www.emc.org.ge
ზედამხედველობა და დასჯა მიშელ ფუკო
თარგმანი: გიორგი ხარიბეგაშვილი (EMC - ის სამოქალაქო აქტივიზმის პლატფორმა) 1/1/2014
(არასრული თარგმანი)
1757 წლის 2 მარტს, დემიენს მიუსაჯეს „საჯაროდ მოენანიებინა პარიზის ტაძრის მთავარი კარიბჭის წინაშე;” ის „ფორნით უნდა მოეყვანათ, პერანგის ამარას ერთ ხელში ორი ფუტის წონის ანთებული სანთელი უნდა სჭეროდა,“ შემდეგ „იმავე ფორნით გრევის მოედანზე მიიყვანდნენ და
ჯალათის კუნძზე, გავარვარებული მაშებით, ხელები, კანჭები, თეძოები და
ძუძუს
დვრილები დაეფლითათ.თანაც მას ხელში ის დანა უნდა სჭეროდა, რომლითაც მეფის მოკვლას აპირებდა. ეს ხელი უნდა დაეწვათ ანთებული გოგირდით, ხოლო დაფლეთილი ადგილები მაშებით დაედაღათ. „ბოლოს ის ოთხად გაგლიჯეს – წერდა „ამსტერდამის გაზეთი“ – უკანასკნელმა მოქმედებამ დიდი დრო წაიღო, რადგან ცხენები გაწევაზე არ იყვნენ დაგეშილები; ამიტომ ოთხის მაგივრად ექვსი ცხენი ჩააბეს, მაგრამ ესეც კი ცოტა აღმოჩნდა და ამ უიღბლოსთვის როგორმე კიდურები რომ მოეგლიჯათ, მყესები გადაუჭრეს და სახსრები ჩაულეწეს… ამბობენ, მიუხედავად იმისა, რომ ის გამოუსწორებელი ღვთისმგობელი იყო, მცირე ლანძღვაც არ დასცდენია ბაგეებიდან. ენით აუწერილი ტკივილის გამო, გოდებდა და ხშირად იმეორებდა: „უფალო იესო, გემუდარები, დამეხმარე უფალო.“ თვითმხილველებისათვის სამაგალითო იყო წმინდა პავლეს ეკლესიის მღვდლის მზრუნველობა, რომელიც ხნიერების მიუხედავად, დასჯილს დაუღალავად ანუგეშებდა.“ აი, რას გვიყვება დარაჯი ბუტონი: „დემიენი სხეულის ფლეთვის გამო ბევრს ღრიალებდა, მაგრამ ღმერთი არ დაუგმია. თავი წამოსწია და თავის სხეულს დააკვირდა. იმავე ჯალათმა, მაშები რომ ჰქონდა მიჩენილი, დაკაპიწებული ხელებით მდუღარე ქვაბში ჩამჩა ჩაყო და ბლომად მოასხა ყველა ჭრილობაზე. შემდეგ დასჯილის სხეულზე, ორივე ხელზე და ფეხზე, ერთი ბოლოთი წვრილი ბაგირები მიაბეს, მეორე ბოლოთი კი ცხენის აღკაზმულობას. სასამართლოს მდივანი, ღრმად პატივცემული ლე ბრეტონი რამდენჯერმე მივიდა დასჯილთან და ჰკითხა, რაიმეს თქმა ხომ არ სურდა, მაგრამ პასუხად უარი მიიღო. ყოველ მცდელობაზე, ის ჯოჯოხეთური ხმით ღრიალებდა: „ღმერთო შემიწყალე! შემიწყალე უფალო!“ ამ ტანჯვათა მიუხედავად დროდადრო ის თავს წევდა და გაბედულად იყურებოდა. კიდურებზე ბაგირები იმდენად მჭიდროდ იყო მიბმული, რომ ენითაუწერელ ტკივილს აყენებდა. ბატონი ლე ბრეტონი კიდევ ერთხელ მივიდა კუნძთან და ჰკითხა, რაიმეს თქმა ხომ არ სურდა. მისგან ისევ უარი მიიღო. რამდენიმე სასულიერო პირი მას მიუახლოვდნენ და ბევრს ელაპარაკებოდნენ. მიტანილ ჯვარცმას ის ჰკოცნიდა, ტუჩებს წინ წევდა და სულ ამას იმეორებდა: „უფალო, შემიწყალე“. ცხენები უშედეგოდ ცდილობდნენ მის გაგლეჯვას. ორი-სამი მცდელობის შემდეგ, ჯალათმა სამსონამა და ჯალათმა, რომელსაც მაშები ეკავა, ჯიბეებიდან დანები ამოიღეს და ვინაიდან მეტი გზა არ იყო, სხეული ბარძაყებში გადაუჭრეს. ოთხმა ცხენმა მთელი ძალით გაითრია და ორივე 1
ფეხი მოაგლიჯა – ჯერ მარჯვენა, შემდეგ მარცხენა. შემდეგ, ხელები გადაუჭრეს, წინა მხრის კუნთები და შერჩენილი იოგები. გადაჭრა თითქმის ძვლის დონემდე გახდა საჭირო. გულამოვარდნილმა ცხენებმა წინ გასწიეს, ჯერ მარჯვენა ხელი მოაგლიჯეს, შემდეგ მარცხენა. ოთხივე
კიდური
მოწყვეტილი
ჰქონდა,
როდესაც
სასულიერო
პირები
მასთან
დასალაპარაკებლად მივიდნენ. ჯალათმა თქვა, რომ ის მკვდარია, თუმცა, სიმართლე უნდა ითქვას, დავინახე როგორ ინძრეოდა. ქვედა ყბა ჯერ ჩამოუვარდა და მერე ისევ ზემოთ აეწია, თითქოს რაღაცის თქმა უნდოდა. ერთ-ერთმა ჯალათმა ისიც კი თქვა, კოცონში გადასაგდებად ტანი რომ აუწევიათ, ის ჯერ კიდევ ცოცხალი ყოფილა. ტანი, ხორცის ნაფლეთებთან ერთად ოთხი საათი იწვოდა. ოფიცრები, მათ შორის მე და ჩემი შვილი, მშვილდოსანთა დანაყოფთან ერთად ლამის თერთმეტ საათამდე დავრჩით. ზოგიერთებმა დიდი მნიშვნელობა მიანიჭეს იმ გარემოებას, რომ მეორე დილით ძაღლი მოვიდა და იმ ადგილას დაწვა, სადაც კოცონი იყო. რამდენჯერმე სცადეს მისი გაგდება, მაგრამ ყოველ ჯერზე უკან ბრუნდებოდა. ძნელი მისახვედრი არ იყო – ძაღლი გრძნობდა, რომ ამ ადგილას უფრო მეტი სითბო იყო, ვიდრე სხვაგან.“ რამდენიმე ათწლეულის განმავლობაში გაქრა დასჯილ-ნაწამები, დაფლეთილი, სახესა თუ მხარზე სიმბოლურად დაღდასმული სხეული, რომელიც ცოცხალი ან მკვდარი თეატრალურ სანახაობად გამოჰქონდათ. გაქრა სხეული, როგორც სისხლის სამართლის დევნის მთავარი სამიზნე. XVIII-XIX საუკუნეების მიჯნაზე, ცალკეული კაშკაშა გაელვებების მიუხედავად, წყვდიადით მოცული სადამსჯელო ზარზეიმი ჩაქრობას იწყებს. სასჯელი, როგორც სანახაობა, თანდათან ქრება; დასჯის ცერემონიალი სცენიდან ჩამოდის. ის ნარჩუნდება მხოლოდ როგორც ახალი პროცედურული ან ადმინისტრაციული აქტი. საჯარო მონანიება საფრანგეთში პირველად 1791 წელს გაუქმდა, და ახლიდან, მცირეხნიანი აღდგენის შემდეგ, 1830 წელს. სამარცხვინო ბოძი უქმდება საფრანგეთში 1789, ხოლო ინგლისში 1837 წელს. ავსტრიაში, შვეიცარიასა და ამერიკის შეერთებული შტატების ზოგიერთ შტატში (მაგალითად, პენსილვანიაში) დაპატიმრებულებს იყენებდნენ
საზოგადოებრივი
სამუშაოების
შესასრულებლად.
იქნებოდა
ეს
ქუჩების
დასუფთავება თუ გზების შეკეთება; პირდაპირ ქუჩებში ან მთავარ გზებზე, ჭრელ ტანსაცმელში გამოწყობილ,
ბორკილდადებული
რკინის
საყელოებიან
კატორღელებს
ბრბოსთან
შემხვედრისას შეძახილები, გინება, დაცინვა, აგრესიულ ჟესტები და სოლიდარობის ნიშნები ერთმანეთს ენაცვლებოდა. ამგვარი პრაქტიკა თითქმის ყველგან გაუქმდა XVIII საუკუნის ბოლოს და XIX საუკუნის დასაწყისში. დასჯა, თანდათანობით, სისხლის სამართლის პროცედურების ფარული ნაწილი ხდება. ამას რამდენიმე შედეგი მოჰყვა: დასჯა, ლამის ყოველდღიური ყოფიდან გამოდის და აბსტრაქტული ცნობიერების ველში იჭრება. დასჯის ეფექტურობა განისაზღვრება მისი აუცდენლობით და არა 2
შთაბეჭდილების მომხდენი ქმედებებით. განაჩენის გამოტანა აღსრულებისას ავტონომიურ სექტორში ინაცვლებს, მისი ადმინისტრაციული მექანიზმი კი სასამართლოს უხსნის ამ პასუხისმგებლობებს. მახასიათებელი ნიშანია, რომ დიდი ხნის განმავლობაში, საფრანგეთში, ციხეების მართვა და ადმინისტრირება შინაგან საქმეთა სამინისტროს საქმეებში შედიოდა, ხოლო კატორღების მართვა – საზღვაო ფლოტისა და კოლონიების სამინისტროს მიერ კონტროლდებოდა. როლთა ზემოთხსენებული დიფერენციაციის გარდა, ადგილი ჰქონდა თეორიულ უარს: ნუ კი ფიქრობთ, ჩვენს, მოსამართლეების მიერ გამოტანილი განაჩენი დასჯის სურვილითაა
მოტივირებული;
განსაკურნებლად
არიან
არა,
ისინი
მოწოდებულნი.
გამოსასწორებლად,
გამოსწორების
ტექნიკა
შესაგონებლად დასჯის
და
პრაქტიკიდან
გამოდევნის საკუთრივ ბოროტებაში თანამონაწილეობის საფასურს და მოსამართლეებს საზიზღარი სადამსჯელო ტვირთისაგან ათავისუფლებს. ახალ მოსამართლეებსა და ზოგიერთ მაღალჩინოსანს
თითქოსდა
ერცხვინებათ
კიდეც
ვინმეს
დასჯა,
რაც
სხვათაშორის,
გულისხმიერებას არ გამორიცხავს. სირცხვილის გრძნობა გამუდმებით იზრდება: ამ სულიერი ჭრილობის ირგვლივ კი ფუთფუთებენ და მრავლდებიან ფსიქოლოგები და მორალური ორთოპედიის წვრილი ჩინოვნიკები. წამებაზე თავშეკავების შედეგად, ჯალათის ადგილს სპეციალისტთა მთელი არმია იკავებს: ზედამხედველები,
ექიმები,
სატუსაღოს
მღვდლები,
ფსიქიატრები,
ფსიქოლოგები,
აღმზრდელები. დასჯილის გვერდით დგომით ისინი პატივს მიაგებენ სასამართლოს, რაც მას ესოდენ სჭირდება. ისინი არაერთხელ არწმუნებენ მას, რომ სხეული და ტკივილი, სადამსჯელო ღონისძიებების საბოლოო ნაწილი არ არის. ისინი აფიქრებენ, რომ ჩვენს დროში, ექიმი სიცოცხლის
ბოლო
წუთებამდე
სიკვდილმისჯილისთან
უნდა
იყოს,
იზრუნოს
მის
ჯანმრთელობაზე და ტანჯვა შეუმსუბუქოს. ის სამართალდამცავების გვერდით დგას, რომელთა ვალი სიკვდილით დასჯაა. როცა განაჩენის აღსრულების დრო დგება, პაციენტ-მსხვერპლს ტრანსკვილიზატორებს შეუყვენენ. სასამართლოს სირცხვილის უტოპია: წაართვი სიცოცხლე ისე, რომ ვერ იგრძნოს, ყველა უფლება აჰყარე, მაგრამ წამება არ დაუშვა; დასაჯე, მაგრამ ტკივილი
არ
მიაყენო.
