ου
J]fr€K.r -OÙ D6--/
Παύλου Γρηγ. Νταβοφίνου
?Γ^"
Η Π Α Ω Τ Ι Ν Ι Κ Η ΠΡΟΣΠΑΘΕΙΑ ΥΠΕΡΒΑΣΕΩΣ Τ Ο Υ ΠΑΑΤΏΝΙΚΟΥ ΑΟΓΟΥ
Διατριβή επί διδακτορία
ΑΘΗΝΑ 1995
^ ! 352.1
Η Π Λ Ω Τ Ι Ν Ι Κ Η ΠΡΟΣΠΑΘΕΙΑ ΥΠΕΡΒΑΣΕΩΣ ΤΟΥ ΠΑΑΤΩΝΙΚΟΥ ΑΟΓΟΥ
Διατριβή έπί διδακτορία
ΑΘΗΝΑ 1995
Θ
Η Π Λ Ω Τ Ι Ν Ι Κ Η Π Ρ Ο Σ Π Α Θ Ε Ι Α ΥΠΕΡΒΑΣΕΩΣ Τ Ο Υ ΠΛΑΤΩΝΙΚΟΥ
ΛΟΓΟΥ
Παύλου Γρηγ. Νταβαρίνου
Η ΠΑΩΤΙΝΙΚΗ ΠΡΟΣΠΑΘΕΙΑ ΥΠΕΡΒΑΣΕΩΣ ΤΟΥ ΠΛΑΤΩΝΙΚΟΥ ΛΟΓΟΥ
Λιατριβή επί δ ι δ α κ τ ο ρ ί α
ΑΘΗΝΑ
1995
Ή δ ι α τ ρ ι β ή αύτη « Ή πλωτινική προσπάθεια υπερβάσεως του πλατωνικού λόγου» εγκρίθηκε από τό Φ.Π.Ψ. της Φιλοσοφικής Σχολής στην συνεδρία τής :
Εισηγητής
: Καθηγητής Γρηγ. Φιλ. Κωσταρας
Συνεισηγητής : Καθηγητής Δημ. Ν. Κούτρας Συνεισηγητής : Καθηγητής Νικ. Δ. Χρόνης
Ήμερα προφορικής εξέτασης
« Ή ε γ κ ρ ι σ ι ς δ ι δ α κ τ ο ρ ι κ ή ς δ ι α τ ρ ι β ή ς υπό τής Φιλοσοφικής Σχολής του 'Εθνικού καί Καποδιστριακοϋ Πανεπιστημίου 'Αθηνών δεν ύποδηλοΐ άποδοχήν των γνωμών του συγγραφέως». (Ν.5343/32, αρθρ. 202,§2).
0
Στην μνήμη τοϋ πατέρα μου Γρηγορίου Ίωάν. Νταβαρίνου, Φιλολόγου - Γυμνασιάρχου.
The Delphic Oracle upon Plotinus BEHOLD that great Plotinus swim, Buffeted by such seas; Bland Rhadamanthus beckons him, But the Golden Race looks dim, Salt blood blocks his eyes. Scattered on the level grass Or winding through the grove Plato there and Minos pass, There stately Pythagoras And all the choir of Love. (W.B. YEATS)
6
ΠΡΟΛΟΓΟΣ
Ό Πλωτίνος (205-270 μ.χ.) ΐ σ τ α τ α ι στό τέλος μ ι α ς μεγαλειώδους πορείας του πνεύματος όπως ε ί ν α ι αυτή του φιλοσοφικού στοχασμού από τους προσωκρα τικούς μέχρι των ήμερων του. 'Αλλά ο Πλωτίνος ευρί σκεται,
επίσης,
καί
στην
αφετηρία
μιας
νέας
φιλοσοφικής εποχής, την οποία ο υ σ ι α σ τ ι κ ά δημιουργεί ô ίδιος με τόν τρόπον πού στοχάζεται καί με τόν τρόπο, πού ερμηνεύει τόν κόσμο.
Διατηρώντας την ελληνική
φιλοσοφική παράδοση τής κ λ α σ σ ι κ ή ς εποχής ανόθευτη, αγωνίζεται νά λύσει τά προβλήματα τής εποχής του · έχει νά παλαίσει μέ νέες καί αλλοπρόσαλλες δέχεται
επιθέσεις
καινούργιων
πεποιθήσεων ·
κατορθώνει νά διαφυλάξει α κ μ α ί ο ελληνικό
ορθολογισμό,
ιδέες · όμως,
τόν παραδοσιακό
καθώς απευθύνεται-
ενάντια
στό πνεύμα τής εποχής του - οχι στον πιστό, αλλά στον σκεπτόμενο άνθρωπο. Ή σημασία του έργου του ε ί ν α ι μεγάλη, όχι μόνο γ ι α τ ί διατήρησε καί διέδωσε α κ ρ α ι φ ν ή τήν αρχαία ελληνική
φιλοσοφία,
ιδίως
εκείνη
άπαλλλαγμένη από τόν φιλοσοφικό
τού
Πλάτωνος,
συγκρητισμό
τής
εποχής του, δηλαδή από τήν μείξη καί τόν συγκερασμό ετερόκλητων στοιχείων, αλλά καί δ ι ό τ ι αποκρούοντας τίς
εξ ανατολής,
μ υ σ τ ι κ ι σ τ ι κ έ ς δοξασίες, οικοδομεί
μία εκπληκτική μεταφυσική. Γιά τήν μεταφυσική αυτή ò KARL JASPERS αναφέρει οτι λογίζεται
έκτοτε δ ι ά
μέσου των χρόνων ως ή καθαυτό μεταφυσική.
Είναι
Θ μεγάλη ή επίδραση, πού
άσκησε οχι μόνον στά έργα
μεταγενεστέρων στοχαστών, όπως τοϋ Γρηγορίου Νύσσης, Διονυσίου
c
' Αρεοπαγίτου,
Spinoza, Heidegger κ.ά.,
Ιεροϋ Αυγουστίνου,
Hegel,
αλλά καί στά έργα επιφανών
λογοτεχνών, όπως τοϋ Goethe, Tolstoi, Yeats κ.ά. Ό
Πλάτων υπήρξε ô μέγας διδάσκαλος του
καί τό πρότυπο του, ωστόσο διεύρυνε καί ανανέωσε τό πλατωνικό
έργο,
οχι
βέβαια
μέ
μία
δουλική
καί
απρόσωπη α ν τ ι γ ρ α φ ή , αλλά μέ τρόπο συστηματικό, μέ μία γ ν ή σ ι α καί δημιουργική προσέγγιση μετατρέποντας τήν πλατωνική δυαρχία σέ ένισμό : ζευγνύει τό κενό ανάμεσα στον νοητό καί τόν α ι σ θ η τ ό κόσμο μέ τήν διπλή
φύση
της
ψυχής,
ή
οποία
μετέχει c
α ι σ θ η τ ο ύ καί τοϋ νοητού κόσμου.
διατριβής
είναι
νά
δειχθεί
τοϋ
O άνθρωπος έτσι
παύει ν ά ε ί ν α ι μετέωρος ανάμεσα σέ δύο έχει δηλαδή διττή υπόσταση.
καί
κόσμους, νά
Σκοπός της μετά χ ε ί ρ α ς μέ
ποιους
τρόπους
ο
Πλωτίνος υπερβαίνει τόν πλατωνικό λόγο καί πώς στή θέση τοϋ λόγου ε γ κ α θ ι σ τ ά τό βιωματικό στοιχείο, όταν ή ψυχή α ρ χ ί ζ ε ι τήν έπιστροφική της πορεία από τόν κόσμο της φθοράς προς τό "Εν, οπού έκει δέν
ισχύει
ούτε λόγος ούτε επιστήμη. Θεμέλιος
λίθος
αυτής
της
διατριβής
αποτελεί- όπως καί κάθε μελέτης τοϋ πλωτινικοϋ έργουή θεωρία περί τών τριών
αρχικών
υποστάσεων
καί
δομικές κατευθύνσεις ε ί ν α ι ή έννοια τοϋ λόγου τόσο στον Πλάτωνα, όσο καί στον Πλωτίνο, ή έννοια της υπερβάσεως καί οι τρόποι υπερβάσεως τοϋ λόγου, δ ι ό τ ι
_8
ò φιλόσοφος πιστεύει οτι ή προσέγγιση του 'Αγαθού δεν γ ί ν ε τ α ι α π ο κ λ ε ι σ τ ι κ ά καί μόνο με τόν λόγο, αλλά με τό βίωμα
μπορεί
ταλαιπωρία
νά
της
οδηγηθεί
κινήσεως
ο
στον
άνθρωπος
από
την
γαλήνιο
χώρο
της
στάσεως, από τήν γνωσιολογική σ φ α ί ρ α σ ' έ ν α απόλυτα η θ ι κ ό επίπεδο. 'Επιδιωκόμενος σκοπός του φιλοσόφου ήταν νά λυτρώσει τόν άνθρωπο της εποχής του άπό τό μεταφυσικό
άλγος
ενοποιούσα
εμπειρία
καί
νά
στην
τόν
οδηγήσει
απόκτηση
της
με
μία
αληθινής
ευδαιμονίας. Προς τους σεβαστούς κ.κ. καθηγητές Κωσταρά,
Δ. Κούτρα
καί
Ν:
Χρόνη,
οι
Γρηγ. όποιοι
αποτελούν τήν τριμελή ε ι σ η γ η τ ι κ ή επιτροπή, εκφράζω ευγνώμονες ευχαριστίες καί γ ι ά τήν σύνολη
επιστη
μονική συνδρομή καί επικουρία καί γ ι ά τίς πολύτιμες υποδείξεις τους κατά τήν πορεία εκπονήσεως της μετά χείρας διατριβής.
Παύλος Γρηγ. Νταβαρ ινος
ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Σελίς ΠΡΟΛΟΓΟΣ
6
ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ
9
ΕΙΣΑΓΩΓΗ
12
Ι. ΚΕΦΑΑΑΙΟ ΠΡΩΤΟ Η ΔΙΑΛΕΚΤΙΚΗ Τ ΟΥ ΕΝΟΣ ΚΑΙ Τ ΗΣ ΥΑΗΣ
18
1. Ο ι α ρ μ ο ί τ ο υ π λ ω τ ι ν ι κ ο ϋ σ υ σ τ ή μ α τ ο ς .
18
2. Το ε ί δ ο ς τ ο υ π λ ω τ ι ν ι κ ο ϋ σ υ σ τ ή μ α τ ο ς .
20
3.TÓ σ ύ σ τ η μ α τ η ς μεθόδου ή ή μέθοδος τ ο υ συστήματος.
23
4. Τ ρ ι α δ ι κ ό ς β η μ α τ ι σ μ ό ς .
26
5. Ο ι ο ν τ ο λ ο γ ι κ έ ς α ρ χ έ ς .
29
ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ Π.ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΛΕΥΤΕΡΟ ΠΟΛΛΟΤΗΤΑ ΚΑΙ ΕΝΟΤΗΤΑ
44 55
1. Ή κ α τ α γ ω γ ή τ η ς ψ υ χ ή ς : ν ο ε ρ ά κ α ί εν λογισμοις.
55
2. Ή ψ υ χ ή ως α ρ χ ή τ η ς κ ι ν ή σ ε ω ς .
58
3. Τ ά ε ί δ η τ η ς κ ι ν ή σ ε ω ς τ η ς ψ υ χ ή ς .
63
ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ
67
ΙΙΙ.ΚΕΦΑΛΑΙΟ Τ Ρ Ι Τ Ο ΟΙ ΘΕΜΕΛΙΩΛΕΙΣ ΠΟΙΟΤΗΤΕΣ ΤΟΥ ΟΝΤΟΣ
70
1. Ο ι ν ο η τ έ ς υ π ο σ τ ά σ ε ι ς .
70
2. Σ τ ά κ ρ ά σ π ε δ α τ ο υ όντως οντος.
73
3. Ύ π ό τό φως τ ο υ λ ό γ ο υ .
78
4. Ό μ ο χ λ ό ς τ ο υ Γ ί γ ν ε σ θ α ι .
82
5. Ο ι α ι σ θ η τ έ ς υ π ο σ τ ά σ ε ι ς .
85
ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ
94
IV. ΚΕΦΑΛΑΙΟ Τ Ε Τ Α Ρ Τ Ο Η ΚΑΤΑΞΙΩΣΗ ΤΟΥ ΛΟΓΟΥ
103
1. Ή κ α τ ά λόγον δ ι ο ί κ η σ η τ ο υ Π α ν τ ό ς .
103
2. Ή β α σ ι λ ε ί α τ ο υ λ ό γ ο υ .
106
3. Ή δύση τ ο υ λ ό γ ο υ .
109
4. Ή τ α υ τ ό τ η τ α των όντων : ο ι λ έ ξ ε ι ς .
111
5. Ή σ ή μ α ν σ η τ ο υ οντος κ α ί ο ι φ θ ό γ γ ο ι .
115
6. Λόγος κ α ί υ π έ ρ β α σ η .
118
7. Υ π έ ρ β α σ η κ α ί ο ν τ ο - λ ο γ ι κ ή λ ε ι τ ο υ ρ γ ί α των φθόγγων.
130
8. Μία ά λ λ η ε ρ μ η ν ε ί α τ ο υ λόγου κ α ί τ η ς υπερβάσεως.
135
ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ
144
V. ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΕΜΠΤΟ ΑΠΑΞΙΩΣΗ ΤΟΥ ΛΟΓΟΥ ΚΑΙ ΦΥΓΗ ΕΞ ΑΥΤΟΥ
155
1. Ή ά ρ ρ η τ η γ ν ώ σ η .
155
2. Ή κ α τ ά σ τ α σ η τ ο υ Θεωρέιν.
158
3. Ή έπ-αφή τ ο υ φωτός.
161
4. Ή unio mystica.
166 -
ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ νΐ.ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΕΚΤΟ ΤΡΟΠΟΙ ΚΑΟΑΡΣΕΩΣ ΚΑΙ ΥΠΕΡΒΑΣΕΩΣ ΤΟΥ ΛΟΓΟΥ
172
177
1. Ή έκπτωση κ α ί τ ά α ι τ ι ά της.
177
2. Ή α ν ά β α σ η κ α ί τ ά κ ί ν η τ ρ α της.
181
3. Μ έ σ α έπ-ανόδου τ η ς ψ υ χ ή ς .
184
3.1'Αρετές: Ή πρώτη β α θ μ ί δ α .
186
3 . 2 Ή γ ν ώ σ η : Ή δεύτερη β α θ μ ί δ α .
191
3.3 Ό έρως τ ο υ ' Α γ α θ ο ύ : Ή Τ ρ ί τ η β α θ μ ί δ α .
196
11 4. Ή ά φ ι ξ η ως ε κ β ο λ ή ε ι ς τ ά π ε δ ί α τ ο υ Ε ν ό ς . ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ
197 201
νΐΙ.ΠΙΝΑΚΕΣ Ι. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΟΣ ΠΙΝΑΚΑΣ
210
Α' ΠΗΓΕΣ
210
Β'ΒΟΗΘΗΜΑΤΑ
2 1 5
II. ΠΙΝΑΚΑΣ ΚΥΡΙΩΝ ΟΝΟΜΑΤΩΝ Α' ΞΕΝΟΓΛΩΣΣΩΝ Β' ΕΛΛΗΝΙΚΩΝ ΠΙ.ΠΙΝΑΚΑΣ ΟΡΩΝ ΚΑΙ ΠΡΑΓΜΑΤΩΝ Α' ΞΕΝΟΓΛΩΣΣΩΝ Β' ΕΛΛΗΝΙΚΩΝ
12
ΕΙΣΑΓΩΓΗ
c
Η έννοια του λόγου στον Πλωτίνο
αξονική,
γι'αύτό
αποτελεί
μία από τίς
ερμηνείας
ή
κατανόηση
της
είναι
σημασίας
θεμελιωδέστερες
της
προϋποθέσεις
της όλης φιλοσοφίας του. 'Υπάρχουν
πολλοί τρόποι προσεγγίσεως της
φιλοσοφικής δ ι δ α σ κ α λ ί α ς του Πλωτίνου.
c
όμως, ή
μία
οποία ε ί ν α ι
απαραίτητη γ ι ά
Η μέθοδος, γνήσια
σύλληψη του βαθύτερου νοήματος του στοχασμού τού Πλωτίνου, ε ί ν α ι εκείνη τού μεγάλου διανοητή.
τής μελέτης
των
κειμένων
Ή δευτερεύουσα βιβλιογραφία,
βέβαια, ή σχετική μέ τήν φιλοσοφία του
ε ί ν α ι σχεδόν
ώκεάνια. Χωρίς, ωστόσο, τήν άμεση επικοινωνία καί γνωριμία
μέ τά ϊ δ ι α τά κείμενα τού φιλοσόφου καμμία c
πρωτότυπη ερμηνεία δέν ε ί ν α ι κατανοητή. άλλωστε,
ό Πλωτίνος δείχνει
σέ κάθε
μελετητή
τόν δρόμο καί τήν τ ε χ ν ι κ ή
Ο ίδιος,
μεταγενέστερο μιας
γνήσιας
πνευματικής συνάντησης, όταν λέγει ότι « τ ά γ ρ α π τ ά του δέν ε ' ι ν α ι
καθόλου καινούργια
ο,τι
ειπώθηκε
τρόπο
συνοπτικό
σ'
αυτά,
από
έχει
άλλους»
καί πώς,
λεχθεί
κατά
καί γ ι ά νά μήν
αφήσει ό βαθύς αυτός στοχαστής καμμία αμφιβολία ως προς τήν ορθότητα τής μεθόδου υπογραμμίζει δικοί
του
λόγοι
δέν
είναι
τίποτε
άλλο
ότι «οι παρά
ε ξ η γ η τ έ ς των π α λ α ι ώ ν λ ό γ ω ν » , αφού βέβαια έγινε διασταύρωση καί τεκμηρίωση των γνωμών των άλλων. Οί υποδείξεις αυτές τού Πλωτίνου συνιστούν μίαν αληθινή
13 πνευματική διαθήκη σ χ ε τ ι κ ά με τόν τρόπο, δηλαδή τήν μέθοδο εργασίας κάθε γνήσιου ερευνητή. Ή συμβουλή αυτή του Πλωτίνου υπήρξε καθο ρ ι σ τ ι κ ή κ α ι γ ι ά τήν δική μας προσπάθεια : ή αναφορά μας στό έργο του Πλωτίνου - συνεχής καί έπιβεβλημένηδ ι ό τ ι μέσω των χωρίων καί δ χ ι μόνον των σχετικών προς τήν έννοια του λόγου, ήταν ό όδηγητικός μας μίτος. Ε ί ν α ι τοϋτο, άλλωστε, απόλυτα σύμφωνο με τό φιλοσο φικό ήθος του μεγάλου αύτοϋ Διδασκάλου.
Φ
* * * ΦΦΦΦΦΦΦΦΦΦΦΦΦΦ
Ή μέθοδος, επομένως, τήν οποία ακολουθεί ή παροϋσα εργασία ε ί ν α ι ή καθαρά 'Αναλυτική νευτική.
- Ερμη
Τά κείμενα καί τά σ χ ε τ ι κ ά χωρία τίθενται
πρώτα κάτω άπό τό πρίσμα της φιλολογικής μεθόδου καί στην
συνέχεια
ερμηνευτούν
καταβάλλεται
φιλοσοφικά.
προσπάθεια
Βέβαια,
μία
νά
τέτοια
φιλοσοφική ερμηνεία δέν ε ί ν α ι δυνατόν νά αποφύγει προσεκτικές
αναφορές
καί
συγκρίσεις
προς
προηγούμενους διανοητές - καί μ ά λ ι σ τ α στον Πλάτωνα, τό πρότυπο του Πλωτίνου- προκειμένου νά εξαχθούν ασφαλή συμπεράσματα. 'Ασφαλώς ή απλή παράθεση τών Χωρίων ούτε τήν ορθή μέθοδο συνιστά, ούτε τήν β α θ ε ι ά καί γ ν ή σ ι α φιλοσοφική ερμηνεία εγγυάται, έάν δεν συνδυαστεί καί δέν
επιβοηθηθεί
προσεγγίσεις.
καί
άπό
άλλες
μεθοδολογικές
14
Τόν
συγγραφέα
της
μετά
χείρας
μελέτης
άπησχόλησε λ.χ. ή σ ε ι ρ ά παραθέσεως καί ερμηνείας των κειμένων. Τοϋτο, όμως, σημαίνει αναπόφευκτη προσφυγή στην ιστορική - γενετική μέθοδο ερμηνείας. λέξεις, τί ε ί ν α ι σειρά
παράθεση
σπουδαιότερο, ή κ α τ ά καί
ερμηνεία
των
Πλωτίνου ή ή συλλογή εκείνων των
Μέ άλλες
χρονολογική απόψεων
του
παραθεμάτων, πού
ε ί ν α ι συγγενή καί όμοια ως προς τό περιεχόμενο; τοϋτο ενα πρόβλημα, πού είχε απασχολήσει
Είναι
καί τόν
επιφανή μαθητή τοϋ Πλωτίνου, τόν Πορφύριο, ό όποιος, όπως
είναι
γνωστό,
διδασκάλου
του
κατέταξε Οχι
κατά
τίς
πραγματείες
χρονολογική
τοϋ
σειρά
συγγραφής, άλλα σύμφωνα μέ τό περιεχόμενο τους.
"Αν
έπρεπε τώρα νά διαφωνήσει κάποιος προς έναν τόσο σημαντικό Πορφύριο,
διανοητή καί μαθητή τοϋ Πλωτίνου, τόν θά
μπορούσε
νά
ισχυριστεί
ότι
ό
προσεκτικός συνδυασμός αυτών των δύο μεθόδων ε ί ν α ι ή καλύτερη
μεθοδολογική
λύση,
ή οποία
προτιμήθηκε
στην συγγραφή τής παρούσης δ ι α τ ρ ι β ή ς . **********************
'Επάνω σ ' α ύ τ ά τά μεθοδολογικά θεμέλια βασίστηκε
ή ερμηνεία τοϋ πλωτινικοϋ
λόγου
καί ή
προσπάθεια μας νά δειχθεί μέ ποιο τρόπο ό Πλωτίνος υπερβαίνει τήν σημασία τοϋ λόγου, όπως αυτή κατα τίθεται σέ όλη τήν προηγούμενη φιλοσοφική παράδοση καί είδικώτερα στον Πλάτωνα.. Έ ρ γ ο δύσκολο, όσο καί κοπιώδες.
Γιά νά ψηλαφίσει κάποιος τήν έννοια τοϋ
λόγου στον Πλωτίνο, πρέπει νά π λ η σ ι ά σ ε ι τόν φιλόσοφο
15
οχι μόνο με γνώσεις, αλλά καί με γνώση, δηλαδή με αγάπη όμοια -ή δυνατόν- προς εκείνη, πού ό Ιδιος κρύβει μέσα στά γραπτά του καί στην ψυχή του, πράγμα τό όποιο ανάγκασε πολλούς καί σπουδαίους μελετητές "·
5
νά τον αποκαλέσουν υ π α ρ ξ ι α κ ό φιλόσοφο. ï [ î »|î SjC · } ! îjC îfS «t» «f4 «J» ·!» «t» ·Γ· »î» ·!· »j» »jî »Ji »J· »j» «t» »f» SfS »I* »J»
Ό Πλωτίνος ε σ τ ι ά ζ ε ι τίς σκέψεις του γύρω από τό πρόβλημα της συλλήψεως
του
'Ενός ή του
Πρώτου · θέλει δηλαδή νά εύρει με ποιο τρόπο μπορεί, οχι μόνον ο ίδιος ό στοχαστής, άλλα καί κάθε άνθρωπος νά οίκειωθεί τό άνενόητο βάθος, τό μέγα μυστήριο του " Οντος · πώς θά συγκατοικήσει
μέ τό " Ον · πώς θά
συνάψει μία βαθειά γνωριμία μαζί του, πώς θά φθάσει σέ μία αυθεντική φιλία καί διαύγαση του Όντος: « ε ι δ ' άλλως
βλέποι
σημαίνει
ότι
ουδέν
ό εϊσω
αύτω
πάρεστι».
Τούτο
οφθαλμός α ν τ ι κ α θ ι σ τ ά ή καί
υπερβαίνει τόν λόγο.
Ε ί ν α ι σημαντικό νά συνδυάσει
κάποιος
τούτο
τό
χωρίο
προς
ενα
άλλο
πολύ
διαφωτιστικό, επίσης τού ιδίου φιλοσόφου: «Τό ίδείν
καί
τό
έορακός λόγου
εστίν
ούκέτι
λόγος,
άλλα
μείζον
λόγω,
ώσπερ
ίδείν
κ α ί τό έ ο ρ α κ ό ς » δέν ε ί ν α ι λόγος απλός ούτε
καί
τό
κ α ί πρό λ ό γ ο υ
δέ
όρώμενον».
καί έπί
τω
Συνεπώς «τό
ισότιμο καί Ισόβαθμο τού λόγου, άλλα κ ά τ ι υπέρτερο τού λόγου, ή δέ θέαση, ή κατά τήν πλωτινική έκφραση, ή θεωρία, εγκλείει μία υψηλότερη λειτουργία ά π ' ο τ ι ό ανθρώπινος δυνατότητες.
λόγος
καί
οί
λογικές
τού
άνθρωπου
16
Ό λόγος καί ή παρουσία του σηματοδοτεί καί αυτόματα προϋποθέτει ενα άντι-κείμενο, προς τό όποιο τείνει.
Τοϋτο
πάλι
αναγκαστικά
δημιουργεί
μία
απόσταση ανάμεσα στον λόγο, πού γνωρίζει καί στό αντικείμενο, πού γνωρίζεται. Χρειάζεται, επομένως, ενα άλλο όργανο, μέσω τοϋ οποίου ν ά ε ί ν α ι
δυνατός ό
μηδενισμός αυτής της αποστάσεως: ό λόγος απομακρύνει από τό Έ ν , καθώς τό κ α θ ι σ τ ά έναντι κείμενο · ό λόγος ως πυρήνας τοϋ «έγώ» γνωρίζει, αλλά καί δ ι χ ά ζ ε τ α ι , αποστασιοποιείται
από τό «σύ». Τό πρόβλημα, όμως,
τοϋ Πλωτίνου ε ί ν α ι νά άρει
αυτόν τόν διχασμό : τό
« έ γ ώ » ν ά τ α υ τ ι σ θ ε ί μέ τό «σύ ». Ό τ α ν μ ά λ ι σ τ α τοϋτο τό « σ ύ » ε ί ν α ι τό "Εν, τό
Πρώτον ή τό 'Αγαθόν, τότε τό
«έγώ» ως λόγος οφείλει όχι μόνο νά προσεγγίσει
τό
« σ ύ » , τό "Εν, άλλα καί ν ά ριφθεί στίς αγκάλες τοϋ Ενός.
'Απλούστερα ό άνθρωπος δέν πρέπει νά προσεγ
γίσει απλώς τό 'Αγαθόν, άλλα καί νά τό βιώσει · καί όχι μόνον ν ά το βιώσει, άλλα νά συγκατοικήσει, δηλαδή νά συμ-βιώσει μαζί του.
8
Ό λόγος, μεταξύ των άλλων χ α ρ α κ τ η ρ ί ζ ε τ α ι άπό μία θεμελιώδη ιδιότητα : « ζ η τ ε ί
τ ά έξω», όμως ή
ψυχή τοϋ άνθρωπου, ή όπως τό λέγει ο Π λ ω τ ϊ ν ο ς : « π ά ν τ α δέ
τά
έν
τυγχάνει έκαστα».
έμοί δέ
έφίενται κατά
μέν
τοϋ
Αγαθού,
δύναμιν
τήν
εαυτών
Ε ί ν α ι προφανές ότι ή διόδευση προς τό
'Αγαθόν καί ή άφιξη σ'αύτό ως σφοδρή
επιθυμία κάθε
άνθρωπου, δέν ε ί ν α ι δυνατόν νά επιτευχθεί μέ τόν λόγο μόνο καί αποκλειστικά.
Ή γνωστική περιπλάνηση δέν
17
έχει τέλος, πολλές φορές οδηγεί σέ κατατυράννηση την έλλογη ψυχή μέ μόνο αλλά σημαντικό κέρδος τό δτι βαθαίνει
τήν
ευθύνη
της
γιά
μία
επιστημονική
προσέγγιση του "Οντος καί τήν οδύνη της νά επανα κάμψει στην αληθινή της πατρίδα, δηλαδή στά πεδία τοϋ Ενός, τού Πρώτου, του 'Αγαθού. Όποιαδήποτε, τώρα, ερμηνεία τού λόγου στον Πλωτίνο κινδυνεύει νά ναυαγήσει, εάν αποσπασθεί άπό τό σύνολο των έργων του, δεδομένου ότι ό Πλωτίνος είναι
ό
πρώτος
συστηματικός
φιλόσοφος
μέ
τήν
σύγχρονη έννοια τού όρου, τό δέ έργο του π α ρ ο υ σ ι ά ζ ε ι εσωτερική άκατάτμητη.
συνοχή
καί
μία
Μέ γνώμονα
ακεραιότητα
αυτή
τήν
σχεδόν
αντίληψη
θά
α ν α λ υ θ ε ί τό σύστημα τού Πλωτίνου καί θά καταβληθεί προσπάθεια νά Ιχνευθεϊ ή έννοια τοϋ λόγου καί οί τρόποι υπερβάσεως του.
18
ΚΕΦΑΛΑΙΟ
ΠΡΩΤΟ
Η ΑΙΑΛΕΚΤΙΚΗ ΤΟΥ ΕΝΟΣ ΚΑΙ ΤΗΣ ΥΛΗΣ.
1. Οί αρμοί τοϋ π λ ω τ ι ν ι κ ο ϋ συστήματος.
"Οπως ή ψυχή ε ί ν α ι αμέριστη, έτσι καί τό έργο του Πλωτίνου έχει άράγιστη ενότητα : ή λευκότητα τοϋ γάλακτος - λέγει.ό Πλωτίνος
- δέν χ ά ν ε τ α ι , όταν
αυτό τοποθετηθεί σέ διάφορα δοχεία. 'Αποτελεί αυτό μία προειδοποίηση προς τόν μελετητή, ώστε ν ά προσέξει ως
κόρη
οφθαλμού
τήν
εσωτερική
ενότητα
τοϋ
πλωτινικοϋ έργου. Γιά νά φθάσει, ωστόσο, ό ερευνητής
σ'ενα
τέτοιο αποτέλεσμα, πρέπει ν ά προσδιορίσει τά κεντρικά μοτίβα, δηλαδή, τίς αξονικές Ιδέες, πού συνέχουν τίς πενήντα
τέσσερις
πραγματείες
τοϋ
φιλοσόφου
μέ
α ν τ ι κ ε ι μ ε ν ι κ ό σκοπό, ο χ ι μόνο νά εκθέσει συστηματικά αυτές
τίς Ιδέες, αλλά
ν ά προσδώσει
σ ' αυτές μία
κ α ι ν ο ύ ρ γ ι α μορφή καί ν ά τίς συνδέσει μέ τήν σύγχρονη πραγματικότητα. Κατάτμηση, επομένως, στην
φιλοσοφία τοϋ
Πλωτίνου δέν ε ί ν α ι δυνατή, δ ι ό τ ι αυτή αποτελεί στην ουσία της έναν ζωντανό οργανισμό, στίς φλέβες καί στά μέλη τοϋ οποίου κυκλοφορεί πάντοτε τό ί δ ι ο πνευματικό αίμα.
Ό μ ο ι ά ζ ε ι μέ ένα ε ν ι α ί ο α ρ χ ι τ ε κ τ ο ν ι κ ό σύνολο,
πού
οποιαδήποτε
αφαίρεση
καθιστά
τό
σύνολο
κατώτερο οργανικά, λειτουργικά καί α ι σ θ η τ ι κ ά .
Τά
19
κατηγορήματα,
οί
χαρακτηρισμοί,
τά
γνωρίσματα
π.χ. της εννοίας της ψυχής θά τά βρούμε καί στην έννοια του Νου καί, οσο τοϋτο κ ι ' ά ν φαίνεται παράδοξο, στό Έν, τό Πρώτο ή τό Τήν οργανισμοί)
έννοια είναι
συναντήσει
του
έκτος
φιλόσοφος
δεν
Πλωτίνος.
στην
του
τόσο
' Η οίκοδόμηση
σύστημα του
αν
ζωντανού
μπορεί
νά
αρχαίος
συστηματικά,
του
τήν
ελληνική
Ουδείς
του νοητικοί)
φιλοσοφικό
ως
υπόλοιπη
Πλωτίνου.
έσκέφθη
τό μέγα
συστήματος
αμφίβολο,
κάποιος
φιλοσοφία,
αποτελεί
'Αγαθό.
οσο
ό
συστήματος
κατόρθωμα.
Τό
Πλωτίνου ε ί ν α ι μία σ ε ι ρ ά φιλοσοφικών
κλάδων, οί όποιοι ευρίσκονται μεταξύ τους σέ σχέση αυστηρής
ιεραρχίας:
Φιλοσοφία τής
Μεταφυσική, Λογική,
' Ηθική,
' Ιστορίας, Φιλοσοφία της θρησκείας,
Φιλοσοφία
τής
πυραμίδα.
Τήν βάση αυτής τής πυραμίδας αποτελεί
εκείνος
ό
κλάδος,
προτεραιότητα. Πρόκειται
Φύσεως
γιά
συνιστούν
πού
μία
φιλοσοφική
θεωρείται
οτι
έχει
Τί σημαίνει αυτή ή προτεραιότητα; μία
αξιωματική
διάκριση
καί
α ξ ι ο λ ο γ ι κ ή ιεράρχηση ενός κλάδου, ή οποία δεν ε ί ν α ι τυχαία,
αλλά
οφείλεται
πρώτον
στό
οτι
περιέχει
θεμελιώδεις αρχές καί δεύτερον στό ότι οί αρχές αυτές εμφανίζονται αμετάβλητες σέ κάθε άλλο
φιλοσοφικό
κλάδο. Ε ί ν α ι οί αρμοί τοϋ πλωτινικοϋ συτήματος. Θεμελιώδης ταυτότητας:
αρετή του ε ί ν α ι
ή αρχή
τής
τό υποκείμενο ε ί ν α ι ταυτόσημο μέ τήν
υπόσταση, ή ουσία μέ τήν έννοια, ή πραγματικότητα μέ
20
τήν λογικότητα, τό άπειρο με τό πεπερασμένο, ό νους με τό νοητό, ό θεός με τόν νου. "Ολα κατ αυτόν τόν τρόπο γεφυρώνονται,
ένώ στην
αναιρούνται, αίρονται. άΡλής
τ
αρχή της Αντίθετα
αντιφάσεως
όλα
επί τη βάσει
της
ή ζ ταυτότητας τά πάντα σ υ ν α ι ρ ο ύ ν τ α ι .
πολλαπλό τητα των φιλοσοφικών
κλάδων
Ή
εντάσσεται,
ένσωμα υώνεται μέσα στην φιλοσοφική πυραμίδα, τό υπόδειγμα της οποίας ε ί ν α ι τό της καθόδου καί της άνόδ,ου. Πρόκειται γ ι ά μία κ α τ ι ο ύ σ α καί μία ανιούσα 12
πορεία,
γιά
παρατήρηση σχετίζονται
μία της
έκπτωση
καί
καταβάσεως
μέ τόν κόσμο
ανύψωση.
υπόκεινται
καί τήν
ολα,
Στην οσα
δημιουργία του.
Αντίθετα στην ανάβαση υ π ό κ ε ι τ α ι ο,τι ευρίσκεται σε σχέση μέ τήν λύτρωση, τήν απελευθέρωση τού άνθρωπου, όπως
φιλοσοφία
της
Αισθητική, 'Ηθική.
Θρησκείας,
Γνωσιολογίας,
Κάθε επί μέρους έννοια - όπως ό
χρόνος, ό αριθμός, ή αρετή- πρέπει νά προστεθεί σ'αύτό τό υπόδειγμα, σ ' α ύ τ ή ν τήν πυραμίδα. είναι
τεκμήριο
καί
σημείο
Τούτο ακριβώς
μιας
συστηματικής
φιλοσοφίας. 2. Τό είδος του π λ ω τ ι ν ι κ ο ϋ συστήματος.
Μέ τήν άνοδο καί τήν κάθοδο, πού συνιστούν μία κοσμική
δ ι α δ ι κ α σ ί α , ενα κοσμικό
σχήμα, ανα
δ ε ι κ ν ύ ε τ α ι τό είδος τού πλωτινικού συστήματος. Τούτο δέν ε ί ν α ι κ υ κ λ ι κ ό , άλλα ευθύγραμμο. Σ'ενα κ υ κ λ ι κ ό σχήμα δέν υπάρχει αυστηρή ιεράρχηση,
21
Οί
έννοιες
σ' αυτό
έχουν
συστηματικό
χαρακτήρα, κάθε μία κατοπτρίζει τό όλο καί μπορεί κάποιος από μία όλως τυχούσα έννοια νά φτάσει σε οποιαδήποτε άλλη.
Αυτό ε ί ν α ι τό κ υ κ λ ι κ ό σύστημα.
ι Έδώ, αντιθέτως, στον Πλωτίνο υ π ά ρ χ ε ι τό πρώτο καί το
έσχατο, τό "Εν καί ή σμένους πόλους.
ϋλη, πού αποτελούν δύο κεχωρι-
Οί έννοιες έχουν μία μονοσήμαντη,
ορισμένη αξία: έχουν δύναμη καί τελειότητα, τά οποία χάνουν,
όταν
εκκινήσεως.
απομακρύνονται
άπό
τόν
πόλο
Τό κ υ ρ ι α ρ χ ι κ ό στοιχείο έδώ δέν ε ί ν α ι ή
σύνταξη καί ή παράταξη, άλλα ή υπόταξη · ισχύει ό νόμος της συνέπειας, της ακολουθίας, των βαθμίδων τού Πρώτου,
τού
Δευτέρου
καί
τού
Τρίτου,
ενώ
τό
παραγόμενο ε ί ν α ι πάντοτε κατώτερο καί χειρότερο τού παράγοντος. Υπάρχουν, βέβαια, στό ευθύγραμμο σύστη μα καί στιγμές, δηλαδή ροπές-τάσεις κυκλικές, όπως άλ λωστε καί τό κυκλικό περιέχει ευθύγραμμες. Άναλυτικώτερα : Ό δρόμος στό σύστημα τού Πλωτίνου οδηγεί άπό τό "Ενα στην ύλη καί άπό τήν ύλη προς τό "Εν. Ε ί ν α ι δηλαδή -εάν συλλάβει κάποιος τά δύο άκρα της ευθείας καί ε π ι χ ε ι ρ ή σ ε ι νά τά ενώσει- ένας κλειστός κύκλος.
C
H ακτινοβολία αυτού τού κλειστού
κύκλου
ε ί ν α ι απείρως μεγάλη, έτσι ώστε νά εμφανίζεται ωσάν μία ευθεία. Ή ποιοτική εκτίμηση τού σύμπαντος ε ί ν α ι τέτοια, ώστε τό πλωτινικό σύστημα νά ε ί ν α ι κ α τ ' αρχή σέ μία σειρά.
Ή μία όμως ακτίνα του, ή οποία δ ι ή κ ε ι
μεταξύ τών δύο πόλ ων, επιστρέφει άντανακλωμένη στον
22
εαυτό της. Τοιουτοτρόπως, ό δρόμος της ε ί ν α ι εκείνος της κ α τ ι ο ύ σ α ς πορείας, της καθόδου πρώτα καί έπειτα ô της ανόδου, της α ν ι ο ύ σ α ς πορείας.
Κατάβαση καί
ανάβαση συνιστούν έκπτωση καί λύτρωση, οι όποιες ως ακτίνες, ως φορές φαίνονται επίσης
πάλι
κερματι-
σμένες, αυτός ό κατακερματισμός, αυτή ή θλάση των άκτίνων οδηγεί στην πολλότητα των σειρών.
"Αν, τώρα,
π α ρ ά γ ε τ α ι αυτή ή θλάση ή κληροδοτείται καί κατά ποιον τρόπο άλληλοεξαρτώνται οι σειρές, επάνω σ α υ τ ά τά ερωτήματα μ ά τ α ι α θά αναζητήσουμε απάντηση. 'Αποτελεί, ωστόσο, γεγονός ότι ή κατάβαση, ή κάθοδος ε π ι τ ε λ ε ί τ α ι κ α τ ά τέσσερις τρόπους : πρώτον ως σειρά
άρχων,
στην
οποία
οί
θεμελιώδεις
έννοιες
παράγονται · δεύτερον ώς λογική σειρά, ή οποία αφήνει τό λογικό Ικρίωμα νά γίνει ολοφάνερο γ ι ά τήν κοσμική δομή · τρίτον ώς κοσμική σειρά, ή οποία μεταβάλλει τίς αρχές
κατά
τήν
κοσμική
δόμηση
σέ
ενεργούσες
δυνάμεις · καί τέταρτον ώς θεολογική σειρά, κατά τήν οποία ή δημιουργία τού κόσμου π α ρ ο υ σ ι ά ζ ε τ α ι ώς έργο της Πρόνοιας καί οί αρχές εμφανίζονται ώς β α θ μ ι α ί ε ς σειρές
άπό νόες,
δηλαδή από πνεύματα. Κατά τήν
ανάβαση αντιστοιχούν ή φιλοσοφία της θρησκείας, ή Γνωσιολογία, ή Α ι σ θ η τ ι κ ή καί
ή
' Η θ ι κ ή 3.
"Ετσι
δ η μ ι ο υ ρ γ ε ί τ α ι ενα πολύγραμμο σύστημα, αλλά πάντοτε επί
τη
βάσει
μιας
σειράς.
Τούτο
σημαίνει
οτι
επιστρέφουν σ ' ό λ ο υ ς τους φιλοσοφικούς κλάδους οί αυτές θεμελιώδεις έννοιες.
' Ε ξ αυτού προέρχεται ή
κλειστή δομή τού συστήματος, ή οποία μαζί μέ τήν
23
συνεπή
διαμόρφωση
του
αποτελεί Γ
ιδιαιτερότητες του Πλωτίνου.
μία
από
τίς
Η ι ε ρ α ρ χ ι κ ή υπόταξη
κλείνει μέσα της τόν υπερβατισμό, την ύπερβατολογική σκέψη,
όπως αυτά
τρέφονται
από τήν
προηγούμενη
ελληνική φιλοσοφία:ήδη στον προσωκρατικό Παρμενίδη τό ελλογο υπερβαίνεται από τό άλογο, τό έτερον του λ ό γ ο υ · στον Πλάτωνα ή 'Ιδέα άπό τό α ι σ θ η τ ό ·
στον
'Αριστοτέλη ό ουράνιος άπό τόν γή'ίνο κόσμο. Ί
3. Τό σύστημα της μεθόδου ή ή μέθοδος τού συστήματος.
Ό Πλωτίνος μέ τό
σύστημα της ύποτάξεως
ε π ι χ ε ι ρ ε ί νά πραγματοποιήσει κ ά τ ι πολύ μεγάλο, τό όποιο συγχρόνως αποτελεί καί α ί τ η μ α προς ικανοποίηση των ανθρώπων της εποχής του. πόθος
νά
γεφυρωθεί
προηγούμενοι
τό
Αυτό τό α ί τ η μ α ε ί ν α ι ô
χάσμα,
φιλοσοφικοί
πού
άνοιξαν
οι
αιώνες καί είδικώτερα ο
Πλάτων ανάμεσα στό αίσθητό καί στό νοητό καί έτσι νά γαληνεύσει
πληρούμενο
ταραγμένων
εκείνων
μεταφυσικού
άλγους
τό
μεταφυσικό
καιρών. ήταν
' Η καθολικό
άλγος
των
πλήρωση
τού
αίτημα
τού
ελληνιστικού κόσμου μέ τίς αβέβαιες προοπτικές καί τίς φρούδες ελπίδες.
'Απλούστερα:
Μέ τήν μέθοδο της ιεραρχήσεως ό Πλωτίνος θέλει νά υπερβεί τόν δυϊσμό, πού δ ι α ι ρ ο ύ σ ε τά πάντα : χώριζε τόν κόσμο σέ νοητό καί αίσθητό, τόν άνθρωπο σέ σωματικό
καί
ψυχικό
κατά
τρόπο
άσυμφιλίωτο,
24
δ ι έ κ ρ ι ν ε τόν ήλιο από τήν γη. ενοποιεί.
' Ιστορικά ο Πλωτίνος ε κ κ ι ν ε ί
παρμενίδειο εστίν
Ό Πλωτίνος τώρα τά
νοειν
ταυτότητα νοειν τε
καί
καί
είναι»
είναι:
από τήν «Ταύτόν
καί διατυπώνει τήν 16
*
άποψη του ως ε π ι ε ι κ ή ορθολογισμό.
Τό νοειν ε ί ν α ι τό
α λ η θ ι ν ό ε ί ν α ι καί ενώπιον του ωχριά τό ε ί ν α ι του α ι σ θ η τ ο ύ κόσμου.
Ή ενέργεια, όμως, τοϋ νοειν ε ί ν α ι ό
λόγος καί ό λόγος ε ί ν α ι ό θεμελιώδης νόμος, ή τά πάντα περιβάλλουσα αρχή : «εν α ρ χ ή η ν ό Λ ό γ ο ς » λόγος ε ί ν α ι τά πάντα.
καί ο
Ε ί ν α ι όμως τά πάντα; Συνεπώς
ως τά πάντα περιέχων, ό λόγος π ε ρ ι έ χ ε ι διαρκώς μέσα του καί τό ετερόν του, τό άλογο.
Δ ι ά τοϋτο ό λόγος
μπορεί νά υπάρξει μαζί μέ τό άλογο καί μέσα σ ' α ύ τ ό . Κατά τόν ίδιο τρόπο στον πλατωνικό λόγο νοούμενον ως μορφή ϊ σ τ α τ α ι απέναντι ή ΰλη, ώς τό άμορφο νοούμενη · έτσι συνάπτεται ή κατηγορία τοϋ Kant μέ τήν άλογη θεωρία, μέ τήν άφωνη θέαση · έτσι δίπλα στον απόλυτο ορθολογισμό τοϋ Έγέλου κ α τ ο ι κ ε ί ή ύλη · έτσι καί στοϋ Spinoza λογικοϋ
τό στήθος, δίπλα εμφωλεύει
ό
στην
μυστικός,
ψυχρή
αγάπη
πνευματικός
' Αλλά στον Πλωτίνο ό ορθολογισμός
τοϋ έρως.
(Rationalismus)
συνδέεται μέ μεγαλύτερη σαφήνεια, σχεδόν άρρηκτα, μέ τόν ανορθολογισμό (Irrationalismus). Ό ανορθολογισμός έχει διπλή τήν α ί τ ί α : πηγή του αποτελεί ή θρησκευ τ ι κ ή νοσταλγία πρώτον, ένώ ή δεύτερη α ι τ ί α ε ί ν α ι ίδια
του ή α ί τ ί α , τουτέστιν ό λόγος.
ή
Αυτό σημαίνει
ότι ή α ί τ ί α τοϋ λόγου δέν μπορεί νά ε ί ν α ι κ ά τ ι λογικό. Δέν υ π ά ρ χ ε ι άλλος τρόπος, εκτός από αυτόν, γ ι ά νά
25
προχωρήσει κάποιος διολισθαίνοντας προς ένα έπέκεινα τοϋ λόγου.
Ή συνειδητή συναδέλφωση
Rationalismus
καί Irrationalismus αποτελεί σ τ ο ι χ ε ί ο χ α ρ α κ τ η ρ ι σ τ ι κ ό καί
έντονο
της
φιλοσοφίας τοϋ
Πλωτίνου.
' Αφοϋ
εκφράζει έτσι μία ταυτότητα νοεϊν καί ε ί ν α ι . ' Ο Πλωτίνος χ ρ η σ ι μ ο π ο ι ε ί προς τοϋτο τήν δική του μέθοδο. "Εδώ, όμως, οί ερμηνευτές τοϋ φιλοσό φου δέν εϋστοχοϋν, όταν δέχονται τήν εκπόρευση, τήν α κ τ ι ν ο β ο λ ί α , τήν ελλαμψη (emanation - emaniotion) ως τήν
μέθοδο τοϋ
πλωτινικοϋ
συστήματος.
Άπό αυτή
α ν α β λ ύ ζ ε ι ωσάν άπό μία πηγή μία σ ε ι ρ ά άπό εκλάμψεις. Τήν άποψη αυτή ενισχύουν οί μεταφορές καί ο ι εικόνες, πού απαντώνται στά πλωτινικά κείμενα, όπως ε ί ν α ι ή ροή, οί α κ τ ί ν ε ς τοϋ ήλιου καί ό ύπερεκχυλισμός.
Ή
εκπόρευση, όμως, ε ί ν α ι σχεδόν αδύνατη, δ ι ό τ ι τό "Εν πρέπει νά μήν εκείνο,
πού
εξηγείται
περιέχει ή νά μήν χ ά ν ε ι τίποτα άπό
παράγει ·
μόνον
άπό
ή τά
εκπόρευση
συνδέεται
Χριστιανικά
καί
συστήματα
ακτινοβολίας. Ή εκπόρευση, ή ακτινοβολία ε ί ν α ι μυθική καί οχι πραγματολογική μέθοδος, δέν πληροφορεί γ ι ά τόν νόμο της εκροής καί θά είχε έννοια μόνο, εφ'όσον ό φιλόσοφος θά έθετε μία αρχή, έναν πόλο. Έν όσω, όμως, τίθενται δύο αρχές ή ενάρξεις, δύο πόλοι, δύο σημεία αφετηρίας (ενα της καταβάσεως καί ένα της αναβάσεως), δέν επιτρέπεται, ή έχει πολύ λιγώτερο λογικό δικαίωμα κάποιος, νά ό μ ι λ ε ! γ ι ά εκπόρευση.
26
Ή μέθοδος τήν οποία ακολουθεί ό Πλωτίνος έχει τά π ρ α γ μ α τ ι κ ά χ α ρ α κ τ η ρ ι σ τ ι κ ά όλων των μεθόδων των ευθυγράμμων ή γραμμιαίων συστημάτων : απέναντι τίθενται - καί έτσι ά ν τ ι π α ρ α τ ί θ ε ν τ α ι - δύο πόλοι ως έννοιες
διαλεκτικές.
άντι-κείμενες
Τοιουτοτρόπως
έννοιες
καί ο ι κ ο δ ο μ ε ί τ α ι
διακρίνονται μία
σύνδεση
ανάμεσα στίς ροπές του ενός καί του άλλου πόλου, μέ αποτέλεσμα κατευθύνσεις,
νά δύο
ανακύπτουν
δύο
αντίθετα
τρέχουσες
αντιτιθέμενες ροπές,
πού
επανειλημμένα τέμνονται καί παράγουν τίς επί μέρους έννοιες.
Στην περίπτωση, βέβαια, τού Πλωτίνου τό
"Εν
καί ή "Υλη ε ί ν α ι οί δύο α ν τ ι π α ρ α τ ι θ έ μ ε ν ο ι πόλοι καί ανάμεσα σ'αύτούς διατρέχει τό ρεύμα της δ ι α λ ε κ τ ι κ ή ς τού Ε ν ό ς καί της Ύλης. Ενός
καί της
Άπό τήν δ ι α λ ε κ τ ι κ ή αυτή τού
"Υλης
αναπτύσσεται ή μέθοδος τού
Πλωτίνου.
4. Ό τριαδικός βηματισμός.
Τό
"Εν οχι
μόνο
δέν περιλαμβάνει τίποτε,
άλλα περιέχει επίσης τά πάντα, καί μ ά λ ι σ τ α οχι κατά τρόπο αφηρημένο, αλλά πολύ συγκεκριμένα.
Δύο ε ί ν α ι
οί ροπές, πού περιέχονται μέσα στό "Εν χωριζόμενες μεταξύ τους, τό αφηρημένο καί τό συγκεκριμένο.
Τό
πρώτο μένει μέσα στό "Εν, δέν α π ο σ π ά τ α ι άπό αυτό, καθώς εγκλείει ολη τήν μακαριότητα καί τήν α κ ι ν η σ ί α • τό δεύτερο, τό συγκεκριμένο παίρνει τήν όδό, πού οδηγεί κατ ευθείαν προς τήν Ύλη.
27
Ή Ύλη άπό την άλλη πλευρά περιέχει επίσης δύο
ροπές,
τό
συγκεκριμένο,
άλλα
προς
τούτοις
περιλαμβάνει στον ίδιο βαθμό καί τό αφηρημένο. Τούτο τό αφηρημένο συνιστά τό Μή - δν, τό κενό ή όπως τό ονομάζει ό Πλωτίνος τό «ουκ ον» καί στην περίπτωση της "Υλης ως τού δευτέρου αντιτιθέμενου πόλου λει τουργεί ή ί δ ι α ή δ ι α λ ε κ τ ι κ ή : τό συγκεκριμένο δηλαδή εγκαταλείπει τήν Ύλη καί παίρνει τόν δρόμο γ ι ά τό Έν, πού,άσφαλώς ε ί ν α ι τό τέλειο. Τοιουτοτρόπως στό αφηρημένο τού Ε ν ό ς δη μιουργείται
ή νοσταλγία γ ι ά τό συγκεκριμένο
της
"Υλης καί στό αφηρημένο της "Υλης εμφωλεύει
καί
πυροδοτείται ό νόστος γ ι ά τό αφηρημένο, δηλαδή γ ι ά τήν τελειότητα τού 'Ενός. είναι
Ή πλωτινική
διαλεκτική
έξοχη καί ως σημείο τομής των κατευθύνσεων,
πού α κ α τ ά π α υ σ τ α
τρέχουν αντίθετες, έκπηδούν οι επί
μέρους έννοιες. Οι ανακύπτουσες ή παραγόμενες έννοιες ολοκληρώνονται
β α θ μ ι α ί α σέ τρεις φάσεις, σέ τρία
βήματα. "Ετσι ή φιλοσοφική μεγαλοφυία τού Πλωτίνου προοδοποίησε ή έπρόλαβε τήν συστηματική δ ι α λ ε κ τ ι κ ή 18
τού Έγέλου καί τήν τριάδα του. Ή πρώτη φάση αυτής της δ ι α λ ε κ τ ι κ ή ς απο κ α λ ε ί τ α ι πρόοδος
καί συντελείται μέ κατεύθυνση άπό
τό αφηρημένο τού Ενός προς τό συγκεκριμένο της Ύλης. Αυτή ε ί ν α ι ή προχώρηση. ' Η δεύτερη φάση ε ί ν α ι ή 20
επιστροφή
κατά τήν οποία έχουμε περισυλλογή
αντανάκλαση αυτής της
έκλάμψεως στην
" Υλη
καί καί
ταυτόχρονα τήν δημιουργία της τάσεως, της νοσταλγίας
28
γ ι ά επάνοδο. 'Αποτέλεσμα αυτής της τάσεως γ ι ά επάνοδο ε ί ν α ι ή αναγωγή, έπίμοχθη
καί
ή τρίτη φάση, δηλαδή ή πορεία,
καρπερή, πού
οδηγεί
στην
βαθμιαία
ανάβαση άπό τό αφηρημένο τής "Υλης στην πληρότητα τοϋ Ε ν ό ς .
Πρόκειται
γ ι ά εκείνη τήν φυγή περί τής
οποίας ομιλεί μέ τόση σαφήνεια στον « Θ ε α ί τ η τ ο » Πλάτων: « Δ ι ό κ α ί π ε ι ρ ά σ θ α ι χ ρ ή έ ν θ έ ν δ ε φεύγειν κατά
οτι
τό
τάχιστα.
δυνατόν·
Φυγή
όμοίωσις
ό
έκεΐσε
δέ
όμοίωσις
δέ
δίκαιον
θεω καί
22
οσιον
μετά φρονήσεως γενέσθαι».
Ή φυγή έχει
καθαρά μεταφυσικό χαρακτήρα καί στερείται παντός ψυχολογικού
χρώματος ή περιεχομένου.
βέβαια, πού συνδέεται φρόνηση,
έχει
ενα
μέ τήν
Ή
ομοίωση,
δικαιοσύνη
δυναμικό γνώρισμα
καί
καί
τήν
τελικό
σκοπό, τήν εκβολή, έπανάπαυση καί παραμονή μέσα στά πεδία τοϋ Ενός, τοϋ Πρώτου ή τοϋ 'Αγαθού. Έ τ σ ι τό Έν ε ί ν α ι τόΤέρμα κάθε τάσεως, κάθε κινήσεως καί κάθε διαλεκτικής. Συνοπτικά αυτή ε ί ν α ι ή π ο ι ο τ ι κ ή δ ι α λ ε κ τ ι κ ή τοϋ πλωτινικοϋ συστήματος, ή οποία ενθυμίζει έντονα 23
τήν
c
Εγελιανή
Σύμφωνα
μέ
τό
τριάδα:
θέση
σχήμα
τούτο
-αντίθεσηαναδύονται
σύνθεση. αενάως
παραγόμενες οί έννοιες. Π ρ ό κ ε ι τ α ι γ ι ά μία δ ι α δ ι κ α σ ί α , ή οποία χαρακτηρίζει καί τίς δύο πλευρές
καί τήν
κατάβαση καί τήν ανάβαση, μόνο πού στην
δεύτερη
περίπτωση μενικές
τής
έννοιες,
αναβάσεως δέν κάτι
τέτοιο
παράγονται θά οδηγούσε
αντικει σέ
έναν
α σ φ υ κ τ ι κ ό παμμεθοδισμό ή στην αντίληψη οτι μία καί
29
μοναδική
μέθοδος
αρκεί
γιά
νά
ερμηνεύσει
σύμπαντα κόσμο, κάθε επιστητό, όπως με ενα
τόν
κλειδί
ανοίγονται όλες οί πόρτες. "Ενα τέτοιο σφάλμα, στό όποιο υπέπεσε λ.χ. ό δ ι α λ ε κ τ ι κ ό ς ματεριαλισμός, 2 4
δέν
θά μπορούσε ποτέ νά τό διαπράξει ό μεγάλος διανοητής καί
έσχατος
φιλόσοφος
τού
αρχαίου
ελληνικού
στοχασμού, ό Πλωτίνος.
5. Οί οντολογικές αρχές
Τό αντιμετωπίζει
μεγάλο
διαλεκτικό
ό Πλωτίνος,
'Αρχής ή των Ά ρ χ ω ν . κόσμου
εκληφθεί
ως
είναι
πρόβλημα, τό
πού
πρόβλημα
της
'Εάν ή 'Αρχή τού σύμπαντος μία,
τότε
τό
πρόβλημα
τού
φθείρεσθαι, δηλαδή τού κακού στον κόσμο παραμένει. Τό "Εν ή Πρώτον ή 'Αγαθόν ε ί ν α ι , βεβαίως, ή πρώτη οντολογική αρχή τού σύμπαντος. Τούτο σημαίνει ότι τό ίδιο τό πρωταρχή
" Εν δέν έχει καμμία αρχή, άλλα ε ί ν α ι από
διαποτίζεται,
τήν
οποία
διακοσμείται
γεννιέται καί
τό
ή
σύμπαν,
διακυβερνάται.
Καθολικοί νόμοι έκπορευόμενοι άπό τό "Εν διέπουν τό σύμπαν: ή τάξη, ό ρυθμός, ή αρμονία καί ή εύκοσμία τού σύμπαντος οφείλονται ακριβώς εις τό Έ ν ως τήν πρώτη καί
μόνη
αρχή
δημιουργούσα
τού τά
σύμπαντος. δντα,
Είναι
ποιούσα
τόν
μία
αρχή κόσμο,
θεμελιώνουσα τήν ζωή. 'Από τό Έ ν -όπως έχει αναφερθεί - γεννάται μέσω απορροής, ακτινοβολίας, έκλάμψεως ό Νους.
Δι'
30
απορροής επίσης γ ε ν ν ι έ τ α ι ή ψυχή. Έξ ανάγκης ή ψυχή γίνεται
ή
δεύτερη,
γίγνεσθαι
καί
ή
οντολογική
φθείρεσθαι,
παρέρχεσθαι.
Με
Πλωτίνος
λύσει
νά
άλλη
αυτόν τό
του
τόν
αρχή
έρχεσθαι
τρόπο
δύσκολο
του καί
άγοηάζεται ό πρόβλημα
της
Θεοδικίας. Τό "Εν ε ί ν α ι , βέβαια, αρχή δημιουργική · ό Πλωτίνος,
ωστόσο,
απολύτως
ούτε
κατηγορήσει.
δέν νά
μπορεί τό
τό
ερμηνεύσει
χαρακτηρίσει,
Χρησιμοποιεί
μεταφορών, εικόνων
νά
προς
τούτο
καί αλληγορικών
τό
πλήθος
εκφράσεων,
όποιες αναδεικνύουν τόν φιλόσοφο ως έναν αισθητικό.
νά
οί
στιλπνό
Ό Πλωτίνος, άλλωστε, ε ί ν α ι ό συγγραφέας
της περίφημης «Περί τού καλού» έννεάδος, μέ τήν οποία καθιερώνεται
ως
θεμελιωτής
τής
μεταφορές
έχουν
ό
συστηματικός
Αισθητικής. ως
αποστολή
εισηγητής
Τέτοιες νά
εικόνες
ερμηνεύσουν
καί καί τό
άρρητο, νά εικονίσουν τό άνείκαστο, νά ιστορήσουν τό ανείπωτο : όπως ό ήλιος εκπέμποντας τήν λάμπουσα θερμότητα του καί τίς ζωοδότριες α κ τ ί ν ε ς του στην γη δέν ελαττώνεται, δέν μειώνεται,
ούτε
μεταβάλλεται,
έτσι συμβαίνει καί μέ τό Έν, τήν δημιουργική αρχή τού παντός. Μεταξύ τού Ε ν ό ς ώς τής δημιουργικής αρχής καί τής ψυχής ώς τής άλλης οντολογικής αρχής παρεμ βάλλεται, βέβαια, ό Νους. Ό Νους ε ί ν α ι τό "Ον καί μ ά λ ι σ τ α τό πρώτο όν, τό όποιο δημιουργείται μέ εκπόρευση από τό Έν. Ό
31
Νους ε ί ν α ι επίσης ό τόπος καί ό χώρος των ιδεών. Ιδέες, πάλι, με τήν σειρά τους συνιστούν
Οί
τόν νοητό
κόσμο ή τόν κόσμο των νοητών. Ό Νους, επομένως, ε ί ν α ι καί εν καί πολλά καί ταύτόν καί έτερον. ό Νους φέρει κ ά τ ι
από τήν τελειότητα του Ε ν ό ς καί
έτσι γ ί ν ε τ α ι καί ό ίδιος ον τέλειο. πλωτινικό
νόμο
Προς τούτοις
της
αφθονίας
ό
Σύμφωνα μέ τόν Νους
ένεκα
της
τελειότητας του γεννά τήν ψυχή. .
Ή ψυχή ε ί ν α ι ή εικόνα τού Νού, ή παραμέ
νουσα απαθής. Τούτο σημαίνει οτι ή ψυχή δέν εισδύει στό σώμα τού κόσμου καί επομένως δέν δεσμεύεται από αυτό, άλλα νοεί καί κοσμεί καί διέπει τό πάν.
'Η
δημιουργία τού 'Ενός εκτείνεται μέχρι της ψυχής τού κόσμου, της ψυχής τού παντός καί παρακάτω προχωρεί ή δημιουργική
επεξεργασία
τού
' Ενός, αλλά μόνο
δι'
έλλάμψεως καί φθάνει μέχρι τού μή οντος, δηλαδή μέχρι της ύλης. Πρέπει, όμως, νά αναφερθεί πλοκή
τών
υποστάσεων
τού
οτι
αισθητού
τήν
όλη
κόσμου
τήν
τελεσιουργεΐ ή ψυχή δ ι ά τών λόγων: «" Ο ν τ ο ς λόγου
οίον
γείας
μή
ενεργείας δυνάμενης
είναι;
Ούτω
γάρ
λόγοι ·
ούτε
γάρ
τοιάσδε, άνευ
καί άνευ
οί
της
τού εν
δέ
σπέρμασι
ούτε
α π λ ώ ς . Οί γ ά ρ λ ό γ ο ι οί π ο ι ο ύ ν τ ε ς ούκ καί
θαυμαστόν
λόγους
είναι».
