Κορνήλιος Καστοριάδης κ.α.- Υπάρχει Σοσιαλιστικό Μοντέλο Ανάπτυξης

L. BIANCO. J.M. DOMHNACH K. DUMONT. K. ΚΛΣΤΟΡΙΑΔΜΣ J. MINCES. E. MOREN

ΥΠΑΡΧΕΙ ΣΟΣΙΑΛΙΣΤΙΚΟ ΜΟΝΤΕΛΟ ΑΝΑΙΙΤΥΞΙΙΣ:

ύψ ιλον /

Ζ ιβ λ ί

*

ΚΑΙ ΤΙ IN

«ΟΡΘΟΛΟΓΙΚΟΤΙΙΤΑ»

Υ Π Α Ρ Χ Ε Ι Σ Ο Σ ΙΑ Λ ΙΣ Τ ΙΚ Ο Μ Ο Ν Τ Ε Λ Ο Α Ν Α Π Τ Υ Ξ Η Σ :

ΣΚΕΨΕΙΣ ΠΑΝΟ ΣΤΗΝ .ΑΝΑΠΤΥΞΗ. ΚΑΙ ΤΗΝ .ΟΡβΟΛΟΓΙΚΟΤΙΓΓΑ.

ύ ψ ιλ ο ν /μίχρά

6ι6λία - 16

Copyright γιώ trjv ίλλ ηνιχή γλώ οοα: vy\Xo\/6t6Xia. 1984

Μ πάφφαση: Μ.χάμχικ Λνχούύης Φ ω ϊοστιχχηοβίοία: Φοτάγ^αμμα Ε Π Ε 'ΕχτόΧΜοφ Ά γ γ ά ο ς 'Ei.cv$tQOi Α ’ Ικδοση: Ιούνιος IQ84

Κ ίν ίρ ιχή ίΜάβτση:

Σολομοί· 16. *Αθήνα 106 S3, vry.. 36.3S.25? Printed Athens. Greece

L. BIANCO. J.M. DOMENACH R. DUMONT. K. ΚΛΣΤΟΡΙΑΛΗΣ J. MINCES. E. MOREN

Π IΑΡΧΕΙ ΣΟΣΙΑΛΙΣΤΙΚΟ ΜΟΝΤΕΛΟ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ; Μ πάφραση Μ ηά ιιπη ; ΛνκοΰΛη;

ΚΟΡΝΗΛΙΟΣ ΚΑΣΤΟΡΙ ΑΔΙΙΣ

ΣΚΕΨΕΙΣ ΓΙΛΝΟ ΣΤΗ Ν

«ΑΝΑΠΤΥΞΗ» Κ Α Ι ΤΙ IN

«ΟΡΘΟΛΟΠΚΟΤΗΤΑ»

Γάλλος (γενν. τό 1943). Καθηγητής στήν Ecolc polytechnique στό Παρίσι, συγγραφέας. Σήμερα ειδι­ κό; σύμβουλος τού Προέδρου Μιττεράν. i M d e r i B i a n c o : Γάλλος. Σινολόγος, διευθυντής σπονδών στη Σχολή Άνωτέρων Σπουδών στίς κοινωνικέ; έπιστήμες (E.H.E.S.S.) στό Παρίσι. J e a n - M a r i e D o m e n a c h : Γάλλος (γενν. τό 1922). Πρώην διευ­ θυντή; τού περιοδικού Esprit .συγγραφέας. Καθηγητής στήν Ecolc polytcchniquc. R e n t D u m o n t : Γάλλος. ‘Αγρονόμος, είάικός μελετητής τού Τρίτου Κόσμου. A l e x i n k e l e s : ’Αφρικανό;(γενν. τό 1920). Κοινωνιολόγο;, κα­ θηγητής στό Πανεπιστήμιο τού Stanford. C a n d i d a M e n d t s : Βραζιλιάνος (γενν. τό 1928). Πολιτικός fπι­ στήμονας, συγγραφέα;. Πρύτανης Νομική; Σχολή; στό Ρίο ντέ Τζανέιρο. E d g a r M o h n : Γάλλος (γενν. τό 1921). Κοινωνιολόγος, έπιστημολόγος, συγγραφέας. Διευθυντή; έρευνών στό CNRS καί διευθυντή; σπουδών στήν E.H.E.S.S. J a c q u e s A u a J i:

Τά κείμενα τού βιβλίου προέρχονται άπό τό συλλογικό έργο L e m y t h e d e d d v e l o p p e m e n t , έκδ. S e u i l . Παρίσι. 1977. καί κυ­ κλοφόρησε μέ τήν ευκαιρία τής διεθνούς συνάντησης πού έγι­ νε στό MgJine-Valdarno στίς 13-17 Σεπτεμβρίου 1974, μέ θέμα τήν «Κρίση τή; άνάπτυξης».

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

3$

Ύ πάρχα σοσιαλιστικό μοντέλοάνάπτυξης;................. 9 Σκέν«5 πάνω στήν «άνάπτυξη» καί τήν «όρθολογικότητα»......................................53 'Ανακοίνωση........................... Συζήτηση.................................

ΥΠΑΡΧΕΙ ΣΟΣΙΑΛΙΣΤΙΚΟ ΜΟΝΤΕΛΟ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ;

Στρογγυλή τράπεζα μί τονς Λνοιέν Μπιανχό. Κορνηλιο Καοτοριάδη. Ζάν-Μαρί Ντομενάχ,

Ρενέ Ντυμόν. Ζυλιέτ Μένς, Έντγχάρ Μορέν

ΖΑΝ-ΜΑΡΙ ΝΤΟΜΕΝΛΚ: Ή στρογγυλή αυτή τράπεζα έγγράφεται στή συνέχεια ένός προβληματισμού πού έγινε οτή διάρκεια τής συνάντηση; τού Φιλίνε-Βαλντάρνο (Figlinc-Valdamo), τόν Σεπτέμβρη 1974. σχετικά μέ τήν κρίση τών μοντέλων Ανάπτυξης. Ό προβληματισμός αυτός άφορούσε κυρίως τά δυτικά καπιταλιστικά μοντέλα Ανάπτυ­ ξης. Θεωρήσαμε έπίσης ουσιώδες νά θέσουμε υπό συζήτη­ ση τό ή τά σοσιαλιστικά μοντέλα ανάπτυξης. Πράγματι, συνήθως Λντιπαρατίθενται τό καπιταλιστικό καί τό σο­ σιαλιστικό μοντέλο Ανάπτυξης, καί τό δεύτερο παρουσιά­ ζεται Απαλλαγμένο Από τά προβλήματα καί τήν κρίση πού Αντιμετωπίζει σήμερα τό καπιταλιστικό μοντέλο. Τί πι­ στεύετε γι’ αΰτό; Πιστεύετε ότι τό ή τά σοσιαλιστικά μον­ τέλα προσφέρουν μιά διαφορετική, συνεκτική καί πιό γό­ νιμη πορεία Ανάπτυξης;

Γ ν ή ο ιο μ ο ν τ έ λ ο χ α ί ν ό θ α σ ν σ τ η ιια τ α

ΕΝΤΓΚΑΡ ΜΟΡΕΝ: Σημείο πρώτο: σχετικά μέ τό νόημα τής λέξης σοσιαλισμός πρέπει νά διαπιστώσουμε Ατι υπήρξε Αποδημία καί Αντιστροφή μιας έννοιας. Ό σοσιαλισμός, στήν όπτική τών σοσιαλιστών τού 19ου αιώνα καί μέχρι καί τό 1917. είναι ό καρπός τής βιομηχανικής Ανάπτυξης ’Από τίς θέσεις τού 'Απρίλη τού 1917 Αρχίζει μιά διαδικα­ σία πού καταλήγει στον σταλινικό κομμουνισμό. Σύμφωνα μέ τή σταλινική Αντίληψη ό σοσιαλισμός. Αντί νά είναι ό καρπός τής βιομηχανικής Ανάπτυξης, είναι ό κινητήρα: τής βιομηχανικής Ανάπτυξης, καί όλο καί περισσότερο Απλοτγεται ή Αντίληψη πώς γίνεται σ έ πολλούς όλο καί πε­ ρισσότερο προφανές ότι ό «σοσιαλισμός» είναι τό μόνο ή τό καλύτερο μοντέλο Ανάπτυξης γιά τόν Τρίτο Κόσμο. Υπήρξε λοιπόν μιά μεταλλαγή τής θεωρίας, έξίοου ή καί περισσότερο έντονη Από τήν τού Παύλου. Ας πούμε, με­ 10

ταλλαγή πού μετασχημάτισε Ενα μήνυμα γιά τούς Ε β ρ α ί­ ου; αέ μήνυμα γιά τού; 'Εθνικού; καί, τελικά, σέ άντιεβραικό μήνυμα. Είναι τής ίδιας σημασίας. Πρόκειται γιά μιά άβυσσο πού άνοίγεται στά διαλογισμό. Σημείο δεύτερο: αύτό πού άποκαλεϊται σοσια>.ιστικό μοντέλο Ανάπτυξης είναι ένα μοντέλο πού δέν βρίσκεται στον Μάρξ: είναι ένα μοντέλο πού πρέπει νά άποκαλέσουμε οταλινιστικό (stalinistique). Πώς νά τό ύρίσουμε; Θέλω νά πώ ότι, κατά τή γνώμη μου, παρά τούς Ανταγωνισμούς καί τίς διαφορές μεταξύ, άς πούμε, τού κινέζικου κσί τού ρωσικού μοντέλου, τού άλγερινού καί τού κουβανέζικου, υπάρχει σέ όλα Ενας κοινός παρονομαστής. ίίοιός είναι; Θά Απαντήσω σέ δύο Επίπεδα: τό γνήσιο μοντέλο καί τά νόθα συστήματα. I) Τ ό γ ν ή σ ι ο μ ο ν τ / λ ο τό όνομάζω κομμουνισμό τού μη­ χανισμού· παρουσιάζει μεγάλη Ενότητα διαμέσου τών πα­ ραλλαγών του παντού όπου ί'πάρχει κομμουνιστικό κόμμα στήν Εξουσία· στό μοντέλο τούτο τό μοναδικό κόμμα κατέ­ χει τήν ιστορική Αλήθεια, τό Βιβλίο, τή γνήσια θεωρία, Έχει τήν Επιστημονική γνώση τής κοινωνίας* είναι ό Εκ­ πρόσωπος τού Λαού, άρα ό Λαό; δέν Εχει άνάγκη νά Εκ­ φραστεί διαφορετικά παρά μέοω ττ'ις φωνής τού Κόμμα­ τος* Εχει πλήρως άποικιοποιήοει τό κράτος καί περιχαρα­ κώσει τήν κοινωνία* κατέχει τή Διοίκηση, κατέχει τό Στρατό, κατέχει τήν Αστυνομία κλπ.. καί μπορεί νά κα­ θορίσει μέοω τής σχεδιοποίησης ολόκληρο τό μέλλον τής Κ οινω νίας. Είναι προφανές ότι τό μοντέλο αΰτό προϋποΟέιπ τόν αποκλεισμό κάθε πλουραλιστικού πολιτικού άνταγωνισμόν, σέ κάθε Επίπεδο, όποιοδήποτε καί άν είναι* μ.τορι ι νά είναι φιλελεύθερο, μπορεί νά είναι πιό αυταρχι­ κό, μπορεί νά γίνει παρανοϊκό, μπορεί νά Εκλογικέ υτεϊ* μ.τορι ι νά Εδράζεται στό κύρος τού μεγαλοφυούς άρχηγού ή ατό κύρος μιά; άλάθητης συλλογικής ηγεσίας. 1!

2) Τ ά ν ό β α σ ν α χ ή μ α χ α . Ποιά είναι αυτά; Είναι τά ονσχήματα όπου τό κόμμα δέν έχει περάσει άπό τή μήτρα καί τό καλούπι τής μπολσεβικοποίησης καί τής σταλινοποίησης· τό κόμμα είναι λοιπόν, ακόμη, σχετικό έτερογενές, όχι «μονολιθικό», δυνάμει άσταθές. Ι'ιά παράδειγμα τό ΜπάαΟ καί τά σοσιαλιστικά κόμματα τή; Μέσης ‘Ανατο­ λής είναι κόμματα στά όποια μιά όλόκληρη σειρά συγ­ κρούσεων καί τάσεων δέν έχουν ίξαλειφθεί καί όπου ή κα­ τοχή τής άνώτερης θεωρίας αποτελεί ζήτημα· δέν είναι γνωστό ποιοί είναι οΐ πρωθιερείς πού κατέχουν τήν όρθή έρμηνεία τού μαρξισμού, ό όποιος μπορεί νά νοθευτεί μέ κορανισμό ή ισλαμισμό ή άλλα έθνικά θέματα. Είτε, άκόμη. έχουμε καί πιό νόθο σύστημα όπου άντί τού Κόμματος υπάρχει ό Στρατός. Είναι τότε φανερό ότι ό Στρατός δέν έχει τήν ιδεολογική αυτή συνοχή· ό στρατός έχει τό πολύ δυό τρεις λέξεις-κλειδιά πού περιόάλλουν τήν έξουσία του καί δέν έχει προεκτάσεις σέ κάθε μικροπεδίο τή; κοινω­ νίας: συνοικία, χωριό κλπ. Ή δικτατορία τού «σοσιαλι­ στικού» στρατού είναι Ινα πολύ πιό εύθραυστο σύστημα. Τά νόθα μοντέλα άκτινοόολούν μέ πολύ λιγότερη έλξη. Ή ίσχύς τού μύθου όρίσκεται στόν απόλυτο, μονολιθικό καί «προμηθείκό» χαρακτήρα. 'Επιπλέον, στά νόθα μοντέλα, ό λαϊκισμός δέν άπορροφάται στόν λεγόμενο έπιοτημονικό μαρξισμό· ύπάρχει ένα είδος συγκρητισμού άνάμεσο στό λαϊκισμό, μιά άνάγκη δηλαδή νά υπηρετηθεί ό «ιός πού προήλθε άπό τά διανοουμενίστικα άστικά στρώματα (ναροντνικισμό; στίς χυιρες τή; άνατολικής Ευρώπης καί λαΐκίστικα ρεύματα στη Λατινική ’Αμερική). Έτσι λοι­ πόν. παντού όπου υπάρχει μή όλοκληριομένο; συγκρητι­ σμός άνάμεοιι. ά , πούμε, στόν επιστημονικό μαρξισμό καί τό λαϊκισμό, υπάρχει νόθο σύστημα. Τά νόθα συστήματα έπωφελούνται λιγότερο ή περισσό­ τερο άπό τήν άκτινοόολία πού προέρχεται άπό τό «σοσια­ λιστικό μοντέλο άνάπτνξης». Δέν άποτελούν όμως τήν πη­ 12

γή τη;: πηγή τή; Ακτινοβολίας είναι τό κομμουνιστικό μον­ τέλο. φορέας τού οίκουμενιαμοϋ καί τής σταθερότητας. Ό σ ο πιό σταθερό είναι τό σ»στη μα τόσο πιό θαυμαστό φαίνεται, φορέας ένός είδους αιωνιότητας, διαρκούς ένΟουσιώδους προσχώρησης τών μαζών, τελειότητας πού διαρκώς ξεπερνά τόν έαυτό της. καί τόσο πιό φανερά στη­ ρίζεται στόν τρόμο καί τήν καταπίεση: πρέπει τά πάντα νά έλέγχονται. όλοι οί παρεκκλισίες νά έξουόετερώνονται συνεχώς. Τότε πιά ή Ακτινοβολία είναι πλήρης. 'Εννοείται ότι καί στό μοντέλο αυτό δέν μπορούν νά έκτοπιατούν ίοαιί οί διαταραχές, ίδιαίτερι όταν υπάρχει σύγκρουση έθνικοΰ συμφέροντος καί προϊστάμενου σοσιαλισμού (στην Πολωνία, στην Ουγγαρία, στή Ρουμανία, στήν Τσε­ χοσλοβακία καί στή Γιουγκοσλαβία): άργά ή γρήγορα οί Αντιθέσεις πού έχουν ίσοπεδαθεϊ μέ μπουλντόζα θά συγ­ κλονίσουν τίς κοινωνίες αί·τές. θά άποκα).ύψονν τήν Αλή­ θεια τους (τό ψεύδος τους), καί ή μεγάλη Αντίφαση είναι αυτή πού υπάρχει άνάμεοα επό έξισωτικό καί άπελευθερωτικό μήνυμα τού κομμουνιομοϋ καί στή θεσμική πραγ­ ματικότητα τή; κομματικής δικτατορίας. Τί είδους Ανωτερότητες άπεδίδονται πλατύτερα (βλέπε ιά (ΐιβλία τού ΓΙεϋρεφίτ γιά τήν Κίνα καί άλλων παντοει­ δών ί πισήμων) στό σοσιαλιστικό μοντέλο ανάπτυξης; Πρώτο, τά σοσιαλιστικά συστήματα. άνεξαρτήτισς τ<ον μειονεκτημάτων τους, ξεπερνούν η) διαφθορά, τήν Αντί­ θεση καί τήν αδυναμία πού. ϊπειδή όφείλονται στήν κ«Ιι'ισιαση καθυστέρησης ή Αρχαϊσμού τής οικονομίας, όξύνονται κιιί δέν ξεπερνιούνται στόν καπιταλισμό. Σ’ αυτό προστίθεται τό Αξίωμα σύμφανα μέ τό όποιο ό καπιταλι­ σμός είναι πιά Ανίκανο; νά διασφαλίσει τήν οικονομική Ανάπτυξη καί όξύνει Απλώς τήν ΰπανάπτυξη. Λεύτερο, τό σοσιαλιστικό μοντέλο είναι τό μόνο πού ( ιρί πει τή σύσταση - μέ πολύ επιταχυνόμενο τρόπο - τού Οεμι λυίιδου; αύτοΰ πράγματες πού είναι τό έθνος. Στήν μ

Ευρώπη, ή ’Αγγλία καί ή Γαλλία έκαναν χίλια χρόνια νά συγκροτηθούν· στις χώρες όμως αυτές πού κυβερνιούνται τεχνητά άπό τήν κληρονομιά τής άποικιοκρατίας, πού έχουν φυλετική άνομοιογένεια. μόνο τά σοσιαλιστικά συ­ στήματα είναι ικανά νά σφυρηλατήσουν μιά έθνική ένότητα μέσω τού μύθου καί τής έκπαίδευσης. Μέσω τού έθνους άποκτιέται ή Αξιοπρέπεια καί συνάμα διαφυλάσσεται ή φυλετική (cthniquc) αυθεντικότητα καί ή κουλτούρα. Ά ντιΟ£τ<ι>ς. κάθε καπιταλιστικά μοντέλο καταστρέφει τήν αυ­ θεντικότητα τής κουλτούρας. Τό σοσιαλιστικό μοντέλο, λοιπόν, διασφαλίζει καί διατηρεί τήν Ανεξαρτησία, τήν Αξιοπρέπεια καί τήν αυθεντικότητα. Τρίτο, είναι τό μόνο μοντέλο πού έπιλύει τό πρόβλημα τής πείνας. ’Εδώ φαίνεται ή Αντίθεση Ίνδίας-Κίνας. ό ένδημικός λοιμός, ή Αδυναμία κλπ. Ποιό πρέπει λοιπόν νά είναι τό πρόβλημα τής συζήτησής μας: Τούτο, κατά τή γνώμη μου: είναι πράγματι προφανείς καί Αποδεδειγμένες οί άρετές τού σοσιαλιστικού μοντέ­ λου; Μήπως. Λραγ*. υπάρχει «τό μονιέλυ ιιΰτό κάτι τό Απόκρυφο καί τό μυθολογικό; Είναι πράγματι σοσιαλιστι­ κό; Καί κάτι Ακόμη: είμαστε Ευρωπαίοι. Δυτικοί. Διακιν­ δυνεύουμε τήν άσυνειδησΐα καί τή λήθη ίπειδή είμαστε μέ­ λη έθνών πού όχι μόνο ύπήρξαν ιμπεριαλιστικά καί άποικιοκρατικά, άλλά πού έπιυφελήΟηκαν κιόλας άπό τόν οι­ κονομικό νεοίμπεριαλισμό. Απολαμβάνοντας μιά αναμφι­ σβήτητη οικονομική υπεροχή. Μάς είναι λοιπόν δύσκολο νά ξεφύγουμε άπό κάποια ντροπή πού κινδυνεύει νά παραλύσει τίς σκέψεις μας. Έ χω τήν έντύπωση δτι ό φόβος νά οκεψτούμε τό πρόβλημα αύτό τού Τρίτου Κόσμου όφεϊλεται σ’ αύτό τό σύνδρομο ντροπής, πού είναι βέβαια βα­ θιά δικαιολογημένο οτό κίνητρό του άλλά πού - έξαιτία; τής Αναδρομική; ντροπής γιά τόν παλιό ιμπεριαλισμό, τή; παρούσας ντροπής γιά τόν τωρινό οικονομικό ίμπεριαλι14

σμό. τής ντροπή; γιά τήν άνεση καί τόν πλούτο πού προνο­ μιακά άπολαμβάνουμε μέσα οέ έναν κόαμο όπου όξύνονται τά προβλήματα υπερπληθυσμού καί ϋποοιτιομού - μάς Εμποδίζει νά διατυπώσουμε κριτικές πού Οά μπορούσαν νά είναι γιά μάς ένας Ασυνείδητος καρπό; τής έπιθνμίας μας νά διαφνλάξουμε τήν άνεσή μας· γι' αύτό καί αντιμε­ τωπίζουμε τά προβλήματα τής έλευθερίας ώς πολυτέλεια. Λυτό σημαίνει δτι δέν μπορούμε νά άναλύσουμε τά προ­ βλήματα χωρίς μιά σοβαρή καί συνεπή αύτοανάλυση, μιά αϋτονυχανάλυση. θά έλεγα, μαζί μέ αυτοκριτική.

Ι ΣΣΔ καί Κίνα I'liNB ΝΤΥΜΟΝ: Υπάρχει ένας κοινός κορμός, πασιφανής στοάς διάφορους σοσιαλισμούς. "Λν τοποθετηθώ στό οι­ κονομικό πεδίο, ό κορμός αύτό; χαρακτηρίζεται άπό μιά βιομηχανική σχεδιοποίηση. άπό τή στιγμή δμως πού θά ιμ | ήικιυμε καιά μύροι, ιό μοναδικό κόμμα καί τή βιομηχα­ νία η σχεδιοποίηση. ή έφαρμογή τού σοσιαλισμού, δπω; ι ήν άντιλαμβάνονται στήν Κίνα άφ' ένός, στη Σοβιετική Ί νωση άφ' ετέρου, μού φαίνεται Οεμελιωδώ; διαφορετι­ κή Ή Σοβιετική Ένωση έδωσε πάντοτε προτεραιότητα οιή βαριά βιομηχανία άπό τήν έποχή τής σταλινικής έκκίνησ»ις καί συνεχίζει νά τό κάνει- στήν Κίνα, άπό τά 1962. ή Μ-ιιιραιότητα άνήκει στή γεωργία. ή δεύτερη θέση στήν έλιΐη ριά βιομηχανία καί μόνο ή τρίτη στή βαριά βιομηχα­ νία Στήν ΕΣΣΔ υπήρξε όξεία αφαίμαξη τού γεωργικού ι· ιμί 11 πού άποτέλεσε καί μιά άπό τίς βάσεις τής βιομηχσν*κή; οίκοδόμησης· στήν Κίνα δέν ύπήρξε τέτοιο ποσοστό Αφαίμαξης. Στήν ΕΣΣΔ τήν έκβιομηχάνιση συνόδευσε καί μεγάλη ίξάπλωση τών πόλεων· στήν Κίνα τό ζητούμενο εΐνηι ή έκβιομηχάνιση τής υπαίθρου. Καί πολιτικέ; διάφο­ ρέ c Οά μπορούσαμε νά βρούμε. Πρέπει δμως πρώτα νά έπι-

χειρήσουμε έναν όρισμό τού σοσιαλισμού. Δέν είναι μόνο αυτός πού υπάρχει οτίς χώρες πού έχουν κομμουνιστικό κόμμα. 'Υπάρχουν έπΐσης καί οοοιαλιομοί πού Οά μπο­ ρούσαν νά έφαρμοοτούν. Οί υπάρχοντες οοοιαλιομοί δέν κατέχουν τό μονοπώλιο τών σοσιαλιστικών δυνατοτήτων. Μπορούμε νά συλλάόουμε θεμελιώδους διαφορετικούς σο­ σιαλισμούς πού δέν ίντάσοονται στόν κοινό κορμό τού Έντγκάρ Μορέν. Προφανώς, δμως. δέν έχουν άκόμη άντιπαραβληθεί μέ τήν πραγματικότητα: άν τό είχαν κάνει, ή άςίωσή τους γιά πλήρη τελειότητα Οά ήταν πολύ πιό συζη­ τήσιμη. ΛΥΣΙΒΝ ΜΠΙΑΝΚΟ: Ό Ρενέ Νιυμόν υπογραμμίζει σωστά δτι στή Λαϊκή Κίνα ή άφαιμαξη τού γεωργικού τομέα δέν επικρίνεται μ’ αυτό πού έγινε στήν Γ.ΣΣΛ. Ή διαφορά όμως δέν βρίσκεται ατό δτι τέτοιου τύπου άφαίμαξη ήταν στήν Κίνα έντελώς άδύνατη; ’Επί Στάλιν. ή ΕΣΣΔ μπόρε­ σε νά όντέξει τήν πολυτέλεια μιας άγροτικής στασιμότητας πού δέν παρεμπόδισε τήν έκβιομηχάνιση. Στήν Κίναοί άντικειμενικές συνθήκες ήταν διαφορετικές, άκόμη καί ώς πρός τό γεγονός δτι σέ κάθε έκτάριο καλλιεργούμενης γής συνωστίζονταν, στά 1950, δέκα περίπου φορές περισσότε­ ροι Κινέζοι άπό δοοι Ρώσοι στά 1917. Σέ αντίθεση μέ αυτό πού συνέβη στή Ρωσία, ή άγροτική αύτοκατανάλωση έχει προτεραιότητα στήν Κίνα καί οί βιομηχανικές έπενδύσεις μπορούν νά γίνουν μόνο σ’ ό.τι άπομένει. Καί άρκετές άλλες διαφορές σοβιετικού καί κινέζικου «μοντέλου» παραπέμπουν μέ τόν ίδιο τρόπο στήν άνομοιότητα τών ΰπό μετασχηματισμό περίγυρων καί. άκριβέστερα. στίς πολύ πιό άσφυκτικές συνθήκες πού οί Κινέζοι έπαναστάτες συνάντησαν στή χώρα τους, ένώ στήν άρχή ήταν έτοιμοι νά άποδεχτούν τό <·μοντέλο» τών μεγαλύτερων άδελφών τους, Γιά παράδειγμα ή περίπτωση τής έκβιομηχάνισης τής υπαίθρου, πού άνέφερε καί ό Ρενέ Ντυ16

μόν. Στήν άρχή οί Κινέζοι έκαναν δ .τι καί οί Ρώσοι: έδω­ σαν τήν προτεραιότητα στίς μεγάλες σύγχρονες βιομηχανι­ κές μονάδες, ή δημιουργία τών όποιων άπαιτοϋσε τερά­ στιες έπενδύσεις καί είχε ώς αποτέλεσμα τή σημαντική αύ­ ληση τής παραγωγικότητας κάθί έργαζόμενου - κι αύτό οέ μιά χώρα πολύ φτωχή σέ κεφάλαα καί άνίκανη νά προβιί of πλήρη χρησιμοποίηση τής άφθονης έργατικής δύναμης. Έπειτα (άκριβώς άπό τήν ώρα τού άρχισε νά γίνεται λό­ γο; γιά κινέζικο «μοντέλο* ή καί κινέζικο δρόμο) οί κινέζοι κομμουνιστές προσπάθησαν νά άποκεντρώοουν τή βιομηχανία καί νά άναπτύζουν στήν ύπαιθρο έναν άλλο βιομηχανικό τομέα πού άπαιτονοε πολλά έργατικά χέρια καί λίγες έπινδύσεις. Είναι πολύ καλό πού προσπάθησαν νά προσαρμοστούν στήν κινέζιχη πραγματικότητα, αύτό όμως θέτει μεμιά; τό ζήτημα τής νομιμότητας τής έννοιας τού μοντέλου: άν έπεξεργάστηκαν προοδευτικά κάτι οάν κινέζικο «μοντέλο», αύτό έγινε, κατ’ άρχήν. γιατί ένα πρώτο σοσιαλιστικό «μοντέλο», τό σοβιετικό, έφαρμόστηχι σέ μιά υπανάπτυκτη χώρα, δηλαδή τήν Κίνα, καί δέν λειτούργησε. Έπρεπε νά άλλάξουν. νά επινοήσουν άλλο. ’Οχι μόνο τό νέο αύτό «μοντέλο», πού έπινοήθηκε άπό ιού; Κινέζου;, απορρέει άπό μ.ά έμπειρική διαδικασία, άλλα είναι τό Ιδιο φτιαγμένο άπό έξαρτήματα καί κομμάΙα . Γιά παράδειγμα ή βιομηχανική αύτή άποκέντρωση οέ Αγροτικό περιβάλλον μοιάζει πολύ μέ αύτό πού έγινε στήν Ιαπωνία πολύ πριν άπό τήν άνοδο τού προέδρου Μάο ΒΤήν f ξονσία (δέν υπάρχει άνα γιαστικά συνειδητό δάνειο Λπό μέρους τών Κινέζων: μπορεί νά οδηγήθηκαν άπό μό>ιη ιούς στό νά δώσουν παρόμαα άπάντηση σέ ένα πρόπ> ημιι πού θύμιζε αύτό πού είχαν γνωρίσει οί ‘Ιάπωνες σέ |να Αντίστοιχο στάδιο τή; ανάπτυξης). Ά ς τή βαφτίσουν Μμιιοίκή» (άρα «σοσιαλιστική») τή βιομηχανική άποκένΙρι·Ηΐη, τόσο τό καλύτερο άν αύτο τήν κάνει πιό επιδεκτική 17

(στήν παρούσα συγκυρία βοηθάει αύτό) μίμηση;: ιδιαίτε­ ρα έκεϊ όπου ή ύπαιθρο; είναι έξισου πυκνοκατοικημένη, δσο στήν Κίνα καί στήν Ιαπωνία. Στήν περίπτωση δμ<ι>; αΰτή δέν μπορούμε νά μιλούμε γιά κινέζικο «μοντέλο». ■έςαγώγιμο έτσι δπο>; είναι. Μόνο έπί μέρου; συνταγές μπορούσαν ένδεχομένω; νά προσλάόουν καί νά προσαρ­ μόσουν οι άλλοι, ύστερα άπό νη'-αφήματα: άκριδώς δπω; έκαναν οί Κινέζοι γιά δικό τους λογαριασμό. Σ' αύτό θά πρέπει νά προσθέσουμε δτι ή κινέζικη έμπειρία μπορεί νά είναι γόνιμη καί μέ άλλο τρόπο έπΐσης: άπό τό μάθημα πού μπορεί νά άντληθεί άπό τίς άποτνχίες καί τά σφάλματά τη; (κάτι σάν αύτό πού λένε οί Κινέζοι «δίδαγμα άπό τό άρνητικό παράδειγμα»). Κι έδώ, άκόμη. αύτό έκαναν οί Κινέζοι στόν καιρό τους, γιά παράδειγμα δταν έπωφελήθηκαν άπό σοβιετικά προηγούμενα, όπως ή άγροτική κολεκτιβο­ ποίηση τών χρόνων 1929-1932.