ფსიქოფარმაკოლოგიისა
და
სხვადასხვა
ფიზიოლოგიური
„გამომრთველების“ გამოყენება, „უსხეულო“ დასჯის ბუნებრივ ნაწილს წარმოადგენენ. გილიოტინა, რომელიც 1783 წელს სრულყვეს, პირველად 1760 წელს ინგლისში გაჩნდა. 1791 წელს კი, საფრანგეთის სისხლის სამართლის კოდექსის ცნობილი მესამე პუნქტი გვაუწყებს: „ყოველი სიკვდილმისჯილი დაისაჯოს თავის მოკვეთით.“ გილიოტინა სიცოცხლეს ისე სპობს, რომ თითქმის, სხეულსაც არ ეხება, ისევე როგორც ციხეში ხდება თავისუფლების აღკვეთა ან როგორც დაკისრებული ჯარიმით ქონებას რაღაც ნაწილი აკლდება. ის ისეა მოფიქრებული, რომ კანონის მიყენება ხდებოდეს არა იმდენად, რეალურ სხეულზე, რომელსაც ტკივილის განცდის უნარი აქვს, რამდენადაც იურიდიულ პირზე რომელსაც სისცოცხლის უფლება აქვს. საფრანგეთში, გილიოტინამ, როგორც შეუმჩნეველმა და სწრაფი სიკვდილის მექანიზმმა, სამართლებრივი სიკვდილით დასჯის ახალი ეპოქა მონიშნა. რევოლუციამ მის გამოყენებას 3
დიდი თეატრალური რიტუალის მნიშვნელობა შესძინა. იმისათვის რომ დასჯას სანახაობრივი ფუნქცია
დაეკარგა,
რომ
ქცეულიყო
სასამართლოსა
და
დამნაშავის
საიდუმლოებად,
გილიოტინის სენ-ჟენში გადატანა გახდა აუცილებელი. დამნაშავის გადასაყვანი ღია ურემი კარეტამ
შეცვალა,
რისი
საშუალებითაც
ის
მოულოდნელად
გამზადებულ
ეშაფოტზე
გამოჰყავდათ. საბოლოოდ ის ციხეებში დადგეს და პუბლიკისთვის ხელმიუწვდომელი გახადეს. თანამდროვე, სისხლის სამართლის აღსრულების მექანიზმებში, საჯაროდ წამების კვალი მაინც ნარჩუნდება, რადგანაც ფაქტობრივად, პატიმრობა მოიცავდა სხეულზე მიყენებულ ტანჯვას: სიცივეს, შიმშილს და ა.შ. დასჯის ახალი პრინციპი, ერთხელ და სამუდამოდ XVIII-საუკუნის 60-იან
წლებში
მაბლიმ
წამოაყენა:
“უნდა
დაისაჯოს
უფრო
სული,
ვიდრე
სხეული.“ მნიშვნელოვანი მომენტია, რომ სანახაობრივი დასჯის მონაწილეები, სხეული და სისხლი სცენიდან ჩამოდიან. ძირფესვიანად შეიცვალა „დანაშაული,“ როგორც სისხლის სამართლის პრაქტიკის ობიექტი: შეიცვალა უფრო მისი თვისება, ბუნება და შინაარსი, ვიდრე ფორმალური განსაზღვრა. „დანაშაულისა და ბრალის“ სახელით ძველებურად ასამართლებენ კოდექსით განსაზღვრულ იურიდიულ ობიექტს, თუმცა ამავე დროს ასამართლებენ ვნებებს, ანომალიებს, ფიზიკურ ნაკლს, უნარშეზღუდულობას; ასამართლებენ აგრესიის აქტს, თუმცა ამავე დროს აგრესიულობას, გაუპატიურებას და თან გარყვნილებას, მკვლელობას და ამასთანავე მის წადილს. სასამართლოზე, დამნაშავეს მოიხსენეიბენ უკვე არა მხოლოდ იმიტომ, რომ დანაშაულის ბუნება ახსნან და მასზე იურიდიული პასუხიხმგებლობა გაავრცელონ; მას იძახებენ პათოსით, გაგების წყურვილით, მეცნიერული ვნებით. 150-200 წლის განმავლობაში,
რაც ევროპამ ახალი
სამართლებრივი სისტემა დანერგა, თანდათანობით, მოსამართლეებმა არა დანაშაულის, არამედ დამნაშავეთა „სულების“ დასჯა დაიწყეს. სამმა პირობამ: სამართალდარღვევის, დამნაშავის, კანონის შესწავლა-ცოდნამ შესაძლებელი გახადა სამართლიანი განაჩენის გამოტანის საფუძველი გამხდარიყო.
სამართალწარმოების,
სამართლიანი
განაჩენის
გამოტანის
სტრუქტურაში,
დამნაშავესთან მიმართებაში, შეფასების, დიაგნოსტირების, პროგნოზირებისა და ნორმატიული მსჯელობის მთელი კომპლექსი დაინერგა. ფეოდალიზმის ეპოქაში, როცა ფული და წარმოება განვითარებას იწყებს, სხეულის დასჯის მკვეთრი რაოდენობრივი ზრდა შეინიშნება, – აკი სხეული იყო ერთადერთი ის საკუთრება, რაც ხალხის უმრავლესობის განკარგულებაში იმყოფებოდა. გამოსასწორებელი სახლი, იძულებითი შრომა და ციხე, საბაზრო ეკონომიკასთან ერთად წარმოიშვა. თანამედროვე საზოგადოებაში არსებული დასჯის სისტემები სხეულის „პოლიტიკური ეკონომიის“ განსაზღვრებაში უნდა შევიტანოთ. სხეულის ისტორიის აღწერა დიდი ხანია რაც მემატიანეებმა დაიწყეს. ისინი სხეულს ისტორიული დემოგრაფიისა და პათოლოგიის პრიზმაში ხედავდნენ. ეუფლებოდნენ, დაღავდნენ და წვრთნიდნენ სხეულს; აიძულებდნენ შრომას, ცერემონიებში
მონაწილეობის
მიღებას.
სხეულის 4
პოლიტიკური
ფლობა
ორმხრივად
უკავშირდება მის ეკონომიკურ გამოყენებას. ძალაუფლებისა და ბატონობის მიერ სხეულის ურთიერთფლობა ისე ხდება, როგორც საწარმოო ძალების შემთხვევაში. მეორე მხრივ, მის როგორც სამუშაო ძალის ფუნქციას განხორციელება მაშინ შეუძლია, თუ ის დაქვემდებარების სისტემაში ჩაერთვება. სხეული სასარგებლო მხოლოდ მაშინ ხდება, თუ ის მწარმოებელთან ერთად,
დაქვემდებარებული
სხეულიცაა.
მისი
ფუნქციონირებისაგან
განსხვავებით,
შესაძლებელი ხდება სხეულის შეცნობა და დამმორჩილებელი ძალების მიერ ფლობა. ცოდნა და ფლობა
სხეულის
პოლიტიკურ
ტექნოლოგიას
ქმნის.
გარკვეული
აზრით,
ხსენებული
ინსტიტუტები და აპარატები, მოქმედების ველის ძალაუფლების მიკროფიზიკას გაატარებენ, რომელიც სხეულსა და ძალაუფლებას შორისაა გადაჭიმული. ძალაუფლების მეტაფიზიკის შესწავლა გვიჩვენებს, რომ ძალაუფლება აღიქმება, არა როგორც მიღწევა, არამედ როგორც სტრატეგია. ბატონობის ზეგავლენა არა „გათავისებას“ არამედ მექანიზმებს, მანევრებს, ტაქტიკას ტექნიკებს, მოქმედებებს მიეწერება. მასში უნდა დავინახოთ შეუცვლელი დაძაბულობის, აქტიური ურთიერთობების ქსელი და არა პრივილეგიები, რომელსაც უნდა დაეუფლო. მისი მოდელი შეიძლება აღვწეროთ, უფრო როგორც განუწყვეტელი ბრძოლა,
ვიდრე
დაპყრობებზე.
შეთანხმება ძალაუფლება,
უფლებებსა უფრო
და
უპირატესობებზე
მიმართების
ანდა
კატეგორიაში
ტერიტორიების შედის,
ვიდრე
მიკუთვნებულობის. ის პრივილეგია არ არის; გაბატონებული კლასების მიერ არ ხდება მისი შეძენა და შენახვა, ის ამ კლასის სტრატეგიული პოზიციების თანხვდომილი ზემოქმედებაა, რომელიც აღმოცენდება და ზოგჯერ ფართოვდება, ბატონობის ობიექტთა მდგომარეობების გამოისობით. გარდა ამისა, ძალაუფლება არ მიემართება როგორც დაკისრებული მოვალეობა ანდა აკრძალვა მასზე, ვისაც ის „არ აქვს“. ის მოიცავს ამ უკანასკნელთ, გადაეცემა მათი მეშვებით და მათი გავლით. ის მათზე იმავე ძალით ზემოქმედებს, რა ძალითაც მისი მოწინააღმდეგეები წინააღმდეგობას უწევენ. ესე იგი, ძალაუფლებრივი დამოკიდებულებები განჭოლავს პირდაპირ ხალხს. ისინი არ ლოკალიზდებიან სახელმწიფოსა და მოქალაქეთა შორის, კლასთა შორის ურთიერთობათა საზღვრებზე და არც უბრალოდ წარმოქმნიან, ინდივიდების, სხეულების, ჟესტების, მოქმედებების დონეზე, კანონის თუ მმართველობის საერთო ფორმას. ისინი გამოიხატებიან
არასტაბილურობის
კერებსა
და
შეჯახებათა
უსასრულო
რაოდენობის
წერტილებში, რომელთაგან თითოეული თავის თავში ატარებს კონფლიქტების, ბრძოლის და უკიდურეს შემთხვევაში ძალთა თანაფარდობის დროებით ცვლილებებს. აქედან გამომდინარე, „მიკროძალაუფლებათა“ დამხობა არ ექვემდებარება „სულ ყველაფრის ან არაფრის კანონს“, ის არ მიიღწევა ერთხელ და სამუდამოდ, არც ფუნქციონირების და არც დესტრუქციის ინსტიტუტების მეშვებით. უნდა ვაღიაროთ, რომ ძალაუფლება აწარმოებს ცოდნას, რომ ცოდნა და ძალაუფლება ერთმანეთს გულისხმობენ. „ცოდნა-ძალის“ ურთიერთმიმართება არ უნდა გავაანალიზოთ, ძალაუფლებისგან თავისუფალი თუ არათავისუფალი შემმეცნებელი სუბიექტის საფუძველზე. პირიქით, იქიდან უნდა გამოვიდეთ, რომ შემმეცნებელი სუბიექტი, შესამეცნებელი ობიექტები და
შემეცნების
მოდალობები,
„ცოდნა-ძალაუფლების“
ფუნდამენტური
იმპლიკაციური
მიმართების თავისთავად გამოვლინებას და მათ ისტორიულ ტრანსფორმაციებს წარმოადგენს. 5
სიტყვას შემმეცნებელი სუბიექტი კი არ აწარმოებს, არამედ ცოდნა-ძალა. იწარმოება იმ პროცესებისა და ბრძოლის მიერ, რომელიც განჭოლავს და ქმნის კომუნიკაციას, რომელიც განსაზღვრავს ფორმებსა და შემეცნების შესაძლო საზღვრებს. “მეფის სხეულის” შესანიშნავი ანალიზი მოგვცა კანტოროვიჩმა: შუა საუკუნეების იურიდიული თეოლოგიის თანახმად, მეფის ორი სხეული, დაბადება-სიკვდილით განპირობებული ხრწნადი ელემენტის გარდა, ზედროულ ელემენტსაც მოიცავს, რომელიც გვირგვინის ფიზიკური, თუმც ხელუხლებელი საყრდენია. ამ ორმაგობის ირგვლივ იქმნება იკონოგრაფია, მონარქიის პოლიტიკური თეორია, სამართლებრივი მექანიზმები; ისინი განასხვავებენ და იმავდროულად აკავშირდებენ მეფის პიროვნულობას გვირგვინის მოთხოვნებთან და მთელ რიტუალთან, რომელიც თავის კულმინაციას კორონაციის, დაკრძალვისა და დამორჩილების ცერემონიაში აღწევს.
მეორე
პოლუსზე
შეგვიძლია
დასჯილის
სხეული
წარმოვიდგინოთ:
მასაც
სამართლებრივი სტატუსი აქვს და ქმნის საკუთარ ცერემონიალს და იწვევს მთელ თეორიულ დისკურსს; თუმცა ეს იმიტომ კი არ ხდება, რომ სუვერენის კუთვნილი „ძალაუფლების ნამატი“ დააფუძნოს,
არამედ იმიტომ,
რომ
დასჯილთა
სხეულზე დადაღული „ძალაუფლების
უკმარისობა“ გამოხატოს. პოლიტიკური ველის ყველაზე ბნელ ადგილას, დასჯილი, მეფის სიმეტრიულ და ამობრუნებულ სურათ-ხატს წარმოადგენს. თუ მეფის ნამატ ძალაუფლებას მისი სხეულის გაორმაგებამდე მივყავართ, დასჯილის სხეულზე მიყენებისას, ხომ არ მიგვიყვანს ეს ასევე სხვა სახის გაორმაგებასთან, ანუ უსხეულო სულთან?
არასწორი იქნებოდა
ზემოქმედების
შედეგია.
იმისი
პირიქით,
თქმა, ის
რომ
სული,
არსებობს,
ილუზია
ნამდვილია
ან და
იდეოლოგიის დასჯილებზე
მაკონტროლებელი ძალაუფლების მოქმედებაში მოყვანით ის იქმნება სხეულის გარშემო, ზედაპირზე
და
მის
შიგნით.
ქრისტიანული
თეოლოგიის
წარმოდგენილი
სულისაგან
განსხვავებით, ისტორიული სული, თანშობილი ცოდვით კი არ იშვება, რომელიც ჯერ არს დაისაჯოს, ეს
არამედ
იშვება
დასჯის,
ზედამხედველობის,
იძულების
პროცედურებით.
რეალური და უსხეულო სული სუბსტანცია არ არის. ის ელემენტია, რომელშიც
ძალაუფლების განსაზღვრული ტიპის და ცოდნის განსაზღვრული სფეროს გამოვლინება ჩენადობს. ეს არის მექანიზმი, რომლის მეშვეობითაც ძალაუფლების მიმართება შობს ცოდნის შესაძლებლობას, ხოლო ცოდნა ძალაუფლების ზემოქმედებას ავრცელებს და განამტკიცებს. ადამიანი რაღაცა უფრო სიღრმისეულის დამორჩილების შედეგია, ვიდრე თვითონ არის. სული, რომელიც მასში მკვიდრობს, ანიჭებს არსებობას, რომელიც თავად ბატონობის ელემენტია, როგორც
სხეულზე
ძალაუფლების
განმახორციელებელი
რამ.
