Μορφακίδης Μ. - Η λεγόμενη ΄΄Καταλανική εταιρεία΄΄

ΜΟΣΧΟΣ ΜΟΡΦΑΚΙΔΗΣ

Η ΛΕΓΟΜΕΝΗ "ΚΑΤΑΛΑΝΙΚΗ ΕΤΑΙΡΕΙΑ" ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ ΕΘΝΙΚΗΣ ΣΥΣΤΑΣΗΣ ΚΑΙ ΟΝΟΜΑΤΟΔΟΣΙΑΣ Το 1311 η αναπάντεχη ήττα των δυνάμεων της οικογένειας των Brienne, από τον ονομαζόμενο «Καταλανική Εταιρεία» τυχοδιωκτικό στρατό των τέως δυτικών μισθοφόρων του Ανδρόνικου Β ' Παλαιολόγου (1282-1328), άνοιγε μία από τις πιο παράξενες ίσως πτυχές της ιστορίας της φραγκοκρατούμενης Ελλάδας, ευρύτερα γνωστής σήμερα ως καταλανοκρατία.1 Όρος που υιοθετήθηκε, με υπερβολική ίσως ευκολία, από την νεώ τερη ιστοριογραφία και λογοτεχνία για την επακόλουθη περίοδο της κυ ριαρχίας του Στέμματος της Σικελίας, και στη συνέχεια της Αραγωνίας, στα λεγόμενα δουκάτα των Αθηνών και Νέων Πατρών. Η μεγάλη όμως ποικιλο μορφία αλλά και ασάφεια που παρουσιάζουν οι σχετικές πηγές για τις ονο μασίες του εν λόγω στρατού, καθιστούν αναμφίβολα σκόπιμη την επανεξέ ταση της πραγματικής αντιστοιχίας του όρου με την φυλετική του σύνθεση, θέμα που, προφανώς μέχρι σήμερα, δεν έτυχε της απαραίτητης προσοχής από ένα μεγάλο μέρος της σχετικής έρευνας.2

1. Το θέμα της δράσης της Καταλανικής Εταιρείας στο Βυζάντιο και της ιστορίας της καταλανοκρατίας στην Ελλάδα καλύπτεται αντίστοιχα από τις εργασίες της Α.Ε. Laiou, Constantinople and the Latins, The Foreign Policy of Andronicus II (1282-1328), Cambridge, Massachusetts, 1972, σελ. 127-242 και Κ. Μ. Setton, Catalan Domination of Athens 1311-1388), Cambridge, Massachusetts, 1948, όπου και το μεγαλύτερο μέρος της υπάρχουσας βιβλιογραφίας. 2. Μια πρώτη προσέγγιση του προβλήματος επιχείρησε ο καταλανός ιστοριοδίφης Α. Rubió i Luch, σ' ένα διακατεχόμενο από πατριωτικά συναισθήματα άρθρο με τίτλο «Per qué donem el nom de catalana a la dominació de la Corona d' Aragó a Grecia», Estudis Universitaris Catalans 12 (1926), σελ. 1-12. Περισσότερο όμως ενδιαφέρον παρουσιάζει η μεταγενέστερη εργασία του La població de la Grecia catalana en el XlVèn segle, Βαρκελώνη, 1933, αν και περιορίζεται κυρίως στην εποχή της αραγωνικής κυριαρχίας στα δουκάτα. Βλ. επίσης και τον κατάλογο των καταλανικών οικογενειών στην Ελλάδα που δημοσίευσε ο J. Gramunt Subiela, «Los linajes catalanes en Grecia en el siglo XIV», Hidalguia 5 (1957), σελ. 449-464, 781-796 και την μελέτη του D. Jacoby, «La "Compagnie Catalane" et l'état catalan de Grèce. Quelques aspects de leur histoire», Société et démograghie à Byzance et en Romanie latine, Variorum reprints, Λονδίνο 1975, σελ. 79-103.

420


Οι πρώτες μαρτυρίες για την σύσταση του σχετίζονται με τον δυναστι κό πόλεμο της Σικελίας (1295-1302), όπου κατά τον Γρήγορα Ξννέπεσε δέ τηνικαϋτα Λατΐνόν τίνα, Τοντζέριον όνομα, στρατόπεδον άθροίσαντα ϊκ τε 'Ιβηρίας της κάτω και Γαλατίας της έπέκεινα και δυτικωτέρας των "Αλπεων βάναυσόν τε και μάχαις αεί διαποντίοις και ήπειρωτικαΐς χαΐρον τριήρεις ου μείους τεττάρων από τούτων πληρώσαι· δι' ών δή και τον πειρατικον άδεώς μετήει βίον [...] Θευδέριχος, ώς ύπερορίων δείσθαι συμμαχιών, μετακαλείται τον είρημένον Τοντζέριον, παραγγείλας αϋτφ καί ετέρους οθεν δήποτε μεταπέμψασθαι κρατίστους, ώς χίλι ους ιππέας, ΐν' έξ αντιπάλου γενναίως τε καί εύρώστως διαμάχοιντο προς τον άντικαθήμενον τοϋ Καρούλου στρατόν. έπεί δέ η'κεν εκείνος άγων χιλίους μέν, όσον το από τοϋ ναυτικού πεζούς, χίλιους δ' όσους ές ιππέας κατέταξεν...2 Την πειρατική δράση του Roger de Flor αναφέρει επίσης και ο χρονικογράφος Muntaner κατά τον οποίο όμως, οι σχέσεις του τέως ναΐτη μοναχού με τους εξ Ιβηρίας στρατιώτες, σ' αυτήν την περίοδο αφορούν τον μικρό μόνο αριθμό Καταλανών και Αραγωνίων που χρησιμο ποίησε για την προσωπική του φρουρά,4 ενώ τον αρχικό πυρήνα του μισθο φορικού σώματος, που μετά την συνθήκη της Caltabellota (1302) κατέπλευ σε στο Βυζάντιο, αποτελούσαν κατά τον καταλανό χρονικογράφο, Καταλανοί, Αραγώνιοι και Αλμογάβαροι, αλλά και άνδρες στρατολογημέ νοι από διάφορες περιοχές της Σικελίας.5 Ο πολυεθνικός του χαρακτήρας διαφαίνεται και στον Παχυμέρη, κατά τον οποίο ο Roger έφτασε στην Κωνσταντινούπολη άμα ναυσίν ίδίαις επτά καί συμμαχικώ στόλω έκ Κατελάνων καί Αμογαβάρων πλείστω, εις χιλιοστύας οκτώ ποσουμένψ...,6 αλλά και στον Γρήγορα για τον οποίο επρόκειτο για άτομα που άλλοθεν άλλος καί πολλοί πολλαχόθεν άσκευοι καί γυμνήτες κέρδους