Τό νεφέλωμα καί ό πυρήνας τον ΚΟΡΝΗΛΙΟΣ ΚΑΣΤΟΡΙΛΔΗΣ: θ ά ήθελα νά συνεχισω άκρι6ώ; πάνω στήν παρέκβαση τον Μπιανκό: άμιμοβητώ τήν όρολογία πού χρησιμοποιείται, χωρίς νά θέλω νά μπώ σέ συζήτηση περί όρολογίας ή λέξεων. Φαίνεται νά υποστη­ ρίζεται ή ιδέα ότι υπάρχει ένα «σοσιαλιστικό μοντέλο» ένσαρκωμένο άπό «σοσιαλιστικέ; χώρες». Βέβαια μέ τίς λέ­ ξεις μπορεί νά κάνει ό καθέναςδ.τι θέλει, άλλά. έπιτέλους, ό σοσιαλισμός σήμαινε πάντοτε: έξάλειψη τής έκμετάλλε ν · σης. Υποστηρίζω δτι σέ όλε; αυτές τίς χώρες πού 6Γ άντιφράσεω; λέγονται «σοσιαλιστικές» έξακολουθεί νά υπάρ­ χει ή έκμετάλλευση τού άνθρώπου άπό τον άνθρωπο - είτε τό άνάποδο. δπ<ι>; μάς λέει καί ένα πασίγνωστο τσέχικο άνέκδοτο -. έπομένως άρνούμαι κατηγορτιματικά νά όρί18

1

σω ώ ; σοσιαλιστικέ; αύτέ; τίς χώρες. "Ας μιλούν οί δημο­ σιογράφοι τού Μ ό ν τ καί άλλων σοβαρών Εφημερίδων συ­ νεχώς περί «σοσιαλισμού» καί «Επανάστασης» γιά οτιδή­ ποτε καί γιά όπουόήποτε. 'Αρκεί Ενας δεκανέας νά κατα­ λάβει τήν Εξουσία ο ί όποιαδήποτε χώρα καί νά αυτόνομαστεί «σοσιαλιστή;» (καί ποιά Ελλη όνομασία Οά 'παίρνε άλλωστε;). γιά νά δούμε άμέσΌς άρθρα περί τού «νέου προσώπου τού σενετσαντέζικοτ σοοια>.ισμού» γιά παρά­ δειγμα. Οί συνταγματάρχες οτήν Ελλάδα μιλούσαν κι αύτοί γιά «την 'Εθνική 'Επανάσταση» -καί φτάσαμε οτό ση­ μείο σήμερα. στί; Ελληνικέ; Εφημερίδες. ή λέξη «Επανά­ σταση» νά σημαίνει τό καθεστώς τού ΙΙαπαδόπουλου. Έ δώ καί πέντ' έξι χρόνια όλο; ό κόσμο; μιλούσε γιά «άραβικό σοσιαλισμό·· καί γιά «άραδική σοσιαλιστική ίπανάσταση»:ίπρ<'ικειτο στήν πραγματικότητα γιά το καθιστώ; τού Νάοερ. Τιάρα Εγιναν κάπωςπιό σαφή τά πράγματα- μέ Τόν πολίτη Σαντάτ δέν μιλούν -,ιά γιά «άραόικό σοσιαλιο»»ό* καί πάλι δέν είμαι έντείώ; σίγουρος. ; νι· ΝΤΥΜΟΝ: ’Εξακολουθεί \ά υπάρχει π ά π α ένα κόμ­ πον άποκαλεϊται ‘Αραβική Σοσιαλιστική Ένωση, μέ Σαντάτ. τΗΛΙΟΣ ΚΑΣΤΟΡΙΛΛΗΣ: Καί Εχουμε άκόμη καί τό«σο,ιομό» καί τήν «Επανάσταση·· τού Ά μίν Νταντά. νΑ ; ί όμως σέ σημαντικότερο πράγματα. Χρησιμοποιή| Επίσης ό όρος «μοντέλο». Τόν απορρίπτω καί αυτόν, δέν υπάρχει μοντέλο. ‘Υπάρχει Ενα φαντασιακόι νεφέλωμα, μέ Εναν οκληρό πυρήνα: τήν ΕξουI Ενός γραφειοκρατικού μηχανισμού. Αύτό είναι τόμοναΛικό σταθερό χαρακτηριστικό διαμέσου όλων τών ύπό «1·ζήιη>τη χωρών. ΟΙ γραφειοκρατικοί αυτοί μηχανισμοί διαρθρώνονται διαφορετικά άπό τή μιά χώρα σττ'|ν άλλη: ΐό ρωσικό καί τό κινέζικο ΚΚ ·>έν είναι άπολύτως όμοια 19

καί ή κατάστααη'εΐναι άκόμη πιό διαφορετική στήν Κούβα καί πιό πολύ άκόμη στη Λιβύη. Τίς περισσότερες φορές ύ μηχανισμός αύτός σχηματίζεται γύρω άπό Ενα πολιτικό κόμμα, όριακά. όμως, μπορεί νό τόν άποτελέσει ό στρα­ τός. Ό χ ι ό στρατός τον Ταμερλάνον. άλλό ό στρατό; δπως τόν ξέρουμε' τουλάχιστον άπό τήν έποχή τής Ρώμης καί όπως, έν πάση περιπτώοει, τόν έπέβαλε ή Εύρώπη σέ δλε; τίς χώρες. Γραφειοκρατία δέν σημαίνει, βέβαια, «γραφεία» - καί πολύ λιγότερο τούς υπάλληλους πού βρίσκονται πίσω άπό τίς θυρίδες τών Τηλεπικοινωνιών. Πρόκειται γιά μηχανι­ σμό διαχείρισης-διεύθυνοης Εντονης ιεράρχησης, όπου ό χ<Ι>ρο; άρμοδιοτήτων κάθε στοιχείου είναι όριοθετημένος καί όπου ή άρμοδιότητα αύτή μειώνεται στό βαθμό πού κατερχόμαστε τήν ίεραρχική κλίμακα· καί. άκόμη, όπου υπάρχει Εσωτερικό; καταμερισμός τής διευθυντικής καί διοικητικής ιεραρχίας. Ό ίθί’νων αύτός μηχανισμός άντιτίθεται σέ μιά μάζα έκτελεστών πού σχηματίζουν θεωρη­ τικά τή «βάση» του, άλλά πού στήν πραγματικότητα βρί­ σκονται Εξω i n ' αυτήν. Τά κοινά χαρακτηριστικά λοιπόν πού μπορούμε νά βρούμε σέ όλες τίς χώρες πού άναφέρθηκαν είναι, άπό τό ννα μέρος, ό σκληρό; αύτός πυρήνας ένός γραφειοκρατι­ κού μηχανισμού πού διευθύνει την κοινωνία καί, άπό τό άλλο, ή ιδεολογία τής άνάπτυξης. Γιατί δέν μπορούμε νά μιλούμε σάν νά υπήρχε κάτι τό άδιομφισβήτητο στό περιε­ χόμενο τής «άνάπτυξης» καί στους σκοπούς της. κάτι πού είναι ταυτόχρονα τό Καλόν, τό ’Αγαθόν καί τό ’Αληθές, πού είναι ή ’Ανάπτυξη μέ κεφαλαίο A . Αύτύ πού διαπι­ στώνουμε στίς υποτιθέμενες - σοσιαλιστικές» χώρες είναι ότι Επιδιώκουν μιά άνάπτνξη μέ τή δυτικοκαπιταλιστική έννοια - άκόμη κι άν τούτο γίνεται μέσω μιάς συγκεντροποιημένη; ή άποκεντρωμένη; κλπ. «σχεδιοποίησης». Ε ν ­ νοώ μέ τούτο ότι στίς χώρες αυτές ό πολιτισμικός ττ>πος με 20

τήν εύρύτερη έννοια ιού όρον, ό τύπο; κουλτούρας άν προτιμάτε, ό τύπος άτόμων πού ή κοινωνία έπιδιώκει νά παράγει, 6 τύπος προϊόντων πού κατασκευάζονται ή έργαλείων πού χρησιμοποιούνται, ό τύπος χωροχρονικής διευθέτηση; τών άνθρώπινων δραστηριοτήτων, ό τύπος ιών σχέσεων τών άνθρώπων μεταξύ τους, άνεξαρτήτως τού ίδεολογικοφαντασιακού νεφελώματος πού τίς περι­ βάλλει. είναι οΐ τύποι πού έπλασε ή καπιταλιστική Δύση έδώ καί πέντε ή έξι αιώνες. » Τόγεγονό; ότι πάνω στον πλανήτη υπάρχει ένα πελώριο ϋρόόλημα ύλικής αθλιότητας είναι όλοφάνερο. είναι γεγο­ νός όγκώδες καί τραγικό. Τό νά μιλούν καί νά πράττουν όμως αάν ή μόνη απάντηση σ' αυτό νά οννίστατο στην έμφτντιυση στίς μή δυτικές χώρες τού δυτικού καπιταλιστιHOV μοντέλου, τού όποιου ή ούοία (δ προντονκτιόιομό;, ή Η β 6ο-«έκλογϊ κευση·· κλπ.) μασκαρεύεται άπό μιά «σο­ σιαλιστική» φρασεολογία, αϊτό είναι έντελώς διαφορετι­ κό πραγμα. Ή «άνάπτυξη» είναι ή ανάπτυξη καπιταλιστιΒαφ τύπον ούτε υπήρξε ούτε ξέρουμε μέχρι τώρα άλλη ·■' rt.πτύξη. Μπορούμε έδώ νά προσθέσουμε μιά υποσημείωση γιά όρίομι νες πλευρές τής πολιτικής τής κινέζικης γραφείο·υ«ι ι».ις, πού πρός στιγμήν φάνηκε ότι ήθελε νά άκολονθή·|Λ» διαφορετικού;δρόμους: λιγότερο μεγάλα εργοστάσια. Η ΐρ ό π υ η έπεκταση τών πόλεων (urbanisation), λιγότερη Η Μ βνιροποίηση τής ιατρικής - έδώ κι ένα χρόνο σνζηφδύοαμι σχετικά μέ ιόν Ίλιτς. θ ά χρειαζόταν βαθύτερη Η Μ ίδνηοη τού ζητήματος αυτού· άπό μέρους μου σημειώ*»··. ···( ένός. ότι ή κινέζικη γραφειοκρατία έπέοτρεφ«ε. σέ jUil ιά σημεία, στην παραδοσιακή όδό καί. άφ' έτέρσυ. ότι φρό* u ισι έδώ γιά πιό ευλύγιστες καί πιό αποτελεσματικές ■ Β όδους άπό μέρους τής γραφειοκρατίας γιά τήν κινητο<Η*(ηση ιού πληθυσμού καί τής χρησιμοποίησής του στήν Μήι*"·ΐιΐ μιάς πολιτικής καί ένός σχεδίου (projct) πού. τε21

λικό. δεν είναι καρά ή «άνάπτυξη» τής Κίνας μέ τήν έννοια πού «άναπτέθηκαν# ή Ρωσία καί οί ‘Ηνωμένες Πολι­ τείες. Είναι γνωστή άλλωστε δτι άκόμη καί ή όργάνωση τών κινέζικων στρατοπέδων συγκέντρωσης είναι πολύ πιό «έξυπνη» καί λεπτή, πολύ λιγότερο βίαιη καί χοντροαδής άπό τήν όργάνωση τών ρωσικών στρατοπέδων έπί Στάλιν. Παρόμοια, ή έκμετάλλευοη τής αγροτιάς καί ή κινητο­ ποίηση τών πολιτών τής συνοικίας κλπ., γίνονται μέ πε­ ρισσότερη ευελιξία καί «άποτελεσματικότητα». Οι δημό­ σιες «κινητοποιήσεις» στή σταλινική Ρωσία τής δεκαετίας 1930-40. γιά παράδειγμα, ήταν πελώριες θεατρικές παρα­ στάσεις· στην Κίνα φαίνονται νά έχουν μιά κάποια «άποτελεσματικότητα» άπό τήν άπονη τών στόχων τού καθε­ στώτος. Ό μω ς οί στόχοι αυτοί είναι κάθε φορά αυτό πού πρέπει νά πραγματοποιηθεί καί είναι οί ίδιοι όπως κι άλ­ λου. άκόμη καί άν ή κινέζικη γραφειοκρατία άποδέχεται περισσότερη βραδύτητα καί βάζει περισσότερη δολιότητα στήν πραγμάτωσή τους. ΡΕΝΕ ΝΤΥΜΟΝ: ΙΙροσοχή! ή κοινωνία πού οίκοδομεί ή Κί­ να διαφέρει Οεμελιωδώς άπό τη δυτική κοινωνία, τουλάχι­ στον ο ί ένα ουσιώδες σημείο: τίς κοινωνικές άνισότητες. Στήν Κίνα παραμένουν προνόμια καί άνισότητες. άλλά ή τάξη μεγέθους τους είναι Οεμελιωδώς διαφορετική άπό τή δική μας. καί ή Κίνα οίκοδομείται μέ ϊνα συνειδητά δια­ φορετικό μοντέλο. ΛΥΣ1ΕΝ ΜΠΙΛΝΚΟ: Ναί, ο ί ύλικές άνισότητες είναι πολύ πιό περιορισμένες στήν Κίνα άπό όσο στή Γαλλία ή στήν ΕΣΣΔ γιά παράδειγμα. Κι έδώ όμως πρέπει νά λ ά β ο υ μ ε ύπόψη μας τή φτώχεια τής χώρας.

ΕΝΤΓΚΑΡ ΜΟΡΕΝ: Στις φτωχές χώρες υπήρξε πάντοτε μιά πολυτελώςδιάγουσαμειογηφία. Αύτόδέν είναι άποφαυι οτικό έπιχείρημα. 22

Σωστά: άν συγκρίνουμε τήν Ινδία μέ τήν Κίνα, πρέπει νά Αναγνωρίσουμε ότι ή κινέζικη κοινωνία είναι πολύ πιό έξ,ιοωτική. Αλλά άκόμη καί στην προε­ παναστατική Κίνα οί «μεγάλες» ιδιοκτησίες ήταν στην πραγματικότητα πολύ μικρές καί τό εισόδημά τους μετριό­ τατο. σέ σημείο πού ό Σούν Γιάτ-σέν έλεγε: «Στήν Κίνα δύο μόνο κοινωνικές τάξεις υπάρχουν: οί πολύ φτωχοί καί οί λιγότερο φτωχοί». ΛΥΣΙΕΝ ΜΠΙΑΝΚΟ:

ΚΟΡΝΗΛΙΟΣ ΚΑΣΤΟΡΙΑΛΗΣ. Τά στοιχεία πού διαθέτω δέν μι κάνουν νά πιστεύω δτι οί άνιοότητε; είναι στήν Κίνα «άπείρως έλάσσονες» άπό άλλου. Ή ούσία δμω; δέν είναι ♦κεί Ό ταν μιλούμε γιά τήν ‘Ινδία, χώρα καπιταλιστική όπου είναι άλήθεια ότι ό καπιταλισμός έχει δυσχέρειες στήν Ανάπτυξή του όπως καί όταν μιλούμε γιά τή ΓαλΜα, δέν πρέπει νά δεχτούμε δτι ή Ανισότητα τών εισόδημάr έχει, στό καπιταλιστικό πλαίσιο, μιά όχι άτομική λει· γία. έχει μιά «κοινωνική» λειτουργία: τή γρηματοδόI τής συσσώρευσης καί τών ίπενδύσεων. Στή Ρωσία ή Κίνα ή λειτουργία αυτή δέν έκπληρώνεται μέσω τών ΤικώΥ έσόδων. άλλά μέσω τής άμεσης Αφαίρεση; ένός ; τού κοινωνικού προϊόντος άπό τό Πλάνο κλπ. Αΰ| Ηού πρέπει νά συγκριθεϊ δέν είναι τό τι κερδίζει ό κ. και τό τί κερδίζουν οί κ.κ. Μάο καί Μπρέζνιεφ·· [τό μεγαλύτερο μέρος τών εισοδημάτων τού κ. Ντασώ ύτται. ένώ οί κ.κ. Μπρέζνιεφ καί Μάο δέν fctevτίποτε. Αύτό πού πρέπει νά σι<γκριΟεϊ είναι τό τί όνι ι δ κ. Ντασώ καί τό τί καταναλώνουν οί κ.κ. ____ Ιζνιτφ καί Μάο. Έ , λοιπόν, ή Απάντηση είναι άπλή: ■Νΐιιν·.ιλι»νουν τό ίδιο, γιατί καταναλώνουν καθετί πού (Λιθιιμούν νά καταναλώσουν.

fVAII I Ml s i Πιστεύω πώς Αναμειγνύετε πολλαπλά •ρ ό ,ι·'"" χρησιμοποιώντας τόνδρο «κατανάλωση» προ23

κειμένου περί άρχηγών κρατών ή κομμάτων. θ ά π ά ρ ω ένα παράδειγμα που μέ είχε έντυπωσιάσει πολύ όταν βρισκό­ μουν στή Γουινέα, στά '62. Γνωρίσαμε έκεΐ τόν ΣικούΤουρέ ό όποιος, προσωπικά. κατανάλωνε σχετικά πολύ λίγο. Δεν τόν ένδιέψερε αότό πέραν τού ύέοντο;. Εκείνο πού κατανάλωνε ήταν ή έξουοία καί αυτό ήταν τό πιό σημαντι­ κό. "Οταν λοιπόν μιλάτε γιά κατανάλωση, αυτό μέ. ένοχλεϊ πολύ. ‘Εξάλλου υπάρχει μιά διάκριση πού δεν κάνετε, ότι δηλαδή όλοι οί κρατικοί μηχανισμοί είναι παντού προνο­ μιούχοι . Δέν χαρακτηρίζονται όμως όλοι άπό την παρασιτική τους πλευρά. ΚΟΡΝΗΛΙΟΣ ΚΑ1ΤΟΡ1ΑΔΗ2: Μιλούσαμε γιά οικονομικές Ανισότητες. Δέν πιστεύω ότι ό Ρενέ Ντυμόν ήθελε νά πει ότι ή άνισότητα άπό τήν άποψη τής έξουοίας είναι άπείρως μικρότερη οτήν Κίνα άπ’ όσο οτή Γαλλία- οτό σημείο αύτό πιστεύω ότι είμαστε όλοι σύμφωνοι. Μιλούσαμε όμως γιά υλικές άνισύτητες, ερευνούσαμε τό πώς πρέπει νά κριθούν οί άνιούιηιες αυτές, καί. άπ' αυτή τήν άποψη, τοποθετούμενος οτή στενή όπτική γωνία τού οικονομολό­ γου, έλεγα ότι. ύποιαδήποτε καί άν είναι ή πολιτική κρίση πού έκψέρεται. όταν μιλούμε γιά εισόδημα ενός κεφαλαιο­ κράτη σέ μιά φ ιλελεύθερη καπιταλιστική κοινωνία, δέν πρέπει νά ξεχνούμε ότι αυτό έχει δύο λειτουργίες, άπό τις όποιες ή λιγότερο σημαντική είναι ή άτομική κατανάλωση τού καπιταλιστή καί ή περισσότερο σημαντική ή συσσώ­ ρευση. Έ νας καπιταλιστής δέν είναι ούσιαστικά κάποιο; πού έπενδύει σέ έργοσιάσια. Στή Ρωσία, στήν Κίνα, οτίς "λαϊκές δημοκρατίες», τά έργοοτάσια αυτά κατασκευά­ ζονται μέ δαπάνες τού γενικού προϋπολογισμού- ή άφαίρεση έπί τού κοινωνικού εισοδήματος είναι άμεση, δέν διαμεοολαόείχαι άπό κάποιο «ατομικό» εισόδημα όπως στή Δύση, κι έόώ είναι όλη ή διαφορά. Μένει λοιπόν νά συγκρίνω τά τριάντα έφ-τά αυτοκίνητα τού Μπρέζνιεφ καί 24

τίς ντάτσες του μέ τις Ρόλλς καί τις έπαυλης στύ Σ«ίν· Γροπέζ τών πλουσίων τής Γαλλίας, καί. εννοείται, τόν άριθμό τών προνομιούχων έκεΐ κι έδώ.

ΊνΜ α κ α ί Κίνα

ν-ΜΑΡΙ ΝΤΟΜΕΝΑΚ: θεωρητικά ίσως έχεις δίκιο. άλλά, να. έχουμε στήν Ά οία τρεις μεγάλες ζώνες: μία I πού είναι ή ζώνη τής «σοσιαλιστικής άνάπτυξης®, ι δεύτερη πού είναι ή ζώνη τής καπιταλιστικής άνάπτυ· ; καί μία τρίτη πού είναι ή ζώνη τής οίονεί στασιμότη. Υπάρχει ή Κίνα καί τό Βιετνάμ, υπάρχει ή καπιτάλι »κή ζώνη τής Ιαπωνίας καί τής Σιγκαπούρης μέ τό ύψηι ποσοστό άνάπτυξης τού κόσμου, τό Χόνγκ-Κόνγκ ερο: ιιτα ή Ινδία. Δέν μπορείς νά άρνηϋείς ότι ύπάρχόυν τιες διαφορές άνάμεοα στις τρεις αύτές ζώνες καί . στηνf πράξη άν όχι στις θεωρίες, άνάμεοα στήν Ινδο ­ ί καί τήν Κίνα, άνάμεοα στήν ’Ιαπωνία καί τήν Κίνα. |ιη καί άν συγκροτείται τό ίδιο διανοητικό μοντέλο, | καί άν. μακροπρόθεσμα ίσως, διαγράφεται ό ίδιος ; πολιτισμού, έχουμε νά κάνουμε άπό οικονομική καί ική άποψη, στήν πραγματικότητα όπως Λιώνεται, ; διαφορετικές πραγματικότητες. ΓΓ αυτό μποj:νά μιλούμε γιά τήν ’Ασία γιά μοντέλο σοσιαλιστικής νξης. πού δέν μπορεί νά έξομοιωθεί μέ ένα μοντέλο τικής άνάπτυξης, άκόμη καί άν οί θεωρητικοί | πού δίνεις μού φαίνονται ισχυροί. IΜΠΙΑΝΚΟ: Β ρ ίσ κ ω π ο λ ύ κ α τη γ ο ρ η μ α τικ ή τ ή ν άν-

( πού κ α θ ιε ρ ώ ν ε τ ε μ ετ α ξ ύ κ ιν έ ζ ικ η ς ά ν ά π τ υ ξ η ς κ α ί ίίΗής μή ά ν ά π τ υ ξ η ς . Πιο τε ύ ω ό τ ι ε ίν α ι λ ιγ ό τ ε ρ ο σ α φ ή ς ή Ίι·»«<μ| Υ π ά ρ χ ε ι μ ά λ ισ τα μ ιά μ ελ έτη (Economic tilawlh in China anil India, 1952-1970: a comparative ap­

praisal, άπό τόν Σουμπραμανχάν Σουάμν) πού έκτιμά ότι. συνολικά, τά ινδικά πράγματα είναι λίγο καλύτερα (ποσο­ στό συνολικής ανάπτυξης τής αυτή; τάξεως, άλλά μέ έπιόράδυνση τή·; άνάπτυξης στήν Κίνα καί έπιτάχννση στήν Ινδία ). Προσωπικά δεν ένστερνίζομαι τά συμπεράσματα αυτά. Ά λλες μελέτες, πιό Ικανοποιητικές, συμπεραίνουν τά άντίθετα. Είτε όμως τά συμπεράσματα είναι πρός τή μιά κατεύθυνση είτε είναι πρός τήν άλλη, οΐ συγγραφείς μι­ λούν γενικά γιά έλαφριά υπεροχή (πότε τής Κίνας πότε τής Ινδίας), ποτέ όμως γιά καθαρή άντίθεση. ΖΛΝ-ΜΑΡ! ΝΤΟΜΕΝΛΚ: Μ ε σ υ γ χ ιο ρ ε ίτε . μέ π ο ιά κ ρ ιτ ή ρ ια ;

ΛΥΣΙΕΝ .ΜΠΙΑΝΚΟ: Βέβαια, καί οί μέν καί οί δέ ξεκινούν άπό άριθμούς πού έχουμε όλους τούς λόγους τού κόσμου νά τούς άμφισόητήσουμε. Ό σ ο γιά μένα, οί πολύ έξεξητημένες αυτές άναλύσεις μέ αφήνουν άκρως σκεπτικό: ξεκι­ νούν άπό όχι πολύ πειστικές προσποδοχές καί περιέχουν πολλή αύθαιρισία οιήν έ.ιιλυγή καί τόχειρισμΟ των δεδο­ μένων. Δεν είναι λόγος γιά νά σταθούμε στίς υποκειμενι­ κές έντυπώσειςτώνταξιδιωτών. Έ γώόίδιος,πέρισυ,έπιστρέφοντας άπό ένα ταξίδι στήν Κίνα, πέρασα μιά βδομά­ δα στήν περιοχή τής Βομβάης. ’Επισκέφτηκα χωριά πού ή άθλιότητά τους δέν έχει προηγούμενο, οέ σύγκριση μέ τη φτώχεια τής Κίνας (γιά νά μη μιλήσουμε γιά τίς τενεκεδονπόλεις). Καί τότε, όμως, δέν μπόρεσα νά μή οκεφτώ: έδώ διαλέγω νά έπιοκεφτώ τό τάδε χθ)ριό, τό δείνα σπίτι· όν υπάρχει παρόμοια άθλιότητά στήν Κίνα, δέν θά τή διό πο­ τέ. Είτε λοιπόν γίνεσαι άποφαοιστικά άγνωστικιστής - καί ίσως είναι ή πιό σοφή στάση, δεδομένης τής διαφοράς τού ] χαρακτήρα τών στατιστικών (ή τής άπουσία; στατιστι­ κών) τών Κινέζων άπό τίς ινδικές- όπότε όμως δέν χρειάζεται κάν νά συζητούμε. Είτε Οαδίζεις, παρ' δλ’ αύτά. μέ ' τίς συγκρίσεις πού υπάρχουν προσωπικά πιστεύω πώς εύ· i 26

νοούν έλαφρά τήν Κίνα· πιστεύω προπάντων πώς οί Οά­ σεις μιάς μελλοντικής άνάπτυξης υπάρχουν μέ καλύτερο ιρόπο συγκεντρωμένες στήν 'Ινδία. 'Αλλά άκόμη καί άν έπιβεβαιωνόταν αΰ»ά. ή κινέζικη άνωτερότητα θά παρέμινε λιγότερο έκτυφλωτική άπ' όσο συνήθως θεωρείται. ΙΝΤΥΜΟΝ. Μολαταύτα, όταν διατρέχεις τήν Κίνα μέ ?μο. βλέπεις πράγματα πού οί Κινέζοι δέν θά Ιιχναν πάντοτε μέ εί'χαρίστηση· πάντως, 6μως, έχουμε ί κάποια εικόνα τής κινέζικης άνάπτυξης έν σχέσει πρός r ινδική άνάπτυξη- έν σχέσει. άς πούμε, πρός τή φριχτή ια τού Μπιμπάρ καί τής ινδικής Βεγγάλης, γιά παρά* ι. δέν υπάρχει σύγκριση. Βέόαια. στήν Ινδία έγινε ή ινη έπανάσταση τού σταριού στό Πεντζάμπ καί τήν ίγ άλλα. άκόμη καί μέ τήν άνάπτυξη αύτή τού στα|), ή ’Ινδία, άπό τήν ’Ανεξαρτησία κι έπειτα, βλέπει τόν ι της νά αυξάνεται γρηγορότερα άπ' όσο ή άγρο| παραγωγή- οί άριθμοί τού Ζιλμπέρ Έτιέν πού δείι Λτι ή άγροτική παραγωγή τή: Κίνα; ήταν κατώτερη [αυτή τής 'Ινδίας μού φαίνονται άρκετά συζητήσιμοι. Κει αισθητή άπόσταση μεταξύ 'Ινδίαςκαί Κίνας: γύ1200 κιλά βασικά είδη διατροφής κατά κεφαλήν τ ό >στήν 'Ινδία καί 500 κιλά περίπου στήν Κίνα. ’Ακόμη ί οί άριθμοί αύτοί είναι έξίσου άμφισβητήσιμοι. ή ι τής διαφοράς δέν μού φαίνεται ότι μπορεί νά άμεΐ. Στήν Ινδία υπάρχει κατά κεφαλήν κατοίκου τυξη τής άγροτική; παραγωγής. IΜΪΙΙΛΝΚΟ: Είμαι έντελώς σύμφωνος σέδ.τι άφορά ιιση τών τωρινών βιοτικών έπιπέδων: είναι καλύ(άπό τήν άποψη τής διαθεσιμότητας τροφίμων) νά | Αγρότης στήν Κίνα παρά άγράτης στήν Ινδία. Mi­ ni Λμιος γιά τόν τελικό άπολογισμό, δηλαδή γιά τήν ΠνΕη (ή τή στασιμότητα) στά είκοσι ή είκοσι πέντε τε27

λευταϊα χρόνιο, χωρίς νά ξεχνώ τό σημείο έκκίνησης Ή δη,γύρω στά 1950. ή διαθεσιμότητα δασικών ειδών δια­ τροφής ήταν μεγαλύτερη στην Κίνα, ή μέση παραγωγικό­ τητα τών καλλιεργητών καί ή άπόδοοη τού ίκτάριου ήταν άνώτερες στην Κίνα. Προφανώς, ή «πρωτογενή;» αύτή διάφορό μπορεί νά στραφεί έναντίον αυτού πού λέω: άν ή κινέζικη γεωργία ξεκινούσε άπό ψηλότερα. θά έπρεπε νά προοδεύσει περισσότερο σέ άπόλυτη κλίμακα γιά νά πραγματώσει ένα άποτέλεσμα πού θά μπορεί απλός νά σνγκριθεί μ’ αύτό τής Ινδίας. Αύτό τό δέχομαι χωρίς συ­ ζήτηση. ΚΟΡΝΗΛΙΟΣ ΚΑΣΤΟΡΙΑΛΗΣ: Μήπως τό μόνο πού κάνουμε είναι νά προϋποθέτουμε αύτό πού πρέπει νά άποδειχτεί; Μιλούμε γιά άνοδο τής παραγωγής: μπορώ άνετα νά δε­ χτώ ότι ή άνοδο; αύτή υπήρξε ταχύτερη στήν Κίνα άπ’ δ,τι στην ’Ινδία. Πώς δμως μπορούμε νά κάνουμε τήν άνοδο αύτή τό υπέρτατο κριτήριο ή ?να άδιαμφισοήτητο κριτή­ ριο χωρίς, ταυτόχρονα, νά επικυρώνουμε όλόκληρο τό κα­ πιταλιστικό σύστημα ζωής καί σκέψης; Καί τούτο οδηγεί σέ μιά άλλη πλευρά πού έχει άμεληθεί στις συγκρίσεις αυ­ τές κάί τίς παραχαράσσει: μιλούμε σάν νά ταυτίζονται ές ύπαρχής οί κοινωνικές καί άνθρωπολογικές δομές τού κι­ νέζικου καί τού ινδικού κόσμου. Ό μω ς, χωρίς νά ύπεισέλθουμε οέ εύκολες πολιτισμολογίες, πρέπει νά λάβουμε υπόψη μας τήν τεράστια σημασία τής διαφοράς τών κό­ σμων αύτών. Πολλές «μή αναπτυγμένες» χώρες ήταν μολα­ ταύτα άπείρως «ίγγύτερα» στόν καπιταλιστικό κόσμο ή πολύ πιό «προετοιμασμένες» γιά μιά καπιταλιστική άνάπτυξη άπό άλλες. Γιά παράδειγμα ή Ελλάδα, άκόμη και στίς πιό φτωχές της περιόδους, «ανήκε» πάντοτε στη Δύ· : ση. μέ μιά έννοια· καί ή Ελλάδα τώρα βρίσκεται ατό δρό­ μο τής ανάπτυξης - ένώ ή Τουρκία συναντά πολύ μεγαλύ · τερες δυσκολίες. Τό ίδιο ισχύει καί γιά τήν ’Ισπανία: ή

'Ισπανία τώρα είναι σχεδόν Γαλλία- εΓχε άρέοει αύτό είτε όχι, ή Ισπανία τού Φράνκο πραγματοποίησε μέσα σέ δε­ καπέντε χρόνια τόσο γρήγορη «Ανάπτυξη» όσο καί όποιαΛηποτε άλλη χώρα. Καί δέν νομίζω ότι ή κατάσταση είναι μύσιωδώς διαφορετική στή Λατινική ’Αμερική, παρόλο τού οί δυσχέρειες τής «ανάπτυξης» είναι έκεί πολύ μεγα* λυκρες. Βλέπω τή φρίκη τον τωρινοί· βραζιλιάνικου κα­ ί ίοτώτος, δέν βλέπω δμω; σ' αύτό καμιά άδνναμία, σέ Ιπιπιδο αρχών, νά προβεΐ στην άποκόλληση πρός μιά καΙφΤαλιστική κατεύθυνση τής Βραζιλίας· ή άποκόλληση αν* ^ μ ά λισ τα γίνεται, συντελεϊται κιόλας έκεί Συμβαίνει. Λμως. όλεςοί χώρε; πού κατονόμασα νά ανήκουν σέ μιά ■ΜΟμένη άνθριοπολογική. πολιτιστική καί κοινωνικοί* ΜΟρική ζώνη. Στήν Ά σία. όμως, υπάρχει μιά τέτοια ζώνη ίφθν άνήκουν οί 'Ιάπωνεςκαί οί Κινέζοι (καί οί Ίνδοκινί1ζτηδι'ώιια) - καί μιά άλλη όπου άνήκουν οί ’Ινδοί (καί οί Ινδονήσιοι έξάλλον). Τρεις χιλιάδες χρόνια κινέζικης άς δέν πρέπει να λησμονούνται εύκολα. Οί Κινέζοι | άνθρωποι πού, όπως λέει καί μιά ελληνική παροιμία. 1πάντοτε νά βγάζουν κι άπ' τή μύγα ξίγκι. ΝΤΥΜΟΝ: Καί νά χρησιμοποιούν τά περιττώματα. jIIAIOJ;

ΚΑΣΤΟΡΙΑΔΗΣ: Nui. νά χρησιμοποιούν τά ιματα. πράγμα στο όποιο άναφερόταν ό Βικτόρ ; οτό θαυμαστό έκεϊνο βιβλίο πού λέγεται Οί [, όταν κατήγγελλε ότι τό Παρίσι μονάχα, μέσο) τών _ iirv του. ϊριχνε κάθε χρόνο στή θάλασσα πεντακόΗ φίομμνρια χρυσά φράγκα τής έποχής έκείνης. ένώ, "ΙΙλτγε. ή κινέζικη γή είναι πάντοτε εξίσου γόνιμη όσο ΊΜ 'ίή ν Πρώτη μέρα τής Δημιουργίας, γιατί οί Κινέζοι ■μρΛίζουν τά περιαώματά τους πάνω της. Τό Ιδιο καί οί '|4*ων( ς: μήπως ή 'Ιαπωνία έκπροσωπεί κανί-να «σοσιαΙ ιιΜικί μοντέλο»; Σέ έναν αιώνα έγινε ή δεύτερη βιομηχαH j k φυνιηιη στον κόσμο. 29

ΖΑΝ-ΜΛΡΙ NTOMF.NAK: Μά οί Ιάπωνες όδηγοί ταξί κοι­ μούνται μέσα οτά αυτοκίνητά τους. ΚΟΡΝΗΛΙΟΣ ΚΑΣΤΟΡΙΛΔΗΣ. Αύτό άκριβώς λέω κι έγώ: αύτό .τού έχει σημασία είναι νά «έξοικονομήσουν», νά «παράγουν», νά «κερδίσουν». Τό ίδιο καί στό ΧόνγκΚόνγκ: φτάνοντας μεσάνυχτα στό άεροδρόμιυ. θά βρείτε έχει Απεσταλμένους ραφτάδων πού Οά σάς προτείνουν κουστούμι στά μέτρα σεις, με πρόβα στις πέντε τό πρωί καί παράδοση στίς ώχτώ. έπιτρέποντάς σας έτσι νά συνεχίσει» τήν πτήση σας τών έννέα κλπ. Πρόκειται γιά διοτέχνες πού δέν είναι καθόλου πειναομένοι. "Οταν όμως ήμουνα στην Ινδία , είχα καταφύγει στίς υπηρεσίες ένό; Ινδού όδηγού ταξί γιά νά έπισκεφτώ τούς θαυμάσιους ναούς γύρω άπ' τό Μαντράς- ύστερα άπό πολλές φιλικές συζητήσεις κατέλη­ ξε νά μού πει ότι είχε βάλει κατά μέρος ένα σημαντικό χρη­ ματικό ποσό. Τόν ρώτησα χαζά: θ ά άγοράσεις λοιπόν δεύτερο ταξί; Καθόλου, μού άποκρίθηκε. έδώ καί πέντε χρόνια έτοιμάζουμε τό μεγάλο σροσκύνημα όλης τής οικο­ γένειας σέ Ινα μεγάλο τέμενος (νομίζω πώς έπρόκειτο γιά τό Ραμεοόαράμ) καί τό χρήμα αύτό θά μάςφτάσει ίσα ion Μπορεί αύτό νά φαίνεται εύκολο- φωτίζει όμως, σέ μιά φράση, τήν ινδική άνΟρωπολογική δομή καί τά «έμπόδια* πού άντιτάσσει στήν «Ανάπτυξη» καπιταλιστικής κατεύ­ θυνσης. Καί, άπό αυτή τήν άποψη, παρόμοια είναι ή κατά στάση στήν 'Αφρική - παρόλο πού ή ’Ινδία είναι «Ιοτοοι κή» κοινωνία, ένώ ο! αφρικανικές κοινωνίες είναι «προί στορικές». ΖΑΝ-ΜΑΡΙΝΤΟΜΕΝΑΚ: Ή κινέζικη άνθοωπολογική δομή συνίστατο στό ότι υπήρχαν εκατομμύρια άνθρωποι πού πέθαιναν άπό τήν πείνα. Τώρα δέν συμβαίνει πιά τό ίδιο Λοιπόν, τί έχει άλλάξει;

30

ΚΟΡΝΗΛΙΟϋ ΚΛΣΤΟΡΙΑΔΗΣ: Υπήρξε μιά περίοδος άποβννθεσης τής παραδοσιακής κινέζικης κοινωνίας, δπως ιΐχι κι άλλες ιλαρές συμβεί περιοδικά, όξυμένη εδώ καί έναν αιώνα άπό τήν εισβολή τού δυτικού ιμπεριαλισμού. Ι ό καινούργιο καθεστώς «άναδιοργάνωσε» τή χώρα. άλλα ιιύτό μπόρεσε νά τό κάνει πάνω στή βάση μιάς στάσης πού ήδη υπήρχε καί ήταν βαθιά ριζωμένη στόν κινέζικο λαό: J Καραγωγή.έξοικονόμηση,διευθέτηση.τακτοποίηση,χρη­ σιμοποίηση καί τού παραμικρού πού μπορούσε νά χρησι­ μοποιηθεί. Είναι ή στάση τών Κινέζων, είναι ή στάση τών 'Ιαπώνων, δέν είναι ή στάση τών ’Ινδών. i ΝΤΥΜΟΝ. Γί έχει άλλάξει στήν Κίνα; Μέ μιά σοδειά ί>>νο, στά βουνά τού Τατσάι, υπήρχαν έξι μήνες χειμεV; ανεργίας. Τώρα χρησιμοποίησαν τούς έξι αύτούς ; γιά νά κάνουν άρδευτικά έργα καί έπιχώσεις. "Όμως ι τόν κινέζικο τρόπο άνάπτυξη δεν μπορεί νά φωτο· τί στόν Τρίτο Κόσμο χωρίς μιά πολιτική προϋπόθε;ιί ή προϋπόθεση αύτή δέν είναι πραγματοποιήσιμη Ι'ρίτο Κόσμο. Δέν μπορείτε νά συλλάβετε, γιά παρά1 , διι μπορεί νά υπάρξει στόν Τρίτο Κόσμο πολιτική τάση παρόμοια μέ τού 1917 στήν ΕΣΣΔ ή μέ τού ΕΓ949 στήν Κίνα. Στόν Τρίτο Κόσμο, λοιπόν, πρέπει ί ϊ ένα άλλο μοντέλο άπό τούς «σοσιαλισμού;» πού !»·ν 11ρέπει νά φανταστούν κάτι άλλο.