ანატომიის შედეგი და ინსტრუმენტია. სული – სხეულის საპყრობილეა.
6
სული
პოლიტიკური
დასჯა მთელი თავისი ბრწყინვალებით
ამ ეპოქაში წამება რიტუალის შემადგენელი ნაწილია და ორ პირობას აკმაყოფილებს: დასჯილის სხეულის იარების ანუ დასჯის ბრწყინვალების მეშვეობით, მას სამარცხვინოს იარლიყი მიაწებოს. ხალხმა საჯარო სანახაობა, სამარცხვინო ბოძი, ტანჯვა და წამება უნდა დაიმახსოვროს. სასამართლოს თვალსაზრისით კი, წამება ნათელი და საჯაროდ ხილვადი უნდა იყოს, რათა ამით ის სამართლიანობის ზეიმად იქნეს აღქმული. თვით გადამეტებული ძალადობა სამსჯავროს დიდების ელემენტია: ის ფაქტი, რომ დამნაშავე დარტყმების გამო კვნესის და ოხრავს, არა სამარცხვინო გვერდითი მოვლენა, არამედ თვითონ სამსჯავროს ცერემონიალია, მთელი თავისი ძალმოსილებით. სხეულის დასჯა წამების გამოყენებით არ ამოიწურება: ის თავისთავად დიფერენცირებულ ტანჯვის
მიყენებას
და
მწამებელ
ძალაუფლებას
ძალაუფლების
წარმოადგენს.
წამების
გადამეტებაში
ეკონომიაა
ჩადებული.
XVI საუკუნეში მიღებული სამართალწარმოება სათავეს ხალხის მღელვარების, შეძახილებისა და მისალმების შიშისაგან ღებულობდა. ეს „შიში იმ არეულობის, ძალადობის და ატეხილი შფოთისაგან მოდიოდა, რომელიც მოსარჩელე მხარეების ან სულაც მოსამართლის წინააღმდეგ იყო მიმართული.“ საქმის ამგვარი წარმოებით მეფეს იმის თქმა სურდა, რომ „სუვერენის ძალაუფლება“, რომელიც დასჯის უფლებას თავისთვის იტოვებდა, არავითარ შემთხვევაში არ ეკუთვნოდა თუმცა,
„მასას“.
სუვერენის
სამართალწარმოების
სამსჯავროს
წინაშე,
გასაიდუმლოებული
ყველას
ბუნების
ხმა
უნდა
მიუხედავად,
ჩაეწყვიტა.
ჭეშმარიტების
დასადგენად დადგენილი წესებისადმი მორჩილება მოითხოვებოდა. საიდუმლო, სისხლის სამართლის ამოქმედებისას, თვისთავად ჭეშმარიტების მკაცრ მოდელს მოითხოვდა. შუა საუკუნეებში დაწყებული ტრადიცია, რომელიც აღორძინების ეპოქის სამართალმცოდნეების წყალობით მნიშვნელოვნად განვითარდა, მტკიცებულებათა ხასიათსა და სანდოობას ადგენდა. სასამართლო მოკვლევის წარმოების ფუნქცია – ჭეშმარიტების დამატებაა. ამგვარი მოკვლევა არ წარმოადგენდა
სიმართლის
ნებისმიერ
საფასურად
გამოგლეჯვას.
ის
თანამედროვე
დაკითხვების ზღვარდაუდგენელი წამებისაგან განსხვავდებოდა. რასაკვირველია, ის მკაცრი იყო, მაგრამ ველური არ ყოფილა. ის მკაფიოდ განსაზღვრული პროცედურების მოწესრიგებული პრაქტიკა იყო. წამების მომენტები, ხანგრძლივობა, გამოყენებული იარაღები, თოკების სიგრძე, გირებისა და სოლების რაოდენობა, გამომძიებელი ჩინოვნიკის საქმეში ჩარევის დოზა – ეს ყველაფერი
განსაზღვრული
იყო
სხვადასხვა
ადგილობრივი
ჩვეულებით
და
რეგლამენტირებული იყო დეტალურად. წამება – მკაცრი წესებით მართული სასამართლო თამაშია. მსხვერპლს, როგორც წესი, პაციენტად მოიხსენიებდნენ. მასზე სისასტიკის სხვადასხვა დოზას იყენებდნენ; ის ან მოითმენდა ამ წამებებს და „გაიმარჯვებდა“ ან ვეღარ გაუძლებდა და დანაშაულს აღიარებდა. ჭეშმარიტების „სწრაფი“ ძიების, წამების გარეგნულ სიმკაცრეში ღვთის 7
სამსჯავროს განსაცდელის გადადებული მექანიზმი იმალება: ჭეშმარიტების დადგენაზე მოწოდებული, ფიზიკური გამოწვევა. თუ პაციენტი დამნაშავეა, მაშინ მასზე წამებით მიყენებული
დასჯა
აღარ
იქნება
დაუმსახურებელი;
თუ
უდანაშაულოა,
მაშინ
წამება მისვე გამართლებას ემსახურება. მტკიცებულება ექვემდებარებოდა არა „ჭეშმარიტი ან მცდარის“ დუალისტურ პრინციპს, არამედ თანდათანობით გრადაციას. მტკიცებულობის რაღაცა დონე უკვე აღნიშნავდა დანაშაულის შესაბამის დონეს და ამდენად, რაღაც სასჯელსაც. საჯარო დასჯა გაგებულ უნდა იქნეს არა მარტო, როგორც სამართლებრივი, არამედ როგორც პოლიტიკური
რიტუალი.
მისი
გამოყენების
მეორეხარისხოვან
შემთხვევებშიც
კი
ის
მიეკუთვნეობოდა იმ ცერემონიებს, რომელთა საშუალებითაც ძალაუფლება საკუთარ თავს ამჟღავნებს. დასჯისას, მეფე სამაგიეროს მიუზღავს: ერთი მხრივ, მისი სამეფო აღმატებულობისადმი მიყენებული ზარალის, ხოლო მეორე მხრივ, მისი პიროვნული შეურაცხყოფის გამო. დასჯა იმის საშუალებაა, რომ ერთსა და იმავე დროს, საზღაური მიეგოს მეფის პიროვნულ და სახელმწიფო ასპექტებს, რადგან სუვერენის ფიზიკურ-პოლიტიკური ძალაუფლება რაღაცა აზრით კანონში თანამყოფობს. საჯარო დასჯა იურიდიულ და პოლიტიკური ფუნქციას აღასრულებს. ის არის ცერემონიალი, რომლის მეშვეობითაც სუვერენის დარღვეული ძალაუფლება ერთ წამში აღდგება მთელი თავისი
ბრწყინვალებით.
დასჯის მიზანი არა იმდენად თანასწორობის აღდგენაა, რამდენადაც ის რომ მიაღწიოს, სუვერენსა და ქვეშემრდომთა შორის ასიმეტრიულობის კულმინაციას. დამნაშავის სხეულის მეშვეობით ყველას უნდა შეეგრძნო სუვერენის ზღვარგადასული თანაყოფნა. საჯარო დასჯა არ აღადგენდა სამართლიანობას. ის რეაქტუალიზებას უწევდა ძალაუფლებას. საჯარო დასჯას, როგორც შეიარაღებული კანონის რიტუალს, რომელშიაც სუვერენი მსაჯულისა და მთავარსარდლის გაუმიჯნავ, ორმაგ სახეს გამოავლენს, ორი ასპექტი აქვს: გამარჯვების და ბრძოლის. ომში, რომელიც სუვერენსა და დამნაშავეს შორის მიმდიანრეობს, მეფე იმარჯვებს; ამ ომმა იმ უზარმაზარი ძალაუფლების დემონსტრირება უნდა მოახდინოს მათზე, რომლებიც მან უძლურად აქცია. ეს ასიმეტრია, ძალთა შეუქცევადი უთანაბრობა, საჯარო დასჯის არსებითი ელემენტია. დასჯის ცერემონიალი ტრიუმფს ასიმბოლოებს. ჯალათი, არა მხოლოდ ცხოვრებაში გაატარებს კანონს, არამედ ძალასაც იყენებს. ის ძალადობის იარაღია, რომელიც ლაგამს ამოსდებს დანაშაულს. რაღაცა აზრით, ჯალათი მეფის მახვილი, მისი დამცავი იარაღია. ნებისმიერი წვრილმანი დამნაშავეც კი მეფის პოტენციური მკვლელია. მეფის მკვლელი კი აბსოლუტური დამნაშავე, ის სამეფო ძალაუფლების ჩახშობას, მისი ფიზიკური განადგურებით აღწევს. მეფის მკვლელის იდეალური სასჯელი შეიძლება წარმოვიდგინოთ, როგორც ყველა შესაძლო წამების ჯამი, როგორც უსასრულოდ გაგრძელებული შურისძიება. 8
საჯარო დასჯის ცერემონიალის მთავარ და უშუალო პერსონაჟს ხალხი წარმოადგენდა, მის განსახორცილებლად მოითხოვებოდა ამ უკანასკნელის დასწრება. მისი მიზანი შინაგანი ძალაუფლების სახით ძრწოლის გაჩენაა. ხალხმა უბრალოდ კი არ უნდა იცოდეს დასჯის შესახებ, არამედ საკუთარი თვალითაც უნდა იხილოს. რაღაცნაირად ხომ უნდა აიძულო ისინი შიშით ძრწოდნენ.
ამასთანავე,
ისინი
დასჯის
მოწმეები,
გარანტები
და
რაღაც
დოზით
თანამონაწილეებიც უნდა იყვნენ. დასჯილს დიდხანს დაატარებენ, ამცირებენ და ჩადენილ სიმხეცეს შეახსენებენ, მასების მხრიდან ის ხვდება შეურაცხყოფას და ზოგჯერ თავდასხმებსაც. მონარქის შურისძიებაში ხალხის შურისგებაც უნდა მოიძებნოს. ეს უკანასკნელი კი სრულიადაც არ შეადგენს მონარქის შურისძიების საფუძველს; მეფე სრულიადაც არ გამოხატავდა ხალხის შურისძიებას. უფრო მეტიც, ხალხი მიწვეული იყო, რომ მეფის მტრებზე შურისძიების თანაზიარი ყოფილიყო, განსაკუთრებით მაშინ, როცა ეს მტერი – ხალხის რიგებიდან იყო. ზუსტად მაშინ, საყურებლად მოზიდული ხალხს შეეძლო მწამებელი ძალაუფლების მიმართ უარყოფითი რეაქცია გამოეხატა და ზოგჯერ ბუნტზეც წასულიყო; დაბრკოლებები შეექმნათ უსამართლოდ შეფასებული სასჯელის აღსრულებისათვის, ჯალათის ხელიდან გამოეგლიჯათ დასჯილი და მისი შეწყალება ძალით მიეღწიათ; ზოგჯერ ჯალათსაც კი თავს ესხმოდნენ, სწყევლიდნენ მსაჯულს და დრტვინავდნენ განაჩენის გამო – ეს ყოველივე იმ რიტულზე უარის თქმაა, რომელსაც წესრიგი შეჰქონდა მათში. ხალხი ეშაფოტისკენ მხოლოდ იმიტომ როდი მიეშურებოდა, რომ დამნაშავის ტანჯვა ეხილა ან ჯალათის რისხვა აღეგზნო; ისინი იმ ადამიანის მოსასმენადაც მიდიოდნენ, რომელსაც დასაკარგი უკვე აღარ აქვს და რომელიც სწყევლის მსაჯულებს, კანონებს, ძალაუფლებას, რელიგიას. გარდაუვალი სიკვდილის წინ დამნაშავე იმას ლაპარაკობდა რისი თქმაც სურდა, რასაც მაყურებლები მიესალმებოდნენ. ასეთი დასჯისას, ხალხის წინაშე, რომელიც მეფის შემაძრწუნებელი ძალაუფლების დემონსტრირებისთვის იყო მიწვეული, ადგილი ჰქონდა კარნავალურობას: როლების ცვლას, დამნაშავეები გმირებად იქცნენ.
ხალხი ისე არსად
გრძნობდა თავს დასჯილის ჭირისუფლად, როგორც ამ რიტუალებისას. საჯაროდ დასჯის ცერემონიიდან, სადაც ძალადობას ნებისმიერ წამს შეეძლო საწინააღმდეგო მხარეს შებრუნებულიყო, დიდი ალბათობით გამყარებული გამოდიოდა სოლიდარობა და არა სუვერენის ძალაუფლება. XVIII-XIX საუკუნეების რეფორმატორები იძულებულები გახდნენ შეეგნოთ, რომ საბოლოო ჯამში, საჯაროდ დასჯა ხალხს ვერ აშინებდა.