ουδέν
τάς
ενερ
ενεργούντος
τοις
ψυχή ς
τού
τοιαύτας
' Η ψυχή, όμως, έχει
ψυχαί άψυχοι, ουσίας
οντο-λογική
υπόσταση, γ ι α τ ί προέρχεται άπό τήν δημιουργία τού
32
Ενός. Ή ψυχή ε ί ν α ι ή εικόνα του Νου, ε ί ν α ι τό αληθώς δν, πού υπάρχει στον νοητό κόσμο καί με τήν αισθητή της όψη μετέχει καί του κόσμου του φθείρεσθαι.
Ή
ψυχή, επομένως, ευρίσκεται ανάμεσα στον νοητό καί αισθητό κόσμο καί ε ί ν α ι ουσία καί συγχρόνως γίνεται ή οντολογική αρχή του γίγνεσθαι του αίσθητοϋ κόσμου. Τό πρόβλημα των όντων, πού έρχονται καί παρέρχονται, τό εξετάζει με προσοχή καί
ακρίβεια ο
Πλωτίνος καί βλέπει τά γνωρίσματα των όντων,
ότι
δηλαδή κάθε ον ευρίσκεται μέσα σ'εναν χρόνο καί χώρο, έρχεται καί παρέρχεται, ε ί ν α ι ατομικό καί οπωσδήποτε δέν ε ί ν α ι α ν α γ κ α ί ο , δηλαδή δέν έχει καθολικό κύρος. "Ετσι
ό Πλωτίνος μάς δίδει όλο τόν κόσμο καί τόν
χ α ρ α κ τ ή ρ α τού φθείρεσθαι, δηλαδή τού γίγνεσθαι, τού γ ε ν ν α σ θ α ι καί τού παρέρχεσθαι. Ό , τ ι γίνεται, γίνεται άπό ορισμένες αιτίες καί τά όντα υπάρχουν μαζί μέ κάποια αιτία.
Οί α ι τ ί ε ς αυτές, οί όποιες δημιουργούν
καί κινούν τά όντα, ευρίσκονται ενδοθεν της ψυχής, όπως λέγει ό ίδιος. Ή ψυχή τά μορφοποιεί, ή ψυχή κ ι ν ε ί τ α ι προς τόν εξωτερικό κόσμο καί τά κάνει νά ε ί ν α ι ζώντα. Στην ενέργεια της αυτή, ή ψυχή εμποδίζεται πολλές φορές από τόν εξωτερικό κόσμο καί δέν πράττει τά εαυτής, δηλαδή εκείνα πού θέλει, οπότε ή ψυχή μάλλον πάσχει, παρά πράττει. κατά
τόν
αισθητού
Ά π ' ο λ α αυτά προκύπτει ότι ή ψυχή,
Πλωτίνο, κόσμου,
είναι οί
δέ
ή
οντολογική
αίτιες,
οί
αρχή όποιες
τού τήν
33
περιβάλλουν κύκλω, ε ί ν α ι οί παράγοντες, οι
όποιοι
εξασφαλίζουν τήν διαφοροποίηση. ' Η ψυχή κ α τ '
αρχάς α ν ή κ ε ι στον
νοητό
κόσμο, ε ί ν α ι μέρος του νοητού κόσμου, έν συνεχεία, επειδή τό έργο της δεν ε ί ν α ι μόνο τό νοείν, αλλά καί τό π ο ι ε ί ν , κ ι ν ε ί τ α ι προς τόν αισθητό κόσμο. 'Εδώ ό Πλω τίνος μας θυμίζει τόν μΰθο του Ί α ν ο ϋ , του θεοΰ με τά δύο πρόσωπα.
Τό ενα πρόσωπο ε ί ν α ι τό τεθεωμένον,
εκείνο της θεώσεως, καί τό άλλο πρόσωπο ε ί ν α ι τό έκκοσμικευμένον, εκείνο τό πρόσωπο τοϋ κόσμου.
Όταν
θεαται ή ψυχή, ευρίσκεται μέσα στον χώρο τοϋ Νου, όταν πράττει, δηλαδή όταν μορφοποιεί τήν ύλη, όταν τήν σχηματίζει, όταν ζωντανεύει τίς άπειρες μορφές των όντων μέσα στον κόσμο, τότε ή ψυχή ενεργεί κατά τό αισθητό της μέρος. Μέ τήν θέληση της κατέρχεται, γ ι ά νά αναπτύξει τήν δύναμη της καί νά φανερώσει τίς ενέργειες της, γ ι ά νά "κοσμήσει καθετί τό σωματικό. "Ετσι ή ψυχή μεταλαμβάνει τοϋ αισθητού κόσμου καί γίνεται κοσμική, ενώ α ν ή κ ε ι στον νοητό κόσμο, μετέχει τοϋ αισθητού, διοικεί.
τόν οποίο πλέκει καί
Ή ψυχή, κατά τόν Πλωτίνο, ε ί ν α ι εκείνη, ή
οποία έποίησε πάντα τά ζώα καί ενέπνευσε σ ' α ύ τ ά ζωή. Έποίησε τά ζώα, τά όποια τρέφει ή γη καί ή θάλασσα, κατά τόν ϊδιο τρόπο
οσα ευρίσκονται στον αέρα καί
άστρα θεία υπάρχουν στον ουρανό, καί οχι μόνον αυτό, ή ψυχή έκόσμησε
έποίησε τόν τά
πάντα
ήλιο καί
καί τόν περιάγει
μεγάλο ουρανό, αυτά
έν
τάξει.
Επομένως, ή ψυχή κοσμεί καί κ ι ν ε ί καί ποιεί ζην τό τε
34
πάν
καί
τά
κ α θ ' έκαστον,
όπως
χαρακτηριστικά
29
αναφέρει. ζωής.
Γι αυτόν τόν λόγο αποκαλεί την ψυχή χορηγό
Είναι
πράγματι
ή ψυχή
χορηγός
ζωής
στά
γιγνόμενα καί φθειρόμενα καί επομένως ε ί ν α ι χορηγός ζωής καί στό έμψυχο σώμα,
στό έμψυχο όν, έχει δέ τήν
ζωή αυτής, ά φ ' εαυτής καί π α ρ ' ε α υ τ ή ς καί
επομένως
ε ί ν α ι αθάνατη ως αρχή τής ζωής. Σ ' α υ τ ό τό σημείο πρέπει νά υπογραμμισθεί οτι 6 Πλωτίνος δέν αποδεσμεύεται κ α τ ά βάθος από τόν ορισμό, πού δίδει ό Πλάτων γ ι ά τήν ψυχή: π ά σ α α θ ά ν α τ ο ς . Τό γ ά ρ ά ε ι κ ί ν η τ ο ν τό
δ'άλλο
κινούν
καί
«Ψυχή
άθάνατον ·
ύπ'άλλου
κινούμενον,
π α ύ λ α ν έχον κινήσεως, π α ύ λ α ν έχει
ζωής».
Ή ψυχή, λοιπόν, ε ί ν α ι αρχή, μέ τήν οποία πλέκονται, οικοδομούνται τά πάντα γράφει χαρακτη ρ ι σ τ ι κ ά ό Πλωτίνος: « Ψ υ χ ή ν άλλην τήν
έπεισφέροντας
τού παντός, αλλά
τ α ύ τ η ς , ώς α ρ χ ή ς
δή δ ε ί
εις
τά
οντά,
καί τήν
ου σ μ ι κ ρ ά ς
τ ά π ά ν τ α , ου γ ι γ ν ο μ έ ν η ς
αρχήν
ούσαν
ου
μόνον
έκαστου ούσης,
μετά
πλέκειν
κ α ί α υ τ ή ς , ώσπερ
ά λ λ α , έκ σ π ε ρ μ ά τ ω ν , α λ λ ά π ρ ω τ ο υ ρ γ ο ύ
τά
αιτίας
33
ούσης».
'Επί πλέον ή ψυχή ε ί ν α ι αρχή μέ τήν οποία
συνείρονται, συνυφαίνονται τά πάντα προς άλληλα καί αρχή
άπό
τήν
οποία
ολα,
σύμφωνα
σπερματικούς ή γεννητικούς, τελειώνουν. αναφέρει ακόμη : « Λ ο ι π ό ν
δέ
Ιδείν
κουσαν καί οίον συνείρουσαν
μέ
λόγους
Προς τούτοις τήν
άλλήλοις
έπιπλέπάντα
35
καί
τό
πως
τιθεμένην
αφ' εκάστου
μίαν,
α φ ' ης
έπιφέρουσα πάντα
σπερματικούς περαίνεται».
αρχήν
κατά
λόγους
' Η ψυχή, επομένως,
ε ί ν α ι πρωτουργός α ι τ ί α καί αρχή, ή οποία δ ι ο ι κ ε ί τό παν κ α τ ά λόγον. Έδώ ε ί ν α ι σημαντικό νά παρατεθεί τό έξης
χωρίο
: «
πώς
τό
κατά
δ ι ο ι κ ο ύ σ η ς τό π ά ν
Τ
ποιούντων;
μέν
ποιρύντων ψυχής έχούσης
τής
"Η
όντων
δε, ά λ λ ' ώ ς τους
των
λόγων,
ούχ
ώς
είδότων
μάλλον
δέ
της
λόγους
τους
ε ί δ υ ί α ς τ ά έκ των έ ρ γ ω ν
περ ι ε σ τ η κ ό τ ω ν
ψυχή ς
Α ρ ' ο ύ ν των λ ό γ ω ν α υ τ ά
α υ τ ή ς α π ά ν τ ω ν · των γ ά ρ α υ τ ώ ν καί
λόγον
γεννητικούς συμβαίνοντα συμπιπτόντων
τά α υ τ ά πάντως
προσήκει
ά π ο τ ε λ ε ϊ σ θ α ι · ά δή π α ρ α λ α β ο ύ σ α ή π ρ ο ' ί δ ο ύ σ α ή ψυχή
έπί τ ο ύ τ ο ι ς
τά
εφεξής
περαίνει
καί
συνείρει».35 Ή ψυχή, λοιπόν, ε ί ν α ι αρχή καί υ φ α ν τ ι κ ή του
παντός,
αλλά
καί
περαιωτική
:
είναι
διαμορφώσεως έκαστου ζώου, αρχή από τήν
αρχή
οποία τά
μέρη έκαστου ζώου δ ι α π λ ά θ ο ν τ α ι καί συντάσσονται καί συμπλέκονται σέ αρμονία καί σέ ρυθμό καί σέ εύκοσμία καί σέ τάξη προς τό όλον.
"Ετσι ή ψυχή ποιεί πάντα
έχουσα λόγον αρχής ή μάλλον ή ψυχή ε ί ν α ι λόγος καί κεφάλαιο των λόγων καί ενέργεια αυτής
ενεργούσης
ε ί ν α ι οί λόγοι, ή δέ ουσία ε ί ν α ι ή δύναμη τών λόγων, όπως αναφέρει ό Πλωτίνος καί συνεχίζει πώς ενέργεια κάθε ψυχής ε ί ν α ι οί λόγοι,
36
δηλαδή οί λόγοι ε ί ν α ι
δυνάμεις τρεπτικές τής ύλης, τρέπω σημαίνει μετατρέπω,
36
μεταβάλλω, αλλοιώνω, διαπλάθω, μορφοποιώ δ ι ά των λόγων · σημαίνει δτι ή ψυχή παρέχει είδος καί μορφή στην -ύλη. Οί δε λόγοι ε ί ν α ι δυνάμεις, πού ενυπάρχουν μέσα στά σπέρματα. Ε ί ν α ι χ α ρ α κ τ η ρ ι σ τ ι κ ό ότι ούτε τους - πού ε ί ν α ι δυνάμεις
λόγους
σπερματικές, αλλά ούτε καί τόν
λόγο, ό όποιος ε ί ν α ι μία ολότητα καί διαποτίζει τήν ύλη, τά όντα καί τους επί μέρους λόγους - θεωρ εϊ ως τέρμα ό Πλωτίνος, άλλα προσπαθεί ν ά υπερβεί καί τους σπερματικούς λόγους καί τόν λόγο.
Διότι
ούτε οί
σπερματικοί λόγοι όλιγώτερο, ούτε ό λόγος περισσότερο ε ί ν α ι δυνατό νά δώσουν τήν εσωτερική θεωρεί
ευδαιμονία στην
ως έσχατο
σκοπό
μ α κ α ρ ι ό τ η τ α καί τήν ψυχή, πράγμα τό όποιο
της ανθρωπινής υπάρξεως.
Λόγοι κυρίως καί έν συνεχεία λόγος υπερβαίνονται μέσα στην φιλοσοφία τού Πλωτίνου. Ή ψυχή ε ί ν α ι εικόνα καί δημιούργημα τού Νού, νοούσα καί γενομένη προς τόν Νουν φωτίζεται καί γ ί ν ε τ α ι λογική, καί οχι μόνον αυτό, άλλα έχει τά είδη δανεισμένα άπό τόν Νού μέσα της: « ο ί ο ν μένα
καί
φιλόσοφος.
οίον
κεχωρισμένα»
άνειλιγγράφει
ό
Διαστέλλει, όμως, τήν θέση του άπό τους
Στωικούς καί δ ι α δ ά σ κ ε ι ότι ό λόγος ε ί ν α ι εκείνο, πού απορρέει
άπό τόν Νού καί απορρέει πάντοτε, όταν
υ π ά ρ χ ε ι ό Νους παρών μέσα στά όντα : « Ν ο υ ς δούς τι τά
εαυτού εις
πάντα
ύλην
είργάζετο,
άτρεμής καί
τούτο
δέ
λόγος
τοίνυν ήσυχος έκ
τού
37
ό υ ε ί ς , τ ό γ ά ρ α π ο ρ ρ έ ο ν έκ ν ο υ λ ό γ ο ς , κ α ί
αεί •ΊΟ
ά π ο ρ ρ ε ί εως ά ν ή π α ρ ώ ν εν τ ο ι ς ο ύ σ ι
νους».'
Έφ'οσον, δηλαδή, ή ψυχή νοεί καί ζή τόν βίο μέσα στον Νου, ò Νους π α ρ ί σ τ α τ α ι μέσα σ ' α ύ τ ή , οπότε απορρέει μέσα στην ψυχή ό λόγος.
Ό λόγος π α ρ ί σ τ α τ α ι « ο ί ο ν
ε κ λ α μ ψ ι ς εξ α μ φ ο ΐ ν ν ο υ κ α ί ψ υ χ ή ; κ α ί κατά
νουν
διακείμενης
γεννησάντων
ψυχής
τόν
λό39
γον τ ο ύ τ ο ν ζωήν λόγον τ ι ν ά ή σ υ χ η
'έχουσα».
Κατ αυτόν τόν τρόπο ή ψυχή διακείμενη κ α τ ά
\
νουν έχει μέσα της λόγους καί λόγο.
ΟΙ λόγοι καί ό
λόγος ε ί ν α ι ή άτρεμής καί ήσυχος ζωή της ψυχής. Κάθε ζωή, όμως ε ί ν α ι ενέργεια : « ε ν έ ρ γ ε ι α πυρ
ενεργεί,
άλλ'ή
ενέργεια
δέ ο ύ χ ως τό
αυτής, καν
α ί σ θ η σ ί ς τ ι ς παρή κ ί ν η σ ί ς τ ι ς ουκ "Ετσι
μή
εική».
ή ψυχή ως αρχή του γίγνεσθαι του αισθητού
κόσμου καί των αισθητών, τό πάν κ α τ ά λόγον δ ι ο ι κ ε ί . ' Ιδιαίτερα χ α ρ α κ τ η ρ ι σ τ ι κ ό καί σημαντικό ε ί ν α ι
τό
χωρίον, οπού ό Πλωτίνος γράφει: « Ο ί ς γ ο ϋ ν α ν π α ρ ή καί
μετάσχη
λελόγωται,
όπωσοϋν
τ ο ϋ τ ο δέ ε σ τ ί
ότιοΰν,
ευθύς
μ ε μ ό ρ φ ω τ α ι , ως τ ή ς
ε ν ε ρ γ ε ί α ς τής κ α τ ά τήν ζωήν μ ο ρ φ ο ΰ ν δ υ ν α μ έ νης
και
κινουσης
ούτως
ως
μορφουν».
Κατ
αυτόν τόν τρόπο, λοιπόν, διαπιστώνουμε ότι ή ενέργεια τής ψυχής ε ί ν α ι ό λόγος. Γενικά ή ψυχή ως αρχή τά πάντα πλέκει καί συνείρει καί περαίνει. Τό ίδιο κ α τ ά λόγον καί λόγους πλάθει τά μέρη του παντός καί τά συντάσσει ως κόσμον.
38
Παρέχει ή ψυχή με τους λόγους στην λοιπόν,
της σχήμα καί μορφή
ΰλη καί τήν μορφοποιεί. ή ψυχή
είναι
Γ ι ' α υ τ ό ν τόν λόγο,
οντολογική
αρχή
καί
αυτή,
δημιουργική των όντων του αισθητού κόσμου, δηλαδή α ι τ ί α τοϋ γεννάσθαι
καί φθείρεσθαι.
'Αλλά ή ψυχή
δεν περιορίζεται μόνο στην δημιουργική, πλαστική καί σ υ ν τ α κ τ ι κ ή της ενέργεια, μέ τήν οποία συντάσσει κόσμο τά πάντα, παρακολουθεί
τά
αλλά προχωρεί καί περαιτέρω έργα
αυτής
δημιουργήματα της ως μητέρα.
καί
σέ καί
φροντίζει
τά
Ή ψυχή, δηλαδή, α σ κ ε ί
καί επανορθωτική ή διορθωτική ενέργεια, κάθε βλάβη, κάθε φθορά, κάθε επίσχεση της λειτουργίας των όντων παρακολουθείται
από
τήν
ψυχή.
' Ενεργεί,
όπως
αναφέρει ό Πλωτίνος, σάν ένας γεωργός, ό όποιος, άφοϋ έσπειρε ή έφύτευσε, διορθώνει κάθε φορά, όσα έβλαψαν βροχεροί χειμώνες ή συνέχεια παγετώνων θύελλες ανέμων.
ή μεγάλες
Έ τ σ ι ακριβώς περιγράφει ό Πλωτίνος
τίς φροντίδες της ψυχής χρησιμοποιώντας
ποιητικές
εκφράσεις,
δυσχέρεια
όταν
τοϋτο
τό
επιβάλλει
ή
ερμηνείας. Ή ψυχή, ως αρχή, γνωρίζει τόν εαυτό της καί ενεργεί καθώς ε ί ν α ι τό έργο της καί τό καθήκον της. Τριπλή ε ί ν α ι αναφέρεται
ή αναφορά τής ψυχής : πρώτον ή ψυχή εις
τό πρό
εαυτής, δεύτερον
ή
ψυχή
αναφέρεται ε'ις έαυτήν καί τρίτον εις τό μετ'αυτήν. Ή ψυχή αναφέρεται εις τό πρό εαυτής, βλέ πουσα προς τό πρό εαυτής δηλαδή προς τόν Νουν, νοεί, γίνεται νοερά καί ζή είς τόν κόσμο των Ιδεών, πού ε ί ν α ι τά αρχέτυπα
39
τά αρχέτυπα του αισθητού κόσμου καί έτσι οδηγείται σε ένωση, σε έκσταση καί σε άπλωση, πού ε ί ν α ι ένας άλλος τρόπος του ίδειν.
Στον δεύτερο τρόπο αναφοράς
της ψυχής, δεδομένου ότι ή αναφορά της ε ί ν α ι τριπλή, ή ψυχή αναφέρεται στον Ιδιο της τόν εαυτό, βλέπουσα τόν εαυτό της τείνει νά ενωθεί μέ τόν εαυτό της, σώζει τόν εαυτό της.
Τό τρίτο είδος
τής
αναφοράς τής ψυχής
ε ί ν α ι οτι αυτή αναφέρεται εις τό μετ'αυτήν, δηλαδή ή ψυχή δέν βλέπει προς τά πίσω, πρώτο είδος αναφοράς, τόν νου καί νοοποιείται, δεν βλέπει τόν εαυτό της, οπότε γ ί ν ε τ α ι αρχή ζωοποιητική, μορφοποιητική, εκτυπώνει στην ύλη τά εϊδη της, αλλά βλέπει καί ε ι ς τό μετ'αύτήν, δηλαδή σ' εκείνο, πού δέν ε ί ν α ι
συγγενικό
μέ τόν
έσώτατο πυρήνα της, μέ τήν ουσία της, δηλαδή εις τόν κόσμο. Ω σ τ ό σ ο , τό έργο τό όποιο επιτελεί μέσα στον κόσμο,
ε ί ν α ι διάφορο, δέν ε ί ν α ι συγγενές προς τήν
ουσία της, ε ί ν α ι ή διαρκής γένεση, πράγμα τό όποιο τήν καταταλαιπωρεί, ή συνεχής κοινωνία μέ τόν κόσμο τήν εμπλουτίζει
σέ
επιθυμίες,
πολλές
φορές άλογες
καί
άναδέχεται
αυτή θυμούς καί άλλα πάθη σωματικά.
Διατελεί εν τω σώματι, ζή εν τη στιγμή καί όπως λέγει ô Πλωτίνος
είναι:
«εκπτωσις
π τ ε ρ ο ρ ρ ύ η σ ι ς τ η ; ψυχής....» .
καί
φυγή
καί
Ή ψυχή, επί πλέον,
από ηδονές καί επιθυμίες καί λύπες .δυσχεραίνεται ή α ν ά τ α σ η αυτής προς τόν Νουν καί προς τίς νοήσεις, αποξενώνεται άπό τήν ο ι κ ε ί ο της έργο.
οικεία της ενέργεια
καί τό
Οικεία ενέργεια τής ψυχής ε ί ν α ι ή
ένωση μέ τόν Θεό. "Οσα ή ψυχή νοερώς ευρίσκει καί
40
κατανοεί καί
ενεργεί, δηλαδή όσα ενδοθεν έχει, αυτά
ε ί ν α ι τά συγγενικά με την ψυχή, τά άλλα ε ί ν α ι πάθη, είναι
κωλύματα,
Αντίθετα
δεν
είναι
οικεία
προς
αυτήν.
τήν καταβυθίζουν μέσα στό σώμα, γίνεται
υποχείρια του σώματος καί υπήκοος αύτοϋ, ενώ έπρεπε τό σώμα νά ε ί ν α ι υπήκοο στην ψυχή. Ή ψυχή, λοιπόν, στην τάση της νά άποστραφει από τίς επιθυμίες της, τους θυμούς της, τους φόβους καί από τά έξω περιεχόμενα, α π α λ λ ά σ σ ε τ α ι άπό τά εν τω κόσμω δεινά καί καθαίρεται. Γ ι ' α υ τ ό κάθε αρετή ε ί ν α ι κάθαρση της ψυχής καί κάθε κάθαρση ε ί ν α ι έπαναγωγή της ψυχής προς τό ο ι κ ε ί ο . σιγά,
βήμα
προς
βήμα
Μ'αύτό τόν τρόπο σ ι γ ά οικοδομεί
ό Πλωτίνος
τήν
υπέρβαση τού λόγου μέ τήν αρετή, με τήν κάθαρση, μέ τήν έπαναγωγή, μέ τήν επιστροφή, μέ τήν ενάρετη ζωή, μέ τήν νοοποίηση τής ψυχής καί τήν επάνοδο της στην πηγή του καλού, τόν Νού καί μέσω τού Νού προς τήν υπέρτατη πηγή, πού ε ί ν α ι τό Έν. Πώς ε ί ν α ι δυνατή ή επιστροφή τής ψυχής στον Νού καί μέσω τού Νού στό Έ ν ;
Αυτό σημαίνει οτι
ή υπέρβαση τού λόγου όχι μόνον έκπτύσσεται μέσα στό σύστημα τού Πλωτίνου, αλλά καί κορυφώνεται. Αυτή ή υπέρβαση, ή έπαναγωγή είς τό Έ ν γ ί ν ε τ α ι μέ τήν όρεξη τού αγαθού. «ου
Ε ί ν α ι μία θεμελιώδης τάση τής ψυχής τό :
δεισθαι
των
έκτος»,
δηλαδή νά μήν
έχει
ανάγκη τά έξω άπό αυτή, άλλα νά έπιποθει νά στραφεί ι προς τό Έν ή 'Αγαθόν. Βέβαια, χ ρ η σ ι μ ο π ο ι ε ί το σώμα ως όργανο, άλλα δέν α ν α γ κ ά ζ ε τ α ι νά δεχθεί τά δ ι ά τού
41
σώματος παθήματα, όπως δεν δέχονται τά παθήματα των οργάνων οί τεχνίτες.
Ή ψυχή δηλαδή, κάνει χρήση της
αίσθήσεως, έφ'όσον πρέπει νά γνωρίσει τά παθήματα, πού ε ί ν α ι
έξω άπό αυτή, παρά ταϋτα, όμως,
είναι
χωριστή άπό αυτά τά παθήματα καί παραμένει απαθής καί « άλλα
ως
ε ί δ ο ς εν ύ λ η
πρώτον
μέν
ως
έσται
εν τω
χωριστόν
σώματι,
είδος,
εσται
ε ' ί π ε ρ ο υ σ ί α . . . . » γράφει ο Πλωτίνος. ·,
' Ωστόσο,
ό άνθρωπος πρέπει νά
φυλάττει
απαθή τήν ψυχή, όπως συμβουλεύει ô φιλόσοφος: « δ ε ι τήν ψυχήν φ υ λ ά τ τ ε ι ν , αυτήν α ί τ ί α ν άλλω
τού
αυτήν».
τοιούτου
ή
γενομένην
συμπάσχειν
καί
Ό άνθρωπος δεν δ ι ά γ ε ι έχοντας μόνο τήν
α ι σ θ η τ ι κ ή δύναμη, ούτε μόνο τόν λογισμό καί τόν νου τόν αληθινό, άλλα δ ύ ν α τ α ι μέσω τού νού καθαίροντας τήν ψυχή, γυμνάζοντας αυτή, διώκοντας ο,τ ι αμαρτωλό ε π ι κ ά θ ι σ ε πάνω σ ' α ύ τ ή , νά φτάσει στην έκσταση,
σ'
έναν άλλον τρόπο, μέ τόν όποιο μπορεί νά δει τόν μόνον αληθινό καί αυτός δεν ε ί ν α ι
ό έλλογος τρόπος, άλλα ή
φυγή, ή μονή, ή άπλωση, ή έκταση, ή κάθαρση, ή δ ι ά χ υ σ η μέσα στά πεδία τού αληθώς οντος. άνθρωπος
οφείλει
νά
ζή
κατά τρόπο
προτρέπει ό Πλωτίνος : « τών σ π ο υ δ α ί ω ν τό ζ η ν
ου κ ε χ υ μ έ ν ο ν
είς
Γι'αυτό ό
συγκεκριμένο ανθρώπων
αϊσθησιν,άλλ'έν
τω
47
αύτώ
συνηγμένον».
Δηλαδή
ό
άνθρωπος ό
αληθινός συνάγεται στά μέσα καί μ ' α υ τ ό ν τόν τρόπο καθαίρεται. ούτω
καλά
«'Αλλά γάρ έστι δημιουργούσα,
καί ή φ ύ σ ι ς ή τά πολύ
πρότερον
42
π ρ ό τ ε ρ ο ν κ α λ ή , η μ ε ί ς δε των έ ν δ ο ν ο υ δ έ ν είθισμένοι
ου
διδότες
άγνοούντες,
ότι
τό
διωκόμενον
άλλο
κάλλος
τό
ένδον καί
έξω
διώκομεν
κινεί.'
ουκ
εν
ότι
τό
μεγέθει
τό
ού δή κ α ί ά λ η θ ε ί α μ ά λ λ ο ν
ό τ α ν τω φ ρ ό ν η σ ι ν
όράν
κάλλος,
έ ν ί δ η ς κ α ί ά γ α σ θ ή ς ουκ
τό π ρ ό σ ω π ο ν ά φ ο ρ ω ν ·
άλλα πάσαν
εις
μορφήν 48
άφείς
διώκης
τό
εϊσω
κάλλος
αυτού·».
Στά
χωρία α υ τ ά περιέχονται όχι απλώς ενδείξεις, άλλα θά μπορούσαμε νά ισχυριστούμε, αποδείξεις του τρόπου, μέ τόν όποιο ε ί ν α ι δυνατό νά γίνει ή υπέρβαση του λόγου, όπως εννοεί αυτήν τήν υπέρβαση ό Πλωτίνος. Συμπερασματικά, ή ψυχή ε ί ν α ι ή του παντός κόσμου, του αισθητού αρχή. Διατελεί καί εν τω νοητφ κόσμω, χωρίς σώμα, ελεύθερη, κ ύ ρ ι α εαυτής, άλλα ε ί ν α ι καί κ ύ ρ ι α της κοσμικής α ι τ ί α ς . Ή ψυχή ε ί ν α ι τ ρ α γ ι κ ή καί
διχασμένη,
γιατί
αντιμάχονται
μέσα
της
δύο
δυνάμεις, ή όρεξη προς τόν Νού καί ή επιθυμία προς τόν κόσμο.
Καί στό έργο του Πλωτίνου, άλλα καί στην ί δ ι α
τήν ζωή έκπτύσσεται
νικηφόρα ή όρεξη προς τόν Νου
καί ό πόθος του Αγαθού.
Ε ί ν α ι απαραίτητο, όμως, εδώ
νά τονισθεί οτι ό διχασμός, πού ταράσσει τήν ψυχή καί τήν
κάνει
άντίδρομη
ανειρήνευτη, καί
αντίθετη
στηρίζεται δύναμη.
σ' αυτή
Διότι
τήν
α φ ' ενός
υπάρχουν ορμές, πού χαλκεύουν δεσμά γ ι ά τό πνεύμα, ά φ ' έ τ ε ρ ο υ υπάρχει ή όρεξη τού 'Αγαθού, ν ι κ ά στην ψυχή τουλάχιστον καί στην περίπτωση της ή όρεξη τού 'Αγαθού, αφού μάλιστα αυτή ή όρεξη δέν υπάρχει μόνον
43
στην
ψυχή
«Αναβατέον
άλλα ούν
υπάρχει πάλιν
ορέγεται πάσα ψυχή καί
του
ψυχή
είναι
όμο ι ω θ ή ν α ι ».49 τρόποι
έπί
τό
καί
στά
οντά.
Αγαθόν
ού
ζωής γ ά ρ α ί τ ι ο ν κ α ί Ν ο υ
έρçc ο ύ ν
θεοϋ ένωθήναι
ακόμη
κατά
θέλουσα
φύσιν βούλεται
έχουσα δε θεώ
Αλλά ή υπέρβαση του λόγου καί οί
μέ τους οποίους π ρ α γ μ α τ ο π ο ι ε ί τ α ι μέσα
στό
μεγαλόπνοο έργο του Πλωτίνου θά ε ί ν α ι τό αντικείμενο λεπτομερέστερης περαιτέρω διαπραγματεύσεως.
44
ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ /
ΠΡΟΛΟΓΟΥ -ΕΙΣΑΓΩΓΗΣ - ΚΕΦΑΛΑΙΟΥ Α
1. Τό
ποίημα αυτό ε ί ν α ι του W.Β.YEATS, ' Ι ρ λ α ν δ ο ύ
ποιητή καί συγγραφέα (1856-1939), πού τιμήθηκε με τό βραβείο Νόμπελ λογοτεχνίας 1923.
'Επηρεάστηκε
πολύ από την φιλοσοφία του Πλωτίνου, γ ι '
αυτό
συνέθεσε τό ποίημα « Ό Δελφικός Χρησμός γ ι ά τόν Πλωτίνο».
W.Β.YEATS, «Μυθολογίες
έκδ. Πλέθρον,
καί
οράματα»
Α θ ή ν α 1983.
Ό Δελφικός Χρησμός γ ι ά τόν Πλωτίνο Δές, κολυμπά ò μέγας ò Πλωτίνος Νά τος, μέ πόσα κύματα παλεύει! Τοϋ γνέφει ο Ραδάμανθυς ο πράος, Μά ή Χρυσή Φυλή αμυδρή στό βάθος, Αίμα αλμυρό τά μ ά τ ι α δυσκολεύει. Σκόρπιοι πάνω στην απλωσιά των χόρτων "Η μές στων δένδρων τή συστάδα Περνούν ο Μίνως καί ô Πλάτων, Έ κ ε ι κ ι ò Πυθαγόρας μεγαλόφρων Καί της 'Αγάπης δλ' ή χορωδία. (W.B.YEATS) 2. Karl Jaspers, Εισαγωγή στή Φιλοσοφία έκδ. Αθήνα μοποιεί
(άχρον.) σελ. τό
παράδοσης
σύνολο ως
μέσο
295
: «...ο
Δωδώνη,
Πλωτίνος
της
αρχαίας
γιά
νά
χρησι
φιλοσοφικής
διατυπώσει
εκπληκτική μεταφυσική, ή οποία λογίζεται
μίαν έκτοτε
καί δ ι ά μέσου των χρόνων ως ή καθαυτό μεταφυσική. t
H μυστική γαλήνη κ ο ι ν ω ν ε ι τ α ι μέ τήν μουσική τού φιλοσοφικού λογισμού, πού παραμένει
αξεπέραστη
45
καί πού με τόν ενα ή τόν άλλο τρόπο α ν τ η χ ε ί , οπού έκτοτε κ ι ν ε ί τ α ι ò μεταφυσικός στοχασμός».
3. Ε ί ν α ι γνωστό στην
δτι
άποφατική
ο Πλωτίνος θεολογία
επέδρασε
τοϋ
βαθύτατα
Διονυσίου
του
Αρεοπαγίτου, στον Γρηγόριο Νύσσης καί στον
'Ιερό
Αυγουστίνο από την λ α τ ι ν ι κ ή μετάφραση τοϋ Marius Victorinus
καί
Ομως, ε ί ν α ι
σε
άλλους
αξιοσημείωτο
νεώτερους οτι
φιλοσόφους.
επέδρασε
καί
σέ
μεγάλους λογοτέχνες όπως Goethe, Tolstoi, Yeats κ.ά. Χαρακτηριστικά
αναφέρω τόν στίχο Ι, 3456 από τόν
Φάουστ τοϋ Γκαίτε: «
Τό πάν ε ί ν α ι συναίσθημα
καί ε ί ν α ι βοή ô λόγος», πού θυμίζει τήν ρήση τοϋ Πλωτίνου στην έννεάδα VI 7(38) 35: έμφρονος κατωτέρα νοϋ έρωντος». Zahme
Xenien
είναι
εμφανής
«θέα τοϋ νοϋ
' Επί πλέον, στά ή
επίδραση
τοϋ
Πλωτίνου : «Τό μ ά τ ι αν δέν ήταν φωτεινό τό φως νά ίδή πως θά μπορούσε; Κι άν ή ψυχή δέν ήταν άπό τόν ουρανό τό θεό πώς θά έζητοϋσε;», ò Πλωτίνος στην Ι 6(1)9, 30-32 γράφει : « Ου γάρ άν πώποτε
ειδεν
οφθαλμός
ήλιον
ήλιοειδής
μή
γεγενημένος, ουδέ τό καλόν άν ιδοι ψυχή μή καλή γενομένη.» Ό Λ. Τολστόι, ò όποιος έμυήθη στην φιλοσοφία άπό τόν Γερμανό παιδαγωγό του μονολογεί,: «Τί σημαίνει ξέρω;
ναί,
ξέρω
πώς
είμαι
ô
Τολστόι,
ένας
Θ συγγραφέας, μαλλιά,
πώς
άσχημο
έχω
γυναίκα,
πρόσωπο,
παιδιά,
γένεια,
δλα
άσπρα
αυτά
τά
γράφουν στά δ ι α β α τ ή ρ ι α . Μά, δεν γράφουν τίποτε γ ι ά τήν ψυχή. Καί
γ ι ά τήν ψυχή έ ν α ' π ρ ά γ μ α μόνο ξέρω,
πώς θέλει νά πλησιάσει τόν Θεό,
Μά τί ε ι ν ' ò Θεός;
'Εκείνο, πού ένα κομμάτι του ε ί ν α ι ή ψυχή μου. Αυτό ε ι ν ' όλο». Maxim
Gorgy,
Φιλολογικά πορτραίτα,
Έκδ. Κανελλοπούλου, 'Αθήνα 1977, σελ. 27. Ί
4. Πλωτ. Έ ν ν . V 1(10)8, 10-14: «καί ε ί ν α ι τους λόγους τούσδε
μή
καινούς,
μηδέ
νυν
αλλά
πάλαι
είρήσθαι
μή άναπεπταμένως, τους • δε νυν
έξηγητάς
έκείνο)ν
γεγονέναι
μαρτύριο ις
μέν λόγους
πιστωσα-
μένους τάς δόξας τοιαύτας π α λ α ι ά ς ε ί ν α ι τοις αυτού Πλάτωνος γράμμασιν».
5. R. Harder
: Ρίο tin,.. FISCHER BUCHEREI Frakfurt
Hamburg, 1958 σρ. 9 κ\ εξ.
Βλ. καί Κ.Δ.
-
Γεωργούλη
Ι σ τ ο ρ ί α της 'Ελληνικής φιλοσοφίας, τόμος Β','Αθή ν α ι 1975 (εκδόσεις Δ.Ν. Γίαπαδήμα) σσ. 521 κ. εξ.
6. Πλωτ. Ένν. VI 9 (9)11, 26-27: « Έάν όμως βλέπει κανείς j
κατ'άλλον τρόπον, τίποτε δέν του αποκαλύπτεται». ι
7. VI 9 (9) 10, 8-10 ·
47
8. ΠΙ 8(30) 4, 17·
Πρβ. κ α ί W.W.
Jaeger, Studien
Enstehungsgeschiche d. Met. des Aristoteles
1912,
zur σσ.
142 κ. εξ.
9. Ill 2(47)3, 31-33 · πρβ. κ α ί 17(54)1, 13-14 · V3(49) 11,12 · VI
4(22)
8,45 •
III 5(50)3,
37 ·
6,29 ·
7,28-29.
9,52,53,57 ·
ΙΟ.Πλωτ. Έ ν ν . IV 3(27)2, 16-19 : «ου γ ά ρ εν τ~φ μορίω τ ο υ γάλακτος
λευκότης
μέρος
εστί
της
τοϋ
παντός
γ ά λ α κ τ ο ς λ ε υ κ ό τ η τ ο ς , α λ λ ά μορίου μεν ε σ τ ί λευκότης, μ ό ρ ι ο ν δε ο υ κ ε σ τ ί λ ε υ κ ό τ η τ ο ς · ά μ έ γ ε θ ε ς γ ά ρ καί ου ποσοϋ ή λευκότης»
11.Heinemann, Fr.: Plotin, Forschunge über die plotinische Frage, Plotins Entwicklung und sein System, Leipzig, 1921, σσ. 318 κ. εξ.
12.IV 6(41) 3, 7-10 : «Διό δή κ α ί π ρ ο ς άμφω έ χ ε ι , υπό μεν των ε υ π α θ ο ϋ σ α κ α ί ά ν α β ι ω σ κ ο μ έ ν η , υ π ό δέ των τ η ομοιότητι
άπατωμένη
θελγομένη». Βλ. κ α ί
καί
κατιούσα
ώσπερ
VI 7(38) 34, 25 ·
Ι Ι
13.Βλέπε ανωτέρω σελ. 19 κ.εξ.
.(
14.Müller, G, Dialektische Philosophie, München 1978, σσ. 168 κ. εξ.
48
15.Diely- Kranz, Fragmente der Vorsokratiker, B 8 .
'H
παρμενίδεια ρήση «ταυτόν έστιν ν.οειν τε καί ε ί ν α ι » αποτελεί
τόν
τελικό
Πλωτίνου, δηλαδή τήν
σκοπό
της
ενοποίηση
φιλοσοφίας
τοϋ
υποκειμένου
καί
αντικειμένου.
Ιό.Πλώτ. Έ ν ν . V 9(5)5, 21-25 : «Πρό τοϋ κόσμου άρα δει είναι
εκείνα,
ου
τύπους
αφ* ετέρων,
αρχέτυπα καί πρώτα καί νοϋ ούσίαν.
αλλά
καί
Ει δε λόγους
φήσουσι ά ρ κ ε ι ν , αίδίους δήλον.»' Πρβ. καί VI 2(43) 5, 1-14.
17. 'Ιωάννης Α, 1-5 : « Έ ν α ρ χ ή ην 5 Λόγος καί ò λόγος ην προς τόν θεόν καί Θεός ην ô Λόγος.
Ούτος ην έν
α ρ χ ή προς τόν Θεόν, πάντα δ ι ' α ύ τ ο ϋ έγένετο, καί χωρίς α ύ τ ο ϋ έγένετο ουδέ έν δ γέγονεν, Έ ν αύτω ζωή ην, καί ή ζωή ην τό φως των ανθρώπων καί τό φως έν τ η σκοτία φαίνει, καί ή σκοτία αυτό ου κατέλαβεν».
18. Ή δ ι α λ ε κ τ ι κ ή τοϋ Πλωτίνου προαναγγέλλει, τρόπον τ ί ν α , τήν διαλεκτική τοϋ ' Εγέλου : Θέση ε ί ν α ι ή ενότητα
τοϋ
οντος,
αντίθεση; ή
πολλότητα
σύνθεση
ή ενότητα πού επέρχεται μέ τήν
καί
μυστική
ένωση.
19. Πλωτ. 'Ενν. III 6(26) 14, 30-31 : «
άλλ'έπισχοϋσα
τήν πρόοδον ως έδρα άπωθουμένη καί των ε ι ς τό αυτό προσιόντων κ ά κ ε ι μιγνυμένων υποδοχή,
». Πρβ. καί
49
III 6(26) 17, 6' IV 2(4) 1, 44'
IV 8(6) 5, 33 κ.εξ. V 5(32)
3,9.
20.
1.2(19) 4, 15-18: « Δ ε ι ο υ ν κ α θ η ρ α μ έ ν η ν
Συνέσται κάθαρσιν
δε
έπιστραφεισα.
επιστρέφεται;
" Αρ' ουν
" Η
μετά
συνεΤναι. μετά
την
την
κάΟαρσιν
έπέστραπται. Τοϋτο ουν ή αρετή α υ τ ή ς ; Ή τό γ ι ν ό μ ε ν ο ν αυτή
εκ τ η ς ε π ι σ τ ρ ο φ ή ς » .
8(6), 4,2 · V 8(31) 11,9 ·
Πρβ. κ α ί II 2(14) 3,9 ·
VI 8(39)
IV.
6,34.
' 2 1 . Ι 3(20) 1, 4-5 : « κ α ί δή κ α ί δ ι ' ω ν τ ο ΰ τ ο α ν α γ ω γ ή τ ι ς ην».
Πρβ.
4,2·
VI 8(39) 21,22.
Βλ. κ α ί Κ ω σ τ α ρ α ς
als
der
V7(18) 1,2·
Γρηγ.
Die
Natur
κ α ί III 1(3)
έδείκνυτο
Schau
in
4,18 ·
Sicht
IV 9(8)
Plotins,
Φ ι λ ο σ ο φ ί α , 13-14, 1983-84, σσ. 318-323.
22. Π λ ά τ . «Θεαίτητος»,
176α 9 -β 3
2 3 . Ή δ ι α λ ε κ τ ι κ ή τ ο ϋ πλωτίνου π ρ ο α ν α γ γ έ λ λ ε ι τήν δ ι α λ ε κ τ ι κ ή τ ο ϋ Έ γ έ λ ο υ : Βλ. κ α ί σημ. 15
2 4 . ' Ω ς γνωστόν,
ο διαλεκτικός μάτεριαλισμός
θεωρεί
οτι, υ π ά ρ χ ε ι μία κ α ί μόνη μέθοδος ε π ι σ τ ή μ ω ν , α υ τ ή ή μέθοδος ε ί ν α ι ή δ ι α λ ε κ τ ι κ ή . Τ ο ϋ τ ο δ,έν ε ί ν α ι αληθές, γ ι α τ ί κ ά θ ε ε π ι σ τ ή μ η γ ι ά ν ά ε ί ν α ι α υ τ ό ν ο μ η έ χ ε ι τήν δ ι κ ή τ η ς μέθοδο.
Προς τ ο ύ τ ο ι ς ή μέθοδος δέν μ π ο ρ ε ί
νά
καί
είναι
μία
μόνη,
διότι
φ α ι ν ο μ έ ν ω ν , δηλαδή κ ά θ ε π ε ρ ι ο χ ή
κάθε
κύκλος
έρευνας
απαιτεί
:·
•.a X ; « *>
Ιδιαίτερη
V i·/
μέθοδο,
αυτό
r-, 50
σημαίνει
ότι
ή
μέθοδος
π ρ ο σ α ρ μ ό ζ ε τ α ι στό ε κ ά σ τ ο τ ε υ λ ι κ ό .
25.Βλ. W.
WINDELBAND,
' Εγχειρίδιο
' Ιστορίας
της
φ ι λ ο σ ο φ ί α ς , Τόμος Α', Μορφωτικό " Ι δ ρ υ μ α ' Ε θ ν ι κ ή ς Τραπέζης,
'Αθήνα,
1980, σ. 287.
26.Μερικές φορές, δμως, π ρ ο σ δ ι ο ρ ί ζ ε ι τό "Εν Θετικώς. Βλ.·, VI 9(9) 2,25-30 : « Π ο λ λ ά ά ρ α τό δν.
E i δέ ν ο υ ς
τ ο ϋ τ ο ε'ίη, κ α ί οΰτω π ο λ λ ά α ν ά γ κ η ε ί ν α ι . μάλλον, ει τά είδη περιέχον αριθμός
μάλλον
καί
Καί
έτι
ουδέ γ ά ρ ή ί δ έ α εν, α λ λ '
εκάστη
καί
ή σύμπασα,
καί
ούτως εν, ώσπερ αν ο κόσμος εν. "Ολως δέ τό μέν εν πρώτον, ô δέ ν ο υ ς κ α ί τ ά ε ί δ η κ α ί τό ον ου πρώτα.» Βλ. κ α ί 3,15
27.Πλωτ. Έ ν ν . VI 7 (38)5, 3-8. Πρβ.
Früchtel, Ε. : Der
Logosbegriff dei Plotin, München 1955, σσ. 132 κ. εξ.
28.ΙΙΙ 1(3) 14, 12-13. Πρβ. κ α ί III 4(15) 6,6-7 κ α ί V 1(10) 3,17
29. V Ι (10) 2, 1-6 : «....ως α υ τ ή μέν ζ φα έποίησε π ά ν τ α έμπνεύσασα
αύτοις
ζωήν,
ά τε
γη
θ ά λ α σ σ α ά τε εν α έ ρ ι ά τε εν ο ύ ρ α ν ω
τρέφει
ά
τε
άστρα θεία,
α υ τ ή δέ ή λ ι ο ν , α υ τ ή δέ τόν μέγα τ ο ϋ τ ο ν ο ΰ ρ α ν ό ν , κ α ί α υ τ ή έκόσμησε, α υ τ ή δέ εν τ ά ξ ε ι π ε ρ ι ά γ ε ι . . . . . .
Βλ.
0 κ α ί Kostaras, Gr. Ph. : Der Begriff des Lebens dei Plotin, Hamburg 1969, σσ. 67 κ.εξ.
30.IV 7 (2) 9,6 : « Α ρ χ ή γ ά ρ κ ι ν ή σ ε ω ς
ήδε χ ο ρ η γ ο ύ σ α
τοις άλλοις κίνησιν».
31. IV 3 (27) 9, 4-9 « σώματι
ουση
τή
ή μεν γ ά ρ γ ί ν ε τ α ι ψ υ χ ή
τε
μετενσωματουμένη
καί τή
εν εκ
σ ώ μ α τ ο ς ά ε ρ ί ν ο υ ή π ύ ρ ι ν ο υ ε ι ς γ ή ι ν ο ν γ ι ν ο μ έ ν η , ην δή μ ε τ ε ν σ ω μ ά τ ω σ ι ν ου λ έ γ ο υ σ ι ν ε ί ν α ι , δ τ ι άδηλον τό αφ Ό υ ή ε ι σ κ ρ ι σ ι ς , ή δε εκ τ ο υ α σ ω μ ά τ ο υ ε ι ς ο τ ι ο ϋ ν σώμα,
ή
δή
καί
πρώτη
αν. ε ι η
ψυχή
κοινωνία
σ ώ μ α τ ι . . . » . Π ρ β . κ α ί V 1(10)2,41' IV 3(27)2,7'
IV 8(6)3,
16-17
32.Πλάτ. « Φ α ι δ ρ ό ς » , 245 C 5 - D 2 .
Πρβ. κ α ί Γρ. Φ ι λ .
Κωσταρά, «Ψυχολογία του ανθρώπου»
'Αθήνα
1993 6
σσ. 30 κ. εξ.
3 3 . Π λ . ' Ε ν ν . III 1(3) 8, 4-8 Βλ. κ α ί Hadot, P.: Etre, vie, P e n s é e chez Plotin et avant Plotin, Fondation Hardt pour l ' E t u d e de l ' A n t i q u i t é Classique, T o m e (p.
107-141)
1957, S. 117ff.
34.Πλ. Έ ν ν . Ill 1(3) 7, 1-4 π ρ β . κ α ί IV 4(28) 39 κ α ί 6, 8-9.
35.Πλ. Έ ν ν . II 3(52)16, 4-5 κ α ί 17-24'
17,7.
52
36.Πλωτ. Έ ν ν . Ill 3(48) 1,3-4 : « ο υ γ ά ρ ο π α ς λόγος γ ε ν ν ά τ α ϋ τ α , ά λ λ ' ο π α ς έ σ τ ι μ ε τ ά τούτων. Ψ υ χ ή ς γ ά ρ τ ί ν ο ς πάσης ενέργεια οι λόγοι
».
1112(47)2,19- 1117(45)11,23·
Πρβ.
κ α ί III
IV 9(8) 3,17'
1(3) 8,8'
IV 9(8) 5,9'
V 1(10) 5,1Γ V 9(5) 6,11 · VI 3(44) 16,7" III 1(3) 7,4 • IV 4(28) 39,6.
37. Ι 1(53) 8, 6-8: « Έ χ ο μ ε ν ο υ ν κ α ί τ ά ε ί δ η δ ί χ ω ς , εν μεν ψ υ χ ή ο ί ο ν ά ν ε ι λ ι γ μ έ ν α κ α ί ο ί ο ν κ ε χ ω ρ ι σ μ έ ν α , εν δε ομού τ ά π ά ν τ α » .
38.
ΠΙ 2(47) 2,15-18. Πρβ. κ α ί
III 7(45) 5,21'
ΠΙ 7(45)
11,3 · V 9(5) 11,20 · VI 9(5) 5,14.
39. III 2(47) 16, 15-17 Βλ. κ α ί Mosse - Bustide, R.M.: Bergson et Plotin, Paris 1959, σσ. 256 κ.εξ.
40.III 2 (47) 16, 19-20' 13,44·
15,21-
8(6) 5,33 ·
1118(30)5,13·
4(46)14,6·
II 3(52)
IV 6(41) 3,16 · 2,21 · IV
7,23 • V 1(10) 3,9 · V 1(10) 6,45 • 3,18 • VI
2(43) 5,13 · 22,29 ·
VI 4 (22) 16,24 · III 8(30) 5,13 · iv' :
5(29) 7,52.
41.11 3(52)
Πρβ. κ α ί Ι
13, 3-4 : « Α ρ χ ή δε ήδε' ψ υ χ ή ς δή τό π ά ν τόδε
δ ι ο ι κ ο ύ σ η ς κ α τ ά λόγον, ο ί α δή κ α ί ε φ ' ε κ ά σ τ ο υ ζώου ή εν α ύ τ φ α ρ χ ή , » .
53
42.Ill 2(47) 16, 20-33 Πρβ. κ α ί ΠΙ 3(48) 6,8 · III 9(13)3,16 · IV 3(27) 9,26· IV 4(28) 20,25· 3,19 · VI 7(38) 5,14 ·
IV 7 (2) 3,15' V 9(5)
II 5(25) 2,2 · V 1(10) 5, 16-17 · III
8(30) 2,25 · VI 8(39) 17,19.
43. II 3 (52) 16, 29-36 «Συνορωσα ουν αεί άλλα τά δ' άλλα, καί παρακολουθούσα τ ο ι ς των α υ τ ή ς
έργων
παΟήμασι τόν βίον τοιούτον έχει καί ουκ άπήλλακται της'ιέπί χφ έργω φροντίδος τέλος έ π ι θ ε ι σ α χφ ποιήματι καί όπως έξει καλώς καί ε ι ς άπαξ μηχανήσαμένη, ο ί α δε τ ι ς γεωργός σπείρας ή φυτεύσας άεί διορθοϋται, δσα χειμώνες έβλαψαν υέτιοι ή κρυμων
συνέχεια ή
ανέμων ζ ά λ α ι » .
44. VI
9(9) 9, 23-24.
Περί
φυγής,
εκπτώσεως κ α ί
πτερορρυήσεως Βλ. κ α ί IV 8(6) 1,37 · II 9(33) 4,1 · IV 3(27) 7,19' III 5(50) 1,38' VI 1(42) 10,45 · IV 8(6) 4,22 · Ι 2(19)1,3- 16(1)8,17-22·
12(19)3,6-18(51)6,10·
4(28)20,12- VI 9 (9) 11,51-
IV
14(46)5,13-
45. Ι 1(53)4, 17-19.
46.11,(53)5,3-5' Πρβ. κ α ί 6(26) 1,26·
VI 9(9)9,15·
1 1 ( 5 3 ) 4 , 1 4 - 1 2 ( 1 9 ) 3 , 2 0 - III V 9(5) 4,13· 5,24·
IV 8(6)
7,28 · II 9(33) 7,15 · Ι 2(19) 5,11 · III 6(26) 8,18' IV 4(28) 32, 19 ·
IV 9(8) 2,20.
54
47. I 4(46) 10,33.
Πρβ. ΠΙ 3(48) 5,32.
Ill 2(47) 13,10.
VI 6(34) 13,23
48. V 8(31) 2, 31-41-
49. I 6(1) 7 , r (51)' 13,12-
Π ρ β . κ α ί Ι 3(20) 1,13'· Ι 6(1) 7,4-
1(10) 3,3· V3(49)17,6·
Ι 3(20) 2,12"
IV 7 (2) 12,7·
IV 8 (6) 4,29'
Ι 8 V
V6(24)l,16' V9(5) 2,10" VI 8(39)
9,35· VI 9(9)3,21.
t
IH ΚΕΦΑΛΑΙΟ
ΔΕΥΤΕΡΟ
ΠΟΛΑΟΤΗΤΑ ΚΑΙ ΕΝΟΤΗΤΑ
1. Ή καταγωγή της ψ υ χ ή ς : νοερά κ α ί £ν λ ο γ ι σ μ ο ι ς .
' Ο Πλωτ ινος αναπτύσσοντας την οντολογία του αφήνει τήν ψυχή, ως τήν πρώτη οντολογική βαθμίδα σύμφωνα με τήν διαλετική· της αναβάσεως, νά «απλώνε τ α ι » >πρός τά άνω έως τόν κόσμο τοϋ 'Ενός καί προς τά κάτω δ)ς τήν σ φ α ί ρ α της
"Υλης.
Ή ψυχή, επομένως,
ε ί ν α ι έννοια αξονική στην φιλοσοφία τοϋ Πλωτίνου. Ή ψυχή, βέβαια, πρέπει νά μορφωθεί λογικώς πρώτα καί έπειτα νά επιστρέψει καί να α ν α π α υ θ ε ί στον εαυτό της. Ή θέση αυτή τ ο ϋ Πλωτίνου ε ί ν α ι εκείνη, πού κάνει τόν στοχασμό
του
νά
ξεχωρίζει
άπό
τήν
μαγική
καί
μυθολογική απόπειρα της α ν α τ ο λ ι κ ή ς διανοήσεως. Απλούστερα: c
Η ψυχή πρέπει νά κάνει
κτήμα της τόν
κόσμο τοϋ λόγου, νά λειτουργήσει εντός τοϋ λόγου καί νά χρησιμοποιήσει όλες τίς λογικές κατηγορίες, γ ι α τ ί μόνο έτσι θά γνωρίσει τόν κόσμο καί τά οντά: κατατάξει, αξιολογήσει,
θά τόν
θά τόν διακρίνει, θά τόν εκτιμήσει
καί
θά τόν άναδεχθεϊ ή θά τόν απορρίψει' με
τόν λόγο θά εργασθεί ή ψυχή, ώστε επιστημονικότερα ι
νά προσεγγίσει
καί ακριβέστερα νά υπολογίσει
τήν
απέραντη π ο ι κ ι λ ί α των μορφών του. Μόνο όταν συμβούν όλα αυτά, δηλαδή όταν μορφωθεί λ ο γ ι κ ά καί θεωρητικά ή ψυχή, τότε θά δοκιμάσει νά υπερβεί τόν λόγο, τότε θά
56
συνειδητοποιήσει
c
τά οριά του.
Η ψυχή δεν δέχεται
ά κ ρ ι τ α κο:ί άλογα τή ενωσή της με τόν κόσμο καί τόν εαυτό της, δ ι ό τ ι έτσι περιέρχεται εξ ολοκλήρου στην δικαιοδοσία τοϋ μύθου · δέν θραύει τόν λογικό
της
δεσμό,
καί
ούτε
απολακτίζει
τήν
λογική
ενέργεια
λειτουργία της, όπως κάνουν οί ιδρυτές καί οι οπαδοί τού μυστικισμού, αντιθέτως μ ά λ ι σ τ α ! τήν
λογική
πώρησή
της δοκιμασία, τήν
της, διότι
μόνον
έτσι
Ή ψυχή δέχεται
έλλογη καταταλαιοδηγείται
καί
στην
ωρίμανση καί στον κορεσμό, δ ι α φ ο ρ ε τ ι κ ά δέν ανάβει εντός της ό πόθος γ ι ά
επιστροφή
καί
έπιστροφική
κίνηση στον εαυτό της καί μέσω τού εαυτού της καί τού Νού - της δεύτερης οντολογικής
βαθμίδας- στό
"Εν.
•Είναι κ ά τ ι ωσάν μοίρα καί πεπρωμένο ή άφιξη της ψυχής καί ή
ανάβαση στό λογικό ικρίωμα πρώτα καί
ύστερα ή φυγή της προς τό Πρώτο, τό λέξη, γ ι ά να
'Αγαθό.
Μέ μία
γεννηθεί ή ποθεινή στροφή προς τό "Εν,
προύποτίθεται ό ήρεμος έρως υπερβάσεως τού λόγου μέσω τού λόγου. Ά π ό τήν σκοπιά της καταβάσεως, της καθό δου, της κατιούσας πορείας ή ψυχή συνιστά τήν τρίτη α ρ χ ι κ ή υπόσταση, αφού ε ί ν α ι ή ε ι κ ό ν α τού Νού καί ô !
Ν ο ύ ς ή εικόνα τού 'Ενός, της πρώτης οντολογικής βαθ μίδας ή πρώτης οντολογικής υποστάσεως. Τήν ψυχή ò Πλωτίνος
ονομάζει « τ ί μ ι ο
καί
Θ ε ι ο χ ρ ή μ α » , δηλαδή πράγμα, όχι μέ τήν έννοια της ύλικότητος, αλλά μέ τήν Είναι
επιβεβλημένη
έννοια τής
ή παράθεση
ά'ύλου ουσίας.
ενός
σημαντικού
57
χωρίου του φιλοσόφου: « Ο ύ σ α ο ύ ν α π ό ν ο υ ν
νοερά
εστί,
καί
καί
εν
τελείωσις
λογισμοις
άπ'
έκθρέψαντος έ γ ε ν ν η σ ε ν. δ
τε
ον
αύτοϋ ου
ό νους
αυτής
πάλιν
τελειον
οίον ως
ενεργεία
λόγος
νοϋ
πατρός
προς
ή τ ε ούν υ π ό σ τ α σ ι ς α ύ τ η αυτί]
ή
αυτόν
άπό ν οϋ
ορωμένου»/
Συμφώνα με τό χωρίο αυτό ή ψυχή ε ί ν α ι
καί αυτή
«λόγος
κ α θ ' ην
νοϋ
προ'ΐεται
καί
ζωή ν
ή
πάσα
είς
άλλου
ενέργεια
υπό στα σ ιν»,
συμπληρώσει στην ί δ ι α πραγματεία του ô Πλωτίνος.
θά Ή
Ψυ%ή> όπως απέρρευσε από τόν νουν, ε ί ν α ι ή τοϋ παντός ΨυΧή> ή Ψυ%ή
τ ο υ
σύμπαντος κόσμου.
Γ
Η ψυχή τοϋ
παντός ε ί ν α ι μία, ε ί ν α ι ασώματη καί ε ί ν α ι ουσία, ε ί ν α ι ίκανή νά δώσει τόν εαυτό της σε όλα καί συγχρόνως νά παραμείνει μία. Ε ί ν α ι δηλαδή μία ουσία
άμερίστως
μεριζομένη, αυτή υπάρχει πάντοτε στον νοητό κόσμο καί έκει υπερέχει, δ ι ό τ ι δεν οφείλει νά κατέλθει, ούτε νά επιστρέψει στον υ λ ι κ ό κόσμο, τόν κόσμο της φθοράς. "Οταν κ ι ν ε ί τ α ι προς τόν Νουν, θεωρεί ή ψυχή τοϋ παντός, γεννά ή έχει μέσα της καί τό άλλο πρόσωπο, τήν άλλη οψη αυτής, άς τήν ονομάσουμε κατωτέρα, αισθητή υ
Ψ Χή> φύση.
Ή φύση ε ί ν α ι εκείνο, πού αποσπάσθηκε
ί
άπό τήν ψυχή τοϋ παντός καί έκδιπλώθηκε μέσα στην ύλη. Στην ύλη ευρίσκονται τά όντα, τά όποια ε ί ν α ι τά ί
έσχατα τοϋ νοητού, ένώ ή ψυχή τοϋ κόσμου ή τοϋ σύμπαντος
κόσμου
είναι
άϋλη
καί
ασώματη
καί
παραμένει μέσα στον χώρο τόν νοητό, ή άλλη οψη της, ή
58
αισθητή ψυχή στρέφεται προς τόν κόσμο καί δημιουργεί τά οντά.
2. Ή ψυχή ως αρχή της κινήσεως.
Ώ ς δράση αίσθητή, εμπειρική ή ενέργεια της ψυχής
είναι
μορφωτική:
ή
ουσία
της
είναι
ζωοποιητική, ενωτική καί δημιουργική της σωματικής φύσεως.
Δημιουργεί τήν φύση, τήν π ο ι κ ι λ ί α των φυσι
κών όντων, τά όποια ε ί ν α ι τό αποτέλεσμα της κινήσεως τής αισθητής ψυχής. Στην
φύση ευρίσκονται τά όντα,
εδώ υπάρχουν τά α ι σ θ η τ ά πράγματα, τά όποια είναι μιμήματα, ά π ε ι κ ά σ μ α τ α καί είδωλα των όντων, πού υπάρχουν στον νοητό κόσμο. 'Από τήν ψυχή του παντός προήλθε ή α ι σ θ η τ ι κ ή ψυχή, άπό τήν α ι σ θ η τ ι κ ή ψυχή, τήν κοσμική προέκυψαν οι έπί μέρους ψυχές, πού ε ί ν α ι πάλι μαζί μία, καί τό μέν αμέριστο τών έπί μέρους ψυχών ε ί ν α ι τό λογικό, τό δε μεριζόμενο ε ί ν α ι τό υλικό τμήμα τής ψυχής.
"Ολες οί έπί μέρους ψυχές κατά τό
είδος τους καί κατά τό σχήμα τους ε ί ν α ι μία. Μία καί ή αυτή ψυχή υπάρχει σε πολλά σώματα καί πρίν άπό αυτή τήν μία, π ά λ ι υπάρχει μία, ή οποία δεν ε ί ν α ι μέσα στά ι
πολλά,
αλλά
μέσα
στό
ενα
καί
άπό
τήν
οποία
δ η μ ι ο υ ρ γ ε ί τ α ι ή μία, πού ε ί ν α ι μέσα σ ' ο λ α τά πολλά. Τό σώμα τού παντός ε ί ν α ι ένα καί αφού ε ί ν α ι ενα, υπάρχει ή ψυχή παντού. Δέν υπήρξε καμμία εποχή ποτέ, κατά τήν οποία αυτό τό πάν δέν ήταν
εμψυχωμένο, δέν
διακατείχετο άπό τήν ψυχή, γ ι α τ ί αν υπήρχε εποχή,
κατά τήν οποία τό παν δεν ήταν εμψυχωμένο, τότε δεν θα υπήρχε αυτό τό παν. Συμπερασματικά ή ψυχή ζωοποιεϊ τά πάντα, επομένως καί τά ζώα έχουν ψυχή, όπως καί ό άνθρωπος. 'Υπάρχει κυρία ψυχή, ή ψυχή των ζώων, ή ψυχή αυτή ε ί ν α ι είτε ψυχή άνθρωπου άμαρτήσασα είτε προέρχεται εκ της ψυχής τοϋ παντός δι'έλλάμψεως.