3. Νικηφόρος Γρήγορος, Ρωμαϊκή Ιστορία (έκδ. Schopen, CSHB), τόμ. Ι, σελ. 218219. 4. J. Fuster - J. F. Vidal Jové, Ramon Muntaner. Cronica, Μαδρίτη 1970, σελ. 402-403. Την πειρατική του δράση μνημονεύει και ο Γεώργιος Παχυμέρης, Σνγγραφικαί ίστορίαι (έκδ. Bekker, CSHB), τόμ. II, σελ. 392-393. Πρβλ. επίσης Α. Rubio i Lluch, Diplomaten de l'Orient Català, 1301-1409, Βαρκελώνη 1947, έγγρ. Π, σελ. 3-4· III, σελ. 4-5· IV, σελ. 5· V, σελ. 6· VI, σελ. 7-8. 5. Συνολικά χίλιοι πεντακόσιοι ιππείς, τέσσερις χιλιάδες Αλμογάβαροι και περισ σότεροι από χίλιοι «άνθρωποι της θάλασσας», εκτός από τα πληρώματα των πλοίων. (Muntaner, σελ. 414-415). Μια σύντομη περιγραφή των γεγονότων μέχρι το 1305, αναφέ ρει ότι συνίστατο από armigeri inferioris conditionis et specialiter almugavari (A. Rubió i Lluch, Diplomatari de l'Orient Català (1301-1409), Βαρκελώνη 1947, έγγρ. XV, σελ. 16-19). 6. Γεώργιος Παχυμέρης, Π, σελ. 393.

Η λεγόμενη "Καταλανική εταιρεία"

421

ένεκα ληστρικοϋ συνδραμόντες πλάνητα και διαπόντιον εβοσκον βίον... και ότι εκείνος (Ροντζέριος) ήκεν εκ Σικελίας ες δισχιλίους επαγόμενος άνδρας· ών τους μεν χίλιους ώνόμαζε Κατελάνονς ώς εκ τοιούτων τα πλείστα το γένος κατάγοντας· τους δ' ετέρους χίλιους Άμογάβαρους.7 Αργότερα, σύμφωνα με όλες τις πηγές, ο αριθμός του στρατεύματος που ακολουθούσε τον ξενόφερτο Μέγα Δούκα του Ανδρόνικου Β ', θα αυξανό ταν με τις νέες καταλανοαραγωνικές δυνάμεις που έφεραν ο Bernard de Rocafort και ο Berenguer de Entenza, αλλά και με κάθε είδους τυχοδιωκτικά στοιχεία από την Μικρά Ασία και τον βαλκανικό χώρο. Μετά τον θάνατο του Roger de Flor (1305), το πρόβλημα της φυλετικής σύνθεσης του στρατού αυτού, αποκτά ιδιαίτερο ενδιαφέρον για τα δυτικά κέντρα εξουσίας, τα οποία διαπιστώνουν με έκπληξη την αδυναμία του Βυζαντίου να εξουδετερώσει τους μέχρι πρό τίνος συμμάχους του, που για αρκετά χρόνια θα διατρέξουν λεηλατώντας ανενόχλητοι το μεγαλύτερο μέ ρος των ευρωπαϊκών επαρχιών της αυτοκρατορίας. Στο εξής, διάφοροι βα σιλικοί οίκοι της Ευρώπης, οι ιταλικές Δημοκρατίες της Βενετίας και της Γένοβας και η Αγία Έδρα, θα προσπαθήσουν να προσεταιριστούν αυτόν τον ακέφαλο πλέον από τις εσωτερικές διαμάχες στρατό, να υπερασπίσουν τα συμφέροντα τους από τις αρπακτικές του διαθέσεις ή να προσαρμο στούν όσο το δυνατόν περισσότερο ανώδυνα στις νέες συνθήκες. Στην έντο νη πολιτική δραστηριότητα που διεξάγεται στο διεθνή τώρα χώρο, η κατα γωγή των μελών του περίεργου αυτού στρατού, άλλοτε εξαίρεται, άλλοτε αποσιωπάται, διαστρεβλώνεται ή και αφήνει αδιάφορες τις ευρωπαϊκές δυ νάμεις της εποχής, γεγονός που διαπιστώνεται καθαρά στον σημαντικό αριθμό εγγράφων που αποτελούν πλέον την κυριώτερη πηγή για τις μετέ πειτα εξελίξεις.8 Από αυτήν την άποψη, η φαινομενική αδιαφορία που διέκρινε την μέ χρι τώρα στάση του Στέμματος της Αραγωνίας, παραχωρεί την θέση της σε μία διακριτική ανάμιξη στα γεγονότα,9 όπως δείχνει η σχετική με την αιχ μαλωσία του Berenguer de Entenza αλληλογραφία του Ιάκωβου Β ' της 7. Νικηφόρος Γρήγορος, Ι, σελ. 219-220. 8. Βλ. σχετικά Laiou, Constantinople and the Latins, σελ. 177-185, 200-242 και Α. Rubió i Lluch, «La Companyia Catalana sota el comandament de Teobald de Cepoy», Miscellània Prat de la Riba, Βαρκελώνη 1923, σελ. 218-279 και R. I. Burns, «The Catalan Company and the European Powers. 1305-1311», Speculum 29/4 (1954), σελ. 751-771. 9. Βλ. A. Marinescu, «Notes sur les Catalans et Γ empire byzantin pendant le règne de Jacques II (1291-1327)», Mélanges F. Lot, 1946, σελ. 501-513. Jacoby, «La "Compagnie Catalane"», σελ. 85-86 και Laiou, Constantinople and the Latins, σελ. 178-179.

