ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ

ΑΝΝΑ ΣΤΡΑΤΑΡΙΛΑΚΗ - ΚΥΛΑΦΗ

Η Κλασική περίοδος και Ύ} παιδαγωγική αξία της

ΡΕΘ ΥΜ Ν Ο 2 0 0 0

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Π Ρ Ο Λ Ο Γ Ο Σ ..................................................................................................................... 11

ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ Η ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΚΛΑΣΙΚΗΣ ΠΕΡΙΟΔΟΥ

13

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΡΩΤΟ 1. ΟΙ ΠΕΡΣΙΚΟΙ ΠΟΛΕΜΟΙ (490-479 π.Χ.) ............................................................................ 15

1.1. Η Ιωνική Επανάσταση ........................................................................16 1.2. Η εκστρατεία των Περσών στη Θράκη και τη Μακεδονία Επιχειρήσεις των Περσών στην Ελλάδα ........................................... 19 1.3. Ο Α ' Περσικός πόλεμος - Μαραθώνας..............................................21 1.4. Ο Β ' Περσικός πόλεμος - Θερμοπύλες - Αρτεμίσιο - Σαλαμίνα Πλαταιές ............................................................................................23 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΔΕΥΤΕΡΟ 2. Η ΠΕΝΤΗΚΟΝΤΑΕΤΙΑ (479431 π .Χ .)................................................................................ 27

2.1. Η Α ' Αθηναϊκή Συμμαχία ή Συμμαχία της Δήλου ............................ 27 2.2. Ο Κ ίμων............................................................................................. 28 2.3. Ο Περικλής - Η αθηναϊκή ηγεμονία................................................... 31 2.4. Η Τριακονταετής Ειρήνη.................................................................... 34 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΡΙΤΟ 3. Ο ΠΕΛΟΠΟΝΝΗΣΙΑΚΟΣ ΠΟΛΕΜΟΣ (431-404 π .Χ .).................................................37

3.1. Αίτια και αφορμές..............................................................................37 3.2. Οι εμπόλεμοι και η τακτική τους - Το πρώτο έτος του πολέμου ... .39 3.3. Το δεύτερο έτος του πολέμου - Ο λοιμός - Ο θάνατος του Περικλή Οι δημαγωγοί.....................................................................................40 3.4. Το τρίτο και το τέταρτο έτος του πολέμου..................................... .41 3.5. Η υπόθεση της Σφακτηρίας ..............................................................42 3.6. Ο Βρασίδας....................................................................................... .43 3.7. Η ειρήνη του Ν ικ ία ............................................................................44 3.8. Ο Αλκιβιάδης.....................................................................................45 3.9. Η Σικελική εκστρατεία - Ο Ιωνικός πόλεμος..................................46 3.10. Οι Πρόβουλοι - Ο Κλεοφών - Ο Κόνων ..........................................48 3.11. Το τέλος του πολέμου ...................................................................... 50 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΕΤΑΡΤΟ 4. Η ΕΛΛΑΔΑ ΜΕΤΑ ΤΟΝ ΠΕΛΟΠΟΝΝΗΣΙΑΚΟ ΠΟΛΕΜΟ .............................................52

4.1. Οι “Τριάκοντα’ Τύραννοι στην Αθήνα ........................................... . 52 4.2. Η δίκη του Σωκράτη ......................................................................... 53

4.3. Η εκστρατεία των Μυρίων ή η Κύρου Ανάβαση............................. 54 4.4. Η επιχείρηση στη Μ. Ασία - Ο Αγησίλαος .......................................55 4.5. Η Έασιλέως Ειρήνη’ - Η Χαλκιδική Συμμαχία ............................. 57 4.6. Η Β ' Αθηναϊκή Συμμαχία ................................................................58 4.7. Το τέλος της σπαρτιατικής ηγεμονίας - Αεύκτρα ............................59 4.8. Η ηγεμονία της Θήβας.........................................................................60 4.9. Ο Πελοπίδας - Κυνός Κεφαλές - Μαντίνεια..................................... 62 4.10. Ο Συμμαχικός πόλεμος.................................................................... .64 4.11. Η κρίση της ελληνικής πόλης-κράτους ............................................. 65 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΕΜΠΤΟ 5. Η ΕΛΛΑΔΑ ΤΗΣ ΔΥΣΗΣ................................................................................................... .68

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΕΚΤΟ 6. Ο ΦΙΛΙΠΠΟΣ Β ' ΚΑΙ Η ΜΑΚΕΔΟΝΙΚΗ ΚΥΡΙΑΡΧΙΑ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ.........................70

6.1. Η Μακεδονία την εποχή της ανόδου του Φιλίππου Β ' στον θρόνο .. .70 6.2. Ο Φίλιππος Β ' .................................................................................. 71 6.3. Ο Φωκικός ή Γ ' Ιερός πόλεμος - Η άλωση της Ολύνθου Η ειρήνη του Φιλοκράτη.................................................................... 73 6.4. Η μακεδονική κυριαρχία στην Ελλάδα - Θεσσαλία - Χαιρώνεια Το Συνέδριο της Κορίνθου - Ο θάνατος του Φιλίππου.................... 77 ΜΕΡΟΣ ΔΕΥΤΕΡΟ 01 ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΕΣ ΔΙΑΣΤΑΣΕΙΣ ΤΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΤΗΣ ΚΛΑΣΙΚΗΣ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑΣ

81

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΡΩΤΟ 1. Η ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΚΛΑΣΙΚΗΣ ΠΕΡΙΟΔΟΥ ΩΣ ΠΑΙΔΕΙΑ ..................................................83

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΔΕΥΤΕΡΟ 2. Η ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΗ ΣΗΜΑΣΙΑ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΙΚΩΝ ΝΙΚΩΝ ΚΑΤΑ ΤΟΥΣ ΠΕΡΣΙΚΟΥΣ ΠΟΛΕΜΟΥΣ....................................................................................................................... .91

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΡΙΤΟ 3. Η ΠΑΙΔΕΙΑ ΣΤΗΝ ΑΚΜΗ ΤΗΣ ΑΘΗΝΑΣ ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΠΕΡΙΟΔΟ ΤΗΣ ΠΕΝΤΗΚΟΝΤΑΕΤΙΑΣ (479-431 π .Χ .)............................................................................... 96

3.1. Η αρχαία πόλη-κράτος ως παιδαγωγούσα κοινότητα....................... 96 3.2. Η αρχαία ελληνική τραγωδία ως παιδεία........................................... 98 3.2.1. Αισχύλος (525-456 π.Χ.) ......................................................... 99 3.2.1.1. Η ιστορία του Αισχύλου ............................................. 99 3.2.1.2. Η παιδαγωγική σημασία του έργου του Αισχύλου .. .100 3.2.2. Σοφοκλής (496-406 π.Χ.)........................................................103 3.2.2.1. Η ιστορία του Σοφοκλή.............................................103 3.2.2.2. Η παιδαγωγική σημασία του έργου του Σοφοκλή .. .106

3.2.3. Ευριπίδης (480-406 π.Χ.) ...................................................... 112 3.2.3.1. Η ιστορία του Ευριπίδη.................... .......................112 3.2.3.2. Η παιδαγωγική σημασία του έργου του Ευριπίδη.. .114 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΕΤΑΡΤΟ 4. ΟΙ ΣΟΦΙΣΤΕΣ ΩΣ ΜΟΡΦΩΤΙΚΟ-ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΦΑΙΝΟΜΕΝΟ ΚΑΙ ΩΣ ΑΝΑΝΕΩΤΕΣ ΤΗΣ ΠΑΙΔΕΙΑΣ.................................................................................................................. 117

4.1. Η έννοια του σοφιστή και της Σοφιστικής.......................................118 4.2. Πρωταγόρας ο Αβδηρίτης (περ. 490-410 π.Χ.): Η ιστορία και το παιδαγωγικό έργο τ ο υ ..........................................121 4.3. Οι σοφιστές ως θεμελιωτές της Παιδαγωγικής ............................... 122 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΕΜΠΤΟ 5. ΚΡΙΣΗ ΤΗΣ ΠΑΙΔΕΙΑΣ ΚΑΙ ΣΩΚΡΑΤΙΚΗ ΑΝΤΙΔΡΑΣΗ...............................................125

5.1. Η ιστορία του Σωκράτη (470-399 π.Χ .)........................................... 125 5.2. Το παιδαγωγικό σύστημα του ΣωκράτηΟ Σωκράτης ως παιδαγωγός.............................................................127 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΕΚΤΟ 6. Η ΤΕΧΝΗ ΤΟΥ ΠΕΜΠΤΟΥ ΑΙΩΝΑ π.Χ. ΚΑΙ Η ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΗ ΣΗΜΑΣΙΑ ΤΩΝ ΕΡΓΩΝ ΤΗΣ ............................................................................................................... 134

6.1. Οι σκοποί της τέχνης......................................................................... 134 6.2. Η παιδαγωγική σημασία της τέχνης του Φειδία ............................. 135 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΕΒΔΟΜΟ 7. ΟΙ ΣΥΝΕΠΕΙΕΣ ΤΟΥ ΠΕΛΟΠΟΝΝΗΣΙΑΚΟΥ ΠΟΛΕΜΟΥ ΚΑΙ Η ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΗ ΔΙΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥΣ - Η ΠΡΟΣΦΟΡΑ ΤΟΥ ΘΟΥΚΥΔΙΔΗ ΣΤΗΝ ΠΑΙΔΕΙΑ..................... 138

7.1. Οι συνέπειες του Πελοποννησιακού πολέμου .................................138 7.2. Η κρίση του αθηναϊκού κράτους ως το βαθύτερο αίτιο του Πελοποννησιακού πολέμου.............................................................. 139 7.3. Η παιδαγωγική διάσταση των συνεπειών του Πελοποννησιακού πολέμου - Η προσφορά του Θουκυδίδη στην παιδεία .................... 142 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΟΓΔΟΟ 8. Η ΠΑΙΔΕΙΑ ΚΑΤΑ ΤΑ ΤΑΡΑΓΜΕΝΑ ΧΡΟΝΙΑ ΤΟΥ ΤΕΤΑΡΤΟΥ ΑΙΩΝΑ π.Χ...............145

8.1. Κρίση της παιδείας και της κοινωνικής ζωής των ανθρώπων του πρώτου μισού του 4ου αιώνα π.Χ..................................................... 145 8.2. Η προσφορά των πεζογράφων στην παιδεία και στην ενίσχυση του κράτους............................................................................................. 146 8.2.1. Ο Ξενοφών (439-354 π.Χ .)...................................................... 146 8.2.1.1. Η ιστορία του Ξενοφώντα ................................................... 146 8.2.1.2. Το παιδαγωγικό έργο του Ξενοφώντα.................................147 8.2.2..Ο Πλάτων (427-347 π.Χ .)........................................................151 8.2.2.1. Η ιστορία του Πλάτωνα ...................................................... 151

82.2.2. Η προσφορά του Πλάτωνα στην παιδεία............................152 8.2.3. Ο Αριστοτέλης (384-322 π.Χ.) ........................................................155 8.2.3.1. Η ιστορία του Αριστοτέλη..................................................155 8.2.3.2. Το παιδαγωγικό έργο του Αριστοτέλη ............................. 156 8.2.4. Ο Ισοκράτης (436-338 π.Χ.)............................................................ 159 8.2.4.1. Η ιστορία του Ισοκράτη.....................................................159 8.2.4.2. Η προσφορά του Ισοκράτη στην παιδεία.......................... 160 8.2.5. Ο Δημοσθένης (384-322 π.Χ .)......................................................... 163 8.2.5.1. Η ιστορία του Δημοσθένη ..................................................163 8.2.5.2. Η προσφορά του Δημοσθένη στην παιδεία....................... 165 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΕΝΑΤΟ 9. Η ΤΕΧΝΗ ΤΟΥ ΤΕΤΑΡΤΟΥ ΑΙΩΝΑ π.Χ. ΚΑΙ Η ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΗ ΣΗΜΑΣΙΑ ΤΩΝ ΕΡΓΩΝ Τ Η Σ .................................................. .............................................................169

9.1. Τα σημαντικότερα έργα τέχνης του 4ου αιώνα π.Χ.........................169 9.2. Η παιδαγωγική σημασία των έργων τέχνης του 4ου αιώνα π.Χ__ 171

ΜΕΡΟΣ ΤΡΙΤΟ ΔΙΔΑΚΤΙΚΗ ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑ ΤΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΤΗΣ ΚΛΑΣΙΚΗΣ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑΣ ΣΤΟ ΝΗΠΙΑΓΩΓΕΙΟ

175

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΙΙΡΩΓΟ 1. ΕΠΑΦΗ ΚΑΙ ΓΝΩΡΙΜΙΑ ΤΩΝ ΝΗΠΙΩΝ ΜΕ ΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΩΝ ΚΛΑΣΙΚΩΝ ΧΡΟΝΩΝ...............................................................................................177

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΔΕΥΤΕΡΟ 2. Η ΛΙΔΑΣΚΑΛΙΑ’ Η ΔΙΔΑΚΤΙΚΗ ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑ ΤΡΙΩΝ ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΩΝ ΕΝΟΤΗΤΩΝ ΤΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΤΩΝ ΚΛΑΣΙΚΩΝ ΧΡΟΝΩΝ ΣΤΟ ΝΗΠΙΑΓΩΓΕΙΟ ........ 181

2.1. Πρώτη ενδεικτική ενότητα ή δραστηριότητα της ιστορίας: Η μάχη τον Μαραθώνα (490 π.Χ.) ....................................................182 2.2. Δεύτερη ενδεικτική ενότητα ή δραστηριότητα της ιστορίας: Ο 'Επιτάφιος Λόγος ’ τον Περικλή (Θονκ. 2.34-46)...........................188 2.3. Τρίτη ενδεικτική ενότητα ή δραστηριότητα της ιστορίας: Ο Παρθενώνας ............................................................................................... 192 ΕΠΙΛΟΓΟΣ ....................... .............................................................................. 209 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ...............................................................................................215 ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ ΟΝΟΜΑΤΩΝ ΚΑΙ ΟΡΩΝ .........................................................223

ΠΡΟΛΟΓΟΣ Το βιβλίο αυτό είναι μια ιστορική και παιδαγωγική μελέτη και αποτελείται αϊτό τρία μέρη. Στο πρώτο μέρος παρουσιάζουμε την ιστορία της ελληνικής κλασικής αρχαιότητας του 5ου και του 4ου αι. π.Χ. Εξιστορούμε δηλαδή τους Περσικούς πολέμους, την Πεντηκονταετία, τον Πελοποννησιακό πόλεμο, την Ελλάδα της Λύ σης και τη μακεδονική κυριαρχία στον ελληνικό κόσμο. Στο δεύτερο μέρος διερευνούμε τις παιδαγωγικές διαστάσεις της ιστορίας των κλασικών χρόνων. Αναλυτικότερα, εδώ ερμηνεύουμε την ιστορία της κλασικής περιόδου ως παιδεία, δηλαδή ως παράγοντα αγωγής και μόρφωσης του ανθρώπου. Στο πρώτο κεφάλαιο παρουσιάζουμε ολόκληρη την κλασική ιστορία ως παιδεία. Στο δεύτερο κεφάλαιο αναπτύσσουμε την παιδαγωγική σημασία των ελληνικών νικών τόσο στη διάρκεια των Περσικών πολέμων όσο και στην Πεντηκονταετία. Το επόμενο κεφάλαιο αναφέρεται αποκλειστικά στην παιδεία κατά την ακμή της Πεντηκονταετίας. Εδώ γίνεται ευρύς λόγος για τους τρεις τραγικούς ποιητές και για την παιδαγωγική σημασία του έργου τους. Στο τέταρτο κεφάλαιο παρουσιά ζουμε τους σοφιστές ως θεμελιωτές της παιδείας, ενώ στο πέμπτο προσεγγίζουμε τον Σωκράτη ως παιδαγωγό. Ακολουθεί το έκτο κεφάλαιο, όπου εξετάζουμε την τέχνη του 5ου αι. π.Χ. και την παιδαγωγική σημασία της. Στο έβδομο κεφάλαιο προβάλλουμε τις παιδαγωγικές διαστάσεις του Πελοποννησιακού πολέμου, ενώ παράλληλα αναφερόμαστε στην προσφορά του ιστοριογράφου Θουκυδίδη στην παιδεία. Στο όγδοο κεφάλαιο ασχολούμαστε με την κρίση της παιδείας κατά τον 4ο αι. π.Χ. αλλά και με την προσφορά των πεζογράφων στην παιδεία. Συγκεκριμένα, αναφερόμαστε στην παιδεία του Ξενοφώντα, του Πλάτωνα, του Αριστοτέλη, του Ισοκράτη και του Δημοσθένη. Τέλος, στο ένατο κεφάλαιο αναπτύσσουμε την παι δαγωγική σημασία των έργων της τέχνης του 4ου αι. π.Χ. Το τρίτο μέρος του βιβλίου είναι αφιερωμένο στη διδακτική μεθοδολογία της ιστορίας στο νηπιαγωγείο. Στο μέρος αυτό προσπαθούμε να δείξουμε ότι η διδακτική μεθοδολογία της ιστορίας στην προσχολική εκπαίδευση αποτελεί μια πραγματική πρωτοτυπία για τις δραστηριότητες των νηπίων και ταυτόχρονα μια πρόκληση για παραπέρα έρευνα και για ανάπτυξη στο νηπιαγωγείο πολλών και ποικίλων εκλεκτών ενοτήτων της ιστορίας της ελληνικής αρχαιότητας. Αναλυτικό τερα, στο μέρος αυτό επιδιώκουμε να δείξουμε με παραδείγματα, δηλαδή με συγκε κριμένες ενδεικτικές δραστηριότητες, ότι η ιστορία των κλασικών χρόνων μπορεί να διδαχθεί στα παιδιά της προσχολικής ηλικίας με κατάλληλα διασκευασμένες ενότητες. Έτσι, η ιστορία μπορεί να γίνει κατάλληλο και ευχάριστο παιδαγωγικόμορφωτικό υλικό για την “ολόπλευρη και ισόρροπη ανάπτυξη των νηπίων”, η οποία αποτελεί τον γενικό σκοπό του νηπιαγωγείου. Εκτιμούμε ότι η παρούσα

12

ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ

μελέτη θα σνμβάλει σε μια πιο βαθιά και συστηματική έρευνα της διδακτικής μεθοδολογίας δραστηριοτήτων της ιστορίας στο νηπιαγωγείο και θα αποτελέσει αφενός ένα εύχρηστο σύγγραμμα για τους φοιτητές των Παιδαγωγικών Τμημάτων Νηπιαγωγών των Πανεπιστημίων της χώρας μας και αφετέρου ένα βασικό βοή θημα στην καθημερινή δουλειά των νηπιαγωγών. Από τη θέση αυτή εκφράζω τις θερμές ευχαριστίες μου στους συναδέλφους και φίλους για τις εποικοδομητικές παρατηρήσεις και τα σχόλιά τους σε μια αρχική μορφή του βιβλίου. Ευχαριστώ ιδιαίτερα τον σύζυγό μου για την ηθική στήριξη που μου πρόσφερε σε όλες τις φάσεις αυτού του έργου. Α. Σ.- Κ.

ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ Η ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΚΛΑΣΙΚΗΣ ΠΕΡΙΟΔΟΥ

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΡΩΤΟ 1. ΟΙ ΠΕΡΣΙΚΟΙ ΠΟΛΕΜΟΙ

(490-479 π.Χ.) Οι Περσικοί ή Μηδικοί πόλεμοι αποτελούν σημαντικά γεγονότα της αρχαίας ελληνικής ιστορίας. Είναι γνωστοί και ως εθνικοί πόλεμοι, αφού σε εκείνους εί χαν εμπλακεί όλοι οι Έλληνες των πόλεων-κρατών, προκειμένου να αντιμετω πίσουν έναν κοινό εχθρό, τους Πέρσες. Οι Περσικοί πόλεμοι ήταν ουσιαστικά οι εκστρατείες ενός ασιατικού λαού, των Περσών, εναντίον της Ευρώπης, συγκεκριμένα εναντίον της Βαλκανικής Χερσονήσου. Σκοπός των επιδρομέων ήταν η κατάκτηση της περιοχής εκείνης, όπου εντασσόταν και η Ελλάδα, αλλά και σταδιακά όλης της ευρωπαϊκής ηπεί ρου.1 Οι ελληνικές πόλεις, κάτω από την καθοδήγηση των ισχυρότερων κρατών, της Αθήνας και της Σπάρτης, ένωσαν τις δυνάμεις τους, για να αντικρούσουν τους εισβολείς. Όμως, πριν την έναρξη των συμπλοκών μεταξύ Ελλήνων και Περσών, οι δεύτεροι έθεσαν σε εφαρμογή τις επεκτατικές φιλοδοξίες τους προς τα δυτικά, με πρώτη την εκστρατεία τους στη Θράκη και τη Σκυθία. Ο Δαρείος, ο Μέγας Βα σιλεύς, επικεφαλής των περσικών δυνάμεων επιχείρησε το 513 π.Χ. να καταλάβει τη Θράκη, ώστε να είναι ευκολότερο το πέρασμά του στην Ευρώπη. Έτσι, εάν οι Πέρσες καταλάμβαναν τη Θράκη, θα είχαν ανοικτό τον δρόμο και για την Ελλά δα. Ο Ηρόδοτος (4.1) αναφέρει ότι κίνητρο του Δαρείου για την εκστρατεία στη Σκυθία ήταν η εκδίκηση του Πέρση μονάρχη για τις καταστροφές που προκάλεσαν οι Σκύθες στους Πέρσες στα μέσα του 7ου αι. π.Χ. Σύγχρονοι μελετητές της αρχαιότητας2 όμως επισημαίνουν και άλλες αιτίες για την περσική επιχείρηση στη Θράκη. Μία από αυτές ήταν η επιθυμία του Δαρείου να κυριεύσει τη χώρα αυτή, επειδή ήταν πλούσια σε σιτηρά και χρυσό. Αλλη αιτία ίσως ήταν η επιδίωξη του Πέρση βασιλιά να στρέψει την προσοχή των Ιώνων στη Θράκη, με σκοπό την ανά καμψη της ιωνικής οικονομίας, η οποία διερχόταν κρίση. Συνέπεια αυτής της

1 X. Πελεκίδης, “Τα αίτια και η σημασία των Περσικών πολέμων”, Ιστορία τον ελληνικού έθνους, Β 'τόμ. (Αθήνα: Εκδοτική Αθηνών, 1971), σσ. 281-282. 2 Πελεκίδης, ό.π., Β τόμ., σ. 282. Βλ. και Ι.ν.Α. Ρΐηε, ΤΊιβ Ληάβηί ΟΓ6&8, Α €ήΐΐοα1 Ηΐβίοιγ (Μαδδ.: Ηατνβπΐ υηΐν€Γδΐίγ Ργ€55, 1983), σ. 265.

16


κατάστασης ήταν οι εσωτερικές αναταραχές των πόλεων της περιοχής. Έτσι, η οι κονομική ανάκαμψη με την προώθηση των ιωνικών προϊόντων στις νέες αγορές που θα εμφανίζονταν ήταν βέβαιη. Ως τέταρτη αιτία για την εκστρατεία εναντίον της Θράκης προβάλλεται από τους ιστορικούς η υποτιθέμενη προσπάθεια του Δαρείου να απομακρύνει με πολεμικές επιχειρήσεις στο εξωτερικό την προσοχή του περσικού λαού από τα εσωτερικά προβλήματα του κράτους και επομένως από πιθανά επαναστατικά κινήματα εναντίον της εξουσίας.3 Ωστόσο, είναι πιθανότερο ότι ο λόγος, για τον οποίο ο Δαρείος πραγματοποίησε την εκστρατεία του, ήταν να υποτάξει και την ηπειρωτική Ελλάδα, ώστε κανείς Έλληνας να μην είναι ελεύθερος και επομένως να μην ενθαρρύνονται οι Έλληνες της Μ. Ασίας σε εξέγερση.4 Στα τέλη του 6ου αι. π.Χ. ο Δαρείος οδήγησε τα στρατεύματά του εναντίον των Σκυθών διέσχισε τον Βόσπορο και προχώρησε μέχρι τον Δούναβη. Παράλ ληλα, ο στόλος του Δαρείου, που αποτελούνταν από ιωνικά πλοία, παρέπλεε τη δυτική ακτή του Ευξείνου Πόντου ως τις εκβολές του Δούναβη. Όμως, οι Σκύθες, που ζούσαν βόρεια του Δούναβη, σκόπιμα απέφευγαν τις πολεμικές συγκρούσεις με τους Πέρσες, αναγκάζοντάς τους με αυτόν τον τρόπο να εισχωρούν όλο και περισσότερο στο εσωτερικό της χώρας τους.5 Μην έχοντας επιτύχει κάτι οι Πέρσες οπισθοχώρησαν εγκαταλείποντας έτσι την επιχείρηση εναντίον των Σκυθών. Όμως, με τη διάδοση στη Μ. Ασία της φή μης ότι η περσική εκστρατεία είχε αποτύχει, κάποιες ελληνικές πόλεις στον Βόσπορο και την Τρωάδα (π.χ. το Βυζάντιο, η Καλχηδών) επαναστάτησαν. Ο Πέρσης στρατηγός Οτάνης κατέπνιξε την επανάσταση και υπέταξε τις ελληνικές πόλεις (Ηρόδ. 4.143 και 5.1-27), ενώ ο Δαρείος επέστρεψε στην Ασία διαμέσου του Ελλησπόντου. Η περσική κυριαρχία είχε πλέον εδραιωθεί στη Θράκη με τη δημιουργία σατραπείας. 1 .1 . Η Ιω νική επανάσταση

Την τελευταία δεκαετία του 6ου αι. π.Χ. δεν φαίνεται να διατάραξε κάτι τις σχέσεις των Ελλήνων της Μ. Ασίας και των κυρίαρχών τους Περσών. Η σιωπή του Ηροδότου για εκείνη την περίοδο μάλλον ερμηνεύεται με αυτή την υπόθεση. Ωστόσο, οι Έλληνες της Ιωνίας εξεγέρθηκαν εναντίον του δυνάστη τους. Αυτή η επανάσταση ήταν ένα πολύ σημαντικό γεγονός, διότι αποτέλεσε την απαρχή για τις περσικές επιδρομές στην Ελλάδα.6 Τα βασικά αίτια εκείνης της επανάστασης, της γνωστής ως Ιωνικής, ήταν πολιτικά και οικονομικά. Η κυριαρχία των Περ-

3 4 5 6

Πελεκίδης, ό.π., Β ' τόμ., σ. 283. Ρίπ€, ό.π., σσ. 264 κ.ε. Πελεκίδης, ό.π., Β ' τόμ., σ. 283. Ρίη€, ό.π., σ. 269.

Η ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΚΛΑΣΙΚΗΣ ΠΕΡΙΟΔΟΥ

17

σών στις ιωνικές πόλεις από τα μέσα του 6ου αι. π.Χ. είχε ως αποτέλεσμα τη στέ ρηση της αυτονομίας και της ελευθερίας των Ιώνων. Η νέα κατάσταση που δημιουργήθηκε με τυράννους ως ηγεμόνες αφενός και η βαριά φορολογία, που επι βλήθηκε στις ιωνικές πόλεις αφετέρου, αποτέλεσαν τα αίτια για την εξέγερση.7 Η αφορμή για την Ιωνική επανάσταση δόθηκε από μια επιδρομή των Περσών στη Νάξο.8 Στο νησί αυτό, που βρισκόταν κάτω από την επιρροή της αριστο κρατικής τάξης, υπερίσχυσαν οι δημοκρατικοί και εξόρισαν τους αρχηγούς της αριστοκρατικής παράταξης. Οι τελευταίοι ζήτησαν τη βοήθεια του Αρισταγόρα, τυράννου της Μιλήτου, προκειμένου να επανέλθουν στη Νάξο. Από την άλλη πλευρά, η φιλοδοξία του Αρισταγόρα ήταν να κατακτήσει τις Κυκλάδες και την Εύβοια και με αυτόν τον τρόπο να επεκτείνει την κυριαρχία του στο Αιγαίο. Ο Αρισταγόρας έπεισε τον Αρταφέρνη, σατράπη των Σάρδεων, να του στείλει στρα τιωτική βοήθεια, ενώ ο Δαρείος είχε πληροφορηθεί για την πιθανότητα περσικής κυριαρχίας στο Αιγαίο. Το 499 π.Χ. στόλος από ελληνικά πλοία κυρίως και με αρχηγό τον Αρισταγόρα έπλευσε εναντίον της Νάξου. Οι κάτοικοι του νησιού είχαν προετοιμασθεί για άμυνα και έμειναν άκαμπτοι παρά την τετράμηνη πο λιορκία του νησιού. Μια τέτοια εξέλιξη των πραγμάτων μάλλον προϋποθέτει την αποκάλυψη του σχεδίου του Αρισταγόρα. Κατά τον Ηρόδοτο (5.32.7-33.20), η προδοσία ήταν έργο του Μεγαβάτη, υπαρχηγού της εκστρατείας, ο οποίος από εκδίκηση στο πρόσωπο του Αρισταγόρα έκαμε γνωστό στους Ναξίους τον σκοπό της επιδρομής. Σύγχρονοι ιστορικοί, όμως, θεωρούν πιθανόν ότι ο ίδιος ο Αρι σταγόρας ειδοποίησε τους Ναξίους, αφού εκείνος ήδη γνώριζε τα επαναστατικά σχέδια των Ιώνων,9 με αποτέλεσμα οι Νάξιοι να προετοιμασθούν εγκαίρως για άμυνα. Με άλλα λόγια, με ένα επαναστατικό κίνημα στην Ιωνία, στο οποίο θα μετείχαν τόσο οι ιωνικές πόλεις όσο και πόλεις από τον ελλαδικό χώρο, ο φιλό δοξος Αρισταγόρας όχι μόνο θα παρέμενε στη Μίλητο ως κυρίαρχη πολιτική μορ φή αλλά και θα γινόταν ευρύτερα γνωστός στους Έλληνες ως ελευθερωτής των Ιώνων από τον περσικό ζυγό.10 Ωστόσο, πιστεύεται ότι ο Αρισταγόρας κατέφυγε στην επανάσταση, επειδή η επιχείρηση στη Νάξο είχε αποτύχει και επειδή ο ίδιος φοβόταν ότι θα τιμωρούν ταν από τον Πέρση βασιλιά για τις δαπάνες και την εξέλιξη της επιχείρησης.11 Προκειμένου να θέσει σε εφαρμογή το σχέδιό του για την επανάσταση των Ιώνων εναντίον των Περσών, ο Αρισταγόρας κάλεσε τους Ίωνες σε συνέλευση στη Μίλητο το 499 π.Χ. Το σχέδιό του έγινε ομόφωνα δεκτό. Υπήρχε όμως μια ουσια-

7 5. Ροπΐ6Γογ £ΐ αΐ., Α ηα β ηί Ογ€606. Λ ΡοΗΐίοαΙ, 5οάαΙ, αηά €υ1ΐυία! ΗΐΞΐοτγ (ΝΥ- Οχίοπΐ: Οχίοπΐ υηΐνεΓδΐΐΥ ΡΐΌδδ, 1999), σ. 181. 8 Πελεκίδης, ό.π., Β ' τόμ., σ. 284. 9 Πελεκίδης, ό.π., Β ' τόμ., σ. 285. 10 Ι.Σ. Παπασταύρου, Αρχαία ιστορία. Ανατολή-αρχαία Ελλάζ-Ρώμη, Γ’ έκδ. (Αθήνα, 1961), σ. 239. 11 Πελεκίδης, ό.π., Β ' τόμ., σ. 28 5 .

18


ατική αδυναμία στο εγχείρημα αυτό του Αρισταγόρα: δεν υπήρχε ενιαία στρα τιωτική ηγεσία αλλά ούτε και κοινό στρατηγικό σχέδιο. Οι Ίωνες αποφάσισαν να ζητήσουν βοήθεια από τη Σπάρτη και την Αθήνα. Έστειλαν τον ίδιο τον Αρισταγόρα στην Ελλάδα, για να πείσει τις δυο μεγαλύ τερες ελληνικές πόλεις να συνδράμουν στην επανάσταση των Ιώνων εναντίον των Περσών. Η Σπάρτη δεν ανταποκρίθηκε στο αίτημα αυτό. Η Αθήνα έστειλε είκοσι πλοία και η Ερέτρια πέντε (Ηρόδ. 5.97). Ίσως, με αυτή την ενέργεια οι Αθηναίοι ήλπιζαν στη νίκη των Ιώνων και επομένως ο εξόριστος Ιππίας, πρόσφυγας στις Σάρδεις, δεν θα τολμούσε να επιστρέψει στην Αθήνα με περσική δύναμη.12 Η συμμετοχή των Αθηναίων στην Ιωνική επανάσταση αποτελεί την απαρχή των συγκρούσεων μεταξύ Ελλήνων και βαρβάρων, δηλαδή την αρχή του Πρώτου Περσικού πολέμου. Ουσιαστικό γεγονός της εκστρατείας των Ιώνων και των Αθηναίων ήταν η κατάληψη και πυρπόληση των Σάρδεων το 498 π.Χ., αφού είχε προηγηθεί το σύνθημα για αποστασία από τη Μίλητο.13 Γρήγορα κινητοποιήθηκε ο εχθρικός στρατός, που πλησίαζε στις Σάρδεις. Οι ελληνικές δυνάμεις άρχισαν να υποχωρούν προς την παραλία. Στην Έφεσο έγινε μάχη, που κατέληξε στην ήττα των Ελλήνων. Εν τω μεταξύ, η επανάσταση είχε επεκταθεί και στην Κύπρο. Ομως, οι εχθροπραξίες τελικά έπαυσαν με τη ναυμαχία στη Αάδη, όπου οι Ίωνες νικήθηκαν. Το 494 π.Χ., μετά την ήττα του ιωνικού στόλου στη Αάδη, οι Πέρσες κυρίευ σαν τη Μίλητο και την κατεδάφισαν. Αξίζει να σημειωθεί ότι εκεί καταστράφηκε και ο ναός του Διδυμαίου Απόλλωνα, που θεωρούνταν ένα από τα σημαντικό τερα ελληνικά μαντεία.14 Παρά τις υλικές και ηθικές φθορές που υπέστησαν οι Ίωνες, το κίνημά τους επέδρασε σημαντικά στην ως τότε πολιτική των ΓΙερσών απέναντι των Ιώνων. Η επανάσταση των Ελλήνων στη σατραπεία εκείνη της Μ. Ασίας κατέδειξε στους Πέρσες ότι έπρεπε πλέον να εγκαταλείψουν την ιδέα της επανεγκατάστασης τυράννων στις ελληνικές πόλεις της Ανατολίας. Ο Δαρείος εκτιμώντας τις εξελίξεις επαναδιοργάνωσε τη σατραπεία στην περιοχή, αφού διόρισε τον γαμβρό του Μαρδόνιο αρχηγό του στρατού και του στόλου. Στόχος του Πέρση βασιλιά ήταν να κατακτήσει τη Μακεδονία και τη Θράκη, αλλά και να τιμωρήσει την Αθήνα και την Ερέτρια για τη βοήθεια που είχαν αποστείλει στους Ίωνες επαναστάτες.15 Η άλωση της Μιλήτου ήταν ένα θλιβερό γεγονός για τους Αθηναίους.16 Ιδιαί τερη συγκίνηση προκάλεσε στους Αθηναίους το δράμα Μιλήτου άλωσις του τρα

12 Πελεκίδης, ό.π. 13 Ο. Μο$δέ & Α. δοΗηαρρ-ΟουΓβαΙΙοη, Επίτομη ιστορία της αρχαίας Ελλάδας (2000-31 π.Χ.), μτφ. Λ. Στεφάνου (Αθήνα: Δ.Ν. Παπαδήμα, 1996), σ. 236. Βλ. και Παπασταύρου, ό.π., σ. 241. 14 Πελεκίδης, ό.π., Β ' τόμ., σ. 288. 15 Παπασταύρου, ό.π., σ. 243. 16 Πελεκίδης, ό.π., Β ' τόμ., σ. 291.


19

γικού ποιητή Φρυνίχου. Ο ποιητής τιμωρήθηκε από τους Αθηναίους άρχοντες να πληρώσει πρόστιμο, επειδή, όπως υποστήριξαν, ζωντάνεψε στη μνήμη των πο λιτών οικεία κακά (Ηρόδ. 6.21). Στην πραγματικότητα, η πράξη αυτή των αρ χόντων μαρτυρούσε ότι η πολιτική αρχή στην Αθήνα ήταν φιλοπερσική και ότι οι λόγοι της τιμωρίας του Φρυνίχου ήταν καθαρά πολιτικοί.17 Στην Αθήνα υπήρχε μια αντιπαλότητα μεταξύ των κομμάτων και αυτή η αντιπαλότητα καλλιεργούσε τις προσδοκίες των Περσών να κυριαρχήσουν σταδιακά στην Ελλάδα. Ο κυριότερος εκπρόσωπος του κόμματος, που έβλεπε ότι η καταστροφή της Μιλήτου μπο ρεί να σήμαινε και ενδεχόμενη περσική επιδρομή στην Αθήνα, ήταν ο Θεμι στοκλής, επώνυμος άρχων το 493/92. Ο Θεμιστοκλής κατόρθωσε να διαγνώσει ότι, για να είναι νικητές οι Αθηναίοι σε μια αναμενόμενη σύγκρουση με τους Πέρ σες, έπρεπε οι πρώτοι να στραφούν στη θάλασσα (Θουκ. 1.93). Η περίπτωση της ναυμαχίας της Λάδης, όπου οι Ίωνες νικήθηκαν, αποτέλεσε δίδαγμα για τον Αθη ναίο άρχοντα. Γι’ αυτό, ο Θεμιστοκλής σχεδίαζε να οχυρώσει τον Πειραιά. Όμως, το σχέδιό του δεν ολοκληρώθηκε, γιατί με τη λήξη της θητείας του ως άρχοντα το 492, ανήλθε στην εξουσία ο Μιλτιάδης ο νεότερος ύστερα από την εκλογή του από τον δήμο.18 Αυτός ο Μιλτιάδης ήταν γιος του Κίμωνα και ανηψιός του Μιλτιάδη του πρεσβύτερου, που κατά την τυραννία του Πεισιστράτου είχε αποικήσει τη Θρακική Χερσόνησο. Ο Αθηναίος αυτός ήλθε μετά την Ιωνική επανάσταση στην Αθήνα. Η πείρα του στα στρατιωτικά πράγματα ήταν σημαντική, αφού από τις επαφές του με τους Πέρσες είχε προσωπική γνώση19 της περσικής τακτικής· αυτό, καθώς και το μίσος του στους Πεισιστρατίδες, που είχαν φονεύσει τον πατέρα του, ήταν οι σημαντικότεροι λόγοι, για να ανακηρυχθεί στρατηγός της φυλής του, των Φιλαϊδών, στην Αθήνα. Πρέπει να τονισθεί, όμως, ότι πέρα από τις πολιτικές διαφορές τους ο Μιλτιάδης και ο Θεμιστοκλής πολέμησαν μαζί λίγο αργότερα στον Μαρα θώνα εναντίον του κοινού εχθρού. 1 .2 . Η εκστρατεία των Περσών στη Θράκη καί τη Μακεδονία Επιχειρήσεις των ΙΙερσών στην Ελλάδα

Στις αρχές του 5ου αι. π.Χ. περσικές δυνάμεις πραγματοποίησαν εκστρατεία στον ελλαδικό χώρο. Συγκεκριμένα, το 492 ο Μαρδόνιος, ένας ικανότατος στρα τηγός, με μεγάλη στρατιωτική δύναμη και ισχυρό ναυτικό ξεκίνησε από την Κι λικία κατευθυνόμενος προς τη Θράκη και τη Μακεδονία. Ο στόλος, αφού πα

17 Παπασταύρου, ό.π., σ. 246. 18 Πελεκίδης, ό.π., Β ' τόμ., σ. 292. 19 Ο Μιλτιάδης ο νεότερος ήταν υποτελής ηγεμόνας στους Πέρσες στην Ιωνία και είχε εκστρατεύσει μαζί με τον Δαρείο εναντίον των Σκυθών. Βλ. XV. 5άιιιΙΐ€ΐ\ Ιστορία της αρχαίας Ελλάδας από την κρητομνκηναϊκή εποχή ως το τέλος των κλασικών χρόνων, μτφ. Α. Καμαρά, X. Κοκκινιά, εποπτ. Κ. Μπουραζέλης (Αθήνα: ΜΙΕΤ, 1999), σ. 171. Βλ. και Ρΐη€, ό.π., σ. 280.

20


ρέπλευσε την Ιωνία, την Αιολίδα και τη Θράκη, έφθασε στην Άκανθο, πόλη της Χερσονήσου του Άθω. Εκεί όμως σφοδρή τρικυμία προκάλεσε μεγάλη καταστρο φή στα πλοία, που αναγκάσθηκαν να εγκαταλείψουν την περιοχή και να επιστρέψουν, όπως μπορούσαν, στην Ασία. Ο στρατός, από την άλλη πλευρά, προχώρησε μέχρι τη Μακεδονία, ενώ όλες οι περιοχές της Θράκης και της Μακεδονίας που διέσχισε έγιναν περσικές κτήσεις. Γενικά, η τακτική του Μαρδονίου ως στρατιωτικού χαρακτηρίζεται από πολιτική ωριμότητα, αφού εκείνος επανέφερε το δημοκρατικό πολίτευμα στις ελληνικές πόλεις της Μ. Ασίας. Είχε αντιληφθεί ο ίδιος τη σημασία μιας τέτοιας πολιτικής κίνησης, που δεν θα άφηνε δυσαρέσκειες πίσω του, ώστε να ακολουθήσουν νέες εξεγέρσεις. Πέρα από αυτά, με την αποκατάσταση της δημοκρατίας και της ειρή νης στις ιωνικές πόλεις της Ανατολίας άνθησε και αξιόλογη πνευματική ζωή με την παρουσία των προσωκρατικών φιλοσόφων, όπως του Ηρακλείτου. Όπως χα ρακτηριστικά αναφέρει ο Παπασταύρου, “αί φιλοσοφικοί άντιλήψεις [τοϋ Η ρα κλείτου] περί τής ένυπαρχούσης μέσα εις την φύσιν άρμονίας, ή οποία συμφι λιώνει δλας τάς αντινομίας καί επαναφέρει την ομοφωνίαν, δτι ό θειος νόμος, ή δίκη, [...] ό νοϋς, ή θεότης έξουσιάζουν όλα, [...] δλα αυτά καθιστοϋν τον Η ρά κλειτον τέκνον μιας εποχής , ή οποία προσπαθεί νά έπανεύρη τόν εαυτόν της καί νά συνέχιση τόν δρόμον της επάνω εις νέα ηθικά θεμέλια” Το επόμενο έτος, το 490, ο περσικός στρατός συγκεντρώθηκε πάλι στην Κι λικία. Ήδη από το 491 είχε ναυπηγηθεί νέος στόλος. Από εκεί οι περσικές δυνά μεις αναχώρησαν για τη Σάμο και στη συνέχεια για τη Νάξο. Οι κάτοικοι του νη σιού δεν ήταν προετοιμασμένοι για την περσική επίθεση· ορισμένοι έσπευσαν να διαφύγουν στα βουνά, ενώ άλλοι υποδουλώθηκαν. Ο στόλος καταπλέοντας στα περισσότερα νησιά των Κυκλάδων τα υπέταξε και κατόπιν κατευθύνθηκε προς την Εύβοια. Οι κάτοικοι της Καρύστου αρνήθηκαν υποταγή στους Πέρσες, αλλά στο τέλος η πόλη λεηλατήθηκε. Φυσικά, ούτε η Ερέτρια διέφυγε την περσική επίθεση. Αφού η πόλη πολιορκήθηκε για έξι ημέρες, έπεσε, μετά από τις προδοτικές ενέργειες κά ποιου Ευφόρβου και κάποιου Φιλάγρου. Όσοι από τους κατοίκους δεν κατόρθω σαν να διαφύγουν, υποχρεώθηκαν να μετοικήσουν στην Περσία. Εκείνοι όμως που διέφυγαν, επέστρεψαν στην πόλη τους και σε σύντομο χρονικό διάστημα την ανοικοδόμησαν.21 Ο Μιλτιάδης εκλέχθηκε από τον δήμο των Αθηναίων στρατηγός και ορίσθηκε αρχηγός του στρατού, όταν οι Πέρσες με επικεφαλής τον Δάτη και τον Αρταφέρνη επέδραμαν εναντίον της Αττικής (Ηρόδ. 6.104). Ο Αριστείδης, Αθηναίος πολι τικός του δημοκρατικού ρεύματος, από τον δήμο της Αλωπεκής, συνεργάσθηκε με τον Μιλτιάδη· και οι δύο ήταν αντίπαλοι του κόμματος των Αλκμεωνιδών. Όμως, 20 Παπασταύρου, ό.π., σ. 245. 21 Πελεκίδης, ό.π., Β ' τόμ., σ. 294.


21

υπερίσχυσε ο Μιλτιάδης, γεγονός που οδήγησε στη συνεργασία μεταξύ του κόμμα τος των Αλκμεωνιδών και των φίλων των Πεισιστρατιδών. Όπως ήταν αναμενόμε νο, οι τελευταίοι προσδοκούσαν την υπεροχή των Περσών, ώστε να επανέλθει η τυ ραννίδα στην Αθήνα. Από την άλλη πλευρά, οι Αλκμεωνίδες δεν συμφωνούσαν με την πολιτική του Μιλτιάδη, επειδή γνώριζαν την ατυχή έκβαση της Ιωνικής επανά στασης και την περσική κυριαρχία τόσο στο Αιγαίο όσο και στη Θράκη και τη Μακε δονία. Ωστόσο, έκριναν θετική την πολιτική του Πέρση βασιλιά να επαναφέρει τη δημοκρατία στις ιωνικές πόλεις. Κάτω από αυτές τις συνθήκες, οι Αλκμεωνίδες θεωρούσαν ότι το δημοκρατικό πολίτευμα της Αθήνας δεν κινδύνευε. Όμως, δεν συμφωνούσαν με την πολιτική του Μιλτιάδη. Ο Μιλτιάδης πρότεινε να αντιμετωπισθεί ο εχθρός με στρατό οπλιτών και όχι με στόλο, όπως υποστήριζε ο Θεμιστο κλής. Τελικά, επικράτησε η άποψη του Μιλτιάδη. Ανάλογη κατάσταση διπολικότητας παρατηρήθηκε και στη Σπάρτη, αφού βασιλείς και Έφοροι βρίσκονταν σε συ νεχή αντίθεση. Γνωρίζουμε, άλλωστε, ότι ήταν χαρακτηριστικός ο ρόλος των Εφό ρων να ελέγχουν κάθε ενέργεια των βασιλέων, ώστε να περιορίζονται τα βασιλικά προνόμια. 1 .3 . 0 Α Περσικός πόλεμος - Μαραθώνας

Η γειτνίαση της Ερέτριας με την Αττική ήταν σημαντικός λόγος για τις περσι κές στρατιωτικές δυνάμεις να στραφούν και εναντίον της Αττικής.22 Η απόβαση του εχθρικού πεζικού και ιππικού έγινε από την ανατολική παραλία της Αττικής στην πεδιάδα του Μαραθώνα. Οι Πέρσες οδηγήθηκαν εκεί από τον Ιππία, γιο του Πεισιστράτου και τύραννο των Αθηναίων το 514, ο οποίος το 511/10 εγκατέλειψε την Αττική με τη συνδρομή του Κλεομένη της Σπάρτης αναζητώντας καταφύγιο στο Σίγειο, περσική κτήση από το 514.23 Η αριθμητική υπεροχή του εχθρού έναντι των Ελλήνων ήταν μεγάλη, αν και δεν παρέχονται ακριβή στοιχεία για τον αριθμό του περσικού πολεμικού δυναμικού.24 Όμως, οι δυνάμεις των Περσών ήταν ανα μενόμενες για τους Αθηναίους, που συνειδητοποίησαν ότι έπρεπε να αντιμετω πίσουν την περσική εισβολή οι ίδιοι. Παρ’ όλα αυτά, οι Αθηναίοι κάλεσαν τη Σπάρτη σε βοήθεια. Αυτή δέχθηκε να στείλει στρατό (2.000 άνδρες), που όμως έφθασε πολύ αργά στην Αθήνα, επειδή οι Σπαρτιάτες περίμεναν να αναχωρήσουν μετά την πανσέληνο (Ηρόδ. 6.106). Η αν τιμετώπιση του εχθρού έγινε από τους Αθηναίους με μια μικρή μόνο βοήθεια 1000 περίπου Πλαταιέων ανδρών. Στον Μαραθώνα οι Πέρσες νικήθηκαν. Όι μάχες μεταξύ Ελλήνων και Περσών εξελίχθηκαν σε σύντομο χρονικό διάστημα με το μέρος των πρώτων χάρη στο στρατηγικό σχέδιο του Μιλτιάδη. Αυτός παρέταξε τους άνδρες του κατά τέτοιο 22 Παπασταύρου, ό.π., σ. 248. 23 Α. Στραταριδάκη-Κυλάφη, Α ρχαία ελληνική ιστορία. Α π ό τη μινωική ως την αρχαϊκή περίοδο (Ρέθυμνο: έκδ. της συγγραφέα, 1996), σ. 145. 24 Παπασταύρου, ό.π.

22


τρόπο στην ανοικτή πεδιάδα του Μαραθώνα, ώστε να υπερισχύσουν οι Ελληνες χάρη στον κατάλληλο οπλισμό τους (βαρύ) και χάρη στη θέση τους απέναντι στον εχθρό. Οι Πέρσες αναγκάσθηκαν να εγκαταλείψουν το πεδίο της μάχης καταφεύγοντας στα πλοία τους. Στη συνέχεια, επιχείρησαν να αποβιβασθούν στο Φάληρο χωρίς επιτυχία και επέστρεψαν στην Ασία (Ηρόδ. 6.102-120). Η σημασία της μάχης του Μαραθώνα ήταν μεγάλη για τους Αθηναίους αλλά και τους Έλληνες γενικότερα. Είχε δοθεί ένα σοβαρό κτύπημα στους Πέρσες. Η αριθμητική υπεροχή του εχθρού δεν αναχαίτισε τους Έλληνες, που πολέμησαν για την ελευθερία και θριάμβευσαν εναντίον των βαρβάρων. Οι Μαραθωνομάχοι είχαν γίνει για όλους τους Έλληνες σύμβολο πατριωτισμού και αγάπης για την ελευθερία. Άλλωστε, αυτό μαρτυρείται από το επίγραμμα του Σιμωνίδη του Κείου: Ελλήνω ν προμαχοϋντες Αθηναίοι Μ αραθώνι/ χρνσοφόρων Μήδων έστόρεσαν δύναμιν (Ρϊ. XXI [90Β., 880.])25 Τα συναισθήματα των Ελλήνων για τον Μαραθώνα μπορούν ίσως να αποδοθούν με το επιτύμβιο επίγραμμα του Αισχύλου, που έγραψε ο ίδιος και που είχε πολεμήσει στον Μαραθώνα. Στο επίγραμμα υπερηφανεύεται ο ποιητής για την ανδρεία του στη μάχη: Αλκήν ενδόκιμον μαραθώνιον άλσος αν είποι/ καί βαθνχαιτήεις Μήδος έπιστάμενος.26 Μετά τη μάχη του Μαραθώνα, ο Μιλτιάδης ανέλαβε μιαν εκστρατεία εναντίον της Πάρου, επειδή στις Κυκλάδες υπήρχε φιλοπερσικό κλίμα. Στόχος του Μιλ τιάδη ήταν να πλήξει τη ναυτική δύναμη των Περσών. Όμως, η εκστρατεία είχε ατυχή έκβαση· ο Μιλτιάδης τραυματίσθηκε και υποχρεώθηκε να πληρώσει βαρύ πρόστιμο (50 τάλαντα) κατηγορούμενος ως υπεύθυνος για το αποτέλεσμα της επι χείρησης, ενώ πέθανε λίγο αργότερα από το τραύμα (Ηρόδ. 6.132-136). Για δέκα περίπου χρόνια μετά το γεγονότα του 490 δεν εμφανίσθηκε στους Έλληνες η ανάγκη αντιμετώπισης των Περσα>ν. Όμως, σε αυτό το διάστημα υπήρξαν διαμάχες μεταξύ των διάφορων αριστοκρατικών φατριών.27 Συνέπεια τέτοιων διαμαχών ήταν η εφαρμογή του οστρακισμού, θεσμού που είχε ψηφισθεί, όταν ο Κλεισθένης ήταν επώνυμος άρχων στην Αθήνα. Ο τρόπος της εκλογής των αρχόντων τώρα μεταβλήθηκε σε διαδικασία κλήρωσης, που όντως ήταν δημοκρα τικότερη από την προηγούμενη. Αυτή η αλλαγή βέβαια έγινε με την εφαρμογή της κλήρωσης και στην τάξη των ιππέων. Αντιπρόσωποι των δήμων κλήρωναν τους άρχοντές τους, γεγονός που άνοιξε τώρα σε περισσότερους πολίτες τον δρόμο προς τα ανώτατα αξιώματα της πολιτείας. Όμως, ακριβώς αυτή η μεταβολή επέφερε ρήγμα μεταξύ των αριστοκρατών και των άλλων τάξεων των πολιτών. Πιο συγκεκριμένα, οι αριστοκράτες που εκπροσωπούνταν από το κόμμα των Αλκμεωνιδών αντέδρασαν στις νέες αλλαγές, τις οποίες υποστήριζε ο Θεμιστο κλής, γόνος της παλαιάς αριστοκρατικής τάξης των Λυκομιδών.28

25 Ό.Ι.. Ρα£ε ( 6(1.), Ερί^Γατηττιαΐα Οία€οα (Οχίοπΐ: Οχίοιτί υηίν€Γδΐΐν ΡΓ€$δ, 1975). 26 Α€$<±γΙιι$, Επιγράμματα54, στο Τ. ( 6(1.), Ροείαο Ιγή α άίαβά (ϋρδΐαε, 1853). 27 Μοδδέ, ό.π., σ. 239. 28 Ρΐπ6, ό.π., σ. 281.


23

Δέκα χρόνια μετά την εκλογή του Θεμιστοκλή ως επώνυμου άρχοντα στην Αθήνα, το 483 π.Χ., φάνηκε η ουσιαστική συμβολή του ως πολιτικό πρόσωπο (Θουκ. 1.138). Ο Θεμιστοκλής είχε συλλάβει το σχέδιο να εξοπλισθεί η Αθήνα με ισχυρό πολεμικό ναυτικό.29 Η υλοποίηση της ναυπήγησης αθηναϊκού στόλου πραγματοποιήθηκε με την πρόταση του Θεμιστοκλή να διατεθούν γ ι’ αυτό τον σκοπό τα χρήματα που απέρευσαν από κοιτάσματα αργύρου στο Λαύριο. Τα χρή ματα δηλαδή αυτά δεν θα μοιράζονταν στους Αθηναίους, αλλά θα χρησιμοποι ούνταν για την αγορά πλοίων.30 Αγοράσθηκαν 180 τριήρεις, που προστέθηκαν στα ήδη υπάρχοντα 100 πλοία. Η σημασία απόκτησης στόλου για τους Αθηναίους δεν ήταν μόνο ότι ο στόλος θα παρείχε τη δυνατότητα στους Έλληνες να αποκρούσουν τους Πέρσες, αφού έτσι η Αθήνα θα γινόταν η μεγαλύτερη ναυτική δύναμη στην Ελλάδα* η σημασία ήταν σχετική και με τη ναυτική υπεροχή των Αιγινητών. Η Αίγινα και η Αθήνα ήταν εχθρικά διακείμενες η μία προς την άλλη, ακριβώς επειδή υπήρχε ναυτικός ανταγωνισμός μεταξύ τους. Η σημασία της απόκτησης πλοίων για τους Αθηναί ους ήταν ακόμη συνδεδεμένη με το γεγονός ότι οι φτωχότεροι πολίτες της Αθή νας, που δεν είχαν τις υλικές προϋποθέσεις να υπηρετήσουν στο σώμα των οπλι τών, θα γίνονταν κωπηλάτες στα πολεμικά πλοία και επομένως θα αποκτούσαν πολιτικά οφέλη.31 Με αυτόν τον τρόπο η Αθήνα έγινε η μεγαλύτερη ναυτική δύναμη στην Ελλάδα και οι Έλληνες είχαν έτσι τη δυνατότητα να αντικρούσουν τους Πέρσες και στη θάλασσα. Από την άλλη πλευρά, οι Πέρσες θα έπρεπε τώρα να αντιμετωπίσουν τους Έλληνες στη θάλασσα με πρωτεργάτες τους Αθηναίους και στην ξηρά με κυ ρίαρχη δύναμη τους Σπαρτιάτες. 1.4 . Ο Β Περσικός πόλεμος - Θερμοπύλες - Αρτεμίσιο - Σαλαμίνα Πλαταιές

Το 480 π.Χ., ο Ξέρξης, γιος του Δαρείου και διάδοχος του περσικού θρόνου, προετοίμασε νέα εκστρατεία εναντίον της Ελλάδας, με σκοπό να υποδουλώσει όλη τη χώρα. Με μεγάλο αριθμό στρατευμάτων, πεζικό και ιππικό αλλά και στόλο.32 Ο Ξέρξης πέρασε τον Ελλήσποντο, κατευθύνθηκε στη Θράκη, τη Μακε δονία και στη συνέχεια προς τη Ν. Ελλάδα. Οι Πέρσες θα πραγματοποιούσαν 29 30 31 32

Ρϊη€, ό.π., σσ. 281-282. Μοδδέ, ό.π., σ. 239. 5οΗυ1ΐ€Γ, ό.π., σ. 173. Βλ. και Μοδδέ, ό.π., σ. 240. Ο Ηρόδοτος (7.60) αναφέρει 1.700.000 πεζούς και 80.000 ιππείς, ενώ κατά την άποψη του ιστορι κού Κτησία (Νο. 688 Ρ13, 118-119 στο Ε. ΙαοοβΥ, Οΐβ ΡΓα£τηβηΐ€ άβΓ Οήβα^οΗβη Ηϊ5ΐοπ1<€Γ, ΙΙΙ€ [Ιχί<3€η:Ε..ί. Βπΐΐ, 1958]), οι Πέρσες ανέρχονταν συνολικά στους 800.000. Σύγχρονοι μελετητές θεω ρούν ότι αυτοί οι υψηλοί αριθμοί δεν πρέπει να ανταποκρίνονταν στην πραγματικότητα, αν και αναμφισβήτητα πρέπει να δεχθούμε ότι οι περσικές δυνάμεις αποτελούσαν μια σοβαρή απειλή για τους Έλληνες. Βλ. Παπασταύρου, ό.π., σ. 257, Μοδδβ, ό.π., σ. 240, Ρΐη6, ό.π., σ. 295.

24


επιθέσεις στην Ελλάδα και από ξηρά και από θάλασσα. Από την πλευρά τους οι Έλληνες ήταν διχασμένοι. Οι πόλεις που κυβερνώνταν από αριστοκρατικά κόμ ματα (π.χ. η Θήβα, οι Αλευάδες στη Θεσσαλία) τηρούσαν στάση φιλική απέναντι στον εχθρό και στράφηκαν με το μέρος των Περσών.33 Πέρα από αυτά όμως, είναι σημαντικό το ότι οι δυο κύριες πόλεις της Ελλά δας, Αθήνα και Σπάρτη, συμφώνησαν να συνεργασθούν, για να αντιμετωπίσουν τον κοινό εχθρό. Το φθινόπωρο του 481, ύστερα από πρωτοβουλία της Αθήνας, συγκεντρώθηκαν στον Ισθμό της Κορίνθου εκπρόσωποι Οπρόβουλοι’) των πό λεων εκείνων, που ήταν πρόθυμες να συμμαχήσουν εναντίον των Περσών (π.χ. πόλεις της Εύβοιας, της Βοιωτίας). Οι εκπρόσωποι συμφώνησαν για την κοινή άμυνα και ανακήρυξαν τη Σπάρτη επικεφαλής των ελληνικών δυνάμεων στρατού και στόλου. Η προσωπικότητα του Θεμιστοκλή έπαιξε σπουδαίο ρόλο στην τελική κοινή απόφαση των συμμάχων να πολεμήσουν τον εχθρό στη θάλασσα και να αμυνθούν από την ξηρά. Έτσι, ο συμμαχικός ελληνικός στρατός στρατοπέδευσε στα Στενά των Θερμοπυλών, μεταξύ Θεσσαλίας και Στερεάς Ελλάδας. Η θέση αυτή προσφερόταν για την άμυνα των Ελλήνων, αφενός γιατί ήταν η μόνη δίοδος από τη Θεσσαλία στη Στερεά και, αφετέρου, γιατί ήταν οχυρωματική θέση. Οι σύμ μαχοι είχαν στείλει στρατό αρχικά, για να καταλάβουν τα Τέμπη στη Θεσσαλία, όταν έφθασαν πληροφορίες για την εισβολή του Ξέρξη στη Θράκη. Όμως, λόγω της φιλοπερσικής στάσης των Θεσσαλών κρίθηκε προτιμότερο από τους συμμά χους να αποφύγουν επαφές με τους Θεσσαλούς και να κινηθούν προς τις Θερμο πύλες ως ασφαλέστερο σημείο άμυνας των Ελλήνων.34 Ο ελληνικός στρατός, που έφθασε εκεί, είχε αρχηγό τον βασιλιά της Σπάρτης Λεωνίδα και Πελοποννήσιους, Φωκείς, Θεσπιείς, Λοκρούς και Θηβαίους εθε λοντές. Οι τελευταίοι είχαν αντιταχθεί στην απόφαση της πόλης τους να μη συμμετάσχουν στον πόλεμο εναντίον των Περσών. Στις Θερμοπύλες έγιναν συγκρού σεις μεταξύ Ελλήνων και Περσών, αλλά υπερίσχυσαν οι Έλληνες. Όμως, η προ δοτική κίνηση του λιποτάκτη Εφιάλτη να αποκαλύψει στον εχθρό αφύλακτο από Έλληνες σημείο των Στενών, κατέληξε στην τελική ήττα των Ελλήνων με την ηρωική πτώση του Σπαρτιάτη βασιλιά και των 300 στρατιωτών του (Ηρόδ. 7.225). Σχεδόν συγχρόνως με τη μάχη στις Θερμοπύλες εξελίχθηκε ναυμαχία μεταξύ Ελλήνων και Περσών στο ακρωτήριο Αρτεμίσιο (Ηρόδ. 8.15), στο Β.Α. άκρο της Εύβοιας. Εκεί είχαν φθάσει εγκαίρως ελληνικά πλοία -μετά τη σχετική απόφαση των συμμάχων- για να ανακόψουν τον πλου του περσικού ναυτικού νοτιότερα. Και εδώ ο εχθρός υπέστη πολλές φθορές από τα ελληνικά πλοία. Παρ’ όλα αυτά, η είδηση ότι ο ελληνικός στρατός είχε ηττηθεί στην ξηρά ανάγκασε τα ελληνικά πλοία να υποχωρήσουν. Η έκβαση του πολέμου μεταξύ Ελλήνων και Περσών 33 Παπασταύρου, ό.π., σ. 257. 34 Παπασταύρου, ό.π., σσ. 258 κ.ε.


25

ήταν ευνοϊκή για τους Πέρσες, αφού άνοιγε γι’ αυτούς ο δρόμος για την Κεντρική Ελλάδα. Ωστόσο, η θυσία των Ελλήνων στη μάχη των Θερμοπυλών υπήρξε τερά στιας σημασίας για το ηθικό των Ελλήνων, γιατί πάντοτε στην ιστορία “τό παρά δειγμα των γενναίων υπερασπιστών τοϋ Στενού των Θερμοπυλών θά παραμένει ώς πρότυπο τής υπέρτατης θυσίας [...] χάριν τών άνωτέρων ηθικών άξιών” 35 Στην ξηρά οι Λοκροί και οι Βοιωτοί άρχισαν να τάσσονται με το μέρος των Περσών. Οι Πελοποννήσιοι εν όψει του επερχόμενου περσικού κινδύνου συγκεν τρώθηκαν στον Ισθμό, προκειμένου να υπερασπισθούν την Πελοπόννησο (Ηρόδ. 8.41.10). Από την πλευρά των Αθηναίων, μετά την έκδοση του χρησμού από το Μαντείο των Δελφών για προστασία των Αθηναίων σε 4ξύλινα τ ε ί χ η ο Θεμιστο κλής ερμήνευσε τα 4ξύλινα τείχη ’ του χρησμού ως πλοία, με τα οποία οι Αθηναίοι όφειλαν να αντικρούσουν τους Πέρσες. Με το σκεπτικό αυτό του Θεμιστοκλή η Αθήνα έπρεπε να εγκαταλειφθεί στον εχθρό. Έτσι, ο άμαχος αθηναϊκός πλη θυσμός κατέφυγε στη Σαλαμίνα, την Αίγινα και την Τροιζήνα (Ηρόδ. 8.40.5-6). Στην εγκαταλελειμένη Αθήνα οι Πέρσες πυρπόλησαν την Ακρόπολη εκδικούμενοι με αυτόν τον τρόπο την πυρπόληση των Σάρδεων από τους Ίωνες και τους συμ μάχους τους το 498. Το σχέδιο του Θεμιστοκλή ήταν να γίνει ναυμαχία στο Στενό της Σαλαμίνας μεταξύ των μικρών και ευέλικτων, αν και σχετικά ολιγάριθμων, ελληνικών τριήρων και των περσικών πλοίων, των οποίων το μέγεθος και ο μεγάλος αριθμός δεν επέτρεπαν ευελιξία στο στενό εκείνο θαλάσσιο πέρασμα. Είναι ζωντανές οι περι γραφές του Ηροδότου και του Αισχύλου για τα γεγονότα εκείνα. Ο ίδιος ο Αισχύ λος είχε λάβει μέρος στη ναυμαχία (480), κατά την οποία οι Πέρσες νικήθηκαν ολοσχερώς από τον ελληνικό στόλο (Ηρόδ. 8.90-96, Αισχ. Πέρσ. 249 κ.ε.). Ο Ξέρξης παρακολουθώντας ο ίδιος την εξέλιξη των επιχειρήσεων, διέταξε να υποχωρήσουν στο Φάληρο τα πλοία που είχαν απομείνει. Οι περσικές δυνάμεις με αρχηγό τον Μαρδόνιο έμειναν στην Ελλάδα για ένα ακόμη έτος, ενώ ο Ξέρξης επέστρεψε στην Ασία.36 Στην Αθήνα είχε λήξει η θητεία του Θεμιστοκλή ως άρχοντα στρατηγού. Στη θέση του εκλέχθηκαν ο Ξάνθιππος (συγγενής από γάμο με τους Αλκμεωνίδες) και ο Αριστείδης. Οι δυο άνδρες επέμειναν ότι η άμυνα της Ελλάδας έπρεπε να επι κεντρωθεί στην ξηρά, αφού παρέμεναν στη χώρα περσικά στρατεύματα. Την άνοιξη του 479 ο Μαρδόνιος πρότεινε στους Αθηναίους να συμμαχήσουν με τον Πέρση βασιλιά και θα τους προσφερόταν νέα γη, όπου οι Αθηναίοι επιθυ μούσαν. Φυσικά, οι περσικές προτάσεις απορρίφθηκαν, με συνέπεια την επίθεση του Μαρδονίου στην Αττική και την ερήμωσή της. Για δεύτερη φορά ο αθηναϊκός πληθυσμός κατέφυγε στη Σαλαμίνα. Σύμφωνα με τον Ηρόδοτο (9.3.6), οι Αθηναί οι ζήτησαν από τους Σπαρτιάτες να στείλουν βοήθεια εναντίον του Πέρση στρα 35 Παπασταύρου, ό.π., σ. 262. 36 Μοδδό, ό.π., σ. 242.

26


τηγού, με την προειδοποίηση ότι, εάν η Σπάρτη δεν ανταποκρινόταν, οι Αθηναίοι θα συμμαχούσαν με τον εχθρό. Δεν είναι γνωστό, εάν όντως οι Αθηναίοι θα πραγ ματοποιούσαν τη δήλωσή τους αυτή. Σημαντικό είναι το αποτέλεσμα, αφού οι Σπαρτιάτες έστειλαν βοήθεια από 10.000 περίπου άνδρες με αρχηγό τον βασιλιά της Σπάρτης Παυσανία. Η δύναμη αυτή ενώθηκε με στρατό από Αθηναίους, Πλαταιείς, Μεγαρείς, Αιγινήτες και Κορινθίους, σύνολο περίπου 40.000 ανδρών. Ο κατά πολύ μεγαλύτερος στρατός του Μαρδονίου υποχώρησε στη Βοιωτία, όπου το ιππικό του ενισχύθηκε από Βοιωτούς και Θεσσαλούς ιππείς. Στην περιο χή της πόλης των Πλαταιών, που αν και βοιωτική, είχε ωστόσο παραμείνει φιλική στους Αθηναίους, έγινε τον Σεπτέμβριο του 479 σκληρή μάχη μεταξύ των Ελλήνοον και του εχθρού, ο οποίος είχε με το μέρος του μερικές ελληνικές πόλεις. Οι Έλληνες οπλίτες αποδείχθηκαν ανώτεροι τόσο στον οπλισμό όσο και στη στρα τιωτική τακτική, όπως άλλωστε έδειξε και το αποτέλεσμα της μάχης, που ήταν μια ακόμη νίκη για τους Έλληνες.37 Οι τελευταίοι προς τιμήν του θεού Απόλλωνα στους Δελφούς έστησαν χρυσό τρίποδα, όπου ήταν γραμμένα τα ονόματα των 31 πόλεων, που είχαν πολεμήσει στις Πλαταιές.38 Η νίκη των Πλαταιών αναπτέρωσε το ηθικό των Ελλήνων. Ο αμυντικός ως τώρα αγώνας τους εναντίον των Περσών έγινε επιθετικός. Αμέσως μετά τη μάχη στις Πλαταιές ο βασιλιάς της Σπάρτης Λεωτυχίδης ανέλαβε να οδηγήσει τον ελληνικό στόλο εναντίον περσικών πλοίων στο ακρωτήριο της Μυκάλης (στις εκ βολές του Μαιάνδρου ποταμού της Μ. Ασίας). Ο περσικός στόλος πυρπολήθηκε (479), γεγονός που ώθησε τους Ίωνες σε νέα αποστασία από την περσική ηγε μονία. Οι τύραννοι διώχθηκαν από τις ιωνικές πόλεις. Η εξέλιξη αυτή των πραγ μάτων ήταν ευνοϊκή για την Αθήνα, που ως μητρόπολη των Ιώνων προσάρτησε στη συμμαχία της πόλεις της Ιωνίας και του Ελλησπόντου. Η κίνηση αυτή των Αθηναίων έχει χαρακτηρισθεί ως “πρώτη κοινή στρατιωτική επιχείρησις των Αθηναίων και των συμμάχων των. Αποτελεί δε το προοίμιον του σπουδαιοτέρου πολιτικού γεγονότος μετά τα Μηδικά, της πρώτης αθηναϊκής συμμαχίας” 39 Αυτό σήμαινε ότι οι Έλληνες πλέον ήταν κυρίαρχοι στο Αιγαίο, αφού αφενός το περσι κό ναυτικό είχε πληγεί από τον αθηναϊκό στόλο με την καθοδήγηση του Θεμιστο κλή και αφετέρου ο στρατός του εχθρού είχε καταστραφεί από τους Σπαρτιάτες με αρχηγό τον Παυσανία.40

37 38 39 40

Μοδδέ, ό.π. Παπασταύρου, ό.π., σ. 268. Παπασταύρου, ό.π., σ. 269. Ρίπε, ό.π., σ. 329.

ΚΕΦΑΜΙΟ ΔΕΥΤΕΡΟ 2. Η ΠΕΝΤΗΚΟΝΤΑΕΤΙΑ (479-431 π.Χ.) 2 .1 . Η Α Αθηναϊκή Συμμαχία ή Συμμαχία της Δήλου

Η πόλη της Αθήνας αναδείχθηκε το ισχυρότερο ελληνικό κράτος μετά τους Περσικούς πολέμους. Τα πενήντα χρόνια από τη λήξη των συγκρούσεων μεταξύ Ελλήνων και Περσών υπήρξαν περίοδος μεγάλης ακμής για την Αθήνα. Πρώτα απ’ όλα, ο Θεμιστοκλής ανέλαβε να θέσει σε λειτουργία το πρόγραμμά του για την οχύρωση της Αθήνας, το οποίο ήδη είχε συλλάβει από το 493. Με τα χείς ρυθμούς ολοκληρώθηκε αυτό το έργο (478), ενώ το 476 πραγματοποιήθηκε η οχύρωση του Πειραιά 41 Αυτά τα γεγονότα δεν άφησαν αδιάφορους τους Σπαρτιάτες, που είδαν αντα γωνιστικά εκείνες τις δραστηριότητες των Αθηναίων. Οι Σπαρτιάτες αντιλήφθηκαν τις ηγεμονικές τάσεις των Αθηναίων απέναντι στις άλλες ελληνικές πόλεις. Από αντίδραση στην Αθήνα η Σπάρτη και οι σύμμαχοί της (κυρίως η Αίγινα, η Κό ρινθος και τα Μέγαρα) έστειλαν εναντίον της Κύπρου ναυτική δύναμη με στρατη γό τον βασιλιά Παυσανία με σκοπό την απελευθέρωση του νησιού από την περσική κυριαρχία. Το μεγαλύτερο τμήμα της Κύπρου απελευθερώθηκε, ενώ το σπαρτια τικό ναυτικό έπλευσε στο Βυζάντιο, για να διώξει και από εκεί τους Πέρσες. Οι κινήσεις των Σπαρτιατών αντικατόπτριζαν την ηγεμονική τους διάθεση μπροστά στην Αθήνα και τις άλλες ελληνικές πόλεις. Όμως, τόσο οι βασιλείς όσο και οι Έφοροι κατηγόρησαν τον Παυσανία για φιλοπερσική πολιτική (Θουκ. 1.128-134, Ηρόδ. 5.32). Οι Έφοροι απείλησαν τον Παυσανία ότι θα τον καταδίω καν, εάν δεν επέστρεφε στην πατρίδα του. Ο Παυσανίας ήλθε στη Σπάρτη και, για να μη συλληφθεί, προσέφυγε στον ναό της Χαλκιοίκου Αθηνάς. Εκεί φυλακίσθηκε από τους Εφόρους και αφέθηκε να πεθάνει από την πείνα.42 Η εξέλιξη των γεγο νότων ήταν ευνοϊκή για την Αθήνα, στην οποία τόσο οι Έλληνες των μικρασιατι κών παραλίων όσο και των απέναντι νησιών ήλπιζαν για τη συνέχιση του αγώνα εναντίον των Περσών. Η Σπάρτη και μαζί οι Πελοποννήσιοι σύμμαχοί της αρνήθηκαν να μετάσχουν στον νέο αγώνα κατά των Περσών. Έτσι, δημιουργήθηκε 41 Παπασταύρου, ό.π., σ. 274. 42 Ι.Β. Βιιτγ & Κ. Μ£ΐ£&δ, Λ ΗΐΞΐοΓγ οί Ογ€60€ ίο ΐΐιβ ϋβαώ οίΑΙβχαηάβΓ ΐΐιβ ΟΓβαί, 4ίΗ 6(1. (ΝΥ: 5ΐ. ΜαΛΐη’δ ΡΐΌδδ, 1980), σ. 202.

28


συμμαχία το 478/77, όταν επώνυμος άρχων στην Αθήνα ήταν ο Τιμοσθένης. Μέλη της συμμαχίας ήταν οι Κυκλάδες, οι ιωνικές και οι αιολικές αποικίες. Για την οργάνωση της συμμαχίας απαραίτητη ήταν η οικονομική συμβολή των συμμάχων είτε σε χρηματικό ποσό είτε σε πλοία. Το 476 ο Αθηναίος Αριστείδης ορίσθηκε υπεύθυνος για να καθορίσει την εισφορά, τον 4φόρο\ των πόλεων-μελών στη συμμαχία· το ποσό των εισφορών υπολογίσθηκε σε 460 τάλαντα (Θουκ. 1.96, Πλουτ. Αριστ. 24). Ως έδρα της συμμαχίας ορίσθηκε η Δήλος, ιερό νησί αφιε ρωμένο στον Απόλλωνα. Δεν γνωρίζουμε πόσοι αντιπρόσωποι από τις συμμά χους πόλεις συνέρχονταν στη Δήλο και σε ποια χρονικά διαστήματα, προκειμένου να συνεδριάζουν για την τακτική της συμμαχίας. Γνωρίζουμε όμως ότι υπήρχαν οι δέκα Έλληνοταμίαι’, δηλαδή επόπτες του ταμείου, που συνέτασσαν τους κατα λόγους για τους φόρους των συμμάχων. Όταν ιδρύθηκε η Α ' Αθηναϊκή Συμμαχία ή Συμμαχία της Δήλου, οι Έλληνες ίσως να είχαν σκεφθεί ότι δημιουργούσαν έναν οργανισμό από ελεύθερα και αυτόνομα κράτη. Όμως, χάρη στην ηγεμονία της η Αθήνα απέκτησε δύναμη και επιρροή, που επαυξήθηκε από το γεγονός ότι ενώ κάθε μέλος της συμμαχίας είχε ίση ψήφο, η Αθήνα εύκολα μπορούσε να επη ρεάσει τα μικρότερα κράτη. Βέβαια, γρήγορα οι σύμμαχοι-πόλεις έδειξαν απρο θυμία να μετέχουν σε εκστρατείες, αφού εξαιτίας κακουχιών και απωλειών κα τέληγαν να ζητούν την προστασία της Αθήνας εξαγοράζοντάς την με τον φόρο που πλήρωναν στην πόλη αυτή. Από την άλλη πλευρά, οι πόλεις-μέλη της συμμα χίας που αποστατούσαν (όπως έπραξε η Νάξος το 467) έχαναν την πλήρη αυτονο μία τους και περιέρχονταν σε κατάσταση εξάρτησης από την Αθήνα. Σημειώνουμε ότι τα χρόνια που η Αθήνα έθετε τα θεμέλια της αυτοκρατορίας της, επικεφαλής Αθηναίος πολιτικός και στρατηγός, που θα οδηγούσε την πόλη του στον δρόμο της ηγεμονίας, ήταν ο Κίμων.43 2 .2 . 0 Κφιων

Ο Κίμων, γιος του Μιλτιάδη και στρατηγός στην Αθήνα από το 476 ως το 462 συνεχώς, ήταν ο βασικός συντελεστής για την επέκταση της Αθηναϊκής Συμμαχίας και ο ίδιος οδήγησε τον στόλο που είχε συγκροτηθεί εναντίον της Ηιόνας, πόλης στον Στρυμόνα ποταμό. Η Ηιών βρισκόταν ακόμη κάτω από την κυριαρχία των Περσών. Ο συμμαχικός στόλος με την άλωση της πόλης αυτής είχε την πρώτη επι τυχία του: οι Αθηναίοι ίδρυσαν αποικία εκεί και έτσι ήλεγχαν το εσωτερικό της περιοχής, όπου υπήρχε άφθονη ξυλεία. Επίσης, απάλλαξαν τη Σκύρο και το Αι γαίο από τους Δόλοπες πειρατές. Ύστερα από τις επιτυχίες αυτές ο Κίμων επέ στρεψε στην Αθήνα, όπου έκτισε μεγάλα οικοδομήματα, όπως την Ποικίλη Στοά, το Θησείο κ.ά 44

43 Ρίπε, ό.π., σ. 371 κ.ε. 44 Παπασταύρου, ό.π., σ. 277.


29

Για δέκα έτη ο αθηναϊκός στόλος αδρανούσε, γιατί στο διάστημα αυτό οργα νωνόταν η συμμαχία αφενός και οχυρωνόταν η Αθήνα και ο Πειραιάς αφετέρου. Ο Θεμιστοκλής είχε την άποψη ότι ο επιθετικός πόλεμος των συμμάχων εναντίον των Περσών έπρεπε να συνεχισθεί. Επίσης, ο Θεμιστοκλής μπορούσε να διακρίνει ότι οι Λακεδαιμόνιοι θα πραγματοποιούσαν επιθέσεις στην πόλη του και ίσως γι’ αυτούς τους λόγους να επιδίωκε την οχύρωση της Αθήνας. Βέβαια, η Σπάρτη ανη συχούσε για την προκλητική τάση της Αθήνας να αυξάνει τις συμμαχικές δυνάμεις της, όπως ήταν η επιθυμία και επιδίωξη του Θεμιστοκλή, που ίσως ήθελε να περιλάβει στον έλεγχο της Αθήνας και τις αποικίες της Δύσης. Τέτοιες επεκτατικές ενέργειες του Θεμιστοκλή προκάλεσαν την αντίδραση πολιτικών ανδρών, όπως του Αριστείδη. Το κλίμα αυτό καλλιεργήθηκε και από τη Σπάρτη, η οποία προσπαθούσε να στρέφει τους Αθηναίους εναντίον του Θεμιστοκλή. Εκείνος που κέρδιζε έδαφος στην Εκκλησία του δήμου ήταν ο φιλολάκων Κίμων. Οι πρόσφατες ναυτικές νίκες του τον είχαν κάμει δημοφιλή στους αντιπάλους του Θεμιστοκλή, δηλαδή τους Αλκμεωνίδες. Οι σχέσεις μάλιστα του Κίμωνα με τους Αλκμεωνίδες έγιναν πιο στενές μετά τον γάμο του με την εγγονή του Μεγακλή, την Ισοδίκη. Επο μένως, ο Κίμων είχε αρκετή υποστήριξη, ώστε το 471 να υπερισχύσει στον δήμο με κόμμα συντηρητικό. Ως ισχυρός άνδρας στην πολιτική σκηνή τώρα ο Κίμων πέτυχε να οστρακισθεί ο Θεμιστοκλής. Μετά από φυγή στο Αργος, ο Θεμιστοκλής πήγε στη συνέχεια στην Κέρκυρα και από εκεί διασχίζοντας την Ήπειρο και τη Μακεδονία έφθασε στην Έφεσο το 465, για να καταλήξει στα Σούσα. Ο διάδοχος του Ξέρξη Αρταξέρξης Α ' δέχθηκε με τιμές τον Αθηναίο άνδρα, προφανώς για να μπορεί να ζητήσει στο μέλλον κάποιο όφελος από τον Θεμιστοκλή. Στον Θεμιστοκλή ανατέθηκε από τον Αρταξέρξη η διοίκηση της Μαγνησίας, μικρασιατικής πόλης, όπου αυτός πέθανε το 459 από κάποια ασθένεια. Η συμβολή του Θεμιστοκλή ως σπουδαίου πολιτικού αναγνωρίσθηκε ήδη από την αρχαιότητα· ο Θουκυδίδης τον επαίνεσε για τις καταπληκτικές ικανότητές του να διαισθάνεται τις εξελίξεις των γεγο νότων και να παίρνει τις κατάλληλες αποφάσεις σε κάθε περίσταση (Θουκ. 1.138). Οι συνεχείς επιτυχίες του Κίμωνα για μια δεκαετία στον στρατιωτικό τομέα ευνόησε τη διατήρηση της αθηναϊκής ηγεμονίας στη θάλασσα απέναντι σε όλες τις συμμαχικές πόλεις. Ένα από τα γεγονότα που συνέβαλαν στην εδραίωση της ηγεμονίας της Αθήνας ήταν η νίκη των συμμάχων εναντίον των Περσών στον Ευρυμέδοντα ποταμό στην Παμφυλία το 467 π.Χ. (Θουκ. 1.100). Η σημασία εκείνης της νίκης ήταν μεγάλη, αφενός διότι η Λυκία και η Καρία περιήλθαν στην Αθη ναϊκή Συμμαχία και, αφετέρου διότι με τις εξελίξεις αυτές απομακρύνθηκε οποιαδήποτε περσική απειλή εναντίον της Ελλάδας.45

45 Ρΐηε, ό.π., σ. 344.

30


Μια άλλη κίνηση του Κίμωνα ήταν η εκστρατεία του εναντίον της Θράκης για την κυριαρχία εκεί των Αθηναίων. Αλλά σε αυτή την εκστρατεία η αντίδραση της Θάσου, που εκμεταλλευόταν τον πλούτο των ορυχείων της Θράκης, ήταν να απο μακρυνθεί από την Αθηναϊκή Συμμαχία. Ο Κίμων πολιόρκησε τη Θάσο, που ζήτη σε τη βοήθεια της Σπάρτης. Όμως, ένας σεισμός στη Σπάρτη το 464 εμπόδισε την πόλη να στείλει βοήθεια στο νησί. Τελικά, το 461 η Θάσος αναγκάσθηκε να περιέλθει στους Αθηναίους, ενώ υποχρεώθηκε να τηρήσει τους εξής όρους: να γκρε μίσει το τείχος, να παραδώσει τα πλοία της στη συμμαχία, να σταματήσει να εκμε ταλλεύεται τα μεταλλεία της Θράκης και να πληρώσει αποζημίωση για την πολε μική σύγκρουση. Από την άλλη πλευρά, ο σεισμός στη Σπάρτη ήταν η αφορμή για μια νέα επανά σταση των ειλώτων της Μεσσηνίας εναντίον της Σπάρτης. Η επανάσταση αυτή είναι γνωστή ως Γ ' Μεσσηνιακός πόλεμος (464). Οι Σπαρτιάτες ζήτησαν τη βοή θεια των Αθηναίων, που ανταποκρίθηκαν με 4.000 οπλίτες και με επικεφαλής τον ίδιο τον Κίμωνα. Αυτή η ενέργεια του Κίμωνα απέβλεπε σε στενή συνεργασία με τη Σπάρτη, προκειμένου να αντιμετωπίσει το νέο δημοκρατικό κόμμα, που ιδρύθηκε στην Αθήνα με αρχηγό τον Εφιάλτη, νέο άνδρα με ακέραιο χαρακτήρα και ήθος (Αριστ. Αθ. Πολ. 25). Στόχοι του κόμματος του Εφιάλτη, συνεργάτης του οποίου ήταν ο νεαρός τότε Περικλής, ήταν να δώσει ισονομία σε όλους τους πολίτες και να επεκτείνει την κυριαρχία της Αθήνας περαιτέρω. Ο δεύτερος αυτός στόχος του Εφιάλτη, που ταυτιζόταν με την εξωτερική πολιτική του, ήταν ο κύριος λόγος που έστρεψε αυτόν και το κόμμα του εναντίον του Κίμωνα, επειδή ο τελευταίος είχε σπεύσει να βοηθήσει τους Σπαρτιάτες, γεγονός, που θα εμπόδιζε την πραγματο ποίηση του προγράμματος της εξωτερικής πολιτικής του Εφιάλτη.46 Ο Κίμων είχε την υποστήριξη των ολιγαρχικών και αντίπαλοί του ήταν οι δη μοκρατικοί Εφιάλτης και Περικλής. Ο Περικλής μάλιστα είχε ήδη αρχίσει να παί ζει σημαντικό ρόλο στην Εκκλησία του δήμου. Οι δυο αυτοί άνδρες επωφελούμε νοι από την απουσία του συντηρητικού Κίμωνα στη Σπάρτη πέτυχαν την έγκριση των ριζοσπαστικών μεταρρυθμίσεων από την Εκκλησία του δήμου, ώστε να αποκατασταθεί το δημοκρατικό πολίτευμα. Η ουσιαστική μεταρρύθμιση του Εφιάλτη στην πολιτική ζωή της Αθήνας ήταν η αφαίρεση από τον Αρειο Πάγο των πολιτικών αρμοδιοτήτων του. Το σώμα αυ τό διατήρησε ως μόνες αρμοδιότητες την εκδίκαση φονικών δικών και την εποπτεία σε θρησκευτικές τελετές. Έτσι, ο Αρειος Πάγος έπαυσε να είναι συντηρη τική αρχή με ισόβιους άρχοντες ως μέλη. Τα υπόλοιπα προνόμια του Αρείου Πά γου δόθηκαν στη Βουλή των Πεντακοσίων, την Εκκλησία του δήμου και την Ηλι αία (Αριστ. Αθ. Πολ. 25.1-2). Η Εκκλησία του δήμου έγινε ισχυρό σώμα στην Αθή να, με το δικαίωμα που είχε κάθε πολίτης να παρεμβαίνει στην πολιτεία και να

46 Παποχσταύρου, ό.π., σσ. 282 κ.ε.


31

προσβάλλει παράνομες διατάξεις. Αυτά τα μέτρα είχαν την ενθουσιώδη υποστή ριξη των Αθηναίων αυξάνοντας παράλληλα την επιρροή του Εφιάλτη και του Πε ρικλή στον δήμο. Από την άλλη πλευρά, η συνεργασία του Κίμωνα με τη Σπάρτη έληξε, αφού οι Σπαρτιάτες θεώρησαν ότι οι Αθηναίοι δεν τους βοηθούσαν επιτυχώς εναντίον των Μεσσηνίων. Ζήτησαν λοιπόν από τους Αθηναίους να αποχωρήσουν (462). Οι Αθηναίοι τότε στράφηκαν σε νέους συμμάχους, τους Αργείους και τους Θεσσαλούς, εχθρούς των Λακεδαιμονίων. Μετά την επιστροφή του Κίμωνα στην Αθήνα, το κόμμα του Εφιάλτη τον οστράκισε για τη φιλολακωνική δράση του (461) και ο Κίμων αναγκάσθηκε να απομακρυνθεί από την πόλη για δέκα χρόνια. Ο Εφιάλτης όμως δολοφονήθηκε σύντομα μετά τον οστρακισμό του Κίμωνα και στην κυβερνητική αρχή ανήλθε ο Περικλής, υπαρχηγός ως τότε του δημοκρατικού κόμματος του Εφιάλτη.47 2 .3 . 0 Περικλής - Η αθηναϊκή ηγεμονία

Ο Περικλής, αν και καταγόταν από αριστοκρατική οικογένεια συγγενή με εκείνη των Αλκμεωνιδών, υποστήριξε με ενθουσιασμό το δημοκρατικό κόμμα του Εφιάλτη. Όταν ο Περικλής ανέλαβε την αρχή του κόμματος εκείνου, κατόρθωσε να εισαγάγει ακόμη περισσότερες αλλαγές προς το συμφέρον των πολιτών. Συγκεκριμένα, ο Περικλής επεξέτεινε και στους ζευγίτες το δικαίωμα εκλογής στο αξίωμα των αρχόντων, ενώ καθιέρωσε μισθό αρχικά στους δικαστές (4δίαιται’) και σταδιακά στους βουλευτές αλλά και γενικά σε όσους διορίζονταν με κλήρο στα αξιώματα της Αθήνας. Οι ενέργειες εκείνες του Περικλή αποσκοπούσαν στην ενθάρρυνση όλων των πολιτών ανεξαρτήτως πλούτου να μετέχουν ενεργά στην άσκηση της εξουσίας. Για να είναι βέβαια κάποιος πολίτης, αυτός έπρεπε να έχει συμπληρώσει το τριακοστό έτος της ηλικίας του. Ένα άλλο μέτρο των μεταρρυθμίσεων του Περικλή ήταν το Όεωρικόν’, δηλαδή ένας τρόπος πληρωμής τοον πολιτών, για να μπορούν να πα ρακολουθούν τις θεατρικές παραστάσεις (τραγωδίες). Σε αυτά τα μέτρα προστέθηκε και η διανομή σιταριού σε όλους τους πολίτες 48 Παρ’ όλα αυτά, η αθηναϊκή δημοκρατία δεν περιλάμβανε όλες τις τάξεις ανθρώπων στην πόλη. Οι δημοκρατικές μεταρρυθμίσεις ίσχυσαν μόνο για ορισμέ νους· ούτε οι μέτοικοι αλλά ούτε οι δούλοι ήταν πολίτες και επομένως δεν μετεί χαν στις δημοκρατικές μεταρρυθμίσεις. Σύμφωνα με ένα νόμο του Περικλή (451), τέλειοι πολίτες ήταν όσοι είχαν και τους δύο γονείς τους Αθηναίους. Αυτοί όμως οι πολίτες ανέρχονταν στο 1/4 του συνόλου (170.000) των πολιτών. Επίσης, η Βουλή, όχι ο δήμος, ήταν “στην πραγματικότητα ο βασικός μοχλός της λειτουρ

47 Παπασταύρου, ό.π., σσ. 284 κ.ε. 48 Παπασταύρου, ό.π., σ. 286. Βλ. και Μ.Β. Σακελλαρίου, Η αθηναϊκή δημοκρατία (Ηράκλειο: ΠΕΚ, 1999), σσ. 258,411.

32


γίας των θεσμών”.49 Στις κύριες αρμοδιότητες της ως επικεφαλής της κρατικής διοικητικής μηχανής υπαγόταν ο έλεγχος των δημοσίων οικονομικών αλλά και των αξιωματούχων, που διαχειρίζονταν το ταμείο της Συμμαχίας. Η Βουλή ετοί μαζε τα προβουλεύματα, τα οποία παρουσίαζε στη συνέχεια στην Εκκλησία για έγκριση ή απόρριψη. Ακόμη, μόνον η Βουλή μπορούσε να εκταμιεύει τους δημό σιους πόρους για όποιες δαπάνες αποφάσιζε η Εκκλησία του δήμου.50 Ως προς τις σχέσεις Αθήνας και Σπάρτης, οι δυο πόλεις αντιμετώπιζαν πλέον εχθρικά η μια την άλλη, μετά την κατάσταση που είχε δημιουργηθεί με τον Κίμω να. Οι σχέσεις των δυο κρατών εντάθηκαν έτσι, ώστε σε λίγα χρόνια αυτά τα κρά τη δοκιμάσθηκαν από τον Πελοποννησιακό πόλεμο. Η Αθήνα εκδηλώθηκε εναν τίον της Σπάρτης, όταν συνέπραξε με τους Αργείους σε σύγκρουση με σπαρτιατι κό στρατό μεταξύ Άργους και Μαντίνειας. Οι Σπαρτιάτες νικήθηκαν από τους εχθρούς τους το 460, γεγονός με μεγάλη σημασία, αφού έκτοτε η Σπάρτη έχασε τα πρωτεία ως η ισχυρότερη στρατιωτική δύναμη στον ελληνικό χώρο. Συνέπεια του γεγονότος εκείνου ήταν ότι η Σπάρτη άρχισε επίσης να χάνει συμμάχους από την Πελοποννησιακή Συμμαχία, όπως τα Μέγαρα, που προσχώρησαν στους Αθη ναίους. Επωφελούμενος από την κίνηση αυτή των Μεγάρων ο Περικλής επεξέτεινε την αθηναϊκή επιρροή δυτικά καθιστώντας τα Μέγαρα προπύργιο εναντίον της Κορίνθου. Εν τω μεταξύ και τα Μέγαρα και το επίνειό τους, η Νίσαια, συνδέ θηκαν με μακρά τείχη, όπου υπήρχε και αθηναϊκή φρουρά. Έκτοτε, η Κόρινθος έγινε εχθρός της Αθήνας και σύναψε συμμαχία με την Αίγινα, αντίπαλη της Αθή νας από τα τέλη του 6ου αι. (Ηρόδ. 5.80-89), καθώς και με τη Θήβα. Από την άλλη πλευρά, ο Περικλής ολοκλήρωσε την τείχιση της Αθήνας και του Πειραιά, το έργο που είχε ξεκινήσει ο Θεμιστοκλής.51 Η αθηναϊκή δύναμη αύξανε χάρη στον Περικλή, που διέκρινε τις ευκαιρίες που εμφανίζονταν και τις εκμεταλλευόταν προς όφελος της Αθήνας. Η εκστρα τεία στην Αίγυπτο ήταν μια τέτοια ευκαιρία. Το 465/64 με τον θάνατο του Ξέρξη ανήλθε στον θρόνο ο Αρταξέρξης Α ' , που είχε επιδείξει στρατηγικές ικανότητες. Όμως, ο νέος βασιλιάς είχε να αντιμετωπίσει επαναστάσεις σε διάφορες σατρα πείες. Η σημαντικότερη επανάσταση ήταν του Ινάρου, του βασιλιά των Λιβύων, ο οποίος σε συμμαχία με τους Αιγυπτίους αποστάτησε από τον Πέρση βασιλιά, ενώ παράλληλα ζήτησε την αθηναϊκή βοήθεια (Ηρόδ. 3.12.15). Ο Περικλής, επειδή γνώριζε ότι η Αίγυπτος ήταν σπουδαία πηγή προμήθειας σιταριού και παπύρου για την Αττική, ανταποκρίθηκε στο αίτημα του Ινάρου. Γι’ αυτό τον λόγο, ο συμ μαχικός στόλος που βρισκόταν στην Κύπρο απέπλευσε για την Αίγυπτο 52

49 Μοδδέ, ό.π., σ. 252. 50 Μοδδέ, ό .π ., σσ. 251-252. Βλ. και Σακελλαρίου, ό .π ., σσ. 173 κ.ε. 51 Β ιιγυ, ό .π ., σ. 236. 52 Β ιιγυ, ό .π ., σ. 219.


33

Ενώ αρχικά οι Αθηναίοι κέρδιζαν νίκες, το 457 η κατάσταση άλλαξε με την εμ πλοκή της Σπάρτης στον πόλεμο στην Αίγυπτο (Θουκ. 1.107). Οι Σπαρτιάτες προσπάθησαν με τη συνεργασία της Θήβας να εξασθενίσουν την αθηναϊκή δύ ναμη, ώστε να δημιουργηθεί συμμαχικό μέτωπο εναντίον της Αθήνας. Σε αυτή την προσπάθεια των Σπαρτιατών αντέδρασαν οι Αθηναίοι. Έστειλαν πλοία στον Κο ρινθιακό Κόλπο και απέκλεισαν το πέρασμα των Σπαρτιατών προς την Πελοπόν νησο. Έτσι, οι Σπαρτιάτες παρέμειναν στη Βοιωτία και το 457, για πρώτη φορά, συγκρούσθηκαν Λακεδαιμόνιοι και Αθηναίοι στην Τανάγρα. Το αποτέλεσμα εκείνης της σύγκρουσης ήταν ότι και οι δυο πλευρές είχαν πολλές απώλειες.53 Δυο μήνες αργότερα, στα Οινόφυτα της Βοιωτίας νέα σύρραξη των αθη ναϊκών στρατευμάτων με τους αντιπάλους τους κατέληξε σε νίκη των Αθηναίων, ώστε να γίνουν κυρίαρχοι όχι μόνο στη Βοιωτία αλλά και σε όλη τη Στερεά Ελλά δα μέχρι τις Θερμοπύλες. Στην Αθήνα αναγκάσθηκε να προσχωρήσει και η Αίγινα (456) εντασσόμενη στην Αθηναϊκή Συμμαχία, ενώ παράλληλα θα πλήρωνε για φόρο 30 τάλαντα. Σε αυτές τις επιτυχίες της Αθήνας προστέθηκε και εκείνη του Τολμίδη, Αθηναίου στρατηγού, που κατέλαβε το Γύθειο στη Ν. Πελοπόννησο με αθηναϊκά πλοία 54 Το 454 ο αθηναϊκός στρατός νικήθηκε στην Αίγυπτο από τον Πέρση στρατηγό Μεγάβυζο, ο οποίος εγκατέστησε πάλι περσικές δυνάμεις στην Κύπρο. Αυτές οι εξελίξεις οδήγησαν τους Αθηναίους να μεταφέρουν το ταμείο της Συμμαχίας από τη Δήλο στον Παρθενώνα. Η μεταφορά του ταμείου σήμαινε ότι το 1/60 του συμμα χικού φόρου θα προσφερόταν ως 4απαρχαί’ στη θεά. Επίσης, κατά τον Παπα σταύρου, η μεταφορά του ταμείου σήμαινε και την εξέλιξη της Συμμαχίας σε κράτος της Αθήνας, το οποίο από τότε θα διαχειριζόταν όλο τον φόρο των συμμάχων 55 Εν τω μεταξύ, ο Κίμων επέστρεψε από την εξορία του στην Αθήνα και ανέπτυ ξε πάλι πολιτική δραστηριότητα με το συντηρητικό κόμμα της Αθήνας. Ο ίδιος πέτυχε την απομάκρυνση του Περικλή, έστω και για λίγο, από τα πολιτικά πράγ ματα της Αθήνας και επίσης κατόρθωσε, ώστε η Αθήνα και η Σπάρτη να συνά ψουν ανακωχή (453) για πενήντα έτη. Αλλά και το Αργος συνομολόγησε με τη Σπάρτη τριανταετή ειρήνη (452/51). Αυτά τα γεγονότα μαρτυρούν την επίδραση του Κίμωνα στην πολιτική σκηνή της Αθήνας αλλά και στην εξωτερική πολιτική της. Ο αθηναϊκός στόλος είχε μια νικηφόρα εκστρατεία εναντίον των Περσών (450), οι οποίοι κατείχαν τη Σαλαμίνα της Κύπρου· στην εκστρατεία όμως εκείνη πληγώθηκε ο Κίμων και πέθανε (450/49). Με εκείνη τη νίκη αναγνωρίσθηκε πάλι από τους συμμάχους η ναυτική υπεροχή της Αθήνας 56 Ο Περικλής δεν άργησε να κυριαρχήσει πάλι στην πολιτική ζωή της Αθήνας. Τον Κίμωνα διαδέχθηκε ο συντηρητικός Θουκυδίδης, γιος του Μιλησίου, αλλά σύντομα επικράτησε ο Περικλής. Η τακτική του δημοκρατικού κυβερνήτη της 53 54 55 56

Βιπ*γ, ό.π. Ρίπο, ό.π., σ. 356. Παπασταύρου, ό.π., σ. 290. Παπασταύρου, ό.π.