Ε ί ν α ι φανερή, σ'
αυτό
Πυθαγόρα
τό
σημείο,
ή
επίδραση
στην
τοϋ
κοσμοθεωρία
περί
στην
αντίληψη
καί
ψυχής
τοϋ
Πλωτίνου.
ΟΙ Πυθαγόρειοι, δηλαδή, έπίστευαν ότι οι
ψυχές των ανθρώπων ε ί ν α ι αθάνατες καί ότι μετά τόν σωματικό θάνατο ενσωματώνονται καί ενσαρκώνονται σέ νέους ανθρώπους, πού γεννώνται ή καί σέ διάφορα ζώα, γ ι ' α υ τ ό
καί ή αντίληψη των Πυθαγορείων περί
αποχής άπό τήν
κρεοφαγία,
διότι
καθώς ή
ψυχή
περιέρχεται ανάλογα μέ τήν άμαρτωλότητά της
στά
διάφορα σώματα καί στά σώματα των ζώων, ήταν πολύ πιθανό τρώγοντας κάποιος ενα ζώο, νά έτρωγε κάποιον προηγούμενο συγγενή. Από αυτή τήν αντίληψη προέκυψε ή
αποχή
άπό τό
Πυθαγόρειοι Πλωτίνος.
κρέας, πού
είχαν
διακηρύξει
οι
καί τήν οποία φαίνεται νά υιοθετεί
ό
Υπάρχει ενα χωρίο στην πρώτη έννέαδα, στό
όποιο 1 ό φιλόσοφος αναφέρει: «Τά δέ θ η ρ ί α πώς τό ζφο ν έχει;
"Η
εΙ
μέν
ψυχαί
εΐεν
εν
αύ τοις
ι
ανθρώπειοι,
ώσπερ
των
γίνεται
άλλα
θηρίων παρόν
συναίσθησις
ου τό
λέγεται, τοϋτο,
πάρεστιν τής
ψυχής
άμ'αρτοϋσαι, όσον
χωριστόν,
αυτοί ς εϊδωλον
ου
άλλ ' ή μετά
τοϋ
60
σώματος ψυχής
έχει'
σώμα
ε'ιδώλω'
ει
είσέδυ, έλλάμψει ον
γενόμενον
δη τ ο ι ό ν δ ε δε
μή
οίον
ποιωθέν
ανθρώπου
ψυχή
α π ό τ η ς ό λ η ς τό τ ο ι ο ύ τ ο ν ζφ-
εστί».7
Έ τ σ ι ή ψυχή καθώς ε ί ν α ι στο
μέσον, έχει μία διττή φύση, νοητή αφού στρέφεται προς τόν Νοϋ καί τήν άλλη φύση, τήν α ι σ θ η τ ή , εφ'όσον κ α τ ' ανάγκη πρέπει νά μεταλαμβάνει καί νά μετέχει τού αισθητού κόσμου.Κάποιο μέρος της ψυχής, πού υπερέχει καί άύτό ε ί ν α ι τό λογιζόμενο, ό λογισμός,
ό νους,
υπάρχει καί μένει πάντοτε στον νοητό κόσμο.
Κάποιο
άλλο μέρος
αυτής
τό έπιθυμητικό
π.χ. διάγει μέσα
στον αισθητό κόσμο, γ ι ' α υ τ ό ισχυρίζεται ό Πλωτίνος αντιγράφοντας σχεδόν έδώ τόν «Τίμαιο» του Πλάτωνος : «ή
ψυχή
καί
ζ ε ~ι κ α ί
κόσμο».
ένεκα
ανάγκης
στον
νοητό
ε ιναι
αμφίβιος
στον
α'ισθητό
καί
' Ε κ ε ί ν η ή ψυχή, ή οποία
μπορεί νά
συνυπάρχει μέ τόν Νού, όσο τό δυνατό περισσότερο βιώνει
τόν νοητό κόσμο
θεωρεί,
θεάζεται,
«νοοθεισα
καί
νοεί έν
καί τά εκεί
συμβαίνοντα,
περισσότερο,
νοοποιεΐται,
τόπφ
τω ν ο η τ ω γ ε ν ο μ έ ν η »
αναφέρει ό Πλωτίνος.
'Εκείνη δέ ή οποία από τήν φύση
της ή, άπό εξωτερικές
α ι τ ί ε ς συνυπάρχει καί κ ι ν ε ί τ α ι
μέσα ι στην
αισθητή φύση, αυτή ζή
κόσμου, τό κοσμικό δράμα.
τό δράμα τού
.s
Πάντως καί στίς δύο περιπτώσεις ή ψυχή όμοίωται,
στην
αίσθητοποιείται.
πρώτη
νοοποιεΐται,
στην
δεύτερη
Ή ψυχή βέβαια ε ί ν α ι άμερής, άμεγέ-
61
θης καί ασώματος. 1 0 αριθμός.
Τοϋτο
τό
' Ως ουσία ή ψυχή επισημαίνει
Πλάτων. 1 1 Ή ψυχή δίδει
στον
είναι
καί
«Τίμαιο»
ό
ζωή στό έμψυχο σώμα, ε ί ν α ι
αρχή ζωής καί ή πηγή πάσης ζωής, όπως επισημαίνει ο ίδιος καί στό γνωστό χωρίο του «Φαιδρού»: « Ή διάκειται μέρους
'εν
του
συναριθμηθεϊ γίαν' 1 κ α ί απορροή εγείρεται,
αργία, πριν Άγαθου, καί
τό
πρίν
τό φως
από
θερμανθεί
καί
συνεγερθείπρός
ένέργειαν». άπό
λάβει
Αγαθό,
ψυχή
δ η μ ιο υ ρ -
"Οταν ή ψυχή λάβει τήν δυναμώνεται,
κινείται,
εξυψώνεται καί εξυψώνει επίσης εκείνο, τό
όποιο έχει καί τό άγαθοποιεΐ καί τό εγείρει, αυτή ε ί ν α ι ή δημιουργική καί π ο ι η τ ι κ ή ενέργεια της. Ή ψυχή δυνάμει έχει εντός της τήν τάση, σύμφωνα μέ τους λόγους τοϋ κοσμεϊν, όπως πιστεύει ίδιος ό φιλόσοφος.
ό
Δυνάμει, σημαίνει οτι έχει τήν
δυνατότητα νά καλλωπίσει καί αυτό τό πραγματοποιεί κατά
αριθμούς καί κατά ιδέας, δηλαδή
κατά τους
τύπους των όντων μέσω των σπερματικών λόγων.
Ωστόσο
μέσω τών σπερματικών λόγων πλάθει καί διαμορφώνει τά ζώα σάν μικρούς κόσμους καί έτσι αναδείχνεται ή :
ψυχή,πρωτουργός α ί τ ί α αυτών. ι
Ψυχή καί ζωή κατά τόν Πλωτίνο ταυτίζονται
σέ ορισμένο
βαθμό, διότι : «τίς ούν, ούσίο: αυτής;»,
διαπορεϊ ό φιλόσοφος. «Ει πάθος σώματος ποία
τίς
χορηγούσα
ε σ τ ι ;... τοις
δε
μήτε
σώμα,
μήτε
ο υ σ ί α 7ΐαρά τ ά σ ώ μ α τ α ο ύ σ α 'Αρχή άλλοις
γάρ
κινήσεως
κίνησιν,
αύτη
ήδε δε
έξ
m αυτής κινούμενη, δίδουσα, ουποτε άθάνατον
αυτή
κ α ί ζ ω ή ν τω έ μ ψ ύ χ ω
δε
π α ρ ' εαυτή ς
άπόλλυσι είναι
δει
ζωής καί τοις άλλοις
ην έξ
σώματι
έχουσα,
ανόλεθρον
ανάγκης
ά τε
ην καί
αρχήν
ούσαν».
Σύμφωνα μέ τό κείμενο τοϋ Πλωτίνου ή ψυχή ε ί ν α ι αρχή καί α ι τ ί α της ζωής καί τής κινήσεως. Ψυ%ή χορηγεί
Ή
κίνηση καί ζωή στό έμψυχο σώμα, εάν
παύσ,ει νά υφίσταται, τότε παύει νά υπάρχει καί νά ζή κάθε οργανικό όν.
Ώ ς αρχή της κινήσεως καί τής ζωής
ή ψυχή ε ί ν α ι αυτοκίνητη, άνόλεθρη καί αθάνατη' Θά ήταν καθαρός παραλογισμός νά νοηθεί ώς πράγματι υφισταμένη μία ψυχή νεκρά, όπως επίσης
θά ήταν
νόητο νά θεωρηθεί ώς ζών ενα σώμα άψυχο.
α
Ή ψυχή,
συνεπώς, ε ί ν α ι ή αρχή τής κινήσεως καί τής ζωής.
Ή
κίνηση κ α θ ί σ τ α τ α ι τώρα ή π ρ α γ μ α τ ι κ ή ουσία τής ζωής, ε ί ν α ι ή Ιδια ή ζωή. 'Επειδή, όμως, ή α ι τ ί α τής κινήσεως καί τής ζωής ε ί ν α ι ή ψυχή, δ ι ά τούτο ή α ί τ ί α - ή ψυχή ε ί ν α ι ή μοναδική, ή κ α τ ' ε ξ ο χ ή ν ζωή, ενώ κάθε άλλο, επειδή λαμβάνει τήν κίνηση του καί τήν ζωή του άπό τήν ψυχή, έχει μία συμπτωματική μόνο, έκ τής ψυχής δανεισθεΐσα ζωή - όπως άλλωστε εδίδαξε στον «Φαιδρό» τό μεγάλο πρότυπο του, ό δάσκαλος του ό Πλάτων ~ καί επαναλαμβάνει ό Πλωτίνος: «αρχή
τε γάρ ί
έκατέρα καί ζή παρ'αυτής έκατέρα». '
κινήσεως
63
3. Τ ά είδη της κινήσεως της ψυχής.
Στην Πλωτίνος
έννοια
μέγα
της
ψυχής
οντολογικό,
μεταφυσικό εύρος.
Την
θά προσδώσει
φυσικό,
κίνηση
λογικό
της ψυχής
ό καί
θά τήν
μετουσιώσει σε ζωή της ψυχής καί τοϋ πνεύματος καί έ τ σ ι ' θ ά πληρώσει τό κενό μεταξύ τοϋ όντος καί τοϋ μή όντος, θά γεφυρώσει τήν αντίθεση μεταξύ τοϋ νοητοϋ καί ·,τοϋ αισθητού κόσμου καί κ α τ ' α υ τ ό τόν τρόπο θά απαλύνει καί θα ειρηνεύσει τόν θρησκευτικό πόνο, πού ήταν α ί τ η μ α τής εποχής του, δηλαδή τήν τάση τοϋ νοϋ γιά
ενότητα
καί τήν νοσταλγία
τοϋ
ανθρώπου νά
συνδεθεί με τόν όλον ε ί ν α ι καί νά επιστρέψει
στην
17
αληθινή ποθεινή του πατρίδα. ικανοποίηση
της ή
Διότι εκεί θά εύρει τήν
λαχτάρα καί
ή
λυτρωτική
του
αγωνία. Έ ξ αύτοϋ τοϋ λόγου προκύπτει ή ανάγκη νά οικοδομηθεί μία νέα πραγματικότητα καί νά συμπλη ρωθεί ή κοσμική δ ι α δ ι κ α σ ί α .
'Εννοούμε τήν λογική
α ν α γ κ α ι ό τ η τ α νά αναχθούν τά πολλά στό Έν, νά ενωθεί ή απέραντη π ο ι κ ι λ ί α των μορφών καί νά παραχθεί από μία αρχέγονη α ι τ ί α . οδηγεί
στην
σύλληψη
δηλαδή τοϋ 'Ενός
' Η λογική 1 αυτή αναγκαιότητα μιας
καί
μόνης
πρωταρχής,
άπό τό όποιο προβάλλει ό κόσμος
σύμφωνα με μία α ι ώ ν ι α νομοτέλεια: «Τό
"Εν π ά ν τ α
κ α ί ο υ δ έ " Ε ν α ρ χ ή γ ά ρ ου π ά ν τ α . . . δ ι ά τ ο ϋ τ ο έξ αύτοϋ πάντα». Τοιουτοτρόπως, άπό τήν τελειότητα καί τήν ύπερπληρότητα τοϋ Ε ν ό ς γεννάται
64
ô Νους, εικόνα τοϋ Πρώτου, σύμφωνα με τόν νόμο τού ύπερεκχειλισμοϋ, της ύπερροής καί της περιλάμψεως. Απότοκος τοϋ Νοϋ ε ί ν α ι ή ψυχή, είδωλο καί λόγος καί υπόσταση εκείνου: « Ψ υ χ ή ν ων τ έ λ ε ι ο ς . καί
μη
νους,
νους
Καί γάρ τ έ λ ε ι ο ν όντα γ ε ν ν α ν
έδει
δύναμιν
είναι».2
γάρ γεννά
ούσαν
τοσαύτην
άγονον
Ε ί ν α ι φανερό ότι μία δύναμη υπερπλήρης δέν
μπορεί να παραμείνει στον εαυτό της, αλλά οφείλει ν.ά δημιουργήσει μία επόμενη βαθμίδα, πού στην περίπτωση τοϋ Νοϋ ε ί ν α ι ή ψυχή. Η. ψυχή, τέλος,
είναι
μέν
νοερά,
διότι
προήλθε άπό τόν Νοϋ, αλλά εγκλείει μέσα της - καί γ ι ' αυτό αναφέρεται - ό,τι ε ί ν α ι κάτω άπό αυτή, δηλαδή τόν σωματικό κόσμο.
Συνέπεια, επομένως, της ανάγκης
αυτής ε ί ν α ι ή εκτύπωση των ειδών τοϋ νοητού κόσμου μέσα στην ύλη, μέσα στά όντα, τά όποια ή ψυχή κ α τ ' ακολουθία δημιουργεί καί κοσμεί καί διέπει. κυοϋν
ά π ' α ύ τ ώ ν καί ώδινον γεννήσαι,
σπεύδει περί
«Ώσπερ
καί δημιουργεΐν.Καί τό
αισθητόν
συνεπ ιμελουμένη
».
ποιειν
τη σπουδή τ α ύ τ η
τεταμένη
21
καί
'Επειδή, τώρα, κάθε ψυχή
συνδέεται καί εκ των κάτω, δηλαδή μέ τόν σωματικό κόσμο καί προς τά άνω, δηλαδή μέ τόν νοητό κόσμο, ε ί ν α ι λογικό νά ανακύπτουν εξ α υ τ ο ϋ τά ε'ίδη κινήσεων Ί
της ψυχής: « Π ά σ α τό
γάρ
σώμα
ψυχή καί
τοϋ
έχει άνω
τι
κάτω
προς
Και
κ ο σ μ ε ί υ π ε ρ έ χ ο υ σ α α π ό ν ω ς.... » .
καί
προς
τοϋ νουν.
IH Tó πρώτο είδος κινήσεως, πού δημιουργείται από την κάθοδο της ψυχής στον κόσμο των φαινομένων, ε ί ν α ι ή βιολογική της κίνηση. " Με αυτή εμψυχώνει, δίδει δηλαδή ζωή σε ο,τι πραγματική
ήθελε καθέξει.
Διότι
ή
φύση της ψυχής ε ί ν α ι τό να μερίζεται
χωρίς νά κατακερματίζεται. Ό κατακερματισμός επι συμβαίνει μόνο στον κόσμο τοϋ ποσού, ενώ ô αμέριστος μερισμός
είναι
ψυχής, στό
γνώρισμα
όποιο
τού αισθητού
οφείλει
είδους
τόν σχηματισμό
καί τήν
διαμόρφωση του κάθε τι, πού ε ί ν α ι σωματικό. ζουμε
αυτή
^JJ^iLlLlIKJÌ
τήν
κίνηση
κίνηση.
τής
ψυχής
της
'Ονομά
γεννητική
καί
"Ομως, ή κίνηση της ψυχής δέν
ε ί ν α ι μόνο μία οργανική, μία βουβή ζωτική ενέργεια, πού σφύζει μέσα στά ζώντα οντά, ούτε ε ί ν α ι μόνο ό βρασμός
τού
αίματος
καί
ή
τυφλή
τάση
γιά
αυτοσυντήρηση καί δ ι α ι ώ ν ι σ η τού είδους μέσα στην κοσμική δ ι α δ ι κ α σ ί α , αλλά καί στροφή προς τήν νοερά ζωή, τήν ζωή τού λόγου καί τού πνεύματος. Γνωρίζοντας, άλλωστε, ο Πλωτίνος ότι ή απομάκρυνση τής ψυχής άπό τήν νοερά ζωή, τήν ζωή τού λόγοι), τήν οδηγεί στό νά μονούται, νά πολυπραγμονεϊ, νά μεταβάλλεται αέναο γίγνεσθαι,
σέ μία κίνηση,
σ'ενα
άπό τήν μία μορφή
στην άλλη δίχως τέρμα καί έτσι νά δ ι χ ά ζ ε τ α ι μέσα στην πράξη καί νά ασθενεί μέσα στην δράση, βλέπει καί i
υπογραμμίζει τήν αντίστροφη κίνηση τής έπαναγωγής τής ψυχής στό οικείο. κ α
Πρόκειται γ ι ά τήν δια-νοητική
ί π ν ε υ μ α τ ι | κ ή κίνηση τής ψυχής ή κατά τόν τρόπο τού
Πλωτίνου: « Τ ή ν γ ά ρ κ ί ν η σ ι ν
ταύτην
όμώνυμον
66
δει
λέγειν
"Ετσι
ταΐς
ή κίνηση,
νου
και
ψυχής
κινήσεσιν».
δηλαδή ή ζωή της ψυχής
θεωρητική καί μεταφυσική, απόλυτη αξία.
αποκτά
Σύμφωνα μέ
τόν Πλωτίνο, μάλιστα, ή κίνηση ή αληθέστατη καί ή ζωή ή γ ν ή σ ι α ε ί ν α ι ή ζωή « ν ο ή σ ε ι » : «Ε ί τ ο ί ν υ ν ή
αληθέστατη
τ α ύ τ όν τ η νόησις
νοήσει,ζωή
αληθέστατη
ζή κ α ί
ή
έστιν,
νοήσει,
θεωρία
καί
ή τό
αύτη
δε
αληθέστατη θεώρημα
τ ο ι ο , ϋ τ ο ν ζών κ α ί ζωή κ α ί εν ο μ ο ύ τ ά
ι
ή ζωή
δύο».^
τό
[67] ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ ΚΕΦΑΛΛΙΟΝ
ΔΕΥΤΕΡΟΝ
Ι.Μπαρό, 'Αντρέ, Βούδδας, μετάφ. Ν. Τσουκαλά, Paris 1962, σσ. 45 κ. εξ. από
τίς
Γ
Ο Πλωτίνος εδέχθη επιδράσεις
ανατολικές
δοξασίες,
οπως καί
από τόν
Φίλωνα, αλλά δι'ύλυσε αυτές μέ τόν λόγο της αρχαίας ελληνικής φιλοσοφίας.
2. Πλωτ. 'Ενν. V 1(10)3,1-3 : «Οΰτω δή τιμίου καί θείου οντος χρήματος της ψυχής, πιστεύσας ήδη τ φ τοιούτο) θεόν μετιέναι μετά τοιαύτης α ι τ ί α ς α ν ά β α ι ν ε προς εκείνον».
Βλ. καί IV 2(4)1, 68-69' IV 7(2)10,27.49- IV
7(2) 11,1.
3. Πλωτ. Έν. V 1(10)3, 12-15.
4. V 1(10) 3, 8-9
5. Βλ. Ψυχολογία του άνθρωπου, Γρηγ. Φιλ. Κωσταρα 'Αθήναι 1990, σ.31.
6. Fragmente der Vor Sokratiker Ι, Ξενοφάνης, Β70. 1
7. Πλωτ. Έν. Ι 1(53) 13,8-15.
,
8. IV 8 (6) 4,31-33 : «Γίγνονται ούν οίον αμφίβιοι εξ ανάγκης τόν τε εκεί βίον τόν τε ενταύθα παρά μέρος βιούσαι,....».
9.Πλωτ.
Έν.
VI 7(38) 35,5" Πρβ. κ α ί
VI 8(39) 5,35 κ α ί
IV8(6)7.
ΙΟ.Πλωτ. Έ ν . IV 6(41)· 3,70 VI4(22) 1,12.31. 14,8·
Βλ.
Βλ. κ α ί VI 2(43)4,2 κ α ί 5
επίσης IV7(2)8 -35 κ α ί IV
VI 4(22) 1,11 • VI 7(38) 33,25. Βλ.
7(2)
Ε π ί σ η ς IV
2
6(41) 3,78· IV 7(2) 8 , 22. 14,7 • IV 9(8) 4,22.25.
11. Π λ ά τ . Τ ί μ α ι ο ς , 39 B " C
12. Π λ ά τ . Φ α ι δ ρ ό ς , 245 e -248 d
13. IV3(27) 10,10-13: « Έ κ ο σ μ ε ιτο δε κ α τ ά λόγον δυνάμει λόγους
έχούσης κοσμειν ·
έν οια
αυτή καί
δ ι ' δλης οι
έν
δύναμιν
σπέρμασι
ψυχής κατά λόγοι
π λ ά τ τ ο υ σ ι κ α ί μ ο ρ φ ο ϋ σ ι τ ά ζ~φα ο ί ο ν μ ι κ ρ ο ύ ς τ ι ν ά ς κόσμους».
14. Πλωτ. Έ ν ν . VI 7(2) 8 5 , 43-50 · 9,1-13.
15. Π λ ά τ . « Φ α ι δ ρ ό ς » , 245 C 5 " 7 : « Π ά σ α ψ υ χ ή α θ ά ν α τ ο ς . Τό γ ά ρ ά ε ι κ ί ν η τ ο ν ά θ ά ν α τ ο ν .
τό δ ' ά λ λ ο κ ι ν ο ϋ ν καί
ΰ π ' ά λ λ ο υ κ ι ν ο ύ μ ε ν ο ν , π α ϋ λ α ν έχον κ ι ν ή σ ε ω ς , π α ϋ λ α ν έ χ ε ι ζωής». Βλ. κ α ί
Κ ω σ τ α ρ ά Γρηγ.,
λ ο γ ί α τ ο υ ά ν θ ρ ω π ο υ » , σσ. 30-31.
16. Πλωτ. Έ ν ν . IV 7(2) 12, 4-5.
«Ψυχο
69
17. Πλωτ. ' Ε ν ν . Ι 6(1)8,21: « Π α τ ρ ί ς δη ή μ ι ν , οθενπερ ήλθομεν, καί πατήρ εκεί».
18.
Gr. Kostaras,
Der Begriff
des
Lebens
bei
Plotin,
H a m b u r g 1969, σσ. 24 κ.εξ.
19. Πλωτ. 'Ενν. V 2(11) 1, 1-5
20. Πλωτ. Έ ν ν . V 1(10) 7, 36-38
21.Πλωτ. Έ ν ν . IV 7(2) 13,6-11
22. Πλωτ. Έ ν ν . IV 8(6)8,10-16: « Π ά σ α γ ά ρ ψ υ χ ή έ χ ε ι
τι
κ α ί τ ο υ κάτω προς τό σ ώ μ α κ α ί τ ο ϋ άνω π ρ ο ς ν ο ϋ ν κ α ί ή μεν ολη κ α ί δλου τω α υ τ ή ς μ έ ρ ε ι τ ω προς τό σώμα τό
δλον
κοσμεί
υπερέχουσα
άπόνως, δτι
μηδέ
εκ
λ ο γ ι σ μ ο ύ ως η μ ε ί ς , α λ λ ά νφ, ως ή τ έ χ ν η ου β ο ύ λ ε τ α ι , τ ο ϋ κάτω α υ τ ή ς κ ο σ μ ο ϋ ν τ ο ς τό ό λ ο ν » .
23. Π ρ β . κ α ί Kristeller, P.O. Der Begriff der Seele in der Ethik
des
Plotin,
(Heidelberger
Abhandlungen),
T ü b i n g e n , 1929.
24. VI.3(44) 22, 18-19
25.
III
8(30)
8,
I 1(53), 13,5-8 ·
26-30·
,
Πρβ.καί
VI
7(38)
13,40-44·
70
ΚΕΦΑΛΑΙΟ Τ Ρ Ι Τ Ο ΟΙ ΘΕΜΕΛΙΩΑΕΙΣ ΠΟΙΟΤΗΤΕΣ ΤΟΥ ΟΝΤΟΣ
1. Οί νοητές υποστάσεις.
Ή ζωή «νοήσει» δεν ε ί ν α ι , ύψιστη,
διότι
πρωτεύουσα
αρχή
εν τούτοις, ή
στην
πλωτινική
φιλοσοφία ε ί ν α ι το Έν ή στην γλώσσα της θεολογίας, ό ΘεόςΊ Αυτός ε ί ν α ι πέραν καί επάνω από τόν Νού, όπως τόν ύπελάμβανε ό 'Αριστοτέλης, 1
έτσι δίδοντας προτε
ραιότητα στον κλάδο της μεταφυσικής ανοίγει νέους ορίζοντες καί ιδρύει μία νέα οντολογία. αγωνίζεται
νά
υπερνικήσει
τόν
Μέ αυτήν
χωρισμό
μεταξύ
σώματος καί ψυχής, νά ύπερφάλαγγίσει μία διάσταση καί να γεφυρώσει τό ρήγμα ανάμεσα στην res corporea όπως θά τό έλεγε ό Descartes Ουσιαστικά
ό Πλωτίνος
-καί τήν res
οικοδομεί
μία
cogitans."
καινούργια
οντολογία, μίμηση τής οποίας πρέπει νά θεωρηθεί ή σύγχρονη στρωματική οντολογία
τού Nikolai Hartmann.
Ή διαίρεση τού σύμπαντος κόσμου σέ στρώματα τόν
άπό
Hartmann (: πνευματικό, ψ υ χ ι κ ό , οργανικό καί
ανόργανο
στρώμα)
έχει
ασφαλώς τίς
ευθύγραμμο ή σπειροειδές καί
3
κυκλικού)
σύστημα
ρίζες της
στό
(τόν συνδυασμό ευθύγραμμο τού
Πλωτίνου,
τό
οποίο
διετύπωσε πρώτος ο εξ Αιγύπτου Έλληνας φιλό-σοφος. Μέ τήν θεωρία του γ ι ά τίς τρεις
αρχικές
υποστάσεις, γ ι ά τίς τρεις θεμελιώδεις ποιότητες τού
71
Οντος
υπερβαίνει
Πλάτωνος
καί
την
αποδίδει
όντο-λογική στον
εξήγηση
σύμπαντα
του
κόσμο
τήν
ενότητα του. Μάλιστα τίς υποστάσεις ο φιλόσοφος τίς δ ι α κ ρ ί ν ε ι πρώτον σε εκείνες τοϋ νοητού κόσμου καί δεύτερον σε
εκείνες τοϋ
αισθητού κόσμου καί τρίτον
θέτει επίσης καί τίς οντολογικές αρχές αυτών τών δύο κόσμων, τους οποίους άλλωστε προσπαθεί νά γεφυρώσει · καί τό πραγματοποιεί μέ επιτυχία. Τού είναι
τό
νοητού
κόσμου
οί
τρεις
υποστάσεις
" Ε ν , τό Πρώτον ή τό Αγαθόν,
υπόσταση ε ί ν α ι ό Νους, πού προκύπτει από τό "Εν καί τρίτη υπόσταση ε ί ν α ι ή ψυχή. οντολογική
ή
δεύτερη
δι'έλλάμψεως
τού νοητού κόσμου
"Ομως, τό "Εν ή τό Πρώτον τίθεται (ος
αρχή τού σύμπαντος, ενώ ή ψυχή τίθεται ως
οντολογική αρχή τού γίγνεσθαι, της γενέσεως καί της φθοράς καί μέ μεγάλο
καί
αυτόν τό τρόπο ό Πλωτίνος γεφυρώνει μεγαλοφυές
φιλοσοφικό
εύρημα
-
τις
υποστάσεις τού νοητού κόσμου μέ εκείνες τού αισθητού. Οί υποστάσεις τού αισθητού κόσμου ε ί ν α ι δύο:
τό
σώμα ως έμψυχο, ως οργανικό δν ή ως ζώον, όπως τό ονομάζει ό ίδιος ό Πλωτίνος καί δεύτερον ή ύλη, ή όποια ε ί ν α ι στό άκρο, στον αντίποδα τού Ενός. |
Συνοπτικά, τό "Εν, ό Νους καί ή ψυχή ε ί ν α ι
οί τρεις οντολογικές υποστάσεις τού νοητού κόσμου καί οντολογική αρχή τού σύμπαντος δεν 'μπορεί παρά νά ε ί ν α ι ή μία, δηλαδή τό "Εν, ενώ οί υποστάσεις τού αισθητού κόσμου ε ί ν α ι τό σώμα, δηλαδή οργανικό δν ή ζώο καί δεύτερον ή ύλη.
έμψυχο δν,
'Ασφαλώς εδώ
72
οντολογική αρχή ε ί ν α ι ή ψυχή,
από τήν οποία με τό
αισθητό της μέρος πηγάζει όλος ό α ι σ θ η τ ό ς κόσμος καί ή οποία εντυπώνει όλα τά είδη της, τά εν υ λα είδη της επάνω στην ύλη, πού ε ί ν α ι τό μη ο ν ή τό ουκ όν. Στην σεται,
φιλοσοφία
επίσης,
καί
μία
του άλλη
ο Πλωτίνος περιοχή,
υπαινίσ όχι
όμως
ανεξάρτητη από τήν έλλαμψη ή τήν απορροή τού Ενός, αλλά ανεξάρτητη καί υπάρχουσα ανάμεσα στον νοητό καί. αισθητό κόσμο, τους οποίους π ά λ ι γεφυρώνει καί ε ί ν α ι ή περιοχή αυτή, ή περιοχή της
γνώσεως καί των
άξιων. 4 Ε ί ν α ι οι αξίες, οι οποίες διέπουν τόν κόσμο καί κυβερνούν, κατέχουν τά πράγματα καί τά κατευθύνουν, ε ί ν α ι μία δεύτερη πολλή στερεή γέφυρα, με τήν οποία ό Πλωτίνος γεφυρώνει τό χάσμα ανάμεσα στά νοητά καί τά αισθητά, ρίπτει γέφυρα ανάμεσα στον νοητό τόν
κόσμο
της
αιωνιότητας
καί
της
κόσμο, αιωνίου
μακαριότητας καί στον υ λ ι κ ό κόσμο, τόν κόσμο της α ι ώ ν ι α ς γενέσεως καί της φθοράς. 'Από αυτήν τήν άποψη μπορούμε μέ βεβαιό τητα νά υποστηρίξουμε ότι καί ή άξιολογία ή μετά τόν Πλωτίνο, όπως μάλιστα αυτή άνεπτύχθη κατά τήν νεώ τερη καί σύγχρονη εποχή, έχει τίς ρίζες της
καί τήν
αφετηρία
της
Heinrich
Rickert,
ένας άπό τους π ιό σημαντικούς φιλοσόφους
στον
Πλωτίνο. . " Αλλωστε
ό
της αξιολογικής σχολής χρησιμοποιεί ως κύρια πηγή των φιλοσοφικών του αναλύσεων καί των αξιολογικών του σταθμίσεων τόν αρχηγό τού Νεοπλατωνισμού, τόν Πλωτίνο.
73
'Εξετάζοντας π ε ρ ι λ η π τ ι κ ά τίς τρεις α ρ χ ι κ έ ς υποστάσεις του νοητού κόσμου πρώτα καί εν συνεχεία τίς δύο υποστάσεις τοϋ αίσθητοϋ κόσμου: τό οργανικό σώμα ή ζώο καί τήν ΰλη, μπορούμε νά υποστηρίξουμε ότι ό χαρακτήρας της
φιλοσοφίας
καί
ειδικώτερα
της
οντολογίας τοϋ Πλωτίνου ε ί ν α ι ερμηνευτικός, αναζητεί δηλαδή καί στηρίζεται σ'αύτά, σ'όλα τά διδάγματα της φιλοσοφίας,
πού
προηγήθηκε
καί
Ιδιαίτερα
στά
πορίσματα τών ερευνών τοϋ Πυθαγόρα, τοϋ Ηρακλείτου, τοϋ Παρμενίδη, τοϋ Πλάτωνα, τοϋ 'Αριστοτέλους, τών ατομικών φιλοσόφων, τών Στωικών,' τών φιλοσόφο)ν της 'Αλεξανδρείας, ακόμη καί στά διδάγματα τών μυστικών φιλοσόφων καί τών μυστηριακών θρησκειών καί τέλος στά κηρύγματα καί τών Χριστιανικών αιρέσεων, ιδίως στό κίνημα τών Γνωστικών, από τό οποίο επηρεάζεται καί γ ι αυτό προσπαθεί νά τό α ν α ι ρ έ σ ε ι .
2. Στά κράσπεδα τοϋ όντως Ό ν τ ο ς .
Τήν
κύρια
πηγή,
όμως,
πρέπει
νά
τήν
αναζητήσουμε στά έργα τοϋ Πλάτοονος, τά οντολογικά επιχειρήματα
καί διδάγματα τοϋ
κυρίως νά ερμηνεύει.
οποίου
προσπαθεί
Ό 'Αθηναίος φιλόσοφος υπήρξε τό
πρότυπο του, ό διδάσκαλος του, τόν οποίο υπεραγαπά, γ ι ' αυτό στά παραδοσιακά γενέθλια του ό Πλωτίνος έκανε θυσίες καί παρέθετε γεϋμα στους συντρόφους του.
Ώς
οντολόγος ô Πλωτίνος, ως ερμηνευτής της οντολογίας τοϋ Πλάτωνος αναδείχνεται απαράμιλλος συνεχιστής
καί
74
άνανεωτής.
'Υπάρχει ενα θεμέλιο στον κόσμο, ε ί ν α ι ό
λόγος
σύμπαντος
του
,κόσμου,
είναι
ή
αρχή
του
Σύμπαντος, πού ο Πλωτίνος αποκαλεί τ ό Έ ν ή το Πρώτον. Αυτή ε ί ν α ι ή αρχή τού παντός καί αφού
ε ί ν α ι αρχή,
όπως στον «Φαιδρό» έχει πεϊ ό Πλάτων, ε ί ν α ι άγέννητη, υπέρτατη, ενιαία, ε ί ν α ι πηγή ζωής καί ή α ι τ ί α κάθε υπάρξεως καί ή ουσία κάθε ενεργείας.
Αυτή ή αρχή
ε ί ν α ι τό Έν, αρχή ζωής, αρχή τοϋ νού, αρχή των πάντων. Ή ίδί,α ή αρχή, ένώ δίδει τήν ζωή της, τήν ουσία της, τήν ενέργεια της, σ ' ο λ α τά όντα, δεν ε ί ν α ι , όμο^ς, ή ί δ ι α ουσία, ενέργεια καί ζωή έμφρων- όπως λέγει ό Πλωτίνοςάλλα ευρίσκεται τό Έ ν ή τό Πρώτον, αυτή ή υπέρτατη αρχή έπέκεινα της ουσίας, τής ενεργείας, τής έμφρονος ζωής. Από σματα,
καίτοι
τά πρώτα καί είναι
γνωρίσματα
σ' αυτήν
απλότητα'
τό
σημαντικότερα
δύσκολο τήν
νά
υπέρτατη
" Εν ε ί ν α ι
γνωρί
αποδώσουμε
αρχή, ε ί ν α ι
απλούν,
είναι
μόνο
ή καί
μοναδικό, υπάρχει άφ'εαυτού καί ζή τρόπον τ ι ν ά σε μία απόλυτη
καθαρότητα,
είναι
τό
Πρώτον.
Δεν
τό
συνοδεύει καμμία σωματική Ιδιότητα, άλλα καί καμμία πνευματική, τίποτε δέν μπορεί νά αποδοθεί σ'αύτό, ούτε είδος',
ούτε
οριον,
ούτε
κάλλος,
ούτε
νόηση,
ούτε
ι
βούληση,
ενέργεια,
συνείδηση,
Ε ί ν α ι πέρα, έπέκεινα όλων
ούτε
αυτών.
αυτοσυνειδησία. Ι
Ό ανθρώπινος νους
δέν μπορεί νά πει γ ι ' α ύ τ ό τό Έν τί ε ί ν α ι , άλλα ίσως θά μπορούσε νά πει τί δέν ε ί ν α ι .
Αυτό σημαίνει ότι μόνο
μέ αρνητικούς προσδιορισμούς θά ήταν, ίσως, δυνατόν
75
νά χαρακτηρίσουμε τό Έν. «Καί λέγομεν, ο μη έστιν ο δε ,
Λ
.
10
εστίν, ου λεγομεν». Πολλοί αμφισβητούν αυτήν τήν Ικανότητα, δηλαδή της αρνητικής κατηγορήσεο)ς τοϋ ' Ενός, πώς είναι
δυνατό,
δηλαδή,
νά
αποδώσουμε,
έστω
καί
α ρ ν η τ ι κ ά γνωρίσματα στό "Εν ή Πρώτον, αφού αυτό είναι
άρρητο,
σ'αυτόκαί
όμως
άφοϋ
κανένα
δνομα
αναγκαζόμαστε νά
δεν τό
ταιριάζει ονομάσουμε,
γ ι α τ ί προσπαθούμε νά σημάνουμε τί σημαίνει, κατά τόν λόγο τοϋ 'Ηρακλείτου.
Ούτε γνώση, επομένως, αύτοϋ
τοΰ Πρώτου ή τοϋ ' Ε ν ό ς μπορούμε νά έχουμε, γ ι α τ ί φαίνεται νά ε ί ν α ι μακρυά άπό κάθε γνώση καί φυσικά ούτε νόηση μπορούμε νά έχουμε, γ ι α τ ί ε ί ν α ι έπέκεινα κάθε νοϋ καί κάθε νοήσεως: «
Ή σύνεσις
εκείνου
μηδέ κ α τ ά ν ό η σ ι ν
ώσπερ τά ά λ λ α ν ο η τ ά ,
κατά
επιστήμης
παρουσίαν
έπιστήμην
τοίνυν
δει
άλλα
κρείτονα.,.ύπέρ
δραμειν
καί
μηδαμή
έ κ β α ί ν ε ι ν τ ο ϋ εν ε ί ν α ι , ά λ λ ' ά π ο σ τ ή ν α ι δ ε ί κ α ί επιστήμης καί
καλού
καί
επιστητών
θεάματος». "
καί
παντός
άλλου
Τό "Εν ε ί ν α ι τό πάντη
άπλοϋν καί πρώτον, ε ί ν α ι θεός τό Πρώτον. Πώς, όμως, αυτό τό ΠρώτΌν ε ί ν α ι μακρυά άπό κάθε| ουσία;
Προφανώς δέν ε ί ν α ι ή αρχή σ ' α ύ τ ό ή
ουσία, άλλα τό ίδιο ε ί ν α ι
αρχή της ουσίας, τό ίδιο
γεννά τήν ουσία, δηλαδή τό ίδιο ε ί ν α ι ή α ί τ ι α της ουσίας καί τοϋ νοϋ, γ ι ' α ϋ τ ό καί δέν ταυτίζεται με τήν ουσία,
ε ί ν α ι μακρυά άπό κάθε ουσία καί μακρυά άπό
κάθε αυτάρκεια, αύταρκες ωστόσο πάντη καί απολύτως
76
αύταρκες.
"Αλλο, επίσης, γνώρισμα, πού θά μπορούσε ό
ανθρώπινος νους νά προσδώσει στό Έ ν , ε ί ν α ι ότι αυτό ε ί ν α ι δύναμη και μάλιστα ε ί ν α ι ή πρώτη δύναμη καί ή δύναμη των πάντων. ' Ιδιαίτερης προσοχής ε ί ν α ι
τό
γεγονός οτι ά π ' α ύ τ ό γεννώνται τά άλλα, ενώ τό Πρώτον δεν περιέχεται στό έτερον, ε ί ν α ι πάντοτε ταύτόν. Αυτό τό Έν ε ί ν α ι τό αληθώς Έν, τό καθαρώς Έν, τό όντως Έν ε ί ν α ι δηλαδή τό ά-σχημον, τό άειδές, αυτό πού δεν έχει είδος'
ε ί ν α ι τό ά-μορφον, αυτό τό όποιο
στερείται
μορφής καί όμως δίδει τό σχήμα, δίδει τό είδος καί την μορφή σ'ολα τά άλλα, καίτοι τό ίδιο ε ί ν α ι έστερημένο ακόμη καί τής νοητής μορφής. δημιουργική,
είναι
Ή φύση τού Ενός ε ί ν α ι
ποιητική
τών
πάντων,
είναι
γεννητική, τό ίδιο, όμως, δεν ε ί ν α ι τίποτε άπό αυτά τά άλλα καί φ υ σ ι κ ά αν τά άλλα ε ί ν α ι ποιόν, ε ί ν α ι ποσόν, νους, ψυχή, ε ί ν α ι κίνηση, στάση, αυτό τό άποιο, άποσο, ανόητο, άψυχο, ε ί ν α ι
κινούν
"Εν ε ί ν α ι ακίνητο,
ε ί ν α ι κινούμενο έστός. Ή ανθρώπινη δ ι ά ν ο ι α δεν έχει άλλο τρόπο καί άλλο δρόμο προσεγγίσεως τού Ε ν ό ς , έκτος άπό τήν δυνατότητα νά τό χαρακτηρίζει, όχι πώς μπορεί έτσι νά συλλάβει τήν ουσία του ή νά τό χαρακτηρίσει απόλυτα, ά λ λ α νά τό προσεγγίσει. Τό "Εν, λοιπόν, δεν συναναστρέφεται τίποτε άλλο
ούτε
είναι
σύνθετο
κάποιου
άλλου,
αλλά
συναναστρέφεται μόνο τόν εαυτό του καί επομένως δέν έχει καμμία άλλη ανάγκη συναναστροφής. Τό Έν ε ί ν α ι επίσης άνενδεές καί άπειρο καί αύταρκες, άπερίληπτον
77 1V
δυνάμεως, OTECÛÇ λέγει ό Πλωτίνος. " ούτε σ υ ν α ρ ι θ μ ε ι τ α ι μέτρο
όλων
καί όχι
Ούτε α ρ ι θ μ ε ί τ α ι
ούτε μετρείται,
διότι
είναι
τό
τό μετρούμενο,
είναι
παντελώς
αμιγές καί α ϊ τ ι ο έμφρονος ζωής καί νοεράς ζωής, ε ί ν α ι δύναμη από την οποία προκύπτει ό Νους καί από την οποία προέρχεται ή ζωή. Ό λ α τά άλλα, εϊτε ύποο'τάσεις τού
νοητού
κόσμου
είναι,
εϊτε
αισθητού, όλα τά όντα έφίενται
υποστάσεις
τού
αυτού, στρέφονται
προς ',αύτό, επιθυμούν νά ενωθούν μαζί του, γ ι α τ ί ε ί ν α ι τό υπέρτατο 'Αγαθό.
Στην λέξη "Αγαθό δέν μπορεί νά
προσθέσει κανείς τίποτε άλλο, δ ι ό τ ι , όταν προσθέσει κ ά τ ι άλλο, κ α θ ι σ τ ά αμέσως τούτο'Αγαθό ενδεές, πένητα, ενώ τό ίδιο τό "Εν ε ί ν α ι άπειρο, μέτρο των πάντων, άνενδεές, έπέκεινα, ή πηγή κο:ί ή αρχή παντός νοητού καί αισθητού, αγαθού όπως καί ή αρχή τού καλού.
Τό
"Εν ε ί ν α ι επάνω ά π ' ο λ α τά αγαθά, θά μπορούσε νά ονομασθεί ύπεράγαθο, ε ί ν α ι όχι μόνο ή αρχή, άπό τήν οποία προκύπτουν τά πάντα, άλλα ε ί ν α ι συγχρόνως καί τό τέλος στό οποίο καταλήγουν τά πάντα, τό τέλος μέ τήν έννοια τού σκοπού, μέ τήν έννοια δτι όλα έφίενται τού αγαθού καί τείνουν νά επιστρέψουν προς τό αγαθό. Κάθε πράγμα, πού ποθεί,τό 'Αγαθό, θέλει νά ε ί ν α ι εκείνο μάλλον, τό οποίο ακριβώς ε ί ν α ι καί τότε νομίζει ότι ε ί ν α ι τούτο, όταν μεταλάβει άπό τό 'Αγαθό, γ ι α τ ί τό 'Αγαθό ε ί ν α ι ή πηγή καί ή αρχή τών ενεργειών κατά φύσιν καί όλα τά άλλα τά π ο ι ε ί αγαθά. ολα τά άλλα, πού ε ί ν α ι έξω άπό τό
Γι'αυτό
' Αγαθό,
είναι
ά γ α θ ο ε ι δ ή . Ό τ α ν λέμε Έν ή Πρώτον, εννοούμε συγχρόνως
78
καί 'Αγαθόν και τούτο σημαίνει ότι τό "Εν ή Πρώτον ε ί ν α ι της αυτής φύσεως με τό 'Αγαθόν, ε ί ν α ι μία (ρύση, δεν ε ί ν α ι όμως σύνθεση. Αυτό τό Έ ν , τό ε ί ν α ι ό Θεός, πού μένει αναλλοίωτος,
πού
'Αγαθόν
στον εαυτό του, πού ε ί ν α ι
περιέχει
τ ά . πάντα
χωρίς
νά
περιέχεται. Τό Έ ν , δηλαδή, δέν μένει ποτέ έξω άπό τόν εαυτό
του,
άλλα
ούτε
έπρεπε
νά
μένει,
διότι
θά
κρύβονταν ολα εκείνα, των οποίων τό "Εν ε ί ν α ι α ί τ ι ο . Τό Έ ν , λοιπόν, από τήν τελειότητα, πού υπάρχει μέσα του καί άπό τήν συνούσα ενέργεια δημιουργεί κάποιο άλλο δι'άπορροής, δι'έλλάμψεως έκ της πλησμονής καί αυτό τό άλλο ε ί ν α ι ό Νους.
3. 'Υπό τό φως του λόγου.
"Οπως άπό τό φως προκύπτουν ακτίνες, έτσι καί άπό τό Έ ν μέ περίλαμψη ή έλλαμψη δημιουργείται τό δεύτερο μετά τό "Εν, ό Νους. υπόσταση του α ρ χ ι κ ο ύ υποστάσεων
τού
Ε ί ν α ι ή δεύτερη
κόσμου, των τριών
νοητού
κόσμου
καί
αρχικών
αναφέρθηκε
προηγουμένως ποιοί νόμοι λειτουργούν, ώστε έκ τού Ενός νά δημιουργείται ό Νους. Κάθε τι πού ε ί ν α ι μετά τό Πρώτο έχει κάτι άπό τό ίχνος εκείνου, ε ί ν α ι ένα είδος άπό εκείνο. Τό είδος τούτο τού Ε ν ό ς ύπέστησε σ' ένα έκαστο άπό τά άλλα τήν ουσία, ώστε νά ε ί ν α ι ένα έκαστο στά ϊχνη τού Ε ν ό ς .
14
Αυτά τά ίχνη τού Ε ν ό ς ε ί ν α ι ή έλλαμψη της οντολογικής
αρχής τού κόσμου
καί ή ουσία καί ή
79
δύναμη αυτής.
Ό Νους, λοιπόν, ως τό δεύτερο μετά τό
Πρώτο γίνεται με ύπερεκχειλισμό, με περίλαμψη,
όπως
ακριβώς από τό φως τού ήλιου γίνονται οι ακτίνες, έτσι γ ε ν ν ι έ τ α ι καί ο Νους. «ή
ε i κών
τού
Ε ί ν α ι , όπως λέγει ό Πλωτίνος,
Ενός,»'"
είναι
« δψ ις
Ι δ ο ύ σ α » . ' Μία όψις ή οποία, επειδή
επιθυμεί
αγαθό, στρέφεται προς αυτό καί θεαται αυτό. «ιδούσα
οψις»
ούπω τό
Αυτή ή
ε ί ν α ι ό Νους, έτσι έγινε ό Νους καί 17
ουσία καί νόηση, διότι έννόει. Πλωτίνο
είναι
μία « δ ρ α σ ι ς
Ή νόηση κατά τόν ορώσα»,
ή οποία
επιστρέφει στό δρώμενο καί παίρνει από εκείνο ουσία καί ζωή, ή δε όραση αυτή ε ί ν α ι δ ίδιος ό Νους. Ό Νους δηλαδή ε ί ν α ι ενα είδος όψεως καί μία δψις δρώσα, επομένως ε ί ν α ι δύναμη, ή οποία ήλθε σέ ενέργεια, ό Νους ε ί ν α ι ενέργεια. Ε ί ν α ι αυτονόητο δτι έφ'δσον τό Έν παραμένει μέσα στό δικό του είδος, δέν ε ί ν α ι νοητό, εκείνο δέ τό όποιο ανακύπτει κατά τήν επιστροφή προς τό νοητό, ε ί ν α ι 'Υπάρχει
ή νόηση.
Μέ απλούστερες
τό νοούν καί τό νοούμενο' ή νόηση
λέξεις: είναι
λειτουργία τού νοούντος, μέ τήν οποία δίδει νόημα σέ δσα αυτή συλλαμβάνει.
Έφ'δσον ε ί ν α ι νόηση καί νοεί
εκείνο από τό οποίο έγινε, γίνεται νους, δηλαδή γίνεται σάν ένα άλλο νοητό.
Ό Νους, βέβαια, ε ί ν α ι μίμημα,
μίμηση, έκτυπο καί είδωλο εκείνου, δηλαδή τού Πρώτου, συνεπώς ό Νους ε ί ν α ι σάν ενα άλλο νοητό, ό Νους ε ί ν α ι νοητό, τό πρώτο μίμημα καί είδωλο εκείνου, δηλαδή τού Ενός.
" Ετσι
ό Νους είναι, μία ουσία
συμπίπτει καί τό νοείν καί τό ε ί ν α ι .
στην
οποία
"Οταν, μάλιστα,
80
ε ί ν α ι καί νοητό, ε ί ν α ι εν καί τό αυτό, οπότε άναγόμεθα αμέσως στό. Πρώτο. Ό Νους π ε ρ ι ε ί χ ε τά οντά καί ολα τά οντά ευρίσκονται μέσα στον Νοΰ κατά την ώρα πού ό Νους τά συλλαμβάνει.
Μπορούμε νά ποϋμε οτι ό Νους ε ί ν α ι ò
τόπος των δντων χωρίς ò Ιδιος ò Νους νά έχει κανένα τόπο. 1 9 Ό Πλωτίνος καθώς άφορμαται άπό τά θεωρήματα του Πλάτωνος καί κυρίως άπό εκείνα, πού εκτίθενται στον
«Σοφιστή»
καί καθώς ελέγχει τους Στωικούς,
δ ι α κ ρ ί ν ε ι πέντε, κατηγορίες τοϋ δντος, δηλαδή πέντε αρχές τοϋν Οντος:
Πρώτον τήν κατηγορία της ουσίας,
δεύτερον της κινήσεως, τρίτον της στάσεως, τέταρτον της ταυτότητος και πέμπτον της έτερότητος. Ό Νους επειδή ε ί ν α ι εκείνο, πού προέρχεται άπό τό Έ ν , τό όν ε ί ν α ι εν, όπως ε ί ν α ι καί εκείνος καί επομένως ό Νους ε ί ν α ι αριθμός καί αρχή του αριθμού, ή δύναμη τοϋ αριθμού ε ί ν α ι εκείνη, ή οποία επάγεται, έχει ως αποτέλεσμα τόν μερισμό του οντος. ' Ο Νους ε ί ν α ι ολα μαζί καί πάλι όχι ολα μαζί, δ ι ό τ ι τό καθένα αποτελεί ξεχωριστή δύναμη,
ε ί ν α ι ευνόητο ότι ό Νους
δέν ε ί ν α ι απόλυτη ενότητα, αλλά ε ί ν α ένα καί πολλά. Τά πολλά ε ί ν α ι τά νοήματα τοϋ : Νού, ε ί ν α ι τά όντα, τά όντως
όντα,
δηλαδή
οι
ιδέες,
οι
ιδέες
είναι
τό
περιεχόμενο τοϋ Νού ή σέ μία σύγχρονη γλώσσα ε ί ν α ι τό περιεχόμενο της συνειδήσεως. Κάθε ιδέα ε ί ν α ι καί ή ί δ ι α μία δύναμη καί επομένως ε ί ν α ι ένας ίδιος Νους. Κάθε ιδέα, βέβαια, ε ί ν α ι ουσία καί ε ί ν α ι μία ουσία νοερά.
Οι Ιδέες ως νοερές ουσίες, ως επί μέρους
81
νόες υπάρχουν καθ'εαυτές, υπάρχουν εξ αντικειμένου, είναι
άφθαρτες καί αναλλοίωτες
καί αποτελούν
τόν
νοητό κόσμο, πού ε ί ν α ι τό αρχέτυπο, ενώ τό έκτυπο ε ί ν α ι τά αισθητά. "Ολα τά α ι σ θ η τ ά γίνονται αγαθά, καλά, δ ί κ α ι α μέσω των
ιδεών, δ ι ό τ ι
οι
Ιδέες ε ί ν α ι 22
αγαθές, δίκαιες, καλές, δηλαδή όμορφες, έχουν κάλλος. ΤΙ ιδέα του καλοϋ, δηλαδή του ωραίου, ως νόημα του νου ε ί ν α ι τό ίδιο τό όμορφο, τό ίδιο τό ωραίο, τό ίδιο τό καλό:, πού ε ί ν α ι προβεβλημένο στό 'Αγαθό, τό Έπέκεινα ε ί ν α ι ή πηγή καί ή αρχή τοϋ καλού, τοϋ όμορφου, τού ωραίου. Οί ιδέες ε ί ν α ι μεταξύ τους διακεκριμένες, αλλά συγχρόνως όλες μαζί υπάρχουν καί ε ί ν α ι ένα. Ώ ς διακεκριμένες
είναι
πολλές,
υπάγονται
στην
πολλότητα, ώς όλες μαζί α ν ά γ ο ν τ α ι καί στην ενότητα καί έτσι ε ί ν α ι Νους. δική
Ή κάθε μία άπό τίς ίδέες έχει τήν
της μορφή, έχει
προύποθέτει
διαφορετική
τό δεχόμενο,
μορφή, ή όποια
προύποθέτει
τήν
ύλη
τήν
νοητή, πού ε ί ν α ι διάφορη άπό τήν αισθητή καί ε ί ν α ι ενα ον, πού υπάρχει άϊδίως καί άναλλοιώτως.
Οί Ιδέες,
λοιπόν, ε ί ν α ι τά αρχέτυπα τών αισθητών, τά αισθητά εινι-α-τά έκτυπα, τά έκγονα τών ιδεών.
"Ομως, όπως ό
Νους; ε ίνα ι αριθμός, έτσι καί ή Ιδέα ε ί ν α ι αριθμός καί επομένως ε ί ν α ι ή αρχή τού πλήθους τών ίδεών, ή α ι τ ί α τού πλήθους τών ίδεών. Πόσες ίδέες υπάρχουν; Ό σ α τά έπί μέρους αισθητά, τόσες δηλαδή, όσες ε ί ν α ι τά όντα, πού τό καθένα χωριστά υπάρχει.
Οί
ίδέες, λοιπόν,
σύμφωνα μέ τόν Πλωτίνο, δέν α ν τ ι σ τ ο ι χ ο ύ ν μόνο προς τά
82
καθ'εκαστον εΐδη, αλλά καί προς τά καθ'εκαστον οντά, προς πάντα τά καθ'εκαστον προϊόντα της φύσεως, αλλά μόνο των κατά φύσιν όντων. « " Ο σ α μ ε ν ο ύ ν ως ε ϊ δ η εν τω ου.»
ai σ θ η τ φ έ σ τ ι , τ α ύ τ α ε κ εϊθ εν ' ο σ α δε μ η , καί «των κ α τ ά φ ύ σ ι ν π ρ ο ϊ ό ν τ ω ν υ π ά ρ χ ο υ -
σ ι δε εν τω ν ο η τ ω κ ό σ μ ω „
όντων
και
των
-
λοιπών
έν ω των π α ρ ά
φύσιν
,
26
ουκ
υπαρχουσι.»
προσθέτει ό φιλόσοφος. Ί
4. Ό μοχλός τού γ ί γ ν ε σ θ α ι .
"Ο,τι ε ί ν α ι ελλιπές, ο,τι ενδεές, ο,τι ανολο κλήρωτο,
τούτο
στοχασμού,
ό
δημιουργεί.
είναι όποιος
αποτέλεσμα δεν
Πάντως, στον
τού
μπορεί νοητό
ανθρώπινου
άλαθήτως
κόσμο
νά
υπάρχει ή
αληθινή ουσία, ή όποια πάντοτε καί σέ όλα παραμένει ή αύτη. Ό νοητός κόσμος γίνεται φωτεινός, καταλάμπεται από τήν αλήθεια τού Αγαθού, τό όποιο μεταλαμπαδεύει στά νοητά τήν αλήθεια καί από τήν ουσία τού Νού καί τήν ενέργεια προκύπτει επί τη βάσει τού νόμου της ύπερροής, ή ψυχή, ή οποία ε ί ν α ι ενέργεια τού Νού καί πηγάζει από τήν ουσία τού Νού. Κάθε τέλειο γεννά καί ένα τέλειο, ô Νους ε ί ν α ι εν α τέλειο δν, δ ν καί γεννά
ε ί ν α ι τό όντως
περαιτέρω, χωρίς καμμία αλλοίωση
ή
ελάττωση, τήν ψυχή, ή οποία προέρχεται άπό τόν Νουν καί ε ί ν α ι μετά τόν Νού ή τρίτη α ρ χ ι κ ή υπόσταση. Ε ί ν α ι 28
ή εικόνα τού Νού: « ε ί κ ώ ν τ ί ς έ σ τ ι ν ο ύ » .
83
c
ψυχής
Η δ ι ά κ ρ ι σ η , δηλαδή ή απομάκρυνση της
από τήν
αρχή
της, τον
Νου
σημαίνει
τήν
παραμονή της μέσα στον κόσμο του αισθητού, τόν κόσμο της
αλλοιώσεως
αναφορά
της
καί
της
φθοράς.
ιμυχής προς τό
Πρόκειται είναι
της, τό
αρνητικό, τό οποίο οικοδομεί μία ψευδή ζωή.
Ή ψυχή
διακατέχεται
έτερον
γιά
από μία μόνινη εσωτερική επιθυμία προς
γένεση καί δημιουργία.
Ή σφοδρή καί ανήσυχη αυτή
δύναμη της ψυχής, ή οποία τήν απέσπασε από τόν ήσυχο κόσμο του προτύπου της, δείχνει ότι ή πραγματική της ουσία ε ί ν α ι ή νοητική καί ή αληθινή κ α τ ο ι κ ί α ό νοητός κόσμος.
Ε κ ε ί βρισκόταν σέ απόλυτη κοινότητα με τό
λογικό, διάγουσα μία αιωνίως άτρεμή καί ατελεύτητη ζωή. Η σ ύ χ α ζ ε ή ψυχή ως ακίνητο νοείν μέσα στον χώρο του Ενός. Όμως, « ά ρ χ ε ι ν α υ τ ή ς β ο υ λ ο μ έ ν η ς ε\ναι κυβερνά
αυτής...» τόν
καί
, δηλαδή επειδή ή ψυχή ήθελε νά
εαυτό της
καί
συγχρόνως
ή
'ίδια νά
παράγει καί νά δημιουργεί, εγκατέλειψε τήν απόλυτη ενότητα καί βυθίστηκε στην πολλαπλότητα των όντων. Έ τ σ ι έγινε ό κινητήριος μοχλός του γίγνεσθαι, άπλωσε δηλαδή τήν δράση της μέσα στον κόσμο τής γενέσεως καί της φθοράς: «Ούτω δη κ α ί α υ τ ή , κ ό σ μ ο ν αίσθητόν, σιν
ου
μιμήσει
τήν
έθέλουσαν έαυτήν
εκεί,,
εικόνα
έχρόνωσεν . 30
ποιήσασα»
ποιούσα
εκείνου
κινούμενον
ό μ οία ν
δέ
εκείνης αντί
τη
είναι, του
κίνη-
εκεί πρώτον
αιώνος
καί μέν
τούτον
Ή ψυχή ως κίνηση μέσα στά α ι σ θ η τ ά γίνεται ενα χρονικό γεγονός, χρονοϋται, ό χρόνος δεν ε ί ν α ι τίποτε άλλο παρά ή συνθετική
ενέργεια
της
Μέσα στον χρόνο κ ι ν ε ί τ α ι καί έκεϊ παράγει.
ψυχής. 'Επειδή,
ακόμη, ή ψυχή δέν ε ί ν α ι μόνο χρόνος, άλλα καί ό τόπος στον όποιο ζή τό σύμπαν, τό σύμπαν δηλαδή θά έμεινε βουβό καί θά νεκρωνόταν, αν τό εγκατέλειπε ή ψυχή, γ ι ' αυτό καί ό ίδιος ό κόσμος κ ι ν ε ί τ α ι μέσα στον χρόνο της ψυχής.31 Μέ άλλες λέξεις, επειδή ή ψυχή ε ί ν α ι
τό
εργαστήριο μέσα στό όποιο διασώζεται ή συνέχεια του χρόνου, γ ι ' α υ τ ό ορίζεται άπό τόν Πλωτίνο: «ό ως
ζωή
τής
μεταβαίνει άλλη».' χρόνος
ψ υ χ ή ς, άπό
τή ν
όπως μία
αυτή
μ ο ρ (ρ ή
χρόνος
κινείται, ζωής
στην
Τί σημαίνει, όμως, εργαστήριο τής ψυχής; Ό δέν
είναι
εξωτερικό,
δηλαδή
αντικειμενικό
γεγονός, αλλά εσωτερική κατάσταση, ποίημα τής ψυχής' μέσα
της
διαιρούνται
δ ι α σ τ ά σ ε ι ς τού χρόνου. « έ σ τ α ι » είναι
καί
συναιρούνται
οί
τρεις
Τό « η ν » , τό « ε σ τ ί » καί τό
δημιουργήματα τής ψ υ χ ι κ ή ς ζωής, ή
οποία ακατάπαυστα παράγει τό παρελθόν, τό παρόν καί τό μέλλον καί ακατάπαυστα τά συνάγει
είς εν.
«πρίν»
κατ'
καί
τό
«ύστερον»
σημαίνει
Τό
ουσία
απόσπαση άπό τό «νύν» καί «άεί», δηλαδή απομάκρυνση άπό τήν α ι ω ν ι ό τ η τ α . 3 3
Παρενθετικά ας λεχθεί ως προς
τήν χρόνωση τής ψυχής βαθειά
επίδραση άσκησε ό εξ
Αιγύπτου Έλληνας φιλόσοφος στον Ιερό Αυγουστίνο, ό όποιος στίς « Έ ξ ο μ ο λ ο γ ή σ ε ι ς » του παρατηρεί:
«In
85
te, anima mea, t e m p o r a mea
metior».'
Τήν μετάβαση από την αδιαίρετη ενότητα, δηλαδή τήν αιωνιότητα στην πολύχρονη πολλότητα, τήν κίνηση
της ψυχής από τό ε ί ν α ι
διευκρινίζει
ό Πλωτίνος
προς τό
γίγνεσθαι
με τήν προσφιλή
σ' αυτόν
εικόνα τοϋ σπέρματος: όπως ένα σπέρμα, πού μέσα στην πολλότητα ενότητα
αποτελεί
του
στην
ε ν ι α ί α ολότητα, πολλαπλότητα
διοχετεύει
τοϋ
κορμού,
τήν των
κλάδίΰν, των ανθέων, των καρπών, έτσι καί ή ψυχή ως λόγος τοϋ γίνεται
πνεύματος καί γόνος τοϋ νοητού
αρχή των αισθητών
σπέρματος
ήσυχου
υποστάσεων:
έξελίττων
αυτόν
κόσμου
«"Ωσπερ ό
λόγος
δ ι έ ξ ο δ ο ν ε ί ς π ο λ ύ , ως ο ϊ ε τ α ι , π ο ι ε ί . . . ούτω δ ή καί ,
αυτή
κόσμον
,
ποιούσα
αίσθητόν
μιμήσει
35
εκείνου...... 5. Οί αισθητές υποστάσεις.
