυνάμεων στις οποίες είχαν εμπιστευθεί την άμυνα

στρατός ίω ν συνόρων ήταν ένα άλλο στοιχείο της

της μοναρχίας. Καθώς συσσωρεύονταν οι κίνδυνοι

βυζαντινής ισχύος.

της αυτοκρατορίας, ο στρατιωτικός αυτός θεσμός έγι­

0

Ο κύριος ρόλος τους ήταν να καταλάβουν τις οχυ­

νε η ίδια η βάση της διοικητικής οργάνωσης: ενα­

ρωμένες θέσεις, τους πύργους και τα φρούρια που

ντίον των Λομβαρδών και των Βαρβάρων στη Δύση,

κάλυπταν ολόκληρη την περιοχή. Η Ρώμη είχε πα-

εναντίον των Περσών, των Αράβων και των Βουλ­

λιότερα αρκεστεί στην οργάνωση της άμεσης άμυνας

γάρων στην Ανατολή, δημιουργήθηκαν τα θέματα

των συνόρων. Το Βυζάντιο πολλαπλασίασε τις τά­

των ο πο ίω ν ο αρχηγός ήταν ένας στρατιωτικός, ο

ξεις των οχυρών, που σχηματίζουν το ένα πίσω από

στρατηγός που συγκέντρωνε στο πρόσωπο του τις

τ’ άλλο διαδοχικούς φραγμούς και προσφέρουν, σε

πολιτικές και στρατιωτικές εξουσίες. Από τα θέματα

περίπτωση επιδρομής, καταφύγιο στους π λ η θ υ ­

αυτά εκείνα που περιέβαλλαν τα σύνορα (ακριτικά),

σμούς. Έτσι, σ’ ολόκληρη τη χώρα ανεγέρθηκαν κά­

είχαν ξεχωριστή σημασία· και έστειλαν εκεί ειδικά

στρα, που έκλειναν όλους τους δρόμους, εξούσιαζαν

στρατεύματα, τα οποία σε αντάλλαγμα της στρατιωτι­

όλα τα στρατηγικά σημεία, έφραζαν τα στενά περά­

κής υπηρεσίας, έλαβαν εδάφη όπου εγκαταστάθη­

σματα (κλεισούρα), επέβλεπαν όλη την περιοχή: με­

καν μαζί με την οικογένειά τους, στρατιώτες και κλη­

ρικές φορές, ακόμα και συνεχή τείχη ό π ω ς ήταν για

ρούχοι μαζί, που τους ονόμαζαν στρατιώτες των συ­

παράδειγμα το τείχος του Αναστασίου μπροστά από

νόρων (lim itanei, ακρίτες). Ο βασικός ρόλος τους ή­

την Κωνσταντινούπολη, διασπάρθηκαν πάνω σε

ταν να κατέχουν οχυρές θέσεις τα κάστρα που γέμιζαν

μια απέραντη έκταση γης: ισχυρά κάστρα, κτισμένα

ολόκληρη την περιοχή. Η Ρώμη είχε αρκεστεί κάπο­

με πολλή σοφία και τέχνη, όπου είχε συντρίβει προ

τε στην οργάνωση της άμεσης άμυνας των συνόρων,

πολλού η ορμή της εισβολής. Η δημιουργία ενός

το Βυζάντιο πολλαπλασίασε τις γραμμές των οχυρών

δικτύου περιστοιχισμένου από Castella από τις

που σχημάτιζαν το ένα πίσω από το άλλο διαδοχικά

στέππες της hodne και της Τυνησίας ω ς τις όχθες

εμπόδια που πρόσφεραν άσυλο στους πληθυσμούς

του Ευφράτη και από τα βουνά της Αρμενίας ω ς τις

σε περίπτωση εισβολής.Έτσι όλη η χώρα γεμίζει α­

όχθες του Δούναβη με τα οποία, ό π ω ς αναφέρει ο

πό κάστρα που κλείνουν όλους τους δρόμους, ελέγ­

Προκόπιος πραγματικά “έσωσε τη μοναρχία", υ­

χοντας όλα τα στρατηγικά σημεία, φράζοντας τα πε­

πήρξε ό π ω ς γνωρίζουμε ένα από τα ένδοξα κατορ­

ράσματα (κβεισούρες), επιβλέποντας ολόκληρη την

θώματα του Ιουστινιανού, θέλοντας, γράφει ο ιστο­

περιοχή· μερικές φορές ακόμη και συνεχή τείχη - ό­

ρικός, να καλύψει τα σύνορα του Δούναβη, ο Ιου­

π ω ς το τείχος του Αναστασίου μπροστά από την

στινιανός πλαισίωσε τον ποταμό με πολυάριθμα

Κωνσταντινούπολη - κάλυψαν μια μεγάλη εδαφική

φρούρια και εγκατέστησε κατά μήκος της όχθης του

έκταση: ισχυρά οχυρά, κατασκευασμένα με σοφή τέ­

οχυρές θέσεις, για να εμποδίσουν τους βαρβάρους

χνη, όπου συντρίφτηκε πολλές φορές η ορμή της ει­

να επιχειρήσουν το πέρασμα.

σβολής. Ό π ω ς ξέρουμε, μια από τις δόξες του Ιουστι­

Για να οργανώσουν αποτελεσματικά την προστα­

νιανού ήταν ότι είχε δημιουργήσει από τις στέπες

σία των εδαφών της αυτοκρατορίας, πολύ νω ρίς οι

της Χόδνας και της Τυνησίας ώ ς τις όχθες του Ευ­

Βυζαντινοί, επαναλαμβάνοντας ένα στρατιωτικό θε­

φράτη, από τα όρη της Αρμενίας ώ ς τις όχθες του

σμό της Ρώμης, οργάνωσαν κατά μήκος των συνό­

Δούναβη, ένα πυκνό δίκτυο από καστέβα, με τα ο­

ρων πραγματικά στρατιωτικά όρια ilimites), και συ­

ποία, ό π ω ς λέει ο Προκόπιος, «έσωσε πραγματικά

155

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΤΕΤΑΡΤΟ

IG T O P IA . T H C K Y Z X N T IN H C X Y 'T O K P X 'T O P lX C 7*I//7«A ity * v\jva ^^C v u a f- y < t< ju >e ^ c u r

>J

S

κ

n *'

*

«jCiTTTCef/.e./ultiVC, 7K · TCU ·»

ρ ^ λ α ψ ϊΐα ψ Α ! * fo lK e u & T lirfy fo y t'W O T ? u f ^ e f t j e

*

* f \ -v-/

*

'* *

·.**' / ' !, k«t ‘ **·* t . * v

-Ttouuoi U £ } i ^ \ v 7 ^ y ( ^ x j

/

*

|

<* | ^

■ C'T* /

< c u m i u i · Kcye.Ae/TflO'

»»

^7^ .. _ .

^ ί * ^ ( ' ί Τ Γ ρ * σ τ Ό ν « * α ί Γ , Α ( · ι· ^ Τ Μ β ι ^ > ' '

t* v *

%

η π Μ rf MjuJyouf •jdiiAiLA.’pM.’v tu ix y / f pCouxy'i ^e'iTi
0CU W f f

*

* *.

t /

| ___.

K(

^/

/

^ M ^ / L ^ u f 6 » i ’n i j u a t » v t n r | i i H i t : T ^ S A i ! A i S - ·

*F< *

. *

άι

«‘ A tiiw

V i

U

H I

Σλάβοι προστρέχουν για βοήθεια στον Βυζαντινό Αυτοκράτορα.

τη μοναρχία», «θέλοντας», γράφει ο ιστορικός, «να

ποτ’ άλλο εκτός από φρούρια». Ακόμα και σήμερα,

καλύψει τα σύνορα του Δούναβη, ο Ιουστινιανός έ­

σε πολλά μέρη, κυρίως στην Αφρική, ξαναβρίσκου­

χτισε δίπλα στο ποτάμι πολυάριθμα οχυρά και εγκα-

με τα ερείπια των ισχυρών αυτών φρουρίων και τί­

τέστησε σ’ όλο το μήκος της όχθης φυλάκια για να ε­

ποτα δεν μαρτυρεί με πιο φανερό τρόπο τη στρατιω­

μποδίσει τους βαρβάρους να επιχειρήσουν να περά­

τική προσπάθεια και τη δύναμη της αυτοκρατορίας.

σουν το ποτάμι. Όμως, μετά την κατασκευή των έρ­

Ο πόβεμοςστα σύνορα. - Εγκατεστημένοι στα οχυ­

γω ν αυτών, γνωρίζοντας πόσο εύθραστες είναι οι αν­

ρά και στηριζόμενοι σ’ αυτά, οι στρατιώτες των συνό­

θρώ πινες ελπίδες σκέφτηκε π ω ς αν οι εχθροί κατά-

ρων, μέσα στα στρατιωτικά τους όρια, αληθινά «σκα­

φερναν να ξεπεράσουν αυτό το εμπόδιο, θα έβρισκαν

λοπάτια» που κατέλαβαν, παραφύλαγαν τον εχθρό,

τους πληθυσμούς χω ρίς άμυνα και θα μπορούσαν ά­

απωθούσαν τις επιδρομές του, υπεράσπιζαν τα εδά­

κοπα να υποδουλώσουν τους ανθρώπους και να λε­

φη, κάνοντας ένα πόλεμο ταυτόχρονα αμυντικό και

ηλατήσουν τις περιουσίες τους. Δεν αρκέστηκε λοι­

επιθετικό. Μια περίεργη πραγματεία του 10ου αιώ ­

πόν καθόλου στο να τους εξασφαλίσει με τα κάστρα

να περί τακτικής ζωγραφίζει με συναρπαστικές πινε­

του ποταμού κάποια ασφάλεια γενικά, αλλά πολλα­

λιές την τροχιά ζωή και τον ακατάπαυστο αγώνα που

πλασίασε σ’ ολόκληρη την ξηρά τις οχυρώσεις, έτσι

διεξαγόταν στις επαρχίες των συνόρων, στα όρη του

ώστε κάθε ιδιοκτησία μετατράπηκε σ’ έναν ισχυρό

Ταύρου ή στα σύνορα της Καππαδοκίας, κάτω από τη

πύργο που γειτόνευε με μια οχυρωμένη θέση». Το ί­

διαρκή απειλή της αραβικής εισβολής. Ήταν ένας

διο σύστημα έμελλε να επιζήσει επί αιώνες. Τα όρη

πόλεμος πονηρός και δύσκολος, όπου με περιορι­

του Ταύρου, η περιοχή του Ευφράτη, η Αρμενία, κα­

σμένες δυνάμεις έπρεπε να συγκρατήσουν έναν πα­

λύφθηκαν, ό π ω ς και η βαλκανική χερσόνησος με

ράτολμο εχθρό: ένας πόλεμος με αιφνιδιασμούς και

φρούρια. Τον 1 1ο αιώνα, στην Ασία, «δεν υπήρχε τί-

ενέδρες, τολμηρές αναγνωρίσεις και παράτολμες συ­

156

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΤΕΤΑΡΤΟ

I C T O P I X T H C K Y Z X N T IN H C X Y Y O K P X X O P lX C

μπλοκές, όπου έκανε θαύματα το ελαφρό ιππικό των

τόλμης και πονηριάς. Σκληρός πόλεμος, όπου το ιπ ­

τραπεζιτών. Όλα τα σύνορα φυλάσσονταν από ένα

πικό παίζει το βασικό ρόλο, όπου έπρεπε να βρίσκε­

πυκνό δίκτυο μικρών παρατηρητηρίων, συνδεδεμέ-

ται κανείς σε συνεχή επαγρύπνηση για να μην αιφνι-

ν ω ν μ’ ένα σύστημα σημάτων με το γενικό στρατη­

διαστεί, για να ανταποδίδει κάθε χτύπημα στον ε­

γείο. Μόλις επισήμαιναν κάποια κίνηση του ε­

χθρό· ένας πόλεμος γεμάτος περιπέτειες, βίαιες, ιπ-

χθρού, ομάδες αναγνώρισης του ιππικού, που έ­

ποτικές και ηρωικές, όπου χαλυβδωνόταν με θαυ­

παιρναν μαζί τους μόνο τρόφιμα μιας ημέρας για να

μαστό τρόπο η ψυχή όσων έπαιρναν μέρος.

είναι ευκίνητες και μαύριζαν τα όπλα τους για να εί­

Η βυζαντινή εποποιία ύμνησε με θαυμάσιο τρόπο

ναι λιγότερο φανερά, ρίχνονταν προς όλες τις κατευ­

τη γενναία και ελεύθερη ζωή αυτών των στρατιωτών

θύνσεις. Πίσω από αυτή την «κουρτίνα», άρχιζε η κι­

της Ασίας στο έπος του Διγενή Ακρίτα, του υπερασπι­

νητοποίηση: το πεζικό καταλάμβανε τα περάσματα, ο

στή των συνόρων, «του προτύπου των γενναίων, της

πεδινός πληθυσμός συνέρεε προς τα οχυρά, ο στρα­

δόξας των Ελλήνων, του ειρηνευτή της Ρωμανίας». Σ’

τός συγκεντρωνόταν. Στις οδηγίες που δίνονται, τί­

αυτή την επική ιστορία βλέπουμε καλύτερα από ο­

ποτα δεν αφήνεται στην τύχη. Υποδείξεις για την υ­

πουδήποτε αλλού την ιπποτική αψηφισιά, την ωραία

πηρεσία πληροφοριών, για την υπηρεσία εφοδια­

υγιή ενεργητικότητα, τον πατριωτισμό που υπήρχε σ’

σμού, μέτρα για τη συγκέντρωση των στρατευμάτων,

αυτούς τους βυζαντινούς στρατιώτες καθώς και την υ­

κανονισμοί για την πορεία, ενέδρες και κατασκο­

περήφανη επίγνωση της ανεξαρτησίας τους που είχαν

πεία, τακτική νυχτερινών επιθέσεων, τα πάντα προ-

όλοι οι μεγάλοι γαιοκτήμονες που φρόντιζαν για τη

βλέπονται και ρυθμίζονται λεπτομερώς. Ταυτόχρο­

φρούρηση του εδάφους στα σύνορα. «Όταν μια υπόθε­

να, γίνονταν τολμηρές επιδρομές στο εχθρικό έδα­

ση είναι δίκαιη, λέει ο ήρωαςτου ποιήματος, δεν φο­

φος για να προκαλέσουν ανησυχία στα μετόπισθεν

βάμαι ούτε τον αυτοκράτορα». Ένα χαρακτηριστικό

του εισβολέα και να επιχειρήσουν ένα χρήσιμο αντι­

γνώρισμα που, μέσα σ’ αυτό το ηρωικό άσμα, όπου ε­

περισπασμό, ενώ ο βυζαντινός στρατηγός, ερχόμενος

ξυμνούνται πολύ ωραία όλα τα αισθήματα της εποχής

σε επαφή με τον εχθρό, άρχιζε τη μάχη, γενικά με έ­

δείχνει μαζί με τις αρετές τη φοβερή αδυναμία - την α­

να ξαφνικό και απρόσμενο χτύπημα, μ’ ένα κράμα

πειθαρχία αυτών των βυζαντινών στρατευμάτων.

157

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΤΕΤΑΡΤΟ

IC T O P IX T H G K Y Z X N T IN H C x Y t o k Pv t o p i x c

©

0

Εξάλλου το Βυζάντιο έβρισκε, για να στρατολογεί

ΣΤΟΛΟΣ. - Τελειώνοντας, πρέπει να πούμε

τα πληρώματά του, θαυμάσιους ναυτικούς στους

δυο λόγια για το στόλο. Κατά τον 6ο και τον 7ο αιώνα και μέχρι

πληθυσμούς της ασιατικής ακτής, των νησιώ ν και

και τις αρχές του 8ου, ο στόλος ήταν μια από τις με­

της Ελλάδας. Οι ναυπηγοί του, εξάλλου, του κατα­

γάλες δυνάμεις της αυτοκρατορίας· δέσποζε στις θά­

σκεύαζαν δυνατά πολεμικά πλοία, τους δρόμωνες, που χωρούσαν 300 άνδρες από τους οποίους 70

λασσες της ανατολής, ή μάλλον ήταν, πριν από την

στρατιώτες και ελαφρότερα πλοία των ο π ο ίω ν το

είσοδο των Αράβων στη σκηνή κατά τα μέσα του

πλήρω μα ήταν 130 ώ ς 160 άνδρες και που το π λ ή ­

7ου αιώνα, ο μοναδικός στόλος της Μεσογείου· και ακόμη και όταν οι Ομεύάδες χαλίφηδες δημιούργη­

ρωμά τους αποτελούταν συχνά από ρώσους ναύτες.

σαν μια ναυτική δύναμη, ο βυζαντινός στόλος πάλε­

Έ νας θαυμάσιος εξοπλισμός, που η δύναμή του αυ­

ψε με γενναιότητα και έσωσε πραγματικά την αυτο­

ξανόταν ακόμη περισσότερο από την ανωτερότητα

κρατορία σώζοντας την Κωνσταντινούπολη το 7 17.

του υγρού πυρός, που είχε εφευρεθεί κατά τον 7ο αι­

Φαίνεται ότι στη συνέχεια ο στόλος παραμελήθηκε

ώνα από ένα Σύρο μηχανικό και που, όταν το χρη­

λίγο και η αυτοκρατορία το πλήρωσε ακριβά τον 9ο

σιμοποιούσαν σε σιφώ νια και χειροβομβίδες ενέ­

αιώνα, όταν οι μουσουλμάνοι κουρσάροι, κύριοι

πνεε φοβερό τρόμο σε όλους τους εχθρούς του Βυζα­

της Κρήτης, λεηλατούσαν επί πά νω από έναν αιώνα

ντίου.

τις ακτές του Αιγαίου. Ο κίνδυνος οδήγησε στην α­

Οι Ρώσοι του Ιγκόρ, που συντρίφτηκαν το 941

νασυγκρότηση του στόλου κατά τον 10ο αιώνα και

μπροστά στην Κωνσταντινούπολη, δήλωναν: «Οι

πάλι, μέχρι τις αρχές του 12ου αιώνα, το Βυζάντιο

Έ λληνες έχουν μια φωτιά που μοιάζει με τις αστρα­

υπήρξε μια μεγάλη μεσογειακή δύναμη και είχε την

πές του ουρανού, και ρίχνοντάς την εναντίον μας

κυριαρχία της θάλασσας (θαβασσοκρατία) μέχρι τις

μας έκαψαν· γ ι’ αυτό δεν μπορέσαμε να τους ν ικ ή ­

Ηράκλειες στήλες. «Σ’ εμένα μόνο», έλεγε ο Νικη­

σουμε». Τέλος, ό π ω ς και για το στρατό της ξηράς,

φόρος Φωκάς τον 10ο αιώνα, «ανήκει η ναυτική

μια σοφή τακτική ρύθμιζε τις ναυτικές επιχειρήσεις

δύναμη». «Ο στόλος», δήλω νε ένας συγγραφέας του

και έχουν σωθεί πολλές ειδικές πραγματείες. Τον

1 1ου αιώνα, «είναι η δόξα των Ρωμαίων». Και αυτό

1Οο αιώνα, ο αυτοκρατορικός πολεμικός στόλος πε­

συνεχίστηκε μέχρι την ημέρα που το Βυζάντιο έκρι­

ριλάμβανε 180 πλοία.

νε ότι θα ήταν πιο βολικό να αναθέσει τη φροντίδα

Έτσι, στην ξηρά και στη θάλασσα, το Βυζάντιο ή­

των κατά θάλασσα επιχειρήσεων σε άλλους και κυ­

ταν μια μεγάλη δύναμη. Και έτσι, επί μεγάλο χρονι­

ρίως στους Πιζάνους, τους Γενουάτες και τους Βενε-

κό διάστημα, ήταν ένα μεγάλο στρατιωτικό και ι­

τούς.

σχυρό κράτος.

158

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΕΜΠΤΟ

Η Β Υ Ζ Α Ν Τ ΙΝ Η Α ΙΠ Α Ο Μ Α Τ ΙΑ

I.

Τα μέσα της βυζαντινής διπλω ματίας. Η πολιτικ ή δράση

II. Τα αποτελέσματα της βυζαντινής διπλω ματίας.

III . Οι κ ίνδυ νοι της αυτοκρατορικής διπλω ματίας.

159

n i> O A o ro c

/

·

f

JT3* -ΟΓ At '

.

, f

#

·

I

I

g

i N i . t r - S l u l i / i J I , * ΤίϊΤ».τ7ΐ I

·* Γ '’ » ·■ / Vl 7*'**’ ««'Χίί/ΤΓ^'7* i x n, £,tyj 9I. l, ,*’ ·' ('Tjyft ν***ϊψχ/#»

,·· i ( ·

H

.· ' . .

.

* · *·

f ·

«1 * / * Α Ί Ι

·* * ►

* * ■*’ i

*β»»^ w l.s

·'

O Β Υ Ζ Α Ν Τ ΙΟ Κ Α Ι 0 B A P B ΑΡΙΚΟΣ Κ Ο Σ Μ Ο Σ .-Γ ύρ ω από τη βυζαντινή αυτοκρατορία υ ­ π ή ρ χ ε ο υ π ό β ο ιπ ο ς κόσμος, οι β α ο ί π ο υ μ έσα στην αβαζονεία του το Β υζάνηο χα ρ α κ τή ρ ι­ ζε μ ε την κοινή ονομασία βάρβαροι, και πο υ για μεγάβο διάστη μα δεν ήταν τίποτα π ερισ ­ σότερο. Ε πρόκειτο, κατά τον 6ο και τον 7ο αιώνα, για τους β α ο ύ ς τω ν γερ μ α νικώ ν φ υβώ ν, Βανδά-

βους, Β ισιγότθους, Οστρογότθους, Α ομβαρδούς, Φ ράγκους, που είχα ν φτιάξει βασίβεια στα απομεινά ρια της ρ ω μ α ϊκ ή ς αυτοκρατορίας και για β α ο ύ ςσ β α β ικ ή ς ή ουραβοαβταϊκής καταγω γής, Κροάτες, Σέρβους, Βουβγάρους, θύννους, Αβάρους, π ο υ κυκ βοφ ορούσα ν στα σύνορα της μ ο ν α ρ ­ χίας. Α ργότερα, τον 1 Οο αιώ να ήταν οι Χαζάροι, οι Π ετσενέγκοι, οι Ο ύγγροι, οι Ρώσοι και άββοι. Και αν και, μεταξύ των γειτόνω ν τη ς αυτοκρατορίας υπ ή ρ ξα ν από ν ω ρ ίς μερικά καβύτερα ο ργα νω ­ μένα κράτη, ό π ω ς τω ν Π ερσώ ν και τω ν Α ρά β ω ν και στην υ π ό β ο ιπ η Ε υρώ π η , U π ρω τό γο νη βαρ­ βαρότητα έδω σ ε προοδευτικά τη θέση τη ς σε τακτικούς ο ρ γα νισ μ ο ύς και σε μια π ο β ιτισ μ ένη ζωή (χω ρίς να μ ιβ ή σ ο υ μ ε γ ια την αυτοκρατορία του Κ αρβομάγνου, είναι α ναμφ ισβήτητο ότι κατά τον I Οο, τον 1 1ο, τον 13ο αιώ να υ π ή ρ χ ε μια Γερμανία, μια Γαββία και ακμαία ιταβικά κράτη ό π ω ς η Βενετία ή το νορμα νδικό βασίβειο τηςΣ ικεβίας), οι Β υζαντινοί επ έμ εν α ν να θεω ρούν τους εαυ­ τούς τους το μ ονα δικό ευνο μ ο ύμ ενο κράτος, το μονα δικό κέντρο τη ςπ ο β ιτικ ή ςκ α ι π ο β ιτισ μ έν η ς ζω ής· και εκτός από το υ ςΠ έρ σ εςκ α ι τουςΆ ραβες, για τους ο π ο ίο υς έδ ειχ να ν πάντα μεγα βύτερο σε­ βασμό, εξακοβουθούσαν να μεταχειρίζονται τον υ π ό β ο ιπ ο κόσμο μ ε π οβύ π ερ ιφ ρ ο νη τικ ή συγκα ­ ταβατικότατα. Ωστόσο όσο υ π ερ ή φ α νο κι αν ήταν το Β υζάνηο για το γεγο νό ς ότι ήταν ο μο να δικό ς α ντιπ ρ ό σ ω π ο ς και ν ό μ ιμ ο ς κ β η ρ ο νό μ ο ς της ρ ω μ α ϊκ ή ς παράδοσης, όσο κι αν κα υχιότα ν για το γε­ γο νό ς ότι ε π ί α ιώ νες ήταν το μονα δικό κράτος π ο υ ε ίχ ε σταθερούς και ισ χ υ ρ ο ύ ς διο ικη τικο ύς θε-

160

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΠΕΜΠΤΟ

IG T O P IX T~HC Κ Υ ^ Χ Ν Ί Π Ν Η Ο X Y T O K P X 'T O P lX C

σμούς, έπρεπε, παρά το γεγο νό ς ότι τους περιφ ρονούσ ε, να ζει μ ' αυτούς τους βαρβάρους, έ π ρ ε π ε να π ρ ο σ π α ­ θεί να προβαβαίνει τις επ ιθ έσ εις τους, να τους χ ρ η σ ιμ ο π ο ιε ί για τα συμφ έροντα της αυτοκρατορίας, να τους κάνει να νιώ θ ο υν την επ ιρ ρ ο ή του Βυζαντίου, να τους επιβάββει την επ ικ υρ ια ρ χία του βασιβέω ς, να τους δ ι­ οικεί ω ςυ π ο τεβ είςκ α ι υπηκόους. Α υτό ήταν το έργο της βυζαντινής διπβω ματίας, ενό ς θαύματος ε π ιμ ο ν ή ς και σοφίας, μ ε τα ποικίβα μέσα πο υ χρ η σ ιμ ο π ο ιο ύ σ ε, που ο δ ή γη σ ε στη δ η μ ιο υ ρ γία μ ια ς π ρ α γμ α τική ς « επ ι­ σ τή μ η ς δ ια κ υ β έρ νη σ η ς τω ν βαρβάρω ν». Η μ εβ έτη του βαρβαρικού κό σ μ ο υ ήταν μ ια από στις σταθερότερες ενα σ χ ο β ή σ εις τη ς αυτοκρα τορικής αυβής. Μ εταζύ των γρ α φ είω ν τηςκα γκεβα ρία ς, υ π ή ρ χ ε ένα γρα φ είο π ο υ ονομαζόταν «το γρα φ είο τω ν βαρβά­ ρω ν» και εκεί, ό π ω ς και στις υ π η ρ ε σ ίε ς του β ο γο θ έτη του δρόμου, υ π ο υ ρ γο ύ εξω τερικώ ν, συ γκ έντρ ω να ν προσεκτικά σ η μ ειώ σ εις και π β η ρ ο φ ο ρ ίε ς γ ια όβους τους ξένους βαούς. Ή ξεραν τα ισ χυρά και τα αδύνατα σ η ­ μ εία του καθενός, το π ώ ς μ π ο ρ ο ύ σ α ν να τους επ ηρεά σουν, π ο ιες ήταν οι ο ικ ο γέν ειες μ ε τη μ εγα β ύτερη ε π ιρ ­ ροή, ποια δώ ρα τους ευχα ρισ το ύσ α ν περισσότερο, ποια αισθήματα, ποια σ υμ φ έρ ο ντα μ π ο ρ ο ύ σ α ν να καββ ιε ρ γ η θ ο ύ ν πιο εποικοδομ ητικά , π ο ιες πο β ιτικ ές ή ο ικ ο νο μ ικ ές σ χ έ σ εις μ π ο ρ ο ύ σ α ν να εξυφ α νθ ο ύν μαζί τους. Και αυτή η αγάπη για τις μ ε γ α β ο φ υ ε ίς κ α ι β ε π τ έ ς κ ο μ π ίν ε ς είναι ποβύ χα ρ α κ τη ρ ισ τικ ή του βυζαντινού πνεύματος. Η Κ ω νστα ντινούποβ η π ρ ο τιμ ο ύ σ ε π ρ ο φ α ν ώ ς από τη β ία ιη π ρο σ π ά θ εια τω ν ό π β ω ν τα μέσα που της π ρ ό σ φ ερ ε η εξυπνάδα τω ν δ ιπ β ω μ α τώ ν του. Η ικανότητα, η βεπτότητα, το π ρο β βεπτικό π νεύ μ α και οι κ α β έςσυμ β ο υβ ές, αυτή η ευβουβία π ο υ οι βυζαντινοί σ υ γγρ α φ είς επ α ιν ο ύ ν π ρ ό θ υμ α στους η γεμ ό ν ες τους, φ α ίνο ντα ν σ το υςΈ β β η νες σαν οι μ εγα β ύτερ ες αρετές, εκείνες μ ε τις οποίες, χ ω ρ ίς να τραβήξουν το σπαθί, μ π ο ρ ο ύ σ α ν να α ντιμ ετω π ίσ ο υν τους εχ θ ρ ο ύ ς τη ς αυτοκρατορίας και να τους υποτά ξουν στην κ υ ρ ια ρ χ ία του βασιβέω ς. Και είναι βέβαιο ότι τα μέσα πο υ χ ρ η σ ιμ ο π ο ίη σ ε το Βυζάντιο, αυτός ο σ υ νδ υ α σ μ ό ς π ο β ιτικ ή ς δ ρ ά σ η ς και θ ρ η σ κ ευτικ ή ς δ ρ ά σ η ς π ο υ ήταν, σ ε ό β η τη διάρκεια του μεσαίω να, ο α μετά ββητος κα νόνα ς της α υτοκρα τορικής καγκεβαρίας, έδω σα ν θαυμαστά αποτεβέσματα. Μ ε τη ν αξιοθαύμαστη ικανότητα τω ν διπ β ω μ α τώ ν του, μ ε την ακούραστη δράση τω ν ιερα π οστόβω ν του, το Βυζάντιο άντεξε ενάντια στους εισβοβ ε ίς ε π ί τόσους αιώνες. Και μ ’αυτούς δ ιέδ ω σ ε τον πο β ιτισμ ό του σ ’ οβόκβηρη τη ν Α να τοβή και ά φ η σ ε ένα ανεξίτηβο ίχ ν ο ς στον κόσμο.

161

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΠΕΜΠΤΟ

ΙΟ ΊΓΟ Ρ ΙΧ "TH C Κ Υ Ζ Χ Ν Τ Ί Ν Η Ο X Y T O K P X T O P lX C

Ο Α ΜΕΣΑ ΤΗΣ ΒΥΖΑΝΤΙΝΗΣ ΔΙΠΛΩ­

στους υπηκόους τους στην αυτοκρατορία. Και αυτή

ΜΑΤΙΑΣ. Η ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΔΡΑΣΗ. - Για να α­

η σπατάλη των π ό ρ ω ν του Βυζαντίου, αυτή η παρα­

σκεί επιρροή στους ξένους λαούς, το πρώτο

μέληση των βασικότερων συμφερόντων του, ανη­

μέσο που χρησιμοποιούσε η βυζαντινή καγκελαρία,

σύχησε πολλές φορές, παρά τα αποτελέσματα που ε­

το π ιο ωμό, το πιο άμεσο, το πιο απλό, ήταν το χ ρή ­

πιτυγχάνονταν, εκείνους που ήξεραν να βλέπουν

μα. Η αυτοκρατορική διπλωματία θεωρούσε πάντο­

και να σκέφτονται, από τον Προκόπιο που, κατά τον

τε ότι ήταν ένα ακαταμάχητο επιχείρημα και το με­

6ο αιώνα, επέκρινε τον Ιουστινιανό για την επιδει­

ταχειρίστηκε - με μια μερικές φορές κοντόφθαλμη

κτική και αδέξια γενναιοδωρία του προς τους βαρ­

ψυχολογία - σε όλες τις εποχές και απέναντι σε ό­

βάρους, μέχρι τον Νικήτα που, κατά τον 12ο αιώνα,

λους. Ο Ιουστινιανός προσέλαβε στην υπηρεσία της

παραπονιόταν βλέποντας τον Μανουήλ Κομνηνό

αυτοκρατορίας, πληρώνοντάς τους μια ετήσια επι­

να δίνει τόσο απλόχερα στους Λατίνους τα χρήματα

χορήγηση και γέμισε δώρα όλους τους βαρβάρους

που είχε συγκεντρώσει με τόσο κόπο από τους υπη ­

βασιλείς που περιστοίχιζαν τον βυζαντινό κόσμο,

κόους της μοναρχίας.

η

θ ύ ννο υ ς ηγεμόνες της Κριμαίας, άραβες εμίρηδες

Στην έκκληση στο συμφέρον προσθετόταν η έκ­

της Συρίας, ηγεμόνες της μακρινής Αβησσυνίας,

κληση στη ματαιοδοξία.Ένα από τα πιο συνηθισμέ­

Βέρβερους φύλαρχους της Βορείου Αφρικής, τους

να μέσα για να φέρνουν τους ξένους ηγεμόνες και τα

Λομβαρδούς και τους Γέπιδες, τους Ερούλους και

υψηλά πρόσω πα κοντά στο Βυζάντιο ήταν να τους

τους Αβάρους, τους'Ιβηρες και τους Λαζούς. Και ο

δίνουν - ό π ω ς σήμερα δίνουν παράσημα - τις τιμές

Αλέξιος Κομνηνός, έξι αιώνες αργότερα, πίστεψε -

και τους τίτλους της ιεραρχίας της βυζαντινής αυλής.

όχι εντελώς παράλογα - ότι θα μπορούσε να κερδί­

Όλοι αυτοί οι βάρβαροι ήταν πολύ υπερήφανοι ό­

σει με τον ίδιο τρόπο τη συμπάθεια των βαρόνων

ταν έπαιρναν τους τίτλους του μάγιστρου ή του πα­

της πρώτης σταυροφορίας και νόμισε ότι αρκούσε

τρικίου, του ύπατου ή του πρωτοσπαθάριου- π ί ­

να ορίσει την τιμή για να τους κάνει μισθοφόρους

στευαν ότι έτσι γίνονταν μισο-Ρωμαίοι, «με πολιτι­

στρατιώτες του Βυζαντίου που θα εξυπηρετούσαν τα

σμένα ήθη, με λατινική βαρύτητα», ό π ω ς καυχιό­

σχέδια της ιμπεριαλιστικής πολιτικής του. Ο Μα­

ταν ένας Βέρβερος αρχηγός του 6ου αιώνα. Ακόμη

νουήλ Κομνηνός έριξε ένα ποταμό χρυσού στην Ιτα­

και άνθρωποι ό π ω ς οι δόγηδες της Βενετίας δέχο­

λία του 12ου αιώνα και ο θαυμαστός πλούτος που ε­

νταν πρόθυμα και έφεραν υπερήφανα τους τίτλους

πιδείκνυε ο βασιλεύς φαίνεται ότι θάμπωσε ολό­

του πατρικίου ή του αυτοκρατορικού προέδρου. Και

κληρη τη Δύση της εποχή του. Η αυτοκρατορική δι­

πολλοί από αυτούς τους ξένους ηγεμόνες δέχονταν

πλωματία θεωρούσε πάντοτε ότι κάθε άνθρω πος ή­

ευχαρίστως από τον αυτοκράτορα - σαν «περιβολή»

ταν για πούλημα και έβαζε στο ίδιο τσουβάλι από

- τα διάσημα της ηγεμονίας τους, το χρυσό διάδημα,

αυτή την άποψη τους βαρβάρους ηγεμόνες των Ου-

τα χρυσοκέντητα μεταξωτά ρούχα όπου διακρινόταν

τουργούρων θ ύ ν ν ω ν και έναν Γοδεφρείδο του

σαν σημείο υποτέλειας το ομοίωμα του βασιλέως

Μ πουγιόν ή έναν Βοημούνδο του Τάραντα. Μερικές

και τις προτομές του αυτοκράτορα που τους έστελνε

φορές όμως, έκανε έκκληση στο συμφέρον με πιο

κάθε νέος ηγεμόνας όταν ανέβαινε στο θρόνο. Γία να

διακριτικό αν και όχι λιγότερο αποτελεσματικό τρό­

εξασφαλίσουν ακόμη περισσότερο την επιρροή του

πο. Για να εξασφαλίσει τη συμμαχία των Βενετών,

Βυζαντίου πάνω στους υποτελείς, τους έδιναν συ­

των Πιζάνων, των Γενουατών, χρησιμοποίησε το

χνά για γυναίκες ελληνίδες, τόνους της συγκλητικής

δόλωμα των πλεονεκτικών εμπορικώ ν συνθηκών,

αριστοκρατίας ή μερικές φορές ακόμη και συγγενείς

τω ν ο ικ ο ν ο μ ικ ώ ν π ρ ο ν ο μ ίω ν που παρέχονταν

της αυτοκρατορικής οικογένειας. Και κολακεύονταν

162

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΠΕΜΠΤΟ

I C T O P I X T H C K Y Z X N 'T IN H C X Y T O K P X T O P lX C

ότι έτσι τους έδεναν με άλυτους δεσμούς με την αυ­

ασκούσε μια πολιτική μεγαλοπρέπειας και γοή­

τοκρατορία σαν «πιστούς δούλους της αυτοκρατορι­

τρου, που είχε σκοπό να τους δείξει την υλική δύνα­

κής μεγαλειότητας»

μη και την ηθική ανωτερότητα της μοναρχίας.Όταν

Μ' αυτή την επιδέξια ρυθμισμένη διανομή χρή ­

οι ξένοι πρέσβεις έρχονταν στην Κωνσταντινούπο­

ματος και ευνοιών, το Βυζάντιο επιδίω κε ένα ακό­

λη, χρησιμοποιούσαν για να τους εντυπωσιάσουν

μη αποτέλεσμα: να διαιρέσει τους αντιπάλους του,

και να τους θαμπώ σουν όλα τα μέσα της βυζαντινής

να τους εξουδετερώσει στρέφοντας τον ένα εναντίον

πολυτέλειας. Οργάνωναν στα χρυσοστόλιστα διαμε­

του άλλου, να συντηρεί μεταξύ τους ζήλιες, μνησικα-

ρίσματα του παλατιού μια λαμπρή σκηνοθεσία με

κίες, έχθρες. Τίποτα δεν ήταν ευκολότερο από το ν'

πολυτελείς στολές, πολύτιμα σκεύη, υπέροχες ταπε­

ανάψει κανείς φοβερό θυμό σ' αυτούς τους αφελείς

τσαρίες, όλα όσα μαρτυρούσαν ταυτόχρονα τον

και εγωιστές βαρβάρους. Ο Ιουστινιανός έ­

πλούτο και τη δύναμη· στην αυτοκρατορική

γραφε σ' έναν ηγεμόνα των θύ ννω ν: «Έστειλα τα δώρα μου στον ισχυρότε-

αίθουσα ακροάσεων υπήρχε μια ολό­ Α

κληρη ετικέτα όπου κάθε λέξη και

ρο από τους αρχηγούς σας: τα προό­

κάθε χειρονομία ήταν ρυθμισμένη

ριζα για σένα, κρίνοντας ότι είσαι

έτσι ώστε να τονίζει το χάος που

ο ισχυρότερος. Κάποιος άλλος ό­

χώριζε την αυτοκρατορική μεγα­

μως άρπαξε με τη βία τα δώρα,

λειότητα από τους ταπεινούς λά-

δηλώνοντας ότι είναι ο πρώτος α-

τρεις της και όπου η παιδιάστικη

νάμεσά σας. Δείξε του ότι είσαι α­

ματαιοδοξία

νώτερος από όλους, ξαναπάρε αυ­

χρησιμοποιούσε ακόμη και λίγο

τό που σου πήραν, πάρε εκδίκη­

γελοία τεχνάσματα. Ακόμη, προ-

ση. Αλλιώς θα φανεί καθαρά ότι εκείνος είναι ο μεγάλος αρχηγός,

τω ν

Βυζαντινών

σκαλούσαν ευχαρίστως τους ξέ­ Αυτοκράτορας Κωνσταντίνος Ζ' (913-959).

και θα του δώσουμε την εύνοιά

νους βασιλείς στην Κωνσταντι­ νούπολη. Κατά τη βασιλεία του

μας και εσύ θα χάσεις τα προνόμια που σου είχαμε

Ιουστινιανού, υπήρχε μια συνεχής παρέλαση εξωτι­

δώσει». Δεν χρειαζόταν τίποτα περισσότερο για να

κών ηγεμόνων που με τις γυναίκες τους, τα παιδιά

εξάψει τα μίση, για να προκαλέσει μανιασμένους

τους, την ακολουθία τους με τις περίεργες και γραφι­

πολέμους. Αργότερα, στους αιώνες όπου αυτά τα

κές ενδυμασίες, γέμιζαν την πόλη και την αυλή με

στοιχειώδη μέσα είχαν λιγότερες πιθανότητες επ ι­

τον ήχο όλω ν των γλωσσών του κόσμου. Αργότερα

τυχίας, ο ίδιος φόβος εξακολουθούσε να διακατέχει

πέρασαν από το Βυζάντιο ρώσοι πρίγκιπες και

τους Βυζαντινούς, ότι ένας συνασπισμός της Δύσης

τούρκοι σουλτάνοι, αρμένιοι δυνάστες και λατίνοι

θα παρέσυρε την αυτοκρατορία «σαν χείμαρρος που

βαρόνοι της Συρίας, βασιλείς της Γαλλίας και αυτο­

μεγαλώνοντας γίνεται φοβερός και ερημώνει τα χ ω ­

κράτορες της Γερμανίας. Τους γέμιζαν όλους με τι­

ράφια των γεωργών». Έτσι ολόκληρη η πολιτική

μές, δώρα, χάδια· τους δέχονταν με μεγάλη λαμπρό­

τους συνίστατο στο να συντηρούν τη διχόνοια μετα­

τητα, μέσα στους ήχους των σαλπίγγων και τα υψω ­

ξύ των μεγάλων κρατών της Δύσης, στηριζόμενοι

μένα λάβαρα, έτσι ώστε να παίρνουν μαζί τους μια

στη Γερμανία εναντίον της Γαλλίας και του βασιλεί­

θαυμάσια εικόνα του μεγαλείου και τηςδύνα μ ηςτης

ου της Σικελίας, στις ιταλικές πόλεις και τον πάπα ε­

αυτοκρατορίας.Όταν το 957 ηΌλγα, μεγάλη πριγκί-

ναντίον του Φρειδερίκου Βαρβαρόσα, στη Βενετία

πισσα του Κιέβου, ήρθε να επισκεφτεί τον αυτοκρά­

εναντίον των Νορμανδών, καλλιεργώντας με μεγά­

τορα Κωνσταντίνο Ζ', δεν ήξεραν τι να κάνουν για

λα χρηματικά ποσά τις πολιτικές έχθρες και εξασφα­

να υποδεχτούν αυτή τη γυναίκα, που ήταν η πρώτη

λίζοντας έτσι την ασφάλειά τους.

ηγεμονίδα των βαρβάρων που είχε δει το Βυζάντιο. Έ γιναν θαυμάσιες δεξιώσεις όπου η αυτοκράτειρα

Κυρίως όμως, απέναντι στους ξένους, το Βυζάντιο

163

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΠΕΜΠΤΟ

ΙΟ ΊΓΟ Ρ ΙΧ T H C K Y Z X N T IN H C Χ Υ Τ ~ Ο Κ Ρ Χ "Γ Ο Ρ ΙΧ Ο

καθόταν δίπλα στον βασιλέα, όπου η κομψότητα του

στέμματος τα είχε φέρει στον ίδιο αυτοκράτορα ένας

γυναικωνίτη συναγωνιζόταν με τη συνηθισμένη

άγγελος και δεν μπορούσαν να περάσουν σε χέρια

λάμψη της αυλής· πολυτελή δείπνα με τη συνηθι­

βαρβάρων, ότι ένα σύνταγμα του ίδιου ηγεμόνα α­

σμένη συνοδεία από τραγούδια, τη μουσική των ορ­

παγόρευε τους γάμους αυτοκρατορικών πριγκιπισ-

γάνων, τα κόλπα των γελω τοποιώ ν και τους τελε­

σών με ξένους βασιλείς, και ότι ήξεραν τι απάντηση

τουργικούς χορούς αλλά όπου, για να κρατήσουν τις

έπρεπε να δώσουν σ’ ένα «τόσο παράλογο αίτημα»,

αποστάσεις, η Όλγα δεν γι­

δηλαδή ότι ήταν κάτι «ανάρ­

νόταν δεκτή στο ίδιο τραπέζι

μοστο που προσέβαλλε το

με τον αυτοκράτορα. Υπήρ­

μεγαλείο της ρω μαϊκής αυ­

ξαν δώρα, διανομές χρημά­

τοκρατορίας» να ενώσουν με

των και τέλος το βάπτισμα,

«άπιστους και άσημους άν­

όπου ο αυτοκράτορας έγινε

δρες» γυναίκες που είχαν

ο ανάδοχος της ειδωλολά-

γεννηθεί μέσα στην αυτο­

ιρισσας πριγκίπισσ ας που

κρατορική πορφύρα. Η βυ­

ασπάστηκε ίο χριστιανισμό.

ζαντινή αυλή κανόνιζε τις

Η βυζαντινή διπλωματία

ευγένειες και τις τιμές ανά­

κανόνιζε προσεκτικά τους

λογα με τη σημασία των

περιπάτους και τις επισκέ­

πρ ο σ ώ π ω ν, ό π ω ς η αυτο­

ψεις όλω ν αυτών των φιλο­

κρατορική καγκελαρία κα­

ξενούμ ενω ν

πόλη.

νόνιζε τις π ρ ο σ φ ω ν ή σ ε ις

Τους έδειχνα ν με αυταρέ­

που τους απεύθυνε και το

σκεια τις υπέροχες εκκλη­

πρωτόκολλο των επιστολών

σίες, τα πολυτελή ανάκτορα,

που τους έστελνε. Ό λοι ό­

τον πλούτο των αγορών, τη

μως, πρεσβευτές και ηγεμό­

δύναμη των τειχών, την κα­

νες, επέστρεφαν από αυτές

λή συντήρηση των οπλοστα­

τις επισκέψεις στην Κωνστα­

σίων. Παρακολουθούσαν ό­

ντινο ύπολη

μ ω ς πολύ στενά τις αδιακρι­

και γοητευμένοι, έχοντας

σίες της περιέργειάς τους. Ο

νιώσει τη δύναμη της αυτο­

Λ ουιτπράνδος, επ ίσ κ ο π ο ς

κρατορίας και τον υπεράν­

στην

θ α μ π ω μ έ νο ι

της Κρεμόνας, στην περίφημη έκθεσή του για την

θρω πο χαρακτήρα του ηγεμόνα της, ευτυχείς που υ­

πρεσβεία του στην Κωνσταντινούπολη κατά τον

πηρετούσαν τον βασιλέα που δεχόταν τόσο καλά και

1Οο αιώνα, παραπονιέται πικρά για όλους τους πε­

αντάμειβε τόσο γενναιόδωρα τους πιστούς του.

ριορισμούς της ελευθερίας του από τους Βυζαντι­

Η θρησκευτική δράση - Και δεν ήταν μόνο αυτό.

νούς, για όλες τις μικροενοχλήσεις των ο π ο ίω ν ή­

Σ’ αυτά τα μέσα δράσης, που το Βυζάντιο δανείζεται

ταν θύμα, για όλες τις ταπεινώσεις που δέχθηκε ο ε­

από τη ρωμαϊκή παράδοση, προσθέτει και άλλα, ό­

γω ισμός του. Έ νας ακόμη τρόπος για να μεγαλώ­

χι λιγότερο αποτελεσματικά, που τα οφείλει στον

νουν το Βυζάντιο στα μάτια αυτών των ξένων ήταν

χαρακτήρα του ω ς χριστιανική μοναρχία.Ένας π ο ι­

να τους αποπαίρνουν χω ρίς περιστροφές όταν άρχι­

ητής του 6ου αιώνα έγραφε:

ζαν να δείχνουν υπερβολική οικειότητα. Τους εξη­

Res rom ana Dei est: terrenis non eget armis.

γούσαν τότε, για παράδειγμα, ότι το μυστικό του υ­

Αυτή ήταν μια από τις αρχές από τις οποίες ε­

γρού πυρός είχε αποκαλυφθεί από έναν άγγελο στον

μπνεύστηκε η αυτοκρατορική πολιτική.Έχει παρα­

αυτοκράτορα Κωνσταντίνο, ότι τα κοσμήματα του

τηρηθεί σωστά ότι οι ιεραποστολές ήταν μεταξύ του

164

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΠΕΜΠΤΟ

IC T O P IX T H C Κ Υ ^ Χ Ν Τ Ί Ν Η Ο Χ Υ Χ Ο Κ Ρ Χ Π Γ Ο Ρ ΙΧ Ο

6ου και του 11 ου αιώνα το νέο στοιχείο που έδωσε

στις αναθυμιάσεις του λιβανιού, ανάμεσα στην τρε-

στη βυζαντινή διπλωματία τον ξεχωριστό χαρακτή­

μουλιαστή λάμψη των κεριών, φτερωτούς νέους,

ρα της. Ό π ω ς ξέρουμε, στο Βυζάντιο η πολιτική και

ντυμένους με υπέροχες ενδυμασίες, που πετούσαν

η θρησκεία ήταν στενά συνδεδεμένες. Το έργο του

στον αέρα πά νω από το κεφάλι των ιερέων και έ­

προσηλυτισμού, της χριστιανικής προπαγάνδας,

ψελναν θριαμβευτικά: «Αγιος, άγιος, άγιοςει ο θ εό ς

συμβάδιζε με την κατάκτηση- και ό π ω ς ήταν συνερ­

ημών». Και όταν ρώτησαν τι ήταν αυτό το θαύμα,

γάτης του στρατιώτη, ο ιεραπόστολος ήταν και συ­

τους απάντησαν: «Αν δεν αγνοούσατε τα μυστήρια

νεργάτης του διπλωμάτη. Δίπλα στον έμπορο που,

των χριστιανών, θα ξέρατε ότι οι ίδιοι οι άγγελοι κα­

με τα μακρινά του ταξίδια, φώτιζε το πεδίο δράσης

τεβαίνουν από τον ουρανό για να τελέσουν τη λει­

της αυτοκρατορικής καγκελαρίας και της έδινε τις α­

τουργία με τους ιερείς μας». Π ώς ν ’ αντισταθείς σε

παραίτητες πληροφορίες, ο ιερέας, άνοιγε το δρόμο

μια θρησκεία που προσφέρει τέτοια θεάματα, «που

στους πολιτικούς. Πήγαινε πριν α π ’ αυτούς στους

ξεπερνούν την ανθρώ πινη διάνοια;» Οι βογιάροι

βαρβάρους, κηρύσσοντας, κατακτώντας τις ψυχές

του Βλαδίμηρου δεν μπόρεσαν να της ανησταθούν,

για λογαριασμό του Χριστού, προσπαθώντας κυ­

όπ ω ς και ο κύριός τους και ο λαός του. Και πριν από

ρίως να κερδίσει τις γυναίκες που ήταν πιο ευαί­

τους Ρώσους πολλοί άλλοι είχαν προσηλυτιστεί

σθητες στη μυστική έλξη της καινούργιας θρησκεί­

στην ορθοδοξία, Γότθοι της Κριμαίας και Αβασγοί

ας. Οι ομορφιές της ορθόδοξης λειτουργίας εντυπώ­

του Καυκάσου, Αραβες της χώρας του Χιμυάρ και

σιαζαν αυτά τα αφελή και απλοϊκά πνεύματα περισ­

Αιθίοπεςτου βασιλείου του Αξούμ τον 6ο αιώνα και

σότερο και από το δόγμα. Το βλέπουμε καθαρά σ’

αργότερα Κροάτες και Σέρβοι, Μοραβοί και Βούλγα­

αυτό που συνέβη στην Κωνσταντινούπολη στους α­

ροι και πολλοί άλλοι που, μαζί με την ορθοδοξία,

πεσταλμένους του μεγάλου πρίγκιπα της Ρωσίας

είχαν δεχθεί από το Βυζάντιο έναν ολόκληρο κόσμο

Βλαδίμηρου. Κάτω από τους χρυσούς τρούλους της

από ιδέες, αισθήματα, συνήθειες, έναν ολόκληρο

Αγίας Σοφίας, οι πρεσβευτές, θαμπω μένοι από τη

νέο πολιτισμό που εξασφάλιζε την παντοδύναμη ε­

λάμψη της λειτουργίας, νόμισαν ότι έβλεπαν, μέσα

πιρροή της αυτοκρατορίας πά νω τους.

165

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΠΕΜΠΤΟ

I G T O P IA T H C K Y Z A N T I N H C Α Υ Τ Ο Κ Ρ Α Τ Ο Ρ Ι Α

Φ

Β

Α ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ ΤΗΣ ΒΥΖΑΝΤΙΝΗΣ

φεουδάρχες του και ετοίμαζε τα μέσα για να τους α­

ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΑΣ - Διακρίνουμε ήδη μερι­

ντιτάξει, με την παραμικρή εκδήλωση εξέγερσης, έ­

κά από ία αποτελέσματα που πετυχαίνε αυ­

ναν αντίπαλο και μία παράταξη. Η πολιτική του

τή η διπλωματία και το π ώ ς αποτέλεσε μια από τις

Ιουστινιανού συναντιέται στο σημείο αυτό με την

δυνάμεις της αυτοκρατορίας.

πολιτική των μακεδόνων αυτοκρατόρων και των

Πρώτα-πρώτα, της δίνει στρατιώτες.Όλοι αυτοί οι

Κομνηνών: μ' αυτήν το Βυζάντιο, κατά τον 6ο α ιώ ­

βάρβαροι ηγεμόνες που δέχονται τις επιχορηγήσεις

να, επηρέασε την πελατεία των βαρβάρων βασιλέων

του βασιλέως αναλάμβαναν την υποχρέωση να θέ­

στην Αφρική, την Ιταλία, την Ισπανία· μέσω αυτής,

σουν στην υπηρεσία του ένα αποφασισμένο στρα­

μεταξύ του 9ου και του 1 1ου αιώνα επηρέασε τους

τιωτικό σώμα. Εξάλλου, σ’ όλο το μήκος των συνό­

Βουλγάρους, τους Σέρβους, τους Κροάτες· και μέσω

ρων, αυτή η πελατεία των υποτελών και των συμ­

αυτής κατά τον 12 αιώνα, επηρέαζε τους Σέρβους

μάχων αποτελεί ένα είδος γραμμής κάλυψης, ένα

και τους Ούγγρους.

πρώτο εμπόδιο κατά της εισβολής. Με τις συνθήκες

Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι η πίστη αυτών των υ­

που συνάπτει μαζί τους, η αυτοκρατορία εξασφαλί­

ποτελών δεν ήταν ίση ή σταθερή. Πολλοί από αυ­

ζει παντού πολύτιμες συμμαχίες.Έτσι, κατά τον 1Οο

τούς εξεγέρθηκαν πολλές φορές κατά του Βυζαντίου

αιώνα εξασφαλίζει τη συμμαχία της Βενετίας ενα­

ή αποσπάστηκαν από αυτό. Ό μω ς, από τις σχέσεις

ντίον των Αράβων και αργότερα των Νορμανδών·

που εξύφανε η διπλωματία ανάμεσα σ' αυτούς και

στη βαλκανική χερσόνησο, τη συμμαχία των Κροα-

την αυτοκρατορία, προέκυψαν δύο σημαντικές συ­

τών και των Σέρβων κατά των Βουλγάρων· στις α­

νέπειες.

κτές της Μαύρης θάλασσας, τη συμμαχία των Πε-

Η πρώτη είναι ότι, λόγω αυτών των σχέσεων, ένα

τσενέγκων, των Χαζάρων, των Ρώσων, των οπ ο ίω ν

πλήθος ξένων ερχόταν στο Βυζάντιο, στρατιώτες και

το παρατηρητήριο στη Χερσώνα παρακολουθούσε

έμποροι, ταξιδιώτες και προσκυνητές που συχνά έ­

τις ύποπτες κινήσεις· στη Μικρά Ασία τη συμμαχία

μεναν εκεί αρκετά μεγάλο διάστημα. Η βυζαντινή

των Αρμενίων κατά των Αράβων. Σε όλες τις εποχές

πρωτεύουσα ασκούσε τεράστιο γόητρο στις αφελείς

της μακρόχρονης ιστορίας του, το Βυζάντιο έκλεινε

ψυχές τους: επηρεάζονταν πολύ από αυτή την πλού­

παρόμοιες συμμαχίες. Ακόμη και κατά τον 12ο αι­

σια, εσημερούσα, πολιτισμένη κοινωνία· έφταναν

ώνα, η Κωνσταντινούπολη ήταν ίσως το πιο δρα­

εκεί βάρβαροι και φεύγοντας από εκεί, ήταν σαν με­

στήριο κέντρο της ευρω παϊκής διπλωματίας.

ταμορφωμένοι. Μέσα στο χωνευτήρι της πρωτεύου­

Και δεν ήταν μόνο αυτό. Το Βυζάντιο ασκεί πο λ ι­

σας αφομοιώνονταν λίγο πολύ πλήρως, γίνονταν

τική επιρροή στα κράτη που συνδέονται μαζί του. Ο

κατά το ήμισυΈλληνες και όταν γύριζαν στις μακρι­

βασιλεύς έχει το δικαίω μα να διαθέτει τα στέμματα

νές πατρίδες τους, επαναλάμβαναν στους αδελφούς

και διατηρεί στην αυλή του ένα ολόκληρο επιτελείο

τους τα θαύματα της μεγάλης πόλης, και διατηρού­

διεκδικητών για όλους τους θρόνους του κόσμου.

σαν ένα είδος νοσταλγίας γι' αυτήν. To Tsarigrad, ό­

Οι γιοι πολλώ ν από αυτούς τους ηγεμόνες, υποτε­

π ω ς την ονόμαζαν οι Ρώσοι ή το M iklagard όπω ς

λείς ή συμμάχους, ανατρέφονταν στην Κωνσταντι­

την ονόμαζαν οι Σκανδιναβοί, στοίχειωνε τη φαντα­

νούπολη μέσα στην πολυτέλεια του παλατιού. Δέχο­

σία ολόκληρου του βαρβαρικού κόσμου. Με τη φ ή ­

νταν επίσης ευχαρίστως τα θύματα των εμφυλίω ν

μη του πλούτου και τηςλάμψηςτου, μετο θαυμασμό

πολέμων, άτυχους υποψηφίους για το θρόνο, εκ­

που προκαλούσε αυτό το ολόχρυσο Βυζάντιο, προ-

θρονισμένους ανταγωνιστές.Έτσι ο αυτοκράτορας ε­

σείλκυε τους τυχοδιώκτες ολόκληρου του κόσμου

ξασφάλιζε τον τρόπο να κρατάει τα χαλινάρια στους

και τους έκανε άλλους ανθρώπους.

166

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΠΕΜΠΤΟ

IC T O P IA T H C K Y Z A N T IN H C Α Υ Τ Ό Κ Ρ Α Ί Γ Ο Ρ ΙΑ Ο

Το δεύτερο σημείο ήταν ότι με τη διπλωματία και

αισθήματος, και ότι υπήρξε, για τον σλαβικό και α­

με το έργο των ιεραποστολών, το Βυζάντιο ασκούσε

νατολίτικο κόσμο, ό,τι είχε υπάρξει η Ρώμη για τον

εκπολιτιστική επίδραση σε όλα τα βαρβαρικά κράτη,

δυτικό και γερμανικό κόσμο. Μία από τις μεγάλες υ­

θ α δούμε αργότερα ότι το Βυζάντιο ήταν πραγματικά

πηρεσίες που πρόσφερε η βυζαντινή διπλωματία ή­

ο δάσκαλος της Ανατολής. Πρέπει όμως να αναφέ­

ταν ότι αφομοίωνε μέσα στην αυτοκρατορία ή τουλά­

ρουμε εδώ ότι με τη δράση του δημιούργησε, τουλά­

χιστον έφερνε κοντά σ' αυτήν τις βάρβαρες φυλές

χιστον στην Ανατολή, ένα είδος κοινής σκέψης και

που κατοικούσαν την Ανατολή και να τις κάνει έθνη.

#

0

I ΚΙΝΔΥΝΟΙ ΤΗΣ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΚΗΣ ΔΙ­

σπιση τους, η τυχη της αυτοκρατορίας επηρεάστηκε

ΠΛΩΜΑΤΙΑΣ. - Δεν θα μπορούσαμε όμως

σοβαρά.

να κρύψουμε ότι αυτή η πολιτική, εκτός από

Μια άλλη συνέπεια αυτής της πολιτικής ήταν ότι

τις υπηρεσίες που πρόσφερε, είχε και κινδύνους.

περιφρονώντας τόσο φανερά αυτούς τους ξένους

Δείχνοντας στους βαρβάρους τα πλούτη της αυτο­

που τους θεωρούσε όλους βαρβάρους, βλέποντας σ’

κρατορίας και δίνοντάς τους πολύ γενναιόδωρες ε­

αυτούς μισθοφόρους έτοιμους να πουληθούν ή πε­

πιχορηγήσεις, τους έκαναν αχόρταγους. Αφού έ­

λάτες έτοιμους ν ’ αφήσουν να τους αγοράσουν, το

παιρναν, ξανάρχονταν για να ζητήσουν κι άλλα και

Βυζάντιο πλήγω σε σκληρά τον εγωισμό πολλών.

ξαναγύριζαν πιο απαιτητικοί. «Όταν είχαν γευτεί τα

Είναι γνωστή η ιστορία του γάλλου βαρόνου της

πλούτη του Βυζαντίου, έγραφε ο Προκόπιος κατά

πρώτης σταυροφορίας που σε μια επίσημη ακρόα­

τον 6ο αιώνα, ήταν αδύνατον να τους αποσπάσει

ση έλεγε με αναίδεια βλέποντας τον αυτοκράτορα

κανείς απ’ αυτά και να τους κάνει να ξεχάσουν το

καθισμένο στο θρόνο του: «Να ένας αγροίκος που

δρόμο». Οι ιστορικοί του Ιουστινιανού

επέκριναν

αυστηρά αυτές τις πρακτι­

κάθεται όταν τόσοι μεγά­

:9 9 t |tf■**;; Λ

V ac

. r > f c K p U , *SK0 i , i

* ***z4 «^c a, 7*v«J 4

i

« - y # f , /yt* . f.A , >.

λοι αρχηγοί είναι όρθιοι». Αυτός ο αναιδής φεουδάρ­

κές της διπλωματίας που

χ η ς δεν είχε π ρ ο φ α ν ώ ς

συνίσταντο στο να δίνουν

τρόπους και δεν ήταν συ­

άφθονα

στους

ν η θ ισ μ έν ο ς στις αυλές.

βαρβάρους, στο να τους δέ­

Αλλά ο εγωισμός άλλων

χονται υπερβολικά συγκα­

πληγώθηκε πιο δίκαια. Ο

χρήματα

ταβατικά, να τους δίνουν αυτοπεποίθηση, εξαντλώ­ ντας το θησαυροφυλάκιο

• *C «

„ · M i u t f

*·

%_____________*___m

*

βυζαντινός βασιλεύς διεκ-

**.0

*i · . r ' >M Λ Ύ \ 1& Ψ ‘ i

‘ · * . . · · «

*

.

/

Διαπραγματεύσεις μεταξύ χριστιανών και μουσουλμάνων.

δικούσε πάντα μόνο για τον εαυτό του τον αυτοκρατορικό τίτλο και παραχω ­

της αυτοκρατορίας. Αργότε­ ρα, οι βλέψεις που ξυπνούσε η λάμψη της Κωνστα­

ρούσε στους άλλους ηγεμόνες τον πολύ υποδεέστερο

ντινουπόλεως, η ευημερία της αυτοκρατορίας, η ε­

τίτλο του βασιλιά. Έτσι το Βυζάντιο αρνήθηκε για

πίδειξη της αυτοκρατορικής πολυτέλειας, διατηρή­

πολύ καιρό τον τίτλο του αυτοκράτορα στον Καρλο-

θηκαν με μορφές ίσως λιγότερο βίαιες αλλά εξίσου

μάγνο και αργότερα στονΌ θωνα τον Μεγάλο και τον

επικίνδυνες. Και την ημέρα που κατάλαβαν ότι αυ­

Φρειδερίκο Βαρβαρόσα και η βυζαντινή αυλή δέ­

τός ο πλούτος και αυτή η πολυτέλεια δεν είχαν πια

χθηκε έναν Κονράδο Γ ' της Γερμανίας και ένα Λου­

την απαραίτητη στρατιωτική δύναμη για την υπερά-

δοβίκο Τ της Γαλλίας σύμφωνα με το ξεπερασμένο

167

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΠΕΜΠΤΟ

C A Y Y O K P A T O P IA C

IC T O P IA T H C Κ Υ Ζ Χ Ι

τελετουργικό μιας πολύ περιφρονητικής ετικέτας.

γω ισμός που είχε πληγωθεί αδέξια, ήταν μερικά α­

Ό π ω ς καταλαβαίνει κανείς, αυτή η αλαζονεία δη μ ι­

πό τα προβλήματα που συνεπάγονταν οι πρακτικές

ούργησε πολλές δυσαρέσκειες και οι προσβολές του

της βυζαντινής διπλωματίας· μέσω αυτών, συνετέ-

εγωισμού δεν αύξησαν καθόλου τις συμπάθειες για

λεσε στην καταστροφή της αυτοκρατορίας. Προη­

το Βυζάντιο.

γουμένως όμω ς ήταν, με τη λεπτή ικανότητά της,

Βλέψεις που είχαν δημιουργηθεί απερίσκεπτα, ε-

μια από τις δυνάμεις της μοναρχίας.

168

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΕΚΤΟ

Η AIO IKH CH T H C X

.l-t* I*

«-

* !Mr # —ν·' r * —r·0**-αν ·.·* ‘ -Η ·^

..1 » » ', - ί . • A . y r · * *

·

. „ .·

/· Γ·*·' · ι^ίι·** . - W .r ^ , · u V *f Τ · *^ · ,^•••••'•7'. .ν' «* kj* ^* *·^ ν>:* „ μ * * '', . -rt ^ * ·; ,f4 . ·»r*^ U » · . ,Λ<1' ΙΛ»· ·“· 1Ν ‘ · t*H r , ^ ♦•t1» ·*. I,'·*' 7 ·,τΆ . « Α . '

"Τ ■ > 1 - Τ '

k U ‘w'

‘ί . , , ν ^ " 1 U»V· · ■** ■ ,.· ^ - ^,.·*» '»· a·*· -·_ .· ; «',^1"' .. JU··* 6 a^ i · '

--Λ 3

.

\

r- \ - i

ψ

I.

■

-

Η εξέλιξη της βυζαντινής διοίκησης.

I I . Τα χαρακτηριστικά και τα όργανα της βυζαντινής διοίκησης.

III

.

IV.

Το έργο της βυζαντινής διοίκησης. Η α φ ο μ ο ίω σ η τω ν κατακτημένω ν χω ρ ώ ν.

169

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΕΚΤΟ

IC T O P IA T~HC K Y Z A N T IN H C A Y T O K P A T O P IA C

Ο ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΗΣ ΒΥΖΑΝΤΙΝΗΣ ΔΙΟΙΚΗ­

ρική εισβολή, η πολύ βίαιη μεταμόρφωση που έκα­

ΣΗΣ. - Η βυζαντινή αυτοκρατορία διατήρη­

νε να βγει μια νέα τάξη από τους ρωμαϊκούς θε­

σε για πολύ καιρό τη ρωμαϊκή διοικητική

σμούς. Η βυζαντινή αυτοκρατορία είναι το μοναδικό

οργάνωση. Ακόμη και την εποχή του Ιουστινιανού,

κράτος στον κόσμο - και αυτός είναι ένας από τους

παρά τη δεσπόζουσα θέση που κατείχε ήδη η Ανατο­

κύριους λόγους που ενδιαφέρει την ιστορία - όπου

λή στη μοναρχία, τα λατινικά παρέμεναν η επίσημη

το πέρασμα από την αρχαία παράδοση στον πολιτι­

γλώσσα, η γλώσσα της κυβέρνησης, η γλώσσα του

σμό του μεσαίωνα έγινε χω ρίς συγκρούσεις, με μια

νόμου και, όπω ς γράφει ο αυτοκράτορας, η “εθνική

αργή και προοδευτική εξέλιξη.Όμως η αλλαγή ήταν

γλώσσα”: μόνο με κάποια συγκαταβατικότητα - και

πολύ βαθιά. Από τον 7ο αιώνα η ελληνική είχε γίνει

επειδή την καταλάβαιναν περισσότεροι άνθρωποι -

η επίσημη γλώσσα, η γλώσσα του αυτοκρατορικού

ο διάδοχος των Καισάρων δεχόταν μερικές φορές να

πρωτοκόλλου, η γλώσσα των δημόσιων εγγράφων·

χρησιμοποιήσει "την κοινή γλώσσα, που είναι η ελ­

οι υπουργοί και οι ανώτεροι κρατικοί λειτουργοί έ­

ληνική". Επίσης γύρω από τον κύριο, οι υπουργοί

φεραν ελληνικά ονόματα, λογοθέτες, στρατηγοί, έ­

που διηύθυναν τις μεγάλες υπηρεσίες της δημόσιας

παρχοι και δρογγάριοι. Και κυρίως ένα νέο διοικητι­

διοίκησης έφεραν τους ίδιους τίτλους όπω ς στην κυ­

κό καθεστώς που γεννήθηκε από τις πολιτικές ανά­

ρίως ρωμαϊκή εποχή, έπαρχος του πραιτωρίου και

γκες και την υποχρέωση ισχυρότερης οργάνωσης της

κύριος της πολιτοφυλακής, κβέστορας του ιερού πα­

άμυνας του εδάφους, είχε αντικαταστήσει τις πολιτι­

λατιού και κόμης των ιερών γενναιοδωριών, κόμης

κές επαρχίες, στις οποίες διαιρούσε τη μοναρχία η

της ιδιωτικής ιδιοκτησίας και κόμης της κληρονο­

Ρώμη με τις στρατιωτικές διοικήσεις, τα θέματα, που

μιάς, κύριος των γραφείων και έπαρχος της πόλης.

είχαν πάρει το όνομά τους από μια λέξη που σήμαινε

Και κυρίως, παρά τις μεγάλες μεταρρυθμίσεις που έ­

αρχικά στρατιωτικό σώμα και εφαρμόστηκε στη συ­

κανε ο Ιουστινιανός για να απλοποιήσει τις διοικητι­

νέχεια στην περιφέρεια που καταλαμβάνει αυτό το

κές διαδικασίες και να ενισχύσει τη δημόσια εξου­

στρατιωτικό σώ μα.Ώ ς το τέλος της βυζαντινής αυτο­

σία, η βυζαντινή αυτοκρατορία, κληρονόμος της Ρώ­

κρατορίας, το καθεστώς των θεμάτων, που δημιουρ-

μης, εξακολουθούσε να διατηρεί τις διοικητικές πε­

γήθηκε τον 7ο αιώνα, και γενικεύτηκε και ρυθμί­

ριφέρειες που της είχε κληροδοτήσει η ρωμαϊκή αυ­

στηκε τον 8ο, παρέμεινε η βάση του διοικητικού συ­

τοκρατορία και τον αρχαίο διαχωρισμό των πολιτι­

στήματος της αυτοκρατορίας, που βασιζόταν κυρίως

κών και των στρατιωτικών εξουσιών. Στην Αφρική,

στη συγκέντρωση στα ίδια χέρια των στρατιωτικών,

στην Ιταλία που ανακατακτήθηκε με τα όπλα του, ο

πολιτικών και οικονομικών αξιωμάτων.

Η

Ιουστινιανός είχε μόνο μια έγνοια, να δώσει στους

Όμως, παρά τις βαθιές μεταμορφώσεις, σε όλες τις

πληθυσμούς την ακριβή εικόνα της ρωμαϊκής διοί­

εποχές της ιστορίας του, το Βυζάντιο έδωσε τον ίδιο

κησης, της “ευδαιμονεστάτης ρωμαϊκής αυτοκρατο­

χαρακτήρα και ανέθεσε τα ίδια καθήκοντα στη διοί­

ρίας” που είχαν γνωρίσει κάποτε.

κηση που κυβερνούσε το έδαφος της μοναρχίας. Αυ­

Όσον η βυζαντινή αυτοκρατορία εξανατολιζόταν, η

τά τα μόνιμα χαρακτηριστικά, που ήταν μια από τις

διακυβέρνηση και η διοίκηση έπαιρναν νέα μορφή.

κύριες αιτίες της διάρκειας και της δύναμης της αυ­

Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι δεν υπήρξε, ό π ω ς στα

τοκρατορίας, πρέπει να προσπαθήσουμε να τα ορί­

βασίλεια που είχε δημιουργήσει στη Δύση η βαρβα-

σουμε και να τα εξηγήσουμε.

170

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΕΚΤΟ

IC T O P IA T H G K Y Z A N T IN H C A Y T O K P A T O P I A G

0 Α ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ ΚΑΙ ΤΑ ΟΡΓΑΝΑ

ξιωματούχους, είναι ένα είδος Συμβουλίου της Ε πι­

ΤΗΣ ΒΥΖΑΝΤΙΝΗΣ ΔΙΟΙΚΗΣΗΣ. - Σπά­

κράτειας που βοηθάει τον αυτοκράτορα. Αυτή η ολι­

νια μια διοίκηση υπήρξε περισσότερο συ­

γάριθμη συνέλευση κρατικών λειτουργών δεν έχει

γκεντρωτική και πιο σοφά οργανωμένη από τη βυ­

πια τίποτε κοινό με την αρχαία ρωμαϊκή σύγκλητο.

ζαντινή διοίκηση.

Είναι ένα διοικητικό όργανο, στο οποίο η παράδοση

Η κεντρική κυβέρνηση. - Στην πρωτεύουσα, γύρω

εξακολουθεί να δίνει μερικά συνταγματικά προνό­

από τον κύριο, οι υπουργοί, διευ­

μια, περισσότερο θεωρητικά πα­

θυντές ίω ν μεγάλων υπηρεσιών,

,

ι.

διευθύνουν εκ των άνω τη διακυ­

ρά πραγματικά και που όταν βρί­ σκεται αντιμέτωπη μ’ έναν ανήλι­

'·

,

c

~ . Q**i >' a* N

A h· ; . T · * ? α . » · » » ' ' * · · ■ τ ? * ' · " · , 6·*

βέρνηση της χώρας και μεταβιβά­ ζουν σε ολόκληρη τη μοναρχία τη

lyi’r .Ml'-.’

θέληση του αυτοκράτορα. Αυτοί .

^

είναι ο βογοθέτης του δρόμου (η λέξη χαρακτηρίζει μεταφορικά τις

HI « * t t

' ^ . ι/ , . ' . ' ι η ι η τ

-■.«’· -2·ώΓ„·

μεταφορές και τις επικοινωνίες) Α ϊ >V |Jr«C iA ij«Jv

ΐΆ'τΆ

που είναι ταυτόχρονα μέγας κα­ y - :*L ,

*ufa '.«/τ' T

·+* tAjT ■j^·'

·*οο*>·

στη διακυβέρνηση των πολιτι­ n

•i<· Λ -rr ι . , ··* · . CV »# n · ' ‘ O .:............................. /»·»·«.-*«<*

πουργός της αστυνομίας και των

*t*'·aaSjWWi

εσωτερικών και κρατικός γραμ­

tW y*S#VO»o"*· “*■T·<

^

*

4

·

K*T·,Γ.ΐ*ι^λ6?5»·Μτ7*

θέσεων, ένα πολύ υψηλό πρόσω­

.‘*?$τ·#···Ι( jVJh Wcot . rlΛ . ✓ L«'y . .

. λ

,*T.Λ .

A.

κών και θρησκευτικών υποθέσε­ ων· αλλά οι κρατικοί λειτουργοί που την αποτελούν, υπάκουοι υ­

·\χ?·&****- ‘··' 4 'w*·iv V.·»y-

ματέας επί των εξωτερικών υπο­

βουβή, ό π ω ς ονομάζεται τώρα, ε­ πεμβαίνει με τις συμβουλές της

A iilA if *

Λ^ j

ματα που συνόδευαν κάποτε το ό­ νομά της. Πράγματι η σύγκβητος

V*^rr7*r ·

r \/

γκελάριος της αυτοκρατορίας, υ­

μάται μερικές φορές τα δικαιώ ­

Τ »Λ

*7#?»ί!*ίϊ·— -v·#’· ^ (··»"* „

κο ή αδύναμο αυτοκράτορα, θυ­

r'f»lA

ί*τΛΓτϊ''

. 7 * . i/ a I'V rtI

πο που αργότερα ονόμαζαν α­

πηρέτες του κυρίου τους, διακιν­ δυνεύουν σπάνια να αντιταχθούν στις θελήσεις του.

πλώ ς μεγάβοβογοθέτη. Υπάρχει ο

Στη σκιά των υπουργών, τέλος,

βογοθέτης του δημόσιου θησαυ­

εργάζονται αναρίθμητα γραφεία

ρού, υπουργός των οικονομικών,

που κατά τον 6ο αιώνα ονομάζο­

ο βογοθέτης του στρατιωτικού, μέ­

νταν σκρίνια και αργότερα βογο-

γας θησαυροφύλακας του στρα­

θέσια ή σεκρέτα. Ό π ω ς άλλοτε η

τού, ο βογοθέτης των αγεβών, που

ρωμαϊκή αυτοκρατορία είχε κυ­

διαχειρίζεται την ιδιωτική περι­

βερνήσει τον κόσμο με την ισχυ­

ουσία του αυτοκράτορα. Υπάρχει

ρή οργάνωση της γραφειοκρατίας

ο σακεββάριος, που είναι ένα εί­

ΧρυσόΒουλλο του Ιωάννου E' Παλαιολόγου

της, έτσι και το Βυζάντιο οφείλε τη σταθερή διακυβέρνηση και την

δος γενικού ελεγκτή, ο κβέστωρ, υπουργός δικαιοσύνης, ο μέγας δομέστικος, ανώτα­

πειθαρχημένη συνοχή της μοναρχίας σ’ αυτό το π λ ή ­

τος αρχηγός και ο μέγας δρογγάριος, υπουργός του

θος των άσημων σεκρετικών που γέμιζαν τα γραφεία

στόλου. Υπάρχει ακόμη ο έπαρχος της Κωνσταντι­

της αυτοκρατορικής καγκελαρίας και των υπουργεί­

νουπόλεως, ένα πολύ υψηλό πρόσω πο στο οποίο έ­

ων, που μελετούσαν τις λεπτομέρειες των υποθέσε­

χει ανατεθεί η φροντίδα της διατήρησης της τάξης

ων, ετοίμαζαν τις αποφάσεις, έκαναν να φτάνει πα­

και της αστυνόμευσης της πρωτεύουσας.

ντού η ανώτατη βούληση. Και σε ορισμένες εποχές αυτή η γραφειοκρατία ήταν αρκετά ισχυρή ώστε να

Δίπλα στους υπουργούς η Σύγκλητος, όπου έχουν

διευθύνει τη γενική πολιτική της μοναρχίας.

την έδρα τους οι περισσότεροι από τους ανώτερους α-

171

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

icrropix

t h c

ΕΚΤΟ

k y z x n t in h c χ υ τ ο κ ρ χ ί γ ο ρ ιχ ο

Η διακυβέρνηση των επαρχιώ ν. Επικεφαλής κάθε

που χαρακτηρίζει το αξίωμά του φέρει και έναν άλ­

επαρχίας βρίσκεται ένας διοικητής, ο στρατηγός, που

λο, τιμητικό, που δείχνει το βαθμό του στην ιεραρχία

διορίζεται απευθείας από τον αυτοκράτορα και αλλη­

των ευγενών της αυτοκρατορίας. Και υπάρχει ακρι­

λογραφεί απευθείας μαζί του. Αυτός ο ανώτερος κρα­

βής αντιστοιχία ανάμεσα στα αξιώματα και στους

τικός λειτουργός συγκεντρώνει στα χέρια του όλες τις

διαδοχικούς βαθμούς αυτού του είδους tchin (και σ’

διοικητικές εξουσίες, τη διοίκηση των στρατευμά­

αυτό το σημείο, όπω ς και σε πολλά άλλα, η αυτοκρα-

των και τη διακυβέρνηση της περιοχής, τη διαχείρι­

τορική Ρωσία ενέπνευσε στο Βυζάντιο τη διοικητική

ση της δικαιοσύνης και τη φροντίδα των οικονομι­

και κοινωνική οργάνωσή του).

κών. Είναι στην περιφέρειά του κάτι σαν αντιαυτο-

Γενικά η αυτοκρατορία στρατολογούσε τους ανώτε­

κράτορας και πολλοί στρατηγοί, εξαιτίας αυτής της

ρους αξιωματούχους της από τις μεγάλες οικογένει­

συγκέντρωσης της εξουσίας στα χέρια τους, αισθάν-

ες, μεταξύ των λεγάμενων συγκλητικώ ν. Αλλά για να

θηκαν τον πειρασμό - κυρίως στην αρχή, όταν τα θέ­

δώσει στις δημόσιες υπηρεσίες ικανά και έμπειρα

ματα ήταν λιγότερα και μεγαλύτερα - να κάνουν κα­

όργανα, η αυτοκρατορική κυβέρνηση φρόντισε να

τάχρηση της παντοδυναμίας τους. Γι’ αυτό το λόγο

δημιουργήσει θεσμούς που ήταν φυτώρια αξιωμα-

δίπλα στον στρατηγό, και υποτάσσοντάς τον στην ε­

τούχων: αυτοί ήταν οι νομικές σχολές που ιδρύθη­

ξουσία του, η κεντρική εξουσία διατηρεί έναν εκπρό­

καν από τον Ιουστινιανό στην Κωνσταντινούπολη,

σωπο των πολιτικών συμφερόντων, τον πρωτονοτά­

τη Ρώμη, τη Βηρυτό και η νομική σχολή που ανα­

ριο και κριτή του θέματος που έχει επίσης δικαίωμα

διοργανώθηκε στην πρωτεύουσα στα μέσα του 9ου

άμεσης αλληλογραφίας με τον αυτοκράτορα και που

αιώνα.Έτσι δημιουργήθηκε ένα σώμα υπαλλήλων,

διευθύνει κυρίως τη δικαιοσύνη και τα οικονομικά.

καλά προετοιμασμένο, πειθαρχημένο, αφοσιωμένο.

Ωστόσο σε τελευταία ανάλυση η κυρίως εξουσία ανή­

Στη συνέχεια, κατά τη διάρκεια της σταδιοδρομίας

κει στον στρατιωτικό αρχηγό και είναι αξιοσημείωτο

του, ο ζήλος του προσωπικού συντηρείται συνεχώς

ότι σ’ όλες τις τάξεις αυτής της διοικητικής οργάνω­

από την ελπίδα ύψιστων ανταμοιβών, από την ανα­

σης, οι στρατιωτικοί έχουν το προβάδισμα στην ιε­

μονή μιας προαγωγής που θα τους κάνει ν ’ ανέβουν

ραρχία έναντι των πολιτικών, όπω ς και στην πραγ­

κατά ένα σκαλοπάτι στην κλίμακα της διοικητικής α­

ματικότητα κατέχουν το μεγαλύτερο μερίδιο της ε­

ριστοκρατίας. Αυτές οι προαγωγές εξαρτώνται απο­

ξουσίας. Έτσι, όσο και αν προέρχεται από τη ρωμαϊ­

κλειστικά από την ευμένεια του αυτοκράτορα: και αν

κή παράδοση, το Βυζάντιο έγινε ένα κράτος του με­

και μερικές φορές έδιναν την ευκαιρία για δολοπλο­

σαίωνα.

κίες και χάρες (αναφέρονται περιπτώσεις σκανδα-

Η διοικητική συγκέντρωση. - Από την κορυφή ώ ς

λω δώ ς γρήγορης ανόδου στο βυζαντινό tchin), ήταν

τη βάση της διοικητικής κλίμακας, ολόκληρο το

ακόμη περισσότερο μια ενθάρρυνση για καλή υπη­

προσωπικό εξαρτάται στενά, αποκλειστικά από τον

ρεσία. Εξάλλου η κεντρική εξουσία παρακολουθεί

αυτοκράτορα. Αυτός διορίζει με διάταγμα τους ανώ­

στενά τις πράξεις των λειτουργών της.Όχι μόνο ο αυ-

τερους αξιωματούχους της κυβέρνησης και, όπω ς

τοκράτορας ορίζει σαφώς τις βαριές ευθύνες που θα

τους διορίζει και τους προάγει, έτσι και τους ανακα­

έχουν για τα σφάλματα της διοίκησής τους αλλά εν­

λεί κατά βούληση· αυτός τους παραδίδει τα διάσημα

θαρρύνει τους υπηκόους να υποβάλλουν στο αυτο-

των αξιωμάτων, των ο ποίω ν οι τιμητικοί τίτλοι (μά-

κρατορικό δικαστήριο μηνύσεις κατά των διοικού-

γιστρος, ανθύπατος, πατρίκιος, πρωτοσπαθάριος,

ντων, καλεί τους επισκόπους να επιβλέπουν τη συ­

σπαθαροϋποψήφιος, σπαθάριος κ.λπ.) αποτελούν

μπεριφορά τους και να καταγγέλλουν τα λάθη τους,

τις διαφορετικές τάξεις ενός είδους διοικητικής αρι­

στέλνει στις επαρχίες έκτακτους επιθεωρητές που ε­

στοκρατίας, που καθορίζει σύμφωνα με μια αυστηρή

λέγχουν τους λογαριασμούς, δέχονται τα παράπονα,

ιεραρχία τις τάξεις της βυζαντινής κοινωνίας. Στο

επιβάλλουν τις κυρώσεις. Ποτέ μια διοίκηση δεν

Βυζάντιο κάθε αξιωματούχος, εκτός από τον τίτλο

βρισκόταν περισσότερο στα χέρια του κυρίου.

172

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΕΚΤΟ

I C T O P I X T H C K V ^ X N T I N H C Χ Υ 'Γ Ο Κ Ρ Χ Ί Γ Ο Ρ Ι Χ Ο

# 0 ΕΡΓΟ ΤΗΣ ΒΥΖΑΝΤΙΝΗΣ Δ ΙΟ ΙΚ Η ΣΗ Σ-

γνωρίσματα της βυζαντινής αυτοκρατορίας ήταν η

Πρέπει να δούμε τώρα ποια καθήκοντα ορί­

συνεχής ανάγκη χρημάτων, η πολύ μεγάλη δυσανα-

ζει η κυβέρνηση γι’ αυτή τη διοίκηση.

λογία μεταξύ των οικονομικώ ν μέσων και των με-

Το οικονομικό ζήτημα. - Σε όλες τις εποχές της ι­

γαλεπήβολων σχεδίω ν της πολιτικής.

στορίας της, ένα μεγάλο πρόβλημα για την ελληνική

Ε πομένω ς η είσπραξη των φόρω ν ήταν το πρώτο

αυτοκρατορία ήταν η λύση του οικονομικού προ­

καθήκον που επέβαλλε ο αυτοκράτορας στη διοίκ η ­

βλήματος. Τα έξοδα ήταν βαριά: η συντήρηση του

ση. “Να αυξάνουν τα έσοδα του δημόσιου ταμείου

στρατού και οι αδιάκοποι πόλεμοι, οι πολυδάπανες

και να κάνουν κάθε προσπάθεια για να προασπί­

πρακτικέςτης διπλωματίας, η υπερβολική αυτοκρα-

σουν τα συμφέροντά του" ήταν ο βασικός κανόνας

τορική πολυτέλεια, η μεγαλοπρέπεια των οικοδο­

συμπεριφοράς που ο Ιουστινιανός επέβαλλε στους

μημάτων, όλα αυτά κόστιζαν πολύ ακριβά και το

υπαλλήλους του. Ωστόσο οι αυτοκράτορεςδεν εννο­

Βυζάντιο δυσκολευόταν συχνά πάρα πολύ να εξισώ­

ούσαν να γίνεται αυτό εις βάρος των υπηκόω ν.Ό λοι

σει τον προϋπολογισμό του. Έτσι οι φόροι, που εί­

ενδιαφέρονταν να τους προστατέψουν από τις περιτ­

χαν διαμορφω θεί πάνω στο πρότυπο της ρω μαϊκής

τές ενοχλήσεις, την επιθυμία να συμβιβάσουν τα ι­

διοίκησης, ήταν πολλοί και βαριοί, προσω πικός

διωτικά συμφέροντά τους με τις δημόσιες υποχρεώ ­

φόρος (ca p ita tio ), κτηματικός φόρος, φόρος επί

σεις τους, να τους απαλλάξουν “από κάθε βάρος και

των κτισμάτων, εισφορές σε είδος, κάθε είδους π α ­

κάθε ενόχληση, εκτός από τον προσω πικό φόρο

ροχές, χω ρίς να αναφέρουμε τους έμμεσους φόρους:

που οφείλεται στο Κράτος και τον δίκαιο και νόμιμο

ένα ολόκληρο σύνολο που ήταν ακόμη περισσότερο

φόρο”. Μια φράση επαναλαμβάνεται αδιάκοπα στις

βαρύ και ενοχλητικό γιατί υπήρχαν πολλές απαλλα­

οδηγίες που η κυβέρνηση δίνει στα όργανά τους: θέ­

γές, ό π ω ς για παράδειγμα για την περιουσία της

λει να είναι ευσυνείδητα, έντιμα, να έχουν “καθαρά

Εκκλησίας και των στρατιωτικών φέουδων, και οι

χέρια” - έτσι μιλάει τόσο ο Ιουστινιανός όσο και ο

φορολογούμενοι, οργανωμένοι σε κτηματολογικές

Βασίλειος Α '- να τάσσουν ω ς καθήκον τους, όπω ς

και φορολογικές ομάδες, υπόκειντο σε συλλογική

έχουν ορκιστεί, να κυβερνούν “χω ρίς δόλο και χ ω ­

ευθύνη, που συνεπαγόταν την υποχρέωση των ιδιο­

ρίς απάτη”, προστατεύοντας τους υπηκόους από τις

κτητών καλλιεργημένων και γόνιμ ω ν κτημάτων να

ενοχλήσεις των κατώτερων υπαλλήλω ν και από

πληρώ νουν για τα άγονα και εγκαταλειμμένα {επι-

τους σφετερισμούς και τις βιαιότητες των στρατιω­

βοβή) και των φερέγγυων ατόμων να πληρώ νουν

τών και των πλουσίω ν που διατηρούσαν την τάξη,

για όσους αθετούσαν τις υποχρεώσεις τους {αβΑη-

την ασφάλεια και την ειρήνη στις επαρχίες. Για το

βέγγυον). Σ’ αυτά πρέπει να προστεθούν οι αναρίθ­

σκοπό αυτό και για να αφαιρέσουν από τη διοίκηση

μητες ενοχλήσεις, είτε γιατί τα όργανα της διοίκη­

κάθε πρόσχημα για εκμετάλλευση των φορολογου­

σης, έχοντας αγοράσει το αξίωμά τους - η αγορά των

μένων, έδιναν υψηλούς μισθούς στους δημόσιους

αξιωμάτων ήταν ο κανόνας - προσπαθούσαν να π ά ­

λειτουργούς και τους έδιναν συχνά σημαντικές αυ­

ρουν πίσ ω τα χρήματά τους από τους υπηκόους είτε

ξήσεις. Για το σκοπό αυτό διάλεγαν προσεκτικά τα

γιατί οι πλούσιοι καταπίεζαν τους φτωχούς, είτε τέ­

πρόσω πα που απασχολούνταν στη διοίκηση και ο

λος στο γεγονός ότι, για να γεμίσουν το ταμείο που

αυτοκράτορας ασκούσε συνεχή επίβλεψη επάνω

είχε πάντοτε έλλειμμα έπρεπε να επινοούν συνεχώς

τους, έτσι που ό π ω ς γράφει ο Κωνσταντίνος Ζ’ στον

νέους φόρους: γιατί “χω ρίς χρήματα, έλεγε ένας αυ­

Βίο του Βασιλείου Α', “οι φτωχοί που άλλοτε είχαν

τό κράτορας, το ‘κοινό’ δεν μπορεί να σω θεί”. Κατα­

συντρίβει, μπόρεσαν να ξαναζωντανέψουν και κα­

λαβαίνουμε ότι ένα από τα χαρακτηριστικότερα

θένας να καλλιεργεί το χωράφι του και να μαζεύει

173

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΕΚΤΟ

IC T O P IA . T~HG B Y ^ X N T T IN H G x Y T O K P x n r o P i x c

ιους καρπούς ίου αμπελιού του, χω ρίς κανείς να ε­

λά, δεν είχε ούτε φυλετική ούτε γλωσσική ενότητα.

πιχειρεί να ίου αρπάξει την ελιά ή τη συκιά που είχε

Ήταν, ό πω ς έχει παρατηρηθεί σωστά "ένα εντελώς

κληρονομήσει από τους προγόνους ίου. Και όλοι α­

τεχνητό δημιούργημα, που κυβερνούσε είκοσι δια­

ναπαύονταν κάτω από τη σκιά των δέντρων που α­

φορετικές εθνικότητες και τις ένωνε με τη συνταγή:

ποτελούσαν την κληρονομιά τους".

ένας κύριος, μια πίστη". Βέβαια, από τότε που η αυ­

Είναι περιττό να πούμε ότι αυτό το ιδεώδες επι­

τοκρατορία είχε χάσει εξαιτίας των γεγονότων -

τυγχανόταν σπάνια.Όταν χρειαζόταν χρήματα, η κυ­

πράγμα που ήταν από μια άποψη καλοτυχία γι’ αυ­

βέρνηση έκλεινε συχνά τα μάτια στα μέσα που χρη­

τήν - τη Συρία και την Αίγυπτο που αντιστέκονταν

σιμοποιούσαν για να τα αποκτήσουν· και εφόσον το

πάντοτε στον εξελληνισμό και ταράζονταν συνεχώς

κράτος έβρισκε τους απαραίτητους πόρους, έδειχνε

από χωριστικές βλέψεις, από τότε που, λίγο αργότε­ ρα, σχεδόν ολόκληρη η λατινική Δύση είχε απο­

επιείκεια για τις πιέσεις και τη διαφθορά των δ η ­

σπαστεί από τη μοναρχία, οι ελληνόφωνοι

μόσιων υπαλλήλων και ανησυχούσε ελά­

πληθυσμοί είχαν αποκτήσει κυρίαρχη

χιστα για τη σκληρότητα με την οποία

θέση στην πιο “μαζεμένη” αυτοκρα­

ακόμη και οι πιο έντιμοι εισέπρατταν τον φόρο. Αυτό ισχύει τόσο για

τορία: στη Μικρά Ασία, στην Κων­

τον 6ο αιώνα όσο και για τον 10ο

σταντινούπολη, στη Θράκη και

ή τον 11 ο και οι ιστορίες είναι γε­

στην περιοχή του Αιγαίου υπήρχε

μάτες από τις περιγραφές της δυ­

ένας ισχυρός και ομοιογενής π υ ­

στυχίας που επέβαλλαν στους πλ η ­

ρήνας ελληνικής καταγωγής και

θυσμούς οι φοροεισπράκτορες, σε

πολιτισμού. Ό μ ω ς μ’ αυτό το κυ­

σημείο που, ό π ω ς λέει ένας συγ­

ρίαρχο στοιχείο ανακατεύονταν

γραφέας του 6ου αιώνα, “ο αυτο­

πολλά άλλα εθνικά στοιχεία που

κράτορας φαινόταν πιο επίφοβος

οι εισβολές, οι μεταναστεύσεις και

από τους βαρβάρους”. Αν όμω ς η

οι μεταφορές πληθυσμώ ν είχαν ει­

είσπραξη των φόρων ήταν πάντα η μεγάλη έγνοια

σαγάγει διαδοχικά στην αυτοκρατορία. Στο ευρω­

της βυζαντινής διοίκησης, θα πρέπει να πούμε, για

παϊκό τμήμα της μοναρχίας, υ πή ρχα ν οι Μαρ-

να είμαστε δίκαιοι ότι αυτές οι προσπάθειες στέφο­

δαΐτες, συριακής καταγωγής, που ένας αυτοκράτο­

νταν συχνά από επιτυχία - με κάθε επιφύλαξη σχε­

ρας του 7ου αιώνα είχε εγκαταστήσει στις ακτές του

τικά με τα μέσα που χρησιμοποιούσαν. Στις αρχές

Ιονίου πελάγους και στην Πελοπόννησο· υπήρχαν

του 9ου αιώνα, το σύνολο των εσόδων της αυτοκρα­

Τούρκοι εγκατεστημένοι στον Βαρδάρη, Σύριοι και

τορίας ανερχόταν σε 6 5 0 εκατομμύρια, που θα ισο-

Αρμένιοι στη Θράκη και στην Κωνσταντινούπολη,

δυναμούσαν σήμερα με περισσότερα από τρία δισε­

Βλάχοι στη Βαλκανική και στην Πίνδο, και παντού

κατομμύρια. Όταν πέθανε ο Βασίλειος Β’, υπήρχε

Σλάβοι των ο π ο ίω ν εγκαταστάσεις, ΣκΑαβηνίες, ό­

στο ταμείο ένα πλεόνασμα 220 εκατομμυρίων, πε­

π ω ς τις έλεγαν, υπήρχαν στη Μακεδονία, στον

ρισσότερα από ένα δισεκατομμύριο σε δικά μας

Στρυμώνα και στις πύλες της Θεσσαλονίκης, στη

χρήματα. Παρά το βάρος των εξόδων, οι πόροι της

Θεσσαλία, στη Στερεά Ελλάδα και ακόμη και στην

αυτοκρατορίας ήταν πραγματικοί και η σοφή οργά­

άκρη της Πελοποννήσου. Στο ασιατικό τμήμα της

νωση της διοίκησης έδινε αναμφισβήτητα αποτελέ­

αυτοκρατορίας, που ήταν λιγότερο εκτεθειμένο στην

σματα, παρά τη σκληρότητα και τα ελαττώματά της.

εισβολή, υπήρχαν επίσης στοιχεία ξένα προς τον

Η εθνική ενότητα. - Η βυζαντινή διοίκηση είχε

ελληνισμό: Μαρδαΐτες του Αιβάνου στη νότια ακτή

και ένα ακόμη καθήκον, που ήταν σημαντικό από

της Ανατολίας, Αραβες που είχαν συλληφθεί αιχμά­

διαφορετική άποψη.

λωτοι και στρατοπέδευαν στην περιοχή του Ευφρά­

Η βυζαντινή αυτοκρατορία, αν την εξετάσουμε κα­

τη, Σλάβοι στη Βιθυνία και κυρίως Αρμένιοι, εξαι­

174

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ic t o p ia t h c

k y

ΕΚΤΟ

Z a n t i n h c a Y t o k Pa t o p i a c

ρετικά πολυάριθμοι που άσκησαν σε ορισμένες

ναν θέσεις στελεχών στη διοίκηση των επαρχιών,

στιγμές τεράστια επιρροή στην αυτοκρατορία. Δεν

τουςεπεφύλασσανεξαιρετική μεταχείριση, μειώσεις

ήταν καθόλου εύκολο να κυβερνήσει και να ενοποι­

φόρων, εύνοιες, με τις οποίες προσπαθούσαν να

ήσει κανείς αυτά τα διαφορετικά στοιχεία, που αντι­

τους συμφιλιώσουν με τη μοναρχία. Έτσι σιγά σιγά

στέκονταν για πολύ καιρό στην αυτοκρατορική ε­

τους έκαναν ν ’ αποκτήσουν τις συνήθειες και την

ξουσία και ήταν μερικές φορές έτοιμα να εξεγερ-

κουλτούρα της εξελληνισμένης αυτοκρατορίας.

θούν εναντίον της. Το ένδοξο έργο της αυτοκρατορι­

“Ταυτόχρονα διοικητική γλώσσα, γλώσσα της

κής διοίκησης ήταν ότι αφομοίωσε προοδευτικά

Εκκλησίας, λογοτεχνική γλώσσα, τα ελληνικά, ό­

αυτά τα ξένα στοιχεία κι έδωσε συ­

π ω ς λέει ο Ram baud, είχαν έναν

νοχή και ενότητα σ’ αυτό

επίπλαστο αέρα ε θ νικ ή ς

το κράτος χω ρίς εθνικό­

γλώσσας”. Προοδευτικά,

τητα. Έτσι η βυζαντινή

ανεπαίσθητα όλα αυτά τα

διοίκηση ήταν πραγμα­

ξένα στοιχεία μάθαιναν

τικά η στερεή πανοπλία

να μιλούν αυτή τη γλώσ­

που υποστήριξε τη μο­

σα. Και η δύναμη του βυ­

ναρχία και αποτέλεσε τη

ζαντινού πολιτισμού ήταν

δύναμή της και το έργο

τόση ώστε αφομοίωνε και

που επέτυχε είναι ασφαλώς

μεταμόρφωνε χω ρίς μεγάλο

μια από τις π ιο πρω τότυπες

κόπο αυτά τα φαινομενικά δια­

πλευρές της βυζαντινής ιστορίας, μια

φορετικά και ανυπότακτα στοιχεία.

από τις καλύτερες αποδείξεις της επεκτα­

“Το Βυζάντιο, ό π ω ς έχει γραφεί, δέχεται

τικής δύναμηςτου βυζαντινού πολιτισμού.

αυτούς τους ακαλλιέργητους ή άγριους ξέ­

Με ποια μέσα επιτεύχθηκε αυτό το έργο;

νους, τους παραδίδει στον απέραντο πολιτι­

Αφενός βάζοντας σε όλα αυτά τα ξένα

σμό της αυτοκρατορίας εγγράμματους,

στοιχεία την κοινή σφραγίδα του ελ­

σοφούς, θεολόγους, ικανούς διοικ η ­

ληνισμού και αφετέρου ενώνοντάς

τικούς, ευέλικτους δημόσιους υ­

τα στην κοινή ομολογία της ορθο­

παλλήλους”. Εισάγει στην αριστο­

δοξίας.

κρατία του, παντρεύοντάς τους με ελληνίδες ευγενικής καταγωγής, την

Η ένωση μέσω του εββηνισμού. -

αφρόκρεμα τω ν φ υ λ ώ ν που υπέταξε,

Μια από τις πολιτι κές αρχές του Βυζαντίου ήταν να μην κακομεταχειρίζεται γενικά τους ηττημέ-

Βουλγάρους, Αραβες, Αρμενίους ό π ω ς και την α­

νους: “Κάθε λαός, λέει ένας αυτοκράτορας του 10ου

φρόκρεμα των ξένων, Ιταλών, Γάλλων, Ισπανών,

αιώνα, που έχει διαφορετικά ήθη και διαφορετικούς

Σκανδιναβών που έρχονται ν ’ αναζητήσουν την τύ­

νόμους, πρέπει να διατηρήσει αυτό που του ανήκει”.

χη τους στην υπηρεσία του Βυζαντίου. Τους υπόσχε­

Μερικές φορές βέβαια, αντίθετα από αυτόν τον κανό­

ται, τους μοιράζει μεγάλες στρατιωτικές διοικήσεις,

να της ανεκτικότητας, συνέβη να μεταφέρουν με τη

υψηλά διοικητικά αξιώματα. Το Βυζάντιο είχε στρα­

βία τμήματα πληθυσμώ ν από μία περιοχή σε μια άλ­

τηγούς αρμενικής, περσικής ή σλαβικής καταγω­

λη και να εγκαταστήσουν στη θέση τους ελληνόφω­

γής, ιταλούς, βουλγάρους, αρμένιους δημόσιους

νες αποικίες για να εξασφαλίσουν την κυριαρχία του

λειτουργούς, υπουργούς που ήταν προσηλυτισμένοι

ελληνισμού. Γενικά όμως φέρθηκαν πιο ήπια σ' ε­

Αραβες ή Τούρκοι. Στην κοσμοπολίτικη αυτοκρατο­

κείνους που προσαρτιόνταν στην αυτοκρατορία με

ρία, τα ελληνικά ήταν η κοινή γλώσσα στην οποία

την κατάκτηση ή που δεν είχαν ακόμη ενταχθεί στην

μπορούσαν να συνεννοηθούν όλοι αυτοί οι ξένοι·

ενότητά της. Σέβονταν τα τοπικά έθιμά τους, τους έδι­

και μιλώντας την ίδια γλώσσα, ανεπαίσθητα, όλοι

175

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΕΚΤΟ

IC T O P IX T H C K Y ^ X N T IN H G X Y 'T O K P X 'r O P lX G

αποκτούσαν κοινές συνήθειες και τρόπους ζωής και

κότητα για να κερδίσει τις ψυχές. Προσηλύτισε στον

σκέψης και σημαδεύονταν με την ίδια σφραγίδα.

χριστιανισμό τους Σλάβους της Μακεδονίας και της

Η ένωση μέσω της ορθοδοξίας. - Η ομολογία μιας

Πελοποννήσου, τους Τούρκους του Βαρδάρη, τους

κοινής πίστης ολοκλήρωνε την προσέγγιση των πα­

ειδωλολάτρες Μανιάτες, τους Αραβες της Κρήτης και

ράταιρων στοιχείων από τα οποία αποτελούιαν η

του Άνω Ευφράτη. Από τα βάθη της Ανατολίας ώς

αυτοκρατορία. Η θρησκευτική προπαγάνδα δεν ήταν

την Ιταλία, πολλαπλασίαζε τις ελληνικές επισκοπές,

λιγότερο δραστήρια στο εσωτερικό απ’ όσο στο εξω­

των οποίω ν οι τοποτηρητές, που υπάγονταν στον

τερικό και η σημασία της στο εσωτερικό ήταν ακόμη

πατριάρχη της Κωνσταντινουπόλεως, ήταν οι καλύ­

μεγαλύτερη: “προϋπόθεση υπεροχής έξω από τα σύ­

τεροι και πιστότεροι πράκτορες για τη διάδοση της

νορα αποτελεί, στο εσωτερικό της χώρας μια προϋ­

ορθοδοξίας.

πόθεση ενότητας και σχεδόν ζωής”. Χωρίς αμφιβο­

Όλοι ξέρουν ποια είναι, ακόμη και στην εποχή

λία, και εδώ αυτή η προπαγάνδα πήρε μερικές φορές

μας, η σημασία του θρησκευτικού δεσμού στον ανα­

τη βίαιη μορφή του διωγμού, κατά των Παυλικια-

τολικό κόσμο, και π ώ ς η ιδέα της θρησκείας συγχέε-

νώ ν τον 9ο αιώνα, κατά των Αρμενίων τον 11 ο, κα­

ται με την ιδέα της εθνικότητας. Αυτή είναι η μακρι­

τά των Βογομίλων τον 12ο και κατέστρεψαν τους αι­

νή κληρονομιά της βυζαντινής παράδοσης, αυτής

ρετικούς κατά χιλιάδες με τη φωτιά και το σίδερο. Γε­

της αυτοκρατορίας στην οποία η ορθοδοξία υποκα­

νικά όμω ς το Βυζάντιο έδειξε μια πιο έξυπνη ανεκτι­

θιστούσε την εθνική ενότητα.

176

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΕΚΤΟ

IC T O P IA T H C K Y Z A N T IN H C A Y T O K P A T O P IA C

© I

I

ΑΦΟΜΟΙΩΣΗ ΤΩΝ ΚΑΤΑΚΤΗΜΕΝΩΝ

τέρα αυτοκράτορα. Ταυτόχρονα, πολύ επιδέξια, η αυ­

ΧΩΡΩΝ.- Μερικά συγκεκριμένα παραδείγ-

τοκρατορική διοίκηση στηριζόταν στην Εκκλησία.

ματα θα φωτίσουν τις γενικές παρατηρή­

Λόγω της κατάκτησης, το ανεξάρτητο πατριαρχείο του

σεις που κάναμε μόλις τώρα: θα δείξουν ταυτόχρονα

βουλγαρικού βασιλείου καταργήθηκε. Στη θέση του

την εξαιρετική επεκτατική δύναμη, τη δύναμη της

όμως δημιούργησαν έναν αυτόνομο οργανισμό, που

αφομοίωσης της βυζαντινής μοναρχίας και τη λε­

επέτρεψε στη βουλγαρική εκκλησία να διατηρήσει

πτή ικανότητα και την τεράστια ποικιλία των μέσων

στο ακέραιο την ανεξαρτησία της από την Κωνσταντι­

που χρησιμοποίησε η αυτοκρατορική διοίκηση γι’

νούπολη και επικεφαλής αυτής της Εκκλησίας τοπο­

αυτό το σκοπό.

θέτησαν ένα Βούλγαρο, που δεν ήταν άλλος από τον

I Μ Μ

Η Βουβγαρία. -Όταν, το 1018, ο Βασίλειος Β' είχε

πρώ ην πατριάρχη που είχε πάρει ένα καινούργιο α­

ολοκληρώσει την υποταγή της Βουλγαρίας, έπρεπε

ξίωμα. Προχώρησαν ακόμη περισσότερο: δεν αρκέ-

να αναδιοργανώσει τα απέραντα εδάφη που, όπω ς έ­

στηκαν στο να επιτρέψουν σ’ αυτό τον ιεράρχη να δια­

λεγε ο αυτοκράτορας σε

τηρήσει όλη την επιρ­

μια επίσημη πράξη, η

ροή που είχε την εποχή

προστασία του θεού εί­

του τελευταίου τσάρου·

χε ενώσει και πάλι με

τοποθέτησαν και πάλι

την αυτοκρατορία των

κάτω από την εξουσία

Ρωμαίων. Η βυζαντινή

του όλες τις επισκοπές

διοίκηση επέδειξε σ’

της Βουλγαρίας, που υ­

αυτό το έργο ένα αξιο­

πήρχαν την εποχή της

πρόσεκτο πνεύμα ηπιό-

μεγαλύτερης δύναμής

τητας και ανεκτικότη­

της και δεν δίστασαν,

τας. Με μια επιδέξια

για να του δώσουν αυτή

διανομή τίτλων, ευνοι-

την ικανοποίηση, να α­

ώ ν και αξιωμάτων, η

Ο στρατός του Νικηφόρου Ουρανού εξοντώνει τους Βούλγαρους.

αυτοκρατορική κυβέρ­

ποσπάσουν μερικές ε­ πισκοπές από τη δικαι­

νηση προσπάθησε πρώτα-πρώτα να προσεγγίσει με

οδοσία των ελλήνων μητροπολιτών που τις είχαν

το μέρος της τη βουλγαρική αυτοκρατορία. Οι επιζώ-

σφετεριστεί. Ο βουλγαρικός κλήρος διατήρησε όλα

ντες της βασιλικής οικογένειας της Βουλγαρίας π ή ­

τα προνόμια και όλες τις απαλλαγές του παρελθόντος.

ραν μια θέση στις τάξεις των βυζαντινών ευγενών: η

Ταυτόχρονα, προσεκτικά, η βυζαντινή διοίκηση φρό­

χήρα του τελευταίου τσάρου πήρε έναν από τους ανώ­

ντισε να μην παραβιάσει κανένα από τα παλαιό δι­

τερους τίτλους της αυλικής ιεραρχίας· οι γιοι της, έχο­

καιώματα, να μη θίξει κανένα αρχαίο έθιμο, να δ ώ ­

ντας πάρει ηχηρά αξιώματα, επρόκειτο να σταδιοδρο­

σει ευρεία αυτονομία στη Βουλγαρία. Κάτω από την

μήσουν στην αυτοκρατορική διοίκηση. Με τους γό­

εξουσία του ανώτερου αυτοκρατορικού επιτρόπου,

μους, προσπάθησαν να φέρουν κοντά τους δύο λα­

του προνοητή ή δούκα που ήταν επιφορτισμένος με

ούς: μια κόρη του τσάρου Σαμουήλ παντρεύτηκε έναν

τη διοίκηση της επαρχίας, η χώρα διατήρησε τους ι­

Κομνηνό, που αργότερα έγινε αυτοκράτορας· μια άλ­

θαγενείς αξιωματούχους και τα τοπικά έθιμά της. Οι

λη βουλγάρα μεγάλη κυρία παντρεύτηκε τον πρώτο

Βούλγαροι πλήρωναν το φόρο σε είδος: μια μεζούρα

έλληνα διοικητή της ανακατακτημένης Βουλγαρίας,

στάρι, μια μεζούρα κεχρί, μια κανάτα κρασί για κάθε

τον δούκα Κωνσταντίνο Διογένη και έγινε επίσης μη­

ιδιοκτήτη ενός ζευγαριού βοδιών. Η σοφή βυζαντινή

177

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ic t o p ix t h c

kY

ΕΚΤΟ

£ x n t ~i n h g x Y t o k Px "t o p i x c

διοίκηση ενδιαφερόταν τόσο πολύ να μην πληγώσει

σμός συμβάδιζαν για να ενισχύσουν τους δεσμούς

τους ηπημένους ώστε προσαρμόστηκε σ’ αυτό το

της αυτοκρατορίας με τις περιοχές που προσαρτούσε.

πρωτόγονο σύστημα. Αυτό είχε θελήσει ο Βασίλειος

Όταν, στις αρχές του 10ου αιώνα, η αυτοκρατορική

Βζ όταν “είχε διατάξει να διατηρηθεί παντού η πα­

κυβέρνηση δημιούργησε στον Ανω Ευφράτη το θέ­

λαιό τάξη των πραγμάτων/ίσως, αν οι διάδοχοί του

μα της Μεσοποταμίας, ο πυρήνας του οποίου αποτε­

είχαν την ίδια σύνεση, αν δεν είχαν θελήσει να θέ­

λούταν από εδάφη που είχαν παραχωρηθεί από έ­

σουν τους Έλληνες επικεφαλής της βουλγαρικής

ναν αρμένιο ηγεμόνα, αμέσως η Εκκλησία μπήκε

Εκκλησίας και να αντικαταστήσουν τις παλιές εισφο­

στη σκηνή για να εξασφαλίσει στη μοναρχία την ηθι­

ρές σε είδος με φόρους σε χρήμα, η Βουλγαρία θα εί­

κή κατοχή της χώρας. Μια μητρόπολη ιδρύθηκε

χε υποταχτεί με λιγότερη δυσκολία στην εξουσία των

στην Κάμαχο, μια από τις μεγάλες πόλεις της επαρ­

νικητών.

χίας και πέντε επισκοπές υποτάχθηκαν σ’ αυτήν. Με

Η περιοχή του Ευφράτη. - Αλλα παραδείγματα εί­

παρόμοιο τρόπο, όταν η αυτοκρατορία προσάρτησε

ναι ακόμη πιο χαρακτηριστικά των πρακτικών της

τη Μελιτηνή, η αυτοκρατορική κυβέρνηση έστειλε

βυζαντινής διοίκησης.

στην περιοχή για να αυξήσει τον πληθυσμό της, πο­

Στη Μικρά Ασία, στο ανατολικό τμήμα της Καππα­

λυπληθείς αποικίες Αρμενίων, Σύριων, Ιβήρων και

δοκίας, στα σύνορα του αραβικού κόσμου, βρισκόταν

βιάστηκε να δημιουργήσει, κάτω από την εξουσία

μια περιοχή που ευημερούσε κάποτε και που ο πόλε­

του μητροπολίτη της Μελιτηνής, μια ολόκληρη σει­

μος είχε ερημώσει και αδειάσει από τον πληθυσμό

ρά από ορθόδοξες επισκοπές. Ακόμη και στις περιο­

της. Στις αρχές του 10ου αιώνα, ένας αρμένιος τυχο­

χές όπου η βυζαντινή κατάκτηση ήταν πιο εφήμερη,

διώκτης, κάποιος Μλεχ ή Μηλίας, που ήταν στην υ­

διαπιστώνουμε την ίδια προσπάθεια εκμετάλλευσης

πηρεσία της αυτοκρατορίας, κατάφερε να ανακαταλά­

της δύναμης της Εκκλησίας προς το συμφέρον της

βει την περιοχή και, για να οργανώσει την άμυνά της,

αυτοκρατορίας. Ένας μητροπολίτης εγκαταστάθηκε

επισκεύασε τα παλιά οχυρά που βρίσκονταν εκεί, τη

στα Σαμόσατα ταυτόχρονα με τη δημιουργία της ο­

Λυκανδό, τηνΤ^αμανδό, το Συμπόσιο. Σε αντάλλαγμα

μώνυμης διοίκησης· ένας μητροπολίτης εγκαταστά­

για τις υπηρεσίες του, του ανατέθηκε η διακυβέρνηση

θηκε στην αρμενική περιοχή τηςΤαρώνας, όταν ο η­

της νέας επαρχίας με τον τίτλο του πατρικίου και του

γεμόνας της παραχώρησε το μικρό κράτος του στο

στρατηγού. Το έργο όμως της βυζαντινής διοίκησης

Βυζάντιο. Και όταν, στις αρχές του 1 1ου αιώνα, ολό­

δεν περιορίστηκε σ’ αυτή την απλή κατάκτηση τηςχώ-

κληρη η Αρμενία βρέθηκε στην άμεση εξουσία της

ρας. Για να τη συνδέσουν περισσότερο με την αυτο­

αυτοκρατορίας, η πρώτη φροντίδα της κυβέρνησης

κρατορία, ανέλαβαν ένα πραγματικό έργο αποικι-

ήταν να τη γεμίσει με ορθόδοξες επισκοπές που, στα

σμού. Ο Μηλίας, για να αυξήσει τον πληθυσμό, κάλε-

μέσα του 1 1ου αιώνα, ανέρχονταν σε 2 1 , που υπάγο­

σε κοντά του ένα πλήθος από τους αρμένιους συμπα­

νταν στον μητροπολίτη της Κελτζηνής (Ερζιντιάν).

