Η ΣΙΩΠΗΛΗ ΓΛΩΣΣΑ ΤΩΝ ΣΥΝΑΙΣΘΗΜΑΤΩΝ

Η ΣΙΩΠΗΛΗ ΓΛΩΣΣΑ ΤΩΝ ΣΥΝΑΙΣΘΗΜΑΤΩΝ Η μη λεκτική επικοινωνία στις διαπροσωπικές σχέσεις ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΠΡΟΛΟΓΟΣ......................................................................... ....................13 ΕΙΣΑΓΩΓΗ.........................................................................................15 Τι είναι η μη λεκτική επικοινωνία............................................>... 15 Κοινωνικοί κανόνες έκφρασης - Τρόποι διαρροής της α λήθειας...................................................................................19 Χαρακτηριστικά της μη λεκτικής επικοινωνίας........................ 23 Ρόλος της μη λεκτικής επικοινωνίας............................................27 Η μη λεκτική επικοινωνία στον άνθρωπο και στα ζώ α ..............31 1. ΕΜΦΑΝΙΣΗ: ΦΥΣΙΚΗ ΕΛΞΗ - ΕΝΔΥΜΑΣΙΑ .......................................35 Ρόλος της εμφάνισης...................................................................... 37 Αποτελέσματα της εμφάνισης.......................................................41 Φυσική έλξη ...................................................................................44 Ενδυμασία.......................................................................................52 2., ΕΚΦΡΑΣΕΙΣ ΤΟΥ ΠΡΟΣΩΠΟΥ........................................................... 57 Νευροφυσιολογία των αυθόρμητων και το)ν υποκριτικών εκφράσεων.................................................60 Οι εκφράσεις του προσώπου στον άνθρωπο και στα ζώα ....................................................................................64 Εξέλιξη των εκφράσεων στο ανθρώπινο πρόσωπο..................... 65 Κοινωνικοί κανόνες έκφρασης των συναισθημάτων στο πρόσωπο...................................................................................69 Αποκωδικοποίηση των εκφράσεων του προσώπου .................... 71 10 Η ΣΙΩΠΗΛΗ ΓΛΩΣΣΑ ΤΩΝ ΣΥΝΑΙΣΘΗΜΑΤΩΝ

3. ΒΛΕΜΜΑ ........................... .......................................................... ....77 Χαρακτηριστικά του βλέμματος............ ............. ..... .................80 Σημασία της οπτικής επαφής........................................................86 4. ΣΤΑΣΕΙΣ ΚΑΙ ΚΙΝΉΣΕΙΣ ΤΟΥ ΣΩΜΑΤΟΣ........................ ..................94 Η στάση και οι κινήσεις του σώματος σε σχέση με τα συναισθήματα και την προσωπικότητα του ατόμου......101 Δραστηριότητες μετάθεσης - Χειρονομίες........................... . 107 5. ΠΕΡΙΟΧΕΣ - ΖΩΤΙΚΟΣ ΧΩΡΟΣ.............................. ...........................110 Περιοχές........................................................................... ........... ..110 Ζωτικός προσωπικός χώρος και οι παράγοντες που τον επηρεάζουν .......................................................................114 Διακόσμηση, διάταξη θέσεων και ατμόσφαιρα του χώρου .........................................................119 Κίνηση και προσανατολισμός του ατόμου στο χώρο ............... 125 6. ΣΩΜΑΤΙΚΗ ΕΠΑΦΗ ................... ..................................................... 128 Εξέλιξη της σωματικής επαφής στους ανθρώπους ....................134 Μορφές σωματικής επαφής..........................................................137 Αποτελέσματα της σωματικής επαφής.......................................142 7 ΦΩΝΗΤΙΚΗ Ή ΠΑΡΑΓΛΩΣΣΙΚΗ ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑ ΜΗ ΛΕΚΤΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΤΟΥ ΛΟΓΟΥ ............................................145 Στοιχεία και ρόλος της φωνητικής επικοινωνίας..................... 146

%5 f '8. ΔΙΑΦΟΡΕΣ ΣΤΗ ΜΗ ΛΕΚΤΙΚΗ ΣΥΜΠΕΡΙΦΟΡΑ ΤΩΝ ΔΥΟ ΦΥΛΩΝ............................................................................ 152 9. ΜΗ ΛΕΚΤΙΚΕΣ ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΔΕΞΙΟΤΗΤΕΣ ΔΙΑΠΡΟΣΩΠΙΚΕΣ ΣΧΕΣΕΙΣ............................................................. 159 Μορφές μη λεκτικών κοινωνικών δεξιοτήτων .......................... 165 Απαραίτητες προϋποθέσεις για τη δημιουργία και τη διατήρηση των διαπροσωπικών σχέσεων...................... 172 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

Στάδια εξέλιξης των διαπροσωπικών σχέσεων 10. ΜΟΡΦΕΣ ΔΙΑΠΡΟΣΩΠΙΚΩΝ ΣΧΕΣΕΩΝ...................

Φιλικές σχέσεις........................................... Ερωτικές σχέσεις ................ ........................ Η μη λεκτική διαδικασία του φλερτ.............. 11. ΜΗ ΛΕΚΤΙΚΗ ΣΥΜΠΕΡΙΦΟΡΑ ΤΩΝ ΑΣΘΕΝΩΝ ΜΕ ΨΥΧΙΚΕΣ ΔΙ ΑΤΑΡΑΧΕΣ................. .......................

Προβλήματα της μη λεκτικής επικοινωνίας των ασθενών με σχιζοφρενικές διαταραχές... Προβλήματα της μη λεκτικής επικοινωνίας των ασθενών με συναισθηματικές διαταραχές ή διαταραχές της διάθεσης......... ................ Προβλήματα |ης μη λεκτικής επικοινωνίας των ασθενών με αγχώδεις διαταραχές................................. 220 Προβλήματα της μη λεκτικής επικοινωνίας των ασθενών με αυτιστικές διαταραχές.............. Προβλήματα της μη λεκτικής επικοινωνίας των παιδιών με συναισθηματικές διαταραχές...... 12. ΜΗ ΛΕΚΤΙΚΗ ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑ ΣΤΙΣ ΨΥΧΟΘΕΡΑΠΕΥΤΙΚΕΣ ΣΧΕΣΕΙΣ..............................

Παράγοντες που επηρεάζουν αρνητικά τη δημιουργία της ψυχοσυναισθηματικής επαφής στις θεραπευτικές σχέσεις................... .............. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ ΠΗΓΕΣ ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΩΝ

ΠΡΟΛΟΓΟΣ Σ τ η σύ γχ ρ ο ν η δυ τ ική κ ο ιν ω ν ία πολλοί

άνθρωποι έχουν καταληφθεί από ένα ξέφρενο καθημερινό ρυθμό, από ατελείωτες υλικές απαιτήσεις και από καταναλωτική μανία. Για πολλούς τα υλικά αγαθά έχουν γίνει στόχος ζωής και έχουν αντικαταστήσει τη φυσική ομορφιά και τις ηθικές αξίες. Κυνηγώντας όμως τις υλικές αμοιβές, οι άνθρωποι ξεχνούν ότι τα πιο πολύτιμα αγαθά αυτού του κόσμου είναι δωρεάν. Η υγεία, η ευτυχία και η ψυχική ισορροπία δεν αγοράζονται, αλλά χαρίζονται απλόχερα, όταν οι γονείς φροντίζουν τα παιδιά τους, όταν οι φίλοι χαίρονται ο ένας τη συντροφιά του άλλου και όταν οι ερωτευμένοι κοιτάζονται στα μάτια. Η πραγματική ευτυχία των ανθρώπων βρίσκεται στις ζεστές διαπροσωπικές σχέσεις (οικογενειακές, φιλικές, ερωτικές), οι οποίες έχουν ανάγκη από συναισθηματικές και όχι οικονομικές επενδύσεις. Το βιβλίο αυτό αναφέρεται στην πολύτιμη προσφορά των διαπροσωπικοί σχέσεων στην ευτυχία και την ψυχική ισορροπία των ανθρώπων και αναλύει τα μυστικά επιτυχίας των σχέσεων αυτών. Το βασικό χαρακτηριστικό των ζεστών διαπροσωπικών σχέσεων είναι η έντονη ανταλλαγή συναισθημάτων μεταξύ των αλληλεπιδρώντων. Τα συναισθήματα όμως δεν μεταφέρονται με λόγια, αλλά χρησιμοποιούν τη δική τους σιωπηλή, μα πανίσχυρη γλώσσα. Η σιωπηλή γλώσσα των συναι14 Η ΣΙΩΠΗΛΗ ΓΛΩΣΣΑ TON ΣΥΝΑΙΣΘΗΜΑΤΩΝ

σθημάτων, η μη λεκτική επικοινωνία, εξασφαλίζει σε μεγάλο βαθμό την επιτυχία των διαπροσωπικών σχέσεων. Ερευνητές της ανθρώπινης συμπεριφοράς υπολογίζουν ότι λιγότερο από το 10% της συνολικής επικοινωνίας γίνεται μέσω του λόγου, ενώ το υπόλοιπο 90 γίνεται, μέσω της μη λεκτικής οδοί). Σκοπός του βιβλίου είναι να ευαισθητοποιήσει τους αναγνώστες σχετικά με την εκτεταμένη δράση και την τεράστια σημασία της μη λεκτικής επικοινωνίας στις ανθρο')πινες σχέσεις,

έτσι ώστε να γίνουν πιο ικανοί στη χρήση της. Η επιτυχής δράση της μη λεκτικής επικοινωνίας είναι ιδιαίτερα χρήσιμη σε όλους τους λειτουργούς της ψυχικής υγείας, αλλά είναι επίσης απαραίτητη σε όλους τους ανθρώπους που επιδιιοκουν την επιτυχία των διαπροσωπικών τους σχέσεων και την προσωπική τους ευτυχία.

ΕΙΣΑΓΩΓΗ — Τι είναι η μη λεκτική επικοινωνία Το ολικό νόημα μιας δυαδικής επικοινωνίαςμεταφέρεται μόνο κατά το 1/3 μέσω της λεκτι κής οδού και κατά τα 2/3 μέσω της μη λεκτικής οδού R.L. BIRDWHISTELL (1970)

Από το σύνολο των μηνυμάτων που ανταλλάσσονται στις στενές διαπροσωπικές σχέσεις, το Ί% γίνεται μέσω της λεκτικής οδού, το 38% μέσω της φωνητικής οδού και το 55% μέσω της λοιπής μη λεκτικής οδού A. MEHRABIAN (1971)

Το 90% της διαπροσωπικής επικοινωνίας διεξάγεται μέσω της μη λεκτικής οδού G. R. WA1NWRIGHT (1992) Τι ε ίν α ι Η ΜΗ λ ε κ τ ικ ή ε π ικ ο ιν ω ν ία και πώς επιτυγχάνεται; Η ^

μη λεκτική επικοινωνία είναι η διαδικασία μέσω της οποίας ένοΓατομο επηρεάζει τη συμπεριφορά, τη νοητική κατάσταση ή τα συναισθήματα κάποιου άλλου, χρησιμοποιώντας ένα ή περισσότερα μη λεκτικά καναλια. Ολες οι πηγές ιΐ£τάδοσης-πληροφοριων και συναισθημάτων, εκτός του λόγου, αποτελούν τα 16 Η ΣΙΩΠΗΛΗ ΓΛΩΣΣΑ ΤΩΝ ΣΥΝΑΙΣΘΗΜΑΤΩΝ

Η μη λεκτική επικοινωνία αποτελεί την κυριότερη οδό έκφρασης των συναισθημάτων.

[ κανάλια 1ης μη λεκτικής επικοί νωνίας^Σύμφωνα με τους Richmond, McCroskey και Payne (1991), η ολική επικοινωνία μεταξύ των ανθρώπων επιτυγχάνεται μεταδίδοντας το γνωστικό μέρος μέσω της.λεκτικής Ρ0ού και το συναισθηματικό^ συ/κινησιακό μέρος της επτκΐηνωνίας μέσω της μη λεκτική^ οδού. Επομένως η σωστή χρήση της μη λεκτικής επικοινωνίας είναι ένα από τα σημαντικότερα στοιχεία για την κοινωνική επιτυχία και ιδιαίτερα για την επιτυχία των διαπροσωπικών σχέσεων. n Τα μη λεκτικά μηνύματα στους ανθρώπους εκπέμπονται οyπό {όρεις βασικές πηγέα Η πρώτη πηγή είναι η γενική εντυκω / .ση πόΰ~δημιουργεί το ίδιο το άτομο στους άλλους ανθρώπους. y Η γενική εντύπωση του ατόμου σχηματίζεται από την εμφάνιΕΙΣΑΓΩΓΗ 17

ση του σώματός του, τις εκφράσεις του προσώπου του, το βλέμμα του, τις χειρονομίες που κάνει, τις κινήσεις, τον προ^άνατολισμό και τη στάση του σώματος του τις αντιδρασει^ του στη σωματική επαφή, το μέγεθος του ζωτικού του χώρου την,ενδυμασία του, τη μυρωδιά του σώματος του και αλλα. Η γενική εμφάνιση δίνει, με την πρώτη ματιά, πολλές πληροφορίες για τε^ρύλο, την(ΐ]λικία, το^κοινωνικο-οικονομικό επίπεδο,' καθώς και τη^ προσωπικότητα, το Συναισθηματικό κόσμο και τις ^ιαθέσεις^ου ατόμου. Η δεύτερη πηγή μη λεκτικών σημάτων εκτοπίζεται στα μη λεκτικά στοιχεία του λόγου, όπως τον τόνο, τη σταθερότητα, την ένταση και την αλλοίωση της φωνής, την ταχύτητα ροής του λόγου, τις παύσεις, την προφορά και τους διάφορους ήχους εκτός των λέξεων. Η κατηγορία αυτή της μη λεκτικής επικοινωνίας καλείται και «φωνητική επικοινωνία ». Τέλος, η τρίτη πηγή περιλαμβάνει τα μη λεκτικά μηνύματα που μεταδίδονται από το χώρο στον οποίο ο άνθρωπος εργάζεται, διασκεδάζει ή απλώς συχνάζει, και πολύ περισ-

σότερο~από το χώρο στον οποίο κατοικεί και, επομένως, διαμορφώνει σύμφωνα με τις προτιμήσεις του. Η αρχιτεκτονική και η διακοσμητΓκή του χώρου, τα έπιπλα, ο φωτισμός, τα χρώματα, ακόμα και οι μυρωδιές του περιβάλλοντος του ατόμου, αποτελούν μέρος της μη λεκτικής επικοινωνίας του. Τα στοιχεία αυτά του χώρου επηρεάζουν έντονα τις διαθέσεις των ανθρώπων και συμβάλλουν στη διαμόρφωση των πρώτων, αλλά ωστοσο ισχυρών εντυπώσεων. Τα κανάΧιά παροχής μη λεκτικών σημάτων αναλύονται λεπτομερώς στα επόμενα κεφάλαια. Τα μη λεκτικά μηνύματα τα οποία μεταδίδονται από τον ίδιο τον άνθρωπο κατατάσσονται σε τρεις διαφορετικές κατηγορίες, ιανάλογα με το βαθμό συνείδησης και ελέγχου |ο υ ασκούν επάνω τους τόσο εκείνοι που τα μεταδίδουν, όσο και' 18 Η ΣΙΩΠΗΛΗ ΓΛΩΣΣΑ ΤΩΝ ΣΥΝΑΙΣΘΗΜΑΤΩΝ

αυτοί που τα λαμβάνουν. Στη^ πρώτη κατηγορία κατατάσσο■'] νται τα μη λεκτικά σήματα, για την εκδήλωση και την επιρροή των οποίων ούτ£_ο δότης ούτε ο λήπτης δεν έχουν καθόλου επίγνωση ή έλεγχοΓΚλασίκο παράδειγμα ασυνείδητου μη λεκτικού σήμάτος αποτελεί η διεύρυνση της κόρης των ματιών στα άτομα τα οποία είναι σεξουαλικά ερεθισμένα (δότες). Ασυνείδητη είναι επίσης η σεξουαλική έλξη την οποία προκαλούν τα άτομα με τις διευρυμένες κόρες στους λήπτες του μη λεκτικού αυτού σήματος. Όταν μεταδίδονται τα ασυνείδητα μη λεκτικά σήματα, επηβεάζετοκι η νοητική και η συναισθη.ματική κατάσταση του δότη αλλά και του λήπτη, χωρίς οι ίδιοι να μπορούν να το ελέγξουν και χωρίς να γνωρίζουν το γιατί. Σε αντίθεση με τα ζώα, στους ανθρώπους ένα πολύ-μι-κρθ-κθμμάτττης μη λεκτικής επικοινωνίας εκδηλώνεται αποκλειστικά στο ασυνείδητο επίπεδο. Στην πλειοψηφία τους τα ανθρώπινα μη λεκτικά μηνύματα κατατάσσονται στη (δεύτερη κατηγο-*· ρία, η οποία περιλαμβάνει τα σήματα που μεταβιβάζονται και ερμηνεύονται κατά ένα μέρος συνειδητά και κατά ένα μέρος ασυνείδητα. Πα παράδειγμα, είναι γνωστό ότι το ντύσιμο ενός ατόμου επηρεάζει τη στάση των άλλων απέναντι του, χωρίς όμως να είναι ακριβώς γνωστό το πώς και το γιατί. Τέλος, υπάρ~- x χουν μη λεκτικά σήματα τα οποία είναι.πλήρως-συνειδητ^ ·Κ -κίχι ελεγχόμ ενα, όπως για παράδειγμα οι υποδείξεις που γ ίν ο \_ νται με το δείκτη του χεριού κατά τη διάρκεια της ομιλίας. ΕΙΣΑΓΩΓΗ 19

— Κοινωνικοί κανόνες έκφρασης Τρόποι διαρροής της αλήθειας Οι μη λεκτικές συμπεριφορές που εκδηλώνει ο άνθρωπος αποτελούνται από πολλούς συνδυασμούς μη λεκτικών σημάτων. Όπως τα μη λεκτικά σήματα, και οι μη λεκτικές συμπεριφορές είναι είτε τελείως αυθόρμητες, είτε μερικά αυθόρμητες και μερικά ελεγχόμενες, είτε τελείως ελεγχόμενες. Σε αντίθεση με τα ζώα, τα οποία μεταδίδουν πάντα τα πραγματικά τους συναισθήματα με αυθόρμητες και ανεξέλεγκτες μη λεκτικές συμπεριφορές, οι άνθρωποι έγουν αναπτύξει κανόνες οι οποίοι παρεμβαίνουν στις αυθόοιιητες αντιδράσεις και καθορίζουν το ποιος έχει δικαίωμα να εκφράζει τι, πώς, πότε. με ποιον τρό- ^ πο και σε ποιρν. Οι κανόνες αυτοί ονομάζονται «κοινοτικοί ! κ ίο ν ε ς έκφρασης» και καθορίζουν τον κοινωνικά αποδεκτό' τρόπο έκφρασης των συναισθημάτων. Έτσι, οι περισσότερες καθημερινές συναισθηματικές εκδηλώσεις των ανθρώπων είναι

κατά ένα μέρος αυθόρμητες και καιά ένα μέρος ελεγγόιιενες ή υποκριτικές. Οι αυθόρμητες μη λεκτικές συμπεριφορές είναι ^ γ ε ν ^ ιξ’^Γεπομένως είναι κοινές σε όλους τους ανθρώπους ασχέτως πολιτισμικού συστήματος. Αντίθετα, οι ελεγχόμενες ή υποκριτικές μη λεκτικές συμπεριφορές μαθαίνονται με τη^ μίμησή και την εξάσκηση. Οι κοινωνικοί κανόνες έκφρασηςττ£ω"ανέπτυξαν*«ΐ«νΐίρωποι ποικίλλουν στα διάφορα πολιτισμικά συστήματα, με αποτέλεσμα οι ελεγχόμενες, υποκριτικές εκδηλώσεις της μη λεκτικής συμπεριφοράς να διαφέρουν, συχνά κατά πολύ, από τόπο σε τόπο. Από μελέτες στη φυσιολογία του εγκεφάλου διαπιστώθηκε ότι έχουν αναπτυχθεί τουλάχιστον δύο, μηχανισμοί οι οποίοι είναι υπεύθυνοι για την εκδήλωση της μη λεκτικής επικοινω20 Η ΣΙΩΠΗΛΗ ΓΛΩΣΣΑ Ί ΩΝ ΣΥΝΑΙΣΘΗΜΑΤΩΝ

1?ι νιας των ανθρώπων. Ονπρώ^θξ μηχανισμός αποτελείται από προπόγονα κέντρα του κατώτερου εγκεφάλου τα οποία εδρεύουν στον υποθάλαμο και στο στεφανοειδές σύστημα (limbic system) και κυβερνούν τις^αυθόρμητε^ ανεξέλεγκτες και ασυνείδητες μη λεκτικές αντιδρασεις:Ό Δεύτερος μηχανισμός αποτελέιται από αγώ^τερα κέντρα του εγκέφαλου που βρίσκονται στον κινητικό φλοιο και ελέγχουν τιςε^φράσεις και τις συμπεριφορές που υπακούουν στους κοινωνικούς κανόνες. Τα πρωτόγονα κέντρα του κατώτερου εγκεφάλου ευθύνονται σχεδόν αποκλειστικά για τον τρόπο επικοινωνίας των ζώων. Και στους ανθρώπους όμως η δράση των κατώτερων εγκεφαλικών κέντρων είναι πολύ σημαντική και δεν σταματά ούτε όταν ενεργοποιούνται τα ανώτερα εγκεφαλικά κέντρα που παράγουν τα υποκριτικά μη λεκτικά σήματα. Μάλιστα, σε καταστάσεις.^ έντονης συναισθηματικής φόρτισης και στρες, τα^ατώτερα κέντρα του ανθρώπινου εγκεφάλου ενεργοποιούνταΓενψνϋτερα και αναλαμβάνουν ηγετικό ρόλο στον τρόπο έκφρασης. Ο μηχανισμός έντονης ενεργοποίησης των κατώτερων κέντρων στις συναισθηματικά φορτισμένες καταστάσεις σημαίνει ότι τα μη λεκτικά σήματα, τα οποία μεταδίδονται όταν οι άνθρωποι βρίσκονται κάτω από έντονο στρες, ελέγχονται ελάχιστα και, συνεπώς, εκφράζουν τα αυθόρμητα και τα πραγματικά συναισθήματά τους. Για παράδειγμα, οι άνθρωποι εύκολα προσποιούνται ότι είναι στενοχωρημένοι ή ταραγμένοι, όταν πραγματικά δεν είναι* αντίθετα όμως είναι πολύ δύσκολο, όταν οι άνθρωποι είναι πραγματικά στενοχωρημένοι ή ταραγμένοι, να καταφέρουν να κρύψουν τα συναισθήματά τους ή να προσποιηθούν τα αντίθετα. Η^υακολία προσποίησης όφείλεται στις συναισθηματικές πιέσεις οι οποίες ενεργοποιούν τα κατώτερα κέντρα του εγκεφάλου και ευνοούν την εκδήλωση των αυθόρμητων και όχι των υποκριτικών συναισθημάτων (Argyle, 1988). Όταν οι άνθρωποι βρίσκονται κάτω από συναισθηματικές πιέσεις και προσπαθούν να ελέγξουν τις αυθόρμητες εκδηλώσεις τους, εμφανίζονται παρά τη θέλησή τους οι λεγάμενες £<διαρροές της αλήθειας»j οι οποίες αποκωδικοποιούνται σχετικά εύκολα από τους έμπειρους λήπτες. Οι διαρροές της αλήθέιάς άποτελοΰνται αττό αντιδράσεις όπως ηχνταση των μυών, ο τρομος των χεριών, η αστάθεια της φωνής, το κοκκίνισμα του προσώπου, ο υπερβολικός ιδρώτας και άλλα, και φανερώνουν

παρά τη θέληση του ατόμου την πραγματική του συναισθηματική κατάσταση. Οι Feldman^hilippot και Custrini (1991) επεσήμαναν ότι υπάρχου^τρεις διαφορετικοί τρόποί με τους οποίους μπορεί να (διαρ ρεύσει η αληββία και επί^ένως να διαπιστωθεί η προσπάθεια απάτηαίΤίρώτονΛόταν οι άνθρωποι επιχειρούν απάτη, οι κινήσεις τους δεν αυθόρμητες και χάΧαρεςΤ^λοΓπρογραμματισμένεςΓ τεταμένες και φαίνονται ύποπτες/δεύτερον^ όταν οι άνθρωποι επιχειρούν να εξαπατήσουν λέγοντας ψέματα, βιώνουχάγχος και ενοχές - και μάλιστα μεγέθους ανάλογου με τις συνέπειες του ψέματος το οποίο εκφράζουν. Το άγχος όμως και οι ενοχές παράγουν ειδικές αντιδράσεις, όπως οι νευρικές κινήσεις στα δάχτυλά, το παιχνίδι με τα μικρά αντικείμενα, το δάγκωμα των νυχιών, των μολυβιών και άλλων αντικειμένων. Απο τις εκδηλώσεις αυτές οι παρατηρητές μπορούν να συμπεράνουν τη νευρικότητα και επομένως και την προσπάθεια απάτης του ατόμοιί^Τέλος, οι άνθρωποι στην προσπάθειά τους να κρύψουν την αλήδειος„δ£ν~κ~ατχχφέρνουν..να ελέγχουν όλα τα μη λεκτικά κανάλια επικοινωνίας ταυτόχρονα και εξίσου καλά, και επομένως, όταν επιχειρείται προβολή των 22 Η ΣΙΩΠΗΛΗ ΓΛΩΣΣΑ ΤΩΝ ΣΥΝΑΙΣΘΗΜΑΤΩΝ

υποκριτικών αισθημάτων, τα πραγματικά αισθήματα «διαρρέουν » μέσω διαφορετικών καναλιών. Πα παράδειγμα, όταν κάποιος αισθάνεται άσχημα ή αμήχανα και δεν θέλει να το φανερώσει, μπορεί να χαμογελά, αλλά ταυτόχρονα κουνά νευρικά το κάτω μέρος του ποδιού του. Η ασυνέπεια αυτή της συμπεριφοράς διαγιγνώσκεται επίσης πολύ εύκολα από τους έμπειρους λήπτες. Η λεγόμεν'ί «διαίσθηση >^δεν είναι άλλη από την ικανότητα λεπτομερούς αποκωδικοποίησης της μη λεκτικής συμπεριφοράς (Pease, 1981). Όταν λέμε ότι διαισθανόμαστε ότι κάποιος λέει ψέματα, απλώς ερμηνεύουμε τις νευρικές και αγχώδεις κινήσεις του ή αποκωδικοποιούμε την ασυνέπεια που υπάρχει μεταξύ των μη λεκτικών του καναλιών ή αποκωδικοποιούμε την ασυνέπεια που υπάρχει μεταξύ της λεκτικής και της μη λεκτικής του επικοινωνίας. Συχνά ο «διαισθητικός δάσκαλος» σταματά την παράδοση του μαθήματος του, διότι «διαισθάνεται ότι κάτι δεν πάει καλά». Αυτό απλά σημαίνει ότι τα μη λεκτικά μηνύματα που παίρνει από το ακροατήριο τον ειδοποιούν ότι ή δεν γίνεται κατανοητός ή ότι το ακροατήριο δεν συμφωνεί με τα λεγόμενά του ή ότι απλώς το ακροατήριο έχει βαρεθεί ή έχει κουραστεί. Σε γενικές γραμμές, οι γυναίκες είναι περισσότερο ευαίσθητες από τους άνδρες στη σύλληψη και στην αποκρυπτογράφηση των λεπτομερειών της μη λεκτικής επικοινωνίας. Αυτό στην καθημερινή διάλεκτο αναφέρεται ως «γυναικεία διαίσθηση». Η ικανότητα αυτή των γυναικών είναι εντονότερης’ αυτές που έχουν αναθρέψει παιδιά, διότι κατά την περίοδο που το βρέφος στερείται παντελίός της λεκτικής οδού, η μητέρα αναγκάζεται να στηριχθεί αποκλειστικά στα μη λεκτικά σήματα προκειμένου να κατανοεί και να ικανοποιεί τις ανάγκες του. Με τον τρόπο αυτό οι μητέρες ΕΙΣΑΓΩΓΗ 2 3

ασκούν εντατικά τις ικανότητες τους στην αποκωδικοποίηση των μη λεκτικών μηνυμάτων. Χαρακτηριστικά της μη λεκτικής επικοινωνίας

Σύμφωνα με τους Burgoon, Buller και Woodall (1989), η μη λεκτική επικοινωνία έχει ορισμένα χαρακτηριστικά τα οποία καθιστούν το ρόλο της ιδιαίτερα σημαντικό. i Ι.)η μη λεκτική επικοινωνία σε σχέση με τη λεκτική έχει φΐτΧογενετική προτεραιότητα. Αυτό σημαίνει ότι στην πορεία me ε£έλι£τκ του ανθρ(όπινου.ςίδου,ς η μη λεκτυ^ επικοινωνία προϋπήρ£ε της λεκτικής. Η(αρχέγονη,αυτ^βαση της μη λεκτικής επικοινωνίας είναι καιΐτ-λόγος για τον οποίο, συχνά ασυνείδητα, αποδίδεται σε αυτή μεγάλη βαρύτητα από όλους τους ανθρώπους. Σε καταστάσεις-έντονου στρες και σε καταστάσεις συναισθηματικά φορτισμένες, οι άνθρωποι παλινδρομούν σε πρωτόγονους τύπους αντίδρασης και στηρίζονται λιγόΐερο στη λεκτική και περισσότερο στη μη λεκτική οδό. ^ 2 . \ μη λεκτική επικοινωνία έχει επίσης οντογενετική προτεραιότητα. Αυτό σημαίνει ότι κάθε άνθρωπος στην αρχή της ζωής του επικοινωνεί με το περιβάλλον αποκλειστικά με μη λεκτικό τρόπο. Πολλές έρευνες έχουν αποδείξει ότι η αρχική αυτή επικοινωνία της μητέρας με το βρέφος της είναι ιδιαίτερα εκλεπτυσμένη, περίπλοκη και ευαίσθητη. αρχική επικοινωνία σε όλες τις μορφές των κοινωνικών αλληλεπιδράσεων είναι μη λεκτική. Πάντα, πριν δράσει η λεκτική επικοινωνία, προηγείται η αποκωδικοποίηση και αξιολόγηση μιας πληθώρας πληροφοριών, που μεταδίδονται μέ24 Η ΣΙΩΠΗΛΗ ΓΛΩΣΣΑ Ί ΩΝ ΣΥΝΑΙΣΘΗΜΑΤΩΝ

σω της μη λεκτικής οδού και κυρίως μέσω της εμφάνισης των ατόμων. (^Μη λεκτικά σήματα ανταλλάσσονται παντού και πάντα, σε όλες τις μορφές των αλληλεπιδράσεων, είτε είναι διαπροσωπικές είτε ομαδικές. Ακόμα και στις από τηλεφώνου αλληλεπιόρασείς "λαμβά νεΓχώρα η ερμηνεία του μη λεκτικού τμήματος του λόγου - ή αλλιώς της φωνητικής επικοινωνίας. Μη λεκτικά σήματα μεταδίδονται ακόμα και κατά την επικοινωνία μέσω της αλληλογραφίας, αφού στοιχεία όπως ο γραφικός χαρακτήρας ή το είδος του χαρτιού που χρησιμοποιείται μεταδίδουν μηνύματα πέρα από τις λέξεις. Μη λεκτικά σήματα εκπέμπονται ακόμα και κατά τη διάρκεια του ύπνου, με τις στάσεις που παίρνει το ανθρώπινο σώμα. Αποκλείεται να υπάρχουν στον ίδιο χώρο περισσότερα του ενός άτομα και να μην επικοινωνούν. Ακόμα και όταν δεν θέλουν να αλληλεπιδράσουν, μεταδίδουν μέσω της μη λεκτικής τους οδού το μήνυμα της απροθυμίας για αλληλεπίδραση. /^ ^Πο λ λά αυθόρμητα μη λεκτικά σήματα έχο^ν-αξία οικουμενική και συνιστούν ένα απλό σύστημα επικοινωνίας (■PhrHppot, Feldman & McGee, 1991). Συμπεριφορές όπως το χαμόγελο, το γέλιο, το κλάμα, το άγγιγμα, το χάδι, το τρυφερό "βλέμμα, το θυμωμένο κάΓάπειλητικό κάρφωμα με τα μάτια, είναΓκατανοητέ'ς σε όλο τον κόσμο, άσχετα με την κουλτούρα και τη γλώσσα. Όταν οι λέξεις μάς προδίδουν, στηριζόμαστε στο απλό αλλά οικουμενικό αυτό σύστημα επικοινωνίας για να πετύχουμε μια ελάχιστη επαφή. Εκτός όμως από τακι^ινά και,Ωΐχουμενικά μη λεκτικά σήματα υπάρχουν και οί^ατομι-^ 'Ν^ές διαφοράς στο μη λεκτικό σύστημα επικοινωνίας των ανθρώπΕ5νΓόπως και οι διαφορετικοί κοινωνικοί κανόνες έκφρα26 Η ΣΙΩΠΗΛΗ ΓΛΩΣΣΑ ΤΩΝ ΣΥΝΑΙΣΘΗΜΑΤΩΝ

Οι βασικές μη λεκτικές εκδηλώσεις, όπως το χαμόγελο, είναι οικουμενικές και επομένως γίνονται κατανοητές από όλους τους

ανθρώπους ασχέτως πολιτισμικού συστήματος και γλώσσας.

σης που επικρατούν στα διάφορα πολιτισμικά συστήματα. Στις διαφορές αυτές οφείλονται πολλές λανθασμένες ερμηνείες των μη λεκτικών σημάτων, οι οποίες συχνά προκαλουνσοβαρές παρεξηγήσεις και προβλήματα. ΕΙΣΑΓΩΓΗ 2 7

— Ρόλος της μη λεκτικής επικοινωνίας 1 1. ί) μη λεκτική επικοινωνία σε ορισμένες περιπτώσεις αντικr/ffmTfV πλήρως το λόγο. Αυτό συμβαίνει στις περιπτώσεις των κωφών, ή στις περιπτώσεις που τα άτομα βρίσκονται σε μεγάλη απόσταση ή σε πολύ θορυβώδες περιβάλλον και επικοινωνούν μόνο με νοήματα (χρηματιστήρια, ιππόδρομοι, εργοστάσια). Αποκλειστική χρήση της μη λεκτικής επικοινωνίας γίνεται επίσης στις περιπτώσεις που πρέπει^ να_σταλεί κάποιο μήνυμα χωρίς να γίνει θόρυβος. Ιδιαίτερη χρήση των μη λεκτικών σημάτων έγινε από το βωβό κινηματογράφο και σήμερα γίνεται στις παραστάσεις μ“παλέτου και στις παντομίμε ς^ ~~~ (\^ ζ τ ις περισσότερες καθημερινές αλληλεπιδράσεις η μη λεκτική οδός δραπαράλληλα με τη λεκτική και η μία συμπληρώνει την άλλη. Συχνά το μη λεκτικό ξεκαθαρίζει το νόημα xoufecri κού μηνύματος (Patterson, 1991). Στους ανθρώπους το ^εττρθ-κίχνάλι παίζει τον_πρωταρχικό ρόλο στην ανταλλαγή \πληρ^ρριο)ν, ενώ το (μη λεκτικό κανάλι επιστρατεύεται κυ{ήως στις-περιπτώσεις που ανταλλάσσονται στάσεις j^oi συ^, Οωσθηματ«Γ'Συχνά το λεκτικό και το μη λεκτικ0"σήμα που μεταδίδονται από το ίδιο άτομο δ^^ρούοντ^ι. Στις περιπτώσεις αυτές, ειδικά όταν το θέμα της συζήτησης είναι συναισθηματικά φορτισμένο, ο λήπτης δίνει βαρύτητα στο μη λεκτικό σήμα παραβλέποντας το λεκτικό (Argyle, 1988). Q Ένας άλλος στόχος των μη λεκτικών σημάτων είναι να βοηθήσουν και να διευκολύνουν τη λεκτική επικοινωνία στα θέματα τα οποία, χωρίς να είναι συναισθηματικά φορτισμένα, είναι δύσκολο να περιγραφούν μόνο με λόγια. Τα θέματα που 2 8 Η ΣΙΩΠΗΛΗ ΓΛΩΣΣΑ Ί ΩΝ ΣΥΝΑΙΣΘΗΜΑΤΩΝ

σχετίζονται με μ£γέθη, με διαστήματα, με σχήματα και με κατευθύνσεις, χρειάζονται τη βοήθεια των σημάτων της μη λεκτικής οδού για να περιγραφούν με σαφήνεια. /Χ4ΝΤα μη λεκτικά σήματα της φωνητικής επικοινωνίας διαφοροήοιούν τα σημαντικά στοιχεία του λόγου από τα λιγότερο σημαντικά, δίνοντας μεγοίλμτερη έμίρβ^στα πιο ενδιαφέροντα σημεία. Με τον τρόπο αυτό κατευθύνεται και αυξομειώνεται ανάλογα η προσοχή και η αφοσίωση του ακροατή. Ο ομιλητής τονίζει ορισμένες λέξεις ή φράσεις, χρησιμοποιεί παύσεις, αλλάζει τον τόνο της φωνής του και ταυτόχρονα κάνει κινήσεις, όταν θέλει να δώσει έμφαση στα κυριότερα σημείατης ομιλίας του. 5. Μ ρύθμιση και ο συγχρονισμός της ροής του λόγου μεταξύ του ομιλητή και του ακροατή συνιστούν μια ακόμα λειτουργία της μη λεκτικής οδού. Διάφορα στοιχεία της, όπως ορισμένες-χειρονομίες, η ανταλλαγή βλέμματος μεταξύ των συνομιλητών, οι παύσεις και η ένταση της φωνής, καθορίζουν τη στιγμή της παράδοσης της συζήτησης από τον ομιλητή στον^κροατή (Cappella, 1985). ζ. Μέρο) της μη λεκτικής επικοινωνίας επίσης μεταδίδονται μηνύματα για τη συμφωνία ή για τη διαφωνία των ακροατών,

όπως και για τις στάσεις τους στα λε/ομενα. Οι άνθρωποι κατά τη διάρκεια' των συνομιλιών τους κινούνται διαρκώς. Στις περιπτώσεις που υπάρχει σύμπνοια μεταξύ των συνομιλητών, οι κινήσεις των σωμάτων τους είναΐ^υθμικές. Οι ρυθμικές κινήσεις που εκτελούν τα σώματα μιας μητέρα», και του βρέφους της κατά τη διάρκεια ενός ήρεμου θηλασίχου συνιστούν μια αρμυνικτ^ορογραφία. Στις-^πέριπτώσεις σύμπνοιας των αλληλεπιδρώντων παρατηρείται επίσης και το «φαινόμενο του καΕΙΣΑΓΩΓΗ 29

θρέπτη ». Διαπιστώνεται δηλαδή ότι όταν δύο άτομα χαίρονται τηΐΓχεβη τους, ο ένας καθρεπτίζει τις στάσεις και τις κινήσεις του άλλου. Αντίθετα, στις περιπτώσεις που υπάρχει διαφωνία η αρμονία αυτή διαταράσσεται και η στάση των αλληλεπιδρώντων διαφέρει ουσιαστικά, αντανακλώντας έτσι τις διαφορετικές τους απόψεις ή τη δυσαρέσκειά τους (Wainwright, 1992). 7. Η μη λεκτική επικοινωνία βοηθάει ιδιαίτερα στην αυτοπαρουσί αση και δίνει τις πρώτες πληροφορίες για το άτομο, ειδικά όταν βρίσκεται σε ένα νέο χώρο. Στη δυτική κουλτούρα δεν θεωρείται ευγενικό να μιλά κανείς για τον εαυτό του και, επομένως, η αρχική πληροφόρηση γίνεται κυρίως με μη λεκτικό τρόπο. Φυσικά, η πρώτη εντύπωση που δημιουργείται δεν είναι πάντα η αληθινή, έχει διαπιστωθεί όμως ότι ως ένα βαθμό διατηρεί την επιρροή της ακόμα και αν αποδειχθεί ψεύτικη. 8. ^ να ς πολύ σημαντικοα στόχος της μη λεκτικής επικοινωνίας είναι ότι καθορίζει το αν θα δημιουργηθεί ή όχι κάποια σχέση, καθώς επίσης και τον τύπο της σχέσης που πρόκειται να δημιουργηθεί, χωρίς αυτό να χρειάζεται να προσδιοριστεί λεκτικά. Για παράδειγμα, στις σχέσεις προϊστάμενου-υφιστάμενου, ο προϊστάμενος καθορίζει, με τα μη λεκτικά σήματα που μεταδίδει, ότι απαιτεί υποτακτική συμπεριφορά από τον υφιστάμενό του. Αυτό μπορεί να σημαίνει ότι ο προϊστάμενος μιλά περισσότερο από τον υφιστάμενο, διακόπτει συχνότερα το λόγο του υφιστάμενου, μιλά δυνατότερα, κατέχει κεντρικό σημείο στο χώρο, πιθανώς να κάθεται -και μάλιστα άνετα- όσο ο υφιστάμενος είναι όρθιος, και κοιτάζει τον υφιστάμενο στα μάτια συχνότερα και για μεγαλύτερα χρονικά διαστήματα. Τα σήματα αυτά αποκωδικοποιούνται από τον 3 0 Η ΣΙΩΠΗΛΗ ΓΛΩΣΣΑ ΤΩΝ ΣΥΝΑΙΣΘΗΜΑΤΩΝ

υφιστάμενο, ο οποίος με τη σειρά του διαμορφώνει σχέση υποταγής απέναντι στον προϊστάμενό του. Στη διαμόρφωση της σχέσης αυτής δεν επεμβαίνει ο λόγος, και με τον τρόπο αυτό αποφεύγεται η αμηχανία και η δυσάρεστη και τεταμένη ατμόσφαιρα που θα μπορούσε να είχε δημιουργηθεί αν η σχέση υποταγής του υφιστάμενου καθοριζόταν λεκτικά (Argyle, 1978· Hargie, 1986). 9. Συχνά μέσω της μη λεκτικής οδθύ~μ£ΐαδίδθνται-μηνύματα τα οποία είτε δεν μπορούν είτε δεν πρέπει να εκφρα
μεγάλο βαθμϊ» ανεξέλεγκτα. Όταν λαμβάνει χώρα ανταλλαγή συναισθημάτων, οι άνθρωποι εμπιστεύονται τη μη λεκτική οδό περισσότερο από ό,τι το λόγο. Στις περιπτώσεις σύγκρουσης του λεκτικού και του μη λεκτικού μηνύματος, ειδικά όταν η σχέση είναι συναισθηματικά φορτισμένη, αποδίδεται περισσότερη βαρύτητα στο μη λεκτικό κανάλι (Argyle, Salter, Nicholson, Williams & Burgess, 1970- Mehrabian & Wiener, 1967). Δεν είναι βεβαίως σπάνιες οι περιστάσεις όπου οι άνθρωποι κά-? νουν συνειδητή χρήση και εκμετάλλευση της μη λεκτικής? τους συμπεριφοράς για να μεταδώσουν ψεύτικες πληροφορίες! αλλά και σ’ αυτές τις περιπτώσεις υπάρχουν οι διαρροές της αλήθειας, τις οποίες ένας έμπειρος λήπτης μπορεί να προσδιορίσει και επομένως να διαπιστώσει την προσπάθεια απάτης. ίΐ'. Μια από τις σημαντικότερες προσφορές της μη λεκτικής επικοινωνίας είναι ότι ως ένα βαθμό ελέγγει και ρυθιιίζει τα συναισθήιιατα των ανθρώπων. Οι Philippot, Feldman και McGee (1991) υποστήριξαν ότι, με τις προσπάθειες που κάνουν οι άνθρωποι για τον έλεγχο των εκφράσεών τους, ελέγχουν ταυτόχρονα και τις ίδιες τις συναισθηματικές καταστάσεις που παράγουν τις εκφράσεις αυτές. Ο Izard (1990) απέδειξε ότι τα συναισθήματα παράγουν εκφράσεις, οι οποίες με τη σειρά τους, δίνοντας ανάδραση στον οργανισμό, παράγουν εντονότερα συναισθήματα, τα οποία παράγουν εντονότερες εκφράσεις, και έτσι οι άνθρωποι μπορεί να μπουν σε μια δίνη κατά την οποία θα χάσουν τον αυτοέλεγχό τους. Επομένως, οι κοινωνικοί κανόνες έκφρασης, επιβάλλοντας τον έλεγχο των εκφράσεων, συμβάλλουν στη διατήρηση του αυτοελέγχου. ■' 12. Τέλος, η σωστή κωδικοποίηση και αποκωδικοποίηση των μη λεκτικών σήϊ5:&τ«^ «π(οςτΓ(Χΐ'η εφαρμογή των κοινωνικών κανόνίον έχφρασης κατά τη διάρκεια των επαφών, απο'τελόυν τα βασικότερα στοιχεία των κοινωνικών δεξιοτήτων. Επομένως, η Kop^may^-sjaaajyia εξαρτάται σε μεγάλο βαθμό από την επαρκή χρήση της μη λεκτικής οδού (Feldman, Philippot & Custrini, 1991). — Η μη λεκτική επικοινωνία στον άνθρωπο και στα ζώα Η μη λεκτική επικοινωνία αποτελεί κεντρικό στοιχείο της κοινωνικής συμπεριφοράς όχι μόνο των ανθρώπων αλλά και των ζώων. Ήδη από το 1872, ο Charles Darwin έχει αναλύσει την εξελικτική πορεία της μη λεκτικής επικοινωνίας, και ειδι32 Η ΣΙΩΠΗΛΗ ΓΛΩΣΣΑ Ί ΩΝ ΣΥΝΑΙΣΘΗΜΑΤΩΝ Τα μη λεκτικά σήματα των ζώων αντανακλούν ευκρινώς και ανεξέλεγκτα τις εσωτερικές τους καταστάσεις.

κότερα των εκφράσεων του ανθρώπινου προσώπου από τα κατώτερα ζώα στα ανθρωποειδή και κατόπιν στους ανθρώπους. Ο Argyle (1978) επίσης υποστήριξε ότι τα βασικά μη λεκτικά σήματα, τα οποία χρησιμοποιεί ο άνθρωπος, αποτελούν εξέλιξη των σημάτων με τα οποία επικοινωνούν τα ζώα. Για παράδειγμα, όταν ο άνθρωπος ^ΐίμώνει, σφίγγει _τα.σαγο\ ια του. Έτσι μεταδίδει ασυνείδητα και χωρίς να το ελέγχει ενα επιθετικό και απειλητικό μήνυμα στους γύρω του. Η έκφραση αυτή αποτελεί εξέλιξη της επίδειξης των δοντιών από τα ζώα, κίνηση η οποία χρησιμεύει ως απειλή και προειδοποιεί για την επιθετική πράξη του δαγκώματος. Το ανθρώπινο χαμόγελο και το γέλιο επίσης θεωρούνται εξελιγμένες^ορφές μιας παρομοιας

ΚίΣΑΓΩΓΗ 33

έκφρασης των ανθρωποειδών η οποία δηλώνει φόβο και υποταγή (Van Hoof, 1972). Μια βασική διαφορά των ανθρώπων από τα ζώα στη χρήση της μη λεκτικής επικοινωνίας είναι ότι ο άνθρωπος συχνά και σε μεγάλο βαθμό έχει συνειδητό έλεγχο στην εκδήλωσή της, ενώ αντίθετα στά*^ωα η^ΓηΤεκτική οδός αντανακλά καθαρά και ανεξέλεγκτα τις εσωτερικές τους καταστάσεις. Επιπλέον, βασική διαφορά της μη λεκτικής επικοινωνίας των ανθρώπων από αυτή των ζώων αποτελεί το γεγονός ότι στα ζώα η μη λεκτική οδός είναι το μοναδικό μέσο^ιικοινωνίας, ενώ στον άνθρωπο αυτή δρα παράλληλα με το λόγο. Τα περιθώρια της μη λεκτικής επικοινωνίας συγκρινόμενα με αυτά της λεκτικής είναι ιδιαίτερα στενά, διότι έχουν τη δυνατότητα να εκφράσουν μόνο εσωτερικές καταστάσεις και προθέσεις, οι οποίες εξελίσσονται στο συγκεκριμένο τόπο και χρόνο της αλληλεπίδρασης. Αντιθέτως, οι άνθρωποι χρησιμοποιώντας τη λεκτική οδό παράλληλα με τη μη λεκτική, καταφέρνουν και μεταδίδουν, εκτός από τα προσωπικά συναισθήματα και τις στάσεις τους, επιπλέον πληροφορίες για άλλους ανθρώπους καθώς και για πράγματα και γεγονότα έξω από τον εαυτό τους. Ταυτόχρονα οι άνθρωποι με την παράλληλη χρήση της λεκτικής και της μη λεκτικής οδού, έχουν τη δυνατότητα να αναφέρονται στο παρελθόν, στο παρόν και στο μέλλον, να προβλέπουν και να κάνουν σχέδια. Τέλος, οι άνθρωποι έχουν μεν διατηρήσει το ρόλο της μη λεκτικής επικοινωνίας στη μετάδοση των συναισθημάτων και στη ρύθμιση των σχέσεων, όμως την έχουν επιπλέον εμπλουτίσει με πολλά άλλα στοιχεία τα οποία απουσιάζουν παντελώς από το ζωικό βασίλειο. Έτσι η μη λεκτική επικοινωνία των ανθρώπων είναι πολύ πιο περίπλοκη από εκείνη των ζωων. Μεγάλο μέρος του''μη’^£Ϊ?τ^ των αν34 Η ΣΙΩΠΗΛΗ ΓΛΩΣΣΑ ΤΩΝ ΣΥΝΑΙΣΘΗΜΑΤΩΝ

θρώπων, όπως αυτό που συμπληρώνει, συνοδεύει και συντονίζει τη λεκτική επικοινωνία, λείπει παντελώς από το ζωικό βασίλειο. Οι διαφορές στις εκδηλώσεις της μη λεκτικής επικοινωνίας των ανθρώπων και των ζώων, που προαναφέρθηκαν, οφείλονται στην αυξημένη δράση των ανωχερων-κένχρων.του κινητικού φλοιού του ανθρώπινου εγκεφάλου σε σχέση με τον εγκεφαλο των ζώων. ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1

ΕΜΦΑΝΙΣΗ: ΦΥΣΙΚΗ ΕΛΞΗ - ΕΝΔΥΜΑΣΙΑ Είναι ανόητο να υποτιμάμε τα συμπεράσματα τα οποία βγαίνουν από την εμφάνιση των ανθρώπων. Το πραγματικό μυστήριο αυτού του κόσμου βρίσκεται στο ορατό και όχι στο αόρατο. Oscar Wilde

Η εμφάνιση είναι από πηγές μη λεκτικών σημάτων και ο ρόλος της γίνεται ιδιαίτερα αισθητός κατά τη διάρκεια των συναισθηματικά φορτισμένων επαφών/όπως είναι αυτές που περιλαμβάνουν τηίσεξουαλική' ^αι τη\(επ7θετι-, (κή^ραστηριότητα. Είναι γνωστό οτΐΤΓΟΓζώ'Οί,'κατά την περίοδο του ζευγαρώματος αλλά και όταν εκδηλώνουν την επιθετικότητά τους, αξιοποιούν και προβάλλουν με τον καλύτερο τρόπο την εμφάνιση του σώματός τους. Ορισμένα είδη πουλιών, για παράδειγμα, στην περίοδο του ζευγαρώματος αποκτούν πολύχρωμα φτερά τα οποία επιδεικνύουν για να έλξουν το ταίρι τους, αλλά και για να απωθήσουν πιθανούς αντιπάλους. Άλλα

είδη ζώων δίνουν διαφορετική διάσταση στο σώμα τους με τις στάσεις που υιοθετούν. Στα περισσότερα ανθρωποειδή η περιοχή των γι·ννητι κών οργάνων διογκώνεται και αλλάζει χρώμα. Στους ανθρώπους η εμφάνιση επηρεάζεται από ^ύοδιαφδ|36 Η ΣΙΩΠΗΛΗ ΓΛΩΣΣΑ ΤΩΝ ΣΥΝΑΙΣΘΗΜΑΤΩΝ

Η φυσική έλξη αποτελούσε πάντα βασικό στοιχείο της ζωής των περισσότερων ανθρώπων. Sandro Botticelli, Η γέννηση της Αφροδίτης (1485-1486). Μουσείο Uffizi, Φλωρεντία.

ρετικούς παράγοντες: από τη φυσική έλξη του προσώπου και του σώματος και από την ενδυμασία (ρούχα, αξεσουάρ, κοσμήματα) Η στάση και η κίνηση του σώματος παίζουν επίσης σημαντικό ρόλο στηνΤμφάνιση των ανθρώπων (τα στοιχεία αυτά αναλύονται σε χωριστό κεφάλαιο). Οι άνθρωποι εύκολα μπορούν να ρυθμίσουν και να μεταβάλουν τον παράγοντα της ενδυμασίας, μολονότι υπάρχουν περιορισμοί από τις καιρικές συνθήκες ή από οικονομικούς παράγοντες. Μικρότερος είναι ο έλεγχος που ασκείται στη φυσική έλξη, αν και σήμερα ακόμα και τα πλέον σταθερα στοιχεία της εμφάνισης, όπως είναι η σωματική κατασκευή η τα χαρακτηριστικά του προσώπου, ως ΕΜΦΑΝΙΣΗ: ΦΥΣΙΚΗ ΕΛΞΗ-ΕΝΔΥΜΑΣΙΑ 3 7

ένα βαθμό μπορούν να μεταβληθούν με μεθόδους όπως η δίαιτα, η γυμναστική, το μακιγιάζ και η αισθητική χειρουργική. — Ρόλος της εμφάνισης + Η εμφάνιση επηρεάζει, συγνο^ασυνείδητα,Ιτη στάση και τη συμπεριφορά των ανθρώπων σε όλες τις κοινωνικές αλληλεπιδράσεις · όπως προαναφέρθηκε όμως, παίζει πολύ σημαντικό ρόλο αιις σχρα£»4-όπου ανταλλάσσονται έντονα συναισθήΜϊ,τα. Οι περισσότεροι άνθρωποι έχουν καταλάβει το σημαντικό ρόλο της εμφάνισης και έτσι δικαιολογείται ο χρόνος, η προσπάθεια και τα τεράστια χρηματικά ποσά που διατίθενται στη δυτική κοινωνία με σκοπό τη βελτίωσή της (ρούχα, καλλυντικά, κοσμήματα, γυμναστήρια, κέντρα ομορφιάς, κοσμητική χειρουργική και άλλα)/(ΡίΛπιοη(1, McCroskey & Payne, 1991). Η φυσική έλξη ή η ομορφιά αποτελεί βασικό στοιχείο m£-&aac. ίσως πεοισσότεοο των γυναικών, αν και σύμφωνα με τη Lyle (1992), σε επισκόπηση που διεξήχθη στην Αγγλία το 1985, βρέθηκε ότι και το 40% των ανδρών θεωρούν την ομορφιά ως ουσιαστικό και επιθυμητό στοιχείο της ζωής τους. Ο Goffman από το 1956 είχε διατυπώσει την άποψη ότι οι άνθρωποι ρυθμίζουν τις εντυπώσεις που δημιουργούν στους συνανθρώπους τους με «θεατρικές παραστάσεις», που συνειδητά δίνουν κάθε μέρα με πρωταγωνιστές τους εαυτούς τους. Ο κυριότερος λόγος για τις καθημερινές αυτές παραστάσεις είναι ότι οι άνθρωποι, ειδικά σε ένα καινούριο και άγνωστο περιβάλλον, δεν μπορούν να προβληθούν ή να αυτοπαρουσιαστούν λεκτικά, και γι’ αυτό αναγκάζονται να χρησιμοποιούν πιο έμμεσους τρόπους, όπως αυτόν της εμφάνισης, για την προβολή 38 Η ΣΙΩΠΗΛΗ ΓΛΩΣΣΑ ΤΩΝ ΣΥΝΑΙΣΘΗΜΑΤΩΝ

Όλοι οι άνθρωποι ασχέτως πολιτισμικού συστήματος ρυθμίζουν τις εντυπώσεις που δημιουργούν στους συνανθρώπους τους με «θεατρικές παραστάσεις» που δίνουν κάθε μέρα, με πρωταγωνιστές τους εαυτούς τους.

τους. Για το λόγο αυτό στις περιπτώσεις που ένα άτομο εμφανίζεται σε ένα χώρο για πρώτη φορά και ενδιαφέρεται για την εντύπωση που πρόκειται να δημιουργησέι - όπως για παράδειγ-' ΕΜΦΑΝΙΣΗ: ΦΥΣΙΚΗ ΕΛΞΗ-ΕΝΔΥΜΑΣΙΑ 3 9

μα στις περιπτώσεις συνεντεύξεων ή δημόσιων εμφανίσεων μελετά την εμφάνισή του με ιδιαίτερη προσοχή. Η εμφάνιση θρίδώσει τις αρχικές πληροφορίες γΐατηΤπροσωπικότητα του /ατόμου, την κοϊνώνΐκήΤοϋ^ΰϊίπεριφορά, την ανταγωνιστικόαητά του και την κοινωνικο-οικονομική του κατάσταση. Οι πληροφορίες αυτές δεν είναι πάντα κατ’ ανάγκη αληθινές, αλλά επηρεάζουν πολύ τη στάση και τη συμπεριφορά των ανθρώπων, και μάλιστα συχνά συνεχίζουν να ασκούν ισχυρές επιρροές ακόμη και όταν αποδπνταύνψτύτι κες (Art? vie. 1988). - Η εμφάνισή δεν δημιουργεί μόνο τις αρχικές εντυπώσεις, αλλά αποτελεί σημαντική πηγή πληροφοριών και στις εξελιγμένες σχέσεις. Οι άνθρωποι, ανάλογα με τους στόχους τους και ανάλογα με την περίσταση που αντιμετωπίζουν, δίνουν έμφαση στην προβολή και την αξιοποίηση διάφορων χαρακτηριστικών της εμφάνισής τους. Για παράδειγμα, στις περιπτώσεις όπου το επιθυμητό είναι η απόκτηση, η διατήρηση ή η εξέλιξη σε κάποια θέση εργασίας, η έμφαση δίνεται στην προβολή χαρακτηριστικών της προσωπικότητας, όπως η τάξη, η συμβιβαστικότητα και η φιλοδοξία, και επιτυγχάνεται χρησιμοποιώντας ντύσιμο αυστηρό και κλασικό. Όταν το επιθυμητό είναι η σύναψη κάποιας σχέσης σεξουαλικής μορφής, η έμφαση της εμφάνισης τοποθετείται στην ποοβολιί της σεξουαλικής έλξης, μέσω της χρήσης έντονου μακιγιάζ και αποκαλυπτικών ή προκλητικών ρούχων. Σε περιπτώσεις ένταξης σε κάποια ομάδα είναι πιθανό η έμφαση να τοποθετηθεί στην προβολή χαρακτηριστικών που δηλώνουν ·£Π4ψ£10χ ι ^ ^ « χ τ ι ^ σε βάρος της ατομικότητας, με τη y ρήση κοινής στολής. Τέλος, αν ο στόχος είναι η προβολή του επαγγελματικού ρόλου, εξασφαλίζεται με τη χρήση στολών εργασίας, όπως εί40 __________________ Η ΣΙΩ1 i l lΛΗ ΓΛΩΣΣΑ ΤΩΝ ΣΥΝΑΙΣΘΗΜΑΤΩΝ

Όταν επιδιώκεται η σύναψη σχέσης σεξουαλικής μορφής, προβάλλεται η σεξουαλική έλξη μέσα από το έντονο μακιγιάζ και τα αποκαλυπτικά ρούχα.