422


Αραγωνίας (1285-1327) με τους Γενοβέζους (1305-1307), στην οποία ο μο νάρχης υπερασπίζεται τα δικαιώματα του ευγενή υπηκόου του ενώ ταυτό χρονα τονίζει την καταλανοαραγωνική καταγωγή των ανδρών του στρατεύ ματος,10 οι εκπρόσωποι των οποίων άλλωστε, όταν το 1306 αιτούν την συν δρομή του, το κάνουν υπό την ιδιότητα των υπηκόων του.11 Κατά την ίδια περίπου περίοδο (1305 και 1307), ο Cristian de Spinola ενημερώνει τον βασι λέα της Αραγωνίας για τα γεγονότα της σύγκρουσης των Βυζαντινών με τους Cathalani existentis in impero Romanie... Turchi quoque qui cum eis existunt12 ενώ, το 1308, ο Ιάκωβος Β ' απευθύνεται στους «ανθρώπους του» και τους «ιππείς και πεζούς υπηκόους του που βρίσκονται στις περιοχές της Ρωμανίας» διατάσσοντας και απαιτώντας να σταματήσουν τις επι δρομές στα μοναστήρια του Αγίου Όρους.13 Το ίδιο έτος, ο διεκδικητής του θρόνου της Κωνσταντινούπολης Carlos de Valois προσπαθεί να τους προσεταιριστεί για τα κατακτητικά του σχέδια, με την μεσολάβηση του αραγώνιου μονάρχη.14 Για τον εξ Αραγωνίας όμως Φρειδερίκο Γ ' της Σικελίας (1295-1337), ο ξαφνικός θάνατος του Roger de Flor σήμανε την εδραίωση μιας δυναμικής επεμβατικής πολιτικής και διεκδικήσεων στον ελληνικό χώρο που ερχόταν, εν μέρει, να συνεχίσει την παράδοση των προκατόχων του Ανδεγαυών.15 Η προσπάθεια για να ξανακερδίσει την συμπάθεια των στρατιωτών που τον βοήθησαν να κερδίσει το Στέμμα της Τρινακρίας, και που στην πράξη υπο χρέωσε να αποχωρήσουν από τις κτήσεις του με το πέρας του πολέμου, γί10. Rubió i Lluch, Diplomatari, έγγρ. XXII, σελ. 28-29: ...pricipi et domino domino Jacobo... Guarcias de Vergua miles et Gardas Petri de Ayerve vestri naturales humiles et fidèles... cum debita reverenda et honore dominationi vestre, domine... humiliter vestre dominabili et naturali dominationi supplicamus... 11. Ό.π. έγγρ. ΧΧΙΙΙ, σελ. 28-29: ...principi et domino domino Jacobo... Guarcias de Vergua miles et Gardas Petri de Auerve vestri naturales humiles et fidèles... cum debita reverenda et honore dominationi supplicamus... 12. Ό.π., έγγρ. XXXI, σελ. 35-38. 13. Ό.π., έγγρ. XL, σελ. 50. Σχετικά με το γεγονός βλ. Σπ. Π. Λάμπρος, «Το "Αγιον Όρος και οί Καταλώνιοι» NE 6 (1909), σελ. 319-321, Α. Ε. Laiou, Constantinople and the Latins, σελ. 221-223, Rubió i Lluch, «La Companyia Catalana», σελ. 33-44. 14. Ό.π., έγγρ. XXXVIII, σελ. 48. Βλ. ακόμη έγγρ. XXXIX, σελ. 49. 15. Ήδη το 1304, είχε εκθέσει στον αδελφό του Ιάκωβο της Αραγωνίας τα κατακτη τικά του σχέδια για την Ρωμανία (βλ. Rubió i Lluch, Diplomatari, έγγρ. XI, σελ. 11-12). Για τις βλέψεις των Ανδεγαυών στο Βυζάντιο βλ. Κ. Γιαννακόπουλος, Ό αυτοκράτωρ Μιχαήλ Παλαιολόγος και ή Δύσις 1258-1282, Αθήνα 1969, σελ. 147-271 και C. Ν. Tsirpanlis, «The involvement of Michael VIII Palaeologus in the Sicilian Vespers (12791282)», Βυζαντινά 4 (1972), σελ. 303-329.


423

νονται φανερές όταν το 1307 επιχειρεί, χωρίς αποτέλεσμα, να επιβάλλει στους «υπηκόους» του την αρχηγία του ινφάντη Φερδινάνδον της Μαγιόρ κας16 που θέτει ως όργανο των κατακτητικών του βλέψεων στο Βυζάντιο.17 Τέσσερα χρόνια αργότερα, στην έκθεση των πρεσβευτών του Ιακώβου Β' στην Σύνοδο της Βιέννης (1311), όπου εξετάσθηκε η πιθανότητα της συμμετοχής των στρατιωτών της Εταιρείας στην σχεδιαζόμενη σταυροφο ρία για τους Αγίους Τόπους, χαρακτηρίζονται ως «άνθρωποι» των βασιλέ ων της Αραγωνίας και της Σικελίας, αλλά ταυτόχρονα υπογραμμίζεται η καταλανοαραγωνική τους καταγωγή.18 Η «εξ αποστάσεως» θέση με την οποία παρακολούθησε η Βενετία την διένεξη μεταξύ Γουέλφων και Γιβελλίνων, αλλά και την σύγκρουση της Εταιρείας με το Βυζάντιο και τους Γενοβέζους, υπήρξε καθοριστική για την χάραξη της πολιτικής της, που προσανατολίστηκε αποκλειστικά στην αντι μετώπιση ενός άμεσου κινδύνου για τις κτήσεις και τα συμφέροντα της στον ελληνικό χώρο. Αμέτοχη λοιπόν στο πολιτικό παιγνίδι που διεξαγό ταν γύρω από τον τέως μισθοφορικό στρατό του Ανδρόνικου Β ', η Γαληνότατη Δημοκρατία προσπάθησε να αποφύγει, κατά το δυνατόν, την ρήξη με τους ατίθασους αρχηγούς του, όπως δείχνει ένα έγγραφο του 1308 που αναφέρει τον Rocafort ως Magnum marescalum totius societatis exercitus Catalanorum existentium in partibus Romanie,19 ή να αμυνθεί συνάπτοντας συμφωνίες, όπως αυτή του 1310, με το Βυζάντιο για τον κα θορισμό κοινής στάσης ενάντια στους almogavares και στην societas exercitum francum....20 Ιδιαίτερα ενδιαφέρουσα είναι η αντιμετώπιση του θέματος και από τους βυζαντινούς συγγραφείς, οι οποίοι όμως ασχολούνται με την δράση των δυτικών τυχοδιωκτικών στρατευμάτων μόνον εφόσον αποτελούν άμε ση απειλή για την αυτοκρατορία. Η απομάκρυνση τους από τα αυτοκρατο ρικά εδάφη, συνοδεύεται από ειδήσεις ολοένα πιο αραιές που σχεδόν στα-

16. Rubió i Lluch, Diplomatari, έγγρ. XXXII, σελ. 38-40: ...proponeret et in animo gereret conferre se ad partes Romanie ad gentem dicti domini nostri regis in eiusdem partibus existentem... 17. Για την επεμβατική πολιτική του Φρειδερίκου Γ ' στο Βυζάντιο σ' αυτήν την πε ρίοδο βλ. Laiou, Constantinople and the Latins, σελ. 180-182, A. Rubió i Lluch, «Contribució a la biografia de Γ infant Ferran de Mallorca», Anuari de Γ Institut d' Estudis Catalans 8 (1913), σελ. 291-379. 18. Rubió I Lluch, Diplomatari, έγγρ. LII, σελ. 65-66. 19. Ό.π., έγγρ. XLIII, σελ. 53-54. 20. Ό.π., έγγρ. XLVI, σελ. 56-58.