τριώτες του, και πολύ σύντομα η περιοχή άρχισε και

Σ’ αυτό το μεγάλο έργο του βυζαντινού αποικισμού,

πάλι να ευημερεί. Η ύπαιθρος ήταν γόνιμη και κατάλ­

φαίνεται ότι οι Αρμένιοι κατείχαν σημαντική θέση.

ληλη για κτηνοτροφία και εκτροφή αλόγων. Οι πόλεις

Αυτοί κυρίως αποίκησαν τις περιοχές που είχαν ανα­

που είχαν ανοικοδομηθεί από τα ερείπιά τους άκμα­

κατακτηθεί από τους Αραβες και η δράση τους από τα

ζαν και πάλι. Σ’ αυτό το έργο της οικονομικής ανάστα­

τέλη του 1Οου αιώνα, είχε επεκταθεί μέχρι την Κιλι­

σης προστέθηκε ένα πολύ περίεργο έργο θρησκευτι­

κία. Έτσι προετοιμαζόταν το έδαφος όπου επρόκεπο

κής προπαγάνδας: μια ολόκληρη σειρά από νέες επι­

να γεννηθεί αργότερα το βασίλειο της Μικρής Αρμε­

σκοπές που εξαρτιόνταν από τον μητροπολίτη της

νίας. Έτσι, το έργο που ανέλαβαν τον 1Οο αιώνα, στα

Καισαρείας δημιουργήθηκαν για να βάλουν στην πε­

σύνορα του αραβικού κόσμου, οι αρμένιοι τυχοδιώ­

ριοχή τη σφραγίδα της ορθοδοξίας.

κτες που ήταν στην υπηρεσία του Βυζαντίου, αποκτά

Παντού η θρησκευτική προπαγάνδα και ο αποικι-

απροσδόκητη σημασία στην ιστορία.

178

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΕΚΤΟ

IG T O P IX T H G K V Z X N T IN H G X V T O K P X T O P lX C

Η Νότιος Ιταβία. - θ α μπορούσαμε να δείξουμε

Πουλίας, αρκετά ώστε να δημιουργήσει σ’ αυτούς

π ώ ς η ορθόδοξη Εκκλησία εργάστηκε δυναμικά και

μια ακλόνητη πίστη και μια μακρόχρονη προσκόλ­

με τρόπο ω φέλιμο για την αυτοκρατορία και σε άλ­

ληση στο Βυζάντιο, που ήταν αρκετή για να τους α­

λες περιοχές. Όταν ανατρέχουμε τον κατάλογο των

φομοιώσει γρήγορα στον ελληνισμό. Και σ’ αυτή την

επισκοπώ ν που εξαρτιόνταν από τους μητροπολίτες

περίπτωση, το αποτέλεσμα αυτό επιτεύχθηκε εν μέ-

της Θεσσαλονίκης, της Λάρισας, του Δυρραχίου, της

ρει με την αποστολή ανατολικών αποικιώ ν στην

Ναυπάκτου, της Φ ιλιπ π ο ύ π ο λ η ςτο ν 10ο αιώνα, ε­

Ιταλία/Ηταν όμω ς κυρίως αποτέλεσμα μιας επιτή­

ντυπωσιαζόμαστε από το πλήθος των βαρβαρικών

δειας θρησκευτικής πολιτικής που οδήγησε στην ε­

ονομάτων που εμφανίζονται σ’ αυτόν. Μαρτυρούν

πικράτηση της ορθόδοξης Εκκλησίας, του τελετουρ­

τις προόδους που είχε ση­

γικού και του λειτουργικού

μειώσει η ορθοδοξία ανά­

της. Στην Καλαβρία δημι-

μεσα

ουργήθηκαν οκτώ επισκο­

στους

σλαβικούς

π λ η θυ σ μ ο ύ ς που

είχαν

πές που εξαρτιόταν από μια

στη χ ρ ι­

νέα μητρόπολη που ιδρύ­

στιανική πίστη και την

θηκε στην Σάντα Σεβερίνα.

προοδευτική αφομοίω ση

Στην περιοχή του Οτράντο,

που τους ενέταξε στη βυζα­

ιδρύθηκαν πέντε νέες επι­

ντινή ενότητα. Έ να άλλο

σκοπές που εξαρτιόνταν α­

παράδειγμα, όμως, είναι

πό τη νέα μητρόπολη του

ακόμη πιο ενδιαφέρον και

Οτράντο. Σ’ όλες αυτές τις

πιο σημαντικό για να δεί­

έδρες εγκατέστησαν έλλη­

ξει π ώ ς η αυτοκρατορία ε-

νες ιεράρχες, υποταγμέ­

πέκτεινε την εξουσία και

νους στην εξουσία του πα­

την επιρροή της: είναι το

τριάρχη της Κωνσταντινου­

παράδειγμα της Νοτίου

πόλεως. Όσο για τους λατί­

Ιταλίας που κατά τον 1Οο

νους ιεράρχες που υπήρ­

και τον 11 ο αιώνα ήταν

χαν στη χώρα, προσπάθη­

για το Βυζάντιο μια νέα

σαν να τους προσελκύσουν

Μεγάλη Ελλάδα.

στο πλαίσιο της βυζαντινής

προσηλυτιστεί

Όταν, από τα τέλη του

εκκλησιαστικής ιεραρχίας

9ου αιώνα, το Βυζάντιο ξαναπάτησε το πόδι του στην

προσφέροντάς τους μια πιο ανεξάρτητη θέση και τον

Ιταλία, η μεγάλη φροντίδα της αυτοκρατορικής διοί­

τίτλο του αρχιεπισκόπου. Αυτή ήταν η περίπτωση

κησης ήταν να επανασυνδέσει όσο καλύτερα μπο­

του Μπάρι, του Τάραντα, του Τράνι. Και μ’ αυτή τη

ρούσε αυτές τις βασικά λατινικές περιοχές με την αυ­

διανομή ευνοιών επιδίω καν να τους αποσπάσουν

τοκρατορία. Για το σκοπό αυτό, προσαρμόστηκε πο­

από τη Ρώμη και να τους κάνουν πιστούς υπηκόους

λύ επιδέξια στις συνθήκες της τοπικής ζωής, αφήνο­

της αυτοκρατορίας.

ντας στην ντόπια αριστοκρατία ένα ρόλο στη διοίκη­

Ό μ ω ς οι πιο δραστήριοι πράκτορες του εξελληνι-

ση των επαρχιών και προσπαθώντας να την κερδί­

σμού ήταν οι μοναχοί. Σ’ ολόκληρη τη Νότιο Ιταλία

σει μοιράζοντάς της γενναιόδωρα τους π ο μ πώ δεις

ιδρύθηκαν ένα πλήθος μοναστήρια, με έλληνες μο­

τίτλους της αυλικής ιεραρχίας, θέλοντας να μη βιά­

ναχούς, των ο ποίω ν η ακούραστη προπαγάνδα εξα­

σει την κατάσταση, σεβόμενη τα έθιμα του τόπου, η

πλώ θηκε ώ ς την Καλαβρία και ακόμη και ώ ς τις π ύ ­

αυτοκρατορική διοίκηση κατάφερε να πάρει με το

λες της Ρώμης. Γύρω από τα μοναστήρια τους, τα

μέρος της τους πληθυσμούς της Καλαβρίας και της

παρεκκλήσιά τους, τα ερημητήριά τους, οι πληθυ­

179

■ Η Η ΙΗ Β Μ Β ΙΗ ······

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΕΚΤΟ

IC T O P IA T H C R Y Z A N T IN H C A Y T O K P A T O P lA C

σμοί συγκεντρώθηκαν και, ερχόμενοι σε επαφή μα­

ιστορίας, για να εξασφαλίσει την εξουσία του βασι-

ζί τους, έμαθαν την ελληνική γλώσσα. Ακόμη και

λέως, η διοίκηση χρησιμοποίησε μια μεγάλη π ο ι­

σήμερα, η νότιος Ιταλία είναι γεμάτη από την ανά­

κιλία από ανεξάντλητα μέσα. Στην προστατευτική

μνησή τους: βρίσκουμε εκεί εκατοντάδες παρεκκλή­

σκιά της κεντρικής εξουσίας άφησε μια θέση για τις

σια διακοσμημένα με πίνακες και επιγραφές όπου

τοπικές αυτονομίες θέλοντας να μη δυσαρεστήσει

οι λαϊκοί εκφράζονται στα ελληνικά εξίσου καλά με

τους υπηκόους και να τους πάρει με το μέρος της.

τον κλήρο. Από εκεί, η γλώσσα, ίο τελετουργικό και

Στις υποταγμένες χώρες έθεσε την επιρροή της

ο πολιτισμός του Βυζαντίου εξαπλώθηκαν στην Ιτα­

Εκκλησίας στην υπηρεσία του Κράτους και μέσω

λία. Σ’ αυτή την εντελώς εξελληνισμένη περιοχή, το

αυτής, προκάλεσε τη διείσδυση του ορθόδοξου δόγ­

βυζαντινό δίκαιο ήταν το δίκαιο των συναλλαγών.

ματος και του ελληνικού πολιτισμού. Έτσι αυτή η

Η ελληνική ήταν η γλώσσα των δημόσιω ν και των

σοφή διοίκηση, καλά οργανωμένη, έντονα συγκε­

ιδιω τικώ ν εγγράφων. Και η επίδραση του ελληνι­

ντρωτική, που υπάκουε σε μια συγκεκριμένη κατεύ­

σμού ήταν τόσο βαθιά ώστε ακόμη και μετά την

θυνση και είχε επίγνω ση του μεγέθους του έργου

πτώση της βυζαντινής κυριαρχίας, κατά τον 13ο ή α­

της, πρόσφερε μια τεράστια υπηρεσία στην αυτοκρα­

κόμη και κατά τον 14ο αιώνα, η γλώσσα και η θρη­

τορία: έδωσε σ’ αυτό το Κράτος, που δεν είχε ούτε

σκεία της περιοχής ήταν εξ ολοκλήρου ελληνικές.

φυλετική ούτε γλωσσική ενότητα, την ενότητα που

Βλέπουμε πόσο επιδέξια η βυζαντινή διοίκηση

προήλθε από την κοινή πρακτική του ελληνισμού

κυβέρνησε την αυτοκρατορία. Σε όλες τις εποχές της

και της ορθοδοξίας.

180

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΕΒΔΟΜΟ

Η ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ Α Υ Ν Χ Μ Η

I.

Τα αίτια της ο ικ ο ν ο μ ικ ή ς ευημερίας της αυτοκρατορίας.

II.

Τα αντικείμενα του εμπ ορ ίου.

III.

Η ο ικ ο ν ο μ ικ ή πολιτική της αυτοκρατορίας.

IV.

Η γεωργία.

181

ΚΕΦΑΛΑΙΟΕΒΔΟΜΟ

I C T O P I X T~HG R Y Z X N T I N H C X V T O K P X T O P l X C

Ο A ΑΙΤΙΑ ΤΗΣ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗΣ ΕΥΗ­

ρία των θαλάσσιων οδώ ν που οδηγούσαν αφενός

ΜΕΡΙΑΣ ΤΗΣ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΑΣ. - Οι οδοί

προς την Αιθιοπία, προς το μεγάλο λιμάνι της

ίου εμπορίου. - Εξαιτίας της γεωγραφικής

Αδουλίδας όπου τα καραβάνια του Αξούμ ξεφόρτω­

θέσης της, η βυζαντινή αυτοκρατορία ήταν προορι­

ναν όλα τα προϊόντα του εσωτερικού της Αφρικής

σμένη για μεγάλη εμπορική ευημερία. Τοποθετημέ­

και αφετέρου, ακολουθώντας τις αραβικές ακτές,

νη στο σημείο της ένωσης της Ασίας με την Ευρώ­

προς την Κεϋλάνη, όπου συγκεντρώνονταν τα πλού-

πη, φυσικός ενδιάμεσος ανάμεσα στον ασιατικό κό­

τη της Ινδίας και της Α πω Ανατολής. Ασφαλώς ένα

σμο και στη Δύση, βρισκόταν στο σημείο όπου κατέ­

μέρος αυτών των μεγάλων εμπορικών οδώ ν βρι­

ληγαν και ενώνονταν όλες οι μεγάλες εμπορικές ο­

σκόταν στα χέρια των Περσών και αργότερα των

δοί που ήταν γνωστές και πολυσύχναστες εκείνη

Αράβων- έτσι το Βυζάντιο, που σπάνια πήγαινε ν ’ α­

την εποχή. Στη βαλκανική χερσόνησο, βρισκόταν

ναζητήσει τα εξωτικά προϊόντα στις χώρες παραγω­

στην αφετηρία όλων των οδών, που από την Κων­

γής, στηριζόταν σε ενδιάμεσους που συχνά ήταν ε­

σταντινούπολη ή τη Θεσσαλονίκη, ακολουθούσαν

χθροί. Γι’ αυτό το λόγο, κατά τον 6ο αιώνα ο Ιουστι­

τη ροή των ποταμών της Θράκης και της Μακεδο­

νιανός είχε προσπαθήσει να ανοίξει απευθείας σχέ­

νίας προς την κοιλάδα του Δούναβη και τους λαούς

σεις με την Α πω Ανατολή για να απελευθερώσει

που την κατοικούσαν και, πέρα από αυτήν, προςτην

τους βυζαντινούς εμπόρους από την επαχθή και ε­

Ουγγαρία και την κεντρική Ευρώπη. Κατείχε επίσης

νοχλητική εξάρτηση που δημιουργούσε το περσικό

τη μεγάλη εγκάρσια οδό που, ακολουθώντας τη χά­

μονοπώλιο. Γι’ αυτό το λόγο, και πάλι κατά τον 6ο

ραξη της αρχαίας Εγνατίας Οδού, διέσχιζε τη χερσό­

αιώνα, το Βυζάντιο είχε προσπαθήσει να δημιουρ­

νησο από τα δυτικά προς τα ανατολικά, από το Δυρ­

γήσει σχέσεις με τους Τούρκους που κατείχαν τις οά­

ράχιο μέχρι την Κωνσταντινούπολη, και συνέδεε

σεις του Τουρκεστάν. Αυτές οι απόπειρες δεν είχαν

την Αδριατική με το Βόσπορο, ένα θαυμάσιο δρόμο

σημειώσει καμία επιτυχία. Όμως, παρόλα τα εμπό­

που ανοιγόταν προς την Ιταλία και τη Δύση. Στη

δια, η ευημερία του βυζαντινού εμπορίου παρέμενε

μαύρη θάλασσα, μέσω των λιμανιώ ν της Κριμαίας,

ασύγκριτη. Η αυτοκρατορία κρατούσε όλες τις ακτές

είχε πρόσβαση στις πλωτές οδούς του Δνείπερου

όπου κατέληγαν οι οδοί του μεγάλου παγκόσμιου ε­

και του Δον, που εισχωρούσαν βαθιά στη νότιο Ρω­

μπορίου και έτσι συγκέντρωνε όλα όσα έφερναν αυ­

σία. Από την άλλη πλευρά, στα βάθη της Μαύρης

τά τα δρομολόγια, για να τα εξαπλώσουν στη συνέ­

θάλασσας, στη χώρα των Ααζών, την αρχαία Κολχί-

χεια σ’ ολόκληρο τον κόσμο της Μεσογείου.

U

δα και αργότερα στην Τραπεζούντα, κατείχε τους

Τα βιμάνια. - Σ’ ολόκληρη την περίμετρο της Ανα­

δρόμους που μέσω του Καυκάσου και των ακτών

τολικής Μεσογείου η αυτοκρατορία είχε στην κατο­

της Κασπίας, έφταναν στις οάσεις του Τουρκεστάν,

χή της θαυμάσια λιμάνια, δραστήρια κέντρα ανταλ­

στη Μπουχάρα, στη Σαμαρκάνδη, στην κεντρική

λαγών, όπου συνέρεαν τα εμπορεύματα και οι έμπο­

Ασία, στη μακρινή Κίνα. Στη Συρία κατέληγαν τα

ροι ολόκληρου του κόσμου. Μέχρι τον 7ο αιώνα η

δρομολόγια των καραβανιών που, διασχίζοντας την

Αλεξάνδρεια της Αιγύπτου εξόγε στην Κωνσταντι­

Περσία, συνέδεαν την Α πω Ανατολή με την κοιλά­

νούπολη και την Αραβία τα πλούσια προϊόντα της

δα του Ευφράτη και τον βυζαντινό κόσμο και εκεί­

κοιλάδας του Νείλου και δεχόταν μέσω της Ερυθράς

νω ν που, ερχόμενα από την Περσικό κόλπο, έφερ­

θάλασσας τα προϊόντα της Αιθιοπίας, της Αφρικής,

ναν τα προϊόντα της Κεϋλάνης, της Ινδίας, της Ινδο­

της ευδαίμονος Αραβίας, της Ινδίας και της Κίνας,

κίνας, της Κίνας. Τέλος η Αλεξάνδρεια και τα λιμά­

τα μπαχαρικά, τα αρώματα, τις πολύτιμες πέτρες και

νια της Ερυθράς θάλασσας βρίσκονταν στην αφετη­

τα σπάνια μέταλλα. Επίσης μέχρι τον 7ο αιώνα, τα

182

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΕΒΔΟΜΟ

ΙΟΊΓΟΡίλ. "THC Κ Υ ^ Χ Ν Τ Ί Ν Η Ο Χ Υ ' Τ Ο Κ Ρ Χ ' Γ Ο Ρ Ι Λ Ο

λιμάνια της Συρίας ήταν εκείνα όπου τα καραβάνια

Αλπεις” και άνθρωποι που έρχονταν από τις μακρι­

έφερναν το ακατέργαστο μετάξι της Κίνας και τα

νές ακτές του Ωκεανού. Τα καταστήματα ξεχείλιζαν

πλούτη της Ανατολής παίρνοντας σε αντάλλαγμα τα

από πολύτιμα εμπορεύματα, υφάσματα από τη Βοι­

προϊόντα των συριακών βιοτεχνιών, επισμαλτωμέ­

ωτία και την Πελοπόννησο, προϊόντα της Αιγύπτου

να γυαλικά, λεπτά υφάσματα, κεντήματα, κοσμήμα­

και της Φοινίκης, όλα όσα έφερναν τα πλοία από τη

τα και το κοράλλι και το κεχριμπάρι, και τον αχάτη

Δύση, υφάσματα και κρασιά από την Ιταλία, κεντη­

και τα κρασιά που έφταναν ώς τα πέρατα της Ανατο­

μένα χαλιά από την Ισπανία, όλα όσα, μέσω της

λής. Υπήρχαν τα λιμάνια της ακτής της Ανατολίας, η

Κωνσταντινουπόλεως, έφταναν από τη μακρινή

Ταρσός, η Αττάλεια, ηΈφεσος, η Σμύρνη, η Φώκαια

Μαύρη θάλασσα, παστά ψάρια, γουναρικά, κερί,

και, στη Μαύρη θάλασσα, η Τραπεζούντα στο νότο,

χαβιάρι, ακόμη και δούλους. Υπήρχαν ακόμη, στην

όπου γίνονταν μεγάλες εμποροπανηγύρεις, η Χερ-

ακτή της Θράκης, η Ηράκλεια, η Σηλυμβρία, η Ραι-

σώνα στο βορρά, η μεγάλη α π ο θ ή ­

δεστός. Και υπήρχε κυρίως η Κων­

κη του εμπορίου με τους Πα-

σταντινούπολη.

τσικάνους, τους Χαζάρους,

Α π ’ όλα τα μέρη του κόσμου

τους Ρώσους, που έφερναν ε­

συνέρεαν στην πρωτεύουσα

κεί τα δέρματα και τα γουνα­ ρικά του Βορρά, το χαβιάρι

ητής του 6ου αιώνα δείχνει

J

και το σιτάρι και αγόραζαν

με ωραίο τρόπο τα εμπορι­

τα προϊόντα της βυζαντινής βιομηχανίας,

της αυτοκρατορίας.Ένας π ο ι­

■W/α.

ώ\ η

κά πλοία ολόκληρου του

■V

σύμπαντος να πλέουν γε­

πολύτιμα

κοσμήματα και πλούσια

μάτα ελπίδα προς την Βα­

υφάσματα.

σιλεύουσα και τους ίδιους

Υπήρχαν,

στην ελληνική ακτή, το

Γ

λ

Β

τους άνεμους να συνω ­

Ναύπλιο, η Κόρινθος, η

μοτούν για να φέρουν ε­

Πάτρα, η Αθήνα, η Χαλ­

κεί τα εμπορεύματα που

κίδα, όπου έρχονταν να αγοράσουν τα μεταξωτά που

κατασκευάζονταν

.

^

Χρυσό επικάρπιο με επίστρωση σμάλτου, φ ιλοτεχνημένο τον 9ο αιώνα.

έκαναν πλούσιους τους πολίτες της. Έτσι ήταν σε όλες τις εποχές, το μεγάλο εμ π ορικ ό κέ­

στα εργαστήρια της Πελοποννήσου, της Κορίνθου και της Θήβας· υπήρχαν

ντρο όπου συγκεντρωνόταν το παγκόσμιο εμπόριο.

το Δυρράχιο, η Αυλώνα, η Κέρκυρα στο Ιόνιο Πέλα­

Τα παζάρια του Βυζαντίου, κατά μήκος της μεγάλης

γος· υπήρχε κυρίως η Θεσσαλονίκη, το σημαντικό­

οδού της Μησίας, ήταν κάτι ασύγκριτο, όπου στοι­

τερο οικονομικό κέντρο της Ε υρώ πης μετά την

βάζονταν τα προϊόντα των βιομηχανιών ειδώ ν π ο ­

Κωνσταντινούπολη, το απαραίτητο σημείο διέλευ­

λυτελείας, πολυτελή υφάσματα με λαμπερά χρώ μ α ­

σης όλου του εμπορίου από την Αδριατική ώ ς τον

τα, με πλούσια χρυσά κεντήματα, θαυμάσια ασημι­

Βόσπορο, η φυσική αφετηρία των εξαγωγών για

κά, αστραφτερά κοσμήματα και τα ελεφαντόδοντα

τους σλαβικούς λαούς της Βαλκανικής. Κάθε χρόνο,

με τα λεπτά σκαλίσματα και οι μπρούντζοι με τα α­

στα τέλη Οκτωβρίου, στη γιορτή του Αγίου Δημητρί-

σημένια σκαλίσματα και τα επίχρυσα σμάλτα, όπου,

ου, γινόταν μια φημισμένη εμποροπανήγυρη στην

κάτω από τις στοές και στις πλατείες, δουλεύοντας

πεδιάδα του Βαρδάρη. Στην πόλη από ύφασμα και

και πουλώντας τα προϊόντα τους στο ύπαιθρο, εναλ­

ξύλο που γεννιόταν για μερικές ημέρες στην όχθη

λάσσονταν οι αναρίθμητοι επαγγελματίες της βυζα­

του ποταμού, συναντιόνταν Έλληνες και Σλάβοι,

ντινής βιομηχανίας, κοσμηματοποιοί, βυρσοδέψες,

Ιταλοί και Ισπανοί και οι “Κέλτες πέρα από τις

κηροπλάστες, αρτοποιοί, έμποροι μεταξωτών και

183

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΕΒΔΟΜΟ

IC T O P IX T H C K Y Z X N T IN H C Χ Υ ΊΓ Ο Κ ΡΧ Τ Ο ΡΙΧ Ο

λινώ ν υφασμάτων, έμποροι χοίρω ν και προβάτων,

τη Βαγδάτη καμιά πόλη στον κόσμο που να μπορεί

αλόγων ή ψαριών, αρωματοποιοί που είχαν τα κα-

να συγκριθεί μαζί της”. Ό π ω ς αναφέρει ο Ροβέρτος

ταστήματά τους μέσα στην πλατεία του αυτοκρατορι-

του Κλαρί, έλεγαν “ότι τα δύο τρίτα του πλούτου του

κού παλατιού ώστε η ωραία ευωδιά των εμπορευ­

κόσμου βρίσκονταν στην Κωνσταντινούπολη και το

μάτων τους να ανεβαίνει σαν λιβάνι προς την εικό­

ένα τρίτο ήταν σκορπισμένο σ’ όλο τον κόσμο”. Και

να του Χριστού που δέσποζε στην είσοδο της αυτο-

όλοι γνωρίζουν το γνωστό απόσπασμα όπου ο Βιλε-

κρατορικής κατοικίας.Ένα ζωηρό, θορυβώδες, κο­

αρδουίνος βεβαιώνει ότι “δεν μπορούσε να πιστέ­

σμοπολίτικο πλήθος γέμιζε τη μεγάλη πόλη, Σύρι-

ψει κανείς ότι υπήρχε τόσο πλούσια πόλη σ’ ολό­

οι, Αραβες, Ασιάτες του Πόντου και της Κερασού-

κληρο τον κόσμο" και, βλέποντας αυτούς τους

ντας που έφερναν εκεί τα υφάσματά τους, της Χαλ-

“πλούσιους πύργους”, αυτά τα “πλούσια παλάτια” -

δαίας και τηςΤραπεζούντας, που έφερναν τα μπαχα­

η λέξη πλούσιος επαναλαμβάνεται συνεχώς - δη­

ρικά και τα αρώματά τους, Ρώσοι που έρχονταν να

λώνει θαμπω μένος μπροστά στην πόλη “που ήταν

πουλήσουν ψάρια, αλά­

η ηγεμονίδα όλων των

τι, γουναρικά, Βούλγα­

άλλων”.

ροι που πουλούσαν λι­

Ο στόβοςκαι η οικονο­

νάρι και μέλι, Αρμένιοι

μική επέκταση. - Τέλος

και

το

- και αυτός είναι ένας α­

Αμάλφι, τη Βενετία, τη

κόμη λόγος γι’ αυτή την

Γένουα, την Πίζα, μερι­

ευημερία - ο βυζαντινός

κοί από τους οποίους εί­

στόλος ήταν για π ο λ ­

χαν στην όχθη του Κερα­

λούς αιώνες ο αναμφι­

τίου μια συνοικία που

σβήτητος

προοριζόταν α π ο κ λει­

Μεσογείου και η άγρυ­

στικά για τις αποθήκες

π νη αστυνόμευσή του

και τις παροικίες τους.

διατηρούσε απόλυτη α­

Οι Ρώσοι που με τα μα­

σφάλεια, από την οποία

δυτικοί

από

κύριος

της

κριά μονόξυλά τους κατέβαιναν κάθε χρόνο τον

επωφελούνταν για το εμπόριό τους οι εργατικοί και

Δνείπερο, ήταν εγκατεστημένοι στον Αγιο Μάμα-

δραστήριοι πληθυσμοί της μοναρχίας. Οι έμποροι

ντα, το σημερινό Μπεσικτάχ· οι Βενετοί ήταν εγκα­

της Αιγύπτου, της Συρίας, της Αρμενίας άπλω ναν το

τεστημένοι στο ωραιότερο σημείο του Κερατίου, α­

πεδίο της εμπορικής δραστηριότητάς ώ ς τα πέρατα

πό την περιοχή της Μεγάλης Γέφυρας μέχρι κάτω α­

της Μεσογείου· τους συναντάμε, κατά τον 6ο και τον

πό το τζαμί του Σουλεϊμάν· οι Γενουάτες, εγκατεστη­

7ο αιώνα, στην Αφρική, τη Σικελία, την Ιταλία, α­

μένοι αρχι κά δίπλα στους ανταγωνιστές τους, έπαιρ­

κόμη και στα βάθη της Αδριατικής, στη Ραβέννα·

ναν αργότερα τη σημαντική θέση του Γαλατά· οι

τους βρίσκουμε στην Ισπανία και τη Γαλατία, στη

Βούλγαροι είχαν επίσης τις αποθήκες τους.

Μασσαλία, στο Μπορντό, στη Ναρμπόν ακόμη και

Σ’ όλους αυτούς τους ξένους η Κωνσταντινούπολη

στην Τουρ, στην Ορλεάνη και στο Παρίσι. Αυτοί οι

φαινόταν σαν ένα θαύμα πλούτου, λάμψης και ευη­

“Σύριοι”, ό π ω ς τους ονόμαζαν, σχημάτιζαν αρκετά

μερίας. “Είναι η δόξα της Ελλάδας, λέει ένας Γάλλος

μεγάλες παροικίες σε μερικές πόλεις της Δύσης· έ­

του 12ου αιώνα· ο πλούτος της είναι φημισμένος

φερναν εκεί τα υφάσματα, τα κατεργασμένα δέρμα­

και είναι ακόμη πιο πλούσια κι α π ’ τη φ ήμη της”.

τα, τα κρασιά της Συρίας, τους παπύρους της Αιγύ­

“Είναι μια μεγάλη εμπορική πόλη, λέει ο εβραίος

πτου. Στη Μεσόγειο, που είχε γίνει βυζαντινή θά­

Βενιαμίν της Τιντέλ· οι έμποροι έρχονται εκεί από

λασσα, οΓΕλληνες είχαν μια αναμφισβήτητη υπερο­

όλα τα μέρη του κόσμου και δεν υπάρχει εκτός από

χή που κανείς δεν σκεφτόταν να τους αμφισβητήσει.

184

' Hu

____Λ_ I C T O P I X T H C K V Z X N 'T I N H C Χ Υ ' Γ Ο Κ Ρ Χ 'Γ Ο Ρ Ι Χ Ο

Η θέση που κατείχε ίο Βυζάντιο στον οικονομικό

τολής, κατέφερε ένα πολύ σκληρό χτύπημα στο βυ­

κόσμο του 6ου αιώνα ήταν τέτοια ώστε τα νομίσμα-

ζαντινό εμπόριο. Και πάλι κατάφεραν να εξορκί­

τά του γίνονταν δεκτά στις αγορές ολόκληρου του

σουν τον κίνδυνο. Η παρακμή του βυζαντινού στό­

κόσμου. Το βυζαντινό χρυσό νόμισμα διατήρησε για

λου είχε πιο δυσάρεστα αποτελέσματα. Από τον

πολύ καιρό αυτό το προνόμιο. Ακόμη και την επο­

12ο αιώνα, η ελληνική σημαία εξαφανίζεται ολοέ­

χή των σταυροφοριών, το βυζαντινό χρυσό σκούδο

να και περισσότερο στη Μεσόγειο και οι στόλοι των

ήταν το πιο διαδεδομένο και το ισχυρότερο νό μ ι­

μεγάλων εμπορικώ ν πόλεω ν της Ιταλίας, της Πίζας,

σμα σ’ ολόκληρη την ανατολική Μεσόγειο.

της Βενετίας, της Γένουας, αποκτούν ολοένα και πε­

Χωρίς αμφιβολία, η κατάκτηση της Αιγύπτου και

ρισσότερο το μονοπώ λιο των μεταφορών και των

της Συρίας από τους Αραβες κατά τον 7 ο αιώνα ήταν

ανταλλαγών. Παρόλα αυτά, ώ ς τ η ν τελευταία ημέρα

σοβαρή καταστροφή για το βυζαντινό εμπόριο. Η

της βυζαντινής αυτοκρατορίας, η Κωνσταντινούπο­

αυτοκρατορία έχασε τον ανεξάντλητο σιτοβολώνα

λη, με τη θαυμάσια θέση της, παρέμεινε μια από τις

της κοιλάδας του Νείλου, τα πλούτη της συριακής

μεγάλες αποθήκες του παγκόσμιου εμπορίου, μια

βιομηχανίας που από τον 6ο αιώνα είχε κατακτή­

από τις μεγάλες αγορές όπου συναντιόνταν οι λαοί

σει σχεδόν το μονοπώ λιο της παραγωγής μεταξω­

ολόκληρου του κόσμου. Και μόλο που η διαλυμένη

τών και πολλά θαυμάσια λιμάνια, κέντρα μιας θαυ­

βυζαντινή αυτοκρατορία δεν είχε πια κανένα όφε­

μαστής δραστηριότητας. Ωστόσο, η οικονομική ευ­

λος από αυτή τη συνεχιζόμενη ευημερία - μια που

ημερία της αυτοκρατορίας δεν διαταράχθηκε σοβα­

τα κέρδη πήγαιναν σε άλλους - μαρτυρεί πόσα ο­

ρά από το γεγονός αυτό για πολύ καιρό. Χωρίς αμ­

φείλε, την εποχή του μεγαλείου της, η αυτοκρατο­

φιβολία, κατά τον 9ο και τον 1Οο αιώνα, η φοβερή

ρία στη γεωγραφική θέση της πρωτεύουσάς της που

ανάπτυξη της μουσουλμανικής πειρατείας κάνο­

την έκανε, επί αιώνες, το οικονομικό κέντρο της

ντας να χαθεί κάθε ασφάλεια στις θάλασσες της ανα­

Ανατολής.

185

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΕΒΔΟΜΟ

I C T O P IX T H G K Y 2A N T IN H C X Y T O K P X T O P lX C

Φ

Α ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΑ ΤΟΥ ΕΜΠΟΡΙΟΥ. -

γαστα και κατεργασμένα μέταλλα, υφάσματα από

Ποια ήιαν τα βασικά αντικείμενα αυτού του

κάνναβη και λινό, ακατέργαστα μαλλιά και μάλλινα

εμπορίου;

υφάσματα, κεντημένα χαλιά από την Ισπανία, κρα­

Ένα βιβλιαράκι του 10ου αιώνα, που ανακαλύ­

σιά και αλλαντικά.

φθηκε πριν από είκοσι πέντε χρόνια περίπου, μας

Από πολύ νωρίς, αυτές οι σχέσεις ρυθμίζονταν α­

δίνει πληροφορίες για την τεράστια ποικιλία των ε­

πό εμπορικές συνθήκες που είχαν συναφθεί με τα

μπορευμάτων που διακινούνταν μέσω του Βυζαντί­

ξένα έθνη. Από τον 1Οο αιώνα το Βυζάντιο είχε υ­

ου.

πογράψει τέτοιου είδους συνθήκες με τους Αραβες,

Το Βυζάντιο μετέφερε όλα τα εμπορεύματα που ει-

με τους Ρώσους, με τους Βενετούς. Η μελέτη αυτών

σήγε σε ολόκληρη τη Δύση μαζί με τα προϊόντα της

των εγγράφων, που έχουν σωθεί εν μέρει, είναι πο­

βιομηχανίας του. Η αυτοκρατορία διατηρούσε ζωη­

λύ ενδιαφέρουσα. Είναι γεμάτα από περιορισμούς,

ρό εμπόριο με τις ναυτικές πόλεις της Ιταλίας, το

απαλλαγές και προνόμια, στενή παρακολούθηση

Μπάρι, το Αμάλφι, την Πίζα, τη Γένουα, τη Φλωρε­

και πολύ ενοχλητικές απαιτήσεις. Και μας επιτρέ­

ντία και κυρίως τη Βενετία/Επαιρνε μέσω αυτών τα

πουν να καταλάβουμε με αρκετή ακρίβεια, ποια ή­

εμπορεύματα της Ιταλίας και της Γερμανίας, ακατέρ­

ταν η οικονομική πολιτική της αυτοκρατορίας.

# ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΠΟΑΙΤΙΚΗ ΤΗΣ ΑΥΤΟ­

των σχέσεών της, τη θαυμαστή ποσότητα των πολύ­

ΚΡΑΤΟΡΙΑΣ. - Πρώτα-πρώτα πρέπει να ση­

τιμων εμπορευμάτων που έφταναν εκεί από τα πέ-

μειώσουμε ένα πολύ αξιοπρόσεκτο χαρα­

ρατα της γης. Η αυτοκρατορική κυβέρνηση έβλεπε σ’

κτηριστικό. Αφού, κατά τους πρώτους αιώνες, εν-

αυτό μια αύξηση της δύναμης και του γοήτρου της.

θάρρυνε τις συναλλαγές των υπηκόων της με τις ξέ­

Εξάλλου περιφρονούσε πολύ - τουλάχιστον ώ ς τον

νες χώρες, αφού, ακόμη και κατά τον 8ο αιώνα, με τη

1Οο ή τον 1 1ο αιώνα - την ακόμη βάρβαρη Δύση για

δημοσίευση του ναυτικού κώδικα, ευνόησε με τον

να φοβάται πολύ τον ανταγωνισμό της, και έκρινε

καλύτερο τρόπο την ανάπτυξη του εμπορικού ναυτι­

φυσικό να έρχεται ο κόσμος ν’ αναζητήσει σ’ αυτήν

κού, η αυτοκρατορία φαίνεται ότι κατέληξε σε μια

τα αντικείμενα που κατασκεύαζε η βιομηχανία της

διαφορετική αντίληψη των εμπορικών σχέσεων.

και των οποίω ν κρατούσε ζηλότυπα το μονοπώλιο.

Αντί να εισάγει η ίδια τα εμπορεύματα από το εξωτε­

Αντί να κάνει εμπορικά ανοίγματα το Βυζάντιο περί-

ρικό, άφηνε πρόθυμα στους ξένους τη φροντίδα να

μενε αλαζονικά να έρθουν σ’ αυτό. Έκρινε ότι έτσι,

της τα φέρουν. Αντί να εξάγει η ίδια τα προϊόντα της

κέρδιζε τα ίδια χρήματα με λιγότερη προσπάθεια.

βιομηχανίας της, ενθάρρυνε τους ξένους να έρθουν

Αυτό ήταν ένα οικονομικό λάθος που επρόκειτο να

να τα αναζητήσουν στις βυζαντινές αγορές. Δεν ήταν

έχει σοβαρές συνέπειες την ημέρα που πιο δραστή­

δυσάρεστο για την ελληνική υπερηφάνεια να κάνει

ριοι και πιο “νεαροί” λαοί θα προσπαθούσαν να υ­

την Κωνσταντινούπολη να φαίνεται σαν το κέντρο

ποκαταστήσουν το βυζαντινό εμπόριο και να εκμε­

του παγκόσμιου εμπορίου, να δείχνει στους λαούς

ταλλευτούν για λογαριασμό τους την πλούσια αγορά

του κόσμου, που συναντιόνταν στις όχθες του Βο-

της Ανατολής, της οποίας το Βυζάντιο είχε γίνει ο ζη­

σπόρου, τον πλούτο της πρωτεύουσας, την έκταση

λότυπος φύλακας και ο αυτάρεσκος μεσάζων.

186

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΕΒΔΟΜΟ

I G T O P IX T H G K Y Z X N T IN H G X Y T O K P X T O P lX C

Η οικονομική πολιτική του Βυζαντίου στηριζόταν

φόρους αγοράς και πώλησης. Μια λεπτολόγο διοίκη­

εξ ολοκλήρου σ' αυτές τις αρχές.Έχει ειπωθεί σωστά

ση φρόντιζε για την αυστηρή τήρηση όλων αυτών

ότι η Κωνσταντινούπολη του μεσαίωνα ήταν "ο πα­

των αρκετά ενοχλητικών μέτρων. Στα λιμάνια, στο

ράδεισος του μονοπωλίου, του προνομίου και του

πέρασμα των Στενών, οι κομερκιάριοι εξέταζαν τα

προστατευτισμού”. Η βιομηχανία ελεγχόταν σε όλες

φορτία και έκαναν έρευνα στις αποσκευές των ταξι­

τις λεπτομέρειες, εποπτευόμενη στενά από το Κρά­

διω τώ ν με δυσάρεστη αυστηρότητα, που προκάλεσε

τος. Ό π ω ς σε ολόκληρη την κοινωνία του μεσαίωνα,

την οργή του επισκόπου Λουιτπράνδου της Κρεμό-

η οργάνωση των συντεχνιών, καθεμία από τις οποίες

νας, που οι αυτοκρατορικοί τελωνειακοί δεν σέβο­

είχε μια αυστηρά καθορισμένη ειδικότητα, δεν άφη­

νταν αρκετά τον διπλωματικό χαρακτήρα του. Ναυτο­

νε καμιά θέση για την ελεύθερη εργασία ή την ατομι­

δικεία, με πρόεδρο τον θαβασοίπι, εφάρμοζαν με

κή πρωτοβουλία. Το Κράτος όριζε την ποσότητα των

σκληρό τρόπο τις κυρώσεις κατά των παραβατών.

αγορών, την ποσότητα της παραγωγής, τις τιμές π ώ ­

Όλα αυτά δημιουργούσαν πολλές ενοχλήσεις, που ε­

λησης και τους μισθούς. Επόπτευε συνεχώς τη βιο­

πιτείνονταν από ένα καθεστώς προνομίων και απαλ­

μηχανία, κάνοντας έρευνες στα καταστήματα, ελέγχο­

λαγών που παραχωρούνταν, ανάλογα με τις ανάγκες

ντας τα βιβλία των λογαριασμών, απαγορεύοντας την

της γενικής πολιτικής, σε ορισμένα πιο ευνοούμενα

εξαγωγή ορισμένων προϊόντων, εφαρμόζοντας πα­

έθνη. Η Βενετία, κυρίως, πέτυχε από νωρίς σημαντι­

ντού ένα επίφοβο καθεστώς προστατευτισμού και ε­

κά προνόμια που της εξασφάλισαν, σιγά-σιγά, μια

λέγχου. Η πολιτική του δεν ήταν λιγότερο αυστηρή

μοναδική θέση στη βυζαντινή αυτοκρατορία.

απέναντι στους ξένους εμπόρους. Παρακολουθούσαν

Ό μως, παρά τα λάθη αυτού του ελάχιστα φιλελεύ­

στενά τους εμπόρους που έρχονταν στο Βυζάντιο.

θερου συστήματος, είναι βέβαιο ότι η αυτοκρατορία

Τους απαγόρευαν να εισάγουν ορισμένα εμπορεύμα­

αντλούσε από αυτό σημαντικούς οικονομικούς π ό ­

τα - όπω ς για παράδειγμα το σαπούνι της Μασσα­

ρους. Έ χει υπολογιστεί ότι κατά τον 12ο αιώνα, οι

λίας - που μπορούσαν να ανταγωνιστούν την εθνική

αυτοκράτορες εισέπρατταν μόνο στην πόλη της

βιομηχανία. Τους απαγόρευαν να εξάγουν ορισμένα

Κωνσταντινουπόλεως, για τα ενοίκια των καταστη­

εμπορεύματα και κυρίως τα πορφυρά μεταξωτά που

μάτων και για τα δι καιώματα αγοράς και τελωνείου,

χρησιμοποιούνταν αποκλειστικά από την αυτοκρα­

ετήσιο εισόδημα 7 .3 0 0 .0 0 0 χρυσών σκούδων, π ά ­

τορική αυλή. Υπήρχε μια ολόκληρη σειρά από υφά­

νω από 500 εκατομμύρια σε σημερινά χρήματα.

σματα που ονομάζονταν “τα απαγορευμένα είδη" {τα

Και μόνο από αυτό τον αριθμό βλέπουμε πόσο ση­

κεκω βυμένα) που δεν μπορούσαν με κανένα πρό­

μαντική ήταν για το μεγαλείο της αυτοκρατορίας και

σχημα να πουληθούν σε ξένους. Το αυτοκρατορικό

για την οικονομική κατάστασή της η οικονομική

τελωνείο επέβλεπε προσεκτικά την τήρηση αυτών

ευημερία της μοναρχίας και γιατί η ανάπτυξη του ε­

των διατάξεων κατά την έξοδο. Γία να επιτραπεί μια

μπορίου ήταν βασικό μέλημα της αυτοκρατορικής

εξαγωγή υφασμάτων, έπρεπε να έχουν σφραγιστεί

κυβέρνησης. Η φροντίδα για την τροφοδοσία της

προηγουμένως με τη σφραγίδα του επάρχου της π ό­

πρωτεύουσας και η προσπάθεια να μη δυοαρεστη-

λης. Τόσο ο πωλητής όσο και ο αγοραστής που δεν

θεί ο πληθυσμός της Κωνσταντινουπόλεως ήταν

τηρούσαν αυτούς τους κανονισμούς τιμωρούνταν με

αρκετή για να επιβάλλει στην κυβέρνηση αυτή την

αυστηρές ποινές, πρόστιμα, μαστίγωση και κατάσχε­

ενασχόληση με τα οικονομικά: ένα από τα βασικά

ση των εμπορευμάτων. Η απάτη και το λαθρεμπόριο

καθήκοντα του έπαρχου της πόλης ήταν να καθορί­

τιμωρούνταν αυστηρά. Εξάλλου οι συναλλαγές υπό-

ζει, ανάλογα με την ποσότητα των εισαγωγών, την

κειντο σε πολύ βαρείς φόρους, φόρους εισαγωγής

τιμή του ψωμιού, του κρασιού, του ψαριού και του

κατά την είσοδο, φόρους εξαγωγής κατά την έξοδο,

κρέατος.

187

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΕΒΔΟΜΟ

I C T O P I X T H C kY £ x n t i n h c X Y T O K P X T O P l X C

© ΓΕΩΡΓΙΑ. - Μια άλλη πηγή ίου δημόσιου

την κατάσταση των καλλιεργητών, μεταρρυθμίζο­

πλούτου ήταν η γεωργία. “Δυο πράγματα,

ντας το σύστημα καλλιέργειας και αναπτύσσοντας

γράφει ένας αυτοκράτορας του 10ου αιώνα,

κοινότητες χ ω ρ ιώ ν με μεγαλύτερη ελευθερία. Αυτές

είναι απαραίτητα για τη διατήρηση του κράτους: η

οι προσπάθειες όμω ς στέφθηκαν μόνο εν μέρει από

γεωργία που τρέφει τους στρατιώτες και η στρατιω­

επιτυχία. Ωι σφετερισμοί των μεγάλων αυξάνονταν

τική τέχνη που προστατεύει τους γεωργούς. Όλα τα

συνεχώς, ο δεσμός που ένωνε τον άνθρω πο με τη

άλλα επαγγέλματα είναι κατώτερα από αυτά τα δύο".

γη ενισχυόταν και ο αριθμός των δουλοπαροίκω ν ή

Και συνιστούσε στους διοικητές των επαρχιώ ν να

παροίκω ν μεγάλωνε συνεχώς. Ό π ω ς θα δούμε το

φροντίζουν ώστε τα μέλη αυτών των τάξεων να μην

κοινωνικό ζήτημα τέθηκε στη βυζαντινή αυτοκρα­

υφίστανται ούτε ενοχλήσεις ούτε ζημίες.

τορία με υπερβολική οξύτητα, συχνά επικίνδυνη

Η

για την ησυχία και την ευημερία του Κράτους.

Το καθεστώς της ιδιοκτησίας της γης. - Η βυζαντι­ νή αυτοκρατορία, ό π ω ς και η ρωμαϊκή αυτοκρατο­

Από την άλλη πλευρά, η φορολογική πολιτική

ρία, στηριζόταν βασικά σε γεωργικές βάσεις. Η μεγά­

της κυβέρνησης ήταν πολύ δυσάρεστη για τη γεωρ­

λη πλειονότητα των πληθυσμώ ν των επαρχιώ ν ή­

γία. “Ω μεγάλος αριθμός των χωρικώ ν, έγραφε ένας

ταν αφιερωμένη στην καλλιέργεια της γης. Ω φόρος

αυτοκράτορας του 10ου αιώνα, είναι σημάδι ότι οι

της ακίνητης περιουσίας ήταν ένα από τα καλύτερα

δημόσιες ανάγκες ικανοποιούνται με την ακριβή

έσοδα του δημόσιου ταμείου. Ωστόσο είναι πολύ

καταβολή των φόρων, με την εκπλήρωση των στρα­

δύσκολο να προσδιορίσουμε με ακρίβεια ποια ήταν

τιωτικών καθηκόντων: όλα αυτά θα έλειπαν αν εξα­

η θέση της γεωργίας στη βυζαντινή αυτοκρατορία,

φανιζόταν ο μεγάλος αριθμός των κατοίκων της υ­

ποιο ήταν το καθεστώς της ιδιοκτησίας της γης και

παίθρου”. Γία να εξασφαλίζει τον στρατό της, για να

η κατάσταση των αγροτικών τάξεων. Στην Ανατολή,

διατηρεί την ισορροπία του προϋπολογισμού, η αυ­

ό π ω ς και σε όλα τα κράτη του μεσαίωνα, διαπιστώ ­

τοκρατορική κυβέρνηση προσπαθούσε να διατηρή­

νουμε δύο πολύ σημαντικές εξελίξεις: μία, που τεί­

σει όσο καλύτερα μπορούσε αυτό το “μεγάλο αριθμό

νει να προκαλέσει την εξαφάνιση της μικρής ελεύ­

κατοίκων της υπαίθρου”. Ό μ ω ς η συνεχής μείωση

θερης ιδιοκτησίας, που απορροφάται προοδευτικά

της φορολογητέας ύλης, ο φόβος της υπερβολικής

από τους σφετερισμούς των μεγάλων γαιοκτημό­

μείωσης των πόρω ν που έδινε στο δημόσιο ταμείο

ν ω ν και μια δεύτερη που τείνει να εξομοιώνει τους

η φορολογία της ακίνητης περιουσίας, οδήγησαν

ελεύθερους χωρικούς, που είναι οργανωμένοι σε

συχνά την αυτοκρατορική διοίκηση στη λήψη αξιο­

γεωργικές κοινότητες, με τους κολίγους που δού­

κατάκριτων μέτρων ό π ω ς για παράδειγμα το πολύ

λευαν στα κτήματα του κυρίου τους και είχαν κληρο­

ενοχλητικό σύστημα της συλλογικής ευθύνης που ε­

νομικούς δεσμούς με το έδαφος που καλλιεργού­

πινόησε για την είσπραξη των φόρων. Διχασμένη

σαν. Διαπιστώνουμε, εξάλλου, τη συνεχή προσπά­

συνεχώς ανάμεσα στην αξιέπαινη επιθυμία να μην

θεια της αυτοκρατορικής κυβέρνησης να αντιταχθεί

επιβαρύνει υπερβολικά τον μικρό φορολογούμενο

σ’ αυτό το διπλό ρεύμα, είτε προστατεύοντας, όπω ς

και την επιτακτική ανάγκη για χρήματα, η βυζαντι­

έκαναν οι αυτοκράτορες του 6ου, του 8ου, του 1Οου

νή κυβέρνηση άσκησε πάντοτε μια πολύ αβέβαιη

αιώνα, τη μικρή γεωργική ιδιοκτησία των “φτω­

οικονομική πολιτική που επρόκειτο να έχει βαριές

χ ώ ν ” από τους σφετερισμούς των “ισχυρών", είτε

συνέπειες για τη γεωργία.

προσπαθώντας, ό π ω ς το επιχείρησαν κατά τον 8ο

Η κατάσταση τηςγεω ργίας. - Εύκολα μπορούμε να

αιώνα οι εικονοκλάστες αυτοκράτορες με τη δη μο­

φανταστούμε τις συνέπειες αυτής της κατάστασης

σίευση του αγροτικού Κώδικά τους, να βελτιώσουν

των πραγμάτων στην οποία προσθέτονταν οι δυστυ-

188

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΕΒΔΟΜΟ

IC T O P IX T H C K Y Z X N T IN H C X Y T O K P X T O P lX C

χίες του πολέμου, η έλλειψη ασφάλειας της υπαί­

ρει για την τροφοδοσία της Κωνσταντινουπόλεως· η

θρου και οι ενοχλήσεις της διοίκησης.Ή δη από τον

Μικρά Ασία φαίνεται ότι ήταν, σε πολλές από τις ε­

6ο αιώνα η ύπαιθρος ερήμωνε από πληθυσμό, η

παρχίες της, εύφορη περιοχή: στα κείμενα γίνεται

γεωργία βρισκόταν σε κατάσταση εγκατάλειψης, οι

λόγος για θαυμάσια κτήματα που γεμίζουν την πε­

επαρχίες ήταν “σχεδόν ακατάλληλες για κατοικία"

διάδα της Κιλικίας και το θέμα των θρακησίω ν. Η

και ο πληθυσμός συνέρεε προς τις μεγάλες πόλεις σε

Καππαδοκία, όπου βρίσκουμε μεγάλους ιδιοκτήτες

σημείο που, κατά τα λεγόμενο ενός ιστορικού, “οι

αμπελιώ ν και μεγάλους κτηνοτρόφους ήταν, ό π ω ς

εισπράκτορες δεν έβρισκαν πια χρήματα για να φέ­

φαίνεται, εξίσου πλούσια περιοχή. Οι λεπτομέρειες

ρουν, γιατί δεν υπήρχαν πια άνθρωποι για να πλ η ­

όμω ς δεν είναι γνωστές. Το μόνο που μπορούμε να

ρώσουν το φόρο”. Κατά τον 10ο αιώνα, τα επίσημα

πούμε είναι ότι, όταν η κυβέρνηση βρισκόταν στα

κείμενα μιλούν συνεχώς

χέρια ενός ενεργητι κού

για

ηγεμόνα, αρκετά ισχυ-

τη

δυστυχία

των

φτωχών, για την ακόρε­

ρού για να προστατέν Τ ί£ ν

στη λαιμαργία των μεγά­ L i

λων που, “σαν γάγγραι­ να, κολλάει στο σώμα

··*' V

<

4

ΊΜ τ/

διοικεί καλά την αυτο-

των χωρι κών για να ολο­

κρατορια, η οικονομι­

κληρώσει την καταστρο-

„

φή τους”. Κατά τον 12ο

·

κή κατάσταση της μο­ ^

ναρχίας, που βασιζό­

αιώνα, οι χωρικοί εγκατέλειπαν

τα

ταν στην ανάπτυξη του

χω ρ ά φ ια

εμπορίου και της γε-

η

τους για να καταφύγουν

;

στις πόλεις. Γία να ξεφύ-

I \ „ .,-,»

H

.

4.

%

ποιητική. Ό π ω ς είδα­

ο

τυραννία, πολλοί έφευ­

<

γαν στο εξωτερικό. Και ο

ωργίας, φαινόταν σε γενικές γραμμές ικανο­

γουν από τη φορολογική

·,11ΐν·ν

κατάλογος τω ν επιβα-

„

ρύνσεων, των απαιτήσε-

0 Αδά και η Εύα στο θερισμό. Βυζαντινό ανάγλυφο του 10ου αιώνα από ελεφαντόδοντο.

ων που μπορούσαν να ε-

Ψει τουί! μ η ρ ο ύ ς και αρκετά ικανού ώστε να

πιβληθούν στον δύστυχο

με, κατά τον 12ο α ιώ ­ να, το σύνολο των εσό­ δ ω ν της αυτοκρατοΡία(! ανερχόταν σε 6 50 εκατομμύρια, που θα ισοδυναμούσαν σήμε­

χωρικό είναι πραγματικά ατελείωτος - ό π ω ς βλέ­

ρα με πάνω από τρία δισεκατομμύρια και κατά το

πουμε από τις απαλλαγές που απολάμβανε η μονή

θάνατο του Βασιλείου Β' υπήρχε στο ταμείο ένα α­

της Πάτμου. Και επειδή, εξάλλου, τα μεγάλα κτήμα­

πόθεμα 220 εκατομμυρίων, πάνω από ένα δισεκα­

τα, καλλιεργούνταν συχνά ελάχιστα και περιείχαν

τομμύριο σε δικά μας χρήματα. Πρέπει λοιπόν να

πολλά άγονα τμήματα, οι πόροι που μπορούσε κα­

παραδεχθούμε ότι, παρά το βάρος των εξόδων, οι

νείς να περιμένει από τη γη μειώνονταν ακόμη πε­

πόροι της αυτοκρατορίας ήταν τεράστιοι, η οικονο­

ρισσότερο.

μική ευημερία της ήταν πραγματική και έβρισκε για

Κάτω από αυτές τις συνθήκες είναι δύσκολο να ε­

πολύ καιρό σ’ αυτήν ένα αναμφισβήτητο στοιχείο

κτιμήσουμε ποιο ακριβώς στοιχείο δύναμης συνει-

δύναμης. Οι στιγμές όπου η αυτοκρατορία ήταν ι­

σέφερε η γεωργία στην αυτοκρατορία.Έχουμε όμω ς

σχυρότερη αντιστοιχούν με αρκετή ακρίβεια - και

λόγους να πιστεύουμε ότι υπήρχαν περιοχές με

αυτό αποδεικνύει τη σημασία της γεωργίας - στις

πλούσια γεωργική παραγωγή. Οι πεδιάδες της Θρά­

περιόδους κατά τις οποίες η κυβέρνηση φρόντιζε να

κης παρήγαν άφθονα σιτηρά που χρησίμευαν εν μέ-

προστατεύει τη μικρή ιδιοκτησία.

189

190

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΟΓΔΟΟ

Η K (D N C T X N T IN O Y n O \H

Το μεγάλο στρατιωτικό κέντρο. Το μεγάλο κοσμικό κέντρο. Ο π λ η θ υ σ μ ό ς της Κ ω νσταντινουπόλεω ς.

191

n i> O A o ro c

C

την α πέραντη βυζαντινή αυτοκρατορία, η Κ ω νσταντινούποβη, η πρω τεύουσά της, κα τέχει μ ο ν α ­ δική, εξαιρετική θέση. Είναι το ποβιτικό και διο ικητικό κέντρο, το θρη σ κευτικό και οικο νο μ ικό κέντρο, το β ο γο τεχ ν ικ ό και κα β βιτεχνικό κέντρο της μοναρχίας. Είναι η β α σιβεύουσα π ρ ο ς την

οποία έχ ει σ τρα μ μένο το β β έμ μ α του ο β όκβηρ ος ο κόσμος, ο πόβ ος έβξης προ ς τον οποίο στρέφ ονται όβοι, τόσο οι υ π ή κ ο ο ι της αυτοκρατορίας όσο και οι ξένοι. Είναι κάτι περισσότερο από μια σ υ ν η θ ισ μ έν η πόβη, είναι για τους Β υζαντινούς “η θεοφ ύβακτη πόβη ” ή απβούστερα “η πόβη ” Και ενώ οι μ εγά β ες πόβ ε ις της σ ύ γχ ρ ο ν η ς Δ ύ σ η ς δεν ήταν κατά το μ εγα βύτερο μ έρ ο ς τους τίποτα περισσότερο από φ τω χ ές και μ έτρ ιες κω μοπόβεις, εκείνη είναι η βασίβισσα της κομψότητας, το κέντρο του π ο β ιτισ μ έν ο υ κό σ μ ο υ και, ό π ω ς έχ ει ε ιπ ω θ εί πο β ύ ω ραία "το Π αρίσι του Μ εσ α ίω ν α ”. Ή ταν ακόμη περισσότερα πράγματα. Π οββές φ ο ρ ές στη διάρκεια της μ α κ ρ ό χ ρ ο ν η ς ιστορίας της, ήταν από μ ό νη τη ςο β ό κ β η ρ η η αυτοκρατο­ ρ ία ■περισσό τερες από μία φ ο ρ ές ξανάφτιαξε την αυτοκρατορία και από την καταστροφή ό π ο υ φ αινόταν να βυθίζεται, έκα νε να ξεπ η δ ή σ ει μια α ν α γένν η σ η πο υ έφ ερ ε τη σω τηρία. “Την ε π ο χ ή του Ρ ώ μανού Λακ α π η ν ο ύ και του Σ υμεώ ν, γρά φ ει ο A. R am baud, ήταν σ χ ε δ ό ν ό,τι ε ίχ ε α π ο μ είν ει από τις ευ ρ ω π α ϊκ ές κ τή σ εις της μοναρχίας. Την ε π ο χ ή τω ν Η ρακβειδώ ν, την ε π ο χ ή τω ν Κ ομ νηνώ ν, ήταν σ χ εδ ό ν ό,τι ε ίχ ε α π ο μ είν ει από τις ασιατικές επαρχίες. Ό ταν ό μ ω ς ερχότα ν η ευνο ϊκή περίσταση αντιδρούσε, άββοτε ε­ να ντίον τω ν Β ουβγάρω ν, άββοτε εναντίον τω ν Α ράβω ν, ενα ντίον τω ν Σεβτζούκων. Μ ε την ποβιτική της, α ν α δ η μ ιο υ ρ γο ύ σ ε την αυτοκρατορία, άββοτε ανατοβικά και άββοτε δυτικά του Β οσπόρου. Ό σο αυτό το θαυμαστό ο χυρό της Κ ω νστα ντινουπόβ εω ς δ εν ε ίχ ευ π ο κ ύ ψ ε ι, τίποτα δεν ε ίχ ε τεβειώ σεί: η μ ο ν α ρ ­ χ ία έ μ ε ν ε ό ρ θ ια · ο Ε υφ ρά τη ς και ο Δ ο ύ ν α β η ς μ π ο ρ ο ύ σ α ν να γ ίν ο υ ν και πάβι τα σύνορά της. Ό ταν τεβικά οι Ο θω μανοί κ υρ ίευσ α ν τα πάντα, η Κ ω νστα ντινούποβη ήταν από μ ό νη τη ς οβόκβηρο το Κράτος. Το Βυζάντιο επ έζη σε τη ς βυζα ντινή ς αυτοκρατορίας κατά σ χ εδ ό ν ένα αιώνα". Π ράγματι, στη μ εγά β η πρω τεύουσα συνοψίζονται τα περισσότερα από τα χα ρα κτη ριστικά στοιχεία της μ ο ν α ρ χ ία ς όβα όσα αποτέβεσα ν ε π ί α ιώ νες τη δ ύνα μ ή της, το γό η τρό της, την π ερ η φ ά νια της: η στρα­ τιω τική δ ύνα μ η και το κοσ μικό μεγα βείο, η α φ οσίω σ η και ο πβούτος, η β ο γο τεχ ν ικ ή και κα β β ιτεχνική δόξα. Α σ φ α β ώ ς η Κ ω νστα ντινούποβ η δεν είναι οβόκβηρο το Βυζάντιο: α πένα ντι στη ν ποβυτεβή, εκβετττυσμένη, κομψ ή, αββά και ποβυτάραχη, σ κ β η ρή και δ ιεφ θ α ρ μ έν η πρω τεύουσα, υ π ά ρ χ ει ένα άββο Βυζάντιο, πιο απβό και πιο τραχύ, πιο στιβαρό και πιο σοβαρό, το Βυζάντιο τω ν επ α ρ χιώ ν, πο υ μ α ς εί­ ναι β ιγό τερ ο γνω στό από το άββο, αββά π ο υ σ υνετέβ εσ ε όσο και εκείνο στη δ ύ να μ η και στη διάρκεια της μοναρχίας. Όμως, αυτά τα δύο πράγματα είναι αδιαχώ ριστα. Α ν θ έβ ο υμ ε να κα τα β ά βο υμ εκα β ά α υ­ τόν τον χα μ έν ο κόσμο, δ εν π ρ έπ ει ποτέ να ξ εχ ν ά μ ε τη δ ιπ β ή όψη πο υ π ρ ο σ φ έρ ει η βυζαντινή κ ο ινω ­ νία: η Κ ω νσταντινούποβη και η επ α ρ χία είναι σαν τα δύο φ ύββα ενό ς δ ίπ τυ χο υ, και παρά τη βαθιά α­ ντίθεσή τους, η ένω σή το υ ςα π ο τέβ εσ ετη δ ύνα μ η της μοναρχίας.

192

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΟΓΔΟΟ

I C T O P I X "THC K V Z X N T I N H C X Y T O K P X T O P l X G

o 0 ΜΕΓΑΛΟ ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΟ ΚΕΝΤΡΟ. -

πί τόσους αιώνες.Όταν από το ύψος του κάστρου του

Από τότε που, στις αρχές του 5ου αιώνα, ο

Επταπυργίου βλέπει κανείς να φεύγει προς τον ορί­

αυτοκράτορας Θεοδόσιος Β’, επεκτείνοντας

ζοντα η ισχυρή γραμμή των βυζαντινών τειχών, ελά­

τα όρια της πόλης του Κωνσταντίνου είχε κατασκευ­

χιστα πράγματα είναι ωραιότερα από αυτόν τον θαυ­

άσει από τις ακτές του Μαρμαρά ώ ς τα βάθη του Κε­

μαστό προμαχώνα που, κατεβαίνοντας σε κοιλάδες

ρατίου, τη θαυμάσια γραμμή των οχυρών που σώζε­

και σκαρφαλώνοντας σε λόφους, απλώνεται ώ ςεκεί

ται μέχρι σήμερα, η Κωνσταντινούπολη είχε γίνει

που φτάνει το μάτι μέχρι τα φυλλώματα του Εγιού-

μια μεγάλη στρατιωτική πόλη, ένα ισχυρό και άπαρ­

μπ. Από κοντά, η εντύπωση είναι ακόμη πιο συγκι­

το οχυρό. Διατη­

νητική. Το θέαμα

ρημένη

προσε­

αυτών τω ν τει­

κτικά στη διάρ­

χών, των δαντε­

κεια τω ν

α ιώ ­

λ ω τώ ν πύργων,

νων, με ανοικο­

χ ρ υ σ ω μ ένω ν α­

δομήσεις και συ­

πό τους αιώνες,

μπληρώσεις, τό­

που η στιβαρή

σο την εποχή του

σιλουέτα

Ηρακλείου που

διαγράφεται στον

τροποποίησε το

γαλανό ουρανό,

σχέδιό της για να

και

περιλάβει

στην

πλούσια βλάστη­

πόλη τη συνοι­

ση από κισσό, α­

κία των Βλαχερ-

γιόκλημα και δέ­

νών, όσο και την

ντρα του Ιούδα

ε π ο χή τω ν Κο-

σχηματίζει φ ω ­

μνηνώ ν που ενί-

Η Κωνσταντινούπολη σε σχέδιο του 17ου αιώνα.

σχυσαν με θαυ­

Στο κάτω μέρος διακρίνονται οι μορφές Τούρκων σουλτάνων.

όπου

μια

τεινές κηλίδες ένας

πράσινος

μανδύας

μάσιους πύργους

τους

που

την περιοχή όπου υψωνόταν το ανάκτορό τους, το

σκεπάζει τα ρήγματα και τα ερείπια - έχει μοναδικό

μεγάλο τείχος του Βυζαντίου, με την τριπλή γραμμή

μεγαλείο. Και λίγοι δρόμοι έχουν πιο συναρπαστι­

των αμυντικών έργων που ήταν τοποθετημένα το έ­

κή ομορφιά από αυτό το δρόμο, τον στρωμένο με τε­

να πάνω από το άλλο, παραμένει ένα από τα ωραιό­

ράστιες πλάκες, που πορεύεται επί ώρες ανάμεσα

τερα μνημεία της στρατιωτικής αρχιτεκτονικής ό­

στον προμαχώνα και τα κοιμητήρια που στεγάζονται

λω ν των εποχών. Από την πλευρά της θάλασσας και

κάτω από τη σκιά του, και όπου κάθε βήμα ανακαλεί

κατά μήκος του Κερατίου, σώζονται ελάχιστα ίχνη

μια ανάμνηση του παρελθόντος.

του ενιαίου τείχους που προστάτευε την πόλη. Από

Σε μια από τις πόρτες του περιβόλου διαβάζουμε

την πλευρά της ξηράς όμως, σε μήκος περίπου επτά

αυτή την επιγραφή: “Χριστέ και θεέ μας, φύλαξε την

χιλιομέτρων, διατηρείται ακόμη και σήμερα, όσο

πόλη από κάθε κακό, από κάθε πόλεμο. Σύντριψε

κατεστραμμένος κι αν είναι από τον χρόνο, ο τρι­

νικηφόρα τη δύναμη των εχθρών". Γία πολύ καιρό,

πλός περίβολος, με την τόσο μεγαλοφυή και σοφή

η ευλαβική προσευχή εισακουόταν. Πάνω σ’ αυτό

διάταξη που προστάτευσε την Κωνσταντινούπολη ε­

το τείχος συνθλίφτηκαν όλες οι βαρβαρικές δυνά-

193

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΟΓΔΟΟ

IC T O P IX T H C R Y Z X N T IN H C X Y 'T O K P X 'T O P lX C

μεις, οι θ ύννοι και οι Άβαροι, οι Βούλγαροι, οι Ρώ ­

πήρχαν βιβλία σχετικά με την τέχνη της βαλλιστικής.

σοι, οι Πατσινάκες, οι Άραβες ιης Ανατολής και οι

Υπήρχε, κάτω από την αλυσίδα που τεντωνόταν σε

Σταυροφόροι της Δύσης. Πιο επιβλητικό από την

περίπτωση πολέμου, από τον πύργο των Μαγκάνων

Καρκασόν και το Εγκ-Μορτ, πιο ποιητικό από την

ώ ςτο ακρωτήριο του Γαλατά, το λιμάνι του Κερατίου,

Αβινιόν, πιο μεγαλόπρεπο από τη Ρώμη, το παλιό

όπου στάθμευε ο αυτοκρατορικός στόλος και όπου,

τείχος του Θεοδοσίου Β’ είναι ένα από τα θαύματα

στο Νεώριον, βρίσκονταν τα ναυπηγεία. Υπήρχαν οι

της Κωνσταντινουπόλεως, ένα από τα πλουσιότερα

στρατώνες των συνταγμάτων της φρουράς, των

σε ιστορία μνημεία.

24.000 ανδρών που αποτελούσαν την τακτική πολι­

Και άλλα κτίσματα έκαναν την Κωνσταντινούπολη

τοφυλακή της Κωνσταντινουπόλεως. Ακόμη και την

μια μεγάλη στρατιωτική πόλη. Υπήρχε, στον Κεράτιο,

παραμονή της ύστατης καταστροφής εξακολουθού­

στους πρόποδες της Ακροπόλεως, το μεγάλο οπλο­

σαν να υμνούν τη στρατιωτική δύναμη της μεγάλης

στάσιο των Μαγκάνων, όπου αποθηκεύονταν οι πο­

πρωτεύουσας και “αυτό το στέμμα των οχυρών που

λεμικές μηχανές και στη βιβλιοθήκη του οποίου υ­

δεν είναι καθόλου κατώτερα από της Βαβυλώνας".

ο

Ο ΜΕΓΑΛΟ ΚΟΣΜΙΚΟ ΚΕΝΤΡΟ. - Πίσω

ους η αστυνομία άφηνε σχεδόν πλήρη ελευθερία.

από αυτά τα ισχυρά τείχη στεγαζόταν μια α­

Ένας συγγραφέας του 12ου αιώνα συνόψισε πολύ

πέραντη και υπέροχη πόλη.

εύστοχα αυτές τις αντιθέσεις: “Αν η Κωνσταντινού­

Ό π ω ς μας παρουσιάζεται για παράδειγμα κατά

πολη, λέει, είναι ανώτερη από όλες τις άλλες πόλεις

τον 1Οο ή τον 12ο αιώνα - εποχές όπου πολλοί αυ-

σε πλούτο, είναι ανώτερή τους και σε ελαττώματα".

τόπτες μάρτυρες περιέγραψαν πολύ καλά την όψη

Ό π ω ς κι αν ήταν όμως, άφηνε σ’ όλους όσοι την ε­

της - η Κωνσταντινούπολη ήταν βασικά μια μεγα­

πισκέπτονταν, μια θαυμαστή εντύπωση.

λούπολη της Ανατολής. Απέναντι από τις πολυθό­

Τα μνημ εία της Κωνσταντινουπόβεως. - Με την ε­

ρυβες, εξαιρετικά πυκνοκατοικημένες συνοικίες ό­

ξωτερική ομορφιά του διακόσμου, με τη λάμψη των

που στριμωχνόταν το πλήθος υπήρχαν οι ήσυχες

δημόσ ιω ν μνημείων της, όπου επιζούσε συχνά η

και μοναχικές συνοικίες όπου, στον ίσκιο των κή­

κλασική τεχνοτροπία, με το πλήθος των αρχαίων α­

πω ν, υψώνονταν μοναστήρια και ειρηνικές εκκλη­

γαλμάτων που γέμιζαν τις μεγάλες πλατείες και τους

σίες, σχολεία και νοσοκομεία. Απέναντι στα πολυ­

δρόμους της, με την πολυτέλεια των ανακτόρων της

τελή ανάκτορα των μεγάλων αρχόντων, στους μεγά­

και τον πλούτο των εκκλησιών της, η Κωνσταντι­

λους δρόμους με τις μεγάλες αψιδωτές στοές, υπήρ­

νούπολη πρόσφερε στα μάτια ένα ασύγκριτο θέαμα.

χαν στενοί θολωτοί δρόμοι, όπου ο ήλιος έμπαινε

Έ νας ποιητής του 9ου αιώνα ύμνησε δίκαια “τη φη­

σπάνια, όπου στα χαμηλά σπίτια ζούσε ένας βρωμε­

μισμένη και σεβαστή πόλη, που έχει την κυριαρχία

ρός και άθλιος πληθυσμός. Δίπλα στις πλατείες τις

του κόσμου, και που λάμπει παράξενα μ’ ένα π λ ή ­

διακοσμημένες με πολυτελή μνημεία, στήλες, αγάλ­

θος θαύματα, με το μεγαλείο των ψηλών κτιρίων

ματα, έβρισκε κανείς δύσοσμους και βρώμικους

της, τη λάμψη των θαυμάσιων εκκλησιών της, τις

δρόμους, όπου η λάσπη σχημάτιζε βάλτους όπου

μακριές στοές της, το ύψος των στηλών που υψώνο­

συχνά βούλιαζαν άνθρωποι και ζώα. Τη νύχτα κανέ­

νται στους αιθέρες". Από μόνη της, πρόσφερε επτά

να φ ω ς δεν φώτιζε τα σκοτάδια και ο δρόμος παρα­

θαύματα - όσα είχε γνωρίσει ολόκληρος ο αρχαίος

διδόταν στα αδέσποτα σκυλιά και τους κλέφτες, που

κόσμος - “που τη στόλιζαν, κατά τα λεγάμενα ενός

ήταν “σχεδόν όσοι και οι φ τω χοί” και στους ο π ο ί­

συγγραφέα, σαν ισάριθμα αστέρια”. Από την πλα­

194

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΟΓΔΟΟ

IC T O P IX T H C K Y Z X N T IN H C X Y " T O K P X X O P lX C

τεία του Αυγουσιαίου, ‘Την πλατεία του Αγίου Μάρ­

Ήταν ένα πολύ περίπλοκο σύνολο από κτίρια κάθε

κου της Κωνσταντινουπόλεως", ιριγυρισμένη από

είδους, διαμερίσματα υποδοχής και περίπτερα χα­

στοές, που πλαισιωνόταν από την Αγία Σοφία στο

μένα μέσα στην πρασινάδα, ανάκτορα και στρατώ­

βορρά, το αυτοκρατορικό παλάτι στο νότο, το ανά­

νες, λουτρά και βιβλιοθήκες, εκκλησίες και φυλα­

κτορο της Συγκλήτου στην ανατολή, η μεγάλη οδός

κές, μακριές στοές και ταράτσες απ’ όπου η θέα α­

της Μυσίας οδηγούσε στην αγορά του Κωνσταντί­

πλωνόταν μακριά στο Βόσπορο και τη θάλασσα του

νου, ένα από τα ωραιότερα

Μαρμαρά, σκάλες, πύργοι

μέρη της πόλης, όπου υψώ­

και κήποι, όλα διατεταγμένα

νονταν ανάκτορα με γιγαντι-

χωρίς συμμετρία, χω ρίς σχέ­

αίους τρούλους, με τοίχους

διο συνόλου αλλά με χαριτω­

διακοσμημένους με μω σαϊ­

μένη φαντασία και ασυνήθι­

κά και πλάκες από πολύτιμα

στη μεγαλοπρέπεια.Έχει συ­

μέταλλα, όπου κάτω από τις

χνά περιγράφει, και δεν χρει­

μαρμάρινες στοές ήταν πα­

άζεται να την περιγράφουμε

ραταγμένα τα αριστουργήμα­

και πάλι, η εκθαμβωτική π ο ­

τα της ελληνικής γλυπτικής.

λυτέλεια των διαμερισμάτων

Μακρύτερα βρισκόταν η με­

που έλαμπαν από μάρμαρα,

γάλη πλατεία ίου Ταύρου, ό­

μ ω σαϊκά και χρυσάφι, η

που υψωνόταν στον ουρανό,

λάμψη των ενδυμασιών, η

μπροστά στο Καπιτώλιο, η

μεγαλοπρέπεια

ψηλή στήλη του Θεοδοσίου.

μπών, οι τελετές, οι επίση­

Και υπήρχαν και άλλα μέρη,

μες ακροάσεις, τα επίσημα

και άλλοι πολυτελείς δρό­

γεύματα, ολόκληρη η περί­

μοι, που βρίσκουμε ακόμη

πλοκη και πολυτελής επίδει­

τη χάραξή τους στους μεγά­

ξη που συνόδευε κάθε πράξη

λους δρόμους της σημερινής

της αυτοκρατορικής ζωής,

Κ ω νσταντινουπόλεως,

και

τον επιδεικτικό τρόπο με τον

μνημειώ δεις στήλες που υ­

οποίο το Βυζάντιο, για να θα­

ψώνονταν πάνω από τη θά­ λασσα των σπιτιώ ν και των

0 Ιωάννης Β' Κομνηνός με τον πρωτότοκο γιο του Αλέξιο.

τω ν

πο­

μπώσει τους επισκέπτες του, ά π λ ω ν ε μπροστά τους τα

ανακτόρων, κι οι τρούλοι των αναρίθμητων εκκλη­

πλούτη του σε σκηνές παραμυθιού αντάξιες του “Χί­

σιών και αγάλματα που έκαναν την πόλη το πλου­

λιες και μια Νύχτες’’. Όταν από τον 12ο αιώνα και

σιότερο μουσείο.

μετά, οι Κομνηνοί εγκατέλειψαν την παλαιά αυτο­

Εκείνα όμω ς που είχαν ασύγκριτο μεγαλείο ήταν

κρατορική κατοικία για να κατοικήσουν, στα βάθη

τα αυτοκρατορικό ανάκτορα. Στην πλαγιά των λό­

του Κερατίου, στη συνοικία των Βλαχερνών, σε μια

φ ω ν που κατεβαίνουν από την πλατεία του Ατμεϊ-

νέα κατοικία, η λάμψη της δεν ήταν λιγότερο αξιο­

ντάν προς τη θάλασσα του Μαρμαρά, απλώνονταν

θαύμαστη. Οι ξένοι που γίνονταν δεκτοί για επίσκε­

τα αναρίθμητα κτίρια που αποτελούσαν το Ιερό Πα­

ψη σ’ αυτό το παλάτι έχουν αφήσει θαμπω μένες πε­

λάτι, πραγματική πόλη μέσα στην πόλη όπου, από

ριγραφές. Δεν έβλεπες παντού τίποτ’ άλλο εκτός από

την εποχή του Κωνσταντίνου ώ ς τον 11ο αιώνα,

χρυσάφι και πολύτιμα πετράδια, πολύτιμα χρυσα­

σχεδόν κάθε αυτοκράτορας είχε θεωρήσει ζήτημα

φικά και λαμπρά μωσαϊκά και ό π ω ς λέει ένας σύγ­

περηφάνιας να πλουτίσει με κάποιο καινούργιο

χρονος, “δεν ήξερες τι έδινε μεγαλύτερη τιμή ή ο­

κτίσμα την απέραντη αυτοκρατορική κατοικία.

μορφιά στα πράγματα, η αξία του υλικού ή η ικανό-

195

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΟΓΔΟΟ ΐΌ Τ Ό Ρ ίλ . T H G K Y Z X N T IN H G Χ Υ Ί Γ Ο Κ Ρ Χ Τ Ο Ρ ΙΧ Ό

ιητα της τέχνης". Εκεί ζούσε μια κομψή και κοσμική

ξεις αντάξιές της. Και όταν έχεις μιλήσει γι’ αυτήν,

αυλή, που λάτρευε τις γιορτές, τη μουσική, τα τουρ­

δεν μπορείς πια να μιλήσεις για τίποτε άλλο".

νουά, γεμάτη δολοπλοκίες και περιπέτειες. Και όλα

Η Κωνσταντινούπολη ήταν όμως γεμάτη και από

αυτά έδιναν στην πόλη μοναδική έλξη. Οι ταξιδιώ­

άλλες περίφημες φημισμένες εκκλησίες. Υπήρχε η

τες που έρχονταν στην Κωνσταντινούπολη δ ή λ ω ­

Εκκλησία των Αγίων Αποστόλων, με τους πέντε

ναν ότι “δεν μπορεί να βρεθεί κάτι παρόμοιο σε κα­

τρούλους της, αριστούργημα της αρχιτεκτονικής του

μιά άλλη χώ ρα ” και, βλέποντας τα θαύματα του Βυ­

6ου αιώνα, που μιμήθηκε αργότερα ο Αγιος Μάρ­

ζαντίου, έψερναν πολύ φυσικά στο νου τους τη θρυ­

κος της Βενετίας και όπου ένας μεγαλοφυής καλλι­

λική ανάμνηση των θαυμάτων των “Σούσων και

τέχνης είχε απεικονίσει σε μωσαϊκό τα επεισόδια

των Εκβατάνων”.

της ζωής του Χριστού και στην οποία αναπαύονταν,

Το μεγάβο θρησκευτικό κέντρο. - Η Κωνσταντινού­

στις σαρκοφάγους τους από πορφύρα και μάρμαρο,

πολη ήταν επίσης μεγάλο θρησκευτικό κέντρο.

δέκα γενεές αυτοκρατόρων. Υπήρχε η Νέα Βασιλι­

Ό π ω ς γράφει ο Βενιαμίν της Τιντέλ, “υπήρχαν εκεί

κή, χτισμένη κατά τον 9ο αιώνα και οι ωραίες εκ­

τόσες εκκλησίες όσες είναι οι ημέρες του χρόνου”· α­

κλησίες που έχτισαν οι Κομνηνοί, από τις οποίες η

μέτρητα μοναστήρια, άσυλα γαλήνης και περισυλλο­

γνωστότερη ήταν η εκκλησία του Παντοκράτορα,

γής, είχαν χτιστεί εκεί από την ευλάβεια των ηγεμό­

στεφανωμένη ολόκληρη από τρούλους, που είχε γί­

ν ω ν και των πλούσιων ιδιωτών· και τα λείψανα,

νει, από τον 12ο αιώνα, ο Άγιος Διονύσιος της μο­

που οι άνθρωποι του μεσαίωνα θεωρούσαν χίλιες

ναρχίας. Υπήρχαν πολλές άλλες εκκλησίες, μερικές

φορές πολυτιμότερα από “το χρυσάφι και τα πετρά­

από τις οποίες διατηρούνται, γραφικές και χαριτω­

δια", φυλάσσονταν εκεί σε τόσο μεγάλη ποσότητα ώ ­

μένες, στην απέραντη επιφάνεια της σημερινής

στε “ολόκληρος ο λατινισμός, ό π ω ς έγραφε ένας αυ­

Κωνσταντινουπόλεως: η Αγία Ειρήνη και η μικρή

τοκράτορας του 13ου αιώνα, δεν είχε τόσα”. Η επί­

Αγία Σοφία, που χρονολογούνται από τον 6ο α ιώ ­

σκεψη στα ιερά της Κωνσταντινουπόλεως ήταν για

να, η εκκλησία της Θεοτόκου (Κιλισέ τζαμί) που

τους προσκυνητές σχεδόν εξίσου πολύτιμη με την ε­

φαίνεται ότι χρονολογείται από τον 11ο αιώνα και

πίσκεψη στους Αγίους Τόπους και μια μοναδικά

όπου η βυζαντινή αρχιτεκτονική δημιούργησε με α­

δραστήρια και ισχυρή θρησκευτική ζωή γέμιζε με τις

σύγκριτη χάρη τον κλασικό τύπο των θρησκευτικών

εκδηλώσεις της τη βυζαντινή πρωτεύουσα. Η Αγία

κτιρίων της, και ακόμη το Φετιγιέ τζαμί ή Καχριέ

Σοφία, η Μεγάλη Εκκλησία ό πω ς την ονόμαζαν συ­

Τζαμί, χτισμένα κατά τον 12ο και τον 13ο αιώνα, το

νήθως, ήταν το θαύμα της Κωνσταντινουπόλεως, ό­

δεύτερο από τα οποία διατηρεί μια από τις πιο υπέ­

π ω ς είναι και σήμερα. Με τον ψηλό της τρούλο, τόσο

ροχες διακοσμήσεις σε μωσαϊκό που μας άφησε η

αέρινο, τόσο ελαφρύ, ώστε να φαίνεται, κατά την έκ­

βυζαντινή τέχνη.

φραση του Προκόπιου “σαν να κρεμόταν με μια χρυ­

Σ’ όλες αυτές τις εκκλησίες, το ορθόδοξο λειτουρ­

σή αλυσίδα από ψηλά από τον ουρανό", με το θαυμα­

γικό επιδείκνυε την πολυτέλεια των τελετών του.

στό μέγεθος των αρμονικών αναλογιών της, με τη

Υπήρχαν, κυρίως στην Αγία Σοφία, οι επίσημες

λάμψη των μαρμάρων της, των μωσαϊκών της, τη

παρελάσεις όπου η λάμψη της αυτοκρατορικής α­

μεγαλοπρέπεια των κοσμημάτων που στόλιζαν το ει­

κολουθίας ενωνόταν με τη σοβαρότητα των ιερών

κονοστάσι, τον άμβωνα και την αγία τράπεζα, ξεσή­

λιτανειών· υπήρχαν οι πομ πές της συνόδου και της

κωσε επί αιώνες τον ομόφωνο θαυμασμό των επι­

στέψης· υπήρχαν, τις γιορτινές ημέρες, οι νυχτερι­

σκεπτών. Οι διάδοχοι του Ιουστινιανού φρόντισαν

νές λειτουργίες όπου, μέσα στο θαυμάσιο φωτισμό

να τη συντηρήσουν και να την εξωραΐσουν και μέσα

των ασημένιω ν πολυελαίων, των φαναριώ ν που

από τους αιώνες ο αντίλαλος της λάμψης και της φ ή ­

ήταν κρεμασμένα στη βάση του τρούλου, των κηρο­

μης της γεμίζει όλα τα στόματα. “Δεν μπορεί να βρει

πη γίω ν απ' όπου η φλόγα ξεπηδούσε σαν λουλού­

κανείς, θα πει ένας άνθρωπος του 14ου αιώνα, λέ­

δι, η Μεγάλη Εκκλησία έμοιαζε να καίγεται από

196

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΟΓΔΟΟ

IC T O P IX T H C K Y Z X N T IN H C X Y T O K P X T O P lX C

μεγάλη πυρκαγιά και όπου “η φωτεινή νύχτα, σύμ­

θυρο από παιδικές φωνές που έμοιαζε με κελάηδη-

φωνα με την έκφραση ενός ποιητή, έπαιρνε ρόδι­

μα π ο υ λιώ ν ”. Στην κοινω νική ζωή της πρωτεύου­

νες αποχρώ σεις”. Υπήρχε ακόμη, κάτω από τον ψη­

σας, τα μοναστήρια κατείχαν πολύ μεγάλη θέση. Λι­

λό τρούλο, μπροστά στο ασημένιο εικονοστάσι, α­

γότερο αυστηρά κλειστό στους θορύβους του κόσμου

νάμεσα στη λάμψη των κεριών και τους ευω δια ­

από τα μοναστήρια της Δύσης, το βυζαντινό μονα­

στούς ατμούς του λιβανιού, ανάμεσα στους αρμονι­

στήρι ασκούσε μεγάλη επίδραση στη λαϊκή κοινω ­

κούς ψαλμούς που συνόδευαν τα ασημένια όργανα,

νία. Οι μοναχοί ήταν οι οδηγοί της συνείδησης που

η παραμυθένια εικόνα των τελετουργικών ακολου­

αναζητούσαν κυρίως οι ευσεβείς κυρίες· οι άγιες ει­

θιών, τα μυστικά ε­

κόνες, που είχαν πολ­

πεισόδια του εορτα­

λά μοναστήρια, συ­ Λ r t i

σμού των παθώ ν, τό­ σο συγκινητικά και με τόσο συναρπαστι­

ντηρούσαν γύρω τους μια ατμόσφαιρα σε­

$*4 K. 4

βασμού και θαυμά­

Λ

κή ομορφιά ώστε οι

των. Και ο φανατικός

θαμπω μένοι βάρβα­

στρατός τω ν

ροι νόμιζαν π ω ς έ­

χών, με τις θορυβώ­

βλεπαν,

στη

δεις εκδηλώσεις του,

Μεγάλη Εκκλησία,

τάραζε πολλές φορές

τους ίδιους τους αγ­

τους

γέλους να κατεβαί­

πρωτεύουσας και π ή ­

νουν για να τελέσουν

γαινε να υποβάλει τα

μέσα

τη λειτουργία μαζί με τους ιερείς.

δρόμους

μ ονα ­

της

αιτήματά του ακόμη και στο Ιερό Παλάτι.

Αλλού, στις μοναχικές και ήσυχες συνοικίες κο­

Το μεγάβο κέντρο της βιομηχα νίας και του εμ π ο ρ ί­

ντά στους γκρεμούς του Πετριού, την πράσινη κοιλά­

ου. - Ό π ω ς είδαμε ήδη, η Κωνσταντινούπολη ήταν

δα του Λύκου, ή που απλώνονταν κάτω από το Με­

επίσης μεγάλο κέντρο βιομηχανίας και εμπορίου.

γάλο Τείχος, υψώνονταν πολυάριθμα μοναστήρια.

Ανάμεσα στις πλατείες του Αυγουσταίου και του

Ήταν πραγματικές μικρές πόλεις, πολιτείες περισυλ­

Ταύρου, η συνοικία των παζαριών απλωνόταν κατά

λογής και σ ιω π ή ς όπου, στη σκιά της συμβατικής

μήκος της μεγάλης οδού της Μυσίας, και τα κατα­

εκκλησίας, μέσα στις καταπράσινες αυλές και τους

στήματα που ήταν παραταγμένα κάτω από τις στοές,

μεγάλους κήπους που τριγύριζαν το μοναστήρι, κυ­

τα εργαστήρια όπου εργάζονταν στο ύπαιθρο οι χρυ-

κλοφορούσε ο λαός των μοναχών με τα μακριά μαλ­

σοχόοι, οι πάγκοι των αργυραμοιβών σκεπασμένοι

λιά, τα σκούρα ρούχα, τους ψηλούς μαύρους σκού­

ολόκληροι από νομίσματα, τα καταστήματα των π α­

φους, ο λαός των ευλαβικών α νθρ ώ πω ν που είχαν

ντοπω λώ ν που πουλούσαν στο δρόμο κρέας και πα­

απαρνηθεί τα εγκόσμια. Στον απέραντο περίβολο, τα

στό ψάρι, αλεύρι και τυρί, χορταρικά, λάδι, βούτυρο

κτίρια διαδέχονταν το ένα το άλλο. Υπήρχαν το ε­

και μέλι και τα καταστήματα των αρωματοπωλών

στιατόριο και ο κοιτώνας των μοναχών, και η κατοι­

που ήταν εγκαταστημένα στην πλατεία του Παλατι­

κία του ηγουμένου, οι σιταποθήκες και τα κελάρια,

ού, όλα αυτά είχαν το ανατολίτικο χρώμα που προ­

τα εργαστήρια για τις χειρωνακτικές εργασίες και η

σφέρει και η σημερινή Κωνσταντινούπολη. Στα πε­

βιβλιοθήκη, ο ξενώνας για τους ταξιδιώτες και το

ρίχωρα της Μεγάλης Στοάς, ανάμεσα στην αγορά

νοσοκομείο για τους αρρώστους, το άσυλο για τους

του Κωνσταντίνου και στον Ταύρο, οι έμποροι μετα­

ηλικιωμένους και συχνά τα σχολεία, που γέμιζαν το

ξωτών και υφασμάτων είχαν την καθορισμένη συ­

χώρο γύρω από την εκκλησία, σύμφωνα με την έκ­

νοικία τους για κάθε ειδικότητα. Αλλού υπήρχε ο

φραση ενός συγγραφέα του 13ου αιώνα, “με ένα ψί­

οίκος των λύχνων, παρόμοιος με το Μπεζεστέιν στο

197

______________________________________________________________ Κ Ε Φ Α Λ Α Ι Ο

Η Η Η Η Η Η Β Η Η Μ

Η Η Β Μ

Μ

ΟΓΔΟΟ

Β Ι Ι Η Η Η Ι Η Ι Ι ^ Η Η Η Ι Ι ^ Η Ι Ι ί! ^ · · · ·

iC T O P lX T H C K Y Z X N T IN H G X Y T O K P X T O P lX C

σμου, από στεριά και από θάλασσα”.

μεγάλο παζάρι της σημερινής Κωνσταντινουπόλε­ ως. Στον Ταύρο, στο Στρατηγείο, πουλούσαν πρόβα­

Το μεγάβο πνευματικό και καββιτεχνικό κέντρο. -

τα και χοίρους, άλογα στο Αμαστριανό, ψάρια στις α­

Η Κωνσταντινούπολη ήταν επίσης μεγάλο πνευμα­

ποβάθρες του Κερατίου. Και κάτω από την προσε­

τικό κέντρο. Το Πανεπιστήμιο, που είχε ιδρυθεί κα­

κτική επίβλεψη του Κράτους, οι ερμητικά κλειστές

τά τον 5ο αιώνα από τον αυτοκράτορα Θεοδόσιο Β’

συνοικίες, ρυθμισμένες με μεγάλη λεπτολογία, κα­

και είχε ανασυσταθεί κατά τον 9ο αιώνα από τον

τασκεύαζαν τα πολυτελή προϊόντα που ήταν η φήμη

Καίσαρα Βάρδα προστατευμένο με μεγάλη προσοχή

και η δόξα του Βυζαντίου.

από τους αυτοκράτορες του 10ου αιώνα, ήταν μια

Η δραστηριότητα των εμπορικών συναλλαγών έδι­

θαυμάσια σχολή φιλοσοφίας και επιστήμης. Γύρω

νε επίσης ζωή στη μεγάλη πόλη. Στο λιμάνι, τόσο α­

από φημισμένους δασκάλους ό π ω ς τον Λέοντα το

πό την πλευρά του Κε­

θεσσαλονικέα,

ρατίου όσο και στις α­

Ψελλό, τον Ιωάννη Ιτα­

κτές της Προποντίδας,

λό και αργότερα τους

υπήρχε ολόκληρη την

μεγάλους

ημέρα ένα κοσμοπολί­

της εποχής των Παλαι­

τικο πλήθος - σαν ολό­

ολόγω ν,

κληρος ο κόσμος να εί­

έρχονταν από όλα τα

χε δώσει ραντεβού στο

μέρη της αυτοκρατο­

Βυζάντιο: Ασιάτες με

ρίας και του αραβικού

πλακουτσή μύτη, με α­

κόσμου καθώς και από

μυγδαλωτά μάτια κάτω

τη

από πυκνά φρύδια, με

Ό π ω ς στα μεγάλα δυτι­

μυτερό γένι, με μακριά

<·* γνύ >ujya*

Ιρ

* (<«* *

μαύρα μαλλιά που έπε­ φταν στους ώμους, σαρικοφόροι έμποροι από

ί

*

I »

"

-»

i

*

σπουδαστές

Δύση.

κά πα νεπισ τή μ ια , το και

το

m

Διδασκαλία σπουδαστών από ελληνομαθείς και λατινομαθείς καθηγητές στη Βασιλεύουσα.

τη Βαβυλώνα, τη Συρία,

καθηγητές

μακρινή

triv iu m I

τον

q uadrivium αποτελού­ σαν τη βασική δ ιδ α ­ κτέα ύλη. Οι “ρήτορες”,

την Αίγυπτο ή την Περσία, ξυρισμένοι, βρώμικοι

που ήταν ταυτόχρονα γραμματικοί, φιλόλογοι και

Βούλγαροι που φορούσαν γύρω στη μέση τους μια

ανθρωπιστές σχολίαζαν τα κείμενα των ποιητών,

σιδερένια αλυσίδα για ζώνη, Ρώσοι με μακριά τσι­

των ιστορικών, των ρητόρων της αρχαίας Ελλάδας.

γκελωτά μουστάκια, με γαλανά μάτια, με πλακουτσή

Οι “φιλόσοφοι” μελετούσαν τον Αριστοτέλη και τον

μύτη, ντυμένοι στα γουναρικά, Χαζάροι και Πατσινά-

Πλάτωνα και, από τον 11ο αιώνα, ξεκινούσαν την

κες, άνθρωποι από την Ισπανία και τη Λομβαρδία, έ­

πλατωνική αναγέννηση που επρόκειτο να αποτελέ-

μποροι από την Πίζα και το Αμάλφι, τη Γένουα και τη

σει τη δόξα της Ιταλίας κατά τον 15ο αιώνα. Οι επι­

Βενετία που είχαν, στις ακτές του Κερατίου, τη συνοι­

στήμονες, μαθηματικοί, αστρονόμοι, φυσιοδίφες,

κία τους, τις αποβάθρες τους, τις αποθήκες τους, τις

πρόσφεραν, σύμφωνα με τη μαρτυρία ενός δίκαιου

εκκλησίες τους, όλες οι φυλές, όλες οι γλώσσες, όλες

κριτή, υπηρεσίες παρόμοιες με εκείνες που ο Ρότζερ

οι θρησκείες ανακατεύονταν και μπερδεύονταν μετα­

Μ πέικον πρόσφερε στη Δύση. Η νομική σχολή που

ξύ τους. Οι αποθήκες ξεχείλιζαν από πολύτιμα εμπο­

ήκμαζε κατά την εποχή του Ιουστινιανού, είχε ανα­

ρεύματα που έρχονταν απ’ όλο τον κόσμο. Η κίνηση

διοργανωθεί κατά τον 11 ο αιώνα. Η ιατρική ήταν α­

των συναλλαγών ήταν πολύ μεγάλη και οι θαμπω μέ­

ντικείμενο σοφώ ν ερευνών. Από τον 9ο μέχρι τον

νοι ταξιδιώτες διαπίστωναν ότι “οι έμποροι έρχονταν

14ο αιώνα, οι σχολές της Κωνσταντινουπόλεως ή­

στην Κωνσταντινούπολη από όλες τις χώρες του κό­

ταν διάσημες σ’ ολόκληρο τον κόσμο και η επιρροή

198

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΟΓΔΟΟ

IC T O P IX T H C K Y Z X N T IN H G X Y T O K P X T O P lX C

τους απλωνόταν τόσο οτην αραβική Ανατολή όσο

ντινή τέχνη υπήρξε επί αιώνες “η ρυθμιστική τέχνη

και στη λατινική Δύση.Ένας συγγραφέας του 13ου

της Ευρώπης" και μόνο κατά τον μεσαίωνα η γοτθι­

αιώνα μας έχει αφήσει ένα γραφικό σχεδιάγραμμα

κή τέχνη στάθηκε ικανή για μια τόσο μεγάλη και γό­

της φλογερής ζωής - παρόμοιας με εκείνη των ση­

νιμη εξάπλωση.

μερινών μουσουλμανικών πανεπιστημίων - που

Η πόβη της απόβαυοης. - Τέλος η Κωνσταντινού­

ζούσαν εκεί. Ζωγράφισε τη σχολή των Αγίων Απο­

πολη ήταν η πόλη της διασκέδασης, της απόλαυ­

στόλων όπου, κάτω από τις στοές, στριμωχνόταν ό­

σης. Δίπλα στο Ιερό Παλάτι και την Αγία Σοφία, ο

λη την ημέρα ένα πλήθος από σπουδαστές, γραμμα­

Ιππόδρομος ήταν ένα από τα κέντρα της βυζαντινής

τικούς και διαλεκτικούς που συζητούσαν λεπτά προ­

ζωής και ακόμη και κατά τον 12ο αιώνα, οι ιπ π ο ­

βλήματα, γιατρούς που αγόρευαν γύρω από τη μεγά­

δρομίες και τα θεάματα του τσίρκου ήταν μια από τις

λη κολυμπήθρα του αίθριου και τιτίβιζαν “σαν

πιο αγαπητές χαρές που πρόσφερε η πρωτεύουσα

σπουργίπα προικισμένα με λογική", μαθηματικούς

τόσο στους υπηκόους της αυτοκρατορίας όσο και

και μουσικούς· και υπήρχαν, όλη την ημέρα, ατέλει­

στους ξένους.Έβρισκε κανείς στη μεγάλη πόλη “όλα

ωτες συζητήσεις, όπου τα επιχειρήματα ανακατεύο­

τα θεάματα που μπορούν να ευχαριστήσουν τα αυ­

νταν με φω νές και βρισιές, όπου το φιλοσοφικό

τιά και τα μάτια" και οι αυτοκράτορες, που φρόντι­

πνεύμα απούσιαζε συχνά και η γνώση της φύσης

ζαν “να διασκεδάσουν τον λαό” δεν τσιγκουνεύο-

σπάνια και όπου ο αυτοκρατορικός επίτροπος, προ­

νταν καθόλου για να αυξήσουν την ποικιλία και τη

στάτης του Πανεπιστημίου, δυσκολευόταν συχνά

μεγαλοπρέπειά τους. Αρματοδρομίες, κυνήγια ζώ­

πολύ να αποκαταστήσει την ειρήνη.

ων, μάχες άγριων θηρίων, παντομίμες και ασκή­

Η Κωνσταντινούπολη ήταν επίσης ένα θαυμάσιο

σεις ακροβατών, θεατρικές παραστάσεις - κυρίως

κέντρο τέχνης. Οι πλατείες της, τα ανάκτορά της, οι

κωμικές και μπουφόνικες - επιδείξεις φαινομέ­

εκκλησίες της ήταν γεμάτες από αριστουργήματα

νων, αργότερα τα τουρνουά και τα μυστήρια, ήταν

της αρχαίας τέχνης και της βυζαντινής τέχνης. Ξέ­

πράγματα απαραίτητα για τους Βυζαντινούς, χω ρίς

ρουμε - και θα επανέλθουμε αργότερα σ’ αυτό - τη

τα οποία, κατά τα λεγάμενα ενός σοβαρού ιστορι­

βαθιά επίδραση που η μεγάλη πρωτεύουσα άσκησε

κού, “η ζωή θα ήταν χω ρίς χαρά”. Και μέσα στο θαυ­

στην ανάπτυξη των τεχνών στον σλαβικό κόσμο και

μαστό διάκοσμο που πρόσφερε η πόλη, δίπλα στην

ακόμη και στον δυτικό κόσμο. Οι εκκλησίες της έ­

πολυτέλεια των ανακτόρων της και τη λάμψη των

χουν χρησιμεύσει ω ς πρότυπα στη Ρωσία και στην

εκκλησιών της, στον θαυμαστό πλούτο της και την

Ιταλία· η εικονογραφία της έχει εμπνεύσει τη σέρβι­

πνευματική δραστηριότητά της, ήταν μια ακόμη έλ­

κή τέχνη και την τέχνη της Τοσκάνης. Ολόκληρος ο

ξη που παρουσίαζε η Κωνσταντινούπολη στον κό­

μεσαίωνας της ζήτησε δασκάλους και πολύτιμα έρ­

σμο και με την οποία γινόταν πραγματικά, ό π ω ς λέ­

γα, πόρτες από μπρούντζο, σμάλτα, ελεφαντόδοντα,

ει ο Βιλεαρδουίνος, “η πόλη που ήταν η ηγεμονίδα

υφάσματα, εικονογραφημένα χειρόγραφα. Η βυζα­

όλων των άλλω ν”.

199

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΟΓΔΟΟ

IC X O P IX T H C K Y Z X N T IN H C X Y T O K P X 'T O P lX C

ΚΩΝΣΤΑΝΤΙ­

ματα. Υπήρχαν οι μεγάλες αυτοκρατορικές πομπές

Η ΕΙΚΟΝΑ ΤΩΝ

όπου ο βασιλεύς, με πολυτελή ενδυμασία και συνο-

ΔΡΟΜΩΝ. - Σ’ αυτή ιη ν απέραντη πόλη

δευόμενος από μια μεγαλοπρεπή συνοδεία, διέσχι­

ζοόσε ένας τεράστιος πληθυσμός. Για τις υποθέσεις

ζε έφ ιπ π ο ς την πόλη για να πάει από το παλάτι σε

τους, για τις δίκες τους, για τις απολαύσεις τους, από

κάποια από τις φημισμένες εκκλησίες. Υπήρχαν οι

όλες τις επαρχίες της μοναρχίας, από όλες τις χώρες

θριαμβευτικές είσοδοι όπου οι δρόμοι ήταν στρω­

του κόσμου, οι άνθρωποι συνέρεαν προς το Βυζά­

μένοι με χαλιά, γεμάτοι φώτα και λουλούδια, όπου

ντιο. Στους δρόμους, στις πλατείες, α π ’ το πρ ω ί ώς

η λάμψη των στολών και των ό πλω ν ανακατευόταν

το βράδυ, στριμωχνόταν ένα πολύχρωμο και κο­

με την εκθαμβωτική λάμψη της πορφύρας και του

ΠΛΗΘΥΣΜΟΣ ΝΟΥΠΟΛΕΩΣ

ΤΗΣ ΚΑΙ

σμ οπολίτικο πλήθος.

χρυσού. Όταν ο αυτο­

Ό π ο ιο ς έχει επισκεφτεί

κράτορας αποκτά γιο, επί επτά ημέρες η πόλη

την Κ ω νσταντινούπο­ « .Τ ΐχ

λη θυμάται την εικόνα

IU

πανηγυρίζει: σ’ όλες τις

που προσφέρει η Με­

πλατείες τρώνε και π ί­

γάλη Γέφυρα της Κων­

νουν με έξοδα του ηγε­

σταντινουπόλεως. Το

μόνα. Όταν ο αυτοκρά­

Βυζάντιο παρουσίαζε

τορας παντρεύεται, ό­

την ίδια ποικιλία τύ­

ταν

π ω ν , ενδυμ α σιώ ν, ε­

χουν άλλα θαυμάσια

παγγελμάτων, καταστά­

θεάματα. Όταν π εθ α ί­

σεων. Με τους ε μ π ό ­

νει, η κηδεία του γεμί­

ρους από όλες τις χ ώ ­

ζει την πόλη με μια

ρες του κόσμου ανακα­

θαυμάσια πομπή. Από

τεύονταν άνθρωποι της πόλης, υπέροχα ντυμέ­ νοι με χρυσοκεντημένα

στέφεται,

υπάρ­

την αρχή ω ς το τέλος Hw'Κβτβ-ίΐίφιλΜ·. «· «

»

·

f*

Σκηνή από τον Ιππόδρομο.

μεταξωτά καβάλα σε ω ­

του χρόνου η πόλη ή­ ταν γεμάτη πομπές, α­ ξιοπερίεργα, υπέροχες

ραία άλογα, που “είχαν τον αέρα ηγεμόνων". Μέσα

εικόνες. Και οι ταξιδιώτες που επισκέπτονταν την

στην κοσμοπλημμύρα συναντιόνταν σλάβοι, αρμέ­

Κωνσταντινούπολη έχουν δώσει μια θαμπωμένη

νιοι ή σκανδιναβοί τυχοδιώκτες που είχαν έρθει

εικόνα του βυζαντινού δρόμου.

για να βρουν την τύχη τους στη μεγάλη πόλη, στρα­

Χωρίς αμφιβολία, αυτός ο αμέτρητος πληθυσμός

τιώτες με λαμπερές στολές, Βαράγγοι της φρουράς

έδινε πολλές σκοτούρες στην κυβέρνηση. Δεν ήταν

“ψηλοί σαν φοίνικες”, Χαζάροι, Ρώσοι, στρατιώτες

μικρή υπόθεση να διατηρεί κανείς ήσυχο αυτό το

της φρουράς των νέγρων, λατίνοι μισθοφόροι με

εύκολα εντυπωσιαζόμενο, ταραχώδες πλήθος που

μακριά ξίφη που “έμοιαζαν με μπρούντζινες φιγού­

περνούσε με την ίδια ευκολία από τις επευφημίες

ρες”· και οι γυναίκες, κομψές, φτιασιδωμένες, στο­

στις βρισιές, από την ικανοποίηση στην εξέγερση,

λισμένες, περνούσαν πεζή ή με φορείο και οι πλα­

από τον ενθουσιασμό στην απελπισία. Σ’ αυτό το

νόδιοι έμποροι γέμιζαν τον αέρα με τις φω νές του ε­

πλήθος των αργόσχολων, που όλα τους ερέθιζαν ε­

παγγέλματος τους. Όλα αυτά έκαναν το δρόμο ζω­

ξίσου την περιέργεια, οι επιφυλλιδρογράφοι δεν

ντανό, γραφικό και πάντα γεμάτο καινούργια θεά­

δυσκολεύονταν καθόλου να μεταδώσουν τα κουτσο-

200

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΟΓΔΟΟ

IG T O P IX T H C R Y ^ X N T IN H G X Y T O K P X T O P lX C

μπόλιά τους. Τον 6ο αιώνα ίο γενικό στρατηγείο

τοιμο για εξέγερση και επανάσταση και που έπρεπε

τους ήταν κάτω από τους διαδρόμους της Βασιλικής

να το τρέφουν, να το διασκεδάζουν και να το δαμά­

Στοάς· καθισμένοι κάτω από τις καμάρες των βι­

ζουν.

βλιοπωλών, συζητούσαν για τα πάντα, φιλοσοφία,

Παρ’ όλα αυτά, όμως, η Κωνσταντινούπολη έδινε,

πολιτική, ιατρική, θρησκεία, με ένα ύφος παντο­

σε όσους την επισκέπτονταν, μια θαυμαστή εντύπω ­

γνώστη που τους έκανε να επιβάλλονται στον απλό

ση ομορφιάς, πλούτου, δύναμης, και το γόητρό της

λαό που θαύμαζε τις ωραίες σχέσεις που επιδεί­

ήταν εκτυφλωτικό σε ολόκληρο τον τότε γνωστό κό­

κνυαν και την αυθεντία με την οποία μετέδιδαν τις

σμο. Ολόκληρος ο μεσαίω νας ονειρεύτηκε την

ειδήσεις και τις γνώμες τους. Η Κωνσταντινούπολη

Κωνσταντινούπολη σαν μια πόλη γεμάτη θαύματα,

ήταν επίσης η γη της επαγγελίας για εκείνους που α­

που την έβλεπαν μέσα σ’ ένα χρυσό πλαίσιο. Την ο­

σχολούνταν με τις προβλέψεις: εύπιστο, νευρικό,

νειρεύονταν στις κρύες ομίχλες της Νορβηγίας και

προληπτικό, το πλήθος δεχόταν με απόλυτη φυσι­

στις όχθες των ρω σικώ ν ποταμών, α π ’ όπου οι τυ­

κότητα το θαυμαστό, και συχνά κυριευόταν από ανε­

χοδιώκτες του βορρά κατέβαιναν προς το ασύγκριτο

ξήγητους πανικούς. Τότε το πλήθος ορμούσε στις

Τσάριγκραντ. Την ονειρεύονταν στους πύργους της

εκκλησίες, πιστεύοντας ότι είχε φτάσει η τελευταία

Δύσης, όπου οι τροβαδούροι μιλούσαν για τα θαύ­

ημέρα του κόσμου. Γέμιζε τους δρόμους και τις πλα­

ματα του αυτοκρατορικού παλατιού, για τα μπρού­

τείες με προσευχές, ύμνους και θρήνους. Δεν χρειά­

ντζινα παιδιά που έψελναν σε χορωδία, και για την

ζεται να μιλήσουμε για τα κακά στοιχεία της μεγά­

περιστρεφόμενη αίθουσα που η θαλασσινή αύρα έ­

λης πόλης: οίκοι ανοχής που εγκαθίσταντο ακόμη

κανε να κινείται και την εκθαμβωτική λάμψη που

και στη σκιά των εκκλησιών, η ασέβεια των βλά­

φώτιζε τα διαμερίσματα τη νύχτα. Την ονειρεύονταν

σφημων, η μανία του παιχνιδιού, κέντρα διασκέδα­

στις τράπεζες της Βενετίας, υπολογίζοντας τα θαυμά­

σης που η αστυνομία διέταζε να κλείσουν στις επτά

σια εισοδήματα που οι αυτοκράτορες αντλούσαν κά­

το βράδυ για να εμποδίσει εκείνους που είχαν περά­

θε χρόνο από την πρωτεύουσά τους. Ως την τελευ­

σει εκεί την ημέρα να έρθουν να περάσουν και τη

ταία ημέρα της, παρά τις καταστροφές που είχε υπο-

νύχτα κάτω από την επίδραση του ποτού, με καβγά­

στεί, η Κωνσταντινούπολη έμεινε μια από τις ω ραι­

δες και βιαιότητες.Έχουμε δει πόσο ανασφαλείς ή­

ότερες και πιο φημισμένες πόλεις του κόσμου. Και

ταν οι δρόμοι της Κωνσταντινουπόλεως τη νύχτα

επειδή ήταν αυτή που ήταν, το λαμπρό κέντρο και

και π ώ ς οι κλέφτες δρούσαν ελεύθερα εκεί. Ήταν

το κόσμημα της αυτοκρατορίας, εστία ασύγκριτου

πολύ δύσκολο να διατηρεί κανείς την τάξη σ’ αυτό

πλούτου και πολιτισμού, η δόξα της μοναρχίας, υ­

το πλήθος που ήταν πάντα έτοιμο να δείξει στον αυ­

πήρξε, για τη βυζαντινή αυτοκρατορία, ένα από τα

τοκράτορα τη δυσαρέσκεια και το θυμό του, πάντα έ­

κύρια στοιχεία της δύναμης και του μεγαλείου της.

201

202

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΕΝΑΤΟ

Η XCIX, Α,ΥΝ ΧΜ Η T H C X Y T O K P X T O P lX C

I.

Οι π λ η θ υ σ μ ο ί της Ανατολίας.

II.

Η ζωή της επ α ρ χία ς στη Μικρά Ασία.

