Η ΕΓΝΑΤΙΑ ΟΔΟΣ ΣΤΗΝ ΠΕΔΙΑΔΑ ΤΟΥ ΝΕΣΤΟΥ

Ι. Φ. Βλαχόπουλος

Η ΕΓΝΑΤΙΑ ΟΔΟΣ ΣΤΗΝ ΠΕΔΙΑΔΑ ΤΟΥ ΝΕΣΤΟΥ

ΔΗΜΟΣ ΝΕΣΤΟΥ Χρυσούπολη 2013

Ι. Φ. Βλαχόπουλος

Η ΕΓΝΑΤΙΑ ΟΔΟΣ ΣΤΗΝ ΠΕΔΙΑΔΑ ΤΟΥ ΝΕΣΤΟΥ

ΠΡΟΛΟΓΟΣ Το βιβλίο Η Εγνατία οδός στην πεδιάδα του Νέστου είναι ένα ακόμη έργο του Ι. Φ. Βλαχόπουλου, ο οποίος εμπνέεται από τον τόπο μας και ο οποίος συνεχίζει να τον αναδεικνύει μέσα από την δεινή συγγραφική του ικανότητα. Πιστεύω ότι ο αναγνώστης εντυπωσιάζεται από ένα βιβλίο ταυτόχρονα γεωγραφίας, τοπογραφίας, ιστορίας, οικονομίας και λογοτεχνίας. Ως εκ τούτου υπόσχομαι ότι θα συνεχίσουμε με χαρά να εκδίδουμε ό,τι αφορά την περιοχή του Νέστου, γιατί είναι το λιγότερο που μπορούμε να κάνουμε γι’ αυτούς που καταθέτουν με τον δικό τους τρόπο γνώση και αγάπη για την περιοχή μας. Μέσα απ’ το συγκεκριμένο έργο ο συγγραφέας, απλά και κατανοητά, μιλάει για την δύναμη του «δρόμου» στη ζωή ενός τόπου και παράλληλα βρίσκει την ευκαιρία να δώσει στοιχεία της ζωής και εργασίας των ανθρώπων της πεδιάδας του Νέστου με ένα τρόπο μοναδικό, προσωπικό και ιδιαίτερα εντυπωσιακό. Τοποθετεί το «μέρος» στο «όλο», υποστηριζόμενος από αντίστοιχες πηγές, και δείχνει την σημαντικότητα της Εγνατίας Οδού στην περιοχή μας, αυτού του τεράστιου έργου που κατά την Ρωμαϊκή Εποχή ένωνε διοικητικά και στρατιωτικά την Ρώμη της Ιταλίας με την Νέα Ρώμη της Ανατολής, την Κωνσταντινούπολη. Ο συγγραφέας υποστηρίζει ότι η Εγνατία Οδός, στην οθωμανική τουλάχιστον φάση της ιστορίας της (ίσως δε και σε προγενέστερες), πρέπει να περνούσε μέσα από τον τόπο μας –άποψη που τεκμηριώνεται με πλήθος χαρτογραφικών ενδείξεων, περιηγητικών περιγραφών και λογικών συνεπαγωγών βάσει της ιστορίας και του χαρακτήρα της πόλης μας– ενώνοντάς την με την Καβάλα και, μέσω ξύλινης 7

γέφυρας νοτιότερα των Τοξοτών, με τη Γενισέα. Στην οθωμανική εποχή, όπως και πάντα, μέχρι και σήμερα, η ύπαρξη της Εγνατίας Οδού επηρέαζε την οικονομία, την επικοινωνία ανθρώπων και λαών και τον πολιτισμό, δίνοντας στην πεδιάδα μας ανάπτυξη και ανοίγοντας ορίζοντες στους κατοίκους της. Η σημαντικότητα λοιπόν, από πλευράς περιεχομένου, αυτού του ξεχωριστού έργου, σε συνδυασμό με τη ρεαλιστική και δυνατή γραφή του φιλολόγου συγγραφέα μας κ. Ι. Φ. Βλαχόπουλου, καθιστούν το έργο Η Εγνατία οδός στην πεδιάδα του Νέστου αντάξιο της περιοχής μας και άξιο προσοχής, μελέτης και ανάδειξής του από τον καθένα μας.

8

Σάββας Μ. Μιχαηλίδης Δήμαρχος Νέστου

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΕΙΣΑΓΩΓΗ

7

1. Τα χαρακτηριστικά των αρχαίων δρόμων

7

2. Η ρωμαϊκή Εγνατία Οδός

9

3. Οι πηγές

13

ΧΡΥΣΟΥΠΟΛΗ ΚΑΙ ΕΓΝΑΤΙΑ 15 1. Η οθωμανική Εγνατία

15

2. Η μετακίνηση του Σαρί Σαμπάν

27

3. Η ρωμαϊκή Εγνατία

29

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ: ΟΙ ΠΕΡΙΗΓΗΤΕΣ

35

Πιερ Μπελόν, Παρατηρήσεις

36

Εβλιγιά Τσελεμπή, Βιβλίο των περιηγήσεων

37

Πωλ Λυκάς, Ταξίδι που έγινε το 1714

38

Έντουαρντ Ντάνιελ Κλαρκ, Ταξίδια σε διάφορες χώρες

39

Φελίξ ντε Μποζούρ, Στρατιωτικό ταξίδι στην Οθωμανική Αυτοκρατορία

40

Εσπρί-Μαρί Κουζινερί, Ταξίδι στη Μακεδονία

41

Β. Νικολαΐδης, Οι Τούρκοι και η Σύγχρονη Τουρκία

42

Κωνσταντίνος Διοικητής

43

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

45

ΠΙΝΑΚΑΣ ΕΙΚΟΝΩΝ

47

9

Εικόνα 1: Η παλιά Εθνική Οδός και η νέα Εγνατία στο Δερβένι της Καβάλας.

10

ΕΙΣΑΓΩΓΗ 1. Τα χαρακτηριστικά των αρχαίων δρόμων Μέχρι και τη σχετικά πρόσφατη εποχή η πορεία των δρόμων ήταν υποχρεωμένη να ακολουθεί τη φυσική διαμόρφωση του εδάφους που διέσχιζε. Η ανθρώπινη τεχνολογία δεν είχε την άνεση να επεμβαίνει στο τοπίο καθοριστικά και να το μεταβάλλει σε μεγάλο βαθμό. Κάποιες μικρής κλίμακας παρεμβάσεις γίνονταν (ο γεωγράφος Στράβων αναφέρει ότι οι Ρωμαίοι έκαναν «εκκοπάς τε λόφων και εγχώσεις κοιλάδων»), αλλά μόνο σχετικά πρόσφατα ο άνθρωπος απέκτησε την τεχνολογία που του επέτρεψε, χωρίς τεράστιο μόχθο και κόστος, να αγνοήσει το φυσικό ανάγλυφο, να κόψει ή να διατρυπήσει βουνά, να ισοπεδώσει λόφους, να γεφυρώσει χαράδρες και γκρεμούς και να σχεδιάσει δρόμους με πορείες αδιανόητες παλιότερα. Μέχρι τότε οι αρχαίοι δρόμοι ήταν υποχρεωμένοι να σεβαστούν, όχι για λόγους ιδεολογικούς, αλλά λόγω αδήριτης ανάγκης, τη διαμόρφωση του τοπίου και να ακολουθήσουν πορείες προσαρμοσμένες σε αυτήν. Ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα προερχόμενο από την περιοχή μας (Εικ. 1) είναι ο παλιός δρόμος Καβάλας-Ξάνθης, ο οποίος, λιγότερο ή περισσότερο, ακολουθεί την πορεία της αρχαίας Εγνατίας: προκειμένου να περάσει από τη μοναδική φυσική δίοδο που οδηγεί από τα βουνά της Καβάλας προς την πεδιάδα της Καρβάλης, τον αυχένα που αποτελούσε στην αρχαιότητα τα Στενά των Σαπαίων και είναι σήμερα γνωστός ως Δερβένι ή Γιντίκια, ήταν αναγκασμένος να σχηματίσει οφιοειδείς στροφές και να ακολουθήσει μεγάλες αλλαγές υψομέτρου, ώστε να παρακολουθήσει το τοπίο. Μια σύγκριση με την πορεία της σημερινής Εγνατίας στην ίδια περιοχή μιλά μόνη της για τη ριζική αλλαγή των δεδομένων στη διαμόρφωση δρόμων (Εικ. 1). Ο άνθρωπος που κάποτε ήταν υποταγμένος στο τοπίο, τώρα το έχει υποτάξει (πολλές φορές μάλιστα με περισσή υπεροψία…). Φυσικές διαμορφώσεις που επηρέαζαν την πορεία των αρχαίων δρόμων ήταν αυχένες, ποταμοί και ρέματα, κοιλάδες, γκρεμοί. Προσπαθώντας ο άνθρωπος να περάσει τα φυσικά εμπόδια, επεδίωκε ταυτόχρονα να εξασφαλίσει την ασφαλέστερη, αλλά και συντομότερη δυνατή πορεία, η οποία θα του εξασφάλιζε οικονομία κόπου και πόρων. Για παράδειγμα, σε πεδινές περιοχές που υπέφεραν από πλημμύρες ακολουθούσε τις υπώρειες των κοντινών ορεινών όγκων, ενώ σε ασφαλείς πεδινές περιοχές έβαινε στη συντομότερη 11

ευθεία. Ειδικότερα, οι ρωμαϊκοί δρόμοι ακολουθούν όλοι την αρχή της ευθύτερης και ευκολότερης πορείας με το μικρότερο κόστος, χωρίς περιττές δραστικές επεμβάσεις στο τοπίο, και καταφεύγουν σε αυτές μόνο σε περιπτώσεις που η μορφολογία του εδάφους τις καθιστά αναπόφευκτες, όπως, για παράδειγμα, η ύπαρξη ενός και μοναδικού περάσματος. Επειδή οι ρωμαϊκοί δρόμοι αποβλέπουν πρωτίστως στην εξυπηρέτηση της διοίκησης και μόνο δευτερευόντως της οικονομίας, εκείνο που ενδιαφέρει τους ρωμαίους μηχανικούς είναι η επικοινωνία των τόπων που κρίνονται στρατηγικής σημασίας και όχι υποχρεωτικά όλων των κατοικημένων περιοχών. Για τον λόγο αυτό οι ρωμαϊκοί δρόμοι αγνοούν μικρότερα ή μεγαλύτερα πολίσματα, όταν η διέλευσή τους από αυτά έρχεται σε αντίθεση με τις βασικές αρχές της ρωμαϊκής οδοποιίας και στρατηγικής. Κατά κανόνα, ένας επιτυχημένος δρόμος παραμένει περίπου απαράλλακτος ανά τους αιώνες. Χαρακτηριστικά, η Εγνατία Οδός ακολούθησε, σε μεγάλα τμήματά της, παλιότερους δρόμους, χαραγμένους πολύ νωρίτερα, οι οποίοι είχαν αποδειχθεί λειτουργικοί και εξυπηρετικοί, ενώ η ίδια η Εγνατία καθόρισε, και εξακολουθεί εν πολλοίς να καθορίζει, την πορεία νεότερων δρόμων μέχρι και τη σύγχρονη εποχή. Από τη άλλη, η πορεία ενός δρόμου μπορεί στη διάρκεια της μακραίωνης ιστορίας του να μεταβληθεί σε κάποια σημεία της εξαιτίας εξελίξεων και αλλαγών γεωγραφικού, οικονομικού, τεχνικού ή πολιτικού χαρακτήρα. Ένα τέτοιο παράδειγμα θα δούμε παρακάτω εξετάζοντας την πορεία της Εγνατίας στην περιοχή της Χρυσούπολης. Η διέλευση ενός δρόμου από μια περιοχή έχει πάντα σημαντικότατες τοπικές επιπτώσεις: νέες πόλεις και πολίσματα δημιουργούνται πάνω στην πορεία του, ασήμαντα χωριά μετεξελίσσονται σε πόλεις, αναπτύσσονται νέες οικονομικές δραστηριότητες, πραγματοποιούνται μετακινήσεις πληθυσμών κ.α. Αντίστροφα, η μετακίνηση ενός δρόμου, η κατάργησή του ή η αλλαγή της πορείας του οδηγεί σε μαρασμό παλαιότερων οικονομικών κέντρων και στη μετακίνησή τους ή την αντικατάστασή τους από νέα. Όμως οι συνέπειες της ύπαρξης ενός δρόμου δεν είναι μόνο τοπικές. Καθόσον ο δρόμος συνεπάγεται την επικοινωνία των ανθρώπων, την έξοδο από την απομόνωση και την επαφή με διαφορετικές κουλτούρες, οδηγεί μοιραία σε πολιτισμικούς και οικονομικούς μετασχηματισμούς των κοινωνιών, σε αναμείξεις και συγχωνεύσεις πάσης φύσεως και σε ένα είδος, λιγότερο ή περισσότερο, ενιαίου πολιτισμού, είτε περιορισμένης εμβέλειας, όπως παλαιότερα, είτε και παγκόσμιας, όπως συμβαίνει στις μέρες μας με την παγκοσμιοποιημένη επικοινωνία. 12

Οι δρόμοι, είτε στην αρχαιότητα είτε στη νεότερη εποχή, είχαν όλα αυτά τα χαρακτηριστικά και τις επιπτώσεις.