424


ματούν όταν πλέον εγκαθίστανται στον νότιο ελληνικό χώρο, στερώντας μας από πολύτιμες πληροφορίες που πιθανώς θα έριχναν περισσότερο φως στην γενικότερη εικόνα των δουκάτων. Σε γενικές γραμμές όμως, παρά τη χρήση των όρων Κατελάνος και Άμογάβαρος, στον τρόπο με τον οποίο χειρίζονται το θέμα της καταγωγής των ξένων στρατιωτών επικρατεί η ασά φεια και ενίοτε η άγνοια. Το γεγονός ότι, ο μισθοφορικός αυτός στρατός έφτασε στο Βυζάντιο προερχόμενος από την Σικελία και ασφαλώς η συμμε τοχή ανδρών διαφόρων εθνοτήτων, υπήρξε καθοριστικό στοιχείο για την σύγχυση που διακρίνει το μεγαλύτερο μέρος των ελληνικών πηγών. Οι ιστορικοί Γεώργιος Παχυμέρης και Νικηφόρος Γρηγοράς, τους ονομάζουν εναλλακτικά Κατελάνονς, Άμογάβαρους αλλά και Ιταλούς, ενώ ο δεύτερος σε μια περίεργη, και οπωσδήποτε όχι τόσο επιτυχημένη επεξήγηση, σχολιάζει ότι από τους δύο χιλιάδες άνδρες που έφερε ο Roger de Flor από την Σικελία τους μέν χιλίονς ώνόμαζε Κατελάνονς ώς εκ τοιούτων τά πλείστα το γένος κατάγοντας, τους δ' έτέρονς χιλίονς Άμογαβάρονς. Οϋτω γαρ ή Λατίνων φωνή τους πεζούς εν πολέμω καλεί, και δια τούτο και τούτονς εν μοίρα ταττομένονς τοιαύτη τούτφ και οϋτος κέκληκε τφ ονόματι.21 Ο Θωμάς Μάγιστρος τους θεωρεί γενι κά Λατίνονς, Ιταλούς, ή εκ Σικελίας,22 όπως εξάλλου συμβαίνει και με τον Φιλόθεο Κόκκινο για τον οποίο πρόκειται για εκ Σικελίας ίόντας Ιταλούς.23 Αντίθετα ο Ιωάννης Καντακουζηνός, εξιστορώντας τα μετά την εγκατάσταση τους γεγονότα, κάνει μνεία για τους την Άττικήν και Βοιωτίαν οίκονντας Κατελάνονς24 και ο Λαόνικος Χαλκοκονδύλης αν και αναφέρεται στους από εσπέρας τε και Ιταλίας άνδρας που κατέλα βαν την Θεσσαλία και Βοιωτία, χρησιμοποιεί παράλληλα και τον αρχαίο όρο Ταρακώνες25 που, όλως περιέργως, μερικούς αιώνες αργότερα συναν τάμε και στον ταπεινότερο συγγραφέα του Χρονικού του Γαλαξειδίου.26

21. Νικηφόρος Γρηγορας, ό.π., σελ. 220. Για την ετυμολογία της λέξης Άμογάβαρος (Almogavar) βλ. J. Corominas, Diccionario critico etimologico de la lengua castellana, Μαδρίτη 1976, τόμ. Ι,σελ. 156. 22. Θεόδουλος, Πρεσβευτικός προς τον βασιλέαν Άνδρόνικον τον Παλαιόλογον (έκδ. Boissonade, Anecdota Graecä), II, σελ. 188-211 και Περί τών έν τή 'Ιταλών και Περσών έφόδψ γεγενημένων (έκδ. Boissonade, Anecdota Graecä), II, σελ. 212-228. 23. Φιλόθεος Κόκκινος, Βίος τοϋ 'Αγίου Σάββα (έκδ. Τσάμη) σελ. 59. 24. Ιωάννης Καντακουζηνός, 'Ιστορία (έκδ. L. Schopen, CSHB), Ι, σελ. 85· Π, σελ. 80, 322 και III, σελ. 243,291. 25. Λαόνικος Χαλκοκονδύλης, Άπόδειξις Ιστοριών (έκδ. E. Darko), Ι, σελ. 16-17,62. 26. Κ. Ν. Σάθας, Χρονικον άνέκδοτον τοϋ Γαλαξειδίου, Αθήνα 1962, σελ. 204-