III . Οι

203

κ ίνδ υνοι της δ ύ να μ η ς της επαρχία ς

Π Ρ > Ο Λ Ο Γ Ο £

Β

τη διο ικη τική και στρατιω τική οργά νω ση της βυζαντινής αυτοκρατορίας, σε όβες τις εποχές, δ ό θ η κ ε μ εγα β ύτερη σημ α σία στο ασιατικό τμ ή μ α παρά στο ευρω π α ϊκό ψ ή μ α της μ ο ν α ρ ­ χίας. Στα θέματα τη ς Α να το β ία ςσ υγκ εντρ ώ νο ντα ι τα καβυτερα και π ο β υπ β η θ έσ τερ α στοιχεία του αυτοκρατορικού στρατού. Σ την ιερα ρ χική κατάταξη τω ν κρατικώ ν β ειτο υ ρ γώ ν , οι δ ιο ικ η τές τω ν

α σιατικώ ν επ α ρ χ ιώ ν κα τέχο υν ποβύ υφ η β ό τερ η θέση από εκ είνο υς τω ν ε π α ρ χ ιώ ν της Ε υ ρ ώ π η ς και οι α μ ο ιβ ές τους είναι ε π ίσ η ς πο β ύ μεγαβύτερες. Α υ τές οι ενδ είξεις είναι σημαντικές. Μ α ρτυρο ύν ότι, στα μάτια της α υτο κρα το ρική ςκυβ έρνη σ η ς, η Α νατοβή - στην οποία ανήκαν εξάββου διο ικη τικά οι δύο π β ο ύσ ιες ευ ρ ω π α ϊκ ές ε π α ρ χ ίε ς της Θ ράκης και της Μ α κ ε δ ο ν ία ς - ε ίχ ε εντεβώ ς δ ια φ ο ρετικ ή α­ ξία από τις φ τω χ ές και μ έτρ ιες ε π α ρ χ ίες τη ς Δ ύσης. Σ την Α σία β ρίσκοντα ν τα θέματα μ ε τη ν τεράστια έκταση - Α νατοβικώ ν, Α ρμ ενια κώ ν, θ ρ α κ η σ ίω ν, Οψικίου, Β ουκεββ α ρίω ν - οι εύ φ ο ρ εςκ α ι πυκνοκ α το ικ η μ έν ες περιοχές, γενικά υ π ά κ ο υες και ειρ η ν ικ ές π ο υ π β ή ρ ω ν α ν ακριβώ ς τον φόρο. Οι επ α ρ ­ χ ίε ς αυτές, φ ρ ο υ ρ ο ύ μ εν εςκ α β ά από την πβευρά της θ ά βα σ σα ςα π ό τους αυτοκρατορικούς στόβους, καβά π ρ ο σ τα τευμ ένεςσ τα σύνορα μ ε μ ιά αδιά κοπ η σειρά από ισχυρά οχυρά, κ α το ικ η μ έν ες α π ό ένα αρκετά ο μ ο ιο γενή π β η θ υ σ μ ό εβ β η νικ ή ςκ α τα γω γή ς, π ο υ είχ α ν έφ εσ η στο εμπ ό ριο , τη β ιο μ η χα νία , τη γεω ργία και δια τηρο ύσα ν τα ίχν η του α ρχα ίο υ π ο β ιτισ μ ο ύ τους, “αποτεβο ύσα ν πρα γμα τικά τη β υ ­ ζαντινή αυτοκρατορία", ό π ω ς έχει ειπω θ εί, ενώ, σ ύμ φ ω να μ ε μ ιά ευφ υή π α ρα τή ρ η ση, η Κω νσταντιν ο ύπ ο β η ήταν α π β ώ ς “ένα είδ ο ς π ρ ο γεφ υ ρ ώ μ α το ς στην ευρ ω π α ϊκ ή ακτή

Αν, απένα ντι στη ν π ρ ω ­

τεύουσα, π ο υ ήταν η ποβυτέβεια και το στοβίδι τη ς αυτοκρατορίας, η βυζαντινή επ α ρ χ ία φ αινόταν σαν ένα υ γ ιέ ς στοιχείο, στιβαρό και ισχυρό, αυτή η δ ύνα μ η εκδηβ ώ νετα ι κ υ ρ ίω ς στη ν Ανατοβία: α­ πό τη ν η μ έρα πο υ έχα σ ε τη Μ ικρά Α σία ά ρ χ ισ ε η πα ρα κ μή της αυτοκρατορίας.

204

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΕΝΑΤΟ

I C T O P I X "THC R Y Z X N T I N H C X Y T O K P X T O P I X C

o I ΠΛΗΘΥΣΜΟΙ ΤΗΣ ΑΝΑΤΟΛΙΑΣ. - Από

ουδα όπου, από πατέρα σε γιο, ζούσαν μέσα στην ε­

την αρχαιότητα, η εθνογραφία της Μικρός

νασχόληση με τον πόλεμο και την εκπαίδευση για

Ασίας είχε υποστεί ελάχιστες μεταβολές. Η

τον πόλεμο. Στην Ανατολία βρισκόταν η πολεμική

ελληνική φυλή και η ελληνική γλώσσα κυριαρχού­

φυλή των ακριτών, των φρουρών των συνόρων

σαν ανέκαθεν εκεί. Η ανατολική χερσόνησος είχε υ­

που, στον ατελείωτο αγώνα που διεξαγόταν στα σύ­

ποστεί πολύ λιγότερες βαρβαρικές επιδρομές από

νορα του Ευφράτη και του Ταύρου, διατηρούσαν

τη βαλκανική χερσόνησο και, παρά τις φοβερές κρί­

θαυμάσια την ενεργητικότητά τους και το πολεμικό

σεις, άντεξε αρκετά καλά, ώ ςτο τέλος του 1 1ου α ιώ ­

πνεύμα τους.

να, στις αραβικές επιδρομές. Δεν υπάρχει αμφιβο­

Από πολύ νωρίς επίσης, στη Μικρά Ασία, είχαν

λία ότι εξαιτίας των πολέμω ν και των εμφύλιω ν ε­

δημιουργηθεί μεγάλα κτήματα, των ο π ο ίω ν οι ιδιο­

ρίδων, ο πληθυσμός της Ανατολίας μπορεί να είχε

κτήτες, μέσα στην ακολουθία των πελατών, των υ­

φτωχύνει, να είχε μειω θεί

ποτελών,

και να είχε αραιώσει, εθνο­

τους, ζούσαν στα εδάφη τους

γραφικά όμω ς δεν είχε μετα­

μια

βληθεί καθόλου. Ασφαλώς ο

ζωή. Η αφρόκρεμα της βυζα­

χρόνος εισήγαγε ορισμένα

ντινής αυτοκρατορίας είναι

ξένα στοιχεία, γερμανούς ή

ανατολικής καταγωγής: από

σλάβους μισθοφόρους, ούρι­

την Ανατολία κατάγονται ό­

ους, άραβες ή αρμένιους α-

λες οι μεγάλες οικογένειες, οι

ποίκους. Γενικά η ελληνική

Φωκάδες, οι Σκληροί, οι

Ασία παρέμενε, με τον ομοι­

Μ ανιάκηδες, οι Δαλασση-

ογενή πληθυσμό της, τις ξα­

νοί, οι Διογένηδες, οι Βοτα-

κουστές πόλεις της, τις μεγά­

νιάτες, οι Δουκάδες, οι Κο-

λες αναμνήσεις της. Και αυτό

μνηνοί των ο π ο ίω ν τα ένδο­

δεν ήταν απλώ ς ένα στοιχείο

ξα ονόματα γεμίζουν την ι­

των στρατιωτών

εντελώς

φ εουδαλική

συνοχής και δύναμης. “Με το θρησκευτικό και μο­

στορία της βυζαντινής αυτοκρατορίας. Μέσα στην α­

ναρχικό πνεύμα, με την παράδοση, και κυρίως με

λαζονεία τους, αυτοί οι ασιάτες βαρόνοι θεωρούσαν

την ανάγκη για τάξη και ειρήνη που ηταν απαραίτη­

τους εαυτούς τους μια τάξη ευγενών πολύ ανώτερη

τες για το εμπόριό τους, οι ελληνικές περιοχές έδι­

από την αριστοκρατία των ευρω παϊκώ ν επαρχιών:

ναν το καλό παράδειγμα στις άλλες φυλές”.

εν πάση περιπτώσει, δικαιολογούσαν τους ισχυρι­

Η Ανατολία προμήθευε στην αυτοκρατορία τους

σμούς τους με τις διακεκριμένες υπηρεσίες που

καλύτερους στρατιώτες της. Στην ακτή, στα ναυτικά

πρόσφεραν στην αυτοκρατορία. Της έδιναν τους κα­

θέματα της Σάμου και των Κιβυρεωτών, στρατολο-

λύτερους αξιωματικούς της, τους διασημότερους

γούταν το μεγαλύτερο μέρος των πληρω μάτων του

στρατηγούς της. Με την παρουσία τους εξασφάλιζαν

αυτοκρατορικού στόλου. Στο εσωτερικό, οι τραχείς

στα στρατεύματα της Ασίας ασύγκριτη σταθερότητα

ορεσίβιοι της Ισαυρίας, της Λυκαονίας, του Ταύρου,

και συνοχή. Μεγαλωμένοι από τα παιδί κά τους χρό­

οι γεροδεμένοι χωρικοί της Καππαδοκίας, η φτωχή

νια σαν στρατιώτες, αυτοί οι μεγάλοι άρχοντες ήταν

και γενναία τάξη των ευγενών των αρμενι κών επαρ­

θαυμάσια εκπαιδευμένοι για πόλεμο. Εξάλλου το

χιώ ν έδιναν στο στρατό αξιοθαύμαστες μονάδες.

σύστημα της περιφερειακής στρατολογίας έθετε κά­

Κυρίως στην Ανατολία υπήρχαν τα στρατιωτικά φέ­

τω από τις διαταγές τους άνδρες που τους γνώριζαν,

205

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΕΝΑΤΟ

I C T O P I X ~THC Κ Υ ^ Χ Ν Τ Ί Ν Η Ο X Y ' T O K P X T O P l X G

που γνώριζαν in γενναιότητά τους, τον πλούτο τους,

σαν τιμή τους να υπηρετούν με όλα τα μέλη της οι-

τα κατορθώματα τους, που, στην πολιτική ζωή τους

κογένειάς τους, την κυβέρνηση της αυτοκρατορίας.

συνδέονταν συχνά μαζί τους με δεσμούς πελατείας ή

Κατά τον 9ο και τον 1Οο αιώνα η αυλή και ο στρατός

υποτέλειας. Τέτοιοι αρχηγοί είχαν α­

έχουν γεμίσει από Αρμένιους: η δυ­

νάμεσα στους στρατιώτες τους τερά­

ναστεία που ονομάζουμε μακεδονι­

στια δημοτικότητα και κύρος, που

κή είναι στην πραγματικότητα αρμε­

συντηρούνταν από τη γενναιοδωρία

νικής καταγωγής και ο αυτοκράτο­

τους και τις υπηρεσίες που μπορού­

ρας Ρωμανός Αακαπηνός είχε γεν­

σε κανείς να ελπίζει από αυτούς.

νηθεί στο αρμενιακό θέμα. Οι ενδο­

Έτσι τα συντάγματα της Ανατολίας ή­

ξότεροι στρατηγοί της μοναρχίας, οι

ταν έτοιμα να ακολουθήσουν πα­

Γουργένηδες, οι Φωκάδες, οι Σκλη­

ντού τους στρατηγούς που τα διο ι­

ροί, οι Μανιάκηδες, και πολλοί άλ­

κούσαν, με ακλόνητη αφοσίωση και

λοι, ανήκαν στους μεγάλους ευγε-

πίστη.

νείςτης Ανατολίας. Αυτή η τάξη των

Μέσα σ' αυτή την ασιατική αρι­

ευγενών έδωσε επίσης στη μοναρ­

στοκρατία, η αυτοκρατορία έβρισκε

χία μερικούς από τους ενδοξότερους

τους καλύτερους υπηρέτες της, όχι

αυτοκράτορές της, ένα Νικηφόρο

μόνο για το στρατό, αλλά και για ό­

Φωκά, έναν Ιωάννη Τζιμισκή, ένα

λες τις μεγάλες υπηρεσίες της δημό­ σιας διοίκησης. Η Ανατολία, η Γε­

Νικηφόρος Φωκάς Ιωάννης Τσιμισκής

ωργία, η υποτελής Αρμενία και η α­

Ρωμανό Διογένη και ιους ηγεμόνες της οικογένειας τω ν Κομνηνών. Και πρέπει να δει κανείς με πόση

νεξάρτητη Αρμενία ήταν για το Βυζάντιο ένα φυτώ­

περιφρόνηση ένας ασιάτης συγγραφέας του 1 1ου

ριο ανώτερων κρατικών λειτουργών και στρατηγών.

αιώνα αντιπαραθέτει σ’ έναν αυτοκράτορα που προ­

Ένα πλήθος τυχοδιώκτες έτρεχαν από εκεί στην

έρχεται από την ανατολική αριστοκρατία - εκ τηςε-

πρωτεύουσα για να ριχτούν στο κυνήγι των στρα­

ώας ευπατρίδη - έναν ευγενή των δυτικών επαρ­

τιωτικών βαθμών και των αυλικών αξιωμάτων. Οι

χ ιώ ν τον οποίον θεωρεί, συγκρίνοντάς τον με τον

μεγάλοι φεουδαλικοί άρχοντες της Ασίας θεωρού­

πρώτο, άνθρωπο χωρίς φυλή και χ ω ρίς προγόνους.

© ΖΩΗ ΤΗΣ ΕΠΑΡΧΙΑΣ ΣΤΗ ΜΙΚΡΑ ΑΣΙΑ.

φέρονται εύφορα εδάφη, που αξιοποιούνταν από

-Έ τσ ι η Ανατολία πρόσφερε στην αυτοκρα­

στιβαρούς καλλιεργητές. Ορισμένα αποσπάσματα

τορία αποθέματα ενέργειας και δύναμης: η

μας κάνουν να υποψιαστούμε την έκταση αυτών των

ζωή που ζούσαν εκεί, α π ’ όσο μπορούμε να διακρί­

αγροτικών εκμεταλλεύσεων. Η περιουσία ενός τέτοι­

νουμε, συντελούσε στη συντήρηση αυτών των ιδιο­

ου προσώπου - ενός ανθρώπου που είναι ασφαλώς

τήτων της δύναμης και της ενεργητικότητας.

σημαντικός στο χωριό του, αλλά δεν είναι καθόλου

Οι βίοι των ασιατικής καταγωγής αγίων που έχουν

μεγάλος άρχοντας και κατάγεται απλώς από μια καλή

σωθεί δείχνουν, τόσο κατά τον 8ο όσο και κατά τον

επαρχιακή οικογένεια - περιλαμβάνει καμιά πενη-

1Οο αιώνα, τη μεγάλη ανάπτυξη της γεωργικής ζωής

νταριά αγροκτήματα, γύρω από τα οποία εκτείνονται

στην Ανατολία. Τόσο στο θέμα των Βουκελλαρίων

σημαντικές εκτάσεις, καλά καλλιεργημένες, καλοπο-

και των θρακησίων, όσο και στην περιοχή της Μι­

τισμένες, που παράγουν άφθονες σοδειές. Σ’ αυτό

λήτου ή της Παφλαγονίας, βλέπουμε παντού να ανα­

προστίθενται πολλά ζώα, 600 βόδια, 100 ζευγάρια

206

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΕΝΑΤΟ

IG T O P IX T H C Κ Υ Ζ Χ Ν Τ ΊΝ Η Ο X Y T O K P X T O P lX C

για την καλλιέργεια, 800 άλογα που βόσκουν ελεύθε­

και είχε φυλακιστεί στην Αμάσεια. Με τη βοήθεια

ρα, 80 άλογα και μουλάρια, 12.000 πρόβατα. Πο­

δύο εξαδέλφων του, δραπέτευσε από τη φυλακή και

λυάριθμοι υπηρέτες, με τις γυναίκες και τα παιδιά

έτρεξε αμέσως στην Καισάρεια της Καππαδοκίας,

τους, ζουν στο κτήμα και στο κέντρο υψώνεται το πα­

στην περιοχή όπου η οικογένειά του είχε την πατρο­

λαιό οικογενειακό σπίτι, με την ωραία εμφάνιση, με

γονική περιουσία της, όπου ο ίδιος είχε τον φεου-

τα διαμερίσματα υποδοχής, το μεγάλο κομψά διακο­

δαλικό πύργο του και όπου το όνομα των Φ ω κάδω ν

σμημένο τρικλίνιο όπου υψώνεται το πελώ ριο

ήταν διάσημο και δημοφιλές. Και βρήκε αμέσως

στρογγυλό τραπέζι από ελεφαντόδοντο με τα χρυσά

στηρίγματα και στρατιώτες για την επανάσταση που

σκαλίσματα που μπορεί να χωρέσει τριάντα έξι συν­

σχεδίαζε. ‘Ό λοι όσοι είχαν μαζί του δεσμούς πελα­

δαιτυμόνες, με το καλά κλεισμένο εσωτερικό του, ό­

τείας ή συγγένειας, λέει ο ιστορικός, έτρεξαν κοντά

που οι γυναίκες ζουν μακριά από τα αδιάκριτα βλέμ­

του". Οι εξάδελφοί του του έφεραν στρατεύματα, ο

ματα και χωρίς να βγαίνουν καθόλου από το σπίτι.

πατέρας του, που είχε ξεφύγει από την εξορία του

Αλλού υπάρχουν μικρότερες περιουσίες: ένα σπίτι,

στη Αέσβο, οδηγούσε κοντά του μακεδόνες μισθο­

μερικά χωράφια, ένα ζευγάρι βόδια, ένα άλογο, ένας

φόρους. Κυρίως ο πλούτος του, το κύρος του ονόμα­

γάιδαρος, μια αγελάδα και το μοσχάρι της, 250 με­

τος του, η γενναιοδωρία του, οι μεγάλες ελπίδες που

λίσσια αποτελούν όλο το βιος και ένας υπηρέτης και

στήριζαν στην επιτυχία του, προσείλκυαν πολλούς

μια υπηρέτρια ολόκληρο το προσωπικό. Η ζωή είναι

οπαδούς. Έ νας απ’ αυτούς, για τον οποίο μιλάει ο

δύσκολη: συχνά πρέπει ν ’ αγοράσουν με πίστωση τα

Λέων ο Διάκονος, είναι μια περίεργη μορφή: ονο­

ζώα που είναι απαραίτητα για την εκμετάλλευση, να

μαζόταν Συμεών, και είχε το παρατσούκλι Αμπελός

δανειστούν για να ζήσουν και για να θρέψουν μια συ­

γιατί ήταν μεγάλος ιδιοκτήτης αμπελιών. Ο πλού­

νή θω ς πολυπληθή οικογένεια.Όμως, από το ψηλό­

τος του ήταν φημισμένος σ’ ολόκληρη την Ανατο­

τερο ώ ς το χαμηλότερο σημείο της κοινωνικής κλί­

λία. Δεν ήταν καθόλου ευγενικής καταγωγής, αλλά

μακας, η ζωή φαίνεται το ίδιο απλή, δραστήρια και

με τη δύναμη και τη γενναιότητά του μπορούσε να

δυνατή. Ο άντρας διευθύνει τη γεωργική εκμετάλ­

συγκριθεί με τους καλύτερους ιππότες. Μια φυσική

λευση και μερικές φορές καλλιεργεί τη γη και οδηγεί

αλληλεγγύη τον οδηγούσε στην παράταξη του Φ ω ­

μόνος του το κάρο του και τα βόδια του, η γυναίκα α-

κά: ανάμεσα σε όλους τους μεγάλους άρχοντες που

σχολείται μαζί με την υπηρέτρια με τις δουλειές του

δέσποζαν στην Ασία δεν υπήρχαν μόνο οικογενεια­

σπιτιού, μαγειρεύει, τρίβει τα έπιπλα, στρώνει το τρα­

κοί δεσμοί αλλά και μια κοινότητα συμφερόντων

πέζι. Τα παιδιά του σπιτιού σερβίρουν όταν δέχονται

και αισθημάτων που τους έκανε μια κάστα, επίφοβη

καλεσμένους. Ολόκληρη η οικογένεια ζει μαζί στο

και περήφανη, πλούσια σε απεριόριστη αφοσίωση

κτήμα, οι γιοι και οι κόρες και τα παιδιά των θυγατέ­

και ακλόνητη πίστη.

ρων, σε μια στενή και γεμάτη αγάπη ενότητα. Η φιλο­

Η ενεργητικότητα της Ανατολίας συντηρούνταν

ξενία είναι γενναιόδωρη, η φιλανθρωπία άφθονη, η

και από άλλους παράγοντες. Από τις ακτές της Μαύ­

ευλάβεια απλή και βαθιά. Αυτή η ασιατική κοινωνία

ρης θάλασσας ώ ς τις όχθες του Ευφράτη και τα όρη

φαίνεται γεμάτη από στερεές αρετές.

του Ταύρου, η Μικρά Ασία βρισκόταν σε επαφή με

Και δεν είναι οι μόνες.Ένα ενδιαφέρον απόσπα­

τον αραβικό κόσμο. Σ’ αυτές τις συνοριακές επαρ­

σμα του ιστορικού Λέοντος του Διακόνου δείχνει

χίες, που ήταν κατοικημένες από στρατιώτες, και

ποιοι δεσμοί αφοσίωσης και πίστης υπήρχαν ανά­

διάσπαρτες από οχυρά, όπου οι ημέρες περνούσαν

μεσα στους μεγάλους ασιάτες βαρόνους και τους αν­

κάτω από τη συνεχή απειλή των μουσουλμανικών

θρώπους της επαρχίας α π ’ όπου κατάγονταν. Ο Βάρ­

επιδρομών, μέσα στη συνεχή προσπάθεια να αντα­

δος Φωκάς, ανιψιός του αυτοκράτορα Νικηφόρου,

ποδίδουν κάθε χτύπημα, αιφνιδιασμό και πλιάτσι­

πατρίκιος και δούκας του θέματος της Χαλδαίας, εί­

κο, ζούσαν σκληρά, επικίνδυνα, ηρωικά.Ένα μικρό

χε πέσει σε δυσμένεια μετά τον θάνατο του θείου του

στρατιωτικό βιβλίο του 10ου αιώνα, η Πραγματεία

207

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ic x o p ix t h g

kY

ΕΝΑΤΟ

Z x n 't i n h c x Y t o k p x t o p i x c

περί Τακτικής που σώζεται με το όνομα του Ν ικηφό­

και της ορθοδοξίας, για την αγάπη της δόξας, της γυ­

ρου Φωκά, μας ζωγραφίζει με συναρπαστικές π ινε­

ναίκας και του χρυσαφιού.

λιές τη δραστήρια, βίαιη και επικίνδυνη ζωή που

Γία όλους αυτούς τους λόγους, αυτοί οι άνδρες των

ζούσαν στα σύνορα της Κιλικίας και στα υψώματα

επαρχιών είναι πλασμένοι για τη ζωή και τον αγώνα.

της Καππαδοκίας, με το μάτι να παραφυλάει αδιά­

Ακόμη η χώρα τους είναι πλούσια. Οι επαρχίες της

κοπα και το πνεύμα άγρυπνο για να παρακολουθεί

Κιλικίας και της Καππαδοκίας, τα θέματα των θρα-

τις κινήσεις, να εξουδετερώνει τα τεχνάσματα ενός

κησίων και των Βουκελλαρίων εμφανίζονται σαν ε­

ακούραστου και ασύλληπτου εχθρού, με το σπαθί

ξαιρετικά εύφορες περιοχές με καλή καλλιέργεια και

πάντα έτοιμο και το άλογο σελωμέ­

εκμετάλλευση. Η Ανατολία είναι γε­

νο για να τρέξουν στη μάχη και να α­

μάτη μεγάλες πόλεις, πολλές από τις

πω θ ή σ ο υ ν την εισβολή. Η λαϊκή

οποίες φαίνεται ότι ευημερούσαν μέ­

βυζαντινή ποίηση ύμνησε επίσης τη

χρι τον 12ο αιώνα: Καισάρεια, Άγκυ­

θαυμαστή εποποιία αυτών των π ο ­

ρα, Αμόριο, Αμάσεια, Χώνες, Πέργα­

λέμω ν της Ασίας. Το έπος του Διγε-

μος, Φιλαδέλφεια, Νίκαια, λιμάνια

νή Ακρίτα δείχνει π ώ ς ήταν αυτή η

όπου η κίνηση του εμπορίου συντη­

περιοχή των συνόρων, όπου οι με­

ρεί μια γόνιμη δραστηριότητα, Άδα­

γάλοι φεουδάρχες, ηρω ικοί και ιπ-

να, Ταρσός, Αττάλεια,Έφεσος, Σμύρ­

ποτικοί, διεξήγαν στο όνομα του αυ­

νη, Φώκαια, Κερασούντα, Σινώπη,

τοκράτορα τον αιώνιο αγώνα κατά

Τραπεζούντα. Η ζωή των μεγάλων α-

των απίστων. Είναι η περιοχή των

σιατών βαρόνων, όπω ς την παρου­

ακριτών ή φρουρών των συνόρων, η

σιάζουν η ιστορία και η εποποιία,

περιοχή των απεβατών, ενός είδους

φαίνεται γεμάτη πολυτέλεια, πλούτο,

ιπ ποτώ ν-λη στώ ν που βρίσκονταν

λάμψη. Το ανάκτορο του Διγενή

σε συνεχή αναζήτηση περιπέτειας, η

Ακρίτα, χτισμένο στις όχθες του Ευ­

περιοχή των ω ραίω ν χτυπημάτων

φράτη, μέσα σε θαυμάσιους κήπους,

με τα σπαθιά, των μονομαχιών, των

αστράφτει από πετράδια και χρυσά­

α πα γω γώ ν, τω ν λεηλασιώ ν, των

φι. Στους τοίχους, λαμπερά μωσαϊκά

αιφνιδιασμών, των σφαγών, των πολεμικών και ε­

απεικονίζουν τα κατορθώματα του Σαμψών και του

ρωτικών περιπετειών. Η λαϊκή φαντασία εξωράισε

Δαβίδ, του Αχιλλέα και του Αλέξανδρου, τις περιπέ­

ασφαλώς με θαυμάσιο γόητρο, στόλισε με κομψότη­

τειες του Οδυσσέα και την ιστορία του Ιησού του

τα, ιπποτική ευγένεια, πολυτέλεια και λάμψη τη

Ναυί. Οι γιορτές που δίνουν σ’ αυτούς τους φεουδα-

μορφή του ήρωά του: ο Διγενής Ακρίτας φαίνεται

λικούς πύργους έχουν ασύγκριτη μεγαλοπρέπεια:

στο ποίημα σαν πραγματικός ιππότης. Κάτω όμως

δεν βλέπει κανείς τίποτ’ άλλο εκτός από ασημένια

από αυτήν την εξιδανίκευση, αυτή η κοινωνία α φ ή ­

πιατικά, πολυτελή κοσμήματα, μεταξωτά με θαυμά­

νει να διακρίνεται το πραγματικό και μόνιμο υπό­

σια σχέδια, πολύτιμα σμάλτα, θαυμάσιες ταπετσα­

βαθρο βιαιότητας και σκληρότητας: κοινωνία με βί­

ρίες. Υπάρχουν εκθαμβωτικές ακολουθίες, υπέροχος

αια ήθη, όπου η δύναμη δημιουργεί δίκαιο, όπου

κυνηγετικός εξοπλισμός, ασυνήθιστα πλούσιες ενδυ­

το σπαθί βασιλεύει, μια κοινωνία από σκληρούς,

μασίες, θαυμάσια όπλα. Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι

αιμοχαρείς και χω ρίς οίκτο στρατιώτες, για τους ο­

η εποποιία μπορεί να υπερέβαλε την πολυτέλεια των

ποίους η ζωή είναι μια διαρκής μάχη και που το κύ­

μεγάλων φεουδαλικών οικογενειών των ασιατικών

ριο μέλημά τους, ενώ περιμένουν το θάνατο που α­

επαρχιών. Ο πλούτος τους όμως ήταν πραγματικός.

ψηφούν καθημερινά, είναι να μάχονται θαυμάσια,

Και μ’ αυτόν, ό πω ς και με τη γενναιότητά τους, αύξα­

χαρούμενα, για την υπεράσπιση της αυτοκρατορίας

ναν τη δύναμη της μοναρχίας.

208

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΕΝΑΤΟ

IG T O P IX T H C K V ^ X N T IN H C X Y T O K P X T O P lX C

# I ΚΙΝΔΥΝΟΙ ΤΗΣ ΔΥΝΑΜΗΣ ΤΗΣ ΕΠΑΡ­

Ο βυζαντινός πατριωτισμός. - Παρά την ανεξάρτη­

ΧΙΑΣ. - Ασφαλώς - όπω ς θα δούμε παρακά­

τη και περήφανη διάθεσή της, αυτή η ασιατική τάξη

τω - αυτή η δύναμη που η Ασία προσφέρει

των ευγενών, και ολόκληρη η Ανατολία, είχε βαθιά

στην αυτοκρατορία ενέχει ορισμένους κινδύνους. Αυ­

αίσθηση των καθηκόντων της προς τη μοναρχία.

τοί οι μεγάλοι ευγενείςτης Ανατολίας, περήφανοι για

Υπήρξε, πολύ περισσότερο α π ’ όσο πιστεύουμε,

την καταγωγή τους, τον πλούτο τους, τη δύναμή τους,

πραγματικός βυζαντινός πατριωτισμός. Από τον

έχουν ένα παράξενα ανεξάρτητο πνεύμα. Αν και οι

1Οο αιώνα σώζεται ένα ενδιαφέρον έργο περί πολε­

φεουδάρχες είναι πιστοί υπήκοοι, είναι και πολύ α­

μικής, που φέρει τον σημαντικό τίτλο: ο Πατριώτης

πειθάρχητοι υπήκοοί: μεταχειρίζονται τον αυτοκρά­

(Φιβόπατρις). Το έπος του Διγενή Ακρίτα δείχνει ο­

τορα σχεδόν σαν ίσο, πιστεύουν ότι έχουν το δικαίω ­

λοφάνερα τα ίδια αισθήματα. Ο ήρωας εμφανίζεται

μα να του δίνουν συμβουλές, και παραξενεύονται πο­

ω ς υπερασπιστής της αυτοκρατορίας και της χρι­

λύ όταν τολμάει να μην ακολουθήσει τη γνώμη τους.

στιανοσύνης. Ο αυτοκράτορας τον επαινεί εξίσου γ ι’

Στα μακρινά φέουδά τους, ανάμεσα στους υποτελείς

αυτό όσο και για τη γενναιότητά του. Και πράγματι,

τους και τους στρατιώτες τους, θεωρούσαν τους εαυ­

στη σκέψη του Διγενή, η Ρωμανία και η ορθοδοξία

τούς τους σχεδόν ηγεμόνες. Και όταν ο βασιλεύς ταξί­

είναι δυο όροι αδιαχώριστοι, δυο όψεις του ίδιου

δευε στην Ασία, όταν έμπαινε στις συνοριακές διοι­

καθήκοντος. Το να διασφαλίζουν τη φύλαξη των συ­

κήσεις, άφηνε πίσω του το μεγαλύτερο μέρος της αυ-

νόρων, να υποτάσσουν τους απίστους, να επιτρέ­

λής,Ήταν προνόμιο των ακριτών να τον συνοδεύουν

πουν στην ορθόδοξη και ρωμαϊκή χώρα να ζει ειρη­

και να φροντίζουν για την ασφάλειά του.

νικά προστατευμένη από επιθέσεις, αυτό είναι το ι­

Μαντεύουμε τους κινδύνους που μπορούσαν να

δανικό του, η μεγάλη υπηρεσία που προσφέρει και

γεννηθούν από μια τέτοια κατάσταση, τους πειρα­

θέλει να προσφέρει στη μοναρχία. Αυτή η βυζαντι­

σμούς που έδινε στην ασιατική αριστοκρατία να

νή εθνική συνείδηση του ποιητή είναι ένα αξιοπρό­

δείξει τη δυσαρέσκειά της ή να εκδηλώσει τις φιλο­

σεκτο χαρακτηριστικό: και έχουμε κάθε λόγο να π ι­

δοξίες της επαναστατώντας κατά της αυτοκρατορι-

στεύουμε ότι μετέφρασε ακριβώς τα αισθήματα αυ­

κής κυβέρνησης. Στη Μικρά Ασία ξέσπασαν σχεδόν

τής της κοινωνίας της Ανατολίας, περισσότερο ο­

όλες οι μεγάλες εξεγέρσεις που κλόνισαν τόσες φο­

μοιογενούς από την υπόλοιπη αυτοκρατορία, πε­

ρές την αυτοκρατορία. Και οι περισσότεροι σφετερι­

ρισσότερο ελληνική στη γλώσσα και στην καταγω­

στές που είχαν βλέψεις στον θρόνο ήταν διοικητές

γή, πιο βαθιά διαποτισμένη από το θρησκευτικό

ανατολικών θεμάτων ή μεγάλοι φεουδάρχες της

και μοναρχικό πνεύμα. Και αυτό ήταν μια ακόμη

Ανατολίας. Επίσης η κεντρική εξουσία έβλεπε με

δύναμη για την αυτοκρατορία.

κάποια δυσπιστία αυτούς τους βαρόνους που ήταν

Η ζωή της επαρχίας στην Ευρώπη. - Ασφαλώς η

πολύ ισχυροί, πολύ πλούσιοι και πολύ κύριοι των

Μι κρά Ασία δεν είχε το μονοπώ λιο αυτών των ιδιο­

στρατευμάτων που διοικούσαν. Αν και χρησιμοποι­

τήτων της λίγο τροχιάς ενεργητικότητας, της αφο­

ούσε αυτούς τους θαυμάσιους στρατιώτες, δεν έπαυε

σίωσης και του πατριωτισμού. Το ενδιαφέρον βι­

να κάνει προσπάθειες για να μειώσει τη δύναμη και

βλιαράκι όπου ένας γαιοκτήμονας του 1 1ου αιώνα,

την επιρροή τους. Και ίσως αυτά τα μέτρα, μερικές

ο Κεκαυμένος, συνόψισε τα μαθήματα της μακρό­

φορές κακά υπολογισμένα, έκαναν λιγότερο κακό

χρονης πείρας του, της ρεαλιστικής και λίγο ω μ ής

στη φεουδαλική τάξη των ευγενών που ήθελαν να

σοφίας του, μας δείχνει ότι η ευρωπαϊκή επαρχία έ­

χτυπήσουν παρά στην ίδια την αυτοκρατορία, της ο­

μοιαζε πολύ με την ασιατική επαρχία. Διαπιστώ­

ποίας εξασθενούσαν τα μέσα άμυνας.

νουμε επίσης σ’ αυτό την ύπαρξη μιας τάξης μεγά­

209

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΕΝΑΤΟ I C T O P I X T H C K Y Z X N 'T I N H C Χ Υ ' Γ Ο Κ Ρ Χ 'Γ Ο Ρ Ι Χ Ο

λω ν ιδιοκτητών γης που ζούσαν στα κτήματά τους,

του ναυτικού που ήταν για τόσο μεγάλο διάστημα,

αξιοποιώνταςτη γη τους, πλούσιοι και με μεγάλη ε­

κατά τα λεγάμενα ενός συγγραφέα, “η δόξα της Ρωμα-

πιθυμία να αυξήσουν τον πλούτο τους. Ό π ω ς και

ν ία ς ’.Όσο το Βυζάντιο ήταν κύριος των ανατολικών

στην Ασία, ο άνδρας αφιερώνει στη γεωργική εκμε­

θεμάτων όπου έβρισκε, εκτός από στιβαρούς στρα­

τάλλευση το μεγαλύτερο μέρος της τοπικής δραστη-

τιώτες, τους καλύτερους αξιωματικούς και στρατη­

ριότητάς του: “Δεν υπάρχει, λέει ο Κεκαυμένος, κα­

γούς του, ο στρατός του αντλούσε μοναδική δύναμη

λύτερος τρόπος ζωής από

από αυτά. Όταν στα τέλη

την καλλιέργεια της γης.

του 11ου αιώνα οι Σελ-

Φτιάξε στάρι, κρασί, ασχο­

τζούκοι Τούρκοι, νικητές

λήσου με την καλλιέργεια

στην αποφασιστική μάχη

και την κτηνοτροφία, και

του Ματζικέρτ (1071), ί­

θα είσαι ευτυχής”. Αν δέ­

δρυσαν στην καρδιά της

χεται να εγκαταλείψει τη

Ανατολίας το σουλτανάτο

γενέτειρά του επαρχία για

του Ρουμ, αυτό ήταν ένα

να μπει στα δημόσια λει­

τρομερό χτύπημα από το ο­

τουργήματα, θα υπηρετή­

ποίο δεν συνήλθε ποτέ η

σει μόνο στο στρατό σαν

αυτοκρατορία. Όσο το Βυ­

πιστός υπήκοος, αλλά πε­

ζάντιο διατήρησε αυτές τις

ρισσότερο από καθήκον

εύφορες και πλούσιες ε­

παρά από ενθουσιασμό,

παρχίες, γεμάτες μεγάλες

θ α προτιμήσει να ζήσει

ακμάζουσες πόλεις και πο­

στη γη του, ανεξάρτητος,

λυσύχναστα λιμάνια, δεν

σεβαστός, μακριά από την

δυσκολευόταν να βρίσκει

αυτοκρατορική αυλή που

τους απαραίτητους πόρους

είναι γεμάτη ταπεινώσεις,

για τα έξοδά του. Από την

κινδύνους και δυσμένειες, μακριά από την υπερβο­

ημέρα που τις έχασε, οι πηγές της οικονομικής ευη­

λικά εκλεπτυσμένη και κομψή Κωνσταντινούπολη

μερίας του στέρεψαν. Από τα τέλη του 11 ου αιώνα η

για την οποία η επαρχιώτικη σοφία του Κεκαυμέ-

Ασία, ερημωμένη, χωρίς πληθυσμό, εξαντλημένη α­

νου νιώ θει ακατανίκητη περιφρόνηση.

πό τον πόλεμο, έπαψε να αποτελεί πηγή δύναμης

Αν και το ίδιο πνεύμα κυριαρχεί στην Ευρώπη και

για το Βυζάντιο, ακόμη και στις περιοχές που έμει­

στην Ασία, αυτά τα θέματα της Δύσης έχουν συνήθως

ναν ή επανήλθαν προσωρινά κάτω από την αυτο­

πολύ δευτερεύουσα σημασία για να μπορεί η αριστο­

κρατορική εξουσία. Οι Κομνηνοί είναι η τελευταία α­

κρατία που κατοικεί σ’ αυτά - Βρυέννιοι, Μελισση-

πό τις μεγάλες φεουδαλικές οικογένειες της Ανατο­

νοί, Καντακουζηνοί - να επηρεάσει πολύ τα π επρ ω ­

λίας της οποίας το όνομα εμφανίζεται στην ιστορία.

μένα της μοναρχίας. Η δύναμη της αυτοκρατορίας

Από τον 13ο αιώνα και ακόμη περισσότερο κατά τον

δεν βρισκόταν καθόλου εκεί και η ιστορία το δείχνει

14ο αιώνα, ο ελληνισμός βρίσκεται σε αξιοθρήνητη

καθαρά. Όσο το Βυζάντιο είχε στην κατοχή του τις α­

παρακμή σε ολόκληρη τη Μικρά Ασία. Ο 1 1ος αιώ ­

κτές της Ανατολίας από όπου στρατολογούσε τα κα­

νας, που ήταν για τις επαρχίες της Ανατολίας ό,τι ή­

λύτερα πληρώματά του, οι στόλοι του ήταν παντοδύ­

ταν ο 15ος αιώνας για τις ευρωπαϊκές, στέρησε από

ναμοι στις θάλασσες της Ανατολής. Όταν τις έχασε

τη βυζαντινή αυτοκρατορία το μεγαλύτερο μέρος της

γύρω στα τέλη του 1 1ου αιώνα, ήταν η καταστροφή

στρατιωτικής και οικονομικής δύναμής της.

210

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΔΕΚΑΤΟ

Τ

Κ

C T O IX G IX t h c

x a y n x m ix c

Η ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΔΙΑΦΟΟΗΑ

I.

Τα αίτια της πολ ιτικ ή ς αναρχίας.

II.

Οι μ ορ φ ές της πο λ ιτικ ή ς αναρχίας.

III . Οι σ υ νέπ ειες της πο λ ιτικ ή ς αναρχίας.

211

n F

Μ

>

o A

o r o c

ετά τα αίτια που δ η μ ιο ύργη σα ν το μ εγαλείο και εξασφάβισαν τη διάρκεια της βυζαντινής αυτοκρατορίας, πρέπει να αναζητήσουμε τα αίτια που δ η μ ιο ύργη σ α ν την αδυναμία της, που προκάβεσαν την παρακμή και την καταστροφή της.

Λυτά τα αίτια είναι ποββά και ποβύ διαφορετικά μεταξύ τους. Υπάρχουν μ όνιμα αίτια που σε όβες τις επ ο χές της ιστορίας βάραιναν βιγότερο ή περισσότερο στα πεπ ρω μ ένα της μοναρχίας. Υπάρχει η ποβιτική διαφθορά, ποβύ συχνή π η γή επαναστάσεω ν και αναρχίας. Και υπά ρχει ακόμη περισσότερο η κοινω νική διαφθορά, που ήταν αποτέβεσμα αυτής της μ ο ρ φ ή ς του χαρακτήρα και της ψυχής, αυτής της ιδιάζουσας νοοτροπίας που έδω σαν τόσο κακή φ ή μ η σε κάθε π το βυζαντινό. Υπάρχουν ακόμη παροδικά αίτια, στοιχεία διάβυσης των οποίω ν η ε­ πίδραση εκδηβ ώ θ ηκε περισσότερο σε ορισμένες επ ο χές παρά σε άββες, αββά που η επίδρασή τους ήρθε να προστεθεί αργά στα βαθιά αίτια της αδυναμίας που υπονόμευα ν την αυτοκρατορία. Είναι πρώτα α π ’όβα το κοι­ νω νικό ζήτημα, που τέθηκε από ποβύ νω ρίς στο Βυζάντιο αββά οξύνθηκε ιδιαίτερα μεταξύ 9ου και 11 ου αιώνα μ ε την ανάπτυξη μιας μεγά βης αριστοκρατίας της γ η ς και δ η μ ιο ύ ρ γη σ ε ένα φεουδαβικό κίνδυνο που εξασθένισε και διατάραξε σοβαρά τη μοναρχία. Υπάρχει επ ίσ η ς ο θρησκευτικός κίνδυνος, συνέπεια των σχέσεω ν που συνέ­ δεαν το Κράτος και την Εκκβησία στην ανατοβική Αυτοκρατορία, και που μεταφ ράστηκε κατά τον 9ο αιώ να στην προσπάθεια της Εκκβησίας να αποπνάξει την προστασία του Κράτουςκαι να κατακτήσει την εβευθερία της, που εκδη β ώ θ ηκε σε άββες περιπτώ σεις μ ε τις φιβοδοξίες των πατριαρχώ ν και το σχίσμα που ήταν συνέπειά τους κα­ τά τον 9ο και τον 1 Ιο αιώνα και που τέβος, σε ποββέςπεριπτώ σεις, κατά τον 8ο, τον 1Οο, τον 14ο αιώνα, εκφρά­ στηκε μ ε την υπερβοβική ανάπτυξη του μ ο να χισ μ ο ύ και της αναστάτωσης που συντηρούσαν οι μοναχοί. Υπάρ­ χ ει ακόμη ο υπερβοβικόςβυζαντινός ιμπεριαβισμός που τρέφει φιβόδοξα και υπερβοβικά μεγάβα όνειρα, δυσανάβογα μ ε την πραγματικότητα των πόρω ν της αυτοκρατορίας και που άββοτε, μ ε τον Ιουστινιανό, τον Βασίβειο Α ' το νΜ α νο υή β Κ ομνηνό στρέφει, γεμάτος από την παράδοση και την ανάμνηση της Ρώμης, τις φιβοδοξίες του προς την Ιταβία και τον δυπ κό κόσμο και άββοτε, στην Ανατοβή, εξαντβείται, για να κατακτήσει τη βαβκανική ηγεμονία, σε ατεβείω τους αγώ νες κατά τηςβ ουβ γα ρικής αυτοκρατορίας ή κατά της Σερβίας των Ν εμανιδώ ν. Οι διάφ ορες αυτές αιτίες είχαν σοβαρές συνέπειες. Οι αυξανόμενες οικονομικές δυσκοβίες, η παρακμή του βυ­ ζαντινού εμπορίου από τον 12ο αιώνα προκαβούν οβοένα και μεγαβύτερη οικονομική δυστυχία. Α υτή συνο­ δεύεται από την εξασθένιση της στρατιω τικής δύναμης: οι εδαφ ικές απώ βειες μ ειώ νο υν την έκταση της αυτο­ κρατορίας- αργά, προοδευτικά, η μοναρχία θρυμματίζεται. Μ ετά την σχεδόν πβ ήρη απώ βεια της Α σία ς στα τέβη του 11ου αιώνα, αρχίζει από τον 12ο αιώ να η εξάρθρωση του ευρω παϊκού τμήματοςτηςαυτοκρατορίας. Οικο­ νομικά εξαντβημένο, εδαφικά μειω μένο, στρατιωτικά εξασθενημένο, το Βυζάντιο είναι ώ ριμο για την αναπό­ φευκτη πτώση. Α ς προσθέσουμε και μια τεβευταία αιτία για το χα μ ό του. Ίσ ω ς η επέμβαση της Δ ύ σ η ς να ε ίχ ε μπ ο ρέσ ει να σώ ­ σει την αυτοκρατορία την παραμονή της καταστροφής. Α νπθετα, η Δ ύση ήταν αδιάββακτα εχθρική προς το Β υ­ ζάντιο, τόσο για θρησκευτικούςβόγους που έστρεφαν την παποσύνη κατά της αυτοκρατορίας, όσο και για ποβιτικο ύςκα ι οικονομικούς β ό γο υ ς που προέτρεπαν τους Λ ατίνους να κατακτήσουν και να εκμεταββευτούν τον ανατοβικό κόσμο, είτε για ηθικούς β ό γο υ ς που έκαναν την επαφ ή που δ η μ ιο ύργη σ α ν οι Σταυροφορίες να ο δη γή σ ει μόνο σ ε δυσπιστίες και μίση. Για όβους αυτούς τους βόγους, το Βυζάντιο υπέκυψε. Και αυτούς τους ποββούς και δια φ όρους β ό γο υς πρέπ ει να προσ πα θ ήσουμ ε να αναβύσουμε μ ε ακρίβεια τώρα.

212

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΔΕΚΑΤΟ

ICTTOPIX "THC K Y Z X N 'T I N H C Χ Υ Ί Γ Ο Κ Ρ Χ Τ Ό Ρ Ι Χ Ο

Ο Α ΑΙΤΙΑ ΤΗΣ ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ ΑΝΑΡΧΙΑΣ. -

Ανάμεσα στις δυνάμεις που, όπω ς είδαμε, περιό­

Η βυζαντινή αυτοκρατορία, ό π ω ς και η ρω­

ριζαν σε κάποιο βαθμό την αυτοκρατορική εξουσία,

μαϊκή αυτοκρατορία, υπέφερε για πολύ και­

πολλές ήταν αρκετά ισχυρές για να εξυπηρετήσουν

ρό από ένα πολύ σοβαρό συνταγματικό ελάττωμα,

αυτές τις φιλοδοξίες. Ο λαός της πρωτεύουσας, ανή­

την έλλειψη ενός νόμου περί διαδοχής που να ρυθ­

συχος, πάντα έτοιμος για εξέγερση, για οδομαχίες,

μίζει την κανονική μεταβίβαση του θρόνου, και υιο­

για επανάσταση, ήταν εξίσου ικανός να ανατρέψει ό­

θέτησε πολύ αργά την ιδέα της δυναστικής νομιμό­

σο και να δημιουργήσει έναν αυτοκράτορα. Η

τητας. Σ’ αυτή τη φαινομενικά απόλυτη μοναρχία υ­

Εκκλησία, με την ηθική δύναμή της, μπορούσε να

πήρχε μια εντελώς δημοκρατική αρχή: επειδή δεν

ξεσηκώσει φοβερές θύελλες κατά του θρόνου και η

υπήρχε στο Βυζάντιο βασιλικό αίμα, καμιά οικογέ­

υποστήριξη του πατριάρχη ήταν ένα γερό χαρτί στο

νεια που τα δικαιώματά της στην εξουσία να έχουν

παιχνίδι κάθε διεκδικητή του θρόνου. Ο στρατός, τέ­

καθιερωθεί από αιώνες κατοχής, οποιοσδήποτε

λος, ήταν ο υπέρτατος διαιτητής: οι περισσότεροι

μπορούσε να προσβλέπει στον θρόνο. ‘Ό λοι είχαν

σφετεριστές ανακηρύχτηκαν αυτοκράτορες στα στρα­

τη στόφα του αυτοκράτορα". Ανάμεσα στις υποσχέ­

τόπεδα και η αφοσίωση των στρατιωτών τους έκανε

σεις των μάντεων και των συντακτών των ωροσκο­

πολλούς στρατηγούς να γίνουν αυτοκράτορες.

πίων, μια από τις πιο συνηθισμένες ήταν η υπόσχε­

Ανάμεσα σ' αυτές τις φιλοδοξίες και σ’ αυτές τις δυ­

ση του υπέρτατου αξιώματος: ό π ω ς ο Μάκβεθ στην

νάμεις που ήταν έτοιμες να τις υποστηρίξουν, κανέ­

ερημιά, κάθε Βυζαντινός συνάντησε τουλάχιστον

νας αυτοκράτορας δεν ήταν ασφαλής, και η ανώτατη

μια φορά στο δρόμο του κάποιον που του είπε: θ α

εξουσία, όσο εξασφαλισμένη κι αν φαινόταν, βρι­

γίνεις βασιλιάς. Η βυζαντινή ιστορία είναι γεμάτη α­

σκόταν πάντοτε στο έλεος μιας επανάστασης.Έχει υ­

πό τέτοιου είδους προβλέψεις. Και επειδή είναι επί­

πολογιστεί ότι α π ό τ ο 3 9 5 ώ ς τ ο 1453, από τους 107

σης γεμάτη από την εκπλήρωσή τους και την άνοδο

ηγεμόνες που κατέλαβαν τον θρόνο του Βυζαντίου,

αναρίθμητων τυχάρπαστων στον θρόνο - του Ιου­

μόνο 34 πέθαναν στο κρεβάτι τους, 8 στον πόλεμο ή

στινιανού, χοντροκομμένου χωρικού από τη Μακε­

από ατύχημα- οι υπόλοιποι πέθαναν με βίαιο τρόπο,

δονία, του Φωκά, απλού εκατόνταρχου, του Λέοντος

δηλητηριασμένοι, στραγγαλισμένοι, μαχαιρωμένοι,

Α' Ισαύρου, που είχε ξεκινήσει τη ζωή του σαν φτω­

ακρωτηριασμένοι:Έτσι έχουμε σε 1058 χρόνια, 65

χός βιοτέχνης, του Βασιλείου Α ', ενός χωρικού αρ­

επαναστάσεις του παλατιού, του δρόμου ή του στρα­

μενικής καταγωγής και τόσων άλλων - η επιτυχία ε­

τώνα. Και αν και η προσπάθεια των διεκδικητών

κείνων που είχαν πετύχει ενθάρρυνε κάθε είδους

του θρόνου δεν στέφτηκε πάντα από επιτυχία (ο α­

ελπίδες. Η “αρρώστια της πορφύρας" είχε γίνει στο

ριθμός εκείνων που απέτυχαν είναι πολύ μεγαλύτε­

Βυζάντιο ενδημική και επίφοβη. Και η τρομακτική

ρος από εκείνων που πέτυχαν) αυτό δεν ανατρέπει το

σκληρότητα των βασανιστηρίων με τα οποία προ­

γεγονός ότι εξαιτίας αυτών των ακατάπαυστων ανα­

σπαθούσαν να καταστείλουν την τόλμη αυτών των ε­

στατώσεων υπήρχε φοβερή αναρχία στην αυτοκρα­

πίδοξων αυτοκρατόρων δεν είχε κανένα αποτέλε­

τορία. Όταν η εξουσία είναι αδύναμη, όταν η αυτο­

σμα. “Οι φρικτές σκηνές που διαδραματίζονταν στην

κρατορική εξουσία φαίνεται να ξεφεύγει από τα χέ­

Αμαστριανή Αγορά ή τον Ιππόδρομο δεν αποτελού­

ρια εκείνων που την κατέχουν, οι ανταγωνιστές ξε-

σαν μάθημα για κανένα. Το μόνο συμπέρασμα στο ο­

πηδούν από παντού. Αυτό οδηγεί στην αναρχία που,

ποίο κατέληγαν οι συνωμότες ήταν ότι έπρεπε να με­

στα τέλη του 7ου και στις αρχές του 8ου αιώνα, μετά

ταχειριστούν με τον ίδιο τρόπο τον ηγεμόνα και την

την πτώση των Ηρακλειδών, έκανε να ανέβουν στον

οικογένειά του, όταν θα τους είχαν εκθρονίσει".

θρόνο σε είκοσι χρόνια έξι ή επτά αυτοκράτορες, που

213

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΔΕΚΑΤΟ

ΙΟΊΓΟΡΙΧ T H C K Y ^ X N 'T I N H G Χ Υ Ί Γ Ο Κ Ρ Χ Ί Γ Ο Ρ ΙΧ Ο

ανέβηκαν στο θρόνο με ισάριθμες επαναστάσεις. Αυ­

να βλέπουμε τρεις ή τέσσερις ανταγωνιστές που να

τό οδηγεί στην αναρχία που, στις αρχές του 9ου αιώ ­

θέλουν να εκθρονίσουν τον νόμιμο ηγεμόνα και να

να, μετά το τέλος της δυναστείας των Ισαύρων, επέ­

διεκδικήσουν την πορφύρα. Η ίδια αναρχία στα τέλη

βαλε, σε λιγότερο από είκοσι χρόνια, τρεις ή τέσσερις

του 12ου αιώνα, όταν εξαφανίζεται η οικογένεια των

επαναστάσεις στη μοναρχία. Αυτό οδηγεί στην αναρ­

Κομνηνών· η ίδια αναρχία κατά τον 14ο αιώνα, ό­

χία που, στο δεύτερο ήμισυ του 1 1ου αιώνα, μετά

ταν βασιλεύουν οι αδύναμοι ηγεμόνες του οίκου των

την εξαφάνιση της μακεδονικής δυναστείας, στοίχι­

Παλαιολόγων. Και εύκολα μπορούμε να μαντέψου­

σε είκοσι χρόνια ταραχών στην αυτοκρατορία, κατά

με το κόστος που είχε για την αυτοκρατορία μια τέ­

τη διάρκεια των οποίω ν δεν είναι καθόλου σπάνιο

τοια διαδοχή από ταραχές και καταστροφές.

Φ 1 ΜΟΡΦΕΣ ΤΗΣ ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ ΑΝΑΡΧΙΑΣ.

πολιτική και στρατιωτική οργάνωση που συγκε­

- Πρέπει να μελετήσουμε από πιο κοντά

ντρώνει σ’ ένα είδος πολιτοφυλακής τον πληθυσμό

μερικές από αυτές τις επαναστάσεις.Έχουν

της Κωνσταντινουπόλεως και του δίνει τα μέσα να

πολύ διαφορετικές μορφές, που είναι χαρακτηριστι­

επεμβαίνει στις δημόσιες υποθέσεις, με ένα ζήλο ό­

κές της διαφθοράς αυτής της κοινωνίας.

που διατηρείται ίσως κάτι από το αρχαίο δημοκρα­

0

Οι βαϊκές επαναστάσεις. - Πρώτα-πρώτα υπάρ­

τικό πνεύμα των ελληνικών πόλεω ν του παρελθό­

χουν οι επαναστάσεις των ο ποίω ν ο δημιουργός εί­

ντος. Και δεν παραλείπει να το κάνει - πράγμα που

ναι ο λαός. Έ χουμε αναφέρει ήδη τι είναι ο όχλος

αποτελεί μεγάλο κίνδυνο για το Κράτος.

της πρωτεύουσας, όπου βρίσκουμε, ό π ω ς σε όλες

Η στάση του Νίκα. - Η φοβερή εξέγερση που είναι

τις μεγάλες πόλεις, ένα φοβερό συνονθύλευμα από

γνωστή με το όνομα στάση του Νίκα που λίγο έλει-

αδίστακτους ανθρώπους, τυχοδιώκτες, κλέφτες, ζη­

ψε να στοιχίσει στον Ιουστινιανό το θρόνο τον Ια­

τιάνους. Είναι εύπιστος και ευμετάβλητος, επί κριτι­

νουάριο του 532, προσφέρει ένα σημαντικό παρά­

κός, ευεπηρέαστος και θορυβώδης, έτοιμος για ό­

δειγμα αυτής της λαϊκής δύναμης. Αρχίζει στον ιπ ­

λους τους πανί κούς και τις εξεγέρσεις. Ό π ω ς όλα τα

πόδρομο μ’ έναν εκπληκτικό διάλογο, όπου ο όχλος

πλήθη, αγαπάει το αίμα· το θέαμα του πόνου τον

υποβάλλει ερωτήσεις απευθείας στον αυτοκράτορα,

προσελκύει· είναι ταραχώδης και ακόμη περισσότε­

τον γεμίζει με αποδοκιμασίες και προσβολές, όπου

ρο παθιασμένος, αιμοχαρής και άγριος. Ισχυρίζεται

τα παράπονα ανακατεύονται με τις κατηγορίες, ο θυ­

ότι είναι ο κληρονόμος του αρχαίου ρωμαϊκού λα­

μός με την ειρωνεία. Σε λίγο εξαπλώνεται σ’ ολό­

ού· και αν και στην πραγματικότητα δεν ψηφίζει πια

κληρη την πόλη, όπου, επί έξι ημέρες, η πυρκαγιά

στην Αγορά, αν δεν εκλέγει δήμαρχους και υπάτους,

μαίνεται στην ωραιότερη συνοικία της πρωτεύου­

διατηρεί τουλάχιστον, στον Ιππόδρομο, την ελευθε­

σας, ενώ το έξαλλο π λήθος - με τις γυναίκες να ανα­

ρία να εκδηλώνεται, να κατηγορεί ή να χειροκροτεί,

κατεύονται κι αυτές στη μάχη - κατατροπώνει τους

να αποδοκιμάζει ή να επευφημεί, έτσι που ο ιπ π ό ­

στρατιώτες του αυτοκράτορα, ανακηρύσσει ένα νέο

δρομος να φαίνεται πραγματικά “το τελευταίο άσυλο

ηγεμόνα στον Ιππόδρομο και ετοιμάζεται να επιτε­

των δημόσ ιω ν ελευθεριών”.Έ χει και όπλα: οι φ η­

θεί στο παλάτι. “Η αυτοκρατορία, λέει ένας σύγχρο­

μισμένες παρατάξεις των Πράσινων και των Βένε­

νος, φαινόταν να βρίσκεται στην παραμονή της

των δεν είναι απλές εταιρείες ιπποδρομιών· έχουν

πτώσης της”. Γνωρίζουμε π ώ ς η ενεργητικότητα της

214

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΔΕΚΑΤΟ

I C T O P I X T H C K Y Z X N T T IN H C X Y ' T O K P X T ' O P I X C

θεο δώ ρ α ς αναστύλωσε το θάρρος του Ιουστινιανού

μόσιες συμφορές». Στις πλατείες κυκλοφορούν

και των συμβούλων του, π ώ ς ο Βελισάριος, στο αμ­

φυλλάδια και διατυπώνονται παράπονα, ενώ αλ­

φιθέατρο, συνέθλιψε τον ξεσηκωμένο λαό και σκέ­

λού ακούγονται δυνατές φωνές. Οι γυναίκες είναι ε­

πασε με πά νω από 30.000 πτώματα το έδαφος του

κείνες που έχουν αναστατωθεί περισσότερο. Οι πιο

Ιπποδρόμου. Αυτή η αιματηρή εκτέλεση ηρέμησε ε­

συγκρατημένες, εκείνες που μέχρι τότε δεν είχαν

πί μερικά χρόνια τα λαϊκά πάθη, αν και οι συγκρού­

βγει ποτέ από τον γυναικωνίτη, ανακατεύονται με

σεις των φατριών προκάλεσαν βαθιά αναταραχή

το πλήθος, με το πρόσω πο ακάλυπτο, «σαν μαινά­

στην πρωτεύουσα αρκε­

δες, συγκεντρωμένες σε

τές φορές ακόμη κατά τη

μια μάζα που ουρλιάζει

διάρκεια του 6ου αιώνα.

ξεστομίζοντας

Όμως, αυτή η φοβερή ε­

κατάρες».

ξέγερση, που είχε γεμίσει

πλήθος οργανώνεται και

το Βυζάντιο πυρκαγιές

οπλίζεται: καθένας αρπά­

και ερείπια, δείχνει τι

ζει ό,τι βρίσκει, τσεκού­

μπορούσε να κάνει το

ρια, σπαθιά, ρόπαλα, πέ­

λαϊκό κτήνος αν αφηνό­

τρες· παραβιάζουν τις φυ­

ταν ελεύθερο.

λακές και ο λαός ξεχύνε­

Η

επανάσταση

φοβερές

Σε λίγο

το

του

ται παραληρώντας προς

1042. - Η εξέγερση της

το παλάτι σαν «σπρωγ­

19ης Α πριλίου

1042

μένος από μια ανώτερη

μπορεί να δώσει ένα α­

και μ υστηριώ δη ε π ιρ ­

κόμη παράδειγμα, που

ροή». «Όλες αυτές οι χ ι­

είναι ακόμη πιο ενδια­

λιάδες των α νθρ ώ πω ν έ­

φέρον γιατί μας το περι­

τρεχαν σαν τρελοί, ν ιώ ­

γράφει η αφήγηση ενός

θοντας τις δυνάμεις τους

αυτόπτη

να διπλασιάζονται. Τα

μάρτυρα, του

Φελλού. Ελάχιστες σελί­

μάτια

δες της βυζαντινής ιστο­

φλόγες θυμού και ενθου­

ρίας είναι τόσο ζωντανές

σιασμού».

τους

πετούσαν «Τα σπίτια

και γραφικές. Γνωρίζουμε την αιτία της εξέγερσης: ο

των συγγενών του αυτοκράτορα λεηλατούνται, γκρε­

Μ ιχαήλ Ε ' είχε μόλις καθαιρέσει και κλείσει σε μο­

μίζονται. Το παλάτι κυριεύεται και λεηλατείται, τα

ναστήρι τη γηραιό και δη μ οφ ιλ ή αυτοκράτειρα

πολύτιμα αντικείμενα του θησαυροφυλακίου κομ­

Ζωή. Είναι όμω ς ενδιαφέρον να παρακολουθήσου­

ματιάζονται, τα μητρώα των φόρω ν σχίζονται, τα

με στο κείμενο του Φελλού την προοδευτική πορεία

χρήματα κλέβονται. Ο αυτοκράτορας φεύγει άρον-ά-

της εξέγερσης. Ο ιστορικός ζωγραφίζει με αξέχαστες

ρον. Και τότε ο νικητής λαός ξεσπάει σ’ ένα παραλή­

πινελιές τη θύελλα που μαινόταν στην πόλη, δυνα­

ρημα χαράς: όλοι χορεύουν στους δρόμους, τραγου­

μώνοντας από στιγμή σε στιγμή, τις συναλλαγές που

δώντας, αυτοσχεδιάζοντας περιστασιακά στιχάκια.

σταμάτησαν αμέσως, τα μυστικοσυμβούλια που γί­

Ακολουθεί το τέλος του δράματος. Στη μονή Στουδί-

νονταν μέσα στο δρόμο, το πλήθος, κάθε ηλικίας

ου όπου έχουν καταφύγει, ο αυτοκράτορας και ο θεί­

και κάθε φύλου, κάθε τάξης, που στην αρχή μουρ­

ος του, κυκλωμένοι από το πλήθος, γαντζώνονται

μούριζε και στη συνέχεια έγινε απειλητικό, «ένας

μάταια απελπισμένα από την αγία τράπεζα: «όλα αυ­

μαύρος πέπλος πόνου και θυμού που απλωνόταν

τά τα άγρια θηρία απειλούσαν να τους κομματιά­

πάνω στην πόλη όπω ς συμβαίνει στις μεγάλες δη­

σουν». Γεμάτοι αγωνία, μισοπεθαμένοι από τον

215

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΔΕΚΑΤΟ

IG T O P IX T H C R Y ^ N T I N H G X Y T O K P X T O P lX C

τρόμο, οι δύστυχοι ικετεύουν, ζητούν συγνώμη.

Όταν ο λαός, στην απογευματινή λειτουργία (ήταν

Τους απομακρύνουν βίαια από τον ιερό τόπο, τους

Κυριακή) δεν βρήκε τον δραπέτη στη Μεγάλη

σέρνουν από τα πόδια στην πλατεία, μέσα στις φ ω ­

Εκκλησία, στην αρχή ξέσπασε ένα τέτοιο κύμα από

νές, τα προσβλητικά τραγούδια και τις κοροϊδίες.

βρισιές εναντίον του πατριάρχη και του κλήρου που

Τους ανεβάζουν σ’ ένα μουλάρι και τους οδηγούν ώς

τον είχαν αφήσει να φύγει, ώστε ο Πολύευκτος ανα­

το σημείο όπου ο δήμιος τους βγάζει τα μάτια. Οι

γκάστηκε να καλέσει βιαστικά τον Βάρδα να επι­

σύγχρονοι αισθάνθηκαν έντονα τη μεγάλη αγριότη­

στρέφει στον ιερό τόπο για να ηρεμήσει τη λαϊκή

τα αυτής της επαναστατι κής ημέρας, αυτού του μεγά­

οργή. Και επειδή εκείνος δίσταζε, ο λαός έφυγε για

λου και μυστηριώδους ξεσπάσματος της λαϊκής ψυ­

να τον προστατεύσει, να φυλάξει σκοπιά όλη τη νύ­

χής, μέγα και δημοσιώ τατον μυστήριον, ό π ω ς γρά­

χτα γύρω στο σπίτι του. Σε λίγο οι ταραξίες οπλίζο­

φει ο Φελλός και βρήκαν, για να τονίσουν την αδυ­

νταν, επιτίθεντο κατά των στρατευμάτων της κυβέρ­

ναμία του ανθρώ πινου μεγαλείου, εκφράσεις που

νησης και σ’ αυτή την οδομαχία οι γυναίκες συμμε­

μας φέρνουν στον νου τον Bossuet. Πράγματι, ελά­

τείχαν με τον ίδιο ζήλο πετώντας πέτρες στους στρα­

χιστα επεισόδια δείχνουν με πιο συναρπαστικό ρε­

τιώτες από τους εξώστες. Η εξέγερση είχε βρει αρχη­

αλισμό τι ήταν ο όχλος της βυζαντινής πρωτεύουσας

γό. Ήταν ο παρακοιμώμενος Βασίλειος, νόθος γιος

όταν η βιαιότητά του αφηνόταν ελεύθερη.

του αυτοκράτορα Ρωμανού Λακαπηνού, που οπλί­

Οι επαναστάσεις μ ε την υποστήριξη της Εκκβη-

ζοντας τους ανθρώπους του σπιτιού του - είχε στις

σίας. - Ο λαός δεν ενεργεί πάντοτε μόνος: έχει για

διαταγές του πά νω από 3.000 άτομα - είχε ριχτεί

στήριγμά του άλλοτε την υποστήριξη της Εκκλησίας

τολμηρά στη μάχη. Μετά από προτροπή του, ο λαός

και άλλοτε τη συνδρομή του στρατού.

εισέβαλε στα μέγαρα του πρωθυπουργού και των

Το γεγονός του 963. - Τον Αύγουστο του 963, ο

φ ίλω ν του, λεηλατώντας τα πάντα, ισοπεδώνοντας

Νικηφόρος Φωκάς, ο ενδοξότερος στρατηγός της αυ­

τα κτίρια. Επί τρεις ημέρες γίνονταν μάχες στην π ό ­

τοκρατορίας, είχε μόλις ανακηρυχθεί αυτοκράτορας

λη· το έξαλλο πλήθος συλλάμβανε με το παραμικρό

στην Καισάρεια της Καππαδοκίας. Τα στρατεύματά

πρόσχημα και φυλάκιζε σημαντικά πρόσωπα- το

του βρίσκονταν στις πύλες της πρωτεύουσας και

πλιάτσικο και η καταστροφή μαίνονταν· το οπλο­

στην πόλη επικρατούσε φοβερή ταραχή. Ο π ρ ω θ υ ­

στάσιο είχε κυριευτεί, ο στόλος είχε παραδοθεί στον

πουργός, ο πανίσχυρος Μπρίγκας, προσπαθούσε να

Νικηφόρο· και ενώ ο Μπρίγκας, εγκαταλειμμένος

οργανώσει την άμυνα κατά του σφετεριστή και είχε

από όλους, κατέφευγε με τη σειρά του στο άσυλο της

κηρύξει εκτός νόμου τους συγγενείς και τους οπα­

Αγίας Σοφίας, ο Βάρδας, το θύμα του, κυρίευε το αυ­

δούς του Νικηφόρου. Ο Βάρδας, ο πατέρας του διεκ­

τοκρατορικό παλάτι περιμένοντας την επίσημη εί­

δικητή, δεν πρόφθασε να φύγει· ζήτησε άσυλο στην

σοδο του νικητή γιου του στην πρωτεύουσα.

Αγία Σοφία, όπου ο πατριάρχης Πολύευκτος τον δέ­

Η επανάσταση του 1 0 5 7 .- Ακόμη πιο ενεργητικός

χθηκε πολύ καλά. Το πλήθος πήρε το μέρος του και

ήταν ο ρόλος που έπαιξε το 1057 ένας άλλος πα­

ορμώ νταςπροςτη Μεγάλη Εκκλησία, σκέπαζε με α­

τριάρχης στην επανάσταση που ανέβασε στον θρόνο

πειλές και βρισιές τους στρατιώτες του αντιβασιλέα,

τον Ισαάκ Κομνηνό. Ο Μιχαήλ Κηρουλάριος επέτρε­

που προσπαθούσε να βγάλει διά της βίας τον δραπέ-

ψε στους δυσαρεστημένους στρατηγούς να συγκε­

τη από τον ιερό τόπο. Μάταια ο Μπρίγκας καλούσε

ντρωθούν στην Αγία Σοφία· ήξερε τα σχέδιά τους ό­

τον πατριάρχη να του παραδώσει τον Βάρδα· μά­

ταν εγκατέλειψαν την πρωτεύουσα για να ανακηρύ­

ταια, «προσβλητικός και αλαζονικός» μιλούσε στο

ξουν αυτοκράτορα τον Ισαάκ και όσοι γνώριζαν την

πλήθος, απειλώντας, αν δεν υποχωρούσε, να το κά­

κατάσταση τον θεωρούσαν από εκείνη τη στιγμή κύ­

νει να πεθάνει από την πείνα στερώντας του το ψ ω ­

ριο της καταστάσεως. Πράγματι, ενώ οι επαναστάτες

μί· μάταια υποχρέωνε τον Βάρδα να εγκαταλείψει

στρατοπέδευαν στις πύλες της Κωνσταντινουπόλε­

την Αγία Σοφία για να επιστρέφει στο σπίτι του.

ως, εκείνος διηύθυνε τα πάντα στην πρωτεύουσα και

216

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΔΕΚΑΤΟ

IG T O P IX T H G K Y Z X N T IN H C ^ Y T O K P X T O P lX C

ετοίμασε την εξέγερση. Το π ρω ί της 3 1ης Αύγουστου

τον Νικηφόρο Φωκά που κατά τον 1Οο αιώνα έ δ ω ­

1057 μια συγκέντρωση σχηματίστηκε μπροστά στην

σε ασύγκριτη δόξα στην αυτοκρατορία και τον Αλέ­

Αγία Σοφία ζητώντας με δυνατές φωνές τον πατριάρ­

ξιο Κομνηνό που την έσωσε από το χάος όπου βυθι­

χη. Αφού άφησε να τον παρακαλέσουν λίγο, ο Κη-

ζόταν στα τέλη του 1 1ου αιώνα. Και δεν μιλάω για

ρουλάριος εμφανίστηκε με τα επίσημα ιερατικά άμ­

τους αμέτρητους διεκδικητές του θρόνου, τον Γεώρ­

φιά ίου και άκουσε τα αιτήματα των επαναστατών

γιο Μανιάκη, τον Βάρδα Φωκά, τον Βάρδα Σκληρό

μέσα στη γεμάτη κόσμο Αγία Σοφία. Σε λίγο όμως,

και τόσους άλλους, που πίστεψαν ότι ήταν αρκετά

κάτω από τους τρούλους της βασιλικής άρχισαν να ε­

σίγουροι για τους στρατιώτες τους ώστε να φορέ­

πευφημούν τον Κομνηνό, χωρίς ο πατριάρχης να

σουν το αυτοκρατορικό στέμμα και τα πορφυρά π α ­

διαμαρτυρηθεί. Αντίθετα, μπαίνοντας ανοιχτά επι­

πούτσια και που, λιγότερο τυχεροί, δεν κατάφεραν

κεφαλής του επαναστατικού κινήματος, υποχρέωσε

να πραγματοποιήσουν το όνειρό τους. Σ’ αυτά τα

τον νικημένο αυτοκράτορα σε παραίτηση, σχημάτισε

στρατόπεδα, ανάμεσα στα στρατεύματα που τους ή­

προσωρινή κυβέρνηση με αρχηγό τον ίδιο, άφησε

ταν απόλυτα αφοσιωμένα, όλοι οι δυσαρεστημένοι

την εξέγερση να μαίνεται ανεξέλεγκτη και να αιματο-

στρατηγοί, όλοι εκείνοι που, σε περιόδους κρίσης,

κυλήσει την Κωνσταντινούπολη. Και, κύριος της π ό ­

φρόντιζαν για το μεγαλείο της αυτοκρατορίας, ανα­

λης, την παρέδωσε στον Ισαάκ Κομνηνό. Εκείνες τις

ζήτησαν και βρήκαν στήριγμα. Και πολλές φορές οι

ημέρες της επανάστασης, ο πατριάρχης έφτιαξε

στρατιώτες βίασαν τη διστακτική βούληση των αρ­

πραγματικά τον αυτοκράτορα.

χηγών τους.Έτσι, τον Ιούλιο του 963 ανακηρύχθη­

Οι στρατιωτικές επαναστάσεις. - Ο στρατός όμω ς

κε αυτοκράτορας στο στρατόπεδο της Καισαρείας ο

ήταν κυρίως η μεγάλη δύναμη· σε όλες τις σοβαρές

Νικηφόρος Φωκάς. Με το γυμνό σπαθί στο χέρι, οι

περιστάσεις, το Βυζάντιο περίμενε τη σωτηρία του

βασικοί αρχηγοί του στρατού περιτριγυρίζουν τη

κυρίως από την έκκληση στους στρατιώτες. Τα στρα­

σκηνή του στρατηγού και, μέσα στις επευφημίες,

τιωτικά πραξικοπήματα ανέβασαν στον θρόνο πολ­

τον χαιρετίζουν ω ς αυτοκράτορα των Ρωμαίων. Ο

λούς από τους ενδοξότερους αυτοκράτορες του Βυζα­

Νικηφόρος διαμαρτύρεται, αρνείται, υπενθυμίζει το

ντίου, τον Φωκά, τον ΛέονταΊσαυρο που έβαλε τέ­

οι κογενειακό πένθος του που τσάκισε κάθε φιλοδο­

λος στη φοβερή αναρχία των αρχών του 8ου αιώνα,

ξία μέσα του, δηλώνει ότι έχει μόνο ένα καθήκον

217

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΔΕΚΑΤΟ

IC T O P IA . "THC K Y Z X N T I N H C X Y T ' O K P X ' T O P l X C

και μια φροντίδα, να συνεχίσει τον πόλεμο ενα­

δύναμη των σφετεριστών. Κι εκείνοι έβρισκαν πά­

ντίον των απίστων. Δεν τον ακούνε, τον παρασύ­

ντοτε, ό π ω ς είδαμε, μια παράταξη στην πόλη που ή­

ρουν έξω από τη σκηνή του, τον ανεβάζουν σε μια

ταν έτοιμη να τους υπηρετήσει.

μεγάλη ασπίδα και εκείνος υποχωρεί - χω ρίς μεγά­

Οι επαναστάσεις των ανακτόρων. - Η επανάσταση

λο κόπο. Με το σπαθί στο πλευρό, στηριζόμενοςστη

στο Βυζάντιο έπαιρνε μερικές φορές άλλη μορφή.

λόγχη του, κάνει από την κορυφή ενός λόφου την

Είναι γνωστό πόσο σημαντική θέση κατείχε το πα­

πρώτη ομιλία του προς τους στρατιώτες, εκείνους

λάτι στη βυζαντινή ζωή, ποια επιρροή εξασφάλιζαν

τους στρατιώτες που, ό π ω ς λέει ο ιστορικός στον ο­

τα έθιμα και ακόμη και το σύνταγμα στην αυτοκρά-

ποίο οφείλουμε αυτή την αφήγηση, «τον αγαπού­

τειρα στο πλευρό του αυτοκράτορα. Στην οικειότητα

σαν θαυμαστά (δαιμονίω ς) και που ο καθένας τους

της αυτοκρατορικής κατοικίας, στην απομόνωση

ήταν υπερήφανος να δεχθεί τον έπαινό του».

του γυναικωνίτη, ανάμεσα στους αυλικούς, τους ευ­

Στα στρατόπεδα ζητούσαν καταφύγιο, έτοιμοι για

νούχους και τις γυναίκες, πολλές δολοπλοκίες εξυ-

επανάσταση, όλοι εκείνοι που φοβούνταν για την α­

φαίνονταν για να ετοιμάσουν τη διαδοχή στο θρόνο

σφάλεια και τη ζωή τους στην Κωνσταντινούπολη.

και πολλές συνωμοσίες καταστρώνονταν για να την

Όταν το 1057 ο Μιχαήλ ΣΤ', ο «γέρων», ό π ω ς τον

αλλάξουν. Το Ιερό Παλάτι του Βυζαντίου είναι γεμά­

ονόμαζαν οι αντίπαλοί του, ήταν αρκετά αδέξιος ώ ­

το μακάβριες ιστορίες. Εκεί η ευσεβέστατη Ειρήνη

στε να δυσαρεστήσει τους μεγάλους αρχηγούς του

διέταξε ανελέητα να τυφλώσουν, μέσα στο ίδιο δ ω ­

στρατού και να απαντήσει στα αιτήματά τους με ω ­

μάτιο όπου είχε γεννηθεί, τον γιο της Κωνσταντίνο

ραία λόγια και κοροϊδίες, οι στρατηγοί δεν δίστασαν

ΣΤ'. Εκεί, το 820, στο παρεκκλήσι του Αγίου Στεφά­

να συνωμοτήσουν, σίγουροι ότι ολόκληρος ο στρα­

νου, ο Λέων ΣΤ' ο Αρμένιος δολοφονήθηκε, ένα

τός θα τους ακολουθούσε. Από τη συνωμοσία τους

π ρ ω ί Χριστουγέννων, ενώ, σύμφωνα με τη συνή­

προέκυψε η ανακήρυξη ω ς αυτοκράτορα του Ισαάκ

θειά του, διηύθυνε τους ύμνους, από δολοφόνους

Κομνηνού.Όταν το 1 0 8 1 , ο Αλέξιος Κομνηνός πλη-

που είχαν γλιστρήσει ανάμεσα στους ψάλτες. Εκεί ο

ροφορήθηκε τα κακόβουλα σχέδια που κατάστρω-

Βασίλειος ο Μακεδών και οι φίλοι του δολοφόνη­

ναν εναντίον του οι υπουργοί του Βοτανιάτη, κατέ­

σαν τον Μιχαήλ Τ'. Εκεί ακόμη η θεοφ α νώ , μια νύ­

φυγε με τους οπαδούς του ανάμεσα στα στρατεύματα

χτα του Δεκέμβρη, έβαλε να δολοφονήσουν τον σύ­

των ο π ο ίω ν γνώριζε την πίστη και βάδισε αποφασί­

ζυγό της Νικηφόρο Φωκά και, από ένα παράθυρο, έ­

σει κά κατά της Κωνσταντινουπόλεως. Σπάνια η

δειξαν στους στρατιώτες της φρουράς το κομμένο

πρωτεύουσα αντιστάθηκε για πολύ στη στρατιωτική

και ματωμένο κεφάλι του κυρίου τους.

218

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΔΕΚΑΤΟ

IC T O P IX T H C K Y Z X N T IN H C X Y T O K P X T O P lX C

#

0

1 ΣΥΝΕΠΕΙΕΣ ΤΗΣ ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ ΑΝΑΡ­

που ενθαρρύνει τις εσωτερικές εξεγέρσεις, συνοδεύε­

ΧΙΑΣ. - Εύκολα μπορούμε να φανταστούμε

ται σχεδόν πάντοτε από εξωτερικές καταστροφές και

τις συνέπειες παρόμοιων πολιτικών ηθών.

συχνά είναι το αποτέλεσμά τους. Αντί όμως να σχη­

Απέναντι σ’ αυτή τη συνεχή απειλή επανάστασης,

ματίσουν μέτωπο κατά του εθνικού εχθρού, οι υπο­

απέναντι σ’ αυτές τις συνωμοσίες, τις εξεγέρσεις, τις

κινητές των επαναστάσεων δεν διστάζουν να εκμε-

δολοπλοκίες, η αυτοκρατορική εξουσία, όσο ισχυρή

ταλλευθούν τις περιστάσεις για να εξασφαλίσουν την

και αν φαίνεται, στην πραγματικότητα είναι ελάχιστα

επιτυχία των φιλοδοξιών τους. Χωρίς αμφιβολία,

στερεή. Χωρίς αμφιβολία η κυβέρνηση κατάφερε να

πολλές φορές, σ’ αυτές τις κρίσεις όπου φαινόταν ότι

αποτρέψει πολλές συνωμοσίες, να συντρίψει αρκετές

η αυτοκρατορία θα χανόταν, από το κακό και την α­

εξεγέρσεις, να θριαμβεύσει εναντίον πολλών επανα­

ναρχία εμφανίστηκε ένας σωτήρας. Αυτή είναι η πε­

στάσεων και τιμώρησε με ανελέητη σκληρότητα τις

ρίπτωση του Λέοντος Ισαύρου, του Βασιλείου Α', του

απόπειρες κατά της εξουσίας της. Έχει ειπωθεί σω­

Αλεξίου Κομνηνού. Αλλά ένα γεγονός παραμένει ε­

στά ότι η βυζαντινή μοναρχία είναι μια απολυταρχία

ξαιρετικά σοβαρό για τη μοναρχία: ο εμφύλιος πόλε­

που ρυθμίζεται από τη δολοφονία. Κάτω από τέτοιες

μος ανοίγει την πόρτα στον εχθρό, στον οποίο κά­

συνθήκες, ελάχιστοι αυτοκράτορες είναι σίγουροι για

νουν έκκληση και οι δύο παρατάξεις - για μεγαλύτε­

το αύριο, τουλάχιστον κατά τη μακρόχρονη περίοδο

ρη ακόμη καταστροφή της αυτοκρατορίας. Κατά το

των πρώτων αιώνων, όπου η δυναστική νομιμότητα

δεύτερο μισό του 11 ου αιώνα, Πατσινάκες και Τούρ­

δεν είχε αναγνωριστεί. Αν ο Ιουστινιανός κυβέρνησε

κοι επεμβαίνουν στις εσωτερικές έριδες του Βυζαντί­

την αυτοκρατορία σχεδόν επί μισό αιώνα, αρχικά εξ

ου και υποστηρίζουν όλουςτουςδιεκδικητέςτου θρό­

ονόματος του θείου του Ιουστίνου και του ίδιου, αυτή

νου κατά του νόμιμου ηγεμόνα. Τα πράγματα είναι α­

ήταν μια βασιλεία ασυνήθιστης διάρκειας της οποίας

κόμη χειρότερα κατά τον 13ο αιώνα. Στον αδιάκοπο

ελάχιστα άλλα παραδείγματα υπάρχουν ανάμεσα

πόλεμο του Ανδρόνικου του νεωτέρου κατά του π α π ­

στον 5ο και τον 9ο αιώνα, με τον Ηράκλειο ( 3 1 χρό­

πού του Ανδρόνικου Β', στη σύγκρουση που έφερε α­

νια) και τον Κωνσταντίνο Ε' (35 χρόνια). Ασφαλώς ο

ντιμέτωπους επί πολλά χρόνια τον Ιωάννη Καντα-

Βασίλειος Β ' βασίλευσε επί 49 χρόνια (είναι η πιο

κουζηνό και τον Ιωάννη Παλαιολόγο, οι αντίπαλοι

μακροχρόνια βασιλεία της βυζαντινής ιστορίας) και

κάνουν έκκληση στους Βουλγάρους, στους Σέρβους,

οι Κομνηνοί κατέλαβαν τον θρόνο επί 37, 25 και 37

στους Τούρκους, σε όλους τους εχθρούς της αυτοκρα­

χρόνια αντίστοιχα. Την εποχή αυτή όμως οι πρόοδοι

τορίας. Το Βυζάντιο υπέφερε φοβερά από αυτές τις

της νομιμότητας έχουν εξασθενίσει κ ά π ω ς - ό χ ι εντε­

πρακτικές. Η αυτοκρατορική εξουσία κλονιζόταν α­

λώς - τον κίνδυνο των επαναστάσεων. Και παρόλα

διάκοπα από την επανάσταση, η μοναρχία ταραζόταν

αυτά, ο κίνδυνος αυτός εξακολουθεί να απειλεί τη

συνεχώς από εμφυλίους πολέμους, η αυτοκρατορία

στερεότητα του αυτοκρατορικού οικοδομήματος.

παραδιδόταν από εκείνους που θα έπρεπε να την υ­

Υπήρχε και μια άλλη συνέπεια. Εξαιτίας αυτών

περασπιστούν σ’ εκείνους που ονειρεύονταν και προ­

των αδιάκοπων αναστατώσεων, ο εμφύλιος πόλεμος

ετοίμαζαν την καταστροφή της: αυτές ήταν μερικές α­

διαταράσσει σχεδόν συνεχώς την αυτοκρατορία και

πό τις συνέπειες της βαθιάς πολιτικής διαφθοράς

συχνά ακριβώς τη στιγμή που ο εξωτερικός κίνδυνος

που ήταν μόνιμη και βασική αιτία της αδυναμίας του

είναι πιο επίφοβος. Η αδυναμία της κυβέρνησης,

Βυζαντίου.

219

220

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΕΝΔΕΚΑΤΟ

Η KOINCDNIKH Α ΙΧ φ θ Ο Ρ Χ

I.

Οι κυρίαρχες π ρ οτιμ ή σεις της βυζαντινής κοινω νίας.

II.

Ο βυζαντινός χαρακτήρας. Η σφραγίδα της Ανατολής.

III.

Μ ιχα ή λ Ψ ελλός. Ιω ά ννη ς Καντακουζηνός. Η οικ ογένεια τω ν Κ ο μ νη νώ ν. Κεκαυμένος.

221

Π ί > Ο Λ Ο Γ Ο Ξ

κ όμ η σοβαρότερη οπό την ποβιτική διαφθορά, η κο ινω νικ ή δια φ θορά υ π ή ρ ξ ε ένα από τα Κ

κύρια αίτια τη ς π α ρ α κ μ ή ς και τη ς κα τα στροφ ής του Βυζαντίου. Α σφ αβώ ς, στους ένδεκα α ιώ ­ νες πο υ δ ιή ρ κ εσ ε η αυτοκρατορία, συνα ντά μ ε π ο β β ο ύς δ ια φ ο ρετικ ο ύς χαρακτήρες, και έντι-

μ ε ς κ α ι υ π ερ ή φ α ν ες φ υ χ έ ς δ ίπ β α στις μ έτρ ιες και τα π ειν ές ψ υ χ ές τω ν δ ο β ο π β ό κω ν και τω ν βακέδω ν. Και συχνά συνα ντά μ ε σ τη ν ίδια ψ υχή ένα αντιφατικό και γρα φ ικό κράμα από γο η τευτικ ές ιδ ιό ­ τητες, ισ χ υ ρ ή και το β μ η ρή π ρω τοτυπία και α π ύ θ μ εν η ταπεινότητα, ό π ο υ το πιο θαυμαστό π νεύ μ α ε­ νώ νεται μ ε τον πιο αξιοκαταφρόνητο χαρακτήρα. Α π ό όβες αυτές τις π ερ ίπ β ο κ εςκ α ι π ο β υσ ύνθ ετες μορφ ές, δ εν είναι καθόβου εύκοβο να ξ εχ ω ρ ίσ ο υ μ ε τα γενικά χα ρα κτηριστικά της βυζα ντινή ς ψ υ­ χ ή ς Για να το κατορθώ σουμε, για να μ π ο ρ έ σ ο υ μ ε να ε ξ η γή σ ο υ μ ε τη νοοτροπία τω ν Ε ββ ή νω ν του μεσαίω να, π ρ έ π ε ι να π ρ ο σ π α θ ή σ ο υ μ ε π ρώ τα-πρώ τα να δ ώ σ ο υ μ ε έναν ορισμ ό τω ν κ υ ρ ία ρ χ ω ν π ρ ο τιμ ή σ εω ν α υτής της κοινω νίας, και στη σ υ νέχεια να ε π ισ η μ ά ν ο υ μ ε τις σ υ ν έ π ειέ ς τους.

222

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΕΝΔΕΚΑΤΟ

IG T O P IX T H C K Y Z X N T IN H C Χ Υ Τ Ο Κ Ρ Χ Τ Ο Ρ ΙΧ Ο

Q 1 ΚΥΡΙΑΡΧΕΣ ΠΡΟΤΙΜΗΣΕΙΣ ΤΗΣ ΒΥ­

άγριων θηρίων, ασκήσεις ακροβατών, φάρσες γε­

ΖΑΝΤΙΝΗΣ ΚΟΙΝΩΝΙΑΣ. - Χωρίς να ι­

λω τοποιώ ν που του μοιράζει, με σοφή τέχνη στην

σχυριζόμαστε, ό π ω ς έχει ειπω θεί πολλές

ποικιλία και τη διαβάθμιση των απολαύσεων, η

φορές, ότι ολόκληρη η ιστορία του Βυζαντίου συνο­

αυτοκρατορική γενναιοδωρία- ο λαός δεν αρκείται

ψίζεται στις έριδες των Πράσινων και των Βένετων,

να παρακολουθεί στον ιππόδρομο τους επίσημους

είναι βέβαιο ότι μέχρι τον 12ο αιώνα τα παιχνίδια

θριάμβους όπου παρελαύνουν στον στίβο, ακολου­

του ιπποδρόμου ήταν μια από τις αγαπημένες απο­

θώντας τους νικητές στρατηγούς, τα πλούτη που έ­

λαύσεις του βυζαντινού κόσμου, σε σημείο ώστε να

χουν κατακτηθεί από τους νικημένους ή να χαίρε­

έχει ειπ ω θεί σωστά ότι ο Ιππόδρομος μοιάζει να εί­

ται βλέποντας τις εκτελέσεις που ικανοποιούν την

ναι πραγματικά «ο καθρέφτης της ελληνικής κοινω ­

αγάπη του για τη σκληρότητα και το αίμα. Ο ιπ π ό ­

νίας κατά τον μεσαίωνα». Από τον αυτοκράτορα ώ ς

δρομος αντικαθιστά την αρχαία Αγορά, είναι μια α­

τον τελευταίο υπήκοό του, το Βυζάντιο ασχολείται

πό τις εστίες του δημόσιου βίου, το τελευταίο μέρος

με παθιασμένη προσοχή με ό,τι έχει σχέση με τον

όπου ο λαός εκδηλώνει τα αισθήματά του, το πνεύ­

ιππόδρομο και οι γυναίκες ενδιαφέρονται εξίσου

μα αντίθεσης και κριτικής του. Στον ιππόδρομο,

με τους άνδρες για τα θεάματα του Ιπποδρόμου, για

για πρώτη φορά, ο νέος αυτοκράτορας έρχεται σε ε­

τις επιτυχίες των αρματηλατών της μόδας και για

παφ ή μ ετου ςυ πη κό ου ςτου και κάνει, σύμφω να με

τους αγώνες των φατριών. «Η θέρμη που φλογίζει

το τελετουργικό, το σημείο του σταυρού πά νω από

τις ψυχές με ασυνήθιστο πάθος στον ιππόδρομο, εί­

το συγκεντρωμένο πλήθος. Στον ιππόδρομο δια­

ναι κάτι το μοναδικό, λέει ένας συγγραφέας του 6ου

δραματίζονται επίσης, ανάμεσα στον ηγεμόνα και

αιώνα. Ο πράσινος αρματηλάτης προηγείται και ένα

στον λαό του, πιο τραγικές σκηνές, προοίμιο εξέ­

μέρος του λαού πέφτει στην απελπισία- ο βένετος ξε­

γερσης και επανάστασης- και στον ιππόδρομο τε­

περνάει τον ανταγωνιστή του και αμέσως η μισή

λειώνει μερικές φορές, κάτω από τα γιουχαίσματα

πόλη βυθίζεται στο πένθος. Α νθρωποι που δεν έ­

του όχλου, η ζωή του εκθρονισμένου και βασανι­

χουν κανένα συμφέρον από την υπόθεση ξεστομί­

σμένου αυτοκράτορα.

0

ζουν πρωτοφανείς βρισιές- άνθρωποι που δεν έ­

Η θρησκεία. - Η θρησκεία, από την άλλη πλευρά

χουν νιώσει κανένα πόνο νιώ θουν βαριά πληγω μέ­

κατείχε βασική θέση στον βυζαντινό κόσμο.Όχι μό­

νοι και για το τίποτα αρχίζουν μάχες σαν να επρό-

νο ο λαός αυτός, που αγαπούσε με πάθος τα θεάματα,

κειτο να σώσουν την πατρίδα που κινδυνεύει». Οι

λάτρευε τη λαμπρή μεγαλοπρέπεια των λειτουρ­

σοβαρότεροι άνθρωποι δηλώ νουν ότι χω ρίς το θέα­

γιών, όχι μόνο η λαϊκή ευπιστία απέδιδε στις ιερές

τρο ή τον Ιππόδρομο, «η ζωή είναι χωρίς χαρά» και

εικόνες, στις εικόνες «που δεν ήταν φτιαγμένες από

ένας αυτοκράτορας έχει γράψει: «Χρειάζονται θεά­

ανθρώ πινο χέρι» θαυματουργές ιδιότητες, όχι μόνο

ματα για να διασκεδάσουμε το λαό».

ο δεισιδαίμονας όχλος αναζητούσε σε κάθε γεγονός

Ε πειδή όμ ω ς μ ’ αυτό τον τρόπο η λάμψη των π ο ­

ένα σημάδι της θείας βούλησης και έδινε σε κάθε

μ π ώ ν και οι γιορτές γίνονται ένα μέσο διακυβέρνη­

μνημείο κάποια θαυμαστή και προφητική σημασία,

σης, και επειδή ο ίδιος ο αυτοκράτορας παίρνει το

αλλά αυτός ο αφοσιωμένος, εύπιστος, ευεπηρέαστος

μέρος των φατριών με το ίδιο πάθος με τους υ π η ­

λαόςζούσε μέσα σε μια συνεχή κατάσταση μυστικι­

κόους του, οι αντιζηλίες του ιπποδρόμου παίρνουν

στικής έξαρσης, που τον έκανε ακόμη πιο ευαίσθητο

πολύ συχνά πολιτική χροιά. Ο λαός δεν αρκείται να

στην παντοδύναμη επιρροή της Εκκλησίας. Και δεν

θαυμάζει στον ιππόδρομο τα χίλια θεάματα, αρμα-

ήταν μόνο αυτό. Από τον αυτοκράτορα μέχρι τον τε­

τοδρομίες, κυνήγια ζώων, αγώνες α νθ ρ ώ π ω ν και

λευταίο υπήκοό του, το Βυζάντιο αγαπούσε τρελά τις

223

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΕΝΔΕΚΑΤΟ

I C T O P I X ΊΓΗΟ K Y ^ X N T I N H G X Y T O K P X T O P l X C

θεολογικές έριδες. Ασφαλώς θα ήταν αφέλεια να πι-

ρας έδινε και σ’ αυτή την περίπτωση το παράδειγμα.

σιεύουμε ότι αυτές οι ατελείωτες συζητήσεις για το

Τέλος, στις κοινωνικές συνήθειες, η πίστη συνδεό­

δόγμα, οι βαθιές ταραχές που προκαλούσαν, είχαν

ταν στενά με την κοσμική ζωή. Ό π ω ς έχει παρατη­

σαν μοναδική αιτία, στο πλήθος, την αγάπη για την

ρηθεί η εκκλησία ήταν μαζί με τον Ιππόδρομο ο μο­

αντιλογία, την ορθολογική μανία και τη λεπτότητα

ναδικός τόπος δημόσιας συγκέντρωσης που είχε αυ­

του ελληνικού πνεύματος και στους πολιτικούς, τη

τή η κοινωνία. Στη ζωή του αυτοκράτορα, οι θρη­

στείρα απόλαυση του δογματισμού. Πολύ συχνά οι

σκευτικές γιορτές αναμιγνύονταν αρκετά με τις π ο ­

αιρέσεις συγκάλυπταν και έκρυβαν πολιτικές ιδέες

μπές των ανακτόρων για να δημιουργήσουν μια

και αντιθέσεις, και το κρατικό συμφέρον, πολύ πε­

πραγματικά ιερατική ζωή. Τέλος μια πραγματική και ειλικρινής ευλάβεια φλόγιζε πολλές ψυχές και

ρισσότερο από την επιθυμία της καινοτομίας σε

η ορθοδοξία ήταν για την αυτοκρατορία

θρησκευτικά ζητήματα, ενέπνευσε συ­

ένα τόσο ισχυρό στήριγμα, ώστε α­

χνά τη συμπεριφορά των αυτο-

κόμη και εκείνοι που η πίστη

κρατόρων. Υπάρχει όμω ς και

τους είναι πιο χλιαρή σπά­

κάτι άλλο σ’ αυτήν την υ­ περβολική αγάπη για τα

νια τολμούσαν να πετά-

θρησκευτικά ζητήμα­

ξουν τη μάσκα που τους

τα, στη μυστικιστική

επέβαλλε η γενική συ­

έλξη που παρασύρει

νήθεια και η μισαλ­

τόσες ψυχές. Πολλοί

λοδοξία της κυβέρνη­

άνθρωποι βρίσκουν

σης.

σ’ αυτήν μια ψευδαί­

Το πνεύμα της δο-

σθηση πνευματικό­

βοπβοκίας και η ζωή

τητας που κολακεύει

της α υβής ~ Ο ιπ π ό ­

την υπερηφάνεια τους,

δρομος και η θρησκεία

σαν σημάδι υψηλότερων

ήταν δύο βασικές ασχο­

ικανοτήτων, σαν σύμβολο

λίες όλων των Βυζαντινών.

βαθύτερης καλλιέργειας. Και

Η αγάπη για τη δολοπλοκία δεν

αυτό το αίσθημα δεν στερείται κά­

κατείχε μικρότερη θέση στην ψυχή

ποια ευγένεια. Εξηγεί την έλξη που ασκούσε

τους. Γνωρίζουμε πόσο βασική σημασία εί­

το μοναστήρι σε πολλές βυζαντινές ψυχές, την κού­

χαν στον βυζαντινό κόσμο το αυτοκρατορικό παλάτι

ραση από τον κόσμο, την ανάγκη απάρνησης και γα­

και η ζωή της αυλής. Σε μια απόλυτη μοναρχία, ό­

λήνης που οδηγούσε στο μοναστήρι τόσους απογοη­

που τα πάντα εξαρτιόνταν από την εύνοια του ηγεμό­

τευμένους ή πληγωμένους ανθρώπους- εξηγεί τον

να, το παλάτι ήταν το κέντρο των πάντων. Και πολύ

βαθύ σεβασμό που έτρεφε αυτή η κοινωνία για τους

φυσικά, για να κερδίσουν ή να διατηρήσουν αυτή

μοναχούς, γι’ αυτούς τους ανθρώπους που είχαν ε­

την εύνοια, ένα πλήθος συνεχείς δολοπλοκίες εξυ-

γκαταλείψει τα εγκόσμια για να γίνουν «πολίτες του

φαίνονταν γύρω από τον ηγεμόνα. Σ’ αυτή την αυλή

ουρανού» και που εξασφάλιζαν με τις προσευχές

τη γεμάτη ευνούχους, γυναίκες, αργόσχολους ανώ ­

τους, τις μετάνοιές τους, τη σωτηρία της αυτοκρατο­

τερους αξιωματούχους, δολοπλοκούν συνεχώς και

ρίας και της ανθρωπότητας. Και εξηγεί την επίδραση

παντού, στον γυναικωνίτη και στους στρατώνες της

που ασκούσαν αυτοί οι μοναχοί στις συνειδήσεις

φρουράς- όλοι προσπαθούν να ανατρέψουν τον ευ­

και ιδίω ς στις συνειδήσεις των γυναικών. Στη βυζα­

νοούμενο της στιγμής, και όλα τα μέσα είναι καλά, η

ντινή εκπαίδευση, η μελέτη των θρησκευτικών ζη­

κολακεία και η συκοφαντία, το χρήμα και η δολο­

τημάτων κατείχε σημαντική θέση και ο αυτοκράτο­

φονία. Προετοιμάζουν στο σκοτάδι την πτώση του

224

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΕΝΔΕΚΑΤΟ

IG T O P IA . T H C K V Z X N T I N H C X V T O K P X T O P l X C

πρωθυπουργού και μερικές φορές την πτώση ίου ί­

νάμνηση π ο λ λ ώ ν π ερ ιπ ετειώ ν και τρανταχτών

διου του αυτοκράτορα. Και μέσα σ’ αυτή την αυλική

σκανδάλων. Και από το αυτοκρατορικό παλάτι αυτή

ατμόσφαιρα υπάρχει φυσικά θέση για όλες τις μι­

η αγάπη για τη δολοπλοκία, που είναι απαραίτητη

κρότητες, για όλες τις κακίες, για όλες τις συνθηκο­

για την άνοδο, αυτή η απροκάλυπτη διαφθορά, εξα­

λογήσεις συνειδήσεως, για όλες τις παλινωδίες, για

πλώνονται σε όλες τις κοινωνικές τάξεις.

όλες τις προδοσίες. Τέλος, σ’ αυτή την κομψή, πολυ­

Ο Ιππόδρομος, η Αγία Σοφία, το Ιερό Παλάτι, εί­

τελή αυλή, που αγαπούσε τόσο τις απολαύσεις και

ναι πραγματικοί πόλοι γύρω από τους οποίους πε­

τις γιορτές, όπου οι γυναίκες παίζουν σημαντικό ρό­

ριστρέφεται ολόκληρη η βυζαντινή ζωή. Και από

λο, η ηθική είναι μέτρια, η διαφθορά είναι μεγάλη

αυτό μπορούμε ίσως να συναγάγουμε μερικά από τα

και το αυτοκρατορικό παλάτι έχει διατηρήσει την α­

βασικά χαρακτηριστικά του βυζαντινού χαρακτήρα.

Φ ΒΥΖΑΝΤΙΝΟΣ ΧΑΡΑΚΤΗΡΑΣ. Η ΣΦΡΑ­

στον δυστυχισμένο άνδρα. Μετά του έβγαλαν το ένα

ΓΙΔΑ ΤΗΣ ΑΝΑΤΟΛΗΣ. - Σε όποια κοινω ­

μάτι και, σχεδόν γυμνό, τον περιέφεραν πά νω σε

νική κατηγορία και αν ανήκει, ο Βυζαντινός

μια ψωριασμένη καμήλα διασχίζοντας τους δρό­

φαίνεται γενικά νευρικός, ευεπηρέαστος, ευσεβής,

μους της Κωνσταντινουπόλεως. «Αλλοι, λέει ο Νι­

προληπτικός και γεμάτος πάθος. Του αρέσουν οι α­

κήτας, τον χτυπούσαν με ραβδιά στο κεφάλι· άλλοι

πολαύσεις, τα υπέροχα θεάματα που βρίσκει στα α­

του έβαζαν κοπριά κάτω από τα ρουθούνια· άλλοι

γωνίσματα του ιπποδρόμου, στη λαμπρότητα των

του έριχναν περιττώματα στο πρόσω πο με σφουγγά­

τελετών της αυλής ή στη λάμψη των εκκλησιαστι­

ρια. Υπήρχαν μερικοί που του τρυπούσαν τα πλευ­

κών γιορτών. Δεν τον δυσαρεστεί καθόλου να είναι

ρά, άλλοι που πετούσαν πέτρες και μια εταίρα, αφού

αυτά τα θεάματα αιματηρά και άγρια. Σαν ανατολί­

πήρε από ένα μαγειρείο ένα δοχείο γεμάτο βραστό

της που είναι, ο Βυζαντινός έχει ένα σκληρό βάθος

νερό, του άδειασε το περιεχόμενο στο πρόσωπο».

ψυχής, που ερεθίζεται από τα βασανιστήρια, τον π ό ­

Τέλος, στον Ιππόδρομο, τον δένουν από τα πόδια,

νο και τη θέα του αίματος. Είναι γνωστή η αγριότητα

με το κεφάλι κάτω σ’ έναν πάσσαλο τοποθετημένο

των βυζαντινών τιμωριών, οι κομμένες μύτες, τα

πά νω σε δυο κολόνες.Ένας θεατής του βάζει το σπα­

βγαλμένα μάτια, τα κομμένα αυτιά, και οι πολύωρες

θί του μέσα στο στόμα και με μια μεγάλη προσπά­

αγωνίες πριν από την εσχάτη των ποινώ ν. Γνωρί­

θεια το σπρώχνει ώ ςτ α σπλάχνα. Δυτικοί στρατιώ­

ζουμε τον τρόπο που ο λαός βασανίζει τα θύματά

τες διασκεδάζουν δοκιμάζοντας πάνω στον ετοιμο­

του· υπενθυμίζω μόνο ένα σχετικό παράδειγμα, το

θάνατο την κόψη του ξίφους του και βλέποντας π ο ι­

φρικτό τέλος του αυτοκράτορα Ανδρόνικου Κομνη-

ος θα του καταφέρει το ωραιότερο χτύπημα. Κακο­

νού, ένα θέαμα που, ό π ω ς λέει ένας σύγχρονος, «θα

ποίησαν ακόμη και το ακρωτηριασμένο πτώμα του.

μπορούσε να κάνει κάθε ανθρώ πινο μάτι να χύσει

Κι αυτά συνέβαιναν κατά τον 12ο αιώνα, στο κομψό

ποταμούς δακρύων». Ο έκπτωτος ηγεμόνας εγκατα-

και εκλεπτυσμένο Βυζάντιο των Κομνηνών.

0

λείφθηκε στις προσβολές του όχλου. Του έσπασαν

θ α ήταν εύκολο - και είναι περιττό - να δώσουμε

τα δόντια, του ξερίζωσαν τη γενειάδα και τα μαλλιά,

πολλά παρόμοια παραδείγματα. Αυτός ο λαός αγα­

και ιδίω ς οι γυναίκες ρίχτηκαν με γροθιές πάνω

πάει το αίμα, την ηδονή και τον θάνατο· είναι ανε­

225

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΕΝΔΕΚΑΤΟ

IC T O P IX T H C K Y ^ X N T IN H G X Y T O K P X T O P lX C

χει δίκιο και να θριαμβεύει στη φιλονικία.

λέητος και χωρίς ηθικούς δισταγμούς, όταν τα πάθη διεγείρονται, όταν ο θυμός ανάβει, όταν το μίσος α­

Οι αντιθέσεις του βυζαντινού χαρακτήρα. - Αυτό

φήνεται να ξεσπάσει πάνω στους πολιτικούς ή θρη­

ωστόσο δεν τον εμποδίζει καθόλου να έχει μέτρια

σκευτικούς αντιπάλους. Σ’ αυτό μοιάζει πολύ με τον

και αμφίβολη ηθική. Ο Βυζαντινός αγαπάει την π ο ­

σημερινό Τούρκο και ό π ω ς κι αυτός, ο Βυζαντινός

λυτέλεια, την πολυτέλεια της ενδυμασίας, την πολυ­

είναι ικανός, όταν είναι ψύχραιμος, για ανώτερα

τέλεια των κοσμημάτων, την πολυτέλεια του σπιτι­

πράγματα και πραγματικές αρετές. Στη βυζαντινή α­

ού, την πολυτέλεια του τραπεζιού, την πολυτέλεια

στική τάξη κι ακόμη και στην αριστοκρατία βρί­

των αλόγων και των αμαξιών. Αγαπάει την από­ λαυση. Και παρά τον φαινομενικά πολύ

σκουμε χαριτωμένους τύπους στενά δεμέ­

αυστηρό περιορισμό της ζωής των γυ­

νης οικογενειακής ζωής, τον δραστή­

ναικών, υπάρχει μεγάλη διαφθορά

ριο, εργατικό, τίμιο, απλό πατέρα, τη μητέρα που αφοσιώνεται απόλυτα

σ’ αυτή την κοινωνία. Αγαπάει επί-

στην ανατροφή των παιδιώ ν, πε­

σηςτο χρήμα. Η διοίκηση - κι εδώ

ριποιημένη, συγκρατημένη, κα­

μας έρχεται και πάλι στο νου η ση­

θόλου φιλάρεσκη, φ ιλά νθρω π η

μερινή Τουρκία - είναι γεμάτη ε­

και ειλικρινά ευσεβής. Ό μως, μέ­

λαττώματα, παρά τις μεγάλες υπη ­

σα σ’ αυτές τις ίδιες υπέροχες ψυχές,

ρεσίες που προσφέρει στο Κράτος.

υπάρχει μερικές φορές μια παράξενη σκληρότητα καρδιάς, και ο πανίσχυρος

Ό π ω ς αγοράζει τις θέσεις της, πουλάει Ο Ρωμανός Δ' Διογένης

θρησκευτικός ζήλος συντηρεί μέσα τους μια

τις εύνοιές της, την προστασία της, τις α­

ποφάσεις της. Για να πλουτίσει και να προο­

έλλειψη μέτρου και ισορροπίας, μια μυστικιστική έ­

δεύσει στη ζωή, στηρίζεται λιγότερο στην αξία και

ξαρση που τις κάνει λίγο ανησυχητικές.

περισσότερο στη δολοπλοκία, την πονηριά, τις συ­

Η εββηνική επίδραση. - Παρά τα κοινά σημεία

νωμοσίες ή την εξέγερση. Φιλόδοξοι ή δουλοπρε-

τους με την Ανατολή, οι Βυζαντινοί είναι και Έ λλη ­

πείς, επίσης χω ρίς ηθικούς δισταγμούς, εξίσου έτοι­

νες, που αγαπούν όλα τα πράγματα του πνεύματος,

μοι για κάθε μικροπρέπεια και προδοσία μας φαί­

γεμάτοι περιέργεια για τις έρευνες και τις λεπτές έν­

νονται, εκτός από ορισμένες εξαιρέσεις, οι άνθρω­

νοιες και γενικά εξαιρετικά ευφυείς. ΓΓ αυτό τους α­

ποι της ιθύνουσας τάξης. Και καταλαβαίνουμε πολύ

ρέσουν οι εκλεπτυσμένες συζητήσεις, εφαρμόζουν

καλά ότι α π ’ όλα αυτά αναδύεται μια λίγο θολή ει­

με φλογερό πάθος στα θρησκευτικά πράγματα τις

κόνα του Βυζαντίου, εικόνα λαμπρής πολυτέλειας,

μεθόδους της αρχαίας σοφιστικής. Η αντιλογία τους

θαυμαστής εκλέπτυνσης, εκλεπτυσμένης ζωής και

προσελκύει, τους εξυψώνει. Η ευγλωττία είναι πά­

μέσα σ’ ένα υπέροχο παραμυθένιο διάκοσμο, μέ­

ντοτε στα μάτια τους η υπέρτατη αρετή. Σαν καλοί

τριες και αδύναμες ψυχές, που κυριαρχούνται από

Έλληνες αγαπούν τα λόγια, τα κουτσομπολιά, και τις

μερικά ισχυρά πνεύματα του κακού.

κοροϊδίες, τις βρισιές, χυδαίες ή πνευματώδεις.

Ωστόσο αυτοί οι Βυζαντινοί, σε ορισμένες ώ ρ ε ς -

Αλλά αν σ’ αυτό είναι κληρονόμοι των Αθηναίων

και αυτές οι ώρες είναι συχνές - είναι ικανοί για

του Αριστοφάνη, ο χριστιανισμός έδωσε διαφορετι­

γενναιότητα, λεπτότητα, ακόμη και αφοσίω ση.

κή κατεύθυνση ο’ αυτά τα γνωρίσματα του χαρακτή­

Υπάρχουν ακόμη και στην υψηλή αριστοκρατία του

ρα τους. Ο Βυζαντινός είναι ευσεβής, ακόμη και α-

Βυζαντίου, στερεές ιδιότητες και ιπποτικές αρετές.

φοσιωμένος, και πολύ δεισιδαίμων· πιστεύει στα

Αλλά η ιδιοσυγκρασία τους φαίνεται κατά βάθος

θαύματα, στους μάντεις, στη μαγεία, στην αστρολο­

παράξενα παθιασμένη για το καλό ό π ω ς και για το

γία· παθιάζεται για τις θρησκευτικές έριδες. Ζει μέ­

κακό. Και αν και η ευφυΐα είναι βέβαια και συχνά α­

σα σε μια ατμόσφαιρα μυστικισμού και θυσιάζει τα

ξιοθαύμαστη, ο χαρακτήρας γενικά δεν βρίσκεται

πάντα, ακόμη και στην πατρίδα, στην επιθυμία να έ­

καθόλου στο ύψος του πνεύματος. Αίγη ηθική, λίγοι

226

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΕΝΔΕΚΑΤΟ

IC T O P IX T H C K Y Z X N T IN H C X Y T O K P X T O P lX C

ηθικοί δισταγμοί, μια μανιασμένη επιδίω ξη του ε­

τές του, ο βυζαντινός κόσμος υπέστη μια γρήγορη

γωιστικού σκοπού, είτε πρόκειται για την απόλαυ­

κοινω νική διαφθορά, γιατί, παρά τις πραγματικές

ση, την περιπέτεια, τον πλούτο ή την εξουσία. Ελά­

αρετές τους, αυτοί οι πανούργοι Έλληνες ανησυχού­

χιστη σιγουριά στις κοινωνικές σχέσεις: ο έξυπνος

σαν πάντοτε την ειλικρινή τραχύτητα των Λατίνων

και ευέλικτος Βυζαντινός αγαπάει πάρα πολύ τις ε­

και γιατί τέλος, παρά το μεγαλείο της αυτοκρατορίας

πιτυχίες της πονηριάς και τις ωραία υπολογισμένες

και όλες τις προσπάθειες και την αξία που συνεπά­

απιστίες για να μην τις χρησιμοποιεί ακατάπαυστα.

γεται, το επίθετο Βυζαντινός συνδέεται πάντοτε με

Και αυτό εξηγεί γιατί, παρά τις αναμφισβήτητες αρε­

τόσο κακή φήμη.

# ερικά παραδείγματα θα μας επιτρέψουν να

νοποιημένος από τον εαυτό του, πολύ υπερήφανος

συλλάβουμε καλύτερα και μέσα σε μια πιο

που οφείλε τη σταδιοδρομία του αποκλειστικά στην

ζωντανή πραγματικότητα, τι ήταν αυτές οι

αξία του, και επίσης άνθρωπος που ενδιαφερόταν

βυζαντινές ψυχές, οι τόσο σύνθετες και τόσο δύσκο­

πολύ για την πρόοδό του και δεν ήθελε να μπλέξει,

λες στην κατανόησή τους και να νιώσουμε όλα όσα

αυτός ο καθηγητής όταν οι περιστάσεις τον οδή γη ­

συναντάει κανείς σ' αυτές, σ’ ένα συχνά αντιφατικό

σαν στην αυλή και στην εξουσία, έγινε αξιοθρήνη­

και συχνά ανησυχητικό ανακάτεμα από υψηλές αρε­

τος. Επί είκοσι χρόνια, υπήρξε υπουργός τεσσάρων

τές και ελαττώματα.

αυτοκρατόρων και στα ανώτερα αξιώματά του, δεί-

Μ

Μ ιχαήβ ΨεΑΑός. - Ο Μ ιχαήλ Φελλός, που ζούσε

χθηκε πρόθυμος για οποιαδήποτε δουλειά, για ο­

κατά τον 11ο αιώνα, είναι ένας από τους πιο αξιο­

ποιαδήποτε παλινωδία, για κάθε προδοσία. Ήξερε

πρόσεκτους ανθρώ πους που γέννησε το Βυζάντιο.