Η αρχαία Εγνατία Οδός ήταν το μεγαλύτερο οδικό έργο στον χώρο της Βαλκανικής. Ήταν ένα έργο τεράστιας στρατιωτικής, πολιτικής, οικονομικής και πολιτισμικής σημασίας, που εν μέρει επιζεί ακόμη και σήμερα και το οποίο για περισσότερα από 2.000 χρόνια διαμόρφωσε το σύνολο της ζωής των ανθρώπων της νότιας χερσονήσου του Αίμου. Από τη στενή σκοπιά των Ρωμαίων, υπήρξε ένα από τα κύρια μέσα με τα οποία εδραίωσαν και διατήρησαν την κυριαρχία τους στη Βαλκανική. Από τη γενικότερη ιστορική σκοπιά, υπήρξε ο δίαυλος διάδοσης, κυριάρχησης και διατήρησης του ελληνορωμαϊκού πολιτισμού στην ίδια περιοχή Η Via Egnatia κατασκευάστηκε από τους Ρωμαίους μεταξύ των ετών 146118 π.Χ., μετά την οριστική υποταγή της Μακεδονίας, υπό την επίβλεψη του ρωμαίου ανθυπάτου Gnaeus Egnatius, από τον ποίο πήρε και το όνομά της. Ο δρόμος ξεκινούσε αρχικά από το λιμάνι της Απολλωνίας (μετέπειτα Αυλών, Vlorë στη σημερινή Αλβανία) και αργότερα και από την Επίδαμνο (αργότερα Δυρράχιον, σήμερα Durrës, Αλβανία). Στα λιμάνια αυτά κατέληγαν τα πλοία που ξεκινούσαν από το Βρινδίσιον (Brundisium, σήμερα Brindisi, Ιταλία), όπου κατέληγε η Αππία Οδός (Via

Εικόνα 2: Η διαδρομή της αρχαίας Εγνατίας Οδού (χάρτης Wikimedia).

2. Η ρωμαϊκή Εγνατία Οδός

13

Εικόνα 4: Πλακόστρωτο τμήμα της Εγνατίας (Φίλιπποι).

Εικόνα 3: Λιθόστρωτο τμήμα της Εγνατίας στην περιοχή του Αγίου Σύλλα. Εικ. 5: Μιλιάριο G. Egnatius

Appia) που το συνέδεε με τη Ρώμη. Η Εγνατία διέσχιζε με ανατολική κατεύθυνση τις σημερινές χώρες Αλβανία, ΠΓΔΜ, Ελλάδα και κατέληγε στα Κύψελα του Έβρου (σήμερα İpsala, Τουρκία). Αργότερα επεκτάθηκε μέχρι την Κωνσταντινούπολη, ενώνοντας έτσι τις δύο Ρώμες, παλαιά και νέα. Το μήκος της μέχρι τον Έβρο ήταν 535 ρωμαϊκά μίλια, περίπου 800 χιλιόμετρα, ενώ μέχρι την Κωνσταντινούπολη περί τα 1.100 χιλιόμετρα (Εικόνα 2). Το πλάτος της ποίκιλλε ανάλογα με τη φύση του εδάφους, αλλά συνήθως ήταν περί τα 4 μέτρα. Σε όλο το μήκος της η Οδός ήταν γερά θεμελιωμένη και επιστρωμένη είτε με συναρμοσμένους φυσικούς λίθους είτε με πλάκες, κυρίως μέσα στις πόλεις από τις οποίες διερχόταν (Εικ. 3, 4). Σε όλο το μήκος της επίσης ήταν «βεβηματισμένη κατά μίλιον και κατεστηλωμένη» (Στράβων), δηλαδή μετρημένη σε ρωμαϊκά μίλια1 και σηματοδοτημένη ανά μίλιο με miliaria2 (οδοδείκτες, Εικ. 5). Στη διαδρομή της η Εγνατία περνούσε από σημαντικές πόλεις (civitas). 1 Το ρωμαϊκό μίλιο είναι μονάδα μέτρησης αποστάσεων. Αποτελείται από 1.000 βήματα (mille passus), με κάθε βήμα να αποτελείται από δύο διασκελισμούς. Αντιστοιχεί με 1.481 χιλιόμετρα. 2 Τα miliaria ήταν οδοδείκτες με τη μορφή λίθινων κιονίσκων που σημείωναν τις αποστάσεις ανάμεσα στους σταθμούς των δρόμων.

14

Εικόνα 6: Η Mutatio Purdis κοντά στο χωριό Πετροπηγή.

Μεταξύ των πόλεων και σε αποστάσεις διαδρομής μιας ημέρας υπήρχαν οδικοί σταθμοί (statio). Οι σταθμοί ήταν δύο ειδών: mansio (πανδοχείο, Εικ. 8), όπου οι ταξιδιώτες μπορούσαν να διαμείνουν, και mutatio (Εικ. 6), όπου οι κρατικοί κυρίως υπάλληλοι μπορούσαν να αλλάξουν άλογα για να συνεχίσουν την πορεία τους. Επί ρωμαϊκής εποχής η Via Egnatia ήταν via mili­ ta­ris, στρατιωτικός δρόμος, και ο κύριος σκοπός της ήταν η διακίνηση στρατευμάτων σε καιρό πολέμου και η επικοινωνία για την εξυπηρέτηση της κρατικής μηχανής σε καιρό ειρήνης. Η χρήση της από πολίτες απαιτούσε ειδική άδεια, το λεγόμενο σύν­ θημα. Βέβαια, με την πάροδο του χρόνου και ανάλογα με τις πολυποίκιλες μεταβολές που σημειώθηκαν στη νότια χερσόνησο του Αίμου, οι κανονισμοί και οι χρήσεις, ακόμη και η κατά τόπους πορεία της, αναπροσαρμόστηκαν πολλές φορές. Ωστόσο, ποτέ δεν έπαψε να αποτελεί τη μεγάλη οδική αρτηρία που καθόριζε τη ζωή μιας τεράστιας περιοχής. Απόδειξη της σοφής χάραξής της και της διαχρονικής χρησιμότη-

15

16

Εικόνα 7: Τμήμα της Tabula Peutingeriana με τους σταθμούς στην περιοχή Καβάλας - Χρυσούπολης.

τάς της είναι το γεγονός ότι η Εγνατία έζησε πολύ περισσότερο από τους δημιουργούς της και επέζησε, έστω τμηματικά (εν μέρει συνεχίζει να επιζεί), όλων των γεωγραφικών, ιστορικών, οικονομικών και πολιτισμικών αλλαγών που συνέβησαν στον τεράστιο χώρο που διασχίζει. Στην περισσότερο από δισχιλιετή ζωή της η Εγνατία εξυπηρέτησε τρεις αυτοκρατορίες (ρωμαϊκή, βυζαντινή και οθωμανική) και πλήθος επιμέρους τόπων διευκολύνοντας τη διακίνηση αγαθών και το εμπόριο, τη μετακίνηση και την επαφή των ανθρώπων, την πολιτισμική ανταλλαγή, τις τοπικές κοινωνίες και το σύνολο των περιοχών που διέσχιζε. Στην πορεία της βάδισαν στρατοί και καραβάνια, αυτοκράτορες και βασιλείς, λόγιοι και έμποροι, σοφοί και βάρβαροι, φίλοι και εχθροί, απόστολοι του χριστιανισμού και διώκτες του, σταυροφόροι και ληστές και όλο το πλήθος των φυλών.

3. Οι πηγές Οι βασικές πηγές για τη Via Egnatia είναι τρεις: το Itinerarium Hierosolymitanum, το Itinerarium Antonini και η Tabula Peutingeriana. Τα itineraria (οδοιπορικά, δρομολόγια) ήταν οδηγοί για τους ταξιδιώτες, στην ουσία κατάλογοι των σταθμών που θα συναντούσαν στο ταξίδι τους μαζί με τις μεταξύ τους αποστάσεις, συνήθως σε ρωμαϊκά μίλια. Το Itinerarium Hierosolymitanum ή Burdigalense (Ιεροσολυμιτικό Οδοιπορικό ή Οδοιπορικό του Μπορντό) περιγράφει την πορεία από την πόλη Burdigala (Μπορντό) μέχρι τους Αγίους Τόπους και απευθύνεται στους προσκυνητές. Είναι γραμμένο το 333-334 μ. Χ., την εποχή του αυτοκράτορα Κωνσταντίνου. Το Itinerarium Antonini είναι καταγραφή των κυριότερων δρόμων της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας με όλους τους σταθμούς τους. Το πρωτότυπο χρονολογείται στον 3ο αι. μ.Χ. επί βασιλείας του Καρακάλλα. Η Tabula Peutingeriana (Πευτιγγεριανός Κώδηξ) είναι μεσαιωνικό αντίγραφο ενός ρωμαϊκού ‘χάρτη’ του 4ου αι. μ.Χ.. Στην πραγματικότητα, δεν πρόκειται για χάρτη με τη σημερινή έννοια, αλλά για μια χωρίς κλίμακα σχεδιαστική περιγραφή των κυριότερων δρόμων της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας, με αναφορά των σταθμών και των αποστάσεών τους (Εικ. 7). Εκτός από τις θεμελιώδεις αυτές πηγές, πολύτιμες πληροφορίες για την Εγνατία δίνουν τα αρχαιολογικά ευρήματα και οι περιγραφές νεότερων περιηγητών που διέσχισαν κάποιο τμήμα της. Για την περιοχή που μας ενδιαφέρει σημαντικές πληροφορίες έχουμε από τους περιηγητές Pierre Belon, Εβλιγιά Τσελεμπή, Paul Lucas, E. D. Clarke, Felix de Beaujour, E.-M. Cousinery και Β. Νικολαΐδη (βλ. Παράρτημα). 17

Εικόνα 8: Η Mansio ad Quintum στο Bradashesh της Αλβανίας.