34


Αθήνας ως προς την εξωτερική πολιτική ήταν να συγκεντρώσει τον αθηναϊκό στρατό στην Ελλάδα και να εξασφαλίσει ειρήνη και πρόοδο για την Αθήνα. Έτσι, ανακλήθηκαν οι συμμαχικές δυνάμεις από την Κύπρο αλλά και οι περσικές από την Αίγυπτο, μετά από κοινή συμφωνία μεταξύ Αθηναίων και Περσα)ν για κατά παυση των εχθροπραξιών. Ύστερα από συζητήσεις μεταξύ των δύο μερών συμφωνήθηκε ειρήνη, η γνωστή Ειρήνη του Καλλία (449), από το όνομα του Αθη ναίου αρχηγού Καλλία, γιου του Ιππονίκου, που είχε έλθει σε συνεννοήσεις με τους Πέρσες αντιπροσώπους του βασιλιά Αρταξέρξη. Είναι σημαντικό ότι η Αθή να και οι σύμμαχοί της έγιναν μέτοχοι της Ειρήνης του Καλλία, που έθεσε τέλος σε μια εμπόλεμη κατάσταση, η οποία είχε αρχίσει με την περσική κατοχή των ελ ληνικών περιοχών της Ασίας στα μέσα του 6ου αι.57 Οι όροι της ειρήνης καθό ριζαν μια ουδέτερη ζώνη στα παράλια της Μ. Ασίας, που δεν θα παραβίαζαν οι Πέρσες, ενώ οι Αθηναίοι δεσμεύονταν να σεβασθούν περσικές κτήσεις (π.χ. Αί γυπτο, Κύπρο). Γι’ αυτά, απώτερος σκοπός του Περικλή ήταν οι εμπορικές σχέ σεις μεταξύ Αθήνας και περσικού κράτους. Επίσης, ο Περικλής επιδίωξε να συγκαλέσει πανελλήνιο συνέδριο (446), που θα αποφάσιζε για την ανοικοδόμηση των ιερών, που είχαν καεί από τους Πέρσες, για την τέλεση θυσιών στους θεούς και για τη σύναψη ειρήνης μεταξύ όλων των πόλεων. Το συνέδριο όμως δεν έγινε εξαιτίας αντιδράσεων της Σπάρτης, που διέκρινε τον αυταρχισμό της Αθήνας.58 2 .4 . Η Τριακονταετής Ειρήνη

Στη Βοιωτία πολλές πόλεις με πρώτη τη Θήβα επανέφεραν το ολιγαρχικό πο λίτευμα. Αυτές οι αλλαγές ανάγκασαν τον Περικλή να στείλει στρατό στη Βοιω τία, προκειμένου να αποκατασταθεί στις πόλεις η δημοκρατία. Όμως, σε σύγ κρουση αθηναϊκού στρατού και Βοιωτών στην Κορώνεια (447) οι Αθηναίοι νικήθηκαν και υποχώρησαν. Συνέπεια του γεγονότος αυτού ήταν η ένωση των βοιωτικών πόλεων για τη δημιουργία συμμαχίας, που σήμαινε την εγκαθίδρυση ολι γαρχιών στις πόλεις καθώς και τον σχηματισμό στρατού. Η αθηναϊκή δύναμη δέχθηκε πλήγμα, αφού επακόλουθο της ήττας των Αθη ναίων ήταν η εξέγερση των Ευβοέων και η αποκοπή τους από την Αθηναϊκή Συμ μαχία (446). Ακολούθησε η αποστασία των Μεγάρων και συγχρόνως η εισβολή στην Αττική Σπαρτιατών με επικεφαλής τον βασιλιά Πλειστοάνακτα. Ο Περικλής πέτυχε την έγκαιρη απομάκρυνση των Σπαρτιατών με δωροδοκία προς τον βα σιλιά τους (Πλουτ. Περικλ. 22), ενώ απερίσπαστος στράφηκε εναντίον της Εύ βοιας, για να τιμωρήσει τις πόλεις της για την αποστασία τους. Τόσο στη Χαλ κίδα όσο και στην Ιστιαία ο Περικλής εγκατέστησε Αθηναίους κληρούχους, ενώ τα 2/3 της Εύβοιας προσαρτήθηκαν στην αθηναϊκή ηγεμονία.59 Το 446/45 η Αθήνα και η Σπάρτη συμφώνησαν να συνάψουν ειρήνη τριάντα ετών (4Τριακοντούτεις 57 Είπε, ό.π., σ. 361. 58. Παπασταύρου, ό.π., σσ. 290 χ.ε. 59 Βυτγ, ό.π., σ. 223.


35

Σπονδαί’) με τους εξής όρους: α) Η Αθήνα αναγκάσθηκε να δεχθεί την αυτονομία των Μεγάρων (αυτό ήταν σοβαρή απώλεια για τους Αθηναίους). Παράλληλα, απομάκρυνε τις φρουρές της από τις Πηγές και τη Νίσαια (τα δυο λιμάνια των Μεγάρων) καθώς και από περιοχές στην Αχαΐα και την Τροιζήνα, που η Αθήνα κατείχε ως τότε. β) Η Αίγινα και η Ναύπακτος εξακολούθησαν να είναι μέλη της Αθηναϊκής Συμμαχίας. γ) Καμιά από τις δύο πόλεις (Αθήνα, Σπάρτη) δεν θα δε χόταν στη συμμαχία της πόλη-μέλος της άλλης, δ) Εάν προέκυπταν έριδες μεταξύ των πόλεων, οι πόλεις εκείνες θα μπορούσαν να προσφύγουν σε διαιτητές, ε) Η καθεμιά από τις δύο πόλεις αναγνώριζε τους συμμάχους της άλλης και δεν θα αναμειγνυόταν στις σχέσεις της άλλης πόλης με τους συμμάχους εκείνης.60 Ο Περικλής ήταν άνδρας ευφυής με ιδιαίτερα πολιτικά προσόντα. Οι ικανότητές του ως κυβερνήτη της Αθήνας και μάλιστα σε περίοδο ειρήνης αποδείχθηκαν υψηλές, όπως φανερώνει αφενός η επανειλημμένη εκλογή του στο αξίοομα του άρχοντα στρατηγού και αφετέρου η βαθιά εκτίμηση των Αθηναίων στο πρόσωπό του (Θουκ. 2.6.58). Μεγάλο επίτευγμα του Περικλή ήταν η διατήρηση της ειρήνης για 15 έτη. Από τη μια πλευρά, η Αθήνα έγινε ισχυρή δύναμη απέναντι στους συμ μάχους της και, από την άλλη, η πόλη αναδείχθηκε σε μοναδικό κέντρο πολιτιστι κής ανάπτυξης. Επίσης, ο Περικλής περιέλαβε στο πρόγραμμά του την ίδρυση αποικιών (π.χ. Θρακική Χερσόνησο) στοχεύοντας με αυτό τον τρόπο στην πε ραιτέρω εξάπλωση της αθηναϊκής ηγεμονίας. Μια επιπρόσθετη επιτυχία του Πε ρικλή ήταν η εγκατάσταση κληρούχων σε διάφορα νησιά του Αιγαίου, όπως στη Νάξο και στην Άνδρο. Κατά τον Πλούταρχο (.ΙΊερικλ. 11), ο Περικλής επιδίωξε με αυτό τον τρόπο να δώσει εργασία στους αργόσχολους πολίτες. Ισως η κίνηση εκείνη του Περικλή να οφειλόταν στην προσπάθειά του να ελέγχει μέσω των εγκατεστημένων αποίκων ή κληρούχων τις κοντινές σε αυτούς συμμάχους πόλεις, επειδή εκείνες επιδίωκαν την ανεξαρτησία τους από την Αθήνα υποκινούμενες από το ολιγαρχικό κόμμα. Μια περίπτωση συμμάχου που αντέδρασε στην πολιτική του Περικλή ήταν η Σάμος. Το 441 π.Χ. το νησί αυτό έδειξε ανυπακοή στην Αθήνα, με συνέπεια να επέμβει ο ίδιος ο Περικλής και να αναγκάσει τη Σάμο να παραδώσει στην Αθήνα τα πλοία της και να πληρώσει πολεμική αποζημίωση 1500 ταλάντων περίπου.61 Αυτό το περιστατικό όπως και άλλα (π.χ., επανάσταση στο Βυζάντιο) ώθησαν την Αθήνα να ασκήσει αυστηρή πολιτική απέναντι στις συμμάχους πόλεις. Η στάση της Αθήνας άλλαξε, ώστε εφεξής οι σύμμαχοι πόλεις να θεωρούνται υπήκοοι (δηλαδή, θα ήταν στη διάθεση της Αθήνας), να πληρώνουν τακτικό φόρο, να ακο λουθούν τα συστήματα του αττικού νομίσματος και των αττικών μέτρων και σταθμών, καθώς επίσης να προσφεύγουν στα αττικά δικαστήρια για την αποκατά σταση της δικαιοσύνης σε θέματα που τις αφορούσαν. Οι παραπάνω υποχρεώσεις των συμμάχων της Αθήνας προς εκείνη μαρτυρούσαν την αυταρχική στάση της πόλης και αυτή η τακτική αποτέλεσε προηγούμενο για τους συμμάχους, ώστε λίγο 60 Ρίπε, ό.π., σ. 369. Ρ ογπογου 6ί αΐ., ό.π., σ. 215. 61 Βιιγυ, ό.π., 241.

36


αργότερα να μη συνδράμουν στην Αθήνα, όταν αυτή ήλθε σε ρήξη με τους Πελοποννησίους, με συνέπεια να χάσει την ηγεμονική θέση της στην Ελλάδα.62 Ωστόσο, ο δυναμισμός του Περικλή για οικονομική πρόοδο της Αθήνας απλώ θηκε και στη Δύση. Σημαντική αποικία της Αθήνας ήταν οι Θούριοι, που ιδρύθηκε στην Κάτω Ιταλία το 444/43 π.Χ. Κοντά στις εκβολές του Στρυμόνα ποταμού ιδρύθηκε το 437 άλλη αποικία, η Αμφίπολη (Θουκ. 4.102), μετά από την ατυχή προσπάθεια των Αθηναίων να αποικίσουν την περιοχή το 457, αλλά και ύστερα από ακόλουθες ατυχείς επιχειρήσεις. Η ίδρυση της Αμφίπολης ολοκληρώθηκε με τη βοήθεια που πρόσφερε στους Αθηναίους ο Φίλιππος (αδελφός του νόμιμου διαδόχου του μακεδονικού θρόνου Περδίκκα Β ' , μετά τον θάνατο του Αλεξάν δρου Α '), ο οποίος επιδιώκοντας να γίνει βασιλιάς της Μακεδονίας θεώρησε ότι η συνεργασία του με τους Αθηναίους θα ευόδωνε την επιθυμία του. Ο Φίλιππος πίστευε ότι οι Αθηναίοι θα γίνονταν αρωγοί στον σκοπό του, εάν τους ευνοούσε και εκείνος να αποικίσουν την περιοχή. Η Αμφίπολη είχε μεγάλη σημασία για τους Αθηναίους, διότι ο τόπος εκεί ήταν πλούσιος σε μεταλλεύματα και σε ξυλεία. Ένα έτος μετά την ίδρυση της Αμφίπολης, ο Περικλής εξεστράτευσε στον Πόν το, όπου σε διάφορες πόλεις εγκατέστησε Αθηναίους κληρούχους (π.χ., στην Αμισό στα Ν.Α. της Σινώπης και στον Αστακό της Προποντίδας). Οι ενέργειες αυτές του Περικλή και στη Μ. Ασία έγιναν, για να μπορεί να ελέγχει τον Βόσπορο και επομένως να έχει κατ’ αποκλειστικότητα την προμήθεια του σιταριού από τη Ρωσία. Από την άλλη πλευρά, ο Περικλής καθιέρωσε και τους Ελληνοφύλακες, με σκοπό να επιτηρούν τα συμμαχικά πλοία, που μετέφεραν σιτάρι διαπλέοντας τον Ελλήσποντο. Πρέπει να τονισθεί ότι σε περιπτώσεις ανυπακοής προς την Αθήνα οι συμμαχικές πόλεις τιμωρούνταν με στέρηση σιταριού, ποινή που αποκαλύπτει την αυταρχική στάση της Αθήνας στις υπηκόους-συμμάχους πόλεις. Την περίοδο αυτή η εμπορική δραστηριότητα της Αθήνας είχε ανέλθει σε επίπεδα υπεροχής συγκρινόμενη με όλες τις άλλες ελληνικές πόλεις. Σε αυτό έπαιξε σημαντικό ρόλο το σπουδαίο λιμάνι του Πειραιά. Έτσι, η άνθηση του εμπορίου έφερε και την ανάπτυξη της αττικής βιομηχανίας, ενός τομέα που συνέτεινε στην αύξηση του αριθμού των δούλων.63 Ωστόσο, η οικονομική ανάπτυξη της Αθήνας άνοιξε τον δρόμο για μια μοναδική πολιτισμική δραστηριότητα της πόλης, που έμεινε στην ιστορία ως κλασικός πολιτισμός. Ο Περικλής ανέδειξε την Αθήνα σε μοναδικό κέντρο πολιτισμού, που η διαχρο νική του αξία και επιρροή στον μεταγενέστερο κόσμο διεθνώς είναι αναμφισβήτητη πραγματικότητα. Σε διάστημα μόνο λίγων δεκαετιών η Αθήνα διακρίθηκε σε όλους τους τομείς της ανθρώπινης πολιτισμικής έκφρασης. Ο πολιτισμός της απλώθηκε σε όλο τον κόσμο και αναγνωρίσθηκε ως διαχρονικός, δηλαδή ως κλασικός πολι τισμός.64 62 ΒιΐΓγ, ό.π. Βλ. και Παπασταύρου, ό.π., 297. 63 Παπασταύρου, ό.π., σ. 299. 64 Για τον κλασικό πολιτισμό και τις παιδαγωγικές διαστάσεις του θα αναφερθούμε αναλυτικά στο Δεύτερο Μέρος του βιβλίου.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΡΙΤΟ 3. 0 ΠΕΛΟΙΙΟΝΝΗΣΙΑΚΟΣ ΠΟΛΕΜΟΣ (431-404 π.Χ.) 3 .1 . Αίτια και αφορμές

Ο Πελοποννησιακός πόλεμος υπήρξε ο μεγαλύτερος εμφύλιος πόλεμος της ελ ληνικής αρχαιότητας. Πρόκειται για τη σύγκρουση των ισχυρότερων ελληνικών πόλεων, της Αθήνας και της Σπάρτης, με διάρκεια 27 ετών (431-404). Ο πόλεμος αυτός έγινε γνωστός μέσα από το έργο του Θουκυδίδη, του μεγαλύτερου ιστο ριογράφου της αρχαίας Ελλάδας. Ο Θουκυδίδης χαρακτηρίζεται ως “πρότυπο αντικειμενικού ιστοριογράφου”,65 επειδή πρώτος έθεσε τα θεμέλια της ιστορικής επιστήμης. Το έργο του αποτελεί πρότυπο μεθοδολογίας για τους μεταγενέστερους ιστορικούς μέχρι την εποχή μας, αφού, όπως ο ίδιος τονίζει (Θουκ. 1.22), σκοπός του ιστορικού πρέπει να είναι η αναζήτηση και προβολή της αλήθειας μέσα από προσεκτική διερεύνηση και κριτική των πηγών. Ο Θουκυδίδης ακολούθησε συτή τη μέθοδο για τη συγγραφή της ιστορίας του, ώστε αυτή να γίνει κτήμα ές αχεί66 Αίτια του Πελοποννησιακού πολέμου, κατά τον Θουκυδίδη, υπήρξαν η διαρκώς ανερχόμενη σε δύναμη πόλη της Αθήνας ιδιαίτερα μετά τους Περσικούς πο λέμους, αφού η ίδια είχε δημιουργήσει συμμαχία, αλλά και ο φόβος της Σπάρτης και των δικών της συμμάχων για την ηγεμονική στάση της Αθήνας απέναντι στη Σπάρτη. Βέβαια, αφορμές για την έκρηξη του πολέμου θεωρούνται από τους ιστορικούς η ρήξη της Κορίνθου και της Κέρκυρας (κορινθιακής αποικίας), η σύγκρουση της Αθήνας και της Κορίνθου εξαιτίας της Ποτίδαιας (κορινθιακή αποικία και μέλος της Αθηναϊκής Συμμαχίας) και το 4Μεγαρικό ψήφισμα’, ψή φισμα δηλαδή της Αθήνας, που επέβαλε οικονομικό αποκλεισμό στα Μέγαρα 67 Η ανάμειξη της Αθήνας στις δημοκρατικές παρατάξεις των παραπάνω πόλεων οδή γησε στην πολεμική σύρραξη Αθήνας και Σπάρτης. Συγκεκριμένα, τα γεγονότα πριν από την πολεμική σύγκρουση είχαν ως εξής: Η Κέρκυρα αποτελούσε τουλάχιστον μέχρι την εποχή των Περσικών πολέμων τον κρίκο για τις εμπορικές επαφές μεταξύ Κορίνθου και Δύσης. Όταν όμως η δύ ναμη της Αθήνας ενισχύθηκε με τους συμμάχους της, η Αθήνα επεξέτεινε και δυ

65 Σακελλαρίου, ό.π., σ. 483. 66 ΡθΓΠ6ΐΌγ €ΐ αί., ό.π., σσ. 266-267. 67 5οΗιι1ΐ6Γ, ό.π., σσ. 183-184.

38


τικά την επιρροή της παρεμβαίνοντας αναπόφευκτα στο Ιόνιο και γενικά στην πε ριοχή που ελεγχόταν ως τότε από την Κόρινθο, την ισχυρότερη πόλη του Ισθμού. Η Επίδαμνος (σημερινό Δυρράχιο) ήταν αποικία των Κερκυραίων. Στην πόλη αυτή συγκρούσθηκαν οι δημοκρατικοί με τους ολιγαρχικούς. Οι δεύτεροι διώχθηκαν μακριά από την πόλη, αλλά με τη βοήθεια των Ιλλυριών στράφηκαν εναντίον των δημοκρατικών. Οι δημοκρατικοί ζήτησαν ενισχύσεις από τους Κερκυραίους (435), που αρνήθηκαν όμως να εμπλακούν στις διαμάχες. Τότε οι δημοκρατικοί Επιδάμνιοι στράφηκαν στους Κορινθίους, οι οποίοι έστειλαν φρουρά στην Επίδαμνο. Επειδή η Κόρινθος έβλεπε ως εμπορικούς ανταγωνιστές της στο Ιόνιο τους Κερκυραίους, οι τελευταίοι επιτέθηκαν στην Επίδαμνο και την πολιόρκη σαν. Οι Κορίνθιοι, στη συνέχεια, επιτέθηκαν στους Κερκυραίους, αλλά νικήθηκαν στη Λευκίμμη. Η Κέρκυρα τελικά υπέταξε την Επίδαμνο και οι Κορίνθιοι φρου ροί αιχμαλωτίσθηκαν (435). Τότε, η Κέρκυρα στράφηκε στην Αθήνα, με σκοπό να γίνει σύμμαχός της. Η Αθήνα όμως έκρινε ότι δεν ήταν δυνατή μια τέτοια συμμα χία, διότι σε παρόμοια περίπτωση θα έπαυε να ισχύει η Τριακονταετής Ειρήνη. Παρ’ όλα αυτά, οι δύο πόλεις σύναψαν επιμαχία, δηλαδή δέχονταν να αλληλοβοηθούνται, εάν κινδύνευε η μία ή η άλλη, ακόμη και οι σύμμαχοί τους, από εχθρι κή επίθεση.68 Από την άλλη πλευρά, ο βασιλιάς της Μακεδονίας Περδίκκας Β ' συμμάχησε με τους Κορινθίους κάνοντας έτσι εχθρούς τους Αθηναίους. Η πράξη αυτή του Περδίκκα οφειλόταν στο ότι έδιωξε τον αδελφό του Φίλιππο από το δικό του κράτος, τη Χαλκιδική, προκειμένου να το προσαρτήσει στη Μακεδονία. Οι Αθη ναίοι έστειλαν βοήθεια στον Φίλιππο, αλλά ο Περδίκκας κίνησε σε αποστασία την Ποτίδαια και άλλες πόλεις της Χαλκιδικής. Η Αθήνα επέβαλε στην Ποτίδαια μέτρα, ώστε να αναγκασθεί η σύμμαχος πόλη να παραμείνει στην επιρροή των Αθηναίων 69 Τελικά, η Ποτίδαια αποστάτησε από την Αθηναϊκή Συμμαχία και το 432 έγινε μάχη στην πόλη εκείνη μεταξύ Ποτιόαίων και Κορινθίων εναντίον των Αθηναίων. Με τη σύγκρουση εκείνη αυτόματα έπαυε να ισχύει η Τριακονταετής Ειρήνη. Ο Περικλής, στη συνέχεια, απαγόρευσε στους Μεγαρείς, συμμάχους των Πελοποννησίων, να πλησιάζουν τα λιμάνια που ανήκαν στο αθηναϊκό κράτος, αποκλείοντάς τους παράλληλα και από την αθηναϊκή αγορά. Η ενέργεια αυτή, γνωστή ως 4Μεγαρικό ψήφισμα\ ήταν για τον Αριστοφάνη η έναρξη του Πελοποννησιακού πολέμου (Αριστοφ. Ειρήνη 609 κ.ε.). Τα γεγονότα, όπως εξελίχθηκαν, οδήγησαν τους Κορινθίους και τους άλλους συμμάχους τους να παραπονεθούν στη Σπάρτη για την άδικη συμπεριφορά της Αθήνας και ζήτησαν τη λύση των σπονδών. Οι Αθηναίοι επίσης στέλνοντας πρέ σβεις στη Σπάρτη αντέδρασαν για τις ενέργειες της Κορίνθου. Οι Σπαρτιάτες, αν

68 Παπασταύρου, ό.π., σ. 307. 69 Μθ5δ£, ό.π., σ. 273.


39

και ο βασιλιάς τους Αρχίδαμος ήταν συγκαταβατικός, αποφάσισαν τον πόλεμο, μάλλον από φόβο για την περαιτέρω αύξηση της δύναμης της Αθήνας (Θουκ. 1.88). 3 .2 . Οι εμπόλεμοι και η τακτική τους - Γο πρώτο έτος του πολέμιου

Οι Σπαρτιάτες απαίτησαν να απομακρυνθεί ο Περικλής από την Αθήνα προ βάλλοντας ως αιτία τη συγγένεια του Αθηναίου άρχοντα με τους Αλκμεωνίδες, που ήταν οι υπεύθυνοι για το Κυλώνειον άγος. Επίσης, για να παρουσιάσουν μια θετική εικόνα στις ελληνικές πόλεις, ζήτησαν να παύσει η πολιορκία της Ποτίδαιας, να αρθεί το Μεγαρικό ψήφισμα και να αυτονομηθεί η Αίγινα. Με αυτό τον τρόπο παρουσιαζόταν η Σπάρτη ως η πόλη που ενθάρρυνε τους συμμάχους της Αθήνας σε αυτονομία. Ενώ η Σπάρτη δήθεν συμμεριζόταν την καταπιεστική κατά σταση, που ζούσαν οι σύμμαχοι της Αθήνας, είχε σκοπό να πάρει με το μέρος της τις πόλεις-συμμάχους της Αθήνας. Επομένως, η Σπάρτη θα ήταν δικαιολογημένη να κηρύξει πόλεμο εναντίον της Αθήνας, αφού θα υποστήριζε τους συμμάχους της Αθήνας, οι οποίες αδικούνταν από την τελευταία.70 Όταν ο Περικλής ακολουθώντας τους όρους των Τριακονταετών Σπονδών πρότεινε διαιτησία για το θέμα της αυτονομίας των συμμάχων της Αθήνας, η Σπάρτη δεν απάντησε στην πρότασή του. Η Σπάρτη δηλαδή ήταν διατεθειμένη να εμπλακεί σε πόλεμο. Από την άλλη πλευρά, ο Περικλής τόνισε στους Αθηναίους ότι ήταν απαραίτητο να πολεμήσουν, αφού εκείνοι θα υπερασπίζονταν την πόλη τους (Θουκ. 1.141). Έτσι, οι δύο πόλεις και οι σύμμαχοί τους οδηγήθηκαν σε πό λεμο. Σύμμαχοι της Σπάρτης (Πελοποννησιακή Συμμαχία) ήταν οι Κορίνθιοι και οι πόλεις του Ισθμού, οι Μεγαρείς, οι Βοιωτοί, οι Λοκροί, οι Φωκείς, οι Αμβρακιώτες και οι Λευκάδιοι. Τους συμμάχους της Αθήνας (Αθηναϊκή Συμμαχία) αποτελούσαν οι Πλαταιείς, οι Μεσσήνιοι της Ναυπάκτου, οι Ακαρνάνες, οι Κερκυραίοι και οι Θεσσαλοί* στο Ιόνιο, στη Σικελία και στην Κάτω Ιταλία αρκετές πό λεις ήταν φιλο-αθηναϊκές. Το Αργος και η Αχαΐα είχαν παραμείνει ουδέτερες.71 Από τις δύο δυνάμεις η Αθήνα υπερίσχυε στο ναυτικό, αφού και οι σύμμαχοι πόλεις της πρόσφεραν χρήματα για πλοία. Η Σπάρτη υπερείχε στον στρατό και προσπαθούσε να ελκύει τον αντίπαλο στην ξηρά. Ο Περικλής σχεδίαζε να προ στατεύσει τον άμαχο πληθυσμό μέσα στα τείχη της πόλης, ακόμη και αν ήταν ανα γκαία η χρησιμοποίηση των ιερών. Επιπλέον, στο σχέδιο του Αθηναίου άρχοντα ήταν το ναυτικό της Αθήνας να πραγματοποιεί επιθέσεις στα εχθρικά λιμάνια. Ο Περικλής ήλπιζε ότι με αυτή την τακτική θα αποδυνάμωνε τον εχθρό έτσι, ώστε αυτός να αναγκαζόταν να αναγνωρίσει την αθηναϊκή υπεροχή. Άλλωστε, ο Πε ρικλής στήριζε την αισιοδοξία του στην οικονομική και ναυτική δύναμη της Αθή νας.

70 Π α π α σ τ α ύ ρ ο υ , ό .π ., σ. 309. 71 Ρ 0 ΓΠ€Γ0 γ 6 ί α ί , ό .π ., σσ. 25 4 -2 5 5 .

40


Σύμφωνα με τον Θουκυδίδη (1.144), ο Περικλής αυγκράτηαε τους Αθηναίους από νέες κατακτήσεις εν όψει του επικείμενου πολέμου. Επίσης, τούς πρότεινε να περιμένουν να αρχίσουν οι Πελοποννήσιοι τις εχθροπραξίες και τούς υπενθύμισε το ένδοξο παρελθόν των πατέρων τους με τις νίκες τους εναντίον των Περσών. Η στάση αυτή του Περικλή υποδηλώνει ότι οι εχθροί του ψεύδονταν, όταν τον κατη γορούσαν ότι εκείνος επιδίωξε την πολεμική λύση στις σχέσεις Αθήνας-Σπάρτης. Στην πραγματικότητα, ο αθηναϊκός λαός είχε εναποθέσει τις ελπίδες του στον Πε ρικλή, αφού τον θεωρούσε τον καταλληλότερο πολιτικό, για να χειρισθεί το ζήτη μα του πολέμου (Θουκ. 1.145). Την άνοιξη του 431, προτού αρχίσει ο πόλεμος, οι Θηβαίοι επιτέθηκαν εναντίον των Πλαταιών, αλλά η συμπλοκή κατέληξε με νίκη των Πλαταιέων, που κατέσφα ξαν 180 Θηβαίους αιχμαλώτους. Αίγο αργότερα το ίδιο έτος, ο Σπαρτιάτης βασι λιάς Αρχίδαμος κατέστρεψε την Ελευσίνα και προχώρησε εναντίον της Αττικής, αλλά οι Αθηναίοι δεν ανταποκρίθηκαν και ο βασιλιάς της Σπάρτης υποχώρησε στην Πελοπόννησο. Όμως, ο Περικλής εξαιτίας της συμπεριφοράς των Λακεδαι μονίων επιχείρησε ναυτική επιδρομή στα παράλια της Λακωνίας και της Ηλείας και προξένησε μεγάλες καταστροφές στους αντιπάλους. Επίσης, οι Αθηναίοι έδιω ξαν τους Αιγινήτες από το νησί τους και εκεί εγκατέστησαν Αθηναίους κλη ρούχους. Οι Αιγινήτες κατέφυγαν στην Πελοπόννησο και οι Λακεδαιμόνιοι τούς παραχώρησαν τη Θυρέα κοντά στην Αργολίδα, για να κατοικήσουν. Το ναυτικό των Αθηναίων, από την άλλη πλευρά, είχε επιτυχίες και αλλού, όπως στον Αστακό (Ακαρνανία), που περιήλθε στους Αθηναίους.72 Γενικά, στη διάρκεια του πρώτου έτους του πολέμου οι Αθηναίοι είχαν επιτυχίες στις πολεμικές επιχειρήσεις τους. 3 .3 . Το δεύτερο έτος του πολέμου - Ο λοιμός - Ο θάνατος του Περικλή Οι δημαγωγοί

Το καλοκαίρι του δεύτερου έτους του πολέμου (430) η Αθήνα δοκιμάσθηκε από μεγάλη επιδημία, την οποία περιγράφει ο Θουκυδίδης πολύ παραστατικά, αφού και εκείνος είχε προσβληθεί από τον λοιμό (Θουκ. 2.48-54). Από την επιδημία πέθαναν τουλάχιστον 30.000 άνθρωποι. Τα γεγονότα αυτά αλλά και οι καταστροφές που προκάλεσαν οι σύμμαχοι των Σπαρτιατών στην Αττική ώθησαν τον Περικλή να οργανώσει εκστρατεία εναντίον της Αργολίδας ως αντίποινα στους Πελοποννησίους. Ο Περικλής έστειλε δυνάμεις και στην Ποτίδαια (Χαλκιδική) για ενίσχυση των Αθηναίων εκεί. Όμως, και εκεί απλώθηκε ο λοιμός με ανάλογες καταστροφικές συνέπειες για τα στρατεύματα. Η εξέλιξη των πραγμάτων δημιούργησε εχθρικό κλίμα στην Αθήνα με στόχο τον Περικλή, που θεωρήθηκε από τους συμπατριώτες του υπεύθυνος για ό,τι είχε συμβεί. Παράλληλα, οι Αθηναίοι έστειλαν πρέσβεις στη Σπάρτη κάνοντας έκκλη 72 Παπασταύρου, ό.π., σσ. 311 κ.ε.


41

ση για ειρήνη, αλλά δεν συμφώνησαν στους όρους με τους Σπαρτιάτες και η προσπάθεια δεν ευοδώθηκε. Ο Περικλής δικάσθηκε για τις πράξεις του κατά τη δεκαπενταετή θητεία του ως στρατηγός και υποχρεώθηκε να πληρώσει ως πρόστιμο 50 τάλαντα. Από την άλλη πλευρά, η Ποτίδαια αλώθηκε από τους Αθηναίους το φθινόπωρο του 429 και ο Περδίκκας Β ' προσχώρησε στην Αθηναϊκή Συμμαχία. Το κέρδος για τους Αθηναίους ήταν η ξυλεία της Μακεδονίας. Έτσι, η κατάσταση άλλαξε πάλι προς το μέρος του Περικλή, ο οποίος επανεκλέχθηκε στρατηγός το 429, αλλά πέθανε ύστερα από λίγο (Θουκ. 2.65.6). Μετά τον θάνατο του Περικλή δεν εμφανίσθηκε κανείς πολιτικός αντάξιός του, αν και πολλοί άνδρες είχαν εκδηλώσει ενδιαφέρον για την πολιτική αρχή. Από τη μια πλευρά, υποψήφιοι ήταν οι επαγγελματίες, που είχαν αποκτήσει οικο νομικά οφέλη από τον πόλεμο και γι’ αυτό επιθυμούσαν να συνεχισθεί η εμπόλε μη κατάσταση. Από την άλλη, οι γαιοκτήμονες και γενικά οι αγρότες ήθελαν την ειρήνη.73 Ανάμεσα στους επαγγελματίες, συνεχιστές της πολιτικής του Περικλή εμφα νίσθηκαν ο Λυσικλής, φίλος του Περικλή, ο Ευκράτης και ο Κλέων. Ο τελευταίος είχε στραφεί εναντίον του Περικλή, όσο εκείνος ζούσε, ενώ τώρα είχε γίνει υπέρμαχος της τακτικής του πολέμου, σχετικά με την αθηναϊκή πολιτική απέναντι στις άλλες ελληνικές πόλεις. Ο Κλέων αποδείχθηκε μεγάλος δημαγωγός· επιδίωκε τη συμπάθεια των λαϊκών μαζών. Αναμφισβήτητα ο Περικλής υπήρξε ένας από τους πολιτικούς, που χάρη στις ικανότητές του είχε τα αξιώματα του πολιτικού άρχοντα και του στρατηγού μαζί. Όμως, οι πολιτικοί διάδοχοί του δεν κατόρθωσαν να διατηρήσουν τα δυο εκείνα αξιώματα, γιατί δεν υπήρχε κανείς που να έχει ανάλογα προσόντα, στρατιωτικά και πολιτικά. Η Εκκλησία του δήμου ήταν πλέον το ισχυρό σώμα, που αποφάσιζε για στρατιωτικά θέματα και οι πολιτικοί ενδιαφέρονταν κυρίως να είναι αρεστοί στον λαό (Θουκ. 2.65.10). Εξαίρεση αποτελούσε ένας άνδρας με ακέραιο πολιτικό ήθος* αυτός ήταν ο Νικίας, γιος του Νικηράτου, που υπήρξε αντίπαλος του δημα γωγού Κλέωνα. 3 .4 . Το τρίτο και το τέταρτο έτος του πολέμου

Το 429 οι Λακεδαιμόνιοι πραγματοποίησαν εκστρατεία εναντίον των Πλαταιών και μετά από διετή πολιορκία, οι κάτοικοι της πόλης, που δεν κατόρθωσαν να φύγουν για την Αθήνα, παραδόθηκαν στους νικητές, αφού δεν είχαν πλέον σι τηρά για τη συνέχιση της άμυνας της πόλης τους. Οι Λακεδαιμόνιοι, ύστερα από δίκη, καταδίκασαν σε θάνατο όλους τους πολιορκημένους και κατέσκαψαν την πόλη. 73 Παπασταύρου, ό.π., σ. 314.

42


Το 428 συνέβη ένα σημαντικό γεγονός για την ιστορία της Αθηναϊκής Συμμα χίας: η αποστασία της Αέσβου. Οι Αθηναίοι με τους συμμάχους τους κατόρθο^σαν να καταστείλουν το κίνημα, ενώ η τιμωρία που επέβαλαν στους αποστάτες ήταν η εκτέλεση των πρωτεργατών του κινήματος, η παράδοση του στόλου στους Αθη ναίους, η καταστροφή των τειχών της Μυτιλήνης και η εγκατάσταση στο νησί κληρούχων Αθηναίων το 427.74 Είναι πιθανόν ότι οι κληρούχοι θα έπαιζαν τον ρόλο φρουράς στην περιοχή (Θουκ. 3.2-18 και 25-50). Το ίδιο έτος αποστάτησε από την Αθηναϊκή Συμμαχία και η Μεσσήνη της Σι κελίας. Εκείνο το γεγονός προκάλεσε την πρώτη εκστρατεία αθηναϊκής ναυτικής δύναμης στη Σικελία με αρχηγό τον Αάχη. Οι συνέπειες της αθηναϊκής επέμβασης στη Σικελία ήταν ότι οι πόλεις με ιωνικό στοιχείο (Νάξος, Κατάνη, Αεοντίνοι, Ρήγιο) ενίσχυσαν το αθηναϊκό γόητρο στην περιοχή και αποτέλεσαν συμμαχική δύναμη απέναντι στο δωρικό στοιχείο των πόλεων Γέλας, Σελινούντα, Μεσσήνης, Ιμέρας και Επιζεφυρίων Αοκρών, που ως σύμμαχοι τελούσαν κάτω από την ηγε μονία των Συρακουσών. Η αθηναϊκή εκστρατεία στη Σικελία είχε μεγάλη σημασία για τη Σπάρτη, διότι, ύστερα από το γεγονός αυτό σταμάτησε η αποστολή σιταριού στην πόλη εκείνη από τη Δύση. 3 .5 . Η υπόθεση της Σφακτηρίας

Με την εκλογή του Κλέωνα στο αξίωμα του στρατηγού το 426, άρχισε να αλ λάζει η πολιτική κατάσταση στην Αθήνα. Ένα έτος αργότερα η Αθήνα έστειλε ναυτική δύναμη στη Σικελία για την ενίσχυση των εκεί συμμάχων. Επίσης, ο στρα τηγός Δημοσθένης (από τις Αφίδνες της Αττικής) αντιλήφθηκε τη σπουδαιότητα του λιμανιού της Πύλου (Δ. Μεσσηνία) καθώς και της Σφακτηρίας, γειτονικού νησιού. Ο Δημοσθένης απέδειξε τις ικανότητες του ως στρατιωτικός, διότι με επιτυχία κατέλαβε την Πύλο αποβιβάζοντας εκεί αθηναϊκές δυνάμεις. Έτσι, αποκλείσθηκαν 400 Λακεδαιμόνιοι οπλίτες, που είχαν επίσης επιχειρήσει να αποβιβασθούν εκεί. Με την κατάληψη της ΙΊύλου οι Αθηναίοι θα μπορούσαν να κινούνται ελεύθερα με πλοία στην περιοχή. Επιπλέον, η αθηναϊκή παρουσία εκεί θα ενθάρρυνε τους είλωτες της Μεσσηνίας εναντίον των Σπαρτιατών.75 Οι εξελίξεις αυτές ήταν μεγάλη δοκιμασία για τη Σπάρτη, που έστειλε πρέσβεις στην Αθήνα με στόχο την επίτευξη της ειρήνης. Ομως, οι πρέσβεις δεν πέτυχαν τ ί ποτα το ουσιαστικό. Απεναντίας, ο Κλέων δεν εκμεταλλεύθηκε την ευκαιρία αυτή. Έστειλε ενισχύσεις στη Σφακτηρία και ο Δημοσθένης κατόρθωσε να αιχμαλωτίσει τους Λακεδαιμονίους που βρίσκονταν στο νησί και να τους στείλει στην Αθήνα,

74 Βιιγυ, ό .π ., σσ. 26 1 -2 6 2 . 75 Ποσιχχσταύρου, ό .π ., α. 317.


43

ενώ εγκατέατησε στην Πύλο Μεσσήνιους πρόσφυγες από τη Ναύπακτο, που φρουρούσαν την περιοχή.76 Ωστόσο, η πολιτική του Περικλή αντικαταστάθηκε τώρα με την τακτική της επίθεσης στην ξηρά* οι αθηναϊκές δυνάμεις θα πραγματοποιούσαν επίθεση εναν τίον των αντιπάλων τους. Αυτή η πολιτική όμως απαιτούσε χρήματα, τα οποία μόνον από εισφορές των συμμάχων θα μπορούσαν να συγκεντρωθούν. Η βαριά φορολογία στους συμμάχους ήταν μέτρο σκληρής στρατιωτικής πολιτικής του Κλέωνα, που δυσαρέστησε πολύ τις συμμαχικές δυνάμεις. Από την άλλη πλευρά, ο Κλέων, για να γίνει περισσότερο δημοφιλής στους Αθηναίους και, επομένως, να παραμείνει κύριος της πολιτικής αρχής, αύξησε τον μισθό των δικαστών της Ηλιαίας. 3 .6 . Ο Βρασίδας

Οι επιτυχίες των Αθηναίων συνεχίσθηκαν τουλάχιστον για τους πρώτους μή νες του 424. Ο Αθηναίος στρατηγός Νικίας κατέλαβε τα Κύθηρα, μία ακόμη ση μαντική κτήση των Λακεδαιμονίων. Ενώ όμως φαινόταν ότι η Σπάρτη ήταν κατα δικασμένη ως προς την έκβαση του πολέμου, τα πράγματα άλλαξαν ξαφνικά προς το μέρος της Σπάρτης με την εκστρατεία του Βρασίδα, Σπαρτιάτη στρατηγού, εναντίον των αθηναϊκών αποικιών στη Θράκη και τη Χαλκιδική. Ο Μακεδόνας βασιλιάς Περδίκκας συνέλαβε την ιδέα να επιτεθούν οι Σπαρ τιάτες στις βόρειες κτήσεις της Αθήνας, θέση που επιδοκίμασαν οι Έφοροι. Έτσι, με επιτυχία ο Βρασίδας διάνυσε τη Βοιωτία, τη Θεσσαλία και το φθινόπωρο του 424 έφθασε στη Χαλκιδική. Εκεί εξήγησε στις πόλεις ότι σκοπός του ήταν να ελευ θερώσει την Ελλάδα από τους Αθηναίους. Τα Στάγειρα, η Ακανθος και άλλες πό λεις συμφώνησαν με τον Βρασίδα, αποστάτησαν από την Αθηναϊκή Συμμαχία και τάχθηκαν με τη Σπάρτη.77 Εν τω μεταξύ, η κατάσταση δεν εξελισσόταν ομαλά για τους Αθηναίους τόσο στον στρατιωτικό όσο και στον πολιτικό τομέα εξαιτίας της τακτικής που τηρού σαν. Στο Δήλιο της Βοιωτίας οι Αθηναίοι ηττήθηκαν με τρομερές απώλειες. Οι Βοιωτοί για πρώτη φορά εφάρμοσαν νέους στρατιωτικούς ελιγμούς με τη σύμ πτυξη του αριστερού κέρατος των δυνάμεών τους, ενώ το δεξί επιτέθηκε εναντίον των Αθηναίων. Το σχέδιο αυτό ήταν μια πρώτη μορφή της βοιωτικής λοξής φά λαγγας, που αργότερα έγινε ευρύτερα γνωστή με την τελειοποίησή της από τον Επαμεινώνδα. Οι ήττες των Αθηναίων συνεχίσθηκαν με την κατάληψη και της Αμφίπολης από τον Βρασίδα. Το γεγονός αυτό, όπως αναφέρει ο Θουκυδίδης (4.108), αποτέλεσε μεγάλη συμφορά για τους Αθηναίους, που έχασαν και τα ορυχεία χρυσού

76 Ρΐη€, ό.π., σσ. 479-480. 77 Παπασταύρου, ό.π., σ. 320.

44


στο Παγγαίο. Από την άλλη πλευρά, ο βασιλιάς Περδίκκας στράφηκε εναντίον των Αθηναίων. Αλλά και στη Δύση η κατάσταση γινόταν κρίσιμη για την Αθήνα. Οι πόλεις της Σικελίας συμφώνησαν να μη δεχθούν τους Αθηναίους ως συμμάχους, διότι και εκείνες θα κατέληγαν σε υποδούλωσή τους στην Αθήνα, όπως έδειχνε η τακτική του Κλέωνα ως τότε. Οι κάτοικοι της Αθήνας, ύστερα από όλες αυτές τις εξελί ξεις, άρχισαν να κατανοούν τα σφάλματα της πολιτικής του Κλέωνα, ο οποίος ούτε είχε συνεχίσει το σχέδιο του Περικλή ούτε είχε αποδεχθεί τις ειρηνικές προ τάσεις των Σπαρτιατών. Όλα αυτά είχαν ως συνέπεια να χάνουν σταδιακά την υποστήριξη των Αθηναίων ο Κλέων και το φιλοπόλεμο κόμμα του. Όμως, Αθη ναίοι και Σπαρτιάτες έβλεπαν ότι η ειρήνη ήταν συμφέρουσα και για τις δύο πό λεις και σύναψαν εκεχειρία για ένα έτος (423). Παρ’ όλα αυτά, η φιλειρηνική διά θεση και των δυο πλευρών δεν διατηρήθηκε για πολύ, διότι σύντομα αποστάτησε η Σκιώνη (Παλλήνη) από την Αθηναϊκή Συμμαχία και τάχθηκε με τη Σπάρτη.78 3 .7 . Η εφήνη του Νικία

Η εκεχειρία έληξε την άνοιξη του 422. Λίγο αργότερα, ο Κλέων, που είχε πάλι υπερισχύσει με το κόμμα του στην Αθήνα, οδήγησε τα αθηναϊκά στρατεύματα στη Θράκη, όπου αρχικά είχε κάποιες νίκες. Στην Αμφίπολη, όμως, οι Αθηναίοι νικήθηκαν από τον Βρασίδα και ο Κλέων με 600 Αθηναίους οπλίτες σκοτώθηκαν. Αλλά και ο Βρασίδας έπεσε στη μάχη (422). Με τον θάνατο των αρχηγών των δυο αντιπάλων δυνάμεων δημιουργήθηκαν οι προϋποθέσεις για τη σύναψη ειρήνης. Στην Αθήνα ο λαός ακολούθησε πάλι μια μετριοπαθή πολιτική, αφού είχε πια αντιληφθεί ότι η φιλοπόλεμη στάση του Κλέωνα μόνο συμφορές είχε αποφέρει στο κράτος. Επίσης, στη Σπάρτη ο βασιλιάς Πλειστοάναξ, γιος του Παυσανία, ήταν υπέρ της ειρήνης. Αλλωστε, υπήρχαν σοβαροί λόγοι, που ανάγκασαν τη Σπάρτη να έλθει σε διαπραγματεύσεις με την Αθήνα* αυτοί ήταν ότι η Τρια κονταετής Ειρήνη είχε διακοπεί και ότι υπήρχε κίνδυνος εξέγερσης των ειλώτων, αφού η δυτική πλευρά της Μεσσηνίας βρισκόταν στην κατοχή των Αθηναίων. Οι συνεννοήσεις μεταξύ Σπάρτης και Αθήνας κατέληξαν στη συνομολόγηση ει ρήνης για 50 έτη, που είναι γνωστή ως 4Νικίειος Ειρήνη’, επειδή ο Νικίας έπαιξε πρωτεύοντα ρόλο ως διαπραγματευτής. Σύμφωνα με τους όρους της ειρήνης, οι Αθηναίοι θα εγκατέλειπαν τις κτήσεις τους Μεθώνη, Πύλο και Κύθηρα και οι Σπαρτιάτες θα αποχωρούσαν από την Αμφίπολη, για να περιέλθει η πόλη αυτή στους Αθηναίους. Ακόμη, η Αθήνα και η Σπάρτη θα επέστρεφαν τους αιχμαλώ τους κάθε πλευράς (Θουκ. 5.18). Με την ειρήνη του Νικία η θέση της Αθήνας ήταν πλεονεκτική απέναντι στη Σπάρτη, η οποία αναγνώρισε τη δύναμη της αντιπάλου της. Έτσι, ο Νικίας πέτυχε αυτό, που είχε θέσει ως στόχο ο Περικλής. Η σημασία 78 Ρίπε, ό.π., σ. 484.


45

της ειρήνης του Νικία ήταν μεγάλη και για τη Σπάρτη, που υποχρεώθηκε να συμ φωνήσει με την Αθήνα, αφού η ίδια είχε υποστεί σοβαρά πλήγματα. Η αδυναμία της Σπάρτης ήταν φανερή* η Πελοποννησιακή Συμμαχία είχε ατονήσει, διότι είχαν χαθεί κτήσεις, που περιήλθαν στους Αθηναίους (π.χ. το Πάνακτο στα σύνορα Ατ τικής και Βοιωτίας). Επίσης, η Κέρκυρα, η Ποτίδαια καθώς και το Σόλλιο και το Ανακτόριο στην Ακαρνανία, όλες πρώην κορινθιακές κτήσεις, τώρα ανήκαν στην Αθήνα.79 Στην Πελοπόννησο μερικές πόλεις, όπως η Κόρινθος, το Αργος, η Μαντίνεια και η Ηλίς, συμμάχησαν μεταξύ τους, αφού δεν συμφώνησαν με την Αθήνα για την ειρήνη. Σκοπός τους ήταν να συνενωθεί ο αγροτικός κόσμος σε μια δημοκρα τική αντίδραση στην ολιγαρχική πολιτική της Σπάρτης. Η τελευταία, προκειμένου να διατηρήσει ό,τι της είχε απομείνει, υποχρεώθηκε να έλθει σε νέες διαπραγμα τεύσεις με την ισχυρή Αθήνα και σύναψε μαζί της πενηνταετή αμυντική συμμαχία. Με την ειρήνη του Νικία έληξε η πρώτη δεκαετία του Πελοποννησιακού πολέμου, γνωστή ως Αρχιδάμειος πόλεμος. 3 .8 . 0 Αλκιβιάδης

Οι καλές προϋποθέσεις που τέθηκαν για την Αθήνα με την ειρήνη του Νικία διαταράχθηκαν από την παρουσία του Αλκιβιάδη. Ο Αλκιβιάδης ήταν γιος του Κλεινία και από τη μητέρα του ήταν συγγενής με τον Περικλή. Ο Αλκιβιάδης ήταν γοητευτικός νέος, εξαιρετικά φιλόδοξος και ευφυής, με ισχυρή προσωπικότητα. Το 420 εκλέχθηκε στρατηγός σε ηλικία 30 ετών. Οι δραστηριότητες του Αλκιβιάδη ήταν αρκετά ριψοκίνδυνες, όπως όταν συνομολόγησε συμμαχία με το Αργος, την Ήλιδα και τη Μαντίνεια (420), αφού το γεγονός αυτό έθετε σε κίνδυνο τις σχέσεις Αθήνας και Σπάρτης, οι οποίες είχαν διασφαλισθεί με την ειρήνη του Νικία. Πρα γματικά, λίγο αργότερα, η παρέμβαση της Σπάρτης να υποστηρίξει την Επίδαυρο απέναντι στο Αργος, το οποίο είχε απειλήσει την τελευταία, οδήγησε στην πολεμι κή σύγκρουση της Σπάρτης με τις συσπειρωμένες δυνάμεις της Αθήνας στη Μαντίνεια (418), όπου η Σπάρτη και οι σύμμαχοί της κρίθηκαν νικητές.80 Η σημασία της μάχης ήταν μεγάλη για το γόητρο της Σπάρτης ως πρώτης στρατιωτικής δύναμης στην Ελλάδα. Συνέπεια της μάχης ήταν η προσχώρηση για πρώτη φορά (417) στην Πελοποννησιακή Συμμαχία του Αργους και της Μαντίνειας. Επιπλέον, στις πόλεις αυτές, όπου είχε εγκαθιδρυθεί η δημοκρατία, επα νήλθε η αριστοκρατία. Η διαφορετική κατάσταση, που είχε τώρα διαμορφωθεί στην Αθήνα και στη Σπάρτη, οφειλόταν στους χειρισμούς του Αλκιβιάδη, που κάθε άλλο παρά ορθή πολιτική είχε χαράξει για την πόλη του. Οι εξελίξεις αυτές είχαν ως αποτέλεσμα

79 Βυτγ, ό .π ., σ. 286. 80 Ρ 0 ΓΠ€Γ0 γ β ί α ί, ό .π ., σ. 304.

46


να μην επανεκλεγεί ο Αλκιβιάδης στρατηγός το 418. Ωστόσο, με διπλωματικές κι νήσεις εκείνος κατόρθωσε να πείσει τον Νικία να συνεργασθούν. Και οι δύο εκλέ χθηκαν στρατηγοί το 417/16 π.Χ. Σχέδιό τους ήταν να επιχειρήσουν δυο εκ στρατείες, ο Νικίας στη Θράκη, για να καταλάβει πάλι την Αμφίπολη, αφού οι Σπαρτιάτες δεν την είχαν παραχωρήσει στους Αθηναίους· και ο Αλκιβιάδης να πλεύσει στη Μήλο και να την προσαρτήσει στην Αθήνα. Η Μήλος, αν και σπαρ τιατική αποικία, είχε παραμείνει ουδέτερη στον πόλεμο.81 Η εκστρατεία στην Αμ φίπολη απέτυχε, διότι οι Αθηναίοι δεν υποστηρίχθηκαν από τον Περδίκκα, ο οποίος τάχθηκε πάλι με το μέρος της Σπάρτης. Στη Μήλο όμως η επίθεση των Αθηναίων ήταν επιτυχής. Οι καταστροφές που προκάλεσε ο Αλκιβιάδης στο νησί αποτέλεσαν μεγάλη πρόκληση για τους Σπαρτιάτες. Οι κάτοικοι της Μήλου περίμεναν βοήθεια από τη Σπάρτη, η οποία όμως δεν έφθασε ποτέ. Η Μήλος δεν ανταποκρίθηκε στην πίεση των Αθηναίοον να προσχωρήσει στη συμμαχία τους και γι’ αυτό τιμωρήθηκε: οι άνδρες σκοτώθηκαν, τα γυναικόπαιδα υποδουλώθηκαν και στο νησί εγκαταστάθηκαν Αθηναίοι κληρούχοι (Θουκ. 5.85-116). Η προσάρτηση της Μήλου στην Αθήνα με τη βία ανακλά “τον κυνισμό της εξουσίας”, την οποία είχαν επιβάλει στο Αιγαίο οι Αθηναίοι82 3 .9 . Η Σικελική εκστρατεία - 0 Ιωνικός πόλεμος

Το 415, ύστερα από εισήγηση του Αλκιβιάδη, οι Αθηναίοι ανέλαβαν να οργα νώσουν εκστρατεία στη Σικελία. Το σχέδιο του Αλκιβιάδη αποσκοπούσε στην ανάδειξη της Αθήνας ως κυρίαρχης δύναμης μέχρι την Καρχηδόνα, αφού ου σιαστικά με την εκστρατεία αυτή η Αθήνα θα έπληττε τη Σπάρτη στη Σικελία. Συγ κεκριμένα, η ανάμειξη των Αθηναίων στη Σικελία άρχισε με το αίτημα των συμ μάχων τους Εγεσταίων για βοήθεια στον πόλεμο εναντίον των κατοίκων του Σελινούντα, που είχαν συμμάχους τους Συρακοσίους. Ωστόσο, η πραγματοποίηση του σχεδίου του Αλκιβιάδη επέφερε δυσάρεστες συνέπειες για την Αθήνα στην εξέλιξη του πολέμου. Ο Νικίας μάταια προσπάθησε να αποτρέψει την πραγματοποίηση της εκ στρατείας στη Σικελία. Πίστευε ότι, επειδή η Αθήνα είχε ήδη ζημιωθεί οικονομικά εξαιτίας του πολέμου, αλλά και είχε πληγεί ως προς το ανθρώπινο δυναμικό, ήταν ανάγκη να ανακάμψει, προτού επιχειρήσει νέες εκστρατείες. Τελικά, η άπο ψη του Αλκιβιάδη επικράτησε και στόλος από Αθηναίους και συμμιάχους κατευθύνθηκε στη Σικελία το 415 π.Χ. Αρχηγοί της επιχείρησης είχαν ορισθεί ο Αλκι βιάδης, ο Νικίας και ο Λάμαχος. Προτού όμως αρχίσουν οι επιχειρήσεις, η Εκ κλησία του δήμου κάλεσε στην Αθήνα τον Αλκιβιάδη, προκειμένου εκείνος να δικασθεί, επειδή είχε επιδείξει ασέβεια στα Ελευσίνια Μυστήρια. Η κατηγορία του

81 Παπασταύρου, ό.π., σσ. 327-328. 82 δοΗιιΙΙεΓ, ό.π., σ. 71 και Μοδδέ, ό.π., σ. 284.


47

είχε μάλιστα σχετισθεί με την ανάμειξη του Αλκιβιάδη στην κοπή των Ερμων, δη λαδή των λίθινων προτομών στις εισόδους των αθηναϊκών σπιτιών και των ναών. Η ενέργεια της κοπής τους είχε ερμηνευθεί στην Αθήνα ως συνωμοσία των εταιρειών, ολιγαρχικών δηλαδή οργανώσεων, εναντίον της αθηναϊκής δημοκρα τίας.83 Αντί να επιστρέψει στην Αθήνα, ο Αλκιβιάδης διέφυγε στη Σπάρτη, όπου συμ βουλέυσε τον εχθρό σε βάρος της ίδιας της πατρίδας του. Οι Αθηναίοι στη Σικελία κατέλαβαν μια στρατηγική θέση, τις Επιπολές, κοντά στο λιμάνι των Συρακουσοον (414). Ο Αάμαχος όμως σκοτώθηκε. Επειδή οι Συρακούσες κινδύνευαν, ζήτη σαν στρατεύματα από τη Σπάρτη και την Κόρινθο, αφού εκείνες θα στήριζαν τους Δωριείς της Σικελίας. Η Σπάρτη ανταποκρίθηκε στο αίτημα μετά από υπόδειξη του Αλκιβιάδη και έστειλε τον Γύλιππο στη Σικελία. Η κατάσταση τότε άρχισε να διαμορφώνεται σε βάρος των Αθηναίων με στρατιωτικές επιτυχίες του Γυλίππου στην περιοχή των Συρακουσών. Το 413 π.Χ. ακολουθώντας τις συμβουλές του Αλκιβιάδη ο βασιλιάς της Σπάρτης Αγης κατέλαβε τη Δεκέλεια της Αττικής. Το γεγονός αυτό είχε ως πρώτη συνέπεια τη διακοπή της άμεσης επικοινωνίας της Αττικής με τον Ωρωπό. Έτσι, η σύνδεση με την Εύβοια γινόταν πλέον από το Σούνιο. Μια άλλη σημαντική συ νέπεια της κατάληψης της Δεκέλειας ήταν ότι σταμάτησαν οι εξορύξεις στα μεταλλεία του Λαυρίου και οι δούλοι τάχθηκαν με το μέρος των Σπαρτιατών.84 Η Αθήνα έστειλε στρατιωτική βοήθεια στις δυνάμεις της που βρίσκονταν στη Σικελία, όμως η υπεροχή των Συρακοσίων μετά την ενίσχυσή τους από σπαρτια τικά και άλλα ελληνικά στρατεύματα (π.χ. Βοιωτοί) απέτρεψε τους Αθηναίους από τη νίκη. Ένας από τους Αθηναίους στρατηγούς ήταν και ο Δημοσθένης. Ο αθηναϊκός στρατός δεν ήταν οργανωμένος στις επιθέσεις του και εύκολα ηττήθηκε τον Ιούλιο του 413. Ενώ είχε τεθεί δίλημμα μεταξύ των Αθηναίων στρα τηγών, εάν θα έπρεπε να επιστρέψουν οι Αθηναίοι στην Ελλάδα, τελικά επικράτη σε η άποψη του Νικία για τη συνέχιση του αγώνα στη Σικελία αντί οπισθοχώρη σης. Ο αθηναϊκός στρατός όμως αδράνησε και, όταν ήταν έτοιμος να υποχωρήσει, αναβλήθηκε ο απόπλους λόγω έκλειψης της σελήνης.85 Τελικά, η καθυστέρηση της αναχώρησης αποδείχθηκε θετική για τους Συρακοσίους, που απέκλεισαν το λιμάνι εμποδίζοντας έτσι κάθε κίνηση των αθηναϊκών πλοίων. Οι Αθηναίοι στρατηγοί Νικίας και Δημοσθένης στράφηκαν στην ξηρά ελ πίζοντας ότι εκεί θα ήταν ευνοϊκότερη η άμυνα για τον στρατό τους. Όμως και πάλι χρονοτρίβησαν οι αντίπαλοι υπερίσχυσαν και νίκησαν τους Αθηναίους

83 ΡοπΊ€Γογ εΐ αί, ό.π., σ. 306 και Β ιιγυ , ό.π., σσ. 294-296. 84 Παπασταύρου, ό.π., σσ. 330 κ.ε. 85 Β ιιγυ, ό.π., σ. 302.

48


παντελώς. Η ήττα αυτή των Αθηναίων και η εκτέλεση των δυο στρατηγών τους ήταν η κατάληξη μιας ατυχούς εκστρατείας με θλιβερές συνέπειες για την Αθήνα. Μία από τις συνέπειες της Σικελικής εκστρατείας για την Αθήνα ήταν η απο μάκρυνση μελών από τη συμμαχία της. Η Χίος και πόλεις της Λέσβου καθώς και αρκετές ιωνικές πόλεις αποστάτησαν με την κήρυξη του λεγόμενου Ιωνικού πο λέμου (412). Αιτία του πολέμου ήταν η συμμαχία, που συνάφθηκε μεταξύ της Σπάρτης και των Περσών, σύμφωνα με την οποία ο σπαρτιατικός στόλος που θα οργανωνόταν θα είχε την οικονομική ενίσχυση των Περσών. Επίσης, η Σπάρτη θα αναγνώριζε στους Πέρσες δικαιώματα στις μικρασιατικές ελληνικές πόλεις.86 Η θλιβερότερη όμως συνέπεια της Σικελικής εκστρατείας ήταν η σύναψη συμ μαχίας μεταξύ της Σπάρτης και των Περσών, ύστερα από παρέμβαση του Αλκι βιάδη. Έτσι, αρχίζει μια περίοδος συνεχών αναμείξεων των Περσών στα ελληνικά πράγματα μέχρι την επέμβαση του Μ. Αλεξάνδρου. 3 .1 0 . Οι Πρόβουλοι - Ο Κλεοφών - Ο Κόνων

Οι καταστροφικές συνέπειες της αθηναϊκής ήττας στη Σικελία δίδαξαν τους Αθηναίους ότι έπρεπε να απομακρύνουν τους δημαγωγούς από την πόλη, αφού εκείνοι ήταν οι πρόξενοι συμφορών στη δημοκρατία. Το βασικό αίτημα για την αλλαγή ήταν να περιορισθεί η πρόσβαση των πολιτών στα δημόσια αξιώματα, πράγμα που σήμαινε την κατάργηση των μισθών σε εκείνους. Συνεπώς, μόνον οι εύποροι, που είχαν τη δυνατότητα να αντιμετωπίζουν τα έξοδά τους, θα ανα λάμβαναν αξιώματα στην πολιτεία. Η ειρωνεία όμως ήταν ότι αυτή η άποψη για την προστασία της δημοκρατίας άνοιξε τον δρόμο στην ολιγαρχία, επειδή πολλοί υποστηρικτές της αλλαγής ανήκαν σε αριστοκρατικές τάξεις 87 Η προσπάθεια της Εκκλησίας του δήμου να περισώσει το αθηναϊκό δημοκρατικό πολίτευμα υλοποιήθηκε με τους 10 προβούλους το 413 π.Χ. (Αριστ. Αθ. Πολ. 29.2). Οι αλλαγές στο πολίτευμα περιλάμβαναν και ένα άλλο σώμα, των 30 συγγραφέων-αυτοκρατόρων (411), στους οποίους ανήκαν και οι 10 πρόβουλοι. Για την άσκηση της εξουσίας στην Αθήνα δικαίωμα συμμετοχής είχαν μόνο 5.000 πολίτες και μάλιστα οι πιο εύποροι, ενώ η Βουλή των 500 μείωσε τα μέλη της σε 400, από τα οποία εκ λέγονταν οι άρχοντες της πόλης (π.χ. στρατηγοί, πρυτάνεις). Με αυτά τα μέτρα το αθηναϊκό πολίτευμα είχε μετατραπεί σε ολιγαρχία. Ο αθηναϊκός στόλος έπλευσε στον Ελλήσποντο, επειδή εκεί βρίσκονταν σπαρ τιατικά πλοία κάτω από την καθοδήγηση του Πέρση Φαρναβάζου, σατράπη της Φρυγίας. Ελπίδα του Πέρση σατράπη ήταν η αποστασία των ελληνικών πόλεων εκείνης της περιοχής από την Αθηναϊκή Συμμαχία. Η άμεση επέμβαση όμως των αθηναϊκών δυνάμεων ήταν σωτήρια, επειδή απέτρεψε τα σχέδια των αντιπάλων

86 δο1ιιι1ΐ€Γ, ό.π., σ. 72. 87 Μοδδέ, ό.π., σσ. 291-292.


49

στον Ελλήσποντο. Οι Αθηναίοι είχαν και άλλη νίκη στην Κύζικο εναντίον των Σπαρτιατών (410). Και η Κύζικος και η Πέρινθος έγιναν έτσι αθηναϊκές κτήσεις, αφού οι περσικές δυνάμεις δεν πέτυχαν να επέμβουν εγκαίρως.88 Μετά τη νίκη των Αθηναίων στην Κύζικο, οι δημοκρατικοί στην Αθήνα ήταν δημοφιλείς, επειδή οι τελευταίες επιτυχίες της πόλης τους αποδόθηκαν στο δημο κρατικό πολίτευμά της. Ο αρχηγός των δημοκρατικών Κλεοφών πίστευε ότι οι Αθηναίοι θα είχαν και άλλες επιτυχίες, εάν συνέχιζαν την εμπόλεμη τακτική τους. Για τον λόγο αυτό, όταν η Σπάρτη ζήτησε από τους Αθηναίους να συνάψουν ειρή νη, με όρους να επιστρέψουν τη Δεκέλεια στους Αθηναίους αλλά και να πάρουν πίσω από εκείνους την Πύλο και τα Κύθηρα, ο Κλεοφών αρνήθηκε. Την ίδια άποψη είχε και ο Αλκιβιάδης, ο οποίος, ύστερα από απόφαση της Εκκλησίας του δήμου, είχε επανέλθει στην Αθήνα. Βέβαια, ο Αλκιβιάδης ίσως να φοβούνταν την εξέλιξη των πραγμάτων σε βάρος του, εάν επικρατούσε πολιτική ειρήνης, διότι τότε πιθανόν να τού ζητούνταν ευθύνες για την προηγούμενη συμπεριφορά του εναντίον της πατρίδας του. Συνέπεια, λοιπόν, αυτών των ενεργειών ήταν η συνέχιση του πολέμου στην Προποντίδα και τον Ελλήσποντο. Εκεί έστειλαν δυνάμεις οι Σπαρτιάτες, αλλά και πάλι υπερίσχυσαν οι Αθηναίοι. Πόλεις, όπως η Καλχηδών, το Βυζάντιο, η Σηλυμβρία, καθώς και τα παράλια από το Βυζάντιο μέχρι την Αβυδο έγιναν αθηναϊ κές κτήσεις. Ως εκ τούτου, ο Φαρνάβαζος συνομολόγησε ειρήνη με τους Αθηναί ους (409). Στην Αθήνα ο Αλκιβιάδης έγινε δεκτός με ενθουσιασμό και εκλέχθηκε στρατηγός-αυτοκράτορας το 408/07 89 Εν τω μεταξύ, οι Σπαρτιάτες έστειλαν πρεσβεία στα Σούσα, για να εκφράσουν στον Μέγα Βασιλέα παράπονα για τον Τισσαφέρνη, που δεν φρόντιζε για το συμ φέρον των Περσών, αφού μόνον η Σπάρτη αναγνώριζε τους Πέρσες ως κυρίαρ χους στις μικρασιατικές πόλεις. Γι’ αυτό, οι Σπαρτιάτες θεωρούσαν ότι η Περσία έπρεπε να προστατεύσει τη Σπάρτη, η οποία ενδιαφερόταν για τα περσικά συμφέ ροντα. Η Περσία ανταποκρίθηκε στο σπαρτιατικό αίτημα. Ο διορισμός του Κύρου, γιου του Δαρείου και της Παρυσάτιδας, ως σατράπη της Λυδίας, της Με γάλης Φρυγίας και της Καππαδοκίας ήταν για το συμφέρον της Σπάρτης, αφού θα παρείχε βοήθεια σε αυτή. Και από την πλευρά της Σπάρτης θα ευνοούνταν οι Πέρσες, διότι ανέλαβε ο Λύσανδρος, έμπειρος στρατιωτικός αλλά και πατριώτης, να οδηγήσει τους Σπαρτιάτες με επιτυχία στην αντιμετώπιση των Αθηναίων. Το 406 η Αθήνα έστειλε τον Αλκιβιάδη ως αρχηγό του στόλου στο Νότιο, επί νειο της Κολοφώνας. Στον κόλπο της Εφέσου υπήρχαν και σπαρτιατικά πλοία. Οι Αθηναίοι νικήθηκαν στο Νότιο εξαιτίας μιας άστοχης ενέργειας του Αθηναίου αρχηγού του στόλου, Αντιόχου. Αυτή η ήττα έγινε η αφορμή να θεωρηθεί στην

88 Παπασταύρου, ό.π., σσ. 338 κ.ε. 89 Παπασταύρου, ό.π., σσ. 339-340.

50


Αθήνα ο Αλκιβιάδης υπεύθυνος για τα γεγονότα και να μην επανεκλεγεί στρατη γός. Κατέφυγε στον Ελλήσποντο και δεν επέστρεψε ποτέ στην πατρίδα του.90 Στην Αθήνα στη θέση του Αλκιβιάδη εκλέχθηκε ο Κόνων, ως αρχηγός του ναυ τικού. Η Σπάρτη, από την άλλη πλευρά, ανέθεσε στον Καλλικρατίδα την αρχηγία των στρατιωτικών επιχειρήσεων, την οποία είχε ο Λύσανδρος νωρίτερα, όταν βρισκόταν σε θητεία. Οι σπαρτιατικές δυνάμεις ενισχύθηκαν με πλοία από τη Ρό δο, τη Χίο και διάφορες πόλεις της Μ. Ασίας, ενώ η βάση των επιχειρήσεων ήταν η Μίλητος. Οι Σπαρτιάτες απέκλεισαν τον Κόνωνα στο λιμάνι της Μυτιλήνης και κατέλαβαν την Τέω και τη Μήθυμνα (Λέσβος). Όλα αυτά μαρτυρούν την κατά σταση, στην οποία είχε υποπέσει η Αθήνα, ότι δηλαδή είχε αρχίσει να χάνει την υπεροχή της στο Αιγαίο. Για να αντιμετωπίσει τις δυσάρεστες για την ίδια εξελίξεις, καθώς και τα έξο δα για τον εξοπλισμό του στρατού και του στόλου, η Αθήνα έκοψε νομίσματα κά νοντας χρήση των αφιερωμάτων της Ακρόπολης, που ήταν κατασκευασμένα από ευγενή μέταλλα. Επίσης, ο βασιλιάς της Μακεδονίας Αρχέλαος προμήθευσε την Αθήνα με ξύλα για τη ναυπήγηση πλοίων. Έτσι, αυξήθηκε ο στόλος των Αθη ναίων σε 150 πλοία και το 406 στη ναυμαχία των Αργινουσών νήσων (μεταξύ Μυ τιλήνης και μικρασιατικών παραλίων) οι Σπαρτιάτες νικήθηκαν. Όμως, η νίκη των Αθηναίων αμαυρώθηκε με την καταδίκη σε θάνατο των έξι στρατηγών, επειδή αυτοί δεν περισυνέλεξαν τους ναυαγούς μετά τη ναυμαχία. Το γεγονός ότι οι στρατηγοί καταδικάσθηκαν από την Εκκλησία του δήμου και όχι από τα δικαστή ρια απέσπασε τις διαμαρτυρίες μερικών πρυτάνεων, όπως ήταν ο Σωκράτης, επειδή είχε υπερισχύσει η άποψη του λαού και όχι ο νόμος. Ωστόσο, οι Σπαρ τιάτες μετά από την ήττα τους στις Αργινούσες επιδίωξαν να συνάψουν ειρήνη με τους Αθηναίους, αλλά και πάλι υπερίσχυσε η θέση του Κλεοφώντα να μη δεχθούν οι Αθηναίοι τη σπαρτιατική πρόταση (Αριστ. Αθ. Πολ. 34)91 3 .1 1 . Το τέλος του πολέμου

Οι Σπαρτιάτες επανέλαβαν το αίτημα για βοήθεια από τους Πέρσες, ενώ ο Λύ σανδρος ανέλαβε πάλι την αρχηγία του ναυτικού. Με την ενίσχυση των Περσών οι Σπαρτιάτες και οι Πελοποννήσιοι απέπλευσαν στον Ελλήσποντο και κατέ λαβαν τη Λάμψακο με έφοδο. Το 405 αθηναϊκός στόλος στάλθηκε στους Αιγός Ποταμούς (απέναντι από τη Λάμψακο), για να αντιμετωπίσει τις πελοποννησιακές δυνάμεις, αλλά η Σπάρτη με τους συμμάχους της πέτυχαν την οριστική νίκη.92 Αιφνιδιασμός των αθηναϊκών πλοίων από τον Λύσανδρο κατέληξε στην κατά ληψη των πλοίων των συμμάχων εκτός από εκείνα, που είχαν διαφύγει σε πόλεις

90 Ροπΐ€Γογ 6ΐ αί, ό.π., σ. 316. 91 Βλ. και Ρίπε, ό.π., σ. 513. 92 Παπασταύρου, ό.π., σ. 344. Βλ. και 5ο1ιιι1ΐ€ΐ\ ό.π., σ. 72.


51

της Χερσονήσου. Στην Αθήνα επέστρεψε μόνο το ιερό πλοίο Ήάραλος’ και ανα κοίνωσε την καταστροφή του αθηναϊκού στόλου. Ο Κόνων δεν τόλμησε να πλεύ σει πίσω στην Αθήνα, για να μην αντιμετωπίσει τις συνέπειες. Γι’ αυτό τον λόγο βρήκε καταφύγιο στην Κύπρο.93 Η συνέπεια για τους αιχμαλώτους Αθηναίους ήταν να καταδικασθούν σε θά νατο. Επίσης, οι σύμμαχοι πόλεις της Αθήνας αποστάτησαν από τη συμμαχία και προσχώρησαν στη Σπάρτη (π.χ. πόλεις στον Ελλήσποντο και στη Θράκη) εκτός από τη Σάμο. ΓΥ αυτό, οι Αθηναίοι τίμησαν τους Σαμίους με το δικαίωμα του Αθηναίου πολίτη, σύμφωνα με τιμητικό ψήφισμα 94 Οι Σπαρτιάτες και οι σύμμα χοί τους κατευθύνθηκαν στην Αθήνα με αρχηγό τον βασιλιά Παυσανία και συνε νώθηκαν σε ένα σώμα με τον στρατό του Αγη στη Δεκέλεια. Ο Λύσανδρος ήλθε επίσης στον Πειραιά και εχθρικές δυνάμεις πολιόρκησαν την Αθήνα. Οι Αθηναίοι τότε ζήτησαν από τους Σπαρτιάτες τη σύναψη συμμαχίας αλλά και οι Σπαρτιάτες απαίτησαν από τους Αθηναίους να γκρεμίσουν τα μακρά τείχη για δύο χιλιόμετρα και να φύγουν οι Αθηναίοι κληρούχοι από σπαρτιατικές κτήσεις. Ενώ ο Κλεοφών δεν συμφώνησε με τέτοιες προτάσεις, ο Θηραμένης ήλθε στη Σπάρτη, για να συμβιβάσει τα πράγματα. Μετά από παραμονή του στη Σπάρτη για τρεις μήνες διάστημα που ευνόησε την αλλαγή των αθηναϊκών διαθέσεων για ειρήνη- ο Θηραμένης πέτυχε το ειρηνευτικό αποτέλεσμα. Εν τω μεταξύ, ο Κλεοφών είχε καταδικασθεί και εκτελεσθεί, επειδή δεν διανυκτέρευσε στον στρατώνα (Λυσ. Κατά Λγορ. 12). Οι Αθηναίοι πρέσβεις ήλθαν στο συνέδριο των Πελοποννήσιων συμμά χων στη Σπάρτη, αλλά οι Θηβαίοι επέμεναν στην καταδίκη των Αθηναίων. Όμως, η στάση των Σπαρτιατών απέναντι στους Αθηναίους ήταν αξιοθαύμαστη. Οι Σπαρτιάτες τόνισαν ότι πολλές φορές η Αθήνα είχε σώσει όλη την Ελλάδα από μεγάλες συμφορές, γι’ αυτό τον λόγο δεν ήταν δίκαιο να καταστραφεί95 Οι σύμμαχοι της Αθήνας έγιναν τώρα σύμμαχοι της Σπάρτης. Ο Λύσανδρος κατέλαβε τη Σάμο, ύστερα από πολύμηνη πολιορκία και αυτό ήταν το τελευταίο γεγονός του Πελοποννησιακού πολέμου.

93 Ρίπε, ό.π., σ. 517. 94 Κ.. Μ€ΐ££δ & Ο. ί€\νΐ$, Α ΖεΙεεΐίοη Οί ΗάίοήαιΙ Ιη$€πρΐίοη$ ίο ώ ε Εηά οί' ώ ε Εϊίώ €εηΐυΓγ Β.€. (ΟχίοΓά: Οατεπάοη Ρτεδδ, 1969), ηο. 94. 95 Παπασταύρου, ό.π., σσ. 345 κ.ε. και Ροιτΐ6Γογ εΐ αΐ., ό.π., σ. 319.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΕΤΑΡΤΟ 4. Η ΕΛΛΑΔΑ ΜΕΤΑ ΤΟΝ ΠΕΛΟΠΟΝΝΗΣΙΑΚΟ ΠΟΛΕΜΟ 4 .1 . Οι 4Τριάκοντα’ Τύραννοι στην Αθήνα

Ο Πελοποννησιακός πόλεμος προκάλεσε φοβερές συνέπειες στις δυο αντίπα λες δυνάμεις, την Αθήνα και τη Σπάρτη. Ωστόσο, μετά το τέλος του πολέμου η Σπάρτη έγινε αρχηγός όλων των ελληνικών πόλεων. Η Σπάρτη, όμως, δεν μπο ρούσε να συγκριθεί με την Αθήνα, η οποία διέθετε μεγάλη πείρα ως ηγεμονική δύ ναμη μεγάλου αριθμού ελληνικών πόλεων. Η Σπάρτη δεν είχε βρεθεί ποτέ άλλοτε σε τέτοια πλεονεκτική θέση και οπωσδήποτε θα δυσκολευόταν να παίξει τον ρόλο της ηγεμονικής πόλης, αφού παράλληλα είχε να ρυθμίσει τα νέα ζητήματα, διοι κητικά και οικονομικά, που ήταν συνυφασμένα με τη δημιουργία του νέου κρά τους των Λακεδαιμονίων. Εκείνος, που θα διοργάνωνε το σπαρτιατικό κράτος-ηγεμόνα, ήταν ο Λύσαν δρος. Η πείρα και οι στρατιωτικές επιτυχίες του έδιναν ελπίδες για την ανάδειξη της Σπάρτης σε μεγάλη δύναμη. Ο Λύσανδρος όμως τήρησε αυστηρά στρατιωτικό πρόγραμμα για τις ελληνικές πόλεις-συμμάχους· σε αυτές εγκατέστησε ολιγαρ χικούς, τις δεκαρχίες, δηλαδή αρχή δέκα ανδρών. Οι δεκαρχίες στηρίζονταν από φρουρές, που είχαν επικεφαλής τους αρμοστές. Σκοπός των δεκαρχιών ήταν να ελέγχουν τους πρώην συμμάχους της Αθήνας, εάν πειθαρχούσαν στη Σπάρτη.96 Το καλοκαίρι του 404 η Εκκλησία του δήμου στην Αθήνα ακολούθησε την πα ρότρυνση του Λυσάνδρου και επικύρωσε τη νέα πολιτική αρχή των Τριάκοντα’ ανδρών. Αυτοί ήταν Αθηναίοι, υπερασπιστές του ολιγαρχικού πολιτεύματος και σκοπός τους ήταν να αντικαταστήσουν τους δημοκρατικούς θεσμούς στην Αθήνα. Αρχικά, η νέα κυβέρνηση υπήρξε μετριοπαθής με αρχηγό τον Θηραμένη, που, αν και ολιγαρχικός, εφάρμοσε συνετή πολιτική. Όταν όμως λίγο αργότερα επικρά τησε με τους οπαδούς του ο συνάδελφος του Θηραμένη Κριτίας, η κατάσταση άλλαξε. Ο Κριτίας ήταν ευφυής άνδρας· ήταν ρήτορας, ποιητής, φιλόσοφος αλλά και φανατικός αντιδημοκράτης, που θαύμαζε το πολίτευμα της Σπάρτης. Σε σύν τομο χρονικό διάστημα η κυβέρνηση των Τριάκοντα5έγινε τυραννική. Ακολού θησαν ακρότητες, όπως εκτελέσεις πολιτικών αντιπάλων, δημεύσεις περιουσιών και επιβολή φορολογίας στους εύπορους πολίτες.97

96 Ρογπ€γου €ί &ί, ό.π., σ. 321. 97 Ρογπογου €ί άΙ, ό.π., σ. 322.


53

Τα πράγματα, όπως είχαν διαμορφωθεί, προκάλεααν τις αντιδράσεις του θηραμένη, που μίλησε με θάρρος στη Βουλή για τις υπερβολές του Κριτία. Για την τόλ μη του να αντισταθεί στην τυραννική κατάσταση που είχε δημιουργηθεί, ο θηραμένης θανατώθηκε, αφού αναγκάσθηκε από τους αντιπάλους του να πιεί το κώνειο. Πολλοί δημοκρατικοί Αθηναίοι κατέφυγαν στα Μέγαρα, στη Θήβα και σε άλ λες πόλεις, προκειμένου να απαλλαγούν από την τρομοκρατία των Τριάκοντα5 Τυράννων. Όμως, η γενναιότητα του Αθηναίου Θρασυβούλου έδωσε τέλος στο τυραννικό καθεστώς. Αφού συγκέντρωσε μικρή δύναμη από Αθηναίους, ο Θρα σύβουλος προχώρησε από τη Θήβα στην Αττική και πέτυχε να καταλάβει τη Φυλή (οχυρό κοντά στην Πάρνηθα). Εκεί, ο αριθμός των οπαδών του αυξήθηκε. Παρά τις αντιδράσεις εκ μέρους των Τυραννικών, ο Θρασύβουλος έφθασε μέχρι τη Μουνυχία, την οποία κατέλαβε. Ο ίδιος ο Κριτίας σκοτώθηκε και οι τύραννοι διώχθηκαν από την Αθήνα. Η αθηναϊκή κυβέρνηση ανατέθηκε στη συνέχεια σε δέ κα άνδρες, που εκλέχθηκαν από την Εκκλησία του δήμου και προέρχονταν ένας από κάθε φυλή (404). Η απομάκρυνση των Τριάκοντα5από την εξουσία έδωσε αφορμή στον Λύ σανδρο να πολιορκήσει τον Πειραιά. Από την άλλη πλευρά, οι Εφοροι έστειλαν τον βασιλιά Παυσανία Β ' στην Αττική, για να ελέγξει τις ενέργειες του Λυσάν δρου και να αποκαταστήσει την αρχή των Τριάκοντα5. Η επέμβαση όμως του Παυσανία στην Αθήνα είχε συμφιλιωτικό χαρακτήρα, με αποτέλεσμα να αποκατασταθεί πάλι η δημοκρατία εκεί (403) με την επαναλειτουργία της Βουλής των 500. Στο μεταξύ, ο Λύσανδρος αναγκάσθηκε να υποχωρήσει μπροστά στο συν τηρητικό σώμα των Εφόρων, οι οποίοι δεν επέτρεπαν σε κανένα να υπερισχύσει των νόμων του σπαρτιατικού κράτους.98 4 .2 . Η δίκη του Σωκράτη

Παρά την αποκατάσταση της δημοκρατίας συνέβη στην Αθήνα ένα περιστατι κό, που κηλίδωσε τους δημοκρατικούς θεσμούς. Πρόκειται για την καταδίκη σε θάνατο του μεγάλου φιλοσόφου Σωκράτη (399), η οποία επιβλήθηκε από τους δη μοκρατικούς, για να προστατεύσουν, όπως υποστήριζαν, τους νέους από τα 4καινά δαιμόνια5της διδασκαλίας του (Διογ. Λαέρτ. 2.40). Η καταδίκη σε θάνατο ενός ανθρώπου, που η ζωή του ήταν αφιερωμένη στη διερεύνηση της αλήθειας και του αγαθού, ενώ ο ίδιος ήταν υπεράνω πολιτικών κομμάτων, αποτέλεσε στην πραγμα τικότητα την εκδίκηση των δημοκρατικών εναντίον των ολιγαρχικών, που είχαν κυβερνήσει στην Αθήνα με τους Τριάκοντα5Τυράννους. Ο Σωκράτης ήταν διδά σκαλος του Αλκιβιάδη και του Κριτία, των δύο πολιτικών που είχαν προκαλέσει πολλά δεινά στους Αθηναίους 99

98 Παπασταύρου, ό.π., σσ. 350 κ.ε. 99 Ροπΐ6Γογ 6ΐ αί, ό.π., σ. 323.

54


Η καταδίκη του Σωκράτη ίσως είχε μετατραπεί σε ποινή εξορίας, εάν ο Σω κράτης το είχε ζητήσει από το δικαστήριο. Ο ίδιος όμως προτίμησε να υπακούσει στους νόμους της πόλης του, ακόμη και αν το δικαστήριο εξέδωσε άδικη κρίση. Αναμφισβήτητα, η καταδίκη του φιλοσόφου φανερώνει τον βαθμό της ηθικής κρίσης, στον οποίο βρισκόταν η Αθήνα μετά τον Πελοποννησιακό πόλεμο. Κατά τον Παπασταύρου, η ηθική κρίση ήλθε παράλληλα με την πολιτική κρίση, επακό λουθο της οποίας ήταν η ταπείνωση της Ελλάδας απέναντι στο περσικό κράτος.100 4 .3 . Η εκστρατεία των Μυρίων ή η Κόρου Ανάβαση

Μεγάλη σημασία για τα πολιτικά πράγματα της Σπάρτης είχε η σύγκρουσή της με τους Πέρσες. Το περσικό κράτος διερχόταν κρίση, αφού, μετά τον θάνατο του Δαρείου Β ' (404), η κεντρική εξουσία ήταν χαλαρή και κατά συνέπεια, οι σατρά πες επιδίωκαν ανεξαρτησία. Βασιλιάς των Περσών ήταν ο Αρταξέρξης Β 7ο Μνήμων (404-359). Όμως, ο Κύρος ο νεότερος, αρχηγός της Μ. Ασίας και διοικητής της Αυδίας, της Μεγάλης Φρυγίας και της Καππαδοκίας, ετοιμάσθηκε να ανα τρέψει τον αδελφό του Αρταξέρξη, για να γίνει εκείνος βασιλιάς. Συγκέντρωσε στρατό από Έλληνες μισθοφόρους και το 401 ξεκινώντας από τις Σάρδεις εξεστράτευσε εναντίον του περσικού κράτους. Η επιχείρηση του Κύρου έγινε γνωστή στον Αρταξέρξη από τον σατράπη των Σάρδεων Τισσαφέρνη, ο οποίος ήταν εχθρικός στον Κύρο λόγω της Μιλήτου, το μήλο της έριδος μεταξύ των δύο σατραπών. Ενώ ο Κύρος προχωρούσε χωρίς αντίσταση μέχρι τη Συρία, ο στρατός του και εκείνος του αδελφού του, που είχε ετοιμασθεί για την αντιμετώπιση του Κύρου, συναντήθηκαν στα Κούναξα (βόρεια της Βαβυλώνας) το 401. Οι Έλληνες διακρίθηκαν στη μάχη, αφού υπερείχαν των Περσών ως προς την τακτική του πο λέμου. Ο Κύρος σκοτώθηκε στη σύγκρουση, ενώ οι Έλληνες στρατηγοί δολοφονήθηκαν, ύστερα από προδοσία του Τισσαφέρνη. Με αρχηγούς τον Αθηναίο Ξενοφώντα και τον Σπαρτιάτη στρατηγό Χειρίσοφο τα ελληνικά στρατεύματα ξεκί νησαν για την επιστροφή. Η καταγραφή της περίφημης Καθόδου των Μυρίων από τον ιστοριογράφο Ξενοφώντα, αυτόπτη μάρτυρα της εκστρατείας, δίνει στον αναγνώστη ανάγλυφη την πορεία της επιστροφής των Ελλήνων στην πατρίδα τους. Αλλωστε, η υπεροχή των Ελλήνων στρατιωτών και η εσωτερική αδυναμία των Περσών ήταν πλέον αποδεδειγμένα στοιχεία. Σε αυτά στήριξε λίγο αργότερα ο ρήτορας Ισοκράτης την πίστη του για μια πανελλήνια εκστρατεία εναντίον των Περσών. Σε συνάρτηση με αυτά αλλά και με τα γεγονότα 60 περίπου ετών αργό τερα, κατανοούμε γιατί η εκστρατεία των Μυρίων μπορεί να νοηθεί ως προάγγελος της επιχείρησης του Μ. Αλεξάνδρου στην Ασία.101

100 Π α π α σ τ α ύ ρ ο υ , ό .π ., σ. 353. 101 Π η€, ό .π ., 541.


55

Η εκστρατεία των ελληνικών στρατευμάτων στην Ασία αποτελεί την αρχή της τακτικής στρατολόγησης Ελλήνων μισθοφόρων.102 Η εξέλιξη της τακτικής αυτής στα ελληνικά στρατεύματα υπήρξε ιδιαίτερα σημαντική από τον 4ο αι. π.Χ. και εξής.103 Η αποδυνάμωση της οικονομίας, που επήλθε σε όλη την Ελλάδα εξαιτίας του Πελοποννησιακού πολέμου, οδήγησε στην απορρόφηση χιλιάδων ανδρών ως μισθοφόρων σε στρατεύματα.104 4 .4 . Η επιχείρηση στη Μ. Ασία - Ο Αγησίλαος

Ο Αρταξέρξης διόρισε στη θέση του Κύρου τον Τισσαφέρνη ως ανώτερο στρα τιωτικό διοικητή της Μ. Ασίας και πολιτικό διοικητή της Καρίας, της Αυδίας, της Μεγάλης Φρυγίας και των ελληνικών πόλεων. Ο Τισσαφέρνης όμως όντας αντί παλος του Κύρου έπρεπε να αλλάξει την πολιτική κατάσταση, που είχε εφαρμόσει στις περιοχές αυτές ο προκάτοχός του σε συνεργασία με τη Σπάρτη. Οι ολιγαρχίες έπρεπε τώρα να ανατραπούν. Οι ελληνικές πόλεις, φιλικά διακείμενες προς τον Κύρο, ζήτησαν τώρα τη βοήθεια της Σπάρτης, επειδή γνώριζαν ότι στο πρόσωπο του Τισσαφέρνη θα αντιμετώπιζαν έναν εχθρό. Η Σπάρτη δέχθηκε να συνδράμει, για να μη διακινδυνεύσει το γόητρό της ως προστάτιδας όλης της Ελλάδας, μια και η προηγούμενη φιλία της με τον Κύρο θα έστρεφε τον Αρταξέρξη εναντίον της. Επομένως, καλό θα ήταν να αναλάβει εγκαί ρως την πολεμική επιχείρησή της στη Μ. Ασία, προτού αντιμετωπίσει την εκδίκη ση του Αρταξέρξη. Σπαρτιατικά στρατεύματα έφθασαν στη Μ. Ασία το 400 π.Χ. Οι δυο σατράπες Φαρνάβαζος και Τισσαφέρνης συμφώνησαν να συνεργασθούν, επειδή σπαρ τιατικός στρατός με αρχηγό τον Δερκυλίδα είχε καταλάβει μερικά σημεία της Μ. Ασίας (π.χ. τμήμα της Τρωάδας και τις πόλεις Σκήψη και Γέργιθα). Ύστερα από αυτά, οι δυο αντίπαλες πλευρές συμφώνησαν ανακωχή, γεγονός όμως που θα έδι νε την ευκαιρία στους Πέρσες να ενισχύσουν τον στόλο τους και να οργανώσουν εκστρατεία στο Αιγαίο εναντίον της Σπάρτης.105 Αυτό ήταν το σχέδιο που πρότειναν ο Τισσαφέρνης και ο Φαρνάβαζος στον Αρταξέρξη, προκειμένου να νικήσουν τις ελληνικές δυνάμεις. Ο Μέγας Βασιλεύς δέχθηκε την πρόταση. Οι περσικές επιχειρήσεις εναντίον των Ελλήνων άρχισαν το 397, όταν ο Φαρνάβαζος κατευθύνθηκε στην Κύπρο, η οποία από το 410 ήταν στην κυριαρχία του Ευαγόρα, βασιλιά της Σαλαμίνας. Στη Σαλαμίνα βρισκόταν ο Κόνων, ο Αθηναίος ναύαρχος, που είχε ζητήσει άσυλο εκεί μετά την ήττα των Αθηναίων στους Αιγός Ποταμούς. Ο Κόνων έπεισε τον Ευαγόρα να δεχθεί τη συνεργασία των Περσών, προκειμένου να δοθεί τέλος στο ναυτικό της Σπάρτης, 102 Β ιιγυ, ό.π., 325. 103 Έλληνες μισθοφόροι στρατολογήθηκαν και από τον Μ . Αλέξανδρο. Β λ. Β ιιγυ , ό.π., σ. 465. 104 Ρίπε, ό.π., σ. 532. 105 Παπασταύρου, ό.π., σσ. 355-356.

56


αφού απώτερος σκοπός του Κόνωνα ήταν η ανασύσταση της δύναμης και του γοήτρου της Αθήνας. Έτσι, ο Φαρνάβαζος, ο Ευαγόρας και ο Κόνων συμφώνη σαν να αναλάβει ο τελευταίος, ως έμπειρος στις ναυτικές επιχειρήσεις, να οδηγή σει τις ναυτικές δυνάμεις, περσικές και κυπριακές, εναντίον των αντιπάλων τους. Η είδηση για τις ναυτικές ετοιμασίες των Περσών υποχρέωσε τους Σπαρτιάτες να συγκαλέσουν τους συμμάχους τους, για να οργανωθούν εναντίον των εχθρών. Το 396 οι Πελοποννήσιοι εταίροι, εκτός των Κορινθίων και των Θηβαίων, πρόσφεραν ενισχύσεις στον Αγησίλαο, τον βασιλιά της Σπάρτης, για να εκστρατεύσει στη Μ. Ασία (Διόδ. Σικ. 13.75.1). Ο Κόνων κατέλαβε τη Ρόδο, ενώ ο Αγησίλαος είχε επιτυχίες έξω από τις Σάρδεις (395). Συνέπεια της περσικής ήττας ήταν η αντικατάσταση του Τισσαφέρνη από τον Τιθραύστη, ο οποίος σύναψε με τον Αγησίλαο ανακωχή για έξι μήνες. Όμως στην πραγματικότητα δεν ίσχυσε η συνθήκη, αφού η Φρυγία πλήγηκε από την επίθεση και τις καταστροφές του στρατού του Αγησιλάου (Ξενοφ. Ελλην. 3.4.25-26). Ύστερα από αυτά, ο Σπαρτιάτης βασιλιάς θα κατευθυνόταν στο εσωτερικό της Μ. Ασίας. Ωστόσο, τα πράγματα δεν φαίνονταν θετικά για τη Σπάρτη. Και αυτό, διότι αφενός οι ελληνικές πόλεις στην Κυρίως Ελλάδα ήταν δυσαρεστημένες με την ηγεμόνα πόλη των Πελοποννησίων και αφετέρου ο βασιλιάς των Περσών έστειλε χρήματα στην Ελλάδα με τον Τιμοκράτη από τη Ρόδο. Επιθυμία του Αρταξέρξη ήταν να απαλλαγεί από τον Αγησίλαο και με την οικονομική ενίσχυση των εχ θρών της Σπάρτης, ο Πέρσης βασιλιάς θα διευκόλυνε τον πόλεμο εναντίον της. Αποδέκτες της περσικής βοήθειας ήταν η Αθήνα, η Θήβα, η Κόρινθος και το Αρ γος, που συμμάχησαν μεταξύ τους, για να επιτεθούν στη Σπάρτη. Εξαιτίας των επιχειρήσεων που άρχισαν στην ηπειρωτική Ελλάδα οι συνασπισμένοι εχθροί της Σπάρτης, η τελευταία κάλεσε τον Αγησίλαο από την Ασία. Ο Σπαρτιάτης βασιλιάς νίκησε τους αντιπάλους του στην Κορώνεια της Βοιωτίας το 394. Όμως, οι Λακε δαιμόνιοι με τον ναύαρχο Πείσανδρο νικήθηκαν στη θάλασσα κοντά στην Κνίδο από το περσικό ναυτικό (πλοία ροδιακά, κυπριακά και φοινικικά) με αρχηγούς τον Κόνωνα και τον Φαρνάβαζο. Οι συνέπειες αυτής της ήττας ήταν η αποστασία των ιωνικών πόλεων (Μ. Ασία) από τη Σπαρτιατική Συμμαχία. Επίσης, τα νησιά του Αιγαίου Λήμνος, Ίμβρος, Χίος, Μυτιλήνη, Κως και Κνίδος τάχθηκαν με την Αθήνα. Την πολλαπλή ήττα της Σπάρτης συμπλήρωσαν ο Κόνων και ο Φαρνά βαζος λεηλατώντας τα παράλια της Λακωνίας. Η νίκη του Κόνωνα στην Κνίδο άλλαξε τα πράγματα στην Αθήνα. Η πόλη αναθάρρησε, όταν μάλιστα με την επιστροφή του Κόνωνα (393) άρχισε η ανοικο δόμηση των Μακρών Τειχών της Αθήνας και η οχύρωση του Πειραιά, μετά την καταστροφή τους από τους Σπαρτιάτες το 404.106

106 Μοδδέ, ό.π., σσ. 313-314.