να βγάζει ωραίους λόγους, να γράφει εύγλωττες επι­

Με την εξυπνάδα του είναι εντελώς ανώτερος όπω ς

στολές, αλλά του έλειπε το θάρρος, το ηθικό υπόβα­

και με την ευρύτητα της μόρφω σής του, με την ευ-

θρο και έκρινε πιο σκόπιμο και πιο συνετό να προ­

καμψία και την ποικιλία των ταλέντων. Είχε μάθει

σαρμόζεται στα γεγονότα. Ενθουσιασμένος από τη

τα πάντα, έγραψε για όλα, με γενική περιέργεια και

συναναστροφή με την αυλή, ενθουσιασμένος από

γενική ικανότητα· με τις εγκυκλοπαιδικές γνώσεις

την άσκηση της εξουσίας, μη μπορώντας να αποφα­

του θυμίζει τους ανθρώπους της Αναγέννησης, και

σίσει να την εγκαταλείψει και θεωρώντας τον εαυτό

τους υπενθυμίζει με την ισχυρή κλασική κουλτούρα

του απαραίτητο γ ι’ αυτήν, κολάκευε όλες τις κυβερ­

του, με την παθιασμένη αγάπη που έτρεφε για τον

νήσεις. Και όταν ρίχτηκε μέσα σ’ ένα κόσμο δολο­

Πλάτωνα. Υπήρξε συγγραφέας πρώτης τάξεως, γε­

πλοκιών, δολοπλόκησε άθλια.Έ χουν πει γι’ αυτόν

μάτος χιούμορ, πνεύμα, και θαυμάσιος καθηγητής.

ότι ήταν «επαγγελματίας δημοσιογράφος που ξέρει

Ήταν εξαίρετος συζητητής, ευφυής και άνετος ρήτο­

ότι η πένα του είναι όπλο και την πουλάει». Είναι

ρας, πολύ ανοιχτό και πολύ ελεύθερο πνεύμα· και

βέβαιο ότι έγραψε κατά παραγγελία κατηγορητήρια

αν το πεπρω μένο του είχε επιτρέψει να ζήσει εργα­

εναντίον πα λιώ ν φίλων, ότι υποκλίθηκε υπάκουα

ζόμενος ήσυχα, μακριά από την αυλή, αποκλειστικά

μπροστά στην επανάσταση που καθαίρεσε τον μα­

για την επιστήμη, θα ήταν θαυμάσιος και τέλειος. Η

θητή του, ότι αφού κολάκευσε τον Ρωμανό Διογένη,

πολιτική τον κατέστρεψε. Αυτός ο σοφός, ο διακε­

υπήρξε μέλος της παράταξης που τον ανέτρεψε και

κριμένος άνθρω πος των γραμμάτων δεν είχε χαρα­

ότι είχε την αναίδεια να γράφει επιστολές παρηγο­

κτήρα και βρίσκουμε σ’ αυτόν μερικές από τις με­

ριάς σ’ εκείνον που είχε προδώσει δειλά. Υπήρξε ο

τριότερες πλευρές της βυζαντινής ψυχής. Πολύ ικα­

κατ’ εξοχήν αυλικός, δολοπλόκος, δειλός, κακός και

227

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΕΝΔΕΚΑΤΟ

IC T O P IX T H C K Y ^ X N T IN H C X Y T O K P X T O P lX C

μικροπρεπής και παραμένει για μας το ολοκληρω­

κογένειας των Κομνηνών. Όλοι προσφέρουν ένα

μένο πρότυπο του βυζαντινού αυλικού, στον οποίο

κοινό χαρακτηριστικό: είναι άνθρωποι από μεγάλη

η ταπεινότητα του χαρακτήρα συνδυάζεται με το πιο

γενιά, έξυπνοι, τυχοδιώκτες, γεμάτοι πάθος, που δί­

διακεκριμένο πνεύμα.

νουν σε όλα τα πράγματα μοναδικό ζήλο και στους ο­

Ιω άννης Καντακουζηνός. - Κατά τον 14ο αιώνα, ο

ποίους τα πάντα είναι ακραία, η φιλοδοξία και ο

Ιωάννης Καντακουζηνός, προσφέρει - σε λίγο δια­

θρησκευτικός ζήλος, η αγάπη για την απόλαυση και

φορετική κοινωνική τάξη - ένα παρόμοιο παρά­

η αγάπη για τη δολοπλοκία και την περιπέτεια. Ο α­

δειγμα υψηλής ευφυΐας συνδυασμένης με την πλη­

δελφός του αυτοκράτορα Ιωάννη Κομνηνού, ο Ισα­

ρέστερη έλλειψη ηθικώ ν δισταγμών, πλήρη έλλειψη

άκ, δολοπλόκος, ανήσυχος, πάντα έτοιμος να συνω­

αισθήματος ηθικής που συνοδευόταν από μια μυστι­

μοτήσει, δεν διστάζει να καταφύγει κοντά στους

κιστική αγάπη για το μοναστήρι και μια παθιασμένη

Τούρκους όταν έρχεται σε ρήξη με τον αδελφό του:

αγάπη για τη θεολογία. Γόνος μιας μεγάλης αριστο­

αυτό δεν τον εμποδίζει να γίνει ιδρυτής νοσοκομεί­

κρατικής οικογένειας, αναθρεμμένος θαυμάσια από

ω ν και μοναστηριών, προστάτης των γραμμάτων

μια αξιόλογη μητέρα, πολύ μορφωμένος σε όλους

και συγγραφέας με κάποια αξία, καθώς και θαυμά­

τους τομείς, λεπτός πολιτικός και εξαίρετος στρατιώ­

σιος στρατιώτης. Ο γιος του είναι ο διάσημος Ανδρό­

της, καλός ρήτορας και ικανός διπλωμάτης, και τέ­

νικος Κομνηνός, ο ολοκληρωμένος τύπος του Βυζα­

λος ταλαντούχος συγγραφέας, ο Καντακουζηνός είχε

ντινού, με όλες τις αρετές και τα ελαττώματά του. Τέ­

ό,τι χρειαζόταν για να πετύχει και για να εξυπηρετή­

λειος ιππότης, με ασύγκριτη κομψότητα και θαυμα­

σει τη φιλοδοξία του, ήταν ικανός για όλα. Γ ία να α­

στή γενναιότητα, είχε ανώτερη ευφυΐα, μόρφωση,

νέβει στο θρόνο, δεν δίστασε να προκαλέσει εμφύ­

και ήταν πνευματώδης και πολύ γοητευτικός. Αυτές

λιο πόλεμο που ταλαιπώρησε την αυτοκρατορία επί

όμω ς οι ανώτερες αρετές συνδυάζονταν με μια ανη­

πεντέμισι χρόνια· για να εξασφαλίσει τον θρίαμβό

συχητική και ανήσυχη ψυχή, βίαιη και παθιασμένη.

του, δεν δίστασε να κάνει έκκληση στο εξωτερικό και

Δεν είχε ούτε αρχές ούτε ηθικούς δισταγμούς. Όταν

να μοιράσει στους τούρκους συμμάχους του τους θη­

είχε κάποια επιθυμία, κάποια φιλοδοξία, κάποιο

σαυρούς των χριστιανικών εκκλησιών. Κατά τ’ άλλα

καπρίτσιο στο νου του, τίποτα δεν τον συγκροτούσε,

κυβέρνησε καλά τη μοναρχία, σαν ευσυνείδητος δια­

ούτε η κοινή ηθική, ούτε το αίσθημα του καθήκο­

χειριστής, σαν ενεργητικός και ικανός πολιτικός και

ντος ή της ευγνωμοσύνης. Η συνωμοσία, η προδο­

με την ειλικρινή επιθυμία να ανυψώσει την αυτο­

σία, η επιορκία, ήταν παιχνίδι γι’ αυτόν. Για να εξυ­

κρατορία που είχε διαταράξει. Φύση γεμάτη αντιθέ­

πηρετήσει τις φιλοδοξίες του, όλα τα μέσα του φαί­

σεις, που συνδύαζε τις φλογερές φιλοδοξίες με μια

νονταν καλά, το σπαθί και το δηλητήριο, η δολοπλο­

λίγο προσποιητή περιφρόνηση για τα μεγαλεία, μια

κία και η βία· επίσης, για να ικανοποιήσει τα ερωτι­

πλήρη έλλειψη ηθικώ ν δισταγμών με ένα πραγματι­

κά πάθη του, τίποτα δεν τον σταματούσε, ούτε ο φό­

κό ενδιαφέρον για τα θρησκευτικά ζητήματα, και μια

βος της κοινής γνώμης, ούτε ο σεβασμός των κοινω­

μυστικιστική επιθυμία απάρνησηςπου τον οδήγησε

νικώ ν συμβάσεων. Επί τριάντα χρόνια γέμισε τον

στο μοναστήρι με την επιθυμία να δώσει στα απο­

βυζαντινό κόσμο με το θόρυβο και τα σκάνδαλα των

μνημονεύματά του μια καλή εικόνα για τον εαυτό

περιπετειών του, θαυμάσιος ηθοποιός, ικανός να

του στους μεταγενέστερους, ο Ιωάννης Καντακουζη­

παίζει όλους τους ρόλους, επιπόλαιος και άστατος, ε­

νός είναι μια από τις γεμάτες πάθος και μυστικισμό

πίορκος και σκληρός· και όμως, όταν έγινε αυτοκρά­

βυζαντινές ψυχές όπου όλα είναι ακραία αλλά όπου,

τορας μπόρεσε, όπω ς ομολογούν ακόμη και οι ε­

για μια ακόμη φορά, ο χαρακτήρας δεν βρίσκεται κα­

χθροί του, να γίνει «ίσος με τους μεγαλύτερους» και

θόλου στο ύψος του πνεύματος.

ακόμη και μέσα στη διαφθορά και το έγκλημα διατή­

Η οικογένεια των Κομνηνών. - Μπορούμε να

ρησε ένα σκοτεινό μεγαλείο. Μεγαλοφυής και φρι-

βρούμε ανάλογες πλευρές στα μέλη της μεγάλης οι­

κτός τύραννος, θα μπορούσε να είχε γίνει ο σωτήρας

228

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΕΝΔΕΚΑΤΟ

ΙΟΊΓΟΡΙΧ "THC K Y Z X N T I N H C X Y T O K P X T O P I X C

0 Μιχαήλ Ψελλός με το μαθητή του, αυτοκράτορα Μιχαήλ Ζ' Δούκα.

της αυτοκρατορίας. Χρησιμοποίησε τις υψηλές αρε-

πτωση του χαρακτήρα που έρχεται σε αντίθεση με

τέςτου μόνο για να ικανοποιήσει τα πάθη του, τις φ ι­

την ανωτερότητα της ευφυΐας. Αισθανόμαστε ότι ό­

λοδοξίες του, τα βίτσια του. Σ’ αυτόν αποκαλύπτεται

λη αυτή η φυλή φέρει το βάρος ενός μεγάλου παρελ­

το ελάττωμα της βυζαντινής ψυχής: ο χαρακτήρας

θόντος, ότι η ενεργητικότητα φθείρεται γρήγορα, ότι

που δεν είναι αντάξιος του πνεύματος.

δεν υπάρχει ηθικό υπόβαθρο. Και καταλαβαίνουμε

Εννοείται ότι αυτά τα παραδείγματα δεν φ ιλοδο­

τότε ότι η ζωή της αυλής δημιούργησε πολλούς αν­

ξούν να παρουσιάσουν την απαραίτητη, γενική μορ­

θρώ πους που, σχεδόν μεγαλοφυείς, μοιάζουν παρά­

φή του βυζαντινού χαρακτήρα. Σ’ αυτή την κοινω ­

ξενα με τον Φελλό, ότι η πολιτική και ο κόσμος εί­

νία υπήρξαν πολλοί έντιμοι ά ν δ ρ ε ς - ό π ω ς ο Νική­

χαν κάνει να γεννηθούν πολλοί άνδρες που, με λι­

τας Ακομινάτος, ο Ευστάθιος της Θεσσαλονίκης και

γότερο μεγαλοπρεπή και λιγότερο υπεράνθρωπο

πολλοί άλλοι - και τόσο στην αριστοκρατία όσο και

τρόπο, επαναλαμβάνουν τα βασικά γνωρίσματα που

στην αστική τάξη του Βυζαντίου συγκεντρώθηκε, ό­

χαρακτηρίζουν έναν Ανδρόνικο Κομνηνό ή έναν

π ω ς είναι γνωστό, ένας ολόκληρος θησαυρός από

Ιωάννη Καντακουζηνό - ας σκεφθούμε διακεκριμέ­

μεγάλες ικανότητες και στερεές αρετές. Ωστόσο, ακό­

νες προσωπικότητες ό π ω ς τον Φώτιο ή τον Μιχαήλ

μη και στους καλύτερους Βυζαντινούς, ξαναβρί­

Κηρουλάριο - και ότι, ακόμη και στις ψυχές των ε­

σκουμε ορισμένα χαρακτηριστικά γνωρίσματα, π α ­

παρχιωτών, αυτά τα γνωρίσματα εμφανίζονται, α­

ρορμητικό και παθιασμένο ζήλο, μια νευρική τάση

σφαλώς πιο συγκεκαλυμμένα και σαν αμβλυμένα,

επηρεασμού από τους άλλους, υπέρμετρες φ ιλοδο­

αλλά πάντοτε ορατά.

ξίες, συχνή έλλειψη μέτρου και ισορροπίας, αγάπη

Κεκαυμένος. - Δεν χρειάζεται άλλο παράδειγμα α­

για τη συνωμοσία, την πονηριά, τη δολοπλοκία, έ­

πό το περίεργο βιβλιαράκι - μοναδικό ντοκουμέντο

νας τρόπος προσέγγισης της ζωής που μας κάνει π ο ­

για τη γνώση του βυζαντινού χαρακτήρα - όπου ο

λύ συχνά να υποψιαστούμε λίγη πονηριά και όχι

μεγάλος θεσσαλός άρχοντας του 9ου αιώνα, ο Κε­

πολλούς ηθικούς δισταγμούς, και κυρίως μια κατά­

καυμένος, για τον οποίο έγινε ήδη λόγος προηγου-

229

___________________________________________________________ Κ Ε Φ Α Λ Α Ι Ο

Ε Ν Δ Ε Κ Α Τ Ο ___________________________________________________________

IC T O P IX T H C Κ Υ ^ Χ Ν ΊΓ ΙΝ Η Ο Χ Υ Τ Ο Κ Ρ Χ Ί Γ Ο Ρ ΙΧ Ο

μένως, συνόψισε ία μαθήματα της πείρας του και έ­

λους και να μην τους δανείζεις χρήματα, και τέλος ό­

δωσε τους καλύτερους κανόνες συμπεριφοράς για ία

τι ένας συνετός άνθρωπος δεν πρέπει να εμπιστεύε­

παιδιά του. Το βασικό χαρακτηριστικό είναι η λίγο

ται κανένα, ούτε τους φίλους του, που δεν είναι ποτέ

προσγειωμένη λογική, η σύνεση που τον κάνει να

εντελώς σίγουροι, και που μπορεί να είναι κακοί ή

μη θέλει να μπλέξει, ένα πρακτικό, δύσπιστο, σκε-

αδιάκριτοι, ούτε τις γυναίκες γενικά, που του φαίνο­

πτικιστικό και αρκετά ρεαλιστικό πνεύμα. Ο Κεκαυ-

νται παράξενα ανησυχητικές, ούτε κυρίως τη δική

μένος γνώρισε τον ολισθηρό κόσμο της αυλής, τις

του γυναίκα, που συνιστά να την κλειδώνει προσε­

διαρκείς δολοπλοκίες του παλατιού, ξέρει π ω ς πρέ­

κτικά. Ο Κεκαυμένος έχει και πολλές άλλες προκα­

πει να προσέχει κανείς κάθε βήμα και κάθε λέξη αν

ταλήψεις· δεν αγαπάει τους γιατρούς, ούτε τους ηθο­

δεν θέλει να καταστρέψει την τύχη του· γνωρίζει τις

ποιούς, ούτε τους κόλακες, ούτε τους τεμπέληδες, με

ταπεινώσεις, τις συκοφαντίες, τις δυσμένειες με τις

λίγα λόγια όλους τους ανθρώ πους που θεωρεί άχρη­

οποίες απειλούνται συνεχώς όσοι συχνάζουν στην

στους: και η σοφία αυτού του μεγάλου επαρχιώτη

πρωτεύουσα. «Αν υπηρετήσεις τον αυτοκράτορα,

γαιοκτήμονα, οικονόμου, συνετού, δύσπιστου, σκε­

λέει, φυλάξου: έχε πάντοτε μπροστά στα μάτια σου

πτικιστή, δεν είναι πολύ ελκυστική. Είναι ωστόσο

την εικόνα της πτώσης σου: δεν ξέρεις τι ετοιμάζουν

διδακτική με όσα μας αποκαλύπτει για το πνεύμα

πίσω από την πλάτη σου». Ο Κεκαυμένος γνώρισε

και τον χαρακτήρα των Βυζαντινών: βλέπουμε π ώ ς

επίσης την αυτοκρατορική διοίκηση και ξέρει ό­

ήταν τα ήθη της επαρχίας, λιγότερο κομψά, λιγότερο

λους τους κινδύνους που υπάρχουν στις σχέσεις μα­

εκλεπτυσμένα από εκείνα της Κωνσταντινουπόλε­

ζί της· γνωρίζει τη θέση που κατέχει το χρήμα στις α­

ως, και λιγότερο διεστραμμένα, ορισμένα αιώνια

ποφάσεις που παίρνει, ξέρει πότε πρέπει να δίνει

χαρακτηριστικά της βυζαντινής ψυχής, τη συνετή ε­

κανείς ή να δέχεται χρήματα, και αν και καταλήγει

ξυπνάδα που δεν ασχολείται με περιττούς ηθικούς

στο συμπέρασμα ότι δεν πρέπει να δέχεσαι τίποτα,

δισταγμούς, τη δυσπιστία που τείνει προς την πο νη ­

αυτό οφείλεται λιγότερο στο γεγονός ότι είναι ανή­

ριά, την εξυπνάδα που δεν στηρίζεται στο ηθικό υ­

θικο και περισσότερο στο γεγονός ότι είναι επικίν­

πόβαθρο του χαρακτήρα. Και καταλαβαίνουμε καλά

δυνο. Επίσης, στην ιδιωτική ζωή, ξέρει ότι δεν πρέ­

- αν σκεφτούμε ότι αυτά τα ελαττώματα εκδηλώ νο­

πει να κάνεις επιχειρήσεις, ότι πρέπει να έχεις κα­

νται κυρίως στην ιθύνουσα τάξη - ότι, παρά τις τρο­

λές σχέσεις με τους ισχυρούς γείτονές σου χωρίς να

χιές αρετές και τα μεγάλα προτερήματα που δημι­

εξοικειώνεσαι πολύ μαζί τους ή να ενοχοποιείσαι·

ούργησαν το μεγαλείο της αυτοκρατορίας, η κοινω ­

ξέρει κυρίως ότι πρέπει να είσαι οικονόμος, καλός

νική διαφθορά ήταν γρήγορη και επιτάχυνε περισ­

διαχειριστής της περιουσίας του, αν θέλεις να πλου­

σότερο από ο,τιδήποτε άλλο την καταστροφή της

τίσεις, να προσέχεις να μη δανείζεσαι από τους άλ­

μοναρχίας.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΔΩΔΕΚΑΤΟ

Τ Κ ΟΤΟίΧβΙλ THC a ix x y c h c THC XYTOKPXTOPl^C 0 Φ <Ο ΥΔΑΛΙΚΟ$ KI/VAY/VOS ΚΑΙ Η Π ΑΛ Η

I.

ΤϋΝ Τ Α Κ Ο / ν

Οι απ αρχές του φ εου δ α λ ισ μ ο ύ στην Ανατολή.

II.

Η κεντρική εξουσία και η φ εου δα λ ικ ή αριστοκρατία.

III . Ο θρίαμβος του φ εο υ δ α λ ισ μ ο ύ

κατά

της κεντρικής εξουσίας τον 1 Ιο αιώνα.

IV . Ο φ εο υ δ α λ ισ μ ό ς της Α νατολής κατά τον 13ο και τον 14 ο αιώνα.

231

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΔΩΔΕΚΑΤΟ

IC T O P IX T H C K Y Z X N T IN H C X Y T O K P X T O P lX C

O 1 ΑΠΑΡΧΕΣ TOY ΦΕΟΥΔΑΛΙΣΜΟΥ ΣΤΗΝ

πελάτες, συντηρώντας με έξοδά τους ένοπλα στρα­

ΑΝΑΤΟΛΗ. - Στη βυζαντινή Ανατολή όπω ς

τεύματα, αυτοί οι μεγάλοι άρχοντες, χω ρίς ηθικούς

και στη λατινική δύοη, παρατηρείται από

φραγμούς και φόβο, λυμαίνονταν τη χώρα, παρενο-

νω ρίς ένα διπλό φαινόμενο από το οποίο προήλθε

χλούσαν και καταπίεζαν τους ιδιώτες, σφετερίζο­

το φεουδαλικό καθεστώς. Έχουμε αφενός την εξα­

νταν τη γη των άλλων, ακόμη και τη γη της Εκκλη­

φάνιση των ελεύθερων α νθ ρ ώ πω ν και αφετέρου

σίας ή του αυτοκράτορα, αψηφώντας τολμηρά τους

την εξαφάνιση της μικρής ελεύθερης ιδιοκτησίας.

νόμους και την ανίσχυρη εξουσία των αυτοκρατορι­

Μέσα στη γενική ανασφάλεια μιας ταραγμένης επο­

κών κυβερνήσεων, κάνοντας να βασιλεύει στις ε­

χής, οι μικροί, οι φτωχοί, οι αδύνατοι, μπαίνουν

παρχίες συνεχής αταξία και αναταραχή, δημιουρ­

πρόθυμα κάτω από την προστασία ενός ισχυρού και

γώντας ένα φοβερό κίνδυνο για τη μοναρχία. Τσακι­

πλούσιου γείτονα- αναζητούν, ό π ω ς λένε, την προ­

σμένες από τις λεηλασίες και τους σφετερισμούς - α­

στασία του ipatrocinium ), του «συσταίνονται», ό­

πό τους οποίους έπαιρναν πολύ συχνά μερίδιο τα ί­

π ω ς λέμε και σήμερα· και σε αντάλλαγμα για τα πλε­

δια τα όργανα της διοίκησης - οι επαρχίες άδειαζαν

ονεκτήματα που τους εξασφαλίζει η προστασία ίου,

από κατοίκους, οι εξοχές ήταν έρημες, η γεωργία εί­

αλλοτριώνουν την ελευθερία τους, γίνονται πελάτες,

χε εγκαταλειφθεί, οι φόροι εισπράττονταν με δυ­

υποτελείς αυτού του προστάτη, και συχνά του ανα­

σκολία. Και στα κτήματά τους οι μεγάλοι άρχοντες

γνωρίζουν ακόμη και δικαίω μα ιδιοκτησίας πάνω

αντιστέκονταν μερικές φορές ανοιχτά στην κρατική

στα κτήματά τους. Εξάλλου, οι μεγάλοι ιδιοκτήτες ε­

εξουσία.

0

πωφελούνται από τη δύναμή τους για να μεγαλώ­

Μάταια ο Ιουστινιανός είχε προσπαθήσει να

σουν τα κτήματά τους εις βάρος των μικρών ιδιο­

διορθώσει αυτές τις αθλιότητες και να εξορκίσει αυ­

κτητών: με διάφορα μέσα, με τον εκφοβισμό ή με τη

τούς τους κινδύνους: όλες οι προσπάθειές του ήταν

βία, σφετερίζονται τη γη των φ τω χώ ν γειτόνων

ανίσχυρες. Μάταια, μετά από αυτόν, οι ίσαυροι αυ­

τους, τους υποχρεώνουν να τους πουλήσουν σε ε­

τοκράτορες, στο μεγάλο έργο της αναδιοργάνωσης

ξευτελιστική τιμή την περιουσία τους, προσαρτούν

που ανέλαβαν, προσπάθησαν να εμποδίσουν, όπω ς

ή σφετερίζονται τη μικρή ελεύθερη ιδιοκτησία.

δείχνει ο αγροτικός Κώδικάς τους, τους άδικους

Έτσι, ενώ ανάμεσα στους ανθρώ πους δημιουργού-

σφετερισμούς της γης και απαγόρευσαν την προστα­

νται δεσμοί στενής εξάρτησης, δημιουργούνται τε­

σία. Δεν γινόταν τίποτα. Οι σφετερισμοί συνεχίστη­

ράστια χτήματα προς όφελος των παντοδύναμων

καν, η δύναμη της μεγάλης αριστοκρατίας της γης

αρχόντων.

αυξανόταν συνεχώς, ο φεουδαλισμός αναπτυσσό­

Από την τελευταία περίοδο της ρωμαϊκής αυτο­

ταν. Κατά τον 11ο αιώνα, η κρίση είχε οξυνθεί ιδι­

κρατορίας, και ακόμη περισσότερο την εποχή του

αίτερα· υπήρχε ένα πραγματικό κοινωνικό ζήτημα,

Ιουστινιανού, διαπιστώνουμε στην Ανατολή αυτό

που έφερνε αντιμέτωπες δύο τάξεις, τους «ισχυ­

το διπλό φαινόμενο. Στις αυτοκρατορικές Νεαρές

ρούς» και τους «φτωχούς», και δημιουργούσε για το

του 6ου αιώνα, γίνεται αδιάκοπα λόγος για τους με­

Κράτος ένα τόσο σοβαρό κίνδυνο ώστε οι αυτοκρά­

γάλους ιδιοκτήτες, για τους ισχυρούς άρχοντες,

τορες του 10ου αιώνα αναγκάστηκαν να πολεμή­

πραγματικούς φεουδαλικούς τυράννους, ίω ν οπ ο ί­

σουν με άγρια ενεργητικότητα τους σφετερισμούς

ω ν οι απόπειρες κατά των α νθρ ώ πω ν και των περι­

των μεγάλων βαρόνων.

ουσιών αναστατώνουν βαθιά, κυρίως στις ασιατικές

Ο φεουδαλισμός της Α νατοβής καιά τον 10ο αιώ­

επαρχίες, την καλή τάξη της μοναρχίας. Κύριοι απέ­

να. - Τα ντοκουμέντα της εποχής μας δείχνουν καλά

ραντων κτημάτων, ιριγυρισμένοι από αμέτρητους

τι ήταν αυτή η φεουδαλική αριστοκρατία. Ό π ω ς λέ­

232

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΔΩΔΕΚΑΤΟ

I C T O P IX ΊΓ Η Ο K V ^ X N T I N H C X Y T O K P X X O P l X C

ει ένα κείμενο, αποτελείται από «εκείνους στους ο­

να βαραίνει «στον τράχηλο των υπη κόω ν ο βαρύς

ποίους ο θ ε ό ς επέτρεψε να κυβερνούν, από εκεί­

ζυγός της σωματικής και ηθικής καταπίεσης».Έτσι

νους που, με τη φ ήμη και τον πλούτο, επιβάλλονταν

εκφράζονται για τους μεγάλους βαρόνους οι αυτο-

στους κοινούς ανθρώπους». Ό π ω ς λέει ένα άλλο α­

κρατορικές Νεαρές του 10ου αιώνα και μαςτους πα­

πόσπασμα, περιλαμβάνει «εκείνους που τιμήθηκαν

ρουσιάζουν έτοιμους «να καταπιούν τις περιουσίες

με διοικήσεις και στρατηγίες, με πολιτικά και στρα­

των φτωχών», αγοράζοντας σε εξευτελιστικές τιμές

τιωτικά αξιώματα». Έτσι η δύναμη αυτής της αρι­

τη γη τους, υποχρεώνοντάς τους να τους την κληρο­

στοκρατίας της γης αυξάνεται από την επιρροή που

δοτήσουν ή να τους τη δωρίσουν, ή νοικιάζοντάς

της δίνει η άσκηση των δημόσ ιω ν αξιωμάτων, το

την με την υπόσχεση ενός καλού ενοικίου που δεν

γόητρο των ανώτερων στρατιωτικών βαθ­

θα πληρώσουν ποτέ, εκμεταλλευόμενοι τα

μών, με τους μισθούς και τις δωρεές

δημόσια αξιώματά τους για να μεγα­

να προστίθενται στον πλούτο που

λώσουν τα κτήματά τους, την π ο ­

αντλεί από τα απέραντα κτήμα­

λιτική τους θέση για να απο­

τά της. Από τις μεγάλες φεου-

σπάσουν τεράστιες δωρεές α­

δαλικές οικογένειες ο αυτο­

πό τον ηγεμόνα. «Και από

κράτορας διαλέγει συχνά

αυτό δημιουργείται, λέει

τους κρατικούς λειτουρ­

ένα έγγραφο της εποχής,

γούς και τους στρατηγούς

η σύγχυση ό λω ν των

του· και έτσι, διπλά ισχυ­

πραγμάτων, οι αναρίθ­

ροί εξαιτίας του μεγέθους

μητες αδικίες, η μεγάλη

της κτηματικής περιου­

και αιώνια δυστυχία των

σίας τους και του μεγέθους

φ τω χώ ν και το μακρόσυρ-

των δημόσ ιω ν αξιωμάτων

το βογκητό τους που ο αντί­

που κατέχουν, οι μεγάλοι άρ­

λαλός του ξυπνάει τον Κύ­

χοντες, που μεταβιβάζουν από

ριο». Και από αυτό δημιουργεί-

γενεά σε γενεά συνεχώς αυξανόμε­

ται ένας ακόμη μεγαλύτερος κίν­

νη δύναμη και πλούτο, είναι εξαιρετι­

δυνος για το Κράτος. «Για όλους όσοι

κά απείθαρχοι υπήκοοι, παράξενα ανυπά­

μπορούν να καταλάβουν, λέει σε έντονο ύφος

κουοι υπηρέτες, που δεν διστάζουν να επιβληθούν

ένας νόμος του 10ου αιώνα, η εξάπλωση της εξου­

στην κυβέρνηση, που θέλουν να έχουν στο χέρι την

σίας των ισχυρών θα φέρει την ανεπανόρθωτη κα­

εξουσία, να επιβάλλουν νόμους στον αυτοκράτορα

ταστροφή των κοινών».

και που επαναστατούν με φοβερές εξεγέρσεις όταν ο

Αυτό εξηγείται πολύ καθαρά σ’ ένα άλλο κείμενο.

ηγεμόνας αποφασίζει να αγνοήσει τους ίδιους και

Αν ο ελεύθερος χωρικός εξαφανιστεί, εξαφανίζεται

τις συμβουλές τους.

μαζί του η φορολογητέα ύλη που είναι απαραίτητη

Περιφρονώντας τους νόμους της αυτοκρατορίας,

για την καλή κατάσταση της οικονομίας. Αν ο ελεύ­

όλοι αυτοί οι ισχυροί άρχοντες - πολιτικοί και

θερος χωρικός εξαφανιστεί, αν οι μεγάλοι άρχοντες

στρατιωτικοί, λαϊκοί και εκκλησιαστικοί - προσπα­

σφετεριστούν τα στρατιωτικά φέουδα, που είναι η

θούν με χίλια μέσα να μεγαλώσουν τα κτήματά τους

βάση της στρατολογίας, ο στρατός δεν θα έχει στρα­

σε βάρος των φτωχών, «θ εω ρούν τους φτωχούς

τιώτες. «Όλα καταρρέουν, μόλις λείψει η πλειοψη-

λεία τους, ανυπομονούν να αρπάξουν την περιου­

φία». Υπάρχει και κάτι ακόμη. Αυτοί οι ισχυροί βα­

σία τους». Ρίχνονται πά νω τους «σαν πανούκλα»

ρόνοι της γης αποτελούν μόνιμο κίνδυνο για τη μο­

προσπαθώντας να τους απογυμνώσουν από τα αγα­

ναρχία. Δεν έχουν μόνο απέραντα κτήματα όπου

θά τους. «Τυραννούν τους πληθυσμούς», κάνοντας

ζουν, περιχαρακωμένοι μέσα στους άπαρτους πύρ-

233

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΔΩΔΕΚΑΤΟ

I C T O P I X T H C K Y Z X N T IN H G X Y T O K P X T O P lX G

γουςτους, μέσα σε μια ακολουθία από πιστούς και υ­

ανώτερα αξιώματα του Κράτους και της αυλής, όλοι

ποτελείς, ανάμεσα σε ανθρώπους που γνωρίζουν την

αυτοί οι υπερήφανοι φεουδάρχες - κυρίως στη Μι­

ένδοξη καταγωγή τους, τα πλούτη τους, ία κατορθώ-

κρά Ασία, που είναι η κοιτίδα των ενδοξότερων οι­

ματά τους και που εκτιμούν τη γενναιοδωρία τους

κογενειών της μοναρχίας - είναι οι πιο επίφοβοι υ­

και την αξία της προστασίας τους. Εξάλλου, χάρη στο

πήκοοι της αυτοκρατορίας. Οι αυτοκράτορες της μα­

σύστημα της περιφερειακής στρατολογίας, έχουν, ό­

κεδονικής δυναστείας κατάλαβαν τον κίνδυνο και

π ω ς είδαμε, το στρατό στα χέρια τους. Στο γόητρο της

πάλεψαν ενεργητικά και σκληρά εναντίον αυτών

διοίκησης προστίθενται οι μισθοί και οι δωρεές που

των μεγάλων οικογενειών - των Φωκάδων, των

τους εξασφαλίζουν τα αξιώματά τους. Τέλος μια στε­

Μαλεΐνων και πολλώ ν άλλων - που γίνονται πλου­

νή αλληλεγγύη, που οφείλεται στην κοινότητα των

σιότεροι από γενεά σε γενεά και, χωρίς κανείς να

συμφερόντων, ενισχυμένη από πολυάριθμους οικο­

διαμαρτύρεται, κατέχουν περιουσίες που απέκτησαν

γενειακούς δεσμούς, συντηρούμενη από μια κοινή

με άδικο τρόπο. «Και δεν θα αντιταχθούμε, γράφει ο

ζωή κατορθωμάτων και αγώνων, ενώνει ολόκληρη

Βασίλειος Β', στις επιχειρήσεις αυτών των ανθρώ­

αυτή την τάξη των ευγενών. Και με όλα αυτά, υπερή­

πων; θ α αφήσουμε στα χέρια τους την περιουσία

φανοι για τον πλούτο τους, τη δύναμή τους, τη δήμο­

των φτωχών, που έκλεψαν και λεηλάτησαν ανάξια;»

υ κότητά τους, αρχηγοί του στρατού, διορισμένοι στα

Οι αυτοκράτορες δεν θέλησαν κάτι τέτοιο.

Η

ΚΕΝΤΡΙΚΗ ΕΞΟΥΣΙΑ ΚΑΙ Η ΦΕΟΥΔΑΛΙ­

ρώντας εναντίον οποιουδήποτε σφετεριστή τα απα­

ΚΗ ΑΡΙΣΤΟΚΡΑΤΙΑ. - Η αυτοκρατορική

ράγραπτα διεκδικητικά δικαιώματα του κράτους.

πολιτική. - Μόλις ανέβηκε στον θρόνο, ο

Πρέπει να διαβάσουμε τις αυτοκρατορικές Νεαρές

Βασίλειος Α ' άρχισε τον αγώνα, θέλησε «οι φτωχοί

για να αισθανθούμε την άγρια μανία του αγώνα κα­

να μην καταπιέζονται από τους πλούσιους»· θέλησε

τά των φεουδαρχών, πρέπει να δούμε με πόση δύ­

να βάλει τέρμα στους σφετερισμούς «αυτών των λαί­

ναμη στηλιτεύουν τους ανθρώπους που, «αντί να έ­

μαργων χεριώ ν που είναι πάντα απλωμένα προς

χουν για τους φτωχούς οίκτο, ανθρωπιά» κερδο­

την περιουσία των άλλων», προσπάθησε να ανασυ­

σκοπούν με τις δυσκολίες τους, «για να αγοράζουν

στήσει τη μικρή ιδιοκτησία και, κατά τα λεγάμενα ε­

σε εξευτελιστικές τιμές τις περιουσίες των δυστυχι­

νός ιστορικού της εποχής, «να ξαναδώσει ζωή στο

σμένων και που έχουν κάνει τη δυστυχία των φτω­

σώμα των φτωχών, που είχαν εξασθενίσει τόσο α­

χ ώ ν πηγή του πλούτου τους». Πρέπει να δούμε τα

ξιοθρήνητα στο παρελθόν». Σε όλη τη διάρκεια του

λόγια μνησικακίας και μίσους που βρίσκουμε στο

10ου αιώνα, οι διάδοχοί του, ο Ρωμανός Λακαπη-

στόμα ενός Τζιμισκή, που οργίζεται βλέποντας το

νός, ο Κωνσταντίνος Ζ', ο Νικηφόρος Φωκάς, ο Βα­

Κράτος να απογυμνώνεται από τα ωραιότερα κτή­

σίλειος Β', συνέχισαν το έργο του, απαγορεύοντας

ματά του και τους αγώνες των αυτοκρατορικών

στους ισχυρούς να αγοράζουν, με οποιοδήποτε πρό­

στρατευμάτων να γίνονται αντικείμενο εκμετάλλευ­

σχημα, τη γη των φτωχών, ακυρώνοντας συμβό­

σης μερικών ατόμων, ή κάτω από την πένα ενός

λαια πώ λησης που είχαν υπογράφει παράνομα και

Βασιλείου Β' που ξεσηκώνεται, στο όνομα του δη­

υποχρεώνοντας τον αγοραστή σε επιστροφή, συχνά

μόσιου συμφέροντος και της σωτηρίας του Κράτους,

χωρίς αποζημίωση, καταργώντας την παραγραφή,

ενάντια «στο φοβερό δεινό της πλεονεξίας». Υπάρ­

που μετά από σαράντα χρόνια, κάλυπτε τις παράνο­

χει όμω ς και κάτι άλλο που αποδεικνύει τη βιαιότη­

μες αγορές, απαγορεύοντας την προστασία, διατη­

τα και την αναγκαιότητα του αγώνα, και τον φοβερό

234

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΔΩΔΕΚΑΤΟ

IG T O P IX T H C K Y Z X N T IN H G X Y T O K P X T O P lX C

κίνδυνο που απειλούσε την αυτοκρατορία: είναι οι

φερνε οπαδούς από παντού. Οι άραβες εμίρηδες της

μεγάλες φεουδαλικές εξεγέρσεις του δεύτερου μισού

Αμίδας και του Μαϊφερκάτ του έστελναν χρήματα

του 10ου αιώνα, όλη αυτή η ασιατική «Σφενδόνη»

και ιππείς, οι μικροί ηγεμόνες της Αρμενίας έκαναν

που διατάραξε τόσο σοβαρά τη βασιλεία του Τζιμι-

κι αυτοί το ίδιο. Σε μερικές εβδομάδες ο Σκληρός ή­

σκή και την περίοδο της ανηλικότητας του Βασιλεί­

ταν κύριος ολόκληρης της Ασίας, και καθώς συνέχι­

ου Β', και όπου εμφανίζονται σ’ ένα πολύ γραφικό

ζε τη νικηφόρα πορεία του, οι αρχηγοί του αυτοκρα-

και έντονο ανάγλυφο μερικές από τις ισχυρές και

τορικού στρατού, που είχαν επιφορτιστεί με την ανα­

μεγαλοπρεπείς μορφές της αριστοκρατικής κοινω ­

χαίτισή του αλλά που ευνοούσαν μυστικά την υπό­

νίας του Βυζαντίου.

θεση ενός φεουδάρχη που ανήκε στην τάξη του, έρ­

Οι μεγάβες φεουδαβικές εξεγέρσεις του 10ου αιώ ­

χονταν να αυξήσουν τις δυνάμεις τους με συνεχείς

να. -Έ χ ο υ μ ε διηγηθεί ήδη προηγουμένως πώς, το

λιποταξίες. Μάταια η κυβέρνηση, θυμούμενη ότι μ’

9 7 1 , γύρω από τον εξεγερμένο Βάρδα Φωκά συ­

αυτό τον τρόπο είχε αποδιοργανώσει κάποτε τα

σ π ειρ ώ θη κ ε ολόκληρη η φ εουδαλική

στρατεύματα του Φωκά, προσπαθούσε υ­

Ανατολία. Η εξέγερση του Βάρδα

ποσχόμενη χρήματα, τίτλους, αξιώμα­

Σκληρού, μερικά χρόνια αργότερα,

τα, να κλονίσει την πίστη των φ ί­

προσφέρει ένα εξίσου χαρακτηρι­

λω ν του Σκληρού. Σ’ αυτές τις

στικό θέαμα. Ο Βάρδας Σκληρός,

προσφορές έβλεπαν μια απόδει­

ό π ω ς και ο Φωκάς, και μόλο

ξη αδυναμίας, που αύξανε το

που πολέμησε και νίκησε, ήταν

γόητρο του σφετεριστή. Σε λίγο ο

ένας από τους φεουδάρχες στους

Σκληρός καταλάμβανε τη Νί­

οποίους υπήρχε πάντα σε λανθά-

καια, βάδιζε κατά της Κωνσταντι­

νουσα κατάσταση μια ψυχή συνω­

νουπόλεως και ο στόλος του απει­

μότη. Πολύ πλούσιος, λατρεμένος α­ πό τους στρατιώτες, γεμάτος τιμές και

λούσε την πρωτεύουσα. Κωνσταντίνος Ζ' ο Π ορφυρογέννητος (905-959).

δόξα, δεν δίστασε, όταν το 976 έπεσε

Επί τρία ολόκληρα χρόνια, αυτή η φοβερή εξέγερση αναστάτωσε τη μο­

άδικα σε δυσμένεια, να ριχτεί στην εξέγερση. Για

ναρχία. Για να την καταστείλουν χρειάστηκε να κά­

μια ακόμη φορά, ό πω ς και στην περίπτωση του Φ ω ­

νουν έκκληση στον ηττημένο του 971, τον Βάρδα

κά, η Μικρά Ασία του έδωσε τα απαραίτητα μέσα.

Φωκά, και για να νικήσουν ένα φεουδάρχη αναγκά­

Είχε διατελέσει κάποτε διοικητής στα σύνορα του

στηκαν να στηριχθούν σ’ έναν άλλο φεουδάρχη, που

Ευφράτη και είχε δοξαστεί με τα κατορθώματά του·

ήταν ο μοναδικός να ανακτήσει την Ασία χάρη στη

«ολόκληρος ο στρατός τον αγαπούσε», λέει ένας χρο­

δόξα του ονόματος του και της οικογένειάς του. Στις

νογράφος. Είναι λοιπόν αρκετό να εμφανιστεί στα

24 Μαρτίου 979, οι δύο αντίπαλοι βρέθηκαν αντι­

στρατόπεδα για να ξεσηκώσει τα πάθη αυτού του α­

μέτωποι σε μια τραγική σύγκρουση. Η μάχη είχε αρ­

νήσυχου πλήθους και να το παρασύρει με το μέρος

χίσει στην πεδιάδα της Παγκαλείας· οι αυτοκρατορι-

του. Οι αρχηγοί και οι στρατιώτες συμφωνούν να τον

κοί είχαν αρχίσει να λυγίζουν όταν ο Φωκάς ρίχνεται

ανακηρύξουν αυτοκράτορα. Γ ία να έχει χρήματα, άρ­

μπροστά και προκαλεί τον Σκληρό σε μονομαχία.

παξε από τους αυτοκρατορικούς φοροεισπράκτορες

Αμέσως, η μάχη σταματάει: τόσο «ωραίο και συγκι­

τους φόρους που είχαν εισπράξει και επέβαλε βαριές

νητικό θέαμα ήταν η μονομαχία αυτών των δύο αν­

εισφορές στους μεγάλους ιδιοκτήτες: κυρίως όμως

δρών, που ήταν ισάξιοι σε τόλμη και ψυχική δύνα­

πολλοί άνθρωποι, έχοντας εμπιστοσύνη στο άστρο

μη». Με μια σπαθιά, ο Σκληρός κόβει το αυτί του α­

του, του έφερναν με τη θέλησή τους τις περιουσίες

λόγου του Φωκά· εκείνος όμως, με το φοβερό σπαθί

τους, με την ελπίδα να αποζημιωθούν και να αντα-

του, καταφέρνει ένα χτύπημα στο κεφάλι του Σκλη­

μειφθούν στο εκατονταπλάσιο. Η φήμη του του έ­

ρού, που πέφτει πάνω στο λαιμό του αλόγου του, λι-

235

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΔΩΔΕΚΑΤΟ

Κ Τ Γ Ο Ρ ΙΧ "THC K Y Z X N 'T I N H C X Y T O K P X T O P I X C

από συμφόρηση.Ήταν το τέλος της εξέγερσης.

ποθυμώντας ταυτόχρονα από τη δύναμη ίου χτυπή­ ματος. Ενώ ο Φωκάς συγκεντρώνει τους στρατιώτες

Ωστόσο απέμενε ο Σκληρός: παραμερισμένος από

του, οι σταβλίτες του Σκληρού σηκώνουν τον λιπό­

τον Φωκά, που τον είχε φυλακίσει, επανήλθε στη

θυμο κύριό τους και τον μεταφέρουν κοντά σε μια

σκηνή, και επί μήνες έκανε ένα πεισματικό ανταρ­

γειτονική πηγή· όμως, μέσα στην αναστάτωση, το ά­

τοπόλεμο, αιχμαλωτίζοντας τις εφοδιοπομπές, στα­

λογο του Σκληρού ξεφεύγει και αρχίζει να διασχίζει

ματώντας τα πλοία, καταστρέφοντας κάθε κίνηση

καλπάζοντας το πεδίο της μάχης· οι στρατιώτες του

στην Ανατολία, προκαλώντας λιμό στην Κωνσταντι­

διεκδικητή το αναγνωρίζουν, και βλέποντάς το σκε­

νούπολη χωρίς κανένας από τους στρατιώτες του να

πασμένο με αίμα, πιστεύουν ότι ο Σκληρός σκοτώ­

σκεφτεί να τον εγκαταλείψει. «Ποτέ, λέει ο Φελλός,

θηκε και διαλύονται. Η εξέγερση είχε νικηθεί: το μό­

δεν υπήρξαν λιποτάκτες ανάμεσά τους, τόσο κατά-

νο που απομένει στον Σκληρό είναι να καταφύγει

φερνε να τους γοητεύει με την τραχιά καλοσύνη του,

στους Άραβες, όπου έμεινε φυλακισμένος στη Βα­

να τους συγκρατεί με τις γενναιοδωρίες του, να τους

γδάτη επί επτά χρόνια.

κρατάει όλους σε τέλεια αρμονία, ζώντας μαζί τους

Οκτώ χρόνια αργότερα, οι δύο αντίπαλοι του 971

σαν σύντροφος, γευματίζοντας μαζί τους, πίνοντας α­

και του 979 επρόκειτο να ξανασυναντηθούν αλλά ε­

πό το ίδιο ποτήρι, ξέροντας να φωνάζει τον καθένα

νωμένοι αυτή τη φορά για να αγωνιστούν κατά του

με το όνομά του, μιλώντας τους πάντα με καλοσύ­

αυτοκράτορα. Το 987, οι μεγάλοι στρατιωτικοί αρχη­

νη». Ο Βασίλειος Β', για να τελειώνει μαζί του, απο­

γοί ήταν πολύ δυσαρεστημένοί: ο Βασίλειος ο Β' χει­

φάσισε να δείξει επιείκεια. Πρόσφερε στον Σκληρό

ραφετούταν από την προστασία τους. Στο Χαρσιανό,

τη συγνώμη του, τον ηχηρό τίτλο του κουροπαλάτη,

στα κτήματα ενός μεγάλου ασιάτη βαρόνου, οι στρα­

την απόδοση στον ίδιο και τους οπαδούς του της πε­

τηγοί ανακήρυξαν έναν αυτοκράτορα της εκλογής

ριουσίας τους και των τιμών τους. Η συνάντηση που

τους: ήταν ο Βάρδας Φωκάς. Ολόκληρη η Ασία πήρε

έφερε αντιμέτωπους τον αυτοκράτορα και τον μεγά­

το μέρος του. Παρέσυρε χωρίς κόπο την Καππαδο­

λο γαιοκτήμονα ήταν εξαιρετικά δραματική. Γερα-

κία, α π ’ όπου καταγόταν η οικογένειά του, και τα ι­

σμένος, πολύ παχύς, σχεδόν ανίκανος, σχεδόν τυ­

σχυρότερα πρόσωπα της μικρασιατικής αριστοκρα­

φλός, ο επαναστάτης προχωρούσε με κόπο πεζή

τίας. Ο ίδιος ο Σκληρός, αφού απέδρασε από τη Βα­

προς την αυτοκρατορική σκηνή και ο Βασίλειος ή­

γδάτη, ήρθε να συναντήσει τον αλλοτινό του αντίπα­

ταν γεμάτος χαρά. «Ιδού, αναφωνούσε, εκείνος που

λο και οι δύο πρώ ην εχθροί συμφώνησαν να μοιρα­

φοβήθηκα τόσο, που μας έκανε όλους να τρέμουμε.

στούν την αυτοκρατορία. Σε λίγο η Κωνσταντινούπο­

Έρχεται σ’ εμένα ικετεύοντας, τον οδηγούν από το

λη αποκλείστηκε από την ξηρά και από τη θάλασσα.

χέρι». Ωστόσο δέχτηκε καλά τον ηττημένο, και οι

Σ’ αυτή την σχεδόν απελπιστική κατάσταση χρειά­

δύο αντίπαλοι συζήτησαν πολλή ώρα, με τον Σκλη­

στηκε η θαυμαστή ενεργητικότητα του Βασιλείου Β'.

ρό να εξηγεί τα αίτια της εξέγερσης και τον Βασίλειο

Η τελική μάχη έγινε το 989 στην πεδιάδα της Αβύ-

να τον ακούει με σεβασμό και να του ζητάει συμβου­

δου. Και πάλι, όπω ς και στην Παγκάλεια, ο φλογερός

λές. Ό π ω ς αναφέρει ο Φελλός, ο Σκληρός είπε στον

Φωκάς ήρθε να προκαλέσει τον αυτοκράτορα σε μο­

ηγεμόνα τα εξής: «Τον συμβούλεψε να μην ανέχεται

νομαχία, «προτιμώντας έναν ένδοξο θάνατο από τη

για κανένα λόγο υπερβολικά ισχυρούς δημόσιους υ­

ντροπή μιας ήττας». Αρχισε να καλπάζει σαν τρελός,

παλλήλους στην αυτοκρατορία, να μην επιτρέψει σε

σε μια κούρσα «που θύμιζε την πορεία των σύννε­

κανέναν από τους μεγάλους στρατιωτικούς αρχη­

φ ων που σπρώχνονται από έναν άνεμο καταιγίδας»

γούς να έχει μεγάλα πλούτη, να τους παρενοχλεί συ­

εναντίον των αυτοκρατορικών γραμμών, όταν ξαφνι­

νεχώ ς με τις πιο αυθαίρετες απαιτήσεις, να τους υ­

κά τον είδαν να γυρίζει τα χαλινάρια του, να σπρώ­

ποχρεώσει έτσι να αφιερώνουν όλο το χρόνο και

χνει το άλογό του στην κορυφή ενός υψώματος και ε­

την προσοχή τους στις ιδιωτικές υποθέσεις τους και

κεί να σωριάζεται ξαφνικά στο έδαφος, χτυπημένος

να τους εμποδίζει να γίνουν ισχυροί ή επικίνδυ­

236

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΔΩΔΕΚΑΤΟ

IG T O P IX T H C K Y Z X N T IN H G X Y T O K P X T O P lX C

νοι». 0 Βασίλειος δεν επρόκειτο να ξεχάσει καθό­

χόντων φαινόταν να έχει παταχτεί οριστικά.Όχι μό­

λου αυτές τις συμβουλές. Η Νεαρά του 996, όπου α­

νο τους απαγόρευαν οποιαδήποτε αγορά για το μέλ­

ναγνωρίζουμε σε πολλά αποσπάσματα το ίδιο το χέ­

λον, αλλά και μια αυστηρή έρευνα επανεξέταζε όσα

ρι του αυτοκράτορα, και την ανάμνηση της έντονης

είχαν σφετεριστεί στο παρελθόν· οι τίτλοι ιδιοκτη­

μνησικακίας που είχε διατηρήσει για τις φεουδαρ­

σίας τους υποβάλλονταν σε προσεκτικό έλεγχο, χ ω ­

χικές εξεγέρσεις, είναι το φοβερότερο από τα διατάγ­

ρίς να υπάρχει παραγραφή για καμία από τις αδι­

ματα που θέσπισε η αυτοκρατορική κυβέρνηση κα­

κίες τους, και ο αυτοκράτορας δεν εξαιρούσε από αυ­

τά των φεουδαλικών σφετερισμών.Ήταν η εκδίκη­

τό τον έλεγχο ούτε τις παραχωρήσεις που είχαν γί­

ση του στέμματος εναντίον των επαναστατών της

νει παράνομα στο όνομά του. Η κεντρική εξουσία έ­

Ανατολίας. Τώρα πια η λαιμαργία των μεγάλων αρ­

μοιαζε να έχει νικήσει.

# ■I ΘΡΙΑΜΒΟΣ ΤΟΥ ΦΕΟΥΔΑΛΙΣΜΟΥ ΚΑΤΑ

στρατιώτες, κατάργησαν κατά τον 11 ο αιώνα την πε­

ΤΗΣ ΚΕΝΤΡΙΚΗΣ ΕΞΟΥΣΙΑΣ ΤΟΝ 11ο

ριφερειακή στρατολογία, αντικατέστησαν την προ­

ΑΙΩΝΑ. - Στην πραγματικότητα η νίκη της

σ ω πική υπηρεσία μ’ ένα στρατιωτικό φόρο, αντικα­ τέστησαν τον εθνικό στρατό με μισθοφόρους, από

δεν επρόκειτο να διαρκέσει πολύ. Εια να δαμάσει τους μεγάλους αυτούς τυχοδιώ­

τους οποίους περίμεναν μεγαλύτερη πίστη. Εια να

κτες, τους ισχυρούς φεουδάρχες που, στην τολμηρή

αποφύγουν τον κίνδυνο των πραξικοπημάτων, α-

πάλη τους εναντίον του στέμματος, δεν πτοούνταν

ποδιοργάνωσαν το στρατό, μείωσαν τον στρατιωτι­

ποτέ από την ατυχία και έβρισκαν ώ ς το τέλος ακλό­

κό προϋπολογισμό, έθεσαν σε διαθεσιμότητα και

νητα πιστούς υποστηρικτές, είχε χρειαστεί όλη η ε­

καθαίρεσαν στρατηγούς, ακολούθησαν αποφασιστι­

νεργητικότητα ενός Βασιλείου Β'. Στα χρόνια που α­

κά ειρηνική πολιτική. Εια να μειώσουν τον ρόλο

κολούθησαν, τους τσάκισε ανελέητα με φόρους· στα

που έπαιζε η μεγάλη αριστοκρατία στο Κράτος, έ δ ω ­

ταξίδια του στην αυτοκρατορία, χτύπησε χωρίς δι­

σαν στη γραφειοκρατία, στους ανθρώ πους του πα­

σταγμό όσους του φάνηκαν πολύ ισχυροί και πολύ

λατιού, δεσπόζουσα θέση, στρατολογούσαν τους δ η ­

πλούσιοι, και κυρίως τον Ευστάθιο Μαλεΐνο, στα

μόσιους υπαλλήλους μεταξύ των πολιτών, εκδημο­

κτήματα του οποίου είχε ανακηρυχτεί αυτοκράτορας

κράτισαν τη Σύγκλητο, έδειξαν ότι είχε έρθει ο και­

το 987 ο Βάρδας Φωκάς, και του οποίου η υπερβολι­

ρός που, κατά τα λεγάμενα ενός ιστορικού της επο­

κά μεγαλοπρεπής φιλοξενία ανησύχησε και π λ ή γω ­

χής, «οι στρατιώτες έπρεπε ν ’ αφήσουν τα όπλα τους

σε τον ηγεμόνα. Είχε επίσης κατασχέσει προηγουμέ­

και να γίνουν δικηγόροι ή νομικοί». Το μόνο που

νω ς τη σκανδαλώδη περιουσία που είχε συσσωρεύ­

κατάφεραν μ’ αυτά τα μέτρα ήταν να δυσαρεστήσουν

σει εις βάρος του Κράτους και των ιδιωτών, ο παντο­

τους στρατηγούς, να ερεθίσουν τη δυσαρέσκεια των

δύναμος υπουργός πα ρακοιμ ώ μενος Βασίλειος.

στρατευμάτων και τη ζήλια τους κατά του πολιτικού

Ό μ ω ς η φεουδαλική αριστοκρατία ήταν πολύ ισχυ­

στοιχείου και να προκαλέσουν νέες εξεγέρσεις.

ρή για να νικηθεί μ’ αυτό τον τρόπο: αυτό φάνηκε κα­

Το 1057, η φεουδαλική και στρατιωτική αριστο­

θαρά όταν μετά το θάνατο του μεγάλου αυτοκράτορα,

κρατία έπαιρνε την εκδίκησή της για τις προσβολές

η εξουσία έπεσε σε πιο αδύναμα χέρια.

και την κακομεταχείριση που είχαν επιφυλάξει

Μετά τον θάνατό του, συνέχισαν ή ακόμη και ενί-

στους αρχηγούς της. Την ημέρα του Πάσχα του

σχυσαν την πολιτική του. Εια να αφαιρέσουν από

1057, οι μεγαλύτεροι στρατηγοί, με επί κεφαλής τον

τους φεουδάρχες την επιρροή που ασκούσαν στους

Ισαάκ Κομνηνό και τον Κεκαυμένο Κατακαλών, εί­

237

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΔΩΔΕΚΑΤΟ

IC T O PIA . T H C Κ Υ Ζ Χ Ν Τ Ί Ν Η Ο X Y 'T O K P X 'T O P lX C

χαν προσπαθήσει να υποβάλουν τα αιτήματά τους

πρόοδοι των Τούρκων και των Νορμανδών, η αξιο­

στον αυτοκράτορα Μ ιχαήλ ΣΤ'. Αυτός τους απάντη­

θρήνητη αναρχία της αυτοκρατορίας έδειξαν με α­

σε προσβάλλοντας τον Κεκαυμένο, κατηγορώντας

κόμη πιο κραυγαλέο τρόπο ποιες υπηρεσίες πρό-

τον ότι το μόνο που σκεφτόταν ήταν π ώ ς να πλουτί­

σφεραν στην αυτοκρατορία αυτοί οι μεγάλοι φεου­

σει και έκλεισε βίαια το στόμα των άλλων στρατη­

δάρχες, οι αρχηγοί του στρατού και οι δημιουργοί

γώ ν που ήθελαν να υπερασπιστούν τον σύντροφό

της νίκης. Και μέσα στη γενική αναστάτωση, σ’ αυ­

τους. Η αντίδραση ήταν η αναμενόμενη. Οι στρατη­

τούς έκαναν έκκληση το 1081 και από αυτούς ήρθε

γοί συμφώνησαν να επαναστατήσουν. Σε λίγο, στο

η σωτηρία. Η άνοδος στο θρόνο του Αλεξίου Κομνη­

κάλεσμά τους, ο στρατός της Ασίας ξεσηκώθηκε για

νού, ό π ω ς των Καπέτων στη Γαλλία, σήμανε τον

να βάλει τέλος στο πολιτικό καθεστώς και η ανακή­

θρίαμβο της μεγάλης φεουδαλικής αριστοκρατίας·

ρυξη του Ισαάκ Κομνηνού σήμανε τη νίκη του στρα­

ήταν η νίκη του στρατού επί του πολιτικού στοιχεί­

τιωτικού και φεουδαλικού στοιχείου. Ασφαλώς το

ου, της επαρχίας επί της πρωτεύουσας. Και ήταν, α­

μόνο που έκανε ο Ισαάκ ήταν να περάσει απλώ ς α­

κόμη περισσότερο, η απόδειξη ότι, παρά τις προ­

πό το θρόνο. Ό μ ω ς μετά από εκείνον, κάτω από τη

σπάθειες της αυτοκρατορικής εξουσίας, ο φεουδαλι­

διακυβέρνηση των ανίσχυρων διαδόχω ν του, οι

σμός παρέμενε πανίσχυρος μέσα στη μοναρχία.

©

Ο

ΦΕΟΥΔΑΛΙΣΜΟΣ ΤΗΣ ΑΝΑΤΟΛΗΣ ΚΑΤΑ

τω από την ηγεσία της αριστοκρατικής οικογένειας

ΤΟΝ 13ο ΚΑΙ ΤΟΝ 14ο ΑΙΩΝΑ. - Ασφα­

Γαβρά, σε μια ανεξάρτητη φεουδαλική ηγεμονία. Ο

λώς, μεταξύ του φεουδαλισμού της Δύσης

Λέων Σγουρός, στις αρχές του 13ου αιώνα, βασιλεύ­

και του βυζαντινού φεουδαλισμού, υπήρχαν κατά

ει σαν πραγματικός φεουδάρχης στο Ναύπλιο, το

τον 10ο αιώνα και εξακολούθησαν να υπάρχουν

Αργος, την Κόρινθο και προς στιγμήν και στην ίδια

πάντοτε μεγάλες διαφορές. Στην Ανατολή δεν κα­

την Αθήνα. Παντού βρίσκουμε απέραντα κτήματα

θιερώθηκε ποτέ αυτή η αυστηρή ιεραρχία που κά­

οι κύριοι των ο π ο ίω ν ενεργούν σαν πραγματικοί

νει την φεουδαλική κοινωνία της Δύσης μια μεγά­

άρχοντες, στηριζόμενοι σ’ έναν ιδιόκτητο στρατό και

λη αλυσίδα από επικυρ ίαρ χους και υποτελείς.

σε μια εδαφική εξουσία που κανείς δεν τους αμφι­

Ό μ ω ς η ύπαρξη αυτής της επαρχιακής αριστοκρα­

σβητεί πλέον. Η αναλογία ήταν τόσο μεγάλη ώστε ε­

τίας είχε τις ίδιες συνέπειες στη βυζαντινή αυτοκρα­

ντυπώσιασε βαθιά τους Λατίνους που κατέκτησαν

τορία ό π ω ς και στα κράτη του δυτικού μεσαίωνα·

τη βυζαντινή αυτοκρατορία κατά τον 12ο αιώνα. «Οι

κάθε φορά που η κεντρική εξουσία εξασθενούσε ή­

γάλλοι βαρόνοι βρήκαν στο Μορέα μια οργάνωση

ταν ένα επίφοβο στοιχείο αναταραχής και διάλυσης.

παρόμοια με εκείνη που είχαν αφήσει στη Δύση:

Αυτό φαίνεται καθαρά στην αναρχία που ακολού­

στη βάση της κοινω νικής κλίμακας χωρικούς, δου­

θησε το τέλος της δυναστείας των Κομνηνών - η ά­

λοπάροικους, στους οποίους έδωσαν πολύ φυσικά

νοδος των Αγγέλων στην εξουσία είναι η εκδίκηση

το όνομα βιβάνοι, στην κορυφή ευγενείς και στρα­

της αριστοκρατίας ενάντια στην αυτοκρατορική ε­

τιωτικούς, μεγάλους ιδιοκτήτες και φεουδάρχες,

ξουσία - ό π ω ς και στην εξάρθρωση της αυτοκρατο­

στους οποίους έδωσαν εξίσου φυσικά το όνομα ευ­

ρίας που προκάλεσε η τέταρτη σταυροφορία. Πα­

γενείς». Μ ’ αυτούς τους άρχοντες, δεν δυσκολεύο­

ντού η αριστοκρατία ξανασηκώνει κεφάλι. Η Τραπε-

νταν καθόλου να συνεννοηθούν· τους επέτρεψαν να

ζούντα, στα τέλη του 12ου αιώνα, οργανώνεται κά­

διατηρήσουν τα προνόμιά τους και τους έδωσαν μια

238

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΔΩΔΕΚΑΤΟ

I C T O P I X T H G K V Z X N T I N H C χ Υ ί γ ο κ Ρχ τ ο ρ ι μ ^

θέση στις τάξεις ίω ν λατίνων ευγενών. Οι Βιλεαρ-

και, μετά την Αδριανούπολη που έδωσε το παρά­

δουίνοι και οι Λα Ρος προσαρμόστηκαν εύκολα με

δειγμα, όλες π ς μεγάλες πόλεις της μοναρχίας να ε­

τους Μελισσηνούς, τους Καντακουζηνούς και τους

ξεγείρονται ενάντια στους δυνατούς και να είναι γε­

άλλους μεγάλους άρχοντες του Μορέα: είχαν τις ί­

μάτες ταραχές, λεηλασίες και φόνους. Η ιστορία της

διες ιδέες, ία ίδια ήθη και αποτελούσαν την ίδια κό­

κομμούνας της Θεσσαλονίκης, της τραγί κής περιπέ­

στα.

τειας που ονομάζουν επανάσταση των Ζηλωτών,

Ακόμη και κατά τις τελευταίες ημέρες της αυτο­

και που επί επτά ολόκληρα χρόνια γέμισε αναταρα­

κρατορίας, αυτή η φεουδαλική αριστοκρατία διατη­

χή και αίμα τη μακεδονική πόλη, είναι απλώ ς η

ρήθηκε στη βυζαντινή κοινωνία και αποτέλεσε πολ­

πιο περίεργη και πιο γραφική πλευρά αυτών των

λές φορές ακόμη στοιχείο ταραχής. Ο 14ος αιώνας

ταξικών αγώνων. Μ ’ αυτό τον τρόπο, αν και με δια­

είναι γεμάτος ταξί κούς αγώνες μεταξύ αυτής της αρι­

φορετική μορφή, η μεγάλη αριστοκρατία της γης υ­

στοκρατίας και μιας νεοεμφανιζόμενης δημοκρα­

πήρξε για μια ακόμη φορά στοιχείο διάλυσης για

τίας, που δεν συγχωρεί στους ισχυρούς την τυραννία

την αυτοκρατορία και η θέση που κατείχε ο φεουδα­

που της επέβαλλαν για πολύ καιρό. Ο Καντακουζη­

λισμός σ’ αυτή την φαινομενικά απόλυτη μοναρχία

νός, σ’ ένα ενδιαφέρον απόσπασμα των απομνημο­

δεν είναι ασφαλώς το λιγότερο περίεργο ούτε το λι­

νευμάτων του, έδειξε αυτό τον άνεμο της επανάστα­

γότερο απροσδόκητο πράγμα στην ιστορία του Βυ­

σης που φυσούσε σ’ ολόκληρη την αυτοκρατορία

ζαντίου.

239

240

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΔΕΚΑΤΟ ΤΡΙΤΟ

ΤΑ. CTOIXGIX T H C A lW Y C H C T H C XYTOKPVTOPlXC 0 OI>HCK
I.

Η θέση της Εκκλησίας σιη βυζαντινή κ οινω νία .

II.

Ο μ ο ν α χ ισ μ ό ς και η αυτοκρατορία.

III.

Το πατριαρχείο και η αυτοκρατορία.

241

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ic t o p ix t h c

ΔΕΚΑΤΟ

ΤΡΙΤΟ

k y z x n t in h c x y t o k

Px t o p i x c

Ο ΘΕΣΗ ΤΗΣ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣ ΣΤΗ ΒΥΖΑΝΤΙ­

και κατέβαζε αυτοκράτορες. Ο πατριάρχης, ό π ω ς έ­

ΝΗ ΚΟΙΝΩΝΙΑ. - Τ ο πατριαρχείο. - Σε μια

χει πει ο M ontesquieu, “ήταν πάντοτε, έστω και έμ­

κοινωνία όπου η θρησκεία κατείχε τη θέση

μεσα, διαιτητής όλων των δημόσιω ν υποθέσεων".

που καταλάμβανε στον βυζαντινό κόσμο, η Εκκλη­

Με τον πατριάρχη, αρχηγό της Εκκλησίας, ο βασι­

σία φυσικά είχε σημαντική δύναμη. Ο πατριάρχης

λεύς, αρχηγός του Κράτους, συναγωνιζόταν σε δύνα­

της Κωνσταντινουπόλεως, ο επικεφαλής της, ήταν

μη. Και μια από τις μεγαλύτερες έγνοιες του ηγεμόνα

πολύ μεγάλη προσωπικότητα, του οποίου η εκκλη­

ήταν να είναι σίγουρος για τον πατριάρχη του.

Η

σιαστική περιφέρεια περιλάμβανε κατά τον 10ο αι­

Ο μοναχισμός. —Δίπλα στην κοσμική Εκκλησία,

ώνα, 57 μητροπόλεις, 49 αρχιεπισκοπές και 514 ε­

η κανονική Εκκλησία κατείχε εξίσου μεγάλη θέση

πισκοπές. Με τον καιρό είχε υψωθεί πά νω από τους

στον βυζαντινό κόσμο. Από πολύ νωρίς, ο μοναχι­

άλλους ανατολικούς πατριάρχες· η σύνοδος της

κός βίος έχαιρε μεγάλης εκτίμησης στο Βυζάντιο. Ο

Καρχηδόναςτον είχε εξισώσει με τον ρωμαίο ποντί-

λαός έτρεφε βαθύ σεβασμό για τους μοναχούς με το

φικα· παρά τις διαμαρτυρίες των π α π ώ ν είχε πάρει

αυστηρό πρόσωπο, με τα μακριά μαύρα ρούχα, που

κατά τον 6ο αιώνα τον τίτλο του οικουμενικού π α ­

είχαν απαρνηθεί τα εγκόσμια για να γίνουν "πολίτες

τριάρχη και από τότε που η αραβική κατάκτηση είχε

του ουρανού”. Το μοναστήρι ασκούσε ισχυρή έλξη

χωρίσει κατά τον 7ο αιώνα από την αυτοκρατορία

σε όλες τις κοινωνικές τάξεις· άλλοι έρχονταν εκεί

τους πατριάρχες της Αλεξάνδρειας, των Ιεροσολύ­

από ευσέβεια, από ανάγκη ταπεινότητας και μετά­

μων, της Αντιόχειας, είχε γίνει ο μοναδικός αρχη­

νοιας, από απογοήτευση και από κούραση από τα ε­

γός της βυζαντινής Εκκλησίας, ο πάπας της Ανατο­

γκόσμια· άλλοι ζητούσαν εκεί ένα καταφύγιο από

λής. Δεν κατείχε μικρότερη θέση στο Κράτος α π ’ ό,τι

τις δυσμένειες, έναν τρόπο για να ξεφύγουν από το

στην Εκκλησία. Εκείνος έχριζε τον αυτοκράτορα, δε­

συντριπτικό βάρος των δημόσιω ν υπηρεσιών, ένα

χόταν τον όρκο με τον οποίο ο ηγεμόνας δεσμευό­

μέσο για να φτάσουν στα ανώτερα εκκλησιαστικά α­

ταν να υπερασπιστεί την ορθοδοξία και να σεβαστεί

ξιώματα· ακόμα και για τους φαινομενικά πιο αδιά­

τα εκκλησιαστικά προνόμια· πολύ πλούσιος εξάλ­

φορους, το ιδανικό ήταν να πεθάνουν μέσα στο σε­

λου, έχοντας εξουσία διάθεσης πάνω στην τεράστια

βάσμιο ράσο του μοναχού, για να εξασφαλίσουν έ­

περιουσία της Εκκλησίας που αποτελούσε για το

τσι την αιώνια σωτηρία τους. Φυσικά, όλοι έσπευ­

Κράτος ένα είδος εφεδρικού θησαυροφυλακίου στις

δαν να ιδρύουν και να προικίζουν θαυμάσια μονα­

δύσκολες ώρες, εξίσου ισχυρός εξαιτίας της εξου­

στήρια και ο νόμος ενθάρρυνε και ευνοούσε αυτές

σίας που ασκούσε πά νω στον αμέτρητο στρατό των

τις ευλαβικές δωρεές, αυτή την αδιάκοπη αύξηση

μοναχών της Κωνσταντινουπόλεως και της επιρ­

του μοναστικού πλούτου. Επίσης η Κωνσταντινού­

ροής που ασκούσε πά νω στον πληθυσμό της π ρ ω ­

πολη ήταν γεμάτη μοναστήρια. Έξω από την π ρ ω ­

τεύουσας, ο πατριάρχης μπορούσε να προσφέρει

τεύουσα, στην Αίγυπτο, τη Συρία, την Παλαιστίνη,

σημαντικές υπηρεσίες στην κυβέρνηση· και αντί­

τη Μεσοποταμία, και ακόμη και στη μακρινή χερ­

στροφα, για τους ίδιους λόγους, μπορούσε χωρίς

σόνησο του Σινά, ο 5ος και ο 6ος αιώνας είχε οδη­

φόβο, να αψηφά τον αυτοκράτορα, είτε κραδαίνο-

γήσει σε μια θαυμαστή άνθηση των μοναστηριών·

ντας πά νω από το κεφάλι του τους κεραυνούς της α­

αργότερα, ο Ό λ υ μ π ο ςτη ς Βιθυνίας, η ορεινή περιο­

παγόρευσης και του αφορισμού και επιβάλλοντας

χή του Λάτρου, κοντά στη Μίλητο, οι έρημοι της

τη θέλησή του στο όνομα του θεού είτε με πιο αν­

Καππαδοκίας και κυρίως, από τον 10ο αιώνα, το

θρώ πινα μέσα, με την εξέγερση που ξεσήκωνε ή κα-

Αγιο Ό ρος του Α θω είχαν γίνει το κέντρο τεράστιων

τέστελλε, με την επανάσταση με την οποία ανέβαζε

μοναστικών συγκροτημάτων.Ένα πλήθος μοναχών

242

ΚΕΦΑΛΑΙΟ IC T O P IX . X H C

ΔΕΚΑΤΟ

K V Z X N 'T 'IN H C

σιριμω χνόιαν σ’ αυτά τα ιδρύματα, μια τεράστια π ο ­

ΤΡΙΤΟ x

V x o k Px x o p i x c

Η Εκκβησία και το κράτος στο Βυζάντιο. — Ασφα­

σότητα γης συσσωρευόταν στα χέρια των μοναχών.

λώς ο τρόπος με τον οποίο ήταν ρυθμισμένες οι σχέ­

Αυτός ο τεράστιος πλούτος δημιουργούσε ένα δι­

σεις του Κράτους και της Εκκλησίας στο Βυζάντιο

πλό κίνδυνο για το Κράτος, πολιτικό και κοινωνικό.

φαινόταν να μπορεί να μειώσει αυτούς τους κινδύ­

Εκτός από το γεγονός ότι η ανάπτυξη του μοναστικού

νους. Ξέρουμε ποια εξουσία είχε ο αυτοκράτορας στα

θεσμού αποσπούσε χέρια από τη γεωργία, οι περιου­

εκκλησιαστικά ζητήματα, πώς, σε αντάλλαγμα για

σίες των μοναστηριών ήταν απαλλαγμένες κατά με­

την προστασία που του εξασφάλιζε, για την τάξη που

γάλο μέρος από τους φόρους. Ο πληθυσμός των μο­

διατηρούσε στους κόλπους της, ο ηγεμόνας εννοού­

ναστηριών και οι καλλιεργητές που ήταν εγκατεστη­

σε να είναι ο ανώτατος αρχηγός και κύριος της

μένοι στα εδάφη τους ή­

Εκκλησίας, να της υπα­

ταν απαλλαγμένοι από τη

γορεύει την πειθα ρ χία

στρατιωτική υπηρεσία· η

και το δόγμα σε όλες τις

περιουσία τους κυρίως

περιπτώσεις και να την

τους έδινε φοβερή δύνα­

υποτάσσει στην π α ν ί­

μη και μέσα δράσης. Οι

σχυρη θέλησή του. Και

μοναχοί ασκούσαν εξάλ­

ξέρουμε επίσης με πόση

λου βαθιά επιρροή στον

αυστηρότητα και βιαιό­

λαό: οι θαυματουργές δυ­

τητα το βυζαντινό κράτος

νάμεις και το προφητικό

ήξερε να τσακίζει την α­

πνεύμα που τους απέδι­

ντίσταση και να κάμπτει

δαν, τους εξασφάλιζαν ε­

το πείσμα των αντιφρο-

ξαιρετικό γόητρο· την ί­

νούντων. Για να έχει έ­

δια χάρη χρωστούσαν

ναν

στα σεβάσμια λείψανα,

τριάρχη, ο αυτοκράτορας

στις ιερές εικόνες που

υποδεικνύει στους εκλέ­

φυλάσσονταν ευλαβικά

κτορες τον υ π ο ψ ή φ ιο

στα μοναστήρια. Με όλα

που έχει την έγκρισή

αυτά και με την επίδραση

του, “και οι μητροπολί­

που ασκούσαν στις ψυχές

τες, λέει ένα κείμενο, υ­

προς

δυσαρέ­

ποκλίνονται, ό π ω ς είναι

σκεια του κοσμικού κλή­

δίκαιο, μπροστά στη δια­

ρου, και με τα φιλανθρω­

ταγή και την εκλογή του

μεγάλη

α φ οσ ιω μ ένο

πα­

πικά έργα που συγκεντρώνονταν γύρω στα μοναστή­

αυτοκράτορα”. Επίσης, εάν ο πατριάρχης έχει πάψει

ρια, οι μοναχοί ήταν εξαιρετικά δημοφιλείς. Και με

να του αρέσει, ο ηγεμόνας τον αναγκάζει να παραιτη­

όλα αυτά και με τη μισαλλοδοξία τους, τον φανατι­

θεί ή υποχρεώνει μια σύνοδο να τον καθαιρέσει. Δί­

σμό τους, με το ανεξάρτητο πνεύμα τους, ήταν ένα

πλα στον πατριάρχη, ο αυτοκράτορας προεδρεύει

μόνιμο στοιχείο αναταραχής στο Κράτος. Ο αυτοκρά­

στις συνόδους· διευθύνει τις συζητήσεις, υπαγορεύει

τορας ήταν υποχρεωμένος να τους υπολογίσει όσο

τις ομολογίες πίστης, συζητάει με τους επισκόπους

και τον πατριάρχη· η βυζαντινή ιστορία είναι γεμάτη

και με τους αιρετικούς, εναντίον των ο ποίω ν έχει

από τις ταραχώδεις επεμβάσεις τους στις πολιτικές

πάντοτε σε εφεδρεία τον δήμιο σαν τελευταίο επιχεί­

και θρησκευτικές υποθέσεις της μοναρχίας. Και

ρημα. Τέλος επικυρώνει και εκτελεί τους κανόνες

μπροστά στις απαιτήσεις τους, πολλές φορές το Κρά­

των συνόδων, καταδιώκοντας στο πρόσω πο εκεί­

τος συνθηκολόγησε.

νω ν που αντιστέκονται στην εξουσία του όχι μόνο ε-

243

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΔΕΚΑΤΟ

ΤΡΙΤΟ

IC T O P IX T H G Κ Υ ΖΧ Ν ΤΊΝ Η Ο X Y T O K P X T O P lX C

νόχους βασιλοκτονίας αλλά και εχθρούς ιης θρη­

ματεύσεις, δεν διαμαρτυρόταν συνήθω ς περισσότε­

σκείας και του θεού. Δεν χαρίζεται ούτε στα υψηλό­

ρο από τον αρχηγό της για τις εκδηλώσεις της αυτο­

τερα ιστάμενα πρόσωπα. Η καθαίρεση, η φυλακή, η

κρατορικής παντοδυναμίας. Ωστόσο - και κυρίως

εξορία, οι σωματικές τιμωρίες, είναι τα συνηθισμέ­

μεταξύ των μοναχών, που ήταν πιο αδιάλλακτοι

να μέσα της αυτοκρατορικής πολιτικής κατά των εκ­

και ίσως πιο σίγουροι για τη δύναμή τους - εξακο­

κλησιαστικών προσωπικοτήτων· και οι ίδιοι οι πά­

λουθούσαν να υπάρχουν υπόκω φ ες αντιστάσεις

πες, που συλλαμβάνονταν, φυλακίζονταν, κακοποι­

που μεταφράζονταν συχνά σε ανοιχτές διαμαρτυ­

ούνταν, εξορίζονταν, δεν ξέφυγαν από τη βιαιότητα

ρίες και ανοιχτούς αγώνες. Η Ανατολική Εκκλησία

και την αυθαιρεσία του αυτοκράτορα.

ό π ω ς και η Δυτική Εκκλησία επιχείρησε - τουλά­

Η ανατολική Εκκλησία δεχόταν γενικά υπάκουα

χιστον μία φορά αν και με μικρότερη επιτυχία - να

αυτή την επέμβαση της αυτοκρατορικής εξουσίας.

απαλλαγεί από τη βαριά προστασία του Κράτους:

“Τίποτα δεν πρέπει να γίνεται στην Εκκλησία ενά­

και αυτοί οι μοναχοί, με τον φανατικό ζήλο των πε-

ντια στις διαταγές και στη θέληση του αυτοκράτορα”

π οιθ ή σ εώ ν τους και την τεράστια ανάπτυξη του

έλεγε ένας πατριάρχης του 6ου αιώνα. Και η επ ι­

πλούτου τους, οι πατριάρχες, με τις υπέρμετρες φ ι­

σκοπή της αυλής, ευέλικτη, εύπλαστη, προσιτή στη

λοδοξίες τους, διατάραξαν πολλές φορές σοβαρά τη

σοφή διανομή ευνοιών και στις επιδέξιες διαπραγ­

μοναρχία.

ΜΟΝΑΧΙΣΜΟΣ ΚΑΙ Η ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΑ. -

σαν, φυλακίστηκαν, εξορίστηκαν, χτυπήθηκαν με

Η εικονομαχία και ο αγώνας για την ελευ­

ραβδισμούς, μερικές φορές καταδικάστηκαν σε θά­

θερία της Εκκλησίας. -Ό ταν, στις αρχές του

νατο και ακόμη συχνότερα εκθέτονταν στον χλευα­

8ου αιώνα, οι εικονοκλάστες αυτοκράτορες ανέλα-

σμό του πλήθους, ό π ω ς την ημέρα του 765 όπου έ­

βαν το μεγάλο έργο της θρησκευτικής και κοινω νι­

βαλαν να παρελάσουν στον Ιππόδρομο, κάτω από

κής μεταρρύθμισης, που ονομάζουμε εικονομαχία

τα γιουχαίσματα, ένα πλήθος από μοναχούς που κα­

υποτιμώντας τη σημασία της, βρήκαν τους πιο μα­

θένας κρατούσε από το χέρι μια καλόγρια, σε μια γε­

νιασμένους εχθρούς τους μεταξύ των μοναχών, των

λοία π ο μ π ή ή στη συνάντηση της Εφέσου, όπου ό­

ο π ο ίω ν η επιρροή απειλούταν άμεσα. Πράγματι ο

λοι οι μοναχοί και οι μοναχές της επαρχίας υποχρε­

μοναχισμός που ήταν υπερβολικά πλούσιος, υπερ­

ώ θηκαν να διαλέξουν επί τόπου ανάμεσα στο γάμο

βολικά ισχυρός και είχε γίνει έτσι επικίνδυνος για

και στο μαρτύριο. Ό π ω ς λέει ένας σύγχρονος, φαι­

το Κράτος ήταν αυτός που προσπάθησαν να χτυπή­

νόταν ότι “σκοπός της κυβέρνησης ήταν να ξεριζώ­

σουν οΤΙσαυροι αυτοκράτορες απαγορεύοντας τις ει­

σει εντελώς τη μοναστική τάξη”.

Ο

κόνες που ήταν ένα από τα αποτελεσματικότερα όρ­

Οι μοναχοί απάντησαν σ’ αυτές τις αχαρακτήρι­

γανα της μοναστικής επιρροής. Επί περισσότερο α­

στες βιαιότητες με άλλες βιαιότητες: όχι μόνο -

πό ένα αιώνα, η διαμάχη προκάλεσε βαθιά αναστά­

πράγμα που ήταν νόμιμο - υπερασπίζονταν την ορ­

τωση στην αυτοκρατορία. Με διαταγή του αυτοκρά­

θοδοξία με αξιέπαινο θάρρος και θεωρούσαν τιμή

τορα, τα μοναστήρια έκλεισαν, εκκοσμικεύτηκαν,

τους να “υποφέρουν για τη δικαιοσύνη και την αλή­

μεταμορφώθηκαν σε στρατώνες ή δόθηκαν για εκ­

θεια". Όμως, μέσα στη θέρμη του αγώνα, μέσα στον

μετάλλευση σε μεγάλους λαϊκούς άρχοντες· οι μονα­

ενθουσιασμό του θριάμβου που της εξασφάλισε η

στικές περιουσίες κατασχέθηκαν, οι θρησκευτικές

διακυβέρνηση της αυτοκράτειρας Ειρήνης, η παρά­

κοινότητες διαλύθηκαν, οι μοναχοί συνελήφθη-

ταξη των μοναχώ ν και των φανατικών πιστών που

244

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΔΕΚΑΤΟ

ΤΡΙΤΟ

I C T O P I X "THC K Y Z X N T I N H C X Y 'T 'O K P X 'T O P lX C

τους υποστήριζαν ξεπέρασε συχνά το μέτρο, ανεχό­

θέσεις, δήλω νε ο Θεόδωρος Στουδίτης στον αυτο­

μενη όλες τις αδυναμίες, όλα τα εγκλήματα, αρκεί να

κράτορα Λέοντα Ε', είναι υπόθεση των ιερέων και

ήταν έργο ορθοδόξων, έντονα, συστηματικά εχθρι­

των πατέρων της εκκλησίας· στον αυτοκράτορα ανή­

κή προς όλες τις απόπειρες συμφιλίωσης των με­

κει η διαχείριση των εξωτερικών υποθέσεων. Οι

ταρρυθμιστών αυτοκρατόρων ή των καιροσκόπων

πρώτοι έχουν το δικαίω μα να αποφασίζουν σχετικά

πατριαρχών. Χαιρέτισαν με χαρά τον θάνατο του αυ­

με τα δόγματα και την πίστη.Όσο για σας, το καθή­

τοκράτορα Νικηφόρου, που σκοτώθηκε από τους ε­

κον σας είναι να τους υπακούετε και να μη σφετερί­

χθρούς υπερασπιζόμενος τη μοναρχία κατά της

ζεστε τη θέση τους". Με ακόμη πιο βαρυσήμαντα λό­

βουλγαρικής εισβολής, και έδειξαν άγρια χαρά, με

για - γιατί αμφισβητούσε την π ερίφ ημ η αρχή:

αξιοθρήνητη έλλειψη

Princeps

πατριωτισμού, για την

solutus est - ο Θεόδω­

πτώση αυτού “του νέου

ρος Στουδίτης έγραφε:

Ά χα μπ” που είχε κατα­

“Αν ο αυτοκράτορας

διώξει τους πιστούς.

δεν υποτάσσεται στον

Ζήτησαν α ποφασ ιστι­

νόμο, υπάρχουν μόνο

κά κατά της αυτοκρατο-

δύο

ρικής εξουσίας την υ­

σεις: ή ο αυτοκράτορας

ποστήριξη της Ρώμης,

είναι θεός, γιατί μόνο

υπο κλινόμ ενοι μ π ρ ο ­

η θεότητα δεν υπόκει-

στά στον πάπα ω ς “α-

ται στον νόμο, ή δεν υ­

ποστολικό

αρχηγό

πάρχει πια παρά μόνο

τους” και έτοιμοι να α­

αναρχία ή επανάστα­

ναγνω ρ ίσ ουν το ρ ω ­

ση”. Αυτές ήταν μεγά­

μαϊκό πρωτείο, το δ ι­

λες καινοτομίες. Οι μο­

καίωμα της ρωμαϊκής

ναχοί της μ ονή ς του

εκκλησίας να κρίνει

Αγίου

στο τελευταίο στάδιο ό­

Στουδίου τις υπερασπί­

λες τις εκκλησιαστικές

στηκαν με άκαμπτη ε­

π ιθ α ν έ ς

legibus

υποθέ­

Ιω ά ννου

του

διαφωνίες, αρκεί να μπορούσαν μ’ αυτό το τίμημα

νεργητικότητα. Ούτε οι διω γμοί ούτε η εξορία δεν

να απελευθερώσουν την Ανατολική Εκκλησία από

μπόρεσαν να τους κάνουν “να κρατήσουν τη γλώσσα

την αυτοκρατορική προστασία. Γιατί αυτή ήταν η τε­

τους δέσμια, να α ποσιω πήσουν την αλήθεια”· επί

λευταία - και η πιο ενδιαφέρουσα - μορφή που π ή ­

είκοσι χρόνια, πεισματικά, δήλω να ν ότι αν οι βασι­

ρε η μοναστική αντιπολίτευση, η μορφή μιας μεγά­

λείς “έχουν εξουσία να κρίνουν τα ανθρώ πινα και

λης προσπάθειας διεκδίκησης της ανεξαρτησίας της

προσωρινά πράγματα”, όταν πρόκειται για τα “θεία

Εκκλησίας απέναντι στη λαϊκή εξουσία, για τη θε-

και ουράνια δόγματα”, “ο ρόλος τους είναι να δί­

μελίωση των σχέσεων της Εκκλησίας και του Κρά­

νουν την υποστήριξη και την έγκρισή τους σε όσα α-

τους πάνω σε νέες βάσεις.

ποφασίζονται" από τους ιερείς. “Δεν έχουν καμιά ε­

Ή δ η κατά τον 8ο αιώνα ο Γρηγόριος ΕΓ και ο Ιω ­

ξουσία πά νω στα θεία δόγματα· και αν την ασκούν,

άννης Δαμασκηνός και πριν από αυτούς οι Πατέρες

δεν θα διατηρηθεί”. Μ ’ αυτή τη σταθερότητα στην

του 7ου αιώνα είχαν αμφισβητήσει το δικαίω μα

πίστη τους, με την ηθική αφοσίωσή τους στο δόγμα,

του αυτοκράτορα να επεμβαίνει στις υποθέσεις της

οι Στουδίτες συνετέλεσαν στην προετοιμασία της τε­

Εκκλησίας. Οι μοναχοί του 9ου αιώνα έθεταν ακό­

λικής νίκης της παράταξης των εικόνων: αν όμως,

μη πιο σταθερά το δόγμα. “Οι εκκλησιαστικές υπο­

στον κοσμικό αγώνα που έδω σε η βυζαντινή

245

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΔΕΚΑΤΟ

ΤΡΙΤΟ

IC T O PIX T H C K V Z X N T IN H C X V T O K P X T O P IX C

Εκκλησία κατά του Κράτους, νίκησε σε ό,τι αφορά

ίδρυσης νέω ν ιδρυμάτων· απαγόρευση οποιοσδή­

τη λατρεία των εικόνων, στη μάχη που έδωσε για να

ποτε νέας δωρεάς προς τα υπάρχοντα μοναστήρια·

εξασφαλίσει την ελευθερία της δεν μπόρεσε να νι­

απαγόρευση οποιοσδήποτε αγοράς εις βάρος ενός

κήσει την αρχαία παράδοση στην οποία βασιζόταν

φτωχού. Ο Νικηφόρος, καλός διαχειριστής και

η αυτοκρατορική αυθεντία στα θρησκευτικά ζητή­

στρατιώτης, καταλάβαινε πόσο κόστιζε η ανάπτυξη

ματα. Το τέλος της εικονομαχίας έκανε τη βυζαντινή

των μοναστηριών στο δημόσιο ταμείο και στο στρα­

Εκκλησία να εξαρτάται περισσότερο παρά ποτέ από

τό και δεν δίσταζε να τα χτυπήσει.

την αυτοκρατορική εξουσία και το μοναδικό αποτέ­

Βλέπουμε τον κίνδυνο που δημιουργούσε ο μο­

λεσμα αυτών των στείρων αγώ νω ν των μοναχών ή­

ναχισμός, θρησκευτικός φεουδαλισμός όχι λιγότε­

ταν μια μακροχρόνια αναταραχή.

ρο καταστροφικός ούτε λιγότερο ισχυρός από την

Η ανάπτυξη της μοναστικής περιουσίας. - Αυτή

λαϊκό φεουδαλισμό. Η αυτοκρατορία δεν πέτυχε πε­

δεν ήταν η μοναδική αναστάτωση που προκάλεσε ο

ρισσότερα πράγματα εναντίον του. Μπροστά στη δυ­

μοναχισμός στην αυτοκρατορία. Με την αφθονία

σαρέσκεια της Εκκλησίας, μπροστά στις διαμαρτυ­

των κτημάτων που συσσώρευαν στα χέρια τους, με

ρίες του πατριάρχη, η κυβέρνηση υποχώρησε και

τη μανία τους για πλούτο, με τον τρόπο με τον οποίο

κατάργησε τον νόμο. Αυτό συνέβη το 988, είκοσι

σφετερίζονταν τις μικρές ιδιοκτησίες των γειτόνων

τέσσερα χρόνια μετά το διάταγμα του Νικηφόρου. Η

τους, οι μοναχοί συγκαταλέγονταν στους “δυνατούς”

αυτοκρατορία περνούσε μια μεγάλη κρίση: ο εξεγερ-

που οι αυτοκράτορες του 10ου αιώνα είχαν πολεμή­

μένος Φωκάς βρισκόταν προ των πυ λώ ν της Κων­

σει σαν επίφοβο κοινωνικό κίνδυνο. Πρέπει να δει

σταντινουπόλεως· έπρεπε να εξασφαλίσουν τη βοή­

κανείς με πόση δύναμη ο Νικηφόρος Φωκάς - που

θεια της Εκκλησίας: ο Βασίλειος Β ' δεν δίστασε. “Η

ήταν ωστόσο πολύ ευσεβής αυτοκράτορας, ιδρυτής

ημετέρα Μεγαλειότης, λέει το προοίμιο του διατάγ­

μοναστηριών και καθόλου ύποπτος για εχθρότητα

ματος που δημοσίευσε, άκουσε πολλούς σεβάσμι­

προς τη μοναστική τάξη - περιέγραψε τις πρακτικές

ους μοναχούς που έχουν δώσει δείγματα ευλάβειας

των μοναχώ ν της εποχής του. “Οι μοναχοί, λέει, δεν

και αρετής, και από άλλα σεβάσμια πρόσωπα, ότι οι

έχουν καμιά από τις ευαγγελικές αρετές, ονειρεύο­

νόμοι που θέσπισε ο προκάτοχός μας άρχοντας Νι­

νται σε κάθε λεπτό της ζωής τους μόνο π ώ ς θα απο­

κηφόρος σχετικά με τα ιερά μοναστήρια και τα ευλα­

κτήσουν καινούργια επίγεια αγαθά, να χτίσουν τε­

βή ιδρύματα, υπήρξαν η αιτία των δεινώ ν από τα ο­

ράστια κτίρια, να αγοράσουν σε αμέτρητες ποσότη­

ποία υποφέρει σήμερα η αυτοκρατορία, γιατί αυτοί

τες άλογα, βόδια, καμήλες και κάθε είδους ζώα· έτσι

οι νόμοι ήταν προσβολή όχι μόνο για αυτά τα πολύ

αφιερώνουν στον πλουτισμό όλη τους την ενεργητι­

ευσεβή μοναστήρια, αλλά για τον ίδιο το θεό. Η

κότητα, έτσι που η ζωή που ζουν δεν διαφέρει στην

προσω πική μας εμπειρία μας έπεισε επίσης για την

πραγματικότητα σε τίποτα από τη ζωή των ανθρώ­

αλήθεια αυτών των διαβεβαιώσεων γιατί από την ε­

π ω ν που ζουν στον κόσμο”. Και υπενθυμίζοντας τη

ποχή που ίσχυσαν αυτοί οι νόμοι, δεν έχουμε ν ιώ ­

ζωή των μοναχών του παρελθόντος: “Τι αντίθεση

σει μέχρι σήμερα ούτε μια στιγμή ευτυχίας. ΕΤ αυτό,

προσφέρει αυτή η επιπόλαιη ζωή με τη ζωή των α­

μ’ αυτό το χρυσόβουλο, υπογραμμένο από το χέρι

γίω ν μοναχώ ν που, τους περασμένους αιώνες, έζη-

μας, κηρύσσουμε από σήμερα την κατάργηση αυ­

σαν στην Αίγυπτο, την Παλαιστίνη, την Αλεξάν­

τών των κανονισμών και διατάσσουμε να μην έ­

δρεια, εκείνων που η σχεδόν άυλη ζωή τους θύμιζε

χουν πια ισχύ νόμου”.

περισσότερο τη ζωή των αγγέλων παρά των ανθρώ­

Αυτό ήταν μια σοβαρή αποτυχία για την αυτοκρα­

π ω ν ”. Έτσι ο αυτοκράτορας προστάζει τους μονα­

τορική εξουσία και δείχνει καλά τη δύναμη της μο­

χούς να ζήσουν μια ζωή πιο αποκομμένη από τα ε­

ναστικής παράταξης και το τι μπορούσε να επιβάλει

γκόσμια και για να τους αναγκάσει να το κάνουν,

στην κυβέρνηση.

παίρνει εντελώς ριζοσπαστικά μέτρα. Απαγόρευση

Η παρακμή του μοναστικού θεσμού. - Μέχρι τις

246

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΔΕΚΑΤΟ

ΤΡΙΤΟ

I I C T O P I X T H C Κ Υ Ζ Χ Ν Τ ΊΝ Η Ο X Y 'T O K P X 'T O P lX C

τελευταίες ημέρες της βυζαντινής αυτοκρατορίας, ο

Μάταια ο Μανουήλ Κομνηνός επανέφερε σε ισχύ τη

μοναχισμός ήταν πηγή αναταραχής στη μοναρχία.

Νεαρά του Νικηφόρου και, ό π ω ς είχε κάνει ο Χρι­

Τα έργα της εποχής των Κομνηνών δείχνουν σε

στόδουλος στην Πάτμο, ίδρυε ένα πρότυπο μονα­

ποια κατάσταση ηθικής παρακμής και διαφθοράς

στήρι στον Βόσπορο. “Καταλαβαίνοντας, λέει ο Νι­

είχε πέοει ο μοναστικός θεσμός από τα τέλη του

κήτας, ότι όταν κατέχουν γη και ασχολούνται με ε­

1 1ου αιώνα. Περισσότεροι παρά ποτέ οι μοναχοί

πιχειρήσεις, οι μοναχοί χάνουν την ψυχική ηρεμία

διψούσαν για πλούτη, χρήματα, κτήματα, και οι η­

τους και ξεχνούν τη μέριμνα του θ ε ο ύ ”· ο αυτοκρά­

γούμενοι ενδιαφέρονταν περισσότερο να εξηγή­

τορας δεν έκανε στο ίδρυμά του καμιά δωρεά σε

σουν τις μεθόδους μιας καλής αγροτικής εκμετάλ­

κτήματα, αλλά μόνο τα χρήματα που ήταν απαραί­

λευσης παρά να σκεφτούν τη σωτηρία των ψυχών.

τητα για τη συντήρηση της κοινότητας. Και διέταξε

Η κοσμική ζωή είχε εισχωρήσει στα μοναστήρια:

να ιδρυθούν αυτά τα μοναστήρια μακριά από τον

δεν υπήρχε πια περίβολος, κοινή ζωή, πειθαρχία.

κόσμο, στα βουνά, στις ερήμους και οι μοναχοί να

Ό π ω ς οι μεγάλοι λαϊκοί βαρόνοι, οι ηγούμενοι ίπ ­

α π οφ εύ γο υ ν την Κωνσταντινούπολη, “ό π ω ς ο

πευαν, πήγαιναν για κυνήγι, έδιναν θαυμάσιες δε­

Οδυσσέας απέφυγε το τραγούδι των σειρήνων”. Δεν

ξιώσεις. Η αυτοκρατορία ήταν γεμάτη από συμμο­

έγινε τίποτα. Όταν δεν έθλιβαν τις ευλαβικές ψυχές

ρίες μοναχώ ν που λυμαίνονταν τους δρόμους, ερή­

με τη διαφθορά τους, οι μοναχοί τους αναστάτωναν

μωναν τη χώρα, λήστευαν τους περαστικούς. Δεν υ­

με τις στείρες έριδές τους. Η διαμάχη των ησυχα­

πήρχε πια κανένα ίχνος πνευματικής καλλιέργειας.

στών, που γεννήθηκε από τις μυστικιστικές ονειρο­

“Το μοναστήρι, έλεγαν, δεν χρειάζεται γράμματα·”

πολήσεις των μοναχών του Άθω, αναστάτωσε κατά

και πουλούσαν τα βιβλία της βιβλιοθήκης. Και εφό­

τον 14ο αιώνα τον βυζαντινό κόσμο σχεδόν επί δε­

σον φορούσαν το μοναστικό ράσο, λίγο κουρελια­

καπέντε χρόνια: μια παράξενη υπόθεση στην οποία

σμένο, είχαν μακριά και κακοχτενισμένη γενειάδα,

έρχονται αντιμέτωποι σε μια παθιασμένη σύγκρου­

αχτένιστα μαλλιά, και γυμνά και βρώμικα πόδια,

ση ο λατινικός σχολαστικισμός και ο ανατολικός

αργό βάδισμα και χαμηλωμένα μάτια, αυτά ήταν αρ­

μυστικισμός, αλλά που δείχνει κυρίως, με τον αντί­

κετά για να κάνουν ένα μοναχό εξαιρετικό. Μάταια,

χτυπο που είχε στους πολιτικούς αγώνες της επο­

στα τέλη του 9ου αιώνα, ο Χριστόδουλος από την

χής, σε ποιο βαθμό οι εκκλησιαστικές υποθέσεις α­

Πάτμο και στα τέλη του 12ου αιώνα ο Ευστάθιος α­

νακατεύονταν στο Βυζάντιο με τις υποθέσεις του

πό τη Θεσσαλονίκη προσπάθησαν να εισαγάγουν

Κράτους και πόση αναστάτωση μπορούσε να προ-

την απαραίτητη μεταρρύθμιση στον μοναστικό βίο.

καλέσει η μοναστική παράταξη στην αυτοκρατορία.

247

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΔΕΚΑΤΟ

ΤΡΙΤΟ

I C T O P I X "THC Κ Υ ^ Χ Ν Τ Ί Ν Η Ο Χ Υ Ί Γ Ο Κ Ρ Χ Τ Ό Ρ Ι Χ Ο

Φ

Β

0 ΠΑΤΡΙΑΡΧΕΙΟ ΚΑΙ Η ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΑ.

τριάρχη και τον αυτοκράτορα, δεν υπάρχει σχεδόν

—Η κοσμική εκκλησία δεν αποτελούσε μι­

καμία διαφορά, και όσον αφορά τις τιμές που τους ο­

κρότερη αιτία αναταραχής και κινδύνων.

φείλονται, ο πατριάρχης μπορεί να απαιτεί περισσό­

Ό π ω ς οι ηγούμενοι των μοναστηριών, οι επίσκο­

τερες”. Μαντεύουμε τι θα μπορούσαν να τολμήσουν

ποι ήταν από τους “δυνατούς” που σφετερίζονταν τα

να κάνουν εναντίον του αυτοκράτορα τέτοια πρόσω ­

αγαθά των φτωχών, και ένας αυτοκράτορας του 1Οου

πα, πολύ υπερήφανα για την τάξη τους, τη δύναμή

αιώνα τους επέκρινε αυστηρά για την κακή διαχείρι­

τους, τους τεράστιους θησαυρούς του Κράτους που

ση των εκκλησιαστικών εσόδων, “που προορίζο­

μπορούσαν να θέσουν στη διάθεση του Κράτους ό­

νταν για τους φτωχούς, έλεγε, και ωφελούσαν μόνο

π ω ς έκανε ο Σέργιος για τον Ηράκλειο, αυτοί οι επι­

τον κλήρο". Αλλά ο πολιτικός κίνδυνος ήταν ακόμη

βλητικοί και αλαζονικοί ιεράρχες που συχνά αισθά­

πιο επίφοβος από τον κοινωνικό κίνδυνο. Στον πα­

νονταν μέσα τους τη στόφα του πολιτικού - κυρίως

τριαρχικό θρόνο της Κωνσταντινουπόλεως κάθισαν

όταν ο αυτοκράτορας ήταν αδύναμος.

πολλές φορές πολύ φιλόδοξοι άνθρωποι που, παρά

Μ ιχαήβ Κηρουβάριος. — Η σύγκρουση που, στις

τη φαινομενική εξάρτησή τους από την αυτοκρατορι­

αρχές του 1Οου αιώνα, έφερε αντιμέτωπους τον πα­

κή εξουσία, πυροδότησαν τον πόλεμο μεταξύ

τριάρχη Νικόλαο και τον αυτοκράτορα Λέοντα ΣΤ",

Εκκλησίας και Κράτους και που, μη αρκούμενοι στη

θα ήταν αρκετή για να δείξει τον ρόλο που μπορού­

θρησκευτική παντοδυναμία τους, θέλησαν να παί­

σε να παίξει στο Κράτος ο αρχηγός της ανατολικής

ξουν ένα βασικό πολιτικό ρόλο άλλοτε ω ς πρ ω θυ­

Εκκλησίας και τις φιλοδοξίες που μπορούσε να τρέ­

πουργοί και άλλοτε ω ς υποκινητές επαναστάσεων.

φει. Η ιστορία του Μιχαήλ Κηρουλαρίου, κατά το

Αυτό ήταν ήδη σοβαρό - και ενδεικτικό της πα­

1 Ιο αιώνα είναι ίσως ακόμη πιο χαρακτηριστική.

τριαρχικής δύναμης - όταν έβλεπε κανείς τον αρχη­

Κι εκείνος, όταν έγινε πατριάρχης, αναζήτησε κυ­

γό της Εκκλησίας να απαγορεύει για ένα ζήτημα εκ­

ρίως ένα μέσο για να ανέβει ψηλότερα· περιχαρα­

κλησιαστικής πειθαρχίας την είσοδο στην Αγία Σο­

κώθηκε μέσα στο αξίωμά του, “σαν μέσα σε οχυρό”,

φία στον αυτοκράτορα, ό π ω ς έκανε ο Νικόλαος για

για να κατακτήσει από εκεί μια πανίσχυρη θέση στο

τον Λέοντα ΣΤ" ή ο Πολύευκτος για τον Νικηφόρο

Κράτος. Υπερήφανος, αλαζονικός, άνθρω πος που

Φωκά, να τον καταδικάζει σε μετάνοια, όπω ς έκανε ο

δεν αμφέβαλλε ποτέ για τον εαυτό του, “που έμοιαζε

Κοσμάςγια τον Αλέξιο Κομνηνό, ή να του επιβάλλει,

όταν βάδιζε με θεό που διέσχιζε βαδίζοντας τον ου­

με την απειλή του αφορισμού, την ανάκληση των

ρανό”, και ταυτόχρονα έξυπνος και περίεργος για ό­

μέτρων κατά των εκκλησιαστικών προνομίω ν όπω ς

λα τα πράγματα, δεν ήταν ούτε βολικός ούτε εύκα­

έκανε ο Πολύευκτος για τον Ιωάννη Τζιμισκή.Ήταν

μπτος· ήταν όμω ς θαρραλέος, επίμονος στα σχέδιά

ακόμη πιο σοβαρό - και πιο συμπτωματικό - όταν έ­

του, ανελέητος στα μίση του. Βρήκε μανιασμένους

βλεπε κανείς έναν πατριάρχη να αντιμετωπίζει αφ’

εχθρούς αλλά συνάντησε και αφοσιωμένους και π ι­

υψηλού την αυτοκρατορική εξουσία και να συζητεί

στούς φίλους- και η ισχυρή προσωπικότητά του επι­

τις διαταγές που προέρχονταν από τον βασιλέα. “Αν

βλήθηκε έντονα στον λαό της πρωτεύουσας. Απένα­

ο αυτοκράτορας, έγραφε ο Νικόλαος, διατάξει, κάτω

ντι σ’ έναν ανίσχυρο αυτοκράτορα, μπορούμε να

από την έμπνευση του διαβόλου, κάτι αντίθετο στην

κρίνουμε τι θα μπορούσε να κάνει ένας τέτοιος άν­

πίστη του θεού, δεν του οφείλουμε καμία υπακοή·

θρωπος. Και πράγματι, για να γίνει πιο μεγάλος,

πρέπει να θεωρούμε άκυρο ένα ασεβές διάταγμα που

δεν φοβήθηκε να προκαλέσει το 1054 το σχίσμα

προέρχεται από έναν ασεβή άνθρω πο”. Και ο Μι­

κατά της Ρώμης και να κάνει τον διατακτικό αυτο­

χαήλ Κηρουλάριος δήλωνε: "Ανάμεσα στον π α ­

κράτορα να το δεχθεί, κάτω από την απειλή της εξέ­

248

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΔΕΚΑΤΟ

ΤΡΙΤΟ

I G T O P I X T H C K V Z X N T T IN H C X Y T O K P X ' T O P I X G

γερσης. Μεθυσμένος από τη νίκη του, έγινε επί π έ­

μένος από τους πόνους, ο Κηρουλάριος πέθανε προ­

ντε χρόνια, ο ανώτατος διαιτητής των κρατικών υ­

τού εμφανιστεί μπροστά στους δικαστές, αλλά πέθα­

ποθέσεων. Αυτός, το 1056 εγκατέστησε στο θρόνο

νε όρθιος, χωρίς να λυγίσει. Ολόκληρη η αυτοκρα­

τον Μ ιχαήλ ΣΤ' και σταθεροποίησε την εξουσία

τορία τον θαύμασε σαν άγιο και μάρτυρα, και ο Φελ­

του, και ένα χρόνο αργότερα υποχρέωσε τον ίδιο αυ­

λός, που συνήθιζε τις παλινωδίες, αφού τον είχε κα­

τοκράτορα να παραιτηθεί, αυτός έκανε να επιτύχει

τηγορήσει ζωντανό με τον πιο υβριστικό τρόπο, εκ­

στην Κωνσταντινούπολη η επανάσταση που οδή γη ­

φώνησε με ωραίο επίσημο στυλ τον επικήδειο του.

σε στον θρόνο τον Ισαάκ Κομνηνό. Γεμάτος “από α­

Από αυτά τα παραδείγματα βλέπουμε ποια αναστά­

γάπη για την εξουσία και από την επιθυμία να διευ­

τωση μπορούσε να προκαλέσει στο Κράτος ένας πα­

θύνει τους πάντες”, “π ι ­

τριάρχης της Κωνσταντι­

στεύοντας, ό π ω ς λέει ο

νουπόλεως, με πόση τόλ­

Φελλός, ότι μπορούσε

μη μπορούσε να αψηφά

μ ’ ένα ζάρωμα των φρυ-

έναν αυτοκράτορα. Εύκο­

δ ιώ ν του να κινήσει τον

λα θα βρούμε στην ιστο­

ουρανό και τον Ό λ υ ­

ρία του Βυζαντίου άλ­

μπο", ο Κηρουλάριος ή­

λους τύπους φιλόδοξων

θελε να έχει υποχείριό

ιεραρχών, που, κατά τα

του τον νέο κύριο - τον

λεγάμενα ενός ιστορικού

αυτοκράτορα που είχε

του 14ου αιώνα, “δεν εί­

δημιουργήσει - ό π ω ς

χαν τίποτα από τον ιερέα

είχε τον προκάτοχό του.

εκτός από την ποιμαντι­

Τον κατηγόρησαν ότι ή­

κή ράβδο και το ράσο”.

θελε να “συνδυάσει τη

Και αν και πρέπει να πα­

βασιλεία με την ιεροσύ­

ρατηρήσουμε ότι, σε τε­

ν η ”, ότι “διέτασσε σαν

λευταία ανάλυση, η αυτο­

αυτοκράτορας”, ότι επι­

κρατορική εξουσία επι­

δίω κ ε την ανώτατη ε­

βλήθηκε πάντοτε στους

ξουσία. Εν πάση περι-

πατριάρχες, ακόμη και

πτώσει δεν φ οβήθηκε

τους πιο ισχυρούς, αυτό

να φορέσει τα πορφυρά

δεν μειώνει το γεγονός ό­

πέδιλα, παραδοσιακό έμβλημα της ανώτατης εξου­

τι με την αγάπη τους για την πολιτική, τις δολοπλοκίες

σίας, “δηλώνοντας ότι ήταν προνόμιο της ιεροσύ­

τους, την αντιπολίτευσή τους, τις συνωμοσίες τους, τις

νης”. Η σύγκρουση ανάμεσα στο πατριαρχείο και

εξεγέρσεις που υποκίνησαν ή υποστήριξαν, οι φιλό­

τον αυτοκράτορα είχε αρχίσει. Ο Κηρουλάριος, αι­

δοξοι ιεράρχες που κάθισαν συχνά στο θρόνο της

σθανόμενος ότι είχε την υποστήριξη του λαού, του

Κωνσταντινουπόλεως συντήρησαν στη μοναρχία μια

οποίου τη συμπάθεια του είχε εξασφαλίσει η ρήξη

κατάσταση φοβερής αναταραχής. Ασφαλώς, κοντά σ’

με τη Ρώμη, απειλούσε, απαιτούσε, παρασυρόταν

αυτούς, πέρασαν από τον πατριαρχικό θρόνο ασκητές

σε βιαιότητες: “Προφήτευε την πτώση του αυτοκρά­

και άγιοι, καθώς και συνετοί πολιτικοί άνδρες, που

τορα, λέγοντας με χυδαία και λαϊκή γλώσσα: “Εγώ

προέρχονταν γενικά από τις τάξεις της αυτοκρατορι-

σε ανέβασα, ηλίθιε, αλλά θα σε τσακίσω". Αυτό ήταν

κής διοίκησης και υψώθηκαν ξαφνικά από την κατά­

πάρα πολύ. Ο Ισαάκ διέταξε να συλλάβουν, να φυ­

σταση του λαϊκού στην κορυφή της εκκλησιαστικής

λακίσουν και να στείλουν στην'Ιμβρο τον πατριάρ­

ιεραρχίας, καθώς και υπάκουοι ιεράρχες, για τους ο­

χη και να ετοιμάσουν την καθαίρεσή του. Εξαντλη­

ποίους ο αυτοκράτορας ήταν σίγουρος. Ό μ ω ς υπήρχε

249

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΔΕΚΑΤΟ

ΤΡΙΤΟ

ΙΟΊΓΟΡΙΧ T H C K Y Z X N T I N H C X Y T O K P X T O P l X C

ακόμη συχνότερα ανταγωνισμός ανάμεσα στο ιερατείο

κή και αλαζονική στάση των αρχηγών της ελληνι­

και την αυτοκρατορία και η εξουσία αναγκάστηκε συ­

κής Εκκλησίας και την εξασθένιση που επήλθε ως

χνά να αντιμετωπίσει μεγάλους επισκόπους που, πα­

αποτέλεσμά της. Ασφαλώς το Βυζάντιο δεν γνώρισε

ρά π ς ιδιωτικές αρετές τους, ήταν συνήθως πολιτικοί

με την ίδια ένταση ό π ω ς η Δύση τον αγώνα μεταξύ

υψηλού διαμετρήματος, που μπορούσαν να αψηφούν

ιερατείου και αυτοκρατορίας, και το Κράτος διατή­

ταυτόχρονα τον αυτοκράτορα και τον πάπα.

ρησε γενικά την εξουσία του πάνω στην Εκκλησία

Το πατριαρχείο και η παποσύνη. — θ α δούμε αλ­

όπ ω ς την είχαν καθιερώσει ο Κωνσταντίνος και ο

λού π ώ ς η φιλοδοξία ενός Φωτίου κατά τον 9ο α ιώ ­

Ιουστινιανός. Είναι όμω ς βέβαιο ότι απέναντι στον

να, ενός Κηρουλαρίου κατά τον 11 ο, εκμεταλλεύτη­

μοναστικό κίνδυνο και απέναντι στον πατριαρχικό

καν την παλαιά εχθρότητα της ελληνικής Εκκλη­

κίνδυνο, η αυτοκρατορία αισθάνθηκε πολλές φορές

σίας κατά της Ρώμης για να προκαλέσουν σχίσμα

την αδυναμία της, ότι παρά την ενεργητικότητα της

και να έρθουν σε ρήξη με τη Δύση, και πόσο κόστισε

αντίστασής της είχε πολλές φορές το κάτω χέρι και

αυτή η ρήξη στην αυτοκρατορία. Πρέπει όμω ς να α­

ότι, μ’ αυτό τον τρόπο, η θρησκευτική αναταραχή

ναφέρουμε από τώρα μια άλλη απόδειξη των κινδύ­

δεν ήταν μια από τις μικρότερες αιτίες της παρακ-

ν ω ν που συνεπαγόταν για τη μοναρχία η επεμβατι-

μ ής της αυτοκρατορίας.

250

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΔΕΚΑΤΟ ΤΕΤΑΡΤΟ

Ο BYZXNTINOC IMnePlWlCMOC

I.