ναι αυτές των γιατρών, των νοσοκόμων ή των υπαλλήλων των καταστημάτων. ΕΜΦΑΝΙΣΗ: ΦΥΣΙΚΗ ΕΛΞΗ-ΕΝΔΥΜΑΣΙΑ 41

— Αποτελέσματα της εμφάνισης Στα κοινωνικά στερεότυπα της δυτικής κουλτούρας η εξωτερική ομορφιά του ατόμου συσχετίζεται ιιε θετικά γαρακτηριστικά της προσωπικότητας. Χαρακτηριστικά παραδείγματα αυτής της συσχέτισης συναντώνται στα παραμύθια, όπου ειδικά οι γυναίκες που έχουν θετικά χαρακτηριστικά περιγράφονται ως όμορφες, ενώ αντίθετα όσες έχουν αρνητικά χαρακτηριστικά εμφανίζονται ως άσχημες. Στα παραμύθια, επίσης, συχνά κακές και άσχημες ηρωίδες παίρνουν προσωρινά ελκυστική μορφή και χρησιμοποιούν την ομορφιά για να επηρεάσουν τους άλλους. Το στοιχείο αυτό των παραμυθιών φανερώνει τη λαϊκή γνώση για την επιρροή και την πειθώ που ασκούν οι όμορφες γυναίκες, κυρίως στον ανδρικό πληθυσμό. Πράγματι, οι Mills και Aronson (1965) σε έρευνά τους διαπίστωσαν και πειραματικά ότι οι ελκυστικές γυναίκες, σε αντίθεση με τις μη ελκυστικές, πείθουν εύκολα τη μεγάλη πλειοψηφία των ανδρών να τους κάνουν κάποια μικρή γάρη, όπως για παράδειγμα να υπογράψουν μια διαμαρτυρία. Ακολουθώντας τα κοινωνικά στερεότυπα οι περισσότεροι άνθρωποι σχετίζουν

την εξωτερική ομορφιά με θετικά χαρακτηριστικά της^ προσωπυ^τηΤας και του τρόπου ζωής. Οι Dion, Berscheid και Walster, το 1972Γπδφΐδυσ1^σαν φωτογραφίες όμορφων, μέτριων και άσχημων ανδρών και γυναικών, ζητώντας από τα υποκείμενα της μελέτης τους να αποδώσουν στα άτομα των φωτογραφιών χαρακτηριστικά της προσωπικότητας και να μαντέψουν την πιθανή κοινωνικο-οικονομική και οικογενειακή τους κατάσταση. Βρέθηκε ότι η πλειοψηφία των υποκειμένων απέδωσαν στα ελκυστικά άτομα θετικά στοιχεία της προσωπικότητας, καλύτερα και πιο ικανοποιητικά επαγγέλματα, πιο επι4 2 Η ΣΙΩΠΗΛΗ ΓΛΩΣΣΑ ΤΩΝ ΣΥΝΑΙΣΘΗΜΑΤΩΝ

τυχημένους γάμους, περισσότερους φίλους, έντονη σεξουαλική δραστηριότητα, ευτυχισμένη ζωή και καλό κοινωνικοοικονομικό επίπεδο. Η μόνη αρνητική συσχέτιση που βρέθηκε στη συγκεκριμένη έρευνα ήταν ότι οι ελκυστικοί άνθρωποι συχνά δεν θεωρούνταν καλοί γονείς. Σύμφωνα με τους Richmond, McCroskey και Payne (1991), όπως έχει διαπιστωθεί από πολλές μελέτες, οι άνθρωποι συσχετίζουν επίσης τη φυσική έλξη με τη νοητική ισορροπία, την κοινωνικότητα και με πολλά άλλα επιθυμητά χαρακτηριστικά. Παρόμοια αποτελέσματα βρέθηκαν και θηκε παιδικός πληθυσμός. Διαπιστώθηκε ότι παιδιά 4-6 χρονών περιγράφουν τα όμορφα παιδιά ως καλύτερα, λιγότερο επιθετικά, πιο έξυπνα, πιο δημοφιλή και καλούς μαθητές (Hatfield & Sprecher, 1986). Η φυσική έλξη επίσης προκαλεί, συχνά ασυνείδητα, θετι κές αντιδράσεις στους περισσότερους ανθρώπους. Για το λόγο αιΤτυοΓέλ'κυστι icoi άνθρωποι απολαμβάνουν προνομιακή μεταχείριση στις περισσότερες διαστάσεις της κοινωνικής ζωής. Πολλές μελέτες έχουν αποδείξει ότι στο εκπαιδευτικό σύστημα επικρατεί έντονη προκατάληψη υπέρ των ελκυστικών ατόμων. Οι ελκυστικοί μαθητές έχει βρεθεί ότι όχι μόνο παίρνουν καλύτερους βαθμούς από τους λιγότερο ελκυστικούς, αλλά οι δάσκαλοι όπως και οι συμμαθητές τους σχετίζονται και καλύτερα και περισσότερο μαζί τους. Η απρεπής συμπεριφορά των ελκυστικών παιδιών επίσης ερμηνεύεται από τους δασκάλους με μεγαλύτερη επιείκεια από παρόμοια συμπεριφορά των λιγότερο ελκυστικών παιδιών. Στις περιπτώσεις αυτές οι εκπαιδευτικοί δεν έχουν κακές προθέσεις να κάνουν διακρίσεις, επηρεάζονται όμως από προσδοκίες που υπακούουν στα υπάρχοντα κοινωνικά στερεότυπα (Richmond, McCroskey & Payne, 1991). Οι Hatfield και Sprecher (1986) επεσήμαναν ότι μεταξύ ΕΜΦΑΝΙΣΗ: ΦΥΣΙΚΗ ΕΛΞΗ-ΕΝΔΥΜΑΣΙΑ 43

παιδιών με χαμηλό δείκτη νοημοσύνης, οι δάσκαλοι χαρακτήριζαν τα λιγότερο ελκυστικά παιδιά ως ικανά μόνο για το ειδικό σχολείο. Παρόμοια κοινωνική προκατάληψη υπέρ των ελκυστικών ατόμων έχει διαπιστωθεί και στα δικαστήρια. Ο Efran, το 1974, διαπίστωσε ότι οι ελκυστικοί άνθρωποι που διαπράττουν μικρά αδικήματα αθωώνονται ευκολότερα στα δικαστήρια, και αν καταδικαστούν, τους επιβάλλονται μικρότερες ποινές από ό,τι στους λιγότερο ελκυστικούς ανθρώπους. Τέλος οι Farina, Bums, Austad, Bugglin και Fischer (1986) διαπίστοχταν ότι οι ψυχικά διαταραγμένες γυναίκες που ήταν ελκυστικές παρέμεναν μέσα στο ψυχιατρείο για λιγότερο χρόνο απο δσες~ήταν λιγότερ(ΓεΧκΰστι κές. Ένα αρνητικό στοιχείο για τις ελκυστικές γυναίκες ωστόσο είναι ότι οι άλλες γυναί-

κες συχνά τους φέρονται επιθετικά και εχθρικά, τις ζηλεύουν, και έτσι είναι δύσκολο να συνάψουν φιλίες,^νώ γενικά όλοι οι ελκυστικοί άνθρωποι είναι δύσκολο να διατηρήσουν πλατωνικές σχέσεις με άτομα του αντίθετου φύλου (Argyle, 1988). Η κοινωνική προκατάληψη υπέρ των ελκυστικών ατόμων πλειοψηφία τους οι ελκυστικοί άνθρωποι είναι πιο ευτυγισμένοι, πιο αποφασιστικοί, και έχουν περισσότερη αυτοπεποίθηση και κοινωνικότητα από τους λιγότερο ελκυστικούς. Αυτό πιθανότατα οφείλεται στις θετικότερες εμπειρίες που αποκτούν τα ελκυστικά άτομα κατά τη διάρκεια της ζωής τους (Mathes & Kahn, 1975). Οι Udry και Eckland, όπως αναφέρουν οι Hatfield και Sprecher (1986), υποστήριξαν ότι οι όμορφοι άνθρωποι είναι συνήθως σεξουαλικά θερμοί, έχουν περισσότερες σχέσεις πριν από το γάμ.ο,,τους· ενώ οι όμορφες"γυναίκες συνήθως παντρεΐΡ ονται πλούσιους συζύγους. Οι ελκυστικοί άνθρωποι επίσης βρίσκουν πιο εύκολα εργασία και αμείβονται καλύτερα σε σχέση 4 4 Η ΣΙΩΠΗΛΗ ΓΛΩΣΣΑ ΤΩΝ ΣΥΝΑΙΣΘΗΜΑΤΩΝ

με τους λιγότερο ελκυστικούς (Quinn, Tabor & Gordon, 1968). Ωστόσο, οι Reis, Wheeler, Spiegel, Kemis, Nezlek και Perri, το 1982, ερευνώντας λεπτομερέστερα διαπίστωσαν ότι οι ελκυστικοί άρρενες φοιτητές ήταν πράγματι πιο αποφασιστικοί, είχαν περισσότερες και καλύτερες ερωτικές σχέσεις, ήταν πιο αυθόρμητοι και μιλούσαν περισσότερο και ευκολότερα για τον εαυτό τους από τους λιγότερο ελκυστικούς· σε αντίθεση όμως με τους άνδρες, οι ελκυστικές φοιτήτριες βρέθηκε ότι ήταν λιγότερο αποφασιστικές, περισσότερο αυθόρμητες, ενώ οι ερωτικές τους σχέσεις ξεκινούσαν κυρίως από τους άνδρες και όχι από τις ίδιες. Οι Hatfield και Sprecher (1986) επιπλέον υποστήριξαν ότι όχι σπάνια συναντάται αρνητική σχέση ανάμεσα στην ομορφιά και στην αυτοεκτίμηση του ατόμου. Αυτό, σύμφωνα μίτους ίδιους συγγραφείς, οφείλεται στο γεγονός ότι πολλοί εμφανίσιμοι άνθρωποι σχετίζουν τις επιτυχίες της ζωής τους_με την ελκυστικότητά τους και όχι με άλλα στοιχεία της προσωπικότητας, τα οποία πιθανώς να θεωρούν σημαντικότερα από την εμφάνισή τους. — Φυσική έλξη Η ομορφιά είναι στοιχείο το οποίο δεν μπορεί εύκολα να οριστεί. Πολλοί υποστηρίζουν ότι βρίσκεται απλώς και μόνο στα μάτια του θεατή. Με μια μικρή αναδρομή στο παρελθόν μπορεί εύκολα να διαπιστωθεί ότι στις διάφορες χρονικές περιόδους διαφορετικά χαρακτηριστικά της εμφάνισης θεωρούντανΊϊμσρφοΓ ή ελκϋ1ττικά7Τίά~πάράδ τα χρόνια του Μεσαίωνα, όταν το φαγητό ήταν λιγοστό και η δουλειά υπαίθρια και σκληρή για τους περισσότερους ανθρώπους, οι ΕΜΦΑΝΙΣΗ: ΦΥΣΙΚΗ ΕΛΞΗ - ΕΝΔΥΜΑΣΙΑ _________________________ 45

Η ομορφιά είναι παντού επιθυμητό στοιχείο, ορίζεται όμως διαφορετικά στα διάφορα πολιτισμικά συστήματα.

γυναίκες που κατάφερναν να διατηρούνται παχουλές και με άσπρο δέρμα (άρα αυτές που δεν είχαν ανάγκη να δουλεύουν σκληρά έξω από το σπίτι) θεωρούνταν πολύ ελκυστικές. Αντίθετα στα χρόνια μας, μετά το δεύτερο ήμισυ του εικοστού αιώνα και ειδικότερα στις δεκαετίες του ’60 και ’70, επειδή μεγάλο 46 Η ΣΙΩΠΗΛΗ ΓΛΩΣΣΑ ΤΩΝ ΣΥΝΑΙΣΘΗΜΑΤΩΝ

μέρος του δυτικού πληθυσμού δεν αντιμετώπιζε πρόβλημα επιβίωσης, ωραία θεωρούνταν η πολύ αδύνατη γυναίκα. Το μαυρισμένο δέρμα επίσης αποτέλεσε βασικό στοιχείο της ομορφιάς,

διότι αντανακλούσε τη δυνατότητα του κατόχου του για διακοπές στον ήλιο ή στα χιόνια. Σήμερα, μερικές δεκαετίες αργότερα, τα στοιχεία της εμφάνισης που θεωρούνται όμορφα έχουν πάλι μεταβληθεί. Συχνά προβάλλονται ως ελκυστικές οι γυναίκες που διαθέτουν καμπύλες, ενώ στην αγορά διατίθενται εσώρουχα που τονίζουν την εμφάνιση του στήθους και της περιφέρειας για τις γυναίκες που δεν διαθέτουν τις καμπύλες αυτές. Το άσπρο δέρμα και πάλι προβάλλεται ως ελκυστικό χαρακτηριστικό, ιδιαίτερα μετά τις επισημάνσεις της ιατρικής κοινότητας για τους κινδύνους καρκίνου του δέρματος από την έκθεση στον ήλιο. Σημαντικές διαφορές για την ερμηνεία του ωραίου συναντώνται και στα διαφορετικά πολιτισμικά συστήματα. Για παράδειγμα, στην Κίνα απαραίτητο στοιχείο της γυναικείας ομορφιάς ήταν τα μικρά πόδια. Προς χάριν της ομορφιάς, για να εμποδίσουν την ανάπτυξη του ποδιού οι μητέρες των κοριτσιών τούς έδεναν σφιχτά τα πόδια, προκαλώντας συχνά σοβαρές αναπηρίες. Σε πολλές φυλές της Αφρικής, χάριν της ομορφιάς, ακόμη και σήμερα τεντώνουν με κρίκους τους λαιμούς ή το κάτω χείλος των γυναικών και τρυπούν τη μύτη περνώντας ξύλα, ή καίνε μεγάλη επιφάνεια του δέρματος των ανδρών δημιουργώντας τατουάζ. Έντονες, δαπανηρές αλλά και επώδυνες επεμβάσεις στο πρόσωπο και στο σώμα γυα χάρη της ομορφιάς όμως γίνονται και στο δυτικό πολιτισμό. Οι εμφυτεύσεις ή οι αφαιρέσεις τριχών, οι μεταβολές στην υφή και στο χρώμα των μαλλιών, τα τατουάζ, οι ανορθώσεις (liftings) στο πρόσωπο, στο στήθος και στις περιφέρειες, οι λιποαναρΕΜΦΑΝΙΣΗ: ΦΥΣΙΚΗ ΕΛΞΗ-ΕΝΔΥΜΑΣΙΑ 47

Οι μητέρες των μικρών κοριτσιών στην Κίνα συνήθιζαν να τους δένουν σφιχτά τα πόδια, για να εμποδίσουν την ανάπτυξή τους, προκαλώντας τους έντονο πόνο και -όχι σπάνιασοβαρές αναπηρίες.

ροφήσεις για τη μείωση του στήθους, της κοιλιάς ή της περιφέρειας, και οι εμφυτεύσεις σιλικόνης για την αύξηση του στήθους και της περιφέρειας αποτελούν ένα μικρό δείγμα των παρεμβάσεων που γίνονται στη δυτική κοινωνία για τη μεταβολή της εμφάνισης των ατόμων. Παρά τις τεράστιες διαφορές που διαπιστώνεται ότι υπάρχουν στις διάφορες χρονικές περιόδους και στους διάφορους πολιτισμούς για το τι θεωρείται όμορφο, όπως διαπίστωσε ο Iliffe από το 1960, ανάμεσα στου^ ανθρώπους του ίδιου πολιτισμικού συστήματος - και πολύ περισσότερο της ίδιας γενιάς υπάρχει σχετική ομοφωνία για το τι είναι όμορφο και τι όχι. Σε όλο τον κόσμο γίνονται συχνά επώδυνες παρεμβάσεις στο πρόσωπο και στο σώμα προς χάριν της ομορφιάς. ΕΜΦΑΝΙΣΗ: ΦΥΣΙΚΗ ΕΛΞΗ-ΕΝΔΥΜΑΣΙΑ 4 9

Στον πληθυσμό των|εφήβων μάλιστα επικρατεί ακόμα μεγαλύτερη ομοφωνία για το ποιος θεωρείται όμορφος και ποιος όχι (Gibbins, 1969). Ο Cunningham το 1986 προσδιόρισε στα πρόσωπα των γυναικών της λευκής φυλής ορισμένα χαρακτηριστικά που πιστεύεται ότι συμβάλλουν στην ομορφιά στις μέρες μας. Μεταξύ αυτών ήταν τα έντονα μήλαν τα αδύνατα μάγουλα, τα σηκωιιένα φρύδια, οι διανοιγ μένες κόβ££&λλά και το συχνό και διάπλατο χαμόγελο. Στοιχεία του ελκυστικού προσώπου θεωρούνται και το απαλό δέρμα, η μύτη μεσαίων διαστάσεων και τα μάτια που δεν απέχουν πολύ μεταξύ τους (Argyle, 1988). Τα

/Παιδικά γ'αρΐ%κτηοιστικοπστο γυναικείο πρόσωπο, όπως το μεγάλο μέτωπο και τα μεγάλα ανοιχτά μάτια, κάνουν το πρόσωπο ιδιαίτερα ελκυστικό. Αντιθέτως, στους ι^νδοες τα παιδικά Λ/α-) ^ακτηριστικά στο πρ'οσο)τΰ)Ί%~ν είναι επιθυμητά, διότι κάνουν τον άνδρα να μοιάζει ανώριμος (Berry & McArthur, 1986). Στην ομορφιά του προσώπου φαίνεται να συμβάλλουν σημαντικά και τ
don προσδιόρισε φεις^τύπους«νθρώπο)ν_ανάλογα με την σωματική, τους κατασκευή και τους αποκάλεσε «σωματότυπους». Αυτοί ήταν ο ενδόμορφος (παχύς, πλαδαρός και στρογγυλός), ο εκτόμορφος (ψηλός, αδύνατος και ευαίσθητος) και ο ιιεσόιιοοΦΡν (ιιυο')δικ και αθλητικός). Στις προσωπικότητες των σωματότυπων αυτών ο Sheldon απέδωσε συγκεκριμένα χαρακτηριστικά. Μεταξύ άλλων υποστήριξε ότι bi μεσόιιοοΧ τείνουν να είναι επιθετικοί και δραστήριοι, οι(ςκτόμορφο) τείνουν να είναι_έξυπνοι και αγχώδεις, ενώ οι £νδόμορφοΓ^ίνουν να είναι νωθροί, χαρούμενοι~και χωρίς πολλές εντάσεις. Σήμερα γνωρίζοΰμε~ότι η σχέση ανάμεσα στα στοϊχειοΡτης προσωπικότητας και του σωματότυπου είναι μάλλον ασθενής. Παρ’ όλα αυτά, όταν οι Wells και Siegel (1961) σε έρευνα τους παρουσίασαν φωτογραφίες ενδόμορφων, μεσόμορφων και εκτόμορφων ανθρώπων και ζήτησαν να τους βαθμολογήσουν σε 24 στοιχεία της προσωπικότητας, βρήκαν ότι ο παχουλός άνθρωπος χαρακτηρίζεται ως συμπαθητικός, καλόκαρδος και εξαρτημένος, ο μυώδης θεωρείται δυνατός και περιπετειώδης, ενώ ο λεπτός κρίνεται ως αγχώδης, νευρικός και απαισιόδοξος. Αυτή η έρευνα ενισχύει την άποψη περί ύπαρξης ισχυρών στερεότυπων που σχετίζονται με την εμφάνιση στη δυτική κοινωνία. Από τα στοιχεία του/^ώματο^/τ^πάχο^ αποτελεί πρόβλημα^ για μεγάλη μερίδα του δυτικου πληθυσμού. Όπως φαίνεται, οι υπέρβαροι άνθρωποι αντιμετωπίζουν απόρριψη και περιφρόνηση από πολλούς συνανθρώπους τους. Διαπιστώθηκε, για παράδειγμα, ότι οι υπέρβαροι έχουν λιγότερες πιθανότητες να γίνουν δεκτοί σε αμερικανικά κολέγια, ακόμα και όταν συναγωνίζονται με άτομα του ίδιου νοητικού επιπέδου. Οι υπέρβαροι έχουν επίσης μικρότερες πιθανότητες να πιάσουν δουλειά ΕΜΦΑΝΙΣΗ: ΦΥΣΙΚΗ ΕΛΞΗ-ΕΝΔΥΜΑΣΙΑ

καν να κερδίσουν κολλά χρήματα: αυτό δνότι, σύμφωνα με τα κοινωνικά στερεότυπα που επικρατούν, οι υπέρβαροι θεωρούνται ανεύθυνοι, τεμπέληδες και λαίααργοι. και πιστεύεται ότι

υστερούν, σε αυτοέλεγγα-^πει δή δεν μπορούν να ελέγξουν το; πρόβλημα του βάρους τους (Argyle, 1988). Ο Parnell (1958) υποστήριξε ότι στις περιπτώσεις ψυχικών διαταραχών υπάρχει σχέση μεταξύ της μορφής της ασθένειας και του σωματικού τύπου του ασθενούς. Σύμφωνα με τα στοιχεία του, τα άτομα που πάσχουν από κατάθλιψη εά^ - ^νήθως-υπέρβαρα. ενώ οι περισσότεροι σχιζοφρενείς είναι λεπτοί. Εκτός από το βάρος, σημρααικό στοιχείο για την εμφάνιση του σώματος είναι και τοτύψος,,το οποίο παίζει καθοριστικό ρόλο ειδικά στον ανδρικό πληθυσμό, επειδή σχετίζεται με τη δύναμη και την υπεροχή^ΟΛΥίIson (1968), σε έρευνά του, συνέστησε σε φοιτητές ορισμένα άτομα, στα οποία απέδωσε επαγγέλματα διαφορετικού κύρους (φοιτητής, καθηγητής, λέκτορας, γιατρός κ.λπ.). Αργότερα ζήτησε από τους φοιτητές να θυμηθούν και να προσδιορίσουν περίπου το ύψος των ατόμων που τους συνέστησε. Διαπίστωσε ότι οι φοιτητές απέδιδαν μεγάλο ύψος στα άτομα υψηλού κύρους και χαμηλότερο ύψος στα άτομα χαμηλότερου κύρους, το οποίο φυσικά δεν συνέπιπτε με την πραγματικότητα. Σύμφωνα με τον Argyle (1988), στην Αμερική ανατίθενται περισσότερες εργασίες σε ψηλούς άνδρες, παρότι η απόδοσή τους στη δουλειά δεν είναι καλύτερη από αυτή των πιο κοντών ανδρών. Το ύψος όμως διαδραματίζει σημαντικό ρόλο και στις επιλογές των συντρόφων. Σύμφωνα με τους Gillis και Avis (1980), οι γυναίκες προτιμούν το ταίρι τους να είναι περίπου 6 ίντσες* ψηλότερο τους, ενώ οι άν* Ίντσα: Μονάδα μέτρησης που αντιστοιχεί σε 2,54 εκ. του μέτρου. 5 2 Η ΣΙΩΠΗΛΗ ΓΛΩΣΣΑ ΤΩΝ ΣΥΝΑΙΣΘΗΜΑΤΩΝ

δρες προτιμούν το ταίρι τους να είναι περίπου 4 */2 ίντσες πιο κοντή από αυτούς. Πολλοί άνδρες μάλιστα αναφέρουν ότι δεν / επιδιώκουν σχέσεις με γυναίκες πιο ψηλές από τους ίδιους διό\ τι φοβούνται ότι αυτές θα υπερισχύσουν σε βάρος τους (RichTTiond, McCroskey & Payne, 1991). — Ενδυμασία Όπως προαναφέρθηκε, η ενδυμασία ή ο τρόπος ντυσίματος αποτελεί βασικό στοιχείο της γενικής εμφάνισης του ατόμου. Στη δυτική κοινωνΓάΓΡΓ την τεράστια ποικιλία των διαθέσιμων ρούχων και με τον ακόμα μεγαλύτερο αριθμό των πιθανών συνδυασμών, η ενδυμασία του κάθε ατόμου αντανακλά τη μοναδικότητα και την ατομικότητά..ιου. Ίσως για το λόγο αυτό, ειδικά μεταξύ των γυναικών, δημιουργείται αμηχανία όταν συναντώνται δύο άτομα ντυμένα με τον ίδιο τρόπο (Wainwright, 1992). Από διάφορες έρευνες έχει διαπιστωθεί ότι πολλά χαρακτηριστικά της προσωπικότητας του ατόμου α-^ ντανακλώνται στον τρόπο ντυσίματος του. ΟγεσωστρεφεΓς^αι οΤ^Τροπαλοί^νθρωποι συνήθως φορούν ρουχ(Γ συμβατικά, συ ν ηΒΐσμενακ αι σκουρόχρωμα, για να ομοιογενοποιούνται με το πλήθος και να χάνονται σ’ αυτό. Αντίθετα ο(εξωστρεφείς > άνθρωποι φορούν πρωτότυπα ρούχα, με έντονες αντιθέσεις και φωτεινά χρώαατα. διότι αυτά έλκουν την προσοχή των άλλων, προβάλλουν το άτομο περισσότερο και το κάνουν να ξεΥοψίζει από τη μάζα (Wainwright" 1992). Οι Rosenfeld και Plax (1977) βρήκαν ότι οι δυναμικοί και με ισχυρή αυτοπεποίθηση φοιτητές ήταν αυθόρμητοι, προκλητικοί και πρωτότυποι στην εΕΜΦΑΝΙΣΗ: ΦΥΣΙΚΗ ΕΛΞΗ-ΕΝΔΥΜΑΣΙΑ 5 3

κλογή των ρούχων τους. Αντίθετα, οι φοιτητές που αφιέρωναν πολύ χρόνο στην εμφάνισή τους ήταν άτομα συμβιβαστικά,

αγχώδη, εξαρτημένα και επιθετικά. Οι Erikson και Sirgy (1985) σε έρευνά τους διαπίστωσαν ότι ανάμεσα στις γυναίκες του προσωπικού ενός πανεπιστημίου οι πιο φιλόδοξες φορούσαν αυστηρά και κλασικά ρούχα. Οι αρχηγοί και οι οπαδοί των επαναστατικών πολιτικών κομμάτων, όπως και αυτοί των συντηρητικών, ντύνονται επίσης ανάλογα με τις αρχές που εκπροσωπούν. Έχει διαπιστωθεί επίσης ότι η ενδυμασία επηρεάζει έντονα τδσο τη συαπεριφόρά το)ν ανθρο)πων που τά φο-~ ρούν, όσο και αυτών που τα βλέπουν. Σύμφωνα με τον Argyle (1988), οι περισσότεροι άνθρωποι συνεργάζονται καλύτερα και βοηθούν συχνότερα τα άτομα που^ είναι περιποιημένα και συντηρητικά ντυμένα. Ο Molloy (1975, 1977) συνέστησε στα άτομα που έχουν μεγάλες φιλοδοξίες να «ντύνονται για την επιτυχία »: δηλαδή για τους μεν άνδρες πρότεινε κουστούμι και γραβάτα, για τις δε γυναίκες κλασικά σκουρόχρωμα κουστούμια. Τα ρούχα φαίνεται να παίζουν πρωταρχικό ρόλο και στην εκδήλωση της σεξουαλικότητας. Ιδΐαιτερ~α^γΤόΓτϊςΊτεριοχές των γεννητικών οργάνων, υπάρχει σύγκρουση μεταξύ της προβολής και της απόκρυψης, όπως για παράδειγμα το ντεκολτέ των γυναικείων ρούχων που ήταν πάντα ένα καυτό σημείο της μόδας. Τα κοσμήματα επίσης, σύμφωνα με τον Argyle, εκτός του ότι δηλώνουν τον πλούτο, τονίζουν και τη σεξουαλική διαθεσιμότητα του ατόμου, ενώ τα διορθωτικά γυαλιά, κα~ τά~τονΈΙπιίά (1972), κάνουν τους ανθρώπους να φαίνονται λιγότερο ελκυστικοί και σεξουαλικά επιθυμητοί αλλά περισσό: τερο έξυπνοι. Παλαιότερα το είδος των ενδυμάτων τα οποία επιτρεπόταν να χρησιμοποιήσει η κάθε τάξη ήταν αυστηρά καθορισμένα. 5 4 Η ΣΙΩΠΗΛΗ ΓΛΩΣΣΑ ΤΩΝ ΣΥΝΑΙΣΘΗΜΑΤΩΝ

Σήμερα στη δυτική κοινωνία δεν υπάρχουν απαγορευτικοί κανόνες για το τι μπορεί κανείς να φορέσει και τι όχι. Παρά ταύτα, οι τιμές ορισμένων ενδυμάτων και κοσμημάτων είναι απαγορευτικές για τις οικονομικά ασθενέστερες τάξεις' έτσι και πάλι υπάρχουν διαφορετικά μαγαζιά που απευθύνονται στην ανώτερη, στη μεσαία και στην κατώτερη τάξη. Επιπλέον, υλικά όπως το μετάξι, και αξεσουάρ όπως ορισμένα καπέλα, είναι τελείως ακατάλληλα για εργασίες χειρωνακτικού τύπου και επομένως σπάνια χρησιμοποιούνται από τα άτομα της εργατικής τάξης. Όπως επεσήμανε ο Kaiser (1985), σήμερα οι σχεδιαστές μόδας δεν απευθύνονται με διαφορετικό τρόπο στις διαφορετικές τάξεις. Αντίθετα η βιομηχανία ρούχων παράγει νέα στιλ για όλα τα κοινωνικά στρώματα ταυτόχρονα. Τα νέα στιλ ντυσίματος υιοθετούνται πιο γρήγορα και πιο εύκολα από άτομα νέα, μορφωμένα, και από άτομα υψηλού κοινωνικού επιπέδου, πιθανώς διότι οι άνθρωποι αυτοί αγαπούν την περιπέτεια και είναι περισσότερο ασυμβίβαστοι. Αντίθετα οι άνθρωποι που ακολουθούν τη μόδα αργότερα είναι συχνά άτομα κοινωνικά αγχώδη, κομφορμιστές και επηρεάζονται εύκολα από άλλους (Millenson, 1985' Kaiser, 1985). Όλες οι κοινωνίες εξασκούν πιέσεις στα μέλη τους προκειμένου_να συμμορφοΥνοντάι με τουςκανόνες τουαπό^κτού τρόπου ντυσίματος. Ο συμβιβασμός αυτός αποτελεί μια έμπρακτη απόδειξη ένταξης και υποταγής του ατόμου στο κοινωνικό σύνολο και αντανακλά το σεβασμό του ατόμου προς την ομάδα. Ακραίο παράδειγμα υποταγής στον τρόπο ντυσίματος

αποτελεί η χρήση των στολών που επιβάλλονται από ορισμένες ομάδες. Οι στολές είναι ένα σταθερό και συνήθως επίσημο μοντέλο ρούχων που δηλώνει ξεκάθαρα ότι ο χρήστης ανήκει σε μια ομάδα, όπως και ποια ιεραρχικά θέση κατέχει ΕΜΦΑΝΙΣΗ: ΦΥΣΙΚΗ ΕΛΞΗ - ΕΝΔΥΜΑΣΙΑ 55

Η συμμόρφωση στον αποδεκτό τρόπο ντυσίματος αποτελεί έμπρακτη απόδειξη ένταξης και υποταγής του ατόμου στις αρχές του κοινωνικού συνόλου.

μέσα στην ομάδα αυτή. Οι στολές ορισμένων ομάδων στοχεύουν επίσης στο να εντυπωσιάσουν τα εκτός ομάδας άτομα ή να τονίσουν την υπάρχουσα κοινωνική απόσταση. Οι στολές (στρατιωτικές, εκκλησιαστικές, δικαστικές κ.λπ.) κατά τη διάρκεια των τελετών είναι ιδιαίτερα εντυπωσιακές, ακριβώς 5 6 Η ΣΙΩΠΗΛΗ ΓΛΩΣΣΑ ΤΩΝ ΣΥΝΑΙΣΘΗΜΑΤΩΝ

διότι στοχεύουν στο να πείσουν τον υπόλοιπο κόσμο ότι αυτοί που τις φορούν έχουν υψηλό επίπεδο δύναμης και επιρροής (Kaiser, 1985). Ένας πρόσφατος, χαρακτηριστικός τρόπος ενταξης σε κάποια ομάδα είναι οι ειδικές μπλούζες που έχουν αποτυπωμένο κάποιο σιίμα fi κάποιο όνομα, όπως για παράδειγμα τα πουλόβερ των απόφοιτων των πανεπιστημίων ή οι μπλούζες και τα κασκόλ των οπαδών των ποδοσφαιρικών ομάδων. Οι νέοι άνθρωποι συχνά κάνουν προσπάθειες να αποφύγουν τους κοινωνικούς κανόνες ντυσίματος και πάντα προσπαθούν να φαίνονται διαφορετικοί από τίΓάτομα τής προηγούμενης γενιάς. Καταλήγουν^οκ'κάΓάυτοί να ακολουθούν - και μάλιστα αυστηρά - συγκεκριμένους κανόνες ντυσίματος, αυτούς που έχει υιοθετήσει η ομάδα της ηλικίας τους* Συχνά οι κανόνες^ϊων _νέων είναι ιδιαίτερα δύσκολοι και αυστηροί όπωςπτΓζΈεριπΤΐοσεις των χίπις, των πανκ και των σκίνχεντς. Οι άνθρωποι στη δυτική, όπως και σε πολλές άλλες κοινωνίες, ντύνονται με διαφορετικό τρόπο στις διάφορες κοινωνικές τους εκδηλώσεις και ακολουθούν τους'^κανόνες~ της κατάλληλης ενδυμασίας για την κάθε περίσταση. Το ντύσιμο είναι διαφορετικό για τη^δουλειά, για το σπίτι, για τα σπορ και για τα πάρτι. Συνήθως στο χώρο δουλειάς χρησιμοποιούνται ρούχα κλασικά, ενώ στη διασκέδαση, στα σπορ και στο σπίτι η έμφαση δίνεται στην άνεση. Με τον τρόπο αυτό η ενδυμασία υποδηλώνει και το αν το περιβάλλον είναι επίσημο ή όχι, καθώς και το πόσο το άτομο σέβεται και συμμορφώνεται προς το περιβάλλον αυτό. ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2

ΕΚΦΡΑΣΕΙΣ ΤΟΥ ΠΡΟΣΩΠΟΥ f r o α ν θ ρ ώ π ιν ο ΠΡΟΣΩΠΟ, αιώνες

τώρα, τραβά την προσοχή και το ενδιαφέρον των διανοούμενων και προκαλεί το θαυμασμό και το δέος των καλλιτεχνών. Ο λαός μας εκφράζει την πεποίθηση ότι «το πρόσωπο αποτελεί τον καθρέπτη της ψυχής », διότι από εκεί εξάγονται τα πολυτιμότερα συμπεράσματα για τον ψυχοσυναισθηματικό και πνευματικό κόσμο των ανθρώπων. Η ευτυχία και η δυστυηα. η ευγαρίστηση και η δυσαρέσκεια, το ενδιαφέρον ή η έλλειψή του, ο φόβος και ο θυμός είναι μερικά από τα στοιχεία που οι περισσότεροι άνθρωποι αποκωδικοποιούν με ακρίβεια από το πρόσωπο. Από το πρόσωπο επίσης ξεκινούν όλες οι επαφές μεταξύ των ανθρο')- ^ πωνκαι επομένως εκεί έχουν αναπτυχθεί και οι ποώτες εκφράσεις χαιρετισμού/ Στον επιστημονικό χώρο η μελέτη του προσώπου ξεκίνησε με την προσπάθεια συσχέτισης των μόνιμων

χαρακτηριστικών του με χαρακτηριστικά της προσωπικότητας όπως η εξυπνάδα, η επιθετικότητα, η συναισθηματική σταθερότητα ή αστάθεια, η ψυχοπαθολογία και άλλα. Η προσπάθεια αυτή όμως σύντομα αποδείχθηκε άκαρπη. Η πρώτη επιτυχής μελέτη για τις εκφράσεις του προσώπου δημοσιεύθηκε από τον Charles Darwin το 1872 με τίτλο Η έκφραση των συναισθημάτων στον άνθρωπο και στα ζώα. Τις μελέτες του 58 Η ΣΙΩΠΗΛΗ ΓΛΩΣΣΑ ΤΩΝ ΣΥΝΑΙΣΘΗΜΑΤΩΝ

Το ανθρώπινο πρόσωπο αιώνες τώρα τραβά την προσοχή και το ενδιαφέρον των διανοούμενων και προκαλεί το θαυμασμό και το δέος των καλλιτεχνών. Leonardo da Vinci, Μόνα Λίζα (Τζιοκόντα) (1503). Μουσείο Λούβρου, Παρίσι.

Darwin, ακολούθησαν πολλές άλλες επιτυχείς μελέτες, οι οποίες απέδειξαν ότι το πρόσωπο είναι το πιο αποκαλυπτικό κανάλι της μτι λεκτικπ^επικοινωνίαα και το κέντρο των κοινωνικών Το ανθρώπινο πρόσωπο είναι το πιο αποκαλυπτικό κανάλι της μη λεκτικής επικοινωνίας και το κέντρο των κοινωνικώνμας αλληλεπιδράσεων.

αλληλεπιδράσεων. Η βασική επιτυχής στροφή, που έκανε ο Darwin σε σχέση με τους προηγούμενους μελετητές, ήταν ότι επικέντρωσε την προσοχή του όχι στα μόνιμα και στατικά χαρακτηριστικά του προσώπου, αλλά στη μελέτη των εκφράσε6 0 Η ΣΙΩΠΗΛΗ ΓΛΩΣΣΑ ΤΩΝ ΣΥΝΑΙΣΘΗΜΑΤΩΝ

ων τις οποίες δημιουργούν οι κινήσεις των μυών του προσώπου. Ο Darwin διατύπωσε την άποψη ότι οι εκφράσεις του προσώπου αποτελούν βασικό μηγανισμό επί βίωση c rmv ριδών αναπτύχθηκαν με τη μέθοδο της φυσικής επιλογής και στοχεύουν στη δημιουργία επιτυχών αλληλεπιδράσεων μέσα στην ομάδα. Πράγματι, σήμερα έχει διαπιστωθεί και πειραματικά ότι τόσο οι άνθρωποι όσο και τα ζώα, όταν δεν καταφέρνουν να εκφράσουν τα συναισθήματά τους στην περιοχή του προσώπου τους, δυσκολεύονται ή και αποτυγχάνουν τελείως στη δημιουργία σχέσεων οποιασδήποτε μορφής. Η σημασία των εκφράσεων του προσώπου αποδείχθηκε και πειραματικά, όταν από τα πρόσωπα μικρών πιθήκων καθώς και από τα πρόσωπα των μητέρων τους αποκόπηκαν οι μυς που ευθύνονται για τη δημιουργία των εκφράσεων. Η ανικανότητα έκφρασης των συναισθημάτων στα ζώα αυτά είχε ως αποτέλεσμα την πλήρη αποτυχία δημιουργίας σχέσεων και δεσμού ανάμεσα στις μητέρες και στα νεογέννητα, και οδήγησε στην πλήρη απόρριψη των νεογέννητων (Izard, 1977).

— Νεύρο φυσιολογία των αυθόρμητων και των υποκριτικών εκωοάσεων Στο ανθρώπινο πρόσωπο διαγράφονται εκφράσεις ^ύοδια- \ Τρόρετικών κατηγοριών. Η πρώτη κατηγορία περιλαμβάνει τις αυθί^μηΤΕς ΕΤίφράσεις, οι οποίες σχηματίζονται στο πρόσωπο λόγω των συναισθηματικών διεγέρσεων στον οργανισμό. Η δεύτερη κατηγορία περιλαμβάνει τις^Οποκριτικές εκφρασΐίς, τις οποίες οι άνθρωποι σχηματίζουν στα πρόσωπά τούς υπακούοντας σε κοινωνικούς κανόνες, χωρίς να υπάρχόύνπαράλΕΚΦΡΑΣΕΙΣ ΤΟΥ ΠΡΟΣΩΠΟΥ 61

ληλες συναισθηματικές διεγέρσεις, ανάλογες με τις εκφράσεις αυτές. Πα να γίνει βαθύτερα κατανοητή η διαφοροποίηση των δύο αυτών κατηγοριών εκφράσεων, θα παρουσιαστεί η διαδικασία δημιουργίας τους στο νευροφυσιολογικό επίπεδο. Όλες οι εκφράσεις του ποοσώπου δημιουργού νται από tic συσπάσεις των

αυών, οι οποίοι μετακινούν το συνδετικό ιστό και το δέρμα και σχηματίζουν γραμμές και αναδιπλώσεις σε διάφορους, συχνά στερεότυπους, συνδυασμούς στα μέρη του προσώπου. Οι μυς του προσώπου δραστηριοποιούνται από τον πυρήνα του προ-_ σωπικού νεύρου, ο οποίος με τη σειρά του δραστηριοποιείται μέσω δύο διαφορετικών οδών. Οι(?5ο)αυτές<οδοί)είναι υπεύθυνες για τη δημιουργία των δύο διαφορετικών κατηγοριών εκφράσεων. Στην<^Ρωΐη κατηγορ-κχ, δηλαδή στις αυθόρμητες εκφράσεις, όταν υπάρχει συναισθηματική διέγερση στον οργανισμό, δραστηριοποιείται ο υποθάλαμος και το στεφανοειδές σύστημα του κατώτερου εγκεφάλου, και μέσω της εξωπυραμιδικής οδού επηρεάζεται ο πυρήνας του προσωπικού νεύρου που προκαλεί τη σύσπαση των μυών του προσώπου. Στη^ευτέρη κατηχοβΤοΡ>η λαδή στην περίπτωση των υποκριτικών εκφράσεων, οι νευρικές διεγέρσεις ξεκινούν από τον κεντρικό φλοιό, όπου υπάρχει χαρτογράφηση των τμημάτων τρυ προσώπου, και πηγαίνουν απ’ ευθείας στο στέλεχος του εγκεφάλου και στον πυρήνα του προσωπικού νεύρου μέσω της πυραμιδικής οδού. Έχει διαπιστωθεί ότι ο έλεγχος του προσώπου μαζί με τον έλεγχο των χεριών κατέχουν τα 2/3 της επιφάνειας του κινητικού φλοιού, ενώ ο έλεγχος ολόκληρου του υπόλοιπου σώματος περιορίζεται στο υπόλοιπο 1/3 της επιφάνειας. Η δυσανάλογη αυτή κατανομή στον κινητικό φλοιό αντανακλά την ικανότητα του εγκεφάλου για λεπτομερέστατο 62 Η ΣΙΩΠΗΛΗ Ι ΛΩΣΣΛ ΤΩΝ ΣΥΝΑΙΣΘΗΜΑΤΩΝ

Οι αυθόρμητες εκφράσεις του προσώπου είναι στερεότυπες, οικουμενικές και εγγενείς.

έλεγχο των κινήσεων των μυών του προσώπου, όπως και των χεριών. Επίσης έχει βρεθεί ότι ο έλεγχος του κάτω μέρους του προσώπου απασχολεί πολύ μεγαλύτερη επιφάνεια του κινητικού φλοιού από ό,τι ο έλεγχος του επάνω μέρους του προσώπου. Στην άνιση αυτή κατανομή οφείλονται οι πολυάριθμες εκλεπτυσμένες και εξειδικευμένες κινήσεις που γίνονται κατά τη διάρκεια της ομιλίας (Feldman & Rime, 1991 ■ Argyle, 1988). Οζίχυϋδρμηι^ που προκαλούνται από τη δράστη ριοποιηση του κατώτερου εγκεφάλου είναι στερεότυπες, οικουμενικές και εγγενείς Επιπλέον, στις εκφράσεις αυτές διαπιστώνονται κοινά στοιχεία ανάμεσα στα ζώα και στον άνθρωπο. Αντίθετα η ^ευτερή' κατηγορι^των ελεγχόμενων, υποκριτικών εκφράσεωνεμχρανΐζε^ι μόνο στον άνθρωπο..και ΕΚΦΡΑΣΕΙΣ ΤΟΥ ΠΡΟΣΩΠΟΥ 63

σχηματίζεται για λόγους Koivomjcmk. χωρίς να υπάρχει παράλληλη συναισθηματική διέγερση. Υποκριτικές εκφράσεις επίσης δημιουργούνται στις περιπτώσεις που γίνεται προσπάθεια απόκρυψης ή παραποίησης των αυθόρμητων εκφράσεων που προκαλούνται από κοινωνικά μη αποδεκτές συναισθηματικές φορτίσεις. Οι υποκριτικές εκφράσεις είναι προϊόν μίμησης και μάθησης και διαφέρουν σημαντικά στα διάφορα πολιτισμικά συηιήμαχα^Χτην καθημερινή ζωή και κατά τη διάρκεια των κοινωνικών αλληλεπιδράσεων, οι εκφράσεις του προσώπου μπορεί να είναι τελείως αυθόρμητες, τελείως υποκριτικές, ενώ στις περισσότερες περιπτώσεις είναι μερικά αυθόρμητες και μερικά υποκριτικές, και δημιουργούνται με την ταυτόχρονη ενεργοποίηση και των δύο νευρικών οδών που προαναφέρθηκαν. Έχει διαπιστωθεί ότι οι εκ γενετής τυφλοί καθώς και οι άνθρωποι που τυφλώνονται νωρίς στη ζωή τους δεν έχουν καλό κινητικό έλεγχο στα πρόσωπά τους, με αποτέλεσμα να θεωρούνται ανέκφραστοι και να χαρακτηρίζονται

-φυσικά εσφαλμένα- ως συναισθηματικά «παγωμένοι». Σύμφωνα με τους Feldman και Rime (1991), λεπτομερέστερες μελέτες έχουν διαπιστώσει ότι ενώ οι εκ γενετής τυφλοί διαγράφουν στα πρόσωπά τους αναγνωρίσιμες και φυσιολογικές εκφράσεις όταν υπάρχει συναισθηματική διέγερση, τα ίδια άτομα δεν μπορούν να υποκριθούν επαρκώς για συναισθηματικές καταστάσεις που δεν βιώνουν στην πραγματικότητα. Η ανικανότητά τους αυτή φυσικά οφείλεται στο ότι δεν μπορούν να δουν και κατόπιν να μιμηθούν τις υποκριτικές εκφράσεις. 6 4 Η ΣΙΩΠΗΛΗ ΓΛΩΣΣΑ ΤΩΝ ΣΥΝΑΙΣΘΗΜΑΤΩΝ

— Οι εκφράσεις του προσώπου στον άνθρωπο και στα ζώα Στα περισσότερα είδη ζώων τα νευρικά ερεθίσματα που ευθύνονται για τη δημιουργία των εκφράσεων ξεκινούν από τον κατώτερο εγκέφαλο, και ειδικότερα από τον υποθάλαμο και από το στεφανοειδές σύστημα μετά από συναισθηματική διέγερση. Συνεπώς, για τη δημιουργία εκφράσεων στα πρόσωπα των ζώων δρα η πρώτη νευρική οδός, με αποτέλεσμα οι συναισθηματικές τους αντιδράσεις να είναι στερεότυπες και να μεταβάλλονται σπάνια από τις συνθήκες του περιβάλλοντος. Η αποκλειστική δράση του κατώτερου εγκεφάλου για τη δημιουργία των εκφράσεων στα ζώα έχει αποδειχθεί και πειραματικά. Σκύλοι και γάτες, στους οποίους αποκόπηκε ο φλοιός, κατάφεραν να εκδηλώσουν κανονικά και τη σεξουαλική και την επιθετική δραστηριότητά τους, επειδή για τη δράση των εκφράσεών τους ευθύνεται αποκλειστικά ο κατώτερος εγκέφαλος και όχι ο φλοιός. Η έλλειψη ελέγχου ή υποκρισίας στις εκφράσεις των ζώων αποτελεί και τη βασική τους διαφορά από τις εκφράσεις των ανθρώπων (Buck, 1984· Rinn, 1984). Όσον αφορά την ικανότητα αποκωδικοποίησης, έχει διαπιστωθεί ότι και αυτή είναι εγγενής στα ζώα, ακόμα και στους πιθήκους οι οποίοι βρίσκονται ψηλά στην εξελικτική κλίμακα. Οι πίθηκοι όμως πρέπει να φτάσουν σε ορισμένο επίπεδο ωριμότητας, για να μπορέσουν να εκδηλώσουν πλήρως την ικανότητά τους για αποκωδικοποίηση των συναισθημάτων. Πίθηκοι που μεγάλωσαν σε απομόνωση, σε ηλικία δύο μηνών είχαν την ικανότητα να διακρίνουν και να αντιδρούν σωστά σε ένα θυμωμένο και απειλητικό όπως και σε ένα χαρούμενο πρόσωπο ενήλικου (Sackett, 1966). Αυτοί όμως που μεγάλωσαν φυΕΚΦΡΑΣΕΙΣ ΤΟΥ ΠΡΟΣΩΠΟΥ 6 5

σιολογικά μέσα σε ομάδες ήταν πιο εκφραστικοί και αντιδρούσαν στις εκφράσεις των προσώπων πιο σωστά και πιο νωρίς από τους πιθήκους που μεγάλωσαν στην απομόνωση. Επομένως, για τους πιθήκους ο μηχανισμός αποκωδικοποίησης των συναισθημάτων από το πρόσωπο είναι μεν εγγενής, αλλά ωριμάζει και εκδηλώνεται σταδιακά μετά τη γέννησή τους (Mason, 1985).

— Εξέλιξη των εκφράσεων στο ανθρώπινο πρόσωπο Σύμφωνα με τον Malatesta (1985), τα βρέφη διαθέτουν εκ γενετής όλε£_ιιη αυθόρμητες συναισθηματικές εκφράσεις,^ οι οποίες όμως ωριμάζουν σταδιακά μέχρι την ηλικία των έξι μηνών. Άλλοι ερευνητές υποστηρίζουν ότι οι εκφράσεις στα παιδιά δεν ωριμάζουν πλήρως πριν από την ηλικία των δύο ετών. Στο τέλος του δεύτερου έτους, όμως, τα παιδιά έχουν να επιδείξουν μια πλήρη γκάμα των-αυθόρμητων εκφράσεων, οι οποίες από την ηλικία αυτή και μετά δεν υφίστανται πλέον καμία αλλαγή (Field, Woodson, Greenberg & Cohen, 1982). Αργότερα στη ζωή τους τα παιδιά μαθαίνουν επιπλέον να χρησιμοποιούν

τους κοινωνικούς κανόνες έκφρασης και να χειρίζονται τις υποκριτικές εκφράσεις. Αν και τα παιδιά προσχολικής ηλικίας συχνά μιμούνται με επιτυχία ορισμένες εκφράσεις (συχνότερα τϊς^τίκες)7ο*σΰνολικός έλεγχος των εκφράσεων φτάνει σε ικανοποιητικό σημείο στην ηλικία των δέκα ετών περίπου (Ekman, Roper & Hager, 1980). Οι Gnepp και Hess (1986) μελέτησαν παιδιά 6 έως 15 ετών και διαπίστωσαν ότι η γνώση που αφορά την εφαρμογή των κοινωνικών κανόνων έκφρασης αυξάνεται μέχρι την ηλικία των 10 ετών, αλλά σταθεροποιείται στο 66 Η ΣΙΩΠΗΛΗ ΓΛΩΣΣΑ ΤΩΝ ΣΥΝΑΙΣΘΗΜΑΤΩΝ

Στο τέλος του δεύτερου έτους τα παιδιά έχουν να επιδείξουν μια πλήρη γκάμα εκφράσεων.

επίπεδο αυτό με ασήμαντες αλλαγές από εκεί και μετά. Οι ίδιοι ερευνητές υποστήριξαν ότι τα παιδιά ελέγχουν τους λεκτικούς κανόνες ευγενικής έκφρασης νωρίτερα από ό,τι τους μη λεκτικούς κανόνες ευγενικής έκφρασης των συναισθημάτων τους. Παράλληλα με την ικανότητα εθελοντικού ελέγχου των εκΕΚΦΡΑΣΕΙΣ ΤΟΥ ΠΡΟΣΩΠΟΥ 6 7

φράσεων από τα παιδιά εξελίσσεται και η ικανότητά τους για αποκωδικοποίηση. Αρχικά δηλαδή τα παιδιά αποκωδικοποιούν με επιτυχία κυρίως τις αυθόρμητες αντιδράσεις, ενώ πολύ αργότερα μαθαίνουν την αποκωδικοποίηση των υποκριτικών εκφράσεων^ Phi 1 ippot, Feldman & McGee, 1991). [(πρώτη έκφραση στα πρόσωπα των βρεφών είναι αυτή που συνοδεύΓΓΕο κλάμα ως αντίδραση στον πόνο ή στην πείνα. Το κλάμα του μωρού αποτελεί πολύ αποτελεσματικό ερέθισμα για τους ενηλίκους και σχεδόν πάντα διεγείρει έντονα το ενδιαφέρον τους. Σταδιακά το κλάμα του μωρού διαφοροποιείται σε κλάμα πόνου, πείνας και θυμού (Izard, 1978). Αλλες εκφράσεις που εμφανίζονται από νωρίς στα βρέφη είναι η αηδία, ως αντίδραση σε μια άσχημη γεύση, και το ξάφνιασμα, ως αντίδραση σε ένα απότομο και έντονο ερέθισμα (Argyle, 1988). Το χαμόγελο εμφανίζεται από πολύ νωρίς στο πρόσωπο του βρέφους, ειδι~ κα κατά τη διάρκεια του ύπνου, όχι όμως ως αποτέλεσμα ευχάριστου εξωτερικού ερεθίσματος αλλά ως αντανακλαστική αντίδραση. Το κοινωνικό χαμόγελο εμφανίζεται περίπου στους 2,5 μήνες. Το γέλιο, το ενδιαφέρον, η θλίψη, η έκπληξη και ο θυμός εμφανίζονται στους 4 περίπου μήνες, ενώ η έκφραση φόβου εμφανίζεται στους 6 μήνε^Στϊ^ηΙικια των 6 μηνών τα περισσότερα^ΰγιή βρέφη διαθέτουν σχεδόν όλες τίΓ FKmoBc^σεις, αποτέλεσμα κυρίως της ωρίμανσης των εκ γενετής υπαρχόντων μηχανισμών. Αργότερα τα βρέφη μαθαίνουν va_£l±f-_ χουν τις συναισθηματικές εκφράσεις τους και προσαρμόζονται στους κοινωνικούς κανόνες ελέγχου ή ακόμα και πλήρους απόκρυψης των συναισθημάτων τους ανάλογα με τις περιστάσεις. Τα παιχνίδια της μίμησης των εκφράσεων του προσώπου, που παίζουν συχνά οι ενήλικες με τα βρέφη, βοηθούν στην εκμάθηση των λεπτών κινήσεων του προσώπου που α68 Η ΣΙΩΠΗΛΗ ΓΛΩΣΣΑ ΤΩΝ ΣΥΝΑΙΣΘΗΜΑΤΩΝ

ποατούνται για την έκφραση των συναισθημάτων τους (Meltzoff & Moore, 1977). Από τους(ό'μήνες τα βρέφη, όταν δεν είναι βέβαια για το πώς πρέπει να αντιδράσουν σε ένα άγνωστο ερέθισμα, παρατηρούν τις εκφ^σΗς των ενηλίκων και αντιδρούν ανάλογα (Feinman, 1985). Οι εκφράσεις των συναισθημάτων στο ανθρώπινο πρόσωπο αρχικά είναι παρόμοιες με τις αντανακλαστικές κινήσεις. Σταδιακά όμως αρχίζει ο έλεγχός τους, οπότε και οι εκφράσεις καταλήγουν να υπακούουν σε περίπλοκους κοινωνικούς κανόνες. Αυτό φαίνεται καθαρά από το

γεγονός ότι τα μωρά στην αρχή κλαίνε άσχετα από την παρουσία ή απουσία κάποιου ενηλίκου. Τα παιδιά ηλικίας 12 μηνών όμως σταματούν να κλαίνε όταν δεν είναι κανείς τριγύρω να τα ακούσει, ενώ κλαινε υπερβολικά όταν κάποιος τα ακούει, για να πετύχουν το σκοπό τους (Argyle, 1988). Η ικανότητα αποκωδικοποίησης των εκφράσεων καθυστερεί να αναπτυγθεί στα βρέφη, τα οποιαΤενω γνωρίζ(^~ΓΓΓφϊονή της μητέρας τους και πριν απο τη γέννηση, μαθαίνουν το προσωπό_ιιμ^π£βίπου στΌΰςΤμηνες. Η οπτική ετοιμότητα στα βρέφη είναι λιγότερο καλά ανεπτυγμένη από την ακουστική, και χρειάζεται αρκετό καιρό να ωριμάσει. Στην αρχή της ζωής τους τα μωρά κοιτούν την περιφέρεια των προσώπων και ειδικότερα τη διαχωριστική γραμμή μεταξύ του τριχωτού της κεφαλής και του προσώπου. Η πρώτη μη τυχαία οπτική επαφή επιτυγχάνεται γύρω στις j .5 εβδομάδες. Τα βρέφη σε ηλικία μεταξύ 3 και 5 μηνών διακρίνουν στο ανθρώπινο πρόσωπο πρώτα την ευχαρίστηση., μετά την έκπληξη, τη θλίψη και τέλος το φόβο. Τις έξι κυριότερες εκφράσεις συναισθηματικών καταστάσεων (χαρά, έκπληξη. φοΒο. θυμό, λύπη και αηδία) τα περισσότερα παιδιά είναι σε θέση να τις διακρίνουν σωστά και εύκολα μετά την ηλικία των 2 ετών (Ekman, 1982). Στην ηλικία ΕΚΦΡΑΣΕΙΣ ΤΟΥ ΠΡΟΣΩΠΟΥ 69

αυτή επίσης τα^ηπιαχαταλαβαίνουν ότι οι άνθρωποι συχνά προσποιούνται, ση9^*δήμ^ρ^^ εκ-~ διαφορετικό (Hairis, Oltohof, & Terwogt, 1981). — Κοινωνικοί κανόνες έκφρασης των συναισθημάτων στο πρόσωπο Το σύνολο των κανό vow που καθορίζουν, την εκδήλωση ή μη, όπως και την ένταση έκφρασης των συναισθημάτων ανάλογά με την περίσταση καλούνται^κοινωνικοί κανόνες έκ-^ φράσής». Οι κανόνες αυτοί άλλοτε επιβάλλουν την αύξηση καιαλλοτε τη μείωση συμπεριφορών που σχετίζονται με συγκεκριμένες συναισθηματικές καταστάσεις. Οι κοινωνικοί κανόνες έκφρασης, επειδή στηρίζονται στην παρατήρηση και στη μίμηση, είνα^^ελλιτιώς ανεπτυγμένοι στους εκ γενετής τυφλού^, με αποτέλεσμα την πτωχή τους υποκριτική ικανότητα * και τη δημιουργία προσώπου που μοιάζει ανέκφραστο και κενό κατά τη διάρκεια των συνομιλιών τους. Το πρόβλημα αυτό των εκ γενετής τυφλών συχνά συμβάλλει στον έντονο στιγματισμό τους, ενώ παρασύρει πολλούς ανθρώπους-ακόμα και ειδικούςσε λάθος διαγνώσεις πνευματικής αναπηρίας ή συναισθηματικής διαταραχής. Οι κοινωνικοί κανόνες έκφρασης είναΐ(5ιαφορετικοί)σε κάθε πολιτισμικό στ^τιμια, ενώ διαφέρουν καΓαναΧογα με το μορφωτικό και οικονομικό επίπεδο των κοινωνικών ομάδων.^ Σε ορισμε^^οννωνίες οι κανόνες έκφρασης είναι ιδιαίτερα / αυστηροί και απαιτητικοί, και συχνά επιβάλλουν την πλήρη καταπίεση συναισθημάτων ή ακόμα και την εκδήλωση των α- j κριβώς αντίθετων από αυτά που το άτομο βιώνει στην πραγμα- / 7 0 Η ΣΙΩΠΗΛΗ ΓΛΩΣΣΑ ΤΩΝ ΣΥΝΑΙΣΘΗΜΑΤΩΝ

τικότητα. Στην ιαπωνική κουλτούρα, για παράδειγμα, δεν επιτρέπεται η δημόσια έκφραση δυσάρεστων συναισθημάτων, ενώ ανάλογος κανόνας δεν υπάρχει στην αμερικανική κουλτούρα. Ο Friesen (1972) διαπίστωσε και πειραματικά τις διαφορές των κοινωνικών κανόνων έκφρασης στον ιαπωνικό και στον αμερικανικό πολιτισμό. Ζήτησε από Αμερικανούς και Ιάπωνες φοιτητές να παρακολουθήσουν την προβολή μιας πολύ δυσάρεστης ταινίας όταν βρίσκονταν μόνοι τους σε ένα δωμάτιο.

Τα άτομα που έλαβαν μέρος στην έρευνα βιντεοσκοπήθηκαν κατά τη διάρκεια της προβολής της ταινίας, χωρίς να το γνωρίζουν. Στα πρόσωπα των Αμερικανών καθώς και των Ιαπώνων βρέθηκε ότι καθρεπτίστηκαν παρόμοιες εκφράσεις αηδίας κατά τη διάρκεια της προβολής. Στη συνέντευξη όμως που ακολούθησε οι Αμερικανοί συνέχισαν να έχουν την έκφραση της αηδίας, ενώ οι Ιάπωνες προσπαθούσαν να παρουσιάσουν ευχάριστες εκφράσεις στα πρόσωπά τους όταν μιλούσαν για την ταινία. Στην αριστοκρατική τάξη της Αγγλίας επίσης αποφεύγεται η έντονη δημόσια εκδήλωση αρνητικών αλλά και θετικών συναισθημάτων (stiff upper lip). Αντίθετα στην πατρίδα μας και σε άλλες μεσογειακές χώρες ορισμένες φορές επιβάλλεται η έντονη εκδήλωση του θρήνου, ακόμα και όταν δεν υπάρχει συναισθηματικό υπόβαθρο για την εκδήλωση αυτή. Παλαιότερα στην Ελλάδα υπήρχε η μοιρολογίστρα, σαν ένα είδος επαγγέλματος, η οποία στις κηδείες θρηνούσε υπερβολικά χωρίς να πάσχει. ΕΚΦΡΑΣΕΙΣ ΤΟΥ ΠΡΟΣΩΠΟΥ 71

Αποκωδικοποίηση των εκφράσεων του προσώπου ι ανακοίνωσε Επτά κυριε£ συγκινησιακέ^ κα-: ^"ταστάσεϊςΐι οποίες διαγράφονται στο πρόσωπο και μπορούν σχετικά εύκολα να αποκωδικοποιηθούν σωστά από τη μεγάλη πλειοψηφία των ανθρώπων. Αυτές είναι η χαρα, η έκπληξη, ο φόβος, ο θυμός, η θλίψη, η αηδία και το ενδιαφερον. Αργότερα ο Ekman (1982), ενώνοντας στοιχεία από εννέα διαφορετικές έρευνες που αφορούσαν τις κατά παράκληση υποκριτικές εκφράσεις, βρήκε ότι κατά μέσο όρο οι έξι πιο σωστά αποκωδικοποιούμενες συναισθηματικές καταστάσεις είναι οι ακόλουθες: |^όζ79%,(έκπληξη 65%(^>όβος 62Ψ<ζβν>μός 5 5%,^λίψη 57% καΐ(αηδία^4%. Οι αυθόρμητες εκφράσεις αποκωδικοποιούνται ευκολότερα από τις υποκριτικές, λόγω των ατομικών και των πολιτισμικών διαφορών που υπάρχουν στους κοινωνικούς κανόνες που διέπουν τις υποκριτικές εκφράσεις (Zuckerman, DePaulo & Rosenthal, 1981). Στις αυθόρμητες αντιδράσεις, .η χαρά ρτο πρόσωπο εκφράζεται κυρίως με την ύπαρξη έκτος από τις περιπτώσεις που το χαμόγελο εκφράζει σαρκασμό και επιθετικότητα). Οι άνθρωποι χαμογελούν περισσότερο στα άτομα τα οποία συμπαθούν και για τα οποία αισθανονται έλξη. Το χαμόγελο επίσης χαρακτηρίζει τις ζεστες και ευχάριστες προσωπικότητες και τα άτομα που δείχνουν αυξημένη κατανόηση, αν και ειδικά οι γυναίκες το χρησιμοποιούν και όταν αισθάνονται_αμηχανιρ;.. Το χαμόγελο αποτελεί μια από τις σημαντικότερες κοινωνικές αμοιβές και συχνά χρησιμοποιείται στις συνομιλίες για να ενθαρρύνει τη συζήτηση. Αντίθετα ψ^ύνοφρΰωση και ^έλλειψη χαμόγελου φανερώνουν δυσαρέσκεΠΤκάΓέλλειψη κατανόησης, και διαταράσσουν σοβαρά ή και διακόπτουν τελείως τις αλληλεπι72 Η ΣΙΩΠΗΛΗ ΓΛΩΣΣΑ ΤΩΝ ΣΥΝΑΙΣΘΗΜΑΤΩΝ

Το χαμόγελο αποτελεί μία από τις σημαντικότερες κοι νωνικές αμοιβές.