57

4 .5 . Η Έ ασιλέως Ειρήνη9 - Η Χαλκιδική Συμμαχία

Οι οχυρώσεις της Αθήνας και του Πειραιά προβλημάτισαν τους Σπαρτιάτες. Αυτοί ζήτησαν τη συνεργασία των Περσών, προκειμένου να αντιμετωπίσουν μια νέα αθηναϊκή ηγεμονία. Συγκεκριμένα, ο Ανταλκίδας, εκπρόσωπος της Σπάρτης, ήλθε σε συνεννοήσεις με τον σατράπη των Σάρδεων Τιρίβαζο, για να του επιστήσει την προσοχή απέναντι στον Κόνωνα. Οι Πέρσες δέχθηκαν τη συνεργασία, αφού προηγουμένως η Σπάρτη αποδεσμεύθηκε από κάθε επιρροή της πάνω στις μικρασιατικές πόλεις. Όμως, η κίνηση αυτή της Σπάρτης δεν θεωρήθηκε ειλικρι νής από τον βασιλιά των Περσών Αρταξέρξη και ουσιαστικά οι διαπραγματεύ σεις μεταξύ των δυο κρατών απέτυχαν. Ο Κόνων, που είχε σταλεί από την Αθήνα στον Τιρίβαζο, είχε άδοξο τέλος. Φυλακίσθηκε από τον Πέρση σατράπη, αλλά, αν και πέτυχε να καταφύγει στον Ευαγόρα στην Κύπρο, πέθανε εκεί λίγο αργότε ρα.107 Το 389/88 οι Αθηναίοι και ο Ευαγόρας συμμάχησαν εναντίον των Περσών, με αποτέλεσμα να προσαρτηθούν στην Αθηναϊκή Συμμαχία η Θάσος, η Σαμοθράκη, η Θρακική χερσόνησος, το Βυζάντιο, η Καλχηδών καθώς και οι μικρασιατικές πόλεις Αλικαρνασσός και Κλαζομενές. Από την άλλη πλευρά, ο βασιλιάς των Περσών έγινε επιφυλακτικός απέναντι στους Αθηναίους και διόρισε στις Σάρδεις πάλι τον Τιρίβαζο, γνωστό για τις φιλικές σχέσεις του με τη Σπάρτη. Αυτή η περ σική κίνηση ενθάρρυνε τους Σπαρτιάτες να στείλουν στις Σάρδεις τον Ανταλκίδα για περαιτέρω συνεργασία με τους Πέρσες. Ο Τιρίβαζος και ο Ανταλκίδας συμ φώνησαν με τον Αρταξέρξη για ειρήνη (386), ενώ η Σπάρτη θα έπαιζε τον ρόλο του 4φύλακα της ειρήνης5ανάμεσα σε όλες τις πόλεις της Ελλάδας. Η ειρήνη αυτή, γνωστή ως Ανταλκίδειος Ειρήνη ή Ειρήνη του Βασιλέως, θα στηριζόταν στους εξής όρους: οι ελληνικές πόλεις της Μ. Ασίας και η Κύπρος θα ανήκαν στο περ σικό κράτος* οι Αθηναίοι θα αποδέχονταν την αυτονομία των ελληνικών πόλεων και μόνο τα νησιά Ίμβρος, Λήμνος και Σκύρος θα παρέμεναν στην κυριαρχία τους. Εάν οι όροι δεν τηρούνταν, ο Αρταξέρξης θα κήρυσσε πόλεμο.108 Βέβαια, η αποδυνάμωση των πόλεων της Ελλάδας από συμμαχίες φαινόταν ότι έδινε στη Σπάρτη το προβάδισμα για κυριαρχία στον ελλαδικό χώρο. Δεν ήταν όμως δυ νατή μια νέα ηγεμονία της Σπάρτης, αφού με τις νέες εξελίξεις η περσική παρου σία ήταν ισχυρή στα ελληνικά πράγματα.109 Παρ’ όλα αυτά, η Σπάρτη αναμείχθηκε στη λεγόμενη Χαλκιδική Συμμαχία, δηλαδή τη συνένωση των πόλεων της Χαλκιδικής, που σχηματίσθηκε με την πρωτοβουλία της Ολύνθου. Η συμμαχία αυτή επέτρεπε στις πόλεις-μέλη της να έχουν κοινούς νόμους αλλά και κοινά πολιτικά δικαιώματα, ώστε η συμμαχία να

ό.π., σσ. 343-344. 108 Ρίπε, ό.π., σ. 345. 109 Παπασταύρου, ό.π., σσ. 363 κ.ε. 107 Β ιιγυ,

58


μοιάζει με ενιαίο κράτος. Σκοπός της συμμαχίας ήταν αφενός η διεύρυνσή της με νέες πόλεις-μέλη και αφετέρου η κατάκτηση της Θράκης μέχρι το Παγγαίο, γνω στό για τα ορυχεία του. Γενικά, στη συμμαχία υπήρχε ενότητα μεταξύ των μελών της, αφού οι πόλεις-μέλη αναγνώριζαν τα πλεονεκτήματα που απολάμβαναν με τη συμμετοχή τους στη Χαλκιδική Ενωση. Όμως, συνέβησαν δύο γεγονότα, που επέτρεψαν την επέμβαση των Σπαρτιατών στη συμμαχία. Το πρώτο ήταν ότι δύο πόλεις της Χαλκιδικής, η Άκανθος και η Απολλωνία, αντέδρασαν στις πιέσεις της Ολύνθου να μετάσχουν στη συμμαχία και κάλεσαν σπαρτιατική βοήθεια. Το άλλο γεγονός συνδέεται με την επέμβαση της Ολύνθου στο κράτος της Μακεδονίας, με τά από πρόσκληση του βασιλιά της Μακεδονίας Αμύντα Γ ' (393-370 ). Ο λόγος για την ανάμειξη της Ολύνθου ήταν οι δυσκολίες, που αντιμετώπιζε ο Αμύντας στο εσωτερικό και το εξωτερικό του κράτους.110 Η Σπάρτη ανταποκρίθηκε στην πρόσκληση του Μακεδόνα βασιλιά στέλνοντας στη Χαλκιδική στρατό με αρχηγό τον Ευδαμίδα. Όμως, η αποστολή της σπαρ τιατικής δύναμης στη Χαλκιδική απέτυχε- γ ι’ αυτό, άλλος στρατός οδηγούμενος από τον Τελευτία εξεστράτευσε εκεί, ενώ στα σπαρτιατικά στρατεύματα ενσωμα τώθηκαν και Μακεδόνες ιππείς. Η Όλυνθος, παρά την αντίστασή της, τελικά υπέ γραψε ειρήνη με τους Σπαρτιάτες (379), με τους οποίους θα είχε σχέσεις συμμα χίας. Η Χαλκιδική Συμμαχία έπαυσε να υπάρχει, ενώ η στρατιωτική κυριαρχία της Σπάρτης με συμμάχους είχε απλωθεί όχι μόνο στην Πελοπόννησο (Λακεδαίμονα, Αρκαδία, Ηλεία, Αχαΐα, Κορινθία, Μέγαρα και Αργολίδα) αλλά και σε όλο τον ελλαδικό χώρο (Ακαρνανία, Φωκίδα, Λοκρίδα, Βοιωτία, Όλυνθος και Θρά κη). Οι σύμμαχοι της Σπάρτης υποχρεούνταν να παρέχουν στρατό στην ίδια, όταν χρειαζόταν (Ξενοφ. Ελλην. 5.3.26). 4 .6 . Η Β Αθηναϊκή Συμμαχία

Πρόκληση στη σπαρτιατική ηγεμονία υπήρξαν οι δημοκράτες Θηβαίοι, που είχαν διαφύγει στην Αθήνα μετά την κατάληψη της Καδμείας ακρόπολης (Θήβα) από Σπαρτιάτες το 382 π.Χ. Ο Μέλων και ο Πελοπίδας οδήγησαν μια μικρή ομά δα από Θηβαίους εξορίστους και Αθηναίους εναντίον των Σπαρτιατών στην Καδ μεία, όπου η σπαρτιατική φρουρά παραδόθηκε και η δημοκρατία αποκαταστάθηκε στη Θήβα (379). Η αποστολή σπαρτιατικού στρατού στη Θήβα δεν μετέβαλε την κατάσταση εκεί, όπως είχε διαμορφωθεί, και αυτό σήμανε την αρχή της πτώσης της σπαρτια τικής δύναμης στην Ελλάδα. Ένα ακόμη γεγονός συνέβαλε στη σπαρτιατική κρί ση, το οποίο έδωσε την ευκαιρία στην Αθήνα να δημιουργήσει δεύτερη συμμιαχία. Ο Σπαρτιάτης Σφοδρίας προσπάθησε αλλά χωρίς επιτυχία να καταλάβει τον Πει ραιά, ενώ η επέμβαση αυτή προκάλεσε νέα έχθρα μεταξύ Αθήνας και Σπάρτης.

110 Ρίπε, ό.π., σσ. 560-561.


59

Στη νέα συμμαχία της Αθήνας έλαβαν μέρος η Χίος και το Βυζάντιο (Διόδ. Σικ. 15.28.3) και κατόπιν άλλες πόλεις. Η συμμαχία αυτή, γνωστή ως Β ' Αθηναϊ κή Συμμαχία, ιδρύθηκε, ενώ άρχοντας της Αθήνας ήταν ο Ναυσίνικος (378/77). Εκείνη την περίοδο η Αθήνα είχε ναυτικές νίκες εναντίον των Σπαρτιατών στο Αιγαίο και στο Ιόνιο και η αθηναϊκή κυριαρχία ήταν πάλι εξασφαλισμένη στις δυο θάλασσες. Δεν ήταν όμως μόνο η Αθήνα που ανακτούσε την ισχύ της απέναντι στη Σπάρ τη. Η Θήβα διακρινόταν επίσης σε ανερχόμενη ηγεμονική πόλη στη Βοιωτία, αφού σε αυτή προστέθηκε ο θεσσαλικός στρατός του Ιάσονα, ισχυρού άνδρα από τις Φερές. Έτσι, προέκυψε μια νέα δύναμη με μορφή συμμαχίας ανάμεσα στα δυο κράτη. Ο στρατός του Ιάσονα ήταν ο μεγαλύτερος στην Ελλάδα (8.000 ιππείς, 20.000 πεζοί). Επίσης, η σύναψη συμμαχίας μεταξύ του Ιάσονα και του Αμύντα Γ ', βασιλιά της Μακεδονίας, αφενός, αλλά και η πιθανή συμμετοχή του πρώτου στη Β ' Αθηναϊκή Συμμαχία αφετέρου, ανέδειξαν ακόμη περισσότερο το στρατιω τικό κύρος του Ιάσονα στην Ελλάδα, ο οποίος είχε ήδη συλλάβει την ιδέα της συν ένωσης των ελληνικών δυνάμεων για μια επιτυχή εκστρατεία εναντίον του περσι κού κράτους. Ο Ιάσων προχωρούσε σταθερά στην υλοποίηση του οράματος του.111 4 .7 . Το τέλος της σπαρτιατικής ηγεμονίας - Λεύκτρα

Όλες αυτές οι συνασπισμένες δυνάμεις δικαιολογημένα ανησύχησαν τη Σπάρ τη. Οι συνεργάτες της, ο βασιλιάς των Περσών και ο Διονύσιος Α ' των Συρακου σών, συμφώνησαν με την ίδια τη Σπάρτη για συνομολόγηση ^κοινής ειρήνης’ με ταξύ όλων των ελληνικών πόλεων. Όμως, η ομοφωνία για ειρήνη σε συνέδριο στη Σπάρτη το 374 έμεινε μόνο στα χαρτιά, λόγω απερίσκεπτων στρατιωτικών παρεμβάσεων του Αθηναίου στρατηγού Τιμοθέου στα εσωτερικά της Ζακύνθου το ίδιο έτος. Ενώ έγινε μια ειρηνευτική προσπάθεια, δημιουργήθηκε ένταση μεταξύ Θή βας και Αθήνας, επειδή η πρώτη κατέστρεψε τις Πλαταιές (373/72), σύμμαχο των Αθηναίων. Σε νέο συνέδριο αντιπροσώπων από όλες τις ελληνικές πόλεις, που οργανώθηκε στη Σπάρτη το 371 π.Χ., μετείχαν επίσης αντιπρόσωποι και του Αμύντα και του Διονυσίου (Συρακούσες). Οι σύνεδροι θα αποφαίνονταν για τους όρους της Ειρήνης του Βασιλέως’ των Περσών (π.χ. την αυτονομία των πόλεων και τη διάλυση των ναυτικών και πεζικών δυνάμεων) και θα υπέγραφαν για την ειρήνη. Κατά τη διαδικασία όμως ο Θηβαίος Επαμεινώνδας δημιούργησε αναστά τωση λόγω της εμμονής του να υπογράψει ως αρχηγός των Βοιωτών και όχι ως αντιπρόσωπος της Θήβας. Συνέπεια αυτής της κίνησης ήταν η διαγραφή της πό λης εκείνης από τους συνέδρους.

111 Παπασταύρου, ό.π., σσ. 367-369.

60


Οι Σπαρτιάτες, ωστόσο, δεν έμειναν ουδέτεροι. Έστειλαν στρατό εναντίον της Θήβας, για να την αναγκάσουν να μετάσχει στην ειρήνη και να δεχθεί την αυτονο μία των πόλεων. Θηβαίοι και Σπαρτιάτες συγκρούσθηκαν στα Λεύκτρα το 371 π.Χ. Χάρη στον Επαμεινώνδα, που εφάρμοσε στη μάχη την τακτική της λοξής φά λαγγας, νικήθηκαν οι Σπαρτιάτες, γεγονός που έπληξε την ηγεμονική θέση της πό λης τους στην Ελλάδα. Η σημασία της στρατηγικής του Επαμεινώνδα ήταν μεγάλη, όχι μόνο για τη νί κη των Θηβαίων αλλά και για τη νέα στρατιωτική τεχνική, που άλλαξε την κατά μέτωπο παράταξη στις μάχες. Αυτή την τακτική του Επαμεινώνδα χρησιμοποίη σαν στον στρατό τους αργότερα ο βασιλιάς της Μακεδονίας Φίλιππος Β ' και ο γιος του Αλέξανδρος με την τελειοποίηση της φάλαγγας.112 4 .8 . Η ηγεμονία της Θήβας

Θα πρέπει να τονισθεί η σημασία της μάχης των Αεύκτρων, διότι με τη νίκη των Θηβαίων έπαυσε η Σπάρτη να είναι κυρίαρχη ελληνική δύναμη. Συνέπεια της σπαρτιατικής ήττας ήταν και η αντίδραση των πόλεων, που βρίσκονταν κάτω από την πολιτική επιρροή της Σπάρτης. Κάτω από αυτές τις συνθήκες οι δημοκρατι κοί των πόλεων εκείνων επιτέθηκαν εναντίον των ολιγαρχικών, που είχαν ταχθεί με το μέρος των Σπαρτιατών. Στις γενικότερες αναταραχές προστέθηκε και η ίδρυση του κοινού των Αιτωλών μετά από την παρότρυνση του Επαμεινώνδα. Επίσης, άρχιζε να οργανώνεται σταθερά νέα συμμαχία, η Βοιωτική, σύμφωνα με το πρότυπο της Αθηναϊκής. Έδρα της είχε τη Θήβα και μέλη της τις ευβοϊκές πόλεις, οι οποίες έστελναν αντιπροσώπους τους για τις συνελεύσεις της συμμα χίας. Στα μέλη της συμμαχίας αυτής προσχώρησαν και πόλεις από την Αθηναϊκή Συμμαχία, γεγονός που προκάλεσε τη σύγκρουση μεταξύ Θήβας και Αθήνας. Ως αντίδραση στις εξελίξεις εκείνες η Αθήνα κάλεσε σε συνέδριο τους συμμάχους της, προκειμένου να ληφθούν αποφάσεις για την κατάσταση που είχε προκύψει. Στο συνέδριο μετείχαν η Σπάρτη και ο βασιλιάς της Μακεδονίας Αμύντας. Οι αποφάσεις που λήφθηκαν επικύρωναν τα δικαιώματα της Αθήνας στην Αμφίπολη και τη Θρακική Χερσόνησο, ενώ εξακολούθησε να ισχύει ο όρος για τη διατήρηση της αυτονομίας των πόλεων, όπως είχε διατυπωθεί στην Ειρήνη του Βασιλέως’. Όμως, αυτές οι αποφάσεις δεν τηρήθηκαν. Για όλα αυτά, τα οποία θεώρησε πρό κληση η Θήβα, ο Επαμεινώνδας εξεστράτευσε με συμμαχικό στρατό εναντίον της Σπάρτης. Οι Θηβαίοι ήθελαν έτσι να κτυπήσουν τη Σπάρτη, επειδή αυτή είχε στραφεί εναντίον πελοποννησιακών πόλεων, που θα οργανώνονταν σε συμμαχία. Για παράδειγμα, πόλεις της Αρκαδίας επρόκειτο να σχηματίσουν συμμαχία με τη μορφή ενιαίου κράτους, αφού η Σπάρτη είχε ηττηθεί στα Λεύκτρα και δεν αποτελούσε πλέον κίνδυνο γι’ αυτές.

112 Παπασταύρου, ό.π., σσ. 370 κ.ε.


61

Με την επίθεση των Θηβαίων η άλλοτε ισχυρή Σπάρτη βρέθηκε σε μεγάλο κίν δυνο, από τον οποίο την έσωσε ο Αγησίλαος, έμπειρος στη στρατιωτική τέχνη. Συνέπεια αυτής της δοκιμασίας για τη Σπάρτη ήταν η δημιουργία ανεξάρτητου κράτους στη Μεσσηνία με πρωτεύουσα τη Μεσσήνη. Εύκολα αντιλαμβάνεται κανείς πόσο επιζήμια για τη Σπάρτη ήταν η απώλεια της εύφορης μεσσηνιακής χώρας, η οποία είχε συμβάλει αναμφισβήτητα στον πλούτο και την ευημερία της Σπάρτης. Τελικά, ιδρύθηκε η συμμαχία των αρκαδικών πόλεων, που έγινε γνωστή ως Αρκαδική Ένωση και είχε κέντρο τη Μεγαλόπολη. Είναι άξιο μνείας το ότι η πό λη αυτή συγκέντρωσε 39 χωριά με τη μορφή συνοικισμού, ώστε η Μεγαλόπολη να αποτελέσει στα ελληνιστικά χρόνια το πρότυπο για συνενώσεις πόλεων μέσω συνοικισμών. Από τη μια πλευρά το μεσσηνιακό κράτος και από την άλλη η Αρκαδική Ένω ση περιόρισαν τη Σπάρτη στη λακωνική περιοχή της. Επιπλέον, η Σπάρτη είχε χά σει το δυναμικό των περίοικων και των ειλώτων, αφού με την ανεξαρτησία του γειτονικού κράτους εκείνοι είχαν γίνει ελεύθεροι πολίτες. Ως προς τη Θήβα, η ανερχόμενη δύναμή της στον ελληνικό χώρο ήταν πλέον αδιαμφισβήτητη.113 Για την αντιμετώπιση της Θήβας ως πιθανής ηγεμονικής δύναμης στην Ελ λάδα η Αθήνα προσέγγισε τη Σπάρτη για συνεργασία το 369. Αλλωστε, με την ένωση δυνάμεων Αθήνας και Σπάρτης πιθανόν να αναχαιτιζόταν η συνεχώς ανερχόμενη θηβαϊκή δύναμη. Επιπλέον, το εγχείρημα αυτό της Αθήνας να συμ μαχήσει με παλαιό εχθρό αποσκοπούσε και σε δικό της όφελος: να κατορθώσει η πόλη αυτή να ανακτήσει πάλι τη Θρακική Χερσόνησο και την Αμφίπολη. Έτσι, Σπαρτιάτες και Αθηναίοι ένωσαν τις δυνάμεις τους, για να αντιμετωπίσουν τους Θηβαίους, που είχαν φθάσει με στρατεύματα στον Ισθμό, προκειμένου να επέμβουν στον πόλεμο των Αρκάδων και των Σπαρτιατών. Η θέση των Θηβαίων άρχι σε να δυσχεραίνεται ύστερα από στρατιωτικές ενισχύσεις του Διονυσίου Α ' , τυ ράννου των Συρακουσών και φίλου της Σπάρτης. Θ Επαμεινώνδας αδυνατώντας να αντικρούσει τα εχθρικά στρατεύματα οπισθοχώρησε στην πατρίδα του. Στην Αρκαδία η αρκαδική ένωση επεκτεινόταν διαρκώς με την προσθήκη νέων μελών, ώστε σταδιακά έτεινε να απομακρυνθεί από την κηδεμονία της Θήβας, με αποτέλεσμα να θεωρούνται πλέον αντίπαλοι Αρκάδες και Θηβαίοι. Όμως, οι Σπαρτιάτες ενισχύθηκαν με στρατιωτική βοήθεια από τον Διονύσιο και με χρημα τική από τους Πέρσες, για να επιτεθούν εναντίον των αρκαδικών δυνάμεων, του Αργους και της Μεσσηνίας. Τα σπαρτιατικά στρατεύματα, που οδηγήθηκαν στη μάχη από τον Αρχίδαμο, γιο του Αγησιλάου, είχαν ολοκληρωτική νίκη, αφού κα-

113 Παπασταύρου, ό.π., σσ. 371 κ.ε.

62


νείς Σπαρτιάτης δεν φονεύθηκε. Γι’ αυτό, η μάχη εκείνη χαρακτηρίσθηκε 4άδακρυς’.114 4.9. 0 Πελοπίδας - Κυνός Κεφαλές - Μαντίνεια

Οι Θηβαίοι αναμείχθηκαν στην πολιτική κατάσταση της Θεσσαλίας και της Μακεδονίας. Ο Μακεδόνας βασιλιάς Αλέξανδρος Β ', γιος του Αμύντα Γ ', κατέ λαβε τη Λάρισα και οι Θεσσαλοί κάλεσαν τους Θηβαίους σε βοήθεια εναντίον των Μακεδόνων. Χάρη στον Πελοπίδα οι Θηβαίοι επικράτησαν στη Μακεδονία, από την οποία πήραν μαζί τους για εγγύηση 30 νέους ευγενείς Μακεδόνες ως ομήρους, μεταξύ των οποίων και τον Φίλιππο Β , τον μετέπειτα βασιλιά της Μακεδονίας. Ο Αλέξανδρος των Φερών, διάδοχος του Ιάσονα, πέτυχε τη σύλληψη των αρχη γών των Θηβαίων Πελοπίδα και Ισμηνία, οι οποίοι στη συνέχεια προσπάθησαν να διαπραγματευθούν μαζί του. Η Θήβα, όμως, για να προστατεύσει το γόητρό της έστειλε στρατό στη Θεσσαλία. Οι Θηβαίοι προσπάθησαν ανεπιτυχώς να καταλά βουν τα Φάρσαλα στη Θεσσαλία. Όμως, μέσω του Επαμεινώνδα, που είχε επανε κλεγεί Βοιωτάρχης το 367, οι Θηβαίοι σύναψαν συνθήκη με τους Θεσσαλούς. Παρ’ όλα αυτά, η δύναμη και επιρροή των Θηβαίων στη Θεσσαλία και τη Μακε δονία δεν διατηρήθηκαν, αφού δεν υπήρχαν τα οικονομικά μέσα (ούτε χρήματα ούτε και σύμμαχοι ικανοί να τους υποστηρίξουν), για να τους ενισχύσουν στα φι λόδοξα σχέδιά τους. Αναφορικά με τη Σπάρτη και την Αθήνα, οι πόλεις αυτές, για τους δικούς τους λόγους η καθεμιά, συνεργάσθηκαν με τον σατράπη της Φρυγίας Αριοβαρζάνη. Η Σπάρτη, παλαιά φίλη του σατράπη, έστειλε στρατιωτική βοήθεια σε εκείνον λόγω του πολέμου του εναντίον των σατραπών Μαυσώλου της Καρίας και Αυτοφραδάτη της Λυδίας (365). Σε αντάλλαγμα ο Αριοβαρζάνης πρόσφερε χρήματα στον Αγησίλαο. Η Αθήνα, από την άλλη πλευρά, έσπευσε να εκμεταλλευθεί τον πόλεμο του Αριοβαρζάνου στέλνοντας τον Τιμόθεο στη Σάμο. Εκείνος κατέλαβε το νησί και εγκατέστησε εκεί κληρούχους. Οι αθηναϊκές δυνάμεις όμως δεν επέστρεψαν στην Αθήνα, αλλά προθυμοποιήθηκαν να συνδράμουν στον Αριοβαρζάνη. Η ταυτό χρονη βοήθεια Σπαρτιατοαν και Αθηναίων προς τον σατράπη μαρτυρεί το φιλικό πνεύμα που επικρατούσε στην Αθήνα για τη Σπάρτη. Χάρη στην ενέργειά τους αυτή οι Αθηναίοι δέχθηκαν ως δώρο από τον Αριοβαρζάνη δύο πόλεις στη Θρακική Χερσόνησο, τη Σηστό και την Κριθότη, γεγονός που σήμαινε ότι ο έλεγχος των Στενών ανήκε πάλι στους Αθηναίους.115 Ο Επαμεινώνδας επιχείρησε να αναδείξει τη Θήβα σε ναυτική δύναμη. Με στόλο έπλευσε στον Ελλήσποντο και πέτυχε να προσαρτήσει στη Θήβα το Βυ-

114 Βιιγυ, ό.π., σσ. 373-374. 115 Β ιιγ υ , ό.π., σ. 377.


63

ζάντιο και τα νησιά Ρόδο, Χίο, Κέω και Νάξο. Όμως, η Κέως και η Νάξος γρή γορα προσχώρησαν και πάλι στην Αθηναϊκή Συμμαχία. Εκτός αυτού, η έλλειψη οικονομικών πόρων, αφενός, και τα προβλήματα της Θήβας, αφετέρου, συνέβα λαν στην αποτυχία της Θήβας να διατηρηθεί ως θαλάσσια δύναμη. Συγκεκριμένα, ο Πελοπίδας οδήγησε θηβαϊκά στρατεύματα στη Θεσσαλία, για να βοηθήσουν τους Θεσσαλούς εναντίον του Αλεξάνδρου των Φερών, ο οποίος ήταν σύμμαχος των Αθηναίων. Μετά από σφοδρή μάχη στις Κυνός Κεφαλές φονεύθηκε ο Πελοπίδας, ο θάνατος του οποίου αποτέλεσε σημαντική απώλεια για τη Θήβα. Αλλά και ο Αλέξανδρος νικήθηκε σε άλλη μάχη και ζήτησε να συνθηκολο γήσει με τους Θηβαίους. Σύμφωνα με τους όρους της συνθήκης, ο Αλέξανδρος υποχρεώθηκε να αναγνωρίσει την ηγεμονία της Θήβας. Ωστόσο, γρήγορα έγιναν σύμμαχοι οι Θεσσαλοί και οι Αθηναίοι και με αυτές τις εξελίξεις συμπεραίνει κα νείς ότι η Θήβα δεν κατόρθωσε να παραμείνει ηγεμόνας στη Θεσσαλία για μεγάλο διάστημα.116 Στην Πελοπόννησο επίσης παρατηρήθηκαν αναταραχές εκείνη την περίοδο, επειδή διάφορες πόλεις βρίσκονταν σε διαμάχη μεταξύ τους. Και στα γεγονότα εκείνα αναμείχθηκε η Θήβα. Συγκεκριμένα, όταν οι Αρκάδιοι αποφάσισαν να χρη σιμοποιήσουν τους θησαυρούς του ιερού του Δία στην Ολυμπία για τη συντήρηση του μισθοφορικού στρατού τους, οι Μαντινείς αντέδρασαν, αφού το ιερό ήταν πανελλήνιο κέντρο, όπως το ιερό των Δελφών. Οι Αρκάδιοι άρχοντες, που είχαν διαχειρισθεί τα ιερά χρήματα, κάλεσαν τους Θηβαίους σε στρατιωτική βοήθεια. Αλλά οι Αρκάδες δεν συμφώνησαν με την ενέργεια εκείνη και ζήτησαν από τους Θηβαίους να μην αναμειχθούν στις υποθέσεις τους. Οι Αρκάδες μάλιστα συμμά χησαν με τους Ηλείους και δήλωσαν ότι δεν θα είχαν καμιά αξίωση στο ιερό της Ολυμπίας. Αυτή η πράξη ανακλούσε τη διάθεση των Αρκάδων για ειρήνη. Όμως, ο Επαμεινώνδας, που ενδιαφερόταν να έχει ουσιαστική επιρροή στην Πελοπόννη σο αλλά και γνώριζε ότι η Σπάρτη είχε δεσμούς με τους Ηλείους, εξεστράτευσε στην Πελοπόννησο (362). Για να αντιμετωπίσουν τους Θηβαίους σύναψαν συμμα χία οι Μαντινείς, οι Ηλείοι, οι Αρκάδες, οι Αχαιοί, οι Φλειάσιοι, οι Αθηναίοι και οι Σπαρτιάτες. Σύμμαχοι των Θηβαίων ήταν οι Τεγεάτες, οι Μεγαλοπολίτες, οι Αργείοι και οι Μεσσήνιοι.117 Ακολούθησε σκληρή μάχη στη Μαντίνεια (362), όπου οι Θηβαίοι αναδείχθηκαν νικητές χάρη στις στρατηγικές ικανότητες του Επαμεινώνδα (Ξενοφ. Ελλην. 7.5.19 κ.ε.)· όμως ο ίδιος έπεσε στη μάχη. Με τον θά νατο του Επαμεινώνδα έπαυσε η Θήβα να είναι ηγεμονική δύναμη στην Ελλάδα. Ο Επαμεινώνδας υπήρξε σπάνια στρατιωτική προσωπικότητα (Έφορ. στον Διόδ. 15.88.3). Η συμβολή του στις στρατιωτικές επιχειρήσεις της Θήβας εναντίον των αντιπάλων της υπήρξε τεράστια. Ο ίδιος είχε τελειοποιήσει την τακτική της

116 Παπασταύρου, ό.π., σσ. 378 κ.ε. 117 Ρίη€, ό.π., σ. 596.

64


λοξής φάλαγγας, την οποία αργότερα ο Φίλιππος και ο Μ. Αλέξανδρος υιοθέτη σαν στη δική τους στρατηγική. Μετά τη μάχη της Μαντίνειας όλοι σχεδόν οι Έλληνες αναγνώρισαν την ανάγ κη για συνομολόγηση ειρήνης και κοινής συμμαχίας. Η συμμαχία πραγματοποιήθηκε το 361, αν και οι μόνοι που αρνήθηκαν να γίνουν μέλη της ήταν οι Λα κεδαιμόνιοι, για τον λόγο ότι οι εχθροί τους, οι Μεσσήνιοι, μετείχαν επίσης στην κοινή συμμαχία. Παρ’ όλα αυτά, η γενική τάση για κοινή συμμαχία αποτελεί το πρώτο βήμα για την πανελλήνια ιδέα, η οποία είχε αναπτυχθεί από τον ρήτορα Ισοκράτη. Όμως, η προσπάθεια των Ελλήνων για ειρήνη ουσιαστικά απέτυχε. Σύντομα, οι πόλεμοι άρχισαν πάλι να ταλαιπωρούν τις ελληνικές πόλεις. Παρά δειγμα αποτελεί η Εύβοια, που αποστάτησε από τη Βοιωτική Συμμαχία. Οι Αθη ναίοι ανταποκρίθηκαν σε αίτημα ευβοϊκών πόλεων για στρατιωτική βοήθεια, με αποτέλεσμα να προσαρτηθεί πάλι η Εύβοια στην Αθηναϊκή Συμμαχία.118 4 .1 0 . Ο Συμμαχικός πόλεμος

Ο λεγόμενος Συμμαχικός πόλεμος υπήρξε η μεγαλύτερη αναταραχή ανάμεσα στις πόλεις-μέλη της Αθηναϊκής Συμμαχίας. Σοβαρός λόγος υπήρξε η φορολογία, που είχε επιβάλει η Αθήνα στους συμμάχους για την πληρωμή των μισθοφορικών στρατευμάτων της. Η φορολογία επιβαλλόταν από την Εκκλησία του δήμου, ενώ το συνέδριο των συμμάχων που συνερχόταν στην Αθήνα είχε πλέον χάσει τη δύ ναμή του. Αυτές οι εξελίξεις είχαν δυσαρεστήσει τους συμμάχους, που κατέληγαν σε αποστασίες από τη συμμαχία, όπως η περίπτωση του Βυζαντίου. Η πόλη αυτή είχε αποχωρήσει από την Αθήνα και είχε ταχθεί στη Βοιωτική Συμμαχία, όταν ήταν ακόμη στρατηγός ο Επαμεινώνδας. Επειδή οι Αθηναίοι έχαναν την υποστήριξη των συμμάχων πόλεων, ο σατράπης της Καρίας Μαύσωλος εκμεταλλεύθηκε τις περιστάσεις προς όφελος του. Το 357 ο Μαύσωλος ενθάρρυνε αποστασίες των συμμάχων της Αθήνας. Το σχέδιό του πέτυχε με την ενίσχυση των ολιγαρχικών κομμάτων στα νησιά Ρόδο, Κω και Χίο, τα οποία στη συνέχεια απομακρύνθηκαν από την Αθηναϊκή Συμμαχία. Ο Συμμαχικός πόλεμος διήρκεσε τρία έτη, μέχρι την έναρξη του 354, και κα τέληξε στη συμφωνία ειρήνης μεταξύ Αθηναίων και των πρώην συμμάχων πό λεων, δηλαδή της Χίου, της Ρόδου και της Κω, οι οποίες ανέκτησαν πάλι την ανε ξαρτησία τους. Όμως, πόλεις της Λέσβου (Μυτιλήνη, Ερεσός, Μήθυμνα) αποχώ ρησαν από την Αθηναϊκή Συμμαχία. Έτσι, ο σατράπης της Καρίας κατόρθωσε να εφαρμόσει το σχέδιό του. Τα δημοκρατικά πολιτεύματα της Ρόδου και της Κω έγιναν πάλι ολιγαρχικά. Ωστόσο, ο Μαύσωλος πέθανε το 353 και ο θάνατός του παρότρυνε τους εξόριστους δημοκρατικούς της Ρόδου να ζητήσουν τη βοήθεια της Αθήνας για την αποκατάστασή τους στο νησί. Οι Αθηναίοι, όμως, δεν αντα118 Παπασταύρου, ό.π., σ. 385.


65

ποκρίθηκαν στο αίτημα εκείνο, επειδή οι δημοκρατικοί ήταν η αιτία του πολέμου με τους Αθηναίους. Έτσι, η Ρόδος εξακολούθησε να μένει υποτελής στον σατράπη της Καρίας Ιδριέα.119 4 .1 1 . Η κρίση της ελληνικής πόλης-κράτους

Το τέλος του Συμμαχικού πολέμου ακολούθησε νέος πόλεμος στη Στερεά Ελλάδα, ο λεγόμενος Φωκικός ή Ιερός. Αυτός ο πόλεμος ήταν η ένδειξη για την κρίση που διέρχονταν οι ελληνικές πόλεις-κράτη τον 4ο αι. π.Χ. Στον πόλεμο αυ τό φάνηκε η αδυναμία της Θήβας και της Αθήνας να εξουσιάσουν η καθεμιά τις δικές τους πόλεις-συμμάχους. Αλλά και η Σπάρτη, μετά τη μάχη στα Λεύκτρα, δεν ήταν πια η ισχυρή πόλη στον ελληνικό χώρο. Πίστευε ότι με την εμπλοκή της στον πόλεμο της Αιγύπτου, εάν συνεργαζόταν με τους σατράπες της Μ. Ασίας εναντίον του βασιλιά της Περσίας το 362, η Σπάρτη θα εκδικούνταν τον Πέρση βασιλιά για την υπόσχεσή του στους Μεσσηνίους να τούς αναδείξει στο επίπεδο των άλλων ελληνικών πόλεων. Όμως, στην εκστρατεία στην Αίγυπτο, κατά την οποία είχε αναλάβει ο Αγησίλαος, γέροντας πια, να οδηγήσει τα μισθοφορικά στρατεύματα της ξηράς, η Σπάρτη δεν είχε το νικηφόρο αποτέλεσμα που ήλπιζε. Μετά τον θά νατο του Αγησιλάου στη Αιβύη (361), η επανάσταση των σατραπών απέτυχε, επει δή εκείνοι δεν είχαν συνεργασθεί αρμονικά (359). Έτσι, η Σπάρτη δεν ολοκλήρωσε τα τελευταία σχέδιά της να κυριαρχήσει στις ελληνικές πόλεις. Αλλά και η Αθήνα τον 4ο αι. π.Χ. έδειχνε σημεία της κρίσης, η οποία άρχισε να διαφαίνεται στον θεσμό της ελληνικής πόλης. Ούτε και αυτή η πόλη, η ισχυρή, ηγε μονική δύναμη τον προηγούμενο αιώνα, μπορούσε πια να διατηρήσει το παλαιό γόητρό της. Παρά τις προσπάθειες πολιτικών ανδρών, όπως του Ευβούλου, να αναδιοργανωθεί η οικονομία της Αθήνας, η πόλη δεν κατόρθωσε να ανακάμψει. Κατά τον Παπασταύρου, ανάμεσα στους βαθύτερους λόγους για την κρίση της πόλης-κράτους ήταν η σοφιστική κίνηση του 4ου αι., που οδήγησε στην εμφάνιση “ατομικών υποκειμενικών τάσεων” στους Αθηναίους, ενώ τον προηγούμενο αιώνα οι πολίτες θεωρούσαν την πόλη τους κυρίαρχη και πίστευαν ότι οι ίδιοι εί χαν υποχρέωση νά την υπηρετούν.120 Οι υποκειμενικές τάσεις τώρα γίνονται φα νερές μέσα από τη ρήση του σοφιστή Πρωταγόρα πάντων χρημάτων μέτρον άν θρωπος (Ρ1).121 Δηλαδή, δεν υπάρχει αλήθεια πέρα από τις προσωπικές θέσεις του καθενός. Οι νόμοι είναι έργα του ανθρώπου* θεοί δεν υπάρχουν και το ίδιο πράγμα είναι για μερικούς καλό, για άλλους κακό.122

119 120 121 122

Παπασταύρου, ό.π., σσ. 387 κ.ε. Παπασταύρου, ό.π., σ. 390. Η. ϋΐ€ΐδ, ϋΐβ ΡΓΆ£ΠΊ€Πί6 0€Γ V0Γ80ΐ(ΓΆΐΐΙί£Γ, ίί, (Ιπΐΐ€ ΑΐΐίΊ&£€ (Β6Γ1ΪΠ, 1912). }. Κοππ11γ, Οι μεγάλοι σοφιστές στην Αθήνα του Περικλή, μτφ. Φ.Ι. Κακριδής (Αθήνα: Καρδαμίτσα, 1994), σσ. 35,135 κ.ε. Βλ. και Σακελλαρίου, ό.π., σσ. 516 κ.ε.

66


Χαρακτηριστικό δείγμα της εμφάνισης του υποκειμενισμού στους πολίτες των ελληνικών πόλεων τον 4ο αι. ήταν η αδιαφορία των πολιτών να υπηρετούν τη στρατιωτική θητεία τους. Γι’ αυτό τον λόγο εμφανίσθηκαν την εποχή εκείνη οι μι σθοφόροι. Μερικοί, βέβαια, όπως ο ρήτορας Δημοσθένης, τόνιζαν την ανάγκη της διατήρησης της στρατιωτικής θητείας των πολιτών αντί για μισθοφορικούς στρατούς, αλλά ούτε και των λίγων οι προσπάθειες έφεραν αποτέλεσμα. Ένας άλλος παράγοντας που συνέτεινε στην κρίση της ελληνικής πόλης ήταν η οικονομική ευμάρεια των πολιτών. Βασικό ρόλο σε αυτήν έπαιξαν η βελτίωση με θόδων καλλιέργειας της γης και η αναβάθμιση του εμπορίου. Ως προς τη γεωργία, η συστηματική καλλιέργεια αμπελιών και ελαιοδένδρων απέδωσε σημαντική πα ραγωγή οίνου και ελαιολάδου αντίστοιχα, με συνέπεια τη μεγάλη εξαγωγή των προϊόντων αυτών. Επίσης, γινόταν εισαγωγή σιταριού, δερμάτων, μεταλλευμά των, παστών ψαριών κ.ά., καθώς και πρώτων υλών για τη βιομηχανία. Όμως, και τα νομίσματα που κυκλοφορούσαν ευρέως συνέτειναν επίσης στη δημιουργία αξιόλογων περιουσιών για τους πολίτες. Συνέπεια αυτής της οικονομικής προόδου των πολιτών ήταν η χαλάρωση των δεσμών τους -ηθικών, πολιτικών- με την πόλη τους. Ο πλούτος και όχι η πόλη τους αποτελούσε εφεξής το κύριο ενδιαφέρον τους.123 Ωστόσο, εκτός από τον υποκειμενισμό που χαρακτήριζε τους πολίτες του 4ου αι. π.Χ. εμφανίσθηκε και η τάση ενός κοσμοπολιτικού πνεύματος. Το ρεύμα αυτό απλώθηκε στον ελληνικό κόσμο ως αποτέλεσμα της διδασκαλίας των Κυνικών φιλοσόφων. Μέρος της διδασκαλίας τους ήταν ότι οι άνθρωποι έπρεπε να θεω ρούν πατρίδα τους τον κόσμο, την κοσμόπολη, και όχι τη μικρή πόλη-κράτος. Εύκολα αντιλαμβάνεται κανείς ότι η διδασκαλία των Κυνικών έπαιξε σπουδαίο ρόλο στην προώθηση μοναρχικών τάσεων, όπως αυτές ενσαρκώθηκαν στα έργα Ελλήνων φιλοσόφων και ρητόρων. Αυτοί ήταν αντίθετοι στο πνεύμα του κοσμοπολιτισμού, όμως, χωρίς να καταργούν την 4πόλη’ ως πολιτειακό θεσμό, πίστευαν στην ύπαρξη μιας ελληνικής κοινωνίας, που θα αποτελούνταν από την ένωση κυρίαρχων κρατών. Παρ’ όλα αυτά, στην Αθήνα του 4ου αι. επικράτησε η ιδέα της ένωσης όλων των Ελλήνων σε μια πανελλήνια πολιτική δύναμη. Τέτοια συναισθήματα διαφάνηκαν μετά τη μάχη της Μαντίνειας, οπότε κυριαρχούσε αναρχία στην πολιτική και κοινωνική ζωή της Αθήνας. Σε αυτά προστέθηκαν και οι φόβοι των Ελλήνων για περσική παρέμβαση στην ήδη υπάρχουσα πολιτική αστάθεια στον ελληνικό κόσμο, ώστε η ανάγκη για μια πανελλήνια πολιτική ένωση των πόλεων αποτελού σε ελπιδοφόρα λύση. Βασικός υποστηρικτής της ένωσης των ελληνικών πόλεων υπήρξε ο ρήτορας Ισοκράτης.124 Ο Ισοκράτης είχε οραματισθεί την πραγματο

123 Παπασταύρου, ό.π., σσ. 392 κ.ε. 124 Παπασταύρου, ό.π., σσ. 395.


67

ποίηση μιας πανελλήνιας ένωσης από έναν ισχυρό ηγεμόνα, ικανό να οδηγήσει ό λους τους Ελληνες σε μια νικηφόρα εκστρατεία εναντίον των Περσών. Ο Ισοκρά της δεν έκαμε λόγο για την ανάγκη ύπαρξης κάποιου μονάρχη ως το πρόσωπο που θα έθετε σε εφαρμογή την πανελλήνια ιδέα του. Ο Αθηναίος ρήτορας, όπως διαφαίνεται από την επιστολή του Προς Φίλιππον (107), μάλλον εννοούσε τη συνένωση αυτόνομων ελληνικών πόλεων από ένα στρατιωτικό αρχηγό σε μια κοι νή συμμαχία. Δεν φαίνεται να υποστήριζε το καθεστώς του απόλυτου μονάρχη. Αυτό σήμαινε ότι με την αυτονομία των πόλεων θα διατηρούνταν και η ισχύς του δήμου ως προς τη διακυβέρνηση των ίδιων των πολιτών (Αρεοπαγ. 62 και 70).

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΕΜΠΤΟ 5. Η ΕΛΛΑΔΑ ΤΗΣ ΛΥΣΗΣ Τον 4ο αι. π.Χ. μια ισχυρή πολιτική μορφή κυριαρχεί στον ελληνικό κόσμο της Δύσης. Πρόκειται για τον Διονύσιο, τον τύραννο των Συρακουσών. Στα τέλη του 5ου αι. είχαν δημιουργηθεί στις Συρακούσες εντάσεις εξαιτίας της σύγκρουσης μεταξύ της μερίδας των 4μετριοπαθών5, με αρχηγό τον Ερμοκράτη, και της με ρίδας των δημοκρατικών, με επικεφαλής τον Διοκλή.125 Σε εκείνες τις εσωτερικές διαμάχες προστέθηκε η επίθεση Καρχηδονίων εναντίον της πόλης του Ακράγαντα (406). Όμως, παρά τη βοήθεια των Συρακοσίων ο Ακράγας νικήθηκε και έπεσε στα χέρια των εχθρών (Διόδ. Σικ. 13.56.2). Η αντίδραση του Διονυσίου σε εκείνες τις πολιτικές εξελίξεις ήταν να απαιτή σει από τον δήμο έκτακτες εξουσίες, προκειμένου να έχει εκείνος την απόλυτη κυ ριαρχία. Έλαβε τον τίτλο του στρατηγού αυτοκράτορα, αφού πέτυχε να καθαιρεθούν οι Συρακόσιοι στρατηγοί. Στην προσπάθειά του να παραμείνει στην αρχή ο Διονύσιος ήθελε να φαίνεται ως ο προστάτης του δήμου, αν και το καθεστώς του ήταν τυραννικό. Ο ιστορικός Διόδωρος Σικελιώτης (13.93) μάς πληροφορεί ότι ο Συρακόσιος τύραννος προχώρησε στη δήμευση των περιουσιών των πλουσίων, στην απελευθέρωση των δούλων και στη χρήση μισθοφορικών στρατευμάτων. Με τις ενέργειες αυτές ο Διονύσιος στόχευε να προσελκύσει τον λαό με το μέρος του, αφού με την απελευθέρωση των δούλων πρόσθεσε νέα μέλη στο σώμα των πολι τών, τους λεγάμενους 4νεοπολίτες’ (Διόδ. Σικ. 14.7.5). Για την κοινωνική κατάσταση των δούλων που αποκτούσαν το δικαίωμα του πολίτη, η Μοδδέ διευκρινίζει ότι δεν ήταν οι κοινοί δούλοι που απελευθέρωσε ο Διονύσιος. Εκείνους τους είχε απελευθερώσει προσωρινά, εν όψει επίθεσης των Καρχηδονίων εναντίον των Συρακουσών το 396, και μετά το τέλος της απειλής εκείνοι οι δούλοι επανήλθαν στην προγενέστερη θέση τους. Επομένως, σύμφωνα με τη Μοδδέ, οι δούλοι, τους οποίους αναφέρει ο Διόδωρος ότι έλαβαν πολιτικά δικαιώματα, πρέπει να ήταν κυλλυριοί, δηλαδή “ντόπιοι χωρικοί από καιρό εξελ ληνισμένοι”.126 Ο Διονύσιος πέτυχε να εδραιωθεί στην εξουσία στηριζόμενος στα πολυάριθμα στρατεύματά του. Μετά από επανειλημμένες επιθέσεις των Καρχηδονίων εναν

125 Μοδδέ, ό.π., σ. 332. 126 Μοδδέ, ό.π., σ. 333.


69

τίον της Σικελίας, ο Διονύσιος κατόρθωσε να ενώσει το μεγαλύτερο μέρος του νη σιού κάτω από τη δύναμή του.127 Έτσι, είχε τον έλεγχο της εισόδου στην Αδριατική θάλασσα. Το 379 ο Διονύσιος νικήθηκε από τους Καρχηδονίους στο Κρόνιο κοντά στην Πάνορμο, ενώ το 367 μια ναυτική καταστροφή από τους Καρχηδο νίους αποτέλεσε και την τελευταία ήττα του, προτού πεθάνει λίγο αργότερα.128 Τον Διονύσιο, ύστερα από τον θάνατό του, διαδέχθηκε ο γιος του Διονύσιος, του οποίου η μητέρα καταγόταν από τους Αοκρούς. Η βασιλεία του νεότερου Διο νυσίου οδήγησε τις Συρακούσες σε περιπέτειες, διότι ο ίδιος αδιαφορούσε για τα συμφέροντα της πόλης του. Η προσοχή του ήταν στραμμένη περισσότερο στους Αοκρούς παρά στις Συρακούσες. Αυτό φάνηκε από το γεγονός ότι ο Διονύσιος διέμενε κυρίως στους Αοκρούς και ότι απομάκρυνε τους συμβούλους του πατέρα του, όπως ήταν ο θείος του Δίων. Ο τελευταίος ήταν φίλος του φιλοσόφου Πλά τωνα και είχε έλθει στην Αθήνα ως εξόριστος. Όμως, η κατάσταση χειροτέρευε στις Συρακούσες, όπου ο Δίων επέστρεψε με μισθοφορικό στρατό το 357 και κα τέλαβε την πόλη. Το 346 ήλθε στις Συρακούσες και ο Διονύσιος, αλλά βρήκε την πόλη κατεστραμμένη από τις εσωτερικές διαμάχες μεταξύ μισθοφορικών φα τριών. Εκτός από αυτά, μια νέα επικείμενη επίθεση των Καρχηδονίων ώθησε τους Συρακόσιους εξορίστους, που βρίσκονταν στους Λεοντίνους, να ζητήσουν βοή θεια από την Κόρινθο, τη μητρόπολη των Συρακουσών. Οι Κορίνθιοι ανταποκρίθηκαν με την αποστολή εκεί του Τιμολέοντα, που πέτυχε να καταλάβει την πό λη. Ο Διονύσιος έφυγε από εκεί το 343. Ύστερα από αυτά, ο Τιμολέων προσπά θησε και πέτυχε να αναδιοργανώσει τις Συρακούσες με την εγκαθίδρυση εκεί της δημοκρατίας και να καταστήσει πάλι την πόλη κυρίαρχη δύναμη στην Α. Σικελία. Μεγάλη επιτυχία του Τιμολέοντα ήταν η ένωση των ελληνικών πόλεων σε 4Κοινόν’, όπως μαρτυρούν τα νομίσματα της πόλης.129

127 Ροηΐ£Γογ 6ΐ αΐ., ό.π., σσ. 364 κ.ε. 128 Μοδδέ, ό.π., σσ. 333-334. 129 Παπασταύρου, ό.π., σ. 408.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΕΚΤΟ 6. 0 ΦΙΛΙΠΠΟΣ Β ΚΑΙ Η ΜΑΚΕΔΟΝΙΚΗ ΚΥΡΙΑΡΧΙΑ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ 6.1. Η Μακεδονία την εποχή της ανόδου του Φιλίππου Β ' στον θρόνο

Γύρω στο 359 π.Χ. αρχίζει μια νέα φάση της ελληνικής ιστορίας. Πρόκειται για την περίοδο, που σηματοδοτείται από τη σύγκρουση της Αθήνας και του βασι λιά της Μακεδονίας Φιλίππου Β '. Τη σύγκρουση εκείνη ακολούθησε η κυριαρχία των Μακεδόνων στην Ελλάδα και κατά μεγάλο μέρος στην Ανατολή, μια πρα γματικότητα που εγκαινίασε τη λεγόμενη ελληνιστική εποχή.130 Η Μακεδονία ήταν ένα βασίλειο στα βόρεια σύνορα του ελλαδικού χώρου. Οι βασιλείς της ανήκαν στη δυναστεία των Αργεαδών, που πίστευε ότι είχε πρόγονο τον Ηρακλή και τόπο καταγωγής το Αργος. Η αναφορά των Μακεδόνων στον Ηρακλή ανακλά την ελληνική καταγωγή τους. Αυτό, ότι δηλαδή οι Μακεδόνες ανήκαν στα δωρικά φύλα της αρχαίας Ελλάδας, έχει επιβεβαιωθεί από τις φιλο λογικές μαρτυρίες αλλά και τις ανασκαφές.131 Οι ευγενείς αποτελούσαν την αριστοκρατία και ήταν οι μεγάλοι γαιοκτήμονες. Ο βασιλιάς των Μακεδόνων κατοικούσε στην Πέλλα. Τα αρχαιολογικά ευρήματα των ανασκαφών του αείμνηστου Μανόλη Ανδρόνικου στη Βεργίνα απέδειξαν ότι οι Μακεδόνες βασιλείς είχαν πλούτο πολύ και συνεπώς δύναμη.132 Ο μακεδο νικός λαός ήταν άνθρωποι ελεύθεροι, που ενασχολούνταν με τη γεωργία και την κτηνοτροφία και είχαν υποχρέωσή τους τη στρατιωτική θητεία.133 Ως προς τον μακεδονικό στρατό, υπήρχε στρατιωτική συνέλευση. Πιθανόν αυ τή η συνέλευση να έπαιζε ουσιαστικό ρόλο τουλάχιστον στο ζήτημα της ανάδειξης του νέου βασιλιά στον θρόνο και σε θέματα δικαστικά. Είναι όμως βέβαιο ότι ο βασιλιάς με τους ευγενείς του θα λάβαιναν τις τελικές αποφάσεις. Επίσης, δεν χω-

130 Μοδδέ, ό.π., σ. 341. 131 Μο88£, ό.π., σ. 342. Για την ελληνική καταγωγή των μακεδονικών φύλοτν γενικά, βλ. και Μ.Β. Σακελλαρίου (γεν. εποπτ.), Μακεδονία- 4000 χρόνια ελληνικής ιστορίας και πολιτισμού (Αθήνα: Εκδοτική Αθηνών, 1992), όπου υπάρχει πλούσια σχετική βιβλιογραφία. Για την ελληνικότητα των αρχαίων Μακεδόνων, βλ. και Γ. Μπαμπινιώτης (επιμ.), Η γλώσσα της Μακεδονίας. Η αρχαία Μακεδονική και η ψευδώνυμη γλώσσα το)νΣκοπίων(Αθήνα: Ολκός, 1992). 132 Μ. Ανδρόνικος, Βεργίνα-Οι βασιλικοί τάφοι και οι άλλες αρχαιότητες (Αθήνα: Εκδοτική Αθηνών, 1988). 133 Μοδδέ, ό.π., σ. 341.


71

ρεί αμφισβήτηση η μεγάλη δύναμη του Μακεδόνα βασιλιά, την οποία εκείνος στή ριζε στον ορυκτό πλούτο της χώρας (μεταλλεία χρυσού στο Παγγαίο όρος) και στο σώμα των πεζεταίρων, δηλαδή τη φάλαγγα στρατιωτών (πεζικού) ήδη από τον 4ο αι. π.Χ., που ήταν αφιερωμένο στον βασιλιά. Ως το τέλος του 5ου αι. π.Χ. η Μακεδονία είχε γίνει το ισχυρότερο βασίλειο της περιοχής. Και αυτό, γιατί οι βα σιλείς Αλέξανδρος Α ', Περδίκκας Β ' και Αρχέλαος κατόρθωσαν να εκμεταλλευθούν την περσική ήττα και απομάκρυνση από την Ευρώπη και να εδραιωθούν τό σο δυτικά όσο και ανατολικά της περιοχής τους.134 Η Μακεδονία δεν ήταν απομονωμένη από τα ελληνικά κράτη. Ιδιαίτερα με την Αθήνα οι επαφές ήταν συχνές μετά τη λήξη των Περσικών πολέμων. Χαρακτηρι στική είναι η προμήθεια ξύλου στην Αθήνα από τη Μακεδονία για την κατασκευή αθηναϊκών πλοίων, αλλά και η αποστολή σιτηρών σε πολλούς συμμάχους της Αθήνας. Από την άλλη πλευρά, δεν έλειψαν οι προστριβές μεταξύ Αθηναίων και Μακεδόνων. Η εξάπλωση των τελευταίων στη Ν. Θράκη ήταν μια απειλή για τις αθηναϊκές κτήσεις εκεί, οι οποίες εκμεταλλεύονταν τα ορυχεία του Παγγαίου. Παρ’ όλα αυτά, η μεγαλύτερη κρίση στην ιστορία της Μακεδονίας συνέβη, όταν ήταν βασιλιάς ο Φίλιππος Β '. 6.2. Ο Φίλιππος Β

Η άνοδος του Φιλίππου Β ' στον μακεδονικό θρόνο υπολογίζεται γύρω στο 358, όταν ο ίδιος ήταν 23 ετών. Ανέλαβε την αρχηγία του κράτους ως επίτροπος του ανηψιού του (γιου του Περδίκκα), όμως οι ικανότητες του Φιλίππου τον οδή γησαν στον βασιλικό θρόνο. Είναι αναμφισβήτητη η σημασία της προσωπικότη τας του Φιλίππου οος στρατιωτικού και πολιτικού άνδρα στην ιστορία της Μα κεδονίας. Θα πρέπει να τονισθεί ότι ο Φίλιππος, δεκαπενταετής ακόμη, είχε μεταφερθεί από τον Πελοπίδα στη Θήβα ως όμηρος (367-365). Εκεί του δόθηκε η μοναδική ευ καιρία να παρακολουθήσει τις στρατιωτικές μεθόδους του Επαμεινώνδα και συγκεκριμένα την τακτική της φάλαγγας, που αργότερα ο Φίλιππος ανέπτυξε πε ραιτέρω και εφάρμοσε στον μακεδονικό στρατό. Μετά την επάνοδό του στη Μακεδονία, ο Φίλιππος διορίσθηκε από τον αδελ φό του Περδίκκα διοικητής κάποιας επαρχίας. Τότε συγκρότησε στρατό με βάση τις τεχνικές των Θηβαίων και με αυτή τη δύναμη πέτυχε να εξουδετερώσει τους εχθρούς της Μακεδονίας. Μια τέτοια περίπτωση ήταν του Αργαίου. Αυτός ήταν ένας από τους μνηστήρες του μακεδονικού θρόνου και άξιος στρατιωτικός, ο οποίος ζήτησε από τις Αιγές, την παλαιά πρωτεύουσα της Μακεδονίας, να τον αναγνωρίσει ως ηγέτη. Ο Αργαίος, τον οποίο στήριζαν οι Αθηναίοι, δεν βρήκε αν ταπόκριση από τις Αιγές. Ήλθε στη Μεθώνη, αλλά εκεί, ύστερα από μια ξαφνική

134 Ροπΐ€Γον

6ΐ αί, ό.π., σσ. 375-376.

72


επίθεση του Φιλίππου, νικήθηκε ολοσχερώς. Ο Φίλιππος επιπλέον εκμεταλλεύθηκε την παρουσία των Αθηναίων στη Μεθώνη και υπέγραψε μαζί τους ειρήνη.135 Αφού είχε γίνει κύριος στη Μακεδονία, ο Φίλιππος πολέμησε επιτυχώς εναν τίον των Παιάνων και των Ιλλυριών, με αποτέλεσμα οι Β.Δ. εκείνοι γείτονες του μακεδονικού κράτους να μην αποτελούν πλέον απειλή γι’ αυτό.136 Επίσης, η Ήπειρος, κράτος ομοσπονδιακό, συνδέθηκε με τη Μακεδονία με την τέλεση του γάμου του Φιλίππου και της Ολυμπιάδας, κόρης του βασιλιά Νεοπτο λέμου (357). Στη συνέχεια, ο Φίλιππος επιδίωξε να κυριαρχήσει στα ανατολικά (Θράκη) και τα νότια (Θεσσαλία). Πρώτα, στράφηκε εναντίον της Αμφίπολης, που ως αθηναϊκή αποικία αποτελούσε αγκάθι στην εδραίωση του μακεδονικού κράτους στα ανατολικά. Τα στρατεύματα του Φιλίππου κατέλαβαν την πόλη ύστερα από σθεναρή αντίσταση των κατοίκων της (357).137 Ο Φίλιππος είχε επιτυχία και στην κατάληψη της Πύδνας. Με την Όλυνθο συνομολόγησε συμμαχία αποδίδοντας στους συμμάχους του τον Ανθεμούντα και την Ποτίδαια και έστειλε τους Αθηναίους κληρούχους πίσω στην Αθήνα. Οι στρα τιωτικές επιχειρήσεις του Φιλίππου συνεχίσθηκαν. Στη Θράκη η πόλη Κρανίδες, που κατοικούνταν από αποίκους της Θάσου, ζήτησε από τον Φίλιππο να την απαλλάξει από την κυριαρχία της Θράκης. Το αίτημά τους πραγματοποιήθηκε* ο Φίλιππος κατέλαβε τις Κρανίδες, εγκατέστησε Μακεδόνες εκεί και τις μετονόμα σε σε Φιλίππους. Αυτό το γεγονός αποτελεί την απαρχή της παράδοσης να δίνει στρατιωτικός το όνομά του σε πόλη. Η συνήθεια αυτή συνεχίσθηκε κατεξοχήν στην ελληνιστική περίοδο. Η εδραίωση της μακεδονικής ισχύος συνοδεύθηκε και με την εκμετάλλευση των μεταλλείων του Παγγαίου. Τα ορυχεία χρυσού έδωσαν τη δυνατότητα στον Φίλιππο να κόψει χρυσά νομίσματα, όπως τον μακεδονικό στατήρα με την επι γραφή ΦΙΑΙΠΠΕΙΟΝ.138 Με όλες αυτές τις επιτυχίες, στρατιωτικές και πολιτι κές, ο Φίλιππος γινόταν κυρίαρχος της Μακεδονίας. Ως επιστέγασμα των επιτυ χιών του η συνέλευση των Μακεδόνων ενέκρινε την ανακήρυξή του σε βασιλιά, αφού ο ίδιος δεν συνάντησε την αντίδραση του ανηψιού του Αμύντα, του νόμιμου διαδόχου του θρόνου. Ο Φίλιππος ως στρατιωτικός αρχηγός επέφερε μεταρρυθμίσεις στον μακε δονικό στρατό, χάρη στις οποίες κέρδισε τη νίκη στους διάφορους πολέμους του. Μεγάλη ήταν η σημασία του μακεδονικού ιππικού για τις στρατιωτικές νίκες του Φιλίππου. Το ιππικό αποτελούνταν από ευγενείς και από όσους είχαν στην κα τοχή τους κτήματα* οι δύο αυτές τάξεις συγκροτούσαν το σώμα των εταίρων του βασιλιά.139

135 136 137 138 139

Παπασταύρου, ό.π., σσ. 419-420. Βιιγυ, ό.π., σ. 416. Ροιτΐ€Γογ βί αί, ό.π., σ. 377. Παπασταύρου, ό.π., σ. 423. Βιιγυ, ό.π., σ. 417.


73

Πέρα από την οργάνωση του ιππικού ο Φίλιππος μερίμνησε και για το πεζικό. Επρόκειτο για τη λεγάμενη μακεδονική φάλαγγα, που οργάνωσε ο Φίλιππος με βάση το θηβαϊκό πρότυπο. Η μακεδονική φάλαγγα, με χαρακτηριστικό όπλο τη σάρισσα (δόρυ πέντε μέτρων), έγινε γνωστή για την άριστη άσκηση και πειθαρχία των στρατιωτών που την συγκροτούσαν. Η αποτελεσματικότητα της φάλαγγας ως πολεμικό σώμα οφειλόταν σε μεγάλο βαθμό και στη σύσταση των στρατιωτών σε τάξεις. Δηλαδή, η κάθε τάξη απαρτιζόταν από άτομα προερχόμενα από κοινή γεωγραφική περιοχή, στοιχείο που ενίσχυε τη σύσφιγξη των δεσμών μεταξύ των μελών της κάθε τάξης και απέβλεπε στη δημιουργία ενός κοινού αισθήματος απέ ναντι στο σύνολο των Μακεδόνων. Η ανάδειξη της Μακεδονίας σε ισχυρό κράτος οφείλεται κυρίως στον Φίλιπ πο, σπάνια ηγετική, στρατιωτική και πολιτική φυσιογνωμία. Ο ιστοριογράφος Θεόπομπος επηρεασμένος από την όλη προσωπικότητα του Φιλίππου και τις εξέχουσες στρατιωτικές και πολιτικές ικανότητές του έγραψε την ιστορία του Μακεδόνα βασιλιά. Σε ένα από τα αποσπάσματα του έργου του που έχουν σωθεί (Ρ27),140 ο Θεόπομπος εξυμνεί τον Φίλιππο ως μονάρχη μοναδικό, που άλλον όμοιό του δεν ανέδειξε η Ευρώπη. 6.3. 0 Φωκικός πολέμιος ή Γ Ιερός πόλεμος - Η άλωση της Ολύνθου Η ειρήνη του Φιλοκράτη

Θ Φίλιππος είχε σκοπό να επεκτείνει την κυριαρχία του και στη Ν. Ελλάδα (Διόδ. Σικ. 16.50). Η Αθήνα εκπροσωπούσε τα ιδεώδη της δημοκρατίας και της ελ ληνικής πόλης-κράτους και επομένως ήταν ιδεολογικά αντίθετη με το πνεύμα της μακεδονικής μοναρχίας. Άλλωστε, ο Αθηναίος ρήτορας Δημοσθένης επανειλημ μένα είχε προειδοποιήσει τους συμπατριώτες του να είναι προσεκτικοί απέναντι στον Φίλιππο και στα επεκτατικά σχέδιά του. Από την άλλη πλευρά, ένας άλλος Αθηναίος ρήτορας, ο Ισοκράτης, που πίστευε σε μια πανελλήνια ένωση των πό λεων με αρχηγό τον Μακεδόνα βασιλιά, προέτρεπε τους Αθηναίους σε μια φιλενωτική κίνησή τους με τον Φίλιππο. Γι’ αυτό, ο Φίλιππος ήταν πάντα διαλλακτι κός με τους Αθηναίους, προκειμένου να επιτύχει την ενσωμάτωση της Αθήνας, μιας παλαιάς ναυτικής δύναμης, στη Μακεδονία. Ο τρίτος Ιερός ή Φωκικός πόλεμος υπήρξε η αφορμή για την ανάμειξη των Μακεδόνων στα πολιτικά πράγματα της Ν. Ελλάδας. Αιτία για την έναρξη του Φωκικού πολέμου ήταν η καλλιέργεια από Φωκείς ιερής γης, που ανήκε στο Μαν τείο των Δελφών. Οι Θηβαίοι, εχθροί των Φωκέων, προέβαλαν την προστασία του Ιερού ως επιχείρημα και πρωτοστάτησαν στο Αμφικτυονικό συνέδριο, που απο φάσισε την τιμωρία των Φωκέων. Όμως, οι Φωκείς με την υποκίνηση του Φιλο-

140 Ρ. Ιαοοβγ, Ο ΐ€ ΡΓ3.£ΠΊ€ηΐ€ άβΓ ΟπβαΙιΐίϊοΙιβη Ηί<>ΐοπ1<€Γ, II Β (Ι^ΐάεη: Ε .Ι Βηΐΐ, 1962), Νο.115.

74


μήλου απέρριψαν τις αποφάσεις του συνεδρίου· έτσι, το 356 ο Φιλόμηλος συγ κέντρωσε Φωκείς μισθοφόρους και κατέλαβαν το Ιερό. Συνέπεια αυτών των εξε λίξεων ήταν να κηρύξουν οι Θηβαίοι ως εκπρόσωποι των Αμφικτυόνων Ιερό πό λεμο εναντίον των Φωκέων. Έτσι, διαιρέθηκαν σε δύο στρατόπεδα οι πόλεις της Ν. Ελλάδας: οι Βοιωτοί είχαν ως συμμάχους τους Θεσσαλούς, τους Αοκρούς και τους Δωριείς της Οίτης, ενώ με τους Φωκείς παρατάχθηκαν η Αθήνα, η Σπάρτη και η Κόρινθος. Μετά την έναρξη του πολέμου και αφού ο Φιλόμηλος εισέβαλε στους Οπουντίους Αοκρούς, νικήθηκε από τους αντιπάλους και, για να μην αιχμαλωτισθεί, αυτοκτόνησε (Παυσ. 10.2.4). Οι Φωκείς διέσχισαν τον Παρνασσό οδηγούμενοι στους Δελφούς από τον Ονόμαρχο, τον νέο αρχηγό τους (354). Ο Ιερός πόλεμος συνεχίσθηκε, ενώ ο Φίλιππος κλήθηκε από τους Θεσσαλούς για βοήθεια. Αρχικά, η υπεροχή των Θεσσαλών και του Φιλίππου ήταν εμφανής. Όταν όμως επενέβη ο Ονόμαρχος ενισχυμένος με δυνάμεις και με όπλα, τα οποία μπόρεσε να αποκτήσει χάρη στον πλούτο του Μαντείου, ο αντίπαλος ηττήθηκε. Αλλά σύντομα την ήττα εκείνη διαδέχθηκε η νίκη του Φιλίππου και των άλλων δυνάμεων των Θεσσαλών, ενώ ο Ονόμαρχος φονεύθηκε (353).141 Αρχηγός των Φωκέων ανακηρύχθηκε τότε ο αδελφός του Ονομάρχου Φάυλλος, που ασθένησε και, προτού πεθάνει, όρισε στρατηγό των Φωκέων τον γιο του Φάλαικο. Ωστόσο, επειδή ο γιος του ήταν ανήλικος, ο Φάυλλος είχε αναθέσει την επιτροπία του γιου του στον Μνασέα (351). Εν τω μεταξύ, ο βασιλιάς της Θράκης Κερσεβλέπτης, προκειμένου να προλά βει οποιαδήποτε επέκταση του Φιλίππου στη χώρα του, παραχώρησε στους Αθη ναίους τα Στενά του Ελλησπόντου και τις πόλεις της Χερσονήσου. Το 351 ο Φί λιππος στράφηκε εναντίον της Θράκης, αφού προηγουμένως είχε εξασφαλίσει τα σύνορά του με τους Ιλλυριούς και αφού είχε συνάψει συγγενικούς δεσμούς με την Ήπειρο. Όταν ο Φίλιππος άρχισε να πολιορκεί ένα σημαντικό οχυρό, το Ηραίο τείχος, οι Θράκες ζήτησαν βοήθεια από την Αθήνα. Αν και οι Αθηναίοι ήταν έτοι μοι να ανταποκριθούν, άλλαξαν γνώμη, όταν πληροφορήθηκαν ότι δεν υπήρχε πλέον κίνδυνος στη Θράκη λόγω του θανάτου του Φιλίππου. Όμως, η είδηση ήταν ψευδής. Οι Θράκες έμειναν αβοήθητοι και αναγκάσθηκαν να συνάψουν ειρήνη με τον Φίλιππο, ο οποίος είχε υπό τον έλεγχό του όλη την περιοχή ανατολικά του ποταμού Νέστου εκτός από τη Χερσόνησο. Ο Φίλιππος είχε συμμαχήσει και με την Όλυνθο, πρωτεύουσα της Χαλκιδικής Συμμαχίας, γεγονός που έφερνε και τα παράλια της Μακεδονίας στην επιρροή του Φιλίππου. Από το άλλο μέρος, η Αθήνα κινδύνευε από οικονομικό αποκλει σμό, επειδή μακεδονικά πλοία στο Αιγαίο απειλούσαν τα αθηναϊκά. Η Εκκλησία του δήμου στην Αθήνα και μετά από τη δημηγορία του Δημοσθένη εναντίον του Φιλίππου, αποφάσισε να λάβει μέτρα απέναντι στα επεκτατικά σχέδια του Μακεδόνα βασιλιά. Εκφωνώντας τον Πρώτον Φιλίππικόν του ο Δημοσθένης

141 Παπασταύρου, ό.π., σ. 429.


75

επιδίωξε να παρακινήσει τους Αθηναίους εναντίον του Φιλίππου. Οι προτάσεις του Δημοσθένη έπεισαν τον δήμο να αποφασίσει την αποστολή του Χαριδήμου στον Ελλήσποντο με δέκα πλοία, για να κατοχυρώσει τα σημεία, διαμέσου των οποίων θα προμηθεύονταν οι Αθηναίοι σιτάρι από τον Πόντο (351).142 Επίσης, η Όλυνθος αναγνωρίζοντας την ισχυρή δύναμη του Φιλίππου ανα ζήτησε τη συνεργασία των Αθηναίων παρά την ειρηνική συμφωνία, που ήδη είχε συνάψει με τον Φίλιππο και η οποία απαγόρευε χωριστή ειρήνη με την Αθήνα. Αυτή η πράξη θα έφερνε την Όλυνθο σε σύγκρουση με τον Φίλιππο. Πραγματικά, το 349 ο Φίλιππος κυρίευσε χαλκιδικές πόλεις, όπως τα Στάγειρα. Τότε, η Όλυν θος κάλεσε την Αθήνα σε βοήθεια. Ύστερα από διχογνωμία των Αθηναίων ως προς το θέμα αυτό και μετά από τους λόγους του Δημοσθένη, ο οποίος υποστήρι ζε τη σύμπραξη όχι μόνο με τους Ολυνθίους αλλά και με τους Θεσσαλούς, αφού οι τελευταίοι ήταν εχθρικά διακείμενοι προς τον Φίλιππο, αποφάσισαν οι Αθη ναίοι να στείλουν στρατό στις χαλκιδικές πόλεις. Από την άλλη πλευρά, ο Φίλιπ πος, για να αποσπάσει την προσοχή των Αθηναίων, επηρέασε ευβοϊκές πόλεις (π.χ. την Χαλκίδα, τον Ωρεό), που ανήκαν στην Αθηναϊκή Συμμαχία, να αποστατήσουν. Αποστάτησαν και άλλες πόλεις, πρώην σύμμαχοι της Αθήνας, ενώ η Κάρυστος ήταν η μόνη που έμεινε πιστή στη συμμαχία. Το ίδιο έτος (349) ο Φίλιππος πολιόρκησε την Όλυνθο. Οι Αθηναίοι ανταποκρίθηκαν στο αίτημα των Ολυνθίων και έστειλαν στρατό με αρχηγό τον Χάρη. Όμως, η πόλη είχε ήδη καταληφθεί από τους Μακεδόνες τον Αύγουστο του 348, ύστερα από προδοσία δύο ανδρών της φιλομακεδονικής μερίδας, του Αασθένη και του Ευθυκράτη.143 Σύντομα όλη η Χαλκιδική κατοικήθηκε από Μακεδόνες, ενώ οι πρώην κάτοι κοι των πόλεων που αλώθηκαν είτε αιχμαλωτίσθηκαν είτε πουλήθηκαν ως δού λοι. Με την επέκταση των Μακεδόνων και στη Χαλκιδική η Μακεδονία έφθανε περίπου τα 40.000 τετραγωνικά χιλιόμετρα και είχε 600.000 κατοίκους. Επίσης, η κατάληψη της Χαλκιδικής έδινε στη Μακεδονία τη δυνατότητα να αναπτύξει ισχυρό ναυτικό και έτσι να ανταγωνίζεται την Αθήνα. Στην Αθήνα η επιρροή του Δημοσθένη στην Εκκλησία του δήμου ήταν εμφα νής. Όμως, η πολιτική πρόταση του ρήτορα για εξέγερση όλων των ελληνικών πό λεων εναντίον του Φιλίππου δεν ήταν εύκολο να πραγματοποιηθεί, αφού φιλομακεδονικά κόμματα υπήρχαν σε όλες τις πόλεις. Βέβαια, νέες πολεμικές επιχει ρήσεις ήταν ασύμφορες για την Αθήνα, επειδή η ίδια είχε ζημιωθεί κυρίοος οικονο μικά από τις πρόσφατες στρατιωτικές περιπέτειες (π.χ. Όλυνθος). Από την άλλη πλευρά, ο Φίλιππος αναγνώριζε ότι θα ήταν ευνοϊκότερο για τον ίδιο να καταλά βει την Αθήνα ειρηνικά καθώς και άλλες πόλεις. Μάλιστα, ο Φιλοκράτης πρότεινε

142 Παπασταύρου, ό.π., σσ. 431-432. 143 Παπασταύρου, ό.π., σσ. 433-434.

76


στην Εκκλησία του δήμου να δεχθεί να συνάψει ειρήνη με τον Φίλιππο. Οι Αθη ναίοι έστειλαν πρεσβεία στον Φίλιππο, ο οποίος την υποδέχθηκε με μεγάλες τιμές. Οι αποφάσεις των συζητήσεων της πρεσβείας με τον Μακεδόνα βασιλιά ήταν ότι η Αμφίπολη και η Ποτίδαια θα ανήκαν στη Μακεδονία και η Χερσόνησος -εκτός από την Καρδία- θα περιερχόταν στους Αθηναίους. Αυτοί ήταν οι όροι της ειρήνης, η οποία ονομάσθηκε Φιλοκράτειος από τον Φιλοκράτη, που παρουσίασε το προβούλευμα στη Βουλή για έγκριση και, στη συνέχεια, αυτό επικυρώθηκε από την Εκκλησία του δήμου (346). Φυσικό ήταν, επομένως, να αντιμετωπίσουν οι Αθηναίοι τον Φίλιππο θετικά. Ο Ισοκράτης μάλιστα στο έργο του Φίλιππος πα ρότρυνε τον Μακεδόνα βασιλιά να αναλάβει να οδηγήσει όλους τους Έλληνες σε κοινή εκστρατεία εναντίον των Περσών. Παράλληλα, ο Αθηναίος ρήτορας τόνιζε τη σημασία μιας τέτοιας επιχείρησης υποστηρίζοντας ότι και θα απελευθερώνον ταν οι ελληνικές πόλεις της Μ. Ασίας αλλά και θα είχαν την ευκαιρία οι άποροι Έλληνες να εγκατασταθούν σε εδάφη, που θα ανακτούσαν τα ελληνικά στρα τεύματα από τους Πέρσες (Φίλιπ. 120.9). Υπογράφοντας οι Αθηναίοι την ειρήνη του Φιλοκράτη αναγνώριζαν την υπε ροχή του Φιλίππου στη Β. και Κεντρική Ελλάδα, όμως ο πραγματικός λόγος, για τον οποίο αποδέχθηκε η Αθήνα την ειρήνη, ήταν ο φόβος της για πιθανό πόλεμό της με τον Φίλιππο. Από την άλλη πλευρά, η συμπεριφορά του Φιλίππου στη Φω κίδα εξόργισε τους Αθηναίους. Ο Αισχίνης μαζί με τον Φιλοκράτη είχαν πείσει την Εκκλησία του δήμου ότι, αν και οι Φωκείς δεν συμπεριλαμβάνονταν στην ει ρήνη, αυτοί δεν θα κινδύνευαν. Όταν όμως οι Φωκείς υποτάχθηκαν στον Φίλιπ πο, εκείνος κατέστρεψε τις πόλεις τους και τους εγκατέστησε σε διάσπαρτα χω ριά. Το 346 το Αμφικτυονικό συνέδριο παραχώρησε στον Φίλιππο τις δύο ψήφους που ανήκαν στους Φωκείς ως Αμφικτύονες· αυτή η ενέργεια δυσαρέστησε τους Αθηναίους, που αρνήθηκαν να στείλουν στους Πυθικούς αγώνες αντιπροσωπεία. Στην Αθήνα οι επικριτές του Φιλίππου αφενός ήταν αντίθετοι με τη Φιλοκράτειο Ειρήνη και αφετέρου υπενθύμισαν την κακή μεταχείριση των Φωκέων από τον Φίλιππο, για να τονίσουν την ανειλικρινή στάση του Μακεδόνα βασιλιά. Οι προ τάσεις του Φιλίππου για ενίσχυση της ειρήνης δεν βρήκαν ανταπόκριση στην Αθή να. Απεναντίας, οι Αθηναίοι απαίτησαν την επιστροφή της Αμφίπολης.144 Έτσι, δημιουργήθηκε κλίμα αναβρασμού στην Αθήνα. Ο Δημοσθένης πέτυχε να κατευ νάσει τα οξυμένα πνεύματα στην Εκκλησία εκφωνώντας τον λόγο του Περί της Ειρήνης και πείθοντας τους Αθηναίους, αφενός να σεβασθούν την ειρήνη, επειδή υπήρχε κίνδυνος πολέμου και από την πλευρά των Αμφικτυόνων (π.χ., λόγω του μίσους των Αργείων, των Μεσσηνίων και των Μεγαλοπολιτών στους Αθηναίους, που είχαν συμμαχήσει με τη Σπάρτη)* και αφετέρου, να αναγνωρίσουν την κοινή

144 Ρ0ΓΠ6Γ0γ βί αί, ό.π., σ. 386.


11

απόφαση για συμμετοχή του Φιλίππου στο Αμφικτυονικό συνέδριο. Με αυτές τις εξελίξεις στην Αθήνα έγινε η αρχή για την εθνική ένωση των Ελλήνων.145 6.4. Η μακεδονική κυριαρχία στην Ελλάδα - Θεσσαλία - Χαιρώνεια Το Συνέδριο της Κορίνθου - Ο θάνατος του Φιλίππου

Το 344 π.Χ. ο Φίλιππος με εκστρατεία του και σκληρές μάχες εναντίον των Ιλ λυριών εξασφάλισε τα δυτικά σύνορα του κράτους του ιδρύοντας την πόλη Ηρά κλεια στην οδό από τη λίμνη Αυχνίτιδα προς την πεδιάδα της Αυγκηστίδας. Το επόμενο βήμα του Φιλίππου ήταν να γίνει κυρίαρχος και της Θεσσαλίας. Εκεί αναδιοργάνωσε τη διοίκηση της χώρας σε τετραρχία διορίζοντας ως αρχηγούς των τεσσάρων περιοχών άνδρες προσκείμενους στον Μακεδόνα βασιλιά. Αυτό σήμαινε ότι με τον Φίλιππο η Μακεδονία θα επικρατούσε στα πολιτικά πράγματα της Θεσσαλίας. Η εξουσία αυτή διατηρήθηκε μέχρι το 197 π.Χ. (μάχη στις Κυνός Κεφαλές).146 Ο Φίλιππος στράφηκε και στα δυτικά του ελλαδικού χώρου, δηλαδή στην ηπειρωτική Ελλάδα και στα νησιά του Ιονίου, με σκοπό να επεκτείνει και εκεί τη δύναμη του μακεδονικού κράτους. Με την Ήπειρο είχε συνάψει δεσμούς συγγέ νειας, όπως είδαμε σε προηγούμενο υποκεφάλαιο. Επίσης, συμμάχησε με τους Αιτωλούς, ενώ οι Ακαρνάνες, οι Λευκάδιοι και οι Κερκυραίοι ήταν αντίθετοι με οποιαδήποτε σύμπραξη μαζί του. Το επεκτατικό πρόγραμμα του Φιλίππου συνεχίσθηκε. Ύστερα από επιτυχή εκστρατεία στη Θράκη (από τον Νέστο ποταμό μέχρι τον Εύξεινο Πόντο), περιέλαβε την περιοχή αυτή στη Μακεδονία. Για να εδραιώσει τη μακεδονική επιρροή εκεί έκτισε τη Φιλιππούπολη στον Έβρο ποταμό.147 Εν τω μεταξύ, στην Αθήνα δημιουργούνταν εντάσεις μεταξύ των δύο κομμά των, του φιλομακεδονικού, που επιθυμούσε την ένωση όλων των ελληνικών πό λεων από τον Φίλιππο, και του αντιμακεδονικού, που έμενε σταθερό στους θε σμούς της πόλης-κράτους. Το φιλομακεδονικό κόμμα είχε ως κύριους εκπροσώ πους του τον ρήτορα Ισοκράτη και τον Θεόπομπο τον Χίο, ενώ το αντιμακεδονικό είχε αρχηγό τον Δημοσθένη. Ο τελευταίος μάλιστα υποστήριζε ότι η μοναρχία και η ολιγαρχία δεν διαφέρουν, επειδή έχουν τους ίδιους σκοπούς (Περί της παραπρ. 850), δηλαδή, ο λαός παύει να είναι κυρίαρχος στην άσκηση της κυβερνη τικής εξουσίας. Παράλληλα με τα δυο αυτά κόμματα, είχε εμφανισθεί τότε μια ενδιάμεση θέση. Αυτήν πρέσβευε το κόμμα του Φωκίωνα, στρατιωτικού άνδρα, ο οποίος είχε αντι

145 Παπασταύρου, ό.π., σσ. 443-444. 146 Ρ. Οιαιηοιιχ, Ο ελληνικός πολιτισμός- αρχαϊκή και κλασική εποχή, μτφ. Αιχ. Παπαθωμοπούλου (Αθήνα: εκδ. Δαίδαλος, I. Ζαχαρόπουλος, 1999), σσ. 126 κ.ε. 147 Βηγυ, ό.π., σσ. 434-435.

78


κειμενική ιδέα της κατάστασης που επικρατούσε, όπως μαρτυρεί ο Πλούταρχος: Λέγω [...] ύμϊν ή τοϊς δπλοις κρατεϊν η τοϊς κρατοϋσι φίλους είναι {Φωκ. 21). Για την εχθρική στάση που τηρούσε η αντιμακεδονική μερίδα στην Αθήνα διαμαρτυρήθηκε ο Φίλιππος στέλνοντας πρέσβεις εκεί. Βέβαια, απώτερος σκοπός της πα ρέμβασης εκείνης του Φιλίππου ήταν να προετοιμάσει τους Αθηναίους για 4κοινή ειρήνη ’ όλων των Ελλήνων. Και αυτή τη φορά ο Δημοσθένης εξαπέλυσε δριμεία επίθεση εναντίον του Φιλίππου με τον Δεύτερον Φιλιππικόντου, που οδήγησε σε νέες διπλωματικές προσπάθειες για διαπραγματεύσεις του Μακεδόνα βασιλιά με τους Αθηναίους. Η ενέργεια αυτή του Φιλίππου προς την Αθήνα ερμηνεύεται από το γεγονός ότι αυτός είχε εξασφαλίσει συμμάχους και από την Πελοπόννησο -τους Αργείους, τους Μεγαλοπολίτες και τους Αρκάδες- στους οποίους είχε εμφανισθεί ως προ στάτης απέναντι στη Σπάρτη.148 Παρ’ όλα αυτά, οι αντιμακεδονικές αντιδράσεις στην Αθήνα συνεχίσθηκαν. Το 342 ο Φίλιππος πρότεινε στους Αθηναίους να τους παραχωρήσει το νησί Αλόννη σο και έτσι να εδραιωθεί η συμμαχία, αλλά η πρότασή του απορρίφθηκε. Ο Δημο σθένης μάλιστα κάλεσε τους Αθηναίους να υπερασπισθούν με έργα την ελληνική ελευθερία (III Φιλιππικός). Η κατάσταση στην Αθήνα μαρτυρούσε ότι το κόμμα του Δημοσθένη κέρδιζε έδαφος. Όταν το 340 ο Φίλιππος πολιόρκησε την Πέρινθο (Θράκη), οι Αθηναίοι αποφά σισαν να του κηρύξουν τον πόλεμο. Μαζί με τους συμμάχους τους πέτυχαν τη λύ ση της πολιορκίας, που κατέληξε στη συνομολόγηση ειρήνης μεταξύ Φιλίππου και Περίνθου.149 Ωστόσο, η επιθυμία του Φιλίππου να αναμειχθεί στις ελληνικές πό λεις επιδιώκοντας ουσιαστική λύση στα σχέδιά του (να είναι κύριος όλων των πό λεων) δεν άργησε να πραγματοποιηθεί. Οι ελληνικές πόλεις-κράτη είχαν εμπλακεί στον Δ ' Ιερό πόλεμο εξαιτίας διαφορών μεταξύ των μελών του Αμφικτυονικού συνεδρίου. Το συνέδριο συγκλήθηκε εκτάκτως, αλλά αρνήθηκαν να μετάσχουν σε αυτό οι Αθηναίοι, οι Θηβαίοι και οι φίλοι των Θηβαίων Αμφισσείς. Τα άλλα μέλη του Συνεδρίου κήρυξαν τον πόλεμο εναντίον των Αμφισσέων και κάλεσαν τον Φίλιππο να αναλάβει την ηγεμονία του Κοινού των Αμφικτυόνων και να τιμω ρήσει τους Αμφισσείς (399). Όπως ήταν αναμενόμενο, ο Φίλιππος ανταποκρίθηκε στην πρόσκληση των Αμφικτυόνων και προχώρησε νότια καταλαμβάνοντας την Ελάτεια στη Φωκίδα. Μπροστά στον επερχόμενο κίνδυνο οι Αθηναίοι αποφάσισαν να δράσουν. Και επειδή ο Φίλιππος προχωρούσε στις Θερμοπύλες, οι Αθηναίοι κάλεσαν με πρε σβεία τους Θηβαίους να ενώσουν τις δυνάμεις τους εναντίον του κοινού εχθρού. Σε αυτή την κίνηση τον κύριο ρόλο έπαιξε ο Δημοσθένης, αφού έπεισε τους θ η

148 Παπασταύρου, ό.π,, σσ. 447-448. 149 Μοδδέ, ό.π., σσ. 351 κ.ε.


79

βαίους να συνεργασθούν με τους Αθηναίους, πρώην αντιπάλους τους. Με άλλα λόγια, οι Θηβαίοι θα αναλάμβαναν την αρχηγία στη σύγκρουση με τον Φίλιππο, ενώ οι Αθηναίοι θα παραχωρούσαν τον Ωρωπό στους Θηβαίους. Οι Θηβαίοι επί σης θα ήταν οι ηγεμόνες της Βοιωτικής Συμμαχίας.150 Ο Φίλιππος κατέλαβε την Αμφισσα και στη Χαιρώνεια συγκρούσθηκε με τις συμμαχικές δυνάμεις. Η εφαρμογή της λοξής φάλαγγας από τον Μακεδόνα βασι λιά έφερε σε δυσχερή θέση τους αντιπάλους, ενώ ο γιος του Φιλίππου Αλέξαν δρος, μόλις 18 ετών, είχε αναλάβει να αντιμετωπίσει το Σώμα του Ιερού Αόχου των Θηβαίων. Η μάχη στη Χαιρώνεια (338) κρίθηκε με τη νίκη των Μακεδόνων. Οι Θηβαίοι τιμωρήθηκαν, επειδή είχαν αποστατήσει από τον Φίλιππο, αλλά οι Αθηναίοι αντιμετωπίσθηκαν ευνοϊκά: θα διατηρούσαν δηλαδή την ελευθερία και αυτονομία τους, αλλά δεν θα παρέμεναν πλέον στη Χερσόνησο ούτε θα διατηρούσαν τη συμ μαχία τους. Οι Αθηναίοι αναγνώρισαν τη θετική στάση του Φιλίππου απέναντι τους και απέδωσαν σε εκείνον και στον Αλέξανδρο το δικαίωμα του Αθηναίου πολίτη. Η μάχη της Χαιρώνειας ήταν το επιστέγασμα των πολεμικών προσπα θειών του Φιλίππου να κυριαρχήσει σε όλη την Ελλάδα. Με τη Χαιρώνεια αποδείχθηκε ότι το μοναρχικό κράτος της Μακεδονίας επι βλήθηκε πάνω στις αυτόνομες πόλεις-κράτη, που ο θεσμός τους φαίνεται ότι είχε πλέον αρχίσει να ατονεί. Αυτή η διαπίστωση επαληθεύεται από το γενικό συνέ δριο των ελληνικών πόλεων, που οργάνωσε στην Κόρινθο ο Φίλιππος το 337. Εκεί συγκεντρώθηκαν όλες οι ελληνικές πόλεις-κράτη, εκτός από τη Σπάρτη, και συμφώνησαν σε μια Πανελλήνια Συμμαχία. Επίσημος σκοπός της Συμμαχίας ήταν ο πόλεμος εναντίον των Περσών οι Έλληνες θα τους εκδικούνταν για τις εκστρατείες τους στην Ελλάδα στις αρχές του 5ου αι. Μελετητές έχουν επίσης υποστηρίξει τη θέση ότι αυτός ο σκοπός έδινε στον Φίλιππο την ευκαιρία να δη λώσει την ελληνικότητά του.151 Ο Φίλιππος συγκέντρωσε τις συμμαχικές δυνάμεις για την επικείμενη εκστρα τεία στην Ασία. Ομως, το καλοκαίρι του 336, ενώ εόρταζε τους γάμους της κόρης του Κλεοπάτρας με τον βασιλιά της Ηπείρου, δολοφονήθηκε για προσωπικούς λόγους από κάποιον Παυσανία. Αμέσως μετά, ανακηρύχθηκε βασιλιάς της Μα κεδονίας ο γιος του Φιλίππου, Αλέξανδρος Γ ' (336-323).152

150 Παπασταύρου, ό.π., σσ. 452 κ.ε. 151 Μοδδέ, ό.π., σ. 354. 152 Οιαιηουχ, ό.π., σσ. 126 κ.ε. Θα πρέπει να τονισθεί εδώ ότι με τη μακεδονική κυριαρχία στην Ελλάδα δεν έπαυσε στην πραγματικότητα να υπάρχει ο θεσμός της πόλης-κράτους. Σύμφωνα με τον Κ. Παπαρρηγόπουλο, το σύστημα των αυτόνομων πόλεων-κρατών διατηρήθηκε τουλάχιστον μέχρι τη ρωμαϊκή κυριαρχία στην Ελλάδα. Η μακεδονική επίδραση έλαβε χοόρα στον πολιτικό κόσμο έξω από την Ελλάδα και αφορούσε στη διάδοση του Ελληνισμού στην Ασία με τις κατα κτήσεις περιοχών εκεί από τους Μακεδόνες: Κ. Παπαρρηγόπουλος, Ιστορία του ελληνικού έθ νους, Β ' τόμ. (Αβ), έκδ. εικονογρ. (Αθήνα: εκδ. Ελευθερουδάκη, χ.χ.), σ. 405, σημ. 1. Βλ. και Ρίπε, ό.π., σ. 683.

ΜΕΡΟΣ ΔΕΥΤΕΡΟ ΟΙ ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΕΣ ΔΙΑΣΤΑΣΕΙΣ ΤΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΤΗΣ ΚΛΑΣΙΚΗΣ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑΣ

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΡΩΤΟ 1. Η ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΚΛΑΣΙΚΗΣ ΠΕΡΙΟΔΟΥ ΩΣ ΠΑΙΔΕΙΑ Το μέρος αυτό του παρόντος βιβλίου αποτελεί έργο ιστορικής και παιδαγωγι κής μελέτης, στο οποίο επιχειρούμε να επισημάνουμε τις παιδαγωγικές διαστά σεις της ιστορίας των κλασικών χρόνων. Συγκεκριμένα, προσπαθούμε να ερμη νεύσουμε τις κυριότερες φάσεις της ιστορίας των κλασικών χρόνων ως παιδεία, δηλαδή ως παράγοντα που επέδρασε παιδευτικά στον άνθρωπο της εποχής εκεί νης αλλά και που μπορεί να επιδράσει στον άνθρωπο της σημερινής κοινωνίας, η οποία διέρχεται κρίση. Η κρίση αυτή έχει την αιτία της στην κρίση των πνευματι κών αξιών της σημερινής παιδείας και, κατά συνέπεια, στην επικράτηση του υλι στικού πνεύματος της εποχής μας. Πιστεύουμε ότι το βιβλίο αυτό θα βοηθήσει ιδιαίτερα τους νέους να γίνουν περισσότερο οικείοι με τις διαχρονικές αξίες της παιδείας των Ελλήνων, όπως τη διαμόρφωσαν οι πρόγονοί μας στην εποχή τους. Η έννοια της παιδείας των Ελλήνων, ως κεντρικής ιδέας του ελληνικού πολι τισμού και ειδικότερα των κλασικών χρόνων, αναπτύσσεται διεξοδικά από τον \ν. Γερμανό κλασικό φιλόλογο και γόνιμο ερμηνευτή του πνεύματος των κλασικών χρόνων της ελληνικής ιστορίας.153 Κατά τον Ια€£€Γ, “ή παιδεία των [ Ελλήνων τής κλασικής Αρχαιότητας] δεν είναι άπλοϋν σύνολον άφηρημένων ιδεών, άλλ’ αυτή ή ελληνική ιστορία εις τήν σνγκεκριμένην πραγματικότητα τοϋ βεβιωμένου πεπρωμένου. Ά λ λ ’ ή βεβιωμένη αϋτη ιστορία θά είχεν άπό μακροϋ παυσει νά ήχή, αν ό 'Έλλην άνθρωπος δέν είχε λάβει άπό αυτήν σταθεράν μορφήν. Τήν έδημιούργησεν ώς τήν έκφρασιν ύψίστης βουλήσεως, διά τής όποίας έκρατήθη σταθερός έναντι τής μοίρας. Διά τήν βούλησιν ταύτην τοϋ έλειπε κατά τήν πρώιμον βαθμίδα τής άναπτύξεως άκόμη κάθε έννοια. Ά λ λ ’ όσον διορατικώτερον εις τήν πορείαν του προύχώρει, τόσον έναργέστερον εις τήν συνείδησίν του έχαράσσετο ό πάντοτε πα ρών σκοπός , υπό τόν όποιον έτασσε καί εαυτόν καί τήν ζωήν του: τήν μόρφωσιν ενός άνω τέρου άνθρώπου. Ή ιδέα τής άγω γής τοϋ έφάνη άντιπροσωπευτική διά το νόημα κάθε άνθρωπίνου άγώνος. Ή άγωγή άπέβη δι’ αυτόν ή έσχάτη δικαίωσις τής ύπάρξεως άνθρωπίνης κοινότητος καί άτομικότητος.

153 Είναι πολλά τα έργα του τα οποία αναφέρονται στην ερμηνεία του πολιτισμού της κλασι κής εποχής ως παιδεία, αλλά το μεγαλύτερο από αυτά είναι το μνημειώδες τρίτομο έργο του Παι δεία. Πρόκειται για ένα βασικό έργο, που αποτελεί σταθμό στην ελληνική ιστορία και στην πνευ ματική ζωή όλου του Δυτικού κόσμου.

84


Οντως επί τής κορυφής τής άναπτύξεώς των οι °Ελληνες κατενόησαν οι ϊδιοι έαντούς. [...] Κ α ίμέ την μορφήν τής παιδείας, τής ζπνευματικής καλλιέργειας* (ΚιιΙΐυΓ), μετέδωσαν τελικώς οι 'Έλληνες την συνολικήν πνευματικήν δημιουρ γίαν των ώς κληρονομιάν εις τούς υπολοίπους λαούς τής Αρχαιότητος. Α κρι βώς μέ την έλληνικήν ταύτην περί τής πνευματικής καλλιεργείας σκέψιν συνέδεσεν δ Αύγουστος την αποστολήν τής ρωμαϊκής κοσμοκρατορίας. Χωρίς την έλληνικήν περί πολιτισμού εικόνα δέν Θά ύπήρχεν 'Αρχαιότης’ ώς ιστορική ένότης, δυτικός Πολιτιστικός κόσμος’} ^ Από το παραπάνω απόσπασμα του κατανοούμε ότι η παιδεία των Ελ λήνων της κλασικής αρχαιότητας είναι ο ίδιος ο ελληνικός πνευματικός πολι τισμός, δηλαδή η 4βεβιωμένη ελληνική ιστορία5των κλασικών χρόνων, που περι λαμβάνει όλες τις εκδηλώσεις και μορφές ζωής, οι οποίες είναι χαρακτηριστικές για τους Έλληνες της εποχής αυτής. Η ιστορία των κλασικών χρόνων έχει επιδράσει στην ευρωπαϊκή παιδεία και στην όλη πνευματική ζωή του Δυτικού κό σμου. Γι’ αυτό, ο σημερινός δυτικός πολιτισμός είναι ελληνοκεντρικός. Εξάλλου, κατά τον Ια€£€Γ, η εμφάνιση των Ελλήνων στην ιστορική σκηνή της αρχαιότητας σημαίνει, μεταξύ άλλων, την αποκάλυψη μιας μορφής, που ήταν άγνωστη ως τότε στον κόσμο: την αποκάλυψη της μορφής του Ανθρώπου. Πρόκειται δηλαδή για την ιδέα του Ανθρώπου, την έννοια του ιδεώδους Ανθρώπου155. Οι Έλληνες βρέθηκαν και έζησαν σε όμορφο φυσικό περιβάλλον. Αυτός ο πα ράγοντας σε συνδυασμό με την έμφυτη ευαισθησία των Ελλήνων προς το ωραίο τούς οδήγησε να συλλάβουν τον κόσμο των ιδεών, των μορφών και των εννοι ών.156 Έτσι, οι ίδιοι πέτυχαν να εισδύσουν στην ψυχή του ανθρώπου, στον ψυχι κό και πνευματικό κόσμο του.157 Από όλες τις μορφές που συνέλαβαν οι αρχαίοι Έλληνες, αυτή που προβάλλει ξεκάθαρα είναι η ιδέα του Ανθρώπου. Η παιδεία και ειδικότερα η αγωγή συνδέε ται με την έννοια της μορφής, γιατί αυτό ακριβώς στο οποίο στοχεύει η αγωγή με το έργο της είναι η συγκεκριμένη μορφή στις δυνάμεις, που συναποτελούν τον εσωτερικό ψυχικό και πνευματικό κόσμο του ανθρώπου. Επομένως, η παιδεία προϋποθέτει στο έργο της τη μορφή του πνεύματος του ανθρώπου. Αυτή η μορφή δεν υπάρχει ακόμη, αλλά με τη λειτουργία της παιδείας αυτή γίνεται προοδευτικά μόρφωση του Ανθρώπου. Στο σημείο αυτό κατανοούμε, γιατί η λέξη 4μορφή ’ έχει ετυμολογική σχέση με τη λέξη 4μόρφωση5.158 Μόρφωση του ανθρώπου, λοιπόν, σημαίνει αγώνας για πραγματοποίηση στον εαυτό του της μορφής του πνεύματος του Ανθρώπου, της ιδέας του Ανθρώπου. 154 \ν. Παιδεία- Η μόρφωσις τον Έλληνος Ανθρώπου, μτφ. Γ.Π. Βερροίου, Α ' τόμ., 4η εκδ. (Αθήνα, 1968), σ. 22 κ.ε. 155 .Ι&€£6Γ, Α ' τόμ., ό.π., ασ. 28 κ.ε. 156 Πρβ. Πλάτ. Τίμ. 24ο. 157 Πρβ. Α ' τόμ., ό.π., σ. 26 κ.ε. 158 .Ϊ&6&6Γ, ό.π. Βλ. και Κ.Ι. Βουρβέρης, Κλασσική παιδεία και ζωή, Έκδοση της Ελληνικής Ανθρωπι στικής Εταιρείας, αρ. 17 (Αθήνα, 1969), σσ. 341 κ.ε.

01 ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΕΣ ΔΙΑΣΤΑΣΕΙΣ ΤΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΤΗΣ ΚΑΑΣΙΚΗΣ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑΣ

85

Γι’ αυτό, παιδεία του ανθρώπου είναι όλη η προσπάθεια του για επίτευξη του ιδα νικού εαυτού του. Έτσι, ο ίδιος ο άνθρωπος γίνεται 4πλάστης’ του εαυτού του και διαμορφωτής της ψυχής του, σύμφωνα με το ιδεατό πρότυπό του. Ωστόσο, η ιδέα του ιδανικού εαυτού του κάθε παιδευόμενου ανθρώπου αναφέρεται στη γενικό τερη ιδέα του Ανθρώπου, που είναι απόλυτη και γενική αξία. Επομένως, η αγωγή και η μόρφωση του ανθρώπου δεν νοείται χωρίς τη γενική ιδέα του Ανθρώπου, αυτή την απόλυτη και καθολική αξία, προς την οποία πρέπει να αποβλέπει κάθε αγωγή και μόρφωση. Αυτός είναι ο λόγος, για τον οποίο δεν μπορούμε να στηρί ξουμε το έργο της αγωγής του ανθρώπου σε οποιαδήποτε ανθρώπινη πείρα, γιατί κάθε ανθρώπινη πείρα είναι σχετική και ατελής, οσοδήποτε μεγάλη και αν είναι. Και τούτο, διότι καμιά πείρα του ανθρώπου δεν συμπίπτει ποτέ με την ιδέα του Ανθρώπου.159 Η μόρφωση του πνευματικού και ψυχικού κόσμου του ανθρώπου είναι αποτέ λεσμα μιας συνεχούς δημιουργικής προσπάθειας του πνεύματός του να φέρει σε φως νέα δημιουργήματα. Τα δημιουργήματα αυτά στην πορεία της ζωής μεταβάλ λονται σε μορφωτικά αγαθά, σε αγαθά του πολιτισμού, της ιστορίας. Ο άνθρωπος, που είναι ο μόνος από όλα τα έμβια όντα που έχει ιστορία, βρίσκεται σε διαλεκτική σχέση με τα μορφωτικά αγαθά του πολιτισμού. Από το ένα μέρος, ο άνθρωπος δημιουργεί μορφωτικά αγαθά και συνεπώς πολιτισμό, δηλαδή ιστορία· από το άλλο, καλείται να αφομοιώσει τον πολιτισμό με την παιδεία. Ο άνθρωπος, με άλλα λόγια, καλείται να διατηρήσει το δημιούργημά του. Σύμφωνα με τον Θεοδωρακόπουλο, εδώ βρίσκεται ένα ανθρωπολογικό θεμέλιο της Παιδαγωγικής: ο άνθρωπος είναι αρχικά ατελής και προοδευτικά τελειοποιείται, ολοκληρώνεται με τον πολιτισμό, με την παιδεία, με την αγωγή και μόρφωση. Στη συνέχεια, ο ίδιος τόσο ως άτομο όσο και ως μεγαλοφυία δημιουργεί αυτόνομα πολιτισμό και αυτοτελειοποιείται. Έτσι, ο άνθρωπος-δημιουργός διαιωνίζεται μέσα στο δημιούργημα του πολιτισμού. Ο πραγματικός θρίαμβος του ανθρώπου είναι η δημιουργία του πολιτισμού του, δηλαδή των μορφωτικών αγαθών του και επομένως της ιστορίας του.160 Όταν τα μορφωτικά αγαθά έρχονται σε συναντησιακή σχέση με τις δυνάμεις της ψυχής του ανθρώπου (τη διάνοια, τη βούληση, τη φαντασία, το συναίσθημα) και συνοδεύονται από την εσωτερική προσπάθειά του, δίνουν την πρέπουσα μορ φή στην καθεμιά από τις δυνάμεις αυτές και στο σύνολο μορφώνουν τον άν θρωπο. Εάν αυτό ισχύει για τα αντικειμενικά-μορφωτικά αγαθά κάθε πολιτισμού, κάθε ιστορίας, πολύ περισσότερο ισχύει για τα αντικειμενικά αγαθά του ελλη νικού κλασικού πολιτισμού, τα οποία έχουν ως κύριο χαρακτηριστικό το μορφω

159 I. Θεοδωρακόπουλος, “Η έννοια της Παιδαγωγικής”, Φιλοσοφία και Ζωή (Αθήνα, 1967), σ. 386. Βλ. και Α. Κόφφας, “Η έννοια της ελευθερίας στην ποίηση του Δ. Σολωμού και η παιδαγωγική της διάσταση”, Παιδαγωγικός Λόγος, τ. 1 (2000), σσ. 71 κ.ε. 160 I. Θεοδωρακόπουλος, Εισαγωγή στη Φιλοσοφία, Β ' τόμ. (Αθήνα, 1974) σ. 158.