0 βυζαντινός ιμ π ερ ια λισ μ ό ς στη Δύση. Η πολιτική του Ιουστινιανού.

II.

Η ιμπεριαλιστική πολιτική τω ν μ α κ ε δ ό ν ω ν αυτοκρατόρων.

III . Η IV.

ιμπεριαλιστική πολιτική τω ν Κ ο μ νη νώ ν.

Ο βυζαντινός ιμ π ερ ια λισ μ ός στην Ανατολή.

251

Π Ι > Ο

σ

Λ Ο

Γ Ο

€

όβες τις ε π ο χ έ ς της ιστορίας του, το Βυζάντιο θ εώ ρ η σ ε τον εαυτό του σ υ νεχισ τή και κ β η ρ ο νό μ ο της Ρ ώ μης και η βυζαντινή αυτοκρατορία δεν εγκα τέβειψ ε ποτέ την ιδέα να ανασυστήσει την αρχαία ρ ω μ α ϊκή αυτοκρατορία. Α π ό την ε π ο χ ή του Ιο υστινια νο ύ ώ ς τ η ν ε π ο χ ή τω ν Κ ο μ νηνώ ν, πάντοτε

οι β α σιβείς θεω ρούσα ν σφ ετεριστές τόσο τους βά ρβα ρους β α σ ιβ είς π ο υ είχ α ν ιδρύ σει κράτη στα α πο μ εινά ρια της ρ ω μ α ϊκ ή ς αυτοκρατορίας όσο και τους δ ια δ ό χ ο υ ς του Κ α ρβομάγνου πο υ β α σίβευα ν στη ν αποκατε­ σ τη μ έν η Δ υτική Αυτοκρατορία. Α ρ ν ή θ η κ α ν πάντοτε, ακόμη και στους ισ χυρό τερ ο υς και ενδοξότερους από α υτούς τον τίτβο του αυτοκράτορα. Και δίνο ντά ς τους μ ό νο την ονομασία β α σ ιβ είς (ρήγες) δ ιεκ δ ίκ η σ α ν για τον η γεμ ό να του Β υζαντίου την αποκβ ειστική κατοχή της αυτοκρατορικής ιδιότητας. Κατά συνέπεια , ο ν ει­ ρεύο ντα ν πάντοτε να ανακτήσουν τα εδά φ η π ο υ περιβα μ βά νοντα ν άββοτε στη ρ ω μ α ϊκ ή αυτοκρατορία, να ξανακάνουν τη Ρώμη δεύτερη πρω τεύουσα της μοναρχίας, και π ο β β ές φ ο ρ ές στη διάρκεια τω ν α ιώ νω ν π ρ ο σ π ά θ η σ α ν να π ρ α γμ α το π ο ιή σ ο υ ν το όνειρό τους. Μ εγά β εςκ α ι μ εγα β επ ή β ο β ες φιβοδοξίες, αββά ποβύ δ υσα νά βογες π ρ ο ς τα μέσα του Β υζαντίου και τω ν ο π ο ίω ν το πιο σίγο υρο αποτέβεσμ α ήταν ότι ενέπβεξα ν π ο β β ές φ ο ρ ές τη μ ο ν α ρ χ ία σ ε φ οβερές σ υ γκ ρ ο ύ σ εις και την εξασθενούσαν πάντοτε.

252

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΔΕΚΑΤΟ

ΤΕΤΑΡΤΟ

I C T O P I X T H G R Y Z X N T IN H C X Y T O K P X T O P lX C

Ο

0

ΒΥΖΑΝΤΙΝΟΣ ΙΜΠΕΡΙΑΛΙΣΜΟΣ ΣΤΗ

κάποτε οι αρχαίοι Ρωμαίοι και είχε χαθεί από την α­

ΔΥΣΗ. Η ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΤΟΥ ΙΟΥΣΤΙΝΙΑΝΟΥ.

μέλεια των κυρίων τους. Και κανένας από τους συγ­ χρόνους τους δεν κατάλαβε ότι μπορούσε, χωρίς

—Ήταν αρχή της βυζαντινής καγκελαρίας να

πραγματική παραίτηση, να απαρνηθεί αυτή την κλη­

μην αναγνωρίζει ποτέ τις εδαφικές απώλειες που εί­

ρονομιά. Όσο μεγαλεπήβολη και αν ήταν η ιδέα της

χε υποστεί η αυτοκρατορία. Στον κατάλογο των διοι­

ανασύστασης της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας, όσο επί­

κήσεων, η Κωνσταντινούπολη διατηρούσε επαρχίες

μονη και αν ήταν η προσπάθεια που έγινε για την

που είχαν χαθεί εξ ολοκλήρου ή που αντιπροσωπεύ­

πραγματοποίησή της, η δυσαναλογία των μέσων

ονταν πια μόνο από μερικές πόλεις. Όταν, κατά το

προς τον επιδιωκόμενο σκοπό βάραινε πολύ πάνω

δεύτερο μισό του 5ου αιώνα, η ρωμαϊκή αυτοκρατο­

στην αυτοκρατορία και η εκκαθάριση του έργου του

ρία κατέρρευσε, το Βυζάντιο δεν θέλησε να δει στο

Ιουστινιανού επέβαλε ένα δύσκολο έργο στους δια­

πρόσωπο των βαρβάρων βασιλέων που είχαν εγκα­

δόχους του. Τα αποτελέσματα που επιτεύχθηκαν, πα­

τασταθεί στην Αφρική, στην Ιταλία, στη Γαλατία τίπο­

ρά το φαινομενικό μέγεθος τους, ήταν εξαιρετικά ε­

τα περισσότερο από αντιπροσώπους, απεσταλμένους

φήμερα και στρέφοντας επί δύο αιώνες την προσοχή

και υπηρέτες του βασιλέως. Την εποχή του Ιουστινια­

της αυτοκρατορικής κυβέρνησης προς την ανακατα-

νού, ο ίδιος τρόπος σκέψης επικρατούσε στο Βυζά­

κτημένη Δύση, την απομάκρυναν αναμφισβήτητα α­

ντιο. Το αυτοκρατορικό δικαίωμα πάνω στα βάρβαρα

πό τη φυσική κατεύθυνση που επιβαλλόταν στην π ο ­

βασίλεια της Δύσης παρέμενε ακέραιο: την ημέρα

λιτική της.Έτσι αυτά τα γιγαντιαία και μεγαλεπήβολα

που ο βασιλεύς έκρινε ότι ήταν σκόπιμο να διεκδική-

σχέδια, πιέζοντας υπερβολικά τους πόρους της αυτο­

σει περιοχές που ανήκαν ανέκαθεν στην αυτοκρατο­

κρατορίας και κυρίως απομακρύνοντάς την από τον

ρία, δεν άρχιζε ένα πόλεμο κατάχτησης, αλλά ζητούσε

πραγματικό δρόμο της, της έκαναν τελικά περισσότε­

απλώς μια αποκατάσταση. Το δικαίωμά του, ή μάλ­

ρο κακό παρά καλό, παρά την ανάκτηση του γοήτρου

λον το καθήκον του, ήταν να επαναφέρει στην αυτο­

και της δόξας που πρόσφεραν στη μοναρχία.

κρατορική ενότητα τον κόσμο που είχαν κατακτήσει

Ο ΙΜΠΕΡΙΑΛΙΣΤΙΚΗ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΤΩΝ ΜΑ-

στορικά δικαιώματα που θεωρούσε ότι είχε. Αντι­

ΚΕΔΟΝΩΝ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΩΝ. -

Ποτέ ό­

μέτωποι με τους ανίσχυρους διαδόχους του μεγά­

μω ς το Βυζάντιο δεν παραιτήθηκε από αυ­

λου φράγκου αυτοκράτορα, οι ηγεμόνες του οίκου

τές τις μεγαλεπήβολες και επικίνδυνες φιλοδοξίες.

της Μακεδονίας ξαναβρήκαν όλες τις φιλοδοξίες

Αν και στα τέλη του 8ου αιώνα δεν διατηρούσε πα­

του Ιουστινιανού. Ο Βασίλειος Α" επέκρινε ζωηρά

ρά μόνο μερικά απομεινάρια των καταχτήσεων του

τον Λουδοβίκο Β", δισέγγονο του Καρλομάγνου,

Ιουστινιανού, μόλο που, το 812, είχε υποχρεωθεί

γιατί είχε πάρει τον τίτλο του αυγούστου και αυτο­

να αναγνωρίσει τη νέα τάξη πραγμάτων και να δ ώ ­

κράτορα των Ρωμαίων, και στο όνομα των “α ιώ ­

σει επίσημα στον Καρλομάγνο τον τίτλο του αυτο­

ν ιω ν αρχών και των κανόνων που είχαν θεσπίσει

κράτορα, θεωρούσε πάντοτε αυτές τις παραχω ρή­

οι αρχαίοι αυτοκράτορες”, δήλωνε ότι μόνο εκείνος

σεις προσωρινές και έσπευδε ν ’ αδράξει όλες τις ευ­

που βασίλευε στην Κωνσταντινούπολη είχε το δ ι­

καιρίες για να επικυρώσει και να αναβιώσει τα ι­

καίωμα να φέρει τον τίτλο του βασιλέως. Οι άλλοι

Η

253

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

Δ Ε Κ ΑΤΟ

Τ Ε Τ Α Ρ Τ Ο __________________

I C T O P I X "THC K V Z X N 'T I N H C X V T Ο Κ ΡΧ Τ"O P lX G

ηγεμόνες δεν μπορούσαν να διεκδικήσουν παρά

Ρώμη μόνο ασήμαντοι άνθρωποι, πληβείοι, δού­

μόνο τον τίτλο του ρήγα και ιδίω ς οι φράγκοι ηγεμό­

λοι- ήταν επομένως πραγματικό “σκάνδαλο" ότι ο

νες, οι απόλυτα ανάξιοι της αυτοκρατορίας, στην ο­

πάπας, ανακηρυσσόμενος αρχηγός αυτού του άθλιου

ποία ο πρόγονός τους είχε αναρριχηθεί με έναν

πλήθους, επέτρεπε στον εαυτό του να διαθέτει την

πραγματικό “σφετερισμό". Μπορεί ο Λουδοβίκος

αυτοκρατορία και ότι ένας βασιλιάς της βαρβαρικής

Β ' να απαντούσε ότι οι Έλληνες είχαν προ πολλού

Σαξονίας είχε τολμήσει να δεχθεί από αυτόν τον αυ­

εγκαταλείψει την αρ­

τοκρατορικό τίτλο. Με

χαία πρωτεύουσα της

βάση αυτές τις αρχές, οι

αυτοκρατορίας, είχαν ε­

ηγεμόνες του Βυζαντίου

γκαταλείψει τον λαό

επιχειρούσαν τολμηρά

και είχαν ξεχάσει τη

να ξαναπατήσουν το

γλώσσα των Ρωμαίων-

πόδι τους στην Ιταλία.

το Βυζάντιο δεν παραι­

Από τα τέλη του 9ου αι­

τούταν από καμία από

ώνα ώ ς τις αρχές του

τις διεκδικήσεις του.

1 1ου, τόσο ο Βασίλειος

Τις διατήρησε εξίσου ενεργητικά

Α ' όσο και ο Νικηφό­

απέναντι

ρος Φωκάς, ο Ιωάννης

στους ισχυρούς γερμα­

Τζιμισκής και ο Βασί­

νούς αυτοκράτορες του

λειος Β ' προσπάθησαν

10ου αιώνα. Οι αντι­

να

πρόσωποι του Νικηφό­

την αυτοκρατορική ε­

ρου Φωκά δήλωναν σε

ξουσία στη χερσόνησο.

αποκαταστήσουν

ενοχλημένο τόνο στους πρεσβευτές τουΌ θω νος του

Και αν και στην πράξη ασκούσαν τη δυτική πολιτική

Μεγάλου ότι ο κύριός τους δεν άξιζε τον τίτλο του αυ­

τους με κάποια σύνεση και έθεταν πιο περιορισμέ­

τοκράτορα αλλά μόνο του βασιλιά, ότι η εξουσία που

νους και πραγματοποιήσιμους στόχους, και αν μ’ αυ­

ασκούσε πάνω στη Ρώμη ήταν μια τυραννική εξου­

τό τον τρόπο σημείωσαν αναμφισβήτητες επιτυχίες

σία βασισμένη στη δύναμη και στη βία, ότι τα εδάφη

στην Ιταλία, αρκετά ώστε η δύναμη της επιρροής

που διεκδικούσε στην Ιταλία ήταν αναπόσπαστο μέ­

τους να εκτείνεται από το νότιο άκρο της χερσονήσου

ρος της βυζαντινής αυτοκρατορίας και ότι κατά συνέ­

ώ ς τις πύλες της ίδιας της Ρώμης, θεωρητικά η φιλό­

πεια απαιτούσαν την επιστροφή της Ραβέννας και

δοξη έμμονη ιδέα της ανάκτησης της Δύσης παρέμε­

της Ρώμης με όλα τα εδάφη που έφταναν από αυτές

νε πάντοτε στην ψυχή των βασιλέων: αυτό ήταν ένα

τις πόλεις ώ ς τα ελληνικά σύνορα. Επίσης από την η­

σοβαρό ζήτημα που μπορούσε με την παραμικρή ευ­

μέρα που ο Κωνσταντίνος είχε μεταφέρει την π ρ ω ­

καιρία να εμπλέξει τη βυζαντινή αυτοκρατορία σε α­

τεύουσα της αυτοκρατορίας στην Ανατολή, τη Σύ­

νησυχητικές συγκρούσεις και να επισύρει επάνω της

γκλητο, τη ρωμαϊκή αριστοκρατία, είχαν μείνει στη

φοβερούς κινδύνους.

254

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΔΕΚΑΤΟ

ΤΕΤΑΡΤΟ

IC T O P IX T H C R V Z X N T IN H C X Y T O K P X T O P lX C

# ΙΜΠΕΡΙΑΛΙΣΤΙΚΗ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΤΩΝ Κ0-

νας του Βυζαντίου έχει την αυτοκρατορική ιδιότητα.

ΜΝΗΝΩΝ. - Αυτό φάνηκε καθαρά την ε­

Κοροϊδεύοντας ταυτόχρονα τον παράνομο αυτοκρά­

π οχή των Σταυροφοριών/Οταν οι μεγάλες

τορα και τον πάπα που τον έχρισε, ο Κίνναμος ειρω­

επιχειρήσεις που απέβλεπαν στην απελευθέρωση

νεύεται αυτούς τους παράξενους ηγεμόνες, που δεν

ίου Πανάγιου Τάφου έφεραν σε άμεση επαφή τους

φοβούνται να ταπεινώσουν την αυτοκρατορική με­

Έλληνες και τους Λατίνους, οι θεωρίες του βυζαντι­

γαλειότητα με το να γίνουν σταβλίτες του ρωμαίου

νού ιμπεριαλισμού συντέλεσαν πολύ στο να επιδει­

ποντίφικα και τους πάπες που, ξεχνώντας ότι οφεί­

νώσουν τις σχέσεις τους, να προκαλέσουν δυσπι­

λουν αυτό που είναι στον Κωνσταντίνο, πιστεύουν

στίες και μίση ανάμεσα στους δύο κόσμους που συ­

ότι έχουν το δικαίω μα να απονέμουν το αυτοκρατο­

ναντιόνταν. Στο πρόσω πο των μεγάλων βαρόνων

ρικό αξίωμα, ενώ μόνο ο αυτοκράτορας είναι αρμό­

που διοικούσαν τα στρατεύματα της σταυροφορίας,

διος να δημιουργήσει τον ποντιφικικό ηγεμόνα. “0

ο Αλέξιος Κομνηνός δεν θέλησε να δει τίποτα πε­

πάπας σας είναι αυτοκράτορας, και όχι επίσκοπος”,

ρισσότερο από μισθοφόρους έτοιμους ν ’ αφήσουν

έλεγε με χαρακτηριστική οργή ένας βυζαντινός πρε­

να τους αγοράσουν, υποτελείς πρόθυμους να του

σβευτής του 13ου αιώνα, δείχνοντας έτσι ότι το Βυ­

δώσουν όρκο υποταγής και πίστης. Απέναντι στους

ζάντιο αρνιόταν στον πάπα οποιαδήποτε άλλη εξου­

βασιλείς της Γαλλίας ή της Γερμανίας, απέναντι στον

σία εκτός από τη θρησκευτική εξουσία.

Η

αυτοκράτορα Φρειδερίκο Βαρβαρόσα, οι διάδοχοί

Το να ξαναγίνει, ό π ω ς ήταν κάποτε οι προκάτοχοί

του υιοθέτησαν την ίδια περιφρονητική και αλαζο-

του, προστάτης της παποσύνης, να αποκαταστήσει

νική στάση, επιμένοντας να τους μεταχειρίζονται

την ενότητα της αυτοκρατορίας που είχε καταστρα­

σαν κατώτερους και πληγώνοντας σκληρά την υπε-

φεί κάποτε από τον σφετερισμό του Καρλομάγνου,

ρηφάνειά τους. Απέναντι στους λατίνους ηγεμόνες

να ξανακάνει τη Ρώμη πρωτεύουσα της μοναρχίας

που είχαν ιδρύσει κράτη στη Συρία, δεν έδειξαν λι-

και να καταστρέψει στη Δύση την αυτοκρατορία του

γότερη αδιαλλαξία και προσπαθούσαν με κάθε τρό­

Φρειδερίκου Βαρβαρόσα, ήταν επί είκοσι πέντε

πο να τους επιβάλουν τη βυζαντινή επικυριαρχία.

χρόνια η σταθερή φιλοδοξία του Μανουήλ Κομνη­

Κυρίως όμω ς η αυτοκρατορική πολιτική διατήρησε

νού, ο επίμονος στόχος της βυζαντινής πολιτικής

όλες τις αλλοπνές διεκδικήσεις πάνω στη Ρώμη και

και διπλωματίας. Και μπόρεσαν να πιστέψουν για

στη Δύση. Η μεγάλη φιλοδοξία - και το μεγάλο λά­

μια στιγμή, όταν την εποχή του Αδριανού Δ" ή του

θ ο ς - του Μανουήλ Κομνηνού ήταν ότι θέλησε, μέ­

Αλεξάνδρου Γ" η παποσύνη απειλούταν σοβαρά α­

σα στον 12ο αιώνα, να ξαναφιιάξει μια πραγματικό­

πό τον γερμανό αυτοκράτορα, ότι η συμφωνία που

τητα αυτού του ξεχασμένου παρελθόντος.

ονειρεύονταν στην Κωνσταντινούπολη είχε κάποια

Έ να ενδιαφέρον απόσπασμα του ιστορικού Κίν-

πιθανότητα να πραγματοποιηθεί. Μ ή π ω ς οι πρε­

ναμου, που φαίνεται να αντανακλά ακριβώς τη σκέ­

σβευτές του ποντίφικα δεν δήλω ναν τότε στη βυζα­

ψη του αυτοκράτορα, δείχνει ποιες ιδέες κυκλοφο­

ντινή αυλή ότι οι αυτοκράτορες τηςΔύσης ήταν σφε­

ρούσαν σχετικά με το θέμα στο Βυζάντιο των Κο­

τεριστές, τύραννοι, βάρβαροι, ότι ο πάπας και ο ρω­

μνηνών. Στα μάτια του συγγραφέα, οι κύριοι της

μαϊκός λαός θα ήταν ευτυχείς να υποταχτούν ψυχή

Ιταλίας, από τη μακρινή εποχή του Ωδόακρου και

και σώματι στην εξουσία του βασιλέως; Έτσι ο αυ­

του θεοδώ ριχου, ήταν απλοί απεσταλμένοι του βα-

τοκράτορας φαινόταν να έχει δίκιο όταν διεκδικού-

σιλέως, απλοί “ρήγες" που έχουν σφετεριστεί τον

σε, ό π ω ς κατά την εποχή του Ιουστινιανού, “την αρ­

τίτλο του αυτοκράτορα, ξεχνώντας ότι μετά την κατα­

χαία Ρώμη και ολόκληρη την Ιταλία” και να προτεί­

στροφή της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας μόνο ο ηγεμό­

νει, για να διευκολύνει τη συναλλαγή, την κατάργη­

255

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

icrropix

ΔΕΚΑΤΟ

ΤΕΤΑΡΤΟ

"THC R V Z X N 'T I N H C Χ Υ " Γ θ Κ Ρ Χ Ί ~ θ Ρ ΐ Χ θ

ση του σχίσματος και την ένωση ίω ν εκκλησιών,

νότητα της αυτοκρατορίας, βοηθούσε στην ανασύ­

αρκεί ο πάπας να του έδινε το αυτοκρατορικό στέμ­

σταση της λομβαρδικής λίγκας, διαπραγματευόταν

μα και να διακήρυττε την αποκατάσταση της αρχαί­

με την Αγκόνα και την Πίζα, με τη Γένουα και τη Βε­

ας και ενιαίας ρωμαϊκής αυτοκρατορίας. Ό μ ω ς ο

νετία και ετοιμαζόταν να υποστηρίξει στην Ιταλία έ­

Μανουήλ δεν πέτυχε και δεν μπορούσε να πετύχει.

ναν ανοιχτό αγώνα κατά του γερμανού ηγεμόνα. Στα

Λέγεται ότι ο πάπας έθεσε ως όρο στον αυτοκράτορα

έγγραφα της εποχής γίνεται συνεχώς λόγος για τα

να μεταφέρει την κατοικία του στη Ρώμη. Βλέπουμε

"άπειρα πλούτη”, τις "θαυμαστές γενναιοδωρίες”,

εξάλλου ότι ο Αλέξανδρος Γ" οχυρώθηκε πίσ ω από

που ο έλληνας αυτοκράτορας, “ο πλουσιότερος των

“τις αποφάσεις των Πατέρων” για να αρνηθεί να ε­

βασιλέων” μοιράζει στα Κράτη της χερσονήσου. Και

πιλύσει “τα τόσο υψηλά και περίπλοκα ζητήματα"

σ’ αυτή την περίπτωση όμως, παρά την ικανότητα των διπλω ματώ ν του, παρά τις δολοπλοκίες

που δημιουργούσε το αυτοκρατορικό αίτη­

που εξυφαίνονταν στην Ιταλία και τη

μα. Πράγματι, η συμφω νία ήταν αδύ­

Γερμανία, παρά την επέμβαση

νατη. Οι Κομνηνοί, προσβλέπο-

των όπλω ν του, ο Μανουήλ α-

ντας στην παγκόσμια αυτο­ κρατορία, αν είχαν γίνει κύ­

πέτυχε. Η φ ιλοδοξία του,

ριοι της Ρώμης, θα είχαν

που εξόργιζε τον Βαρβαρό­

κάνει το παπικό κράτος

σα, προκαλούσε ανησυ­

μια απλή βυζαντινή επι­

χία στις ιταλικές πόλεις

σκοπή. Η παποσύνη δεν

και ιδίω ς στη Βενετία, ό­

μπορούσε να συγκατατε­

π ω ς είχε προκαλέσει α­

θεί σ’ αυτό. Ε π εδ ίω κ ε

νησυχία στην παποσύνη.

και εκείνη την παγκόσμια

Η ρήξη με τη Γαληνότατη

κυριαρχία και οι θεοκρατι­

Δημοκρατία (1171), η ει­

κές διεκδικήσεις της έφταναν

ρήνη που συνήφθη έξι χρό­

μέχρι τη διακυβέρνηση της βυ­

νια αργότερα ( 1177) με τη μεσο­

ζαντινής Εκκλησίας και της ελληνι­

λάβηση της Βενετίας μεταξύ του πά­

κής αυτοκρατορίας. Ανάμεσα σ’ αυτές τις

πα και του γερμανού αυτοκράτορα σημει­

δύο αντιλήψεις η συμφωνία ήταν αδύνατη. Η ε­

ώ νουν το τέλος των φιλόδοξων ονείρων και των χ ι­

χθρότητα της παποσύνης κατά της Γερμανίας θα

μαιρικών σχεδίω ν του Μανουήλ για την Ιταλία. Η

μπορούσε να επιφέρει μια παροδική προσέγγιση:

Δύση συνασπιζόταν τώρα εναντίον του Βυζαντίου

από τη στιγμή που ο έλληνας αυτοκράτορας θα επι­

και ο Φρειδερίκος Βαρβαρόσας περνούσε στην επί­

δίω κε να υποκαταστήσει τον γερμανό αυτοκράτορα,

θεση στο πεδίο όπου τον είχαν προκαλέσει. Σε μια

η ρήξη ήταν αναπόφευκτη - πόσο μάλλον που ο ορ­

περίεργη επιστολή που απηύθυνε, με κάποια αναί­

θόδοξος κλήρος, αρνούμενος να δεχθεί το ρωμαϊκό

δεια, στον “ευγενή και ένδοξο βασιλέα των Ελλή­

πρωτείο, έκανε ακόμη πιο δύσκολη οποιαδήποτε

ν ω ν ” δήλω νε ότι κατείχε από τους προ κατόχους

απόπειρα ένωσης.

του, τους ένδοξους ρωμαίους αυτοκράτορες, όχι μό­

Ο αυτοκράτορας προσπάθησε να κλονίσει με άλλα

νο το δικαίωμα να κυβερνά τη ρωμαϊκή αυτοκρατο­

μέσα την αυτοκρατορία των Χοχενστάουφεν. Η βυ­

ρία αλλά και να διαχειρίζεται κατά βούληση “το βα­

ζαντινή διπλωματία σκόρπισε ένα ποταμό χρυσού

σίλειο της Ελλάδας”. Η Ρώμη ήταν “η κεφαλή του

στην Ιταλία για να ενθαρρύνει τους αντιπάλους του

κόσμου” και κατά συνέπεια το Βυζάντιο οφείλε να

Βαρβαρόσα ή να του δημιουργήσει νέους εχθρούς.

αναγνωρίσει ταυτόχρονα στο κοσμικό επίπεδο την

Την ίδια στιγμή που ο Μανουήλ ζητούσε από τον

εξουσία της δυτικής ρω μαϊκής αυτοκρατορίας και

Αλέξανδρο Γ" να αποκαταστήσει υπέρ αυτού την ε­

να υποταχθεί στο πνευματικό επίπεδο στην εξουσία

256

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΔΕΚΑΤΟ

ΤΕΤΑΡΤΟ

I C T O P I X X H G KYZXIsTTINHC X Y X O K P X " T O P l X C

ίου πάπα. Ο Βαρβαρόσας μεταχειριζόταν αλαζονικά

Ό π ω ς άλλοτε ο Ιουστινιανός, ο Μανουήλ είχε την

τον έλληνα αυτοκράτορα σαν υποτελή: αυτή ήταν η

αυταρέσκεια, με μια σημαντική παρέκκλιση από το

πιο σκληρή ταπείνωση που υπέστη ο βυζαντινός ι­

πρωτόκολλο της εποχής του, να προσθέσει στον αυ­

μπεριαλισμός.

τοκρατορικό τίτλο του ένα μακρύ κατάλογο από ηχη­

Και αυτή τη φορά, η προσπάθεια της βυζαντινής

ρά επίθετα, τίτλους δανεισμένους από τα ονόματα

αυτοκρατορίας ήταν δυσανάλογη με τα μέσα που εί­

των λαών που είχε νικήσει· ό π ω ς ο Ιουστινιανός εί­

χε στη διάθεσή της. Η ιδέα ήταν μεγαλεπήβολη και

χε αυτοανακηρυχθεί υπερήφανα “κληρονόμος του

τολμηρή, η πραγματοποίησή της ήταν αδύνατη. Και

στέμματος του Κωνσταντίνου του Μεγάλου” και είχε

ίσως και ο Μανουήλ Κομνηνός να μην αντιλαμβα­

διεκδικήσει “όλα τα δικαιώματα που του ανήκαν”

νόταν αρκετά ότι η πολιτική του, με τα ποικίλα μέσα

αν και, ό π ω ς πρόσθετε, “ορισμένα έχουν αφαιρεθεί

της, εμπεριείχε τις αντιφάσεις που επρόκειτο να οδη­

έκτοτε από την εξουσία μας”.Ό π ω ς είχε συμβεί μετά

γήσουν στην καταστροφή. Εν πάση περιπτώσει δεν

τον θάνατο του Ιουστινιανού, ο απολογισμός του έρ­

κατάφερε να προσεταιριστεί τους Λατίνους που τους

γου του Μιχαήλ ήταν δύσκολος και καταστροφικός

ανησύχησε με τη φιλοδοξία του ή τους ενόχλησε με

για την αυτοκρατορία - πόσο μάλλον που στα τέλη

την αλαζονεία του. Και παρά τις διχόνοιες που προ­

του 12ου αιώνα η Δύση ήταν διαφορετικά οργανω­

σπάθησε να σπείρει ανάμεσά τους, οι μεγάλες δυνά­

μένη και ισχυρή από ό,τι στα τέλη του 6ου αιώνα.

μεις της Δύσης συνασπίστηκαν τελικά εναντίον του.

Όλοι όσοι είχαν ανησυχήσει από τον βυζαντινό ι­

Δυσαρέστησε από την άλλη πλευρά τους Έλληνες,

μπεριαλισμό, όσοι είχαν πληγωθεί από τη βυζαντι­

που ενοχλούνταν αφενός από την πολύ έκδηλη συ­

νή αλαζονεία, η Αγία Αυτοκρατορία και η παποσύ­

μπάθεια που έδειχνε ο ηγεμόνας τους στους Λατί­

νη, η Βενετία και το νορμανδικό βασίλειο της Σικε­

νους και τη γενναιοδωρία με την οποία τους μοίραζε

λίας, δεν επρόκειτο να συγχωρήσουν το Βυζάντιο.

τους θησαυρούς της αυτοκρατορίας. Τέλος, εξάντλησε

Από την επομένη του θανάτου του Μανουήλ, οι

τους πόρους της μοναρχίας με τις τεράστιες θυσίες

Νορμανδοί επιτέθηκαν στην Ανατολή και ερήμω­

που της ζήτησε και η ιταλική πολιτική του επιδείνω ­

σαν τη Θεσσαλονίκη ( 1 185). Λίγο αργότερα, ο Βαρ­

σε τόσο σοβαρά την κατάσταση του Βυζαντίου στην

βαρόσας σκεπτόταν σοβαρά να καταλάβει την Κων­

Ανατολή ώστε στο τέλος της βασιλείας του η αυτο­

σταντινούπολη (1190). Και η σταυροφορία του

κρατορία δυσκολευόταν να αμυνθεί κατά των Μου­

1204, που εγκατέστησε έναν λατίνο αυτοκράτορα

σουλμάνων στη Μικρά Ασία και η επιρροή της μει­

στον θρόνο των Κομνηνών, ήταν η τρανταχτή εκδί­

ωνόταν καθημερινά στην Κιλικία και στη Συρία.

κηση της Δύσης επί του βυζαντινού ιμπεριαλισμού.

257

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΔΕΚΑΤΟ

ΤΕΤΑΡΤΟ

IC T O P IX T H C K Y Z X N T IN H C X Y T O K P X T O P lX C

Φ ΒΥΖΑΝΤΙΝΟΣ ΙΜΠΕΡΙΑΛΙΣΜΟΣ ΣΤΗΝ

βους, Κροάτες, Βουλγάρους, που είχαν εγκατασταθεί

ΑΝΑΤΟΛΗ. - Κληρονόμοι ίω ν Καισάρων,

από τον 7ο αιώνα στη βαλκανική χερσόνησο, αν και

οι βυζαντινοί αυτοκράτορες είχαν τη φιλο­

συχνά κατόρθωσε ακόμη και να τα κάνει υποτελείς

δοξία να ανασυστήσουν την αρχαία ρωμαϊκή αυτο­

του, από την άλλη πλευρά οι αξιώσεις του πάνω

κρατορία. 0 χριστιανικός χαρακτήρας της μοναρ­

στην παγκόσμια αυτοκρατορία προσέκρουαν βίαια

χίας τους επέβαλλε διαφορετικά καθήκοντα και

στις εθνικές βλέψεις αυτών των λαών, από τη στιγ­

τους ενέπνεε διαφορετικές φιλοδοξίες.

μή που συγκροτήθηκαν σε οργανωμένα Κράτη. Ξέ­

0

Στο Βυζάντιο πίστευαν ακράδαντα ότι η αποστολή

ρουμε πώς, από τα τέλη του 9ου ώ ς τις αρχές του

του βασιλέως ήταν να εξαπλώσει σ’ όλο τον κόσμο

11 ου αιώνα, η πρώτη βουλγαρική αυτοκρατορία π ί­

τη γνώση του αληθινού νόμου: επομένως, αφού οι

στεψε ότι ήταν σε θέση να διεκδικήσει από το Βυζά­

προφητείες υπόσχονταν ολόκληρο τον κόσμο στη

ντιο την ηγεμονία των Βαλκανίων και τι ποταμούς

βασιλεία του θεού, ολόκληρη η γη έπρεπε να ανή­

αίματος χρειάστηκε να χύσουν ο Ρωμανός Λακαπη-

κει από θείο δικαίωμα, στον ηγεμόνα του Βυζαντί­

νός, ο ΙωάννηςΤζιμισκής, ο Βασίλειος Β" για να κα­

ου. ‘Έ νας μόνος θ εό ς αναγγέλλεται σε όλους, έγραφε

ταστρέψουν τη μοναρχία των μεγάλων τσάρων Συ­

ο Ευσέβιος ήδη κατά τον 4ο αιώνα, και μία μόνο αυ­

μεών και Σαμουήλ. Ξέρουμε πώς, στα τέλη του

τοκρατορία στέκεται όρθια για να τους δεχτεί και να

12ου αιώνα, η επίμονη βουλγαρική εθνότητα ανα­

τουςχωρέσει, δηλαδή η ρωμαϊκή αυτοκρατορία. Με

συγκροτήθηκε σε μια καινούργια αυτοκρατορία και

τη θέληση του θεού, δύο σπόροι φύτρωσαν, ξεπετά-

ότι ούτε οι λατίνοι αυτοκράτορες ούτε οι έλληνες αυ­

χτηκαν από το χώμα και σκέπασαν τον κόσμο με τη

τοκράτορες της Κωνσταντινουπόλεως δεν μπόρε­

σκιά τους, η ρωμαϊκή αυτοκρατορία και η χριστιανι­

σαν να την υποτάξουν. Το ίδιο συνέβη και με τους

κή πίστη προορισμένες να ενώσουν με τα δεσμά

Κροάτες και τους Σέρβους. Και εκείνοι προσπάθη­

μιας αιώνιας ομόνοιας ολόκληρο το ανθρώ πινο γέ­

σαν πολύ γρήγορα να σπάσουν τους δεσμούς που

νος”. Η μεγαλεπήβολη, απεριόριστη προοπτική που

τους ένωναν με το Βυζάντιο. Κατά το δεύτερο μισό

η θρησκεία άνοιγε στις αυτοκρατορικές φιλοδοξίες

του 1 1ου αιώνα, το κροατικό κράτος βρισκόταν στο

ήταν η ένταξη του σύμπαντος στη μεγάλη αυτοκρα­

απόγειο της δύναμής του και ο αρχηγός του ζητούσε

τορική και χριστιανική ενότητα: και όλοι, ηγεμόνες

στη Ρώμη από τον Γρηγόριο Ζ ' το βασιλικό στέμμα

και υπήκοοι πίστευαν σ’ αυτή την ιερή αποστολή

που θα τον απελευθέρωνε από την Κωνσταντινού­

και θεωρούσαν ότι ο βασιλεύς έχει καθήκον, ό π ω ς

πολη. Η Σερβία, για μεγάλο διάστημα υποτελής, αλ­

λέει ένας συγγραφέας του 6ου αιώνα, “να μην αφή­

λά πάντοτε ανήσυχη και έτοιμη για εξέγερση, προε­

σει να μειωθεί καθόλου η έκταση του χριστιανικού

τοίμαζε κατά το δεύτερο μισό του 12ου αιώνα, κατά

κόσμου, αλλά να την επεκτείνει ε π ’ άπειρον”.

την περίοδο της πολυετούς βασιλείας του Στεφάνου

Ξέρουμε π ώ ς οι ιεραποστολές ήταν ένα από τα χα­

Νεμάνια, την πλήρη ανεξαρτησία της και το μελλο­

ρακτηριστικότερα όργανα της βυζαντινής διπ λ ω μ α ­

ντικό μεγαλείο της. Γνωρίζουμε ότι το σερβικό κρά­

τίας και πώς, μαζί με τον χριστιανισμό, διέδωσαν σ’

τος γνώρισε αρκετή ευημερία κατά τον 13ο αιώνα

ολόκληρη την Ανατολή τον πολιτισμό και την επιρ­

ώστε να μπορέσει και αυτό, κατά τον 14ο αιώνα, με

ροή του Βυζαντίου, “ώ ς τις περιοχές των ο π ο ίω ν το

τον Στέφανο Δουσάν, να διεκδικήσει την ηγεμονία

όνομα δεν γνώριζε κανείς ώ ς τότε, ό π ω ς έγραφε ο

των Βαλκανίων από τους Βυζαντινούς. Και αν ο

Ιουστινιανός". Αν όμ ω ς μ’ αυτό τον τρόπο το Βυζά­

σέρβος τσάρος δεν κατόρθωσε να κυριεύσει την

ντιο περιέλαβε στη σφαίρα της επιρροής του πολλά

Κωνσταντινούπολη, ούτε η βυζαντινή αυτοκρατο­

βαρβαρικά έθνη και ιδίω ς τις σλαβικές φυλές, Σέρ-

ρία, που βρισκόταν σε παρακμή, δεν κατόρθωσε να

258

ΚΕΦΑΛΑΙΟ IC T O P IX

"TH C

ΔΕΚΑΤΟ

βΥ ΖΧ Ν ΓΤΊΝ Η Ο

ΤΕΤΑΡΤΟ Χ Υ ΊΓ Ο Κ Ρ Χ ΊΓ Ο Ρ ΙΧ Ο

υποτάξει το ισχυρό κράτος που είχαν ιδρύσει ο Νε-

ζαντινή πολιτική εκμεταλλεύτηκε την περίσταση

μανίδες.

για να προσπαθήσει να διατηρήσει την ελληνική ε­

Ό μ ω ς οι βυζαντινές φιλοδοξίες εκτείνονταν πολύ

πιρροή πά νω στους ηγεμόνες του Κιέβου. Ο Μανου­

πέρα από τον Δούναβη και έξω από τη βαλκανική

ήλ Κομνηνός προσπάθησε και από αυτή την πλευ­

χερσόνησο. Από τον 10ο αιώνα, το Βυζάντιο είχε

ρά να διασφαλίσει το κύρος της αυτοκρατορίας και

γείτονες εκεί τους Ούγγρους. Είχε προσπαθήσει μά­

να εμποδίσει τους Σλάβους της Ρωσίας και της Σερ­

ταια να τους προσηλυτίσει στην ορθοδοξία για να

βίας να ανταλλάξουν τη βυζαντινή προστασία με ε­

τους υποτάξει στην επιρροή του. Δεν είχε μπορέσει

κείνη που τους πρόσφερε η Ουγγαρία.

να τους αποσπάσει από τη ρωμαϊκή επικυριαρχία.

Και αλλού, την Αρμενία, την Κιλικία, τα λατινικά

Ωστόσο η ελληνική δ ιπ λ ω ­

κράτη της Συρίας, διαπιστώ ­

ματία δεν παραιτήθηκε από

νουμε τις ίδιες προσπάθειες

την προσπάθεια να εντάξει

για την εγκαθίδρυση της επι­

την ουγγρική μοναρχία στη

κυριαρχίας της χριστιανικό-

σφαίρα επιρροής του Βυζα­

τατης αυτοκρατορίας. Ό μως,

ντίου. Οι Κομνηνοί δεν έχα­

παρά τις επιτυχίες του, το

ναν ευκαιρία να επεμ β αί­

Βυζάντιο εξαντλούταν σ’ αυ­

νουν στις ουγγρικές υποθέ­

τούς τους αγώνες και μακρο­

σεις: δημιούργησαν ένα έ­

πρόθεσμα επρόκειτο να συ­

ρεισμα στο βασίλειο του Αγί­

ντρίβει. Με τον ιμπεριαλι­

ου Στεφάνου, τοποθέτησαν

σμό του είχε προκαλέσει την

στον θρόνο ηγεμόνες της ε­

ανησυχία της Δύσης. Ανησύ­

κλογής τους που ήταν υποτε­

χησε επίσης τους νεαρούς

λείς της ελληνικής αυτοκρα­

βαλκανικούς λαούς των ο­

τορίας. Αυτός ήταν για μια

π ο ίω ν εμπόδιζε την εθνική

στιγμή ο μεγάλος στόχος της

ανάπτυξη. Π ροσπαθώ ντας

πολιτικής του Μανουήλ Κο­

να διατηρήσει την ηγεμονία

μνηνού. Ήθελε να αντικατα­

της στα Βαλκάνια, προσπα­

στήσει στην Ουγγαρία τη

θώντας να επικρατήσει στην

γερμανική επιρροή με την

ευ ρ ω π α ϊκ ή

ελληνική και να βρει σ’ αυτό

Ανατολή, δημιούργησε πα­

το κράτος έναν ακόμη σύμ­

ντού άσπονδους εχθρούς. Οι

και ασιατική

μαχο κατά του Βαρβαρόσα.Έκανε και άλλα όνειρα:

τεράστιες φιλοδοξίες των βυζαντινών αυτοκρατό-

παντρεύοντας τη μοναχοκόρη του με τον κληρονό­

ρων τους εμπόδιζαν να έρθουν σε συνεννόηση με τα

μο του θρόνου της Ουγγαρίας, φαίνεται ότι είχε κατά

άλλα χριστιανικά κράτη που είχαν γεννηθεί στη

νου την προσάρτηση του βασιλείου και την ένωση

χερσόνησο και που ονειρεύονταν να υποδηλώσουν:

στο κεφάλι του γαμπρού του του αυτοκρατορικού

έτσι σιγά-σιγά η βυζαντινή αυτοκρατορία, εξαντλη­

στέμματος με το στέμμα του Αγίου Στεφάνου. Κατά-

μένη από αυτούς τους αγώνες, πολύ αδύναμη για να

φερε τουλάχιστον να εγκαταστήσει στον θρόνο της

επιβληθεί στους αντιπάλους της, βρέθηκε, την ώρα

Ουγγαρίας τον υποψήφιό του που, όσο ζούσε ο αυτο­

του έσχατου κινδύνου, εντελώς μόνη εναντίον των

κράτορας, παρέμεινε πιστός σύμμαχος για το Βυζά­

εχθρών της. Η άλωση της Κωνσταντινουπόλεως α­

ντιο.

πό τους Τούρκους το 1453 ολοκλήρωσε αυτό που είχε αρχίσει η κατάληψη της Κωνσταντινουπόλεως

Στα τέλη του 1Οου αιώνα, το Βυζάντιο είχε προση­

από τους Λατίνους το 1204.

λυτίσει τους Ρώσους στην ορθοδοξία. Και εδώ η βυ­

259

260

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΔΕΚΑΤΟ ΠΕΜΠΤΟ

Η Ο ΙΚ Ο Ν Ο Μ ΙΚ Η Π λ Ρ λ Κ Μ Η

I.

Η πα ρ ακμ ή της γεωργίας.

II.

Η π α ρ α κ μ ή του εμπ ορ ίου.

III . Η ο ικ ο ν ο μ ικ ή

καταστροφή

της αυτοκρατορίας.

261

n i> O A o ro c

E

βυζαντινή αυτοκρατορία ήταν πβούσια και η ευτιμερία τη ς ήταν μεγά βη. Ωστόσο, ακόμη και την ε π ο χ ή τη ςμ εγα β ύ τερ η ς β α μ π ρ ό τη τά ςτη ς , η οικο νο μ ική κατάστασή τη ς ή τα ν ο υχνά α-

I

σ τα θ ή ςκ α ι δύσκοβη. Το β ά ρ ο ςτω ν εξόδω ν ήταν μεγάβο. Ο π ό β εμ ο ςκ α ι η διπβω μα τία , τα

περίπ β ο κ α γρανάζια της δ η μ ό σ ια ς διοίκησ ης, η ποβυτέβεια τη ς α υ β ή ς κ α ι τω ν κτιρίω ν, τα φιβανθ ρω πικά και νοσοκομειακά ιδρύματα, και τέβ ο ςό β η αυτή η παράδοση τη ς μ ε γ α β ο π ρ έ π ε ια ς π ο υ ή ­ ταν α παραίτητη τόσο για να ικ α νο π ο ιεί το νβ α ό της Κ ω νσ τα ντινο υπ ό β εω ς όσο και για να επιβά ββει το γό η τρ ο του Β υζαντίου στους ξένους, στοίχιζαν πάρα ποβύ ακριβά. Και τα έσοδα πο υ σ υχνά δ εν ή ­ ταν αρκετά για να α ντα π οκριθούν σ ε τόσα έξοδα, μ ειώ ν ο ντα ν ακόμη περισσότερο από τη β α ιμ α ργία και τη δια φ θορά τω ν δ η μ ό σ ιω ν υπα β βήβ ω ν. Ε πίσης, σ ε όβες τις π ερ ιό δ ο υ ς της ιστορίας της α υ­ τοκρατορίας, το β ά ρ ο ςτω ν φ ό ρ ω ν ήταν σ υντριπτικό για τους υ π η κ ό ο υ ς και η ισο ρρο π ία του προϋπ ο β ο γισ μ ο ύ ήταν δύσκοβο να αποκατασταθεί. Η κατάσταση ήταν πο β ύ χειρ ό τερ η όταν, εξαιτίας τω ν περιστάσεω ν, οι π όροι μ ειώ θ η κ α ν προοδευτικά και τεβικά εξαντβήθηκαν.

262

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΔΕΚΑΤΟ

ΠΕΜΠΤΟ

ΙΟΊΓΟΡΙΧ "THC K Y Z X N 'T I N H C X V T O K P X X O P l X C

Ο

π

ΠΑΡΑΚΜΗ ΤΗΣ ΓΕΩΡΓΙΑΣ. - Ό π ω ς είδα­

που ήταν υποχρεωμένοι να του πληρώ νουν ένα

με, η γεωργία ήταν μια από τις πηγές του

σωρό ενοίκια και εισφορές.

πλούτου της αυτοκρατορίας. Τα αίτια που

Κατά την τελευταία περίοδο της βυζαντινής αυτο­

προετοίμαζαν την παρακμή της αυξάνονταν με την

κρατορίας, οι κοινότητες των ελεύθερων χω ρ ικ ώ ν

πάροδο των αιώνων. Αφενός η τουρκική κατάκτη-

φαίνονταν όλο και περισσότερο σπάνιο είδος. Έ να

ση αφαίρεσε από το Βυζάντιο, από το τέλος του 9ου

μεγάλο μέρος της γης ανήκει στον αυτοκράτορα ή

αιώνα, μερικές από τις πλουσιότερες επαρχίες του,

στο δημόσιο ταμείο, που εκμεταλλεύονται τα κτή­

ιδίω ς το μεγαλύτερο μέρος της Μι κράς Ασίας που ή­

ματα μέσω των παροίκω ν τους ή τα νοικιάζουν. Οι

ταν η δύναμη της μοναρχίας· και μέσα στα εδάφη

εκκλησίες και τα μοναστήρια έχουν επίσης πολλές

που διατήρησαν οι αυτοκράτορες, ο πόλεμος, οι συ­

ιδιοκτησίες, που τις εκμεταλλεύονται οι μοναχοί

νεχείς

επ ιδ ρ ο μ ές

τω ν

και οι ηάροικοί τους. Αν

Οθωμανών, των Σέρβων,

και κατ’ αρχήν αυτά τα

των Βουλγάρων - χωρίς

κτήματα όφ ειλα ν φόρο

να μιλήσουμε για τις λεη­

κτηματικής

λασίες του ίδιου του βυζα­

στο Κράτος, στην πραγμα­

ντινού στρατού - συντη­

τικότητα συχνά απαλλάσ­

ρούσαν μια μόνιμη κατά­

σονταν και εν πάση περι-

σταση ανασφάλειας και

πτώσει ήταν απαλλαγμέ­

δυστυχίας,

σημείο

να από όλες τις έκτακτες

που, στις αρχές του 14ου

επιβαρύνσεις. Το υπόλοι­

αιώνα, η Κωνσταντινού­

πο, που αποτελούσε την

πολη ήταν αναγκασμένη

πραγματική ατομική ι­

να στηρίζεται για να ζήσει

διοκτησία, μοιραζόταν α­

στις αφίξεις σταριού και

νάμεσα σε μεγάλα κτήμα­

ψαριών από τη Μαύρη

τα που ανήκαν σε ευγε-

θάλασσα, αφού οι εύφο­

νείς ιδιοκτήτες, που έβα­

ρες πεδιάδες της Θράκης

ζαν τους παροίκους τους

και της Μακεδονίας είχαν

να τα καλλιεργούν ή τα

ερημώ σει εντελώς από

νοίκιαζαν, σε στρατιωτι­

σε

περιουσίας

τους Καταλανούς και τους Τούρκους. Από την άλλη

κά φέουδα, των ο π ο ίω ν οι ιδιοκτήτες ήταν υποχρε­

πλευρά τα μέτρα που είχε πάρει η κυβέρνηση για να

ωμένοι να προσφέρουν μόνο στρατιωτική υπηρε­

εμποδίσει τις προόδους της μεγάλης ιδιοκτησίας

σία και τέλος σε αγροτικές κοινότητες και ιδιοκτη­

και τους σφετερισμούς των ισχυρών έπεφταν όλο

σίες που ήταν οι λιγότερες και εκείνες που επιβαρύ­

και περισσότερο στη λησμονιά· στα μέσα του 14ου

νονταν περισσότερο: γιατί, εκτός από τους αμέτρη­

αιώνα ήταν απλώ ς κάτι παλιό που κανείς δεν του έ­

τους φόρους που πλήρ ω να ν στο δημόσιο ταμείο, εί­

δινε σημασία. Ο ελεύθερος χω ρικός είχε εξαφανι­

χαν και άλλες υποχρεώσεις απέναντι στον άρχοντα

στεί ταυτόχρονα με τη μικρή ελεύθερη ιδιοκτησία: η

του οποίου την προστασία είχαν δεχθεί λίγο-πολύ

συνηθέστερη γεωργική πρακτική μεταξύ του 13ου

με τη θέλησή τους. Εκείνοι που τα κατείχαν ονομά­

και του 15ου αιώνα ήταν εκείνη των παροίκων,

ζονταν "φτω χοί” και ήταν πραγματικά αξιοθρήνητα

καλλιεργητών δεμένων με τη γη του κυρίου τους

φτωχοί.

263

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΔΕΚΑΤΟ

ΠΕΜΠΤΟ

I C T O P I X T H C Κ Υ Ζ Χ Ν Ί Γ ΙΝ Η Ο X Y T O K P X T O P l X G

Οι συνέπειες μιας τέτοιας κατάστασης πραγμάτων

τους φόρους με τρομακτική σκληρότητα, υποχρεώ ­

είναι φανερές. Η επικράτηση των μεγάλων κτημά­

νοντας τους χωρικούς να πληρώσουν έξι ή δώδεκα

των και το καθεστώς της αγροτικής εκμετάλλευσης

φορές από αυτά που χρωστούσαν. Μέσα στην επι­

που εφαρμόζεται έχουν ω ς αποτέλεσμα να μη δίνει

θανάτια αγωνία του Βυζαντίου ο πληθυσμός της υ­

πια η γη όσα θα μπορούσε να παράγει. Η σκληρότη­

παίθρου δεν είχε άλλη προοπτική από το να αλλά­

τα της κατάστασης των παροίκω ν προκαλεί αθλιό­

ξει κύριο: ό π ω ς καταλαβαίνουμε, κατά την τελευ­

τητα και εγκατάλειψη των εξοχών και μια γενική

ταία περίοδο της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας, οι χ ω ρ ι­

δυσαρέσκεια των κατώτερων τάξεων που μεταφρά­

κοί έβλεπαν σχεδόν σαν λύτρωση τον ερχομό ενός

ζεται, για παράδειγμα κατά τον 14ο αιώνα, σε μια

νέου κυρίου.Ήδη κατά τον 11 ο αιώνα, οι τσακισμέ­

κοινωνική ένταση που γίνεται κάθε μέρα και μεγα­

νοι από τους φόρους επαρχιώτες καλούσαν πολλές

λύτερη. Οι πολλές απαλλαγές που απολαμβάνουν οι

φορές τον εχθρό ή επαναστατούσαν κατά της αυτο­

μεγάλοι ιδιοκτήτες μειώνουν σημαντικά τους π ό ­

κρατορίας. Για να ξεφύγουν από τη φορολογική τυ­

ρους που εξασφαλίζει στο δημόσιο ταμείο ο φόρος

ραννία έφευγαν στα βουνά και περνούσαν στο εξω­

ακίνητης περιουσίας και, κάνοντας το μεγαλύτερο

τερικό, απέραντες εκτάσεις της χώρας έμεναν ακαλ­

μέρος των επιβαρύνσεων να πέφτουν πάνω στους

λιέργητες. Η κατάσταση ήταν πολύ χειρότερη κατά

φτωχούς, αυξάνουν την αποθάρρυνσή τους και το ε­

τον 14ο και τον 15ο αιώνα: τόσο που με την ολοένα

παναστατικό πνεύμα τους, πόσο μάλλον που το δη­

και μεγαλύτερη μείωση της φορολογητέας ύλης, η

μόσιο ταμείο, μέσα στην αυξανόμενη φτώχεια, αυ­

οικονομική δυσκολία που προκαλούσε η καταστρο­

ξάνει συνεχώς τις απαιτήσεις του και εισπράττει

φή της γεωργίας ήταν βαθιά.

Φ

Η

ΠΑΡΑΚΜΗ ΤΟΥ ΕΜΠΟΡΙΟΥ. - Η κατα­

Από πολύ νωρίς οι ιταλικές εμπορικές πόλεις εί­

στροφή του βυζαντινού εμπορίου δεν είχε

χαν καταλάβει το κέρδος που μπορούσαν να αποκο­

λιγότερο σοβαρές συνέπειες.

μίσουν από την εκμετάλλευση της βυζαντινής αυτο­

Η ελληνική αυτοκρατορία είχε συνέλθει χωρίς με­

κρατορίας και είχαν σπεύσει να αδράξουν όλες τις ευ­

γάλο κόπο από το χτύπημα που της κατέφερε κατά τον

καιρίες για να εξασφαλίσουν δεσπόζουσα θέση σ’ αυ­

7ο αιώνα η απώλεια των πλούσιων επαρχιών της

τήν. Από τα μέσα του 1Οου αιώνα το Μπάρι, το Αμάλ-

Συρίας και της Αιγύπτου και των ανθηρών λιμανιών

φι και κυρίως η Βενετία διατηρούσαν συχνές σχέσεις

που της αφαίρεσε η αραβική κατάκτηση. Αντεξε λιγό­

με την αυτοκρατορία. Και εκτός από τις τακτικές και

τερο εύκολα κατά τον 1 1ο αιώνα στην κατάληψη από

νόμιμες επιχειρήσεις, δεν δίσταζαν καθόλου να κά­

τους Τούρκους μερικών από τις πλουσιότερες και πα­

νουν πολύ εκτεταμένο λαθρεμπόριο στα απαγορευμέ­

ραγωγικότερες περιοχές της μοναρχίας. Ωστόσο, κατά

να είδη. Η βενετική πολιτική δεν άργησε να ζητήσει

τον 12ο αιώνα, το βυζαντινό εμπόριο ήταν ακόμη ακ­

περισσότερα και η ανάγκη που είχε συχνά η ελληνι­

μαίο: αρκεί να θυμηθούμε την οικονομική ευημερία

κή κυβέρνηση για τη συμμαχία και τους στόλους της

της Κωνσταντινουπόλεως και της Θεσσαλονίκης ε­

Δημοκρατίας της επέτρεψε να πετύχει ένα πλήθος α­

κείνη την εποχή. Αν μετά από την εποχή αυτή η ευη­

παλλαγές και προνόμια στην Ανατολή. Η συνθήκη

μερία μειώθηκε, τα βασικά αίτια πρέπει να αναζητη­

του 992, η πρώτη χρονολογικά από τη σειρά των

θούν αλλού και κυρίως στο λάθος της οικονομικής

πράξεων που δημιούργησαν την τύχη της Βενετίας

πολιτικής των Βυζαντινών που τους έκανε να παρα­

στην Ανατολή, εξασφάλιζε στους εμπόρους της σημα­

μελήσουν τον στόλο τους και να αφήσουν άλλους να

ντικές μειώσεις των τελωνειακών δασμών που ει-

πάρουν τη θέση τους στις αγορές της Ανατολής.

σπράττονταν στην είσοδο και στην έξοδο των Δαρδα­

264

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΔΕΚΑΤΟ

ΠΕΜΠΤΟ

I C T O P I X T H C K Y ^ X N T IN H C X Y 'T O K P X T O P lX C

νελίων και εγγυήσεις κατά των παρενοχλήσεων των

σε ολόκληρη την ελληνική αυτοκρατορία η Βενετία ε­

βυζαντινών δημόσιων υπαλλήλων. Η συνθήκη ίου

γκαθίστατο, αποκτούσε βάσεις, απολάμβανε μερικές

1082, που ανανεώθηκε, επικυρώθηκε και διευρύν-

φορές ευνοϊκή μεταχείριση. Οι ιταλοί ανταγωνιστές

θηκε κατά τον 12ο αιώνα, αύξησε ακόμη περισσότε­

της, το Μπάρι, το Αμάλφι, η Πίζα, ακόμη και η Γέ­

ρο αυτά τα προνόμια. Από δω και πέρα οι βενειοί έ­

νουα, λιγότερο προνομιούχοι από την ίδια, δυσκο­

μποροι μπορούσαν να πουλάνε και ν ’ αγοράζουν σε

λεύονταν να την ανταγωνιστούν και η παρακμή του

όλα τα σημεία της αυτοκρατορίας χωρίς να υπόκει-

βυζαντινού ναυτικού ολοκλήρωνε την εξασφάλιση

νιαι σε κανένα φόρο ή τελωνειακό έλεγχο. Τους άνοι­

του μονοπωλίου που είχε κατακτήσει.

ξαν πολλά λιμάνια στα οποία μπορούσαν να κυκλο­

Καθ’ όλη τη διάρκεια του 12ου αιώνα, η επιρροή

φορούν ελεύθερα· απέκτησαν πρόσβαση σε τεράστιες

της Βενετίας στην Ανατολή αυξανόταν συνεχώς.

εκτάσεις όπου μ π ο ­

Απαλλαγμένοι

ρούσαν να εμπορεύο­

τους φόρους και τα βά­

νται χ ω ρ ίς εμπόδια.

ρη που επιβάλλονταν

Ήταν γι’ αυτούς μια α­

στις άλλες κοινωνικές

σύγκριτη κατάσταση,

τάξεις, οι Βενετοί ε­

που τους έκανε ασυνα­

γκαθίσταντο σε ελλη­

γώνιστους στις ανατο­

νικό έδαφος, ίδρυαν

λικές θάλασσες. Στις α­

ολοένα και πιο σημα­

κτές της Πελοποννή-

ντικές εγκαταστάσεις -

σου και του Αιγαίου,

το 1171 η παροικία

κατά μήκος των ακτών

τους στην Κωνσταντι­

της Θράκης και στη θά­

ν ο ύπ ο λη

λασσα του Μαρμαρά,

πάνω από 10.000 ά­

είχαν όλους τους εν­

τομα - σε σημείο που

διάμεσους

σταθμούς

ένας βυζαντινός αυτο­

που χρειαζόταν το ε­

κράτορας έγραφε γΓ

μπόριό τους για να

αυτούς ότι τους θεω ­

φθάσει στη μακρινή

ρούσε “όχι ξένους, αλ­

Ανατολή. Στην Κων­

λά γεννημένουςΊΕλλη-

σταντινούπολη είχαν

νες” και ο Νικήτας έ­

από

αριθμούσε

δική τους συνοικία, που βρισκόταν στο ωραιότερο

λεγε ότι είχαν γίνει “οι συμπατριώτες και οι καλύτε­

σημείο του Κερατίου. Πιο πέρα, τα πλοία τους έφτα­

ροι φίλοι των Ρω μαίω ν”. Στην πραγματικότητα ει­

ναν στη Μαύρη θάλασσα, στην Κριμαία, και ακόμη

σχωρούσαν παντού, γέμιζαν με τους ναύτες τους α­

και στα βάθη της Αζοφικής θάλασσας, για να αναζη­

κόμη και τα πληρώματα των αυτοκρατορικών στό­

τήσουν τα σιτηρά της νότιας Ρωσίας και τα πολύτιμα

λων. Και μεθυσμένοι από αυτή τη μεγάλη τύχη τους,

είδη που έφταναν από τα δρομολόγια της Κεντρικής

ξεχνώντας ότι δεν βρίσκονταν στην πατρίδα τους,

Ασίας. Στις ακτές της Μικράς Ασίας μια ολόκληρη

συμπεριφέρονταν σαν να βρίσκονταν σε κατακτημέ-

σειρά από λιμάνια ήταν ανοιχτά γ ι’ αυτούς: η Κρήτη,

νη χώρα. Δεν έκρυβαν πια την εμπορική πλεονεξία

η Ρόδος, η Κύπρος ήταν θαυμάσιοι ενδιάμεσοι σταθ­

τους και την αλαζονεία τους. Φέρονταν με αναιδή

μοί στο δρόμο προς την Ανατολή και τη Συρία. Τέλος

περιφρόνηση όχι μόνο στους Βυζαντινούς των κα­

οι επιχειρήσεις τους εκτείνονταν ακόμη και στο εσω­

τώτερων τάξεων, αλλά και στις μεγαλύτερες προσω ­

τερικό, στην Ευρώπη ώ ς την Αδριανούπολη και τη

πικότητες, και οι προσβολές τους στρέφονταν μερι­

Φιλιππούπολη, στην Ασία ώ ςτη Φιλαδέλφεια/Ετσι,

κές φορές και κατά του ίδιου του αυτοκράτορα.

265

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΔΕΚΑΤΟ

ΠΕΜΠΤΟ

I C T O P I X T H G K Y Z X N T IN H G X Y T O K P X T O P lX C

Ό π ω ς λέει ένας έλληνας χρονογράφος ίου 12ου αι­

λοδοξίες της Βενετίας, πολλές φορές οι έλληνες αυ­

ώνα, "μεταχειρίζονταν τους πολίτες σαν δούλους”.

τοκράτορες έδωσαν πλεονεκτήματα στους ανταγω­

“Με τον πλούτο, γράφει ο Νικήτας, το θράσος και η

νιστές της. Και αυτοί είχαν τη συνοικία τους και την

αναίδειά τους αυξήθηκαν σε σημείο που όχι μόνο

παροικία τους στην Κωνσταντινούπολη (το 1162, η

μισούσαν τους Ρωμαίους, αλλά αψηφούσαν τις α­

παροικία της Πίζας αριθμούσε χίλια άτομα), και ε­

πειλές και τις αυτοκρατορικές διαταγές". Και με όλα

κείνοι απολάμβαναν σημαντικές μειώσεις των τε­

αυτά, γίνονταν όλο και περισσότερο αφόρητοι.

λω νειακώ ν δασμών και πέτυχαν ελεύθερη πρόσβα­

ΟιΈλληνες, από την άλλη πλευρά, δικαιολογημέ­

ση σε όλα τα λιμάνια της αυτοκρατορίας. Ό μ ω ς και

να ανήσυχοι γι' αυτές τις υπερβολικά γρήγορες προ­

εκείνοι προκάλεσαν συχνά ανησυχία στην αυτοκρα­

όδους και γι’ αυτές τις κακοκρυμμένες φιλοδοξίες,

τορική κυβέρνηση, που μερικές φορές απομάκρυνε

προσπαθούσαν να προβάλουν εμπόδια. Σε αντάλ­

τα καταστήματά τους για να τα εγκαταστήσει έξω α­

λαγμα για τα προνόμια που απολάμβαναν, ο αυτο­

πό την Κωνσταντινούπολη και άλλοτε άφηνε τον ό­

κράτορας Μανουήλ Κομνηνός προσπαθούσε να επι­

χλο να τους επιτεθεί και να τα λεηλατήσει. Ωστόσο,

βάλλει στους Λατίνους ένα μέρος των υποχρεώσεων

η ανάγκη που είχε η ελληνική πολιτική από τη συμ-

των ελλήνων υπηκόων, τη στρατιωτική υπηρεσία,

μαχία τους, τους έκανε πάντα να πετυχαίνουν ικανο­

την πληρω μή ορισμένων φόρων. Άλλοτε πάλι, ό­

ποίηση, προς μεγάλη δυσαρέσκεια των Βενετών,

π ω ς το 1 122, οι ηγεμόνες του Βυζαντίου αρνούνταν

που αντιμετώπιζαν ζηλότυπο κάθε ανταγωνισμό,

να ανανεώσουν τις συνθήκες, ή όπω ς το 1171, ακό­

και προς μεγάλη ζημία της αυτοκρατορίας που αύξα­

μη πιο βίαια, έδιναν διαταγή να συλλάβουν όλους

νε έτσι τον αριθμό των εκμεταλλευτών της.

τους Βενετούς που ήταν εγκατεστημένοι στην Ανατο­

Η τέταρτη σταυροφορία, αποτέλεσμα των φιλο­

λή, να κατασχέσουν τις περιουσίεςτους και να επιτά­

δοξιώ ν της Βενετίας και της επιθυμίας να διασφα­

ξουν τα πλοία τους· ή ακόμη, όπω ς το 1182, άφηναν

λίσει εναντίον όλω ν το μονοπώ λιο του ανατολικού

τον πληθυσμό της πρωτεύουσας να επιτεθεί στη λα­

εμπορίου, κατέφερε ένα αποφασιστικό χτύπημα

τινική συνοικία και να σφάξει τους κατοίκους. Σ’ αυ­

στην οικονομική ευημερία της ελληνικής αυτοκρα­

τές τις ενοχλήσεις και τις προσβολές, η Βενετία απα­

τορίας. Στη μοιρασιά των βυζαντινών κτήσεων, η

ντούσε με πόλεμο. Και ανεπαίσθητα, η αρχική καλή

Δημοκρατία πήρε το καλύτερο κομμάτι, τα εύφορα

θέληση έδινε τη θέση της σε μια υπόκω φη εχθρότη­

εδάφη, τις ακτές, τα πιο χρήσιμα λιμάνια, τα σημα­

τα. Και σιγά-σιγά επιβαλλόταν η ιδέα ότι η Δημοκρα­

ντικότερα στρατηγικά σημεία· στα νησιά του Αιγαί­

τία είχε μόνο ένα μέσο στη διάθεσή της για να διατη­

ου εγκαταστάθηκαν πατρίκιοι και οι ηγεμονίες τους

ρήσει το μονοπώλιο του ανατολικού εμπορίου της

ήταν για τη Βενετία φιλικές χώρες, ανοιχτές σε ένα

και να εξακολουθήσει να εκμεταλλεύεται με κέρδος

κερδοφόρο εμπόριο. Και αν και η πτώση της εφ ή ­

τη θαυμάσια αγορά που της πρόσφερε η ελληνική

μερης λατινικής αυτοκρατορίας και η επιστροφή

αυτοκρατορία: να κατακτήσει το Βυζάντιο και να θε­

των Ελλήνω ν στην Κωνσταντινούπολη κατέφερε

μελιώσει πάνω στα ερείπιά του την αποικιακή αυτο­

στιγμιαία ένα σκληρό χτύπημα στην ευημερία της

κρατορία της Βενετίας.

Βενετίας, η βυζαντινή αυτοκρατορία δεν είχε κανέ­

Εκτός από τους Βενετούς, Πιζάνοι και Γενουάτες

να κέρδος. Για να αντιταχθούν στα σχέδια των Βε­

είχαν επίσης εγκατασταθεί στην Ανατολή: “Η ναυτι­

νετών οι Παλαιολόγοι έδωσαν την εύνοιά τους

κή Ιταλία, ό π ω ς λέει ο Νικήτας, έμπαινε πλησίστια

στους Γενουάτες, παραχωρώντας τους πλήρη απαλ­

μέσα στην αυτοκρατορική πόλη”. Ασφαλώς οι π ρ ώ ­

λαγή από τους τελωνειακούς δασμούς, δίνοντάς

τες συνθήκες που υπογράφηκαν με την Πίζα και τη

τους για την παροικία τους τη σημαντική θέση του

Γένουα παραχωρούσαν σ’ αυτές τις πόλεις μικρότε­

Γαλατά, αφήνοντάς τους να εγκατασταθούν στη μι­

ρα προνόμια α π ’ όσο στη Βενετία. Ό μως, κατά τη

κρασιατική ακτή, να εγκατασταθούν στην Κάφα στη

διάρκεια του 12ου αιώνα, για να ματαιώσουν τις φ ι­

Μαύρη θάλασσα και να διεκδικήσουν το μ ο νο π ώ ­

266

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΔΕΚΑΤΟ

ΠΕΜΠΤΟ

IC X O P IX T H C K Y Z X N T IN H C X Y 'r O K P X Y O P lX C

λιο του εμπορίου σιον Εύξεινο Πόντο. Αυτό ήταν α­

Για να προστατεύσει την πρωτεύουσά του, ο Μι­

πλώ ς μια αλλαγή κυρίων. Οι Γενουάτες, ό π ω ς λέει

χαήλ Παλαιολόγος είχε επιχειρήσει να κάνει ουδέ­

ο ιστορικός Παχυμέρης, “έκλεισαν στους Ρωμαίους

τερα τα ύδατα μεταξύ της εισόδου των Δαρδανελίων

όλα τα δρομολόγια του θαλάσσιου εμπορίου”. Και

και της εξόδου του Βοσπόρου και είχε απαγορεύσει

επειδή και η Βενετία, από την άλλη πλευρά, που

οποιαδήποτε ναυτική σύγκρουση εκεί. Περκρρονώ-

παρέμενε κυρία ίω ν νησ ιώ ν του Αιγαίου και είχε ι­

ντας τις συμφωνίες, οι στόλοι της Βενετίας και της

σχυρή εγκατάσταση στην Εύβοια και την Κρήτη δεν

Γένουας έδιναν ναυμαχίες στον Βόσπορο, μπροστά

δεχόταν καθόλου να στερηθεί τα προνόμιά της, το

στην Κωνσταντινούπολη, ακόμη και μέσα στον Κε­

Βυζάντιο βρέθηκε ακόμη περισσότερο στο έλεος

ράτιο. Οι άποικοί των δύο πόλεων έρχονταν στα χέ­

των ξένων που το εκμεταλλεύονταν: πόσο μάλλον

ρια στους δρόμους της πρωτεύουσας· και οι αδύνα­

που ο Μ ιχαήλ Παλαιολόγος δεν άργησε να παρα­

μοι ηγεμόνες της δυναστείας των Παλαιολόγων ήταν

χωρήσει στους Βενετούς και στους Πιζάνους τις α­

ένα απλό παιχνίδι στα χέρια των Λατίνων. Το 1202,

παλλαγές και τα προνόμια

ο Ρογήρος Μοροζίνι, με στό­

που είχε δώσει αρχικά απο­

λο 75 πλοίων, έκανε την εμ­

κλειστικά στους Γενουάτες.

φάνισή του μπροστά στην

Στις αρχές του 14ου αιώνα,

Κωνσταντινούπολη και ερχό­

όλες οι ανατολικές θάλασσες

ταν να αψηφήσει την αυτο­

ήταν γεμάτες λατινικές αποι­

κρατορική μεγαλειότητα μέ­

κίες. Οι Γενουάτες ήταν κύρι­

χρι τον Κεράτιο. Το 1305 έ­

οι της Φώκαιας, της Χίου, της

νας βενετικός στόλος λεηλα­

Λέσβου, του Αίνου στη θρα-

τούσε τα Πριγκιπονήσια και

κική ακτή- οι άποικοί τους εί­

υποχρέωνε διά της βίας τον

χαν εγκατασταθεί στην Κάφα,

αυτοκράτορα να ανανεώσει

την Τάνα, την Τραπεζούντα·

τις συνθήκες με τη Δημοκρα­

ήταν κύριοι του Γαλατά και το

τία. Το 1351 μια βενετική

1348 είχαν το θράσος να ε­

μοίρα υποχρέωσε τον βασι­

γκαταστήσουν μέσα στο Βό­

λέα να εγκαταλείψει την ου­

σπορο ένα ναύσταθμο που ε-

δετερότητα για να πάρει θέση

πρόκειτο να απαγορεύει σε όλα τα πλοία, βενετικά

κατά των Γενουατών. Το 1375, η Βενετία εξασφάλι­

και ακόμη και ελληνικά, την πρόσβαση στη Μαύρη

σε από τους Βυζαντινούς την παραχώρηση της σημα-

θάλασσα χω ρίς ειδική άδεια. Από την πλευρά τους

ντι κής θέσης της Τενέδου που δέσποζε στα Δαρδανέ­

οι Βενετοί κατείχαν τα νησιά του Αιγαίου, Νάξο,

λια: ο’ αυτό οι Γενουάτες απάντησαν προκαλώντας

Άνδρο, Πάρο, Τήνο, Σαντορίνη, Κύθηρα, την Κορώ­

μια ανακτορική επανάσταση στην Κωνσταντινούπο­

νη και τη Μεθώνη στο Μόριά, και τη Χαλκίδα και

λη και ανατρέποντας τον Ιωάννη Ε ' Παλαιολόγο.

την Κρήτη και οι άποικοί τους είχαν επιστρέφει γρή­

Δεν υπήρχε τίποτ’ άλλο από βιαιότητες, επιδείξεις

γορα στην Κωνσταντινούπολη και τη Θεσσαλονίκη

δύναμης, μικρές και μεγάλες αναίδειες. Για παρά­

παρά τις παρενοχλήσεις που τους προκαλούσαν η

δειγμα, υπήρχε το έθιμο κάθε λατινικό πλοίο που

αυτοκρατορική κυβέρνηση και η εχθρότητα των

περνούσε μπροστά από την Κωνσταντινούπολη να

Ελλήνων. Ο ανταγωνισμός ανάμεσα στις δύο πόλεις

σταματάει μπροστά στο αυτοκρατορικό παλάτι για να

ήταν μεγάλος και από τα τέλη του 13ου αιώνα και σε

χαιρετίσει και να επευφημήσει τον αυτοκράτορα: οι

όλη τη διάρκεια του 14ου, πολλές φορές κατέληγε σε

Γενουάτες και οι Βενετοί παρέλειπαν αυτό το φόρο

ανοιχτό πόλεμο.Όμως, η βυζαντινή αυτοκρατορία ή­

τιμής στον οποίο η βυζαντινή ματαιοδοξία απέδιδε

ταν το θέατρο και το θύμα αυτού του πολέμου.

τεράστια σημασία. Είχαν και πολλές άλλες διεκδική­

267

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΔΕΚΑΤΟ

ΠΕΜΠΤΟ

IC T O P IX T H C K Y Z X N T IN H C Χ Υ ΊΓ Ο Κ ΡΧ Τ Ο ΡΙΧ Ο

σεις. Όταν ίο 1348 ο Ιωάννης Καντακουζηνός σκέ-

λωνείο της Κωνσταντινουπόλεως απέφερε μόλις

φτηκε να επισκευάσει τον βυζαντινό στόλο και για να

30 .0 0 0 υπέρπυρα το χρόνο, το τελωνείο του Γαλα­

ξαναδώσει ζωή στο παρακμασμένο λιμάνι της Κων­

τά άφηνε κάθε χρόνο στους Γενουάτες πά νω από

σταντινουπόλεως σκέφτηκε να μειώσει τους τελω­

20 0.00 0. Ακόμη και οι περιορισμοί που επέβαλλε

νειακούς δασμούς, οι Γενουάτες, για να δείξουν τη

για ορισμένα είδη η οικονομική πολιτική των αυ-

δυσαρέσκειά τους γΓ αυτά τα μέτρα που ήταν ανησυ­

τοκρατόρων δεν είχε κανένα αποτέλεσμα· ένα επ ι­

χητικά για το εμπόριό τους, δεν δίστασαν να επιτε­

δέξιο και δραστήριο λαθρεμπόριο τους παρέκα­

θούν στην Κωνσταντινούπολη, να επιτεθούν στα

μπτε συνεχώς και έτσι μείωνε ακόμη περισσότερο

πλοία που ήταν υπό κατασκευή, να κάψουν τα εμπο­

ό,τι είχε απομείνει από τους φορολογικούς πόρους

ρικά πλοία που στάθμευαν στον Κεράτιο.

της αυτοκρατορίας. Η Βενετία, από την πλευρά της,

ΟΓΕλληνες διαμαρτύρονταν έντονα για την “αλαζο­

έκανε σ’ ολόκληρη την Ανατολή, από τη Μαύρη

νεία και την υπερηφάνεια των Ιταλών", για την περι­

θάλασσα ώ ς την Αίγυπτο, από τη Συρία ώ ς το Ιόνιο

φρόνηση που έδειχναν οι Λατίνοι στον βασιλέα των

πέλαγος, εξαιρετικά επικερδείς επιχειρήσεις. Στις

Ρω μαίων/Ο μω ς οι αυτοκράτορες, κάνοντας την ανά­

αρχές του 15ου αιώνα, φαινόταν να πλησιάζει η

γκη φιλοτιμία, δέχονταν τις περισσότερες φορές αυτές

στιγμή κατά την οποία κατά τα λεγάμενα του δόγη

τις προσβολές με χαμόγελο, περιοριζόμενοι σε διαβή­

Μοτσενίγου, θα γινόταν “κυρία του χρυσού ολό­

ματα ή αν ριψοκινδύνευαν να προβάλουν κάποια α­

κληρης της χριστιανοσύνης". Οι καιροί είχαν αλλά­

ντίσταση ή να εφαρμόσουν αντίποινα, τελικά υποχω ­

ξει από την ημέρα που ο Ροβέρτος του Κλαρί δ ή λ ω ­

ρούσαν πάντοτε έχοντας επίγνωση της ανεπανόρθω­

νε ότι “τα δύο τρίτα του πλούτου του κόσμου βρί­

της αδυναμίας τους. “Εδώ και πολύ καιρό, λέει ένας

σκονταν στην Κωνσταντινούπολη”.

έλληνας ιστορικόςτου 13ου αιώνα, η ναυτική δύναμη

Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι η Κωνσταντινούπολη

του Βυζαντίου είχε χαθεί". Η συντήρηση του στόλου

ήταν η πιο αξιοθαύμαστη και η πιο πολυσύχναστη

φαινόταν περιττό έξοδο στουςΈλληνες. Εκτός από λί­

αγορά της Ανατολής. Εκτός από τους Βενετούς και

γα πλοία που ήταν αγκυροβολημένα στον Κεράτιο, ό­

τους Γενουάτες, η Πίζα, η Φλωρεντία, η Αγκόνα, η

λα τα πλοία, που αποτελούσαν κάποτε τη δύναμη και

Ραγούζα, η Βαρκελώνη, η Μασσαλία, το Μονπελιέ,

τον πλούτο του Βυζαντίου, ήταν άδεια, παροπλισμένα

η Ναρμπόν είχαν ακμάζουσες παροικίες εκεί κατά

ή σάπιζαν στο βυθό της θάλασσας. Και ενώ, όπω ς γρά­

τον 14ο αιώνα. Οι έμποροι έρχονταν από το Καντίζ

φει κατά τον 14ο αιώνα ο Νικηφόρος Γρήγορός “οι

και τη Σεβίλλη και ακόμη και από την Μ πριζκαι το

Λατίνοι αύξαναν συνεχώς τα κέρδη και τη δύναμή

Λονδίνο. Τα λιμάνια της ελληνικής αυτοκρατορίας,

τους στη θάλασσα, οι Έλληνες εξασθενούσαν προο­

όπου κατέληγαν τα μεγάλα εμπορικά δρομολόγια,

δευτικά και κάθε μέρα πρόσθετε μια ακόμη δυστυχία

πα ρέμ ενα ν κέντρο εξαιρετικής δραστηριότητας.

στις συμφορές των προηγούμενων ημερών".

Αλλά άλλοι αντλούσαν τα κέρδη από αυτή την τερά­

Οι Γενουάτες και οι Βενετοί επωφελούνταν από

στια κίνηση των συναλλαγών. “Οι Λατίνοι, γράφει

αυτή την κατάσταση για να εκμεταλλευτούν την αυ­

κατά τον 14ο αιώνα ο Νικηφόρος Γρήγορός, πήραν

τοκρατορία. Η Γένουα ίδρυε την ισχυρή εμπορική

όχι μόνο όλα τα πλούτη των Βυζαντινών και σχεδόν

εταιρεία "Φορτηγίδες της Χίου” που από την αξιο­

όλα τα έσοδα από τη θάλασσα αλλά και όλους τους

ποίηση του νησιού και τα εισοδήματα των μεταλ­

πόρους που γέμιζαν τα θησαυροφυλάκια του ηγεμό­

λείω ν στυπτηρίας της Φωκαίας αντλούσε ένα ετή­

να". Το Βυζάντιο δεν εισέπραττε από τους επιτήδει­

σιο εισόδημα 60 έω ς 8 0 .0 0 0 φ λορινιώ ν δηλαδή

ους ανταγωνιστές του, Βενετούς και Γενουάτες ούτε

7 2 0 .0 0 0 έω ς 9 0 0 .0 0 0 φράγκων. Απέναντι στην

καν τα χρήματα που θα μπορούσαν να του αποφέ­

παρακμασμένη Κωνσταντινούπολη, το γενουάτικο

ρουν τα δικαιώματα των λιμανιών, των αγορών,

λιμάνι του Πέραν ήταν κέντρο συναλλαγών με με­

των τελωνείων, από τα οποία είχε παραιτηθεί προ

γάλη κίνηση. Και ενώ, κατά τον 14ο αιώνα, το τε­

πολλού υπέρ αυτών.

268

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΔΕΚΑΤΟ

ΠΕΜΠΤΟ

IG T O P IX T H C K Y Z X N T IN H C X Y T O K P X T O P lX G

#

Η

ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΚΑΤΑΣΤΡΟΦΗ ΤΗΣ ΑΥ­

κονομική κατάσταση και κατέστρεφαν πιο ολοκλη­

ΤΟΚΡΑΤΟΡΙΑΣ. - Η καταστροφή της βυζα­

ρωτικά τη μοναρχία.

ντινής οικονομίας ήταν αναπόφευκτη. Οι

Μ ’ αυτό το τίμημα όμω ς η αυτοκρατορική κυβέρ­

δύο κύριες πηγές εσόδων της αυτοκρατορίας ήταν ο

νηση διατηρούσε μερικά χρήματα για τη συντήρηση

φόρος ακινήτων και τα τελωνεία. Παρά τις απαιτή­

της αυλής, για τα έξοδα της ματαιόδοξης επίδειξης

σεις του δημόσιου ταμείου, ο φόρος εισπραττόταν

στην οποία έδιναν τόσο μεγάλη σημασία και με την

με δυσκολία και απέφερε ανεπαρκείς πόρους στο

οποία πίστευαν ότι μπορούσαν να διατηρούν τις

δημόσιο ταμείο. Τα έσοδα από τα τελωνεία μ ειώ νο­

ψευδαισθήσεις και να θαμπώ νουν τον κόσμο όπω ς

νταν με γρήγορο ρυθμό. Και επειδή από την άλλη

άλλοτε. Τίποτα δεν είναι πιο αξιοθρήνητο από αυτή

πλευρά η βυζαντινή κυ­

την άποψη από την πραγ­

βέρνηση επέμενε να δια­

ματεία περί τελετουργι­

τηρεί τις παραδόσεις με­

κού που γράφηκε περί τα

γαλείου που ήταν για πά­

μέσα του 14ου αιώνα και

ρα πολύ καιρό το θεμέλιο

όπου περιγράφονται λε­

της πολιτικής της, επειδή

πτομερώς οι πολυτελείς

η φιλαυτία της επέμενε να

στολές τω ν αξιωματού-

διατηρεί τα προσχήματα

χ ω ν της αυλής, τα πολύ­

και να θέλει να κάνει επί­

χρω μα καπέλα που φ ο­

δειξη, ήταν εξαιρετικά δύ­

ρούσαν,

σκολο να επιτευχθεί ισορ­

τους, τα διάσ ημ α που

ροπία ανάμεσα στα έσοδα

συμβόλιζαν τα αξιώματά

και στα έξοδα. Επομένως

τους και τη θέση που τους

πρ οσ πα θο ύ σ α ν

έδινε

να

κά­

το

τα πα πούτσια

τελετουργικό

νουν οικονομίες, χω ρ ίς

στην ιεραρχία. Όταν δια­

να ανησυχούν μ ή π ω ς αυ­

βάζει κανείς αυτό το βι­

τές οι οικονομίες ήταν εξαιρετικά επικίνδυνες για

βλιαράκι, το Βυζάντιο μοιάζει να αστράφτει ακόμη

την αυτοκρατορία.Έτσι, από τα τέλη του 13ου α ιώ ­

από την πορφύρα, τα πολύτιμα πετράδια και το χρυ­

να, παραμελούσαν τον στόλο, που ο Μ ιχαήλ Παλαι­

σάφι και να ενδιαφέρεται περισσότερο παρά ποτέ

ολόγος είχε προσπαθήσει να διατηρήσει σε καλή

για την πολυτέλεια, τις μεγαλοπρεπείς γιορτές και

κατάσταση, με το πρόσχημα ότι ήταν περιττό έξοδο

την τελετουργική ετικέτα. Ας δούμε όμω ς την πραγ­

που “βάραινε το αυτοκρατορικό θησαυροφυλάκιο

ματικότητα. Στα μέσα του 14ου αιώνα, ο αυτοκράτο­

περισσότερο από όλα τα άλλα”. Μ είωναν επίσης και

ρας Ιωάννης Καντακουζηνός δηλώνει: “Δεν υπάρ­

άλλα απαραίτητα πράγματα ό π ω ς τα οχυρά και ο ε­

χουν πια χρήματα. Τα αποθέματα έχουν ξοδευτεί, τα

ξοπλισμός. Μ είω ναν τον προϋπολογισμό του στρα­

αυτοκρατορικό κοσμήματα έχουν πουληθεί, και οι

τού, χω ρίς να αντιλαμβάνονται ότι έτσι, αφήνοντας

φόροι δεν εισπράττονται πια. Η χώρα έχει κατα­

το πεδίο ελεύθερο στις εισβολές των εχθρών, στην

στραφεί εντελώς”. Η γυναίκα του ίδιου ηγεμόνα δια­

πειρατεία των κουρσάρων με τους φόρους με τους ο­

πιστώνει ότι η αυτοκρατορία έχει εκμηδενιστεί, ότι

ποίους ήταν αναγκασμένοι να εξαγοράσουν την υ­

έχει πέσει στο τελευταίο σκαλοπάτι της φτώχειας,

ποχώ ρηση των Σέρβων ή την καλή θέληση των

“σε σημείο, ό π ω ς λέει, που να μην τολμάω να μιλή­

Τούρκων, επιδείνω ναν ακόμη περισσότερο την οι­

σω σχετικά, για να μην κοκκινίσω μπροστά σ’ αυ­

269

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΔΕΚΑΤΟ

ΠΕΜΠΤΟ

IC X O P IX T H C Κ Υ ^ Χ Ν Τ ΊΝ Η Ο Χ Υ Ί Ό Κ Ρ Χ Χ Ο Ρ Ι Χ Ο

τούς που με ακούν . Υπάρχει και ένα άλλο γεγονός,

βαζε ενέχυρο τα κοσμήματα του στέμματος η εγκατε-

ακόμη πιο σημαντικό. Η ίδια αυτή αυλή, στην ο­

λειπε κάποια περιοχή με αντάλλαγμα μερικές χιλιά­

ποία η βυζαντινή ματαιοδοξία ήθελε να διατηρήσει

δες δουκάτα. Ο βασιλεύς γινόταν λεία των τοκογλύ­

με κάθε θυσία μια φαινομενική λάμψη, ήταν ανίκα­

φ ω ν και, πράγμα παράξενα ταπεινωτικό, είχε συλλη-

νη πια να κρύψει τη φτώχεια της. Στους γάμους του

φθεί κατά τη διάρκεια ενός ταξιδιού στη Δύση για

αυτοκράτορα Ιωάννη Ε ' Παλαιολόγου, το 1347, το

χρέη στη Βενετία και τον είχαν κρατήσει εκεί ώσπου

γαμήλιο συμπόσιο σερβιρίστηκε σε σκεύη από π η ­

να εξοφλήσει τους πιστωτές του.Όταν θυμόμαστε πό­

λό και κασσίτερο και ούτε ένα χρυσό ή ασημένιο

σο μεγάλη προσωπικότητα ήταν κάποτε ο αυτοκράτο­

κομμάτι δεν παρουσιάστηκε στο τραπέζι. Οι ενδυ­

ρας του Βυζαντίου, αισθάνεται κανείς την απελπιστι­

μασίες, τα αυτοκρατορικό διαδήματα ήταν στολι­

κή κατάσταση που μαρτυρεί αυτή η λυπηρή ιστορία.

σμένα με πολύχρωμα γυαλιά αντί για πολύτιμες π έ­

Όλα έδειχναν την ίδια δυστυχία. Το 1423, η αυτο­

τρες, με επιχρυσωμένο χαλκό αντί για χρυσό. Και ο

κρατορία είχε φτάσει σε τέτοιο σημείο ώστε πούλη­

Νικηφόρος Φωκάς, που μεταφέρει αυτή την ιστορία

σε για 50.000 δουκάτα στους Βενετούς τη Θεσσαλο­

παρατηρεί σωστά: ‘Ό π ο ιο ς γνωρίζει έστω και λίγο

νίκη, τη δεύτερη πόλη της μοναρχίας. Στις αρχές του

τα έθιμα, θα καταλάβει α π ’ αυτό όπω ς και από τις

15ου αιώνα, στην Κωνσταντινούπολη, η ωραιότε­

άλλες λεπτομέρειες που δεν ήταν σύμφωνες με την

ρη συνοικία της πόλης είχε ερειπωθεί· και ακόμη

ετικέτα, πόση φτώχεια υπήρχε σε όλα τα πράγματα”·

και για τη συντήρηση της Αγίας Σοφίας δεν έβρι-

και καταλήγει με θλίψη: ‘Έτσι είχε καταστραφεί και χαθεί η αρχαία ευημερία και η αρχαία λάμψη της

σει την αρχαία λάμψη της, με πολύ μειωμένο πλη­

ρωμαϊκής αυτοκρατορίας. Και ντρέπομαι που τα

θυσμό - “βρίσκεις εκεί, λέει ένας περιηγητής του

διηγούμαι αυτά”. Για να δεχθεί η βυζαντινή αυλή

15ου αιώνα, πολύ περισσότερα άδεια παρά γεμάτα"

μια τέτοια ταπείνωση, η οικονομική δυστυχία έ­

- η ετοιμοθάνατη πρωτεύουσα φαινόταν να πενθεί

πρεπε να είναι βαθιά. Πράγματι, το θησαυροφυλά­

την κατεστραμμένη μοναρχία· και αν και εξακολου­

κιο ήταν εντελώς άδειο: ‘‘Το μόνο που έβρισκες μέ­

θούσε να κάνει εντύπωση στον κόσμο και να προ­

σα, λέει και πάλι ο Γρήγορός, ήταν αέρας και οκό-

σελκύει ένα πλήθος περιηγητών και εμπόρων, άλ­

νη .

λοι και όχι οι κάτοικοί της επωφελούνταν από τη

Έτσι οι τελευταίοι Παλαιολόγοι κατέφευγαν στα

θαυμάσια θέση που κατείχε και εκμεταλλεύονταν

χειρότερα μέσα. Γ ία να βρει χρήματα, ο Ιωάννης Ε ' έ­

αυτό που ήταν για πολύ καιρό ο πλούτος της.

270

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΔΕΚΑΤΟ ΕΚΤΟ

Η G T P X T IC D T IK H Π Χ Ρ Χ Κ Μ Η ΚΑΙ 0 <ΔΑΦΙΚ0Ν K A T A K < W A T K A * O S ΤΗ Ν Α Υ Τ Ο Κ Ρ Α Τ Ο Ρ ΊΑ Ν

I.

Η μ είω σ η ίο υ στρατού.

II.

0 εδα φ ικ ός κατακερματισμός της μοναρχίας.

271

n i> O A o ro c

Ο

σο σοβαρά και αν ήταν τα αίτια της π α ρ α κ μ ή ς π ο υ μ ό β ις αναβύσαμε, η βυζαντινή αυτοκρα­ τορία θα μ π ο ρ ο ύ σ ε ασφ α β ώ ς να ε ίχ ε διαρκέσει, αν ε ίχ ε δια τη ρ ή σ ει τους ισ χ υ ρ ο ύ ς θεσ μ ο ύ ς στους ο π ο ίο υ ς βασιζόταν η στρατιω τική δ ύνα μ ή τη ςκ α ι το στρατό π ο υ τη ς ε ίχ ε χ α ρ ίσ ει τό­

σες φ ο ρ ές β α μ π ρ ο ύ ς Θ ριάμβους/Ε να από τα κύρια αίτια τη ς κα τα στρ οφ ής τη ς μ ο ν α ρ χ ία ς ήταν χ ω ­ ρ ίς α μφ ιβοβ ία η π ρ ο ο δ ευτικ ή μ είω σ η και η τεβική εξάντβηση της στρατιω τικής δ ύ ν α μ ή ς της. Π ρ έ­ πει β ο ιπ ό ν να π ρ ο σ δ ιο ρ ίσ ο υ μ ε τις πο β β ές αιτίες αυτού του κ εφ α β α ιώ δ ο υς σ η μ α σ ία ς γεγονότος.

272

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΔΕΚΑΤΟ

ΕΚΤΟ

IC T O P IX T H G R Y Z X N T IN H C X Y T O K P X T O P lX G

Ο

Η

ΜΕΙΩΣΗ ΤΟΥ ΣΤΡΑΤΟΥ. - Πρώτα-πρώτα,

μα και στη σύνθεση του στρατού. Οι πληθυσμοί έχα­

όσο περνάει ο καιρός, αυτός ο στρατός φαί­

ναν ολοένα και περισσότερο την αγάπη τους για τα ό­

νεται λιγότερο πολυάριθμος. Όσο η έκταση

πλα· τα βυζαντινά στρατεύματα αποτελούνταν ολοένα

της αυτοκρατορίας μειωνόταν, η περιφερειακή επι­

και περισσότερο από μισθοφόρους. Ασφαλώς, ώ ςτις

στράτευση έδινε φυσικά λιγότερους στρατιώτες.

τελευταίες στιγμές της αυτοκρατορίας εξακολούθη­

Έτσι, κατά τον 1 Ιο αιώνα, οι τούρκοι κατέκτησαν τη

σαν να συγκεντρώνουν στρατιώτες από τις επαρχίες.

Μικρά Ασία, από όπου η αυτοκρατορία αντλούσε τα

Ό μ ω ς αυτή η περιφερειακή στράτευση προσφέρει

καλύτερα στρατεύματά της· το 1204 η τέταρτη σταυ­

πολύ μέτριους πόρους. Ο Παχυμέρης αφηγείται ότι

ροφορία προκαλεί την εξάρθρωση της μοναρχίας,

το 1302 όσα εθνικά στρατεύματα υπήρχαν στον

που οι Παλαιολόγοι θα ανασυστήσουν με πολύ ατε­

στρατό, γνωρίζοντας ότι οι επαρχίες τους απειλού­

λή τρόπο και με πολύ μειωμένη εδαφική έκταση· τέ­

νταν από την εισβολή, διαλύθηκαν αδίστακτα και οι

λος, κατά τον 14ο αιώνα, οι Οθωμανοί και οι Σέρβοι

άνδρες γύρισαν βιαστικά στον τόπο τους για να φρο­

καταλαμβάνουν το μεγαλύτερο μέρος των ευρωπαϊ­

ντίσουν για τα ιδιωτικά συμφέροντά τους. Ο Γρηγο-

κών επαρχιών, ιδίω ς της Θράκης και της Μακεδο­

ράς αναφέρει ότι το 1 3 2 9 ο αυτοκρατορικός στρατός,

νίας, που επί τόσους αιώνες είχαν δώσει εξαιρετικές

εκτός από 2.000 επίλεκτους ιππείς, περιλάμβανε

στρατιωτικές μονάδες στον στρατό. Έτσι στην πραγ­

μόνο μαγαζάτορες και βιοτέχνες που το μόνο που

ματικότητα η αυτοκρατορική κυβέρνηση δεν ήξερε

τους ενδιέφερε ήταν να μάθουν π ώ ς να φεύγουν ευ­

συχνά πού να βρει τους στρατιώτες που χρειαζόταν.

κολότερα. Ό π ω ς καταλαβαίνουμε, κάτω από αυτές

Ο θεσμός των στρατιωτικών φέουδω ν είχε δώσει

τις συνθήκες, η κυβέρνηση είχε πάψει να υπολογίζει

για πολύ καιρό μια στερεή βάση στην περιφερειακή

αυτά τα “ρωμαϊκά” στρατεύματα, πάνω στα οποία, ό­

στράτευση και φαίνεται ότι διατηρήθηκε ώ ς τις τε­

π ω ς λέει ένας ιστορικός, “ήταν φανερό ότι είχε πέσει

λευταίες ημέρες της αυτοκρατορίας.Όμως η απώλεια

η οργή του θ ε ο ύ ” και εμπιστευόταν περισσότερο τις

των ασιατικών επαρχιών, όπου ο αριθμός αυτών

υπηρεσίες των μισθοφόρων.

των τιμαριούχων υπολογίζεται σε 36.000, αφαιρού-

Οι αυτοκράτορες προσέκρουαν όμω ς εδώ σε μια

σε από τον στρατό ένα σημαντικό μέρος των στοιχεί­

άλλη δυσκολία. Ασφαλώς κατά τον 13ο και τον 14ο

ω ν που του προμήθευε αυτό το σύστημα. Από την

αιώνα, ό π ω ς και κατά τους προηγούμενους αιώνες,

άλλη πλευρά οι σφετερισμοί των μεγάλων είχαν χτυ­

δεν έλειπαν τυχοδιώκτες που ήταν έτοιμοι να που­

πήσει εξίσου τα στρατιωτικά κτήματα και τη μικρή ι­

λήσουν τις υπηρεσίες τους σε όποιον τους πλήρω νε

διοκτησία των φτω χώ ν έτσι ώστε, παρά τις προσπά­

καλά. Αλανοί, Σέρβοι, Βούλγαροι, Καταλανοί,

θειες της αυτοκρατορικής νομοθεσίας, ο αριθμός αυ­

Τούρκοι, Ιταλοί, Γερμανοί ήταν έτοιμοι να έρθουν

τών των φέουδων είχε μειωθεί αναπόφευκτα ακόμη

κατά χιλιάδες να πολεμήσουν κάτω από τα βυζαντι­

περισσότερο. Ωι συνέπειες αυτής της μείωσης ήταν

νά λάβαρα. Ο βασιλεύς όμω ς δεν ήταν τώρα τόσο

σοβαρές αφού η άμυνα των συνόρων στηριζόταν βα­

πλούσιος όσο άλλοτε και οι μισθοφόροι πληρ ώ νο­

σικά στον θεσμό των στρατιωτικών φέουδων.

νταν ακριβά: τόσο που οι αυτοκράτορες δίσταζαν συ­

Τέλος οι κίνδυνοι που παρουσίαζε το σύστημα της

χνά μπροστά στις απαιτήσεις τους, “υπολογίζοντας,

περιφερειακής στράτευσης είχαν κάνει την αυτοκρα­

όπ ω ς λέει ένας ιστορικός, ότι η δαπάνη θα ήταν με­

τορική κυβέρνηση να αποφασίσει από πολύ νω ρίς

γάλη και δυσβάστακτη για το δημόσιο ταμείο που ή­

να αντικαταστήσει τη στρατιωτική υπηρεσία των υ­

ταν φτωχότερο παρά ποτέ”.

πη κόω ν με ένα στρατιωτικό φόρο πράγμα που είχε

Γία όλους αυτούς τους λόγους ο αριθμός των στρα­

προκαλέσει βαθιά μεταμόρφωση στο δημόσιο πνεύ­

τιω τώ ν των αυτοκρατορικών στρατευμάτων δεν ή­

273

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΔΕΚΑΤΟ

ΕΚΤΟ

I C T O P I X "THC R V ^ X N T I N H C X Y T O K P X ' T O P I X G

ταν γενικά μεγάλος, θ α ήταν σοβαρό λάθος αν παίρ­

αν εξαιρέσουμε τις μεγάλες τουρκικές επιθέσεις κα­

ναμε κατά γράμμα τις διαβεβαιώσεις τον βυζαντι­

τά της Κωνσταντινουπόλεως - είναι πολύ μικροί

ν ώ ν ιστορικών του 14ου αιώνα, όταν μιλάμε, με αρ­

πόλεμοι και εν πάση περιπτώσει το εξαντλημένο

κετά αόριστα λόγια, για τα πολυάριθμα στρατεύμα­

Βυζάντιο δεν μπορεί πια να παρατάξει παρά μόνο

τα, τις μεγάλες δυνάμεις που συγκέντρωναν οι αυτο­

μικρούς στρατούς, στους οποίους μόνο οι μισθοφό­

κράτορες ή αν έδιναν πίστη στα λεγάμενα του Ραμόν

ροι εξασφαλίζουν ακόμη κάποια αξία και κάποια

Μουντανέρ, όταν παρουσιάζει - ασφαλώς για να αυ­

σταθερότητα.

ξήσει τη δόξα τους - τους συμπατριώτες του Καταλα-

Η μείω ση της αξίας του στρατού. - Ακόμη και αυ­

νούς να συγκρούονται με ελληνικούς στρατούς

τοί οι μισθοφόροι είχαν χάσει μερικά από τα προ­

50.000 έως 100.000 ανδρών.Όταν εξετάζουμε τους

σόντα του παρελθόντος. Όσο η αυτοκρατορική κυ­ βέρνηση, πιο αδύναμη

ακριβείς αριθμούς που δ ίνο υ ν

οι

ιστορικοί,

.ο Jjufijfir'-y ik* * · T p 0!r / ^ / I

γρήγορα αντιλαμβανό­ μαστε ότι μερικές χιλιά­

Zi •DPTC?(VUo r V

ί μ «τν ρ 1 1 . y

τα-τ ‘V a i f 'v yL lV

δες άνδρες ήταν μια φ ο­ βερή

δύναμη

μ ο c c {JX JJK

V

και λιγότερο πλούσια, επιβαλλόταν

ολοένα

και λιγότερο στους βοη­ θητικούς που χρησιμο­

εκείνη

ποιούσε, όλα τα εγγενή

την εποχή. Οι μεγαλύτε­

ελαττώματα ενός μισθο­

ρες εκστρατείες γίνονται

φορικού στρατού - από

με 10 ή 12.000 άνδρες,

τα οποία έπασχε πάντο­

συχνά με ακόμη μικρό­

τε το Βυζάντιο - συσσω­

τερο αριθμό στρατιω­

ρεύονταν αναγκαστικά

τών· οι 6 έως 7.000 άν­

και γίνονταν αφόρητα.

δρες της Μεγάλης Κατα-

Πιο απείθαρχες, πιο α­

λανικής Εταιρείας φά­

παιτητικές παρά ποτέ,

νηκαν, στις αρχές του

αυτές οι επίφοβες συμ­

14ου αιώνα μέσα στην α π ό γνω σ η των αυτο­ κρατορικών δυνάμεων, σαν σωτήρες για τους ο­

μορίες ήταν τώρα π ε ­

'* S’1λ . u

τ

τ

ν * .0*

X n >I f D * ' » ·

ip I

/ 1 ' · «* ' I Ter i «β u( k T f JI1,

■- ( Μ »"7Γ '£

ρισσότερο επικίνδυνες για τον αυτοκράτορα παρά για τον εχθρό. Ζώ-

ποίους καμιά πληρω μή

ντας στην ύπαιθρο, λεη­

δεν ήταν αρκετά μεγάλη· η άφιξη 10.000 Αλανών

λατούσαν, ερήμωναν τα πάντα στο πέρασμά τους,

που ζητούσαν να υπηρετήσουν τον βασιλέα φάνηκε

και την ημέρα της μάχης, δεν δίσταζαν να εγκαταλεί-

γεγονός υψίστης σημασίας “αφού, ό π ω ς λέει ένας ι­

ψουν την αυτοκρατορική υπόθεση, αν για κάποιο

στορικός, η αυτοκρατορία ήταν άρρωστη και εξα-

λόγο ήταν δυσαρεστημένοι από τον αρχηγό τους ή

σθενημένη σε φοβερό βαθμό”· μια ενίσχυση 7.000

αν ήλπιζαν να αντλήσουν περισσότερα πλεονεκτή­

σέρβων βοηθητικών, 6.000 ή 10.000 τούρκων ιπ ­

ματα από την αντίπαλη παράταξη. Συχνά, μετά από

πέων, φαίνεται να μπορεί να αλλάξει την όψη των

μόλις μερικούς μήνες υπηρεσίας έφευγαν, δη λώ νο­

πραγμάτων και να εξασφαλίσει τη νίκη στην παρά­

ντας ότι δεν μπορούσαν να υπομείνουν τους κόπους

ταξη που έρχονταν να υποστηρίξουν. Εξάλλου οι ε­

μιας μακρόχρονης εκστρατείας και ότι ήθελαν ανά­

χθροί που πολεμούσαν δεν ήταν συχνά περισσότε­

παυση για να απολαύσουν εν ειρήνη τον καρπό των

ροί: το 1329 “ο αμέτρητος στρατός” του σουλτάνου

νικ ώ ν τους- και όταν απέρριπταν τα αιτήματά τους,

Ορχάν αποτελείται από μόλις 8.000 στρατιώτες.

αρνούνταν ορθά-κοφτά να υπακούσουν, επαναστα­

Από αυτούς τους αδιάκοπους πολέμους, πολλοί -

τούσαν και έσφαζαν τους στρατηγούς που ήταν επι­

274

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΔΕΚΑΤΟ

ΕΚΤΟ

IC T O P IX . T H C R Y Z X N T IN H C Χ Υ Τ Ό Κ Ρ Χ Ί Γ Ο Ρ ΙΧ Φ

φορτισμένοι να τους επαναφέρουν στο καθήκον.

βασιλεύς τους είχε υποσχεθεί μεγάλη αμοιβή, δι­

Και δεν ήταν μόνο αυτό. Ανάμεσα στις διάφορες μο­

πλάσια από εκείνη που η αυτοκρατορία έδινε συνή­

νάδες των μισθοφόρων, υπήρχαν ζηλοτυπίες, συνε­

θω ς σ’ αυτούς τους βοηθητικούς, και στον αρχηγό

χείς αντιζηλίες, ανάλογα με το αν οι μεν π ληρώ νο­

τους Ρογήρο ντε Φλορ το αξίωμα του μεγάλου δούκα

νταν καλύτερα ή είχαν περισσότερες τιμές από τους

και το χέρι μιας αυτοκρατορικής πριγκίπισσας. Το

δε, και συχνά αυτή η εχθρότητα μεταξύ τους μειαιρε-

Βυζάντιο επρόκειτο να πληρώσει ακριβά την απερί­

πόιαν σε ανοιχτούς αγώνες και αιματηρές συγκρού­

σκεπτη γενναιοδωρία του. Από την επομένη κιόλας

σεις. Οι στρατηγοί του αυτοκράτορα ασκούσαν πολύ

της άφιξής τους στην Ανατολή, οι Καταλανοί ανα­

αβέβαιη εξουσία π ά ν ω σ’ αυτούς τους άνδρες.

στάτωσαν την Κωνσταντινούπολη με μια αιματηρή

Ό π ω ς οι τούρκοι βοηθητικοί, γράφει κάπου ο Κα-

σύγκρουση με τους Γενουάτες του Γαλατά στους δρό­

ντακουζηνός, ήταν πάρα πολλοί για να μπορούν να

μους της πρωτεύουσας. Στην Ασία, όπου τους έστει­

τους διευθύνουν οι Ρωμαίοι, πήγαιναν με δική τους

λαν στη συνέχεια, φιλονικούσαν με τους αλανούς

πρωτοβουλία παντού όπου έβρισκαν κάποιο κέρ­

μισθοφόρους που είχαν τοποθετήσει κοντά τους και

δος”. Και δεν ήταν μόνο αυτά. Υπηρέτες ελάχιστα π ι­

οι άνδρες των δύο στρατευμάτων ήρθαν σε ανοιχτή

στοί και ελάχιστα σίγουροι, οι μισθοφόροι γίνονταν

σύγκρουση· εξάλλου, εγκατεστημένοι στην Κύζικο,

συχνά για την αυτοκρατορία εχθροί και μάλιστα π ο ­

οι Καταλανοί ζούσαν στην ύπαιθρο, διέπρατταν κά­

λύ επίφοβοι αφού, γνωρίζοντας την αδυναμία της

θε είδους παρανομίες “κάνοντας χειρότερα από ό,τι

μοναρχίας, την εκμεταλλεύονταν. Όλοι αυτοί οι τυ­

θα έκαναν οι εχθροί, ό π ω ς λέει ένας χρονογράφος”.

χοδιώκτες σκέφτονταν μόνο να δουλέψουν για τον

Η κατάσταση άλλαξε εντελώς όταν τους έστειλαν

εαυτό τους, οι άνδρες για να κερδίσουν λάφυρα και

στην Ευρώπη. 0 Ρογήρος ντε Φλορ είχε συνεχώς νέ­

να μαζέψουν χρήματα, οι αρχηγοί για να γίνουν με­

ες απαιτήσεις: για τους άνδρες του, απαιτούσε και έ­

γάλες προσωπικότητες, να γεμίσουν χρυσάφι και α­

παιρνε τεράστια ποσά - συνολικά πά νω από ένα ε­

ξιώματα και να δημιουργήσουν ηγεμονίες και π ρ ι­

κατομμύριο χρυσά νομίσματα - για τον ίδιο, το υ­

γκιπάτα στην αυτοκρατορία. Όσο για την άμυνα της

ψηλό αξίωμα του Καίσαρα και την υπόσχεση μιας

μοναρχίας, αυτή ήταν το τελευταίο που τους ενδιέ-

ηγεμονίας στην Ασία. Οι στρατιώτες του εξάλλου συ­

φερε.

μπεριφέρονταν σαν να βρίσκονταν σε κατακτημένη

Αυτό φάνηκε από τα τέλη του 11 ου αιώνα από την

χώρα, κλέβοντας τις σοδειές, βιάζοντας τις γυναίκες

παράξενη περιπέτεια των νορμανδώ ν στρατηλα­

και σφάζοντας όποιον τολμούσε να τους αντισταθεί.

τών, των Ερβέ, των Ροβέρτων Κρεπίνων, των Ρου-

Όσο για τους αρχηγούς η αναίδειά τους ήταν πρωτο­

σέλ της Μπαγιέλ που, μέσα στην αναρχία της αυτο­

φανής. Ο Μπερενχέρ ντ’ Εντέσα κρατούσε τα ασημέ­

κρατορίας, προσπάθησαν να κάνουν την τύχη τους

νια και χρυσά πιάτα με τα οποία ο αυτοκράτορας του

και παρά λίγο να ιδρύσουν στη Μικρά Ασία μια

έφερνε τα φαγητά του αυτοκρατορικού μαγειρείου-

Νορμανδία, ό π ω ς εκείνη που ιδρύθηκε περίπου

έβαζε τα πλοία του να παρελαύνουν μπροστά στο α­

την ίδια εποχή στην Αγγλία και τη Σικελία. Η ιστο­

νάκτορο των Βλαχερνών χω ρίς να καταδεχθεί να

ρία της Μεγάλης Καταλανικής Εταιρείας, στις αρχές

χαιρετίσει τον βασιλέα- διασκέδαζε, μπροστά στους

του 14ου αιώνα, ήταν ακόμη πιο χαρακτηριστική.

ανώτερους αξιωματούχους της αυλής, χρησιμοποι­

Το 1302, ο αυτοκράτορας Ανδρόνικος Β" είχε προ-

ώντας τον τελετουργικό μανδύα, έμβλημα του αξιώ­

σλάβει στην υπηρεσία της αυτοκρατορίας 6 έως

ματος του μεγάλου δούκα που είχε πάρει, σαν σάκο

7.000 ισπανούς μισθοφόρους, που η ειρήνη που εί­

για να παίρνει νερό από τη θάλασσα. Τελικά οι Βυ­

χε υπογράφει πρόσφατα ανάμεσα στον βασιλιά της

ζαντινοί έχασαν την υπομονή τους: ο Ρογήρος ντε

Αραγονίας και τον Κάρολο Ανδεγανό είχε αφήσει ά­

Φλορ δολοφονήθηκε στην Αδριανούπολη. Τότε ό­

νεργους στη Δύση. Για να εξασφαλίσει τη βοήθεια

μω ς οι οργισμένοι Καταλανοί κήρυξαν πόλεμο στον

αυτών των τραχιών και εξαιρετικών στρατιωτών, ο

αυτοκράτορα. Αφού εγκαταστάθηκαν στην Καλλί-

275

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΔΕΚΑΤΟ

ΕΚΤΟ

I G T O P I X "THC K Y Z X N 'T I N H C X Y ' T O K P X ' T O P l X C

πολη, επί δύο ολόκληρα χρόνια απέκλεισαν από ε­

πόσες υποδουλώσεις επέβαλαν οι Τούρκοι στους

κεί την Κωνσταντινούπολη, νικώντας τα αυτοκρα-

χριστιανούς, πόσες αναιδείς επιθέσεις έκαναν ενα­

τορικά στρατεύματα που είχαν σταλεί να τους αντι­

ντίον αυτών των καθαγιασμένων τόπων, είναι αδύ­

μετωπίσουν, παρασέρνοντας στην εξέγερσή τους

νατο να το διηγηθεί κανείς”. Και αλλού: "Εξαιτίαςτης

τους τούρκους μισθοφόρους του βασιλέως, λεηλα­

συνηθισμένης τυραννίας των Τούρκων, η ρωμαϊκή

τώντας φρικιά τη Θράκη και κάνοντας επιδρομές α­

αυτοκρατορία ήταν ακόμη πιο άρρωστη από το συ­

κόμη και στις πύλες της πρωτεύουσας. Μη αναγνω­

νηθισμένο”. Όλα αυτά δεν εμπόδιζαν καθόλου τον

ρίζοντας πια καμιά εξουσία, αυτοαποκαλούνταν “ο

Ιωάννη Καντακουζηνό να ζητήσει από τον γαμπρό

στρατός των Φράγκων που βασιλεύουν στο βασίλειο

του, τον σουλτάνο Ορχάν - γιατί ο χριστιανικότατος

της Μακεδονίας” και ο αρχηγός τους έδινε υπερή­

αυτοκράτορας δεν είχε ντραπεί να παντρέψει την κό­

φανα στον εαυτό του τον τίτλο του “χάριτι θ ε ία μεγά­

ρη του μ’ έναν άπιστο - 10.000 ιππείς το 1348 και

λου δούκα της Ρουμανίας, άρχοντα της Ανατολίας

20.000 το 1349 και άλλες 10.000 το 1353, ούτε την

και των νησιώ ν του Αιγαίου”. Και ο αυτοκράτορας

αυτοκράτειρα Άννα να ζητήσει άλλους μουσουλμά­

παρακολουθούσε ανίσχυρος αυτό το αξιοθρήνητο

νους ηγεμόνες της Ασίας να τις στείλουν 6.000. Χω­

θέαμα, φανερό σημάδι της παρακμής της αυτοκρα­

ρίς ντροπή, οι δύο παρατάξεις χρησιμοποιούσαν

τορίας. Όταν τελικά η Θράκη εξαντλήθηκε, η Εται­

τους απίστους και, ακόμη και στο ίδιο το αυτοκρατο­

ρεία έφυγε για τη Μακεδονία, και επί δύο ακόμη

ρικό παλάτι, οι Τούρκοι, που τους μεταχειρίζονταν

χρόνια εγκαταστάθηκε εκεί, καταστρέφοντας τα π ά ­

σαν φίλους, επέτρεπαν στον εαυτό τους όλες τις ελευ­

ντα· παρά λίγο η Θεσσαλονίκη να πέσει στα χέρια

θερίες. Προς μεγάλο σκανδαλισμό των χριστιανών,

των Καταλανών· τα μοναστήρια του Ά θω δέχθηκαν

διέκοπταν τις θείες λειτουργίες με τους χορούς και τα

την φρικτή επίσκεψή τους· στη συνέχεια πέρασαν

τραγούδια τους. Και έτσι αισθάνονταν ήδη κύριοι της

στη Θεσσαλία και τελικά μπήκαν στην υπηρεσία

αυτοκρατορίας.