Ωστόσο, ή ψν>%τ\ καθώς ζή μέσα στον κόσμο τείνει νά εγκαταλείψει τήν νοητή της υπόσταση καί νά απορροφηθεί
εξ
ολοκλήρου
από
τόν
κόσμο
τοϋ
γίγνεσθαι. Μαζί μέ τίς άλλες δύο-τό Έν ή Πρώτο ή 'Αγα θόν^ όπως τό ονομάζει ό Πλωτίνος, καί τό εξ αυτού προκύπτον δεύτερον, δηλαδή τόν Νοϋ-συμπληρώνει
ή
ι
ψυχή τήν τριάδα τών νοητών υποστάσεων. Μέσα στην οντολογική
ροή τοϋ σύμπαντος
κόσμου καί τών πάντων συντελείται μία απορροή τών πάντων, ή μονή, δηλαδή ή παραμονή οδηγεί σέ πρόοδο
86
από τό Έν προς τόν Νου καί εκ τοϋ Ε ν ό ς προς την ψυχή. Ε ί ν α ι φανερό Οτι τό "Εν ε ί ν α ι οντολογική αρχή του σύμπαντος κόσμου καί πηγή στην οποία επιστρέφουν τα πάντα.
Σ ' α υ τ ή τήν ροή δ ι α κ ρ ί ν ε τ α ι ό νοητός καί ό
αισθητός κόσμος. 3 6 Ό νοητός κόσμος ε ί ν α ι τό όντως ο ν τοϋ Αριστοτέλους,'
ε ί ν α ι τα πραγματικώς, τά αληθώς
υπάρχοντα, ε ί ν α ι εκείνα τά οποία πάντοτε έχουν έτσι καί δέν μεταβάλλονται, ε ί ν α ι τά μηδεμίαν
αλλοίωση
υφιστάμενα, ε ί ν α ι ό νοητός κόσμος τό αρχέτυπο καί ίο
παράδειγμα'
καί υπόδειγμα τοϋ αισθητού, ό αληθινός
καί τελειότατος κόσμος μέσα στον όποιο υπάρχουν όλα, ώστε νά γίνονται τέλεια. ' Ο αισθητός κόσμος
είναι
ό κόσμος, τόν
όποιο δημιουργεί καί πλέκει καί δ ι ο ι κ ε ί ή ψυχή άπό τίς πρόδρομες έλλάμψεις, άπό τό μή ον, άπό τίς δυνάμεις ούσες δυνάμεις της ύλης.
Ό αισθητός κόσμος ε ί ν α ι τό
απλό είδωλο τοϋ νοητού κόσμου, ε ί ν α ι ή σ κ ι ά καί ή εικών
εκείνου,
εκείνος
πού
είναι
δηλαδή
προσλαμβάνει
εικονιζόμενος,
μορφές
καί
γιγνόμενος καί ουδέποτε τελειούμενος. Στην
ό
είναι άείποτε
συνέχεια
προς τίς θεμελιώδεις καί κύριες υποστάσεις τοϋ νοητού κόσμου, τίς γνωριστικές υποστάσεις, πού γνωρίζει ό ί
Νους,
υπάρχουν
κόσμου.
καί
οι
υποστάσεις
τοϋ
αισθητού
Σ'αύτές χορηγεί ζωή ή ψυχή, ή οποία ε ί ν α ι ,
όπως αναφέρει ό Πλωτίνος: « έξ ων ον κ α ί σ ω μ α τ ι κ ή ς φύσεως α π α σ η ς »
έπέκεινα
και οχι μόνο σ αυτές
χορηγεί ζωή ή ψυχή, άλλα καί τίς κατακοσμεί καί τίς δ ι ο ι κ ε ί . Διοικώντας ή ψυχή κ ι ν ε ί τ α ι καί επιστρέφει
87
καί α ν ά γ ε τ α ι προς τό Θείον καί τό έν ήμίν
Θείον,
προσπαθεί νά τό α ν α γ ά γ ε ι στό έν παντί Θείον. Οι υποστάσεις τοϋ αίσθητοϋ κόσμου
είναι
δύο, τό σώμα καί ή ύλη. Τό σώμα ν ο ε ί τ α ι εδώ ως έμψυχο σώμα, ως έμψυχο δν, ως ζώον.
Ή αρχή καί ή α ι τ ί α ,
σύμφωνα με τίς απόψεις τοϋ Πλωτίνου, τού αίσθητοϋ κόσμου ε ί ν α ι ή ψυχή, ή ψυχή τοϋ κόσμου δηλαδή πού σε μία άλλη έκτος εαυτής κατώτερη όψη συνάπτεται με τήν ψυχή τοϋ σώματος καί ενεργεί στον αισθητό κόσμο ως φύση.
Αυτή παρέχει στον σωματικό κόσμο τίς μορφές,
τίς ποικιλίες, τά σχήματα, πού όλα αυτά τά λαμβάνει από τήν άλλη οψη της ψυχής, δηλαδή άπό τήν ψυχή τοϋ κόσμου, εκείνου τοϋ νοητού. Η ψυχή, σύμφωνα
μέ τόν
νοητό
κόσμο,
διαμορφώνει τήν ύλη καί τήν διακοσμεί. Τό σώμα τοϋ παντός ε ί ν α ι ένα καί ε ί ν α ι σάν νά ε ί ν α ι ένα, ή ψυχή υπάρχει σ ' δ λ α τά μέρη του καί παραμένει μία. Σώμα,' επομένως, ε ί ν α ι τό πάν, όπως ακριβώς ε ί ν α ι μέν άεί ρέον, άλλα ρέει οχ ι εξω, ρέει δηλαδή μέσα καί επομένως μένει στον ίδιο του τόν εαυτό. ε ί ν α ι τό πϋρ, ή γη, τό ύδωρ, ό άήρ.
Ύλικώτερα
σώματα
'Οργανικά σώματα
ε ί ν α ι τά σώματα τών φυτών καί των ζώων. Ή δύναμη της ψυχής τοϋ παντός προϋπογράφει,προαπεικονίζει, έλλάμπεται προδρόμους έλλάμψεις επάνω στην ύλη, έτσι ή ψυχή επεξεργάζεται καί δίδει μορφή στην ύλη, διαρ θρώνει τά υ λ ι κ ά οντά κατά μέρη καί γίνεται εκείνο στό όποιο προσήλθε ή ί δ ι α ή ψυχή. Μέ τόν τρόπο αυτό ή ψυ χή, όπως λέγει ô Πλωτίνος, έλλάμπεται έλλάμψεις,
οί
88
όποιες καθιστούν το δν έμψυχο, τό κάνουν ζώο, δηλαδή νά έχει ζωή.
Τοϋτο ε ί ν α ι τό κοινό, σώμα δηλαδή και
συγχρόνως καί ψυχή ή κ ά τ ι έτερο, κάποιο τρίτο, κάποιο συναμφότερο. 4 1
' Η ψυχή παραμένει χωριστή
από τό
σώμα, χ ρ η σ ι μ ο π ο ι ε ί τ α ι τό σώμα ως όργανο καί σ ' α ύ τ ό τό σημείο ό Πλωτίνος θυμίζει τόν'Αριστοτέλη: ή ψυχή ε ί ν α ι μία δύναμη, πού δρα μέσα σ'ενα φυσικό όργανο, ή ε ί ν α ι ή ψυχή,' όπως τό φως μέσα στον αέρα. '
Κάθε ζώο σ ύ γ κ ε ι τ α ι άπό ψυχή καί άπό τήν
φύση της ψυχής, δηλαδή άπό τό σώμα.
Ή φύση ε ί ν α ι
εκείνη, ή οποία κάνει τό σώμα, τό μορφώνει, ε ί ν α ι
μία
μητέρα, λόγος δηλαδή ό όποιος επισκέφθηκε τήν ύλη καί ό όποιος στάλθηκε εκ μέρους της ψυχής. επομένως
δέν
είναι
ουσία,
άλλα
Τό σώμα,
γέννηση,
είναι
γίγνεσθαι, ε ί ν α ι γένεση καί φθορά καί επομένως ποτέ δέν ε ί ν α ι ενα, ή φύση τού σώματος ποτέ δέν παραμένει ή αυτή, αλλά πάντα ρέει.
Τό σώμα γ ί ν ε τ α ι κατά τέτοιο
τρόπο, ώστε νά ε ί ν α ι επιτήδειο νά δεχθεί τήν ψυχή, επειδή ακριβώς παρίσταται στό σώμα ή έπιτηδειότητα αυτή όλο καί προχωρεί. Ή ψυχή καθώς συμπλέκεται καί φυλακίζεται μέσα στό σώμα, δίδει μίαν έλλαμψη, ενα φώς μέσα στό σώμα καί έτσι τό κάνει νά ζωντανεύει, τό κάνει ζώο κινούμενο καί υπάκουο. Τό σώμα γίνεται εις τήν ψυχή δεσμός καί ì
τάφος καί ή ψυχή κακοπαθαίνει μέσα στό σώμα καί ταλαιπωρείται
μέσα
στίς
ανίες, τίς
επιθυμίες,
τους
φόβους καί τά δεινά. Ό κόσμος ε ί ν α ι γ ι ά τήν ψυχή ένα σπήλαιο, όπως λέγει ό Πλάτων στό έβδομο βιβλίο της
« Π ο λ ι τ ε ί α ς » 4 3 . Μέσα σ'αύτό τό έμψυχο δν, στό όποιο ε π ι κ ρ α τ ε ί ή φύση τοϋ σώματος, πού έλαβε βέβαια ίχνος από την ζωή, εκεί διεξάγεται ή κοινή ζωή.Έτσι το σώμα τό φέρουν καί τό διακατέχουν επιθυμίες καί θυμοί καί φόβοι, επικρατεί ή φύση τοϋ σώματος, οπότε ή ψυχή ανησυχεί
καί
θορυβείται,
τότε
εμποδίζεται
καί
ή
ελλαμψη εκείνου τοϋ θείου φωτός, πού εκπορεύεται από τόν Νοϋ. Μέσα σ'εκείνο τό έμψυχο όν, μέσα στό οποίο κρατ,εί ή φύση της ψυχής, τό σώμα κ α θ α ί ρ ε τ α ι άπό τις επιθυμίες καί γίνεται όργανο, ή δέ ψυχή τείνει προς τήν αρετή
καί θέλει νά επιστρέψει
προς τόν
Νοϋ καί
νοοποιουμένη ή νοοθείσα ομοιώνεται προς τόν Θεό. Η δεύτερη, μετά τό σώμα, υπόσταση τοϋ αισθητού κόσμου ε ί ν α ι ή ύλη.
Ή ύλη ε ί ν α ι τό μή όν
καί τό μή ον ε ί ν α ι ή εικόνα τοϋ όντος, τό είδωλο καί τό εκτυπο τοϋ όντος.
' Η ύλη ε ί ν α ι ον, τό οποίο ε ί ν α ι
κάποιο είδος τοϋ μή οντος, ε ί ν α ι δηλαδή ον τοϋ μή οντος, ε ί ν α ι κ ά τ ι τό μεμειγμένο.
Ή ύλη ως τό ον τοϋ μή
οντος δεν ε ί ν α ι ον, άλλα καί δέν ε ί ν α ι παντελώς μή ον, αλλά ε,ιναι έτερο τοϋ μή οντος, θεωρείται δέ « ε ί δ ο ς τ ι εσχατον»
καί δέν έχει καμμία σχέση μέ τήν νοητή
ύλη. 'Ιδιαίτερα δ ι α φ ω τ ι σ τ ι κ ά ε ί ν α ι τά παρακάτω χωρία άπό ;τό έργο τοϋ Πλωτίνου: «Μή παντελώς οντος ο σα
μή
ον
τούτο
δέ
περί
τό
τούτων
καί
τούτων,
ή
αλλ'
εν
έτερον
πάθη
συμβεβηκός τι
δέ
των
η
ούτε
μόνον
ε σ τ ί τό α ' ι σ θ η τ ό ν
α'ισθητόν ως
ον
τοϋ
πάν καί
ύστερον
τούτοις
τό
ή
συμπληρούντων
τι
αρχή τούτο
90
τοιούτον
ον
Τίνι
ο υν
ο'υχ
εκείνη;».46
Παραβάλλοντας καί τό άλλο χωρίο:
δή
φύσις,
είς
τό
αλλά
καί ούτως μή
ο ν.»
πάντη
μη
κάτω μεν ε Ίς
μή
, βλέπουμε
οντά
τ α υ τα
πάρεστιν
γάρ
έτερα
ύποστάσει εκείνης,
ον
ηξε ι
β ά σ α ε'ις
ο ν, ο υ κ
η
κακόν
ε Ί ς τό
καθαρά τήν
αληθή
αλλ' «Ου
ψυχής ηξει,
παντελές (ρύση
τής
ψυχής. Ί
'Ωστόσο, ή ύλη ε ί ν α ι τό ουκ όν καί αυτό
σημαίνει ότι ε ί ν α ι τό έτερον τού όντος, ή άλλη όψη τόύ οντος, ή ύλη υπάρχει άλλα ώς μή όν, ώς άειδές, άνίδεον, 4S
δεκτικόν
τού
είδους,
δηλαδή
επέχει
θέση
υποδε
χόμενου, ε ί ν α ι τό έτερον τού οντος, ε ί ν α ι ή έλλειψη τού φωτός, ε ί ν α ι
ή
στέρηση,
τό
σκότος,
τό
κακό.
' Η
περίλαμψη, ή οποία ξεχείλισε άπό τό φως τού Ενός καί ή οποία καταλάμπει όλη τήν α λ ή θ ε ι α μέσα στά
όντα,
έχώρησε εως τά κ α τ α χ θ ό ν ι α τού φωτός, εξασθένησε καί έτσι προέκυψε τό σκότος, τό δέ σκότος αυτό ε ί ν α ι τό μή όν, ε ί ν α ι ή πηγή καί ή αρχή τού κακού, ε ί ν α ι δηλαδή ή ί δ ι α ή ύλη.
'Επειδή, όμως, τό
'Αγαθό ε ί ν α ι αγαθό
γ ι ά όλα, δίδει τήν δυνατότητα ακόμη καί στό μή όν νά έφίεται τού αγαθού ή νά επιθυμεί τήν όμορη φύση καί έτσι έμόρφωσε καί τή ύλη.
Ή ύλη ευρίσκεται μέσα είς
τό πάν καί έχει πλαστικότητα, δηλαδή, δεκτικότητα
,
βεβαίως δέν ανέχεται νά μορφώνεται εξ ολοκλήρου κατά τό είδος, άλλα όσο εκάστοτε ενδέχεται εκ της φύσεως αυτής.
91
Μέ γλώσσα π ο ι η τ ι κ ή , εικόνες, μεταφορές καί συμβολισμούς ό Πλωτίνος περιγράφει τήν ύλη ως φύση άγονο καί ουχί παντελώς φίλη, άλλα ε ί ν α ι φίλια μόνο τόσο, όσο άρκεϊ νά υποδεχθεί τό γόνιμο είδος, δχι όμως καί νά γεννήσει καί νά δημιουργήσει, γ ι α τ ί , όπως λέγει ό Πλωτίνος: « ο υ δ έ ν ενέργεια, ε ί ν α ι
γ ά ρ α ύ τ η γεννζχ».
Της λείπει ή
μία σκιά, ή οποία αναμένει νά πάθει,
νά πλασθεί, νά διαμορφωθεί κατά τόν τρόπο εκείνο πού θέλει τό ποιήσον. 5 0
' Επομένως, ή ύλη αφήνεται στά
χ έ ρ ι α τού δημιουργού της, έχει πλαστικότητα, -δεκτι κότητα, γ ι'αυτό ε ί ν α ι μία άποιος, μία συνεχής, μία μή ούσα κατάσταση. Ε ί ν α ι διαρκώς ή αυτή καί δέν ε ί ν α ι δυνατό από μόνη της νά αλλοιώσει τήν ουσία της, ή οποία παραμένει ή Ιδια. Επί πλέον
ή ύλη
ενδύεται
καί μέ
άλλα
χ α ρ α κ τ η ρ ι σ τ ι κ ά άπό τόν Πλωτίνο, οπο)ς ότι ε ί ν α ι κάτι τό ασθενές, ε ί ν α ι αμυδρό είδωλο
καί φάντασμα, τό
όποιο δέν μπορεί απείρως νά μορφοποιηθεί, ε ί ν α ι ή ύλη κ ά τ ι αόρατο καθ'εαυτό καί αποφεύγει εκείνον, ό όποιος θέλει νά ιδεί στό βάθος της ουσίας της.
Φυσικά ή ύλη
ε ί ν α ι παντελώς άλογη, ε ί ν α ι μία σ κ ι ά τού λόγου, μία έκπτωση λόγου : «
ή δ' άλογος παντελώς,
σκιά
C'y
λόγ(ου κ α ί ε κ π τ ω σ ι ς
λόγου'»
Ή ύλη, βέβαια, δέν μορφώνει τόν εαυτό της άλλα οί μορφές, οί οποίες της προσδίδονται προέρχονται άπό τήν φύση της ψυχής. "Η ύλη ε ί ν α ι άποιος καί μπορεί μόνο νά δέχεται τους τύπους όλων τών όντων. Είναι
επί
πλέον
απαθής,
άμορφος,
άγονος
καί
92
αναλλοίωτος, ε ί ν α ι ή ύλη τό βάθος κάθε πράγματος, γ ι ' αυτόν τόν λόγο ε ί ν α ι σκοτεινή, δ ι ό τ ι τό φως ε ί ν α ι ό λόγος καί ό λόγος ε ί ν α ι φως καί ό Νους λόγον ορά. Χαρακτηριστικές
Ιδιότητες
της
ύλης,
οί
όποιες
αποτελούν την ουσία αυτής ε ί ν α ι επίσης ή άμετρία, τό άπειρον, τό άνίδεον, τό πάντοτε ενδεές, τό πάντοτε αόριστο, εκείνο πού δέν ϊ σ τ α τ α ι καθόλου, τό ούδαμή έστώς, τό παμπαθές, τό ακόρεστο, ή παντελής πενία, ή ένδεια.
Δέν υπήρξε εποχή, κατά τήν οποία ή ύλη δέν
ήταν άκόσμητη: « Έ π ε ί ο υ κ η ν τ ό τ ε ο υ κ τόδε
τό
πάν,
ουδέ
ην
οτε
ψυχή; α π ο ύ σ η ς , ουδέ ύλη ην
άλλ'έπινοήσαι
αλλήλων
σώμα
έψύχωτο
ύφειστήκει
ποτέ οτε
άκόσμητος
ταύτα χωρίζοντας αυτά άπ'
τω λ ό γ ω ο ί ο ν τ ε . Έ ξ ε σ τ ι
γάρ
άναλύειν 53
τωλόγο) δύναμη
κ α ί τη δ ι α v o i α π ά σ α ν σ ύ ν θ ε σ ι ν » . τής
ψυχής
τού
παντός
καθώς
έλλάμπεται,
προύπογράφει τρόπον τ ι ν ά προδρόμους έλλάμψεις τήν ύλη, όπως αναφέρει ό Πλωτίνος.
Ή
εις
Οί πρόδρομοι
έλλάμψεις ε ί ν α ι εκείνες με τίς όποιες προαπεικονίζει καί κ α θ ι σ τ ά επιτήδεια τήν ύλη νά δεχθεί τό είδος, τό οποίο ε ί ν α ι συγγενικό προς α υ τ ή / Η φύση, δηλαδή ή ετέρα μορφή τής ψυχής τού παντός ε ί ν α ι πού δίδει τό είδος καί ή οποία ποιεί εκ τής ύλης τά στοιχεία. Τά Ì
σ τ ο ι χ ε ί α δέν ε ί ν α ι σταθερά, άλλα μεταβάλλονται καί ή μεταβολή αυτή δείχνει οτι δέν ε ί ν α ι παντελής ή φθορά, πού μεταβάλλει τήν μορφή. «Ούδ' αύ οντος
είς
τό τό
γενόμενον δν
εκ
έλήλυθεν,
τού
παντελώς
άλλ'εστιν
μή
είδους
93
μεταβολή
έξ
δεξάμενον άποβαλόν
είδους
τό
έτερου.
είδος
τοϋ
Μένει
δε
γενομένου
τό καί
θάτερον.» ' Η ύλη
δηλαδή, επειδή
είναι
τό μή
ον,
ουδέποτε υπήρξε άκόσμητη καί ποτέ δεν φθείρεται ή δεν αλλοιώνεται, αλλά « ώ σ π ε ρ έξ α ρ χ ή ς η ν , ο ύ τ ω ς α ε ί δει
αυτήν
είναι
τήν
αυτήν»."
Ε ί ν α ι δηλαδή
αναλλοίωτος καί άνόλεθρος. Ή ύλη υπάρχει ως κάτι, πού'' θά
δεχθεί
τό
είδος,
υφιστάμενο μεταβολή.
είναι
τό
υποκείμενο,
τό
Μέσα σ ' α ύ τ ή τήν μεταβολή η
ύλη παραμένει, δέν χ ά ν ε τ α ι : «
καί αύτη έτι μάλλον
άπαθέστερον ή τά κάτοπτρα». ' " Η ύλη ε ί ν α ι πρώτο κακό, ε ί ν α ι ' τ ό κ α θ ' α υ τ ό κακό καί ε ί ν α ι ή α ι τ ί α ή ή αρχή τού κακού.
Ό Θεόφιλος Βορρέας διδάσκει ότι ή
ύλη, δηλαδή τό μή ον, ε ί ν α ι κατά τόν Πλωτίνο ή αρχή τού κακού σέ βαθμό, πού ό χαρακτηρισμός μή ον νά μήν είναι
ικανοποιητικός
γιά
τόν
Πλωτίνο,
γ ι ' αυτό
χ ρ η σ ι μ ο π ο ι ε ί έναν άλλο χαρακτηρισμό, αυτόν της ύλης 57
ως του ουκ οντος. Συνοπτικά:
ò
Πλωτίνος
θεμελιώνει
τό
φιλοσοφικό του οικοδόμημα επάνω στίς τρεις αρχικές υποστάσεις, δηλαδή στό "Εν ή Πρώτον ή 'Αγαθόν, στον Νουν καί στην ψυχή καί τό συμπληρώνει
με τίς δύο
υποστάσεις τού αισθητού κόσμου, τό Σώμα (οργανικό Ί καί έμψυχο) καί τήν "Υλη. Κατ' αυτόν τόν τρόπο ολοκληρώνει τήν θεωρία του γ ι ά τίς θεμελιώδεις ποιότητες τού οντος καί ενδυναμώνει τήν ενότητα τους μέ μία έξοχη δ ι α λ ε κ τ ι κ ή .
94
ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ ΚΕΦΑΛΑΙΟΥ
1. Άριστοτ.
ΤΡΙΤΟΥ
ΓΛ^τά τ<χ<$υ€. \ * > ν ^ * 3 - * 5 .
2. Descartes, Principia philosophiae, III Λόγος περί της μεθόδου. 3. Aysieda, Franz, Moderne Philosophie, Wien, 1972, σελ. 69 κ. εξ. 4. Βλ. Θεοδωρακόπουλου, ' Ιωαν., Θεμελιώδεις
εννοιαι
της Φιλοσοφίας τοϋ Πλωτίνου, 'Αθήναι 1928.
5. Βλ. Handbuch der Psychologie, 3, Τομ. Göttingen, 1959, σσ. 3 κ. εξ. , βλ. Ε π ί σ η ς Γρηγ. Κωσταρά, Ό ενδημος φιλοσοφικός λόγος, 'Αθήνα, 1986, σσ. 277 -281.
6. Πορφυρίου, Περί Πλωτίνου βίου, κεφ. 14.
7. Ν. Χρόνη, Οι μετασχηματισμοί της φιλοσοφίας από των Ε λ λ η ν ι σ τ ι κ ώ ν μέχρι καί των πρωτοχριστιανικών t
χρόνων, 'Αθήνα 1988. σσ. 282 κ.εξ. ι
!
8. Πορφυρίου, Περί Πλωτίνου βίου κεcp. 2 : «καίπερ εν τοίς
Πλάτωνος
καί
Σωκράτους
παραδεδομένοις
γενέθλιοις θύων τε καί εστιών τους εταίρους, οτε καί
95 λόγον
έδει
των
εταίρων
τους
δυνατούς
επί
των
συνελθόντων ά ν α γ ν ω ν α ι » .
C5
9. Π λ ά τ . Φ α ι δ ρ ό ς , 245 "
tl2
: «...αρχή
δε
άγέννητον.έξ
α ρ χ ή ς γ ά ρ α ν ά γ κ η π α ν τό γ ε ν ό μ ε ν ο ν γ ί γ ν ε σ θ α ι , α υ τ ή ν δε μ η δ ' έ ξ ενός...».
ΙΟ.Πλωτ. ' Ε ν ν . V 3(49) 14,6.
Μ ε ρ ι κ έ ς φορές, όμως, ò
Π λ ω τ ί ν ο ς π ρ ο σ δ ι ο ρ ί ζ ε ι θ ε τ ι κ ά τό "Εν, Β λ . κ α ί VI 9(9) 2,29-3,15.
11. L. Winterhalter, Das Wort Heraklits, 1962
12.Πλωτ. Έ ν ν . VI 9(9) 4,2-10
13.VI 9(9) 6,10-12 : «Ληπτέον δε κ α ί ά π ε ι ρ ο ν α υ τ ό ου τω ά δ ι ε ξ ι τ ή τ ω ή τ ο υ μεγέθους ή τ ο υ α ρ ι θ μ ο ύ , α λ λ ά τφ ά π ε ρ ι λ ή π τ ω τ η ς δυνάμεως».
14. V 5(32) 5, 11-13 : « Κ ά κ ε ι μεν ή μ ε τ ά λ η ψ ι ς τό ποσόν ύ π έ σ τ η σ ε ν α ύ τ ω ν , ε ν τ α ύ θ α δε τό ί χ ν ο ς τ ο ύ ενός τήν ο ύ σ ί α ν α ύ τ ο ι ς ύ π ε σ τ ή σ α τ ο , ώ σ τ ' ε ι ν α ι τό ε ί ν α ι ί χ ν ο ς ενός». ι
15.Πλωτ. Έ ν . V 1(10) 7, 1-4 : « Ε ι κ ό ν α δε ε κ ε ί ν ο υ ε ί ν α ι λέγομεν τόν ν ο υ ν δ ε ι γ ά ρ σ α φ έ σ τ ε ρ ο ν λ έ γ ε ι ν πρώτον μέν, ό τ ι δ ε ι πως ε ί ν α ι μέν, ε κ ε ί ν ο υ τό γ ε ν ν ώ μ ε ν ο ν καί
96
άποσώζειν πολλά αυτού και ε ί ν α ι
ομοιότητα προς
αυτό, ωσπερ καί τό φως τού ηλίου».
16. V 3(49) 11, 3-5 : «(άστε ωρμησε μεν έπ' αυτό ούχ ως νους, α λ λ ' ω ς δψις ούπω Ίδούσα, εξήλθε δε έχουσα όπερ αύτη έπλήθυνεν».
17. V 3(49)11, 12-15 : «...λαβών δέ έγένετο νους, αεί δε έν.διαθέμενος καί γενόμενος καί νους καί ουσία καί νόησις...»
18. Πλ. Ένν. V 1(10) 5, 18-19
19. V 9(5) 6, 1-2 : «Νους μεν δη έστω τά όντα πάντα εν αύτω ουχ ως εν τόπω έχων, αλλ'ώς αυτόν έχων καί εν ων α ύ τ ο ι ς » .
20.V
1(10) 4, 34-37: « Γίνεται ούν τά πρώτα νους, δν,
έτερότης, ταυτότης. στάσιν».
Δει δέ καί κίνησιν λαβείν καί
Ό Νους ε ί ν α ι ό τόπος των ιδεών, ο όποιος
σε σχέση μέ τά φαινόμενα ε ί ν α ι τό α ι ώ ν ι ο ε ί ν α ι (ή ουσία
μέ την πλατωνική έννοια). Ε ί ν α ι αρχή της
πολλότητας,
γιατί
οι
ιδέες
είναι
δυνάμεις
κ ι ν ο ύ ν . Βλ. καί Windelband, W, Ε γ χ ε ι ρ ί δ ι ο της Φιλοσοφίας, Α .τόμ., 'Αθήνα 1980, σ. 285.
πού
Ιστορίας
97
21.V 9 (5) 6,7-9: « Οϋτως ο υ ν κ α ί πολύ μ ά λ λ ο ν ò ν ο υ ς έστιν
ομού πάντα
καί α υ ούχ
ομού,
δτι
εκαστον
δύναμις ιδία».
22.1 6(1) 9, 36 - 37: «....καί φ ύ σ ε ι τό κ ά λ λ ο ς τ ο ύ τ ο τάς
ιδέας'
πάντα
γάρ
ταύταις
καλά,
είναι,
τοΊς
νου
γεννήμασι καί ουσία».
23.1,6(1) 9, 40-42 : « δ ι α ι ρ ω ν δε τ ά ν ο η τ ά τό μεν νοητόν καλόν
τό των ε ί δ ω ν
φύσει
τόπον, τό δ ' α γ α θ ό ν τό
έπέκεινα καί πηγήν καί αρχήν του καλού.
"Η εν τω
αύτ?,ΰ τό α γ α θ ό ν κ α ί κ α λ ό ν πρώτον θ ή σ ε τ α ι π λ ή ν ε κ ε ί τό κ α λ ό ν » .
24.Βλ. άνωτ. σημ. 20
25.Πλωτ. Έ ν ν . : V 9(5) 10, 1-2.
26. Έ ν θ . άνωτ.
27.V
1(10) 7, 36-38 :
τέλειοςκαί
« ψ υ χ ή ν γ ά ρ γεννζχ ν ο υ ς , ν ο υ ς ων
γάρ τέλειον
οντά γεννάν
δ ύ ν α μ ι ν ούσαν τοσαύτην άγονον ε ί ν α ι » .
28.Πλωτ. Έ ν ν . V 1(10) 3,7
29.Πλωτ. Έ ν ν . 1117(45) 11,15
'
έδει,
καί
μη
98
30.Πλωτ. Ένν. Ill 7 (45) 11, 27-30 31.Βλ. Δ. Ν. Κούτρα «Αιών καί χρόνος κατά Πλωτίνον». Περιοδ. Αθηνά 1967, τόμος ΞΘ' : « Ό Χρόνος συμφώνως προς τά ανωτέρω γ ε ν ν ά τ α ι υπό της ψυχής κατά την στροφήν της προς τά α ι σ θ η τ ά . Ή γένεσις χρόνου υπό της ψυχής μοιραίως οδηγεί αυτήν ε ι ς τόν χρόνον. Ή ψυχή «έχρόνωσε» έαυτήν». Ί
32.Πλωτ. Έ ν ν . III 7(45) 11, 43-45.
«Ει ουν χρόνον τ ι ς
λέγοι ψυχής εν κ ι ν ή σ ε ι μ ε τ α β α τ ι κ ή εξ άλλου εις "άλλον βίον ζωή ν ε ί ν α ι , α ρ ' α ν δοκοί τι λέγειν;»
33.Beirwaltes,
W.:
Plotin,
über
Frankfurt am Main, 1967, S, 57 ff.
Ewigkeit
und
Zeit,
Βλ. καί III 7(45)3, 1-
38 · V 1(10) 4, 21-25.
34.Ίεροϋ Αυγουστίνου Confessione«, κεφ. 11,36
35.Πλωτ. Ένν. 1117(45) 11, 23-30
36/0
χωρισμός του νοητοϋ κόσμου από τόν αισθητό
έχει γίνει από τόν Πλάτωνα. Βλ. Γίλάτ. Τίμαιος, 27d 6
3
καί Πολιτεία VI, 509d -51a .
3 7 . Ά ρ ι σ τ . Μεταφ. ΓΙ 1003α21: « "Εστίν επιστήμη τις, ή 4
θεωρεί τόν δν η δν». Πρβ. καί ΓΙ 1001 α : «πάντων δε
99
καί
θεώρησα ι
χαλεπώτατον
καί
προς
τό
γνώναι
τ ά λ η θ έ ς ά ν α γ κ α ι ό τ α τ ο ν , πότερον ποτέ τό δ ν . . . . . .
38.VI 7(38)
12,2: «....οίον π α ρ ά δ ε ι γ μ α ε κ ε ί ν ο υ τόδε τό
παν είναι». 39.Πλωτ. Έ ν ν . IV 7(2) 3, 16-18 · Πρβ. κ α ί VI 9(9)9, 4 9 · VI' 9(9) 1,20-21 ·
V 9(10) 2,8.
40.V·! 7 (38) 7,10-12 : « ά τ ε λόγον π ά ν τ α ο υ σ α ν , πρίν καί παρ' αυτής
ήκειν
προϋπογραφήν
οίον
τάς ψ υ χ ι κ ά ς
δυνάμεις,
καί
την
προδρόμους έλλάμψεις
εις
την
υλην είναι...».
41.1 1(53) 5,7-9: «Τό μεν ο υ ν : σώμα τό τ ο ι ό ν δ ε έπισκεπτέον
τό
δε
συναμφότερον
οίον
ύστερον
λυπείσθαι
πώς;». Βλ. κ α ί Ι 1(53) 7, 1-2.
4 2 . ' Α ρ ι σ τ ο τ . , Περί ψ υ χ ή ς , 412 α 27 κ.εξ.
α
4 3 . Π λ ά τ . Π ο λ ι τ ε ί α , Ζ, 514 "
Β
44.VI 7(38) 35, 4-5: « κ α ί τ ο ι ν ο υ ς γ ε ν ο μ έ ν η α υ τ ή θεωρεί, ο ί ο ν ν ο ω θ ε ι σ α κ α ί εν τόπω τ φ ν ο η τ ω γ ε ν ο μ έ ν η » . Βλ. κ α ί VI 8(39) 5,35
45.V 8(31) 7, 22-23 : « Έ π ε ί δέ κ α ί α ϋ τ η ε ι δ ό ς τ ι έ σ χ α τ ο ν , π α ν ε ί δ ο ς τόδε κ α ί π ά ν τ α ε ί δ η » . Πρβ. κ α ί Ι 8(51) Ι 8(51) 7,22 · VI 7 (38) 27, 11-12 .
1,19'
46.Πλωτ. Έ ν ν . Ι 8(51) 3,6-12.20-21
47.Πλωτ. Έ ν ν . VI 9(9) 11, 35-39 48. Πλωτ. Έ ν ν . II 4(12) 11,2 49.'.Ενθ.
άνωτ.
«Τοιάνδε
Βλ.
καί
Πλάτ.
«Τίμαιος»,
μάλιστα, πάσης ε ί ν α ι
γενέσεως
49
5
6
α " :
ύποδοχήν
α υ τ ή ν ο ί ο ν τ ι θ ή ν η ν » . Βλ. επίσης κ α ί 51α 7-8 : « α λ λ ' α ό ρ α τ ο ν ε ι δ ό ς τ ι κ α ί άμορφον π α ν δ ε χ έ ς . . . . . . Στά δύο α υ τ ά α π ο σ π ά σ μ α τ α ή ΰ λ η χ α ρ α κ τ η ρ ί ζ ε τ α ι (ος τ ι θ ή ν η (τροφός), ή οποία υ π ο δ έ χ ε τ α ι κ ά θ ε γ έ ν ν η σ η κ α ί ε ί ν α ι ά ν ε υ μ ο ρ φ ή ς ά λ λ α έ χ ε ι τήν δ υ ν α τ ό τ η τ α ν ά δ έ χ ε τ α ι τ ά πάντα.
50.III 6(26)
18, 29-31:
«'Η
δέ υ λ η
ά ν τ ι κ ό π τ ο ν , ου γ ά ρ έ χ ε ι
ουδέν
ένέργειαν,
έχουσα
τό
ο ύ σ α δέ σ κ ι ά ,
α ν α μ έ ν ε ι π α θ ε ι ν δ,τι αν έ θ έ λ η τό π ο ι ή σ ο ν » .
51.III 6 (26) 7, 12-15: «....αλλά α λ η θ ώ ς μή δν, είδωλον καί
φάντασμα
δγκου
έ σ τ η κ ό ς ο υ κ εν σ τ ά σ ε ι φ ε ϋ γ ο ν τόν βουλόμενον
καί
54.114(12) 6,5-8
έφεσις
καί
καί άόρατον κ α θ ' α υ τ ό καί ίδείν,».
52.Πλωτ. Έ ν ν . VI 3(44) 7, 8-9
53.IV 3(27) 9,15-20
υποστάσεως
101
55. Ill 6(26) 10, 10-12 56.HI 6(26) 9, 18-19 57.Θεοφ. Βορρέα, 'Ακαδημαϊκά αναγνώσματα, τόμος Γ', Εισαγωγή ε ί ς τήν Φιλοσοφίαν, σσ. 220 κ. έξ. 58/
Η
διαλεκτική
είναι
θεμελιώδης
φιλοσοφική
κατηγορία ή οποία α π α ν τ ά τ α ι γ ι ά πρώτη φορά στον Ηράκλειτο
καί σήμαινε τήν
ισορροπία
αντίθετων
δυνάμεων.
Στον Πλάτωνα δ ι α λ ε κ τ ι κ ή δεν ε ί ν α ι
τέχνη
διαλέγεσθαι
τοϋ
ούτε
ή
μαιευτική
Σο)κράτη, αλλά ή ορθή συσχέτιση των εννοιών
ή
του με
κεντρικό σημείο αναφοράς τήν κοινωνία των ιδεών στό
αγαθό. Πρόκειται γ ι ά δ ι α λ ο γ ι κ ή
διαλεκτική
στην οποία διασώζεται ή αρχή της ταυτότητας και της αντίφασης, ή πολυμορφία των φαινομένων καί ή α ν τ ι σ τ ο ι χ ί α τους με τίς ιδέες.
Μπορούμε, επίσης, νά
τήν προσδιορίσουμε ως τήν ανοδική πορεία από τά α ι σ θ η τ ά προς τά νοητά δ ι ά της ε ι κ α σ ί α ς , πίστεως, διανοίας καί νοήσεως. Στην «πολιτεία» Ζ' 534C2-3 λέγει : «ώσπερ θριγκός τ ο ι ς μαθήμασι ή διαλεκτική». Στον
Πλωτίνο
διαλεκτική
είναι
μέθοδος,
1
π ρ α κ τ ι κ ή , τέχνη, πού οδηγεί τήν' ψυχή προς τό Έ ν . Ή ένωση της ψυχής μέ τό Έ ν π ρ α γ μ α τ ο π ο ι ε ί τ α ι σέ τρία σ τ ά δ ι α : α) κάθαρση ψυχής μέ τίς π ο λ ι τ ι κ έ ς - ηθικές αρετές β) άσκηση της ψυχής μέ τήν φιλοσοφία καί τήν δ ι α λ ε κ τ ι κ ή καί γ) έκσταση της ψυχής.
Τήν πορεία
της ψυχής μόνο ò μουσικός, ερωτικός καί φιλόσοφος μπορούν
νά
ακολουθήσουν.
Τήν
διαλεκτική
ò
102
Πλωτίνος την ταυτίζει περισσότερο με την φιλοσοφία ή με τό καλύτερο μέρος της, σάν μία επιστήμη πού καθορίζει τί ε ί ν α ι κάθε πράγμα, σε τί μ ο ι ά ζ ε ι καί σε τί διαφέρει από άλλα, ο μ ι λ ε ί περί του δντος, του μή δντος, του αγαθού, τού αιωνίου εκτελώντας πάντα επιστημονικά τό έργο της καί όχι βάσει προσωπικών δοξασιών. Στό θέμα της δ ι α λ ε κ τ ι κ ή ς επηρεάζεται άπό τόν Πλάτωνα κυρίως, αλλά καί άπό τόν 'Αριστοτέλη καί τους Στωικούς. Οι Στωικοί δ ρ ι ζ α ν τήν διαλεκτική ως επιστήμη τού ευ λέγειν, δηλαδή τού λέγειν τά αληθή
καί
τά
προσήκοντα.
Προαναγγέλει
ή
δ ι α λ ε κ τ ι κ ή τού Πλωτίνου αυτήν τού Έ γ έ λ ο υ . Θ^έση ε ί ν α ι ή ενότητα τού όντος, αντίθεση ή πολλαπλότητα του καί σύνθεση ή ενότητα, πού επέρχεται μέ τήν μυστική ένωση.
103
ΚΕΦΑΛΑΙΟ Τ Ε Τ Α Ρ Τ Ο Η ΚΑΤΑΞΙΩΣΗ ΤΟΥ ΛΟΓΟΥ
1. Ή κ α τ ά λόγον διοίκηση τοϋ Παντός.
Ή ψυχή - έδείχθη ήδη - αποτελεί
θεμελιώδη
ποιότητα τοϋ όντος, άφοϋ ευρίσκεται στό κέντρο της κοσμικής δ ι α δ ι κ α σ ί α ς . Ό κόσμος ώς α ι ώ ν ι ο ς δεν έχει α ρ χ ή οϋτε τέλος' δέν εικόνα
καί
είδωλο
έδημιουργήθη μία φορά, άλλα ώς καί
σκιά
καί
αληθινού κόσμου παράγεται αενάως.
ακτινοβολία
του
Έδώ, ή ψυχή έχει
τόν πρώτο λόγο, γ ι'αυτό ή ψυχή π α ρ ί σ τ α τ α ι σ'αύτήν τήν ασταμάτητη καί α ι ώ ν ι α μεταβολή, παρακολουθεί τά αποτελέσματα των ενεργειών της, άσκεϊ
επανορθωτική
ενέργεια καί μεριμνά γ ιό: τό έργο της, όπως ακριβώς ό γεωργός
προσπαθεί
ΰπερμέτρως
νά
έβλαψαν
παγετώνων ή μεγάλαι ο υ ν αεί άλλη φροντίδος
διορθώνει,
όσα
κάθε
βροχεροί
χειμώνες
ή
διάρκεια
θύελλαι
άνεμων:
«συνορώσα
ο υ κ ά π ή λ λ α κ τ α ι της ε π ί τω έ ρ γ ω
τέλος
επιθείσα
τω π ο ι ή μ α τ ι
ό π ω ς έ ξ ε ι κ α λ ώ ς . . . , ο ί α δέ γ ε ω ρ γ ό ς τ ι ς ή κ α ί φυ τ ευ σ α ς ά ε ί δ ι ο ρ θ ο ϋ τ . α ι ο σ α έβλαψαν
φορά
υετοί
ή κρυμών
συνέχεια
καί
σπείρας χειμώνες
ή
ανέμων
ι
ζ ά λ α ι ». Μέ ποιο, όμως, τρόπο ή ψυχή φροντίζει τόν κόσμο καί τόν κυβερνά; Κατά λόγον ε ί ν α ι ή απάντηση τοϋ
Πλωτίνου:
διοικούσης
«ψυχής
κατά
δη
λόγον».
τό
πάν
Αυτό τό χωρίο
τόδε είναι
104
πράγματι σημαντικό, δ ι ό τ ι αποκαλύπτει κατά τρόπο αναμφισβήτητο δτι ό Πλωτίνος δεν περιφρονεί την αξία του λόγου ούτε τόν υποβαθμίζει αλλά τόν καταξιώνει, όταν μ ά λ ι σ τ α ή ψυχή ευρίσκεται καί δρα μέσα στον κόσμο.
Ό κόσμος ε ί ν α ι πλήρης λόγου ή όπως θά τό
εξέφραζε ô Θαλής ό Μιλήσιος: ό κόσμος ε ί ν α ι δαιμόνων πλήρης.
'Αλλά έδώ τί σημαίνει ό λόγος; Μέ τήν λέξη λόγος δηλώνει ό Πλωτίνος κ α τ '
αρχήν
ότι κάθε ο ν πάσχει ή ενεργεί όχι τ υ χ α ί α καί
σύμφωνα μέ γεγονότα καί καταστάσεις, πού συναντά κατά τήν έκδίπλωση της ζωής του, άλλα δρα κατά τρόπο καθορισμένο, πού υπηρετεί τήν ζωή τού Παντός. τά όντα μετέχουν τού λόγου καί συμβάλλουν στάσεις
τους
στην
διάταξη
καί
"Ολα μέ τίς
ευρυθμία
της
παγκοσμίου ζωής. Ένα είδος λόγου προς τούτοις ε ί ν α ι ή αυστηρή ιεράρχηση των όντων, όπως ακριβώς συμβαίνει ε ι ς τό «Ζωον» τού οποίου τά μέλη απαρτίζουν ένα ε ν ι α ί ο όλο καί υπηρετούν τήν ζωή τού ζώντος ή όπως συμβαίνει μέ
τους
στρατιώτες,
κελεύσματα
τού
ήγεμονούντι
οι
όποιοι
αρχηγού:
συντακτέον,
υποτάσσονται
«
δή
ö
ώσπερ
καί
στά τω
στρατιώτας
4
στρατηγώ». :
Ή σημασία τού λόγου γ ι ά τήν ψυχική ζωή
καί γενικώτερα γ ι ά τήν ζωή τού όντος ε ί ν α ι μία άπό τίς αιτίες,
πού
εκδηλώσεις
της
έπιστημονικό θεωρητική
ωθεί
καί
τόν
Πλωτίνο
ψυχής νά
Ψυχο-λογία.
μέ
ιδρύσει
νά
αναλύσει
βλέμμα έτσι
τίς
έρευνητικό-
εμπειρική
καί
Ό λόγος ως κυβερνήτης αυτής
105
της ψ υ χ ι κ ή ς ζωής καί ή αξία του δείχνεται καθαρά στην «τμήση» τής ψυχής καί στην ανάδειξη της υφής της ή τής δομής της.
Ή δημιουργία νέων μορφών, οί οποίες
α ν α λ ύ ο ν τ α ι άδιακόπως σε νέες μέσα στον χρόνο,, το συνεχές δηλαδή αυτό γίγνεσθαι, τό όποιο «τώρα» ε ί ν α ι καί «ΰστερα» δέν ε ί ν α ι , ή ψυχή τό γνωρίζει με την ^1
εστί
τ ή ψ υ χ ή η τω ζ ώ ω
προσοϋσαν
σ υ ν ι εί ση ς
ως τ ό α ' ι σ θ ά ν ε σ θ α ι
τοις
των
αντίληψις
σώμασι
ποιότητα
» . Τό πάθος σάν ενα συμβάν τό οποίο
έρχεται καί παρέρχεται' γίνεται μέσα στό σώμα, ενώ ή αίσθηση ως κατώτερο είδος γνώσεως τ ε λ ε ί τ α ι μέσα στην ψυχή. Κάθε πάθος είτε σάν άλγηδόνα, ηδονή ή όρεξη είτε ώς λύπη καί χ α ρ ά δέν έχει τίποτε κοινό μέ τήν φύση τής γιγνώσκουσας καί σκεπτόμενης;, τής ελλογης ψυχής. Στην ψυχή δέν ανήκει τό πάθος, άλλα ή απαθής γνώση του πάθους*. ì ι
Τήν αίσθηση, ώς βασικό τρόπο τής αισθητής ζωής
τής
ικανότητα
ψυχής, τής
ώς
ψυχής
δεκτικότητα, νά
δέχεται,
πού καθώς
σημαίνει καί
τήν
ενεργητικότητα, δηλαδή τήν ετοιμότητα της νά έπεξερ-
106
γάζεται
τά
εξωτερικά
δεδομένα,
αντιπαραθέτει
ό
Πλωτίνος πάντοτε προς τόν λόγο ως πατέρα της νοητής ζωής καί χαρακτηρίζει τήν αίσθηση μέν ως άγγελο, τόν λόγο δέ ως βασιλέα: « α ϊ σ θ η σ ι ς
δέ ή μ ί ν
άγγελος,
7
β α σ ι λ ε ύ ς δέ π ρ ο ς η μ ά ς ε κ ε ί ν ο ς » . 2. Ή β α σ ι λ ε ί α του λόγου.
Ί
Αναγνωρίζοντας
τήν
μεγάλη
σημασία
τοϋ
λόγου όχι μόνο γ ι ά τήν ανθρώπινη ψ υ χ ι κ ή ζωή, άλλα καί γ ι ά τήν ζωή τοϋ παντός, ό Πλωτίνος ιδρύει μία ψυχο-λογία
καί
εμπειρικός τικός.
τόσο
ψυχολόγος
ώς
θεωρητικός,
όσο
αποδεικνύεται πολύ
καί
ως
συστημα
Τελικός σκοπός αυτού ε ί ν α ι νά καταδείξει τήν
υπεροχή τοϋ Λογιστικού, δηλαδή τοϋ γνωστικού μέρους της
ψυχής.
' Αφορμάται,
βέβαια, άπό τόν
τριμερή
χωρισμό, πού ε π ι χ ε ι ρ ε ί ό Πλάτων στον « Τ ί μ α ι ο » καί τήν « Π ο λ ι τ ε ί α » . Θυμοειδές, δηλαδή συναισθάνεσθαι, έπιθυμητικό, δηλαδή βούλεσθαι καί λογιστικό, δηλαδή δ ι α ν ο ε ί σ θ α ι ε ί ν α ι τά μέρη της ψυχής, όπως τά ονομάζει ό Πλάτων καί αυτήν τήν διαίρεση θά σεβαστούν πλείστοι
των
επομένων
φιλοσόφων
καί
οί
Ιδιαίτερα ό
Πλωτίνος. ' Ο εκ Λυκοπόλεως φιλόσοφος θά αναλύσει Ί
καί τά σ υ ν α ι σ θ η μ α τ ι κ ά καί τά βουλητικά γεγονότα με τρόπο, πού προκαλεί κάποτε έκπληξη λόγω των εύστοχων παρατηρήσεων.
Όμως, θά εστιάσει τήν προσοχή καί τό
ενδιαφέρον του στίς αναλύσεις, κυρίως, στό τρίτο μέρος
της ψυχής, τό λογιστικό
καί
έμπεριστατωμένως θά
αναλύσει τήν γνωστική ψ υ χ ι κ ή ζωή. Μετά τήν αίσθηση ως γνωστική λειτουργία, ή οποία μας συνδέει με τόν κόσμο καί ανοίγει έναν διάλογο μαζί του, αναφέρεται στην αντίληψη, τήν μνήμη
καί τήν φαντασία, γ ι ά νά
έλθει στην νόηση καί τήν συνείδηση, πού ε ί ν α ι ύψιστες βαθμίδες της γνωστικής ζωής.
Ό
οι
κεντρικός
στόχος καί ό σκοπός των αναλύσεων αυτών ε ί ν α ι νά κ α τ α δ ε ι χ θ ε ί πώς αναβαίνοντας από τήν αίσθηση στην αντίληψη, τήν μνήμη καί τήν φαντασία θά αποκτήσει è άνθρωπος επίγνωση της όλης ψ υ χ ι κ ή ς ζωής. ΊΙ νόηση ως γνωστική λειτουργία αποτελεί τήν ανώτατη βαθμίδα καί διαστέλλεται εικασία,
άπό τήν
διότι
στην
δ ι ά ν ο ι α , τήν νόηση
πίστη
αντιστοιχεί
καί. τήν
ή καθαρή
επιστήμη. Ό Πλωτίνος ακολουθεί καί εδώ τόν Πλάτωνα, ό όποιος παρατηρεί : « ν ό η σ ι ν μ έ ν ε π ί τω ά ν ω τ ά τ ω , διάνοιαν
δε ε π ί τω δ ε υ τ έ ρ ω , τ ρ ί τ ω τ ή ν
ά π ό δ ο ς κ α ί τω τ ε λ ε υ τ α ί ω ε ι κ α σ ί α ν » .
πίστιν Τό πρώτο
βήμα αποκολλήσεως της ψυχής άπό τήν πολυπράγμονα ζωή
των
πο?ν,λών
είναι
ή
συγκέντρωση
της
καί
ή
επιστροφή της στον Νουν, δηλαδή στον λόγο. Ούτος δρά δ ι α σ κ ε π τ ι κ ά καί μαζί ένορατικά, συλλαμβάνει έννοιες, σχηματίζει κρίσεις, οικοδομεί συλλογισμούς καί εξάγει συμπεράσματα. σημαίνει
' Ο λόγος
προφορικός
καί
γραπτός
ομιλία, δηλαδή βαθύτατη επικοινωνία καί
νόημα, άλλα καί σχέση τών πραγμάτων. "Οσο ô λόγος θεωρείται αχώριστος άπό τά πράγματα καί τά πράγματα άπό τόν λόγο, ή ψυχή πολυπραγμονει και δ ι α σ π ά τ α ι .
108
Πρέπει, επομένως, νά εγκαταλείψει αυτό τό είδος της βασιλείας του,
δηλαδή την εν χρόνο) και τήν εν τοις
πράγμασι ζωή. Τοϋτο ε ί ν α ι μία μορφή υπερβάσεως του λόγου. Ή υπέρβαση τοϋ λόγου εδώ σημαίνει επιστροφή της ψυχής στον εαυτόν της, άρση κάθε ετερότητας καί οικοδόμηση μ ι α ς απόλυτης ενότητας εντός της οποίας δέν ' κατέχουν
καμμία
θέση
τά
αισθητά
καί
οι
συλλαμβάνουσες αυτά ψυχικές δυνάμεις. .
'FI ερμηνεία τοϋ λόγου, πού ε π ι χ ε ι ρ ε ί εδώ ό
Πλωτίνος, φαίνεται, πέραν τοϋ Πλάτωνος, επηρεασμένη άπό τόν ορισμό, πού δίδει γ ι ' α ύ τ ό ν ό 'Αριστοτέλης. Σταγιρίτης άπαντα:
«ω
φιλόσοφος
στό
διανοείται
ερώτημα καί
τί
είναι
Ό
νους,
ύπολαμβάνει
ή
ψ υ χ ή » ή όπως σέ άλλο χωρίο δ ι ε υ κ ρ ι ν ί ζ ε ι : « Ό φως ό Θεός άνήψεν
έν τ ή ψ υ χ ή » .
Αυτήν τήν έννοια τοϋ
νοϋ ως φωτός θά παραλάβει άπό τόν
'Αριστοτέλη ό
Πλωτίνος καί πάνω σ ' α ύ τ ή θά στηρίξει πολλές άπό τίς βαθυστόχαστες αναλύσεις του. Τόν νουν ή τόν λόγο δέν τόν
αντιμετωπίζει
ό Πλωτίνος
ως απλό
μηχανισμό
λειτουργίας της νοήσεως, άφοϋ οί μηχανισμοί - όλοι οί μηχανισμοί - προσκτήσεως γνώσεων πρέπει νά λησμο νηθούν, άλλα θεωρεί τόν νοϋ ως Θείο φως, πού συνάπτει μέ τό Έν καί φέρνει πλησίον τοϋ Πρώτου ή τοϋ 'Αγαθού, ι
πού
είναι
ό Ιδιος ό Θεός.
' Η- λήθη
αυτών τών
ι
μηχανισμών ε ί ν α ι λύση άπό τά δεσμά τοϋ χρόνου: τό πριν καί τό ύστερα δέν κατέχουν πλέον καμμία θέση καί δέν έχουν καμμία σημασία, τοϋτο σημαίνει ότι ή λήθη
109
κ α θ ί σ τ α τ α ι οντολογικός τρόπος της σκεπτόμενης ψυχής καί συγχρόνως τρόπος υπερβάσεως τοϋ ίδιου του λόγου.
3. Ή δύση -του λόγου.
Ε ί ν α ι πράγματι αξιοθαύμαστο τό γεγονός ότι ό μεγάλος αυτός διανοητής γνωρίζει
σε βάθος τους
τρόπους με τους οποίους ή ψ υ χ ι κ ή ζωή τού ανθρώπου μέσφ
της
νοήσεως
εξωτερικό
κόσμο.
έρχεται Οί
σε
επικοινωνία
ερεθισμοί,
οι
μέ
τόν
εντυπώσεις,
«οι δ ρ ά σ ε ι ς » τοϋ εξωτερικού κόσμου πρέπει νά γίνουν ύποδεκτές από τόν Νού, ό όποιος άπό σκόρπιες καί άσύντακτες θά τίς μεταβάλει σέ γνώση καί επιστήμη καθαίροντάς τ ι ς άπό τίς στρεβλωτικές
επενέργειες των
αισθήσεων.
ό «τόπος
είδών»
"Ετσι
ή ψυχή θά γίνει
των
αν καί ή ί δ ι α ή ψυχή μέσα στην οποία
κ α τ ο ι κ ε ί ό Νους καί λόγος, δέν έχει κανένα τόπο ή ίδια.
Τήν
αντίληψη αυτή α ν α λ ύ ε ι βαθύτερα καί
συστηματικώτερα ο Πλωτίνος. ότι
Είναι χαρακτηριστικό
ό μεγάλος Γερμανός φιλόσοφος Immanouel
Kant
στηρίζεται σ ' α υ τ έ ς τίς α ν α λ ύ σ ε ι ς τού Πλωτίνου, όταν χ α ρ α κ τ η ρ ί ζ ε ι ως "Υλη τίς εντυπώσεις τού εξωτερικού ι
κόσμου, πού έρχονται μέσα μορφοποιούνται, πρώτον άπό
στον νού μας καί τίς έμφυτες μορφές
εποπτείας τοϋ χώρου καί τοϋ χρόνου καί δεύτερον από 1 'Χ
τίς λογικές κατηγορίες, δηλαδή τους τρόπους σκέψεως. " ' Εδώ γεννάται ενα κύριο ερώτημα: άφοϋ ό Πλωτίνος
γνωρίζει
καί
αναγνωρίζει
τήν
μεγάλη
110
σπουδαιότητα του λόγου καί των μηχανισμών του, τότε πώς προσπαθεί νά υπερβεί συνεχώς τόν λόγο. Σ'αύτό τό σημείο ή έρευνα πρέπει νά αλλάξει προσανατολισμό καί κατεύθυνση'
από τό γνωσιολογικό στό ηθικό επίπεδο.
Π ρ ό κ ε ι τ α ι γ ι ά μία οριακή στιγμή, κρίσιμη
στιγμή,
κατά τήν οποία ô Πλωτίνος α π ο χ α ι ρ ε τ ά τήν γνωσιολογία καί εισέρχεται σ'εναν άλλο φιλοσοφικό κλάδο, ιδρύει τήν η θ ι κ ή . ·, τήν
Κάλλιστα στιγμή,
τήν
μπορούμε νά ονομάσουμε
αλλαγή
κατευθύνσεως
οχ ι
αυτήν βέβαια
βασιλεία τού λόγου, άλλα δύση, βασίλεμα τού λόγου : Ό άνθρωπος ό οποίος θά όπλισθεί γνωστικά καί θά θωρακισθεί επιστημονικά, δεν έχει εξασφαλίσει ακόμη τήν α ι ώ ν ι α γαλήνη καί ευδαιμονία.
Γι'αυτό,
σύμφωνα μέ τόν Πλωτίνο, θά πρέπει νά αλλάξει τους τρόπους
δράσεως
του,
αλλά
καί
τους
τρόπους
συμπεριφοράς του προκειμένου νά στραφεί προς τό 'Αγαθό καί νά τ α υ τ ι σ θ ε ί μέ αυτό.
"Αλλωστε σύμφωνα
μέ τήν διδασκαλία του σκοπός τού άνθρωπου ε ί ν α ι ή μυστική ένωση μέ τό Έν (unio mystica).
Τό έσω όμμα
πρέπει νά καταστεί άγρυπνο, πράγμα αδύνατο, έάν δεν λυθεί ό «ιερός γάμος» της ψυχής καί είδικώτερα τού λόγου μέ τόν έξω κόσμο : Οί μαρμαρυγές μ ι α ς α ι ώ ν ι α ς ι
ζωής δέν κτώνται μέ τήν έλλογη ενέργεια της ψυχής, τόν j
συν-λογισμό, άλλα μέ τόν συνεγγισμό τού 'Απρόσιτου, πού ε π ι τ ε λ ε ί τ α ι μέ τήν άφωνη καί 'άναυδη ορμή της ψυχής νά ταυτισθεί μέ τόν Έν, τό Πρώτο ή τό 'Αγαθό, πού
είναι
καί
τό
κορύφωμα
της
πνευματικής
111
δημιουργίας. γεγονός
ότι
Φαίνεται ως οξύμωρο καί α ν τ ι φ α τ ι κ ό τό ή
κορύφωση
τού
λόγου
στον
Πλωτίνο
ισοδυναμεί συγχρόνως με έκ-πτωση του λόγου. ' Ο άνθρωπος ό αφημένος
στά
χέρια
της
αίσθήσεως καί της λογικής δέν μπορεί ποτέ νά λύσει τα δεσμά αυτού τού κόσμου, τά δεσμά αυτής τής γής, νά προσεγγίσει τό Θείο καί νά α ν α π α υ θ ε ί μέσα στά πεδία τού αιωνίου
Είναι.
"Εκπτωση τού λόγου ε ί ν α ι
εγκατάλειψη του, ε ί ν α ι ή έπιστροφική ενέργεια ψυχής προς τό Θείο, ή υπέρβαση τής
ή τής
γνωσιολογικής
σφαίρας καί ή στροφή προς τό ηθικό, προς ένα απόλυτο ηθικό επίπεδο. Ή υπέρβαση τού λόγου, λοιπόν, δέν ε ί ν α ι ή αμφισβήτηση
τής
κοσμομέριμνας,
αξίας
τού
λόγου
σέ
επίπεδο
όπου ό λόγος ε ί ν α ι ένας τρόπος ζωής,
άλλα ή υπέρβαση ε ί ν α ι ένας άλλος τρόπος επικοινωνίας - καθ'ό άμεσος- μέ τό Θειο σέ επίπεδο μέριμνας γ ι ά τό αγαθό.
Θείωση καί Θέωση κατά τόν τρόπο τής λογικής
σχέσεως δέν ε ί ν α ι δυνατό νά επιτευχθεί, διότι δέν έχει προηγηθεί ή απαγκίστρωση τής έλλογης ψυχής άπό τήν ζωή
μέσα
στην
πολλότητα,
τήν
απειρία
καί
τήν
διάσπαση. ι
4. Ή ταυτότητα των όντων : οί λ έ ξ ε ι ς .
' Η τελείωση τού άνθρωπου, ή
θέωσή του
μπορεί καί πρέπει νά γίνεται εν τζα κόσμο) τούτω.
Ή
θέωση ως κορεσμός τής ζωής καί τής ψυχής άπό τά δεσμά
112
τοϋ σώματος ε ί ν α ι δυνατή μόνο με μία ενσυνείδητη καί βαθειά αυτογνωσία, ή οποία θά δώσει την δυνατότητα σ' όλα
τά
είδη
ζωής, ώστε
όλες
οί
μορφές
ζωής
νά
μεταβληθούν σε κάτι, τό οποίο νά μήν τό νοεί μόνο κάποιος, άλλα καί νά μπορεί νά τό βιώσει καί νά τό υλοποιήσει.
Στην προσπάθεια αυτή ό λόγος
καί ή
γλώσσα αποτελούν απαραίτητη προϋπόθεση. Προς τόν σκοπό τούτο ό Πλωτίνος έναν
μεταφυσικό
γλωσσικό
μ'αύτόν ή γλώσσα έμφυτη,
είναι
προϋπάρχουσα,
πραγματικότητα.
Είναι
ιδεαλισμό. '
κ ά τ ι περισσότερο προκείμενη
εισάγει Σύμφωνα άπό μία
ομιλητική
ή εμφάνιση τής Ιδέας τοϋ
Λόγου, τής ί δ ι α ς τής λογικής' ε ί ν α ι ή έκδίπλωση μιας καθ'εαυτήν υφισταμένης ζωής τοϋ πνεύματος.
Επάνω σ'
αυτή τήν θέση υ π α ι ν ι γ μ ο ύ ς μας δίδει ήδη ή ηρακλείτεια φιλοσοφία,
ενώ
ή
πλατωνική
καί
αριστοτελική
φιλοσοφία καθώς καί ή στωική επεχείρησαν διεξοδικές αναλύσεις:
Ή γλώσσα ν ο ε ί τ α ι ως ή αποκάλυψη μιας
απόλυτης καί θείας α ι τ ί α ς .
'Επί τη βάσει παρομοίων
ερμηνειών καί πλωτινικών αντιλήψεων έκτισε ο μεγάλος φιλόσοφος τοϋ α ι ώ ν α μας Martin Heindegger τό δικό του φιλοσοφικό οικοδόμημα σ χ ε τ ι κ ά μέ τήν γλώσσα καί τόν λόγο, Γ
ι
στον
όποιο
φανερώνεται,
«ανοίγεται»
τό
17
Είναι. Πράγματι, στον Πλωτίνο ή γλώσσα ε ί ν α ι ό οίκος τοϋ πνεύματος καί οί λέξεις ε ί ν α ι οι ταυτότητες τών ιδεών.
