Από την παραδοσιακή ποίηση στη μοντέρνα ποίηση
Ερευνητική Εργασία των μαθητών του Α1 στο μάθημα της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας Σχ. έτος 2011-12
1
Δημοτική ποίηση – Κρητική λογοτεχνία Η περίπτωση του Ερωτόκριτου Τζίνα Καλογεροπούλου, Γιώργος Γιαννάκος, Μιχάλης Καλογερόπουλος, Ναταλία Καπώνη Η δημοτική μας ποίηση •
•
Όπως και στην αρχαιότητα έτσι και στη διάρκεια της βυζαντινής περιόδου, παράλληλα προς τη λόγια, συνεχίζεται η λαϊκή παραγωγή, δηλαδή το δημοτικό τραγούδι, πάντα συνδεδεμένο με τη μουσική και συχνά με το χορό. Συγκρίνοντας τα δείγματα παλαιότερων δημοτικών τραγουδιών μεταξύ τους διαπιστώνουμε πως ακολουθούν μερικούς βασικούς κανόνες στη τεχνοτροπία τους και παρουσιάζουν κοινά χαρακτηριστικά.
Βασικά χαρακτηριστικά της δημοτικής ποίησης • • • • • •
Ο λιτός και πυκνός λόγος (όχι μακρηγορίες, ελάχιστα επίθετα και χρήση πολλών ουσιαστικών και ρημάτων) Η αρχή της ισομετρίας (κάθε μετρική ενότητα περιέχει ένα ολοκληρωμένο νόημα, δηλαδή αποκλείονται οι διασκελισμοί) Η επανάληψη ή ολοκλήρωση του νοήματος του πρώτου ημιστιχίου στο δεύτερο Το θέμα των άσκοπων ερωτημάτων Το θέμα του αδυνάτου Οι προσωποποιήσεις (φυσικά στοιχεία αποκτούν ομιλία και παίρνουν μέρος στη δράση)
Η Κρητική λογοτεχνία •
•
Η κρητική λογοτεχνία γνώρισε μεγαλύτερη ακμή στο μέσο του 15ου αιώνα, όταν η Κρητικοί, μετά την άλωση της Κωνσταντινούπολης, άρχισαν να συνυπάρχουν ειρηνικά με τους Ενετούς. Χωρίζεται σε δύο περιόδους: την Πρώτη (15ος - τέλη 16ου αι.), η οποία είναι η περίοδος της προετοιμασίας για την Δεύτερη (16ος – 1669/ Πτώση του Χάνδακα), της ακμής. Ο Ερωτόκριτος αποτελεί ένα από τα πιο γνωστά λογοτεχνικά κείμενα της Κρητικής Λογοτεχνίας, γραμμένο από τον Βιτσέντζο Κορνάρο το 1600.
2
Ήρθεν η ώρα κι ο καιρός κι η μέρα ξημερώνει Λέγει: «Αρετούσα, κάτεχε, σ' καλό πολύ το πιάνω να φανερώσει ο Ρώκριτος το πρόσωπο που χώνει. τούτον, οπού 'ρθαν τα πουλιά στην κεφαλή σου Εφάνη ολόχαρη η αυγή και τη δροσούλα ρίχνει, απάνω: σημάδια τση ξεφάντωσης κείνη την ώρα δείχνει. σημάδι είναι του γάμου σου, ώρα καλή ώρα να Χορτάρια εβγήκαν εις τη γη, τα δεντρουλάκια 'ναι· ανθίσα για δε κι ό,τι είναι για καλό στο λογισμό σου βάνε. κι από τσ' αγκάλες τ' ουρανού γλυκύς βορράς Ως πότε θε να κάθεσαι στο βρώμο, θυγατέρα, εφύσα. να διώχνεις τόσες προξενιές που του κυρού σου Τα περιγιάλια ελάμπασι κι η θάλασσα εκοιμάτο, εφέρα; Κι ως πότε το Ρωτόκριτο να στέκεις ν' ανιμένεις; γλυκύς σκοπός εις τα δεντρά κι εις τα νερά Εσύ από τούτη τη φ'λακήν, ώστε να ζεις, δε εγρικάτο. βγαίνεις, Ολόχαρη και λαμπυρή η μέρα ξημερώνει, παρά στα θέλει ο κύρης σου να του θεληματέψεις· εγέλαν η ανατολή κι η δύση καμαρώνει. μη βούλεσαι ανημπόρετα πράματα να γυρέψεις. Ο ήλιος τες ακτίνες του παρά ποτέ στολίζειμε Και χίλιοι χρόνοι ανέ διαβού, δεν τόνε κάνεις ταίρι λάμψη, κι ώστε να ζει, δεν έρχεται προς τα δικά σας μέρη. κι όλα τα βουνά και κάμπους ομορφίζει. Κι αν αποθάνει ο κύρης σου, παραγγελιάν αφήνει Χαμοπετώντας τα πουλιά εγλυκοκιλαδούσα, στα κλωναράκια των δέντρων έσμιγαν κι εφιλούσα. κι όσοι απομείνου οπίσω του ξορίζουν τον κι εκείνοι. Δυο δυο εζευγαρώνασι, ζεστός καιρός εκίνα, Λοιπό, κερά μου, σκόλασε το λογισμό τον έχεις έσμιξες, γάμους και χαρές εδείχνασι κι εκείνα. κι ο ξένος γίνεται άντρας σου, κάμε να το κατέχεις· Εσκόρπισεν η συννεφιά, οι αντάρες εχαθήκα, πολλά σημάδια τση χαράς στον ουρανό εφανήκα. αυτός οπού επολέμησε κι εγλίτωσε τη χώρα, πε το κι εσύ πως τόνε θες και να βρεθεί καλή ώρα». Παρά ποτέ τως λαμπυρά, τριγύρου στολισμένα, στον ουρανό είν' τα νέφαλα σαν παραχρουσωμένα. Τα πάθη πλιο δεν κιλαδείτο πρικαμένο αηδόνι, αμέ πετά πασίχαρο, μ' άλλα πουλιά σιμώνει. Γελούν τση χώρας τα στενά κι οι στράτες καμαρώνου, όλα γρικούν κουρφές χαρές κι όλα τσι φανερώνου. Και μες στη σκοτεινή φ'λακήν, οπού 'το η Αρετούσα, εμπήκα δυο όμορφα πουλιά κι εγλυκοκιλαδούσα. Στην κεφαλή της Αρετής συχνιά χαμοπετούσι και φαίνεταί σου και χαρές μεγάλες προμηνούσι. Πάλι με τον κιλαδισμόν απ' την φ'λακήν εφύγα, αγκαλιαστά, περιμπλεχτά τσι μούρες τως εσμίγα. Η νένα, οπού 'το φρόνιμη γυναίκα του καιρού της κι ήκουσε κι είδε και πολλά, ήβαλε μες στο νου της το πως ετούτα τα πουλιά, που εσμίξαν έτσι ομάδι, χαρά μεγάλη προμηνού και γάμου είναι σημάδι. ΦΡΟΣΥΝΗ
3
Ένα κείμενο μεταβατικής εποχής Αναγνωρίζουμε πολλά χαρακτηριστικά των δημοτικών τραγουδιών: 1. 2. 3. 4.
Ένα καλά δομημένο 15σύλλαβο στίχο με ιαμβικό μέτρο. Το θέμα του αδυνάτου (μεταμόρφωση του Ερωτόκριτου) [ισχύει;]. Πολλές εικόνες αλλά και επαναλήψεις (βοηθούν στην απομνημόνευση του στίχου). Ο λόγος είναι πυκνός και λιτός, με γενικά πολλά ρήματα και ουσιαστικά και λίγα (ίσως χαρακτηριστικά) επίθετα. 5. Μία ζευγαρωτή ομοιοκαταληξία που στα δημοτικά τραγούδια δύσκολα βρίσκαμε, το οποίο ίσως να οφείλεται στις τοπικές μαντινάδες.