86


τικό γνώρισμα. Γι’ αυτό τον λόγο ο κλασικός πολιτισμός αποτελεί μέσο μόρφω σης του ανθρώπου, επειδή λειτουργεί ως ανθρώπινη παιδεία.161 Αλλά μπορούμε να πούμε και το αντίθετο, ότι δηλαδή η ελληνική παιδεία είναι η ιδέα του παιδαγωγούντος ελληνικού πνευματικού πολιτισμού της κλασικής αρ χαιότητας. Κατά τους Έλληνες των κλασικών χρόνων, η παιδεία είναι ένα ευρύ τατο πνευματικό φαινόμενο του κοινωνικού βίου των ανθρώπων συνυφασμένο με τον πολιτισμό, με την ιστορία. Η παιδεία των Ελλήνων διαφέρει πολύ από τη νεότερη συνηθισμένη αντίληψη, σύμφωνα με την οποία, παιδεία είναι το γνωστό περιορισμένο παιδαγωγικό φαινόμενο, που αναπτύσσεται μεταξύ δασκάλων και μαθητών, δηλαδή η σχολική παιδεία. Οι Έλληνες της κλασικής αρχαιότητας είδαν το παιδευτικό φαινόμενο ως αμοιβαία διαπαιδαγώγηση των συμβιούντων πολι τών. Ο πολιτισμός των αρχαίων Ελλήνων έχει ως κύριο γνώρισμα το μορφωτικό στοιχείο. Γι’ αυτό, οι Έλληνες απέκλεισαν από την έννοια του πολιτισμού τους κάθε εκδήλωση, που δεν ήταν παιδαγωγική και μορφωτική. Με άλλα λόγια, κάθε μορφή, κάθε έργο του ελληνικού πολιτισμού έπρεπε να έχει παιδαγωγική αξία.162 Τέτοιες μορφές του ελληνικού πολιτισμού είναι π.χ. η ποίηση, η πολιτική, η τέ χνη, η 4πόλη’ ως παιδαγωγούσα πολιτική κοινότητα, η λογοτεχνία κ.ά. Καθεμιά από τις μορφές αυτές έπρεπε να έχει ως κύριο σκοπό τη διαπαιδαγώγηση και τη βελτίωση των πολιτών, διαφορετικά θεωρούνταν ότι ξέφευγε από τον κύριο προορισμό της. Το ίδιο ίσχυε και για τους δημιουργούς των πολιτιστικών έργων, δηλαδή τους ποιητές, τους πολιτικούς, τους φιλοσόφους, τους ιστοριογράφους, τους ρήτορες, τους σοφιστές, τους αρχιτέκτονες, τους ζωγράφους, τους γλύπτες κ.ά., οι οποίοι θεωρούνταν και έπρεπε να είναι οι παιδαγωγοί του λαού τους. Αυ τό μάς το επιβεβαιώνει και ο Αριστοφάνης στους Βατράχους, όπου λέει ότι οι ποιητές είναι οι παιδαγωγοί των ωρίμων, όπως ο δάσκαλος των μικρών παιδιών (στ. 1054). Σύμφωνα με αυτά, οι ποιητές (Όμηρος, Ησίοδος, Αισχύλος, Σοφοκλής, Ευριπίδης), οι πολιτικοί και στρατηγοί (Μιλτιάδης, Θεμιστοκλής, Αριστείδης, Κί μων, Περικλής), οι φιλόσοφοι (Σωκράτης, Πλάτων, Αριστοτέλης), οι ιστοριο γράφοι (Ηρόδοτος, Θουκυδίδης, Ξενοφών), οι ρήτορες (Ισοκράτης, Δημοσθένης), οι σοφιστές (Πρωταγόρας, Γοργίας), οι αρχιτέκτονες (Μνησικλής, Ικτίνος), οι γλύπτες (Μύρων, Φειδίας, Πολύκλειτος) κ.ά. είναι τα πιο γνωστά κλασικά παρα δείγματα παιδαγοογών του λαού τους, γιατί ο καθένας από αυτούς ενσάρκωνε κάποια από τις μεγάλες αρετές και ήταν παράδειγμα για μίμηση* έτσι, δίδασκε τον λαό του είτε με τη ζωή του είτε με το έργο του. Γενικά, η κοινωνία των κλασικών χρόνων κατανάλωσε όλες τις δυνάμεις της στη δημιουργία του τελειότερου πο λιτισμού, της τελειότερης παιδείας της ανθρωπότητας.163 161 Κ.Ι. Βουρβέρης, “Ο ελληνικός ανθρωπισμός (Όυμανισμός)”, Νεότερο Εγκυκλοπαιδικό Λεξικό Ή λίου’, τόμ. 7 (Αθήνα, χ.χ.), σσ. 726 κ.ε. 162 Βουρβέρης, “Ο ελληνικός ανθρωπισμός”, ό.π., σσ. 727 κ.ε. 163 Βουρβέρης, “Ο ελληνικός ανθρωπισμός”, ό.π., σ. 727. Πρβ. Α ' τόμ., ό.π., σ. 33 κ.ε. Βλ. και Κόφφας, (2000), ό.π., σ. 73.

01 ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΕΣ ΔΙΑΣΤΑΣΕΙΣ ΤΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΤΗΣ ΚΛΑΣΙΚΗΣ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑΣ

87

Όπως προκύπτει από τα παραπάνω, ολόκληρη η κλασική αρχαιότητα διασπά τα όρια της αρχαιογνωσίας και προσεγγίζει τη φιλοσοφία και την επιστήμη της αγωγής. Η κατεύθυνση αυτή της κλασικής αρχαιότητας προήλθε κυρίως από τον Πλάτωνα, ο οποίος δίδαξε ότι η μόρφωση του ανθρώπου είναι αποτέλεσμα της άμεσης επαφής και γνωριμίας του με τα έργα του πνευματικού κόσμου, δηλαδή με τα αντικειμενικά αγαθά του πολιτισμού, τα οποία γεννώνται από τις ψυχικές δυ νάμεις του ανθρώπου: τη διάνοια, τη βούληση, τη φαντασία, το συναίσθημα. Θεω ρούμε ότι, για να κατανοήσει κανείς τι είναι ο άνθρωπος και τι μπορεί να απο δώσει ο ίδιος, πρέπει να εμβαθύνουμε στο νόημα του ανθρωπιστικού πολιτισμού, όπως τον θεμελίωσαν οι Έλληνες της κλασικής αρχαιότητας και τον μετέδωσαν οι Ρωμαίοι στη Δυτική Ευρώπη. Ο Κικέρων θεωρείται ο πρώτος συνειδητός αν θρωπιστής. Ο ανθρωπιστικός πολιτισμός αναφέρεται γενικά στη μόρφοοση του ανθρώπου και στις εκδηλώσεις του ως πολιτισμένου όντος. Σύμφωνα με τον ελ ληνικό ανθρωπισμό, η μόρφωση του ανθρώπου θεμελιώνεται στο ιδανικό της ελεύθερης ανάπτυξης της ανθρώπινης προσωπικότητας με βάση την αρμονική διαμόρφωση όλων των σωματικών, πνευματικών και ηθικών δυνάμεών του. Το αρχαίο αυτό ελληνικό ιδανικό της ανθρώπινης προσωπικότητας είναι το γνωστό ιδανικό του καλοϋ κάγαθοϋ, το οποίο επιδίωκαν να επιτύχουν οι Έλληνες των κλασικών χρόνων.164 Η ιστορία της κλασικής περιόδου έχει άμεση σχέση με τα παιδευτικά προβλή ματα των μεταγενέστερων εποχών και κατά συνέπεια και με τα σημερινά παι δευτικά θέματα, τα οποία αποτελούν προσπάθεια για μια σύγχρονη οργάνωση της παιδείας, σύμφωνα με το ανθρωπιστικό πνεύμα της κλασικής αρχαιότητας. Το πνεύμα αυτό πρέπει να διαπνέει τις λύσεις των παιδευτικοί προβλημάτων της χώρας μας ως πνεύμα ανθρωπιστικής παράδοσης και ως βίωμα των αξιών της. Όμως, η παράδοση δεν πρέπει να εκλαμβάνεται μόνο ως αναγνώριση προτύπων για μίμηση, αλλά κυρίως ως γνήσια βίωση των αξιών και αρετών, που περιλαμβά νει η ιστορία της κλασικής εποχής. Η βίωση της κλασικής παράδοσης εκδηλώνεται περισσότερο στις εποχές εκείνες, στις οποίες η ανθρωπότητα ενστερνίζεται τα με γάλα νοήματα της κλασικής περιόδου και δείχνει ζωτική δραστηριότητα. Η περί πτωση της Γαλλικής Επανάστασης το 1789 ανακλά τη γνήσια σχέση της με την κλασική αρχαιότητα, αφού η Επανάσταση βίωσε τα μορφωτικά αγαθά του ελλη νικού πολιτισμού και ανέπτυξε τον ενθουσιασμό της για την ανθρώπινη ελευθε ρία και τα δικαιώματα του πολίτη. Οι Έλληνες της κλασικής εποχής με τις αξίες και τις αρετές τους ενεργούν ως ζώσα παιδευτική δύναμη και επενεργούν προς δύο κατευθύνσεις: αφενός, διοχετεύουν την παιδευτική επίδραση του πολιτισμού τους στους ευρωπαϊκούς λαούς και, αφετέρου, αποτελούν τη βάση της εκπαίδευ σης των νέων μας.165

164 Βουρβέρης, “Ο ελληνικός ανθρωπισμός”, ό.π., σ. 725. 165 Κ.Δ. Γεωργούλης, “Γιαίγκερ Βέρνερ”, Νεότερο Εγκυκλοπαιδικό Λεξικό Ή λ ίου \ τόμ, 5 (Αθήνα, χ.χ.), σσ. 361 κ.ε.

88


Το κύριο χαρακτηριστικό γνώρισμα, που διακρίνει και υψώνει την ελληνική ιδέα της παιδείας πάνω από κάθε άλλο παιδευτικό σύστημα, συνίσταται στο ότι αποκρούει κάθε ωφελιμιστικό και επαγγελματικό σκοπό. Η ιδέα της ελληνικής παιδείας προϋποθέτει τον άνθρωπο όχι ως μέσο, για να εξυπηρετηθεί το επάγγελ μα ή το κράτος, αλλά ως ον, που έχει αυτοτελή αξία και αποτελεί αυτοσκοπό. Την ουσία του παιδευτικού συστήματος, που προβάλλεται στον πολιτισμό της κλα σικής αρχαιότητας, αποτελεί ο ανθρωπισμός, ο οποίος συνιστά τον ορθό δρόμο που οδηγεί προς τον άνθρωπο. Είναι αναμφισβήτητη αλήθεια ότι τον ορθό δρόμο προς τον άνθρωπο υπέδειξαν σε μας και στους Ευρωπαίους οι πρόγονοί μας των κλασικών χρόνων. Γι’ αυτό, ο μόνος τύπος παιδείας, που πρέπει να στοχεύει στον υψηλό αυτό σκοπό, είναι η ανθρωπιστική εκπαίδευση των νέων σε όλες τις βαθμί δες του εκπαιδευτικού μας συστήματος. Σκοπός μιας τέτοιας παιδείας είναι, από το ένα μέρος, να επισκοπήσει το παιδί και ο έφηβος με σαφήνεια και εποπτικότητα τις ύψιστες ανθρωπιστικές και πολιτιστικές αξίες σε όλους τους τομείς της πολιτιστικής ζωής· και από το άλλο, να πραγματοποιηθεί στα σχολεία η πει θάρχηση της σκέψης και της βούλησης, η οποία επιτυγχάνεται με την απασχόληση των παιδιών με τα κείμενα, τα μνημεία και γενικά με τον όλο πολιτισμό της κλα σικής αρχαιότητας.166 Τα αγαθά του αρχαίου ελληνικού πνεύματος μπορούν να γίνουν πνευματική τροφή του σημερινού Ελληνισμού, όταν προσπαθούμε να τα βιώσουμε με τη γνώ ση και την ερμηνεία της ιστορίας της κλασικής εποχής, δηλαδή με την αφομοίωση των αγαθών της ελληνικής κλασικής παιδείας. Διότι, εκείνο το στοιχείο που δε σπόζει μέσα στην ιστορία της ελληνικής κλασικής αρχαιότητας είναι η παιδεία.167 Η ελληνική ιστορία των κλασικών χρόνων εμφανίζει ολόκληρο τον πολιτισμό των Ελλήνων της εποχής αυτής ως καθοδηγούμενο από την ιδέα της παιδείας. Οι Έλληνες ανακάλυψαν και εμφάνισαν με σαφήνεια τις αξίες του Αληθούς, του Ωραίου και του Αγαθού και αντίστοιχα δημιούργησαν την επιστήμη, την καλλι τεχνία, ενώ ανακάλυψαν την αρετή του ανθρώπου. Από τις τρεις αυτές υπηρεσίες υψηλότερη είναι η αρετή, δηλαδή η σύλληψη της καλλιέργειας του ανθρώπου, η οποία συνιστά την παιδεία, την παιδευτική σημασία του ελληνικού πολιτισμού.168 Ο ελληνικός πνευματικός πολιτισμός, η ελληνική παιδεία, δεν έλαμψε ξαφνικά τον 5ο και 4ο αι. Ο πολιτισμός αυτός έχει τις ρίζες του στα ερείπια του κρητομυκηναϊκού πολιτισμού και απλώνεται στον Όμηρο, στον Ησίοδο, στην πόλη-κράτος, στον 4δήμο\ στην ιωνική και αιολική ποίηση, στους τραγικούς ποιητές, στους ιστοριογράφους, στους πολιτικούς. Στα έργα όλων αυτών εντοπίζεται η ιδεώδης εικόνα του Ανθρώπου. Ωστόσο, η μορφή του Ανθρώπου βρίσκεται στο κέντρο της σκέψης των Ελλήνων της κλασικής αρχαιότητας. Για παράδειγμα, στην πλαστική

166 Γεωργούλης, ό.π. 167 Γεωργούλης, ό.π., σσ. 363 κ.ε. Βλ. και Κόφφας, (2000), ό.π., σσ. 72, 73. 168 Γεωργούλης, ό.π., σ. 365.


89

και στη ζωγραφική επικρατεί απόλυτα η μορφή του Ανθρώπου, όπως και στη φι λοσοφία. Εδώ, παρατηρείται μια στροφή από τη μελέτη της φύσης, που αποτελεί το ενδιαφέρον των Προσωκρατικών φιλοσόφων, στη μελέτη και γνώση του αν θρώπου, με τον οποίο ασχολούνται ο Σωκράτης (με σύνθημα το γνώθι σαντόν), ο Πλάτων και ο Αριστοτέλης. Έτσι, η φιλοσοφία από φυσιοκεντρική γίνεται αν θρωποκεντρική. Επίσης, η ποίηση έχει ως κεντρικό θέμα σε όλη την αρχαιότητα τον Ανθρωπο και τη μοίρα του. Αλλά και η πόλη-κράτος είναι μια παιδαγωγούσα πολιτική κοινότητα με κεντρική μορφή της τον πολίτη-άνθρωπο και όλη τη ζωή του. Γενικά, τα μορφωτικά αγαθά του πολιτισμού της κλασικής εποχής αποτε λούν εξωτερικεύσεις ενός ανθρωποκεντρικού βιοτικού αισθήματος, κατά τον Ια6£€Γ, το οποίο διαπερνά κάθε 4μόρφωμα’ του ελληνικού πνεύματος. Μέσα από αυτό το πρίσμα χαρακτηρίσθηκαν οι Έλληνες ανθρωποπλάστες.169 Όλες οι μεγάλες εποχές του ευρωπαϊκού και γενικότερα του Δυτικού κόσμου αναφέρονται στον ελληνικό πολιτισμό της κλασικής περιόδου και έχουν τα επιτεύγματά του ως πολιτιστικά-παιδαγωγικά υποδείγματα για μίμηση. Κατά τον Κ. Τσάτσο, “η εποχή όμως η δική μας, από όλες που προηγήθηκαν, [...] είναι ίσως εκείνη που απέχει περισσότερο από το κλασσικό πνεύμα των μεγάλων αιώνων. Η απομάκρυνση από την αυστηρή προσήλωση στον λόγο, η αύξηση της επιρροής των άλογων δυνάμεων, η εξασθένηση της ψυχικής πειθαρχίας και της υποταγής στο μέτρο είναι χαρακτηριστικά που σφραγίζουν την εποχή μας.”170 Εκφάνσεις της απομάκρυνσης του σύγχρονου ανθρώπου από το πνεύμα και τις αξίες του ελ ληνικού πολιτισμού της κλασικής εποχής είναι η επικράτηση σήμερα σε μεγάλο βαθμό του υλιστικού πνεύματος και του εύκολου κέρδους, της επιτάχυνσης του ρυθμού ζωής171 και του καθημερινού άγχους, με όλες εκείνες τις επιπτώσεις που κάνουν δύσκολη τη ζωή μας μέσα στη σύγχρονη κοινωνία. Σήμερα, περισσότερο από κάθε άλλη εποχή, προβάλλει το αίτημα της επιστρο φής του ανθρώπου στη βαθιά ιστορική συνείδηση, στις διαχρονικές δηλαδή αξίες που βιώθηκαν την κλασική εποχή στην Αττική, για να αντλήσει ο άνθρωπος από αυτές νέα στηρίγματα για ανάπλαση των ιδανικών του σε όλους τους τομείς της ζωής του: στην επιστήμη, την τέχνη, τη φιλοσοφία, την πολιτική πράξη, την κα θημερινή βιοπάλη.172 Η επιστροφή αυτή του σημερινού ανθρώπου προς τις υψη λές κορυφές του πνεύματος των κλασικών χρόνων μπορεί να γίνει μόνο με τη βα θύτερη σχέση του ανθρώπου με τα μορφωτικά αγαθά της ιστορίας της κλασικής εποχής.

169 Α ' τόμ., ό.π., σ. 29. 170 Κ. Τσάτσος, “Το μεσουράνημα του ελληνικού πνεύματος”, Ιστορία του ελληνικού έθνους, Γ2 τόμ. (Αθήνα: Εκδοτική Αθηνών, 1972), σ. 247. 171 Θ. Παπακωνσταντίνου, Επιτάχυνσις του ρυθμού ζωής και ψυχολογικός χρόνος, Εναίσιμος επί διδακτορία διατριβή (Αθήνα: εκδ. Γρηγόρη, 1967), σσ. 54 κ.ε. 172 Πρβ. και Τσάτσος, ό.π., σ. 247.

90


Αναλυτικότερα, η ζωή μας στο παρόν προσδιορίζεται πνευματικά από τη διαρκή συνειδητοποίηση του παρελθόντος μας, γιατί ζούμε συγχρόνως στο πα ρόν, στο μέλλον και στο παρελθόν. Ο χρόνος είναι ^πολυδιάστατος5, γιατί αγκα λιάζει όλα τα επίπεδα της ζωής μας και της αντικειμενικής πραγματικότητας.173 Αν ζούσαμε μόνο στο παρόν, χοορίς δηλαδή προοπτική (χωρίς προσδοκίες και ιδανικά) προς το μέλλον και χωρίς αναφορά (χωρίς ιστορική μνήμη) στο παρελ θόν θα ήμαστε πνευματικά φτωχοί. Η ιστορία δίνει πνευματικό νόημα τόσο στη ζωή του παρόντος και του μέλλοντος όσο και στη ζωή του παρελθόντος μας, γιατί η ιστορική-πολιτιστική παράδοση είναι το παιδαγωγικό και μορφωτικό πνεύμα του τόπου μας. Ιστορία είναι το να έχει ο άνθρωπος ζωντανή μνήμη για ό,τι μεγά λο και δημιουργικό έγινε στο παρελθόν (π.χ. παράδοση, αξίες, μορφωτικά αγαθά, πολιτισμός). Με την ιστορία μπορούμε να μορφώσουμε με κάποια ασφάλεια και το μέλλον μας απέναντι στον υλιστικό χαρακτήρα της εποχής μας. Όλα τα σημαντικά πολιτιστικά επιτεύγματα του Ελληνισμού από την αρχή της ιστορίας του, όπως είναι π.χ. ο μινωικός και μυκηναϊκός πολιτισμός, η αρχαϊκή εποχή με τα ομηρικά έπη και την τέχνη της, η δημοκρατία και γενικά το μεγαλείο του κλα σικού πολιτισμού, ο θρύλος του Μ. Αλεξάνδρου, ο ελληνιστικός πολιτισμός, ο λόγος και η παιδεία του Χριστιανισμού εμβολιασμένη με τη φιλοσοφία των Ελλή νων, ο πολιτισμός της Βυζαντινής αυτοκρατορίας, ο νέος Ελληνισμός που ανδρώθηκε στο Εικοσιένα, ο θρύλος του αλβανικού μετώπου, όλα αυτά αποτελούν τα πολιτιστικά-μορφωτικά περιεχόμενα της αγωγής και μόρφωσης του σημερινού ανθρώπου. Αυτοί οι ιστορικοί σταθμοί συμβολίζουν το πνευματικό βάθος, που πρέπει να λάβει η ελληνική παιδεία, για να φέρει σε ςσυναντησιακή σχέση5174 τα αναφερόμενα μορφωτικά αγαθά της ιστορίας με τον σημερινό αναπτυσσόμενο άνθρωπο, ο οποίος θα μπορέσει μέσω της παιδείας να τα αφομοιώσει και επο μένως να μορφωθεί ο ίδιος.175

173 Πρβ. Γ. Κρασανάκης, Ο χρόνος. Διεπιστημονική θεωρητική και εμπειρική προσέγγιση (Ηράκλειο: έκδ. του συγγραφέα, 1996), σ. 25. 174 Α. Δανασσής-Αφεντάκης, Θεματική της παιδαγωγικής επιστήμης- 1. Παιδαγωγική Ανθρωπολογία, Παιδαγωγική Ηθική (Αθήνα: έκδ. του συγγραφέα, 1975), σ. 11. 175 I. Θεοδωρακόπουλος, “Ιστορία”, Φιλοσοφία και Ζωή (Αθήνα, 1967), σσ. 402 κ.ε.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΔΕΓΤΕΡΟ 2. Η ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΗ ΣΗΜΑΣΙΑ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΙΚΩΝ ΝΙΚΩΝ ΚΑΤΑ ΤΟΥΣ ΠΕΡΣΙΚΟΥΣ ΠΟΛΕΜΟΥΣ

Μέσα από χο μορφωτικό πρίσμα της παιδείας θα πρέπει να δούμε τη σημασία των ελληνικών νικών κατά τους Περσικούς πολέμους. Και αυτό, διότι τα ιδεώδη, που ενέπνευσαν τους Έλληνες κατά τη σύγκρουσή τους με τους Πέρσες και τους οδήγησαν στη νίκη, ήταν εκείνα της ομηρικής εποχής, ήταν τα ιδεώδη της αριστο κρατικής αρετής, όπως το αίεν άριστεύειν καί νπείροχον εμμεναι άλλων (/λ. ΣΤ 208 και Λ 784) και το διδασκέμεναι τάδε πάντα, μύθων τε 'ρητήρ’ εμμεναι πρηκτήρά τε έργων (/λ. I 442-443). Το πρώτο από αυτά είναι το 4ηρωικόν ιδεώδες5 της υπεροχής και της διάκρισης, της αγωγής και της δημιουργίας του ήρωα, ενώ το δεύτερο καθορίζει επακριβώς τι οφείλει να μάθει και ποιός πρέπει να είναι ο ήρωας. Οι ήρωες πρέπει να ενσαρκώνουν αρετές και να πραγματώνουν ιδεώδη, όπο3ς ακριβώς ήταν οι ήρωες των ομηρικών επών αλλά και οι ήρωες των νικών στους Περσικούς πολέμους. Οι νίκες των Αθηναίων στον Μαραθώνα, στη Σαλαμίνα, στις Πλαταιές, στη Μυκάλη δεν είχαν μόνο ως αποτέλεσμα τη σωτηρία της Ελλάδας και κατ’ επέκτα ση του ευρωπαϊκού κόσμου, αλλά και την ανύψωση των Ελλήνων σε ανώτερο ηθικό επίπεδο. Οι νίκες εκείνες ανέδειξαν κυρίως τους Αθηναίους σε ανώτερη βαθμίδα τόσο πολιτικής και κοινωνικής ωριμότητας όσο και πνευματικής και καλλιτεχνικής δημιουργίας. Με τις νίκες εκείνες οι Έλληνες κέρδισαν την ελευ θερία, αλλά και απέκτησαν συνείδηση της ενότητάς τους και της δύναμής τους κα θώς και το αίσθημα της εθνικής τους υπερηφάνειας.176 Πολλοί προέβαλαν με απορία το ερώτημα “τι θα ήταν ο πολιτισμός της Ελλά δας και του κόσμου ολόκληρου, αν νικούσαν κατά τους πολέμους αυτούς οι Πέρ σες και κυβερνούσε την Αθήνα τον 5ο αι. π.Χ. ένας σατράπης της Περσίας αντί του Περικλή, του αιρετού εκείνου άρχοντα ενός δημοκρατικού λαού;”177 Οι Αθη ναίοι της εποχής των Περσικών πολέμων δεν είχαν την ωριμότητα που απέκτη σαν αργότερα, κατά την περίοδοτου Περικλή, μια εποχή έντονης πολιτικής και κοινίονικής ζωής. Οι νίκες κατά των Περσών ενέπνευσαν στους Αθηναίους φρό νημα ανώτερου ηθικού επιπέδου. Έτσι, ο λαός αυτός ανέπτυξε μια πρωτοφανή 176 Γ. Καψάλης, Οι δυο κορυφαίοι ύμνοι της αθηναϊκής δημοκρατίας: Η πομπή των Παναθηναίων στον Παρθενώνα- Ο Επιτάφιος του Περικλή στο Θουκυδίδη, τεύχ. Α-Β (Αθήνα, 1953), σσ. 16 κ.ε. 177 Καψάλης, (1953), ό.π., σ. 19.

92


δραστηριότητα σε όλους τους τομείς της ζωής, στον χώρο του πνεύματος και των καλών τεχνών αλλά και στη σφαίρα του ήθους.178 Οι ηγέτες της Αθήνας, ο Μιλτιάδης, ο Θεμιστοκλής, ο Αριστείδης κ.ά., που οδήγησαν τους Αθηναίους στις νίκες, ήταν η ενσάρκωση αρετών ήταν ο ώριμος καρπός της νομοθεσίας και της παιδείας του Σόλωνα και του Κλεισθένη. Οι ηγέ τες των Αθηναίων ως παιδαγωγοί τους έγιναν οι απόστολοι υψηλών ιδανικών. Για παράδειγμα, ο Μιλτιάδης, ο ιδιοφυής και έμπειρος στρατιωτικός, ήταν η προ σωποποίηση του θάρρους. Έτσι κέρδισε το μεγάλο τρόπαιο στον Μαραθώνα, το οποίο έκαμε τον Θεμιστοκλή να λέει το γνωστό: ονκ έά με καθεύόειν τό (τοϋ) Μιλτιάδον τρόπαιον (Πλουτ. Θεμιοχ. 3.4). Ο Θεμιστοκλής ενσάρκωνε τις αρετές της οξυδέρκειας, της πνευματικής ευ στροφίας και της διορατικότητας. Ήταν ο άνθρωπος που διέβλεψε ότι τα 4ξύλινα τείχη5, τα οποία θα έσωζαν την Αθήνα από την περσική απειλή, σύμφωνα με τον χρησμό του Μαντείου των Δελφών, ήταν τα πολεμικά πλοία, η ναυτική δύναμη της Αθήνας. Έτσι, με τη ναυπήγηση 200 πλοίων ο Θεμιστοκλής οδήγησε τους Αθη ναίους στη νικηφόρα ναυμαχία της Σαλαμίνας.179 Ο Αριστείδης ήταν η προσωποποίηση της ακεραιότητας, της τιμιότητας και κατεξοχήν της δικαιοσύνης, γι’ αυτό έμεινε στην ιστορία ως 4δίκαιος’. Ο Αριστεί δης ρύθμιζε την πολιτειακή ανάπτυξη της πατρίδας του, σύμφωνα με τη Σολώνεια αρετή της δικαιοσύνης και με τη βαθμιαία πολιτική και κοινωνική ωριμότητα των Αθηναίων, τούς βοήθησε και κατά την αρχηγία του εθνικού αγώνα εναντίον των Περσών αλλά και αργότερα, κατά την ίδρυση και αρχηγία της Συμμαχίας της Δή λου, η οποία εξελίχθηκε σε ναυτική ηγεμονία των Αθηναίων.180 Από όλους όμως τους πολιτικούς, εκείνος που διακρίθηκε περισσότερο ήταν ο Περικλής, για τον οποίο θα κάνουμε λόγο παρακάτω. Από τη μάχη στον Μαραθώνα (490), όπου οι Αθηναίοι κέρδισαν μια νίκη κοσμοϊστορικής σημασίας, μέχρι τη ναυμαχία της Κύπρου (449) μεσολαβεί ένα χρο νικό διάστημα αγώνων, οι οποίοι στο σύνολό τους ήταν μια πάλη των φιλελεύθε ρων ελληνικών θεσμών εναντίον της απόλυτης περσικής μοναρχίας· ήταν, γενικό τερα, μια πάλη του ελεύθερου δημοκρατικού ελληνικού πολιτισμού εναντίον του συντηρητικού και αυταρχικού πνεύματος της Ανατολής. Στην πάλη εκείνη αναδείχθηκαν νικητές οι φιλελεύθεροι ελληνικοί θεσμοί, η δημοκρατία και ο ελληνικός πολιτισμός. Οι νίκες στον Μαραθώνα, στη Σαλαμίνα, στις Πλαταιές, στη Μυκάλη και η ηθική νίκη στις Θερμοπύλες181 προκάλεσαν στις ψυχές των Αθηναίων και 178 Καψάλης, (1953), ό.π., σσ. 18 κ.ε. 179 X. Πελεκίδης, “Από τις Θερμοπύλες στη Σαλαμίνα”, Ιστορία του ελληνικού έθνους, Β ' τόμ. (Αθή να: Εκδοτική Αθηνών, 1972), σσ. 331 κ.ε. 180 Καψάλης, (1953), ό.π., σσ.19 κ.ε. 181 Η απόφαση και η θυσία του Λεωνίδα και των 300 συμπολεμιστών του ισοδυναμεί με ηθική νίκη, η οποία συμβάλλει σημαντικά στην τελική έκβαση των Περσικών πολέμων. Βλ. Α. Δεσποτόπουλος, “Η μάχη των Θερμοπυλών”, Ιστορία του ελληνικού έθνους, Β ' τόμ. (Αθήνα: Εκδοτική Αθηνών, 1971), σ. 327.


93

όλων των Ελλήνων ενθουσιασμό* κυρίως λειτούργησαν ως η μεγαλύτερη παιδα γωγική δύναμη για την ανάπτυξη του ελληνικού πολιτισμού των κλασικών χρό νων, διότι μετά τις νίκες αυτές επακολούθησε η μεγάλη πολιτική ισχύς και η οικο νομική ευρωστία του αθηναϊκού κράτους. Οι δυνάμεις αυτές έγιναν τα αδιάσει στα θεμέλια του κατοπινού μεγαλείου της Αθήνας, του 4χρυσού αιώνα5του Περι κλή, που είναι ταυτόχρονα 4χρυσός αιώνας ’ όλης της Ελλάδας και ολόκληρης της ανθρωπότητας.182 Μετά τις ελληνικές νίκες εναντίον των Περσών, το πρόγραμμα της εσωτερικής και εξωτερικής πολιτικής του Περικλή οδήγησε στην ανάπτυξη των τεχνών και των γραμμάτων αλλά και στην άνοδο του βιοτικού επιπέδου του αθηναϊκού λαού. Τότε ακριβώς έκαμαν την εμφάνισή τους οι μεγάλοι ποιητές Σοφοκλής και Ευρι πίδης, οι γλύπτες Μύρων, Πυθαγόρας, Πολύκλειτος, Φειδίας, ο φιλόσοφος Σω κράτης, οι σοφιστές Γοργίας και Πρωταγόρας, οι αρχιτέκτονες Μνησικλής, Ικτίνος, Καλλικράτης, οι ιστοριογράφοι Ηρόδοτος, Θουκυδίδης, Ξενοφών κ.ά. Οι νίκες των Ελλήνων κατά των Περσών έπαιξαν καταλυτικό ρόλο στην εξί σωση των κοινωνικών τάξεων. Στην εποχή του Περικλή απλοί Αθηναίοι πολίτες, όχι μόνον ευγενείς, απολάμβαναν τα αγαθά της ισοπολιτείας και ισονομίας. Τώ ρα οι μεγάλοι άνδρες της Αθήνας δεν υποχρεούνταν να κατάγονται από αριστο κρατικό γένος, αλλά μπορούσαν να προέρχονται σε μεγάλο βαθμό και από τη λαϊ κή τάξη.183 Κατά τον 5ο αι. με την παιδαγωγική επίδραση των ελληνικών νικών εναντίον των Περσών, η ποίηση στην Αθήνα είχε κερδίσει πια τον ρόλο που της άξιζε, δη λαδή τον ρόλο της ως εμπνευστή της ζωής των πολιτών. Οι πνευματικές εξερευ νήσεις των Ιώνων φιλοσόφων τον 6ο αι. δεν ήταν περισσότερο 4φιλοσοφικές’ από τις βαθιές σκέψεις, που γεννήθηκαν στην αθηναϊκή ποίηση από τα πολεμικά γε γονότα και τις νίκες. Η νέα αθηναϊκή αντίληψη για τον αγώνα και τα καθήκοντα της ζωής ήταν δυνατό να παρουσιασθεί στον κόσμο μόνο με την ποίηση ενός υψη λού θρησκευτικού συμβολισμού, όπως ήταν η ποίηση του Αισχύλου.184 Ο Αισχύλος έγραψε την τραγωδία Πέρσαι για ένα ιστορικό γεγονός, του οποί ου ήταν ο ίδιος αυτόπτης μάρτυρας, και με αυτή την τραγωδία έδειξε τι θεωρούσε ουσιαστικά τραγικό. Κατά τον Ια€£€ΐ\ οι Πέρσαι δεν είναι βέβαια μια 4δραματοποιηθείσα ιστορία9, δεν είναι ένα εθνικό πατριωτικό μελόδραμα, που γράφηκε πάνω στην έξαψη της νίκης.185 Οδηγούμενος από τη βαθιά του αίσθηση για τη 4σωφροσύνη7και για τη γνώση των ορίων, τα οποία δεν επιτρέπεται ποτέ να υπερβαίνει ο άνθρωπος, ο Αισχύλος παρουσίασε στο αθηναϊκό ακροατήριο τις μαρτυρίες της περσικής 4ύβρης’ αλλά και της θείας 4τίσης\ η οποία συνέτριψε την

182 183 184 185

Καψάλης, (1953), ό.π., σσ. 23 κ.ε., 28 κ.ε. Βιιγυ, ό.π., σ. 236. ίοε&ετ, Α ' τόμ., ό.π., σ. 282. .1&6£€ΐ\ Α ' τόμ., ό.π., σ. 294.

94


υπερηφάνεια και την αυτοπεποίθηση της ισχυρής και αυταρχικής περσικής αυτο κρατορίας. Στον Αισχύλο η ιστορία γίνεται τραγικός μύθος και ταυτόχρονα αγω γή του ανθρώπου, διότι έχει το μεγαλείο του μύθου και διότι η καταστροφή του ανθρώπου αποδεικνύει τη δύναμη του θεού.186 Αν και μέχρι τους Περσικούς πολέμους υπήρχε μια ισορροπία οικονομικών δυνάμεων μεταξύ των κύριων ελληνικών φύλων, η ισορροπία αυτή ανατράπηκε την εποχή του Περικλή με την υπεροχή της Αθήνας. Και αυτό, διότι η Αθήνα του Περικλή ήταν σχολείο της ελληνικής παιδείας (Θουκ. 2.41.1). Η υπεροχή της πό λης της Αθήνας την περίοδο εκείνη έγινε ιδιαίτερα εμφανής με την επίδειξη έν τονης οικονομικής, πολιτικής και πνευματικής δραστηριότητας. Ακόμη και όταν η γενεά, η οποία πέτυχε τις ένδοξες νίκες κατά των Περσών, είχε πια παρέλθει κα τά την εποχή του Περικλή, τα κατορθώματα εκείνα των προγόνων τους χαράχθηκαν βαθιά στην καρδιά κάθε πολίτη και αποτελούσαν γ ι’ αυτούς τους μεταγενέ στερους ένα λαμπρό ιδεώδες, άξιο για μίμηση.187 Τους Αθηναίους της εποχής του Περικλή, οι οποίοι πρόθυμα θυσίαζαν τη ζωή και την περιουσία τους, για να θεμελιώσουν το μεγαλείο της πόλης τους, τούς ενέ πνευσε ένα περίεργο ιδεώδες, που ήταν ένα μείγμα από πατριωτική αυτοθυσία και από μια ψυχρή ωφελιμότητα. Το αθηναϊκό κράτος είχε πείσει κάθε πολίτη του ότι θα ευημερούσε, μόνο εάν η πόλη αποκτούσε περισσότερη δύναμη και πλούτο. Με τον τρόπο αυτό είχε μεταβάλει τον εγωισμό των Αθηναίων σε ένα από τα ισχυρά ελατήρια της κοινωνικής δράσης τους (Θουκ. 2.60.3).188 Στις νίκες των Αθηναίων κατά των Περσών οφείλεται και η ανάπτυξη της κρα τικής δύναμης, η οποία εμφανίζεται για πρώτη φορά, όταν το αθηναϊκό κράτος παρουσιάζεται ως παράγοντας δύναμης. Με την είσοδο των Ελλήνων των νησιών του Αιγαίου και των μικρασιατικών παραλίων στην Αθηναϊκή Συμμαχία δημιουργείται στον ελληνικό κόσμο μια αντίρροπη δύναμη απέναντι στην έως τότε επικρα τούσα Σπάρτη. Από τότε η ιστορία των κλασικών χρόνων είναι μια άμιλλα μεταξύ Αθήνας και Σπάρτης για ηγεμονία στην Ελλάδα. Η άμιλλα εκδηλώνεται με διάφορα επεισόδια και συνεχείς προστριβές των δύο στρατιωτικών δυνάμεων για επικρά τηση, μέχρις ότου αρχίσει ο τελικός αγώνας, ο Πελοποννησιακός πόλεμος, απέ ναντι στον οποίο κάθε προηγούμενη σύγκρουση για υπεροχή είναι ασήμαντη.189 Έτσι, οι νίκες των Ελλήνων εναντίον των Περσών απέφεραν πολλά αγαθά, το σημαντικότερο των οποίων είναι το αγαθό της ελευθερίας. Από την ελευθερία γεννήθηκαν άλλα αγαθά κατά την κλασική εποχή, όπως η ποίηση, η τέχνη, η φιλοσο φία, η ιστοριογραφία, τα δημοκρατικά ιδεώδη και η παιδεία, όπως μάλιστα το τε λευταίο εκφράζεται στον Επιτάφιο του Περικλή (Θουκ. 2.41).

186 187

Α ' τόμ., ό.π. Α ' τόμ., ό.π., σσ. 370 κ.ε. 1 8 8 Πρβ. και Μ€£€γ, Α ' τόμ., ό.π., σ. 371. 189 Α ' τόμ., ό.π., σ. 424.


95

Οι νίκες επέτρεψαν στους Έλληνες να αποκτήσουν συνείδηση της δύναμής τους και να δημιουργήσουν τον κλασικό πολιτισμό, την κλασική παιδεία. Περισσό τερο από όλους τους άλλους Έλληνες οι Αθηναίοι δημιούργησαν τις προϋποθέσεις για τα απαράμιλλα επιτεύγματα της ιστορίας της κλασικής εποχής, του 5ου και του 4ου αι. π.Χ. Οι Αθηναίοι ανέλαβαν την παγκόσμια πολιτιστική ηγεσία για την ανάπτυξη του ελληνικού κλασικού και γενικότερα του ευρωπαϊκού και παγκό σμιου πολιτισμού, ενός δηλαδή αυθεντικού και υψηλού πολιτισμού-προτύπου. Πρόκειται για τον παιδαγωγούντα ελληνικό πολιτισμό, τον πολιτισμό που εννο είται ως ανθρώπινη παιδεία. Αυτός ο πολιτισμός ως παιδεία είναι η ίδια η ελληνι κή ιστορία της κλασικής αρχαιότητας.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΡΙΤΟ 3. Η ΠΑΙΔΕΙΑ ΣΤΗΝ ΑΚΜΗ ΤΗΣ ΑΘΗΝΑΣ ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΠΕΡΙΟΔΟ ΤΗΣ ΠΕΝΤΗΚΟΝΤΑΕΤΙΑΣ (479-431 π.Χ.)

Μετά τις μεγάλες νίκες των Ελλήνων εναντίον των Περσών προβάλλει το "ιδεώδες της σ ο φ ία ςτο οποίο είναι η αντίδραση προς το 4ιδεώδες της ευγένειας Κατά τους Περσικούς πολέμους αποκτά μεγάλη σπουδαιότητα όχι η ευγένεια της καταγωγής, η οποία εγκωμιάσθηκε από τους ποιητές θέογνη και Πίνδαρο στο τέ λος του 6ου αι., αλλά η πνευματική μόρφωση και η ατομική αξία. Στους Περσι κούς πολέμους αναδείχθηκαν ήρωες όχι μόνον οι άριστοι, που διακρίθηκαν για τον ηρωισμό τους, για την ευγένεια της καταγωγής και για τον πλούτο τους, αλλά και πολλοί απλοί πολίτες, οι οποίοι είχαν αποκτήσει πνευματική μόρφωση, σο φία. Γι’ αυτό, μετά τα Περσικά η σοφία, η γνώση, αποδεικνύεται από τις φιλοσο φικές συζητήσεις ότι είναι διδακτή και ότι διακρίνεται αφενός σε πολιτική και ρη τορική γνώση με εκπροσώπους τους σοφιστές, αφετέρου σε ηθική γνώση με εκ πρόσωπο τον Σωκράτη.190 Το ιδεώδες της σοφίας, με τους φιλοσοφικούς διαλόγους μεταξύ των σοφι στών και του Σωκράτη, συντέλεσε στην "ατομική κατεύθυνση5της αγωγής, της οποίας πρώτοι κήρυκες υπήρξαν οι σοφιστές. Παράλληλα με το ιδεώδες της σο φίας καλλιεργήθηκε στην Αθήνα κατά την εποχή του Περικλή το καλαισθητικό ιδεώδες.191 Τόσο το ιδεώδες της σοφίας όσο και το ιδεώδες της αισθητικής αγω γής συνέτειναν στην ανάπτυξη της παιδείας στην Αθήνα κατά την Πεντηκονταετία (479-431). Στο κεφάλαιο αυτό θα αναφερθούμε διεξοδικότερα στην παιδεία κατά την περίοδο της ακμής της Αθήνας. 3.1. Η αρχαία πόλη-κράτος ως παιδαγωγούσα κοινότητα

Η ανάπτυξη και το αποκορύφωμα της ελληνικής παιδείας της κλασικής περιό δου οφείλεται σε πολλούς παράγοντες, οι οποίοι έχουν ως επίκεντρο την πόληκράτος, που αποτελεί ένα μεγάλο πολιτικό φαινόμενο. Η πόλη-κράτος είναι ου σιαστικά το μεγαλύτερο δημιούργημα των Ελλήνων, το οποίο έγινε το κέντρο του

190 Η. Μετοχιανάκης, Εισαγωγή στην Παιδαγωγική, Α ' τόμ. (Ηράκλειο: έκδ. του συγγραφέα, 1999), σσ. 326 κ.ε. 191 Μετοχιανάκης, ό.π.


97

πολιτισμού, γιατί μέσα του ισορρόπησαν όλες οι δυνάμεις του ανθρώπου. Ποτέ πριν από τους Έλληνες δεν υπήρξε 4πόλη’ και τούτο σημαίνει ότι ποτέ πριν από τους Έλληνες δεν υπήρξαν ελεύθεροι πολίτες, αλλά οι άνθρωποι αποτελούσαν μάζα, η οποία υπάκουε στη βούληση ενός τυράννου. Ο τύραννος ή ο δεσπότης όριζε τι έπρεπε να γίνεται.192 Η αρχαία ελληνική 4πόλη’ ήταν στα χρόνια της ακμής της μια παιδαγωγούσα πολιτική κοινότητα. Ήταν ένα πραγματικό παιδευτικό ίδρυμα, που είχε ως κύριο σκοπό την αγωγή και μόρφωση του πολίτη-ανθρώπου. Αυτό το φαινόμενο της δια δικασίας αγωγής και μόρφωσης είδαν οι αρχαίοι Έλληνες σε όλη του την έκταση ως αμοιβαία διαπαιδαγώγηση των ανθρώπων, που ζουν μαζί σε μια κοινότητα. Αυτή η διαπαιδαγώγηση εννοείται, κατά τους Έλληνες, ως ένα ευρύτατο πνευματι κό φαινόμενο της κοινωνικής ζωής των πολιτών, το οποίο είναι στενά συνυφασμένο με τον πολιτισμό, με την ιστορία, με την παιδεία. Και αυτό, γιατί η αμοιβαία διαπαιδαγώγηση οδηγεί τους πολίτες, και μάλιστα τους φωτισμένους πολίτες, να δημιουργούν μορφωτικά αγαθά με τα έργα τους. Αλλωστε, όπως φαίνεται και από την ετυμολογία, ο 4πολιτισμός’ πηγάζει από την 4πόλη’. Έτσι, η αρχαία ελληνική ςπόλη’ και το πνεύμα της ελευθερίας είναι το μεγάλο επίτευγμα των Ελλήνων.193 Το αγαθό της πολιτικής ελευθερίας επιδιώκουν σήμερα όλοι οι λαοί της γης. Μέσα στην *πόλη’ για πρώτη φορά στην παγκόσμια ιστορία οι άνθρωποι είχαν το δικαίωμα της ισοτιμίας, της ισονομίας και της ισηγορίας, έγιναν δηλαδή πολίτες, γεγονός που δεν παρατηρείται πουθενά στην προηγούμενη ιστορία του κόσμου. Έτσι, η 4πόλη\ το σπουδαίο αυτό δημιούργημα των Ελλήνων, θεωρείται ως το μέ γιστο μνημείο του ελληνικού και συγχρόνως του δυτικού πολιτισμού.194 Με την αμοιβαία διαπαιδαγώγηση δημιουργείται από τους πολίτες πολιτι σμός, παιδεία, που οδηγεί στη μόρφωση των ενηλίκων αλλά και των παιδιών και των εφήβων, χωρίς βέβαια να εννοούμε τη σχολική παιδεία. Ειδικά οι πολίτες, που ασχολούνταν με την τέχνη σε όλους τους τομείς -ποίηση, φιλοσοφία, μου σική, αρχιτεκτονική, γλυπτική- θεωρούνταν και έπρεπε να είναι παιδαγωγοί των συμπολιτών τους. Το ότι ο κύριος σκοπός της ςπόλης’ ήταν να μορφώσει, να παι δαγωγήσει τους πολίτες, τονίζεται από τον Πλάτωνα. Το καλό πολίτευμα, λέει, κάνει τους πολίτες αγαθούς, ενώ το κακό πολίτευμα τούς εκφαυλίζει (Πλάτ. Μενέξ. 238ο). Με επίκεντρο την ιδέα της πόλης-κράτους οι Έλληνες ανακάλυψαν τον κόσμο των ιδεών, ο οποίος ρυθμίζει τη ζωή του ανθρώπου. Τέτοιες ιδέες είναι η ιδέα του Ανθρώπου, η ιδέα του Αόγου, η ιδέα της Παιδείας, η ιδέα του Ορίου ή της Νέμεσης, η ιδέα του Μέτρου και της Αρμονίας, η ιδέα του Αληθούς και της 192 X. Ουσκατέσκου, Συνοπτική θεωρία και ιστορία του πολιτισμού (Αθήνα: εκδ. Γρηγόρη, 1986), σσ. 161 κ.ε. 193 Μ. Σακελλαρίου, “Εξελίξεις και μετασχηματισμοί κατά τον Η ' αιώνα π.Χ .”, Ιστορία του ελλη νικού έθνους, Β ' τόμ. (Αθήνα: Εκδοτική Αθηνών, 1972), σσ. 47 κ.ε. 194 I. Θεοδωρακόπουλος, “Διαφορά των πολιτισμών Δύσεως και Ανατολής”, Φιλοσοφία και Ζωή, (Αθήνα, 1967), σσ. 218 κ.ε.

98


Επιστήμης και γενικά όλες οι ιδέες του Πλάτωνα, καθώς και οι κατηγορίες της Λογικής του Αριστοτέλη.195 Ύψιστο έργο παιδαγωγικής τέχνης, το οποίο τέθηκε ως σκοπός στην πόληκράτος, έγινε ο άνθρωπος. Γι’ αυτό, στο κέντρο της σκέψης του δημιουργού κάθε δημιουργήματος της πόλης-κράτους βρίσκουμε την ιδέα του Ανθρώπου.196 Η πιο αντιπροσωπευτική πόλη-κράτος είναι η Αθήνα, το σχολείο της Ελλάδας, όπως λέει ο Θουκυδίδης στον Επιτάφιο (Θουκ. 2.41). Σε αυτή την πόλη δημιουργήθηκαν τα μεγάλα αγαθά του πολιτισμού, όπως η δημοκρατία, η αρετή, η φιλοσοφία, η καλλιτεχνία κλπ. Στην 4πόλη’ της Αθήνας παίζει βασικό ρόλο η όλη ελληνική ποίηση, δηλαδή η ελεγειακή και η ιαμβική των Ιώνων και η λυρική των Αιολών. Πρόκειται για έναν ποιητικό κόσμο εκφραστικής ανεξαρτησίας, ελευθερίας και λεπτής ευαισθησίας. Η ποίηση όμως που αναπτύχθηκε στην πόλη-κράτος κατά την κλασική περίοδο, την οποία εξετάζουμε εδώ, είναι η τραγωδία. 3.2 Η αρχαία ελληνική τραγωδία ως παιδεία

Στην πόλη-κράτος εμφανίζεται από το δεύτερο μισό του 6ου αι. π.Χ. μια μεγά λη μορφή του ελληνικού πολιτισμού, η ελληνική τραγωδία, η οποία συνεχίζει το έργο της ποίησης με την προσπάθειά της να εξανθρωπίσει τους θεούς, να τους κά νει πιο δίκαιους, αλλά και να παιδαγωγήσει τον άνθρωπο. Η τραγωδία γεννήθηκε από τις εορτές που καθιέρωσε ο Πεισίστρατος τον 6ο αι. π.Χ. προς τιμήν του Διονύσου, η λατρεία του οποίου ήλθε από τη Θράκη με τους ορφικούς μύθους. Η πρώτη μορφή της τραγωδίας προήλθε από τον διονυ σιακό χορό των τράγων, τους οποίους υπονοεί ετυμολογικά η λέξη 4τραγωδία\ όταν κάποιος ποιητής αντιλήφθηκε ότι η διθυραμβική έκσταση δημιούργησε μια ψυχική έκσταση, που ήταν δυνατόν να μετατραπεί σε καλλιτεχνική δημιουργία. Οι συγγραφείς των τραγωδιών μπορούσαν να παρουσιάσουν τα γεγονότα ως εκτυ λισσόμενα πραγματικά ενα)πιον των θεατών.197 Η πρώτη παράσταση τραγωδίας έγινε στις διονυσιακές εορτές της Αθήνας το 534 π.Χ. από τον ποιητή Θέσπη. Με την τραγωδία ο ελληνικός λόγος αρχίζει να γίνεται τραγικός λόγος, προτού ακόμη γίνει φιλοσοφικός λόγος. Ο τραγικός λό γος, εκτός από την ψυχαγωγία που χαρίζει στον θεατή, στον πολίτη, με την απα ράμιλλη ποιητική κάι θεατρική τέχνη του, νουθετεί και παιδαγωγεί τον θεατή, για τί τον ποδηγετεί προς τις έννοιες του δικαίου και της ηθικής και τον διδάσκει ότι το δίκαιο θα ικανοποιείται πάντοτε, ενώ το άδικο θα τιμωρείται αργά ή γρήγορα από τη Νέμεση, τη θεία δικαιοσύνη.198

195 Ουσκατέσκου, ό.π., σσ. 163 κ.ε. 196 Α ' τόμ., ό.π., σ. 29. Βλ. και Βουρβέρης, (1969), σ. 158. 197 Ια€£€ΐ\ Α ' τόμ., ό.π., σ. 287. 198 Δ. Παπαδημητρίου, Οι τρεις τραγικοί ποιητές της αρχαιότητας. Αισχύλος, Σοφοκλής, Ευριπίδης, Β τόμ. (Πειραιάς, 1968), σ. 15.

01 ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΕΣ ΔΙΑΣΤΑΣΕΙΣ ΤΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΤΗΣ Κ/ΧΑΣΙΚΗΣ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑΣ

99

Μέσα από την τραγωδία ο Αθηναίος πολίτης προσπαθεί να προσδιορίσει τη θέση του μέσα στον κόσμο, όπου ζει, αναζητώντας τα αίτια, που θα επιφέρουν μια ισορροπία στις δυνάμεις που καθορίζουν τη ζωή του.199 Πρωταγωνιστές της αττι κής τραγωδίας είναι ο Αισχύλος, ο Σοφοκλής και ο Ευριπίδης. 3 .2 .1 . Αισχύλος ( 5 2 5 - 4 5 6 π .Χ .)

3.2.1.1. Η ιστορία του Αισχύλου Ο Αισχύλος γεννήθηκε το 525 στην Ελευσίνα και πέθανε στη Γέλα της Σικελίας το 456 π.Χ. Ο Αισχύλος ανήκε σε αριστοκρατική οικογένεια. Ήταν γιος ευγενούς γαιοκτήμονα και υπήρξε σε όλη τη ζωή του ένας αριστοκράτης της αθηναϊκής κοι νωνίας. Πολέμησε στον Μαραθώνα και στη Σαλαμίνα. Αλλά ο Αισχύλος διακρίθηκε και δοξάσθηκε όχι τόσο ως στρατιώτης και ήρωας στους Περσικούς πο λέμους όσο ως μεγάλος τραγικός ποιητής.200 Μετά την ιστορική και χαρακτηριστική εμφάνιση του Θέσπη στην ύπαιθρο της Αττικής και αργότερα στην Αθήνα, ακολούθησαν τα ίχνη του πολλοί δραματικοί ποιητές, αλλά ο Αισχύλος υπήρξε ο οργανωτής του αρχαίου θεάτρου. Οι διάδοχοι του Αισχύλου είχαν ικανότητες και αξίες εφάμιλλες με εκείνες του προκατόχου τους, αλλά κανείς δεν έφθασε τη μεγαλοπρέπεια εκείνου. Ο Αισχύλος ήταν στιχουργός και συγχρόνως συνθέτης της μουσικής, ήταν ποιητής και ταυτόχρονα ηθοποιός, ενώ ανταγωνιζόταν τους διαδόχους του Θέσπη, δηλαδή τον Χοιρίλο, τον Πρατίνο και τον Φρύνιχο 201 Ο Αισχύλος πρωτοεμφανίσθηκε στην αθηναϊκή σκηνή περίπου στις αρχές του 5ου αι. και η σταδιοδρομία του φαινόταν επιτυχημένη, γιατί οι περισσότερες από τις μισές διδασκαλίες του βραβεύθηκαν με το πρώτο βραβείο. Ο ποιητής ωρίμασε έχοντας τις άμεσες και προσωπικές εμπειρίες των Περσικών πολέμων. Τόσο ο ίδιος όσο και τα αδέλφια του πήραν μέρος στις μεγάλες μάχες. Ήταν φιλόπατρις στο έπακρον και βρισκόταν πάντοτε μεταξύ των αγωνιστών της ελευθερίας. Τον Μαραθώνα υπενθυμίζει στο επιτάφιο επίγραμμά του,202 ενώ την ανάμνηση της Σαλαμίνας τη διαιωνίζουν οι Πέρσαι του (στ. 401 κ.ε.). Η εποχή των Περσικών πολέμων ήταν η περίοδος, κατά την οποία ο ποιητής βρισκόταν σε πλήρη ωριμότητα και ήταν κύριος της τραγικής τέχνης του. Οι πρώ τοι αντίπαλοί του, ο Χοιρίλος, ο Πρατίνος και ο Φρύνιχος, εξαφανίζονταν ο ένας

199 Ν. Χουρμουζιάδης, “Οι δραματουργοί των κλασσικών χρόνων”, Ιστορία τον ελληνικού έθνονς, Γ2 τόμ. (Αθήνα: Εκδοτική Αθηνών, 1972), σ. 370. 200 Γ. Καψάλης, Μια βαθύτερη γνωριμία με τον Σοφοκλή. Αισθητική ανάλνση των τραγωδιών τον, Α 'τόμ., Αίας, Μέρος Α Εισαγωγή στην αττική τραγωδία (Αθήνα, 1935), σσ. 116 κ.ε. Βλ. και Α. Ιχ$ 1<ν, Ιστορία της αρχαίας ελληνικής λογοτεχνίας, μτφ. Α. Τσοπανάκη, 5η αναθεωρ. έκδ. (Θεσ/κη: Αφοί Κυριακίδη, 1988), σ. 351. 201 Παπαδημητρίου, ό.π., σσ. 31 κ.ε. 202 Α6δθ1ιγ1υδ, Επιγράμματα54, ό.π.

100


μετά τον άλλο. Ο Σοφοκλής ήταν ακόμη αρχάριος και ο Ευριπίδης νέο παιδί. Την εποχή εκείνη ο Αισχύλος ήταν ένας αναγνωρισμένος και καταξιωμένος ποιη τής.203 Στην Αθήνα πολλές τραγωδίες του Αισχύλου, οι οποίες είχαν μείνει ανέκδο τες, ανέβηκαν στη σκηνή από τον γιο του Ευφορίωνα, επίσης τραγικό ποιητή, και κέρδισαν το πρώτο βραβείο. Τον 4ο αι. ένα άγαλμα του Αισχύλου στήθηκε κοντά στο θέατρο του Διονύσου, ενώ για πολλά χρόνια επισκέπτονταν πολλοί Αθηναίοι τον τάφο του Αισχύλου στη Γέλα 204

3.2.2.2. Η παιδαγωγική σημασία του έργου του Αισχύλου Η έκταση του δραματικού έργου του Αισχύλου δεν μπορεί να καθορισθεί με ακρίβεια. Ο Αισχύλος είχε συνθέσει 90 τραγωδίες ή δράματα σατιρικά και κέρδισε 13 πρώτες νίκες.205 Ο Αισχύλος είχε αναπτύξει σε τραγωδίες ολόκληρο τον κύκλο των παλαιών μύθων, κυρίως τη Θεογονία, την Αργοναυτική εκστρατεία, τον Τρωικό πόλεμο, κ.ά. Από τον μεγάλο αριθμό των τραγωδιών διασώθηκαν ακέ ραιες μόνο οι εξής επτά: Ικέτιδες, Πέρσαι, Επτά επί Θήβας, Προμηθεύς Δεσμώτης, Αγαμέμνων, Χοηφόροι και Ευμενίδες. Από το δραματικό έργο του Αισχύλου θα αναπτύξουμε στο κεφάλαιο αυτό τις βασικότερες ^παιδαγωγικές διαστάσεις5του, αν και ολόκληρο το έργο του ποιητή είναι παιδαγωγικό και μορφωτικό.206 Ο Αισχύλος έδωσε στην αρχαία τραγωδία νέα μορφή, γιατί την πλούτισε με νέα πρόσωπα και την ανακαίνισε ριζικά. Με τον Αισχύλο η τραγωδία εξελίχθηκε από τον πρωταρχικό της πυρήνα, τον διθύραμβο, σε πολυπρόσωπη και ποικίλη παιδαγωγική αναπαράσταση. Η τραγωδία δηλαδή γίνεται πιο 4θεατρική’207 Με την τραγική τέχνη του Αισχύλου το θέατρο δεν ήταν μια εμπορική επιχείρηση ούτε μια απλή ψυχαγωγία, αλλά μια πραγματική θρησκευτική εορτή, ένας ναός της τέχνης. Ο Αισχύλος είχε πρωτότυπη εφευρετικότητα, ισχυρή φαντασία, βαθύ θρη σκευτικό συναίσθημα και υψηλούς φιλοσοφικούς στοχασμούς. Οι ηθικές ιδέες, από τις οποίες εμπνέεται η τραγωδία του, δεν είναι όλες δικές του. Πολλές υπήρχαν ήδη στον Όμηρο. Ωστόσο, υπάρχουν και πολλές νέες ιδέες, όπως είναι π.χ. η ιδέα της δι καιοσύνης. Ο Αισχύλος πίστευε ότι η ουσία του δράματος έγκειται στη δικαιοσύνη, η οποία πρέπει να ενσωματώνεται στον ορισμό του ανθρώπου. Κάθε ανθρώπινη πρά ξη πρέπει να είναι δίκαιη. Γι’ αυτό, η τραγωδία πραγματεύεται θέματα δικαίου. Το δίκαιο αποτελεί τον ηθικό άξονα της ανθρώπινης ζωής 208

203 204 205 206 207 208

Καψάλης, (1935), ό.π., σσ. 117 κ.ε. Χουρμουζιάδης, ό.π., σσ. 370 κ.ε. ί€8ΐίγ, ό.π., σσ. 351 κ.ε. Βουρβέρης, (1969), ό.π., σ. 158. Του ίδιου, “Ο ελληνικός ανθρωπισμός”, ό.π., σ. 727. Χουρμουζιάδης, ό.π., σ. 370. Παπαδημητρίου, ό.π., σσ. 33 κ.ε. Βλ. και Καψάλης, (1935), ό.π., σσ. 119 κ.ε.


101

Μια άλλη νέα ιδέα, που προέρχεται από τον Αισχύλο, είναι η ιδέα της κλοπής του θείου πυρός από τον Προμηθέα. Πρόκειται για την κολοσσιαία εικόνα του σταυρωμένου Τιτάνα, που περιβάλλεται από το Κράτος, δηλαδή τη Δύναμη και τη Βία, και υπομένει με περιφρόνηση το μαρτύριό του. Ο Προμηθέας Δεσμώτης είναι το αιώνιο σύμβολο του πνεύματος, που αντιμάχεται τις σκοτεινές δυνάμεις της ύλης. Είναι η κοσμική σύγκρουση ανάμεσα στον φιλάνθρωπο Τιτάνα, που υψώνει το ανάστημά του εναντίον των θεών, για να υπερασπισθεί την αδυναμία των αν θρώπων, και τον άτεγκτο Δία, ο οποίος υπερασπίζεται την ανολοκλήρωτη ακόμη δύναμή του επιβάλλοντας μιαν άδικη τιμωρία. Το μόνο έγκλημα του Προμηθέα, που βρισκόταν αλυσοδεμένος στον βράχο του μαρτυρίου, ήταν μια μεγάλη ευεργε σία του προς την ανθρωπότητα, γιατί χάρισε σε αυτήν το θείο πυρ· πάσχει, επειδή αγάπησε πολύ τους ανθρώπους, στους οποίους χάρισε τον θείο σπινθήρα. Στο πάθος του Προμηθέα Δεσμώτη, κατά τον Ια€§€Γ, αναγνωρίζουμε μια μακρινή προαπεικόνιση του πάθους του Ιησού Χριστού.209 Ο Προμηθέας Δεσμώτης του Αισχύλου δεν είναι απλά ο Τιτάνας που έδωσε το θείο πυρ στους ανθρώπους, αλλά εκείνος που έγινε γι’ αυτούς ο εφευρέτης όλων των τεχνών, ο πρωτοπόρος του ανθρώπινου πολιτισμού. Στο πρόσωπο του Προ μηθέα είναι συγκεντρωμένος όλος ο άνθρωπος, με όλους τους αγώνες του, τα πά θη του αλλά και ο άνθρωπος στην ανώτερη εκδήλωσή του και στις υψηλότερες επιδιώξεις του. Με το έργο αυτό ο Αισχύλος θέλει να δείξει ότι, για να τεθεί τέλος στις συγκρούσεις, που γεννά η εγωιστική βία των παθών, είναι αναγκαία κάποια αυταπάρνηση 210 Στον Προμηθέα Δεσμώτη του Αισχύλου συγκρούονται δύο δυνάμεις: η δύναμη του Κράτους και η ιδέα της Ελευθερίας, χωρίς την οποία δεν μπορεί να πραγμα τοποιηθεί παιδεία του ανθρώπου, πρόοδος, πολιτισμός. Ο Προμηθέας προχωρεί συντρίβοντας καθετί που αντιστέκεται στον αγώνα του. Αλλά και ο Δίας με όλη τη σκληρότητα και τη βία του αδικεί θανάσιμα έναν ευεργέτη της ανθρωπότητας. Τελικά, ο Δίας υποχωρεί, αλλά στην ουσία η λύση αυτή είναι ο θρίαμβος της ελευ θερίας εναντίον της βίας. Βέβαια, εδώ ελευθερία δεν είναι η αναρχία, όπως και δι καιοσύνη δεν είναι η βία. Αναρχία και βία γεννούν η μια την άλλη, γιατί αντιμά χονται και συγκρούονται, ενώ ελευθερία και δικαιοσύνη εναρμονίζονται και συ νεργάζονται.21 1 Αναζητώντας τις παιδαγωγικές διαστάσεις της τραγωδίας Προμηθεύς Δε σμώτης, θα προσπαθήσουμε να ερμηνεύσουμε το παιδαγωγικό περιεχόμενό της. Κατά τον Ια€§€Γ, η τραγωδία αυτή εκφράζει την αγωνία όλων των πνευματικών ανθρώπων για τη νίκη της γνώσης και της τέχνης πάνω στις εξωτερικές και εσω

209 Χουρμουζιάδης, ό.π., σ. 376. Πρβ. και Τ. Μπαρλάς, “Αισχύλος”, Νεότερο Εγκυκλοπαιδικό Λεξικό Ή λίου’, τόμ. 2 (Αθήνα, χ.χ.), σ. 28. 210 Α ' τόμ., ό.π., σσ. 275 κ.ε. 211 Μπαρλάς, ό.π., σ. 29.

102


τερικές δυνάμεις, οι οποίες είναι εχθρικές προς τον άνθρωπο.212 Ο Αισχύλος με την ποιητική του τέχνη κατέστησε την πράξη του Προμηθέα ακατάλυτο σύμβολο του πολιτισμού της ανθρωπότητας. Η θεία δύναμη του πυρός αποτελούσε για τον Αισχύλο το σύμβολο του πολιτισμού. Με άλλα λόγια, ο Προμηθέας αποτελεί τον ιδεώδη αντιπρόσωπο της δημιουργικής 4τέχνης’ σε όλο το δράμα του Αισχύλου (.Προμ. Αεσμ. 254, 441 κ.ε., ιδίως 506)213 Ο μύθος για τον Προμηθέα στον Πρωταγόρα του Πλάτωνα περιλαμβάνει επί σης τον πυρήνα των παιδαγωγικών διαστάσεων της τραγωδίας Προμηθέας Δε σμώτης. Ο μύθος λέει: Για να βρει ο Προμηθέας τη σωτηρία του ανθρώπου, κλέπτει Ήφαιστον και Αθήνας τήν εντεχνον σοφίαν σνν ττνρί και τη δωρίζει στον άνθρωπο. Έτσι, ο άνθρωπος απέκτησε τήν περί τόν βίον σοφίαν, και εκ τούτον ενπορία μεν άνθρώπφ τον βίον γίγνεται (Πλάτ. Πρωτ. 320ο,8-323α,4)214 Ο Προμηθέας δώρισε στον άνθρωπο το πυρ και την τέχνη. Με το δώρο της τέ χνης ο άνθρωπος μπορεί να μεταμορφώσει τη φύση σε πολιτισμό, γιατί με το χέρι του μπορεί να κάνει χρήση των ποικίλων εργαλείων των διαφόρων τεχνών. Η λε πτή κινητικότητα και η πλαστικότητα του χεριού σε συνδυασμό με τη σοφία ανυ ψώνει τον άνθρωπο σε δημιουργό του πολιτισμού του, της παιδείας του 215 Ο Προμηθέας του Αισχύλου είναι το πνεύμα, που δημιουργεί τον πολιτισμό και διοργανώνει τις δυνάμεις του κόσμου για την εξυπηρέτηση των απώτερων σκοπών του. Οι Έλληνες με τον Προμηθέα δημιούργησαν το σύμβολο της ηρωι κής πάλης και της αγωνίας ολόκληρου του ανθρώπινου γένους για τη νίκη της γνώσης και της τέχνης· δημιούργησαν την ύψιστη έκφραση της τραγωδίας 216 Ο ίδιος ο ήρωας του Αισχύλου, ο Προμηθέας, υπερηφανεύεται στο ομώνυμο έργο για το καλό που πρόσφερε στην ανθρωπότητα: τη βοήθησε να περάσει από το σκο τάδι στο φως της προόδου και του πολιτισμού (Προμ. Αεσμ. 510,526,550-552)217 Με τις νέες ιδέες και τους χαρακτήρες των έργων του ο Αισχύλος έγινε ένας μεγάλος δημιουργός της τραγικής τέχνης, όπως ο Όμηρος της επικής ποίησης. Ο Αισχύλος εισήγαγε τον δεύτερο υποκριτή στα διαλογικά μέρη του δράματος δί νοντας έτσι έμφαση στον διάλογο, το σπουδαίο αυτό στοιχείο της αθηναϊκής δημοκρατίας 218

212 213 214 215 216 217

Ια0§€ΐ\ Α ' τόμ, ό.π., σ. 302. .ία££€ΐ\ Α ' τόμ., ό.π., σ. 300. Δανασσής-Αφεντάκης, (1975) ό.π., σσ. 25 κ.ε. Πρβ. Δανασσής-Αφεντάκης, (1975) ό.π., σσ. 28 κ.ε. .Ια£§€ΐ\ Α ' τόμ., ό.π., σ. 301. Οι γνώσεις μας για τον Αισχύλο προέρχονται από έναν ανώνυμο Βίο, ο συγγραφέας του οποίου χρησιμοποίησε ασφαλώς και τους Περιπατητικούς φιλοσόφους, όπως τον Χαμαιλέοντα, οι οποί οι είχαν κατά τον 4ο και 3ο αι. π.Χ. ως αντικείμενο μεγάλου αριθμού εργασιών τους τη βιογραφία των τραγικών ποιητών. Βλ. ί€δ1ίγ, ό.π., σ. 351. 218 Χουρμουζιάδης, ό.π., σ. 370.


103

Επίσης, ο Αισχύλος επέφερε βελτίωση στα σκηνικά (δραματικά μέσα), τα οποία χρησιμοποιούνταν στην παράσταση. Με τις αλλαγές αυτές ενισχύθηκε η ακουστική του θεάτρου, παρουσιάζονταν οι ηθοποιοί περισσότερο μεγαλόσωμοι και προκαλούνταν ζωηρές θεαματικές εντυπώσεις.219 Ανακεφαλαιώνοντας τις παιδαγα)γικές ιδέες στο έργο του Αισχύλου μπορούμε να τονίσουμε τα εξής: Ο Αισχύλος είναι ο τραγικός εκπρόσωπος της θείας δικαιο σύνης, αφού στο έργο του κυριαρχεί η ιδέα της θείας δίκης. Στις τραγωδίες του Αισχύλου ο άνθρωπος είναι τυφλό όργανο και πραγματικό παίγνιο σκοτεινών και ανεξιχνίαστων δυνάμεων, οι οποίες υψώνονται πάνω από αυτόν. Οι δυνάμεις αυτές είναι η αδυσώπητη Ειμαρμένη, η Μοίρα, οι υπερφυσικές ή θεϊκές δυνάμεις και κυρίως η θεία δίκη, η οποία τιμωρεί πιο πολύ και από τους πρωταγωνιστές των εγκλημάτων τους απογόνους τους. Το Πεπρωμένο και η Νέμεση δεν απαλ λάσσουν τον άνθρωπο από τις ευθύνες του. Όμως, στη ζωή του ανθρώπου κυ ριαρχούν η αίσθηση της δικαιοσύνης, η ιδέα της Σωφροσύνης και η αντίληψη του Ορίου των ανθρώπινων δυνατοτήτων, τα οποία περιέχονται σε μια παιδαγωγική διαλεκτική σχέση Ύβρης-Νέμεσης. Η παιδαγωγική αυτή σχέση Ύβρης-Νέμεσης φαίνεται περισσότερο στην τραγωδία του Αισχύλου Πέρσαι (στ. 821-828), όπου το κεντρικό παιδαγωγικό μήνυμα είναι ότι, “όταν η Ύβρη επικρατεί, φέρνει μαζί της τον καρπό της τύφλωσης, που η συγκομιδή του είναι πλούσια σε δάκρυα. [...] Ο Δίας απειλεί με εκδίκηση για την υπέρμετρη αλαζονεία και απαιτεί αυστηρό απολογισμό.”220 3 .2 .2 . Σοφοκλής (4 9 6 -4 0 6 π.Χ.)

3.2.2.1. Η ιστορία του Σοφοκλή Ο Σοφοκλής είναι ο δεύτερος στη σειρά από τους τρεις μεγάλους τραγικούς ποιητές της κλασικής αρχαιότητας, ο οποίος είχε την ευτυχία να ζήσει στη λαμ πρότερη εποχή της Αθήνας. Ο Σοφοκλής γεννήθηκε στον Τππειο Κολωνό της Ατ τικής. Σε όλη του τη ζωή είχε την τύχη να ανταγωνίζεται με τους δυο άλλους μεγά λους ποιητές και ομοτέχνους του, τον Αισχύλο, στα πρώτα χρόνια, και τον Ευρι πίδη, αργότερα. Το προάστιο, όπου ο Σοφοκλής μεγάλωσε, επέδρασε με την ομορ φιά του φυσικού περιβάλλοντος του στην ψυχή του ποιητή, ώστε ο Σοφοκλής να τραγουδήσει τον τόπο του με έξοχο τρόπο στο έργο του Οιδίπονς επί Κολωνώ.22] Ο Σοφοκλής καταγόταν από πλούσια αθηναϊκή οικογένεια, η οποία του πρόσφερε όλα τα απαιτούμενα μέσα, υλικά και ηθικά, για την τέλεια αγωγή του. Η οι κονομική άνεση επέτρεπε στον Σόφιλλο, τον πατέρα του Σοφοκλή, να εξασφαλί σει στον γιο του την καλύτερη δυνατή παιδεία για την εποχή του, δηλαδή να πραγ 219 Καψάλης, (1935), ό.π., 122. 220 Ονσκατέσκον, ό.π., σσ. 180 κ.ε. 221 Καψάλης, (1935), ό.π., σσ. 122 κ.ε.

104


ματοποιήσει ο Σοφοκλής στον εαυτό του το ιδεώδες της παιδείας. Εκείνο το ιδεώ δες για τους Αθηναίους της εποχής ήταν ο καλός κάγαθός πολίτης και άνθρωπος τόσο με την άσκηση του σώματος από τη μικρή ηλικία όσο και με την καλλιέργεια του εσωτερικού κόσμου του.222 Ο Σοφοκλής είχε την ευτυχία να ζυμωθεί από μικρός με τις ζωηρές εντυπώ σεις, που είχαν προκαλέσει οι Περσικοί πόλεμοι αλλά και οι νίκες της πατρίδας του από το 490 ως το 479 π.Χ. Εξάλλου, ο Σοφοκλής εκπαιδεύθηκε με επιμέλεια και διακρίθηκε ιδιαίτερα στη μουσική και τον χορό, που διδάχθηκε από τον φημι σμένο λυρικό ποιητή και μουσικό της αρχαιότητας, τον Αάμπρο.223 Λέγεται ότι το 480, όταν ήταν δεκαέξι ετών, επιλέχθηκε ανάμεσα σε πολλούς συνομιλήκους του και έλαβε την τιμητική εντολή να γίνει κορυφαίος (έξαρχος) του χορού των εφήβων, οι οποίοι χόρεψαν, για να εορτάσουν πανηγυρικά την ένδοξη νί κη τους στη ναυμαχία της Σαλαμίνας.224 Σύμφωνα με τον Ια€£0 Γ, μάλλον είναι θρύλος ότι ο Σοφοκλής χόρεψε ως ωραίος νέος στον χορό της νίκης της Σαλαμίνας, βαρυσήμαντο όμως είναι το γεγονός ότι η ζωή του νέου αυ τού άρχισε τη στιγμή εκείνη, κατά την οποία η θύελλα είχε παρέλθει, αφού μια νέα εποχή, εποχή προόδου, άρχιζε με τη νίκη της Σαλα μίνας.225 Στον ανδριάντα του Σοφοκλή, που φιλοτεχνήθηκε τον 4ο αι. π.Χ., ενώ αντίγραφό του βρίσκεται στο Λατερανό Μουσείο της Ρώμης, εμφανίζεται ο ποιητής ως ένα πρότυπο τέλει ου άνδρα, με έκφραση γλυκιά. Ο ποιητής στέ κεται όρθιος και επιβλητικός με δύναμη και θέληση. Στην εικόνα του προσώπου του Σο φοκλή αντικατοπτρίζεται η πνευματική ανω-

0 Σοφοκλής του Αατερανού. Βατικανό, Μουσείο. Ιστορία του ελληνικού έθνους, τόμ. Γ 2 , σ. 379.

222 Ν. Κορκοφίγκας, “Σοφοκλής”, Νεότερο Εγκυκλοπαιδικό Λεξικό Ή λίου’, τόμ. 17 (Αθήνα χ.χ), σσ. 137 κ.ε. 223 I. Αρβανίτης, Ο Σοφοκλής ως παιδαγωγός (Αθήνα: έκδ. του συγγραφέα, 1973), σ. 24. 224 Καψάλης, (1935), ό.π., σ. 124. 225 Μ€£€ΐ\ Α ' τόμ., ό.π., σ. 313.


105

τερότητα και η ευγένεια της ψυχής του, την οποία γνωρίζουμε από τα έργα του, από τους ήρωες και τις ηρωίδες του.226 Ο Σοφοκλής δεν εγκατέλειψε ποτέ τη γενέτειρά του. Απομακρύνθηκε από την πόλη του μόνο για εκπλήρωση των στρατιωτικών υποχρεώσεών του. Έζησε στην Αθήνα μια ήρεμη ζωή ως τα ενενήντα του χρόνια και πέθανε το 406, όταν άρχων της Αθήνας ήταν ο Καλλίας. Η πόλη της Αθήνας υπήρξε το θαυμάσιο σχολείο, στο οποίο ο Σοφοκλής γαλουχήθηκε με πλούσια πνευματική τροφή. Αυτήν ακριβώς την πόλη τίμησε με τη σειρά του τόσο ως ποιητής-παιδαγωγός όσο και ως ιερεύς στο θέατρο του Διονύ σου κάτω από την Ακρόπολη. Εξάλλου, διορίσθηκε στρατηγός και έλαβε μέρος στην εκστρατεία εναντίον της Σάμου μαζί με τον Περικλή και τον ιστοριογράφο Θουκυδίδη κατά τα έτη 441/40, μολονότι δεν διακρινόταν για τις στρατηγικές αρε τές του (Αθήν. Λειπν. 13.603Ε). Ως στρατηγός του Περικλή στον πόλεμο αυτό των Σαμίων ο Σοφοκλής χρησιμοποιήθηκε κυρίως σε διπλωματικές αποστολές, γιατί ο Περικλής αναγνώριζε και εκτιμούσε τη διπλωματική ευστροφία του ποιητή 227 Τον σεβασμό των Αθηναίων για τον Σοφοκλή μαρτυρούν τα πολλά δημόσια αξιώματα που έλαβε. Εκτός από το αξίωμα του στρατηγού, ο Σοφοκλής διατέλεσε ακόμη και ελληνοταμίας (443/42)228 καθώς και πρόβουλος (413-411). Μια μεγάλη αρετή του Σοφοκλή ήταν η ευλάβειά του στους θεούς της πατρίδας του, για την ύπαρξη των οποίων δεν είχε καμιά αμφιβολία. Γι’ αυτό είχε λάβει και το αξίωμα του ιερέα. Ο Σοφοκλής δεν ήταν λειτουργός μόνο των θεών Διονύσου και Απόλλω να, από το πνεύμα των οποίων γεννήθηκε η τραγωδία, αλλά ήταν ταυτόχρονα και λειτουργός του θεού Ασκληπιού. Ο Σοφοκλής έκτισε βωμό στον Ασκληπιό και, το σημαντικότερο, είχε την τιμή να φιλοξενήσει στο σπίτι του το άγαλμα του θεού, όταν το 421 οι Αθηναίοι το έφεραν από την Επίδαυρο στην Αθήνα. Γι’ αυτή τη φιλοξενία-δεξίωση σχεδόν λατρεύθηκε από τον λαό του και τιμήθηκε ως θεός ή ως ήρωας, γ ι’ αυτό ονομάσθηκε "Δεξιών5, όταν πέθανε, επειδή δεξιώθηκε τον Α σκληπιό.229 Ο Σοφοκλής δεν τιμήθηκε μόνον ως λειτουργός των θεών, αλλά δοξάσθηκε και ως λειτουργός της παιδείας. Διακρίθηκε και τιμήθηκε ιδιαίτερα ως ποιητής-παιδαγωγός. Αναμφισβήτητα, ο Σοφοκλής ως ολοκληρωμένη προσωπικότητα μέσα στον αγωνιστικό στίβο της κοινωνίας με όλες τις εκφάνσεις του, που αποτελούν το σχολείο της ζωής, παρουσιάζεται ως ένας από τους πρώτους πνευματικούς ηγέτες, που άσκησε συνειδητά το λειτούργημα του παιδαγωγού του λαού της Αθή νας με το πιο υψηλό νόημα του όρου της παιδείας 230

226 227 228 229 230

Α ' τόμ., ό.π., σ. 310. Αρβανίτης, ό.π., σσ. 27 κ.ε. Ιχδ1ίγ, ό.π., σ. 391. Καψάλης, (1935), ό.π., σσ. 125 κ.ε. Βλ. και ί€δ1ίγ, ό.π., σ. 392. Αρβανίτης, ό.π., σ. 37.

106


3.3.3.2. Η παιδαγωγική σημασία του έργου του Σοφοκλή Κατά τον βιογράφο του, ο Σοφοκλής έμαθε την ποιητική και ειδικότερα την τραγική τέχνη από τον Αισχύλο, αν και δεν γνωρίζουμε λεπτομέρειες για τη μαθη τεία αυτή. Δεν είναι γνωστό πόσα έργα έγραψε ο Σοφοκλής. Οι γνώσεις μας για τον αριθμό των έργων του στηρίζονται σε αρχαίες μαρτυρίες, κυριότερη των ο ποίων είναι του Αριστοφάνη του Βυζαντίου, φιλολόγου της Αλεξανδρινής περιό δου. Σύμφωνα με αυτή, στον Σοφοκλή αποδίδονταν 130 δράματα, από τα οποία όμως 7 θεωρούνταν νόθα. Το λεξικό της Σούδας αναφέρει ότι ο Σοφοκλής έγραψε 123 δράματα.231 Τα θέματα των έργων του Σοφοκλή, κατά κανόνα, έχουν ληφθεί από την πλού σια παράδοση της ελληνικής αρχαιότητας, την ελληνική μυθολογία και τη θρη σκεία. Επίσης, πολλά από τα θέματα των δραμάτων του δεν προέρχονται από τοπικούς μύθους αλλά από τα 4κλέα ανδρών’, τα οποία τραγουδούσαν οι ραψω δοί του Ελληνισμού από τα πανάρχαια χρόνια. Τα επτά σωζόμενα έργα του Σο φοκλή είναι, κατά την πιο πιθανή χρονολογική σειρά παράστασής τους, τα εξής: Α ία ς , Α ντιγόνη , Ο ιδίπονς Τύραννος , Τραχίνιαι , Ηλεκτρα, Φιλοκτήτης και Οιδίπονς επί ΚολωνώΡ2 Οι τραγωδίες ήταν παραστάσεις που προβλημάτιζαν τους θεατές. Την παι δευτική αποστολή εκείνων των θεατρικών παραστάσεων δείχνει η ισχύς του νό μου για το 4θεωρικόν’ 233 Οι τραγωδίες του Σοφοκλή, όπως και των δύο άλλων τραγικών, συμπεριλαμβάνονταν και στο πρόγραμμα μαθημάτων του Μ. Αλεξάν δρου, σύμφωνα με τον Πλούταρχο: Κάκεϊνος [ Άρπαλος] επεμψεν αύτω [Αλεξάνόρω] τάς τε φιλίστον βίβλους και των Ενριπίόον και Σοφοκλέονς καί Α ι σχύλον τραγωδιών σνχνάς (ΓΙλουτ. Αλέξ. 8.3.3) 234 Έτσι, γίνεται σαφές ότι η παιδεία των τραγωδιών του Σοφοκλή, όπως και των δύο άλλων τραγικών ποιητά>ν, δεν παιδαγώγησε μόνο τους πολίτες του 5ου και 4ου αι., αλλά και μέσω αυ τών των ανθρώπων, όπως π.χ. μέσω του Μ. Αλεξάνδρου, η παιδεία αυτή πήρε ευ ρύτερες, οικουμενικές διαστάσεις. Η παιδεία του Σοφοκλή συνυφαίνεται με όλα τα κεφαλαιώδη προβλήματα της ζωής του ανθρώπου, αφενός με την εξέλιξη των ιδεών και των ηθών του και αφετέρου με την τεχνική και οικονομική ζωή του τό που, γιατί η τραγωδία αποτελεί γενικά την πιο παραστατική έκφραση της ανθρώ πινης κοινωνίας. Στην τραγωδία όλα τα ιδεώδη (πνευματικά, διανοητικά, καλλι τεχνικά, υλικά) συνθέτουν μιαν άρρηκτη ενότητα 235 Η ενότητα αυτή των ιδεωδών

231 ΙχδΚν, ό.π., σ. 393. 232 Βλ. λήμμα “5ορΗοοΐ€$” στο Ν.Ο.Ι.. Ηαιτιιτιοηά & Η.Η. δοιιΙΙαΓά (εώ>.), ΤΙΐ€ Οχίοτά Οα^βίεαΙ

ΟίοΐίοηαΓγ, 2ηά. εά. (Οχίοπΐ: ΟχίοπΙ υηίν€Γ$ίΐγ Ργ€$$, 1970, τερπ 1984), σσ. 1001 κ.ε. 233 Σακελλαρίου, (1999), ό.π., σ. 411. 234 Βλ. και Πλουτ. Ηθ. 3280 -Περί της Αλεξ. τύχης ή αρετής, Λόγος Α ': [...] Περσών [...] παΐόες τάς Ενριπίόον και Σοφοκλέονς τραγωδίας ήδον. 235 Αρβανίτης, ό.π., σσ. 15-19.


107

προβάλλει και εδραιώνει μέσα από την τραγική τέχνη του Σοφοκλή ένα μόνο ιδεώδες, το ανθρώπινο, που είναι το κέντρο όλου του έργου του. Όπως ο ελληνικός πολιτισμός στο σύνολό του έχει ανθρωποκεντρικό χαρα κτήρα,236 έτσι και ολόκληρο το έργο του Σοφοκλή είναι ανθρωποκεντρικό. Πιο συγκεκριμένα, στα μέσα του 5ου αι., δηλαδή στην εποχή του Σοφοκλή, όταν αρχί ζει να κυριαρχεί στην Αθήνα λόγω της σοφιστικής κυρίως εισβολής το πνεύμα του διαφωτισμού με την εντελώς νέα ενατένιση προς τον άνθρωπο, ο τραγικός ποιη τής εξυμνεί τη μεγάλη δύναμη του ανθρώπου και την πνευματική αποστολή του. Η φράση πολλά τα δεινά κονδέν άνθρώπον δεινότερον πέλει... (Αντιγ. στ. 332 κ.ε.) εκφράζει έναν ύμνο στην παντοδυναμία εκείνη, την οποία ο άνθρωπος, σύμ φωνα και με τον Πρωταγόρα (Πλάτ. Πρωτ. 320ο,8-323α,4), οφείλει στην εντεχνον σοφίαν και τό πϋρ. Και τα δύο αυτά αγαθά, όπως είδαμε στον Αισχύλο, τα έκλε ψε ο Προμηθέας -η προσωποποίηση του προβλεπτικού νου- από τον ουρανό, από τον θεό, και τα δώρισε στον άνθρωπο. Πραγματικά, η εφεύρεση του πυρός και της τέχνης αποτελεί τον σημαντικότερο σταθμό της ανθρώπινης προόδου. Οι θεοί, βέβαια, κατέχουν εξέχουσα θέση στην ατμόσφαιρα του θεάτρου, αλλά η πρωτο βουλία για τη δράση ανήκει στον άνθρωπο. Γι’ αυτό, πολλοί χαρακτηρίζουν την τραγωδία του Σοφοκλή ως ανθροοποκεντρική και ταυτόχρονα θεοσφαιρική. Κατά τον Σοφοκλή, ο άνθρωπος δεν είναι ένα άβουλο ον αφημένο στην απόλυτη διάθε ση των θεών. Οι θεοί και η μοίρα επιτρέπουν μεγάλη ελευθερία στον άνθρωπο, ο οποίος αγωνίζεται για τη διαβεβαίωση της πλήρους ανεξαρτησίας του. Οι ηθικές αξίες έχουν την πηγή τους όχι τόσο στην τάξη των θεών όσο στη φύση των ανθρώ πων.237 Εξάλλου, δεν είναι ο Προμηθέας του Αισχύλου, που θα δωρίσει στον άνθρωπο τα μέσα για την ανάπτυξη του πολιτισμού, αλλά ο ίδιος ο άνθρωπος, που θα τα αποκτήσει με τον προσωπικό του αγώνα. Κατά συνέπεια, ο Σοφοκλής αφιερώνει το πρώτο στάσιμο της Αντιγόνης (στ. 332 κ.ε.) στο δημιουργικό δαιμόνιο του αν θρώπου, στο οποίο οφείλονται οι επινοήσεις του, η ηθική πρόοδός του, η πολιτι σμένη ζωή του, η προβλεπτικότητά του για καθετί που επιχειρεί.238 Ο Σοφοκλής μελέτησε τον άνθρωπο σε όλο το βάθος της ψυχής του, όσο κανείς άλλος πριν από αυτόν. Όλες οι ανησυχίες του συγκεντρώνονται αποκλειστικά γύρω από τον άν θρωπο, του οποίου η ζωή γενικά αποτελεί και το ουσιαστικό περιεχόμενο του θεάτρου του. Αυτή η συγκέντρωση του ενδιαφέροντος του Σοφοκλή γύρω από τον άνθρωπο και τη μελέτη της αληθινής φύσης του συνέτεινε ιδιαίτερα και στη γέν νηση του ανθρωπισμού, της μεγάλης αυτής προσφοράς των Ελλήνων.

236 Μ€§€ΐ\ Α ' τόμ., ό.π., σ. 29. 237 Αρβανίτης, ό.π., α. 32. 1 ά ε Κ ο Γ η ϋ Ιν, 'Βάστα καρδιά μ ου’(Οδ. υ, 18). Η ανάπτυξη της ψυχολογίας στα αρχαία ελληνικά γράμματα (Αθήνα: Το Άστυ, 1992), σσ. 71 κ.ε. 238 Γ. Καψάλης, Μια βαθύτερη γνωριμία με τον Σοφοκλή. Αισθητική ανάλυση των τραγωδιών τον. Β'τόμ. Αντιγόνη (Αθήνα, 1940), σ. 107.

108


Αλλά ο Σοφοκλής με τον ύμνο αυτό στον άνθρωπο στρέφει το ενδιαφέρον του κυρίως προς τη γυναίκα. Μέσα από το πρόσωπο της έφηβης Αντιγόνης, της πλέον εξιδανικευμένης μορφής του θεάτρου του Σοφοκλή, ο ποιητής για πρώτη φορά ανυψώνει κοινωνικά τη γυναίκα και την εξισώνει απόλυτα με τον άνδρα. Μπορούμε να πούμε ότι η όλη τραγωδία Αντιγόνη παραμένει ο ηρωικότερος ύ μνος στη γυναίκα. Στην τραγωδία αυτή θαυμάζουμε μια νεαρή γυναίκα, που ορ θώθηκε σαν γίγαντας μπροστά στον αποθηριωμένο δυνάστη, για να φέρει σε πέ ρας ιερό χρέος, το οποίο άνδρας δεν θα τολμούσε. Πραγματικά, ο Σοφοκλής κα τόρθωσε να προβάλει τη γυναίκα ως έναν ολοκληρωμένο αντιπροσωπευτικό αν θρώπινο τύπο σε απόλυτη ισότητα με τον άνδρα, διότι και ο ίδιος ο ποιητής, που μέσα από τους ήρωές του εισχωρεί στο ανθρώπινο πεπρωμένο, ήταν ευαίσθητος μπροστά στην ευγένεια και το μεγαλείο μερικών γυναικείων ψυχών.239 Οι πολυά ριθμες γυναικείες μορφές των τραγωδιών του Σοφοκλή, όπως η Αντιγόνη, η Ηλέκτρα, η Αιηάνειρα, η Τέκμησσα, η Ιοκάστη καταδεικνύουν σαφέστατα τη δύνα μη του Σοφοκλή στο να διαγράφει ευγενείς ανθρώπινους χαρακτήρες 240 Στις τραγωδίες του Αισχύλου υπάρχουν ηρωίδες, αλλά δεν υπάρχουν γυναί κες, γιατί στην τέχνη του Αισχύλου δεν ήταν δυνατή η δραματική αποκάλυψη της φύσης της γυναίκας σε όλη τη λεπτότητά της και με τις βαθιές εσωτερικές αντι νομίες της. Η ποιητική τέχνη όμως του Σοφοκλή μπορούσε να ανεβάσει στη σκηνή τη γυναίκα με την αληθινή γυναικεία φύση και ψυχολογία της. Τα χαρακτηριστικά της γυναικείας φύσης είναι η γλυκύτητα, η ευγένεια, η τρυφερότητα και η αφοσίω σή της (Αντιγόνη), η ορμητικότητα και η έξαρσή της (Ηλέκτρα), η ζωηρότητα και η δραματικότητα των ενεργειών της (Ιοκάστη)241 Εκείνο, το οποίο στην ουσία χαρακτηρίζει τον Σοφοκλή ως δραματικό ποιητή, είναι η δραματική εμφάνιση των ανθρώπων όχι όπως είναι στην πραγματικότητα, όπως έκαμε ο Ευριπίδης, αλλά όπως πρέπει να είναι. Με άλλα λόγια, η τέχνη του Σοφοκλή είναι ιδεαλιστική, γιατί στην ουσία της είναι η εξιδανίκευση της πραγ ματικότητας. Πρόκειται για έναν ιδεαλισμό της τέχνης του Σοφοκλή, τον οποίο επιτυγχάνει ο ποιητής με το να αποφεύγει να εμφανίζει στη σκηνή τα κατώτερα και γελοία αισθήματα, που μειώνουν ηθικά τον άνθρωπο, καθώς και με το να πα ρουσιάζει τους πρωταγωνιστές με ανώτερο ήθος, εσωτερική ευγένεια και ηθικό μεγαλείο 242 Πρέπει ακόμη να υπογραμμίσουμε το γεγονός ότι ο ύμνος προς τον άνθρωπο και ειδικότερα προς την Αντιγόνη εμπεριέχει και μιαν ευρύτερη παιδαγωγική διά σταση: η Αντιγόνη είναι η προσωποποίηση της εξέγερσης του καταπιεζόμενου ατόμου κατά της πολιτείας, η εξέγερση του νόμου της συνείδησης εναντίον του

239 Αρβανίτης, ό.π., σ. 32. 240 Α ' τόμ., ό.π., σ. 318. 241 Κορκοφίγκας, ό.π., σ. 142. 242 Κορκοφίγκας, ό.π.


109

νόμου του κράτους. Με άλλα λόγια, η συμπεριφορά της Αντιγόνης συμβολίζει την εξέγερση του δικαίου κατά της βίας. Στο πρόσωπο της Αντιγόνης βλέπουμε την ενεργητική διαπίστωση της αυτονομίας της ηθικής συνείδησης. Πρόκειται για μια νέα πολιτική παιδαγωγική, η οποία θέλει να διακηρύξει στην ανθρωπότητα ότι ο φρουρός των ηθικών νόμων και δυνάμεων δεν είναι ο αντιπρόσωπος μιας πολιτι κής των περιστάσεων, αλλά ο άνθρωπος εκείνος, που αντιπροσωπεύει ουσιαστι κά τα πραγματικά θεμέλια της ζωτικής δύναμης του κράτους.243 Η εξέγερση της ηθικής συνείδησης δεν σημαίνει ανατροπή του νόμου του κράτους, αλλά τήρηση και σεβασμό του 4μέτρου5κατά την εφαρμογή του νόμου της πολιτείας, χωρίς να ερχόμαστε σε σύγκρουση με τον άγραφο νόμο της συνεί δησής μας. Ο άνθρωπος οφείλει να σέβεται το 4μέτρο’ σε οποιαδήποτε περίσταση, γιατί η υπέρβαση γενικά του 4μέτρου’ συνιστά βλασφημία, γι’ αυτό και τιμωρείται από τον Θεό.244 Αναλύοντας τον Η6£6ΐ ο Ια€£€Γ αναφέρει ότι η βαθιά σκέψη του Γερμανού φιλοσόφου διείδε στη μορφή της Αντιγόνης την τραγική σύγκρουση δύο ηθικών αρχών: αφενός, του νόμου της πολιτείας και, αφετέρου, του δικαίου της οικογένειας.245 Κατά τον Ιαο£6Γ, “ο,τι λέγεται περί ύβρεως, έλλείψεως μέτρου καί κατανοήσεως, εύρίσκεται εις τήν περιφέρειαν καί όχι, ώς συμβαίνει εις τόν Αισχύλον, εις τό κέντρον τοϋ δράματος”.246 Στα δράματα του Σοφοκλή η δύναμη, που υπαγορεύει τις πράξεις των ηρώων τους, είναι ανθρώπινη, είναι δηλαδή η βούληση, η λογική και η στοχαστική του ανθρώπου. Η σταθερή απόφαση του ανθρώπου, η οποία βασίζεται σε ενσυνείδητα και ψυχολογικώς καθαρά ελατήρια, είναι σε όλες τις τραγωδίες του Σοφοκλή το βάθος και η ψυχή του δράματος. Τα κρίματα των ηρώων του Σοφοκλή είναι παλαιά κατάρα, αλλά ο Σοφοκλής οικοδομεί τις τραγωδίες του πάνω στη σιδηρά θέ ληση των πρωταγωνιστών, η οποία αναζητεί την αποκάλυψη της αλήθειας. Πρω ταγωνιστές στις τραγωδίες του Σοφοκλή είναι η θέληση και η δύναμη των ηρώων τους. Έτσι, και στην Αντιγόνη εκείνο, που μάς συγκινεί και προκαλεί τον απεριό ριστο θαυμασμό, είναι η δραματική ενσάρκωση της θέλησης της ηρωίδας. Ο Σοφο κλής εμπνέεται από ένα υψηλό καλλιτεχνικό ιδεώδες, στο οποίο υποτάσσει τα πάντα. Οι πράξεις δηλαδή των ηρώων του Σοφοκλή δεν είναι εξωτερικές, δεν επι βάλλονται δηλαδή από εξωτερικές δυνάμεις, που βρίσκονται πάνω από τον άν θρωπο, αλλά από εσωτερικές, οι οποίες γεννώνται από την ψυχή των πρωταγωνι στών, από τις ιδέες τους, από τα αισθήματά τους, από τα πάθη τους και γενικότε ρα από το καθαρά ανθρώπινο στοιχείο, δηλαδή την ανθρώπινη φύση και θέληση των ηρώων. Γενικά, στις τραγωδίες του Σοφοκλή γίνεται η εξιδανίκευση, η ηρωο

243 Αρβανίτης, ό.π., σ. 138. 244 Πρβ. Αρβανίτης, ό.π,, σ. 191. 245 Μ€£6Γ, Α ' τόμ., ό.π., σ. 320. 246 Α ' τόμ., ό.π.