18

ΧΡΥΣΟΎΠΟΛΗ ΚΑΙ ΕΓΝΑΤΊΑ 1. Η οθωμανική Εγνατία Ξεκινώντας πρωθύστερα, για λόγους μεθόδου, την αναζήτηση της Via Egnatia στην περιοχή της Χρυσούπολης, θα ερευνήσουμε πρώτα μια μεταγενέστερη φάση της ιστορίας της, αυτή της οθωμανικής περιόδου. Κατ’ αρχήν, δεν πρέπει να μας διαφεύγει ότι ο οικισμός Σαρί Σαμπάν, είτε στο σημείο όπου βρίσκεται σήμερα είτε αλλού (όπως θα δούμε παρακάτω), είναι δημιούργημα καθαρά τουρκικό του 14ου μ.Χ. αιώνα και δεν μπορεί να έχει καμία σχέση με τη ρωμαϊκή Εγνατία. Πηγές μας για την περίοδο αυτή είναι οι περιγραφές που έχουμε από έναν αριθμό περιηγητών που διάβηκαν τον δρόμο αυτό στην περιοχή μας, κυρίως όμως μια σειρά παλιών χαρτών που εικονίζουν το οδικό δίκτυο της πεδιάδας του Νέστου. Κατά την αναζήτηση αυτή θα πρέπει να έχουμε πάντα υπόψη τις βασικές αρχές των οδικών δικτύων, ότι δηλαδή αποσκοπούν στη σύνδεση σημαντικών οικισμών με τον συντομότερο και ευκολότερο τρόπο. Θα ξεκινήσουμε την αναζήτηση από ένα κατά το μάλλον αναμφισβήτητο σημείο της ρωμαϊκής Εγνατίας, τον σταθμό αλλαγής αλόγων (mutatio) Purdis ή Pyrdis3 (Πύργοι;) που έχει εντοπιστεί κοντά στη χωριό Πετροπηγή (Εικ. 6). Είναι ένα επιβλητικό ερείπιο, χρονολογημένο στον 2ο αι. π.Χ., το οποίο τοποθετεί στον χώρο μας την Εγνατία Οδό. Επόμενος σταθμός της ρωμαϊκής Εγνατίας στην περιοχή μας ήταν η Τόπειρος. Όμως κατά την οθωμανική περίοδο έχουν επέλθει σημαντικές αλλαγές στην περιοχή αυτή: η Τόπειρος δεν υπάρχει πια (έχει καταστραφεί τον 9ο αι. μ.Χ.) και ο πρώτος σημαντικός οικισμός στην πορεία προς την Gümülcine (τα βυζαντινά Κουμουτζηνά, σήμερα Κομοτηνή) είναι την εποχή αυτή μια νέα πόλη, η Yenice-i Karasu (σήμερα Γενισέα)4, η οποία βρίσκε3 Περισσότερα για τον σταθμό αυτό στο κεφάλαιο για τη ρωμαϊκή Εγνατία, παρακάτω. 4 Το όνομα Γενισέα είναι ελληνική παραφθορά του τουρκικού ��������������������������� Yenice��������������������� -�������������������� i������������������� ������������������ Karasu������������ , που σημαίνει ‘Νέα πόλη του Μαύρου Νερού’, όπου ‘Μαύρο Νερό’ είναι η τουρκική ονομασία του Νέστου. Ο προσδιορισμός ‘Καράσου’ προστέθηκε για να διακρίνεται από την ιερή πόλη των Οθωμανών Yenice-i Vardar, τα σημερινά Γιανιτσά. Όπως λέει το όνομά της, η Γενισέα είναι ‘νέα πόλη’, η οποία αντικατέστησε παλιότερο οικισμό, που για τον λόγο αυτό ονομάστηκε

19

ται στο ανατολικό τμήμα της πεδιάδας του Νέστου. Συνεπώς, στόχος της Εγνατίας την περίοδο αυτή μετά τη Mutatio Purdis πρέπει να ήταν η Yenice και όχι η Ξάνθη, η οποία την εποχή αυτή είναι μια μάλλον ασήμαντη πολίχνη. Σύμφωνα με τα παραπάνω, αν δεχθούμε ότι η εθνική οδός ΚαβάλαςΞάνθης ακολουθεί τα χνάρια της αρχαίας Εγνατίας, τότε ο τεράστιος κύκλος που σχηματίζει για να διασχίσει τον Νέστο στους Τοξότες και να συνεχίσει ανατολικά αντιβαίνει εντελώς στη λογική της συντομίας των δρόμων. Είναι προφανές ότι, όταν σχεδιάστηκε αυτός ο νεότερος δρόμος, σκοπός του δεν ήταν να εξυπηρετήσει τη Γενισέα, την οποία άλλωστε αφήνει εκτός, αλλά την Ξάνθη, η οποία είχε εντωμεταξύ ενισχυθεί. Αν έπρεπε να εξυπηρετηθεί η Γενισέα, ο δρόμος θα έπρεπε να διασχίζει την πεδιάδα της Χρυσούπολης με ανατολική κατεύθυνση και να διαβαίνει τον Νέστο πολύ χαμηλότερα από τη γέφυρα των Τοξοτών, είτε με κάποια γέφυρα είτε με πλωτό μέσο ή και πεζή, ιδίως το καλοκαίρι που τα νερά του Νέστου λιγοστεύουν. Οι πηγές που διαθέτουμε συνηγορούν σχεδόν όλες στην υπόθεση αυτή. Θα ξεκινήσουμε με τους περιηγητές. • Το 1550 ο Pierre Belon περνά τον Νέστο πάνω από ξύλινη γέφυρα, αφού έχει διασχίσει «μια πεδιάδα μεγάλης εκτάσεως πολύ κοντά στην ακτή της θάλασσας». • Το 1668 ο τούρκος περιηγητής Εβλιγιά Τσελεμπή, ο οποίος έχει παλιότερα περάσει τον Νέστο πάνω σε βοϊδόκαρο, προερχόμενος από την Γένιτζε, κινείται αυτή τη φορά παράλληλα με την ανατολική όχθη του Νέστου, με νότια κατεύθυνση, και διέρχεται από μια νεότευκτη ξύλινη γέφυρα, στο δυτικό άκρο της οποίας συναντά μια νέα πόλη, την Αχμέτ Αμπάντ, η οποία, λόγω ακριβώς της γέφυρας, έχει υποσκελίσει το Σαρί Σαμπάν.5 • Το 1714 ο Paul Lucas μας πληροφορεί ότι στον Νέστο κατασκευάζεται μια ξύλινη γέφυρα μήκους 300 βημάτων (περ. 225 μ.). Ο ίδιος περνά τον Νέστο πεζός και καταλήγει στο Γένιτζε, που βρίσκεται σε απόσταση περίπου 30 χμ. • Το 1715 ο Κωνσταντίνος Διοικητής, προερχόμενος από το Γένιτζε, βαδίζει νότια, διασχίζει τον Νέστο και καταλύει στο Σαρί Σαμπάν. • Το 1802 ο Edward Daniel Clarke, προερχόμενος από την Καβάλα, μπαίνει στην πεδιάδα της Χρυσούπολης αμέσως μετά το Τσαρπαντί (Νέα Καρβάλη). Στα Β.Δ. βλέπει το χωριό Καγιά Πουνάρ (Πετροπηγή), άρα Eskice, ‘παλιά πόλη’, τη σημερινή Ξάνθη. Η Γενισέα ήταν γνήσιο οθωμανικό δημιούργημα του 14ου αι. και υπήρξε το σπουδαιότερο διοικητικό και οικονομικό κέντρο της περιοχής της μέχρι το 1870, όταν καταστράφηκε από πυρκαγιά και αντικαταστάθηκε από την Ξάνθη. 5 Χαρακτηριστικά, αναφέρει ότι το Σαρί Σαμπάν είχε «ευθεία οδό» προς το Γένιτζε.

20

βρίσκεται νοτιότερα από αυτό. Περνά τον Νέστο με ένα «πέραμα από επίπεδες μαούνες». Το ηλιοβασίλεμα φτάνει στο Γένιτζε. • Το 1829 ο Felix de Beaujour, προερχόμενος από την Καβάλα και αφού περάσει το Fragraeus Murus (το οχυρό στο Δερβένι της Καβάλας), ακολουθεί έναν παραθαλάσσιο δρόμο ο οποίος ακολούθως στρέφεται βόρεια. Περνά τον Νέστο σε απόσταση 10 περίπου χμ. από τις εκβολές του6 και στη συνέχεια ανηφορίζει προς βορρά με κατεύθυνση το Γένιτζε. • Το 1831 ο M. Cousinery, προερχόμενος από την Καβάλα, βαδίζει επί 35 περίπου χμ. παράλληλα με τις υπώρειες των βουνών της Χρυσούπολης (τα ονομάζει Αίμο), οι οποίες είναι γνωστές σε εμάς με το τουρκικό όνομα ‘γιακάδες’, και περνά το Νέστο πεζός «στο σημείο που αρχίζει να απλώνεται στην πεδιάδα». Περνώντας τον Νέστο «αφήσαμε στα δεξιά μας τα ερείπια της Τοπείρου», όπως λέει, και βρέθηκαν σε απόσταση 5 περίπου χμ. από το Γένιτζε. • Το 1859 ο Β. Νικολαΐδης, προερχόμενος από την Καβάλα, περνά από το Τσαρπαντί. Σε απόσταση 15 περίπου χμ. από την Καβάλα ο δρόμος διχάζεται. Ο ίδιος ακολουθεί τη βόρεια κατεύθυνση και μετά από 5 χμ. φτάνει στο χωριό Καγιά Πουνάρ (Πετροπηγή). Σε πέντε ώρες (περ. 30 χμ) από την Καβάλα φτάνει στα χάνια του Σαρί Σαμπάν. Διασχίζει τον Νέστο από σημείο πλάτους 165 μ. Μας πληροφορεί ότι το καλοκαίρι «ο δρόμος περνά μέσα από την πόλη του Σαρί Σαμπάν και ο Νέστος διασχίζεται με ευκολία». Από τις παραπάνω περιγραφές μπορούμε τα συναγάγουμε μερικά σίγουρα συμπεράσματα: 1. Κανένας από τους περιηγητές δεν διασχίζει τον Νέστο από γέφυρα στο ύψος του χωριού Όκτσιλαρ (Τοξότες). 2. Τα δρομολόγια που ακολουθούν βρίσκονται λιγότερο ή περισσότερο κοντά στη θάλασσα. 3. Από τον 16ο αιώνα, τουλάχιστον, υπάρχει ξύλινη γέφυρα που διασχίζει τον Νέστο στο ύψος του χωριού Κουρού Ντερέ (Ξεριάς). 4. Σταθμός όλων των περιηγητών ανατολικά του Νέστου είναι το Γένιτζε (Γενισέα), ενώ η Ξάνθη (Έσκιτζε) δεν αναφέρεται σχεδόν από κανένα.7 5. Κοντά στη Χρυσούπολη ο Νέστος είναι διαβατός με πέραμα ή και πεζή, τουλάχιστον τους καλοκαιρινούς μήνες. 6. Ανατολικός σταθμός πριν τον Νέστο είναι το Σαρί Σαμπάν, από το οποίο υπάρχει δρόμος που οδηγεί σε πέρασμα του Νέστου. 6 Η απόσταση αντιστοιχεί στη θέση του χωριού Toylar. 7 Ο Εβλιγιά αναφέρει ανώνυμα μια πόλη που θα μπορούσε ίσως να είναι η Ξάνθη.

21

Στα παραπάνω συμπεράσματα συνηγορούν και οι χάρτες που μπορέσαμε να βρούμε. Έτσι:

Εικόνα 9: Η περιοχή της Χρυσούπολης σε χάρτη του 1839.