Στο κείμενο λοιπόν βρίσκουμε κάποια ιδιαίτερα στοιχεία: • • •
Η ζευγαρωτή ομοιοκαταληξία. Ακόμη, λόγω της περιοχής, σε όλη την έκταση του κειμένου παρατηρούνται λέξεις με το κρητικό ιδίωμα. Τέλος, το έργο έχει έναν ηρωικό χαρακτήρα ο οποίος δεν υπάρχει στο έργο του Pierre de la Cypède. Αυτό ίσως να οφείλεται στις επιρροές από τα δημοτικά τραγούδια, κυρίως τις παραλογές και τα ακριτικά.
4
Α. Κάλβος, Δ. Σολωμός Ρομαντισμός Επτανησιακή Σχολή Σπυριδούλα Ανδριοπούλου, Θανάσης Ανδριόπουλος, Λίνα Βάββα, Ζωή Δημοπούλου Βασικά χαρακτηριστικά της ρομαντικής ποίησης: Ο Ρομαντικός ποιητής: αναδεικνύει το συναίσθημα σε κυρίαρχο εκφραστικό μέσο, αποκαλύπτει τα προσωπικά συναισθήματα και τις προτιμήσεις, συνδέει την εξωτερίκευση του εσωτερικού του κόσμου με τη φύση και τις προσωπικές, ιστορικές ή εθνικές μνήμες, αποδεσμεύεται από τα μορφικά πλαίσια των διαφόρων ποιητικών ειδών, γράφει πιο εύπλαστο και πιο μελωδικό στίχο και χρησιμοποιεί τολμηρό και προσωπικό λεξιλόγιο. Η Επτανησιακή σχολή: Η λογοτεχνική παραγωγή στα νησιά του Ιονίου σε αντιδιαστολή με την τουρκοκρατούμενη Ελλάδα παρουσιάζει σημαντική ανάπτυξη στις αρχές του 19ου αιώνα. Αυτό οφείλεται στην απουσία του τουρκικού ζυγού και στη μακροχρόνια επαφή των νησιών με τη Δύση λόγω της ενετικής και γαλλικής κυριαρχίας. Το κίνημα του ευρωπαϊκού ρομαντισμού, όπως αυτό φαίνεται μέσα από την έκφραση των φλογερών πόθων, των οραματισμών και των εσωτερικών αγωνιών του καλλιτέχνη, επηρέασε σε σημαντικό βαθμό τη λογοτεχνική παραγωγή της Επτανησιακής σχολής. Ο Διονύσιος Σολωμός αποτελεί ηγετική πνευματική φυσιογνωμία των ποιητών της Επτανησιακής σχολής. Κοινά χαρακτηριστικά των ποιητών της σχολής είναι η χρήση της δημοτικής γλώσσας και η αποθέωση της πατρίδας, της φύσης, της θρησκείας. Ο Ανδρέας Κάλβος αποτελεί ξεχωριστή λογοτεχνική προσωπικότητα και τυπικά μόνο εντάσσεται στην Επτανησιακή σχολή. Η ποίηση του Κάλβου διακρίνεται για τις τολμηρές, μεγαλόπρεπες εικόνες και τη χρήση ενός ιδιαίτερου γλωσσικού ιδιώματος· η γλώσσα στα ποιήματα του Κάλβου είναι μεικτή, αρχαΐζουσα με λαϊκά στοιχεία.
5
http://www.youtube.com/watch?v=EmGwHaWXFkY&feature=player_embedded# !
Δ. Σολωμός : Ο Πειρασμός ( Σχεδίασμα Γ’ 6) Έστησ’ ο Έρωτας χορό με τον ξανθόν Aπρίλη, Kι’ η φύσις ηύρε την καλή και τη γλυκιά της ώρα, Kαι μες στη σκιά που φούντωσε και κλει δροσιές και μόσχους Aνάκουστος κιλαϊδισμός και λιποθυμισμένος. Nερά καθάρια και γλυκά, νερά χαριτωμένα, Xύνονται μες στην άβυσσο τη μοσχοβολισμένη, Kαι παίρνουνε το μόσχο της, κι’ αφήνουν τη δροσιά τους, Kι’ ούλα στον ήλιο δείχνοντας τα πλούτια της πηγής τους, Tρέχουν εδώ, τρέχουν εκεί, και κάνουν σαν αηδόνια. Έξ’ αναβρύζει κι’ η ζωή, σ’ γη, σ’ ουρανό, σε κύμα. Aλλά στης λίμνης το νερό, π’ ακίνητό ’ναι κι άσπρο, Aκίνητ’ όπου κι’ αν ιδής, και κάτασπρ’ ώς τον πάτο, Mε μικρόν ίσκιον άγνωρον έπαιξ’ η πεταλούδα, Που ’χ’ ευωδίσει τς ύπνους της μέσα στον άγριο κρίνο. Aλαφροΐσκιωτε καλέ, για πες απόψε τί ’δες· Nύχτα γιομάτη θαύματα, νύχτα σπαρμένη μάγια! Xωρίς ποσώς γης, ουρανός και θάλασσα να πνένε, Oυδ’ όσο κάν’ η μέλισσα κοντά στο λουλουδάκι, Γύρου σε κάτι ατάραχο π’ ασπρίζει μες στη λίμνη, Mονάχο ανακατώθηκε το στρογγυλό φεγγάρι, Kι’ όμορφη βγαίνει κορασιά ντυμένη με το φως του.