δράσεις. θλίψη^και απογοήτευση, χαρακτηρίζονται από την προς τα'κατω κλίσητων άκρων του στόματος και γενικότερα όλωχτων χαρακτηριστικών του προσώπου. Οι ακραίες μορφές θΧίψης ξπίσης εκδηλώνονται με δάκρυα, μεχείλη που τρέμουν και. συχνά, με την προσπάθεια απόκρυψης του προΣτις ακραίες μορφές θλίψης., απογοήτευσης και απόγνίοσης γίνεται προσπάθεια απόκρυψης του προσώπου. 7 4 Η ΣΙΩΠΗΛΗ ΓΛΩΣΣΑ ΤΩΝ ΣΥΝΑΙΣΘΗΜΑΤΩΝ

σώπου, συνήθως μέσα στα χέρια. Η^χηδία χαρακτηρίζεται με το στένεμα των ματιών, τη δημιουργία ρυτίδων στη μύτη και, συχνά, με τη στροφή της κεφαλής μακριά από ττμ^τηγή πρόκλησης του συγκεκριμένου συναισθήματος. (Χθυμός Περιλαμβάνει σταθερό κάρφίαμα με τα μάτια, συ_νοφρύ(οση και σφίξιμο ή τρίξιμο των δοντιών. Επιπρόσθετα σε καταστάσεις έντονου θυμού αλλάζει το χρώμα του προσώπου, καθώς ή κοκκινίζει ή αποχρωματίζεται τελείως. Τέλος ο; φόβο^εκδηλώνεται με τα πολύ ανοιχτά μάτια και στόμα, με τρεμούλα στο πρόσωπο και στο σώμα, και με τον αποχρωματισμό του προσώπου (Wainwright, 1992). Στη δυτική κοινωνία, όπως διαπίστωσαν οι Ekman και Friesen (1975), το σήκωμα των φρυδιών φανερώνει : έκπληξη ή απορία ^ 'ώ το σούφρωμα της μύτης φανερώνει αηδία. Στο πρόσωπο όμως δεν καθρεπτίζονται μόνο οι συναισθηματικές καταστάσεις, αλλά και οίΓστάσε^^'απόψειί} και οι {Λε^6ΐϊ}^σεΐ§ που έχει το άτομο για τους άλλους ανθρώπους. Η c υπερ^ ή Ί ^αι η^υποτακτικότητά: επίσης αντανακλώνται στο πρόσωπο. Η υπεροχή στις δυτικές κοινωνίες συχνά διαγράφεται στο πρόσωπττμε’το κατέβασμα των φρυδιών και με την έλλειψη χαμόγελου (Keating, Mazur, Seagall, Cysneiros, Divale, Kilbridge, Komin, Leahy, Thurman & Wirsing, 1981). Τα φρύδια επίσης δραστηριοποιούνται όταν υπάρχει δυσπιστία και απορία. Το γρήγορο ανεβοκατέβασμα των φρυδιών (eyebrow flash) χρησιμοποιείται καί ώς γρήγορος χαιρετισμός, ο οποίος σύμφωνα με τον Wainwright (1992) φαίνεται να είναι εκδήλωση οικουμενικού χαρακτήρα. Ένα από τα πιο επιτυχή συστήματα συστηματικής και λε_ζιιο)^ραύς_ΐιελέτης των εκφράσεων του προσώπου είναι το \«Σύστημα κωδικοποίησης της δράσης του προσώπου ^Facial ΕΚΦΡΑΣΕΙΣ ΤΟΥ ΠΡΟΣΩΠΟΥ 75

Action Coding System - FACS) xro\fEkman κα{ Friesen (1978). To j FACS |Εεριγράφει όλες τις πιθανές~ορ«τές κινήσεις του προσώπου, καθώς και τους ιιυς που είναι υπεύθυνοι για τη ν κάθε j κίνηση. Συγνά για μία κίνηση του προσώπου δραστηριοποιούνται περισσότεροι του ενός μυς, ενώ σε άλλες περιπτώσεις ο ίδιος μυς είναι υπεύθυνος για περισσότερες από μία κινήσεις. T(uiumw> των μυων που ευθύνονται για κάθε κίνηση καλείται/μονάδα δράσης»^ΰύοη unit). Το σύστημα των Ekman και Friesen είναι ευρέως αποδεκτό και χρησιμοποιείται από πολλές ερευνητικές ομάδες. Μια άλλη τεχνική η οποία αναπτύχθηκε από τους Ekman, Friesen και Tomkins (1971), και καλείται «Τεχνική βαθμολόγησης του συναισθήματος στο πρόσαϊπΟ'», (FaciaTAffect'Scoring Technique - FAST), στοχεύει στη συσχέτιση των κινήσεων των μυών του προσώπου με τις συναισθηματικές καταστάσεις, πεποιθήσεις και στάσεις που βιώνουν οι άνθρωποι. Στην τεχνική~αυτή βαθμολογούνται τρεις διαφορετικές περιοχές του προσώπου, δηλαδή το £άτω μέρο3 που περιλαμβάνει τα μάγουλα, τη μύτη και το στόμα, τδ,·(ιεσαίο7μ.έρος που περιλαμβάνει τα μάιια^και τα φρύδια, και τς/άνω μέρος / του προσώπου που περιλαμβάνει τομέιωπρ. Η καθεμία από τις τρεις αυτές περιοχές είναι κυρίως υπεύθυνη για την κωδικοποίηση μιας τουλάχιστον πρωτογενούς έκφρασης. Για παράδειγμα, ο φόβος και η θλίψη αποκώδίκοποίούνται καλύτερα από τη μεσαία περιοχή, δηλαδή αυτή των ματιών, η ευτυχία καθρεπτίζεται στη μεσαία αλλά και στην κατώτερη περιοχή, ενώ η έκπληξη σχηματίζεται κυρίως στην άνω περιοχή του προσώπου. Τέλος ο ^ΰμόξ δεν αποκωδικοποιείται με ακρίβεια

από μία μόνο πεοιοΥΐί του προσώπου, αλλά απαιτείται οπτική πρόσβαση σε δύο τουλάχιστον περιοχές για την ακριβή αποκωδικοποίησή του. Σύμφωνα με τον Argyle (1988), η μέθο76 Η ΣΙΩΠΗΛΗ ΓΛΩΣΣΑ ΤΩΝ ΣΥΝΑΙΣΘΗΜΑΤΩΝ

δος FAST είναι μεν πολύ γρονοβορα (τρεις ώρες ανάλυσης για κάθε λεπτό βιντεοταινίας), αλλά χρησιμοποιείται με πολλή επιτυχία σε πολλές διαπολιτισμικές έρευνες*

ΒΛΕΜΜΑ Κ ΕΦ ΑΛ ΑΙ Ο 3 Το ΚΟΙΤΑΓΜΑ ΣΤΑ ΜΑΤΙΑ από __________τα περνρ.σότερα(είδτ]__ζί)^(5ν χρησιμοποιείται

ωςαπειλητικό σήμά; αρκετά είδη μάλιστα έχουν αναπτύξει «ψεύτικα μάτια» στην επιφάνεια του σώματός τους για να τρομάζουν και να απωθούν τους κυνηγούς τους/ Στους πιθήκους το επίμονο κοίταγμα στα μάτια χρησιμοποιείται κυρίως ως απειλητικό σήμα και προκαλεί την επιθετικότητα ή την υποταγή του δέκτη. Όχι σπάνια όμως, κατά τη διάρκεια των επαφών τους, οι πίθηκοι χρησιμοποιούν το βλέμμα και για να μεταφέρουν στοργικά μηνύματα. Στους ανθρώπους η οπτική επαφή είναι από τα πιο ισχυρά αλλά και πιο μυστηριώδη καν&λια της μη λεκτικής επικοινωνίας, και χρησιμοποιείται για να μ£τ^'φέρεϊ1οσό“ΘΗΓκα όσό και αρνητικά μηνύματα. Το ανϋρωπίνο βλέμμα έχει την ικανότητά νά προκαλεί ισχυρές συναισθηματικές διεγέρσεις μεταβιβάζοντας σιωπηλά αγάπη, τρυφερότητα, μίσος, απόρριψή και πολλά άλλα συναισθήματα και στάσεις. Με το βλέμμα ξεκινούν όλες οι επαφές και μέσω άϋτού καθορίζεται η φύση των διαπροσωπικών.σχέσεω.ν, ανταλλάσσονται συναισθήματα μεταξύ των αλληλεπιδρώντων και ρυθμίζετσ,υ ροη του λόγου, σιη διάρκεια των συνομιλιών. Πα το^βρέφη jca ανθρώπινα μάτια αποτελούν ένα πολύ δυνατό ερέ&ΐσμβ^ Από τις πρώτες στιγμές της ζωής τους τα μω78 Η ΣΙΩΠΗΛΗ ΓΛΩΣΣΑ Ι ΩΝ ΣΥΝΑΙΣΘΗΜΑΤΩΝ

ρά ακολουθούν με το βλέμμα τους ένα αντικείμενο που κινείται · στις 3 εβδομάδες έλκονται ιδιαίτερα από ένα ζευγάρι μάτια ζωγραφισμένα σε μια μάσκα. Ο Fantz (1961) υποστήριξε ότι υπάρχει στα βρεφη ~μΓα~ΐμ·φΰ"τη προτίμηση για ερεθίσματα συγκεκριμένης πολυπλοκότητας, φωτεινότητας και ρυθμού, και τις προϋποθέσεις αυτές πληρούν τα ανθρώπινα μάτια. Ο Wolff από το 1963 διαπίστωσε ότι τα βρέφη 25-28 ημερών είχαν τέλεια οπτική επαφή με τις τροφούς τους. Ο Stern (1971) υποστήριξε ότι η/(ιητέρα έλκει το βλέμμα του βρέφους της κοιτάζοντάς το επίμονα στα μάτια, μιλώντας και χαμογελώντας του ταυτόχρονα. Τ^ ρ έ φ ος ^με τη σειράτου παρακινείται από το επίμονο βλέμμα της μητέρας του και έτσι εξελίσσεται μεταξύ τους μια,^υχάριστη, εναλλασσόμενη και ρυθμική επικοινωνία /(ίέσω των ματιών. Η οπτική αυτή επαφή, σύμφωνα με τονΙΣΐετη (1974), δημιουργεί ισχυρές φυσιολογικές διεγέρσεις και συναισθηματικές εξάψεις και στα δύο μέλη της αλληλεπίδρασης. Οι διεγέρσεις που προκαλούνται από την οπτική επαφή της μητέρας με το βρέφος της είναι ιδιαίτερα ευχάριστες και βοηθούν στην-περαιτέρο) ισχυροποίηση των μεταξύ τους δεσμών. Στους 6 μ ή ^ ^ ^ μώρ'αΈρεσκοντάί ^ επα'φή με τη μητέρα τους και εκδηλώνουν έντονη δυσαρέσκεια όταν η επαφή διακόπτεται. Επίσης, όταν η μητέρα είναι παθητική και αποφεύγει να κοιτάξει το βρέφος της στα μάτια, αυτό ενοχλείται από την ελάττωση των οπτικών επαφών και προκαλεί τη μητέρα του κοιτώντας την έντονα και διαρκώς μέσα στα μάτια (Field, 1977). Στ ου ^ 8 μήνες)η οπτική επαφή του βρέφους με τους ανθρώπους που το περιβάλλουν παίζει πρωταγωνιστικό

ρόλο στις επαφές και στα παιγνίδια τους. Η συγνόττιτα. η διάρκεια και ο^όλος,τ,ου βλέμματος αυξάνονται καθ’ όλη τη διάρκεια της παιδικής ηλικίας (Argyle, 1988). Κατά τη διάρΒΛΕΜΜΑ 79

Το αμοιβαίο κοίταγμα στα μάτια προκαλεί ισχυρές φυσιολογικές διεγέρσεις και συναισθηματικές εξάψεις.

κεια τη^πρώτης εφηβείας^ρμως οι οπτικές επαφές ελαττώνον τ α ι^ α μ α τ υ ^ αυξηθούν πάλι στην ενήλικηΧωή. ιδιαίτερα με τη δημιουργία σχέσεων σεξουαλικής μορφής (Levin & Sutton-Smith, 1973). ~3ZZZ Οι^οΐ^ωνίκοι κανόνες^που αφορούν την οπτική επαφή προσδιορίζουντοποΐΡίΐ£πιχρ·έπεται ν α κοιτάζΓχ,ιιχαο^ϋ^^χετι τρόπο. Οι κανόνες αυτοί διαφέρουν κατά πολύ στις διάφορες κοινωνίες, ενώ σε ορισμένες κοινωνίες είναι ιδιαίτερα απαιτητικοί και αυστηροί. Για παράδειγμα, παλαιότερα στην Ινδία δεν επιτρεπόταν στα άτομα μιας κατώτερης κάστας να κοιτούν στο πρόσωπο αυτούς της ανώτερης κάστας, ενώ μεταξύ των φανατικών Ισλαμιστών ακόμα και σήμερα απαγορεύεται να ανταλλάσσονται βλέμματα μεταξύ άγνωστων ατόμων δια80 Η ΣΙΩΠΗΛΗ ΓΛΩΣΣΑ ΤΩΝ ΣΥΝΑΙΣΘΗΜΑΤΩΝ

φορετικού φύλου. Κυρίως από τα επίπεδα βλέμματος, αλλά και από άλλα μη λεκτικά «στοιχεία οικειότητας» όπως την απτική επαφή, ορισμένοι συγγραφείς διαφοροποιούν τις κοινωνίες επαφής από αυτές της μη επαφής. Οι Νοτιοευρωπαίοι, οι Λατινοαμερικανοί και οι Άραβες έχουν υψηλά επίπεδα οπτικής επαφής και τείνουν να συγκεντρώνονται απ’ ευθείας στα μάτια ή στην περιοχή του προσώπου κατά τη διάρκεια των αλληλεπιδράσεών τους (Watson, 1970). Αντίθετα στη Βρετανία, όπως και σε όλη σχεδόν τη Βόρεια Ευρώπη, στην Ινδία και στην Ασία, το παρατεταμένο βλέμμα θεωρείται απειλητικό, αγενές και προσβλητικό. Στις χώρες αυτές, στις περισσότερες μορφές σχέσεων, το βλέμμα δεν συγκεντρώνεται απ’ ευθείας στο πρόσωπο, αλλά περιφέρεται γύρω από αυτό. Μεγάλες διαφορές έχουν επίσης διαπιστωθεί ,σ ^ ^ ^ η διάρκεια του βλέμματος στα διάφορα πολιτισμικά συστηματα.'Όι Βρετανοί και οι Σουηδοί, για παράδειγμα, έχει βρεθεί ότι κοιτούν εξίσου συχνά τους συνομιλητές τους στο πρόσωπο, οι Σουηδοί όμως ανταλλάσσουν βλέμματα μεγαλύτερης διάρκειας από ό,τι οι Βρετανοί (Knapp, 1978). — Χ αρακτηριστικά του βλέμματος Τα κυριότερα χαρακτηριστικά του βλέμματος είναι η[διάρκεια, η συχνότητα, η α^ο^αιαίητα^ η έκφραση, το μέγεθος της διαστολής της κόρης των οφθο^ιών, η συχνότητα με την οποία ανοιγοκλείνουν τα βλέφαρα κατά τη διάρκεια της οπτικής επαφής και, τέλος, η κοτυεύθυνση που παίρνει το βλέμμα όταν η οπτική επαφή διακόπτεται. · Συνήθως κατά τη διάρκεια των κοινωνικών αλληλεπιδράσεΒΛΕΜΜΑ 81

ων οι άνθρωποι κοιτούν ο ένας τον άλλο στο πρόσωπο και ειδικότερα στην περιοχή των ματιών και του στόματος (Yarbus, 1967).<^διάρκεια χου βλέμματος είναι ο γρόνος που περνούν όι άνθρωποι κοΐταζοντας ο ένας τον άλλο στην περιοχή του προσώπου και_ειδικότερα στα μάτια και στο στόμα. Η μεση διάρκεια του βλέμματος είναι περίπου 2-3 δευτερόλεπτα, αλλά σε ορισμένες περιπτώσεις μπορεί να φτασει και τα 7 δευτερόλεπτα. Η διάρκεια του βλέμματος επηρεάζεται έντονα _mi από τον παράγοντα τηο αμοιβαιόχη-ταί. Στις περιπτώσεις του αμοιβαίου βλέμματος, ή της λεγάμενης οπτικής επαφής, η διάρκεια είναι

κατά πολύ μικρότερη από αυτή του ατομικού βλέμματος. Το αμοιβαίο βλέμμα, επειδή προκαλεί στους αλληλεπιδρώντες πολύ ισχυρές διεγέρσεις, συνήθως δεν διαρκεί περισσότερό από ένα δευτεροΧεπτο/ΥπάοΎουν όμως περιπτώσεις, όπως αυτές των ξροπευμένων?κατά τις οποίες η οπτική επαφή έχει πολύ^εγαλύτερη διάρκεια από ό,τι συνήθως και η συναισθηματική έξαψη που πρόκαλείται δεν θεωρείται απλώς ανεκτή αλλά και πολύ ευχάριστη. Τα βλέμματα που μεταφέρουν απειλητικά μηνύματα ή μηνύματα υπεροχής δημιουργούν ισχυρές διεγέρσεις, είναι __πολύ ιιεγάλης διάρκειας και σταματούν-μ^& άιαν. ο., ασθενέστερος υποχωρήσει (Strongman & Champness, 1968). Το πόσ(¥συχνά\ο βλέμμα ενός ατόμουκατευθύνεται στο πρόσωπο καϊτπττ>1ίάλλοιττ<^ορ[ζ^Γτη βρεθεί ότΓοΤανίΤρ'ΟϊπσΓ κοιτουν συχνότερα τους ανθρώπους που τους αρέσουν, ενώ αποφεύγοϋν"τα δυσάρεστα οπτικά ερεθίσματα (T^lTne'E'WinTers, i966). Επίσης οι Kleck και Ruben"stein το 1975 διαπίστωσαν ότι οι άνδρες κοιτούν περισσότερο <ιΐς γυναίκες όταν αυτές έχουν τονίσει την ελκυστικότητά —ϊου^-Η>διασταύρωση του βλέμματος με κάποιον άγνωστο αποτελεί συχνά ^^πρώτό βήμα για την κρχήμΧας σβέσης, ενώ α82 Η ΣΙΩΠΗΛΗ ΓΛΩΣΣΑ ΤΩΝ ΣΥΝΑΙΣΘΗΜΑΤΩΝ

Η οπτική επαφή στους ερωτευμένους έχει μεγάλη χρονική διάρκεια και η διέγερση που δημιουργεί είναι όχι μόνον ανεκτή, αλλά και ευχάριστη.

ντίθετα η προσπάθεια αποφυγής του βλέμματος δηλώνει αδιαφορία και έλλειψή^έπιθυμιας^^^ΈΏ^νιΧεπιδρύ,αΐί]. Γενικά, στο σύνολο των κοινωνικών επαφών η συχνή ανταλλαγή βλέμματος αποκαλύπτει τα θετικά συναισθήματα των αλληλεπιδρώντων, ενώ η προσπάθεια αποφυγής του βλέμματος αποκρύπτει αρνητικά συναισθήματα. Για το λόγο αυτό οι άνθρωποι που κοιτούν συχνά τους άλλους στα μάτια θεωρούνται περισσότερο κ ο ι ν ^ και διαμορφώνουν εύκολα πολλές σχέσεις. Όπως διαπιστώθηκε σε έρευνα που πραγματοποιήθηκε στην Ελλάδα από τις Παπαδάκη-Μιχαηλίδη και Μελισσάρη-Τζανακάκη (1995), οι γυναίκες συνηθίζουν να ανταλλάσσουν με τους συνομιλητές τους περισσότερα βλέμματα από ό,τι οι άνδρες. ΒΛΕΜΜΑ 83

Η έκφραση xtyv ματιών καθορίζεται κρρίως από το άνοιγμά^όΰςΤ'ΚΓΏπδτελεί σημαντικό στοιχείο του βλέμματος. Σύμφωνα με τή θεωρία που διατύπωσε ο Darwin, οι εκφράσεις που έχουν αναπτυχθεί στα ζώα αλλά και στον άνθρωπο είναι συμπεριφορές αναγκαίες για την επιβίωση. Πα παράδειγμα, όταν ο άνθρωπος αισθάνεται φόβο ή έκπληξη, αυτόματα ανασηκώνει τα φρύδια του και ανοίγει διάπλατα τα μάτια του. Η έκφραση αυτή αυξάνει το οπτικό πεδίο του και αυτό βοηθά στην αναζήτηση διόδων διαφυγής στις περιπτώσεις ανάγκης. Επίσης σε καταστάσεις έντονου θυμού ή κινδύνου τα μάτια «καρφώνονται» για πολλή ώρα στον αντίπαλο και παρακολουθούν λεπτομερώς τις κινήσεις του, έτσι ώστε να εξασφαλιστεί η έγκαιρη αντίδραση σε επικείμενη επίθεση. Το μεγάλης διάρκειας βλέμμα που μεταφέρει επιθετικά μηνύματα, δηλαδή το «κάρφωμα με τα μάτια», συνοδεύεται από εγρήγορση και ένταση σε όλο το πρόσωπο και στο σώμα, αλλά υποδηλώνεται κυρίως από τα ορθάνοιχτα μάτια, και έτσι διαφοροποιείται εύκολα από το τρυφερό χαλαρό βλέμμα μεγάλης διάρκειας που μεταφέρει θερμά θετικά συναισθήματα. ^διαστολή της κόρης των ματιων> είναι ένα άλλο πολύ ενδιαφέρον χαρακτηριστικό του βλέμματος, από τις ιδιότητες

του οποίου επηρεάζονται όλοι οι άνθρωποι, ενώ πολύ λίγοι γνωρίζουν την εκδήλωσή του. Στην κλασική έρευνα των Hess και Polt (1960) βρέθηκε ότι, όταν οι άνδρες κοιτάζουν φωτογραφίες γυμνών γυναικών, η διάμετρος της κόρης των ματιών τους διαστέλλεται από 2 έως 8 mm. Το ίδιο φαινόμενο παρατηρείται και στις γυναίκες, όταν κοιτάζουν φωτογραφίες γυμνών ανδρών. Τέλος οι κόρες των ματιών των ομοφυλόφιλων βρέθηκε ότι διαστέλλονται όταν βλέπουν ερεθίσματα της σεξουαλικής προτίμησής τους. Αργότερα, το 1972, ο Hess διαπί84 Η ΣΙΩΠΗΛΗ ΓΛΩΣΣΑ ΤΩΝ ΣΥΝΑΙΣΘΗΜΑΤΩΝ

στωσε ότν οιάνδρες θεωρούν πιο ελκυστικές τις γυναίκες όταν οι κόρες των ματιών τους ε ^ ^ διαπιστώθηκε ότι ως απάντηση στη διαστολή της κόρης των ματιών των γυναικών προκαλείται διαστολή και στις κόρες των ματιών των ανδρών. Η διαστολή της κόρης των ματιών είναι ασυνείδητη και ανεξέλεγκτη διαδικασία, και οι άνδρες που έλοΓ βαν μέρος στο πείραμα του Hess δεν είχαν επίγνωση του στοιχείου αυτού του βλέμματος της κοπέλας ή της διαστολής της κόρης των δικών τους ματιών. Συνεπώς, σύμφωνα με τον Hess, η διεύρυνση της κόρης των ματιών μεταφέρει αμφίδρομα μεταξύ των αλληλεπιδρώντων τα μηνύματα της σεξουαλικής τους δΐέγερστκΓδΐκόρεΓτων ΰατιών όιιοκ διαστέλλονται και εξαιτίας του χαμηλού φωτισμού- Πιθανόν αυτός να είναι ένας από τους λόγους που οι συνθήκες χαμηλού φωτισμού θεωρούνται ευνοϊκές για τη σύναψη σχέσεων ρομαντικής ή σεξουαλικής μορφής. Ο Bull (1983) όμως υποστήριξε ότι η διεύρυνση της κόρης των ματιών δεν είναι αυτόματο αντανακλαστικό της σεξουαλικής διέγερσης και μόνο, αλλά λαμβάνει χώρα στις κή χαρά ή συναισθηματική έξαψη). Διαπίστωσε μάλιστα ότι ο βαθμός τη ς^Γάστολής της κόρης των ματιών είναι ανάλογος του βαθμού της συ^ΐσϋημαΤΓττής διεγερσηζΓποΰτήν προκαλεί. Επιπλέον βρέθηκε ότι όταν ένα ερέθισμα προκαλεί φόβο, αγωνία ή άγχος, τότε προκαλείται το αντί θερμαινόμενο, δηλαδή οι κόρες των ματιών συστέλλονται Το φαινόμενο της διαστολής και συστολής της"κόρης τ<35ν ματιών ήταν γνωστό από τα παλαιότερα χρόνια. Πολλά κορίτσια στην Ιταλία κατά τα μεσαιωνικά χρόνια, για να αυξήσουν την ελκυστικότητά τους, συνήθιζαν να στάζουν στα μάτια τους μια ουσία (belladonna) η οποία προκαλούσε τεχνητή διαστολή της κόρης ΒΛΕΜΜΑ 85

των ματιών. Οι Δυτικοί έμποροι διαμαντιών επίσης συνήθιζαν να φορούν μαύρα γυαλιά, όταν έκαναν παζάρι με Αραβες εμπόρους διαμαντιών, διότι οι Αραβες ήξεραν να αποκωδικοποιούν το μήνυμα της διαστολής της κόρης των ματιών και έτσι καταλάβαιναν πότε ένα συγκεκριμένο διαμάντι ενδιέφερε ή ενθουσίαζε τους Δυτικούς εμπόρους και επομένως απέφευγαν να μειώσουν την τιμή του. Οι χαρτοπαίκτες επίσης, μέσω του αντανακλαστικού της κόρης των ματιών, αποκαλύπτουν άθελά τους στον αντίπαλο αν κρατούν καλό χαρτί ή όX'· . ■ -

(Η κατεύθυνση προς την οποία στρέφεται το βλέμμα, όταν διακοπτετστη οπτική επαφή, είναι στοιχείο το οποίο μπορεί να δώσει ενδιαφέρουσες πληροφορίες. Στους ανθρώπους υπάρχει η τάση να στρέφουν το βλέμματους προς τα αριστερά και επάνω, όταν τους ρωτούν για ζητήματα που έχουν σχέση με το χώρο, όπως για παράδειγμα κατευθυντήριες πληροφορίες, ενώ αντίθετα, όταν οι ερωτήσεις έχουν σχέση με λέξεις, όπως για παράδειγμα η ορθογραφία μιας λέξης, οι άνθρωποι τείνουν να

στρέφουν το βλέμμα τους προς τα δεξιά και κάτω. Αυτό οφείλεται στο ότι οι λεκτικές διαδικασίες λαμβάνουν χώρα κυρίως στο αριστερό ηΙΓισωαίριο και προκαλούν μετατόπιση του βλέμματος προς την αντίθετη κατεύθυνση, ενώ με τα ζητήματα χώρου ασχολείται κυρίως το δεξιό ημισφαίριο και έτσι η προκαλούμενη μετατόπιση του βλέμματος κατευθύ^ τ α ι προς τα αριστερά. Πα το λόγο αυτό οι άνθρωποι του όπως οι συγγραφείς, έχουν την τάση να στρέφουν το βλέμμα τους κυρίως προς τα δεξιά, ενώ οι άνθρωποι τ<^«χώρου», όπως οι αρχιτέκτονες ή οι καλλιτέχνες, στρέφουν συχνότερα το βλέμμα τους προς τοιαριστερά (Bakan. 1971). Τέλος, είναι γνωστό το Υαοακτηοιστικό. προς τα επάνω, αγέρωγο βλέμμα των γαρού86 Η ΣΙΩΠΗΛΗ ΓΛΩΣΣΑ ΤΩΝ ΣΥΝΑΙΣΘΗΜΑΤΩΝ

μενών και αισιόδοξων ατόμων, σε αντίθεση με το προς τα κάτω κοίταγμα των απαισιόδοξων και θλιμμένων ανθρώπων, μ"ε αποκοβ&φω^ αυτό των καταθλιπτικών ασθενών. Επιπρόσθετα, ^συχνότητά με την οποία οι άνθρωποι ανοιγοκλείνουν τα βλέφαρα εινάΤ ένα ακόμη αποκαλυπτικό στοιχείο του βλέμ~]χατυς. Ο συνήθης ρυθμός με τον οποίο ανοιγοκλείνουν τα μά“τΐαείναι κάθε 3-10 δευτερόλεπτα, ενώ το πολύ συχνό άνοιγμα και κλείσιμο των βλεφάρων φανερώνει υψηλά επίπεδα (xyyovc.

— Σημασία της οπτικής επαφής Η οπτική επαφή παίζει καθοριστικό ρόλο στη δημιουργία ή όχι μιας σχέσης. Η κατεύθυνση του βλέμματος προς ένα άτομο συνιστά την αρχική πρόσκληση για αλληλεπίδραση, ενώ η αμοιβαία οπτική επαφή αποτελεί το πρώτο βήμα σε όλες τις διαπροσωπικές σχέσεις. Το είδος, η συχνότητα και η διάρκεια του βλέμματος μεταξύ των αλληλεπιδρώντων καθορίζει και τη μορφή της σχέσης τους. Στις αλληλεπιδράσεις μεταξύ ατόμων άνισου κύρους στη δυτική κοινωνία, αυτοί που κατέχουν την υψηλότερη θέση κοιτούν τους συνομιλητές τους πολύ λιγότερο. Αυτό συμβαίνει, διότι, ενώ το περιφερόμενο βλέμμα δηλώνει χαλάρωση και συχνά έλλειψη προσοχής και ενδιαφέροντος, αντίθετα το κοίταγμα στο πρόσωπο φανερώνει ένταση, προσοχή και σεβασμό. Η συγκεκριμένη σχέση μεταξύ κύρους και συγκέντρωσης του βλέμματος όμως δεν ισχύει σε όλες τις κοινωνίες. Στην Αίτία, για παράδειγμα, στις αλληλεπιδράσεις με άτομα άνισου κύρους, αυτοί που κατέχουν τη χαμηλότερη θέση κοιτούν προς το έδαφος, δηλώνοντας με τον τρόπο αυτό υποταγή στον ανώτερο τους (Richmond, McCroskey & Payne, 1991). ΒΛΕΜΜΑ 87

Η οπτική επαφή χρησιμοποιείται επίσης και ως οδός έκφρασης των συναισθημάτων των αλληλεπιδρώντων. Το αμοιβαίο κοίταγμα στα μάτια υποκρύπτει αμοιβαία έλξη μεταξύ των αλληλεπιδρώντων και ζεστασιά στη σχέση τους. Οι Beier και Sternberg (1977) επιβεβαίωσαν την άποψη αυτή με την έρευνά τους, όπου διαπίστωσαν ότι ενώ οι ερωτευμένοι -ίσως περισσότερο από οποιαδήποτε άλλη κατηγορία ατόμων - ανταλλάσσουν συχνά και μεγάλης διάρκειας βλέμματα, τα παντρεμένα ζευγάρια που έχουν προβλήματα αποφεύγουν να ανταλλάξουν βλέμματα. Η ίδια αρχή ισχύει όχι μόνο στις ερωτικές σχέσεις, αλλά σε όλες τις μορφές των κοινωνικών σχέσεων. Ο Foddy (1978) υποστήριξε ότι τα άτομα που συνεργάζονται αρμονικά ανταλλάσσουν πολύ πιο συχνά βλέμματα από τα άτομα που βρίσκονται σε ανταγωνισμό. Η οπτική επαφή όχι μόνο φανερώνει, αλλά και δημιουργεί καλή ατμόσφαιρα και θετικά συναισθήματα στις αλληλεπιδράσεις. Οι Burgoon, Manusov, Minco και Hale (1985) διαπίστωσαν ότι οι υποψήφιοι για κά-

ποια θέση εργασίας, που κοιτούν συχνά το συνομιλητή τους στα μάτια κατά τη διάρκεια της συνέντευξης, έχουν περισσότερες πιθανότητες να επιλεγούν για τη θέση αυτή. Στον τομέα της μάθησης έχει επίσης διαπιστωθεί ότι η οπτική επαφή έχει πολλά θετικά αποτελέσματα. Οι δάσκαλοι που συνηθίζουν να κοιτούν τους μαθητές τους στα μάτια επιτυγχάνουν μεγαλύτερη συμμετοχή και καλύτερη μάθηση (Kleinke, 1986). Πολλοί ερευνητές διαβεβαιώνουν ότι η συχνή και μεγάλης διάρκειας οπτική επαφή, η οποία συνοδεύεται από χαλαρή έκφραση στο πρόσωπο, έχει πάντα θετικά αποτελέσματα, επειδή ερμηνεύεται ως συμπάθεια, έλξη και πρόσκληση για αλληλεπίδραση. Αντίθετα η αποφυγή της οπτικής επαφής στη δυτική κοινωνία ερμηνεύεται αρνητικά από την πλειοψηφία των ανθρώπων 88 Η ΣΙΩΠΗΛΗ ΓΛΩΣΣΑ ΤΩΝ ΣΥΝΑΙΣΘΗΜΑΤΩΝ

Οι άνθρωποι που αποφεύγουν την οπτική επαφή κρύβουν ενοχές ή θλίψη. Rembrandt, Ο γέρος στην πολυθρόνα (1652), Εθνική Πινακοθήκη, Λονδίνο.

(Argyle, 1988). Οι From me και Schmidt (1972), όπως και οι Exline, Gottheil, Parades και Winkelmeier (1968) υποστήριξαν ότι τα άτομα που αποφεύγουν τα βλέμματα των άλλων και δεν ΒΛΕΜΜΑ 8 9

κοιτούν τους συνανθρώπους τους στα μάτια κρύβουν έντονα συναισθήματα θλίψης. Ο Izard (1977) υποστήριξε ότι η έντονη αποφυγή του βλέμματος συχνά αποκρύπτει ντροπή και ενοχές, και οι περισσότεροι άνθρωποι, όταν λένε ψέματα ή όταν κρύβουν την αλήθεια, αποφεύγουν να κοιτούν τους συνομιλητές τους στα μάτια. Πολύ λίγοι άνθρωποι καταφέρνουν να κοιτούν ψυχρά στα μάτια τους συνομιλητές τους ενώ ψεύδονται· και πάλι στις περιπτώσεις αυτές παρατηρούνται έντονες «διαρροές της αλήθειας», όπως γρήγορες, άσκοπες και νευρικές κινήσεις των άκρων. Η έντονη προσπάθεια αποφυγής του βλέμματος συναντάται συχνά και στις ψυχικές διαταραχές. Ο Waxer (1976) επεσήμανε ότι τα άτομα που πάσχουν από διαταραχές της διάθεσης, και ειδικά οι καταθλιπτικοί ασθενείς, κοιτούν χαμηλά και αποφεύγουν να διασταυρώσουν το βλέμμα τους με το βλέμμα των άλλων ανθρώπων, αποφεύγοντας με τον τρόπο αυτό όλες τις αλληλεπιδράσεις. Σε έρευνα που διεξήχθη στο Θεραπευτήριο Ψυχικών Παθήσεων Χανίων από τις Παπαδάκη-Μιχαηλίδη και Μελισσάρη-Τζανακάκη (1995), διαπιστώθηκε ότι οι σχιζοφρενείς μη παρανοϊκού τύπου επίσης αποφεύγουν έντονα τις ανταλλαγές βλεμμάτων με τον συνομιλητή τους, ειδικά όταν μιλούν για συναισθηματικά φορτισμένα θέματα. Τέλος, είναι γνωστή η έντονη προσπάθεια αποφυγής του βλέμματος από τον πληθυσμό των αυτιστικών παιδιών. Γενικά τα άτομα με αυτοπεποίθηση, καλή συναισθηματική διάθεση, τάση για υπεροχή, καθώς και τα άτομα που διαθέτουν ζεστές προσωπικότητες, κοιτούν τους συνανθρώπους τους στο πρόσωπο πολύ περισσότερο από ό,τι τα άτομα που είναι αγχώδη, νευρικά, καταθλιπτικά, ανειλικρινή, υποτακτικά και έχουν χαμηλή αυτοπεποίθηση. Το κοίταγμα στο πρόσωπο, σε συνδυασμό με το χαμόγελο, τον μικρό ζωτικό χώρο, το άγ90 Η ΣΙΩΠΗΛΗ ΓΛΩΣΣΑ ΤΩΝ ΣΥΝΑΙΣΘΗΜΑΤΩΝ

Το κοίταγμα στο πρόσωπο, το χαμόγελο και ο μικρός και διάτρητος ζωτικός χώρος αποτελούν τα βασικά στοιχεία της οικειότητας.

γιγμα και άλλα στοιχεία δρουν ως «στοιχεία οικειότητας» και δυναμώνουν τις κοινωνικές σχέσεις και επιρροές. Θα πρέπει όμως να δίνεται ιδιαίτερη προσοχή στο «ιδανικό επίπεδο οικειότητας

» της κάθε σχέσης, το οποίο δεν πρέπει να υπερβαίνει τα ΒΛΕΜΜΑ 91

όριά του, διότι ενδέχεται να δημιουργηθεί δυσάρεστη ατμόσφαιρα και αμηχανία στους αλληλεπιδρώντες (Argyle, 1988). Στις περιπτώσεις που κάποιο στοιχείο οικειότητας υπερβαίνει τα επιτρεπτά όρια, τα υπόλοιπα αναγκάζονται να κάνουν διορθωτικές κινήσεις για να αποκαταστήσουν την ισορροπία. Για παράδειγμα, οι Argyle και Dean (1965) διαπίστωσαν ότι η αναγκαστική μείωση της απόστασης μεταξύ των ατόμων, όπως στις καταστάσεις συνωστισμού, οδηγεί αυτομάτως στην ελάττωση του αριθμού και της διάρκειας των βλεμμάτων που ανταλλάσσονται μεταξύ τους. Η διορθωτική αυτή κίνηση είναι ιδιαίτερα έντονη στις αλληλεπιδράσεις των ατόμων αντίθετου φύλου. Οι Argyle, Lefebvre και Cook (1974) διευκρίνισαν ότι ενώ το παρατεταμένο βλέμμα ανάμεσα στα άτομα που έχουν καλή σχέση δρα θετικά και ισχυροποιεί ακόμα περισσότερο τους δεσμούς τους, το συνεχές και επίμονο βλέμμα από αγνώστους μπορεί να γίνει ενοχλητικό και να προκαλέσει ένταση και αμηχανία. Έχει διαπιστωθεί ότι, ειδικά μεταξύ ανδρών, ο κατά μέτωπο προσανατολισμός του σώματος, σε συνδυασμό με το έντονο και απ’ ευθείας βλέμμα, αναπτύσσει φορτισμένη και εχθρική ατμόσφαιρα και προκαλεί εγρήγορση και επιθετικές τάσεις (Mehrabian, 1972). Όπως διαπίστωσαν οι Περισσάκη, Ραμπαβίλας και Στεφάνής (Perissaki, Rabavilas & Stefanis, 1979), στους ασθενείς με σχιζοφρενικές διαταραχές παρανοϊκού τύπου παρατηρείται έντονη και συχνή οπτική επαφή, όχι όμως ως εκδήλωση θετικών συναισθημάτων, αλλά διότι προσπαθούν να προλάβουν τις «εχθρικές» ή «επιθετικές» συμπεριφορές των άλλων ανθρώπων. Τέλος, το βλέμμα χρησιμοποιείται και ως ρυθμιστικός παράγοντας στις αλληλεπιδράσεις μεταξύ ομιλητών και ακροα92 Η ΣΙΩΠΗΛΗ ΓΛΩΣΣΑ ΤΩΝ ΣΥΝΑΙΣΘΗΜΑΤΩΝ

Όταν υπάρχουν ισχυρά συναισθήματα και έντονες σκέψεις, η οπτική οδός αποκόπτεται για να αποφευχθεί η διάσπαση της προσοχής και για να επιτευχθεί απόλυτη συγκέντρωση στον εσωτερικό κόσμο.

των. Κατά τη διάρκεια μιας συζήτησης οι άνθρωποι κοιτάζονται μεταξύ τους κατά 25% έως 75% του συνολικού χρόνου της συνομιλίας. Έχει διαπιστωθεί ότι οι άνθρωποι, ως ακροαΒΛΕΜΜΑ 93

τές, κοιτούν τους συνομιλητές τους σχεδόν το διπλάσιο χρόνο από ό,τι όταν ομιλούν οι ίδιοι (Argyle, 1978). Το βλέμμα κατά τη διάρκεια της ομιλίας χρησιμοποιείται και ως ρυθμιστικός παράγοντας για την ανταλλαγή του λόγου. Οι ομιλητές κοιτούν τους ακροατές στην αρχή της ομιλίας, για να διαπιστώσουν αν έχουν την προσοχή τους, καθώς και στο τέλος της ομιλίας, για ανάδραση, δηλαδή για να διαπιστώσουν τις αντιδράσεις τους στα λεχθέντα. Με τα βλέμματα που ανταλλάσσονται στο τέλος των προτάσεων επίσης διαπιστώνεται αν ο ακροατής επιθυμεί να πάρει το λόγο ή όχι. Όταν ο ομιλητής αποφεύγει να κοιτάξει τον ακροατή, του μεταδίδει το μήνυμα ότι δεν θέλει να διακόψει την ομιλία του. Αντίθετα όταν ο ομιλητής στο τέλος του λόγου του κοιτά τον ακροατή επίμονα, τον προκαλεί να εκφράσει τη δική του άποψη. Συχνά η οπτική επαφή αποφεύγεται, όταν ο ομιλητής αναλύει ένα δύσκολο θέμα. Αυτό γίνεται για να αποφευχθεί η οποιαδήποτε διάσπαση της προσοχής και για να επιτευχθεί απόλυτη συγκέντρωση στο συγκεκριμένο

δύσκολο θέμα. Χαρακτηριστικό είναι το πλήρες κλείσιμο των ματιών σε μια έντονη προσπάθεια συγκέντρωσης. Αντίθετα, είναι γνωστή σε όλους η εμπειρία τού να «χάνονται τα λόγια», όταν ξαφνικά στο οπτικό πεδίο εμφανιστεί ένα νέο και ιδιαίτερα ενδιαφέρον στοιχείο (Kendon, 1967). Κ Ε Φ Α ΛΑ Ι Ο 4

ΣΤΑΣΕΙΣ ΚΑΙ ΚΙΝΗΣΕΙΣ ΤΟΥ ΣΩΜΑΤΟΣ Στο ΖΩΙΚΟ ΒΑΣΙΛΕΙΟ το μεγάλο μέγεθος και η σωματική ρώμη εξασφαλίζουν υπεροχή και προνόμια μέσα στην ομάδα. Πα το λόγο αυτό, όταν τα ζώα διεκδικούν την αρχηγία της ομάδας τους, δίνουν στο σώμα τους τέτοια στάση, ώστε να επιδεικνύονται κατά το μέγιστο δυνατό τρόπο η υγεία, ο όγκος και η δύναμή τους. Η στάση αυτή περιλαμβάνει τέντωμα της σπονδυλικής στήλης, διόγκωση και προβολή του στήθους, σύσπαση των μυών και ανόρθωση των τριχών της γούνας. Αν η υπεροχή του ζώου αναγνωριστεί από τους αντιπάλους και δεν υπάρχει αμφισβήτηση της υπεροχής του ή απειλή από κανένα μέλος της ομάδας, ο αρχηγός υιοθετεί χαλαρή στάση, με την οποία δηλώνει την αυτοπεποίθησή του και την έλλειψη φόβου για τη θέση του μέσα στην ομάδα. Αντίθετα στις περιπτώσεις που το ζώο αναγκάζεται να δηλώσει υποταγή, κατεβάζει το σώμα, το κεφάλι ή και τα αυτιά του προς το έδαφος, βάζει την ουρά ανάμεσα στα πόδια του και μαζεύει τις τρίχες της γούνας του, μειώνοντας με τον τρόπο αυτό όσο το δυνατόν περισσότερο τον όγκο του σώματός του και το χώρο που καταλαμβάνει. Ανάλογες στάσεις με αυτές των ζώων υιοθετούν, ορισμένες φορές συνειδητά και άλλες φορές ασυνείδητα, και οι άνΣΤΑΣΕΙΣ ΚΑΙ ΚΙΝΗΣΕΙΣΤΟΥ ΣΩΜΑΤΟΣ 9 5

θρωποι. Στις περιπτώσεις δηλαδή κατά τις οποίες ένας άνθρωπος θέλει να επιβάλει δυναμικά την υπεροχή του, υψώνει το σώμα του προς τα επάνω τεντώνοντας τη σπονδυλική του στήλη και προβάλλοντας το στήθος του προς τα εμπρός, έτσι ώστε να τονίζεται ο όγκος του σώματός του. Οι άνθρωποι που προβάλλουν αυτοπεποίθηση και σιγουριά επίσης υιοθετούν την αυστηρή όρθια στάση. Η στάση αυτή υιοθετείται όταν υπάρχει ανταγωνιστικότητα για τη διεκδίκηση μιας θέσης - δηλαδή στις περιπτώσεις που η υπεροχή του ατόμου κρίνεται, αμφισβητείται ή απειλείται. Στις περιπτώσεις που η υπεροχή του ατόμου είναι κατοχυρωμένη, το σώμα του υιοθετεί χαλαρή στάση (Mehrabian, 1969). Η χαλαρή στάση χαρακτηρίζεται από την έλλειψη έντασης στο μυϊκό σύστημα, από την ασύμμετρη θέση των άκρων, από την πλάγια κλίση του σώματος, και τέλος, στην καθιστή θέση, από την κλίση της πλάτης προς τα πίσω (Argyle, 1988). Στουςανθρώπους η χαλαρή στάση εκτός από τη σιγουριά αντανακλά και την εκκεντρικοτητα του ατόμου.Τη στάση αυτή υιοθετούν τα άτομα ανώτερου κύβους και οι άνδρες συχνότερα από ό,τι οι γυναίκες. Η υιοθέτηση της χαλαρής στάσης όμως απαιτεί ιδιαίτερη προσοχή, διότι είναι πιθανό να ερμηνευτεί και ως απόρριψη ή έλλειψη σεβασμού προς τους υπόλοιπους (Mehrabian, 1972). Τα άτομα που διαθέτουν υψηλό κύρος όχι μόνο υιοθετούν χαλαρή και άνετη στάση, αλλά ταυτόχρονα καταλαμβάνουν τις καλύτερες θέσεις στο χώρο, ενώ όταν κινούνται καλύπτουν μεγάλη επιφάνεια (Goffman, 1961). Σε αντίθεση με τη στάση υπεροχής, η στάση υποταγής στους ανθρώπους περιλαμβάνει κλίση της κεφαλής, των ώμων και όλου του σώματος προς το έδαφος, μάζεμα των άκρων κοντά στον κορμό, έτσι ώστε να μειώνεται όσο το δυνατόν πε9

6 Η ΣΙΩΠΗΛΗ ΓΛΩΣΣΑ ΤΩΝ ΣΥΝΑΙΣΘΗΜΑΤΩΝ

ρισσότερο η εμφάνιση του όγκου του σώματος. Η μετριοπαθής αυτή στάση υιοθετείται από ανθρώπους που είναι φοβισμένοι, απαισιόδοξοι και ντροπαλοί, ή θέλουν να φανούν ταπεινοί και συμβιβαστικοί. Χαρακτηριστική εκδήλωση υποταγής αποτελεί η κίνηση της υπόκλισης προς τα θεία και προς τα άτομα υψηλής κοινωνικής θέσης. Στις δυτικές κοινωνίες οι γυναίκες υιοθετούν συχνότερα στάσεις υποταγής, σε αντίθεση με τους άνδρες που υιοθετούν συχνότερα στάσεις υπεροχής. Έτσι οι γυναίκες συχνά κρατούν τα χέρια τους περιορισμένα, τα πόδια τους κλειστά, με τα γόνατα ενωμένα, και περπατούν κάνοντας μικρά βήματα. Αντίθετα οι άνδρες, στην καθιστή αλλά και στην όρθια στάση, κρατούν συχνά τα πόδια τους ανοιχτά, απλώνονται στο χώρο και κινούνται με μεγάλες δρασκελιές, αυξάνοντας με τον τρόπο αυτό την εμφάνιση του όγκου του σώματός τους και το χώρο που καταλαμβάνουν (Richmond, Me Croskey & Payne, 1991). Εκτός από τις σχέσεις υπεροχής-υποταγής, στις στάσεις και στις κινήσεις του σώματος κωδικοποιείται και δ βαθμός της έλξης και της συμπάθειας ή αντιπάθειας μεταξύ των αλληλεπι<5ρώντων. Ο Mehrabian (1972) επεσήμανε την αμεσότητα η οποία υπάρχει στα σώματα των αλληλεπιδρώντων που τρέφουν θετικά συναισθήματα ο ένας για τον άλλο. Η αμεσότητα αυτή αντανακλάται στη μειωμένη απόσταση, στη συμμετρική κλίση και στον αμοιβαίο προσανατολισμό των σωμάτων των αλληλεπιδρώντων, όπως και στα συχνά και παρατεταμένα βλέμματα, χαμόγελα και αγγίγματα που ανταλλάσσονται μεταξύ τους. Επίσης στις αλληλεπιδράσεις που επικρατούν θετικά συναισθήματα οι άνθρωποι γέρνουν το σώμα τουςπρος το μέρος του συντρόφου τους, μειώνοντας την -απόσταση μεταξύ τοιν _δύαβωμ·άΛ()>ν και εκδηλώνοντας-με τον -τρόποαυτό ενδιαΣΤΑΣΕΙΣ ΚΑΙ ΚΙΝΗΣΕΙΣ ΤΟΥ ΣΩΜΑΤΟΣ 9 7

φέρον, στοργή, συμπάθεια, κατανόηση και διάθεση να προσφέρουν βοήθεια εάν χρειαστεί. Αντίθετα οι στάσεις που περιορίζουν τη θέα των προσώπων των συνομιλητών, με αποκορύφωμα τή γυρισμένη πλάτη,φανερώνουν δυσαρέσκεια και απόρριψη, κάΓά^πδκοπτοΰν την επικοινωνία. Στην καθιστή θέση επίσης, όταν το σώμα κλίνει προς τα πίσω απομακρυνόμενο από το συνομιλητή, στέλνει μηνύματα αμηχανίας ή αντιπάθειας, με αποτέλεσμα τη μείωση ή τη διακοπή της αλληλεπίδρασης ή τη δημιουργία τυπικού και ψυχρού κλίματος στη σχέση (Bull, 1987). Ένα ενδιαφέρον φαινόμενο που χαρακτηρίζει τις στάσεις και τις κινήσεις των σωμάτων κατά τη διάρκεια μιας καλής σχέσης είναι αυτό του «ειδώλου του καθρέπτη». Όταν δύο άνθρωποι απολαμβάνουν τη σχέση τους ή όταν απλώς συμφωνούν μεταξύ τους, τα σώματά τους συντονίζονται σε στάσεις ανάλογες με αυτές των ειδώλων στον καθρέπτη. Το φαινόμενο αυτό καλείται και «κινητική ηχώ», και παρατηρείται στις δυαδικές σχέσεις, αλλά και σε αλληλεπιδράσεις με περισσότερα των δύο ατόμων (Kendon, 1970). Η κινητική ηχώ είναι έντονη κατά τη διάρκεια των θερμών θεραπευτικών αλληλεπιδράσεων, αλλά και στις περιπτώσεις των διαλέξεων όπου το ακροατήριο συμφωνεί με τον ομιλητή και απολαμβάνει τη διάλεξη. Όταν εξελίσσεται μια αρμονική επικοινωνία με άτομα που έχουν κινητικές αναπηρίες, τα υγιή άτομα ασυνείδητα εκτελούν λιγότερες και μικρότερου εύρους κινήσεις από ό,τι συνήθως, έτσι ώστε να υπάρχει ισορροπία και αρμονία στις κινήσεις

του ζευγαριού (Wainwright, 1992). Όπως έχει αποδειχθεί, ο συντονισμός των κινήσεων δεν αντανακλά απλώς το κλίμα της αλληλεπίδρασης, αλλά συμβάλλει στην επιπλέον διαμόρφωση θετικών συναισθημάτων μεταξύ των αλληλεπιδρώντων. Ο 9 8 Η ΣΙΩΠΗΛΗ ΓΛΩΣΣΑ ΤΩΝ ΣΥΝΑΙΣΘΗΜΑΤΩΝ

Όταν οι άνθρωποι απολαμβάνουν τη σχέση τους, τα σώματά τους συντονίζονται σε στάσεις ανάλογες με αυτές του ειδώλου στον καθρέπτη. Το φαινόμενο καλείται «κινητική ηχώ».

Dabbs (1969) πραγματοποίησε μια έρευνα όπου ορισμένες φορές καθρέπτιζε και άλλες φορές απέφευγε να καθρεπτίσει τη στάση του σώματος των συνομιλητών του* αργότερα τους ζήτησε να περιγράψουν τα συναισθήματά τους για τον ίδιο. Βρήκε ότι, στις περιπτώσεις κατά τις οποίες καθρέπτιζε τις στάσεις τους, τα υποκείμενα ανέφεραν θετικά συναισθήματα γι’ αυτόν, καθώς και ταύτιση απόψεων ή προσωπικοτήτων. Στις περιπτώσεις όμως που οι κινήσεις του σώματός του ήταν άσχετες με αυτές των συνομιλητών του, τα συναισθήματα των υποκειμένων για τον ερευνητή κυμαίνονταν από ουδέτερα έως αρνητικά. Σύμφωνα με τον Wainwright (1992), στις πολύ ευχάριστες και συναισθηματικά φορτισμένες διαπροσωπικές σχέσεις, η ΣΤΑΣΕΙΣ ΚΑΙ ΚΙΝΗΣΕΙΣ ΤΟΥ ΣΩΜΑΤΟΣ 9 9

Η αντιγραφή των στάσεων αντανακλά την αρμονία της αλληλεπί δράσης.

κινητική ηχώ δεν περιορίζεται στην απλή αντιγραφή των στάσεων των αλληλεπιδρώντων, αλλά εξελίσσεται σε αρμονική και συγχρονισμένη χορογραφία μεταξύ των σωμάτων τους. Χαρακτηριστικές είναι οι χορογραφίες οι οποίες εκτυλίσσονται ιιεταςύ ιχητέοας και βρέφους κατά τη διάρκεΐοΓΕνός κα100 ____________________ Η ΣΙΩΠΗΛΗ ΓΛΩΣΣΑ ΤΩΝ ΣΥΝΑΙΣΘΗΜΑΤΩΝ

Ο συντονισμός των κινήσεων συμβάλλει στη διαμόρφωση εταπλέον θετικών συναισθημάτων μεταξύ των αλληλειτιδρώντων.

λού και ήρεμου θηλασμού. Τα σώματα της μητέρας και του βρέφους κινούνται ρυθμικά».ίχκηλαυθώντας τους ρυθμούς της ομιλίας της μητέβας, ενο) ταυιάχρον:α.αν:ταλ2ιασσουται χάδια, χαμόγελα και έντονα παρατεταμένα βλέμματα. Οι συγχρονισμένες και αρμονικές αυτές κινήσεις των σωμάτων βοηθούν ΣΤΑΣΕΙΣ ΚΑΙ ΚΙΝΗΣΕΙΣ ΤΟΥ ΣΩΜΑΤΟΣ 101

στο να αναπτυχθούν περισσότερα θετικά συναισθήματα μεταξύ της μητέρας και του βρέφους, και ισχυροποιούν τα ήδη υπάρχοντα (Blauvelt & McKenna, 1961' Gerwitz & Boyd 1976* Beebe, Stern & Jafee, 1979). Δυστυχώς, οι ψυχικά διαταραγμένοι ασθενείς δεν καταφέρνουν να συντονίσουν τις κινήσεις των σωμάτων τους με τους ρυθμούς των συνομιλητών τους και το γεγονός αυτό ασυνείδητα προκαλεί έντονη αμηχανία ή και απώθηση στους ανθρώπους που τους περιβάλλουν.

— Η στάση και οι κινήσεις του σώματος σε σχέση με τα συναισθήματα και την προσωπικότητα του ατόμου Ή> Οι στάσεις και οι κινήσεις του σώματος και των άκρων παρέχουν πολλές πληροφορίες για τις σκέψεις και τα συναισθήματα του ατόμου που τις εκτελεί. Η μελέτη του μέρους της μη λεκτικής επικοινωνίας που ασχολείται λεπτομερώς με τη στάση και με τις κινήσεις του ανθρώπινου σώματος καλείται «κινητική » (Birdwhistell, 1963). Η κύρια πηγή έκφρασης των συναισθημάτων είναι βεβαίως το πρόσωπο, επειδή όμως συχνά στην καθημερινή ζωή γίνεται προσπάθεια απόκρυψης των πραγματικών συναισθημάτων, πολλές φορές οι εκφράσεις του προσώπου δεν αντανακλούν τα πραγματικά συναισθήματα του ατόμου. Στις περιπτώσεις αυτές, οι κινήσεις του σώματος,

οι οποίες ελέγχονται δυσκολότερα από τις εκφράσεις του προσώπου, είναι πολύ περισσότερο αποκαλυπτικές. Ένα ενδιαφέρον φαινόμενο που πηγάζει από την προσπάθεια απόκρυψης των πραγματικών συναισθημάτων είναι - όπως αναφέραμε και προηγουμένως - αυτό της «διαρροής της αλήθειας». 102 Η ΣΙΩΠΗΛΗ ΓΛΩΣΣΑ ΤΩΝ ΣΥΝΑΙΣΘΗΜΑΤΩΝ

Παρατηρείται δηλαδή ότι, όταν οι άνθρωποι προσπαθούν να κρύψουν κάποιο συναίσθημα ή κάποιο μυστικό, ή όταν λένε ψέματα, τα άκρα του σώματός τους - συχνά οι^ιατούσες ή τα δάχτυλά τους- κινούνται νευρικά και ανεξέλεγκτα αποκαλύπτοντας με τον τρόπο αυτό την προσπάθεια απάτης. Το εύρος των ανεξέλεγκτων αυτών κινήσεων είναι ανάλογο με τα πιθανά αποτελέσματα της απάτης. Οι Ekman και Friesen (1969) προέβαλαν την ταινία μιας συνέντευξης από μια καταθλιπτική γυναίκα η οποία προσποιούνταν ότι ήταν χαρούμενη και φιλική, για να πάρει άδεια εξόδου από το ψυχιατρείο. Οι μισοί κριτές έβλεπαν στην ταινία μόνο το πρόσωπο της γυναίκας, ενώ οι άλλοι μισοί έβλεπαν ολόκληρη τη φιγούρα της. Οι κριτές που έβλεπαν μόνο το πρόσωπο της ασθενούς ξεγελάστηκαν και χαρακτήρισαν τη γυναίκα χαρούμενη και φιλική. Αντίθετα αυτοί που έβλεπαν ολόκληρη τη γυναίκα διέγνωσαν σωστά ότι βρισκόταν σε υπερένταση και ήταν νευρική και διαταραγμένη. Η υπερένταση που δημιουργείται στους περισσότερους ανθρώπους, όταν επιχειρούν μια απάτη, είναι βέβαιο ότι με κάποιο τρόπο θα διαρρεύσει έξω από το σώμα. Είναι όμως δυνατό η διαρροή αυτή να γίνει με τρόπο που να μην είναι εμφανής στους άλλους, αν το ίδιο το άτομο συνειδητά προσφέρει στην ένταση διέξοδο η οποία δεν φαίνεται. Πα παράδειγμα, στις περιπτώσεις των συνεντεύξεων όπου οι περισσότεροι άνθρωποι είναι νευρικοί και αγχωμένοι, μπορούν να κρύψουν τα αισθήματά τους ακινητοποιώντας τα δάχτυλα των χεριών τους (μπορούν να κρατούν τα χέρια της καρέκλας που κάθονται), ενώ ταυτόχρονα να κουνούν τα δάχτυλα των ποδιών τους, τα οποία δεν φαίνονται, για να διοχετεύεται έξω από το σώμα τους η περίσσια ένταση. Φυσικά, την ίδια στιγμή θα πρέπει να ελέγχονται και οι εκφράσεις που καθρεπτίζονται στο πρόσωπο. Ο ΣΤΑΣΕΙΣ ΚΑΙ ΚΙΝΗΣΕΙΣ ΤΟΥ ΣΩΜΑΤΟΣ 103

ταυτόχρονος έλεγχος όλων των μη λεκτικών σημάτων είναι πολύ δύσκολος και γι’ αυτό ένας έμπειρος λήπτης συνήθως διαπιστώνει την προσπάθεια απάτης. Επιπλέον, υπάρχει ο κίνδυνος η συνειδητή προσπάθεια ελέγχου της διαρροής των συναισθημάτων να μειώσει ή να αποδιοργανώσει τελείως την απόδοση του ατόμου στο γνωστικό μέρος της συνέντευξης. Ο Wainwright (1992), αλλά και πολλοί άλλοι ερευνητές της μη λεκτικής επικοινωνίας υποστήριξαν ότι οι στάσεις και χειρονομίες που κάνει το άτομο σχετίζονται με τα αισθήματά του και με τα χαρακτηριστικά της προσωπικότητάς του. Η θέση που παίρνουν τα χέρια μπορεί να αποκαλύψει σημαντικά στοιχεία για το πώς αισθάνεται ο άνθρωπος. Πα παράδειγμα, στην κοιλιά συχνά δηλώνουν απόρριψη, τα ανοιχτάχέρια που εκτείνονται προς τα εμπρός δηλώνουν αποδοχή ή πρόσκληση, και τα χέρια που ακουμπούν στους γοφούς μεταφέρουν αρνητικά ή επιθετικά.jA^v^aTajSpiegel & Machotka, 1974). Σύμφωνα με τον Argyle (1988). οι γυναίκες που συνηθίζουν να κάθονται με τα πόδια τεντωμενα και να κρατούν τα γόνατα ενωμένα είναι άτομα που αγαπουν την ταξη, την οργάνωση και την πειθαρχία. Ο ίδιος συγγραφέας υποστηρίζει ότι οι άνθρωποι που έχουν αυταρχικές προσωπικότητες κάνουν λιγότερες κινήσεις

από τους μη αυταρχικούς. Οι Baxter, Winter και Hammer (1968) διαπίστωσαν ότι οι άνθρωποι που έχουν αυξημένη λεκτική ικανότητα (ευφράδεια) χρησιμοποιούν περισσότερες και όχι λιγότερες χειρονομίες· επομένως οι χειρονομίες δεν χρησιμοποιούνται ο)ς υποκατάστατα των λέςεων, όπως παλαιότερα πιστευόταν. Αργότερα, οι Rime και Schiaratura (1991) διαπίστωσαν επιπλέον ότι ο περιορισμός της κινητικότητας του ατόμου διαταράσσει σοβαρά τη λεκτική του επικοινωνία. Συναισθή10 4 Η ΣΙΩΠΗΛΗ ΓΛΩΣΣΑ ΤΩΝ ΣΥΝΑΙΣΘΗΜΑΤΩΝ

Οι άνθρωποι που πάσχουν από κατάθλιψη χαρακτηρίζονται από άτονη και αδιάφορη στάση και από σώμα σκυμμένο προς το έδαφος. Vincent van Gogh, Θλιμμένος γέροντας, Εθνικό Μουσείο Van Gogh, Άμστερνταμ.