• Σε χάρτη του 1839 (Εικ. 9) ο δρόμος, μετά το Δερβένι της Καβάλας, παρακολουθεί τις υπώρειες των ορέων της Λεκάνης και διαβαίνει τον Νέστο στο ύψος του Ξεριά χωρίς να περνά από το Σαρί Σαμπάν. Όμως παράλληλα σημειώνεται δευτερεύων δρόμος που περνά μέσα από το Σαρί Σαμπάν και συνεχίζει κατευθείαν προς τον Νέστο, τον οποίο και διασχίζει. Στον χάρτη αυτό σημειώνεται εμφατικά το Γένιτζε Καράσου ως κέντρο της ανατολικής πεδιάδας του Νέστου, ενώ η Ξάνθη εμφανίζεται ως χωριό. • Σε γερμανικό χάρτη του 1856 (Εικ. 10), ο οποίος είναι πολύ γενικός, χωρίς λεπτομέρειες, ο δρόμος περνά πάνω από τις λιμνοθάλασσες της Βάσοβας και φαίνεται να διασχίζει την πεδιάδα στο ύψος της Χρυσούπολης και να περνά τον Νέστο περίπου στο ύψος του Ξεριά ή και νοτιότερα, με κατεύθυνση το Πόρτο Λάγος (Burun). • Σε χάρτη του 1885 (Εικ. 11) ο δρόμος διασχίζει την πεδιάδα της Χρυ­ σούπολης εγκάρσια (χωρίς να σημειώνεται το Σαρί Σαμπάν), διαβαίνει τον Νέστο στο ύψος του χωριού Köprüköy (Κιοπρούκιοι, μτφρ. 22

Εικόνα 10: Χάρτης του 1856.

Εικόνα 11: Χάρτης του1885.

23

Εικόνα 12: Χάρτης του 1901.

Γεφυροχώρι) και κατευθύνεται στο Γένιτζε. Ένας δευτερεύων δρόμος οδηγεί από το χωριό Τσαγλαΐκ (Διπόταμος), το οποίο την εποχή αυτή είναι έδρα του μετέπειτα Καζά του Σαρί Σαμπάν, προς την Ξάνθη. • Σε χάρτη του 1901 (Εικ. 12) ο δρόμος από το ύψος του Καγιά Πουνάρ (Πετροπηγή) στρίβει προς το Σαρί Σαμπάν, περνά μέσα από αυτό, στρίβει βόρεια και διαβαίνει τον Νέστο από γέφυρα που σημειώνεται καθαρά στο ύψος του Κουρού Ντερέ (Ξεριά). Στο Όκτσιλαρ (Τοξότες) δεν υπάρχει γέφυρα, ενώ ο δρόμος που οδηγεί εκεί είναι μη αμαξιτός. Παράλληλα 24

σημειώνεται δρόμος που διακλαδίζεται λίγο έξω από το Σαρί Σαμπάν, το παρακάμπτει, προχωρεί Β.Α. και ενώνεται με τον κύριο δρόμο λίγο πριν τη γέφυρα. Σημειώνεται επίσης ένας τρίτος δρόμος που ξεκινά από το Σαρί Σαμπάν, κατευθύνεται Α. και διέρχεται τον Νέστο στο ύψος του Σαρί Σαμπάν. Μεταξύ Σαρί Σαμπάν και Νέστου σημειώνεται έδρα διοικητή γέφυρας (Köprübaşı). Ωστόσο δεν σημειώνεται γέφυρα του Νέστου στο σημείο αυτό. Ο δρόμος αυτός συνεχίζει προς το χωριό Nahudli (Παλαιό Όλβιο). Τέλος, εμφαίνεται και τέταρτος δρόμος (μάλλον μονοπάτι) που από το Köprübaşı κατευθύνεται νότια, περνά από τα χωριά Bekçili8 (Δρυμούσα) και Toylar (Περιστερεώνας) και από εκεί διαβαίνει τον Νέστο, κατά πάσαν πιθανότητα με πέραμα προς το χωριό Gencerli (Κεντητή). • Σε αγγλικό χάρτη του 1917 (Εικ. 13) ο δρόμος Καβάλας-Κων­στα­ ντινούπολης περνά μέσα από το Σαρί Σαμπάν. • Σε ελληνικό στρατιωτικό χάρτη (Εικ. 14) σημειώνεται «Ξυλίνη γέφυρα» στο ύψος του Ξεριά.

Ειόνα 13: Χάρτης του 1917.

Από τη μελέτη των χαρτών προκύπτουν με βεβαιότητα τα εξής συμπεράσματα: 8 Ας σημειωθεί ότι bek���������������������������������������������������������������� ������������������������������������������������������������������� ç��������������������������������������������������������������� i�������������������������������������������������������������� σημαίνει στα Τουρκικά ‘φύλακας’. Θα μπορούσε ίσως να αναφέρεται σε φύλακες περάσματος ή γέφυρας (;).

25

Εικόνα 14: Ελληνικός στρατιωτικός χάρτης. Με κόκκινο σημειώνεται η ξύλινη γέφυρα.

7. Είτε η ίδια η οθωμανική Εγνατία είτε ένας κλάδος της περνά μέσα από το Σαρί Σαμπάν και στη συνέχεια κατευθύνεται προς τη γέφυρα του Κουρού Ντερέ. 8. Υπάρχει δευτερεύων δρόμος που οδηγεί απευθείας από το Σαρί Σαμπάν στον Νέστο. 9. Ένα τρίτο πέρασμα του Νέστου βρίσκεται στο ύψος του χωριού Τόιλαρ. Με δεδομένο λοιπόν ότι η οθωμανική Εγνατία περνούσε μέσα από το Σαρί Σαμπάν, προκύπτει το ερώτημα κατά πόσο μπορούμε να εντοπίσουμε την πορεία της μέσα στην ίδια την πόλη. Κατ’ αρχήν πρέπει να σημειώσουμε ότι το μέγεθος του Σαρί Σαμπάν κατά την οθωμανική περίοδο δεν ήταν το ίδιο με το σημερινό, αλλά πολύ μικρότερο (Εικ. 15)9. Η έκτασή του αυξήθηκε κατά πολύ μετά την έλευση των προσφύγων της Ανταλλαγής, οπότε οικοδομήθηκαν στα δυτικά του οι προσφυγικοί συνοικισμοί. Το δυτικό όριο του οθωμανικού Σαρί Σαμπάν, κατά τη μέγιστη έκτασή του, βρισκόταν στη σημερινή οδό Τζιβελεκίδου. Κατά μήκος της οδού αυτής διερχόταν κανάλι με νερό του Νέστου, το οποίο κινούσε υδρόμυλο που βρισκόταν δίπλα στο παλιό νεκροταφείο. 9 Βουλγαρική απογραφή του 1900 αναφέρει 780 κατοίκους.

26

Εικόνα 15: Η έκταση του οθωμανικού Σαρί Σαμπάν (ιστορικό κέντρο).

Ενδεικτικό του ότι η πόλη τελείωνε στο σημείο αυτό είναι ότι το οικοδομικό συγκρότημα Ζαχαριάδη (στον χώρο του σημερινού Πάρκου Α. Παπανδρέου) οικοδομήθηκε το 1924 σε χώρο εκτός πόλης και ότι ο απέναντί του ελεύθερος χώρος παρέμεινε επί πολύ ανοικοδόμητος και χρησιμοποιήθηκε αρχικά ως αθλητικό γήπεδο και στη συνέχεια για την οικοδόμηση σχολείου10. Για τον εντοπισμό της πορείας της Εγνατίας μέσα από το Σαρί Σαμπάν μάς βοηθούν πολύ τα ονόματα δύο δρόμων της πόλης. Πρόκειται για τον δρόμο που έφερε παλαιότερα το όνομα Οδός Παλαιάς Καβάλας (σήμερα Εγνατία) και για την Οδό Ξάνθης (σήμερα Γιαλόγλου). Όσον αφορά τον πρώτο, η απόδοση σε αυτόν της ονόματος της Παλαιάς Καβάλας, ενός ελάχιστου και άσημου χωριού χωρίς καμία σχέση με την περιοχή, δεν έχει καμία λογική. Προφανώς πρόκειται περί παραφθοράς του αρχικού ονόματος ‘Οδός Παλαιά Καβάλας’, το οποίο είχε δοθεί πρόχειρα στον δρόμο κατά την οικοδόμηση των προσφυγικών συνοικισμών, και σήμαινε αυτό ακριβώς που λέει το όνομά του: ήταν ο παλιός δρόμος προς και από την Καβάλα. Πράγματι, αν προεκτείνει κανείς νοερά τον δρόμο αυτό προς τα δυτικά, καταλήγει στο χωριό Πετροπηγή, όπου ήταν και το σημείο που η 10 Οι χώροι αυτοί δεν ανήκαν στον Δήμο, αλλά στο Κράτος, από το οποίο ο Δήμος αγόρασε το οικόπεδο για την οικοδόμηση του Γυμνασίου.

27

Εικόνα 16: Η πορεία της οθωμανικής Εγνατίας μέσα στο Σαρί Σαμπάν. Με κόκκινο χρώμα σημειώνεται η Εγνατία, με μπλε το κανάλι που τροφοδοτούσε τον νερόμυλο.

Εικόνα 17: Το πέραμα που συνέδεε τη Χρυσούπολη με την ανατολική όχθη του Νέστου. Χρησιμοποιούσε ως κινητήρια δύναμη τη ροή του ποταμού.

28

Εγνατία έστριβε προς το Σαρί Σαμπάν11. Όσο για την Οδό Ξάνθης, και αυτό το όνομα κυριολεκτεί: ήταν ο δρόμος που οδηγούσε προς την Ξάνθη. Συνεπώς, η οθωμανική Εγνατία έμπαινε στο Σαρί Σαμπάν από την παλιά οδό της Καβάλας και έβγαινε από την οδό Ξάνθης (Εικ.16). Με άλλα λόγια, περνούσε ακριβώς από τη δυτική παρυφή της πόλης.12 Η είσοδος στα ενδότερα της πόλης γινόταν από τον κεντρικό δρόμο που την διέσχιζε, ο οποίος σήμερα φέρει το όνομα ‘Οδός Ελ. Βενιζέλου’. Το ότι η Βενιζέλου είναι παλιός δρόμος, ο οποίος διαμορφώθηκε ιστορικά και όχι με πολεοδομικά κριτήρια, αποδεικνύεται από το μη ευθύγραμμο σχήμα του. Ωστόσο, με δεδομένη τη μικρή απόσταση της πόλης από τον Νέστο σε ευθεία γραμμή, θα ήταν περίεργο αν δεν υπήρχε και κάποια συντομότερη διαδρομή για τη διάβαση του ποταμού. Πράγματι, ο χάρτης του 1901 μαρτυρεί έναν δευτερεύοντα δρόμο προς τον Νέστο, ο οποίος ξεκινά μέσα από το Σαρί Σαμπάν, ενώ κάποιοι περιηγητές διαβαίνουν τον Νέστο με βαϊδόκαρο (Εβλιγιά) ή πεζοί ή με πέραμα, έχοντας προηγουμένως περάσει από το Σαρί Σαμπάν. Άλλωστε, μέχρι και τη δεκαετία του 1960 λειτουργούσε πέραμα του Νέστου (γνωστό ως ‘σάλι’, Εικ. 17) που διευκόλυνε την επικοινωνία με τα εκείθεν του Νέστου χωριά, ιδίως τη διέλευση των κατοίκων των μουσουλμανικών χωριών, οι οποίοι επισκέπτονταν το παραδοσιακό παζάρι της Τετάρτης στη Χρυσούπολη. Έτσι, γεννάται το ερώτημα: ποιος ήταν αυτός ο δρόμος;

Εικόνα 18: Παζάρι στην Πλατεία Σιταγοράς (1958). Με βέλος σημειώνεται το λιθόστρωτο. 11 Σε αυτό συνηγορούν το πλάτος και η διαμόρφωση του δρόμου με διαχωριστική νησίδα στη μέση, κάτι που δεν συμβαίνει σε άλλο δρόμο της Χρυσούπολης. Είναι προφανές ότι οι σχεδιαστές τον προόριζαν για δρόμου εισόδου στην πόλη, όπως και ήταν παραδοσιακά. 12 Η κατάργηση της διέλευσης της εθνικής οδού μέσα από τη Χρυσούπολη ήταν αποτέλεσμα επίσημου αιτήματος των εμπόρων της πόλης, ώστε με τον τρόπο αυτό να δυσκολευτεί η έλευση πλανοδίων εμπόρων του παζαριού, οι οποίοι μείωναν τις δουλειές των εντοπίων!