6
Χαρακτηριστικά
• • • •
Παραδοσιακής ποίησης αποφυγή διασκελισμών προσωποποιήσεις λυρικό στοιχείο ποιητική γλώσσα-δημοτική
• • • • • • • • • •
Ποιητικές λέξεις δροσιές και μόσχους κιλαϊδισμός λιποθυμισμένος μοσχοβολισμένη μόσχο αναβρύζει άγνωρον ευωδίσει αλαφροΐσκιωτε κορασιά
7
• • • • • •
Μοντέρνας ποίησης απουσία ομοιοκαταληξίας απουσία στροφών ελεύθερος στίχος απουσία μέτρου κυριαρχία της εικόνας πλησιάζει τον πεζό λόγο
• • • • • • • • • • • • •
Καθημερινές λέξεις καλή γλυκιά φούντωσε ανάκουστος χαριτωμένη ούλα ακίνητο κάτασπρο άγριο γιομάτα σπαρμένη ατάραχο ανακατώθηκε
Δ. Σολωμός : Σχεδίασμα Α’, Σχεδίασμα Β’ 1, 2, 3 Χαρακτηριστικά Σχεδιάσματος Α΄ • • • • • • • •
Χαρακτηριστικά Σχεδιάσματος Β΄
έλλογη νοηματική αλληλουχία ομοιοκαταληξία λυρικό στοιχείο Ιαμβικό 15σύλλαβο στροφές ισάστιχες ποιητική γλώσσα-δημοτική προσωποποιήσεις αποφυγή διασκελισμών
• • • •
•
απουσία ομοιοκαταληξίας συνήχηση ( βασιλεύει- ζηλεύει) Ιαμβικό 15σύλλαβο κλιμακωτό (Λευκό βουνάκιπεταλούδα- σκουληκάκι- πέτραχορτάρι) εικόνες (φύσης)
Συμπερασματικές Επισημάνσεις Ένα από τα σημαντικότερα έργα του Σολωμού είναι οι Ελεύθεροι Πολιορκημένοι, που έχουν ως θέμα την Πολιορκία του Μεσολογγίου από τους Τούρκους και τους Αιγύπτιους κατά την περίοδο της Τουρκοκρατίας. Ο Πειρασμός αποτελεί απόσπασμα από το Γ’ Σχεδίασμα. Άρα παρατηρούμε ότι ασχολήθηκε μ’ αυτό το θέμα τρεις φορές. Εκείνο που τα δένει μεταξύ τους είναι ο κοινός θεματογραφικός και λυρικός πυρήνας. Αποτελούν χωριστά στιγμιότυπα του ίδιου δράματος από διάφορες οπτικές (λυρικές και δραματικές) γωνίες. Και απ’ αυτή την άποψη το Γ΄ Σχεδίασμα των Ελεύθερων Πολιορκημένων μοιάζει πιο πολύ με τα συνθετικά έργα της νεώτερης ποίησης, που αποτελούνται από περισσότερα αυτόνομα ποιήματα γύρω από το ίδιο λυρικό θέμα, παρά με τα επικολυρικά πρότυπα της εποχής του, που ξετυλίγουν οργανικά μια υπόθεση. Ένα ακόμη σημείο όπου ο Σολωμός θα μπορούσε να θεωρηθεί πρόδρομος. Αν και ο Διονύσιος Σολωμός αποτελεί ηγετική πνευματική φυσιογνωμία των ποιητών της Επτανησιακής Σχολής, δηλαδή χρησιμοποιεί τη δημοτική γλώσσα, αποθεώνει την πατρίδα, τη φύση και τη θρησκεία, παρ’όλα αυτά, δημιουργεί ημιτελή σχεδιάσματα, αποδεσμεύεται από τα κυρίαρχα ανταγωνιστικά ρεύματα του κλασικισμού και του ρομαντισμού. Γι’αυτό και ο Σολωμός θεωρείται πρόδομος του μοντερνισμού. Για να επεξεργαστεί τα θέματα της ποιητικής του, που είναι πατρίδα, ελευθερία, φύση, χρησιμοποιεί το γνήσιο εθνικό δεκαπεντασύλλαβο, κάτι όμως που δεν παρατηρείται στο Γ’ Σχεδίασμα. Στον «Πειρασμό» λοιπόν έχουμε χαρακτηριστικά της παραδοσιακής ποίησης, όμως κάποια από αυτά λείπουν, αναπληρώνοντας τη θέση τους άλλα χαρακτηριστικά της μοντέρνας ποίησης. Επιπλέον, έχουμε αρκετές ποιητικές λέξεις. Ανάμεσα στα πιο συχνά θέματα της σολωμικής ποίησης είναι οι εικόνες, που στο συγκεκριμένο απόσπασμα δίνουν έντονο λυρικό στοιχείο και συμβολισμούς (π.χ. η εικόνα της φεγγαροντυμένης, του αλαφροΐσκιωτου). 8
Κωστής Παλαμάς – Ο Δωδεκάλογος του Γύφτου Βύρων Αντωνάτος Το απόσπασμα του «Δωδεκάλογου του Γύφτου» που συγγράφτηκε το 1899, μόλις δύο χρόνια μετά τον ελληνοτουρκικό πόλεμο του 1897, ο οποίος κατέληξε σε ήττα της Ελλάδας και πρόσθεσε στην πλάτη του ήδη ταλαιπωρημένου από την οικονομική κρίση λαού, άλλη μια ατίμωση. Ο Παλαμάς θέλοντας να εκφράσει την θλίψη του για όλη αυτήν την κατάσταση, συνέγραψε τον «Προφητικό» λόγο, ο οποίος αν και αργότερα αποτέλεσε τον όγδοο λόγο του «Δωδεκάλογου του Γύφτου», στην πραγματικότητα ήταν ο παλαιότερος από τους δώδεκα. Διαδραματίζεται σε μία εποχή παρόμοια με αυτή των τελών του 19ου αιώνα, και συγκεκριμένα στην εποχή λίγο πριν την πτώση της Πόλης, οπότε και πάλι η διαφθορά και η αδιαφορία των πολιτικών ηγετών οδήγησε το έθνος σε μεγάλη συμφορά και μάλιστα από τον ίδιο εχθρό. Ο «Προφητικός» λόγος παρουσιάζει μία σημαντική διαφορά από τους υπόλοιπους έντεκα, καθώς ο ποιητής δεν επιλέγει το προσωπείο του πρωταγωνιστή όλης της υπόλοιπης ποιητικής συλλογής που είναι ο Γύφτος, αλλά του Προφήτη, που προαναγγέλλει την επικείμενη καταστροφή, χωρίς κανείς να του δίνει σημασία. Το απόσπασμα μπορεί να χωριστεί σε δύο ενότητες. Στην πρώτη ενότητα, ο Προφήτης προαναγγέλλει την συμφορά και θρηνεί, ενώ στην δεύτερη εκφράζει την αισιοδοξία, ότι μετά την καταστροφή θα επέλθει η αναγέννηση. Έτσι ο Παλαμάς, προσπαθεί να δώσει κουράγιο και ελπίδα στον ελληνικό λαό των τελών του 19ου αιώνα θυμίζοντάς του, ότι ο Ελληνισμός πέρασε παρόμοιες κρίσεις και στο παρελθόν, αλλά τις ξεπέρασε. Το ποίημα εντάσσεται στην κατηγορία του παρνασσισμού και διαθέτει τα μορφικά χαρακτηριστικά αυτής της κατηγορίας με βασικότερο την ομοιοκαταληξία. Βέβαια η ομοιοκαταληξία δεν έχει σταθερό μοτίβο, καθώς τόσο στην αρχή όσο και στο τέλος του αποσπάσματος υπάρχουν στίχοι που δεν σχηματίζουν ομοιοκαταληξία με κάποιον άλλον στίχο. Αυτό έρχεται σε αντίθεση με τις αρχές του παρνασσισμού όπου η άψογη μορφική εμφάνιση είναι το βασικό ζητούμενο. Αφήνει όμως και περιθώρια στον ποιητή να εκφράσει καλύτερα τις σκέψεις του, μέσω δυνατών εικόνων, οι οποίες αρχικά επηρεάζουν αρνητικά την ψυχολογία του αναγνώστη, αλλά στη συνέχεια τον γεμίζουν αισιοδοξία. Οι δυνατοί στίχοι είναι χαρακτηριστικό στοιχείο του παρνασσισμού, μαζί με τις πλούσιες ηχητικά εικόνες του ποιήματος. Συγκεκριμένα ο ποιητής παρομοιάζει την Ελλάδα με ψοφίμι το οποίο παραμένει άθαφτο και γίνεται τροφή για τα ζώα. Η Ψυχή του Ελληνισμού, όπου εδώ παρομοιάζεται με ψυχή νεκρού ανθρώπου, βυθίζεται στη δυστυχία. Επίσης, οι προσφωνήσεις και τα επιφωνήματα του ποιητή που δίνουν στοιχεία προφορικού λόγου στο απόσπασμα, το βαραίνουν επίσης συναισθηματικά. Επιπλέον, οι παρνασσιστές εμπνεόντουσαν από την αρχαία Ελλάδα και Ρώμη και ο Παλαμάς φαίνεται να έχει τις ίδιες πηγές έμπνευσης, αν και το ιστορικό πλαίσιο του ποιήματος είναι μεταγενέστερο. Ο ίδιος ο «Προφήτης» πιθανότατα να αποτελεί 9