Ή συσχέτιση ανάμεσα στην γλώσσα καί στό
ανθρώπινο ε ί ν α ι χαρακτηρίζεται άπό τό γεγονός ότι ό
113
άνθρωπος κατέχει τήν γλώσσα καί κατέχεται από αυτήν. Αυτή ή άποψη, ότι
ό άνθρωπος ως υποκείμενο
καί
αντικείμενο της γλώσσας, έπανάγει στον προοντολογικό προσανατολισμό ολόκληρη τήν φιλοσοφία της γλώσσας. Τό ερώτημα γ ι ά τήν πρωταρχή της γλώσσας στον Πλωτίνο μπορεί νά κατανοηθεί μόνο οντολογικά. 'Υπάρχουν δύο ρ ι ζ ι κ ά διάφορες α ν τ ι λ ή ψ ε ι ς σ χ ε τ ι κ ά με τίς λέξεις καί τόν λόγο, δηλαδή σχετικά με τήν. γλώσσα Πλωτίνου,
καί τήν πραγματικότητα στό άν
καί
ύποτυπώσεις
αυτών
έργο
του
τών
δύο
αντιλήψεων μπορεί νά εύρε ι κανείς στην προηγούμενη τού Πλωτίνου φιλοσοφική παράδοση. Αυτό αποδεικνύει, γ ι ά άλλη μία φορά, πόσο ό αρχηγός τού Νεοπλατωνισμού είχε αφομοιώσει τίς σκέψεις τών προκατόχων του.
"Αν
τούτο ε ί ν α ι αληθές, καί έπ' αυτού ή φιλοσοφία τού Πλωτίνου
πρωτοτυπεί
ή
μεταπλάθει
α ν τ ι λ ή ψ ε ι ς με τρόπο μοναδικό.
τίς
παλαιές
Έ τ σ ι στά π λ α ί σ ι α της
μεταφυσικής του ή της οντολογίας, θέτει ό Πλωτίνος τό πρόβλημα της γλώσσας
καί' της σχέσεως της μέ τήν
πραγματικότητα, νομίζει επίσης ότι μέσω της γλώσσας, μέσω μεταφορών καί συμβολισμών
είναι
δυνατό νά
παρασταθεί - όχι νά συλληφθεί λογικά- τό ανείπωτο, τό Έν,'ή Πρώτον, ή Αγαθόν. Ποιες, τώρα, ε ί ν α ι αυτές οί δύο αντιλήψεις γ ι ά τήν γλώσσα καί τήν πραγματικότητα; Ή πρώτη δηλώνει
ότι
αντικειμένων
οί
λέξεις
είναι
άπλες
ονομασίες
τών
μιας πραγματικότητας, προύπάρχουσες
καί ανεξάρτητες άπό τόν άνθρωπο.
Γ ι ' α υ τ ό υφίσταται
114
μία συνάρτηση γλώσσας καί πραγματικότητας. Αύτη ή συνάρτηση μπορεί νά νοηθεί, εϊτε ως νά βλέπει κάποιος στίς
λέξεις τίς ανάλογες
δηλαδή
νά
αναγνωρίζει
εικόνες μέ
των
αυτές
πραγμάτων -
την
ουσία
των
πραγμάτων καί νά γεύεται μέσω αυτής τήν αλήθεια είτε
ως
νά
μην
παραδέχεται
καμμία
εσωτερική
συνάρτηση
καί σχέση ανάμεσα στίς λέξεις καί στά
πράγματα.
Ή δεύτερη αντίληψη δηλώνει ότι οι λέξεις
δέν ε ί ν α ι άμεσα συνηρτημένες μέ τά πράγματα.
Ή
γλώσσα π α ρ ι σ τ ά έδώ έναν ενδιάμεσο κόσμο μεταξύ τού ανθρωπίνου λόγου (:πνεύματος) καί των αντικειμένων τού εξωτερικού κόσμου, δηλαδή αληθινός κόσμος ε ί ν α ι εκείνος, τόν όποιο οικοδομεί ή γλώσσα ως λειτουργία τού πνεύματος. Τά πράγματα υπάρχουν γ ι ά τόν άνθρωπο ως αντικείμενα
της
συνειδήσεως
συνδέονται δ ι ά των λέξεων μέ αυτή. γλώσσα, αλλά σέ κάθε γλωσσική
του,
όπως
αυτά
Ό χ ι μόνο σε κάθε διατύπωση τού επί
μέρους ανθρώπου α ν τ ι κ α τ ο π τ ρ ί ζ ε τ α ι μία διαφορετική όψη τού κόσμου καί αντιμετωπίζεται μέ έναν ιδιαίτερο τρόπο τό φαινόμενο τού κόσμου. πού εκφωνείται, εκφράζει κάποια γνώμη.
άλλο,
Κάθε λέξη ' Η λέξη
στέκεται ανάμεσα στό συνειδέναι καί στό ονομαζόμενο αντικείμενο.
"Ετσι οι λέξεις συμμετέχουν στό ε ί ν α ι
αμφοτέρων : καί στό ε ί ν α ι τού συνειδέναι καί στό ε ί ν α ι τού αντικειμένου.
'Αλλά οί λέξεις, χωρίζουν συγχρόνως
τά δύο είδη τού ε ί ν α ι καθώς καί τά αντικείμενα μεταξύ τους, τοιουτοτρόπως γίνεται δυνατό σέ κάθε άνθρωπο νά
115
δ ι α κ ρ ί ν ε ι τήν προηγούμενη παράσταση μέσω των λέξεων από τό αντικείμενο · χωρίς τήν λέξη δεν θά αναφυόταν ή μνημονική
εικόνα (:ή παράσταση) ούτε στον
συγκε
κριμένο άνθρωπο, ούτε σέ κάποιον άλλον. Ω σ τ ό σ ο ή λειτουργία των λέξεων δέν τελειώνει σ'αύτό τό σημείο, αφού αυτές συνδέουν τά αντικείμενα καί τήν συνείδηση, παίζοντας τόν ρόλο τού copula καί έτσι οικοδομούνται οι
έννοιες,
οί
συλλογισμοί
καί
εξάγονται
συμπε
ράσματα.
5. Ή σήμανση τού Ό ν τ ο ς κ α ί οί φθόγγοι.
«Τό πρώτον
εκείθεν
ήθέλησεν εις
τό
γάρ
τοι
λεγόμενον
ο\ον
ολίγον
ε τι πρόσω
ελθεϊν,
ε'Ίσω
ε στη,
καί
ον
τούτο
προβεβηκός
ουκ
με'ταστραφέν
εγένετο
ουσία
δέ καί
18
εστία
απάντων.»
Οί λέξεις ως ταυτότητα των
όντων καί έκφραση της ουσίας των πραγμάτων γίνονται σύμφωνα μέ τό άναφερθέν χωρίο τού Πλωτίνου - « ο υ σ ί α καί
εστία
απάντων».
Μόνο
οί
ώδίνες
τού
δ ι α λ ε κ τ ι κ ο ύ υπόσχονται αποκάλυψη της αλήθειας των όντων. έκβάλλει
" Ε τ σ ι τό γλωσσολογικό, , γλωσσικό μέσα
γνωσιολογικού
στην -
ευρύτερη
μεταφυσικού
πρόβλημα
διάσταση
προβλήματος
τού καί
ή
Ι
γλώσσα, δηλαδή οί φθόγγοι κ α θ ί σ τ α ν τ α ι ή β α σ ι λ ι κ ή οδός (via regia) μέσω της οποίας μπορεί νά εισέλθει κάποιος στά κρυσφύγετα τού ανθρωπίνου συνειδέναι.
116
Στά γνωσιολογικά, οντολογικά* μεταφυσικά καί
α ξ ι ο λ ο γ ι κ ά —προβλήματα
αφετηρία
τόν
διάλογους
Πλάτωνα
του,
καί
Ιδιαίτερα
«Φίληβο», · τόν επιχειρεί
ό
στίς
έχει
ανατρέχοντας
στον
«Παρμενίδη»
αναλύσεις,
Πλωτίνος
στους
«Κρατύλο»,
καί
όποιες
ως
τόν
τόν
«Σοφιστή»
οφείλει
ε ξ α ι ρ ε τ ι κ ή ανάπτυξη βασικών κλάδων της
πολλά
ή
φιλοσοφίας,
όπως ε ί ν α ι ή Λογική καί ή φιλοσοφία της γλώσσας, γ ι ά νά μήν αναφέρουμε τήν γλωσσολογία ως επιστήμη. Με μία
λέξη,
στις
αναλύσεις
του
Πλωτίνου
οφείλει
ουσιώδεις ερμηνείες του ό κατόπιν αυτού φιλοσοφικός στοχασμός
γιά
αναγνώριση τικότητας,
τόν
καί
καί
επισήμανση
άλλωστε,
μετριοπάθεια,
λόγο
πού,
συμφωνεί όπως
τήν
γλώσσα.
αυτής
τής
μέ τήν
όλους
" Η
πραγμα
επιστημονική
τους
μεγάλους
δημιουργούς, χαρακτηρίζει τόν Πλωτίνο καί τό έντιμο, διακριτικό
καί
υψηλό
ήθος
τού
μεγάλου
αυτού
διανοητή, ό οποίος δέν δ ι σ τ ά ζ ε ι νά ομολογήσει:
«καί
είναι
τους
καινούς,
μηδέ
νυν
άλλα
είρήσθαι
μή
λόγους
τούσδε
πάλαι
μη
μέν
ά ν α π ε π τ α μ έ ν ο υ ς , τ ο υ ς δέ ν υ ν λ ό γ ο υ ς εκείνων
γεγονέναι
μαρτυρίοις
έξηγητάς
πίστωσαμένους
τάς!δόξας ταύτας παλαιάς είναι
τοις
αυτού
τ ο ύ Πλάτο) ν ο ς γ ρ ά μ μ α σ ι ν . » 1 9 Παρ' απόψεις
των
όλα αυτά ό Πλωτίνος προσωκρατικών
καί
- αν καί οι
Ιδιαίτερα
των
Πυθαγορείων καί των Στωικών άσκησαν μεγάλη επίδραση στην
σκέψη
του, γ ι ά νά μήν
αναφέρω τό αλάθητο
117
πρότυπο του, τόν Πλάτωνα και τόν Α ρ ι σ τ ο τ έ λ η ,
τόν
όποιο μάχεται καί από τόν όποιο συγχρόνους βαθύτατα επηρεάζεται
-
ανανεώνει
καί
μεταμορφώνει
τόν
πλατώνισμό φανερώνοντας μεγάλη πνευματική ανεξαρ τησία
απέναντι
πολυδύναμη
σ'
αυτήν
φιλοσοφική
τήν
μακρόχρονη
παράδοση, τόν
πλούτο της οποίας ολόκληρο
καί
πνευματικό
ε π ι χ ε ι ρ ε ί νά κλείσει μέσα
στό στήθος του. ΕΙδικώτερα οί αναλύσεις καί οί απόψεις του Πλωτίνου γ ι ά τόν λόγο, τήν ουσία καί λειτουργία του συνδέονται
α φ ' ενός
μέν
προς
τήν
πρώτη
αρχική
υπόσταση, δηλαδή τό "Εν καί αφ'έτερου προς τίς Ιδέες καί τήν ψυχή καί μέσω αυτής προς τήν ύλη.
Ό λόγος
στον Πλωτίνο ε ί ν α ι κ ά τ ι σάν τίς Ιδέες, αν καί οί ιδέες στό σύστημα του δέν έχουν θέση κεντρική, όπως στην θεωρία τοΰ Πλάτωνος' διαφορετικά τό χάσμα ανάμεσα στον
νοητό
καί
τόν
αισθητό
κόσμο
θά
παρέμενε
αγεφύρωτο καί τό μεταφυσικό άλγος της πλωτινικής εποχής απλήρωτο. "Ενα άλλο δείγμα φιλοσοφικής ανε ξαρτησίας
τοΰ
Πλωτίνου
έναντι
των
προηγουμένων
φιλοσόφων ε ί ν α ι τό έξης: ή ψυχή στον Πλωτίνο δέν ε ί ν α ι αρμονία, όπως πίστευαν οί Πυθαγόρειοι, ούτε σωματική ε ί ν α ι ή ψυχή, όπως ήθελε ή Στοά' άλλα δέν ε ί ν α ι ούτε ή αριστοτελική εντελέχεια.
Ή ψυχή ε ί ν α ι
ή αρχή τού λόγου, αρχή ζωοποιητική, συνεκτική καί αρχή των όντων οργανωτική άμερίστως μεριζομένη. Τό
τελευταίο
δείγμα
πρωτοτυπίας
τού
πλωτινικού
φιλοσοφικού στοχασμού σ ' α ύ τ ή ν τήν παρέκβαση ε ί ν α ι
118
ότι δεν ε ί ν α ι τό μή ον τοϋ Πλάτωνος, άλλα το ουκ ον, πού παίρνει τήν μορφή καί τό είδος άπό τήν ψυχή. C
H ψυχή ε ί ν α ι τό κ α τ ο ι κ η τ ή ρ ι ο καί ή πηγή
των φθόγγων, οί όποιοι άποπειρώνται νά σημάνουν, όσο, βέβαια,
είναι
δυνατό
σ' αυτούς,
τήν
γένεση
καί
υπόσταση τού όντος.
6. Λόγος κ α ί υπέρβαση. Ί
Κάθε άνθρωπος φέρει όλους τους λόγους μέσα του,
κατά
τήν
πορεία,
όμως,
της
αναπτύξεως
του
έρχονται στην ε π ι φ ά ν ε ι α άλλοι λόγοι : « Ε ι
καί
καθέκαστόν
ή
ψυχή
λόγους
έχει
έκαστου πάντων, όσους
έστιν
ών
εκεί.
έχει
άλλ'εί τους έπεί
καί
λέγομεν,
λόγους,
καί
έκάστην
22
εχειν.»
έννεάδα εστίν
αύ
κόσμος
•»
ψυχήν
διεξέρχεται
πάντες ό
ιδέα;
τού
«Περί
Τό χωρίο τούτο καί γενικότερα ή τού
ει
καί
των
καθ'
έκαστα
ε ί δ η » , μικρή σε έκταση, άλλα σημαντική σέ
ποιότητα
βαθειών
αναλύσεων,
έχει
Ιδιαίτερα
βαρύνουσα σημασία. Σ'αυτήν φανερώνεται ανάγλυφα ή προσπάθεια τού Πλωτίνου νά υπερβεί τόν πλατωνικό λόγο. Άπό άποψη,
όμως,
μορφής . εξωτερικής παρου
σ ι ά ζ ε ι ενα χ α ρ α κ τ η ρ ι σ τ ι κ ό γνώρισμα: ε ί ν α ι γραμμένη σέ ύφος διαλογικό. Δύο πρόσωπα συζητούν καί θέτουν συγχρόνως καί τό πρόβλημα της υπερβάσεως τού λόγου. ' Η έννοια τής υπερβάσεως δίδεται με τήν σημασία τής ύπερφαλαγγίσεως ·
μία άλλη έννοια της
119
υπερβάσεως ε ί ν α ι εκείνη της προσπελάσεως, όπως μία Τρίτη σημασία της ε ί ν α ι εκείνη της μεταμορφώσεως καί τοϋ
εμπλουτισμού, δηλαδή της διευρύνσεως.
'Υπό τόν
ορο υπέρβαση δεν πρέπει πάντοτε καί ε ι δ ι κ ό τ ε ρ α στον Πλωτίνο νά βλέπουμε τήν τέταρτη έννοια, εκείνη δηλαδή της άρσεως καί καταργήσεως, στην οποία μας έχει εθίσει ή ' Εγελιανή καί ή ά ν τ ι γ ρ ά ψ α σ α αυτήν μ α ρ ξ ι σ τ ι κ ή διαλεκτική.
Έ ά ν συσχετίσουμε τήν
έννοια της υπερ
βάσεως κατά τόν Πλωτίνο προς τήν σημασία, πού δίδει ô ϊδιος στην έννοια τού λόγου, μόνο τότε θά φωτισθεί ή υπέρβαση καί ό λόγος. ' Ο Πλωτίνος μέ τό στόμα τού Α'προσώπου στην αναφερθείσα έννεάδα έρωτα : « κάθε
ατομικό
πράγμα καί
'Υπάρχει
μία
γιά
Ι δ έ α ; » , δηλαδή
Ό Β λ α π α ν τ ά ότι πρέπει νά υπάρχει γ ι ά
ένας λόγος;
κάθε επί μέρους ον, γ ι ά κάθε συγκεκριμένο πράγμα - τό περίφημο « τ ό δ ε τ ι » - μία ιδέα, στην οποία νά μετέχει. Ό Α; ωστόσο, προβάλλει τεκμηριωμένα τήν έξης αντίρ ρηση: « έ ά ν θά
τά π ρ ά γ μ α τ α ε ί ν α ι
μπορούσε
νά
λεχθεί
π ρ ά γ μ α έχει καί τήν ιδέα, τότε
άν
όμως
πώς ε ί ν α ι
πράγμα
μία
τά
ότι
κάθε
δυνατό νά ιδέα;»
τότε
ατομικό
ιδέα του, μετέχει
πράγματα
σταθερή
σταθερά,
σέ μ ί α
μεταβάλλονται,
υπάρχει
γιά
κάθε
καί φέρνει τό εξής
παράδειγμα : έάν ή ψυχή τού Σωκράτους μεταβαλλόμενη γ ί ν ε τ α ι ψυχή τού Πυθαγόρα, τότε π ο ι α ς Ιδέας μπορεί νά μετάσχει; Αυτό ε ί ν α ι ενα από τά βασικώτερα προβλή ματα, πού συζητείται σ'αύτήν τήν έννεάδα. Ή απάντηση
πού δίδεται εδώ ε ί ν α ι ότι ή έννοια άνθρωπος, πού ε ί ν α ι μία γενική
Ιδέα, ένας γενικός λόγος, δεν μπορεί νά
καλύπτει όλους τους ανθρώπους, δ ι ό τ ι οι επί μέρους άνθρωποι παρουσιάζουν πολλές καί βασικές διαφορές, μέ αποτέλεσμα αυτό τό universale, αυτό τό γενικό, τό καθολικό, νά μην καλύπτει τό ατομικό. «περί ε "ι δ η »
τού
εi
καί
των
καθ'
Ή έννεάδα
έκαστα
εστίν
στην οποία ό Πλωτίνος, όπως καί σέ άλλες,
συζητεί τό πρόβλημα των ιδεών, ε ί ν α ι εκείνη, ή οποία σ υ ζ η τ ε ί τ α ι καί γίνεται πρότυπο αναλύσεων σ'δλη τήν σχολαστική φιλοσοφία.
Τό πρόβλημα των καθολικών
εννοιών καί τό πρόβλημα των ατομικών πραγματικο τήτων, δηλαδή τό πρόβλημα τού λόγου τό θέτουν οί σχολαστικοί, ' οί όποιοι ήσχολούντο μέ τήν συστημα τ ι κ ή φιλοσοφία καθ'όλον τόν Μεσαίωνα, υπό τό φως τών πλωτινικών αναλύσεων.
'Από τήν προσεκτική μελέτη
αυτής της έννεάδας προκύπτουν τά έξης σ τ ο ι χ ε ί α : α) όταν ό Πλωτίνος αναφέρεται στον λόγο, εννοεί κ α τ ' αρχήν
τόν
συμπαντικό
αντίληψη του
λόγο,
κάτι
ανάλογο μέ τήν
Ηρακλείτου, β) όταν λέγει συμπαντικό
λόγο, εννοεί τόν α ι ώ ν ι ο λόγο, ό όποιος προκύπτει άπό τό Έν. γ) μία άλλη σημασία τού λόγου στον Πλωτίνο ε ί ν α ι ό σπερματικός λόγος, ό οποίος ε ί ν α ι ό ατομικός λόγος, δέν
είναι
πλέον
ό γενικός
λόγος
άπό
τόν
όποιο
ιι
απορρέουν τά πάντα καί ό όποιος φανερώνεται καί σαρκώνεται
στίς
μορφή
φύσεως.
της
διάφορες μορφές, ακόμη καί Οί
σπερματικοί
θραύσματα τού αιωνίου λόγου.
λόγοι
στην είναι
121
Επομένως,οί σπερματικοί λόγοι, τά θραύσμα τα τοϋ αιωνίου λόγου, εισχωρούν στά α τ ο μ ι κ ά πράγματα καί πυρώνουν τήν ατομική ψυχή καί βοηθοϋν έξ'άλλου στην οικοδόμηση τοϋ έ ν ι σ τ ι κ ο ϋ συστήματος καί στην ιεράρχηση τοϋ κόσμου καί της ζωής. Ό
Πλωτίνος ιεραρχεί τόν κόσμο κατά ένα
τρόπο, πού αποτελεί τήν μεγαλύτερη τομή μέσα
στό
σύστημα τής φιλοσοφίας. Διαπιστώνει οτι,άν χωρίσουμε τόν κόσμο σέ νοητό καί σέ αισθητό, κατά τόν τρόπο τοϋ Πλάτωνος, δέν υπάρχει γεφύρωση, δέν υπάρχει συνέπεια, δέν υπάρχει ακολουθία.
Τότε προβάλλει τό ερώτημα :
πώς θά παραχθούν αυτά τά πράγματα τοϋ κόσμου; πώς τό ενα θά εξαχθεί άπό τό άλλο; δώσει
Ε π ι χ ε ι ρ ώ ν τ α ς , λοιπόν, νά
μίαν απάντηση, προβαίνει σέ μία
μεγαλειώδη
σύνθεση τοϋ κόσμου καί τόν Ιεραρχεί ως έξης : Έν αρχή ην τό Έν, τό Πρώτο, τό Μέγιστο, τό Απόλυτο, ή ιδέα τοϋ αγαθού κατά τόν Πλάτωνα, άπό αυτό τό Έ ν βάσει τοϋ νόμου τοϋ ύπερεκχειλισμοϋ, γίνεται τό δεύτερο καί τό δεύτερο ε ί ν α ι ό Νους, ε ί ν α ι ό λόγος. Μέ βάση τόν νόμο τοϋ ύπερεκχειλισμοϋ, δηλαδή τοϋ νόμου τής αφθονίας καί τοϋ νόμου τής έκλάμψεως, προκύπτει τό τρίτο καί τό τρίτο ε ί ν α ι ή ψυχή, ή οποία έχει μία ο υ ρ ά ν ι α τάση καί μία κοσμική.
Ή ουράνια τάση τής ψυχής τήν κάνει νά
στρέφεται προς τόν Νοϋ, ή κοσμική τάση τής ψυχής τήν κάνει νά στρέφεται προς τήν ύλη, έτσι δέν υπάρχει έδώ λογικό άλμα καί άλμα ουσίας, γ ι α τ ί αν ή ψυχή ήταν θεία, πώς συγχρόνως θά ήταν καί φυσική.
Ό Πλωτίνος
βλέπει ότι ή μία πλευρά της ε ί ν α ι στραμμένη προς τόν
122
Νού καί μάλιστα έχει μία μεγάλη τάση, την τάση της νοοποιήσεως, γ ι α τ ί ό πραγματικός της οίκος ε ί ν α ι εκεί. Ή άλλη τάση ή φορά φέρνει την ψυχή προς τόν κόσμο, εισέρχεται
ή ψυχή σάν σπερματικός λόγος μέσα στά
πράγματα καί τά ζωοποιεϊ, δηλαδή ή ψυχή γίνεται
αρχή
μορφοποιητική. · Ωστόσο, τό σκοτεινό μέρος της φύσεως ε ί ν α ι ή ύλη, ας τό πούμε πιό απλά : Τό πρώτο καί μέγιστο γ ι ά τόν Πλωτίνο, ε ί ν α ι τό πνεύμα καί τό Έν, από τό πνεύμα προέρχεται ή ψυχή, άπό τήν ψυχή προέρχεται ή ζωή, από τήν ζωή προέρχεται ή ύλη. δεν
Ή εκτίμηση αυτή τού Πλωτίνου ε ί ν α ι ποιοτική,
είναι
ποσοτική, γ ι α τ ί
εκτιμήσεις,
υπάρχουν
πού έχουν τόν έ ν ι σ τ ι κ ό
καί
ποσοτικές
χαρακτήρα, τόν
μονιστικό χαρακτήρα καί επηρεάζονται επίσης άπό τήν περί
ένισμού
θεωρία
τού
Πλωτίνου,
όπως
είναι
ό
ματερεαλισμός, ο οποίος βλέπει ως τό πρώτο καί μέγιστο τήν ύλη, άπό τήν ύλη προέρχεται ή ζωή καί άπό τήν ζωή ή ψυχή καί τέλος άπό τήν ψυχή τό πνεύμα. "Ας
επαναληφθεί, ακόμη, ότι ô
Πλωτίνος
ε ί ν α ι μεγάλος συστηματικός φιλόσοφος καί δίδει καί τίς εξηγήσεις, πού τότε αναζητούσε ό ανθρώπινος νους, μέσα σ'εναν κόσμο ταραγμένο μέ αβέβαιες προο'πτικές. Χαρακτηριστικά φιλοσοφία
τού
αποκαλούσε
ό
E.R.
Dodds
Πλωτίνου,
ως
προσπάθεια
αναφέρει
ουσιαστικά γιά'
τήν
πώς
τήν
θά
τήν
επίλυση
πνευματικών προβλημάτων της εποχής του, κατά τήν οποία γ ε ν ι κ ά
όλοι
οί
φιλόσοφοι
αναζητούσαν
μία
κοσμική τάξη, πού θα μπορούσε νά παράσχει μία ηθική
123
υποστήριξη καί εσωτερική σταθερότητα στον άνθρωπο, με ορούς του παραδοσιακού -
ελληνικού
ρασιοναλι-
25
σμου. Στό σύστημα του εξ Αιγύπτου Έ λ λ η ν α φιλο σόφου, όπου κ υ ρ ι α ρ χ ε ί ό λόγος, τό Έ ν δεν ε ί ν α ι τίποτε άλλο,
παρά
τό
απόλυτο πνεύμα
τού
' Εγέλου,
φανερώνεται καί σαρκώνεται με μορφές.
'
πού
Ή πρώτη
σάρκωση τού ' Ενός, κατά τήν θεωρία τού Πλωτίνου, ε ί ν α ι ό Νους, ή δεύτερη σάρκωση τού Νού ε ί ν α ι ή ψυχή καί ή τρίτη σάρκωση της ψυχής ε ί ν α ι ή ύλη.
Γιά νά
δείξουμε πόσο επηρέασε όλο τόν φιλοσοφικό στοχασμό ή θεωρία
τού
Πλωτίνου
περί
τού
λόγου,
πρέπει
νά
27
αναφέρουμε τά έξης : ή θεωρία τού Scheling
ότι ή
φύση δέν ε ί ν α ι παρά λήθαργων λόγος ή ότι ό λόγος δέν ε ί ν α ι παρά ύπνώτουσα φύση, έχει πλωτινική προέλευση. Τό
συμπέρασμα
αυτής
τής
παρεκβάσεως
ε ί ν α ι : ό λόγος τού Πλωτίνου διέπει τά πάντα, βέβαια γ ι ά τό
" Εν, γ ι ά τήν ποιότητα τού Ενός καί τήν ουσία
του, δεν μπορούμε νά διατυπώσουμε τίποτε τό λογικό, γ ι α τ ί αυτό ε ί ν α ι ό απόλυτος λόγος. Αυτή τήν αντίληψη θά
τήν
συναντήσουμε
καί
στους
βυζαντινούς
υμνογράφους : «Πώς φ ω τ ί σ ε ι ό λ ύ χ ν ο ς τό φως, πώς χειροθετήσει
ô
δούλος
τόν
δεσπότην».
Έχουμε, δηλαδή, δύο σαφείς έννοιες τρύ λόγου σ'αύτήν τήν ιεράρχηση τού κόσμου άπό μέρους τού Πλωτίνου. Πρώτον τόν α ι ώ ν ι ο λόγο, πού ε ί ν α ι τό φως, τό όποιο καλύπτει τά πάντα καί τά κ ε ρ ι ά μπροστά του σβήνουν, δέν
υπάρχουν
κεριά
καί
δεύτερον
τήν
λογική
τού
124
άνθρωπου,
δηλαδή
τους
ατομικούς
λόγους,
τους
σπερματικούς λόγους, οί όποιοι ωστόσο καλύπτονται καί αυτοί από τόν α ι ώ ν ι ο λόγο. Επομένως, στό σύστημα τοϋ φιλοσόφου θεμε λιακής λίθος ε ί ν α ι ό α ι ώ ν ι ο ς λόγος, ό οποίος τέμνεται, τρόπον τ ι ν ά , θραύεται σέ σπερματικούς λόγους.
Αυτοί
οί σπερματικοί λόγοι συνιστούν τόν ανθρώπινο νοϋ, τήν νόηση, τήν δ ι ά ν ο ι α , τήν αίσθηση, τήν αντίληψη κ.ο.κ.ε. Τό πλέον χ α ρ α κ τ η ρ ι σ τ ι κ ό γνώρισμα του κόσμου στον Πλωτίνο
ε ί ν α ι ότι όλα γίνονται κατά μία κλίμακα, ότι
υπάρχει γέφυρα μεταβάσεως από τό ένα στό άλλο. Ή πρώτη άπό τίς τρεις α ρ χ ι κ έ ς υποστάσεις ε ί ν α ι τό Έν, ή δεύτερη ό Νους, ή τρίτη ή ψυχή, άπό τήν οποία παράγεται τό αντίθετο τοϋ Ενός, ή ύλη. Δημιουρ γείται,
ωστόσο,
κλίμακα.
Ή
μία
ανιούσα
καί
μία
κατιούσα
κατιούσα κλίμακα ε ί ν α ι άπό τό "Εν, τό
Πρώτο ή 'Αγαθό προς τόν Νού, άπό τόν Νού προς τήν ψυχή, άπό τήν ψυχή προς τήν φύση καί τήν ύλη. ακολουθεί ή ψυχή, όταν φεύγει
Αυτή
άπό τήν αγκάλη τού
θείου φωτός, δηλαδή τ α λ α ι π ω ρ ε ί τ α ι μέσα στην φύση καί στον κόσμο, δταν αποσπάται άπό τόν Θεό, άπό τό "Εν. Υπάρχει,
όμως, καί
ή ανιούσα
κλίμακα, ε ί ν α ι
ή
αντίθετη ροπή. Ή ψυχή - ελέχθη ήδη- καταταλαιπωρούμένη μέσα δοκιμασία
στον
αισθητό
αυτού
τού
κόσμο, κόσμου,
διωγμένη
άπό τήν
' αισθάνεται
νά
ά ν α ρ ρ ι π ί ζ ε ι μέσα της ό αντίρροπος πόθος νά επιστρέψει στό "Εν καί τότε δημιουργείται ή α ν ι ο ύ σ α κλίμακα, δηλαδή άπό τήν ύλη, όπου ε ί ν α ι βυθισμένη ή ψυχή, ό
125
ανθρώπινος λόγος δηλαδή, έρχεται προς τήν ψυχή, από τήν ψυχή προς τόν Νου καί από τόν Νου προς τό "Εν. Αυτή ή έπιστροφική κίνηση της ψυχής, ή ανάβαση καί ή έκπτωση
τής
ψυχής
προς
σχηματίζουν
τό
λογικό
καταβάσεως
στό
σύστημα
τήν
ύλη,
Ικρίωμα του
ή
κατάβαση
αναβάσεως
Πλωτίνου,
πού
καί ήδη
χαρακτηρίσαμε ως ευθύγραμμο. Στην κατάβαση υπόκει ν τ α ι α υ τ ά πού έχουν
σχέση με τόν κόσμο
καί τήν
δημιουργία του, ένω στην ανάβαση όλα όσα έχουν σχέση με τήν απελευθέρωση καί τήν τελείωση του ανθρώπου. Σ ' α υ τ ό τό σημείο πρέπει νά υπογραμμισθεί ότι στό σύστημα τοϋ Πλωτίνου, τοϋ οποίου υπόβαθρο ε ί ν α ι ό λόγος - ό λόγος ε ί ν α ι ό συνεκτικός
δεσμός,
ε ί ν α ι εκείνος, πού συνέχει τους αρμούς τοϋ συστήματος - κάθε επομένη βαθμίδα κ α τ ά γ ε τ α ι καί ανάγεται στην προηγούμενη βαθμίδα. Επομένως κάθε επόμενη βαθμίδα ε ί ν α ι κατώτερη άπό τήν προηγούμενη.
Αυτό μάς δίδει
τίς αναλογίες ανάμεσα στον α ι ώ ν ι ο ή συμπαντικό λόγο καί στον ατομικό ή ανθρώπινο λόγο.
Ή απόσπαση άπό
τόν λόγο τοϋ Ε ν ό ς ή τοϋ Πρώτου καί ή δημιουργία τής ανθρώπινης
λογικής,
δέν
σημαίνει
εξασθένηση
του
αιωνίου λόγου, όπως ό ήλιος στέλνει τίς ακτίνες του, γράφει ό Πλωτίνος, στην γη καί στό εκείνος
νά
εξαντλείται,
όπως, όταν
σύμπαν χωρίς διανέμουμε
σέ
διάφορα δοχεία τό γάλα, ή λευκότητα τοϋ γάλακτος δέν μειώνεται, τό Ιδιο συμβαίνει καί μέ τόν α ι ώ ν ι ο λόγο. Ή δύναμη του ε ί ν α ι αμείωτη.
'Επίσης, ό ανθρώπινος
λόγος δέν ε ί ν α ι δυνατό ούτε νά τ α υ τ ι σ θ ε ί , ούτε νά
126
ομοιάσει ποτέ προς τόν α ι ώ ν ι ο , θείο λόγο, ε ί ν α ι μία εικόνα του λόγου, ε ί ν α ι ενα εκτυπο του λόγου.
Στό
σημείο αυτό ό Πλωτίνος ακολουθεί τόν αγαπημένο του δάσκαλο, τόν Πλάτωνα. πιστεύει
πώς
κάθε
Ε ί ν α ι γνωστό οτι ό Πλάτων εκγονο,
κάθε
εκτυπο
είναι
ασθενέστερο της Ιδέας, γ ι ' α υ τ ό αγωνιά μήπως σ ι γ ά σ ι γ ά σαρκούμενες οι
ιδέες καί γινόμενες ή Ιδέα της
ιδέας ή ή Ιδέα της ιδέας της ιδέας εκφυλιστούν. ~
Γι
αυτό,ν τόν λόγο ό Πλάτων προσπαθεί καί σέ ατομικό επίπεδο, αλλά καί σέ επίπεδο κοινωνικό καί Ιστορικό, νά
δημιουργήσει
μία
μόνιμη
καί
άπαρασάλευτη
κατάσταση. ΤΓό πρόβλημα αυτό τό λύνει ό Πλωτίνος μέ τήν
ανιούσα
κλίμακα,
γιατί
στην
περίπτωση
τού
Πλωτίνου δέν έχουμε άτυλώς ανάμνηση, μέθεξη, άλλα έχουμε έναν έρωτα προς τό 'Αγαθό, έναν έρωτα, ό όποιος άφαρπάζει τίς ψυχές από τήν περιδίνησή τους μέσα στην ύλη καί μέσα στην φυσική ζωή καί τίς ωθεί, ώστε νά ανεβούν τίς κλίμακες της εσωτερικής άγιότητος καί νά φθάσουν στους μακάριους λειμώνες τού Ε ν ό ς .
Αυτήν
τήν δύναμη τού έρωτα προς τό 'Αγαθό τήν ερμηνεύει ό Πλωτίνος σέ πολλά έργα του
καί κυρίως στις έννεάδες
« Π ε ρ ί τ ο ύ κ α λ ο ύ » , « " Ο τ ι ο υ κ έξω τ ο ύ νοητά» καί «Περί
νού
τά
έρωτος».'
'Εδώ ακριβώς, τίθεται
τό ερώτημα : Πώς
μπορούμε νά φθάσουμε ως τό "Εν ή 'Αγαθό;
Στην
περίπτωση τού Πλάτωνος ή λύση ε ί ν α ι ό λόγος.
Στην
περίπτωση τού Πλωτίνου ε ί ν α ι ο λόγος, ό τρόπος καί ή μέθοδος, ώστε ή ψυχή νά καθαρθεί καί νά τ α υ τ ι σ θ ε ί μέ
127
τό
Έ ν . Ε ί ν α ι ανάγκη σ'αύτό τό σημείο νά θυμηθούμε
τόν « Θ ε α ί τ η τ ο »
τοϋ Πλάτωνος, οπού εκεί ό 'Αθηναίος
φιλόσοφος θέτει τό ερώτημα, πως ε ί ν α ι
δυνατό νά
ομοιωθούμε με τόν Θεό, πώς ε ί ν α ι δυνατό νά φτάσουμε ως τό Θειο καί απαντά : « Δ ι ό κ α ί π ε ι ρ ά σ θ α ι χ ρ ή ενθένδε
ε κ ε ί σε
φεύγε ιν,
ομοίωσις
τω Θεώ».
33
φυγή
δε
εστίν
Φυγή ε ί ν α ι ή ομοίωση με τόν
Θεό, ομοίωση ε ί ν α ι τό νά ζήσει κάποιος με δικαιοσύνη καί πρό παντός με φρόνηση.
Διαπιστώνουμε, λοιπόν,
ότι καί στην περίπτωση αυτή ό μεγάλος δάσκαλος δεν π α ρ α ι τ ε ί τ α ι του λόγου, αλλά θεωρεί τόν λόγο ως τήν πτέρυγα εκείνη, ή οποία θά τόν φέρει προς τόν Θεό.
Ό
Πλωτίνος, όμως, έχει εντελώς διαφορετική γνώμη, φρονεί ότι ή φυγή αυτή ε ί ν α ι απαραίτητη, ότι στην αρχή θά βοηθήσει
ό λόγος,
ότι
θά βοηθήσει
ή άσκηση
των
αρετών, ότι θά συνδράμει καί ή κάθαρση, άλλα τίποτε δέν ωφελεί, εάν ό ανθρώπινος νους δέν π α ρ α ι τ η θ ε ί τοϋ λόγου καί της επιστήμης.. Οί γνώσεις
απομακρύνουν,
πιστεύει ό Πλωτίνος, τόν άνθρωπο από τόν Θεό καί τοϋ προσθέτουν
πολύ
άλγος,
ή
γνώση
τόν
βοηθει
νά
προσεγγίσει τόν Θεό, άλλα πρέπει νά υπερβεί καί τήν γνώση, νά τήν αφήσει πίσω, νά τήν, κ α τ α ν ι κ ή σ ε ι καί πώς ε ί ν α ι δυνατό νά γίνει αυτό; Ή συμβουλή υπάρχει στό «άφελε πάντα»,'
δηλαδή νά αφήσουμε πίσω μας τά
πάντα καί τότε μπορούμε νά ταυτισθούμε μέ τό μόνο, νά γίνουμε
μόνοι
προς
μόνο.
' Ωστόσο
αυτά
δείχνουν
παράξενα σε κάποιον, πού δέν ε ί ν α ι γυμνασμένος καί μεμυημένος στην πλωτινική σκέψη, αν θέλαμε μάλιστα
128
νά τά απλουστεύσουμε, χωρίς νά τά απλοποιήσουμε, θά λέγαμε δτι ό λόγος, ή επιστήμη τήν οποία οικοδομεί ό άνθρωπος τον φέρνει σ ' ε ν α στάδιο εσωτερικής νηφαλι ότητας καί πνευματικής ευδαιμονίας. Ποια, τελικά, είναι
ή
ωφέλεια,
πού
προκύπτει
άπό
τήν
εργώδη
προσπάθεια του λόγου γ ι ά τόν άνθρωπο; Δίδει σ'αύτόν τήν ευδαιμονία, τήν οποία τόσο άποζητεί; Γιά
τόν
Πλωτίνο
ό
έσχατος
σκοπός
της
ανθρώπινης ζωής ε ί ν α ι ή εσωτερική ευδαιμονία, όπως γνωρίζουμε, γ ι ' α υ τ ό ό λόγος έχει λόγο υπάρξεως ίσως στή φυτική ζωή πρώτον, δεύτερον ίσως στην σωματική ζωή, τρίτον ίσως στην ψ υ χ ι κ ή ζωή, τέταρτον ίσως στην ζωή του πνεύματος, αλλά ό λόγος άφλογιστει,
όταν
ά ν τ ι κ ρ ύ ζ ε ι τό Έ ν .
Ε κ ε ί πλέον δέν ισχύει ό λόγος καί
μάλιστα
γίνεται
ό λόγος
καθάρσεως,
αυτής
της
ανασταλτικός
unio
mystica,
αυτής
της
δηλαδή
της
μυστικής ενώσεως με τόν Θεό, γ ι ά τήν οποία περαιτέρω θά γίνει διεξοδική αναφορά. "Αν θέλαμε νά
διατυπώσουμε
έναν καίριο
χαρακτηρισμό γ ι ά τήν θέση, πού έχει ό λόγος μέσα στην φιλοσοφία του Πλωτίνου, θά λέγαμε ότι ό λόγος ε ί ν α ι ή εστία του Όντος, ό οίκος του Όντος. Ή ψυχή έχει τήν ικανότητα
νά
μορφώνει
τήν
ύλη,
δηλαδή
νά
τήν
ονομάζει, νά τήν ορίζει, νά τήν χαρακτηρίζει, νά τήν ταξινομεί, ταξινομεί τά πράγματα μέ τόν λόγο της.
Ή
λειτουργία του λόγου καί ως ομιλίας καί ως νοήματος δέν ε ί ν α ι δυνατό νά κατανοηθεί, άν αποκοπεί άπό τό όλον σύστημα του Πλωτίνου, μέ τό όποιο αγωνίζεται νά
129
εξηγήσει
την
σχέση
πραγματικότητα. ομιλίας
ανάμεσα
στην
Ιδέα
καί
τήν
Για τήν λειτουργία του λόγου ως
καί ώς λέξεως στό
σύστημα
μπορούμε νά επισημάνουμε τά έξης:
του
Πλωτίνου
Ή λέξη, ό λόγος
εϊτε προφορικός εϊτε γραπτός χωρίζει τήν
συνείδηση
άπό τό αντικείμενο, γ ι α τ ί κάνει δυνατό νά δ ι α κ ρ ι θ ε ί ή παράσταση άπό τό αντικείμενο. Χωρίς τήν λέξη δέν θά αναδυόταν ή παράσταση ούτε σέ μένα ούτε στον άλλο. Ή λέξη δέν χωρίζει τό συνειδέναι άπό τό αντικείμενο, τό έγώ άπό τό σύ, τόν άνθρωπο ώς έλλογο ον άπό τόν κόσμο
μόνο,
αντικείμενο.
άλλα c
συνδέει
τό
συνειδέναι
με
τό
Η λέξη συνδέει τήν συνείδηση με τά
πράγματα, χο)ρίς τήν λέξη δέν θά γ ι ν ό τ α ν ή παράσταση σήμα, δηλαδή. σημεϊον. χωρισμού ατελείωτης
Σ ' α υ τ ή τήν λειτουργία τού
καί της συνδέσεως
βρίσκεται ή πηγή της
επιδράσεως της γλώσσας,
τού
λόγου, ώς
εκφράσεως άπό τό νοείν. Τό πνεύμα κρύβεται μέσα στον λόγο ώς γλώσσα.
Κάθε αντικείμενο εμπεριέχει μία
ουσία, πού μπορούμε νά τήν αντιληφθούμε.
Ή λέξεις
στον Πλωτίνο ε ί ν α ι τό αγγείο τού πνεύματος, τό δοχείο, άπό τό όποιο εμείς χύνουμε τό πνεύμα.
"Ομως, στον
κόσμο δέν θά υπήρχε αυτό τό πνεύμα, εάν δέν είχαμε τόν εσωτερικό
λόγο.
' Από τό πνεύμα μας δίδομε στον
εξωτερικό κόσμο τό νόημα. ' Ωστόσο, ε ί ν α ι απαραίτητο ν ά εξετάσουμε τήν λειτουργία της γλώσσας άπό μία άλλη σκοπιά, τήν οντολογική λειτουργία τού λόγου ώς ομιλίας, ώς νοήματος καί ώς γλώσσας.
130
7. Υπέρβαση κ α ί οντο-λογική λ ε ι τ ο υ ρ γ ί α των φθόγγων.
"Ηδη προαναφέρθηκε ότι ή ψυχή έχει
τήν
ικανότητα να μορφώνει, δηλαδή νά δίδει σχήμα στην ΰλη καί αυτό σημαίνει
ότι έχει
τήν
ικανότητα νά
ονομάζει, νά χαρακτηρίζει, νά ορίζει καί νά ταξινομεί τά πράγματα μέ τόν λόγο της.
"Ομως, με ποιο τρόπο ή
ψυχή ως λόγος έχει τήν Ικανότητα νά δίδει ζωή στά πράγματα;
Μέ τό νά εξάγει α υ τ ά από τήν ανωνυμία, νά
τά κρίνει, νά τά συγκρίνει, νά τά δ ι α κ ρ ί ν ε ι καί νά τά σχηματοποιεί.
Τά
πράγματα
περιέπιπταν σ'ένα α ι ώ ν ι ο διακριθούν
χωρίς
τόν
λόγο
θά
χάος, δέν θα μπορούσαν νά
τό ένα από τό άλλο.
Μορφοποιούσα τά
πράγματα ή γλώσσα, ή ομιλία, ό λόγος
τά εξάγει
από
τήν ανυπαρξία τους. 'Επί πλέον ή αισθητή ύλη χωρίς τήν ευεργετι κή επέμβαση τοϋ λόγου θά έμενε ασώματη,
άμεγέθης,
άμορφη, χωρίς ποσότητα καί ποιότητα, θά έμενε χωρίς τόν λόγο σιωπηλή στην α ι ώ ν ι α δεκτικότητα της. υπόβαθρο της νοητής
ΰλης θά έμενε
35
Ώς
σέ ένα είδος
ανυπαρξίας, θά έμενε χωρίς τό νοητό της είδος, δέν θά μπορούσε νά υπάρξει.
Επομένως, ό λόγος στον Πλωτίνο
καί ώς ομιλία καί ώς νόημα Ιδρύει τίς σχέσεις ανάμεσα ι στά δντα καί χαράσσει τά o p t a τους. Ας υποθέσουμε ότι ό λόγος ώς νόημα, ώς ομιλία, ώς γλώσσα καί έκφραση δέν είχε αυτήν τήν Ικανότητα, τότε δέν θά υπήρχε ή ζωηφόρος
λειτουργία
τοϋ
λόγου,
αλλά
θά
ήταν
131
ζοφοφόρος,
δηλαδή
τα
πράγματα
θά έμεναν μέσα σ'
έναν α ι ώ ν ι ο καί μακάριο ζόφο. Τό Ιδιο συμβαίνει τά πράγματα, όταν α υ τ ά δεν α ν ά γ ο ν τ α ι στίς Γράφει σ χ ε τ ι κ ά ο Πλωτίνος : εν
αορίστφ
πεπήχθαι ορισμός
οίον
« τό δέ δν
θεωρεΐσθαι,
κ α ί στ ά σ ε ι' σ τ ά σ ι ς καί
λαμβάνει». ''
μορφή,
οίς
ιδέες.
δει αλλ'
ουκ ö ρ co
δέ τ ο ι ς ν ο η τ ό ΐ ς καί
ύπόστασιν
Στοιχεία, πού πρέπει νά ερμηνεύσει
κάποιος σ ' α ύ τ ή τήν παραπομπή ε ί ν α ι : « χθαι
με
καί στάσει......
όρω
πεπή
Ή στάσις στά νοητά ε ι ν α ι ό
ορισμός καί ή μορφή, δ ι ό τ ι άπό τόν ορισμό καί τήν μορφή
τά
πράγματα
λαμβάνουν
υπόσταση.
" Ας
σημειωθεί επίσης οτι, αν δέν υπήρχε ή δυνατότητα του λόγου νά ονομάζει τά πράγματα καί έτσι νά τους δίδει φυσιογνωμία καί προσωπικότητα, τότε α υ τ ά άρρητα καί άειδή θά αιωρούνταν μέσα στό χάος. βγάλουμε ακόμη ενα
βασικό
Μπορούμε νά
συμπέρασμα γ ι ά
έννοια τού λόγου, όπως βλέπει τόν λόγο ό Πλωτίνος.
τήν Ό
λόγος, λοιπόν, κατά τόν Πλωτίνο ε ί ν α ι ό ζωοποιών τά όντα, εκείνος πού δίδει κίνηση καί μορφή στά όντα. Ε ί ν α ι αυτονόητο οτι ό λόγος ως ομιλία είτε προφορική
είτε ως γραπτός·λόγος;είναι στον Πλωτίνο ή
εικόνα τού εσωτερικού λόγου της ψυχής. όμως,
' Η ψυχή,
ε ί ν α ι εικόνα, όπως γνωρίζουμε, τού νού. Πρέπει,
επίσης, νά επισημανθεί ή βασική τάση τής ψυχής, πού ε ί ν α ι ή νοοποίηση, δηλαδή ή επιστροφή της καί ή ανάπαυση της μέσα στον καθαρό χώρο τού νού, τού λόγου.
Σχετικά με τήν σπουδαιότητα, πού έχει ό λόγος
132
στον Πλωτίνο,
πρέπει νά επισημανθούν τά δύο άκρα
τού συστήματος, ή ύλη κατέχει τό ένα από τά δύο άκρα μ ι α ς ευθείας γραμμής
καί
χ α ρ α κ τ η ρ ί ζ ε τ α ι ως τό
έσχατο, δηλαδή ως τό ύστατο. ' ασθενικό, ε ί ν α ι λόγο.
Τό έσχατο αυτό ε ί ν α ι
Ισχνό, γ ι α τ ί δεν φωτίζεται άπό τον
Τήν ύλη ό Πλωτίνος τήν ονομάζει
σκοτεινή,
ακριβώς γ ι α τ ί πιστεύει ότι τό αντίθετο της, δηλαδή ο λόγος ε ί ν α ι τό φως, τού οποίου οί α κ τ ί ν ε ς δέν φτάνουν καί -δεν εισέρχονται μέσα στην ύλη, έτσι ή ύλη γίνεται σκοτεινή καί αποιος.
Ε π ί σ η ς ό Πλωτίνος με αμείλικτη
σφοδρότητα
στρέφεται
αντιλήψεως,
σύμφωνα
δημιουργική
πρωταρχή.
Επομένως,
εναντίον μέ
τήν
της οποία
φυσιοκρατικής ή
ύλη
είναι
γ ι ά τόν Πλωτίνο, ή δημιουργική
πρωταρχή ε ί ν α ι ό λόγος, ό όποιος όταν δεν υπάρχει, τά πράγματα ε ί ν α ι σάν ν ά . μ ή ν υπάρχουν. ψύχονται,
Τά πράγματα
κατά τήν έκφραση τού φιλοσόφου, χωρίς
τήν παρουσία τού λόγοι), ό οποίος τά θερμαίνει καί τά ζωοποιεί. Σ' αυτό τό σημείο επανέλθουμε στην
είναι
επιβεβλημένο
έννοια της υπερβάσεως.
δέν ε ί ν α ι μόνο ή « ν ί κ η »
νά
'Υπέρβαση
πάνω; σε μία προηγούμενη
άποψη, ή εξαφάνιση καί ή απολάκτιση καί ή άποδίωξη μ ι α ς προηγούμενης γνώμης.
'Η
κ ρ ι τ ι κ ή , τήν οποία
α σ κ ε ί κάποιος σε μία προηγούμενη άποψη, ε ί ν α ι μία μορφή υπερβάσεως. Ακόμη τήν υπέρβαση πρέπει νά τήν δούμε
ως
μία
προσπάθεια
δημιουργίας ενός νέου.
αφομοιώσεως,
δηλαδή
Ή υπέρβαση ε ί ν α ι ενα δη μ ι-
133
ουργικό
«μπόλιασμα»
υπέρβαση
είναι
νά
τοϋ
βλέπω
παλαιοί)
τήν
με
θετική
τό
τώρα,
πλευρά
τοϋ
π α λ α ι ο ύ σ'αύτή τήν κ ρ ι τ ι κ ή καί τήν αφομοίωση, σ'αύτή τήν ζεύξη τοϋ π α λ α ι ο ϋ μέ τό τίορα. 'Επίσης, ή έννοια της
υπερβάσεως
έννοια
της
διευρύνσεως σέ προηγούμενες απόψεις καί θέσεις.
Στό
σύστημα
εμπεριέχει
του ό Πλωτίνος
καί
τήν
επιχειρεί
μία
μεγαλειώδη
σύζευξη των πλατωνικών απόψεων μέ τίς δικές του, καί σέ ορισμένα σημεία διευρύνει, συμπληρώνει θέσεις.
Είναι
καί
τούτο
μία
μορφή
"Αλλωστε ή ο υ σ ι α σ τ ι κ ή διεύρυνση καί αφομοίωση
δέν
μειώνουν
τήν
παλαιές
υπερβάσεως.
ή δημιουργική
ακτινοβολία
ενός
πραγματικού δημιουργού. Ό έξ Αιγύπτου Έλληνας φιλόσοφος δέν απορ ρίπτει τήν λειτουργία τοϋ λόγου τελείως, όπως αυτή εμφανίζεται στον Πλάτωνα, αλλά δέν θεωρεί ότι μέ τήν δράση τοϋ λόγου καί μόνο μπορούμε νά φτάσουμε στον έσχατο σκοπό, πού ε ί ν α ι ή τ α ύ τ ι σ η μέ τό θείο, δηλαδή δέν μπορούμε, όταν ο λόγος αγρυπνεί, όταν ό λόγος βρίσκεται σέ εγρήγορση, νά φύγουμε καί νά φτάσουμε στην ποθεινή μας πατρίδα. στην « Π ε ρ ί κ α λ ο ύ » μας;
«Πατρίς
πατήρ έκεϊ.
Ρωτά ό ίδιος ό φιλόσοφος
έννεάδα
δή ήμιν,
ι
πού ε ί ν α ι ή πατρίδα
οθενπερ
ήλθομεν,
Τίς ούν ό σ τ ό λ ο ς κ α ί ή φ υ γ ή ;
καί Ου
π ο σ ί δ ε ι δ ι ά ν υ σ α ι»., δηλαδή δέν μπορούμε αυτή τήν πατρίδα νά τήν
διανύσουμε μέ τά πόδια, αλλά δέν
μπορούμε νά τήν διανύσουμε ούτε μέ τόν λόγο, ούτε μέ τήν γνώση, ούτε
μέ τήν επιστήμη.
Χρειάζεται κάτι,
πού θά υπερβεί τόν λόγο καί αυτό ε ί ν α ι τό βίωμα. Βασική θέση γ ι ά τήν υπέρβαση τοϋ λόγου, μέσα στην φιλοσοφία τοϋ Πλωτίνου, κατέχει το βίωμα. . Συμπερασματικά μπορούμε νά ποΰμε ότι ή υπέρβαση δέν ε ί ν α ι άρνηση, άρση ή κατάργηση των πλατωνικών απόψεων' ή υπέρβαση στον Πλωτίνο ε ί ν α ι μία δημιουργική σύνθεση. ζή
σε
μία
ταραγμένη
"Αλλωστε ο φιλόσοφος αυτός
εποχή,
όπου
ô
κόσμος
είχε
περιέλθει σέ πλήρη δυστυχία καί στίς φιλοσοφικές του αναζητήσεις
γιά
μία
ηθική
υποστήριξη
καί
μία
εσωτερική γαλήνη, αναγκαζόταν νά στραφεί ακόμη καί σέ
δάνεια εξ Ανατολής.
" Αλλωστε οί
ελληνιστικοί
χρόνοι χαρακτηρίζονται από έναν φιλοσοφικό συγκρη τισμό. Φυσικό επόμενο ε ί ν α ι ό Πλωτίνος νά επηρεά ζεται άπό τά α σ ι α τ ι κ ά πρότυπα, τά οποία, βέβαια, υπερβαίνει κατά έξοχο τρόπο.
Ε ί ν α ι άναντίλεκτο ότι ή
φιλοσοφία τοϋ Πλωτίνου σ'αύτό τό σημείο, δηλαδή ποια αξία έχει ό λόγος στην ζωή μας, ε ί ν α ι επηρεασμένη καί άπό τίς α ν τ ι λ ή ψ ε ι ς τοϋ Φίλωνος τοϋ Ι ο υ δ α ί ο υ . 4 2 "Αν τό Έ ν , τό Πρώτο ή Αγαθό ο ι κ ε ί σέ απρό σιτες
κορυφές, ή διαπόρευση προς αυτές τίς κορυφές
ε ί ν α ι ε ξ α ι ρ ε τ ι κ ά δύσκολη καί ή: θέαση τοϋ Πρώτου ή ι
τοϋ : ' Αγαθού ε ί ν α ι ακόμη δυσκολώτερη, καθώς αυτό χ ά ν ε τ α ι πολλές φορές πίσω άπό απροσπέλαστα όρη καί κορυφές τοϋ άγνωστου, γ ι ' α υ τ ό ν τόν λόγο έν (poßco καί τρόμω έρχεται ό θειος Πλωτίνος προς τήν ώρα εκείνη, ή οποία θά τόν βοηθήσει νά θεασθεϊ αυτό τό όντως "Ον, πού ονομάζει Έν.
135
8. Μία άλλη ερμηνεία τον λόγου κ α ί της υπερβάσεως.
Γιά
νά γίνει
περισσότερο
κατανοητή
ή
έννοια τοϋ λόγου στον Πλωτίνο, πρέπει νά συσχετισθεί ό λόγος με τόν λόγο τοϋ 'Ηρακλείτου, με τόν λόγο τοϋ Παρμενίδη, προπαντός με τόν λόγο, όπως τόν ερμηνεύουν νεώτεροι στοχασταί, ό F. Hölderlin ή ό Μ. Heidegger, ένας καθαρά ορθολογιστής φιλόσοφος.
Οί δύο αυτοί
στοχασταί δέν φρονούν ότι ή ανθρώπινη ζωή μπορεί νά αναχθεί
σε
τέτοια
υψηλά
επίπεδα
χωρίς
νά
τήν
συντροφεύει ή βίωση. Ε ί ν α ι γνωστό ότι ό Hölderlin στον «κύκλο φράση
των
Τιτάνων»
παραθέτει
: «'Ο
βαθύνους
Θεός
τήν
περίφημη
αποστέργει
τό
π α ρ ά κ α ι ρ ο φ α ν έ ρ ω μ α » , ' αυτό θά πεί ότι υπάρχουν στοχασταί, οί οποίοι υπηρετούν δ ι ά βίου τόν
λόγο,
χωρίς ποτέ νά φτάσουν σέ ο,τι ό Πλωτίνος ονομάζει Πρώτο,
'Υψηλότατο ή μ έ γ ι σ τ ο ·
λειτουργία
δέν
τους βοήθησε ή
καί ή δράση τοϋ λόγου.
Π ιό απλά θά
μπορούσαμε νά πούμε ότι ό λόγος δέν ε ί ν α ι ή κλίμακα τό
μόνο,
πού
Μάλιστα,
θά
μάς
ο Ι, φιλόσοφοι
ανεβάσει αυτοί
στους
έγιναν
ουρανούς.
τραγικά
καί
ανειρήνευτα πνεύματα, επειδή έδωσαν απόλυτη σημασία στον λόγο' αριθμόν
χ α ρ α κ τ η ρ ι σ τ ι κ ό παράδειγμα ε ί ν α ι τοϋ υ π '
ένα
όρθολογιστή
μέσα
στην
ιστορία
τοϋ
πνεύματος καί της φιλοσοφίας, τοϋ Έ γ έ λ ο υ , ό όποιος άπολυτοποίησε τόν λόγο καί έδωσε μία παντοδυναμία στην ανθρώπινη λογική, κατέληξε σέ μία δικτατορία
136
του νου, από την οποία, όμως, έπήγασαν πολλά δεινά καί γ ι ά τό άτομο καί γ ι ά τό σύνολο. Την τήν
σημασία του
επισημάνουμε
λόγου στον Πλωτίνο θά
καλύτερα
καί
βαθύτερα, άν
τήν
συσχετίσουμε προς τήν έννοια τοΰ λόγου, όπως αυτός π α ρ ο υ σ ι ά ζ ε τ α ι στον Σωκράτη.
Ε ί ν α ι γνωστό
Σωκράτης ε ί ν α ι άπό τους α κ ρ α ι φ ν ε ί ς μέσα
στην
ιστορία
του
ότι ό
ρασιοναλιστές
πνεύματος,
άλλα
οχ ι
νοησιαρχιστής, Ιντελεκτουαλιστής' ~ αυτό φανερώνεται άπό τά χωρία εκείνα, στά όποια ερωτώμενος ό Σωκράτης άπαντα οτι αυτή τήν φορά καί σ'αύτό τό σημείο δεν με βοηθει ό λόγος, γ ι ' α υ τ ό θά ζητήσω τήν βοήθεια της θρησκείας,
των
εκπροσώπων
ανθρώπων ή καί των Θεών.
της
καί
των
παλαιών
Κάποτε μάλιστα ακούει
περισσότερο τήν φωνή τού δαιμονίου
"καί ολιγώτερο
τήν φωνή της λογικής. Διαπιστώνουμε, δηλαδή, οτι καί ό Σωκράτης παραδέχεται πώς τό έτερον τού λόγου, ή άλλη πλευρά τού λόγου, ε ί ν α ι τό άλογο, τό βιωματικό στοιχείο, όπως αυτό τό συναντάμε στίς αναλύσεις τού Πλωτίνου. Τί ε ί ν α ι τό σωκρατικό δ α ι μ ό ν ι ο ; τού
ρ
άλογου στοιχείου
Ή είσοδος
μέσα στον χώρο τού λογικοί).
Ε ί ν α ι τρόπον τ ι ν ά ή μείξη τού λόγου μέ τό άλογο. "Ηδη ô ίδιος ό Πλάτων στους πρεσβυτικούς διάλογους προσπαθεί αυτόν τόν α κ ρ α ί ο ορθολογισμό, τήν θεωρία τών ιδεών, νά τήν τροποποιήσει ή νά κάνει πιό
ήπιο
αυτόν
τόν
ορθολογισμό,
γ ι ' αυτό
στον
« Τ ί μ α ι ο » θά αναφέρει, όπως ε ί ν α ι γνωστό, μία τρίτη
137
καί μεμειγμένη ουσία.
Φαίνεται ότι ό ϊδιος ό Πλάτων
εξορκίζει την δικτατορία του νοϋ, γ ι ' α υ τ ό κάνει καί α υ τ ο κ ρ ι τ ι κ ή της θεωρίας των Ιδεών' λαμβάνει καί μία απόσταση ώς προς προηγούμενες περί λόγου αντιλήψεις, γι'
αυτό
όμιλεΙ
περί
γεγενημένης ουσίας.
τρίτης
καί
μεμειγμένης
ή
'Υπήρχαν οί δύο ουσίες, τό νοητό
καί τό αισθητό, έξ αυτών των δύο συνεκεράσατο, δπως λέγει ò ίδιος, καί έδημιουργήθη ή Τρίτη ουσία. Ή δική μας·, ερμηνεία ε ί ν α ι ότι αυτή ή Τρίτη ουσία,όπως τήν υ π α ι ν ί σ σ ε τ α ι στον «Τίμαιο», ε ί ν α ι ή παρουσία του βιώματος μέσα στην φιλοσοφία του Πλάτωνος. Ό πατήρ του ορθολογισμού, ό Σωκράτης σέ κρίσιμα προβλήματα, σέ κρίσιμες στιγμές διαλεκτικής πάλης α ρ ν ε ί τ α ι τήν απόλυτη σημασία τού λόγου καί εισάγει
μέσα
ακαταπόνητος
στην
φιλοσοφία
διώκτης
τής
του,
πλάνης
καί
αυτός
ό
αλύγιστος
αναζητητής τής αλήθειας, τό έτερο τού λόγου.
"Ας
υπογραμμισθεί ή τροποποίηση, ή διορθωτική επέμβαση, πού πραγματοποιεί ό Πλάτων καί σ αυτές τίς α ν τ ι λ ή ψ ε ι ς του τίς σχετικές μέ τόν λόγο. Παρενθετικά πρέπει νά ειπωθεί ότι ό ίδιος ό Πλάτων
δέν
έχει
δώσει
όλη
παραγωγή μέ τό πρώτο του
τήν
φιλοσοφική
του
έργο, ή φιλοσοφία
του
κ λ ι μ α κ ώ ν ε τ α ι ώς τά τελευταία του έργα καί ε ί ν α ι μία > 1
συνεχής
δημιουργία.