29

Προσωπική μου ανάμνηση από τα παιδικά μου χρόνια είναι ένα τμήμα ευθύγραμμου λιθόστρωτου, εν μέρει κατεστραμμένου και μισοθαμμένου στο χώμα που κάλυπτε την τότε Πλατεία Σιταγοράς (σημερινή Πλατεία Μακεδονίας), το οποίο την διέσχιζε διαγωνίως, με προφανή κατεύθυνση από τη διασταύρωση των οδών Αγ. Δημητρίου και Ελευθερίας προς το στενό ανάμεσα στον αλευρόμυλο Σαφαρίκα και στην απέναντί του οικοδομή (παλαιότερα χάνι Νούση, κτήμα Μέρτζου). Μάλιστα, στο σημείο που το λιθόστρωτο έφτανε στον μύλο, υπήρχε, στερεμένο ήδη τη δεκαετία του ’50, αρτεσιανό φρέαρ με γούρνα για το πότισμα των ζώων. Όταν ρώτησα τον πατέρα μου σχετικά με τον δρόμο αυτό, μου απάντησε ότι οδηγούσε στον Νέστο. Το λιθόστρωτο αυτό βρίσκεται από πολλά χρόνια θαμμένο κάτω από το τσιμέντο που καλύπτει σήμερα την Πλατεία Μακεδονίας. Είχα όμως την τύχη να το εντοπίσω σε μια φωτογραφία του παζαριού της Χρυσούπολης που έβγαλε το 1958 ο επικεφαλής του αναπτυξιακού προγράμματος του ΟΗΕ στη Χρυσούπολη Charles Olke van der Plas. Στη φωτογραφία αυτή μόλις που διακρίνεται, ανάμεσα σε κάρα και βόδια, το εν λόγω λιθόστρωτο (Εικ. 18). Ήταν πράγματι ένα παρακλάδι της Εγνατίας που οδηγούσε στον Νέστο; Άγνωστο. Ας ελπίσουμε ότι νεότεροι ερευνητές θα το διερευνήσουν.

Εικόνα 19: Λεπτομέρεια του χάρτη του 1901, όπου φαίνεται ο οικισμός Εσκί Σαρί Σαμπάν.

30

Εικόνα 20: Λεπτομέρεια του στρατιωτικού χάρτη. Με βέλος σημειώνεται το Παζάρ Γερί.

2. Η μετακίνηση του Σαρί Σαμπάν Το ερώτημα κατά πόσο η θέση του Σαρί Σαμπάν στη διάρκεια της ιστορίας του ήταν αυτή που γνωρίζουμε προκύπτει από κάποιους χάρτες και περιηγητές και μας αναγκάζει να διερευνήσουμε τη θέση του στον χώρο της πεδιάδας του Νέστου. Τα στοιχεία που διαθέτουμε είναι τα εξής: • Στο σύντομο πολυγραφημένο κείμενο των πρωτοπόρων ερευνητών της ιστορίας της Χρυσούπολης Π. Ξανθοπούλου και Γ. Αργυρίου13 αναφέρεται τοπική παράδοση ότι υπήρχε χωριό Εσκί (παλιό) Σαρί Σαμπάν στην περιοχή του χωριού Ερατεινό. • Ο περιηγητής Β. Νικολαΐδης (1859) αναφέρει ότι ο σταθμός του Σαρί Σαμπάν αποτελείται ουσιαστικά από χάνια, λίγες κατοικίες και ένα διοικητήριο, ενώ το πραγματικό χωριό βρίσκεται μισή ώρα νοτιότερα. • Ο χάρτης του 1901 (Εικ. 19) σημειώνει οικισμό Εσκί Σαρί Σαμπάν πολύ κοντά στο χωριό Ιρατλί (Ερατεινό). • Ο (αχρονολόγητος) στρατιωτικός χάρτης σημειώνει τοπωνύμιο ‘Παζάρ γιερί’ (Τόπος του παζαριού) μεταξύ Χρυσούπολης και Ερατεινού (Εικ. 20). Σύμφωνα με τα παραπάνω γίνεται προφανές ότι το Σαρί Σαμπάν δεν βρισκόταν πάντα εκεί που είναι σήμερα η Χρυσούπολη. Ο ξανθός (ή χλωμός) Σαμπάν, ο κτηματίας που έδωσε το όνομά του στο χωριό14, είχε τα κτήματά 13 Ξανθοπούλου Π., Αργυρίου Γ., Ο Ελληνισμός της Επαρχίας Νέστου..., σ. 6.. 14 Με την ευκαιρία, δυο λόγια για το όνομα Σαρί Σαμπάν. Στην Τουρκική η λέξη sarı σημαί-

31

του νοτιότερα, κοντά στο Ιρατλί, που όπως λέει και το όνομά του (‘προσοδοφόρο’), ήταν εύφορος τόπος. Κοντά στον τόπο αυτό, που βρίσκεται στην καρδιά της πεδιάδας του Νέστου, είχε δημιουργηθεί και το παζάρι της περιοχής. Γιατί όμως το Σαρί Σαμπάν μετακινήθηκε κάποια εποχή; Ο Εβλιγιά Τσελεμπή μάς προσφέρει έναν λόγο για τις μετακινήσεις οικισμών, και μάλιστα αναφερόμενος στο Σαρί Σαμπάν: Το Σαρί Σαμπάν, μας λέει, βρισκόταν πάνω στον δρόμο που οδηγούσε απευθείας στο Γένιτζε και αυτός ήταν ο λόγος που ήκμασε. Όμως κάποια στιγμή μέσα στον 17ο αιώνα κατασκευάστηκε από τον Μεγάλο Βεζύρη Αχμέτ Κιοπρουλή Ζαντέ μια νέα γέφυρα πάνω στον Νέστο βορειότερα από το Σαρί Σαμπάν, στο ύψος του Κουρού Ντερέ, πράγμα που οδήγησε στην αντικατάστασή του από μια νέα πόλη, την Αχμέταμπαντ, και στην παρακμή του. Τελικά, όπως φαίνεται, το Σαρί Σαμπάν, είτε ως Εσκί είτε ως νεότερο, δεν έχασε την κυρίαρχη θέση του στον πλουτοφόρο κάμπο του. Τον κάμπο για την ευφορία του οποίου οι Τούρκοι κάτοικοί του είχαν μια παροιμία: “Sarışaban ovası, altın yuvası...”: «Κάμπος του Σαρίσαμπαν, φωλιά του χρυσού…». Όμως για κάποιο λόγο που έχει άμεση σχέση με τη διαδρομή των δρόμων, και συγκεκριμένα της Εγνατίας της εποχής, όταν αυτή άλλαξε, αναγκάστηκε το χωριό να μετακινηθεί, ώστε να συνεχίσει να επωφελείται από τη λειτουργία του ως οδικού σταθμού. Χαρακτηριστικό αυτού του ρόλου που είχε είναι το γεγονός ότι το νεότερο Σαρί Σαμπάν αποτελούνταν κυρίως από χάνια και από καταστήματα σχετικά με την εξυπηρέτηση των ταξιδιωτών: φούρνοι, παντοπωλεία, πεταλωτήρια, σιδηρουργεία, καροποιεία. Μάλιστα, μια άλλη ονομασία του τόπου ήταν Hanlar (Χάνια), η οποία προφανώς δόθηκε για να τον αντιδιαστείλει προς το παλιό και αρχικό χωριό, όσο ακόμα αυτό υπήρχε. Μαζί με το Σαρί Σαμπάν μετακινήθηκε, όπως ήταν επόμενο, πάνω στον μεγάλο δρόμο και ο Τόπος του Παζαριού, ώστε το Νέο Σαρί Σαμπάν να συνεχίσει να αποτελεί το οικονομικό κέντρο της περιοχής, με κορυφαία εκδήλωση το παζάρι της Τετάρτης, η λειτουργία του οποίου παρέμεινε αδιατάρακτη και μετά την αντικατάσταση των Τούρκων από τους Έλληνες.

νει ‘κίτρινο’. Ως προσωνύμιο ανθρώπου σημαίνει ‘ξανθός’ ή ‘χλωμός’. Όσο για το ‘Σαμπάν’, πρόκειται για την τουρκική λέξη Şaban (με παχύ S), η οποία είναι ανθρωπωνύμιο, και όχι για τη λέξη saban (με ψιλό S), η οποία σημαίνει ‘αλέτρι’. Φαίνεται ότι ο Σαρί Σαμπάν μας ήταν ξανθός ή ίσως χλωμός, από την ενδημική ελονοσία που προκαλούσαν τα έλη της πεδιάδας του Νέστου. Χαρακτηριστικά, οι Τούρκοι κάτοικοι ονόμαζαν την πεδιάδα Sürgünyeri, ‘τόπο εξορίας’. (Şaban σημαίνει επίσης, χυδαϊστί,‘χαζός’, αλλά ας ελπίσουμε ότι ο δικός μας Σαμπάν δεν ήταν…)

32

3. Η ρωμαϊκή Εγνατία Ο λόγος που εξετάσαμε πρώτα τη σχέση του Σαρί Σαμπάν με την Εγνατία των οθωμανικών χρόνων είναι ότι ο εντοπισμός της πορείας της θα μπορούσε ενδεχομένως να βοηθήσει στον εντοπισμό και της αρχαίας Εγνατίας στην περιοχή αυτή. Όσον αφορά τη σχέση της Χρυσούπολης με την αρχαία Εγνατία, πρέπει να επισημανθούν δύο πράγματα: πρώτον, ότι από τη στιγμή που ένας δρόμος κριθεί εξυπηρετικός, δεν αλλάζει εύκολα, παρά μόνο αν επέλθουν σημαντικές μεταβολές, τοπικές ή ευρύτερες∙ και δεύτερον, ότι κατά τη ρωμαϊκή εποχή δεν υπήρχε φυσικά ούτε Χρυσούπολη ούτε Σαρί Σαμπάν. Αξίζει ωστόσο να σημειωθεί ότι σε χαμηλό λόφο Β.Α. του συνοικισμού της Ποντιάδας έχει εντοπιστεί από τον γράφοντα αρχαιολογικός χώρος, ο οποίος, σύμφωνα με τον αρχαιολόγο κ. Β. Πούλιο, παρουσιάζει δείγματα ζωής από την προϊστορική εποχή μέχρι τουλάχιστον και τη Ρωμαιοκρατία. Ποιος ήταν αυτός ο οικισμός και ποια μπορούσε να είναι –αν υπήρξε ποτέ– η σχέση του με τη ρωμαϊκή Εγνατία είναι απολύτως άγνωστο. Χαρακτηριστικό, πάντως, είναι το τουρκικό όνομα του οικισμού, Sekiler, που σημαίνει ‘πέτρινα βάθρα’, προφανώς λόγω των αρχαίων υπολειμμάτων που έρχονταν κάθε τόσο στην επιφάνεια κατά τις αγροτικές εργασίες. Στην περιοχή της Χρυσούπολης δεν σώζεται κανένα ίχνος της Εγνατίας. Οι καλλιέργειες αιώνων στο εύφορο έδαφος της πεδιάδας κατέστρεψαν οποιοδήποτε απομεινάρι οδοστρώματος θα βοηθούσε στον εντοπισμό του δρόμου. Την καταστροφή ολοκλήρωσαν οι αναδασμοί της γης που άρχισαν από τη δεκαετία του 1920 και εντάθηκαν με την άφιξη των προσφύγων, αλλά και η μηχανική καλλιέργεια που ξεκίνησε από το 1960, δράσεις που εξαφάνισαν όλους τους παλιότερους δρόμους και μονοπάτια, που θα μπορούσαν ίσως να αποτελούν επιβιώσεις της Εγνατίας και να προσφέρουν μια ιδέα για την πορεία της στην περιοχή αυτή. Το τελευταίο τμήμα λιθόστρωτου οδοστρώματος πριν την είσοδο στην πεδιάδα βρίσκεται στο Δερβένι της Καβάλας, στο διάσελο μετά τις στροφές της Άσπρης Άμμου (το σημείο αυτό ήταν παλιότερα γνωστό ως ‘Φόρος’, προφανώς λόγω της ύπαρξης σταθμού είσπραξης διοδίων), δεξιά της παλιάς εθνικής οδού, στο σημείο καθόδου της προς τη Νέα Καρβάλη (Εικ. 21). Ήταν όμοιο με τα τμήματα της Εγνατίας που σώζονται στην περιοχή του Αγίου Σύλλα (Εικ. 3). Το λιθόστρωτο αυτό από πολλά χρόνια δεν είναι πλέον ορατό, καθώς έχει σκεπαστεί από τα μπάζα του εργοστασίου επεξεργασίας μαρμάρου που βρίσκεται εκεί. Το επόμενο ίχνος παλιού οδοστρώματος εμφανίζεται νότια του χωριού Αμαξάδες, στη Θράκη (Λώλος 2008, 103). Για την περιοχή που μας απασχολεί οι βασικές πηγές για τη ρωμαϊκή 33

Εικόνα 21: Η έξοδος του Δερβενιού της Καβάλας. Με κόκκινο βέλος σημειώνεται το καλυμμένο λιθόστρωτο της Εγνατίας Οδού. Με κίτρινο βέλος το φυλάκιο ελέγχου.