ματα όπως η θλίψη, η αγωνία και το άγχος κωδικοποιούνται επίσης στις στάσεις των ανθρώπων που πάσχουν. Ιδιαίτερα χαρακτηριστικές είναι οι στάσεις των ασθενών με ψυχικές διαταΣΤΑΣΕΙΣ ΚΑΙ ΚΙΝΗΣΕΙΣ ΤΟΥ ΣΩΜΑΤΟΣ 105

ραχές. Οι καταθλιπτικοί χαρακτηρίζονται από άτονη, αδιάφορη και νωθρή στάση, από σώμα σκυμμένο προς το έδαφος και από βλέμμα αφηρημένο και μελαγχολικό. Αντίθετα, οι ασθενείς με σχιζοφρενικές διαταραχές μανιακού τύπου χαρακτηρίζονται από όρθιες, άκαμπτες και γεμάτες μυϊκή ένταση στάσεις (Argyle, 1988). Συχνά αποδίδονται συγκεκριμένα χαρακτηριστικά σε κάποιο άτομο, ανάλογα με τις κινήσεις που εκτελεί. Πα παράδειγμα, οι άνθρωποι που είναι δραστήριοι στις κινήσεις του σώματός τους χαρακτηρίζονται ως θερμοί, ενεργητικοί, συναινετικοί και προσιτοί, ενώ αντίθετα οι άνθρωποι που χρησιμοποιούν περιορισμένες κινήσεις χαρακτηρίζονται ως αυστηρά λογικοί και ψυχροί. Ίσως περισσότερο από κάθε άλλη σχολή, η ψυχαναλυτική αναλύει, ερμηνεύει και αξιοποιεί τις στάσεις και τις κινήσεις των σωμάτων των ασθενών κατά τη διάρκεια της θεραπευτικής διαδικασίας. Σύμφωνα με την ψυχαναλυτική άποψη, οι στάσεις και οι κινήσεις των σωμάτων μεταφέρουν ασυνείδητα και επομένως πολύτιμα μηνύματα. Οι ερμηνείες των μηνυμάτων αυτών βρίσκονται πάντα σε στενή συνάρτηση με το περιεχόμενο της θεραπείας. Υπάρχουν όμως ορισμένες χαρακτηριστικές, σχεδόν στερεότυπες κινήσεις, οι οποίες, καθώς υποστηρίζουν οι θεραπευτές της ψυχαναλυτικής κατεύθυνσης, συνήθως εκφράζουν τις κρυφές σκέψεις και το είδος της συναισθηματικής φόρτισης του θεραπευόμενου. Πα παράδειγμα, τα χέρια που διπλώνονται ή τυλίγονται σφιχτά γύρω από το σώμα υποδηλώνουν ανασφάλεια, προσπάθεια προστασίας, απόσυρσης ή απομάκρυνσης. Οι προς τα κάτω γερμένοι ώμοι σε συνδυασμό με τις ανοιχτές παλάμες φανερώνουν απελπισία και αναζήτηση βοήθειας. Το σφιχτό σταύρωμα των ποδιών προδίδει φόβο και προσπάθεια προστασίας ή απομάκρυνσης. 106 Η ΣΙΩΠΗΛΗ ΓΛΩΣΣΑ ΤΩΝ ΣΥΝΑΙΣΘΗΜΑΤΩΝ

Στις γυναίκες το χαλαρό και επιδεικτικό σταύρωμα των ποδιών φανερώνει προσπαθεια σεξουαλικής έλξης, ενώ αντίθετα η έλλειψη κίνησης στη λεκάνη φανερώνει σεξουαλικές αναστολές. Η τεταμένη, όρθια στάση του σώματος δηλώνει προσπάθεια απόκρυψης του άγχους, ενώ το ερωτικό βύθισμα μέσα στην καρέκλα ή την πολυθρόνα εκφράζει σεξουαλικές επιθυμίες. Το συνεχές χάδι στα μαλλιά φανερώνει ναρκισσιστικές προσωπικότητες που υποκρύπτουν παράπονα ότι ο κόσμος δεν τους δίνει την προσοχή που τους αρμόζει. Το παίξιμο με τα δαχτυλίδια, και ειδικότερα με τη βέρα, φανερώνει ένταση στο γάμο ή έλλειψη ικανοποίησης από την οικογενειακή ζωή. Σπασμωδικές <#■

και απότομες κινήσεις εναγκαλισμού του σώματος υποκρύπτουν ασυνείδητους φόβους για ακρωτηριασμό, αρρώστια ή θάνατο. Σ^ις περιπτώσεις που ο ασθενής φοράει ‘και βγάζει διαρκώς τα γυαλιά του γίνεται έντονη χρήση του αμυντικού μηχανισμού της άρνησης. Επίσης, υπάρχουν σημαντικές διαφορές ανάμεσα στα δύο φύλα όσον αφορά τις στάσεις και τις κινήσεις που συνήθως εκτέλόΰν τα ανδρικά και γυναικεία σώματα. Οι περισσότερες κινήσεις των γυναικών κα. τευθύνονται προς τον εαυτό τους (άγγιγμα, χάϊδεμα, στρώσιμο ' των μαλλιών), ενώ οι άνδρες πιο συχνά κάνουν κινήσεις που κατευθύνονται προς τα έξω, δηλαδή προς αντικείμενα ή προς • άλλους ανθρώπους (Mahl, 1968). ΣΤΑΣΕΙΣ ΚΑΙ ΚΙΝΗΣΕΙΣ ΤΟΥ ΣΩΜΑΤΟΣ 107

— Δραστηριότητες μετάθεσης (displacement activities) Χειρονομίες Οι Friedman και Hoffman (1967) έκαναν έναν πολύτιμο διαχωρισμό μεταξύ των κινήσεων που είναι συνδεδεμένες με το λόγο, και κατευθύνονται προς αντικείμενα και γεγονότα, και των κινήσεων που δεν σχετίζονται με το λόγο, αλλά κατευθύνονται προς το ίδιο το άτομο. Οι κινήσεις που κατευθύνονται προς το ίδιο το άτομο καλούνται «δραστηριότητες μετάθεσης» και έχουν σκοπό την απελευθέρωση των εσωτερικών εντάσεων που βιώνει το άτομο. Ακόμα και τα ζώα κάνουν κινήσεις για την απελευθέρωση των εντάσεων, όταν βιώνουν συγκρούσεις, πιέσεις ή ματαιώσεις. Οι δραστηριότητες μετάθεσης χαρακτηρίζονται από το ότι φαινομενικά είναι τελείως άσκοπες, επαναληπτικές και στερεότυπες. Στους ανθρώπους το είδος των δραστηριοτήτων μετάθεσης διαφέρει ανάλογα με το πρόβλημα το οποίο τις προκαλεί. Ο Wolff, από το 1945, είχε παρατηρήσει ότι οι ψυχικά διαταραγμένοι ασθενείς που έχουν έντονες αναστολές κάνουν πολλές στερεότυπες άσκοπες κινήσεις και έχουν γενικά έντονη κινητική ανησυχία. Αντίθετα, οι καταθλιπτικοί - σύμφωνα πάντοτε με τις παρατηρήσεις του Wolff κάνουν λίγες και διστακτικές κινήσεις σε αργό ρυθμό, ενώ οι μανιακοί κάνουν έντονες, γρήγορες, ρυθμικές και εμφατικές κινήσεις αυτοπροβολής. Τα άτομα με έντονο άγχος παίζουν ή τραβούν διαρκώς τα μαλλιά τους, κρύβουν το πρόσωπό τους, παίζουν και πλέκουν τα δάχτυλά τους, ανοιγοκλείνουν τις παλάμες τους, μαδούν τα φρύδια και τα βλέφαρά τους, τρίβουν ή ξύνουν το πρόσωπό τους, και γενικά κάνουν πολλές νευρικές κινήσεις οι οποίες φαινομενικά είναι χωρίς νόημα. Οι Harper, Wiens και Matarazzo (1978) επίσης διαπίστωσαν ότι οι ασθενείς 108 Η ΣΙΩΠΗΛΗ ΓΛΩΣΣΑ ΤΩΝ ΣΥΝΑΙΣΘΗΜΑΤΩΝ

που έχουν έντονη συναισθηματική αναστάτωση αγγίζουν πολύ τον εαυτό τους, ενώ ειδικότερα τα καχύποπτα και επιθετικά άτομα αγγίζουν διαρκώς το πρόσωπό τους. Τα αγγίγματα στην περιοχή του προσώπου, σύμφωνα με τον Argyle (1988), σχετίζονται και με αισθήματα ντροπής, όπως και με ενοχές ή με αρνητικά συναισθήματα για τον ίδιο τον εαυτό. Τέλος οι Feldman, White και Lobato (1982) διαπίστωσαν και πειραματικά ότι μετά από μια εχθρικά φορτισμένη συνέντευξη, που προκαλούσε επιθετικότητα και ανασφάλειες σ’ αυτούς που μετείχαν, παρατηρήθηκε ότι οι άνθρωποι άγγιζαν τον εαυτό τους σε υπερβολικό βαθμό. Όμως τα αγγίγματα και τα χάδια στο σώμα συχνά χρησιμοποιούνται και ως ερωτικά μηνύματα στο παιχνίδι του φλερτ. Οι Scheflen και Scheflen (1972) περιέγραψαν διάφορες κινήσεις, όπως το χάδι και το παιχνίδι κυρίως στα μαλλιά των γυναικών και το ίσιωμα της γραβάτας στους

άνδρες, οι οποίες επιστρατεύονται στη διάρκεια του παιχνιδιού του φλερτ. Παρά ταύτα, τα αγγίγματα που στοχεύουν στον ερωτικό ερεθισμό είναι αργά, ήρεμα και νωχελικά, και δεν συγχέονται με τις δραστηριότητες μετάθεσης, οι οποίες αφορούν νευρικές και γεμάτες ένταση κινήσεις. Οι Goldberg και Rosenthal (1986) υποστήριξαν ότι οι άνθρωποι αγγίζουν συχνότερα τον εαυτό τους στις περιπτώσεις που επικοινωνούν με άτομα του αντίθετου φύλου σε φιλικούς τόνους. Συνήθως, μάλιστα, αγγίζει το σώμα του περισσότερο αυτός που κατέχει το μικρότερο κύρος ή τη χαμηλότερη θέση στη σχέση. Μια κατηγορία κινήσεων οι οποίες δεν κατευθύνονται προς τον εαυτό αλλά προς τα έξω είναι οι χειρονομίες. Οι Ekman και Friesen (1969) υποστήριξαν ότι οι χειρονομίες είναι κινήσεις οι οποίες μπορούν να αντικαταστήσουν τις λέξεις, να συνοδεύσουν το λόγο, να ρυθμίσουν τη ροή του διαλόγου και ΣΤΑΣΕΙΣ ΚΑΙ ΚΙΝΗΣΕΙΣ ΤΟΥ ΣΩΜΑΤΟΣ 1 0 9

συχνά να φανερώσουν τη συναισθηματική κατάσταση του ατόμου. Ο Argyle (1988) περιέγραψε ορισμένες χειρονομίες οι οποίες έχουν σχεδόν οικουμενικό χαρακτήρα, όπως είναι για παράδειγμα το_κούνημα της σφιγμένης γροθιάς σε καταστάσεις θυμού, το χειροκρότημα ως ένδειξη ευχαρίστησης ή αποδοχής, η ανύψωση του χεριού ως προσπάθεια προσέλκυσης της προσοχής, το χασμουρητό ως ένδειξη έλλειψης ενδιαφέροντος, το τρίψιμο της κοιλιάς ως ένδειξη της πείνας, το ελαφρό χτύπημα στην πλάτη για ενθάρρυνση ή για συμπαράσταση, και άλλες. Γνωστές κινήσεις στο δυτικό πολιτισμό είναι το ανεβοκατέβασμα των ώμων, το οποίο μπορεί να δηλώνει «δεν ξέρω», «δεν νοιάζομαι» ή «τι μπορώ να κάνω»· η ίδια κίνηση στον ένα ώμο σημαίνει «άσε με ήσυχο»· η προβολή του στήθους είναι ένδειξη υπερηφάνειας και αυτοπροβολής, και η έντονη χρήση της ίδιας κίνησης χρησιμοποιείται με χιουμοριστικό τρόπο. Όπως όλα τα στοιχεία της μη λεκτικής επικοινωνίας, έτσι και οι χειρονομίες αντανακλούν περισσότερο συναισθηματικές καταστάσεις παρά απλές πληροφορίες. Επίσης οι απλές έννοιες (σπίτι, τραπέζι) είναι ευκολότερο να μεταφραστούν σε χειρονομίες από ό,τι περίπλοκες αφηρημένες έννοιες (ελευθερία, δημοκρατία). ΚΕ Φ Α ΛΑ ΙΟ 5

ΠΕΡΙΟΧΕΣ-ΖΩΤΙΚΟΣ ΧΩΡΟΣ — Περιοχές Ποαλα ΕΙΔΗ ΖΩΩΝ προβάλλουν κυριαρχικά δικαιώματα και διεκδικούν περιοχές του περιβάλλοντος τους, τις οποίες οριοθετούν με σωματικές εκκρίσεις και κατόπιν τις υπερασπίζονται κατά των ξένων εισβολέων του είδους τους. Η αναζήτηση και η κατοχύρωση μιας καλής περιοχής αποτελεί ενστικτώδη ανάγκη για τα διάφορα είδη ζώων, διότι συμβάλλει στην εξασφάλιση της τροφής τους και του απαραίτητου για το ζευγάρωμα χώρου. Τα δυνατότερα αρσενικά εξασφαλίζουν τις καλύτερες περιοχές στις οποίες έλκονται τα περισσότερα και τα καλύτερα θηλυκά, με τα οποία οι κάτοχοι των περιοχών ζευγαρώνουν και μεγαλώνουν τους απογόνους τους. Η διαρκής αναμέτρηση για την εκμετάλλευση των πιο αποδοτικών περιοχών συμβάλλει στην επιβίωση των υγιέστερων και δυνατότερων οργανισμών και στη συνεχή βελτίωση του γενετικού κώδικα του είδους. Συμπεριφορές ανάλογες με αυτές των ζώων, όσον αφορά τη διεκδίκηση περιοχών, εκδηλώνουν και οι άνθρωποι (Richmond, McCroskey & Payne, 1991). Το αν οι συμπεριφορές αυτές στο σύγχρονο άνθρωπο παρακινούνται

ή όχι από ενστικτώδεις ανάγκες, και σε ποιο βαθμό, ΠΕΡΪΟΧΕΣ - ΖΩΤΙΚΟΣ ΧΩΡΟΣ 111

είναι ένα θέμα δύσκολο να διαλευκανθεί. Το σημαντικό όμως είναι ότι η συντριπτική πλειοψηφία των ανθρώπων, ασχέτως πολιτιστικού συστήματος, μετά από μακρόχρονη χρήση ή εκμετάλλευση κάποιου συγκεκριμένου χώρου, αποκτά σ ’ αυτόν δικαιώματα, τον προστατεύει κατά των ξένων εισβολέων, και στο χώρο αυτό αισθάνεται προστασία και ασφάλεια. Οι περιοχές τις οποίες διεκδικούν οι άνθρωποι σε ατομικό επίπεδο είναι συνήθως το σπίτι, το χωράφι, το γραφείο ή η επιχείρησή τους, ενώ σε εθνικό επίπεδο τα κράτη διεκδικούν συγκεκριμένες περιοχές, που καθορίζονται αυστηρά από τα σύνορά τους και θεωρούνται σταθερές και απαραβίαστες. Οι περιοχές που σχηματίζονται στις κοινωνίες των ανθρώπων μπορούν να πάρουν διάφορες μορφές. Κατ’ αρχήν, υπάρχουν οι περιοχές των οποίων η χρήση είναι αποκλειστική και αναμφισβήτητη και η οποιαδήποτε εισβολή ξένων εκεί αποτελεί σοβαρό αδίκημα. Η πλέον διαδεδομένη μορφή αποκλειστικής και αναμφισβήτητης περιοχής των ανθρώπων είναι η οικογενειακή τους στέγη· ακολουθούν τα γραφεία, τα καταστήματα ή οι επιχειρήσεις των εργαζόμενων, οι αγροτικές περιουσίες που δεν ενοικιάζονται και άλλα. Οι αποκλειστικές περιοχές, και ιδιαίτερα η οικογενειακή στέγη, προσφέρουν στους ανθρώπους μυστικότητα και ασφάλεια, ενώ ταυτόχρονα εξασφαλίζουν τον απαραίτητο χώρο για την παραγωγή, την εξέλιξη και την προστασία των απογόνων τους. Ταυτόχρονα το συνεχές μοίρασμα της ίδιας περιοχής από τα μέλη μιας οικογένειας εξασφαλίζει συχνές επαφές, οι οποίες συμβάλλουν στην ισχυροποίηση των μεταξύ τους δεσμών. Οι δεύτερης μορφής περιοχές διαμορφώνονται μέσα στο χώρο της οικογενειακής στέγης. Οι περιοχές αυτές είναι οι χώροι όπου τα μέλη της οικογένειας σχηματίζουν ακόμα πιο 112 Η ΣΙΩΠΗΛΗ ΓΛΩΣΣΑ ΤΩΝ ΣΥΝΑΙΣΘΗΜΑΤΩΝ

στενές και πιο ιδιαίτερες σχέσεις. Για παράδειγμα, οι γονείς και τα παιδιά μέσα σε κάθε σπίτι έχουν συνήθως τα δικά τους δωμάτια και τα δικά τους κρεβάτια. Ένα είδος υποπεριοχής επίσης οριοθετείται μέσα στο σπίτι στην περίπτωση που γίνεται πολύ συχνή αλλά όχι αποκλειστική χρήση ενός συγκεκριμένου χώρου από ένα άτομο. Μία συγκεκριμένη θέση στο οικογενειακό τραπέζι, οι πολυθρόνες μπροστά στην τηλεόραση ή κοντά στο τζάκι πολλές φορές αποτελούν τέτοιας μορφής υποπεριοχές για τα μέλη της οικογένειας. Υπάρχουν όμως και δημόσιοι χώροι τους οποίους οι άνθρωποι διεκδικούν, συνήθως προσωρινά, και οι χώροι αυτοί συνιστούν την τρίτη μορφή περιοχών. Τέτοιες περιοχές είναι οι θέσεις στη βιβλιοθήκη, στα μέσα μαζικής μεταφοράς, στο εστιατόριο, στο θέατρο ή σε άλλο δημόσιο χώρο. Στις περιπτώσεις που το άτομο εγκαταλείπει προσωρινά το συγκεκριμένο χώρο τον οποίο διεκδικεί, τον σημαδεύει με κάποιο προσωπικό του αντικείμενο, όπως για παράδειγμα με το σακάκι του, την τσάντα του ή το βιβλίο του. Τα αντικείμενα που σημαδεύουν κάποιο χώρο ως κατειλημμένο δεν ασκούν όλα τις ίδιες απωθητικές δυνάμεις. Τα προσωπικά αντικείμενα που ανήκουν σε άνδρες, όπως για παράδειγμα το ανδρικό σακάκι ή η πίπα, γίνονται περισσότερο σεβαστά από τα ανάλογα γυναικεία αντικείμενα. Περιοχές του τρίτου τύπου εμφανίζονται και στους θαλάμους των νοσοκομείων. Όλοι οι ασθενείς, αλλά πολύ

περισσότερο οι χρόνιοι οι οποίοι παραμένουν στα νοσοκομεία για μεγάλο διάστημα, κατά κάποιο τρόπο διεκδικούν το κρεβάτι τους και το χώρο γύρω από αυτό, και δυσαρεστούνται από τις μη εγκεκριμένες εισβολές. Έχει διαπιστωθεί ότι το είδος της περιοχής που αναζητούν και εξασφαλίζουν οι χρόνιοι ασθενείς σχετίζεται με το πρόβλημά τους. Για παράδειγμα, οι IIΕΡΙΟΧΕΣ- ΖΩΊΊ ΚΟΣ ΧΩΡΟΣ 1 13

ασθενείς που έχουν έντονα αισθήματα ανασφάλειας, όπως και οι ασθενείς με σχιζοφρενικές διαταραχές αναζητούν και διεκδικούν τις περιοχές που βρίσκονται στις πιο απομονωμένες και απομακρυσμένες πλευρές των θαλάμων (Argyle, 1988). Η παραβίαση των κατειλημμένων δημόσιων χώρων δημιουργεί εντάσεις μεταξύ των ανθρώπων, αλλά τις περισσότερες φορές δεν αποτελεί αδίκημα (Richmond, McCroskey & Payne, 1991). Ένα τέταρτο είδος περιοχής είναι αυτό που δημιουργείται παράνομα από ομάδες ή από συμμορίες, οι οποίες προβάλλουν δικαιώματα σε χώρους ιδιωτικούς ή δημόσιους, συχνά σε βάρος των νόμιμων ιδιοκτητών. Οι περιπτώσεις αυτές μπορεί να είναι απλές και αθώες, όπως αυτές των μικρών παιδιών που δεν αφήνουν τα παιδιά από άλλες γειτονιές να παίζουν στους «δρόμους τους». Μπορεί όμως να είναι και ιδιαίτερα επικίνδυνες και βίαιες, όπως είναι οι περιπτώσεις των συμμοριών της μαφίας, οι οποίες εκμεταλλεύονται τους ιδιοκτήτες των καταστημάτων μιας περιοχής «πουλώντας προστασία». Μια πέμπτη μορφή περιοχής δημιουργείται σε δημόσιο χώρο που καταλαμβάνεται προσωρινά από μία παρέα. Το να περάσει κάποιος ξένος ανάμεσα από το νοητό κύκλο που σχηματίζεται από τα άτομα μιας παρέας, ακόμα και όταν υποχρεώνεται από τυχόν υπάρχοντα φυσικά εμπόδια, θεωρείται μια μορφή παραβίασης του χώρου της παρέας. Για το λόγο αυτό, όταν ένας ξένος αναγκάζεται να διασχίσει το νοητό αυτό κύκλο, κινείται γρήγορα και συχνά απολογείται, αποφεύγοντας ταυτόχρονα την οπτική επαφή (και επομένως την αλληλεπίδραση) με τα άτομα της παρέας. Τέλος ο ζωτικός προσωπικός χώρος, που σχηματίζεται γύρω από το σώμα του κάθε ατόμου, αποτελεί την έκτη και σημαντικότερη, από ψυχολογικής πλευράς, μορφή περιοχής που 114 Η ΣΙΩΠΗΛΗ ΓΛΩΣΣΑ ΤΩΝ ΣΥΝΑΙΣΘΗΜΑΤΩΝ

υπάρχει στους ανθρώπους, και αναλύεται στο κεφάλαιο που ακολουθεί. — Ζωτικός προσωπικός χώρος και οι παράγοντες που τον επηρεάζουν Ο ζωτικός προσωπικός χώρος είναι μια αόρατη αλλά εύκολα αποκωδικοποιούμενη «φυσαλλίδα», την οποία κάθε άνθρωπος ορίζει και διατηρεί γύρω από το σώμα του. Όταν ο ζωτικός χώρος παραβιάζεται^ οι άνθρωποι αισθάνονται και εκδηλώνουν έντονη δυσφορία και αμηχανία, και κάνουν διορθωτικές κινήσεις που συμβάλλουν στη διατήρηση του χώρου αυτού. Συνήθως, αλλά όχι πάντα, ο προσωπικός χώρος νοητά έχει σχήμα κυκλικό, με περισσότερο χώρο μπροστά παρά πίσω από xjo σώμα. Μια^πδ^τις επικρατέστερες απόψεις για την "αναγκαιότητα της ύπαρξης προσωπικού χώρου είναι ότι εξυπηρετεί την προστασία του ατόμου (Dosey & Meisels, 1969). Για το λόγο αυτό, η φυσαλλίδα του ζωτικού χώρου δεν είναι σταθερή, αλλά αυξομειώνεται ανάλογα με τον τόπο στον οποίο βρίσκεται το άτομο, ανάλογα με τους ανθρώπους που το περιβάλλουν και ανάλογα με τη μορφή της σχέσης που εκτυλίσσεται την κάθε χρονική στιγμή.

Μέσα στα όρια του προσωπικού χώρου επιτρέπεται να κινούνται μόνο οι άνθρωποι με τους οποίους το άτομο έχει ήδη ή επιθυμεί να συνάψει σχέσεις εμπιστοσύνης. Επομένως, στις ζεστές σχέσεις φιλικής, οικογενειακής ή ερωτικής μορφής (στη διάρκεια των οποίων συχνά λαμβάνουν χώρα και ευχάριστες σο)ματικές επαφές), οι άνθρωποι διατηρούν μικρούς ζωτικούς χώρους, οι οποίοι μάλιστα έχουν μεγάλη «διατρητικότητα». ΠΕΡΙΟΧΕΣ-ΖΩΊΊ ΚΟΣ Χ Ω Ρ Ο Σ ____________________________________ 115

Στις ζεστές σχέσεις φιλικής, οικογενειακής ή ερωτικής μορφής οι άνθρωποι διατηρούν μικρούς και εύκολα διατρητούς ζωτι κούς χώρους.

Αντίθετα, έξω από το ζωτικό χώρο του κάθε ανθρώπου κρατιούνται τα άτομα που είναι ξένα και αυτά που θεωρούνται αντιπαθητικά και απειλητικά, έτσι ώστε να μειώνονται οι πιθανότητες σωματικής επαφής που μπορεί να προκαλέσουν βλά116 Η ΣΙΩΠΗΛΗ ΓΛΩΣΣΑ Ί ΩΝ ΣΥΝΑΙΣΘΗΜΑΤΩΝ

βες. Μεγάλες αποστάσεις όμως δεν διατηρούνται μόνο από τα ξένα καΓαρ τ ^ τπ^αΊα^μα, αλλά και απο τους ανθρώπους που έχουν κάποιας μορφής κοινωνικό στίγμα, οπως σωματική, νοητική ή ψυχική αναπηρία, με αποκορύφωμα τα άτομα που πάσχουν από ψυχικές διαταραχές. Οι μεγάλες αυτές αποστάσεις επιδεινώνουν το πρόβλημα της κοινωνικής απομόνωσης των ασθενών και αποθαρρύνουν τις προσπάθειές τους για δημιουργία διαπροσωπικών σχέσεων οι οποίες είναι απαραίτητες για τη βελτίωση της ψυχικής τους υγείας (Kleck, 1969). Ο Willis από το 1966 είχε επισημάνει ότι οι άνθρωποι διατηρούν μικρές αποστάσεις~από τους γονείς και από τους στενούς φίλους, ενώ οι αποστάσειςποι^τηρούνται προς τα ξένα και άγνωστα ατομα είναι μεγαλύτερες. Ο Argyle (1988) ερεύνησε την άποψη αυτή του Willis και απέδειξε και πειραματικά ότι οι άνθρωποι κρατούν μεγαλύτερες αποστάσεις από αυτούς που αντιπαθούν, ενώ πλησιάζουν περισσότερο τους ανθρώπους που συμπαθούν, αυξομειώνοντας τη φυσαλλίδα του ζωτικού τους χώρου. Σύμφωνα με τον ίδιο συγγραφέα, όταν επιχειρείται εισβολή στο ζωτικό χώρο από άτομα που δεν εγκρίνονται, δημιουργούνται ισχυρές απωθητικές δυνάμεις και αυτομάτως γίνονται προσπάθειες διόρθωσης της ισορροπίας. Παραβίαση του ζωτικού χώρου γίνεται με φυσική εισβολή, είτε πλησιάζοντας πολύ κοντά στο άτομο είτε ακουμπώντας το συχνά, παρά την εκδήλωση της δυσαρέσκειάς του. Ο ζωτικός χώρος όμως παραβιάζεται και με την παρακολούθηση μιας προσωπικής συζήτησης από έναν ξένο, όπως και με το έντονο, αδιάκριτο και επίμονο βλέμμα ενός αγνώστου. Οι διορθωτικές κινήσεις που γίνονται στις περιπτώσεις αυτές είναι η φυσική απομάκρυνση και η στροφή του σώματος. Όταν υπάρχουν εμπόδια και η απομάκρυνση δεν είναι εφικτή, τότε γίνεται ελάττωση ή ΠΕΡΙΟΧΕΣ-ζητίΚΟΣ ΧΩΡΟΣ 117

πλήρης διακοπή της οπτικής επαφής ή και της ομιλίας. Σε ορισμένες περιπτώσεις, όπως στις συνθήκες συνωστισμού (στάσεις, ασανσέρ, συγκεντρώσεις), οι άνθρωποι γίνονται περισσότερο ανεκτικοί και δεν δυσφορούν πολύ στην παραβίαση του προσωπικού τους χώρου. Αυτό συμβαίνει, διότι στις καταστάσεις πλήθους οι άνθρωποι αντιμετωπίζουν ο ένας τον άλλον σαν «φυσικά εμπόδια» και όχι σαν άτομα. Για τον ίδιο λόγο συχνά αναπτύσσεται και εκδηλώνεται μεγάλος βαθμός αντικοινωνικής συμπεριφοράς στις μεγάλες πόλεις (Vine, 1973). Στις αποστάσεις που διατηρούν οι άνθρωποι μεταξύ τους καθρεπτίζεται το είδος της σχέσης τους. Στο ίδιο στοιχείο όμως,

δηλαδή στο μέγεθος των ζωτικών χώρων, κωδικοποιείται και το κοινωνικό επίπεδο ή το κύρος των ατόμων. Οι άνθρωποι μεγαλώνουν τις μεταξύ τους αποστάσεις, όταν βρίσκονται με άτομα διαφορετικού κοινωνικο-οικονομικού ή φυλετικού υπόβαθρου. Τα άτομα που κατέχουν υψηλό κοινωνικό επίπεδο διατηρούν μεγάλους ζωτικούς χώρους, όταν βρίσκονται μεταξύ ανθρώπων χαμηλότερου κοινωνικού επιπέδου. Παρόμοια αρχή ισχύει και στους πιθήκους, όπου τα ιεραρχικά υψηλότερα ζώα διατηρούν περισσότερο ελεύθερο χώρο τριγύρω τους (Lott & Sommer, 1967). Εκτός από τη διατήρηση μεγάλων ζωτικών χώρων, τα σημαντικότερα άτομα μιας ομάδας επιπλέον καταλαμβάνουν τις καλύτερες θέσεις στο χώρο, όπως το κεφάλι του τραπεζιού, πιθανώς για να βλέπουν τους πάντες και για να τους βλέπουν όλοι. Επίσης οι πρώτες θέσεις στις αίθουσες διαλέξεων φυλάσσονται για τα σημαντικότερα άτομα, ενώ ειδικές θέσεις υπάρχουν και στους χώρους δουλειάς (τα καλύτερα γραφεία), στα θέατρα (οι εξώστες) και στα εστιατόρια. Η υπεροχή και το κύρος επίσης υποδηλώνονται με την ελεύθερη και άνετη μετακίνηση ενός ατόμου σε ένα συγκεκριμένο χώρο. 118 Η ΣΙΩΠΗΛΗ ΓΛΩΣΣΑ ΤΩΝ ΣΥΝΑΙΣΘΗΜΑ Ι ΩΝ

Το μέγεθος του ζωτικού χώρου όμως ποικίλλει και ανάλογα με τις εμπειρίες τις οποίες μοιράζονται οι άνθρωποι την κάθε χρονική στιγμή. Σε ώρες κοινού υψηλού κινδύνου, όπως για παράδειγμα στις ώρες βομβαρδισμού μιας πόλης, οι άνθρωποι κάθονται πολύ κοντά ο ένας στον άλλο, ενώ συχνά αγκαλιάζονται μεταξύ τους ακόμα και οι άγνωστοι. Αυτή η εκδήλωση αντανακλά την αίσθηση της ισότητας όλων των ανθρώπων μπροστά σε ένα μεγάλο κίνδυνο (όλοι έχουν τις ίδιες πιθανότητες επιβίωσης). Ο ζωτικός χώρος επίσης μειώνεται στις περιπτώσεις χαλάρωσης και διασκέδασης, όπως στα πάρτι ή στις φιλικές συγκεντρώσεις. Στη μείωση των προσωπικών χώρων βοηθάει και η κατανάλωση αλκοόλ που συμβάλλει στη χαλάρωση των αυστηρών κοινωνικών κανόνων. Εκτός από τους γενικούς κανόνες που ισχύουν για το μέγεθος και για τη «διατρητικότητα» του ζωτικού χώρου, αυτός διαμορφώνεται και από τις ατομικές διαφορές, οι οποίες οφείλονται στις ιδιαιτερότητες της προσωπικότητας των ανθρώπων. Για παράδειγμα, οι άνθρωποι που διατηρούν διαρκώς μεγάλους προσωπικούς χώρους κατέχονται από υψηλά επίπεδα άγχους και έντονους φόβους. Οι φυλακισμένοι που έχουν διαπράξει βίαια εγκλήματα επίσης διατηρούν πολύ μεγάλους προσωπικούς χώρους, ιδιαίτερα στο πίσω μέρος του σώματός τους. Οι ίδιοι άνθρωποι απομακρύνονται νευρικά και αντιδρούν πολύ βίαια, όταν ο προσωπικός τους χώρος παραβιάζεται ιδιαίτερα από την πίσω πλευρά του σώματος, πιθανώς διότι φοβούνται κάποια ύπουλη και βίαιη ή ομοφυλοφιλική επίθεση (Kinzel, 1970). Αντίθετα οι άνθρωποι οι οποίοι διατηρούν μικρούς ζωτικούς χώρους στη διάρκεια των αλληλεπιδράσεών τους, και πλησιάζουν κοντά στους άλλους ανθρώπους, είναι άτομα κοινωνικά και εξωστρεφή, χαμογελούν συχνά, διατηρούν έIll ΙΊ OX l-.l - ΖΩΤΙΚΟΙ ΧΩ Pol

ντονη οπτική επαφή με τους συνανθρώπους τους και χαρακτηρίζονται από υψηλή αυτοπεποίθηση, σιγουριά και αίσθηση ασφάλειας (Altman & Vinsel, 1977). Επιπλέον οι άνθρωποι που διατηρούν μικρές αποστάσεις χαρακτηρίζονται από τους άλλους ως φιλικοί, εξωστρεφείς, δυναμικοί και τολμηροί, χωρίς να υπάρχει συναίσθηση ότι το κριτήριο για την απόδοση των συγκεκριμένων χαρακτηριστικών είναι το μέγεθος του ζωτικού

χώρου (Patterson & Sechrest, 1970). Τέλος ο Hayduk (1983) υποστήριξε ότι ο μέσος ζωτικός χώρος των δύο φύλων είναι διαφορετικός, διότι οι γυναίκες διατηρούν μικρότερους ζωτικούς χώρους από ό,τι οι άνδρες. Ειδικότερα βρέθηκε ότι τις μικρότερες αποστάσεις τις κρατούν οι γυναίκες όταν συνομιλούν με άλλες γυναίκες, ακολουθούν τα ζευγάρια ανδρών με γυναίκες, ενώ τις μεγαλύτερες αποστάσεις τις διατηρούν οι άνδρες μεταξύ τους. — Διακόσμηση, διάταξη θέσεων και ατμόσφαιρα του χώρου Το καθημερινό περιβάλλον των ανθρώπων αποτελείται από σταθερά στοιχεία όπως το σπίτι, το γραφείο, το σχολείο, οι δρόμοι, και γενικότερα η πόλη στην οποία ζουν και κινούνται, αλλά και από στοιχεία που μεταβάλλονται εύκολα και συχνά, όπως τα έπιπλα, ο φωτισμός και τα χρώματα των προσωπικών χώρων. Τα μεταβλητά στοιχεία επηρεάζονται και ελέγχονται σε μεγάλο βαθμό από το άτομο που κατέχει το συγκεκριμένο χώρο, και για το λόγο αυτό αντανακλούν τα χαρακτηριστικά της προσωπικότητάς του (Hall, 1966). Είναι αποδεδειγμένο ότι το περιβάλλον επηρεάζει σε μεγάλο βαθμό τα συναισθήματα 120 Η ΣΙΩΠΗΛΗ ΓΛΩΣΣΑ Ι ΩΝ ΣΥΝΑΙΣΘΗΜΑΤΩΝ

και τη συμπεριφορά των ανθρώπων. Το περιβάλλον μπορεί να προκαλεί διέγερση η χαλάρωση^ ευχαρίστηση ή δυσαρέσκεια, τάσεις για επικράτηση ή για υποταγή. Η διαφοροποίηση των συναισθημάτων τα οποία παράγουν οι χώροι είναι εμφανής ακόμα και μέσα στον περιορισμένο χώρο του σπιτιού. Σε κάθε σπίτι υπάρχουν «ζεστές γωνιές» χαλάρωσης, όπως ο χώρος δίπλα από το τζάκι ή οι κρεβατοκάμαρες, και «αυστηροί χώροι» συγκέντρωσης και εργασίας όπως το γραφείο (Richmond, Me Croskey & Payne, 1991). O Knapp (1978) ανέλυσε τα βασικά αντιληπτικά χαρακτηριστικά του περιβάλλοντος τα οποία ευθύνονται για τη δημιουργία διαφορετικών τύπων ατμόσφαιρας. Τα χαρακτηριστικά αυτά δημιουργούν τυπικότητα, ζεστασιά, απομόνωση, οικειότητα, περιορισμό και απόσταση μεταξύ των ανθρώπων. Οι διαφορετικοί αυτοί τύποι ατμόσφαιρας είναι ιδιαίτερα σημαντικοί, διότι ευνοούν τη δημιουργία και την εξέλιξη διαφορετικών τύπων επικοινωνίας και σχέσεων. Σύμφωνα με τον Knapp, η τυπικότητα και το αυστηρό ύφος δημιουργούνται από το μεγάλο όγκο και από τον υπέρμετρο πλούτο. Η ατμόσφαιρα αυτή προκαλεί στον άνθρωπο τάσεις συμβιβασμού και υποταγής στους κανόνες και στο κατεστημένο, ενώ συχνά δημιουργεί φόβο και συναισθήματα αφανισμού. Τυπικό και αυστηρό ύφος συναντάται συχνά στους χώρους λατρείας. Η ζεστασιά στο χώρο δημιουργείται κυρίως με τη χρήση κατάλληλων υλικών, χρωμάτων και φωτισμού. Για παράδειγμα, το ξύλο και όχι το μάρμαρο, το βαθύ κόκκινο και όχι το μπλε ή το άσπρο χρώμα, και τα χαμηλά, διακριτικά φώτα αντί των έντονων, δημιουργούν ατμόσφαιρα που προκαλεί χαλάρωση και προδιαθέτει για ζεστές και ρομαντικές σχέσεις. Η ζεστή αυτή ατμόσφαιρα είναι ιδανική για την οικογενειακή στέγη και ιδιαίτερα για τα σπίτια που βρίσκονται σε περιοχές ΠΕΡΙΟΧΕΣ - /U I IΚΟΣ ΧΩΡΟΣ 121

με πολύ κρύο κλίμα. Το ζεστό περιβάλλον προκαλεί χαλάρωση στους ανθρώπους και ενθαρρύνει τη δημιουργία στενών διαπροσωπικών σχέσεων. Το οικείο περιβάλλον είναι φυσικά διαφορετικό για τον κάθε άνθρωπο και σχετίζεται με τα βιώματα και τις εμπειρίες του καθενός. Η έλλειψη οικειότητας στο περιβάλλον

προκαλεί ένταση και εγρήγορση, που μπορεί να είναι ευχάριστα, αλλά ταυτόχρονα είναι και πολύ κουραστικά. Η εμπειρία του νέου και του μη οικείου περιβάλλοντος βιώνεται στη διάρκεια των ταξιδιών, όπου προκαλείται μεν θετική διέγερση, αλλά η επιστροφή στο σπίτι φέρνει χαλάρωση, χαρά και ανακούφιση. Η αίσθηση της απομόνωσης δημιουργείται σε χώρους μικρούς, με μικρά ανοίγματα, στενές προσβάσεις και περιορισμένους θορύβους, και προκαλεί στους ανθρώπους περισυλλογή και αφοσίωση. Τα κελιά των μοναστήριών επιδιώκουν την ατμόσφαιρα αυτή. Περιοριστική ατμόσφαιρα δημιουργείται με τη μείωση της ελεύθερης μετακίνησης, είτε λόγω έλλειψης εξόδων, όπως συμβαίνει στις φυλακές, είτε με την αναλογία μικρού χώρου για κάθε άτομο, όπως στις περιπτώσεις πολυκοσμίας. Το περιοριστικό περιβάλλον προκαλεί υψηλούς βαθμούς υπερδιέγερσης και έλλειψη άνεσης, στοιχεία που είναι ανεκτά μόνο για μικρά χρονικά διαστήματα. Όταν το άτομο βρίσκεται σε περιοριστικό περιβάλλον για μεγάλο χρονικό διάστημα, προκαλούνται σοβαρές διαταραχές στη σκέψη, στον ψυχισμό και στη συμπεριφορά του. Τέλος, ορισμένα στοιχεία του περιβάλλοντος δημιουργούν την αίσθηση της απόστασης. Οι μεγάλοι, λιτοί και αυστηροί χώροι επιτρέπουν τη δημιουργία τυπικών, επαγγελματικών σχέσεων, ενώ δεν ευνοούν την εξέλιξη διαπροσωπικών σχέσεων. Στους χώρους που πρέπει να εξελίσσονται τυπικές και όχι προσωπικές σχέσεις (όπως στους χώρους εργασίας), τα έπιπλα είναι λιτά 122 Η ΣΙΩΠΗΛΗ ΓΛΩΣΣΑ ΤΩΝ ΣΥΝΑΙΣΘΗΜΑΤΩΝ

Ο περιορισμός της ελεύθερης διακίνησης που δημιουργεί η πολυκοσμία προκαλεί υπερδιέγερση που είναι ανεκτή για μικρά μόνο χρονικά διαστήματα.

και πρακτικά, ενώ αποφεύγεται η περίπλοκη διακόσμηση των τοίχων. Όταν οι διευθυντές μεγάλων επιχειρήσεων θέλουν να τονίσουν το κύρος και τη δύναμή τους, εφαρμόζουν τις αρχές του περιβάλλοντος που δημιουργεί αποστάσεις ανάμεσα στους ΠΕΡΙ ΟΧ ΕΣ - ΖΩΠ Κ( )Σ ΧΩΡΟΣ 123

Το περιοριστικό περιβάλλον μπορεί να προκαλέσει σοβαρές διαταραχές στη σκέψη, στον ψυχισμό και στη συμπεριφορά .

ανθρώπους. Δηλαδή οι διευθυντές κατέχουν μεγάλα γραφεία, τα οποία δεν έχουν απ’ ευθείας πρόσβαση στους εργαζόμενους και είναι διακοσμημένα απλά και αυστηρά. Το γραφείο στο οποίο κάθονται οι διευθυντές τοποθετείται στο βάθος του δωματίου, μακριά από την πόρτα, έτσι ώστε οι εργαζόμενοι που θέ124 Η ΣΙΩΠΗΛΗ ΓΛΩΣΣΑ ΤΩΝ ΣΥΝΑΙΣΘΗΜΑΤΩΝ

λουν να τους δουν να αναγκάζονται να διανύουν μεγάλη απόσταση, στη διάρκεια της οποίας είναι απόλυτα εκτεθειμένοι στο βλέμμα του. Το κάθισμα που καταλαμβάνει ο διευθυντής είναι μεγαλύτερο, πιο άνετο και πιο εντυπωσιακό, και φυσικά ο χαλαρός και άνετος τρόπος με τον οποίο κάθεται ο ανώτερος (ενώ ο υφιστάμενος κάθεται μόνο όταν του δοθεί η άδεια) επιδεικνύει ξεκάθαρα τη διαφορά του κύρους και της δύναμης. Με τον τρόπο αυτό δημιουργείται στους υφιστάμενους η αίσθηση της απόστασης και της διαφοράς από το διευθυντή, ενώ η μη λεκτική επίδειξη της δύναμης προκαλεί στους εργαζόμενους αισθήματα σεβασμού, φόβου και υποταγής. Ο σχεδιασμός των θέσεων στο χώρο με τρόπο που να ευνοείται η ανάπτυξη σχέσεων και κοινωνικών επαφών είναι μια σημαντική προέκταση των κοινωνικών ικανοτήτων. Οι αρχιτέκτονες και οι διακοσμητές γνωρίζουν ποιες διατάξεις των θέσεων στο χώρο ευνοούν τη συνεργασία ή τον ανταγωνισμό, τη δημιουργία τυπικών ή τη δημιουργία διαπροσωπικών σχέσεων.

Για παράδειγμα, η αυστηρά αντιμέτωπη διάταξη στις καρέκλες ευνοεί την ανάπτυξη ανταγωνιστικότητας, ενώ ο σχηματισμός γωνιών μεταξύ τους ευνοεί τη συνεργασία. Ο Sommer (1966) πέτυχε την αύξηση των σχέσεων των υπερηλίκων σε ένα γηροκομείο βγάζοντας τις καρέκλες από τις μακριές σειρές γύρω από τους τοίχους, όπου βρίσκονταν, και τοποθετώντας τις γύρω από μικρά κυκλικά τραπεζάκια. Οι Baum και Singer (1982) τόνισαν ότι οι αρχές του «θεραπευτικού περιβάλλοντος », ειδικά για τους χώρους των ψυχιατρείων και των νοσοκομείων, είναι μείζονος σημασίας και πρέπει να ακολουθούνται και να γίνονται σεβαστές από όλους. Στο χώρο του σπιτιού οι άνετες πολυθρόνες που σχηματίζουν γωνίες μεταξύ τους, και «κοιτούν» προς την εστία της φωτιάς, γίνονται πολύ IIΕΡΙΟΧΕΣ-ΖΩΤΙΚΟΣ ΧΩΡΟΣ 125

γρήγορα οι πιο δημοφιλείς θέσεις του σαλονιού. Στους εκπαιδευτικούς χώρους επίσης οι καρέκλες ή τα θρανία διατάσσονται με διαφορετικούς τρόπους ανάλογα με τον τύπο του μαθήματος που εξελίσσεται. Η παραδοσιακή διάταξη των θρανίων, τα οποία είναι στραμμένα προς την ανυψωμένη έδρα, είναι καλή μόνο για τις κλασικές παραδόσεις και για τις γραπτές εξετάσεις. Όταν όμως χρειάζεται συζήτηση και συνεργασία ή ανταλλαγή ιδεών και απόψεων, απαιτείται κυκλική ή η μικυκλική διάταξη στο χώρο, η οποία δημιουργεί αισθήματα δημοκρατικότητας, ισότητας και ενότητας. Συχνά σε συνεργασίες επιτροπών, όπου το κλίμα είναι σοβαρό και επίσημο, αλλά ταυτοχρόνως απαιτείται συνεργασία, η κυκλική διάταξη των θέσεων μετατρέπεται σε τετράγωνη ή σε παραλληλόγραμμη με κενό στη μέση. Οι τετράγωνες διατάξεις μεταβιβάζουν μηνύματα ισότητας και συνεργασίας, αλλά όχι ομοιότητας ή ενότητας, ενώ οι παραλληλόγραμμες διατάξεις τονίζουν τις διαφορές της δύναμης και την ιεραρχία μέσα στην ομάδα. — Κίνηση και προσανατολισμός του ατόμου στο χώρο Με την κίνηση και με^&ν προσανατολισμό του ατόμου στο χώρο μεταφφονται,.4^ ^ χωρίς να προκαλούνται εντάσεις, πολλά σημαντικά μηνύματα. Όταν ένα άτομο μετακινείται προς το-μέρος κάποιου άλλο^ πιθανά να μεταδίδει ένα από τα πρώτα μηνύματα τη_ς επιθυμίας του για επαφή. Στην περίπτο)ση που η στάση του δεύτερου ατόμου στην επικείμενη επαφή είναι θετική, μόλις αντιληφθεί την προς το μέρος του μετακίνηση, ανταλλάσσει βλέμματα που, σε συνδυασμό με τις εκφράσεις του προσώπου τουχαΐ με τον προσα126 Η ΣΙΩΠΗΛΗ ΓΛΩΣΣΑ Ι ΩΝ ΣΥΝΑΙΣΘΗΜΑΤΩΝ

νατολισμό του σώματός του, δηλώνουν με διακριτικό τρόπο τις θετικές προθέσεις του. Αν η ανταπόκριση του δεύτερου ατόμου στην επικείμενη επαφή είναι αρνητική, απομακρύνεται αδιάφορα, δίνει κλίση στο σώμα του, γυρνώντας την πλάτη του στον εισβολέα, ή αποφεύγει να διασταυρώσει το βλέμμα του με αυτόν. Τα προαναφερθέντα μηνύματα που ανταλλάσσονται μέσω της μη λεκτικής οδού, παρότι δηλώνουν πολύ καθαρά τις προθέσεις των αλληλεπιδρώντων, είναι διακριτικά και δεν προκαλούν φανερές συγκρούσεις ή εντάσεις. Ένα ανάλογο λεκτικό μήνυμα, του τύπου «δεν θέλω επαφή μαζί σου γιατί κάνω κάτι καλύτερο ή γιατί δεν μου αρέσεις», θεωρείται απότομο, αγενές και προσβλητικό, και δημιουργεί φορτισμένη και αρνητική ατμόσφαιρα. Παρόμοιες κινήσεις παρατηρούνται και στις ομαδικές αλληλεπιδράσεις. Δηλαδή όταν μια ομάδα θεωρεί ένα νέο άτομο ευπρόσδεκτο και το προσκαλεί στην παρέα, γίνονται ανακατατάξεις όλων των ατόμων έτσι

ώστε να δημιουργηθεί κενός χώρος γι’ αυτόν. Αντίθετα, όταν η εισβολή ενός νέου ατόμου θεωρείται ενοχλητική, οι κινήσεις και ο προσανατολισμός των ανθρώπων της ομάδας όπως και οι εκφράσεις των προσώπων τους δηλώνουν τη δυσφορία τους στην επικείμενη εισβολή. Οι ίδιες αρχές ισχύουν επίσης και για την καθιστή στάση. Η κλίση του σώματος προς τη μία ή προς την άλλη πλευρά φανερώνει τις προτιμήσεις που έχουν οι άνθρωποι γι’ αυτούς που τους περιβάλλουν. Όταν υπάρχει δικαίωμα εκλογής, οι άνθρωποι διαλέγουν να καθίσουν δίπλα σε αυτούς που συμπαθούν περισσότερο και μακριά από αυτούς που αντιπαθούν, ενώ ταυτόχρονα προσανατολίζουν ανάλογα και την κλίση του σώματός τους προς το μέρος αυτών που συμπαθούν. Επομένως με την κλίση του σώματος, όπως και με την αυξομείωση της απόστασης, ανοίγονται ή ΠΕΡΙΟΧΕΣ-ΖΩΠΚΟΣ ΧΩΡΟΣ 127

παρεμποδίζονται οι οδοί επικοινωνίας για τους ανθρώπους με τους οποίους είναι επιθυμητή ή όχι, αντίστοιχα, η σύναψη σχέσης. Τέλος η θέση την οποία επιλέγει να καταλάβει το άτομο μέσα στο χώρο αντανακλά, εκτός από τις προτιμήσεις του, και βασικά χαρακτηριστικά της προσωπικότητάς του. Για παράδειγμα, οι θέσεις στο κεφάλι ενός τραπεζιού, όταν υπάρχει δικαίωμα εκλογής, καταλαμβάνονται από ηγετικές και δεσποτικές προσωπικότητες που θέλουν να επηρεάζουν ή να ρυθμίζουν τις αποφάσεις της ομάδας. Οι θέσεις κοντά στα σημαντικά άτομα καταλαμβάνονται από φιλόδοξους ανθρώπους που επιθυμούν προβολή. Η εσωστρέφεια ή η εξωστρέφεια ενός ατόμου επίσης επηρεάζουν την επιλογή της θέσης του στο χώρο. Οι εσωστρεφείς άνθρωποι καταλαμβάνουν διακριτικές και απόμακρες θέσεις, ενώ αντίθετα οι εξωστρεφείς παίρνουν κεντρικές και εμφανείς θέσεις. Κ Ε ΦΑΛΑ Ι Ο 6

ΣΩΜΑΤΙΚΗ ΕΠΑΦΗ Η σωμα τ ική ε π α φ η είναι ένα από τα πλέον πρωτόγονα, αλλά ταυτόχρονα και από τα πιο πλούσια και ειλικρινή κανάλια της μη λεκτικής επικοινωνίας. Πολλά είδη ζώων τα οποία βρίσκονται χαμηλά στην εξελικτική κλίμακα, δηλαδή οι απλούστεροι των οργανισμών, επικοινωνούν μέσω της αφής και μόνο. Αντίθετα, όσο πιο περίπλοκοι γίνονται οι οργανισμοί, τόσο περισσότερο ενεργοποιούνται επιπρόσθετες και περισσότερο διαφοροποιημένες οδοί επικοίνωνίας^Η αφΐ| ωστόσο συνεχίζει τη δράση της και στους εξελιγμένους οργανισμούς, παράλληλα με τις άλλες μορφές επικοινωνίας, και όχι σπάνια, στις έντονα φορτισμένες σχέσεις, αναλαμβάνει ηγετικό ρόλο. Η αφή αποτελεί βασικό στοιχείο της υγιούς ανάπτυξης και συχνά της ίδιας της επιβίωσης για τα περισσότερα είδη των ζώων αλλά και για τους ανθρώπους (Adler & Towne, 1975). Την ψυχολογική σημασία της αφής στον άνθρωπο διαπίστωσε η ιατρική κοινότητα από ένα τραγικό γεγονός μεγάλης έκτασης. Στο τέλος του δέκατου ένατου και στις αρχές του εικοστού αιώνα, πολλά από τα βρέφη που μεγάλωναν σε ορφανοτροφεία έχαναν τη ζωή τους από άγνωστη αιτία. Επίσης μετά το Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο τα ποσοστά θανάτων των ορφανών βρεφών στα ιδρύματα ήταν αδικαιολόγητα υψηλά, παρότι οι συνθήκες ΣΩΜΑΤΙΚΗ ΕΠΑΦΗ 129

Η σωματική επαφή αποτελεί την πιο πρωτόγονη και ειλικρινή πηγή μη λεκτικής επικοινωνίας. Michelangelo, Η δημιουργία του ανθρώπου (1508-1512), Καπέλλα Σιστίνα, Βατικανό Ρώμη.

διατροφής και διαβίωσης στα ιδρύματα συχνά ήταν καλύτερες από αυτές πολλών οικογενειών. Χρειάστηκαν αρκετά χρόνια για να καταλάβει η ιατρική κοινότητα ότι τα βρέφη πέθαιναν από έλλειψη απλής σωματικής επαφής και ότι η θεραπεία δεν ήταν άλλη από το κράτημα και το χάδι στα μωρά, φροντίδα την οποία στερούνταν λόγω έλλειψης προσωπικού στα ορφανοτροφεία. Η θανατηφόρα αυτή «αρρώστια» των βρεφών ονομάστηκε «marasmus» (από την ελληνική λέξη μαρασμός), και όταν τα ορφανοτροφεία προσέλαβαν περισσότερες γυναίκες οι οποίες κρατούσαν και χάιδευαν στοργικά τα μωρά, οι θάνατοι της μορφής αυτής ουσιαστικά εξαλείφθηκαν. Όπως ακόμη επιβε130 Η ΣΙΩΠΗΛΗ ΓΛΩΣΣΑ ΤΩΝ ΣΥΝΑΙΣΘΗΜΑΤΩΝ Μέσω της σωματικής επαφής μεταβιβάζεται στα βρέφη στοργή και ασφάλεια. Πρόκειται για στοιχεία ζωτικής σημασίας για την ψυχική, νοητική, κοινωνική και σωματική ανάπτυξη των βρεφών.

βαίωσαν οι Μαράτου, Σόλμαν, Τσίτσικα, Ζαχάρωφ, Μητσοτάκη και Καραγγέλη (1981), και η μειωμένη αλληλεπίδραση νηπίου και ενηλίκων μπορεί να έχει αρνητικές επιπτώσεις στη νοητική και κοινωνική ανάπτυξη του νηπίου. ΣΩΜΑΤΙΚΗ ΕΠΑΦΗ 131

Η μειωμένη σωματική επαφή στα ορφανοτροφεία απειλεί όχι μόνο τη νοητική, ψυχική, κοινωνική και σωματική ανάπτυξη των βρεφών, αλλά και την ίδια την επιβίωσή τους.

Δυστυχώς, ακόμα και σήμερα σε πολλά ιδρύματα η επαφή των βρεφών με τις τροφούς τους δεν βρίσκεται σε ικανοποιητικά επίπεδα, με αποτέλεσμα να προκαλούνται συχνά στα παιδιά αυτά νοητικές, ψυχολογικές ή κοινωνικές αναπηρίες. Η μελέτη της Μαράτου και των συνεργατών της, που πραγματοποιήθηκε στο ίδρυμα «Μητέρα», απέδειξε ότι όσο περισσότερο τα παιδιά παραμένουν στο ίδρυμα τόσο μεγαλώνουν οι πιθανότητες δυσμενών επιδράσεων στη νοητική και στην κοινωνική τους ανάπτυξη (παρότι το συγκεκριμένο ίδρυμα είναι από τα πλέον σύγχρονα και καλά στελεχωμένα ιδρύματα διεθνώς). Η νοητική καθυστέρηση και οι μειωμένες κοινωνικές δεξιότητες, οι οποίες παρατηρούνται στα παιδιά που αργούν να υιοθετη132 Η ΣΙΩΠΗΛΗ ΓΛΩΣΣΑ ΤΩΝ ΣΥΝΑΙΣΘΗΜΑΤΩΝ

θούν από οικογένειες, μπορούν να εξομαλυνθούν αργότερα από τις εντατικές προσπάθειες φροντίδας και στοργής μιας θετής μητέρας. Ανακεφαλαιώνοντας, είναι πλέον αποδεδειγμένο ότι μέσω της σωματικής επαφής οι ενήλικες μεταβιβάζουν στα βρέφη στοργή και ασφάλεια - στοιχεία ζωτικής σημασίας για την ψυχική, νοητική και κοινωνική τους ανάπτυξη και ισορροπία. Η μεγάλη σημασία της αφής αποδείχθηκε και πειραματικά από TOv(Harlow και τους συνεργάτες του, όταν διαπιστώθηκε ότι τα νεογεννητα μαίμουδάκια, παρότι δεν στερούνταν τροφής, δεν κατάφερναν να επιβιώσουν σε συνθήκες απόλυτης απομόνωσης, δηλαδή χωρίς να έρχονται σε επαφή με άλλα μέλη του είδους τους ή με ανθρώπους. Αντίθετα, νεογέννητα κατάφεραν να επιβιώσουν, όταν, στις ίδιες συνθήκες της απομόνωσης, τοποθετή θη καν στα κλουβιά τους μαλακά μαξιλάρια τα οποία ικανοποιούσαν τις βασικές απτικές ανάγκες των μικρών. Επιπλέον διαπιστώθηκε ότι τα μικρά που μεγάλωσαν σε απομόνωση ανέπτυξαν ισχυρή συναισθηματική προσκόλληση στα μαλακά μαξιλαράκια και όταν οι ερευνητές επιχειρούσαν να τα βγάλουν από το κλουβί τους, τα μικρά εκδήλωναν έντονα και ανεξέλεγκτα ξεσπάσματα βίας. Σε μεταγενέστερες μελέτες τους, ο Harlow και οι συνεργάτες του μεγάλωσαν μαίμουδάκια

σε απομόνωση, ενώ στα κλουβιά τους τοποθέτησαν συρμάτινες και μαλακές υφασμάτινες κούκλες. Στις συρμάτινες κούκλες οι ερευνητές τοποθέτησαν τα μπουκάλια με το γάλα των μικρών, ενώ αντίθετα οι υφασμάτινες κούκλες δεν παρείχαν τροφή στα μικρά. Διαπιστώθηκε ότι τα μικρά, ειδικά όταν τρόμαζαν, αναζητούσαν καταφύγιο στην αγκαλιά της μαλακής υφασμάτινης κούκλας, παρόλο που την τροφή τους την έπαιρναν αποκλειστικά και μόνο από τη συρμάτινη κούκλα. ΕπομέΣΩΜΑΤΙΚΗ ΕΓΙΑΦΗ 133

Τα μικρά μαϊμουδάκια αναζητούσαν καταφύγιο στην αγκαλιά τηςμαλακής υφασμάτινης κούκλας, παρότι την τροφή τους την έπαιρναν από τη συρμάτινη κούκλα.

νως, η κούκλα με τη μαλακή και ευχάριστη αφή ικανοποιούσε στις μικρές μαϊμούδες την ανάγκη τους για προστασία και ασφάλεια, παίζοντας εξίσου σημαντικό ρόλο, για την επιβίωση των μικρών, με τη συρμάτινη κούκλα η οποία τους παρείχε τροφή. 1 3 4 ___________________ Η ΣΙΩΠΗΛΗ ΓΛΩΣΣΑ ΤΩΝ ΣΥΝΑΙΣΘΗΜΑΤΩΝ

Εξέλιξη της σωματικής επαφής στους ανθρώπους Στην πορεία ανάπτυξης του ανθρώπινου εμβρύου, η αφή είναι από τις πρώτες αισθήσεις που ενεργοποιούνται, και καθ’ όλη τη διάρκεια των πρώτων χρόνων αποτελεί μία από τις βασικότερες μορφές επικοινωνίας του βρέφους με τον υπόλοιπο κόσμο. Κατά τη διάρκεια της βρεφικής ηλικίας, με κορύφωση τους δεκατέσσερις με είκοσι τέσσερις μήνες περίπου, το παιδί αναζητά -και τις περισσότερες φορές παίρνει - τα μεγαλύτερα ποσοστά σωματικής επαφής από όλες τις μετέπειτα ομάδες ηλικιών (Richmond, McCroskey & Payne, 1991). Η αφή στη διάρκεια των πρώτων χρόνων δεν αποτελεί απλώς και μόνο μια οδό επικοινωνίας. Αντίθετα, στην εξελικτική αυτή φάση του παιδιού η αφή έχει έντονη ψυχολογική αξία, διότι το βρέφος μέσω της σωματικής επαφής αρχίζει να αναπτύσσει την ταυτότητά του και να ξεχωρίζει το «εγώ» από το «μη εγώ» (Burgoon & Saine, 1978). Ταυτόχρονα, το βρέφος μέσω της σωματικής επαφής παίρνει τα μηνύματα προστασίας και ασφάλειας που τόσο πολύ χρειάζεται στην περίοδο της απόλυτης αδυναμίας και εξάρτησης. Στην περίπτωση που η σωματική επαφή είναι ελλιπής, προκαλούνται σοβαρές διαταραχές και στη νοητική ανάπτυξη του βρέφους. Η ανικανότητα στοργικής και συνεργατικής επικοινωνίας του βρέφους με τη μητέρα του οδηγεί σε σοβαρές διαταραχές στην ικανότητα αναπαράστασης του παιδιού, η οποία συμβάλλει στην ανάπτυξη του συμβολικού παιχνιδιού και της γλώσσας (Argyle, 1988). Οι Richmond, McCroskey και Payne (1991), επιπλέον, υποστήριξαν ότι η μειωμένη σωματική επαφή στη βρεφική ηλικία συχνά ευθύνεται για την καθυστερημένη ή την ανεπαρκή εκμάθηση της γλώσσας και των συμΣΩΜΑΤΙΚΗ ΕΠΑΦΗ 135

βόλων εν γένει. Η σωματική επαφή συμβάλλει επίσης στην κοινωνική ανάπτυξη του βρέφους, διότι κυρίως μέσω αυτής της οδού διαμορφώνονται οι πρώτες και πιο καθοριστικές διαπροσωπικές σχέσεις της ζωής του. Όταν η επικοινωνία μέσω της αφής δεν εξελίσσεται ομαλά, δημιουργούνται προβλήματα στις διαπροσωπικές σχέσεις και στις συναισθηματικές επαφές του βρέφους με τους άλλους ανθρώπους. Η σωστή σωματική επαφή αποτελεί τη βάση του δεσμού μητέρας-παιδιού. Οι μητέρες είναι τα άτομα που ακουμπούν

περισσότερο τα μωρά τους, και ακολουθούν οι πατέρες και τα αδέλφια. Οι Goldberg και Lewis (1969) υποστήριξαν ότι μεταξύ των μητέρων που είχαν βρέφη 6 μηνών, αυτές που είχαν κορίτσια τα άγγιζαν, τα χάιδευαν και τα κρατούσαν πολύ περισσότερο από αυτές που είχαν αγόρια. Ίσως, ως αποτέλεσμα αυτής της διαφοράς, τα κορίτσια των 13 μηνών βρέθηκε ότι αναζητούσαν τη σωματική επαφή με τη μητέρα τους περισσότερο από ό,τι τα αγόρια της ίδιας ηλικίας. Οι Cowen, Weisberg και Lotyczewski (1983), εξάλλου, διαπίστωσαν ότι η σωματική επαφή είναι συχνότερη στη βρεφική και στη νηπιακή ηλικία, και είναι περισσότερη στα κορίτσια από ό,τι στα αγόρια. Σταδιακά όμως, με την κινητική ανεξαρτητοποίηση του παιδιού, η καθημερινή σωματική επαφή μειώνεται, ενώ αυξάνεται θεαματικά μόνο στις συναισθηματικά φορτισμένες στιγμές του παιδιού. Μετά τη νηπιακή ηλικία και με την ανάπτυξη επιπρόσθετων οδών επικοινωνίας, αρχίζει η σταθερή μείωση της σωματικής επαφής ειδικότερα στα αγόρια, με αποτέλεσμα στην εφηβεία τα ποσοστά σωματικής επαφής να κυμαίνονται περίπου στο ήμισυ των επαφών που υπήρχαν κατά τα πρώτα σχολικά χρόνια. Η σωματική επαφή όπως και η σεξουαλικότητα, κατά τη διάρκεια των σχολικών χρόνων, περνά μια «λανθά136 Η ΣΙΩΠΗΛΗ ΓΛΩΣΣΑ ΙΏΝ ΣΥΝΑΙΣΘΗΜΑΤΩΝ

Τα οικιακά ζώα απαλύνουν τα αισθήματα απομόνωσης και απόγνωσης που δημιουργούνται στους υπερήλικες λόγω της απτικής στέρησης.

νουσα περίοδο». Αυξάνεται όμως και πάλι με την αναζωπύρωση της σεξουαλικότητας στα εφηβικά χρόνια, οπότε και διαδραματίζει ιδιαίτερα σημαντικό ρόλο στην ψυχοσυναισθηματική ισορροπία του εφήβου (Argyle, 1988* Willis & Hofman, 1975). Στην ενήλικη ζωή όμως, στις δυτικές κοινωνίες, η απτική επαφή μειώνεται δραματικά και περιορίζεται στη χειραψία και λιγότερο συχνά στο αγκάλιασμα και στο φιλί. Έτσι, ως αποτέλεσμα της ελλιπούς σωματικής επαφής μεταξύ των ενηλίκων έχουν αναπτυχθεί επαγγέλματα, όπως αυτά των μασέρ και των αισθητικών, που ικανοποιούν τις απτικές ανάγκες των ανθρώπων. Η κατοχή οικιακών ζώων (pets), το πιπίλημα του δακτύλου, το κάπνισμα, και συχνά το ποτό, αποτελούν υποκατάΣΩΜΑΤΙΚΗ ΕΠΑΦΗ 137

στατα της ευχαρίστησης που έπαιρνε ο άνθρωπος από τη σωματική επαφή στη διάρκεια των βρεφικών του χρόνων, ευχαρίστηση την οποία στερείται στην ενήλικη ζωή (Morris, 1976). Τα μεγαλύτερα θύματα της απτικής στέρησης όμως είναι οι άνθρωποι της τρίτης ηλικίας, με αποκορύφωμα τους ανάπηρους γέρους, στους οποίους η απτική στέρηση συχνά δημιουργεί αισθήματα απομόνωσης, απόγνωσης και αυτοκτονικές τάσεις. — Μορφές σωματικής επαφής Η σωματική επαφή μπορεί να πάρει διάφορες μορφές και να εξυπηρετήσει πολλούς και ποικίλους σκοπούς, ανάλογα με τον τύπο της σχέσης των αλληλεπιδρώντων. Υπάρχει κατ' αρχήν η σωματική επαφή μεταξύ αγνώστων, όπως στις περιπτώσεις των πολυπληθών συναθροίσεων ή στα μέσα μαζικής μεταφοράς. Η επαφή αυτή θεωρείται δυσάρεστη και μερικές φορές είναι επικίνδυνη, διότι ο ζωτικός χώρος των ανθρώπων παραβιάζεται από ξένα άτομα (Argyle, 1988). Ένα άλλο είδος επαφής λαμβάνει χώρα για επαγγελματικούς λόγους, όπως για παράδειγμα στην περίπτωση των ιατρικών

εξετάσεων. Στις περιπτώσεις αυτές το σώμα του ασθενή παίζει το ρόλο του «αντικειμένου» και επομένως το άγγιγμα αυτής της μορφής δεν μεταφέρει συναισθήματα. Ένα τρίτο είδος σωματικής επαφής λαμβάνει χώρα στις τυπικές κοινωνικές σχέσεις. Το είδος αυτό της σωματικής επαφής διέπεται από αυστηρούς κανόνες, οι οποίοι καθορίζουν το ποιος επιτρέπεται να αγγίζει ποιον, πώς και πότε. Κατά τη διάρκεια της επαφής που λαμβάνει χώρα στις τυπικές κοινωνικές σχέσεις ανταλλάσσονται μικρές μόνο δόσεις συναίσθημα138 Η ΣΙΩΠΗΛΗ ΓΛΩΣΣΑ ΤΩΝ ΣΥΝΑΙΣΘΗΜΑΤΩΝ

τικής φόρτισης. Ο Lorenz (1952) υποστήριξε ότι στις περισσότερες ανθρώπινες κοινωνικές επαφές, αλλά και σ’ αυτές των πιθηκοειδών, λαμβάνει χώρα κάποιας μορφής χαιρετισμός που περιλαμβάνει σωματική επαφή, διότι αυτή συμβάλλει στην ελάττωση της επιθετικότητας των ατόμων. Συνήθως το είδος αυτό της σωματικής επαφής κατευθύνεται από τα άτομα υψηλότερου κύρους προς αυτά του χαμηλότερου (Henley, 1977). Όπως εξηγεί ο Γεώργας (1986), ο καθηγητής βάζει το χέρι του στον ώμο του μαθητή, ενώ ο μαθητής δεν τολμά να κάνει το ίδιο στον καθηγητή. Το είδος αυτό του τυπικού αγγίγματος παίζει το ρόλο μιας «προσωρινής άδειας» που παρέχει το άτομο με το υψηλότερο κύρος σ’ αυτό του χαμηλότερου κύρους για την ουδετεροποίηση των διαφορών τους (Richmond, McCroskey & Payne, 1991). Μια τέταρτη μορφή σωματικής επαφής είναι αυτή που μεταφέρει μηνύματα φιλίας, κατανόησης και εγγύτητας. Στις φιλικές σχέσεις πολλά είδη χαιρετισμού περιλαμβάνουν σωματική επαφή, όπως οι χειραψίες, οι εναγκαλισμοί, τα φιλιά και τα αγγίγματα στην πλάτη ή στο βραχίονα. Το φιλικό άγγιγμα όμως μερικές φορές συγχέεται με αυτό της σεξουαλικής έλξης, δηλαδή με το ερωτικό άγγιγμα, με δυσάρεστα για τη φιλική σχέση αποτελέσματα. Για το λόγο αυτό τα φιλικά αγγίγματα περιορίζονται δραστικά, όταν οι φίλοι βρίσκονται μοναχοί τους, αφού τα αγγίγματα σε ιδιωτικούς χώρους σχετίζονται με τη σεξουαλικότητα. Αντιθέτως σε δημόσιους χώρους τα αγγίγματα μεταξύ φίλων πολλαπλασιάζονται (Richmond, McCroskey & Payne, 1991). Και τα φιλικά αγγίγματα διέπονται από κοινωνικούς κανόνες που διαφέρουν πολύ σε κάθε πολιτισμό. Μια πέμπτη μορφή σωματικής επαφής είναι το στοργικό ΣΩΜΑΤΙΚΗ ΕΠΑΦΗ 139

άγγιγμα, το οποίο μεταφέρει ισχυρά συναισθήματα αγάπης και λαμβάνει χώρα ανάμεσα στα ζευγάρια, αλλά και μεταξύ γονέων και παιδιών. Το στοργικό άγγιγμα είναι συχνό στη διάρκεια του φλερτ, ενώ πολλοί κοινωνικοί κανόνες ευνοούν την εκδήλωσή του για να διευκολύνεται η δημιουργία σχέσεων σεξουαλικής μορφής μεταξύ των ανθρώπων. Μια μορφή στοργικού αγγίγματος, ακόμα και μεταξύ ξένων, προωθείται κοινωνικά μέσω του χορού. Συχνά στις μακροχρόνιες σχέσεις οι άνθρωποι παραβλέπουν την αναγκαιότητα ύπαρξης του στοργικού αγγίγματος, με αποτέλεσμα να εμφανίζονται σοβαρά προβλήματα στις σχέσεις τους. Είναι πολύ βασικό το στοργικό άγγιγμα στα ζευγάρια να είναι ανεξάρτητο από το άγγιγμα που στοχεύει στη σεξουαλική διέγερση, διότι η έλλειψή του ή η ταυτοποίησή του με το σεξουαλικό άγγιγμα αποτελεί συχνά μία από τις σημαντικότερες αιτίες σοβαρών διαταραχών

στις σχέσεις των ζευγαριών. Τέλος, το άγγιγμα το οποίο οδηγεί στη σεξουαλική διέγερση είναι η πιο έντονη μορφή σωματικής επαφής. Στα ερωτικά ζευγάρια η μορφή αυτή της σωματικής επαφής όχι μόνο επιτρέπεται, αλλά εξελίσσεται με ελάχιστους κοινωνικούς περιορισμούς από αυτούς που επιβάλλονται στις υπόλοιπες κατηγορίες των ανθρώπινων επαφών (Argyle, 1988). Συνήθως η σωματική επαφή στις ερωτικές σχέσεις εξελίσσεται σταδιακά, ξεκινώντας από τις ουδέτερες και προχωρώντας προς τις περισσότερο ευαίσθητες περιοχές. Οι Masters και Johnson, Θεραπευτές προβλημάτων σεξουαλικής μορφής, υποστήριξαν ότι η σωστή και πλήρης σωματική επαφή στη διάρκεια της σεξουαλικής πράξης αποτελεί την ύψιστη μορφή της ανθρώπινης επικοινωνίας. Οι Jones και Yarboroygh (1985), από έρευνες και από απλές 1 4 0 __________________ Η ΣΙΩΠΗΛΗ ΓΛΩΣΣΑ ΤΩΝ ΣΥΝΑΙΣΘΗΜΑΤΩΝ

Η πλήρης σωματική επαφή στη διάρκεια της σεξουαλικής πράξης αποτελεί την ύψιστη μορφή της ανθρώπινης επικοινωνίας. Rodin, Το φιλί (1886).