110


ποίηση και η αποθέωση του ανθρώπου, όπως ακούγεται στην Αντιγόνη: “Είναι πολλά τα θαυμαστά κι όμως τίποτα πιο θαυμαστό δεν υπάρχει α π ’ τον άν θρωπο”.247 Αναμφισβήτητα, στο έργο του Σοφοκλή το ανθρώπινο δεν είναι απόλυτα ανε ξάρτητο από το υπερφυσικό και από την Ειμαρμένη. Οι θεοί και η Ειμαρμένη υπάρχουν στο βάθος των τραγωδιών του Σοφοκλή και συμπλέκονται με το φυσικό στοιχείο. Όμως, εκείνο που είναι φανερό στο δραματικό έργο του Σοφοκλή είναι το ότι η δύναμη του υπερφυσικού, δηλαδή των θεών, περνά σταδιακά στην περι φέρεια και όχι στο κέντρο του δράματος. Το έργο του Σοφοκλή φωτίζεται από την ανθρώπινη ελευθερία, το μεγάλο δώρο της Ελλάδας σε ολόκληρη την ανθρωπό τητα. Στις τραγωδίες του Σοφοκλή είναι καταφανής ο αγώνας του ανθρώπου να νικήσει τη μοίρα του, τη φύση του και να την υποτάξει στην ελεύθερη και δημιουρ γική θέλησή του. Στον Σοφοκλή το ελληνικό πνεύμα αποκαλύπτεται ως ο ηρωικός ελευθερωτής του ανθρώπου (Προμηθέα Δεσμώτη) από τα δεσμά της μοίρας (του βράχου του Καυκάσου) και στη συνέχεια ως ο δημιουργός του πολιτισμού. Ο άνθροοπος στον Σοφοκλή δεν είναι τυφλό όργανο σκοτεινών δυνάμεων, όπως στον Αισχύλο, αλλά είναι ο ίδιος δημιουργός της τύχης του. Στο κέντρο του έργου του Σοφοκλή εκείνος που επικρατεί είναι ο δρων άνθρωπος, αφού το αίτημα της θεοδικίας, το οποίο διακατέχει τη θρησκευτική σκέψη ήδη από την εποχή του Σόλωνα μέχρι του θέογνη και του Αισχύλου, τώρα στον Σοφοκλή υποχωρεί248 Ο άνθρωπος του Σοφοκλή δεν είναι όργανο της μοίρας του. Προσπαθεί με τη νόηση και τη βούλησή του να προοδεύσει σε όλους τους τομείς της ζωής του και έτσι ενεργώντας μπορεί να μεταστραφεί σε μια κατάσταση τραγική. Μπορεί δηλα δή από ύβρη, από αλαζονεία, από έλλειψη αυτογνωσίας, να ξεχάσει τον Θεό, να μην τηρήσει το "μέτρο5και επομένως να παραβιάσει το "όριο5στη δραστηριότητά του. Ετσι, οι ήρωες στον Σοφοκλή, π.χ. στην Αντιγόνη και στον Οιδίποδα, δεν γνωρίζουν το όριο, το μέτρο, γ ι’ αυτό το παραβιάζουν και, κατά συνέπεια, από εκεί προέρχεται η ύβρη τους, αλλά και η τιμωρία τους, η πτώση τους. Με άλλα λό για, η ουσία του τραγικού στοιχείου στον Σοφοκλή στηρίζεται στην εξαφάνιση της ιδέας του ορίου, στην άγνοια της δύναμης της Νέμεσης και στην απομάκρυνση του ανθρώπου από τον Θεό.249 Ωστόσο, η έννοια του τραγικού στοιχείου, η έννοια δηλαδή του "τραγικού αν θρώπου5, κατά τον Ια€££Γ, είναι διαφορετική. Ο Ια€£6Γ υποστηρίζει ότι ο άνθρω πος είναι τραγικός, όταν βρίσκεται μπροστά στο αναπότρεπτο και το αδιέξοδο του πάθους του. Αυτό όμως είναι το "πεπρωμένο5, εφόσον το βλέπουμε από τη σκοπιά του ανθρώπου. Βέβαια, από την έννοια αυτή του τραγικού στοιχείου δεν έλειπε η θρησκευτική θεώρηση του Αισχύλου, με τη διαφορά ότι δεν δινόταν πια 247 Στ. 332 χ.ε. Έμμετρη μετάφραση του Γερ. Γρηγόρη στο: Ουσκατέσκου, ό.π., σ. 183. 248 Κορκοφίγκας, ό.π., σσ. 140 κ.ε. 249 Ουσκατέσκου, ό.π., σ. 182.


111

έμφαση στη θρησκευτική έννοια.250 Τα παλαιά αμαρτήματα, όπως το αμάρτημα του οίκου των Λαβδακιδών, αποτελούν στον Σοφοκλή το έσχατο αίτιο στο βάθος της τραγωδίας του. Η Αντιγόνη πέφτει ως το τελευταίο θύμα αυτού του αμαρτήματος, ακριβώς όπως στους Επτά επί Θήβας τον Αισχύλου ο Ετεοκλής και ο Πολυνείκης. Ο Σοφοκλής δηλαδή "αφήνει5την Αντιγόνη και τον αντίπαλό της Κρέοντα να συμβάλουν στη διαμόρφωση του "πεπρωμένου5της ηρωίδας και ο χο ρός διαρκώς επαναλαμβάνει ότι δεν επιτρέπεται να υπερβούν το "μέτρο5και ότι και οι δύο είναι υπεύθυνοι για τις ατυχίες τους. Αλλά ενώ στον Αισχύλο τα στοι χεία αυτά θα επαρκούσαν για αιτιολόγηση του "πεπρωμένου5, αντίθετα στον Σο φοκλή τα πάντα συγκλίνουν στη μορφή του "τραγικού ανθρώπου5. Το "πεπρωμέ νο5δεν αποτελεί εδώ ιδιαίτερο πρόβλημα, αποσπώντας την προσοχή του θεατή από τα τραγικά πρόσωπα, αλλά κατά κάποιο τρόπο ενυπάρχει στον πάσχοντα άνθρωπο, δεν του έχει δηλαδή επιβληθεί από έξω. Η Αντιγόνη είναι από τη φύση της προορισμένη να ακολουθήσει την οδό του πάθους, το οποίο όμως θα της προσδώσει ιδιαίτερη ευγένεια στον χαρακτήρα της. Αυτή η "κλήση5προς το πάσχειν καταδεικνύεται πια στην πρώιμη συνομιλία της Αντιγόνης με την αδελφή της Ισμήνη στον πρόλογο της τραγωδίας 251 Το πάθος των ηρώων στις τραγωδίες του Σοφοκλή δεν οφείλεται σε κάποιο λόγο ανεξιχνίαστο, π.χ. σε κάποια "θεία δικαιοσύνη5, αλλά οι ίδιοι οι ήρωες απο τελούν με την ευγένεια της φύσης τους απτά δείγματα του αναπότρεπτου της μοί ρας τους. Η στάση του Σοφοκλή απέναντι στο αναπότρεπτο πάθος, που στέλνουν οι θεοί στον άνθρωπο, δεν είναι παθητική. “Ή άνύψωσις τοϋ μεγάλου πάθους εις τό ϋψος τοϋ άνθρώπου άποτελεϊ κατάφαοιν προς αυτήν τήν πραγματικότη τα, τής όποίας τό μοιραΐον αίνιγμα ούόείς θνητός δύναται νά λύση. Μέσα εις τό πάθος του, εις αυτήν άκριβώς τήν πλήρη εκμηόένισιν τής επιγείου εύτυχίας του ή τής κοινωνικής καί φυσικής ύποστάσεώς του, όρθοϋται ό άνθρωπος τοϋ Σοφοκλέους καί έγγίζει, άκριβώς τότε, τό άνθρώπινον μεγαλεΐον. 5,252 Ο "τραγικός άνθρωπος5του Σοφοκλή αποτελεί τον άξονα της όλης παιδείας του ανθρώπου. Η αγωνία και η προσπάθεια του ανθρώπου να προχωρήσει πιο πέρα από εκεί, όπου είναι τώρα και πονάει, να προχωρήσει δηλαδή προς τη λύ τρωση και την κάθαρση, χαρακτηρίζει την ουσία της παιδείας, της αγωγής και μόρφωσης, κατά το θεατρικό έργο του Σοφοκλή. Η κίνηση όμως του ανθρώπου από το ένα σημείο στο άλλο περνάει μέσα από το λουτρό του πάθους του, μέσα από την τιμωρία του και υψώνεται καθαρά πια προς τη λύτρωση, την κάθαρση, την αληθινή ευτυχία. Η παιδαγωγική αυτή διαδικασία στο θέατρο επιδρά λυτρω τικά, καθαρτικά, μορφωτικά στην ψυχή κάθε θεατή. Έτσι βλέπουμε ότι η σοφό κλεια τραγωδία έχει μεγάλες παιδαγωγικές διαστάσεις, όποος ακριβώς μεγάλες εί

250 Α ' τόμ., ό.π., σ. 319. 251 Α τόμ., ό.π., σ. 319. 252 .Ια€§€Γ, Α ' τόμ., ό.π., σ. 321.

112


ναι και οι παιδαγωγικές διαστάσεις όλης γενικά της αρχαίας ελληνικής τρα γωδίας και ειδικότερα του αρχαίου αττικού δράματος.253 3 .2 .3 . Ευριπίδης (4 8 0 -4 0 6 π.Χ.)

3.2.3.1. Η ιστορία του Ευριπίδη Ο Ευριπίδης υπήρξε ο νεότερος από τους τρεις μεγάλους τραγικούς ποιητές. Γεννήθηκε το 484/480 στην Αθήνα 254 Ο πατέρας του ποιητή Μνήσαρχος ή Μνησαρχίδης και η μητέρα του Κλειτώ κατάγονταν από τον δήμο Φλυείας ή Φλύας (το σημερινό Χαλάνδρι) της Αττικής, γι’ αυτό και το πλήρες όνομά του ήταν Ευ ριπίδης Μνησαρχίδου Φλυεύς 255 Για τη ζωή του Ευριπίδη έχουν παραδοθεί πολλά από την αρχαιότητα. Αέγουν ότι ο Ευριπίδης έτυχε επιμελούς παιδείας, γιατί παρακολούθησε τα μαθήματα των σοφιστών στην Αθήνα του 5ου αι. και υπήρξε ακροατής του φιλοσόφου Ανα ξαγόρα καθώς και των σοφιστών Προδίκου και Πρωταγόρα και ότι είχε φιλικές σχέσεις με τον Σωκράτη. Ο Ευριπίδης γνώριζε και συναναστρεφόταν και άλλες προσωπικότητες της εποχής του, γιατί ήταν ευρύ και κριτικό πνεύμα, στοχαστής και λεπτός παρατηρητής. Ο ίδιος δεν είχε άμεση εμπειρία των Περσικών πο λέμων, όπως είχαν ο Αισχύλος και ο Σοφοκλής. Ο Ευριπίδης δεν ήταν τόσο Ατ τικός* όσο ο Σοφοκλής, ούτε τόσο ενεργά συνδεδεμένος με τις τύχες της Αθήνας, όπως ο Αισχύλος 256 Ο Ευριπίδης έδειχνε ισχυρό ενδιαφέρον για τα ηθικά και πολιτικά προβλή ματα της εποχής του. Συμμεριζόμενος τις αντιλήψεις του μεγάλου κύματος του διαφωτισμού7, που είχε ήδη ξεκινήσει από τους σοφιστές, είχε απομακρυνθεί από την ευλάβεια του Αισχύλου για την παλαιά θρησκεία. Επειδή ήταν επηρεασμένος ισχυρότατα από τις κοινωνικές και ηθικές αντιθέσεις της εποχής του, η ποίησή του δεν έχει τον αρμονικό τόνο, ο οποίος χαρακτηρίζει τις τραγωδίες του Σοφο κλή. Ο Ευριπίδης στράφηκε στην τραγική τέχνη το έτος 456, όταν για πρώτη φορά ζήτησε και έλαβε χορό από τον άρχοντα, για να διδάξει το έργο του Πελιάδες (=κόρες του Πελία). Το έτος εκείνο πέθανε ο Αισχύλος. Με τον Ευριπίδη η τραγω δία είχε πια τελείως διαμορφωθεί. Θέλοντας ο Ευριπίδης να εκφράσει την αντιφατικότητα της ζωής, περιέπλεξε τόσο πολύ το περιεχόμενο των τραγωδιών του, ώστε αναγκάσθηκε να χρησιμοποιήσει τον 4από μηχανής θεόν’. Στο τέλος δηλαδή της τραγικής πράξης παρουσιαζόταν ένας θεός, που έδινε τη λύση μιας κατάστα σης, η οποία δεν ήταν δυνατόν να διευθετηθεί κατά τρόπο φυσικό με τη δράση των ανθρώπων.257 253 Α ' τόμ., ό.π., σσ. 322 κ.ε. 254 Χουρμουζιάδης, ό.π., σ. 386. Για τις θέσεις των μελετητών γύρω από το έτος γέννησής του, βλ. Ιχδ1<γ, ό.π., σσ. 507 κ.ε. 255 Ιχ5^γ, ό.π., σσ. 509. 256 I. Καλιτσουνάκης, “Ευριπίδης”, Νεότερο Εγκυκλοπαιδικό Λεξικό Ή λίου’, τόμ. 8 (Αθήνα χ.χ.), 456. 257 Ουσκατέσκου, ό.π., σσ. 183 κ.ε.


113

Ο Ευριπίδης διεκτραγωδεί στα έργα του τα ισχυρά πάθη του έρωτα και της μα νίας και για τον λόγο αυτό αναγνωρίσθηκε από τον Αριστοτέλη ως 4τραγικώτατος’ (Ποιητ. 1453α,29-30). Ο Ευριπίδης ήταν ο μεγάλος αναδιφητής της ανθρώπι νης ψυχής και του ανθρώπινου πάθους. Ως καλός ανατόμος της ψυχής είχε αντιληφθεί ότι τα ανθρώπινα πάθη δεν έχουν τέλος. Παράλληλα, κατόρθωσε να αγγί ζει με απερίγραπτη δεξιοτεχνία τις καρδιές και να προκαλεί τη συμπόνια και τα δάκρυα συγκίνησης για τα δεινοπαθήματα, που γεννώνται από τα αχαλίνωτα πά θη. Όλα αυτά τα γνωρίσματα της ποίησης του Ευριπίδη βρίσκονται σε όλες τις τραγωδίες του και πιο έντονα στη Μήδεια. Η ηρωίδα στην ομώνυμη τραγωδία εί ναι τυφλή από το πάθος του έρωτα και εξαιτίας αυτού του πάθους προβαίνει σε αποτρόπαια κακουργήματα. Γι’ αυτό, ο θεατής από τη μια πλευρά εξεγείρεται εναντίον της για τον φόνο των παιδιών της και από την άλλη την λυπείται και δα κρύζει, γιατί τώρα η ηρωίδα έχει καταντήσει ένα ψυχικό ράκος.258 Το 408 π.Χ. ο βασιλιάς της Μακεδονίας Αρχέλαος κάλεσε τον Ευριπίδη στην αυλή του. Ο ποιητής πέθανε εντελώς αιφνίδια το 406, αφού κατασπαράχθηκε, ό πως λέγεται, από άγρια σκυλιά του βασιλιά στην Αρέθουσα, πόλη κοντά στην Αμ φίπολη (Αιόδ. Σικ. 13.103). Η είδηση έφερε πένθος στην Αθήνα. Ο Σοφοκλής, που ζούσε ακόμη, εμφανίσθηκε στους αγώνες με πένθιμο ένδυμα και παρουσίασε στο θέατρο τους ηθοποιούς και τον χορό χωρίς στεφάνια. Και για τον Σοφοκλή το θέατρο εκείνο ήταν το τελευταίο έργο του, γιατί πέθανε και εκείνος μετά από λί γους μήνες του ίδιου έτους. Ο βασιλιάς Αρχέλαος πένθησε πολύ τον Ευριπίδη και του ανήγειρε σε ειδυλλιακή τοποθεσία κοντά στην Αμφίπολη ένα λαμπρό μνημείο, το οποίο έγινε αργότερα πραγματικός τόπος προσκυνήματος από τους θαυμαστές του ποιητή, αλλά και από τους συμπολίτες του Αθηναίους. Οι Αθηναίοι ζήτησαν από τον Αρχέλαο τα οστά του Ευριπίδη, επειδή όμως εκείνος αρνήθηκε, ανήγειραν στον ποιητή κενοτάφιο στην οδό που οδηγούσε προς τον Πειραιά, κοντά στον Κεραμεικό259 Αργότερα, με πρόταση του ρήτορα Λυκούργου, οι Αθηναίοι έστησαν και χάλ κινο ανδριάντα του Ευριπίδη, όπως είχαν στήσει και του Αισχύλου και του Σοφο κλή, στον χώρο του Διονυσιακού θεάτρου κάτω από την Ακρόπολη, για να τιμή σουν τη θερμή φιλοπατρία του. Ο Ευριπίδης είναι ο τρίτος μεγάλος τραγικός ποιητής. Ο θαυμασμός στο πρόσωπό του μεταδόθηκε διαδοχικά κατά τους μετέπειτα αιώνες στους Ρωμαίους, στους Βυζαντινούς και στους Νεοέλληνες. Ως προς το περιεχόμενο των έργων των τριών τραγικών ποιητών, κατά τους κριτι κούς, ο Αισχύλος ενσαρκώνει το ύψος, ο Σοφοκλής το κάλλος και ο Ευριπίδης το πάθος 260

258 Παπαδημητριου, ό.π., σσ. 278 κ.ε. 259 Παπαδημητριου, ό.π., σσ. 282 κ.ε. 260 Παπαδημητριου, ό.π., σ. 283.

114


3.2.3.2. Η παιδαγωγική σημασία του έργου του Ευριπίδη Το λεξικό της Σούδας και ο αρχαίος Βίος αναφέρουν ότι ο Ευριπίδης έγραψε 92 έργα. Από αυτά σώθηκαν 18 και ο νόθος Ρήσος. Το παλαιότερο από τα έργα του θεωρείται η Αλκηστις (438) και το νεότερο ο Ορέστης (408). Τα σωζόμενα έρ γα του Ευριπίδη είναι τα εξής: Άλκηστις , Μήδεια, Ιππόλυτος , Εκάβη, Ανδρομάχη , Ηρακλείόαι, Ικέτιδες, Ηρακλής, Τρωάδες, Ηλέκτρα , Ελένη, Ιφιγένεια εν Τανροις, Ίων, Φοίνισσαι, Ορέστης, Ιφιγένεια εν Αυλίδι, Βάκχαι και Κύκλωψ. 261 Οι τραγοοδίες του Ευριπίδη δεν είναι μόνον ο αντίλαλος των θεωριών, που επικρατούσαν τότε στην Αθήνα ή που έτειναν να επικρατήσουν για τα θεία και αν θρώπινα πράγματα, αλλά ανακλούν στοιχεία της ιωνικής φιλοσοφίας, η οποία επέδρασε στον ποιητή. Η διαρκής κριτική για τη θρησκεία της εποχής του προέρ χεται από βαθιά επιθυμία για έρευνα της αλήθειας και για απόκτηση αληθινής γνώσης. Ο Ευριπίδης είναι ένας τραγικός ποιητής, που απηχεί περισσότερο από τους δύο άλλους τις ιστορικές συνθήκες της εποχής του. Η περίοδος, κατά την οποία ζει και γράφει το έργο του, είναι εκείνη των πρώτων σοφιστών, δηλαδή η περίο δος του Πελοποννησιακού πολέμου. Ο Ευριπίδης αισθάνεται βαθιά τις καταστρο φικές συνέπειες του πολέμου για την αθηναϊκή ηγεμονία. Γι’ αυτό, στο έργο του βρίσκουμε τα πολιτικά στοιχεία, τα ανθρώπινα πάθη, τις επιθυμίες των αντιπά λων κλπ. Στο έργο του Ευριπίδη υπάρχουν λιγότεροι μύθοι και περισσότερη πραγματικότητα από ό,τι στους προηγούμενούς του, τον Αισχύλο και τον Σοφο κλή.262 Ο Ευριπίδης έχει επίσης επηρεασθεί από τη σοφιστική αμφισβήτηση και έχει γίνει ο πιστότερος ίσως ερμηνευτής της φθοράς των αιώνιων αξιών της αθηναϊ κής ζωής κατά τον Πελοποννησιακό πόλεμο. Η πνευματική ανησυχία και η αμ φιβολία, που σημάδεψαν την προσωπικότητά του, εκφράζονται άμεσα ή έμμεσα στο έργο του.263 Ο τίτλος του "από σκηνής φιλοσόφουπου απέδωσε στον ποιητή η αρχαιότητα, υπογραμμίζει τον διχασμό του ανάμεσα στην ποιητική-καλλιτεχνική αναγκαιότητα και τη σοφιστική αμφισβήτηση, γεγονός το οποίο εκδη λώνεται στην παράθεση αλληλοσυγκρουόμενων στοιχείων μέσα στις τραγωδίες του. Και αυτό, γιατί ο Ευριπίδης βρισκόταν σε συνεχή πάλη με τη Σοφιστική.264 Οι τραγωδίες του Ευριπίδη φανερώνουν κάποια επικαιρότητα σε σχέση με την εποχή του, αλλά οι αιώνιες ανθρώπινες αξίες χαλαρώνουν. Στις τραγωδίες του ποιητή παρουσιάζονται πολλά νεωτεριστικά στοιχεία και κυρίως αποκαλύπτεται με ένα νέο τρόπο η ψυχολογία της ανθρώπινης ψυχής. Ο μοντερνισμός αυτός του

261 262 263 264

ί€δΚγ, ό.π,, σσ. 511 και 565. Ουσκατέσκου, ό.π., σ. 183. Χουρμουζιάδης, ό.π., σ. 386. ΙχδΚγ, ό.π.,σ. 508. Βλ. και Χουρμουζιάδης, ό.π.


115

Ευριπίδη κατορθώνει, ώστε το έργο του να έχει μεγαλύτερη κατανόηση και διάδο ση μέσα από τον ελληνιστικό πολιτισμό.265 Για να μπορέσουμε όμως να καταλάβουμε καλά πόσο οξεία ήταν η ηθική κρίση, την οποία αντιμετώπιζε η εποχή του Πελοποννησιακού πολέμου, πρέπει να γνωρίσουμε προηγουμένως την τραγική ποίηση του Ευριπίδη. Μέσα στην ποίηση του Ευριπίδη αντικατοπτρίζεται σαφέστατα η κρίση του πολέμου, καθώς και όλη η ζωή των Αθηναίων του 5ου αι., όποος είναι π.χ. μεταξύ άλλων τα συμπόσια. Στην εποχή του Ευριπίδη τα συμπόσια ανακλούν τη σύγκρουση μεταξύ των πα λαιών τρόπων σκέψης και της νέας φιλολογικής και σοφιστικής παιδείας. Η σύγ κρουση αυτή χαρακτήρισε τον 5ο αι. ως μια πραγματική 4εποχή’ στην ιστορία της παιδείας. Οι υπερασπιστές της νέας παιδείας συγκεντρώνονταν πάντοτε γύρω από τον Ευριπίδη.266 Ο Ευριπίδης ήταν ο πρώτος ποιητής, που ενσυνείδητα καλλιέργησε την καλ λιτεχνική αρχή, ότι δηλαδή η ποίηση έχει σκοπό να περιγράψει την πραγματικό τητα, όπως ακριβώς αυτός την αντιλαμβανόταν. Τα νέα στοιχεία, τα οποία σχη μάτισαν το νέο ύφος του ποιητή, ήταν ο αστικός ρεαλισμός, η ρητορική και η φι λοσοφία. Τα νέα αυτά στοιχεία δημιούργησαν μίαν αληθινή επανάσταση, μια με γάλη δηλαδή εποχή στην ιστορία του ελληνικού πνεύματος, γιατί προεικόνισαν τη μελλοντική κυριαρχία των τριών αυτών μεγάλων παιδευτικών δυνάμεων του με ταγενέστερου Ελληνισμού. Από κάθε σκηνή των τραγωδιών του Ευριπίδη γίνεται προφανές ότι το έργο του προϋπέθετε ένα υψηλό μορφωτικό επίπεδο ανθρώ π ω ν267 Ωστόσο, ο Ευριπίδης υπήρξε ψυχολόγος. Στα έργα του επιδεικνύει πώς εκδη λώνονται τα πάθη του ανθρώπου και πώς αυτά συγκρούονται με τις διανοητικές δυνάμεις της ψυχής. Ο Ευριπίδης δημιούργησε την παθολογία της ψυχής, αλλά συγχρόνως και την αγοογή της ψυχής, δηλαδή την κάθαρση και τη λύτρωση του τραγικού ανθρώπου.268 Ο Ευριπίδης παιδαγώγησε τους συμπολίτες του με το να δείχνει το ισχυρό εν διαφέρον του για τα πολιτικά και πνευματικά προβλήματα. Με τον Ευριπίδη βλέ πουμε να γεννάται ένας νέος τύπος ανθρώπου, ο Έλληνας της ελληνιστικής επο χής μέσα από την καταρρέουσα πόλη-κράτος. Αλλωστε, οι αποτυχίες του ποιητή στους θεατρικούς αγώνες στην Αττική αντισταθμίζονται από την επιρροή του στους Έλληνες τοον μετέπειτα αιώνων, οι οποίοι τον θεωρούσαν ως τον κατεξοχήν τραγικό ποιητή. Χάρη κυρίως στις δικές του τραγωδίες κτίσθηκαν τα μεγαλο πρεπή μαρμάρινα θέατρα, τα οποία και σήμερα ακόμη θαυμάζουμε ως τα πιο αντιπροσωπευτικά μνημεία του ελληνιστικού πολιτισμού.269 265 Ουσκατέσκου, ό.π., σ. 183 κ.ε. 266 Α ' τόμ., ό.π., σσ. 375 κ.ε. 267 Α ' τόμ., ό.π., σ. 381. 268 Α ' τόμ., ό.π., σ. 390. 269 Α ' τόμ., ό.π.

116


Οι τρεις τραγικοί ποιητές, που εξετάσαμε παραπάνω, με το παιδαγωγικό έργο τους συνέβαλαν αποφασιστικά στην ανάπτυξη και στην ακμή του πολιτισμού της Αθήνας, στην ακμή δηλαδή του αττικού πνεύματος και ευρύτερα της ελληνικής παιδείας. Βέβαια, στην ακμή αυτή συνέβαλε η καλλιέργεια και η συστηματοποίηση της Παιδαγωγικής (ως μεθοδευμένης εκπαίδευσης), που οφείλεται κυρίως στους σοφιστές. Ωστόσο, οι σοφιστές θεωρήθηκαν από πολλούς ως υπεύθυνοι για την κατάρρευση των παλαιών ιδανικών. Κατηγορήθηκαν ότι δίδασκαν στα παιδιά των ευγενών την ασέβεια στους θεούς, ενώ οι ίδιοι είχαν οικονομικό όφελος. Αν και οι σοφιστές διατάραξαν τις παραδοσιακές αξίες και μάλιστα της θρησκευ τικής πίστης στην αθηναϊκή κοινωνία, όμως είναι γεγονός ότι πρόσφεραν και υπηρεσίες στα τέλη του 5ου αι. π.Χ.270 Οι σοφιστές θεωρούνται οι θεμελιωτές της παιδείας, της αγωγής και μόρφωσης του ανθρώπου.

270 Ν. Λούβαρης, Ιστορία της φιλοσοφίας, Α ' τόμ. (Αθήνα: εκδ. Ελευθερουδάκη-Νίκα, χ.χ.), σ. 62.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΕΤΑΡΤΟ 4. ΟΙ ΣΟΦΙΣΤΕΣ ΩΣ ΜΟΡΦΩΤΙΚΟ-ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΦΑΙΝΟΜΕΝΟ ΚΑΙ ΩΣ ΑΝΑΝΕΩΤΕΣ ΤΗΣ ΠΑΙΔΕΙΑΣ

Στα πλαίσια της διαπαιδαγώγησης του ανθρώπου μέσα στην πόλη-κράτος, εκτός από τους τρεις τραγικούς ποιητές, των οποίων το έργο γνωρίσαμε ως παι δεία, άλλη μεγάλη έκφραση του ελληνικού πολιτισμού είναι το μορφωτικό-ιστορικό φαινόμενο των σοφιστών. Με τους σοφιστές η παιδεία έγινε το σύμβολο της ιδεώδους μόρφωσης του σώματος και της ψυχής, της καλοκαγαθίας, η οποία για πρώτη φορά κατά την εποχή των σοφιστών περιλαμβάνει ενσυνείδητα και τη μόρ φωση του πνεύματος του ανθρώπου.271 Στα μέσα του 5ου αι., συγχρόνως με την τραγωδία, εμφανίζονται οι σοφιστές, οι οποίοι εισάγουν τον σκεπτικισμό στη φιλοσοφία, αλλά ταυτόχρονα γίνονται μεγάλοι καινοτόμοι, επειδή θεμελιώνουν τη συστηματική, σκόπιμη και ενσυνείδη τη αγωγή και μόρφωση του ανθρώπου.272 Οι σύγχρονοι ερευνητές δέχονται ότι οι σοφιστές εκφράζουν γενικά τον ελλη νικό πολιτισμό και ειδικότερα την ελληνική φιλοσοφία. Θεωρείται δηλαδή η Σο φιστική σήμερα νόμιμη και πρωτότυπη όσο και η φιλοσοφία του Πλάτωνα και του Αριστοτέλη.273 Σήμερα γίνεται συνείδηση ότι το κίνημα της Σοφιστικής είναι αποτέλεσμα κοινωνικών και πνευματικών εξελίξεων μέσα στις ελληνικές πόλειςκράτη μετά τους Περσικούς πολέμους και ότι έχει πολλές διαστάσεις. Είναι κίνη μα φιλοσοφίας, ρητορικής και παιδαγωγικής. Ο Β.Α. Κύρκος πιστεύει “ότι η Σο φιστική είναι κοινωνικό κίνημα και εισάγει στην ελληνική κοινωνία της Πεντη κονταετίας, στο δεύτερο μισό του 5ου αι. π.Χ., κυρίως βέβαια στην κοινωνία της Αθήνας, νέες κοινωνικές αντιλήψεις, αναπροσανατολίζει τη σκέψη και ανταποκρίνεται στα αιτήματα μιας νέας κοινωνίας. Το παιδευτικό πρόβλημα, η εκπαί δευση ειδικότερα, είναι το 4μέσο ’ για να φθάσουν στον άνθρωπο και στο κοινωνι κό σύνολο οι ιδέες και οι αντιλήψεις που προσκομίζουν οι σοφιστές. Αλλά και σε αυτόν τον τομέα, δηλαδή της εκπαίδευσης, οι σοφιστές έχουν να προτείνουν νέες λύσεις και ανανεώνουν ολόκληρη την παιδευτική πράξη.”274 Γενικά, οι παιδευ

271 Ια€£€ΐ\ Α ' τόμ., ό.π., σ. 324. 272 Ια€£€ΐ\ Α ' τόμ., ό.π., σσ. 325 κ.ε. 273 Β.Α. Κύρκος, Αρχαίος ελληνικός διαφωτισμός και σοφιστική, Β ' έκδ. (Αθήνα: Παπαδήμα, 1992), σσ. 11 κ.ε. 274 Κύρκος, ό.π., σ. 12.

118


τικές ιδέες των σοφιστών θα αποτελέσουν το θέμα που θα πραγματευθούμε στη συνέχεια. 4 .1 . Η έννοια του σοφιστή και της Σοφιστικής

Η λέξη "σοφιστής* σήμαινε αρχικά στην αρχαία ελληνική γλώσσα τον άν θρωπο εκείνο, ο οποίος όχι μόνον ήταν κάτοχος θεωρητικών γνώσεων και πρα κτικών ικανοτήτων, αλλά είχε και τη δυνατότητα με διδασκαλία να τις μεταδώσει και σε άλλους.275 Όμως, στο δεύτερο μισό του 5ου αι. ο όρος "σοφιστής5απέκτη σε ειδικότερη σημασία* χαρακτήριζε τους ανθρώπους εκείνους, οι οποίοι περιφέ ρονταν στις διάφορες πόλεις της Ελλάδας έχοντας ως επάγγελμα τη διδασκαλία της ρητορικής τέχνης έναντι χρηματικής αμοιβής. Οι σοφιστές εμφανίζονταν ακό μη ως διδάσκαλοι της πολιτικής αρετής και άλλων επιστημονικών κλάδων αλλά και γενικότερα ως παιδευτές του λαού. Με άλλα λόγια, οι σοφιστές, τους οποίους ο Πλάτων εξήρε στον διάλογο Πρωταγόρας, ήταν λόγιοι άνδρες, που έδρασαν στην Αθήνα και σε άλλα μέρη με τη ρητορική και κάθε άλλο διδακτικό τρόπο, ενώ υπόσχονταν τη διδασκαλία της αρετής. Υπόσχονταν τη δεινότητα, την ικανότητα του λέγεινκαι του πράττειν.276 Επειδή ζούσαν ως πλανόδιοι διδάσκαλοι και δίδασκαν με χρηματική αντιμι σθία, δυσφημίσθηκαν και θεωρήθηκαν ως κάπηλοι της μόρφωσης έχοντας ως σκοπό τον δικό τους χρηματισμό και όχι την προαγωγή της επιστήμης και της παιδείας.277 Για τον λόγο αυτό ο Αριστοτέλης δίνει τον εξής ορισμό για τη Σοφι στική: 'Έστι γάρ ή σοφιστική φαινομένη σοφία, ονσα δ ’ ον, καί ό σοφιστής χρη ματιστής από φαινομένης σοφίας άλλ’ ονκ ονσης. (Αριστ. Σοφ. έλεγχ. 165(1,21). Στη δυσφήμιση αυτή των σοφιστών συνέβαλε πολύ και ο Πλάτων με τους δια λόγους του, στους οποίους αντιπαρέθετε τη ζωή και τη διδασκαλία των σοφιστών προς τη ζωή και τη διδασκαλία του Σωκράτη. Οι σπουδαιότεροι από τους σοφι στές δεν ήταν Αθηναίοι: Πρωταγόρας ο Αβδηρίτης, Γοργίας ο Αεοντίνος, ΙΊρόδικος ο Κείος, Ιππίας ο Ηλείος, Αντιφών και Θρασύμαχος ο Χαλκηδόνιος. Όλοι ήταν περίπου σύγχρονοι του Σωκράτη. Υπήρχαν και μερικοί λιγότερο γνωστοί ή ελάσσονες σοφιστές. Τόσο οι κυριότεροι σοφιστές όσο και οι ελάσσονες εμφάνι ζαν μερικές επιμέρους διαφορές στη διδασκαλία τους, αλλά οι διαφορές αυτές ήταν ασήμαντες για τη γενική σοφιστική θεωρία.278 Οι διδασκαλίες των σοφιστών θεμελιώθηκαν πάνω στις αντιλήψεις και θεω ρίες, τις οποίες είχαν αναπτύξει οι φιλόσοφοι Ηράκλειτος, Παρμενίδης, Ζήνων ο

275 4Σοφιστική’ σήμαινε “διδασκαλία της σοφίας”: 8ο1ιιι1ΐ6Γ, ό.π., σ. 77. 276 ά& ΚοπίϊΙΙυ, (1994), ό.π., σσ. 99 κ.ε., 295 κ.ε. Βλ. και Α. Κουρούμαλης, “Σοφιστές”, Μεγάλη Παιδαγωγική Εγκυκλοπαίδεια, τόμ. 5 (Αθήνα, 1968), σ. 18. 277 Θ. Καρζής, Η παιδεία στην αρχαιότητα (Αθήνα: Εκδ. Φιλιππότη, 1997), σσ. 264 κ.ε. Βλ. και Γ.Ε. Κρασανάκης, Σύντομο Φιλοσοφικό Οδοιπορικό (Αθήνα: έκδ. του συγγραφέα, 1984), σ. 36. 278 Κουρούμαλης, ό.π., σσ. 18 κ.ε.


119

Ελεάτης, Εμπεδοκλής και Αναξαγόρας. Επειδή οι φιλόσοφοι αυτοί είχαν μεταξύ τους διαφωνίες, οι σοφιστές κατέληξαν στο συμπέρασμα ότι τίποτε δεν μπορεί να θεωρηθεί οριστικά αληθινό ή ψεύτικο. Η αλήθεια και το ψεύδος δεν είναι σταθερά χαρακτηριστικά των πραγμάτων, αλλά κάθε άνθρωπος διαμορφώνει μια υποκει μενική αντίληψη για την αλήθεια και το ψεύδος. Πιο συγκεκριμένα, ένα πράγμα, που ο ένας το θεωρεί αληθινό, μπορεί είτε ο ίδιος είτε ένας άλλος να το θεωρήσει ψεύτικο. Γι’ αυτό, τα κύρια χαρακτηριστικά των φιλοσοφημάτων των σοφιστών είναι ο υποκειμενισμός, η σχετικοκρατία και λίγο ή πολύ η μηδενιστική στάση απέναντι στις παραδοσιακές ηθικές αξίες και στη συντηρητική θεωρία για τη ζωή και τον κόσμο.279 Οι σοφιστές αναζήτησαν να βρουν μια τεχνική διαδικασία της διδασκαλίας τους, με την οποία θα μπορούσαν απεριόριστα να παρουσιάζουν οποιαδήποτε πρόταση είτε ως αληθινή είτε ως ψεύτικη. Τότε εμφανίσθηκαν δύο τέχνες, που ισχυρίζονταν ότι μπορούσαν να ανταποκριθούν στο αίτημα αυτό: η ρητορική του Εμπεδοκλή και η διαλεκτική του Ζήνωνα του Ελεάτη. Οι σοφιστές κατέβαλαν προσπάθεια να τελειοποιήσουν τις τέχνες αυτές και περιέρχονταν τις ελληνικές πόλεις διδάσκοντας τους νέους, που φιλοδοξούσαν να σταδιοδρομήσουν στην πολιτική. Τους δίδασκαν ότι με τη ρητορική και τη διαλεκτική μπορούσαν να επη ρεάζουν το κοινό για τις πολιτικές απόψεις τους 280 Έτσι, οι σοφιστές εμφανίζονταν ως διδάσκαλοι τόσο της ρητορικής και δια λεκτικής τέχνης όσο και της πολιτικής αρετής. Ως πολιτική αρετή θεωρούνταν τό τε η ικανότητα να μπορεί ο πολιτικός να δημιουργεί στις ψυχές των πολιτών με τη ρητορική και τη διαλεκτική ευνοϊκή διάθεση για τις απόψεις του. Σύμφοονα με τις υποκειμενικές αντιλήψεις των σοφιστών, θέμα των αναζητήσεών τους ήταν η υποκειμενική διαδικασία της λογικής διανόησης. Έτσι, με τους σοφιστές πραγματοποιήθηκε μια στροφή από την αντικειμενικότητα προς τον ενεργητικό υπο κειμενισμό του ανθρώπου 281 Εξάλλου, την εποχή αυτή πραγματοποιήθηκε και μια άλλη στροφή από τη φυ σική πραγματικότητα -ενασχόληση των Π ροσωκρατικών- προς το ανθρώπινο υποκείμενο και τις εκδηλώσεις της δημιουργικότητάς του. Η αλλαγή αυτή του κεντρικού θέματος της έρευνας τόσο της φιλοσοφίας όσο και της σοφιστικής τέ χνης έγινε αφορμή να μελετήσουν οι σοφιστές το πρόβλημα της μόρφωσης του ανθροαπου. Έτσι, για πρώτη φορά τέθηκε από εκείνους για συζήτηση το πρόβλημα της παιδείας.282 Συγκεκριμένα, από τους σοφιστές αναζητήθηκαν οι προϋποθέσεις, με τις οποίες μπορεί να μορφωθεί ο άνθρωπος, έτσι ώστε να μπορεί να ανταποκρίνεται

άζ Κ ο ιτπ ΙΙυ , (1994), ό.π., σσ. 37 κ.ε., 136 κ.ε. 280 ό.π., σσ. 484 κ.ε. 281 ά& Κοιτιΐΐΐν, (1994), ό.π., σσ. 135 κ.ε. 310 κ.ε. Βλ. και 1.05ΐ<;γ, ό.π. 282 Ιχδ1<γ, ό.π., σσ. 488 κ.ε., 494 κ.ε., 502 κ.ε. 279

120


στις απαιτήσεις της ζωής του. Επειδή όμως οι σοφιστές σκέπτονταν υποκειμενι κά, υπερίσχυε η υποκειμενική άποψη της μόρφωσης του ανθρώπου, γ ι’ αυτό, το παιδευτικό ιδεώδες των σοφιστών ήταν ατομιστικό και ευδαιμονιστικό. Για τον λόγο αυτό, οι περισσότεροι από τους σοφιστές δεν ασχολήθηκαν συστηματικά με την επιστήμη, η οποία ήταν γ ι’ αυτούς μέσο για την εξυπηρέτηση της ζωής, αλλά περιορίζονταν να παρέχουν στους μαθητές τους ένα σύνολο γνώσεων, οι οποίες ήταν χρήσιμες κυρίως για την κοινωνική δραστηριότητα του ατόμου και για την επιτυχία του στον καθημερινό αγώνα της ζωής.283 Η υποκειμενική θεωρία και νοοτροπία των σοφιστών είχε ως αναπόφευκτο αποτέλεσμα να διακηρύξουν ότι και ο κοινωνικός και ο πολιτιστικός και ο πολι τικός βίος των ανθρώπων, αλλά και η θρησκεία τους είναι δημιουργήματα της αν θρώπινης επινοητικότητας και δημιουργικότητας για βελτίωση των συνθηκών της ζωής. Το συμπέρασμά τους αυτό τούς έφερε σε διαμετρική αντίθεση με τις παρα δοσιακές αξίες του λαού τους, ο οποίος πίστευε ότι ο κοινωνικοπολιτικός βίος εί ναι θεσμός, που καθιερώθηκε από τους θεούς, ενώ η θρησκεία έχει οντολογικό περιεχόμενο. Σε αντίθεση με την παράδοση, οι σοφιστές δίδασκαν ότι ο πολιτικός βίος δημιουργήθηκε με ανθρώπινο νόμο, ενώ η θρησκεία αποτελεί έκφραση ευ γνωμοσύνης του ανθρώπου προς τις ευεργετικές δυνάμεις της φύσης και ταυτό χρονα μέσο, που το χρησιμοποίησαν ευφυείς νομοθέτες, για να συγκρατούν την κοινωνική και πολιτική τάξη. Με τον τρόπο αυτό, οι θεσμοί της πολιτικής, πολι τιστικής και θρησκευτικής ζωής θεωρούνταν από τους σοφιστές ως τεχνητά αν θρώπινα επινοήματα, τα οποία δεν ανταποκρίνονται στην οντολογική πραγματι κότητα 284 Η ερμηνεία αυτή της γένεσης των πολιτικών, πολιτιστικών και θρησκευτικών θεσμών, την οποία διακήρυσσαν οι σοφιστές, επιδρούσε διαλυτικά στην ηθική και πολιτική ζωή. Οι οπαδοί των σοφιστών κατέληγαν στο συμπέρασμα ότι ο άν θρωπος μπορούσε να περιφρονεί αυτούς τους θεσμούς, αφού αποτελούν ανθρώ πινες επινοήσεις. Είναι ευνόητο ότι μια τέτοια καταφρόνηση των παραδοσιακών θεσμών έκαμε τους ανθρώπους των συντηρητικών κύκλων να θεωρούν τους σο φιστές απατεώνες και επικίνδυνους για την κοινωνία 285 Η περίοδος της πρώτης σοφιστείας άρχισε στα μέσα του 5ου αι. και τερμάτισε στα μέσα του 4ου, οπότε οργανώθηκε πια συστηματικά η επιστημονική και φιλο σοφική έρευνα. Η γενεά των οπαδών των σοφιστών, που διαδέχθηκε τους σημαν τικότερους σοφιστές, όπως τον Πρωταγόρα, τον Γοργία, τον Πρόδικο, στράφηκε τώρα προς την ειδικευμένη σπουδή και άσκηση της ρητορικής, όπως ήταν π.χ. οι ρητοροδιδάσκαλοι, οι οποίοι χαρακτηρίζονταν ως σοφιστές. Η αναβίωση της Σο φιστικής, που παρατηρήθηκε τον 2ο αι. μ.Χ., αποτελεί τη 4δεύτερη σοφιστεία5, της

283 ΙχδΚγ, ό.π., σ. 484,487. 284 Κοπιΐ11γ, (1994), ό.π., σσ. 160, 149, 152, 164. 28 5 (1ε Κ ογπ ϊ ΙΙυ , (1994), 162 κ.ε., 165 κ.ε.


121

οποίας οι κυριότεροι αντιπρόσωποι είναι ο Ηρώδης ο Αττικός, ο ρήτορας Αίλιος Αριστείδης, ο Δίων ο Χρυσόστομος και ο Φιλόστρατος. Αυτοί ασχολήθηκαν με τη διάδοση της παιδείας, που στηρίζεται στη σπουδή των κλασικών κειμένων.286 4 .2 . Πρωταγόρας ο Αβδηρίτης (περ. 4 9 0 - 4 1 0 π.Χ .): Η ιστορία και το παιδαγωγικό έργο του

Ο Πρωταγόρας ονόμασε ο ίδιος τον εαυτό του σοφιστή (Πλάτ. Πρωτ. 309 και Πολιτ. 600). Γεννήθηκε στα Αβδηρα της Θράκης στα 490/480 και πέθανε στα 415/410. Είναι ο διασημότερος από όλους τους σοφιστές. Ο ίδιος διακήρυσσε χω ρίς φόβο ότι ήταν σοφιστής και ότι ασκούσε ως επάγγελμα την παροχή μόρφωσης στους ανθρώπους. Ο Πλάτων παριστάνει τον Πρωταγόρα στον ομώνυμο διάλογο να λέγει: Έγώ ονν [...] καί ομολογώ τε σοφιστής είναι καί παιόεύειν άνθρώπονς (Πλάτ. Πρωτ. 31713.4). Σε νεαρή ηλικία, περίπου τριάντα ετών, ο Πρωταγόρας εγκατέλειψε την πατρίδα του και περιερχόταν τις ελληνικές πόλεις ασκώντας το επάγγελμα του σοφιστή, δηλαδή διδάσκοντας την αρετή αντί πληρωμής (Πλάτ. Μέν. 91. Θεαίτ. 161, 179). Σύμφωνα με είδηση που μας παρέχει ο Πλάτων (Μέν. 910), με το σοφιστικό επάγγελμα ο Πρωταγόρας απέκτησε πλούτο δεκαπλάσιο και από την περιουσία του Φειδία και δέκα άλλων ανδριαντοποιών. Ο Πρωταγόρας επισκέφθηκε επανειλημμένα την Αθήνα. Η πρώτη του επί σκεψη έγινε το 444. Τότε ανέθεσε ο Περικλής στον Πρωταγόρα να συντάξει μια νομοθεσία για την οργάνωση και διοίκηση μιας νέας πόλης, των Θουρίων της Κά τω Ιταλίας. Στην πόλη της Αθήνας ο Πρωταγόρας απέκτησε πολλούς θαυμαστές και φίλους, μεταξύ των οποίων συγκαταλέγονται ο Καλλίας, ο Περικλής και ο Ευριπίδης (Πλάτ. Πρωτ. 310). Είναι πολύ πιθανόν ο Πρωταγόρας να είχε μεταβεί στους Θουρίους, όπου μάλλον είχε την ευκαιρία να συναντηθεί με τον Ηρόδοτο, τον Εμπεδοκλή κ.ά. Στα πρώτα χρόνια του Πελοποννησιακού πολέμου βρίσκουμε τον Πρωταγόρα στην Αθήνα, κοντά στον Περικλή, ο οποίος είχε αναθέσει στον σοφιστή την εκπαίδευση των δυο γιων του. Επίσης, κατά τον λοιμό ο Πρωταγό ρας θαύμασε το μεγαλείο της συμπεριφοράς του Περικλή, όταν είδε τον Αθηναίο πολιτικό μπροστά στις σορούς των παιδιών του, που είχαν πεθάνει από τη φοβε ρή επιδημία 287 Ο Πρωταγόρας έμεινε αρκετά χρόνια στην Αθήνα και είχε την ευκαιρία να συνδεθεί φιλικά με τον Ευριπίδη, στην οικία του οποίου ή, σύμφωνα με άλλες ει δήσεις, στην οικία του Μεγακλείδη, ανέγνωσε ο Πρωταγόρας το έργο του Περί θεών. Στο έργο αυτό έγραφε ότι δεν μπορούσε να βεβαιώσει ούτε να αρνηθεί την ύπαρξη των θεών (Διογ. Ααέρτ. 9.51). Το γεγονός αυτό έδωσε αφορμή να θεωρη θεί ο Πρωταγόρας άθεος και να καταδικασθεί για ασέβεια. Για να αποφύγει την

286 Κουρούμαλης, ό.π., σ. 19. 287 ί£δ1ίγ, ό.π., σ. 483. Βλ. και & Κοηιΐ11γ, (1994), ό.π., σ. 54.

122


καταδίκη ο Πρωταγόρας αναγκάσθηκε να εγκαταλείψει την Αθήνα και να πλεύσει στη Σικελία, αλλά στο ταξίδι ναυάγησε το πλοίο και ο σοφιστής πνίγηκε (ΓΤλάτ. Θεαίτ. 171 και Μέν. 91). Από τα έργα του Πρωταγόρα διασώθηκαν μόνο μερικοί τίτλοι και λίγα αποσπάσματα. Ο Πρωταγόρας υπήρξε περίφημος ως διδάσκαλος της ρητορικής, της τέχνης, με την οποία μπορεί κανείς να εμφανίσει μιαν άδικη υπόθεση σαν δίκαιη, αλλά ο Πρωταγόρας υπήρξε κατεξοχήν ο πατέρας του παιδαγωγικού και διδακτι κού αξιοοματος. Τις παιδαγωγικές διαστάσεις αυτών των αξιωμάτων, καθώς και εκείνων όλων των σοφιστών, θα αναπτύξουμε στο επόμενο κεφάλαιο. 4 .3 . 0& σοφιστές ως θεμελιωτές της Παιδαγωγικής

Με την εμφάνιση των σοφιστών στα μέσα περίπου του 5ου αι. συντελείται η γένεση της ελληνικής ενσυνείδητης παιδείας. Η Αθήνα της εποχής αυτής γίνεται ιστορική αφετηρία της μεγάλης παιδευτικής κίνησης, η οποία διαμόρφωσε τη φυσιογνοομία του αιώνα αυτού και του επόμενου. Η κίνηση αυτή έγινε η δύναμη, από την οποία πηγάζει ο ευρωπαϊκός πολιτισμός. Πρόκειται για μια παιδευτική-πολιτική μορφή πολιτισμού. Η παιδευτική ιδέα πήγασε από τις πιο βαθιές ζωτικές ανάγκες του κράτους και η ιδέα αυτή αναγνωρίζει τη γνώση, τη νέα πνευματική δύναμη των χρόνων εκείνοι, ως δύναμη διαμόρφωσης του ανθρώπου. Η δύναμη αυτή της γνώσης τίθεται με την παιδεία στην υπηρεσία της διαμόρφωσης του αν θρώπου.288 Στους σοφιστές οφείλονται οι πρώτες απόπειρες θεωρητικής θεμελίωσης της παιδείας, της αγωγής και μόρφωσης και της αποτίμησής της ως κοινωνικής λει τουργίας. Αναμφισβήτητα, δεν πρόκειται για περιπτώσεις παιδαγωγικής έρευνας, αλλά για σκέψεις και συγκεκριμένες ιδέες, που αναφέρονται στο παιδευτικό-μορφωτικό γεγονός και στην άσκηση του παιδαγωγικού έργου. Αλλωστε, για το θέμα αυτό δεν έχουμε στη διάθεσή μας παρά έμμεσες πληροφορίες από τους διαλόγους του Πλάτωνα για τις σκέψεις των σοφιστών, αναφορικά με τα θέματα της παι δείας από θεωρητική άποψη. Στην καλύτερη περίπτωση έχουμε μερικά αποσπάσματα του αυθεντικού λόγου των σοφιστών.289 Ωστόσο, οι πληροφορίες αυτές για τη σημερινή έρευνα είναι ως ένα βαθμό επαρκείς, γιατί μπορούμε να ανασυγ κροτήσουμε σε γενικές γραμμές την πρωτότυπη συμβολή των σοφιστών στην ανά πτυξη της Παιδαγωγικής.290 Τις πρώτες ολοκληρωμένες και θεμελιώδεις αντιλήψεις για θέματα αγωγής και μόρφωσης οφείλουμε στον Πρωταγόρα. Προσπαθώντας ο Πρωταγόρας να υπο στηρίξει και να αποδείξει το διδακτό της αρετής στον ομώνυμο πλατωνικό διά

288 ]α€£6ΐ\ Α ' τόμ., ό.π., σσ. 324 κ.ε. 289 Οΐ0ΐδ, ό.π. Βλ. και Κύρκος, ό.π., σ. 194. 290 Α ' τόμ., ό.π., σσ. 334 κ.ε.


123

λογο (3250-3266), μελετά γενικότερα προβλήματα παιδείας και έτσι διατυπώνει μερικές θεμελιώδεις παιδαγωγικές αρχές, οι οποίες αναφέρονται στον σκοπό, το περιεχόμενο, τη μέθοδο και τον χρόνο, στον οποίο πρέπει να διαρθρώνεται η παι δαγωγική διαδικασία της αγωγής και μόρφωσης του αναπτυσσόμενου ανθρώπου. Ωστόσο, δεν μπορούμε πάντοτε να διακρίνουμε, πότε οι σοφιστές εισηγούνται νέες θέσεις και πότε επαναλαμβάνουν τα παραδεδομένα σχήματα της παιδείας. Πάντως, είναι βέβαιο ότι στους σοφιστές οφείλουμε την πρώτη συστηματική και ενσυνείδητη, για τα μέτρα της εποχής τους, προσπάθεια συγκρότησης μιας ολο κληρωμένης εικόνας της αγωγής, όπως αυτή πραγματοποιείται κυρίως στην αθη ναϊκή κοινωνία στο τέλος του 5ου και στις αρχές του 4ου αι.291 Οι σοφιστές για πρώτη φορά μετέδωσαν σε ευρύτερο κύκλο το αίτημα της θεμελίωσης της αρετής στη γνώση και έτσι ικανοποίησαν την κοινή γνώμη. Η ανάγ κη αυτή να θεμελιωθεί η αρετή στη γνώση γινόταν όλο και επιτακτικότερη από τό τε, που η Αθήνα εισήλθε στη διεθνή οικονομία, επικοινωνία και πολιτική, δηλαδή από τα χρόνια μετά τους Περσικούς πολέμους. Τότε, οι Αθηναίοι συνειδητο ποίησαν ότι όφειλαν τις νίκες τους εναντίον των Περσών και τη σωτηρία τους βα σικά σε έναν και μόνον ηγέτη, τον Θεμιστοκλή, και μάλιστα στην πνευματική του υπεροχή. Αν και μετά τη νίκη του Θεμιστοκλή η Αθήνα δεν ανέχθηκε τον νικητή, γιατί η δύναμή του φαινόταν ασυμβίβαστη με την ισονομία και ισοτιμία των Αθη ναίων και συνεπώς εκλαμβανόταν ως ανοικτή (^δημοκρατική) τυραννία, εν τούτοις η όλη εξέλιξη οδηγούσε προς την κοινή γνώμη, ότι η διατήρηση της δημο κρατικής τάξης πραγμάτων μέσα στο κράτος εξαρτώνταν από το πρόβλημα του κατάλληλου ηγέτη 292 Το πρόβλημα όμως του κατάλληλου ηγέτη ήταν στην πραγματικότητα πρόβλη μα της ίδιας της δημοκρατίας. Γι’ αυτό, οι σοφιστές θέλοντας να λύσουν το πρό βλημα αυτό, είχαν θέσει εξαρχής ως σκοπό της παιδευτικής κίνησής τους τη μόρ φωση ηγετών και όχι του λαού. Απευθύνονταν δηλαδή ευθύς εξαρχής στους ε κλεκτούς νέους και όχι σε όλους γενικά. Γι’ αυτό, έρχονταν στους σοφιστές για σπουδές μόνον όσοι επιθυμούσαν να γίνουν πολιτικοί και να κυβερνήσουν κά ποτε την πόλη. Την εποχή εκείνη είχε γίνει συνείδηση του λαού ότι, για να επαρκεί ένας πολιτικός στις ανάγκες των καιρών, δεν ήταν αρκετό να εκπληρώνει, όπως ο Αριστείδης, το παλαιό πολιτικό ιδεώδες της δικαιοσύνης, αίτημα εξάλλου, το οποίο όφειλε να εκπληρώνει κάθε πολίτης· δεν αρκούσε μόνο να τηρεί τους νόμους, αλλά και να κατευθύνει με τους νόμους το κράτος, τους πολίτες, πράγμα για το οποίο απαιτούνταν, εκτός από την απαραίτητη εμπειρία που αποκτά κανείς μόνο στην πολιτική πράξη, καθολική γνώση της αληθινής φύσης της αν θρώπινης ζωής. Πρόκειται για τις κατεξοχήν ιδιότητες του πολιτικού, που δεν είναι δυνατόν να αποκτηθούν. Το πνεύμα και η ορθή διορατικότητα, ιδιότητες, τις

291 Κύρκος, ό.π., σσ. 194 κ.ε. 292 ία^6Γ, Α ' τόμ., ό.π., σσ. 327 κ.ε.

124


οποίες θαυμάζει ο Θουκυδίδης (Θουκ. 1.138.3) στον Θεμιστοκλή περισσότερο από όλες τις άλλες, είναι έμφυτες και όχι επίκτητες. Οι ιδιότητες αυτές δεν απο κτώνται με τη δύναμη της αγωγής ούτε βρίσκονται σε όλους τους ανθρώπους, παρά μόνο σε όσους έχουν τάλαντο. Σε αυτούς μπορεί να επιδράσει και η δύναμη της αγωγής. Για παράδειγμα, το τάλαντο του να ομιλεί κάποιος με πειθώ, μπορεί να αυξηθεί με την κατάλληλη άσκηση, με τη δύναμη της αγωγής.293 Στο δημοκρατικό κράτος, στο οποίο συγκεντρώνονταν όλοι οι πολίτες για την αντιμετώπιση πολιτικών προβλημάτων και στο οποίο υπήρχε ελευθερία του λό γου, η ικανότητα της εκφώνησης λόγων ήταν απαραίτητο στοιχείο για τον πολι τικό. Την κλασική εποχή ο πολιτικός αποκαλούνταν ρήτορας και έπρεπε να είναι τέτοιος, ώστε να μιλάει με ευχέρεια, έχοντας ως μοναδικό περιεχόμενο των δημό σιων λόγων του το κράτος και τις υποθέσεις του. Επομένως, για μια τέτοια κοι νωνία χρειαζόταν η παρέμβαση της πολιτικής διαπαιδαγώγησης των ηγετών. Μάλιστα η διαπαιδαγώγηση αυτή έπρεπε να αποσκοπεί στην κατάρτιση ικανών πολιτικών, που να είναι ταυτόχρονα και δεινοί ρήτορες 294 Για τη διαπαιδαγώγηση των ηγετών διαμορφώθηκε μια ολόκληρη τάξη διδα σκάλων, η τάξη των σοφιστών, τους οποίους θα μπορούσε κανείς να παραβάλει περίπου με τους σημερινούς καθηγητές των Νομικών Σχολών των Ελληνικών Πα νεπιστημίων, με τη διαφορά ότι δεν ήταν δημόσιοι αλλά ιδιωτικοί. Η τάξη αυτή διακήρυσσε δημόσια ότι δίδασκε αντί πληρωμής την αρετή, δηλαδή την πολιτική αρετή και συγκεκριμένα την ικανότητα τόσο του να 4ομιλεί’ όσο και του να Πράτ τει*. Πρόκειται για την αρετή εκείνη, που ήταν ανέκαθεν το χαρακτηριστικό παι δαγωγικό ιδεώδες του ηγέτη, γνωστό ήδη από την ομηρική εποχή, το οποίο βρί σκουμε στο ομηρικό μύθων τε 'ρητήρ εμμεναι πρηκτήρά τε έργων (/λ. 1443) και στο οποίο αντιστοιχεί το λέγειν και το πράττειν της σοφιστικής παιδείας (Πλάτ. Πρωτ. 3261),4). Τη νέα αντίληψη της αγωγής στο δεύτερο μισό του 5ου αι. π.Χ. εκ φράζουν νέοι φορείς, νέοι παιδαγωγοί, οι σοφιστές, οι οποίοι αντικαθιστούν τους παλαιότερους παιδαγωγούς, τους ποιητές, και ανταποκρίνονται στις νέες απαιτή σεις της κοινωνικής ζωής 295 Ο σκοπός λοιπόν της παιδευτικής πράξης των σοφιστών ήταν πάντοτε το βα σικό εφόδιο του πολίτη και κυρίως εκείνου, που ήθελε να σταδιοδρομήσει ως πο λιτικός. Όμως, πέρα από αυτή τη συμβολή των σοφιστών στην παιδεία των πο λιτών του ελληνικού κράτους, κανείς δεν αμφισβητεί ότι την εποχή των σοφιστών εκδηλώθηκε η κρίση του κράτους, η οποία ήταν ταυτόχρονα και κρίση της παι δείας. Για την κρίση εκείνη της παιδείας υπεύθυνοι κατά μεγάλο μέρος ήταν οι σο φιστές, γι’ αυτό αντέδρασε εναντίον τους ο Σωκράτης.

293 294 295

Α ' τόμ., ό.π,, σ. 328. Α ' τόμ., ό.π., σ. 329. ό.π., σ. 484. Βλ. και Κύρκος, ό.π., σ. 185.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΕΜΠΤΟ 5. Κ ΡΙΣΗ ΤΗΣ ΠΑΙΔΕΙΑΣ ΚΑΙ ΣΩΚΡΑΤΙΚΗ ΑΝΤΙΔΡΑΣΗ

Η προσφορά των σοφιστών στην παιδεία είναι μεγάλη. Εντούτοις, λόγω του σχετικισμού που χαρακτήριζε τη σοφιστική θεωρία, οι σοφιστές κατηγορήθηκαν ότι προκάλεσαν ηθική κρίση στην κοινωνία του αθηναϊκού κράτους. Ωστόσο, θα αποτελούσε άμετρη υπερεκτίμηση της επίδρασης των σοφιστών, εάν αποδίδαμε σε αυτούς, όπως συμβαίνει συχνά, την αποκλειστική ευθύνη για την εξέλιξη αυτής της ηθικής κρίσης.296 Συγκεκριμένα, αναγνωρίζουμε τη συμβολή της σοφιστικής κίνησης στη συστη ματική θεμελίωση της παιδείας, αλλά δεν πρέπει να αποσιωπηθεί το γεγονός ότι οι σοφιστές ασχολήθηκαν κυρίως με την εύρεση των μεθόδων της μετάδοσης των γνώσεων και των ικανοτήτων και όχι με την ηθική θεμελίωση της παιδείας. Οι σο φιστές θεώρησαν την παιδεία ως δύναμη, η οποία μπορεί με τεχνικά μεθοδολογι κά τεχνάσματα να μεταφυτευθεί στην ψυχή του παιδευομένου. Δεν μπόρεσαν να εννοήσουν την παιδεία ως κάτι, που προϋποθέτει εκ μέρους του παιδευομένου την αναγνώριση της εγκυρότητας ηθικών αρχών και κριτηρίων. Δεν μπορούσαν να προχωρήσουν σε μια τέτοια αντίληψη της παιδείας, γιατί τους εμπόδιζε ο υπο κειμενισμός τους. Γι’ αυτό ακριβώς ο Σωκράτης και ο Πλάτων στάθηκαν αντιμέ τωποι τους και διακήρυξαν ότι η παιδεία δεν είναι μια απλή δεξιοτεχνία, όπως την παρουσίασαν οι σοφιστές, αλλά καλλιέργεια της ψυχής του ανθρώπου με βά ση τις πνευματικές και ηθικές αρχές, πάνω στις οποίες θεμελιώνεται η διανόηση και η ζωή του ανθρώπου.297 Ο Σωκράτης ήθελε να μορφώσει τον νέο αναπτυσσόμενο άνθρωπο με την Αλή θεια και όχι με την τεχνική της ισχύος. Ήθελε να τον οδηγήσει στην αρετή, στην πνευματική τελειοποίηση, επειδή γ ι’ αυτόν ο τελικός σκοπός της αγωγής του αν θρώπου πραγματώνεται με υποταγή στις απαιτήσεις της Απόλυτης Αλήθειας. 5 .1 . Η ιστορία του Σωκράτη ( 4 7 0 - 3 9 9 π .Χ .)

Ο Σωκράτης γεννήθηκε στην Αθήνα το 470 και ήταν γιος του λιθουργού Σωφρονίσκου και της μαίας Φαιναρέτης (Πλάτ. Θεαίτ. 1492). Ήταν κορυφαίος Έλ ληνας φιλόσοφος, ο οποίος κατηγορήθηκε ότι εισήγαγε στην πόλη "καινά δαι

296 .Ϊ&€££Γ, Α ' τόμ., ό.π., σσ. 359. 297 Α ' τόμ., ό.π., σσ. 359 κ.ε.

126


μόνια’, δηλαδή καινούργιους θεούς· με άλλα λόγια, εισήγαγε τη λατρεία νέων και ξένων για την πόλη θεοτήτων και η λατρεία αυτή θεωρήθηκε ότι ασκούσε επιβλα βή επίδραση στους νέους. Για τον λόγο αυτό καταδικάσθηκε και θανατώθηκε, αφού ήπιε το κώνειο το έτος 399. Το θάρρος και η ψυχική γαλήνη, με την οποία ο Σωκράτης αντιμετώπισε την άδικη ποινή που τού επιβλήθηκε, τον ανύψωσαν σε ήρωα και μάρτυρα της φιλοσοφίας. Αν και ο ίδιος δεν άφησε κανένα σύγγραμμα, εντούτοις, η προφορική του διδασκαλία γράφηκε από τον μαθητή του Πλάτωνα και μέσω αυτού άσκησε ουσιαστική επίδραση στην ανάπτυξη της φιλοσοφίας. Ο Σωκράτης υπήρξε ο θεμελιωτής της φιλοσοφίας εκείνης, που αναφέρεται στα ηθικά και ανθρωπολογικά προβλήματα. Η πνοή της διδασκαλίας του δεν γονιμοποίησε μόνο το πνεύμα του μαθητή και φίλου του Πλάτωνα, αλλά και τη σκέ ψη πολλών φίλων του, οι οποίοι ως οπαδοί του ονομάσθηκαν Σωκρατικοί. Οι συ νομιλίες, που είχε καθημερινά με τους φίλους του, έγιναν η αφορμή να δημιουρ γήσει ο Πλάτοτν ένα νέο φιλολογικό είδος, τον διάλογο. Ο Σωκράτης, ο Πλάτων και ο Αριστοτέλης αποτελούν τις τρεις μεγάλες δημιουργικές φυσιογνωμίες της ελληνικής και παγκόσμιας φιλοσοφίας. Κατά τον Πλάτωνα, ο Σωκράτης έλαβε μέρος ως στρατιώτης σε τρεις εκστρα τείες, στην Ποτίδαια, μεταξύ των ετών 432-429 (Συμπ. 219ο, Χαρμ. 153α), στο Δήλιο το 424 (Συμπ. 221α, Αάχης 181α) και στην Αμφίπολη το 422 (Απολ. 28ο). Το 406 ο Σωκράτης ήταν ένας από τους πρυτάνεις, στους οποίους είχε ανατεθεί η διεύθυνση της δίκης των Αθηναίων στρατηγών, η οποία έγινε στην Εκκλησία του δήμου. Πρόκειται για τους στρατηγούς της ναυμαχίας των Αργινουσών, οι οποίοι αμέλησαν να περισυλλέξουν τα επιπλέοντα πτώματα των πεσόντων. Στην καταδικαστική απόφαση μόνο ο Σωκράτης αντιστάθηκε και ζήτησε με την ψήφο του να αθωώσουν τους στρατηγούς (Πλάτ. Απολ. 32α-ο, Ξενοφ. Απομν. 1.1.17 και 4.4.1-3, Ελλην. 1.7.15). Τα στοιχεία που έχουμε για την παιδεία του Σωκράτη είναι λίγα. Στην Απολο γία (20ά) ο Σωκράτης εμφανίζεται να λέει ότι δεν είχε άλλο διδάσκαλο παρά τον Απόλλωνα. Από τα κείμενα μπορούμε να εικάσουμε ότι θα είχε λάβει την παιδεία εκείνη, που όριζαν οι ισχύοντες νόμοι της αθηναϊκής πολιτείας (Πλάτ. Κρίτ. 50ά). Εξάλλου, σύμφωνα με τον Ξενοφώντα (Απομν. 4.7.2 κ.ε.), ο Σωκράτης γνώριζε γεωμετρία και αστρονομία. Κατά τον Πλάτωνα (Φαίδ. 97ο), ο Σωκράτης είχε μελετήσει το φιλοσοφικό έργο του Αναξαγόρα. Ο Σωκράτης πρέπει να είχε γνωρί σει και μελετήσει τα έργα και άλλων φιλοσόφων.298 Οι πηγές μαρτυρούν ότι ο Σωκράτης παρακολουθούσε ομιλίες σοφιστών, στους οποίους μερικές φορές έστελνε μαθητές (Πλάτ. Θεαίτ. 1515). Υπάρχουν μερικές αναφορές σε μια δήθεν μαθητεία του Σωκράτη στον σοφιστή Πρόδικο, αλλά μάλλον πρόκειται για μια ει ρωνεία σε βάρος του Προδίκου (Πλάτ. Πρωτ. 341α, Μέν. 966, Χαρμ. 163ά, Κρατ. 384ά, Ιππ. μείζ. 282ο). 298 Βλ. και Ξενοφ. Απομν. 1.1.14 και 4.7.6.


127

Τα έργα των μαθητών του Σωκράτη τον εμφανίζουν πάντοτε ως πρότυπο εγ κράτειας και αυτοκυριαρχίας. Ο ίδιος ήταν άνθρωπος πολύ ισχυρής σωματικής κράσης και σκληραγωγούσε τον εαυτό του από την άποψη της τροφής, του ποτού και της ενδυμασίας. Ως επί το πλείστον, ο Σωκράτης ήταν ανυπόδητος και φο ρούσε τα ίδια ενδύματα και κατά το θέρος και κατά τον χειμώνα. Εξάλλου, οι συ στρατιώτες του κατά την εκστρατεία της Ποτίδαιας (432) είχαν εντυπωσιασθεί από την αντοχή του Σωκράτη στο ψύχος και τις κακουχίες. Αλλά ένα εξαιρετικό χαρακτηριστικό της ψυχικής ιδιοσυγκρασίας του φιλοσόφου αποτελούσε και η εσωτερική φωνή, που, όπως έλεγε, άκουγε σε πολλές περιπτοοσεις της ζωής του (Πλάτ. Απολ. 31ά).299 Αντάξιος στην όλη ζωή του Σωκράτη υπήρξε και ο θάνατός του, τον οποίο αν τιμετώπισε ο φιλόσοφος στο δεσμωτήριο. Την περιγραφή της τελευταίας ημέρας του μάς δίνει ο μαθητής του Πλάτων στον Φαίδωνα (116-118). Οι τελευταίες λέ ξεις του Σωκράτη ήταν προς τον Κρίτωνα, να εκπληροόσει μιαν οφειλή για λογα ριασμό του δασκάλου του: να προσφέρει ένα πετεινό στον θεό Ασκληπιό. Σχετικά με το νόημα των λέξεων του Σωκράτη, που αναφέρονται σε εκείνη την οφειλή, έ χουν λεχθεί πολλά, αλλά όλα είναι υποθέσεις. Διατυπώθηκε η γνώμη ότι ο Σω κράτης θέλησε με τα λόγια εκείνα να δηλώσει ότι ο θάνατος είναι η αποκατάσταση της υγείας της ψυχής, αφού η κατοικία της ψυχής μέσα στο σώμα αποτελεί νόσο. Αφού λοιπόν με τον θάνατο γίνεται η θεραπεία της ψυχής, ο Σωκράτης αισθάνε ται την ανάγκη να ευχαριστήσει τον θεό-προστάτη της ιατρικής, τον Ασκληπιό, του οποίου η λατρεία είχε εισαχθεί στην Αθήνα γύρω στο 420 π.Χ.300 5 .2 . Το παιδαγωγικό σύστημα του Σωκράτη - Ο Σωκράτης ως παιδαγωγός

Ο Σωκράτης δεν υπήρξε μόνο φιλόσοφος, ήταν και παιδαγωγός. Αισθάνεται το έργο του ως παιδεία, κυρίως ως αγωγή και μόρφωση των νέων ανθρώπων. Ο Σωκράτης ασκεί την παιδεία αφιλοκερδώς σε όλη τη διάρκεια της ζωής του, άλλο τε με τη διδαχή του, άλλοτε με το παράδειγμά του, άλλοτε με την πίστη του στους θεούς και στις αιώνιες αξίες. Ασκεί όμως την παιδεία και την αγωγή ακόμη και με τον θάνατό του.301 Ο Σωκράτης εμφανίζεται σε μας ως ο φορέας της παλαιάς αριστοκρατικής πα ράδοσης και αρετής. Ο Σωκράτης πιστεύει στη δημιουργικότητα του ανθρώπου, όπως πιστεύουν και οι σοφιστές, επειδή όμως θεωρεί τα πολιτιστικά δημιουργή ματα ως ακτινοβολία του ανθρώπινου πνεύματος, στο οποίο αποδίδει οντολογι κή υπόσταση, δεν περιπίπτει στον υποκειμενισμό και σχετικισμό της σοφιστικής κοσμοθεωρίας. Απέναντι στον γήινο ωφελιμισμό της Σοφιστικής, ο Σωκράτης αν

299 Βλ. και Α.Ε. Τανίοτ, 5θ€ταΐ€5, Γ£ρι\ ((ϋοηηεοΐΐαιΐ: Οτεεπν/οοά Ρι^δδ, 1976), σσ. 45 κ.ε. 300 Ταγ1θΓ, ό.π., σσ. 135-136. 301 γ Ξέκαλος & Γ. Παπαγεωργίου, Η αγωγή διά μέσον των αιώνων. Α ' τόμ.: Ιστορία, πρωτεργάται, κατευθύνσεις (Ηράκλειο: έκδ. του συγγραφέα, 1969), σ. 75.

128


τιτάσσει την υπεροχή της Αλήθειας. Εμφανίζεται εδώ ο Σωκράτης ως κληρονόμος των αληθειών των φιλοσόφων της Ιωνίας και της Ιταλίας, ως συνεχιστής δηλαδή της μεγάλης εκείνης προσπάθειας του πνεύματος, που απέβλεπε στην αποκάλυψη του μυστηρίου των πραγμάτων, της φύσης και του κόσμου ή του Όντος.302 Το μεγάλο ερώτημα, που απασχολούσε πάντοτε τον Σωκράτη και αποτελούσε αναμφισβήτητα το επίκεντρο των φιλοσοφικών στοχασμών του, ήταν ταυτόχρονα το ερώτημα για την ευτυχία του ανθρώπου: πώς μπορεί ο άνθρωπος να γίνει ευ τυχισμένος, δηλαδή να ανταποκριθεί στο βαθύτερο νόημα της ζωής του; Η απάν τηση στο ερώτημα αυτό δίνεται μέσα από όλη τη φιλοσοφία του Σωκράτη, όπως αυτή διατυπώθηκε από τον ίδιο προφορικά-διαλογικά και γράφηκε από τον μα θητή του Πλάτωνα στους διαλόγους του 303 Η απάντηση στο παραπάνω ερώτημα μπορεί να διατυπωθεί ως εξής: ο άνθρω πος μπορεί να επιτύχει την ευτυχία του, την ευδαιμονία του, εάν δεν παρεκκλίνει, αλλά ακολουθεί σταθερά τον δρόμο της αρετής.304 Στην επιτυχία του παραπάνω σκοπού συμβάλλει αποφασιστικά η παιδαγωγική διαδικασία αγωγής και μάθησης, η οποία επιτελείται με διάλογο μεταξύ παιδαγωγού και παιδαγωγούμενου με ερω τήσεις της 4μαιευτικής τέχνης’, που υποβάλλει ο παιδαγωγός επιδιώκοντας έτσι να στρέψει την ψυχή του νέου ανθρώπου προς τη γνώση και την αρετή.305 Η πα ραπάνω παιδαγωγική διαδικασία αποτελεί τον κεντρικό άξονα όλης της σωκρα τικής φιλοσοφίας και παιδαγωγικής, η οποία μεθοδεύεται παιδαγωγικά σε τρεις φάσεις: α) την ειρωνεία, β) τον έλεγχο και γ) τον πνευματικό τόκο 306 α) Η εφωνεία. Η πρώτη φάση της μεθόδευσης της παιδαγωγικής διαδικασίας αγωγής και μάθησης, η ειρωνεία, είναι αρνητική, γιατί με αυτήν ο παιδαγωγός προσποιείται ότι αγνοεί τη λύση του συζητούμενου θέματος και προκαλεί τον παιδαγωγούμενο να βρει εκείνος τη λύση ή να δώσει την απάντηση· με άλλα λόγια, να εκφράσει τη δική του γνώμη, να διατυπώσει τις δικές του απόψεις πάνω στο θέμα που συζητείται. Με τον τρόπο αυτό, με τη σωκρατική ή παιδαγωγική ειρω νεία, ο παιδαγωγός επιτυγχάνει την κάθοδο στο επίπεδο του παιδαγωγούμενου, το οποίο εκείνος ενθαρρύνει για αυτενεργό πνευματική εργασία, για ανακάλυψη της γνώσης.307

302 Η.-Ι. Μαιτοιι, Ιστορία της εκπαιδεύσεως κατά την αρχαιότητα, μτφ. Θ. Φωτεινόπουλου (Αθήνα, 1961), σσ. 100 κ.ε. 303 Α.Κ. Κόφφας, “Ο ρόλος του παιδαγωγού στην αρχαιότητα και σήμερα: ιστορική και εμπειρική ερευνητική μελέτη”, Πρακτικά του 2ου Επιστημονικού Συμποσίου του Δημοκριτείου Πανεπι στημίου Θράκης, Παιδαγωγικού Τμήματος Δημοτικής Εκπαίδευσης με θέμα Διαχρονική παρουσία της ελληνικής αρχαιότητας στις επιστήμες της αγωγής, Αλεξανδρούπολη 15-17 Νοεμβρίου 1991 (Αθήνα: Μιχ. Γρηγόρης, 1993α), σσ. 89 κ.ε. 304 Π. Ξωχέλλης, Θεμελιώδη προβλήματα της παιδαγωγικής επιστήμης: Εισαγωγή στην Παιδαγωγική, Γ ' βελτιωμένη έκδ. (Θεσ/κη: Αφοί Κυριακίδη, 1983), σ. 27. 305 Κόφφας, (1993α), ό.π., σ. 94. 306 Ξωχέλλης, ό.π., σ. 27. 307 Κόφφας, (1993α), ό.π., σ. 94, Ξωχέλλης, ό.π., σ. 27, Κρασανάκης, (1984), ό.π., σ. 78-79.


129

β) Ο έλεγχος. Η δεύτερη φάση της μεθόδευαης της παιδαγωγικής διαδικασίας αγωγής και μάθησης, ο έλεγχος, είναι επίσης αρνητική, γιατί κατά τη φάση αυτή ο παιδαγωγός αποβάλλει τα εμπόδια· δηλαδή, με επιχειρήματα, με εξήγηση, με ερ μηνεία σωστή, με εύρεση της αλήθειας απορρίπτει τις επιπόλαιες ή ατελείς γνώ σεις, τις δοξασίες κλπ. του παιδαγωγουμένου, τις οποίες κατέχει ή συναντά κατά την αναζήτηση της αλήθειας ο παιδαγωγούμενος και οι οποίες γίνονται εμπόδια κατά τη διαδικασία της προσέγγισης ή εύρεσης της αληθινής και αντικειμενικής γνώσης. Με άλλα λόγια, κατά τη φάση αυτή ο παιδαγωγός αποδεικνύει στον παιδαγωγούμενο ότι δεν ήταν αυτή η αλήθεια, την οποία νόμιζε ότι κατείχε, αλλά η αλήθεια θα προέλθει από την έρευνα που κάνουν μαζί τώρα, που ο παιδαγωγούμενος προχωρεί, ερευνά και ο παιδαγωγός ακολουθεί και υποβοηθεί. Με τον έλεγχο που ασκεί ο παιδαγωγός πάντοτε με κατάλληλες ερωτήσεις, ο παιδαγωγούμενος κατανοεί ότι δεν κατέχει ακόμη την αλήθεια, τη γνώση, συνειδητο ποιεί τις ασαφείς απόψεις του, ελέγχει και παραδέχεται την άγνοιά του· συνειδη τοποιεί καλύτερα το πρόβλημα και έτσι φθάνει στην απορία. “Και όταν ένας μα θητής φτάσει στην απορία κι ομολογήσει το γνωστικό του αδιέξοδο, ο δάσκαλος αναλαμβάνει το ρόλο του βοηθού στη μάθηση.”308 Με τον έλεγχο λοιπόν ο παιδαγωγούμενος φθάνει στην απορία, η οποία είναι η αρχή κάθε σοφίας, κάθε εξακριβωμένης γνώσης. Ετσι, από την απορία ο παιδαγωγός υποβοηθεί τον παιδαγωγούμενο να συνεχίσει τη συζήτηση, την έρευνα και να προχωρήσει παραπέ ρα, στον πνευματικό τόκο.309 γ) 0 πνευματικός τόκος. Έτσι, η παιδαγωγική διαδικασία αγωγής και μάθησης περνά στην τρίτη φάση της, η οποία έχει ως στόχο την "εκμαίευση’ της νέας γνώσης. Αφού ο παιδαγωγούμενος έχει ήδη παραδεχθεί από την προηγούμενη φάση ότι η πρώτη άποψή του ήταν απλή γνώμη, ήταν μια δοξασία, μια ατελής γνώση, τώρα στη φάση του πνευματικού τόκου, ο μαθητής οδηγείται επαγωγικά (από τα επιμέρους στα γενικά) στην ορθή γνώση· φθάνει δηλαδή στην επιστημο νική αλήθεια. Η τρίτη αυτή φάση είναι ο πνευματικός τόκος ή η πνευματική γέννηση, η οποία είναι αυτοδύναμη ανακάλυψη της αντικειμενικής γνώσης, της αλήθειας. Η πνευματική γέννηση είναι η ευτυχισμένη στιγμή, κατά την οποία λύ νεται η ένταση του παιδαγωγουμένου. Ο μαθητής ανακουφίζεται από την αγωνία και ικανοποιείται η ψυχή του. Ο νέος και αναπτυσσόμενος άνθρωπος, το παιδί, έχει τώρα επίγνωση ότι προσωπικά αυτό το ίδιο, με δική του σκληρή, επίπονη και αυτοτελή εργασία συνειδητοποίησε καλύτερα το πρόβλημα, πλησίασε τη λύση του και τελικά έφθασε στο ευτυχές τέρμα της "μικρής εφεύρεσης’ (Πλάτ. Θεαίτ. 1500 6), της αυτοδύναμης ανακάλυψης μιας αλήθειας, η οποία αποτελεί στην ουσία την

308 I. Κανάκης, Η σωκρατική στρατηγική όιόασκαλίας-μάθησης. Θεωρητική θεμελίωση και εμπειρική διερεννηση. Επιστήμες της Αγωγής, 11 (Αθήνα: Μ.Π. Γρηγόρης, 1990), σ. 83. 309 Κόφφας, (1993α), ό.π., σ. 95.

130


ολοκλήρωση μιας αληθινής πνευματικής γέννησης.310 Εκείνο, το οποίο δεν επι τρέπεται ποτέ να ξεχνούμε, είναι το γεγονός ότι ο μαθητής πρέπει να φθάσει μό νος του στον πνευματικό τόκο, έστω και υποβοηθούμενος από τον παιδαγωγό, με υποβολή ερωτήσεων, για να βρει δηλαδή μόνος του την αλήθεια και έτσι να γευθεί τη χαρά της δημιουργίας του (Πλάτ. Μέν. 86,2). Βέβαια, η τρίτη αυτή φάση της παιδαγωγικής διαδικασίας αγωγής και μάθησης είναι η πιο δύσκολη και συνοδεύεται με πόνους, με ^ δ ίν ες’, αλλά στο τέλος αυτό που γεννάται, ο τόκος ο πνευματικός, φέρνει πολλή χαρά, ευτυχία στον άνθρωπο. Αυτός ο πνευματικός τόκος μπορεί να είναι μια οποιαδήποτε επιτυχία του παι διού στο Νηπιαγωγείο ή στο Δημοτικό σχολείο, του εφήβου στο Γυμνάσιο, του νέ ου στο Πανεπιστήμιο και αργότερα στην κοινωνία. Γενικά, η σωκρατική μέθοδος συνιστά τη μάθηση εκείνη, που επιτυγχάνεται με αυτενεργό δράση των ψυχικών ικανοτήτων του παιδαγωγουμένου. Σύμφωνα με αυτή τη μέθοδο, συνδετικός κρίκος ανάμεσα στον διδάσκαλο και τον μαθητή, στη διαλογική διαδικασία ανα ζήτησης, είναι η αγάπη του ώριμου ανθρώπου προς τον νέο και αναπτυσσόμενο άνθρωπο* η αγάπη αυτή ξεχειλίζει από την ψυχή του ώριμου συζητητή και γεννά, δηλαδή δημιουργεί μέσα στην ψυχή του νέου, όταν τα δύο αυτά πρόσωπα συν δέονται με κοινούς ιδεώδεις σκοπούς (Πλάτ. Συμπ. 206(1 κ.ε.).311 Πέρα από αυτά, ο πνευματικός τόκος μπορεί να είναι και μια οποιαδήποτε εξωσχολική δημιουρ γία, όπως είναι π.χ. η συγγραφή ενός βιβλίου κλπ. Η πνευματική γέννηση, στην οποία καταλήγει το παιδαγωγικό σύστημα του Σωκράτη, είναι μια πολυδιάστατη πνευματική δημιουργία πνευματικών αλλά και υλικών αγαθών. Γι’ αυτό, σύμφωνα με όσα αναφέρει ο Σωκράτης στο Συμπόσιον, ο ποιητής, ο φιλόσοφος, ο καλλιτέχνης, ο επιστήμονας και ο τεχνικός είναι στην πραγματικότητα όλοι τους παιδαγωγοί με την ευρύτερη σημασία του όρου, επειδή παιδαγωγούν άλλους με τα έργα τους, όπως ακριβώς παιδαγώγησαν την Ελλάδα και τον κόσμο ο Όμηρος και ο Ησίοδος, ο Λυκούργος και ο Σόλων (Πλάτ. Συμπ. 209(1). Η ουσία της φιλοσοφίας του Σωκράτη είναι η παιδεία, η οποία γίνεται ένας διαρκής αγώνας του ανθρώπου για την εκπλήρωση του πνευματικού και ηθικού προορισμού του. Η έρευνα του Σωκράτη ήταν ανθρωποκεντρική, αφού η φιλοσο φική σκέψη του αφορμώνταν από τον άνθρωπο και τη δομή τόσο του σώματος όσο και της ψυχής του. Αλλά, η σωκρατική φιλοσοφία πρόσθεσε κάτι το νέο στον άνθρωπο, πρόσθεσε τον εσωτερικό κόσμο του, τον κόσμο της ψυχής του και τον εξευγενισμό της.312

310 Ξωχέλλης, ό.π., σσ. 27 κ.ε. 311 Ξωχέλλης, ό.π., σ. 28, Κόφφας, ό.π. 312 \ν. Παιδεία, μτφ. Γ.Π. Βερροίου, Β ' τόμ. (Αθήνα, 1971), σ. 98. Βλ. και Κρασανάκης, (1984), ό.π., σ.78.


131

Ο εξευγενισμός της ψυχής είναι ακριβώς εκείνο, το οποίο ο Σωκράτης αποκαλεί αρετή. Κανένας Έλληνας πριν από τον Σωκράτη δεν μίλησε με παρόμοιο τόνο για την ψυχή και τον εξευγενισμό της. Αναμφισβήτητα, η σωκρατική αντίληψη πε ρί ψυχής επηρέασε τον Χριστιανισμό είτε αμέσως είτε μέσω των μεταγενέστερων φιλοσοφικών συστημάτων. Με την ιδέα αυτή του Σωκράτη για την ψυχή αρχίζει μια νέα εποχή για την πνευματική ιστορία της Ελλάδας και του Δυτικού κόσμου. Σύμφωνα με τον Ια€£€Γ, “οϋτε τό όμηρικόν καί έπικόν (είδωλον’ (= ή εν Ά δ η σκιά) οϋτε ή άεριώδης ψυχή των Ιώνων φιλοσόφων οϋτε ή ψνχή-δαίμων τής ορ φικής λατρείας οϋτε ή 'ψνχή’ τής αττικής τραγωδίας δεν είναι δννατόν νά σνμπέσονν πρός τήν νέαν σημασίαν, τήν όποίαν δίδει εις τήν λέξιν ό Σωκράτης”.313 Δύσκολα μπορεί κανείς να κατανοήσει την περίεργη πνευματική ευαισθησία, με την οποία ο Σωκράτης χρησιμοποιεί τη λέξη "ψυχή’ (Πλάτ. Απολ. 40ο41ο). Ο Σω κράτης διακήρυσσε ότι η ψυχή είναι η πηγή των ύψιστων αξιών της ανθρώπινης ζωής.314 Η ανακάλυψη της ψυχής από τον Σωκράτη δεν σημαίνει τον χωρισμό της από το σώμα, όπως συχνότατα εσφαλμένα διαβεβαιώνουν μερικοί, αλλά την κυ ριαρχία της πάνω στο σώμα. Ωστόσο, δεν μπορεί κανείς να φροντίσει όσο πρέπει την ψυχή του, εάν το σώμα δεν είναι υγιές. Η κοινή αντίληψη Ελλήνων και Ρω μαίων για τη ρήση νοϋς υγιής εν σώματι ύ γ ιε ϊ (ΓΠ€Π5 $αηα ΐη εοΓροτε 8απο) αντικατοπτρίζει ακριβώς το γνήσιο σωκρατικό πνεύμα. Ο ίδιος ο Σωκράτης ούτε παραμέλησε ποτέ το σώμα του ούτε και επαίνεσε ποτέ όσους παραμελούσαν το δικό τους σώμα. Δίδασκε τους φίλους του να διατηρούν σε καλή φυσική κατά σταση το σώμα τους με τη σκληραγωγία και συζήτησε πολύ μαζί τους για το ποια είναι η ορθή δίαιτα.315 Ο Σωκράτης δεν ήταν "διδάσκαλος5, αλλά πάντοτε ερευνούσε, για να βρει τον αληθινό διδάσκαλο, χωρίς ποτέ να τον βρει. Όσους συναντούσε, αποδεικνύονταν ειδικοί (Ξενοφ. Απομν. 4.2.4) στο ένα ή το άλλο πεδίο. Ποτέ όμως δεν συνάντησε κάποιο "διδάσκαλον5 με την πλήρη έννοια της λέξης. Είναι πράγματι σπάνιο εύρημα ο αληθινός διδάσκαλος, διότι είναι πολλά τα στοιχεία που θεωρούνται ότι βοηθούν το μεγάλο έργο της παιδείας, όπως είναι, π.χ. η ποίηση, οι επιστήμες, οι καλές τέχνες, ο νόμος, το κράτος, οι φιλόσοφοι, οι σοφιστές, ακόμη και ο κάθε Αθηναίος, ο οποίος βοηθούσε στην τήρηση του νόμου και της τάξης μέσα στην πόλη του.316 Ο Σωκράτης πίστευε ότι ο ίδιος δεν γνώριζε την τέχνη αυτή του δι δασκάλου. Αισθανόταν ότι και ο ίδιος υστερούσε κατά πολύ από την ιδέα του ιδανικού διδασκάλου, από αυτή δηλαδή την απόλυτη αξία. Πίσω λοιπόν από αυτή τη σωκρατική ειρωνεία, ο Σωκράτης έχει πολύ υψηλότερη αντίληψη από οποιονδήποτε σύγχρονό του για την αποστολή του αληθινού διδασκάλου 317 313 314 315 316 317

ίο,&ζ,ετ, Β ' τόμ., ό.π., σ. 99. Βλ. και Α.Ε. Ταγ1θΓ, ό.π., 141 κ.ε. Β ' τόμ., ό.π., σσ. 103 κ.ε. Μ6&0Γ, Β ' τόμ., ό.π., σ. 105. Βλ. και Πλάτ. Πολιτ. 522 κ.ε. Ια€§6ΐ\ Β τόμ., ό.π., σ. 118. Βλ. και Ξεν. Απομν. 4.2.11. Πρβ. 2.1.17 και 3.9.10. .ί&€£€Γ, Β ' τόμ., ό.π.

132


Ο παιδαγωγικός σωκρατικός 4έρως\ ο οποίος αποτελεί τον συνδετικό κρίκο στη σωκρατική σχέση ανάμεσα στον παιδαγωγό και τον παιδαγωγούμενο, απευ θύνεται περισσότερο στους προικισμένους εφήβους. Αυτοί φαίνονται κατάλληλοι να δεχθούν την ύψιστη διανοητική και ηθική παιδεία, την αρετή, χάρη στην ταχεία αντίληψή τους, στην καλή μνήμη τους και στην προθυμία τους για μάθηση. Ο Σωκράτης πίστευε ότι οι νέοι δεν μπορούν να αποκτήσουν ό,τι επιθυμούν και να κάνουν συγχρόνως τους άλλους ευτυχείς, εάν δεν έχουν προηγουμένως οι ίδιοι εκπαιδευθεί κατάλληλα (Πρβ. Αριστ. Ηθ. Νικ. 1.1.1094α,27 και 1010). Στη διαπαιδαγώγηση των νέων ήταν στραμμένη η φιλοσοφία του Σωκράτη, αφενός διότι ο Σωκράτης είχε τη γνώμη ότι οι νέοι είναι επιδεκτικοί διαπαιδαγώ γησης και, αφετέρου, διότι επιδίωκε να αντιπαραθέσει στη σοφιστική παιδεία τη δική του παιδεία, την οποία ήθελε να καταστήσει κτήμα των νέων. Ο Σωκράτης επιδίωκε με τον εξευγενισμό της ψυχής να αφυπνίσει τις έμφυτες προδιαθέσεις, που βρίσκονται 4εν δυνάμει5 στα βάθη της ψυχής του ανθρώπου, κυρίως του παι διού και του εφήβου, επειδή πίστευε ότι η ψυχική ανάπτυξη του ατόμου μπορεί να επιτευχθεί με την αυτενεργό δράση των ψυχικών ικανοτήτων και όχι με την παθη τική μάθηση, όπως έκαναν οι σοφιστές. Επομένως, πρέπει να αποδοθεί στον Σω κράτη η τιμή ότι αυτός υπήρξε ο εισηγητής της παιδαγωγικής αρχής της αυτενέρ γειας, η οποία σήμερα είναι ευρύτατα διαδεδομένη. Με την εφαρμογή της αρχής αυτής η διδασκαλία πραγματοποιείται με βιωματική εμπειρία, μέσω της οποίας ο μαθητής μετατρέπεται σε ενεργητικό και δραστήριο άτομο, γίνεται δηλαδή δρων συνυποκείμενο της διδασκαλίας.318 Κατά την παιδαγωγική μέθοδο του Σωκράτη, δεν γινόταν αυστηρή εφαρμογή της ορθολογιστικής ενέργειας του πνεύματος, για τί κατά την παιδαγωγική συναναστροφή ο φιλόσοφος χρησιμοποιούσε και τις συναισθηματικές και τις βουλητικές δυνάμεις της ψυχής. Φρόντιζε δηλαδή να δη μιουργεί συναισθήματα αγάπης προς τα θέματα, που επρόκειτο να μελετηθούν, αλλά και να δημιουργεί βουλητικές ενορμήσεις για την υπερνίκηση δυσκολιών, οι οποίες εμφανίζονταν κατά τη λύση των προβλημάτων. Κύρια επιδίωξή του ήταν να αποφεύγει κάθε δικό του δυναμισμό, ενώ επιδίωκε οι λύσεις να προέρχονται από τους ίδιους τους μαθητές. Η σωκρατική αντίληψη έρριξε νέο φως πάνω στον σκοπό και στην ευθύνη κά θε αγωγής. Κατά τον Σωκράτη, αγωγή δεν είναι η καλλιέργεια ορισμένων ικανο τήτων ούτε η μετάδοση ορισμένων γνώσεων. Η αληθινή αγωγή ουσιαστικά είναι εκείνη, που καθιστά τους ανθρώπους ικανούς να εκπληρώνουν τον πραγματικό σκοπό της ζωής τους. Είναι εκείνη που ταυτίζεται με την προσπάθεια του Σωκρά τη να αποκτήσει φρόνηση, δηλαδή γνώση του αγαθού. Όμως, η προσπάθεια για την απόκτηση της γνώσης του αγαθού χρειάζεται να γίνεται σε ολόκληρη τη ζωή του ανθρώπου, γιατί μόνο έτσι μπορεί ο άνθρωπος να φθάσει στον σκοπό αυτό.

318 X. Θεοφιλίδης, “Αυτενέργεια, αυτενέργειας αρχή”, Παιδαγωγική Ψυχολογική ΕγκυκλοπαίδειαΛεξικό, Β ' τόμ. (Αθήνα, 1989), σ. 880.


133

Μόρφωση, κατά τη σωκρατική έννοια, είναι η προσπάθεια να κατευθύνει κανείς τη ζωή του με τέτοιον τρόπο, ώστε να αναπτυχθεί το πνευματικό και ηθικό περιε χόμενο της έννοιας 4άνθρωπος5. Σύμφωνα με αυτή την άποψη, ο άνθρωπος επι διώκει 4εκ φύσεως’ την παιδεία από την παιδική του ηλικία, γιατί αυτή είναι το μοναδικό πράγμα, που γίνεται αληθινό κτήμα του. Για τον Σωκράτη, ο όρος Παι δεία ’ κατέληξε να σημαίνει το συνολικό άθροισμα της εσωτερικής ζωής του, της πνευματικής ύπαρξής του, της μόρφωσής του.319

319

Β 'τόμ., ό.π., σσ. 128 κ.ε.

ί^ ^ ίϊΓ »

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΕΚΤΟ 6. Η ΤΕΧΝΗ ΤΟΥ ΠΕΜΠΤΟΥ ΑΙΩΝΑ π.Χ. ΚΑΙ Η ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΗ ΣΗΜΑΣΙΑ ΤΩΝ ΕΡΓΩΝ ΤΗΣ 6 .1 .