Εγνατία αναφέρουν τρεις σταθμούς: τη mansio Ακόντισμα, τη mutatio Purdis ή Pyrdis και την civitas ή mansio Τόπειρος. Από τους σταθμούς αυτούς το ‘πανδοχείο’ Ακόντισμα έχει με βεβαιότητα ταυτιστεί με τα ερείπια που βρίσκονται στη μεγάλη στροφή του παλιού δρόμου Καβάλας-Ξάνθης αμέσως μετά τη Νέα Καρβάλη, ενώ ο σταθμός αλλαγής αλόγων Purdis έχει με αρκετή βεβαιότητα ταυτιστεί με τα ερείπια του ορθογώνιου κτιρίου του 2ου μ.Χ. αιώνα που βρίσκονται στο ύψος του χωριού Πετροπηγή (Εικ. 6, 22). Πρόκειται για ένα κτίσμα τετράγωνης κάτοψης 40x40 μ. με πύργους στις γωνίες, το οποίο σώζεται σε σημαντικό ύψος. Μεταξύ του κτίσματος και της παλιάς εθνικής οδού σώζονται ίχνη λιθόστρωτου οδοστρώματος (Λώλος, 2008). Η ταύτιση του σταθμού της Τοπείρου είναι αβέβαια: κατά καιρούς έχει τοποθετηθεί από τους ερευνητές σε διάφορα σημεία, είτε δυτικά του Νέστου, κοντά στο χωριό Παράδεισος, είτε ανατολικά, μεταξύ των χωριών Κρεμαστή και Παλαιό Όλβιο, είτε ακόμη νοτιότερα, με βάση την αναφορά του βυζαντινού ιστορικού του 6ου αι. μ. Χ. Προκόπιου ότι η πόλη είναι «επιθαλασσία» και «πρώτη Θρακών των παραλίων». Οι δύο τελευταίες τοποθετήσεις μπορούν να συγκερασθούν, αν δεχθούμε ότι πριν 2.000 χρόνια η ακτή της πεδιάδας του Νέστου πρέπει να βρισκόταν αρκετά βορειότερα από όσο σήμερα. Οι προσχώσεις του Νέστου επί 2.000 χρόνια δεν είναι καθόλου αμελητέες. 34

Εικόνα 22: Η Mutatio Purdis κοντά στο χωριό Πετροπηγή.

Η θέση της Τοπείρου επηρεάζει, όπως είναι ευνόητο, το πρόβλημα του σημείου στο οποίο η Εγνατία διέβαινε τον ποταμό Νέστο και συνεπώς την πορεία της στην περιοχή αυτή. Αν η Τόπειρος τοποθετηθεί στον Παράδεισο, τότε είναι πολύ πιθανό ότι το πέρασμα γινόταν περίπου στο σημείο που βρίσκεται σήμερα η γέφυρα της παλιάς εθνικής οδού, στην έξοδο των στενών του Νέστου, κοντά στο χωριό Τοξότες. Η τοποθέτηση της Τοπείρου σε άλλο σημείο αλλάζει εντελώς τα δεδομένα. Επιβοηθητικά για την πορεία της αρχαίας Εγνατίας είναι κάποια αρχαιολογικά ευρήματα. Ο Π. Θεοδωρίδης εντόπισε μονότοξη γέφυρα μήκους 12,8 μ. και πλάτους 4,2 μ. στο χωριό Εύμοιρο της Ξάνθης (Λώλος, 103), ενώ ο Ν. Μουτσόπουλος αναφέρει απομεινάρια γέφυρας έξω από το χωριό Παλαιό Όλβιο (Moutsopoulos, De Via Militari…, 214). Τέλος, σημαντικά μπορούν να συνεισφέρουν στο ζήτημα τα πολλά στοιχεία που έχουμε για την πορεία της Εγνατίας στην περιοχή μας κατά την οθωμανική περίοδο. Το στοιχεία αυτά εκτέθηκαν ήδη λεπτομερώς παραπάνω. Εδώ θα κρατήσουμε απλώς το βέβαιο συμπέρασμα που προκύπτει ότι η οθωμανική Εγνατία περνούσε από τη Χρυσούπολη και διέβαινε τον Νέστο στο ύψος του χωριού Ξεριάς, πιθανώς δε και νοτιότερα. Με βάση όλα τα παραπάνω, θα προσπαθήσουμε τώρα να εικάσουμε την πιθανή πορεία της ρωμαϊκής Εγνατίας στη περιοχή της Χρυσούπολης. 35

Αν θεωρήσουμε ότι η παλιά εθνική οδός Καβάλας-Ξάνθης ακολουθεί λίγοπολύ την πορεία της ρωμαϊκής Εγνατίας στην περιοχή μας, η πορεία αυτή δικαιολογείται μόνο εφόσον η Τόπειρος τοποθετηθεί περί το χωριό Παράδεισος και η γέφυρα του Ευμοίρου θεωρηθεί ότι ανήκει στην Εγνατία. Διαφορετικά, με δεδομένο ότι η Ξάνθη, η οποία σήμερα είναι ο πρώτος σημαντικός οδικός σταθμός ανατολικά της Καβάλας, δεν υπήρχε στη σημερινή της θέση κατά την αρχαιότητα15, ο επόμενος σταθμός μετά την Τόπειρο είναι η Παίσουλα (λατινικά Porsulis16, αργότερα Μαξιμιανούπολις ή Μοσυνόπολις) δυτικά της Κομοτηνής17 ή η Rumbodona18, η οποία τοποθετείται από τους μελετητές στην περιοχή της Γενισέας. Μια ματιά στον χάρτη καθιστά σαφές ότι η μετάβαση από τον σταθμό Purdis προς τους σταθμούς Rumbodona και Porsulis εξυπηρετείται άριστα από μια κατά το μάλλον ευθεία διαδρομή, ενώ η πορεία μέχρι τον Παράδεισο και τους Τοξότες και η εν συνεχεία επάνοδος στη Rumbodona σχηματίζει έναν εντελώς περιττό και χρονοβόρο κύκλο, πράγμα που αντιβαίνει στους βασικούς κανόνες της ρωμαϊκής οδοποιίας. Αν ισχύουν τα παραπάνω και η διάβαση του Νέστου γινόταν κάπου μεταξύ Ξεριά και Χρυσούπολης, τότε και η ρωμαϊκή Εγνατία θα μπορούσε να περνά μέσα ή κοντά από την (ανύπαρκτη τότε) Χρυσούπολη. Την υπόθεση αυτή ενισχύει και η ύπαρξη του αταύτιστου αρχαίου οικισμού που έχει εντοπιστεί στην περιοχή της Ποντιάδας, ο οποίος διαφορετικά δεν θα είχε λόγο ύπαρξης μες στη μέση του κάμπου, αν δεν επωφελείτο από τα πλεονεκτήματα ενός δρόμου, και μάλιστα διεθνούς, όπως αργότερα το Σαρί Σαμπάν και σήμερα η Χρυσούπολη. Συνεπώς, και με την προϋπόθεση ότι η Τόπειρος βρισκόταν ανατολικά του Νέστου, όπου την τοποθετούν πολλοί ερευνητές, τότε δεν μπορεί να αποκλειστεί η πιθανότητα η ρωμαϊκή Εγνατία, έστω σε μια περίοδο της ιστορίας της, να περνούσε από την τοποθεσία της μετέπειτα Χρυσούπολης (Εικ. 23). Μια ανασκαφή στον λόφο του Sekiler θα μπορούσε ίσως να διαφωτίσει το θέμα.

15 Η Ξάνθεια που αναφέρει ο Στράβων (1ος αι. π. Χ.) τοποθετείται ανατολικά της Βιστωνίδας λίμνης. Το Itinerarium Antonini αναφέρει σταθμό Cosinto, όνομα του ποταμού που διαρρέει την Ξάνθη και εκβάλλει στη Βιστωνίτιδα λίμνη. 16 Tabula Peutingeriana ��������������������������������������������������������������������������������������� Itinerarium�������������������������������������������������������������������������� Antonini����������������������������������������������������������������� ������������������������������������������������������������������������� . Είναι το παλαιότερο και πλησιέστερο προς την αρχική πορεία της Εγνατίας. Επομένως η Rumbodona δεν μπορεί να αγνοηθεί ως σταθμός. ������������������������������� Itinerarium Hierosolymitanum.

36

37

Εικόνα 23: Υποθετική πορεία της ρωμαϊκής Εγνατίας (κόκκινο χρώμα). Με κίτρινο η διαδρομή μέσω Παραδείσου..

Τα κείμενα που ακολουθούν έχουν πρωτοδημοσιευθεί σε εκτενέστερη μορφή και σε πρώτη επεξεργασία ως παράρτημα στο βιβλίο του Χ. Κοζαρίδη Επαρχία Νέστου από τα ομηρικά χρόνια μέχρι το 1940.

38

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ Οι περιηγητές στην περιοχή της Χρυσούπολης

39

Pierre Belon, Observations. Paris 1553 Πιερ Μπελόν, Παρατηρήσεις Περί του μεγάλου δρόμου από την Καβάλα στην Κωνσταντινούπολη Κεφάλαιο LIX Και από εκεί1 κατεβήκαμε σε μια πεδιάδα μεγάλης εκτάσεως πολύ κοντά στην ακτή της θάλασσας, έχοντας το νησί Θάσος στα δεξιά μας και τα ψηλά βουνά του Αίμου, που μας άφηναν, στα αριστερά, τα οποία είχαμε ήδη διασχίσει χωρίς να δούμε ούτε ένα κυπαρίσσι. Περάσαμε ένα ποτάμι που οι Έλληνες ονομάζουν στη λαϊκή τους Μέστρο και οι Τούρκοι το ονομάζουν Καρασού, που σημαίνει Μαύρο Νερό (…) Ο ποταμός Νέστος είναι πολύ αργός και εντούτοις κατεβάζει πολλά χαλίκια και είναι λίγο μικρότερος από τον ποταμό Στρυμόνα και χύνεται κατευθείαν πάνω από το νησί Θάσος (…) Η γέφυρα που βρίσκεται πάνω στον ποταμό Νέστο είναι ξύλινη2, όπως είναι και εκείνη πάνω στον Στρυμόνα, μόνο που δεν είναι τόσο μακριά.

1 Από το Δερβένι της Καβάλας 2 Από τον 16ο αι. υπάρχει ξύλινη γέφυρα πάνω στον Νέστο, άγνωστο όμως σε ποιο σημείο του.