παρατηρήσεις, κατάρτισαν μία λίστα από τα διάφορα είδη αγγίγματος και ανέλυσαν το νόημά τους για τη δυτική κοινωνία. Σύμφωνα με τους ίδιους συγγραφείς, το χάδι, το τρίψιμο και το γλείψιμο στο πρόσωπο και στα μαλλιά εκφράζει αγάπη και ΣΩΜΑΤΙΚΗ ΕΓΊΑΦΗ 141

σεξουαλική έλξη. Το ελαφρό χτύπημα στο χέρι και στην πλάτη δηλώνει υποστήριξη καν φιλία. Η χεραψία και το τυπικό φιλί στο μάγουλο αποτελούν μέρος του χαιρετισμού, ενώ το αγκαλιασμα μπορεί να εκδηλωθεί στο χαιρετισμό, στον αποχαιρετισμό ή όταν δίνονται συγχαρητήρια. Ο παρατεταμένος εναγκαλισμός και το κράτημα του χεριού φανερώνουν φιλία ή άλλης μορφής στενή σχέση. Το άγγιγμα στο χέρι, στο βραχίονα ή στον ώμο, κατά τη διάρκεια συνομιλίας, υποκρύπτει προσπάθεια κοινωνικής επιρροής. Το πολύ σύντομο άγγιγμα αποτελεί προσπάθεια προσέλκυσης της προσοχής, ενώ το τράβηγμα, το σπρώξιμο και η καθοδήγηση είναι προσπάθεια κατεύθυνσης των κινήσεων. Τα επαγγελματικά αγγίγματα, όπως τα ιατρικά, γίνονται για την εξέταση και τη φροντίδα του σώματος και δεν μεταφέρουν μηνύματα φιλίας και αγάπης. Το γαργάλημα είναι παιχνίδι, ενώ τέλος το χτύπημα, το γρατζούνισμα και η κλωτσιά μεταφέρουν την επιθετικότητα. Πρέπει εντούτοις να τονιστεί ότι το μήνυμα που μεταδίδει η σωματική επαφή δεν είναι πάντα ξεκάθαρο και συχνά εξελίσσονται ταυτόχρονα συγκρουόμενες μορφές σωματικής επαφής, όπως για παράδειγμα το επιθετικό άγγιγμα (τσίμπημα, δάγκωμα) στη διάρκεια του σεξουαλικού παιχνιδιού. Οι έρευνες που μελέτησαν το ποιος αγγίζει ποιον και σε ποιο σημείο του σώματος δεν έχουν αποδώσει συνεπή αποτελέσματα. Ο Henley (1973)„υποστήριξε ότι οι άνδρες αγγίζουν συχνότερα τις γυναίκες από ό,τι το αντίστροφο, όμως άλλες μελέτες δεν συμφωνούν με τα αποτελέσματα αυτά. Ο Hall (1984) διαπίστωσε ότι οι γυναίκες, ειδικά όταν βρίσκονται σε κλειστούς χώρους, αγγίζουν τους άνδρες συχνότερα από ό,τι το αντίστροφο. Οι Stier και Hall (1984) υποστήριξαν ότι οι άνδρες αποφεύγουν τη σωματική επαφή με τα άτομα του φύλου ■ϋ* ·ν

* ·* τ .

142 Η ΣΙΩΠΗΛΗ ΓΛΩΣΣΑ ΤΩΝ ΣΥΝΑΙΣΘΗΜΑΤΩΝ

τους, ενώ οι γυναίκες αποφεύγουν τη σωματική επαφή με τα άτομα του αντίθετου φύλου. Οι Heslin και Alper ( 1983) διαπίστωσαν

ότι στην Αμερική το άγγιγμα από κάποιον άγνωστο του ίδιου φύλου θεωρείται πράξη αντιπαθητική, ειδικά όταν το άγγιγμα γίνεται σε ευαίσθητη περιοχή του σώματος. Παρ’ όλα αυτά, απαιτούνται περισσότερες και διεξοδικότερες έρευνες για να διαπιστωθούν οι λεπτομερείς αντιδράσεις των ανθρώπων στη σωματική επαφή κάτω από διαφορετικές κοινωνικές συνθήκες. — Αποτελέσματα της σωματικής επαφής Τα αποτελέσματα της θετικής σωματικής επαφής είναι ποικίλα, ξεκινώντας από το ότι στις περισσότερες περιπτώσεις δημιουργείται στον άνθρωπο μια ευχάριστη αίσθηση. Συχνά, ακόμα και η ελάχιστη σωματική επαφή προκαλεί ευνοϊκά συναισθήματα. Στην κλασική έρευνα των Fisher, Rytting και Heslin (1975) δόθηκαν οδηγίες σε μια βιβλιοθηκάριο να αγγίζει για ελάχιστο χρόνο στο χέρι διακριτικά τους μισούς από τους αναγνώστες, καθώς αυτοί επέστρεφαν τα βιβλία τους και να αποφεύγει την επαφή με τους άλλους μισούς. Διαπιστώθηκε ότι οι αναγνώστες τους οποίους η βιβλιοθηκάριος είχε αγγίξει, παρότι οι περισσότεροι δεν είχαν συνειδητοποιήσει το συγκεκριμένο άγγιγμα, χαρακτήριζαν θετικά όχι μόνο τη βιβλιοθηκάριο αλλά και τη βιβλιοθήκη. Αντίθετα οι αναγνώστες τους οποίους η βιβλιοθηκάριος δεν είχε αγγίξει έκαναν σχόλια ουδέτερα ή ακόμα και αρνητικά. Παρόμοιες έρευνες στο περιβάλλον των συμβουλευτικών συναντήσεων απέδωσαν όμοια αποτελέσματα. Στις περιπτώσεις δηλαδή κατά τις οποίες ο σύμΣΩΜΑΤΙΚΗ ΕΠΑΦΗ 143

βουλος ακουμπούσε τους πελάτες του, η αξιολόγησή του ήταν θετικότερη από ό,τι στις περιπτώσεις στις οποίες δεν υπήρχε καμία σωματική επαφή μεταξύ συμβούλου και πελάτη. Η σύντομη σωματική επαφή με τη μορφή διακριτικού αγγίγματος δεν βοηθάει μόνο στη δημιουργία ευχάριστων συναισθημάτων, αλλά ταυτόχρονα αυξάνει και την κοινωνική επιρροή. Οι Willis και Hamm (1980) επεσήμαναν ότι οι περισσότεροι άνθρωποι συμφωνούσαν να δώσουν μια συνέντευξη ή να υπογράψουν μια απλή διαμαρτυρία, όταν τους το ζητούσαν αγγίζοντάς τους ελαφρά και διακριτικά. Στις περιπτώσεις δε κατά τις οποίες το άγγιγμα προερχόταν από γυναίκες και κατευθυνόταν προς άνδρες, τα αποτελέσματά του ήταν ιδιαίτερα έντονα. Συγκεκριμένα, βρέθηκε ότι οι γυναίκες που ζητούσαν μια μικρή χάρη από τους άνδρες, ακουμπώντας τους διακριτικά, πετύχαιναν το σκοπό τους στο 90% των περιπτώσεων. Ο βραχίονας βρέθηκε ότι ήταν το καλύτερο σημείο του σώματος για τη σύντομη αυτή σωματική επαφή, ειδικά μεταξύ των ατόμων που ήταν τελείως άγνωστα μεταξύ τους. Σύμφωνα με τον Argyle (1978), το διακριτικό άγγιγμα ανάμεσα σε αγνώστους επηρεάζει θετικά την κοινωνική επιρροή, δυναμώνοντας το μεταφερόμενο μήνυμα και προβάλλοντας την αυτοπεποίθηση του αιτούντος. Στο χώρο της υγείας το άγγιγμα έχει επίσης σημαντικά αποτελέσματα, με πολλές όμως ιδιαιτερότητες. Οι Whitcher και Fisher (1979) πραγματοποίησαν μια έρευνα στην οποία οι νοσοκόμες πήραν οδηγίες να αγγίζουν ορισμένους και να μην αγγίζουν κάποιους άλλους από τους ασθενείς, πριν αυτοί μπουν στο χειρουργείο. Οι γυναίκες ασθενείς, τις οποίες άγγιζαν οι νοσοκόμες, μετά την εγχείρηση εμφάνισαν μικρότερη

πίεση και λιγότερο άγχος από τις γυναίκες με τις οποίες οι νο 144 Η ΣΙΩΠΗΛΗ ΓΛΩΣΣΑ ΤΩΝ ΣΥΝΑΙΣΘΗΜΑΤΩΝ

σοκόμες είχαν αποφύγει τη σωματική επαφή. Τα αποτελέσματα όμως της απτικής επαφής δεν ήταν το ίδιο θετικά στον ανδρικό πληθυσμό. Τα αρνητικά αποτελέσματα που εκδήλωσαν οι άνδρες ασθενείς μετά από το άγγιγμα της νοσοκόμας, όπως υποστήριξαν οι ίδιοι ερευνητές, οφείλονται στο γεγονός ότι το άγγιγμα συνήθως κατευθύνεται από τα ισχυρά άτομα προς τα λιγότερο ισχυρά. Οι άνδρες ασθενείς επομένως, τη στιγμή πριν από την εγχείρηση, με το άγγιγμα της νοσοκόμας αισθάνθηκαν εντονότερα την αδυναμία τους λόγω της ασθένειάς τους, και αυτό τους αναστάτωσε ακόμα περισσότερο. Στον τομέα της ψυχικής υγείας οι Jourard και Friedman (1970) διαπίστωσαν ότι οι ασθενείς μιλούσαν περισσότερο και ευκολότερα για τον εαυτό τους και για τα προβλήματά τους όταν ο θεραπευτής φρόντιζε να τους ακουμπά κατά διαστήματα. Οι «ομάδες επαφής» (encounter groups) τονίζουν την αξία της σωματικής επαφής για τη δημιουργία και τη διαμόρφωση των διαπροσωπικών σχέσεων. Βασική αρχή των ομάδων επαφής είναι ότι η καθημερινή ζωή είναι πολύ αγχώδης, περιοριστική και καταπιεστική όσον αφορά τη σωματική επαφή, ενώ η οικειότητα στις ανθρώπινες σχέσεις είναι πολύ περιορισμένη. Σύμφωνα με τις αρχές των ομάδων επαφής, αν οι κοινωνικές αναστολές μεταξύ των ανθρώπων ελαττωθούν, θα βελτιωθεί η ψυχική και η σωματική τους υγεία. Όμως τα αποτελέσματα της εμπειρίας των ανθρώπων από τις ομάδες επαφής δεν είναι πάντα θετικά. Παρότι μεγάλος αριθμός ατόμων θεωρούν τις ομάδες επαφής ευχάριστες και διασκεδαστικές, έχει διαπιστωθεί ότι άλλοι θεωρούν την εμπειρία αυτή ιδιαίτερα ενοχλητική και δυσάρεστη. ΚΕΦΑΛΑΙΟ 7

ΦΩΝΗΤΙΚΗ Ή ΠΑΡΑΓΛΩΣΣΙΚΗ ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑ ΜΗ ΛΕΚΤΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΤΟΥ ΛΟΓΟΥ Οι Ηχοι τους οποίους παράγει ο άνθρωπος διαφοροποιούνται στις λέξεις που είναι μέρος της γλώσσας και στους ήχους που εκφράζουν συναισθήματα και στάσεις χωρίς να αποτελούν μέρος της γλώσσας. Οι ήχοι που εκφράζουν συναισθήματα και στάσεις δεν υπάρχουν μόνο στον άνθρωπο αλλά και στα ζώα. Τα ανθρωποειδή διαθέτουν περίπου δεκατρείς τέτοιους ήχους, οι οποίοι συνιστούν ένα βασικό σύστημα επικοινωνίας. Το βρέφος από την αρχή της ζωής του διαθέτει μια σειρά ήχων στους οποίους κωδικοποιούνται οι στοιχειώδεις, βασικές ανάγκες του. Η πείνα, ο θυμός και ο πόνος είναι από τις πρώτες καταστάσεις που το βρέφος μπορεί να εκφράσει με διαφοροποιημένους ήχους σε μορφή κλάματος (Wolff, 1969). Ο Bowlby θεώρησε το κλάμα βασικό μηχανισμό επιβίωσης, αφού με τον τρόπο αυτό το βρέφος από την αρχή της ζωής του μπορεί να διεγείρει τη μητρική φροντίδα. Αργότερα στη ζωή του βρέφους εμφανίζονται και οι ήχοι που εκφράζουν θετικές συναισθηματικές καταστάσεις και συνοδεύουν το χαμόγελο και το γέλιο (Scherer & Oshinsky, 1977). Τα νεογέννητα από πολύ νωρίς, αλλά σύμφωνα με τα αποτελέσματα σύγχρονων μελετών ακόμα και τα έμβρυα ανταποκρίνονται πολύ θετικά (αύξηση του καρδιακού παλμού) στα φωνητικά στοιχεία της ανθρώπινης 146 Η ΣΙΩΠΗΛΗ ΓΛΩΣΣΑ ΤΩΝ ΣΥΝΑΙΣΘΗΜΑΤΩΝ

φωνής (Aslin, Pisoni & Jusczyk, 1983). Στις τρεις ημέρες από τη γέννησή τους, μάλιστα, τα βρέφη μπορούν να ξεχωρίσουν τη φωνή της μητέρας τους από τις φωνές των ξένων. Έχει διαπιστωθεί ότι τα βρέφη διεγείρονται και προτιμούν τις φωνές οι οποίες έχουν υψηλό τόνο, ενώ ηρεμούν με ήχους χαμηλών τόνων. Έτσι οι μητέρες, όταν απευθύνονται στα μωρά τους, ασυνείδητα διαμορφώνουν τη φωνή τους ανάλογα με την περίσταση παράγοντας το λεγόμενο «μητρικό λόγο». Ο Mehrabian (1971) υπολόγισε ότι από το σύνολο των μηνυμάτων που μεταδίδουν οι άνθρωποι 7% γίνεται μέσω της λεκτικής οδού, 38% μέσω της φωνητικής οδού και 55% μέσω της λοιπής μη λεκτικής οδού. «Φωνητική» ή «παραγλωσσική» είναι η επικοινωνία που επιτυγχάνεται με τα μη λεκτικά στοιχεία του λόγου, τα οποία περιλαμβάνουν οτιδήποτε μένει, όταν από το λόγο αφαιρεθεί το γλωσσικό περιεχόμενο. Τα στοιχεία του φωνητικού μηνύματος βρίσκονται σε στενή αλληλεξάρτηση μεταξύ τους και πολλές φορές είναι δύσκολο να διαφοροποιηθούν. Εάν η λεκτική επικοινωνία αποτελείται από το τι λένε οι άνθρωποι, η φωνητική επικοινωνία αναφέρεται στον τρόπο με τον οποίο το λένε. Συχνά, ιδιαίτερα στις συναισθηματικά φορτισμένες αλληλεπιδράσεις, το τι λέγεται έχει μικρότερη σημασία από τον τρόπο με τον οποίο λέγεται. — Στοιχεία και ρόλος της φωνητικής επικοινωνίας Η φωνητική επικοινωνία των ανθρώπων αποτελείται από τρεις ομάδες στοιχείων. Η πρώτη ομάδα περιλαμβάνει τα λεγάμενα επαφικά φαινόμενα του λόγου, δηλαδή τους διάφορους ήχους εκτός των λέξεων, όπως «εεε..., ααα..., μα.,μα», τις στερε ΦΩΝΗΤΙΚΗ Ή ΠΑΡΑΓΛΩΣΣΙΚΗ ΕΗΙΚΟΙΝΩΝΙΑ 147

ότυπες λέξεις ή εκφράσεις που είναι ανεξάρτητες από το νόημα του λόγου, όπως «ρε», «να πούμε» κ.λπ., τις επαναλήψεις λέξεων ή μικρών φράσεων, και τις παραδρομές του λόγου. Τα επαφικά φαινόμενα στις καθημερινές αλληλεπιδράσεις τις περισσότερες φορές αγνοούνται, διότι οι άνθρωποι συγκεντρώνονται στο νόημα των λέξεων σε ορισμένες ωστόσο περιπτώσεις τα φαινόμενα αυτά παρέχουν σημαντικές πληροφορίες. Για παράδειγμα, όταν τα επαφικά φαινόμενα στο λόγο είναι πάρα πολλά, αυτό σημαίνει ότι ή το άτομο δυσκολεύεται να εκφραστεί ή έχει έντονο άγχος (Argyle, 1978). Ιδιαίτερη αξία στη σημασία των επαφικών φαινομένων αποδίδουν οι θεραπευτές ψυχαναλυτικής κατεύθυνσης, ξεκινώντας από τον Freud, ο οποίος ανέλυσε λεπτομερώς τις παραδρομές του λόγου ή αλλιώς τα ολισθήματα της γλώσσας. Οι παραδρομές του λόγου αποτελούνται από λέξεις ή φράσεις άσχετες με τα λεγόμενα, οι οποίες με κάποιο τρόπο στη διάρκεια της συζήτησης ξεφεύγουν ή γλιστρούν από τον ομιλητή. Συχνά οι παραδρομές του λόγου είναι λέξεις ηχητικά παρόμοιες (αλλά με τελείως διαφορετικό νόημα) με κάποια λέξη που θα έπρεπε να έχει χρησιμοποιηθεί για να έχει νόημα η φράση. Σύμφωνα με τον Freud, οι παραδρομές της γλώσσας δεν είναι λάθη του λόγου, ούτε γίνονται τυχαία, αλλά αποτελούν διέξοδο των σκέψεων και των συναισθημάτων που προέρχονται από το ασυνείδητο. Ορισμένες φορές και στην καθημερινή ζωή είναι εύκολο να κατανοήσει κανείς την άποψη του Freud για τις παραδρομές του λόγου, όπως στο παράδειγμα της γραμματέως η οποία είναι ερωτευμένη με τον καθηγητή και του παραδίδει το «ωάριο των μαθημάτων

του» (!) αντί του «ωραρίου των μαθημάτων του». Όπως είναι γνωστό, η ψυχαναλυτική σχολή θεωρεί το υλικό του ασυνείδητου πολύτιμο για τη θεραπεία των ασθενών για το λόγο αυτό 148 Η ΣΙΩΠΗΛΗ ΓΛΩΣΣΑ ΤΩΝ ΣΥΝΑΙΣΘΗΜΑΤΩΝ

οι ψυχαναλυτές συλλέγουν τις παραδρομές του λόγου των ασθενών τους με ιδιαίτερη προσοχή. Η δεύτερη κατηγορία των φωνητικών στοιχείων του λόγου αποτελείται από τα χαρακτηριστικά της φωνής, όπως η ένταση, η συχνότητα, το ύψος, η έμφαση, ο τόνος, οι διακυμάνσεις και η ταχύτητα της ομιλίας. Τα στοιχεία αυτά αντανακλούν με ειλικρινή τρόπο τα συναισθήματα και τις στάσεις του ομιλητή. Η χαρά εκφράζεται με τον υψηλό τόνο και τις ήπιες διακυμάνσεις της φωνής, και με την αυξημένη ταχύτητα του λόγου. Η θλίψη χαρακτηρίζεται από χαμηλό τόνο και ένταση, όπως και από βραδύτητα στο λόγο. Το άγχος υποδηλώνεται από τον υψηλό τόνο, τη γρήγορη ταχύτητα, τις μεγάλες σιωπηλές παύσεις και τις διαταραχές στο λόγο (Scherer, 1986). Ο Γεώργας (1986) αναφέρει ότι η φωνή των ανθρώπων που υποφέρουν από κατάπτωση έχει χαμηλό τόνο και αργό ρυθμό, ενώ αντίθετα οι ενθουσιώδεις άνθρωποι μιλούν με φωνή δυνατή, με υψηλό τόνο και με γρήγορο ρυθμό. Επίσης ο φόβος στους ανθρώπους εκφράζεται με τον πολύ υψηλό τόνο της φωνής, ενώ η στενοχώρια με πνιγμένο τόνο και με φωνή που τρέμει. Η κυριαρχία ή η υποταγή των αλληλεπιδρώντων είναι επίσης στοιχεία που κωδικοποιούνται στα χαρακτηριστικά της φωνής. Οι κυριαρχικές προσωπικότητες μιλούν με δυνατή και σταθερή φωνή, χαμηλό τόνο και αργό ρυθμό. Αντίθετα, οι υποτακτικές προσωπικότητες έχουν πολύ υψηλό τόνο και τεταμένες αγχώδεις διακυμάνσεις στη φωνή τους (Frick, 1985). Ο Scherer (1981) διαπίστωσε ότι οι άνθρωποι αποκωδικοποιούν τα χαρακτηριστικά της φωνής που συνοδεύουν αρνητικές συναισθηματικές καταστάσεις πολύ πιο εύκολα και με μεγαλύτερη ακρίβεια από αυτά που συνοδεύουν τις θετικές συναισθηματικές καταστάσεις. Τα φωνητικά χαρακτηριστικά του λόγου επηρεάζουν ΦΩΝΗΤΙΚΗ Ή ΠΑΡΑΓΛΩΣΣΙΚΗ ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑ 1 49

σε μεγάλο βαθμό τις κοινωνικές αλληλεπιδράσεις. Σύμφωνα με τον Argyle (1983), για να μπορέσει το άτομο να ασκήσει κοινωνική επιρροή, πρέπει να προβάλει έντονη αποφασιστικότητα και να παρέχει συχνά αμοιβές στους συνανθρώπους του. Η καλύτερη οδός για την προβολή των στοιχείων αυτών είναι η φωνητική οδός και ειδικότερα τα χαρακτηριστικά στοιχεία της φωνής. Τα άτομα που μιλούν γρήγορα, δυνατά και με έντονες διακυμάνσεις στη φωνή τους εξασκούν στους άλλους μεγάλη πειθώ και επιρροή (Mehrabian & Williams, 1969' Miller, Maruyama, Beaber & Valone, 1976). Όταν τα μικρά παιδιά χρειάζεται να ηρεμήσουν, για να δουλέψει μαζί τους ο οδοντίατρος, πρέπει να τους μιλούν με φωνή σταθερή, δυνατή και αποφασιστική (Tickle-Dengen & Rosenthal, 1992). Πολλές φορές στις καθημερινές αλληλεπιδράσεις, όταν οι άνθρωποι προσπαθούν να κρύψουν τα πραγματικά τους συναισθήματα, το λεκτικό μήνυμα που μεταδίδουν συγκρούεται με το φωνητικό. Στις περιπτώσεις αυτές, ειδικά στις σχέσεις που είναι συναισθηματικά φορτισμένες, οι άνθρωποι δίνουν βαρύτητα στο φωνητικό μήνυμα παραβλέποντας τελείως το λεκτικό. Τα φωνητικά στοιχεία, επειδή ελέγχονται πολύ δύσκολα,

αποτελούν μία από τις σημαντικότερες οδούς «διαρροής της αλήθειας». Διαρκείς αντιφάσεις ανάμεσα στη σημασία του λόγου και του τόνου της φωνής τους παρουσιάζουν οι γονείς των ασθενών που πάσχουν από σχιζοφρενικές διαταραχές. Πολλοί ερευνητές θεωρούν τις αντιφάσεις αυτές στον τρόπο επικοινωνίας των γονέων υπεύθυνες για την εμφάνιση των σχιζοφρενικών διαταραχών στα παιδιά τους. Αντικρουόμενα λεκτικά, φωνητικά και μη λεκτικά στοιχεία εμφανίζονται επίσης και στις αλληλεπιδράσεις των ζευγαριών που αντιμετωπίζουν σοβαρά προβλήματα (Noller, 1982). 150 Η ΣΙΩΠΗΛΗ ΓΛΩΣΣΑ ΤΩΝ ΣΥΝΑΙΣΘΗΜΑΤΩΝ

Τέλος, οι παύσεις και τα σιωπηλά διαστήματα που μεσολαβούν κατά τη διάρκεια της λεκτικής επικοινωνίας αποτελούν την τρίτη ομάδα των φωνητικών στοιχείων. Η διακοπή και η παρατεταμένη σιωπή κατά τη διάρκεια του λόγου είναι στοιχεία της φωνητικής επικοινωνίας που μεταδίδουν πολυάριθμα μηνύματα. Πρώτον, θέτουν αποστάσεις μεταξύ των αλληλεπιδρώντων: οι άνθρωποι που βρίσκονται στον ίδιο χώρο και δεν μιλούν καθόλου μεταξύ τους είναι και θέλουν να παραμείνουν ξένοι. Συχνά στις περιπτώσεις που η φυσική απόσταση μεταξύ δύο ανθρώπων είναι εξ ανάγκης μικρή, η σιωπή τους επιτυγχάνει ισορροπία στη μορφή της σχέσης τους, θέτοντας ψυχολογική απόσταση ανάμεσά τους. Δεύτερον, η σιωπή χρησιμοποιείται όταν το άτομο θέλει να κερδίσει χρόνο και να σκεφθεί πριν μιλήσει. Για το λόγο αυτό οι ομιλητές που αναλύουν δύσκολα θέματα κάνουν πολλά σιωπηλά διαλείμματα. Τρίτον, οι άνθρωποι σωπαίνουν όταν θέλουν να αποδώσουν σεβασμό στη μνήμη κάποιων ατόμων. Η «ενός λεπτού σιγή», που συχνά ζητείται από μια ομάδα προς τιμήν ενός ή περισσότερων ανθρώπων, αποσκοπεί να κατευθύνει τη σκέψη της ομάδας προς τα συγκεκριμένα πρόσωπα. Τέλος, η επιβολή της σιωπής μπορεί να χρησιμοποιηθεί ως τιμωρία. Η τακτική αυτή είναι συχνή ανάμεσα στα ζευγάρια όταν υπάρχει ένταση μεταξύ τους, αλλά επιβάλλεται και από τους ενήλικες στα παιδιά για κάποια άσχημη πράξη τους. Η φωνητική επικοινωνία, εκτός του ότι αντανακλά συναισθήματα και στάσεις, σε συνδυασμό με τις κινήσεις του βλέμματος και του σώματος ρυθμίζει και τη ροή του λόγου μεταξύ ομιλητή και ακροατή. Αναλυτικότερα, η αύξηση της έντασης και του ρυθμού της φωνής, όπως και η έλλειψη διακοπών στο λόγο, χρησιμοποιούνται στις περιπτώσεις που ο ομιλητής δεν ΦΩΝΗΤΙΚΗ Ή ΠΑΡΑΓΛΩΣΣIΚΗ ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑ 151

επιθυμεί να παραδώσει το λόγο. Αντίθετα, μια παρατεταμένη σιωπηλή περίοδος αποτελεί το ισχυρότερο σήμα για την παράδοση του λόγου. Συχνά οι σιωπηλές περίοδοι προκαλούν έντονη αμηχανία και πολλές φορές οι άνθρωποι, για να τις καλύψουν, μιλούν ακόμη και όταν δεν έχουν κάτι να πουν, αλλά απλώς επιδιώκουν να σπάσουν τη σιωπή. Στις περιπτώσεις κατά τις οποίες ο ακροατής επιθυμεί να πάρει το λόγο και ο ομιλητής δεν αφήνει σιωπηλά κενά, χρησιμοποιούνται από την πλευρά του ακροατή φωνητικά στοιχεία που διακόπτουν το λόγο του ομιλητή με αποδεκτό τρόπο. Αυτά μπορεί να είναι διάφοροι ήχοι χωρίς νόημα, όπως εε.., μα,.μα.., ή μικρές λέξεις όπως ναι..ναι.. Τα στοιχεία αυτά αναγκάζουν τον ομιλητή να επιταχύνει την παράδοση του λόγου στον ακροατή. ΚΕΦΑΛΑΙΟ 8

ΔΙΑΦΟΡΕΣ ΣΤΗ ΜΗ ΛΕΚΤΙΚΗ ΣΥΜΠΕΡΙΦΟΡΑ ΤΩΝ ΔΥΟ ΦΥΛΩΝ Η ΜΗ ΛΕΚΤΙΚΗ ΣΥΜΠΕΡΙΦΟΡΑ ΑΝΔΡΩΝ ΚΑΙ ΓΥΝΑΙΚΩΝ, όπως πολλές έρευνες έχουν διαπιστώσει, είναι διαφορετική σε πολλά σημεία. Η διαφοροποίηση της μη λεκτικής συμπεριφοράς των αγοριών και των κοριτσιών αρχίζει από πολύ μικρή ηλικία. Οι διαφορές αυτές οφείλονται σε τριών ειδών παράγοντες: στους γενετικούς, στη μίμηση των κοινωνικών προτύπων και στις παρεχόμενες από τον κοινωνικό περίγυρο αμοιβές και τιμωρίες. Οι γενετικοί παράγοντες, όπως για παράδειγμα η διαφορετική σωματική κατασκευή του ανδρικού και του γυναικείου σώματος, αναπόφευκτα επηρεάζουν μη λεκτικές συμπεριφορές όπως είναι το περπάτημα και η στάση του σώματος. Η μίμηση των κοινωνικών προτύπων, ιδιαίτερα στη διάρκεια της παιδικής ηλικίας, επίσης συμβάλλει στη διαφοροποίηση της μη λεκτικής συμπεριφοράς των δύο φύλων. Τα μικρά αγόρια και κορίτσια παρατηρούν διαρκώς και μιμούνται αρχικά τα οικογενειακά και αργότερα τα κοινωνικά μοντέλα. Ταυτόχρονα, ο κοινωνικός περίγυρος παρέχει αμοιβές στα παιδιά, όταν αυτά συμπεριφέρονται σύμφωνα με τα κοινωνικά στερεότυπα, ενώ αντίθετα, όταν αντιγράφουν χαρακτηριστικές συμπεριφορές του αντίθετου φύλου, αποθαρρύνονται ή και τιμωρούνται. Πα παράδειγμα, τα κορίτσια συχνά ενθαρρύνονται να κουνούν τη ΔΙΑΦΟΡΕΣ ΦΥΛΩΝ ΣΤΗ ΜΗ ΛΕΚΤΙΚΗ ΣΥΜΠΕΡΙΦΟΡΑ 153

λεκάνη τους, όταν περπατούν ή όταν χορεύουν, σε αντίθεση με τα αγόρια, που επιπλήττονται αυστηρά για την ίδια συμπεριφορά (Birdwhistell, 1970). Σήμερα τα αυστηρά στερεότυπα στο γυναικείο φύλο έχουν κάπως χαλαρώσει και έτσι τα μικρά κορίτσια μπορούν να φορούν παντελόνια και να σκαρφαλώνουν στα δέντρα ή να παίζουν με αυτοκινητάκια, υιοθετώντας με τον τρόπο αυτό στερεότυπες συμπεριφορές του αντίθετου φύλου. Δεν συμβαίνει όμως το ίδιο και με τα στερεότυπα του ανδρικού φύλου, τα οποία ακόμα και σήμερα είναι ιδιαίτερα αυστηρά, με αποτέλεσμα τα μικρά αγόρια να επιπλήττονται και να τιμωρούνται, όταν μιμούνται «γυναικείες συμπεριφορές », όπως για παράδειγμα όταν παίζουν με κούκλες. Επομένως οι παρεχόμενες από την οικογένεια και από την κοινωνία αμοιβές και τιμωρίες αποτελούν τον τρίτο παράγοντα διαμόρφωσης διαφοροποιημένης μη λεκτικής συμπεριφοράς στους άνδρες και στις γυναίκες. Τα δυτικά κοινωνικά στερεότυπα απαιτούν από τις γυναίκες να είναι εκδηλωτικές, ευαίσθητες, υποστηρικτικές και να υποκύπτουν στις απαιτήσεις των άλλων. Αντίθετα οι άνδρες πρέπει να είναι ανεξάρτητοι, αποφασιστικοί και να έχουν ισχυρή αυτοπεποίθηση. Με βάση τα στερεότυπα αυτά, η μη λε- / κτική συμπεριφορά θα πρέπει να αντανακλά για μεν τους άν-1 δρες τάση για κυριαρχία, για δε τις γυναίκες τάση για υποταγή (Richmond, McCroskey & Payne, 1991). Πολλοί ερευνητές διαπίστωσαν ότι πράγματι οι γυναίκες συνολικά εκδηλώνουν ευχάριστη, ευαίσθητη και υποχωρητική συμπεριφορά στις κοινωνικές τους αλληλεπιδράσεις, σε αντίθεση με τους άνδρες οι οποίοι εκδηλώνουν επιθετική και κυριαρχική συμπεριφορά (Henley, 1977' Eakins & Eakins, 1978' Mehrabian, 1981). 0 Mehrabian (1972, 1981) επίσηςεπεσήμανεότ+οι-γυναίκεςχνγενει εκ 154 Η ΣΙΩΠΗΛΗ ΓΛΩΣΣΑ ΤΩΝ ΣΥΝΑΙΣΘΗΜΑΤΩΝ

δηλώνουν μη λεκτικά περισσότερες συναισθηματικές τάσεις και ανάγκες, σε αντίθεση με τους άνδρες οι οποίοι εκδηλώνουν περισσότερες κυριαργικές τάσεις. Ένα από τα πλέον διαφοροποιημένα κανάλια της μη λεκτικής επικοινωνίας μεταξύ ανδρών και γυναικών είναι η στάση του σώματος και η συμπεριφορά τους στο χώρο. Οι συνήθεις στάσεις των ανδρικών και των γυναικείων σωμάτων διαφέρουν πολύ και η βάση των διαφορών βρίσκεται στο ότι οι άνδρες συνηθίζουν να απλώνονται με το σώμα τους στο χώρο πολύ περισσότερο από ό,τι οι γυναίκες. Τα χέρια των γυναικών συνήθως τοποθετούνται σταυρωμένα κοντά στο σώμα τους, ενώ τα πόδια τους παραμένουν κλειστά, κρατώντας τα σφυρά (αστράγαλους) ή και τα γόνατα ενωμένα. Η στάση αυτή των γυναικών δηλώνει συστολή και υποτακτικότητα. Αντίθετα οι άνδρες απλώνουν τα χέρια τους μακριά από το σώμα τους και συχνά κάθονται ή στέκονται με τα πόδια τους ανοιχτά. Η στάση αυτή των ανδρών υποκρύπτει τάσεις επεκτατικότητας, κυριαρχίας και επιθετικότητας. Έχει διαπιστωθεί ότι οι γυναίκες όχι μόνο έχουν την τάση να καταλαμβάνουν μικρό χώρο μαζεύοντας το σώμα τους, αλλά ταυτοχρόνα συνηθίζουν να κινούνται σε περιοχές περιορισμένου εύρους. Αντίθετα οι άνδρες καταλαμβάνουν όσο το δυνατόν μεγαλύτερο χώρο με το σώμα τους και κινούνται σε μεγαλύτερους χώρους από ό,τι οι γυναίκες. Η διαφοροποίηση των ανδρών και των γυναικών στη χρήση του χώρου διαπιστώνεται από την παιδική ηλικία και είναι πιθανό να σχετίζεται με τα διαφορετικά είδη των πάιχνιδιών που συνηθίζουν να παίζουν τα αγόρια ιαυτοκινητάκια) και τα κορίτσια (κούκλες). Τα αγόρια σε αντίθεση με τά κορίτσια προτιμούν να παίζουν σε ανοιχτούς χώρους και να κινούνται σε μεγάλες πε ΔΙΑΦΟΡΕΣ ΦΥΛΩΝ ΣΤΗ ΜΗ ΛΕΚΤΙΚΗ ΣΥΜΠΕΡΙΦΟΡΑ 155

ριοχές, χρησιμοποιώντας για το ποιχνιδι τους σχεδόν διπλάσιο χώρο από ό,τι τα κορίτσια. Σύμφωνα με τους Richmond, Me Croskey και Payne (1991), είναι πιθανό η διαφορετική χρήση \ του χώρου από τα δύο φύλα να έχει και βιολογικές βάσεις.--— Έντονες διαφορές ανάμεσα στα δύο φύλα επισημαίνονται και στο μέγεθος του ζωτικού προσωπικού χώρου που διατηρούν. Ο ελεύθερος χώρος που διατηρούν οι γυναίκες γύρω τους όχι μόνο είναι μικρότερος από αυτόν των ανδρών, αλλά επιπλέον έχει μεγαλύτερη διατρητικότητα, αφού οι γυναίκες είναι ανεκτικές στις εισβολές του ζωτικού τους χώρου. Η διαφορά αυτή ...πιθανώς να οφείλεται στοότι οι περισσότερες γυναίκες, όταν γίνονται μητέρες, έρχονται σε στενή σωματική επαφή και μαθαίνουν να μοιράζονται το χώρο τους με τα βρέφη τους και αργότερα με τα παιδιά τους. Είναι επίσης πιθανό ότι, επειδή οι γυναίκες στη δυτική κοινωνία έχουν συνήθως μικρότερο κύρος από ό,τι οι άνδρες, ασυνείδητα διεκδικούν μικρότερους χώρους, αφού όπως έχει προαναφερθεί το μέγεθος του ζωτικού χώρου σχετίζεται με το κύρος και τη δύναμη. Οι εκφράσεις στα πρόσωπα των ανδρών και των γυναικών επίσης εκδηλώνονται με διαφορετικό τρόπο. Έχει διαπιστωθεί ότι και οι αυθόρμητες (Wagner, MacDonald, & Manstead, 1986) αλλά και οι προσποιητές (Friedman, Riggio & Segall, 1980" Hall, 1984) εκφράσεις στα πρόσωπα των γυναικών είναι πιο ακριβείς και επομένως αποκωδικοποιούνται ευκολότερα από τις εκφράσεις

των ανδρών. Σύμφωνα με τους Richmond, McCroskey και Payne (1991), πολλές μελέτες έχουν όιαπιστοκτει ότι οι άνδρες περιορίζουν πολύ περισσότερο από ό,τι οι γυναίκες την εκδήλωση των συναισθημάτων τους. Αυτό συμβαίνει διότι στη δυτική κοινωνία οι γυναίκες ενθαρρύνονται να εκδηλώνουν τα συναισθήματα, τους, ενώ οι άνδρες αποθαρρύνονται για την ί1 5 6 Η ΣΙΩΠΗΛΗ ΓΛΩΣΣΑ ΤΩΝ ΣΥΝΑΙΣΘΗΜΑΤΩΝ

δια ακριβώς συμπεριφορά. Οι γυναίκες επίσης προσποιούνται καλύτερα από ό,τι οι άνδρες και μιμούνται ακριβέστερα τα συναισθήματα και τις εκφράσεις των άλλων (Friedman, Riggio & Segall 1980· Hall, 1984). Γενικά οι γυναίκες είναι περισσότερο » εκδηλωτικές από ό,τι οι άνδρες (Reldman, 1992), έχουν περισσότερες καιΊκΧουσιότερες εκφράσεις στο πρόσωπό τους (Riggio & Friedman, 1986) και επίσηςχαμογελούν περισσότερο από τους άνδρες, είτε είναι χαρούμενες είτε όχι (Hall, 1985· Riggio & Friedman, 1986). Οι γυναίκες χρησιμοποιούν το χαμόγελο ως σήμα φιλίας, κατανόησης, ευαισθησίας και εκφραστικότητας πιο συχνά από ό,τι οι άνδρες, ενώ το χαμόγελο χρησιμοποιείται επίσης από τις γυναίκες για να κρύψουν την αμηχανία ή τη νευρικότητά τους. Τέλος οι γυναίκες χαμογελούν συχνά, ακόμα και όταν στέλνουν αρνητικά μηνύματα. Ο Chesler (1972) διαπίστωσε ότι πολλές μητέρες της μεσαίας τάξης συχνά χαμογελούν όταν επιπλήττουν τα παιδιά τους και αυτό προκαλεί στα παιδιά σύγχυση. Η παράδοξη αυτή χρήση του χαμόγελου από ορισμένες γυναίκες γίνεται διότι το κοινωνικό στερεότυπο της καλής μητέρας στη δυτική κοινωνία απαιτεί ευαισθησία, ευχάριστη εμφάνιση και έλλειψη σκληρότητας. Ένα άλλο στοιχείο της μη λεκτικής συμπεριφοράς που διαφέρει στα δύο φύλα είναι η οπτική τους επαφή. Οι γυναίκες κοιτούν περισσότερο τους άλλους ανθρώπους στα μάτια από ό,τι οι άνδρες, και αυτό δημιουργεί ζεστασιά και εγγύτητα στις σχέσεις τους (Hall, 1985). Αντίθετα οι άνδρες συχνότερα από ό,τι οι γυναίκες κοιτούν επίμονα, με τα μάτια ανοιχτά και με μυϊκή ένταση στο πρόσωπό τους, χρησιμοποιούν δηλαδή το λεγόμενο «κάρφωμα» με τα μάτια, το οποίο μεταφέρει μηνύματα υπεροχής και επιθετικότητας (Mehrabian, 1972). Τέλος και η απτική συμπεριφορά ανδρών και γυναικών ΔΙΑΦΟΡΕΣ ΦΥΛΩΝ ΣΤΗ ΜΗ ΛΕΚΤΙΚΗ ΣΥΜΠΕΡΙΦΟΡΑ 157

διαφέρει σε μεγάλο βαθμό. Οι γυναίκες μεταξύ τους έχουν πολύ περισσότερη απτική επαφή από ό,τι οι άνδρες ανάμεσα τους. Στις δυτικές κοινωνίες η απτική επαφή μεταξύ ανδρών είναι σχεδόν απαγορευτική. Πιθανά αυτό συμβαίνει διότι η απτική επαφή μεταφέρει μηνύματα σεξουαλικής μορφής για τους άνδρες περισσότερο από ό,τι για τις γυναίκες. Οι γυναίκες αντίθετα βιώνουν πολλές μορφές απτικής επαφής μη σεξουαλικής μορφής, ιδιαίτερα κατά την περίοδο που έχουν μικρά παιδιά, και επομένως δεν συσχετίζουν αναγκαστικά την αφή με τη σεξουαλικότητα. Από τις προαναφερθείσες διαφορές της μη λεκτικής συμπεριφοράς των δύο φύλων συμπεραίνεται ότι οι γυναίκες στο σύνολό τους είναι μη λεκτικά πιο εκφραστικές από ό,τι οι άνδρες. Οι γυναίκες όμως όχι μόνο είναι πιο εκφραστικές από τους άνδρες, αλλά ταυτόχρονα είναι και πολύ περισσότερο ευαίσθητες στην αποκωδικοποίηση της μη λεκτικής συμπεριφοράς των άλλων (Riggio, 1986" Archer & Costanzo, 1988). Στο τεστ

PONS (Profile of Non-verbal Sensitivity Test), το οποίο μετρά την ευαισθησία του ατόμου στα μη λεκτικά μηνύματα, οι γυναίκες παίρνουν περισσότερες μονάδες από ό,τι οι άνδρες. Οι De Paulo και Rosenthal (1979) όπως και ο Hall (1985) υποστήριξαν ότι οι γυναίκες αποκωδικοποιούν καλύτερα τη μη λεκτική συμπεριφορά των συνανθρώπων τους, διότι κοιτούν περισσότερο τους άλλους ανθρώπους στο πρόσωπο, και με τον τρόπο αυτό επεξεργάζονται περισσότερο τα μη λεκτικά τους σήματα. Σύμφωνα με τον Pease (1981) όμως, η υπεροχή των γυναικών στην εκφραστικότητα και στην ικανότητα αποκωδικοποίησης οφείλεται στο γεγονός ότι οι περισσότερες γυναίκες γίνονται μητέρες και για μεγάλο χρονικό διάστημα αναγκάζονται να επικοινωνούν με τα παιδιά τους αποκλειστικά με μη λεκτικό 158 Η ΣΙΩΠΗΛΗ ΓΛΩΣΣΑ ΤΩΝ ΣΥΝΑΙΣΘΗΜΑΤΩΝ

. τρόπο, και επομένως εξασκούν περισσότερο την οδό αυτή της 1 επικοινωνίας. Ο μοναδικός τομέας της μη λεκτικής συμπεριφοράς στον οποίο οι άνδρες φαίνεται να υπερτερούν είναι ο έλεγχος και η ρύθμιση της έκφρασης των συναισθημάτων τους. Η ικανότητα αυτή των ανδρών, να ελέγχουν και συχνά να υποκρύπτουν με επιτυχία τα πραγματικά τους συναισθήματα, είναι ιδιαίτερα χρήσιμη σε πολλές μορφές κοινωνικών αλ■ ληλεπιδράσεων (Riggio, 1986). ΚΕΦΑΛΑΙΟ 9

ΜΗ ΛΕΚΤΙΚΕΣ ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΔΕΞΙΟΤΗΤΕΣ ΔΙΑΠΡΟΣΩΠΙΚΕΣ ΣΧΕΣΕΙΣ ΟΙ ΠΕΡΙΣΣΟΤΕΡΟΙ ΑΝΘΡΩΠΟΙ ΑΛΛΗΛΕΠΙΔΡΟΥΝ ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΑ με μεγάλο αριθμό άλλων ανθρώπων. Στις αλληλεπιδράσεις τους αυτές αναλαμβάνουν διάφορους ρόλους: είναι παιδιά, γονείς, μαθητές, εργαζόμενοι, γείτονες, φίλοι, εραστές, σύζυγοι και πολλά άλλα. Όλοι οι ρόλοι που παίζουν οι άνθρωποι είναι πάντα σε συνάρτηση με άλλους ανθρώπους, με τους οποίους σχηματίζουν κάποιας μορφής σχέση. Οι σχέσεις, ανάλογα με το βαθμό της συναισθηματικής επένδυσης που γίνεται σ’ αυτές, χωρίζονται σε τυπικές και σε διαπροσωπικές. Στις τυπικές σχέσεις οι συναισθηματικές ανταλλαγές είναι μικρές, ενώ κυριαρχούν οι ανταλλαγές πληροφοριών και υπηρεσιών μεταξύ των αλληλεπιδρώντων.‘Αντίθετα στις διαπροσωπικές σχέσεις το σημαντικότερο στοιχείο είναι οι ανταλλαγές συναισθημάτων, ενο') οι πληροφορίες ή οι υπηρεσίες οι οποίες ανταλλάσσονται παίζουν πολύ μικρότερο ρόλο. Για τις διαπροσωπικές σχέσεις έχουν δοθεί πολλοί διαφορετικοί ορισμοί, όλοι όμως δίνουν έμφαση στη συναισθηματική προσκόλληση, στην αλληλεξάρτηση της συμπεριφοράς και στην ικανοποίηση των αναγκών των αλληλεπιδρώντων (Perlman & Fehr, 1987). Μέσω των διαπροσωπικών σχέσεων ικανοποιούνται βασικές ψυχολογικές ανάγκες, όπως το μοίρασμα των συναισθημάτων, των 1 60 ____________________ Η ΣΙΩΠΗΛΗ ΓΛΩΣΣΑ ΤΩΝ ΣΥΝΑΙΣΘΗΜΑΤΩΝ

Οι ζεστές διαπροσωπικές σχέσεις αποτελούν τη βάση της ευτυχίας και της ψυχικής ισορροπίας των ανθρώπων.

ανησυχιών και των προβλημάτων. Οι διαπροσωπικές σχέσεις επίσης ικανοποιούν τις ανάγκες των ανθρώπων να φροντίζουν και να δέχονται φροντίδα, καθώς και την ανάγκη επιβεβαίωσης της αξίας τους από τους άλλους ανθρώπους. Για τους λόγους αυτούς, οι ζεστές σχέσεις παίζουν πολύ σημαντικό ρόλο ΜΗ ΛΕΚΤΙΚΕΣ ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΔΕΞΙΟΤΗΤΕΣ 161

Στις διαπροσωπικές σχέσεις, όπου ανταλλάσσονται ισχυρά συναισθήματα,

η δράση της μη λεκτικής επικοινωνίας είναι ιδιαίτερα έντονη.

στη ζωή, στην ευτυχία και στην ψυχική ισορροπία των ανθρώπων. Οι διαπροσωπικές σχέσεις των ενηλίκων δεν είναι όλες ίδιες, αλλά διαφέρουν ως προς τη φύση των συναισθημάτων τα οποία ανταλλάσσονται (συντροφικής, ερωτικής μορφής), ως προς το είδος των συναισθημάτων που επικρατούν (χαρά, ευ 162 Η ΣΙΩΠΗΛΗ ΓΛΩΣΣΑ ΤΩΝ ΣΥΝΑΙΣΘΗΜΑΤΩΝ

τυχία, αγωνία, απελπισία), ως προς το βαθμό της έντασης των συναισθημάτων (έντονα, ήσυχα, ήρεμα, βαρετά) και ως προς το βαθμό αφοσίωσης των μελών στη σχέση (Brehm, 1992). Για να δημιουργούν, να διατηρούν και να εξελίσσουν τις τυπικές και τις διαπροσωπικές τους αλληλεπιδράσεις, οι ενήλικες πρέπει να συστρατεύουν και να συντονίζουν τις λεκτικές όπως και τις μη λεκτικές τους ικανότητες.'Δηλαδή για την επιτυχή έκβαση των σχέσεων, χρειάζεται σύλληψη και ερμηνεία του περιεχομένου της ομιλίας (κυρίως για την ανταλλαγή πληροφοριών) και εκδήλωση των μη λεκτικών σημάτων (κυρίως για την ανταλλαγή πεποιθήσεων, στάσεων και συναισθημάτων). Ειδικότερα, στις διαπροσωπικές σχέσεις όπου ανταλλάσσονται έντονα συναισθήματα, η εκτεταμένη και επιτυχής δράση της μη λεκτικής οδού είναι απολύτως απαραίτητη (Argyle, 198Γ Phillips, 1978' Feldman, 1992). Η επιτυχής δράση της μη λεκτικής οδού εξασφαλίζεται από τις μη λεκτικές κοινωνικές δεξιότητες του ατόμου. Οι κοινωνικές δεξιότητες είναι τα είδη της συμπεριφοράς που είναι απαραίτητα για την επίτευξη αποτελεσματικών και επιτυχημένων επαφών μεταξύ των ενηλίκων. Ο Kelly (1982) όρισε τις κοινωνικές δεξιότητες ως τα είδη της συμπεριφοράς τα οποία επιστρατεύουν οι άνθρωποι στις διαπροσωπικές τους σχέσεις, έτσι ώστε να παίρνουν όσο το δυνατόν περισσότερες αμοιβές. Ο Phillips (1978) υποστήριξε ότι οι άνθρωποι κατέχουν κοινωνικές δεξιότητες όταν μπορούν να επικοινωνούν με τους συνανθρώπους τους με τρόπο που να ικανοποιούνται τα δικαιώματα, οι υποχρεώσεις και οι απαιτήσεις τους σε λογικό βαθμό, χωρίς να θίγονται τα ανάλογα δικαιώματα, οι υποχρεώσεις και οι απαιτήσεις των άλλων. Σύμφωνα με τον Hargie (1986), οι κοινωνικές δεξιότητες έχουν τα ακόλουθα χαρακτηριστικά: ΜΗ ΛΕΚΤΙΚΕΣ ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΔΕΞΙΟΤΗΤΕΣ

163

1. Είναι συμπεριφορές που έχουν ένα συγκεκριμένο στόχο ή ένα συγκεκριμένο σκοπό. Ο στόχος ή ο σκοπός των κοινωνικών δεξιοτήτων, μεταξύ άλλων, μπορεί να είναι η επιτυχής συνεργασία με άλλα άτομα, η μετάδοση και η απόκτηση νέων γνώσεων, οι επιρροές στις στάσεις και στα συναισθήματα των άλλων, η επίβλεψη και ο συντονισμός μιας ομάδας και η προσπάθεια υποστήριξης ή βελτίωσης της προσωπικότητας άλλων ατόμων. 2. Στις κοινωνικές αλληλεπιδράσεις επιστρατεύονται πολλά είδη δεξιοτήτων μαζί, τα οποία λειτουργούν συντονισμένα για την επίτευξη ενός κοινού στόχου. 3. Οι κοινωνικές δεξιότητες πρέπει να είναι ανάλογες με τις καταστάσεις για τις οποίες επιστρατεύονται. Οι κοινωνικά ικανοί άνθρωποι προσαρμόζουν τη συμπεριφορά τους ανάλογα με τα άτομα με τα οποία αλληλεπιδρούν, όπως και με το χώρο και το χρόνο κατά τον οποίο δρουν. Η ικανότητα προσαρμογής των ανθρώπων στα εκάστοτε κοινωνικά δεδομένα καλείται «κοινωνική ευελιξία». 4. Οι κοινωνικές δεξιότητες μπορεί και πρέπει να βρίσκονται κάτω από τον έλεγχο του ατόμου που τις εκδηλώνει. Οι άνθρωποι πρέπει να γνωρίζουν και να ελέγχουν όσο το δυνατόν περισσότερο την κοινωνική τους συμπεριφορά, η οποία πρέπει να εκδηλώνεται ή να υποκρύπτεται ανάλογα με τον

τόπο, το χρόνο και την περίσταση. 5. Τέλος, οι κοινωνικές δεξιότητες αποτελούνται από μικρές μονάδες συμπεριφορών, οι οποίες, όταν παρουσιάζουν προβλήματα, μπορούν και πρέπει να βελτιώνονται με την κατάλληλη εκπαίδευση. Οι άνθρωποι που διαθέτουν υψηλό βαθμό κοινωνικών δε164 Η ΣΙΩΠΗΛΗ ΓΛΩΣΣΑ ΤΩΝ ΣΥΝΑΙΣΘΗΜΑΤΩΝ

ξιοτήτων καλούνται «κοινωνικά ευφυείς». Η κοινωνική ευφυΐα συχνά δεν συμπίπτει με τη νοητική. Αντίθετα, μάλιστα, διαπιστώνεται ότι πολλοί νοητικά ευφυείς άνθρωποι δεν διακρίνονται για ανάλογες επιδόσεις στις κοινωνικές τους σχέσεις, δηλαδή δεν διαθέτουν υψηλό βαθμό κοινωνικής ευφυΐας (Argyle, 1981). Η κοινωνική ευφυΐα στις επαγγελματικές σχέσεις προσδιορίζεται σχετικά εύκολα από την αποτελεσματικότητα του ατόμου στον επαγγελματικό τομέα. Όταν όμως επιχειρείται να υπολογιστεί η κοινωνική ευφυΐα στις προσωπικές σχέσεις, τα κριτήρια είναι πολύ πιο δύσκολο να διευκρινιστούν. Γενικά πάντως, οι κοινωνικά ευφυείς άνθρωποι διαθέτουν ευρύ περίγυρο σε όλες τις πλευρές της ζωής τους και έχουν πολλές και καλές επαφές. Αντίθετα οι κοινωνικά αδύναμοι άνθρωποι δεν έχουν αρκετούς φίλους, ενώ στις σοβαρές περιπτώσεις έλλειψης κοινωνικών δεξιοτήτων διαπιστώνεται απόρριψη και απομόνωση. Έχει υπολογιστεί ότι το 7% του υγιούς πληθυσμού και το 27% των ασθενών με νευρώσεις είναι άτομα κοινωνικά ανεπαρκή, λόγω των μειωμένων δεξιοτήτων που διαθέτουν. Το πρόβλημα όμως είναι ιδιαίτερα έντονο στη συντριπτική πλειοψηφία των ασθενών με ψυχωσικές διαταραχές, οι οποίοι χαρακτηρίζονται ως «κοινωνικά αποτυχημένοι». Οι περισσότεροι ασθενείς με σοβαρές ψυχικές διαταραχές δεν διαθέτουν ούτε τις στοιχειώδεις κοινωνικές δεξιότητες, που είναι τελείως απαραίτητες για τη δημιουργία και για τη διατήρηση των σχέσεων (Bryant, Trower, Yardley, Urbieta & Letemendia, 1976). Συχνά οι συγγενείς, αλλά και πολλοί επαγγελματίες που περιβάλλουν τους ασθενείς με ψυχικές διαταραχές, τους περιγράφουν ως ενοχλητικούς και ανεπιθύμητους και ισχυρίζονται ότι δυσκολεύονται πολύ να συνεργαστούν μαζί τους. Παρόμοια, η μη λεΜΗ ΛΕΚΤΙΚΕΣ ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΔΕΞΙΟΤΗΤΕΣ 165

κτική συμπεριφορά των ασθενών προκαλεί στους περισσότερους ανθρώπους έντονη αμηχανία και απώθηση. Οι ελαττωμένες κοινωνικές δεξιότητες των ψυχικά διαταραγμένων ατόμων πολύ συχνά κάνουν τις επαφές τους δυσάρεστες, αγχώδεις και χωρίς νόημα, με τελικό αποτέλεσμα την κοινωνική τους αποτυχία, την απόρριψη και την απομόνωση. — Μορφές μη λεκτικών κοινωνικών δεξιοτήτων jf

Οι βασικές μη λεκτικές κοινωνικές δεξιότητες περιλαμβάνουν την ικανότητα έκφρασης των προσωπικών συναισθημάτων και την ικανότητα αποκωδικοποίησης των συναισθημάτων των άλλων ανθρώπων. Αυτό σημαίνει ότι όσοι άνθρωποι διαθέτουν τις βασικές κοινωνικές δεξιότητες είναι δραστήριοι μη λεκτικά, δηλαδή είναι ικανοί να στέλνουν σαφή μηνύματα για τις πεποιθήσεις τους και για τη συναισθηματική τους κατάσταση, ενώ ταυτόχρονα προσλαμβάνουν, κατανοούν και ερμηνεύουν σωστά τα συναισθήματα και τις στάσεις των άλλων. Οι εκφραστικοί και οι ευαίσθητοι άνθρωποι δεν είναι ποτέ • ντροπαλοί, μοναχικοί ή κοινωνικά αγχώδεις, γίνονται γρήγορα δημοφιλείς στις παρέες τους και έχουν μεγαλύτερο κύκλο γνωριμιών και στενών φίλων από ό,τι οι άνθρωποι οι οποίοι στερούνται εκφραστικότητας και ευαισθησίας (Riggio, 1986, 1992' Friedman, DiMatteo & Taranta, 1980). Ακόμα και τα παιδιά της προσχολικής ηλικίας, όταν είναι εκφραστικά και ευαίσθητα, γίνονται γρήγορα αγαπητά και δημοφιλή στις ομάδες που

συμμετέχουν (Edwards, Manstead & MacDonald, 1984· Philippot & Feldman, 1990). Η κοινωνική επιτυχία των εκφραστικών ανθρώπων οφείλε-

166

Η ΣΙΩΠΗΛΗ ΓΛΩΣΣΑ ΤΩΝ ΣΥΝΑΙΣΘΗΜΑΤΩΝ

Από την προσχολική ηλικία τα εκφραστικά και ευαίσθητα άτομα γίνονται γρήγορα αγαπητά και δημοφιλή στις παρέες τους.

ται σε διάφορους λόγους. Ένας από τους βασικότερους λόγους είναι ότι οι αρχικές επαφές μεταξύ των ανθρώπων επιτυγχάνονται κυρίως μη λεκτικά. Επομένως, όσοι επικοινωνούν έντονα μέσω της μη λεκτικής οδού ξεκινούν περισσότερες επαφές (Riggio, 1992). Οι εκφραστικοί άνθρωποι επίσης δημιουργούν ευνοϊκές αρχικές εντυπώσεις, οι οποίες διατηρούν την ισχύ τους ακόμα και αν αποδειχθούν υπερβολικές ή ψεύτικες. Ένας τρίτος λόγος της κοινωνικής επιτυχίας των εκφραστικών ατόμων είναι ότι παρέχουν πολλές αμοιβές στο περιβάλλον τους και επομένως γίνονται γρήγορα δημοφιλείς, αφού η λήψη αμοιβών επιδιώκεται από όλους τους ανθρώπους (Fisher & Adams, 1994). Η δημοτικότητα την οποία αποκτούν οι εκφρα ΜΗ ΛΕΚΤΙΚΕΣ ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΔΕΞΙΟΤΗΤΕΣ 167

στικοί άνθρωποι αποτελεί μια επιπλέον ισχυρή αμοιβή που τους ενθαρρύνει για τη δημιουργία περισσότερων σχέσεων. Οι εκφραστικοί άνθρωποι ακόμη απολαμβάνουν περισσότερη συναισθηματική βοήθεια από τους συνανθρώπους τους, όταν τη χρειάζονται, κυρίως για δύο λόγους: πρώτον, διότι διαθέτουν μεγάλο αριθμό σχέσεων (επομένως οι πιθανότητες ανταπόκρισης στην αναζήτηση βοήθειας είναι αυξημένες) και, δεύτερον, διότι εκπέμπουν προς το περιβάλλον τους ξεκάθαρα μηνύματα ανάγκης για υποστήριξη. Αντίθετα, όσοι δεν διαθέτουν ικανότητες μη λεκτικής έκφρασης κινούνται σε περιορισμένο κύκλο σχέσεων και ταυτόχρονα μεταδίδουν ασαφή μηνύματα ανάγκης για υποστήριξη, που συχνά δεν λαμβάνονται καθόλου υπόψη από τους ανθρώπους που τους περιβάλλουν. Έτσι, η ψυχική υγεία των ανθρώπων που δεν διαθέτουν τις βασικές κοινωνικές δεξιότητες διαρκώς απειλείται, αφού οι πιθανότητες λήψης βοήθειας και υποστήριξης, όταν το έχουν ανάγκη, είναι μειωμένες. Ακόμα και αν κάποιος από τον κύκλο των μη εκφραστικών ατόμων δεχθεί κάποιο μήνυμα ανάγκης και ανταποκριθεί σ’ αυτό, οι απαιτήσεις του κοινωνικά αδύναμου ατόμου - από έναν και μοναδικό άνθρωπο - αναγκαστικά γίνονται υπερβολικές (διότι οι πηγές βοήθειας είναι περιορισμένες) και η σχέση τους κινδυνεύει να καταντήσει κουραστική και φορτική. Προβλήματα στις σχέσεις τους αντιμετωπίζουν και όσοι υστερούν στην ικανότητα αποκωδικοποίησης των μη λεκτικών σημάτων και δεν ευαισθητοποιούνται στις αναζητήσεις και στις ανάγκες των άλλων ανθρώπων. Όπως προαναφέρθηκε, η βάση των καλών σχέσεων βρίσκεται στην αμοιβαία ανταλλαγή αμοιβών, και η παροχή βοήθειας σε καταστάσεις κρίσης αποτελεί μία από τις σημαντικότερες αμοιβές στις σχέ168 ____________________ Η ΣΙΩΠΗΛΗ ΓΛΩΣΣΑ ΤΩΝ ΣΥΝΑΙΣΘΗΜΑΤΩΝ

Η συμπαράσταση και η παροχή βοήθειας σε περιόδους κρίσης αποτελεί μία από τις σημαντικότερες αμοιβές των σχέσεων. Annibale Carracci, Ο θρήνος του νεκρού Χριστού (1560-1609).