Ιι) ο α η χ α ι ό μ η χ α ν ι σ μ ό ς

kλγ ΜΟΙΈΝ: Έγώ πιστεύω ότι έδώ δέν μελετούμε ένα », μελετούμε τό μύθο τού σοσιαλιστικού μοντέλου. ·*0«ό καί ή Κίνα είναι πολύ πιό ένδιαφέρουσα άπό τήν | Λ I ιά τήν ΕΣΣΔ πολλά ερωτήματα έχουν κλείσει, ju ιήΜηκαν. ένώή Κίνα μάς θέτει έρωτήματαπού παρα-

μένουν άνοιχτά. Οι διαφορές προσανατολισμού μεταξύ τής ΕΣΣΔ καί τής Κίνα; σέ δ,τι άφορά τή γεωργία, τήν Εκβιομηχάνιση, τήν έξάπλωση τών πόλεων, τήν ιδέα τής Εξανάστασης, άνοίγουν μιά προβληματική πρός όφελο: τής Κίνας. Ά ς πάρουμε λοιπόν τήν Κίνα καί ός πάρουμε τό πρό­ βλημα όπως τό έθεσε ό Κορνήλιος: υπάρχει τίποτε τό δυτι­ κό Εκεί: Τί είναι τό δυτικό; θ ά έλεγα ότι τό δυτικό πού υπάρχει έχει, δν καί δέν είναι τό πρώτο στοιχείο, είναι ή Ιδέα τής βιομηχανικής άνάπτυξης, τού Εκσυ»γχρονισμοϋ· ή άνάπτυξη αυτή είναι βραδύτερη κλπ.. άλλά υπάρχει. "Υπάρχει μιά άνάπτνξη στό έθνικό πλαίσιο, πού κι αυτό είναι δυτικής προέλευσης. Βέβαια, ή Κίνα έχη πίσω τ>| χιλιετηρίδες κρατικής όντότητας καί αύτοκρατορίας όμως ή ιδέα τού σύγχρονου έθνους, άς πούμε. Εμφυτεύεται στην Κίνα στον 20ό αιώνα. Έ χω, άλλωστε, τήν Εντύπωση ότι ή λατρεία τού Μάο. παρόλο πού στή λατρεία αυτή μπο ρεί νά βρει κανείς άπόηχους τής λατρεία; στον Αύτοκρό τορα. πηγάζι* λ <λ ϊ αύιή άπό τή σταλινική προσωπολατρία καί άπό ένα δυτικό πρότυπο θρησκευτικής δρθοδοξίας Έ χω, τέλο;. τήν Εντύπωση δτι ό κομμουνισμό; είσήγαγε αί συναίσθημα Ενοχής καί όμαρτίας στήν Κίνα. Δέν είμαι οι νολόγος, όταν όμως διαβάζω τόν Παοκουαλίνι. τό είδα Ενοχής πού συμπεραίνεται έναντι τής κοινότητα; μού φα( νεται Λλ<ι>σδιόδου δυτικό: υπάρχει αυτή ή Ενσωμάτι τής Ενοχής στήν Εργασία καί στήν προσπάθεια, όπως κι στήν περίπτωση τού πουριτανισμού, κατά τή βεμπερι εικόνα. "Υπάρχουν μάλιστα στήν Κίνα καί νεοδυτι πλευρές καί πιστεύω πώς μπορούμε νά πούμε, ώς ένα μό. ότι στήν πραγματικότητα, στόν Τρίτο Κόσμο γεννιί μιά νεο-Δύση. πού· Επιστρέφει σάν μπούμερανγκ νά χ πήοει τή θνήσκουσα παλαιο·Δνση. Σέ άντίθεση όμως τόν Κορνήλιο δέν θά ικανοποιηθώ Εγώ μέ αϋτή μόνο διάσταση. Λέω πώς, Εκτό; άπό τά δναμφιοβήτητα αύΐ

χαρακτηριστικά (τεχνική άνάπτνξη. έθνος κλπ.. άνάπτυΐη τής δυτικής όρθολογικότητας μαζί μέ τις παρανοϊκές τλευρές). υπάρχουν έπίσης καί άλλα πράγματα. ' Vτάρχουν κατ' άρχήν πράγματα πού έχονται τών πα­ ραδόσεων. προπάντων όταν οΐ παραδόσεις αυτές είναι ΐιινιιρχαιες καί βαθιά ριζωμένες όπως στην Κίνα. Β η τά ρ χο ιν ίπίοης καί γνιορίοματα αΰτοΰ πού άποκλή•WIKI ανατολικός δεσποτισμός άπό ιόν Χέγκελ κι έπειτα Λ»ό τόν Μάρζ καί τόν Βιτφόγκελ. Ό άνατολικός δεοποτιπροσόιορίζει ιδιότητες πού άναπτύχθηκαν στή δάση δεντρικής γραφ ειοκρατίας καί μιάς πρόσδοσης Ιερού ιήρα στό Κράτος καί στάν ηγεμόνα. Τά χαρακτηριαύτά τά βρίσκουμε στή φαραωνική Αίγυπτο, οτήν κη αύτοκρατορία καί στήν αυτοκρατορία τών ν1νκα ύοη γνώρισε φάσεις δαρδαρικής βασιλείας, μεσαίω[ΑΦτοκρατορίε; , άλλά δίν γνώρισε μέχρι τώρα άνατολιυτισμό Στήν ΕΣΣΔ λοιπόν, όπως καί στήν Κίνα, pi μιά συνιστώσα άνατολικοϋ δεσποτισμοΰ. Η>ύπύρχει μιά καινούργια πραγματικότητα πού <ιι καί ή όποια δίν είναι στενά δυτική, ούτε άνατοοΰιι παραδοσιακή. Άναδύθηκε άκριθώς άπό τή jfcoi* ένα κομμουνιστικό κόμμα έςόντωσε, σί μιά δεκοινωνία. κάθε άλλη πολιτική συνιστώσα, κάθε κή πολλαπλότητα. Πρόκειται γιά τη βασιλεία τού κού μηχανισμού. Ε κεί άνακύπτει, σέ καθαρή κα. κάτι πού είναι πολύ πολύ σύγχρονο έν σχίσει Ανατολικό δεσποτισμό. Ό θεσμός τού μοναδικού „ διαρθρωμένου σύμφωνα μέ τόν λεγόμενο δημο•ΚιηίΓκευτικοστρατιωτικό συγκεντρωτισμό, μέ Ηίική πειθαρχία, καθοδηγούμενου άπό Ενα Βι* Αλοι· ι {ναι κατατεθειμένη ή κοινωνική 'Αλήθεια -, »♦»! »·>ΙΙ Ιό έντελώς καινούργιο. Ά ς πούμε: ή περίοδος (raw^Mtih στό ίκ«6όητο «Κόκκινο Βιόλιηηάκι··.(£.τ μ.) 33

τών μηχανισμών είναι σύγχρονο φαινόμενο. Δέν υπάρχ προηγούμενο στους μηχανισμούς αυτούς, καί προσθέτ ότι ή μεγάλη άδυναμία όλόκληρης τής κοινωνιολογίας κ τής πολιτικής σκέψης, αστικής, επίσημης, μαρξιστικής κι άντιμαρξιστικής, είναι ότι δέν υπάρχει θεωρία γιά τό μι ζον αύτό φαινόμενο: είναι σφάλμα νά περιορίζουμε πρόβλημα αύτό στό ζήτημα τής γραφειοκρατίας- ή φειοκρατία είναι μιά άναγκαία συνιστώσα τού κομμοί» ομοΰ τών μηχανισμών καί όχι ό κομμουνισμός τών μηχα\ σμών τό τελευταίο στάδιο τής γραφειοκρατίας. 'Λς μ μπούμε όμως έδώ σέ συζήτηση γιά τίς λέξεις, θέλω ν ά . πώς Αναδύεται μιά τυπικά σύγχρονη πραγματικότητα π μπορεί νά καταβροχθίσει τά πάντα σέ μερικές δεκαετιες οέ μερικούς αιώνες, μαζί καί τή Δύση. Πράγματι, δέν ί βρεθεί κανένα Αντίδοτο καί, μέ τήν κατάρρευση τής ά κής κοινωνίας, οί συνθήκες γίνονται όλο καί πιό εύνοι γιά την εμφύτευσή της. "Οπως ή ρωμαϊκή λεγεώνα είχε i στρατιωτικό προνόμιο στό πεδίο τής μάχης γιά τό όπ άργησε νά βρεθεί τό αντίδοτο, έτσι καί ό Μηχανισμός είή καινούργια πολιτική δύναμη πού διαθέτει τεράστιο π νόμιο στήν τέχνη τής κατάληψης καί τής διατήρησης όργάνωσής της τά μέσα καταπίεσης καί έκφοοιομού . διαθέτει είναι άκατανίκητα Τό μοναδικό Κόμμα ένας σύγχρονος τύπος (formulc) σέ πλήρη έπέκταση. Τέλος, στοιχείο τέταρτο, υπάρχει κάτι τό πολύ πρ τύπο στό λεγόμενο σοσιαλιστικό μοντέλο: είναι τό μ Τό μήνυμα είναι μήνυμα άπελενθέρωσης, ισότητας άδελφοσύνης. Τό μήνυμα τούτο διατηρείται μέσα στο ταπιεοτικό, Ιεραρχικό καί Απολυταρχικό Μηχανισμό. J οόμοια διατηρήθηκε λιγότερο ή περισσότερο. 6αλοα νο. μουμιοποιημένο. έκφραομένο. άπωθημένο καί μ κοποιημένο τό ευαγγελικό μήνυμα μέσα ατούς κόλπου; Εκκλησίας. Τό μήνυμα τού σοσιαλισμού είναι ή κατ'1 ση τής Εκμετάλλευσης τού άνθρώπου άπ' τόν Ανθρωπο 34

χτήματα αύτά .Μηχανισμόν, άκόμη κι όταν πράττουν τά έθετα άπό τό μήνυμα που διακηρύσσουν, είναι ύπου>μένα νά τό συντηρούν όιακηρίοοοντάς το. Έτσι λοιΰπό τό «σοσιαλιστικό μοντέλο Ανάπτυξης* υπάρχει Jv πραγματικότητα σνγκρητισπχή συνένωση τών τεσ5»·ιν γνωρισμάτων πού έξέθεσα. πρώτο γνώρισμα είναι ή νεο-Δύση, διαμέσου τής ή ιεχνοκρατική. βιομηχανική καί έθνική άνάπτυξη |>ίαν στή Δύση καταβαραθρώνονται σέ ό,τι :ερο, σέ ό.τι ψρικαλεότιρομπορεί νά υπάρξει, έπιστρέψει σάν μπούμερανγκ πάνω στή Δύση ιίθεται. πού έλβετοπο.είται. Πρώτα πρώτα, πρέπει νά δείξουμε την καμουψλαρισμένη αυτή τής Δύσης. Δεύτερο γνώρισμα είναι μιά διάστασυναρτάται μέ τί; παραδόσεις πού προσιδιάζουν χώρα καί πού άποτελεΐ Οειελιώδες στοιχείο πού νά λησμονούμε, προπάντων όταν θέλουμε νά ίσουμε στό «σοσιαλισμό» ιϊ; ιδιότητες ενός προ•υ πολιτισμού. Τρίτο γνώρισμα είναι μιά διάοτακού δεοποτιομού ή όποία. Ιδιαίτερα στού; μεΐ'ς καί σέ δεδομένες γεοκοινωνικές συνθήκες, μορφή αίτοκρατυρικής-γοαφειοκρατικής όργάπερισσότερη ή λιγότερη (εοκρατία μέσα της γιά ποιείται τό όλο. Τέταρτο γνώρισμα είναι ή και· [πραγματικότητα πού Αναδύεται μέ μιά καινούρκή τάξη πραγμάτων, τό Μηχανισμό, πού έλάινμε άκόμη νά τή συλλαβουμε μέ τά έννοιακά ία. Τέλος. υπάρχει κάτι τού θά άποκαλέσω οοπράγματι. άλλά πού βρίσκεται περιτνλιγμένος, ίμένος, μπλοκαρισμένος α’ αύτά τά συστήμαπού όμο>;, σέ όριομένες περιπτώσεις, πίεσή του. καί αυτό πρέπει νά τό άναγνωρίοου-

35

ΛΥΖΙΕΝ ΜΠΙΑΝΚΟ: 'Υπάρχουν τόσα πολλά στήν παρέμδο σιΐ το« Έντγκάρ Μορέν ώστε συμβαίνει, κάποια στιγμή νά μή συμφωνεί κανείς μαζί του, έπειτα νά βλέπει ότι έχε κι ύ Ιδιος έπίγνωση τού τί Οά μπορούσε νά τον παρατηρη θεί καί άπαντά άναπτύσσοντας τό θέμα του πιό άναλυτι κά. θ ά ήθελα πάντως νά σχολιάσω ένα σημείο, στό όποϊ< δεν έπανήλθε κατόπιν. Στην άρχή τής ομιλίας του διόγκο σε. κατά τήν άποψή μου. τήν έπίδραση τής Δύσης, τών όυ τικών προτύπων θρησκευτικής ορθοδοξίας γιά νά κατα νοήσει τά γνωρίσματα πού μάς έντυπωοιάζουν σήμερα οι Λαϊκή Κίνα. Πιστεύω πώς υποτίμησε τό βάρος τής έθνική παράδοσης: ή συνέχεια άνάμεσα σ' αυτήν καί τήν όρθοδι «ία στό μαοϊκό καθεστώς είναι πολύ έντονη. Δεν πιστει ότι ό νεοδντικισμός έχει καί μεγάλη σχέση μέ τό σνναίοί μα ένοχης έναντι τής κοινωνίας πού παρατηρούμε στην Κι να. ούτε κι ότι είναι Ανάγκη νά έπικαλούμαστε τόν Μ Βέμπερ γιά νά κατανοήσουμε τόν πουριτανιομό τής κιι ζικης κοινωνίας.

Δέν νηάρχη οοσια/.ιστιχό μοντέλο ΡΕΝΕ ΝΊΎΜΟΝ: Ή συζήτηση, μού ((.αίνεται. έχει ξεψίη άπό τό κύριο θέμα πού άναγγέλθηκε στήν άρχή, δηλαδή j σοσιαλιστικό μοντέλο Ανάπτυξης καί όΤρίτο; Κόσμος.! καπιταλισμός έδώκαταρρέει, είναι αισθητό· όΤρίτο; I σμος είναι σέ στασιμότητα, αύτός ό «περιφερειακόςκο ταλ-ιομός*» γίνεται δλο καί πιό έξαρτημένος. Τό δικό | μοντέλο ανάπτυξη; Αποτυγχάνει έκεΐ. Τί λοιπόν θά γί\ Τρίτος Κόσμος άν δέν 6ρεί άλλο μοντέλο Ανάπτυξης; | ποιά στοιχεία μπορεί νά πάρει ό Τρίτος Κόσμο; άπό | σοσιαλιστικό μοντέλο γιά νά αναπτυχθεί; Αυτό είναι1 έρώτημα πού τίθεται καί σιό όποιο πρέπει νά δοθεί <ί. ιηοη! 36

■ ΓΓΚΑΡ ΜΟΡΕΝ: Πράγματι. τό σημείο £χχ(νησης είναι ι ό καπιταλισμό; βρίσκεται α έ ηνιν-ευμένη όπιοθοδρό| καί συναντά μεγάλες δυσχέρειες στήν ικανότητά του jfi μιά άνάπτυξη σί μή καταπιεστικέ; μορφέςΕγονός ότι τά σχήματα πού θεωρούνται ή διατείνονται ΐναι σοσιαλιστικά είναι έξίσοσ ή καί περισσότερο κατικά δέν δίνει νέα άξια στό παλιό αύτό μοντέλο. Τό ΐμα λοιπόν είναι: μπορούμε νά κρατήσουμε τήν έηκέ\ σοσιαλισμού, όταν ή λέξη ίχει τόσο πολύ προπηλαλερωθεί καί χειραγωγηΟτϊ; Καί Οά συνέχιζα τό ια ΰκ έξης: σήμερα οί χώρε; τού Τρίτου Κόσμου - ή ’όσες δέν βρίσκονται σέ πλήρη έξάρτηση άπό f έπικυρίαρχο - μπορούν v i έπινοήσουν νέο μοντέΡ μήπως τό πολύ πού μπορούν νά κάνουν είναι νά >υν τό χειρότερο, παίρνοντας καί άπό τούς μέν καί [ϋς 6έ. άντλώντας άπό τήν παράδοσή του; καί άπό ξερικέ;τεχνικές- καί αυνδνάζοντάς τες - διάφορες ί>ς καί συνταγές; Μπορούν νά κάνουν άλλο τίποτε [νά χρησιμοποιήσουν μιά χιλιόχρονη έμπειρία πού τσι άπό τήν κουλτούρα του; καί νά άντλήοουν τά ; μαθήματα τών Αγροτικών, βιομηχανικών, πον, συνεργατικών κλπ. πειραματισμών πού έκ;ιν στόν κόσμο; ι πώ: υπάρχει κανένα μοντέλο έξω άπό ψηλαφήΙιριών καί συνδυασμών; Έ γώ δέν τό πιστεύω. [Λιι μέ βάση δεδομένες ίαορικίς τοπικές συνΟήH τρόπος νά προσδεχΌε μιά χώρα μέ τις λιγότε|(ϊ« ς. τίς λιγότερες ώμότητες. τό λιγότερο κακό, | μοντέλο δέν έχει γεννηθεί. ‘Η ουνειδητοποίηέης άπουσία; τών μονιέλοεν είναι προϋπόθεση »ιικη; καί κοινωνικής προόδου στήν ιδία τής |ης ΟΙ περισσότεροι σύγχρονοι έχουν υπνωτιστεί ιισιη πού ύπάρχει. άπότό λυόμενο κοινωνικό jn Ά ν υπήρχε περισσότερο: σκεπτικισμός περί τού 37

λεγάμενου σοσιαλιστικού μοντέλου, άν μπορούσαμε νά έπαληθεύσουμε καί νά έλέγξουμε καλύτερα, πιστεύω δτι ή φαντασία μας θά μπορούσε νά λειτουργήσει πιό έλεύθερα πιστεύω δτι την ημέρα πού θά ειπωθεί: τό σοσιαλιστικό τούτο μοντέλο βρίσκεται, πράγματι, σέ βαθιά κρίση, είναι άνίκανο νά λύσει ορισμένα θεμελιώδη προβλήματα, τότε θά υπάρξει ή έλπίδα τή; Αναζήτησης* σήμερ<ι ή έρευνα εΐ ναι μπλοκαρισμένη Απ' αυτό τό στερεότυπο: μόνο α ία ' μπορούμε νά κάνουμε, δέν έχουμε παρά νά κάνουμε δπω στην Κίνα. όπως στή Ρωσία ή όπως στην Κούβα. Οί πείρα ματισμοί. περιμένοντας την έπαναλειτούργηση τής πολιτι κής καί κοινωνική; έρευνας, είναι καταδικασμένοι σέ είδος λοξοδρόμησης, οέ άπόπειρες μιας καλύτερη; άν<: πτύξης διατυπώσεων σννεργατίστικου καί αΰτοδιαχει σακού τύπου ■θέτω λοιπόν τό έρώτημα στόν Ντυμόν: ή νύπαρξη τών καπιταλιστικών, συνεργατικών καί αδτοΛι χειρ «Πικών μορφών είναι νοητή καί πώς; Μπορεί έφαρμοστεϊ στή γεωργία έν γένει ή σέ ορισμένους προ μιακούς τομείς καί σέ όρισμένα προνομιακά πλαίσια: βλέπετε δυνατό οτή βιομηχανία, ιδίως όταν πρόκειται τήν άνάπτυξη ή τή διάπλαση καινούργιων βιομηχανο PEN Π ΝΤΥΜΟΝ: Ο ί θ έ σ ε ις το ύ υ π α ρ κ τ ο ύ « σ ο σ ια λ ισ μ δ έ ν ε ίν α ι σ ο σ ια λ ισ τ ικ έ ς. Κ α τ ά σ υ ν έ π ε ια δ έ ν ύ π ά π ρ α γ μ α τ ικ ά σ ο ο ια ).ισ τικ ό μ ο ντέλ ο Α ν ά π τυ ξ η ς. ΖΑΝ-ΜΑΡΙ ΝΤΟΜΕΝΑΚ: Σ υ μ φ ω ν ο ύ μ ε ό λ ο ι σ ’ α ύ τ ό . δ έ ν π ισ τ ε ύ ω δ τ ι ή π ρ ό τ α σ η α ύ τ ή ε ίν α ι έ π α ρ κ ή ς , A nd' σ τιγ μ ή π ο ύ ύ π ά ο χ ε ι έ ν α ; κ ά π ο ιο ; Α ρ ιθ μ ό ; χ ω ο ώ ν π ο ύ κ α λ ο ύ ν τ α ι έ ν α ο ο σ ια λ ισ τ ικ ό μ ο ντέλ ο Α ν ά π τ υ ξ η ς κ α ί τή σ τιγ μ ή π ο ύ , σ τή ν π ο λ ιτ ικ ή , ή α υ τ α π ά τ η έ χ ε ι τό σ η π μ α τ ικ ό τ η τ α δ σ η κ α ί ή π ρ α γ μ α τ ικ ό τ η τ α .

ΙΟΣ ΚΑΣΤΟΡΙΛΔΗΣ: Περισσότερη πραγματίκότη-

MAPI ΝΤΟΜΕΝΛΚ: Περισσότερη, ναι. Πιστεύω ότι χει ενα σοσιαλιστικό μοντέλο άνάπτυξης. Μπορούμε κριτικάρουμε στην Κίνα καί στή Σοβιετική Ένωση, Λεν μπορούμε νά πούμε ότι δεκάδες χώρες - άς πό­ την ’Αλγερία πού είναι άπό τίς πιό κοντινές μας νται στό μοντέλο αύτό καί είναι πεπεισμένες ότι ϋν σ’ αύτό τό έργαλεΐο τής έπιτυχίας. θ ά πρέπει νά υπάρχει κάποιος λόγος γιά τόν δποίο οί χώρες έκτιμοϋν ότι ό σοσιαλισμός είναι ένας δικαιότερος ϊτελεσματικότερος τρόπος νά άναπτυχθοΰν άπό ιταλισμό. ΜΙ1ΙΛΝΚΟ Στό έρώτημα τού Έντγκάρ Μορέν ι μοντέλο;) θά άπαντήσω όπως ό Ρενέ Ντυμόν καί <ι κατηγορηματικότητα: όχι, δέν υπάρχει. Δέν θά μάλιστα δν ή παρουσία σημαντικών έφεδρειών ύ στήν Κίνα, σέ σύγκριση μέ την άπουσία τους α. άποόειχτεϊ συντελεστής ανάπτυξης πολύ πιό ατικός άπό τό γεγονός ότι ή μία άπό τίς δόο χώ· έπανάσταοη (καί έτσι μεμιάς βαφτίζεται ). ένώ ή άλλη δέν γνώρισε (πράγμα πού δέν τήν νά κομπάζει καί αύτή γιά «μοντέλο», έμποδίζει νά τήν πιστέψουμε). όμως πού δέν υπάρχει μοντέλο, δέν· παύει νά γεγονός ότι τό κινέζικο σύστημα κατόρθωσε νά ίς διάφορες κατευθύνσεις ιαά πιό άποιτασιI«ιό άποφασιστική έπίθεση άπό τίς περισσότερες ίπτυκτες χώρες. ’Ας μήν άναφέρουμε πάλι τό παράδειγμα τής πάλης έναντίον τών άνιοοτή< πάρουμε έναν τομέα πού δέν σχετίζεται, μάλλον, Ι·μι τάλλι υοη τού άνθρο')που άπ' τόν άνθρωπο, άλ39

λά άπλούστατο τό βασικό πρόβλημα πού Ανιιμετωπίζοι οί υπανάπτυκτες χώρες μέ ύπεράφ θονο πληθυσμό καί τ«·] χεία δημογραφική Ανάπτυξη: τό πρόβλημα τού προληπτι­ κοί» έλέγχου τών γεννήσεων. Καθώς υπάρχει πάντοτε ή ι ση νά πιστεύεται ότι οί διάσημοι Αρχηγοί ήταν πρόδρομο στά πάντα, ό Λεόν Ταμπάχ έγραφε πέρισυ στόν Μ 6 \ άναγγέλοντας τή σύγκληση τού άτυχου συνεδρίου Βουκουρέστι, ότι ό Μάο είχε, πρώτος μεταξύ τών ήγετιϊ τών υπανάπτυκτων χωρών, συνειδητοποιήσει τήν άνάγκ τού προγραμματισμού τών γεννήσεων. Είναι σφάλμα: Μάο είχε δειχτεί στην άρχή, περισσότερο άπό ίθνικισιι παρά άπό μαρξιστική ορθοδοξία, έξΐσσν όπαδός τών · νήσεων όσο καί οί προκάτοχοί του Σοΰν Γιάτ-σέν Τσιάνγκ Κάι·σέκ. Ευτυχώς άλλαξε γνώμη κατόπιν, όλ) στόν τομέα αϋτό ή έπαναστατική Κίνα είχε καθνστερί έναντι τής άνεξάρτητη; Ινδίας, πού Ασχολήθηκε πολύ ρίς μέ τό πρόβλημα. Παρά τό αρχικό της πλεονέκτημα Ινδία μέχρι σήμερα έχει γελοία Αποτελέσματα, ένώ Κίνα, ακόμη καί Αν τά Αποτελέσματα είναι πολύ πιό ανι άπ' όσο συνήθως λέγεται. ή πτώση τών γεννήσεων έχει όι φανεί ήδη στις πόλεις καί σέ μικρό τμήμα τών έπαρχκ Δέν μπορεί νά έξηγηΟεί τό γεγονός ότι ή Κίνα κατόρθο στό σημείο αυτό νά πετύχει πολύ περιοσότερα Από Απλή κάλυψη τής αρχική; της διαφοράς μέ την ' Ινδία.; ρίς νά λάβουμε ΰ.τόψη τή φύση τού μετεπαναστατικού θεστώτος καί τό μοναδικό κόμμα πού άνέφερε πριν ι λίγο ό Έντγκάρ Μυρίν. Μιά συστηματική προπαγκαί μιά πολύ ισχυρή κοινωνική πίεση υπερνίκησαν. σέ ί σμένες ζώνες καί σέ ορισμένους κύκλους, Αντιστάσεις J ήταν κι αυτές πολύ ισχυρές. ‘Ακόμη καί οέ τομείς όπου ή κινέζικη έμπειρία δεν ι ί καθόλουόλοκληρώμένη ώς τώρα, μπορούμε νά ύπο με δτι υποβάλλει ένα δρόμο τόν όποιο Αργά ή γρήγορα ι άλλες υπανάπτυκτες χώρες θά υποχρεωθούν νά π 40

οτό νοϋ μου, γιά παράδειγμα, τήν πολιτική τού τ σ ι α κ, τήν άποστολή νταρών διπλωματούχων οτήν ύ.ται’Εκτυλίσσεται μ’ Ιναν τρόπο πε ύ δεν { γ η καμιά σχέση ειδυλλιακές αφηγήσεις τών ύυμιατιστών τού μαοίέχει όπωσδήποτε θέσει περισσότερα προβλήματα έχει λύσει, έχει προκαλέοα βαθιά δυσαρέσκεια ατούς νεαρούς κατοίκους τών πόλεων πού τούς μέλμιά ζωή στην ύπαιθρο, δσο καί ατούς χωρικούς πού ώνονται νά τούς δεχτούν. Ή πολιτική όμως αυτή ρεΐ, τελικά, ότι ή Λαϊκή Κίνα καταπιάστηκε μέ ένα ημα πολύ δύσκολο πού δέν ποοσιδιάξει μόνο σ' αύutcάπό τίς χώρες τού Τρίτου Κόομου δέν γνωρίζουν μιά επιταχυνόμενη έξοδο άπό τά χωριά, μιά έπέτών πόλεων πού δέν περιμένα κάποια έκβιομηχάνι(ίρίσκεται άκόμη στά σπάργανα. καί ένα αύξανόμεπόλεων καί ύπαίθρου τόσο σέ δ.τι άφορά τήν “η δοο καί σέ δ.τι άφορά τίς συνθήκες ζωής; Ά κό· ών οί άλλες υπανάπτυκτες χώρες άπορρίπτουν ως καί ύπερβολικά αυταρχικό τόν κινέζικο δρόμο, -έοονν γιά πολύ άκόμη \ά άγνοοΰν τό πρόβλη-

τη ο η ίν ό ζ Ιθ ν ο ν ς

ας τόν έμπειρικό αύτον άπολογιομό πού' τίωμιαστικό δέν έχει, θά ή·ελα έπίσης νά έπανέλσημεία πού άναφέρθηκαν πριν άπό τόν Έ ν: στήν πάλη έναντίον τής διαφθοράς καί στή τον έθνους μέ ταχύ'τατο τρόπο. Στό βάθος εϊσύμφωνος μέ τόν Μορέν. Πιστεύ'ω. όπως κι ι τίποτε δέν μάς έπιτρέπει νά άποδώσουμε έκ τών στά οοαιαλιστικά συστήματα τό χάρισμα νά ιυν tic αντιθέσεις πάνω στις όποιες άλλα συστή-

ματα σπάνε ιά μούτρα τους. ‘Αντίθετα, σέ ειδικάσημεία, j όπως αυτά τά δύο, πιστεύω πώς πρέπει νά άναγνωρίσουμε I άναμφισβήτητες έπιτνχίες στους Κινέζους. Οί πολύ σπά­ νιες περιπτώσεις διαφθοράς τών κινέζων άξιωμοτούχων | πού πληροφορούμαστε καί ή τόσο έκτεταμένη διαφθορά τών ίνδών ύπαλλήλων άπέχουν μεταξύ τους όσο ή μέρα μέ J τή νύχτα. Βέδαια, οί Κινέζοι έφτασαν στό Αποτέλεσμα αυ­ τό μέ τή βοήθεια μεθόδων πού οί γάλλοι μαοίστές έσπευδαν νά άποκηρύξουν. άν ό Πονιατοφσκί έπέτρεπί στόν εαυτό του νάπροοφύγει σ' αύτές. έστω καί μιά φορά^! άλλά ή σύγκριση μέ τή γαλλική κατάσταση δέν έχει καί | γάλο νόημα. Αυτό πού είναι ολοφάνερο είναι ή άντίθεε ανάμεσα στην έκταση τής διαφθοράς στην Κίνα τε Τσιάνγκ Κάι-σέκ καί σέ πολλές υπανάπτυκτες χώρες πα γειτονεύουν μέ την Κίνα σήμερα, καί στόν άκρως περιορι σμένο της χαρακτήρα μέσα στή μαοϊκή γραφειοκρατία. Σέ ό,τι άφορά τή συγκρότηση τού έθνους, δέν πρόκειτε βέβαια νά τήν καταλογίσω στό ένεργητιχό μόνο τής μ» u παναστατικής περιόδου στην Κίνα. Ό έθνικισμός ήταν i ισχυρότερος μοχλό; τής έπανάστασης- οί κομμουνιε κατέλαβαν τήν έξουοία έξασφαλίζοντας τήν ΰποστήριξ πατριωτών αρκετά άπομακρυσμένων άπό τό μαρξισμ άλλά πού ήθελαν, όπως κι έκείνοι. νά θέσουν τέρμα τειπεΐνωση καί στην αδυναμία τής Κίνας. Ό μως ή μιουργία καί ή σταθεροποίηση τού κινέζικου έθνους εΝ σήμερα τό r ιό άδιαμφιοβήτητο στοιχείο στόν άπολογιο τής έπανάστασης αυτής. Πολύ πιό άνισος είναι ό άπολι σμός στόν τομέα πού μάς άπασχολεϊ σήμερα. τής οίκυνι κής άνάπτυξης. καί στόν κοινωνικό τομέα επίσης, πραγματοποίησε ή κινέζικη έπανάσταση μέσα σέ ένα ι ταρτο τού αιώνα; Προπάππων τήν παλινόρθωση ένός I αίου, άνεξάρτητου καί σεβαστού έθνους. Τό γεγονός ί αύτό είναι τό σαφέστερο πού έπιτέλεσε ό «σοσιαλιε μοΰ έμπνέει άμφίλσγα αίσθήματα, άλλα πράγματα πι ρηι 42

I

i άπό μιά έπανάσταση, τί 6άρος όμως μπορούν νά έχουν προσωπικές μου εύχές (ή όποιουδήποτε γάλλου δια>υ) έναντι αύτού πού έκπροσωπεί μιά προϋπόθεI. καί έπείγουσα προϋπόθεση, οέ μιά χώρα όπως ή Κίνα; ' αυτό τό πεδίο, τουλάχιστον, ό «σοσιαλισμός» ή ό ύποτιιτος σοσιαλισμός κινέζικου τύπου έδειξε άσύγκριτη «σματικότητα. ΡΝΗλιος KAi-ΓΟΡΐΑΛΗΐ;. θ ά ήθελα να παρίμβο) σέ δλI σημεία, άλλά οί τελευταίες διατυπώσεις τού Μπιανκό ϋζουν νά έπανέλθω σ' αύτό πού μοΰ κάνει έντύι στή συζήτηση αυτή- Μιλούμε σάν νά ήταν θετική, ί μόνο θετική, ή συγκρότηση ένός έθνους. Ά π ό μέρους • καταπολέμησα τόν έθνικιομό άφότου μπήκα στήν πο· Iζωή. Ά πό τήν άποψη αυτή συμβαίνει έδώ αυτό πού *άρ Μορέν περιέγραψε τόσο σωστά λίγο πριν, μί­ τος γιά την «ντροπή» τών δετικών διανοουμένων. Αίται ένοχή νά κριτικάρουν τήν «άνάπτυξη» άλά δν. γιατί θά βρεθεί κάποιος προερχόμενος άπό τόν Τρίτο >- συναντήσαμε τέτοιους π.χ. στό Φιλίνε Βαλντάρνο θά πει: δ! όλα τούτα είναι κριτικές τών χορτάτων. ?ι«, όσο άψορά τήν ιδέα τού έθνους, όλα ουμοαί>σάν νά φοβόμαστε δτι οί άλλοι θά μάς πουν: γιά οάς έθνος είναι κάτι τό ξεπερασμένο, γιά μάς όμως ; σημαίνει νά μήν είμαστε πιά κάτω άπό τήν μπότα τού •ή τού έγγλέζου λοχία- παραμένουν δμιυς κάτω άπ’ τα κάποιου δικού τους λοχία: τού Ά μίν Νταντά, τάφι ή τού Μπουμεντιέν. άπαλλαγή άπό τήν ξένη καταπίεση (πού. ι>ς, έκδηλώνεπαι καί ώς «έθνική» καταπίεση, άκριι ώς καταπίεση τού ντόπιου ώς ντόπιου) δέν ΐσοδυ[καθόλου μέ τή δημιουργία τεχνητών »έθνών*. δπως ίλιίται τώρα στήν Αφρική - πράγμα πού μπορώ νά τό Β^ΐρός σέ δποιονδήποτε Αφρικανό. Αρκεί νά κοιτά43