έναν παραλληλισμό με την μυθική Κασσάνδρα, η οποία προμάντευε τις συμφορές, χωρίς όμως να γίνεται πιστευτή από κανέναν. Τέλος, η Φήμη, αρχαία ελληνική θεότητα και αγγελιαφόρος των νικών αναφέρεται στην αρχή του ποιήματος. Ένα αρνητικό στοιχείο της παρνασσικής ποίησης, ήταν η απουσία ανθρώπινης τρυφερότητας, καθώς οι ποιητές στην προσπάθειά τους για μορφική τελειότητα, «θυσίαζαν» το πραγματικό νόημα ης ποίησης που δεν είναι άλλο από την ενασχόληση με τον ανθρώπινο πόνο και τα καθημερινά προβλήματα. Ο Παλαμάς όμως, διατηρώντας σε μεγάλο βαθμό την μορφική τελειότητα των στίχων, καταφέρνει να συνθέσει τις λέξεις με τέτοιο τρόπο, ώστε να εκφράζεται συνολικά η καταρρακωμένη ψυχολογία του ελληνικού λαού εκείνη την εποχή. Κ.Καβάφης-Ιθάκη Σοφία Ηλιακοπούλου, Χριστιάννα Εγγλέζου, Μαρία Καλατζή, Θένια Κλειδή
Σα βγεις στον πηγαιμό για την Ιθάκη, να εύχεσαι να’ ναι μακρύς ο δρόμος, γεμάτος περιπέτειες, γεμάτος γνώσεις. Τους Λαιστρυγόνας και τους Κύκλωπας, τον θυμωμένο Ποσειδώνα μη φοβάσαι, τέτοια στον δρόμο σου ποτέ σου δεν θα βρεις, αν μέν’ η σκέψις σου υψηλή, αν εκλεκτή συγκίνησις το πνεύμα και το σώμα σου αγγίζει. Τους Λαιστρυγόνας και τους Κύκλωπας, τον άγριο Ποσειδώνα δεν θα συναντήσεις, αν δεν τους κουβανείς μες στην ψυχή σου, αν η ψυχή σου δεν τους στήνει εμπρός σου. Να εύχεσαι να’ ναι μακρύς ο δρόμος. Πολλά τα καλοκαιρινά πρωιά να είναι που με τι ευχαρίστηση, με τι χαρά θα μπαίνεις σε λιμένας πρωτοειδωμένους να σταματήσεις σ’ εμπορεία Φοινικικά, και τες καλές πραγμάτειες ν’ αποκτήσεις, σεντέφια και κοράλλια, κεχριμπάρια κι έβενους, και ηδονικά μυρωδικά κάθε λογής, όσο μπορείς πιο άφθονα ηδονικά μυρωδικά· σε πόλεις Aιγυπτιακές πολλές να πας, να μάθεις και να μάθεις απ’ τους σπουδασμένους. Πάντα στον νου σου νά’ χεις την Ιθάκη. Το φθάσιμον εκεί είν’ ο προορισμός σου. Aλλά μη βιάζεις το ταξίδι διόλου. Καλύτερα χρόνια πολλά να διαρκέσει· 10
και γέρος πια ν’ αράξεις στο νησί, πλούσιος με όσα κέρδισες στον δρόμο, μη προσδοκώντας πλούτη να σε δώσει η Ιθάκη. Η Ιθάκη σ’ έδωσε τ’ ωραίο ταξείδι. Χωρίς αυτήν δεν θά βγαινες στον δρόμο. Άλλα δεν έχει να σε δώσει πια. Κι αν πτωχική την βρεις, η Ιθάκη δεν σε γέλασε. Έτσι σοφός που έγινες, με τόση πείρα, ήδη θα το κατάλαβες οι Ιθάκες τι σημαίνουν.
Λαιστρυγόνας: μυθική φυλή γιγαντόσωμων ανθρώπων κουβανείς: κουβαλάς σεντέφια: αντικείμενο φτιαγμένο από μάρμαρο,ουσία που ιριδίζει και αποτελεί την επιφάνεια ορισμένων οστράκων έβενος: μαύρο πολύτιμο ξύλο σκληρό,κατάλληλο για στίλβωση
Νοηματική ανάλυση
Το ποίημα αυτό ανήκει στα διδακτικά ποιήματα του Καβάφη καθώς χαρακτηριστικά του είναι η διδαχή και η προτροπή του ποιητή προς τον αναγνώστη κάτι που εκδηλώνεται από τη χρήση του β’ενικού προσώπου. Ο Καβάφης στο ποίημά του μας προτρέπει να θέτουμε ψηλούς στόχους στην ζωή μας και να προσπαθούμε να αποκομίζουμε όσον το δυνατόν περισσότερες γνώσεις και εμπειρίες μέσα από τον αγώνα προς την επιτευξή τους, καθώς αυτές θα μας κάνουν σοφότερους και καλύτερους. Πιο χαρακτηριστικά μας λέει ότι σημασία δεν έχει ο προορισμός αλλά το ταξίδι. Πηγή έμπνευσης του ποιητή αποτελεί ένα από τα ομηρικά έπη, η Οδύσσεια. Πιο συγκεκριμένα ο ποιητής αναφέρεται, στο γεμάτο εμπόδια, ταξίδι του πολυμήχανου Οδυσσέα για την αγαπημένη πατρίδα του την Ιθάκη και την οικογένειά του.
Τεχνική ανάλυση Αν και ο Καβάφης ανήκει στη νέα Αθηναϊκή σχολή, στο ποίημα του δεν φένεται να έχει επηρεαστεί από αυτήν καθώς διαφοροποιείται απο τα υπόλοιπα ποιήματα των συγχρόνων του. Τα στοιχεία που τον απομακρύνουν απο την τεχνική της περιόδου είναι:
11
• • • • • •
η έλλειψη ομοιοκαταληξίας και μέτρου οι άνισες στροφές, οι ανισοσύλλαβοι στίχοι ο χαλαρός ιαμβικός ρυθμός που προσεγγίζει τον πεζό λόγο η απουσία δραματικότητας ανάλογη του παρνασισμού. η γλώσσα του ποιητή η οποία διαφέρει απο αυτή των υπόλοιπων ποιημάτων της Αθηναϊκής σχολής.
Πιο συγκεκριμένα χρησιμοποιεί τη δημοτική με στοιχεία καθαρεύσουσας και αλεξανδρινών ιδιωμάτων . Eπιρροές της Νέας Αθηναϊκής Σχολής
12
Λογοτεχνικό Ρεύμα Στο ποίημα αυτό κυρίαρχο στοιχείο είναι ο συμβολισμός. Αυτό μας οδηγεί στο συμπέρασμα ότι το ποίημα ανήκει στο λογοτεχνικό ρεύμα του συμβολισμού από το οποίο ήταν επηρεασμένος ο Καβάφης. Μέσα από τους συμβολισμούς αυτούς καταφέρνει να περάσει βαθιά και πολυδιάστατα μηνύματα στους αναγνώστες. Λίγα λόγια για το λογοτεχνικό ρεύμα του συμβολισμού Συμβολισμός είναι το καλλιτεχνικό ρεύμα που εμφανίστηκε στα τέλη του 19ου γαλλικής και βελγικής προέλευσης. Ο γαλλικός συμβολισμός γεννήθηκε σε μεγάλο βαθμό ως αντίδραση στον Νατουραλισμό και τον Ρεαλισμό, τα οποία ήταν ρεύματα που προηγήθηκαν και προσπαθούσαν να συλλάβουν την πραγματικότητα με πιστό τρόπο. Αντίθετα ο συμβολισμός αντιπαρέβαλε την πνευματικότητα, την φαντασία και του όνειρο ως αναπόσπαστο κομμάτι της δημιουργίας. Ρίζες του κινήματος αυτού αποτελούν ‘Τα Άνθη του Κακού’ του Κάρολου Μπωτλαίρ. Στο ποίημα συμβολισμούς αποτελούν:
Συνοψίζοντας το ποίημα αυτό του Καβάφη διαφοροποιείται από τα παραδοσικά εκείνης της εποχής και κυριαρχούν στοιχεία που συναντάμε σε μεταγενέστερα ποιήματα που ανήκουν στη μοντέρνα ποίηση.