Οί σκοποί της τέχνης

Ο ελληνικός πολιτισμός απλώνεται μεταξύ άλλων και στην τέχνη, η οποία φθάνει στο απόγειό της κατά τον αιώνα του Περικλή και είχε ως σκοπό να προ βάλει κυρίως την ομορφιά της Αθήνας. Από όλες τις ελληνικές πόλεις του 5ου αι. διακρίνεται η Αθήνα, η οποία αποτελεί το αποκορύφωμα της 4πόλης\ όπως αναδεικνύεται μέσα από την πλούσια κληρονομιά της και μέσα από την αφήγηση του Θουκυδίδη στον Επιτάφιό του. Όπως οι πολίτες στην αρχαία 4πόλη’ αποτελούσαν στο σύνολό τους μια παι δαγωγούσα κοινότητα, έτσι και όλα τα οικοδομήματα της ςπόλης’, π.χ. τα διοικη τικά κτίρια, η αγορά, το θέατρο, το γυμνάσιο, τα υδραγωγεία, οι ναοί κλπ., εκτός από τη λειτουργικότητα για άμεση εξυπηρέτηση των πολιτών, είχαν και άλλους σκοπούς, όπως π.χ. ο αισθητικός και ο μορφωτικός. Στα οικοδομήματα αυτά, τα οποία αποτελούσαν τον εξοπλισμό και τον διάκοσμο της 4πόλης’, γινόταν μια σύ ζευξη της πρακτικής και της αισθητικής-μορφωτικής αξίας κατά την αρχαιότητα· αυτό, βέβαια, γίνεται και σήμερα. Συγκεκριμένα, ο άνθρωπος της εποχής μας, όπως και στην αρχαιότητα, απαιτεί ένα οικοδόμημα, μικρό ή μεγάλο, ιδιωτικό ή δημόσιο, ή ένα οποιοδήποτε άλλο πολιτιστικό έργο ή εμπορικό προϊόν, πρώτα να έχει πρακτική και λειτουργική αξία και δεύτερο να είναι ωραίο, να έχει δηλαδή και αισθητική αξία, να αρέσει στην απλή θέα του, να προκαλεί ευχάριστα συναι σθήματα και να μένει τελικά στον άνθρωπο ως μόρφωση, ως παιδεία. Αφού λοι πόν η αισθητική αξία λειτουργεί στον άνθρωπο και ως παιδεία, τα καλλιτεχνικά έργα και γενικά το Ωραίο δεν έχουν μόνον αισθητικές διαστάσεις, έχουν και παι δαγωγικές.320 Μέσα σε μια τέτοια 'πόλη’, όπως η Αθήνα, με ποικίλα πολιτιστικά έργα, η δη μιουργική ικανότητα του ανθρώπου βρήκε δυνατότητες έκφρασής της. Το πε ριβάλλον, φυσικό και κοινωνικοπολιτιστικό, εμπνέει τον άνθρωπο και τον κάνει δημιουργικό σε όλους τους τομείς του πνεύματος. Έκφραση και πλαίσιο του

320 Α. Κόφφας, Δραστηριότητες αισθητικής αγωγής στο νηπιαγωγείο (Θεωρία και πράξη), Β ' έκδ. (Αθήνα: έκδ. του συγγραφέα, 1993β), σσ. 29 κ.ε.

01 ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΕΣ ΔΙΑΣΤΑΣΕΙΣ ΤΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΤΗΣ Κ.ΔΑΣΙΚΗΣ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑΣ

135

ελληνικού πνεύματος και πολιτισμού υπήρξε η ελληνική "πόλη’ και κατεξοχήν η "πόλη’ της Αθήνας με προοπτικές παγκοσμιότητας. Όταν ο Θουκυδίδης έβαλε στο στόμα του Περικλή την εγκωμιαστική παρουσίαση της αποστολής της Αθήνας, η πόλη αυτή δέχθηκε τον καλύτερο δυνατό χαρακτηρισμό της. Θ Θουκυδίδης υπήρ ξε αυτός που πρώτος προσδιόρισε την ελληνική πολιτική σκέψη ως αυθεντική μορφή πολιτισμού.321 Ο Επιτάφιος, ο λόγος που ο Θουκυδίδης γράφει, για να εξάρει διά στόματος του Περικλή τον θάνατο των πρώτων Αθηναίων νεκρών που έπεσαν στον Πελοποννησιακό πόλεμο, είναι μια από τις σελίδες της ιστορίας που δίνουν ανάγλυφα το καλαισθητικό πνεύμα της ελληνικής "πόλης’, μέσα από το οποίο αναδύεται ο πολιτισμός ως έκφραση της ελληνικής μεγαλοφυίας. Στον Επιτάφιο σκιαγραφείται το ιδανικό πλαίσιο της αθηναϊκής πολιτείας. Ο Θουκυδίδης κατανοεί ότι η ελληνική "πόλη’ ενσαρκώνει για πρώτη φορά στην παγκόσμια ιστορία την αληθινή ουσία της πολιτικής, η οποία δεν είναι η κυριαρχία του δήμου, αλλά ένας αρμονικός συνδυασμός των τάσεων του δήμου και του προεξάρχοντα άνδρα κατά τη διακυβέρνησή της. Αλλά η ουσία της πόλης-κράτους της Αθήνας στηρίζεται σε μιαν ευρύτερη αρχή, την αρχή της παιδείας, του πολιτισμού, της αρμονίας και του μέτρου ανάμεσα σε αντίθετες θέσεις. Αυτά όμως αποτελούν και εκφράσεις της τέχνης. Για παράδειγμα, με τη σμίλη και τη λογοτεχνία δημιουργήθηκαν εκείνα τα έργα που έμειναν κλασικά, δηλαδή ο Παρθενώνας, οι τραγωδίες, οι φιλοσοφικοί διάλογοι του Πλάτωνα κλπ. Ο αιώνας του Περικλή είναι μια περίοδος μικρή (461-429) αλλά σημαντική. Κατά την εποχή αυτή πρώτη θέση κατέχει η δημοκρατία, που δημιουργήθηκε από τον Κλεισθένη το 507 π.Χ. και ολοκληρώθηκε από τον Περικλή. Ο Περικλής, που πίστευε ότι “η ευτυχία των ανθρώπων είναι αποτέλεσμα της ελευθερίας και η ελευθερία [αποτέλεσμα] της ανδρείας” (Θουκ. 2.43.4), πραγματοποίησε την αθηναϊκή δημοκρατία ως ένα μεγάλο πολιτιστικό γεγονός. Η δημοκρατία έθεσε τις καλές προϋποθέσεις για τα υπόλοιπα πολιτιστικά δημιουργήματα της κλα σικής εποχής, για τα οποία ο Περικλής μιλάει στον Επιτάφιο. 6 .2 . Η παιδαγωγική σημασία της τέχνης του Φειδία

Από τα μέσα του 5ου αι. αρχίζουν τα μεγάλα έργα της Ακρόπολης, το θαύμα της ελληνικής τέχνης, που αποτελείται από τέσσερα αθάνατα μνημεία: τον Παρθενώνα, τα Προπύλαια, το Ερέχθειο και τον Ναό της Απτέρου Νίκης ή Αθηνάς Νίκης. Ο Περικλής βλέπει στον Παρθενώνα με το διορατικό βλέμμα του ένα νέο τρόπο κυριαρχίας στην παγκόσμια τέχνη, με διαστάσεις αισθητικές και παιδαγωγικές. Για την επίτευξη του μεγάλου αυτού σκοπού ο Περικλής διόρισε το

321 Ουσκατέσκου, ό.π., σσ. 197 κ.ε.

136


450 έναν Αθηναίο γλύπτη, τον Φειδία, γενικό επόπτη των έργων της Ακρόπολης, ο οποίος αναδείχθηκε μεγάλος καλλιτέχνης και παιδαγωγός. Ο ίδιος είναι ο δη μιουργός μερικών γλυπτών της Προμάχου και της Παρθένου Αθηνάς, καθώς και των ιωνικών διαζωμάτων, δηλαδή της πομπής των Παναθηναίων. Η τέχνη του Παρθενώνα με τις ζωφόρους και τις αρχιτεκτονικές γραμμές, η τραγωδία με τον ορισμό της ανθρώπινης μοίρας, οι πολιτικοί θεσμοί, η φιλοσοφία, η ιδέα της πόλης-κράτους κλπ., όλα αυτά διακατέχονται από καλαισθητικό πνεύμα, από τον έρωτα του Ωραίου, του Καλού, όπως έλεγαν οι αρχαίοι. Όλα αυτά αποτελούν έναν αυθεντικό υψηλό πολιτισμό-πρότυπο, με τον οποίο οι Αθηναίοι εξασφάλι σαν την ηγεμονία της Αθήνας με την πολιτιστική-καλαισθητική αλλά και την πο λιτική έννοια, όχι μόνο στα κλασικά χρόνια, αλλά και μεταγενέστερα.322 Τα έργα της καλλιτεχνίας, για παράδειγμα του Μύρωνα, του Πυθαγόρα, του Πολυκλείτου κ.ά., είχαν υπερβεί τα ομαδικά χαρακτηριστικά γνωρίσματα κάθε σχολής, δηλαδή της ιωνικής, της δωρικής, της αττικής· το καθένα είχε πια τα χα ρακτηριστικά γνωρίσματα του καλλιτέχνη, του οποίου είναι δημιούργημα.323 Ωστόσο, από τα έργα αυτά έλειπε η ακτινοβολία της ψυχής, που θα έπρεπε ο καλ λιτέχνης να είχε εμφυσήσει στο έργο του. Ακριβώς εκείνη την ακτινοβολία κατόρ θωσε πρώτος ο Φειδίας να προβάλει στα έργα του 324 Ο Φειδίας προσφέρει μαζί με την καλλιτεχνική ευχαρίστηση, που προέρχεται από τη θέα των έργων, και μια πνευματική απόλαυση, που μπορούμε να χαρούμε, όταν προσπαθούμε να βρούμε ταυτόχρονα και τον βαθύτερο σκοπό του δημιουρ γήματος του. Αναζητώντας, για παράδειγμα, τους σκοπούς του Φειδία στην ανα παράσταση της Πομπής, κατανοούμε ότι ο καλλιτέχνης επιδίωξε σε αυτή να εξάρει το θρησκευτικό συναίσθημα και την ευγνωμοσύνη των Αθηναίων σε όλους τους θεούς και ιδιαίτερα στην πολιούχο Αθηνά, που, ως προστάτιδα της πόλης του, κατέχει την τιμητική θέση στην παρουσίαση της Πομπής. Φαίνεται ότι ο Φει δίας θέλησε να ευχαριστήσει την Αθηνά, η οποία ενέπνεε πάντοτε στον προστατευόμενο λαό της τον πόθο για απόκτηση των αγαθών της ζωής.325 Ο αθηναϊκός λαός παρουσιάζεται στη ζωφόρο ως ο λαός που είναι προικι σμένος με τη σοφία της θεάς. Αυτό ήταν ιδανικό και των άλλων ελληνικών 4πόλεων’, όπως της Σπάρτης, όμως η Αθήνα είχε το προβάδισμα. Ο πόθος αυτός του αθηναϊκού λαού, τον οποίο απαθανάτισε ο Φειδίας στο ωραιότερο δημιούργημα της Αθήνας, έγινε μέσω της τέχνης του γλύπτη ένα ανώτερο ιδεώδες της ανθρωπό τητας. Το μήνυμα αυτό διδάσκει ανά τους αιώνες τους λαούς ότι κάθε άνθρωπος πρέπει να θεωρεί ως προορισμό του σε αυτόν τον κόσμο την ποιοτική ανύψωσή του, επειδή εκεί βρίσκεται το μυστικό της ευτυχίας του. Αυτό είναι και το παιδα 322 323 324 325

Ουσκατέσκου, ό.π., σ. 166. Καψάλης, (1953), ό.π., σ. 23. Καψάλης, (1953), ό.π., σσ. 25 κ.ε. Καψάλης, (1953), ό.π., σσ. 121 κ.ε. Βλ. και

Γ ' τόμ., σ. 339.


137

γωγικό μήνυμα του Φειδία στους ανθρώπους, το ιδεώδες του σκοπού της ζωής, που εξυψώνει τον άνθρωπο.326 Ωστόσο, το καλλιτεχνικό δημιούργημα της τέχνης του Φειδία αποτελεί στην ουσία την πανηγυρική εκδήλωση της λατρείας του αθηναϊκού λαού στην ομορφιά, στην αξία του Ωραίου. Ο έρως των Ελλήνων και κυρίως των Αθηναίων προς την ιδέα του Ωραίου τούς ενέπνευσε στη δημιουργία των αθάνατων έργων της τέχνης, δηλαδή της λογοτεχνίας, της γλυπτικής κλπ. Στη ζωφόρο του Παρθενώνα ο Φει δίας επιδίωξε να επιτύχει και αυτό τον σκοπό, δηλαδή να προβάλει το ωραίο. Αλ λωστε, η ενατένιση της αιώνιας ομορφιάς ευχαριστούσε κάθε Αθηναίο, όπως υπο γραμμίζει ο Περικλής στον Επιτάφιο: φιλοκαλοϋμέν τε γάρ μετ’ εντελείας327 (Θουκ. 2.40.). Θ Φειδίας υπήρξε πράγματι μια μεγάλη καλλιτεχνική και παιδαγωγική ιδιο φυία. Μπορούμε να πούμε ότι όλη η τέχνη του 5ου αι. με την αναμφισβήτητη παι δαγωγική σημασία της εκπροσωπείται από την τέχνη του Φειδία. Η ζωφόρος είναι ο καθρέπτης, μέσα στον οποίο βλέπει ο θεατής τα μεγάλα ιδανικά του αθηναϊκού λαού. Επίσης, η ζωφόρος του Παρθενώνα είναι το καλλιτεχνικό εκείνο έργο, το οποίο με την αρμονία και την τάξη της καλλιτεχνικής του σύνθεσης προπαίδευε τους Αθηναίους και όλους τους Ελληνες στην απόκτηση της αρετής του ηθικού κόσμου, που πρέπει να επικρατεί στις σχέσεις μεταξύ των ανθρώπων, γιατί η αρε τή αυτή έχει για τους ανθρώπους την ίδια αξία που έχουν η αρμονία και η τάξη για την τέχνη και τη φύση.328 Ωστόσο, η Αθήνα ως πόλη-κράτος οδηγήθηκε κατά τον Πελοποννησιακό πό λεμο από την αποκορύφωση της δόξας της στην ήττα και την ταπείνωση. Αόγω του πολέμου εκείνου χάθηκε όλη η δημιουργική ζωτικότητα του "χρυσού αιώνα ’ του Περικλή. Η Αθήνα ως κράτος καταστράφηκε, αλλά έμεινε ολόκληρο το μεγα λείο της φιλοσοφίας, της τέχνης, της λογοτεχνίας, το οποίο δημιούργησε τον πο λιτισμό και γενικά το ελληνικό πνεύμα στις στιγμές της λάμψης του. Αυτό το πνεύμα κληροδότησε η ελληνική φυλή στις επόμενες γενεές των ανθρώπων. Ο Πελοποννησιακός πόλεμος επέφερε πολλά δεινά. Όμως, μέσα από την καταστροφή και την ηθική κατάπτωση οι άνθρωποι αναζήτησαν και πάλι τις αιώνιες ανθρώ πινες αξίες, πάνω στις οποίες θεμελιώνεται η αγωγή και η μόρφωση του ανθρώ που.

326 Καψάλης, (1953), ό.π., σσ. 151 κ.ε. 327 “Αγαπούμε το ωραίο χωρίς σπατάλη χρήματος.” 328 Καψάλης, (1953), ό.π., σ. 142.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΕΒΔΟΜΟ 7. ΟΙ ΣΥΝΕΠΕΙΕΣ ΤΟΥ ΠΕΛΟΠΟΝΝΗΣΙΑΚΟΥ ΠΟΛΕΜΟΥ ΚΑΙ Η ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΗ ΔΙΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥΣ Η ΠΡΟΣΦΟΡΑ ΤΟΥ ΘΟΥΚΥΔΙΔΗ ΣΤΗΝ ΠΑΙΔΕΙΑ 7 .1 . Οι συνέπειες του Πελοποννησιακού πολέμιου

Μετά τους Περσικούς πολέμους και συγκεκριμένα κατά την Πεντηκονταετία (479-431), οι Έλληνες, υπερήφανοι για τις νίκες τους και ελεύθεροι, δημιούργη σαν τον λαμπρότερο πολιτισμό τους, τον κλασικό. Κέντρο του ελληνικού κόσμου (πνευματικού και πολιτιστικού, εμπορικού και οικονομικού) έγινε η Αθήνα, που είχε την τέλεια μορφή πολιτεύματος, τη δημοκρατία, μετά τις μεταρρυθμίσεις του Εφιάλτη και του Περικλή. Η Αθήνα, σε αυτό το διάστημα των πενήντα ετών, κάτω από την πολιτική ηγεσία του Περικλή μετέτρεψε την Αθηναϊκή Συμμαχία σε αθη ναϊκή ηγεμονία.329 Μετά τον 4χρυσό αιώνα ’ του Περικλή ακολούθησε η μεγάλη κρίση του Πελοποννησιακού πολέμου (431-404) μεταξύ Αθήνας και Σπάρτης και των συμμάχων τους. Ο σκοπός του Πελοποννησιακού πολέμου, η δραματικότητά του, οι συνέπειές του, η σημασία των συνεπειών, ακόμη και το γεγονός ότι τον εξιστόρησε ο Θουκυδίδης, ο μεγαλύτερος ιστοριογράφος της αρχαιότητας, δίνουν στον πόλεμο αυτό μέσα στα πλαίσια της κλασικής εποχής ιδιαίτερη θέση και μεγάλη παιδαγω γική διάσταση. Το κύριο αίτιο του Πελοποννησιακού πολέμου ήταν ο ανταγωνισμός μεταξύ Αθήνας και Σπάρτης για ηγεμονία στην Ελλάδα. Αν και το επίκεντρο του πολέ μου βρισκόταν στη Στερεά Ελλάδα, ο πόλεμος επεκτάθηκε σε ολόκληρο σχεδόν τον ελληνικό χώρο (το Αιγαίο πέλαγος, τις ακτές της Μικράς Ασίας, της Μακεδο νίας και της Θράκης, το Ιόνιο πέλαγος, τη Ν. Ιταλία και τη Σικελία). Ο πόλεμος διεξάχθηκε με πρωτοφανή ένταση και πολλά δραματικά επεισόδια. Ήταν αναπόφευκτο επακόλουθο η αγριότητα αυτή του πολέμου να χαλαρώσει τα ήθη της εποχής και να επιφέρει κρίση στις ηθικές αξίες του ανθρώπου. Επομένως, ο Πελοποννησιακός πόλεμος αποτελεί σημαντικό σταθμό στην ιστορία της κλα σικής αρχαιότητας και στην εξέλιξη του αρχαίου Ελληνισμού. Εάν νικούσαν οι

329 X. Πελεκίδης, “Η σύγκρουση των δύο μεγάλων ελληνικών δυνάμεων, 431-404 π.Χ.”, Ιστορία του ελληνικού έθνους, Γ1 τόμ, (Αθήνα: Εκδοτική Αθηνών, 1972), σ. 180.


139

Αθηναίοι, η Αθήνα θα καθιέρωνε την ηγεμονία της και θα επιτύγχανε την εθνική ενότητα των Ελλήνων, εάν όμως νικούσαν οι Σπαρτιάτες, η Σπάρτη θα διαιώνιζε το καθεστώς της αυτονομίας και του πολιτικού διαμελισμού της Ελλάδας σε πολ λές μικρές πόλεις-κράτη. Όμως, συνέβη κάτι χειρότερο: η νίκη της Σπάρτης και το τέλος του Πελοποννησιακού πολέμου παρέτειναν την αναρχία και τη σύγχυση, ενώ είχαν και άλλες πολλές καταστροφικές επιπτώσεις.330 Οι κυριότερες συνέπειες του Πελοποννησιακού πολέμου ήταν σε γενικές γραμ μές οι ακόλουθες: η Αθήνα, η πρωτεύουσα των ελληνικών πόλεων, δέχθηκε ισχυ ρό πλήγμα και μαζί με αυτήν δέχθηκε βαρύ πλήγμα και ο ελληνικός πολιτισμός. Οι αγριότητες του πολέμου επέφεραν ηθική κρίση και ανατροπή των ανθρώπινων ηθικών αρχών. Η Σπάρτη ανέλαβε την ηγεμονία της Ελλάδας. Μαζί με την πτώση της Αθήνας έπεσε και η δημοκρατία της. Οι Σπαρτιάτες εγκατέστησαν στις ελληνι κές πόλεις ολιγαρχικά πολιτεύματα με διοικητές Σπαρτιάτες αρμοστές. Ιδιαίτερα στην Αθήνα εγκατέστησαν τριάντα άνδρες, όργανα της εμπιστοσύνης τους, τους γνωστούς Τριάκοντα’ Τυράννους. Γενικότερα, με τον πόλεμο αυτό ανακόπηκε η πρόοδος του πολιτισμού, η οποία είχε επιτευχθεί στο πρώτο μισό του 5ου αι. ύστερα από τις νίκες στον Μαραθώνα, στη Σαλαμίνα, στις Πλαταιές, οι οποίες εί χαν εμπνεύσει στους Αθηναίους τα αθάνατα αριστουργήματα της λογοτεχνίας και της σμίλης του 5ου αι.331 7 .2 . Η κρίση του αθηναϊκού κράτους ως το βαθύτερο αίτιο του Πελοποννησιακού πολέμου

Το βαθύτερο αίτιο του Πελοποννησιακού πολέμου βρίσκεται στην ηθική κρίση της πόλης-κράτους της Αθήνας. Στην κρίση αυτή συνέβαλαν αναμφισβήτητα και οι σοφιστές. Οι παιδαγωγικές ιδέες των σοφιστών δεν εκπήγασαν μόνο από κάποια πρακτική πολιτική ανάγκη για τη διδασκαλία της πολιτικής αρετής, αλλά και από την ανάγκη να θέσουν ενσυνείδητα το κράτος, την πολιτεία, ως σκοπό, δηλαδή ως ιδεώδες μέτρο κάθε αγωγής. Σύμφωνα με το πολιτειακό αυτό ιδεώδες, το άτομο αποτελεί εξάρτημα ενός μεγαλύτερου συνόλου, της πολιτείας, γι’ αυτό οφείλει να μορφωθεί, για να υπηρετήσει την πολιτεία 332 Τον 5ο αι. π.Χ., όταν κυριαρχούσε η ιδέα της πόλης-κράτους, ως σκοπός της αγωγής τέθηκε η πραγμάτωση του πολιτειακού ιδεώδους. Στη θεωρία των σοφι στών το κράτος φαίνεται να αποτελεί την αποκλειστική πηγή όλων των παιδαγω γικών και μορφαπικών δυνάμεων. Κατά την εποχή του Περικλή και του Πελοποννησιακού πολέμου, το κράτος όφειλε να μην είναι τίποτε άλλο παρά ένας τε ράστιος παιδευτικός θεσμός, του οποίου το πνεύμα διαπερνά μέσα από όλους

330 Παπαρρηγόπουλος, ό.π., σσ. 193 κ.ε. 331 Παπαρρηγόπουλος, ό.π., σσ. 297 κ.ε. 332 Δανασσής-Αφεντάκης, (1975), ό.π., σ. 93.

140


τους νόμους και όλους τους κοινωνικούς θεσμούς (Πλάτ. Πρωτ. 321ά, 3221) κ.ε.).333 Εξάλλου, και η αντίληψη του Περικλή για το κράτος, όπως τη συνοψίζει ο Θουκυδίδης στον Επιτάφιο, κορυφώνεται στην αναγνώριση του κράτους ως παι δαγωγού και στη διαπίστωση ότι το κράτος εκπληρώνει με υποδειγματικό τρόπο αυτή την παιδευτική αποστολή του (Θουκ. 2.41): η Αθήνα ήταν το σχολείο της Ελ λάδας, ήταν η τέλεια ενσάρκωση του ελληνικού κόσμου και του ελληνικού πολι τισμού, ήταν το πνεύμα της ελληνικής 4πόλης’, στο πλαίσιο της οποίας αναπτυσ σόταν ο πολιτισμός ως έκφραση της ελληνικής μεγαλοφυίας.334 Έτσι, οι ιδέες των σοφιστών, οι οποίες επέδρασαν και στον Περικλή και στον Θουκυδίδη, εισέδυσαν στην ενεργό πολιτική και κυρίευσαν το κράτος.335 Η αντίληψη των σοφιστών για το κράτος απέκτησε ακόμη μεγαλύτερη σημασία, όταν ο Θουκυδίδης τη συνδύασε με μιαν άλλη ιδέα: ότι στην ουσία του νέου κράτους ανήκει και η τάση του προς τη δύναμη. Έτσι, η πολιτεία των κλασικών χρόνων κινείται μεταξύ δύο ιδεών, της Αγωγής και της Δύναμης.336 Το κράτος εκπαίδευε αποκλειστικά τους πολίτες του χάρη στους δύο αυτούς σκοπούς, οι οποίοι είχαν εναρμονισθεί με το συμφέρον του συνόλου αλλά και του κάθε πολίτη. Το συμφέρον αυτό έπρεπε να μετράται με κάποιο κριτήριο. Αυτό για τους Έλληνες ήταν η δικαιοσύνη, πάνω στην οποία είχε θεμελιωθεί η ευνομία και μέσω της ευνομίας θεμελιώθηκε και η ευδαιμονία της πόλης. Σύμφωνα με τη Σο φιστική, αγωγή στην υπηρεσία του κράτους σήμαινε αγωγή στην υπηρεσία της δι καιοσύνης (Πλάτ. Πρωτ. 321ά, 3226 κ.ε., 324(1 κ.ε., 326ο-(1). Ωστόσο, σε αυτό ακρι βώς το σημείο εκδηλώθηκε κατά την εποχή των σοφιστών η κρίση του κράτους, η οποία έγινε ταυτόχρονα και βαθύτατη κρίση της αγωγής. Βέβαια, θα υπερεκτι μούσαμε την επίδραση των σοφιστών, εάν αποδίδαμε αποκλειστικά σε αυτούς την ευθύνη για όλη την κρίση του κράτους και για όλα τα βαθύτερα αίτια του Πελοποννησιακού πολέμου (Πλάτ. Πολιτ. 492Α-Β). Η γενική κρίση του κράτους, η οποία εκδηλώθηκε έντονα με τα δεινά και τις αγριότητες του Πελοποννησιακού πολέμου, είχε την αφετηρία της στην κρίση της αγωγής, στην κρίση της παιδείας. Η κρίση της αγωγής οφειλόταν στο ότι η αγωγή αντιδρούσε με μεγάλη ευαισθησία σε ό,τι αφορούσε τον κλονισμό 4ισχυουσών μορφών αυθεντίας’, οι οποίες ήταν αποδεκτές από την αθηναϊκή πολιτεία 337 Την εποχή αυτή κλονιζόταν η προστασία και ο σεβασμός της δικαιοσύνης, η οποία ήταν μια μορφή αυθεντίας ήδη από την εποχή του Σόλωνα. Ο αγώνας για το δί καιο και τον νόμο διεξαγόταν τώρα με νέα αλλά επικίνδυνα όπλα, τη σοφιστική

333 Βλ. και Α ' τόμ., ό.π., σ. 358. 334 Ουσκατέσκου, ό.π., σ. 200. 335 ί€δΚγ, ό.π., σσ. 660-661. 336 Α ' τόμ., ό.π., σ. 359. 337 Α ' τόμ., ό.π., σ. 359.


141

ρητορική και διαλογική τέχνη. Επειδή όμως κυριαρχούσε η δημοκρατική δύναμη, κανείς τότε δεν ήταν σε θέση να αντιληφθεί την καταστροφική συνέπεια εκείνων των όπλων. Η δημοκρατική δύναμη είχε επιβληθεί από την εποχή της νικηφόρας, για τους Έλληνες, έκβασης των Περσικών πολέμων και κρατούσε το αθηναϊκό κράτος σε καλή λειτουργία, χωρίς να μπορέσει να εκδηλωθεί άλλη αντιπολιτευτι κή δύναμη και να πολεμήσει με τα ίδια αυτά νέα και καταστροφικά όπλα, τα οποία προέρχονταν από την ίδια πηγή, τους σοφιστές.338 Ωστόσο, πίσω από το επίσημο και ήρεμο δημοκρατικό κράτος της Αθήνας κρυβόταν η αγανάκτηση της αριστοκρατίας, της ολιγαρχίας, που είχε απογυ μνωθεί πολιτικά.339 Όσο η δημοκρατία οδηγούνταν από σπουδαίους άνδρες, προ χωρούσε από θρίαμβο σε θρίαμβο και τα ηνία του κράτους βρίσκονταν στα χέρια ενός, οι ολιγαρχικοί άλλοτε έδειχναν ειλικρινή νομιμοφροσύνη και άλλοτε υπο κρίνονταν με δήθεν φιλικές διαθέσεις στον λαό ή μιλούσαν με αρεστό τρόπο στον δήμο. Υπήρχε δηλαδή μια ισορροπία των αντίπαλων δυνάμεων, η οποία εξαρτώνταν κυρίως από την αυθεντία και την αδιαφιλονίκητη κυριαρχία ενός επιβλητικού πολιτικού, του Περικλή, ο οποίος, αν και καταγόταν από την αριστοκρατική οι κογένεια των Αλκμεωνιδών, όφειλε την πολυετή πολιτική υπεροχή του κυρίως στη μεγάλη επέκταση των λαϊκών δικαιωμάτων.340 Εκείνη η ισορροπία των αντίπαλων δυνάμεων ανατράπηκε από τον Πελοποννησιακό πόλεμο, ο οποίος οδήγησε την ανερχόμενη δύναμη της Αθήνας σε μοι ραία δοκιμασία. Και αυτό, διότι, μετά τον θάνατο του Περικλή το 429, κλονιζό ταν όλο και περισσότερο η πίστη των Αθηναίων στην αυθεντία της διοίκησης του κράτους, αλλά και στην αυθεντία του ίδιου του κράτους. Έτσι, άρχισε ο αγώνας για την κυριαρχία στο εσωτερικό του κράτους με πάθος και από τις δύο παρατά ξεις, τη δημοκρατική και την αριστοκρατική, που πολεμούσαν με τα ίδια νέα και επικίνδυνα όπλα, της σοφιστικής ρητορικής και διαλογικής τέχνης. Κανείς δεν μπορούσε να υποστηρίξει ότι οι θεωρίες των σοφιστών ήταν με τη μία ή την άλλη παράταξη. Εκείνο που είναι βέβαιο είναι το γεγονός ότι βρίσκουμε και τις δυο πα ρατάξεις να κατέχουν όπλα, που τη χρήση τους έμαθαν από τους σοφιστές. Αν και τα όπλα εκείνα δεν είχαν δημιουργηθεί για τον σκοπό αυτό, όμως απέβησαν μοι ραία για την πολιτεία. Τα όπλα των σοφιστών δεν αφορούσαν μόνο τη ρητορική τέχνη, αλλά κυρίως τις ιδέες των σοφιστών για τη φύση του Δικαίου και του Νό μου. Οι σοφιστές έπαιξαν χωρίς αμφιβολία σημαντικότατο ρόλο σε εκείνο τον α γώνα των αντίπαλων δυνάμεων του Πελοποννησιακού πολέμου 341 Τα όπλα των σοφιστών και η αντίθεσή τους στις παραδοσιακές ανθρώπινες αξίες των Αθηναίων, η έλλειψη μεταφυσικής θεμελίωσης, ο υποκειμενισμός τους,

338 339 340 341

Α ' τόμ., ό.π., σ. 359 κ.ε. Α ' τόμ., ό.π., σσ. 359-360. Α ' τόμ., ό.π. Α ' τόμ., ό.π., σ. 360.

142


ο σχετικισμός τους, γενικά η πίστη τους στα τεχνητά ανθρώπινα επινοήματα, τα οποία δεν ανταποκρίνονταν στην αντικειμενική αλήθεια και οντολογική θεμελίωση, έγιναν ισχυρά όπλα στα χέρια των αντιμαχόμενων παρατάξεων και με αυ τά τα όπλα η απλή κομματική διαμάχη έγινε αποφασιστική ιδεολογική πάλη, που κλόνισε τα θεμέλια της υφιστάμενης τάξης πραγμάτων. Έτσι, με τις νέες ιδέες των σοφιστών η εικόνα του κόσμου και της τάξης σε αυτόν ερμηνεύεται εξ ολοκλήρου από την άποψη του ανθρώπου. Επομένως, οι περισσότεροι άνθρωποι ερμήνευαν τον κόσμο φυσιοκρατικά και υποκειμενικά. Αυτός ο σχετικισμός των σοφιστών είναι το βαθύτερο αίτιο της ηθικής κρίσης και της ανατροπής των αιώνιων αν θρώπινων αξιών αλλά και συγχρόνως το βαθύτερο αίτιο του Πελοποννησιακού πολέμου, με τα γνωστά αποτελέσματα ή τις γνωστές συνέπειες, οι οποίες, παρ’ όλα αυτά, έχουν μεγάλη παιδαγωγική σημασία. 7 .3 . Η παιδαγωγική διάσταση των συνεπειών του Πελοποννησιακού πολέμιου - Η προσφορά του Θουκυδίδη στην παιδεία

Η πτώση της Αθήνας το 404 αποτέλεσε την τραγική ιστορική επισφράγιση του τέλους του αιώνα της ύψιστης ακμής. Όταν ο Θουκυδίδης επιχειρούσε αξιο λόγηση του αθηναϊκού κράτους στον Επιτάφιο του Περικλή, η οποία έγινε λίγο μετά τη λήξη του πολέμου, αντλούσε τη λάμψη της Αθήνας από την ανάμνηση του ονείρου της τέλειας εξισορρόπησης του Πνεύματος με την Ύλη, προκειμένου να συγκροτηθεί εκείνο το κράτος. Ο Θουκυδίδης κατέληγε στην παράδοξη ιστορική επίγνωση, ότι και η πιο ισχυρή συγκέντρωση επίγειας υλικής δύναμης είναι εφή μερη, ενώ αντίθετα το φαινομενικά ευπρόσβλητο πνεύμα είναι αληθινά άφθαρτο (Θουκ. 2.35-46). Η απότομη πτώση της Αθήνας συγκλόνισε όλο τον ελληνικό κό σμο. Στον χώρο των ελληνικών πόλεων-κρατών έμεινε ένα μεγάλο κενό, που δεν ήταν δυνατόν να καλυφθεί από καμιά άλλη πόλη. Οι συνέπειες της καταστροφής δεν ήταν μόνο πολιτικές, αλλά εκτείνονταν αναγκαστικά και στην ηθική και θρη σκευτική σφαίρα της ανθρώπινης ύπαρξης. Μόνο από τη σφαίρα αυτή θα μπο ρούσε να προέλθει μια ενδεχόμενη ανόρθωση της αθηναϊκής και γενικότερα της ελληνικής κοινωνίας.342 Η επίγνωση αυτή του Θουκυδίδη ήταν και επίγνωση του αθηναϊκού και ελλη νικού κοινού, η οποία επηρέαζε τον φιλοσοφικό στοχασμό αλλά και την καθημε ρινή πρακτική ζωή. Έτσι, ο 4ος αι. έγινε ιστορική περίοδος μεγάλων προσπα θειών για ηθική, πνευματική και πολιτιστική ανόρθωση του αθηναϊκού και του ελληνικού λαού. Αν και η πτώση ήταν μεγάλη, το ιδεώδες της άριστης πόλης μπο ρούσε ακόμη να επιτευχθεί. Τον 4ο αι. η αληθινή δύναμη της Αθήνας και γενι κότερα της Ελλάδας στηρίχθηκε στον αθηναϊκό πνευματικό πολιτισμό 343

342 343

Β ' τόμ., ό.π., σσ. 17 κ.ε. Β ' τόμ., ό.π., σ. 18.


143

Στις αρχές του 4ου αι. οι προσπάθειες των Αθηναίων συνέκλιναν στην οικοδό μηση του κράτους τους πάνω σε μια σταθερή βάση. Προς την κατεύθυνση αυτή έτειναν οι νέες παιδευτικές θεωρίες και προσπάθειες των σοφιστών, η ποίηση και η ιστοριογραφία. Το τέλος του Πελοποννησιακού πολέμου βρήκε τη νέα γενεά να προσπαθεί μετά τις φρικτές εμπειρίες του πρόσφατου αγώνα να αντιμετωπίσει με όλες τις δυνάμεις της τις ανάγκες της εποχής. Οι προσπάθειες των νέων στρέ φονταν στον χώρο του πνεύματος. Το ρεύμα των ιδεών, οι οποίες προέρχονταν από όλη την πνευματική και καλλιτεχνική ανάπτυξη του 5ου αι., απλώθηκε τώρα στην εποχή της ανόρθωσης του κράτους του 4ου αι. Η έντονη παιδαγωγική διάθε ση ενισχύθηκε σε μεγάλο βαθμό από τα προβλήματα του παρόντος, τα οποία είχε προκαλέσει ο Πελοποννησιακός πόλεμος.344 Οι συνέπειες του Πελοποννησιακού πολέμου περιλάμβαναν την κατάρρευση όλων των πνευματικών και ηθικών αρχών της αθηναϊκής κοινωνίας. Γι’ αυτό, ο Θουκυδίδης μάς διαβεβαιώνει ότι τα φρικτά γεγονότα του πολέμου εκείνου δεν ήταν μοναδικά, αλλά θα επαναλαμβάνονται στην ιστορία, εφόσον η ανθρώπινη φύση παραμένει η ίδια (Θουκ. 3.82.2 και 1.22).345 Επομένως, η παιδεία τον 4ο αι. γίνεται η κατεξοχήν έκφραση της όλης πνευματικής διάθεσης της νέας γενεάς. Μπορούμε να πούμε ότι ο 4ος αι. είναι η κλασική περίοδος της ιστορίας της παι δείας, εφόσον με την παιδεία εννοούμε την οργανωμένη και μεθοδευμένη προσπά θεια του ανθρώπου για διατύπωση και πραγμάτωση ενός παιδευτικού και πολιτι στικού ιδεώδους. Δεν είναι τυχαίο το γεγονός ότι αυτή η ενσυνείδητη προσπάθεια γίνεται σε μια εποχή, κατά την οποία είχαν συσσωρευθεί τόσα προβλήματα. Και τα προβλήματα αυτά καλείται να λύσει η παιδεία. Οι συνέπειες του πολέμου και τα προβλήματά του υποχρεώνουν τους παιδαγωγούς, δηλαδή τους φιλοσόφους, τους ρήτορες, τους ιστορικούς να αφυπνισθούν και να αναπτύξουν συστηματικά και ενσυνείδητα την παιδαγωγική. Ακριβώς αυτή η αφύπνιση των παιδαγωγούντων συγγραφέων αποτελεί το ιδιαίτερο εκείνο στοιχείο, που διακρίνει το ελ ληνικό πνεύμα από το πνεύμα των άλλων λαών. Οι Έλληνες του 4ου αι. έζησαν με πλήρη συναίσθηση την πνευματική και ηθική κατάρρευση του μεγαλείου του 5ου αι., γ ι’ αυτό ήταν ικανοί να συλλάβουν την ουσία του πολιτισμού τους και της παιδείας τους, ώστε να αποτελούν τους διδασκάλους της αγωγής και μόρφω σης του ανθρώπου όλων των μετέπειτα αιώνων.346 Το έργο του Θουκυδίδη αποτέλεσε σε μεγάλο βαθμό το κίνητρο για την αφύ πνιση των πνευματικών ανθρώπων της εποχής. Η παιδαγωγική σημασία του έρ γου του είναι μεγάλη για την ανασυγκρότηση της παιδείας του 4ου αι., με την οποία επιδιωκόταν η βελτίωση και η ενίσχυση του κράτους. Πέρα όμως από αυτά, θα πρέπει να τονισθεί η μέγιστη προσφορά του Θουκυδίδη κατεξοχήν στην ιστο 344 Β ' τόμ., ό.π., σσ. 18 κ.ε. 345 Βλ. και ί€δΚγ, ό.π., σ. 663. 346 Μ6£6ΐ\ Β ' τόμ., ό.π., σ. 19.

144


ριογραφία. Η ζωντάνια του έργου του διαπιστώνεται από το γεγονός ότι μετά από τον Θουκυδίδη ακολούθησαν και άλλοι Ελληνες ιστορικοί, ενώ κατά την ελ ληνιστική περίοδο η ελληνική ιστοριογραφία επεκτάθηκε και στους μη Έλληνες. Το ερέθισμα για την προαγωγή της ιστοριογραφίας σε επιστήμη είχε δοθεί κυρίως από τον Θουκυδίδη.347

347 Α. Μοπιί£ΐίαηο, “ΗίδΐθΓγ οηά Βΐθ£Γ&ρΗγ”, Μ.Ι. ΡΐηΙεν (εά.), Τ1ΐ6 Ιββαογ ο ί Ογ€€0€. Λ Ν ον Αρρίαΐζαΐ (ΟχίοΓά: Οατεπάοη ΡΓβδδ, 1981), σ. 166.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΟΓΔΟΟ 8. Η ΠΑΙΔΕΙΑ ΚΑΤΑ ΤΑ ΤΑΡΑΓΜΕΝΑ ΧΡΟΝΙΑ ΤΟΥ ΤΕΤΑΡΤΟΓ ΑΙΩΝΑ π.Χ. 8 .1 .

Κρίση της παιδείας και της κοινωνικής ζωής των ανθρώπων του πρώτου μισού του 4ου αιώνα π.Χ .

Η προσπάθεια ανασυγκρότησης του κράτους τον 4ο αι. στρεφόταν γύρω από την παιδεία, στην οποία τον ηγετικό ρόλο της πνευματικής ζωής δεν είχε τώρα η ποίηση ή η τραγωδία αλλά ο πεζός λόγος (ιστοριογραφία, φιλοσοφία, ρητορική). Η πνευματική ζωή του 4ου αι. διακρίνεται από εκείνη του 5ου σε πολλές μορφές της, αλλά περισσότερο στη μορφή της οργάνωσής της: είναι προγραμματική και έχει σκοπούς. Η όλη λογοτεχνική παραγωγή και η παιδαγωγική σημασία της κατά την περίοδο αυτή ενσωματώνει στην πνευματική ζωή τις αντιθέσεις όλων των σχολών και των πνευματικών κατευθύνσεων. Το ενδιαφέρον όλων των ειδών του πεζού λόγου στρέφεται στα συνολικά και γενικά προβλήματα του ανθρώπου, τα οποία πηγάζουν άμεσα από την ζωή του. Το κοινό θέμα, προς το οποίο συγκλί νουν όλες οι προσπάθειες των συγγραφέων των χρόνων εκείνων, είναι η παιδεία του ανθρώπου. Στην παιδεία αυτή βρίσκουν την ενότητά τους όλες οι επιμέρους εκφάνσεις του πνεύματος της εποχής, δηλαδή η φιλοσοφία, η ρητορική, η επι στήμη.348 Στο πρώτο μισό του 4ου αι. επιτεύχθηκε η νίκη του πεζού λόγου και η άνοδός του σε θέση ηγετική. Βέβαια, η μεγάλη ποίηση, η τραγωδία και η κωμωδία, που αποτύπωσαν τη σφραγίδα τους τον προηγούμενο αιώνα, εξακολουθούν και τώρα να καλλιεργούνται, όμως η επιβλητική πνοή της τραγωδίας έχει πια εξαφανισθεί. Από τον 4ο αι. έχουν διασωθεί κυρίως έργα πεζά, όπως του Ξενοφώντα, του Πλά τωνα, του Αριστοτέλη, του Ισοκράτη και του Δημοσθένη.349 Η νίκη του πεζού λόγου επιτεύχθηκε με τη σύνδεση των ισχυρών παιδευτικών δυνάμεων που ήταν ενεργοί στην παλαιότερη ποίηση των Ελλήνων με την ορθο λογική σκέψη της εποχής, η οποία τώρα, στο πρώτο μισό του 4ου αι., ασχολείται περισσότερο με τα προβλήματα της καθημερινής ζωής του ανθρώπου. Το φιλο σοφικό περιεχόμενο της ποίησης εκτόπισε εντελώς την εξωτερική ποιητική μορφή και πήρε τη μορφή του πεζού λόγου* δημιούργησε δηλαδή μια νέα μορφή λόγου, 348 .Ια££€ΐ·, Β ' τόμ., ό.π., σσ. 22 κ.ε. 349 Μ6£€Γ, Β ' τόμ., ό.π., σ. 23.

146


που εξυπηρετούσε τις ανάγκες του ανθρώπου εκείνης της ταραγμένης περιόδου. Η όλη κατάσταση της παιδείας των ανθρώπων του 4ου αι. έδινε την εντύπωση ότι με την εξασθένιση των πρωταρχικών μορφωτικών δυνάμεων του ανθρώπου, όπως είναι η θρησκεία, τα έθιμα, η μουσική, που για τους Έλληνες του 5ου αι. ή ταν συνδεδεμένες με την ποίηση, οι λαϊκές μάζες έχαναν όλο και περισσότερο την επαφή τους με την πνευματική ζωή.350 Η παιδεία περνούσε μια βαθιά κρίση. Το κενό αυτό όφειλαν να καλύψουν οι πνευματικοί άνθρωποι, που θα παιδαγωγούσαν τη νέα γενεά του 4ου αι. Τέτοιες προσωπικότητες ήταν ο Ξενοφών, ο Πλάτων, ο Αριστοτέλης, ο Ισοκράτης, ο Δη μοσθένης. Η φιλοσοφία και η ρητορική είναι τα κύρια μέσα αυτή την περίοδο, με τα οποία μεταβιβάσθηκε στους υπόλοιπους λαούς της γης η κληρονομιά του ελλη νικού πνεύματος. 8 .2 . Η προσφορά των πεζογράφων στην παιδεία και στην ενίσχυση του κράτους

8.2.1. Ο Ξενοφών (4 3 9 -3 5 4 π.Χ.) 8.2.1.1. Η ιστορία του Ξενοφώντα Ο Ξενοφών ο Αθηναίος ήταν ιστοριογράφος, φιλόσοφος και παιδαγωγός. Γεννήθηκε το 430 περίπου και πέθανε το 354 π.Χ. Υπήρξε μαθητής του Σωκράτη και ήταν γιος του Γρύλλου και της Διοδώρας. Η οικογένειά του ανήκε στον δήμο των Ερχιέων της Αττικής, ήταν εύπορη και περιλαμβανόταν στην τάξη των ιππέων. Επειδή ήταν ριψοκίνδυνος, εγκατέλειψε νωρίς την πατρίδα του και έλαβε μέρος στην εκστρατεία του Κύρου εναντίον του Αρταξέρξη ως απλός ακόλουθος. Μετά την ήττα του Κύρου και τη δολοφονία των στρατηγών των Μυρίων, οι Έλληνες έμειναν χωρίς αρχηγούς σε μια εχθρική χώρα. Στη δύσκολη εκείνη περίσταση έσωσε τους Μυρίους η πρωτοβουλία και ετοιμότητα του Ξενοφώντα, ο οποίος πρότεινε την εκλογή νέων στρατηγών, μεταξύ των οποίων εκλέχθηκε και ο ίδιος, και με τη σύνεση και την έμφυτη στρατηγική του ικανότητα οδήγησε τους Έλληνες μέσα από πολλούς κινδύνους και περιπέτειες μέχρι τις ακτές του Ευξείνου Πόν του.351 Όταν επανήλθε στην Ελλάδα, ο Ξενοφών δίστασε να επιστρέψει στην Αθήνα, επειδή εκείνη την περίοδο καταδιωκόταν ο διδάσκαλός του, ο Σωκράτης, και γ ι’ αυτό παρέμεινε στη Θράκη, ενώ αργότερα ακολούθησε τον βασιλιά της Σπάρτης Αγησίλαο στην εκστρατεία του εναντίον των Περσών. Η τελευταία αυτή συμπε ριφορά του Ξενοφώντα δεν άρεσε στους Αθηναίους, οι οποίοι τον κατηγόρησαν για 4λακωνισμό’ και τον καταδίκασαν σε εξορία. Οι Σπαρτιάτες έδωσαν στον 350 Β ' τόμ., ό.π., σ. 24. 351 Α. Ισηγόνης, “Ξενοφών”, Μεγάλη Παιδαγωγική Εγκυκλοπαίδεια, τόμ. 4 (Αθήνα, 1968), σσ. 160 κ.ε.


147

Ξενοφώντα ένα κτήμα ατον Σκιλλούντα της Ηλείας (398), όπου εκείνος έμεινε σχεδόν είκοσι χρόνια ασχολούμενος με τη γεωργία, το κυνήγι, την ιππασία και τη συγγραφή. Στο μέρος εκείνο έγραψε τα σημαντικότερα από τα συγγράμματά του.352 8.2.1.2. Το παιδαγωγικά έργο του Ξενοφώντα Η προσφορά του Ξενοφώντα στην ιστοριογραφία αλλά και την παιδεία γενι κότερα είναι μεγάλη. Ο Ξενοφών διακρίθηκε ως ιστοριογράφος. Δεν είχε βέβαια την εμβρίθεια και την αμεροληψία του Θουκυδίδη ή τα πολλά ενδιαφέροντα του Ηροδότου, είχε όμως άλλα προσόντα, όπως η ακρίβεια, η ειλικρίνεια και η σύ νεση, με τα οποία έκρινε τα γεγονότα και τα πρόσωπα. Το ιστορικό έργο του είναι σημαντικό. Τα κυριότερα βιβλία του είναι η Κύρου Ανάβασις, τα Ελληνικά και ο Αγησίλαος , ενώ τα έργα του η Αακεδαιμονίων Πολιτεία , η Αθηναίων Πολιτεία (που δεν θεωρείται γνήσιο έργο), ο Τερών και οι Πόροι ή Περί Προσόδων είναι βιβλία πολιτικού περιεχομένου. Τα βιβλία του Απομνημονεύματα, Απολογία Σωκράτους και Συμπόσιον φιλοσόφων είναι φιλοσοφικού περιεχομένου, αν και ο Ξενοφών δεν ήταν ούτε πολιτικός, όπως ο Περικλής ή ο Θουκυδίδης, ούτε φιλό σοφος, όπως ο Πλάτων και ο Αριστοτέλης.353 Μπορούμε να πούμε ότι ο Ξενοφών ήταν κυρίως παιδαγωγός. Ωστόσο, οι παι δαγωγικές αντιλήψεις του δεν δείχνουν τόσο το βάθος των σκέψεων όσο το θετικό και πρακτικό πνεύμα. Συγκεκριμένα, τον Ξενοφώντα απασχολεί περισσότερο η ωφελιμιστική όψη των θεμάτων, όπως είναι η γεωργία, το κυνήγι, η ιππασία, κα θώς και ο πόλεμος, παρά η θεωρητική και η 4αφ’ υψηλού’ επισκόπηση των παιδα γωγικών προβλημάτων και ιδεών του. Παρ’ όλα αυτά, ο Ξενοφών ήταν πνεύμα φιλοπερίεργο και με πολυμερή μόρφωση και θεωρούσε την παιδεία ως το μέγιστο αγαθό του ανθρώπου. Οι περιπετειώδεις εκστρατείες και η παρακολούθηση από κοντά ψυχικών εκδηλώσεων διαφόρων προσώπων συντέλεσαν στο να μελετήσει και να γνωρίσει σε βάθος την ψυχοσύνθεση του ανθρώπου, στην οποία στηρίζει και θεμελιώνει τις παιδαγωγικές ιδέες του.354 Το παιδαγωγικό έργο του Ξενοφώντα αποτελούν τα βιβλία Κύρου Παιδεία , Οικονομικός , Περί ιππικής, Ιππαρχικός και Κυνηγετικός , του οποίου η γνησιό τητα αμφισβητείται. Ο Ξενοφών θέτει ως σκοπό της αγωγής του ανθρώπου την καλοκαγαθίαν , όπως κυρίως την καλλιέργησαν οι Σπαρτιάτες. Η καλοκαγαθία για τους Σπαρτιάτες ήταν δημόσιο γύμνασμα (Αακ. Πολ. 10.4). Πουθενά δεν μπο ρούσε να δει κανείς παιδιά περισσότερο κόσμια και πολίτες περισσότερο ευπει θείς από όσο στη Σπάρτη. Εξάλλου, ο Ξενοφών εκθείασε το εξιδανικευμένο από

352 Ισηγόνης, ό.π. 353 Ισηγόνης, ό.π., σ. 161. 354 Ισηγόνης, ό.π., σ. 162.

148


αυτόν παιδαγωγικό σύστημα των Περσών, γιατί το σύστημα αυτό προσπαθούσε να μορφώσει τα παιδιά με ηθοπλαστικό τρόπο. Στα σχολεία τους οι Πέρσες δίδα σκαν τη δικαιοσύνη, όπως και εμείς τα γράμματα. Δίδασκαν ακόμη στα παιδιά τη σωφροσύνη και την εγκράτεια στο φαγητό και στο ποτό (Κυρ. Παιδ. 1.2.2-8). Κα τά τον Ξενοφώντα, ο φόβος που προέρχεται από τους θεούς συντελεί τα μέγιστα στην ηθικοποίηση του ανθρώπου. Συγκεκριμένα, λέει: θεούς γε τούς άεί δντας καί πάντ’ έφορώντας δυναμένους, [...] τούτους φοβούμενοι μήποτ’ άσεβέςμηόέ άνόσιον μήτε ποιήσητε μήτε βουλεύσητε (Κυρ. Παιδ. 8.7.22). Εκτός από τη θεοσέβεια, ισχυρό κίνητρο για την ηθική εξύψωση του ανθρώπου θεωρούσε ο Ξενοφών τη φιλοτιμία (Ιέρ. 7.1-4). Τον καλόν κάγαθόν άνθρωπο πρέπει ακόμη να κοσμούν το θάρρος και η αγάπη της ελευθερίας και της πατρίδας (Συμπ. 4.29). Για τη διαμόρφωση του παιδευτικού ιδεώδους συμβάλλει σημαντικά το κοινωνικό περιβάλλον και το παράδειγμα των μεγαλυτέρων. Τα παιδιά πρέπει να βλέπουν τους μεγαλυτέρους να ζουν με σωφροσύνη, για να μαθαίνουν και αυτά να ζουν με σωφροσύνη (Κύρ. Παιδ. 1.2.3-8). Ο Ξενοφών κατακρίνει τη σοφιστική παιδεία, γιατί ασχολείται με μάταια πράγματα και δεν ωφελεί καθόλου (Κυνηγ. 13.8). Από τις πρακτικές ασχολίες εξαίρει ιδιαίτερα τη γεωργία και τη μορφωτική αξία της. Η απασχόληση με τη γεωργία γίνεται πηγή τέρψεων και επιπλέον συντελεί στην εξάσκηση του σώματος και στην επαύξηση της κτηματικής περιουσίας. Η γεωργία δεν αφήνει τους γεωργούς να ζουν με μαλθακότητα, αλλά τους συνηθίζει τόσο στο ψύχος του χειμώνα όσο και στη ζέστη του καλοκαιριού. Εκτός από τα πλούσια αγαθά που παρέχει, η γεωργία εξευγενίζει το ήθος και διδάσκει τη δικαιοσύνη μεταξύ των ανθρώπων (Οικον. 5). Ο Ξενοφών εκθείαζε επίσης την αγάπη προς τον αθλητισμό, καθώς και την παιδευτική αξία του κυνηγιού, το οποίο εξασκεί το σώμα και οξύνειτην όραση και την ακοή (Κυνηγ. 12). Εξάλλου, ο Ξενοφών εγκωμιάζει με εν θουσιασμό και την ιππασία, γιατί οι εξασκούμενοι στην ιππασία διαφέρουν από τους αγύμναστους όσο οι υγιείς από τους χωλούς και όσοι έχουν όραση από τους τυφλούς (Ιππαρχ. 8.2-3). Σχετικά με την αγωγή της γυναίκας, ο Ξενοφών υποστηρίζει στον Οικονομικόν( 7-10) ότι η γυναικεία αγωγή πρέπει να είναι διαφορετική από την ανδρική, γιατί σωματικά και ψυχικά η γυναίκα είναι διαφορετική από τον άνδρα. Ο άνδρας είναι πλασμένος για εξωτερικές και πιο σκληρές εργασίες, ενώ η γυναίκα εί ναι προορισμένη για εσωτερικές και πιο οικείες προς τη φύση της. Ο άνδρας, π.χ., μπορεί να υπομένει περισσότερο από τη γυναίκα το ψύχος, τις πεζοπορίες, τις εκ στρατείες, τις εξωτερικές γενικά εργασίες. Η γυναίκα προορίζεται για την ανα τροφή των παιδιών, γι’ αυτό και προικίσθηκε με στοργή για τα παιδιά σε πολύ με γαλύτερο βαθμό από όσο ο άνδρας. Ως προς τα άλλα ψυχικά χαρίσματα, όπως εί ναι η μνημονική ικανότητα, η επιμέλεια κλπ., ο Ξενοφών δέχεται ότι όλα αυτά εί ναι εξίσου χρήσιμα τόσο στη γυναίκα όσο και στον άνδρα, γ ι’ αυτό έχουν ανα πτυχθεί και στους δύο στον ίδιο βαθμό (Ξενοφ. Οικον. 7-10).


149

Για τη μέθοδο της διδασκαλίας ο Ξενοφών φρονεί ότι αυτή πρέπει να είναι εποπτική και αυτενεργός. Μια τέτοια μέθοδος έχει τη θέση της τόσο στη γεωργία όσο και στις άλλες μορφές διδασκαλίας και μάθησης του ανθρώπου (Οικον. 21). Με την εποπτική και αυτενεργό διδασκαλία ο Ξενοφών θέλει να περιορίσει τη λογοκοπία και τη λεξιθηρία των εκπαιδευτικών. Στον Κυνηγετικό (13.6) λέει: ονόματα μέν γάρ ούκ αν παιδεύσειε, γνώμαι δε, εί καλώς εχοιεν ψέγουσι όέ καί άλλοι πολλοί τούς νϋν σοφιστάς καί ου [τούς] φιλοσόφους, ότι εν τοϊς όνόμασι σοφίζονται, ούκ εν τοϊς νοήμασιν . Στη συνέχεια, στον Οικονομικό (16) ο Ξε νοφών υποστηρίζει την εφαρμογή των διαφόρων γνώσεων στην πράξη. Σημασία έχουν όσα θεωρεί ο άνθρωπος καλά και φροντίζει να τα εφαρμόζει. Για το θέμα της επιβολής της πειθαρχίας ο Ξενοφών συνιστά τον έπαινο και όχι την επίπληξη (.Κύρ . Παιδ. 1.13). Γενικά, όλα τα βιβλία του Ξενοφώντα κυριαρχούνται, άλλα περισσότερο και άλλα λιγότερο, από τον πόθο της μόρφωσης, ο οποίος είναι μια αυθόρμητη έκ φραση της φύσης του συγγραφέα. Ακόμη και στη συναρπαστική ιστορία, που αναφέρεται στην εκστρατεία των Μυρίων, υπάρχουν πολλά σημεία που είναι μορ φωτικά, παιδαγωγικά. Ο αναγνώστης των βιβλίων του Ξενοφώντα θα πρέπει να μαθαίνει κάθε φορά με ποιον τρόπο μπορεί να βρίσκει τις παιδαγωγικές ιδέες, όπως π.χ. οι Έλληνες στις απελπιστικές δυσχέρειές τους, περικυκλωμένοι από εχ θρικά στρατεύματα, έπρεπε να κατορθώσουν να ανακαλύψουν και να αναπτύ ξουν την αρετή μέσα τους.355 Τα πιο σημαντικά από τα ιστορικά έργα του Ξενοφώντα είναι η Κύρου Ανάβασις και τα Ελληνικά. Οι διηγήσεις του στα βιβλία αυτά διακρίνονται για τη χά ρη και την απλότητά τους. Ο Ξενοφών παρουσιάζει τα πάντα από στρατιωτική και παιδαγωγική άποψη. Η Κύρου Ανάβασις αποτελεί το σπουδαιότερο παιδαγωγικό έργο του Ξενο φώντα, αφού εκεί εκφράζει κατά κανόνα παιδαγωγικές ιδέες. Στο βιβλίο αυτό ο συγγραφέας θαυμάζει το παιδαγωγικό σύστημα των Περσών, που εκπαιδεύει τους μαθητές στην άσκηση της δικαιοσύνης. Τα παιδιά διδάσκονται ακόμη να απο φεύγουν τις αισχρές πράξεις και, προτού εισαχθούν στα γράμματα, διδάσκονται να ζουν με σωφροσύνη, να καλλιεργούν τη θεοσέβεια και να ακολουθούν τον δρό μο της αρετής. Ο Ξενοφών λέει ότι τα αληθινά θεμέλια του παιδευτικού συστήμα τος είναι η μίμηση μεγάλων παραδειγμάτων. Με το παράδειγμα οι νέοι μαθαίνουν να συμμορφώνονται πρόθυμα στον υπέρτατο νόμο, ο οποίος είναι η υπακοή, για τί βλέπουν τους μεγαλυτέρους να εκπληρώνουν πάντοτε στο ακέραιο το καθήκον τους (Κύρ. Παιδ. 1.2.8).356 Μετά το περσικό εκπαιδευτικό σύστημα ο Ξενοφών εκφράζει τον θαυμασμό του για το σπαρτιατικό περισσότερο από οτιδήποτε άλλο στην Ελλάδα. Ο Ξενο 355 \ν. Ια££€ΐ\ Παιδεία, μτφ. Γ.Π. Βερροίου, Γ ' τόμ. (Αθήνα, 1974), σ. 239. 356 Βλ. και 1α££€Γ, Γ ' τόμ., ό.π., σ. 244.

150


φών βρίσκει το τελευταίο ως αξιόλογο πρότυπο αγωγής και μόρφωσης του αν θρώπου. Παράλληλο έργο με εκείνο της Κύρου Παιδείας είναι η Λακεδαιμονίων Πολιτεία. Αν και το θέμα αυτού του έργου είναι η περιγραφή του πολιτειακού συ στήματος της Σπάρτης, εντούτοις και το πρώτο βιβλίο και το δεύτερο σχετίζονται με το γεγονός ότι αρχίζουν με το θέμα της παιδείας. Η παιδεία με την αυστηρή έν νοια του όρου καλύπτει.μόνο τα πέντε πρώτα κεφάλαια και στα δύο βιβλία, αλλά ο Ξενοφών πιστεύει ότι η παιδεία αυτή αποτελεί το θεμέλιο τόσο της Περσίας όσο και της Σπάρτης.357 Το αποκορύφωμα των παιδαγωγικών ιδεών του Ξενοφώντα αποτελεί η ηθική άποψη των πραγμάτων, την οποία απέκτησε από τη σχέση του με τον διδάσκαλό του Σωκράτη. Οι σχετικές παιδαγωγικές ιδέες του Ξενοφώντα περιέχονται κυ ρίως στα Απομνημονεύματά του. Εκεί παρουσιάζεται ο Σωκράτης να αναπτύσσει τις αγαπητές του θεωρίες, ώστε να αναδειχθεί ικανός διδάσκαλος της εποχής της αθηναϊκής ανόρθωσης, την οποία ήλπιζε και ο Ξενοφών στις αρχές του 4ου αι. Ο Ξενοφών χρησιμοποιεί τον Σωκράτη πολύ ελεύθερα, για να εκφράσει τις ιδέες του σε πολλά βιβλία του και κατεξοχήν στον Οικονομικό. Στο έργο αυτό ο συγγρα φέας αναπτύσσει τις γενικές αρχές του για την παιδεία με ιδιαίτερη αναφορά στη σχέση μεταξύ πνευματικής καλλιέργειας και καλλιέργειας της γης 358 Υπάρχει ένα νέο πνεύμα στον Οικονομικό: ο κόσμος των αγροτών και χωρι κών έχει καταλάβει την αξία του και έχει γίνει ικανός να αποδείξει τη δική του αξιόλογη συνεισφορά στον πολιτισμό. Το βιβλίο αυτό δείχνει ότι 4η γη’ είναι η άφθαρτη και αιώνια νέα πηγή όλης της ανθρώπινης ζωής. Η συζήτηση του θέ ματος αυτού αποτελεί το κύριο περιεχόμενο του βιβλίου. Από την πορεία της συ ζήτησης προκύπτει ότι η αληθινή καλοκαγαθία είναι απλά η ζωή ενός καλού κτη ματία, ο οποίος υπηρετεί το επάγγελμά του με αληθινή ευχαρίστηση και κατα νόηση. Στη συνέχεια, ο Ξενοφών αποδεικνύει ότι τα μαθήματα που παίρνει κανείς από τη γεωργία είναι τα ίδια με εκείνα που διδάσκεται από τη στρατιωτική ζωή. Για τον Ξενοφώντα, το κράμα της ικανότητας και της αφοσίωσης του αγρότη εί ναι το ιδανικό της καλλιέργειας. Από την όλη συζήτηση προκύπτει ότι, όπως ο καλός γεωργός μπορεί να είναι ο ιδανικός άνθρωπος, ο καλός κάγαθός , έτσι και ο καλός κυνηγός, αλλά και κάθε άλλος επαγγελματίας μπορεί να είναι τέλειος, ιδανικός, για να λάβει μέρος στην κοινότητα (Κυνηγ. 13.6). Οι γνώσεις πρέπει να εφαρμόζονται στην πράξη. Συνεπώς, για τον Ξενοφώντα, οι ιδέες και οι γνώσεις κρίνονται και λειτουργούν αποδοτικά, προοδευτικά και παιδαγωγικά κυρίως στην εφαρμογή τους σε έργα. Από την εξέλιξη της ιστορίας του 4ου αι., αφενός ανιχνεύεται η κατάρρευση του πολιτισμού του 5ου αι. και αφετέρου φαίνεται καθαρά το φως μιας παιδαγω-

357 358

Γ ' τόμ., ό.π., σσ. 246. Γ ' τόμ., ό.π., σσ. 251 κ.ε.


151

γικής σοφίας, που υπόσχεται μια νέα εποχή. Αυτή η σοφία είναι η μεγάλη προ σφορά του 4ου αι. στην παιδεία και στον παγκόσμιο πολιτισμό. 8.2.2. Ο Πλάτων (4 2 7 -3 4 7 π.Χ.) 8.2.2.1. Η ιστορία του Π λάτωνα Ο Πλάτων, φιλόσοφος και παιδαγωγός, έχει άμεση σχέση με τις απαρχές, την εξέλιξη και τα σύγχρονα προβλήματα της παιδαγωγικής επιστήμης. Αυτό προκύπτει από τη φύση της φιλοσοφίας του, η οποία είναι στην ουσία παιδεία, δηλαδή παιδαγωγική επιστήμη. Ο Πλάτων γεννήθηκε το 427 στην Αθήνα από ευγενείς γονείς. Ο πατέρας του Αρίστων καταγόταν από παλαιά ευγενή οικογένεια, που έφθανε ως το γένος του βασιλιά Κόδρου, ενώ η μητέρα του Περικτιόνη καταγόταν από το γένος του Σόλωνα. Η πνευματική εξέλιξη του Πλάταινα συνδέεται τόσο στενά με τη μαθητεία του κοντά στον Σωκράτη, ώστε από τότε δεν μπόρεσε ποτέ η επιστημονική έρευνα, να διαχωρίσει στο έργο του εκείνο, που ανήκει ιστορικά στον διδάσκαλό του, από εκείνο, που προέρχεται από την πρωτότυπη και προσωπική δημιουργία του μα θητή. Από το έτος 407 έγινε μαθητής του Σωκράτη. Στα χρόνια της εφηβικής ηλι κίας του μυήθηκε στην ιωνική φυσική φιλοσοφία από τον Κρατύλο. Λέγεται ότι ο Πλάτων από την ηλικία των είκοσι ετών που γνώρισε τον Σωκράτη ενστερνίσθηκε αμέσως τη φιλοσοφία του.359 Όμως, σύμφωνα με τον Ταγ1θΓ,360 αυτό δεν συνέβη, διότι άπό νωρίς (404/03) ο Πλάτων ενδιαφερόταν να ακολουθήσει την πολιτική. Αλλά η εξέλιξη των γεγονότων στην Αθήνα με την ολιγαρχία και τη σκληρή πολι τική των Τριάκοντα5Τυράννων, που οδήγησε σε δημεύσεις περιουσιών και εκτε λέσεις πολιτικών, προκάλεσε στον Πλάτωνα αποστροφή για την πολιτική σταδιο δρομία του. Ο Πλάτων στράφηκε στη φιλοσοφία μετά τον θάνατο του Σωκράτη, γεγονός που τον συγκλόνισε, ώστε ο ίδιος να αλλάξει πορεία στα επαγγελματικά σχέδιά του και να απομακρυνθεί από την πόλη του για ένα διάστημα. Μετά τον θάνατο του Σωκράτη (399), ο Πλάτων άφησε την Αθήνα και ταξίδε ψε στα Μέγαρα, την Κάτω Ιταλία και τη Σικελία, όπου δέχθηκε την επίδραση των Πυθαγορείων. Πιθανόν ταξίδεψε και στην Κυρήνη και την Αίγυπτο. Είναι βε βαιωμένα τρία ταξίδια του Πλάτωνα στη Σικελία και την Κάτω Ιταλία στα έτη 388/87, 367/65 και 361/60. Εκεί, εκτός από το γεγονός ότι γνώρισε τη διδασκαλία του Πυθαγόρα, γνωρίσθηκε το 388 με τον Δίωνα, συγγενή του τυράννου των Συ ρακουσών Διονυσίου. Το επόμενο έτος (387) ίδρυσε στην Αθήνα την Ακαδημία, σχολή ανώτερων φιλοσοφικών σπουδών, στην οποία δίδαξε ο Πλάτων είκοσι έτη μέχρι το 367, οπότε προσκλήθηκε στις Συρακούσες. Η πρόσκληση ήταν από τον

359 Δ. Κουτσογιαννόπουλος, “Πλάτων”, Μεγάλη Παιδαγωγική Εγκυκλοπαίδεια, τόμ. 4 (Αθήνα, 1968), σ. 516. Α.Ε. Ταγ1οι\ ΡΙαΐο, ΐίΐ€ Μαη αηάΜ$ Ψ ογΚ, Γ€ρι\ (Εοηάοη, 1977), σ. 8. 360 Ταγ1οι\ (1977), ό.π., σσ. 3 κ.ε.

152


Διονύσιο Β ', τον νεότερο, κατά προτροπή του Δίωνα. Ο Διονύσιος κάλεσε κοντά του τον Πλάτωνα, για να εφαρμόσει στην πράξη το φιλοσοφικό του πρόγραμμα της ιδανικής πολιτείας, αλλά δεν μπόρεσε να επιτύχει το εγχείρημα αυτό. Η πρώτη αποτυχία δεν τον απογοήτευσε οριστικά. Στο τρίτο ταξίδι του το 361 στις Συρακούσες, δοκίμασε πάλι να εφαρμόσει στην πράξη τη φιλοσοφία του και να οργανώσει στην επικράτεια του Διονυσίου Β ' μια ιδανική πολιτεία, που θα λει τουργούσε σύμφωνα με τις φιλοσοφικές του αρχές. Αλλά και πάλι απέτυχε και μετά από τη δεύτερη αυτή αποτυχία επέστρεψε στην Αθήνα. Ο Πλάτων πέθανε στην Αθήνα το 348 ή 347, σε ηλικία περίπου 80 ετών.361 8.2.2.2. Η προσφορά του Π λάτωνα στην παιδεία Σώζονται 44 έργα του Πλάτωνα, τα οποία, εκτός από την Απολογία, τις Επι στολές και τους Όρους, είναι διάλογοι. Σε αυτούς αναπτύσσεται το φιλοσοφικό σύστημα του Πλάτωνα, που είναι στην ουσία παιδαγωγικό. Οι παιδαγωγικές ιδέες του Πλάτωνα είναι συνυφασμένες με όλη τη φιλοσοφία του, αφού τόσο η φιλοσο φία όσο και η παιδαγωγική έχουν ως επίκεντρο των προσπαθειών τους τον άν θρωπο και την παιδεία του. Ανθρωποκεντρική είναι τόσο η σωκρατική-πλατωνική φιλοσοφία όσο και η παιδαγωγική. Γι’ αυτό ο Πλάτων είναι εξίσου και παιδα γωγός και φιλόσοφος. Θα μπορούσαμε να πούμε ότι ο Πλάτων συνδέει στο έργο του με δυσδιάκριτο τρόπο την παιδαγωγική με την φιλοσοφία.362 Η ιδέα της παιδείας στην πλατωνική φιλοσοφία είναι ένα γεγονός, που προσ δίδει στο έργο του Πλάτωνα κοσμοϊστορική σημασία. Ο Πλάτων είναι εκείνος, ο οποίος πρώτος κατέστησε την παιδεία αντικείμενο επιστημονικής διερεύνησης. Η παιδαγωγική επιστήμη, που συστηματοποιήθηκε κατά την ελληνική αρχαιότητα από τον Πλάτωνα, αποτελεί στο σύνολό της την πρώτη συστηματική Παιδαγω γική, που εμφανίσθηκε στον Δυτικό κόσμο. Οι παιδαγωγικές ιδέες που διατυπώθηκαν στην αρχαιότητα βρίσκονται διά σπαρτες στα έργα των Ελλήνων ποιητών και άλλων συγγραφέων. Μόνο ο Πλά των μάς παρέδωσε το πρώτο στον κόσμο ολοκληρωμένο θεωρητικό παιδαγωγικό σύστημα. Βέβαια, ο ίδιος ο Πλάτων διακήρυσσε ότι ο Όμηρος είναι ο πρώτος παι δαγωγός, αφού την Ελλάδα πεπαίδευκεν ούτος ό ποιητής (.Πολιτ. 606Ε), αλλά ο Όμηρος ήταν παιδαγωγός με την ευρύτερη έννοια του όρου και όχι με την έννοια του επιστήμονα και συστηματικού παιδαγωγού, όπως ήταν ο Πλάτων. Ετσι, με την ευρύτερη έννοια του όρου, παιδαγωγοί ήταν και άλλοι ποιητές, όπως οι τρεις τραγικοί (Αισχύλος, Σοφοκλής Ευριπίδης), καθώς και άλλοι συγγραφείς, πολι τικοί, νομοθέτες, ιστορικοί, σοφιστές κ.ά. Κανείς από αυτούς δεν ήταν επιστή

361 Κουτσογιαννόπουλος, ό.π., σσ. 516 κ.ε. Π. Δορμπαράκης, “Πλάτων”, Παιδαγωγική Εγκυκλοπαίδεια-Λεξικό, Ζ τόμ. (Αθήνα, 1991), σ. 3863 κ.ε. 362 Κουτσογιαννόπουλος, ό.π.


153

μονας ερευνητής, θεωρητικός και συστηματικός, όπως ο Πλάτων, ο οποίος κα θορίζει μέσα στα έργα του και περισσότερο στην Πολιτεία και τους Νόμους λεπτομερώς ποια αγωγή μπορεί και πρέπει να δέχεται ο άνθρωπος από τη σύλλη ψή του (δηλαδή, τι πρέπει να προσέχει η έγκυος γυναίκα, για να γεννηθεί το παιδί υγιές) μέχρι την προσχολική ηλικία, δηλαδή από τριών έως εξι ετών. Στη συνέ χεια, καθορίζει τον τρόπο της αγωγής και μόρφωσης του ανθρώπου στην παιδική και την εφηβική ηλικία, καθώς και στα υπόλοιπα στάδια της αθρώπινης ζωής. Ο Πλάτων κάνει ακόμη λόγο και για τη 4διά βίου παιδεία’, για την παιδεία δηλαδή που πρέπει να επιδιώκει να αποκτά ο άνθρωπος σε όλη τη ζωή του, μέχρι τον θά νατό του (.Πολιτ. 536-537 και Νόμ. 790-794). Σε αντίθεση με τους σοφιστές, οι οποίοι εννοούσαν την παιδεία ως δεξιοτεχνία, που αναφέρεται στον χειρισμό του λόγου, και ως πρόσκτηση γνώσεων, ο Πλάτων εμβάθυνε στον ουσιαστικό χαρακτήρα της και βρήκε ότι σκοπός της παι δαγωγικής διαδικασίας είναι η μόρφωση της ανθρώπινης ψυχής με βάση την ενό ραση των ιδεών. Συγκεκριμένα, στο έβδομο βιβλίο της Πολιτείας ο Πλάτων παρα θέτει την παραβολή των δεσμωτών του σπηλαίου (Πολιτ. 514Α-517Β), όπου λέει ότι οι άνθρωποι μοιάζουν με δεσμώτες αλυσοδεμένους μέσα σε ένα σπήλαιο και ότι είναι καταδικασμένοι να βλέπουν μόνο τις σκιές, που απεικονίζονται στον τοίχο στο βάθος του σπηλαίου, στον οποίο είναι στραμμένα τα βλέμματά τους. Στην εικόνα ή παραβολή αυτή του σπηλαίου η παιδεία είναι η απελευθέρωση των δεσμωτών από τα δεσμά τους και η άνοδός τους στον κόσμο του φωτός, η οποία δίνει σε αυτούς την ευκαιρία να στρέψουν τα μάτια τους προς τον ήλιο και να αναγνωρίσουν σε αυτόν την πηγή του φωτός και της ζωής (δηλαδή, την πηγή του πνευματικού φωτός). Έτσι, μεταφορικά και η παιδεία είναι στροφή των ο φθαλμών της ψυχής προς τον νοητό ήλιο, προς την ιδέα δηλαδή του αγαθού, όπου πρέπει ο άνθρωπος να στρέψει τα μάτια του και έχοντας το αγαθό ως πρότυπο να διαμορφώσει την ψυχή του (Πολιτ. 514Α-517Β). Με τη διαδικασία αυτή ο άνθρωπος γίνεται πλάστης του εαυτού του και δια μορφωτής της ψυχής του, σύμφωνα πάντοτε με πρότυπα ιδεατά. Με τις αντιλήψεις του ο Πλάτων δημιούργησε την ιδέα της 4μόρφωσης5, την οποία έχει ως ύψιστο κα θήκον ο άνθρωπος να φέρει μπροστά του. Το καθήκον αυτό του ανθρώπου είναι ταυτόχρονα και η αιτία, που δικαιολογεί την υπόσταση της πόλης-κράτους ως πο λιτικής και παιδαγωγικής κοινότητας. Με άλλα λόγια, η πόλη-κράτος δικαιολογεί ται να υπάρχει ως μια πολιτική κοινότητα, όταν έχει4ανθρωποπλαστική’ αποστο λή. Επομένως, για τον Πλάτωνα το κράτος είναι ίδρυμα παιδευτικό, που προορί ζεται να προσφέρει στο άτομο όλα τα μέσα που απαιτούνται, για να μορφωθεί αυ τό και να γίνει ολοκληρωμένη προσωπικότητα. Μόνο όταν η πολιτεία καθοδη γείται από ένα τέτοιο μορφωτικό ιδανικό ανυψώνεται σε ανώτερο ηθικό επίπεδο και μπορεί έτσι να δικαιολογήσει την υπόστασή της. Διαφορετικά, όταν στο κρά τος επικρατεί ο ατομιστικός ευδαιμονισμός, η πολιτεία κυριαρχείται από συνεται ρισμό πονηρών ανθρώπων, που επιδιώκουν ατομικά οφέλη.

154


Ωστόσο, ο Πλάτων δεν αρκέσθηκε να τονίσει μόνο την αξία της παιδείας, αλλά επιπλέον μελέτησε και τις λεπτομέρειες της διδακτικής και παιδευτικής διαδι κασίας. Στην Πολιτεία και τους Νόμους του μπορούμε να βρούμε πολλές διδα κτικές αρχές και οδηγίες, σχετικά με την πραγματοποίηση των σκοπών της αγω γής. Στα έργα αυτά τονίζεται επανειλημμένα ότι παιδεία και παιδαγωγική δια δικασία αγο^γής και μόρφωσης δεν σημαίνει μετάδοση έτοιμων γνώσεων (Πολιτ . 518Β€). Παιδεία είναι, σύμφωνα με την πλατωνική παραβολή του σπηλαίου και πάντοτε σε μεταφορικό επίπεδο, το να στρέψουμε το βλέμμα της ψυχής του παιδαγωγουμένου από το σκοτεινό προς το φωτεινό τμήμα του όντος· το φωτεινό εκείνο μέρος είναι το Αγαθόν (Πολιτ. 51800). Επομένως, για τον Πλάτωνα, δεν είναι η παιδεία μετάδοση γνώσεων, αλλά μεταστροφή του ψυχικού βλέμματος προς την αλήθεια. Έτσι επιτυγχάνεται η πνευματική απελευθέρωση του ανθρώ που, την οποία ο Πλάτων αναγνωρίζει ως το μόνο είδος ελευθερίας. Συνεπώς, η αληθινή παιδεία συνίσταται στην αφύπνιση των ικανοτήτων, που βρίσκονται4δυνάμει’ στην ψυχή του ανθρώπου. Ο Πλάτων πιστεύει σε μια ανα μόρφωση της ανθρο)πινης φύσης με την παιδεία, έτσι ώστε η ιδεώδης κοινωνική και πολιτική οργάνωση της πολιτείας, της πόλης-κράτους, να προέλθει τελικά από εσωτερική ωρίμανση του ανθρώπου. Η πολιτεία, που οραματίζεται να εφαρμόσει ο Πλάτων, είναι παιδαγωγικό ιδεώδες και όχι πολιτικό πρόγραμμα. Η παιδεία του Πλάτωνα έχει ως σκοπό την ανάπτυξη του ανθρώπου και μάλιστα του εσωτερικού ανθρώπου. Η παιδεία, για τον Πλάτωνα, θεωρείται το μέσο εκεί νο, με το οποίο κατορθώνει ο άνθρωπος να υψώσει το βλέμμα του προς το Αγαθό και να γίνει πολίτης του κόσμου των Ιδεών. Τελικά, η παιδεία είναι η στροφή της ψυχής προς το Αγαθό και η τελείωση της ανθρώπινης ύπαρξης.363 Κύριο μέλημα της φιλοσοφίας τόσο του Σωκράτη όσο και του Πλάτωνα δεν είναι πια ο εξωτερικός κόσμος, όπως ήταν για τους Προσωκρατικούς φιλοσό φους, αλλά ο ίδιος ο άνθρωπος, δηλαδή τα προβλήματα του ανθρώπου και της επιτυχίας του στη ζωή. Τα παιδαγωγικά προβλήματα του ανθρώπου αποτελούν τη σπονδυλική στήλη της πλατωνικής φιλοσοφίας. Το παιδαγωγικό σύστημα του Πλάτωνα εκτίθεται κυρίως στην Πολιτεία και στους Νόμους, καθώς και σε πολ λούς διαλόγους του: η αρετή της ανδρείας εξετάζεται στον Αάχη, η σωφροσύνη στον Χαρμίδη , η υπακοή στους νόμους εξετάζεται στον Κρίτωνα , η αληθινή ευ σέβεια στον Ευθύφρωνα, το διδακτό της αρετής στον Πρωταγόρα και στον Μένωνα, η μορφωτική αξία της ρητορικής στον Γοργία και στον Φαίδρο. Όλη η πλα τωνική φιλοσοφία θεωρείται ως η ύψιστη μορφή αγωγής και μόρφωσης του αν θρώπου.364 Το πρόβλημα, που θέτει ο Πλάτων με τη φιλοσοφία και παιδαγωγική του, είναι το πώς θα διαπλασθεί ένας νέος τύπος ανθρώπου και το πώς θα δη-

363 Γ ' τόμ., ό.π., σσ. 110 κ.ε. 364 Ιχδ1<γ, ό.π., σσ. 714-739.


155

μιουργηθούν νέα υποδείγματα ηθικών αξιών για τη ζωή. Γενικά, η προσφορά του Πλάτωνα στην παιδεία, όπως έχει δείξει και ο είναι μεγίστη· αποτελεί το αποκορύφωμα του αρχαίου ελληνικού παιδαγωγικού ιδεώδους, το οποίο έχει δια χρονική αξία και συνεπώς έχει άμεση παιδαγωγική εφαρμογή και στη σημερινή εποχή. Αυτή είναι σε γενικές γραμμές η παιδαγωγική προσφορά του Πλάτωνα. Οι πλατωνικές ιδέες περιέχουν πηγές ανεξάντλητες για αγωγή και μόρφωση, για προβληματισμούς και για διαρκή ανανέωση της παιδείας μας, για αναγέννηση του πολιτισμού μας και για βελτίωση της κοινωνίας μας, όπως έγινε και στον 4ο αι. π.Χ. Με τη βοήθεια της πλατωνικής παιδείας τα παιδιά, οι έφηβοι και οι ενήλικοι στρέφουν τα ενδιαφέροντά τους στις αιώνιες αξίες, στις οποίες θεμελιώνεται η παιδεία τους, η ζωή τους και η κοινωνική θέση τους. Η φιλοσοφία και η παιδαγω γική του Πλάτωνα βοήθησε την κοινωνία του 4ου αι. να ξεπεράσει την ηθική κρίση, που δημιούργησε ο Πελοποννησιακός πόλεμος. Ακόμη, βοήθησε και βοηθεί πάντοτε την εκπαίδευση των νέων γενεών αλλά και την παιδεία των ανθρώπων γενικά, διότι οι πλατωνικές ιδέες είναι μεταφυσικά θεμελιωμένες. Το μέτρο όλων των πραγμάτων είναι για τον Πλάτωνα ο Θεός και όχι ο κάθε άνθρωπος, όπως υποστήριζε ο σοφιστής Πρωταγόρας. Βρίσκουμε στους Νόμους μια δήλωση, στην οποία ο Θεός εμφανίζεται ως η υπέρτατη πηγή της ορθής παιδείας, ως ο παιδαγωγός του σύμπαντος (Πλάτ. Νόμ. 897Β). Ο σοφιστής Πρωταγόρας είχε διακηρύξει το πάντων χρημάτων μέτρον άνθρω πος , αλλά, σύμφωνα με αυτό, κάθε παιδεία είναι σχετική, θεωρείται ανθρώπινο τέχνασμα, σόφισμα. Ο Πλάτων αντέστρεψε αυτή την περίφημη φράση του Πρωταγόρα και τη βελτίωσε στο: ό δή Θεός ήμϊν πάντων χρημάτων μέτρον αν εϊη (Νόμ. 716€), δηλαδή ο Θεός είναι μέτρο όλων των πραγμάτων. Ετσι, ο Πλάτων ύψωσε την παιδεία από σχετική ανθρώπινη επινόηση σε παιδεία θεμελιω μένη στον Θεό. Η παιδεία αυτή, που έχει ως μέτρο τον Θεό, συμβάλλει στην ανύ ψωση της ηθικής τάξης πραγμάτων και στην αναζήτηση των αιώνιων αξιών, που αποτελούν τα θεμέλια μιας υγιούς κοινωνίας. Στη βελτίωση του κράτους και της κοινωνίας του 4ου αι. συνέβαλαν μέσω της παιδείας και άλλοι πεζογράφοι, μεταξύ των οποίων σημαντική θέση κατέχει ο Αριστοτέλης. 8.2.3. Ο Αριστοτέλης (3 8 4 -3 2 2 π.Χ.) 8.2.3.1. Η ιστορία του Αριστοτέλη Ο Αριστοτέλης γεννήθηκε το 384 στα Στάγειρα, μικρή πόλη της Χαλκιδικής, γι’ αυτό επονομάζεται Σταγειρίτης. Τα παιδικά του χρόνια έζησε ο Αριστοτέλης στην Πέλλα, όπου ο πατέρας του Νικόμαχος ήταν γιατρός του βασιλιά της Μακε δονίας Αμύντα Β ', αλλά σε μικρή ηλικία έμεινε ορφανός από πατέρα και ανατρά φηκε στον Αταρνέα, πόλη της μικρασιατικής Αιολίδας, από τον φίλο του πατέρα

156


του, τον Πρόξενο. Σε ηλικία 18 ετών, το 366 εισήλθε στην Ακαδημία του Πλά τωνα, όπου έμεινε 18 χρόνια μέχρι το 348 σπουδάζοντας φιλοσοφία και άλλες επιστήμες.365 Μετά τον θάνατο του Πλάτωνα (348), ο Αριστοτέλης αναχώρησε από την Αθή να και εγκαταστάθηκε στην Ασσο της τρωικής ακτής, όπου ασχολήθηκε με τη δι δασκαλία της φιλοσοφίας και με άλλες μελέτες από το έτος 348 έως το 345 και αρ γότερα (345-342) στη Λέσβο μαζί με τον μαθητή του Θεόφραστο. Εκεί επιδόθηκε ιδιαίτερα στις βιολογικές έρευνες, σε μελέτες της Αογικής και στη συγγραφή των μελετών του. Το έτος 342 ο βασιλιάς της Μακεδονίας Φίλιππος Β ' προσέλαβε τον Αριστοτέλη ως παιδαγωγό του γιου του Αλεξάνδρου, όταν ο τελευταίος ήταν 13 ετών. Εκεί ο Αριστοτέλης ασχολήθηκε για τρία χρόνια με την εκπαίδευση του διαδόχου του μακεδονικού κράτους, ενώ παράλληλα συνέχιζε την ερευνητική και συγγραφική δράση του. Το 335 ο Αριστοτέλης εγκαταστάθηκε στην Αθήνα, όπου ίδρυσε τη Σχολή του, που ονομάσθηκε Λύκειο και βρισκόταν μεταξύ Λυκαβηττού και Ιλυσσού. Στο Λύκειο ο Αριστοτέλης εργάσθηκε μέχρι το 323, έτος κατά το οποίο πέθανε ο Αλέξανδρος. Μετά την αγγελία του θανάτου του Μακεδόνα βασιλιά, οι οπαδοί του αντιμακεδονικού κόμματος στην Αθήνα κατηγόρησαν τον Αριστοτέλη για ασέβεια· για τον λόγο αυτό, ο φιλόσοφος αποφεύγοντας τη βέβαιη καταδίκη του σε θάνατο κατέφυγε στη Χαλκίδα, όπου πέθανε το 322.366 Ο Αριστοτέλης υπήρξε μία από τις πιο λαμπρές μορφές της παγκόσμιας φιλο σοφίας. Δεν ήταν μόνο ένας μεγάλος φιλόσοφος, ήταν επιπλέον ένας άριστος ορ γανωτής της επιστημονικής έρευνας. Αν και κατόρθωσε να αξιοποιήσει ό,τι δι δάχθηκε από τον Πλάτωνα, εντούτοις προχώρησε πιο πέρα από τη φιλοσοφία του διδασκάλου του και διαμόρφωσε δικό του φιλοσοφικό σύστημα, το οποίο φέρει τη σφραγίδα της προσωπικότητάς του. Τα συγγράμματά του διακρίθηκαν σε λο γικά, φυσικά, βιολογικά, ψυχολογικά, μεταφυσικά, ηθικά, πολιτικά και τεχνο λογικά. Μπορούμε να πούμε ότι ήταν ένας πανεπιστήμων.367 8.2.3.2. Το παιδαγωγικό έργο του Αριστοτέλη Ο Αριστοτέλης, όπως και ο Πλάτων, είναι φιλόσοφος και ταυτόχρονα παιδα γωγός· μιλώντας για τη φιλοσοφία του μιλά συγχρόνως και για την παιδεία και την παιδαγωγική. Οι παιδαγωγικές ιδέες του είναι διάσπαρτες στο έργο του και στο σύνολό τους μπορούν να αποτελέσουν ένα ολοκληρωμένο παιδαγωγικό σύ στημα, το οποίο αναφέρεται στην αγωγή και μόρφωση του ανθρώπου όλων των ηλικιών, αρχίζοντας από την ενδομήτρια ζωή (Πολιτ. 1336α), γιατί από την περίο

365 X. Γιερός, “Αριστοτέλης”, Μεγάλη Παιδαγωγική Εγκυκλοπαίδεια, τόμ. 1 (Αθήνα, 1967), σ. 390. 366 Γιερός, ό.π. 367 Γιερός, ό.π., σσ. 391 κ.ε.


157

δο αυτή αρχίζει η δομή και η εξέλιξη της προσωπικότητας του αναπτυσσόμενου ανθρώπου.368 Ο Αριστοτέλης υποστηρίζει ότι η πολιτεία οφείλει να μεριμνά προληπτικά για τους πολίτες, οι οποίοι πρόκειται να συνδεθούν με τα δεσμά του γάμου, να τεκνο ποιήσουν και να παιδαγωγήσουν τα παιδιά τους. Το κανονικό έτος για τον γάμο ως προς τον άνδρα είναι το 37ο και ως προς τη γυναίκα το 18ο, επειδή αυτές οι ηλικίες είναι ευνοϊκές για την τεκνογονία. Η πολιτεία πρέπει να ασκεί την εποπτεία κατά τον χρόνο της εγκυμοσύνης των γυναικών. Τα παιδιά μέχρι το πέμπτο έτος της ηλικίας τους δεν πρέπει να υποβάλλονται σε κανένα κόπο, αλλά να ασχο λούνται με παιγνίδια. Ο Αριστοτέλης αναπτύσσει τις παιδαγωγικές ιδέες του για την προσχολική αγωγή στα Πολιτικά του και πιστεύει ότι η αγωγή πρέπει να προ παρασκευάζει το παιδί τόσο της προσχολικής ηλικίας όσο και των μεγαλύτερων ηλικιών κατά τέτοιο τρόπο, ώστε αυτό να γίνει ικανό να εκπληρώσει αργότερα στη ζωή του τα καθήκοντα του πολίτη, για να μπορέσει να ζήσει ευτυχισμένο μέσα στην κοινωνία (Πολιτ. 1336α).369 Ο Αριστοτέλης επαναλαμβάνει και υπογραμμίζει και σε άλλα έργα του ότι το παιγνίδι είναι κράτιστον καί ήδιστον (Ηθ. Νικ. Κ 27.1178α,5-8) μέσο για την προ ετοιμασία του μελλοντικού επαγγέλματος του παιδιού, λέγοντας επιγραμματικά διό τάς παιδιάς είναι δει τάς πολλάς μιμήσεις των ύστερον σπονδαζομένων (Πολιτ. 1336α,33-34). Τα παιδιά πρέπει να ανατρέφονται στο σπίτι μέχρι την ηλικία των επτά ετών και να λαμβάνεται μέριμνα, ώστε να μη συναναστρέφονται με παιδιά δούλων, των οποίων οι συνήθειες είναι δυνατόν να επιδράσουν επιβλαβώς στον ψυχικό και πνευματικό τους κόσμο (Πολιτ. 13361) κ.ε.). Η συστηματική αγωγή, κατά τον Αριστοτέλη, αρχίζει από το έβδομο έτος και διαιρείται σε δύο περιόδους* η μία από αυτές τερματίζεται στο 14ο έτος, η δεύτερη στο 21ο. Η εκπαίδευση διατελεί κάτω από την αυστηρή εποπτεία των αρχόντων, οι οποίοι με ριμνούν, ώστε να μην επηρεάζονται οι νέοι από κακούς λόγους και άσχημες εικό νες (Πολιτ. 1337α κ.ε.). Από το πέμπτο μέχρι το έβδομο έτος τα παιδιά μπορούν να βλέπουν εκείνα τα πράγματα, που αργότερα θα μάθουν, δηλαδή να τα βλέπουν αρχικά ως παιγνίδια και αργότερα ως αντικείμενα μάθησης και μερικά από αυτά ως μελλοντικά επαγ γέλματα. Ο Αριστοτέλης ξεχωρίζει τη μάθηση από το παιγνίδι. Διδάσκει ότι η μά θηση απαιτεί κόπο. Στη συνέχεια, ο Αριστοτέλης αναπτύσσει τις παιδαγωγικές ιδέες του υποστηρίζοντας ότι τα παιδιά πρέπει να διδάσκονται γραφή, ανάγνωση, γυμναστική, μουσική και σχέδιο, με αντικειμενικό σκοπό όχι την ειδίκευση, αλλά τη μόρφωση της ψυχής, με άλλα λόγια την ανάπτυξη του πνεύματος, τη διάπλαση του ήθους (Πολιτ. 1337-1338). 368 Α. Δανασσής-Αφεντάκης, Ψυχολογία του αναπτυσσόμενου ανθρώπου. Ενδομήτρια ζωή (Αθήνα: εκδ. Γρηγόρη, 1978), σσ. 11 κ.ε. 369 Βλ. και Α. Κόφφας, Γενική διδακτική μεθοδολογία προσχολικής αγωγής (Ρέθυμνο: έκδ. του συγγραφέα, 1994), σσ. 36 κ.ε.

158


Ο Σταγειρίτης φιλόσοφος θεωρεί ως προϋποθέσεις για παίδευση την ύπαρξη ευνοϊκών φυσικών προδιαθέσεων, τον εθισμό και τη μέσω του λόγου διαπαιδα γώγηση (Πολιτ. 1332α,40). Από τη συνύπαρξη και ολοκλήρωση των τριών αυτών παραγόντων εξαρτάται η έκβαση του όλου παιδαγωγικού έργου της αγωγής. Η φύση, το έθος, ο λόγος, με άλλα λόγια, είναι: α) μια υποδομή φυσικών δώρων (ορισμένες προδιαθέσεις του σώματος και της ψυχής), β) μια προπαρασκευή με την οικογενειακή και τη δημόσια συνήθεια και γ) το έργο της διδασκαλίας. Αυτά όμως τα στοιχεία δεν εναρμονίζονται από μόνα τους. Οι προδιαθέσεις της φύσης είναι μερικές ιδιότητες, που έχουν χορηγηθεί από τη φύση στον άνθρωπο ως δώρα και γίνονται διαφορετικές με τη συνήθεια. Και η λογική σκέψη, ο λόγος, το έργο δηλαδή της διδασκαλίας με τη συνήθεια μπορεί να μεταβάλει όχι μόνο φυσικές κλίσεις αλλά και σταθερές συνήθειες. Για τον λόγο αυτό απαιτείται μια τέχνη, που να μπορεί να εναρμονίζει αυτά τα στοιχεία, και η τέχνη αυτή είναι η παιδαγωγική. Επειδή οι φυσικές προδιαθέσεις του ανθρώπου είναι περισσότερο ζήτημα τύχης παρά οργανωμένη και μεθοδευμένη ενέργεια, αυτές δεν εμπίπτουν στην παιδαγωγική διαδικασία. Επομένως, η αριστοτελική παιδαγωγική διαδικασία εξετάζει τους δύο άλλους παράγοντες, οι οποίοι αποτελούν και τα ειδικά όργανα της ανθρώπινης αγωγής, σε αντίθεση με τα ζώα, που οδηγούνται από τη φύση. Ο Αριστοτέλης, όπως και ο Πλάτων, είχε υψηλή και ευ γενική αντίληψη για την αγωγή και το ιδεώδες του πολίτη. Γράμματα, μουσική, γυμναστική, ιχνογραφία, οφείλουν να συμβάλλουν στην τέλεια και ολοκληρω μένη μόρφωση του ανθρώπου (Πολιτ. 1333-1342). Σε σύγκριση με τον Πλάτωνα ο Αριστο τέλης είναι ρεαλιστής, ενο) ο Πλάτων εί ναι ιδεοκράτης. Ο χαρακτηρισμός αυτός έχει σχέση με το βαθύτερο νόημα της φι λοσοφίας των δύο ανδρών: ο Πλάτων αναζητεί τις ιδέες στο βάθος των πραγ μάτων. Κέντρο της πλατωνικής φιλο σοφίας είναι η περί ιδεών διδασκαλία του. Οι ιδέες στον Πλάτωνα εννοούνται ως αμετάβλητες οντότητες, τις οποίες ο άνθρωπος γνωρίζει μέσω της ανάμνησης. Ο Αριστοτέλης δέχεται και αυτός τις ιδέες του Πλάτωνα, ωστόσο, δεν τις εν νοεί ως αυθυπόστατες ουσίες, όπως ο δι δάσκαλός του, αλλά τις εννοεί ως είδη 0 Π λά τος και ο Αριστοτέλης. που ενυπάρχουν στα αισθητά πράγματα, Λεπτομέρεια ατζό τη Σ χολη των Αθηνών9 ως δυνάμεις δηλαδή, οι οποίες διαμορτου Ραοαηλ. Βώρος, 1993.


159

φοτνουν την ύλη της πραγματικότητας στη γη. Από την άποψη αυτή ορθά παρατηρήθηκε ότι ο Αριστοτέλης είναι περισσότερο ιδεοκράτης από τον ΓΙλάτωνα, διότι δεν αναζητεί τις ιδέες στον υπερουράνιο κόσμο, αλλά τις αποκαλύπτει ως κυ ριαρχούσες στην αντικειμενική πραγματικότητα. Για τη φιλοσοφία του Αριστοτέλη το θεμελιώδες παιδαγωγικό πρόβλημα είναι το πώς θα χρησιμοποιηθούν τα στοιχεία φύση, εθισμός και λόγος, που είδαμε παραπάνω, κατά ορθό τρόπο και κατά ορθή τάξη. Επειδή για την αγωγή και μέσω αυτής για την ενάρετη ζωή χρειάζεται ο εθισμός (καλή συνήθεια), ο παιδαγωγούμενος οφείλει να αγωνισθεί γι’ αυτόν. Για παράδειγμα, τα πάθη συγκρατούνται με επανειλημμένη άσκηση, η οποία δημιουργεί την έξη και η οποία ειδικά στα παιδιά και στους εφήβους είναι επίπονη και προκαλεί αντίδραση. Όμως, η συγκράτηση των παθών δεν μπορεί να είναι πράγματι αποτελεσματική παρά μόνο με την υπο βοήθηση των νόμων του κράτους. Μόνο οι νόμοι έχουν εκείνη τη δημιουργική ενέργεια, που λείπει συνήθως από τις εντολές των γονέων και των παιδαγωγών. Αόγω του απρόσωπου χαρακτήρα τους οι νόμοι παιδαγωγούν και δεν γίνονται μισητοί. Νομοθέτης και παιδαγωγός, σύμφωνα με τον Αριστοτέλη, στο πεδίο της αγωγής είναι το ίδιο το κράτος.370 8.2.4. 0 Ισοκράτης (4 3 6 -3 3 8 π.Χ.) 8.2.4.1. I I ιστορία του Ισοκράτη Ο Ισοκράτης ήταν Αθηναίος και συγκαταλέγεται στους μεγάλους ρήτορες της Αττικής. Γεννήθηκε στον δήμο Ερχιέων της Αττικής το 436 και πέθανε το 338, λίγο μετά τη μάχη της Χαιρώνειας. Ο Ισοκράτης απέκτησε άριστη μόρφωση, γιατί οι γονείς του ήταν εύποροι. Είναι πολύ πιθανόν ότι άκουσε τον Πρόδικο και τον Γοργία, επιφανείς σοφιστές της εποχής του, όπως και τον Πρωταγόρα, τον Σωκράτη και άλλους ανθρώπους του πνεύματος.371 Ωστόσο, η παρουσία του Ισοκράτη έγινε αισθητή μόνο στο τέλος της πρώτης δεκαετίας του 4ου αι., όταν ίδρυσε Σχολή ρητορικής περίπου το 390 π.Χ. Τότε ο Ισοκράτης άρχισε να αποκτά μεγάλη φήμη και να θεωρείται ο πρώτος διδάσκαλος της ρητορικής τέχνης στο πανελλήνιο. Η Σχολή του Ισοκράτη έφθασε σε ακμή και έγινε φυτώριο ικανών ρητόρων. Στη Σχολή του δίδασκε τη ρητορική, καθώς και ένα σύνολο μορφωτικών γνώσεων, το οποίο ονόμαζε φιλοσοφία. Είχε λάβει ενερ γό μέρος στα πολιτικά πράγματα της πόλης του όχι τόσο ως πολιτικός ρήτορας αλλά ως ρητοροδιδάσκαλος και ως λογογράφος, γιατί η φωνή του ήταν ασθενής και το θάρρος του δεν τον βοηθούσε, για να εμφανίζεται μπροστά στον δήμο της Αθήνας (Πρβ. Ισοκρ. ΓΙαναθ. 10). Ο Ισοκράτης πολεμούσε με τη διδασκαλία του

370 X. Γιερός, “Αριστοτέλης”, Παιδαγωγική Ψυχολογική Εγκυκλοπαίδεια-Λεζικό, Β'τόμ. (Αθήνα, 1989), σσ. 721 κ.ε, 371 Α. Σκιαδάς, “Ισοκράτης”, Μεγάλη Παιδαγωγική Εγκυκλοπαίδεια, τόμ. 3 (Αθήνα, 1968), σσ. 254 κ.ε.