ξουμε Ενα χάρτη γιά νά δούμε τήν κωμική πλευρά τού πράγματος: χά σύνορα τών «Εθνών» αύτών Ακολουθούν τίς περισσότερε; φορές τον; μεσημβρινούς καί τού; πα­ ραλλήλους τού^άρτη, είναι σύνορα καθορισμένα οτά Εδά­ φη πού είχαν κατακτηθεί άλλοτε άπό τήν ’Αγγλία, τή Γαλ­ λία κλπ. μέ μόνη και άποκλειστική δάση τις συνθήκες 6iu· νομής ή τό πώς βολεύονταν οί διοικήσεις τους καί χάρη στό καρτεσιανό πνεύμα, μιά καί είναι πιό άπλό νά όριοθετηθεί μιά περιοχή μέσω εύΟειών Εναρμονιζόμενων μέ μεσημβρι­ νούς καί παραλλήλους. Τί συνέπειες έχει αυτό γιά τούς Εν­ διαφερομένους πληθυσμούς τό είδαμε καλά τά τελευταία χρόνια: έδωσε τή Νιγηρία καί τήν Μπιάφρα, έδωσε τίς αι­ ματηρές φυλετικές συγκρούσεις στό πρώην βελγικό Κογκό ή τή σύγχρονη Σενεγάλη, μέ τέσσερις ή πέντε διαφορετικές φυλές (ethnics), μερικές άπό τίς όποιες ξεχειλίζουν καί στις γειτονικές περιοχές καί οί όποιες είναι έτοιμες νά όλληλοσφαγούν. ‘Η ιδέα τού -έθνους» είναι σήμερα ένα άπό τά ουσιώδη συστατικά τής γραφειοκρατικής ιδεολογίας, μέσω τού όποιου ή πάλη κατά τής ιμπεριαλιστικής Εκμετάλλευσης καί καταπίεσης έχει υπεξαιρεθεί άπό μιά άρηγέννηπμ γραφειοκρατία. Ό γραφειοκρατικός μηχανισμός παρου4 σιάξεται στις ντόπιες μάζες ώς τό στοιχείο πού ταντόχρο·] να θά «τούς πλάσει» καί θά «τούς δώσει» έθνος, που θά τι Ενσαρκώσει καί θά διασφαλίσει τήν ύπαρξή του. Μέ τον τρόπο αυτό συντελείται ή όλίσθηση τής πάλης τών μαζύιν Εναντίον τής καταπίεσης σέ «έθνική» πάλη, δηλαδή σέ πά­ λη γιά τή δημιουργία ενός «Εθνικού» κράτους, μέ δλα όσο Εμπεριέχει ή δημιουργία Ενός Κράτους. Έκανα μακρά π«ι ρέμδαση στό σημείο αύτό, γιατί μού έκανε Εντύπωση ιΛ πόσο έχουν διαδρωθεϊ άνθρωποι, δπως αυτοί πού συγκενίΐ τρώθηκαν Εδώ. άπό τήν τερατώδη διαλεκτική τή; ίστ(κ.>υινΙ τών Εκατό τελευταίων χρόνων, πού Εχει κάνει όλε; τί; λΜ ξεις καί δλες τίς σημασίες άμφίλογες καί όργανα μυστι κ.» I ποίησης οτήν τρέχουσα χρήση τους. 44

ΙΤΚΑΡ ΜΟΡΕΝ: Τό κενό όμως βντό πού έχει άψήσει ό ' ή άποχωρήσας άποικιομός καλύφτηκε άπό τό νος. καί όέν βλέπω στίς τωρινές συνθήκες τί θά μποροΰνά τό καλύψει. ΙΟΣ ΚΑΣΤΟΡΙΑΔΗΣ: Είμεστε σύμφωνοι. Τό ότι κάτι βά 'πρεπε νά τό καλύφκ όέν σημαίνει ότι έμεΐς •ι νά επικυρώσουμε αύτό τό κάτι. Ό τελευταίο; φι:ος τής ιστορίας πέθανε έδώ >.αί έκατόν οαρανταπέν•·ια. ^ \ν μιλούσαώς φιλόσοφος τής ιστορίας, θά ( ­ όπως κι αυτός: ό.τι υπήρξε πραγματικό υπήρξε καί όρικό, τελεία καί παύλα, άλλο τίποτε νά πούμε Οέν ει. Μιλώ όμως οάν πολιτικό;· τό ότι εκείνο πού έξαιτίας αιτιών Αποτελεί γιά μένα μέρος τής ουζή, όέν την κλείνει. Μόλις πριν λέγαμε πώς στήν πολιτι«αύταπάτες» μετρούν όσο καί ή πραγματικότητα, άν I π ιό πολύ - καί αύτό είναι φανερό: Αλλιώτικα όέν θά αν, γιά παράδειγμα, οί όύο μεγάλοι πόλεμοι. "Οταν μιλούμε σήμερα γιά τό λεγόμενό μοντέλο τής λεγόαοσιαλιστικής άνάπτυξης καί τό καταγγέλλουμε, {κάνουμε έργο φιλοσόφου άλλά έργο πολιτικού, κα­ ούμε καί προσπαθούμε νά διαλύσουμε τίς «αύτααύτές, πού είναι τόσο σημαντικές στήν «πραγματιδράση· καί τούτο άκριδώς βλέπουμε όταν διαπιε ότι όλες αυτές οί /έξεις καί δλοι αΰιοί οί όροι παραστάσεις, κινητροδποϋν δραστηριότητες, ύν πραγματικότητες, ριζικά άντίθετες άπό αν· έχουμε στό νσϋ ή πού θά είμαστε έτοιμοι - έγώ. έν πιριπτώσει - νά υπερασπιστούμε. Ό Ζάν-Μαρί ρωτούσε πρίν λίγο: ποιοι είναι οί λόγοι γιά τούς οί χώρες αύτές ένστερνίζονται τό «σοσιαλιστικό *; Έ νας άπό αυτούς τούς λόγους, καί όχι ό πιό ντος, βρίσκεται άκριδώς στίς «αυταπάτες» αύτές Ί Λί·ναμή τους. Τό ίδιο ισχύει καί γιά τό «έθνος». μ

ι

45

Ή

γ ρ α φ ε ιο κ ρ α τ ία

’Επανέρχομαι στό ζήτημα τη; γραφειοκρατίας καί στην παλιά μου άντιδικία μέ τόν Έντγκάρ γιά τό θέμα αύτό. Δέν μπορεί νά υπάρξει, γιά μένα, καμιάαμφιβολία σχετι­ κά μέ τήν ιδιοτυπία καί τήν πρωτοτυπία τή; σύγχρονη; γραφειοκρατικής όργάνωσης, άκόμη καί άν βρίσκουμε | πολλά σπέρματα, πολλούς πυρήνες της οτό παρελθόν -J στην Κίνα, στήν αύτοκρατορική Ρώμη, στη χριστιανική έκκλησία, άφότου έγινε έπίσημη θρησκεία, κλπ. Ό μω ς r σύγχρονη γραφειοκρατία βρίσκει άλλου τήν αληθινή πηγτ της, τίς κοινωνικοϊστορικές της ρίζες - καί οί πηγές αύτέ; είναι τρεις τόν άριθμό. Ή πρώτη είναι ή αυθόρμητη έξέλιξη. ή έ σ ώ τ ε ρ η λ ο γ ι κ ή τ ο ν Α ν η κ ο ΰ κ α π ι τ α λ ι σ μ ό ν : ουγκέν· τρώση καί συγκεντρωτικότητα, όργάνωση τής έπιχείρη· σης, έντεινόμενη σύνδεση κράτους καί οικονομίας κλ_τ. 11 δεύτερη είναι ό έ χ φ ν λ ι σ μ ό ς τ ώ ν έ ρ γ α τ ι κ ώ ν ύ ρ γ α ν ό > θ ί < υ ^ καί τής έπανάοτασης τού 1917: ή ρωσική έργατική τάξη, γιά λόγους πού δέν συζητούμε τώρα, δέν κατάφερε viV άναλάβει. νά άσκήσει πράγματι τήν έξουοία ούτε στήνπα ραγωγή, ούτε στήν πολιτική- τό μπολσεβίκικο κόμμα ποί προετοιμαζόταν άναδύεται καί καταλαμβάνει τήν ίξου σία. γίνεται κυρίαρχο στρώμα καί πυρήνας γύρω άπό τόν όποιο άποκρυσταλλώνεται ή καινούργια άρχουσα καί έκ μεταλλεύτριατάξη. Ή τρίτη πηγή - πού δείχνει τήν άνικα νότητα τού μαρξισμού νά κατανοήσει τή σύγχρονη ίστΟ ρία. γιατί οί δύο πρώτες μπορούν, καλά ή κακά, νά έρμη νευτούν μέσα ατά μαρξιστικά πλαίσια - είναι αύτό πού άποκάλεσα ά ν ά ό ν σ η τ ή ς γ ρ α φ ε ι ο κ ρ α τ ί α ς μ έ σ α α χ ό κ> μ καί άπό τό κενό: ή παραδοσιακή, προκαπιταλιστική κ·ή νωνία καταρρέει στήν έπαφή της μέ τόν καπιταλισμό ιμπεριαλισμό; άποδεικνύεται άνίκανος νά συνεχίσει νΛ έπιβάλλεται. είτε άμεσα είτε μέ τή μεσολάβηση τής έθνιχ η άστικής τάξης- ή κρίση τής κοινωνίας καί ή πάλη τών μι 4ό

*· ζών διευρύνονται μέσω τή; άλληλεπίδραση; τους. Ή κα­ τάσταση αύτή μπορεί νά διαρκέσει γιά πολύ - διήρκεσε τ ο υ λ ά χ ι σ τ ο ν πενήντα χρόνια στήν Κίνα, γιά παράδειγμα* δταν όμως καί (xp* όσον ξεπερνιίται, διαπιστώνουμε δτι αϊ τό, ούσιαοτικά. γίνεται πάντοτε μέ τόν ίδιο τρόπο. Ό μηχανισμό; πού. στη συγκεκριμένη κοινωνία, παρουσίαζε L ti; «δομές υποδοχή;» πού ήταν καταλληλότερες (ή λιγύτερο ξένε;) γ (ά τή διάπλαση μιά; κοινωνίας νραφειοκρατι' κοϋ καπιταλισμού, πού κατείχε τά στοιχεία «όργάνωσης» κ<ιί «πληροφόρησης μέ τή βιολογική έννοια, τό DNA, τά 3 όποια τού έπέτρεπαν νά δράσει ώ; κοινωνικό; καταλύτης ό μιιχανιομός αύτό; άρχίζει νά διογκώνεται καί νά έπε ϊπείνει τήν έπίδραοη καί τήν έξοτσία του καί τελικά γίνε tin τό στοιχείο πού -λύνει» τήν καοη τή; κοινωνίας αύτή; ■Τέτοιο; μηχανισμός, προνομιούχος γιά τό ρόλο αυτόν, el ® t u τό «μαρξιστικό», «κομμουνιστικό» κόμμα κλπ., 'γιατί ήδ-1 κατέχει μιά «σύγχρονη» έσυτερική όργάνωση. ένα ^Β ήνιιμα», όπως λέει ό Έντγκάρ.ή μιά ιδεολογία, ενασύ,1 «τημα έξήγηση; τού κόσμου καί, τέλος, έτοιμα μοντέλα ^Κτρυτηγικής καί τακτικής (6).. άλλωστε τήν Πορτογαλία Η ρ ό ιόν ‘Απρίλη τού 1974)* {υπάρχει, ήδη. έτοιμος γιά τό

^Ηρλο ανιόν. διαπιστώνουμε επίσης ότι. οε άλλες χώρες, εξίσου ποΗρόριΟμες. ή «πρωτογενής σούπα» πού δημιουργήθηκε ό ιδ τήν άποσύνθεση τή; παραδοσιακής κοινωνία; δε'ν έηιιρέπει τή γέννηση ή τήν ανάπτυξη ένό; τέτοιον κόμμαH k Αύτό συμβαίνει σέ όλες οχειών τί; αφρικανικές κοιΜνίΚζ* αύτό συμβαίνει έπίσης ναι στήν Ινδία, όπου τό ^■μμουνιοτικό κόμμα (ή μαρξιοτικό-λενινιοτικό κλπ.) Ιρίσκι ται μπρος σε μιά πρόσφορη κατάσταση καί όέν μπο■ Β ξντί κάνει τίποτε* καί γιατί αύτό; Δέν θέλω νά ξανάρθω ♦σην άνθρωπολογία. άλλα είμαι όέβαιος ότι παίζει σπυυΗ μΙ ο ρόλο σ’ αύτό. Σέ δλες αύτις τίς περιπτώσεις, δταν StMli συμβαίνει,διαπιστώνουμε ότι ένα;άλλο; μηχανισμό; 47

παίζει, μέ πολύ λιγότερη βέβαια άποφασισηκόχητα, τό ρόλο τού κομματικού μηχανισμού" αυτός είναι ό στρατιω­ τικό; μηχανισμό:, πού βρίσκει τό όριακό του σημείο οτό πρόσωπο τού Άμ£ν Νταντά καί τών στρατιωτών του Ό μηχανισμό; αυτό; έχει, έννοεΐται. έξίσου άνάγκη άπό «οο σιαλ,ιστική» ιδεολογία - ή φρασεολογία - γιά τούς λόγου πού ήδη συζητήσαμε καί πού είναι άλλωστε όλχ>φάνεροι Τέλος, μιά λέξη ώκόμη γιά τό «θετικό·* πρόβλημα της .10 λιτικής μέ τήν καθαρή έννοια, δηλαδή τό: τί θά κάνουμε Πρόκειται, πράγματι, γιά τό άποφασιστικό ζήτημα, ύπάρ χει δμο>ς πρίν ένα έρώτημα: άπό ποιά μεριά μιλούμε, μ ποιά ιδιότητα μιλούμε: Είμαστε συνεταίροι αέ καμιά έται ρεία «συμβούλων γιά μιά άνάπτυξη μέσω περιορισμένη φρίκης»; θ ά χαράξουμε τά περιγράμματα πού μέγιστο ποιούν τήν παραγωγή σταριού όλ.ιγιστοποιώντας τόν πλη θυσμό τών στρατοπέδων συγκέντρωσης; Έ γώ , πάντως δέν είμαι μέσα. Δέν είμαι σύμβουλος γιά μιά άνάπτυξη μέ έλάσσονα φρίκη. ΕΝΤΓΚΑΡ ΜΟΡΕΝ: Δέν άναγκάζεσαι νά γίνεις μερικές φο­ ρές; ΚΟΡΝΗΛΙΟΣ ΚΑΓΓΟΡΙΑΔΗϋ: Δέν βλέπω τί μπορεί νά άναγκάσει πρός τό παρόν, καί δέν πρόκειται νά μπώ τέτοιου είδους συζήτηση. 'Επανέρχομαι όμως σ' αυτό π έλεγε ό Έντγκάρ: Ισως χρειαστεί λίγο απ' αύτό, λαγό άπ' τ άλλο, λίγη αύτοδιεύΟυνση κλπ. Δέν ειρωνεύομαι, είν φανερό ότι δέν είναι «λάθος» καί ότι είναι προτιμότερο είναι κανείς έργάτης σ' ένα γιουγκοσλαβικό έργοστό παρά σέ ένα ινδικό. Οί μικρέ; όμως αυτές δόσεις τού καί τού άλλου δέν μπορούν νά νικήσουν τήν τρομερή αν ισχύ τής όλότητας τής κοινωνίας, τής κοινωνίας ώς ο ν λικού θεσμού καί ώς γραφειοκρατικής κοινωνίας Κ τούτο, γιά παράδειγμα, τό βλέπουμε στή Γιουγκοσλαβία,

|δπου ό έξαναγκαομός πού άοκ< παι άπό τό μηχανισμό τον 4τους καί τού κόμματος συμπληρώνεται αποτελεσματι­ κά. μέσω άκριβώς τής «άποκεντρωμένη; αύτοδιαχείριβσης», άπό τόν έξαναγκαομό τών οικονομικών μηχανι/. τής ζήτησης, τής παγκόσμιας άγοράς κλπ. : Αύτόπού είναι γιά μένα, έδώ καί πολύ καιρό, τό ούαιώCCστό όλο ζήτημα τής «άνάπτυξης» είναι ότι οί χώρες τού [ρίτου Κόσμου περιείχαν, καί ίσος έξακολουθούν νά πευν. τή δυνατότητει πρωτότυπης θετικής συμβολής Αναγκαίο μετασχ>)ματισμό τή; παγκόσμιας κοινωις. Ή δυνατότητα αυτή άποσιυπάται πλήρως στις σύ­ ρεις συζητήσεις περί ανάπτυξης· κι αΰτή είναι πού κατράφηκε άπό τήν καπιτολιστικογραφίΐοκρατική μξη·· τών χωρών αυτών - καί γι' αυτό επίσης τό μί; πού μπορεί νά νιώθει κανείς ••ιά τίς δημιουργούμενες Η ζ γραφειοκρατίες γίνεται πολύ μεγαλύτερο. Μιλώντικά. μπορούμε νά ποΰ^ε ότι οτίς περισσότερες ι τίς χώρες αυτές οί παραδοσιοκές μορφές κουλτούρας j ήσαν ά>;όμη, ούτe ίίναι υήμιρα. πλήρως διαλυμένες, Jδ παραδοσιακός τύπος άνθρόπον είχε πλήρως καταεί. Εννοείται ότι οϊ παραδοσιακές αυτές μορφές ιζαν. τις περισσότερε; φορές, μέ τήν άθλιότητα. Εκμετάλλευση καί μιά σειρά άρνητικών παραγόντων· [υζαν. δμοις. κάτι πού είχε συντρίβει μέ τήν - καί άπό ι καπιταλιστική ανάπτυξη στη Δ\·ση: έναν ορισμένο [κοινωνικότητας καί κοινωνικοποίησης καί έναν ύρι\ τύπο άνθρώπινου ύντος. ’Από καιρό πιστεύο) πώς ή ι*| τών τωρινών προβλημάτων τής άνθρωπότητας I νά περάοει μέσα άπό τή σύζευξη τού στοιχείου αύ[J i δ.τι μπορεί νά κομίσει ή Δτση· έννοώ μέ τούτο τό ιτιομό τής δυτικής τεχνικής καί τής δυτικής γνώ[ m ι ίτοιον τρόπο ώστε νά γίνει δυνατό νά τεθούν στην ίσια τής διατήρηση; καί τής άνάπτυξης τών αΰΟεντι[|«H*
νάπτυκτες» χώρες - καί. άντίστροφα, τή δυνατότητα γιΑ τούς λαούς τής Δύσης νά μάθουν Απ’ αυτές τί; χώρες κάτι πού έχουν ξεχώσει καί νά έμπνενστούν άπό αύτό. γιά νά ξαναζωντανέψουν Αληθινά κοινοτικές μορφές ζωής. ΡΕΝΕ ΝΙ'ΥΜΟΝ 'Ω ς άγρονόμο; δέν έχω τό δικαίωμα νά μήν προτείνω τεχνικές καί μοντέλα Ανάπτυξης στόν Τρίτο Κόσμο, άκόμη καί άν Επιδέχονται κριτική, άκόμη καί άν είναι προχειροψτιαγμένα - αύτό άλλωστε κάνετε καί σείς. Ό Τρίτος Κόσμος, πού δέν Οά θελήσει νά πληρώσει τό φρι­ καλέο τίμημα Ενός άκραίου γράψειοκρατισμοΰ, θά πρέπει νά δρει τά δικά του μοντέλα Ανάπτυξης, θά πρέπει νά υπο­ λογίσει στις δικές του δυνάμεις γιά νά Επεξεργαστούν τά δικά του Αναπτυξιακά μέτρα, καί ίσως μπορέσουμε νά τόν βοηθήσουμε νά τά βρει, άν καί σέ πολύ μικρό βαθμό. ‘Εν .τάση περιπτώοιτ. αύτό πιστεύω ότι είναι τό χρέος μας. καί Οά ήθελα νά στραφεί ή συζήτηση περισσότερο πρός τά πρακτικά αύτά προβλήματα. ΛΥΣΙΕΝ ΜΠΙΑΝΚΟ: "Επανέρχομαι στό άψετηριακό σημείο τής παρέμβασης τού Κορνήλιου Καστοριάδη. πού Αποτε­ λούσε τή συνέχεια σ' αύτό πού είχα πει έγώ περί τού κινέζι­ κου Εθνικισμού. Αύθορμήτω; νιώθω κι έγώ τό ίδιο πράγμα μέ αύτόν έναντι τού Εθνικισμού, γι' αύτό καί μίλησα γιά τά όμφίλογα αίσθήματά μου έναντι τής πρωτογενούς αύτής κατάχτησης τής κινέζικης Επανάστασης. Τό πρόβλημα όμως δέν Ετίθετο μέ τέτοιον τρόπο (είναι καλό ή κακό, εί­ ναι θετική κατάχτηση αύτή ή δημιουργία ένός έθνους;), ήταν ένα πρόβλημα προγενέστερο άπό κάθε Εκτίμηση τέ­ τοιας φύσης, κάτι οάν βιολογική Αναγκαιότητα: ό κινέζι­ κος όργανισμός έκανε τήν Επανάσταση γιά νά Επιβιώσει. 'Εκεί πού συμφωνώ πλήρως μέ τόν Καστοριάδη είναι όταν λέει: είναι πολιτική πράξη ή καταγγελία τού μύθου τού σοσιαλιστικού «μοντέλου» άνάπτυξης. Τήν πράξη αύ50

τή δέχομαι νά τήν έπιτελέσω μαζί σας. έκεϊ δμως δπου πιά δέν σάς Ακολουθώ είναι δταν ειρωνεύεστε λέγοντας: «σύμ­ βουλος γιά μιά άνάπτυξη περιορισμένης ή όλιγιστοποιημένης φ ρίκης-όχι, δέν γίνομαι συνέταιρος σέ τέτοια έταιρεία». Καθώς δέν μπορεί κανείς νά μείνει έξω άπό τό παι­ γνίδι, παραμένει τό πρόβλημα νά δούμε άν ή μή άνάπτυξη είναι λιγότερο ή περισσότερο φρικαλέα άπό τήν άνάπτυξη μέσω Απολυμένης ή όλιγιστοποιημένη; φρίκης.

ΣΚΕΨΕΙΣ ΠΑΝΩ ΣΤΗΝ «ΑΝΑΠΤΥΞΗ» ΚΑΙ ΤΗΝ «ΟΡΘΟΛΟΓΙΚΟΤΗΤΑ» Κ ο ρ ν ή λ ιο υ Κ α σ τ ο ρ ιά ό η

I

Έ δώ καί Αρκετό καιρό ή «Ανάπτυξη» έχει γίνει σύνθημα καί ταυτόχρονα θέμα τής έπίσημης καί «έπαγγελμαπκής» ιδεολογίας - όπως έπίση; καί τών κυβερνητικών πολιτι­ κών. Ίσως είναι χρήσιμο νά θυμίσουμε μέ συντομία τή γε­ νεαλογία της. Ό Ι9ος αιώνας έξνμνησε τήν «πρόοδο» παρά την όξεία καί πικρή κριτική τ(Ιλ· Αντιπάλων τού Οριαμδεύοντος κα­ πιταλισμού. Ό ΙΙρώτος Παγκόσμιος Πόλεμος κι έπειτα, μετά άπό σύντομο διάλειμμα, ή Μεγάλη Κρίση, ή άνοδος τού φασισμού καί τού ναζισμού στήν Ευρώπη καί ή κραυ­ γαλέα Αδυναμία Αποφυγής ενός καινούργιου παγκόσμιου πολέμου, φαινόμενα πού όλα φαίνονταν νά δείχνουν δτι τό σύστημα δέν μπορούσε νά κυβερνηθεί, προκάλεσαν κα­ τάρρευση τής έπίσημης ιδεολογίας. Τό θέμα τής δεκαετίας 1930-40 ήταν ή «κρίση τής προόδου». Στόν κόσμο τού μβταποί ίμου ηί κατεστημένες έξουσίες Ασχολήθηκαν κατ' Αρχήν καί προπάντων μέ τήν Ανοικοδό­ μηση καί μέ τά καινούργια προβλήματα πού προέκυφαν άπό .τήν πάλη ’Ηνωμένων Πολιτειών καί Ρωσίας. Στή Δύ­ ση ή έπιτυχία τής οικονομικής Ανοικοδόμησης ξεπέρασε κάθε προσδοκία καί άρχισε μακρόχρονη φάση έπέκτασης. Ό τα ν μέ τό τέλος τον πολέμου τής Κορέας ό ρωσοαμερικαντκός Ανταγωνισμός φάνηκε νά Απαλύνεται καί όταν, παρά τις κάποιες αιματηρές εξαιρέσεις, τό «Αποικιακό ζή τημα» φάνηκε νά μπαίνει οέ δρόμο λίγο πολύ ειρηνικής έπίλυσης, ή επίσημη γνώμη Αρχισε νά όνειρεύεται ότι είχε έπιτέλου; όρεθεΐ τό κλειδί τών Ανθρώπινων προβλημά­ των. Τό κλειδί αύτό ήταν ή οικονομική αύξηση (croissancc), πραγματοποιούμενη χωρίς δυσχέρειες χάρη στίς νέες μεθόδους ρύθμιση; τής ζήτησης, καί τά ποσοστά αύξησης τού κατά κεφαλήν ΛΕΕ περιείχαν τήν απάντηση σέ δλα τά έρωτήματα. Βέδαια. ή ένδεχόμενη σύγκρουση μέ τόν άνα54

χολικό συνασπισμό παρέμενε πάντοτε άπειλητική· ήταν δμοχ διαδεδομένη καί ή ιδέα ότι, όταν οί χώρες αυτές θά έφ ταναν στη βιομηχανική ωριμότητα καί θά κατακλύζον­ ταν άπό τόν καταναλωτισμό, τότε οί κύριοί τους θά όδηγούνταν σέ μιά λιγότερο έπιθετική διεθνή πολιτική καί, ίσως. Οά είσήγαν μιά κάποια δόση έοωτερικής «φιλελευθεροποίησης». Βέβαια, ή π ε ί ν α , ήταν (δπυ>; καί είναι Ακόμη) καθημερινή πραγματικότητα γιά τεράστιο τμήμα τοΐ' πλη­ θυσμού τού πλανήτη, καί ό Τρίτο; Κόσμος Λέν πραγματο­ ποιούσε οικονομική αύξηση είτε ή αύξησή του παρέμενε πολύ άδύναμη καί βραδύτατη. Ή αιτία όμως βρισκόταν στό ότι οί χώρες τού Τρίτου Κόομου δέν ■.άναπτύ-σσονταν». Τό πρόβλημα λοιπόν οριοκόταν ατό νά άναπτυχθοΰν ή στό νά τίς Αναπτύξουν. Ή έπ ίσημη διεθνής όρολογία προσαρμόστηκε στήν περίσταση. Οί χώρες αύτές, πού πριν ονομάζονταν χονδροειδώ; ■'καθυστερημένες» καί έπειτα «υπανάπτυκτες», άποκλήθηκαν κάπως πιό ευγενι­ κά «λιγότερο Αναπτυγμένες» καί τι-Χινά «οί'·Όε·; στό δρόμο τής άνάπτυξης» - ωραίος εύφημισμός, πού στήν πραγματι­ κότητα σήμαινε πώς οί χώρες αύτές δ έ ν Αναπτύσσονταν. "Οπως τό είπαν πολλές φορές τά έπίσημα ντοκουμέντα. άνάπτυξη γι' αύτές τίς χώρες σήμαινε νά γίνουν ικανές νά μπούν στή φάση τής «αϋτοσυντηρούμενης αύξησης». Δέν είχε προλάβει όμως ή νέα ιδεολογία νά τεθεί σέ κυ­ κλοφορία, καί εκδηλώθηκαν έπιθέσεις έναντίον της άπά διάφορες πλευρές. Τό κατεστημένο κοινωνικό σύστημα άρχισε νά κάνει κριτική όχι έπειδή ήταν άνίκανο νά διαοφαλίσει την αύξηση τού πλούτου ούτε έπειδή κστένειμε άνιοόμετρα τού'ς «καρπούς τής γνώσης» - παραδοσιακές κριτικές τής Άριστεράς Αλλά έπειδή μεριμνούσε μ ό ν ο γιά τήν αύξηση καί πραγματοποιούσε μ ό ν ο τήν αύξηση αύξηση δεδομένου τύπου, μέ ειδικό περιεχόμενο, πού συ­ νεπιφέρει συγκεκριμένες συνέπειες γιά τόν άνθρωπο καί τήν κοινωνία. ΟΙ κριτικές αυτές, περιορισμένες στήν άρχή 55

μίοα στά πλαίσια ένός πολύ στενού κύκλου ετεροδόξων πολιτικών καί κοινωνικών στοχαστών, διαδόθηκαν ευθύ­ τατα, μέσα σέ μερικά χρόνια', μεταξύ τών νέων καί άρχισαν νά έπιόροϋν τόσο πάνα) στά φοιτητικά κινήματα τής δε­ καετίας 1960-70. όσο καί πάνω οτήν έμπρακτη συμπεριφο­ ρά διαφόρων άτόμων καί όμάδων πού άποφάσισαν νά έγκαταλείνουν τήν -ποντικοτρεχάλα»: καί προσπάθησαν νά καΟιερ(ί>σουν γιά τούς έαυτούς τους καινούργιες κοινοτι­ κές μορφές ζωής. "Αρχισαν, μέ λιγότερο ή περισσότερο έπίμονο τρόπο, νά έγίίρουν τό ζήτημα τού «τιμήματος» μέ τό όποιο τά άνθρώπινα όντα καί οΐ κοινότητες »άγόραζαν>· τήν αύξηση. Ταυτόχρονα ••άνακάλυπταν» ότι τό «τί­ μημα» αυτό περιελάμόανε μιά σημαντική στ'νιστώσα πού μέχρι τότε είχε άποσιωπηθεΐ καί τής όποιας οϊ συνέπειες δέν άφοροϋσαν άμεσα τίς παρούσες γενεές. 'Επρόκειτο γιά τή μαζική καί ίσως άμετάκλητη έπισώρευση τών πληγ­ μάτων πού είχαν καταφερΟεϊ εναντίον τή; γήινης διοσφαίρας καί πού άπέρρεαν άπό τήν καταστροφική καί συσσωρευτική άλληλεπίδραση των συνεπειών τής έκδιομηχάνισης, συνεπειών πού προκαλοΰν άντιδράσεις τον περιβάλ­ λοντος. άγνωστες πέρα άπό ένα σημείο καί άπρόόλεπτες, οί όποιες μπορεί ένδεχομένως νά κατα).ήξουν σέ μιά τελι­ κή καταστροφική χιονοστιβάδα πού ξεπερνά κάθε δυνα­ τότητα «έλέγχου». Άφότου ή Βενετία άρχισε νά βυθίζεται στό νερά καί νά απειλείται μέ θάνατο ή Μεσόγειος- άφό­ του οί λίμνες καί τά ποτάμια άτροφοϋν καί έξαφανίζονται δεκάδες ζωντανών ειδών· άφότου ή άνοιξη γίνεται σιωπη­ λή καί πιθανολογείται τό λιώσιμο τών πιλίσκων τών πολι­ κών πάγω ν άφότου διαΟριόνεται τό Μέγα Φράγμα τούI. I. rat's race: έκφραση πού είχε διαδοθεί ευρύτατα στίς Ήνο>μέ· νες Πολιτείες μετά τά 1950 καί πού προσδιόριζε τύν τρόπο ζωής πού κυριαρχείται άπό τήν πριχ>πάθεια όλων νά άνεόοϋν τήν ιε­ ραρχία καί τήν κλίμακα τής κατανάλωσης. 56

Κοραλλιού καί πολλαπλασιάζετε έπί χίλια ή περιεκτικό­ τητα οέ όξεα τού βρόχινου νερού - άρχισαν νά διαγράφον­ ται πελώριες οί υπαρκτές ή ενδεχόμενες συνέπειες τής ξέ­ φρενης «αύξησης» καί έκβιομηχάνιοης Ή πρόσφατη «κρίση τής ένέργειας» καί ή πενιχρότητα πρώτων υλών έπήλθαν την κατάλληλη στιγμή, γιά νά θυμίσουν στους άν­ θρωπον ς ότι δέν ήταν κάν βέβαιο 6τι θά μπορούσαν γιά πολύ καιρό άκόμη νά εξακολουθούν νά καταστρέφουν τή Υή“Οπως προυλεπόταν. οί αντιδράσεις τών κατεστημένων έξουαιών ήσαν σύμφωνες μέ τή φύση τους. ‘Αφού τό σύστημα είχε κατηγορηθεί ότι μεριμνοΰσε μόνο γιά τις ποσό­ τητες τών παραγόμενων προϊόντων καί ύπηρεοιών. αυστάθηκαν καινούργιοι γραφειοκρατικοί Οργανισμοί γιά νά μεριμνήσουν γιά τήν «ποιότητα τής ζωής». 'Αφού φαι­ νόταν νά υπάρχει πρόβλημα περιβάλλοντος, όργανώθηκαν 'Υπουργεία. ‘Επιτροπές καί Διεθνείς Συνδιασκέψεις γιά νά τό λύσουν. Οί όργανισμοί αυτοί έλυσαν πράγματι άποτελεοματικά ορισμένα σοβαρά προβλήματα, όπως γιά παράδειγμα τό πρόβλημα τής άνεύρεσης υπουργικών πό­ στων γιά πολιτικούς πού έπρεπε νά βολευτούν σέ θέσεις χωρίς πολιτική σημασία. ή τό πρόβλημα τής έφενρεσης λό­ γων γιά τή διατήρηση καί αύξηση τών πιστώσεων πού πα­ ρέχονται σέ μελλοθάνατους ή χωρίς περιεχόμενο εθνικούς καί διεθνείς όργανισμούς. Οί οικονομολόγοι άνακάλυψαν άμέοως ένα πεδίο καινούργιο καί πολλά υποσχόμενο γιά τίς τερπνές τους άοκήοεις στοιχειώδους άλγέβρας - χωρίς ούτε γιά ένα δευτερόλεπτο νά θέοουν υπό άμφισβήτηοη τό έννοιακό τους πλαίσιο. Οί οικονομικοί δείκτες συμπληρώ­ θηκαν άπό «κοινωνικούς δείκτες» ή «δείκτες ευημερίας», καί νέες γραμμές καί στήλες προστέθηκαν στις μήτρες τών διαβιομηχανικών δοσοληψιών τους. Τό πρόβλημα τού πε­ ριβάλλοντος συζητιόταν μόνο άπό τήν πλευρά τού «κό­ στους» καί τών «προσόδων» καθώς καί τής δυνατής έπί57