13
Κώστας Χατζόπουλος - Συμβολισμός Θεοδώρα Ανδρεδάκη-Πολιτάκη, Κατερίνα Γεωργούλα, Δήμητρα Κλεινάκη
ΤΟ ΚΙΝΗΜΑ ΤΟΥ ΣΥΜΒΟΛΙΣΜΟΥ Το λογοτεχνικό κίνημα του συμβολισμού πρωτοεμφανίστηκε στα τέλη του 19ου αιώνα, από τον Γάλλο ποιητή Jean Moreas (Ιωάννης Παπαδιαμαντόπουλος). Ο συμβολισμός συναντάται κυρίως στην ποίηση, αλλά επηρέασε επίσης την μουσική και την ζωγραφική. Ξεκίνησε από την Γαλλία και εξαπλώθηκε σε πολλές χώρες, μεταξύ των οποίων και στην Ελλάδα, στην οποία εμφανίστηκε στις αρχές του 20ου αιώνα. Η ονομασία "συμβολισμός" προέρχεται από την συχνή και ιδιόμορφη χρήση των συμβόλων από τους ποιητές. Τα χαρακτηριστικά του συμβολισμού είναι τα εξής: Το ονειρικό στοιχείο Δημιουργείται ένα ρευστό, ασαφές κείμενο, με κύρια θέματα τη φύση και τη μοναξιά. Τα ποιητικά αντικείμενα χάνουν την πραγματική τους υπόσταση, και μετατρέπονται σε σύμβολα ψυχικών καταστάσεων. (Τα πιο συνηθισμένα ποιητικά αντικείμενα: χλωμό φως, φύλλα φθινοπώρου ). Ο ποιητής προσπαθεί να δώσει μουσικότητα στο ποίημά του. Υπάρχουν επαναλαμβανόμενα μοτίβα (συγκεκριμένες λέξεις, φράσεις ή ακόμα και ολόκληροι στίχοι). Δεν υπάρχουν πολλές εικόνες. Προβάλλεται το φυσικό τοπίο, τα χαρακτηριστικά του οποίου αντικατοπτρίζουν τον εσωτερικό κόσμο. Το νέο ρεύμα κάνει την εμφάνισή του στη νεοελληνική λογοτεχνία στα πρώτα χρόνια του 20ου αιώνα, λίγο μετά τον παρνασσισμό. Οι Έλληνες ποιητές κυρίως οικειοποιούνται δύο βασικές αρχές: τον υπαινικτικό και υποβλητικό χαρακτήρα της ποίησης, που στρέφει νου και αισθήματα προς την υψηλότερη σφαίρα των ιδεών. Και την αίσθηση του ποιητή ότι όταν κάποιος μπορέσει να φτάσει σε αυτή τη σφαίρα, θεωρεί πλέον την πραγματικότητα ως έναν ταπεινό τόπο μελαγχολίας και απελπισίας. Οι αυθεντικοί συμβολιστές στη χώρα μας είναι ελάχιστοι: Γιάννης Καμπύσης, Σπήλιος Πασαγιάννης και Κωνσταντίνος Χατζόπουλος. Στα 1920 κάνουν την εμφάνισή τους ορισμένοι ποιητές τους οποίους συνήθως εντάσσουμε στη λεγόμενη 14
ομάδα του νεοσυμβολισμού. Κώστας Ουράνης, Ναπολέων Λαπαθιώτης, Τέλλος Άγρας, Κώστας Καρυωτάκης, Μαρία Πολυδούρη.
ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΧΑΤΖΟΠΟΥΛΟΣ- "ΗΡΘΕΣ" Ήρθες· και η μέρα ήταν χλωμή
Ήρθες·
και ήταν κρύο-
αλλά τα φύλλα στα κλαδιά
ήρθες, μα με απλωμένα τα πανιά
ήταν μαδημένα
έμενε το πλοίο.
και ήταν τα σύννεφα σταχτιά και κρεμασμένα.
Ήρθες· και τα πουλιά καθήσαν στα κλαδιά
Κι ήταν η θάλασσα χλωμή
και κελαηδούσαν,
και ήτανε κρύο·
και τα παράθυρα ήταν ανοιχτά
κι όλοι κοιτάζανε χλωμοί
κι άνθη σκορπούσαν.
που με απλωμένα τα πανιά έμενε το πλοίο.
•
•
Στην πρώτη και την τρίτη στροφή, φαίνεται η ανασφάλεια και ο φόβος της φυγής. Τα ανοιχτά πανιά συμβολίζουν τον φόβο πως η κοπέλα για την οποία μιλά ο ποιητής, παρόλο που ήρθε, είναι πολύ πιθανό πως θα ξαναφύγει. Στην δεύτερη στροφή, τα κελαηδήματα των πουλιών και τα λουλούδια συμβολίζουν την χαρά του ποιητή για τον ερχομό της γυναίκας, η οποία στη συνέχεια του ποιήματος (τέταρτη στροφή) μετατρέπεται σε θλίψη, καθώς τα πανιά του πλοίου παραμένουν απλωμένα.
Στο συγκεκριμένο ποίημα, βλέπουμε πολλά χαρακτηριστικά του συμβολισμού, τα οποία το εντάσσουν σε αυτό το λογοτεχνικό ρεύμα: - Τα κύρια θέματα που παρουσιάζονται είναι η φύση και η μοναξιά. (Η μοναξιά επειδή η γυναίκα θα φύγει, και ο ποιητής θα μείνει μόνος του, και η φύση επειδή βλέπουμε πολλά στοιχεία της στο ποίημα, π.χ. τα πουλιά, τα δέντρα, τα σύννεφα και η θάλασσα). 15
- Βλέπουμε ένα επαναλαμβανόμενο μοτίβο, καθώς οι τρεις πρώτες στροφές ξεκινούν με την ίδια λέξη (ήρθες), και η πρώτη και η τελευταία στροφή τελειώνουν με την ίδια φράση (με απλωμένα τα πανιά έμενε το πλοίο.) Επίσης υπάρχει επανάληψη των λέξεων "χλωμή" και "κρύο". - Προβάλλεται το φυσικό τοπίο, και μέσα από τα στοιχεία του (θάλασσα, ξεραμένα κλαδιά, σταχτιά σύννεφα) ο ποιητής εκφράζει τα συναισθήματά του, δηλαδή την θλίψη και την μοναξιά. ΠΑΡΑΔΟΣΙΑΚΟ Η ΜΟΝΤΕΡΝΟ; Το ποίημα " Ήρθες" του Χατζόπουλου βρίσκεται στο μεταίχμιο της παραδοσιακής και της μοντέρνας ποίησης, διατηρώντας χαρακτηριστικά και από τις δύο. Υπάρχει μέτρο και ομοιοκαταληξία, και το ποίημα χωρίζεται σε 1 τετράστιχο και 3 στροφές από 5 στίχους η καθεμία, χαρακτηριστικά που εμφανίζονται στην παραδοσιακή ποίηση. Από την άλλη πλευρά, οι λέξεις που χρησιμοποιεί ο ποιητής είναι καθημερινές και συχνά το νόημά τους είναι ασαφές, ενώ δημιουργούνται νοήματα μέσα από τους συνδυασμούς των λέξεων, χαρακτηριστικά τα οποία εμφανίζονται στη μοντέρνα ποίηση.