9
დისციპლინა XVII-XVIII საუკუნეებში დისციპლინა ბატონობის ზოგად ფორმად იქცა. იბადება ადამიანის სხეულის ფლობის ხელოვნება, რომელიც მიმართულია არა მხოლოდ მისი მოხერხებულობისა და გაწაფულობის გაზრდაზე, არა სულ უფრო მეტ მორჩილებაზე, არამედ ურთიერთობათა ფორმირებაზე. ეს უკანასკნელი კი რაც უფრო მეტად შემსმენელი ხდება, მით უფრო იზრდება მისი სარგებლიანობაც და პირუკუ. შედეგად იძულების პოლიტიკა ყალიბდება, ხდება სხეულზე მუშაობა. სხეული ძალაუფლების მექანიზმში ერთვება, რომელიც გულმოდგინედ გადაამუშავებს მას, არღვევს მის შინაგან წესრიგს და ხელახლა ჰკრავს. დისციპლინა სხეულის ძალას ზრდის (ეკონომიკური სარგებლიანობის მიხედვით) და ამასთანავე კიდეც ამცირებს მას (პოლიტიკური მორჩილების თვალსაზრისით). მოკლედ რომ ვთქვათ, ის სხეულისაგან გამოჰყოფს ძალებს: ერთი მხრივ, მის უნარიანობას, სარგებლიანობას ზრდის, მეორე მხრივ ენერგიას, მის ძლიერებას მიმართულებას უცვლის. უპირველეს ყოვლისა, დისციპლინა სივრცეში ინდივიდების განაწილებასთანაა კავშირში. ამისათვის ის რამდენიმე მეთოდს იყენებს: 1. ის ზოგჯერ მოითხოვს შემოზღუდვას, სპეციფიკურ ადგილს, სხვა დანარჩენებისაგან განსხვავებულს და თავის თავში ჩაკეტილს; 2. დისციპლინის მექანიზმები სივრცეს გადაამუშავებენ უფრო მეტად ნატიფი წესით. ის ორგანიზებას უკეთებს გაანალიზებად სივრცეს; 3. ფუნქციური განაწილების წესი ზედამხედველობის ინსტიტუტების მეშვეობით კოდირებას უკეთებს სივრცეს, მხედველობაში იღებს რა მის მრავალგვარ გამოყენებას, არქიტექტურას თავისუფლებას უტოვებს. 4. დისციპლინის ელემენტები ურთიერთჩანაცვლებადია, რამდენადაც თითოეული მათგანი ადგილის, რიგის და სხვებს შორის დაშორების სივრცის მიხედვითაა განსაზღვრული. შედეგად, მისი ერთეული არის არა ტერიტორია (ბატონობის ერთეული), არა ადგილი (განთავსების ერთეული), არამედ რანგი.
თანდათანობით, ჩამოყალიბდა სწავლების დროის ახლებური ეკონომიაც. სასკოლო სივრცემ ფუნქციონირება დაიწყო, როგორც სწავლების, ზედამხედველობის, იერარქიზაციისა და დაჯილდოების მექანიზმმა.
ამგვარად, ადგილების, რანგების, „კელიების“ ორგანიზებით, ზედამხედველობა კომპლექსურ სივრცეს ქმნის: ერთდროულად, არქიტექტურულს, ფუნქციონალურსა და იერარქიულს; სივრცეს, რომელიც ფიქსირებულ განლაგებასა და გადაადგილებას განაპირობებს. 10
ზედამხედველობის მეთოდები წრფივ, ისტორიულ დროს აღმოაჩენენ, რომლის მონაკვეთები ერთმანეთს ებმიან და რომელიც მყარი, საბოლოო წერტილისკენ მიისწრაფვის. ერთი სიტყვით, ეს „ევოლუციის“ დროა. მაგრამ ამ ადმინისტრაციულ და ეკონომიკურ ტექნიკებთან ერთად აღმოჩნდება სერიულ-ციკლური, კუმულაციური ტიპის დროც: ევოლუციის გახსნილობის, როგორც რაღაცა „პროგრესის“ დრო. ზედამხედველობის ტექნიკები ინდივიდუალურ სერიებს აღმოაჩენენ: წარმოშობას, „შესაქმეს,“ როგორც ევოლუციის სარკმელს. ინდივიდის წარმოშობა და საზოგადოებრივი პროგრსი – XVIII საუკუნის ეს ორი უდიდესი აღმოჩენა, შეიძლება ძლაუფლების ახალ მეთოდებსაც მივაკუთვნოთ, უფრო ზუსტად რომ ვთქვათ, დროის მართვის საშუალებებს. ამისათვის დროს სარგებლიანობის თვისებას ანიჭებენ: მას ანაწევრებენ ნაჭრებად და სერიებად, ასინთეზირებენ და დააგროვებენ. ძალაუფლების მაკრო- და მიკროფიზიკამ ისტორიის გამოგონება გახადა შესაძლებელი (რაც დიდი ხანია უკვე აღარავის სჭირდებოდა). აქედან მოყოლებული, დისციპლინა არა უბრალოდ სხეულთა განაწილების ხელოვნება, მათგან გამოსული დროის მოხელთება და დაგროვება, არამედ ეფექტური მანქანა-მექანიზმის აშენების მიზნით ძალთა შეკრების ხელოვნებაა. მარტომყოფი სხეული – ელემენტი ხდება, რომელიც შეიძლება სადმე განათავსო, მოძრაობაში მოიყვანო და სხვა ელემენტებთან გააერთიანო. მისი მთავარი განმსაზღვრელი ცვლადი არის უკვე არა ქველობა და ძალა, არამედ დაკავებული ადგილი, მონაჭერი, რომელსაც თავისი თავითვე ფარავს, სისწორე და და საიმედო განლაგება. ჯარისკაცი – უპირველეს ყოვლისა მოძრავი სივრცის ფრაგმენტია და მხოლოდ ამის შემდეგ ვაჟკაცი და ქველი. მექანიზმის შემადგენელ ნაწილებში შედიან განსხვავებული ქრონოლოგიური თანამიმდევრობები, რომლებსაც დისციპლინა ერთად თავს უყრის რთული დროის შესაქმნელად. თითოეულმა თავისი დრო სხვებს უნდა შეუწყოს იმგვარად, რომ თითოეულისაგან მაქსიმალური ძალა გამოწუროს, მათმა კომბინაციამ კი ოპტიმალური შედეგი მოგვცეს. გულმოდგინედ გაანგარიშებული ძალების შეერთება ბრძანებების მკაფიო სისტემას მოითხოვს. დისციპლინირებული ინდივიდის ყოველი ქმედება ბრძანებებით უნდა იცვალოს და განმტკიცდეს. ამ ბრძანებების ეფექტურობა კი მათი ხანმოკლეობითა და სიცხადით განისაზღვრება. ერთი სიტყვით, დისციპლინა კონტროლირებადი სხეულებიდან ინდივიდუალობის ოთხ ტიპს ქმნის, უფრო სწორედ რაღაცა ინდივიდუალობას, რომელსაც ოთხი მახასიათებელი აქვს: ის უჯრედული (სივრცული განაწილების თამაშში), შეზღუდული (კოდირებული მოქმედება), გენეტიკური (დაჯამებული დრო) და კომბინირებულია (ძალთა შეკრება). ამის მისაღწევად, ზედამხედველობა ოთხ ძირითად მეთოდს იყენებს: ადგენს ცხრილებს, წინასწარ გაწერს მოძრაობებს, აიძულებს ვარჯიშს და ბოლოს, ძალთა შესაკრებად ტაქტიკას იყენებს. 11
დისციპლინირებული ძალაუფლების წარმატება, ეჭვგარეშეა, ისეთი მარტივი პროცედურებით აიხსნება როგორიცაა: იერარქიული ზედამხედველობა, მანორმალიზებელი სანქციები და მათი შეერთება სპეციფიკურ პროცედურასთან, გამოცდასთან. კლასიციზმის ხანაში იქმნება ხლახთა „ობსერვატორიები“, რომლებისთვისაც მეცნიერების ისტორიკოსებმა კეთილი სიტყვა ვერ გაიმეტეს. ლინზების, სინათლის კონის, ტელესკოპის დიდებული ტექნოლოგიებთან ერთად, რომლებიც ახალ ფიზიკასა და კოსმოლოგიას დაედო საფუძვლად, არსებობდნენ ზედმხედველობის, მზერის მრავალრიცხოვანი და ურთიერთგადამკვეთი ტექნიკები, რომელთა მოვალეობა დანახვა იყო, თანაც ისეთი, რომ მის თვალს არაფერი გამოჰპარვოდა. დამორჩილებისა და ექსპლოატაციის ტექნიკების გამოყენებამ, ხილვადობისა და სინათლის უცნობმა ხელოვნებამ ნელ-ნელა შეამზადა ახალი ცოდნა ადამიანზე. „ობსერვატორიის“ ზემოხსენებული მოდელები სამხედრო ბანაკის თითქმის იდეალურ მოდელს ემყარება. ის თავად მოკვდავსა და ხელოვნურ ქალაქს წარმოადგენს, რომელიც სურვილისამებრ შეიძლება თითქმის უსასრულოდ ავაშენოთ და გადავაკეთოთ. ის ძალაუფლების უმაღლესი სფეროა, რომელიც (რამდენადაც შეიარაღებულ ადამიანებზე ზემოქმედებს), დიდი ძალის პატრონი უნდა იყოს, ამასთან, დიდად თავშეკავებასაც უნდა ავლენდეს და დიდი ეფექტურობით და პრევენციული ფასეულობით უნდა გამოირჩეოდეს. სრულყოფილ ბანაკში მთელი ძალაუფლება სწორედ რომ ზუსტი ზედამხედველობის გზით ხორციელდება. თითოეული შეხედვა არის ნასხლეტი ძალაუფლების გლობალური მოქმედებიდან. ზუსტად განისაზღვრა გასასვლელების გეომეტრია, კარვების რაოდენობა და განლაგება, მათში შესასვლელების ორიენტაცია, სიგანესა და სიგრძეზე განლაგებული რიგების განლაგება. ხდება ერთმანეთის მაკონტროლებელ მზერათა ნახაზების გაკეთება. ერთი სიტყვით, ახლა უკვე, არქიტექტურა მოწოდებულია, ინდივიდის გარდამქნელი ინსტრუმენტი იყოს: იმოქმედოს მათზე ვინც მასში იმყოფება, მართოს მათი ქცევები, მათამდე მიიყვანოს ძალაუფლების გამოვლინება, აქციოს ისინი შემეცნებისადმი საწვდომად და შეცვალოს კიდეც. ქვებს შესწევთ იმისი ძალა, რომ ხალხი გამგონე და მცოდნე გახადოს. პატიმრობის და შეზღუდვის ძველი უბრალო სქემა (სქელი კედლები, მძიმე კარიბჭე, რთული შესასვლელ-გამოსასვლელი) სარკმელებისა და კარებების, მიყრუებული და ცარიელი სივრცეების, გასასვლელების და სამეთვალყურეო ადგილების გათვლით იცვლება. საავადმყოფოების შენობას თანდათან, როგორც სამედინო ზემოქმედების მქონე ინსტრუმენტს, ისე აგებენ, რომ მან ავადმყოფებზე კარგი დაკვირვება უზრუნველყოს; აქედან გამომდინარე კი მკურნალობის საუკეთესო მეთოდის არჩევაც. შენობების ფორმამ, რომელმაც ავადმყოფების სათანადო დონეზე გათავსება უნდა უზრუნველყოს, გადამდები დაავადებების გავრცელებას დაბრკოლებები უნდა შეუქმნას. სრულყოფილმა დისციპლინარულმა აპარატმა „ერთი მზერის სროლით“ ყველაფრის დანახვა უნდა შეძლოს. მისი ცენტრალური წერტილი ყოვლისმომცველი სინათლის წყარო უნდა იყოს, ასევე უნდა იყოს იმ ყველაფრის დაახლოების ადგილი, რაც კი შემეცნებადია: სრულყოფილი 12
თვალი, რომელსაც ვერაფერი დაუსხლტება და ცენტრი, რომელიც ყველა სხვა თვალის მზერას მიიპყრობს. თუმცა ზედამხედველობა ინდივიდებზე დგას. ის ქსელურ ურთიერთობების მიხედვით – ზემოდან ქვემოთ მოქმედებს, მაგრამ ასევე, რაღაცა დონემდე მოქმედებს ქვემოდან ზემოთაც და ჰორიზონტალურადაც. ეს ქსელი მთელს ანარჩუნებს, აკავებს და განჭოლავს ძალაუფლების გამოვლინებებით; ზედამხედველები, თავადაც გამუდმებული ზედამხედველობის ქვეშ არიან. დისციპლინის იერარქიზირებულ ზედამხედველობაში, ძალაუფლება ნივთი არ არის, რომელსაც შეიძლება დაეუფლო და არც თვისების მსგავსად გადაეცემა; ის მექანიზმივით მოქმედებს. თუმც პირამიდული ორგანიზაცია არსებითად „მეთაურის“ არსებობას გულისხმობს, მთლიანობაში, ხელისუფლებას სწორედ რომ ეს მექანიზმი აწარმოებს, ინდივიდებს კი უწყვეტ და მუდმივ ველში განათავსებს. ზედამხედველობის იერარქიის და მანორმალიზებელი სანქციების ერთმანეთან შეხამებას გამოცდა ახდენს. გამოცდა – ეს მაკლასიფიცირებელი, დამსჯელი და კვალიფიკაციის ამაღლების საშუალების მიმცემი მანორმალიზებელი მზერა და ზედამხედვლობაა. ის ადამიანებს ხილვადებს ხდის, რის წყალობითაც მათი დიფერენცირება და დასჯა შეიძლება. ამიტომ ყველა დისციპლინარულ მექანიზმში, გამოცდა სრულქმნილი რიტუალია. მასში ძალაუფლების ცერემონია და გამოცდილების ფორმა, ძალის გამოყენება და ჭეშმარიტების დადგენა ერთდება. გამოცდის დისციპლინარული პროცედურების ცენტრში მორჩილების დემონსტრირება ხდება; დამორჩილებულები ობიექტებად აღიქმებიან. ძალაუფლებრივი დამოკიდებულებების ურთიერთვალდებულება და მათი ცოდნასთან კავშირი, გამოცდაში მთელ თავის ბრწყინვალე იერს იძენს. დისციპლინარულ რეჟიმში, ინდივიდუალიზაცია დაღმავალი წესით ხდება: რაც უფრო ავტონომიური და ფუნქციური ხდება ძალაუფლება, უფრო მეტ ინდივიდუალიზაციას განიცდიან ისინი, ვისზედაც ის მიემართება. შუა საუკუნეების შემდეგ, ეს ზედამხედველობის და არა ცერემონიის გზით ხდება; დაკვირვების და არა მოსახსენიებელი მატიანეს მეშვეობით; ნორმებზე დამყარებული შედარებითი გაზომვის და არა წინაპართაგან მომდინარე გენეალოგიების გზით; „გადაცდომების“ და არა გმირობების მეშვეობით. დისციპლინურ სისტემებში ზრდასრულზე უკეთ, ბავშვი ინდივიდუალიზირდება, ავადმყოფი ჯანმრთელს ასწრებს, შეშლილი და დამნაშავე – ნორმალურსა და კანონმორჩილს. ინდივიდი, საზოგადოებაზე „იდეოლოგიური“ წარმოდგენის გამოგონილი ატომია. მაგრამ ის ნამდვილიც არის, რადგანც შეიქმნა ძალაუფლების სპეციფიკური ტექნოლოგიის მიერ, რომელსაც მე „დისციპლინა“ ვუწოდე. საჭიროა ერთხელ და სამუდამოდ შეწყდეს ძალაუფლების გამოვლენის უარყოფით ტერმინებში აღწერა: „ის ზღუდეა, გამთიშველია, რაღაცას ნიღბავს, გვიმალავს, წნეხისა და ცენზურის ქვეშ ატარებს“. სიანამდვილეში, ძალაუფლება აწარმოებს. ის რეალობის მწარმოებელია. ის ჭეშმარიტების რიტუალებსა და ობიექტების ზონებს აწარმოებს. როგორც ინდივიდი, ასევე ის ცოდნა, რომელიც ამ ინდივიდის შესახებ შეიძლება მივიღოთ, მისსავე პროდუქციას მიეკუთვნება.