σεις. Όσοι δεν κατανοούν, και επομένως δεν ανταποκρίνονται στις αναζητήσεις υποστήριξης των φίλων και των γνωστών, τελικά απομακρύνονται και απομονώνονται από αυτούς. Αντίθετα αυτοί που κατανοούν και συμπάσχουν με τα προβλήματα των φίλων τους, και τους συμπαραστέκονται στις περιόδους κρίσης, ισχυροποιούν και εμβαθύνουν τους μεταξύ τους δεσμούς. Ένα άλλο πλεονέκτημα των ανθρώπων που είναι ευαίσθητοι στην αποκωδικοποίηση των μη λεκτικών μηνυμάτων είναι ότι μπορούν και «διαβάζουν» εύκολα τις μη λεκτικές

αμοιβές των άλλων και από αυτές αντλούν χαρά και ικανοποίηση. Γενικά διαπιστώνεται ότι οι εκφραστικοί και οι ευαίσθητοι άνθρωποι, που συμμετέχουν σε ικανοποιητικούς και με ΜΗ ΛΕΚΤΙΚΕΣ ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΔΕΞΙΟΤΗ ΤΕΣ 169

νόημα δεσμούς, έχουν μεγαλύτερες πιθανότητες να δημιουργήσουν περισσότερους τέτοιους δεσμούς από ό,τι οι κοινωνικά αποτυχημένοι άνθρωποι, που ποτέ δεν έχουν επιτύχει θετικές επαφές. Όσοι στερούνται μη λεκτικών κοινωνικών ικανοτήτων θα πρέπει να επιδιώκουν επαφές με κοινωνικά επιτυχημένους ανθρώπους, διότι τα θετικά χαρακτηριστικά της εκφραστικότητας και της ευαισθησίας ως ένα βαθμό μπορούν να αντιγραφούν και να μεταβιβαστούν στα κοινωνικά αδύναμα άτομα. Η δεύτερη κατηγορία μη λεκτικών κοινωνικών δεξιοτήτων είναι αυτές που απαιτούνται για τον έλεγχο και τη ρύθμιση των συναισθηματικών εκδηλώσεων. Υπάρχουν δύο διαφορετικές περιπτώσεις ελέγχου των συναισθηματικών αντιδράσεων. Η πρώτη περιλαμβάνει την απόκρυψη των εκδηλώσεων που πηγάζουν από πραγματικά συναισθήματα. Η δεύτερη περίπτωση ελέγχου περιλαμβάνει την προσποιητή ή υποκριτική έκφραση συναισθημάτων τα οποία δεν βιώνονται στην πραγματικότητα. Και στις δύο περιπτώσεις ο έλεγχος της εκδήλωσης των συναισθημάτων αποτελεί μερική ή ολική διαστροφή της πραγματικής συναισθηματικής κατάστασης, δηλαδή είναι μία μορφή «κοινωνικής απάτης». Υπάρχει ωστόσο μία βασική διαφορά μεταξύ τους. Η υποκρισία των συναισθημάτων που δεν βιώνονται πραγματικά αποτελεί μια διαδικασία που διδάσκεται από τα πρώτα χρόνια της ζωής του ανθρώπου, ελέγχεται απόλυτα και συνιστά μια εύκολη και καθημερινή εκδήλωση. Στην επιτυχημένη προσποίηση των συναισθηματικών εκδηλώσεων στηρίζεται και το επάγγελμα του ηθοποιού. Αντίθετα, ο έλεγχος των πραγματικών συναισθημάτων γίνεται πολύ δύσκολα, ιδιαίτερα όταν τα συναισθήματα που πρέπει να ελεγχθούν είναι έντονα. Η δυσκολία δημιουργείται διότι, όταν οι 170 Η ΣΙΩΠΗΛΗ ΓΛΩΣΣΑ ΤΩΝ ΣΥΝΑΙΣΘΗΜΑΤΩΝ

άνθρωποι βρίσκονται κάτω από έντονες συναισθηματικές πιέσεις, αντιδρούν αυθόρμητα χωρίς τη δυνατότητα πλήρους και συνειδητού ελέγχου (ανεξέλεγκτοι λυγμοί στο άκουσμα ενός δυσάρεστου συμβάντος ή αυθόρμητο γέλιο στις περιπτώσεις έντονης χαράς). Στις περιπτώσεις που υπάρχει χαμηλή συναισθηματική φόρτιση, επιτυγχάνεται μερικός έλεγχος των αυθόρμητων αντιδράσεων, αλλά παράλληλα εκδηλώνονται και οι «διαρροές της αλήθειας» (κοκκίνισμα στο πρόσωπο, εφίδρωση, τρόμος της φωνής, άσκοπες, νευρικές κινήσεις), οι οποίες προδίδουν στους έμπειρους λήπτες τα πραγματικά συναισθήματα του ατόμου. Μία τρίτη κατηγορία μη λεκτικών κοινωνικών δεξιοτήτων είναι αυτές που μεταβάλλουν και ρυθμίζουν τη σημασία και τη ροή του λόγου. Η ικανότητα μεταβολής του νοήματος του λόγου με την αλλαγή του τόνου και του ρυθμού της φωνής έχει ήδη αναλυθεί. Η ροή του λόγου μεταξύ δύο ή περισσότερων συνομιλητών, όπως έχει προαναφερθεί, ρυθμίζεται και με διάφορα μη λεκτικά σήματα όπως το βλέμμα, οι κινήσεις, τα σιωπηλά διαστήματα και άλλα. Για να εκδηλωθούν τα μη λεκτικά αυτά σήματα στο σωστό χρόνο και με το σωστό τρόπο, απαιτούνται συγκεκριμένες και περίπλοκες μη λεκτικές κοινωνικές δεξιότητες στις οποίες οι άνθρωποι εκπαιδεύονται από τα πρώτα χρόνια της ζωής τους. Τέλος, σε ορισμένες εξειδικευμένες και δύσκολες μορφές σχέσεων, απαιτούνται μη λεκτικές κοινωνικές δεξιότητες τις οποίες κατέχουν λίγοι μόνο άνθρωποι. Η ικανότητα συναισθηματικής συμμετοχής στον ψυχικό κόσμο ξένων ανθρώπων (ενσυναίσθηση), η κατανόηση της θέσης και των προβλημάτων των ξένων και, κυρίως, η προσφορά ψυχικής στήριξης,

που μπορεί να συμβάλει στη λύση των προβλημάτων αυτών, α ΜΗ ΛΕΚΤΙΚΕΣ ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΔΕΞΙΟ ΤΗΤΕΣ

171

παιτεί πολλές, περίπλοκες και δύσκολες κοινωνικές δεξιότητες. Στις δεξιότητες αυτές είναι απαραίτητο να εκπαιδεύονται εντατικά οι λειτουργοί της ψυχικής υγείας (Wine & Smye, 1981). Συχνά υποστηρίζεται η άποψη ότι οι ικανότητες αυτές είναι στενά συνδεδεμένες με τα χαρακτηριστικά της προσωπικότητας του ατόμου και δεν μπορούν να διδαχθούν στην ενήλικη ζωή. Μολονότι δεν έχει αποδειχθεί αν οι περίπλοκες κοινωνικές δεξιότητες που συμβάλλουν στη λύση ξένων προβλημάτων διδάσκονται, με ποιο τρόπο και σε ποιο βαθμό, είναι βέβαιο ότι ως ικανότητες αποκτούνται και ελέγχονται δύσκολα. Η δυσκολία δημιουργείται διότι στις συναισθηματικά φορτισμένες καταστάσεις, μεγάλο μέρος της μη λεκτικής συμπεριφοράς δεν ελέγχεται συνειδητά, αλλά είναι αυτοματοποιημένο και έχει τις βάσεις του στο παρασκήνιο της συνείδησης. Έτσι στις ψυχοθεραπευτικές συναντήσεις, όπου η συναισθηματική φόρτιση είναι έντονη, μπορεί για παράδειγμα ο θεραπευτής να εκδηλώνει αυθόρμητα και ανεξέλεγκτα κάποιας μορφής αρνητισμό ενάντια στον πελάτη του. Για να μην εκδηλώνεται ο αρνητισμός αυτός, απαιτούνται δύσκολες και εξειδικευμένες κοινωνικές δεξιότητες, τις οποίες πρέπει να κατέχουν όλοι οι επαγγελματίες που ασχολούνται με τις ψυχοθεραπευτικές διαδικασίες. Όπως έχει διαπιστωθεί, οι γυναίκες στο σύνολό τους κατέχουν περισσότερες και ουσιαστικότερες μη λεκτικές κοινωνικές δεξιότητες από τους άνδρες. Τα γυναικεία πρόσωπα είναι περισσότερο εκφραστικά και μεταδίδουν σαφέστερα τις αυθόρμητες αντιδράσεις (Riggio, 1992). Ειδικότερα, είναι γνωστό ότι οι γυναίκες χαμογελούν περισσότερο και διατηρούν καλύτερη οπτική επαφή από ό,τι οι άνδρες, στοιχεία τα οποία συμβάλλουν στη δημιουργία περισσότερων και καλύτερης ποιό 172 Η ΣΙΩΠΗΛΗ ΓΛΩΣΣΑ ΤΩΝ ΣΥΝΑΙΣΘΗΜΑΤΩΝ

τητας κοινωνικών σχέσεων (Riggio & Friedman, 1986* Hall, 1985). Οι γυναίκες επίσης προσποιούνται πιο επιτυχώς από ό,τι οι άνδρες όλες τις συναισθηματικές καταστάσεις (Hall, 1984). Τέλος οι γυναίκες είναι πιο ικανές και πιο ευαίσθητες από τους άνδρες στην αποκωδικοποίηση των συναισθημάτων των άλλων ανθρώπων, ικανότητα η οποία συχνά αναφέρεται ως «γυναικεία διαίσθηση» (Riggio, 1992). Η αυξημένη ικανότητα αποκωδικοποίησης των συναισθημάτων από την πλευρά των γυναικών πιθανώς να οφείλεται στη συνήθειά τους να κοιτούν τους ανθρώπους στο πρόσωπο περισσότερο από ό,τι οι άνδρες (Hall, 1985). Είναι όμως επίσης πιθανό, η αυξημένη ευαισθησία των γυναικών στα μη λεκτικά μηνύματα να οφείλεται στο ότι όλες οι μητέρες αναγκάζονται να επικοινωνούν με τα παιδιά τους αποκλειστικά με μη λεκτικό τρόπο καθ’ όλη τη διάρκεια της βρεφικής ηλικίας. Αντίθετα με τις προαναφερθείσες ικανότητες όπου υπερτερούν οι γυναίκες, υπάρχει μία πλευρά των κοινωνικών δεξιοτήτων στην οποία υπερτερούν οι άνδρες: αυτή είναι η ικανότητα να ελέγχουν σε μεγαλύτερο βαθμό τις αυθόρμητες εκδηλώσεις των συναισθημάτων τους. Ο έλεγχος αυτός αποτελεί θετικό και απαραίτητο στοιχείο, ιδιαίτερα σε ορισμένες μορφές τυπικών και επαγγελματικών κοινωνικών αλληλεπιδράσεων (Riggio, 1986). — Απαραίτητες προϋποθέσεις για τη δημιουργία και τη διατήρηση των διαπροσωπικών σχέσεων Για να δημιουργούν οι άνθρωποι σχέσεις, πρέπει κατ’ αρχάς να επιδιώκουν τις αλληλεπιδράσεις, δηλαδή θα πρέπει να προσπαθούν να συναντώνται συχνά με άλλους ανθρώπους και να ΜΗ ΛΕΚΤΙΚΕΣ ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΔΕΞΙΟΤΗΤΕΣ 173

βρίσκονται σε μέρη με πολύ κόσμο. Αυτή η βασική και απλή προϋπόθεση συχνά δεν ακολουθείται και δεν είναι λίγοι οι άνθρωποι

οι οποίοι, απομονωμένοι και κλεισμένοι στα σπίτια τους, παραπονούνται ότι δεν βρίσκουν φίλους. Οι άνθρωποι επίσης, όπως ήδη αναφέρθηκε, για να δημιουργούν σχέσεις θα πρέπει να κατέχουν τουλάχιστον τις βασικές μη λεκτικές δεξιότητες, δηλαδή πρέπει να είναι εκφραστικοί και ευαίσθητοι. Μια άλλη πολύ σημαντική προϋπόθεση για την επιβίωση των σχέσεων είναι η ικανότητα προσαρμογής των προσωπικοτήτων των αλληλεπιδρώντων. Σε όλες τις σχέσεις, ακόμα και στις μακροχρόνιες, απαιτείται διαρκής προσαρμογή και συντονισμός, που επιτυγχάνονται με την αναθεώρηση και τη διαμόρφωση της συμπεριφοράς των αλληλεπιδρώντων. Ο συντονισμός της συμπεριφοράς συνήθως δεν εκφράζεται ούτε επιβάλλεται λεκτικά, αλλά μέσω μιας πληθώρας μη λεκτικών διαπραγματευτικών σημάτων. Το μεγάλο πλεονέκτημα των διαπραγματευτικών σημάτων σε σχέση με το λόγο είναι ότι περιλαμβάνουν λεπτές και διακριτικές κινήσεις, οι οποίες συνήθως μεταδίδονται δοκιμαστικά για να διερευνηθούν οι πιθανότητες διαμόρφωσης ή εξέλιξης του δεσμού. Αν τα διαπραγματευτικά σήματα αποτύχουν, αποσύρονται εύκολα, χωρίς να δημιουργείται αμηχανία και εντάσεις στους αλληλεπιδρώντες. Η διακριτικότητα των μη λεκτικών διαπραγματευτικών σημάτων οφείλεται στο ότι λειτουργούν μακριά από την εστία της συνειδητής προσοχής και έτσι οι άνθρωποι δεν βιώνουν συνειδητές συγκρούσεις (Mehrabian, 1969). Στις περιπτώσεις που, παρά τις προσπάθειες των αλληλεπιδρώντων, η προσαρμογή ή ο συντονισμός της συμπεριφοράς αποτυγχάνει, η σχέση γίνεται δυσάρεστη και πιθανά διαλύεται. Επειδή η γυναικεία συμπεριφορά είναι συνήθως πιο ευμετάβλητη από την ανδρική, οι 174 Η ΣΙΩΠΗΛΗ ΓΛΩΣΣΑ ΤΩΝ ΣΥΝΑΙΣΘΗΜΑΤΩΝ

γυναίκες προσαρμόζονται ευκολότερα στις προσωπικότητες των άλλων ανθρώπων, όπως και στις διαφορετικές συνθήκες των αλληλεπιδράσεων. Η προσαρμοστικότητα αυτή δίνει τη δυνατότητα στις γυναίκες να δημιουργούν περισσότερες, πιο ευέλικτες και συχνά πιο επιτυχημένες σχέσεις από αυτές των ανδρών (Argyle, 1981). Αντίθετα, η πλειοψηφία των ψυχικά διαταραγμένων ασθενών εκδηλώνουν άκαμπτη και χωρίς ευελιξία συμπεριφορά, η οποία συμβάλλει στην κοινωνική τους απομόνωση (Moss, 1969). Η ικανότητα των ανθρώπων να προσαρμόζουν το συναισθηματικό τους τόνο με αυτό των συντρόφων τους επίσης συμβάλλει θετικά στη δημιουργία σχέσεων. Συχνά, ακόμα και στις περιπτώσεις στις οποίες δεν γνωρίζουμε ότι κάποιος είναι θλιμμένος, αισθανόμαστε άσχημα αν του έχουμε αναγγείλει με ενθουσιασμό ένα ευχάριστο προσωπικό μας γεγονός. Όταν αυτό γίνεται άθελά μας, αυτομάτως διορθώνουμε το συναισθηματικό μας τόνο, με στόχο να πλησιάσει όσο το δυνατόν περισσότερο αυτόν του συνομιλητού μας. Ο συντονισμός του συναισθηματικού τόνου είναι στοιχείο ουσιαστικό και απαραίτητο στις ψυχοθεραπευτικές συναντήσεις. Οι θεραπευτές πρέπει να δείχνουν με σαφήνεια ότι συμπάσχουν με τους ασθενείς τους, συντονίζοντας διαρκώς το συναισθηματικό τους τόνο με αυτόν των ασθενών. Ο ακριβής καθορισμός, αλλά και η αμοιβαία αποδοχή των ρόλων είναι επίσης πολύ σημαντικά στοιχεία για τη διατήρηση των σχέσεων. Γ\α παράδειγμα, όταν υπάρχει ένας διδάσκων, ο άλλος θα πρέπει να αποδέχεται το ρόλο του διδασκόμενου. Όταν οι ρόλοι δεν γίνονται αμοιβαία αποδεκτοί και η διδασκαλία επιχειρείται και από τα δύο άτομα ταυτόχρονα, τότε η σχέση είτε αποτυγχάνει είτε αλλάζει μορφή και γίνεται συναδελφική. Το κύρος του κάθε ατόμου στη σχέση και το επιΜΗ ΛΕΚΤΙΚΕΣ ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΔΕΞΙΟΤΗ ΤΕΣ 175 θυμητό επίπεδο οικειότητας πρέπει επίσης να καθορίζονται και να γίνονται σεβαστά. Στις περιπτώσεις που γίνονται λάθος υπολογισμοί στο αποδεκτό επίπεδο οικειότητας, ακολουθούν

διορθωτικές κινήσεις κυρίως στις αποστάσεις μεταξύ των αλληλεπιδρώντων και στο επίπεδο ανταλλαγής βλέμματος και απτικής επαφής. Αυτό σημαίνει ότι αν, για παράδειγμα, το ένα μέλος της σχέσης εκδηλώσει πρόωρη οικειότητα την οποία ο άλλος δεν αποδέχεται, η μεταξύ τους απόσταση θα μεγαλώσει και θα ελαττωθεί η οπτική και απτική τους επαφή. Με τον τρόπο αυτό μεταδίδεται ένα διακριτικό μεν, αλλά σαφές μήνυμα επιθυμίας περιορισμού της οικειότητας. Οι άνθρωποι που συνηθίζουν να περιορίζουν πολύ τις διαστάσεις οικειότητας σε όλες τους τις σχέσεις θεωρούνται ψυχροί και τυπικοί, ενώ αντίθετα αυτοί που ξεπερνούν εύκολα τα επιτρεπτά όρια οικειότητας θεωρούνται αγενείς και φορτικοί. Και στις δύο περιπτώσεις η παρατεταμένη ασυμφωνία του επιπέδου οικειότητας οδηγεί τις σχέσεις σε περιορισμό ή σε διακοπή. Οι ανθρώπινες σχέσεις καθορίζονται κυρίως από τις ανάγκες των αλληλεπιδρώντων την κάθε χρονική στιγμή. Ο αριθμός και το είδος των σχέσεων, που οι άνθρωποι επιθυμούν και επιδιώκουν, δεν διαφέρουν μόνο από το ένα άτομο στο άλλο, αλλά ακόμα και στο ίδιο το άτομο, το οποίο προωθεί διαφορετικές σχέσεις στις διάφορες φάσεις της ζωής του. Τα χαρακτηριστικά της προσωπικότητας και οι ειδικές ικανότητες των ανθρώπων παίζουν επίσης σημαντικό ρόλο στον αριθμό και στο είδος των σχέσεων που δημιουργούνται. Ο βαθμός της νεύρωσης ή της ισορροπίας, όπως και ο βαθμός της εσωστρέφειας ή της εξωστρέφειας, επηρεάζουν τον επιδιωκόμενο αριθμό και τη μορφή των σχέσεων. Για το λόγο αυτό στην επικοινωνία με εσωστρεφείς ή εξωστρεφείς ανθρώπους πρέπει να υιοθετούνται 176 Η ΣΙΩΠΗΛΗ ΓΛΩΣΣΑ ΓΩΝ ΣΥΝΑΙΣΘΗΜΑΤΩΝ

διαφορετικές κοινωνικές τεχνικές. Για παράδειγμα, οι εσωστρεφείς μαθητές, σε αντίθεση με τους εξωστρεφείς, είναι ιδιαίτερα ευαίσθητοι στις μομφές. Επομένως οι εκπαιδευτικοί πρέπει να μεταχειρίζονται τη μομφή με ιδιαίτερη προσοχή όταν συναλλάσσονται με εσωστρεφείς μαθητές. Ειδικές κοινωνικές τεχνικές οι οποίες μειώνουν το άγχος (συχνές αμοιβές, αποφυγή μομφών και εντάσεων κ.λπ.) πρέπει επίσης να υιοθετούνται και με τους ανθρώπους που διακατέχονται από υψηλά επίπεδα άγχους και των οποίων οι κοινωνικές επαφές δεν είναι άνετες (Argyle, 1981). Οι τύποι των σχέσεων που συνάπτουν οι άνθρωποι επηρεάζονται και από το βαθμό της νοητικής τους ευφυΐας. Συνήθως οι άνθρωποι που έχουν υψηλό δείκτη νοημοσύνης καταλαμβάνουν ηγετικές θέσεις μέσα στις ομάδες. Σημαντικό ρόλο όμως για την κατάληψη των ηγετικών θέσεων παίζει και ο τύπος της ομάδας. Σε μια αθλητική ομάδα, για παράδειγμα, αρχηγός θα γίνει ο αθλητικά ικανότερος και όχι ο ευφυέστερος. Το φύλο, η ηλικία, η κοινωνική τάξη, η εμφάνιση και η φυλή είναι μερικοί ακόμα παράγοντες οι οποίοι επιδρούν στους τύπους των σχέσεων που διαμορφώνουν οι άνθρωποι. Ο ίδιος άνθρωπος μπορεί να είναι αυταρχικός και εξωστρεφής με τους άνδρες, ενώ στις σχέσεις του με τις γυναίκες να είναι ντροπαλός και υποτακτικός. Είναι επίσης γνωστό ότι οι περισσότεροι άνθρωποι φέρονται διαφορετικά στα μικρά και στα μεγαλύτερα παιδιά, διαφορετικά στους εφήβους, στους ενήλικες και στους ηλικιωμένους, ενώ άλλοι αδυνατούν τελείως να επικοινωνήσουν με ηλικίες διαφορετικές από τη δική τους. Χαρακτηριστική είναι η αδυναμία επικοινωνίας πολλών εφήβων με ενήλικες και αντίστροφος. Σε πολλές χώρες, όπως στη Με Mil ΛΕΚΤΙΚΕΣ ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΔΕΞΙΟΤΗΤΕΣ

177

γάλη Βρετανία, η κοινωνική τάξη ασκεί έντονες επιδράσεις στον τύπο το)ν σχέσεων που δημιουργούνται. Ακόμα και η σωματική διάπλαση επιδρά στην κοινωνική συμπεριφορά των ανθρώπων (Parnell, 1958). Οι ελκυστικές γυναίκες και οι ψηλοί άνδρες συχνά απολαμβάνουν ευνοϊκότερη μεταχείρηση από

τους υπόλοιπους ανθρώπους. Τα ατομικά χαρακτηριστικά καθα>ς και τα ιδιαίτερα ενδιαφέροντα επηρεάζουν επίσης τις σχέσεις που συνάπτονται. Τέλος, οι συνθήκες κάτω από τις οποίες εξελίσσονται οι αλληλεπιδράσεις παίζουν σημαντικό ρόλο στη μορφή των σχέσεων και γΓ αυ^ό η απόδοση μόνιμων χαρακτηριστικών στις προσωπικότητες των αλληλεπιδρώντων πρέπει να αποφεύγεται. — Στάδια εξέλιξης των διαπροσωπικών σχέσεων Οι σχέσεις κατατάσσονται σε τρία διαφορετικά επίπεδα, ανάλογα με το βαθμό έλξης και οικειότητας που επικρατεί μεταξύ των αλληλεπιδρώντων. Το πρώτο επίπεδο περιλαμβάνει τις σχέσεις στις οποίες οι άνθρωποι αισθάνονται μικρή έλξη και έχουν χαμηλή οικειότητα μεταξύ τους. Στις επιφανειακές αυτές επαφές γίνεται έντονη χρήση των τυπικών κοινωνικών κανόνων, επιστρατεύονται συχνά οι ικανότητες προσποίησης και ηθοποιίας των εμπλεκόμενων ατόμων και αποφεύγονται οι προσωπικές αποκαλύψεις. Στο είδος αυτό των σχέσεων κατατάσσονται οι επαγγελματικές επαφές και ορισμένες προσωπικές σχέσεις μικρής συνήθως χρονικής διάρκειας. Εάν η αρχική τυπική επαφή παρουσιάσει προοπτικές ανταλλαγής αμοιβών, η σχέση βαθμιαία εξελίσσεται και δημιουργείται η μορφή της αλληλεπίδρασης που αποτελεί το δεύτερο επίπεδο των σχέ178 Η ΣΙΩΠΗΛΗ ΓΛΩΣΣΑ ΤΩΝ ΣΥΝΑΙΣΘΗΜΑΤΩΝ

σεων. Η ανταλλαγή προσωπικών πληροφοριών είναι το κεντρικό στοιχείο των σχέσεων δεύτερου επιπέδου. Οι πληροφορίες αυτές συνήθως αφορούν την οικογενειακή και την επαγγελματική κατάσταση, το μορφωτικό και το κοινωνικό επίπεδο, την οικονομική κατάσταση, τα χόμπι και τις ασχολίες των αλληλεπιδρώντων. Εάν διαπιστωθούν κοινά σημεία ανάμεσα στους αλληλεπιδρώντες, επιδιώκονται περισσότερες επαφές, οι οποίες τελικά οδηγούν τις σχέσεις του τρίτου επιπέδου, των στενών διαπροσωπικών επαφών. Οι διαπροσωπικές σχέσεις χαρακτηρίζονται από τις ανταλλαγές συναισθημάτων, ηθικών αξιών και προσωπικών εμπειριών, όπως και από τους στενούς δεσμούς μεταξύ των αλληλεπιδρώντων, και αποτελούν μια από τις βασικότερες προϋποθέσεις της ανθρώπινης ευτυχίας και της ψυχικής υγείας. Απαραίτητη προϋπόθεση για να εξελιχθούν οι επιφανειακές επαφές σε ποιοτικές διαπροσωπικές σχέσεις είναι να υπάρχει συναισθηματική σύνδεση μεταξύ των ατόμων. Η συναισθηματική σύνδεση επιτυγχάνεται όταν οι αλληλεπιδρώντες αποκαλύπτουν στο σύντροφό τους μέρος του ψυχικού τους κόσμου και αποδεικνύουν ότι πραγματικά κατανοούν ο ένας τα συναισθηματικά μηνύματα του άλλου, τα σέβονται και δεν τα προδίδουν. Η κατανόηση αυτή και το μοίρασμα του συναισθηματικού κόσμου αποτελεί ισχυρή αμοιβή για τους περισσότερους ανθρώπους (Levinger, 1980' Riggio, 1992). Επομένως, για να εξελιχθούν οι τυπικές κοινωνικές επαφές σε ζεστές διαπροσωπικές σχέσεις, πρέπει να λάβουν χώρα αμοιβαίες, προσωπικές εξομολογήσεις (Altman & Taylor, 1973), στη διάρκεια των οποίων η μη λεκτική οδός επικοινωνίας διαδραματίζει πολύ σημαντικό ρόλο. Παρότι η εξομολόγηση είναι απαραίτητη για να διαμορφωθούν στενές διαπροσωπικές σχέσεις, θα πρέπει ΜΗ ΛΕΚΤΙΚΕΣ ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΔΕΞΙΟΤΗΤΕΣ 179

να γίνεται με προσοχή και με αυτοέλεγχο, διότι η αποκάλυψη συναισθημάτων και προσωπικών αξιών πρέπει οπωσδήποτε να είναι αμοιβαία. Αν ο ένας από τους δύο αλληλεπιδρώντες δεν ανταποκρίνεται στις αποκαλύψεις του άλλου, τότε ο ρυθμός εξέλιξης της σχέσης θα πρέπει ή να επιβραδυνθεί ή να σταματήσει τελείως. Εάν, παρά την επιβράδυνση του ρυθμού της αυτοαποκάλυψης, το ένα από τα δύο μέλη δεν ανταποκρίνεται, σημαίνει είτε ότι δεν επιδιώκεται στενότερη σχέση είτε ότι η εξέλιξη της σχέσης θεωρείται ακόμα πρώιμη. Στις περιπτώσεις

αυτές το μονομερές συναισθηματικό άνοιγμα δεν θα πρέπει να συνεχιστεί, διότι είναι πιθανό να ερμηνευθεί ως έλλειψη ευαισθησίας και να οδηγήσει σε περιορισμό ή και σε απόρριψη της σχέσης. Ο υπέρμετρος όμως έλεγχος του συναισθηματικού ανοίγματος, εκ μέρους του ενός ή και των δύο ατόμων, παρεμποδίζει την εξέλιξη της σχέσης και συχνά την οδηγεί σε ατονία και εξαφάνιση. Η ισορροπία στο ρυθμό εξομολόγησης και ανταλλαγής συναισθημάτων είναι από τα δυσκολότερα στοιχεία των σχέσεων. Ακόμα και στα ζευγάρια με μακρόχρονες σχέσεις η ισορροπία αυτή συχνά διαταράσσεται. Τέτοιου είδους διαταραχές συνήθως συμβαίνουν στα ζευγάρια, όταν ο ένας από τους δύο βρίσκεται για μεγάλη περίοδο κάτω από έντονο στρες (Riggio, 1992). Αν όλα τα προβλήματα ξεπεραστούν και η σχέση καταφέρει και εξελιχθεί σε άμεση και ζεστή, οι μη λεκτικές κοινωνικές δεξιότητες των αλληλεπιδρώντων συνεχίζουν να βοηθούν στην ανταλλαγή των αισθημάτων και των αξιών, και με τον τρόπο αυτό ισχυροποιούν και εμβαθύνουν τους δεσμούς. Στις μακροχρόνιες στενές σχέσεις η μη λεκτική επικοινωνία γίνεται πιο γρήγορη, πιο αποτελεσματική και πιο εξειδικευμένη. Ένα άγγιγμα ή ένα κλείσιμο του ματιού μπορεί να σημαίνει πολλά

180

I I ΣΙΩΠΗΛΗ ΓΛΩΣΣΑ ΤΩΝ ΣΥΝΑΙΣΘΗΜΑΤΩΝ

σε ένα πάλιό ζευγάρι και συχνά αντικαθιστά πολλά λεκτικά και μη λεκτικά στοιχεία, τα οποία οι άνθρωποι που βρίσκονται έξω από τη σχέση δεν τα γνωρίζουν και δεν μπορούν να τα μοιραστούν μαζί τους. Αυτός είναι ένας από τους λόγους που τα παλιά ζευγάρια σε σύγκριση με τις νέες εξελισσόμενες σχέσεις δεν φαίνεται να εκδηλώνουν πολλές κινήσεις τρυφερότητας, παρότι τα συναισθήματα που μοιράζονται πολλές φορές είναι ιδιαίτερα ισχυρά. Κ ΕΦΑ Λ Α Ι Ο 10

ΜΟΡΦΕΣ ΔΙΑΠΡΟΣΩΠΙΚΩΝ ΣΧΕΣΕΩΝ

Ο zick rubin (1973), στο περίφημο βιβλίο του Liking and Loving, προσδιόρισε δύο είδη συναισθηματικής προσκόλλησης στις διαπροσωπικές σχέσεις των ενηλίκων: τη συντροφική και την ερωτική. Τα συντροφικά συναισθήματα αγάπης συνοδεύονται από αισθήματα ασφάλειας, εμπιστοσύνης, σεβασμού, πίστης και θαυμασμού, ενώ τα ερωτικά ή τα συναισθήματα πάθους συνοδεύονται κυρίως από πολύ υψηλά επίπεδα διέγερσης και έκστασης, και συχνά από αγωνία και ανασφάλεια (Hatfield, 1988' Peele, 1988). Για να διαφοροποιήσει τη συντροφική από την ερωτική αγάπη, ο Rubin διαμόρφωσε δύο λίστες από προτάσεις που χαρακτηρίζουν τις φιλικές και τις ερωτικές σχέσεις. Χαρακτηριστικά οι προτάσεις: «Θα ήθελα να είμαι και εγώ όπως είναι ο σύντροφός μου» και «Εμπιστεύομαι απόλυτα την κρίση του συντρόφου μου» χαρακτηρίζουν τα συντροφικά συναισθήματα. Αντίθετα οι προτάσεις: «Θα μπορούσα να συγχωρέσω τον σύντροφό μου για οτιδήποτε» και «Θα έκανα οτιδήποτε για τον σύντροφό μου» χαρακτηρίζουν τα ερωτικά συναισθήματα. Τα συντροφικά αισθήματα αναπτύσσονται στις φιλικές, αλλά πολλές φορές και στις ερωτικές σχέσεις, ενώ τα ερωτικά αισθήματα αποκλείονται από τις φιλικές σχέσεις. 182 Η ΣΙΩΠΗΛΗ ΓΛΩΣΣΑ ΤΩΝ ΣΥΝΑΙΣΘΗΜΑΤΩΝ

— Φιλικές σχέσεις Οι σχέσεις φιλίας είναι από τις σημαντικότερες διαπροσωπικές σχέσεις των ανθρώπων. Η έλλειψη ή η αποτυχία στις σχέσεις αυτές προκαλούν συναισθήματα απογοήτευσης και συχνά αποτελούν πηγή δυστυχίας ή ακόμα και κατάθλιψης. Οι άνθρωποι εκτιμούν πραγματικά τη μεγάλη αξία των φιλικών σχέσεων όταν τις στερούνται, όπως, για παράδειγμα, όταν μετακινούνται σε ένα καινούριο μέρος και βρίσκονται μακριά

από τους φίλους τους (Brehm, 1992), ή όταν βρίσκονται σε καταστάσεις συναισθηματικής κρίσης και δεν υπάρχει κανείς για να τους παράσχει την υποστήριξη που χρειάζονται (Milardo, Johnson & Huston, 1983). Αν και η συναισθηματική υποστήριξη που παρέχουν οι φιλικές σχέσεις είναι απαραίτητη κυρίως στις δύσκολες στιγμές της ζωής, οι προσπάθειες για την απόκτηση φιλικών σχέσεων θα πρέπει να γίνονται στις καλές και ήρεμες στιγμές της ζωής των ανθρώπων. Όταν οι άνθρωποι βρίσκονται κάτω από συναισθηματικές πιέσεις και στρες, δεν έχουν τη δυνατότητα να ξεκινήσουν σωστές φιλικές σχέσεις. Για να δημιουργήσουν φιλικές σχέσεις, οι άνθρωποι πρέπει κατ’ αρχάς να επιδιώκουν συχνές κοινωνικές επαφές. Όσο περισσότερες είναι οι επαφές, τόσο αυξάνονται οι πιθανότητες να δημιουργηθούν έλξεις και συμπάθειες μεταξύ των ανθρώπων, οι οποίες πολλές φορές οδηγούν στη σύναψη φιλικών σχέσεων. Οι συχνές αλληλεπιδράσεις οδηγούν σε εξοικείωση και συμπάθεια, και η συμπάθεια με τη σειρά της είναι μια σημαντική αμοιβή που ωθεί στην επιδίωξη περισσότερων αλληλεπιδράσεων. Οι φιλικές, όπως και όλες οι μορφές σχέσεων, ξεκινούν με χαμηλά επίπεδα οικειότητας, αλλά με το πέρασμα του χρόνου ΜΟΡΦΕΣ ΔΙΑΠΡΟΣΩΠΙΚΩΝ Σ Χ Ε Σ Ε Ω Ν ___________________________183

Οι σχέσεις φιλίας είναι από τις σημαντικότερες μορφές διαπροσωπικών σχέσεων.

και με τις συχνές επαφές το επίπεδο της οικειότητας αυξάνεται όλο και περισσότερο. Όσο αυξάνεται η οικειότητα στις σχέσεις φιλίας, τόσο μεγαλώνει η ικανοποίηση που αντλούν οι άνθρωποι από αυτές. Ταυτόχρονα όμως, με την αύξηση της εξοικείωσης, μεγαλώνουν και οι δυσκολίες προσαρμογής των ατό-

184

Η ΣΙΩΠΗΛΗ ΓΛΩΣΣΑ ΤΩΝ ΣΥΝΑΙΣΘΗΜΑΤΩΝ

Οι συχνές συναντήσεις οδηγούν σε εξοικείωση και σε συμπάθεια.

μων στα πλαίσια της σχέσης τους. Αυτό συμβαίνει, διότι, για να επιτευχθεί ψυχική ταύτιση μεταξύ των αλληλεπιδρώντων, απαιτούνται αναθεωρήσεις και συμβιβασμοί στα βαθύτερα επίπεδα της προσωπικότητάς τους. Αν οι αρχικές δυσκολίες προσαρμογής ξεπεραστούν και επιτευχθεί ψυχική ταύτιση, οι ΜΟΡΦΕΣ ΔΙΑΠΡΟΣΩΠΙΚΩΝ ΣΧΕΣΕΩΝ

185

άνθρωποι απολαμβάνουν την ασφάλεια, την υποστήριξη και την αμοιβαία ικανοποίηση των ψυχικών αναγκών που προσφέρουν οι φιλικές επαφές. Συνήθως επιτυχημένες και μακροχρόνιες φιλικές σχέσεις αναπτύσσουν τα άτομα των οποίων το μορφωτικό, οικονομικό και κοινωνικό επίπεδο, όπως και τα ενδιαφέροντα είναι παραπλήσια. Η ομοιότητα της γνωστικής δομής είναι βασικό στοιχείο για την ανάπτυξη της φιλίας, ενώ η ομοιότητα στις προσωπικότητες των αλληλεπιδρώντων δεν είναι απαραίτητη για την ποιότητα και τη διάρκεια της φιλικής σχέσης (Argyle, 1981). Συνήθως οι άνθρωποι που προστατεύουν, προσφέρουν χαρά, ενθάρρυνση και γενικά έχουν αισιόδοξη στάση για τη ζωή, είναι ευπρόσδεκτοι και δημοφιλείς στις παρέες και επομένως απολαμβάνουν πολλές και καλές φιλικές σχέσεις. Αντίθετα οι απαισιόδοξοι άνθρωποι, που προκαλούν άγχος ή κατάθλιψη και που προσπαθούν να επιβάλουν τη γνώμη τους ή να επιβληθούν οι ίδιοι, δύσκολα επιτυγχάνουν μακροχρόνιες και ικανοποιητικές σχέσεις φιλίας. Εξάλλου, οι άνθρωποι που παρέχουν αμοιβές στους γύρω τους γίνονται γρήγορα συμπαθείς και απολαμβάνουν την αποδοχή των άλλων, σε αντίθεση με αυτούς που διαρκώς αναζητούν αμοιβές για τον εαυτό τους, σε βάρος των άλλων ανθρώπων, με συνέπεια να γίνονται αντιπαθητικοί και να απωθούνται ή να απορρίπτονται. Τέλος οι ανασφαλείς και με χαμηλή αυτοεκτίμηση-αυτοπεποίθηση άνθρωποι, παρότι έχουν ιδιαίτερη ανάγκη συμπάθειας, αναγνώρισης

και αποδοχής, συνήθως απομονώνονται κοινωνικά. Για την απομόνωση αυτή ευθύνονται ως επί το πλείστον οι ανασφάλειες, που αναγκάζουν τους ανθρώπους να επιζητούν διαρκώς αμοιβές για τους εαυτούς τους, χωρίς οι ίδιοι να έχουν τη δυνατότητα παροχής ανάλογων ερεθισμάτων. Η ανάπτυξη των 186 Η ΣΙΩΠΗΛΗ ΓΛΩΣΣΑ ΤΩΝ ΣΥΝΑΙΣΘΗΜΑΤΩΝ

φιλικών σχέσεων δεν επηρεάζεται μόνο από τα χαρακτηριστικά της προσωπικότητας. Η συναισθηματική κατάσταση των ανθρώπων στη διάρκεια των αλληλεπιδράσεων παίζει επίσης σημαντικό ρόλο. Έχει διαπιστωθεί ότι οι ισχυρότερες φιλίες αναπτύσσονται όταν οι άνθρωποι βρίσκονται κάτω από υψηλό βαθμό διέγερσης. Για παράδειγμα, η έντονη διέγερση που επικρατεί στη διάρκεια της εφηβικής περιόδου οδηγεί τους νέους ανθρώπους στη σύναψη πολλών και ισχυρών φιλικών επαφών. Είναι επίσης γνωστό ότι σε περιόδους κρίσιμων αγώνων κάθε είδους ή σε περιόδους πολέμου, που τα επίπεδα διέγερσης είναι υψηλά, αναπτύσσονται πολλές φιλικές σχέσεις μεγάλης χρονικής διάρκειας (Clore, 1977). Όπως σε όλες τις μορφές των σχέσεων, έτσι και στις φιλικές, στα πρώτα στάδια ανταλλάσσονται κυρίως πληροφορίες. Για να συνεχιστεί και για να εξελιχθεί όμως η φιλία, πρέπει να ακολουθήσει η αυτοαποκάλυψη του συναισθηματικού κόσμου των αλληλεπιδρώντων. Για να μπορέσει η αυτοαποκάλυψη να προχωρήσει σε βάθος, είναι απαραίτητο να επικρατεί οικειότητα και εμπιστοσύνη ανάμεσα στα μέλη της σχέσης. Τα προσωπικά θέματα και οι βασικές αξίες είναι τα τελευταία στοιχεία που αποκαλύπτουν οι άνθρωποι, και μέχρι εκεί προχωρούν συνήθως λίγες, πολύ οικείες και συναισθηματικά έντονες σχέσεις. Η ανάγκη για αυτοαποκάλυψη γίνεται εντονότερη σε περιόδους κινδύνου ή απομόνωσης, προχωρά όμως μόνο όταν εξασφαλίζεται ότι ο σύντροφος δεν θα περιγελάσει, δεν θα απορρίψει και θα ακούσει χωρίς να χρησιμοποιήσει τις πληροφορίες για προσωπικό του όφελος. Η αυτοαποκάλυψη στις σχέσεις φιλίας δεν πρέπει να είναι μονομερής* απαιτεί αμοιβαιότητα, καθώς και τα δύο μέλη της σχέσης θα πρέπει παράλληλα να συνεισφέρουν στην αυτοαποκάλυψη, έτσι ώστε ΜΟΡΦΕΣ ΔΙΑΠΡΟΣΩΠΙΚΩΝ ΣΧΕΣΕΩΝ 187

να δημιουργήσουν ισχυρούς και ικανοποιητικούς δεσμούς που θα εμβαθύνουν και θα προσδώσουν νόημα στη σχέση τους. Όταν ο ένας από τους δύο αρνείται να ακολουθήσει τα βήματα της αυτοαποκάλυψης του συντρόφου του, η σχέση ή παραμένει στάσιμη ή εκφυλίζεται. Συμπερασματικά, για να επιτυγχάνουν πολλές και ουσιαστικές φιλικές σχέσεις, οι άνθρωποι πρέπει να επιδιώκουν συχνές επαφές με άτομα παρόμοιου επιπέδου και ενδιαφερόντων, να καλλιεργούν και να βελτιώνουν τις κοινωνικές τους δεξιότητες, να παρέχουν πλούσιες αμοιβές στους άλλους ανθρώπους και να αποτολμούν - με την απαραίτητη προσοχή - τη διαδικασία της αυτοαποκάλυψης. ΔΙΕΡΕΥΝΗΣΗ ΤΗΣ ΙΚΑΝΟΤΗΤΑΣ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ ΦΙΛΙΚΩΝ ΣΧΕΣΕΩΝ (ελεύθερη μετάφραση από το βιβλίο του Dawley, Friendship 1980) Το ερωτηματολόγιο αυτό ερευνά την ικανότητα ανάπτυξης φιλικών σχέσεων. Για να το χρησιμοποιήσετε, δώστε το βαθμό που σας ταιριάζει σε καθεμιά από τις παρακάτω προτάσεις. Βεβαιωθείτε ότι βαθμολογήσατε όλες τις προτάσεις με τον ακόλουθο τρόπο: +2 = Συμφωνώ απολύτως. + 1 = Σχεδόν συμφωνώ.

0

-1

= Ούτε συμφωνώ ούτε διαφωνώ. = Σχεδόν διαφωνώ.

-2 = Διαφωνώ απολύτως. 188 Η ΣΙΩΠΗΛΗ ΓΛΩΣΣΑ ΤΩΝ ΣΥΝΑΙΣΘΗΜΑ ΙΏΝ

A

Νομίζω ότι οι περισσότεροι άνθρωποι έχουν πιο πολλούς ^ j φίλους από όσους έχω εγώ.* — 2. Συνηθίζω να παινεύω συχνά τους φίλους μου για την ωραία τους εμφάνιση. — 3. Προτιμώ να χρησιμοποιώ τα μέσα μαζικής μεταφοράς, παα ρά να ζητώ από φίλους μου να με πάνε κάπου.* — 4. Ντρέπομαι να συναντώ καινούρια πρόσωπα, γιατί φοβάμαι ότι δεν θα τους αρέσω.* — 5. Είμαι ο τύπος του ανθρώπου που του αρέσουν οι ανθρώπινες σχέσεις. -6 JL Στις δύσκολες στιγμές μου υπολογίζω στη βοήθεια των φίλων μου. — 7.^ Οι άνθρωποι αισθάνονται όμορφα όταν βρίσκονται γύρω μου. — 8. ^Θα βοηθούσα ένα φίλο που έχει προβλήματα, ακόμα και αν δεν μου ήταν εύκολο ή βολικό. — 9.~*^Αποφεύγω να κριτικάρω τους ανθρώπους και τις ιδέες τους. —10. Χ'Οταν κάποιος μου αρέσει, επιδιώκω να το μάθει. —11/ ΐΕίμαι πολύ απασχολημένος/η για να έχω πολλούς φίλους.* —12.^ Όταν συναντώ τους ανθρώπους που γνωρίζω, τους χαμογελώ και τους χαιρετώ χαρούμενα. —Βι^ίμαι διστακτικός/η στο να εμπιστεύομαι τους άλλους ανθρώπους.* ■ί —14.-! Μερικές φορές κάνω δώρα σε φίλους μου, απλώς γιατί έτσι αισθάνομαι. ^ —15?*\τΐολύ σπάνια καλώ τους φίλους μου μόνο για να τα πούμε —16. Είμαι διστακτικός/η στο να δανείζω χρήματα, άσχετα από ^ τ ο πόσο μικρό μπορεί να είναι το ποσό.* —17α Μου αρέσει να περνώ την ελεύθερη ώρα μου παρέα με τους ^φίλους μου. ΜΟΡΦΕΣ ΔΙΛΙ ίΡΟΣΩΙΙ ΙΚΩΝ ΣΧΕΣΕΩΝ

189

—18^1Αν ένας στενός (ρίλος μού εμπιστευθεί ένα μυστικό, υπάρχει μεγάλη πιθανότητα να το πω σε κάποιον άλλο.* —19. Δεν βοηθάίο τους ανθροόπους, αν αυτό προϋποθέτει μεγάλη φασαρία για μένα.—20.,# Υπάρχουν πιο σημαντικά πράγματα για μένα από το να κάφίλους.* —21. Αν ένας φίλος ρωτήσει τη γνώμη μου για το στιλ των μαλ^ |^λιών του που δεν τον κολακεύει, θα του δώσω μια ειλικρινή απάντηση. —22λ Ένας ή λίγοι καλοί φίλοι αξίζουν περισσότερο από πολλούς λιγότερο καλούς φίλους. —23., Πιστεύω ότι οι περισσότεροι άνθρο)ποι δεν χρειάζονται η ^“δεν θέλουν τη φιλία μου.* —24. Όταν βρίσκομαι σε ομάδες, αφήνω τους άλλους να κρα^ Ηούν τη συζήτηση.* —25. Βγαίνω έξω από την περιοχή μου για να κρατώ επαφή με ^τους παλιούς μου φίλους, ακόμα και αν αυτοί μένουν πολύ μακριά. —26.0θι φιλίες μου καλυτερεύουν με το πέρασμα του χρόνου. —27^Είμαι «γλάστρα» στα πάρτι.* —28. Μια από τις δυσκολίες μου στο να κάνω φίλους είναι ο φό^ βος της απόρριψης που έχω.* Υπολογίστε την ικανότητα ανάπτυξης φιλικών σχέσεων με τον εξής τρόπο: ο Αντιστρέψτε το σήμα (+ ή -) στις ερωτήσεις 1, 3, 4, 11, 13, 15, 16, 18, 19, 20, 23, 24, 27 και 28 (αυτές με το *). * Αντίστροφα σήματα. 190 Η ΣΙΩΠΗΛΗ ΓΛΩΣΣΑ ΤΩΝ ΣΥΝΑΙΣΘΗΜΑΤΩΝ

ο Προσθέστε όλα τα θετικά αποτελέσματα και σημειώστε το σύνολο.

ο Προσθέστε στο συνολικό αποτέλεσμα των θετικών απαντήσεων

τον αριθμό 56. ο Προσθέστε όλα τα αρνητικά αποτελέσματα και αφαιρέστε το αποτέλεσμα από το προηγούμενο σύνολο. Το τελικό αποτέλεσμα αποτελεί την ικανότητα ανάπτυξης φιλικών σχέσεων. Συνολικό αποτέλεσμα θετικών απαντήσεων

Πρόσθεση του διορθωτικού παράγοντα Σύνολο Μείον ολικό αποτέλεσμα αρνητικών απαντήσεων Ικανότητα ανάπτυξης φιλικών σχέσεων Όσοι έχουν αποτέλεσμα από 85 και πάνω έχουν ικανότητα ανάπτυξης φιλικών σχέσεων μεγαλύτερη του μέσου όρου. Τα αποτελέσματα από το 67 έως το 85 βρίσκονται στο μέσο όρο, ενώ όσοι έχουν αποτέλεσμα από 67 και κάτω έχουν ικανότητα ανάπτυξης φιλικών σχέσεων μικρότερη από το μέσο όρο. — Ερωτικές σχέσεις Η συντριπτική πλειοψηφία των ενηλίκων επιδιώκουν τη χαρά και την ευτυχία που προσφέρουν οι ερωτικές σχέσεις συνήθως, αλλά όχι πάντα, με πρόσωπα του αντίθετου φύλου. Οι σχέσεις αυτής της μορφής χαρακτηρίζονται από το ότι αρχικά αναπτύσσονται με πολύ ταχύ ρυθμό, ενώ με την πάροδο του χρόνου ο ρυθμός της αύξησης του ερωτικού συναισθήματος — 56 ΜΟΡΦΕΣ ΔΙΑΠΡΟΣΩΠΙΚΩΝ ΣΧΕΣΕΩΝ 191

μειώνεται. Στις ερωτικές σχέσεις επικρατούν συναισθήματα συμπάθειας και στοργής, μεγάλη οικειότητα, έντονο ενδιαφέρον, υψηλή αυτοαποκαλυπτικότητα, αλλά κυρίως ισχυρή διέγερση και σεξουαλική έλξη μεταξύ των αλληλεπιδρώντων. Οι ερωτικές σχέσεις εντούτοις δεν κατακλύζονται πάντα από θετικά συναισθήματα. Το έντονο επίπεδο διέγερσης συχνά δημιουργεί στους ερωτευμένους άγχος, αγωνία, ανασφάλεια και έμμονες ιδέες (Hindy, Schwartz & Brodsky, 1989). Τα συναισθήματα αυτά ωστόσο είναι δυνατό να ενδυναμώσουν ακόμα περισσότερο την ένταση του ερωτικού συναισθήματος. Το υψηλό επίπεδο διέγερσης των ερωτευμένων μπορεί να είναι το αποτέλεσμα της ερωτικής σχέσης, αλλά μπορεί να αποτελεί και μία από τις βασικές αιτίες δημιουργίας της ερωτικής σχέσης. Πολλές μελέτες έχουν διαπιστώσει ότι_Λ«αν_χα_επίπεδο διέγερσης των ανθρώπων (λόγω οποιασδήποτε αιτίας) είναι υψηλό και ταυτόχρονα στον ίδιο χώρο βρεθεί ένα ελκυστικό άτομο του αντίθετου φύλου, οι πιθανότητες δημιουργίας ερωτικού συναισθήματος αυξάνοντάΓδραματικά. Το φαινόμενο αυτό, σύμφωνα με τον Zillmann, οφείλεται στο ότι συχνά οι άνθρωποι «μεταφέρουν τη διέγερση» που αισθάνονται, λόγω ενός αντικειμένου, σε κάποιο άλλο αντικείμενο («excitation transfer »). Οι Dutton και Aron (1974), για να διερευνήσουν το φαινόμενο τηι, μεταφοράς της διέγερσης», πραγματοποίησαν μία πολύ έξυπνη και ενδιαφέρουσα έρευνα. Βρήκαν στο Βανκούβερ μια ιπτάμενη ασταθή γέφυρα η οποία αιωρούνταν πάνω από μία απότομη και βαθιά χαράδρα. Όλοι οι άνθρωποι που αναγκάζονταν να διασχίσουν τη γέφυρα αυτή αισθάνονταν φόβο ή τουλάχιστον νευρικότητα. Οι ερευνητές τοποθέτησαν στη μέση της γέφυρας μια κοπέλα, συνεργάτιδα της μελέτης, η ο192 ____ - ____________ Η ΣΙΩΠΗΛΗ ΓΛΩΣΣΛ ΙΏΝ ΣΥΝΑΙΣΘΗΜΛΊΏΝ

Η συντριπτική πλειοψηφία των ενηλίκων επιδιώκουν τη χαρά και την ευτυχία που παρέχουν οι ερωτι κές σχέσεις.

ποία σταματούσε όλους τους άνδρες ηλικίας από 19-35 χρόνων και τους ζητούσε να συμμετάσχουν σε ένα σύντομο πείραμα περιγράφοντας μια ιστορία για μια εικόνα που τους έδειχνε. Η κοπέλα στο τέλος έδινε το τηλέφωνό της στους άνδρες που συμμετείχαν στην έρευνα, λέγοντάς τους ότι αν επιθυμούσαν ΜΟΡΦΕΣ ΔΙΑΠΡΟΣΩΠΙΚΩΝ ΣΧΕΣΕΩΝ 193

να μάθουν περισσότερες λεπτομέρειες για την έρευνα, μπορούσαν να της τηλεφωνήσουν στο σπίτι της. Οι ερευνητές επανέλαβαν την ίδια διαδικασία και με την ίδια κοπέλα σε μια χαμηλή, συνηθισμένη γέφυρα. Διαπιστώθηκε ότι σημαντικά περισσότεροι άνδρες από όσους διέσχιζαν την ψηλή, ιπτάμενη γέφυρα, σε σχέση με τους άνδρες της χαμηλής γέφυρας, τηλεφώνησαν στην κοπέλα της έρευνας, όχι όμως ζητώντας της πληροφορίες για το πείραμα, αλλά επιθυμώντας επιπλέον επαφέ^και γνωριμία μαζί της. Η ένταση που οι άνδρες είχαν αισθανθεί λόγω της ψηλής, ιπτάμενης γέφυρας είχε μεταφερθεί στην κοπέλα και είχε δημιουργήσει συναισθήματα έλξης προς αυτήν, Το ίδιο πείραμα επαναλήφθηκε και με άνδρα συνεργάτη, ο οποίος σταματούσε τις κοπέλες· και η έρευνα αυτή απέδωσε παρόμοια αποτελέσματα. Επομένως η διέγερση που δημιουργείται λόγω του φόβου μπορεί να πυροδοτήσει αισθήματα έλξης, αν υπάρχει διαθέσιμο ένα κατάλληλο ερέθισμα. Για το λόγο αυτό, μερικές από τις πλέον παθιασμένες αγάπες γεννιούνται μέσα στο φόβο και στην αγωνία. Πολλές αγάπες αυτής της έντασης δημιουργούνται σε περιόδους επαναστάσεων και πολέμων, όταν οι καθημερινοί κίνδυνοι είναι ιδιαίτερα αυξημένοι. Για τον ίδιο λόγο tj αρνητική παρέμβαση των γονέων, ειδικά στις σχέσεις της εφηβικής ηλικίας, δυναμώνει τα ερωτικά αισθήματα των νέων, αφού τους προκαλεί περαιτέρω αύξηση της έντασης και της διέγερσης. Για τον ίδιο επίσης λόγο, τα άτομα τα οποία, αρχικά δείχνουν να αδιαφορούν για τη δημιουργία ερωτικής σχέσης, γίνονται πιο ελκυστικά και πιο επιθυμητά, αφού με την αδιαφορία τους αυξανουν τα επίπεδα διέγερσης των άλλων (Argyle, 1981). Οι διαρκείς σκέψεις και οι έμμονες ιδέες για το υποκείμενο της ερωτικής έλξης συμβάλλουν επίσης στην αύξηση των συ194 Η ΣΙΩΠΗΛΗ ΓΛΩΣΣΑ ΤΩΝ ΣΥΝΑΙΣΘΗΜΑΤΩΝ

ναισθημάτων πάθους. Ο Tesser (1978) διατύπωσε την άποψη ότι όσο περισσότερο σκεπτόμαστε κάποιο θέμα, τόσο πιο ακραίες θέσεις διαμορφοόνου^ιε^ια το θέμα αυτό. Οι Tesser και Paulus (1976), ερευνώντας τις «αυτοπροκαλούμενες αλλαγές» στα αισθήματα αγάπης, διαπίστωσαν ότι όσο περισσότερο οι ερωτευμένοι σκέπτονται τους συντρόφους τους, τόσο αυξάνεται το πάθος τους^Η αγάπη δυναμώνει τη σκέψη και η σκέψη την αγάπη-.-Μετον τρόπο αυτό σΐ)χνάη αγάπη μετατρέπεται σε πάθος και η σκέψη σε έμμονη ιδέα. Ο φαύλος αυτός κύκλος γίνεται εντονοτερος, όταν οι σύντροφοι γνωρίζουν λίγο ο ένας τον άλλο η όταν..οι.περιστάσεις κρατούν τους συντρόφους χωριστά (Beach & Tesser, 1988). Ο Person (1988), αξιολογώντας το ρολο της σκέψης.0τα αισθήματα πάθους, διατύπωσε την άποψη ότι «ο έρωτας είναι δημιούργημα της φαντασίας». Πολλοί σημαντικοί ερευνητές των αν^ώπχνων αισθημάτων υποστηρίζουν ότι οι υπάρχουσε<^διαφορές μεταξύ του έρωτα και της φιλίας πηγάζουν από το γεγονός ότι ο έρωτας συνεπαίρνει και δραστηριοποιεί τη φαντασία, (Aron, Dutton, Aron & Iverson, 1989). Η φυσική έλξη, ιδιαίτερα στην αρχή της ερωτικής σχέ-1 σης, ενισχύει τις πιθανότητες ανάπτυξης του ερωτικού συναι-1 σθήματος, ενώ θετικά επίσης δρουν η ταυτότητα των αντιλή- | ψεων και των αξιών και η ομοιότητα στο νοητικό κυρίως επί- ΐ πεδο. Η σεξουαλική έλξη στην αρχή της επαφής εκφράζεται ασυνείδητα και ανεξέλεγκτα μέσω της μη λεκτικής οδού, με διεύρυνση στις κόρες των ματιών, με ένταση του μυϊκού συστήματος του προσώπου και του σώματος, με προσπάθεια μείωσης της απόστασης και με αύξηση του ρυθμού των απτικών επαφών. Όπως προαναφέρθηκε, για να διατηρηθούν όλες οι σχέσεις που περιλαμβάνουν υψηλά επίπεδα οικειότητας, χρειάζονται ΜΟΡΦΕΣ ΔΙΑΠΡΟΣΩΠΙΚΩΝ ΣΧΕΣΕΩΝ 195

Η συχνή αλληλεπίδραση και η προσπάθεια προσαρμογής είναι απαραίτητες για να διατηρηθούν οι σχέσεις

που χαρακτηρίζονται από υψηλά επίπεδα οικειότητας.