" Ενα από τά γνωρίσματα, τής
φιλοσοφίας τού Πλάτωνος ε ί ν α ι
οί
έκ των
υστέρων
διορθωτικές επεμβάσεις, πού κάνει στό σύστημα του. Στην
«Πολιτεία»,
ένα α ι ώ ν ι ο καί αθάνατο έργο, ή
138
συνεκτική μεταξύ των τάξεων ουσία ε ί ν α ι ή δικαιοσύνη καί
ή
συνέχουσα
τίς
άλλες
αρετές
εϊναι
δ ι κ α ι ο σ ύ ν η , στους « Ν ό μ ο υ ς » , πού ε ί ν α ι έργο
τού
Πλάτωνος, ή
λειτουργία
της
πάλι
ή
πρεσβυτικό δικαιοσύνης
α ν τ ι κ α θ ί σ τ α τ α ι με τήν λειτουργία της άφοσιώσεως στον Θεό καί της ευσέβειας. 4 9 Έάν αναλύσουμε τό « Σ υ μ π ό σ ι ο » ή τόν « Φ α ί δ ω ν α » ή τόν «Φαιδρό», θά διαπιστώ σουμε, εκεί, τήν απόλυτη σημασία, πού δίδει στον λόγο ό Πλάτων' έάν, όμως, θεωρήσουμε εξελιγμένη
μορφή
αυτών
των
τόν « Τ ί μ α ι ο » διαλόγων,
τότε
ως θά
κατανοήσουμε ότι ό ίδιος ό Πλάτων υπαναχωρεί καί δέχεται τήν σημασία καί τόν ρόλο τού αλόγου στοιχείου ως συστατικού σημείου της ζωής μας. Ό Πλωτίνος έγνώριζε σχεδόν όλο τόν Πλάτω να άπό στήθους καί επηρεάζεται όχι
τόσο άπό τά
πρώιμα ή τά μέσης η λ ι κ ί α ς έργα, οσο άπό τά πρεσβυτικά του έργα, γ ι αυτό μπορούμε νά διατυπώσουμε τήν άποψη οτι συνεχίζει, διευρύνει καί ολοκληρώνει τό έργο τού διδασκάλου του σ αυτό τό σημείο. "Αλλη μία έννοια της υπερβάσεως ε ί ν α ι καί ή συμπλήρωση των διδασκαλικών θεωριών, ή ολοκλήρωση εκείνων, πού ό Πλάτων άφήκε τρόπον τ ι ν ά είς τό μέσο. "Αλλωστε ε ί ν α ι γνωστό ότι οί πλατωνικοί διάλογοι δέν τελειώνουν ποτέ μ'ενα συμπέρασμα, δέν οδηγούν ποτέ σ' ένα τελικό αποτέλεσμα. διαλεκτικός
καί
δέν
Ό Πλάτω,ν ήταν πολύ μεγάλος ήθελε
νά
αφαιρέσει
τήν
αυτενέργεια άπό τους αναγνώστες του ή τους μελετητές του, έτσι αυτό τό ατελείωτο οικοδόμημα τού Πλάτωνος
139
τό συνεπλήρωσε, τό διεύρυνε καί τό ολοκλήρωσε με τήν φιλοσοφική του έφυ'ία ό Πλωτίνος. Αυτή ε ί ν α ι ή έννοια της
υπερβάσεως
διεύρυνση
στον
καί
συστήματος.
ή
Πλωτίνο,
ή
ολοκλήρωση
συμπλήρωση, του
Ε ί ν α ι , βέβαια, σχετική
ή
πλατωνικού ή έννοια
τού
συστήματος στον Αθηναίο φιλόσοφο, σύστημα ό Πλάτων δεν 'έχει οικοδομήσει' ή φιλοσοφία του ε ί ν α ι
κλάδοι
αυτόνομοι καί ανεξάρτητοι, δεν έχουν σύστημα, όπως αυτό
εμφανίζεται
στον
Αίγυπτιώτη
φιλόσοφο'
ή
φιλοσοφία τού Πλάτωνος δεν έχει τήν συστηματικότητα της πλωτινικής φιλοσοφίας. Στον Πλωτίνο υπάρχει ένας βασικός κλάδος ή μεταφυσική ή οντολογία, πάνω σ'αύτή κτίζονται
όλοι οι
άλλοι
κλάδοι, ή γνωσιολογία,
ή
άξιολογία, όπως πιό πάνω αναφέρθηκε. Τό αποκορύφωμα αυτών των κλάδων στον Πλωτίνο ε ί ν α ι ή η θ ι κ ή . χρώμα πού διαποτίζει καί πλημμυρίζει
Τό
όλο αυτό τό
σύστημα ε ί ν α ι ό λόγος.
Ή κορύφωση αυτού τού λόγου
ε ί ν α ι ή υπέρβαση του,
δηλαδή οξύνεται τόσο ό λόγος,
ώστε χ ά ν ε τ α ι μέσα στον ουρανό. Μεταφορικά ομοιάζει σάν νά προοιωνίζει καί προειδοποιεί, σάν νά ετοιμάζει στην α ρ χ ι τ ε κ τ ο ν ι κ ή τόν γοτθικό ναό: όπως ό σταυρός τού
γοτθικού
ναού
χάνεται
·μέσα
στά
σύννεφα,
α ν α λ ύ ε τ α ι καί έκβάλλει μέσα στό άπειρο, τό ίδιο, θά μπορούσαμε νά πούμε, γ ι ά τήν έννοια τού λόγου μέσα ί
στό πλωτινικό σύστημα.
' Ο λόγος καθώς οξύνεται,
έκβάλλει, χ ά ν ε τ α ι καί -διαχέεται μέσα στην
άπειρη
διάσταση καί τήν α ι ώ ν ι α μακαριότητα τού Ενός.
140
Γιά νά διαπιστώσουμε πώς υπερβαίνεται ό λόγος στον Πλωτίνο, παραθέτουμε ένα κείμενο, σχέδιο γιά
μία εισαγωγή
στον
χώρο τοϋ Αιγαίου,
από τό
τελευταίο πεζό, αλλά συγχρόνως έμμετρο καί έντεχνο καί
π ο ι η τ ι κ ό έργο τοϋ
'Οδυσσέα
Ελύτη.
Γράφει ό
'Ελύτης, καί αυτό τό απόσπασμα έχει άμεση σχέση με τήν'λειτουργία τοϋ λόγου καί την υπέρβαση του άπό τόν Πλωτίνο: « Μ π ρ ο σ τ ά σ τ η ρ ά χ η τ η ς Σ έ ρ ι φ ο ς , ό τ α ν ανεβαίνει μεγάλων
ό
ήλιος,
τά
κοσμοθεωριών
στία, ό νους
ξεπερνιέται
καί
λίγες
πέτρες,
όλα
αυτά
ικανό
πραγματικές
κάτι
πυροβόλα
των
παθαίνουν
άφλογι
άπό μ ε ρ ι κ ά
κύματα
παράλογο
νά φέρνει
του
όλων
τόν
ίσως,
παρ
ά ν θ ρ ο) π ο
διαστάσεις.»
στίς
Σχολιάζοντας
τήν σημαντική καί ενδιαφέρουσα αυτή αντίληψη τοϋ Ε λ ύ τ η , θά λέγαμε ότι πολλές φορές ε ί ν α ι τό παρά-λογο τό μεγάλο, ε ί ν α ι τό ά-νόητο, δηλαδή τό ακατανόητο, εκείνο με τό όποιο υπάρχουμε καί με τό όποιο συζούμε. Γ ι ά νά φωτισθεί
πλήρως ή έννοια
τοϋ λόγου
στον
Πλωτίνο καί ή λειτουργία του, αρκεί ένας συσχετισμός μέ οσα ό Sören Kierkegaard στό περίφημο έργο του «Τελικό μή επιστημονικό .υστερόγραφο στά Ι φ ι λ ο σ ο φ ι κ ά θ ρ α ύ σ μ α τ α » αναφέρει : « Μ έ σ α σ τ η ν ι
ζωή μ α ς τό σ π ο υ δ α ι ό τ ε ρ ο δ έ ν ε ί ν α ι τό i
Τ
έλλογο,
α λ λ ά ε ί ν α ι τό π α ρ ά - λ ο γ ο , δέν ε ί ν α ι
τό
λόγον,
καί
σάν
είσοδο
τοϋ
αλλά
παράδειγμα αιωνίου
τό
φέρνει
λόγου
ό
μέσα
παρά-λόγον» Kierkegaard στό
τήν
χρονικό'
κατά-
προσπαθεί
νά
141
ερμηνεύσει πώς ό λόγος σαρξ έγένετο. Συσχετίζοντας αυτή τήν φράση με όσα ό Έγελος στο μεγάλο του έργο « Ή φα ι ν ο μ ε ν ο λ ο γ ί α τ ο ϋ π ν ε ύ μ α τ ο ς »
* αναφέρει,
διαπιστώνουμε οτι αυτό τό απόλυτο πνεύμα, ό απόλυτος λόγος σαρκώνεται, δηλαδή αποκτά μορφές καί γίνεται άνθρωπος καί γίνεται φύση καί επιστήμη καί ορυκτό καί συνείδηση, κόσμος, αρμονία καί γίνεται τάξη.
Δεν
γνωρίζουμε σέ τί διαφέρει ή αρμονία τού Πλωτίνου, μία άλλ,η πλευρά τού ανθρωπίνου λόγου, από τήν σάρκωση τού
απολύτου
λόγου
μέσα στον Kierkegaard
ή
μέσα
όπως
αύτη
στον Έγελο. Γιά
τήν
έννοια
τού
λόγου,
λειτουργεί στον Πλωτίνο, θά πρέπει νά αναφερθούμε στην έννοια τού λόγου, όπως αυτή π α ρ ο υ σ ι ά ζ ε τ α ι στό έργο τού M. Heidegger « Ε ι σ α γ ω γ ή σ ι κ ή » . Γράφει ό Heidegger εκεί: κάνει
ό λόγος;
στιγμές
μέσα
'Απολύτως στην
ζωή
στην «Τί
μπορεί
τίποτε.
μας,
μεταφυ νά
Υπάρχουν
όπου
ό
λόγος
α δ υ ν α τ ε ί , ε ί ν α ι οι σ τ ι γ μ έ ς της μ ε γ ά λ η ς λύπης καί
τότε
στιγμές λόγος
ό
της
λόγος
βουβαίνεται,
μεγάλης
ευφροσύνης
εκδιώκεται».
είναι καί
τότε
οi ό
Σ ' α υ τ έ ς τίς περιπτώσεις τήν
ι ι
θέση
τού
λόγου
καταλαμβάνει
αυτό,
τό
όποιο
ό
Πλωτίνος ονομάζει βίωμα. Τό βίωμα ε ί ν α ι ενα τμήμα πλήρους ζωής, όταν λέμε βίωμα, δέν εννοούμε μόνο σ υ ν α ι σ θ η μ α τ ι κ ή ένταση ή
συναισθηματική
απόχρωση,
αλλά
συναίσθημα καί βούληση καί γνώναι.
έννούμε
καί
Μέ αυτή τήν
142
έννοια τό βίωμα μπορεί νά υποκαταστήσει τόν λόγο. ΟΙ πλέον ευλογημένες στιγμές μέσα στην ζωή μας δέν ε ί ν α ι οι στιγμές δράσεως τοϋ λόγου.
Ό τ α ν παρατηρούμε τήν
θάλασσα
πελώρια
αγριεμένη
αισθανόμαστε
μέ
αδύναμοι
επαναλάβουμε: « α υ τ ό ς Πίνδαρος:
τά
καί
τότε
της,
πρέπει
νά
ε ί σ α ι » , δηλαδή ο,τι λέγει ό
«ασθενέστεροι
από
τό
όνειρο
55
ισχνότεροι
κύματα
από τήν σ κ ι ά »
καί
τ
. Δέν ε ί ν α ι ή δύναμη
τοϋ·,λόγου καί τοϋ αριθμού εκείνη, πού κ ι ν ε ί τό σύμπαν, αλλά ε ί ν α ι ή δύναμη τοϋ εσωτερικού μεγαλείου καί τοϋ εσωτερικού λόγου, πού δέν έχει καμμία σχέση μέ τήν ψυχρή καί απρόσωπη λογική. ' Υπάρχει μία απέραντη απόσταση ανάμεσα στην λογική τοϋ λόγου καί στην λογική της καρδιάς. Στον Πλωτίνο συνδυάζεται καί συζευγνύεται ή λογική τοϋ λόγου μέ τήν λογική τής κ α ρ δ ι ά ς .
' Εδώ, ε ί ν α ι
επιβεβλημένη ή αναφορά μας στή επιστολή τοϋ Jakobi προς τόν Hamann στην οποία λέγει: εσωτερικό καρδιάς,
«'Υπάρχει
φως, τό φως α υ τ ό ε ί ν α ι όταν
τό
μεταφέρει
τ ό φως τ η ς
κάποιος
λ ό γ ο , α υ τ ό τό φως τ η ς κ α ρ δ ι ά ς σ β ή ν ε ι άνθρωπος
εισέρχεται
έ τ σ ι , σέ
μία
καί απέραντη νύκτα, όταν σβήσει ς.
-
εν α
στον καί ο
σκοτεινή τό φως τ η ς
56
καρδίας». t
Τό γενικώτερο συμπέρασμα ε ί ν α ι οτι ό έξ Αιγύπτου "Ελληνας φιλόσοφος υπερβαίνει τόν λόγο μέ τόν λόγο καί στην θέση τοϋ λόγο\) εγκαθιστά τό βιωματικό « ε ξ α ί φ ν η ς » , τό πλατωνικό.
Μόνο μέ τό
143
βίωμα
μπορούμε
νά
οδηγηθούμε
στην
αιώνια
μακαριότητα, στην γαλήνη ή γ ι ά νά χρησιμοποιήσουμε πλατωνικούς όρους, νά φύγουμε από τήν ταλαιπωρία της κινήσεως καί νά φτάσουμε στον ωραίο καί περιχαρή χώρο τής στάσεως, εκεί, πού κατά τόν Πλωτίνο, δεν ισχύει
ούτε
λόγος,
ούτε
επιστήμη.
Μία
άλλη
προσωπικότητα στον χώρο τής φιλοσοφίας, πού καί αυτή έχει επηρεασθεί βαθύτατα άπό τόν Πλωτίνο, αυτό ε ί ν α ι άναντίλεκτο, ε ί ν α ι αυτή τού 'Ιερού Αυγουστίνου.
Στην
υπέρβαση τού λόγου τοποθετεί καί ό "Αγιος τής δυτικής εκκλησίας
τήν
αιώνια
μακαριότητα.
« C o n f e s s i o n e s », δηλαδή στίς «Cor
me um
irequietum
d o m i n e , in te.», εως
ότου
Γράφει
εξομολογήσεις
est,
donee
στίς του :
i n q u i e s e a t,
δηλαδή ή ψυχή μου ε ί ν α ι ανάστατη,
εφησυχάσει
σέ
σένα,
Κύριε.
Αυτόν
τόν
εφησυχασμό τόν πήρε άπό τήν φιλοσοφία τού Πλωτίνου ό
φιλόσοφος
τής
δυτικής
εκκλησίας
καί
είναι
ή
α ν ι ο ύ σ α κλίμακα τού Πλωτίνου, ε ί ν α ι ή με άλλο τρόπο εκπεφρασμένη κίνηση τής ψυχής άπό τήν εμπειρία προς τόν Νού, από τήν ύλη προς τό πνεύμα, από τά πολλά προς τό Έν. 1
Ι
J
144
ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ ΚΕΦΑΛΑΙΟ
ΤΕΤΑΡΤΟ
1. II 3 (52) 16, 29-36, πρβ. κ α ί Drews, Α Plotin und der untergaag der Antiken Veit anschiumg. Τένα 1964.
2. Πλωτ. ' Ε ν ν . II 3(52) 13,3-4· Βλ. κ α ί II 3(52) 16, 4-5· II 9(33) 6,60 -7,8. 17, 14-15 · III 3(48) 5, 31-32 · IV 2(4) 2,9ί
3. Βλ.
Diels
- Kranz, Die Fragmente
Berlin 1933, Τομ. II, 105.
der
Versokratiker,
Πρβ. καί Πλάτ. «Τίμαιος»,
90 α , « Σ υ μ π ό σ ι ο ν » 202° κ α ί « Φ α ι δ ρ ό ς » 107°.
4. Πλωτ. Έ ν ν . II 3(52)13, 29-30
5. Πλωτ. Έ ν ν . IV 4(28) 23, 1-3' Πρβ. κ α ί IV 4(28) 23, 21-28
6. Πλωτ. Έ ν ν . III 6(26) 3, 17-22 : «Καί τ η ς η δ ο ν ή ς δε τό τ η ς δ ι α χ ύ σ ε ω ς τ ο ύ τ ο κ α ί ε ι ς α ϊ σ θ η σ ι ν ηκον περί τό σώμα, τό δέ περί τ ή ν ψ υ χ ή ν ο ύ κ έ τ ι π ά θ ο ς κ α ί τό τ η ς λ ύ π η ς ωσαύτως.
Έ π ε ί κ α ί τό τ η ς ε π ι θ υ μ ί α ς επί μεν
της ψυχής της αρχής ούσης του έπιθυμειν λανθάνον εστίν, ε κ ε ί θ ε ν δέ τό
προελθόν ή α ' ί σ θ η σ ι ς εγνω». Βλ.
κ α ί III 6(26) 4, 26: «Ου γ ά ρ δη εν τ φ ψ υ χ ι κ φ ταύτα».
7. Πλωτ. Έ ν ν . V 3(49) 3,4
μέρει
145
:, e
8 . Π λ ά τ . Τ ί μ α ι ο ς , 42α, 44d, 70 "
κ α ι Π ο λ ι τ ε ί α 581α.
Σ'
α υ τ ά περιέχεται ò τριμερής χωρισμός της ψυχής καί ο ι α ν τ ί σ τ ο ι χ ε ς αρετές, α ν δ ρ ε ί α , σωφροσύνη κ α ί σο(ρία π ε ρ ι λ α μ β ά ν ο ν τ α ι επίσης σ τ ά έ ξ η ς : Π λ ά τ . Θεαίτητος Β
176 ,
Φαιδρός
e
69 ,
Α
Συμπόσιο
209 ,
Ε
Πολιτεία
518 '
Πρβ. κ α ί Ι 2(19) 1,17 · Ι 6(1) 6,2 · Π 5(25) 2,35 · IV 7(2) 8,28· 6(26)
14(46)9,15·
119(33)8,14·
14,17· V 8 (31) 5,2-5· VI
V 1(10) 4,8-
1(42)12,48,
VI
III 6(34)
15,.ρ · VI.7(38) 31,15 · Ι 2(19) 1,18 · Ι 5(36) 8,4. II 3(52) 18,7.114(12)16,22.
III 4(15) 2,27'καί V 9(5) 11,16.
9. Π λ ά τ . Π ο λ ι τ ε ί α , 51 l d e
Ι Ο . Ά ρ ι σ τ . Ρ η τ ο ρ ι κ ή , Γ, 10 1411 β, 12-13 : «Καί οτι τόν ν ο υ ν ò Θεός φως α ν ή ψ ε ν εν τ ή ψ υ χ ή »
11.Περί τ ο ϋ τ ό π ο υ των ε ι δ ώ ν α ν α φ έ ρ ε ι ò Πλάτων στον Θεαίτητο 176 α-β κ α ί ο ' Α ρ ι σ τ ο τ έ λ η ς στό Περί ψ υ χ ή ς , Γ
4
α
429 ,
21-22
καί Γ
4
α
429 ,
27-28:
«Καί
ευ
δή
οι
λέγοντες τήν ψ υ χ ή ν ε ί ν α ι τόπον ε ι δ ώ ν » .
1 2 . Ά ρ ι σ τ . Περί ψ υ χ ή ς , Γ4, 429 α , 22-23
1 3 . Ε ί ν α ι γνωστό δ τ ι ο ι μορφές Kant ε ί ν α ι ο χώρος κ α ί
ε π ο π τ ε ί α ς κ α τ ά τόν Im.
ο χ ρ ό ν ο ς , οπού τό υ λ ι κ ό των
α ι σ θ ή σ ε ω ν υ φ ί σ τ α τ α ι μ ί α πρώτη ε π ε ξ ε ρ γ α σ ί α .
Στην
σ υ ν έ χ ε ι α ή ν ό η σ η υ π ο β ά λ λ ε ι τό ε μ π ε ι ρ ι κ ό υ λ ι κ ό σέ επεξεργασία
των
δικών
της
a
priori
δομών:
των
146
κατηγοριών. Οι κατηγορίες ε ί ν α ι δώδεκα καί υπάγο ν τ α ι σε τέσσερις γενικώτερες, ποιότητα, ποσότητα, σχέση, τρόπος μέ σπουδαιότερη τήν σχέση, γ ι α τ ί με τήν
επεξεργασία
της
εμπειρίας
δη μιουργοϋνται
κρίσεις καί κρίση ε ί ν α ι ή σχέση δύο εννοιών.
14.Πο'ρφυρίου, Περί του Πλωτίνου βίου κεφ. 23, 15-16. «τέλος γάρ αυτω καί σκοπός ην τό ένωθηναι καί πελάσαι τψ επί π α σ ι Θεω». Πρβ. καί IV 4(28)2,26-27 : «έπεί καί όταν έν έκείνω η τ<Ρ τόπω ε ι ς ένωσιν έλθείν τω νω ανάγκη, ε'ίπερ επεστράφη' στραφεισα γάρ ουδέν μεταξύ έχει,
εις τε-νουν
έλθοϋσα
ήρμοσται,
άρμοσθεισα ήνωται ουκ άπολλυμένη, α λ λ ' έ ν
καί εστίν
άμφω καί δύο» καί 18,23.
15.Heidegger, Μ, Sein und Zeit, Tübingen 1927,σσ.48 κ.εξ.
16.Holfstätter, Ρ, Psychologie - Sprache
Frankfurt
am
12
Main, 1967 , σσ. 270 κ.εξ.
17.Heidegger, M : Was ist das-die Philosophie? σελ. 12, επί σης του α υ τ ο ύ : Aus eimen Gespäch von der Sprache, έν: Unterwegs Zur Sprach, σελ. 96.
18.V 5(32) 5, 15-18
19.V 1(10) 8, 10-14. Βλ. καί III 7(45) 7,10-14.
147
20. Βλ. Άριστοτ., Περί ψυχής, 412 α εντελέχεια
κ.εξ.: «ψυχή εστίν
ή πρώτη σώματος φ υ σ ι κ ο ύ
οργανικού
δυνάμει ζωήν έχοντος».
21.Περί
ψυχής
ως
ουσίας
άμερίστως
μεριζομένης
αναφέρει ò Πλωτίνος σε πολλά χωρία, κυρίως στην IV '2(4) 1, 17-18· 62-64 Βλ. καί IV 2(4) 2, 1-4·
IV
1(21)1,18-20. Ί
22.Πλωτ. Έ ν ν . ν 7(18) 1,1-9.
23.Γρηγ.
Κωσταρά, Φιλοσοφική Προπαιδεία, ' Αθήνα
19944, σσ. 322 κ.εξ.
24.Α.Α. Λόγκ,
Ή Ε λ λ η ν ι σ τ ι κ ή Φιλοσοφία (Μορφωτικό
ίδρυμα εθνικής τράπεζας), μεταφ. Στυλ. Δημόπουλος, Μυρτώ Δραγ(όνα - Μονάχου, 'Αθήνα 1987, σσ.198κ.έξ. ' Ο λόγος ε ί ν α ι φιλοσοφικός ορός δαιδαλώδης καί πολυσήμαντος, πού ερμηνεύτηκε ποικιλοτρόπως από φιλοσόφους καί φιλοσοφικές σχολές.
Ό 'Ηράκλειτος
ο μ ι λ ε ί γ ι ά τόν ξυνό (κοινό) λόγο καί εννοεί συνεκτική καί ρυθμιστική ουσία του κόσμου.
τήν
Είναι
j
αρχή πού διέπει τόν
κόσμο
καί ταυτόχρονα τήν
ανθρώπινη σκέψη. Οι α ρ χ α ί ο ι Έλληνες συναιρώντας γλωσσά
καί
σκέψη
στην
έννοια
του
λόγου,
τοποθέτησαν τόν λόγο στό κέντρο της π ο λ ι τ ι σ τ ι κ ή ς τους ζωής κλείνοντας ο ρ ι σ τ ι κ ά τήν μυθική ερμηνεία του κόσμου. Στον Πλάτωνα λόγος ε ί ν α ι ή ικανότητα
148
του ανθρώπου νά εκφράζει τά νοήματα του με τήν γλωσσά, νά αναλύει τά πράγματα σε σ τ ο ι χ ε ί α πού τό συνιστούν καί νά μπορεί ν ά κ α τ α ν ο ε ί τίς διαφορές μεταξύ των πραγμάτων. Ό λόγος στην οντολογία τού Πλωτίνου δεν ε ί ν α ι τό 'ίδιο τό Έ ν , αλλά οι δυνάμεις των
ανωτέρων υποστάσεων, πού δ ι ά της απορροής
φτάνουν μέχρι τόν κόσμο των αισθητών. ενυπάρχει στην Θεού,
όπως
απορροή καί δεν ε ί ν α ι ή ουσία τού
στους
ομίλησαν περί
Ή πρόνοια
Στωικούς.
Πρώτοι
οι
Στωικοί
σπερματικών λόγων, πού ε ί ν α ι λόγοι,
θραύσματα τού αιωνίου λόγου.
' Ο λόγος, λοιπόν,
στον Πλωτίνο, ως ψ υ χ ι κ ή δύναμη, έχει ποιητικό καί ρυθμιστικό όσο καί ενοποιητικό ρόλο. III 3 (48) 4, 911: καί ο λόγος ο μέν ποιητικός, ο δε συναπτών τά κρείττω τ ο ι ς γιγνομένοις. 'Ακόμη καί τό «έν α ρ χ ή ην ό λόγος» τού Ευαγγελιστή αφετηρία,
δηλαδή
τήν
' Ιωάννη έχει αναγωγή
τού
ελληνική λόγου
σέ
π ο ι η τ ι κ ή τού κόσμου αρχή.
25. E.R.Dodds, «Πλάτων- Πλωτίνος» σελ. 34 κ.εξ.
26.Χέγκελ. Γκ. Ή
επιστήμη της Λογικής Δωδώνη, 1991,
μεταφ. Γιάν. Τζαβάρα. σσ. 204 κ.εξ. ι
1
27.Ström, Hüger,Vorlesungen, Heidelgerg. 1909, σσ. 11 κ.εξ.
149
28.Σωφρονίου 'Επισκόπου Ιεροσολύμων, "Υμνοι εις τά Θεοφάνεια.
29.Βλ. άνωτ. σσ.ιο κ α ί χ α .
30.Πλωτ. ενν. IV 3(27) 2, 16-19 : «Ου γάρ ή εν τ~ω μορίω του γάλακτος λευκότης μέρος εστί της του παντός γάλακτος λευκότητος, αλλά μορίου μεν εστί λευκότης, μόριον δε ουκ έστι λευκότητος· άμέγεθες γάρ δλως καί ου ποσόν ή λευκότης».
31. Βλ. Καρλ. Πόππερ. εχθροί της, κ.εξ.
Βλ.
' Η ανοιχτή κοινωνία καί οι
μεταφ. Είρην. Παπαδάκη, τόμ. Ι σσ. 72 καί
Πλατ.,
Πολιτεία
546 α 5:
«αλλ"
επί
γενομένω παντί φθορά εστίν: σ'οσα έχουν γεννηθεί υπάρχει φθορά, παρακμής».Βλ καί Πολιτεία 508 Ο ί ', 527 Α " Β .
Πρβ. καί
Ά ρ ι σ τ ο τ . , ' Η θ ι κ ά Ν ι κ ο μ ά χ ε ι α 1181
Β15 : «Θά επιχειρήσουμε ν ά βροϋμε τί ε ί ν α ι αυτό πού δ ι α τ η ρ ε ί ή φθείρει τίς πόλεις» ·
Μετά τά Φυσικά
988α35 · Περί γενέσεως καί φθοράς 334 α .Έπίσης Πλάτ. Νόμοι, 904 e 895β · 758 C_D καί Π ο λ ι τ ι κ ό ς 269°.
32.Πλωτ. Ένν. «Περί του καλού» Ι 6(1) «δτι ουκ έξω τού νού τά νοητά» V5(32) καί «περί έρωτος» III 5(50).
33.Πλάτωνος «Θεαίτητος» 176α-β.
150
34. V 3(49) 17, 32-38 : « Ούτω τοι καί ψυχή άφώτιστος αθέατος εκείνου φωτισθεισα δε έχει, δ έζήτει, καί τοϋτο τό τέλος τάληθινόν ψ υ χ ή
έφάψασθαι φωτός
εκείνου καί αϋτω αυτό θεάσθαι, ουκ άλλω φωτί, α λ λ ' αϋτω, δ ι ' ου καί ôpçt. Δ ι ' ου γάρ έφωτίσθη, τοϋτό έστιν, δ δει θεάσασθαι' ουδέ γάρ ήλιον φωτός άλλου. Πώς αν ουν τοϋτο γένοιτο; "Αφελε πάντα.» Ή όδευση προς τό
" Εν μπορεί νά πραγματοποιηθεί, όταν ο
άνθρωπος
πορεύεται
μόνος,
χωρίς
την
παρουσία
άλλου, έστω καί μεμυημένου. Ή φράση « φυγή μόνου προς μόνον» σημαίνει τήν άρση τοϋ διχασμοί) του «εγώ»
καί
σημαίνει
«συ», τήν
υποκείμενου
απαλλαγή
της
καί
αντικείμενου,
ψυχής
άπό
κάθε
στοιχείο, πού θά εμπόδιζε τον άνθρωπο νά πορευθεί προς τό 'Αγαθό.
Σημαίνει, επίσης, τήν νέκρωση τοϋ
συναισθάνεσθαι, βούλεσθαι καί δ ι α ν ο ε ι σ θ α ι .
35. Ι 8(51) 3,12-16 : «"Ηδη γάρ άν τ ι ς ε ι ς έννοιαν ήκοι αϋτοϋ οίον άμετρίαν ε ί ν α ι προς μέτρον καί άπειρον προς πέρας καί άνείδεον προς ε ί δ ο π ο ι η τ ι κ ό ν καί άεί ενδεές προς αϋταρκες, άεί αόριστον, οϋδαμή έστώς, παμπαθές άκόρητον, πενία παντελής.». Ε ί ν α ι γνωστό πώς ò Πλωτίνος στην πραγματεία «Περί των δύο υλών» εξετάζει
τό
πρόβλημα
της
ϋλης
ως
οντότητας
κοσμικής, φυσικής καί ως πραγματικότητας ηθικής καί ως ουσίας μεταφυσικής.
36. Πλωτ. Ένν. V 1(10) 7,24-26
151
37.VI
1(42)
28,4
«...ότι
τό
μή
δν
τό
προτάττουσι καί τό ϋστατον πρώτον».
μάλιστα
ον
Ή ύλη ε ί ν α ι
τό πρώτο κακό κατά τόν Πλωτίνο καί ε ί ν α ι άνείδεον, παμπαθές καί αόριστο. Βλ. καί Ι 8(51)3,12-16. Ή ύλη ε ί ν α ι ή τιθήνη, κατά τόν Πλάτωνα, ή υποδοχή πάσης Βλ. Πλάτ. Τίμαιος, 49α 5 " 6 .
γενέσεως.
Πλάτων τήν προσδιορίζει
' Επίσης 6
ως κ ά τ ι τό άμορφον καί
πανδεχές. Βλ. Πλατ. Τίμαιος, 51α"" . Ί
38.Βλ. Gollwitzer, Th. : Biotins Lehre von der Willensfrei heit, Prog. Kempten u. Kaiserslautern,
1915.
39. IV 7(2)4,22-35 : «Καί ει μεν θερμόν, μόνον ψυχρόν
δε, μόνον
ψύξει · καί
κούφον προσγενόμενον
θερμάνει'
κούφα ποιήσει
καί παρόν ·
τό
καί βαρύνει τό
βαρύ... Ού γάρ πυρός τό ψύχειν, ουδέ τού ψυχρού θερμά π ο ι ε ι ν . Ά λ λ ' ή γε ψυχή καί εν άλλοις μεν ζφοις άλλα, τά δ' άλλα π ο ι ε ί ,
καί , εν τω δέ αύτω τά
εναντία...».
40. Πλωτ. Ένν. Ι 6(1) 8, 21-22.
4 1 / 0 Πλωτίνος υπερβαίνει τόν λόγο με τό βίωμα, γιατί !
πιστεύει οδηγεί
δτι τό βίωμα ε ί ν α ι ή ασφαλής οδός, πού στην
προσέγγιση
τού
ί
' Αγαθού,
αφού
τό
συναισθάνεσθαι, βούλεσθαι καί δ ι α ν ο ε ι σ θ α ι συναι ρούνται καί εμπεριέχονται μέσα στό βίωμα.
152
42. Βλ. Γρηγ. Κωσταρά, Φιλοσοφική Προπαιδεία, 19944, σ.
272.
Βλ.
επίσης
W.
Windelband,
' Εγχειρίδιο
'Ιστορίας της Φιλοσοφίας, Α' τόμος, 'Αθήνα 1980, σσ. 264 κ. εξ.
43.Hölderlin, " Α π α ν τ α IV 218
('Από
τόν κύκλο των
' Επιστήμη της Λογικής,
μετάφρ. ' ϊωάν.
Τιτάνων).
44." Εγελος, Τζαβάρα,
Δωδώνη,
Φαινομενολογία
1992,
τοϋ
σσ.
194
Πνεύματος,
κ.εξ.
Βλ.
μετάφρ.
καί Δημ.
Τζορτζόπουλου, Δωδώνη, 1993, σελ. σσ. 121 κ.εξ.
45.Πλάτ. Κρίτων 46 Β καί Πλάτ. Μένων 81 α 5 , 97 α . Πρβ. καί 'Απολογία 31(1, 23 κ : «τφ οντι ο Θεός σοφός ε ί ν α ι καί εν χρησμφ
τούτω λέγειν,
δτι
ή ανθρωπινή
ολίγον τινός αξία εστίν καί ούδενός». (intellectualismus)
είναι
ò
σοφία
Νοησιαρχία
ορθολογισμός
στην
αυστηρή του μορφή, αφού αποδέχεται ως πηγή κάθε γνώσεως τήν νόηση τοϋ ανθρώπου.
46/ Ο Σωκράτης
αν
καί
ορθολογιστής
εμφανίζεται
δ ι σ τ α κ τ ι κ ό ς ως προς τήν παντοδυναμία τοϋ λύγου. Συχνά
υπακούει
δαιμονίου.
στό
Ιερατείο
ή στην
φωνή
τοϋ
Βλ. Πλάτωνος « ' Α π ο λ ο γ ί α Σωκράτους»,
31C -D : «... δημόσιο: δέ ου τολμώ ά ν α β α ί ν ε ι ν εις τό πλήθος τό ϋμέτερον ξυμβουλεύειν τη πόλει. τούτου δέ α'ίτιόν
έστιν,
δ ϋμεις
έμοϋ
πολλάκις
άκηκοατε
153
λέγοντος, ότι μοι θείον τι καί δαιμόνιον γίγνεται φωνή».
'Επίσης Βλ. Πλάτ. «Θεαίτητος», 151 α: «ους
όταν π ά λ ι ν έλθωσι δεόμενοι της έμής συνουσίας καί θαυμαστά
δρωντες,
ένίοις
μεν
δαιμόνιον
άποκωλύει συνεί,ναι,
π ά λ ι ν ούτοι έ π ι δ ι δ ό α σ ι » . του
Σωκράτους γίνεται
Ξενοφώντος:
τό γιγνόμενόν ένίοις
μοι
δε έζχ, καί
Σ χ ε τ ι κ ά με τό δαιμόνιο λόγος
καί
στά
έργα
του
Ξενοφ. «'Απομνημονεύματα»
1,1,4
καί
4,.8,5 «Συμπόσιο» 8,5
47.Πλάτ. Τίμαιος, 35α: «..καί της α υ περί τά σώματα γιγνομένης
μεριστής
τρίτον
εξ
άμφοιν
εν
μέσω
ξυνεκεράσατο ουσίας είδος...».
48.Ένθ. άνωτ.
49.Πλάτ.,
Νόμοι,
έγκυκλοπαιδικόν
885 ß -910 e . λεξικόν
πνεύμα» σσ. 411 κ. εξ.
Βλ.
«τό
καί
Νεώτερον
άρχαιον
έλληνικόν
Κ.Δ. Γεωργούλη, αδικήματα
κατά των θέων της θρησκείας.
Γ
Η Θεολογία του Γ
βιβλίου «των Νόμων» τοϋ Πλάτωνος, σ. 412.
50. bodds, E. R., Πλάτων - Πλωτίνος, σελ/46: « Ή ένωση δέν γίνεται με τήν
υποκατάσταση τοϋ ορθοϋ λόγου,
αλλά συνιστά κορύφωση αϋτοΰ».
51. 'Οδυσσέα Ελύτη, Έν λευκφ, έκδ. Ίκαρος, σ.17
52.Κίρκεγκαοφντ, Σ., Φόβος καί τρόμος, Νεφέλη
1980,
Μετάφ. Α. Σολωμού, σσ. 51 κ. εξ.
53/Έγελος, Ή φαινομενολογία τοϋ πνεύματος, μετάφρ. Δημ. Τζορτζόπουλου, Δωδώνη,
1994
Βλ.
καί
Γρηγ.
Κωσταρά, "Ενδημος Φιλοσοφικός λόγος, 'Αθήνα 1986, σο. 35 κ.εξ.
54. Χάιντεγκερ, Μ, Εισαγωγή στην Μεταφυσική Εισαγ. μετάφρ. Χρ. Μαλεβίτση, Δωδώνη, σελ. 32 κ. εξ.
55. Πινδάρου, Πυθ. 8.136.
56.Ε.D. Jacobi, Προς Hamann, Ι 367
57.Πλάτ. Ζ' ' Ε π ι σ τ ο λ ή , 341C: « ' Α λ λ ' εκ της πολλής συνουσίας γιγνομένης περί τό πράγμα αυτό καί τοϋ συζήν άξαίφνης, οίον από πυρός πηδήσαντος έξαφθέν φως, εν τη ψυχή γενόμενον αυτό εαυτό ήδη τρέφει».
58.
Πλωτ.' Ενν.
V
4(7)
1, 9-10:
«μηδέ
λόγος
μηδέ
επιστήμη». Ε ί ν α ι φανερή ή επίδραση τοϋ Πλάτωνος στό σημείο αυτό, καθώς ομιλεί στον «Παρμενίδη, 142α γ ι ά τήν
αδυναμία τοϋ ανθρωπίνου λόγου
λογικής γνώσεως.
59/Ιεροϋ Αυγουστίνου, Confessiones,· XI, 37.
καί της
155
ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΕΜΠΤΟ ΑΠΑΞΙΩΣΗ ΤΟΥ ΑΟΓΟΥ ΚΑΙ ΦΥΓΗ ΕΞ ΑΥΤΟΥ
1. Ή άρρητη γνώση.
' Η στροφή της ψυχής προς τόν κόσμο
σημαίνει
συγχρόνως
απεμπλοκή της α π ό . τόν
περιφρόνηση
των
κάθε
είδους
υψηλότερο γήϊνο
καί
γνώσεων,
σημαίνει ακόμη μία έπίμοχθη όδοιπορία προς τήν θεωρία καί θέαση τοϋ όντως "Οντος. Ή θεωρία αυτή υπερακο ντίζει τίς δυνατότητες τής λογικής
καί τής έλλογης
επιστήμης.
Ε ί ν α ι τά π ν ε υ μ α τ ι κ ά συμβάντα, τά όποια
καί
Πλάτωνα
στον
περιγράφτηκαν περίφημη Ζ'
άπό
αυτών
γένηται'
άπό
τόν
γνώριμα
καί
φιλόσοφο
αυτό
καί
ουδαμώς
πολλής τοϋ
στην
έστιν
συνουσίας
έμόν
έξαφθέν
αυτό ε α υ τ ό ήδη
γε
μή
ποτέ
ως
άλλα
περί
συζήν . εξαίφνης,
έκπηδήσαντος
ψυχήγενόμενον
«Ούκουν
σύγγραμμα ουδέ
γάρ
άλλ'έκ
πυρός
' Αντίθετα
ίδιο
ως φωτισμός: έστω
ρητόν
μαθήματα, πράγμα
τόν
ήταν
επιστολή του κατά αυθεντικό τρόπο καί
χαρακτηρίστηκαν περί
πιθανώς
τό
οίον
φως, εν
τη
τρέφει».1
προς τίς άλλες γνώσεις, οί όποιες μαθαί
νονται, ή γνώση τοϋ Πρώτου ή τρϋ Αγαθοϋ
είναι
ολωσδιόλου άρρητη καί προκύπτει ύστερα άπό πολλή συναναστροφή καί συμ-βίωση με τό Αγαθό" χαρακτη ρ ι σ τ ι κ ό στοιχείο μία
αληθινή
ε ί ν α ι τό α ι φ ν ί δ ι ο , τό «εξαίφνης»,
λαμπηδόνα, ή
οποία
καταυγάζει
τήν
156
ύπαρξη
καί την συγκλονίζει
ή κατά τόν τρόπο του
Πλάτωνος π ρ ό κ ε ι τ α ι γ ι ά ενα λαμπρό φως, τό όποιο καθώς ξεπηδάει μέσα από τήν φλόγα, α ν ά β ε ι μέσα στην ψυχή καί τρέφεται άπό μόνο του. ' Ο Πλωτίνος ερμηνεύοντας κατά ανεπανά ληπτο τρόπο τήν Ζ' επιστολή τοϋ Πλάτωνος παρατηρεί : « τ ό τ ε γ ά ρ ο υ χ όρων ο ρ ά κ α ί μ ά λ ι σ τ α τ ό τ ε ό ρ α : φως γ ά ρ ο ρ ά ' τ ά δ ' ά λ λ α δε .ουκ η ν . άλλον μηδέν
Οΰτω
.καλύψας όρων
δή κ α ί καί
εξαίφνης φανέν». έγερση
μεταστροφή μακρινή
της
καί
των
νους
αυτόν
συναγαγών
θεάσεται
άλλ'αυτό καθ'αυτό
σωστική
φ ω τ ο ε ι δ ή μ ε ν η ν , φως
ουκ
άλλο
εις εν
άπό
τόν
τό
ίσο
α λ λ ω φως,
μόνον καθαρόν ά φ ' έ α υ τ ο ϋ Π ρ ό κ ε ι τ α ι γ ι ά μία α ι φ ν ί δ ι α καί συνειδήσεων,
υπάρξεως, γ ι ά απροσδιόριστη,
γιά
μία
ακόμη
μία
ριπή
οφθαλμού
γιά
μία
θελκτική
παρουσία τοϋ απουσιάζοντος ουσιώδους. Μεταφέροντας τήν πλατωνική σκέψη στην
τιτανική, ποιητική
γλωσσά
: «ό
ô Hönderlin θά πει
βαθύνους
του θεός
α π ο σ τ έ ρ γ ε ι τό π α ρ ά κ α ι ρ ο φ α ν έ ρ ω μ α » Αυτή ε ί ν α ι ή εξαίφνης στιγμή ή οποία «ου λ έ γ ε τ α ι » , άλλα κυοφορείται μέσα σέ μία γρηγορούσα μοναξιά καί δημιουργούσα τήν απόλυτη σιωπή, όπου τρέφεται ό μεταφυσικός δια-λογισμός ανάβοντας ενα αδαπάνητο φως καί συμβαίνει τότε εκείνος, πού βλέπει νά μή βλέπει καί μή βλέπων τότε μ ά λ ι σ τ α νά ορά, γ ι α τ ί καθορά τό γνήσιο φως καί τά έκγονα ή εκτυπα τοϋ φωτός, τά λεγόμενα φωτοειδή, εκείνα δηλαδή πού δέν
157
ε ί ν α ι φως.
4
Ή
ψυχή επιστρέφουσα στον εαυτό της
ν ο ο π ο ι ε ι τ α ι , γίνεται νους, αλλά ό χ ι νους εφοδιασμένος με τήν ανικανοποίητη δίψα της εγκόσμιας
μαθήσεως'
νους μάλλον ό όποιος συγκεντρώθηκε στον
εσωτερικό
του εαυτό καί ενώ τίποτε άλλο δεν βλέπει, θεάζεται, δηλαδή έκ βάλλε ι μέσα σ'ενα άλλο φως, ένα φως καθαρό, ίλαρό, γεμάτο έωθινή λάμψη, ενα φως - όπως λέγει ό Πλωτίνος-«εξαίφνης '
φανέν».
'Ωστόσο, ή γνώση αυτή ε ί ν α ι άρρητη γ ι ά -
τους έξης λόγους :
Δέν επισυμβαίνει στην
«κοινή
ζ ω ή » καί σέ κοινή πνευματική εργασία' πρόκειται γ ι ά έναν δρόμο, τόν οποίο οφείλει νά δ ι α ν ύ σ ε ι κάποιος άπύ τήν αρχή κατά μόνας'πρόκειται εδώ γ ι ά τό βασίλειο τοϋ " Οντος, γ ι ά τόν mundus
intelligibilis
τελειότητα του καί μεταβλητότητα του. είναι
άρρητη,
διότι
δέν
είναι
στην
αιώνια
Ή γνώση αυτή
κοινοϋ
γνωστικού
χαρακτήρα, άφοϋ αναφέρεται προς τό απόλυτα έπέκεινα τοϋ όντος κείμενο εν.
Ε κ ε ί ν ο τό Έ ν ε ί ν α ι χωρίς είδος,
ευρίσκεται
τοϋ
έπέκεινα
δηλωθεί μέ κανένα όνομα·
οντος
καί
δέν
μπορεί
νά
γ ι ά νά τό Ιδεί κάποιος,
πρέπει νά αποδιώξει επίσης καί τό νοητό καί φθάνει στό "Εν μόνο μέσω μ ι α ς α ι φ ν ί δ ι α ς κ α τ ο χ ή ς ·
μπορεί νά
Ι
συγκριθεί οχ ι μέ τό φωτοειδές, άλλα μόνο μέ τό φως. Δέν ε ί ν α ι τοϋτο μία απαξίωση της ελλογης ψυχής, τοϋ λόγου μία φυγή άπό τίς δυνατότητες τοϋ λόγου καί μία υπέρβαση τών λογικών του κατηγοριών;
158
2. Ή κ α τ ά σ τ α σ η τοϋ θεωρεϊν.
Ή άρρητη γνώση ε ί ν α ι ένα α ι φ ν ί δ ι ο φανέ ρωμα, το όποιο βέβαια ε ί ν α ι ή έκφραση γ ι ά τό ότι ή εμφάνιση της δέν εξαρτάται άπό τήν λογική δύναμη τοϋ ανθρώπινου νοϋ, τό όποιο σημαίνει ότι τ ε λ ι κ ά ή άρρητη γνώση
λαμβάνει
χώρα
χωρίς
τήν
ενεργητική
της
ανθρώπινης ψυχής λογική σύμπραξη. Ή κατάσταση τοϋ θεωρεϊν ή ή θεωρία, ή άμεση θέαση τοϋ ζητουμένου «αντικειμένου»
ϊσταται
θεμελιωδώς
πάντοτε σέ
μία
ανώτερη βαθμίδα ά π ' ό τ ι ή εσαεί έμμεση μόνο λογική γνώση. Έν τούτοις έχει ένα κοινό γνώρισμα με εκείνη : όπως γιγνώσκον καί γιγνωσκόμενον ε ί ν α ι μία ενωμένη καί αμέριστη δυάδα καί θεωρών καί θεωρούμενον ε ί ν α ι επίσης μία άκατακερμάτιστη καί ά ρ ά γ ι σ τ η δυάδα. Αυτή ή δυάδα, όμως, πρέπει κατά τόν Πλωτίνο νά άρθεΐ.
Μέ
απλούστερες λέξεις : ή άρση της πολλότητας καί ή άφιξη στην
απόλυτη
συντελείται
ενότητα
μέσω
ως
μιας
στροφή
προς
περισυλλογής,
βυθισμοϋ
στον
εαυτό μας.
βυθισμός
στον
εαυτό
τά
εϊσω,
μέσω
ενός
" Ενας τέτοιος,
μας, σημαίνει
ένα
ωστόσο, ύψιστο
ανέβασμα τοϋ ανθρωπίνου εγώ. Έδώ, τό ανθρώπινο εγώ, «εις
εαυτό
συνηγμένον»'
πορεύεται
προς
τόν
έσχατο αναβαθμό του. Ευρισκόμενο τούτο στην κατάστάση τοϋ θεωρεϊν απολακτίζει κάθε θυμοειδή κίνηση, κάθε
βουλητική
αντιληπτική
καί
ενέργεια,
κάθε.. α ι σ θ η τ η ρ ι α κ ή
μνημονική
καί
φαντασιακή
καί ή
συνειδησιακή προθετικότητα, κάθε γνωστική όρεξη καί
159
ΐ σ τ α τ α ι ακίνητο χωρίς ολωσδιόλου νά εγκαταλείπει τόν εαυτό του, ένούται με τό θεώμενο χωρίς νά βλέπει πλέον ούτε τό ί δ ι ο τό θεωρούμενο ή θεώμενο, καί γίνεται ενα με α υ τ ό . 7 Ή ύψιστη πνευματική ενεργητικότητα ε ί ν α ι ή κατάσταση τού θεωρείν, ή οποία χαλιναγω γήθηκε προσεκτικά καί σκόπιμα, ώστε νά μεταβάλλεται καθαρή παθητικότητα,
ορθότερα σέ μία κατάσταση,
κατά τήν
οποία ταύτόν
θεώμενον-
δέν
αλλήλων.
σέ
καί έτερον
δύνανται
πλέον
- θεώμενος
να
καί
διακριθούν
απ'
Έ τ σ ι ό θεωρών φθάνει από τό θεωρούμενο καί
μέσω αυτού σέ μία ένωση μέ εκείνο, πού από έλλειψη κάθε πνευματικής βεβαιότητας δέν μπορεί πλέον νά γίνει αντικείμενο πνευματικής θέας, φθάνει στό ίδιο τό ύψιστο Έν, τό οποίο τότε μόνο μπορεί νά αναγνωρίσει κάποιος, όταν γίνειέν ό ϊδιος μέ τό Ην. Ε ί ν α ι ή μόνη περίπτωση κατά τήν οποία ό άνθρωπος εγγίζει τά όρια τών δυνατοτήτων του ή μάλλον δρασκελίζει τά σύνορα της καθημερινότητας γ ι ά νά έκβάλει
μέσα
στους
απροσδιόριστους
μεταφυσικής καί τής α ι ω ν ι ό τ η τ α ς ·
τόπους
τής
ενα από τά πολλά
χωρία τού Πλωτίνου, τού οποίου τό μεταφυσικό βάθος είναι
απύθμενο καί τό νόημα , του
είναι
συγκλονιστικό, ε ί ν α ι τό εξής: « Κ α ί έ σ τ ι ν θέα νού γάρ
έμφρονος,
άφρων
τ ό τ ε έρών
α ύ τ η δέ ν ο υ ς
γένηται γίνεται
κόρω
έξενεχθείς
κύματι
καί
ύψού
μεθυσθείς
ί
πράγματι εκείνη ή
έρών.
τού
Όταν
νέκταρος,
α π λ ω θ ε ί ς ε ί ς ε ύ π ά θ ε ι α ν τω δέ
τω αύτω τού
υπ'αυτού
οίον
νού
οίον
οίδήσαντος
160
αρθείς άλλ'ή
καί είσείδεν
έξαί(ρνης
θέα ή π λ ή σ α σ α
ουκ
ί δ ώ ν όπως,
φ ω τ ό ς τ ά ό μ μ α τ α ου
δι'
αύτοϋ πεποίηκεν
άλλο
ο ρ ά ν, ά λ λ ' α υ τ ό φ ο) ς τό
όραμα
γάρ
ην
ην.
όρώμενον, νοούμενον, ύστερον
Ου τό
δε
αλλ'
φως
εν
εκείνω
αύτοϋ,
αυγή
τό
μεν
νους
καί
ταύτα
εις
ουδέ
γεννωσα
καί αφείσα ε ί ν α ι παρ'αύτφ».
Σύμφωνα
μέ τό παρατεθέν χωρίο ή κατάσταση τού θεωρείν, ή θέα νοϋ·, έμφρονος ε ί ν α ι διάσταση μέθης τού νοϋ άπό τό νέκταρ τού . Ε ν ό ς ·
ε ί ν α ι κατάσταση εξαγωγής τού νοϋ
άπό τόν εαυτό του καί αναγωγής είς μίαν
θεώρηση
πληρούσα τά βλέμματα μέ κύματα φωτός, ενός φωτός πού εκπορεύεται αενάως άπό μία α^γή αιωνίως « γ ε ν ν ω σ α » . Έ δ ώ όλα ε ί ν α ι ακίνητα, α δ ι ά κ ρ ι τ α , άειδή, μακάρια, καταλαμπόμενα άπό τό άνενδεές καί άτρεμές φως τής α υ τ ά ρ κ ε ι α ς τοϋ ' Αγαθού · πλήρωση, μέθη, πλησμονή, έσχατη βασίλειο
ευφροσύνη της
στην
καί
ευτυχία
ανθρώπινη
ιδρύουν ψυχή.
τό
Αυτή
άΐδιο ζή
σέ
απόλυτη μόνωση, φυγή άπό κάθε βούληση, εξορία άπό κάθε συναίσθημα καί αποχή άπό κάθε είδος
λογικής
γνώσεως. 'Εννοούμε τήν ύψιστη απαξίωση τοϋ λόγου, τήν φυγή εκ τοϋ λόγου, τήν απόλυτη ιύπέρβασή του καί διά τούτο τήν απόλυτη καταξίωση του, άφοϋ ό λόγος ως άμεσο συγγενές προς τό "Εν ε ί ν α ι τό μοναδικό μέσο γ ι ά f ι
νά οδηγήσει στην ταύτιση, τήν άπλωση, τήν ένωση μέ αυτό.
161
3. ' Η έπ-αφή τοϋ φωτός.
Μελέτη καί πρόβλεψη στον νοητό κόσμο καί μάλιστα στην κατάσταση της ενώσεως με τό θείο δεν χ ρ ε ι ά ζ ο ν τ α ι , διότι ούτε παρελθόν ούτε μέλλον εκεί.
Ισχύει
Ό λ α ε ί ν α ι ένα α ι ώ ν ι ο παρόν • Διατί καί Ό τ ι
συμπίπτουν : ό άνθρωπος ε ί ν α ι έκεϊ όλοκληρίΰμένος ήδη καί πεπληρωμένος ·. ή ψυχή, ή ζωή καί ό νους
είναι
άγο^θοειδή, διότι συναποτελούν δράση, ή οποία πηγάζει άπό τό 'Αγαθό.
Ή ψυχή ανέρχεται επάνω άπό τόν νου
καί φθάνει στην
κ ρ α τ α ι ά δύναμη τοϋ Πρώτου, τοϋ
'Αγαθού ή τού 'Ενός, οπού τελειώνει τήν όδυσσειακή περιπλάνηση της. ανωτερότητας του
Τό
' Αγαθό, περιζήτητο λόγω της
ϊσταται
υψηλότερα
άπό κάθε όν.
Έ τ σ ι ό πόθος της ύλης νά πάρει μορφή καί ή δρεξη τού νού νά δρςχ, με λογικές κατηγορίες ευρίσκουν τόν τέλειο όλεθρο τους εκεί.
Έ κ ε ϊ ε ί ν α ι τό άπειρο, τό άμέγεθες ·
ισχύει ο,τι δέν έχει νοητή μορφή.
Ή ψυχή δέν επιτρέ
πεται ούτε μία φορά, έφ'οσον θεωρεί τό Έ ν ή Αγαθό, νά έχει κ ά τ ι καλό ή αγαθό μέσα της. Πρέπει ελάχιστα νά εκτιμά τήν νόηση, αφού καί ό Νους δέν σκέπτεται, όταν «συλλαμβάνει»
Ε κ ε ί ν ο . Ψυχή ,καί Νους γίνονται ενα
μέ άύτό. Ό δρόμος της ψυχής οδηγεί προς τόν Νουν καί ι
μέσω τοϋ Νοϋ προς τό Ύψιστο ή Πρώτο, όταν ή διαφορά μεταξύ
νοοϋντος
καί νοουμένου
εξαφανίζεται.
Δέν
μπορεί γ ι ' α ύ τ ό νά διατυπώσει συν-κρίσεις, δια-κρίσεις, χαρακτηρισμούς, Αγαθόν».
έστω
καί
τοϋ
Διότι ότι σκέπτεται
τύπου
«
Ιδού
τό
τόν εαυτό του, πολλω
162
μάλλον δε τό άλλο, δεν μπορεί νά ε ί ν α ι απλούν εν άλλα δύο.
Έ τ σ ι όμως ή έπ-αφή του φωτός δεν επιτυγχάνεται,
άφοϋ μ ά λ ι σ τ α « σ κ έ π τ ε σ θ α ι »
σημαίνει «τό
έχειν
α ν ά γ κ η » , άλλα ανάγκη ούτε του εαυτού του δεν έχει ή ψυχή καί ό νους τοϋ άνθρωπου, όταν ταυτίζονται με τό 'Αγαθό.
Τό ίδιο τό Αγαθό, άλλωστε,
απάντων»
«άπλούστατον
δέν ε ί ν α ι γ ι ά τόν εαυτό του, άλλα μόνο
γ ι ά τά άλλα δντα, τά όποια εξαρτώνται, βέβαια, εξ αύτ,οϋ. «Πως ο ύ ν η μ ε ί ς λ έ γ ο μ ε ν "Η
λέγομεν
μέν
τι
περί
γνώσιν,
α ύ τ ο ϋ , ού
λέγομεν,
ουδέ
αύτοϋ.»,
διαπορει ό Πλωτίνος.
ουδέ
προκειμένου περί τοϋ « α π ά ν τ ω ν λόγος
ωχριά, ή λογική
περί α ύ τ ο ϋ ; μήν
νόησιν
αυτό έχομεν
Ε ί ν α ι φανερό ότι απλούστατου» ό
αφίσταται, οί
φιλοσοφικές
κατηγορίες (: τρόποι σκέψεων) παραλύουν.
Δέν έχουμε
ούτε γνώση ούτε νόηση αύτοϋ καί επομένως - συνεχίζει ό Πλωτίνος- τίποτε δέν μπορούμε νά πούμε γ ι ' α υ τ ό , επειδή δέν τό κατέχουμε. "Η εκφραζόμενο τό πράγμα με μία σύγχρονη
φιλοσοφική
διατύπωση
"Οντος, καλά οχυρωμένο,
: τό
φρούριο
τοϋ
ε ί ν α ι άπαρτο, απόρθητο άπό
τόν ανθρώπινο νοϋ καί τίς λογικές του κατηγορίες. ι
'•
Δέν « α ρ κ ε ί
έφαψάμενον
δέ
κάν μήτε
νοερώς σχολή
ε φ ά ψ α σθ α ι.
άγειν
λέγειν,
ι
ύστερον
δέ π ε ρ ί α ύ τ ο ϋ σ υ λ λ ο γ ί ζ ε σ θ α ι . »
αφή, λοιπόν, τοϋ φωτός ε ί ν α ι
ζήτημα
Ή επ
πεπληρωμένης
καρδίας, ενώ αποτελεί ή προσπάθεια τοϋ λέγειν καί τοϋ συλλογίζεσθαι γύρω άπό τό "Εν καθαρή
ματαιοπονία.
163
Έ ά ν ή ψυχή δεν φωτισθεί, παραμένει αθέατη 'Εκείνου ως άφώτιστη, έάν ή ψυχή
δεν
διαποτισθει,
άμεσα
βιοϋσα το Αγαθό, παραμένει αθέατη ' Εκείνου · έάν φωτισθεί όμως, έχει μέσα εκείνο, πού ζητούσε
«καί
τ ο ϋ τ ο τό τ έ λ ο ς τ ' ά λ η θ ι ν ό ν » * γ ι ά τήν ψυχή. Αυτός ε ί ν α ι ό αληθινός σκοπός κάθε ανθρώπου : « ' Εφάψασθαι
φωτός
εκείνου
καί
αύτω αυτό
θ ε ά σ α σ θ α ι »,14 Επομένως, ή θέαση τοϋ άληθινοϋ φωτός ε ί ν α ι ό έσχατος σκοπός της ανθρωπινής ζωής μέσω τοϋ κεκαθαρμένου οφθαλμοί) τής ψυχής : τόν ήλιο τόν ίδιο πρέπει νά ιδεί κάποιος καί όχι τό υποκατάστατο του, χλωμότερο καί άλλου είδους φως από εκείνον. ούν
αν
τοϋτο
κλείνοντας
μέσα
γένοιτο;» σέ
έρωτα
δύο λέξεις τήν
ό
«Πώς
Πλωτίνοςκαί
πολύχρονη
καί
πολύμοχθη φιλοσοφική του διδασκαλία καί θεωρία, πού αποτελούν συγχρόνως καί τόν τελικό σκοπό τής ζωής κάθε
λυτρωθέντος
πάντα»,
άνθρωπου,
δηλαδή
καθάρισε
τήν
ψυχή
αφαίρεσε σου
άπαντα:
«" Α φ ε λ ε
από
σου
άπό
τά
πάνω πάθη,
όλα,
λύτρωσε,
ελευθέρωσε τόν νοϋ σου άπό τήν ζήτηση, έγειρε τήν συνείδηση σου καί ένωσε τόν εαυτό σου μέ τόν Θεό: «τέλος
γάρ
αύτω καί
σκοπός
ην
τό
ένωθήναι
κ α ί ! π ε λ ά σ α ι τω έ π ί π ά σ ι Θεω.» Ή ένωση μέ τόν Θεό ως τέλεια ανάταση καί φυγή άπό τά γή'ίνα ρείθρα, ως στροφή καί τροπή προς τό έσχατο νόημα καί ως θέα τοϋ Απολύτου δέν μπορεί νά επιτευχθεί, έάν δέν ΐδει κάποιος ακριβώς εκείνο, τό όποιο ε ί ν α ι ή α ι τ ί α τοϋ φωτισμού τοϋ άνθρωπου καί
164
αυτή ή α ι τ ί α ε ί ν α ι ό Θεός. Κείμενος σε δυσπρόσιτα γ ι ά τόν λόγο ΰψη, όταν, μάλιστα, ή ελλογη ψυχή προσδεδεμένη
στον
λόγο
είναι
των πραγμάτων, χ ρ ε ι ά ζ ε τ α ι
απαλλαγή τοϋ ανθρώπου από κάθε περιττό' α π α ι τ ε ί τ α ι αποβολή κάθε αίσθητοϋ : οφείλουμε νά απαλλαγούμε άπό τήν νόηση καί τήν συνείδηση, από τό βάρος κάθε πράγματος, οϋτως ώστε
λυτρωμένοι
νά μπορούμε
διοδεύσουμε προς τά εκεί, όπου ουδεμία γνώση
νά
Ισχύει
καί,καμμία επιστήμη δεν αξίζει. «"Αφελε
π ά ν τ α » ε ί ν α ι ή πλωτινική προ
τροπή γ ι ά μία ζωή απαλλαγμένη άπό τήν πίεση τοϋ σκοτεινοί)
ενστίκτου
καί
αποδεσμευμένη
άπό
συμβατικότητα, τήν παροδικότητα καί τήν φθορά. προτροπή
αυτή
τοϋ
Πλωτίνου
υπενθυμίζει
τήν Ή
ανάλογες
π α ρ α ι ν έ σ ε ι ς των πατέρων της εκκλησίας καί ιδιαίτερα 17
τοϋ
Γρηγορίου
τοϋ
Νύσσης.