40

Εβλιγιά Τσελεμπή Seyahatname (1656, 1667) Εβλιγιά Τσελεμπή, Βιβλίο των περιηγήσεων3 Η γέφυρα του Νέστου Εκείθεν4 εκκινήσαντες και επί μίαν ώραν προχωρήσαντες εις την πεδιάδα κατά μήκος της όχθης του ποταμού Καρασού υπεφέρομεν τα πανδεινα εκ φοβεράς θυέλλης και ραγδαίας βροχής έως ότου εφθάσαμεν εις στενόν πέρασμα του Καρασού. Επανειλημμένως διελθών τον ποταμόν επί βωδαμάξης (είχα διαπιστώσει ότι ο ποταμός ούτος) ρέων ορμητικώς δεν άφηνεν ανενόχλητον (χωρίς να παρασύρη) τας γεφύρας. Αλλά την φοράν ταύτην (μετ’ ευχαρίστου εκπλήξεως είδον ότι) μόλις είχε κτισθεί μία γέφυρα ενταύθα ξυλίνη υπό του εναρέτου (Μεγάλου) Βεζύρου Αχμέτ Πασά του Κιοπρουλή Ζαδέ παρομοία προς την μεγάλην γέφυραν της πόλεως Κοδζά της νομαρχίας Ερζεγοβίνης. Τα άκρα των μακρών και παχέων κιόνων ενέπηξαν εις τον πυθμένα του μεγάλου ποταμού και εσχημάτισαν κολοσσούς αψίδων τοσούτον θαυμασίων, ώστε πραγματικώς (το σύνολον) έλαβε μορφήν παραδεισίου γεφύρας. Διελθόντες ταύτην την γέφυραν εις την απέναντι όχθην του ποταμού εφθάσαμεν εις την κωμόπολιν Αχμέτ Αμπάδ. Σταθμός κωμοπόλεως Αχμέτ Αμπάδ Και αύτη τυγχάνει εκ των αγαθοεργών καθιδρυμάτων του Κιοπρουλή Ζαδέ, εναρέτου Βεζύρου. Του Μεγάλου Αχμέτ Πασά ούσα, ωνομάσθη Αχμέτ Αμπάδ5. Πολλαί χιλιάδες εργατών συναθροισθέντες ενταύθα εξακολουθούν να κτίζουν αυτήν. Την σήμερον η κωμόπολις έχει εν όλω διακοσίας κεραμοσκεπείς και αχυροσκεπείς νέας οικίας άνευ αμπελοκήπων, εν μικρόν δζαμίον, τρία μικρά μεσδζήτια6, εν κελλίον ερημίτου, δύο νέα κεραμοσκεπή χάνια, 25 μικρά αλλ’ ωφέλιμα καταστηματάκια εκτισμένα από ευθηνόν προσωρινόν υλικόν. Η οικοδομή αυτών εισέτι συνεχίζεται. Ο ύψιστος θεός (εύχομαι) να καταστήσει αυτήν ακμαιοτάτην μέχρι της συντελείας των αιώνων.

3 Οι περιηγήσεις του Εβλιγιά Τσελεμπή πραγματοποιήθηκαν στο χρονικό διάστημα 16301672. Από την περιοχή του Σαρί Σαμπάν πέρασε δύο φορές: το 1656 και το 1667. Η μετάφραση που παρατίθεται είναι του Νικηφ. Μοσχοπούλου, Η Δυτική Θράκη κατά τον XVII αιώνα. 4 Από την πόλη Γένιτζε. 5 Abad: Ως δεύτερο συνθετικό λέξης σημαίνει ‘πόλη’. Ahmetabad=Αχμετούπολη, προς τιμήν του ιδρυτή της Αχμέτ.. 6 mescid: μικρό τζαμί χωρίς μιναρέ.

41

Βορειότερον της νεοκτισθείσης ταύτης κωμοπόλεως επί λόφου υψηλού υπάρχει το μοναστήριον, όπερ φέρει το όνομα προσκύνημα του Κουσλούκ Μπαμπά. Τούτο δεν έχει αγαθοεργά ιδρύματα. Μετά πορείαν μιάς ώρας7 εντεύθεν προς δυσμάς και διελθόντες δασώδη δενδροστοιχίαν με υψικόρυφα δένδρα8 εφθάσαμεν εις τον σταθμόν Σαρί Σαμπάν. Η κωμόπολις Σαρί Σαμπάν Η Σαρί Σαμπάν, έδρα βοϊβόδα9, είναι μικρά, αρκετά ακμαία κωμόπολις μετά διακοσίων οικιών επί επιπέδου αμμώδους εδάφους εκτισμένων, εν τζαμίον, δύο χάνια, εν λουτρόν και πεντήκοντα καταστήματα, ένα μενδρησέν, εν μοναστήριον, αλλά από της εποχής καθ’ ην εκτίσθη η κωμόπολις Αχμέτ Αμπάδ έμπροσθεν της γεφύρας Καρασού, αύτη στερηθείσα από ευθείαν οδόν (διαρκείας) τριών ωρών (την οποίαν είχε)10 παρήκμασε και έμεινεν άνευ ζωηράς κινήσεως. Προχωρήσαντες εντεύθεν μεταξύ δυσμών και νότου επί τρεις ώρας και διελθόντες διά μέσου πετρωδών μερών τας θερμοπηγάς υδάτων11, μετά 3 άλλας ώρας εφθάσαμεν εις το οχυρόν φρούριον της Καβάλας.

7 Πορεία μιας ώρας ισοδυναμεί, ανάλογα με τις συνθήκες του εδάφους, με 4-5 χμ., όση είναι η Ν.Δ. ευθεία απόσταση της γέφυρας του Ξεριά από τη Χρυσούπολη. Συνεπώς η Αχμέταμπαντ μπορεί να τοποθετηθεί με πιθανότητα σε αυτό το πέρασμα του Νέστου. 8 Προφανώς περνούν από το δάσος Κοτζά Ορμάν, το οποίο τότε έφθανε μέχρι τις παρυφές του Σαρί Σαμπάν. 9 Βοϊβόδας: διοικητής επαρχίας. Άρα τότε το Σαρί Σαμπάν ήταν πρωτεύουσα του καζά. 10 Προφανώς η διάβαση του Νέστου γινόταν νωρίτερα στο ύψος του Σαρί Σαμπάν. Βλ. και σ. 28. 11 Πρόκειται για τις θερμές πηγές του Ερατεινού.

42

Paul Lucas, Voiyage de Sieur Paul Lucas fait en 1714 Πωλ Λυκάς, Ταξίδι του Κυρίου Πωλ Λυκάς που έγινε το 1714 Από το Ορφάνι έφτασα σε 6 ώρες στην Πράβιστα και 3 ώρες αργότερα στην Καβάλα, όπου ξανασυνάντησα το καραβάνι, με το οποίο πήγα στο Γενί Κιοϊ, που βρίσκεται 6 λεύγες πιο πέρα. Αυτό το μέρος είναι κοντά στον Μαύρο Ποταμό ή Καρασού, πάνω στον οποίο κατασκευάζεται μια ξύλινη γέφυρα που θα έχει μήκος περισσότερο από 300 βήματα12. Εμείς τον περάσαμε ωστόσο πεζοί. Αφού περπατήσαμε 6 ώρες13 σε μια πεδιάδα που τη βρέχει ο ποταμός που μόλις ανέφερα, κοιμηθήκαμε στο χωριό Ινιτζέ14, που κατοικείται μόνο από Τούρκους.

12 Γύρω στα 250 μέτρα. 13 Περίπου 24-30 χμ. Η ευθεία απόσταση του Σαρί Σαμπάν από το Γένιτζε είναι 21 χμ. Αν λάβουμε υπόψη τις δυσκολίες της πορείας από την απουσία βατών δρόμων, θα μπορούσε η διάβαση του Νέστου να έχει γίνει από το πέρασμα του Σαρί Σαμπάν. 14 Γένιτζε (Γενισέα).

43

Edward Daniel Clarke, Travels in various countries (1802) Έντουαρντ Ντάνιελ Κλαρκ, Ταξίδια σε διάφορες χώρες Από το μέρος αυτό15 συνεχίσαμε το ταξίδι μας σε μια μακριά και μονότονη πεδιάδα γεμάτη έλη, έχοντας στα δεξιά μας τη θέα της θάλασσας, του Άθω, της Σαμοθράκης, της Θάσου και μερικών μικρών νησιών. Στα αριστερά μας, στα όρια της πεδιάδας από Ν.Δ. προς Β.Α., η ορεινή περιοχή της Ροδόπης (…) Αφού περάσαμε αυτή την έρημη πεδιάδα, περίπου 2 ½ ώρες από το Τσαρπαντί16, διασχίσαμε το ορμητικό ρεύμα του ποταμού Καρασού με ένα πέραμα από επίπεδες μαούνες. Ήταν πολύ φουσκωμένος λόγω των τελευταίων βροχών. Το περιδινούμενο νερό έμοιαζε με πλημμυρίδα ρευστής λάσπης (…) Στα Β.Δ., στη βάση ενός ψηλού βουνού, είδαμε μια μικρή πόλη ονόματι Καγιά Πουνάρ σε μια όμορφη τοποθεσία. Από πάνω της, στην κορυφή, βρίσκεται η διαμονή ενός τούρκου αγίου (…) Κατά το ηλιοβασίλεμα φτάσαμε στο Γενιτζέ.

15 Τσαρπαντί (Νέα Καρβάλη). 16 Η απόσταση αυτή (2,5x5=12,5 χμ. υπό τις ευνοϊκότερες συνθήκες) είναι περίεργη, καθώς η ευθεία απόσταση της Ν. Καρβάλης από τη σημερινή κοίτη του Νέστου είναι το λιγότερο 21 χμ. Πιθανώς περνούν από το Εσκί Σαρί Σαμπάν, αφού βλέπουν το Καγιά Πουνάρ (Πετροπηγή) στα Β.Δ. τους. Ίσως χρησιμοποιούν το πέρασμα του Τόιλαρ (βλ. σ. 21-22)

44

Felix de Beaujour, Voiyage militaire dans l’ Empire Ottoman, Paris 1829 Φελίξ ντε Μποζούρ, Στρατιωτικό ταξίδι στην Οθωμανική Αυτοκρατορία Περνάμε το ποτάμι (τον Νέστο) σε κάποια απόσταση από τις εκβολές του για να αποφύγουμε τους βάλτους που βρίσκονται κοντά στην παραλία. Αφήνοντας στα δεξιά, κοντά στην ακτή, τα ερείπια των Αβδήρων, ανηφορίζουμε προς Βορράν17, προς τους πρόποδες της Ροδόπης, μέχρι τη μικρή πόλη Γενιτζέ.

17 Η περιγραφή με βόρεια πορεία προς το Γένιτζε και με τα Άβδηρα στα δεξιά τους δίνει την εντύπωση ότι περνούν κάπου κοντά στο ύψος του Σαρί Σαμπάν, όπου πράγματι το καλοκαίρι είναι δυνατή η διάβαση πεζή.

45

Esprit-Marie Cousinery, Voiyage dans la Macedoine. Paris 1831 Εσπρί-Μαρί Κουζινερί, Ταξίδι στη Μακεδονία Στα δεξιά μας είχαμε την πεδιάδα του Σαρί Σαμπάν. Σχηματίζει μια προεξοχή μέσα στη Θάλασσα, απέναντι από το νησί Θάσο (…) Αποτελείται από βάλτους (…) Μετά τη διάβαση του Συμβόλου βαδίζαμε δίπλα από τα ψηλά βουνά του Αίμου, που απλώνονται μέχρι τον Νέστο σε μια απόσταση 8 λευγών18 (…) Εντέλει φτάσαμε στο ποτάμι, το οποίο περάσαμε πεζοί στο μεγαλύτερό του πλάτος, στο σημείο που αρχίζει να απλώνεται στην πεδιάδα και κυλά από εκεί μέχρι τη θάλασσα πάνω σε μια κοίτη από χαλίκια. Αφήσαμε στα δεξιά μας τα ερείπια της Τοπείρου19, που δεν πήγαμε να τα γνωρίσουμε εξαιτίας της λίγης ασφάλειας που προσφέρει αυτός ο τόπος στους ταξιδιώτες (…) Βρισκόμαστε μόνο μία λεύγα από το Γενιτζέ, που έχει δώσει το όνομά του στον αρχαίο ποταμό Νέστο. Σήμερα αυτό το ποτάμι ονομάζεται Γενιτζέ Καράσου, δηλαδή Μαύρο Νερό του Γένιτζε.