16
Μοντερνισμός [Σεφέρης, Ρίτσος] Κωνσταντίνος Καρούζος, Βαγγέλης Γκέμπερ, Μάριος Ζαχαρίου, Μαρία Κόκκοτα Εισαγωγή
Στο πλαίσιο της συνεργασίας μας στο μάθημα της Λογοτεχνίας και ειδικότερα στην Ερευνητική Εργασία που εκπονήθηκε από το τμήμα μας με γενικό τίτλο «Παράδοση και μοντερνισμός στην νεοελληνική ποίηση», ασχοληθήκαμε με το κομμάτι του Μοντερνισμού και του ποιητές Γιώργο Σεφέρη και Γιάννη Ρίτσο, μέσα από τα ποιήματα Επί Ασπαλάθων και Ελένη, του πρώτου, και Ρωμιοσύνη του δεύτερου. Άξονάς μας υπήρξε αφενός το δίπολο παραδοσιακή ποίηση και μοντερνισμός, με τα στοιχεία που χαρακτηρίζουν κάθε είδος και αφετέρου τα εξής ερωτήματα: (1α) Να αναγνωρίσετε τα χαρακτηριστικά της παραδοσιακής και της μοντέρνας ποίησης και να διακρίνεται τα ποιήματα σε παραδοσιακά και μοντέρνα με βάση αυτά τα χαρακτηριστικά, (1β) Να τα κατατάξετε σε μια σειρά από το πιο παραδοσιακό ως το πιο υπερρεαλιστικό και, ενδεχομένως, να ανιχνεύσετε το λογοτεχνικό κίνημα στο οποίο εντάσσεται το καθένα, (2α) Να εντοπίσετε τις πιο ποιητικές και τις ποιο καθημερινές λέξεις στα ποιήματα και να τις τοποθετήσετε σε πίνακα με δύο ή περισσότερες κατηγορίες και (2β) Να εντοπίσετε τα σύμβολα σε όσα ποιήματα υπάρχουν και να τα κατατάξετε σε κατηγορίες ανάλογα με το είδος τους (αντικείμενα, φυσικά φαινόμενα, εικόνες, ήχοι) ή (2β) Να εντοπίσετε λυρικά ή δραματικά στοιχεία στα ποιήματα. Ελπίζουμε η δουλειά μας να σας φανεί χρήσιμη.
17
Επί Ασπαλάθων, Γ. Σεφέρη Βιβλίο Κειμένων Νεοελληνικής Λογοτεχνίας Β΄ Λυκείου, σελ. 214 Εισαγωγή Το ποίημα «Επί Ασπαλάθων», αποτελεί το τελευταίο ποίημα του Γ. Σεφέρη ή Σεφεριάδη και ανήκει στο Τετράδιο Γυμνασμάτων Β΄ (Ίκαρος 1976) Δημοσιεύτηκε για πρώτη φορά στην παρισινή εφημερίδα Le Monde (27/08/71) και κατόπιν στην αθηναϊκή εφημερίδα Το Βήμα( 23/09/71). Είναι εμπνευσμένο από ένα απόσπασμα από την Πολιτεία του Πλάτωνα και αναφερόμενο στη μεταθανάτια τιμωρία των τυράννων και πιο έμμεσα στην πολιτική κατάσταση της Ελλάδας εκείνης της εποχής, δηλαδή τη δικτατορία. Ο Σεφέρης ως επί το πλείστον δέχτηκε επιρροές από μοντέρνους ξένους ποιητές (Baudelaire, Mallarme), και ως εκ τούτου και με στοιχεία που θα παρουσιαστούν καθίσταται σαφές ότι ανήκε στο κίνημα του μοντερνισμού. Επιπλέον η υποβλητική χρήση της γλώσσας και τα σύμβολα που χρησιμοποιεί για να αποδώσει καταστάσεις, όσον αφορά το συγκεκριμένο ποίημα μας επιτρέπει επίσης να τον εντάξουμε στο κίνημα του συμβολισμού. 1α. Στο ποίημα υπάρχει πληθώρα στοιχείων, τα οποία θα μας βοηθήσουν να διακρίνουμε το ποίημα σε παραδοσιακό ή μοντέρνο. Όσο αφορά την δομή είναι ξεκάθαρο πως ο στίχος είναι ελεύθερος, καθώς δεν έχει ορισμένο αριθμό συλλαβών (στ.1 21 συλλαβές, στ.2 7 συλλαβές, στ.8 3 συλλαβές, στ 19 15 συλλαβές), είναι χωρίς ομοιοκαταληξία ή μέτρο. Θα πρέπει να σημειώσουμε πως παρότι η έλλειψη μέτρου κάνει το ποίημα να θυμίζει πεζό λόγο, υπάρχει έντονο το στοιχείο του ρυθμού και της μουσικότητας. Ακόμα, όσο αφορά το λεξιλόγιο, ο ποιητής χρησιμοποιεί καθημερινές λέξεις, αποφεύγοντας ιδιαίτερες ποιητικές λέξεις. Ένα άλλο χαρακτηριστικό είναι η κυριαρχία των εικόνων σε όλο το ποίημα (πχ. στ.1-2, στ.3-6, στ.7,στ.14-18), οι δύο πιο κύριες εικόνες, στις οποίες βασίζεται το ποίημα είναι η περιγραφή του Σουνίου (στ.1-7) και η περιγραφή του θανάτου του τυράννου Παμφύλιου Αριδαίου (στ.14-18), απόδοση κάποιας περικοπής του Πλάτωνα (στ.9-10). Ο ποιητής ξεφεύγει από τις εκφραστικές φόρμες της παραδοσιακής ποίησης χρησιμοποιώντας σχήματα λόγου που αμφισβητούν την κοινή λογική (στ.7, στ.9-10, στ.19) και γεννούν νέα νοήματα μέσα από απρόσμενους λεξιλογικούς συνδυασμούς. Το τελευταίο μας οδηγεί αναπόφευκτα και σε ένα άλλο χαρακτηριστικό της μοντέρνας ποίησης, ότι ο αναγνώστης ανακαλύπτει μόνος του τα κρυμμένα νοήματα, με αποτέλεσμα να προκύπτουν πολλές αναγνώσεις πέραν αυτής σχετικά με την πολιτική κατάσταση της ανωμαλίας, της εποχής του ποιητή (Χούντα). Βασικοί άξονες μερικών άλλων αναγνώσεων μπορεί να είναι η φυσική ομορφιά της Ελλάδας, η ιστορία και η πολιτιστική κληρονομιά του τόπου, ακόμα και 18
σημεία που ξεφεύγουν από τα στενά όρια του χωροχρόνου του ποιητή, για παράδειγμα η κοινωνική, πολιτική και οικονομική κατάσταση της εποχής του αναγνώστη. Αποκορύφωμα έκφρασης αυτού μάλιστα, είναι η πολυσημία των λέξεων (ασπάλαθοι, κολόνες, μέρα του Ευαγγελισμού, πανάθλιος Τύραννος), η ασάφεια, η αφαίρεση και η ελλειπτικότητα των λέξεων, των στίχων και των νοημάτων. Τέλος θα πρέπει να αναφέρουμε πως μέσα από το ποίημα εκφράζονται ιδέες, έννοιες και συναισθήματα που δύσκολα θα εκφράζονταν μέσα από τους αυστηρούς και δεσμευτικούς κανόνες της παραδοσιακής ποίησης. Συγκεντρώνοντας όλα τα παραπάνω εύκολα μπορούμε να συμπεράνουμε πως το ποίημα ανήκει στην μοντέρνα ποίηση. 2α Ένα ακόμα σημαντικό χαρακτηριστικό του ποιήματος είναι η ευρεία χρήση καθημερινών λέξεων, όπως Ευαγγελισμού, κολόνες, έγδαραν και κουρέλι. Επίσης, πολυπληθείς είναι και οι συμβολισμοί σε αυτό το ποίημα, οι οποίοι αφορούν αντικείμενα, ονόματα και εικόνες. Κάποια καλά παραδείγματα αποτελούν: οι αρχαίες κολόνες (στ.7) συμβολίζουν το ένδοξο παρελθόν της Ελλάδας. Αρδιαίος (στ.9) και πανάθλιος Τύραννος (στ.20) συμβολίζουν τους νέους τυράννους (Χούντα). Κι οι ασπάλαθοι δείχνοντας έτοιμα τα μεγάλα τους βελόνια και τους κίτρινους ανθούς (στ.4-6) συμβολίζουν την Ελλάδα με την όμορφη και την άσχημη πλευρά της, που μας πληγώνει.