Τό
«αφελε
πάντα»
σημαίνει ακόμη οτι ή ψυχή γεγυμνωμένη άπό των παθών κ α θ ί σ τ α τ α ι νοερά, οπότε καί μπορεί νά χρησιμεύει ως μεσίτης μεταξύ της σαρκός
καί της Θεότητος καί ως
φορέας τοϋ ατίμητου έναντι τοϋ άτιμου, τοϋ απαθούς απέναντι στό πάθος καί τοϋ
αθανάτου κατέναντι τοϋ
φθαρτού. ;
« ' Επιστραφεϊσα
λύεσθαί
τε
όταν
αρχήν
οντά,
έχει
έκ
των
δέ
δεσμών
προς
καί
λ ά β η , έξ ά ν α μ ν ή σ ε ω ς γάρ
τι
άεί
ουδέν
νόησιν
άναβαίνειν, θεάσθαι
ήττον
τά
ύπερέχον
18
τ ι » . , υπογραμμίζει ό Πλωτίνος καί εξηγεί τά α ί τ ι α της επιστροφής της ψυχής στον εαυτό της καί μέσω τούτου
165
στην νοητή ζωή : ή απόγνωση πού δοκιμάζει από την εμπειρική δράση της, δηλαδή από τήν κ α τ ' α ί σ θ η σ η ζωή της, κατά τήν οποία τό ε ί ν α ι της ψυχής α ν α λ ύ ε τ α ι άδιακόπως εις γίγνεσθαι.
' Ε ν τω γίγνεσθαι τούτο ή
ψυχή ε ί ν α ι ωσάν νά ευρίσκεται σε καί οφείλει «λύεσθαι ανάβαση
είρκτή καί δεσμά
νά άνεύρει συγκεκριμένες εκ των δ ε σ μ ώ ν
δεν
θά ήταν
μεθόδους καί.
καί ά ν α β α ί ν ε ι ν » .
δυνατή χωρίς
ανάμνηση
Ή της
καταγωγής της. Ό βασανισμός καί ή καταταλαιπώρηση μέσα στον κόσμο τού γίγνεσθαι καί της φθοράς τήν ειδοποιεί γ ι ά τό τ ρ α γ ι κ ό της λάθος τής άπομακρύνσεως από τόν νοητό χώρο' καί τούτο, επειδή ή ψυχή ε ί ν α ι καμωμένη άπό τήν «ύλη» όχι των όντων, άλλα τού Ό ν τ ο ς προς τό όποιο ε ί ν α ι συνυφασμένη.
Επομένως, ή
αναφορά της ψυχής προς τό Ό ν καί ή θεωρία, δηλαδή ή θέαση τού όντος, ή αφή τού φωτός καί ή έπ-αφή μέ τό φως αποτελεί τό Δέον τής ψυχής: ή ψυχή επειδή κατάγεται άπό τά νοητά, μπορεί καί αρα οφείλει νά επιστρέψει σ' αυτά. Τούτο τό Δέον.
Τούτο
τό
όφείλειν Δέον
τής ψυχής
αποδεικνύει
ονομάζουμε
τήν
δηλαδή τήν ηθική ελευθερία τής ψυχής.
εσωτερική, Αντίθετα ή
στροφή της προς τά αισθητά, προς τήν κατ αίσθηση ζωή, Ι
προς τό μή όν συνιστά τό μή Δέον τής ψυχής.
Διά τήν
παρουσία αυτού τού μή Δέοντος υπεύθυνη ε ί ν α ι ή ί δ ι α ή ψυχή καί ή έπιλησμοσύνη της : « ώ σ τ ε
επιλήσμονα
αν τ ι ς λέγων τήν ά γ α θ ή ν ορθώς αν λ έ γ ο ι τρόπω 19
τοιούτω»
Μέ
φράσεις
καίριες
καί
απέριττες
ό
166
Πλωτίνος σε μία σύγχρονη φιλοσοφική γλωσσά επιθυμεί νά υπογραμμίσει ότι κάθε τι, πού γίνεται στην υπηρεσία του αισθητού καί της σαρκός Ισοδυναμεί με αγνόηση καί
συγχρόνως περιφρόνηση της ουσίας της ψυχής.
Αυτή δεν κ α τ α δ ε ι κ ν ύ ε τ α ι στην ενασχόληση
καί τήν
δράση καί τήν ζωτική δύναμη μέσα στον χρόνο, άλλα αποκαλύπτεται
κατά τήν έπιστροφική της
ενέργεια,
κατά τήν επάνοδο στον εαυτό της, τουτέστιν κατά τήν εσωτερική της ενέργεια προς πλήρωση τού ε ί ν α ι της. Ή ψυχή, λέγει ό Πλωτίνος, πρέπει νά δ ι ά κ ε ι τ α ι έτσι προς τήν αισθητή ζωή, ωσάν νά στέλνει μόνο ενα νεύμα 7ΐρός αυτή,
αφού ή
πάντοτε
υπόσταση
μεταξύ
των
της
είναι
νοητών
καί
νά μέσω
ευρίσκεται αυτών
παρευρίσκεται στους χώρους τού α ι ώ ν ι ο υ "Οντος. αλλά
δει
προς
τά
τήν
ψυχήν
αισθητά.
ούτως Τ η δέ
έχειν, τού
ως
παντός
νά «....
νεύειν ψυχή
είναι.»2
υ π ά ρ χ ε ι αεί προς τ ο ι ς ν ο η τ ο ί ς
4. Ή unio mystica.
Μέ
τήν
αφή
φωτισμό ή νοοποιηθείσα
τού
φωτός,
τόν
εσωτερικό
ψυχή επανέρχεται στην ζωή
τού πνεύματος, δηλαδή στην περιοχή τού άχρονου, δπου έκει ή ζωή έκδιπλώνεται ως ένα α ι ώ ν ι ο παρόν. ΈκεΙ ή ι J
ψυχή ως λόγος καί νους περιέχει πάντα τά αθάνατα : κάθε άλλη ψυχή, κάθε νόηση, κάθε θεό, ώς_πάντρτε έστώτα, τουτέστιν ως πάντοτε αμετάβλητα.
Γιά ποιο,
άλλωστε, σκοπό ή ψυχή - νους καί λόγος πλέον- νά
167
ε π ι δ ι ώ κ ε ι οποιαδήποτε
μεταβολή, άφοϋ τέλεια ή ί δ ι α
ζή τήν ζωή της τελειότητας;
Τό «πάντοτε
έστώτα»
σημαίνει τήν ζωή της αιωνιότητας, ή οποία δεν α π α ι τ ε ί εναλλασσόμενη σχέση μεταξύ του νοείν καί του ε ί ν α ι μόνο, άλλα καί τήν αναφορά προς δ,τι ε ί ν α ι άχρονο, άφθαρτο καί ά'ΐδιο.
Ή
αιωνιότητα ύποκαίει τόν πόθο
στό' στήθος κάθε άνθρωπου, άφοϋ ή μεταφυσική τάση ε ί ν α ι άνόλεθρη καί ή δίψα γ ι ά μυστική καί μυστη ριακή
προσέγγιση
του
είναι,
ανικανοποίητη, γ ι γ α ν τ ώ ν ε τ α ι .
έ φ ' όσον
παραμένει
' Ησυχασμός
επέρχεται
μόνο μέ τήν μέθεξη, τήν κοινωνία καί τήν ταύτιση του χρονικού
μέ τό άχρονο.
' Η εισβολή τοϋ
χρονικού
γίγνεσθαι καί ή εκβολή του μέσα στην περιοχή τού ύπερχρονικού αποτελεί τήν unio mystica καί εκφράζει τήν ουσία της. Πρόκειται γ ι ά μία εκβολή τού ε ί ν α ι της ψυχής μέσα στό ε ί ν α ι τού λόγου καί σ.τήν συνέχεια γ ι ά «απώλεια» τού ε ί ν α ι τού λόγου μέσα στό ε ί ν α ι τοϋ "Οντος. 'Εδώ
αύγάζεται
ή
« ά λ ο γ η » ψυχή
άπό
ενα
ουράνιο φως καί ενώνεται μέ τό απόλυτο πνεύμα · ή ζωή της ε ί ν α ι μ α κ ά ρ ι α , άνενδεής, αναλλοίωτη, ένα α ι ώ ν ι ο παρόν. Η οντολογική
αυτή. κίνηση
καί ή
unio
mystica, ή ένωση καί ταύτιση μέ τό Έν ή Πρώτο ή Αγαθό θά ήταν αδύνατη καί συγχρόνως αδιανόητη, εάν δέν ερχόταν σάν αποτέλεσμα της εφέσεως'τοϋ Αγαθού.
Ό
βαθύτερος, επομένως, οντολογικός δεσμός καί ή ούσιολογική συγγένεια μέ τό υπέρτατο, ή όρεξη τοϋ Αγαθού διακόπτει τήν συ-ζεύξη καί συμ-βίωση μέ τά αισθητά
168
καί εξάγει τήν ψυχή από τόν οντολογικό λήθαργο.
Ό
αγώνας της ψυχής ε ί ν α ι μέγας ή κατά τόν τρόπο του Πλωτίνου « ά γ ω ν πρόκειται.»21 από
τόν
μέγιστος
καί
αισθητό
μία
ψυχαις
Ή γεύση ή γλυκεία, ή οποία πηγάζει κόσμο,
ή
μαυλιστική
σειρήνων φέρνει στην ψυχή ενα ρύπο,
έσχατος
στέρηση
καί
φωνή
των
α ν ή θ ι κ ο ρίγος, έναν
απουσία
του
καλού
καί
παρουσίου τού βέβηλου. ·,
Μέ τήν imio mystica καταλύεται ή πολλότητα,
ολοθρεύεται ή τάση προς τό κακό, εγκαταλείπεται ελλογη
τακτοποίηση
των
πάντων,
ό
ίδιος
ό
ή
λόγος
κ α τ α π α ύ ε ι γ ι ά νά α ν α π α υ θ ε ί μέσα στον α ι ώ ν ι ο Λόγο εν άπολύτω ένότητι. Τοιουτοτρόπως, ε π ι τ υ γ χ ά ν ε τ α ι εξαίφ νης ή unio mystica, ή οποία οδηγεί στην εξίσωση ψυχής, λόγου καί 'Ενός : ουδεμία δ ι ά κ ρ ι σ η μπορεί νά εισχω ρήσει στην απόλυτη αυτή ενότητα καί ολότητα.
Τήν
unio mystica ό Πλωτίνος τήν αποκαλεί καί άλλως πώς, έγερση δηλαδή
άπό τήν ζωή τού σώματος καί άφιξη
στην ζωή τού πνεύματος:
«Πολλάκις
έγειρόμενος
ε ι ς ε μ α υ τ ό ν εκ τ ο ύ σ ώ μ α τ ο ς κ α ί γ ι ν ό μ ε ν ο ς μέν
άλλων
ήλίκον
έξω,
ορών
εμαυτού κάλλος,
των
δέ
εΐσω,
θαύμαστον
καί,
της
κρείττονος
μ ο ί ρ α ς π ι σ τ ε ύ σ α ς τ ό τ ε μ ά λ ι σ τ α ε ί ν α ι , ζωήν τε άρίστηνένεργήσας
καί
τω
θείφ
ε iς
τ αυτόν
)
γεγενημένος βεβαιώνει ουσία
καί
έν
αύτω
ιδρυθείς....»,
ô Πλωτίνος καί δίδει έτσι τήν
βαθύτερη
της unio mystica ως απόλυτης συλλογής
περισυλλογής
καί
είς τά εΐσω, ως φωτισμού καί οράσεως
169
θαυμαστού κάλλους, ως πίστεως στην κρείσσονα μοίρα, ως τρόπου ζωής αρίστης καί ώς ταυτίσεως με τόν Θεό. Ή θέα τοϋ Θεοϋ καί ή μέσω αυτής οχ ι ομοί ωση, άλλα ένωση μέ τό θειο, σ υ ν ι σ τ ά τόν ύψιστο σκοπό τής ανθρώπινης υπάρξεως' ό σκοπός ε ί ν α ι ή πλήρης καί αληθινή ευδαιμονία, τήν οποία .τίποτε τό δεινό μπορεί νά διακόψει
καί καμμία δέν « α π ά γ ε ι
δέν τής
23
κρείττονος καί μ α κ ά ρ ι α ς θέας». '
Η inno mystica
δέν 'είναι σ α ρ κ ι κ ή περίπτυζη, άλλα πεπλη ρωμένη θέα, «ης
ô
μέν
τυχών
τεθεάμενος,
άτυχης
μακάριος δέ
δψ ιν
όντως
ό
μακάριαν
μή
τυχών».
Ζώσα ή ψυχή μέσα σ ' α υ τ ό τό πέλαγος τής α ι ώ ν ι α ς πληρότητας καί μακαριότητας « α π ο ρ ώ πώς π ο τ έ κ α ί α
'
25
νυν κ α τα ρ αινώ». Ωστόσο, τήν unio mystica ò Bréhier μεταφρα στής καί σημαντικός σχολιατής τοϋ έργου τοϋ Πλωτίνου τήν παρομοιάζει μέ τόν μονιστικό υπάρχει
στίς
Οϋνιπασάδες. '
μυστικισμό
" Ομως, στην
πού
μυστική
ένωση φθάνει κάποιος μέ τήν βοήθεια τής γνώσεως, οχ ι τής μυστικής
καί ένορατικής άλλα τής έλλογης καί
κυρίως μέ τήν βοήθεια τής βουλήσεως, μέ τήν δράση τής βουλήσεως. Ή βούληση δηλαδή, προϋποθέτει τήν μετά λόγου γνώση καί καταλήγει στην
συνειδητή
πράξη,
δ ι ό τ ι έτσι μόνο προέρχεται ή λύτρο)ση. Ε ί ν α ι φανερό οτι
τό
πνεϋμα
τοϋ
Πλωτίνου
παλεύει
εδώ
προς
αντίστοιχες α σ ι α τ ι κ έ ς απόψεις, οί όποιες επιζητούν τήν διάλυση τοϋ "Εγώ, τοϋ ΑΤΜΑΝ μέσα στό σύμπαν,
170
δηλαδή
μέσα
ΒΡΑΧΜΑΝ,27
στό
απρόσωπη θεία ουσία του κόσμου.
ήτοι
μέσα
στην
'Ασφαλώς τόν δρόμο
προς μία τέτοια βούληση καί συνειδητή γνώση ανοίγει ή άσκηση, ή κάθαρση, ή ενάρετη πράξη ή καί ή διδασκαλία.
"Ολα αυτά, όμως, ε ί ν α ι μεθοδολογικές
προϋποθέσεις, πού «εις ουδέν ισχύουν» αν δεν υπάρχει ή σταθερή
απόφαση καί ή αντίστοιχη
θέληση
του
ατόμου. Έ τ σ ι , λοιπόν, τό άτομο, ο επί μέρους άνθρωπος έρχεται προς τό φως καί οχ ι τό φως προς τόν άνθρωπο. Προς
τούτοις
ή
χωρίς
άλγος
ζωή
των
ασιατικών
πνευμάτων, ή πλήρης γαλήνης πορεία ή ή ζωή του «πλέοντος ονείρου» ως αντίληψη δεν υ π ά ρ χ ε ι πουθενά στό έργο του Πλωτίνου, όπως δέν υπάρχουν μαγείες ή ο σαγηνευτικός καί απατηλός πέπλος της ΜΑΓΙΑ, 29 ώστε μέσω
εκείνου
αισθήσεις
νά
καί
μακαριότητα.
ελευθερωθεί νά
έκβάλει
ò
άνθρωπος άπό τίς
μέσα
στην
αιώνια
Ή unio mystica ερμηνεύεται άπό τόν
Rist ως θείστικός μ υ σ τ ι κ ι σ μός καί μ ά λ ι σ τ α ε ί ν α ι ένα άπό τά είδη τ ο υ ' μ υ σ τ ι κ ι σ μ ο ύ , πού αναφέρει ό Zaehner στό έργο του : «Mysticism Sacred and Profane», Oxford, 1957, σσ. 157-158. Ό Windelband λέγει πώς ή γνώση του Θεού έ γ κ ε ι τ α ι στην έξοδο άπό τόν εαυτό μας, στην εγκατάλειψη κάθε ατομικότητας καί στην διάχυση μας μέσα στην πρωταρχική θεϊκή ουσία.
\Η λύτρωση καί ή
μακαριότητα του άτομου ε ί ν α ι τό βύθισμα του μέσα 30
στό Έ ν .
Ό Armstrong άπό τους πλέον διακεκριμένους
μελετητές του Πλωτίνου αναφέρει πώς ή μυστική ένωση
171
είναι Λ
ένα μυστικό
βίωμα, τό τέλος
,
- 3 1
~
μ ι α ς πορείας
αυτοκαθάρσεως της ψυχής. 'Επομένως, ή μυστική ένωση ε ί ν α ι μία
πράξη
προσωπική,
αποκαλυπτική
εκείνου,
πού
έντονα επιθυμεί τήν ένωση μετά του 'Ενός, πρόκειται γιά
μία κορύφωση
τοϋ
λόγου,
δπως υποστηρίζει
ο
'32
Dodds,
γ ι ά μία όξυνση τοϋ λόγου καί εκβολή του μέσα
στό άπειρο. Ί
172
ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ ΚΕΦΑΛΑΙΟΥ
ΠΕΜΠΤΟΥ
c
d
1. Πλάτωνος, Ζ ' Ε π ι σ τ ο λ ή 341 " .
Ε π ί σ η ς γ ι ά τόν φωτι
σμό, έ κ λ α μ ψ η , π ε ρ ι σ υ λ λ ο γ ή κ α ί α υ τ ο σ υ γ κ έ ν τ ρ ω σ η ως β ι ω μ α τ ι κ έ ς σ τ ι γ μ έ ς βλ. κ α ί IV 8(6)4,30 · VI7(2) 30,2 · III 9(13)
1,6·
V3(49) 17,35-36· VI 7(38)33,10·
I
1(53)
12,13 · I 6(1) 4,3 · VI 9(9) 3,24 • V 5(32) 7,25. ' Ί
2. Πλωτ. Έ ν ν . V5(32) 7, 31-35
3. Hölderlin,
" Α π α ν τ α , IV
'
218
('Από
τόν
κύκλο
των
Τιτάνων).
4. Πλωτ. Έ ν ν . ν 5(32) 7, 31-35. Βλ. κ α ί Δ. Ν. Κούτρα « Ή έ ν ν ο ι α τού φωτός ε ι ς τ ή ν α ί σ θ η τ ι κ ή ν του Πλωτίνου», ' Α θ ή ν α ι 1968.
5. V 5(32) 7, 31-35 · Βλ. κ α ί III 2(47) 4,42 · V3(49)17,29.
6.1 4 (46) 10, 31-33 : « κ α ί μ ά λ λ ο ν ζην κ α ί δή κ α ί εν τω τ ο ι ο ύ τ ω π ά θ ε ι των σπουδαίων γενομέων μ ά λ λ ο ν τό ζην ε ί ν α ι ου κ ε χ υ μ έ ν ο ν ε ι ς α ί , σ θ η σ ι ν , ά λ λ ' έ ν τφ αύτζα εν έαυτζο σ υ ν η γ μ έ ν ο ν .
ι
7. VI 7(38) 35, 33-36 : « Ή δέ ψ υ χ ή ο ί ο ν σ υ γ χ έ α σ α κ α ί ά φ α ν ί σ α σ α μένοντα τόν εν α υ τ ή ν ο υ ν , μ ά λ λ ο ν δέ ό
173
νους αυτής ôpçx πρώτος, έρχεται δέ ή θέα καί ε ί ς αυτήν καί τά δύο εν γίγνεται».
8. VI 7 (38) 35, 23-26 · 36, 17-23 Βλ. ανωτ. σημ.4
9. VI 7(38) 36, 21-23 : « Ου γάρ ήν εν έκείνω τό μεν ορώμενον, τό δέ φως αύτοϋ, ουδέ νους καί νοούμενον, α λ λ ' αυγή γεννώσα ταϋτα καί ύστερον καί άφείσα ειν,αι παρ'αύτω».
10. V
3(49)
13,
35-36
«Ει
δέ
τοϋτο,
ειτι
έστιν
άπλούστατον απάντων, ούχ εξει νόησιν αύτοϋ».
11. V 3(49) 14, 1-3
12.V 3(49) 17, 25-28
13.ένθ. ανωτ. στ. 33-34
14.ένθ. ανωτ. στ. 34-35
15.ένθ. ανωτ. στ. 37-38
!
ι ί
Ιό.Πορφυρίου, Περί τού Πλωτίνου βίου, 23 κεφ. 15-16
17.Γρηγορίου
τού
Νύσσης,
«Λόγος
Patrologia Graeca, 45 104 D καί 105α.
κατηχητικός»,
174
18.IV 8 (6) 4, 28-31 · Πρβ. κ α ί IV 4(28) 2,27 · II 2(14) 3,9 • IV 3(27) 4,23 · IV 8(6) 4,2 ·
19. IV 3(27) 32,17
IV 3(27) 12,30.
Πρβ. κ α ί Früchte, Ε: Der Logosbegriff
bei Plotin, München, 1955 σσ. 103 κ.εξ.
20.Vl'4(28) 25, 2-4
21.1 6(1) 7,30-31 «Ου δή κ α ί ά γ ω ν μ έ γ ι σ τ ο ς κ α ί έ σ χ α τ ο ς ψ υ χ α ι ς π ρ ό κ ε ι τ α ι » . Πρβ. Πλάτωνος « Φ α ι δ ρ ό ς »
247Bi
κ α ί « Σ υ μ π ό σ ι ο » 210 Ε 6
22.IV 8(6) 1,1-5.
Ό β ι ο γ ρ ά φ ο ς τοϋ Πλωτίνου Π ο ρ φ ύ ρ ι ο ς
αναφέρει ότι ο δάσκαλος του, σ' α υ τ ή τήν κατάσταση της
απόλυτης
περισυλλογής
καί
της
οράσεως
θ α υ μ α σ τ ο ύ κ ά λ λ ο υ ς , π ε ρ ι ή λ θ ε τ έ σ σ ε ρ ι ς φορές περίπου μέσω μ ι α ς ά ρ ρ η τ η ς ενεργοποίησης.
Βλ. Πορφυρίου,
Περί τοϋ Πλωτίνου Βίου, κεφ. 23.
23.IV 8(6) 2, 52-53 « ο ϋ τ ε τ ι ς α σ χ ο λ ί α ν ε ϋ σ ι ν π ο ι ο ύ σ α κάτω α π ά γ ε ι τής κ ρ ε ί τ τ ο ν ο ς κ α ί μ α κ ά ρ ι α ς θ έ α ς . . . . . . Πρβ. κ α ί Mehlis, G:Plotin, Stuttgart, 1924, σσ.113 κ. εξ. !
24.16(1)7,32-33.
25. IV 8(6) 1,8
,
175
26.Βλ. E. Bréhier, The Philosophy ofPlotinus, σσ. 106-131.
27.Βλ. Γρηγ. Κωσταρά, Φιλοσοφική προπαιδεία 'Αθήνα 19933, σσ. 173 κ.εξ.
28.Πλωτ. Έ ν ν . VI 9(9) 4,15. «Μέχρι μεν της οδοί) καί της πορείας ή δίδαξις, ή δέ θέα α ϋ τ ο ϋ έργον ήδη του ίδειν βεβουλημένου».
Δέν
άρκει
μόνον
ή διδασκαλία,
βασική προϋπόθεση ε ί ν α ι ή ελευθερία βουλήσεως τοϋ ανθρώπου. Ε ί ν α ι μία αντίληψη τοϋ Πλωτίνου γ ι α τήν Unio Mystica, συγγενής προς τήν άποψη τοϋ χ ρ ι σ τ ι α ν ι σ μ ο ϋ ' σ χ ε τ ι κ ά με τήν σωτηρία τοϋ ανθρώπου, ή οποία στηρίζεται στην ελεύθερη
βούληση, « " Ο σ τ ι ς
θέλει οπίσω μου έλθειν» καί « ò δυνάμενος χωρειν χωρείτω», π α ρ ' ό λ ο πού ò Πλωτίνος α ν τ ι μ ά χ ε τ α ι τόν χριστιανισμό.
29.Βλ. σημείωση 27.
30.W. Windelband- Η. Heimsoeth, ' Ε γ χ ε ι ρ ί δ ι ο 'Ιστορίας της Φιλοσοφίας, μετάφρ. N.M. Σκουτερόπουλου, σ. 264
31.Α.Η. Armstrong, The Cambridge History of Later Greek and Early Medieval History, σ. 213
32.Dodds E, R. Πλάτων - Πλωτίνος, σελ 46 : « Ή μυστική ένωση δέν αποτελεί υποκατάστατο της δ ι α ν ο η τ ι κ ή ς προσπάθειας, αλλά τό αποκορύφωμα καί. τόν σκοπό
176
της. Ε ί ν α ι ή παρουσία αρετής καί φρονήσεως, πού αποκαλύπτει
σε
μας
τον
Θεό.
Καί
τέλος,
ή
ενοποιούσα εμπειρία ε ί ν α ι μέσα στο σύστημα του ένα φυσικό γεγονός, οχ ι μία υπερφυσική χ ά ρ ι ς , όπως στον χ ρ ι σ τ ι α ν ι κ ό μυστικισμό. Τό ανθρώπινο πνεύμα δέν α ν τ ι κ α θ ί σ τ α τ α ι από ένα άλλο, όπως στον Φίλωνα ή στον Μοντανισμό, όπου ή έκσταση ε ί ν α ι ένα είδος κατοχής. Στον Πλωτίνο, τό εγώ δέν εξαλείφεται αλλά ξανακερδίζεται·)·).
ι
177
ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΕΚΤΟ ΤΡΟΠΟΙ ΚΑΘΑΡΣΕΩΣ ΚΑΙ ΥΠΕΡΒΛΣΕΩΣ ΤΟΥ ΑΟΓΟΥ
1. Ή έκπτωση καί τά α ί τ ι α της.
' Η έρωτηματοθεσία
αύτη
« α π ο ρ ώ πώς π ο τ έ κ α ί ν υ ν
του
Πλωτίνου
καταβαίνω»
:
είναι ή
γ ι γ α ν τ ο μ α χ ί α περί της «ουσίας», γ ι ά τήν οποία ομιλεί ο Πλάτων στο έργο του «Σο (ρ ι σ τ η ς » . ότι
ή
απορία
αυτή
είναι
Τοϋτο
τόσο
σημαίνει
γνήσια,
όσο
καί
βαρυσήμαντη. Ό μ ο ι ά ζ ε ι με τήν αντίληψη του Πλωτίνου ωσάν
ενα φρούριο, τό όποιο ε ί ν α ι
προορισμένο
νά
εκπορθήσει, γ ι ' α υ τ ό στην ανεπανάληπτη « Π ε ρ ί
τών
τριών
μέσω
ενός
αρχικών δευτέρου
υποστάσεων»
ερωτήματος
ανοίγεται
πελάγους της μεταφυσικής : «Τί πεποιηκός
τάς
έπιλαθέσθαι, όλως
εκείνον; κάνει
τίς
τους;, τ ό ν τους
1
καί
—
άγνοήσαι
Τί ε ί ν α ι ,
ψυχές Θεό,
καί
εκείνον,
γενικά
νά αν
πατρός εκείθεν καί
λοιπόν,
άπό τόν
ανήκουν
τού
ούσας
αυτό
πού
τόν τους
αυτές ανώτερο
σ' αυτόν...».
καί καί έχει
πατέρα εαυτούς
είναι κόσμο 'Ο
τό
θεού
έαυτάς
αγνοούν καί
μέσο
άρα εστί
νά λησμονήσουν
πού π ρ ο έ ρ χ ο ν τ α ι καί
μοίρας
στό
ποτέ
ψυχάς
καί
εκείνου
έννεάδα του
μέρη, του
Πλωτίνος
αναζητεί τά α ί τ ι α , πού ώθησαν τήν ψυχή, ώστε νά ακολουθήσει μία κατιούσα πορεία άπό τό ε ί ν α ι προς τό
178
μή ε ί ν α ι , δηλαδή από τόν κόσμο της τελειότητας, της πληρότητας αισθητό,
καί της τόν
αφθονίας προς τόν
κόσμο
τοϋ
κόσμο
ανικανοποίητου,
τόν του
πρόσκαιρου καί τοϋ φθαρτικοϋ. 'Αναζητεί ό φιλόσοφος
τά βαθύτερα α ί τ ι α ,
πού ανάγκασαν τήν ψυχή νά εισέλθει μέσα στον κόσμο της αοριστίας, της άμετρίας, της αμορφίας καί τοϋ κακού. σημαίνει
Ή πορεία αυτή
άπό τό ε ί ν α ι προς τό μή ε ί ν α ι
τήν έκπτωση, τήν η θ ι κ ή παρακμή καί τήν
κοινωνική διαφθορά μέσα στον κόσμο τοϋ γίγνεσθαι δέν ε ί ν α ι μόνο φυσικό ή μεταφυσικό κακό ή έκπτωση αυτή, άλλα ε ί ν α κυρίως ηθικό κακό. Τά α ί τ ι α της έκπτωσης, ή αρχή τοϋ κακού γ ι ' αυτές - λέγει ό Πλωτίνος- ήταν «ή γένεσις
καί
βουληθήναι
ή
πρώτη
εαυτών
τόλμα, καί
έτερότης
είναι...».
ή
καί
τό
Ή τόλμη, λοιπόν,
αποτελεί τήν βασική α ι τ ί α , ή τάση προς γένεση καί δημιουργία,
ή
πρώτη
ετερότητα,
ή
ροπή
προς
τήν
αύτεξουσιότητα καί ελευθερία καί ή κλίση της ψυχής προς δράση συνιστούν τους μοχλούς της λήθης καί της αποστροφής άπό τήν αληθινή ζωή. Η σημασία
της
τόλμης
είναι
ή
έξης
:
Πρόκειται γ ι ά προπέτεια καί γνωστική περιέργεια, πού ι
ωθούν τίς ψυχές. - όπως τά ά κ ρ ι τ α καί ε π ι π ό λ α ι α καί άμυαλα π α ι δ ι ά , τά αποσπώμενα άπό τους γονείς τους καί άνατρεφόμενα μακρυά άπό αυτούς - νά εγκαταλεί ψουν τό "Εν, τήν πρώτη α ρ χ ι κ ή υπόσταση καί κατά σταση καί νά εισέλθουν
μέσω της δευτέρας αρχικής
179
υποστάσεως, δηλαδή τοϋ Νοϋ, στον χώρο της τρίτης, τουτέστιν κόσμου. φ ο ρ ce »
της
ψυχής
ως
δημιουργικής
αιτίας
τοϋ
Ή εγγενής επιθυμία καθόδου γ ί ν ε τ α ι «ο Ι κ ε ί α τής ψυχής καί ε ί ν α ι μία « ν ο ε ρ ά
κ α τ ά β α σ ι ς ε ι ς έ σ χ α τ ο ν τό χ ε ί ρ ο ν » .
διέξοδος, Ό Πλωτίνος
ύπολαμβάνει οτι ή πίεση τής ανάγκης από τήν
μή
δυνατότητα νά μείνει στον κόσμο τοϋ νοητοϋ ή ψυχή, έχει ως επακόλουθο νά εγκαταλείψει αυτή τόν καθαρό λόγο,καί νά υποστεί τίς επενέργειες τής τύχης καί τής ειμαρμένης.
Ευρισκόμεθα
έδώ
ενώπιον
μιας
πολυσήμαντης ερμηνείας : ή έννοια τής ανάγκης ε ί ν α ι ομόζυγη προς τήν δημιουργική καί πολυπράγμονα φύση τής ψυχής, ή δέ ελευθερία της ε ί ν α ι αδιανόητη μέσα στον κόσμο τής φθοράς, μέσα στον αισθητό κόσμο καί έξω από τόν κόσμο τοϋ καθαρού λόγου, δηλαδή οι επί μέρους ψυχές ε ί ν α ι ελεύθερες μέσα στον κόσμο τοϋ καθαρού λόγου καί υφίστανται τίς συνέπειες τής τύχης καί τής ειμαρμένης, όταν τόν εγκαταλείψουν. 'Αλλά δέν ε ί ν α ι μόνο ή τόλμη, ή δημιουργική τάση καί ή ανάγκη τά μοναδικά α ί τ ι α εξόδου τής ψυχής άπό τό ε ί ν α ι καί εισόδου στον αισθητό κόσμο. «πρώτη
έτερότης»
ε ί ν α ι , επίσης, μία
ΤΙ
σημαντική
α ί τ ί α αποσπάσεως τής ψυχής άπό τό Ε ί ν α ι καί στροφής προς τό μή ε ί ν α ι .
'Ασφαλώς ε ί ν α ι ή ψυχή Ε ί ν α ι ' μέ τήν
τάση της νά αποσπασθεί άπό τό Ε ί ν α ι θέτει τό έτερο τοϋ Ε ί ν α ι : α ρ ν ε ί τ α ι , πού σημαίνει υποτιμά τήν αξία της. ΤΙ ετερότητα Ισοδυναμεί μέ άρνηση τής ουσίας της. Διότι - όπως αναφέρει ό Πλωτίνος στην « Π ε ρ ί
των
180
τριών
αρχικών
επιδιώκει
καί
υποστάσεων»
θαυμάζει
κάτι
έννεάδα
άλλο,
κάνει
τόν
εαυτό
της
-
παραδέχεται
ταυτόχρονα τήν δική της κατωτερότητα. δηλαδή,
του
' Η ψυχή,
κατώτερο
καί
τόν
εξομοιώνει με τά πράγματα, πού φθείρονται καί τιμά τό α ν ά ξ ι ο , άναξιοποιώντας έτσι τό άξιο' περιέρχεται
σέ
κατάσταση α τ ι μ ί α ς καί θνητότητας καί απώλειας.
Ή
κατάσταση
αυτή ε ί ν α ι
συνέπεια
της
απώλειας
της
ταυτότητας της. 'Ωστόσο, τά προαναφερθέντα α ί τ ι α καθόδου της ψυχής δέν ε ί ν α ι τά μόνα. καί τό « β ο υ λ η θ ή ν α ι σημαίνει
ότι
δε
ή ψυχή
Ό Πλωτίνος προσθέτει
εαυτών
επιζητεί
είναι»
κάτι
πού
επί πλέον
τού
παρόντος: ή θέληση οχι μόνο γ ι ά αύτεξουσιότητα, άλλα καί ή βούληση νά άρχει, σηματοδοτεί καί εξηγεί τήν απομάκρυνση της άπό τό α ι ώ ν ι ο Ε ί ν α ι καί τήν είσοδο της μέσα στό χρονικό γίγνεσθαι.
Τί σημαίνει νά άρχει
ή ψυχή; Σημαίνει νά ε ί ν α ι ή ί δ ι α αρχή καί πηγή ζωής, όπως πράγματι γίνεται
ή ψυχή,
πολλότητα, μέσα στά οντά.
άλλα
Χάρη στην
μέσα
στην
πολλαπλάσια
ενότητα της, στην αδιαίρετη ολότητα της ή ψυχή γίνεται ή πηγή καί ή μορφωτική α ι τ ί α του αισθητού κόσμου · ε ί ν α ι ή αρχή τού οργανικού, της αναπτύξεως καί της κινήσεως.
Ε ί ν α ι ή χορηγός της ζωής.
πολυπράγμονος καί
είναι
καί
αυτής
άρχειν
καί
τό
«Φύσεως
αυτής
πλέον
δέ
βουλομένης
τού
παρόντος
ζ η τ ε ί ν έ λ ο μ έ ν η ς έ κ ι ν ή θ η μέν α υ τ ή , έ κ ι ν ή θ η
δέ
καί
τό
αυτός,
καί
εiς
τό
έπειτα
άεί
καί
181
ύστερον έτερον,
καί
ου
ταυτόν,
κινούμενοι
ποιησάμενοι είργάσμεθα»,
μήκος
αίωνος 9
αλλ' τι
εικόνα
έτερον,
είθ'
της
πορείας
τόν
χρόνον
δηλαδή με τήν κίνηση αυτή της ψυχής
γ ι ά αύτεξουσιότητα έκινήθη μαζί της καί ό χρόνος καί τό α ι ώ ν ι ο παρόν έγινε καί παρελθόν καί μέλλον.
2. ' Η ανάβαση καί τά κίνητρα της. Ί
' Η \|/υ%ή διαμένουσα μέσα στό έτερο εαυτού
της
καί
άλγούσα
μέσα
στην
τού
απέραντη
πολυμορφία τού αισθητού κόσμου, βασανιζομένη καί καταταλαιπωρούμενη άπό τήν αδιάκοπη αναφορά της προς τόν κόσμο, δρωσα διαρκώς ως εξωτερική δύναμη μέσα
στον
χρόνο
άποκενούται:
ζωτική
ένας
έρως
επιστροφής, συγκεντρώσεως στον εαυτό της καί ενώσεως με τίς υψηλότερες άπό αυτή οντολογικές σφαίρες, τήν διαποτίζει τώρα εξ ολοκλήρου. άνύπνωτος ίμερτός καί
Ό έρως τής ψυχής ως
ίμερος, τήν ή ν ι ο χ ε ί
καί τήν
οδηγεί προς τήν αληθινή της πατρίδα. Πρόκειται γ ι ά ορμή προς τήν γενέθλια
γή της, γ ι ά επίγνωση
τής
αδυναμίας της, γιά κατανόηση τής ανάγκης ι ολοκληρώσεως της, γ ι ά συνείδηση τού πραγματικού της ε ί ν α ι , γ ι ά άληθοποίηση τής ψ υ χ ή ς : « Έ ρ α ο ύ ν
κατά
ί
φύσιν
έχουσα
ψυχή
Θεού
ένωθήναι
ώσπερ π α ρ θ έ ν ο ς κ α λ ή π α τ ρ ό ς κ α λ ό ν
θέλουσα, έρωτα».
Ή αληθινή ζωή, χαραυγή μ ι α ς α ι ώ ν ι α ς συν ομιλίας ατελεύτητης μέ τό α ι ώ ν ι ο Ε ί ν α ι διακατέχει τήν
182
ψυχή.
'Ωθημένη άπό την έντονη επιθυμία αυτής τής
ζωής ένωτίζεται τό έσχατο νόημα · λυτρωτική
ποτισμένη άπό τήν
αγωνία μάχεται γ ι ά τήν επανάκτηση τής
ουσίας της, πεπληρωμένη άπό γνώσεις ποθεί τήν αληθινή γνώση' φωτίζεται έζήτ'ει». εκκόλαψη
ξαφνικά "Ολα καί
καί
ζήσασα μέσα στό σκότος «φωτισθείσα
αυτά αποτελούν
έκρηξη
καί απόγνωση
του
έχει
ο
κίνητρα γ ι ά
τήν
μεγάλου
νόστου:
τής
επιστροφής στην ζωή του πνεύματος, στον α ι ώ ν ι ο τόπο τοϋ 'Ενός : « Π ά ν τ α δέ τ ά
εν
έμοί
έφίεται
μεν
ά γ α θ ο ϋ ...»,12 όλα τώρα μετασχηματίζονται άπό
τοϋ
τόν σφοδρό έρωτα αύτοϋ τοϋ νόστου.
Ούτος ογκώνεται
σέ μεταφυσικό άλγος καί γίνεται αυθεντική φιλία μέ τό ε ί ν α ι καί ζώσα, φλεγόμενη σχέση μέ τό 'Αγαθό. 'Αποστροφή άπό τόν αισθητό κόσμο ε ί ν α ι ότι δ ι α κ α τ έ χ ε ι τήν ψυχή καί όρεξη γ ι ά ανάβαση προς τό Ύψιστο.
Σιωπή καί μύηση στον ύψιστο σκοπό ε ί ν α ι ,
όσα οδηγούν τήν πορεία προς τό α ι ώ ν ι ο φως. Ό λυτρω μένος λογισμός, ή μ α υ λ ι σ τ ι κ ό τ η τ α τής αναβάσεως, ή έφεση τοϋ 'Αγαθού ιδρύουν τήν μυστική σχέση μέ τό'Όν, τήν ένταση ενώσεως μέ τό άδιάστατο καί τό άχρονο τήν τυλίγει ή σωτήρια σιωπή καί τήν, εύθύνει ό γρήγορος νους καί ό νηφάλιος στοχασμός. ι
Τά πάντα προτρέπουν : « άναβατέον ούν π ά λ ι ν έπί τό αγαθόν, ου ορέγεται πάσα ψυχή... ...ζωήςγάρ α ί τ ι ο ς καί τοϋ νοϋ καί τοϋ ε ί ν α ι · τούτο ούν ει τ ι ς
183
ΐδοι, ποίους αν ϊσχοι έρωτας, ποίους δε πόθους βουλόμενος αύτώ συγκερασθήναι
;»
Ό σ ο σφοδρότερη ε ί ν α ι ή επιθυμία της αναβάσεως, τόσο έπιτακτικώτερη καί ταχύτερη κ α θ ί σ τ α τ α ι ή άνιοϋσα πορεία της ψυχής προς τό 'Αγαθό καί τόσο βαθύτερη ή ευδαιμονία καί μεγαλύτερη ή εσωτερική πληρότητα, πού δοκιμάζει ή επιστρέφουσα στον αληθινό της πατέρα καί στην αληθινή της πατρίδα, ψυχή.
' Ο Πλωτίνος τήν
ένταση αυτή της σχέσεως μέ τό Έν ή Πρώτο ή Αγαθό τήν ονομάζει ανάσταση τής ψυχής, ενώ τήν βύθιση της μέσα στό σώμα καί τήν φυλάκιση της μέσα στην ύλη, τήν αποκαλεί θάνατο της ψυχής.
Χρησιμοποιώντας
μία
υψηλή καί π ο ι η τ ι κ ή γλώσσα ό φιλόσοφος χαρακτηρίζει τήν ανάμιξη καί κατάδυση τής ψυχής ώς βεβορβορωμένη καί τήν αναδρομή αυτής ώς έξοδο καί σωτηρία εκ τού βορβόρου: « ' Α π ό θ ν η σ κ ε ι ο ύ ν , ώς ψ υ χ ή α ν καί
ό
Θάνατος
βεβαπτισμένη
αυτή έν
καί
ύλη
ετ ι
εστί
έν
τω
Θάνοι, σώματι
καταδύναι
πλησθήναι αυτής καί έξελθούση
εκεί
ε ω ς αν ά ν α δ ρ ά μ η κ α ί ά φ έ λ η ; π ω ς τ ή ν
καί
κεισθαι; δψ ιν
εκ
τούβορβόρου». Μόνο αν ή ψυχή εγκαταλείψει τά αισθητά, τά Γ δρώμενα καί στραφεί προς τά νοητά, προς τό φως, μόνο έάν συγκεντρωθεί στον εαυτό της, τότε μπορεί νά βλέπει τήν αρχή τοϋ Φωτός, καθώς απεκδύεται τά κατηγο ρήματα
τής
ύλης
καί
παύει
νά
γεύεται
όλες
τίς
184
π ρ α κ τ ι κ έ ς συνέπειες από την συναναστροφή της μέ τά εγκόσμια.
Ό τ α ν ή ψυχή θεατά ι τοϋτο τό φως τό Θεϊκό
χωρίς νά γνωρίζει ή χωρίς καν νά έρωτα από
που
έρχεται, αν δηλαδή έρχεται έσω θ εν ή έξωθεν, τοϋτο ε ί ν α ι δείγμα πληρότητας : εδώ τώρα δεν επιτρέπεται νά έρευνα τό « π ό θ ε ν » , όπως δέν υπάρχει, δηλαδή σβήνει τό φως, έάν τό μεταφέρει κάποιος άπό τήν κ α ρ δ ι ά στον νου. Ή ψυχή πρέπει νά περιμένει ήσυχη μέχρις ότου φανε.Ι τοϋτο τό φως καί νά προπαρασκευάζει τόν εαυτό της γ ι ά τήν θέα, όπως ακριβώς άνύπνωτος ό οφθαλμός περιμένει τήν ανατολή τοϋ ηλίου : « "Η ου δ ε ι ζ η τ ε ί ν πόθεν
ου
έρχεται
γάρ
οϋτε
έστι
άπεισι
το
πόθεν ·
οϋτε
οϋδαμοϋ, αλλά
φαίνεται
τε κ α ί ου φ α ί ν ε τ α ι · δ ι ό ου χ ρ ή δ ι ώ κ ε ι ν , ήσυχη
μένειν,
εαυτόν
ε ω ς αν
θεατήν
ανατολάς ηλίου
γάρ
αλλ'
φανή π α ρ α σ κ ε υ ά σ α ν τ α
είναι,
ώσπερ
οφθαλμός
περιμένει».
3. Μέσα έπ-ανόδου της ψυχής.
Ή προετοιμασία της ψυχής, ή οποία θά τήν καταστήσει ικανή γ ι ά τήν θέα, ε ί ν α ι μακρόχρονη καί ι
κοπιώδης.
"Η ρ ι ζ ι κ ή κάθαρση, που θά επιτρέψει τήν
ανάβαση καί μυστική ένωση, οϋτε" εϋκολη ε ί ν α ι , οϋτε ε π ι τ υ γ χ ά ν ε τ α ι άμεσα.
i
' Η θέα τοϋ απόλυτου καί ή
μυστική ένωση σημαίνει κ α τ ' α ρ χ ή ν ζωή χωρίς ηδονές, δηλαδή απόσπαση άπό τό αισθητό είδος της ψυχής καί έπαναπόκτηση
τοϋ
καθαροϋ
της
είναι,
δηλαδή
185
απελευθέρωση άπό τά σωματικά δεσμά και δ Γ αυτής απομάκρυνση από κάθε ξένο, άρση κάθε σχέσεως προς τό έτερο, άσκηση καθημερινή καί μέσω όλων αυτών άφιξη στην κάθαρση. "Ασκηση καί κάθαρση ε ί ν α ι δυνατά χάρη στην άγαθοποιό ενέργεια τής ψυχής προκειμένου νά εμφανισθεί ή καθαρή ουσία της.
Ό Πλωτίνος χρησι
μοποιεί ενα σημαντικό παράδειγμα σ τ η ν κ α λ ο ύ » έννεάδα του αγάλματος λαξεύει
«Περί
του
': ô λιθοξόος καί γλύπτης του
τό μάρμαρο, τό λ ε ι α ί ν ε ι
καί τό
καθαρίζει μέχρις ότου του δώσει τήν τελική
μορφή.
Τό ίδιο πρέπει νά συμβαίνει καί μέ τό άγαλμα τής ψυχής : προκειμένου νά κ α θ α ρ ι σ θ ε ί ή λύμη των κακιών, καθαίρεται άπό κάθε σκοτεινό καί περιττό μέχρις ότου διαλάμψει- αναφέρει ό Πλωτίνος στην ί δ ι α έννεάδα - ή θεοειδής τής αρετής άγλάΐα καί α ν α φ α ν ε ί ή θεόμορφη λαμπρότητα τής αρετής, τής σωφροσύνης βεβώσαν «έν
βάθρω»
καθαρω
άγνώ
ή κατά τόν τρόπον τού Πλάτωνος
βάθρω»
χωρίο τό ηθικό
«εν
Σύμφωνα μέ τό πλωτινικό
καθήκον του
άνθρωπου ε ί ν α ι
μία
αδιάκοπη άσκηση καί γύμναση τής ψυχής, προκειμένου αυτή - απαλλαγμένη άπό κάθε περιττό σκοτεινό μολυσμένο - νά εμφανίσει τό καθαρό της είδος.
καί Προς
τούτο υπάρχουν πολλά μέσα, δ ι ά των οποίων ή ψυχή μπορεί νά φτάσει στην απόκτηση των αρετών καί στην δ ι ά ν ο ι ξ η τοϋ δρόμου γ ι ά τήν ομοίωση προς τόν Θεό. απόκτηση
τών
αρετών
είναι
ενα
μόνο
Ή
στάδιο, μία
βαθμίδα, στην οποία πρέπει νά φτάσει ή ψυχή.
186
3.1 Αρετές :ή πρώτη βαθμίδα.
' Αρετή σημαίνει κ α τ ' αρχήν στον
Πλωτίνο
εσωτερική αρμονία καί η θ ι κ ή συμμετρία : θυμοειδές, έπιθυμητικό καί λογιστικό πρέπει νά δρουν υπό τό φως του λόγου, νά πειθαρχούν στον λόγο. Τοιουτοτρόπως τό θυμοειδές, όταν συνακολουθει
τόν λόγο ε ί ν α ι ανδρεία,
όταν τόν αγνοεί γίνεται δειλό.
Τό έπιθυμητικό, όταν
συμφωνεί προς τόν λόγο γίνεται σώφρον, όταν, δμως, περιφρονεί τόν λόγο κ α τ α ν τ ά ακόλαστο.
Τέλος, τό
λογιστικό, όταν θεωρεί καί δέχεται εκείνα τά οποία έχει ό Νους, παραμένει φρόνιμο, ένώ, όταν τά μέρη της ψυχής ιεραρχούνται κατά Νουν ε π ι κ ρ α τ ε ί τό δίκαιο. Ε ί ν α ι φανερό ότι ή αρετή, εύαρμοστία καί αρμονία ε ί ν α ι συναρμογή των μερών της ψυχής προς άλληλα καί ισορροπία μεταξύ τους : « E i μέν
κατά
φύσιν
άλληλα
αρετή
κακία,
έπακτόν
γίγνοιτο, αναλογία
......
τά
εστί,
μέρη μή
ουδέν Προς
γάρ
συναρμοσθέντα
τής
ψυχής
προς
συναρμοσθέντα άν
αρετή
ουδ' οδηγεί,
δε
έτέρωθεν λοιπόν,
ή
καταστάσεως καί δράσεως, ή ισόρροπη καί
εύρυθμη κατάσταση των μερών τής ψυχής, από τήν οποία ι
ι
ανακύπτει τό ανδρείο, τό σώφρον, τό φρόνιμο καί τό δίκαιο. Κακία, αντιθέτως, ε ί ν α ι ή μή συμφωνία, δηλαδή ή παραφ(ονία, ή δυσπροσαρμοστία καί ή διόγκωση του ενός μέρους τής ψυχής εις βάρος τών άλλων. Τέσσερις, συνεπώς, ε ί ν α ι οι αρετές, οι όποιες καλλιεργούμενες βοηθούν στην α ν ι ο ύ σ α προς τό "Εν ή
187
' Αγαθό του ανθρώπου πορεία : ή φρόνηση, ή οποία ν ο ε ί τ α ι ως νόηση άποσπώσα την ψυχή άπό τά γή'ίνα καί οδηγούσα
τόν
άνθρωπο
πνεύματος : « ' Η στροφή
των
δε
στην
καθαρή
φρόνησις
κάτω, προς
σφαίρα
νόησις
εν
δέ τ ά ά ν ω τ ή ν
του απο
ψυχήν
ά γ ο υ σ α . » 2 0 Τήν νόηση θεωρεί ό φιλόσοφος ως τό κύριο εργαλείο
της
γνωστικής
δυνάμεως,
με
τό
όποιο
οικοδομούνται οί επιστήμες καί συστηματοποιούνται οι γνώσεις.
Ή επιστήμη, όμως, όταν δεν συνοδεύεται άπό
αρετή, κ α θ ί σ τ α τ α ι πανουργία, όπως έδειξε ήδη ό θείος Πλάτων
ένώ, όταν
κατευθύνεται
μεταβάλλεται σε φρόνηση,
άπό τήν
αρετή
σέ μέσο καθάρσεως καί
άνυψώσεως τής ψυχής π ρ ό ς τ ό θείο. Ή σωφροσύνη ε ί ν α ι ή δεύτερη αρετή, α π ο κ α λ ε ί τ α ι δέ καί μεγαλοψυχία καί ν ο ε ί τ α ι ως αποχή άπό τίς σωματικές ηδονές καί ως αποφυγή κάθε ρύπου, δηλαδή κάθε αναξίου, μή καθαρού γ ι ά τόν άνθρωπο πράγματος.
' Η ανδρεία
είναι ή
απουσία φόβου κατά τήν στιγμή τού χωρισμού άπό τό σώμα, δηλαδή τού δαμασμού των σωματικών παθών καί τής
υπερβάσεως
των
έγκοσμίο)ν
ηδονών,
οί
όποιες
πληρούμενες άγουν τήν ψυχή στό στάδιο τής εκπτώσεως'. Ή δ ι κ α ι ο σ ύ ν η , τέλος, σ υ ν ί σ τ α τ α ι ' σ τ η ν κ υ ρ ι α ρ χ ί α τού λόγου καί τού νού επάνω στην αισθητότητα καί στην α ί σ θ η σ ι α κ ό τ η τ α καί κυρίως ή δ ι κ α ι ο σ ύ ν η υφίσταται στην Ισχύ τής έλλογης ίεραρχήσεως καί τών μερών τής ψυχής κ α ι τών αρετών.
Ό σκοπός, δηλαδή, τής δικαιο
σύνης καί ή λειτουργία
της έ γ κ ε ι ν τ α ι στην συνεκτικό
τητα της καί συνεκτική της δύναμη.
188
Οί αρετές ε ί ν α ι τρόποι με τους οποίους χαλι ναγωγούνται τά πάθη καί προσεγγίζεται τό
' Αγαθό,
ονομάζονται δε από τόν Πλωτίνο π ο λ ι τ ι κ έ ς ή πρακτικές αρετές. ΤΙ ενάρετη ενέργεια σημαίνει ενάρετη, κεκαθαρμένη ψυχή. -Όμως οί αναφερθείσες αρετές δέν ανή κουν στην ψυχή καθ'εαυτή, δηλαδή δέν συνιστούν ουσία της ψυχής, αλλά ανήκουν στό « κ ο ι ν ό ν » , δηλαδή στην πόλη.
Τό «κοινόν» αποτελείται
κατώτερες μποροϋν
δυνάμεις, γ ι ' αυτό νά
χαρακτηρισθούν
άπό ανώτερες
καί
καί
οί
αρετές
αυτές
ως
κατώτερες,
άφοϋ
παρέχουν ελλιπή όψη τοϋ Ά γ α θ ο ϋ καί όδηγοϋν σέ μία η θ ι κ ή , πού δεν ε ί ν α ι τέλεια. αποκαλεί
τίς
αρετές
"Ηδη ô 'Αριστοτέλης
αυτές
άνθρωπικές,
δηλαδή
«θεωρήσεις»,
επειδή
22
ανθρώπινες
καί τίς νομίζει
ε ί ν α ι αποτέλεσμα ασκήσεως καί έθους « κ α ί π ε ρ ί η θ ώ ν ωσαύτως
θεωρούσα
δέ τ ά ς έ ξ ε ι ς αί
έξεις.
μέν
προστιθείσα
κ α ί τ ά ς α σ κ ή σ ε ι ς , εξ ων π ρ ο ' ί α σ ι
Τσχουσι
δέν
Ι δ ι α ήδη τά ε κ ε ί θ ε ν τα
εκείθεν,
αί
λογικαί
έξεις
κ α ι γάρ μετά της
καί ύλης
πλείστα». Καμμία αρετή δέν έχει οιανδήποτε αξία, εάν
δέν μεταποιηθεί σέ πράξη. Ό πράττων άνθρωπος, όμως, δηλαδή άνεμου, Φαίνεται
ό πρακτικός άλλα
δέν
συνδέεται
ευρίσκεται άμεσα
υπό μέ
τόν
πτερύγων κόσμο.
ως οξύμωρο ή α ν τ ι φ α τ ι κ ό τό γεγονός ότι ό
Πλωτίνος θεωρεί τόν πρακτικό άνθρωπο ως ατελή καί τίς πράξεις του ως μολυσμό.
ΤΙ ερμηνεία τού Πλωτίνου
στηρίζεται στό γεγονός ότι κάθε πράξη αναφέρεται στά
189
εγκόσμια, ή θελκτικότητα των οποίων καί ή γοητεία των απολαύσεων
απειλούν
κάθε στιγμή νά τυλίξουν
δίχτυα τους τόν άνθρωπο. γεγοήτευται
καί
πας
«Διό ό του
καί
πάσα
πρακτικού
στά
πράξις βίος ·
κ ι ν ε ί τ α ι γάρ προς τ α ϋ τ α α θέλγει αυτόν»."
Ό
άντίπους τοϋ πρακτικού ανθρώπου ε ί ν α ι ό θεωρητικός^ δηλαδή ό θεωρών, ό όποιος ανυψώνεται επάνω άπό το αισθητό καί τείνει νά ομοιάσει προς τόν Θεό, ενώ ό π ρ α κ τ ι κ ό ς άνθρωπος, όσο ενάρετος, ομοιάζει προς τους αγαθούς ανθρώπους : « π ρ ο ς γ ά ρ τ ο ύ τ ο υ ς α ύ τ ώ , ου προς ανθρώπους σιςδέ
ή μεν
ώμοίωται άλλον είναι
αγαθούς
προς
ή ô μ'ο ί ω σ ι ς. Ό μ ο ί ω -
τούτους,
άπό του α υ τ ο ύ έ κ α τ έ ρ α .
είκόνι
Ή δε π ρ ο ς
ως π ρ ο ς π α ρ ά δ ε ι γ μ α » . ~ Ή ομοιότητα αυτή αποτέλεσμα
της ηθικής πράξεως καί
ομοιότητα εικόνας προς μία άλλη: είναι
ως ε ί κ ώ ν
είκόνα
τού
συνιστά
Ό αγαθός άνθρωπος
Πανάγαθου Θεού.
' Ομοιάζοντας
λοιπόν προς τους αγαθούς ανθρώπους, ομοιάζουμε προς εικόνα, ένώ με τήν θέαση, τήν θεωρία επιτυγχάνουμε τήν ομοιότητα προς τό πρότυπο, δηλαδή προς τόν ίδιο τόν Θεό.
26
Ή πράξη, κ α τ ά ταύτα, ε ί ν α ι ε ί κ ό ν α καί σ κ ι ά θεωρίας' ή πράξη ε ί ν α ι μία μορφή θεάσεως, θεωρίας καί επιχειρείται
ή πράξη
ικανότητα προς θεωρία.
εκεί
καί οπού δέν
υπάρχει
'Ακόμη ή πράξη αναφέρεται
καί ως είδωλο καί έκγονο, ένώ ή θεωρία κατευθύνεται προς τό α ι ώ ν ι ο πρότυπο, τήν πρωταρχή. Διατί, λοιπόν, εκείνος, ό όποιος θά.μπορούσε νά θεάται τό αληθινό, θά
190 ήρκειτο
πράττοντας
εις τό είδωλο τού αληθινού.
Γι'
αυτό ή πράξη, ή οποία έχει ως α ι τ ί α την έφεση γ ι ά γνώση καί σκοπό φιλόσοφο «Ταύτη
τήν θεωρία, χ α ρ α κ τ η ρ ί ζ ε τ α ι από τόν
ώς ασθένεια
ή αναπλήρωση
δη κ α ί τό γ ε ν ν η θ έ ν
της
θεωρίας.
υπ'αύτης
ασθενές
π α ν τ ά π α σ ι ν , ότι ασθενούσα ή θεωρία
ασθενές
θεώρημα
ποιεί-
άσθενήσωσι
έπεί
ε ί ς τό θ ε ω ρ ε ϊ ν ,
λ όγqυ
τήν
θεωρεϊν
τό ά λ η θ ι ν ό ν
έρχεται
καί
πράξιν
θεωρίας
ποιούνται... δυνάμενος
γάρ
προηγουμένως
Μ α ρ τ υ ρ ο ύ σ ι δέ κ α ί ο ι ν ω θ έ σ τ ε ρ ο ι
των π α ί δ ω ν ,
τάς
εϊδωλον
Τίς
καί
αληθινού;
προς
τό
σκιά
όταν
τού
οι
έπί
άνθρωποι,
μαθήσεις
καί
θεωρίας
άδυνάτως
έ χ ο ν τ ε ς έπί τ ά ς τ έ χ ν α ς κ α ί τ ά ς ε ρ γ α σ ί α ς κ α τ α 27
φέρονται».
Διότι ε π ι δ ι ώ κ ε ι τήν επίτευξη εκείνου, τό
όποιο ή ασθένεια της θεωρητικής δυνάμεως δέν παρέχει. Αυτό
σημαίνει
θεωρητική
ότι,
όταν
ο άνθρωπος έχει
δύναμη, στρέφεται
ασθενή
καί φέρεται προς τήν
πράξη, γ ι ά νά αποκτήσει εμμέσως μέ αυτή, όσα αμέσως θά κατακτούσε μέ τήν θεωρία : μέ τήν πράξη βλέπει άμυδρώς, μέ τήν θεωρία όρά σαφώς τό Αγαθό. Επομένως, καταλήγουμε, στό συμπέρασμα οτι οι
πολιτικές
ή πρακτικές ή φυσικές
αρετές
είναι
κατώτερες, ένώ οί λεγόμενες διανοητικές αρετές ε ί ν α ι ανώτερες ή υπεροχή της θεωρίας έναντι της πράξεως, τού θεωρητικού έναντι τού π ρ α κ τ ι κ ο ύ άνθρωπου επιβεβαι ώνεται άπό τόν μύθο τού Ηρακλέους, ό όποιος είχε τήν π ρ α κ τ ι κ ή αρετή καί αξιώθηκε νά γίνει
θεός, άλλα
191
επειδή δεν ήταν θεωρητικός αναγκάστηκε νά διατρίβει έν
μέρει
στον
ουρανό
καί
εν
μέρει
στον
« Χ ω ρ ί ζ ε ι ν δέ ε ο ι κ ε ν ό π ο ι η τ ή ς τ ο ύ τ ο έν θ ε ο ι ς κ α ί ό τ ι έν Ά δ ο υ έ μ έ ρ ι σ ε ν δή
πρακτικήν
αξιωθείς
δια
άρετήν
έχων
καλοκαγαθίαν
πρακτικός, άλλ'ού θεωρητικός
3.2
c
" Αδη. καί ο τ ι
δ Ό ύ ν...
Ηρακλής
θεός
είναι,
ότι καί ότι
ην...».
'\ί γνώση : ή δεύτερη βαθμίδα.
ΟΊ διανοητικές αρετές, οί όποιες μόνο τό όνομα
έχουν
κοινό
μέ τίς
καθόλου στό σώμα, δέν ε ί ν α ι
κατώτερες,
δέν
ανήκουν
α ι σ θ ή σ ε ι , αφού ή ψυχή
χωρίστηκε άπό κάθε σωματικό, καί δέν οφείλονται στά ήθη καί στην άσκηση, άλλα ε ί ν α ι νοήσει.
Κάτοχος των
διανοητικών αρετών ε ί ν α ι ό σοφός ή σπουδαίος - όπως τόν ονομάζει ό Πλθ)τϊνος- καί νοεί τόν πλήρως άπό τά πάθη καί τίς άλλες ενέργειες τοϋ σώματος απαλλαγμένο, τόν περιφρονοϋντα καί καταφρονοϋντα τά τόν πάντοτε προς τό ακρότατο αγαθό σμένο.
εγκόσμια,
προσανατολι
' Ο σπουδαίος, αυτόνομος καί αυτάρκης καί
ελεύθερος, ε ί ν α ι ευδαίμων, δ ι ό τ ι δέν έτερονομείται καί t
έτσι ανυψώνεται 'Ωστόσο,
έως τό θείον καί ενώνεται μέ αυτό.
ούτε ό σπουδαίος μπορεί νά ανέλθει όλη τήν
κλίμακα της εσωτερικής τελειώσεως, έάν δέν καταστεί απόλυτα θεωρητικός.
Ό σπουδαίος ε ί ν α ι τό υπόδειγμα
κάθε ψυχής, ή οποία πρέπει νά έχει ως καθήκον τούτο: νά αφήσει πίσω της τίς πρακτικές αρετές
καί νά γίνει
192
απόλυτα θεωρητική, αποκτώντας τίς διανοητικές αρετές, αφού ή πράξη έχει ως σκοπό τήν θεωρία : «'FI
άρα
29
π ρ ά ξ ι ς ένεκα θεωρίας κ α ι
θεωρήματος».
Τοϋτο δέν σημαίνει μόνο-ότι ή γνώση ε ί ν α ι βασική προϋπόθεση της πράξεως, άφοϋ χωρίς τήν γνώση ή πράξη ε ί ν α ι τυφλή
καί αυθαίρετη, άλλα
σημαίνει
άκόμή ότι ή πράξη καί γ ε ν ι κ ά ή πραγματικότητα ε ί ν α ι μία απλή καί ωχρή, φ α ι ν ο μ ε ν ι κ ή ' π ρ α γ μ α τ ι κ ό τ η τ α , άπό τήν φποία χ ρ ε ι ά ζ ε τ α ι φυγή.
'Ερευνώντας γ ι ά τά μέσα
αναβάσεως προς τό Έν ό Πλωτίνος θέτει τό ερώτημα γ ι ά τους τρόπους φυγής: «Τίς ούν ό τρόπος, τίς μηχανή πώς τ ι ς θεάσεται κάλλος άμήχανον οίον ένδον έν άγίοις ίεροϊς μένον ουδέ προϊόν εις τό έξω, ίνα τίς καί βέβηλος ϊδη;» 3
«Πατρίς δέ ήμϊν, οθενπερ ήλθομεν, καί πατήρ εκεί. Τίς ούν ό στόλος καί ή φυγή; Ου ποσί δ ι ά ν υ σ α ι»' Ι
Μέ πείσμονα συνοπτικότητα, δηλαδή στην «Πως
αυτή « Π ε ρ ί
καλοϋ»
άναξόμεθα;».