425

Χαρακτηριστικό είναι το γεγονός ότι, ο τόσο διαδεδομένος όρος Κατα λανική Εταιρεία ή απλώς Εταιρεία, απουσιάζει εντελώς από το σύνολο των βυζαντινών πηγών, με μοναδική εξαίρεση το ελληνικό Χρονικό του Μορέως κατά το οποίο ...ειχασιν έλθει ετότε οι Κατελανοι, όπερ γαρ τους ελέγασιν κ' εκράζασιν Κονμπάνια....21 Το αυτό όμως συμβαίνει, εν μέρει, και με τις αντίστοιχες δυτικές πηγές όπου, επίσης, μέχρι τον θάνατο του Roger de Flor, δεν γίνεται καμία αναφορά σε ένα μισθοφορικό στράτευμα τύπου Gran Comparita ή Societas. Ένα σύνολο δηλαδή στρατιωτών που εισέρχονται ελεύθερα στη δομή ενός στρατιωτικού σώματος, αφού αποδε χθούν τους κανονισμούς λειτουργίας και την ιεραρχία του.28 Στην συγκε κριμένη περίπτωση, η ισχυρή προσωπικότητα και ο φιλόδοξος χαρακτήρας του τέως ναΐτη μοναχού και επίδοξου κυρίαρχου της Μικράς Ασίας, μάλ λον δεν άφηναν περιθώριο για κάτι παρόμοιο. Το έντονο όμως κλίμα ανα σφάλειας και δυσαρέσκειας, που δημιουργήθηκε αργότερα με την εισδοχή τυχοδιωκτικών στοιχείων κάθε εθνικότητας και τις εσωτερικές διαμάχες, συχνά υποκινούμενες από διάφορους βασιλικούς οίκους της Ευρώπης, υπήρξε προφανώς η αιτία για την αναζήτηση μιας πιο συλλογικής λύσης. Η πρώτη αναφορά του όρου Compagna ή Societas συναντάται το 1305 σε μια επιστολή του Cristian de Spinola στον Ιάκωβο Β ' της Αραγωνίας όπου αναφέρεται στα όσα συνέβησαν στον Belengerius de Interna et eius societas και στο θέμα της αποζημίωσης του.29 Το επόμενο έτος, ο Entenza εκθέτει στον μονάρχη την σκοπιμότητα της επιστροφής του στο Βυζάντιο, για την καθοδήγηση της nostra honrrada companya, la quai es en I emperì de Romania*0 και στην επιστολή που το 1307 απευθύνουν στον Muntaner οι παλιοί συμπολεμιστές του, ο όρος «Companya» χρησιμοποιείται για να δη λώσει έναν ανεξάρτητο οργανισμό με δικιά του σφραγίδα.31 Τέλος, το 1308 ο Ιάκωβος Β ' γράφει στον dilectis suis Bernardo de Rocafortii militi ac societati sue,32 ενώ στην συμφωνία ειρήνης του Ανδρόνικου Β ' με την Δημο205: κουρσάροι περισσοί και φοβεροί, πού τους ελέγασι Ταραγωνάταις... 27. Χρονικόν τοϋ Μορέως (έκδ. Καλονάρου), στίχ. 72-73. 28. Σχετικά με το θέμα βλ. Ph. Contamine, La guerra en la Edad Media, Βαρκελώνη, 1984, σελ. 154-161. 29. Rubió i Lluch, Diplomatali, έγγρ. XVI, σελ. 19-20. Είναι χαρακτηριστικό το γεγο νός ότι, εκτός από τις βυζαντινές πηγές, τα σχετικά έγγραφα μέχρι τώρα δίνουν πληροφο ρίες για την δραστηριότητα του ενός ή του άλλου αρχηγού, που σε εξαιρετικές περιπτώ σεις συνοδεύονται με φράσεις όπως Berengarius cum comitiva sua (έγγρ. Ι, σελ. 1-2). 30. Ό.π., έγγρ. XXVII, σελ. 32-33. 31. Ό.π., έγγρ. XXXIV, σελ. 42. 32. Ό.π., έγγρ. XXXVIII, σελ. 48.

426


κρατία της Βενετίας το 1310, συνυπάρχουν οι όροι Compagna almogavarorum και societas exercitum francum.33 Από το 1311 όμως, μετά την συντριβή των φραγκικών δυνάμεων της Ελλάδας από την Εταιρεία, οι ίδιοι όροι παρουσιάζονται σε μια εξαιρετικά ενδιαφέρουσα ποικιλία μορφών και συνδυασμών που, και πάλι, εξαρτών ται άμεσα από την ιδιάζουσα πολιτική κατάσταση που προέκυψε από την κατάκτηση του δουκάτου των Αθηνών.34 Ενώ λοιπόν οι βυζαντινοί συγγρα φείς παύουν να ασχολούνται με το θέμα, διαθέτουμε έναν σημαντικό αριθ μό εγγράφων που προέρχονται από τις δυτικές καγκελαρίες αλλά και από την ίδια την Εταιρεία. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει το έγγραφο του 1312 όπου αναγνωρίζεται επίσημα η κυριαρχία του Φρειδερίκου Β' της Σικελίας (1295-1337) από τον αυτοαποκαλούμενο universitas exercitus francorum in partibus Romanie existentis,25 όρος που μέχρι το 1314, δηλαδή στην περίοδο που η θέση της στα νεοκατακτηθέντα εδάφη είναι ακόμη αρκε τά ρευστή, χρησιμοποιείται με τις παραλλαγές universitas exercitus foeiicis Francorum in partibus Romanie tunc existentis -universitas foelicis Francorum exercitus in partibus imperii Romaniae existentes ή και στην πιο συντομευμένη του μορφή homines cheti nostri exercitus.36 Αργότερα, όταν στη διάρκεια της βικαρίας του Alfonso Fadrique de Aragón (1317-1330) η θέ ση της σταθεροποιείται τελικά, παρουσιάζεται η καινοτομία Alfonsus Frederici excellentissimi domini Frederici... filius et felici Francorum exercitui existente in ducatu Athenarum et in aliis partibus imperii Romanie presidens...31 που θα χρησιμοποιείται μέχρι το 1319 και 1321 στις συμφω νίες ειρήνης με τους Βενετούς της Εύβοιας.38 Το γεγονός ότι από το 1331 η 33. Ο.π., έγγρ. XLVI, σελ. 56-58. 34. Σχετικά με το θέμα βλ. Setton, Catalan domination, σελ. 1-51 και W. Miller, The Latins in the Levant. A history of Frankish Greece (1204-1566), Λονδίνο 1908 (ελληνική μετάφραση Α. Φουριώτη, Ή ιστορία της φραγκοκρατίας στην Ελλάδα (1204-1566), Αθήνα 1960, σελ. 295-329. 35. Rubió i Lluch, Diplomatari, έγγρ. LUI, σελ. 67-69. Βλ. ακόμη Μ. Μορφακίδης, «Η μεταβίβαση της κυριότητας του Δουκάτου των Αθηνών στον σικελοαραγωνικό βασιλικό οίκο», Πρακτικά Α 'Πανελλήνιου Συμποσίου Γενεαλογικής και Εραλδικής Επιστήμης [=Δελτίον Εραλδικής καί Γενεαλογικής Εταιρίας Ελλάδος 8 (1992)], σελ. 216-241, όπου ανάλυση της νομικοπολιτικής φύσεως και προβλήματα ορολογίας του εγγράφου. 36. Rubió i Lluch, Diplomatari, έγγρ. LXX, σελ. 88-89· LXXI, σελ. 89· LXXXIII, σελ. 103-104· LXXXIV, σελ. 104. To 1317, οι Σύμβουλοι της πόλης της Βαρκελώνης προσφω νούν τον Pere de Vieh descreto capitaneo Felicis Familie commorantis in partibus Romanie (έγγρ. LXXXVIII, σελ. 107-108). 37. Ό.π., έγγρ. XCV, σελ. 114-115. 38. Ό.π., έγγρ. CIX, σελ. 132-134 και CXVI, σελ. 141-144.