■

πτώσης τών μέτρων έλέγχσυ τής μόλυνσης πάνω οιά ποοο­ στά αύξησης τού ΑΕΕ· ή Επίπτωση αυτή πιθανόν νά ήταν άρνητική άλλά, έλεγαν μέ έλπίδα, Θά μπορούσε ίσως αυτό νά συμψηφιστεί μέ την άνάπτυξη τής καινούριας «βιομη­ χανίας έλέγχου τής μόλυνσης». Δέν χρειάζεται κάν νά προσθέσουμε δτι ή φράση «πρωτοποριακή h p / α α ί α γ ι ά ι ό ν ί λ ε γ / ο τ ή ς μ ό λ υ ν σ η ς » πήρε άμέσως έξέχουσα Θέση στις διαφημίσεις τών κυριότερων συντελεστών μόλυνσης, τών γιγάντιων βιομηχανικών έταιρειών. Τό σημείο πού συζη­ τούσαν μέ τή μεγαλύτερη σοβαρότητα ή«χν τό ζήτημα τού αν καί πώς μπορούσαν καί δφειλαν νά «έσιοτερικοποιήαουν» τά κόστη τού έλέγχου τής μόλυνσης.1"Η ιδέα δτι το σύνολο τού προβλήματος ξεπερνοΰοε κατά πολύ τά «κό­ στη» καί τά «έσοδα» δέν διαπέρασε σχεδόν ποτέ τό πνεύμα τών οικονομολόγων καί τών πολιτικών. Ακόμη καί οί -ριζικότερες» άντιδράσεις πού έκδηλώθηκαν μέσα στά κυρίαρχα στρώματα δέν έθεσαν, στην πραγματικότητα, ύπόάμφισδήτηση τίς βαθύτερες προκείμενε; τών έπιαήμων άπόψεων. ’Αφού ή αύξηση δημιουρ­ γούσε προβλήματα πού ήταν άδύνατο νά έλεγχτοΰν καί. έπιπλέον, άφού κάθε διαδικασία έκΟετικής αύξησης δψειλε άναπόφευκτα νά προσκρούσει, άργά ή γρήγορα, σ έ φυ· 1, Δηλαδή νά χρεώσουν μέ τά κόστη αύτά τίς μολυντικές φίρμες καί όχι τό δημόσιο (τό κράτος). Oi -έξωτκρικές* οικονομίες ή «έξωτερικότητες» (θετικές ή Αρνητικές), γιά τίς όποιες Θά γίνει παρακάτω λόγος, περιλαμβάνουν όλες τίς επιπτώσεις τών δρα­ στηριοτήτων μιας φίρμας πάνω οτίς άλλες καί τήν κκκνωνία (κα­ θώς έπίοης καί τίς έπιπτώοης τών δραστηριοτήτων ιών άλλων φιρμών κλπ. πάνω σέ μιά συγκεκριμένη φίρμα) πού μειώνουν (ή αυξάνουν) τά κόστη παραγωγής τών δεύτερων, Στήν κυριαρχού­ σα οικονομική έννοιακή άποσκευή. ή καταοτροφή τού περιβάλλοντος φαίνεται - καί δέν μπορεί παρά νά φαίνεται - σάν μιά «εξωτερική (άρνητική) οικονομία» πού Απορρέει άπό ιή λειτουρ­ γία τής φίρμας. 5S

οικά όρια, ή Απάντηση ήταν -όχι αύξηση» ή «αύξηση μη­ δέν». Καμιά προσοχή δέν δινόταν στό γεγονός δτι. στις «Αναπτυγμένες» χώρες, ή αύξηση καί τά gadgets ήταν τά μόνα πού μπορούσε νά προσφέρει τά σύστημα ατούς αν­ θρώπους καί ότι διακοπή τής αύξησης ήταν άδιανόητη (ή θά όδηγούσε σέ 6ίαιη κοινωνική έκρηξη), έκτός άν συνέ6αινε ριζικός μετασχηματισμό; στό σύνολο τής κοινωνι­ κής όργάνωσης, συμπεριλαμβανομένης καί τής ψυχικής δργάνωσης τών άνδρών καί τών 'γυναικών. Πολύ περισσότερο δέν λάβαιναν ύπόψη τίς δραματικές διεθνείς όψεις τού ζητήματος. Έπρεπε νά διατηρηθεί τό χάσμα άνάμεσα οτίς χώρες μέ Ετήσιο ΑΕΕ 6.000 δολ. κατά κεφαλήν καί στις χώρες μέ έτήσιο ΑΕΕ 200 δολ. κατά κε­ φαλήν; Οί δεύτερες θά δέχονταν τή διατήρηση ενός τέτοι­ ον χάσματος, δεδομένων τών Επιτακτικών φυσικών τους Αναγκών, τής «Επιδεικτικής Επίδρασης» πού άσκεΐ συνε­ χώς τό παράδειγμα τής ζωή; στις πλούσιες χώρες καί. last but not least, ή πολιτική ισχύος καί ή Επιθυμία ισχύος τών κυρίαρχων στρωματιάν όλων τών χωρών; (‘Υπάρχει έστω καί ένας Πρόεδρος έστω καί μιας μόνο «χώρας στό δρόμο της άνάπτυξης» πού νά μή δίνει τή ζωή τών μισών του υπη­ κόων γιά νά άποκτήσει τή δική του υδρογονοβόμβα;) Καί άν τό χάσμα τούτο έπρεπε νά ύπερπηδηθεϊ - άν δηλαδή, grosso modo. τό σύνολο τού πληθυσμού τής γής έπρεπε νά άναχϋεϊ στό Επίπεδο τού έτήοιου ΑΕΕ τών 6.000 δολ. κατά κεφαλήν πώς θά μπορούσαν νά συμφιλιωθούν τά συμπε­ ράσματα καί οί συλλογισμοί πού υποβάσταζαν τήν ιδέα τής «μηδενικής αύξησης» μέ τόν τριπλασιασμό τής «άκαθάριστης παγκόσμιας παραγωγής» (τριπλασιασμό πού θά Απαιτούσε ένα τέταρτο άκόμη τού αιώνα παγκόσμιας «αύ­ ξηση;» ποσοστού 4% τό χρόνο, μέ τήν προϋπόθεση ότι 6 πληθυσμός παραμένει στατικά;), όπως έπίσης καί μέ τήν παρεπόμενη άπεριόριστη Εξακολούθηση μιάς παραγωγή; στό έτήσιο Επίπεδο τών 25.000 δισεκατομμυρίων δολ. πε· 59

ρίπου μέ τις τιμές τού 1970 - δηλαδή είκοσι πέντε περίπου φορές ιό τωρινό ΑΙίΕ τών Η.Π.Α. καί είκοσιπέντε περί­ που φορές ή τωρινή κατανάλωση τών Η .Π. A . θ£ ένέργεια. πρώτες ύλες κλπ:1Τέλος, μέ τίς ύπάρχουοις πολιτικές καί κοινωνικές δομές, θά δέχονταν οί «άναπτυγμένες» χώρες νά 'γίνουν καί νά παραμείνουν άδύναμη μειοψηφία απέ­ ναντι αέ έξίσου «πλούσιες» καί περισσότερο πυκνοκατοικημένες άοιατικές. αφρικανικές καί λιπινοαμεοικαηκές χώρες; Θά άνεχόταν ή Ρωσία τήν ύπαρξη μιας Κίνας τρεις φορές πιό ισχυρής άπό αυτήν; Θά δέχονταν οί Η. 11.Α τήν ύπαρξη μιας Λατινικής ‘Αμερική; δυό φορές ισχυρότερης άπό τίς Η.Π.Α; Ό πω ς πάντοτε, ό ρεφορμισμός ισχυρίζε­ ται ότι έκφράζει τό ρεαλισμό. όταν όμως φτάνουμε οτά όντυ>; σημαντικά προβλήματα, άποκαλύπτεται σάν ένας άπό τούς πιό αφελείς τρόπους νά παίρνει κανείς τούς πόθους του γιά πραγματικότητα. II Τά ζητήματα πού θέτουμε έδώ συνδέονται ολοφάνερα μέ τό σύνολο τής κοινωνική; όργάνωσης, τόσο στό έθνικό όσο καί στό διεθνές έπίπεδο. Πιό πολύ άκόμη συνδέονται μέ τίς θεμελιώδεις άντιλήψεις καί ιδέες πού έξουσίασαν καί διαμόρφωσαν τή ζωή. τή δράσει καί τή σκέψη τής Δύ­ σης έδώ καί έξι αίώνες. καί μέσω τών όποιων ή Δύση κατέκτησε τόν κόσμο καί θά τόν έχει καταχτημένο άκόμη καί άν ήττηθεί υλικά. «Ανάπτυξη», «οικονομία», «Ορθολογικό· τητα» είναι μερικοί άπό τούς όρους πού μπορούμε νά χρη1. Οί άριθμοί αυτοί - πού Αντιστοιχούν χοντρικά στά έπίσημα στατιστικά δεδομένα γιά τό 1973 καί 1974 - έχουν κυρίως διαφωτιστική Αξία, παριστάνουν όμως μέ άκρίόεια τί; τάξιις μεγέθους τών μεταβλητών πού μάς άπασχολοϋν. 60

σιμοποιήαουμε γιά νά προσδιορίσουμε τό σύμπλεγμα αυτό ιδεών καί Αντιλήψεων, ο» περισσότερες άπό τίς όποιες πα­ ραμένουν μή συνειδητές τόσο γιά τούς πολιτικούς όσο καί γιά τούς θεωρητικούς. Έ τσι, κανένας ή σχεδόν κανένας δέν κάθεται ν' Αναρωτηθεΐ: τ ί ε ί ν α ι ή «Ανάπτυξη·», γ ι α τ ί ή «Ανάπτυξη». «Ανά­ πτυξη- τ ί ν ο ς καί πρός τ ί \ "Οπως ύποδείξαμε ήδη. ό όρο; «Ανάπτυξη» άρχισε νά χρησιμοποιείται όταν έγινε προφα­ νές ότι ή «πρόοδος», ή «έπέκταση», ή «αύξηση» δέν ήταν ένδογενεΐς, έσώτερες δυνατότητες κάθε Ανθρώπινης κοι­ νωνίας. ή πραγμάτωση (ένεργοποίηση) τών όποιων θά μπορούσε νά θεωρείται (ίις Αναπόφευκτη, Αλλά ιδιαίτερα καί κατέχυντα <·θετική Αξία» - γνωρίσματα τών δυτικών κοινωνιών. ΟΙ κοινωνίες λοιπόν αυτές θεωρήθηκαν ώς «Αναπτυγμένες», ώ; κοινωνίες δηλαδή πού μπορούσαν νά παράγουν «αύτοσυντηρούμενη αύξηση»· καί τό πρόβλημα φάνηκε νά ουνίσταται Αποκλειστικά καί μόνο σέ τούτο: νά όδηγηθοϋν καί οί άλλες κοινωνίες στην περίφημη -φάση τής Απογείωσης». Ή Δύση λοιπόν είδε τόν έαυτό της καί τόν πρότεινε ώ ; μοντέλο γιά τό ούνολο τού κόσμου. *Η φυ­ σιολογική κατάσταση μιάς κοινωνίας, αύτό πού θεωρήθη­ κε ώς ή κατάσταση «ωριμότητάς» της καί προσδιορίστηκε μέ τόν έπιφανειακά αυτονόητο τούτον όρο. ήταν ή ικανό­ τητά της νά αυξάνει Απεριόριστα. Οί άλλες χώρες καί κοι­ νωνίες θεωρούνταν φυσιολογικά ώς λιγότερο ώριμες ή λι­ γότερο Αναπτυγμένες καί τό κύριο πρόβλημά τους όρίστηκε ώς ή ύπαρξη «έμποδίων στην Ανάπτυξη». Γιά ένα κάποιο χρονικό διάστημα τά έμπόδια αύτά εί­ χαν έννοηθεί ώς καθαρώς «οίκονόμικά» καί Αρνητικού χα­ ρακτήρα: ή όποωηα αύξηοης Οφειλόταν στήν απουσία αύ­ ξησης - πράγμα πού. γιά έναν οικονομολόγο, δέν Αποτελεί ταυτολογία. Αφού ή αύξηση είναι αύτοκαταλυτική διαδι­ κασία (Αρκεί νά μπει στή διαδικασία τής αύξησης μιά χώ­ ρα, γιά νά συνεχίσει νά αυξάνεται μέ όλο καί ταχύτερο 61

J(mS

ρυθμό). ’Επομένως, Θεώρησαν ότι οί ένέσεις ξένου κεφα­ λαίου καί ή δημιουργία «πόλων άνάπτυξη;» ήταν οί ικανοί καί άναγκαΐοι όροι γιά νά οδηγηθούν οί λιγότερο Ανα­ πτυγμένες χώρες ατό στάδιο τής «Απογείωσης*. Μέ άλλα λόγια, τό ουσιώδες ήταν ή εισαγωγή καί ή έγκατάσταοη μηχανών. Πολύ γρήγορα υποχρεώθηκαν νά άνακαλύψουν δτι οί άνθρωποι κινούν τίς μηχανές καί δτι οί άνθρωποι αυτοί πρέπει νά κατέχουν τίς κατάλληλες γι’ αυτό ιδιότη­ τες· όπότε ή «τεχνική βοήθεια*, ή τεχνική έκπαίδενση καί ή απόκτηση έπαγγελματικι'σν ειδικοτήτων έγιναν τής μό­ δας. Τέλος, όμως, χρειάστηκε νά καταλάβουν δτι οί μηχα­ νές καί οί ειδικευμένοι έργάτες δέν άρκοϋσαν καί ότι «έλειπαν» καί πολλά άλλα πράγματα. Οί άνθρωποι δέν ήταν παντού καί πάντοτε έτοιμοι καί Ικανοί νά άπαρνηθούν αυτό πού υπήρξαν γιά νά μεταβληθούν σέ ιιπλά γρα­ νάζια τής συσσωρευτικής διαδικασίας -άκόμη καί όταν τούς έσφιγγε ή πείνα καί «έπρεπε» νά τό κάνουν. Κάτι δέν πήγαινε στις «χώρες στό δρόμο τής Ανάπτυξής»: ήταν γε­ μάτες άνθρώπους πού, αϊτοί πιά. δέν έμπαιναν «στό δρό­ μο τής Ανάπτυξης». Μέ φυσικότατο καί χαρακτηριστικό­ τατο τρόπο ταύτισαν τότε τόν «Ανθρώπινο παράγοντα» μέ τήν άπουσία μιάς «τάξης έπιχειρηματιών». Βαθύτατα Ορηνήθηκε ή έλλειψη αυτή - οί οικονομολόγοι όμως δέν είχαν καί πολλές συμβουλές νά δώσουν σχετικά μέ τόν τρό­ πο μέσω τού όποιου θά Αναπτυσσόταν μιΑ «τάξη έπιχειρηματιών». Οί πιό καλλιεργημένοι Από αυτούς είχαν μερικές θολές Αναμνήσεις σχετιζόμενες μέ τήν προτεσταντική ήθική καί τή γένεση τού καπιταλισμού - δέν μπορούσαν όμως νά μετατραπούν Από ιεραπόστολοι τής αύξησης οέ Από­ στολους τής ένδοκοσμικής άσκησης. Άρχισαν έτσι νά διακρίνουν θολά δτι δέν υπήρχαν ιδιό­ τυπα καί διαχωρίσιμα «έμπόδια οτήν ανάπτυξη» καί ότι. Αν ό Τρίτος Κόσμος οφείλε νά «Αναπτυχθεί», έπρεπε νά

62

άλλάξουν οί κοινωνικές δομές, οί στάσεις. ή νοοτροπία. οί σημαοίες, οί άξιες καί ή ψυχική όργάνωση τών Ανθρώπι­ νων δντων. Ή οικονομική άνάπτυξη δέν ήταν κάτι πού μπορούσε νά -προστεθεί·* στίς χώρες αυτές, όπως π ί­ στευαν οί οικονομολόγοι- ούτε μπορούσε άκόμη νά έπιτεθεί άπλώς πάνω άπό τά άλλα χαρακτηριστικά. *Αν αυτές οί κοινωνίες έπρεπε νά «άναπτυχθούν», έπρεπε νά ύποστοΰν όλικό μετασχηματισμό. Ή Δύση όφειλε νά βεβαιώ­ σει, όχι ότι είχε βρει τό κόλπο τής φτηνότερης καί ταχύτε­ ρης παραγωγής έμπορευμάτων, άλλά ότι είχε άνακαλύψει τ ό ν τρόπο ζωής πού ταίριαζε σέ κάθε άνθρώπινη κοινω­ νία. Πρός μεγάλη καλοτυχία τών δυτικών (δεολόγων. ή δυσφορία πού ίσως ένιωθαν γιά τούτο περιορίστηκε πολύ άπό τήν όρμητικότητα μέ τήν όποια τά έθνη «στό δρόμο τής άνάπτυξης» ίσπευσαν νά έγκολπωθούν τό δυτικό «μοντέ­ λο» κοινωνίας - άκόμη καί όταν έλειπε ή οικονομική του -δάση». IΙρός κακοτυχία τουςόμως, ή κρίση τών «άναπτυξιακών πολιτικών» μέ μιά πραγματική άλλά περιορισμένη έννοια, ή άποτυχία τής •■άνάπτυξης» τών «χωρών στό δρό­ μο τής άνάπτυξης» συμβάδιζαν μέ μιά πολύ πλατύτερη καί πολύ όαθΰτερη κρίση στίς κοινωνίες τους, μέ τήν έσώτερη κατάρρευση τού δυτικού κόσμου καί όλων τών ιδεών πού ένσάρκωνε. Ill Τί είναι ή άνάπτυξη; Έ νας όργανισμός άναπτύοοεται όταν προωθείται πρός τή βιολογική του ωριμότητα. Ά ναπτύοσουμε μιά ιδέα όταν έκθέτουμε όσο τό δυνατό διεξοδικότερα αύτό πού θεωρούμε ότι «περιέχει» έντός της. Κοντολογίς: άνάπτυξη είναι ή διαδικασία πρα-λμάτυκιης τού «δυνάμει», τού περάσματος άπό τήν ό ύ ν α μ ι ν * στην j (2 τ.μ.): Ό λ ε ς οί λέξεις πού σημειώνονται μέ άστεοίσκο (’ ) είναι οί

| έλλιινικές λέξεις στό γαλλικό κάμινο. 63

έ ν έ ρ γ η α ν , ' άπό τήν potcntia οτόν actus. Αύτό σημαίνει προφανώς δ η υπάρχει μιά ενέργεια ή Ενας actus πού μπο­ ρούν νά καθοριστούν, νά προσδιοριστούν καί νά όριοτούν. ότι υπάρχει μιά φυσιολογική κατάσταση πού ανή­ κει στην ούοία αυτού πού αναπτύσσεται- ή, όπως Οά λεγε ό 'Αριστοτέλης, δτι ή ούσία αυτή ε ί ν α ι ή ουμμόρφυκιη μέ Εναν κανόνα πού ορίζεται άπό μιά «τελική» μορφή: έ ν τ ι λ ί χ ιια .

Μέ την Εννοια αυτή. ή άνάπτυξη Εμπεριέχει τόν καθορι­ σμό τής «ωριμότητας» καί, παραπέρα. τόν καθορισμό Ενός φυσικού ό ρ ί ο ν : ή άνάπτυξη δέν είναι παρά Ενα διαφορετι­ κό όνομα τής άριστοτελικής ψ ύ ο ε ω ζ . ' Γιατί ή φύση εμπε­ ριέχει τούς δικούς τη; ρυθμούς, ώς τ ί λ η πρός τά όποια άναπτύσσονται τά όντα καί τά όποια τελικά Επιτυγχά­ νουν. «Φύσις τέλος έστίν». είπε ό ‘Αριστοτέλης. Ή άνά­ πτυξη καθορίζεται άπό τό γεγονός τής Επίτευξης τού τέ­ λους αυτού, ώς φυαικοΰ όρίου τού συγκεκριμένου όντος. Μέ τήν Εννοια αύτή Επίσης, ή άνάπτυξη ήταν κεντρική ιδέατών ‘Ελλήνων-καί όχι μόνοσέ ό.τιάφοροϋσετά φυ­ τά. τά ζώα ή τούς άνθρώπους ώς άπλά έμβια όντα. Ή παι­ δεία * (ανατροφή. αγωγή, μόρφωση) είναι άνάπτυξη: συνί · σταται στην περιαγωγή τού νεογέννητου μικρού τέρατος οτήν κατάσταση πού προσιδιάζει στο ανθρώπινο όν. Αύτό είναι δυνατό Επειδή υπάρχει μιά τέτοια κατάσταση, μιά νόρμα, Ενα όριο (πέρας*), πού Ενσαρκώνεται άπό τόν πολίτη ή τόν κ α λ ό κ ά γ α θ ό , καί πού όταν Επιτευχθεί όένμπο­ ρεί νά ξεπεραστεϊ (τό ξεπέρασμά τους θά σήμαινε άπλώς όπισθοδρόμηση). «Κάτθανε νύν, Διαγόρα, ού γάρ είς Ό λυμπον άναόήσει*·. Τό Ερώτημα όμως τού πώς καί πάνω σέ ποιά βάση Οά μπορούσε νά καθοριστεί μιά τέτοια κατά­ σταση, άφότου ή συγκρότηση τής χ ό λ ε ω ς * (πού θέτει τό όριο τής άνάπτυξης τών άτόμων ώς πολιτών) άμφισβητή θηκε καί έγινε άντιληπτός ό σχετικό; της χαρακτήρας· μέ ποιά έννοια μπορούμε νά πούμε ότι υπάρχει μία φ ύ ο ι ς τής 64

μιά κατάσταση πού προσιδιάζει αποκλειστικά στήν πόλη- τό έρώτημα τούτο έμελλε άναγκαστικά νά πα· ραμί (vet γιά τούς, μεγάλους έλληνε; στοχαστές, παρά τή διηνεκή τους ένασχόληση μέ τή ό ι χ α ι ο ο ν ν η * ή τήν ό ρ Ο ή ν i / . n c f a v * ή καί έξαιτίας της, ?να σημείο σκοτεινό στό ούτού στοχασμού τους. Μέ τόν Ιδιο τρόπο, καί γιά τούς ίδιους βαθύτερους λόγους, ή τ έ χ ν η * έμελλε νά μείνει όπροοδιόρισττ). κυμαινόμενη κάπου μεταξύ τής άπλής/«ή ο ε ο κ ’ τής φύσης καί τής δημιουργίας οτήν κυριολεξία της ( π ο ί η σ ε ς * ) - μεταξύ τή; έπανάληψης ενός ήδη δεδομέ­ νου ρυθμού καί. δπ<»; θά τό 'λίγε καί είκοσι πέντε αιώνες άρνότερα ό Κάντ. τής πραγματικής θέσης ένός καινούρ­ γιου ρυθμού ενσαρκωμένου στό έργο τέχνης.' Τό ό ρ ι ο (πέρας') καθορίζει ταυτόχρονα τό όν καί τή νόρμα. Ή άπειρότητα. τό χωρίς πέρας, τό ά π ε ι ρ ο ν , * είναι προφανώς τό άνολοκλήρωτο, τό άτελές, τό ήοσον όν. Έ τσι, γιά τόν ’Αριστοτέλη ύπόρχει μόνο -δυνάμει·· άπει­ ρο. όχι «ένεργεία». Καί. άντίστροφα. στό μέτρο πού κά­ ποιο πράγμα περιέχει μή ενεργοποιημένε; δυνατότητες εί­ ναι άπειρο, άφού είναι, μέ τόν τρόπο αύτό καί οτόν αύτό βαθμό, ανολοκλήρωτο, άπεριόριοτο καί άκαθόριστο. ’Ανάπτυξη, λοιπόν, δέν είναι δυνατό νά υπάρξει χωρίς σημείο άναφοράς. χωρίς προσδιορισμένη κατάσταση όπου πρέπει νά φτάσουμε- καί ή φύση προμηθεύει, γιά κά­ θε όν, μιά τέτοια «τελική» κατάσταση Μέ τήν έδραιοχριστιανική θρησκεία καί θεολογία, ή ιδέα τής άπειρότητας. τού ά-πέραντου. τού απείρου, άπο·I. π ό λεω ς.

I. Γιά μιά πλατύτερη πραγμάτευοη τού προβλήματα; «ύτού, ό άναγνώστη; μ,ιορίί νά άνατρέξει στή μελέτη μου: -V alcur. cgaliΙέ. justice, politique: dc Marx a Aristotc ct d ' Arwtotc

*

nous».

άρ. 12/13, 1975. l . a c a r r c f o u r x d u l a b y b i n t h e , Πας>ίσ»ν 1978. o. 249-416. Ιΐλ. ίπίση; i n t t i t u t i o n i m a g m o i r e d e l a s o c i t t i (JUkhoi. 1975), σ. 272-274, καί έλλ. μετώγο 7/ φ ο ν ζ α σ ι α χ ή Ο ι α μ ι σ η ιή; κοινωνίας, 'Αθήνα, 1981, σελ. 287-2S9. T e x tu r e s ,

65

κτά θετική οημασία·τσύτο όμως παραμένει. κατά κάποιον τρόπο, χωρίς κοινωνική καί ιστορική Απήχηση έπί δέκα αίώνες. Ό άπειρος Θεός είναιάλλοΰ, α ύ τ ό ζ έ ό ώ ό κόσμος είναι πεπερασμένος, γιά κάθε όν υπάρχει 1 \ < ι ένόογενές όριο πού άντιστοιχεί στή φύση του όπως αύτή καθορίστη­ κε άπ’ τό Θεό. Ή Αλλαγή γίνεται όταν τό άπειρο εισβάλλει α έ α υ τ ό ν έ ό ώ τόν κόσμο. Θά ήταν άστεϊο νά Αποπειραθούμε νά συμ­ πιέσουμε έόώ, σέ μερικές γραμμές, τήν πελώρια μάζα τών πασίγνωστων καί τών λιγότερο γνωστών ιστορικών, απ' δοο νομίζεται, γεγονότων, πού καλύπτουν τόσες χώρες καί τόσους αιώνες. Προσπαθώ έόώ μόνο νά συναθροίσω μερικά σέ μιά έπΐ μέρους προοπτική παραμερίζοντας τις «όρθολογικές» έξηγήσεις-Λικαιολογησεις τής διαδοχής τους πού συνήθως δίνονται (έξηγήσε,ις καί δικαιολογήσεις πού άποτελούν, έννοεϊται. αύτα-«έξορθολογισμό» τού δυ­ τικού όρΟολογιομού καί πού τείνουν νά Αποδείξουν ότι υπάρχουν έλλογες αιτίες πού έξηγοΰν καί δικαιώνουν τό θρίαμβο τής είδικής ποικιλίας τού «Λόγου» [Raison] πού άποτέλεσε τήν εκτεθειμένη πραμάτεια τής Δύσης). Αυτό πού ένδιαφέρει έδώ είναι ή «άντιοτοιχία» καί ή σύγκλιση πού διαπιστώνουμε άπό τόν 14ο αιώνα, άςπού­ με, άνάμεσα στη γένεση καί τήν έξάπλωση τής Αστικής τά­ ξης, τό ψυχωσικό καί αύξανόμενο Ενδιαφέρον γιά τίς έρευνες καί τίς Ανακαλύψεις, τήν προοδευτική κατάρρευ­ ση τής μεσαιωνική; παράστασης τού κόσμου καί τής κοι­ νωνίας, τή Μεταρρύθμιση, τό πέρασμα «άπό τόν κλειστό κόσμο στό άπειρο Σόμπαν», η) μάθημάηκοποίηση τών έπιοτημών, τήν προοπτική μιας «απεριόριστης προόδου τής γνώσης» καί τήν ιδέα ότι ή ίδια ή χρήση τού Λογικού είναι ή Αναγκαία καί έπ/ιρκής προϋπόθεση γιά νά γίνουμε «άψέντες καί κάτοχοι τής Φύσης» (Ντεκάρτ). Θά στερούνταν ένδιαφέροντος καί νοήματος ή προσπά­ θεια νά Εξηγήσουμε «αίτιακά» τήν άνοδο τού δυτικού όρ66

Οολογιαμοΰ μέσω της έπέκταοηςτής αστικής τάξης καί τό άντίστροφο. Έχουμε νά έκτιμήσουμε τίς έξής δύο διαδι­ κασίες: άπό τι'| μια. ή άνάδυση τής αστικής τάξης, ή ίπέκτασή της καί ή τελική νίκη της συμβαδίζουν μέ τήν άνάδυση, τή διάδοση καί τήν τελική νίκη μιας καινούργιας «ιδέας*, τής ιδέας ότι ή άπεριόριοτη αύξηση τής παραγω­ γής καί τών παραγωγικών δυνάμεων είναι π ρ ά γ μ α τ ι ό κεν­ τρικός στόχος τής άνΟρώπινης ζωής. Αύτή ή «Ιδέα» είναι αύτό πού όνομάζω κ ο ι ν ω ν ι κ ή ψ α ν τ α ο ι α κ ή ο η μ α ο ί α .1 Σ' θύτηνάντιστοιχοΰν καινούργιες στάσεις, αξίες καί νόρμες καί καινούργιος κοινωνικός όριομός τής πραγματικότη­ τας καί τού όντος, αυτού πού μ ε τ ρ ά καί αύτού πού ό έ ν μ ε τ ρ ά . Μέ λίγα λόγκι. αύτό πού άπό τότε μετράει είναι ότιδήποτε μετριέται. Ά π ό τήν άλλη μεριά, φιλόσοφοι καί έπιστήμονες έπέδαλαν νέα καί ειδική σύστρεφη στή σκέψη καί τή γνώση: όρια στις έξουσίες καί στις δυνατόττ)τες τού Λόγου δεν ύπάρχουν καί ό κατ' έξοχήν Λόγος, όσον άφορά τουλάχιστον τή res extensa, είναι ό μαθηματικός: Cum Dcus calculat, fiat muiidus («Καθώς ό Θεός έκανε τούς υπολογισμούς του, γινόταν ύ κόσμος», Λάιμπνιτς). Ά ς μήν ξεχνούμε ότι 6 Λάιμπνιτς έναδρυνόταν ίδιαίτερα μέ τό όνειρο ένός λογισμού τών ιδεών. Ή έπιγαμία - αίμομεικτική πιθανότατα - μεταξύ τών δύο αύτών ρευμάτων γέννησε, μέ διάφορους τρόπους, τόν σύγχρονο κόσμο. Εκδηλώνεται στην «έλλογη έφαρμογή τής έπιστήμης στή βιομηχανία» (Μάρξ) - όπως καί οτήν (ίλλόγή;) έφαρμογή τής βιομηχανίας στήν έπιστήμη. ’Εκ­ φράζεται σέ όλόκληρη τήν ιδεολογία τής •■προόδου». ’Αφού δεν υπάρχουν δρια στήν πρόοδο τής γνώσης μας, πολύ περισσότερο δέν ύχάρχουν στήν πρόοδο ττ'ις κίσχύος·· μας (καί τού «πλούτου» μας)' ή, γιά νά έκφραστούμε διαφορετικά, τά όρια, όπου καί άν παρουσιάζονI. Βλ. Φαντασιαν.ή Οέσμιση. ό ,π .. κυρίως ο. 202 κ έ. καί ο. 457.