13
პანოპტიკონი ჩვენთვის ცნობილია ბენტამის „პანოპტიკონის“ არქიტექტურული სახე: შენობას, რომლის ცენტრშიც კოშკია აღმართული, ბეჭდის რკალის ფორმა აქვს. კოშკზე დატანებული ფართო სარკმლები რკალის შიგნითა მხარეს გადაჰყურებს. რკალისებრი შენობა კამერებადაა დაყოფილი, კამერებს კი ორ-ორი სარკმელი აქვთ; ერთი შიგნით, მეორე კი გარეთ გამოდის, რაც იმის საშუალებას იძლევა, რომ მთელი კამერა სრულიად ხილვადი იყოს. კამერებში რომ სათითაოდ ჩავსვათ შეშლილი, ავადმყოფი, განსასჯელი ანდა მოწაფე, ხოლო ცენტრალურ კოშკში დავაყენოთ ერთი ზედამხედველი, სავსებით საკმარისი იქნებოდა. კოშკის თვალისმომჭრელი ნათების წყალობით, ჩვენ შეგვიძლია კამერებში ტყვეთა მკაფიოდ გამოხატული ფიგურები დავინახოთ. რამდენი საკანიცაა, იმდენივე ერთი მსახიობის თეატრიცაა, რადგან ყველა მსახიობი მარტოდმარტო, სრულიად ინდივიდუალიზირებული და მუდმივად ხილვადია. პანოპტიკური მოწყობა ორგანიზებას უკეთებს სივრცულ ერთეულებს და შესაძლებელს ხდის მათ გამუდმებით ყურებას და დაუყოვნებლივ ამოცნობას. მოკლედ რომ ვთქვათ, მისი პრინციპი ბნელი დილეგის საწინააღმდეგოა. კარცერის სამი ფუნქციიდან (გამომწყვდევა, მზის სინათლისგან მოწყვეტა და თვალისაგან დამალვა) მხოლოდ პირველი ნარჩუნდება, დანარჩენი ორი კი უქმდება. კაშკაშა სინათლე და ზედამხედველის მზერა, წყვდიადზე უკეთ ატყვევებს, რომელიც საბოლოო ჯამში იცავდა დატყვევებულს. ხილვადობა, სინამდვილეში ხაფანგია. თითოეული ინდივიდი საიმედოდ ჩარზულ კამერაში ზის. გარედან მას ზედამხედველი უყურებს. საკანში გამომწყვდეულს, ციხის შიდა კედლები იმის საშუალებას უსპობს, რომ მის გვერდით კამერაში მყოფ მეზობელთან კონტაქტი დაამყაროს. მას ხედავენ, ის კი ვერავის ხედავს. ის ინფორმაციული ობიექტია, მაგრამ არასოდეს კომუნიკაციის სუბიექტი. ცენტრალური კოშკის მოპირდაპირედ კამერის მდებარეობა, უზრუნველყოფს, რომ მას გამუდმებით უთვალთვალებდნენ. რკალის შიგნით არსებული გადატიხრული სივრცე, ერთმანეთისაგან გამოყოფილი კამერები, გვერდითი მხრიდან არახილვადობას გულისხმობენ; და სწორედაც რომ ამგვარი არახილვადობა გვევლინება წესრიგის გარანტორად. პანოპტიკონის მთავარი მიზანიც აქედან გამომდინარეობს: გადაიყვანო დაპატიმრებული მუდმივ და შეცნობადი ხილვადობის ისეთ არეში, რომელიც ძალაუფლების ავტომატურად ფუნქციონირებას უზრუნველყოფს. ეს იმგვარად უნდა იყოს მოწყობილი, რომ ზედამხედველობა თავის შედეგებში მუდმივი იყოს; და თუ ის მაინც წყვეტილად ხორციელდება, პანოპტიკონის არქიტექტურული აპარატი იმგვარი მანქანა-მექანიზმი უნდა იყოს, რომელიც ქმნის და ეხმარება ძალაუფლებრივ ურთიერთობებს მისი აღმასრულებელი ადამიანისაგან დამუკიდებლად. ბენტამის მიერ ჩამოყალიბებული პრინციპის თანახმად, ძალაუფლება ჩენადი და შემოწმებისათვის მიუწვდომელი უნდა იყოს. დატყვევებულს ცენტრალური კოშკის ჩრდილი მუდამ თვალწინ უნდა ედგას და არასოდეს უნდა იცოდეს უთვალთვალებენ თუ არა მას ზუსტად აი ახლა, მაგრამ ამავდროულად ის დარწმუნებული უნდა იყოს, რომ შესაძლოა ნებისმიერ დროს უთვალთვალებდნენ. 14
ძალაუფლების პრინციპი არა იმდენად ადამიანში, რამდენადაც სხეულების, ზედაპირების, სინათლის, მზერათა განსაზღვრულობასა და წინასწარ მოფიქრებულობაში მდგომარეობს. ცერემონიები, რიტუალები და ნიშნები, რომელთა მეშვეობითაც სუვერენი ძალაუფლების სიჭარბეს ავლენდა, უსარგებლო ხდება. ასიმეტრიის, დისბალანსისა და განსხვავების ხელშემწყობი მექანიზმები კი კვლავაც მოქმედებენ. შესაბამისად, მნიშვნელობა არა აქვს ვისგან მოდის ძალაუფლება. ლამის ალალბედზე შერჩეულ ნებისმიერ პირს შეუძლია მანქანამექანიზმის ამუშავება: უფროსის არყოფნისას, მის ოჯახის წევრებს, მეგობრებს, მნახველებსა და მსახურებსაც კი. პანოპტიკონი – სასწაულმოქმედი მანქანაა, რომელიც იმის მიუხედავად თუ როგორ გამოიყენებენ, ძალაუფლების ერთნაირ ზემოქმედებას აწარმოებს. პანოპტიკონი პრივილეგირებული ადგილია ადამიანებზე ექსპერიმენტების ჩასატარებლად და ანალიზის გასაკეთებლად, რაც სრული სანდოობით აჩვენებს თუ რა გარდაქმნები შეიძლება მოყვეს მას. პანოპტიკონი ძალაუფლების თავისებურ ლაბორატორიას წარმოადგენს. თავისი მექანიზმების წყალობით მას შეუძლია ეფექტური როლი ითამაშოს და გავლენა იქონიოს ადამიანთა ქცევაზე. პანოპტიკონი ფუნქციონირების განმაზოგადებელ მოდელად უნდა გავიგოთ, როგორც მეთოდი იმისა, რომ ძალაუფლებასთან მიმართება ადამიანთა ყოველდღიური ცხოვრების ტერმინებში განსაზღვროთ. თუმცა, პანოპტიკონი არ უნდა აღვიქვათ როგორც საოცნებო რამედ: ის ძალაუფლების მექანიზმის დიაგრამაა, რომელიც იდეალურ ფორმამდე მიდის; მისი ზემოქმედება წმინდა არქიტექტურულ და ოპტიკურ სისტემად უნდა წარმოვიდგინოთ. ყოველგვარი მატერიალური ინსტრუმენტების სათვალავში მიუღებლად, გეომეტრიულისა და არქიტექტურულის გარდა, ძალაუფლება ინდივიდებზე უშუალოდ ზემოქმედებს, ის ცნობიერებას, ცნობიერებაზე მძლავრობისათვის, ძალაუფლებით მოსავს. პანოპტიკური სქემა ძალაუფლების ნებისმიერ აპარატს აძლიერებს; ის მის ეკონომიას (აღჭურვილობა, პერსონალი, დროის განაწილება) და ეფექტურობას განაპირობებს. მეფის სხეული, მისი უცნაური მითიური და მატერიუალური თანაყოფნით, პირდაპირ წინააღმდეგობაში მოდის ძალაუფლების პანოპტიკონის მიერ წარმოდგენილ ახალ ფიზიკასთან. პანოპტიზმი „პოლიტიკური ანატომიის“ ზოგადი პრინციპია, რომლის ობიექტი და მიზანი არა უზენაეს ძალაუფლებასთან, არამედ დისციპლინასთან მიმართებაა. დისციპლინის ყველგან გავრცელება კლასიკურ ეპოქაში მოხდა. დისციპლინის ინსტიტუტების გამრავლება, რომელთა ქსელი სულ უფრო და უფრო მეტ ფართობს ფარავს, ამას ადასტურებს: ის რაც კუნძული, რაღაც პრივილიგირებული ადგილი, მხოლოდ განსაკუთრებული მოდელი იყო, ზოგად ფორმულად იქცა. ჩვენი საზოგადოება – ზედამხედველობის საზოგადოებაა და არამც და არამც სანახაობისა. ზედამხედველობის ზედაპირული საფარველ ქვეშ ის სხეულთა სიღრმეში ჩაეფლობა. კომუნიკაციის არხები ცოდნის დაგროვებისა და ცენტრალიზაციის საყრდენებად გვევლინებიან. ნიშნებით თამაში ძალაუფლების ღუზების სადგომებს განსაზღვრავს. არ უნდა ვთქვათ, რომ საზოგადოებრივი წესრიგი ინდივიდის მთლიანობას წნეხის ქვეშ აქცევს, შერყვნის და მოკვეთს – ინდივიდი უმალ მასში იწარმოება სხეულთა და ძალთა განსაკუთრებული ტექნიკების 15
წყალობით. ჩვენ ბევრად უფრო ნაკლებად ვართ ბერძნები, ვიდრე გვგონია. ჩვენ არც ამფითეატრის სკამებზე ვსხედვართ და არც მის სცენაზე ვიმყოფებით; ჩვენ ძალაუფლების გამოვლინებების მიერ შეპყრობილები, პანოპტიკონის მანქანაში ვართ და მას გორგოლაჭების მაგივრობას ვუწევთ. დისციპლინის განსაკუთრებულობა იმაშია, რომ ის ცდილობს ძალაუფლების იმგვარი ტაქტიკის შემოღებას, რომელიც შემდეგ სამ კრიტერიუმს აკმაყოფილებს: მისი აღსრულება მაქსიმალურად იაფი უნდა ჯდებოდეს (ეკონომიკურად – მცირე გასავალის გამო და პოლიტიკურად – თავშეკავების ძალით, სუსტი გარეგნული გამოხატულბით და ნაკლებად ხილვადობით). სოციალური ძალაუფლების ამგვარი მოქმედება მაქსიმალურად ძლიერი უნდა იყოს და ვრცელდებოდეს რაც შეიძლება მეტად, მარცხისა და ხარვეზების გარეშე. და ბოლოს, ძალაუფლების ეკონომიკური ზრდა წარმოების აპარატებთან უნდა იყოს დაკავშირებული (საგანმანათლებლო, საბრძოლო, სამრეწველო, სამედიცინო), რომელთა წიაღშიც ის აღსრულდება. მოკლედ რომ ვთქვათ, აუცილებელია ერთდროულად იზრდებოდეს სოციალური სისტემის ელემენტთა, როგორც მორჩილება, ასევე სარგებლიანობა. დისციპლინა მოწოდებულია ჩაანაცვლოს ძალაუფლება, რომელიც მისი აღმასრულებელის ბრწყინვალებისაგან გვევლინება; ძალაუფლება, მალულად ობიექტებად აქცევს ყველას, ვისაც კი ის მიეყენება. დისციპლინამ ინდივიდების შესახებ ცოდნის ფორმირება უნდა მოახდინოს, ნაცვლად სუვერენის ძალაუფლების ნიშნების სააშკარაოზე გამოტანისა. ერთი სიტყვით, დისციპლინა წვრილმან ტექნიკურ გამოგონებათა ურთიერთდამთხვევაა, რომლებიც საშუალებას იძლევიან სიმრავლეთა (საამქრო, არმია თუ სკოლა), სარგებლიანობა გაზარდონ, რაც მიიღწევა ძალაუფლების წარუმატებლობების მინიმუმამდე დაყვანით; არსებითად, ორი პროცესი, ხალხის მოგროვება და კაპიტალის დაგროვება ერთმანეთისაგან განუყოფელია. ხალხთა მოგროვების პრობლემის გადაჭრა შეუძლებელი იქნებოდა წარმოების აპარატის ზრდის გარეშე, რომელსაც მათი მოცვა და გამოყენება ძალუძს. და პირიქით, ტექნიკები, რომლებიც სასარგებლოს ხდიან დაგროვილ ხალხთა სიმრავლეს, კაპიტალის დაგროვებას . კაპიტალისტური ეკონომიკის ზრდამ დისციპლინური ძალაუფლების სპეციფიკური მოდალობები შვა: მისი ზოგადი ფორმულები, ძალთა და სხეულთა დაქვემდებარების მეთოდები; მოკლედ რომ ვთქვათ, „პოლიტიკურ ანატომიას“ ყველაზე განსხვავებულ პოლიტიკურ რეჟიმებში, აპარატებსა და სისტემებში შეუძლია მუშაობა. XVIII საუკუნისთვის ცოდნის ფორმირება და ძალაუფლების ზრდა წრიული პროცესში ერთმანეთის გამუდმებით განმტკიცებას იწყებენ. დისციპლინა აქ „ტექნოლოგიურ“ ზღურბლს აბიჯებს. თავდაპირველად საავადმყოფოს, შემდგომში სკოლას, მოგვიანებით კი სახელოსნოს დისციპლინები არა თუ უბრალოდ გადააკეთებენ, არამედ იმდაგვარ აპარატებად აქცევენ, რომ ობიექტივაციის ყოველგვარ მექანიზმს მათი დაქვემდებარების ინსტრუმეტებად გამოყენება შეუძლია, ხოლო ძალაუფლების ზრდის ყოველ ჯერზე შესაძლოა ახალი ცოდნა იშვას. სწორედ ამ ტექნოლოგიურ სისტემათა თანმხლებმა კავშირმა გახადა შესაძლებელი, რომ კლინიკური მედიცინა, ფსიქიატრია, ბავშვთა ფსიქოლოგია, პედაგოგიური ფსიქოლოგია და შრომის 16