του φράγκου δούκα των Αθηνών. Σύντομα όμως

Η διοίκηση του στρατού. - Εύκολα φαντάζεται κα­

συγκρούστηκαν μαζί του και η πολύχρονη και γρα­

νείς ότι οι βυζαντινοί στρατηγοί δυσκολεύονταν να

φ ική Οδύσσειά τους τελείωσε, με πολύ απροσδόκη­

κουμαντάρουν τέτοιου είδους στρατιώτες· πόσο

το τρόπο, με τη νίκη όπου συνέτριψαν το φραγκικό

μάλλον που οι μισθοφόροι, που διοικούνταν πά­

ιππικ ό στις όχθες της λίμνης Κωπαΐδας και με την

ντοτε από αξιωματικούς της φυλής τους, υπάκουαν

εγκατάσταση ενός καταλανικού δουκάτου στους

πιο πρόθυμα στους εθνικούς αρχηγούς τους παρά

πρόποδες της Ακρόπολης.

στους α ντιπ ρ ο σ ώ π ο υ ς του αυτοκράτορα και οι

Η αυτοκρατορία δεν υπέφερε λιγότερο από τους

Έλληνες αρνιόνταν συχνά να υπηρετήσουν δίπλα σε

τούρκους μισθοφόρους που χρησιμοποιούσαν συ­

ξένους και απειλούσαν να λιποτακτήσουν αν προ­

χνά οι ηγεμόνες των μέσων του 14ου αιώνα. Σύμ­

σπαθούσε κανείς να τους επιβάλει αυτή τη φρικτή ε­

φωνα με τη μαρτυρία όλων των συγχρόνων, ήταν

παφή. Για να επιβληθούν σε τόσα ετερόκλιτα και α­

θαυμάσιοι στρατιώτες αλλά ήταν φοβεροί σύμμαχοι.

πείθαρχα στοιχεία, θα χρειάζονταν πολύ ισχυροί

“Για τους Τούρκους, λέει ο αυτοκράτορας Ιωάννης

αρχηγοί. Το Βυζάντιο δεν έβρισκε πια για να τους το­

Καντακουζηνός, που έκανε συνεχώς έκκληση στις υ­

ποθετήσει επικεφαλής των στρατευμάτων του, άν­

πηρεσίες τους, το να σκοτώνουν είναι χαρά, το να

δρες σαν εκείνους των ο π ο ίω ν το πρόσω πο και η

πιάνουν αιχμαλώτους και να τους πουλάνε δούλους

δόξα επιβαλλόταν κάποτε στα στρατεύματα που δι­

είναι μια απόλαυση μεγαλύτερη από οποιοδήποτε

οικούσαν. Είτε πρέπει να αναζητήσουμε την αιτία

λάφυρο. Δεν έχουν καμιά ευσπλαχνία, κανένα οίκτο

στην αναμφισβήτητη εξασθένιση του στρατιωτικού

για τους δυστυχισμένους, γιατί είναι οι φυσικοί ε­

πνεύματος στους Βυζαντινούς, είτε στην αδυναμία

χθροί των Ρωμαίων εξαιτίας της βαθιάς διαφοράς

τους να πετύχουν νίκες με μικρούς και απειθάρχη­

της θρησκείας”. “Πόσες λεηλασίες, λέει ο Γρήγορός,

τους στρατούς, είναι βέβαιο ότι μετά τουςαυτοκράτο-

276

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΔΕΚΑΤΟ

ΕΚΤΟ

IG T O P IX "TH C KYZXIsTTIN H C X Y 'T O K P X 'T O P lX G

ρες του οίκου των Κομνηνών, δεν συναντάμε πια

δικό πνεύμα, δεν είναι αρκετή για να υπερασπίσει

μεγάλους πολεμάρχους επί κεφαλής των αυτοκρατο­

τα σύνορα και να εγγυηθεί την ασφάλεια της υπαί­

ρικών στρατευμάτων. Αν εξαιρέσουμε τον Ιωάννη

θρου: Σέρβοι, Τούρκοι, Βούλγαροι εισχωρούσαν

Βατατζή και τον Μιχαήλ Παλαιολόγο κατά τον 13ο

στην καρδιά της αυτοκρατορίας, χω ρίς κανένα σο­

αιώνα, τον Ιωάννη Καντακουζηνό κατά τον 14ο και

βαρό εμπόδιο να διακόπτει την πορεία τους. Αλλά

τον τελευταίο αυτοκράτορα του Βυζαντίου Κωνστα­

και τα στρατιωτικά στρατεύματα, που είχαν καταφύ­

ντίνο Δραγάση, που πέθανε σαν ήρωαςτο 1453, δεν

γει πίσ ω από τα τείχη των πόλεων, δεν ριψοκινδύ­

βρίσκουμε πια κανένα ένδοξο όνομα στη στρατιωτι­

νευαν πια να αντιμετωπίσουν τον εχθρό και αυτές οι

κή ιστορία της μοναρχίας. Εκείνοι που εξασφαλί­

πόλεις αμύνονταν ό π ω ς μπορούσαν, καθεμιά για

ζουν την άμυνα της Κωνσταντινουπόλεως στις αρχές

λογαριασμό της. ‘Όταν δεν υπάρχουν πια παρά μό­

του 15ου αιώνα και δί­

νο κακά στρατεύματα,

νουν μια τελευταία ψευ­

γράφει ο M ontesquieu,

δαίσθηση δόξας στην ε­

όταν συχνά δεν υπάρ­

τοιμοθάνατη αυτοκρα­

χουν καθόλου, όταν τα

τορία τω ν Π αλαιολό­

σύνορα δεν προστατεύ­

γ ω ν είναι

Γάλλοι, ο

ουν πια το εσωτερικό,

Μπουσικό και ο Σατο-

πρέπει να οχυρωθούν·

μοράν.

και τότε υπάρχουν πε­

Οι συνέπειες της στρα­

ρισσότερες θέσεις και

τιω τικής παρακμής. -

λιγότερη δύναμη, π ε ­

Βλέπουμε τις α να π ό ­

ρισσότερες υ π ο χ ω ρ ή ­

φευκτες και σοβαρές συ­

σεις και λιγότερη ασφά­

νέπειες αυτής της π α ­

λεια”.

ρακμής των στρατιωτι­

Μάταια οι αυτοκράτο­

κών θεσμών. Αυτός ο α­

ρες προσπάθησαν μερι­

ρ ιθ μ η τικ ά

ανίσχυρος,

κές φορές να ανασυ­

απείθαρχος και δύσκο­

γκροτήσουν το στρατό ή

λα ελεγχόμενος στρα­

το στόλο. Τα γεγονότα

τός, που γενικά διοι-

ματαίω ναν τις π ρ ο θ έ­

κούταν μέτρια, δεν ήταν ό π ω ς άλλοτε αρκετός για να

σεις τους. Κατά τον 12ο αιώνα οι Κομνηνοί είχαν

υπερασπιστεί την αυτοκρατορία. Εξάλλου, το σύστη­

κάνει μια μεγάλη και επιτυχημένη προσπάθεια για

μα των κάστρων που είχε προστατέψει για τόσο π ο ­

να αποκαταστήσουν τη στρατιωτική δύναμη του

λύ καιρό τα σύνορα της μοναρχίας, έχει εξαφανιστεί

Βυζαντίου: δεν πέτυχαν όλα τα αποτελέσματα που

σχεδόν εντελώς. Υπάρχουν ασφαλώς ακόμη πολλές

ήλπιζαν, εξαιτίας των Σταυροφοριών. Υποχρεωμέ­

οχυρές θέσεις με μικρές ή μεγάλες φρουρές· όμως

νοι να επιτηρούν τα αναρίθμητα στρατεύματα που

αυτές οι θέσεις είναι συχνά, ό π ω ς η Φιλαδέλφεια ή

έρχονταν από τη Δύση, να κανονίζουν την πορεία

η Μαγνησία στην Ασία στις αρχές του 14ου αιώνα,

τους διά μέσου των επαρχιών, να προστατεύουν την

όπ ω ς το Διδυμότειχο ή η Θεσσαλονίκη στην Ευρώ­

Κωνσταντινούπολη από τις βλέψεις τους, οι αυτο­

πη κατά τον ίδιο αιώνα, εντελώς απομονωμένες μέ­

κράτορες του 12ου αιώνα αναγκάστηκαν επανει­

σα σε μια χώρα κυριευμένη από τον εχθρό. Και όσο

λημμένους να παραμελήσουν τον εχθρό που απει­

ηρωική και αν ήταν η τοπική αντίσταση των φρου­

λούσε τα σύνορα, και η ανάγκη να φυλάξουν στρα­

ρών που ήταν κλεισμένες σ’ αυτά τα κάστρα, η προ-

τεύματα για να πολεμήσουν τους ενδεχόμενους ε­

σπάθειά τους, που δεν κατευθυνόταν από ένα ομα­

χθρούς που θα μπορούσαν να είναι οι Λατίνοι α πο­

277

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΔΕΚΑΤΟ

ΕΚΤΟ

IC T O P IX T H C R Y Z X N T IN H C X Y T O K P X T O P IX C

μάκρυνε συχνά από τον πραγματικό ρόλο του το

των Γενουατών αναγκάστηκε να εγκαταλείψει κατά

στρατό που είχε ανασυγκροτηθεί με τη δραστηριό­

μεγάλο μέρος τα σχέδιά του. Λίγο αργότερα, ο σουλ­

τητα των ηγεμόνων. Αργότερα, οι μακροχρόνιοι εμ­

τάνος Βαγιαζήτ υποχρέωνε τον αυτοκράτορα Ιωάν­

φύλιοι πόλεμοι του 14ου αιώνα, παραλύοντας την

νη Ε’ να γκρεμίσει τα οχυρά που είχε χτίσει για να

πειθαρχία, κάνοντας τους στρατιώτες και τους αρχη­

προστατεύσει καλύτερα την Κωνσταντινούπολη.

γούς τους να αποκτήσουν αξιοκατάκριτες συνήθειες

Και η αυτοκρατορία είχε κλειστεί σ’ έναν αξιοθρή­

λιποταξίας και προδοσίας, εισάγοντας ένα μεγάλο α­

νητο φαύλο κύκλο: ήταν πολύ αδύναμη για να αντι­

ριθμό επικίνδυνω ν βοηθητικών στο στρατό, ανοί-

σταθεί στις προσταγές των εχθρών της και οι προ­

γοντας τέλος την πόρτα στους εχθρούς της μοναρ­

σταγές αυτές της αφαιρούσαν τα μέσα για να ξανα-

χίας, είχαν ακόμη χειρότερες συνέπειες. Ο Ιωάννης

βρεί τη δύναμη που θα μπορούσε να τη σώσει. Η

Καντακουζηνός προσπάθησε μάταια να ανασυγκρο­

μοναρχία βάδιζε λοιπόν προοδευτικά προς την κα­

τήσει το στόλο, να ενισχύσει το στρατό, να ανανεώ­

ταστροφή και, ανίκανη να αμυνθεί, έβλεπε να χάνο­

σει τις πολεμικές μηχανές. Μπροστά στις απειλές

νται αργά τα εδάφη που την αποτελούσαν.

Φ

ΕΔΑΦΙΚΟΣ ΚΑΤΑΚΕΡΜΑΤΙΣΜΟΣ ΤΗς Μ α

στο κέντρο της Ανατολίας και οι Τούρκοι π ρ οχω ­

ΝΑΡΧΙΑΣ. - Παρά τις εδαφικές απώλειες

ρούν προς όλες τις κατευθύνσεις, κυριεύοντας την

που είχε υποστεί επανειλημμένα η αυτο­

Αντιόχεια στο Νότο, την Νεοκαισάρεια, τη Σεβαστή

κρατορία κατά τον 7ο και τον 8ο αιώνα, ώ ςτις αρχές

στα βορειοανατολικά, τη Φιλαδέλφεια και τη Σμύρ­

του 9ου αιώνα έδινε στον κόσμο την εντύπωση με­

νη στα δυτικά, την Κύζικο και τη Νίκαια στα βόρεια.

γάλης δύναμης. Στο τέλος της βασιλείας του Βασι­

Στα τέλη του 1 1ου αιώνα οΓΕλληνες είχαν πια στην

λείου Β', η μοναρχία εκτεινόταν από τον Δούναβη

κατοχή τους μόνο τις βόρειες επαρχίες της Ασίας,

ώ ς τον Ευφράτη, από τη Συρία και την Αρμενία ώ ς

την Ηράκλεια του Πόντου, την Παφλαγονία, την

τα πέρατα της Ιταλίας. Από τα μέσα του 9ου αιώνα τα

Τραπεζούντα. Ασφαλώς οι Κομνηνοί, κατά τον 12ο

πράγματα ακολούθησαν διαφορετική πορεία και οι

αιώνα, κατόρθωσαν να ξαναπάρουν ένα μέρος της

εδαφικές απώλειες της αυτοκρατορίας δεν θα επα­

Ασίας, να ανακαταλάβουν σχεδόν ολόκληρη την α­

νορθω θούν πια ποτέ.

κτή της Ανατολίας, να οδηγήσουν τα στρατεύματά

0

Η απώ λεια της Ασίας. - Η εμφάνιση των Σελτζού-

τους προς ανατολάς μέχρι πέρα από τον Αλυ, προς

κων Τούρκων στη Μικρά Ασία κατέφερε το πρώτο

νότον μέχρι την κοιλάδα του Μαιάνδρου και να μει­

σοβαρό χτύπημα στην αυτοκρατορία. Με επικεφα­

ώσουν τη γωνία που σχημάτιζαν τα μουσουλμανικά

λής τρεις αξιόλογους άνδρες, τον Τογκρούλ-μπεγ,

εδάφη ανάμεσα σ’ αυτό τον ποταμό και τη νότια α­

τον Αλπ-Αρσλάν, τον Μαλέκ-σαχ, προοδευτικά οι

κτή της Μικράς Ασίας· δεν μπόρεσαν να εμπ οδί­

κατακτητές έγιναν κύριοι σχεδόν ολόκληρης της

σουν τους σουλτάνους του Ρουμ να επεκταθούν, είτε

Ανατολίας. Το 1054, διασχίζουν τον Ευφράτη· το

εις βάρος των μουσουλμάνων γειτόνων τους, είτε

1064, κυριεύουν το Άνι, το τελευταίο καταφύγιο της

εις βάρος της ίδιας της αυτοκρατορίας· και η τρομε­

αρμενικής ανεξαρτησίας· το 1069, καταλαμβάνουν

ρή ήττα που υπέστη ο Μανουήλ Κομνηνός στο Μυ-

τη Μελιτηνή και φθάνουν στην Καισάρεια· το 1070

ριοκέφαλο (1176) έκανε να χαθούν μέσα σε μια μέ­

φτάνουν στο Ικόνιο. Η μεγάλη ήττα του Ρωμανού

ρα όλα τα πλεονεκτήματα που είχαν επιτευχθεί και

Διογένη στο Ματζικέρτ (1071) ολοκλήρωσε την α­

κατέστρεψε οριστικά τη βυζαντινή κυριαρχία στην

πώ λεια της Ασίας. Το σουλτανάτο του Ρουμ ιδρύεται

Ανατολία. Από αυτή τη Μικρά Ασία, που είχε απο-

278

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΔΕΚΑΤΟ

ΕΚΤΟ

ΙΟ Τ Τ Ο ΡΙΧ Τ Η Ο R Y Z X N T IN H C X Y T O K P X T O P IX G

ιελέσει για ιόσο μεγάλο χρονικό διάστημα τη δεξα­

λική Ασία, στην Ευρώπη την Κωνσταντινούπολη

μενή των δυνάμεων της αυτοκρατορίας, ίο Βυζά­

και τη Θράκη, ένα μέρος της Μακεδονίας με τη Θεσ­

ντιο, στα τέλη του 12ου αιώνα, είχε πια μόνο μια

σαλονίκη, μερικά νησιά στο βόρειο Αιγαίο και ένα

στενή ζώνη εδάφους κατά μήκος των ακτών της

μέρος της στερεός Ελλάδας. Δίπλα σ’ αυτούς υπήρχε

Μαύρης θάλασσας και στη βορειοδυτική Ανατολία.

μια αυτοκρατορία της Τραπεζούντας που κατείχε ο­

Έτσι η ελληνική αυτοκρατορία, απωθούμενη ολοέ­

λόκληρη την ακτή της Μαύρης θάλασσας, την Ηρά­

να και περισσότερο προς τις ευρωπαϊκές επαρχίες

κλεια στον Καύκασο, ένα δεσποτάτο της Ηπείρου

της, έχανε κάθε μέρα και περισσότερο την ισορρο­

και, στη Θεσσαλία, μια ηγεμονία της Μεγάλης Βλα­

πία της και το πιο γερό στήριγμά της.

χίας· υπήρχαν βενετικές κτήσεις στην Πελοπόννη­

Η εξάρθρωση της αυτοκρατορίας κατά τον 13ο αι­

σο, στην Κέρκυρα, στα Κύθηρα, στην Κρήτη και βε­

ώνα. - Η κατάληψη της Κωνσταντινουπόλεως το

νετικές ηγεμονίες σε όλα τα νησιά του Αιγαίου, γε­

1204 από τους Σταυροφόρους και η διανομή της

νοβέζικες κτήσεις στη μικρασιατική ακτή και στα

αυτοκρατορίας που ακολούθησε, σημείω σαν το

μεγάλα κοντινά νησιά, τη Χίο, τη Λέσβο· υπήρχε τέ­

δεύτερο στάδιο της εξάρθρωσης της βυζαντινής αυ­

λος ένα δουκάτο των Α θηνώ ν στην κεντρική Ελλά­

τοκρατορίας. Από τα τέλη του 12ου αιώνα, η ανασύ­

δα και ένα πριγκιπάτο της Αχαΐας στην Πελοπόννη­

σταση από τον Στέφανο Νεμάνια μιας ανεξάρτητης

σο. Είκοσι κράτη εγκαταστάθηκαν σ’ αυτό που ήταν

Σερβίας και η ίδρυση της βλαχο-

κάποτε η ελληνική αυτοκρατορία

βουλγαρικής αυτοκρατορίας

και το κράτος που έφερε τώρα

κάτω από την ηγεσία των

αυτό το όνομα ήταν πιο α­

Ασανιδών, είχαν κάνει

δύναμο παρά ποτέ.

το Βυζάντιο να χάσει ο­

Η καταστροφή της αυτο­

λόκληρο το βόρειο τμή­

κρατορίας κατά την εποχή

μα της βαλκανικής χερ­

των Παβαιοβόγων. - Η

σονήσου. Λίγο αργότερα,

εμφάνιση στη σκηνή των

η τέταρτη σταυροφορία έκανε

Οσμανλήδων Τούρκων κατά

να γεννηθεί από τα ερείπια της

τον 14ο αιώνα επρόκειτο να ολο­

μοναρχίας μια ολόκληρη σειρά από Κράτη, ελληνι­

κληρώσει την καταστροφή της. Ενώ στο βορρά τα

κά και λατινικά: αυτοκρατορία τηςΤραπεζούντας και

νέα βαλκανικά κράτη μεγάλωναν εις βάρος της γη­

αυτοκρατορία της Νίκαιας, δεσποτάτο της ηπείρου,

ραιός μοναρχίας, ο Στέφανος Δουσάν, στα μέσα του

πριγκιπάτα της Φιλαδέλφειας και της Ρόδου για

14ου αιώνα, κατακτούσε σχεδόν ολόκληρη τη Μα­

τους Έλληνες· αυτοκρατορία της Κωνσταντινουπό­

κεδονία και ανακηρυσσόταν “τσάρος των Σέρβων

λεως και βασίλειο της Θεσσαλονίκης, δουκάτο των

και των Ρω μαίω ν”, ενώ η Βουλγαρία επεκτεινόταν

Αθηνών, και πριγκιπάτο της Αχαΐας, βενετικές ηγε­

στη Θράκη, οι Οθωμανοί ολοκλήρωναν την κατά-

μονίες του Αιγαίου για τους Λατίνους. Ασφαλώς

κτηση της Ασίας. Κυρίευσαν την Προύσα που έγινε

πολλά από αυτά τα κράτη ήταν εφήμερα: ζώντας ό­

πρωτεύουσα των σουλτάνων το 1326, τη Νικομή­

μως δική τους ζωή, πολλές από τις επαρχίες που α­

δεια, τη Νίκαια· το 1340 από ολόκληρη την Ασία η

ποτελούσαν άλλοτε την αυτοκρατορία έχασαν για

αυτοκρατορία κατείχε μόνο τη Φιλαδέλφεια, που πα­

πάντα την ανάμνηση της αρχαίας αυτοκρατορικής ε­

ρέμεινε ελληνική ώ ς το 1391. Το 1354 οι Τούρκοι

νότητας. Όταν το 1 2 6 1 , οι Παλαιολόγοι επέστρεψαν

πέρασαν στην Ευρώπη και εγκαταστάθηκαν στην

στην Κωνσταντινούπολη και ανασύστησαν τη μο­

Καλλίπολη. Το 1360, κυρίευσαν την Αδριανούπολη

ναρχία, δεν μπόρεσαν να προσαρτήσουν τις περιο­

και εγκατέστησαν εκεί την πρωτεύουσά τους. Πολύ

χές που υπάκουαν κάποτε στους Κομνηνούς. Η αυ­

σύντομα ολόκληρη η Θράκη έπεσε στα χέρια τους. Η

τοκρατορία τους περιλάμβανε μόνο τη βορειοανατο­

Κωνσταντινούπολη, απομονωμένη από την υπόλοι­

279

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΔΕΚΑΤΟ

ΕΚΤΟ

IG T O P IX T H C R V Z X N T IN H C X Y T O K P X T O P lX C

πη αυιοκρατορία, αποτελούσε μαζί με τη Σηλυμβρία,

στούν και οι καλύτεροι απ’ αυτούς ήταν ξένοι. Από

τη Ραιδεστό, την Ηράκλεια, ένα κλειστό κράτος στη

τους 30 ή 35.000 κατοίκους που ήταν σε θέση να φέ­

μέση του τουρκικού κράτους και δυσκολευόταν πολύ

ρουν όπλο, δεν βρέθηκαν ούτε 5 .0 0 0 Έλληνες - για

να επικοινωνήσει διά θαλάσσης με τα εδάφη που

την ακρίβεια 4.973 - πρόθυμοι να πολεμήσουν για

διατηρούσαν ακόμη οι Βυζαντινοί, τη Θεσσαλονίκη,

την πατρίδα τους. Οι υπόλοιποι 3.000 ήταν Γενουά­

τη Θεσσαλία, το δεσποτάτο του Μορέως. Ο αυτοκρά­

τες και Βενετοί, μερικοί Κρητικοί και μερικοί Ισπα­

τορας, περί κυκλωμένος, αποκλεισμένος στην πρω-

νοί, στους οποίους μπορούν να προστεθούν οι 2.000

τεύουσάτου, ήταν υποχρεωμένος να πληρώνει φόρο

ναύτες που αποτελούσαν τα πληρώματα των πλοίω ν

υποτέλειας στον σουλτάνο και να του παρέχει ένα

που ήταν αποκλεισμένα στον Κεράτιο.Ήταν λίγοι για

στρατιωτικό απόσπασμα. Το 1397 ο Βαγιαζήτ υπέ­

να ανοσταθούν στους 160.000 άνδρες, στο φοβερό

ταξε τη Θεσσαλία· το 1430 οι Τούρκοι κατέλαβαν τη

πυροβολικό, στον τεράστιο στόλο του σουλτάνου· ω ­

Θεσσαλονίκη· το 1446 ο Μουράι Β ' εισέβαλε στον

στόσο άντεξαν ηρωικά επί οκτώ εβδομάδες - από τις

Μορέα. Η Κωνσταντινούπολη ήταν τώρα σχεδόν μό­

6 Απριλίου ώ ςτις 29 Μαΐου 1453 - και αυτή η ένδο­

νη της ολόκληρη η αυτοκρατορία.

ξη άμυνα έδωσε μια τελευταία ωραία εικόνα της ετοι­

Ωστόσο αντιστεκόταν. Το 1397, το 1422 απω θού­

μοθάνατης αυτοκρατορίας. Στην πραγματικότητα ό­

σε με επιτυχία τις επιθέσεις των Οθωμανών. Αλλά η

μως, όταν έπεσε η Κωνσταντινούπολη, η αυτοκρατο­

πόλη είχε φτάσει στα όρια της αντοχής της. Όταν ίο

ρία ήταν νεκρή σχεδόν εδώ και έναν αιώνα, εξαιτίας

1453 ο Μωάμεθ Β ' ήρθε για την τελευταία επίθεση,

της άθλιας κατάστασης των οικονομικών της και της

βρέθηκαν μόλις 8.000 άνδρες για να την υπερασπι­

εξάντλησης της στρατιωτικής δύναμής της.

280

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΔΕΚΑΤΟ ΕΒΔΟΜΟ

Τ Ο ΒΥΖΆΝΤΙΟ Κ\Ι Η AYCH

I.

Τα θρησκευτικά αίτια του ανταγω νισμού.

II.

Τα πολιτικά αίτια.

III. Τα ο ικ ο νο μ ικ ά

αίτια.

I V . Το Βυζάντιο και η Δ υσ η την ε π ο χ ή τω ν Π α λα ιολόγω ν.

281

n i> O A o ro c

Μ

ερικές φ ο ρ ές έχει δ ια τυπ ω θ εί το ερώ τημα κατά πόσον η επέμ βα σ η της Δ ύ σ η ς θα μ π ο ρ ο ύ σ ε να ε ίχ ε σώ σει το Βυζάντιο από την καταστροφή κοι κ α ώ πόσον, αδια φ ορώ ντα ς υπερβοβικά για τα π επ ρ ω μ ένα της αυτοκρατορίας, οι Λ ατίνοι επ ιτά χυνα ν την πτώ ση τη ςκ α ι πα ρα γνώ ­

ρ ισα ν τα συμφ έροντα της χ ρ ισ τια ν ο σ ύ ν η ς Φ αίνεται ότι θα ήταν κά π ω ς υπερβοβικό να π ισ τέψ ο υμ ε ό­ τι η β οήθεια της Δ ύ σ η ς θα ήταν αρκετή γιο να ξαναστήσει στα πόδια της την εξα ντβημένη μοναρχία. Ό π ω ς είδαμε, η παρακμή της ανατοβικής αυτοκρατορίας εξηγείται π β ή ρ ω ς α π ό αίτια π ο υ α φ ο ρο ύν ειδικά τη ν Α ν α το β ή . Είναι όμω ς επ ίσ η ς βέβαιο ότι μ ε τις β β έ ψ ε ις κ α ι τα μ ίσ η τους, μ ε την εχθρότητα πο υ της έδειξαν ε π ί χίβ ια χρόνια, οι Λ ατίνοι συνετέβεσαν αρκετά στην εξασθένιση της εβ β η νικ ή ς αυ­ τοκρατορίας. Δ εν είναι β ο ιπ ό ν π ε ρ ιπ ό να εξετάσουμε τα ποββαπβά αίτια αυτής της α συνεννο η σία ς που χ ώ ρ ισ ε από ποβύ νω ρίς το Βυζάντιο από τη Δ ύσ η κα·ΐ το κόστος της για τη μοναρχία.

282

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΔΕΚΑΤΟ

ΕΒΔΟΜΟ

IG T O P IX ΊΓΗΟ Κ Υ Ζ Χ Ν Τ ΊΝ Η Ο X Y T 'O K P X 'T O P lX C

Ο Α ΘΡΗΣΚΕΥΤΙΚΑ ΑΙΤΙΑ. - Οι σχέσεις ανά­

η

σας”· και ήδη από τον 6ο αιώνα, σε ολόκληρη τη

μεσα στην παποσύνη και την ελληνική

Δύση, οΓΕλληνες θεωρούνταν περίπλοκοι, άπιστοι

Εκκλησία ήταν εξ αρχής δύσκολες. Οι φιλο­

και ελάχιστα σίγουροι.

δοξίες των πατριαρχών της Κωνσταντινουπόλεως, η

Ένα άλλο ζήτημα, πιο σοβαρό και πιο επίφοβο, έ­

φανερή επιθυμία τους να γίνουν ίσοι με τους πάπες

φερνε αντιμέτωπες την Ανατολή και τη Δύση. Ξέ­

ανησυχούσαν τους Ρωμαίους και έθιγαν την ευαι­

ρουμε ποια απόλυτη εξουσία ήθελε να ασκεί ο χρι­

σθησία τους. Από τον 5ο αιώνα, ο Λέων ο Μέγας

στιανός αυτοκράτορας του Βυζαντίου στα θρησκευτι­

διαμαρτυρόταν έντονα κατά του κανόνα της συνόδου

κά ζητήματα, π ώ ς ήθελε, τόσο για τα πράγματα όσο

της Χαλκηδόνας που παραχωρούσε στον επίσκοπο

και για τα πρόσωπα, να υπαγορεύει τον νόμο και να

της αυτοκρατορικής πόλης τα ίδια τιμητικά προνό­

επιβάλλει τη θέλησή του στην Εκκλησία. Ενώ λοι­

μια ό πω ς στον επίσκοπο της αρχαίας Ρώμης. Κατά

πόν οι επίσκοποι της Ανατολής, αυλικοί και κοσμι­

τον 6ο αιώνα, ο Γρηγόριος ο Μέγας αντιδρούσε ακό­

κοί, θέλοντας να κερδίσουν την εύνοια του ηγεμόνα

μη πιο έντονα - και χω ρίς μεγαλύτερη επιτυχία -

και να ζητούν την επέμβασή του, δέχονταν υπάκουα

στον τίτλο του οικουμενικού πατριάρχη που έπαιρ­

τις διαταγές του βασιλέως, αντίθετα οι πάπες θεω ­

ναν με τη συγκατάθεση του αυτοκράτορα οι αρχηγοί

ρούσαν αφόρητη αυτή την ανάμιξη του Κράτους στις

της βυζαντινής Εκκλησίας. Από την άλλη πλευρά, το

υποθέσεις της Εκκλησίας και αρνιούνταν, με κάποια

δικαίωμα που διεκδικούσαν οι διάδοχοι του Αγίου

αδιαλλαξία, να γίνουν ταπεινά όργανα της θέλησης

Πέτρου να υποτάξουν στο πρωτείο της Ρώμης την

του ηγεμόνα. Απέναντι στον έλληνα αυτοκράτορα,

Ανατολική Εκκλησία ενοχλούσε πάρα πολύ το ανε­

που αναγορευόταν βασιλιάς και ιερέας, ο ρωμαίος

ξάρτητο πνεύμα του βυζαντινού κλήρου και ξυπνού­

ποντίφικας δήλωνε ότι ήταν ο μοναδικός κριτής

σε κυρίως τη δυσπιστία του ελληνικού εθνικισμού.

των συνειδήσεων, ο μοναδικός υπερασπιστής των

Μια βαθύτερη διαφορά χώριζε όμ ω ς τους δύο κό­

συμφερόντων του θεού· κατ’ αντιδιαστολή προς τη

σμους και τους έκανε να μην μπορούν να καταλά­

βυζαντινή θεωρία, που έθετε την Εκκλησία στην υ­

βουν ο ένας τον άλλο. Σε σύγκριση με τους ανατολι­

πηρεσία της αυτοκρατορίας, οι πάπες Γελάσιος και

κούς ιεράρχες, μορφωμένους, ευφυείς και ευέλι­

Σύμμαχος διατύπωσαν ήδη κατά τον 5ο αιώνα τη

κτους, που μπορούσαν να συζητούν για ζητήματα

ρωμαϊκή θεωρία που απέκρουε υπερήφανα τις αυ-

πίστης, η Δυτική Εκκλησία φαινόταν εξαιρετικά α­

τοκρατορικές αξιώσεις. Ο συμβιβασμός των δύο α­

δαής και τραχιά. Καταλάβαινε ολοένα και λιγότερο

πόψεων ήταν αδύνατος και η σύγκρουση αναπόφευ­

τα ελληνικά, δεν καταλάβαινε καθόλου τις περίπλο­

κτη. Επρόκειτο να έχει βαρύτατες συνέπειες για τις

κες αιρέσεις για τις οποίες παθιαζόταν το Βυζάντιο

σχέσεις μεταξύ Βυζαντίου και Ρώμης.

και η απλή πίστη τους, δεμένη στερεά με την ορθό­

Η πολιτική ρήξη μεταξύ Ρώμης και Βυζαντίου. -

δοξη παράδοση, έβλεπε με μεγάλη ανησυχία και

Από τα τέλη του 5ου αιώνα, ένα σχίσμα, αποτέλε­

κάποια περιφρόνηση αυτές τις επικίνδυνες ανατο­

σμα της θρησκευτικής πολιτικής των αυτοκρατό-

λικές φαντασίες. Υπήρχε ένα είδος ενστικτώδους α­

ρων Ζήνωνα και Αναστασίου, είχε χωρίσει επί πε­

ποστροφής ανάμεσα στις δύο Εκκλησίες και ήδη α­

ρισσότερο από τριάντα χρόνια την Ανατολική από

πό τον 4ο αιώνα τα πιο διακεκριμένα πνεύματα των

τη Δυτική Εκκλησία. Η κατάσταση έγινε ακόμη πιο

δύο παρατάξεων αντιμετωπίζονταν μερικές φορές

δύσκολη όταν οι κατακτήσεις του Ιουστινιανού, ε-

με παράξενη αυστηρότητα. Αργότερα, ο Γρηγόριος ο

παναφέροντας την Ιταλία κάτω από τη βυζαντινή ε­

Μέγας έλεγε στους Έλληνες: “Δεν έχουμε την εξυ­

ξουσία, έκαναν τον πάπα άμεσο υπήκοο του αυτο­

πνάδα σας, αλλά δεν έχουμε και την προσποίησή

κράτορα. Συνηθισμένοι να βρίσκουν στο πρόσω πο

283

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΔΕΚΑΤΟ

ΕΒΔΟΜΟ

I C T O P I X T H C K Y ^ X N T T IN H C Χ Υ Τ Ο Κ Ρ Υ Τ Ο Ρ Ι Χ Ο

ίω ν πατριαρχών της Ανατολής υπάκουους εκτελε­

λές φορές την υποστήριξή τους. Κυρίως είδαν τους

στές των θελήσεών τους, οι βασιλείς από τον 6ο ώς

ιταλικούς πληθυσμούς να δείχνουν σε κάθε ευκαι­

τον 8ο αιώνα δεν μπόρεσαν να πετύχουν την ίδια υ-

ρία την αφοσίωσή τους σ’ αυτή την Εκκλησία που

πακοή από τους επισκόπους της Δύσης και για να

ήταν η μοναδική προστάτριά τους ενάντια στους

τους υποτάξουν δεν θεώρησαν κανένα μέτρο υπερ­

βαρβάρους και να μη διστάζουν καθόλου να πάρουν

βολικό και καμία τιμωρία αυθαίρετη. Επί δύο α ιώ ­

τα όπλα για την υπεράσπισή της. Αντλώντας δύνα­

νες, έκαναν τα πάντα για να τσακίσουν την αντίστα­

μη από την ανάμνηση της Ρώμης, παίρνοντας θάρ­

ση των ρω μαίω ν ποντιφίκων· άλλοι καθαιρέθη-

ρος από την απομάκρυνση των αυτοκρατόρων, οι

καν, άλλοι συνελήφθησαν, μεταφέρθηκαν διά της

πάπες πόζαραν τολμηρά ω ς υπερασπιστές της ορθο­

βίας στην Κωνσταντινούπολη, φυλακίστηκαν, υπέ­

δοξίας κατά των ανατολικών αιρέσεων· αγωνίστη­

στησαν κακομεταχεί­

καν με θάρρος, κατα­

ριση· ο Μαρτίνος Α '

δίκασαν τους οπαδούς

καταδικάστηκε

και

του μονοθελητισμού

πέθα νε στην εξορία.

κατά τον 7ο αιώνα,

Άλλοι έπεσαν θύμα

τους

τω ν

σ υ νω μ ο σ ιώ ν,

κατά τον 8ο, χω ρίς να

των ανοιχτών επιθέ­

φοβηθούν ή να λυγί­

σεων των αυτοκρατο­

σουν. Και αν και, για

ρ ικ ώ ν

αξιωματού-

πολύ καιρό, αυτή η

χων· το παπικό ανά­

θρησκευτική αντίθε­

κτορο

κυριεύθηκε

ση δεν μείωσε καθό­

πολλές φορές, ο θη ­

λου την πίστη των ε­

σαυρός της Εκκλησίας

π ισ κ ό π ω ν της Ρώμης

λεηλατήθηκε, η ζωή

στη μοναρχία, η σύ­

του πά πα απειλήθη-

γκρουση μεταφέρθη­

κε.Ό μω ς αυτή η πο λ ι­

κε κατά ανεπαίσθητο

τική, που σημείωνε ε­

τρόπο στο πολιτικό ε­

πιτυχία στην Ανατο­

πίπεδο.

εικονοκλάστες

λή, δεν είχε αποτέλε­

Ή δ η από τον 7ο αι­

σμα στην Ιταλία. Απέ­

ώνα, σε μια δίκη κατά

ναντι στο Κράτος, η

του πά π α Μαρτίνου

παποσύνη είχε γίνει

Α', κατηγόρησαν τον

μια δύναμη, που είχε

ποντίφικα ότι πρόδω-

επίγνω ση της επιρροής που ασκούσε στη χερσόνη­

σε την αυτοκρατορία, και τους οπαδούς του ότι ήταν

σο και της ηθικής εξουσίας που είχε αποκτήσει σ’ ο­

εχθροί του Κράτους.Έθεσαν στον ηγούμενο Μάξιμο

λόκληρη τη Δύση. Προοδευτικά, κατά τον 7ο και

το ακόλουθο σημαντικό ερώτημα: “Γιατί αγαπάς

τον 8ο αιώνα, οι πάπες αισθάνθηκαν τη δύναμή

τους Ρωμαίους και μισείς τουςΈλληνες;" Στην Κων­

τους να αυξάνεται. Είδαν την εξουσία τους να υπο­

σταντινούπολη αισθάνονταν ότι η Ιταλία απομακρυ­

καθιστά αργά την εξουσία της βυζαντινής διοίκησης

νόταν σιγά-σιγά από το Βυζάντιο, ότι μια υπόκωφη

και τους αξιωματικούς του αυτοκράτορα να ζητούν

δυσαρέσκεια αυξανόταν συνεχώς στη χερσόνησο και

και να δέχονται τις συμβουλές τους. Είδαν τους βα­

ήδη από τον 7ο αιώνα αυτή η δυσαρέσκεια μεταφρα­

σιλείς να δέχονται την επέμβασή τους στον χειρι­

ζόταν σε σοβαρές εξεγέρσεις. Έβλεπαν τους πληθυ­

σμό των πολιτικώ ν υποθέσεων και να ζητούν πολ­

σμούς να συσπειρώνονται γύρω στη Ρώμη, να συνη­

284

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΔΕΚΑΤΟ

ΕΒΔΟΜΟ

IC T O PIX T H C K Y Z X N T IN H C X Y T O K P X T O P IX C

θίζουν να ακολουθούν τις συμβουλές των ποντκρί-

λύ καιρό οι Βυζαντινοί διατήρησαν μια έντονη δυ­

κων, να ξεσηκώνονται για να τους υπερασπιστούν.

σαρέσκεια κατά της παποσύνης. Πολύ σύντομα και

Και φοβούνταν, όχι αδικαιολόγητα, μ ή π ω ς οι επί­

άλλοι λόγοι επιδείνω σαν τις σχέσεις μεταξύ των

σκοποι της Ρώμης, που ήταν ήδη σχεδόν ηγεμόνες

δύο Εκκλησιών. Χωρίς να μιλήσουμε για την υπο­

στην πα πική πόλη, μπουν στον πειρασμό να απο­

στήριξη που ζήτησαν από τη Ρώμη οι αντίπαλοι

σπαστούν από τον αιρετικό και τυραννικό αυτοκρά­

των εικονοκλαστών και τις δηλώσεις τους υπέρ των

τορα και να αναζητήσουν κάπου αλλού μια λιγότερο

πρωτείου της Ρώμης - διαβήματα που δυσαρέστη-

βαριά και λιγότερο επαχθή προστασία. Για πολύ

σαν δικαιολογημένα την αυτοκρατορική κυβέρνη­

καιρό οι πάπες δίσταζαν να ολοκληρώσουν μια ρήξη

ση και ανησύχησαν τους αρχηγούς της Ανατολικής

που ήταν αντίθετη σ’ όλες τις παραδόσεις και σ’ όλες

Εκκλησίας - ο ανταγωνισμός μεταξύ Βυζαντίου και

τις αναμνήσεις τους. Όταν όμω ς στο 7 5 1 η βυζαντινή

Ρώ μης κατά τον 9ο αιώνα για τον ευαγγελισμό των

κυριαρχία στην Ιταλία υπέκυψε κάτω από τα χτυπή­

ειδωλολατρών δεν άργησε να δημιουργήσει και άλ­

ματα των Λομβαρδών, όταν ήταν αδύνατο να ελπί­

λα αίτια ασυνεννοησίας. Στη Μοραβία, οι γερμανοί

ζουν σε οποιαδήποτε βοήθεια από το μακρινό Βυζά­

επίσκοποι αγωνίστηκαν σκληρά και προκάλεσαν

ντιο που γινόταν ολοένα και περισσότερο διώκτης

τελικά την αποτυχία της ιεραποστολής του Κυρίλ­

της ορθοδοξίας, οι πάπες αφού έκαναν τα πάντα για

λου και του Μεθοδίου. Στην Κροατία και την ακτή

να σώσουν τη Ραβέννα και την αυτοκρατορία υπο­

της Δαλματίας, η Ρώμη προσείλκυσε κάτω από την

χρεώθηκαν, για να σώσουν τη Ρώμη από τους Λομ­

εξουσία της τους σλαβικούς πληθυσμούς που οι

βαρδούς, να ζητήσουν την υποστήριξη των Φρά­

Έλληνες είχαν επαναφέρει στην ορθόδοξη πίστη.

γκων. Από τα χέρια του νικητή Πιπίνου, ο Στέφανος

Στη Βουλγαρία που είχε προσηλυτιστεί από το Βυ­

Β' δέχθηκε τα άλλοτε βυζαντινά εδάφη που αποτέλε-

ζάντιο, ο πάπας Νικόλαος Α ' δεχόταν πρόθυμα τις

σαν την κοσμική επικράτεια της παποσύνης και έγι­

προσπάθειες προσέγγισης του τσάρου Βόρη και του

νε ανεξάρτητος ηγεμόνας.Ήταν η ρήξη μεταξύ Ρώμης

έστελνε μετά από αίτησή του ρωμαίους ιερείς. Στην

και Κωνσταντινουπόλεως. Στα μάτια των Ελλήνων,

Κωνσταντινούπολη ανέχονταν με δυσκολία αυτές

ο πάπας φαινόταν σαν επαναστατημένος και άπιστος

τις επεμβάσεις στη σφαίρα επιρροής της ελληνικής

υπήκοος που είχε σφετεριστεί ενάντια σε κάθε δικαι­

αυτοκρατορίας· ενοχλούνταν από τις υπερήφανες α­

οσύνη εδάφη της αυτοκρατορίας και που, ξεχνώντας

ξιώσεις που έδειχνε πια φανερά η παποσύνη, να ε­

τον αυτοκράτορα και κύριό του, είχε γίνει παράνομα

πιβάλει στην Ανατολή το πρωτείο της Ρώμης. Η με­

κληρονόμος του. Η αυτοκρατορική εξουσία είχε τε­

γάλη εξυπνάδα του Φωτίου ήταν ότι εκμεταλλεύτη­

λειώσει στην Ιταλία. Το 774 ο Καρλομάγνος επικύ­

κε αυτή τη δυσαρέσκεια και έκανε την προσω πική

ρωνε επίσημα τη δωρεά του Πιπίνου· το 787 οι πά­

υπόθεσή του πραγματική εθνική υπόθεση.

πες έπαψαν να χρονολογούν τα έγγραφά τους με τα

Απέναντι στον Νικόλαο Α' που ανέθετε στους λε­

χρόνια της βασιλείας των αυτοκρατόρων της Ανατο­

γάτους του να ερευνήσουν το θέμα της καθαίρεσης

λής. Βάζοντας, στις 2 5 Δεκεμβρίου του έτους 800 στο

του Ιγνατίου και διεκδικούσε το δικαίωμα να είναι ο

κεφάλι του Καρλομάγνου το στέμμα της παλινορθω-

υπέρτατος κριτής της σύγκρουσης, ο φιλόδοξος πα­

μένης Δυτικής Αυτοκρατορίας, ο Λέων Γ" ολοκλή­

τριάρχης της Κωνσταντινουπόλεως διεκδικούσε την

ρωσε την πολιτική ρήξη μεταξύ Ρώμης και Βυζαντί­

ανεξαρτησία της επισκοπικής έδρας του και, χρησι­

ου και οριστικοποίησε την κατάσταση που είχε δη-

μοποιώντας λόγια ευγενικού σεβασμού, φερόταν

μιουργηθεί από τα γεγονότα του 754.

στον πάπα σαν ίσος προς ίσο. Στον αφορισμό που ε­

Η θρησκευτική ρήξη μεταξύ Ρώμης και Βυζαντίου.

κτόξευσε εναντίον του ο Νικόλαος Α ' (863) απάντη­

-Έ τσι η Δύση είχε καταφέρει ένα πολύ βαρύ χτύπη­

σε αναθεματίζοντας με τη σειρά του τον ποντίφικα

μα τόσο στην πραγματική δύναμη όσο και στο ηθι­

(867), καταγγέλλοντας την παράνομη ανάμιξή του

κό γόητρο της ελληνικής αυτοκρατορίας και για π ο ­

στις υποθέσεις της ανατολικής Εκκλησίας και τις α­

285

ΚΕΦΑΛΑΙΟ I C T O P I X T H C

ΔΕΚΑΤΟ

K Y Z X N T IN H C

ΕΒΔΟΜΟ X Y 'T O K P X 'T O P lX C

ξιώσεις ίου πάνω στην παγκόσμια κυριαρχία. Αυτή

αυτό του “ανώτατο ποντίφικα, που κατείχε την εξου­

ήιαν η ουσία ιης διαφωνίας, πολύ περισσότερο από

σία του από τον ίδιο το θεό", όλα αυτά προκάλεσαν

τις μικρές διαφορές του δόγματος, του λειτουργικού

μεγάλη δυσαρέσκεια στη Δύση· και αν αργότερα η ει­

ή της διδασκαλίας - το filioque ή τη χρήση των άζυ­

ρήνη αποκαταστάθηκε, ωστόσο, από τα τέλη του

μων - που επικαλέστηκαν οι βυζαντινοί για να δι­

10ου αιώνα, η εχθρότητα της Κωνσταντινουπόλεως

καιολογήσουν το σχίσμα. Βάσει των προνομίω ν της

κατά της Ρώμης άρχισε να ξυπνάει, ώσπου το 1054

αποστολικής έδρας, “που είχε φυτευτεί και βγάλει ρί­

η υπερήφανη και αδέξια αδιαλλαξία του Δέοντος θ '

ζες από τον ίδιο το θ ε ό ”, ο πάπας απαιτούσε “την

και των λεγάτων του έδωσε στη φιλοδοξία του Μι­

πλήρη παντοδυναμία, την καθοδήγηση ολόκληρου

χαήλ Κηρουλαρίου το πρόσχημα που ζητούσε για να

του ποιμνίου του Χριστού”. Ούτε ο Φώτιος, ούτε η

ολοκληρώσει την οριστική ρήξη.

ελληνική Εκκλησία, ούτε η αυτοκρατορική κυβέρ­

Έκτοτε η Ρώμη και το Βυζάντιο χωρίστηκαν για

νηση ήθελαν να δεχθούν αυτή την αξίωση. Εξάλλου

πάντα, και οι συνέπειες του σχίσματος επρόκειτο να

το σχίσμα διήρκεσε λίγο και ο θρίαμβος του Φωτίου

είναι εξαιρετικά σοβαρές. Στα μάτια των Δυτικών, οι

ήταν σύντομος. Η άνοδος στο θρόνο του Βασιλείου

Έλληνες ήταν τώρα πια σχισματικοί, στους οποίους

Α" έφερε την καθαίρεση του πατριάρχη και την επί­

δεν όφειλαν ούτε σεβασμό ούτε ανεκτικότητα, και α­

σημη καταδίκη του στη σύνοδο του 8 6 9 .Ό μ ω ς σ’ αυ­

πέναντι των ο π ο ίω ν είχαν βάσιμους λόγους να δυ-

τή την ίδια σύνοδο φάνηκε καθαρά πόσο ο Φώτιος

σπιστούν, και ο μόνιμος σκοπός της παποσύνης ή­

ήταν ο εκφραστής του εθνικού αισθήματος των Βυ­

ταν να αποκαταστήσει, με το καλό ή με τη βία, την ε­

ζαντινών όταν πολεμούσε τη Ρώμη. Όταν τέθηκε το

νότητα των Εκκλησιών. Οι Βυζαντινοί, από την άλ­

ζήτημα της Εκκλησίας από την οποία θα εξαρτιόταν

λη πλευρά, ασκούσαν κατά των Λατίνων μια έντονη

η Βουλγαρία, ο αυτοκράτορας και οι Ανατολικοί α-

πολεμική, που όξυνε ακόμη περισσότερο τις δια­

πέκρουσαν ομόφωνα τις ρωμαϊκές αξιώσεις και ο ί­

φωνίες, τις μνησικακίες και τα μίση. Τα αισθήματα

διος ο πατριάρχης Ιγνάτιος, διορίζοντας έναν έλληνα

απέναντι στη Δύση κατέληξαν να γίνουν στην ελλη­

αρχιεπίσκοπο για τη Βουλγαρία, συνέχισε απλώς

νική αυτοκρατορία η αρχή της ταξινόμησης των π ο ­

την παράδοση του Φωτίου. Κάτω από αυτές τις συν­

λιτικών κομμάτων- το να είναι κανείςβατινόφρω ν,

θήκες, η ασυμφωνία ήταν φυσικό να οξυνθεί. Η α­

ό π ω ς έλεγαν, το να τρέφει και να δείχνει συμπάθεια

ποκατάσταση του Φωτίου στον πατριαρχικό θρόνο,

για τους Λατίνους ήταν πράξη προδοσίας κατά της

η υπερήφανη άρνησή του να δεχθεί τις δεσμεύσεις

πατρίδας. Ο θρησκευτικός ανταγωνισμός, οξύνο-

που απαιτούσε η παποσύνη, ο τρόπος με τον οποίο,

ντας σε σημείο παροξυσμού την εχθρότητα των δύο

στη σύνοδο του 879, ακύρωσε και αναθεμάτισε τις

κόσμων, άνοιξε βαθύτερα από οποιαδήποτε άλλη

πράξεις των αντιπάλων του και χαρακτήρισε τον ε­

αιτία την άβυσσο που τους χώριζε.

286

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΔΕΚΑΤΟ

ΕΒΔΟΜΟ

ΙΟΊΓΟΡΙΧ T H C K Y Z X N T I N H C Χ Υ Ί Γ Ο Κ Ρ Χ 'Γ Ο Ρ Ι Χ Ο

Φ

Α ΠΟΛΙΤΙΚΑ ΑΙΤΙΑ. - Υπήρχαν και άλλα

υ

κανε τη Δύση να σπεύσει να απελευθερώσει τον Πα­

αίτια που επιδείνω σαν τη σύγκρουση μετα­

νάγιο Τάφο, μη βλέποντας στη σταυροφορία τίποτε

ξύ Ρώμης και Βυζαντίου.

περισσότερο από μια καθαρά πολιτική επιχείρηση,

Από το δεύτερο ήμισυ του 1 1ου αιώνα, οι βλέψεις

φοβούνταν, ό π ω ς και οι υπήκοοί τους, κάποια από­

της Δύσης είχαν στραφεί προς τον κόσμο της Ανατο­

πειρα κατά της Κωνσταντινουπόλεως και υποψιάζο­

λής, και οι επιχειρήσεις του Ροβέρτου Γισκάρδου εί­

νταν ότι οι μεγάλοι λατίνοι βαρόνοι “ονειρεύονταν

χαν ανησυχήσει δικαιολογημένα τουςΈλληνες. Η ά­

τη βυζαντινή αυτοκρατορία”. Και, το κυρτότερο, οι

μεση επαφή μεταξύ των δύο κόσμων που προκάλε-

αυτοκράτορες ήταν Έλληνες. Στο πρόσω πο αυτών

σαν οι Σταυροφορίες αύξησαν ακόμη περισσότερο τη

των ξένων που κατέκλυζαν τα κράτη τους, δεν ήθε­

δυσπιστία και το μίσος μεταξύ τους. Μέσα στην κομ­

λαν να δουν τίποτε άλλο από μισθοφόρους έτοιμους

ψή, τελετουργική και εκλεπτυσμένη κοινωνία του

να πουλήσουν, ό π ω ς και τόσοι άλλοι, τις υπηρεσίες

Βυζαντίου, οι Λατίνοι φαίνονταν σαν αγροίκοι με πο­

τους στον βασιλέα, αρκεί να πληρώνονταν καλά και

λύ κακή ανατροφή. Γεμάτοι περιφρόνηση για τους

φιλοδοξούσαν να τους κάνουν υποτελείς πρόθυ­

σχισματικούς Έλληνες, είχαν χάσει τον βαθύ σεβα­

μους να δώσουν στον κύριο του Βυζαντίου όρκο υ­

σμό που έτρεφε για πολύ καιρό η Δύση για την αυτο­

ποταγής και πίστης. Αυτές οι αξιώσεις που τραυμά­

κρατορική πόλη. Μη καταλαβαίνοντας μέσα στην

τιζαν σκληρά την υπερηφάνεια των Λατίνων και έ­

τραχιά τους αυταρέσκεια τίποτα από τις λεπτές απο­

δειχναν πολύ καθαρά την απόσταση που οΓΕλληνες

χρώσεις της ανατολίτικης ευγένειας, θίγονταν στον ε­

έβαζαν ανάμεσα στους ίδιους και τους ενοχλητικούς

γωισμό τους από την έλλειψη σεβασμού που τους έ­

φιλοξενούμενούς τους, δεν διευκόλυναν καθόλου

δειχναν. Τέλος, πολύ συγκινημένοι από τη θέα του

την κατάσταση. Και επειδή, με την αδιακρισία τους,

θαυμαστού πλούτου της ελληνικής πρωτεύουσας,

την αλαζονεία τους, τις απαιτήσεις τους, οι Λατίνοι,

δεν έκρυβαν τις βλέψεις τους. Και με όλα αυτά, ανησύ­

“από τη φύση τους αναιδείς, ό π ω ς λέει η Άννα Κο-

χησαν δικαιολογημένα τους Βυζαντινούς. Οι Έ λλη­

μνηνή, από τη φύση τους φιλοχρήματοι και ανίκα­

νες από την άλλη πλευρά δεν ενέπνεαν απεριόριστη

νοι να αντισταθούν στις επιθυμίες τους και πάνω

εμπιστοσύνη στους Δυτικούς· οι σταυροφόροι παρα-

α π ’ όλα περισσότερο φλύαροι α π ’ όλους τους λαούς

πονούνταν πικρά για την αχαριστία, την απιστία, την

της γης", κούρασαν πολλές φορές την ανεξάντλητη

προδοσία των αυτοκρατόρων και των υπηκόων τους·

υπομονή του βασιλέως, εύκολα μπορούμε να φα­

και είναι βέβαιο ότι οι Βυζαντινοί, εξοργισμένοι από

νταστούμε ότι οι συμφω νίες που κλείνονταν δεν

τις βιαιότητες και τη σκληρότητα των ανθρώ πω ν της

μπορούσαν να είναι ειλικρινείς και να διαρκέσουν.

Δύσης, τους εκμεταλλεύονταν συχνά και τους μετα­

Είναι βέβαιο ότι οι αυτοκράτορες είχαν δίκιο να π α ­

χειρίζονταν με πολύ άσχημο τρόπο, όταν είχαν την

ραπονιούνται ότι οι σταυροφόροι ξέχασαν τις δε­

ευκαιρία. Έτσι από την πρώτη σταυροφορία ο βασι­

σμεύσεις που είχαν αναλάβει και ν’ ανησυχούν για

κός ανταγωνισμός που χώριζε τους δύο πολιτισμούς

τον διαρκή κίνδυνο που δημιουργούσαν οι Σταυρο­

εκδηλώθηκε με αμοιβαίες υποψίες, συνεχείς δυσκο­

φορίες για την αυτοκρατορία. Είναι εξίσου βέβαιο ό­

λίες, αδιάκοπες συγκρούσεις.

τι οι Λατίνοι ήταν δικαιολογημένα δυσαρεστημένοι

Οι αυτοκράτορες έκαναν ασφαλώς ό,τι μπορού­

από τα εχθρικά μέτρα που έπαιρνε εναντίον τους η

σαν για να μετριάσουν τη διαφ ω νία και να επιτύ­

σύνεση των Βυζαντινών, για τα, μερικές φορές ύ­

χουν μια συμφω νία ανάμεσα στους δύο κόσμους

πουλα μέσα που χρησιμοποιούσαν οΓΕλληνες για

που έρχονταν σε σύγκρουση. Ό μως, μη καταλαβαί­

ν ’ απαλλαγούν από αυτούς, για την υπόκω φ η έχθρα

νοντας καθόλου το κίνημα του ενθουσιασμού που έ­

που αισθάνονταν παντού γύρω τους. Κάτω από αυ-

287

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΔΕΚΑΤΟ

ΕΒΔΟΜΟ

I C T O P IX . ΊΓΗΟ K Y Z X N T I N H C Χ Υ Ί Γ θ Κ Ρ Χ " Γ θ Ρ ΐ Χ θ

ιές π ς συνθήκες, καθ’ όλη τη διάρκεια του 12ου αι­

φορίας του, ο γερμανός αυτοκράτορας ανήγγελλε α­

ώνα, ο θεμελιώ δης ανταγωνισμός γινόταν οξύτερος

νοιχτά την πρόθεσή του να υποτάξει στην αυτοκρα­

σε κάθε νέα συνάντηση. Από πολύ νωρίς, στο μυαλό

τορία του “ολόκληρη τη Ρωμανία”· ζητούσε, για να

των Δυτικών σχηματίστηκε η ιδέα ότι για να τελει­

καταλάβει την Κωνσταντινούπολη, τη βοήθεια των

ώ νουν με τουςΈλληνες που ήταν ελάχιστοι σίγου­

ναυτικών πόλεω ν της Ιταλίας και καλούσε τον πάπα

ροι και περισσότερο έβλαπταν παρά ωφελούσαν τη

να κηρύξει τη σταυροφορία κατά των Ελλήνων. Η

σταυροφορία, η προσφυγή στη δύναμη ήταν ο κα­

κατάσταση έγινε ακόμη χειρότερη όταν ο γιος του

λύτερος - και ο πιο πλεονεκτικός - τρόπος για να

Ερρίκος ΣΤ' ανέβηκε στο θρόνο. Κληρονόμος των φιλοδοξιώ ν των νορμανδώ ν

λύσουν το βυζαντινό ζήτημα. Η πολιτική των ελλήνω ν ηγεμόνων του 12ου αι­

βασιλέων της Σικελίας, άρχιζε διεκδικώντας από

ώνα όξυνε ακόμη περισσότερο τις διαφορές. Οι επι­

τον Ισαάκ Άγγελο ολόκληρο το τμήμα της ελληνι­

χειρήσεις των Κομνηνών κατά των λατινικών ηγε­

κής αυτοκρατορίας που είχαν κατακτήσει κάποτε οι

μ ονιώ ν της Συρίας, η επιθυμία τους να επιβάλουν

προκάτοχοί του, από το Δυρράχιο ώ ςτη Θεσσαλονί­

την επικυριαρχία

κη· απαιτούσε ε­

τους στα φραγκι­

ξάλλου

κά κράτη που εί­

ποίηση, όχι μό­

χαν γεννηθεί α­

νο για τις δυσκο­

πό τη Σταυροφο­

λίες που είχαν

ρία, ανησύχησαν

προκαλέσει

τη Δύση· στις αρ­

Έ λληνες στον πα­

χές του 12ου αι­

τέρα του κατά τη

ώνα, ο Βοημούν-

διάρκεια

δος,

π ρ ίγκ ιπ α ς

σ τα υ ρ ο φ ο ρ ία ς

της Αντιόχειας,

αλλά και - πράγ­

κήρυξε τη σταυ­

μα χαρακτηριστι­

ροφορία όχι πια

κ ό - γ ι α τις δολο­

κατά τω ν

μου­

πλοκίες με τις ο­

σουλμάνων αλλά

ποίες ο Μανουήλ

ικανο­

οι

της

κατά της ελληνικής αυτοκρατορίας. Η δυσαρέσκεια

Κομνηνός είχε κάποτε απομακρύνει την παποσύνη

αυξήθηκε όταν είδαν τον Ιωάννη Κομνηνό να κυρι­

από την αυτοκρατορία και είχε προσπαθήσει να

εύει την Αντιόχεια, τον Μανουήλ Κομνηνό να επι­

διώξει τον Βαρβαρόσα από την Ιταλία. Σαν να ήταν,

βάλλει στον Ρενό του Σατιγιόν μια ταπεινωτική υ­

ό π ω ς λέει ένας έλληνας χρονογράφος, “ο κύριος

ποταγή και να μεταχειρίζεται σαν υποτελείς τους λα­

των κυρίων και ο βασιλεύς των βασιλέων" ο Ερρί­

τίνους βασιλείς της Ιερουσαλήμ. Αυξήθηκε απεριό­

κος ΣΤ' υπαγόρευε τον νόμο στην Κωνσταντινούπο­

ριστα όταν η ιμπεριαλιστική πολιτική του Μανουήλ

λη και ονειρευόταν ήδη να φορέσει στο κεφάλι του

Κομνηνού φάνηκε να απειλεί άμεσα τη Δύση, να ε­

το στέμμα των βασιλέων. Είχε υποχρεώσει τα βασί­

π ιδιώ κ ει την ανακατάληψη της Ιταλίας και την κα­

λεια της Αρμενίας και της Κύπρου να γίνουν υποτε­

ταστροφή της αγίας ρω μαϊκής γερμανικής αυτοκρα­

λείς του· ετοιμαζόταν να περάσει στη Συρία και από

τορίας. Τέτοιες επιχειρήσεις επρόκειτο να ρίξουν

εκεί λογάριαζε να κατακτήσει την Κωνσταντινούπο­

τον κεραυνό πάνω στην αυτοκρατορία. Είδαμε με

λη και να ενώσει σ’ ένα βασίλειο την Ανατολή και

ποια αναιδή υπεροψία ο Φρειδερίκος Βαρβαρόσας

τη Δύση. Ο Νικήτας έχει αφηγηθεί, σ’ ένα ενδιαφέ­

απαντούσε στις αξιώσεις του Μανουήλ Κομνηνού.

ρον και σημαντικό απόσπασμα, την υποδοχή που ε-

Δέκα χρόνια αργότερα, κατά τη διάρκεια της σταυρο­

πεφύλαξαν στην Κωνσταντινούπολη τα αιτήματα

288

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΔΕΚΑΤΟ

ΕΒΔΟΜΟ

IC T O PIX T H C K Y Z X N T IN H C X Y T O K P X T O P IX C

του γερμανού αυτοκράτορα. 0 Αλέξιος Άγγελος δέ­

θεί μέσα στην καρδιά του χειμ ώ να ”. Οι πρεσβευτές

χθηκε - “πράγμα που, ό π ω ς λέει ο ιστορικός, δεν εί­

απαντούσαν με αναίδεια ότι πολύ σύντομα οΓΕλλη-

χε συμβεί ποτέ ώ ς τότε” - να αγοράσει την ειρήνη με

νες θα ήταν αναγκασμένοι να αντικαταστήσουν το

χρυσάφι. Ό μω ς, θυμούμενος τις παλαιές πρακτικές

χρυσάφι τους με σίδερο για να πολεμήσουν “άνδρες

της αυτοκρατορικής διπλωματίας, πίστεψε π ω ς θα

που δεν αστράφτουν από τη λάμψη των πολύτιμων

μπορούσε να θαμπώσει τους γερμανούς πρεσβευτές

λίθων, που δεν περηφανεύονταν για την ανατολή,

με την επίδειξη της βυζαντινής πολυτέλειας και ορ­

τα μαργαριτάρια ή τη λάμψη των πετραδιών των α­

γάνωσε για τα Χριστούγεννα του έτους 1196 στο π α ­

νακατεμένων με πορφύρα και χρυσάφι, αλλά που,

λάτι μια λαμπρή δεξίωση, όπου ολόκληρη η αυλή

σαν γνήσιοι απόγονοι του Άρη, έχουν στα μάτια

εμφανίστηκε με λαμπρές στολές. Ο ίδιος ο Νικήτας

φλόγες θυμού που λάμπουν περισσότερο από την α­

θεωρεί ότι η ιδέα ήταν πολύ άκαιρη και λίγο γε­

κτινοβολία των πολύτιμω ν λίθω ν και που οι σταγό­

λοία. Αυτό φάνηκε πολύ γρήγορα. Οι Γερμανοί δεν

νες του ιδρώτα τους είναι ωραιότερες από τη λάμψη

θα μπώ θη κα ν καθόλου από τα μεγαλεία που τους έ­

των μαργαριταριών”. Είχε περάσει προ πολλού ο

δειχναν· η θέα όλου αυτού του πλούτου δεν έκανε

καιρός που οι βάρβαροι της Δύσης έτρεφαν για το

τίποτ’ άλλο από το να αυξήσει τη λαιμαργία τους και

Βυζάντιο θαυμασμό και σεβασμό. Οι Σταυροφορίες

την επιθυμία τους να πολεμήσουν όσο το δυνατόν

είχαν γνωρίσει στη Δύση τον πλούτο και ταυτόχρο­

γρηγορότερα αυτούς τους θηλυπρεπείςΈλληνες που

να την αδυναμία του Βυζαντίου και είχαν κάνει να

ήταν στολισμένοι με χρυσάφι σαν γυναίκες. Μάταια

ριζώσουν σ’ ολόκληρο τον λατινικό κόσμο προκα­

τους καλούσαν να θαυμάσουν “τη λάμψη των πετρα-

ταλήψεις εχθρικές προς την ελληνική αυτοκρατο­

δ ιώ ν από την οποία άστραφτε ο αυτοκράτορας και

ρία. Έτσι ελάχιστα πράγματα έκαναν λιγότερο κακό

να γευτούν τις ανοιξιάτικες χάρες που είχαν α π λω ­

στη μοναρχία.

Φ

Η

Α ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΑ ΑΙΤΙΑ. - Οι εμπορικές

νους στην Ανατολή. Ό χι μόνο οι έμποροι της Ιτα­

βλέψεις των ναυτικών πόλεω ν της Ιταλίας

λίας γέμιζαν όλες τις μεγάλες πόλεις της αυτοκρατο­

περιέπλεξαν ακόμη περισσότερο μια ήδη

ρίας αλλά και ο στρατός ήταν γεμάτος δυτικούς στρα­ τιώτες, Λομβαρδούς, Γάλλους, Αγγλους, Γερμανούς

τεταμένη κατάσταση. Έ χουμε δει ήδη ποια ήταν στην Ανατολή η διεισ­

και ο Μανουήλ είχε τροποποιήσει σύμφωνα με τα

δυτική πολιτική των ιταλικών πόλεω ν και π ώ ς ή­

λατινικά έθιμα τον οπλισμό του βυζαντινού ιπ π ι­

δη από τον 11 ο αιώνα και ακόμη περισσότερο κατά

κού. Μέσα στη βυζαντινή διοίκηση και διπ λ ω μ α ­

τον 12ο φρόντισαν - κυρίως η Βενετία - να εκμε­

τία, και άλλοι Λατίνοι κατείχαν σημαντική θέση.

ταλλευτούν την πλούσια αγορά που ανοιγόταν στις

“Περιφρονώντας, λέει ο Γουλιέλμος της Τύρου αυ­

επιχειρήσεις τους. Και έχουμε δει επίσης πόσο οι

τούς τους μικρούς Έλληνες σαν πλαδαρούς και θη­

Έλληνες παραπονούνταν για τη λαιμαργία και την

λυπρεπείς, ο Μανουήλ εμπιστευόταν μόνο στους

αναίδεια αυτών των ξένων. Η Κωνσταντινούπολη

Λατίνους τη φροντίδα των σημαντικών υποθέσεων,

των Κομνηνών ήταν γεμάτη Λατίνους: ο Ευστάθιος

γιατί στηριζόταν δίκαια στην πίστη και τη δύναμή

ο θεσσαλονικεύς αναφέρει ότι, γύρω στα τέλη της

τους”. Αυτή η υπερβολικά έκδηλη συμπάθεια δυσα-

βασιλείας του Μ ανουήλ, υ π ή ρ χ α ν π ά ν ω από

ρεστούσε τους Έλληνες όσο και η αλαζονεία και η

60.000 στην πρωτεύουσα. Η εύνοια που τους έδει­

πλεονεξία των π α λ ώ ν εμπόρων. Ο Νικήτας παρα­

χνε ο αυτοκράτορας προσείλκυε μαζικά τους Λατί­

πονιέται έντονα για την εμπιστοσύνη που έδειχνε ο

289

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΔΕΚΑΤΟ

ΕΒΔΟΜΟ

IC T O PIX T H C K Y £X N T IN H C X Y T O K P X T O P IX C

αυτοκράτορας σ’ αυτούς τους ξένους που αγνοούσαν

στώντας ένα κόμη της Φλάνδρας στο θρόνο των βα­

την ελληνική γλώσσα και τον ελληνικό πολιτισμό

σιλέων, εξαρθρώνοντας τη μοναρχία προς όφελος

και που “έφτυναν καλύτερα από όσο μιλούσαν’’. Πα­

της Βενετίας, οι Λατίνοι κατέφεραν στο Βυζάντιο έ­

ραπονιέται γιατί βλέπει να τους θεωρούν τους καλύ­

να χτύπημα από το οποίο δεν συνήλθε ποτέ και έ­

τερους και τους πιο πιστούς υπηρέτες της μοναρ­

καναν ακόμη μεγαλύτερο το μίσος των Ελλήνων

χίας, γιατί βλέπει να τους αναθέτουν τις δυσκολότε­

κατά της Δύσης. Πράγματι, σ’ αυτή τη μεγάλη κατα­

ρες αποστολές, τα υψηλότερα αξιώματα, γιατί βλέπει

στροφή, ο βυζαντινός πατριωτισμός ξύπνησε πιο

κυρίως να σπαταλούνται για να τους κάνουν πιο

φλογερός παρά ποτέ. Ασφαλώς από την αμεσότερη

πλούσιους τα χρήματα που συγκεντρώνονταν με τό­

επαφή των δύο πολιτισμών, από αυτές τις σχέσεις,

σο κόπο από τους υπηκόους και διαπιστώνει την α­

συχνά κακές, αλλά συχνές και στενές, που δημιούρ­

ντιδημοτικότητα που δημιουργούσε αυ­

γησαν οι Σταυροφορίες και δεν έπαψαν

τό στον βασιλέα.

ποτέ, προήλθε μία πνευματική και κοι­

Το κύριο αποτέλεσμα ήταν μια αύξηση

νω νική προσέγγιση. Αν οι Λατίνοι που

της έχθρας που αισθάνονταν οΓΕλληνες

ήταν εγκατεστημένοι στην Κωνσταντι­

για τους εκμεταλλευτές τους. Ο ανήσυχος

νούπολη έμαθαν να σκέφτονται πάνω

όχλος της Κωνσταντινουπόλεως και ο

σε πολλά πράγματα που μόλις υποπτεύ­

κλήρος που τον διηύθυνε έτρεφαν βίαιο

ονταν, και η βυζαντινή κοινωνία μετα­

μίσος για τους ανθρώ πους της Δύσης

μορφώθηκε βαθιά κάτω από την επί­

που εκδηλωνόταν μερικές φορές σε βίαι­

δραση των δυτικών ιδεώ ν και ηθών.

ες εκρήξεις εθνικισμού. Αυτό συνέβη το

Μόνο όμ ω ς η αφρόκρεμα επηρεάστηκε,

1182. Ή ταν αρκετό να δια δώ σ ει ο

και μάλιστα πολύ επιφανειακά, από

Ανδρόνικος Κομνηνός τη φ ήμη ότι οι

τους τρόπους και τις συνήθειες των Λα­

Λατίνοι της πρωτεύουσας σκέφτονταν να

τίνων. Η μάζα του λαού παρέμεινε α­

επιτεθούν στουςΈλληνες, για να επιτεθεί

κλόνητη στην περιφρόνηση και το μί­

ο όχλος στη λατινική συνοικία της Κωνσταντινου­

σος της για τους ξένους και η ελληνική Εκκλησία,

πόλεως. Το έξαλλο πλήθος λεηλάτησε και έκαψε τα

που ανησυχούσε πάντα για τις ρωμαϊκές φιλοδοξίες

πάντα, έσφαξε κληρικούς και λαϊκούς, γυναίκες και

φοβόταν σαν ιεροσυλία οποιαδήποτε προσέγγιση

παιδιά, ακόμη και τους γέρους και τους αρρώστους

με την παποσύνη. Το Βυζάντιο των Παλαιολόγων,

των νοσοκομείων. Τρία χρόνια αργότερα, οι Νορ­

ακόμη περισσότερο από το Βυζάντιο των Κομνη­

μανδοί καταλάμβαναν τη Θεσσαλονίκη και εκδι­

νών, είχε συνεχώς στραμμένα τα μάτια του προς τη

κούνταν ανελέητα την απόπειρα του 1182. Και αυ­

Δύση, αλλά οι δύο κόσμοι παρέμειναν εξίσου ακα­

τές οι αμοιβαίες βιαιότητες έκαναν βαθύτερο το χά­

τανόητοι και εχθρικοί ο ένας για τον άλλο. Μέσα

σμα ανάμεσα στο Βυζάντιο και στη Δύση.

στην υπέρμετρη υπερηφάνεια τους, οι Βυζαντινοί,

Η τέταρτη σταυροφορία και οι συνέπειές της. - Η

“οι Ρωμαίοι, τα τέκνα των Ρω μαίω ν” ό π ω ς ονομά­

τέταρτη σταυροφορία ήταν το αναπόφευκτο αποτέ­

ζονταν μερικές φορές, επέμεναν να βλέπουν στο

λεσμα όλων αυτών των αιτίων - θρησκευτικά μίση,

πρόσω πο των Λατίνων “βαρβάρους” και ένιωθαν

πολιτικές φιλοδοξίες, οικονομικές βλέψεις, έντονος

μόνο περιφρόνηση για το νέο πνεύμα που φυσούσε

ανταγωνισμός δύο φυλώ ν και δύο κόσμων. Ανατρέ-

από τη Δύση. Οι Δυτικοί από την πλευρά τους αι­

ποντας με τη σιω πηρή συνενοχή της παποσύνης

σθάνονταν μόνο μίσος για τους σχισματικούς και ά­

και κάτω από τα γενικά χειροκροτήματα της χρι­

πιστους Έλληνες. Κάτω από αυτές τις συνθήκες, η

στιανοσύνης, τη βυζαντινή αυτοκρατορία, εγκαθι-

συμφω νία ήταν αδύνατη.

290

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΔΕΚΑΤΟ

ΕΒΔΟΜΟ

IC T O P IX T H C K Y Z X N T IN H C X Y T O K P X T O P lX C

Φ 0 ΒΥΖΑΝΤΙΟ ΚΑΙ Η ΔΥΣΗ ΤΗΝ ΕΠΟΧΗ

Φλωρεντίας (1439) και αποκατέστησε την ένωση

ΤΩΝ ΠΑΛΑΙΟΛΟΓΩΝ. - Η παλινόρθωση

με τη Ρώμη. Κατά τον 13ο ό π ω ς και κατά τον 15ο

της ελληνικής αυτοκρατορίας από τους Πα­

αιώνα, αυτές οι απόπειρες με τον καθαρά πολιτικό

λαιολόγους έκανε ακόμη δυσκολότερες τις σχέσεις

χαρακτήρα και την αξιέπαινη πρόθεση προσέκρου-

των δύο κόσμων. Η Δύση επέμεινε στην επιθυμία

σαν στην άγρια αδιαλλαξία, την ανόητη έλλειψη κα­

της να αποκαταστήσει την κατεστραμμένη λατινική

τανόησης του ελληνικού κλήρου και του λαού. Η

αυτοκρατορία και η σταθερή φιλοδοξία όλων των κο­

συμφωνία της Λυών προκάλεσε στην αυτοκρατορία

σμικών ηγεμόνων της Ευρώπης, από τον Μανφρέδο

μια τόσο φοβερή κρίση ώστε, οκτώ χρόνια αργότε­

του Χοχενστάουφεν ώ ςτον Κάρολο τον Ανδεγανό, ή­

ρα, μόλις πέθανε ο Μ ιχαήλ Η', η πρώτη φροντίδα

ταν να επεκτείνουν την κυριαρχία τους σ’ αυτό τον κό­

του διαδόχου του ήταν να αποκηρύξει την ένωση. Η

σμο της Ανατολής, την οικονομική εκμετάλλευση του

συμφωνία της Φλωρεντίας δεν έτυχε καλύτερης υ­

οποίου διεκδικούσαν η Βενετία και η Γένουα. Η πα­

ποδοχής. Ω λαός της Κωνσταντινουπόλεως υποδέ­

ποσύνη από την άλλη πλευρά υπνωτίστηκε μέσα

χτηκε με προσβολές και γιουχαίσματα τους ιεράρχες

στην επιθυμία να αποκαταστήσει, με το καλό ή με τη

που είχαν υπογράψει τη συνθήκη, κατηγορώντας

βία, την ενότητα των Εκκλησιών και ευνόησε πολλές

τους ότι “για λίγο χρυσάφι πούλησαν την Εκκλησία

φορές γι’ αυτό το σκοπό, κατά τη διάρκεια του 14ου

τους και την πατρίδα τους”.Όταν ο αυτοκράτορας θέ­

αιώνα, τις κατακτητικές επιχειρήσεις κατά της ελλη­

λησε να θέσει σε ισχύ τη συνθήκη, η εξέγερση έφτα­

νικής αυτοκρατορίας. Έτσι οι Βυζαντινοί δεν έκαναν

σε ακόμη και κάτω από τους τρούλους της Αγίας Σο­

καθόλου λάθος όταν έλεγαν ότι, σε όλες τις πράξεις

φίας. “Προτιμούμε να δούμε να βασιλεύει στην

τους, ανοιχτές εχθροπραξίες και φαινομενικά ανιδιο­

Κωνσταντινούπολη το τούρκικο σαρίκι παρά η μί­

τελή διαβήματα, οι Δυτικοί επεδίωκαν πάντοτε τον ί­

τρα των Λατίνων”, δήλω ναν οι φανατικοί, φλέγόμε­

διο σκοπό, δηλαδή “την καταστροφή της πόλης, της

νοι, μπροστά στην απειλή των Τούρκων, από άγριο

φυλής και του ονόματος των Ελλήνων”.

μίσος κατά της Δύσης. Πρέπει εξάλλου να ομολογή­

u

Μάταια η πολιτική ευφυΐα μερικών βυζαντινών

σουμε ότι, όσο φλογερό και παθιασμένο κι αν ήταν,

αυτοκρατόρων κατάλαβε ότι, για να σώσουν την αυ­

αυτό το μίσος δεν ήταν καθόλου τυφλό. Ο πιεστικός

τοκρατορία, έπρεπε με κάθε θυσία να έρθουν σε

κίνδυνος της τουρκικής εισβολής δεν είχε δώσει

συμφωνία με τη Δύση και να δώσουν στην παποσύ­

κανένα μάθημα στη Δύση ούτε είχε αλλάξει τον προ­

νη την ικανοποίηση να πραγματοποιήσει το αιώνιο

σανατολισμό της αντί βυζαντινής πολιτικής της. Τη

όνειρο της ένωσης των Εκκλησιών. Γία να προστα­

στιγμή που το Βυζάντιο πλησίαζε στο τέλος του, η

τέψει τη μοναρχία από τις απειλητικές φιλοδοξίες

Δύση σκεφτόταν λιγότερο να το υπερασπιστεί και

του Καρόλου του Ανδεγανού, για να μπορέσει χωρίς

περισσότερο να επω φεληθεί από την καταστροφή

ανησυχία να συνεχίσει στην Ανατολή την πολιτική

του για να το κατακτήσει.

της παλινόρθω σης της αυτοκρατορίας, ο Μ ιχαήλ Η"

Το μεγάλο λάθος των Λατίνων ήταν ότι δεν έκα­

ήρθε σε συνεννόηση στη σύνοδο της Αυών με τον

ναν τίποτα για να κατασιγάσουν αυτή τη δυσπιστία

Γρηγόριο Γ (1274) και έθεσε και πάλι τη βυζαντινή

κι αυτά τα μίση. Γ ία να βοηθηθεί αποτελεσματικά η

Εκκλησία κάτω από την εξουσία της Ρώμης. Για να

αυτοκρατορία, η Δύση θα έπρεπε να αποφασίσει να

σώσει την αυτοκρατορία που έπνεε τα λοίσθια από

κάνει μια μεγάλη και εντελώς ανιδιοτελή προσπά­

τους Τούρκους, ο Ιωάννης Η ' έκανε την ύστατη ώρα

θεια. Μερικές φορές έδειξε να το καταλαβαίνει και

μια παρόμοια και απεγνωσμένη προσπάθεια: ήρθε

να καταλαβαίνει επίσης ότι το συμφέρον της χρι­

σε συνεννόηση με τον Ευγένιο Δ ' στη σύνοδο της

στιανοσύνης ήταν να αναχαιτίσει τους Τούρκους και

291

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΔΕΚΑΤΟ

ΕΒΔΟΜΟ

ΙΟ Τ Ο Ρ Ι Χ Τ Η Ο Κ Υ Ζ Χ Ν Τ Ί Ν Η Ο Χ Υ Τ Ο Κ Ρ Χ Ί Γ Ο Ρ ΙΧ Ο

να σώσει με κάθε θυσία την Κωνσταντινούπολη. Το

κων και, δίνοντας μικρότερη σημασία στις ανάγκες

κατάλαβε όμω ς πολύ αργά, και όχι αρκετά. Η σταυ­

του παρόντος παρά στις αντιπάθειες του παρελθό­

ροφορία της Ν ικοπόλεως το 1396 απέτυχε εξίσου

ντος, τις ριζικές ασυμβατότητες που χώριζαν τους

αξιοθρήνητα με τη σταυροφορία της Βάρνας το

δύο κόσμους, αδιαφόρησε εντελώς για τα πεπρ ω μ έ­

1444· και εκτός από τις δύο αυτές απόπειρες, οι Λα­

να της ελληνικής αυτοκρατορίας και ολοκλήρωσε έ­

τίνοι αρκέσχηκαν να κάνουν στους αυτοκράτορες

τσι την αναπόφευκτη καταστροφή της.

που έρχονταν να εκλιπαρήσουν τη βοήθειά τους,

Επί τρεισήμισι αιώνες, από τα τέλη του 1 1ου ώ ς

στον Ιωάννη Ε', τον Μανουήλ Β', τον Ιωάννη Η',

τα μέσα του 15ου, η εξεύρεση ενός m odus vivendi

μια κολακευτική υποδοχή και να τους δίνουν μά­

μεταξύ Ανατολής και Δύσης ήταν ένα από τα βασικά

ταιες υποσχέσεις. Η Δύση εφάρμοσε ώ ς το τέλος βα­

προβλήματα της ευρω παϊκής πολιτικής. Αυτό ήταν

σικά εγωιστική πολιτική απέναντι στους Παλαιολό­

πράγματι, ό π ω ς έχει ειπωθεί, το ανατολικό ζήτημα

γους: το μόνο που σκεφτόταν ήταν να επω φεληθεί

του Μεσαίωνα. Έλληνες και Λατίνοι ήταν εξίσου α­

από τη δυστυχία τους για να εκμεταλλευτεί οικονο­

νίκανοι να το λύσουν, από αμοιβαία δυσπιστία, από

μικά την αυτοκρατορία, να την υποτάξει θρησκευτι­

άσβεστη μνησικακία. Ακόμη και σήμερα κάτι από

κά και να την κατακτήσει πολιτικά. Τελικά, η χρι­

αυτό το μίσος διατηρείται στις προκαταλήψεις που,

στιανοσύνη της Δύσης άφησε την Κωνσταντινούπο­

εξαιτίας αυτής της προαιώ νιας αντιπάθειας, συνδέ­

λη να υποκύψει κάτω από τα χτυπήματα των Τούρ­

ονται στη Δύση με την ανάμνηση του Βυζαντίου.

292

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΔΕΚΑΤΟ ΟΓΔΟΟ

οι Y nH P eciec π ο υ npoccpepe τ ο κ υ ζ χ ν τ ιο ο

mmmsπ ο λ ί τ ι κ ο *

I.

Η κλασική παράδοση.

II.

Η κίνηση ίω ν ιδεώ ν.

III.

Η ανάπτυξη της βυζαντινής τέχνης.

IV .

Ο βυζαντινός βίος.

293

ΠΙ>ΟΛΟΓΟΞ

e

π ί περισσότερο από χ ίβ ια χρόνια , από τα τέβη του 6ου αιώ να ώ ς τα μέσα του 15ου, r\ βυζαντινή αυ­ τοκρατορία υ π ή ρ ξ ε τι έδρα εν ό ς β α μ π ρ ο ύ ποβιτισμού, ασφ α β ώ ς ενό ς από το υ ςβ α μ π ρ ό τερ ο υ ς πο υ γν ώ ρ ισ ε ο μ εσ α ίω να ς και ίσω ς του μ ο να δ ικ ο ύ π ο β ιτισ μ ο ύ π ο υ γν ώ ρ ισ ε πρα γμα τικά η Ε υρ ώ π η ανά­

μ εσα στα τέβη του 5ο υ και στις α ρ χ ές του 11 ου αιώνα. Ε νώ τα βαρβαρικά κράτη τη ς Δ ύ σ η ς αντβούσαν μ ε κό ­ πο από τις δ ιά σ π α ρτες α ν α μ νή σ εις τη ς ρ ω μ α ϊκ ή ς π α ρ ά δ ο σ η ς τα στοιχεία ενό ς νέο υ ποβιτισμού, ενώ, μ ε μεγά βο κόπο, γεννιό ντα ν εκ εί η κ α ρο β ιγγια νή α ν α γένν η σ η κατά τον 9ο αιώ να και η ο θ ω νική α­ ν α γέν ν η σ η κατά τον 1 Οο - και οι δύο β ιγό τερ ο αξιόβογες ίσω ς από μ ό ν ες τους παρά σε σ ύ ­ γκ ρισ η μ ε το σκοτάδι τω ν π ρ ο η γ ο ύ μ εν ω ν π ερ ιό δ ω ν - το Βυζάντιο ήταν το κέντρο κά­ θε κομιρότητας, η εστία μ ια ς εξίσου αξιόβ ογης κ ίν η σ η ς σκ έψ η ς και τέχνης. Μ ε την α να μ φ ισ β ή τη τη ανω τερότητα του π ο β ιτισ μ ο ύ του, επρό κειτο να α σκήσει μ α ­ κ ρ ο χρ ό ν ια και βαθιά επ ιρ ρ ο ή τόσο στον ανατοβικό όσο και στον δυτικό κό ­ σμο: και κ υ ρ ίω ς γ ι ’αυτό το β ό γ ο το Βυζάντιο ά φ η σ ε τα ίχ ν η του στη ν ι­ στορία και π ρ ό σ φ ερ ε σ η μ α ντικ ές υ π η ρ ε σ ίε ς στη ν ανθρω πότητα, θ α δ ο ύ μ ε σ ε β ίγ ο ποια ήταν αυτή η επ ιρ ρ ο ή και αυτές οι υπηρ εσ ίες. Π ρ ο η γο υ μ έν ω ς ό μ ω ς π ρ έπ ει να ο ρ ίσ ο υ μ ε τα βασικά χ α ρ α κ τη ρ ι­ στικά του βυζαντινού π ο β ιτισ μ ο ύ και να α ν α β ύσ ο υμ ε τις δ ιά φ ο ­ ρ ες μ ο ρ φ έ ς π ο υ πήρε.

294

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΔΕΚΑΤΟ

ΟΓΔΟΟ

I C T O P I X TTHC R Y £ X N T ~ I N H C X Y T O K P X X O P l X C

ο ΚΛΑΣΙΚΗ ΠΑΡΑΔΟΣΗ. - Πουθενά στον

ρές η θρησκευτική μισαλλοδοξία προκάλεσαν την

κόσμο ίου μεσαίωνα η αρχαία παράδοση

καταστροφή πολλώ ν αρχαίων κειμένων, αν η κατά­

δεν διατηρήθηκε πληρέστερα α π ’ όσο στο

ληψη της Κωνσταντινουπόλεως από τους σταυρο-

Βυζάντιο, πουθενά δεν διατηρήθηκε καλύτερα η ά­

φόρουςτο 1204 και από τους Τούρκους το 1453 δεν

μεση επαφή με τον ελληνισμό. Από πολιτική άπο­

στάθηκε λιγότερο μοιραία για πολλούς από αυτούς

ψη η βυζαντινή αυτοκρατορία μπορούσε να αυιοα-

τους θησαυρούς, είναι βέβαιο ότι το Βυζάντιο διατη­

νακηρύσσεται κληρονόμος της Ρώμης· από πνευμα­

ρούσε και γνώριζε τα βασικά αριστουργήματα της

τική άποψη, βυθιζόταν με όλες τις ρίζες του στο γόνι­

ελληνικής λογοτεχνίας.

Η

μο έδαφος της αρχαίας Ελλάδας. Συγκέντρωνε κάτω

Δεν ξέρουμε τι περιείχε η μεγάλη αυτοκρατορική

από την εξουσία της όλες τις ένδοξες πρωτεύουσες

βιβλιοθήκη της Βασιλικής, ξέρουμε όμω ς ότι εκτός

του ελληνισμού, την Αθήνα, την Αλεξάνδρεια, την

από τα “έργα της θείας σοφίας” υπήρχαν εκεί έργα

Αντιόχεια· και το ίδιο το Βυζάντιο, η νέα πρωτεύου-

“λαϊκής σοφίας” και ότι περιείχε συνολικά π ά νω α­

σά της, ήταν βασικά ελληνική πόλη. Οι πληθυσμοί

πό 30 .00 0 τόμους. Υπήρχε επίσης στο Ιερό Παλάτι

της μοναρχίας ήταν κατά το μεγαλύτερο μέρος τους

κατά τον 9ο αιώνα μια μεγάλη βιβλιοθήκη και είναι

ελληνικής καταγωγής ή τουλάχιστον εξελληνισμέ­

γνωστό ότι ο Κωνσταντίνος Πορφυρογέννητος προ­

νοι· η πλειοψηφία τους μιλούσε ελληνικά· και έτσι

σπάθησε να τη μεγαλώσει και να την πλουτίσει με

είχαν ταυτόχρονα πιο εύκολο πνεύμα και μεγαλύτε­

όλο το ζήλο του περίεργου πνεύματος και του μορ­

ρη αγάπη για τα αριστουργήματα της αρχαίας λογο­

φωμένου ανθρώπου. Και το πατριαρχείο είχε τη βι­

τεχνίας. Στην υπόλοιπη μεσαιωνική Ευρώπη τα ελ­

βλιοθήκη του. Και όσα γνωρίζουμε για τη σύνθεση

ληνικά ήταν άγνωστη γλώσσα, δύσκολη στην εκμά­

ορισμένων ιδιω τικώ ν βιβλιοθηκώ ν μας επιτρέ­

θησή της, που ακόμη και τα μεγαλύτερα πνεύματα

πουν να μαντέψουμε τι μπορεί να υπήρχε σ’ αυτά τα

ήταν για πολύ καιρό ανίκανα να την καταλάβουν.

μεγάλα δημόσια καταστήματα. Η βιβλιοθήκη του

Στο Βυζάντιο, η ελληνική ήταν η εθνική γλώσσα:

πατριάρχη Φωτίου για παράδειγμα ήταν ασφαλώς

και αυτό ήταν αρκετό από μόνο του για να δώσει

εξαιρετικά πλούσια. Ανάμεσα στους 280 τόμους

στον βυζαντινό πολιτισμό μια όψη εντελώς διαφο­

που ανέλυσε με τόση κριτική λεπτότητα στο Μ υριο-

ρετική από εκείνη των άλλων πολιτισμών του με­

βίββιόν του, τα κλασικά κείμενα των ιστορικών,

σαίωνα. Δεν χρειάστηκε ποτέ εκεί να ανακαλύψουν

των ρητόρων, των γραμματικών, των γιατρών και

ξανά την ελληνική αρχαιότητα.

ακόμη και των μυθιστοριογράφων κατέχουν πολύ

Ενώ στη Δύση τα χειρόγραφα των ελλήνων συγ­

μεγαλύτερη θέση από τους εκκλησιαστικούς συγ­

γραφέων έφτασαν γενικά πολύ αργά και σε σχετικά

γραφείς. Και αν και σ’ αυτή τη συλλογή δεν εμφανί­

περιορισμένο αριθμό, οι βυζαντινές βιβλιοθήκες ή­

ζονται ούτε μεγάλοι φιλόσοφοι ό π ω ς ο Αριστοτέλης

ταν θαυμάσια εφοδιασμένες με όλα τα πλούτη της

και ο Πλάτων ούτε μεγάλοι ιστορικοί ό π ω ς ο Θου­

ελληνικής λογοτεχνίας και υπήρχαν ακόμη πολλά

κυδίδης, ο Πολύβιος και ο Πλούταρχος, και αν και

έργα των ο π ο ίω ν έχουμε μόνο τον τίτλο και την ανά­

οι ποιητές απουσιάζουν εντελώς, θα ήταν λάθος να

μνηση. Στο Βυζάντιο θεωρούσαν αντικείμενα μεγά­

συμπεράνουμε ότι ο Φώτιος δεν τους είχε. Για τον

λης αξίας τα χειρόγραφα των κλασικών συγγραφέ­

κύκλο των ω ραίω ν πνευμάτων με τα οποία συζη­

ων: τα αντέγραφαν προσεκτικά, τα διάβαζαν και τα

τούσε τα κείμενα που διάβαζε, θεώρησε ασφαλώς

σχολίαζαν με ζήλο. Και αν και κατά την περίοδο με­

πιο ενδιαφέρον να αναφέρει κυρίως τα έργα που ο

ταξύ του 7ου και του 9ου αιώνα, η αμέλεια που γεν­

κόσμος δεν διάβαζε καθόλου. Ό μω ς, κατά τη διάρ­

νιέται από τη δυστυχία της εποχής και μερικές φ ο­

κεια της σταδιοδρομίας του ω ς καθηγητή είχε σχο­

295

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΔΕΚΑΤΟ

ΟΓΔΟΟ

IC T O P IA . "THC K V Z X N 'T I N H C X Y T O K P X T O P l X C

λιάσει τον Αριστοτέλη, τους νεοπλατωνικούς και α­

γότερη δυσπιστία και μεγαλύτερη περιέργεια: βλέ­

κόμη και τον ίδιο τον Πλάτωνα. Και είναι φανερό ό­

πουμε εκεί χειρόγραφα του Διόδωρου του Σικελιώ-

τι ο άνθρω πος που διέθετε πλήρη χειρόγραφα -

τη, της Κάρου Π αιδείας του Ξενοφώντα, τω νΔ ιαβό-

που δεν έχουμε πια - του Κτησία και του Θεόπο­

γω ν του Πλάτωνα, και τα ιστορικά βιβλία φαίνεται

μπου, του Διόδωρου και του Διονυσίου του Αλικαρ-

να είναι σε πολύ μεγάλη εκτίμηση. Στη βιβλιοθήκη

νασσέως, του Αππιανού, του Αρριανού, του Δίω νος

του ελληνοϊταλικού μοναστηριού του Αγίου Νικο­

Κασίου, του Ησυχίου της Μιλήτου, είχε ο π ω σ δ ή π ο ­

λάου του Κάζολε φιγουράρουν ο Αριστοτέλης και ο

τε στην κατοχή του τα αριστουργήματα της κλασικής

Αριστοφάνης. Και τα μεγάλα μοναστήρια του Στου-

λογοτεχνίας.

δίου και του Αγίου Όρους περιέχουν πολλά χειρό­ γραφα λ α ϊκ ώ ν συγγρα­

Ας εξετάσουμε, από α­

φέων.

πόσταση μερικώ ν α ιώ ­ νων, τη βιβλιοθήκη του

Εκείνο όμω ς που απο­

Βησσαρίωνα, που έγινε

δεικνύει ακόμη καλύτε­

ο πυρήνας της φημισμέ­

ρα την επαφή που διατη­

νης Μ αρκιανής Βιβλιο­

ρούσε το Βυζάντιο με τα

θήκης της Βενετίας. Από

έργα τη ελληνικής λογο­

τα 500 περίπου ελληνι­

τεχνίας είναι η φύση και

κά χειρόγραφα που πε­

η έκταση της ανάγνωσης

ριέχει, πά νω από 300 εί­

που μαρτυρούν τα έργα

ναι έργα λαϊκώ ν συγγρα­

των βυζαντινών συγγρα­

φέων, ρητόρων ό π ω ς ο

φέων. Έχουμε δει πόσα

Δημοσθένης, ο Ισοκρά­

διάβαζε ο Φώτιος κατά

της, ο Λυσίας, ιστορικών

τον 9ο αιώνα. Ας ανατρέ­

ό π ω ς ο Ηρόδοτος και ο

ξουμε στο λεξικό του

Θουκυδίδης, ο Πλούταρ­

Σουίδα κατά τον 10ο αι­

χος, ο Διόδω ρος ο Σικε-

ώνα: χω ρίς να παραγνω­

λιώτης, ο Δ ίω ν Κάσιος

ρίζουμε το γεγονός ότι έ­

και ο Στράβων, φιλοσό­

να μέρος των κειμένων

φ ω ν ό π ω ς ο Αριστοτέ­

Προιομή του Ιπποκράτη.

λης, ο Πλάτων, ο Πλωτί-

που παρατίθενται μπορεί να προέρχεται από συλ­

νος, ο Πρόκλος, ποιητώ ν ό π ω ς ο Ό μ ηρος και ο

λογές αποσπασμάτων ή από έργα από δεύτερο χέρι,

Ησίοδος, ο Σοφοκλής, ο Ευριπίδης, ο Αριστοφά­

παραμένει το γεγονός ότι ο συγγραφέας γνώριζε

νης, ο Πίνδαρος, ο Α πολλώ νιος ο Ρόδιος και ο Λυ-

θαυμάσια την αρχαία λογοτεχνία. Έ χει διαβάσει

κόφρων, χω ρ ίς να υπολογίσουμε τους γιατρούς ό­

Όμηρο και Ησίοδο, Πίνδαρο, Σοφοκλή, Αριστοφά­

π ω ς ο Ιπποκράτης και ο Γαληνός και τους μαθημα­

νη, Ηρόδοτο και Θουκυδίδη, Ξενοφώντα και Πολύ­

τικούς ό π ω ς ο Πτολεμαίος. Και ακόμη και στις βι­

βιο, Λουκιανό και πολλούς άλλους. Κατά τον 11ο

βλιοθήκες των μοναστηριών, συναντάμε τέτοια έρ­

αιώνα, ο Ψελλός ήταν ένθερμος θαυμαστής της ελ­

γα ανάμεσα στα αμέτρητα έργα της πατριωτικής και

ληνικής αρχαιότητας και οι εγκυκλοπαιδικές γν ώ ­

εκκλησιαστικής λογοτεχνίας. Αν και ο αρχαιότερος

σεις του δεν αγνοούσαν τίποτε από όσα είχε μεταβι­

κατάλογος της Πάτμου (1201) είναι εξαιρετικά

βάσει στους κληρονόμους της. Αγαπούσε με πάθος

φτωχός σε λαϊκούς συγγραφείς - αν και περιλαμβά­

τους μεγάλους φιλοσόφους της κλασικής Ελλάδας,

νει τις Κ ατηγορίες του Αριστοτέλη και έναν τόμο του

τον Αριστοτέλη και τους νεοπλατωνικούς και ακό­

Ι ω σ ή π ο υ - ο κατάλογος του 1355 μαρτυρεί ή δ η λ ι-

μη περισσότερο τον Πλάτωνα/Εχει σχολιάσει ποιη-

296

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΔΕΚΑΤΟ

ΟΓΔΟΟ

ΙΟΊΓΟΡΙΧ T H C R Y Z X N T I N H C X Y T O K P X T O P l X G

ιές, ιδ ίω ς τον Όμηρο με μεγαλοφυή και λεπτή π ε­

δας και τη μυθολογία, τους ωραίους θρύλους της

ριέργεια· έχει διαβάσει τον Πίνδαρο και τον Ε πί­

Ελλάδας και την τέχνη της ευγλωττίας· είχε εισχω ­

χαρμο, τον Αισχύλο, τον Σοφοκλή, τον Ευριπίδη,

ρήσει, ό π ω ς έχει γράψει η ίδια, «στα καλύτερα στοι­

τον Αρχίλοχο και τη Σαπφώ, τον Αριστοφάνη και

χεία του ελληνισμού». Στη διδασκαλία του Πανεπι­

τον Μένανδρο, και τους μεγάλους ρήτορες και τους

στημίου της Κωνσταντινουπόλεως, οι «σύμβουλοι

μεγάλους ιστορικούς και αισθάνθηκε βαθιά τη γοη­

των φιλοσόφων», οι «διδάσκαλοι των ρητόρων» ε­

τεία της ελληνικής γλώσσας και ποίησης. Κατά τον

μπνέονταν συνεχώς από την αρχαία παράδοση. Στη

12ο αιώνα, ο Ιω άννης Τζετζης έχει διαβάσει όλα ό­

σχολή που ιδρύθηκε κατά τον 12ο αιώνα από τον

σα μπορούσε να διαβάσει κανείς, Όμηρο, Ησίοδο,

Καίσαρα Βάρδα στη Μαγναύρα, η φιλοσοφία και η

Πίνδαρο, τραγικούς, Αριστοφάνη, Θεόκριτο, Απολ­

γραμματική κατείχαν την πρώτη θέση και η τελευ­

λώ νιο Ρόδιο, Αυκόφρωνα, Ηρόδοτο, Δ ιόδω ρο,

ταία περιλάμβανε όλα όσα ονομάζουμε σήμερα φ ι­

Πλούταρχο, Αρριανό, Δίω να Κάσιο, Λυσία, Δημο­

λολογία, όχι μόνο τη γραμματική, τη μετρική, τη λε­

σθένη, Αισχίνη, Πλάτωνα, Αριστοτέλη, Στράβωνα,

ξικογραφία, αλλά τον σχολιασμό και συχνά την κρι­

Λουκιανό. Στις αρχές του 14ου αιώνα, ο Θεόδωρος

τική μελέτη όλων των αρχαίων κειμένων. Από τον

Μειοχίτης δεν έχει μικρότερη γκάμα ανάγνωσης: ο

9ο ώ ς τον 15ο αιώνα, αυτή η διδασκαλία δεν άλλα­

Αριστοτέλης, ο Πλάτων, ο Ξενοφών, ο Ιώσηπος, ο

ξε καθόλου. Κατά τον 1 1ο αιώνα, ο Φελλός εξηγού­

Πλούταρχος, ο Δ ίω ν Χρυσόστομος, ο Πτολεμαίος

σε τους κλασικούς μ ’ έναν ενθουσιασμό για την

και πολλοί άλλοι του είναι οικείοι, θ α μπορούσαμε

Αθήνα που εκδηλώνεται με συναρπαστικές πινε­

να δώσουμε πολλά ακόμη τέτοια παραδείγματα: αυ­

λιές· δίδασκε με θαυμάσια επιτυχία την πλατωνική

τά είναι αρκετά για να δείξουν με πόση φροντίδα

φιλοσοφία και οι μαθητές του, ό π ω ς ο Ιωάννης Ιτα­

και σε ποια έκταση το Βυζάντιο είχε διαφυλάξει την

λός επρόκειτο να συνεχίσουν την παράδοση κατά

κληρονομιά της αρχαίας Ελλάδας.

τον 12ο αιώνα. Την εποχή των Κομνηνών, ο Ευ­

Επίσης η ελληνική λογοτεχνία ήταν η ίδια η βά­

στάθιος ο θεσσαλονικεύς σχολίαζε τονΌ μηρο και

ση της βυζαντινής παιδείας. Ασφαλώς μια κεντρική

τον Πίνδαρο και συγκέντρωνε γύρω στην έδρα του

θέση δινόταν στα ιερά βιβλία, τα έργα των Πατέρων,

μια πλειάδα διάσημω ν μαθητών. Την εποχή των

τους βίους των αγίων. Ό μ ω ς όλοι οι καλλιεργημέ­

Παλαιολόγων πάλι, οι μεγάλοι καθηγητές του Πα­

νοι άνθρω ποι είχαν διαβάσει τον Όμηρο, το πιο

νεπιστημίου της Κωνσταντινουπόλεως, ο Πλανού-

διαδεδομένο βιβλίο της ελληνικής φυλής, “τον πάν-

δης, ο Μοσχόπουλος, ο Τρικλίνιος, ήταν θαυμάσιοι

σοφοΌμηρο, ό π ω ς τον ονόμαζε ο Τζέτζης, τη θάλασ­

φιλόλογοι που δοκίμαζαν ήδη τις δυνάμεις τους

σα των λόγω ν” και μαζί με τον Όμηρο, τον Ησίοδο

στην κριτική των κειμένων και των ο ποίω ν η ακού­

και τον Πίνδαρο, μερικά έργα των τραγικών, τον

ραστη δραστηριότητα στρεφόταν αδιάκοπα στην ερ­

Αριστοφάνη, τον Θεόκριτο, τον Αυκόφρωνα και α­

μηνεία ή τη μετάφραση των κλασικών συγγραφέ­

κόμη τον Θουκυδίδη, μερικά έργα του Δημοσθένη,

ων. Ο Ό μηρος και ο Ησίοδος, ο Πίνδαρος και ο Θεό­

του Πλάτωνα, του Αριστοτέλη, μερικές βιογραφίες

κριτος, ο Αισχύλος, ο Σοφοκλής, ο Ευριπίδης, ο

του Πλουτάρχου και τον Λιβάνιο και τον Λουκιανό.

Αριστοφάνης υπήρξαν διαδοχικά αντικείμενο των

Έ χουμε δει πόσα ήξερε ο Φελλός σε ηλικία είκοσι ε­

μελετών τους και το έργο τους, γεμάτο ήδη από το

τών και ότι η παιδεία του ήταν κλασική. Η Αννα Κο-

πνεύμα του ανθρωπισμού, συνετέλεσε κατά πολύ

μνηνή είχε επίσης διαβάσει τονΌμηρο και τους λυ­

στην προετοιμασία του μεγάλου ξυπνήματος της

ρικούς, τους τραγικούς και τον Αριστοφάνη, τους ι­

Αναγέννησης.

στορικούς ό π ω ς ο Θουκυδίδης και ο Πολύβιος, τους

Βρίσκουμε στους ιδιώτες το ίδιο ενδιαφέρον για

ρήτορες ό π ω ς ο Ισοκράτης και ο Δημοσθένης, τις

τα κλασικά γράμματα.Ένας πρίγκιπας της αυτοκρα-

πραγματείες του Αριστοτέλη και τους διαλόγους του

τορικής οικογένειας, ο Ισαάκ Κομνηνός, αδελφός

Πλάτωνα· είχε μάθει την ιστορία της αρχαίας Ελλά­

του αυτοκράτορα Ιωάννη, διασκεδάζει τις ελεύθερες

297

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΔΕΚΑΤΟ

ΟΓΔΟΟ

IC T O P IA . "THC R Y Z X N T I N H C X Y T O K P X T O P l X C

ώρες του γράφοντας σχόλια πάνω στονΌμηρο. Μια

πικαλούνται τα ένδοξα ονόματα του Περικλή, του

αυτοκράτειρα, η σύζυγος του Μανουήλ Κομνηνού,

Επαμεινώνδα, του Θεμιστοκλή, του Λεωνίδα και

ενδιαφέρεται, αν και είναι γερμανικής καταγωγής,

βρίσκουν στην αιώνια Ελλάδα τη μοναδική οδό

να διδαχθεί τις ομορφιές της ελληνικής λογοτεχνίας

σωτηρίας που απομένει στο ετοιμοθάνατο Βυζά­

και ζητάει από τον Τζέτζη να σχολιάσει γ ι’ αυτήν την

ντιο. Επίσης, ό π ω ς θα δούμε, ολόκληρη η βυζαντι­

Ιλιάδα, σαν «κυρία πολύ ερωτευμένη με τ ο ν Ό μ η ­

νή τέχνη είναι διαποτισμένη από την ελληνική πα­

ρο», ό π ω ς την χαρακτηρίζει ο γραμματικός της. Εύ­

ράδοση· αφθονούν τα θέματα που είναι δανεισμένα

κολα φαντάζεται κανείς α π ’ όλα αυτά πόσο όλη αυτή

από την αρχαιότητα· η μίμηση ή η αντιγραφή των

η βυζαντινή κοινωνία παρέμενε διαποτισμένη από

αρχαίων χειρογράφων αποτελεί συνεχή ενασχόλη­

το αρχαίο πνεύμα. Δίπλα στην καθομιλουμένη που

ση. Την εποχή των μακεδόνων αυτοκρατόρων και

πλησιάζει ολοένα και περισσότερο στην κοινή ελ­

των Κομνηνών, ο αρχαίος ελληνικός πολιτισμός ε­

ληνική, η γραπτή γλώσσα, ό π ω ς τη χρησιμοποιούν

νέπνευσε την αναγέννηση των τεχνών με την ίδια

οι περισσότεροι από τους μεγάλους συγγραφείς του

δύναμη με την οποία ενέπνεε την αναγέννηση της

Βυζαντίου, είναι μια λόγια, σχεδόν τεχνητή γλώσ­

σκέψης.

σα, διαμορφωμένη πάνω στα πρότυπα των κλασι­

Η σφραγίδα του χριστιανισμού. - Ό μ ω ς οι Βυζα­

κών αριστουργημάτων. Από τον Προκόπιο και τον

ντινοί δεν ήταν μόνο κληρονόμοι της αρχαίας

Αγαθία κατά τον 6ο αιώνα, μέχρι τον Φελλό, την

Ελλάδας και βιβλιοθηκάριοι των αριστουργημάτων

Άννα Κομνηνή, τον Νικήτα Ακομινάτο κατά τον

που τους είχε κληροδοτήσει. Στη σφραγίδα που έβα­

1 Ιο και τον 12ο αιώνα και μέχρι τους συγγραφείς

λε η κλασική παράδοση στον πολιτισμό τους, ήρ­

της εποχής των Παλαιολόγων, οι περισσότεροι βυ­

θαν να προστεθούν και άλλα στοιχεία για να του δ ώ ­

ζαντινοί συγγραφείς έχουν σαν ύψιστη φιλοδοξία να

σουν ιδιάζουσα μορφή και πρωτότυπη όψη.

μιμηθούν στα έργα τους τους διασημότερους συγ­

Ο θρίαμβος του Χριστιανισμού, κάνοντάςτον επί­

γραφείς της Ελλάδας και κολακεύονται να πιστεύ­

σημη θρησκεία του κράτους, είχε αναμίξει στενά την

ουν ότι αναπαράγουν με μία συχνά πολύ προσποιη ­

Εκκλησία σε ολόκληρο τον δημόσιο και ιδιωτικό

τή υπερκαθαρολογία, τη νηφάλια χάρη του αττικι­

βίο του Βυζαντίου. Προστατευμένη από τη δημόσια

σμού. Ασχολήθηκαν με όλα τα αρχαία είδη του λό­

εξουσία, έχοντας αποκτήσει χάρη στην αυτοκρατο­

γου, συνέθεσαν πνευματώδη επιγράμματα ό π ω ς οι

ρική εύνοια μια σημασία και ένα μεγαλείο που αύ­

Αλεξανδρινοί της Ανθολογίας, έγραψαν ευφυή δο­

ξανε συνεχώς, η Εκκλησία είχε θέσει τη δύναμή της

κίμια με τον τρόπο και το στυλ του Λουκιανού. Και

στην υπηρεσία του ηγεμόνα και είχε γίνει ένα από

ό π ω ς το στυλ τους μιμείται την αρχαία φόρμα, έτσι

τα όργανα κυβερνητικής δράσης. Η θέση της στην

και η σκέψη τους διαμορφώνεται αδιάκοπα πάνω

κοινωνία που επιθυμούσε να διευθύνει δεν ήταν α­

στο πρότυπο των κλασικών ιδεών. Διασκεδάζουν

σήμαντη. Γνωρίζουμε ήδη πόση φλογερή και μυ­

μεταμφιέζοντας με αρχαίες ονομασίες τους νέους

στικιστική ευλάβεια υπήρχε στον βυζαντινό χαρα­

λαούς με τους οποίους συναντιούνται, ονομάζοντας

κτήρα, ποια έλξη ασκούσε σ’ αυτές τις ευεπηρέαστες

τους Άραβες Πέρσες, τους Σέρβους Τριβάλλους, τους

ψυχές ο ασκητισμός και η μοναξιά της μοναστικής

Βουλγάρους Μοισούς, τους Αλανούς Μασαγέτες,

ζωής, πόση συγκίνηση τους προκαλούσαν τα πο­

τους Ούγγρους ή τους Ρώσους Σκύθες. Είναι γεμάτοι

μ π ώ δ η θεάματα της ορθόδοξης λειτουργίας, με πό­

από τις αναμνήσεις της ελληνικής ιστορίας και μυ-

ση παθιασμένη πίστη πίστευαν στο θαύμα, στις

θολογίας.Έχουμε ήδη παρατηρήσει πώς, την παρα­

θαυμαστές ιδιότητες των λειψάνων και των εικό­

μονή της οριστικής καταστροφής, το Βυζάντιο ανα­

νων, πόσο θαυμασμό και εμπιστοσύνη ένιω θαν για

ζήτησε ένα τελευταίο στήριγμα στην κλασική παρά­

τους μοναχούς και με πόση χαρά κάθε Βυζαντινός

δοση και πώς, για να γαλβανίσουν την ετοιμοθάνα­

και κυρίως κάθε Βυζαντινή ανέθεταν σ’ αυτούς τους

τη αυτοκρατορία, οι συγγραφείς του 15ου αιώνα ε­

σεβάσμιους ανθρώπους τη φροντίδα της διεύθυν­

298

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΔΕΚΑΤΟ

ΟΓΔΟΟ

IC T O P IX T H C R Y ^ X N T IN H C X Y T O K P X T O P lX C

σης της συνείδησής τους. Σιην παιδεία, η Αγία Γρα­

σημείωτο γεγονός ότι η θεολογία αποτελεί από μό­

φή και τα έργα των πατέρων, ίου αγίου Βασιλείου,

νη της τουλάχιστον τη μισή λογοτεχνική παραγωγή

του Γρηγορίου του Ναζιανζηνού και του Γρηγορίου

του Βυζαντίου και ότι βρίσκουμε στο Βυζάντιο ελά­

Νύσσης, του Ιωάννη Χρυσοστόμου, του Ιωάννη Δα­

χιστους συγγραφείς, ακόμη και λαϊκούς, που να μην

μασκηνού κατείχαν μια θέση που μαρτυρεί ο αμέ­

ασχολήθηκαν σε κάποια στιγμή και από κάποια

τρητος αριθμός χειρογράφων τους που έχει φτάσει

πλευρά με τη θεολογία. Δεν είναι τέλος λιγότερο ση­

ώςεμάς. Και αν μια Αννα Κομνηνή θεωρούσε ότι ό­

μαντικό το γεγονός ότι η βυζαντινή τέχνη - αν και

λη αυτή η αφηρημένη και λεπτή θεολογία της «έ­

δεν είναι, ό π ω ς πιστεύεται μερικές φορές, αποκλει­

φερνε μερικές φορές ίλιγγο», οι περισσότεροι Βυζα­

στικά θρησκευτική τέχνη - τέθηκε στην υπηρεσία

ντινοί δεν μπορούσαν να ξεφύγουν από την ισχυρή

της Εκκλησίας που βρήκε σ’ αυτήν ένα ισχυρό μέσο

γοητεία αυτών των βιβλίων. Οι ίδιοι οι αυτοκράτο­

διδασκαλίας των πιστών και ότι η δημιουργία της

ρες

αισθάνονταν

βυζαντινής εικονο­

πάντοτε - και όχι

γραφίας είναι βασι­

μόνο

κά έργο εκκλησια­

για

λόγους

πολιτικής - μονα­

στικής έμπνευσης.