συχνή αλληλεπίδραση και μεγάλη προσπάθεια προσαρμογής. Στις ερωτικές σχέσεις όμως, επειδή υπάρχει γρήγορη και σε μεγάλο βάθος εξέλιξη, δεν υπάρχει αρκετός χρόνος για την απαραίτητη προσαρμογή στις προσωπικότητες των αλληλεπιδρώντων. Το αποτέλεσμα είναι η δημιουργία συχνών έντονων συγκρούσεων, διαφωνιών και απογοητεύσεων. Αν μάλιστα ληφθεί υπόψη ότι οι ερωτευμένοι πολλές φορές εξαρτώνται σχεδόν απόλυτα και αποκλειστικά ο ένας από τον άλλον για τις αμοιβές τους, τότε γίνεται κατανοητό το πάθος και η ένταση των συγκρούσεων και των απογοητεύσεων τις οποίες βιώνουν. Παρά ταύτα, οι συγκρούσεις στα ερωτευμένα ζευγάρια επιφέρουν επιπλέον αύξηση του επιπέδου διέγερσης, με αποτέλεσμα 196 Η ΣΙΩΠΗΛΗ ΓΛΩΣΣΑ ΤΩΝ ΣΥΝΑΙΣΘΗΜΑΤΩΝ

να προκαλείται επιπρόσθετη τόνωση των ερωτικών αισθημάτων. Μερικές φορές όμως, ιδιαίτερα κατά τη διάρκεια της εφηβικής ηλικίας, η ένταση του πάθους και των συγκρούσεων στις ερωτικές σχέσεις οδηγεί στην απελπισία, και σε ακραίες περιπτώσεις μπορεί να οδηγήσει και σε αυτοκτονικές τάσεις. Έντονες συγκρούσεις δημιουργούνται επίσης όταν υπάρχουν ισχυρή αλληλεξάρτηση και υψηλές μη ρεαλιστικές προσδοκίες στο ζευγάρι. Όταν τα ζευγάρια αντιμετωπίζουν σοβαρά προβλήματα, διαπιστώνεται ότι η μη λεκτική τους συμπεριφορά διαταράσσεται σοβαρά. Στα συναισθηματικά ταλαιπωρημένα παντρεμένα ζευγάρια, οι σύντροφοι αδυνατούν εντελώς να κατανοήσουν τα μη λεκτικά σήματα που εκπέμπονται μεταξύ τους. Δεν είναι όμως γνωστό αν η έλλειψη κατανόησης της μη λεκτικής επικοινωνίας αποτελεί την αιτία ή είναι ένα απο τα αποτελέσματα των συγκρούσεων ανάμεσα στο ζευγάρι. Η έλλειψη ευαισθησίας στα ζευγάρια που αντιμετωπίζουν προβλήματα έχει ως αποτέλεσμα τη μη ικανοποίηση των συναισθηματικών τους αναγκών και την ακόμη μεγαλύτερη αύξηση των εντάσεων και του στρες που βιωνουν (Gottman, Markman & Notarius, 1977). Οι άνδρες περισσότερο από τις γυναίκες, όταν βρίσκονται κάτω από έντονο στρες, αντιμετωπίζουν ιδιαίτερα έντονο πρόβλημα στην κωδικοποίηση των συναισθημάτων τους αλλά και στην αποκωδικοποίηση των συναισθημάτων των άλλων (Kahn, 1970). Τα συνήθη λάθη ανδρών και γυναικών στην απο-' κωδικοποίηση των μη λεκτικών μηνυμάτων διαφέρουν. Οι άνδρες πιο συχνά ερμηνεύουν θετικά ή ουδέτερα μηνύματα των συζύγων τους ως αρνητικά, ενώ αντίθετα οι γυναίκες συχνότερα ερμηνεύουν τα αρνητικά μηνύματα των ανδρών τους ως ουδέτερα ή ως θετικά (Gaelick, Bodenhausen & Wyer, 1985* Nol ΜΟΡΦΕΣ ΔΙΑΠΡΟΣΩΠΙΚΩΝ ΣΧΕΣΕΩΝ 197

ler, 1991). ξ^υχνά οι προθέσεις των ζευγαριών που βιώνουν έντονο στρες και αντιμετωπίζουν προβλήματα δεν διαφέρουν από αυτές των ευτυχισμένων ζευγαριών* εντούτοις δημιουργούνται συγκρούσεις μεταξύ τους, διότι τα θετικά και πολύ περισσότερο τα ουδέτερα μηνύματα που στέλνουν οι άνθρωποι σε στρεσογόνες καταστάσεις ερμηνεύονται ως αρνητικά (Gottman, 1979). Επίσης, σε όλες τις περιπτώσεις των ζευγαριών που αντιμετωπίζουν προβλήματα, και οι δύο σύντροφοι υποστηρίζουν ότι οι δικές τους προθέσεις είναι θετικότερες από αυτές των συντρόφων τους. Για την επίλυση των διαταραχών της μη λεκτικής επικοινωνίας στα προβληματικά ζευγάρια απαιτείται θεραπευτική παρέμβαση, διότι η σωστή αποκωδικοποίηση και κατανόηση των μη λεκτικών σημάτων μεταξύ των συντρόφων είναι θεμελιώδους σημασίας. Είναι πολύ σημαντικό επιπλέον, όταν οι άνθρωποι παρερμηνεύουν τις προθέσεις των συντρόφων τους, να μάθουν να παραδέχονται τα λάθη τους και να απολογούνται γι’ αυτά. Κατά τις θεραπευτικές συναντήσεις συνήθως αναλύεται

και αντιαετωπί^ετα^ο αοντιτισμόα που συχνά επικρατεί στα ζευγάρια, και καλλιεργείται η ανάπτυξη της θετικής σκέψης. Η μείωση της έντασης των αρνητικών αντιδράσεων αποτελεί έναν ακόμα στόχο των θεραπευτών που ασχολούνται με τα προβλήματα των ζευγαριών. Με μικρή εξάσκηση το ζευγάρι μαθαίνει να ερμηνεύει και να συγκεντρώνεται στα θετικά στοιχεία. Τέλος η ελαττωμένη έκφραση των θετικών συναισθημάτων είναι ένα στοιχείο το οποίο επιδέχεται εύκολα βελτιώσεις με την κατάλληλη θεραπεία. Η βελτίωση της ικανότητας έκφρασης είναι ουσιαστικής σημασίας, διότι βοηθά τους θεραπευόμενους όχι μόνο στις σχέσεις τους ως ζεύγους, αλλά και ως ξεχωριστών ατόμων σε όλους τους τομείς της ζωής τους. 198 Η ΣΙΩΠΗΛΗ ΓΛΩΣΣΑ ΤΩΝ ΣΥΝΑΙΣΘΗΜΑΤΩΝ

— Η μη λεκτική διαδικασία του φλερτ Πολλές και ίσως οι σημαντικότερες από τις κινήσεις του φλερτ γίνονται ασυνείδητα και συχνά ανεξέλεγκτα από τους ανθρώπους. Ο Scheflen (1965) περιέγραψε τέσσεββ-βήματο( στη μη λεκτική συμπεριφορά των ζευγαριών των Αμερικανών στη διάρκεια της τελετουργίας του φλερτ. Το πρώτο βήμα εμφανίζει τα στοιχεία της «ετοιμότητας», τα οποία προκαλούνται από τη μυϊκή ένταση που παράγεται σε όλο το σώμα λόγω της σεξουαλικής διέγερσης. Η μυϊκή αυτή ένταση επενεργεί αφενός στο σώμα του ατόμου, προκαλώντας σήκωμα των πεσμένων ώμων και σφίξιμο του χαλαρού στομαχιού και της κοιλιάς, και αφετέρου στο πρόσωπο, με αποτέλεσμα να μειώνονται οι σακούλες κάτω από τα μάτια, και να σφίγγεται και προεκτείνεται προς τα εμπρός η κάτω γνάθος. Το δεύτερο στάδιο του φλερτ περιλαμβάνει κινήσεις καλλωπισμού και περιποίησης, όπως το χάϊδεμα ή το στρώσιμο των μαλλιών και την τακτοποίηση των ρούχων (ίσιωμα της γραβάτας, σήκωμα στις κάλτσες ή άνοιγμα των κουμπιών στα πουκάμισα και στα φορέματα). Ακολουθούν οι κινήσεις ανακατάταξης στο χώρο και οι αλλαγές στις στάσεις των ενδιαφερόμενων. Τα σώματα πλησιάζουν και προσανατολίζονται αμοιβαία, έτσι ώστε να αποκλείουν τις εισβολές τρίτων προσώπων, ενώ οι άκρες των ποδιών προσανατολίζονται, έτσι ώστε να «δείχνουν» (ασυνείδητα αλλά καθαρά) το αντικείμενο της σεξουαλικής προτίμησης. Ακολουθούν οι κινήσεις πρόσκλησης και πρόκλησης, όπως τα παρατεταμένα βλέμματα και χαμόγελα, οι αυξημένες κινήσεις της λεκάνης, το χαλαρό σταύρωμα των ποδιών που συνοδεύεται από ελαφρά κίνηση του αιωρούμενου κάτω μέρους του ποδιού, η έκθεση της ανοιχτής παλάμης, η ανόρθωση ΜΟΡΦΕΣ ΔΙΑΠΡΟΣΩΠΙΚΩΝ ΣΧΕΣΕΩΝ 199

και η προβολή του στήθους. Τέλος ένα ασυνείδητο, πολύ ισχυρό και ανεξέλεγκτο στοιχείο της τελετουργίας του φλερτ, το οποίο φανερώνει τη σεξουαλική διέγερση των ενδιαφερόμενων, είναι η διεύρυνση της κόρης των ματιών. Το μήνυμα αυτό όχι μόνο μεταβιβάζεται ασυνείδητα, αλλά αποκωδικοποιείται επίσης με τον ίδιο σίγουρο τρόπο. Το ρεπερτόριο των συμπεριφορών του φλερτ στις γυναίκες είναι πλουσιότερο από αυτό των ανδρών. Αυτό οφείλεται στο ότι οι άνδρες είναι λιγότερο ευαίσθητοι από τις γυναίκες στην αποκωδικοποίηση των μη λεκτικών σημάτων, και για το λόγο αυτό, οι γυναίκες στέλνουν περισσότερα και ευκρινέστερα μηνύματα για να βεβαιωθούν ότι ορισμένα τουλάχιστον από αυτά θα γίνουν αντιληπτά (Lyle, 1992). Σε κάθε πολιτισμό υπάρχουν συγκεκριμένα και αυστηρά βήματα στη διαδικασία και στο ρυθμό της εξέλιξης του φλερτ, και αν το ένα από τα δύο ενδιαφερόμενα μέλη δεν ανταποκρίνεται σε κάποιο βήμα, ο άλλος δεν θα πρέπει να προχωρά στο επόμενο, διότι υπάρχει ο κίνδυνος της πλήρους διακοπής της εξέλιξης της σχέσης. Υπάρχουν επίσης έντονες ατομικές διαφορές στους ρυθμούς εξέλιξης της συμπεριφοράς του φλερτ οι οποίες

πρέπει να γίνονται σεβαστές. Οι διαφορές στους ρυθμούς εξέλιξης του φλερτ είναι φυσικά ακόμα εντονότερες ανάμεσα στα άτομα που προέρχονται από διαφορετικά πολιτισμικά συστήματα, και αν δεν λαμβάνονται υπόψη, γίνονται η αιτία έντονων παρεξηγήσεων μεταξύ των ανθρώπων (Birdwhistell, 1970). Κ ΕΦΑ Λ Α Ι Ο 1 1

Η ΜΗ ΛΕΚΤΙΚΗ ΣΥΜΠΕΡΙΦΟΡΑ ΤΩΝ ΑΣΘΕΝΩΝ ΜΕ ΨΥΧΙΚΕΣ ΔΙΑΤΑΡΑΧΕΣ

Η μ η λ ε κ τ ικ ή ε π ικ ο ιν ω ν ία λαμβάνει χώρα κάθε φορά που ένα άτομο επηρεάζει τα συναισθήματα ή τη συμπεριφορά κάποιου άλλου χρησιμοποιώντας ένα ή περισσότερα μη λεκτικά κανάλια. Οι εκφράσεις του προσώπου, το βλέμμα, οι χειρονομίες, οι κινήσεις, η στάση και ο προσανατολισμός του σώματος, η σωματική επαφή, οι αποστάσεις που κρατούν οι άνθρωποι μεταξύ τους, η ενδυμασία, η εμφάνιση και τα φωνητικά στοιχεία της ομιλίας είναι μερικά από τα σημαντικότερα κανάλια της ανθρώπινης μη λεκτικής επικοινωνίας. Η σωστή και επαρκής εκδήλωση των συναισθημάτων μέσω της μη λεκτικής οδού (εκφραστικότητα), η σωστή αποκωδικοποίηση των μη λεκτικών μηνυμάτων των άλλων ανθρώπων (ευαισθησία ή διαίσθηση) και η ικανότητα αρμονικής ρύθμισης των σχέσεων αποτελούν τις βασικές κοινωνικές δεξιότητες που είναι απαραίτητες για την κοινωνική προσαρμογή. Είναι γνωστό ότι η κοινωνική προσαρμογή των ασθενών με ψυχικές διαταραχές είναι ιδιαίτερα προβληματική. Οι σχιζοφρενείς περιγράφονται ως κοινωνικά χρεωκοπημένοι, οι καταθλιπτικοί μεταδίδουν τη θλίψη γύρω τους, ενώ οι ασθενείς με αγχώδεις διαταραχές δείχνουν να ενδιαφέρονται μόνο για τον εαυτό τους, και τελικά όλοι απομονώνονται. Υπολογίζεται ότι ΜΗ ΛΕΚΤΙΚΗ ΣΥΜΠΕΡΙΦΟΡΑ ΚΑΙ ΨΥΧΙΚΕΣ ΔΙΑΤΑΡΑΧΕΣ 201

Η πλειοψηφία των ασθενών με ψυχικές διαταραχές έχουν μειωμένες κοινωνικές δεξιότητες και προκαλούν αμηχανία, ένταση και αγχώδη ατμόσφαιρα στις σχέσεις.

η συντριπτική πλειοψηφία των ψυχωσικών ασθενών, το 27% του πληθυσμού των ασθενών με νευρώσεις και το 7% του υγιούς πληθυσμού έχουν μειωμένες μη λεκτικές κοινωνικές δεξιότητες, οι οποίες προξενούν αμηχανία, ένταση και βαριά α 202 Η ΣΙΩΠΗΛΗ ΓΛΩΣΣΑ ΤΩΝ ΣΥΝΑΙΣΘΗΜΑΤΩΝ

τμόσφαιρα στις σχέσεις, με τελικό αποτέλεσμα την κοινωνική απόρριψη (Bryant, Trower, Yardley, Urbieta & Letemendia, 1976). Έτσι οι άνθρωποι που χρειάζονται περισσότερο από όλους τις ζεστές διαπροσωπικές σχέσεις, για τη συναισθηματική, πνευματική και ψυχική τους υποστήριξη, συνήθως δημιουργούν δυσάρεστες και φορτισμένες επαφές, που δεν διαρκούν για πολύ χρόνο, αυξάνοντας με τον τρόπο αυτό το στρες και την απογοήτευσή τους. Παγιδευμένοι στο φαύλο κύκλο της ασθένειας που συμβάλλει στην κοινωνική τους απομόνωση, και της απομόνωσης που επιδεινώνει την ασθένειά τους, οι ψυχικά διαταραγμένοι άνθρωποι πολύ δύσκολα βελτιώνονται χωρίς θεραπευτική παρέμβαση. Η παρέμβαση (εκτός από τη βελτίωση συγκεκριμένων προβλημάτων, διαφορετικών για κάθε διαταραχή) πρέπει να στοχεύει και στη βελτίωση της κοινωνικότητας, καταπολεμώντας τα ακόλουθα αρνητικά χαρακτηριστικά: 1. Την ανικανότητα παροχής αμοιβών. Η πλειοψηφία των ψυχικά διαταραγμένων ατόμων δεν είναι σε θέση να παρέχουν κανενός είδους αμοιβή - απαραίτητη προϋπόθεση για τη διατήρηση κάθε σχέσης- στους συνανθρώπους τους, ενώ ταυτόχρονα αναζητούν απελπισμένα αμοιβές από τους άλλους. 2. Την εγωκεντρικότητα και την έλλειψη ενσυναίσθησης. Οι άνθρωποι μέσα στις σχέσεις πρέπει να κατανοούν, να συμμερίζονται και να συμπάσχουν ο ένας με τα προβλήματα του άλλου. Πολλοί ασθενείς διακατέχονται από εγωκεντρικότητα,

παρεξηγούν τις αντιδράσεις των άλλων, είναι ανίκανοι να παίξουν ρόλους διαφορετικούς από το δικό τους και επομένως δεν μπορούν να συμμεριστούν ξένα προβλήματα. Αυτή ακριβώς η ανικανότητα ευελιξίας και συμπαράστασης των ψυχικά ΜΗ ΛΕΚΤΙΚΗ ΣΥΜΠΕΡΙΦΟΡΑ ΚΑΙ ΨΥΧΙΚΕΣ ΔΙΑΤΑΡΑΧΕΣ 203

διαταραγμένων απωθεί τους ανθρώπους από κοντά τους και συμβάλλει στην απομόνωσή τους. 3. Την έλλειψη αυτοεκτίμησης και αυτοπεποίθησης. Οι περισσότερες κατηγορίες των ψυχικά διαταραγμένων ατόμων αντιμετωπίζουν σοβαρά προβλήματα με την αυτοεικόνα, την αυτοεκτίμηση και την αυτοπεποίθησή τους. Αυτό τους αναγκάζει να αναζητούν απελπισμένα την αποδοχή και να πανικοβάλλονται στην ιδέα της απόρριψης από τους συνανθρώπους τους. Με τον τρόπο αυτό δημιουργείται εξαρτημένη συμπεριφορά, η οποία παράγει πολλές και κουραστικές εντάσεις στις σχέσεις. 4. Τη διαταραγμένη αντίληψη και την υπερβολική ευαισθησία. Η διαταραγμένη αντίληψη δημιουργεί σοβαρά προβλήματα σε όλες τις δραστηριότητες, αλλά και στις σχέσεις των ασθενών με τους άλλους ανθρώπους. Συχνά οι σχιζοφρενείς ερμηνεύουν τη συμπεριφορά των ανθρώπων που βρίσκονται γύρω τους ως επιθετική, ενώ οι ασθενείς που πάσχουν από αγχώδη νεύρωση, με την υπερβολική τους ευαισθησία, αντιδρούν έντονα στην παραμικρή δυσαρέσκεια και κριτική. Οι έντονες διαταραχές της αντίληψης, ιδιαίτερα κατά τη διάρκεια της κρίσης της αρρώστιας, απομακρύνουν τους ανθρώπους από το πλάι των ασθενών ακριβώς τη στιγμή που έχουν τη μεγαλύτερη ανάγκη για συμπαράσταση. 5. Τους φόβους και τις φοβίες. Οι έντονοι φόβοι για απόρριψη ή για τιμωρία, οι οποίοι συχνά διακατέχουν τους ψυχικά διαταραγμένους ασθενείς, προκαλούν επιθετική συμπεριφορά και δημιουργούν προβληματικά κοινωνικά κίνητρα. Έτσι, πολλές φορές η εκμετάλλευση, η εκδίκηση ή η αποφυγή των 204 Η ΣΙΩΠΗΛΗ ΓΛΩΣΣΑ ΤΩΝ ΣΥΝΑΙΣΘΗΜΑΤΩΝ

άλλων ανθρώπων γίνεται μοναδικός στόχος των σχέσεων των ψυχικά διαταραγμένων ανθρώπων. Εάν δεν μεσολαβήσει θεραπευτική παρέμβαση για τη βελτίωση των προαναφερθέντων χαρακτηριστικών της προσωπικότητας, η μη λεκτική επικοινωνία των ασθενών θα αλλοιώνεται και θα αποδιοργανώνεται, οι κοινωνικές τους δεξιότητες θα μειώνονται και η κοινωνική απομόνωση θα είναι αναπόφευκτη. Τα συνηθέστερα στοιχεία αλλοίωσης της μη λεκτικής επικοινωνίας των ψυχικά διαταραγμένιον ασθενούν είναι ο άχρωμος τόνος της φωνής, η μη συγχρονισμένη ομιλία, η απαθής ή ασυμβίβαστη έκφραση στο πρόσωπο, η αποφυγή της οπτικής επαφής, η προβληματική σωματική στάση (χαρακτηριστική για κάθε ψυχική πάθηση) και η έλλειψη φροντίδας για την εμφάνιση (Argyle, 1978). Πιο συγκεκριμένα, έχει διαπιστωθεί ότι η πλειοψηφία των εσωτερικών ψυχιατρικών ασθενών κατσουφιάζουν περισσότερο και ανταλλάσσουν πολύ λιγότερα βλέμματα και χαμόγελα από ό,τι τα φυσιολογικά άτομα, κάθονται κρατώντας τα πόδια τους κλειστά και συμμετρικά, ενώ αλλάζουν τον προσανατολισμό και τη στάση του σώματός τους πολύ συχνά, και τέλος ακουμπούν και χαϊδεύουν το πρόσωπο, τα μαλλιά και το σώμα τους πολύ περισσότερο από ό,τι τα φυσιολογικά άτομα. Ειδικότερα, οι ασθενείς που έχουν έντονα συναισθήματα απόσυρσης και απομόνο)σης συνηθίζουν να στρέφουν το κεφάλι τους μακριά από το συνομιλητή τους και χαμογελούν σπάνια* οι ασθενείς με διαταραχές σκέψης αγγίζουν και χαϊδεύουν συχνά το πρόσωπο, τα μαλλιά και το σώμα τους· αυτοί που έχουν άγχος και κατάθλιψη κρατούν το κεφάλι και το σώμα τους άκαμπτο και πολύ συχνά χτυπούν νευρικά τα δάχτυλά τους. Τέλος οι ασθενείς που πάΜΗ

ΛΕΚΤΙΚΗ ΣΥΜΠΕΡΙΦΟΡΑ ΚΑΙ ΨΥΧΙΚΕΣ ΔΙΑΤΑΡΑΧΕΣ 205

σχουν από μανιακές διαταραχές κρατούν το σώμα τους σε όρθια και άκαμπτη θέση και χαμογελούν νευρικά χωρίς σοβαρή αιτία (Fairbanks, McGuire & Harris, 1982). Αντίθετα από την αρνητική κοινωνική συμπεριφορά που σχετίζεται με διάφορες παθολογικές καταστάσεις, η θετική κοινωνική συμπεριφορά στις θεραπευτικές διαδικασίες θεωρείται σημάδι εξυγίανσης. Οι «καλές στιγμές» κατά τη διάρκεια της θεραπείας, που περιλαμβάνουν τον ενεργητικό και ζωντανό τόνο της φωνής του θεραπευόμενου, τη συμφωνία συνεργασίας και εμπιστοσύνης και την έκφραση θετικών συναισθημάτων προς το θεραπευτή, φανερώνουν καλή ψυχοσυναισθηματική επαφή και θετική εξέλιξη της θεραπευτικής διαδικασίας. Η εγκαθίδρυση ψυχοσυναισθηματικής επαφής στη θεραπευτική σχέση επιτυγχάνεται πιο εύκολα όταν ο ασθενής είναι φυσικά και νοητικά ικανός να εκφράζει τα συναισθήματά του, δεν έχει σοβαρή παθολογία που να σχετίζεται με αρνητική και αντικοινωνική συμπεριφορά, ενώ ενισχύεται επιπλέον και από την εμπειρία του θεραπευτή, ο οποίος πρέπει να έχει την ικανότητα να συσχετίζει την αντικοινωνική συμπεριφορά του πελάτη του με την παθολογία και όχι με την έλλειψη καλής συμπεριφοράς (Mahrer & Nadler, 1986). Όσο πιο πεπειραμένος είναι ένας θεραπευτής, τόσο περισσότερο είναι σε θέση να βοηθήσει τον ασθενή του, διότι ερμηνεύοντας την αρνητική, αντικοινωνική συμπεριφορά ως αποτέλεσμα της παθολογίας και όχι ως έλλειψη κοινωνικότητας (Ehrlich & Bauer, 1967), θα μπορέσει να του προσφέρει την απαραίτητη συμπάθεια και υποστήριξη. Η επίτευξη καλής ψυχοσυναισθηματικής επαφής με ασθενείς που είναι ανίκανοι να εκφραστούν μη λεκτικά, και να αποκωδικοποιήσουν τα μη λεκτικά σήματα των άλλων, είναι ι206 Η ΣΙΩΠΗΛΗ ΓΛΩΣΣΑ ΤΩΝ ΣΥΝΑΙΣΘΗΜΑΤΩΝ

διαίτερα δύσκολη. Για να διατηρούν οι θεραπευτές καλή ψυχοσυναισθηματική επαφή με τους ασθενείς που εκδηλώνουν προβληματική μη λεκτική επικοινωνία, πρέπει να μάθουν να εκφράζουν τα προσωπικά τους συναισθήματα, και ιδιαίτερα τα συναισθήματα αποδοχής και κατανόησης, με έντονο και σαφή τρόπο, έτσι ώστε να γίνονται αντιληπτά όσο το δυνατόν καλύτερα από τους πελάτες τους. Επίσης είναι απαραίτητο να συντονίζονται διαρκώς με τις ανάγκες τοον ασθενών τους και να τους παρέχουν αδιάσπαστη και χωρίς όρους προσοχή και αφοσίωση. Είναι αυτονόητο ότι οι θεραπευτές θα πρέπει να αποφεύγουν πάση θυσία τη δημιουργία αρνητικού κλίματος στη θεραπευτική σχέση, ακόμα και όταν η συμπεριφορά των ασθενών συμβάλλει στην ένταση της φόρτισης. Η επίτευξη θετικής ψυχοσυναισθηματικής επαφής δεν είναι πάντα εύκολη, διότι μεγάλο μέρος της μη λεκτικής συμπεριφοράς θεραπευτών και θεραπευόμενων (η οποία παίζει ρυθμιστικό ρόλο στη μορφή και στην ποιότητα της θεραπευτικής σχέσης) είναι αυθόρμητη και δεν ελέγχεται απόλυτα από τη συνείδηση. Στη δύσκολη προσπάθεια διαμόρφωσης θετικής ατμόσφαιρας στις θεραπευτικές σχέσεις συμβάλλει πολύ η πεποίθηση των θεραπευτών ότι η αρνητική συμπεριφορά των ασθενών οφείλεται στην παθολογία τους και όχι στους κακούς τους τρόπους. ΜΗ ΛΕΚΤΙΚΗ ΣΥΜΠΕΡΙΦΟΡΑ ΚΑΙ ΨΥΧΙΚΕΣ ΔΙΑΤΑΡΑΧΕΣ 207

— Προβλήματα της μη λεκτικής επικοινωνίας των ασθενών με σχιζοφρενικές διαταραχές Τα ακριβή αίτια των σχιζοφρενικών διαταραχών δεν είναι πλήρως γνωστά. Πολλές θεωρίες συνηγορούν υπέρ της κληρονομικής βάσης της ασθένειας, ταυτοχρόνως όμως, κανείς δεν παραβλέπει τη συμβολή του περιβάλλοντος στην εκδήλωσή της. Πολλοί σχιζοφρενείς έχουν μεγαλώσει με αυταρχικές ή

αδιάφορες μητέρες, με τις οποίες η επικοινωνία ήταν ιδιαίτερα δύσκολη ή και αδύνατη, ενώ στις οικογένειές τους συχνά αναφέρονται έντονες συγκρούσεις και εχθρότητες. Επιπλέον, οι έντονες συναισθηματικές πιέσεις που προξενούν δυσάρεστα γεγονότα, όπως οι θάνατοι, οι σημαντικοί αποχωρισμοί, οι αρρώστιες ή οι καταστροφές, συχνά συμβάλλουν στην εκδήλωση της ασθένειας. Από τα βασικότερα συμπτώματα των σχιζοφρενικών διαταραχών είναι η διαταραχή της σκέψης, της αντίληψης, της βούλησης και του συναισθήματος, καθώς και η έντονη διαταραχή ή η πλήρης ανικανότητα δημιουργίας και διατήρησης κοινωνικών σχέσεων. Τα χαρακτηριστικά της προσωπικότητας των ψυχικά διαταραγμένων ασθενών που τους οδηγούν στην κοινωνική αποτυχία είναι η ανικανότητα παροχής αμοιβών, η έντονη εγωκεντρικότητα, η χαμηλή αυτοεκτίμηση, οι διαταραχές της αντίληψης και οι φοβίες τους. Υπάρχουν όμως και ορισμένες ιδιαιτερότητες, χαρακτηριστικές των σχιζοφρενικών διαταραχών. Η τάση για παραβίαση των κοινωνικών κανόνων είναι ένα στοιχείο χαρακτηριστικό της σχιζοφρένειας. Η τάση αυτή πιθανόν να οφείλεται σε παρόμοιες παραβιάσεις που γίνονταν στις οικογένειες των ασθενών (πολλοί από αυτούς προέρχονται από προβληματικές ή διαλυμένες οικογένειες), ή μπορεί οι ασθενείς παραβιάζοντας 208 Η ΣΙΩΠΗΛΗ ΓΛΩΣΣΑ ΤΩΝ ΣΥΝΑΙΣΘΗΜΑΤΩΝ

Οι έντονες συναισθηματικές πιέσεις που προκαλούνται από κρίσιμα και σοβαρά γεγονότα -όπως οι θάνατοι, οι αποχωρισμοί, οι αρρώστιες, οι καταστροφές και οι πόλεμοι - συμβάλλουν στην εκδήλωση ψυχικών διαταραχών.

τους κοινωνικούς κανόνες να αποκομίζουν κάποιο όφελος. Μία ιδιαιτερότητα της νόησης των ασθενών με σχιζοφρενικές διαταραχές είναι ότι στο λόγο τους χρησιμοποιούν πολύ λίγες έννοιες, όταν αναφέρονται σε ανθρώπους και σε συναισθήμαΜΗ ΛΕΚΤΙΚΗ ΣΥΜΠΕΡΙΦΟΡΑ ΚΑΙ ΨΥΧΙΚΕΣ ΔΙΑΤΑΡΑΧΕΣ ________ 209

Ένας από τους σημαντικότερους λόγους της κοινωνικής απομόνωσης των σχιζοφρενών είναι η αποδιοργάνωση της μη λεκτικής τους επικοινωνίας.

τα, ενώ αντίθετα, όταν μιλούν για πράγματα, για το χώρο ή για τα φυσικά χαρακτηριστικά των ανθρώπων, δεν υστερούν στον αριθμό των εννοιών που χρησιμοποιούν. Η έλλειψη των εννοιών που αφορούν τον ψυχοσυναισθηματικό κόσμο πιθανώς 210 Η ΣΙΩΠΗΛΗ ΓΛΩΣΣΑ ΤΩΝ ΣΥΝΑΙΣΘΗΜΑΤΩΝ

να αποτελεί την αιτία, αλλά ίσως και το αποτέλεσμα της κοινωνικής απομάκρυνσης και της συναισθηματικής ισοπέδωσης των ασθενών με σχιζοφρενικές διαταραχές (Argyle, 1983). Τέλος, ένας από τους σημαντικότερους λόγους της κοινωνικής απομόνωσης των σχιζοφρενών είναι η αποδιοργάνωση της μη λεκτικής τους επικοινωνίας. Ακόμα και όταν η ασθένεια της σχιζοφρένειας βρίσκεται στην πρόδρομη ή στην υπολειμματική της φάση και δεν εμφανίζονται ή δεν υπάρχουν διαταραχές στη σκέψη, στη νόηση και στην αντίληψη, η διαταραγμένη μη λεκτική επικοινωνία των ασθενών δημιουργεί έντονη αμηχανία στους ανθρώπους, που ασυνείδητα απομακρύνονται από κοντά τους (Argyle, 1978). Η μειωμένη, χαλαρή ή λανθασμένη κωδικοποίηση και αποκωδικοποίηση των μη λεκτικών σημάτων από την πλευρά των σχιζοφρενών έχει διαπιστωθεί από πολλές μελέτες (Williams, 1974· Walker, Marwit & Emory, 1980' Mandal, 1986). Η αποτυχία της μη λεκτικής οδού των ασθενών είναι πιθανό να οφείλεται στην προβληματική συμπεριφορά των γονέων τους. Υπάρχουν ενδείξεις ότι πολλοί γονείς σχιζοφρενών εκφράζουν παράλογη και ασυνεπή συμπεριφορά κατά την επικοινωνία, στην οποία τα λεκτικά και τα μη λεκτικά σήματα είναι αλληλοσυγκρουόμενα. Με τον τρόπο αυτό, το παιδί αδυνατεί να βγάλει λογικό νόημα από την επαφή του με τους γονείς και ταυτόχρονα διαπαιδαγωγείται λάθος στον άγραφο κώδικα της μη λεκτικής επικοινωνίας (Bugental, Love, Kaswan

& April, 1971· Cousins, 1984). Η διαταραγμένη εκδήλωση της μη λεκτικής οδού και οι μειωμένες κοινωνικές δεξιότητες των σχιζοφρενών τους οδηγούν σε δυσάρεστες διαπροσωπικές σχέσεις, που αντί να προσφέρουν ασφάλεια και ικανοποίηση, επιφέρουν αναστάτωση και άγχος. Έτσι οι ασθενείς αποφεύγουν τις καθημερινές κοινωνικές επαφές και προτιμούν να βυθίζοΜΗ ΛΕΚΤΙΚΗ ΣΥΜΠΕΡΙΦΟΡΑ ΚΑΙ ΨΥΧΙΚΕΣ ΔΙΑΤΑΡΑΧΕΣ 211

Οι ασθενείς με σχιζοφρενικές διαταραχές συχνά εκδηλώνουν παντελή έλλειψη ενδιαφέροντος για την εμφάνισή τους.

νται όλο και περισσότερο στις ονειροπολήσεις και στις φαντασιώσεις τους. Καθώς αποσύρονται όλο και βαθύτερα μέσα στον προσωπικό κόσμο των φαντασιώσεων, οι ασθενείς με σχιζοφρενικές διαταραχές αποκόπτουν όλο και περισσότερο τις οδούς επικοινωνίας με τους άλλους ανθρώπους και εμπλέκο212 Η ΣΙΩΠΗΛΗ ΓΛΩΣΣΑ ΤΩΝ ΣΥΝΑΙΣΘΗΜΑΤΩΝ

νται όλο και πιο έντονα στον οδυνηρό φαύλο κύκλο της ασθένειάς τους και της απομόνωσής τους. Περισσότερο από οποιαδήποτε άλλη ψυχική πάθηση, η σχιζοφρένεια χαρακτηρίζεται από έντονη αποδιοργάνωση της μη λεκτικής οδού επικοινωνίας. Οι ασθενείς εκδηλώνουν παντελή έλλειψη ενδιαφέροντος για την εμφάνισή τους. Συχνά φορούν ρούχα ακατάλληλα για τις επικρατούσες καιρικές συνθήκες, με λάθος τρόπο ή κουμπωμένα στραβά. Οι αποστάσεις που διατηρούν από τους άλλους ανθρώπους δεν είναι οι κοινωνικά αρμόζουσες, προκαλώντας με τον τρόπο αυτό αμηχανία, ένταση και δυσαρέσκεια. Συχνά στις τυπικές και μη οικείες αλληλεπιδράσεις τους οι ασθενείς πλησιάζουν πολύ κοντά στο συνομιλητή τους, ενώ αντίθετα σε οικείες αλληλεπιδράσεις κρατούν αποστάσεις τόσο μεγάλες, που είναι δύσκολο να επιτευχθεί επικοινωνία. Τις περισσότερες φορές όμως οι σχιζοφρενείς, όπως και οι βίαιοι κατάδικοι των φυλακών, κρατούν μεγαλύτερες του συνήθους αποστάσεις, με αποτέλεσμα να δυσχεραίνεται πολύ η επικοινωνία (Horowitz, Duff & Station, 1969· Kinzel, 1970). Οι χειρονομίες αλλά και οι στάσεις του σώματος των σχιζοφρενών είναι συχνά αλλόκοτες, διότι έχουν σχέση με τις παραισθήσεις τους, με αποτέλεσμα πολλοί άνθρωποι να τρομάζουν και να απομακρύνονται. Επίσης, η ομιλία των σχιζοφρενών συχνά δεν έχει συνοχή, νόημα και συναισθηματική αρμονία, και δεν συγχρονίζεται με την ομιλία των άλλων ανθρώπων (Argyle, 1978). Ένα από τα πλέον διαταραγμένα κανάλια της μη λεκτικής επικοινωνίας των σχιζοφρενών είναι η οπτική τους επαφή. Οι σχιζοφρενείς μη παρανοϊκού τύπου αποφεύγουν έντονα την οπτική επαφή, αποκόπτοντας έτσι μία από τις σημαντικότερες πηγές των μη λεκτικών μηνυμάτων (Rutter & Stephenson, 1972* Pitman, Kolb, Orr & Singh, 1987). ΜΗ ΛΕΚΤΙΚΗ ΣΥΜΠΕΡΙΦΟΡΑ ΚΑΙ ΨΥΧΙΚΕΣ ΔΙΑΤΑΡΑΧΕΣ 21 3

Ο Rutter (1973) εξήγησε ότι η ελαττωμένη οπτική επαφή των σχιζοφρενών είναι ενδεικτική της απομάκρυνσής τους από τις κοινωνικές σχέσεις και αλληλεπιδράσεις. Η οπτική επαφή εν γένει σηματοδοτεί τη διαθεσιμότητα για αλληλεπιδράσεις, και οι σχιζοφρενείς με το να την αποφεύγουν αποθαρρύνουν τους γύρω τους από το να ξεκινήσουν επαφές μαζί τους. Αργότερα όμως ο Rutter (1976, 1977) διευκρίνισε ότι οι σχιζοφρενείς αποφεύγουν την οπτική επαφή μόνο στις περιπτώσεις κατά τις οποίες συζητούν για προσωπικά και συναισθηματικά φορτισμένα θέματα. Αντίθετα, όταν συζητούν για γενικά και μη φορτισμένα θέματα, ο βαθμός της οπτικής επαφής τους δεν διαφέρει από αυτό των φυσιολογικών ατόμων. Σε έρευνα των Παπαδάκη-Μιχαηλίδη και Τζανακάκη-Μελισσάρη (1995), στην οποία έγινε ταυτόχρονη αξιολόγηση επτά μη λεκτικών αντιδράσεων των σχιζοφρενών μη παρανοϊκού τύπου, βρέθηκε ότι οι ασθενείς εκδηλώνουν περισσότερες

αρνητικές αντιδράσεις, που αποθαρρύνουν τη δημιουργία των κοινωνικών επαφών, από ό,τι τα φυσιολογικά άτομα. Συγκρινόμενοι με τον υγιή πληθυσμό, οι σχιζοφρενείς μη παρανοϊκού τύπου διαφέρουν σημαντικά στην οπτική επαφή, στον προσανατολισμό και στη στάση του σώματός τους, στις αντιδράσεις τους στην απτική επαφή και στο είδος των κινήσεων που κάνουν με τα χέρια τους στη διάρκεια της ομιλίας τους. Συγκεκριμένα βρέθηκε ότι όταν μιλούν για προσωπικά τους προβλήματα, αποφεύγουν έντονα την οπτική επαφή και προσανατολίζουν το σώμα τους με κλίση, εκθέτοντας μέρος της πλάτης τους προς το συνομιλητή τους. Με τον τρόπο αυτό είναι πιθανό οι ασθενείς να εκδηλώνουν την απροθυμία τους ή τη δυσαρέσκειά τους για αλληλεπίδραση. Βρέθηκε επίσης ότι η στάση του σώματος των σχιζοφρενών διαφέρει σημαντικά από τη 214 Η ΣΙΩΠΗΛΗ ΓΛΩΣΣΑ ΤΩΝ ΣΥΝΑΙΣΘΗΜΑΤΩΝ

στάση των υγιών ατόμων. Συχνά οι ασθενείς κάθονται με το κεφάλι, τους ώμους ή ολόκληρο το σώμα τους ριγμένα προς τα κάτω ή ακουμπούν τους αγκώνες στους μηρούς και στηρίζουν το κεφάλι στα χέρια τους. Όπως διαπιστώθηκε, οι σχιζοφρενείς αντιδρούν επίσης απότομα και αρνητικά στην απτική επαφή, ιδιαίτερα όταν αυτή επιχειρείται στη διάρκεια συναισθηματικά φορτισμένης συζήτησης. Τέλος, οι ασθενείς με σχιζοφρενικές διαταραχές συνηθίζουν είτε να κρατούν τα χέρια τους σταυρωμένα σφιχτά μπροστά στην κοιλιά τους, είτε να κάνουν πολλές νευρικές κινήσεις χαϊδεύοντας τα μαλλιά, το πρόσωπο και το σώμα τους, σε αντίθεση με τα μη διαταραγμένα άτομα που διατηρούν τα χέρια τους χαλαρά και κάνουν κυρίως κινήσεις που διευκολύνουν το λόγο. Αυτές οι μη λεκτικές συμπεριφορές δημιουργούν αρνητικό κλίμα, δυσχεραίνουν την επικοινωνία και αποδιοργανώνουν τις επαφές. Έχει βρεθεί ότι οι κοινωνικές δεξιότητες των σχιζοφρενών (εκφραστικότητα, ευαισθησία, συντονισμός) είναι πολύ περιορισμένες. Οι Candace, Joan, Murray και Alizah (1990) ανέλυσαν τις εκφράσεις στα πρόσωπα σχιζοφρενών, καθώς εξιστορούσαν ευχάριστες και δυσάρεστες εμπειρίες τους. Διαπιστώθηκε ότι τα πρόσωπά τους ήταν πολύ λιγότερο εκφραστικά από αυτά των φυσιολογικών ατόμων, ιδιαίτερα στην έκφραση των θετικών συναισθημάτων. Οι Krause, Steimer, Sanger-Alt και Wagner (1989) διατύπωσαν την άποψη ότι η εκφραστικότητα στα πρόσωπα των σχιζοφρενών φαίνεται διαφορετική από αυτή των φυσιολογικών ατόμων, διότι για κάποιο άγνωστο λόγο οι εκφράσεις τους εκδηλώνονται σχεδόν αποκλειστικά στο κάτω ήμισυ του προσώπου τους. Οι ασθενείς με σχιζοφρενικές διαταραχές εμφανίζουν έντονα προβλήματα και στην αποκωδικοποίηση των μη λεκτικών ΜΗ ΛΕΚΤΙΚΗ ΣΥΜΠΕΡΙΦΟΡΑ ΚΑΙ ΨΥΧΙΚΕΣ ΔΙΑΤΑΡΑΧΕΣ 215

σημάτων, αφού πολλές φορές δεν ανταποκρίνονται καθόλου σ’ αυτά. Συχνά, όταν υπάρχει σύγκρουση ανάμεσα στο λεκτικό και στο μη λεκτικό κανάλι, οι άνθρωποι εμπιστεύονται τα μη λεκτικά μηνύματα (Argyle, Alkema & Gilmour, 1971* Mehrabian & Wiener, 1967). Αντίθετα, οι σχιζοφρενείς συχνά αγνοούν ή αδυνατούν να ερμηνεύσουν τα μη λεκτικά μηνύματα και αποδίδουν σ’ αυτά εγωκεντρικό και διαστρεβλωμένο νόημα (Argyle, 1969' Turner, 1967· Mandal & Palchoudhury, 1985* Mandal, 1986). Οι Walker, McGuire και Bettes (1984) διευκρίνισαν ότι η αδυναμία αποκωδικοποίησης των συναισθηματικών εκφράσεων που εμφανίζεται στους ασθενείς με σχιζοφρενικές διαταραχές δεν οφείλεται σε αδυναμία τους να κατονομάσουν τα ανάλογα συναισθήματα,

αλλά στην καθαυτή ανικανότητα αναγνώρισης των συναισθηματικών εκφράσεων. Έντονα προβλήματα εμφανίζονται επίσης στη μη λεκτική επικοινωνία των παιδιών με σχιζοφρενικές διαταραχές. Συγκριτική μελέτη σε παιδιά ηλικίας 9-13 ετών με σχιζοφρενικές διαταραχές, διαταραχές της διάθεσης και αντικοινωνική και επιθετική συμπεριφορά, έδειξε ότι τα παιδιά με σχιζοφρένεια ήταν πολύ λιγότερο ικανά στην αποκωδικοποίηση των μη λεκτικών σημάτων από ό,τι τα παιδιά των άλλων δύο ομάδων (Walker, 1981). Ωστόσο δυσκολίες αναγνώρισης των συναισθηματικών εκφράσεων και της μη λεκτικής επικοινωνίας, εν γένει, δεν επισημάνθηκαν μόνο στους νέους σχιζοφρενείς, αλλά και στους γονείς τους (McCown, Johnson, Sean & Shefsky, 1988). Τέλος, προβλήματα εμφανίζονται και στη μιμητική ικανότητα των σχιζοφρενών, αφού όταν τους ζητηθεί να μιμηθούν εκφράσεις ή στάσεις, δυσκολεύονται και συχνά αποτυγχάνουν (Berndl, Grusser, Martin & Remschmidt, 1986· Berndl, Cranach & Grusser, 1986). Τα προαναφερθέντα προβλήματα που 2 16 Η ΣΙΩΠΗΛΗ ΓΛΩΣΣΑ ΤΩΝ ΣΥΝΑΙΣΘΗΜΑΤΩΝ

παρουσιάζουν οι σχιζοφρενείς σε όλες τις πλευρές της μη λεκτικής επικοινωνίας είναι ανεξάρτητα από τη φαρμακευτική αγωγή των ασθενών και από το χρονικό διάστημα της παραμονής τους στο ψυχιατρείο (Braun, Bernier, Proulx, & Cohen, 1991).

Η παρανοϊκή-παραληρητική διαταραχή παρουσιάζει ορισμένες ιδιαιτερότητες σε σχέση με τις υπόλοιπες κατηγορίες των σχιζοφρενικών διαταραχών. Τα κυριότερα συμπτώματα της σχιζοφρενικής αυτής διαταραχής είναι η αποσύνθεση της προσωπικότητας, η έντονη παρουσία παραισθήσεων και ψευδαισθήσεων και οι διαταραχές της αυτοεικόνας. Αν εξαιρεθεί το γεγονός ότι οι σχιζοφρενείς παρανοϊκού τύπου είναι υπερβολικά ευαίσθητοι και θίγονται με το παραμικρό (ίσως επειδή πιστεύουν ότι οι άνθρωποι συνομωτούν εναντίον τους), οι ασθενείς αυτοί είναι πιο ικανοί για κοινωνικές σχέσεις από ό,τι οι άλλες κατηγορίες των σχιζοφρενών. Όταν όμως οι σχέσεις τους εξεταστούν προσεκτικά, διαπιστώνεται ότι είναι πολύ επιφανειακές και έχουν προβληματικά κίνητρα. Οι ασθενείς με παρανοϊκές διαταραχές διακατέχονται από παθολογική επιφυλακτικότητα και από έλλειψη εμπιστοσύνης προς τους ανθρώπους, επομένως οι επαφές που κάνουν δεν περιλαμβάνουν αυτοαποκαλυπτικότητα και μοίρασμα του συναισθηματικού κόσμου, ούτε και προχωρούν σε βάθος. Η μη λεκτική συμπεριφορά των ασθενών με παρανοϊκές διαταραχές διαφέρει από αυτή των άλλων ασθενών με σχιζοφρενικές διαταραχές κυρίως ως προς τη μορφή της οπτικής τους επαφής. Οι σχιζοφρενείς παρανοϊκού τύπου δεν ακολουθούν το πρότυπο της ελαττωμένης οπτικής επαφής, αλλά αντίθετα παρατηρείται σ’ αυτούς περισσότερη της συνήθους οπτική επαφή. Με τον τρόπο αυτό, οι ασθενείς πιθανώς να ερευνούν στοιχεία «επικίνδυΜΗ ΛΕΚΤΙΚΗ ΣΥΜΠΕΡΙΦΟΡΑ ΚΑΙ ΨΥΧΙΚΕΣ ΔΙΑΤΑΡΑΧΕΣ 217

νης» ή «επιθετικής» συμπεριφοράς προερχόμενα από τους συνανθρώπους τους (Perissaki, Rabavilas & Stefanis, 1979). — Προβλήματα της μη λεκτικής επικοινωνίας των ασθενών με συναισθηματικές διαταραχές ή διαταραχές της διάθεσης «Διάθεση» είναι ο καθολικός και σταθερός συναισθηματικός τόνος που βιώνεται εσωτερικά. Τα πιο κοινά παραδείγματα διαταραχών της διάθεσης είναι η κατάθλιψη, η μανία και η

μεταξύ τους εναλλαγή (Μάνος, 1988). Οι διαταραχές της διάθεσης επηρεάζουν με πολύ χαρακτηριστικό τρόπο όλες τις πλευρές της μη λεκτικής συμπεριφοράς. Οι ασθενείς που πάσχουν από μανία βρίσκονται σε κατάσταση έντονης ευφορίας, είναι γεμάτοι ενεργητικότητα και αδικαιολόγητη αυτοπεποίθηση, είναι γελαστοί, μιλούν διαρκώς και μάλιστα με δυνατή φωνή, μονοπωλούν τη συζήτηση και πετάγονται από το ένα θέμα στο άλλο, ενώ συχνά γίνονται το κέντρο και η ψυχή της παρέας. Η εμφάνιση των ασθενών με μανιακή διαταραχή είναι συχνά πολύ κομψή και έντονα εκκεντρική. Οι ασθενείς μοιάζουν υπερβολικά ευχαριστημένοι με τον εαυτό τους, αλλά η μεγάλη αυτοπεποίθηση και αυτοεκτίμησή τους δεν έχουν καμιά λογική βάση. Οι ασθενείς με μανία χαρακτηρίζονται επίσης από το ότι συχνά καταφέρνουν να χρησιμοποιούν τους ανθρώπους γύρω τους για την ικανοποίηση των προσωπικών τους αναγκών. Αντίθετα από τους ασθενείς που πάσχουν από μανία, οι καταθλιπτικοί ασθενείς βασανίζονται από αβάσταχτα αισθήματα ενοχής, αθλιότητας και αναξιότητας, τα οποία τους εξα218 Η ΣΙΩΠΗΛΗ ΓΛΩΣΣΑ ΤΩΝ ΣΥΝΑΙΣΘΗΜΑΤΩΝ Οι καταθλιπτικοί ασθενείς βασανίζονται από αβάσταχτα αισθήματα ενοχής, αθλιότητας και αναξιότητας, που τους εξαντλούν και τους οδηγούν σε παντελή στέρηση κινήτρων.

ντλούν και τους οδηγούν σε παντελή στέρηση κινήτρων. Οι καταθλιπτικοί ασθενείς φαίνονται σοβαροί, μελαγχολικοί, σκυφτοί και αξιολύπητοι, έχουν φωνή μονότονη και άχρωμη, ενώ η χαμηλή τους ενεργητικότητα και αυτοεκτίμηση τους κάνει τελείως αδιάφορους για την εμφάνισή τους. Η κατάσταση της κατάθλιψης επιδεινώνεται πολύ από την κοινωνική απομόνωση, την οποία συνήθως επιδιώκουν οι ίδιοι οι ασθενείς. Η μη λεκτική συμπεριφορά των καταθλιπτικών ασθενών χαρακτηρίζεται από την προς τα κάτω κλίση του σώματος, των ώμων και της κεφαλής, από την ελάχιστη οπτική επαφή και από τις μειωμένες διευκρινιστικές κινήσεις στη διάρκεια της ομιλίας τους (Rutter & Stephenson, 1972' Waxer, 1976, 1977). Οι ελαττωμένες κινήσεις ΜΗ ΛΕΚΤΙΚΗ ΣΥΜΠΕΡΙΦΟΡΑ ΚΑΙ ΨΥΧΙΚΕΣ ΔΙΑΤΑΡΑΧΕΣ 219

Η μη λεκτική συμπεριφορά των καταθλιπτικών ασθενών χαρακτηρίζεται από την προς τα κάτω κλίση του σώματος , των ώμων και της κεφαλής και από την ελαχιστοποιημένη οπτική επαφή .

που συνοδεύουν το λόγο αποτελούν χαρακτηριστική συμπεριφορά της θλίψης και του ψυχικού πόνου (Ekman & Friesen, 1974). Ταυτόχρονα παρατηρείται ότι οι καταθλιπτικοί ασθενείς κάνουν πολύ περισσότερες κινήσεις συγκριτικά με τα φυσιολογικά άτομα, χαϊδεύοντας και ακουμπώντας το σώμα, το προ220 Η ΣΙΩΠΗΛΗ ΓΛΩΣΣΑ ΤΩΝ ΣΥΝΑΙΣΘΗΜΑΤΩΝ

σωπο και τα μαλλιά τους (Jones & Pasna, 1979* Miller, Ranelli & Levine, 1977), κινήσεις οι οποίες διαπιστώθηκαν και στον πληθυσμό των μη παρανοϊκών σχιζοφρενών (ΓΙαπαδάκη-Μιχαηλίδη &Τζανακάκη-Μελισσάρη, 1995). — Προβλήματα της μη λεκτικής επικοινωνίας των ασθενών με αγχώδεις διαταραχές «Αγχος» αποκαλείταιη δυσάρεστη συναισθηματική κατάσταση που προκαλεί αισθήματα έντασης, φόβου ή και τρόμου ως απάντηση σε κίνδυνο του οποίου η πηγή είναι άγνωστη ή μη αναγνωρίσιμη. Το άγχος συνοδεύεται από διέγερση του συμπαθητικού συστήματος και εκδηλώνεται με ιδρώτα, ταχυκαρδία, τρόμο, επιτάχυνση της αναπνοής και γαστρεντερική δυσφορία. Μολονότι το άγχος είναι μια κοινή αντίδραση η οποία απαντάται σε πολλούς ανθρώπους, εντούτοις, όταν δημιουργεί

προβλήματα στην καθημερινή ζωή, στην επίτευξη στόχων ή στη συναισθηματική ηρεμία του ατόμου, θεωρείται παθολογικό. Έχει βρεθεί ότι το 5-8% του πληθυσμού πάσχουν από μόνιμο άγχος παθολογικού βαθμού και απροσδιόριστου λόγου που περιορίζει ή ελαχιστοποιεί την ενεργητικότητα και την απόδοσή τους, προκαλεί πονοκεφάλους, αϋπνίες και άλλα ψυχοσωματικά προβλήματα, και δυσκολεύει τις κοινωνικές επαφές. Συχνά το άγχος περιορίζεται αποκλειστικά και μόνο στη δημιουργία κοινωνικών επαφών και τότε ονομάζεται «κοινωνικό άγχος». Οι άνθρωποι που πάσχουν από κοινωνικό άγχος, ιδιαίτερα στις αρχικές τους επαφές με τους άλλους ανθρώπους, βρίσκονται σε υπερένταση η οποία διαταράσσει ή και αΜΗ ΛΕΚΤΙΚΗ ΣΥΜΙΊΕΡΙΦΟΡΑ ΚΑΙ ΨΥΧΙΚΕΣ ΔΙΑΤΑΡΑΧΕΣ 221

ποδιοργανώνει πλήρως τη σκέψη και τη δράση τους (Μάνος, 1988). Η αποτυχία των κοινωνικών σχέσεων των ανθρώπων με αγχώδεις διαταραχές είναι ένα από τα βασικότερα προβλήματά τους. Η κοινωνική αυτή αποτυχία οφείλεται στο ότι πολλοί ασθενείς με αγχώδεις διαταραχές χαρακτηρίζονται από υπερβολικές ευαισθησίες και απαιτήσεις, εγωκεντρικότητα, εσωστρέφεια και δεσποτική στάση, χαμηλή αυτοπεποίθηση και ψυχρότητα, ενώ συχνά αισθάνονται αδικημένοι και δυστυχισμένοι (Bryant, Trower, Yardley, Urbieta & Letemendia, 1976). Οι ασθενείς με αγχώδεις διαταραχές επίσης είναι ανίκανθΐ να δώσουν αμοιβές στους άλλους ανθρώπους και αυτό τους δημιουργεί μεγάλες δυσκολίες στη σύναψη φιλικών και ερωτικών σχέσεων ιδιαίτερα κατά τη διάρκεια της εφηβείας. Οι άνθρωποι συχνά περιγράφουν τα άτομα με αγχώδεις διαταραχές ως εγωιστές, δυσάρεστους και ενοχλητικούς (Scherer, 1974). Ακόμα και οι θεραπευτές έχουν δυσκολίες να συνάψουν ψυχοσυναισθηματική επαφή με τέτοιους ασθενείς, ενώ συχνά δεν συμπαθούν τους ασθενείς εκείνους που χαρακτηρίζονται από ακραία επίπεδα άγχους (Ehrlich & Bauer, 1967). Η μη λεκτική συμπεριφορά των ανθρώπων με αγχώδεις διαταραχές είναι χαρακτηριστική. Πολλές κινήσεις τους είναι νευρικές και άσκοπες, το κορμί τους είναι τεταμένο και άκαμπτο, η οπτική επαφή και τα χαμόγελά τους ελάχιστα, ενώ το πρόσωπό τους βρίσκεται σε συνεχή υπερένταση (Waxer, 1977). Τα άτομα με υψηλά επίπεδα άγχους μιλούν γρήγορα, μονότονα, με φωνή ανομοιόμορφη, με βαριά αναπνοή και κάνουν πολλά λάθη στο λόγο τους. 222 Η ΣΙΩΠΗΛΗ ΓΛΩΣΣΑ ΤΩΝ ΣΥΝΑΙΣΘΗΜΑΤΩΝ

— Προβλήματα της μη λεκτικής επικοινωνίας των ασθενών με αυτιστικές διαταραχές Οι αυτιστικές διαταραχές κάνουν την εμφάνισή τους από τα πρώτα χρόνια της ζωής του παιδιού. Οι γονείς, ως πρώτα ανησυχητικά στοιχεία, αναφέρουν την ανώμαλη οπτική επαφή (π.χ. συγκέντρωση του βλέμματος σε άσχετα σημεία, αποφυγή της οπτικής επαφής), την άκαμπτη στάση του σώματος του παιδιού, όταν το παίρνουν αγκαλιά, και τις στερεοτυπικές και συχνά επιβλαβείς κινήσεις (π.χ. χτυπά το κεφάλι του στον τοίχο) που κάνει το παιδί. Η Αμερικανική Ψυχολογική Εταιρεία το 1987, στο DSM-III-R, ανάμεσα στα βασικά συμπτώματα του αυτισμού τόνισε την ανώμαλη εκδήλωση της μη λεκτικής επικοινωνίας, που περιλαμβάνει διαταραχές της οπτικής επαφής, των εκφράσεων του προσώπου, των στάσεων του σώματος και της φωνητικής επικοινωνίας. Τα παιδιά με αυτιστικές διαταραχές εκδηλώνουν μεγαλύτερη ποικιλία αρνητικών συναισθηματικών

αντιδράσεων από τα φυσιολογικά παιδιά και από τα παιδιά με νοητική καθυστέρηση, ενώ συχνά οι συναισθηματικές τους αντιδράσεις είναι εντελώς αταίριαστες με το περιεχόμενο της αλληλεπίδρασης (Yirmiya, Kasari, Sigman & Mundy, 1989). Στα αυτιστικά παιδιά επίσης οι συναισθηματικές εκδηλώσεις δεν συνδυάζονται αρμονικά μεταξύ τους (π.χ. χαμόγελο με οπτική επαφή) ή με τη μορφή της αλληλεπίδρασης που τις προκαλεί (π.χ. χαμόγελο του παιδιού ως ανταπόκριση στο χαμόγελο της μητέρας). Επίσης, ενώ στα φυσιολογικά παιδιά οι εκφράσεις χαράς εμφανίζονται στη διάρκεια των ευχάριστων αλληλεπιδράσεων με ενήλικες ή με άλλα παιδιά, στα παιδιά με αυτιστικές διαταραχές οι χαρούμενες εκφράσεις εμφανίζονται στα πρόσωπά τους κυρίως όταν παίζουν μόνα τους. ΜΗ ΛΕΚΤΙΚΗ ΣΥΜΠΕΡΙΦΟΡΑ ΚΑΙ ΨΥΧΙΚΕΣ ΔΙΑΤΑΡΑΧΕΣ 223

Τέλος τα αυτιστικά παιδιά εμφανίζουν σημαντικές δυσκολίες και στην αναγνώριση των εκφράσεων της θλίψης, της χαράς και του θυμού (Philippot, Feldman & McGee, 1991). Στους ενήλικες με αυτιστικές διαταραχές βρέθηκε ότι η ικανότητα αποκωδικοποίησης των μη λεκτικών σημάτων είναι έντονα προβληματική. Οι Hobson, Ouston και Lee (1988) ζήτησαν από αυτιστικά, νοητικά καθυστερημένα και φυσιολογικά άτομα να κατατάξουν, στις κατηγορίες «ευτυχισμένος», «δυστυχισμένος », «θυμωμένος» και «τρομαγμένος», φωτογραφίες τυπικών προσώπου με τις ανάλογες εκφράσεις. Βρέθηκε ότι οι τρεις κατηγορίες ατόμων δεν εμφάνισαν σημαντικές δυσκολίες στον τομέα αυτό. Όταν όμως οι ερευνητές αντί για ολόκληρο το πρόσωπο της φωτογραφίας παρουσίασαν ένα μόνο μέρος του (π.χ. την περιοχή του στόματος), όσοι είχαν αυτιστικές διαταραχές εμφάνισαν σημαντικά ποσοστά αποτυχίας. Οι ενήλικες με αυτιστικές διαταραχές αποτυγχάνουν επίσης και στην κατανόηση του νοήματος τοον συναισθηματικών εκδηλώσεων. Για παράδειγμα, δεν μπορούν, όταν ακούν μια χαρούμενη ιστορία από έναν ευτυχισμένο άνθρωπο, να βρουν την έκφραση του προσώπου που ταιριάζει στο ανάλογο περιεχόμενο (Hobson, 1986). Συνοπτικά, τα άτομα με αυτιστικές διαταραχές παρουσιάζουν ανώμαλες μη λεκτικές εκδηλώσεις, σημαντικές δυσκολίες στην κωδικοποίηση και αποκωδικοποίηση των συναισθημάτων και δυσκολίες στην κατανόηση του νοήματος των συναισθηματικών εκδηλώσεων. 224 Η ΣΙΩΠΗΛΗ ΓΛΩΣΣΑ Ι ΩΝ ΣΥΝΑΙΣΘΗΜΑΤΩΝ

— Προβλήματα της μη λεκτικής επικοινωνίας των παιδιών με συναισθηματικές διαταραχές Πολλά παιδιά με διαταραχές συναισθήματος παρουσιάζουν χαρακτηριστικές μη λεκτικές αντιδράσεις και προβλήματα στη μη λεκτική τους επικοινωνία, τα οποία πρέπει έγκαιρα να διαγνωστούν και να αντιμετωπιστούν. Η Renvoise (1982) έχει περιγράψει με χαρακτηριστικό τρόπο τις μη λεκτικές αντιδράσεις των σεξουαλικά κακοποιημένοι παιδιών. Συγκεκριμένα, όπως εξήγησε η συγγραφέας, όταν γίνεται συζήτηση στην τάξη που αφορά το σώμα, ή όταν ο σχολικός γιατρός χρειάζεται να εξετάσει τα σεξουαλικά κακοποιημένα παιδιά, αυτά εκδηλώνουν έντονη και αδικαιολόγητη επιθετικότητα, παραπονιούνται για πόνους στην κοιλιά και στο στομάχι, ή υιοθετούν χαρακτηριστική αμυντική στάση, με τα πόδια διπλωμένα στην κοιλιά και το κεφάλι πεσμένο προς το έδαφος. Οι χαρακτηριστικές αυτές αντιδράσεις πρέπει να ευαισθητοποιούν τους δασκάλους, οι οποίοι πρέπει να παραπέμπουν τα

παιδιά στους ειδικούς για πιθανή εξακρίβωση, αντιμετώπιση και θεραπεία του προβλήματος. Όλες οι κατηγορίες κακοποιημένων παιδιών εμφανίζουν επίσης προβλήματα στην ικανότητα αποκωδικοποίησης των μη λεκτικών σημάτων (Camras, Grow & Ribordy, 1983). Μειωμένη εκφραστικότητα και ευαισθησία στην αποκωδικοποίηση των μη λεκτικών μηνυμάτων εκδηλώνουν και οι έφηβοι που πάσχουν από συναισθηματικές διαταραχές (McCown, Johnson & Austin, 1986). Οι Philippot, Feldman και McGee (1991) επεσήμαναν ότι είναι δύσκολο να διαπιστωθεί εάν η συναισθηματική στέρηση αποτελεί την αιτία ή το αποτέλεσμα της μειωμένης εκφραστικότητας και ευαισθησίας. Είναι δηλαδή πιθανό η ελλειμματιΜΗ ΛΕΚΤΙΚΗ ΣΥΜΠΕΡΙΦΟΡΑ ΚΑΙ ΨΥΧΙΚΕΣ ΔΙΑΤΑΡΑΧΕΣ 225

κή φύση της μη λεκτικής οδού να ευθύνεται (μερικά τουλάχιστον) για ένα μέρος των συναισθηματικών προβλημάτων που αντιμετωπίζουν τα παιδιά, διότι η λανθασμένη ερμηνεία των μη λεκτικών μηνυμάτων μπορεί να γίνει η αιτία δημιουργίας δυσάρεστων σχέσεων. Είναι όμως επίσης πιθανό ότι τα προβλήματα που κατακλύζουν τα συναισθηματικά στερημένα παιδιά να τα αναγκάζουν να αγνοούν τα μηνύματα του περιβάλλοντος και να αδιαφορούν γι’ αυτά. ΚΕΦΑΛΑ ΙΟ 12

Η ΜΗ ΛΕΚΤΙΚΗ ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑ ΣΤΙΣ ΨΥΧΟΘΕΡΑΠΕΥΤΙΚΕΣ ΣΧΕΣΕΙΣ Απο τ α π α ν α ρ χ α ια χ ρ ο ν ιά ήταν γνωστό ότι οι ανθρώπινες επαφές και σχέσεις έχουν τη δύναμη να ανακουφίσουν τον ψυχικό πόνο, να αλλάξουν τον τρόπο συμπεριφοράς, να τροποποιήσουν την εσωτερική εικόνα του εαυτού ή και του κόσμου και, γενικά, να συμβάλουν στη λύση των ψυχικών προβλημάτων. Η καλά εδραιωμένη αυτή αρχή αποτελεί τη βάση της ψυχοθεραπείας. «Ψυχοθεραπεία είναι η μορφή θεραπείας των ψυχικών διαταραχών, στην οποία ένα εκπαιδευμένο άτομο εγκαθιστά μια συμφωνία συνεργασίας με τον ασθενή μέσω μιας καθορισμένης θεραπευτικής επικοινωνίας -λεκτικής και μη λεκτικής-, επιχειρώντας να ανακουφίσει την ψυχική διαταραχή, να αντιστρέψει ή να μεταβάλει τη δυσπροσαρμοστική συμπεριφορά και να ενθαρρύνει την πρόοδο και την ανάπτυξη της προσωπικότητας» (Μάνος, 1988, σ. 653). Η θεραπευτική σχέση περιλαμβάνει το σύνολο των συναισθημάτων και των πεποιθήσεων που έχουν ο θεραπευτής για το θεραπευόμενο και αντιστρόφως, όπως και τον τρόπο έκφρασης και ανταλλαγής των συναισθημάτων και των πεποιθήσεων αυτών (Gelso & Carter, 1985). Πα πολλούς ασθενείς η σχέση τους με το θεραπευτή αποτελεί την πρώτη και ίσως και τη μοναδική ευχάριστη αλληλεπίδραση της ζωής τους. Με την ευχάριστη αυτή ΨΥΧΟΘΕΡΑΠΕΥΤΙΚΕΣ ΣΧΕΣΕΙΣ 22 7

εμπειρία της ζεστής ανθρώπινης επαφής και μόνο, αυξάνονται οι πιθανότητες του θεραπευόμενου να επιχειρήσει τη βελτίωση των σχέσεών του ή και να κατορθώσει τη σύναψη νέων, ευχάριστων επαφών. Απαραίτητη προϋπόθεση για την επιτυχή έκβαση της θεραπευτικής διαδικασίας είναι η επίτευξη καλής ψυχοσυναισθηματικής επαφής μεταξύ θεραπευτού και θεραπευόμενου (rapport). Όταν θεραπευτής και θεραπευόμενος έχουν καλή ψυχοσυναισθηματική επαφή, συνδέονται στενά, αισθάνονται αμοιβαίο σεβασμό, χαίρονται και ωφελούνται από τη ζεστασιά της σχέσης τους, και προσπαθούν και οι δύο (ο καθένας από τη δική