რაციონალიზაცია დისციპლინარულ ელემენტებად ჩამოყალიბებულიყო. აღმოჩნდა რომ ორმაგ პროცესს აქვს ადგილი: ეპისტემოლოგიურ გახსნილობას, გამოცხადებას, – ძალაუფლების აღსრულების სრულქმნის მეშვეობით და ახალ ცოდნათა დაგროვებით, ძალაუფლების შედეგთა გამრავლებას. ფაქტობრივად, ემპირიული ცოდნის ფორმირების საწყისი, მისი საფუძველმდებარე ელემენტი დაკითხვა იყო. ის ექსპერიმენტული ცოდნის იურიდიულ-პოლიტიკური მატრიცაა, რომელიც როგორც ცნობილია, ძალზედ სწრაფად განვითარდა შუა საუკუნეების მიწურულს. თუ სიმართლე გნებავთ, საბერძნეთში მათემატიკა გაზომვის ტექნიკებისგან იშვა, ხოლო საბუნებისმეტყველო მეცნიერებები, შუა საუკუნეების ბოლოს დაკითხვის ტექნიკებისგან. დიადი ემპირიული ცოდნა, რომელმაც სამყაროს ნივთები გარემოიცვა და უსასრულო, აღმწერი, „ფაქტების“ დამდგენელი დისკურსის წესრიგში ჩართო, ინკვიზიციის მოდელის მიხედვით მოქმედებდა. ინკვიზიციის, იმ დიდი გამოგონებისა, რომელმაც ჩვენი მეხსიერების წყვდით მოსილი კუნჭულები შეძრა. მაგრამ ვიდრე ეს იურიდიულ-პოლიტიკური, ადმინისტრაციული, სისხლის სამართლის, სასულიერო და საერო დაკითხვა იქნებოდა, საბუნებისმეტყველო და ჰუმანიტარული მეცნიერებებისათვის ის დისციპლინური ანალიზი გახდა, ამ მეცნიერებათა ტექნიკური მატრიცა, რომელიც აგერ უკვე საუკუნეზე მეტია, რაც ჩვენს „ჰუმანურობას“ აამებს, დისციპლინისა და დაკითხვის შარიან, პედანტურ, ბოროტებით სავსე კირკიტს წარმოადგენს. შუა საუკუნეების დაკითხვის პროცედურა თანდათანობით ძველ მბრალდებელ ზეგარდმოსულ სასამართლო პროცესს მიება. დისციპლინური მეთოდი კი, მეორე მხრივ, ქვემოდანაც, ცბიერად შეიჭრა სისხლის სამართალში, რომელიც პრინციპში ინკვიზიტორულად რჩება. დღევანდელი სადამსჯელო სისტემის მახასიათებლები: დამნაშავის პიროვნებით დაინტერესება, სწრაფვა იმისაკენ, რომ დასჯა გამოსწორებად, თერაპიად, ნორმალიზაციად გადაიქცეს; სასამართლო გადაწყვეტილების სხვადასხვა ინსტანციას შორის დანაწილება, რომლებმაც უნდა დაადგინონ ზომები, შეაფასონ, დიაგნოზი დაუსვან, უმკურნალონ და გარდაქმნან ინდივიდები, დიციპლინური გამოცდების სამსჯავრო ინკვიზიციის სიღრმეში შეღწევაზე მოწმობს. ამიერიდან, სასამართლოსთვის „საჭირო ობიექტად“ განიხილება არა დამნაშავის სხეული, რომელიც მეფის სხეულს აღუდგა წინ, არამედ დისციპლინური ინდვიდი. მონარქიული რეჟიმის საფრანგეთის სისხლის სამართლის მსაზღვრელი მეფის მკველის სხეულის უსასრულოდ დანაწევრებაა. ამჟამინდელი სისხლის სამართლის იდეალური წერტილი კი უსასრულო დისციპლინა, დაუსრულებელი დაკითხვებია. დაკითხვა, რომელსაც ბოლო არ უჩანს – დეტალიზებული და სრულ უფროდაუფრო მეტად დამანაწევრებელი ზედამხედველობა; განაჩენის გამოტანა და ამავდროულად საქმის წამოწყება, რომელიც არასოდეს დაიხურება. საჯაროდ დასჯა იმ სასამართლო პროცედურის ლოგიკური დასასრულია, რომელსაც წინ ინკვიზიცია მიუძღვის. ინდივიდებზე „ზედამხედველობა“ კი გამომცდელი პროცედურებითა და დისციპლინური მეთოდებით ნასაზრდოები სასამართლოს ბუნებრივი გაგრძელებაა. განა გასაოცარია, მრავალკამერიანი ციხე, თავისი რეგულარული ჩანაწერების სისტემებითა და იძულებითი სამუშაოებით, თავისი ზედამხედველობის ინსტანციებით, შეფასებებით და სპეციალისტებით, რომლებიც მოსამართლის ფუნქციებს იღებენ და 17
ამრავლებენ, დასჯის თანამედროვე ინსტრუმენტად რომ იქცა? ნუთუ რამე გასაკვირია იმაში, რომ ციხეები აგრერიგად გვანან ქარხნებს, სკოლებსა ყაზარმებსა და საავადმყოფოებს?
18
ციხე სხეულებზე გაწეული გულმოდგინე შრომის მეშვეობით, აპარატის ზოგადი ფორმა მოწოდებულია, რომ ინდივიდები დამჯერად და გამოსაყენებლად აქციოს; ციხის ინსტიტუტი ამ აპარატმა მოხაზა ჯერ კიდევ მანამ, სანამ კანონი მას დასჯის ძირითად საშუალებად განსაზღვრავდა. XVIII-XIX საუკუნეების მიჯნაზე დასჯის ფორმა ნამდვილად არსებობდა საპყრობილის სახით და ეს სიახლე იყო. თუმცა ეს, დისციპლინური მექანიზმების ისტორიაში უმნიშვნლოვანესი ეტაპია, რომელმაც ახალი კლასის ძალაუფლება განავითარა – მომენტი, როდესაც ეს მექანზმები სასამართლო ინსტიტუტებს დაეუფლნენ. ციხის „სიცხადე“, უპირვლეს ყოვლისა იმას ემყარება, რომ ის „თავისუფლების აღკვეთის“ უბრალო ფორმაა. თავისუფლების აღკვეთა ყველას ერთნაირად ესმის; ჯარიმისაგან განსხვავებით, ის გამათანაბრებელი სასჯელია. ციხე გამოხატავს იმ აზრს, რომ სამართალდარღვევა ზიანს აყენებს არა მხოლოდ მსხვერპლს, არამედ მთლიანად საზოგადოებასაც. ჩვენ შეგვიძლია ვილაპარაკოთ, სისხლის სამართლის დანაშაულის ეკონომიკურ და მორალურ სიცხადეზე, რაც საშუალებას გვაძლევს სასჯელი გამოვითვალოთ დღეებში, თვეებსა და წლებში; ამასთან, გვადგენინებს თვისებრივ მიმართებას დანაშაულის ჩადენის ბუნებასა და სასჯელის ხანგრძლივობას შორის. ციხე არ ყოფილა ოდითგანვე თავისუფლების აღმკვეთი, რასაც მოგვიანებით გამოსწორების ტექნიკური ფუნქცია შეემატა. თავდაპირველად, ის იყო „კანონიერი პატიმრობის“ ფორმა, რომელიც დამატებით გამოსასწორებლის ტვირთს ზიდავდა, ანდა ინდივიდების შემცვლელი წამოწყება, რომელიც სასამართლო სისტემაში თავისუფლების აღკვეთის წყალობით შეიძლება ამოქმედდეს. ერთი სიტყვით, XIX საუკუნის დასაწყისიდან პატიმრობა, ერთსა და იმავე დროს, თავისუფლების აღკვეთასაც და ინდივიდების ტექნიკურ გარდაქმნასაც ნიშნავს. მოდი რამდენიმე ფაქტი გავიხსენოთ. 1808 და 1810 წლების კოდექსებში დაპატიმრება არასოდეს ერევათ თავისუფლების აღკვეთაში. ის მიზანმიმართულ და დიფერენცირებულ მექანიზმს წარმოადგენს. დიფერენცირებულია, რამდენადაც პატიმრობას განსხვავებული ფორმა უნდა გააჩნდეს, რაც იმაზეა დამოკიდებული, დატუსაღებული განსასჯელია თუ უბრალოდ ეჭვმიტანილი, წვრილმანი სამართალდარღვევა აქვს ჩადენილი თუ დამნაშავეა. ციხის განსხვავებული ფორმები: საგამომძიებლო იზოლატორი, გამოსასწორებელი ციხე, ცენტრალური საპყრობილე, – მეტნაკლებად შესაბამისობაში უნდა მოდიოდეს ამ განსხვავებებთან და განსაზღვროს სასჯელი, რომელიც გრადაციას უნდა განიცდიდეს ძალისა და მიზნების მიხედვით. ციხე ყოვლთვის აქტიური ველის ნაწილი იყი, სადაც ჭარბად მრავლდებოდა გადაკეთების პროექტები, ექსპერიმენტები, თეორიული დისკურსები, პირადი დამოწმება და გამოძიება. ციხე პასუხისმგებელი იყო ინდივიდის ცხოვრების ყველა სფროზე, შრომის სწავლაზე, ფიზიკურ წვრთნაზე, ყოველდღიურ ქცევაზე, მორალურ სახესა და მიდრეკილებებზე. ციხე ბევრად უფრო ყოველმხრივ დისციპლინარულია, ვიდრე სკოლა, ფაბრიკა და არმია, რომელთაც განსაზღვრული სპეციალიზაცია აქვთ. გარდა ამისა, ციხეს არც გარეთა მხარეები არა აქვს და 19
არც ლაკუნები; არ შეიძლება მისი შეჩერება, იმ გამონაკლისი შემთხვევების გარდა, როცა მისი ამოცანა ბოლომდე შესრულებულია; ინდივიდებზე მისი ზემოქმედება უწყვეტად უნდა წარმოებდეს: ეს დაუსრულებელი დისციპლინაა. ბოლოს და ბოლოს, ციხე უზრუნველყოფს, პრატიკულად, სრული ძალაუფლებით იმოქმედოს დაპატიმრებულებზე. ციხეს ზეწოლისა და დასჯის საკუთარი შიდა მექანიზმები აქვს – დესპოტური ძალაუფლება. ის ყველა პროცედურის უმაღლეს ინტენსივობაზე დაიყვანება, რომლის სხვა დისციპლინარულ მექანიზმებში მოქმედების მეთოდი – მაიძულებელი ტოტალური აღზრდაა. ციხე შესაძლებელს ხდის სასჯელის გამოთვლას, გრადაციას, რაც დამოკიდებულია გარემობებზე და დასჯას მეტ-ნაკლებად თვალსაჩინო სამაგიეროს ფორმას ანიჭებს. თუმცა სასჯელის ხანგრძლივობას არავითარი გამომასწორებელი ფასი არ ექნება, თუ ის ერთხელ და სამუდამოდ განაჩენით იქნება დადგენილი. სასჯელის ხანგრძლივობა არ უნდა იყოს კანონდარღვევის „საცვლელი ღირებულების“ საზომი; ის, დამოკიდებული უნდა იყოს პატიმრის „სასარგებლო“ ცვლილებაზე, სანამ პატიმრობის ვადა არ ამოწურულა. იზომება არა ზოგადად დრო, არამედ საბოლოო მიზანთან შესაბამისობაში მყოფი დრო, უფრო ოპერაცია, ვიდრე საზღაური. სასჯელის ოპტიმალური ხანგრძლივობა უნდა გამოითვალოს არა მხოლოდ დანაშაულის სახესა და მის გარემოებებზე, არამედ პატიმრის ქცევაზე დაყრდნობითაც. სხვა სიტყვებით რომ ვთქვათ, დასჯა ინდივიდუალური უნდა იყოს და განისაზღვროს არა მარტო კანონდამრღვევის ინდივიდუალობით, არამედ დასჯილის, როგორც კონტროლირებული, გარდაქმნის ობიექტის ინდივიდუალური მახასასიათებლებითაც. ციხე, როგორც სასჯელის აღსრულების, ასევე განსასჯელებზე დაკვირვების წარმოების ადგილიცაა. დაკვირვება ორმაგი მნიშვნელობით: თითოეული პატიმრის ქცევის, მიდრეკილებების შეცნობისა და ზედამხედველობის ქვეშ მოქცევის მიზნით. ციხეები პატიმრებზე კლინიკური შემეცნების ფორმირების ადგილად უნდა განვიხილოთ. პანოპტიკონის თემამ – ერთდროულად ზედამხედველობამ და დაკვირვებამ, უსაფრთხოებამ და ცოდნამ, ინდივიდუალიზაციამ და შეჯამებამ, იზოლაციამ და გამჭვირვალეობამ ციხეში პრაქტიკული განხორციელების მიხედვით პრივილეგირებული ადგილი დაიკავა. თუმცა პანოპტიკურმა პროცედურებმა, როგორც ძალაუფლების აღსრულების კონკრეტულმა ფორმებმა ფართო გავრცელება ჰპოვეს, სულ მცირე მის გაბნეულ ფორმებში მაინც. სრული სახით ბენტამის უტოპიამ ხორცი გამოსასწორებელ დაწესებულებებში შეისხა. 