160


τους σοφιστές αλλά και τον Πλάτωνα. Μόνο απέναντι στον Σωκράτη έδειξε ευ νοϊκή διάθεση. Τον Αριστοτέλη έβλεπε ως αντίπαλο, επειδή ο Σταγειρίτης δίδασκε στην Ακαδημία του Πλάτωνα τη ρητορική, η οποία ήταν η κατεξοχήν επιστήμη του Ισοκράτη. Έγραψε τους λόγους του, για να διαβασθούν από όλους τους Έλ ληνες. Κατά κάποιον τρόπο, ο Ισοκράτης ήταν ο μεγάλος δημοσιογράφος της εποχής του.372 Η περίπτωση του Ισοκράτη αποτελεί μοναδικό φαινόμενο ανθρώπου της κλα σικής εποχής, ο οποίος, μολονότι απείχε από την ενεργό πολιτική, εντούτοις μόνο με τους λόγους του που κυκλοφορούσε από χέρι σε χέρι, χωρίς να τους απαγ γείλει ποτέ, άσκησε τόσο μεγάλη επίδραση, ώστε να θεωρείται ως ένας από τους πιο βασικούς παράγοντες που διαμόρφωσαν την πολιτική κατάσταση της εποχής του. Συγκεκριμένα, ο Ισοκράτης δεν χάραξε με την πολιτική του νέους δρόμους, αλλά περισσότερο κήρυξε στο πανελλήνιο τις διάχυτες ιδέες για κατάπαυση των πολέμων μεταξύ των Ελλήνων, για επίτευξη κοινής ειρήνης, για ένωση όλων των Ελλήνων εναντίον του κοινού εχθρού, των Περσών, για απελευθέρωση των Ελ λήνων της Μ. Ασίας και γενικά για διαμόρφωση νέας παιδείας των ανθρώπων του 4ου αι. και για βελτίωση του κράτους. Όλα αυτά ο Ισοκράτης ήθελε να τα κά νει αίτημα και χρέος όλων των Ελλήνων. Αγωνίσθηκε πολύ για τις ιδέες του και υπερασπίσθηκε με όλες τις δυνάμεις του τη δική του παιδεία.373 8 .2 Λ .2 . Η προσφορά του Ισοκράτη στην παιδεία Οι κυριότεροι λόγοι του Ισοκράτη, στους οποίους προβάλλεται η δική του παιδεία για την καλλιέργεια της κοινωνίας του 4ου αι., είναι ο Πανηγυρικός, ο Αρεοπαγιτικός, ο Περί Ειρήνης, ο Φίλιππος, ο Παναθηναϊκός, καθώς και μερικές επιστολές του. Όλα τα παραπάνω κείμενα έχουν τη σφραγίδα της παιδείας, που δημιούργησε ο Ισοκράτης και την οποία πολλοί μεταγενέστεροι άνθρωποι του πνεύματος επιχείρησαν να μιμηθούν. Στα κείμενα αυτά γίνεται μια γενική πνευ ματική πάλη γύρω από την ουσία της αληθινής παιδείας, την οποία παρουσιάζει στις αρχές του 4ου αι. η ελληνική γραμματεία. Ο Ισοκράτης ως ηγετικός εκπρόσω πος της ρητορικής ενσαρκώνει την κλασική αντίθεση στον Πλάτωνα και τη Σχολή του. Η έριδα μεταξύ ρητορικής και φιλοσοφίας για την αξίωση να είναι καθεμία η καλύτερη μορφή παιδείας εκτείνεται από τότε, από την εποχή δηλαδή του Ισοκράτη και του Πλάτωνα, ως κύριο θέμα σε ολόκληρη την ιστορία του αρχαίου ελληνικού πολιτισμού.374 Όπως ο Πλάτων, έτσι και ο Ισοκράτης έχει βρει στα νεότερα χρόνια τους θαυμαστές του και έχει κυριαρχήσει από την Αναγέννηση και εξής στα θέματα της παιδαγωγικής πρακτικής του ανθρωπισμού. Ο Ισοκράτης, αν και δεν ήταν ούτε 372 Κ. Τσάτσος, “Ισοκράτης”, Ιστορία τον ελληνικού έθνονς, Γ2 τόμ., ό.π., σσ. 556 κ.ε. 373 Τσάτσος, ό.π., σ. 557. 374 Γ ' τόμ., ό.π., σ. 128.


161

πολιτικός ούτε φιλόσοφος, ήταν άνθρωπος με πολιτική και φιλοσοφική ορθοφροσύνη. Ήταν άνθρωπος υψηλού ήθους και τον διέκρινε τιμιότητα και αξιοπρέπεια. Ο άνθρωπος αυτός είχε μια καθολική ιστορική εποπτεία των σύγχρονων γεγονό των, η οποία συχνά τον οδήγησε σε ορθές πολιτικές εκτιμήσεις.375 Ο Ισοκράτης χρησιμοποιούσε τη λέξη φιλοσοφία5 με την έννοια της γενικής πνευματικής μόρφωσης, μια σημασία, την οποία βρίσκουμε και στον Θουκυδίδη (2.40.1). Ο Ισοκράτης λέει, όπως ο Περικλής στον Επιτάφιο (Θουκ. 2.41), ότι η επιδίωξη ανώτερης πνευματικής καλλιέργειας, η φιλοσοφία, είναι το γνώρισμα του αθηναϊκού λαού. Και την παιδεία αυτή, την πνευματική δηλαδή καλλιέργεια, δημιούργησε η Αθήνα. Αέγοντας αυτό ο Αθηναίος ρήτορας είχε προφανώς στον νου του το σύνολο των Αθηναίων και όχι μόνο τη μικρή ομάδα των οξύνοων δια λεκτικών, οι οποίοι περιέβαλλαν τον Πλάτωνα ή τον Σωκράτη. Εκείνο δηλαδή, στο οποίο απέβλεπε ο Ισοκράτης, ήταν η γενική παιδεία σε αντίθεση με ένα ορι σμένο δόγμα ή με μια μέθοδο της γνωστικής διαδικασίας, τα οποία πολλές φορές απαιτούσαν ο Πλάτων και οι οπαδοί του. Αυτό ακριβώς είναι το εντελώς διαφο ρετικό νόημα που προσέδωσε ο καθένας -ο Ισοκράτης από τη μια πλευρά και ο Πλάτων από την άλλη- στον όρο ^φιλοσοφία5, προκειμένου να ορίσουν την παι δεία, κατά τον ανταγωνισμό ρητορικής και επιστήμης.376 Η παιδεία του Ισοκράτη έχει ευρύτατες παιδαγωγικές διαστάσεις. Ο Ισοκράτης ξεπέρασε την προκατάληψη και τα όρια της καταγωγής των Ελλήνων θέτοντας μια περιοριστική προϋπόθεση: όσοι δεν είχαν ελληνική καταγωγή θα μπορούσαν στο εξής να ονομάζονται Έλληνες, εφόσον μετείχαν της ελληνικής παιδείας. Ήδη από τον 4ο αι. ο Ισοκράτης εισήγαγε στον Πανηγνρικόντον (50Α) την καινούργια αυτή έννοια για τους Έλληνες και τους άλλους λαούς. Η έννοια αυτή του Ισοκράτη έγινε αργότερα έννοια του Ελληνισμού, που προσέλαβε οικουμενικές διαστάσεις. Συγκεκριμένα, ο Μ. Αλέξανδρος είναι εκείνος, που παρέλαβε από τον Ισοκράτη τη νέα ιδέα της 4μιας ανθρωπότητας5και που με την πολιτική του μετά την κατάκτηση της περσικής αυτοκρατορίας μετέβαλε σε πραγματικότητα. Έτσι, ο Αλέξανδρος αναδείχθηκε σε κάτι μεγαλύτερο από έναν απλό θεωρητικό φιλόσοφο, επειδή με το έργο του υλοποίησε όσα ο Ισοκράτης είχε συλλάβει με τη θεωρία του.377 Η παραπάνω πανελλήνια ιδέα λειτουργούσε μέσα στον ψυχικό κόσμο του Ισο κράτη ως μια ισχυρή δύναμη έμπνευσης και δημιουργικότητας. Στρεφόμενος ο ίδιος προς την πανελλήνια ιδέα της εθνικής ενότητας έβλεπε μέσα από αυτή κάποια λύση για το μεγάλο πρόβλημα της ομόνοιας, της συμφιλίωσης και της ανα γέννησης του Ελληνισμού, αφού η πολιτειακή μορφή της πόλης-κράτους κλο 375 Τσάτσος, ό.π., σ. 557. 376 Μ6£6γ, Γ ' τόμ., ό.π., σσ. 131 κ.ε. Βλ. και Η.-Ι. Μαιτοιι, “Εάιιοαΐίοη από ΚΗεΐοπο”, Μ.Ι. Ρΐπΐ6γ (εά.), ό.π., σσ. 195 κ.ε., Α. Παπαθανασόπουλος, Ανθρωπιστική παιδεία, Γ' έκδ. συμπληρωμένη (Αθήνα: Δ.Ν. Παπαδήμα, 1987), σσ. 173 κ.ε. 377 \ν. Μ6£6γ, Πρωτοχριστιανικοί χρόνοι και ελληνική παιδεία, μτφ. Γ.Π. Βερροίου (Αθήνα, 1996), σσ. 41 και 112.


νιζόταν.378 Ο νέος στόχος του Ισοκράτη, για να πραγματοποιήσει την πανελλήνια ιδέα του, ήταν η ρητορική. Αλλά επειδή εκείνος δεν ήθελε να είναι ρήτορας, τον ενδιέφερε όμως η πολιτική, επέλεξε τον ρόλο του παιδαγωγού των νέων και διδα σκάλου της ρητορικής τέχνης. Έτσι, μέσα από τους στόχους του αυτούς ο Ισοκρά της έγινε μεγάλος ρητοροδιδάσκαλος και παιδαγωγός, επειδή πίστευε ότι μπορού σε να φέρει με την τέχνη του λόγου του στην πολιτική ζωή του έθνους ένα υψηλό τερο ήθος της κοινωνίας. Ουσιαστικά, η κατευθυντήρια έννοια που φώτιζε όλη τη διδασκαλία του ήταν η παιδεία. Παιδεία βέβαια για τον Ισοκράτη ήταν να εξουσιάζει κανείς τον λόγο, “γιατί με την δύναμη του λόγου ξεχωρίζει ο άνθρωπος από το ζώο και ο Έλληνας από τον βάρβαρο”.379 Σε αυτό το σημείο αναγνωρίσθηκαν στοιχεία ανθρωπισμού στον Ισοκράτη. Αυτός δηλαδή, μέσω της πανελλήνιας ιδέας του προχώρησε πιο πέρα από τους σοφιστές, που δίδασκαν τους λίγους, τους ευπόρους. Με την εθνική ιδέα του Ισοκράτη επήλθε μια ενότητα στον ελληνικό λαό, αφού δεν επιδιωκόταν πια μόνο το πρότυπο, κατά τους σοφιστές, του μορφωμένου ανθρώπου, ο οποίος χωριζόταν με βαθύ χάσμα από όλους τους άλλους ανθρώπους του λαού.380 Έτσι, ο Ισοκράτης έβλεπε ότι τώρα στην εποχή του νόημα είχε μόνο μια ομόνοια, που θα περιλάμβανε στους κόλπους της όλους τους Έλληνες. Ο Ισοκράτης προπαγάνδιζε με τη διδασκαλία και τους λόγους του τα αισθήμα τα της αλληλεγγύης και της ομόνοιας όχι μόνο μέσα στα όρια της ελληνικής φυλής αλλά και ευρύτερα σε ολόκληρο τον κόσμο. Εξάλλου, ο Αριστοτέλης, η πολιτική θεωρία του οποίου δεν υπερβαίνει τα πλαίσια της παλαιάς πόλης-κράτους, εκ φράζει την άποψη ότι οι Έλληνες θα μπορούσαν, εφόσον είχαν ομόνοια, να κυριαρχήσουν στον κόσμο (Αριστ. Πολιτ. 13271),29-33). Η σκέψη μιας κοινής ενέρ γειας, αν όχι μιας ομοσπονδίας όλων των Ελλήνων, απασχολούσε σοβαρά όχι μόνο τον Ισοκράτη και μερικούς άλλους διαφωτισμένους ανθρώπους, αλλά ολό κληρο τον 4ο αι. Το νέο αυτό ελληνικό αίσθημα μιας κοινής ενέργειας είναι προϊόν της παιδείας του Ισοκράτη. Με τον Πανηγυρικόντον (3) ο ρήτορας ήθελε να συμβουλεύσει τους ακροατές του για τη σύμπνοια των ελληνικών πόλεων και για τον πόλεμο εναντίον των βαρβάρων, ένα θέμα μεγάλο ως προς τη σημασία του για την ελληνική κοινότητα. Η ισοκρατική πανελλήνια εθνική ιδέα θεμελιώθηκε στην ύπαρξη του ανθρώ που ως ελεύθερου πολιτικού όντος του ευρύτερου όλου της εξημερωμένης κοινό τητας. Η αθηναϊκή κοινότητα, χάρη στην πνευματική καλλιέργεια των πολιτών της, είχε επιτύχει τέτοια υπεροχή απέναντι στον υπόλοιπο κόσμο, ώστε οι μαθητεύοντες στην Αθήνα να αποβούν διδάσκαλοι όλου του κόσμου: Οίμαθηταί (τής πόλεως ημών) τών άλλων διδάσκαλοι γεγόνασι, και τό τών Ελλήνων δνο378 (1974), Γ ' τόμ., ό.π., σ. 135. 379 ό.π., σ. 814. 380 ί€δ1<γ, ό.π.


163

μα πεποίηκε μηκέτι τον γένονς, άλλα τής διανοίας δοκεΐν είναι, καί μάλλον Έ λ ληνας καλεϊσθαι τούς τής παιδεύσεως τής ήμετέρας ή τούς τής κοινής φύσεως μετέχοντας (Πανηγ. 50Α). Πιστεύουμε ότι στο σημείο αυτό ο Ισοκράτης υπερέβη κατά πολύ τη σκέψη του προτύπου του, του Θουκυδίδη, στον περίφημο Επιτάφιο. Ο Θουκυδίδης είχε αποκαλέσει την Αθήνα παίδενσιν ολόκληρης της Ελλάδας (2.41.1), ενώ ο Ισοκράτης διακήρυσσε ότι το πνευματικό κατόρθωμα της Αθήνας ήταν η ονομασία Έλληνας ’ να μη δηλώνει πια μια φυλή αλλά μια ανώτερη βαθ μίδα του πνεύματος. Όπως υποστήριζε, “αυτός ο οποίος μεταλαμβάνει από την παιδεία μας είναι Έλληνας με μια έννοια υψηλότερη από εκείνη της κοινής κατα γωγής” (Πανηγ. 50-51). Με τα λόγια αυτά ο Ισοκράτης κήρυξε μιαν υπερεθνική πολιτιστική αποστολή του λαού του ξεκινώντας από υπερβολική εθνική υπερηφάνεια και από την υπερε θνική ιδέα του Ελληνισμού, δηλαδή, ξεκινώντας από την ιδέα της ελληνικής παι δείας, η οποία είναι κάτι το κοινό για όλες τις ανθρώπινες φυλές, από την εμφάνι ση του πολιτισμού μέχρι σήμερα.381 Χωρίς την ελληνική παιδεία, που ο Ισοκρά της για πρώτη φορά προήγγειλε εδώ, ίσως να μην είχε υπάρξει ελληνικό-μακεδονικό παγκόσμιο κράτος του Μ. Αλεξάνδρου και των Διαδόχων του και, συνεπώς, ούτε ελληνιστικός πολιτισμός 382 Επομένως, οι παιδαγωγικές διαστάσεις της παι δείας του Ισοκράτη είναι διαχρονικές. Το ζήτημα της ένωσης όλων των Ελλήνων το αντιμετώπισε εντελώς διαφορε τικά ένας άλλος μεγάλος Αθηναίος ρήτορας και φιλόπατρις, ο Δημοσθένης. 8.2.5. Ο Δημοσθένης (3 8 4 -3 2 2 π.Χ.) 8.2.5.1. Η Η ιστορία του Δημοσθένη Το πλήρες όνομα του Δημοσθένη είναι Δημοσθένης Δημοσθένους Παιανιεύς, επειδή ο πατέρας του ονομαζόταν Δημοσθένης και καταγόταν από τον δήμο Παιανίας της Αττικής (σημερινό Αιόπεσι). Η μητέρα του λεγόταν Κλεοβούλη και ήταν θυγατέρα του Αθηναίου Γύλωνος. Ο Δημοσθένης γεννήθηκε το 384 και προερχόταν από εύπορη οικογένεια. Έμεινε ορφανός σε ηλικία επτά ετών και την ανατροφή, καθώς και τη διαχείριση της μεγάλης περιουσίας του, που ανερχόταν σε 14 τάλαντα, ανέλαβαν τρεις κακοήθεις κηδεμόνες (Αφοβος, Δημοφών, Θηριππίδης). Όταν ο Δημοσθένης έγινε 18 ετών, ανέλαβε ο ίδιος την περιουσία του, αλλά αυτή ως τότε είχε περιορισθεί σε λιγότερο από δύο τάλαντα, αφού οι κηδε μόνες του αποδείχθηκαν ανέντιμοι διαχειριστές της 383 Ο Δημοσθένης, αμέσως μετά την ενηλικίωσή του, ενήγαγε τους κηδεμόνες του

381 \ν. Ανθρωπισμός και θεολογία. Οι Έλληνες και η αγωγή τον ανθρώπου, μετφ. Γ. Βερροίου (Αθήνα, 1962), σ. 77. 382 Ιβ€£6ι\ (1974), Γ ' τόμ., ό.π., σ. 160.

164


και διεξήγαγε ένα σκληρό και πολυετή δικαστικό αγώνα, προσπαθώντας να σώσει ό,τι μπορούσε από την περιουσία του. Τελικά, διέσωσε από αυτή μόνο ψιχία. Ωστόσο, οι δικαστικοί εκείνοι αγώνες τον δίδαξαν πολλά, γιατί ήταν η πρώτη εμ πειρία του Δημοσθένη με τον δικανικό λόγο. Με τους αγώνες αυτούς έμαθε το ατ τικό δίκαιο, την τέχνη του δικανικού λόγου και γενικά τη σημασία της ρητορικής, η οποία ήταν ενδιαφέρουσα επιστήμη για έναν Αθηναίο πολίτη, που ήθελε να διακριθεί. Έτσι, βλέπουμε πράγματι τον Δημοσθένη να θητεύει κοντά στον ρήτορα Ισαίο, να γίνεται ο ίδιος ρήτορας και λογογράφος και να διακρίνεται στο επάγ γελμά του.384 Μετά από λίγα χρόνια, ο Δημοσθένης απέκτησε τόση φήμη και χρήματα, ώστε έγινε σχετικά εύπορος. Έτσι εισήλθε ώριμος και οικονομικά ανεξάρτητος στη μεγάλη υπόθεση της πατρίδας του, την οποία ζητούσε να σώσει από τον Φίλιππο και έτσι να τη βοηθήσει να διατηρήσει την ελευθερία της. Η ορμητική και μαχητική φύση του εξυψώθηκε με το φλογερό πάθος της γνήσιας φιλοπατρίας του. Εξάλλου, με σιδερένια θέληση κατόρθωσε ο Δημοσθένης να υπερνικήσει όλα τα φυσικά ελατ τώματα του, όπως ήταν η αδυναμία της φωνής του και η βραδυγλωσσία του.385 Ο Δημοσθένης αγωνίσθηκε με πάθος για την πόλη του, την Αθήνα, γιατί ήταν νοσταλγός του παλαιού αθηναϊκού μεγαλείου. Ο αγώνας εναντίον του Φιλίππου και γενικά εναντίον των Μακεδόνων δεν περιοριζόταν μόνο στα πλαίσια της Αθήνας, αλλά επεκτάθηκε και σε άλλες ελληνικές πόλεις, οι οποίες έπρεπε να αντιταχθούν στον Φίλιππο. Ο Δημοσθένης έβλεπε ότι η αντίθεση μεταξύ Ελλήνων και Φιλίππου ήταν βαθύτερη: ήταν αντίθεση του παλαιού ελληνικού μεγαλείου και της ελευθερίας στις κατακτητικές βλέψεις ενός ριψοκίνδυνου βασιλιά. Α γνοούσε, ωστόσο, αν και το έβλεπε, ότι η παλαιά πόλη-κράτος δεν υπήρχε πια. Το γεγονός αυτό το έβλεπαν και πολλοί άλλοι άνδρες, όπως ήταν ο Ισοκράτης, οι οποίοι εναπέθεταν την ελπίδα μιας πανελλήνιας ένωσης κατά των Περσών στα χέρια του Φιλίππου. Παρ’ όλα αυτά, ο Δημοσθένης συνέχιζε τον απεγνωσμένο αγώνα του, έως ότου ο ίδιος έγινε τραγική φυσιογνωμία. Η τραγικότητα του Δη μοσθένη έγκειται κυρίως στη συνεχώς αυξανόμενη βεβαιότητα όλων των Ελλήνων ότι η κυριαρχία του Φιλίππου ήταν πια μια πραγματικότητα, ήταν μια αναγ καιότητα, και ότι εκείνοι που αντιτάσσονταν σε αυτόν και τους Μακεδόνες του, κυνηγούσαν μιαν ουτοπία. Ωστόσο, ο Δημοσθένης έδειξε με τους αγώνες του ότι ο ηρωισμός και η θυσία για τα ιδεώδη είναι βασικά στοιχεία της μεγαλοφυίας και της δύναμης του ανθρώπου. Έτσι, ο μεγάλος αυτός ρήτορας της Αθήνας κατόρ θωσε να κρατήσει την ουτοπία του πάντοτε μέσα στα δεσμά μιας πραγματικό τητας.386 Ο Δημοσθένης πέθανε πικραμένος το 322 πίνοντας το κώνειο στην Κα-

383 1χδ1ίγ, ό.π., σ. 824. 384 Κ. Τσάτσος, “Δημοσθένης”, Ιστορία τον ελληνικού έθνους, Γ2 τόμ. (Αθήνα: Εκδοτική Αθηνών, 1972), σ. 562. 385 Τσάτσος, ό.π., σ. 562.


165

λαύρεια (σημερινός Πόρος), για να μη συλληφθεί από τον Μακεδόνα στρατηγό Αντίπατρο και καταδικασθεί σε θάνατο. 8.2.5.2. Η προσφορά του Δημοσθένη στην παιδεία Η προσφορά του μεγαλύτερου ρήτορα της Αθήνας στην παιδεία είναι μεγάλη και ποικίλη, γιατί με τους γραπτούς λόγους του παιδαγώγησε και παιδαγωγεί για αιώνες τόσο τους ενηλίκους, όσο και τα παιδιά και τους νέους. Τα κείμενα των λόγων του Δημοσθένη που έχουν σωθεί συγκαταλέγονται μεταξύ των ωραιότερων κλασικών κειμένων της αρχαίας ελληνικής λογοτεχνίας. Ο Δημοσθένης άρχισε τη σταδιοδρομία του ως λογογράφος και κυρίως ως συγγραφέας δικανικών λόγων. Οι δικανικοί λόγοι ιδιωτικού δικαίου από τους μακρούς δικαστικούς αγώνες εναντίον των κηδεμόνων του αποτελούν τον πρώτο καρπό της ρητορικής παιδείας του και μαρτυρούν ταυτόχρονα τη μαθητεία του κοντά στον ρήτορα Ισαίο. Τόσο οι λόγοι αυτοί όσο και οι άλλοι λόγοι του Δη μοσθένη παρέχουν μεταξύ άλλων και πολλές πληροφορίες για την οικονομική, τη δημόσια και την ιδιωτική ζωή των Αθηναίων των κλασικών χρόνων.387 Ο Δημοσθένης έγραψε επιπλέον μεγάλους δικανικούς λόγους δημοσίου δικαί ου, οι οποίοι εκφωνήθηκαν σε πολιτικές δίκες αναφερόμενες σε 4γραφές παρα νόμων5(δηλαδή, σε κατηγορίες λόγω παράνομου ψηφίσματος ή παράνομης πρό τασης νόμου). Εγραψε και καθαρά πολιτικούς λόγους, όπως οι λόγοι του εναν τίον του Φιλίππου Β '. Όμως, έγραψε και τρεις Ολυνθιακούς, στους οποίους συνιστά ένθερμα την υποστήριξη της Ολύνθου εναντίον του Φιλίππου, επειδή έβλε πε ότι ο κίνδυνος δεν απειλούσε μόνο την Όλυνθο, αλλά και ολόκληρη την Ελλά δα. Μετά τη μάχη της Χαιρώνειας (338), ο Δημοσθένης ανέλαβε να γράψει τον Επιτάφιο Λόγο των πεσόντων (αν και ο σωζόμενος Επιτάφιος αμφισβητείται από πολλούς).388 Ο Δημοσθένης έγραψε και πολλούς άλλους λόγους, οι οποίοι είναι αληθινά αριστουργήματα ύφους και πνεύματος. Είναι λαμπρά μνημεία της φιλο πατρίας και της ρητορικής δεινότητας του Δημοσθένη, ο οποίος έβλεπε ότι η ένδο ξη πόλη του, η παλαιά ηγέτιδα των ελληνικών πόλεων, κινδύνευε να καταστεί και αυτή υποτελής στους Μακεδόνες. Γι’ αυτό, ο Αθηναίος ρήτορας δεν μπορούσε να μείνει απαθής και άπραγος.389 Κρίνοντας βαθύτερα την προσωπικότητα και το έργο του Δημοσθένη, βλέπου με ότι όλες οι ικανότητές του ως ρήτορα και πολιτικού στράφηκαν περισσότερο στο πρόβλημα της εξωτερικής πολιτικής της Αθήνας. Κατά βάση, ο Δημοσθένης ήταν πεπεισμένος ότι η Αθήνα θα έπρεπε να εξέλθει από την κατάπτωσή της (λό γω των πολέμων που προηγήθηκαν και κυρίως λόγω του Πελοποννησιακού) και 386 387 388 389

Α.Δ. Σκιαδάς, “Δημοσθένης”, Μεγάλη Παιδαγωγική Εγκυκλοπαίδεια, τόμ. 2 (Αθήνα, 1967), σ. 97. Τσάτσος, ό.π., σσ. 562 κ.ε. Για το θέμα της γνησιότητας του Επιταφίου, βλ. ί£δ^γ, ό.π., σ. 834. Σκιαδάς, ό.π., σ. 96.

166


να αναλάβει πάλι ενεργό ρόλο στη ζωή των ελληνικών κρατών. Η πεποίθησή του αυτή εμφανίσθηκε για πρώτη φορά στους λόγους των Μεγαλοπολιτών και της ελευθερίας των Ροδίων. Σε εκείνους τους λόγους ο Δημοσθένης υποστήριξε μιαν ενεργό εξωτερική πολιτική. Συγκεκριμένα, αυτός επισήμανε στους λόγους του (για τους Μεγαλοπολίτες και για την ελευθερία των Ροδίων) τα τρία βασικά προβλήματα της αθηναϊκής εξωτερικής πολιτικής: α) το πελοποννησιακό πρόβλη μα, β) το θέμα των μελλοντικών σχέσεων στα κράτη που αποστάτησαν από την παλαιότερη ναυτική συμμαχία της Αθήνας και γ) το βόρειο ελληνικό πρόβλημα, δηλαδή τον κίνδυνο από τις δραστηριότητες του Φιλίππου. Έτσι, με τα τρία αυτά θεμελιώδη προβλήματα ο Δημοσθένης σχεδίασε σε αδρές γραμμές για πρώτη φορά όλη την εξωτερική πολιτική του αθηναϊκού κράτους. Ο σκοπός εκείνων των προ σπαθειών, τον οποίο είχε συνεχώς μπροστά του ο Δημοσθένης, ήταν η έξοδος της Αθήνας από την απομόνωσή της και η προσεκτική εξέταση των δυνατοτήτων σχη ματισμού μιας χρήσιμης συμμαχίας. Η Αθήνα έπρεπε την κατάλληλη ευκαιρία να προβεί σε εκείνο τον σχηματισμό.390 Στους Φιλιππικούς Λόγους ο Δημοσθένης εμφανίζεται ως μεγάλος λαϊκός ηγέτης, ο οποίος προσπαθεί με την ενσυνείδητη τέχνη του λόγου να διαπαιδαγωγήσει τον λαό της Αθήνας και έτσι να μπορέσει να κάνει πραγματικότητα τα ιδεώδη του, για τα οποία αγωνίζεται ηρωικά. Από τα ιδεώδη του αυτά τρία είναι τα βασικά: της πατρίδας, της Αθήνας και της ελευθερίας. Με την τέχνη του ρητο ρικού λόγου του ο Δημοσθένης επιδιώκει να προλαμβάνει και να κατακτά τις εσωτερικές αντιδράσεις της μάζας. Η αθηναϊκή ρητορική του 4ου αι. διέθετε πεί ρα εκατό και πλέον ετών και, επειδή την ηγεσία κατείχαν συνήθως άτομα, που δεν προέρχονταν από τη λαϊκή μάζα, διαμορφώθηκε για την επαφή μαζί της μια ιδιαίτερη γλώσσα, την οποία χρησιμοποιούσε μερικές φορές και ο Δημοσθένης, όπως οι δημαγωγοί, γιατί και εκείνος μερικές φορές ακολουθούσε τα ένστικτα της μάζας. Αλλά τα κίνητρα, από τα οποία ξεκινά και απευθύνεται στον λαό ο Δημο σθένης, είναι εντελώς διαφορετικά από εκείνα των δημαγωγών, γιατί ακριβώς διαφορετική είναι και η παιδεία του Δημοσθένη από εκείνη των δημαγωγών.391 Εκτός από τους δημαγωγούς και τους σοφιστές, ο Δημοσθένης είχε να αντι μετωπίσει τον 4ο αι. την ιδέα της τύχης, της μοίρας και της μοιρολατρείας. Αυτή η ιδέα αποτελεί τον χείριστο εχθρό του ανθρώπου, γιατί είναι πάντοτε εναντίον κάθε αποφασιστικής δραστηριότητας και, κατά συνέπεια, είναι η βασική αιτία της απάθειας, της αδράνειας και της απραξίας. Ο Δημοσθένης συνέχισε θαρραλέα με τη δική του παιδεία τον παλαιό αδυσώπητο αγουνα του Σόλωνα εναντίον του εχ θρού εκείνου, ο οποίος είναι ανασχετικός σε κάθε πρόοδο του ανθρώπου. Γι’ αυ τό, ο ρήτορας έθεσε την ιστορική ευθύνη για την τύχη-μοίρα της Αθήνας, δηλαδή για την πρόοδό της, μόνο στη νέα γενεά, γιατί αυτή με την αποφασιστική δραστη390 1αε£€ΐ\ (1974), Γ ' τόμ., ό.π., σσ. 349 κ.ε. 391 1χδ1<γ, ό.π., σ. 834.


167

ριότητά της θα μπορούσε να οδηγήσει την Αθήνα και πάλι στην κορυφή πολιτικού κύρους (Δημοσθ. I Φιλιπ. 3). Για τον σκοπό αυτό, όμως, απαιτούνταν μόνο ένα μέσο, δηλαδή η άγρυπνη και έντονη συμμετοχή όλης της δύναμης του λαού. Η νέα γενεά όφειλε να βλέπει πάντοτε εμπρός, να είναι ριψοκίνδυνη και να αναλαμβάνει δράση (Δημοσθ. I Φιλιπ. 49). Αυτές είναι μερικές απλές και χαρακτηριστικές παιδαγωγικές σκέψεις, με τις οποίες αρχίζει ο Δημοσθένης στον Πρώτον Φιλιππικόν το έργο της διαπαιδαγώγησης των νέων της Αθήνας, της Ελλάδας και όλου του κόσμου.392 Οι λόγοι του Δημοσθένη δίνουν ένα πλούσιο υλικό για αναπαράσταση της πραγματικής πορείας των ιστορικών γεγονότων του 4ου αι. και ακόμη πιο πολύ για την εξέλιξη του ρήτορα ως πολιτικού και παιδαγωγού, ως συμβούλου και ηγέ τη του λαού του μέχρι την εποχή του τελικού αγώνα για την αυτόνομη ύπαρξη του αθηναϊκού κράτους. Σε πολλούς λόγους του, αλλά περισσότερο στον Λόγο Περί της Ειρήνης ο Δημοσθένης προβάλλεται ευθύς εξαρχής ως διδάσκαλος, ο οποίος επιχειρεί να πείσει και να κατακτήσει τη μάζα. Συγχρόνως, την αναγκάζει να ανέλθει, οδηγούμενη από αυτόν βήμα προς βήμα, ώστε αυτή να δει, να κατανοήσει και να κρίνει η ίδια το νόημα της ειρήνης (Δημοσθ. Περί της Ειρήν. 14 και 25). Ενώ ο Φίλιππος εμφανίζεται στην ανάγκη με το προσωπείο του σωτήρα των Ελ λήνων, ο Δημοσθένης εντάσσει εναντίον του τεχνητού αυτού μετώπου τη σιδερέ νια θέληση να συνενώσει τους Έλληνες εναντίον του Μακεδόνα βασιλιά και να τους καλέσει να αγωνισθούν για την εθνική ανεξαρτησία. Οι λόγοι του Αθηναίου ρήτορα αποτελούν μια συνεχή σειρά προσπαθειών να αντιπαρατάξει στον φιλομακεδονισμό του Ισοκράτη τον δικό του πανελληνισμό και να τον οργανώσει ως πραγματική πολιτική δύναμη. Συγκεκριμένα, ο Δημοσθένης αντιπαραβάλλει τον αντιμακεδονικό πανελληνισμό, τον οποίο εκπροσωπεί ο ίδιος, προς τον αντιπερσικό πανελληνισμό του φιλομακεδονικού κόμματος, στο οποίο ανήκει και ο Ισο κράτης, και διακηρύσσει ότι ο μόνος πραγματικός κίνδυνος, εναντίον του οποίου θα έπρεπε οι Έλληνες να σχηματίσουν μέτωπο, είναι όχι η Περσία, όπως υποστη ρίζει ο Ισοκράτης, αλλά ο Φίλιππος (Δημοσθ. IV Φιλιπ. 34).393 Σύμφωνα με τον Δημοσθένη, οι Αθηναίοι όφειλαν να δράσουν οι ίδιοι. Έστω και αν ακόμη υποχωρούσαν όλοι οι άλλοι Έλληνες, οι Αθηναίοι όφειλαν να αγωνισθούν για την ελευθερία. Έπρεπε να διαθέσουν χρήματα, πλοία και άνδρες και με το πνεύμα της θυσίας να πείσουν και τους άλλους Έλληνες να συμπαρατα χθούν μαζί τους (Δημοσθ. III Φιλιπ. 70). Ο Δημοσθένης υποστήριζε ότι η μικρο ψυχία ορισμένων Ελλήνων και η διαφθορά μερικών ρητόρων έπρεπε να υποχω ρήσουν μπροστά στο ηρωικό πνεύμα εκείνου του Ελληνισμού, ο οποίος παλαιότερα διεξήγαγε τις μάχες και κέρδισε τις ιστορικές νίκες στον Μαραθώνα, στη Σαλαμίνα και στις Πλαταιές (Δημοσθ. III Φιλιπ. 41 κ.ε.). Ωστόσο, ο

392 (1974), Γ ' τόμ., ό.π., σσ. 356 κ.ε. 393 Βλ. και 1&6£(ϊγ, (1974), Γ ' τόμ., ό.π., σσ. 360 κ.ε.

168


Δημοσθένης δεν είναι ιστορικός ή θεωρητικός του πολιτισμού, για να αναγνω ρίζει μόνο ιστορικά γεγονότα, αλλά ήταν αναγκαστικά ο παιδαγωγός, που είχε προ οφθαλμών μιαν αποστολή. Δεν πίστευε στη χειροτέρευση της φύσης του λαού, όσο δυσμενή και αν ήταν τα σημεία του καιρού του, αλλά στο ότι η ζωή του λαού αυτού είχε καταστεί μικρόψυχη και μικροπρεπής (Δημοσθ. Περί Συντάξ. 25 κ.ε.). Για τον Δημοσθένη το ένδοξο παρελθόν της Αθήνας ήταν το κίνητρο, από το οποίο ο ρήτορας ορμώνταν, για να ωθήσει τον λαό να καταβάλει όλες τις δυνάμεις του στην επίτευξη του επιδιωκόμενου σκοπού του.394 Ωστόσο, παρά το πνεύμα της θυσίας, που επέδειξαν και οι Αθηναίοι και οι σύμμαχοί τους, ο πόλεμος εναντίον του Φιλίππου κρίθηκε δυσμενώς για τους συμμαχήσαντες Έλληνες στη Χαιρώνεια το 338 π.Χ. Οι παλαιές πόλεις-κράτη δεν ήταν πια ικανές να αντισταθούν στην οργανωμένη πολεμική δύναμη του βασι λείου της Μακεδονίας. Η ιστορία των πόλεων-κρατών κατέληξε πια στο μακεδονικό-ελληνικό παγκόσμιο κράτος. Εκείνο το οικοδόμησε ο Μ. Αλέξανδρος πά νω στα ερείπια του περσικού κράτους μετά τον ξαφνικό και βίαιο θάνατο του πα τέρα του Φιλίππου, ο οποίος υπήρξε θύμα δολοφονίας. Έτσι, η παλαιά Ελλάδα ήταν πολιτικά νεκρή. Το όνειρο του Ισοκράτη της συνένωσης όλων των Ελλήνων κάτω από τη μακεδονική ηγεσία για τον εθνικό πόλεμο εναντίον των Περσών γι νόταν πραγματικότητα.395 Στο σημείο αυτό γεννάται ένα ερώτημα: ποιος από τους δύο μεγάλους του αττι κού πνεύματος, ο Ισοκράτης ή ο Δημοσθένης, είχε περισσότερο δίκαιο; Η απάν τηση είναι δύσκολη, γιατί και ο ένας και ο άλλος είχε το δικό του δίκαιο, είχε τα δι κά του επιχειρήματα. Όμως και οι δύο πέθαναν πικραμένοι, γιατί το όνειρό τους δεν πραγματοποιήθηκε τουλάχιστον στο ακέραιο. Συγκεκριμένα, ο Ισοκράτης πέ θανε το 338, λίγο μετά τη μάχη της Χαιρώνειας, πικραμένος, γιατί είδε την αγαπη μένη του πόλη ταπεινωμένη. Αλλά και οι ιστορικές εξελίξεις έδειξαν ότι με το παγ κόσμιο μακεδονικό κράτος που δημιούργησε ο Μ. Αλέξανδρος δεν επήλθε η πα νελλήνια ενότητα, την οποία ονειρευόταν ο Ισοκράτης. Η εκστρατεία του Αλεξάνδρου αντιμετωπίσθηκε από τους Έλληνες με δυσμένεια, ενώ το κράτος του Αλεξάνδρου, μετά τον θάνατό του, κατακερματίσθηκε από τους διαδόχους του. Τα αποτελέσματα του μεγάλου αγώνα των δύο ανδρών ήταν ακόμη πιο δυσάρεστα για τον Δημοσθένη, ο οποίος αναγκάσθηκε τελικά να αναζητήσει την ελευθερία με την αυτοκτονία, αφού όσο ζούσε δεν μπόρεσε να ελπίζει για τον λαό του.396 Μαζί με την κατάλυση της πολιτικής ελευθερίας και της πόλης-κράτους τε λειώνει και η άνθηση της ρητορικής, του απαραίτητου αυτού οργάνου για τη λει τουργία της δημοκρατίας, γιατί είχε λείψει ο κύριος λόγος της ύπαρξής της, η πό λη-κράτος, ο ελεύθερος πολίτης. Από την εποχή αυτή αρχίζει να διαμορφώνεται ένας νέος πολιτισμός, ο ελληνιστικός, και η ελληνιστική παιδεία. 394 (1974), Γ ' τόμ., ό.π., σ. 362. 395 (1974), Γ ' τόμ., ό.π,, σ. 364. 396 Πρ[3. και Ι&6&6Γ, (1974), Γ ' τόμ., ό.π., σσ. 364 κ.ε.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΕΝΑΤΟ 9. Η ΤΕΧΝΗ ΤΟΥ ΤΕΤΑΡΤΟΓ ΑΙΩΝΑ π.Χ. ΚΑΙ Η ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΗ ΣΗΜΑΣΙΑ ΤΩΝ ΕΡΓΩΝ ΤΗΣ 9 .1 .

Τα σημαντικότερα έργα τέχνης του 4 ου αιώνα π .Χ .

Η τέχνη έχει ως σκοπό την αποκάλυψη της ομορφιάς. Τους σκοπούς της τέ χνης γνωρίσαμε αναλυτικά στο κεφάλαιο “Η τέχνη του 5ου αιώνα π.Χ. και η παι δαγωγική σημασία των έργων της”. Αναμφισβήτητα, η τέχνη υπάρχει και στη λο γοτεχνία, τον ποιητικό και πεζό λόγο* όμως, η τέχνη είναι περισσότερο αισθητή ως εικαστική τέχνη και γενικότερα ως οπτική τέχνη. Αυτή η τέχνη περιλαμβάνει την αρχιτεκτονική, τη γλυπτική, τη ζωγραφική. Στα δημιουργήματα των τεχνών αυτών βλέπουμε σε μια αισθητή ή οπτική μορφή να υποχωρούν τα αρχαϊκά σχή ματα και να αναζητούνται από τους καλλιτέχνες νέοι και πολυσύνθετοι εκφρα στικοί τρόποι, περισσότερο μεστοί από τα μηνύματα των καιρών, κατά τους οποίους δημιουργήθηκαν τα έργα.397 Η συνθετική δύναμη δημιούργησε νέα άνθηση στην κλασική τέχνη όχι μόνο του 5ου αλλά και του 4ου αι. Πρόκειται για νέο πνεύμα, που εκδηλώνεται στον ελλη νικό κόσμο της κλασικής εποχής, το οποίο δένει όλες τις πνευματικές και καλλι τεχνικές εκφράσεις με την πόλη-κράτος και τις εντάσσει στα πλαίσια της πολιτι κής της περιόδου εκείνης. Η τελειότητα και ομορφιά των έργων της τέχνης των κλασικών χρόνων προκάλεσε και προκαλεί πάντοτε τον θαυμασμό των ανθρώ πων. Ο θαυμασμός της κλασικής τέχνης από τους μεταγενεστέρους είναι ένα στοιχείο-τεκμήριο ότι η τέχνη αυτή έχει σημαντικές ιστορικές και παιδαγωγικές δια στάσεις. Η κλασική τέχνη επηρέασε βαθιά τον ρωμαϊκό κόσμο, τον κόσμο της Αναγέννησης, καθώς και τον κόσμο των νεότερων χρόνων. Ο όρος "κλασ(σ)ικός’ προέρχεται από τη λατινική λέξη "οΐαδδΐαΐδ’, που σημαίνει "πολίτης υψηλής κοινω νικής τάξης’. Στην τέχνη ο όρος "κλασικό έργο’ σημαίνει το έργο που φθάνει την άκρα τελειότητα. Τέτοια έργα άρχισαν να διαμορφώνονται ήδη από τον 5ο και τον 4ο αι. και να μεταβάλλουν περιεχόμενο μέσα στους αιώνες, που ακολούθησαν τον αρχαίο κόσμο. Πολλοί ιστορικοί της τέχνης διακρίνουν μια ώριμη κλασική τέχνη, αυτή του 5ου αι., και μια ύστερη, του 4ου αι.398

397 Μ. Ανδρόνικος, “Η κλασσική τέχνη”, Ιστορία του ελληνικού έθνους, Γ2 τόμ. (Αθήνα: Εκδοτική Αθηνών, 1972), σσ. 270. 398 Ανδρόνικος, ό.π., σσ. 271 κ.ε.

170


Τα σημαντικότερα έργα της κλασικής τέχνης (αρχιτεκτονικής, πλαστικής, αγγειογραφίας-ζωγραφικής) του 4ου αι., τα οποία βρίσκονται είτε σε αρχαιολογι κούς χώρους είτε σε Αρχαιολογικά Μουσεία της Ελλάδας και του εξωτερικού, εί ναι τα ακόλουθα: Έργα αρχιτεκτονικής: Ο ναός της Αλέας Αθηνάς στην Τεγέα, ο ναός του Απόλλωνα στους Δελφούς, ο ναός του Δία στη Νεμέα, ο ναός του Ασκληπιού στην Επίδαυρο, ο ναός της Αρτέμιδος στην Έφεσο, το Μαυσωλείο της Αλικαρ νασσού, καθώς και οι θόλοι των Δελφών, της Ολυμπίας και της Επιδαύρου. Στα στρογγυλά οικοδομήματα μπορούμε να κατατάξουμε και το γνωστό Μνημείο του Λυσικράτους στην Αθήνα. Έργα πλαστικής-γλυπτικής: Πολλές επιτύμβιες στήλες, η Αφροδίτη της Κνίδου και ο Ερμής της Ολυμπίας, έργα του Πραξιτέλη, η Ειρήνη και ο Πλούτος έργο του Κηφισοδότου, ο παγκρατιαστής Αγίας και ο Αποξυόμενος του Λυσίππου, προτομές του Μ. Αλεξάνδρου, έργα επίσης του Λυσίππου, πολλά επιτύμβια μνη μεία, αντίγραφο χάλκινου ανδριάντα του Σοφοκλή, έργο άγνωστου τεχνίτη κ.ά. Έργα ζωγραφικής και αγγειογραφίας: Τοιχογραφίες της Ρώμης, που βα σίζονται σε ζωγραφικές συνθέσεις του 4ου αι., όπως π.χ. η μάχη της Ισσού (ψηφι δωτό της Πομπηίας, αντίγραφο ζωγραφικού πίνακα του Φιλοξένου από την Ερέ τρια) κ.ά. Επίσης, πολλές και ποικίλες αγγειογραφίες από ερυθρόμορφα αγγεία, τα οποία κατασκευάζονταν στην Αθήνα και μετά τον Πελοποννησιακό πόλεμο, κ.ά.399 Τα έργα αυτά της τέχνης του 4ου αι. δημιουργήθηκαν μετά τον Πελοποννησιακό πόλεμο, σε μια μεταπολεμική περίοδο, που φθάνει ως το 323. Με τον εμφύλιο αυτό επεκτάθηκε σε όλη σχεδόν την Ελλάδα μια κρίση της παιδείας ως απο τέλεσμα της κρίσης των ηθικών αξιών, που είχε επιφέρει ο πόλεμος. Η κρίση αυτή απομάκρυνε τους νέους από τις παραδόσεις, ανέπτυξε σε αυτούς πνεύμα ορθολο γιστικό, κλόνισε την πίστη στους θεούς και στα παλαιά ιδανικά, επέφερε αποσύν θεση στην κοινωνία. Στην ωραία ιδεολογία των Μαραθωνομάχων και των Σαλαμινομάχων αντιτασσόταν τώρα ο υποκειμενισμός, ο σχετικισμός και το δικαίωμα του κάθε ατόμου να κρίνει και να επικρίνει τα πάντα.400 Η αλλαγή της συμπεριφοράς των ανθρώπων στις αρχές του 4ου αι. επέδρασε και στην τέχνη του αιώνα αυτού. Τώρα η τέχνη εκφράζει με τα έργα της τα συναι σθήματα του ατόμου και εμβαθύνει περισσότερο στην έκφραση των παθών της ψυχής παρά στην παρουσίαση των χαρακτηριστικών της ανθρώπινης μορφής. Οι καλλιτέχνες του 4ου αι. είχαν φέρει τους θεούς πιο κοντά στους ανθρώπους, ενώ

399 χ Τσούντας, Ιστορία της αρχαίας ελληνικής τέχνης (Αθήνα: Εκδ. “Τοξότης”, 1965), σσ. 354 κ.ε. Βλ. και 5. Βο&πΐιηαη 61 αί, Αρχαία ελληνική τέχνη, μτφ. Καίτη Ρωμιοπούλου, αρχαιολόγος, Αρχι τεκτονική και Η. Λάμπρου, φιλόλογος, Γλυπτική, Ζωγραφική, Αγγειοπλαστική, Γ'τόμ, (Αθήνα, 1967), σσ. 113 κ.ε. 400 Τσούντας, ό.π., σ. 354.


171

το αντίθετο είχε συμβεί με τον Φειδία και τους μαθητές του. Οι καλλιτέχνες της εποχής αυτής έπλαθαν νέους και ευγενείς τύπους θεών, αλλά ταυτόχρονα τολμού σαν να δείξουν στους θνητούς ολόγυμνο το κάλλος των θεών (Αφροδίτη της Κνίδου, Ερμής της Ολυμπίας). Συχνά στα έργα του 4ου αι. οι καλλιτέχνες εκφράζον τας το αισθησιακό στοιχείο της εποχής έδιναν στους θεούς αλλά και σε ανθρώπι νες μορφές το στοιχείο της νεότητας.401 Η νεαροποίηση θεών, όπως του Απόλλωνα, του Διονύσου, του Ερμή, του Αρη και άλλων, καθώς και πολλών ηρώων, άρχισε βέβαια πριν από τον 4ο αι., αλλά τώρα συμπληρώθηκε. Αυτό, γιατί εκτός από τους θεούς και τους ήρωες νεαροποιήθηκαν στην τέχνη του αιώνα αυτού και επομένως εξευγενίσθηκαν περισσότε ρο και οι Σάτυροι, τους οποίους παλαιότερα οι άνθρωποι φαντάζονταν ως δύσ μορφα όντα με αυτιά και ουρά ζώου, με σιμή μύτη και φαλακρό μέτωπο. Ακόμη και η αποτροπιαστική κεφαλή της Μέδουσας της παλαιότερης αγγειογραφίας, τώ ρα τον 4ο αι., μεταβλήθηκε σε περικαλλές γυναικείο πρόσωπο. Σχετική με την τά ση αυτή προς τον γενικό εξωραϊσμό και την παράσταση ωραίων σωμάτων ήταν και η δεξιοτεχνία των καλλιτεχνών στην εργασία του μαρμάρου. Ο αιώνας αυτός είναι η εποχή που οι καλλιτέχνες έμαθαν για πρώτη φορά να χρησιμοποιούν στην εντέλεια τις ειδικές αρετές του μαρμάρου.402 Τα περισσότερα θέματα της τέχνης του 4ου αι. αποτελούν αδιάσπαστη εξέλιξη του 5ου. Τα επιτύμβια ανάγλυφα συνεχίσθηκαν σε όλη τη διάρκεια του 4ου αι. Η οικοδόμηση νέων ναών ή η ανοικοδόμηση κατεστραμμένων ιερών υποχρέωνε τους γλύπτες να πλάσουν λατρευτικά αγάλματα, να δημιουργήσουν επινίκια ανα θήματα κλπ. Οι αγγειογράφοι επίσης είχαν αυξήσει την παραγωγή τους, γιατί εί χαν βρει καινούργια πελατεία στην Κυρηναϊκή και κυρίως στη σημερινή Δ. Ασία. Αλλά και η μνημειακή ζωγραφική τον αιώνα αυτό κατέκτησε νέες κορυφές στα χέρια αξιόλογων δημιουργών, όπως είναι ο Νικίας ο Αθηναίος, ο Πρωτογένης ο Ρόδιος και ο ζωγράφος της αυλής του Μ. Αλεξάνδρου Απελλής 403 Γενικά, ο 4ος αι. είναι “το λαμπρό ηλιοβασίλεμα” της τέχνης του προηγούμε νου αιώνα, αν και πάλι θα ήταν λάθος να θεωρήσουμε την τέχνη του 4ου αι. ως απόηχο των δημιουργημάτων του 5ου. Η νέα αυτή εποχή διεκδικεί σε όλους τους τομείς τις ειδικές της επιδόσεις και οι καλλιτέχνες αποκτούν μιαν αυτονομία 404 9 .2 . Η παιδαγωγική σημασία των έργων τέχνης του 4ου αιώνα π.Χ .

Στην αρχαιότητα, για να αναγνωρισθεί το μεγάλο ελληνικό άστυ ως "πόλη’ έπρεπε να έχει εκτός από τα διοικητικά κτήρια, μια αγορά, ένα θέατρο, ένα 401 Τσούντας, ό.π. 402 Τσούντας, ό.π., σσ. 355 κ.ε. 403 Μ. Ανδρόνικος, “Ζιογραφική και αγγειογραφία”, Ιστορία του ελληνικού έθνους, Γ2 τόμ. (Αθήνα: Εκδοτική Αθηνών, 1972), σσ. 324-325. 404

Β ο α Γ ά π ια η

βΐ αΐ, ό .π .,

σ σ . 114 κ .ε ,

172


υδραγωγείο, ένα γυμνάσιο αλλά και ναούς, βωμούς, αγάλματα, στοές κ.ά. Όλα αυτά έχουν αισθητική αξία αλλά και πρακτική χρησιμότητα.405 Τα ελληνικά έργα τέχνης του 4ου αι., όπως και του 5ου, λειτουργούν ως πολιτιστικά-μορφωτικά αγαθά. Έτσι, κλασικά οικοδομήματα απαντώνται και σε με ταγενέστερες εποχές. Αγάλματα, είτε ελληνικά πρωτότυπα είτε ρωμαϊκά αντίγρα φα, ελληνικά αγγεία και άλλα ελληνικά μικροτεχνήματα έχουν στολίσει παλάτια, πολυτελή σπίτια, αλλά και έχουν εμπλουτίσει συλλογές, που συχνά αποτέλεσαν τους πυρήνες μεγάλων μουσείων. Πολλά από τα έργα της κλασικής τέχνης, τα οποία έφερε στο φως η αρχαιολογική σκαπάνη, τροφοδότησαν σε όλους τους αιώνες με μορφωτικά αγαθά το έργο της ελληνικής παιδείας και γενικά της δυτι κής παιδείας 406 Με το πέρασμα των αιώνων και σε εποχές κρίσης των αξιών θα νόμιζε κανείς ότι ο αρχαίος ελληνικός κόσμος, ο δημιουργός των ηθικών αξιών, είχε σβησθεί από τη μνήμη των ανθρώπων. Ωστόσο, ύστερα από αιώνες οι Ευρωπαίοι ανακά λυψαν τα κλασικά πρότυπα της τέχνης και του λόγου, πάνω στα οποία οικοδό μησαν τη σύγχρονη καλλιτεχνική και πνευματική Ευρώπη. Οι αρχιτεκτονικές μορφές των ελληνικών ναών της κλασικής εποχής μορφώνουν και ευαισθητο ποιούν περισσότερο τους αρχιτέκτονες και μηχανικούς, οι οποίοι μπορούν στη συνέχεια να χρησιμοποιήσουν τις μορφές αυτές σε τέτοια έκταση και με τέτοιο πάθος, ώστε τα έργα τους να αποτελούν σήμερα αληθινά αριστουργήματα 407 Η πίστη στις αξίες της καλλιτεχνικής κληρονομιάς μας έχει βαθιές ρίζες στον λαό μας. Η ελληνική κλασική τέχνη, η ώριμη του 5ου και η ύστερη του 4ου, έχει μια μακραίωνη ιστορία. Το βαθύτερο νόημα των κλασικών δημιουργημάτων εκ φράζει ο στρατηγός Μακρυγιάννης με τον πιο συναρπαστικό τρόπο στο επεισό διο, που αφορά σε δύο αγάλματα και που διηγείται στα Απομνημονεύματά του. Ο αγράμματος στρατηγός με την ανθρωπιά του και την έξοχη ψυχική καλλιέργεια είδε μια μέρα μερικούς στρατιώτες του, που σκόπευαν να πουλήσουν ακριβά σε κάποιους ξένους δύο αρχαία αγάλματα. Ο Μακρυγιάννης πλησίασε τους στρατιώτες και τους συμβούλευσε να μην πουλήσουν εκείνα τα αγάλματα, όσα και αν τους έδιναν οι ξένοι. Τα λόγια του Μακρυγιάννη είναι χαρακτηριστικά: “Αντεσα κι εγώ εκεί, πέρναγα· πήρα τους στρατιώτες τους μίλησα* Αυτά και δέκα χιλιάδες τάλαρα να σας δώσουνε, να μην τα καταδεχτήτε να βγουν από την πατρίδα μας. Δι’ αυτά πολεμήσαμεν.”408 Η φράση του αποσπάσματος, όπου βρίσκεται το βαθύτερο νόημα των δύο αυ τών αγαλμάτων, είναι: “Δ ι’ αυτά πολεμήσαμεν.” Η επιγραμματική αυτή φράση,

405 406 407 408

Ουσκατέσκου, ό.π., σ. 197. Μ. Ανδρόνικος, Τα ελληνικά Μουσεία (Αθήνα: Εκδοτική Αθηνών, 1974), σ. 15. Ανδρόνικος, ό.π., σ. 15. Στρατηγού Μακρυγιάννη Απομνημονεύματα, Βιβλίο Γ ' , κεφ. Α ' (Αθήνα: εκδ. Μπάυρον, χ.χ.), σ. 351, υποσ. α.


173

που ειπώθηκε με έναν τρόπο θαυμαστό από έναν Έλληνα που γνώριζε ελάχιστα γράμματα, μας κάνει να συνειδητοποιήσουμε ότι μέσα από τα αγάλματα εκείνα, που για τον τόπο μας είναι ιερά κειμήλια και πρέπει να σωθούν με κάθε τρόπο και που εκφράζουν τον αρχαίο πολιτισμό και την παλαιά δόξα της Ελλάδας, συν δέεται το παρόν της ελληνικής φυλής με το ένδοξο παρελθόν της. Με άλλα λόγια, συνδέεται η ιστορία του σύγχρονου Ελληνισμού με την ιστορία των Ελλήνων της κλασικής περιόδου, συνδέεται η σημερινή παιδεία μας με την παιδεία της ελληνι κής κλασικής αρχαιότητας. Η παραπάνω επιγραμματική φράση του Μακρυγιάννη σημαίνει ότι γ ι’ αυτό το παρελθόν, γι’ αυτόν τον πολιτισμό αγωνιστήκαμε το 1821, για τα ιδανικά που εκφράζει η αρχαία κλασική τέχνη με την τέλεια μορφή του σώματος και με το τέλειο πνεύμα που ανακλά η στάση των αγαλμάτων. “Δι’ αυτά πολεμήσαμεν” σημαίνει ευρύτερα ότι αυτά τα αγάλματα είναι ένα μέρος από τους πολλούς θησαυρούς, τους οποίους φυλάγουν οι σημερινοί Έλληνες όσο κα λύτερα μπορούν, για να τους καμαρώνουν και οι ίδιοι αλλά και όλοι οι άνθρωποι της γης, οι οποίοι ταξιδεύουν από μακριά, για να χαρούν στην πατρίδα μας την ομορφιά της κλασικής τέχνης.409 Τα έργα της κλασικής τέχνης έχουν ως έμμεση αποστολή τους τη διάδοση της παιδείας σε όλους τους ανθρώπους της γης. Μέσω των έργων της τέχνης ο άνθρω πος ξαναβρίσκει τα ίχνη των μεγάλων προσπαθειών που έγιναν στο πέρασμα των αιώνων για τη δημιουργία του πολιτισμού και την ανάπτυξη του ανθρώπου. Γι’ αυτό, είναι χρέος μας να διαφυλάξουμε τα έργα τέχνης για τα παιδιά μας, για τις νέες γενεές, ώστε ζώντας αυτά μέσα στις σημερινές υλικές ανέσεις να μάθουν να αγαπούν ό,τι είναι ωραίο, ό,τι είναι ανθρώπινο, ό,τι νίκησε τον χρόνο. Αυτό μπο ρεί να είναι ένα αριστούργημα αλλά και ένα ταπεινό εργαλείο του χειροτέχνη των μακρινών εποχών. Τα έργα του 5ου ή του 4ου αι. αποτελούν μαρτυρίες του πολι τισμού των Ελλήνων καθώς και της σταθερής αναζήτησης του ωραίου και του ωφέλιμου. Με την έννοια αυτή οι θησαυροί των έργων τέχνης είναι στοιχεία εξαν θρωπισμού της αυριανής κοινωνίας, είναι στοιχεία παιδείας του ανθρώπου, είναι στοιχεία βελτίωσης της τύχης του 410

409 Ανδρόνικος, ό.π., σ. 9. 410 I. ΟιαΐεΙαΐη, Τα Μεγάλα Μουσεία του κόσμου-Λούβρο (Αθήνα: εκδ. Φυτράκη, 1969), σσ. 9 κ.ε.

ΜΕΡΟΣ ΤΡΙΤΟ ΔΙΔΑΚΤΙΚΗ ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑ ΤΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΤΗΣ ΚΛΑΣΙΚΗΣ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑΣ ΣΤΟ ΝΗΠΙΑΓΩΓΕΙΟ

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΡΩΤΟ 1. ΕΠΑΦΗ ΚΑΙ ΓΝΩΡΙΜΙΑ ΤΩΝ ΝΗΠΙΩΝ ΜΕ ΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΩΝ ΚΛΑΣΙΚΩΝ ΧΡΟΝΩΝ

Μία από τις πιο χαρούμενες δραστηριότητες στο νηπιαγωγείο είναι η διήγηση της ιστορίας. Η ώρα της διήγησης μιας μικρής ιστορίας προκαλεί στα νήπια μεγά λη χαρά. Τα μικρά παιδιά ακούουν από τα χείλη του νηπιαγωγού όμορφες και επιλεγμένες ενότητες της ιστορίας, όπως ακριβώς ακούουν τα παραμύθια και τα ποιήματα, και μέσα από τις διάφορες ιστορίες ταξιδεύουν σε έναν κόσμο όμορφο, μοναδικό. Οι ιστορίες διεγείρουν τη φαντασία των παιδιών και τη συναίσθημα τικότητά τους και έτσι τα παιδαγωγούν. Α. Ψυχοπαιδαγωγική αξία της διήγησης της ιστορίας στο νηπιαγωγείο Ο απώτερος σκοπός της διήγησης της ιστορίας στο νηπιαγωγείο είναι η ψυ

χαγωγία και μέσω αυτής η γλωσσική καλλιέργεια και γενικότερα η αγωγή και η ανάπτυξη του νηπίου.411 Συγκεκριμένα, οι ιστορίες ή ιστορικές ενότητες, τις ο ποίες ακούουν τα νήπια, συντελούν αναμφισβήτητα στην αισθητική, κοινωνική, συναισθηματική, ηθική και νοητική ανάπτυξή τους 412 Η διήγηση ιστοριών, όπως και η διήγηση παραμυθιών, έχει ως σκοπό να ξυπνήσει μέσα στον εσωτερικό κό σμο του παιδιού τη συμπόνια και την ανθρωπιά, τη θαυματουργική αυτή ικανότη τα του ανθρώπου να στενοχωριέται με τις ατυχίες και τον πόνο των άλλων, αλλά και να ζει με τη μοίρα τους, σαν να ήταν δική του μοίρα 413 Η συμπόνια και η ανθρωπιά είναι η ουσία της παιδείας, οι οποίες ξυπνούν και καλλιεργούνται μέσα στον άνθρωπο περισσότερο από κάθε άλλη φορά στη νηπιακή ηλικία, την προσχολική, γιατί τα παιδιά τότε κατέχονται από μια ορμή για μίμηση και από μια γενικότερη τάση του ανιμισμού (της εμψύχωσης των αψύ

411 Για τη γλωσσική καλλιέργεια του νηπίου πρβ. Σ. Χατζησαββίδης, Δραστηριότητες γλωσσικής αγω γής στο νηπιαγωγείο, Κ αλλιέργεια επικοινωνιακώ ν και προγραφικώ ν δεξιοτήτων (Αθήνα: Ουΐ£π5€Γ§, 1998), σσ. 15 κ.ε. Β. Αναγνωστόπουλος, Γλωσσικό υλικό για το νηπιαγωγείο. Από τη θεωρία στην πράξη (Αθήνα: Καστανιώτη, 1994), σσ. 19 κ.ε. Ευγ. Κουτσουβάνου, Η γλωσσική ανά πτυξη του παιδιού της προσχολικής ηλικίας και η τηλεόραση (Αθήνα: Οδυσσέας, 1991), σσ. 13 κ.ε. 5. ΒΓ€θΐ€)<έΐΓηρ & €. Οορρΐ€, Καινοτομίες στην προσχολική εκπαίδευση: Αναπτυξιακά κατάλληλες πρακτικές στα προσχολικά προγράμματα, μτφ. Ε. Μαρκάκη, εισαγ.-επιμ. Ε. Ν τολιοπούλου (Αθήνα, 1997), σσ. 156 κ.ε. 412 Αναγνωστόπουλος, ό.π., σσ. 140 κ.ε. 413 Θ. Καλαμπαλίκη-Γ. Μαυροειδής, “Διήγηση στο νηπιαγωγείο”, Παιδαγωγική Ψυχολογική Εγκυκλοπαίδεια-Αεξικό, τόμ. 3 (Αθήνα, 1989), σσ. 1529 κ.ε.

178


χων).414 Για τον λόγο αυτό τα παιδιά ταυτίζονται με τους ήρωες και βιώνουν ποι κίλες καταστάσεις και αρετές ηρώων, οι οποίες παρουσιάζονται μέσα στην ιστο ρία. Η βίωση των καταστάσεων και των γεγονότων της ιστορίας, των αξιών και αρετών των ηρώων των διαφόρων έργων της λογοτεχνίας και της τέχνης γενικό τερα, αλλά και των αρετών των ίδιων των δημιουργών των έργων της ιστορίας, βοηθεί τα παιδιά της προσχολικής ηλικίας να εμπλουτίσουν τις υπάρχουσες εμ πειρίες τους και να ξεπεράσουν με τις δικές τους ικανότητες τα προσωπικά τους προβλήματα, όπως είναι π.χ. ο εγωκεντρισμός τους, η ζήλια τους, η ευαισθησία τους, η νευρικότητά τους, το άγχος τους, η ανησυχία τους κ.ά. Όλα αυτά τα προ βλήματα του νηπίου με τη βίωση των παιδαγωγικών και μορφωτικών αγαθών της ιστορίας και κατεξοχήν της ιστορίας των κλασικών χρόνων γίνονται αρετές του παιδιού, λύνονται δηλαδή τα προβλήματα και το παιδί αποκτά τις αντίστοιχες αρετές. Έτσι, π.χ. ο εγωκεντρισμός, με την αύξηση της ηλικίας και κάτω από την πίεση των κοινωνικών και ιστορικών εμπειριών, υποχωρεί και το παιδί κοινω νικοποιείται. Τη θέση του εγωκεντρισμού και γενικότερα τη θέση της ανεξέλεγ κτης υποκειμενικότητας και της μαγικής ερμηνείας του κόσμου παίρνει προοδευ τικά ο αντικειμενικός ρεαλισμός.415 Εξάλλου, το νήπιο γίνεται ακόμη δέκτης πολλαπλών μηνυμάτων από την αρ χαία ελληνική κληρονομιά, τα οποία εκπέμπει η κλασική ιστορία με το περιεχόμε νό της, που είναι κατά βάση περιεχόμενο παιδείας, δηλαδή παιδαγωγικό και μορ φωτικό αγαθό. Αξίες, όπως είναι για παράδειγμα η αγάπη, η δικαιοσύνη, η ειρήνη, η ελευθερία, η ισότητα κ.ά., επηρεάζουν τον ψυχοσυναισθηματικό κόσμο του νη πίου και μεταβάλλονται μέσα στο παιδί σε μηνύματα της εποχής του, παρόμοια με εκείνα τα μηνύματα των κλασικών αξιών. Τέτοια μηνύματα σήμερα είναι τα μηνύ ματα της ειρήνης, της ελευθερίας, της κοινωνικής δικαιοσύνης, της καταπολέμη σης των φυλετικών διακρίσεων κλπ., τα οποία πρέπει να αποτελούν απώτερους σκοπούς και βασικούς στόχους του Αναλυτικού Προγράμματος της προσχολικής αγωγής.416 Συνεπώς, τα μηνύματα αυτά της ιστορίας συμβάλλουν αναμφισβήτητα στην ηθική συγκρότηση της προσωπικότητας του νηπίου και γενικότερα στην “ολόπλευρη και ισόρροπη” ανάπτυξή του. Αλλά τα νήπια δέχονται επίσης από την ελληνική κλασική ιστορία πλούσια γνωστικά ερεθίσματα, τα οποία συμβάλλουν στην όλη γνωστική και νοητική ανάπτυξή τους. Συγκεκριμένα, υποβοηθούνται τα παιδιά της ηλικίας αυτής να προσεγγίσουν ένα πλήθος απο γνώσεις και πληροφορίες, οι οποίες αναφέρονται

414 I. Παρασκευόπουλος, Εξελικτική Ψυχολογία, Γ 'τόμ., Προσχολική ηλικία (Αθήνα: έκδ. του συγ γραφέα, 1985), σ. 38. 415 Παρασκευόπουλος, ό.π. 416 Βλ. και ΥΠΕΠΘ.-Π.Ι., Βιβλίο δραστηριοτήτων για το νηπιαγωγείο. Βιβλίο νηπιαγωγού, Β ' έκδ. (Αθήνα: Ο.Ε.Δ.Β., 1991), σσ. 83 κ.ε. Βλ. και Αναγνωστόπουλος, ό.π., σσ. 59 κ.ε.

ΔΙΔΑΚΤΙΚΗ ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑ ΤΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΤΗΣ ΚΛΑΣΙΚΗΣ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑΣ ΣΤΟ ΝΗΠΙΑΓΩΓΕΙΟ

179

στην ιστορία των κλασικών χρόνων, και μέσα απο κατάλληλα επιλεγμένες ενό τητες της ιστορίας αυτής, καθώς και από επιδέξιους νοητικούς και διδακτικούς χειρισμούς του νηπιαγωγού, γίνονται παιδαγωγικά και μορφωτικά αγαθά του νοητικού τομέα αγωγής και ανάπτυξης των νηπίων. Πολύ συχνά τα νήπια συμμε τέχουν ενεργά και δίνουν τα ίδια λύσεις στις διάφορες καταστάσεις προβληματι σμού, οι οποίες παρουσιάζονται κατά την πλοκή και την εξέλιξη των ιστορικών γεγονότων ή κατά την παρουσίαση μεγάλων ιστορικών προσωπικοτήτων.417 Η διήγηση της ιστορίας των κλασικών χρόνων έχει ακόμη ως βασικό σκοπό να μυήσει τα νήπια στην τέχνη της κλασικής εποχής, παρουσιάζοντας έργα κατα ξιωμένων καλλιτεχνών (αρχιτεκτόνων, γλυπτών, ζωγράφων, αγγειογράφων κ.ά.), όπως ακριβώς και η διήγηση λογοτεχνικών κειμένων έχει ως στόχο να μυήσει τα παιδιά στην τέχνη του λόγου, στον έντεχνο λόγο. Και στις δυο αυτές περιπτώσεις προσφέρονται στα νήπια με κατάλληλες δραστηριότητες της ιστορίας πλούσια καλλιτεχνικά και γλωσσικά πρότυπα, τα οποία συμβάλλουν στη γενικότερη αι σθητική και γλωσσική ανάπτυξή τους. Η όλη στάση του νηπιαγωγού κατά τη διήγηση της ιστορίας στο νηπιαγωγείο παίζει ιδιαίτερο ρόλο στη διαμόρφωση του σωστού μελλοντικού αναγνώστη και μελετητή της ιστορίας μας, δηλαδή στη διαμόρφωση ενός σκεπτόμενου και δη μιουργικού ανθρώπου, ο οποίος θα μπορεί να προσεγγίζει με ενδιαφέρον, με αγά πη και με σεβασμό τόσο τα γραπτά μνημεία όσο και τα μνημεία της σμίλης και του χρωστήρα του κλασικού και γενικότερα του ελληνικού πολιτισμού 418 Β. Κριτήρια επιλογής ιστορικών ενοτήτων

Η κλασική ιστορία των Ελλήνων του 5ου και 4ου αι. π.Χ. είναι πλούσια σε κα τάλληλες ενότητες για ανάπτυξη στο νηπιαγωγείο. Δυστυχώς, δεν υπάρχει σήμερα ένα κατάλληλα γραμμένο βιβλίο δραστηριοτήτων της ιστορίας για το νηπιαγω γείο. Ένα τέτοιο βιβλίο, το οποίο θα βοηθεί τον νηπιαγωγό, έχουμε στα σχέδιά μας για το προσεχές μέλλον. Για την καλύτερη προετοιμασία του νηπιαγωγού κα λό θα είναι ο ίδιος να μελετήσει την ιστορία των κλασικών χρόνων και την παιδα γωγική διάσταση ή σημασία των ιστορικών γεγονότων καθώς και των έργων των μεγάλων προσωπικοτήτων του 5ου και 4ου αι. π.Χ. και να επιλέξει από την ιστο ρία αυτή εκλεκτές ενότητες, τις οποίες θα μπορέσει να διηγηθεί και να παρουσιά σει ως δραστηριότητες ιστορίας στο νηπιαγωγείο. Βασικό κριτήριο για την επιλογή μιας ενότητας της ιστορίας είναι τα ενδιαφέ ροντα και οι ανάγκες των νηπίων, οι οποίες σχετίζονται με το γενικότερο επίπεδο της κοινωνικοσυναισθηματικής, νοητικής και αισθητικής αγωγής και ανάπτυξής τους. Στα περιεχόμενα των ενοτήτων της ιστορίας αναζητούνται κυρίως αξίες,

417 Καλαμπαλίκη-Μαυροειδής, ό.π., σ. 1529. 418 Καλαμπαλίκη-Μ αυροειδής, ό.π. Βλ. και Φ. Βώρος, “Ιστορία, διδασκαλία του μαθήματος”, Παιδαγωγική Ψυχολογική Εγκυκλοπαίδεια-Λεξικό, Ε τόμ. (Αθήνα, 1996), σσ. 2471 κ.ε.

180


όπως είναι π.χ. η ειρήνη, η αγάπη, η ομόνοια και η συναδέλφωση των λαών, η κοι νωνική δικαιοσύνη, ο σεβασμός στην αξία του ανθρώπου, η ανθρωπιά, η αλήθεια, το άμεσο και το ευρύτερο φυσικό περιβάλλον, η καθαριότητα του περιβάλλοντος, η φύση, τα ζώα, τα πουλιά, το διάστημα, η ζωή του παιδιού στην οικογένεια, στο σχολείο και στο ευρύτερο κοινωνικο-πολιτιστικό περιβάλλον κλπ. Πρέπει να προσεχθεί ιδιαίτερα το μέγεθος της ιστορικής ενότητας, η πλοκή της και το ύφος του λόγου της. Στο ύφος του λόγου σημαντικό στοιχείο είναι το χιού μορ, το οποίο δίνει χαρά στα νήπια και κρατεί την προσοχή τους στην όλη διήγη ση. Οι κατάλληλα επιλεγμένες ενότητες της κλασικής ιστορίας, οι μύθοι του Αι σώπου, αλλά και τα λεγόμενα κλασικά παραμύθια (του Οιατίοδ Ρ€Γαυ1ΐ, των αδελ φών Ο ππιπ ι και του Ηαπδ Οιπδίΐαη Αηά€Γδ€π), μπορούμε να πούμε ότι αποτελούν τις βασικότερες και πλουσιότερες πηγές, από τις οποίες αντλούνται γενικά ιστο ρίες για διήγηση στο νηπιαγωγείο. Τέτοιες ιστορίες αρέσουν στα νήπια. Ακόμη, στις κατάλληλες ιστορίες για το νηπιαγωγείο ανήκουν τα ελληνικά παραδοσιακά παραμύθια, οι ιστορίες από την ελληνική λαογραφία, ιστορίες και ποιήματα σύγ χρονων συγγραφέων Ελλήνων ή ξένων, αλλά και παραμύθια, που μπορεί να δη μιουργεί ο ίδιος ο νηπιαγωγός για τις τυχόν ανάγκες της διδασκαλίας στο νηπια γωγείο.419 Επίσης, η ψυχοπαιδαγωγική αξία της διήγησης της ιστορίας στο νηπιαγωγείο θα πραγματωθεί και επομένως θα βοηθήσει τα νήπια στην ολόπλευρη και ισόρρο πη ανάπτυξή τους, εάν ο νηπιαγωγός οργανώνει και μεθοδεύει κάθε φορά τις δρα στηριότητες της ιστορίας μέσα σε κατάλληλη ατμόσφαιρα, που θα πρέπει να επι κρατεί σε όλη την ώρα της διήγησης της ιστορικής ενότητας, εφαρμόζοντας ταυ τόχρονα διδακτικές-μεθοδολογικές αρχές της διδακτικής μεθοδολογίας της ιστο ρίας και χρησιμοποιώντας πλούσιο εποπτικό και παιδαγωγικό υλικό, πάντοτε βέβαια στα μέτρα των νηπίων και στα πλαίσια του νηπιαγωγείου.

419 Καλαμπαλίκη-Μαυροειόής, ό.π., σ. 1530.

Γ ^ ίΐί^ ίΓ »

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΔΕΥΤΕΡΟ 2. Η ΔΙΔΑΣΚΑΛΙΑ5 Ή ΔΙΔΑΚΤΙΚΗ ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑ ΤΡΙΩΝ ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΩΝ ΕΝΟΤΗΤΩΝ ΤΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΤΩΝ ΚΛΑΣΙΚΩΝ ΧΡΟΝΩΝ ΣΤΟ ΝΗΠΙΑΓΩΓΕΙΟ

Η "διδασκαλία’ στο νηπιαγωγείο έχει μια δική της αυτονομία, μια δική της ιδιαιτερότητα. Στο νηπιαγωγείο η "διδασκαλία* δεν αποτελεί αποκλειστικά έργο του νηπιαγωγού, αλλά αποτελεί στην ουσία μια συμμετοχική διαδικασία. Ο όρος "διδασκαλία5δεν ανταποκρίνεται ακριβώς στο "διδακτικό5έργο που πραγματο ποιεί ο νηπιαγωγός στο νηπιαγωγείο, γιατί αυτός δεν "διδάσκει’ κατέχοντας την επιστήμη και την τέχνη της συστηματικής διδασκαλίας, με την οποία θα μπορούσε να "διδάξει5τα πάντα στα νήπια. Απεναντίας, προσφέρει αφενός έργο οργάνωσης και μεθοδολογικής προσέγγισης των παιδικών δραστηριοτήτων και αφετέρου έρ γο ενθάρρυνσης και υποβοήθησης των νηπίων, τα οποία συμμετέχουν ενεργά στη "διδασκαλία5.420 Η "διδασκαλία5στο νηπιαγωγείο είναι περισσότερο "διδακτική με θοδολογία’, δηλαδή οργάνωση και μεθόδευση των δραστηριοτήτων των νηπίων και συγχρόνως διακριτική παρέμβαση του νηπιαγωγού για ενθάρρυνση και υπο βοήθηση.421 Βασική προϋπόθεση, για να φθάσει ένα ιστορικό γεγονός, π.χ. ένα πολεμικό γε γονός, ένα λογοτεχνικό κείμενο ή ένα έργο τέχνης στο νήπιο, είναι μια επιτυχημένη "διδασκαλία5, δηλαδή μια επιτυχημένη "διδακτική μεθοδολογία5του ιστορικού αυτού γεγονότος ή έργου τέχνης του λόγου ή έργου τέχνης της σμίλης κλπ. Παρά γοντες, οι οποίοι συμβάλλουν σε μια επιτυχημένη διδακτική μεθοδολογία (οργά νωση και μεθόδευση) των δραστηριοτήτων των ενοτήτων της ιστορίας στο νη πιαγωγείο, είναι: η ζεστή και φιλική ατμόσφαιρα μεταξύ των νηπίων και του νη πιαγωγού, η σωστή επιλογή του χρόνου ανάμεσα στις δραστηριότητες της ημέρας, η κατάλληλη επιλογή του χώρου (π.χ., η γωνιά της βιβλιοθήκης), η έκταση της ενό τητας (π.χ., να είναι σύντομη), η απόδοση του κειμένου με διήγηση απλή, φυσική, άμεση, λίγο δραματική και πολύ χαρούμενη. Γενικά, ο νηπιαγωγός οφείλει να αφηγείται μια ενότητα της ιστορίας ή να περιγράφει ένα έργο τέχνης προφορικά, δηλαδή από στήθους. Σε μερικές περιπτώσεις, όπως είναι η διήγηση λογοτεχνικών

420 Κόφφας, (1994), ό.π., σ. 57. Βλ. και Μ. Τσιαντζή, Εφαρμοσμένη παιδαγωγική στα παιδιά της προσχολικής ηλικίας (Αθήνα: Ουΐ€ηΙ)£Γ§, 1995), σσ. 115 κ.ε. 421 Κόφφας, (1994), ό.π., σ. 58.

182


κειμένων με ιδιαίτερο ύφος του λόγου, για παράδειγμα ο Επιτάφιος τον Περικλή, επιβάλλεται να γίνεται ανάγνωση του κειμένου. Σύμφωνα με το “Νέο Πρόγραμμα Σπουδών της Νεοελληνικής Γλώσσας στην Προ-Δημοτική Εκπαίδευση-Νηπιαγωγείο”,422 η ανάγνωση ιστοριών στα νήπια έχει να προσφέρει πολλά στα παιδιά. Βέβαια, με την ανάγνωση το παιδί ακούει τις λέξεις με καλή ορθοφωνία και αυτό είναι σημαντικό.423 Πέραν αυτού όμως, το παιδί μέσα από την ανάγνωση εξοι κειώνεται και με τον γραπτό λόγο, το λεξιλόγιό του εμπλουτίζεται, οι γνωστικές ικανότητές του διευρύνονται και γενικά το παιδί αποκτά αυτοπεποίθηση ως προς την ανάγνωση και τη γραφή. Έτσι, το παιδί ετοιμάζεται να αντιμετωπίσει θετικά τη σχολική τάξη.424 Στη συνέχεια, θα αναπτύξουμε δειγματοληπτικά τρεις ενδεικτικές ενότητες της ιστορίας των κλασικών χρόνων για 4διδασκαλία’ στο νηπιαγωγείο. Οι ενότητες αυτές είναι: α) η μάχη του Μαραθώνα (πολεμικό γεγονός), β) ο Επιτάφιος του Περικλή (έργο της λογοτεχνίας) και γ) ο Παρθενώνας (έργο τέχνης). 2 .1 . Πρώτη ενδεικτική ενότητα ή δραστηριότητα της ιστορίας:

Η μάχη του Μαραθώνα (49 0 π.Χ.) I. Οργάνωση του χώρου και του υλικού σε 6γωνιά ’ Η τάξη, δηλαδή η αίθουσα δραστηριοτήτων και το υλικό πρέπει να διευθετού νται με τέτοιο τρόπο, ώστε να επιτρέπουν την οργάνωση εμπειριών και δραστη ριοτήτων, με τις οποίες θα υποβοηθείται η πραγματοποίηση των στόχων και των σκοπών του Αναλυτικού Προγράμματος. Σύμφωνα με το Αναλυτικό Πρόγραμμα του νηπιαγωγείου, είναι ανάγκη να οργανώνει ο νηπιαγωγός τον χώρο της αίθου σας σε 4γωνιές5, ανάλογες με τις δραστηριότητες του νηπιαγωγείου. Έτσι και για την ιστορική ενότητα ή τη δραστηριότητα της ιστορίας Η μάχη τον Μαραθώνα (490π.Χ.χ επιβάλλεται η οργάνωση του περιβάλλοντος της τάξης σε 4γωνιά’ με κατάλληλο υλικό, γιατί η οργάνωση του χώρου και του υλικού ευνοεί την ατομική και ομαδική δραστηριότητα και έτσι υποβοηθεί την ολόπλευρη ανάπτυξη του νη πίου, γιατί το κατάλληλο υλικό υποβοηθεί τον σχηματισμό εννοιών, πλαταίνει τους ορίζοντες της γνώσης, ενθαρρύνει την έκφραση του παιδιού, διευκολύνει τον οπτικοακουστικό συντονισμό του, δημιουργεί καταστάσεις προβληματισμού του και κάνει το παιδί να σκέπτεται ερευνητικά και να δραστηριοποιεί τη νοημοσύνη του, το μυαλό του 425

422 Υπ.Απόφ. Γ1/58: “Πρόγραμμα Σπουδών της Νεοελληνικής Γλώσσας στην προ-Δημοτική Εκπαί δευση· Νηπιαγωγείο και στο Δημοτικό Σχολείο”, Αθήνα, ΦΕΚ 93/τ.Β/10-2-1999. 423 ΥΠΕΠΘ.-Π.Ι., ό.π., σ. 183. 424 Ε. Τάφα, “Ανάγνωση ιστοριών στο νηπιαγωγείο: οι τεχνικές των ερωτήσεων”, Π. Παπούλια-Τζελέπη (επιμ.), Γραμματισμός στα Βαλκάνια (Αθήνα: Ελληνική Εταιρεία Γλώσσας και Γραμματισμού, υπό έκδοση). 425 ΥΠΕΠΘ.-Π.Ι., ό.π., σσ. 308 κ.ε. Βλ. και Ρ. Παπανικολάου, Οργάνωση και διαμόρφωση του χώρον στο νηπιαγωγείο (Αθήνα: εκδ. Καστανιώτη, 1994), σσ. 19 κ.ε.


183

Η "γωνιά5στην αίθουσα δραστηριοτήτων για την ανάπτυξη της δραστηριότη τας Η μάχη του Μαραθώνα μπορεί να αποτελείται από ένα χαμηλό τραπέζι, γύ ρω από το οποίο τοποθετούνται μικρά καθίσματα. Απέναντι από το τραπέζι, στον τοίχο ή σε κάποιο έπιπλο, π.χ. σε κάποιο καβαλέτο, ο νηπιαγωγός μπορεί να αναρτήσει τρεις χάρτες: α) της Ελλάδας, β) της Αττικής και γ) τοπογραφία του πεδίου διεξαγωγής της μάχης του Μαραθώνα (καλύτερα σε προπλάσματα ή ανά γλυφες αναπαραστάσεις του πεδίου). Πάνω στο τραπέζι μπορεί να τοποθετήσει πολύ και ποικίλο παιδαγωγικό υλικό, το οποίο θα ενεργεί ως πόλος έλξης για τα παιδιά, θα προκαλεί την περιέργεια, θα είναι εύκολο να το παίρνουν τα παιδιά στα χέρια τους και, επιπλέον, θα μπορούν αυτά να κατασκευάσουν κάποια έργα. Τέτοιο υλικό είναι διάφορα σχεδιαγράμματα με τον χώρο της μάχης του Μα ραθώνα, εάν υπάρχουν. Μπορεί ακόμη να υπάρχουν πάνω στο τραπέζι διάφορες εικόνες ή φωτογραφίες, στις οποίες ενδέχεται να φαίνονται, π.χ., η πεδιάδα του Μαραθώνα με τις προεξοχές των βουνών (π.χ., Αγριλίκι, Κοτρώνι και στο βάθος η Κυνόσουρα), η παραλία, ο τύμβος των Αθηναίων και παραπέρα των Πλαταιέων κλπ., προπλάσματα με τη μορφή του τύμβου, προβολείς με διαφάνειες, βιβλία ιστορίας που περιέχουν εικόνες σχετικές με το πεδίο της μάχης, καθώς και ποικί λο υλικό για διάφορες κατασκευές, που μπορούν να πραγματοποιήσουν τα παι διά κατά το στάδιο της εφαρμογής ή εμπέδωσης. Πάνω στο τραπέζι μπορεί ακόμη να υπάρχουν εικόνες στρατηγών, όπως του Μιλτιάδη, εικόνες με τριήρεις, φωτο γραφίες, στις οποίες φαίνονται η ενδυμασία και ο οπλισμός, κάρτες με άποψη την περιοχή του Μαραθώνα κλπ., ακόμη να υπάρχουν και πλαστελίνη, διάφορα χαρ τιά, κόλλες κλπ. για διάφορες κατασκευές. I I . Μεθόδευση της δραστηριότητας 1. Αφόρμηση

Όταν είναι έτοιμη η "γωνιά ’ με το σχετικό υλικό και τα απαραίτητα εποπτικά μέσα, όπως είναι π.χ. οι προβολείς διαφανειών ή δΐΐ&δ κ.ά., ο νηπιαγωγός μπορεί να καλέσει τα νήπια να καθίσουν στα καρεκλάκια γύρω από το τραπέζι και να αρχίσει την πορεία της δραστηριότητας, δηλαδή να κάνει την αρχή, την "αφόρμηση’, από τη συγκεκριμένη αυτή "γωνιά’. Αναλυτικότερα, ο νηπιαγωγός αφήνει τα παιδιά να πλησιάσουν από περιέργεια το υλικό, τα ενθαρρύνει να συμμετέχουν ενεργά, να παρατηρούν, να ερωτούν τον νηπιαγωγό, να καταλήγουν σε συμ περάσματα. Έτσι, η πορεία της δραστηριότητας δεν έχει ακόμη αρχίσει. Ο νηπια γωγός άλλοτε απαντά στις ερωτήσεις των παιδιών και άλλοτε υποβάλλει κατάλ ληλες ερωτήσεις, για να κεντρίζει το ενδιαφέρον τους και να τα διευκολύνει στην παραπέρα έρευνά τους, με σκοπό να βρουν τι δείχνει αυτό το υλικό και επομένως ποιο είναι το θέμα της δραστηριότητάς τους.426 426 Υ ΠΕΠΘ .-Π .Ι., ό.π., σ. 311. Βλ. και Α. Κ όφφας, “Ν ηπιαγωγείου διδακτική μεθοδολογία”, Παιδαγωγική Ψυχολογική Εγκυκλοπαίδεια-Λεξικό, ΣΤ’ τόμ. (Αθήνα, 1991), σ. 3315.

184


Ο νηπιαγωγός παρουσιάζει γενικά τη 4γωνιά’ με το σχετικό υλικό σαν μια κα τάσταση προβληματισμού, η οποία ενεργοποιεί τα παιδιά, τα κάνει να σκέπτονται και να αναζητούν τη λύση του προβληματισμού, προκαλεί την ενεργοποίηση και δημιουργικότητά τους και έτσι προάγει τη συμβολική λειτουργία τους. Έτσι, μέσα από όλη αυτή τη διαδικασία της περιέργειας, της έρευνας, τα νήπια θα καταλά βουν ποιο είναι το θέμα της δραστηριότητας, έστω κατά προσέγγιση, και ο νηπια γωγός φθάνει έτσι στην 4αφόρμηση\ Η ιστορία δεν έχει ανάγκη από ιδιαίτερη φροντίδα για κατάλληλη προετοιμασία της 4αφόρμησης’. Συνήθως, είναι αρκετή για την αφόρμηση η απλή φράση “θα σας πω, παιδιά, μια όμορφη ιστορία” ή, εάν τα παιδιά κατάλαβαν το θέμα, ο νηπιαγωγός μπορεί να πεί “θα σας πω την όμορφη ιστορία για τη μάχη του Μαραθώνα”. Με τον τρόπο αυτό γίνεται το ξεκίνημα, η αρχή, η ^αφόρμηση’ και συγχρόνως διεγείρεται σε μεγάλο βαθμό το ενδιαφέρον των νηπίων, τα οποία είναι έτοιμα να ακούσουν την ιστορία από τον νηπιαγωγό. Με τη διήγηση προχωρούμε από την 4αφόρμηση’ στην 'προσφορά’, δηλαδή στην παρουσίαση της νέας ενότητας ή δραστηριότητας. 2. Παρουσίαση της νέας ενότητας ή δραστηριότητας

Ο νηπιαγωγός διηγείται από στήθους με παραστατική και κατανοητή γλώσσα την ιστορία της μάχης του Μαραθώνα μέσα σε λίγα λεπτά της ώρας και πάντοτε με φυσικότητα, απλότητα, δραματικότητα και ενθουσιασμό. Εννοείται ότι ο νη πιαγωγός πρέπει να γνωρίζει εκ των προτέρων την ιστορία που αφηγείται, γιατί μόνο τότε μπορεί να την παρουσιάσει στα παιδιά όμορφη σαν παραμύθι. Η ιστο ρία της μάχης του Μαραθώνα μπορεί να είναι η ακόλουθη: Την πολύ παλιά εποχή, παιδιά, πριν περίπου δυόμισυ χιλιάδες χρόνια, ξε κίνησαν από πολύ μακριά, από την Περσία, πολλές χιλιάδες περσικού στρατού με αρχηγούς δύο στρατηγούς, που ονομάζονταν Δάτης ο ένας και Αρταφέρνης ο άλλος. Αυτοί οι Πέρσες στρατιώτες είχαν ως σκοπό να κυριέφουν, να κα τακτήσουν, ·να πάρουν δηλαδή με πόλεμο όλα τα κράτη, που υπήρχαν από την Περσία μέχρι την Ελλάδα και την Ευρώπη, να τα ενώσουν με το δικό τους κρά τος, την Περσία, και έτσι να κάνουν την πατρίδα τους το μεγαλύτερο κράτος του κόσμου, τη μεγαλύτερη αυτοκρατορία της εποχής ε κ ε ίν η ς Α υ τ ά ήταν τα σχέδιά τους. Για να δούμε, όμως, μπόρεσαν οι Πέρσες να πετύχουν αυτά τα μεγάλα σχέδια και να πραγματοποιήσουν αυτά τα τρελά όνειρά τους; Αλήθεια, τα όνειρα αυτά των Περσών ήταν μια μεγάλη τρέλα! Κι όμως, εί χαν μεγάλες ελπίδες, γ ι ? αυτό, περπάτησαν πολλές μέρες, έφτασαν στη θά λασσα, μπήκαν σε πολεμικά καράβια, πέρασαν το Αιγαίο πέλαγος. Και μετά

427 Εδώ δείχνουμε το κράτος του Μ. Αλεξάνδρου, π.χ. από τους ιστορικούς χάρτες του Καρολίδη, για να δουν τα παιδιά πόσο μεγάλο κράτος θα έκαναν οι Πέρσες, εάν νικούσαν τους Έλληνες στον Μαραθώνα.


185

από πολλές περιπέτειες, έφτασαν στη θάλασσα του Πειραιά και της Αθήνας, που λέγεται Σαρωνικός κόλπος.428 Είχαν ως στρατηγικό σχέδιο να κατέχουν από τα καράβια τους στο Φάληρο (Φαληρικό κόλπολ 429 να κυριέφουν πρώτα την Αθήνα και μετά όλη την Ελλάδα και ολόκληρη την Ευρώπη 430 Όμως, οι Πέρσες δεν τόλμησαν να βγουν στο Φάληρο, γιατί έμαθαν ότι από το μέρος αυτό προχωρώντας προς την Αθήνα θα συναντούσαν πολλούς Αθηναίους και άλλους Έλληνες στρατιώτες, που ήταν έτοιμοι για πόλεμοΖ431 Οι Πέρσες λοιπόν βρέθηκαν σε δύσκολη θέση, γιατί δεν ήξεραν από ποιο μέρος να πλησιάσουν την Αθήνα, να αρχίσουν τις επιθέσεις τους, να την κατακτήσουν, να μπουν στην πόλη ως νικητές και μετά να γίνουν κυβερνήτες της Αθήνας και όλης της Ελλάδας. Τότε οι στρατηγοί Δάτης και Αρταψέρνης θυμήθηκαν ότι είχαν μαζί τους ως οδηγό και ως διερμηνέα ένα γέροντα Έλληνα, τον Ιππία, τον οποίο κάλεσαν κοντά τους και τον ρώτησαν από ποιο μέρος της Αττικής , της περιοχής δηλαδή της Αθήνας, μπορούσαν ευκολότερα να πάρουν με πόλεμο την Αθήνα. Καταλαβαίνω τώρα, παιδιά, ότι θέλετε να πληροφορηθείτε και να μάθετε περισσότερα πράγματα γ ι ? αυτόν τον Ιππία. Ο Ιππίας ήταν Αθηναίος και μάλιστα για μερικά χρόνια (17) ήταν άρχοντας-κυβερνήτης της Αθήνας. Αλλά, επειδή κυβερνούσε τους Αθηναίους με πολύ αυστηρό τρόπο, οι Αθηναίοι τον μίσησαν και τον έδιωξαν από την Αθήνα και μάλιστα τον έδιωξαν έξω από τα σύνορα της Ελλάδας (τον εξόρισαν). Έτσι, ο Ιππίας διωγμένος (εξόριστος) από την Αθήνα για πολλά χρόνια (περίπου 20) ζούσε σε ξένα μέρη της Μ. Ασίας (δηλαδή εκεί που βρίσκεται η Τουρκία σήμερα), αλλά τα περισσότερα από τα χρόνια αυτά τα έζησε στην Περσία. Επειδή λοιπόν ο Ιππίας ήταν εξόριστος και θυμωμένος με τους Αθηναίους ακολούθησε τον περσικό στρατό. Ο Ιππίας πίστευε ότι,, εάν οι Πέρσες έπαιρναν την Αθήνα, θα τον έκαναν πάλι άρχοντα-κυβερνήτη της. Για όλους αυτούς τους λόγους συμβούλευε τους Πέρσες να βγουν από τα πλοία και να προχωρήσουν προς την Αθήνα από το μέρος του Μαραθώνα.432 Ο Ιππίας είχε ίσως και μια κρυφή ελπίδα ότι στα μέρη αυτά του Μαραθώνα και της γύρω περιοχής θα έβρισκε και πολλούς παλιούς φίλους του, που θα βοηθούσαν και εκείνοι, για να πάρουν οι Πέρσες την Αθήνα. Σύμφωνα με τη συμβουλή του Ιππία, οι Πέρσες αποφάσισαν και βγήκαν από τα καράβια τους στον Μαραθώνα. Όμως, δεν πέτυχαν τα σχέδιά τους, γιατί 10 χιλιάδες Αθηναίοι στρατιώτες και χίλιοι Πλα-

428 Εδώ δείχνουμε πάλι σε χάρτη της Ελλάδας το θαλασσινό ταξίδι Οτον πλουν’) του περσικού στόλου με αρχηγούς τον Δάτη και τον Αρταφέρνη. Τα παιδιά βλέπουν ποιος είναι ο Σαρω νικός κόλπος. 429 Βλ. και εδώ χάρτη της Ελλάδας. Τα παιδιά θα πρέπει να διακρίνουν ποια είναι η θάλασσα του Σαρωνικού κόλπου και ποια η θάλασσα του Φαληρικού κόλπου. 430 Δείχνουμε σε χάρτη όλη την Ελλάδα και σε άλλο χάρτη την Ευρώπη. 431 Δείχνουμε σε χάρτη την Αττική, ιδιαίτερα σε χάρτη της αρχαίας Αττικής. 432 Δείχνουμε πάλι σε χάρτη της αρχαίας Αττικής.