τών
πολιτικών
έννεάδα^ του διαπορεϊ :
"Ηδη αναλύθηκε
τρόπος, πού ε ί ν α ι ή άσκηση απόκτηση
διαλεκτικότητα
ô πρώτος
καί ή κάθαρση καί ή
αρετών
μέ
τίς
όποιες
θά
193
στραφεί ô άνθρωπος προς τήν γνώση:
την κατάκτηση
των διανοητικών αρετών, έχοντας πλήρη συνείδηση καί των πρακτικών καί των διανοητικών δυνατοτήτων του. Ό Πλωτίνος πιστεύει ότι όλοι οι άνθρωποι έχουν τήν Ικανότητα όχι
γνώσεως, αποκτήσεως γνώσεων,
όμως στον ϊδιο βαθμό.
Σε εύκολώτερη
εσωτερική
κ α λ λ ι έ ρ γ ε ι α καί τελείωση υ π ό κ ε ι ν τ α ι τρία κυρίως είδη ανθρωπίνων τύπων : ό μουσικός, ό ερωτικός καί φιλόσοφος.
Αυτοί ως κάτοχοι γνώσεων
ό
μπορούν νά
ολοκληρωθούν καί νά αναχθούν εκ τών κάτω καί νά αναπαυθούν στά πεδία τού ουράνιου Ε ί ν α ι , α. Ό μουσικός κατέχει τήν κατώτατη βαθμίδα γνώσεως : Ζει καί κ ι ν ε ί τ α ι μέσα στην αίσθηση καί τήν αντίληψη · εργάζεται με μνημονικές εικόνες τικότητα
δίδει
«άμυδραί
νοήσεις»,
κτηρίζονται αισθήσεις»."
δόξες, γ ι α τ ί
άπό
ενώ
τόν
οί
ή αληθινή πραγμα οι
αισθήσεις
είναι
εκεί νοήσεις χαρα
Πλωτίνο
ως
«εναργείς
Ό μουσικός, επιπλέον, επειδή ε ί ν α ι
προσδεδεμένος μέ τους ήχους καί τά « ν ε ύ μ α τ α » , δέν μπορεί νά εξέλθει άπό τό πάθος της μουσικής
καί
επομένως δέν οδηγείται σέ κάθαρση, ή οποία ε ί ν α ι ή « ε γ ε ρ σ ι ς εκ τών ά τ ο π ω ν ε ι δ ώ λ ω ν » /
ι
Έ τ σ ι ακούει
μέν εντόνως τους ήχους, άλλα ένωτίζεται ύπο-τονικά τίς μολπές τού ουρανίου πνεύματος. Τόν
δρόμο
προς
τήν
αλήθεια
ανοίγει
ή
καθαρή δ ι ά ν ο ι α καί ή καθαρή νόηση καί, κυρίως, ό σφοδρός έρως τού 'Αγαθού.
194
β. Ό ερωτικός κατά ταύτα ϊ σ τ α τ α ι σε εν α υψηλότερο επίπεδο από τόν κάθαρση.
μουσικό
καί
εγγίζει
τήν
απόλυτη
Ό έρως τοϋ καλοϋ, ή φιλία προς τό κάλλος
σημαίνει ταυτόχρονα απομάκρυνση από τά καί τ α ύ τ ι σ η μέ τά νοητά.
αισθητά
Έδώ, ό έρως ε ί ν α ι λήθη των
ωραίων σωμάτων καί μνήμη της η θ ι κ ή ς καί πνευματικής ο μ ο ρ φ ι ά ς · Πατήρ τοϋ έρωτος ε ί ν α ι ό Πόρος, δηλαδή οι ιδέες, οί όποιες προσδιορίζουν καί πληροϋν τήν κενή καθ'.εαυτή ΰλη · μητέρα του ε ί ν α ι ή Πενία, ή όποια νοσταλγεί τήν πλήρωση της δ ι ά των Ιδεών. Διά τοϋτο ό ερωτικός, ευρίσκεται
σε διαρκή ένταση καθώς στην
ψυχή του παλεύουν δύο σ τ ο ι χ ε ί α , τό θνητό καί τό αθάνατο, καθώς ό έρως κ ι ν ε ί τ α ι μεταξύ ουρανού καί γης. Ό ερωτικός καθαίρεται καθώς ξηραίνει κάθε ορμή προς τά γήϊνα καί φέρεται μέ νοσταλγία προς τό α ι ώ ν ι ο κάλλος.
Ή επιστροφή τής ψυχής προς τό Έ ν ή Αγαθό
μέσω τοϋ έρωτος συνίσταται στην εμφάνιση τοϋ ιδικού της κάλλους καί συνιστά υπέρβαση τοϋ λόγου, καθώς ή εμφάνιση αυτή τότε μόνο ε ί ν α ι δυνατή, όταν ή ψυχή απαλλαγεί άπό κάθε ρύπο καί ά-σχημία. είναι
τό
επίκτητο
κακό,
τό. όποιο,
α π ο π ε ι ρ ά τ α ι νά δικαιολογήσει
Ή ά-σχημία όχι
σπάνια,
ό λόγος επιχείρημα-
ι
τολογώντας.
' Η παρουσία τής ά-σχήμιας κάνει τήν
ψυχή ακόλαστη καί ά δ ι κ η καί ακάθαρτη' αποκρύπτει τήν ωραιότητα της'τήν κ α θ ι σ τ ά ανίκανη νά αντιληφθεί πόσο ωραιότερο ε ί ν α ι τό φως τής ο υ ρ ά ν ι α ς αρετής, ωραιότερο τοϋ
'Εσπέρου καί τοϋ Αυγερινού :
ωραίο,
πρόσωπο
όσο
τό
τής
δικαιοσύνης
καί
τόσο τής
195
σωφροσύνης : « μηδέ
ουδέ περί α ρ ε τ ή ς φέγγους
φαντασθεισι
οσύνης
καί
ως
καλόν
σωφροσύνης
τό
της
πρόσωπον,
τοις
δικαι
καί
ούτε
35
έσπερος ούτε κτήσει
τήν
Έ φ ο ς ούτω κ α λ ά . »
ωραιότητα του, πρέπει
Γιά νά επανα νά
καθαρισθεί,
δηλαδή νά αποθέσει όλη τήν α σ χ ή μ ι α , οπότε τότε μόνο μπορεί νά Ιδεί ή ψυχή τήν ϊ δ ι α τήν Ιδέα, νά γίνει καθαρός νους καί να γίνει δ ι α λ ε κ τ ι κ ή , γ.
'·, Ο φιλόσοφος
ευρίσκεται
σέ
είναι,
κατά
συνεγγισμό
σειρά,
μέ
τό
εκείνος,
' Αγαθό
πού
καί
ή
δ ι α λ ε κ τ ι κ ή - τό πιό πολύτιμο μέρος της φιλοσοφίας, γ ι α τ ί ως επιστήμη κάνει λεπτότατες δ ι α κ ρ ί σ ε ι ς εννοιών, γενών, κατηγοριών - διατρέχει όλο τό βασίλειο
τών
' Ιδεών άπαλλάσσουσα τήν ψυχή από τήν πλάνη της αίσθήσεως καί της δόξης καί ένιδρύει τό κατοικητήριό της στό νοητό καί τό « ψ ε ύ δ ο ς ά φ ε ί σ α » διατρίβει «έν τω λ ε γ ο μ έ ν ω α λ η θ ε ί α ς π ε δ ί ω » . '
1
Ό δ ι α λ ε κ τ ι κ ό ς τείνει προς τήν αληθή γνώση καί οδηγεί παρέχοντας αληθή γνώση τήν ανθρώπινη ψυχή σέ απόλυτη ταυτότητα καί
ενότητα.
Τοιουτο
τρόπως, όμως, ό άνθρωπος φτάνει σέ αυτογνωσία : ή ψυχή έπαναδιπλούται καί επιτυγχάνει; τήν επιστροφή στον ι
εαυτό της, τήν αναθεώρηση καί μέσω αυτής τήν θέαση τού 'Αγαθού. Ό φιλόσοφος ως συν-οπτικός
υπερβαίνει
τόν λόγο καί τίς αντιθέσεις καί θεάται τό Πρώτο ή 'Αγαθό. Τό έράν μεταβάλλεται σέ ό ρ ά ν ό λόγος γίνεται « ο ψ ι ς » τού Αγαθού «
μέν
ô Ì 7
δ ι α λ ε κ τ ι κ ό ς ό δέ μή ο υ »
γάρ
συνοπτικός
196
3.3 Ό έρως τον Αγαθού : ή τρίτη βαθμίδα.
' Ο έρως του ' Αγαθοί) σημαίνει τό ύψιστο πνευματικό κάλλος καί τόν αγώνα κατακτήσεως του. Ό εξωτερικός οφθαλμός πρέπει νά κλείσει, γ ι ά να ιδεί τό έσω όμμα τό γλυκύκατο καί αληθινό φως τοϋ απολύτου. Τό 'Αγαθό ως ύψιστο κάλλος ε ί ν α ι άρρητο, δεν συλλαμβάνεται με τόν νού καί δεν εκφράζεται με τόν λ,όγο. Άλλωστε ô έρως τοϋ Αγαθού κ α θ ι σ τ ά περιττή τήν παρουσία τού λόγου. Τό Αγαθό μένει πάντοτε μέσα στά
ιερά
άδυτα ασύλληπτο
αμύητους καί τους βέβηλους.
καί
αθέατο
άπό
τους
Χωρίς τήν έφεση τού
Αγαθού, ή ψυχή γίνεται βέβηλη ή ί δ ι α καί ύπολαμβάνει τό αισθητό αγαθό ως αληθινό καί εν οσω έρχεται προς αυτό, κατευθύνεται σε σκοτεινά καί άτερπή βάθη, στίς λαμπηδόνες καί στίς σκιές.
Άπό εκεί ô έρως τού ωραίου
καί τού Αγαθού τήν έπανάγει προς τό κάλλος τού απολύτου, τό πραγματικό, τό άφθιτο καί τό άπειρο. Τήν συνηθίζει σ ι γ ά - σ ι γ ά στην ήμερη όψη καί θέα τού Αγαθού. Η υπερβάσα τόν
λόγο
ψυχή
βλέπει
δχι
λογιζόμενη, άλλα θεώμενη τά καλά επιτηδεύματα, τά ι
καλά έργα όχι οσα οι τέχνες δημιουργούν, άλλα οσα οι ι
καθαρμένοι κατασκευάζουν, ή ί δ ι α ή ψυχή
γίνεται
τώρα αγαθή καί ωραία. Ά ν δέν ε ί ν α ι ωραία καί αγαθή, δεν θά έδύνατο ν ά θεασθει τό απόλυτο ή Αγαθό. ' Επομένως, μόλις ή ψυχή καταστεί ωραία, δηλαδή αγαθή, θεόμορφη καί μονωθεί άπό τίς επιθυμίες
197
της καί απαλλαγεί από τα πάθη της, μεταβάλλεται σε 'Ιδέα καί
καθαρό Νού, πού την διαποτίζει ή αγαθή
δύναμη του έρωτος. * « μ ο ν ω θ ε ϊ σ α άς
διά
τό
σώμα
έχει
δε
τών
άπαλλαγεισα καθαρθεισα
ά
έχει
φ
μεν
άγαν
επιθυμιών, προσωμίλει,
άλλων
παθών
σωματωθεισα,
μ ό ν η τό α ί σ χ ρ ό ν τό π α ρ ό ν τ η ς ε τ έ ρ α ς
καί
μείνασα φύσεως
άπαν άπεκάθητο»' . Ί
4. Ή ά φ ι ξ η ώς εκβολή ε ί ς τά πεδία τού Ε ν ό ς .
' Η
ψυχή, τώρα, έχει φθάσει σέ απόλυτη
υπέρβαση τοϋ λόγου'
έχει αφήσει πίσω της δόξες καί
πάθη, συναισθήματα καί βουλήσεις, α ι σ θ ή σ ε ι ς καί αντιλήψεις,
νοήσεις
καί
φαντάσματα, γνώσεις
καί
γνώση' ακόμη καί ή αυτογνωσία έχει ύπερβαθεϊ άπό τό άκτινοβόλο φως τού Αγαθού. Έ ν α άρρητο μ υ σ τ ι κ ι σ τ ι κ ό βίωμα τήν οδηγεί στην έκ^σταση.
Ή
έκ-σταση ε ί ν α ι
βυθισμός στά πεδία τού όντος καί δέν έχει καμμία σχέση μέ φάρμακα καί βότανα, μέ μαγγανείες καί μαγείες με γοητείες
καί
παραληρήματα,
μέ
καταληψίες
καί
κ α τ α σ τ ά σ ε ι ς λήθαργου, μέ ενθουσιασμούς καί όργια, μέ αποκρυφισμούς
καί
θεοσοφίες,
μέ
υπνώσεις
καί
θεογνωσίες, μέ π α ρ ά ν ο ι α καί θεογνωστικές υστερίες. Ή πλωτινική έκ-σταση ε ί ν α ι : « τ ρ ό π ο ς τ ο ύ Ιδείν,
έκστασις
αυτού
καί έφεσις
περινόησις
προς
καί
άπλωσις
καί
προς άφήν καί έφαρμογήν».
έπίδοσις
στάσις
καί
Μέ τήν μυστική
έκσταση αποκαλύπτεται ή βαθύτατη ουσία τού «έσω άνθρωπου,
τού
homo
interior.
Με
την
έκσταση
υποκείμενο καί αντικείμενο, νοούν καί νοούμενο, θεωρών καί θεωρούμενο, νους
καί ιδέες γίνονται ταυτόσημες :
δεν υ φ ί σ τ α τ α ι καμμία μορφή νοητικής κινήσεως, έστω καί ώς νόησις νοήσεως κατά τήν α ρ ι σ τ ο τ ε λ ι κ ή έκφραση. Ή ψυχή τού ανθρώπου α ί ρ ε τ α ι υπεράνω κάθε επιθυμίας, κάθε θυμού κάθε διακρίσεως, κάθε διαφοράς: « Ή ν
δε
εν κ.αί α υ τ ό ς δ ι α φ ο ρ ά ν εν α ύ τ ω ο ύ δ ε μ ί α ν π ρ ο ς εαυτόν έκινεϊτο
έχων
ούτε
κατά τά
π α ρ ' α ύ τ ω , ου
άλλα·
θυμός,
ουκ
ου
γάρ
τι
επιθυμία
άλλου παρήν αύτω ά ν α β ε β η κ ό τ ι » . 'Ακολουθεί ή πλέον ουσιώδης, ίσως, φράση καί εκ των πενήντα τεσσάρων έργων τού Πλωτίνου : « ά λ λ ' ουδέ λόγος ουδέ τ ι ς ν ό η σ ι ς » Στην κατάσταση της μυστικής έκ-στάσεως δέν έχει ισχύ ούτε ό λόγος, ούτε ή νόηση, καμμία γνώση καί καμμία επιστήμη.
Π ρ ό κ ε ι τ α ι γ ι ά έναν εύδαίμονα βίο,
γ ι ά έναν άνήδονο βίο,
τήν έμπραγμάτωση τού οποίου
κ α θ ι σ τ ά δυνατή ή άφιξη της ψυχής καί ή εκβολή της στους μυστικούς
κόλπους τού Ε ί ν α ι .
' Η απόλυτη
ενότητα έχει επιτευχθεί, ô άνθρωπο'ς δέχτηκε τό αληθινό j
φως καί ή ψυχή του άνα-λύθηκε στην μυστική έκσταση καί απώλεσε τήν σαφήνεια καί τήν αυτοσυνειδησία της. Ή μυστική έκσταση μπορεί νά ορισθεί ώς εκβολή τού ε ί ν α ι της ψυχής μέσα στό ε ί ν α ι τού θείου, «ώς τ ο ύ . π ά ν τ η α π λ ο ύ ε ι ς τό
φυγή
π ά ν τ η α π λ ο ύ ν » ή κατά
199
έναν άλλο τρόπο
του Πλωτίνου
«ως
φυγή
μόνου
πρός μόνον.» "Η ψυχή κατέστη παντελώς απλή καί μόνη, διότι
υπερέβη
τά
πάντα,
διότι
ακολούθησε
λυτρωτική επιταγή τοϋ Πλωτίνου « ά φ ε λ ε
τήν
πάντα»
:
αφαίρεσε όλα, άφησε τά πάντα πίσω σου, προκειμένου νά φτάσεις σέ « χ ο ρ ε ί α ν
ε ν θ ε ο ν » , όπου « κ α θ ο ρ φ
πηγήν
δέ ν ο υ ,
μεν
ζωής, π η γ ή ν
αρχήν
άγα'θοϋ α ι τ ί α ν , ρ ί ζ α ν ψυχής.» '
οντος,
Ή καθόραση, ή
θέα σημαίνει τήν υπέρβαση του λόγου, τήν άφιξη στην απόλυτη ευδαιμονία, χωρίς επιστήμη, άνευ αποδείξεων καί
πίστεων,
«πέραν
διαλογισμού», εστίν
ουκ έτι
«τό
δέ
λόγος,
τοϋ Ιδεί ν
αλλά
τής
ψυχής
τό
έορακός
καί
μείζον
λόγου
·>
καί
47
ε π ί τω λ ό γ ω ώ σ π ε ρ κ α ί τό
όρώμενον».
"Οπως, λοιπόν, τό όρώμενο, δηλαδή τό "Εν ή Πρώτο ή Αγαθό υπερβαίνει τόν λόγο, καθ "ο άρρητο καί ανέκφραστο, έτσι καί ό ορών, δηλαδή ή καθαρθείσα, λυτρωθείσα καί έν έκστάσει
ευρισκομένη
ψυχή δέν
χ ρ ε ι ά ζ ε τ α ι τόν λόγο, άφοϋ ή μυστική θέα ε ί ν α ι κάτι μείζον τοϋ λόγου. Ι
Ή λογική ενέργεια σημαίνει τήν παρουσία
δυ'ίσμοϋ, δύο πραγμάτων: ενός πού νοεί καί τοϋ άλλου πού ν ο ε ί τ α ι , όμως ή μυστική εκστασηιώς υπέρβαση τοϋ λόγου ε ί ν α ι μόνο αύτοϋ
είναι... « ά π λ ω σ ι ς
καί εφεσις
πρός άφήν καί
π ε ρ ι ν ό η σ ι ς πρός έφαρμογήν».
καί
έπίδοσις
στάσις
καί
200
Ή έκσταση ως άπλωση σημαίνει την απουσία κάθε δυϊσμοϋ, τήν
απόλυτη ενότητα
καί την
άκρα
απλότητα : ή ί δ ι α ή ονομασία του "Οντος ως 'Ενός αποκλείει κάθε δυϊσμό. Ή έκσταση ως επίδοση σημαίνει τήν απόλυτη παρά-δοση της ψυχής καί τής ουσίας της στίς αγκάλες τοϋ Ενός. Ή έκσταση ως έφεση προς αφή έχει 'τήν έννοια τής άρσεως κάθε άπό-στάσεως μεταξύ ψυχής καί "Οντος. ήσυχ,ία
καί
συγχώνευση
Ή έκσταση ως στάση ε ί ν α ι ή άκρα
ηρεμία,
ή
διάλυση
τής
ψυχής
καί
ή
της μέ τό " Εν καί τέλος ή έκσταση ως
περινόηση προς εφαρμογή ε ί ν α ι ό απόλυτος βυθισμός μέσα στό Ό ν καί ή ταύτιση του μέ αυτό. * * * ΦΦΦΦΦΦΦΦΦΦΦΦΦΦ
Ό έν έκστάσει τελών άνθρωπος ε ί ν α ι κατά τόν
Πλωτίνο
νοητού,
«ήγλαίσμένος,
καθαρός,
φωτός
ά β α ρ ή ς,
κούφος,
πλήρης Θεός
γενόμενος». Θεός γενόμενος !
Ό άνθρωπος γεννάται καί
ά ν α γ ε ν ν ά τ α ι έν τω Θεω, ό Θεός, όμως, κ ε ί τ α ι πέραν από κάθε γέννηση : άΐδιος, μακάριος, πανευδαίμων. Γ ι ' α υ τ ό καί τήν ψυχή συγκλονίζει ο πόθος των ουρανών καί ό Ιμερος τής λυτρώσεως ! ι
ι
201
ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ ΚΕΦΑΛΑΙΟΥ
ΕΚΤΟΥ
Ι . Π λ ω τ . Έ ν ν . IV 8 (6) 1,8
2. Π λ ά τ . Σ ο φ ι σ τ ή ς , 246d 4-6: «Τό γ ε ν ό μ ε ν ο ν αεί γέγονεν όλον. ώστε ο ύ τ ε ο ύ σ ί α ν ο ύ τ ε γ έ ν ε σ ι ν
ως ο ύ σ α ν
δεί
προσαγορεύειν
τοις
μήν
τιΘέντα».
τό
εν
ή τό
όλον
εν
ούσι
' Ο ορός γ ι α γ α ν τ ο μ α χ ί α περί της ο υ σ ί α ς
ε υ ρ ί σ κ ε τ α ι επίσης στον « Σ ο φ ι σ τ ή » , 246α 3-6: «Καί μήν έοικε
γε
εν
αύτοϊς
γιγαντομαχία
τις
διά
την
ά μ φ ι σ β ή τ η σ ι ν περί της ο υ σ ί α ς προς α λ λ ή λ ο υ ς » .
3. Πλωτ. Έ ν ν . V 1 (10) 1,1-3.
4. VI (10) 1, 3-5.
Περί τ ό λ μ η ς α ν α φ έ ρ ε ι ò κ α θ η γ η τ ή ς
Χρόνης Ν. στό « Ο ι μ ε τ α σ χ η μ α τ ι σ μ ο ί τ η ς φ ι λ ο σ ο φ ί α ς από
των
ελληνιστικών
χρόνων
μέχρι
καί
τών
π ρ ω τ ο χ ρ ι σ τ ι α ν ι κ ώ ν » , . ' Α θ ή ν α 1988, σσ. 278 κ. εξ.
5. Πλωτ. Έ ν ν . IV 8(6)7, 17-18 ι
6. Ill· 1 (3) 1, 1-κ. εξ. Σ ' α ύ τ ή τ ή ν έ ν ν ε ά δ α ο
Πλωτίνος
α ν α π τ ύ σ σ ε ι τίς α π ό ψ ε ι ς του γ ι ά τ ή ν α'ιτία καί τίς έσχατες γνωστικών.
αιτίες
καί
επιτίθεται
εναντίον
τών
202
7. V
1(10)1,
17-18.;
θαυμάζεται
«"Αμα,
γάρ
διώκεται
άλλο
κ α ί τό θ α υ μ ά ζ ο ν κ α ί διώκον
καί
ομολογεί
χείρον ε ί ν α ι »
8. Πλωτ. 'Ενν. V 1(10) 1, 3-5
9. ΙΠ'7(45) 11, 15-20.
Στην ε λ ε υ θ ε ρ ί α τ η ς
αναφέρεται διεξοδικά
βουλήσεως
ο Gollwitzer στό έργο του « Ή
δ ι δ α σ κ α λ ί α του Πλωτίνου σ χ ε τ ι κ ά με τ ή ν
ελευθερία
της βουλήσεως». Α θ ή ν α 1915. Gollwitzer, Th.: Plotins Lehre
von
dr
Willensfreiheit,
Prog.
Kempten
U.
Kaiserslautern, 1915.
10. Πλωτ. Έ ν ν . VI 9 (9) 9, 33-35.
11. V 3(49) 17, 33-34 « φ ω τ ι σ θ ε ϊ σ α δε έ χ ε ι , δ έ ζ ή τ ε ι , καί τοϋτο τό τέλος τ ά λ η θ ι ν ό ν ψ υ χ ή . . . » βλ. Δ. Κούτρα, « Ή έ ν ν ο ι α του φωτός ε ι ς τήν α ι σ θ η τ ι κ ή ν του Πλωτίνου», ' Α θ ή ν α 1968.
12.III 2(47) 3,31-33.
Περί τ η ς εφέσεως του ά γ α θ ο ϋ Βλ.
κ α ί 14(46)6,17 · III 5(50) 9,40 · 3 , 3 7 . 1 6 ( 1 ) 7 , 1 - 6 · 1,13· 1,18·
III 2(47) 4,21·
1,12·
III 8(30)
VI 7(38) 19, 1-5. 26,6· 27,4 2 6 · VI 8(39)
Ι 7(54) 1,14 ·
III 9(13) 9,4 · III 5(50) 6,29 ·
1116(26)11,32· 1-3.
III 5(50) 1,64·
V 5(32) 12,6
17(54)
4,14·
7,28. 9,52 ·
V 6(24) 5,9 · VI 7(38) 19,
203
13. Πλωτ. Έ ν ν . Ι 6 (1) 7, 1-13.
14. Ι 8 (51) 13, 21-25. Β λ κ α ί Ι 6(1) 5,44 ·
Ι 6 (1) 6,4-5 ·
18(51) 13,. 17-18· VI 7 (38) 31, 24-27·
'Επίσης
Βλ.
Πλάτωνος «Φαίδων» 69 C2-7: «Καί κ ι ν δ υ ν ε ύ ο υ σ ι
καί
ο ι τ ά ς τ ε λ ε τ ά ς ή μ ϊ ν ο ύ τ ο ι κ α τ α σ τ ή σ α ν τ ε ς ου φ α ύ λ ο ι είναι,
α λ λ ά τφ
αμύητος βορβόρω
καί
δντι πάλαι αίνίττεσθαι
άτέλεστος
κείσεται,
εις δέ
ò
" Α ιδού
δ τ ι δς αν
άφίκηται
κεκαθαρμένος
τε
εν καί
τετελεσμένος έ κ ε ί σ ε ά φ ι κ ό μ ε ν ο ς μ ε τ ά θεών ο ι κ ή σ ε ι » :
15. V 5(32) 8, 3-7' Πρβ. κ α ί III 8(30) 6,26-30 II 8 (30) 10,7' 13(20) 4,-16-17- 1117(45) 12,11.
16. Ι 6 (1)9, 8-15.
« . . . ο ί α π ο ι η τ ή ς α γ ά λ μ α τ ο ς , δ δει
κ α λ ό ν ε ί ν α ι γ ε ν έ σ θ α ι , το μέν α φ α ι ρ ε ί , τό δέ άπέξεσε, τό δέ λ ε ί ο ν , τό δέ κ α θ α ρ ό ν έποίησε, έως έδειξε κ α λ ό ν επί τ φ ά γ ά λ μ α τ ι πρόσωπον, οΰτω κ α ί συ α φ α ι ρ ε ί δ σ α περιττά καθαίρων
καί
απεύθυνε
έργάζου
δσα
είναι
σκολιά, λαμπρά
δσα καί
σκοτεινά μή
παύση
τ ε κ τ α ί ν ω ν τό σόν ά γ α λ μ α , έως αν έ κ λ α μ ψ η σοι αρετής ή θεοειδής άγλαΐα, εως;άν ιδης
της
σωφροσύνην
έ ν ^ γ ν ζ ο βεβώσαν βάθρω». j ι
17.Πλωτ. Έ ν ν . Ι 6 (1) 9,15.
18.Πλάτ. «Γοργίας»,
491 ε κ α ί « Π ο λ ι τ ε ί α »
κ α ί Π λ ά τ . Φίληβος, 58 cl .
348
cl2
Πρβ.
204
19.Πλωτ. Έ ν ν . Ill 6(26) 2,8-11
.
20.1 6(1) 6,12-13
21. Π λ ά τ ω ν ο ς «Μενέξενος» 247α: « Π α σ ά τε χωριζόμενη
δικαιοσύνης
καί
της
επιστήμη
άλλης
αρετής
πανουργία, ου σοφία φ α ί ν ε τ α ι » . Ί
2 2 . ' Α ρ ι σ τ ο τ έ λ ο υ ς , « Η θ ι κ ά Ν ι κ ο μ ά χ ε ι α » , 1178"
23.Πλωτ. Έ ν ν . Ι 6(20) 6,5-8
24.Πλωτ. Έ ν ν IV 4(28) 43, 18-20 25. Ι 2(19) 7, 27-20.
Πρβ. κ α ί Ι 2 (19) 2,3-6: «...εκεί δε
ο ί ο ν ά ρ χ έ τ υ π ο ν δν ο υ κ α ρ ε τ ή , έ π ι σ η μ η ν ά μ ε ν ο ι ως ή ομοίωσις δ ι τ τ ή ' κ α ί ή μεν τ ι ς τ α ύ τ ό ν εν τ ο ι ς ο μ ο ί ο ι ς α π α ι τ ε ί , δ σ α επίσης ο μ ο ί ω τ α ι από τ ο υ α υ τ ο ϋ »
26. Ι 2(19) 7,26-20' Πρβ. κ α ί Ι 2(19) 1,23-271 2(19) 3,1. 5,2. IV, 3(27) 10,35.
27.
Ill
8(30)
υστερούντες
4,29-32
καί
43-47. , Ο ι
παίδες τρέπονται
προς
πνευματικά χειρωνακτικές
ε ρ γ α σ ί ε ς κ α ί τίς χ ε ι ρ ο τ ε χ ν ί ε ς , γ ι α τ ί δεν ε ί ν α ι ι κ α ν ο ί γ ι ά θεωρητικές συλλήψεις. του
Πλωτίνου
Μέ τ ή ν δ ι α π ί σ τ ω σ η α υ τ ή
ταυτίζονται
καί
οι
θέσεις
τής
205
σύγχρονης
παιδαγωγικής.
α π ο κ λ ι ν ό ν τ ω ν παίδων»
Βλ.
«Ψυχοπαιδαγωγική
Λ. Σ. Σ τ α ύ ρ ο υ , ' Α θ ή ν α
1985
σσ. 336 κ.εξ.
28. Ι 1 (53) 12, 30-39.
Πρβ. κ α ί ' Ο μ ή ρ ο υ
'Οδύσσεια,
Λ 601-606 : « Τόν δε μ ε τ ' ε ' ι σ ε ν ό η σ α βίην Ή ρ α κ λ ή ε ί η ν , ε'ίδωλον. α υ τ ό ς δε μ ε τ ' ά θ α ν ά τ ο ι σ ι θ ε ο ϊ σ ι ν εν θ α λ ί η ς κ α ί έ χ ε ι κ α λ λ ί σ φ υ ρ ο ν μεγάλοιο καί
τέρπεται
"Ηβην παίδα
"Ηρης Χρυσοπεδίλου.
κ λ α γ γ ή νεκύων ην οιωνών ως, π ά ν τ ο σ '
Διός
' Αμφί δε μεν ατυζομένων»
Τότε ε ί δ α τό φ ά ν τ α σ μ α του ξ α κ ο υ σ τ ο ύ Ή ρ α κ λ έ α , πού χ α ί ρ ε τ α ι μ ε σ ' σ τ ' α γ α θ ά με τ ο υ ς ο υ ρ ά ν ι ο υ ς όλους κ ι ' α π ό χ τ η σ ε γ υ ν α ί κ α του τήν
κρουσταλλόποδη
" Ηβη,
κόρη τ η ς χ ρ υ σ ο σ ά ν τ α λ η ς της 'Ήρας κ α ί τού Δία. Γύρω του α χ ο ύ σ α ν ο'ι ν ε κ ρ ο ί σ ά ν τ ά π ο υ λ ι ά πού
ολούθε
πετούν
οτι
περίτρομα».
Είναι
αξιοσημείωτο
ο
Π λ ω τ ί ν ο ς σ υ χ ν ά κ ά ν ε ι χ ρ ή σ η των στίχων τού 'Ομήρου, όπως εδώ, γ ι ά ν ά δείξει τήν υ π ε ρ ο χ ή τού θ ε ω ρ η τ ι κ ο ύ βίου.
29. III 8(30) 6, 1-2.
Πρβ. κ α ί III 8(30) 6,10. 13-15 III 8(30)
7,2 · 8, 1-3 · 11. 26-30. IV 3(27)4,35 20.; VI 2(43) 6,
18-20
IV 4(28) 44,1 . 16-
Ι 8(35) 13,15· III 8(30) 1,14-18··
3,1-3. 6-14. 19-20. ι. 30. Πλωτ. Έ ν ν ! Ι 6(1) 8,1-3
206
31. I 6(1) 8, 21 - 22. Πρβ. κ α ί I 2 (19) 1, 1-4 · 12 (19) 3,5-10" I 8(51) 6,10 · IV 4(28) 20,12 IV 8(6) 5,5-7 • VI 9(9) 9, 23. 11, 48-51.
Περί φ υ γ ή ς , Π λ α τ . « Θ ε α ί τ η τ ο ς » ,
176
Β:
« Φ υ γ ή δε ομοίωσις Θεζο κ α τ ά το δ υ ν α τ ό ν ομοίωσις δε δ ί κ α ι ο ν κ α ί ο σ ι ο ν μ ε τ ά (ρρονήσεως γ ε ν έ σ θ α ι » .
32. ΓΤλωτ. Έν.ν. Ι 6(1) 8,17
33. ,VI
7(38)
7,
άμυδροτέραν
25-30 ουσαν
:
«καί της
τήνδε έκεϊ
τήν
αισθησιν
αντιλήψεως,
ην
ο ν ο μ ά ζ ο μ ε ν α ι σ θ η σ ι ν , ό τ ι σωμάτων ην, έ ν α ρ γ ε σ τ έ ρ α ν ε ί ν α ι ' καί έλαττόνως,
δ ι ά τοϋτο καί
καί τοϋτον
έλαττόνων
αισθητικόν,
άντιληπτικόν
ότι
εικόνων
ε κ ε ί ν ω ν ώστε ε ί ν α ι τ ά ς α ι σ θ ή σ ε ι ς τ α ύ τ α ς ά μ υ δ ρ ά ς ν ο ή σ ε ι ς , τ ά δε ε κ ε ί ν ο ή σ ε ι ς ε ν α ρ γ ε ί ς α σ θ ή σ ε ι ς » .
34.III 6(26) 5, 23-26: «Του δε π α θ η τ ι κ ο ύ ή μεν κ ά θ α ρ σ ι ς ή ε γ ε ρ σ ι ς εκ των άτοπων ειδώλων κ α ί μή ο ρ α σ ι ς , τό δε χ ω ρ ί ζ ε σ θ α ι τ η μή π ο λ λ ή ν ε ύ σ ε ι κ α ί τ η περί τ ά κάτο) μή φ α ν τ α σ ί α » .
35. Ι 6 (1) 4, 9-12.
" Ενα
α π ό ,τά χ ω ρ ί α
στό
οποίο
δ ι α φ α ί ν ε τ α ι ο έ ν τ ε χ ν ο ς λόγος, π α ρ ' δ λ η τήν γ λ ω σ σ ι κ ή ιδιομορφία,
ικανή,
ωστόσο,
π ο ι κ ι λ ί α των ε ν ν ο ι ο λ ο γ ι κ ώ ν
νά
αποδώσει
τήν
άποχρώσεο^ν, ιδίως όταν
ο φ ι λ ο σ ο φ ι κ ό ς λόγος γ ί ν ε τ α ι δ ύ σ λ η π τ ο ς .
207
36.1 3 (20) 4, 1-10, «Παύσασα δε της περί τό αισθητόν πλάνης ένιδρύει τω νοητω κ ά κ ε ΐ την πραγματείαν έχει τό ψευδός άωεϊσα εν τφ λεγομένω αληθείας πεδίω τήν
ψυχήν
τρέφουσα, τη
διαιρέσει
τη
Πλάτωνος
χρωμένη μεν καί ε ι ς δ ι ά κ ρ ι σ ι ν των ειδών, χρωμένη δε καί ε ι ς τό τί έστι,'χρωμένη δέ καί επί τά πρώτα γένη, καί τά εκ τούτων νοερώς πλέκουσα, έως αν διέλθη παν τό
νοητόν,
καί
άνάπαλιν
άναλύουσα, ε ι ς
ο
αν
έπ'άρχήν έλθη».
37.Πλάτωνος
«Πολιτεία»,
537
c cl
" .
Πρβ.
καί
«Πολιτεία», 287α 2 " 4 καί «Φαίδων», 79α 1 " 4 .
Πλάτ. ' Επίσης
Πλωτ. Ένν. Ι 3(20) «Περί διαλεκτικής».
38.Τήν
αγαθή δύναμη τού
έρωτος
ο Πλωτίνος
αναλύει σέ πολλά έργα του, όπως στις
τήν
' Εννεάδες
«Περί τού καλού» Ι 6(1), «ότι ουκ έξω τού νού τά νοητά» V5(32) καί «περί έρωτος III 5(50).
39.Πλωτ. Ένν. Ι 6(1) 5, 53-5.6.
40VI 9(9) 11, 22-25. Πρβ. καί V 3(49,) 7,13-15 VI 3(44) 2,20. VI 7(38)17,40. ' Ως προς τήν
έκσταση
ò Πλωτίνος
ι
επηρεάστηκε από τόν Φίλωνα, πού προσδιορίζει αυτήν ως γνώση τού θεού, έξοδο τού ανθρώπου από τόν εαυτό του
καί
Πλωτίνος αποξένωση
εγκατάλειψη εννοεί, της
κάθε
όμως, ψυχής
ατομικότητας.
τήν από
έκσταση κάθε
c
Ο
ως
τήν
δική
της
208
δραστηριότητα
καί
την
προσδιορίζει
ως
μία
κατάσταση κατά την οποία ο νους, τό λογικό πρέπει νά σ ι γ ά σ ε ι .
Βλ. καί W. WINDELBAND, « ' Ε γ χ ε ι ρ ί δ ι ο
'Ιστορίας της Φιλοσοφίας» Α'Τόμος, Mop φ. ίδρυμα Έθν. Τραπέζης, 'Αθήνα 1980. σσ. 264 κ.εξ.
41.Πλωτ. Ένν. VI 9(9) 11, 8-10
42.έν·θ. άνωτ.
43. "Ο άνήδονος βίος κατά τόν Πλωτίνο ε ί ν α ι ò χωρίς ηδονές βίος, ό χωρίς πάθη άτρεμής βίος, από τόν όποιον
απουσιάζουν
οι
επιθυμίες
καί
οι
συγκινήσεις, ακόμη καί ο λόγος καί ή νοήση, γ ι α τ ί ή ΰπαρξη νοήσεως δηλοϊ κάποια κίνηση μέσα
σ'έναν
εντελώς ακίνητο χώρο τοϋ πνεύματος. VI 9(9)11, 48-51: «Καί ούτος Θεών καί ανθρώπων θείων καί εύδαιμόνων βίος, απαλλαγή τών άλλων τών τήδε, βίος άνήδονος τών τήδε...».
44.VI 9(9) 11, 50-51. Περί φυγής βλ. άνωτ. σημ.31.
45.V!3(49) 17,37. Ή φράση αυτή πού ε ί ν α ι τό τέλος της ι
σημαντικής
έννεάδος
«
Περί
υποστάσεων καί τού έπέκεινα»
τών
γνωριστικών
i
ευρίσκεται καί στον
Μάξιμο τόν Τύριο (143, 15 HOB): «άφελε τω λόγω τήν περιβολή ταύτην καί τήν άσχολίαν τών οφθαλμών».
209
46.Πλωτ. Έ ν ν . VI 9(9) 9,1-2
47.VI 9(9) 10, 4-9
48.VI 9(9) 11', 22-25
49.VI 9(9), 58-59
Ί
ΠΙΝΑΚΕΣ Ι. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΟΣ ΠΙΝΑΚΑΣ Α ' . Πηγές
α '. Πλωτίνου
Έννεάδες
16(1)
περί τοϋ καλοϋ
IV 7(2)
περί αθανασίας ψυχής
III 1(3)
περί ειμαρμένης
IV 2(4)
περί ουσίας ψυχής β '
V 9 (5)
περί νοϋ καί των Ιδεών καί τοϋ οντος
IV 8(6)
περί της είς τά σώματα καθόδου της ψυχής
V 4 (7)
πώς από τοϋ πρώτου τά μετά τό πρώτον καί περί τοϋ ενός
IV 9(8)
εί πάσα ι α ί ψυχαί μία
VI 9(9)
περί τάγαθοϋ ή τοϋ ενός
VI (10)
περί των τριών αρχικών υποστάσεων
V2 (11)
περί γενέσεως καί τάξεως τών μετά τό πρώτον
114(12)
περί τών δύο υλών
ΙΙΙ9 (13)
επισκέψεις διάφοροι
II 2(14)
περί της κυκλοφορίας :
1114(15)
περί τοϋ είληχότος ημάς δαίμονος
Ι 9 (16)
περί ευλόγου εξαγωγής
II 6 (17)
περί ποιότητος
V 7 (18)
περί τοϋ εί καί τών καθέκαστα είσίν είδη
Ι 2 (19)
περί αρετών
Ι 3 (20)
περί διαλεκτικής
211
IV 1 (21)
περί ουσίας ψυχής α '
VI 4(22)
περί τοϋ τό ον εν καί ταύτόν ον άμα παντα χού ε ί ν α ι δλον α '
VI 5(23)
περί τοϋ τό ον εν καί ταϋτόν δν άμα παντα χού ε ί ν α ι όλον β '
V6 (24)
περί τοϋ τό έπέκεινα τοϋ οντος μή νοείν καί τί τό πρώτως νοοϋν καί τί τό δευτέρως.
II 5 (25)
περί τοϋ δυνάμει καί ενεργεία
III 6(26)
περί της άπαθείας των ασωμάτων
IV 3(27)
περί ψυχής αποριών α '
IV 4(28)
περί ψυχής αποριών β '
IV 5(29)
περί ψυχής αποριών γ ' ή περί όψεως
1118(30)
περί φύσεως καί θεωρίας καί τοϋ ενός
V 8(31)
περί τοϋ νοητοϋ κάλλους
V 5 (32)
ότι ουκ εξω τοϋ νοϋ τά νοητά καί περί .τάγαθοϋ
119(33)
προς τους γνωστικούς
VI 6(34)
περί αριθμών
II 8 (35)
περί οράσεως ή πώς τά πόρρω μ ι κ ρ ά φαίνεται
Ι 5 (36)
περί τοϋ ει τό εύδαιμονεΐν έπίδοσιν χρόνω λαμβάνει
117(37)
περί της δι όλων κράσεως
ι
VI 7(38)
πώς τό πλήθος τών Ιδεών υπέστη καί περί τάγαθοϋ
VI 8(39)
περί τοϋ εκουσίου καί θελήματος τοϋ ενός
II 1(40)
περί ουρανού
IV. 6(41)
περί αίσθήσεως καί μνήμης
212
VI 1(42)
περί των γενών του οντος α '
VI 2(43)
περί των γενών του δντος β '
VI 3(44)
περί'τών γενών του οντος γ '
1117(45)
περί αιώνος καί χρόνου
Ι 4(46)
περί ευδαιμονίας
III 2(47)
περί προνοίας α '
1113(48)
περί προνοίας β '
V 3(49)
περί τών γνωριστικών υποστάσεων καί του
·,
έπέκεινα
III 5(50)
περί έρωτος
Ι 8 (51)
περί του τίνα καί πόθεν τα κ α κ ά
II 3(52)
περί του ει π ο ι ε ί τά άστρα
Ι 1 (53)
περί του τί τό ζώον καί τίς ό άνθρωπος
Ι 7 (54)
περί του πρώτου άγαθοϋ
β. Προσωκρατικών έργα Vorsokr.
: Η. Diels, Die Fragmente der Vorsokratiker, 6. Aufl. von W. Kranz. Berlin 1951 - 1952,
γ. Πλάτωνος έργα 1. 'Απολογία Σωκράτους. 2. Φαιδρός 3. Ίππαρχος 4. Φίληβος 5. Κρίτων 6. Γοργίας 7. Κοατύλοα - Εύθύδηιιοί
ί
213
8. Φαίδων 9. Πρωταγόρας 10. Ίων 11.Εύθύφρων 12.Χαρμίδης 13.Πολιτεία 14.Τίμαιος 15.Λάχης - Μένων 16.Παρμενίδης 17.Σοφιστής 18.Θεαίτητος 19.Άντερασταί - Θεάγης 20.Συμπόσιον 21.Κριτίας 22.'Αλκιβιάδης Α' 23.Πολιτικός 24.Νόμοι δ' Αριστοτέλους έργα 1. Κατηγορίαι 2. Περί ερμηνείας 3.'Αναλυτικά πρότερα 4. 'Αναλυτικά ύστερα 5. Τοπικά 6. Σοφιστικοί έλεγχοι 7. Περί γενέσεως καί φθοράς 8. Περί ζώων μορίων 9. Περί ζώων πορείας
214
10.Περί φυτών 11.Περί ψυχής 12.Περί μνήμης καί άνμνήσεως 13.Περί ζωής καί θανάτου 14.Μετά τά Φ υ σ ι κ ά 15. Η θ ι κ ά Εύδήμεια 16. 'Ηθικά μεγάλα 17.Πολιτικά Ιδ.Ρητορική19. Π ο ι η τ ι κ ή 20. Η θ ι κ ά Νικομάχεια 21. Περί Ενυπνίων
215
Rj ΒΟΗΘΗΜΑΤΑ
ARMSTRONG:
Α.Η. Armstrong : The Cambridge History of
Later
Greek
Philosophy.
and
Early
Cambridge, A
Medieval the
Univ.
Plotinus,
The
Press, 1967. '
A.H.
Armstrong
Architecture •
of
: the
philosophy
Intelligible Univer in the of
of
Plotinus,
Cambridge, Clas. studies 6, 1940.
ARNÖU:
Arnou, R.
: Πραξις
et Θεωρία, Paris
1921. Arnou, R.:
Le désir de Dieu dans la
philosophie de Plotin, Paris 1921.
AUBENQUE:
Aubenque, P.: Études sur Parmenide, 2 Vol, Vrin, Paris 1987.
:
Aubenque, P. : Le p r o b l è m e de l ' ê t r e chez Aristote, P.U.F., 3 e éd. 1972. Aubenque, P.: La prudence chez Aristote' P.U.F., Paris, 2 e éd, 1976.
i
AUGUSTINO:
Augustino: Confessiones, XI, 36. Augustino: Περί Α γ ί α ς Τ ρ ι ά δ ο ς .
BALANDI :
Balandi, Ν.: La p e n s é e de Plotin, Paris 1970.
2161 BURNET:
Burnet, J. : ' Η α υ γ ή τ η ς ε λ λ η ν ι κ ή ς φ ι λ ο σ ο φ ί α ς , έκδ. Α υ γ ο υ σ τ ί δ η ς , μετάφρ. Αχ. Β α γ ε ν ά , ( ά χ ρ ο ν . )
BREHIER:
Bréhier,
Em.: Plotin, Ennéades,
Texte
établi et traduit par E.E. Bréhier 5 e éd., Les belles Lettres, Paris 1989. Bréhier Em. : Histoire de la Philosophie T.l :L'Antiquité et le Moyen âge, P.U.F., Paris 1928, nouv. éd. 1961. Bréhier, Em.: La Philosophie de Plotin, Paris Bolvin 1928.
CARBONARA
Carbonara,
C:
la Filosofia
di
Plotino,
Naples 1954.
COULOUBARITSISCouloubaritsis, L.: Aux origines de la philosophie
européenne.
Le
point
Philosophique, Bruxelles 1992.
CHAIX-RUY
Chaix-Ruy, J.:'H ζωή κ α ί ή σκέψη του Πλάτωνα, έκδ.
"Απειρον, μετάφρ. Ά π .
Αρσένης, Α θ ή ν α (άχρον.)
CHARRUE
Charrue, J-M.: Plotin, lecteur de Platon, Les belles lettres, Paris 1978.
217
ΔΑΛΕΖΙΟΣ
Δ α λ έ ζ ι ο υ Ά ν δ ρ . : Πλωτίνου Έ ν ν ε ά δ ε ς , έκδ. Π ά π υ ρ ο ς , ' Α θ ή ν α ι 1952 -53.
ΔΗΜΗΤΡΟΠΟΥΛΟΣΔ η μ η τ ρ ο π ο ύ λ ο υ , Κ. : Ε ξ ε λ ι κ τ ι κ ή Ψυχο λογία, ' Α θ ή ν α ι
DIELS
Diels,
Η.
1954.
Krantz
: Die
fragmente
de
Versokratiker. Τομ. II
DODDS
Dodds, E.R.: Πλάτων - Π λ ω τ ί ν ο ς
'Λθήνα
1977. Dodds,
E.R.:
Οί
" Ελληνες
καί
τό
π α ρ ά λ ο γ ο , έ κ δ . Μ. Κ α ρ δ α μ ί τ σ α , Μετάφρ. Γ. Γ ι α τ ρ ο μ α ν ω λ ά κ η , ' Α θ ή ν α ι 1978.
DREAS
Dreas, C. : Die «Usia»bei Plotin, Jena 1912.
ΕΓΕΛΟΣ
Έ γ έ λ ο υ , Β π ι σ τ ή μ η τής Λ ο γ ι κ ή ς , μετάφ. Ίωάν. Τ ζ α β ά ρ α , Δωδώνη 1992. Έ γ έ λ ο υ , Φ α ι ν ο μ ε ν ο λ ο γ ί α του π ν ε ύ μ α τος
μετάφρ.
Δημ.
Τζορτζόπουλου,
Δωδώνη 1994.
ΕΛΥΤΗΣ
Ε λ ύ τ η , Ό δ . :'Εν λ ε υ κ φ , Α θ ή ν α 1994.
218
FRUCHTE
Früchte, E. : Der Logosbegriff bei Plotin, München 1955.
CANDILLAC
.Candillac, M.:la sagessse de Plotin, Paris 1966.
ΓΕΩΡΓΟΥΛΗΣ
Γεωργούλη, Κ.Δ. : Ι σ τ ο ρ ί α της αρχαίας ελληνικής Φιλοσοφίας, Τόμ. Α'.
Ί
GOETHE
Goethe - Farben Lehre Goethe : Zahme Xenien.
ΘΕΟΔΩΡΑΚΟΠΟΥΛΟΣ -Θεοδωρακόπουλου θεμελιώδεις
εννοιαι
' Ι ω α ν . : Ai
της Φιλοσοφίας
του Πλωτίνου, Α θ ή ν α ι 1928. Θεοδωρακοπούλου Ίωαν.: Εισαγωγή στή Φιλοσοφία, 'Αθήναι 1975. Θεοδωρακόπουλος Τωάν.: Πλάτων-Πλωτί νος- Ώ ρ ι γ έ ν η ς . ' Α θ ή ν α ι 1959.
HADOT
Hadot, P. : Plotin ou la simplicité du regard, Etudes augustiniennes, Paris 2 e éd. 1973 (1963) Hadot, P. : Etre, Vie, Pensée chez Plotin i
et avant Plotin, Fondation Hardt pour Γ Etude
de
Tom.1957
Γ
Antiquité
Classique,
219
Hadot, P. : Etre, Vie, Pensée chez
Plotin
et avant Plotin, Fondation Hardt pour Γ Etude
de
Γ
Antiquité
Classique,
Tom. 1957 Hadot, P. : Les niveaux de conscience dans les états mystiques journal
de
Psychologie
selon
Plotin,
normale
et
pathlogique 2-3 (1980), 243-65. HARDER
Harder,
R.:
PLOTIN,
Auswahl
Einleitung, Fischer Bücherei,
und
Frankfurt
a.m. und Hamburg, 1958. '•
Harder, R.: Plotins Schriften, von
R.
Harder,
übersetzt
Neubearbeitung
mit
griechischem Lesetet. und Anmerkun-gen, Hamburg, B.d.I, 1956 fortgeführt von R. BEUTLER u.W. THEILER B.D.II, 1962, B.d.III, 1964 B.d.IV 1967, B.d.V, 1960.
HEIDEGGER
Heidegger,M.: Brief, über den Humanismus, Wegmarken 1967.
HEINEMANN
Heinemann, über
die
Entwicklung
F.:
PLOTIN,
plotinische
Forschungen
Frage,
Plotins
und sein System,
Leipzig
1921.
JACOBI
Jacobi Ed.: Προς Hamman (I 367).
12201 JASPERS
Jaspers, Κ.: Ε ι σ α γ ω γ ή στή Φ ι λ ο σ ο φ ί α , Μετάφρ. 'Αθήνα
ΚΑΑΛΙΓΑΣ
Χ.
Μαλεβίτση,
Δωδώνη,
(άχρον.)
Καλλιγά,
Π.:
Πλωτίνου
Βίου
Προφυρίου, καί
της
Περί
τοϋ
τάξεως
των
βιβλίων α ϋ τ ο ϋ , Κέντρον εκδόσεως έργων Ε λ λ ή ν ω ν Συγγραφέων, ' Α θ ή ν α ι 1991. Κ α λ λ ι γ ά , Π. : Πλωτίνου 1η Έ ν ν ε ά δ α , Κέντρον εκδόσεως έργων Ε λ λ ή ν ω ν Συγ^· γραφέων, ' Α θ ή ν α ι 1994.
KANT
Kant, I : Kritik der praktischen Vernunft.
ΚΙΡΚΕΓΚΑΑΡΝΤΚ ί ρ κ ε γ κ α α ρ ν τ , Ζ. : Φόβος κ α ί Τρόμος Μετάφρ. Άλ. Σολωμοϋ, Νεφέλη 1980.
ΚΟΥΤΡΑΣ
Κούτρα Δ.Ν.: Γ Η έ ν ν ο ι α τοϋ φωτός ε ι ς τήν
αισθητική ν
τοϋ
Πλωτίνου,
εν
Α θ ή ν α ι ς 1968. Κούτρα Δ.Ν. : Α Ιών κ α ί Χρόνος κ α τ ά Πλωτίνον,
Περιοδικό «Αθηνά»
1967
Τόμος Ξ Θ ' . ΚΙούτρα Δ.Ν. : Π ρ α κ τ ι κ ή Φ ι λ ο σ ο φ ί α τοϋ 'Αριστοτέλους, Τ. 1, ' Α θ ή ν α ι 1979.
ΚΟΥΤΣΟΠΑΝΝΟΠΟΥΛΟΣ Κουτσογιαννοπούλου - Θηραίου, Δ.
:
Ι σ τ ο ρ ι κ ή Εισαγωγή εις τήν Φιλοσοφίαν, Ε κ δ ό σ ε ι ς Πανεπ. 'Αθηνών, 'Αθήναι 1971. Κουτσογιαννοπούλου Δ. : Συμβολή ε ι ς τό σύστημα τής ελληνικής φιλοσοφίας. 'Εκδόσεις
Χ.
Χουρζαμάνη,
'Αθήναι
1968. ι
ΚΩΣΤΑΡΑΣ
Κωσταρα, Γρηγ.: Der Begriff des Lebens bei Plotin, Hamburg 1969. Κωσταρα, Γρηγ. : ' Η π ο λ ι τ ι σ τ ι κ ή πορεία, 'Αθήναι 1965. Κωσταρα, Γρηγ. : ' Η δ ι α λ ε κ τ ι κ ή του Κίρκεγκωρ ως έπανάληψις τής σωκρα τικής μ α ι ε υ τ ι κ ή ς , 'Αθήναι 1971. Κωσταρα
Γρηγ.
:
Μ.
Heidegger,
ό
φιλόσοφος τής μερίμνης, 'Αθήναι 1968 Κωσταρα
Γρηγ.
: S.
Kierkegaard,
ό
φιλόσοφος τής έσωτερικότητος,'Αθήναι 1986. '••
Κωσταρα Γρηγ. : Φιλοσοφική προπαιδεία, 'Αθήναι 19944. Κωσταρα Γρηγ. : Die Natur als Schau in der
Sicht
1983 - 84.
Plotins,
Φιλοσοφία,
13-14,
222
ΛΟΓΟΘΕΤΗΣ
Λογοθέτη, Κ.
:
Ή ψ υ χ ο λ ο γ ί α του
Πλωτίνου, ' Α θ ή ν α ι 1922.
ΛΟΓΚ
Λόγκ, Α. : Ή ε λ λ η ν ι σ τ ι κ ή φ ι λ ο σ ο φ ί α , Μορφωτικό ί δ ρ υ μ α Ε θ ν ι κ ή ς Τ ρ ά π ε ζ α ς μετάφρ.
Στυλ.
Δημόπουλου
Μυρτώ
Δ ρ α γ ώ ν α - Μ ο ν ά χ ο υ , 'Αθήνα 1987.
ΛΟΥΒΑΡΙΣ
Λ ο ύ β α ρ ι , Ν. : Ν ο σ τ α λ γ ι κ έ ς π ε ρ ι π λ α ν ή σ ε ι ς , (Ι 1937, II 1949)
ΜΑΚΡΗΣ
Μ α κ ρ ή , Ν. : Π α ι δ ε ί α τ ο υ Μ υ σ τ η ρ ί ο υ , έκδ. Σ υ ν τ ρ ο φ ι ά , 'Αθήνα 1987. Μ α κ ρ ή , Ν. : 'Αμεσότητα κ α ί έξωτερικότ η τ α , έκδ. Σ υ ν τ ρ ο φ ι ά , 'Αθήνα 1987.
ΜΑΝΟΣ
Μάνου, Ά ν . :
Ή ο ν τ ο λ ο γ ί α του π ά θ ο υ ς
στό έργο τ ο υ Πλωτίνου.
Τό π ρ ό β λ η μ α
τοϋ κ α κ ο ϋ , 'Αθήνα 1990.
MARIEN
Marien, Β. : Bibliografia
critica
studi Plotiniani con rassegna
degli
della loro
recensioni, Bari 1949.
MEHLIS
Mehlis, D.: PLOTIN, Stuttgart 1924.
MOSSE-BASTIDE:Mossè
-
Bastide,
Plotin, Paris 1959.
R.-M.:
Bergson
et
223
ΜΟΥΤΣΟΠΟΥΛΟΣΜ ο υ τ σ ό π ο υ λ ο υ , Ε. : Ό Π λ ω τ ί ν ο ς κ α ί τό φ α ν τ α σ τ ι κ ό ν , έκδ. Π α ν / μ ί ο υ Αθηνών
1982.
Μ ο υ τ σ ό π ο υ λ ο υ , Ε.: Ή μ ο υ σ ι κ ή
μέθεξις
π α ρ ά Πλωτίνω, Φ ι λ ο σ ο φ ι κ ο ί προβλημα τ ι σ μ ο ί , Τ.2, ' Α θ ή ν α ι 1978.
ΜΠΑ.ΡΟ
' Μπαρό,Α.:Βούδδας, μ ε τ ά φ ρ . Ν. Τ σ ο υ κ α λά, Paris 1962.
ΝΙΑΡΧΟΣ
Ν ι ά ρ χ ο υ , Κ.: Ο ι α ι σ θ η τ ι κ έ ς κ α τ η γ ο ρ ί ε ς τοϋ ωραίου κ α ί του υ ψ η λ ο ύ ,
Αθήναι
1984. Ν ι ά ρ χ ο υ , Κ. : Θ ε μ ε λ ι ώ δ ε ι ς έ ν ν ο ι ε ς τής Φ ι λ ο σ ο φ ί α ς , 'Αθήνα 1984.
ΠΑΠΑΝΟΥΤΣΟΣΠαπανούτσου,
Ε.
:
' Ο Λόγος
καί
ό
άνθρωπος,, έκδ. Ί κ α ρ ο ς , 'Αθήνα 1971. Π α π α ν ο ύ τ σ ο υ , Ε.:
Γνωσιολογία,
έκδ.
Ί κ α ρ ο ς , (άχρον.) Παπανούτσου.
•
Ε.
:
Τό
θρησκευτικό
ι
βίωμα —
στον
Πλάτωνα,
'Αθήνα 1971. Παπανούτσου.
έκδ.
Δωδώνη,
' Ε.
:
Φιλοσοφία
π α ι δ ε ί α . Έ κ δ . Ί κ α ρ ο ς , 'Αθήνα 1957.
καί
ΠΑΤΡΙΑΡΧΕΑΣ:
Π α τ ρ ι α ρ χ έ α , Π. : ' Ο ν τ ο λ ο γ ι κ ή α ρ χ ή κ α ί παράγοντες
διαφοροποιήσεως
κατά
ΠΛΩΤΙΝΟΝ, 'Αθήνα 1956. Π α τ ρ ι α ρ χ έ α , Π. : 'Αρχή κ α ί γ έ ν ε σ ι ς της φ ι λ ο σ ο φ ί α ς , εν ' Α θ ή ν α ι ς 1969.
ΠΕΛΕΓΡΙΝΗΣ
Π ε λ ε γ ρ ί ν η , Θεοδ. : Μ ά γ ο ι της Φιλοσο φίας Έ λ λ η ν . Γ ρ ά μ μ α τ α , 'Αθήνα 1993. Πελεγρίνη,Θεοδ.: Ή έ ν ν ο ι α του κ ά λ λ ο υ ς στον Δ α μ ά σ κ ι ο , 1985 2 Πελεγρίνη,
Θεοδ.: Κ ε φ ά λ α ι α
' Ηθικής
φ ι λ ο σ ο φ ί α ς . Ή α υ τ ο ν ο μ ί α του η θ ι κ ο ύ λόγου, 1980.
PISTORIUS
Pistorius,
Ph.:
Plotinus
nism, Cambridge
ΠΟΠΠΕΡ
and
Neoplato-
1952.
Πόππερ, Κ.: Ή α ν ο ι χ τ ή κ ο ι ν ω ν ί α κ α ί οι εχθροί
της, μ ε τ ά φ ρ . Ε Ι ρ .
Παπαδάκη
Α θ ή ν α (άχρον.)
RIST
Rist, J.M. : Plotinus, the Road to Reality. C ambridge Univ. Press. Cambridge
TROULLARD
Troullard, J.: La purification P.U.F., Paris 1955.
1967.
plotinienne
Troullard, J.: La procession
plotinienne
P.U.F., Paris 1955.
ΧΑΙΝΤΕΓΚΕΡ
Χά'ίντεργκερ,Μ. : Ε ί σ α γ ω γ ή στην Μετα φυσική,
Μετάφρ.
Χρ.
Μαλεβίτση,
Δωδώνη, (άχρον.)
ΧΕΓΚΕΛ
Χέγκελ, Γκ. : Ή ε π ι σ τ ή μ η της Λ ο γ ι κ ή ς μετάφρ. Γ ι ά ν . Τ ζ α β ά ρ α , Δωδώνη 1991.
ΧΡΟΝΗΣ
Χρόνη,
Νικ.
:
Τό
πρόβλημα
των
κ α τ η γ ο ρ ι ώ ν έν τ ή φ ι λ ο σ ο φ ί α του 'Αρι στοτέλους,
Α θ ή ν α ι 1975.
Χρόνη, Ν ι κ . : Α λ η θ έ ς κ α ί υ π ά ρ χ ο ν κ α τ ά τους
Στωικούς,
μνήμη
Αναστασίου
Γ ι α ν ν α ρ ά , ' Α θ ή ν α ι 1981. Χρόνη, Ν ι κ . : Οί μ ε τ α σ χ η μ α τ ι σ μ ο ί τής Φιλοσοφίας μέχρι
άπό
των
ελληνιστικών
κ α ί των πρώτων
Χριστιανικών
Χρόνων, 'Αθήνα, 1988.
WINDELBAND
Windelband,W. - Heimsoeth,
Η. : Ε γ χ ε ι
ρ ί δ ι ο Ι σ τ ο ρ ί α ς τής Φ ι λ ο σ ο φ ί α ς , Α ' Τόμος έκδ. Μορφωτικό ί δ ρ υ μ α ' Ε θ ν ι κ ή ς I
Τ ρ α π έ ζ η ς , 'Αθήνα 1980.
WHITTAKER
Whittaker, study
Κ.
: The
in the History
Neo-Platonists
A
of
2.
Auflage, Hicleisheim, 1961
Hellenism,
226
YEATS
Yeats, W.B. :.Μυθολογίες κ α ι ο ρ ά μ α τ α , έκδ. Πλέθρον, μ ε τ ά φ ρ . Σπ. ' Η λ ι ο π ο ύ λ ο υ , 'Αθήνα 1983.
ZAEHNER
Zaehner, R, C :
Mysticism,
Sacred
Profane, Oxford 1957
Π. ΠΙΝΑΚΑΣ ΚΥΡΙΩΝ ΟΝΟΜΑΤΩΝ καί III. ΠΙΝΑΚΑΣ ΟΡΩΝ κ α ί ΠΡΑΓΜΑΤΩΝ Θά π α ρ α τ ε θ ο ύ ν κ α τ ά τ η ν εκτύπωση τ ο υ έργου.
and