δικ ή ευχαρίστηση όταν

Η επαφή μ ε εην

συζητούσαν

Ανατοβη. - Η γειτ-

θρησκευτικά ζητή­

νίαση με την Ανατο­

ματα, και πολλοί α­

λή άσκησε άλλες ε­

πό αυτούς τα συζη­

πιδράσεις στον βυ­

τούσαν με πραγμα­

ζαντινό κόσμο. Πε­

τικά αξιόλογη γ ν ώ ­

ρίπου κατά την επο­

ση των προβλημά­

χή κατά την οποία

των της πίστης. Σε

οργανωνόταν η ελ­

όλες τις τάξεις της

ληνική αυτοκρατο­

βυζαντινής κ ο ιν ω ­

ρία η Περσία που εί­

νίας ξαναβρίσκου­

χε ανασυσταθεί από

με, όποια και αν εί­

τη δυναστεία των

ναι η πραγματική

Σασσανιδών, γινό­

αιτία, την ίδια πα­

ταν κέντρο πραγμα­

θιασμένη

τικής εθνικής ανα­

αγάπη

για τις θεολογικές συζητήσεις, τόσο στη δημόσια

γέννησης· από τις μεγάλες πρωτεύουσες της Μεσο­

πλατεία όσο και στο γραφείο του σοφού. «Όταν ζη­

ποταμίας, οι παραδόσεις των αρχαίων ανατολικών

τάς από κάποιον να αλλάξει χρήματα, γράφει με κά­

πολιτισμών εξαπλώνονταν μέσω του ελληνιστικού

ποια ειρωνεία ένας Πατέρας της Εκκλησίας, σου κά­

κόσμου και κατά την επαφή μαζί τους το Βυζάντιο

νει δώρο μια διατριβή για τη διαφορά μεταξύ Πα-

μεταμορφωνόταν. Αργότερα, η αυτοκρατορία διατή­

τρός και Υιού. Αν θέλεις να μάθεις την τιμή του ψ ω ­

ρησε στενές πολιτικές και εμπορικές σχέσεις με τον

μιού, ο π ω λητήςσου απαντάει ότι ο Πατήρ είναι με­

μουσουλμανικό κόσμο, με τις πλούσιες αυλές της

γαλύτερος από τον Υιό και όταν θέλεις να μάθεις αν

Δαμασκού και της Βαγδάτης, και ένιωσε απαράμιλ­

το λουτρό είναι έτοιμο σου αναγγέλλουν ότι ο Υιός

λο θαυμασμό για τα θαυμάσια δημιουργήματα της

γεννήθηκε από το μηδέν». Αν η λογοτεχνία φαίνε­

μεγαλοφυούς και χαριτωμένης πολυτέλειάς τους. Ξέ­

ται δικαιολογημένα ότι αποτελεί τη χαρακτηριστι­

ρουμε πόσο επηρέασαν οι μοναρχίες της Ανατολής

κότερη έκφραση της σκέψης ενός λαού, είναι αξιο­

την αντίληψη του Βυζαντίου για την αυτοκρατορική

299

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΔΕΚΑΤΟ

ΟΓΔΟΟ

I C T O P I X ΊΓΗΟ R V ^ X N X I N H C X Y T ~ O K P X l ~ O P l X C

εξουσία και τους εξωτερικούς τύπους με την οποία

σμό του, τη λογοτεχνία του, την τέχνη του. Από εκεί

την περιέβαλε. Γνωρίζουμε ακόμη ότι ο βυζαντινός

έχουν προέλθει πολλά από τα παραμύθια του, τις πα­

χαρακτήρα ανακάτεψε βαθιά ανατολίτικα χαρακτη­

ροιμίες του, τις λαϊκές δοξασίες, τις λειτουργικές ή

ριστικά με την ελληνική κληρονομιά. Κατά τους

πολιτικές χειρονομίες, τις ιδέες του, τις μορφές τέ­

πρώτους αιώνες της βυζαντινής αυτοκρατορίας οι α­

χνης του. Από την αρχαία Ανατολή το βυζαντινό κρά­

νατολικές επαρχίες της μοναρχίας, η Συρία, η Αίγυ­

τος άντλησε τη μοναρχική παράδοσή του, σ’ αυτήν η

πτος κατέχουν συχνά δεσπόζουσα θέση στη θρη­

βυζαντινή Εκκλησία βρήκε το πρότυπο πολλώ ν από

σκευτική, οικονομική και κοινωνική ζωή. Αργότε­

τις τελετές της, και εκεί η βυζαντινή τέχνη έμαθε ότι η

ρα, η Κωνσταντινούπολη είναι γεμάτη Ανατολίτες.

βασική λειτουργία της ήταν να δοξάζει τον θ εό και

Στις ανώτερες θέσεις της διοίκησης και του στρατού

τον αυτοκράτορα. Και αυτό το ανακάτεμα δύο πνευ­

συναντάμε ένα πλήθος Αρμενίους, και η τέχνη ανα-

μάτων, δύο αντίπαλων παραδόσεων, της ελληνικής

παρήγαγε με γραφικό ρεαλισμό τα πρόσωπά τους με

και της ανατολίτι κης εξηγεί το γεγονός ότι σ’ αυτή την

το μελαψό χρώμα, τη γαμψή μύτη, τη μυτερή γενειά­

τέχνη υπάρχει ταυτόχρονα φαντασία και ακινησία,

δα, τα μακριά μαύρα μαλλιά που πέφτουν στους ώ ­

ευγενική, απλή, σχεδόν αφηρημένη ομορφιά και ε­

μους. Η Βαγδάτη και το Βυζάντιο μοιάζουν σε πολ­

λεύθερος και ζωντανός ρεαλισμός.

λά, στην π ο μ π ώ δ η πολυτέλεια και την τελετουργική

Έτσι ο ελληνισμός, ο χριστιανισμός, η Ανατολή

ετικέτα που περιβάλλει τον αυτοκράτορα, στη θέση

συναντήθηκαν και συνδυάστηκαν για να σχηματί­

που κατέχουν στην πολιτική ζωή του Κράτους το πα­

σουν τον βυζαντινό πολιτισμό.Έτσι, το Βυζάντιο ή­

λάτι και οι δολοπλοκίες του, στην ξαφνική και από­

ταν κάτι διαφορετικό από μια απλή συνέχεια της

τομη λάμψη της τύχης και της δυσμένειας, στη συ­

αρχαίας Ελλάδας· ήταν, αν και δεν το σκεφτόμαστε

χνότητα των στρατιωτικών επαναστάσεων. Μοιά­

πολύ συχνά, ικανό για πρωτοτυπία και δημιουργία.

ζουν επίσης στην αυστηρή απομόνωση του χριστια­

Αν εξετάσουμε την τόσο πλούσια και τόσο ποικίλη

νικού γυναικωνίτη, που θυμίζει πολύ εκείνη του

ανάπτυξη της λογοτεχνίας του, την θαυμαστή άνθη­

μουσουλμανικού χαρεμιού, στην αγάπη για τη λάμ­

ση, τόσο ευρεία και τόσο ποικίλη, της τέχνης του,

ψη και τις μεγαλοπρεπείς ενδυμασίες, στη συνεχή

την εκλέπτυνση του υλικού βίου του και την περι-

φροντίδα για μεγαλειώδεις πόζες, και ακόμη στην α­

πλοκότητα του ηθικού βίου του, παντού διαπιστώ ­

γάπη για τη σκληρότητα και την αιματοχυσία. Από

νουμε τις ειδικές και καθαρά βυζαντινές μορφές που

τη μια άκρη της ιστορίας του Βυζαντίου ώ ςτη ν άλλη,

έδωσαν σ’ αυτό τον πολιτισμό ξεχωριστή θέση στην

ένα μεγάλο ανατολίτικο ρεύμα διαπερνά τον πολιτι­

ιστορία του μεσαίωνα.

300

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΔΕΚΑΤΟ

ΟΓΔΟΟ

IC T O P IX T H C R Y Z X N T IN H C X Y T O K P X T O P lX C

φ ΚΙΝΗΣΗ ΤΩΝ ΙΔΕΩΝ. - Δεν είναι καθόλου

Και δεν ήταν απλοί μιμητές: πολλοί από αυτούς έ­

απαραίτητο -κ α ι θα ήταν βαρετό- να εκθέ­

βαλαν στο έργο τους αναμφισβήτητη προσωπικότη­

σουμε εδώ στο σύνολό της την ιστορία, θ α

τα. Το υλικό που τους προσφερόταν θα ήταν αρκετό α­

αρκεστούμε να σημειώσουμε τις κύριες κατευθύν­

πό μόνο του να τους κάνει δημιουργούς. Οι μεγάλες

σεις που ακολούθησε η κίνηση των ιδεώ ν και να

μορφές ενός Ιουστινιανού, ενός Βελισάριου, ενός

προσδιορίσουμε τα γενικά γνωρίσματα που τη χαρα­

Ηράκλειου, η αξιοθαύμαστη προσπάθεια των αυτο-

κτηρίζουν.

κρατόρων του οίκου της Μακεδονίας, η ισχυρή πολι­

Η

Η ιστορία. - Η ιστορία είναι η μορφή με την οποία

τική και λογοτεχνική κίνηση που σημαδεύει την ε­

εκφράστηκε κυρίως η βυζαντινή σκέψη και αποτελεί

ποχή των Κομνηνών, τέλος η θαυμαστή επέκταση

ασφαλώς, μαζί με τη θρησκευτική ποίηση, την πιο

της φραγκικής κατάκτησης στην Ανατολή συγκαταλέ­

αξιόλογη έκφανση της βυζαντινής μεγαλοφυΐας. Αν

γονται ανάμεσα στα πιο θαυμάσια θέματα που πρό-

συγκρίνουμε τους μεγάλους βυζαντινούς ιστορικούς

σφερε στους συγγραφείς η ιστορία της ανθρωπότη­

του 6ου αιώνα, τον Προκόπιο, τον Αγαθία, τον Μέ­

τας. Οι βυζαντινοί ιστορικοί τα πραγματεύτηκαν με

νανδρο, και αργότερα τον Ψελλό, τον Κίνναμο, τον

πολύ αξιόλογες αρετές, μια προσεκτική φροντίδα για

Νικήτα, με τους σύγχρονούς τους ιστορικούς της λα­

την πληροφόρηση, μια υψηλή αίσθηση του καθήκο­

τινικής Δύσης, δεν υπάρχει αμφιβολία ότι οι Έ λλη­

ντος του ιστορικού, ένα πραγματικό ενδιαφέρον για

νες τοποθετούνται σε πολύ ανώτερο διανοητικό επί­

την αντικειμενικότητα. Εξάλλου πολλοί από αυτούς,

πεδο χάρη στην πολιτική ευφυΐα, τη λεπτότητα της

ο Προκόπιος, ο Φελλός, ο Μιχαήλ Ατταλιάτης, ο Κίν-

ψυχολογίας, την αίσθηση της σύνθεσης, το ταλέντο

ναμος, ο Νικήτας, ο Ακροπολίτης, ο Φραντζής, ανα-

του στυλ. Αισθανόμαστε ότι αυτοί οι συγγραφείς έ­

μίχθηκαν εκ του πλησίον στα γεγονότα που διηγού­

χουν πίσω τους μια μακριά παράδοση· και πράγμα­

νται, ω ς ανώτεροι αξιωματούχοι της αυλής ή σημα­

τι, πουθενά δεν διακρίνεται πιο καθαρά το αποτύ­

ντικοί λειτουργοί της αυτοκρατορικής διοίκησης·

πω μ α που άφησε η αρχαιότητα στο Βυζάντιο. Ο Προ­

πολλοί από αυτούς, ο Κωνσταντίνος Ζ', ο Νικηφόρος

κόπιος μιμείται τον Ηρόδοτο και τον Θουκυδίδη· ο

Βρυέννιος, η Άννα Κομνηνή, ο Ιωάννης Καντακου-

Αγαθίας, περισσότερο ρήτορας, εμπνέεται κατά προ­

ζηνός, ήταν πριγκιπικής καταγωγής και βρίσκονταν

τίμηση από τους ποιητές· ο θεοφύλακτος, παράξενα

σε στενή επαφή με την κυβέρνηση. Έτσι, αν και η

προσποιητός, είναι διαποτισμένος από τις επιδρά­

προσπάθειά τους να είναι αμερόληπτοι είναι μερικές

σεις της αλεξανδρινής λογοτεχνίας. Αργότερα, ο Νι­

φορές λιγότερο απόλυτη και λιγότερο ειλικρινής απ’

κηφόρος Βρυέννιος παίρνει ω ς πρότυπο τον Ξενο-

όσο διακηρύσσουν, πάντα είχαν ενδιαφέροντα πράγ­

φώντα· η Άννα Κομνηνή προσπαθεί να συναγωνι­

ματα να εκθέσουν, χαρακτηριστικές λεπτομέρειες να

στεί τον Θουκυδίδη και τον Πολύβιο· κατά τον 15ο

αναφέρουν, ζωντανά και γνωστά πράγματα να διηγη-

αιώνα πάλι, ο Χαλκοκονδύλης και ο Κριτόβουλος α­

θούν. Γ ία να δείξουμε τον θαυμαστό πλούτο και την

κολουθούν πιστά τον Ηρόδοτο και τον Θουκυδίδη.

απέραντη ποικιλία αυτού του λογοτεχνικού είδους -

Ασφαλώς αυτή η εξάρτηση από τα κλασικά πρότυπα

ενός από αυτά που δείχνουν καλύτερα την ανάπτυξη

είχε ω ς αποτέλεσμα να δώσει σε πολλούς από τους ι­

του βυζαντινού πολιτισμού - αρκεί να υπενθυμίσου­

στορικούς αυτούς ένα τεχνητό, προσποιητό στυλ· της

με τα ονόματα των γνωστότερων εκπροσώ πω ν του:

οφείλουν εξάλλου τη συνεχή επιθυμία τους να κά­

Προκόπιος, Αγαθίας, Μένανδρος, Ευάγριος τον 6ο

νουν την ιστορία κάτι διαφορετικό από μια ξερή α­

αιώνα, θεοφύλακτος Σιμοκάττης τον 7ο, Κωνσταντί­

νακεφαλαίωση των γεγονότων, τη φιλοδοξία να την

νος Πορφυρογέννητος και Λέων Διάκονος τον 1Οο,

κάνουν πραγματικά ένα έργο τέχνης.

Φελλός και Μιχαήλ Ατταλιάτης τον 1 Ιο, Νικηφόρος

301

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΔΕΚΑΤΟ

ΟΓΔΟΟ

IC T O P IX T H C R Y Z X N T IN H C Χ Υ Τ Ο Κ Ρ Χ Τ Ο Ρ ΙΧ Ο

Bpuέwloς, Άννα Κομνηνή, Κίνναμος, Νικήτας τον

μοναστηριού, οι λεπτομέρειες - κυρίως οι θαυμα­

12ο, Ακροπολίτης και Παχυμέρης τον 13ο, Νικηφό­

σ τές- κατέχουν πολύ μεγάλη θέση σ’ αυτά και ακόμη

ρος Γρήγορός και Ιωάννης Καντακουζηνός τον 14ο

μεγαλύτερη οι μεροληψίες, οι παθιασμένες προκατα­

και τέλος οι τελευταίοι, Χαλκόκονδύλης, Δούκας,

λήψεις· το κριτικό πνεύμα λείπει εντελώς και συχνά

Φραντζής, Κριτόβουλος. Και υπάρχουν ανάμεσά τους

ακόμη και η φροντίδα για την αλήθεια και την ακρί­

μερικοί - όπω ς για παράδειγμα ο Ψελλός - που, με

βεια. Ωστόσο, όπω ς και αν είναι, παρά την αδεξιότη­

το ταλέντο της παρατήρησης, τη γραφική ακρίβεια

τα και την προχειρότητά τους, αυτά τα χρονικά έχουν

των εικόνων, τη λεπτή ψυχολογία των προσωπογρα­

σημαντική θέση στον βυζαντινό πολιτισμό. Πολύ πε­

φιών, το σκώμμα και το χιούμορ του στυλ τους, θα

ρισσότερο από το έργο των ιστορικών, που γράφουν

μπορούσαν να συγκρι-

αποκλειστικά

θούν με τους μεγαλύτε­

πνευματική αριστοκρα­ ι·> IUUCικίΡίΜΟΟίία*!·' ··’■'ι'·:·Ίΐρ1ίJjlSiiL • ι ι iiH .i:ni«o«uncciiu-n .n o n fc jix t f liiiiq r a » ·»

ρους σε οποιαδήποτε λο­ γοτεχνία.

t f a— T f

pi' l l 111. - .-

ΛΜ

If ' ; - ^ Ka .11 Sjl*

Ολόκληρη αυτή η βυ­

I

ζαντινή κοινω νία αγα­

*-·**'

[(Am v T

I ' JY e mL‘ ^Ό-

πούσε με πάθος την ιστο­

για

μια

τία, διαδόθηκαν σ’ ολό­ κληρη την Ανατολή, με­

'Itm ili

ϋΐιηαΙ

'■ •.

"'ill

& I A' ■

ταφράστηκαν στα συριακά, στα αρμενικά, στα

ccimrfi1

βουλγαρικά, στα σέρβικά,

Irrtncni* am.nu Hibco mm p cw

στα ρωσικά και έτσι συ-

OtKltllll

ρία. Για να ικανοποιηθεί αυτό το πάθος, εκτός από

itHcimi

.liifO.roi cjimsfpj

τους πραγματικούς ιστο­ ρικούς, οι χρονογράφοι

σμιας ιστορίας που ήταν τόσο πολύ της μόδας σ’ ο­ λόκληρο τον ανατολικό κόσμο του μεσαίωνα, α­ πό τον Μαλαλά κατά τον 6ο αιώνα ώς τον Γεώργιο Σύγκελο, τον Θεοφάνη

λ

και τον Νικηφόρο στα τέ­ λη του 8ου, από τον Γε­

a r

. v· & ; W b ·-

\+ W

‘i

;»15#

λου οι συγγραφείς τους

T f ·tj a infuk V * .. · i ’i - ·i 'u‘ri;; V --** :i.-.ao ,

rr i· :·· lilt rm u III

ln iiiiiw u a n ctu t mmxmut·. »rccSnrhl5mc i <: i'T.t'n iuumcmtqarmn eccucmuKOinunrnu.n.!,·

ώργιο Μοναχό, τον Συ­

στην πνευματική αγωγή

eW ffiiu uuniqu.

^ i ii H it i b i c M i E r r f f o iv m n W ? i f j g g e g i u n n m n v iw r u a ib a e im p : t Q f · 1 1 l u S s ;: vin m o m im q n i.· Ttpmtoi .im p ttu & q tu m u « iio c iio E j · 1 1 ucoiiftn iltr-iO m n u q m rrm q iK o p K m iniVitioi iiur-7.i!'im noH c>3cinca-ic W $ 8 ! -7b r m 1 111V.V j : a : ! ; · i·.■~ r ! K M ufiuuni I m itu ttc d iftim itu in p iir .i. I r T * fl « m u o n m m u r e a u u q t u q l‘l ltmi q « C? K m io :u m q iu -j-;c u w fta :i M r / m racacnq .ilo p tjin a c .c n H ia a r iiu t.i-.v -.P " . “ ivm iu , a im iui>7om iitOL'ttJpcofc f c w > ' ‘^ n ^I'oicG m iicra'cam innicDrwt' F V J I « ιία.,ςΛ s . o p o td c fcir cq M tv iin q M b : f I J B ; o m o ,j ■ r e iiip x ib itia o u u tn iin iih i J W M ,10:>αΓ'™ ». 'HonncUipiir.uC'.nrcciwcLi L l L ” 512222 l M ! ^ c. w i n i T M c t a \ | | 1L ! i f v ' S ^ »<Τ.^αΐΓΌυ<ηιηπ :π ν,ο;οικ ^ Β Λ Ι Ι ιιιοτηαη

■χ^τ·»α^

πολύ

του μεσαίωνα. Αν εξάλ­

nonmn ilicurml Kfiilini'

περιλήψ εις της παγκό­

κατά

nrnlojn MOIIOCO! n io u iu ni|totxr

«ammo

συνέθεσαν τις αμέτρητες

νετέλεσαν

δεν ενδιαφέρονται καθό­ λου να γράψουν καλά, αν δεν προσπαθούν να μιμηθούν τους αρχαίους, η γλώσσα που χρη σ ιμ ο ­ ποιούν, λαϊκή και ζωντα­ νή, έχει πολύ μεγαλύτερη σημασία και μέλλον από την τεχνητή γλώσσα των μεγάλων ιστορικών. Τέ­ λος, παρά τις αδυναμίες

μεών μάγιστρο και τους συνεχιστές τους κατά τον 9ο

τους, αυτά τα έργα, είτε στα μέρη που αφορούν τα σύγ­

και τον 1Οο αιώνα ώ ςτον Σκυλίτζη κατά τον 11 ο, τον

χρονα γεγονότα ή όταν ο συγγραφέας - όπω ς στην

Κεδρηνό και τον Ζωναρά, τον Μανασσή και τον Γλύ­

περίπτωση του Σκυλίτζη και του Ζωναρά - είχε τη

κα κατά τον 12ο. Φυσικά αυτές οι συνθέσεις έχουν ε­

φιλοδοξία να κάνει ένα έργο πιο ευσυνείδητο και πιο

λάχιστη πρωτοτυπία - ο συγγραφέας αντιγράφει συ­

υψηλό, παραμένουν πολύ ενδιαφέροντα και βοη­

χνά απλώς κάποιον από τους παλαιότερούς του - και

θούν θαυμάσια στην κατανόηση ορισμένων πλευ­

συνήθως υπάρχει μεγάλη μετριότητα πνεύματος.

ρών του πνεύματος και του χαρακτήρα των Βυζαντι­

Γραμμένα γενικά από μοναχούς για ένα ελάχιστα

νών.

καλλιεργημένο κοινό, τα χρονικά αυτά έχουν σαφώς

Η ίδια αγάπη για την ιστορία - και τις ιστορίες -

θρησκευτική και λαϊκή τάση· τα ανέκδοτα, οι περιτ­

εμφανίζεται και στην ευχαρίστηση που έβρισκε το

τολογίες, οι άσκοπες φλυαρίες, τα κουτσομπολιά του

Βυζάντιο σε όλες τις έρευνες. Ελάχιστες μορφές είναι

302

ΚΕΦΑΛΑΙΟ IC T O P IX

T H C

ΔΕΚΑΤΟ

R V Z X N T IN H C

ΟΓΔΟΟ X V T O K P X T O P lX C

σημαντικότερες από αυτή την άποψη από τη μορφή

ώνα, Μάξιμος ο ομολογητής κατά τον 7ο, Ιωάννης

του Κωνσταντίνου Πορφυρογέννητου, του οποίου το

Δαμασκηνός και Θεόδωρος Στουδίτης κατά τον 8ο

βιβλίο για τις Τεβειές καθώς και εκείνο για τη Δ ιοί­

αιώνα, Φώτιος κατά τον 9ο, Φελλός κατά τον 1 Ιο,

κηση της αυτοκρατορίας μαρτυρούν ταυτόχρονα α­

Ευθύμιος Ζιγαβηνός, Νικόλαος της Μεθώνης, Νική­

κούραστη περιέργεια και θαυμάσια τεκμηρίωση, και

τας Ακομινάτος κατά τον 12 αιώνα· και μέχρι τις τε­

που συγκέντρωσε γύρω του σε μια σειρά από εγκυ­

λευταίες ημέρες της αυτοκρατορίας, θα δούμε να συ­

κλοπαίδειες, ιστορικές, στρατιωτικές, αγροτικές, ια­

γκρούονται και να μάχονται με φλογερό πάθος, κατά

τρικές, αγιογραφικές, μια περίληψη του πολλαπλού

τον 14ο αιώνα οι εκπρόσωποι του ανατολικού μυ-

πλούτου που το παρελθόν είχε κληροδοτήσει στους

στικισμού, ο Παλαμάς, ο Καντακουζηνός ή οι δύο

Έλληνες του 10ου αιώνα. Οι βίοι των αγίων από την

Καβασιλάδες, και οι υποστηρικτέςτου δυτικού σχο­

άλλη πλευρά - που, παρά τη διδακτική πρόθεσή

λαστικισμού όπω ς ο Γρηγόριος Ακίνδυνος, μετα­

τους και τους ευσεβείς θρύλους που περιέχουν, είναι

φραστής του αγίου θ ω μ ά Ακινάτη, ο Δημήτριος Κυ-

πολύ ενδιαφέροντα ντοκουμέντα για την ιστορία -

δωνιάτης, μεταφραστής του Αγίου Αυγουστίνου και

δεν ήταν λιγότερο της μόδας στον βυζαντινό κόσμο.

του Αγίου Ανσέλμου ή ο Νικηφόρος Γρήγορός και

Και είναι τέλος αξιοσημείωτο ότι οι Βυζαντινοί - α­

κατά τον 15ο αιώνα οι αντίπαλοι και οι φίλοι των

κόμη και εκείνοι που δεν ήταν αυτή η συνηθισμένη

Λατίνων, ο Μάρκος Ευγενικός, ο Γεώργιος Σχολά-

ασχολία τους - ήταν πρόθυμοι να διηγηθούν τα με­

ριος ή ο Βησσαρίων.

γάλα γεγονότα των ο ποίω ν υπήρξαν μάρτυρες, όπω ς

Ο σχολιασμός της Αγίας Γραφής έδωσε αναρίθμη­

π.χ. ο Καμηνιάτης την κατάληψη της Θεσσαλονίκης

τα έργα. Η ανάπτυξη του μοναχικού βίου παρήγαγε,

από τους Αραβες το 904, ο Ευστάθιος την κατάληψη

στη φημισμένη μονή Στουδίου και στα μοναστήρια

της Θεσσαλονίκης από τους Νορμανδούς το 1185,

του Αγίου Όρους, μια μυστικιστική λογοτεχνία, οι

και ότι πολλοί από αυτούς αρέσκονταν να γράφουν

διασημότεροι εκπρόσωποι της οποίας είναι ο Συμε­

τα απομνημονεύματά τους ή να σημειώνουν τις ανα­

ών, ο επονομαζόμενος «Νέος θεολόγος» κατά τον

μνήσεις τους, ό π ω ς ο Φελλός ή ο Ιωάννης Καντα-

11 ο αιώνα και ο Νικόλαος Καβάσιλας κατά τον 14ο.

κουζηνόςκαι κυρίως ο απολαυστικός Κεκαυμένος.

Η θρησκευτική ευγλωττία, έντονα εμπνευσμένη από

Η θεοβογία. - Δίπλα στην ιστορία, η θεολογία εί­

την κλασική ρητορική είδε να γεννιούνται αξιοθαύ­

ναι ασφαλώς η επιστήμη που ενδιέφερε περισσότε­

μαστοι ρήτορες, πολύ ανώτεροι από την πλειοψηφία

ρο τη βυζαντινή σκέψη· και σ’ αυτή την περίπτωση

των ιεροκηρύκων της Δύσης της ίδιας εποχής. Και η

είναι αναμφισβήτητο ότι αυτή η θεολογική λογοτε­

αγάπη για την ευσέβεια οδήγησε στη δημιουργία

χνία ήταν, τουλάχιστον ώ ς τον 12ο αιώνα, πολύ α­

μιας πλούσιας αγιογραφικής λογοτεχνίας, της οποί­

νώτερη από την αντίστοιχη παραγωγή της Δύσης. Η

ας αριστουργήματα συνέθεσαν ο Κύριλλος Σκυθοπο-

αφθονία αυτής της θεολογικής φιλολογίας είναι α­

λίτης και ο Ιωάννης Μοσχούς κατά τον 6ο αιώνα και

ξιοθαύμαστη. Ο συνεχής αγώνας κατά των διαφό­

που άνθησε ακόμη περισσότερο από τον 8ο ώ ς τον

ρων αιρέσεων, μονοφυσισμού, μονοθελητισμού, ει-

1 1ο αιώνα με μια πληθώ ρα έργων, των ο πο ίω ν την

κονομαχίας, που αναστάτωσαν τον βυζαντινό κόσμο

ουσία συνόψισε ο Συμεών Μεταφραστής στη μεγάλη

από τον 5ο ώ ςτο ν 9ο αιώνα και αργότερα η πολεμι­

συλλογή του κατά τον 1Οο αιώνα.

κή κατά της ειδωλολατρίας και του ιουδαϊσμού, κατά

Ό π ω ς η ιστορία μένει στενά προσκολλημένη στο

των Μουσουλμάνων και κυρίως κατά των Λατίνων,

κλασικό παρελθόν, η βυζαντινή θεολογία κυριαρχεί­

η συνεχής φροντίδα για την υπεράσπιση της ορθο­

ται από το χριστιανικό παρελθόν. Μετά από μια πε­

δοξίας και την παγίωση του δόγματος, οδήγησαν

ρίοδο δημιουργικής δραστηριότητας όπου γίνεται

στη γέννηση ενός πλήθους έργων. Ο κατάλογος των

αισθητή η έμπνευση των Πατέρων της Εκκλησίας,

συγγραφέων που διακρίθηκαν σ’ αυτό τον τομέα εί­

από πολύ νωρίς, από τα μέσα του 9ου αιώνα, ό σεβα­

ναι μακρύς: Λεόντιος του Βυζαντίου κατά τον 6ο αι­

σμός της παράδοσης αφαίρεσε από αυτό το μεγάλο

303

ΚΕΦΑΛΑΙΟ IC T O P IX

T H C

ΔΕΚΑΤΟ

R V Z X N T IN H C

ΟΓΔΟΟ X Y T O K P X T O P lX C

θεολογικό κίνημα κάθε πρωτοτυπία και κάθε ελευ­

δόξασαν, τον Φώτιο κατά τον 9ο αιώνα, τον Αρέθα

θερία πνεύματος. Έ νας θεολόγος του 12ου αιώνα

της Καισαρείας τον 1Οο, τον Ψελλό τον 1 1ο, τον Ευ­

διαπίστωνε ότι, αν και οι Έλληνες ήταν σε πολλά

στάθιο τον θεσσαλονικέα ή τον Μιχαήλ Ακομινάτο

πράγματα «οι γενναιότεροι των ανθρώπων», δεν

κατά τον 12ο, η βυζαντινή θεολογία βυθίστηκε από

τολμούσαν να αποκλίνουν από τις αρχές που είχαν

τον 9ο αιώνα σε μια ολοένα αυξανόμενη ακινησία, ε-

θέσει οι Πατέρες.Ένας άλλος, κατά τον 14ο αιώνα, ε­

πιμένοντας σ’ ένα αγώνα χωρίς καινοτομία κατά της

ξηγούσε ότι δεν είχε περιλάβει καθόλου στα βιβλία

αίρεσης, επαναστατώντας

του τον καρπό των π ρ οσ ω πικ ώ ν ερευνών του, αλλά

του δυτικού σχολαστικισμού, φέρνοντας σε όλα τα

αποκλειστικά όσα είχε διδαχτεί από την ανάγνωση

πράγματα μοναδική στενότητα πνεύματος. Μόνο η

των Πατέρων και των ιερών βιβλίων. Και ο Ιωάννης

θρησκευτική ευγλωττία και η αγιογραφία διατηρούν

Δαμασκηνός δήλωνε: «Δεν θα π ω τίποτα που να

κάπως πιο ζωντανή όψη. Αλλά και πάλι η πρώτη, με

προέρχεται από μένα». Δεν ενδιαφέρονται πια να

την κατάχρηση των μεθόδων της ρητορικής, με την

σκεφτούν· στηρίζονται στην αυθεντία των μεγάλων

αφηρημένη, δογματική και ψυχρή μορφή που δίνει

θεολόγων του παρελθόντος, και ο κύκλος εκείνων

πολύ συχνά στην παραγωγή της, είναι εξαιρετικά

των ο ποίω ν τη μαρτυρία επικαλούνται και αναπα­

κουραστική. Και κυρίως, παρά τις γνώσεις και τη

ράγουν περιορίζεται ολοένα και περισσότερο. Δυ-

δραστηριότητα των ελλήνων θεολόγων, παρά την ω ­

σπιστούν απέναντι στην ισχυρή σκέψη ενός Ωριγέ­

ραιότητα μερικών έργων τους, ο αυστηρά εξομολογη-

νη, απορρίπτουν τους μεγαλοφυείς διδάκτορες της

τικός χαρακτήρας της βυζαντινής σκέψης στα θρη­

σχολής της Αντιόχειας· ο Αθανάσιος, ο Βασίλειος, ο

σκευτικά ζητήματα αδίκησε την ανεξάρτητη επιστή­

Γρηγόριοςο Ναζιανζηνός, ο ΓρηγόριοςΝύσσης, ο Κύ­

μη, το πνεύμα της ανακάλυψης και της ελευθερίας.

κατά των διδασκαλιών

ριλλος ο Αλεξανδρεύς είναι οι διδάσκαλοι της δογ­

Η κίνηση των φιβοσοφικώ ν ιδεών. - Ωστόσο και

ματικής- ο Χρυσόστομος για την εξήγηση, ο Βασίλει­

σ’ αυτή την περίπτωση το Βυζάντιο προσπάθησε με­

ος για την ασκητική, ο Μάξιμος ο ομολογητής για

ρικές φορές να απελευθερωθεί από τον καταναγκα­

τον μυστικισμό, είναι οι ανώτατες αυθεντίες. Συζη­

σμό που του επέβαλλε η Εκκλησία. Στον κόσμο του

τούν με παραθέματα, και τα βασικά επιχειρήματα εί­

μεσαίωνα, όπου κυριαρχεί η φιλοσοφία του Αριστο­

ναι οι αφορισμοί των Πατέρων. Σχολιάζουν δειλά

τέλη, στο Πανεπιστήμιο της Κωνσταντινουπόλεως ε­

τις Γραφές, χωρίς ευρύτητα πνεύματος, χωρίς κριτι­

πανεμφανίζεται για πρώτη φορά κατά τον 11ο αιώ ­

κή, χωρίς περιέργεια. Συνθέτουν, για τις ανάγκες της

να η διδασκαλία του Πλάτωνα. Η αθάνατη δόξα του

πολεμικής, κατένες, αποσπάσματα από τους Πατέρες

Μ ιχαήλ Ψελλού ήταν ότι ξανάδωσε μια θέση στην

ή τα ιερά βιβλία. Ο Νικόλαος της Μεθώνης, κατά τον

παιδεία στον μεγάλο αθηναίο διανοητή. Ο ίδιος μας

12ο αιώνα, για να πολεμήσει τον νεοπλατωνισμό,

έχει πει π ώ ς από τον νεοπλατωνισμό και τον «αξιο­

περιορίζεται στην αντιγραφή μιας παλαιός πραγμα­

θαύμαστο Πρόκλο», ανέβηκε σιγά-σιγά ώ ς «το καθα­

τείας του Προκοπίου της Γάζας κατά του Πρόκλου.

ρό φ ω ς του Πλάτωνα»· μας έχει εκφράσει τον ενθου­

Αγνοούν εντελώς τη δυτική θεολογία, που θα μπο­

σιασμό του γι’ αυτόν που θεωρεί ταυτόχρονα «τον

ρούσε να είχε αναγεννήσει και αναζωογονήσει την

μεγαλύτερο φιλόσοφο και πρόδρομο του χριστιανι­

ανατολική σκέψη: μόλις τον 14ο αιώνα - πολύ αργά

σμού». «Μου ανήκει, αναφωνεί, είναι δικός μου»·

- μεταφράζονται στα ελληνικά μερικές πραγματείες

και με τη θέρμη του θαυμασμού του, με τον ζήλο του

του αγίου Αυγουστίνου ή του αγίου θ ω μ ά Ακινάτη,

να διαδώσει και να υπερασπιστεί τη διδασκαλία του,

σε μια εποχή όπου το μίσος για τη Δύση είχε γίνει

ανησύχησε μερικές φορές την ορθοδοξία των πα-

τόσο βίαιο στο Βυζάντιο ώστε το να δείχνει κανείς

τριαρχών Ξιφιλίνου και Κηρουλαρίου. Δημιούργη­

συμπάθεια για τις δυτικές ιδέες φαινόταν σαν προ­

σε όμω ς σχολή: οι μαθητές του, ο διασημότερος από

δοσία κατά της πατρίδας του.

τους οποίους ήταν ο Ιωάννης Ιταλός κατά τον 12ο

Κατά συνέπεια, παρά τα μεγάλα πνεύματα που την

αιώνα, εξακολούθησαν να μελετούν και να διδά-

304

ΚΕΦΑΛΑΙΟ IG T O P IX

T H C

ΔΕΚΑΤΟ

R Y ^ X N T IN H C

ΟΓΔΟΟ Y t o k Px t o p i x c

x

σκουν την πλατωνική διδασκαλία και αυτή η κίνη­

Φώτιος, ο Ευστάθιος, ο Μ ιχαήλ Ακομινάτος, που ή­

ση της ελεύθερης σκέψης ανησύχησε τελικά σοβαρά

ταν ισάξιοι των διδασκάλων από τους οποίους ε­

την Εκκλησία και την κυβέρνηση. Τότε συνέβη στο

μπνέονταν, του Ισοκράτη, του Λιβάνιου ή του θεμί-

Βυζάντιο κάτι που έμοιαζε πολύ με τον αγώνα του

στιου. Από τον 9ο ώ ς τον 15ο αιώνα, κυρίως κατά

νομιναλισμού και του ρεαλισμού στη Δύση/Ομως οι

την εποχή των Κομνηνών και των Παλαιολόγων, το

Κομνηνοί έβαλαν τα πράγματα σε τάξη, βάζοντας να

Βυζάντιο γνώρισε όλες τις μορφές της ευγλωττίας,

αφορίσουν τον Ιταλό και τους οπαδούς ίου και βάζο­

πανηγυρικούς και επικήδειους λόγους, κηρύγματα

ντας τους επίσημους θεολόγους τους να καταπολε­

που απαγγέλλονταν, τις γιορτινές ημέρες, στο αυτο­

μήσουν τη διδα­

κρατορικό παλά­

σκαλία τους. Πα­

τι ή στο πατριαρ­

ραμένει όμω ς ίο

χείο,

γεγονός

ο

σεις» που προο­

Ψελλός, για τον

ρίζονταν να περι­

οποίο έχει ε ιπ ω ­

γράφουν ένα έρ­

θεί σωστά ότι εί­

γο τέχνης ή ένα

ναι ήδη «σχεδόν

τοπίο. Οι συγγρα­

ένας ά νθ ρ ω π ο ς

φείς, κατά το με­

της

γαλύτερο

σης»

ότι

Αναγέννη­ προανήγ­

M

'

i f f i l

, II e c ι-6 ν ι α-6-«>σ ι ν, ου OttfiJ

γειλε, με μερι­

f

κούς αιώνες δια­

ι η5ώ μ * σ ι ΤΟ ν*'ι

φορά, το ξύπνη­

r*U' *

τους

«εκφρά­

μέρος

καθηγητές

,

\4 ο . . ρ rt nfi

του Π ανεπιστη­

«σΟ-Λχ

μίου της Κ ω ν­

,

σ τ α ν τ ιν ο υ π ό λ ε ­

I

μα της πλατωνι­

ω ς ή της σχολής

κής φ ιλοσοφίας

της Αγίας Σοφίας

που ήταν το χα­

ονομάζονταν

ρακτηριστικό γνώρισμα του 15ου αιώνα. Και υπάρ­

Ψελλός, Μιχαήλ Ιταλικός, Νικηφόρος Βασιλάκης,

χουν την ίδια εποχή και άλλοι Βυζαντινοί, ο Γεννά­

Βασίλειος της Αχρίδας, Μ ιχαήλ Ακομινάτος, Ευστά­

διος, ο Γεμιστός Πλήθων, ο Βησσαρίων, που συνετέ-

θιος· την εποχή των Παλαιολόγων υπάρχουν ο Νι­

λεσαν στο να γίνουν γνωστές στη Δύση οι διδασκα­

κηφόρος Χούμος, ο Θεόδωρος Υρτακηνός, ο Δημή-

λίες του Πλάτωνα.

τριος Κυδωνεύς· και όπω ς οι φιλόσοφοι της ίδιας ε­ ποχής, αυτοί οι άνδρες ήταν οι πρόδρομοι των αν­

Η ρητορική και η ευγβωττία. - Μ ’ αυτή την κίνηση

θρωπιστώ ν της Αναγέννησης.

των ιδεών, το Βυζάντιο συνδεόταν άμεσα με την αρ­ χαία σκέψη. Και συνδεόταν ακόμη περισσότερο μ ’

Η ποικιβία της βυζαντινής σκέψης. - Αυτές οι εν­

αυτήν με την αγάπη του για την ευγλωττία και με τις

δείξεις, όμως, δεν είναι αρκετές για να δείξουν την

εντελώς αρχαίες μορφές με τις οποίες εκφράστηκε

ποικιλία της βυζαντινής σκέψης. Στην ελληνική λο­

αυτή η ευγλωττία. Ό π ω ς και η αρχαία Ελλάδα, έτσι

γοτεχνία του μεσαίωνα βρίσκουμε έργα, όπω ς ο Φι-

και το Βυζάντιο έβρισκε μοναδική ευχαρίστηση

βόπατρις κατά τον 1Οο αιώνα, το Τιμάριον του 12ου,

στην ωραία διάταξη των λέξεων, στις μεγαλοπρεπείς

η Μαζαρίς του 14ου, ή ακόμη ορισμένοι διάλογοι

και ηχηρές φράσεις· και αν και μερικές φορές υπάρ­

του προδρόμου όπου η φανερή μίμηση του Λουκια­

χει σ’ αυτούς τους λόγους πολλή προσποιητή και κε­

νού δεν αποκλείει ένα σατιρικό, πρωτότυπο και α­

νή επίδειξη, ωστόσο, ανάμεσα σ’ αυτούς τους ρήτο­

πολαυστικό σκώμμα. Βρίσκουμε κομψά και πνευ­

ρες που είχαν διαμορφωθεί σύμφωνα με τα αρχαία

ματώδη δοκίμια, πνευματικά παιχνίδια των οποί­

πρότυπα, υπήρξαν περισσότεροι από ένας, όπω ς ο

ω ν το βάθος είναι μερικές φορές πολύ μικρό, αλλά ό-

305

ΚΕΦΑΛΑΙΟ IC T O P IX

T H C

ΔΕΚΑΤΟ

R Y Z X N T T IN H C

ΟΓΔΟΟ X Y 'T 'O K P X 'T O P lX C

που η φόρμα - όταν ο συγγραφέας είναι ένας Ψελ­

ό π ω ς και στη θρησκευτική ποίηση, το Βυζάντιο δεν

λός, ένας Θεόδωρος Μετοχίτης ή ένας Μανουήλ Πα-

οφείλει πια τίποτε στα αρχαία πρότυπα. Βρήκε την

λαιολόγος—είναι γεμάτη χάρη, χιούμορ και ταλέντο.

πηγή της διπλής έμπνευσής της στον ενθουσιασμό

Έ χουμε μιλήσει ήδη για το σημαντικό έργο των φ ι­

για το μεγαλείο του χριστιανισμού, για τους θριάμ­

λολόγων. Δεν θα μπορούσαμε όμω ς να ξεχάσουμε ό­

βους του, για τα πάθη του, και στον θησαυρό των λαϊ­

τι το Βυζάντιο είχε και ποιητές, από τον Γεώργιο Πι-

κών αισθημάτων και παθών. Έτσι αυτή η ποίηση,

σίδη κατά τον 7ο αιώνα και τον Χριστόφορο Μυτι-

με τη νέα φόρμα και γλώσσα, έχει τις ρίζες της στα

ληναίο κατά τον 1Οο αιώνα ώ ς τον Θεόδωρο Πρό­

βάθη της βυζαντινής ψυχής· είναι πραγματικά, όπω ς

δρομο κατά τον 12ο και τον Μανουήλ Φίλη κατά τον

έχει ειπωθεί, το αίμα και το πνεύμα του χριστιανι­

14ο. Εντούτοις η αληθινή βυζαντινή ποίηση δεν

κού Βυζαντίου.

πρέπει να αναζητηθεί στα έργα τους, επικά ποιήματα

Τα χαρακτηριστικά της βυζαντινής βογοτεχνίας. -

ή έμμετρα μυθιστορήματα, επιγράμματα και περι-

Διακρίνουμε ήδη από αυτές τις παρατηρήσεις μερι­

στασιακά ποιήματα, μέτρια μίμηση των κλασικών

κά από τα χαρακτηριστικά γνωρίσματα αυτής της

προτύπων. Βρίσκεται αλλού, στη θρησκευτική π ο ί­

λογοτεχνίας.

ηση, ασφαλώς το ωραιότερο και το πιο προσωπικό

Από την αρχή ώ ς το τέλος της ιστορίας του Βυζα­

δημιούργημα της βυζαντινής μεγαλοφυΐας, στους ύ­

ντίου - αν εξαιρέσουμε την ταραχώδη περίοδο από

μνους με την τόσο φλογερή έμπνευση, τον τόσο ειλι­

τα μέσα του 7ου ώ ς τα μέσα του 9ου αιώνα - διατή­

κρινή τόνο, την τόσο έντονη δραματική δύναμη που

ρησε στενή επαφή με την κλασική Ελλάδα. Ο 5ος

συνέθεσε στις αρχές του 6ου αιώνα, μέσα στα και­

και ο 6ος αιώνας στο Βυζάντιο είναι διαποτισμένοι

νούργια καλούπια που πρόσφερε η ρυθμική πο ίη ­

από την ελληνική επιρροή και από τον 9ο αιώνα εκ­

ση, ο Ρωμανός, «ο πρίγκιπας των μελωδών», ο με­

δηλώνεται μια αυξανόμενη αφύπνιση του αρχαίου

γαλύτερος και ο πιο πρωτότυπος βυζαντινός πο ιη ­

πολιτισμού, από την οποία προήλθε η αναγέννηση

τής. Βρίσκεται στη λαϊκή εποποιία, στον κύκλο των

του 10ου, του 11ου και του 12ου αιώνα και που

ηρω ικώ ν τραγουδιών, του οποίου το ενδοξότερο

γνώρισε μια τελευταία άνθηση κατά την εποχή των

μνημείο είναι το έπος του Διγενή Ακρίτα και που

Παλαιολόγων. Ασφαλώς αυτή η τόσο ισχυρή και τό­

σχηματίστηκε γύρω στον 11 ο αιώνα γύρω από το ό­

σο επίμονη κλασική επίδραση είχε και ορισμένα

νομα ενός εθνικού ήρωα. Σ’ αυτή την επική ποίηση,

μειονεκτήματα. Έ δω σε στη βυζαντινή λογοτεχνία,

306

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΔΕΚΑΤΟ

ΟΓΔΟΟ

IC T O P IX T H C R Y Z X N T IN H G X Y T O K P X T O P IX G

με την υπερβολικά αυτάρεσκη μίμηση των αρχαίων

Ελλήνων χω ρίς η λαϊκή γλώσσα, που επαναστατού­

μορφών, πολύ συμβατική όψη· και παρά το πραγμα­

σε συχνά ενάντια στους κανόνες της γραμματικής,

τικό ταλέντο των συγγραφέων της, την έκανε να χά­

της ορθογραφίας, της σύνταξης, της μορφολογίας, να

σει συχνά τη φρεσκάδα, τον αυθορμητισμό και τη

γίνει ποτέ εντελώς λογοτεχνική γλώσσα. Ό μ ω ς η

ζωντάνια. Ανέπτυξε εξάλλου σε δυσάρεστο βαθμό

προσπάθεια ήταν πολύ ενδιαφέρουσα: μαρτυρεί μέ­

μερι κές από τις λιγότερο γοητευτι κές πλευρές του ελ­

σα σ’ αυτή την κοινωνία, η τόσο βαθιά υποταγμένη

ληνικού πνεύματος, την αγάπη για την πονηριά και

στην κλασική επιρροή, μια αναμφισβήτητη ικανό­

την προσποίηση, την αγάπη για τις ηχηρές και κενές

τητα πρωτοτυπίας και δημιουργίας και, δίπλα στις

φράσεις, τις μορφολογικές αναζητήσεις που υποκα­

υψηλές πνευματικές αρετές της αριστοκρατίας του

θιστούν και καταργούν τη σκέψη. Και, το κυρτότερο,

πνεύματος, μια πραγματική φρεσκάδα έμπνευσης

έκανε αυτή τη λογοτεχνία υπόθεση των εγγράμμα­

και σκέψης στο βάθος της φυλής.

των, ολοένα και πιο ακατανόητη για τη μάζα του ελ­

Έ να άλλο χαρακτηριστικό γνώρισμα αυτής της λο­

ληνικού λαού.

γοτεχνίας είναι ο πρακτικός και ωφελιμιστικός χα­

Αυτό ακριβώς οδήγησε στην αντίδραση που, από

ρακτήρας της. Μέσα στο θαυμασμό που αισθάνεται

αντίθεση προς τις υπερβολές αυτής της καθαρολο­

το Βυζάντιο για την αρχαιότητα, μέσα στην προσπά-

γίας, δημιούργησε σιγά-σιγά στη λογοτεχνία μια θέ­

θειά του να συγκεντρώσει τις παραδόσεις και τα έργα

ση για την κοινή ελληνική γλώσσα. Από πολύ ν ω ­

της, υπάρχει ένας συγκεκριμένος και καθορισμένος

ρίς, μεταξύ του 6ου και του 1Οου αιώνα, συγγραφείς

στόχος: να χρησιμοποιήσει προς μεγαλύτερο όφε­

ό πω ς ο Μαλαλάς και ο Λεόντιος της Νεαπόλεως, ό­

λος του παρόντος, την επιστήμη και την πείρα που

π ω ς ο χρονογράφος Θεοφάνης ή ο αυτοκράτορας

συσσώρευσε το παρελθόν. Αυτός ήταν ο σκοπός των

Κωνσταντίνος Πορφυρογέννητος, είχαν προσπαθή­

πολλαπλώ ν εγκυκλοπαιδειών που εμφανίστηκαν

σει να συμβιβάσουν την κλασική παράδοση και τις

κατά τον 10ο αιώνα. Το ίδιο ρεαλιστικό πνεύμα εκ­

πραγματικότητες της καθομιλουμένης γλώσσας· και

δηλώνεται στο πάθος για την ιστορία και στην αγά­

ίσως, αν οι συγγραφείς είχαν υιοθετήσει αυτή τη

πη για τη νομική επιστήμη που ενέπνευσε εκτός α­

μορφή που πλησίαζε περισσότερο προς το κοινό ι­

πό τα μεγάλα νομοθετικά έργα του 6ου, του 8ου, του

δίωμα, τα ελληνικά θα είχαν εξελιχθεί με τον ίδιο

10ου αιώνα, πολλά σοφά σχόλια του δημόσιου δι­

τρόπο με τον οποίο από τα λατινικά προήλθαν οι

καίου ή του εκκλησιαστικού δικαίου. Εκδηλώνεται

ρωμανικές γλώσσες. Η υπερβολικά ισχυρή έλξη της

στα αμέτρητα εγχειρίδια, πραγματείες περί τακτικής,

αρχαιότητας δεν το επέτρεψε: και καθώς το χάσμα α­

πραγματείες περί τελετουργικού, πραγματείες περί

νάμεσα στη γραπτή και την ομιλούμενη γλώσσα γι­

πολιτικού δικαίου, πραγματείες περί διπλωματίας,

νόταν ολοένα και βαθύτερο, και ο λαός δυσκολευό­

πραγματείες περί αγροτικής οικονομίας, πραγματεί­

ταν ολοένα και περισσότερο να καταλάβει τους ω ­

ες περί παιδείας όπου προσπαθούν με λεπτολόγο α­

ραίους λόγους και το λόγιο στυλ των εγγράμματων,

κρίβεια, να προβλέψουν και να λύσουν, με την προ­

από τον 1 Ιο αιώνα άρχισε να γεννιέται μια λογοτε­

σεκτική μελέτη των ιστορικών προηγουμένων, με

χνία στην κοινή ελληνική γλώσσα. Και τα επικά

την ακριβή ρύθμιση της συμπεριφοράς, όλες τις δυ­

τραγούδια α π ’ όπου δημιουργήθηκε το έπος του Δι-

σκολίες. Δίπλα στο ενδιαφέρον για το λογοτεχνικό

γενή Ακρίτα, τα μυθιστορήματα, τα βεστιάρια, τα

έργο, υπάρχει εδώ μια αξιόλογη μαρτυρία της έντο­

χρονικά ό π ω ς το Χρονικό του Μ ορέω ς και ακόμη

νης αίσθησης της πραγματικότητας και της πρακτι­

και τα ποιήματα του Θεόδωρου Προδρόμου και του

κής πολιτικής ευφυΐας που υπάρχει στον βυζαντινό

Γλύκα, είναι αρκετά για να δείξουν την περίεργη και

χαρακτήρα και αυτό το χαρακτηριστικό είναι άξιο

πλούσια ανάπτυξή της από τον 1 1ο ώ ς τον 15ο α ιώ ­

προσοχής γιατί δείχνει, σ’ αυτή τη βυζαντινή αυτο­

να. Ωστόσο οι συνέπειες ήταν πολύ δυσάρεστες.

κρατορία, μια σταθερή θέληση για ζωή και την ικα­

Ένας δυϊσμός γεννήθηκε στην πνευματική ζωή των

νότητα εξεύρεσης των μέσων γι’ αυτό.

307

ΚΕΦΑΛΑΙΟ IC T O P IX

T H C

ΔΕΚΑΤΟ

R V Z X N T IN H C

ΟΓΔΟΟ X Y T O K P X T O P IX C

# ΒΥΖΑΝΤΙΝΗΣ

τέχνης. Ό μ ω ς αυτή η μεγάλη προσπάθεια δεν την ε­

ΤΕΧΝΗΣ. - Η βυζαντινή τέχνη, μέσα στη χι­

ξάντλησε καθόλου. Η θαυμαστή αναγέννηση που,

λιετή εξέλιξή της, προσφέρει γνωρίσματα

μετά την εικονοκλαστική επανάσταση, συνόδευσε

που μοιάζουν πολύ με εκείνα της βυζαντινής λογοτε­

την εποχή των Μακεδόνων αυτοκρατόρων και των

χνίας και όχι λιγότερο χαρακτηριστικά του βυζαντι­

Κομνηνών, βρήκε πηγές έμπνευσης που είχε αγνοή­

νού πνεύματος. Και αυτή έμεινε σταθερά προσκολ-

σει η προηγούμενη περίοδος και αποκάλυψε αρετές

λημένη στην κλασική παράδοση, και έβρισκε συνε­

που δεν είχε γνωρίσει καθόλου αυτή η επ ο χή .Ό π ω ς

χώ ς σ’ αυτή την επιστροφή στα αρχαία πρότυπα στοι­

η λογοτεχνία της εποχής, έτσι και η τέχνη αυτής της

χεία έμπνευσης και συχνά ανανέωσης. Και αυτή υ-

δεύτερης χρυσής εποχής κυριαρχείται εξ ολοκλήρου

πέστη την ισχυρή επίδραση και την εξουσία της

από τις επιδράσεις της αρχαίας και της λαϊκής παρά­

Εκκλησίας και δεν απελευθερώθηκε ποτέ εντελώς

δοσης. Το Βυζάντιο ξαναγυρίφι στις ελληνιστικές α­

από την υποταγή της.Ήταν τέλος μια επίσημη τέχνη

ντιλήψεις, στους απλοποιημένους και νηφάλιους

και μια τέχνη πολυτέλειας, πράγμα που επρόκειτο

κανόνες, στη γλυπτική στάση· και αυτή η σοφή τέχνη

φυσικά να της αφαιρέσει συχνά τη δροσιά και τη

άφησε, στα αριστουργήματα της αρχιτεκτονικής της

ζωή. Δεν ήταν όμως, ό π ω ς πιστευόταν για πολύ και­

αλλά και στα μωσαϊκά που διακοσμούν τις εκκλη­

ρό, μια τέχνη ακίνητη και μονότονη, ανίκανη να με­

σίες της, στις μικρογραφίες που κοσμούν τα χειρό­

ταμορφωθεί, ανίκανη για πρωτοτυπία και επινόη­

γραφα της εποχής και στα λεπτοδουλεμένα ελεφα­

ση, μια θνησιγενής τέχνη που, μετά από μια παροδι­

ντόδοντα και τα σμάλτα με τα έντονα χρώματα, θαύ­

κή λάμψη, επέζησε σε μια μακρόχρονη και στείρα

ματα σπάνιας κομψότητας και εκλεπτυσμένης πολυ­

παρακμή, αρκούμενη να επαναλαμβάνει επ ’ άπει­

τέλειας. Χωρίς αμφιβολία, κάτω από την επίδραση

ρον τις δημιουργίες κάποιων μεγαλοφυών καλλιτε­

της θεολογίας, αυτή η τέχνη πήρε συχνά αφηρημένη

χνών.

και συμβολική μορφή· θυσίασε πολλά στη στάση,

Η

ΑΝΑΠΤΥΞΗ

ΤΗΣ

Υπάρχει στην ιστορία της βυζαντινής τέχνης περισ­

στην πειθαρχία, στον σεβασμό της παράδοσης, που

σότερη ποικιλία, περιπλοκόππα, λεπτότητα. Μετά α­

καθόρισε τους κανόνες της εικονογραφίας της. Δεν

πό μια μεγάλη περίοδο προετοιμασίας και αναζήτη­

παραιτήθηκε όμω ς από κάθε δημιουργική προσπά­

σης, όπου συνδύασε με ευφυή τρόπο την ελληνιστική

θεια. Βρίσκουμε σ’ αυτήν μια αναζήτηση του γραφι­

παράδοση και τα μαθήματα της γηραιός ανατολής που

κού, της κίνησης, της έκφρασης, μια οξεία, συχνά ρε­

διατηρούταν πάντα ζωντανή στη Συρία, στην Αίγυπτο,

αλιστική παρατήρηση της ζωής, μια συνεχή θέληση

στη Μικρά Ασία, γνώρισε θαυμαστή άνθηση κατά την

για ανανέωση· παρατηρούμε κυρίως σ’ αυτήν μια α­

εποχή του Ιουστινιανού. Η Αγία Σοφία, θαύμα επι­

γάπη και ένα αίσθημα του χρώματος, που είναι μια

στήμης και τόλμης, σημειώνει το απόγειο της νέας τε­

από τις χαρακτηριστικότερες καινοτομίες αυτής της

χνοτροπίας που χαρακτηρίζεται από την αγάπη για τη

περιόδου. Έτσι προαναγγέλλεται ήδη η εξέλιξη που

λάμψη, την αναζήτηση του διακοσμητικού αποτελέ­

θα βάλει αυτή την τέχνη σε νέους δρόμους, προς μια

σματος, την αγάπη για τα έντονα και λαμπερά χρώμα­

δεύτερη αναγέννηση, την αναγέννηση του 14ου και

τα, το ενδιαφέρον για την επίδειξη και τη μεγαλοπρέ­

του 15ου αιώνα, που είναι ίσως η λαμπρότερη που

πεια, όλα όσα δημιουργούν την επιβλητική ομορφιά

γνώρισε η βυζαντινή τέχνη.

των μνημείων αυτής της περιόδου, του Αγίου Δημη-

Τα μωσαϊκά του Καχριέ τζαμί, οι τοιχογραφίες του

τρίου της Θεσσαλονίκης, του Αγίου Απολλιναρίου του

Μιστρά, οι εκκλησίες του ΑγίουΌρους, της Μακεδο­

Νέου ή του Αγίου Βιταλίου της Ραβέννας.

νίας, της Σερβίας, της Ρωσίας, μαρτυρούν τη θαυμα­

Αυτή ήταν η πρώτη χρυσή εποχή της βυζαντινής

στή άνθηση της εποχής των Παλαιολόγων. Η βυζα-

308

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΔΕΚΑΤΟ

ΟΓΔΟΟ

I C T O P I X T H G ΚΥΖΧΝΓΤΊΝΗΟ X Y T O K P X T O P l X C

νιινή τέχνη μεταμορφώνεται και πάλι: επιστρέφο-

ση, το πάθος, το γραφικό, ένα ρεαλισμό που δεν υπο­

ντας στις αρχαιότερες πηγές, και ιδίω ς στην αλεξαν­

χωρεί μπροστά στις κοινές και αληθινές λεπτομέρει­

δρινή παράδοση που είχαν αρχίσει να εκτιμούν οι

ες. Από την αρχή ώς το τέλος της ιστορίας της βυζα­

ανθρωπιστές της εποχής, χάνει τον αφηρημένο χα­

ντινής τέχνης, αυτές οι δύο παραδόσεις συνδυάζο­

ρακτήρα της· γίνεται ζωντανή, γραφική, δραματική,

νται και έρχονται αντιμέτωπες. Ανάλογα με την επο­

συγκινημένη και γοητευτική· η εικονογραφία της ε­

χή, η μία ή η άλλη ασκεί την κυριαρχική επίδραση

μπλουτίζεται και ανανεώνεται, πιο παθητική και με

και αφήνει το αποτύπωμά της στην καλλιτεχνική κί­

περισσότερο πάθος. Και στην εκτέλεσή της η τεχνική

νηση· η Αλεξάνδρεια και η Αντιόχεια επηρεάζουν

της, με το σοφό και αρμονικό χρώμα, φαίνεται σχε­

κυριαρχικά την Κωνσταντινούπολη· και πολλές φο­

δόν ιμπρεσσιονιστική. Δημιουργού-

ρές, ξαφνικά, κάτω από την ελληνική επίδραση, ε­

νται σχολές διαφορετικής τεχνοτροπίας

και

πανεμφανίζεται το παλαιό ανατολί­

έ­

τικο υπόβαθρο, συριακό, παλαι­

μπνευσης· γεννιούνται

στινιακό, καππαδοκικό, που

έργα που μπορούν να

φαινόταν λησμονημένο. Με ό­

συγκριθούν με τα κα­

λα αυτά και με την επαφή με

λύτερα έργα των πρ ω ­

την περσική και αραβική Ανα­

τόγονων πα λώ ν καλλι­

τολή, η βυζαντινή τέχνη από­

τεχνών αλλά δεν τους οφεί­

κτησε μια πρωτότυπη μορφή,

λουν τίποτε, ή τους οφεί­

«που ανταποκρινόταν στη με-

λουν ελάχιστα στοιχεία. Και

γαλοφυΐα ενός λαού».

αν και δεν υπάρχει αμφι­

Οι αιώνες κατέστρεψαν πολ­

βολία ότι η βυζαντινή τέχνη

λά από τα έργα που παρήγαγε

ήταν μερικές φορές μίμηση

αυτή η τέχνη. Ας δούμε όμως

και αντιγραφή, αν και πολύ

τα τόσα μνημεία που δεν άγγι­

συχνά και πολύ γρήγορα στα­

ξε ο χρόνος: δίπλα στην Αγία

θεροποίησε σε φόρμουλες τα

Σοφία, το κατ’ εξοχήν τυπικό

πιο γόνιμα ευρήματά της, αν και έ­

δείγμα της βυζαντινής τέχνης, ό­

μεινε υπερβολικά προσκολλημένη

λες αυτές οι εκκλησίες με το τόσο

στην παράδοση, υπερβολικά υποταγμένη

διαφορετικό σχέδιο, βασιλικές ό­ π ω ς του Αγίου Δημητρίου και του

στην Εκκλησία, ήταν ωστόσο και ικανή για π ρ ω ­ τοτυπία και δημιουργία. Τουλάχιστον δύο φορές στη

Αγίου Απολλιναρίου του νέου, κτίρια με κε­

διάρκεια της χιλιετούς ζωής της, ξαναβρήκε νέα δύ­

ντρικό σχέδιο ό πω ς ο Αγιος Βιτάλιος της Ραβέννας,

ναμη και γνώρισε απροσδόκητες αναγεννήσεις.

κτίρια σε σχήμα σταυρού ό π ω ς η εκκλησία των

Η βυζαντινή τέχνη όμως δεν οφείλει το μεγαλείο

Αγίων Αποστόλων της οποίας τη μορφή αποδίδει ο

της μόνο στην αρχαία παράδοση. Δίπλα στο ελληνι­

Αγιος Μάρκος της Βενετίας, και όλα τα χαριτωμένα

στικό ρεύμα, ένα ανατολίτικο ρεύμα διαπερνάει και

κτίρια που δημιούργησαν οι επόμενοι αιώνες και

εμπνέει αυτή την τέχνη. Ενώ το πρώτο, γεμάτο ακό­

όπου, πάνω στο σταυροειδές ελληνικό σχέδιο, οι

μη από το κλασικό πνεύμα, της δίνει την αγάπη για

βυζαντινοί αρχιτέκτονες κέντησαν χαριτωμένες και

τις ευγενείς στάσεις, τις μετρημένες χειρονομίες, τις

μεγαλοφυείς φαντασίες· η Θεοτόκος στην Κωνστα­

ισορροπημένες και απλές συνθέσεις, και ένα τόνο ι­

ντινούπολη, οι Αγιοι Απόστολοι στη Θεσσαλονίκη

δεαλισμού, το δεύτερο της δίνει πολύ διαφορετική έ­

και τόσες άλλες, μας προσφέρουν έξοχα παραδείγ­

μπνευση, πιο ζωντανή, λιγότερο ερωτευμένη με την

ματα. Σπάνια μια αρχιτεκτονική συνδύασε περισσό­

ωραία διάταξη, με περισσότερη αγάπη για την κίνη­

τερη επιστήμη και ποικιλία στη σύλληψη, περισσό­

309

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΔΕΚΑΤΟ

ΟΓΔΟΟ

I C T O P I X T H C R V Z X N 'T I N H C X Y T O K P X T O P l X C

τερη τόλμη και κομψότητα στην εκτέλεση, περισσό­

καθορίζει τη συμβολική κατάταξή τους, όλη αυτή την

τερη δεξιοτεχνία και εφευρετικό πνεύμα στη λύση

εικονογραφία που κάνει τα ιερά επεισόδια όργανο

των λεπτότερων τεχνικών προβλημάτων· σπάνια

διδασκαλίας στην υπηρεσία της Εκκλησίας, και δέ­

μια τέχνη ήταν πιο γόνιμη και πιο ελεύθερη, εμπνε-

χεται από αυτήν την εντολή να εκφράσει το δόγμα,

όμενη διαδοχικά από τις απαλές γραμμές, τη μεγα­

να απεικονίσει τις ιεροτελεστίες της λειτουργίας.

λοφυή περιπλοκότητα, τα γραφικά εφέ που της δί­

Υπάρχει εδώ ένα πολύ μεγάλο έργο, καλλιτεχνικό

δασκε η ελληνιστική παράδοση ή από την απλότη­

και θεολογικό μαζί, που είναι μια από τις πιο αξιό­

τα, το αυστηρό και σοβαρό ιδανικό, με τους μεγά­

λογες δημιουργίες της βυζαντινής μεγαλοφυΐας, ένα

λους όγκους, τις σταθερές γραμμές, που της έφερνε η

έργο που είναι άξιο ακόμη μεγαλύτερης προσοχής

ανατολίτικη παράδοση.

γιατί διαπιστώνουμε για μια ακόμη φορά σ’ αυτό,

Ας εξετάσουμε από την άλλη πλευρά τον πολυτελή

κάτω από το παραδοσιακό και αμετάβλητο υπόβα­

διάκοσμο με τον οποίο αυτή η τέχνη στόλισε τις εκ­

θρο, μια συνεχή προσπάθεια ανανέωσης, μια δημι­

κλησίες της, τις επενδύσεις από πολύχρωμα μάρμα­

ουργική δραστηριότητα πάντοτε σε εγρήγορση, με τις

ρα που σκεπάζουν τους τοίχους, τα μωσαϊκά με το

οποίες μεταμορφώνονται και εμπλουτίζονται τα ιερά

μπλε ή χρυσό φόντο που αστράφτουν στην καμπύλη

θέματα - τόσο στη μεγάλη εικονογραφική κίνηση

των τρούλων και των αψίδων, τις τοιχογραφίες των

που συνοδεύει την αναγέννηση του 9ου αιώνα όσο

οποίω ν οι επάλληλες ζώνες ευθυγραμμίζονται με τα

και στην όχι λιγότερο ισχυρή κίνηση που αντιστοι­

τοιχώματα του κτιρίου. Υπάρχει εκεί ένα ολόκληρο

χεί στην αναγέννηση του 15ου.

σύστημα, με ασύγκριτο πλούτο, λάμψη, αρμονία και

Πρέπει να σημειώσουμε ένα ακόμη χαρακτηρι­

παρατηρούμε σ’ αυτό ταυτόχρονα μια θαυμαστή αρ­

στικό αυτής της τέχνης, γιατί εκφράζει ένα από τα

μονία του χρώματος, μια βαθιά αίσθηση του διακο-

σημαντικότερα γνωρίσματα του βυζαντινού πολιτι­

σμητικού αποτελέσματος, μια προσεκτική αναζήτη­

σμού: είναι η αγάπη για τη λαμπερή πολυτέλεια, τη

ση της εντύπωσης της πολυτέλειας και της μεγαλο­

λάμψη, που εκδηλώνεται σε όλα τα έργα. Στη διακό-

πρέπειας. Ας εξετάσουμε τέλος τη σοφή διάταξη αυ­

σμηση των εκκλησιών και των ανακτόρων δεν βλέ­

τών των τεράστιων συνόλων, τη βαθιά σκέψη που ε­

πει κανείς τίποτ’ άλλο από πολύτιμα μάρμαρα, α­

μπνέει τη σύνθεση των θεμάτων, τον κανόνα που

στραφτερά μωσαϊκά, θαυμάσια χρυσά κοσμήματα,

310

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΔΕΚΑΤΟ

ΟΓΔΟΟ

IC T O P IX T H G R Y Z X N T IN H C X Y T O K P X T O P lX C

υπέροχα υφάσματα που προορίζονται να τονίσουν

και εδώ και εκεί η διακόσμηση είναι εξίσου πολυ­

την ομορφιά της θείας λειτουργίας και τη μεγαλο­

τελής. Ασφαλώς τα μνημεία που παρήγαγε αυτή η

πρέπεια των αυτοκρατορικών προσώ πω ν, και που

αυτοκρατορική τέχνη που εργαζόταν για την αυλή

κάνουν το Βυζάντιο να φαίνεται μέσα σε μια λάμψη

και τους μεγάλους, σώζονται σε μικρότερο αριθμό

πετραδιών και χρυσοέι. Τόσο στον δημόσιο όσο και

από τα μνημεία της θρησκευτικής τέχνης· όσα όμω ς

στον ιδιωτικό βίο δεν υπάρχει τίποτ’ άλλο εκτός α­

γνωρίζουμε για τις τάσεις και τις πηγές έμπνευσής

πό πολυτελή υφάσματα στις αποχρώσεις της πορ­

της είναι εξίσου αξιοπρόσεκτα. Αυτή η τέχνη αγάπη­

φύρας και του χρυσού, λεπτοδουλεμένα ελεφαντό­

σε τα θέματα τα δανεισμένα από την κλασική ιστο­

δοντα, μπρούντζους με ασημένια σκαλίσματα, χει­

ρία και μυθολογία, τις ηθογραφικές σκηνές που ή­

ρόγραφα με πλούσια εικονογράφηση, σμάλτα με υ­

ταν προσφιλείς στην ελληνιστική τέχνη και την ι­

πέροχα χρώματα, χρυσούς και ασημένιους δίσκους,

στορική ζωγραφική, τις απεικονίσεις των νικώ ν

πολύτιμα κοσμήματα, όλα όσα παράγουν για μια

των αυτοκρατόρων, τις προσωπογραφίες που πα­

κοινωνία που λατρεύει τη μεγαλοπρέπεια, μια τέ­

ρουσιάζουν σ’ όλη τη δόξα της τη μορφή των ηγεμό­

χνη και μια βιομηχανία πολυτελείας. Και αυτό μας

νων. Πραγματεύτηκε αυτά τα κοσμικά θέματα με

επιτρέπει να διακρίνουμε ένα άλλο χαρακτηριστικό

μοναδική αγάπη για τον ρεαλισμό, με μεγάλη φρο­

αυτού του καλλιτεχνικού κινήματος: δίπλα στη

ντίδα για την παρατήρηση και τη ζωή· και σ’ αυτή

θρησκευτική τέχνη που δοξάζει το μεγαλείο του θ ε ­

την περίπτωση, συνδυάζοντας τις διαφορετικές αυ­

ού, υπήρξε - πράγμα λιγότερο γνωστό - μια κοσμι­

τές τάσεις - επιστροφή στα αρχαία πρότυπα, εντε­

κή τέχνη που δοξάζει τη μεγαλοσύνη του αυτοκρά­

λώ ς ανατολίτικη αγάπη για το χρώμα, προσπάθεια

τορα. Η πολυτέλεια των αυτοκρατορικών ανακτό­

νατουραλισμού - η βυζαντινή τέχνη αποδείχθηκε

ρων συναγωνίζεται τη λαμπρότητα των εκκλησιών:

δημιουργική.

Φ

0

ΒΥΖΑΝΤΙΝΟΣ ΒΙΟΣ. - Στον πνευματικό

σοκεντημένα μεταξωτά ρούχα τους, με τα λαμπρά

πλούτο που μαρτυρεί η ανάπτυξη της λογο­

χρώματα, γεμάτα λουλούδια, μεγάλα μενταγιόν, με

τεχνίας του, στην υλική λάμψη που μαρτυ­

θρησκευτικά ή κοσμικά θέματα, και όλα στολισμένα

ρεί η ανάπτυξη της τέχνης του, αντιστοιχούν όλα ό­

με σμάλτα, οι άνθρωποι της Κωνσταντινουπόλεως

σα γνωρίζουμε για τον βυζαντινό πολιτισμό στο σύ­

έμοιαζαν, κατά τα λεγάμενα του Βενιαμίν της Τιντέλ,

νολό του.

«με πρίγκιπες». Η πολυτέλεια του τραπεζιού δεν ή­

Από υλική άποψη, η ζωή του Βυζαντίου φαίνεται

ταν λιγότερο κομψή: οι δίσκοι από σκαλισμένο χρυ­

εξαιρετικά κομψή και εκλεπτυσμένη. Ο πλούτος των

σάφι και ασήμι, τα ποτήρια με τις επί σμαλτωμένες

ιδιωτικών κατοικιών δεν υστερεί σε μεγαλοπρέπεια

και επίχρυσες βάσεις, τα πολύτιμα σκεύη, ενισχύουν

από τα αυτοκρατορικό ανάκτορα· ο διάκοσμος είναι

τη λάμψη του σερβιρίσματος· και αν και η υποτιμητι­

πολυτελής, οι τοίχοι των διαμερισμάτων είναι ντυ­

κή διάθεση του Λουιτπράνδου μίλησε αυστηρά για

μένοι με μάρμαρα· μωσαϊκά ή πίνακες που απεικο­

τη ρετσίνα, τη μαγειρική με λάδι, τις σάλτσες του ψα­

νίζουν ηθογραφικές σκηνές, μυθολογικά θέματα, ι­

ριού που αγαπούσαν οι Βυζαντινοί, δεν μπόρεσε να

στορικά γεγονότα, γεμίζουν τους τοίχους· τα πολυτε­

μην επαινέσει τη λεπτότητα του αυτοκρατορικού τρα­

λή έπιπλα είναι στολισμένα με διακοσμήσεις από

πεζιού και ένα ψητό κατσικάκι, παραγεμισμένο με

σιντέφι και φίλντισι και γυαλιστερές πλάκες από

σκόρδο, πιπεριές και κρεμμύδια και ποτισμένο με

σμάλτο. Η ίδια αγάπη για την πολυτέλεια εμφανίζε­

τη φημισμένη σάλτσα που ονόμαζαν γάρον. Πράγμα­

ται και στις ενδυμασίες, στα κοσμήματα: με τα χρυ-

τι, φαίνεται ότι υπήρχε πολύ εκλεπτυσμένη κομψό­

311

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΔΕΚΑΤΟ

ΟΓΔΟΟ

I C T O P I X "THC R Y Z X N T T IN H C X Y T O K P X T O P l X C

τητα στα βυζαντινά γεύματα, και όπω ς και στη σημε­

στους βαρβάρους που τους περιβάλλουν, οι μεγαλο­

ρινή Ανατολή, ία αρώματα και τα λουλούδια φαίνε­

φυείς, καλλιεργημένοι και κυρίως εξαιρετικά ευφυ­

ται ότι συντελούσαν στην ενίσχυση της μεγαλοπρέ­

είς Βυζαντινοί, που διαλογίζονται πά νω στα πιο πε­

πειας και της γοητείας τους. Τέλος αυτή η κοινωνία

ρίπλοκα και δύσκολα ζητήματα και ξέρουν να εκ­

αγαπούσε τις γιορτές, τις δεξιώσεις, τα θεάματα και

φράζουν με ωραία γλώσσα τη σκέψη τους, που μπο­

ήξερε θαυμάσια να τα οργανώνει καλαίσθητα.Όλα ό­

ρούν να εξετάσουν σε βάθος και να συζητήσουν τα

σα γνωρίζουμε για τη βυζαντινή βιομηχανία μαρτυ­

λεπτότερα προβλήματα, που θέλουν να λύνουν με

ρούν τον ίδιο μεγαλοπρεπή χαρακτήρα: από αυτά τα

κομψή επιδεξιότητα όλες τις δυσκολίες της ζωής και

εργαστήρια βγήκε ολόκληρη η κομψή και εκλεπτυ­

που επιπλέον δεν ενοχλούνται καθόλου από περιτ­

σμένη πολυτέλεια που γνώρισε ο μεσαίωνας.

τούς ηθικούς δισταγμούς, φαίνονται σαν άνθρωποι

Μ’ αυτή την υλική ανωτερότητα, που αποτέλεσε ε­

ανώτερης φυλής, σαν διδάσκαλοι και σαν κύριοι.

πί αιώνες το ασύγκριτο γόητρο του Βυζαντίου, συν­

Γ Γ αυτό αναγκαστικά το Βυζάντιο έκανε αισθητή την

δυάζεται μια ακόμη πιο φανερή πνευματική ανωτε­

επιρροή του σ’ ολόκληρο τον κόσμο του μεσαίωνα.

ρότητα. Έχουμε ήδη αναλύσει τη σύνθετη φύση της

Η εξωτερική λάμψη του πολιτισμού του το έκανε ή­

βυζαντινής ψυχής, την ευλυγισία του πνεύματος, τη

δη ένα θαυμάσιο πρότυπο για όσους έρχονταν σε ε­

λεπτότητα του πνεύματος, την περιέργεια που βρι­

παφ ή μαζί του· η εσωτερική αξία αυτού του πολιτι­

σκόταν σε συνεχή εγρήγορση, την ευρύτητα των

σμού επιβαλλόταν ακόμη περισσότερο στους νέους,

γνώσεων, τον πλούτο του ηθικού βίου, που χαρα­

τραχείς και άγριους λαούς που βρίσκονταν σε επα­

κτηρίζουν τους Έλληνες του μεσαίωνα. Απέναντι

φή με την ελληνική αυτοκρατορία.

312

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΔΕΚΑΤΟ ΕΝΑΤΟ

Η ΛΙΧΛΟΟΗ THC ΟΡθΟΑ,ΟΐίλΟ ΚΑΙ Η Δ Η Μ ΙΟ Υ Ρ Γ ΙΑ T O Y CAA&IKOY K 0 C M 0 Y

I.

Το Βυζάντιο και ο σλαβικός κόσμος.

II.

Βυζάντιο και Βουλγαρία. Βυζάντιο και Ρωσία. Βυζάντιο και Σερβία. Βυζάντιο και Ρουμανία.

III.

313

Βυζάντιο και ασιατική Ανατολή.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΔΕΚΑΤΟ

ΕΝΑΤΟ

IC T O P IX T H C K V ^ X N T IN H C Χ Υ Ί ~ Ο Κ Ρ Χ Τ θ Ρ ΐΧ θ

Ο ΣΛΑΒΙΚΟΣ

ένα πρώτο πυρήνα κοινωνικής οργάνωσης· και νο­

ΚΟΣΜΟΣ. -Ό ,τ ι ήταν η Ρώμη, η Ρώμη των

τιότερα, κατά μήκος της Μαύρης θάλασσας, από τον

πα πώ ν, κατά τον μεσαίωνα για τον δυτικό

Δούναβη ώ ςτον Καύκασο, υπήρχαν στον κάτω Δνεί­

και γερμανικό κόσμο, ήταν το Βυζάντιο των χρι­

περο οι τουρκικής καταγωγής Πατσινάκες, και στον

στιανών αυτοκρατόρων για τον σλαβικό και ανατο­

Δον οι Χαζάροι και άλλοι λαοί, Ούζοι, Ζίχες, Αλανοί

λικό κόσμο: ο μεγάλος δάσκαλος που έφερε τη θρη­

και οι μαύροι Βούλγαροι στον Βόλγα.

0

ΒΥΖΑΝΤΙΟ

ΚΑΙ

0

Το Βυζάντιο, με τα δυνατά του χέρια, έπλασε όλες

σκεία και τον πολιτισμό στους βάρβαρους λαούς που κινούνταν γύρω α­

αυτές τις βαρβαρικές φυ­

πό την αυτοκρατορία.

λές για να σχηματίσει έ­

Σε όλα τα σύνορα της

θνη. Αυτό «δημιούργησε

βυζαντινής μοναρχίας υ­

από τις σλαβικές, βουλ­

πήρχε ένα συγκεχυμένο

γαρικές, μαγυαρικές, βα-

χάος από άγριες φυλές,

ραγκικές ορδές τα χρι­

απομεινάρι της μεγάλης

στιανικά κράτη της Σερ­

εισβολής που από τον 5ο

βίας, της Κροατίας, της

ώ ς τον 7ο αιώνα είχε ε­

Βουλγαρίας, της Ουγγα­

ξαπολυθεί εναντίον της

ρίας, της Ρωσίας»· αυτό

αυτοκρατορίας και είχε

τους έφερε όλα όσα τους

κινδυνεύσει να τη βου­

επέτρεψαν να ζήσουν, ό­

λιάξει. Υπήρχαν στα βο­

λα τα στοιχεία του μελλο­

ρειοδυτικά της βαλκανι­

ντικού μεγαλείου τους.

κής χερσονήσου οι Κρο-

Οι βυζαντινοί ιεραπό­

άτες και οι Σέρβοι, που έ­

στολοι, με τη διάδοση

φταναν κατά μήκος της

της ορθοδοξίας, μύησαν

δαλματικής ακτής μέχρι

στον χριστιανισμό όλους

τις ακτές της Αδριατικής·

αυτούς τους τραχείς και

στα βορειοδυτικά, μεταξύ

άγριους λαούς και με τη

Δούναβη και Αίμου, υ­

θρησκεία, τους δίδαξαν

π ή ρ χα ν οι Βούλγαροι

προοδευτικά

όλα όσα

που είχαν επιβληθεί στον σλαβικό πληθυσμό της

κάνουν ένα Κράτος οργανωμένο και πολιτισμένο.

περιοχής και είχαν εκσλαβιστεί κατά την επαφή μαζί

Στα έθνη που προσηλύτιζε, το Βυζάντιο έφερε την ι­

του. Πέρα από αυτά τα κράτη που είχαν ιδρυθεί στο

δέα της κυβέρνησης και τις αρχές του δικαίου, τις

αρχαίο έδαφος της αυτοκρατορίας, υπήρχε, πέρα α­

μορφές μιας πιο εκλεπτυσμένης ζωής και την πνευ­

πό τον Δούναβη, η Μεγάλη Μοραβία, ένα άλλο σλα­

ματική και καλλιτεχνική καλλιέργεια. Οι μηχανικοί

βικό κράτος που, κατά τον 9ο αιώνα, καταλάμβανε

του έχτισαν πόλεις για του Χαζάρους και οι αρχιτέ-

τη σημερινή Ουγγαρία μέχρι το Γκραν και σε λίγο α­

κτονές του έχτισαν εκκλησίες για τους Ρώσους· οι

ντί καταστάθηκε από τις ορδές των Μαγυάρων. Υπήρ­

χρονογράφοι του, μεταφρασμένοι στα βουλγαρικά,

χαν, στην κεντρική κοιλάδα του Δνείπερου, γύρω α­

στα σέρβικά, στα ρωσικά, έδωσαν στους σλάβους

πό το Κίεβο, οι Βαράγκοι που, μετονΡούρικ και τους

χρονικογράφους τα πρότυπα που μιμήθηκαν· τα

συντρόφους του, έφεραν στους Σλάβους της Ρωσίας

λαϊκά παραμύθια του γοήτεψαν την παιδική φαντα-

314

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΔΕΚΑΤΟ

ΕΝΑΤΟ

ΙΟ ΊΓ Ο Ρ ΙΧ T H C R V Z ^ N T IN H C X Y T O K P X T O P l X G

σία αυτών των λαών. Κυρίως όμω ς το Βυζάντιο έ­

ταγόμενοι από τη Θεσσαλονίκη και επομένως ενή­

δωσε στους Σλάβους το αλφάβητό τους και τη λογο­

μεροι για τα ήθη και τη γλώσσα των Σλάβων που

τεχνική γλώσσα τους, την ημέρα που ο Κύριλλος και

περιέβαλλαν από παντού τη μεγάλη ελληνική πόλη,

ο Μεθόδιος, «οι απόστολοι των Σλάβων» που είχαν

όχι μόνο κήρυξαν στη σλαβική γλώσσα αλλά έφε­

επιφορτιστεί από τον αυτοκράτορα Μ ιχαήλ III να

ραν στους κατοίκους της Μοραβίας, με το Ευαγγέλιο

διδάξουν το ευαγγέλιο στους κατοίκους της Μορα­

μεταφρασμένο σε μια διάλεκτο που έμοιαζε με τη

βίας μετέφρασαν για τους νεοφώτιστους τα Ιερά Βι­

γλώσσα τους, τη σλαβική λειτουργία και προσπάθη­

βλία σε μια σλαβική διάλεκτο και εφηύραν για να τη

σαν να στρατολογήσουν και να εκπαιδεύσουν γύρω

μεταγράψουν τη γλαγολιτική γραφή, που προερχό­

τους ένα σλαβικό κλήρο. Έτσι κατάφεραν, όχι στη

ταν από την ελληνική μικρογραφική γραφή.

Μοραβία, όπου μπροστά στην αντίθεση και τις δο­

Αυτό αποτελεί, ίσως περισσότερο από ο,τιδήποτε

λοπλοκίες του γερμανικού κλήρου, το έργο τους που

άλλο, το μεγάλο έργο του Βυζαντίου και την κύρια

άρχισε θαυμάσια κατέρρευσε πολύ γρήγορα, αλλά

αιτία της επιτυχίας του. Ενώ η Ρώμη προσπάθησε

στον υπόλοιπο σλαβικό κόσμο όπου οι αρχές τους

πάντοτε να επιβάλει στους λαούς που προσηλύτιζε

μετέδωσαν την ορθόδοξη πίστη με τη μορφή και

τα λατινικά ω ς γλώσσα της Εκκλησίας, το Βυζάντιο,

σύμφωνα με τις αρχές που είχαν εφαρμόσει ο Κύ­

με μεγαλύτερη και πιο εύκαμπτη πολιτική ευφυΐα,

ριλλος και ο Μεθόδιος. Ακόμη και σήμερα, σ’ ολό­

κατάλαβε από νω ρίς ότι ήταν προς το συμφέρον του

κληρο τον σλαβικό κόσμο, στη Σερβία, στη Βουλγα­

να απευθυνθεί στους ανθρώ πους που ήθελε να προ­

ρία, στη Ρωσία, εκατομμύρια ορθόδοξοι πιστοί χρη­

σηλυτίσει στον χριστιανισμό στην εθνική γλώσσα

σιμοποιούν το κυριλλικό αλφάβητο και τη σλαβονι-

τους. Από τα τέλη του 4ου αιώνα, η ανατολική εκ­

κή εκκλησιαστική διάλεκτο που επινόησαν πριν α­

κλησία είχε ενθαρρύνει τον Ουλφίλα να δημιουργή­

πό περισσότερο από δέκα αιώνες, οι δύο αδελφοί α­

σει ένα αλφάβητο για τους Γότθους, να μεταφράσει

πό τη Θεσσαλονίκη.

τα Ιερά Βιβλία στη γλώσσα τους, να τελεί τις λειτουρ­

Και δεν ήταν μόνο αυτό. «Οι φυλές της ανατολικής

γίες σύμφωνα μ’ ένα γοτθικό λειτουργικό. Στα μέσα

Ευρώπης, λέει ο Rambaud, δεν θα γνώριζαν σχεδόν

του 5ου αιώνα, η αυτοκρατορική κυβέρνηση είχε

τίποτα για την καταγωγή τους αν οι Βυζαντινοί δεν εί­

ενθαρρύνει επίσης τον Σαχάκ και τον Μεσρόμπ να

χαν φροντίσει να συντάξουν τα χρονικά αυτών των

μεταφράσουν τη Βίβλο από τα ελληνικά στα αρμενι­

Βαρβάρων. Χωρίς το Corpus historiae byzantinae,

κά. Κατά τον 6ο αιώνα, το Ευαγγέλιο είχε μεταφρα­

που αποτέλεσε αντικείμενο τόσης περιφρόνησης,

στεί στην ουννική γλώσσα για τους θύ ννου ς της Κα-

χωρίς τον Προκόπιο, χωρίς τον Μένανδρο, χωρίς τον

σπίας θάλασσας. Από τον 8ο αιώνα Κόπτες, Αβησ-

Θεοφάνη, χωρίς τον Πορφυρογέννητο, χωρίς τον Λέ­

συνοί, Σύριοι, Αραβες, Αρμένιοι, χρησιμοποίησαν

οντα Διάκονο και τον Κεδρηνό, τι θα ήξεραν για την ί­

την εθνική γλώσσα στις διάφορες λειτουργίες τους.

δια τους την ιστορία οι Ρώσοι, οι Ούγγροι, οι Σέρβοι,

Κατά τον 9ο αιώνα ο Κύριλλος και ο Μεθόδιος έκα­

οι Κροάτες, οι Βούλγαροί;» Χωρίς το Βυζάντιο, όλοι

ναν το ίδιο για τους Σλάβους. Κατάλαβαν πόσο πα­

αυτοί οι λαοί δεν θα ήξεραν σχεδόν τίποτα για το πα­

ράλογο ήταν να θέλουν να εξηγήσουν σε μια δυσ­

ρελθόν τους όπως, χωρίς αυτό, θα αγνοούσαν για πο­

νόητη γλώσσα, ακόμη πιο δυσνόητα μυστήρια. Κα­

λύ καιρό ακόμη τα πάντα για τον πολιτισμό.

315

Κ Ε Φ Α Λ Α Ι Ο Δ Ε Κ Α Τ Ο Ε ΝΑΤ Ο ΙΟΊΓΟΡίλ. T H C K Y Z X N T I N H C Χ Υ Ί Γ Ο Κ Ρ Χ Τ Ο Ρ Ι Χ Ο

Φ εν υπάρχει λόγος να επιμείνουμε οιο έργο

τεύουσάς τους Πλίσκα-Αμπόμπα, οι Βούλγαροι Χά­

του Βυζαντίου στους λαούς που έχουν εξα­

νοι, σαν κυνηγημένοι από το λαμπρό φάντασμα του

φανιστεί εδώ και αιώνες από την ιστορία ή

προκατόχου τους, είχαν μάθει να παριστάνουν τον

σ’ εκείνους όπου η επιρροή του ήταν παροδική.

βασιλέα και αυτοαποκαλούνταν, αν και ειδωλολά­

Αρκεί να υπενθυμίσουμε τι έκαναν οι έλληνες ιερα­

τρες «θεία χάριτι ηγεμόνες». Ο χριστιανισμός έβαλε

πόστολοι στις πεδιάδες της Νότιας Ρωσίας, από τον

επάνω τους τη σφραγίδα του Βυζαντίου.

6ο αιώνα, όταν προσηλύτισαν τους Γότθους και τους

Γύρω στο 864, ο Βόρης, τσάρος της Βουλγαρίας,

θύ ννου ς της Κριμαίας, τους Αλανούς και τους Αβα-

προσηλυτιζόταν στην ορθόδοξη πίστη. Ο βυζαντινός

σγούς του Καυκάσου, μέχρι τον 1Οο αιώνα, οπότε ο

θρύλος στόλισε με ρομαντικά χρώματα αυτό το γεγο­

Κύριλλος και ο Μ εθόδιος έκαναν τον Χριστιανισμό

νός. Στους συνεχιστές του Θεοφάνη διαβάζουμε ότι

να θριαμβεύσει στους Χαζάρους, που ήταν βαθιά

ο βούλγαρος ηγεμόνας, δεινός κυνηγός, είχε σκεφτεί

διαποτισμένοι κατά τον 8ο αιώνα από την εβραϊκή

να βάλει να απεικονίσουν σε μια από τις κατοικίες

προπαγάνδα, και όπου κατά τον 10ο αιώνα ήκμαζε

του μερικά από τα επεισόδια της αγαπημένης του

ακόμη ο ιουδαϊσμός. Δεν θα πούμε επίσης ούτε λέ­

διασκέδασης. Απευθύνθηκε για το σκοπό αυτό σ’ έ­

ξη για το ένδοξο αποστολικό έργο που ο Κύριλλος

να μοναχό ονόματι Μεθόδιο, αλλά αντί να του χα­

και ο Μ εθόδιος συνέχισαν επί είκοσι χρόνια στη

ράξει ένα συγκεκριμένο πρόγραμμα, αρκέστηκε να

Μοραβία και το πεδίο δράσης του οποίου επεκτά­

του παραγγείλει να ζωγραφίσει «ό,τι ήθελε αρκεί το

θηκε ώ ς τους Σλάβους του Βαλατώνα και τη Βοη­

θέμα να ενέπνεε φόβο και κατάπληξη στους θεα­

μία. Μετά τον θάνατο του Μεθοδίου (885), η πα­

τές». Σπρωγμένος από κάποια θεία έμπνευση, ο

ρακμή αυτών των αρχών επέτρεψε την αποδιοργά­

Έ λληνας σκέφτηκε να απεικονίσει τη φοβερή σκη­

νωση της Εκκλησίας που είχε ιδρύσει· και λίγα χρό­

νή της τελευταίας Κρίσεως, ό π ω ς την έχει φανταστεί

νια αργότερα, η μαγυαρική εισβολή κατέστρεφε για

η βυζαντινή εικονογραφία. Σ’ αυτό το θέαμα, ο Βό­

πάντα την εφήμερη μοραβική αυτοκρατορία. Υπάρ­

ρης τρόμαξε τόσο ώστε, για να αποφύγει τα μαρτύ­

χει στο έργο του Βυζαντίου ένα πιο ουσιαστικό και

ρια που περίμεναν τους καταδικασμένους, δεν δί­

πιο ανθεκτικό στο χρόνο κομμάτι, του οποίου δύ­

στασε να βαπτιστεί.

σκολα μπορούμε να περιγράφουμε την

ιστορική

Η πραγματικότητα είναι λίγο διαφορετική και

σημασία. Όταν προσηλύτιζε στην ορθοδοξία τους

στους λόγους που έκαναν τον βάρβαρο να πάρει αυ­

Βουλγάρους, τους Ρώσους, τους Σέρβους, το κύριο

τή την απόφαση υπάρχει περισσότερη πολιτική πα­

μέλημα του Βυζαντίου ήταν ασφαλώς να τους υπο­

ρά θρησκευτικό συναίσθημα. Τοποθετημένος ανά­

τάξει στην επιρροή του· έκανε όμω ς ταυτόχρονα κά­

μεσα στη βυζαντινή αυτοκρατορία και τη Μεγάλη

τι περισσότερο, τους έκανε να γεννηθούν για την ι­

Μοραβία όπου εκείνη τη στιγμή είχε αρχίσει να ει­

στορία.

σχωρεί ο χριστιανισμός, ο Βόρης, πρακτικό πνεύ­

Βυζάντιο και Βουλγαρία. - Ή δ η από τον 8ο αιώνα,

μα, καταλάβαινε ότι δεν μπορούσε να παραμείνει

η βυζαντινή επιρροή είχε αρχίσει να διεισδύει στη

ειδωλολάτρης· προσπαθούσε όμω ς να δει από ποια

Βουλγαρία. Σε αντάλλαγμα για την υποστήριξη που

πλευρά τον συνέφερε περισσότερο να ζητήσει το βά-

παρείχε στον αυτοκράτορα Ιουστινιανό Β', ο Χάνος

πτισμα· και δίσταζε ανάμεσα στην ορθοδοξία του

Τερβήλ είχε πάρει τον τίτλο του Καίσαρα, είχε φορέ­

γειτονικού Βυζαντίου και στη ρωμαϊκή πίστη που

σει στο κεφάλι του το χρυσό στέμμα, είχε φορέσει τον

του πρόσφερε η Γερμανία της οποίας είχε γίνει σύμ­

χρυσοκέντητο πορφυρό μανδύα· και ακολουθώντας

μαχος. Η Κωνσταντινούπολη δεν μπορούσε να δε­

το παράδειγμά του, στο ανάκτορο της αρχαίας πρω-

χθεί να μπει η Βουλγαρία στη σφαίρα επιρροής της

316

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΔΕΚΑΤΟ

ΕΝΑΤΟ

I C T O P I X T H C Κ Υ Ζ Χ Ν Ύ Ί Ν Η Ο Χ Υ ' Γ Ο Κ Ρ Χ 'Γ Ο Ρ Ι Χ Ο

Δύσης. Μια στρατιωτική επίδειξη επανέφερε τον

ρητορική του Δημοσθένη και τους συλλογισμούς

βούλγαρο ηγεμόνα στην οδό της σύνεσης και επειδή

του Αριστοτέλη». Όταν αυτός ο «κατά το ήμισυ

εξάλλου του πρόσφεραν σε αντάλλαγμα για τον προ­

Έλληνας», ό π ω ς τον ονόμαζαν οι σύγχρονοί του, α­

σηλυτισμό του, μια εδαφική επέκταση, πήρε την α­

νέβηκε στο θρόνο, η πρώτη φροντίδα του ήταν να

πόφασή του. Ζήτησε να βαπτιστεί στην Κωνσταντι­

διαμορφώσει τη βαρβαρική αυλή της Μεγάλης Πρε-

νούπολη, πήρε το χριστιανικό όνομα Μ ιχαήλ και ο

σλάβας σύμφωνα με ία πρότυπα της πολυτελούς αυ­

πατριάρχης Φώτιος, συναισθανόμενος την πλήρη

λής του βασιλέως. Οι συγγραφείς της εποχής μιλούν

του γεγονότος,

με θαυμασμό για ία λαμπρά

χαιρέτισε με αυταρέσκεια

κτίρια, τα ψηλά ανάκτορα, τις

στο πρόσω πο του νεοφώτι­

εκκλησίες που υψώνονταν

στου «το ωραιότερο κόσμη­

στην τσαρική πόλη, τους α­

μα των προσπαθειώ ν μας».

μέτρητους πίνα κες που τις

Πολύ σύντομα όμως, δυσα-

διακοσμούσαν, τη λάμψη του

ρεστημένος από τουςΈλλη-

ασημιού και του χρυσαφιού

νες, ο βούλγαρος τσάρος

που τις περιέβαλλε. Ο ηγεμό­

στράφηκε προς τη Ρώμη

νας καθόταν στο θρόνο του

και ζήτησε από τον πάπα

«με ρούχα

Νικόλαο Α ' να εγκαθιδρύ-

μαργαριτάρια, με περιδέραια

σει το λατινικό τελετουργι­

από νομίσματα στο λαιμό, με

κό στο βασίλειό ίου. Αυτό

βραχιόλια στους καρπούς,

δεν ήταν μέσα στα σχέδια

ζωσμένος με πορφυρή ζώ­

των Βυζαντινών: η αυτο­

νη», μέσα στη μεγαλοπρεπή

κρατορική κυβέρνηση δεν

ενδυμασία των αυτοκρατό-

σκόπευε

τη

ρων του Βυζαντίου. Γύρω του

Βουλγαρία. Μπροστά στις

κάθονταν οι βογιάροι του,

ελληνικές διαμαρτυρίες, η

«στολισμένοι με χρυσές αλυ­

Ρώμη αναγκάστηκε να υπο­

σίδες, ζώνες και πολύτιμα

χωρήσει στη σύνοδο ίου

βραχιόλια».

869· ο ορθόδοξος κλήρος

φρουρά φορούσε γυαλιστε­

εγκαταστάθηκε και πάλι

ρούς χάλκινους θώρακες, α­

στη Βουλγαρία. Και όταν,

σημένιες και χρυσές λόγχες.

σημασία

να

αφήσει

το 885, μετά το θάνατο του

Ο Βούλγαρος ηγεμόνας Βόρις.

κεντημένα με

Η

τσαρική

Μια εντελώς βυζαντινή ετι­ κέτα ανακατευόταν με μια α­

Μεθοδίου, οι μαθητές του υ ποχρεώ θη κα ν να εγκαταλείψουν τη Μοραβία,

κόμη βαρβαρική πολυτέλεια και ο Συμεών ένιωθε

βρήκαν άσυλο στη Βουλγαρία και ολοκλήρωσαν το

αρκετά κοντά στον βασιλέα ώστε να ονειρεύεται να

έργο του προσηλυτισμού της χώρας.

κατακτήσει την ηγεμονία στα Βαλκάνια, να κάνει

Μαζί με τη χριστιανική πίστη, η επιρροή και ο

την Κωνσταντινούπολη πρωτεύουσά του και να πά­

πολιτισμός του Βυζαντίου διείσδυσαν βαθιά στη

ρει τον τίτλο του «τσάρου της Βουλγαρίας και αυτο­

Βουλγαρία. Ο διάδοχος του Βόρη, ο γιος ίου Συμε­

κράτορα των Ρωμαίων».

ών, είχε περάσει πολλά χρόνια της νεότητάς του ως

Το μεγαλοπρεπές όνειρό του έσβησε ίο 9 2 4 στις

όμηρος στην αυτοκρατορική πόλη και έτρεφε βαθύ

πύλες του Βυζαντίου/Ομως, χάρη σ’ αυτόν, η Βουλ­

θαυμασμό για την πνευματική ανωτερότητα των

γαρία μεταμορφώθηκε. Ο Συμεών αγαπούσε τα

Ελλήνων, κοντά στους οποίους είχε μελετήσει «τη

γράμματα. Του άρεσε να περιστοιχίζεται από ωραία

317

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΔΕΚΑΤΟ

ΕΝΑΤΟ

ΙΟΊΓΟΡΙΧ ΊΓΗΟ K Y Z X N T I N H C X Y T O K P X T O P I X C

πνεύματα. Έβαζε να μεταφράσουν στα βουλγαρικά

κό έδαφος έστελναν ευχαρίστως στο διάβολο αυτούς

τα πιο φημισμένα έργα της βυζαντινής λογοτεχνίας,

τους δύσοσμους και βρώμικους αγροίκους, που ο

τα φημισμένα χρονικά και τα έργα των πατέρων. Ο

χαρακτήρας τους έμοιαζε να είναι «η φυσική πηγή

ίδιος φιλοδοξούσε να αποκτήσει λογοτεχνική δόξα

κάθε κακίας». Ωστόσο, η Βουλγαρία οφείλε στη βυ­

και συνέθετε μια συλλογή από αποσπάσματα του

ζαντινή επιρροή την είσοδό της στον κύκλο των α-

Ιωάννη Χρυσοστόμου. Οι κόλακέςιου τον συνέκρι­

στυνομούμενων κρατών· και αργότερα, κατά τον

ναν με «μια εργατική μέλισσα, που έπαιρνε το χυμό

13ο αιώνα, όταν ιδρύθηκε η δεύτερη βουλγαρική

από όλα τα λουλούδια για να τον σκορπίσει πάνω

αυτοκρατορία, οι ηγεμόνες της νέας μοναρχίας, ό­

στους βογιάρουςτου». Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι α­

π ω ς και οι προκάτοχοί τους του 10ου αιώνα, είχαν

πό πολλές πλευρές, με την υπερβολική σκληρότητα

την έμμονη ιδέα του Βυζαντίου και, ό π ω ς και εκεί­

και τον ασιατικό δεσποιισμό του, ο Συμεών παρέ­

νοι, δέχθηκαν υπάκουα την επίδρασή του.

μενε τρομακτικά βάρβαρος: ωστόσο άρχισε να κάνει

Βυζάντιο και Ρωσία. —Στο ρωσικό κράτος που είχε

τη Βουλγαρία πολιτισμένο κράτος. Ταυτόχρονα, δα­

γεννηθεί κατά τον 9ο αιώνα στις πεδιάδες του Δνεί­

νειζόταν από το Βυζάντιο τα πολιτικά αξιώματά του:

περου, η επίδραση του Τσάριγκραντ δεν ήταν λιγότε­

επέβαλλε στην αριστοκρατία των βογιάρων τη μο­

ρο ισχυρή. Από τον 10ο αιώνα, όπω ς είδαμε, μεγά­

ναρχική εξουσία, στήριζε γερά τη βασιλεία πάνω

λος αριθμός ρώσων εμπόρω ν έρχονταν να εμπορευ­

στην Εκκλησία που υπέτασσε εξάλλου στην παντο­

τούν στο Βυζάντιο· οι ρώσοι μισθοφόροι υπηρετού­

δυναμία του ό π ω ς έκανε ο έλληνας αυτοκράτορας.

σαν κατά χιλιάδες στον αυτοκρατορικό στρατό και

Όταν πέθανε, η Βουλγαρία είχε γίνει, από την επα­

στόλο- έτσι η ελληνική επιρροή άρχισε να διεισδύει

φή με το Βυζάντιο, έθνος.

στο Κίεβο. Και εδώ, ο χριστιανισμός ολοκλήρωσε το

Τα σαράντα χρόνια της βασιλείας του γιου του Πέ­

έργο και εισήγαγε στη Ρωσία τον πολιτισμό.

τρου ενίσχυσαν ακόμη περισσότερο τη βυζαντινή ε­

Από τα τέλη του 9ου αιώνα, ο Βασίλειος Α' είχε ο­

πιρροή. Παντρεμένος με μια ελληνίδα πριγκίπισ-

νειρευτεί να προσηλυτίσει τους Ρώσους και είχε ή­

σα, ο τσάρος ήταν ο πιστός σύμμαχος, ο πνευματι­

δη ιδρυθεί μια επισκοπή της Ρω σίας/Ο μω ς ο χρι­

κός γιος, σχεδόν ο υποτελής του βασιλέως· οι σχέ­

στιανισμός δεν είχε σημειώσει ακόμη σημαντικές

σεις ανάμεσα στις δύο αυλές ήταν συχνές και εγκάρ­

προόδους στη χώρα, όταν το 957 η μεγάλη πριγκί-

διες και στην Κωνσταντινούπολη έτρεφαν ιδιαίτερη

πισσαΌ λγα ήρθε στην Κωνσταντινούπολη και δέ­

εκτίμηση για τους «φίλους Βουλγάρους». Η αυτο­

χτηκε εκεί το βάπτισμα. Όση σημασία και αν απέ­

κρατορική καγκελαρία έδινε στον βούλγαρο τσάρο

δωσε στο γεγονός η μεταγενέστερη ρωσική παράδο­

τον τίτλο του βασιλέως και ονόμαζε τον λαό του

ση, δεν θα πρέπει να υπερβάλουμε την εμβέλειά

«χριστιανικότατο λαό». Χάρη σ’ αυτές τις σχέσεις, η

του. Μόνο σαράντα χρόνια αργότερα, όταν ο εγγονός

βυζαντινή λογοτεχνία και τέχνη διείσδυσαν στη

της Όλγας Βλαδίμηρος ασπάστηκε την ορθοδοξία

Βουλγαρία και τη μεταμόρφωσαν. Το σλαβικό βασί­

μαζί με ολόκληρο το λαό του, ο χριστιανισμός διείσ-

λειο γινόταν ένας δορυφόρος της ελληνικής αυτο­

δυσε πραγματικά στη Ρωσία.

κρατορίας που επρόκειτο, γύρω στα τέλη του 10ου

Το παλαιό ρωσικό χρονικό που ονομάζουμε χρο­

αιώνα και στις αρχές του 11 ου, να το κατακτήσει και

νικό του Νέστορος διηγήθηκε με γραφικό τρόπο τις

να το προσαρτήσει.

προτροπές που δεχόταν ο μεγάλος πρίγκιπας από

Ασφαλώς, κάτω από τη βυζαντινή επιρροή, η

τους εκπροσώπους των διαφορετικών θρησκειών,

Βουλγαρία διατήρησε την εθνικότητά της και ένα

ρωμαιοκαθολικούς και ορθόδοξους, εβραίους και

μέρος της βαρβαρι κής τραχύτητάς της. Ποτέ δεν υ­

μουσουλμάνους και πώς, προτού πάρει την απόφα­

ποτάχτηκε απόλυτα στην πολιτική εξουσία των αυ-

σή του, ο Βλαδίμηρος θέλησε να κάνει μια πραγμα­

τοκρατόρων· επαναστατούσε αδιάκοπα, και οι

τική έρευνα σχετικά με το ποια ήταν η καλύτερη

Έλληνες που η κακή τους τύχη εξόριζε σε βουλγαρι­

θρησκεία. Από τη σύγκριση βγήκε νικητής το Βυζά­

318

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΔΕΚΑΤΟ

ΕΝΑΤΟ

I C T O P I X "THC K Y Z X N T I N H G Χ Υ Τ Ό Κ Ρ Χ Χ Ο Ρ Ι Χ Ο

ντιο. Οι ρώσοι πρεσβευτές γύρισαν από τη μεγάλη

αυτά τα σχολεία διευθύνονταν από έλληνες διδα­

πόλη θαμπω μένοι από το γόητρο της ορθόδοξης

σκάλους. Στο Βυζάντιο ήρθε το 991 ο πρώτος μη­

λειτουργίας. «Παραδεχόμαστε, δήλωσαν, ότι είδαμε

τροπολίτης του Κιέβου και οι κληρικοί που εργάζο­

στη Ρώμη μεγάλα και ωραία πράγματα. Ό μ ω ς όσα

νταν για τη διάδοση του χριστιανισμού στη χώρα. Ο

είδαμε στην Κωνσταντινούπολη ξεπερνούν την αν­

χριστιανισμός όμω ς έφερε πολύ περισσότερα στη

θρώ πινη κατανόηση». Ο Βλαδίμηρος αποφάσισε υ­

Ρωσία. Στον κοινωνικό τομέα, είχε ω ς αποτέλεσμα

πέρ των Ελλήνων. Το 989, στη Χερσώνα που είχε

τη μεταρρύθμιση της κοινωνίας, τη σύσφιξη των οι­

κυριευτεί από τα στρατεύματά του, δέχτηκε το βάπτι-

κογενειακών δεσμών. Στον πολιτικό τομέα η επα­

σμα ενώ παντρευόταν ταυτόχρονα μια πριγκίπισσα

νάσταση που έφερε ήταν ακόμη βαθύτερη και μεγα­

της αυτοκρατορικής οικογένειας. Όταν επέστρεψε

λύτερη: εμφανίστηκε μια νέα αντίληψη για τη μο­

στο Κίεβο διέταξε τον μαζικό προσηλυτισμό του λα­

ναρχική εξουσία- ο αρχηγός των άτακτων πολεμι­

ού του. Η Ρωσία ήταν χριστιανική.

στών που ήταν ώ ς τότε ο μέγας πρίγκιπας της Ρω­

Με το να δεχθεί τον Χριστιανισμό η Ρωσία έμπαι­

σίας έγινε, κατ' εικόνα του βυζαντινού αυτοκράτορα,

νε στον πολιτισμό- με το να τον δεχθεί μέσω του Βυ­

ηγεμόνας που αντλούσε τα δικαιώματά του από τον

ζαντίου προετοιμαζόταν για ακόμη υψηλότερα πε­

θεό. Γεννήθηκε η ιδέα του Κράτους. Ο χριστιανι­

πρωμένα. Στα εξήντα χρόνια που ακολούθησαν τον

σμός άσκησε την επιρροή του και στη νομοθεσία, α­

προσηλυτισμό του Βλαδίμηρου, η Ρωσία βρισκόταν

ντί καθιστώντας το ατομικό δικαίωμα και τις ιδιω τι­

σε στενή συμμαχία με την ελληνική αυτοκρατορία

κές αντεκδικήσεις με τη δημόσια τιμωρία και το αί­

και στη διάρκεια αυτού του μισού αιώνα, ερχόμενη

σθημα της κοινω νικής άμυνας. Τέλος η βυζαντινή

σε επαφή με το Βυζάντιο, μεταμορφώθηκε. Γ ία τους

λογοτεχνία, διεισδύοντας στη Ρωσία, έφερε, μαζί με

ορθόδοξους ιερείς που ο Βλαδίμηρος είχε φέρει μα­

τα Ιερά Βιβλία και τα συγγράμματα των Πατέρων, τα

ζί του στο Κίεβο, για τους νεοφώτιστους υπηκόους

χρονικά που επρόκειτο να χρησιμεύσουν ω ς πρότυ­

του, χρειάζονταν εκκλησίες: ο ηγεμόνας γέμισε με

πο στους ρώσουςχρονογράφους, τα φιλοσοφικά και

εκκλησίες την πρωτεύουσά του και, για να τις χτίσει,

επιστημονικά έργα, τα μυθιστορήματα, και πολλά

κάλεσε έλληνες αρχιτέκτονες και έλληνες ζωγρά­

άλλα πράγματα με τα οποία εισήχθησαν πολλές ιδέ­

φους για να τις διακοσμήσουν. Ίδρυσε σχολεία για

ες που επρόκειτο να μεταμορφώσουν την ηθική και

τη διδασκαλία της νέας θρησκείας στα παιδιά και

κοινωνική ζωή της Ρωσίας. Η ελληνική τέχνη ά­

319

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΔΕΚΑΤΟ

ΕΝΑΤΟ

I C T O P I X T H C K Y Z X N T I N H C X Y T ~ O K P X T ~ O P lX C

σκησε εξίσου μεγάλη επιρροή: σε όλες τις ρωσικές

χτύπησαν τα πρώτα ρωσικά νομίσματα, αρχιτέκτο­

πόλεις υψώθηκαν μεγαλοπρεπείς εκκλησίες και

νες και τεχνίτες ψ ηφιδω τώ ν έχτισαν και διακόσμη­

«στις πόλεις με τους προμαχώνες από λάσπη, ο

σαν την Αγία Σοφία και την έκαναν μια καθαρά βυ­

Βλαδίμηρος έκανε να ξεπηδήσουν εκκλησίες με

ζαντινή εκκλησία. Τα ψηφιδωτά που συνοδεύονται

χρυσούς τρούλους».