427

Εταιρεία παύει να φαίνεται ως εκδίδουσα αρχή εγγράφων ή ακόμη και να αναφέρεται στα διάφορα έγγραφα οφείλεται, κατά πάσα πιθανότητα, στην προοδευτική εξασθένηση του θεσμικού και πολιτικού της χαρακτήρα έναντι του σικελικού και αργότερα του αραγωνικού Στέμματος. Δίπλα όμως στη γενικευμένη χρήση των όρων universitas και exercitus, που αναμφίβολα εκφράζουν έναν συλλογικό οργανισμό, γίνεται αισθητή η απουσία του όρου societas, με τον οποίο δηλώνεται σαφέστερα ο θεσμικός χαρακτήρας των γνωστών τυχοδιωκτικών στρατιωτικών σωμάτων που κα τά τον ΙΓ ' αι. περιφέρονταν σ' όλη την Ευρώπη και κυρίως την Ιταλία, προσφέροντας τις υπηρεσίες τους στον καλύτερο πληρωτή. Για πρώτη φο ρά τον συναντάμε σε έγγραφα της Αγίας Έδρας και της σικελικής καγκελα ρίας της βασιλείας του Φρειδερίκου Β ' ,39 αν και σύντομα υιοθετείται από τις διάφορες γραμματείες της δυτικής Ευρώπης, κυρίως της Ιταλίας, που σε συνδυασμό με το «λαϊκό» του συνώνυμο Compagna (Συντροφιά;) τον χρη σιμοποιούν κυρίως στις συντομευμένες μορφές Compagna catellanorum ή Magna Societas. Η μεγάλη ποικιλομορφία και οι τρόποι των αναφορών εξακολουθούν να βρίσκονται σε άμεση εξάρτηση από το πολιτικό πλαίσιο και την εκδίδου σα αρχή, όπως προκύπτει από τα παπικά ιδίως έγγραφα, όπου η χρησιμο ποιούμενη ορολογία, αλλά και το ύφος, προδίδουν την ψυχική διάθεση του γράφοντος. Η αυστηρότατη π.χ. γλώσσα του Κλήμεντος Ε' (1305-1314), που το 1312 την ονομάζει societas Cathalanonim commorantium in partibus Romanie, βρίσκεται σε πλήρη συνάρτηση με την έντονη πολιτική του δρα στηριότητα για την επαναφορά του οίκου των Brienne στο δουκάτο των Αθηνών.40 Ακόμη σκληρότερη όμως είναι αυτή του Ιωάννη KB ' (13Ιο ί 334), ο οποίος έφτασε μέχρι την ποινή του αφορισμού και την προκήρυξη σταυροφορίας για την Ρωμανία, όπου αποφεύγονται συστηματικά ονομα σίες θεσμικού χαρακτήρα για την «στρατειά των αρπαγέων». Σε μία μάλι στα από τις ελάχιστες φορές που χρησιμοποιείται ο όρος Societas, γίνεται με τρόπο έκδηλα υποτιμητικό και με έντονα συναισθήματα αγανάκτησης.41 39. Ό.π., έγγρ. LVI σελ. 71-72- LVII, σελ. 72- LVII, σελ. 73· CHI, σελ. 124-127· CIV, σελ. 127-128. 40. Ό.π., έγγρ. LVI, σελ. 71-72· LVII, σελ. 72· LVIII, σελ. 73· LIX, σελ. 73-75· LXII, σελ. 77-78· LXIII, σελ. 78-80· LXIV, σελ. 80-81· LXV, σελ. 81-82· LXVI, σελ. 83-84. Σχετικά με την πολιτική της Αγίας Έδρας για τα καταλανικά δουκάτα της Ελλάδας βλ. Settori, Catalan domination, σελ. 21-25 και 272-275· του ιδίου «The Avignonese Papacy and the Catalan Duchy of Athens», Byzantion 18 (1944-45), σελ. 281-303. 41. Ό.π., έγγρ. XCCIV, σελ. 113-114· CII, σελ. 123· CXX, σελ. 148-149" CL, σελ. 189-

428


Στον αισθητά όμως χαμηλότερο τόνο των διαδόχων του, οι οποίοι εφάρμο σαν μια πάγια πολιτική συμφιλίωσης με τους βασιλείς της Σικελίας και τους υπηκόους τους της Ελλάδας, επικρατεί η ονομασία Magna Societas, αν και βέβαια όχι πάντα απαλλαγμένη από κάποιον τόνο ειρωνίας.42 Παρόμοιας φύσεως χρήση του όρου Societas, σε συνδιασμό με το Compagna, συναντάται και στα έγγραφα της επίμονης, αν και ελάχιστα αποτελεσματικής, πολιτικής δραστηριότητας των Brienne και των Ανδεγαυών της Νάπολης για την ανάκτηση των χαμένων ελληνικών εδα φών.43 Αντίθετα, ο μεγαλύτερος ρεαλισμός των Βενετών και η ικανότητα προσαρμογής τους στις νέες καταστάσεις, διαπιστώνεται στις διαδοχικές συμφωνίες ειρήνης με την Compagna Catellanorum qui tenent ducatum Athenarum - Compagna de gentibus in partibus Romanie -Compagna ducatus Athenarum ή απλώς Compagna.44 Ο τρόπος αντιμετώπισης του θεσμικού χαρακτήρα του περίεργου αυ τού στρατού σε συνδιασμό με την φυλετική του σύσταση, καθορίζεται επί σης άμεσα από τις διεθνείς σχέσεις, αν και τώρα η χρήση διαφόρων ασαφέ στερων ακόμη όρων και λύσεων γίνεται ένα επί πλέον εμπόδιο για τον ακριβή προσδιορισμό της καταγωγής των μελών του. Η κυρίως αντίφαση προκύπτει από το γεγονός ότι, στα εκδοθέντα από την ίδια την Εταιρεία και το Στέμμα της Σικελίας έγγραφα, εκτός από την χρήση του περίεργου όρου exercitus francorum αποφεύγεται επιμελώς οποιαδήποτε αναφορά στην εθνολογική σύσταση της εν λόγω Societas ή Compagna. Παράλληλα όμως, τα μέλη της Εταιρείας εξακολουθούν να χρησιμοποιούν την σφραγίδα με τον προστάτη της Καταλωνίας Αγιο Γεώργιο45 και κατορθώνουν την επι-