ΠΟΙΗΤΙΚΕΣ ΛΕΞΕΙΣ
ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΕΣ ΛΕΞΕΙΣ Ευαγγελισμού (στ.1) Σκουριασμένες (στ.2) Ασπάλαθοι (στ.4) Βελόνια (στ.5) Κολόνες (στ.7) Στου μυαλού τα αυλάκια (στ.10) Χάμω (στ.15) Έγδαραν (στ. 15) Κουρέλι (στ.18) Κρίματα (στ. 19)
2β Αντικείμενα: Σούνιο (στ.1), η Ελλάδα συνολικά Πράσινα φύλλα (στ.3), νέοι άνθρωποι, νέες ιδέες Σκουριασμένες πέτρες (στ.2), παλαιές-απαρχαιωμένες αντιλήψεις, Χούντα 19
Αρχαίες κολόνες (στ.7), ένδοξο παρελθόν (Αττική, Αθήνα, Δημοκρατία) Ονόματα: Αρδιαίος (στ.9) και πανάθλιος Τύραννος (στ.20) , νέοι τύραννοι τ΄ όνομα του κίτρινου θάμνου/ δεν άλλαξε από εκείνους τους καιρούς (στ.11), διαχρονικές πρακτικές τυράννων, αλλά και την Ελλάδα Ευαγγελισμός (στ.1), η άνοιξη, τα καλά νέα(Ευαγγελισμός), αλλαγή – επανάσταση (Επανάσταση 21) Εικόνες: κι ασπάλαθοι/ δείχνοντας έτοιμα τα μεγάλα τους βελόνια/ και τους κίτρινους ανθούς (στ. 4-6), η Ελλάδα με τις δύο της όψεις, την καλή, την όμορφη και την αγκαθωτή που πληγώνει Απόμακρα αρχαίες κολόνες, χορδές μιας άρπας αντηχούν ακόμη (στ.7), το ένδοξο παρελθόν, που παραμένει έντονο και υπενθυμίζεται από τα αρχαιολογικά ευρήματα «τον έδεσαν χειροπόδαρα» μας λέει/ «τον έριξαν χάμω και τον έγδαραν/ τον έσυραν παράμερα τον καταξέσκισαν/ απάνω στους αγκαθερούς ασπάλαθους/ και πήγαν και τον πέταξαν στον Τάρταρο, κουρέλι». (στ.14-17), το τέλος και των νέων τυράννων
20
Ο ΥΠΕΡΡΕΑΛΙΣΜΟΣ-Λίγα ιστορικά στοιχεία Κωνσταντίνος Ηλιακόπουλος, Γιώργος Κατσαντώνης, Στράτος Καπλανέλλης, Σωκράτης Καλφάογλου Ο υπερρεαλισμός ή σουρεαλισμός είναι ριζοσπαστικό καλλιτεχνικό κίνημα που διαμορφώθηκε το 1924 στη Γαλλία από καλλιτέχνες που αναφέρονται στο υπερρεαλιστικό μανιφέστο του Andre Breton, ως αντίδραση στην παραφροσύνη που οδήγησε τον άνθρωπο στον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο. Παρά τις έντονες αντιδράσεις που δημιούργησε, το κίνημα εξαπλώθηκε κατά τη διάρκεια του 20ου αιώνα σε ολόκληρο τον κόσμο και επηρέασε πολλές πτυχές της ανθρώπινης σκέψης, συμφιλιώνοντας το χιούμορ με τη πραγματικότητα, το συνειδητό με το ασυνείδητο. Οι σουρεαλιστές προσπάθησαν στην συνέχεια να δώσουν, πέρα από καλλιτεχνική, και πολιτική υπόσταση στο κίνημα τους και συνδέθηκαν με πολυάριθμα κουμμουνιστικά και σοσιαλιστικά κόμματα της περιόδου, δίχως όμως επιτυχία καθώς οι υποτιθέμενοι πολιτικοί τους σύμμαχοι είχαν διαφορετικά συμφέροντα και δεν τους αντιμετώπιζαν όπως έπρεπε. Έτσι εγκαταλείπουν αυτή τη προσπάθεια και στη συνέχεια παρεμβαίνουν ελάχιστα στον πολιτικό βίο, τελείως ανεξάρτητοι από τα προαναφερθέντα κόμματα. Η άνοδος των ναζιστών και τα γεγονότα του Β’ Παγκοσμίου πολέμου περιορίζουν την δραστηριότητα των μελών του κινήματος, το οποίο μετά τον θάνατο του Μπρετόν (1966) χάνει τη λάμψη του και φτάνει στο τέλος. Βέβαια Σουρρεαλιστές συναντάμε ακόμα και στις μέρες μας, αφού όπου υπάρχει αντίδραση, υπάρχει πάντα και Υπερρεαλισμός.
Μέθοδοι και τεχνικές Σουρεαλιστών Στους υπερρεαλιστές συναντάμε ορισμένα στοιχεία του ντανταϊσμού και του συμβολισμού, ενώ θα μπορούσαμε να πούμε ότι είναι έντονα επηρεασμένοι από την ψυχανάλυση και ορισμένες φροϋδικές αντιλήψεις. Πιο συγκεκριμένα, υποστηρίζουν ότι ο άνθρωπος δεν πρέπει να παραμένει εγκλωβισμένος στα δεσμά του ρεαλισμού και της αληθοφάνειας της καθημερινής του ρουτίνας, αλλά να αποδράσει στο ασυνείδητο ελεύθερος από κάθε είδους αντιλήψεις που αφορούν τη ζωή και την τέχνη. Βέβαια για να πετύχουν κάτι τέτοιο υιοθέτησαν τεχνικές που θα τους εξασφάλιζαν την επαφή τους με το υποσυνείδητο, όπως η καταγραφή ονείρων, η ύπνωση και κυρίως η αυτόματη γραφή. Όσο φορά την ποίηση, οι υπερρεαλιστές φημίζονται για την απόλυτη ελευθερία στο λεξιλόγιο που χρησιμοποιούν και τη στιχουργική, τους απρόσμενους συνδυασμούς λέξεων και τις εικόνες που σχετίζονται με το όνειρο, το χιούμορ, τον έρωτα και φυσικά το παράλογο. Βέβαια μετά από αρκετά χρόνια θα συνειδητοποιήσουν ότι η χρήση έστω ελάχιστης λογικής είναι αναπόφευκτη και η 21
άρνηση κάθε περιορισμού δεν είναι σε καμία περίπτωση εφικτή. Μέχρι τότε όμως ποιητές όπως Louis Aragon, o Paul Eluard, o Antonin Artaud και ζωγράφοι όπως o Max Ernst και o Salvador Dali θα έχουν χαράξει με τα έργα του ένα λαμπρό κεφάλαιο στην ιστορία της ανθρώπινης τέχνης.