όλα από ελληνικές επιγραφές και που αντανακλούν

Ο γιος του Γιαροσλάβ (1015-1054) συνέχισε και

ακόμη τη χρυσαφένια λάμψη τους στην καμπύλη

ολοκλήρωσε το έργο ίου. Τον έχουν ονομάσει Καρ-

ίου τρούλου και στο «ακατάλυτο τείχος» του νάρθη­

λομάγνο της Ρωσίας και θυμίζει πράγματι τον μεγά­

κα, είναι, ω ς προς τη διάταξη και την τεχνοτροπία

λο φράγκο αυτοκράτορα με τη νομοθετική δραστη-

τους, ένα από τα ωραιότερα έργα της ελληνικής τέ­

ριότητά του, με την αγάπη του για τα κτίρια, με την α­

χνης του 1 1ου αιώνα. Οι περίεργες τοιχογραφίες

γάπη του για τα γράμματα και τις τέχνες. Μέσω αυ­

που διακοσμούν τη σκάλα των πύργω ν δείχνουν με

τού η Ρωσία

ακόμη πιο χα­

του 1 1ου α ιώ ­

ρακτηριστικό

να έγινε αυτό

τρόπο την ε­

που δεν ήταν

πιρροή που α­

π ια η Ρωσία

σκούσε

στον

του 16ου α ιώ ­

ρω σικό

κό­

να, ένα ευρω­

σμο η μακρι­

παϊκό κράτος,

νή λάμψη του

θέλησε

η

παλατιού του

πρω τεύουσά

Βυζαντίου: ο­

του, το Κίεβο,

λόκληρη

να συναγωνί­

ζωή της βυζα­

ζεται την Κων­

ν τινή ς αυλής

σ τ α ν τ ιν ο ύ π ο ­

ε μ φ α ν ιζ ό τ α ν

λη, να έχει, ό­

εκεί, με το τε­

π ω ς το Βυζά­

λετουργικό

ντιο, την Αγία

της, τις γιορτές

Σοφία της και

της, τις δ ια ­

την

σκεδάσεις της,

Χρυσή

η

Πύλη της. Τη σκέπασε με εκκλησίες και μοναστή­

τους αγώνες του ιπποδρόμου, τις επιδείξεις των α­

ρια, το πιο φημισμένο από τα οποία ήταν τη μονή

κροβατών, τους παράξενους χορούς που διασκέδα­

των Κατακομβών, στην πλαγιά του γκρεμού που δε­

ζαν τον αυτοκράτορα και τον λαό του, με όλα όσα γέ­

σπόζει πάνω από τον Δνείπερο. Σε ενδιάμεση θέση

μιζαν θαυμασμό και κατάπληξη τους βάρβαρους ε­

ανάμεσα στον ελληνικό κόσμο και τη βόρειο Ευρώ­

πισκέπτες που έρχονταν στην Κωνσταντινούπολη.

πη, το Κίεβο γνώρισε θαυμαστή εμπορική ευημε­

Ό π ω ς και ο ηγεμόνας της, η ρωσική κοινωνία δια­

ρία. Οι συγγραφείς της Δύσης το ονομάζουν «μιμητή

μορφωνόταν σύμφωνα με το παράδειγμα του Βυζα­

της Κωνσταντινουπόλεως και το ωραιότερο στολίδι

ντίου: ακόμη και κατά τον 16ο αιώνα διατηρούσε

της Ελλάδας». Γ ία να γίνει αυτό που ήταν, ο Γ ιαρο-

την πολυτελή και περίπλοκη ετικέτα του, τα ανατο­

σλάβ, ό π ω ς και ο πατέρας του, ζήτησε τα πάντα από

λίτικα ήθη που μας έκανε γνωστά το Domostroi, τις

το Βυζάντιο. Οι μοναχοί του Άθω έφεραν στο Κίεβο

ενδυμασίες, τις διασκεδάσεις και τις δεισιδαιμο­

τους κανόνες του μοναστικού βίου, έλληνες ψάλτες

νίες. Και η Ρωσία των τσάρων, που διαπλάστηκε α­

δίδαξαν τον ρωσικό κλήρο, έλληνες καλλιτέχνες

πό το Βυζάντιο, παρέμεινε ώ ς τις αρχές του 20ού αι­

320

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΔΕΚΑΤΟ

ΕΝΑΤΟ

IC T O P IX T H C K Y ^ X N T IN H C Χ Υ Τ Ο Κ Ρ Χ Τ Ό Ρ ΙΧ Ο

ώνα, με τον αυιαρχικό δεσποπσμό της και τη δύ­

πόλυτη όσο και στο Βυζάντιο· ο βασιλεύς «χάριτι

σπιστη ορθοδοξία της, με την ευέλικτη διπλωματία

θεία αυτοκράτωρ», είχε την απόλυτη εξουσία στο

της και με την πολιτική και θρησκευτική αποστολή

κράτος- ήταν η πηγή του νόμου· καθόταν στο θρόνο

που ανέλαβε, η συνεχίστρια της ελληνικής αυτοκρα­

του, τριγυρισμένος από μια εντελώς βυζαντινή ετικέ­

τορίας και η πιστότερη εικόνα του χαμένου βυζαντι­

τα, με τη μεγαλοπρεπή ενδυμασία των ηγεμόνων της

νού κόσμου.

Κωνσταντινουπόλεως. Οι ανώτεροι αξιωματούχοι

Βυζάντιο και Σερβία. - Και οι Σέρβοι, που είχαν ε­

που τον περιέβαλλαν, οι υπουργοί που τον βοηθού­

γκατασταθεί στις αρχές του 7ου αιώνα στο βορειο­

σαν έφεραν τους ηχηρούς τίτλους της αυλής του Βυ­

δυτικό τμήμα της βαλκανικής χερσονήσου και κατά

ζαντίου· ήταν καίσαρες, δεσπότες, σεβαστοκράτορες,

μήκος των ακτών της Αδριατικής, είχαν δεχθεί, π ι­

λογοθέτες, βεστιάριοι, στρατηγοί. Το δίκαιο εμπνεύ­

θανόν ήδη από την εποχή του Ηρακλείου, αλλά κυ­

στηκε από τη βυζαντινή νομοθεσία: από τα τέλη του

ρίως περί τα μέσα του 9ου αιώνα, κατά την εποχή

12ου αιώνα μετέφραζαν στα σέρβικά τον Νομοκάνο-

του Βασιλείου Α', τον χριστιανισμό του Βυζαντίου

να του Φωτίου και το Π ρόχειρον του Βασιλείου Α'. Ο

και είχαν ενταχθεί στη σφαίρα επιρροής της ελληνι­

Στέφανος Δουσάν έβαλε επίσης να μεταφράσουν τα

κής αυτοκρατορίας που τους προστάτεψε κατά τον

έργα των βυζαντινών νομοδιδασκάλων και ο περί­

10ο αιώνα κατά των Βουλγάρων και τους βοήθησε

φημος κώδικας που δημοσίευσε το 1349 είναι δια-

να ανασυγκροτηθούν. Αργότερα, στα τέλη του 12ου

ποτισμένος από τις αρχές του βυζαντινού δικαίου. Η

αιώνα, όταν, υπό τον Στέφανο Νεμάνια, η Σερβία α­

ελληνική ορθοδοξία καθιερώθηκε στη Σερβία ω ς ε­

πέκτησε την ανεξαρτησία της, όταν, υπό την ηγεσία

πίσημη θρησκεία του Κράτους: η Εκκλησία φαίνε­

των διαδόχω ν αυτού του ηγεμόνα, και κυρίως του

ται παντοδύναμη δίπλα στο Κράτος που την προστα­

Στεφάνου Δουσάν, έγινε κατά τον 14ο αιώνα το με­

τεύει και που εκείνη το υποστηρίζει.

γάλο κράτος της χερσονήσου, διαποτίστηκε βαθιά α­

Η ίδια επιρροή εκδηλώνεται στη λογοτεχνία και

πό την επίδραση του Βυζαντίου.

στην τέχνη. Οι ηγεμόνες της οικογένειας των Νεμα-

Πάνω στο πρότυπο του Βυζαντίου ο Στέφανος Νε­

ν ιδ ώ ν υπήρξαν όλοι μεγάλοι κατασκευαστές κτι­

μάνια οργάνωσε το σερβικό κράτος και ο γιος του ά­

ρίων· η Σερβία και η Μακεδονία είναι ακόμη και

γιος Σάββας ίδρυσε για τη Σερβία μια εθνική εκκλη­

σήμερα γεμάτες από τα μνημεία τους. Ασφαλώς σε

σία, με σλαβικό λειτουργικό και ανεξάρτητο αρχηγό.

ορισμένα από αυτά τα κτίρια βρίσκουμε, στην αρχι­

Πατέρας και γιος έστρεφαν συχνά τα ευλαβικά βλέμ­

τεκτονική και στον γλυπτό διάκοσμο, δυτικές επι­

ματά τους προς τον ελληνικό κόσμο, προς το Άγιο

δράσεις και μοτίβα που προέρχονται από τη γεωρ­

Όρος του Αθω, όταν ο Άγιος Σάββας, γεμάτος από

γιανή και αραβική Ανατολή/Ομως η βυζαντινή επί­

μυστικιστικό ζήλο, αποσύρθηκε στο Βατοπέδιο, ό­

δραση είναι ισχυρότερη, κυρίως στα κτίσματα των

ταν ο Στέφανος Νεμάνια, μετά την παραίτησή του, ί­

τελευταίων Νεμανιδών του 14ου αιώνα και των αρ­

δρυσε τη μονή Χιλαναδαρίου για να πεθάνει εκεί μέ­

χώ ν του 15ου. Τα σχέδια σε σχήμα ελληνικού σταυ­

σα σε μια ευωδία αγιότητας. Κατά τον 13ο και τον

ρού ή τριφυλλιού φέρουν τη σφραγίδα της τέχνης

14ο αιώνα, η επιρροή αυτή αυξανόταν συνεχώς. Οι

της Ανατολής. Οι πίνακες, πολλοί από τους οποίους

Νεμανίδες παντρεύονται βυζαντινές πριγκίπισσες,

είναι με βεβαιότητα έργα ελλήνων διδασκάλων, έ­

διατηρούν σχέσεις με τον βυζαντινό κόσμο, επεμβαί­

χουν όλα τα χαρακτηριστικά της νέας τέχνης που ο­

νουν συχνά ακόμη και στις εσωτερικές υποθέσεις

δήγησε στην άνθηση της βυζαντινής αναγέννησης

της ελληνικής αυτοκρατορίας. Ο Στέφανος Δουσάν

του 14ου αιώνα. Βρίσκουμε εκεί το ίδιο ρεαλιστικό

ονειρεύτηκε να κατακτήσει την ηγεμονία των Βαλ­

γούστο, την ίδια γραφική και ελεύθερη τεχνοτροπία,

κανίων και στέφτηκε το 1346 στο Ουσκούμπ βασι­

την ίδια περιπλοκότερη και πλουσιότερη εικονο­

λεύς και αυτοκράτωρ των Σέρβων και των Ρωμαίων.

γραφία, την ίδια γνώση της σύνθεσης, την ίδια ανα­

Τότε η βασιλική εξουσία έγινε στη Σερβία εξίσου α­

ζήτηση της κίνησης, της πικάντικης λεπτομέρειας,

321

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΔΕΚΑΤΟ

ΕΝΑΤΟ

IC T O P IX T H C Κ Υ ΖΧ Ν ΤΊΝ Η Ο Χ Υ ΊΓ Ο Κ Ρ Χ Τ Ο Ρ ΙΧ Ο

Βρί­

ώνα όσο και κατά

σκουμε πολυάριθ­

την οθω μανική πε­

μες πρ ο σ ω π ο γρ α ­

ρίοδο, ενθρονίζο­

φ ίες

α ποδομ ένες

νταν σύμφωνα με

με μια αξιοπρόσε­

το βυζαντινό τελε­

κτη αίσθηση της α­

τουργικό· και σαν

ιη ς

χάρης.

λήθειας και της έκ­

πραγματικοί

δ ιά δ ο ­

χοι των αυτοκρατόρων, με

φρασης. Η μακεδονική σχολή, που γέμισε το σέρβικά βασίλειο μ' αυτά τα έρ­

την πολυτελή ενδυμασία των βασιλέων εμφανίζο­

γα, είναι απευθείας απόγονος της βυζαντινής τέχνης.

νταν και γίνονταν δεκτοί από τον πατριάρχη, όταν

Βυζάντιο και Ρουμανία. - Το Βυζάντιο έκανε αι­

έρχονταν στην Κωνσταντινούπολη, μέσα στις επευ­

σθητή την επιρροή του και σε άλλα σημεία της δυτι­

φημίες και στα πολυχρόνια που προορίζονταν κά­

κής Ευρώπης. Αν και η Κροατία προσανατολίστηκε

ποτε για τους κυρίους του Βυζαντίου. Πάνω στο

από πολύ νω ρίς προς τη λατινική Δύση και τη Ρώ­

πρότυπο των βυζαντινών χρονικών γράφτηκαν τα

μη, δέχθηκε από το Βυζάντιο τα πρώτα διδάγματα

παλαιότερα ρουμανικά χρονικά. Με βυζαντινά σχέ­

της χριστιανικής πίστης. Αν και η Ουγγαρία αντίθε­

δια και σύμφωνα με τις βυζαντινές φόρμες κατα­

τα προσηλυτίστηκε από τη ρωμαϊκή Εκκλησία δια­

σκευάστηκαν τα αρχαιότερα μνημεία της ρουμανι­

τήρησε στενές σχέσεις με τον βυζαντινό κόσμο και

κής αρχιτεκτονικής. Κατά τον 16ο και ακόμη και

του οφείλε πολλά. Και αν και η Ρουμανία γνώρισε

κατά τον 17ο αιώνα, η ελληνική επιρροή ήταν π α ­

το Βυζάντιο κυρίως μέσω της Βουλγαρίας, και αυτή,

ντοδύναμη στις παραδουνάβιες επαρχίες. Οι ηγεμό­

από τον 14ο αιώνα, διαμόρφωσε πάνω στα βυζαντι­

νες παντρεύονταν Ελληνίδες, πάντρευαν τις κόρες

νά πρότυπα τη θρησκευτική και πολιτική οργάνω­

τους με Έλληνες, μιλούσαν την ελληνική γλώσσα,

σή της, την εκκλησιαστική νομοθεσία της, το λει­

περιβάλλονταν από έλληνες αξιωματούχους, και το­

τουργικό της, την αντίληψή της για την εξουσία του

ποθετούσαν έλληνες ιεράρχες επικεφαλής των εκ­

ηγεμόνα. Δανείστηκε από το Βυζάντιο τους τίτλους

κλησιών. Μετέφραζαν τα ελληνικά βιβλία, δίδα­

που έφεραν οι ανώτεροι αξιωματούχοι της αυλής,

σκαν ελληνικά στα σχολεία- και αν και αυτή η επιρ­

τα νομικά ήθη και τις κοινωνικές συνήθειές της. Οι

ροή δεν έφθανε ασφαλώς στα βάθη του έθνους, αν

πρώτοι μητροπολίτες της Βλαχίας και της Μολδα­

και προσέκρουε συχνά σε παθιασμένη εχθρότητα,

βίας ήταν έλληνες ιεράρχες. Ακόμη και μετά την

διατηρούταν εξίσου ισχυρή στην αυλή και στον κό­

πτώση του Βυζαντίου, η επιρροή του διατηρήθηκε.

σμο. Η αυλή της Βλαχίας κατά τον 17ο αιώνα προ­

Έ νας π ρ ώ η ν πατριάρχης της Κωνσταντινουπόλεως

σφέρει μια από τις πιο αξιόλογες μαρτυρίες της με­

αναδιοργάνωσε τη βλαχική Εκκλησία στις αρχές

γάλης αφύπνισης του ελληνισμού που εκδηλώθηκε

του 16ου αιώνα. Οι ηγεμόνες, τόσο κατά τον 15ο αι­

μετά από την πτώση του Βυζαντίου.

322

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΔΕΚΑΤΟ

ΕΝΑΤΟ

IG T O P I X TTHC Κ Υ Ζ Χ Ν Τ Ί Ν Η Ο Χ Υ Τ Ό Κ Ρ Χ Τ Ό Ρ Ι Χ Ο

# ρούχα, ευνούχους που περιτριγυρίζουν τους βασι­ λείς, το περίπλοκο και π ο μ π ώ δ ες τελετουργικό, χά­ ρη στο οποίο ο ηγεμόνας «φαίνεται κάτι περισσότε­ βρούμε ίχνη της επιρροής του Βυζαντίου.

ρο από θνητός».Όλοι είναι υπερήφανοι για την εύ­

Με τη γεωγραφική θέση του ανάμεσα στον κόσμο

νοια που τους δείχνει ο αυτοκράτορας, για τους αυ-

της Ανατολής, περσικό ή αραβικό και τον βυζαντινό

λικούς τίτλους που τους απονέμει· ο παγκρατίδης

κόσμο, η Αρμενία βρισκόταν πάντοτε κάτω από μια

βασιλιάς της Αρμενίας είναι πνευματικό τέκνο του

διπλή επιρροή. Πράγματι, κατά τη μεγάλη περίοδο

βασιλέως· ο βασιλιάς της Ιβηρίας φέρει τον κληρο­

που προηγήθηκε της μουσουλμανικής κατάκτησης

νομικό τίτλο του κουροπαλάτη· άλλοι φέρουν με υ­

του 1 1ου αιώνα, ταλαντευόταν πάντα από πολιτική,

περηφάνεια τους τίτλους του μάγιστρου, του πατρι­

πνευματική και καλλιτεχνική άποψη ανάμεσα

κίου, του πρωτοσπαθάριου. Κυρίως, όντας φτωχοί

στους δύο ισχυρούς γείτονές της. Ωστόσο οι στενές

και θετικοί, δέχονται με χαρά τα χρήματα που τους

πολιτικές σχέσεις που διατηρούσε με το Βυζάντιο

μοιράζει η αυτοκρατορία. Χωρίς αμφιβολία, και πα­

την έκαναν να εξαρτάται σε μεγάλο βαθμό από τους

ρόλα αυτά, οι Αρμένιοι διατήρησαν για πολύ καιρό

Έλληνες.Ένα μέρος των αρμενικών επαρχιώ ν απο­

ζηλότυπα την ανεξαρτησία τους και ο θρησκευτικός

τελούσε τμήμα της ελληνικής αυτοκρατορίας· οι πε­

ανταγωνισμός τους έφερε συχνά σε σύγκρουση με το

ριοχές που διατηρούσαν την ανεξαρτησία τους δέχο­

Βυζάντιο/Εμαθαν όμω ς πολλά από την επαφή με

νταν λίγο-πολύ υπάκουα την επικυριαρχία του βα-

τουςΈλληνες και αν και ο πολιτισμός τους, η τέχνη

σιλέως. Από νωρίς, ανάμεσα στην Αρμενία και το

τους, διατήρησαν κάποια πρωτοτυπία, αν και μ πο­

Βυζάντιο υπήρχε ένα συνεχές πήγαιν’ -έλα δ ιπ λ ω ­

ρούμε ακόμη και να παραδεχθούμε ότι οι Αρμένιοι

ματών, στρατηγών, εμπόρων· οι αρμένιοι ηγεμόνες

που ήταν σκορπισμένοι σ’ ολόκληρο τον κόσμο της

επισκέπτονταν συνεχώς την Κωνσταντινούπολη,

Ανατολής άσκησαν μεγάλη επιρροή έξω από την

ζητώντας οικονομικές ενισχύσεις και τίτλους- αρμέ­

Αρμενία, αν και δεν ήταν καθόλου ξένοι προς την

νιοι τυχοδιώκτες έρχονταν κατά χιλιάδες να αναζη­

πνευματική και καλλιτεχνική λάμψη της ελληνικής

τήσουν την τύχη τους στη βυζαντινή πρωτεύουσα- έ­

αυτοκρατορίας, πήραν α π ’ αυτήν περισσότερα από

φταναν στις ανώτερες θέσεις και αρκετές φορές και

όσα έδωσαν.

στον θρόνο· νέοι έρχονταν να σπουδάσουν στην

Τα έργα της βυζαντινής λογοτεχνίας μεταφράστη­

Κωνσταντινούπολη- πολλοί από τους πατριάρχες

καν συχνά στα αρμενικά. Η χρυσή εποχή της αρμε­

που διοίκησαν την αρμενική Εκκλησία μεταξύ του

νικής λογοτεχνίας κατά τον 5ο αιώνα, χαρακτηρίζε­

5ου και του 7ου αιώνα είχαν ανατραφεί στο Βυζά­

ται από την ομάδα των «πρώτων μεταφραστών»

ντιο. Οι Αρμένιοι, ακόμη και εκείνοι που έτρεφαν

που ονομάστηκαν έτσι γιατί, ακολουθώντας το π α ­

τα πιο εχθρικά αισθήματα για το Βυζάντιο, ένιωθαν

ράδειγμα του Σαχάκ και του Μεσρόμπ, μετέφρασαν

βαθιά το μεγαλείο, τη μεγαλειότητα, την αγιότητα

στα αρμενικά τα Ιερά Βιβλία και έδωσαν στη χώρα,

της αυτοκρατορίας. Είτε το ήθελαν είτε όχι, υφίστα-

με τη βοήθεια του Βυζαντίου, τη λογοτεχνική γλώσ­

ντο σε μεγάλο βαθμό τη βυζαντινή επιρροή.

σα της. Αργότερα, η μακριά σειρά των αρμένιων ι­

«Οι ηγεμόνες της Αρμενίας, γράφει ο Ram baud,

στορικών εμπνέεται πολύ συχνά από τα βυζαντινά

προσπαθούσαν να μιμηθούν στις μικρές αυλές του

χρονικά και η αρμενική τέχνη, παρά τον ανατολίτι­

Άνι, της Βαν, του Μουχ, τα μεγαλεία του Ιερού Πα­

κο χαρακτήρα που διατήρησε, επηρεάστηκε πολλές

λατιού»· οι αρμένιοι ιστορικοί δεν κάνουν λόγο για

φορές από το Βυζάντιο. Οι αρχιτέκτονες του Ιουστι­

τίποτ άλλο εκτός από διαδήματα, χρυσοκέντητα

νιανού έκτισαν στην Αρμενία πολλές εκκλησίες βυ-

323

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΔΕΚΑΤΟ

ΕΝΑΤΟ

IC T O P IX T H C Κ Υ Ζ Χ Ν Τ ΊΝ Η Ο X Y T 'O K P X 'T O P lX C

ήταν διαποτισμένοι από την ελληνική κουλτούρα, τη φιλοσοφία του Αριστοτέλη, τις επιστήμες και την ια­ τρική της αρχαιότητας. Οι ομνιάδες χαλίφηδες απευ­ θύνθηκαν σ’ αυτούς για να μεταφράσουν στα συριακά και στα αραβικά τα σημαντικότερα έργα της ελληνι­ κής και βυζαντινής λογοτεχνίας· και μετά από αυ­ τούς, οι Αββασίδες ενδιαφέρθηκαν επίσης να συγκε­ ντρώσουν τα ελληνικά χειρόγραφα και να μεταφρά­ σουν στα αραβικά τα πιο φημισμένα έργα της ελληνι­ κής επιστήμης, ιατρικής και φιλοσοφίας. Καθ’ όλη τη διάρκεια του 9ου αιώνα, ασχολούνταν στη Βαγδά­ τη με τη μετάφραση του Ευκλείδη και του Αρχιμήδη, του Πτολεμαίου και του Διοσκουρίδη, του Ιπποκρά­ τη και του Γαληνού, του Αριστοτέλη και του θεόφραστου· και έχει ειπωθεί δικαιολογημένα ότι χωρίς το Βυζάντιο, χωρίς τις βυζαντινές παραδόσεις που τους μετέδωσαν οι σχολές της Συρίας, οι Αραβες, παρά τις ζαντινού τύπου- κατά τον 7ο αιώνα, οι αρμένιοι πα­

λαμπρές ικανότητέςτους, θα είχαν μείνει αυτό που ή­

τριάρχες χρησιμοποίησαν πολλές φορές έλληνες

ταν την εποχή του Μωάμεθ, ημιβάρβαροι. Μέσω

καλλιτέχνες· στα αρμενικά κτίρια του 10ου και του

των Σύριων μεταφραστών γνώρισαν την επιστήμη

1 1ου αιώνα εμφανίζονται δίπλα στις ανατολίτικες

και τη φιλοσοφία της Ελλάδας, και χάρη σ’ αυτούς

παραδόσεις, πολλά βυζαντινά στοιχεία. Δεν θα μπο­

ξύπνησε στο Ισλάμ, από την Ισπανία ώς τις Ινδίες,

ρούσαμε να αρνηθούμε ότι ο πολιτισμός και η τέχνη

μια μεγάλη και γόνιμη πνευματική κίνηση. Τέλος,

της Αρμενίας είχαν ένα ξεχωριστό χαρακτήρα που

μέσω των αραβικών σχολών της Κόρδοβας η χρι­

τους έδινε πρωτοτυπία και ενδιαφέρον: αυτό δεν

στιανική Δύση γνώρισε τον Αριστοτέλη και έτσι, μ’

μειώνει το γεγονός ότι το Βυζάντιο ήταν εκείνο που

αυτό τον πλάγιο τρόπο, ο σχολαστικισμός οφείλει εν

κατά τον 5ο αιώνα, έκανε την Αρμενία να μπει στον

μέρει την καταγωγή του στο Βυζάντιο.

κύκλο των πολιτισμένων λαών και ότι, με την πολι­

Έτσι ολόκληρη η Ανατολή δέχθηκε τις πνευματι­

τική επιρροή που άσκησε πάνω στη χώρα, διαμόρ­

κές ευεργεσίες του Βυζαντίου: οι Σλάβοι, που μέσω

φωσε από πολλές απόψεις την εικόνα της.

αυτού μπήκαν στην ιστορία αλλά και οι Άραβες που

Τέλος και οι ίδιοι οι Άραβες όφειλαν πολλά στο

του οφείλουν την πνευματική λάμψη της Βαγδάτης

Βυζάντιο.

και της Κόρδοβας. Κυριάρχησε λιγότερο ή περισσό­

Όταν κατά τον 7ο αιώνα οι Μουσουλμάνοι κατέ-

τερο πάνω σε όλους αυτούς τους λαούς με την τέχνη

κτησαν τη Συρία και τη Μεσοποταμία, ήκμαζαν εκεί

του, με τους νόμους του, με τη θρησκεία του. Και έ­

μεγάλες σχολές στην Αντιόχεια, τηνΈδεσσα, τη Νίσι-

τσι πέτυχε ένα μεγάλο έργο στην ιστορία του πολιτι­

βη, το Χαράν και οι διδάσκαλοι που δίδασκαν εκεί

σμού.

324

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΕΙΚΟΣΤΟ

/ f i #

Η AIAAOCH Τ Ο Υ ΒΥΖΑΝΤΙΝΟΥ ΠΟΜΤΙΟΜΟΥ CTH AYCH Vi J

V

*

“

»

I.

Τα αίτια της βυζαντινής επιρροής.

II.

Βυζάντιο και δυτική τέχνη.

III.

Η π νευμ ατικ ή επ ιρ ρ οή του Βυζαντίου στη Δυση.

325

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΕΙΚΟΣΤΟ

IG T O P IA . T H C R V Z X N T I N H C X Y T O K P X T O P l X C

o U

Α ΑΙΤΙΑ ΤΗΣ ΒΥΖΑΝΤΙΝΗΣ ΕΠΙΡΡΟΗΣ.

θυσμώ ν.Ό μω ς, εκεί όπου το Κράτος μπορούσε να ε­

- Το Βυζάντιο πρόσφερε πολλά και στη Δύ­

πεμβαίνει άμεσα, δηλαδή στη διοίκηση και στην

ση και είναι εύκολο να προσδιορίσουμε τα

Εκκλησία, παντού όπου μπορούσε να κάνει έμμεσα αισθητή την επιρροή του, στην κοινωνία και στην

πολλαπλά αίτια αυτής της επιρροής. Ό π ω ς ξέρουμε, επί αιώνες η ελληνική αυτοκρατο­

τέχνη, οι έξαρχοι προσπάθησαν - όχι χωρίς επιτυ­

ρία κυριάρχησε σε λιγότερο ή περισσότερο σημαντι­

χία - να διαδώσουν τις ιδέες, τον πολιτισμό, τη

κά τμήματα της Ιταλίας. Από τον 6ο αιώνα, όταν τα

γλώσσα και τις συνήθειες της Ελλάδας. Και μέσω

στρατεύματα του Ιουστινιανού ανακατέλαβαν τη

αυτών, ο ελληνισμός διείσδυσε βαθιά στην Ιταλία,

χερσόνησο, μέχρι τον 8ο, όταν η εξαρχία της Ραβέν­

σε σημείο που κατά τον 6ο και τον 7ο αιώνα, η Ρα­

νας υπέκυψε κάτω από τα χτυπήματα των Λομβαρ­

βέννα ήταν καθαρά ανατολίτικη πόλη και γύρω στα

δών, επί δύο αιώνες το μεγαλύτερο μέρος της Ιτα­

μέσα του 8ου αιώνα ακόμη και η Ρώμη, διοικούμε-

λίας ήταν βυζαντινή επαρχία. Κατά το δεύτερο ήμι-

νη από έλληνες ή ούριους πάπες, γεμάτη από έλλη­

συ του 9ου αιώνα, κατά την εποχή των ηγεμόνων

νες μοναχούς και ανατολίτες αποίκους, ήταν μια κα­

του οίκου της Μακεδονίας, οι ελληνικές βλέψεις

τά το ήμισυ βυζαντινή πόλη.

στράφηκαν και πάλι προς τη Δύση και το Βυζάντιο,

Γνωρίζουμε εξάλλου ποιο ήταν το γόητρο της βα­

επί δύο ακόμη αιώνες, επέκτεινε την εξουσία του ή

σιλεύουσας στη Δύση κατά τον μεσαίωνα. Γ ία όλα

την επιρροή του σε ολόκληρο το νότιο τμήμα της

τα έργα τέχνης που ήταν δύσκολα στην εκτέλεση και

χερσονήσου και μέχρι τις πύλες της Ρώμης. Σ’ αυτές

σπάνιας ποιότητας, απευθύνονταν στην Κωνσταντι­

τις δύο περιόδους της κυριαρχίας, ένα μεγάλο ρεύμα

νούπολη. Εκεί, κατά τον 11ο αιώνα, οι Ιταλοί πα-

ελληνισμού διαπέρασε αναγκαστικά την Ιταλία. Η

ράγγελναν τις πόρτες από μπρούντζο με ασημένια

αυτοκρατορική κυβέρνηση που ό πω ς ξέρουμε φρό­

σκαλίσματα με τις οποίες ήθελαν να στολίσουν τις

ντιζε πάντοτε να αφομοιώνει τους νέους υπηκόους

εκκλησίες τους, εκεί ο Ντιντιέ, ηγούμενος του Μό-

της, προσπάθησε με μια ενεργητική και περίεργη

ντε Κασίνο, παράγγελνε χρυσά σκεύη, εικόνες από

προπαγάνδα, να απορροφήσει βαθμιαία τα λατινικά

επίχρυσο ασήμι, μπρούντζινα κηροπήγια, μπροστά

στοιχεία, να κάνει τη χερσόνησο παράρτημα της αυ­

στον επισμαλτωμένο βωμό, που διακοσμούσαν τη

τοκρατορίας, να δημιουργήσει εκεί ένα είδος νέας

βασιλική του, όπου οι δόγηδες της Βενετίας ζητού­

Μεγάλης Ελλάδος. Μεταξύ 9ου και 11 ου αιώνα, οι

σαν το φημισμένο έμβλημα της P a la d ’Oro- από εκεί

μακεδόνες αυτοκράτορες έκαναν μια μεγάλη πολιτι­

τέλος οι έμποροι της Βενετίας και του Αμάλφι έφερ­

κή και θρησκευτική προσπάθεια προς αυτή την κα­

ναν τα θαυμάσια υφάσματα που ήταν η δόξα της βυ­

τεύθυνση και η επιτυχία της ήταν αρκετά μεγάλη ώ ­

ζαντινής βιομηχανίας ειδώ ν πολυτελείας. Επίσης η

στε ακόμη και μετά την πτώση της βυζαντινής κυ­

Δύση έπαιρνε πρόθυμα ω ς πρότυπα των κτιρίων

ριαρχίας, η ελληνική επιρροή διατηρήθηκε για π ο ­

της τα ενδοξότερα μνημεία της ανατολικής αρχιτε­

λύ καιρό κατά την περίοδο των Νορμανδών και

κτονικής. Η εκκλησία που ο Καρλομάγνος έχτισε

Ανδεγανών βασιλέων. Μεταξύ του 6ου και του 8ου

στην Αιξ λα Σαπέλ είναι φανερά εμπνευσμένη από

αιώνα, οι αυτοκράτορες ακολούθησαν ένα παρό­

τον Αγιο Βιτάλιο της Ραβέννας· ο Αγιος Μάρκος της

μοιο σχέδιο, του οποίου τον θρίαμβο ανέλαβαν να

Βενετίας και ο Αγιος Φρον του Περιγκέ είναι αντί­

εξασφαλίσουν οι έξαρχοι της Ραβέννας. Ασφαλώς

γραφα της εκκλησίας των Αγίων Αποστόλων που έ­

αυτή η προσπάθεια προσέκρουσε επανειλημμένα

χτισε στην Κωνσταντινούπολη ο Ιουστινιανός. Τέ­

στην εθνική ρωμαϊκή παράδοση που ενσάρκωνε η

λος, από την Ανατολή καλούσαν σε ολόκληρη την

παποσύνη και στην αντίσταση των ιταλικών πλ η ­

Ιταλία και ακόμη και στη Γερμανία τους επιδέξιους

326

ΚΕΦΑΛΑΙΟ IG T O P IX

ΊΓΗ Ο

ΕΙΚΟΣΤΟ

K Y Z X N T IN H G

X Y T O K P X T O P IX C

τεχνίτες που μπορούσαν να εκιελέσουν δύσκολα έρ­

νονταν προς τη μεγάλη πόλη της Ανατολής, την ο­

γα, μαρμαράδες, τεχνίτες ψηφιδωτών, τεχνικούςτου

ποία ολόκληρος ο μεσαίωνας ονειρευόταν σαν την

σμάλτου και της μινιατούρας, που έφερναν μαζί

πόλη των θαυμάτων. Οι σταυροφορίες αύξησαν α­

τους την αποκάλυψη μιας σοφής και εκλεπτυσμένης

κόμη περισσότερο αυτή τη συρροή των επισκεπτών

τέχνης, ξεχασμένης στη Δύση επί αιώνες. Εύκολα

και πολλαπλασίασαν τον αριθμό εκείνων που εγκα­

καταλαβαίνουμε πόσα διδάχθηκαν οι Λατίνοι από

ταστάθηκαν στην Ανατολή. Τέλος, κατά την εποχή

αυτούς και πόσο μεγάλος ήταν, κάτω από αυτές τις

των Παλαιολόγων, από τα τέλη του 13ου ώ ςτα μέσα

συνθήκες ο ρόλος του Βυζα­

του 15ου αιώνα, οι σχέσεις

ντίου στην άνθηση των τε­

μεταξύ Βυζαντίου και Ιταλίας

χνώ ν στη Δύση.

ήταν στενότερες παρά ποτέ.

Και δεν είναι μόνο αυτό. Οι

Αυτές οι συνεχείς σχέσεις,

σχέσεις ανάμεσα στον βυζα­

αυτό το αδιάκοπο πή γαιν’-έ-

ντινό κόσμο και τη λατινική

λα ανάμεσα στους δύο κό­

Δύση ήταν πολύ στενότερες

σμους, δεν μπορούσε να μην

και συχνότερες α π ’ όσο π ι ­

έχει

στεύουμε. Ό π ω ς είδαμε, από

Όλοι αυτοί οι άνθρωποι που

νω ρίς οι έμποροι της Συρίας

έρχονταν ή επέστρεφαν από

σύχναζαν στα λιμάνια της Δυ­

την Ανατολή έφερναν μαζί

τικής Μεσογείου και εγκαθί­

τους αντικείμενα και μορφές

σταντο στην

τέχνης·

Ιταλία,

στην

κάποιο

όχι

αποτέλεσμα.

μόνο έκαναν

Αφρική, ακόμα και στη Γαλα­

γνωστά στη Δύση τα μπαχα­

τία. Οι έλληνες μοναχοί γέμι­

ρικά και την πορφύρα, νέους

ζαν τη Δύση με τα ευαγή ιδρύ-

πολιτισμούς ή άγνωστα υφά­

ματά τους, είτε όταν υποχρεώ ­

σματα αλλά της αποκάλυπταν

θηκαν τον 7ο αιώνα να φύ­

τα πολύτιμα χρυσά σκεύη, τα

γουν για να αποφύγουν την α­

ελεφαντόδοντα, τα εικ ο νο ­

ραβική εισβολή ή κατά τον

γραφημένα χειρόγραφα, όλα

8ο αιώνα για να αποφύγουν

τα δημιουργήματα της σοφής

τις διώ ξεις των εικονοκλα­

τέχνης του Βυζαντίου και τα

στών, είτε όταν μεταξύ του

διακοσμητικά μοτίβα που ή­

9ου και του 1 1ου αιώνα ενθαρρύνθηκαν από τους

ταν προσφιλή στην Ανατολή, τις φημισμένες συνθέ­

αυτοκράτορες να καλύψουν με τα ιδρύματά τους ο­

σεις που κοσμούσαν τις διάσημες εκκλησίες και ί­

λόκληρη τη Νότιο Ιταλία. Σ’ αυτό το ρεύμα που ερ­

σως και τα ίδια τα σχέδια των φημισμένω ν κτιρίων.

χόταν από την Ανατολή αντιστοιχούσε ένα άλλο

Έφερναν και ιδέες, τον αντίλαλο της μεγάλης πνευ­

που παρέσυρε τους Λατίνους προς το Βυζάντιο.

ματικής, νομικής ή φιλοσοφικής κίνησηςτης οποί­

Προσκυνητές που πήγαιναν στα Ιεροσόλυμα περ­

ας η Κωνσταντινούπολη ήταν τότε το ασύγκριτο κέ­

νώντας από την Κωνσταντινούπολη, έμποροι της

ντρο, τον αντίλαλο των θρύλων και των λαϊκώ ν π α ­

Βενετίας, του Αμάλφι ή της Πίζας που εμπορεύο­

ραμυθιών που έρχονταν από τα βάθη της μακρινής

νταν στις ανατολικές θάλασσες και εγκαθίσταντο συ­

Ανατολής. Η Δύση επρόκειτο να αντλήσει άπειρα

χνά στην ελληνική πρωτεύουσα, διπλωμάτες από

διδάγματα από όλα αυτά και αυτές οι ανταλλαγές

όλες τις χώρες, τυχοδιώκτες από όλες τις φυλές, τα­

που διάρκεσαν όσο και η βυζαντινή αυτοκρατορία,

ξιδιώτες από όλα τα έθνη, λαϊκοί και κληρικοί, π ο ­

ήταν αδύνατο να μην έχουν συνέπειες κεφαλαιώ­

λίτες και στρατιωτικοί, ένα πλήθος ξένων κατευθύ-

δους σημασίας για την ιστορία του πολιτισμού.

327

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΕΙΚΟΣΤΟ I

IC T O P IX

T H C

K V Z X N T IN H C

X V T O K P X T O P lX C

φ YZANTIO ΚΑΙ ΔΥΤΙΚΗ ΤΕΧΝΗ. - Οι συ­

κυριαρχία του στην Ιταλία, η επίδραση της βυζαντι­

νέπειες αυτές εκδηλώθηκαν πρώτα-πρώτα

νής τέχνης εκδηλώθηκε ακόμη εντονότερα. Ο Αγιος

στον τομέα της τέχνης.

Βιτάλιος της Ραβέννας είναι καθαρά βυζαντινή εκ­

Ελάχιστα προβλήματα στην ιστορία της τέχνης έ­

κλησία και τα μωσαϊκά που τη διακοσμούν, όπω ς

χουν συζητηθεί περισσότερο από το ζήτημα των ανα­

και εκείνα του Αγίου Απολλιναρίου του Νέου και

τολικών επιδράσεων στη χριστιανική τέχνη της Δύ­

του Αγίου Απολλιναρίου in Classe, ό π ω ς και εκείνα

σης: πρόκειται γι' αυτό που ονομάζουμε «το βυζαντι­

της βασιλικής του Παρέντσο, συγκαταλέγονται ανά­

νό ζήτημα». Σχετικά μ’ αυτό το ζήτημα ο ρόλος του

μεσα στα πιο αυθεντικά και θαυμάσια δημιουργήμα­

Βυζαντίου τονίστηκε υπερβολικά ή υποτιμήθηκε.

τα της ελληνο-ανατολικής τέχνης. Τα ψηφιδωτά των

Εθνικές ευαισθησίες θίχτηκαν, με μια αρκετά παρά­

ρω μαϊκώ ν μνημείω ν του 7ου αιώνα, της Αγίας

ξενη μορφή πατριωτισμού, στη σκέψη ότι η εθνική

Αγνής, του παρεκκλησίου του Αγίου Βενάνς, του πα­

τέχνη της Ιταλίας, της Γαλλίας ή της Γερμανίας μπο­

ρεκκλησίου του πάπα Ιωάννη Ζζ προέρχονται από

ρεί να οφείλε κάτι σε μια ξένη επιρροή· και αντίστρο­

τα ίδια πρότυπα, και οι τοιχογραφίες της Σάντα Μα­

φα, με την ίδια απουσία κριτικού πνεύματος και με

ρία Αντίκα, που κλιμακώνονται από τα τέλη του 7ου

μια όχι λιγότερο αδιάλλακτη μεροληψία, άλλοι σο­

αιώνα ώ ς τα μέσα του 9ου είναι, στο σύνολό τους α­

φοί προσπάθησαν να βρουν παντού τα ίχνη της Ανα­

πόλυτα βυζαντινές ω ς προς τις συνθέσεις, τους τύ­

τολής. Για να λύσουμε αυτό το λεπτό ζήτημα πρέπει

πους και την τεχνοτροπία τους. Η εικονοκλαστική

να προχωρήσουμε με μεγαλύτερη επιστημονική α­

κρίση, φέρνοντας στη Δύση καλλιτέχνες κυνηγημέ­

κρίβεια, να μην εξετάσουμε το πρόβλημα σφαιρικά

νους από τους εχθρούς των εικόνων, ενίσχυσε το α­

αλλά να το εξετάσουμε ανάλογα με την εποχή και τη

νατολίτικο ρεύμα στην Ιταλία. Στη Ρώμη, στη βασι­

χώρα. Ωστόσο, παρά τις επιφυλάξεις μας σχετικά με

λική της Αγίας Πραξιθέας, που χρονολογείται από το

ορισμένες λεπτομέρειες μπορούμε γενικά να βεβαι­

πρώτο ήμισυ του 9ου αιώνα, το παρεκκλήσι του

ώσουμε ότι επί αιώνες, η βυζαντινή τέχνη ήταν πραγ­

Αγίου Ζήνωνα που αστράφτει ολόκληρο από μάρ­

ματικά, όπω ς έχει λεχθεί, «η ρυθμιστική τέχνη της

μαρα και χρυσά ψηφιδωτά, είναι ένα καθαρό ανατο­

Ευρώπης» και ότι σε ολόκληρο το πρώτο μέρος του

λίτικο κόσμημα. Και τόσο μέσω της Ιταλίας όσο και

μεσαίωνα είχε κατά κάποιο τρόπο τη γενική διεύ­

μέσω των αμεσότερων σχέσεων με την Ανατολή, η

θυνση της τέχνης σ’ ολόκληρη τη χριστιανική Δύση.

καρολιγγιανή Αναγέννηση οφείλε πάρα πολλά στο

Από τον 5ο αιώνα, η Ανατολή ασκούσε παντοδύ­

Βυζάντιο. Ασφαλώς και άλλες επιδράσεις ανακατεύ­

ναμη επιρροή στην Ιταλία, στην Αφρική και ακόμη

τηκαν στο εξαιρετικά σύνθετο μίγμα της καρολιγγια-

και στη Γαλατία. Στη Ραβέννα, τα μωσαϊκά του μαυ­

νής τέχνης. Όμως, σε κτίσματα όπω ς ο τρούλος της

σωλείου της Γκάλα Πλατσίντια και του βαπτιστηρίου

Αιξ λα Σαπέλ ή η εκκλησία του Ζερμινί ντε Πρε, στη

των ορθοδόξων είναι αναμφισβήτητο έργο - και α­

διακόσμηση των ω ραίω ν καρολιγγιανών χειρογρά­

ριστούργημα - ανατολιτών τεχνιτών, που είχαν ίσως

φ ω ν του 9ου αιώνα, το σύνολο έχει εντελώς ανατο­

σπουδάσει στη μεγάλη σχολή τέχνης που ήκμαζε ε­

λίτικο χρώμα. Για την περίοδο μεταξύ 7ου και 9ου

κείνη την εποχή στην Αντιόχεια της Συρίας. Στη Βό­

αιώνα, ό π ω ς και για εκείνη που εκτείνεται από τον

ρειο Αφρική, τα θρησκευτικά κτίρια εμπνέονται από

4ο ώ ς τον 6ο αιώνα, το βυζαντινό ζήτημα φαίνεται

τα πρότυπα της Συρίας και της Αιγύπτου. Και ακόμη

να επιλύεται οριστικά υπέρ του Βυζαντίου.

και στα μνημεία της περιοχής της Τρεβ, βρίσκουμε ί­

Το Βυζάντιο όμω ς έπαιξε κυρίαρχο ρόλο στην α­

χνη αρχαίων σχέσεων με την Ανατολή/Οταν όμως,

νάπτυξη της δυτικής τέχνης κυρίως κατά την περίο­

κατά τον 6ο αιώνα, το Βυζάντιο αποκατέστησε την

δο κατά την οποία η ελληνική αυτοκρατορία βρι­

328

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΕΙΚΟΣΤΟ

I C T O P I X T~HC K Y Z X N 'T I N H C Χ Υ ' Γ Ο Κ Ρ Χ 'Γ Ο Ρ Ι Χ Ο

σκόταν πραγματικά στο απόγειο του μεγαλείου της,

αν και ανάλογα με τις περιοχές, η εμβέλεια της επί­

κατά την περίοδο της μακεδονικής αναγέννησης

δρασης που άσκησαν οι έλληνες δάσκαλοι και η

που αρχίζοντας περί τα μέσα του 9ου αιώνα, παρα­

διάρκεια της επιρροής τους διαφέρουν, η Ιταλία ο­

τήθηκε ώ ς τον 12ο. Παντού μιμούνται τα πρότυπα

φείλε στο Βυζάντιο τη σοφή τέχνη που οδήγησε στη

των οικοδομημάτων της χριστιανικής Ανατολής,

θαυμαστή άνθηση του τέλους του 11ου και του

στον Αγιο Μάρκο της Βενετίας, στις τρουλωτές εκ­

12ου αιώνα, ότι του οφείλε όχι μόνο τα πρότυπα,

κλησίες του Περιγκόρ και στα ρωμανικά μνημεία

μπρούντζινες πόρτες, πολυτελή υφάσματα, πολύτι­

της σχολής της Ρηνανίας. Πανιού ο διάκοσμος ε­

μα σμάλτα, πλούσια εικονογραφημένα χειρόγραφα,

μπνέεται από τα μοτί-

σκαλισμένα

βα που ήταν προσφι­

ντόδοντα, από τα ο­

λή στην Ανατολή, και

ποία

η ρωμανική τέχνη ά­

αλλά πήρε από αυτό

ντλησε πολλά από αυ­

ακόμη και τη συμβο­

τό το θησαυρό μορ­

λική διάταξη της δια-

φ ώ ν και συνθέσεων.

κόσμησης των εκκλη­

Παντού το εσωτερικό

σιών της και τα βασι­

των βασιλικώ ν δ ια ­

κά γνωρίσματα της ει­

κοσμείται, ό π ω ς και

κονογραφίας της.

ελεφα­

εμπνεύστηκε,

στην Ανατολή, με λα­

Η βυζαντινή τέχνη

μπρά ψηφιδω τά. Η

δεν άσκησε αυτή τη

Βενετία, πολύ ανοι­

βαθιά επιρροή μόνο

χτή σε όλες τις ανατο­

στην Ιταλία. Στη Γαλ­

λικές επιδράσεις, εί­

λία, το πρόβλημα της

ναι σχεδόν ελληνική

καταγωγής της ρωμα­

πόλη και ζητάει από

νικής τέχνης συνδέε­

βυζαντινούς τεχνίτες

ται στενά με το βυζα­

ψ ηφιδω τώ ν τη διακό-

ντινό ζήτημα και μπο­

σμηση της βασιλικής

ρούμε να πιστεύουμε

του Τορτσέλο και το ωραιότερο μέρος της διακόσμη-

ότι η ρωμανική αρχιτεκτονική οφείλε στην Ανατολή

σηςτου Αγίου Μάρκου. Στην άλλη άκρη της Ιταλίας,

περισσότερα απ’ όσα νομίζουμε και ότι η διακοσμη-

στη νορμανδική Σικελία, βυζαντινοί τεχνίτες ψ ηφι­

τική τέχνη του 11 ου και του 12ου αιώνα εμπνεύστη­

δω τώ ν εργάζονται στο Τσεφαλού, στη Μαρτοράνα,

κε για πολύ καιρό από τα μαθήματά της. Στη Γερμα­

στο παλατινό Παρεκκλήσι, ό π ω ς και στα ανάκτορα

νία, από τον 1Οο ώ ςτον 13ο αιώνα, διαπιστώνουμε

ή τους χώρους αναψυχής των βασιλέων. Ανάμεσα

επίσης τη βυζαντινή επίδραση, στην οποία έπαιξε α­

στις δύο επαρχίες της χριστιανικής τέχνης της Ανα­

σφαλώς κάποιο ρόλο ο γάμος της Ελληνίδας θεοφα-

τολής, η νότιος Ιταλία δεν οφείλει λιγότερα στο Βυ­

νώ ς με τον γιο τουΌ θω νος του Μεγάλου. Ξαναβρί­

ζάντιο: η μεγάλη σχολή του Μοντεκασίνο στηρίζεται

σκουμε στα μνημεία της γερμανικής αρχιτεκτονικής

στα μαθήματα των δασκάλων που έχουν μετακλη­

πολλά ίχνη βυζαντινής μίμησης και ακόμη περισσό­

θεί από την Κωνσταντινούπολη· στις πύλες της Ρώ ­

τερο στα χειρόγραφα που έκαναν διάσημες κατά τον

μης, έλληνες καλλιτέχνες διακοσμούν την εκκλησία

10ο αιώνα τις σχολές του Ραιχενάου και της Τρεβ,

του μοναστηριού της Γκρότα Φεράτα· ακόμη και η

και τη σχολή της Ρατισμπον κατά τον 11 ο αιώνα· και

Τοσκάνη και η Βόρεια Ιταλία είναι γεμάτες καλλιτέ­

αυτή η επίδραση διατηρήθηκε ώς τον 13ο αιώνα,

χνες που εργάζονται «με τον βυζαντινό τρόπο»· και

πολύ μετά την οθω νική αναγέννηση. Ασφαλώς δεν

329

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΕΙΚΟΣΤΟ

ΙΟΊΓΟΡΙΧ "THC Κ Υ Ζ Χ Ν Τ Ί Ν Η Ο X Y T O K P X T O P l X C

πρέπει να υπερβάλλουμε. Ό π ω ς έχει ειπω θεί σω­

«βυζαντινίζουν». Ο τεχνίτης των μωσαϊκώ ν της εξέ­

στά, «η τέχνη της Ανατολής συνετέλεσε μάλλον στην

δρας του βαπτιστηρίου της Φλωρεντίας είναι μαθη­

αφύπνιση στους καλλιτέχνες της Δύσης της συνείδη­

τής των Ελλήνων, ό π ω ς και ο ζωγράφος των τοιχο­

σης των αρετών τους»· και κάτω από την επίδραση

γραφιών του βαπτιστηρίου της Πάρμας. Ώ ς τα τέλη

άλλων ρευμάτων και άλλων παραδόσεων, πολλοί α­

του 13ου αιώνα και τις αρχές του 14ου, η βυζαντινή

πό αυτούς χειραφετήθηκαν πολύ γρήγορα από την ε­

τέχνη μετέδιδε συνεχώς στην Ιταλία ένα θησαυρό

πίδραση των ελλήνων δασκάλων τους. Ωστόσο, ι­

μεθόδων, μορφών, συλλήψεων του τοπίου, αρχιτε­

δίω ς στην Ιταλία, το ισχυρό βυζαντινό ρεύμα δεν έ-

κτονικής διάταξης, διάταξης της σύνθεσης· της μετέ­

παψε ποτέ, παρά τις κάποιες περιόδους διακοπής,

δωσε επίσης, μέσω των αναρίθμητων εικόνω ν που

να συνεχίζει την πορεία του για να εξαπλωθεί νικη­

ήταν σκορπισμένες σ’ ολόκληρη την Ιταλία, τη νέα

φόρα στη Δύση. Και πάλι, από τον 1Οο ώ ς τον 12ο

εικονογραφία, πιο περίπλοκη και πλουσιότερη, με

αιώνα, το βυζαντινό ζήτημα επιλύεται υπέρ της Ανα­

πιο μυστικιστικό και παθητικό χαρακτήρα, που δη-

τολής.

μιουργούταν εκείνη την εποχή στην Ανατολή. Από

Κατά τον 13ο και τον 14ο αιώνα, η βυζαντινή τέ­

αυτό το θησαυρό άντλησαν άφθονα στοιχεία οι με­

χνη εξακολούθησε να ασκεί βαθιά επίδραση στην

γαλύτεροι «πριμιτίφ», ο Τσιμάμπουε, ο Ντούτσιο, α­

Ιταλία. Στο νότιο τμήμα της χερσονήσου, κατά τον

κόμη και ο Τζιότο: και αν και μερικές φορές η βυζα­

14ο αιώνα, οι πίνακες που κοσμούν τις εκκλησίες

ντινή τέχνη του 13ου και του 14ου αιώνα οφείλε

είναι, τόσο ω ς προς την τεχνοτροπία όσο και ως

κάποιες σπάνιες εμπνεύσεις στην τέχνη της Σιένας

προς την εικονογραφία τους, εντελώς ανατολίτικοι,

ή της Βενετίας, η Ιταλία του 14ου αιώνα οφείλε α­

παρόλο που είναι έργο καλλιτεχνών της Τοσκάνης.

κόμη περισσότερα στο Βυζάντιο και οι μεγάλοι δά­

Στην Τοσκάνη, δάσκαλοι ό π ω ς ο Τζούντα της Πίζας,

σκαλοι της Τοσκάνης, στις αρχές του 14ου αιώνα, ή­

ο Μαργκαριτόνε του Αρέτσο, ο Γκουίντο της Σιένας,

ταν από πολλές πλευρές μεγαλοφυείς Βυζαντινοί.

# ΕΠΙΡΡΟΗ ΤΟΥ ΒΥΖΑ­

λές ένδυμα των βασιλέων και να ζητάει, ό π ω ς κι ε­

ΝΤΙΟΥ ΣΤΗ ΔΥΣΗ. - Η Δύση οφείλει στο

κείνοι, να τον λατρεύουν σαν θεό. Και μ’ αυτό τον

Βυζάντιο κάτι περισσότερο από καλλιτεχνικά

τρόπο κολακευόταν να πιστεύει, ό π ω ς δηλώ νει η ε­

διδάγματα: του οφείλει ιδέες που επικράτησαν για πο­

πιγραφή που είναι χαραγμένη στη σφραγίδα του, ό­

λύ καιρό.

τι είχε αναβιώσει τη ρωμαϊκή αυτοκρατορία. Επρό-

Η

ΠΝΕΥΜΑΤΙΚΗ

Η αντίληψη της αυτοκρατορικής εξουσίας, ό π ω ς

κειτο απλώ ς για μεγάλα όνειρα ενός μυστικιστή νε­

την είχε γνωρίσει το Βυζάντιο, ό π ω ς την είχε ορίσει

αρού ηγεμόνα, ερωτευμένου με το μεγαλείο. Το Βυ­

ο Ιουστινιάνειος Κώδικας, ήταν ένα πρότυπο κα­

ζάντιο επρόκειτο να δώσει μια πιο στερεή βάση στις

τάλληλο για να είναι αρεστό στον απολυταρχισμό ό­

θεωρίες πάνω στις οποίες μπορούσε να θεμελιωθεί

λω ν των ηγεμόνων. Από τα τέλη του 1Οου αιώνα, ο

η απόλυτη βασιλεία.

αυτοκράτοραςΌθων Τ', γιος της Ελληνίδας θεοφα-

Από νωρίς, η ιουστινιάνεια νομοθεσία έγινε γνω ­

νώς, αρεσκόταν, στο ανάκτορό του στο Αβεντίνο, να

στή στην Ιταλία: στα μέσα του 1 1ου αιώνα, οι νομι­

αναβιώνει γύρω του το τελετουργικό του Βυζαντίου,

κές σχολές της Ρώμης, της Ραβέννας, της Μπολόνια,

να μοιράζει στους ανώτερους αξιωματούχους της

ευημερούσαν και οι Εισηγήσεις και ο Πανδέκτης ή­

αυλής του ηχηρούς τίτλους δανεισμένους από την

ταν γνωστά εκεί. Όταν όμως περί τα τέλη του 11 ου

ιεραρχία του Ιερού Παλατιού, να φοράει το πολυτε­

αιώνα, ο Ιρνέριος εισήγαγε στην Μπολόνια μια νέα

330

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΕΙΚΟΣΤΟ

IC T O P IX T H C Κ ΥΖΧ ΝΤΊΝΗ Ο X Y T O K P X T O P lX C

μέθοδο, όταν προσπάθησε, αντί να την παραμορφώ­

δασαν οι νομικοί του Φ ιλίππου του Ωραίου, ο Πιέρ

σει όπω ς έκαναν οι προκάτοχοί του, να μελετήσει σ’

Φλοτ, ο Γκιγιόμ ντε Πλεζιάν, ο Γκιγιόμ ντε Νογκαρέ,

όλη την αρχική καθαρότητά της τη νομοθεσία του

όλοι αυτοί οι άνδρες που διατύπωσαν και υπερα­

Ιουστινιανού, όταν στις εξηγήσεις του προσπάθησε

σπίστηκαν ω ς σοφοί νομικοί τα δικαιώματα και τις

να συναγάγει πςσ υνέπειέςτης, η Σχολή τηςΜ πολό-

αξιώσεις της απόλυτης μοναρχίας. Δηλώνουν ότι ο

νια απέκτησε πολύ γρήγορα τεράστια σημασία. Ο

βασιλιάς της Γαλλίας «είναι υπεράνω των νόμων»

Φρειδερίκος Βαρβαρόσας, σε ένα γνωστό ψήφισμα

και μπορεί να ανακαλεί χω ρίς δισταγμό για το δ η ­

(1158) εξέφρασε την ευαρέσκειά του στους νομικούς

μόσιο συμφέρον τα νομοθετήματα των προκατόχων

της Μπολόνια γιατί στη διδασκαλία τους έβρισκε το

του. Απέναντι στην αξίωση του πάπα να «διοικεί

καλύτερο στήριγμα για τις διεκδικήσεις των αυτο­

τους βασιλείς και τα βασίλεια», διακηρύττουν τα δι­

κρατορικών δικαιωμάτων. Στα τέλη του 12ου αιώ ­

καιώματα και την ανεξαρτησία του στέμματος· και η

να, οι σπουδαστές συνέρεαν κατά χιλιάδες στην

απόπειρα του Ανάνι, η βιαιότητα του Νογκαρέ και

Μπολόνια από όλες τις χ ώ ­

του Κολόνα κατά του Βονι-

ρες της Δύσης και οι φ η μ ι­

φατίου Η' έχει εντελώς βυ­

σμένοι εξηγητές του 13ου αι­

ζαντινό χρώμα. Από την ιου­

ώνα, ο Ακούρσος, ο Οδοφρέ-

στινιάνεια νομοθεσία προ­

δος, ο Ρολαντίνο του Ρομά-

έρχεται η αντίληψη των νο­

ντζι, των ο πο ίω ν οι περίερ­

μ ικώ ν περί βασιλικής εξου­

γοι τάφοι υψώνονται ακόμη

σίας· από το ιουστινιάνειο

και σήμερα στην Μπολόνια

δίκαιο αντλούν τα επιχειρή-

απέναντι από την εκκλησία

ματά τους για να δικαιολο­

του Αγίου Φραγκίσκου, έδι­

γήσουν τη βασιλική παντο­

ναν στη σχολή παγκόσμια

δυναμία. Απέναντι στη φε­

φήμη. Ενώ το Παρίσι αντι­

ουδαλική αντίληψη του με­

προσώπευε για την Ευρώπη

•-t OKs

σαίωνα για τη βασιλεία, εμ­

ολόκληρη τη διαλεκτική, η

φανίζεται ένα νέο πνεύμα α­

Μπολόνια ήταν το μεγάλο

πό όπου θα προέλθει το σύγ­

Πανεπιστήμιο της νομολογίας. Εκεί σχολίαζαν τα

χρονο Κράτος, στην απόλυτη και συγκεντρωτική

αυθεντικά μνημεία του ιουστινιάνειου δικαίου και η

μορφή του. Ακόμη και η μοναρχία του Λουδοβίκου

επιστήμη που δημιουργούταν εκεί, προστατευμένη

ΙΔ' προέρχεται από το ιουστινιάνειο δίκαιο· ο μεγά­

από τους πάπες και τους αυτοκράτορες, επρόκειτο

λος βασιλιάς, ό π ω ς ο βασιλεύς, έχει απεριόριστη ε­

«να κυριαρχήσει σε όλες τις κατευθύνσεις του πνεύ­

ξουσία και θείο δικαίωμα. Και με όλα αυτά το μα­

ματος, με μια κυριαρχία παρόμοια με εκείνη του

κρινό Βυζάντιο διέδωσε και διατήρησε ακόμη και

σχολαστικισμού μας».

στον σύγχρονο κόσμο ιδέες, των ο π ο ίω ν δεν ανα­ γνωρίζουμε πια την πραγματική προέλευση.

Από τις ιμπεριαλιστικές παραδόσεις των εξηγη­ τών της Μ πολόνιας εμπνέονται οι νομικοί του

Και άλλα πράγματα ήρθαν από το Βυζάντιο στη

Φρειδερίκου Β' του Χοχενστάουφεν όταν διακηρύτ­

Δύση.Όσο παράξενο κι αν φαίνεται, όταν σκεφτού-

τουν ότι ο αυτοκράτορας είναι «ο ζωντανός νόμος

με την εχθρότητα που υπήρχε ανάμεσα στην ελληνι­

πάνω στη γη» και του αποδίδουν το δικαίω μα να

κή και τη ρωμαϊκή Εκκλησία, η αναμφισβήτητη υ­

ρυθμίζει τις εκκλησιαστικές υποθέσεις εξίσου ελεύ­

περοχή της βυζαντινής θεολογίας έναντι της δυτικής

θερα με τα κοσμικά συμφέροντα της αυτοκρατορίας.

μέχρι τον 12ο αιώνα εξασφάλισε στην πρώτη μια

Από την Μ πολόνια εμπνέονται οι σχολές ρω μαϊ­

βέβαιη επιρροή πά νω στη δεύτερη, από τον Σκοτ

κού δικαίου του Αλέ ή του Μονπελιέ, όπου σπού­

Εριγένη που κατά τον 9ο αιώνα μετέφραζε τον Διο­

331

_________________________ Κ Ε Φ Α Λ Α Ι Ο

Ε Ι Κ Ο Σ Τ Ο _________________________

IG T O P IX T H C K V Z X N T IN H C X Y T O K P X T O P lX C

νύσιο τον Αρεοπαγίτη και τον Μάξιμο τον Ομολο­

δημιουργοί της αναβίωσης των κλασικών σπου­

γητή μέχρι τον Πέτρο Λομβαρδό και τον άγιο θ ω μ ά

δών. Γύρω τους συγκεντρώθηκαν και από τα έργα

Ακινάτη που εμπνεύστηκαν από τον Ιωάννη Δαμα­

τους εμπνεύστηκαν οι άνδρες που επρόκειτο να φέ­

σκηνό. Η μεσαιωνική Γαλλία οφείλει επίσης στο

ρουν στην Ιταλία την παράδοση του ελληνισμού.

Βυζάντιο πολλά από τα λαϊκά παραμύθια που ήρ­

Από τα τέλη του 14ου αιώνα, ο Μανουήλ Χρυσολω-

θαν, μέσω του ελληνικού κόσμου, να δώσουν υλικό

ράς ερχόταν να διδάξει τα ελληνικά στη Φλωρεντία

στους παραμυθάδες μας· του οφείλει επίσης πολ­

και ακολούθησαν ο συγγενής του Ιω άννης Χρυσο-

λούς από τους ευλαβικούς και διδακτικούς θρύλους

λωράς και ο Γεώργιος Τραπεζούντιος που δίδαξε

από τους οποίους άντλησαν στοιχεία οι αγιογράφοι

στη Βενετία. Όταν πλησίαζε η πτώση της Κωνστα­

και οι συγγραφείς περιπετειω δώ ν μυθιστορημά­

ντινουπόλεως και κυρίως όταν η πόλη έπεσε στα χέ­

των. Στη γαλλική μεσαιωνική λογοτεχνία υπάρ­

ρια των Τούρκων, η έξοδος των βυζαντινών λογίων

χουν πολλά πράγματα, που, χωρίς να το ξέρουμε,

προς τη Δύση αυξανόταν συνεχώς. Είδαμε να φτά­

προέρχονται από την ελληνική Ανατολή.

νουν, ανάμεσα στα μέσα του 15ου και στις αρχές του

Εκείνη όμ ω ς που οφείλει πάρα πολλά στο Βυζά­

16ου αιώνα ο Ιω άννης Αργυρόπουλος και ο Θεό­

ντιο είναι κυρίως η Ιταλία του 15ου αιώνα. Ξέρου­

δωρος Γάζα, ο Δημήτριος Χαλκοκονδύλης και ο

με πώς, ενώ στις σχολές της Δύσης σχολίαζαν απο­

Ανδρόνικος Κάλλιστος, ο Μάρκος Μουσούρος και

κλειστικά τη φιλοσοφία του Αριστοτέλη, το Πανεπι­

οι δύο Λάσκαρη, ο Ιωάννης και ο Κωνσταντίνος,

στήμιο της Κωνσταντινουπόλεως, είχε στραφεί από

και πολλοί άλλοι πρόσφυγες, που όλοι έφερναν μα­

τον 1 Ιο αιώνα, με τον Ψελλό, στη διδασκαλία του

ζί τους πολύτιμα χειρόγραφα, που όλοι δίδασκαν

Πλάτωνα· μέσω του Βυζαντίου, κατά τον 15ο α ιώ ­

και πάλι στη Δύση τον θαυμασμό των αριστουργη­

να, η Ιταλία γνώρισε τον Πλάτωνα χάρη στον Γεμι­

μάτων της Ελλάδας και τα έκαναν προσιτά ταυτό­

στό Π λήθω να και τον Βησσαρίωνα και γνωρίζουμε

χρονα με τη διδασκαλία της ελληνικής γλώσσας και

ποια ήταν η διάδοση του πλατωνισμού και η βαθιά

με τις μεταφράσεις αυτών των φ ημισμένω ν έργων

επιρροή που άσκησε πρώτα στη Φλωρεντία και στη

που έκαναν. Ασφαλώς υπήρχαν ανάμεσα στους Βυ­

συνέχεια σ’ ολόκληρη τη Δύση. Η γνώση της ελλη­

ζαντινούς, δίπλα σ’ αυτούς που κατονομάσαμε, πο­

νικής γλώσσας, που η Ιταλία έμαθε ξανά κατά τον

λύ φτωχοί άνθρωποι, με μέτρια κουλτούρα και αμ­

14ο αιώνα, η γνώση των ελλήνων συγγραφέων,

φίβολο χαρακτήρα, μακρινοί απόγονοι ιω νΓραικύ-

των ο π ο ίω ν τα χειρόγραφα έφεραν στη Δύση οι βυ­

β ω ν που είχε δεχθεί και περιφρονήσει η αρχαία

ζαντινοί λόγιοι, είχαν τεράστιες συνέπειες για την

Ρώμη.Όλοι συνετέλεσαν στο μεγάλο κίνημα του αν­

πνευματική ανακαίνιση. Γνωρίζουμε ποιο ισχυρό

θρωπισμού. Και αν και θα ήταν υπερβολή να πού­

ρεύμα ανθρωπισμού είχε εκδηλωθεί στο Βυζάντιο

με, ό π ω ς έχουν κάνει μερικοί, ότι χω ρίς το Βυζά­

των Παλαιολόγων από τα τέλη του 13ου και τις αρ­

ντιο δεν είναι καθόλου βέβαιο ότι η ανθρωπότητα

χές του 14ου αιώνα και π ώ ς οι μεγάλοι φιλόσοφοι

θα έβλεπε την Αναγέννηση, είναι τουλάχιστον α­

του Πανεπιστημίου της Κωνσταντινουπόλεως, ο

ναμφισβήτητο ότι το Βυζάντιο βοήθησε θαυμάσια

Πλανούδης, ο Μοσχόπουλος, ο Τρικλίνιος, ήταν οι

στη δημιουργία της.

332

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΕΙΚΟΣΤΟ ΠΡΩΤΟ

Η Κ Λ Η Ρ Ο Ν Ο Μ ΙΑ Τ Ο Υ Β Υ Ζ Α Ν Τ Ι Ο Υ

I.

Το Βυζάντιο και οι Τούρκοι.

II.

Το Βυζάντιο και η Ρωσία.

III . Το Βυζάντιο

333

και οι βαλκανικές βλέψεις.

Π Ι> Ο Λ Ο Γ Ο £

π

ρ ο σ π α θ ή σ α μ ε να δείξο υμ ε στα κεφάβαια αυτού του βιββίου τι ήταν το Βυζάντιο στα χίβ ια χρ ό νια της ζω ής του, ποια θέση κ α τείχε ε π ί ποβ βούς α ιώ νες στη ν ιστορία του ποβιτισμού, και τέβος π ο ιες υ π η ρ εσ ίε ς π ρ ό σ φ ερ ε στον ευρω παϊκό κόσμο. Στον ποβιτικό τομέα, το Βυζά­

ντιο υ π ή ρ ξ ε για ποβύ καιρό ο υ π έρ μ α χ ο ς του χ ρ ισ τια ν ισ μ ο ύ κατά του Ισ β ά μ · μ ε τη ν επ ίμ ο νη αντίστασή του συνέτριιρε την επίθ εσ η τω ν Α ρά β ω ν μεταξύ του 8ο υ και του 11 ου α ιώ ν α ■α ργό ­ τερα, κα θ υσ τέρησ ε και εξασθένισε την επ ίθ εσ η τω ν Τούρκων. Στον πνευμα τικό τομέα, το Β υ­ ζάντιο υ π ή ρ ξ ε για ποβύ καιρό ο υ π ερ α σ π ισ τή ς του ποβ ιτισμ ο ύ εναντίον της βαρβαρότητας. Στα σύνορα της εβ β η νικ ή ς αυτοκρατορίας δια τη ρή θη κ α ν και α να π τύχθ η κ α ν οι πα ραδόσεις του α ρχα ίου κόσ μ ο υ και εκ εί ή κ μ α σ ε ένας ποβ ιτισμ ό ς πο υ ήταν ίσω ς ο β α μ π ρ ό τερ ο ςκ α ι ο πιο εκβ επ τυσ μ ένο ς πο υ γ ν ώ ρ ισ ε ο μεσαίω νας. Το Βυζάντιο υ π ή ρ ξε ο δάσκαβος της σβαβικ ή ςκ α ι αραβικής Ανατοβής- στη σχο βή του η Δ ύσ η δ ιδ ά χ τη κ ε πάρα ποββά και από την ακτινοβοβία του άναψε, κατά τον 15ο αιώ να ο π υρ σ ό ς της Α να γέννη σ η ς. Α ββά δεν ήταν μόνο αυτό. Α κ ό μ η και όταν το Βυζάντιο ε ίχ ε πέσει, ακόμη και όταν ε ίχ ε πάψει να υ π ά ρ ­ χ ει ω ς αυτοκρατορία, εξακοβούθησε να ασκεί π α ν ίσ χυ ρ η επ ιρ ρ ο ή στον κόσμο της ανα­ τοβής, και την ασκεί ακόμη και σήμερα. Α π ό τα πέρατα τη ςΕ β β ά δ α ςώ ςτα βάθη της Ρωσίας, όβοι ο ιβ α ο ί τη ςα να το β ική ς Ε υρώ πης, Τούρκοι καιΈ ββηνες, Σέρβοι και Β ούβγαροι, Ρουμάνοι και Ρώσοι, δια τήρησ α ν τη ζωντανή α νά μ νη ση και δέχτη κα ν τις παραδόσεις του χ α μ έν ο υ Βυζαντίου. Και έτσι αυτή η μα κ ρινή παβιά ιστορία, εβάχιστα γνω στή, β ίγ ο ξεχασμένη, δεν ήταν ό π ω ς θ έβ ο υμ ε να πιστεύουμε, κάτι το νεκρό: έχει α φ ήσει ακόμη και στην ε π ο χ ή μ α ς βαθιά και αναμφ ισβήτητα ίχν η στην κ ίν η ­ ση τω ν ιδεώ ν και σ τιςβ β έψ εις της ποβιτικής.

334

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΕΙΚΟΣΤΟ

ΠΡΩΤΟ

I C T O P I X T H G K Y Z X N T IN H C X Y 'T O K P X 'T O P lX C

Ο

U

0 ΒΥΖΑΝΤΙΟ ΚΑΙ 01 ΤΟΥΡΚΟΙ. -Όταν οι

ουδα ήταν ανάλογα με τα τιμάρια και τα ζιάμια, τα

Τούρκοι, με την άλωση της Κωνσταντινου­

φέουδα των σ π α χ ή δ ω ν .Ό π ω ς έχει πει ο Ζαχαρίας

πόλεως, κατέστρεψαν τη βυζαντινή αυτο­

του Λίνγκεταλ, «θα ήταν εντελώς λάθος να θεω ρή­

κρατορία, δεν κληρονόμησαν μόνο τα εδάφη όπου

σουμε τιςνομ ικ έςσ υ νθή κ εςπ ου επικρατούσαν στην

είχαν βασιλέψει οι βασιλείς και την πολιτική δύνα­

οθ ω μ α ν ικ ή αυτοκρατορία πρ οϊό ν αποκλειστικά

μη που είχαν ασκήσει εκεί. Οι τραχείς αυτοί στρα­

τουρκικών δημιουργημάτων»· είναι αναμφισβήτη­

τιώτες δανείστηκαν και πολλά άλλα πράγματα από

το ότι για πολύ καιρό διατηρήθηκαν στους θεσμούς

τη μοναρχία που φαινόταν να έχουν εκμηδενίσει.

και τα έθιμα του Ισλάμ, πολλά στοιχεία των βυζαντι­

Οι Τούρκοι δεν ήταν ούτε διαχειριστές ούτε νομι­

ν ώ ν παραδόσεων.

κοί· καταλάβαιναν ελάχιστα πράγματα από την π ο ­

Οι Τούρκοι είχαν ανάγκη από διαχειριστές και δ ι­

λιτική επιστήμη. Έτσι, διαμόρφωσαν κατά μεγάλο

πλωμάτες. Βρήκαν πολλούς ανάμεσα στους ηττημέ-

μέρος τους κρατικούς θεσμούς τους και τη διοικητι­

νους. Ασφαλώς οι χριστιανοί, όσο παρέμεναν χρι­

κή τους οργάνωση πάνω στα πρότυπα που τους πρό-

στιανοί, δεν μπορούσαν να παίξουν κανένα ρόλο

σφερε το Βυζάντιο. Η π ο μ π ώ δ η ς ετικέτα με την ο­

στις υποθέσεις και στη διακυβέρνηση· αν όμω ς α-

ποία περιβάλλονταν οι τούρκοι ηγεμόνες του 16ου

σπάζονταν το Ισλάμ, η τύχη τους ήταν εξασφαλισμέ­

και του 17ου αιώνα, έχει όλη τη λεπτολόγο περι-

νη. Εξάλλου ο σουλτάνος διάλεγε συχνά τους ανώτε­

πλοκότητα του βυζαντινού τελετουργικού και ο

ρους κρατικούς λειτουργούς του από τους χριστιανι­

σουλτάνος, ό π ω ς έχει ειπω θεί σωστά, ήταν απλώ ς

κής καταγωγής νέους που προσηλυτίζονταν διά της

«ένας μουσουλμάνος βασιλεύς». Γύρω του, η ιεραρ­

βίας στο Ισλάμ και έμπαιναν στην υπηρεσία του πα­

χία των δημόσιω ν λειτουργών, ό π ω ς τη θέσπισε ο

λατιού. «Αποτελούσε κρατικό αξίωμα για τους

Μωάμεθ Β' στο Κανούν-Ναμέχ, θυμίζει τα έθιμα

Οσμανλήδες, έχει πει ο H am m er, ότι έπρεπε να εί­

της ελληνικής αυτοκρατορίας: «τίποτα, λέει ο Α.

ναι κανείς γόνος χριστιανών για να φτάσει στα α νώ ­

Ram baud, δεν μοιάζει με τους δύο δομέστικουςτων

τατα αξιώματα της αυτοκρατορίας».Έχει παρατηρη­

σχολών της Ανατολής και της Δύσης περισσότερο α­

θεί ότι από τους 48 μεγάλους βεζίρηδες, μόνο 12 ή­

πό τους δύο μπεϊλερμπέηδες της Ανατολίας και της

ταν γιοι μουσουλμάνων· οι υπόλοιποι ήταν Αλβα­

Ρούμελης, με τον μεγάλο δομέστικο από τον μεγάλο

νοί, Βόσνιοι, Δαλματοί, Κροάτες,Έλληνες· και εδώ

βεζίρη, με τον μέγα δούκα από τον καπιτάν-πασά, με

οι Τούρκοι συνέχιζαν την παράδοση του Βυζαντίου

τον μεγάλο λογοθέτη από τον ρεΐς εφέντη· με τους

προσπαθώντας να προσηλυτίσουν, να αφ ομ οιώ ­

άλλους λογοθέτες, από τους δεφτερδάρηδες», με τον

σουν και να χρησιμοποιήσουν τους ηττημένους. Πο­

αυτοκρατορικό γραμματέα (επ ί του κανικβείου) από

λύ σύντομα η οθω μανική διοίκηση άνοιξε ορισμέ­

τον νιτσαντζή.Έχουμε κάθε λόγο να πιστεύουμε ότι,

νες θέσεις στους χριστιανούς. Οι σουλτάνοι ζητού­

στις επαρχίες, τα οθωμανικά σαντζάκια, αντιστοι­

σαν από ό,τι είχε απομείνει από τις παλαιές οικογέ­

χούσαν με αρκετή ακρίβεια στα αρχαία βυζαντινά

νειες της βυζαντινής αριστοκρατίας, από την ικανή

θέματα, ο μπέης του σαντζακιού στον στρατηγό του

και ευέλικτη φαναριώτικη αριστοκρατία, να τους

θέματος, και ότι οι Οθωμανοί διατήρησαν τα στελέ­

δώσουν τους μεγάλους δραγουμάνους, που ήταν

χη που τους κληροδότησε η αυτοκρατορική διοίκ η ­

σχεδόν ισάξιοι με τους υπουργούς και που συχνά

ση. Μπορούμε ν ’ αναρωτηθούμε σε ποιο βαθμό οι

διηύθυναν την οθω μανική διπλωματία και που ά­

Τούρκοι εμπνεύστηκαν από τον θεσμό των στρατιω­

σκησαν παντοδύναμη επιρροή στο παλάτι και αργό­

τικών φέουδω ν στον οποίο το Βυζάντιο βάσιζε τον

τερα τους οσποδάρους που είχαν επιφορτιστεί με τη

στρατό του: είναι τουλάχιστον βέβαιο ότι αυτά τα φέ­

διοίκηση της Βλαχίας και της Μολδαβίας και που

335

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΕΙΚΟΣΤΟ

ΠΡΩΤΟ

IC T O PIX T H C K Y ^ X N T IN H C X Y T O K P V T O P lX C

διατήρησαν γύρω τους, στις τελετές που συνόδευαν

δωσε στον πατριάρχη Γεννάδιο, ο Μωάμεθ Β' επέ­

την εγκατάστασή τους στο αξίωμά τους και στις πρά­

τρεψε στην ορθόδοξη Εκκλησία να διατηρήσει την

ξεις της διακυβέρνησής τους, ολόκληρο το περίπλο­

ιεραρχία της και τα προνόμια που της είχαν παραχω ­

κο τελετουργικό της αρχαίας βυζαντινής ετικέτας.

ρήσει κάποτε οι βυζαντινοί αυτοκράτορες.Έτσι, ανα­

Το Βυζάντιο και ο εββηνισμός. -Έ τσ ι το ηττημένο

διοργανώνοντας την Εκκλησία του πάνω στις βάσεις

Βυζάντιο διατήρησε την επιρροή του πάνω στους

του αρχαίου βυζαντινού δικαίου, ο πατριάρχης έγινε

νικητές του. Τη διατήρησε πολύ περισσότερο - και

ταυτόχρονα ο θρησκευτικός αρχηγός και ο πολιτικός

το γεγονός αυτό είχε τεράστιες συνέπειες - στους

αρχηγός του λαού του. Η Εκκλησία είχε τα δικαστή­

βαλκανικούς λαούς που ήταν κάποτε υπήκοοί του

ριά της, που δεν άργησαν να δικάζουν όλες τις υπο­

και που είχαν υπο­

θέσεις μεταξύ χ ρ ι­

ταχτεί

στο

στιανών. Η Εκκλη­

Ισλάμ. Αν στην κα­

σία είχε δικά της

ταχτημένη από τους

σχολεία που, σύμ­

Τούρκους Ανατολή

φωνα με τον οθωμα­

διατηρήθηκε η ελ­

νικό νόμο, μόνο ο

ληνική γλώσσα και

πατριάρχης και οι ε­

ο ελληνικός πολιτι­

πίσκοποί του είχαν

σμός, αν οι χριστια­

το δικ αίω μ α να α­

νοί της βαλκανικής

νοίγουν και να διοι­

χερσονήσου διατή ­

κούν. Και αν και μ’

ρησαν τη συνείδηση

αυτό τον τρόπο ο πα­

της

τριάρχης

τώρα

εθνικότητάς

βρέθηκε

τους, η τιμή ανήκει

σχεδόν εντελώς στα

εξ ολοκλήρου στην

χέρια του σουλτάνου

ορθόδοξη

Εκκλη­

και η τουρκική εξου­

σία, κληρονόμο και

σία κακομεταχειρι­

συνεχίστρια των π α ­

ζόταν

ραδόσεων του Βυζα­

χριστιανούς, η οργά­

ντίου.

νω σ η των χριστια­

συχνά

τους

Όταν η αυτοκρατορία εξαφανίστηκε, οι Τούρκοι

νώ ν σε μια μεγάλη κοινότητα που χάρη στην Εκκλη­

δεν προσπάθησαν καθόλου να πλησιάσουν τους χρι­

σία διατήρησε τη συνοχή της και τις αρχαίες παρα­

στιανούς υπηκόους τους. Ο Μωάμεθ Β'τουςυποσχέ-

δόσεις της και της οποίας ο αρχηγός, ο οικουμενικός

θηκε την ελεύθερη άσκηση της λατρείας τους και τη

πατριάρχης, φαίνεται να είναι πραγματικά διάδοχος

διατήρηση των περιουσιών τους, αλλά τους απέκλει­

του χαμένου αυτοκράτορα, παραμένει κεφαλαιώ­

σε από κάθε συμμετοχή στα δημόσια αξιώματα και

δους σημασίας. Ο πατριάρχης κληρονόμησε από αυ­

στον δημόσιο βίο· και εφόσον πλήρω ναν τους βαρύ­

τόν τουλάχιστον ένα μέρος της πραγματικής δύνα­

τατους φόρους που τους επέβαλλε, αδιαφορούσε

μης και από το παλάτι του στο Φανάρι διοικούσε ό­

σχεδόν τελείως γι’ αυτούς. Έτσι οι χριστιανοί παρέ­

λες τις χριστιανικές εκκλησίες, ελληνικές ή σλαβικές

μειναν σαν ξένοι στο μουσουλμανικό κράτος. Σχη­

που υπήρχαν στην οθωμανική αυτοκρατορία.

μάτισαν αυτό που η τουρκική διοίκηση ονόμαζε

Έτσι, στον υποταγμένο στο Ισλάμ χριστιανικό κό­

ρουμ-μιβέτι, το βυζαντινό έθνος, και ο σουλτάνος ε­

σμο, η Εκκλησία έπαιξε βασικό ρόλο: ήταν η ιερή

μπιστεύτηκε τη διακυβέρνηση αυτού του έθνους

κιβωτός όπου φυλάσσονταν μαζί με τη χριστιανική

στον οικουμενικό πατριάρχη. Με το φιρμάνι που έ­

πίστη η ελληνική γλώσσα, η ελληνική παράδοση

336

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΕΙΚΟΣΤΟ

ΠΡΩΤΟ

IG'T'OPIX X H C K Y ^ X N T I N H C X Y T O K P X T O P l X C

και η ελληνική εθνικότητα. Στις σχολές που άνοιξε,

18ο αιώνα, παραμένει το γεγονός ότι η ορθόδοξη

στη «μεγάλη του Γένους σχολή» που ο πατριάρχης

Εκκλησία πρόσφερε τεράστιες υπηρεσίες στα χρι­

Γεννάδιος έσπευσε να ανασυστήσει στο Φανάρι την

στιανικά έθνη των Βαλκανίων. Διατήρησε τα πλαί­

επομένη της κατάχτησης, στις σχολές που, σιγά-σι-

σια όπου μπόρεσαν να εξακολουθήσουν να ζουν,

γά, με την προτροπή της Ιεράς Συνόδου, ίδρυσαν οι

τους έδωσε απέναντι στον τούρκο κύριο ένα είδος

επίσκοποι στις διοικήσεις τους, όσο στοιχειώδης

συνοχής, τους επέτρεψε κυρίως να διατηρήσουν την

και φτωχή και αν ήταν η διδασκαλία το γεγονός ότι

ανάμνηση της καταγωγής τους και το αίσθημα της ε­

αυτή η διδασκαλία γινόταν πάντοτε στα ελληνικά

θνικότητάς τους. Επί τέσσερις αιώνες, στη βαλκανι­

είχε βαριές συνέπειες: και όταν, προοδευτικά, κατά

κή Ανατολή, η ορθόδοξη Εκκλησία διατήρησε τον

τον 17ο και τον 18ο αιώνα, το θαυμαστό αυτό διδα ­

χριστιανικό πατριωτισμό και στη σκιά της ετοιμά­

κτικό έργο αναπτύχθηκε και ενισχύθηκε, η ορθόδο­

στηκε, στα τέλη του 18ου αιώνα, η μεγάλη κίνηση

ξη Εκκλησία βρήκε σ’ αυτό ένα ασύγκριτο όργανο

που οδήγησε, στιςαρχέςτου 19ου αιώνα, στην αφύ­

για να διατηρήσει τον ελληνισμό στην αυτοκρατο­

πνιση των καταπιεσμένων εθνοτήτων και η ανεξαρ­

ρία των σουλτάνων και για να κάνει τους Έλληνες

τησία τους. Στις 4 Απριλίου 18 2 1 , ο αρχιεπίσκοπος

να διατηρήσουν τη συνείδηση της εθνικότητάς τους.

Πατρών Γερμανός κήρυττε την επανάσταση κατά

Ό μ ω ς η ορθόδοξη Εκκλησία δεν πρόσφερε αυτή

των Τούρκων και έβαζε τον συγκεντρωμένο λαό να

την υπηρεσία μόνο στουςΈλληνες. Στους Σέρβους,

ορκιστεί να πολεμήσει για την πατρίδα και τη θρη­

στους Βουλγάρους, στους Ρουμάνους που βρίσκο­

σκεία. Και η οθω μανική κυβέρνηση καταλάβαινε

νταν επίσης κάτω από την εξουσία της, πρόσφερε

τόσο καλά πόσο είχε συντελέσει η ορθόδοξη Εκκλη­

στη θρησκευτική κοινότητα το άσυλο όπου διατη­

σία στην απροσδόκητη αφύπνιση των χριστιανι­

ρήθηκε η εθνικότητά τους. Ασφαλώς οι φαναριώτες

κών εθνοτήτων, ώστε ανάμεσα στα πρώτα θύματα

ιεράρχες που είχαν τοποθετηθεί επικεφαλής αυτών

της εκδίκησής της ήταν ο πατριάρχης της Κωνστα­

των Εκκλησιών είχαν συχνά ελαττώματα που κα­

ντινουπόλεως που απαγχονίστηκε στις 22 Απριλί­

νείς δεν θα μπορούσε να αρνηθεί: ήταν δολοπλό-

ου 1821 στην πύλη του μητροπολιτικού ναού και

κοι, καταπιεστικοί, φιλοχρήματοι και διεφθαρμέ­

πολλοί από τους μητροπολίτες της.

νοι· διοικούσαν συχνά με εξαιρετική αδεξιότητα

Κάποτε οι λαοί της Βαλκανικής είχαν αποκτήσει

τους μη ελληνικούς πληθυσμούς που τους είχαν ε­

πολιτική ζωή κάτω από την επίδραση του Βυζαντί­

μπιστευτεί και η πλήρης άγνοια του κατώτερου κλή­

ου. Στο Βυζάντιο οφείλουν επίσης την ανάστασή

ρου επιδείνω σε ακόμη περισσότερο τις συνέπειες

τους, στην ορθόδοξη Εκκλησία, κληρονόμο των π α ­

της συμπεριφοράς του ανώτερου κλήρου. Ωστόσο,

ραδόσεων της ελληνικής αυτοκρατορίας που θέλο­

παρά τα δικαιολογημένα μίση που ξεσήκωσαν συ­

ντας να υπηρετήσει την εθνική υπόθεση ακόμη πε­

χνά οι φαναριώτες επίσκοποι, παρά τις υπερβολικά

ρισσότερο και από την πίστη, συνέδεσε στενά στις

αποκλειστικά ελληνικές τάσεις που ακολούθησαν

ψυχές κι έκανε να καρποφορήσει η ιδέα της θρη­

στη διακυβέρνησή τους ιδ ίω ς κατά τον 17ο και τον

σκείας και η ιδέα του έθνους.

337

ΚΕΦΑΛΑΙ Ο ΕΙ ΚΟΣΤΟ ΠΡΩΤΟ IC T O PIX T H C K Y £X N TIN H G X Y T O K P X T O P lX G

φ

0 ΒΥΖΑΝΤΙΟ ΚΑΙ Η ΡΩΣΙΑ. - Η επιρροή

σχας, η Ρωσία μ’ αυτή τη νέα πράξη φάνηκε να διεκ-

του Βυζαντίου δεν διατηρήθηκε όμω ς μόνο

δικεί τη θρησκευτική κληρονομιά του Βυζαντίου

στα Βαλκάνια κατά τους αιώνες που ακο­

και να φιλοδοξεί να πάρει στην κορυφή της ορθο­

λούθησαν την τουρκική κατάκτηση. Διατηρήθηκε,

δοξίας τη θέση της Κωνσταντινουπόλεως που είχε

ίσως ακόμη ισχυρότερη, έξω από τα όρια της αυτο­

βεβηλωθεί από τους μουσουλμάνους. Ποτέ έκτοτε η

κρατορίας των βασιλέων, στη Ρωσία της οποίας το

τσαρική Ρωσία δεν ξέχασε τις φιλοδοξίες που της ε­

Βυζάντιο είχε διατελέσει δάσκαλος κατά τον 11 ο αι­

πέβαλλε αυτή η κληρονομιά ούτε άφησε να αλλοιω­

ώνα και όπου η βυζαντινή παράδοση ήταν πραγμα­

θεί η μορφή που της είχε δώσει η βυζαντινή παι­

τικά το θεμέλιο του Κράτους και του εθνικού βίου.

δεία της. Ακόμη και τα τελευταία χρόνια, αν θέλαμε

Όταν η Βυζαντινή αυτοκρατορία κατέρρευσε, οι

να αποκτήσουμε κάποια ιδέα για τον βυζαντινό κό­

Έλληνες άρχισαν να συρρέουν στη Μόσχα ό π ω ς συ­

σμο έπρεπε να στρέψουμε το βλέμμα μας προς την

νέρεαν στην Ιταλία. Ο Ιβάν Γ άνοιξε τις πόρτες της

αυλή της Αγίας Πετρουπόλεως και το Κρεμλίνο της

Ρωσίας σε όλους τους μετανάστες που έρχονταν από

Μόσχας. Η ζωντανή εικόνα του χαμένου Βυζαντίου

τον ελληνικό κόσμο· του έδωσαν πολιτικούς και δ ι­

δεν είχε διατηρηθεί πουθενά καλύτερα α π ’ όσο στην

πλωμάτες, μηχανικούς, καλλιτέχνες, θεολόγους.

τσαρική Ρωσία.

Έφεραν επίσης μαζί τους τα ελληνικά χειρόγραφα,

Η αντίληψη της αυτοκρατορικής εξουσίας προερ­

πολύτιμη κληρονομιά του αρχαίου πολιτισμού· και

χόταν κατευθείαν από τη βυζαντινή αντίληψη. «Ο

έτσι, παράλληλα με τη μεγάλη δυτική Αναγέννηση,

τσάρος, λέει ο A. Leroy-Beaulieu, είναι ο εκλεκτός

μια άλλη Αναγέννηση άνθησε στον βορρά. Η Ρωσία

του Κυρίου, που το χέρι του θεού του έχει αναθέσει

όμ ω ς έγινε ο πολιτικός κληρονόμος του Βυζαντίου

τη φύλαξη και τη διεύθυνση του χριστιανικού λα­

κυρίως με τον γάμο του Ιβάν Π με τη Σοφία, την τε­

ού». Στα μάτια του λαού είναι ο τοποτηρητής του θ ε ­

λευταία των Παλαιολόγων (1472). Κάνοντας τον

ού επί της γης· και όταν, στο Κρεμλίνο, στο Ουσπέν-

βυζαντινό δικέφαλο αετό το νέο οικόσημο του βασι­

σκι Σομπόρ, δέχεται με τη φροντίδα της Εκκλησίας

λείου του, ο μέγας πρίγκιπας της Μόσχας αυτοανα-

και σύμφωνα με το βυζαντινό τελετουργικό, το ιερό

κηρύχτηκε κληρονόμος των ελλήνων αυτοκρατό-

χρίσμα, γίνεται ταυτόχρονα απόλυτος κύριος και υ­

ρων και έδειξε την πρόθεσή του να διαδεχθεί η

πέρτατος εκπρόσω πος της ορθοδοξίας. Γύρω στον

πρωτεύουσάτουτο Βυζάντιο, όπω ς το Βυζάντιο είχε

αυτοκράτορα, μια περίπλοκη ετικέτα θυμίζει όλες

διαδεχθεί τη Ρώμη. Στον περίβολο του Κρεμλίνου,

τις συνήθειες και τις επισημότητες του βυζαντινού

ό π ω ς και στον περίβολο του Ιερού Παλατιού, οι εκ­

τελετουργικού. Στη Ρωσία του 16ου και του 17ου

κλησίες και τα μοναστήρια υψώνονταν δίπλα στους

αιώνα, οι επίσημες υποδοχές, οι ακροάσεις των

στρατώνες και τα ανάκτορα και ό,τι σώζεται από την

πρεσβευτών θύμιζαν, στο ανάκτορο των πολυέ­

πριγκιπική κατοικία που χτίστηκε το 1487 θυμίζει

δρων, όλη τη λάμψη της βυζαντινής πολυτέλειας και

παράξενα την εμφάνιση και τη διακόσμηση της βυ­

έδειχναν την ίδια επίδειξη χαλιώ ν και πολύτιμων

ζαντινής αυτοκρατορικής κατοικίας. Επίσης, το πε­

σκευών, την ίδια παράταξη στολών γύρω από τον

ρίεργο βιβλίο με τίτλο Domostroi, που γράφτηκε πε­

τσαρικό θρόνο, και ακόμη και τα μηχανικά λιοντά­

ρί τα τέλη του 15ου αιώνα, δείχνει μια κοινωνία

ρια που μούγκριζαν τρομακτικά, και τους ίδιους

πανομοιότυπη με τη βυζαντινή κοινωνία και διδά­

δουλικούς τύπους και τις ίδιες γονυκλισίες μπροστά

σκει μια σοφία ανάλογη με τη σοφία του Κεκαυμέ-

στον κύριο.Ώς τον 20ό αιώνα, η ρωσική αυλή δια­

νου. Τέλος, έναν αιώνα αργότερα, όταν το 1589 ο

τηρούσε ένα μεγάλο μέρος αυτής της ετικέτας, και οι

Μ πορίς Γκοντούνοφ ίδρυσε το πατριαρχείο της Μό­

γιορτές της, μέσα στον διάκοσμο του Κρεμλίνου,

338

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΕΙΚΟΣΤΟ

ΠΡΩΤΟ

ΙΟΊΓΟΡΙΧ ΊΓΗΟ K Y ^ X N T I N H C Χ Υ Τ Ό Κ Ρ Χ Τ Ό Ρ Ι Χ Ο

διατηρούσαν σαφώ ςτπ βυζαντινή επιρροή. Κυρίως,

νο εξαιτίας της στενής εξάρτησής της από το Κράτος.

όπω ς στο Βυζάντιο, σ' ένα κράτος όπου όλα εξαρτιό­

Αυτή η Εκκλησία, ό π ω ς και η βυζαντινή Εκκλησία,

νταν από την εύνοια του ηγεμόνα, η αυλή είχε απο­

δίνει υπερβολική σημασία στο τελετουργικό· σ’ αυ­

κτήσει και διατηρήσει κυρίαρχη θέση και ασκούσε

τό το σημείο «η Ρωσία ξεπέρασε τον βυζαντινό φορ­

τεράστια έλξη πάνω σε όσους επιδίω κα ν αξιώματα,

μαλισμό». Αυτή η Εκκλησία αγαπάει και τιμά τις

πλούτη ή επιρροή.

θαυματουργές εικόνες, στις οποίες αποδίδει θαυμα­

Επίσης, ό π ω ς και στο Βυζάντιο, η ρωσική Εκκλη­

στές ιδιότητες. «Η Ρωσία είναι ίσως πλουσιότερη σε

σία βρίσκεται σε στενή εξάρτηση από το Κράτος. Εί­

εικόνες από την Ιταλία ή την Ισπανία». Σ’ αυτή την

ναι αμφίβολο κατά πόσον ο τσάρος ήταν, ό π ω ς π ι­

Εκκλησία, ό π ω ς και στον ελληνικό κόσμο, παρατη­

στεύεται μερικές φορές, ένα είδος εθνικού πάπα. Οι

ρούμε τη μεγάλη θέση που δινόταν στους μοναχούς,

τσάροι σπάνια ήταν θεολόγοι ό π ω ς οι βα­

τον αριθμό και τον πλούτο των μοναστη-

σιλείς και δεν ασχολού­

ριώ ν και την υπεροχή του

νταν γενικά σχεδόν κα­

μαύρου κλήρου που ήταν

θόλου με τα ζητήματα του

ο μόνος που είχε τα προ­

δόγματος και της πειθαρ­

σόντα για να φτάσει στο α­

χίας. Ωστόσο, «τοποθετη­

ξίωμα του επισκόπου. Τέ­

μένη δίπλα σ' έναν παντο­

λος αυτή η Εκκλησία υ­

δύναμο τσάρο, έχοντας α­

πήρξε, ό π ω ς και η βυζαντι­

ναπτυχθεί στη σκιά μιας α­

νή Εκκλησία, ένθερμη προ-

περιόριστης εξουσίας» η ρωσι­

παγανδίστρια της ορθοδοξίας.

κή Εκκλησία δεν μπορούσε να εί­

Μέσα στην απέραντη αυτοκρατο­

ναι τίποτε άλλο εκτός από «μια κρατι­

ρία των τσάρων, που συγκέντρωνε τό­

κή εκκλησία και μάλιστα η εκκλησία ενός

σες διαφορετικές εθνότητες, εκχριστιάνισε

απολυταρχικού κράτους»· και «ευτυχής που

πολλούς αλλοθρήσκους, στη Σιβηρία τους

την τιμούσε ο ορθόδοξος τσάρος» δέχθηκε

λαούς τουρκικής ή μογγολικής καταγωγής,

με χαρά αυτή την υποταγή· «αντί να επα­

στη Ρωσία τις φινλανδικές φυλές και

ναστατεί κατά της ανώτατης εξουσίας,

πολλές άλλες, και δημιούργησε προ­

φρόντιζε να δείχνεται ταπεινή και

σήλυτους από τη Μαύρη θάλασσα

υποταγμένη». Η εξουσία του τσά­

ώ ς τ ο ν Ε ιρ η νικό /Ο π ω ς και η βυζα­

ρου επάνω στην Εκκλησία έγινε α­

ντινή Εκκλησία, η ρωσική ορθοδο­ ξία «δεν περιορίστηκε σε μια φυλή ή

κόμη μεγαλύτερη την ημέρα που ο

σ’ ένα κράτος»· κι αυτή, βοήθησε πολύ

Μέγας Πέτρος κατάργησε το πατριαρχείο. Ω λα­ ός, έγραφε ο τσάρος, είχε αποκτήσει τη συνήθεια

στην αποκατάσταση κάποιου είδους ενότητας στην

«να λογαριάζει σε όλα τα πράγματα λιγότερο τον αυ­

τσαρική μοναρχία με την ομολογία της ίδιας πίστης.

τοκράτορα παρά τον ποιμενάρχη, σε σημείο που να

Η αυτοκρατορική διοίκηση εργάστηκε για τον ί­

παίρνει το μέρος του δεύτερου εναντίον του πρώτου,

διο σκοπό με τις ίδιες μεθόδους που εφάρμοσε κά­

και παραβλάπτοντας έτσι την ίδια την υπόθεση του

ποτε το Βυζάντιο/Οπως στο Βυζάντιο, η ρωσική τά­

θεού». Ο Πέτρος δεν ήθελε καθόλου κάτι τέτοιο:

ξη των ευγενών άνοιξε τις πόρτες της στις οικογένει­

«δίπλα στον αυτοκρατορικό θρόνο, δεν υπήρχε θέ­

ες ξένης καταγωγής, και η κυβέρνηση των τσάρων έ-

ση για τον πατριαρχικό θρόνο»· και κατά συνέπεια,

σπευσε να προσεταιριστεί και να χρησιμοποιήσει

«σ’ αυτό το σημείο, ο τσάρος ξεπέρασε τον βυζαντινό

τους σημαντικότερους α νθρώ πουςτω ν λαών που εί­

αυτοκράτορα».

χε υποτάξει. Ό π ω ς άλλοτε οι βασιλείς, οι τσάροι έ­ χουν στην υπηρεσία τους Γεωργιανούς και Αρμενί­

Η ρωσική Εκκλησία δεν θυμίζει το Βυζάντιο μό­

339

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΕΙΚΟΣΤΟ

ΠΡΩΤΟ

IC T O PIX T H C K Y ^ X N T IN H C X Y T O K P X T O P lX C

ους, κατοίκους της Βαλτικής και Πολωνούς, Τουρ-

ράγκες του Κιέβου, από τον 18ο αιώνα η Κωνστα­

κομανούς των ο π ο ίω ν τα ελάχιστα «ρωσοποιημέ-

ντινούπολη έγινε ο μόνιμος στόχος των βλέψεων

να» ονόματα μαρτυρούσαν καθαρά την καταγωγή.

των τσάρων. Η περίφημη διαθήκη του Μεγάλου

Έ χουν την ίδια επιθυμία με το Βυζάντιο να αφομοι­

Πέτρου είναι ένα απόκρυφο ντοκουμέντο, δείχνει ό­

ώσουν τους ηττημένους και την ίδια ικανότητα στο

μω ς καθαρά τις τάσεις της ρωσικής πολιτικής. Η

να το πετυχαίνουν. Εξάλλου σ’ αυτή τη μοναρχία ό­

Αννα Ιβάνοβνα, η Αικατερίνη Β', ο Αλέξανδρος Α',

που, ό π ω ς στην ελληνική αυτοκρατορία, η γραφειο­

ο Νικόλαος Α' ή ο Αλέξανδρος Β' ονειρεύτηκαν να

κρατία κατείχε τόσο μεγάλη θέση, η οργάνωση της

παλινορθώσουν τη βυζαντινή αυτοκρατορία και να

διοίκησης φαίνεται διαμορφωμένη πάνω στο βυζα­

φορέσουν το αυτοκρατορικό στέμμα στην Αγία Σο­

ντινό πρότυπο. Οι δεκατέσσερις βαθμοί του tchin,

φία που θα είχε αποδοθεί στην ορθοδοξία. «Από

όπου ο Μέγας Πέτρος κατάταξε όλους τους ρώσους

την αυγή της ρωσικής ιστορίας, λέει ένας ρώσος

επισήμους, θυμίζουν την ταξινόμηση των αξιωμά­

συγγραφέας, το ιδανικό της Ρωσίας, το μεγαλείο και

των στο Ιερό Παλάτι. Υπάρχει το ίδιο ιεραρχικό σύ­

η δόξα της βρίσκονταν στην Κωνσταντινούπολη».

στημα ανάλογα με τη λειτουργία, την υπηρεσία, τον

«Ο καθεδρικός ναός της Αγίας Σοφίας, γράφει ένας

βαθμό και η ίδια αρχή της προαγωγής που εξαρτά-

άλλος, δίνει στην εθνική ζωή μας το πραγματικό

ται από τη θέληση του κυρίου.

νόημά της». Επί αιώνες το ιδανικό της Ρωσίας ήταν

Εύκολα θα μπορούσαμε να δώσουμε πολλά ακό­

να αντικαταστήσει στον τρούλο της Μεγάλης Εκκλη­

μη τέτοια παραδείγματα. Υπάρχει όμω ς κυρίως ένα

σίας την ημισέληνο με τον σταυρό, να ξανανάψει

σημείο όπου η κληρονομιά του Βυζαντίου άσκησε

στη βεβηλωμένη βασιλική τα κεριά που είχαν σβή­

βαθιά επίδραση στη Ρωσία. Με το να αυτοανακηρυ-

σει οι Τούρκοι, και γενικά ονειρευόταν να απελευ­

χθούν κληρονόμοι των βασιλέων, οι τσάροι είχαν

θερώσει τους χριστιανικούς λαούς από τον τουρκικό

δεχθεί ένα διπλό καθήκον, την προστασία των χρι­

ζυγό και να καταλάβει το Τσάριγκραντ, «άρρηκτα

στιανών σ’ ολόκληρη την Ανατολή και την προετοι­

συνδεδεμένο με την ιδέα του χριστιανισμού τσαρι­

μασία της εκδίκησης για το 1453 κατά του Ισλάμ.

σμού». Η ημέρα που η Μόσχα έγινε κληρονόμος

Δεν παραμέλησαν καθόλου αυτό το διπλό καθήκον.

του Βυζαντίου καθόρισε επί αιώνες την πολιτική

Ό π ω ς κάποτε το Τσάριγκραντ προσείλκυε τους Βα-

της αυτοκρατορίας των τσάρων.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΕΙΚΟΣΤΟ

ΠΡΩΤΟ

Κ Τ Γ Ο Ρ Ι Χ Ί Γ Η Ο K Y Z X N T I N H C Χ Υ 'Γ Ο Κ Ρ Χ Ί Γ Ο Ρ Ι Χ Ο

<0>

H

O ΒΥΖΑΝΤΙΟ ΚΑΙ 01 ΒΑΛΚΑΝΙΚΕΣ

δρυσε ο Στέφανος Δουσάν. της Μεγάλης Σερβίας

ΒΛΕΨΕΙΣ. - Η Αγία Σοφία, όμως, δεν α­

που κατείχε σε κάποια στιγμή ολόκληρη τη δυτική

σκεί την ισχυρή έλξη της μόνο πάνω στη

Μακεδονία, την Αλβανία, τηνΉ πειρο, τη Θεσσαλία,

Ρωσία. Όλοι οι λαοί που ξαναγεννήθηκαν κατά τον τη Βοσνία, τις ακτές της Αδριατικής: και το 1355.

19ο αιώνα στη βαλκανική χερσόνησο, Έλληνες,

λίγο έλειψε να μπει ένας σέρβος τσάρος νικητής στο

Σέρβοι, Βούλγαροι, ακόμη και Ρουμάνοι, στρέφουν

Βυζάντιο.

το βλέμμα τους προς τη Μεγάλη Εκκλησία, τη μητρό­

Η ανάμνηση όλων αυτών των ονείρων και όλων

πολη της ορθοδοξίας. Τα νέα βαλκανικά έθνη διεκδι-

αυτών των φιλοδοξιών που σχεδόν πραγματοποιή­

κούν επίσης την κληρονομιά του Βυζαντίου και βρί­

θηκαν, δεν έχει σβήσει καθόλου. Αν και η Σερβία

σκουν στην ιστορία της ελληνικής αυτοκρατορίας

παραιτήθηκε από κάθε αξίωση πάνω στην Κωνστα­

τους τίτλους που δικαιολογούν τις βλέψεις τους.

ντινούπολη και διεκδικεί μόνο το δυτικό ήμισυ της

Είναι γνωστό ότι σε όλη τη διάρκεια του Μεσαίω­

βαλκανικής χερσονήσου, αντίθετα η Βουλγαρία, με­

να, τα κράτη που

τά την ανασύστα­

αναπτύχθηκαν

σή της, προσανα­

διαδοχικά δίπλα

τόλιζε ■ - ϊ Λ Τ ν τ η Λ Ο , ^ χ ι ιλ ( 2 1 *

στο Βυζάντιο στη βαλκανική χερσό­ νησο, ονειρεύτη­

i

w

i

u

r

i

'

T O l j r t β/ w

«>,·!·< βι a .

r i p & X tu L T tA -m t x it r fC V W

t

r

, ■ k
*«··■>·-aro*· - η ( » ^ » · ! Γ Ρ · ί ■**>»!'' ·cC§l«'f7t»£)i‘rA,7T'?:-u‘ τ η - I * ^ ι 1f &·>*μ jj3n * ι ·

11it ir ta\t;aw

Λ

β*

ανέκαθεν

T / S l · · 7 » ’ V 0 T 1 Λ* / * / * ^ | * '

τις μυστικές βλέψειςτης πολιτικής της προς τον Βό­

καν να κατακτή­

σπορο. Ο Τσάρος

σουν την ηγεμο­

Φ ερδινάνδος

νία της και να εξα­

νειρεύτηκε συχνά

σφαλίσουν,

γι'

να φορέσει στο κε­

αυτό το σκοπό,

φάλι του, κάτω α­

την

ο­

πό τους τρούλους

κατοχή της ν ,

niw

Κωνσταντινουπό­ λεως. Αυτή ήταν

Σέρβοι και άλλοι Σλάβοι ζητούν τη βοήθεια του Βυζαντίου.

της Αγίας Σοφίας, το αυτοκρατορικό στέμμα, να αναγο­

η φ ιλοδοξία της πρώτης βουλγαρικής αυτοκρατορίας που, κατά τον

ρευτεί, όπω ς κάποτε ο μακρινός προκάτοχός του Σα­

10ο αιώνα, στα ισχυρά χέρια των τσάρων Συμεών

μουήλ «τσάρος και αυτοκράτωρ των Βουλγάρων και

και Σαμουήλ, εξαπλώθηκε από τις όχθες του Δού­

των Ελλήνων». Στους βαλκανικούς πολέμους του

ναβη μέχρι τις ακτές της Αδριατικής και ώ ς την

19 1 2 -1 9 1 3 , η Κωνσταντινούπολη ήταν ο συγκεκρι­

Ή πειρο και τη Θεσσαλία: και το 924, παρά λίγο το

μένος στόχος των βλέψεων της Βουλγαρίας. Και αν

Βυζάντιο να γίνει πρωτεύουσά της. Αυτή ήταν, κατά

και η ρωσική απειλή αναχαίτισε τότε μπροστά στις

τον 13ο αιώνα, η φιλοδοξία της δεύτερης βουλγαρι­

γραμμές της Τσατάλειας τα νικηφόρα στρατεύματά

κής αυτοκρατορίας, που υπό τους Ασάν, εξαπλώθη­

της και τους απαγόρευσε την είσοδο στην Κωνσταντι­

κε από τη Μαύρη θάλασσα ώ ς την Αδριατική και το

νούπολη, έχουμε λόγους να πιστεύουμε - και τα γε­

Αιγαίο πέλαγος: και το 1228 λίγο έλειψε να βασιλέ­

γονότα του 1915 το έδειξαν πολύ καθαρά - ότι η

ψει ένας βούλγαρος τσάρος στην Κωνσταντινούπο­

μνησίκακη ψυχή του τσάρου Φερδινάνδου δεν ξέχα-

λη. Αυτή ήταν επίσης κατά τον 14ο αιώνα η φιλο­

σε καθόλου αυτή την απογοήτευση ούτε συγχώρησε

δοξία της μεγάλης σερβικής αυτοκρατορίας που ί-

εκείνους που του την επέβαλαν.

341

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΕΙΚΟΣΤΟ

ΠΡΩΤΟ

IG T O P IX T H C B V ^ X N T IN H C X Y T O K P X T O P lX C

Τέλος και η Ελλάδα διακηρύττει ότι είναι η κλη­

ντίνος Δραγάσης, που έπεσε ηρωικά στα τείχη της

ρονόμος του Βυζαντίου και θεωρεί τον εαυτό της πιο

πρωτεύουσάςτου, ο Συμεών και ο Σαμουήλ, που λί­

νόμιμη κληρονόμο από όσο θα μπορούσαν να είναι

γο έλειψε να εγκαθιδρύσουν στα Βαλκάνια τη βουλ­

οι σλαβικοί λαοί. Κατέχει ήδη τη Θεσσαλονίκη που

γαρική ηγεμονία και ο μέγας σέρβος τσάρος Στέφα­

κατά τους βυζαντινούς χρόνους υπήρξε η δεύτερη

νος Δουσάν είναι απλά ονόματα - όχι πολύ γνωστά

πόλη της μοναρχίας· ονειρεύεται - ας θυμηθούμε τα

- γραμμένα στα βιβλία της ιστορίας. Στην Αθήνα,

υπομνήματα που υπέβαλε στα τέλη του 1914 στον

στη Σόφια, στο Βελιγράδι, είναι ένδοξοι απόγονοι,

βασιλέα Κωνσταντίνο ο Βενιζέλος - μεγάλες επε­

των ο π ο ίω ν η ανάμνηση διατηρείται ζωντανή στο

κτάσεις στη Μι κρά Ασία που ήταν κάποτε η δύναμη

λαό, που πρέπει να εκδικηθεί το θάνατό τους ή να

της βυζαντινής αυτοκρατορίας. Και δεν έχει ξεχάσει

συνεχίσει και να ολοκληρώσει το έργο τους. Επειδή

τον θρύλο σύμφωνα με τον οποίο θα έρθει μία ημέ­

υπήρξαν, οι απόγονοί τους έχουν απαράγραπτα δι­

ρα που, στην απελευθερωμένη Αγία Σοφία, ο έλλη­

καιώματα στην κληρονομιά του Βυζαντίου και γύ­

νας ιερέας θα τελειώσει στην αγία τράπεζα της Μεγά­

ρω από τον τρούλο της Αγίας Σοφίας συγκεντρώνο­

λης Εκκλησίας τη λειτουργία που διέκοψαν με τρα­

νται τόσες μεγάλες ελπίδες. Εδώ και τεσσερισήμισι

γικό τρόπο οι Τούρκοι το 1453.

αιώνες, η βυζαντινή αυτοκρατορία έχει εξαφανιστεί·

Γ ία όλα αυτά τα όνειρα, για όλες αυτές τις ελπίδες,

αλλά η ανάμνησή της διατηρείται άσβεστη και δυ­

για όλες αυτές τις φιλοδοξίες, η βυζαντινή ιστορία

νατή και, για τους διάφορους λαούς που δέχτηκαν

δίνει τίτλους, δικαιώματα, υποσχέσεις. Και έτσι, σ’

την κληρονομιά της, η ιστορία της - αυτή η ιστορία

ολόκληρη την Ανατολική Ευρώπη, αυτή η ιστορία

που μας φαίνεται νεκρή - εξακολουθεί να περιέχει

παρέμεινε παράξενα ζωντανή. Για μας, ο Κωνστα­

υποσχέσεις και εγγυήσεις για το μέλλον.

342

Κυριακάτικη *

Ε Λ ΐΥ Ο ΐΡΟ Τ ΥΠ ΙΑ