18 Περί τα 40 χμ. με αφετηρία τα Στενά των Σαπαίων (Δερβένι της Καβάλας) ή 45 χμ. μαζί με τη 1 λεύγα που αναφέρεται πιο κάτω, Η ευθεία απόσταση της Γενισέας από τα Δερβένι είναι 44 χμ. 19 Η θέση της Τοπείρου στα δεξιά τους συνηγορεί σε διάβαση του Νέστου στο ύψος του Κουρού Ντερέ (Ξεριά).

46

B. Nicolaidy, Les Turcs et la Turquie contemporaine. Paris 1859 Β. Νικολαΐδης, Οι Τούρκοι και η Σύγχρονη Τουρκία Δρομολόγιο από Καβάλα στο Γενιτζέ. Ο δρόμος αφήνει το χωριό Τσαρπαντί, εισχωρεί στην πεδιάδα του Νέστου και την διασχίζει, αφήνοντας δεξιά τις αλυκές που εφοδιάζουν όλη την Επαρχία. Σε τρεις ώρες από την Καβάλα ο δρόμος διχάζεται και η νέα του κατεύθυνση είναι βόρεια. Σε μια ώρα φτάνει στο χωριό Καγιά Μπουρνού20, εγκατεστημένο στους πρόποδες της Ροδόπης, που αποτελείται από 160 σπίτια, ελληνικά και τουρκικά (…) Μέχρι εκεί ο δρόμος είναι ομαλός, πλατύς και κατάλληλος για οχήματα. Σε 5 ώρες από την Καβάλα φτάνει κανείς στα χάνια του Σαρί Σαμπάν. Είναι μια συγκέντρωση 8 ή 10 κατοικιών, όπου ο ταξιδιώτης βρίσκει σιδεράδες, σαμαράδες, παντοπώλες κι ένα κονάκι (δηλαδή το σπίτι του διοικητή της Επαρχίας Σαρί Σαμπάν). Η πόλη με το ίδιο όνομα βρίσκεται μισή ώρα νότια από τα χάνια (…)21 Το πλάτος του Νέστου στο σημείο που τον διασχίζουμε είναι 165 μέτρα. Είναι το στενότερο μέρος του και όσο προχωρεί προς τη θάλασσα, οι όχθες του απομακρύνονται, έτσι που στις εκβολές του ξεπερνά τα χίλια μέτρα (…) Το πέρασμα που αναφέραμε είναι πέρασμα κατά τον χειμώνα. Το καλοκαίρι ο δρόμος περνά από την πόλη του Σαρί Σαμπάν22 και ο Νέστος διασχίζεται πεζή με ευκολία.

20 Καγιά Πουνάρ: Πετροπηγή. 21 Από την περιγραφή φαίνεται ότι το 1859 η μετακίνηση του Σαρί Σαμπάν είναι σχετικά πρόσφατη, αφού το νέο Σαρί Σαμπάν είναι ακόμη ένας μικρός οδικός σταθμός και το Εσκί Σαρί Σαμπάν συνεχίζει να ζει. 22 Προφανώς από το Εσκί Σαρί Σαμπάν, αφού μιλά για πόλη.

47

Κωνσταντίνος Διοικητής23 Ο Διοικητής, βαδίζοντας προς Ν. της μεγάλης –την εποχή εκείνη– πόλης Γενιτζέ (… και) περνώντας τον ποταμό Καρασού, μπαίνει στο έδαφος της Μακεδονίας και καταλύει στο Σαρί Σαμπάν, στη σημερινή Χρυσούπολη, φημισμένη κι αυτήν για τον καλό της καπνό24.

23 Ο Κωνσταντίνος Διοικητής ήταν έλληνας στρατιωτικόας στην υπηρεσία του ηγεμόνα της Βλαχίας Κωνσταντίνου Brankoreanu. Ακολούθησε με σώμα Βλάχων τον τουρκικό στρατό στην εκστρατεία του Μεγάλου Βεζύρη Αλή Πασά εναντίον των Βενετών στην Πελοπόννησο το 1715. 24 Το κείμενο είναι απόσπασμα από το άρθρο του Κ. Α. Βακαλόπουλου «Η Μακεδονία στα 1715», Μακεδονικά 11.

48

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Αβραμέα, Α., «Η Θράκη κατά τη ρωμαϊκή αρχαιότητα», Θράκη, 1994 Βακαλόπουλος, K. A., «Η Μακεδονία στα 1715», Μακεδονικά 11 Βουδικλάρης, Θ. Γ. “Η αρχαία Εγνατία οδός”. Birmingham Roman Roads Project, «Roman road construction». http://www. brrp.bham.ac.uk/construction/construction.html Guttormsen, T., S., “The embodied landscape of roads: the case of Via Egnatia in Macedonian Greece”, European landscapes and lifestyles: the Mediterranean and beyond, Ediçŏes Universitárias Lusófonas, Lisboa 2007 . Drakoulis, D., 2007, “The study of late antique cartography through web based sources”, e-Perimetron, Vol. 2, No. 3, pp. 160-172. www.e-perimetron. org European Portal of Roman Engineering. Traianus. http://www.traianvs.net/ index.php Θρακικός Ηλεκτρονικός Θησαυρός, διάφορα άρθρα Kaimaris D., Georgoula O., Karadedos G., Patias P., 2009, “Aerial and remote sensing archaeology in Eastern Macedonia, Greece”, Tokyo Κοζαρίδης, Χ., 2004, Επαρχία Νέστου, ΠΑΚΕΘΡΑ, Ξάνθη Λώλος, Ι., Εγνατία Οδός, Αθήνα, 2008 Μαυρίδης, Δ., Τσιγαράς, Γ., 2008, Γενισέα, Νέα πόλη του Νέστου, Δήμος Βιστωνίδος, Γενισέα Moutsopoulos, N., K, 1979, “De via militari Romanorum. Mutatio, mansioni e castra nella parte trecese della via Egnatia”, Studi Castellani in onore di Piero Gazzola, Istituto Italiano dei Castelli, Roma. Ξανθοπούλου Π, Αργυρίου Γ, «Ο Ελληνισμός της Επαρχίας Νέστου από το 19ο αι. μέχρι τους βαλκανικούς πολέμους». Πολυγραφημένο φυλλάδιο (10 σελ.), αχρονολόγητο. Xeidakis G. S., Varagouli E. G. Design and construction of Roman roads; the case of Via Egnatia in the Aegean Thrace, northern Greece. http://eeg. geoscienceworld.org/cgi/content/abstract/3/1/123 O’ Sullivan, Firmin, The Egnatian Way, Stackpole Books, 1972 Πίκουλας, Ι.. «Η αμαξήλατος οδός στη Βόρεια Ελλάδα». Παράρτημα Μακεδονικών 7 (1997). Ramsay, William. «Viae». http://penelope.uchicago.edu/Thayer/E/Roman/ Texts/secondary/SMIGRA*/Viae.html Reference Encyclopedia, «Roman roads». http://www.reference.com/browse/ 49

Miliarium%20aureum Reference Encyclopedia, «Via Egnatia». http://www.reference.com/browse/ wiki/Via_Egnatia Σαμσιάρης, Δ. «Το οδικό δίκτυο της Αν. Μακεδονίας από τα αρχαϊκά χρόνια ως τη ρωμαϊκή κατάκτηση». Μακεδονικά 14. (1974) Σαμσιάρης, Δ. «Ιστορική γεωγραφία της Ανατ. Μακεδονίας κατά την αρχαιότητα», Μακεδονική Βιβλιοθήκη 49 (1976) Svorak (Π. Θεοδωρίδης), “Via Egnatia /ιστορικό διάγραμμα”, http://svorak. wordpress. com/2007/02/10/via-egnatia, (16/2/2011) Fasolo, Michele, La via Egnatia I. Da Apollonia e Dyrrachium ad Herakleia Lynkestidos, Roma, 2003

50

ΠΙΝΑΚΑΣ ΕΙΚΟΝΩΝ Εικ. 1: Η παλιά Εθνική Οδός και η νέα Εγνατία στο Δερβένι της Καβάλας. Google Earth. Εικ. 2: Η διαδρομή της αρχαίας Εγνατίας Οδού. Wikimedia Commons Εικ. 3: Λιθόστρωτο τμήμα της Εγνατίας στην περιοχή του Αγίου Σύλλα. http://www.kavalagreece.gr Εικ. 4: Πλακόστρωτο τμήμα της Εγνατίας. http://www.kavalagreece.gr Εικ. 5: Μιλιάριο. http://www.livius.org/vi-vr/via_egnatia/via_egnatia.html Εικ. 6: Η Mutatio Purdis κοντά στο χωριό Πετροπηγή. Αρχείο Ι.Φ.Β. Εικ. 7: Τμήμα της Tabula Peutingeriana. http://www.euratlas.net/cartogra/peutinger Εικ. 8: Η Mansio ad Quintum στο Bradashesh της Αλβανίας. http://www.icaa.org.al/Anglisht/via_egnatia.html Εικ. 9: Η περιοχή της Χρυσούπολης σε χάρτη του 1839. Εικ. 10: Χάρτης Βαλκανίων 1856. http://www.lib.utexas.edu/maps/historical/balkans_1856.jpg Εικ. 11: Χάρτης του1885. http://media.photobucket.com/image/ Bianconi%20carte%20comercial%201885/Piperkata/ CartecommercialedelaprovincedeMacdo.jpg Εικ. 12: Χάρτης Drama cevresi 1901. http://lazarus.elte.hu/hun/digkonyv/topo/200e/42-41.jpg Εικ. 13: Χάρτης του 1917. 21 Εικ. 14: Ελληνικός στρατιωτικός χάρτης. Βιβλιοθήκη Ε.Μ.Σ. Εικ. 15: Η έκταση του οθωμανικού Σαρί Σαμπάν. Google Earth (Επεξεργασία Ι.Φ.Β.) Εικ. 16: Η πορεία της οθωμανικής Εγνατίας μέσα στο Σαρί Σαμπάν. Google Earth (Επεξεργασία Ι.Φ.Β.) Εικ. 17: Το πέραμα του Νέστου. Αρχείο Συλλόγου Ηπειρωτών Χρυσούπολης Εικ. 18: Το λιθόστρωτο στην Πλατεία Σιταγοράς (1958) Αρχείο Ι.Φ.Βλαχόπουλου . Εικ. 19: Ο οικισμός Εσκί Σαρί Σαμπάν σε χάρτη του 1901. http://lazarus.elte.hu/hun/digkonyv/topo/200e/42-41.jpg Εικ. 20: Το Παζάρ Γερί σε στρατιωτικό χάρτη. Βιβλιοθήκη Ε.Μ.Σ. Εικ. 21: Το καλυμμένο λιθόστρωτο τμήμα της αρχαίας Εγνατίας Οδού. Google Earth. Εικ. 22: Η Mutatio Purdis κοντά στο χωριό Πετροπηγή. Google Earth Εικ. 23: Υποθετική πορεία της ρωμαϊκής Εγνατίας. Google Earth (Επεξεργασία Ι.Φ.Β.)

6 9 10 10 10. 11 12 14 18 19 19 20 22 23 24 24 25 26 27 30 31 33

51