191· CLVIII, σελ. 206-209. 42. Ό.π., έγγρ. CLXVIII, σελ. 217-220· CLXXVII, σελ. 228-229· CLXXXII, σελ. 234236· CLXXXIII, σελ. 236-237· CLXXXVIII, σελ. 243-246· CLXXXIX, σελ. 246-247· CCXXXV, σελ. 309-310· CCLV, σελ. 338-339. 43. Ό.π., έγγρ. XCI, σελ. 110· XCIII, σελ. 112-113· CXIX, σελ. 147-148· CXXII, σελ. 150-151· CLI, σελ. 191-192· CLIII, σελ. 192-196· CLXVII σελ. 216. Για την συγκεκριμένη πολιτική δραστηριότητα βλ. Setton, ό.π., σελ. 38-50· του ιδίου «The Catalans in Greece 1311-1380», Athens in the Middle Ages, Variorum reprints, Λονδίνο 1975, σελ. 189-191 και Miller, ό.π., σελ. 323-326. 44. Ό.π., CVI, σελ. 129· CVII, σελ. 130-131· CIX, σελ. 132-134· CXVI, σελ. 141-144· CLIII, σελ. 196-200· CLXI, σελ. 212· CLXIV, σελ. 214. 45. Βλ. G. Schlumberger, «Le sceau de la Compagnie des routiers catalans à Gallipoli, en 1305», Comptes rendus de Γ Académie des Inscriptions et Belles Lettres, Παρίσι 1925, σελ. 131-137· του ιδίου Sigilographie de Γ Orient Latin, Παρίσι 1943, σελ. 208-209 και Jacoby, ό.π., σελ. 83-85, 89.


429

βολή του καταλανοαραγωνικού δικαίου στα νεοκατακτηθέντα εδάφη,46 αν και η καταστροφή των αρχείων των δουκάτων μας στερεί την δυνατότητα μιας πληρέστερης εικόνας για την αντιμετώπιση του θέματος στην εσωτερι κή τους πολιτική. Τελείως διαφορετική είναι η στάση του Στέμματος της Αραγωνίας όπου, ενώ τονίζεται η καταλανοαραγωνική καταγωγή των μελών του, αντί θετα αποφεύγεται κάθε όρος που μπορεί να δηλώσει τον θεσμικό χαρα κτήρα του τυχοδιωκτικού αυτού στρατού. Η φαινομενική, τουλάχιστον, προσέγγιση στην πολιτική της Αγίας Έδρας και των Γουέλφων, κατά το πρώτο ήμισυ του ΙΓ ' αι.,47 υπήρξε η αιτία της σκληρής στάσης του Ιακώβου Β', που το 1314 διατάσσει και απαιτεί, από τους «υπηκόους» του και λοι πούς «φίλους και πιστούς» άλλων εθνοτήτων, να σταματήσουν την κατα κτητική τους δραστηριότητα και να εγκαταλείψουν τα εδάφη της Ρωμα νίας.48 Το 1351, ο διάδοχος του Πέτρος Δ ' (1336-1387) στα πλαίσια της επε κτατικής του πολιτικής στην ανατολική Μεσόγειο,49 απευθύνεται επίσης στους καταλανούς και αραγωνίους υπηκόους του της Ελλάδας, ζητώντας την ένοπλη συμμετοχή τους στον πόλεμο κατά της Γένοβας50 και το 1354 την αποστολή της κάρας του Αγίου Γεωργίου από την Λειβαδιά αποφεύγον τας, κατά το δυνατόν, την χρήση των όρων Societas ή Compagna.51 Σε διε θνές μάλιστα επίπεδο, μεσολαβεί για την άρση του αφορισμού που βάρυνε τους κατοίκους των δουκάτων των Αθηνών και Νέων Πατρών και απαιτεί να συμπεριληφθούν στη συμφωνία ειρήνης με την Βενετία ως «αραγώνιοι και καταλανοί υπήκοοι του».52 Τέλος, το 1379 στις διαπραγματεύσεις για την προσάρτηση των δουκάτων στο Στέμμα της Αραγωνίας απουσιάζει τε λείως το πνεύμα της συμφωνίας του 1312, όπου ο νικηφόρος στρατός της Εταιρείας παραχωρούσε την εξουσία στον μονάρχη της Σικελίας. Αυτές πλέον διεξάγονται μεταξύ του βασιλέα και των κοινοτικών θεσμών. Πολλά όμως από τα έγγραφα που στο εξής απευθύνονται στους νέους του υποτε46. Rubió i Lluch, ό.π., έγγρ. LUI, σελ. 67-69. Βλ. επίσης Settori, Catalan domination, σελ. 19-20. 47. Βλ. V. Salavert Roca, «La pretendida "traicion" de Jaime II de Aragon contra Sicilia y los sicilianos», Estudios de Edad media de la Corona de Aragón 7 (1962), σελ. 599622. 48. Rubió i Lluch, Diplomatari, έγγρ. LXVII, σελ. 84· LXVIII, σελ. 84-85. 49. Βλ. A. Lutrell, «La Corona de Aragón y la Grecia catalana. 1379-1394», Anuarìo de Estudios Médiévales 6 (1969), σελ. 219-252. 50. Rubió i Lluch, Diplomatari, σελ. 257-258. 51. Ό.π., έγγρ. CCXV, σελ. 293 και CCXVI, σελ. 294-295. 52. Ό.π., έγγρ. CCXXX, σελ. 304.