67

Εχουν Αρνητική Αξία καί πρέπει νά ξεπεραστοϋν. Βέ­ βαια. τό άπειρο είναι Ανεξάντλητο, έτσι ώστε, ίσο;, δέν πρόκειται νά φτάσουμε ποτέ στην «Απόλυτη» γνώοη καί στήν «απόλυτη» δύναμη* προσεγγίζουμε δμω; Ακατάπαυστα. Έ ξ ού καί ή περίεργη ιδέα, πού τή συμμερίζονται άκόμη καί σήμερα οί περισσότεροι επιστήμονες, μιας «άσυμπτωτική;» προόδου τή; γνώσης πρό; τήν απόλυτη αλήθεια. Έ τσι, δέν μπορεί νά υπάρξει σταθερό σημείο άναφθρδςγιά τήν «ανάπτυξη», μιά ορισμένη καί όριοτική κατάσταση οτήν όποια πρέπει νά φτάσουμε* ή «Ανάπτυξη» όμως αυτή είναι μιά κίνηση πρό; μιά σταθερή κατεύθυνση καί, έννοεϊται, ή κίνηση αυτή μπορεί να μετρηθεί πάνω σ' Εναν άξονα στον όποιο κατέχουμε, κάθε οτιγμή. μία τετμη­ μένη αύξουσας τιμή;. Κοντολογίς. ή κίνηση κατευθύνεται πρό; τό πιό πολύ καί τό πιό πολύ. Πιό πολλά έμπορεύματα. πιό πολλά χρόνια ζωής, πιό πολλούς δεκαδικούς στις αριθμητικέ; τιμές τών καθολικών σταθερών, πιό πολλές έπιστημονικές δημοσιεύσεις. πιό πολλοί Ανθρωποι μέ doc­ tor.!t d' cUit - καί όσο «πιό πολύ», τόσο «πιό καλά». "Οσο «πιό πολλά» θετικά', τόσο - Αλγεβρικά εννοείται - «λιγότε­ ρο ■· Αρνητικά. (Τι t h a t όμως θετικό ή Αρνητικό:) Φτάνουμε έτσι στην παρούσα κατάσταση. Ή ιστορική καί κοινωνική Ανάπτυξη ουνίσταται στό νά βγούμε άπό κάθε Ορισμένη κατάσταση καί νά φτάσουμε σέ μιά άλλη πού δέν ορίζεται άπό τίποτε, έκτος άπό τήν ικανότητα νά φτάσουμε σέ καινούργιες καταστάσεις. Τό όριο είναι δΐι δέν υπάρχει όριο. Ή ϊστοοικοκοινωνική ανάπτυξη είναι ένα Ακαθόριστο, άπειρο, χωρίς τέλος (καί μέ τίς δύο έν­ νοιες τής λέξης) ξετύλιγμα. Και καθώς ή Ακαθοριστία μά; είναι Ανυπόφορη, μά; δίνεται ή καθοριστικότητα μέσω τή; αύξηση; τών ποσοτήτων. 'Επαναλαμβάνω: δέν προσπαθώ νά συμπιέσω σέ μερι κές γραμμές αιώνες πράξης καί σκέψης. Ιονίζω , όμως, ότι υπάρχει Ενα στρώμα Ιστορική; Αλήθεια; πού μπορεί νά χ< η,

σταθεί μέ τήν παράξενη {κείνη έγκάρσια τομή πού διαπερνά, άς πούμε, τόν Λάιμπνιτς, τόν Χένρυ Φόρντ. τήν IBM καί τίς δραστηριότητες κάποιου άγνωστου «σχεδια­ στή·. στήν Ουγκάντα ή στό Καζακστάν, πού δέν έχει ποτέ του άκούσει τό όνομα τού Λάιμπνιτς. Πρόκειται έδώ, 6έιά, γιά μιά γρήγορη έποπτική ματιά πού οί περισσότε­ ροι φιλόσοφοι καί ιστορικοί θά τήν ύπέδαλλαν σέ αυστηρή κριτική. Πρέπει όμως νά διώξουμε άπό τά μάτια μας τό έαμα τών κοιλάδων καί τήν εύωδία τών λουλουδιών, άν ίουμε νά «δούμε* ότι οί Ά λπεις καί τά Ίμαλάια άνήυν στήν «Ιδια» όρυσειρά. Ή άνάπτυξη λοιπόν κατέληξε, τελικά, νά οημαίνει άπε,όριστη αύξηση καί ή ωριμότητα τήν Ικανότητα τής χ<»ρϊς ,ος αύξησης. Καί μέ αυτές τίς σημασίες, ή άνάπτυξη καί ή ώριμότητα, άφ' ένό; ώς ιδεολογίες. ά<ρ' ετέρου - σέ 6αερο έπίπεδσ - ώς κοινωνικές φαντααιακές σημασίες, αν καί παραμένουν όμοονσιες μέ μιά δμάδα άπό «αάή:α», θεωρητικά καί πρακτικά, τά σημαντικότερα άπό τά όποια φαίνονται νά είναι: ή δυνάμει «παντοδυναμία* τής τεχνικήςή «άσυμπτωτική αυταπάτη» σχετικά μέ τήν έπιστημονι‘ γνώσηή "όρθολονικότητα» τών οικονομικών μηχανισμών διάφορα λήμματα περί άνθρώπου καί κοινωνίας, πού ξαν μέ τόν καιρό άλλά πού όλα τους υποδηλώνουν ότι .είτε ό άνθρωπο; καί ή κοινωνία είναι «άπό τή φύση τους» (προορισμένοι γιά τήν πρόοδο, τήν αύξηση κλπ. (homo economicus, τό «κρυμμένο χέρι», φιλελευθερισμός καί άξιες τού έλεύθερου συναγωνισιιού), είτε - πράγμα πού προσι­ διάζει λύ περισσότερο στήν ουσία τού συστήματος - ότι μπορούν νά χειραγωγηθούν μέ διάφορους τρόπους γιά νά δδηγηθούν έκεΐ (homo madtsonicnsis Pavlovi, «άνθρώπινη [ μηχανοδομή» καί «κοινωνική μηχανοδομή», γραφειοκρα­ τική όργάνωση καί σχεόιοποίηση ώς καθολικές λύσεις. : έφαρμόσιμες σέ κάθε πρόδλημα). 69

Ή κρίση τής άνάπτνξης είναι προφανώς κρίση ιών «άξιωμάτων» αυτών καί τών αντίστοιχων φανταοιακών σημασιών. Καί .τούτο έκφραζει άπλώ; τό γεγονός ότι οί θεσμοί πού ένοαρκώνουν τίς φαντασιακύς αυτές σημασίες νφίσταντάι όίαιη διάλυση στήν πραγματικότητα. (Ό όρος «θεσμός» χρησιμοποιείται έδώ μέ τήν πλατύτερη δυνατή έννοια: μέ τήν έννοια, γιά παράδειγμα, μέ τήν όποια θε­ σμός είναι καί ή γλώσσα, όπως καί ή αριθμητική, τό σύνο­ λο τών έργαλβίων μιας κοινωνίας, ή οικογένεια, ό νόμος, οί «αξίες».) Ή διάλυση αυτή όφείλεται, μέ τη σειρά της. στήν πάλη πού διεξάγουν εναντίον τού συστήματος οί άν­ θρωποι πού ζούν υπό τό σύστημα - πράγμα πού σημαίνει ότι οί φαντασιακές οημασίες γιά τίς όποιες μιλήσαμε γί­ νονται όλο καί λιγότερο άποδεκτές κοινωνικά. Λυτή είναι ή κύρια πλευρά τής «κρίσης τής άνάπτυξης» τήν όποια δέν μπορώ νά πραγματευτώ έδώ.' Τά «άξιώματα», όμως, καταρρέουν έπίαης καί μόνο τους καί άπό μόνα τους, θ ά προσπαθήσω νά παρουσιάσω συνοπ ιικά τήν κατάσταση. συζητώντας όρισμένες πλευρές τής οικονομικής «όρθολογικότητας» καί τής «παντοδυνα­ μία?» τής τεχνικής.51

1- ’Λ;μοΰ έπιτραπεϊ νάπαραπέμψωτόνάναγνώοτηστάδιβλία μου La sodele hureaucraiUjue. ι. 1καί 2. καί bxpi-neitce du mouvcmcnt ouvrier. τ. I καί 2. έκδ. Itt'18, 1973 καί 1974. 2. Συζήτησα άλλου ορισμένε; πλευρές τον προβλήματος τής ούγχρονης επιστήμης, μαζί τήν «άσνιιπτωτική αυταπάτη»: «Li mondc nxweett·. T e x t u r e s . άρ. 4. 5. 1972. διευρυνόμενο οτή ουνέχεια στό «Science moderne ct inicrragation philosophise», /in· c y c l o p a e d i a U n i v e r s a l i s , τ. 17 (Organum), 1974· άναόηι*οσιπ.ϊετπι καί στά C a r r e f o u r s d u L a b y r i n i h e . δ.π.. o. 147-216. 70

IV

Δέν είναι Ισως δύσκολο νά κατανοήσουμε τό γιατί ή οί­ νομία θεωρήθηκε έπί όνο αιώνες ς τό βοοίλείο καί τό αράδειγμα τής «όρθολαγικότητας» στις άνθρώπινες υπο­ θέσεις. θέμα της ήταν αυτό πού είχε γίνει κεντρική δραηιότητα τής κοινωνίας- πρόθεσή της. νά άποδειχτεϊ (καί γιά τούς άντιφρονονντες. όπως ό Μάρξ, νά αναιρε­ θεί) ή ιδέα ότι ή δραστηριότητα αύτή έκπληρώνεται μέ τον καλύτερο δυνατό τρόπο μέσα οτό πλαίσιο καί μέσω τού ϋπάρχοντο; κοινωνικού συστήματος. ’Επίσης όμως-εύϊυχή; «σύμπτωση»-ή οικονομία προμηθεύει τή φαινομενική ννατότητα μιάς μαθηματικυποίησης, έφ' όσον άφορά τό μόνο πεδίο άνθρωπινης δραστηριότητας όπου τά φαινόμε­ να φαίνονται μετρήσιμα (μέ όχι τετριμμένο τρόπο) καί όπου ή «μετρησιμότητα» αυτή φαίνεται νά είναι - καί ώς ένα σημείο πράγματι είναι ή ουσιώδης πλευρά γιά τούς ένδιαφερόμενους άνθρώπινους παράγοντες, Ή οικονομία τγματεύεται «ποσότητες» καί. στό σημείο αύτό, όλοι οί ίκονομολόγοι βρέθηκαν πάντοτε σύμφωνοι (άν καί. άπό ιρό σέ καιρό, άναγκάστηκαν νά συζητήοοίν τύ ζήτημα: 'τητες τίνος;), Φαίνονταν έτσι νάπροοφέρονται τάοϊ'μικά φαινόμενα σέ «άκριβή» πραγμάτευση καί νά “ΐδέχονται έφαρμογή τού μαθηματικού έργαλείου, ή τρο­ μερή άποτελεσματικότητα τού οποίου άποδεικνυύταν μέ­ ρα μέ τή μέρα στή Φυοική. Είναι φανερό λοιπόν ότι έκεΐνο πού έπρεπε νά γίνει καί έγινε ταχύτατα - ήταν ή ταύτιση τού maximum (ή τού xtremum) καί τού optimum. Υπήρχαν προϊόντα πρός μειτοποίηση καί κόστη πρός όλιγιστοποίηαη. 'Υπήρχε λοστόν μιά διαφορά πρός μεγιστοποίηση: τό καθαρό ροϊόν πού θά πουληθεί άπό τή φίρμα, τό καθαρό «πλεό· σμα» γιά τή συνολική οικονομία («πλεόνασμα» πού Εκ­ δηλώνεται ΰπό μορφή «άγαθών» ή αύξησης τού «έλεύθε71

ρον χρόνου», χωρίς ένασχόληση μέ τή χρήση ή τό περιεχό­ μενο τού «έλεύΟερου χρόνου»). Τί είναι όμως χό «προϊόν., καί τ( τά «κόστη»; Οί υδρογο­ νοβόμβες συμπεριλαμβάνονται ατό καθαρό προϊόν - γιατί ό οικονομολόγος δέν άσχολεϊται μέ «άξιες χρήση;»· αυμπεριλαμβάνονται σ' αύτό έπίσης καί οί δαπάνες διαφήμι­ σης μέσω των όποιων οί άνθρωποι κατευθύνονται οχήν Λγορά διαφόρων ψευτοπραγμάτων πού δέν Πά άγόραζαν πιθανότατα χωρίς τή διαφήμιση καί. άσφαλώς, ουμπεριλαμβάνονχαι σ’ αύτό καί τό ψευτοπράγματα χάϊδια. ’Επί­ σης καί οί δαπάνες πού γίνονται γιά τόν καθαρισμό τού Παρισιού άπό χή βιομηχανική αιθάλη- καί. ο ί κάθε όδικό άχΰχημα, τό έΟνικό προϊόν αυξάνεται διαφοοοχρόπως Αυξάνεται έπίαης κάθε φορά πού μία φίρμα άποψασίζει νά διορίσει ουμπληρωμαιικό άνχιπρόεδρο πού 0ά παίρνει ουσιαστικό μισθό (γιατί, cxhypothcsi. ή φίρμα δέν ϋά τόν διόριζε δν τό όριακό της προϊόν δέν ήταν τουλάχιστον ίσο μέ τό μισθό του). Γενικότερα, τό «μέτρο» τού προϊόντος άντανακλά τίς άποτιμήσεις διαφόρων άντικειμένων καί διαφόρων τύπων έργαοίας πού γίνονται άπό τό ύπαρχον κοινωνικό σύστημα - άποτιμήσεις πού. μέ τή σειρά τους, άντανακλούνκι αύτές τήνΰπάρχουσα κοινωνική δομή. Τό ΑΕΕ είναι αύτό πού είναι καί γιατί ένα; διευθυντής έπιχείρησης κερδίζει είκοσι φορές περισσότερα άπ’ όσα ή κα­ θαρίστρια. Ό μω ς, άκόμη καί άν οί άποτιμήσεις αύτές ήταν άποδεκτές, ή μετρησιμότητα τών οικονομικών φαι­ νομένων. άφήνοντας κατά μέρος τίς κοινοτοπίες, είναι απατηλό φαινόμενο. Τό «προϊόν», άνεξαρτήτως τού όριομού του. είναι «στιγμιαίο», μετοήσιμο. μέ τήν έννοια 6τι μπορούμε πάντοτε νά άΟροίυουμε, γιά τό σύνολο τής οικο­ νομίας καί γιά μιά δεδομένη στιγμή, τίς ποσότητες τών παραχθέντων προϊόντων, πολλαπλασιασμένων έπί τίς άντίστοιχες τιμές. Ό μω ς, δν οί σχετικές τιμές καί/ή ή σύνθεση τού προϊόντος άλλάζουν (πράγμα πού. στην πράξη, ουμ72

βαίνει πάντοτε), οί διαδοχικές «μετρήσεις» πού γίνονται οέ στιγμές διαφορετικές οτό χρόνο δέν μπορούν νά συγ­ κρίνουν (ήπιος δέν μπορούν νά ουγκριθούν μεταξύ τους, γιά τόν ίδιο λόγο, οί «μετρήσεις» .τού γίνονται οέ διάφορες χώρες). Αυστηρά μιλώντας, ή έκφραση -αύξηση τού ΑΕΕ» στερείται νοήματος, έκτόςάπότή φανταστική περί­ πτωση δπου υπάρχει όμόρροπη έ.τέκταση ήλων τών τύπων προϊόντων καί τίποτε άλλο. ’Ιδιαίτερα, οέ μιά κοινωνία μεταλλαοσόμενης τεχνικής, τό «κεφάλαιο* δέν μπορεί νά μετρηθεί μέ τρόπο που νά έχει κόποιο νόημα - έκτος άπό τήν περίπτωση κιΙ hoc υποθέσεων υπερβολικά τεχνητών καί άντίθετιυν ατά γεγονότα. Αύτό έχει ώ; άμεαη συνέπεια δ:ι δέν είναι δυνατό, πολύ περισσότερο, νά μετρηθούν πραγματικά τά «κόστη» (έψ’ δ<κ»ν τά «κόστη» τού ένό; είναι συνήθως «προϊόντα» τού άλλου).Έπίοης τά «κόστη» δέν μπορούν νά μετρηθούν καί γιά άλλους λόγους: γιατί ή κλασική Ιδέα τής σ ν ο χ έ η ο η ς (ή άπόδοοη;) τού τάδε μέρους τού καθαρού προϊόντος στόν τάδε ή στόν δείνα -συντελεστή παραγωγής» καύή τού τάδε προϊόντος στόν τάδε συνδυασμό παραγωγικών μέσων εί­ ναι άνεφάρμοστη. Ή συσχέτιοη όρισμένων μερών μέ «συν­ τελεστές παραγωγής» (εργασία κιιί κεφάλαιο) προϋποθέ­ τει αιτήματα καί άποφάσεις πού ξεπερνούν εύρύτατα τό πεδίο τής οικονομίας.' Η συσχέτιση τών κοστών μέ ένα δε­ δομένο προϊόν δέν μπορεί νά διενεργηθεί έξαιτίας ,τή; ύπαρξης διαφόρων τύπων άδιαιρ-τότητο; (πού οί κλασι­ κοί καί νεοκλασικοί οικονομολόγοι θεωρούν έξαιρέσεις ένώ είναι πανταχοΰ παρόντες) καί έξαιτίας τής ύπαρξης «έξίιήΒΌΐκοτήτΛίν» κάθε είδους. Οί «έξωτορΜίότητκς» ση­ μαίνουν δτι τό -κόστος γιά τή φίρμα» καί τό «κόστος γιά τήν οικονομία» δέν συμπίπτουν καί ότι έμφανίζεται ένα εόνασμα (θετικό ή άρνητικό) μή δυνάμενο νά ουσχετισθεΐ μέ κάτι άλλο. Καί πράγμα πολύ σημαντικότερο, οί έξωτερικότητες» δέν περιορίζονται μέσα ατά πλαίσια τής Ίκονομίας ώς τέτοιας

Υ πήρχε ή συνήθεια νά θεωρούν ιό μεγαλύτερο μέρος τού περιβάλλοντος (τό σύνολό του, μέ έξαίρεση τίς γαϊες υπό ατομική ιδιοκτησία) ώς «άφιλ,όκερδο Λώρο τής «ρύ­ σης». Παρόμοια, τό κοινωνικό πλαίσιό, οί γενικές γνώ­ σεις, ή συμπεριφορά καί οι κινητροδοτήσεις τών άτόμων θεωρούνταν στό βάθος ώ ; «Αφιλόκερδα δώρα τής ί«ττορίας». Ή κρίση τού περιβάλλοντος κατέστησε έκδηλο πιά ό,τι ήταν άπό πάντοτε «ΐλ.ήθεια (ό Λίμπιχ τό ήξερε εδώ καί έκατό χρόνια): μιά «άρμόζουσα κατάσταση» τού περιβάλ­ λοντος ό έ ν ε ί ν α ι «Αφιλόκερδο Λώρο τής φύσης» σέ κάθε περίσταση καί Ανεξαρτήτως τού τύπου καί τής έξάπλωσης τής συγκεκριμένης οικονομίας. Ούτε είναι άκόμη ένα «Αγαθό» στό όποιο θά μπορούσαμε νά προσδώσουμε κά­ ποια «τιμή·· (πραγματική ή «δυαδική») - καθώς κανείς, γιά παράδειγμα, όέν ξέρει ποιό θά ήταν τό κόστος μιας έπανα-παγοποίησης τών πιλίσκων τών πολικιΰν πάγων, άν έλιωναν. Καί ή περίπτωση ton· χωρών «στό δρόμο τής (μή) Ανάπτυξης» δείχνει ότι δέν μπορούμε νά θεωρούμε τόν ιουδαϊσμό, τό χριστιανιομό καί τό σιντοϊσμό ώς «αφιλό­ κερδα διύρα τής ιστορίας» - γιατί ή ιστορία έκανε «δώροσέ άλλου; λαούς τόν ίνδοϊομό ή τό φετιχισμό, πού έδώ έμφανίζονται μάλλον ώς «εμπόδια στην Ανάπτυξη», δωρεάν προσφερόμενα άπό την ιστορία. Πίσω απ' όλα αυτά βρίσκεται ή κρυμμένη υπόθεση τής η λ ή ο ο ν ς ό ι α χ ω ρ ι σ ι μ ό τ η τ α ζ , τόσο στό έ σ ω τ ε ρ ι χ ό τού οικο­ νομικού πεδίου, όσο καί μεταξύ τού πεδίου αυτού καί τών ίστορικιΰν, κοινωνικών ή καί «ρυοικών άκόμη διαδικα­ σιών. Ή πολιτική οικονομία προϋποθέτει πάντοτε ότι εί­ ναι δυνατός ό χωρίς παραλογισμό διαχωρισμός τών συνε­ πειών πού Απορρέουν άπό τή δράση X τής φίρμα; Λ καί τής όλικής ροής τών οικονομικών διαδικασιών μέσα καί έξω άπό τι) φίρμα· δπο>ς, έπίσης, προϋποθέτει ότι τά Απο­ τελέσματα τής παρουσίας ή τής άπονσίας ένός δεδομένου «συνόλου* κεφαλαίου καί έργασίας μπορούν νά όιαχωρι74

στοΰν άπό τό υπόλοιπο τής Ανθρώπινη; καί φυσικής ζωής μέ τρόπο πού νά έχει κάποιο νόημα. Ό τα ν όμως έγκαταλειφτεϊ ή υπόθεση αυτή, ή ίόέα ένός οικονομικού υπολογι­ σμού οτίς μή τετριμμένες περιπτώσεις καταρρέει - καί, μα­ ζί της, ή ιδέα τής «όρθολογνκότητας» τής οικονομίας μέ την παραδεδεγμένη έννοια τού όρου (ώ; έπίτευξη ένός extremum ή μιάς οικογένειας άπό extrema), τόσο στό θεω­ ρητικό έπίπεδο (τής κατανόησης τών γεγονότων) δοο καί στό πρακτικό έπίπιδο (τού καθορισμού μιάς «άριοτοποιητικής» οικονομικής πολ.ιτικής). *Ιϊδώ δέν τίθεται ύπό Αμφισβήτηση απλώς ή «οικονομία τής Αγοράς·' καί ό «ιδιωτικά; καπιταλισμός·· άλλα ή «όρθολογικότητα» μέ την έννοια πού υποδεικνύεται π ιό πά­ νω, τής οικονομίας (κάθε οικονομίας αέ έπέκταοη) καθαυ­ τήν Γιατί οί ιδέες πού θεμελιώνουν αύτά πού ειπώθηκαν εφαρμόζονται έςίσου, πότε κατά γράμμα, πότε mutatb mutandis, στίς «εθνικοποιημένες» καί «σχεδιοποιημένες» οικονομίες. Γιά τή διευκρίνιση τ ο ν τελευταίου τούτου σημείου. θά χρησιμοποιήσω ένα άλλο παράδειγμα, πού άφορά τό θεμελιώόες ζήτημα τού χ ρ ό ν ο ν . Ή πολιτική οικονομία άσχολεϊται μέ τό χρόνο μόνο στό βαθμό πού μπορεί νά τόν χειρι­ στεί ώς μή χρόνο, ώ ; ουδέτερο καί ομογενές διάμεσο. Μιά έπεκτεινόμενη οικονομία εμπεριέχει τήν ύπαρξη τής -κα­ θαρής» έπένδύσης. καί ή επένδυση συνδέεται στενά μέ τό χρόνο, άφού στην έπένδυση συσχετίζονται μεταξύ τους τό παρελ.θόν. τό παρόν καί τό μέλλον, Οί Αποφάσεις όμως πού άφοροΰν τήν έπένδυση δέν μπορούν ποτέ νά είναι «όρθολ,ογικές» παρά στό έ.τίπεδο τής φίρμας μόνο καί μέ τόν όρο ότι λΐιιιβάνονται Από μιά στενή όπτική γωνία. Αυ­ τό συμβαίνει γιά πολλούς λόγους, άπό τούς όποιους ΘΑ Αναφέρω μόνο δύο. Κατ' Αρχήν, όχι μόνο «τό μέλλον είναι Αβέβαιο», Αλλά καί τ ό χ ο ρ ό ν c l v a i ά γ ν ο χ η ο (γίνονται ένα σωρό πράγματα παντού, άλλες φίρμες παίρνουν κι αυτές 75

αποφάσεις, ή πληροφόρηση είναι δαπανηρή καί μοιχού χαρακτήρα, καί τούτο σΐ· διάφορα Επίπεδα γιά τον; διά­ φορους παράγοντες κλπ.). Δεύτερο, όπω; έχω ήδη πει. τά κόστη καί τό προϊόν δεν μπορούν πράγματι νά μετρηθούν. Ό πρώτο; συντελεστής θά μπορούσε, θεωρητικά, νά πα­ ραμεριστεί σέ μιά «σχίδιοποιημένη» κοινωνία. ‘Ο δεύτε­ ρος δεν τό μπορεί. Σέ όλες όμως αότές τις περιπτώσεις άνακύπτει ένα πολύ σημαντικότερο πρόβλημα: ποιο είναι τό σωστό συνολικό π ο ο ο ο τ ό έπένδυσης; Ή κοινωνία πρέπει νά Αφιερώνει στην «καθαρή» έπένδυοη 10,20.40 ή ί>0% τού «καθαρού» προϊόντος; Ή κλασική άπάντηοη, γιά τίς ιδιωτικές οικο­ νομίες. είναι ότι «τό» ποσοστό τόκον συνιστούσε τό συντε­ λεστή ισορροπίας άνάμεσα στήν προσφορά καί τή ζήτηση αποταμιεύματος, κατά συνέπεια τό «ρυθμιστή» τού ποσο­ στού έπένδυσης. Ή άπάντηση αύτή, όπως είναι γνωστό, είναι καθαρή ά-νοησία (non-sens). («Τό» ποσοστό τόκου δεν υπάρχει' άδύνατο νά δεχτούμε ότι τό ποσοστό τόκου είναι ύ κύριο; ρυθμιστής τής όλικής αποταμίευσης, ότι τό έπίπεδο τών τιμών είναι σταθερό κλπ.) Ό φόν Νόυμαν απέδειξε, οτά 1934, δ η , μέσω δρωμένων υποθέσεων, το «ορθολογικό- ποσοστό τόκου 0 ά άπρεπε νά είναι ίσο μέ τό ποσοστό αύξησης τής οικονομίας. Ποιό όμως πρέπει νά είναι τό ποσοστό αυτό αύξησης; Ά ν υποθέσουμε ότι τό ποσοστό αύξησης άπορρέει άπό τήν Ικανότητα παραγω­ γής καί γνωρίζοντας ότι ή ικανότητα αύτή έξαρτάται άπό τό ποσοστό έπένδυσης, οδηγούμαστε οτό άρχικό ερώτημα: ποιό θά πρέπει νά είναι τό ποσοστό έπένδυοη;; Ά ς κάνου­ με τήν πρόσθετη υπόθεση ότι οί «σχεδιαστές» Ορίζουν ώς στόχο τή μεγιστοποίηση τής «τελικής κατανάλωσης» οέ μιά δεδομένη περίοδο. Τό έρώτημα λοιπόν γίνεται: ποιό είναι τό ποσοστό έπένδυσης πού θά μεγιστοποιούσε (ύπό συμ­ πληρωματικές υποθέσεις πού Αφορούν τή «φυσική [physi­ que) παραγωγικότητα» τού πρόσθετου κεφαλαίου) οέ μιά 76

«διαρκή* κατάσταση (ή «στατική»»: steady state) τό σύνολο τής «τελικής κατανάλωσης» (Ατομικής ή δημόσιας, «άγα0ών» ή «έλεύθερου χρόνου»); “Αν ή πρός μεγιστοποίηση κατανάλωση είναι ή «στιγμιαία·· κατανάλωση (χρονικός όρίζοντας μηδέν), τό άντίστοιχο ποσοστό έπένδυσης είναι φυσικά μηδέν. “Αν ή κατανάλωση πρέπει νά μεγιστοποιη­ θεί «γιά πάντοτε» (άπειροςχρονικός όρίζοντας), τό άντίστοιχο ποσοστό έπένδυσης είναι σχεδόν 100% τού «καθα­ ρού·» προϊόντος - υποθέτοντας ότι ή «οριακή φυσική πα­ ραγωγικότητα» τού κεφαλαίου παραμένει θετική γιά όλες τίς άντίστοιχες άξιες τής έπένδυσης. Οι Απαντήσεις πού «έχουν νόημα» τοποθετούνται φυσικό μεταξύ τών δύο ού· τών όρίων· πού άκριδώς όμως καί γ ι α τ ί · . Δέν υπάρχει κα­ νένας «όρθολογικός υπολογισμός» πού μπορεί νά δείξει ότι ένας χρονικός όρίζοντας πέντε χρόνων είναι (γιά τήν κοινωνία) περισσότερο ή λιγότερο «έλλογος;· Από έναν χρονικό όρίζοντα έκατό χρόνων. Ή Απόφαση πρέπει νά ληφθεί πάνω οέ βάσεις διαφορετικές άπό τίς «οικονομι­ κές» . Ό λ α τούτα δέν σημαίνουν ότι καθετί πού συμβαίνει στήν οικονομία είναι «Ανορθολογικό» μέ μιά θετική έννοια καί. Ακόμη λιγότερο, ότι είναι Ακατανόητο- σημαίνουν Απλώς ότι δέν μπορούμε νά θεωρήσουμε τήν οικονομική διαδικασία ώς όμογενή ροή Αξιών, μέ μόνη σημαντική πλευρά τους τό ότι είναι μετρήσιμες καί πρέπει νά μεγιστο­ ποιηθούν. Λ ν τ ό ς ό τύπο; «όρθολογικότητας»» είναι δευτερεύων καί υποδεέστερος, Μπορούμε νά τόν χρησιμοποιή­ σουμε γιά νά ξεκαθαρίσουμε ένα μέρος τού έδάφους καί νά παραμερίσουμε μερικούς έκόηλους παραλογισμούς. "Ομως, οί συντελεστές πού διαμορφώνουν έμπρακτα, σή­ μερα, τήν πραγματικότητα καί, άνάμεοά τους, οί Αποφά­ σεις τών κυβερνήσεων, τών έπιχειρήσεων καί τών Ατόμων, δέν ύ'.τόκεινται οέ τέτοιας μορφής χρησιμοποίηση. Καί ΘΑ είναι έντελώς διαφορετικής φύσεωςσέ μιά καινούργια καί διαφορετική κοινωνία. 77

V

Τό ζήτημα τής τεχνικής συζητεϊται. άπό καιρό τ<ί>ρα. μέ­ σα σέ μυθικά πλαίσια πού διαδέχονται τό ένα τό όλλο. Στην άρχή ή τεχνική πρόοδο; ήταν καλή καί μόνο καλή. Κατόπιν ή τεχνική πρόοδο; έγινε καλή «καθαυτή», άλλά κακώς (ή πρός τό κακό) χρησιμοποιούμενη Λπό τό ύπαρ­ χον κοινωνικό σύστημα- μέ άλλα λόγια, ή τεχνική θεω­ ρούνταν ώς καθαρό μέσο, ουδέτερο καθεαυτό όσον άφορό τούς σκοπούς. Λύτή είναι μέχρι τίς μέρες μας ή θέση τών έπιστημόνων. τών φ ιλελεύθερων καί τών μαρξιστών δέν μπορούμε, γιά παράδειγμα, νά πούμετίποτε κατά τής σύγ­ χρονη; βιομηχανίας σάν τέτοιας. Τό σημείο στύ όποιο πά­ σχει. όπως λέγεται, είναι ότι χρηιμοποιείται γιά τό κέρδος καύ'ή τήν ισχύ μιάς μειοψηφίας, άντί νά χρησιμοποιείται γιά τήν εύημερία όλων, Ή θέση αντί) στηρίζεται στό συν­ δυασμό δύο σοφισμάτων: τ ό σόφισμα τού πλήρους διαχω­ ρισμού μέσων καί σκοπών καί τό σόφισμα τής σύνθεσης. Τό γεγονός ότι τό ατσάλι μπορεί νά χρησιμοποιηθεί γιά νά κατασκευαστούν είτε άροτρα είτε κανόνια ό / ν σημαίνει ότι τό συνολικό σύστημα τών μηχανών- καί τεχνικών πού ύπάρχουν σήμερα θά μπορούσε νά χρησιμοποιηθεί, τό ίδιο, γιά νά έξυπηρετήοει μιά αύτόνομη καί μιά άλλοτριωμένη κοινωνία. Ούτε στό πεδίο τών ιδεών, ούτε στό πεδίο τής πραγματικότητας είναι δυνατό νά διαχωριστεί τό τε­ χνολογικό σύστημα μιάς κοινωνίας άπό αύτό πού e l v a t αυ­ τή ή κοινωνία. Τώρα δέ. έχουμε λίγο πολύ φτάσει οέ μιά θέση πού τοποθετείται άκριόώς ατούς Αντίποδες τής αρχι­ κής θέσης: όλο καί περισσότεροι γίνονται έκείνοι πού πι­ στεύουν ότι ή τεχνική είναι κακή καθαυτή. Πρέπει νά προσπαθήσουμε νά όιεισδύσουμε όαθύτερα στό ζήτημα. Ή μή συνειδητοποιημένη αυταπάτη περί τής «δυνάμει» παντοδυναμίας τής τεχνικής, αυταπάτη πού κυ­ ριάρχησε στους σύγχρονους καιρούς, στηρίζεται οέ μιά 78

άλλη ιδέα πού δέν έξωτεριχεύεται καί άποκρύπτεται: τήν ιδία τής ι σ χ ύ ο ς , ’Αν τό καταλάβουμε αυτό, γίνεται άμέσως φανερόδτι δένόρκεϊ νά ρωτούμε άπλώς: Ι σ χ ύ ς γ ι ά t l π ρ ά γ ­ μ α , ισχύς γ ι ά π ο ι ό ν . Τό έρώτημα είναι: τί είναι ή δύναμη καί, μάλιστα, μέ ποιά μή τετριμμένη έννοια υπάρχει πραγ­ ματικά ισχύς: Πίσω άπό τήν ιδέα τής ισχύος κεϊται ή φαντασίωση τού όλικοϋ ελέγχου, τής θέλησης ή "ή: έπιθυμίας νά κατακυριαρχηθεϊ κάθε άντικείμενο καί κάθε περίσταση. Βέβαια, αυτή ή φαντασίωση ήταν πάντοτε παροικία στήν άνθρώπινη ιστορία, είτε «υλοποιημένη» οτή μαγεία κλπ., είτε προ­ βεβλημένη οέ κάποια θεία εικόνα. Κατά περίεργο, όμως, τρόπο υπήρξε πάντοτε συνείδηση όρισμένων ορίων άπαγορευμένων στόν άνθρωπο - όπως φαίνεται στό μύθο τού Πύργου τής Βαβέλ ή στήν έλληνική ν ΰ ρ ι ν * Τό δτι ή ιδέα τού όλικού έλέγχου ή, καλύτερο, τής όλικής κυριάρχησης είναι έγγενώς παράλογη, αύτό τό δέχονται άσφαλώς οί πάντες. Μολοντούτο, αύτό πού διαμορφώνει τόν κρυφό κινητήρα τής σύγχρονης τεχνολογικής άνάπτνξης r i v a l ή ιδέα τής όλικής κυριαρχίας. Ό άμεσος παραλογισμός τής Ιδέας τής όλικής κυριάρχηση; καμουφλάρεται πίσω άπό τόν λιγότερο ώμό παραλογτσμό τής «άσυμπτωτικής προό­ δου». Ή δυτική άνθρωπότητα έζησε έπί αιώνες μέ βάση τή σιωπηρή παραδοχή δτι ή έπίτειξη δλο καί περισσότερης δύναμης είναι πάντοτε δυνατή xui πραγματοποιήσιμη. Τό γεγονός δτι. στόν τάδε έπί μέρους τομέα καί πρός τόν τάδε έπί μέρους σκοπό, μπορούσαν νά γίνουν «περισσότεραν θεωρήθηκε ώς σημαίνον δτι. σ έ όλους τούς τομείς συνολι­ κά παρμένους καί γιά όλους τούς νοητούς σκοπούς, ή «ίσχύς» μπορούσε νά αυξάνει χωρίς δρια. Αύτό πού σήμερα με βεβαιότητα γνωρίζουμε είναι δτι τά τεμάχια «ισχύος» πού έχουν διαδοχικά κατακτηθεί παρα­ μένουν πάντοτε τοπικού χαρακτήρα, περιορισμένα, άνεπαρκή καί. πιθανότατα, έγγενώς σαθρά - άν όχι σαφώς 79

άουμβίβαστα μεταξύ του;. Καμία -μείζων» τεχνική κατά­ χτηση δέν είναι εξασφαλισμένη άπό τό Ενδεχόμενο νά χρή · σιμοποιηθεϊ γιά διαφορετικούς σκοποί·; άπό αύτούς πού τής είχαν όριστεϊ στην άρχή, καμία δέν είναι άπαλλαγμένη άπό παράπλευρες «Ανεπιθύμητες» στινέπειες. καμία δέν άποφ·εύγει τις έπιπτώσεις τη; πάνω ατό υπόλοιπο - καμία, τουλάχιστον άπό αυτές πού παράγει ό τύπος τεχνικής καί Επιστήμης πού / μ α ς έχουμε «άναπτύξει». Ά π ό τήν άποψη αύτή, ή α ύ ξ α ν ό μ ι ν η « δ ύ ν α μ η » ε ί ν α ι Ι π Ι σ η ς , i p s o f a c t o , α ύ ξ α ν ό μ ε ν η ά ό ν ν α /α 'α ,

ή κ α ί « ά να ό ύνα μ η » ά χό μ η , δ ύ να μ η

πού η ο ο χ α λ ι ϊ τ ό ά ν τ Ι Ο η ο ά π ό α ν χ ό α χ ό ό π ο ι ο ά π ο σ χ ο π ο ύ σε. Καί ποιός θά κάνει τόν καθαρό άπολογιομό, μέ ποιου; δρονς, μέ ποιέ; ί·ποθέοεις, γιά ποιόν χρονικό όρίζοντα; Κι έδώ άκόμη. ό ένεργό; όρος τής αύταπάτης είναι ή ιδέα τού διαχωρισμού. *Έλεγχος- τών πραγμάτων σημαί­ νει άπομόνωση τών χωριστών συντελεστών καί άκριόής όριοθέτηση τών -συνεπειών» τής δράση; τους. Λυτό μπο­ ρεί νά γίνει, ώς ένα σημείο, μέ τά συνήθη άντικείμενα τής καθημερινής ζωής· αυτό κάνουμε προκειμένου νά διορθώ­ σουμε τόν κινητήρα τού αυτοκινήτου. Ό σο προχωρούμε όμως, τόσο καθαρά βλέπουμε πώς ό διαχωρισμός δέν είναι παρά μιά «υπόθεση Εργασία;» τοπικής καί περιορισμένη; ισχύος. Οί σύγχρονοι φυσικοί άρχίζουν νά καταλαβαί­ νουν τήν άληθινή κατάσταση τών πραγμάτων υποψιάζον­ ται ότι τά φαινομενικά άνυπέρβλητα άδιέξοδα τής θεωρη­ τική; φυοικής όφείλονται στήν ίδέα ότι υπάρχουν ξέχωρα καί έπί μέρου; «φαινόμενα» καί άναρωτιοϋνται μήπως τό Σύμπαν θά 'πρεπε νά αντιμετωπιστεί ώς ένιαία καί μονα­ δική όντότητα.1'Εξάλλου, τά οικολογικά προβλήματα μάς υποχρεώνουν νά άναγνωρίσουμε δτ« ή κατάσταση είναι 1. Βλ. τα ώ ρα ία άρθρα τών W igncr. <3' Kj.pagn.vl, Zch κ α ί Bohm στό d ' Kspagnal (iv.fi ). Foundations o f Quantum Mechanics. Νέα Ύ όρκη κ αί Λονδίνο. 1971. 80

παρόμοια σέ δ.τι άφορά τήν τεχνική. Κι έδώ. έπίαης, πέ­ ραν όριο μενών όρϊων, δέν μπορούμε νά πούμε ότι ό διαχω­ ρισμό: είναι αυτονόητος· καί τά όρια αύτά παραμένουν άγνωστα μέχρι τή στιγμή πού άπειλεϊ ή καταστροφή. Ή μόλυνση καί τά όργανα καταπολέμησή: της μάς δί­ νουν τήν πρώτη εικόνα γι' αυτό - κοινότοπη καί εύκολα άμφιοοητήσιμη. 'Εδώ καί είκοσι χρόνια έχουν τοποθετη­ θεί συσκευές έναντίον τής μόλυνσης στά φουγάρα τών έργοστασίων κλπ., γιά νά συγκρατήσουν τά μόρια τού άνΟρακος πού περιέχονται <πόν καπνό. Οί συσκευές αυτές άποδείχττ|καν άκρως άποτελεσματικές καί ή άτμύοφαιρα γύρω άπό τις βιομηχανικές πόλεις περιέχει τώρα πολύ λι­ γότερο CO> άπό πριν. Μολαταύτα, στή διάρκεια τής ίδιας περιόδου, ή περιεκτικότητα οέ όξέα τής άτμύοφαιρας πολλαπλασιάστηκε έπί χίλια (χίλιες φορές) καί ή όροχή πού πέφτει σέ όριομένες περιοχές τής Ευρώπης καί τής Βό­ ρεια: ’Αμερική; έχει σήμερα τά ίδια όξέα μέ τόν «καθαρό χυμό «μονιού» - μέ σοόαρές συνέπειες πάνω στην άνάπτυξη τών δασών, πού ήδη άρχίξουμε νά τις διακρίνουμε γιατί τό θειάφι πού πιριέχεται οτόν καπνό καί ήταν πριν οταθεροποιημένο άπό τόν άνθρακα άποδεομεύεται τώρα έλινΟερα καί ίνώνεται μέ τό υδρογόνο καί όξυγόνο τή; άτμόσφαιρα; γιά νά σχηματίσει όξέα." Τό γεγονός ότι οί μηχανικοί, οί έπιστήμονε; καί οί διοικήσεις δέν τό είχαν σκεφτει αυτό, πρίν ουμόεί. μπορε ί ίσως νά φαίνεται γε­ λοίο- δέν παύει όμως νά είναι αλήθεια. Ή άπάντηση θά είναι: «τήν προσεχή φορά θά ξέ ρουμε καί θά πράξουμε κα­ λύτερα». Τσω;. Ά ς δούμε τώρα τό ζήτημα τού άνιιουλληπτικού χαπιού. Ό λες οί συζητήσει; καί οί ένααχολήσεις σχετικά μέ τις ένδεχύμενες παράπλευρε: καί άνεπιΟύμητες συνέπειες-συγκεντρώνονται γύρω άπό τό ζήτημα τού άν οί γυναίκες πού1 1. International H erald Tribune. 14 'Ιουνίου 1974.