του πλευρά) να κατανοήσουν και να ανταποκριθούν επαρκώς στις ανάγκες και στις προσδοκίες του άλλου (TickleDegnen & Rosenthal, 1992). Στις περισσότερες ψυχοθεραπευτικές διαδικασίες ο θεραπευτής παίζει πρωτεύοντα και ρυθμιστικό ρόλο στη σχέση και επομένως θεωρείται ο κυρίως υπεύθυνος για τη διαμόρφωση της καλής ψυχοσυναισθηματικής επαφής, την οποία επιτυγχάνει εκφράζοντας στο θεραπευόμενο αφοσίωση, αδιάσπαστη προσοχή, υποστήριξη, αποδοχή και κατανόηση. Όταν η ψυχοσυναισθηματική επαφή βρίσκεται σε ικανοποιητικά επίπεδα, παρατηρούνται συγκεκριμένες κινήσεις, εκφράσεις και στάσεις ανάμεσα στους αλληλεπιδρώντες, που πηγάζουν από την αρμονική εκδήλωση και τον καλό συντονισμό της μη λεκτικής τους επικοινωνίας. Τα σώματα θεραπευτού και θεραπευόμενου γέρνουν το ένα προς το μέρος του άλλου, κινούνται αρμονικά και ταυτόχρονα ανταλλάσσονται συχνά χαμόγελα, απ’ ευθείας βλέμματα και ρυθμικά νεύματα με το κεφάλι. Οι εκφράσεις, οι κινήσεις και οι στάσεις αυτές από την πλευρά του θεραπευτού σημαίνουν «συγκεντρώνομαι 2 2 8 Η ΣΙΩΠΗΛΗ ΓΛΩΣΣΑ ΤΩΝ ΣΥΝΑΙΣΘΗΜΑ ΤΩΝ

μόνο σε σένα», «είμαι διαθέσιμος για σένα», «μου αρέσει να βρίσκομαι κοντά σου». Τα μηνύματα αυτά βοηθούν το θεραπευόμενο να οικοδομήσει σχέση εμπιστοσύνης με το θεραπευτή και να προχωρήσει στη διαδικασία της αυτοαποκάλυψης (Hill, Siegelman, Gronsky, Sturniolo & Fretz, 1981' TickleDengen, Rosenthal & Harrigan, 1989). Από την πλευρά του θεραπευόμενου, οι ίδιες κινήσεις φανερώνουν τη θετική ανταπόκρισή του στα μηνύματα του θεραπευτού. Τα φωνητικά στοιχεία του λόγου του θεραπευτού επίσης μεταφέρουν πολύ ισχυρά μηνύματα στο θεραπευόμενο και συμβάλλουν στην ανάπτυξη της ψυχοσυναισθηματικής επαφής (Blanck & Rosenthal, 1984). Οι Rosenthal, Blanck και Vanniccelli (1984) διευκρίνισαν ότι δεν είναι απαραίτητο η φωνή του θεραπευτού να είναι πάντα ήρεμη, ζεστή και θετική. Αντίθετα, η φωνή του πρέπει, ανάλογα με το θέμα της συζήτησης, να εκφράζει εκτός από τα θετικά συναισθήματα και την πιθανή ανησυχία ή αγωνία του, δηλώνοντας με τον τρόπο αυτό ότι ο θεραπευτής νοιάζεται και συμπάσχει με τα προβλήματα του θεραπευόμενου. Η μεγάλη πλειοψηφία των ασθενών θεωρεί την τραγουδιστή και την παιδική φωνή απωθητική, όταν προέρχεται από θεραπευτή. Εξαίρεση αποτελούν οι πολύ αδύναμοι υπερήλικες άνδρες και γυναίκες, οι οποίοι συχνά θεωρούν ότι ο τύπος αυτός της φωνής προέρχεται από ευαίσθητο και περιποιητικό άτομο (Caporael, Lukaszewski & Culbertson, 1983). Τα μη λεκτικά μηνύματα αποδοχής δεν προωθούν πάντα με τον ίδιο τρόπο ή στον ίδιο βαθμό τη δημιουργία ψυχοσυναισθηματικής επαφής, διότι το φύλο των αλληλεπιδρώντων όπως και το θέμα της συζήτησης επηρεάζουν την ερμηνεία των εκδηλώσεων της μη λεκτικής επικοινωνίας. Για παράδειγμα, η ΨΥΧΟΘΕΡΑΠΕΥΤΙΚΕΣ ΣΧΕΣΕΙΣ 229

παρατεταμένη οπτική επαφή θεραπευτού-θεραπευόμενου έχει τις περισσότερες φορές θετικά αποτελέσματα στη διαμόρφωση ψυχοσυναισθηματικής επαφής. Έχει διαπιστωθεί όμως ότι όταν οι άνδρες θεραπευόμενοι αποκαλύπτουν προσωπικά τους μυστικά, μιλούν ευκολότερα σε άνδρα θεραπευτή, ο οποίος μάλιστα αποφεύγει την οπτική επαφή στη διάρκεια της εξομολόγησης. Αντίθετα οι γυναίκες ασθενείς αρέσκονται, συγκι-

νούνται και επιδιώκουν την οπτική επαφή καθ’ όλη τη διάρκεια της θεραπείας, ακόμα και στις περιπτώσεις που συζητούν προσωπικά τους μυστικά (Ellsworth & Ross, 1975). Η Kelly (1982) διατύπωσε την άποψη ότι η πλειοψηφία των ασθενών, ανδρών και γυναικών, δημιουργούν καλύτερη ψυχοσυναισθηματική επαφή με γυναίκα θεραπεύτρια, ειδικά εάν αυτή διατηρεί μαζί τους έντονη οπτική επαφή. Αντίθετα, όταν ο θεραπευτής είναι άνδρας, η παρατεταμένη οπτική επαφή δεν βοηθάει ούτε τους άνδρες αλλά ούτε τις γυναίκες ασθενείς (Seay & Α1tekruse, 1979). Ο Exline (1971) όμως, λαμβάνοντας υπόψη τα δεδομένα από μεγάλο αριθμό ερευνών που αφορούσαν την οπτική επαφή στη διάρκεια της θεραπευτικής διαδικασίας, υποστήριξε ότι οι γυναίκες ασθενείς αισθάνονται πιο άνετα και επιδιώκουν περισσότερο από ό,τι οι άνδρες την οπτική επαφή, ενώ οι άνδρες αισθάνονται καλύτερα όταν έχουν έντονη οπτική επαφή με γυναίκα Θεραπεύτρια παρά με άνδρα θεραπευτή. Σε όλες τις θεραπευτικές σχέσεις διαμορφώνονται συνθήκες ισχυρής φόρτισης, οι οποίες καθιστούν το ρόλο της μη λεκτικής επικοινωνίας ιδιαίτερα σημαντικό (Friedman, 1979). Τη φόρτιση αυτή δημιουργούν τα έντονα συναισθήματα που ανταλλάσσονται μεταξύ των αλληλεπιδρώντων, η ειδική φύση των θεμάτων που συνήθως συζητώνται, και ο φόβος ή η αβεβαιότητα του θεραπευόμενου για την ασθένεια ή το πρόβλημά 2 3 0 Η ΣΙΩΠΗΛΗ ΓΛΩΣΣΑ ΤΩΝ ΣΥΝΑΙΣΘΗΜΑΤΩΝ

του. Όπως είναι γνωστό, στις φορτισμένες αλληλεπιδράσεις οι άνθρωποι εκφράζονται αυθόρμητα και συχνά ανεξέλεγκτα μέσω της μη λεκτικής οδού, στηρίζονται πολύ στα μη λεκτικά σήματα των άλλων και εμπιστεύονται τις μη λεκτικές εκδηλώσεις περισσότερο από ό,τι το λόγο. Η δυσκολία των ασθενών να κατανοήσουν πλήρως την ορολογία που χρησιμοποιούν οι θεραπευτές, όταν αναφέρονται στην ασθένειά τους, συμβάλλει επίσης στην αύξηση της δράσης της μη λεκτικής οδού, καθώς αναγκάζει τους ασθενείς να στηρίζονται στα μη λεκτικά σήματα του θεραπευτού για να μπορέσουν να αξιολογήσουν το μέγεθος του προβλήματος τους. Τέλος στη σχέση θεραπευτούθεραπευόμενου ο ρόλος και το κύρος του δεύτερου είναι μειωμένα, και αυτό συχνά αποτρέπει πολλούς ασθενείς από το να κάνουν ερωτήσεις για σημαντικές τους απορίες· έτσι και πάλι αναγκάζονται να εξαρτώνται έντονα από την αποκωδικοποίηση των μη λεκτικών σημάτων που εκπέμπει ο θεραπευτής. Επομένως, η σωστή και επαρκής δράση της μη λεκτικής οδού αποτελεί απαραίτητη προϋπόθεση για την επιτυχή έκβαση της θεραπευτικής σχέσης. Την επιτυχημένη δράση της μη λεκτικής επικοινωνίας εξασφαλίζουν οι μη λεκτικές κοινωνικές δεξιότητες. Είναι γνωστό ότι οι κοινωνικές δεξιότητες από την πλευρά των ασθενών είναι τις περισσότερες φορές ελλιπείς· από την πλευρά των θεραπευτών ωστόσο απαιτούνται αυξημένες και έντονα δραστηριοποιημένες κοινωνικές δεξιότητες. Οι θεραπευτές πρέπει, κατ’ αρχάς, να είναι έντονα εκφραστικοί, ιδιαίτερα στην εκδήλωση των θετικών συναισθημάτων αποδοχής και κατανόησης. Οι DiMatteo, Prince και Hays (1986), προσπαθώντας να αξιολογήσουν πειραματικά το ρόλο της εκφραστικότητας σε μία ομάδα θεραπευτών, τους κάλεσαν να προσποιηθούν διάφορες ΨΥΧΟΘΕΡΑΠΕΥΤΙΚΕΣ ΣΧΕΣΕΙΣ 231

συναισθηματικές εκφράσεις και κατόπιν ζήτησαν από κριτές να διαγνώσουν ποια συναισθήματα οι θεραπευτές προσπαθούσαν να εκφράσουν. Τα αποτελέσματα της έρευνας έδειξαν ότι

οι θεραπευτές που είχαν την καλύτερη εκφραστική ικανότητα ήταν οι περισσότερο δημοφιλείς ανάμεσα στους ασθενείς και είχαν τους περισσότερους και τους πιο ικανοποιημένους πελάτες. Επομένως, για να επιτυγχάνουν οι θεραπευτές καλή επαφή με τους ασθενείς, πρέπει να διαθέτουν αυξημένη εκφραστική ικανότητα. Ταυτόχρονα, πρέπει να έχουν καλό έλεγχο των αυθόρμητων μη λεκτικών τους σημάτων, ώστε να αποφεύγουν την εκπομπή των μηνυμάτων απόρριψης, διότι κατ’ αυτό τον τρόπο σταματούν την αυτοαποκάλυψη του θεραπευόμενου. Η διαρκής εγρήγορση και η ευαισθησία στην αποκωδικοποίηση των μη λεκτικών σημάτων που εκπέμπουν οι ασθενείς (η αποκαλούμενη και «διαίσθηση») είναι ακόμα μία πλευρά των κοινωνικών δεξιοτήτων που πρέπει να κατέχουν οι θεραπευτές. Τέλος οι θεραπευτές πρέπει να είναι ικανοί να ρυθμίζουν, μέσω των μη λεκτικών διαπραγματευτικών σημάτων, τη μορφή της σχέσης που αναπτύσσεται στη διάρκεια της θεραπευτικής διαδικασίας, διότι η αποδοχή του θεραπευτού συχνά παρερμηνεύεται από τους ασθενείς και θεωρείται ως ερωτική εκδήλωση. Η διαστρέβλωση της μορφής της σχέσης στη διάρκεια της θεραπείας είναι επικίνδυνη, διότι μπορεί να τραυματίσει ακόμα περισσότερο τον ήδη ευαίσθητο ψυχικό κόσμο του θεραπευόμενου. Συνοπτικά, είναι απαραίτητο για τους θεραπευτές, εκτός των θεωρητικών γνώσεων για την ψυχοθεραπευτική διαδικασία, να διαθέτουν αυξημένη εκφραστικότητα, ευαισθησία, ενσυναίσθηση και ικανότητα χρήσης και χειρισμού των μη λεκτικών διαπραγματευτικών σημάτων. 2 3 2 Η ΣΙΩΠΗΛΗ ΓΛΩΣΣΑ ΤΩΝ ΣΥΝΑΙΣΘΗΜΑΤΩΝ

— Παράγοντες που επηρεάζουν αρνητικά τη δημιουργία της ψυχοσυναισθηματικής επαφής στις θεραπευτικές σχέσεις Ο βασικότερος παράγοντας που επιδρά αρνητικά στη δημιουργία ψυχοσυναισθηματικής επαφής είναι το υψηλό επίπεδο άγχους, κυρίως διότι αποδιοργανώνει και διαστρεβλώνει τη μη λεκτική επικοινωνία των αλληλεπιδρώντων. Η δραματική ελάττωση της οπτικής επαφής συνιστά μία από τις πλέον βλαπτικές παρενέργειες του άγχους. Όλοι οι άνθρωποι, όταν συζητούν προσωπικά ζητήματα που προκαλούν αμηχανία και άγχος, αποφεύγουν τις ανταλλαγές βλέμματος και συχνά αποκόπτουν τελείως την οπτική επαφή (Exline, Gray & Schuette, 1965). Ειδικότερα στον πληθυσμό των ψυχιατρικών ασθενών, όσοι διακατέχονται από έντονο άγχος διατηρούν πολύ μικρότερη οπτική επαφή από εκείνους που έχουν χαμηλότερα επίπεδα άγχους (Waxer, 1977). Το αποτέλεσμα της μειωμένης οπτικής επαφής είναι ότι οι ασθενείς με υψηλό επίπεδο άγχους δεν αντιλαμβάνονται ή παρερμηνεύουν και παρεξηγούν τα θετικά μη λεκτικά μηνύματα (χαμόγελο, οπτική επαφή, κλίση του σώματος, συντονισμός των κινήσεων) που προσπαθεί να τους μεταδώσει ο θεραπευτής. Στις περιπτώσεις αυτές ο θεραπευτής πρέπει να αυξήσει τον αριθμό και την ένταση των μη λεκτικών του σημάτων (μείωση της απόστασης, κλίση του σώματος, αύξηση της οπτικής και απτικής επαφής) και να επιμείνει, μέχρις ότου, έστω και καθυστερημένα, τα θετικά μηνύματα ληφθούν και καταφέρουν να διαμορφώσουν καλή ψυχοσυναισθηματική επαφή. Το είδος της παθολογίας επίσης επηρεάζει τη δημιουργία ψυχοσυναισθηματικής επαφής, αποδιοργανώνοντας πολλές ΨΥΧΟΘΕΡΑΠΕΥΤΙΚΕΣ ΣΧΕΣΕΙΣ 233

φορές την εκφραστική ικανότητα και την ικανότητα αποκωδικοποίησης του ασθενούς. Όπως προαναφέρθηκε, στις περισσότερες κατηγορίες ασθενών με ψυχικές διαταραχές η ικανότητα αποκωδικοποίησης των μη λεκτικών σημάτων είναι μειωμένη. Οι ασθενείς με νευρολογικές δυσλειτουργίες του εγκεφάλου είναι μεταξύ των κατηγοριών που έχουν πολύ σοβαρό πρόβλημα στην αποκωδικοποίηση των συναισθημάτων. Ειδικότερα οι άρρωστοι που έχουν βλάβες στο δεξί ημισφαίριο έχουν μεγαλύτερα προβλήματα στην αποκωδικοποίηση των συναισθημάτων από τους ασθενείς που έχουν βλάβες στο αριστερό ημισφαίριο. Οι ασθενείς με βλάβες στο δεξιό κροταφικό λοβό κάνουν πολλά λάθη, ιδιαίτερα στην αποκωδικοποίηση των συναισθημάτων που καθρεπτίζονται στο πρόσωπο (Rosenthal, Hall, DiMatteo, Rogers & Archer, 1979). Προβλήματα στη χρήση της μη λεκτικής επικοινωνίας και στην κοινωνική ευαισθησία παρουσιάζουν και τα παιδιά με μαθησιακές δυσκολίες που σχετίζονται με βλάβες στο δεξί ημισφαίριο. Αντίθετα, τα παιδιά με μαθησιακές δυσκολίες που σχετίζονται με δυσλειτουργίες του αριστερού ημισφαιρίου δεν υπολείπονται στο κοινωνικό επίπεδο (Ozols & Rourke, 1985). Οι Rosenthal και Benowitz (1986) υποστήριξαν ότι η μειωμένη ικανότητα αποκωδικοποίησης της μη λεκτικής επικοινωνίας οφείλεται στην αδυναμία των ασθενών να επεξεργασθούν ταυτόχρονα πληροφορίες που προέρχονται από περισσότερα του ενός κανάλια. Σύμφωνα με τους Tickle-Degnen και Rosenthal (1992), παρότι υπάρχουν πολλά στοιχεία ότι η πλειοψηφία των ψυχιατρικών αρρώστων μειονεκτούν στην ικανότητα αποκωδικοποίησης των μη λεκτικών μηνυμάτων, υπάρχουν ορισμένες κλινικές ομάδες που αντιλαμβάνονται τα μη λεκτικά σήματα με περισσότερη ευαισθησία από ό,τι ο υπόλοιπος πληθυσμός. Για παράδειγμα, οι 2 3 4 Η ΣΙΩΠΗΛΗ ΓΛΩΣΣΑ ΤΩΝ ΣΥΝΑΙΣΘΗΜΑΤΩΝ

Giannini και Sangdahl (1985, 1986) διαπίστωσαν αυξημένες ικανότητες αποκωδικοποίησης στους αλκοολικούς και στους άνδρες χρήστες κοκαΐνης. Παρόμοιες έρευνες όμως δεν επιβεβαίωσαν τα αποτελέσματα αυτά (Rosenthal & Benowitz, 1986). Τέλος προβλήματα στη διαμόρφωση καλής ψυχοσυναισθηματικής επαφής δημιουργούν και οι πολιτισμικές διαφορές μεταξύ θεραπευτού και θεραπευόμενου. Οι θεραπευτές που αναλαμβάνουν ασθενείς από διαφορετικό πολιτισμικό υπόβαθρο αντιμετωπίζουν σοβαρές δυσκολίες, οι οποίες οφείλονται στους διαφορετικούς κοινωνικά αποδεκτούς τρόπους έκφρασης των συναισθημάτων τους. Όσο πιο έντονες είναι οι διαφορές στις αξίες, στον τρόπο σκέψης και στον τρόπο διαβίωσης μεταξύ θεραπευτού και θεραπευόμενου, τόσο αυξάνονται οι πιθανότητες να δημιουργηθούν προβλήματα και εντάσεις στη σχέση τους. Τα προβλήματα πηγάζουν από το ότι τα μη λεκτικά μηνύματα των ατόμων με διαφορετικό πολιτισμικό υπόβαθρο συχνά παρερμηνεύονται και παρεξηγούνται. Γ\α παράδειγμα, η οπτική και πολύ περισσότερο η απτική επαφή, που συνήθως ανοίγουν δρόμους επικοινωνίας στους ανθρώπους της δυτικής κουλτούρας, ερμηνεύονται ως αγένεια και έλλειψη σεβασμού από άλλες κουλτούρες, όπως η ισλαμική, ιδιαίτερα όταν προέρχονται από άτομα του αντίθετου φύλου. Επιπλέον, επειδή πολλά από τα μη λεκτικά μηνύματα εκφράζονται αυθόρμητα και ερμηνεύονται ασυνείδητα, μια λογική εξήγηση του φαινομένου δεν είναι δυνατή και δεν μπορεί να βοηθήσει στη λύση του προβλήματος. Έτσι συχνά οι θεραπευτές,

ενώ γνωρίζουν τους λόγους δυσλειτουργίας της θεραπευτικής σχέσης, δεν μπορούν να κάνουν τίποτα για να τη βελτιώσουν (Ekman & Friesen, 1969). Η λύση στις περιπτώσεις έντονης διαφοράς του πολιτισμικού υπόβαθρου θεραπευτού ΨΥΧΟΘΕΡΑΠΕΥΤΙΚΕΣ ΣΧΕΣΕΙΣ 2 3 5

και θεραπευόμενου είναι η προσπάθεια του θεραπευτού να γνωρίσει τον τρόπο έκφρασης του θεραπευόμενου και να επιχειρήσει σύγκλιση προς αυτόν. Μια τέτοια προσπάθεια είναι ιδιαίτερα δύσκολη, διότι μεγάλο μέρος της μη λεκτικής επικοινωνίας εκδηλώνεται αυθόρμητα και δεν ελέγχεται από τη συνείδηση.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Adler, R. & Towne, N. (1975). Looking out - Looking in. San Francisco: Rinehart Press. Allen, V.L. & Atkinson, M.L. (1981). Identification of spontaneous and deliberate behavior. Journal o f Nonverbal Behavior, 5, 224237. Altman, I. & Taylor, D.A. (1973). Social Penetration: The Development of Interpersonal Relationships. New York: Holt, Rinehart & Winston. Altman, I. & Vinsel, A.M. (1977). Personal Space: An Analysis of E.T. Hall’s Proxemic Framework. In I. Altman & J. Wohlwill (Eds.), Human Behaviour and Environment: Advances in Theory and Research, 2. New York: Plenum. Archer, D. & Costanzo, M. (1988). The Interpersonal Perception Task. Berkeley, CA: University of California Extension Media Center. Argyle, M. & Dean, J. (1965). Eye contact, distance and affiliation. Sociometry, 28, 289-304. Argyle, M. (1969). Social Interaction. New York: Methuen. Argyle, M. (1978). Nonverbal communication and mental disorders. Psychological Medicine, 8(4), 551-554. Argyle, M. (1981). The contribution of social interaction research to social skills training. In J.D. Wine & M.D. Smye (Eds.), Social Competence (σ. 261-286). New York: Guilford Press. Argyle, M. (1983). The Psychology o f Interpersonal Behaviour. Middlesex: Penguin. Argyle, M. (1988). Bodily Communication. New York: Methuen & Co. 2 3 8 Η ΣΙΩΠΗΛΗ ΓΛΩΣΣΑ ΤΩΝ ΣΥΝΑΙΣΘΗΜΑΤΩΝ

Argyle, Μ., Alkema, F. & Gilmour, R. (1971). The communication of friendly and hostile attitudes by verbal and nonverbal signals. European Journal o f Social Psychology, 1, 385-402. Argyle, M., Lefebvre, L. & Cook, M. (1974). The meaning of five patterns of gaze. European Journal of Social Psychology, 4, 25-136. Argyle, M., Salter, V., Nicholson, H., Williams, M. & Burgess, P. (1970). The communication of inferior and superior attitudes by verbal and nonverbal signals. British Journal of Social and Clinical Psychology, 9, 222-231. Aron, A., Dutton, D.G., Aron, E.N. & Iverson, A. (1989). Experiences of falling in love. Journal of Social and Personal Relationships, 6, 243-257. Aslin, R.N., Pisoni, D.B. & Jusczyk, P.W. (1983). Auditory development and speech perception in infancy. In P.H. Mussen (Ed.), Handbook o f Child Psychology. Bakan, P. (1971). The eyes have it. Psychology Today, 96, 64-67. Baum, A. & Singer, J.E. (1982). Advances in Environmental Psychology, Vol. A: Environment and Health, Hillsdale, NJ: Erlbaum. Baxter, J.C., Winter, E.P. & Hammer, R.E. (1968). Gestural behaviour during a brief interview as a function of cognitive variables. Journal of Personality and Social Psychology, 8, 303-307. Beach, S.R.H. & Tesser, A. (1988). Love in marriage: A cognitive account. In R.J. Sternberg & M.L. Barnes (Eds.), The Psychology o f Love (σ. 330-355). New Haven, CT: Yale LJniversity Press.

Beebe, B., Stern, O. & Jafee, J. (1977). The kinesic rythm of motherinfant interactions. In A.W. Siegman & S. Feldstein (Eds.), Of Speech and Time. Hillsdale, N. J.: Erlbaum. Beier, E.G. & Sternberg, D.P. (1977). Marrital communication. Journal of Communication, 27, 92-97. Berndl, Κ., Cranach, M. & Grusser, O.J. (1986). Impairment of perception and recognition of faces’ mimic expressions and gestures in schizophrenic patients. European Archives o f Psychiatry and Neurological Sciences, 235(5), 282-291. Berndl, Κ., Grusser, O.J., Martin, M. & Remschmidt, H. (1986). ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 2 3 9

Comparative studies on recognition of faces’ mimic and gestures in adolescent and middle-aged schizophrenic patients. European Archives of Psychiatry and Neurological Sciences, 236(2) 123-130. Berry, D.S. & McArthur, L.Z. (1986). Perceiving character in faces: The impact of age-related craniofacial changes on social perception. Psychological Bulletin, 100, 3-18. Birdwhistell, R.L. (1963). The Kinesic Level in the Investigation of the Emotions. Expression of Emotions in Man. New York: International Universities Press. Birdwhistell, R.L. (1970). Kinesics and Context. Philadelphia: University of Pennsylvania Press. Blanck, P.D. & Rosenthal, R. (1984). Mediation of interpersonal expectancy effects: Councelour’s tone of voicz. Journal o f Educational Psychology, 76, 418- 426. Blauvelt, H. & McKenna, J. (1961). Mother-neonate interaction. In B.M. Foss (Ed.), Determinants of Infant Behavior. London: Methuen. Braun, C., Bernier, S., Proulx, R. & Cohen, H. (1991). A deficit of primary affective facial expression independent of bucco-facial dyspraxia in chronic schizophrenics. Cognition and Emotion, 5(2), 147-159. Brehm, S.S. (1992). Intimate Relationships. New York: McGraw-Hill. Bricker, D.D. (1972). Immitative sign training as a facilitator of wordobject association with low functioning children. American Journal of Mental Deficiency, 76, 509-516. Bryant, B., Trower, P., Yardley, Κ., Urbieta, H. & Letemendia, F.J.J. (1976). A survey of social inadequacy among psychiatric outpatients. Psychological Medicine, 6,106-112. Buck, R. (1984). The Communication o f Emotion. New York: Guilford Press. Bugental, D.E., Love, L.R., Kaswan, J.W. & April, C. (1971). Verbalnonverbal conflict in parental messages to normal and disturbed children. Journal o f Abnormal Psychology, 77(1), 6-10. Bull, P. (1983). Body Movement and Interpersonal Communication. New York: John Wiley & Sons. 240 Η ΣΙΩΠΗΛΗ ΓΛΩΣΣΑ ΤΩΝ ΣΥΝΑΙΣΘΗΜΑΤΩΝ

Bull, Ρ. (1987). Posture and Gesture. Oxford: Pergamon. Burgess, R.L. & Huston, T.L. (Eds.) (1979). Social Exchange in Developing Relationships. New York: Academic Press. Burgoon, J.K. & Saine, T. (1978). The Unspoken Dialogue. Boston: Houghton Mifflin. Burgoon, J.K., Buller, D.B. & Woodall, W.G. (1989). Nonverbal Communication: The Uspoken Dialogue. New York: Harper & Row. Burgoon, J.K., Manusov, V., Minco, P.& Hale, J.L. (1985). Effects of gaze on hiring, credibility, attraction and relational message interpretation. Journal of Nonverbal Behaviour, 9, 133-146. Camras, L.A., Grow, J.G. & Ribordy, S.C. (1983). Recognition of emotional expression by abused children. Journal of Clinical Child Psychology, 12, 325-328. Candace, M.C., Joan B.C., Murray, A. & Alizah, B.Z. (1990). Spontaneous expression of facial emotion in schizophrenic and rightbrained damaged patients. Special Issue: Faces, Voices, and Feelings: Experimental technique and clinical implications. Journal of

Communication Disorders, 23 (4-5), 287-301. Caporael, L.R., Lukaszewski, M.P. & Culbertson, G.H. (1983). Secondary baby talk: Judgments by institutionalized elderly and their caregivers. Journal of Personality and Social Psychology, 44, 746754. Cappella, J.M. (1985). Controlling the floor in conversation. In A.W. Siegman & S. Feldstein (Eds.), Multichannel Integration of Nonverbal Behavior (o. 69-103). Hillsdale, NJ: Lawrence Erlbaum. Chesler, P. (1972). Women and Madness. New York: Doubleday. Clore, G.L. (1977). Reinforcement and affect in attraction. In S. Duck (Ed.), Theory and Practice in Interpersonal Attraction. London: Academic Press. Cousins, P. (1984). A comparison of the nonverbal communication of children at risk for psychopathology and normal children. Dissertation Abstracts International, 45(2). Cowen, E.L., Weisberg, R.P. & Lotyczewski, B.S. (1983). Physical ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 241

contacts in interaction between clinicians and young children. Journal of Consulting and Clinical Psychology, 51, 132-138. Cunningham, M. (1986). Measuring the physical in physical attractiveness: Quasi-experiments on the sociobiology of female facial beauty. Journal of Personality and Social Psychology, 50: 925-935. Dabbs, J.M. (1969). Similarity of gestures and interpersonal influence. Proceedings of the 77th Annual Convention o f the American Psychological Association, 4, 337-338. Dawley, H.H. (1980). Friendship. Englewood Cliffs, NJ: Prentice Hall. DePaulo, B.M. & Rosenthal, R. (1979). Ambivalence, discrepancy, and deception in nonverbal communication. In R. Rosenthal (Ed.), Skill in Nonverbal communication: Individual Differences (o. 204-248). Cambridge, MA: Oelgeschlager, Gunn, & Hain. Dewdney, D. (1973). A specific distortion of the human facial percept in childhood schizophrenia. Psychiatric Quarterly, 47(1), 82-94. DiMatteo, M.R., Prince, L.M. & Hays, R. (1986). Nonverbal communication in the medical context: The physician-patient relationship. In P.D. Blanck, R. Buck & R. Rosenthal (Eds.), Nonverbal Communication in the Clinical Context (o. 74-98). University Park, PA: Pennsylvania State University Press. Dion, Κ., Berscheid, E. & Walster, E. (1972). What is beautiful is good. Journal of Personality and Social Psychology, 24, 285-290. Dosey, M. & Meisels, M. (1969). Personal space and self-protection. Journal of Personality and Social Psychology, 11, 93-97. Dutton, D.G. & Aron, A.P. (1974). Some evidence for heightened sexual attraction under conditions of high anxiety. Journal of Personality and Social Psychology, 30, 510-517. Eakins, B.W. & Eakins, R.G. (1978). Sex Differences in Human Communication. Boston: Houghton Mifflin. Edwards, R., Manstead, A.S.R. & MacDonald, C.J. (1984). The relationship between children’s sociometric status and ability to recognized facial expressions of emotion. European Journal of Social 2 4 2 Η ΣΙΩΠΗΛΗ ΓΛΩΣΣΑ ΤΩΝ ΣΥΝΑΙΣΘΗΜΑΤΩΝ

Psychology, 14, 235-238. Efran, M.G. (1974). The effect of physical appearance on the judgment of guilt. Interpersonal attraction, and severity of recommended punishment in a simulated jury task. Journal ofReseach in Personality, 8, 45-54. Ehrlich, H.J. & Bauer, M.L. (1967). Therapists’ feelings toward patients and patient treatment outcome. Social Science and Medicine, 1, 283-292. Ekman, P. & Friesen, W.V. (1969). Nonverbal leakage and clues to deception. Psychiatry, 32, 88-106. Ekman, P. & Friesen, W.V. (1974). Nonverbal behavior and psychopathology. In R.J. Friedman & M.M. Katz (Eds.), The Psychology o f Depression: Contemporary Theory and Research (a. 203-

232). Washington D.C.: V.H. Winston. Ekman, P. & Friesen, W.V. (1975). Unmasking the Face: A Guide to Recognizing Emotions from Facial Clues. Englewood Cliffs, New Jersey: Prentice- Hall. Ekman, P. & Friesen, W.V. (1978). Facial Affect Coding System (FACS). The Technique for the Measurement o f Facial Action. Palo Alto, Calif.: Psychologists Press. Ekman, P. (1972). Universals and cultural differences in facial expressions of emotion. In Cole (Ed.), Nebraska Symposium on Motivation, 1971, Vol. 19, Lincoln: University of Nebraska Press. Ekman, P. (1982). Emotion in the Human Face. Cambridge: Cambridge University Press. Ekman, P., Friesen, W.V. & Tomkins, S.S. (1971). Facial Affect Scoring Technique: A first validity study. Semiotica, 3, 37-58. Ekman, P., Roper, G. & Hager, J.C. (1980). Deliberate facial movement. Child Development, 51, 886-891. Ellsworth, P.C. & Ross, L. (1975). Intimacy in responce to direct gaze. Journal o f Experimental Social Psychology, 11, 592-613. Erikson, M.K. & Sirgy, M.J. (1985). Achievement motivation and clothing preference of white-collar working women. In M.R. Solomon (Ed.), The Psychology of Fashion. Lexington: Heath. Exline, R.V. & Winters, L.C. (1966). Affective relations and mutual ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 2 43

glances in dyads. In S.S. Tomkins & C. Izard (Eds.), Affect, Cognition and Personality. London: Tavistock. Exline, R.V. (1971). Visual interaction: The glances of power and preference. Nebraska Symposium o f Motivation, 19,163-206. Exline, R.V., Gottheil, I., Parades, A. & Winkelmeier, D. (1968). Gaze direction as a factor in judgement of nonverbal expressions of affect. Proceedings of 76th Annual Convention o f the American Psychological Association, 3, 415-416. Exline, R.V., Gray, D. & Schuette, D. (1965). Visual behavior in a dyad as affected by interview content and sex of respondent. Journal of Personality and Social Psychology, 1, 201-209. Fairbanks, L.A., McGuire, M.T. & Harris, C.J. (1982). Nonverbal interaction of patients and therapists during psychiatric interviews. Journal of Abnormal Psychology, 91,109-119. Fantz, R.L. (1961). The origin of form perception. Scientific American, 204, 66- 72. Farina, A., Burns, G.L., Austad, C., Bugglin, C. & Fischer, E.H. (1986). The role of physical attractiveness in the rejudgement of discharged psychiatric patients. Journal of Abnormal Psychology, 95,139-143. Feinman, S. (1985). Emotional expression, social referencing, and preparedness for learning in early infancy - Mother knows best but sometimes I know better. In G. Zivin (Ed.), The Development of Expressive Behaviour. Orlando: Academic Press. Feldman, R.S. & Philippot, P. (1991). Children’s deception skills and social competence. In K.J. Rothenberg (Ed.), Children’s Interpersonal Trust: Sensitivity to Lying, Deception and Promise Violations (a. 43-57). New York: Springer-Verlag. Feldman, R.S. & Rime, B. (Eds.) (1991). Fundamentals of Nonverbal Behaviour. New York: Cambridge University Press. Feldman, R.S. (Ed) (1992). Applications o f Nonverbal Theories and Research. New Jersey: Lawrence Erlbaum Associates. Feldman, R.S., Philippot, P. & Custrini, R.J. (1991). Social competence and nonverbal behavior. In R.S. Feldman & B. Rime (Eds.), 244 I I ΣΙΩΠΗΛΗ ΓΛΩΣΣΑ ΤΩΝ ΣΥΝΑΙΣΘΗΜΑΤΩΝ

Fundamentals o f Nonverbal Behavior (ο. 329-350). New York: Cambridge University Press. Feldman, R.S., White, J.B. & Lobato, D. (1982). Social skills and nonverbal behavior. In R.S. Feldman (Ed.), Development o f Nonverbal Behavior in Children. New York: Springer-Verlag. Field, T.M. (1977). Effects of early separation interactive deficits and

experimental manipulation on infant-mother face to face interaction. Child Development, 48, 763-771. Field, T.M., Woodson, R., Greenberg, R. & Cohen, D. (1982). Discrimination and immitation of facial expressions by neonates. Science, 218,179-181. Fisher, B.A. & Adams, K.L. (1994). Interpersonal Communication. New York: McGraw-Hill, Inc. Fisher, J., Rytting, M. & Heslin, R. (1975). Hands touching hands: affective and evaluative effects of interpersonal touch. Sociometry, 39,416-421. Foddy, M. (1978). Patterns of gaze in cooperative and competitive negotiation. Human Relations, 31, 925-938. Frick, R.W. (1985). Communicating emotion: The role of prosodic features. Psychological Bulletin, 97, 412-429. Friedman, H.S. (1979). The concept of skill in nonverbal communication: Implications for understanding social interaction. In R. Rosenthal (Ed.), Skill in Nonverbal Communication: Individual Differences (o. 2-27). Cambridge, MA: Oelgschlager, Gunn & Hain. Friedman, H.S., DiMatteo, M.R. & Taranta, A. (1980). A study of the relationship between individual differences in expressiveness and factors of personality and social interaction. Journal of Research in Personality, 14, 351-364. Friedman, H.S., Riggio, R.E. & Segall, D.O. (1980). Personality and the enactment of emotion. Journal of Nonverbal Behavior, 5, 35-48. Friedman, N. & Hoffman, S.P. (1967). Kinetic behaviour in altered clinical states: Approach to objective analysis of motor behaviour during clinical interviews. Perceptual and Motor Skills, 24, 527-539. Friesen, W.V. (1972). Cultural Differences in Facial Expression: An ex ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 245

perimental Test of the Concept of Display Rules. PhD thesis, University of California. Fromme, D.K. & Schmidt, C.K. (1972). Affective role enactment and expressive behavior. Journal of Personality and Social Psychology, 24,413-419. Gaelick, L., Bodenhausen, G.V. & Wyer, R. (1985). Emotional communication in close relationships. Journal of Personality and Social Psychology, 49,1246-1265. Gelso, C.J. & Carter, J.A. (1985). The relationship in counceling and psychotherapy: Components, consequences and theoretical antecedents. The Counceling Psychologist, 13,155-243. Gerwitz, J.L. & Boyd, E.I. (1976). Mother-infant interaction and its study. In H.W. Reese (Ed.), Advances in Child Development and Behavior. New York: Academic Press. Giannini, A.J. & Sangdahl, C. (1985, 1986). Enhanced interpretation of nonverbal cues in male cocaine abusers. International Journal of Psych ia tty in Medicine, 15,41-45. Gibbins, K. (1969). Communication aspects of women’s clothing and their relation to fashionability. British Journal of Social and Clinical Psychology, 8, 301-312. Gillis, J.S. & Avis, W.E. (1980). The male taller norm in mate selection. Personality and Social Psychology Bulletin, 6, 396-401. Gnepp, J. & Hess, D.L. (1986). Children’s understanding of verbal and facial display rules. Developmental Psychology, 22, 103-108. Goffman, E. (1956). The Presentation of Self in Everyday Life. Edinburgh: University Press. Goffman, E. (1961). Asylums. Garden City. New York: Anchor Books. Goldberg, S. & Lewis, M. (1969). Play behaviour in the year-old infant. Child Development, 40, 21-31. Goldberg, S. & Rosenthal, R. (1986). Self-touching behaviour in the job interview: Antecedents and consequences. Journal o f Nonverbal Behaviour, 10, 65- 80. Gottman, J.M. (1979). Marital Interaction. New York: Academic

Press. 2 4 6 Η ΣΙΩΠΗΛΗ ΓΛΩΣΣΑ ΤΩΝ ΣΥΝΑΙΣΘΗΜΑΤΩΝ

Gottman, J.M., Markman, Η. & Notarius, C. (1977). The topography of marital conflict: A sequential analysis of verbal and nonverbal behaviour. Journal of Marriage and the Family, 39, 461-477. Graham, J. & Heywood, S. (1976). The effects of elimination of hand gestures and of verbal codability on speech performance. European Journal of Social Psychology, 5,189-195. Hall, E.T. (1966). The Hidden Dimension. New York: Doubleday. Hall, J.A. (1984). Nonverbal Sex Differences: Communication Accuracy and Expressive Style. Baltimore, MD: The Johns Hopkins University Press. Hall, J.A. (1985). Male and female nonverbal behavior. In A. W. Siegman & S. Feldstein (Eds.), Multichannel Integrations of Nonverbal Behavior (o. 195-225). Hillsdale, NJ: Lawrence Erlbaum Associates. Hamid, P.N. (1972). Some effects of dress cues on observational accuracy: A perceptual estimate and impression formation. Journal of Social Psychology, 86, 279-289. Hargie, O. (1986). Communication as skilled behaviour. In O. Hargie (Ed.),y4 Handbook of Communication Skills. Hargie, O., Saunders, C. & Dickson, D. (1987). Social Skills in Interpersonal Communication. London: Croom Helm. Harper, R., Wiens, A. & Matarrazo, J. (1978). Nonverbal Communication, the State of the Art. Chichester: Wiley. Harris, P.L., Oltohof, T. & Terwogt, M.M. (1981). Children’s knowledge of emotion. Journal of Child Psychiatry, 22, 247-261. Hatfield, E. & Sprecher, S. (1986). Mirror, Mirror, on the Wall. Albany: State University of New York Press. Hatfield, E. (1988). Passionate and companionate love. In R. J. Sternberg & M.L. Barnes (Eds.), The Psychology of Love (o. 191-217). New Haven, CT: Yale University Press. Hayduk, L.A. (1981). The permeability of personal space. Canadian Journal o f Behavioural Science, 13, 274-287. Hayduk, L.A. (1983). Personal space: where we stand now. Psychological Bulletin, 94, 293-335. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 2 4 7

Henley, Μ. (1973). Status and sex: some touching observations. Bulletin Psychonomic Society, 2, 91-93. Henley, M. (1977). Body Politics. Englewood Cliffs, NJ: PrenticeHall. Heslin, S.E. & Alper, T. (1983). Touch a bonding gesture. In J. Wiemann & R. Harrison (Eds.), Nonverbal Interaction. Sage Annual Reviews of Communication Research. Hess, E.H. & Polt, J.M. (1960). Pupil size as related to interest value of visual stimuli. Science, 132, 349-350. Hess, E.H. (1972). Pupilometrics. In N. Greenfield & R. Sternbach (Eds.), Handbook o f Psychophysiology. New York: Holt, Rinehart & Winston. Hill, C.E., Siegelman, L., Gronsky, B.R., Sturniolo, F. & Fretz, B.R. (1981). Nonverbal communication and counceling outcome. Journal o f Counseling Psychology, 28, 203-212. Hindy, C.G., Schwarz, J.C. & Srodsky, A. (1989). If this is love, why do I feel so insecure?. New York: Atlantic Monthly Press. Hobson, R.P. (1986). The autistic child’s appraisal of expressions of emotion. Journal of Child Psychology and Psychiatry, 27, 321-342. Hobson, R.P., Ouston, J. & Lee, A. (1988). What’s in a face? The case of autism. British Journal of Psychology, 79, 441-453. Horowitz, M.J., Duff, D.F. & Statton, L.O. (1969). Body-buffer Zones. Archives o f General Psychiatry, 11, 651-656. Hulme, C. (1981). Reading Retardation and Multiple-sensory Teaching. London: Routledge & Kegan Paul. Hulme, C., Monk, A. & Ives, S. (1987). Some experimental studies of multi-sensory teaching; The effect of manual tracing on children’s

paired associated learning. British Journal o f Developmental Psychology, 5, 299-307. Hurlock, E.B. (1929). Motivation in fashion. Archives of Psychology, 3. Izard, C.E. (1977). Human Emotions. New York: Plenum Press. Izard, C.E. (1978). On the development of emotions and emotioncognition relationships in infancy. In M. Lewis & L.A. Rosenbaum (Eds.), The Development of Affect. New York: Plenum. 248 Η ΣΙΩΠΗΛΗ ΓΛΩΣΣΑ ΤΩΝ ΣΥΝΑΙΣΘΗΜΑΤΩΝ

Izard, C.E. (1990). Facial expressions and the regulation of emotions. Journal of Personality and Social Psychology, 58, 487-498. Iliffe, A.H. (1960). A Study of preferences in feminine beauty. British Journal of Psychology, 51, 267-273. Jones, I.M. & Pasna, M. (1979). Some nonverbal aspects of depression and schizophrenia occuring during the interview. Journal o f Nervous and Mental Disease, 167, 402-409. Jones, S.E. & Yarboroygh, A.E. (1985). A naturalistic study of the meaning of touch. Communication Monographs, 52, 19-56. Jourard, S.M. & Friedman, R. (1970). Experimenter-subject “distance” and self-disclosure. Journal of Personality and Social Psychology, 15, 278-282. Kahn, M. (1970). Nonverbal communication and marital satisfaction. Family Process, 9, 449-456. Kaiser, S.B. (1985). The Social Psychology of Clothing and Personal Adornment. London: Collier Macmillan. Keating, C.F., Mazur, A., Seagall, M.H., Cysneiros, P.G., Divale, W.F., Kilbridge, J.E., Komin, S., Leahy, P., Thurman, B. & Wirsing, R. (1981). Culture and the perception of social dominance from facial expression. Journal o f Personality and Social Psychology, 40, 615-626. Kelly, J.A. (1982). Social Skills Training: A Practical Guide for Interventions. New York: Springer Publishing Co. Kendon, A. (1967). Some functions of gaze direction in social interaction. Acta Psychologica, 26, 22-63. Kendon, A. (1970). Movement co-ordination in social interaction: Some examples considered. Acta Psychologica, 32,1-25. Kinzel, A.F. (1970). Body-buffer zone in violent prisoners. American Journal of Psychiatry, 127, 59-64. Kleck, R. (1969). Physical stigma and task oriented interaction. Human Relations, 22, 51-60. Kleck, R.E. & Rubenstein, S. (1975). Physical attractiveness, perceived attitude similarity and interpersonal attraction in an oppoΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 249

site-sex encounter. Journal of Personality and Social Psychology, 31, 107-114. Kleinke, C.I. (1986). Meeting and Understanding People. New York: W.H. Freeman. Knapp, M.L. (1978). Nonverbal Communication in Human Interaction. New York: Holt, Rinehart & Winston. Krause, R., Steimer, E., Sanger-Alt, C. & Wagner, G. (1989). Facial expression of schizophrenic patients and their interaction partners. Psychiatry, 52(1), 1-12. Levin, M.H. & Sutton-Smith, B. (1973). Effects of age, sex, and task on visual behaviour during dyadic interaction. Developmental Psychology, 9, 400-405. Levinger, G.O. (1980). Toward the analysis of close relationships. Journal of Experimental Psychology, 16, 510-544. Lorenz, K. (1952). King Solomon \s Ring. London: Methuen. Lott, D.F. & Sommer, R. (1967). Seating arrangements and status. Journal of Personality and Social Psychology, 7, 90-95. Lyle, J. (1992). Body Language. London: Hamlyn. Mahl, G.E. (1968). Gestures and body movements in interviews. Research in Psychotherapy, 3, 295-346. Mahrer, A.R. & Nadler, W.P. (1986). Good moments in psychotherapy: A preliminary review, a list and some promising research avenues.

Journal of Consulting and Clinical Psychology, 54, 10-15. Malatesta, C.Z. (1985). Developmental course of emotion expression in the human infant. In G. Zivin (Ed.), The Development of Expressive Behaviour. Orlando: Academic Press. Mandal, M.K. & Palchoudhury, S. (1985). Decoding of facial affect in schizophrenia. Psychological Reports, 56(2), 651-652. Mandal, M.K. (1986). Judgement of facial affect among depressive and schizophrenics. British Journal of Clinical Psychology, 25(2), 87-92. Mason, W.A. (1985). Experimental influences on the development of expressive behaviors in Rhesus monkeys. In G. Zivin (Ed.), The 250 Η ΣΙΩΠΗΛΗ ΓΛΩΣΣΑ ΤΩΝ ΣΥΝΑΙΣΘΗΜΑΤΩΝ

development of expressive behavior. Orlando: Academic Press. Mathes, E.W. & Kahn, A. (1975). Physical attractiveness, happiness, neuroticism and self-esteem. Journal of Personality, 90, 27-30. McCown, W., Johnson, J. & Austin, S. (1986). Inability of deliquents to recognize facial affects. Journal of Social Behavior and Personality, 1, 489-496. McCown, W., Johnson, J. & Austin, S. (1986). Inability of deliquents to recognize facial affects. Journal o f Social Behaviour and Personality, 1, 489-496. McCown, W.G., Johnson, J., Sean, A. & Shefsky, M. (1988). Deficits in ability to decode facial affects in families of schizophrenics. Psychotherapy in Private Practice, 6(4), 93-101. Mehrabian, A (1972). Nonverbal Communication. New York: Aldine Atherton. Mehrabian, A. & Wiener, M. (1967). Decoding of Inconsistent Communication. Journal o f Personality and Social Psychology, 6, 109114. Mehrabian, A. & Williams, N. (1969). Nonverbal concomitants of perceived and intended persuasiveness. Journal o f Personality and Social Psychology, 13, 37-58. Mehrabian, A. (1969). Significance of posture and position in the communication of attitude and status relationships. Psychological Bulletin, 71, 359-372. Mehrabian, A. (1971). Silent Messages. Belmont, CA: Wadsworth. Mehrabian, A. (1981). Silent Messages: Implicit Communication of Emotions and Attitudes. Belmont, CA: Wadsworth. Meltzoff, A.N. & Moore, M.K. (1977). Immitation of facial and manual gestures by human neonates. Science, 198, 75-78. Milardo, R.M., Johnson, M.P. & Huston, T.L. (1983). Developing close relationships: Changing patterns of interaction between pair members and social networks. Journal of Personality and Social Psychology, 44, 964-976. Millenson, J.S. (1985). Psychosocial strategies for fashion advertising. In M. R. Solomon (Ed.), The Psychology of Fashion. Lexington: Heath. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 251

Miller, Ν., Maruyama, G., Beaber, R.J. & Valone, K. (1976). Speed of speech and persuasion. Journal of Personality and Social Psychology, 34, 615-24. Miller, R.E., Ranelli, C. & Levine, J.M. (1977). Nonverbal communication as an index of depression. In I. Hanin & E. Usdin (Eds.), Animal Models in Psychiatry and Neurology (o. 171-180) New York: Pergamon Press. Mills, J. & Aronson, E. (1965). Opinion change as a function of the communicator’s attractiveness and desire to influence. Journal of Personality and Social Psychology, 1, 173-177. Molloy, J. (1975). Dress for Success. New York: Wyden. Molloy, J. (1977). The Woman’s Dress for Success Book. Chicago: Follet. Montagu, M.F.A. (1971). Touching: The Human Significance of the Skin. New York: Columbia University Press. Morris, D. (1976). Please touch is message of Morris. In L.B. Rosenfeld & J.M. Civikly (Eds.), With Words Unspoken: The Nonverbal

experience (a. 129-132), New York: Holt, Rinehart & Winston. Moss, R.A. (1969). Sources of Variance in Responses to Questionnaires and in Behavior. Journal o f Abnormal Psychology, 74, 405412. Noller, P. (1982). Channel consistency and inconcistency in the communications of married couples. Journal of Personality and Social Psychology, 43(4), 732-741. Noller, P. (1991). Nonverbal communication in marriage. In R.S. Feldman (Ed.), Applications o f Nonverbal Behavioral Theories and Research. New Jersey: Lawrence Erlbaum Associates. Ozols, E.J. & Rourke, B.P. (1985). Dimensions of social sensitivity in two types of disabled children. In B.P. Rourke (Ed.), Neuropsychology of learning disabilities (o. 281-301). New York: Guilford Press. Parnell, R.W. (1958). Behaviour and Physique: An Introduction to Practical and Applied Somatometry. London: Edward Arnold. 252 Η ΣΙΩΠΗΛΗ ΓΛΩΣΣΑ ΙΏΝ ΣΥΝΑΙΣΘΗΜΑΤΩΝ

Patterson, M.L. & Sechrest, L.B. (1970). Interpersonal distance and impression formation. Journal of Personality, 38, 161-166. Patterson, M.L. (1991). A functional approach to non-verbal exchange. In R.S. Feldman & B. Rime (Eds.), Fundamentals o f nonverbal behavior (o. 458-495). New York: Cambridge University Press. Pease, A. (1981). Body Language. North Sydney: Camel Publishing Co. Peele, S. (1988). Fools for love: The romantic ideal psychological theory and addictive love. In R.J. Sternberg & M.L. Barnes (Eds.), The Psychology o f love (a. 159-188). New Haven, CT: Yale University Press. Perlman, D. & Fehr, B. (1987). The development of intimate relationships. In D. Perlman & S. Duck (Eds.), New Approaches to Social Problems: Applications o f Attribution Theory (a. 53-78). San Francisco: Jossey-Bass. Perrisaki, C., Rabavilas, A.D. & Stefanis, C. (1979). Looking differences in relation to examiner’s attitude in paranoid patients and normal controls. Psychiatria clin., 12, 97-104. Person, E.S. (1988). Dreams o f Love and Faithful Encounters. New York: Norton. Philippot, P. & Feldman, R.S. (1990). Age and social competence in preschoolers’ decoding of facial expression. British Journal of Social Psychology, 29, 43-54. Philippot, P., Feldman, R.S. & McGee, G. (1991). Nonverbal behavioral skills in an educational context: Typical and atypical populations. In R.S. Feldman (Ed.), Applications of Nonverbal Behavioral Theories and Research. Hillsdale, New Jersey: Lawrence Erlbaum Associates. Phillips, E.L. (1978). The Social Skills Basis of Psychopathology: Alternatives to Abnormal Psychology. New York: Grune & Stratton. Pitman, R.K., Kolb, B., Orr, S.P. & Singh, M.M. (1987). Ethological study of facial behavior in non-paranoid and paranoid schizophrenic patients. American Journal of Psychiatry, 144, 99-102. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 253

Quinn, R., Tabor, J. & Gordon, L. (1968). The Decision to Discriminate. Ann Arbor, Mich.: Survey Research Center. Reis, H.T., Wheeler, L., Spiegel, N., Kernis, M.H., Nezlek, K.J. & Perri, M. (1982). Physical attractiveness in social interaction: Why does appeareance affect social experience. Journal o f Personality and Social Psychology, 43, 979-996. Renvoise, J. (1982). Incest: A family pattern. London: Routledge & Kegan. Richmond, V.P. McCroskey, J.C. & Payne, S.K. (1991). Nonverbal Behaviour in Interpersonal Relations. NJ: Prentice Hall. Riggio, R E. (1992). Social interaction skills and nonverbal behavior.

In R. S. Feldman (Ed.), Applications of Nonverbal Behavioral Theories and Research (o. 3-31), New Jersey: Lawrence Erlbaum Associates. Riggio, R.E. & Friedman, H.S. (19S6). Impression formation: The role of expressive behavior. Journal of Personality and Social Psychology, 50, 421-427. Riggio, R.E. (1986). Assessment of basic social skills. Journal o f Personality and Social Psychology, 51, 649-660. Rime, B. & Schiaratura, L. (1991). Gesture and Speech. In R.S. Feldman & B. Rime (Eds.), Fundamentals of Nonverbal Behaviour (a. 239-281). New York: Cambridge University Press. Rinn, W.E. (1984). The neuropsychology of facial expression: A review of the neurological and psychological mechanisms for producing facial expressions. Psychological Bulletin, 95, 52-77. Riseborough, M. (1981). Physiographic gestures as decoding facilitators: Three experiments exploring a neglected facet of communication. Journal of Nonverbal Behavior, 5, 172-183. Rosenfeld, L.B. & Plax, T.G. (1977). Clothing as communication. Journal of Comm unication, 27, 24-31. Rosenthal, R. & Benowitz, L.I. (1986). Sensitivity to nonverbal communication in normal psychiatric and brain-damaged samples. In P.D. Blanck, R. Buck, & R. Rosenthal (Eds.), Nonverbal Communication in the Clinical Context. University Park PA: Pennsylvania 2 5 4 Η ΣΙΩΠΗΛΗ ΓΛΩΣΣΑ ΤΩΝ ΣΥΝΑΙΣΘΗΜΑΤΩΝ

State University Press. Rosenthal, R., Blanck, P.D. & Vanniccelli, M. (1984). Speaking to and about patients: Predicting therapist’s tone of voice. Journal of Consulting and Clinical Psychology, 52, 679-686. Rosenthal, R., Hall, J.A., DiMatteo, M.R., Rogers, P.L. & Archer, D. (1979). Sensitivity to Nonverbal Communication: The PONS Test. Baltimore, MD: The John Hopkins University Press. Rubin, Z. (1973). Liking and Loving. New York: Holt, Rinehart & Winston. Rutter, D.R. & Stephenson, G. (1972). Visual interaction in a group of schizophrenic and depressive patients. British Journal of Social and Clinical Psychology, 11, 57-65. Rutter, D.R. (1973). Visual interaction in psychiatric patients. A review. British Journal of Psychiatry, 123, 123-203. Rutter, D.R. (1976). Visual interaction in recently admitted and chronic long-stay schizophrenic patients. British Journal of Social and Clinical Psychology, 15, 295-303. Rutter, D.R. (1977). Visual interaction and speech patterning in remitted and acute schizophrenic patients. British Journal of Social and Clinical Psychology, 16, 357-361. Sackett, G.P. (1966). Monkeys reared in isolation with pictures as visual input: evidence for an innate releasing mechanism. Science, 154, 468-473. Saltz, E., & Dixon, D. (1982). Let’s pretend: the role of motoric imagery in memory for sentences and words. Journal o f Experimental Child Psychology, 34, 77- 92. Scheflen, A.E. & Scheflen, A. (1972). Body Language and the Social Order. Englewood Cliffs, NJ: Prentice Hall. Scheflen, A.E. (1965). Quasi-courtship behaviour in psychotherapy. Psychiatry, 28, 245-257. Scherer, K.R. & Oshinsky, J.S. (1977). Cue utilization in emotion attribution from auditory stimuli. Motivation and emotion, 1, 331346. Scherer, K.R. (1974). Acoustic concomitants of emotional dimen ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 255

sions: Judging effect from synthesized tone sequences. In S. Weitz (Ed.), Nonverbal Communication (σ. 105-111). New York: Oxford University Press. Scherer, K.R. (1981). Speech and emotional states. In J.K. Darby (Ed.), Speech Evaluation in Psychiatry. New York: Grune & Stratton. Scherer, K.R. (1986). Vocal affect expression: A review and model

for further research. Psychological Bulletin, 99,143-165. Seay, T.A. & Altekruse, M.K. (1979). Verbal and nonverbal behaviour in judgements of facilitative conditions. Journal o f Counceling Psychology, 26,108- 119. Sommer, R. (1969). Personal Space. Prentice Hall. Spence, H.S. (1987). The relationship between social-cognitive skills and peer sociometric status. British Journal o f Developmental Psychology, 5, 347-356. Spiegel, J. & Machotka, P. (1974). Messages of the Body. New York: Free Press. Stern, D. (1974). Mother and infant at play: The dyadic interaction involving facial, vocal, and gaze behaviours. In M. Lewis & L.A. Rosenblum (Eds.), The Origins of Behaviour. Vol. 1, The Effects of the Infant on its Caregiver. New York: Wiley. Stern, D.N. (1971). A microanalysis of mother-infant interaction. Journal o f the American Academy o f Child Psychiatry, 10, 501-517. Stier, D.S. & Hall, J.A. (1984). Gender differences in touch: An empirical and theoretical review. Journal of Personality and Social Psychology, 47, 440-459. Strongman, K.T. & Champness, B.G. (1968). Dominance hierarchies and conflict in eye contact. A eta Psychologica, 28, 376-386. Tesser, A. & Paulus, D.L. (1976). Toward a casual model of love. Journal of Personality and Social Psychology, 34,1095-1105. Tesser, A. (1978). Self generated attitude change. In L. Berkowitz (Ed.), Advances in experimental social psychology. Vol. 11, (a. 289338). New York: Academic Press. Tickle-Degnen, L. & Rosenthal, R. (1990). The nonverbal correlates 256 Η ΣΙΩΠΗΛΗ ΓΛΩΣΣΑ ΤΩΝ ΣΥΝΑΙΣΘΗΜΑΤΩΝ

of rapport. Psychological Inquiry, 1, 285-293. Tickle-Degnen, L. & Rosenthal, R. (1992). Nonverbal aspects of therapeutic rapport. In R. Feldman (Ed.), Applications of Nonverbal Behavioural Theories and Research. New Jersey: Lawrence Erlbaum Associates. Tickle-Dengen, L., Rosenthal, R. & Harrigan, J.A. (1989). Nonverbal behaviour as determinant o f favorableness of impressions formed: Eight meta-analyses. Unpublished manuscript. Turner, V.W. (1967). The Forest of Symbols. Ithaca and London: Cornel University Press. Van Hoof, J.A.R. (1972). A comparative approach to the phylogeny of laughter and smiling. In R.A. Hinde (Ed.), Nonverbal Communication (a. 209-238). Cambridge: Cambridge University Press. Vine, I. (1973). Social spacing in animals and man. Social Science Information, 12, 7-50. Wagner, H.L., MacDonald, C.J., & Manstead, A.S.R. (1986). Communication of individual emotions by spontaneous facial expressions. Journal of Personality and Social Psychology, 50, 737-743. Wainwright, G.R. (1992). Body Language. Hodder & Stoughton Educational. Walker, E. (1981). Emotion recognition in disturbed and normal children: A research note. Journal o f Child Psychology and Psychiatry, 22, 263-268. Walker, E., Marwit, S. & Emory, E. (1980). A cross-sectional study of emotion recognition in schizophrenia. Journal of Abnormal Psychology, 89, 428-438. Walker, E., McGuire, M. & Bettes, B. (1984). Recognition and identification of facial stimuli by schizophrenics and patients with affective disorders. British Journal of Clinical Psychology, 23, (1), 3744. Watson, O.M. (1970). Proxemic Behaviour: A Cross-cultural Study. The Hague: Mouton. W7axer, P. (1977). Nonverbal cues for anxiety: An examination of ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 257

emotional leakage. Journal of Abnormal Psychology, 86, 306-314. Waxer, P.H. (1976). Nonverbal cues for depth of depression: set versus no set. Journal of Consulting and Clinical Psychology, 44, 493.

Wells, W. & Siegel, B. (1961). Stereotyped Somatotypes. Psychological Reports, 8, 77-78. Whitcher, S.L. & Fisher, J.D. (1979) Multidimentional reaction to therapeutic touch in a hospital setting. Journal o f Personality and Social Psychology, 37, 87- 96. Williams, E. (1974). An analysis of gaze in schizophrenics. British Journal of Clinical Psychology, 13, 1-8. Willis, F.N. & Hamm, H.K. (1980). The use of interpersonal touch in securing compliance. Journal of Nonverbal Behavior, 5, 49-55. Willis, F.N. & Hofman, G.E. (1975). Development of tactile patterns in relation to age, sex, and race. Developmental Psychology, 11, 866.

Willis, F.N. (1966). Initial speaking distance as a function of the speaker’s relationship. Psychonomic Science, 5, 221-222. Wilson, P.R. (1968). Perceptual distortion of height as a function of ascribed academic status. Journal of Social Psychology, 74, 97-102. Wine, J.D. & Smye, M.D. (1981). Social Competence. New York: Guilford Press. Wolff, C. (1945). A Psychology o f Gesture. London: Methuen. Wolff, C. (1963). Observations on the early development of smiling. In B.M. Foss (Ed.), Determinants of Infant Behaviour, Vol. 2. London: Methuen. Wolff, C. (1969). The natural history of crying and other vocalizations in early infancy. In B.M. Foss (Ed.), Determinants of Infant Behaviour, Vol. 4. London: Methuen Yarbus, A.L. (1967). Eye movement and vision. New York: Plenum Press. Yirmiya, N., Kasari, C., Sigman, M. & Mundy, P. (1989). Facial expressions of affect in autistic, mentally retarded and normal children. Journal of Child Psychology and Psychiatry, 30, 725-735. 258 Η ΣΙΩΠΗΛΗ ΓΛΩΣΣΑ ΤΩΝ ΣΥΝΑΙΣΘΗΜΑΤΩΝ

Zuckerman, Μ., DePaulo, Β.Μ. & Rosenthal, R. (1981). Verbal and nonverbal communication in deception. In L. Berkowitz (Ed.), Advances in Experimental Social Psychology, Vol. 14 (o. 1-59). New York: Academic Press. Γεώργας, Δ. (1986). Κοινωνική Ψυχολογία. Αθήνα. Μάνος, Ν. (1988). Βασικά Στοιχεία Κλινικής Ψυχιατρικής. Θεσσαλονίκη: Univerity Press. Μαράτου, Ό., Σόλμαν, Μ., Ταίτσικα, Ε., Ζαχάρ(οφ, Ε., Μητσοτάκη, Π. και Καραγγέλη, Α. (1981). Πρώιμη ψυχοκινητική εξέλιξη σε ειδικές κοινωνικές συνθήκες. 2ο Πανελλήνιο Συνέδριο Ψυχολογίας: Αθήνα. Παπαδάκη-Μιχαηλίδου και Μελισσάρη-Τζανακάκη (1995). Η μη λεκτική επικοινωνία υγιών και σχιζοφρενών ατόμων. Προς δημοσίευση στα Τετράδια Ψυχιατρικής, τεύχος 51.