430


λείς tam Franchis quam Grecis, συντάσσονται στα καταλανικά. Η ευρεία χρήση των χαρακτηρισμών Καταλανοί και Αραγώνιοι, σε συνδυασμό με το Compagna Catellanorum, από τις ευρωπαϊκές καγκελα ρίες, τονίζει ακόμη περισσότερο την ιδιόμορφη, εκ πρώτης όψεως, στάση του Στέμματος της Σικελίας αλλά και της Εταιρείας. Τα πολιτικά και δι πλωματικά όμως δεδομένα της εποχής της κατάκτησης των δουκάτων, κατά πάσα πιθανότητα, επέβαλαν την επίσημη τουλάχιστον χρήση του ασαφούς αλλά λιγότερο δεσμευτικού όρου franco, με τον οποίο αποδόθηκε στον ελ ληνικό χώρο, από τον πρώιμο ήδη Μεσαίωνα, η γενικώτερη έννοια του χρι στιανού κατοίκου της δυτικής Ευρώπης. Με τη μη επίσημη αναγνώριση της εξ Ιβηρίας καταγωγής των νέων κατακτητών, ο σικελός μονάρχης έκανε ένα σημαντικό βήμα για την αποφυγή μελλοντικών διεκδικήσεων και επεμβάσε ων των αραγωνίων βασιλέων στην πολιτική των δουκάτων. Ταυτόχρονα, τα μέλη της Εταιρείας πιθανώς επεδίωξαν, μ' αυτόν τον τρόπο, να καθορίσουν το νέο κοινωνικό και πολιτικό τους status, σε σχέση με τον υποταγμένο γη γενή ελληνορθόδοξο πληθυσμό, αλλά και να αποφύγουν την παπική οργή παρουσιαζόμενοι ως εναλλακτική λύση για την κάλυψη του κενού εξουσίας, που δημιουργήθηκε στον φραγκοκρατούμενο ελληνικό χώρο, με τον θάνατο του Gautier Ι de Brienne και του μεγαλύτερου μέρους των ευγενών του. Εξάλλου, είναι χαρακτηριστικό το γεγονός ότι αμέσως μετά την κατάκτηση, τα μέλη της Εταιρείας, προφανώς με την προσδοκία της αναγνώρισης του νέου status quo από τον διεθνή πολιτικό χώρο, δεν δίστασαν να δώσουν την αρχηγία στον αιχμάλωτο φράγκο ευγενή Roger de Lauria53 ενώ, καθώς φαί νεται, ένα μέρος του φραγκικού πληθυσμού του δουκάτου τελικά συγχω νεύτηκε με τους νέους κατακτητές.54 Βέβαια, δεν παύει να είναι αρκετά παράτολμη μια αποκλειστικά στη ριγμένη σε εθνολογικά κριτήρια ερμηνεία του όρου Φράγκος, για τους πραγματικούς κύριους της καταστάσεως, ιδιαίτερα υπερήφανους για την καταγωγή τους, κατά τα λεγόμενα του Muntaner, που για αρκετά χρόνια υπήρξαν ιδιαίτερα επιθετικοί για όλους τους γειτονικούς πληθυσμούς, συμ περιλαμβανομένων και των Φράγκων, οι οποίοι μάλιστα ανέκαθεν τους αντιμετώπισαν σαν παρείσακτους. Εξάλλου, για πολλές δεκαετίες, τα κατα κτητικά σχέδια των Ανδεγαυών της Νάπολης υπήρξαν αξεπέραστο εμπόδιο για την ανάπτυξη ομαλών σχέσεων μεταξύ των νέων κατακτητών των δου κάτων και της λοιπής φραγκοκρατούμενης Ελλάδας. 53. Βλ. Setton, Catalan domination, σελ. 14-15. 54. Βλ. Ramon Muntaner, ó. π., σελ. 496.


431

Σε μια σύντομη σημασιολογική επισκόπηση του όρου, ιδιαίτερα περίερ γος είναι ο συσχετισμός που γίνεται στο λεξικό του Du Cange, με τις έννοι ες του μαχητή, φιλοπόλεμου, ισχυρού, τολμηρού, γενναίου...55 Κατά συνέ πεια η σχετική φήμη που έχαιραν οι στρατιώτες του καθαρά στρατιωτικού θεσμού της Societas ή Compagna,56 θα μπορούσε ίσως να οδηγήσει στην υπόθεση ότι το Societas exercitum francorum δήλωνε περισσότερο τον καθα ρά επαγγελματικό στρατιωτικό χαρακτήρα του εν λόγω θεσμού παρά την εθνική του σύσταση. Τέλος, μια τρίτη έννοια της λέξης franco, όπως εξελίχθηκε τον ΙΓ ' αι. στα κράτη της Ιβηρικής, κυρίως της Καστίλλης και Αραγωνίας, δηλώνει την νομική θέση του ελεύθερου ανθρώπου, κυρίως αστού, απαλλαγμένου από κάθε είδους φεουδαρχικές επιβαρύνσεις.57 Κατά πάσα πιθανότητα είναι αυ τό που θέλουν να καταστήσουν σαφές τόσο οι μονάρχες της Σικελίας όσο και τα μέλη της Εταιρείας, τα οποία στο αναφερθέν έγγραφο της μεταβίβα σης της εξουσίας του δουκάτου των Αθηνών στον Φρειδερίκο Γ ', δρουν ως ελεύθεροι άνθρωποι που δέχονται έναν κυρίαρχο, υπό τον όρο ότι θα δια τηρηθεί το προνομιακό καθεστώς που προήλθε από την κατάκτηση και ότι στο νέο κράτος θα ισχύσει το καταλανοαραγωνικό δίκαιο που, ως γνωστό, αποτελούσε ένα από τα πλέον φιλελεύθερα του όψιμου δυτικού Μεσαίωνα.58 θα επρόκειτο σε τελική ανάλυση, για την υπογράμμιση του νομικού και πολιτικού status των νέων κατακτητών απέναντι στον ελληνικό πληθυσμό, ο οποίος μόνον με την πάροδο του χρόνου, και ιδιαίτερα στην περίοδο της προσάρτησης των δουκάτων στο Στέμμα της Αραγωνίας, κατόρθωσε μια ουσιαστική βελτίωση στην προηγούμενη νομικοπολιτική του θέση, θέμα που ξεφεύγει όμως από τους στόχους αυτής της εργασίας.

55. Glossarium Mediae et Infimae Latinitatis, τόμ. 4, σελ. 590. 56. Ό.π., τόμ. 2, σελ. 460 και τόμ. 7, σελ. 506, Α. Blaise, Dictionnaire latin- français des auteurs du Moyen Age, 1975, σελ. 211, 850 και Real Academia Espanola, Diccionario de la Lengua Espanola, Madrid 1984, σελ. 345. 57. Βλ. L. G. de Valdeavellano, Curso de historia de las Instituciones espanolas, Madrid 1982, σελ. 243-244, 274-275, 305-308, 333-338, 543 και τα λεξικά των Du Cange, ό.π., τόμ. 4, σελ. 589, Blaise, ό.π., σελ. 400 και Corominas, ό.π., CE - F, σελ. 945. 58. Βλ. σχετικά J. Fiker, Sobre los Usatges de Barcelona y sus afinidades con las Excepciones de Legum Romanorum, Βαρκελώνη 1926· J. Rovira i Ermengol, Usatges de Barcelona, Βαρκελώνη 1933- J. Lalinde Abadia, Los Fueros de Aragon, Zaragoza 1976, E. Cacto Fernandez, Temas del Derecho: Derecho medieval, Σεβίλλη 1979, σελ. 22-25, 54-77, 149-155.

Μορφακίδης Μ. - Η λεγόμενη ΄΄Καταλανική εταιρεία΄΄

Recommend Documents