Ένα ασύνειδο σύμβολο της σχετικότητας του χώρου και του χρόνου, ένα σουρεαλιστικό στοχασμό πάνω στην κατάρρευση των αντιλήψεών μας για μία σταθερή κοσμική τάξη πραγμάτων. Σαλβατόρ Νταλί
22
Ένας ερημίτης, ορκισμένος ν' αντισταθεί στους πειρασμούς. Και ποιοί είναι αυτοί; Οργή κι αλαζονεία, το πρώτο άτι. Λαγνεία, το δεύτερο. Απληστία, περηφάνεια, φιλαυτία ματαιοδοξία, στο τρίτο. Απληστία κι ασέβεια προς τα θεσμοθετημένα εκείνα που στρατεύτηκε να διαφυλάσσει, στο τέταρτο. Στο βάθος η λαχτάρα της Εξουσίας ψηλά στο σύννεφο κι άλλο ένα αλαζονικό φαλλικό δημιούργημα, στο πέμπτο.
Ο υπερρεαλισμός στην Ελλάδα Ο υπερρεαλισμός είναι το μόνο από τα πρωτοποριακά κινήματα που επηρέασε τη νεοελληνική λογοτεχνία, ιδιαίτερα από το 1935 και μετά. Μέχρι τότε τον συναντούσαμε σε σύντομα άρθρα εφημερίδων και περιοδικών, ενώ οι ποιητές Θεόδωρος Ντόρρος και Νικήτας Ράντος προσπάθησαν να υιοθετήσουν μερικούς σουρεαλιστικούς ποιητικούς τρόπους σε ορισμένα έργα τους. Το 1935 ο Ανδρέας Εμπειρίκος, ο οποίος είχε σπουδάσει ψυχανάλυση στο Παρίσι και είχε έρθει σε 23
επαφή με πολυάριθμους Γάλλους υπερρεαλιστές, δίνει μια διάλεξη για το συγκεκριμένο κίνημα και λίγο μετά δημοσιεύει την Υψικάμινο, την πρώτη του ποιητική συλλογή που ήταν εξολοκλήρου γραμμένη με τη μέθοδο της αυτόματης γραφής. Παρόλο που τα ποιήματα του αυτά προκάλεσαν έντονες αντιδράσεις, ο σουρεαλισμός ρίζωσε στην χώρα μας, καθώς τον ασπάστηκαν σημαντικοί ποιητές της εποχής, όπως ο Νίκος Γκάτσος και ο Οδυσσέας Ελύτης. Ακόμα στοιχεία του υιοθετήθηκαν από πολλούς ζωγράφους, με ποιο γνωστό τον Νίκο Εγγονόπουλο. Αξίζει να αναφερθεί ότι ορισμένες μόνο πλευρές του κινήματος απορροφήθηκαν από τους Έλληνες υπερρεαλιστές και έτσι το κίνημα δεν απέκτησε την πολιτική υπόσταση που το χαρακτήριζε στο εξωτερικό. Παρουσία αγγέλων εντός ατμομηχανής «Όταν με τη βαρύτητα του ανέμου που συναρπάζει τα φρόκαλα μεσ’ απ’ τα πόδια των μανάδων εσάλπισε το πεφταστέρι τις τελευταίες εντολές των θεανθρώπων σηκώθηκε υπερήφανος ο φθόγγος και μ’ ευκαμψία τελείου μηχανικού λεπτολογήματος παρέσυρε την ευτυχία προς τα πελάγη μιας παμμεγίστης παλιρροίας. Τότε συνέβη να φτερνισθούν οι φυσητήρες και όλα τα κήτη ανέστρεψαν την κοιλιάτους και κατεποντίσθηκαν αύτανδρα τα περασμένα κουφάρια υπέρ της αναγεννήσεωςτης ευτυχίας υπέρ της ειρήνης υπέρ της αμαυρώσεως υπέρ της εκλάμψεως της αληθείας υπέρ της κατισχύσεως των ρόδων και της μαγικής αράχνης εν έτει χαράς για τον αιώνα των μεγάλων ολισθημάτων των κυμάτων επάνω στα στεκούμενα καράβια.» Εμπειρίκος, από την Υψικάμινο, 1935 ΣΤΕΑΡ Η πλάστιγξ κλίνει εκεί που προτιμάμε Κατά την ερμηνεία που της δίνουμε Κάθε φορά που επιτυγχάνουμε στα ζάρια. Και ιδού που επιτυγχάνουμε και πάλι Αφού τα ζάρια πέσαν στην κοιλιά μιας γυναικός Μιας γυναικός γυμνής και κοιμωμένης Κατόπιν κολυμβήσεως στην άμμο. Αυτή η γυναίκα καθώς λεν οι θρύλοι Είχε το θάρρος να περάσει μοναχή της Γυμνή με στέαρ των κολυμβητών στο σώμα Μια θάλασσα πλατιά και φουσκωμένη Από τους στεναγμούς του γλυκασμού πολλών αγγέλων. Εμπειρίκος,από την Eνδοχώρα, Άγρα 1980 24
Λίγα λόγια για τον Νίκο Εγγονόπουλο Ο Νίκος Εγγονόπουλος θεωρείται από πολλούς ο διασημότερος σουρεαλιστής ζωγράφος και ποιητής του 20ου αιώνα. Γεννήθηκε το 1907 στην Αθήνα και σπούδασε στην σχολή καλών τεχνών υπό την καθοδήγηση του Παρθένη και στη συνέχεια γνώρισε την τεχνοτροπία της βυζαντινής ζωγραφικής ως μαθητής του Φώτη Κόντογλου, ενώ στα έργα του φαίνεται ότι είναι σαφέστατα επηρεασμένος από την τεχνοτροπία του Ντε Κίρικο. Το 1907 διορίστηκε καθηγητής στην έδρα αρχιτεκτονικής του Εθνικού Μετσόβιου Πολυτεχνείου και έκτοτε συμμετείχε έντονα στα καλλιτεχνικά δρώμενα του τόπου μας, και όχι μόνο, γνωρίζοντας σπουδαίους καλλιτέχνες της εποχής, όπως ο Εμπειρίκος, με τον οποίο υπήρξαν στενοί φίλοι. Ο Εγγονόπουλος παρά τα συχνά ταξίδια του στο εξωτερικό, που τον ανάγκασαν να γνωρίζει άπταιστα τρεις γλώσσες (αγγλικά ιταλικά και γαλλικά), παρέμεινε κάτοικος των Αθηνών μέχρι το τέος τη ζωής του, το 1985. Σήμερα θαυμάζουμε τους πίνακες του στην Εθνική Πινακοθήκη, στις Δημοτικές Πινακοθήκες Αθηνών, Ρόδου, Θεσσαλονίκης, στο Μουσείο Θεάτρου στο Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο και σε ιδιωτικές συλλογές, ενώ το έτος 2007 ανακηρύχθηκε από τον καλλιτεχνικό κόσμο της χώρας ως «Έτος Ν. Εγγονόπουλου».
25
26
27