1830-1840 წლებში პანოპტიკონი ციხის პროექტების უმრავლესობისთვის არქიტექტურულ პროგრამად იქცა. მან ქვაში გამოსახა დისციპლინის გონიერება, არქიტექტურა გამჭვირვალე გახადა ძალაუფლების აღსრულებისათვის, შეაცვლევინა ძალები ანდა ძალადობრივი იძულებები ტოტალური და დაუმარცხებელი ზედამხედველობის რბილი ეფექტურობით შეცვალა, რაც კოდექსების ჰუმანიზაციის და ახალი პენიტენციალური სისტემის შესაბამისად სივრცეს აწესრიგებს. პანოპტიკონის ამოცანაა შექმნას ციხის მანქანა გამჭოლად მაყურებელი კამერით, სადაც პატიმარი „ბერძენი ფილოსოფოსის შუშის სახლში“ აღმოჩნდება და ცენტრალური პუნქტით, საიდანაც მოუცილებელი მზერა პატიმრების და ასევე, პერსონალის გაკონტროლებას შეძლებს. ციხეებში უნდა ვხედავდეთ სინქრონულ სისტემას, რომელიც ისტორიულად, ზედნადებად დააშენდება თავისუფლების აღკვეთას, სისტემას, რომელიც ოთხ ელემენტს მოიცავს: უზენაესი ხელისუფლების ელემენტს (ციხის დისციპლინარული დამატება), დამხმარე შემეცნების 20
ელემენტს (გარკვეული ობიექტურობის, ტექნიკის, პენიტენციალური „რაციონალობის“ წარმოება); უკუქმედების ელემენტი (დამნაშავეობის ფაქტობრივი მატება ან გადახალისება, რის აღკვეთაზეცაა მიმართული ციხე); და ბოლოს, უტოპიური გაორმაგების ელემენტი (იმ „რეფორმების“ განმეორება, რომლებიც მათი „იდეალისტურობის“ მიუხედავად იზომორფულები არიან ციხის დისციპლინურ ფუნქციონირებასთან ერთად). ზუსტად ეს ოთხი რთული მთლიანობა ქმნის „კარცერულ სისტემას“, რომელიც ციხის უბრალო ინსტიტუტისაგან მისი კედლებით, პერსონალით, წესებით და ძალადობით განსხვავდება. კარცერული სისტემა ერთ ფორმაში აერთიანებს დისკურსებსა და არქიტექტურას, მაიძულებელ წესებსა და სასწავლო შემოთავაზებებს, რეალურ სოციალურ შედეგებსა და დაუძლეველ უტოპიებს, დელიკვენტების გამოსწორების პროგრამებსა და დელიკვენტურობის განმამტკიცებელ მექანიზმებს. ეჭვგარეშეა, რომ დელიკვენტურობა უკანონობის ერთ-ერთი ფორმაა. დელიკვენტურობას უკანონობაში აქვს ფესვები გადგმული და ამავდროულად, თავადაც არაკანონიერია. კარცერულმა სისტემამ ის დაიპყრო, დაანაწევრა, იზოლაციაში მოაქცია, თავადვე ასაზრდოვა, ორგანიზება გაუწია, განსაზღვრულ გარემოში გამოკეტა და სხვა უკანონობასთან მიმართებაში მას ინსტრუმენტული როლი მიანიჭა. ერთი სიტყვით, იურიდიულ ოპოზიციაში ერთმანეთს უპირისპირდებიან კანონიერება და კანონსაწინააღმდეგო ქმედება, სტრატეგიულ ოპოზიციაში კი – უკანონობა და დელიკვენტურობა. იმისი მტკიცება, რომ ციხემ ვერ შეძლო დანაშაულის რაოდენობის შემცირება, ნება მიბოძეთ, შემდეგი ჰიპოთეზით ჩავანაცვლო: ციხემ სრულ წარმატებას მიაღწია დელიკვენტურობის წარმოებაში, რომელიც პოლიტიკურად და ეკონომიკურად ნაკლები საფრთხის შემცველი და ზოგჯერ კი უკანონობის სასარგებლო ფორმაცაა; კანონისა და უკანონობის გარშემო ატეხილ ბრძოლაში ციხის წარმატება იმაში მდგომარეობს, რომ „დელიკვენტურობას“ ის ადგენს და ის აწესებს. კარცერული სისტემა კანონდამრღვევს „დელიკვენტად“ აქცევს. პროცესი, რომელიც დელიკვენტურობას ობიექტად აქცევს, ერთ მთლიანობას შეადგენს პოლიტიკურ ოპერაციასთან, რომელიც უკანონობას გამოთიშავს და გამოყოფს მას დელიკვენტურობისაგან. ციხე, ამ ორი მექანიზმის გამართიანებელი სახსარია; ის მათ საშუალებას აძლევს ერთმანეთი განუწყვეტლივ გააძლიერონ, კანონის დარღვევის უკან მდგომ დელიკვენტურობის ობიექტივიზირება მოახდინოს. ციხის წარმატება იმდენად დიდია, რომ საუკუნე-ნახევრიანი „მარცხების“ შემდეგაც კი არსებობას განაგრძობს. დელიკვენტურობის წარმოება და სადამსჯელო აპარატის მიერ მისი დაპყრობა სწორად უნდა გვესმოდეს: არა როგორც ერთხელ და სამუდამოდ მიღწეული რეზულტატები, არამედ როგორც ტექნიკები, რომლებიც იმაზე დამოკიდებულების მიხედვით იცვლებიან, რამდენადაც თავის მიზანს შეესაბამებიან. დელიკვენტურობასა და სხვა უკანონობას შორის მომხდარი განხეთქილება ყველაზე მკაფიოდ ციხის სისტემის მეშვეობით ვლინდება. თუმცა ეს ყველაფერი მუდამ წინააღმდეგობას აწყდებოდა, ბრძოლას სტეხდა და საპასუხო ქმედებებს იწვევდა. დაბალი ფენის მოსახლეობასა და მათგან გამოსულ, მათთან კავშირში მყოფ, დელიკვენტებს შორის გამომყოფი ზღუდის აღმართვა, რთული ამოცანა იყო, მით უფრო კი ქალაქის პირობებში. სისხლის სამართლის, იუსტიციის სფეროში, ციხემ სადამსჯელო პროცედურები პენიტენციალურ ტექნიკებად გარდაქმნა. კარცერულმა არქიპელაგმა ეს ტექნიკები ციხის 21
ინსტიტუტიდან საზოგადოების სხეულზე გადაიტანა და რამოდენიმე მნიშვნელოვანი შედეგი გამოიღო: 1. ეს უზარმაზარი მექანიზმი ადგენს ნელ, უწყვეტსა და შეუმჩნეველ გრადაციას, რომელიც განსაზღვრავს ბუნებრივ გადასვლას უწესრიგობიდან სამართალდარღვევისკენ და უკან – კანონდარღვევიდან წესებისკენ, საშუალოსკენ, მოთხოვნილებისკენ, ნორმებისკენ გადახვევისაკენ. ინსტიტუციონალიზირებული, სპეციალიზებული და კომპეტენტური ძალაუფლებრივი ორგანოების უწყვეტი გრადაცია კონსტანტაციისა და შეფასებების მეშვეობით იერარქიას აწესებს; დიფერენცირებას, სანქცირებას უკეთებენ, სჯიან და თანდათანობით გადაცდომების წინააღმდეგ მიმართული სანქციებიდან დანაშაულის დასჯაზე გადადიან. „კარცერი“ თავისი მრავალრიცხოვანი, დიფუზური ანდა კომპაქტური ფორმებით, კონტროლის ინსტიტუტებით ანდა შეზღუდვებით სასჯელის თვისებრივ და რაოდენობრივ გადაცემას განაპირობებს; რიგში აწყობენ ანდა მცირე და დიდი სასჯელებით, შემწყალებელი და სასტიკი მოპყრობის ფორმით რთულ სურათს ქმნიან. მცირე დისციპლინა ამგვარად იქადნის: „კატორღაში ამოგძვრება სული,“ – ხოლო ყველაზე მკაცრი საპყრობილე განსასჯელს სამუდამო პატიმრობით ემუქრება: „მე შევამჩნევ შენს ყველა გადაცდომას.“ სადამსჯელო ფუნქციების საყოველთაობა, რასაც XVIII საუკუნე, „იდეოლოგიების“ მიერ შემუშავებულ ნიშნებისა და წარმოდგენების ტექნოლოგიებს ეძებდა, ახლა გავრცელებას, მატერიალურ, რთულ, გაბნეულ თუმცა კარცერული მოწყობის განსხვავებულ, დაცემენტებულ არმატურებს ეყრდნობა. შედეგად, განმსაზღვრელი ზოგადი აღმნიშვნელები აერთიანებენ წვრილმან უმართებულობებსა და უფრო მძიმე დანაშაულებს: ეს უკვე აღარც საზოგადოებრივი ინტერესების ხელყოფაა და აღარც ბრალეულობა, ეს გადაცდომა და ანომალიაა. სწორედ ეს არ აძლევს მოსვენებას სკოლას, სასამართლოს, საგიჟეთსა და ციხეს. მნიშვნელობათა სიბრტყეზე, ის ხდის ზოგადსაყოველთაოს. სუვერენის მტრის შეცვლით, ხალხის მტერი ინდივიდუალურ დევიანტად იქცევა, რომელიც თავის თავში უწესრიგობის, დამნაშავეობის და შეშლილობის ნაირფეროვან საფრთხეს ატარებს. სადამსჯელო და არანორმალურობის რიგებს კარცერული ქსელი მრავალმხრივი კავშირებით კრავს. 2. კარცერი მსხვილი „დელიკვენტების“ შემოკრების საშუალებას იძლევა. კლასიციზმის ეპოქაში, ეზოებში ან საზოგადოებრივ ღრიჭოებში არსებობდა მეამბოხე, მომთმენი და საშიში უკანონობის მხარე, ანდა სულ მცირე, ის მაინც, რაც ხელიდან უსხლტებოდა ძალაუფლებას; განუსაზღვრელი სივრცე, დამნაშავეობის თავშესაფარი და მისივე ფორმირების ადგილი. იქ, შემთხვევისა და განგების ნებით ერთმანეთს აწყდებოდნენ უბედურება, უმუშევრობა, უდანაშაულობა, ცბიერება, ბრძოლა ძალაუფლების მქონეებთან, მოვალეობების შესრულებაზე უარი, კანონის ფეხქვეშ გათელვა და ორგანიზებული დანაშაული. დისციპლინარული განსხვავებებისა და განტოტებების მეშვეობით, მეცხრამეტე საუკუნემ ის ნათელი გზები გაკვალა, რომლებიც არსებული სისტემის ფარგლებში, ერთი და იმავე მექანიზმების გზით ამყნობენ მორჩილებას და აწარმოებენ დელიკვენტურობას. თავისებური დისციპლინარული, უწყვეტი და მაიძულებელი „ფორმაცია“ შედგა, რომელსაც არაფერი საერთო არა აქვს პედაგოგიურ გეგმასა და პროფესიონალურ ქსელთან. მან წინასწარ მოხაზა სასიცოცხლო გზები: კეთილისმყოფელი ორგანიზაციები და საზოგადოებები, ოსტატთან ცხოვრებით ხელობის სწავლა, კოლონიები, დისციპლინარული ბატალიონები, ციხეები, საავადმყოფოები და თავშესაფრები. კარცერულ ქსელს არ გააჩნია გარეთა მხარე. ის ყველფერს აგროვებს, იმასაც კი რაც სჯის. მას იმის დაკარგვაც არ უნდა, რაც არაფრად არგია. პანოპტიკურ საზოგადოებაში, მის 22