81

χρησιμοποιούν τό χάπι θά παχύνουν ή θά πάθουν καρκί­ νο. Έστω ότι άποδεικνύεται πώς τέτοιες συνέπειες δέν θά ύπάρξουν ή ότι θά είναι δυνατή ή καταπολέμησή τους. Πρέπει, μολαταύτα. νά έχουμε τό θάρρος νά άναγνωρϊοουμε δτι οί πλευρές αυτές τού ζητήματος είναι μικροσκοπικές. Ά ς άφήσουμε κατά μέρος τή σημαντικότερη ίσως πλευρά τόϋ ζητήματος τού χαπιού, την ψυχική πλευρά, για τήν όποια, πρακτικά, δέν μιλά σχεδόν κανείς: τί θά μπο­ ρούσε νά συμβεί στά άνθρώπινσ όντα άν άρχιζαν νά θεω­ ρούν τούς έαυτούς τους ώ; άπόλυτους κυρίου; τής άπόφασης τού άν Οά δώσουν ή δέν θά δώσουν τή ζωή, χωρίς νά πληρώνουν γιά τή «δύναμη» αύτή τίποτε (έκτός ίσως 20 φράγκα τό μήνα); Τί θά μπορούσε νά συμβίϊ στά άνθρώπινα όντα άν άποκόβονταν άπό τή ζωώδη πλευρά τής υπό­ στασης καί τής μοίρας τους πού σχετίζεται μέ τήν αναπα­ ραγωγή τού είδους: Δέν λέο> πώς άναγκαστικά 0ά συνέβαινε κάτι τό «κακό··. Λέω πώς όλος 6 κόσμο; θεωρεί ώς αυτονόητο ότι ή συμπληρωματική αύτή «δύναμη» δέν μπο­ ρεί παρά νά είναι «καλή» - καί άπλούστερα: ότι είναι πράγματι «δύναμη». Ά ς έλθουμε στήν καθαρά βιολογική πλευρά. Τό χάπι είναι «άποτελεσματικό» γιατί παρεμβαί­ νει σέ θεμελιώδεις ρυθμιστικές διαδικασίες, πού συνδέον­ ται βαθύτατα μέ τίς σημαντικότερες λειτουργίες τού όργανισμού, γιά τίς όποιες δέν «ξέρουμε» πρακτικά τίποτε. Ά π ό αύτή τήν άποψη, λοιπόν, όσον άφορά τίς ένδεχόμενες συνέπειες τού χαπιού, τό (ρώτημα πού ταιριάζει νά τεθεί δέν είναι: τί θά συμβεί σέ μιά γυναίκα άν παίρνει τό χάπι έπί δέκα χρόνια: άλλά: τί 0ά ουμβεϊ στά είδος, άν οί γυναίκες παίρνουν τό χάπι έπί χίλιες γενεές (κυριολεκτώ), δηλαδή μετά είκοσι πέντε χιλιάδες χρόνια; Αύτό άντιστοιχεϊ σέ πε ιραματισμό έπί μιας άποικίας βακτηριδίων γιά τρεις περίπου μήνες. Βέβαια είκοσι πέντε χιλιάδες χρόνια είναι όπωσδήποτε ένα χρονικό διάστημα «χωρίς νόημα·· γιά μάς. Κατά συνέπεια, δρούμε σάν νά «έχει νόημα* τό νά S2

μή νοιαζόμαστε γιό τά πιθανά Αποτελέσματα αυτού που κάνουμε. Μέ άλλα λόγια: καθώς μάς έχει δοθεί ένας γραμ­ μικός χρόνος καί ένας άπειρος χρονικής όρίζοντας, δρου­ με οάν νά έχει μονάχα σημασία τό χρονικό διάστημα τών έτών τού άμεσου μέλλοντος. Στή χώρα Απ’ όπου έρχομαι, ή γενιά ιών παππούδων μου δέν είχε άκούσει ποτέ νά γίνεται λόγος γιά μακροπρό­ θεσμη οχεδιοποίηση. γιά έξωτερικότητες. γιά μετακίνηοη Τών ήπείρ<ι>ν ή γιά διαστολή τού Σύμπαντος. "Ομως. εξα­ κολουθούσαν. καί στά γηρατειά τους άκόμη, νά φυτεύουν έλιές καί κυπαρίσσια, χωρίς νά τούς Απασχολούν ζητήμα­ τα κόστους καί άπόδοσης. Ήξεραν ότι θά πέθαιναν έσκα­ σαν όμΐι>ς τή νή γιά τους έπιρχομέναυς, άλλά ίσως καί γιά τή γή τήν ίδια. Ήξεραν ότι. όποιαδήποτε «ίσχύ» κι άν εί­ χαν. ή ισχύς αύτή δέν Οά είχε ευεργετικά Αποτελέσματα άν αύτοί δέν ύπάκουαν στις εποχές, άν δέν πρόσεχαν τούς άνέμους καί δέν σέβονταν τήν εΰμετάόολη Μεσόγειο, άν δέν έκοβαν τό δέντρα τήν ώρα πού έπρεπε καί δέν άφηναν σιό μούστο τόν καιρό πού τού χρειαζόταν γιά νά δράσει, Δέν σκέφτονταν μέ όροι·; άπειρότητας - ίσως νά μήν κατα­ λάβαιναν καί τήν έννοια τής λέξης· όμως δροϋσαν. ζοΰσαν καί πέθαιναν σε ένα χρόνο αληθινά χωρίς τ έ λ ο ς . Προφα­ νώς ή χώρα δέν είχε άκόμη Αναπτυχτεί.

VJ Πάνω σέ τούτο τόν πλανήτη, στή διάρκεια δισεκατομμυ­ ρίων έτών. είχε ξετυλιχτεί ένα ισορροπημένο διοούστημα πού περιείχε εκατομμύρια διαφορετικά ζωντανά εϊδη καίΛ γιά έκατοντάδες χιλιάδες χρόνια, οί Ανθρώπινες κοινωνίες είχαν κατορθώσει νά δημιουργήσουν ένα υλικό καί νοητικό ένδιαίτημα. μιά βιολογική καί μεταφυσική φωλιά. 83

άλλοιώνοντας τό περιβάλλον χωρίς νά τού προξενούν 6λά6η. ΙΙαρ' όλη τήν άθλιότητα, τήν άγνοια, τήν έκμίτάλλιυση, τή δεισιδαιμονία καί τή σκληρότητα. οί κοινωνίες <ιύτές είχαν κατορθώσει νά δημιουργήσουν ταυτόχρονα εύπροσάρμοστους τρόπους ζωής καί κόσμους φαντααιακών σημασιών μέ Εκπληκτική συνοχή. πλούτο καί ποικίλο μορ­ φιά. "Λς ρίξουμε τό βλέμμα στη ζωή τού 13ου αιώνα, άς περιδιαδάοουμε άπό τή Σάρτρη στό Μπορομπουντονρ καί άπό τή Βενετία στους Μάγια. άπό τήν Κωνσταντινούπολη στό Πεκίνο καί άπό τόν Κουμπλάι-Χάν στον Δάντη, άπό τόν οίκο τού Μαΐμονίδη οτήν Κόρδοόα μέχρι τή Νάρα καί άπό τή Magna Carta ώ ; τούς βυζαντινούς μοναχούς νά άντιγράψουν ‘Αριστοτέλη. "Ας συγκρίνουμε τήν άφάνταοτη αυτή ποικιλία μέ: τήν τωρινή κατάσταση τού κόσμου, όπου οί χώρες πιά δέν διαφέρουν πραγματικά ή μία άπό τήν άλ­ λη δυνάμει τού παρόντος τους - πού, σάν τέτοιο, είναι παντού τ ό ι ό ι ο - άλλα άποκλειστικά καί μόνο δυνάμει τών καταλοίπων τού παρελθόντος τους. Α ν τ ό ε ί ν α ι ό «άν«· πτυγμένος» κόσμος. Ή δυνατότητα όμως χρήσης τού παρελθόντος είναι πε.ριορισμενη. Παρ' όλη τή συμπάθεια πού μπορούμε νά νιώ­ θουμε γιά τά «φυσιολατρικά- κινήματα τής εποχής μας καί γι' αύτό πού προσπαθούν νά έκφράοουν, θά αποτελούσε ψευδαίσθηση ή σκέψη ότι θά ήταν δυνατό νά παλινορθωθεΐ μιά «προβιομηχανική» κοινωνία ή ότι αυτοί πού κατέ­ χουν σήμερα τήν έξουαία θά τήν έγκατέλειπαν αύθοομήτως άν βρίσκονταν αντιμέτωποι μέ |ν α υποθετικό όρμητικό κύμα Εγκατάλειψη; τής βιομηχανικής κοινωνίας. Καί τά κινήματα άλλωστε αύτά παραδέρνουν μέσα οέ άντιθέοεις. "Ολα τά «κοινόβια» είχαν μαγνητοφωνημένη μουσι­ κή· καί στό μαγνητόφωνο συμπυκνώνεται τό σύνολο τής σύγχρονης κοινωνίας. ’Εξίσου καταστροφ ικό θά ήταν νά παρανοήσουμε. νά παρερμηνεύσουμε καί νά υποτιμήσουμε αυτό πού Εχει κο­ Μ

μίσει ό δυτικό; κόσμος. Ό δυτικό; κόσμος κατέστρεψε, διαμέσου καί πέραν τών βιομηχανικών καί Επιστημονικών του δημιουργημάτων καί τών Αντίστοιχων άναστατχίκτεων π'ι; κοινωνίας καί τήςφύοης. τήν ιδέα τής φυσεως* Ενγένει καί τήν Εφαρμογή της οτίς ανθρώπινες υποθέσεις είδικότερα. Τούτο ή Λύση τό έκανε μέσω μιας Ερμηνείας καί μιας πραγμάτωση;, «θεωρητικής» καί «πρακτικής·*, τού «Λό­ γου» - μια; ειδικής ερμηνεία; καί πραγμάτωσης, τραβηγ­ μένης στα Εσχατα όριά της. Στό τέρμα τής διαδικασίας αυ­ τή; Εφτασε σέ έναν τόπο όπου δέν υπάρχει καί δέν μπορεί νά ύπάρξει πιά σημείο άναφοράς ή σταθερή κατάσταση, «νόρμα». Στό) μέτρο πού ή κατάσταση αυτή έπάγει τόν ίλιγγο τής ••άπόλυτης Ελευθερίας», μπορεί νά προκαλέσει τήν πτώση στην άβυσσο τής άπόλυτης δουλείας. Ή δη ε'ιπότώρα ή Λύ­ ση είναι δούλη τής ιδέας τής άπόλυτης Ελευθερίας. Ή Ελευθερία, πού άλλοτε τήν Εννοούσαν ως «συνειδητοποίηοη τή; Αναγκαιότητας» ή ώ ; αίτημα τής Ικανότητας νά δρουμε σύμφωνα μέ τόν καθαρά ήθικό κανόνα. Εχει γίνει Ελευθερία γυμνή. Ελευθερία ώς καθαρή αυθαιρεσία (Will Kiir). Ή απόλυτη αυθαιρεσία είναι τό άπόλυτο κενό- τό κενό πρέπει νά γεμίσει καί γεμίζει μέ «ποσότητες». Ή άτίρμονη δμως αύξηση τών ποσοτήτων έχει Ενα τέρμα όχι μόνο άπό Εξωτερική άποψη, αφού ή Γη είναι πεπερα­ σμένη, άλλά καί άπό Εσωτερική άποψη, άφοϋ τό «πλέον» καί τό «μείζον» δεν είναι πιά καί «διάφορο», καί έτοι τό «πλέον» γίνεται ποιοτικά α δ ι ά φ ο ρ ο . (Μιά αύξηση τού ΑΕΕ κατά 5% τό χρόνο σημαίνει ότι, ποιοτικά, ή οικονο­ μία βρίσκεται στην ίδια κατάσταση μέ τής προηγούμενης χρονιάς. Οί άνθρωποι θεωρούν ότι ή κατάστασή τους χει· ροτέρευσε άν τό «βιοτικό έπίπεδό» τους δέν έχει «ύψω· θεϊ», καί θεωρούν ότι Εχει βελτιωθεί όταν τό «Επίπεδο» αύτό υψώνεται σύμφωνα μέ τό «φυσιολογικό» ποοοστό.) Ό λ α αυτά τά ήξεραν ήδη πολύ καλά ύ Αριστοτέλης καί ό 85

Χέγκελ. Ό πιος όμως συμβαίνει συνήθως. ή πραγματικό­ τητα Ακολουθεί τή σκέψη μέ σημαντική καθυστέρηση. Εντούτοις, τό κύριο Αποτέλεσμα τής καταστροφής αυ­ τής τής ιδέας τής ρύσεως* δέν μπορεί πιά νά άποκρυφτεΐ. έκτός δν υπάρξει κάποια μορφή θρησκευτικής, μυστικι­ στικής ή άνορθολογικής υποτροπής- μάλλον Απίθανο, άλλά 6χι Αδύνατο. Γιατί είναι άίι j O e i a ότι ό Ανθρωπος δέν είναι «φυσικό·· δν - παρόλο πού δίν είναι ούτε «έλλογο» όν. Γιό τόν Χέγκελ, ό Ανθρωπος ήταν «ζώο άρρωστο». θ ά πρέπει μάλλον νά πούμε ότι ό Ανθρωπος είναι ένα τρελό ζώο πού. μίοω τής τρέλας του, έφεϋρε τό λογικό. Ό ντας τρελό ζώο. έκανε, πολύ φυσιολογικά, τήν έφεύρεσή του: τό λογικό. έργα>.είο καί μεθοδικότατη έκφραση τής τρέλας του. Αυτό κόρα τό ξέρουμε καλά γιατί συνέβη. Σέ ποιό μέτρο ή γνώση αυτή μπορεί νΑ μάς βοηθήσει οτήν τωρινή δοκιμασία μας: Πολύ λίγο καί πολύ. Πολύ λί­ γο, γιατί ό μετασχηματισμός τής παρούσας κατάστασης τής παγκόσμιας κοινωνίας δέν είναι Ασφαλώς υπόθεση γνώσης, θεωρίας ή φιλοσοφίας. Πολύ λίγο έπίσης, γιατί δέν μπορούμε νά άποποιηθοΰμε τό λογικό - όπως Ακριβώς δέν μπορούμε νά διαχωρίσουμε έλε ύθερα «τό λογικό οάν τέτοιο- Από τήν τρέχουσα ιστορική του πραγμάτωση. ΘΑ ήταν, πάλι. Ανοησία Αν θεωρούσαμε τό λογικό οάν ένα «έργαλείο» πού μπορεί νά τού γίνει καλύτερη χρήση Έ να ς πολιτισμός δέν είναι μενού Από τό όποιο ΟΑμπορού­ σαμε νά έπιλέξονμε δ.τι μάς Αρέσει καί νά Αδιαφορήσουμε γιά τό υπόλοιπο. Ή γνιόση όμως αύτή μπορεί νά μάς βοηθήσει πολύ Αν μάς καταστήσει Ικανούς νά καταγγείλουμε καί νά κατα­ στρέφουμε τήν όρβολογική ιδεολογία, τήν αύταπάτη τής παντοδυναμίας, τήν υπεροχή τού οικονομικού «λογι­ σμού», τόν παραλογισμό καί τήν Ασυναρτησία τής «όρθολογικής» όργάνωσης τής κοινωνίας, τήν καινούργια θρη­ σκεία τής -έπιστήμη;» καί τήν ιδέα τής Ανάπτυξης γιά τήν 86

άνάπτυξη. Λυτό μπορούμε νά τό χάνουμε άνδέν παραιτη­ θούμε άπό τή οκέγη καί τήν ΰπευθυνότητα. άν δούμε τό λόγο καί τήν όρθολογικότητα οτή οοκηή προοπτική, άν γί­ νουμε ικανοί νά τά άναγνωρίαουμε ώ; ιστορικά δημιουρ­ γήματα τού άνθρωπον. Ι'ιατί ή τ<ι>ρινή κρίση οδηγεί οέ ένα σημείο όπου, είτε Οά βρεθούμε άντιμέτωποι μί· μιά φυσική ή κοινωνική κατα­ στροφή, είτε, πρίν ή μετά άπ' αύτό, οί άνθροεποι Οά άντιδράοουν μέ τόν Αλφα ή τόν βήτα τρόπο καί θά προσπαθή­ σουν νά έγκαθιόρΰσουν νέε; μορφές κοινωνικής ζωής πού Οά έχουν γι’ αυτούς κάποιο νόημα. Λΰτό δέν μπορούμε νά τό κάνουμε έμεϊς γιά λογαριασμό του; καί στή θίοη τους, όπως καί δέν μπορούμε νά πούμε πώς Οά μπορούσε νά γί­ νει. Λΰτό πού μπορούμε νά κάνουμε είναι νά καταστρέ­ φουμε τούς μύθους πού, περιοσότερο άπό τό χρήμα καί τά όπλα, ουνιοτούν τό τρομακτικότερο έμπόδιο στό δρόμο μιας άνασυγκρότηοης τής Ανθρώπινης κοινωνία;.

ΑΝΑΚΟΙΝΩΣΗ Κορνηλιου Καοτοριάδη

Κατ’ άρχάς μιά παρατήρηση πάνω σέ ό.τι είπε ό Κάντιντο Μέντες σχετικά με τήν «ήγεμονική (impcriale) γλώσσα· τοΰ Ντομενάκ καί τήν «άπουσία γλώσσας- στους βαρβά­ ρους. Μοϋ θυμίζουν ένα ώραΐο ποίημα τον Καβάφη πού έχει ακριβώς τόν τίτλο Π ί ψ ψ έ ν ο ν τ α ζ τους ( ϊ α ρ β ά ρ ο ν ς : οϊ άνθρωποι μιάς πόλης τής αυτοκρατορίας μαθαίνουν ότι τήν ίδια έκείνη μέρα πρόκειται νά έλθουν οί βάρβαροι Συγκεντρώνονται λοιπόν στην άγορά καί περιμένουν τού; βαρβάρους, ελπίζοντας ότι έπι τέλους κάτι θά συμβεϊ καί Οά τούς βγάλει άπό τήν πλήξη τους, απ' τήν «αρρώστια τοί1 αιώνα» τους. Οί ύπατοι καί οΐ πραίτορες φορούν γιά τήν περίσταση τίς κεντημένες τόγες καί τά καλύτερά τους κο­ σμήματα. Μπορούμε νά ύποθέσουμε δτι οί γέροντες περι­ μένουν νά κατακρεουργηθούν καί οί γυναίκες νά βια­ στούν. Ή μέρα περνά όμως, άρχίζει νά πέφτει σκοτάδι καί ξάφνου, όλος ό κόσμο·; διαλύεται μέσα οέ δυσφορία καί σύγχυση. Γιατί έφτασαν άγγελιοφόροι άπό τά σύνορα καί άνήγγείλαν ότι βάρβαροι πιά δέν υπάρχουν·. «Καί τώ­ ρα. τί θά γίνουμε χωρίς βαρβάρους: Οί άνθρωποι αυτοί ήσαν μιά κάποια λύσις.» Μ’ αυτοί': τούς δύο στίχους τε­ λείωνε* τό ποίημα. "Αν περίμενα κι έγώ τούς βαρβάρους - πράγμα πού δέν συμβαίνει - θά 'πρεπε νά πώ ότι δέν τούς βλέπω - έδώ. τουλάχιστον. Βλέπω μονάχα τόν Κάντιντο Μέντες, πού δέν καταφέρνω νά τόν ξεχωρίοο) άπό έναν οουπερπαρηκμασμενο Λυτικό καί ό όποιος, χρησιμοποιώντας τή γλώσσα μέ μιά άκριβολογική ικανότητα πού στηρίζεται σέ κουλτούρα σαράντα αιώνων καί τής όποιας σοφολογιότα­ τα έκμεταλλεύεται όλο τόν πλούτο, έναδρύνεται στό νά εμ­ φανίζεται o>g βάρβαρος - πράγμα πού όπωσδήποτε είναι μιά ιδέα «πολιτισμένου». “Ας ύποθέσουμε όμως ότι υπάρ­ χουν· βάρβαροι καί ότι παρουσιάζονται έδώ. Τί θά μπο­ ρούσαμε νά κάνουμε; Είτε οί βάρβαροι θέλουν πράγματι νά μάς κατακρεουργήσουν, καί τότε τό μόνο πρόβλημα 90

πού τίθεται είναι αυτό τού συσχετισμού δυνάμεων: ή μάς κατακρεουργούν ή τούς κατακρεουργούμε. Είτε είναι δυ­ νατή κάποια συζήτηση, καί στήν περίπτωση αυτή πρέπει νά υποταχτούμε σέ όριο μένους κανόνες τής χρήσης τής γλώσσας καί νά μην αναζητούμε στή συζήτηση τή νίκη διά τής βίας, διά τής ΰίας τού λόγου (discours), αλλά τή διαύγαοη τών ζητημάτων- ό «πολιτισμός» δέν- είναι τίποτε άλλο έξω άπό αυτό. Ό Κάντιντο Μέντες μάλωσε κάπως τόν Ντομενάκ σχετι­ κά μέ τό θέμα τής Δύσης, καί ό Ντομενάκ άπάντησε ότι πράγματι πιστεύει πώς υπάρχει κάποια άνωτερότητα τής Δύσης μέ μιά έννοια. Ά πό τή μεριά μου. άπορρίπτω τούς όρους αυτούς (μόλο πού διαπιστώνω δτι καί (κείνοι πού αύτοπαρουσιάξονται ώς βάρβαροι μιλούν στήν πραγματι­ κότητα μιά δυτική γλώσσα), Υπάρχει μ ι ά ιδιομορφία τής Λύσης πού μάς Ενδιαφέρει Εδώ: ό δυτικός πολιτισμός (έλληνοδυτικός. μιά καί τούτο αρχίζει τουλάχιστον μέ τόν Ηρόδοτο) είναι ό μόνος πού Ενδιαφέρθηκε γιά τήν ύπαρ­ ξη τών άλλων πολιτισμών, πού άναρωτήθηκε πάνω σ’ αύτούς. πού θέτει, τέλος, σέ Αμφισβήτηση τόν εαυτό του καί σχετικοποιεΐται δυνάμει τής γνώσης αύτής πάνυ> στους άλ­ λους πολιτισμούς. Αυτό τό έκαναν οί Έλληνοδυτικοί, καί μέ αΰτή τι'ιν άφετηρία Εμείς σκεφτόμαστε. Ά ν σήμερα μπο­ ρούμε νά συζητήσουμε τό πρόβλημα τής ανάπτυξης ώς παγκόσμιο πρόβλημα, ώς πρόβλημα δηλαδή πού Ενδιαφέ­ ρει όλους όσους ζούν πάνω σ’ αυτό τόν πλανήτη άνεξαρτήτως τού ιδιαίτερου πολιτισμού στόν όποιο ανήκουν, αυτό συμβαίνει χάρη σ' Εκείνο: είναι ή ντέ φάκτο καί ή ντέ γιούρε προϋπόθεση τής συζήτησής μας. Πέραν τούτου δέν υπάρχει, κατά τή γνώμη μου. ούτε ανωτερότητα ούτε κα­ τωτερότητα τής Δύσης. Υπάρχει άπλώς ένα γεγονός: μιά γή Ενοποιημένη άπό τήν καπιταλιστική 6ία. Στά πράγματα ή Δύση ήταν καί παραμένει νικήτρια - καί όχι μόνο μέσω τών όπλων: είναι νικήτρια καί μέσω τών ιδεών, μέσω τών 91

«μοντέλων» αύξησης καί Ανάπτυξης, μέθα» τών κρατικών δομών κλπ.. πού ή Δύση δημιούργησε καί πού σήμερα έχουν διαδοθεί παντού Μιά δεύτερη παρατήρηση πάνω στή σχέση φιλοσοφίας καί «επιστήμης··, μέ άφορμή μιά φράση τού Άττα/.ί πού είπε: « Ό φιλόσοφος συνοδεύει τον έπιστήμονα. πού ανοί­ γει τίς πόρτες». Λάθος σοβαρότατο! Ό επιστήμονας άνοίγει τίς πόρτες χρησιμοποιώντας κλειδιά πού κατασκετ'άστηκαν μέ δάση έναν ορισμένο Λριθμό ιδεών, φιλοσοφι­ κών ιδεών. *Λν, στίς άρχέςτού αιώνα, έλεγαν σέ κάποιον φυσικό: οτιδήποτε κάνετε στηρίζεται στήν Ι Α έ α τής αιτιό­ τητας, θά σάς είχε γελάσει κατάμουτρα. Μερικά χρόνια άργότερα. ό οίκος τών φυσικών άνατινάχτηκε καί τά κομ­ μάτια του εξακολουθούν νά τούς πέφτουν στό κεφάλι. Ή «προδηλότητα» τής αιτιότητας ξανάγινε πρόβλημα, καί οί φυσικοί ύποχρεώνονται νά συζητούν φιλοσοφία. Τό ίδιο συμβαίνει καί μέ την πολιτική. Είναι θλιβερό νά βλέπουμε νέους άγωνιοτές νά άλλοτριώνονται σ’ έναν απερίσκεπτο άκτιΰισμό καί νά δηλώνουν ότι έκείνο πού τούς ενδιαφέρει είναι ή δράση, δχι ή φιιλοσοφια. Γιατί. όταν κοιτάξουμε σέ τί συνίσταται ή δράση τους καί άπό τί ύλικό είναι φτιαγμέ­ νες οί ιδέες τών προκηρύξειόν τους καί τών άφισών τους, Οά διαπιστώσουμε δτι δέν είναι παρά υποπροϊόντα τών κειμένων ένός γερμανού φιλόσοφου-κοινωνιολόγου τού 19ου αιώνα πού όνομαζόταν Κάρλ Μάρξ. Καί όταν κοι­ τάξουμε άπό πιό κοντά τά κείμενα τού Μάρξ, θά βρούμε μέσα τους τόν Χέγκελ καί τόν Αριστοτέλη. 'Ερχομαι τώρα στό πρόβλημα τής -Ανάπτυξης». I Ιρίπει νά έπιστρέψουμε στίς άπαρχές τού δρου αύτοϋ καί τής ιδέας αύτής. ’Ανάπτυξη είναι ή διαδικασία μέσω τής όποιας τό σπέρμα, τό ώ ύ . τ ό έμβρυο ξετυλίγεται, άνοίγει. απλώνεται - μέσω τής όποιας τό έμβιο έν γένει φτάνει στήν κατάσταση «ωριμότητας». Μιλώντας γιά άνάπτνξη άναφερόμαστε ταυτόχρονα σέ ένα -δυναμικό» πού ήδη 6ρί92

σκεται ί κ ε ΐ καί σέ μιά ολοκλήρωση, μιά εκπλήρωση, μιά πράξη, μιά έ ν έ ρ γ ε ι α , * δεδομένες. Ορισμένες καί καθορι­ σμένες· άντιπαρατάσσουμε μιά «νλη» πλούσια ήδη σέ μή έξωτερικευμένους καθορισμούς ώς πρός τή μορφή πού ή «ύλη» αύχή πρόκειται νά πάρει - καί ή μορφή αυτή είναι μιά νόρμα. Μιλούμε έδώ τη γλώσσα τού 'Αριστοτέλη, τής άριστοτελικής βντολογίας. ή οντολογία όμως αύχή. υπό τη μία ή την άλλη μορφή, υποβαστάζει ολόκληρη χή δυτική σκέψη. Σχετικά λοιπόν μέ τό πρόβλημα πού μάς απασχο­ λεί: μιλούμε γιά «άνάπτυξη» τών χωρών τού Τρίτου Κό­ σμου θεωρώντας ότι υπάρχει μιά καθυρίσιμη κατάσταση ώριμότητας στήν όποια πρέπει οί χώρες αυτές νά φτάσουν. Παρόμοια, ό Μάρξ. όταν άναφερόταν στίς «ικανότητες πού έξαρχής ύ.τ\·ώττουν στον άνθρωπο-παραγωγό», μι­ λούσε τή γλώσσα τού Αριστοτέλη. Στή γλώσσα αυτή, όταν λέμε ότι κάποιο πράγμα ε ί ν α ι , α ν τό σημαίνει ότι ή μορφή του αντιστοιχεί σέ κάποια νόρμα, ότι τό ε ί δ ο ς ’ του βρίζε­ ται άπό τό τέλος" του. ότι δεν είναι «άληθώς» ή «πλήρως» παρά στό βαθμό πού είναι ολοκληρωμένο, καθορισμένο, βρισμένο. Καί αύτό καθοδηγεί άκόμη καί σήμερα τόν επι­ στήμονα, όταν εργάζεται γιά νά Αποκτήσει γνώσεις περί τής φύοεως: προσπαθεί νά μεταφράσει στόν τομέα του τήν άντίληνη αυτή, δτι αύτό πού ε ί ν α ι πρέπει νά είναι πλήρως καθορισμένο. Τό περιεχόμενο όμως τού καθορισμού αυτού τροποποι­ είται άπό τήν άρχαία ' Ελλάδα ώς τούς σύγχρονους και­ ρούς μας. Γιά τούς "Ελληνες καθορισμένο σημαίνει πεπε­ ρασμένο. όλοκληρωμένο. καί άπειρο σημαίνει τό ήαοονος καθορισμού, τό άν-ολοκλήρωτο, δηλαδή τό ήσοον όν. Τά σημεία άντιστρέψονται μέ τό χριστιανισμό (καί ιό νεοπλα­ τωνισμό): τό άληθινό όν είναι ό θεός, καί ό Θεός είναι άπειρος. Ό άπειρος όμως αυτός θεό ς είναι μακριά, άλ­ λου: ό κόσμος αυτός έόώ παραμένει. κατά κάποιον τρόπο, άριστοτελικός. Ή αληθινή άναστάτ<ι>οη λαβαίνει χώρα 93

Αταν τό άπειρο είσδάλλει στόν κόσμο τούτο. Ά ν όμως υπάρχει «Ανεργό» άπειρο, πώς μπορεί νά διασωθεί ή κσθοριστικότητα, ή άντίληψη τού άντος ώς άνχος - καθορι­ σμένου; Μπορεί νά διασωθεί μόνο άν νοηθεί ώς μα­ θηματική, δηλαδή ώς καθορισμός ποσοτικός: τό σταθερό σημείο Αναφοράς δίνεται μέσω τής δυνατότητας νά υπολο­ γιστεί αύτό περί τού όποιου πρόκειται. ‘Η άναστάτωση αύτή έτεροκαθορίστηκε άπό τή συρροή, τή σύγκλιση, τή σύμπτωση δύο μεγάλων ιστορικών παρα­ γόντων. παρόλο πού είναι άμφίδολο άν μπορούμε νά τούς ξεχωρίσουμε. Ό ένας είναι ή '/ένεση καί ή άνάπτυξη τής Αστικής τάξης καί ή έγκαθίδρυση άπό μέρους πις ενός νέου κόσμου κοινωνικών φαντασιακών σημασιών. Τό άλ­ λο είναι ή φιλοσοφική καί έπιστημονική έπανάσταση τήν όποία μπορούμε νά συμβολίσουμε μέ μερικά ύνόματα. Γιά παράδειγμα ό Ντεκάρτ, οτόν όποιο δέν διαχωρίζονται ή φιλοσοφία καί τά μαθηματικά καί γιά τόν όποιο πρέπει νά καταλάβουμε ότι ό στόχος τόν όποιο έθετε στή γνώση - νά μάς κάνει άφέντες καί έξουσιαστές τής φύσης - δέν είναι τίποτε άλλο άπό τήν προγραμματική φαντασίωση τής σύγ­ χρονης έποχής. ’Επίσης ό Λάιμπνας: Cum Deus cakulaJ fiat mundus - φράση Αποφασιστική γιά τήν καινούργια όντοθεολογία, άλλά καί '/ιά τή σύγχρονη οικονομία. Ό θεός τού Λάιμπνιτς υπολογίζει τά maxima καί τά minima, γενι­ κότερα τά extrema πούουμ6α(νεινά είναι πάντοτε optima, σκέφτεται τόν διαφορετικό λογισμό καί τό λογισμό τών με­ ταβολών καί, στό διάστημα τούτο, ό κόσμος παίρνει μορ­ φή. Αύτά Ακριβώς τά extrema καί τά optima έπιδιώκει νά υπολογίσει ό σύγχρονος οικονομολόγος. Στόν κόσμο τούτο, ταυτόχρονα άπειρο καί (ύποτίθεται) υποκείμενο στό λογισμό, δέν άπομένει πιά καμιά σταθερή μορφήι'νόρμα. έκτος Απ' αυτές πού προκύπτουν άπό τήν ίδια τήν ποσότητα ώς υπολογίσιμη. Έ τσι, ή έξέλιξη τής ίδιας τής έπιστημονικής γνώσης θεωρείται όλο καί πιό πο94