186


ταιείς (δηλαδή στρατιώτες από τις ΙΙλαταιές , μια αρχαία πόλη που βρισκόταν κοντά στη σημερινή Θήβα), έμαθαν τα σχέδια των Περσών, έτρεξαν χωρίς να χάσουν καιρό και έφτασαν πιο γρήγορα από τους Πέρσες στον κάμπο του Μα ραθώνα, κοντά στην παραλία., όπου βγήκαν οι Πέρσες. Αρχηγός των Αθηναίων και ΙΊλαταιέων στρατιωτών ήταν ένας τολμηρός και πολύ ικανός στρατηγός , ο Μιλτιάδης,433 Αυτός, για να νικήσει τους εχθρούς εφάρμοσε ένα πολύ έξυπνο σχέδιο, που ονομάστηκε 6σχέδιο λαβίδας γιατί έμοιαζε με λαβίδα, δηλαδή τσιμπίδα. Σύμφωνα με αυτό το σχέδιο, ο Μιλτιάδης έβαλε πολλούς στρατιώτες στα άκρα (πτέρυγες) της φάλαγγας (της παράταξης των στρατιωτών σε μεγάλο βάθος και άνοιγμα, σαν τα ανοιγμένα φτερά μεγάλων πουλιών, όταν πετούν), τα οποία περικύκλωσαν τους Πέρσες. Ακολούθησε μια φοβερή μάχη μεταξύ των Ελλήνων και των Περσών 434 Οι Έλληνες στρα τιώτες χτυπούσαν τους εχθρούς από παντού. Οι Πέρσες πανικοβλήθηκαν και το έβαλαν στα πόδια. Έτρεξαν προς τη θάλασσα προσπαθώντας να μπουν γρήγορα στα πλοία τους, που τους περίμεναν στην παραλία, για να σωθούν και να φύγουν. Οι Πέρσες έπαθαν μεγάλη καταστροφή. Σκοτώθηκαν πολλές χιλιάδες, ενώ από τους Αθηναίους μόνο λίγοι. Νικητές ήταν οι Αθηναίοι και οι Πλαταιείς με αρχηγό τον Μιλτιάδη. Οι λίγοι αλλά γενναίοι Έλληνες νίκησαν τους πολλούς Πέρσες. Αυτή η νίκη έδωσε πολύ θάρρος στους Έλληνες και σύντομα νίκησαν πάλι σε άλλο πόλεμο τους Πέρσες. Ακόμη, οι νίκες που είχαν οι Έλληνες εναντίον των εχθρών έδωσαν στους νικητές έμπνευση, ιδέες και προοδέυσαν στα γράμματα (διάφορες επιστήμες), στις τέχνες (ήταν καλοί τεχνίτες και καλλιτέχνες) και σε όλους τους τομείς της ζωής τους. Ένα από τα πολ\ύ όμορφα καλλιτεχνήματά τους είναι ένα οικοδόμημα, ο Παρθενώνας, αλλά γ ι9αυτόν θα μιλήσουμε μιαν άλ λη φορά. 3. Επεξεργασία της δραστηριότητας

Την επεξεργασία της νέας δραστηριότητας κάνει ο νηπιαγωγός με ορισμένες ερωτήσεις, με σκοπό να θυμηθούν τα νήπια τα βασικότερα σημεία του περιεχο μένου και συγχρόνως να εκφράσουν τις σκέψεις τους, τα συναισθήματά τους, τις εντυπώσεις τους, τα σχόλιά τους, τις κρίσεις τους, να αναφέρουν τα σημεία που τους έκαμαν ιδιαίτερη εντύπωση και τα οποία τους άρεσαν ή δεν τους άρεσαν κλπ. Με ερωτήσεις του ο νηπιαγωγός οδηγεί τη συζήτηση στον κύριο ήρωα της ιστορίας, στον Μιλτιάδη, και επιμένει στη διατύπωση χαρακτηρισμών και συν αισθημάτων. Κατά την επεξεργασία χρησιμοποιεί, όσο το δυνατόν, περισσότερο παιδαγωγικό υλικό, όπως είναι οι χάρτες, τα σχεδιαγράμματα, οι εικόνες και άλ λα αντικείμενα, με σκοπό να βοηθηθούν τα παιδιά να εκφράσουν και να διατυπώ-

433 Δείχνουμε την εικόνα του Μιλτιάδη, εικ. 1. 434 Δείχνουμε την εικόνα ενός Αθηναίου στρατιώτη-οπλίτη (αριστερά) και Περσών τοξοτών (δεξιά), εικ. 2.


187

σουν καλύτερα τις κρίσεις, τις εντυπώσεις τους κλπ. Βασικός σκοπός του νηπια γωγού είναι η υποβοήθηση των παιδιών για έκφραση γλωσσική, συναισθηματική, ηθική, νοητική κλπ.435 4. Εφαρμογή ή εμπέδωση της νέας δραστηριότητας

Ο πιο κατάλληλος τρόπος εφαρμογής ή εμπέδωσης της ιστορίας είναι η ανά θεση στα παιδιά διαφόρων εργασιών, όπως είναι π.χ. εργασίες χειροτεχνίας, ιχνο γραφίας, μιμητικές αναπαραστάσεις. Έτσι, τα παιδιά με την υποβοήθηση του νη πιαγωγού μπορούν να ιχνογραφήσουν σκηνές από την ιστορία, δραματοποιούν ιστορικά γεγονότα κλπ. Στην ενότητα αυτή μπορούν να δραματοποιήσουν ή να αναπαραστήσουν το σχέδιο "λαβίδας’ του Μιλτιάδη, παίζοντας τους ρόλους στρατιωτών και από τις δύο στρατιωτικές παρατάξεις κλπ. Η ανάγκη της δρα ματικής έφρασης του νηπίου είναι έντονη. Μιμείται και δραματοποιεί ό,τι αγαπά, θαυμάζει ή του κάνει ιδιαίτερη εντύπωση. Δεν έχει ανάγκη από σκηνογραφίες, από κοστούμια ή από λεπτομερείς υποδείξεις, γιατί η πλούσια φαντασία του με ταμορφώνει αδέσμευτα τον χώρο, μεταβάλλει το παιδί σε οποιοδήποτε ζώο ή πρό σωπο. Το ερώτημα του νηπιαγωγού: “ποιο παιδί θέλει να παραστήσει τον τάδε;” είναι αρκετό, για να εκδηλώσουν επιθυμία όλα τα νήπια για τους ρόλους που θα παίξουν, πάντοτε βέβαια με την υποβοήθηση του νηπιαγωγού. 5. Αξιολόγηση της δουλειάς του νηπιαγ(υγού και της δραστηριότητας των νηπίων

Πολλοί παιδαγωγοί υποστηρίζουν ότι πρέπει να γίνεται επιπλέον και μια αξιολόγηση της δουλειάς του νηπιαγωγού και της δράσης των νηπίων στο τέλος της δραστηριότητας.436 Το σημερινό Αναλυτικό Πρόγραμμα437 προβλέπει την αξιολόγηση της δουλειάς του νηπιαγωγού και της δραστηριότητας των νηπίων, η οποία μπορεί να γίνει σύμφωνα με τη μεθοδολογία που αναφέρεται στο κεφάλαιο “Συστηματική παρατήρηση ως μέθοδος γνωριμίας της προσωπικότητας του νη πίου”. Με τη συστηματική παρατήρηση ο νηπιαγωγός τοποθετεί το νήπιο στο κέν τρο της παιδαγωγικής πράξης και εστιάζει το ενδιαφέρον του σε αυτό, για να ανα καλύψει τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά του παιδιού, δηλαδή τις ικανότητές του, τις ποικίλες δεξιότητές του, τις αναπτυξιακές του αδυναμίες, τις συνήθειές του κ.ά. Στόχος επομένως του Αναλυτικού Προγράμματος προσχολικής αγωγής είναι από το ένα μέρος να παρακολουθήσει την ανάπτυξη του νηπίου και να ευνοήσει την αρμονική ανέλιξη της προσωπικότητάς του, εφαρμόζοντας μια σειρά από πολλές

435 Ν. Ράπτης-Α. Καββαδά, Εκπαιδευτικές δραστηριότητες προσχολικής αγωγής (Αθήνα: εκδ. Δίπτυχο, 1973), σ. 259. 436 Π. Ξωχέλλης, Παιδαγωγική του σχολείου. Θέματα κοινωνιολογίας του σχολείου και γενικής διδα κτικής, Β ' έκδ. (Θεσσαλονίκη, 1981), σσ. 53 κ.ε., Γ. Κιτσαράς, Προγράμματα προσχολικής αγωγής (Ρέθυμνο: έκδ. του συγγραφέα, 1998), σσ. 192 κ.ε., Κόφφας (1994), ό.π., σσ. 291 κ.ε. 437 ΥΠΕΠΘ.-Π.Ι., ό.π., σσ. 317 κ.ε.

188


και κατάλληλες μεθόδους και παιδαγωγικές παρεμβάσεις για ανάπτυξη του σκοπού αυτού.438 2 .2 . Δεύτερη ενδεικτική ενότητα ή δραστηριότητα της ιστορίας: Ο Επιτάφιος Λόγος9του Περικλή (Θουκ. 2. 34-4 6 ) 1. Σύνδεση της δραστηριότητας με την προηγούμενη

Τα παιδιά κάθονται κοντά στη σχετική 4γωνιά’ και ακούουν. Ο νηπιαγωγός λέει: “Θυμάστε, παιδιά, την προγούμενη ιστορία μας; Ποια ήταν; (Η μάχη του Μαραθώνα.) Ποιοι νίκησαν στη μάχη αυτή, οι Ελληνες ή οι Πέρσες; (Οι Έλλη νες.) Θυμάστε, ποια καλά, ποια αγαθά, έδωσε στους Έλληνες η μεγάλη εκείνη νίκη τους εναντίον των Περσών; (Η νίκη έδωσε θάρρος στους Έλληνες και δύναμη για πρόοδο στα γράμματα, στις τέχνες και γενικά σε όλη τη ζωή τους.) Είναι αλήθεια, παιδιά, ότι η νίκη των Ελλήνων εναντίον των Περσών έκαμε τους Αθηναίους και όλους τους Έλληνες πιο δραστήριους, πιο δημιουργικούς, πιο προοδευτικούς, γιατί πράγματι προοδέυσαν πολύ στα γράμματα, δηλαδή σε όλες τις επιστήμες, προοδέυσαν στις τέχνες, π.χ. στην αρχιτεκτονική (έφτιαξαν, δηλαδή, σπίτια ωραία, ναούς ωραίους κλπ.), στη γλυπτική (κατασκεύασαν ωραία αγάλματα θεών, ηρώων και ανθρώπων, ζώων κλπ.), στην αγγειογραφία (στόλισαν αγγεία με όμορφες παραστάσεις ανθρώπων, ζώων, φυτών κλπ.). Προοδέυσαν επί σης στα διάφορα επαγγέλματα, π.χ. στο εμπόριο, στις διάφορες κατασκευές χρή σιμων πραγμάτων που ήθελαν για τα σπίτια τους, για τα τρόφιμά τους, για τις εν δυμασίες τους και γενικά για την καθημερινή ζωή τους. Η μεγαλύτερη πρόοδος των Αθηναίων και όλων των Ελλήνων είχε γίνει την εποχή που κυβερνούσε την Αθήνα, την πρωτεύουσα της Ελλάδας, ο μεγάλος πολιτικός και στρατηγός Περι κλής. 2. Αφόρμηση

Τα παιδιά αρχίζουν να περιεργάζονται το σχετικό υλικό στη συγκεκριμένη 4γωνιά’ και ο νηπιαγωγός τα ενθαρρύνει προς την κατεύθυνση αυτή με κατάλ ληλες ερωτήσεις του. Το τραπέζι της "γωνιάς’ περιέχει επάνω α) διάφορα εποπτι κά μέσα και β) πλούσιο και κατάλληλο παιδαγωγικό υλικό, το οποίο μπορεί να εί ναι: διάφορα βιβλία ιστορίας με εικόνες, φωτογραφίες ή εικόνες του Περικλή, του Θουκυδίδη και άλλων ιστορικών προσώπων της εποχής του Περικλή. Όλο το παιδαγωγικό υλικό έχει σχέση με τον Περικλή, με το έργο του και με τους συνερ γάτες του (όπως είναι, π.χ., ο Θουκυδίδης, ο Φειδίας, τα έργα της Ακρόπολης κλπ.). Συνεπώς, μπορεί ακόμη να είναι επάνω στο τραπέζι της "γωνιάς’ ή

438 ΥΠΕΠΘ.-Π.Ι., ό.π., σσ. 345 κ.ε. Βλ. και Ά. Στραταριδάκη, “Η διδακτική μεθοδολογία της αρχαίας ελληνικής ιστορίας στο νηπιαγωγείο”, εισήγηση στο Τριήμερο Πανελλήνιο Συνέδριο του Παιδαγω γικού Τμήματος Νηπιαγωγών, Π ανεπιστήμιο Κρήτης, με θέμα Η έρευνα στην προσχολική εκπαίδευση, Ρέθυμνο 21-23 Οκτωβρίου 1999 (υπό δημοσίευση στα Πρακτικά του Συνεδρίου).


189

αναρτημένα στον τοίχο δίπλα στο τραπέζι ο περίφημος πίνακας του Φολτς (σε σμίκρυνση ή μεγέθυνση),439 προπλάσματα (αγαλματάκια δηλαδή, που να δείχνουν τον Περικλή, τα έργα της Ακρόπολης, την Πνύκα με το επίσημο βήμα της Αθήνας, στοές ή άλλα δημόσια κτίρια της αρχαίας Αθήνας κ.ά.), προβολείς για δΐίάοδ κλπ. Το υλικό πρέπει να είναι πολύ, πλούσιο και ποικίλο. Ο νηπιαγωγός στηριζόμενος στη βοήθεια των αισθήσεων και της συμβολικής νοημοσύνης, που χαρακτηρίζει τα παιδιά της ηλικίας αυτής, μπορεί να οργανώσει ανάλογα τη διδασκαλία5του. Η διδασκαλία5 στο νηπιαγωγείο πρέπει να στηρίζεται κατεξοχήν στο εποπτικό υλικό, αφού τα νήπια χρησιμοποιούν σύμβολα και μέσα από αυτά μπορούν να διαβλέπουν πραγματικά γεγονότα 440 Γι’ αυτό ακριβώς η αρχή της εποπτείας έχει απόλυτη εφαρμογή στα παιδιά του νηπιαγωγείου. Η επιτυχία της διδασκαλίας5ή της διδακτικής μεθοδολογίας των δραστηριοτήτων στο νηπιαγωγείο εξαρτάται, βέβαια, από πολλούς παράγοντες, αλλά ο κυριότερος είναι το εποπτικό-παιδαγωγικό υλικό.441 Ερευνώντας τα παιδιά το εποπτικό-παιδαγωγικό υλικό θα προσεγγίσουν το θέμα, θα καταλάβουν περίπου για ποιον θα γίνει λόγος την ώρα εκείνη στη δρα στηριότητα της ιστορίας τους. Θα πλησιάσουν στον Περικλή μόνα τους μέσα από το υλικό, αφού το περιεργάζονται, ξεφυλλίζουν βιβλία, παρατηρούν εικόνες, προ πλάσματα, αγαλματάκια με ανθρώπινες μορφές και κυρίως με τη μορφή του Πε ρικλή. Η μορφή του Περικλή μπορεί να αποτελέσει το κίνητρο, για να κάνει την αφόρμηση ο νηπιαγωγός, όπως π.χ. με τη φράση: “Παιδιά, θα σας πω τώρα τι είπε ο Περικλής στους Αθηναίους, όταν μίλησε για τους πρώτους νεκρούς ενός φοβε ρού πολέμου μεταξύ της Αθήνας και της Σπάρτης.55 3. Παρουσίαση της νέας δραστηριότητας

Η νέα δραστηριότητα της ιστορίας μετά την αφόρμηση 4προσφέρεται5ή πα ρουσιάζεται στα νήπια με μια καλή αφήγηση-ανάγνωση.442 Ο νηπιαγωγός διαβάζει στα παιδιά τα σημαντικότερα από εκείνα, που ο Πε ρικλής (εικ. 4) είπε στους Αθηναίους, όταν (τον χειμώνα του 431 π.Χ.) εκφώνησε στον Κεραμεικό τον περίφημο Επιτάφιο Λόγο του (εικ. 3), ενώ παράλληλα δεί χνει τις εικόνες, που συνοδεύουν το κείμενο και το κάνουν πιο ζωντανό.

439 Εικ. 3. Ο πίνακας αυτός βρίσκεται στο Μαξιμιλιάνειο Μουσείο του Μονάχου και παρουσιάζει τον Περικλή στο βήμα να μιλάει στους Αθηναίους εγκωμιάζοντας τη δημοκρατία και συγχρόνως αναφερόμενος στα έργα του και κατεξοχήν στα έργα της Ακρόπολης. Μιλάει από το βήμα της Πνύκας, από όπου δείχνει και την Ακρόπολη. Ο Περικλής ανέπτυξε τα ίδια νοήματα και στον Επιτάφιό του, τον οποίο εκφώνησε αργότερα στον Κεραμεικό, στο νεκροταφείο της αρχαίας Αθήνας. 440 Γ.Ε. Κρασανάκης, Ψυχολογία του παιδιού (Αθήνα: έκδ. του συγγραφέα, 1987), σ. 172. 441 Βλ. και Φ. Βώρος, Η διδασκαλία της ιστορίας με αξιοποίηση της εικόνας (Αθήνα, 1993), σσ. 9 κ.ε., Γ.Δ. Κιτσαράς, Το εικονογραφημένο βιβλίο στη νηπιακή και πρωτοσχολική ηλικία. Μια θεωρητική και εμπειρική διερεύνηση (Αθήνα: Παπαζήση, 1993), σσ. 38 κ.ε. 442 Βλ. Τάφα, ό.π., σ. 14.

190


Αθηναίοι, Πρώτα θα σας πω πώς μπορέσαμε και αποκτήσαμε τόσα πολλά αγαθά και μετά θα επαινέσω αυτούς εδώ τους νεκρούς, που σκοτώθηκαν πολεμώντας για το καλό της πατρίδας μας [κεφ. 36]. Αποκτήσαμε πολλά αγαθά, δηλαδή προοδεύσαμε παντού: α) στα γράμματα, στις επιστήμες: έχουμε σχολεία και δασκάλους (εικ. 5), έχουμε επιστήμονες, ποιητές, φιλοσόφους, στρατηγούς, γιατρούς (εικ. 6) κ.ά., β) προοδεύσαμε στις τέχνες: έχουμε ωραία έργα τέχνης, π.χ. τον Παρθενώνα και τόσα άλλα που βλέπετε πάνω στην Ακρόπολη, στην πόλη μας, αλλά και σε όλη την Ελλάδα (εικ. 7, 8: της Ακρόπολης, του Παρθενώνα * εικ. 9: της Αγοράς της Αθήνας, π.χ. το Βουλευτήριο, τις στοές κλπ., καθώς και έργα άλλων πόλεων -με τη βοήθεια χαρτών- όπως αυτά φαίνονται από εικόνες από την Ολυμπία, από τη Δήλο και άλλες πόλεις) και γ) προοδεύσαμε στα επαγγέλματα, έχουμε καλούς επαγγελματίες, π.χ. αρτοποιούς (εικ. 10, 11), εμπόρους (εικ. 12), ξυλουργούς (εικ. 13), κυνηγούς (εικ. 14), εργοστασιάρχες (εικ. 15) κ.ά. Είναι πολλοί οι λόγοι, για τους οποίους προοδεύσαμε, αλλά ο πρώτος και σπουδαιότερος είναι η δημοκρατία μας, δηλαδή ο καλός και φιλικός τρόπος, με τον οποίο κυβερνούμε τους Αθηναίους και όλους τους Έλληνες, οι οποίοι αι σθάνονται σαν παιδιά της ίδιας μητέρας. Ο καλός αυτός τρόπος της κυβέρνησης λέγεται δημοκρατία, γιατί στην πραγματικότητα κυβερνά ο δήμος, δηλαδή ο λαός, ο οποίος εκλέγει με τις φήφους του τους άξιους άρχοντες-κυβερνήτες, οι οποίοι έχουν πολλές ικανότητες και μπορούν να διοικούν τους Αθηναίους και όλους τους Έλληνες με δικαιοσύνη και φιλικό τρόπο. Οι άρχοντες αυτοί ως κυβερνήτες διορίζουν σε διάφορες θέσεις τους ικανούς, τους καλούς, αυτούς δηλαδή που μπορούν να κάνουν καλά τη δουλειά τους εκεί, που θέλουν να διοριστούν. Αγαπούμε την ομορφιά, όπου κι αν τη βρίσκουμε: α) στη φύση (π.χ., στα λουλούδια των κήπων, στα σύννεφα του ουρανού, στα αφρισμένα κύματα της θάλασσας κλπ.) και β) στις τέχνες μας, στα καλλιτεχνικά έργα μας, γιατί ό,τι φτιάχνουμε, το κάνουμε όμορφο, ωραίο, χωρίς να ξοδεύουμε πολλά χρήματα. Κοιτάξετε γύρω σας, για να δείτε ότι όλα τα έργα μας είναι όμορφα: όμορφοι ναοί στην Ακρόπολη για τους θεούς μας (εικ. 7, 8), όμορφη Αγορά (εικ. 9), ομορφοχτισμένα τα σπίτια μας, όμορφα έπιπλα μέσα σ ’ αυτά (εικ. 16: κασέλα για ασπρόρουχα, κομοδίνο -όλα στολισμένα απ ’ έξω, εικ. 17: κρεβάτια για ύπνο αλλά και για να ξαπλώνουν οι άνδρες στα συμπόσια), όμορφες υδρίες, με τις οποίες κουβαλούμε νερό από την πηγή (εικ. 18)' ντυνόμαστε όμορφα (όμορφη η αμφίεση και η κόμμωση των γυναικών μας: εικ. 19, 20, 21, 22, 23), διασκεδάζουμε με ωραία μουσική, που τη σπουδάζουμε (εικ. 5), και με χορό (εικ. 25: σκηνή κώμου, δηλ. διασκέδαση με μουσική και χορό, και εικ. 26, 27, 28, 29), αλλά ασχολούμαστε και με τη φιλοσοφία κάνοντας έτσι άσκηση του


191

μυαλού μας, του πνεύματός μας, χωρίς να μένει το σώμα μας μαλθακό, δη}&δή τεμπέλικο, ρ ζ τ / το σώαα μας το ασκούμε και αυτό. Ασχολούμαστε δηλαδή με τον αθλητισμό (κι εμείς σήμερα ασχολούμαστε με τον αθλητισμό των αρχαίων Ελλήνων, τον κλασικό αθλητισμό * εικ. 30, 3 1 , <55, 33), αλλά και με την τέχνη του πολέμου, με τις στρατιωτικές ασκήσεις (εικ. 34, 35). Γ ι’ αυτό ακριβώς έχουμε σώμα ασκημένο για πόλεμο, εάν κάποιοι εχθροί θελήσουν να πάρουν την πατρίδα μας (όπως έκαναν π.χ. οι Πέρσες). Μπορούμε να πολεμή σουμε και ως πεζοί (εικ. 2 -αριστερά: οπλίτης με κράνος, ασπίδα, θώρακα, ξίφος, κνημίδες, αλλά το δόρυ λείπει από το χέρι) και ως ιππείς (εικ. 35). Ακόμη , εργαζόμαστε (εικ. 36, 37), για να διώχνουμε τη φτώχεια. Η εργασία θα μας δώσει χρήματα και με τα χρήματα μπορούμε να αγοράζουμε ό,τι θέ λουμε. Παίζουμε και διάφορα ωραία παιγνίδια, για να διασκεδάζουμε, να ψυ χαγωγούμαστε (εικ. 38 , 39). [Κεφ. 38] Για όλα αυτά που σας είπα, κατα λαβαίνετε ότι δεν ξοδεύουμε τον πλούτο μας , το χρήμα μας, άσκοπα, αλλά τον χρησιμοποιούμε για να κάνουμε έργα και ζούμε με όλα τα αγαθά μας ευ τυχισμένοι. [Κεφ. 40] Από όσα σάς είπα, καταλάβατε ότι εμείς εδώ στην Αθ~ήνα ξέρουμε να τα κά νουμε όλα με όμορφο τρόπο και σπουδάζουμε στα σχολεία και στα Π α νεπιστήμια. Γ ι’ αυτό η πόλη μας μοιάζει με 6σχολείο της Ελλάδας ’ (εικ. 40). ΓΙολύς κόσμος από όλες τις περιοχές του ελληνικού κόσμου θέλει να έλθει εδώ στην Αθήνα, για να μάθει τις τέχνες μας και να σπουδάσει τις επιστήμες μας (εικ. 40' φιλόσοφοι, συγγραφείς και καλλιτέχνες συγκεντρώνονταν τα παλιά εκείνα χρόνια -τον 5ο αι. π .Χ - στην Αθήνα, στο 'σχολείο της Ελ?\άδας ’, για να σπουδάσουν), αλλά και να ασχοληθεί με το εμπόριο (εικ. 41, τα παλιά αυτά νο μίσματα δείχνουν την ακμή του εμπορίου μεταξύ Αθήνας και Κ. Ιταλίας). [Κεφ. 41] Επομένως, αυτοί εδώ οι νεκροί (εικ. 42, 43 ’ δείχνουμε επίσης και μια φω τογραφία του Κεραμεικού, εικ. 45, για να μεταφερθούμε νοερά στο νεκροταφείο της αρχαίας Αθήνας και να καταλάβουμε ότι εκεί μιλάει αυτή τη φορά ο Περικλής) καλά έκαναν και πολέμησαν θυσιάζοντας τη ζωή τους, για να σώσουν την τόσο ωραία πόλη μας που μοιάζει πράγματι με *σχολείο της Ελλά δας ’. Αυτούς λοιπόν τους νεκρούς αξίζει και σεις να μιμηθείτε στα έργα τους α/λά και στον πόλεμο, εάν η πατρίδα κινδυνεύσει από εχθρούς. [Κεφ. 43] 4. Επεξεργασία της νέας δραστηριότητας

Με διάφορες ερωτήσεις προσπαθεί ο νηπιαγωγός να οδηγήσει τα παιδιά στα κύρια νοήματα του λόγου. Για παράδειγμα, ρωτάει τα παιδιά να του πουν τι ση μαίνει "δημοκρατία5, πώς γίνονταν στην Αθήνα οι διορισμοί στις δημόσιες θέσεις, δηλαδή ποια προσόντα έπρεπε να έχει κάποιος για μια καλή θέση, ποια πράγματα αγαπούσαν οι Αθηναίοι (τα καλλιτεχνικά, τα έργα της σμίλης και της λογοτε-

192


χνίας), τι μπορεί να επιτύχει ο άνθρωπος με την εργασία, γιατί η Αθήνα χαρακτηρίζεται ως 4σχολείο της Ελλάδας’ κλπ.443 Γύρω από αυτές τις έννοιες πρέπει να στραφεί η επεξεργασία της νέας ενότητας. 5. Εφαρμογή ή εμπέδωση της νέας δραστηριότητας

Και στην ενότητα ή δραστηριότητα αυτή η εφαρμογή ή εμπέδωση μπορεί να γίνει με ανάθεση στα παιδιά διαφόρων εργασιών και κατεξοχήν εργασιών χει ροτεχνίας και ιχνογραφίας· π.χ., να φτιάξουν με χαρτί και κόλλα κάποιο από τα έργα τέχνης της Ακρόπολης ή να ιχνογραφήσουν ένα πρόσωπο ή ένα έργο τέχνης. 6. Αξιολόγηση

(Βλέπε αξιολόγηση της πρώτης ενότητας.) 2 .3. Τρίτη ενδεικτική ενότητα ή δραστηριότητα της ιστορίας:

0 Παρθενώνας I. Οργάνωση του χώρου καί του υλικού σε *γωνιά’

Η σημασία της οργάνωσης του χώρου και του υλικού σε 4γωνιά’ είναι γνωστή από την πρώτη ενότητα για τη μάχη του Μαραθώνα.444 Υλικό, το οποίο χρειάζεται για τη 4γω νιά’ της δραστηριότητας Ο Παρθε νώνας, μπορεί να είναι επίσης πολύ και ποικίλο. Επειδή ο Παρθενώνας είναι ένα δημιούργημα της ελληνικής κλασικής τέχνης, μπορούμε να τον εντάξουμε στις δραστηριότητες του αισθητικού τομέα και συγκεκριμένα στην επιμέρους ενότητα “Επαφή και γνωριμία των νηπίων με τα δημιουργήματα της ελληνικής και παγκό σμιας τέχνης” 445 Η επαφή και γνωριμία των νηπίων με τα έργα τέχνης της ενό τητας αυτής έχει ως στόχους “να γνωρίσουν τα νήπια τα καλλιτεχνικά δημιουργή ματα και να υιοθετήσουν θετική στάση απέναντι στο φαινόμενο της τέχνης”.446 Για την επίτευξη των στόχων αυτών πρέπει να έχουμε πάνω στο τραπέζι της γω νιάς ’ πλούσιο παιδαγωγικό υλικό και διάφορα εποπτικά μέσα διδασκαλίας. Συγ κεκριμένα, είναι απαραίτητοι οι σχετικοί προβολείς για επίδειξη εικόνων και φω τογραφιών, που μπορεί να παρουσιάζουν αρχιτεκτονικά και γλυπτικά μέρη του Παρθενώνα. Μπορεί επίσης να υπάρχουν στο τραπέζι της γω ν ιά ς’ βιβλία αρ

443 Ενδεικτικές ερωτήσεις του νηπιαγωγού στα νήπια μπορεί να είναι οι εξής: Γιατί έκαμε τον έπαινο αυτό ο Περικλής; Τα παιδιά μπορούν να πουν πολλά και διάφορα, αλλά με την υποβοήθηση του νηπιαγωγού είναι δυνατόν να φθάσουν στις πιο πιθανές απαντήσεις: Ο Περικλής ήθελε: α) να το νίσει στους Αθηναίους ότι για μια τέτοια τιμημένη και ωραία πόλη, που μοιάζει με αληθινό σχο λείο της Ελλάδας, αξίζει κάθε θυσία, β) επαινώντας τη δημοκρατία να επαινέσει συγχρόνως και τους νεκρούς του πολέμου, οι οποίοι με τη ζωή τους αλλά και με τον θάνατό τους συνέβαλαν στην πρόοδο της πόλης τους, της Αθήνας. 444 Βλ. τη σχετική ενότητα. 445 ΥΠΕΠΘ.-Π.Ι., ό.π., σσ. 126-127 και 185 κ.ε. 446 ΥΠΕΠΘ.-Π.Ι., ό.π., σ. 126.


193

χαιολογικά ή βιβλία ιστορίας της τέχνης, όπου να περιλαμβάνεται και ο Παρθε νώνας.447 I I . Μεθόδευση της δραστηριότητας 1. Αφόρμηση

Η αφόρμηση γίνεται κατά την ώρα, που τα παιδιά περιεργάζονται το υλικό 448 Η αψόρμηση μπορεί να γίνει με τη φράση: “Παιδιά, θα σάς μιλήσω τώρα για τον Παρθενώνα.” 2. Παρουσίαση της ενότητας

Μιλώντας για τον Παρθενώνα ο νηπιαγωγός δείχνει συγχρόνως φωτογραφίες με τη σημερινή άποψη του Παρθενώνα και εικόνες με αναπαράσταση της Ακρόπο λης, ώστε να βλέπουν τα παιδιά, από το ένα μέρος τη σημερινή κατάσταση του Παρθενώνα και, από το άλλο, πώς ήταν ο Παρθενώνας την κλασική εποχή. Χρειάζονται ακόμη διάφορες εικόνες του Παρθενώνα, σε ποικίλες όψεις και δια στάσεις.449 Αφού πει ο νηπιαγωγός με λίγα λόγια την ιστορία του Παρθενώνα, μπορεί να εξηγήσει στα νήπια τι περιέχουν οι μετόπες (δυτική πλευρά: μάχη Ελλήνων εναν τίον Αμαζόνων, βόρεια πλευρά: επεισόδια από την άλωση της Τροίας, ανατολική πλευρά: μάχη των θεών εναντίον των Γιγάντων, νότια πλευρά: Κενταυρομαχία), η ζωφόρος (πομπή των Παναθηναίοον), τι ήταν τα Παναθήναια κλπ. Ο νηπιαγω γός λέει ακόμη στα παιδιά, γιατί ο Παρθενώνας είναι περίπτερος ναός (επειδή οι κίονες γύρω-γύρω στηρίζουν το τμήμα της στέγης, που εξέχει), ποιο μέρος αποτε λεί το περίπτερο, ποιο μέρος είναι ο σηκός, σε πόσα και ποια ήταν τα μέρη που χωριζόταν ο κυρίως ναός (ο κυρίως ναός, δηλαδή ο ναός που περιβάλλεται από τις 4 σειρές κιόνων, ο ναός που προστατεύεται από το περίπτερον, αποτελείται από τον πρόναο, τον σηκό και τον οπισθόδομο* το χρυσελεφάντινο άγαλμα της Αθηνάς βρισκόταν στον σηκό),450 πού βρισκόταν η ζωφόρος (στο ανώτερο μέρος των τεσσάρων πλευρών του κυρίως ναού)451 ποιου ρυθμού είναι ο Παρθενώνας (δωρικού), πώς διακρίνονται οι ρυθμοί και ποιοι είναι οι βασικότεροι στην αρ χαία εποχή (δωρικός, ιωνικός, αργότερα κορινθιακός* οι ραβδώσεις και τα κιονό κρανα δείχνουν τους ρυθμούς), ποια μέρη του Παρθενώνα λέγονται αετώματα και

447 Βέβαια, η δραστηριότητα αυτή μπορεί να γίνει και στον αρχαιολογικό χώρο, στην Ακρόπολη, εάν αυτό είναι εφικτό. Τέτοιου είδους δραστηριότητες, που αφορούν σε επισκέψεις Μουσείων ή αρ χαιολογικών χώρων [Βλ. ΥΠΕΠΘ.-Π.Ι., ό.π., σσ. 185 κ.ε. Βλ. και Φ.Κ. Βώρος, “Ιστορικά μνημεία και διδασκαλία”, Παιδαγωγική Ψυχολογική Εγκυκλοπαίδεια-Λεξικό, Ε 'τό μ . (Αθήνα, 1990), σ. 2496] είναι διαφορετικής μορφής από αυτές που γίνονται στο νηπιαγωγείο, αλλά η παρουσίαση ε κείνων δεν είναι του παρόντος. 448 Βλ. περισσότερα στις δύο προηγούμενες δραστηριότητες. 449 Τέτοιες εικόνες μπορεί να βρει κανείς σε βιβλία Ιστορίας Τέχνης, βιβλία αρχαιολογίας κλπ. 450 Τσούντας, ό.π., σ. 244. 451 Τσούντας, ό.π.

194


ποιες γλυπτές παραστάσεις είχαν αυτά (στο ανατολικό αέτωμα ο Φειδίας ιστόρη σε τη γέννηση της Αθηνάς από το κεφάλι του Δία, ενώ στο δυτικό τη διαμάχη του Ποσειδώνα και της Αθηνάς, για το ποιος από τους δύο θα κρατήσει στην προστα σία του την αγαπημένη του Αθήνα) κλπ. Ο νηπιαγωγός μπορεί να πει στα νήπια λίγα λόγια και για τα μάρμαρα του Παρθενώνα, που βρίσκονται σήμερα στο Βρετανικό μουσείο του Λονδίνου, καθώς και για την προσπάθεια που γίνεται για την επιστροφή τους. 3. Επεξεργασία

Ο νηπιαγωγός προσπαθεί με ερωτήσεις να οδηγήσει τα νήπια στα σημεία εκείνα του Παρθενώνα, τα οποία μπορούν τα παιδιά να δείξουν, κατά κάποιο τρόπο, και να θυμηθούν. Αφιερώνονται λίγα λεπτά για την επεξεργασία και ακο λουθεί η εφαρμογή ή εμπέδωση. 4. Εφαρμογή ή εμπέδωση

Η εφαρμογή ή εμπέδωση επιτυγχάνεται με ανάθεση στα παιδιά ποικίλων εργα σιών, που μπορούν να γίνουν με διάφορα αναλώσιμα υλικά. Για παράδειγμα, τα παιδιά μπορούν να ιχνογραφήσουν ή να ζωγραφίσουν τον Παρθενώνα με μαρ καδόρους ή χρώματα, να κατασκευάσουν τον Παρθενώνα με χαρτί και διάφορες κόλλες, αφού υποδείξει ο νηπιαγωγός τη διαδικασία. Τα παιδιά ακόμη μπορούν να φτιάξουν τον Παρθενώνα και με πλαστελίνη, με χαρτοπολτό ή άλλα υλικά. 5. Αξιολόγηση

(Βλέπε αξιολόγηση της πρώτης ενότητας.) Οι παραπάνω τρεις ενότητες ή δραστηριότητες της ιστορίας των κλασικών χρόνων, που αναπτύξαμε, αποτελούν ενδεικτικά-δοκιμαστικά παραδείγματα οργανωμένων και μεθοδευμένων δραστηριοτήτων στο νηπιαγωγείο. Όμως, η αφόρμηση για τη διδακτική μεθοδολογία μιας ενότητας της κλασικής αρχαιότητας στο νηπιαγωγείο μπορεί να αρχίσει είτε από μια οργανωμένη δραστηριότητα, που εισηγείται ο νηπιαγωγός βάσει του Ημερήσιου Προγράμματος, είτε από την πρω τοβουλία των ίδιων των παιδιών.452

452 Βλ. Στραταριδάκη, “Η διδακτική μεθοδολογία της αρχαίας ελληνικής ιστορίας στο νηπιαγωγείο”, ό.π.


1. Προτομή του Μιλτιάδη. Εθνικό Μουσείο, Ραβέννα. Ιστορία του ελληνικού έθνους, τόμ. Γ 2, σ. 296.

2. Αριστερά, Αθηναίος οπλίτης. Δεξιά, Πέρσες τοξότες. Ρ1αο6ΐΐ€Γ€, εικ. 63.

Παπαρρηγόπουλος, σ. 62.

195

196



(). Στον γιατρό, θεραπεία αρρώστου. Μουσείο Λούβρου, Παρίσι. Ρ1ϋ06ΐΐέΓ6, εικ. 4 0 .

197


14. Κυνηγός. Μουσείο Καλών Τεχνών, Βοστώνη. ΡΙαοεΙΐέΐΌ, εικ. 13.

199

15. Αγγειοπλάστες .Μουσείο ΛώπιοΙεαπ, ΟΕφορση. ΠαοεϋέΓε. εικ. ;24.

200 ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ

18. Αττική με/,ανόαοοοτ υόρία. Μουσείο Καλών Τεχνών, Βοστώνη. Τα Μεγάλα ΜουσείαΒοστώνη, σ. 8(>.

ΔΙΔΑΚΤΙΚΗ ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑ ΤΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΤΗΣ ΚΑΑΣΙΚΗΣ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑΣ ΣΤΟ ΝΗΠΙΑΓΩΓΕΙΟ

201

·->() 19. Γυναικεία κόμμωση. Μουσείο Ακρόπολης, Αθήνα. Ρ1ό10€ΐί£Γ£, εΐ'Λ. ().

20. Γυναίκα με θολία (καπέλο). Μουσείο Λούβρου. Παρίσι. Ε1&061Ϊ6Γ6, ε'κ. 7. 21. Γυναίκα με 'κεκρύφαλον’ (κεφαλόδεσμο). Μουσείο Καρλσρούης. ΡΙαοεΙΐέΓβ, ε'κ.

22. Γυναίκα με 'πέπλον *. Μουσείο Βερολίνου. Ρΐαοείίέΐΐ. εικ. 18. 21

23. Γυναίκες με 6πέπλον9και χιτώνα. Μουσείο Μονάχου. Ρΐαοεϋέιτ, εικ. Η.

ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ 202

,^ ί , Μ ουσικά

ό ρ γα ν α .


203

25. Σ χτνή 6κώμου9(διασκέδαση με μουσική και χορό). Μουσείο Παλέρμου. Ρΐ&οείίέπΐ, εικ. 8. 2(κ Γυναίκα, που χορεύει. Βρετανικό Μουσείο, Λονδίνο. ΡΐαοεΜέπί, εικ.. 14. 27. Αοιδος με λυρα. Μητροπολιτικό Μουσείο, Νεα ) ορχτ, ΡΙίτιαίΙΐέΓϋ, εικ. ’2(). 28. Διονυσιακή πομπή. ΡΙαοεϋέΓο. εικ.

:27.

29. Νεα γυναίκα, που παίζει αυλό (αυλητρίδα). Μουσείο Βασιλείας. Ρ1όΐα;ϋέΓ€, εικ. Γ>0.

204


30. Λέοι. που γυμνάζονται σε παλαίστρα. Μουσείο Λούβρου, ΙΙαρίσι. ΕΐΗ0£ΐΐέΓ€, εικ. 22.

31. Νέοι σε αγωνίσματα: πήδημα, πάλη, ακοντισμός . [ρχαιολογικύ Μουσείο, Αθήνα. ΕΕιοεΙΐέπ^ εικ. 37.

32. Νέοι σε αγώνα δρόμου. Μητροπολιτικό Μουσείο, Νέα Υόρκη. ΕΙαοεΗέπ;, εικ. 38.

33. Πυγμάχοι. Μουσείο Λούβρου, Παρίσι. ΕΙαοεΙϊέΓϋ, εικ. 39.


3\. Σκτντ, μάχτ,ς. Μουσείο Λούβρου. ΙΙαρίσι. Ρ1ϋ€6ΐΐέΓ€, εικ. (32.

35. Ιππέας με χλαμύδα και "πέτασον (καπέλο). Μουσείο Λούβρου, Παρίσι. Ρ1αο6ΐΐέΓ6, εικ. 6 0 .

205

206________________________________________________ ___________________________________ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΗΝΙΚΗ

36. Γυναίκες, που γνέθουν μαλ?ι/. Μητροπολιτικό Μουσείο, Νέα Ιορκη. Ρ1αο€ΐΐ6Γ6, εικ. 9.

ΙΣΤΟΡΙΑ

37. Άνδρες (Αχβ^έας και Αίας), που παίζουν *πεσσούς ’ (τάβλι). Μουσείο Βατικανού. ΕΕιοεϋέΓε, εικ. 15.

38. Εργάτες, που μζζευουν ελιές. ΙΙρετανικο Μουσείο, . 1ονδινο. ΓΙαα.'Μ^α\ εικ. 7 0 .

39. Αρχαίο 4χόκεύ9(παιγνίδι μεταξύ δύο ομάδων με σφαίρα και αγκυλωτό άκρο). Αρχαιολογικό Μουσείο, Αθήνα. Ρΐ&οείΐέι-ε, εικ. 33.


40. Η Αθήνα ως 6σχολείο της Ελλάοας \ Ιστορία του ελληνικού έθνους, τόμ. Γ 1 , σ. 60.

41. Νομίσματα ε/ληνικών πόλεων Κάτω Ιταλίας και Σικελίας. Αρχαιολογικο Μουσείο, Αθήνα. Ιστορία του ελληνικού έθνους, τόμ.. Γ 1, σσ. 140-141

207

208 ___________________________________________________________________________________ ΑΡΧΑΙΑ

ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ

ί2. Πρόθεσή νεκρού. Μουσείο Λούβρου, Παρίσι. ΕΕκ^Ιίειχ., εικ. 46.

43. Επιτύμβια στήλη του Αθηναίου Δεξίλεω, που σκοτώθηκε στον Κορινθιακό πόλεμο, ΙΟ 394 π.Χ . Μουσείο Κεραμεικου, Αθήνα. Ρ1&€€ϋέΓ€, εικ. 51.

ΕΠΙΛΟΓΟΣ Από την ανάπτυξη όλων των κεφαλαίων των τριών μερών του βιβλίου αυτού ελπίζουμε ότι έγινε αντιληπτό ότι η ιστορία των κλασικών χρόνων του 5ου και 4ου αι. π.Χ. της ελληνικής αρχαιότητας έχει παιδαγω γικές διαστάσεις , ότι δηλαδή η ιστορία αυτή είναι στην ουσία της πα ιδεία , είναι αγωγή και μόρφωση του Έλλη να αλλά και του κάθε ανθρώπου. Στη μελέτη αυτή δείξαμε ότι η πα ιδεία των Ελ λήνων της κλασικής αρχαιότητας δεν είναι απλές ιδέες, “ά λλ ά αυτή ή έλληνικ ή ιστορία εις τήν σνγκεκριμένην πραγματικότητα τοϋ βεβιω μένον πεπρω μένου ”.453

Ως παιδεία της κλασικής εποχής εννοείται κάθε αγώνας των Ελλήνων, είτε ατομικός είτε συνολικός, για πραγματοποίηση της ιδέας του Ανθρώπου. Με άλλα λόγια, κάθε ιστορικό γεγονός ή έργο, κάθε ανθρώπινος αγώνας είχε πάντοτε τον ίδιο σκοπό: την επιβίωση και τη μόρφωση ενός ανώτερου ανθρώπου. Όλα τα έργα των Ελλήνων, όλα τα βεβιωμένα γεγονότα της ιστορίας τους, αποτελούν έναν αγώνα για τον Άνθρωπο και την παιδεία του. Και τα γεγονότα αλλά και τα έργα του ατόμου ή της κοινότητας είναι ανθρωποκεντρικά. Σε κάθε δραστηριότητα των Ελλήνων, βρίσκουμε στο κέντρο της σκέψης τους τον Ανθρωπο, τον ιδανικό άνθρωπο, τον οποίο θέλουν να πραγματοποιήσουν στον εαυτό τους.454 Η ιστορία των Ελλήνων των κλασικών χρόνων έχει ως επίκεντρο τον άνθρωπο και την παιδεία του, δηλαδή τον Ανθρωπισμό. Οι ελληνικοί θεοί είναι ανθρωπόμορφοι, ενώ σε άλλους λαούς αυτοί απεικονίζονται με μορφές ζώων, όπως συμβαίνει, π.χ., στους Αιγυπτίους. Η ανθρώπινη μορφή επικρατεί απόλυτα στην ελληνική ποίηση, στην πεζογραφία και στην τέχνη, στην πλαστική και στη ζωγραφική. Στα κεφάλαια που αναπτύξαμε στο δεύτερο μέρος του βιβλίου αυτού γνωρίσα με την προσφορά στην παιδεία των ποιητών, των πεζογράφων και των ανθρώπων της τέχνης. Σε όλη την ποίηση το θέμα της, από τον Όμηρο και διά μέσου των αιώνων, είναι ο άνθρωπος με όλη τη βαρύτητα της λέξης. Το ίδιο δείχνει και η φι λοσοφία από το πρόβλημα του κόσμου, πρόβλημα των προσωκρατικών φιλο σόφων, στο πρόβλημα του ανθρώπου, το οποίο κορυφώνεται στον Σωκράτη, τον Πλάτωνα και τον Αριστοτέλη. Η κίνηση αυτή της φιλοσοφίας δείχνει ότι επίκεν τρο των φιλοσοφικών στοχασμών, διαλόγων και ερευνών είναι τώρα ο άνθρω πος, η παιδεία του και η ευδαιμονία του. Αλλά και η ίδια η ελληνική πόλη-κράτος είναι στην ουσία της μια μορφοποιός δύναμη του ανθρώπου, είναι ένα κράτος που δίνει στον πολίτη του τη μορφή του αληθινού, του τέλειου ανθρώπου με το έργο της παιδείας, της "παίδευσης5, γεγονός το οποίο υπογραμμίζει και ο Περι κλής στον Επιτάφιό του: Ξ υνελώ ν τε λ έ γ ω τήν τε π ά σ α ν π ό λιν είνα ι π α ίδ ευ σ ιν τ ή ς Έ λ λ ά δ ο ς (Θουκ. 2.41.1)455 453 Α ' τόμ., ό.π., σσ. 22 κ.ε. 454 1&6£€Γ, Α ' τόμ., ό.π., σσ. 23 κ.ε. Βλ. και Κόφφας (2000), ό.π., σσ.71 κ.ε. 455 Α ' τόμ., ό.π., σ. 29.

210


Γενικά, και τα ιστορικά γεγονότα και τα ανθρώπινα έργα καθώς και η ίδια η πόλη-κράτος, ολόκληρος ο πολιτισμός και η παιδεία, δηλαδή όλη η ιστορία των κλασικών χρόνων λάμπει σαν ήλιος πνευματικός. Κατά συνέπεια, όλα αυτά τα έργα των ποιητών, των πεζογράφων και καλλιτεχνών, δηλαδή οι τραγωδίες των τραγικών ποιητών, οι ιστορίες του Ηροδότου, του Θουκυδίδη και του Ξενοφώντα, τα φιλοσοφικά συστήματα του Σωκράτη, του Πλάτωνα και του Αριστο τέλη, η ρητορική τέχνη του Ισοκράτη και του Δημοσθένη, καθώς και η τέχνη του Φειδία, του Πολυκλείτου, του Κηφισοδότου, του Πραξιτέλη και πολλών άλλων ανθρώπων των γραμμάτων και των τεχνών, ανθρώπων του πνεύματος, “όλα αυτά είναι άκτΐνες ενός καί τοϋ αντοϋ φωτός ”:456 Οι Έλληνες των γραμμάτων και των τεχνών, αλλά και όλοι οι πολίτες με τη ζωή τους είχαν τον ίδιο σκοπό: την αγωγή και μόρφωση του ανθρώπου. Για τον λόγο αυτό οι παιδαγωγικές διαστάσεις των ιστορικών γεγονότων και των έργων των Ελλήνων της κλασικής πριόδου είναι μεγάλες, γιατί επίκεντρο των έργων αυ τών είναι η ελληνική ιδέα της παιδείας. Παιδεία και πνευματικός πολιτισμός στους Έλληνες της κλασικής εποχής ταυτίζονται, γιατί γ ι’ αυτούς κύριο γνώρι σμα του πολιτισμού είναι το παιδαγωγικό και μορφωτικό στοιχείο. Η ελληνική παιδεία είναι η ιδέα του παιδαγωγούντος πολιτισμού.457 Τον παιδαγωγούντα πνευματικό πολιτισμό των αρχαίων Ελλήνων μπορούμε να τον παρομοιάσουμε με έναν κεντρικό κορμό δένδρου, από τον οποίο φύονται κλαδιά, και το καθένα στη συνέχεια διακλαδίζεται σε άλλα μικρότερα κ.ο.κ. Τα τρία πρώτα και κεντρικά κλαδιά του παιδαγωγούντος ελληνικού πολιτισμού έ χουν ως κύριους άξονες τις ιδέες του Αληθούς, του Αγαθού και του Ωραίου. Ο πνευματικός πολιτισμός είναι ανθρώπινος πολιτισμός και έχει ως πηγή του τον ανθρώπινο Αόγο. Ο Λόγος είναι η εσωτερική αγωνία, ο εσωτερικός λόγος, στον οποίο κυοφορείται η θεωρητική, η ποιητική, η θρησκευτική και η καλλιτεχνική σύλληψη της αντικειμενικής πραγματικότητας. Οι εσωτερικές αυτές συλλήψεις του Λόγου εκφράζονται ως μορφές του εξωτερικού λόγου, προφορικού και γρα πτού. Τέτοιες μορφές του Λόγου είναι η ίδια η γλώσσα με τα ακουστικά και οπτι κά σύμβολά της, τις λέξεις, είναι η επιστήμη, η θρησκεία, η ποίηση, ο πεζός λόγος (φιλοσοφία, ιστορία, λογοτεχνία, ρητορική), η τέχνη, η ομορφιά, η αρετή. Όλες αυτές οι εκφράσεις του Λόγου είναι η εσωτερική κίνηση της ψυχής, με την οποία ο άνθρωπος συλλαμβάνει και ζει την αντικειμενική πραγματικότητα και συγχρόνως τον κόσμο του πνεύματος, τον κόσμο των ιδεών και εννοιών ως κάτι αποκλειστι κά δικό του.458

456 Α ' τόμ., ό.π. 457 Βουρ[3έρης, “Ο ελληνικός ανθρωπισμός”, ό.π., σ. 727. Κόφφας, (2000), ό.π., σ. 73. 458 Βουρβέρης/Ό ελληνικός ανθρωπισμός”, ό.π., σ. 726. Βλ. και Κ. Τσάισος, “Το μεσουράνημα του ελληνικού πνεύματος”, Ιστορία τον ελληνικού έθνους, Γ2 τόμ. (Αθήνα: Εκδοτική Αθηνών, 1972), σ. 245.

ΕΠΙΛΟΓΟΣ

211

Τρεις είναι οι κύριοι κλάδοι των εκφράσεων του Λόγου και γενικότερα του πνευματικού πολιτισμού του ανθρώπου: η Επιστήμη, η Ηθική, η Ομορφιά, με κεν τρικούς άξονες τις αξίες του Αληθούς, του Αγαθού και του Ωραίου. Όταν οι Έλ ληνες θεωρώντας τον αισθητό κόσμο ρώτησαν τί έστί τό όν; (τι είναι πραγματικά αυτό που μας δίνουν οι αισθήσεις μας;) και κάποιος ελεύθερος νους απάντησε, τότε, ακριβώς μέσα στον διάλογο εκείνο γεννήθηκε η φιλοσοφία και η επιστήμη. Πρώτοι οι αρχαίοι Έλληνες φιλοσοφιών , θεωρίης εϊνεκεν (Ηρόδ. 1.30.11) ζήτη σαν τον Λόγο και την αρχή του κόσμου και της γνώσης, υψώθηκαν από τα πολλά και τα επιμέρους στο ένα και το καθολικό, από τα πράγματα στις έννοιες και στις ιδέες, από τον αισθητό κόσμο στον νοητό και ιδεατό, προχώρησαν πέρα από την εμπειρική γνώση, έφθασαν και κυριάρχησαν στην περιοχή της φιλοσοφίας και της επιστήμης. Έτσι, θεμελιώθηκε για πρώτη φορά από τους προγόνους μας ο κατε ξοχήν ανθρώπινος βίος, ο θεωρητικός βίος, ο οποίος πραγματοποιεί την αξία του Αληθούς.459 Έτσι, ο φιλοσοφικός και επιστημονικός λόγος έγινε στάση ζωής για τον άν θρωπο, γιατί τον γνώρισε και τον δέχθηκε μέσα του, στον εσωτερικό-πνευματικό του κόσμο. Ο Λόγος αυτός των Ελλήνων δεν βγήκε βέβαια έτοιμος από το κεφάλι του Δία, όπως λέει ο μύθος, αλλά προέκυψε από μια μακραίωνη διαλεκτική πο ρεία και με τη διαλεκτική τέχνη και την επιστημονική έρευνα ανέβηκε προς τις υψηλές κορυφές της ολοκλήρωσής του. Η φιλοσοφική και επιστημονική αυτή στά ση ζωής γίνεται επιστημονική αλήθεια. Κάποτε χωρίζει ο νους από τη διάνοια, από την επιστήμη, και ανοίγει δρόμο προς το “επέκεινα της ουσίας” (Πλάτ. Πολιτ. 509Β), προς τη μεταφυσική και προς τη θρησκεία, όπως αυτή εννοείται στη φιλο σοφία και κυρίως στον Πλάτωνα 460 Ο ελληνικός Λόγος εκδηλώθηκε για πρώτη φορά και σε μια άλλη περιοχή, η οποία δεν είναι πνευματική, όπως είναι η φιλοσοφία και η επιστήμη, αλλά κοινω νική και ηθική. Πρόκειται για την περιοχή του κοινωνικού και ηθικού βίου. Οι Έλληνες είδαν τον άνθρωπο ως ζώον πολιτικόν , ο οποίος έχει έμφυτη την κοινω νικότητα. Γι’ αυτό, στις βαθιές σχέσεις ανθρώπου και συνανθρώπων πραγματο ποιείται μια άλλη αξία, η αξία του Αγαθού. Από τη συνείδηση αυτή των ανθρώπι νων σχέσεων και των κοινωνικών και ηθικών εκδηλώσεοον των πολιτών, ο ελληνι κός Λόγος συνέλαβε ηθικές αρχές και αξίες και για τα άτομα και για το κοινωνικό σύνολο και έτσι ύψωσε αξιολογική πυραμίδα με κορυφή την ιδέα του Αγαθού. Έτσι, οι Έλληνες θεμελίωσαν το επιβλητικό οικοδόμημα της πολιτικής, ατομικής και κοινωνικής ηθικής. Όταν ο άνθρωπος με τον ηθικό βίο του πραγματοποιεί την αξία του Αγαθού, αποκτά την αρετή, η οποία για τους Έλληνες της κλασικής αρχαιότητας ήταν η καλοκαγαθία.46} 459 Βουρβέρης, “Ο ελληνικός ανθρωπισμός”, ό.π. 460 Τσάτσος, ό.π. 461 Βουρβέρης, “Ο ελληνικός ανθρωπισμός”, ό.π.

212


Η τρίτη περιοχή της δραστηριότητας του ελληνικού Λόγου ή ο τρίτος κλάδος του ελληνικού πολιτισμού, είναι η περιοχή του Ωραίου. Στην περιοχή αυτή η έμ φυτη πλαστική δύναμη του ελληνικού λαού με τη λεπτή αίσθηση της μορφής Θαυ ματούργησε. Εδώ ο ελληνικός Λόγος υψώθηκε στην ιδέα του Ωραίου. Ο έρως του Ωραίου είναι εκείνος, που ενέπνευσε στους Έλληνες όλες εκείνες τις αθάνατες μορφές της τέχνης, τα γλυπτά του Παρθενώνα και τις τραγωδίες των ποιητών και τους φιλοσοφικούς διαλόγους του Πλάτωνα. Ο έρως του Ωραίου ενέπνευσε στους Έλληνες όλα τα κλασικά εκείνα αριστουργήματα της σμίλης και της λογο τεχνίας. Συνεπώς, ο πολιτισμός του Λόγου, τον οποίο ανακάλυψαν οι Έλληνες, είναι η πραγματοποίηση των τριών μεγάλων αξιών: του Αληθούς, του Αγαθού και του Ωραίου, με άλλα λόγια, είναι ο πολιτισμός της επιστήμης, της ηθικής και της τέ χνης ή της ομορφιάς. Με την πραγματοποίηση της αξίας του Αληθούς ο άνθρω πος αποκτά τη σοφία, τη γνώση, την επιστήμη· με την πραγματοποίηση της ηθικής αποκτά την αρετή και με την πραγματοποίηση της τέχνης ή με τον έρωτα προς το ωραίο αποκτά την ομορφιά στα έργα του, στη συμπεριφορά του και γενικά στη ζωή του. Η ζωή του ανθρώπου γίνεται με την πραγμάτωση των τριών αυτών α ξιών (του Αληθούς, του Αγαθού και του Ωραίου) θεωρητική-επιστημονική, ηθικήενάρετη και ωραία-χαρούμενη. Ο αγώνας αυτός του ανθρώπου για την αλήθεια και την επιστήμη, για την ηθική και την αρετή, για το ωραίο και την ομορφιά της ζωής αντιπροσωπεύεται στους Έλληνες των κλασικών χρόνων από την ιδέα της αγωγής, της μόρφωσης και της παιδείας. Τις παραπάνω αξίες πραγμάτωσαν στη ζωή τους, κυρίως μετά τους Περσι κούς πολέμους, οι πρόγονοί μας και γι’ αυτό μπόρεσαν και προοδέυσαν σε όλους τους τομείς της ζωής τους. Μέσα σε πενήντα χρόνια μετά τα Μηδικά, οι Έλληνες έφθασαν στην ακμή τους, το πνεύμα τους μεσουράνησε, η οικονομία τους ανα πτύχθηκε, έγιναν έργα λαμπρά στην Αθήνα αλλά και σε όλη την Ελλάδα. Ως απο δεικτικά στοιχεία εκείνης της προόδου υπάρχουν διάφορα κείμενα, με κορυφαίο τον Επιτάφιο του Περικλή, καθώς και τα απομεινάρια της τέχνης της σμίλης, του χρωστήρα κλπ., δηλαδή τα απομεινάρια της αρχιτεκτονικής, της ζωγραφικής, κ.ο.κ. Όλα αυτά είναι αψευδείς μάρτυρες του μεγαλείου της Αθήνας και της Ελλάδας τον 5ο αι., πριν την έναρξη του Πελοποννησιακού πολέμου. Οι μεγάλες αξίες, που αναφέραμε, δοκιμάσθηκαν από βαθιά κρίση κατά τον Πελοποννησιακό πόλεμο, αλλά κατά το πρώτο μισό του 4ου αι. με το έργο των ανθρώπων του πνεύματος και κυρίως με το έργο των πεζογράφων (ιστοριογράφων, φιλοσόφων, ρητόρων) και των καλλιτεχνών, άρχισαν και πάλι να πραγματώνονται μέσα στη δημιουργική πορεία των ανθρώπων του 4ου αι. Ανακεφαλαιώνοντας, βέπουμε ότι στην έννοια της ελληνικής παιδείας των κλασικών χρόνων περιλαμβάνονται θεμελιώδεις αξίες του παιδαγωγούντος πολι τισμού, οι οποίες συμβάλλουν στη βελτίωση και στον εξανθρωπισμό5του ανθρώ που. Από την εποχή των κλασικών χρόνων, με βάση την παιδεία που θεμελίωσαν

ΕΠΙΛΟΓΟΣ

213

οι Έλληνες τότε, η ζωή των Ευρωπαίων και μέσω αυτών η ζωή των άλλων αν θρώπων βρήκε και ακολουθεί τον δρόμο της, τον οποίο διάνοιξε η μεγαλοφυία των Ελλήνων. Γιατί, οι Έλληνες είναι οι πρώτοι που συνέλαβαν τα πρωταρχικά και βασικά προβλήματα της ζωής του ανθρώπου και ανακάλυψαν την ιδέα του Ανθρώπου, την ιδέα του Αόγου του και την ιδέα της παιδείας του με όλες εκείνες τις υψηλές αξίες της ζωής, τους νόμους, τις αρετές, τις μορφές του Ωραίου, τις οποίες αποτύπωσαν και ενσάρκωσαν στα κλασικά έργα του λόγου και της τέχνης τους. Η μετάγγιση της ελληνικής παιδείας στους μεταγενεστέρους οφείλεται στο ότι στις ελληνικές ιστορικές μορφές και αξίες ενυπάρχουν παιδαγωγικά και μορ φωτικά στοιχεία, τα οποία από τη φύση τους είναι διαχρονικά. Με άλλα λόγια, ο κλασικός πολιτισμός εγκλείει μέσα στην ιστορικότητά του διαχρονική παιδαγω γική δύναμη, η οποία έχει πάντοτε επικαιρότητα και σημασία για το έργο της αγω γής και μόρφωσης του ανθρώπου. Γι’ αυτό, η πνευματική παρουσία των Ελλήνων στη ζωή των ανθρώπων όλων των αιώνων είναι διαρκής και πάντοτε προοδευτι κή, γιατί έχει μέσα της παιδαγωγική και δημιουργική δύναμη. Αυτή η δύναμη της ελληνικής κλασικής ιστορίας του 5ου και 4ου αι. π.Χ. μπορεί να γίνει προσιτή ακόμη και στα παιδιά της προσχολικής ηλικίας, όπως δείξα με στο τρίτο μέρος του βιβλίου αυτού, μέσα από τη διδασκαλία ’ τριών ενδεικτι κών ενοτήτων της ιστορίας των κλασικών χρόνων.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Α. ΑΡΧΑΙΕΣ ΠΗΓΕΣ

Αθηναίος, Δείπνοσοφισταί. Αισχύλος, Πέρσαι. Αισχύλος, Προμηθεΰς Δεσμώτης. Αριστοτέλης, Αθηναίων Πολιτεία. Αριστοτέλης, Ηθικά Νικομάχεια. Αριστοτέλης, Ποιητική. Αριστοτέλης, Πολιτικά. Αριστοτέλης, Σοφιστικοί Έλεγχοι. Αριστοφάνης, Βάτραχοι. Αριστοφάνης, Ειρήνη. Δημοσθένης, I Φιλιππικός. Δημοσθένης, III Φιλιππικός. Δημοσθένης, IV Φιλιππικός. Δημοσθένης, Περί της ειρήνης. Δημοσθένης, Περί της παραπρεσβείας. Δημοσθένης, Περί συντάξεως. Διόδωρος, Βιβλιοθήκη. Διογένης Δαέρτιος, Φιλοσόφων βίοι και δογμάτων συναγωγή. Ευριπίδης, Ελένη. Ευριπίδης, Ιφιγένεια εν Ταύροις. Ευριπίδης, Τρωάδες. Ηρόδοτος, Ιστορίαι. Θουκυδίδης, Ιστορία. Ισοκράτης, Αρεοπαγιτικός. Ισοκράτης, Παναθηναϊκός. Ισοκράτης, Πανηγυρικός. Ισοκράτης, Φίλιππος. Αυσίας, Κατά Αγοράτου. Ξενοφών, Απολογία Σωκράτους. Ξενοφών, Απομνημονεύματα. Ξενοφών, Ελληνικά. Ξενοφών, Ιέρων. Ξενοφών, Ιππαρχικός. Ξενοφών, Κυνηγετικός. Ξενοφών, Κύρου παιδεία. Ξενοφών, Λακεδαιμονίων Πολιτεία. Ξενοφών, Οικονομικός.

216


Ξενοφών, Συμπόσιον. Όμηρος, Ιλιάς. Παυσανίας, Ελλάδος Περιήγησις, X. Πλάτων, Απολογία. Πλάτων, Θεαίτητος. Πλάτων, Ιππίας μείζων. Πλάτων, Κρατύλος. Πλάτων, Κρίτων. Πλάτων, Λάχης. Πλάτων, Μενέξενος. Πλάτων, Μένων. Πλάτων, Νόμοι. Πλάτων, Πολιτεία. Πλάτων, Πρωταγόρας. Πλάτων, Σνμπόσιον. Πλάτων, Τίμαιος. Πλάτων, Φαίδων. Πλάτων, Χαρμίδης. Πλούταρχος, Αλέξανδρος. Πλούταρχος, Αριστείδης. Πλούταρχος, Ηθικά (Περί Αλεξάνδρου τύχης ή αρετής, Λόγος Α ’). Πλούταρχος, Θεμιστοκλής. Πλούταρχος, Περικλής. Πλούταρχος, Φωκίων. Σοφοκλής, Αντιγόνη.

Β. ΓΕΝΙΚΑ ΒΟΗΘΗΜΑΤΑ Αναγνωστόπουλος Β., Γλωσσικό υλικό για το νηπιαγωγείο. Από τη θεωρία στην πράξη. Αθήνα: Καστανιώτη, 1994. Ανδρόνικος Μ., “Ζωγραφική και αγγειογραφία”, Ιστορία του ελληνικού έθνους. Γ2 τόμος. Αθήνα: Εκδοτική Αθηνών, 1972, σσ. 316-327. ------------------------ , “Η κλασσική τέχνη”, Ιστορία του ελληνικού έθνους. Γ2 τόμος. Αθήνα: Εκδοτική Αθηνών, 1972, σσ. 270-273. --------------------------, Τα ελληνικά Μουσεία. Αθήνα: Εκδοτική Αθηνών, 1974. --------------------------, Βεργίνα-Θι βασιλικοί τάφοι και οι άλλες αρχαιότητες. Αθήνα: Εκδο τική Αθηνών, 1988. Αρβανίτης 1., Ο Σοφοκλής ως παιδαγωγός. Αθήνα: έκδ. του συγγραφέα, 1973. Βουρβέρης Κ.Ι., Κλασσική παιδεία και ζωή. Έκδοση της Ελληνικής Ανθρωπιστικής Εταιρείας, αρ. 17. Αθήνα, 1969. ------------------------ , “Ο ελληνικός ανθρωπισμός (Ουμανισμός)”, Νεότερο Εγκυκλοπαιδικό Αεξικό Ή λίου’. Τόμος 7. Αθήνα, χ.χ., σσ. 725-739.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

217

Βώρος Φ.Κ., “Ιστορικά μνημεία και διδασκαλία”, Παιδαγωγική Ψυχολογική Εγκυκλοπαίδεια-Λεξικό. Ε τόμος. Αθήνα, 1990, σ. 2496. --------------------------, Η διδασκαλία της ιστορίας με αξιοποίηση της εικόνας. Αθήνα, 1993. -------------------------- , “Ιστορία, διδασκαλία του μαθήματος”, Παιδαγωγική Ψυχολογική Εγκυκλοπαίδεια-Λεξικό. Ε τόμος. Αθήνα, 1996, σσ. 2471-2474. Β£Γ£ΐί Τ. (€(Ι), Ροβίαβ Ι γ ή ά Οταβά. Γΐρδία€, 1853. Βοαπίπιαη I α αΐ, Αρχαία ελληνική τέχνη. Μτφ. Καίτη Ροομιοπούλου, αρχαιολόγος, Αρχιτεκτονική και Η. Λάμπρου, φιλόλογος, Γλυπτική, Ζωγραφική, Αγγειοπλαστική. Γ τόμος. Αθήνα, 1967. Βι^ά^αιτιρ 5. & Ο. Οορρίε, Καινοτομίες στην προσχολική εκπαίδευση: Αναπτυξιακά κατάλληλες πρακτικές στα προσχολικά προγράμματα. Μτφ. Ε. Μαρκάκη, εισαγ.επιμ. Ε. Ντολιοπούλου. Αθήνα, 1997. ΒιΐΓγ ΓΒ. & Κ.. Μα§^8, Λ Ηΐζίοιγ ο ί Οτββεβ Ιο ΐ1ΐ€ Ωβαΐΐι ο ί ΑΐβχαηάβΓ ώε Οτβαΐ. 4ΐΗ εάΐΐίοη. Ν.Υ.: δΐ. Μαιτίπ’δ ΡΓ€δδ, 1980. Γεωργούλης Κ.Δ., “Γιαίγκερ Βέρνερ”, Νεότερο Εγκυκλοπαιδικό Λεξικό Ή λίου’. Τόμος 5. Αθήνα, χ.χ., σσ. 361-367. Γιερός X., “Αριστοτέλης”, Μεγάλη Παιδαγωγική Εγκυκλοπαίδεια. Τόμος 1. Αθήνα, 1967, σσ. 390-399. --------------------------, “Αριστοτέλης”, Παιδαγωγική Ψυχολογική Εγκυκλοπαίδεια-Λεξικό. Β ’ τόμος. Αθήνα, 1989, σσ. 721-733. Οιαιηοιιχ Ρ., Ο ελληνικός πολιτισμός- αρχαϊκή και κλασική εποχή. Μτφ. Αικ. Παπαθωμοπούλου. Αθήνα: εκδ. Δαίδαλος, I. Ζαχαρόπουλος, 1999. Οιαΐ€ΐαΐη ί ., Τα μεγάλα Μουσεία του κόσμου-Λούβρο. Αθήνα: εκδ. Φυτράκη, 1969. Δανασσής-Αφεντάκης Α., Θεματική της παιδαγωγικής επιστήμης- 1. Παιδαγωγική Ανθρω πολογία , Παιδαγωγική Ηθική. Αθήνα: έκδ. του συγγραφέα, 1975. ---------------------------, Ψυχολογία του αναπτυσσόμενου ανθρώπου. Ενδομήτρια ζωή. Αθήνα: εκδ. Γρηγόρη, 1978. Δεσποτόπουλος Α., “Η μάχη των Θερμοπυλών”, Ιστορία του ελληνικού έθνους. Β ' τόμος. Αθήνα: Εκδοτική Αθηνών, 1971, σσ. 323-327. Δορμπαράκης Π., “Πλάτων”, Παιδαγωγική Εγκυκλοπαίδεια-Λεξικό. Ζ τόμος. Αθήνα, 1991, σσ. 3863-3867. ά£ Κοπιί11γ I , Έάστα καρδιά μ ο υ’ (Οδ. υ, 18). Η ανάπτυξη της ψυχολογίας στα αρχαία ελληνικά γράμματα. Αθήνα: Το Άστυ, 1992. ---------------------------, Οι μεγάλοι σοφιστές στην Αθήνα του Περικλή. Μτφ. Φ.Ι. Κακριδής. Αθήνα: Καρδαμίτσα, 1994. Ώΐεΐδ, Η., Οΐ€ ΡΓαβίΏβπΙβ άβτ νοποΚταίΐ^Γ, ϋ. Οπΐΐο Αιιί1α£€. Β6γ1ιπ, 1912. Ρίπε IV . Α., ΤΙΐ€ ΑηάβηΙ Ογ€€1<$, Λ Οηίΐοαΐ ΗΐΞίοιγ. Μαδδ.: ΗατναΓά υηΐν€Γδΐΐγ Ρι^δδ, 1983. Ρ1αο€ΐίέΓ€ Κ.., Ο δημόσιος και ιδιωτικός βίος των αρχαίων Ελλήνων. Μτφ. Γ.Δ. Βανδώρου. Αθήνα: Δ. Παπαδήμα, 1970. ΗαηΊΐΏοηά Ν.Ο.Γ. & Η.Η. δαιΙΙαΓά (6άδ.), Τίΐ€ Οχίοτά Οα55ΐοα1 ΟΐαίοηζΐΓγ. δεοοηά εάίΐΐοη. ΟχίοΜ: ΟχίοΓά υηίν6Γδϊΐγ Ρι^δδ, 1970, Γ£ρι\ 1984. Θεοδωρακόπουλος I., “Η έννοια της Παιδαγωγικής”, Φιλοσοφία και Ζωή. Αθήνα, 1967, σσ. 386-396. ---------------------------, “Ιστορία”, Φιλοσοφία και Ζωή. Αθήνα, 1967, σσ. 402-404.

218


--------------------------- , “Διαφορά των πολιτισμών Δύσεως και Ανατολής”, Φιλοσοφία και Ζωή. Αθήνα, 1967, σα. 218-228. ---------------------------, Εισαγωγή στη φιλοσοφία. Β ' τόμος. Αθήνα, 1974. Θεοφιλίδης X., “Αυτενέργεια, αυτενέργειας αρχή”, Παιδαγωγική Ψυχολογική Εγκυκλοπαίδεια-Αεξικό. Β ' τόμος. Αθήνα, 1989, σσ. 880-881. Ισηγόνης Α., “Ξενοφών”, Μεγάλη Παιδαγωγική Εγκυκλοπαίδεια. Τόμος 4. Αθήνα, 1968, σσ. 160-163. Ιστορία του ελληνικού έθνους. Β ' τόμος. Αθήνα: Εκδοτική Αθηνών, 1971. Ιστορία του ελληνικού έθνους. Γ1 τόμος. Αθήνα: Εκδοτική Αθηνών, 1972. Ιστορία του ελληνικού έθνους. Γ2 τόμος. Αθήνα: Εκδοτική Αθηνών, 1972. 1αοοβγ Ρ., Ι)ΐ€ Ρταβπιβηίβ άετ ΟήβοΜζοΙιεη ΗϊΞίοήΚεΓ, III€. Ιχιά€η: Ε.Ι. Βηΐΐ, 1958. ----------------------- , Οί€ Ρταβηιβηίβ άετ ΟήεοΜζαΗαι Ηΐ8ϊοήΙί£Γ, II Β. Ιχΐάβη: Ε.Ι. Βιϊΐΐ, 1962. Ια€§€Γ \ν., Ανθρωπισμός και θεολογία. Οι Έλληνες και η αγωγή του ανθρώπου. Μτφ. Γ. Βερροίου. Αθήνα, 1962. ----------------------- , Παιδεία- Ημόρφωσις του Έλληνος Ανθρώπου. Μτφ. Γ.Π. Βερροίου. Α ’ τόμος. 4η έκδοση. Αθήνα, 1968. ----------------------- , Παιδεία- Η μόρφωσις του Έλληνος Ανθρώπου. Μτφ. Γ.Π. Βερροίου. Β ’ τόμος. 3η έκδοση. Αθήνα, 1971. --------------------------, Παιδεία- Η μόρφωσις του Έλληνος Ανθρώπου. Μτφ. Γ.Π. Βερροίου. Γ’ τόμος. 3η έκδοση. Αθήνα, 1974. --------------------------, Πρωτοχριστιανικοί χρόνοι και ελληνική παιδεία. Μτφ. Γ.Π. Βερροίου. Αθήνα, 1996. Καλαμπαλίκη Θ. & Γ. Μαυροειδής, “Διήγηση στο νηπιαγωγείο”, Παιδαγωγική Ψυχολογική Εγκυκλοπαίδεια-Αεξικό. Τόμος 3. Αθήνα, 1989, σσ. 1529-1530. Καλιτσουνάκης I., “Ευριπίδης”, Νεότερο Εγκυκλοπαιδικό Αεξικό Ή λ ι ο υ Τόμος 8. Αθήνα χ.χ., σσ. 456-476. Κανάκης I., Η σωκρατική στρατηγική διδασκαλίας-μάθησης. Θεωρητική θεμελίωση και εμπειρική διερεύνηση. Επιστήμες της Αγωγής, 11. Αθήνα: Μ.Π. Γρηγόρης, 1990. Καρζής Θ., Η παιδεία στην αρχαιότητα. Αθήνα: εκδ. Φιλιππότη, 1997. Καψάλης Γ., Μια βαθύτερη γνωριμία με τον Σοφοκλή. Αισθητική ανάλυση των τραγωδιών του. Α ' τόμος, Αίας. Μέρος Α ', Εισαγωγή στην αττική τραγωδία. Αθήνα, 1935. -----------------------, Μια βαθύτερη γνωριμία με τον Σοφοκλή. Αισθητική ανάλυση των τρα γωδιών του. Β ' τόμος, Αντιγόνη. Αθήνα, 1940. ----------------------- , Οι δύο κορυφαίοι ύμνοι της αθηναϊκής δημοκρατίας: Η πομπή των Παναθηναίων στον Παρθενώνα- Ο Επιτάφιος του Περικλή στο Θουκυδίδη. Τεύχη ΑΒ. Αθήνα, 1953. Κιτσαράς Γ.Δ., Το εικονογραφημένο βιβλίο στη νηπιακή και πρωτοσχολική ηλικία. Μια θεωρητική και εμπειρική διερεύνηση. Αθήνα: Παπαζήση, 1993. ---------------------- , Προγράμματα προσχολικής αγωγής. Ρέθυμνο: έκδ. του συγγραφέα, 1998. Κορκοφίγκας Ν., “Σοφοκλής”, Νεότερο Εγκυκλοπαιδικό Αεξικό Ή λίου’. Τόμος 17. Αθήνα χ.χ., σσ. 137-143. Κοσμάς Κ., Θουκυδίδου ο Περικλέους Επιτάφιος. Αθήνα: Βιβλιοπωλείον της 'Έστίας", χ.χ. Κουρούμαλης Α., “Σοφιστές”, Μεγάλη Παιδαγωγική Εγκυκλοπαίδεια. Τόμος 5. Αθήνα, 1968, σσ. 18-20.


219

Κ ουτσογιαννόπουλος Δ., “Πλάτων”, Μεγάλη Παιδαγωγική Εγκυκλοπαίδεια. Τόμος 4. Αθήνα, 1968, σα. 516-520. Κουτσουβάνου Ε., Η γλωσσική ανάπτυξη του παιδιού της προσχολικής ηλικίας και η τη λεόραση. Αθήνα: Οδυσσέας, 1991. Κ όφφας Α., “Ν ηπιαγω γείου διδακτική μ εθοδολογία ”, Παιδαγωγική Ψ υχολογική Εγκυκλοπαίδεια-Λεξικό. ΣΤ' τόμος. Αθήνα, 1991, σσ. 3313-3315. -----------------------, “Ο ρόλος του παιδαγωγού στην αρχαιότητα και σήμερα: ιστορική και εμπειρική ερευνητική μελέτη”, Πρακτικά του 2ου Επιστημονικού Συμποσίου του Δημοκριτείου Πανεπιστημίου Θράκης, Παιδαγωγικού Τμήματος Δημοτικής Εκπαίδευ σης με θέμα Διαχρονική παρουσία της ελληνικής αρχαιότητας στις επιστήμες της αγωγής, Αλεξανδρούπολη 15-17 Νοεμβρίου 1991. Αθήνα: Μιχ. Γρηγόρης, 1993α, σσ. 89-108. -------------------------- , Δραστηριότητες αισθητικής αγωγής στο νηπιαγωγείο (Θεωρία και πράξη). Β ' έκδοση. Αθήνα: έκδ. του συγγραφέα, 1993β. --------------------------, Γενική διδακτική μεθοδολογία δραστηριοτήτων προσχολικής αγωγής. Ρέθυμνο: έκδ. του συγγραφέα, 1994. -------------------------- , “Η έννοια της ελευθερίας στην ποίηση του Δ. Σολωμού και η π α ι δαγωγική της διάσταση”, Παιδαγωγικός Λόγος, τ. 1, 2000, σσ. 61-80. Κρασανάκης Γ.Ε., Σύντομο Φιλοσοφικό Οδοιπορικό. Αθήνα: έκδ. του συγγραφέα, 1984. ----------------------------- , Ψυχολογία του παιδιού. Αθήνα: έκδ. του συγγραφέα, 1987. ------------------------------, Ο χρόνος. Διεπιστημονική θεωρητική και εμπειρική προσέγγιση. Ηράκλειο: έκδ. του συγγραφέα, 1996. Κύρκος Β.Α., Αρχαίος ελληνικός διαφωτισμός και σοφιστική. Β ' έκδοση. Αθήνα: Παπαδήμα, 1992. Αούβαρης Ν., Ιστορία της φιλοσοφίας. Α ' τόμος. Αθήνα: εκδ. Ελευθερουδάκη-Νίκα, χ.χ. Α., Ιστορία της αρχαίας ελληνικής λογοτεχνίας. Μτφ. Α. Τσοπανάκη. 5η αναθεωρημένη έκδοση. Θεσ/κη: Αφοί Κυριακίδη, 1988. Μακρυγιάννης Στρατηγός, Απομνημονεύματα. Βιβλίο Γ ' , κεφ. Α '. Αθήνα: εκδ. Μπάυρον, χ.χ. Μετοχιανάκης Η., Εισαγωγή στην Παιδαγωγική. Α ' τόμος. Ηράκλειο: έκδ. του συγγραφέα, 1999. Μπαμπινιώτης Γ. (επιμ.), Η γλώσσα της Μακεδονίας. Η αρχαία Μακεδονική και η ψευδώ νυμη γλώσσα των Σκοπιών. Αθήνα: Ολκός, 1992. Μπαρλάς Τ., “Αισχύλος”, Νεότερο Εγκυκλοπαιδικό Λεξικό Ή λίου’. Τόμος 2. Αθήνα, χ.χ., σσ. 26-29. ΜαπΌΐι Η.-Ι., Ιστορία της εκπαιδεύσεως κατά την αρχαιότητα. Μτφ. Θ. Φωτεινόπουλου. Αθήνα, 1961. -------------------------- , “Εάαοαΐίοη απά ΚΠείοπο”, Μ.Ι. Ρίπΐ6γ (€(1.), Τίιε Ι^6§αογ ο ί Οτββοβ. Α Νβ\ν Αρρταΐζαΐ. Οχίοπΐ: Οατεπάοη Ργ€5$, 1981, σσ. 185-201. Μ6ΐ££5 Κ. & I). Ιχλνίδ, Α Ξβίβεΐΐοη ο ί ΟτβεΚ Ηωΐοήοαΐ Ιηςοηρΐΐοη^ ίο ώβ Εηά ο ί Ιΐιε ΠίΐΙι Οβηΐυιγ Β.€. Οχίοπΐ: Οατεπάοη ΡΓ€δδ, 1969. ΜθΓηί£ΐΐαηο Α., “ΗίδΐθΓγ οηά Βίθ£Γ&ρΗγ”, Ρΐηΐ€γ Μ.Ι. (€ά.), ΤΗβ Γ€βαογ ο ί Οτββοβ. Α Νβ\ν ΑρρταΐΞαΙ. Οχίοπί: αοτεηάοη Ργ€$5, 1981, σσ. 156-184. Μοδδέ Ο & Α. 5οΗηαρρ-Οοιιιΐ>6ί11οη, Επίτομη ιστορία της αρχαίας Ελλάδας (2000-31 π.Χ.). Μτφ. Λ. Στεφάνου. Αθήνα: Δ.Ν. Παπαδήμα, 1996.

220


Ξέκαλος Γ. & Γ. Παπαγεωργίου, Η αγωγή διά μέσου των αιώνων. Α ' τόμος: Ιστορία, πρωτεργάται, κατευθύνσεις. Ηράκλειο: έκδ. του συγγραφέα, 1969. Ξωχέλλης Π., Παιδαγωγική του σχολείου. Θέματα κοινωνιολογίας του σχολείου και γενι κής διδακτικής. Β έκδοση. Θεσσαλονίκη, 1981. --------------------------- , Θεμελιώδη προβλήματα της παιδαγωγικής επιστήμης: Εισαγωγή στην

Παιδαγωγική. Γ' βελτιωμένη έκδοση. Θεσ/κη: Αφοί Κυριακίδη, 1983. Ουσκατέσκου X., Συνοπτική θεωρία και ιστορία του πολιτισμού. Αθήνα: εκδ. Γρηγόρη, 1986. Παπαδημητρίου Δ., Οι τρεις τραγικοί ποιητές της αρχαιότητας: Αισχύλος, Σοφοκλής, Ευ ριπίδης. Β ' τόμος. Πειραιάς, 1968. Παπαθανασόπουλος Α., Ανθρωπιστική παιδεία. Γ' έκδοση συμπληρωμένη. Αθήνα: Δ.Ν. Παπαδήμα, 1987. Παπακωνσταντίνου Θ., Επιτάχυναις του ρυθμού ζωής και ψυχολογικός χρόνος. Εναίσι μος επί διδακτορία διατριβή. Αθήνα: εκδ. Γρηγόρη, 1967. Παπανικολάου Ρ., Οργάνωση και διαμόρφωση του χώρου στο νηπιαγωγείο. Αθήνα: εκδ. Καστανιώτη, 1994. Π απαρρηγόπουλος Κ., Ιστορία του ελληνικού έθνους. Β ' τόμος, (Αβ). Έκδοση εικονο γραφημένη. Αθήνα: εκδ. Ελευθερουδάκη, χ.χ. Παπασταύρου Ι.Σ., Αρχαία ιστορία. Ανατολή-αρχαία Ελλάς-Ρώμη. Γ' έκδοση. Αθήνα, 1961. Παρασκευόπουλος I., Εξελικτική Ψυχολογία. Γ ' τόμος, Προσχολική ηλικία. Αθήνα: έκδ. του συγγραφέα, 1985. Πελεκίδης X., “Τα αίτια και η σημασία των Περσικών πολέμων”, Ιστορία του ελληνικού έθνους. Β ' τόμος. Αθήνα: Εκδοτική Αθηνών, 1971, σσ. 280-281. ------------------------------ , “Α πό τις Θ ερμοπύλες στη Σ α λαμ ίνα ”, Ιστορία του ελληνικού έθνους. Β ' τόμος. Αθήνα: Εκδοτική Αθηνών, 1972, σσ. 331-337. ------------------------------, “Η σύγκρουση των δύο μεγάλων ελληνικών δυνάμεων, 431-404 π.Χ.”, Ιστορία του ελληνικού έθνους. Γ1 τόμος. Αθήνα: Εκδοτική Αθηνών, 1972, σσ. 180-265. Ρα§€ ϋ.Γ. (6(1.), ΕρίβΓαΐΏΐΏαία Οταβαα. Οχίοπΐ: Οχίοτά ΙΜν€Γδΐΐγ Ρι~£$8, 1975. ΡοΐΉ0Γογ δ. α 'άΐ, Απαβπί Οτοεοβ. Α Ροΐίΐΐοαΐ, Ξοααΐ, απά Ουίίυταί Ηΐ8ΐοτγ. Ν.Υ.- Οχίοπΐ: Οχίοπΐ υηΐν€Γ8ΐΐγ ΡΓ€δ5, 1999. Ράπτης Ν. & Α. Καββαδά, Εκπαιδευτικές δραστηριότητες προσχολικής αγωγής. Αθήνα: εκδ. Δίπτυχο, 1973. Σακελλαρίου Μ., “Εξελίξεις και μετασχηματισμοί κατά τον Η ' αιώνα π.Χ.”, Ιστορία του ελληνικού έθνους. Β ' τόμος. Αθήνα: Εκδοτική Αθηνών, 1972, σσ. 43-49. ----------------------------- (γεν. εποπτ.), Μακεδονία- 4000 χρόνια ελληνικής ιστορίας και πο λιτισμού. Αθήνα: Εκδοτική Αθηνών, 1992. ----------------------------- , Η αθηναϊκή δημοκρατία. Ηράκλειο: ΠΕΚ, 1999. Σκιαδάς Α.Δ., “Δημοσθένης”, Μεγάλη Παιδαγωγική Εγκυκλοπαίδεια. Τόμος 2. Αθήνα, 1967, σσ. 95-97. ----------------------------- , “Ισοκράτης”, Μεγάλη Παιδαγωγική Εγκυκλοπαίδεια. Τόμος 3. Αθή να, 1968, σσ. 254-255. Στραταριδάκη-Κυλάφη Α., Αρχαία ελληνική ιστορία. Από τη μινωική ως την αρχαϊκή πε ρίοδο. Ρέθυμνο: έκδ. της συγγραφέα, 1996.


221

------------------------------, “Η διδακτική μεθοδολογία της αρχαίας ελληνικής ιστορίας στο νηπιαγωγείο”, εισήγηση στο Τριήμερο Πανελλήνιο Συνέδριο του Παιδαγωγικού Τμήματος Νηπιαγωγών, Πανεπιστήμιο Κρήτης, με θέμα Η έρευνα στην προσχολική εκπαίδευση , Ρέθυμνο 21-23 Οκτωβρίου 1999 (υπό δημοσίευση στα Πρακτικά του Συνεδρίου). 5ο1ιυ1ΐ6Γ XV., Ιστορία της αρχαίας Ελλάδας. Από την κρητομυκηναϊκή εποχή ως το τέλος των κλασικών χρόνων. Μτφ. Α. Καμαρά, X. Κοκκινιά, εποπτ. Κ. Μπουραζέλης. Αθήνα: ΜΙΕΤ, 1999. Τα Μεγάλα Μουσεία του Κόσμου , Μουσείο Καλών Τεχνών- Βοστώνη. Αθήνα: Φυτράκη, 1971. Τάφα Ε., “Α νάγνω ση ιστοριώ ν στο νηπιαγω γείο: οι τεχνικές των ερωτήσεων”, Π. Παπούλια-Τζελέπη (επιμ.), Γραμματισμός στα Βαλκάνια (Αθήνα: Ελληνική Εταιρεία Γλώσσας και Γραμματισμού, υπό έκδοση). Τσάτσος Κ., “Δημοσθένης”, Ιστορία του ελληνικού έθνους. Γ2 τόμος. Αθήνα: Εκδοτική Αθηνών, 1972, σσ. 561-565. -------------------------- , “Ισοκράτης”, Ιστορία του ελληνικού έθνους. Γ2 τόμος. Αθήνα: Εκδο τική Αθηνών, 1972, σσ. 556-557. --------------------------, “Το μεσουράνημα του ελληνικού πνεύματος”, Ιστορία του ελληνικού έθνους. Γ2 τόμος. Αθήνα: Εκδοτική Αθηνών, 1972, σσ. 244-247. Τσιαντζή Μ., Εφαρμοσμένη παιδαγωγική στα παιδιά της προσχολικής ηλικίας. Αθήνα: Οιιΐ€ηβ€Γ£, 1995. Τσούντας X., Ιστορία της αρχαίας ελληνικής τέχνης. Αθήνα: εκδ. “Τοξότης”, 1965. Ταγ1θΓ Α.Ε., 5οοταΐβ$. Κερη Οοηηεοΐΐουΐ: θΓ66η\νοο(1 Ργ€55, 1976. ----------------------------- , ΡΙαίο, Ιϊΐ6 Μαη αηά Μξ Ψ ογΚ. Κερη Γοηάοη, 1977. Υδρία. Ελληνική και Παγκόσμια Μεγάλη Γενική Εγκυκλοπαίδεια. Γ ' τόμος. Αθήνα: Εται ρεία Ελληνικών Εκδόσεων Α.Ε., 1978. Υπουργείο Εθνικής Παιδείας και Θρησκευμάτων- Παιδαγοογικό Ινστιτούτο (ΥΠ.Ε.Π.Θ.Π.Ι.), Βιβλίο δραστηριοτήτων για το νηπιαγωγείο. Βιβλίο νηπιαγωγού. Β ' έκδοση. Αθήνα: Ο.Ε.Δ.Β., 1991. Υπ. Απόφ. Γ1/58: “Πρόγραμμα Σπουδών της Νεοελληνικής Γλώσσας στην προ-Δημοτική Εκπαίδευση- Νηπιαγωγείο και στο Δημοτικό Σχολείο”. Αθήνα, Φ.Ε.Κ. 93/τ.Β/10-21999. Χατζησαββίδης Σ., Δραστηριότητες γλωσσικής αγωγής στο νηπιαγωγείο. Καλλιέργεια επικοινωνιακών και προγραφικών δεξιοτήτων. Αθήνα: Οιιί€ηβ€Γ£, 1998. Χουρμουζιάδης Ν., “Οι δραματουργοί των κλασσικών χρόνω ν”, Ιστορία του ελληνικού έθνους. Γ2 τόμος. Αθήνα: Εκδοτική Αθηνών, 1972, σσ. 370-420.

ΕΥ ΡΕΤΗ ΡΙΟ ΟΝΟΜΑΤΩΝ ΚΑΙ ΟΡΩΝ Α

Αγαμέμνων, 100 Αγης 47 'άδακρυς' μάχη, 62 Αθηναϊκή Συμμαχία, 27 κ.ε., 44,59, 64 Αίας, 100 Αισχύλος 22,25, 99 κ.ε., 112 Ακαδημία, 151 Αλέξανδρος Γ' 60, 79 Άλκηστις, 114 Αλκιβιάδης, 45 κ.ε. Αμύντας Γ', 58 Αναξαγόρας, 19 Ανδρομάχη, 114 Ανδρόνικος Μ., 70 Ανταλκίδας, 57 Αντιγόνη, 107 κ.ε. Απόλλων, Διδυμαίος, 18 Αργινούσες νήσοι, 50 Αρειος Πάγος, 30 Αριοβαρζάνης, 62 Αρισταγόρας, 17 Αριστείδης, 20,25,28, 92 Αριστοτέλης, 155 κ.ε. Αρταξέρξης Α', 29, 32, 34 Αρταξέρξης Β’ ο Μνήμων, 54 Αρταφέρνης, 17,20 Αρτεμίσιο, 24 Αρχέλαος, 50,113 Αρχιδάμειος πόλεμος, 45 Ασκληπιός, 105, 127 Β

Βάκχαι, 114 'Βασιλέως Ειρήνη', 57,59, 60 Βοιωτία, 26, 34 Βοιωτική Συμμαχία, 64 Βουλή των Πεντακοσίων, 30, 32,48 Βουλή των Τετρακοσίων, 48 Βυζάντιο, 16,27, 35, 63, 64

Γύθειο, 33 Γύλιππος, 47

Δ Δαρείος, 15 κ.ε. Δάτης, 20 δεκαρχίες, 52 Δήλος, 28 Δημοσθένης (ρήτορας), 74, 77 κ.ε. Δημοσθένης (στρατηγός), 42,47 δίαιται, 31 Διόδωρος Σικελιώτης, 68 Διονύσιος Α', 59,68 κ.ε. Διονύσιος Β', 69, 152 Δίων, 69 Ε 'ειρωνεία', 129 Εκάβη, 114 'έλεγχος', 129 Ελένη, 114 Ελευσίνια Μυστήρια, 46 Ελληνοταμίαι, 28 Ελληνοφύλακες, 36 Εμπεδοκλής, 119 Επαμεινώνδας, 59 κ.ε. Επτά επί Θήβας, 100,111 Ερέτρια, 18,20 Ερμαί, 47 'έρως', 132 Ευαγόρας, 55 κ.ε. Ευθύφρων, 154 Ευμενίδες, 100 Ευριπίδης, 112 κ.ε. Εφιάλτης, 30, 31 Ζ Ζάκυνθος, 59 Ζήνων, 118

Γ

Η Η ιών, 28

Γοργίας, 118, 154

Ηλέκτρα, 106, 114

224

Ηλιαία, 30

Ηρακλείδαι, 114 Ηράκλειτος, 20, 118

Ηρακλής, 114 Ησίοδος, 130 Θ Θεμιστοκλής, 19 κ.ε., 92 Θεοδωρακόπουλος I., 85 Θεόπομπος ο Χίος, 73, 77 Θέσπης, 98 θεωρικόν, 31, 106 Θουκυδίδης (ιστοριογράφος), 29, 37, 124, 135, 142 κ.ε. Θουκυδίδης (πολιτικός), 33

I Ικέτιδες, 100, 114 Ίναρος, 32 ϊππαρχικός, 147 Ιππίας, 18 Ιππόλυτος, 114 Ισοκράτης, 64 κ.ε., 11,159 κ.ε. Ιφιγένεια εν Αυλίδι, 114 Ιφιγένεια εν Ταύροις, 114 Ίων, 114 Κ Κάθοδος των Μυρίοον, 54 Καλλίας, 34 Καλχηδών, 16 Κερσεβλέπτης, 74 Κίμων, 28 κ.ε. 'κλασ(σ)ικός', 169 Κλεισθένης, 22, 92 Κλεοφών, 49 κ.ε. Κλέων, 41 κ.ε. Κόνων, 48 κ.ε. Κορώνεια, 34 Κριτίας, 52 κ.ε. Κύκλωψ, 114 κυλλυριοί, 68 Κυνηγετικός, 147 κυνικοί, 66 Κύρος, 49,54 Κύρου Παιδεία, 147, 150


Α Λάδη, 18, 19 Λεύκτρα, 60 Λυκούργος (νομοθέτης), 130 Λυκούργος (ρήτορας), 113 Λύσανδρος, 49 κ.ε. Λεωνίδας, 24 Λεωτυχίδης, 26 Μ Μαγνησία, 29 Μακρυγιάννης, 172 κ.ε. Μαντίνεια, 62, 66 Μαραθών, 19,21 κ.ε. Μαρδόνιος, 18 κ.ε., 25 κ.ε. Μαύσωλος, 62, 64 Μεγάβυζος, 33 Μεγαρικό ψήφισμα, 37, 38 μεθοδολογία, διδακτική, 181 κ.ε. Μένων, 154 Μεσσηνιακός πόλεμος Γ', 30 Μήδεια, 113, 114 Μίλητος, 17 κ.ε. Μιλήτου άλωοις, 18 Μιλτιάδης ο νεότερος, 19 κ.ε., 92 Μυκάλη, 26 Ν Νάξος, 17 'νεοπολίτες', 68 Νικίας, 43 κ.ε. Νικίειος Ειρήνη, 44 Νίσαια, 32 Νόμοι, 153, 154 Νότιο, 49

Ξάνθιππος, 25 Ξενοφών, 146 κ.ε. Ξέρξης, 23 κ.ε.

Ο Οιδίπους επί Κολωνώ, 103 Οιδίπους Τύραννος, 106, 110 Οικονομικός, 147 Οινόφυτα, 33

ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ ΟΝΟΜΑΤΩΝ ΚΑΙ ΟΡΩΝ

Όλυνθος, 58, 72. Όμηρος, 130, 152 Ονόμαρχος, 74 Ορέστης. 114 Οτάνης, 16

225

’συφιστής'. (18 Σοφοκλής, Κβ ;<.ί . *12 συγγραφείς-αντ< ωρες, 48 Συμμαχία της Λή/ μ*, βλ. Αθηναϊκή 1 *1μι»<ιχία Σίοκοάτης, 53 κ.ε.. 125 κ.ε.

Π

Παγγαίο όρος, 71 Παιδαγωγική, 122 Παρμενίδης, 118 Παυσανίας, 26,27 Πεισιστρατίδες, 19 Πελιάδες, 112 Πελοπίδας, 58, 63 Πελοποννησιακή Συμμαχία, 39,45 Περδίκκας Β', 38,41,43, 71 Περί Ιππικής, 147 Περικλής, 30 κ.ε., 105. 135, 140 Πέρσαι, 100, 103 Πλάτων, 121, 151 κ.ε. Πλειστοάναξ, 34, 44 Πνευματικός τόκος’, 129 Πολιτεία, 153 κ.ε. Ποτίδαια, 40 πρόβουλοι, 24.48 ΓΙρομηΟεύς Δεσμώτης, 100 κ.ε. προσωκρατικοί, 20, 119 Πρωταγόρας, 112, 121 κ.ε. Προπαγόρας, 102, 107, 154

Τ Τιθραΰστης, 56 Τιμοσθένης, 28 Τιρίβαζος, 57 Τισσαφέρνης, 49.54 κ.ε. Τραχίνιαι, 106 Τριάκοντα*, 52 κ.ε., 151 Τριακοντούτεις Σπονδαί', 34. 35 Τρωάδες, 114 Τσάτσος Κ., 89

Ρ

Φ Φάληρο, 22,25 Φαρνάβοζος, 48 κ.ε., 55 Φάυλλος, 74 Φειδίας, 136 κ.ε., 17! Φίλιππος Β', 36, 38, 60 κ.ε., 70 κ.ε,. 156 Φιλοκράτειος Ειρήνη, 76 Φιλοκράτης, 75 κ.ε. Φιλοχράτϊΐς, 76 Φιλοκτήτης, 106 Φοίνισσαι, 114 Φρύνιχος, 19, 99 Φωκίίον, 77

Ρήγιο, 42 Ρόδος, 64, 65

X

Σ Σάρδεις, 17 κ.ε. Σιμωνίδης ο Κείος, 22 Σκυθες, 15 κ.ε. Σόλων, 130 Σοφιστική, 117 κ.ε.. 127

Χαιρώνεια, 79 Χαλκιδική Συμμαχία, 57 κ.ε. Χαρμίόης, 154 Χοηφόροι, ΗΧ) Ω

Ωρεός. 75

ΧΑΡΤΕΣ

ΕΛΛΑΔΑ ΚΑΙ ΠΕΡΣΙΚΟ ΚΡΑΤΟΣ 5ος αι. π.Χ.

ΙΟΝΙΟ

ΠΕ Λ Α Γ Ο Σ

ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ

Recommend Documents