ყოვლისგადამჯაჭველ არმატურაში, რომელიც საპყრობილეს წარმოადგენს, დელიკვენტი არ თავსდება კანონს მიღმა. ის თავიდანვე კანონშია, კანონის გულისგულში ან სულ მცირე იმ მექანიზმების ცენტრში მაინც, რომლებიც დისციპლინიდან კანონზე, გადაცდომებიდან სამართალდარღვევაზე შეუმჩნეველ გადასვლას განაპირობებენ. თუმცა მართალია, რომ ციხე დელიკვანტურობას სჯის, ეს უკანასკნელი ძირითადად მაინც საპყრობილეში, მის მიერვეა შექმნილი. ციხე, თავის მხრივ, პატიმრობას უკვდავყოფს. ციხე ბუნებრივი შედეგია, ის მხოლოდ იერარქიის უმაღლესი საფეხურია, დელიკვენტი – ციხის ინსტიტუტის შედეგი. 3. თუმცა, კარცერული სისტემის ყველაზე სერიოზული რეზულტატი და მისი გავრცელება კანონიერი პატიმრობის საზღვრებიდან შორსაა. ის ახერხებს იმ ყველაფრის გათვლას, რაც კი სასჯელის აღსრულებისას გადამეტებად მიიჩნევა. აკი, ის ორ რეგისტრში მუშაობს, რომელშიაც განიტოტება თავად: მართლმსაჯულების კანონიერ და დისციპლინის კანონისმიღმა მყოფ რეგისტრში. სინამდვილეში, კარცერული სისტემის უწყვეტი კავშირი კანონთან და განაჩენთან, დისციპლინარული მექანიზმების განსაზღვრულ, სამართლებრივ მხარდაჭერას განაპირობებს. დისციპლინური ინსტიტუტების დადგენა აწარმოებს კანონს, დასჯა განაჩენსა და სასჯელს ბაძავს, ზედამხედველობა პოლიციურ მოდელს იმეორებს, ხოლო ამ ყველა დაწესებულებაზე აღიმართება ციხე, რომელიც მის წმინდა ფორმაში ყოფნისას მათ თავისებურ სახელმწიფო დახმარებას აღმოუჩენს. კარცერის უწყვეტობა და ციხის როგორც ყალიბის გავრცელება ლეგალიზებულს, ან სულ მცირე კანონიერს მაინც ხდის დისციპლინურ ძალაუფლებას, რომელიც ერიდება მის გადამეტებას ან ბოროტად გამოყენებას. დისციპლინური აპარატების და მათსავე მიერ ნაგულისხმები „ჩანართების“ ნატიფ, თანდათანობით გრადაციაში ციხე სხვა სახის ძალაუფლების პარპაშს სრულებითაც არ წარმოადგენს, ის მხოლოდ დამატებითი ელემენტია იმ მექანიზმის ინტენსივობისა, რომელიც დაწყებული დასჯის პირველი პრეცენდენტიდან მოყოლებული მუშაობას განაგრძობს. განსხვავება ახალ „გამოსასწორებელ“ დაწესებულებებსა და ციხეს შორის ძნელად თუ იგრძნობა. ამიერიდან აღარაფერი გვახსენებს ძველად არსებულ სუვერენის ძალაუფლების ზღვარგადასულობას, რომელიც თავის ძალას დასჯილთა სხეულებზე ავლენდა. კარცერული კონტინიუმის წყალობით განაჩენის გამომტანი ინსტანციები განჭოლავენ ყველა სხვა – მაკონტროლებელ, გარდამქმნელ, გამოსასწორებელ და გამაუმჯობესებელ ინსტანციებს. დამსჯელი ძალაუფლება თავისი ფუნქციის მიხედვით, არსებითად არ განსხვავდება მკურნალობის ან აღზრდის ძალაუფლებისაგან. ის მათგან ღებულობს ქვემოდან მხარდაჭერის ნაკლებად მნიშვნელოვან ამოცანებს, რაც მას ნაკლებად მნიშვნელოვანს სულაც არ ხდის, რადგან ამით ძალაუფლების მეთოდისა და რაციონალურობის სანდოობას ამოწმებს. კარცერული, დასჯის კანონიერ ძალაუფლების ნატურალიზაციას იმგვარადვე ახდენს, როგორც ეს ტექნიკური ძალაუფლების „ლეგალიზებისას“ ხდება. 4. ძალაუფლების ახალი ეკონომიის წყალობით, კარცერულმა სისტემამ შესაძლებელი გახადა კანონის“ ახალი ფორმების: კანონიერებისა და ბუნების ნარევის, ნორმების წარმოშობა. ამას მთელი რიგი შედეგები მოყვა: სასამართლო ძალაუფლების ან სულ მცირე მისი ფუნქციონირების შიდა განშრევება; მოსამართლეთა სულ უფრო და უფრო გართულებული სამუშაო; გაზომვის, შეფასების, დიაგნოსტირების, შერაცხადად ან შეურაცხადად ცნობის მოსამართლეთა დაუოკებელი სურვილი; პრეტენზიები განკურნებასა და ხელახლა აღზრდაზე. მოსამართლეთა უზარმაზარი „ლტოლვა მედიცინისაკენ“ იმ მთავარ ფაქტს გამოხატავს, რომ მათ 23
მიერ განხორციელებულმა ძალაუფლებამ „დაკარგა ბუნებრივი შემადგენლობა,“ რომ განსაზღვრულ დონეზე ის კანონებით იმართება და რომ სხვა, უფრო ფუნდამეტურ დონეზე ის როგორც ნორმატიული ძალაუფლება ისე მოქმედებს; ისინი ძალაუფლების ეკონომიას ასხამენ ხორცს და არა სინდისის ქენჯნასა და ჰუმანიზმს. კარცერულ მექანიზმებზე მდგომი დისციპლინური წყობების მხარდამჭერი ყველგანმყოფობით, მანორმალიზებელი ძალაუფლება ჩვენი საზოგადოების ძირითადი ფუნქცია ხდება. ნორმირების მსაჯულები ყველა მხრიდან გვყვანან გარშემორტყმულები. ჩვენ ვცხოვრობთ მასწავლებელ-მსაჯულის, ექიმ-მსაჯულის, აღმზრდელ-მსაჯულისა და „სციალურ მუშაკ“-მსაჯულის საზოგადოებაში; სწორედ მათ ეფუძნება ნორმატიულობის ყველგანმყოფი ბატონობა; ყოველი ინდივიდი, სადაც არ უნდა იმყოფებოდეს, მას უქვემდებარებს თავის სხეულს, ჟესტებს, ქცევებს, უნარებსა და წარმატებებს. კარცერული ქსელი მის კომპაქტურ და გაბნეულ ფორმებში ჩაშენებულ, განაწილების, დაკვირვებისა და ზედამხედველობის სისტემებთან ერთად წარმოდგენს თანამედროვე საზოგადოების საყრდენს ძალაუფლების ნორმალიზებისათვის. 5. საზოგადოების კარცერული ქსოვილი, როგორც სხეულის რეალურ გათავისებას, ასევე მასზე გამუდმებულ თვალთვალსაც განაპირობებს. თავისი შინაგანი არსით, ის წარმოადგენს დასჯის აპარატს, რომელიც ყველაზე სრულყოფილად პასუხობს ძალაუფლების ახალ ეკონომიას; ის არის ცოდნის ფორმირების ინსტრუმენტი, რომელსაც ეს ეკონომია ესაჭიროება. მისი პანოპტიკური ფუნქციონირება ეხმარება მას ამ ორმაგი როლის შესრულებაში. განმტკიცების, განლაგების, ჩანაწერებისა და რეგისტრაციის მეთოდების წყალობით ის დიდი ხნით ერთ-ერთ ყველაზე მარტივ, პრიმიტიულ, უფრო მეტად კი მატერიალურ, მაგრამ ყველაზე აუცილებელ პირობად რჩება გამოცდის განვითარებისა და გავრცელებისათვის, რომელიც ადამიანის ქცევის ობიექტივიზაციას ახდენს. თუ ინკვიზიტორული მართლმსაჯულების ეპოქის შემდგომ „გამომცდელის“ ეპოქაში შევაბიჯეთ, თუ გამოცდის მეთოდმა შეძლო, რომ გავრცელებულიყო მთელ საზოგადოებაზე და გარკვეულწილად ჰუმანიტარულ მეცნიერებებისთვისაც მიეცა დასაბამი. ისიც უნდა ვთქვათ, რომ ამის ერთ-ერთი ძირითადი ინსტრუმენტი პატიმრობის განსხვავებული მექანიზმების სიმრავლე და მათი ურთიერთგადაფარვა იყო. მე იმას არ ვამბობ, რომ ჰუმანიტარული მეცნიერებები ციხიდან წარმოიშვა. მაგრამ თუ მათ მოახერხეს წარმოქმნილიყვნენ და თავისი ცოდნის სტრუქტურაშივე (episteme) ჩვენთვის ნაცნობი ცვლილებები მოეხდინათ, ეს იმიტომ, რომ ძალაუფლების ახალი და სპეციფიკური მოდალობების თანამონაწილენი იყვნენ: ეს სხეულის განსაზღვული პოლიტიკაა, რომელიც განსაზღვრული მეთოდით, საშუალებას იძლევა ხალხთა მასები დამჯერად და გამოსადეგად აქციოს. ამგვარი პოლიტიკა განსაზღვრული ცოდნის ძალაუფლებასთან კავშირში ჩართვას მოითხოვდა. მას ობიოქტივაციისა და მორჩილების ნაწილობრივი ურთიერთვალდებულებების ტექნიკა სჭირდებოდა; მან ინივიდუალიზაციის ახალი პროცედურებიც მოიყოლა თან. კარცერული ქსელი ჰუმანიტარულ მეცნიერებებს ისტორიულად შესაძლებელს ხდის. შემეცნებული ადამიანი (რადაც არ უნდა მოვიხსენიებდეთ: სულად, ინივიდუალობად, ცნობიერებად თუ ქცევად) ამ ანალიტიკური დაუფლების, დაკვირვების ბატონობის შედეგობიექტს წარმოადგენს. 6. უეჭველია, ეს ციხის გასაოცარ მდგრადობას ხსნის; გამოგონებას, რომელსაც გაჩენის დღიდან ლანძღავენ. ის რომ სახელმწიფო აპარატის ხელთ არსებული აღკვეთის ან ზეწოლის ინსტრუმენტი ყოფილიყო, უფრო მისაღები შემცვლელის გამოძებნა გაიოლებული იქნებოდა. მაგრამ ძალაუფლების მექანიზმებსა და სტრატეგიებში ფესვის გადგმით, მან შეძლო გარდაქმნის 24
ყოველ მცდელობაზე ინერციის უზარმაზარი ძალით ეპასუხა; არაფერი მეტყველებს იმაზე, რომ ციხის არსებობა აუცილებელია ჩვენი საზოგადოებისათვის; პირიქით, შეიძლება ციხის ფუნქციონირების განმსაზღვრელი ორი პროცესი გამოვყოთ, რომლებსაც მისი ფუნქციონირების გარდაქმნა და გამოყენების შეზღუდვა შეუძლიათ. პირველი მათგანი ამცირებს დელიკვენტურობის სარგებლიანობას; სახელმწიფო და საერთაშორისო მასშტაბის უკანონობის წარმოშობა არაეფექტურობას აშკარას ხდის. მეორე – დისციპლინური ქსელების ზრდა, სრული უფლებით აღჭურვა და სასამართლო ფუქციების მათზე მზარდი გადაცემაა. რამდენადაც მედიცინა, ფსიქოლოგია, „სოციალური სამუშაო“, სახელმწიფო შემწეობა სულ უფრო და უფრო მონაწილეობენ მაკონტროლებელ და დამსჯელ ძალაუფლებაში, სისხლის სამართლის მანქანას შეუძლია სამედიცინო, ფსიქოლოგიური და პედაგოგიური თვისებები შეიძინოს. ნორმალიზაციის ყველა ამ მექანიზმებს შორის, რომელებიც გამოყენებისას სულ უფრო და უფრო მკაცრდებიან, ციხის სპეციფიკა და მასთან დაკავშირებული როლი აზრს კარგავენ. საჯარო დასჯების, სახრჩობელების, სამარცხვინო ბოძების ქვეყნისაგან დღეს შორს ვიმყოფებით. თუმცა, ჩვენ ასევე შორსა ვართ რეფორმატორთა ოცნებებისგანაც: სადამსჯელო ქალაქისაგან, სადაც ათასობით თეატრში სამსჯავროს ნაირფერადი წარმოდგენები გათამაშდებოდა, ხოლო დეკორაციებით მორთულ ეშაფოტებზე, ყველა დეტალში გამოხატული დასჯა, კანონთა კრებულის სახალხო ზეიმს გამართავდა.
25