λύ ώς συνέχεια «αύξουσών προσεγγίσεων» μέ όρους όλο καί μεγαλύτερης Ακρίβειας (τών νόμο»·, τών καθολικών σταθερών κλπ.). Τό Ιδιο καί στις Ανθρώπινες. σιίς κοινω­ νικές υποθέσεις, ή ποσοτική άπονη αύξησης, τής Επέ­ κτασης, γίνεται Απολύτως Αποφασιστική: ή μορφή/νόρμα πού προσανατολίζει τήν κοινωνική καί ιστορική ·■Ανάπτυ­ ξη* είναι Εκείνη τών αύξουσών ποσοτήτων. Γιατί τά θυμίζουμε τώρα, τόσο γρήγορα καί τόσο πρό­ χειρα. όλα τούτα; Γιά νά υπογραμμίσουμε όσο τό δυνατόν Εντονότερα ότι τό παράδειγμα (paradigmc) τής «όρθολογικότητας* πάνω στό όποιο ζεί όλόκληρο; ό κόσμος σήμερα καί πού διέπει επίσης όλε: τις συζητήσεις περί τής «Ανά­ πτυξης», δέν είναι παρά Ενα ιδιαίτερο, αυθαίρετο, Ενδεχομενικό δημιούργημα. Προσπάθησα νά τό δείξω αυτό μέ κάπως διεξοδικότερο τρόπο στίς παραγράφους τής γρα­ πτής μου εισήγησης πού άναφέρονταν οτήν οίκονομία άφ' ένός καί στήν τεχνική άφ' ετέρου. Θά προσθέσω μονάχα έδώ ότι. άν τό παράδειγμα αύτό μπόρεσε νά «λειτουργή­ σει·· καί μέ τή σχετική άν καί τρομερή «άποτελεσματικότητα» πού γνωρίζουμε, αύτό όφείλεται στό ότι δέν είναι πλή · ρως «αυθαίρετο··: μία μή τετριμμένη πλευρά αυτού πού υπάρχει προσφέρεται στήν ποσοτικοποίηση καί στόν ύπολογισμό· καί υπάρχει καί κάποια Ανεξάλε ιπτη διάοταοη τής γλώσσα; μας καί κάθε γλώσσας πού είναι αναγκαστικά «λογικομαθηματική», πού πράγματι Ενσαρκώνει τό ΰπάρχον, ύπό την καθαρά μαθηματική του μορφή, τή θεωρία τών συνόλων. Δέν μπορούμε νά διανοηθούμε μιά κοινιονία πού δέν θά ήξερε νά μετρήσει, νά ταξινομήσει, νά διακρί­ νει. νά κάνει χρήση τού κανόνα τού Αποκλεισμού τού τρί­ του κλπ. Καί μέ μιά έννοια. άπό τή στιγμή πού καταλαβαί­ νουμε δτι μπορούμε νά μετρήσουμε πέραν όποιοεδήποτε δεδομένου άριθμού, όλα τά μαθηματικά βρίσκονται «δυ­ νάμει» παρόντα καί. έπίοης, οί δυνατότητες έφαρμογής τους· έν πάση περιπτώοει, ή «δυνατότητα» αυτή Εχει 95

πραγματωθεϊ, άναπτυχθεϊ καί ξετυλιχτεί σήμερα, καί δέν μπορούμε ούτε νά γυρίσουμε πίσω, ούτε νά συμπεριψερθοϋμε σάν νά μή σννέβαινε έτσι. Τό ζήτημα όμως είναι νά έπανεισαχθεί αυτό σέ μιά κοινωνική ζωή όπου νά μήν εί­ ναι πιά τό άποψαοιστικό καί κυρίαρχο στοιχείο, άπω; εί­ ναι σήμερα. Πρέπει νά ξαναθέσουμε υπό άμψιοβήτηση τή μεγάλη παραφροσύνη τής σύγχρονη; Δύσης, πού συνίοταται.στό νά θέτει τό «λόγο» ; ήγεμονικό. νά έν\·οεϊ μέ τούτο τόν έξορθολογιομό καί μέ τόν έξορθολογιομό τήν ποσοτικοποίηση. Αυτό τό πνεύμα, πού λειτουργεί πάντοτε (κι έόώ άκόμη. όπως έδειξε ή συζήτηση), πρέπει νά τό κατα­ στρέψουμε. Πρέπει νά καταλάβουμε ότι ό “λόγος» δέν εί­ ναι παρά μία στιγμή ή μία διάσταση τής σκέψη; καί ότι γίνεται τρελός όταν αϋτονομηΟεί. Τί πρέπει λοιπόν νά κάνουμε; Λυτό πού πρέπει νά κά­ νουμε. πού έχουμε μπρος μας. είναι νά προ βούμε στόν ρι­ ζικό μετασχηματισμό τής παγκόσμιας κοινωνίας, πού δέν θά άιρορά καί δέν μπορεί νά άψορά μόνο τίς λεγόμενε; «ύπανάπτυκτες» χώρες. Είναι αυταπάτη νά πιοτεύουμε ότι θά μπορούοε ποτέ νά γίνει ουσιώδης άλλαγή στί; “υπα­ νάπτυκτες» χώρες άν δέν γίνει καί στόν «άναπτυγμένο» κόσμο- αύτό είναι προφανές είτε τό κοιτάξει κανείς άπό τήν άποψη τών ωμών, στρατιωτικών καί οικονομικών <μ.σχετισμών. είτε άπό τήν άποψη τών «ιδεολογικών» συσχε­ τισμών. Μιά ουσιώδης άλλαγή θά άφορά οπωσδήποτε καί τά δύο μέρη τού κόσμου. Καί ένας τέτοιος μετασχηματιομός θά είναι άναγκαοτικά, κατ' άρχά; καί προπάντων. . - τ ο λ ι τ ι χ ό ; μετασχηματισμό; - τόν όποιο, άπό τή μεριά μου. μόνο ώς έγκαθίδρυση τής δημοκρατίας μπορώ νά έννοή· οω. μιάς δημοκρατίας πού πουθενά δέν υπάρχει τώρα. Γιατί ή δημοκρατία δέν ουνίσταται σιό νά έκλέγεται. στήν καλύτερη τών περιπτώσεων. ένα; πρόεδρο; τής Δημοκρα­ τίας κάθε Ιφτά χρόνια. Δημοκρατία σημαίνει κυριαρχία τού ό ή μ ο ν , ’ τού λαού. καί είμαι κυρίαρχος σημαίνει είμαι 96

τέτοιος έπί είκοσι τέσσερις ώρεςτό εικοσιτετράωρο. Κιιί ή δημοκρατία αποκλείει τή μεταβίβαση τών έξουσιών σέ εκ­ προσώπους· είναι ή άμεση εξουσία τών άνθρώπωγ πάνω σέ ύλες τίς πλευρές τής κοινωνικής ζωής καί όργάνωσης, άρχής γενομένης άπό τήν παραγωγική έργασία. Ί I έγκαθίδρυση μιάς τέτοιας δημοκρατίας - πού θά ξε­ περνά τίς «έθνικές» μορφές ζωήςτοϋ παρόντος - μπορεί νά προελθεί μόνο άπό ένα τεράστιο κίνημα τού παγκόσμιοί' πληθυσμού, πού μπορούμε νά τόσυλλάβουμε μόνο ώς κάτι πού θά καλύπτει μιά ολόκληρη ιστορική περίοδο. Γιατί ένα τέτοιο κίνημα - πού ξεπερνά κατά πολύ ό,τι έχουμε συνηθίσει νά θεωρούμε «πολιτικό κίνημα» - δέν Οά μπορέ­ σει νά υπάρξει άν δέν θέσει ύπό Αμφισβήτηση όλες τίς ση­ μασίες πού έχουν Οεσμιστεί. όλες τίς νόρμες καί τίς άξιες πού διέπουν τό σύγχρονο σύστημα καί είναι όμοούσιές του. θ ά μπορέσει νά υπάρξει μόνο ώς ριζικός μετασχημα­ τισμός αύτών πού οί άνθρωποι θεωρούν ώς σημαντικά καί ώς μή σημαντικά, ώς έχοντα άξί« καί ώς μή έχοντα άξια κοντολογίς, ώς δαθύς ψυχικός καί άνθρωπολογικύς μετα­ σχηματισμός. μαζί μέ τήν παράλληλη δημιουργία νέων μορφών ζωής καί νέων σημασιών σέ όλους τούς τομείς. Ίσως άπέχουμε πολύ άπ' αυτό. Ίσιος όχι. Ό σημαντικό­ τερος ιστορικός καί κοινωνικός μετασχηματιομός τής σύγ­ χρονης έποχής. πού τόν παρατηρήσαμε όλοι μας τήν τελευ­ ταία δεκαετία γιατί τότε έγινε πιά ολοφάνερος, άλλά πού συντελεϊται έδώ καί τρία τέταρτο τού αιώνα, δέν είναι ού­ τε ή ρωοική έπανάσταση, ούτε ή γραφειοκρατική έπανάσταση τής Κίνας, άλλά ή άλλαγή τής κατάστασης τής γυναίκας καί τού ρόλου της στην κοινωνία. Ή αλλαγή αύτή. πού δέν ήταν στό πρόγραμμα κανενός πολιτικού κόμματος (γιά τά «μαρξιστικά* κόμματα ή άλλαγή αύτή θά ήταν τό υποπροϊόν, ένα άπό τά πολλαπλά δευτερογενή υπο­ προϊόντα τής σοσιαλιστικής έπανάοτασης). δέν έγινε άπό κανένα κόμμα. Συντελέστηκε μέ συλλογικό, ανώνυμο, κ«· 97

Θημερινό τρόπο άπό τις Ιδιες τίς γυναίκες, χωρίς μάλιστα αυτές νά Εχουν σαφή παράσταση τών σκοπών τής άλλαγής αύτής. έπϊ τρία τέταρτα τού αιώνα, έπί είκοσι τέσσερις ώρες τό εικοσιτετράωρο, ατό σπίτι, στη δουλειά, στην κου­ ζίνα, στό κρεβάτι, οτό δρόμο, άπέναντι στά παιδιά, απέ­ ναντι οτόν άντρα, μετέτρεφαν βαθμιαία τήν κατάσταση. Αυτό οί προγραμματιστές, οί τεχνικοί, οί οικονομολόγοι, οί κοινωνιολόγοι, οί ψυχολόγοι, οί ψυχαναλυτές όχι μόνο δέν τό προέδλεψαν, άλλά δέν μπόρεσαν κάν νά τό δουν όταν άρχισε νά διαγράφεται. Τό ίδιο, mutatis mutandis, ισχύει καί γιά τήν άλλαγή στην κατάσταση καί τή συμπεριφορά τών νέων - καί τώρα. μάλιστα, καί τών παιδιών - πού δέν άπέρρενσε άπό κανέ­ να πολιτικό πρόγραμμα καί τήν όποια οί πολιτικοί δέν κατάφεραν νά τήν άναγνωρίοουν άκύμη καί όταν άρχισαν νά τήν τρώνε κατακέφαλα. Ιδού, έν παρενθέσει, σέ τί συνίσταται ή χρησιμότητα τών «επιστημών τού άνθρώπου» τής έποχής μας. Ά π ό μέρους μου πιστεύω ότι σέ όλους τούς τομείς τής ζωής, τόοο στό «άναπτυγμίνο* Οσο καί υιό «μή άναπτυγμένο» τμήμα τού κόσμου, τά ανθρώπινα όντα βρί­ σκονται σέ μιά πορεία διάλυσης τών παλιών σημσσιών καί ίσως οέ μία πορεία δημιουργίας καινούργιων. Ό δικός μας ρόλος είναι νά κατεδαφίσουμε τίς ιδεολογικές αυτα­ πάτες πού τούς παρεμποδίζουν στή δημιουργία αυτή.

98

ΣΥΖΗΤΗΣΗ riQPl'KE ΣΑΜΠΑΤΟ: Οί προνομιούχοι καί οί μή προνο­ μιούχοι μεταχειρίζονται διαφορετική γλώσσα, δν καί χρη­ σιμοποιούν τίς ίδιες λέξεις. νΑς πάρουμε έναν δρο πού χρησιμοποιείται κατά κόρον, τής τεχνολογίας. Δέν έχει τήν ίδια σημασία γιά τούς μέν καί γιά τούς 6έ. γιά τόν άπλό λόγο δτι γιά τούς πρώτον; ή τεχνολογία είναι τό μέσο νά όποκτήοο w μεγαλύτερο αριθμό μή πρώτης άνάρκης έμπορευμάτων. Καί άρχίζουν οί θρήνοι δτι ή τεχνολογία είναι βλαπτική, ότι ή ζωή δίν είναι πιά τό ίδιο εύκολη όσο τόν παλιό καλό καιρό κλπ. Γιά τούς δεύτερους ή τεχνολογία είναι ή έλπίδα. ή έλ.πίόα καλύτερης διατροφής, ή ύλπίδα νά άποκτήοουν σπίτι καί ίσως νά μάθουν νά διαβάζουν, νά γράφουν καί νά εξαλείψουν την αρρώστια. Ηΐναι μιά συναρπαστική έλπίδα γιατί, στό παρελθόν, οί προνομιού­ χοι είχαν άποκτήοει. χάρη στήν τεχνολογία, τροφή, υγεία, πλούτο καί δύναμη. Έ τσι. ένώ ή τεχνολογία είναι γιά τούς πλούσιους μέριμνα, γιά τούς φτωχού; είναι έλπιδα. Ιό ίδιο ισχύει καί γιά τήν επιστήμη. 'Οσο γιά τήν ισορροπία, είναι μιά ωραία λέξη. Γιά τούς πλούσιους σημαίνει τή διατήρηση τού Status quo. πράγμα πού τούς δίνει τήν έξουσία καί τόν έλεγχο καθώς καί δυνα­ τότητες ευτυχίας χάρη σέ ύλον αυτό τόν πλούτο. Γιά τούς άλλου; ή διατήρηση τού status quo σημαίνει δτι Οά παρα­ μείνουν στήν κατάστοση πού ήταν έπί αιώνες. Σήμερα όσοι βρίσκονται άπό αυτή τήν πλευρά δέν· άποδέχονται πιά μιά ισορροπία καλή γιά μερικούς καί κακή γιά τού; άλλους· μάχονται εναντίον τής ισορροπίας αύτής. μήν ξέ­ ροντας τί θέλουν νά βόλουν στή θέση της. άλλά χωρίς νά νοιάζονται καθόλου γι' αυτό. Καί ιδού πού παρεμβαίνει ένα μεϊζον γεγονός: ή άλλαγή. Οί μάζες μπαίνουν κυριολε­ κτικά στην ιστορία μέ τό έδραιωμένο αίσθημα δτι ή τωρινή ισορροπία δέν μπορεί πιά νά γίνει άποδεκτή.

Καί όταν εξετάζουμε τήν παρούσα κατάσταση τού κό­ σμου, άναρωτιόμαστε .τοιά προσέγγιση τών προβλημάτων γίνεται άπό αυτούς πού βρίσκονται έδώ καί από αύτούς πού βρίσκονται έχει. Γιατί οί (οχυροί καί οί πλούσιοι βρί­ σκονται ξαφνικά σέ τέτοια κατάθλιψη, σέ τέτοια δυστυ­ χία; Οί θρησκευτικές έπιλογές, οί έφημερίδες. τά βιβλία μιλούν γιά μιά προβληματική, καί πράγματι στή διάρκεια τής τελευταίας δεκαετίας έμφανίστηκε μιά καινούργια προβληματική μαζί μέ μιά άνάδυση παλ.αιών προβλημά­ των τού δυτικού πολιτισμού' παλ-αιών. γιατί ποιητές καί συγγραφείς μίληραν έδώ καί εκατό τουλάχιστον χρόνια γι' αΰτά περί τών όποιων συζητούμε σήμερα. Όπως τά κύμα­ τα τής θάλασσας, (αφανίζονται καί (^αφανίζονται μέ όάση τήν κατάσταση τού κόσμου καί τήν εικόνα πού σχηματί­ ζουν γι' αύτά οί προνομιούχοι. Ανησυχούν γιατί ή εξου­ σία τους μειώνεται έν σχέσει πρός τό παρελθόν, γιατί δέν έλέγχουν πιά όλόκληρο τόν κόσμο αυξήθηκε ή εξουσία τους πάνω στά υλικά στοιχεία άλλά μειώθηκε ή πραγματι­ κή ιαυς έξυυυάι, ί \ όι·»<Αΐύιη ια δ ι(λαόή νώ άποφαοίζουν γιά τή ζωή. τήν αυτονομία καί τήν κυριαρχία τών χωρών τού κόομου. Φοβούνται ότι θά βρεθούν σέ δύσκολη κατά­ σταση γιατί οί μάζες, οτό βαθμό πού άποκτούν συνείδηση, δέν δέχονται πιά αύτή τή φ ιλολογία πού τού; παρουσία­ ζαν σάν έξήνηση γιά τό πώς πρέπει νά είναι ό κόσμο; καί νιώθουν έκπληξη όταν διαπιστώνουν ότι μπορούν νά έχουν δικαίωμα στήν τροφή, σέ μιά στέγη. στήν υγεία καί στή μόρφωση. 'Εκπλήσσονται βλέποντας ότι τό άνθρώπινο γένος κατέχει τή διάσταση, τήν τεχνολογία καί τόν πλούτο πού χρειάζονται γιά τή ζωή τους. Πρόκειται γιά δικαίωμα πού έχει κάθε άνθρωπος πού γεννήθηκε πάνω σ’ αΰτό τόν πλανήτη, γιατί ό πλανήτης άνήκει σέ όλους. 'Υπάρχει μιά δυτική ώντίληψη τού κόσμου, πού τή βρί­ σκουμε παντού, ένα σύστημα άξιών, διάνοιας, ένα έπιστημολογικό σύστημα γιά τό όποιο μίληοε ό φίλος μας, ή ίστο100

ρική αύτή Ανάπτυξη πού προτείνεται γιά τήν έπίλυση τών προβλημάτων τής Ανθρωπότητας. 'Οφείλω \ ά πώ όμως ότι δέν είναι λάθος τών μή προνομιούχων άν πιστεύουν ότι 6 λόγος Θά τά λύσει όλα. ότι όλα μπορούν νά ύπολογισϋοέ'ν μέ μαθηματικούς όρους. Θά ήθελα άπλώς νά υπενθυμίσω ότι οί Ιόέες αυτές γιά τή δύναμη τού λόγου γεννήθηκαν Ακριβώς στό τμήμα αύτό τού κόσμου καί μέοα στους κόλ­ πους τής μιτονηηιίας αυτής. ΚΛΝΤ1ΝΤΟ ΜΕΝΤΕΣ: Δέχομαι τήν παρακμή, δέχομαι καί τή μεθοδολογία, καί μέ τήν έννοια αυτή κάνω μιά παραχώ­ ρηση· είμαστε οί ψευδοπροσήλυτοι καί όχι οί βάρβαροι, μέ τήν έννοια ότι είμαστε ή ύόριδική αύτή οντότητα πού έσεϊς μάς κάνατε. Καί είναι περίεργο νά βλέπουμε ότι δέν έχει άκόμηγίνει έδώ ή κριτική τής λέξης «μοντερνισμός». Μι­ λούμε γιά άνάπτυξη, μιλούμε γιά κρίση, όμως ή λέξηκλειόί γιά νά γίνει ή άπομυστικοποίηση. ή λέξη αύτή δέν έχει άκόμη προφερθεΐ. Υπάρχει δμως μιά άλλη ήγεμονική γλώσσα πού είναι ή ονειρική γλώσσα, ή τραγική γλώσσα καί. τώρα, ή γλώσσα τού παραληρήματος. Μού «ραίνεται ότι ή διαμεσότητα (mediation) Αποτελεί τήν έξοδο διαφυ­ γή? τής όρθολογικότητας, καί σύ περιτυλίγεις τή διαμεσότητα μέσα στό παραλήρημα τής όρθολογικότητας. Έ δώ υπάρχει μιά παραληρηματική, ήγεμονική γλώσσα. Πι­ στεύω ότι στή Δύση ή φαντασία έχει πολύ κουραστεί, καί γι' αύτό δέν πιστεύω δτι οί Δυτικοί τού Κέντρου θά είναι έκεϊνο» πού θά δώσουν την καινούργια imago-meaning πού Αναγγέλλεις. Σέ μάς έναπόκειται νά δημιουργήσουμε τίς νέε; αυτές imago-meanings. Αφού ξεφύγουμε άπό τό λαβύρινθο αύτόν. Θά προέλθουν άπό τίς θρυμματισμένες προσωπικότητες μας. άπό τίς διασπορές μας. άπό τά σχί­ σματά μας.

ΕΡΝΕ2ΓΓ ΜΙΙΑΡΤΕΛ: Στήν κοινωνία μας ή χρησιμοποίηση τής μεγιστοποίησης καί τής άριοτοποίηση; είναι σχεδόν ζήτημα ήθικής (Ithique) αρχής, γιατί τά κόστη καί τά κέρ­ δη - έννοειται ότι τά κόστη ίσορροπούνται αέ σχέση πρός τά κέρδη - προσέλα&αν τέτοαι σημασία ώστε άπίκτηοον σχεδόν μιά ύποκειμενική καί άνπκειμενική ηθική άξια Έγιναν νόρμες γιά τις άξίες μας. καί. στή συζήτηση τοέ'τη. έχω τήν έντύπωοη ότι επιχειρούμε νά φωτίσουμε τίς άνεπάρκει&ς τής έξιδανίκευσης τών τεχνικών αυτών. ’Υπάρ­ χουν, ίντοΰτοις. στόν κόσμο πολλοί άνθρωποι που 0ά ήθε­ λαν νά χρησιμοποιήσουν τίς τεχνικές αύτές καί νά δούν τί θά μπορούσαν νά άντλήοουν άπό αυτές. Αναρωτιέμαι μήπι»ς τό χρέος μας άπέναντι τους ουνίσταται οτήν έγκατά* λβιψη τού σχεδίου αυτού, πού παραχαράχτηκε καί τούς έξαπάτησε τόσο εύκολα. καί μήπως πρέπει νά άναλάδουμε μιά έκπαιδευτική έργαοία κοντά τους χωρίς νά λάόουμε ΰπόψη μας τό τί μπορεί νά προκόψει έκεϊ. Γι’ αυτούς ή οικονομική αύξηση δέν είναι τό άπαντον τής οικονομικής άνάπτυξης, άλλα μέγα μέρος τών έννοιών άνάπτυξης έξαρτάται άπό τήν οικονομική ελευθερία, γιά νά επιτευ­ χθεί ό έλεύθερο; χρόνος πού είναι άναγκαϊος γιά τήν Ανά­ πτυξη μιάς νέος κουλτούρας. Γιατί ό έλεύθερος χρόνος έξαρτάται άπό τήν οικονομική έλευθερια πού άναγκαστικά οΐ’νοδεύει τήν οικονομική αύξηση. Δέν άπορρίπτουμε λοιπόν τήν τεχνική πού ύ άνθρωπος έπεξεργάστηκε χάρη στό λογικό του, Αλλά βλέπουμε ότι αυτή δέν είναι απλώς παρά ένα έλλογο έργαλεϊο. χωρίς ιδεώδη άξία. Έχουμε άνάγκη μύθων καί πίστεων καί ό κίνδυνος βρίσκεται. κατά τή γνώμη μου, στή σύγχυση άνάμεσα στις πίστεις καί ατό έργαλείο. Μήν καταστρέφουμε λοιπόν τήν πίστη καί τίς πεποιθήσεις τών ανθρώπων, τίς νόμιμες προσδοκίες καί τίς έλπίδες τους, άρνούμενοι νά τούς παράσχουμε τά μόνα έργαλείσ πού τώρα διαθέτουμε. ΓΓ αύτό θά ευχόμουν νά μήν πέσουμε άπό τό ένα άκρο οτό άλλο, αλλά νά μείνουμε καλύτερα στά μισό τού δρόμου.

ΑΛΒΞ ΙΝ'ΚΕΛΕΣ: Είναι λάθος ότι οί δυτικές χώρες φοβούνται μόνο την Απώλεια τής ίοχύος τους. Στις σχέσεις μεταξύ τών δύο κόσμων, δέν φοβόμαστε, μάς λείπουν όμως oi •γνώσεις, άγνοοΰμε τά σχέδια. Ά ν φοβόμαστε κάτι, αύτό είναι ότι δέν ξέρουμε πώς νά διδάξουμε οτά παιδιά μας νά πάρουν μέρος οτήν Ανάπτυξη τού κόομου. Είμαι βαθύτα­ τα πεπεισμένος ότι ή άνάπτνξη δέν είναι πράγματι σέ κρί­ ση σάν τέτοια, άλλά ότι υπάρχει κρίση σχετική μέ τίς μεθό­ δους καί τή στάση μας Απέναντι στήν Ανάπτυξη αύτή. Ύποθέτιυότι υπάρχει έπίσηςμιά κρίση έλπίδαςσχετική μέ τίς δυνατότητες άνάπτυξης στόν δεύτερο κόσμο. ΖΛΚ Λ'Π'ΛΛΙ: Έχω νά κάνω δύο παρατηρήσεις. Ή πρώτη είναι ότι ύ Καστοριάδης παραμείωσε τήν έρμηνεία ιών μα­ θηματικών στή χρησιμοποίηση τής ποσοτικοποίησης. δη­ λαδή τού λογισμού τών μεταβολών. Στά μαθηματικά όμως υπάρχει καί κάτι άκόμη: υπάρχει ή τυποποίηση καί ή έννοιοποίηση τής ποσοτικοποίησης αυτής· υπάρχει έπίσης, άκόμη καί έκτός τής ποσοτικοποίησης. μία μαθηματική άνάλυση πού Αγγίζει τά όρια τού έςωπραγιιστικοΰ. Ή δεύτερη παρατήρηση είναι ή Ακόλουθη: έρμήνενσα τήν παρουσίαση πού μάς έκανε ό Καστοριάδης - καί θά τήν παρουσιάσω ύπό μορίίή καρικατούρας - όις Απολογία υπέρ τής Αδράνειας, ύπό τήν Ακόλουθη μορφή: ό Καστο­ ριάδης μάς έξήγηοε ότι κατασκευάσαμε ένα ώραϊο αυτοκί­ νητο καί ότι μπήκαμε μέσα ο’ αύτό Αφήνοντας έξω πολ­ λούς Ανθρώπους πού ήθελαν κι εκείνοι νά μπούν. Θέσαμε έπειτα σέ κίνηση τόν κινητήρα καί προχωρήσαμε οέ ένα δρόμο σκοτεινό. Χάσαμε όμως τά κλειδιά τής μηχανής. Μάς λέει τώρα ότι έμεΐς, οί διανοούμενοι. Ανάψαμε τά φώ­ τα καί βλέπουμε μπράς μας τοίχους, χαντάκια, φοδερά πράγματα καί σάς λέμε τότε: προπάντων, μήν κάνετε τί­ ποτε πριν μάθετε πώς σταματά τό αυτοκίνητα ’Ομολογώ ότι Οά προσπαθούσα νά 6ρώ έναν πλάγιο δρόμο, άκόμη κι

άν είναι γεμάτος λακκούβες, παρά νά μείνω σ’ αυτή τήν κατάσταση. Πιστεύω πώς ή σωστή έργασία τού διανοού­ μενου σήμερα δέν είναι νά γίνεται άπολογητής τής άδράνειας άπαξ καί δέν έχει άκόμη βρεθεί τό πώς θά σταματή­ σει τό αυτοκίνητο, αλλά νά έπιχειρήσει νά μάθει μήπως είναι δυνατά, με συγκεκριμένες. πρακτικές ένέργειες, νά βρεθούν τά σημεία μέ τά όποια, δρώντας πάνω ατό σύστη­ μα. θά μπορούσαμε νά τό κάνουμε νά πάρει κάποιον λοξό δρόμο, άν είναι δυνατό νά άποφύγει τόν τοίχο πού μάς φανέρωσαν τά άνομμύνα (ρώτα. ΑΠΑΝΤΗΣΗ ΤΟΥ ΚΟΡΝΗΛΙΟΥ ΚΑΣΤΟΡΙΑΔΗ Εννοείται ότι τά μαθηματικά ξεπερνούν τήν άπλή ποσοτικοποίηση. Αύτό δέν εμποδίζει τό σύνολο σχεδόν· τών έ φ α ο μ ο γ ώ ν τών μαθηματικών στά πρίσματα νά στηρίζονται οτούς κλά­ δους τών μαθηματικών όπου γίνεται λόγο; γιά ποσότητα καί μέτρο (άλγεβρα, ανάλυση κλπ). Καί στίς έφαρμογές αύτές. ιδίως στη Φυσική καί μετά τόν Νεύ'τωνα. τά μαθη­ ματικά άπεδειξαν αύτό πού άποκλήθηκε «παράλογη άποτελεοματικότητά» τους. Οί έπιτυχίες αύτές παραπλάνηοαν τούςάνθρώπους τής επιστήμης, κατά πρώτο λόγο τούς ·’ οικονομολόγους. ‘Εδώ κι έναν αιώνα ή πολιτική οικονο­ μία προσπαθεί νά μιμηθεί τή μαθηματική φυσική - μέ μη­ δέν άπό πρακτική άποψη άποτελέσματα. Ό σ ο γιά τίς πιό πρόσφατες προσπάθειες νά χρησιμοποιηθεί ή «μή ποσοτι­ κή» μαθηματική τυποποίηση στίς κοινωνικές επιστήμες, δπιος ό στρουκτουραλισμός, τά αποτελέσματα είναι έξαιρετικά φτωχά- 6 μόνος τομέας όπου φαίνονται νά έχουν κάποια ίγκιιρότητα είναι 6 τομέας τών στοιχειωδέστερων πλευρών τής γλώσσας (φωνολογία), όπου άλλωστε δέν μπορούμε κάν νά μιλούμε γιά άληθινή τυποποίηση, άλλα γιά τήν έφαρμογή μιάς άρχέγονης ars combinatoria. ‘Από μέρους μου πιστεύω ότι ή ρύσιώδης διάσταση τών κοινω­ νικών καί ιστορικών φαινομένων ξεπερνά τή δύναμη τού 104

μαθηματικού έργαλείον. όποιοδήποτε καί άν είναι αύτό· δέν πιστεύω. γιά παράδειγμα., δτι είναι δυνατή καί ότι έχει κάποιο νόημα μιά όπσιαδήποτε μαθηματικό,τοίηοη ή τυ­ ποποίηση τού φροϋδικού ασυνειδήτου. Δεν κάνω καί δέν έκανα ποτέ καμιά άπολογία ύπέρ τής άόράνειας. ' Ε ό ώ , δράση μα: είναι ό λόγο;. Μιλώ έξ όνόματό: μου καί δίνω στόν έαντό μου τό δικαίωμα τή; κριτι­ κής καί τών προτάσεων. Καί δέν πρόκειται νά πάφουν οί κυβερνήσεις νά βοηθούν (ή νά μή Οοηθοϋν) τήν ανάπτυξη έπειδή θά ύποίίάλουμε έμεϊςσέ κριτική τήν ιδεολογία πού καλύπτει ό όρο; τής Ανάπτυξης καί ή τωρινή του χρησιμο­ ποίηση. Οί κυβερνήσεις θά εξακολουθήσουν νά κάνουν δ,τι κάνουν, γιά λόγου; πού τ(ς άφορούν καί πού δέν έχουν καμιά σχέση, έξαλλου, μέ τό γεγονός ότι άνθρωποι πεθαίνουν άπό τήν πείνα: άφορούν Αποκλειστικά καί μό­ νο τό παιγνίδι τή; έξουσίας σέ παγκόσμια κλίμακα. Δέν «συγχέω*. όπως ειπώθηκε, έπιοτήμη καί θρησκείααύτό περί τού όποίου πρόκειται είναι νά κατανοήσουμε ότι ή έπιοτήμη σήμερα παίρνει τή θέση τής θρησκείας. Λέ­ τε: «Ή κρίση τή; άνόπτυξης είναι ή κρίση τής πίστης··. Άποκαλεΐτε αύτό πίστη- ίσως είναι ή κληρονομιά σας, δέν είναι ή δική μου. Ή επιστήμη παίρνει σήμερα τή θέση τής θρησκείας έπειδή ή θρησκεία καταρρέει καί ή πίστη γίνε­ ται πίστη στήν έπιοτήμη. Ή πίστη αύτή στήν έπιοτήμη, έτσι όπως υπάρχει σήμερα, είναι έξίσου άνορθολογική μέ τήν δποιαδήποτε θρησκευτική πίστη. Ή μεγάλη πλειονηφία τών σημερινών άνθρώπων. μαζί καί οί έπιστήμονες. δέν έχουν έναντι τής έπιατήμης ορθολογική στάση: πιστεύ­ ουν σ' αύτήν. ΙΙρΟκειται πράγματι γιά ένα είδος πίστης. Καί αύτή τήν πίστη πρέπει νά διαλύοουμε. πού μεταφρά­ ζεται στήν ιδέα ότι οί γιατροί, οί μηχανικοί, οί φυσικοί, οί οικονομολόγοι κατέχουν τήν άπάντηση γιά όλα τά προ­ βλήματα πού τίθενται στήν ανθρωπότητα. Τέλος, μέσα άπό πολλούς λόγους πού ειπώθηκαν έδώ. 105

Γ

όιαφαίνεται μια έξιόανίκευση τού λεγάμενου υπανάπτυ­ κτου κόσμον. ’Από μέρους μου λέω: είστε όπως οί άλλο», ούτε καλύτεροι, ούτε χειρότεροι. Κάλλιοτα μπορείτε νά στραγγαλίσετε ό ένας τον άλλον, καί στήν πραγματικότητα τό κάνετε συχνότατα Στή Γαλλία συμμετείχα στήν ισχνή μειονηψία πού προσπάθησε νά παλέψει έναντίον τοΰ πο­ λέμου τή; ’Αλγερίας. Ήμουν όμως πάντοτε βέβαιο; ότι. άν άντιστρέφονταν οί όροι καί έξουσίαζαν τή Γαλλία οί "Αλγερίνοι, θά συμπεριφέρονταν, χοντρικά, όπως συμπε­ ριφέρθηκαν οί Γάλλοι στήν ’Αλγερία. Πιστεύω λοιπόν ότι πρέπει νά {γκαταλειφτεϊ αυτό; ό τύπος πολεμικής καί νά άφιερωθεΐ ή συζήτηση στά ζητήματα βάθους πού έχουμε μπρός μας.

106

ΚΟΡΝΗΛΙΟΣ Κ\ΓΤΟΙΊΛΛΗΣ

ΟΥΓΓΡΙΚΗ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ

1956 ΔΙΜΟΥΡΠΚΙ! ΠΗΓΗ ΤΗΣ ΣίΤΧΡΟΝΙΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ‘λ *

I

ν.\·>\!1 ΑΑίΠΙΠΛΜ

A. VEGA. PH GUILLAUME K KASTOPJAAIJS, K. MAILLE x.x

ΛΑΪΚΕΣ ΕΞΕΓΕΡΣΕΙΣ ΣΤΗΝ

ΑΝΑΤΟΛΙΚΗ ΕΥΡΩΠΗ ΠΟΛΩΝΙΑ, ΛΝΆΤ. ΓΕΡΜΑΝΙΑ ΟΥΓΓΑΡΙΑ. ΣΟΒΙΕΤΙΚΗΕΝΩΣΗ

ΚΟΡΝΗΛΙΟΣ

ΚΑΣΤΟΡΙΑΔΗΣ τό έπαναστατικό πρόβλημ α σ ήμ ερα

ύ ψ ιλ ο ν .·' β ιβ λία