ΚΟΙΝΟΤΙΚΗ ΠΡΩΤΟΒΟΥΛΙΑ EQUAL ΕΡΓΟ ΑΛΚΗΣΤΙΣ ΔΡΑΣΗ 15 «ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ ΔΙΚΤΥΟΥ ΕΘΕΛΟΝΤΩΝ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ ΕΡΓΑΣΙΑΣ»
ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑΣ- ΣΥΜΒΟΥΛΕΥΤΙΚΗΣ
Απρίλιος 2007
Αρχές Συμβουλευτικής 1. Εισαγωγή Τα τελευταία χρόνια εμφανίστηκε και στη χώρα μας η Συμβουλευτική και η Συμβουλευτική Ψυχολογία, με μεγάλη καθυστέρηση σε σχέση με άλλες χώρες, που ήδη διαθέτουν παράδοση ετών και δεκαετιών ακόμη στη Συμβουλευτική, και με τις ΗΠΑ να έχουν τη μακρότερη και πλουσιότερη παράδοση. Οι λόγοι που ώθησαν στην εμφάνιση και καθιέρωση της Συμβουλευτικής είναι πολλοί και συνάδουν – κατά κύριο λόγο- με τη δομή της σύγχρονης κοινωνίας , η οποία καθιστά αναγκαία την ύπαρξη θεσμών βοήθειας και επικούρησης του ανθρώπου. Η εποχή μας χαρακτηρίζεται από πολυπλοκότητα, ρευστότητα και ραγδαίες εξελίξεις. Ο σημερινός άνθρωπος καλείται να παράγει ένα ιδιαιτέρως ανταγωνιστικό έργο μέσα σε ένα διαρκώς εξελισσόμενο κόσμο. Η εν λόγω συνθήκη δημιουργεί συχνά καταστάσεις υψηλού άγχους στα άτομα, το οποίο σε συνδυασμό με άλλα προσωπικά ή/και κοινωνικά αδιέξοδα αιτιάται για μια σωρεία ψυχικών προβλημάτων και ασθενειών. Ο ρόλος της Συμβουλευτικής είναι πλέον ιδιαιτέρως αναγκαίος και καταλυτικός σε όλες τις εκφάνσεις της κοινωνικής ζωής (εκπαίδευση, εργασία, οικογένεια κλπ) αρκεί να ασκείται ορθά και υπεύθυνα από άτομα που κατέχουν τις πρέπουσες γνώσεις και δεξιότητες. Υπάρχουν πολλοί ορισμοί σχετικά με το τι είναι Συμβουλευτική, αλλά ο γενικός σκοπός της είναι η διεξαγωγή συνέντευξης με ένα άλλο πρόσωπο (το οποίο εδώ θα αναφέρουμε ως πελάτη) που του/ της δίνει την ευκαιρία να εξερευνήσει μια κατάσταση/ ένα πρόβλημα/ μια δυσκολία που τον αφορά, να εκφράσει τα συναισθήματά του και να επιδιώξει να βρει τη δική του λύση ή τον τρόπο αντιμετώπισης του θέματος του. Η Συμβουλευτική παρέμβαση θα μπορούσε να οριστεί πάνω σε τρεις άξονες αναφοράς 1 , οι οποίοι σχετίζονται με: 1. τη λειτουργία της και τη μορφή της, 2. τον επιστημονικό της χαρακτήρα, και 3. το σκοπό της.
2
→ Σχετικά με τον πρώτο άξονα, η Συμβουλευτική έχει οριστεί ως «η διαδικασία εκείνη κατά την οποία είτε κατά τρόπο ατομικό είτε κατά τρόπο ομαδικό ένας ειδικός, που υπό ορισμένες προϋποθέσεις λέγεται Σύμβουλος, συνεξετάζει με ένα άτομο (ή κάποια άτομα) θέματα ή προβλήματα που απασχολούν το άτομο (ή τα άτομα) και διευκολύνει τη λύση τους» . Σε κάθε, λοιπόν, συμβουλευτική παρέμβαση, και στη Συμβουλευτική συνολικά, είναι παρόντα τα παρακάτω συστατικά στοιχεία 2 , τα οποία στοιχειοθετούν και το περιεχόμενό της: α. Υπάρχει ένα άτομο (ο πελάτης, ο συμβουλευόμενος κτλ. που κάποτε προφανώς μπορεί να είναι ομάδα ατόμων) που έχει ανάγκη να βοηθηθεί να αντιμετωπίσει κάποιο πρόβλημά του, να χειριστεί κάποιο θέμα του ή να πραγματώσει κάποια εξελικτική λειτουργία ή δραστηριότητα (π.χ. αυτογνωσία αυτοαντίληψη), να υλοποιήσει κάποιον συγκεκριμένο σκοπό κλπ. β. Το άτομο αυτό προσέρχεται σε κάποιον ειδικό, τον λειτουργό της Συμβουλευτικής, που υπό συγκεκριμένες προϋποθέσεις είναι ο "Σύμβουλος" (Counsellor), επειδή πιστεύει και προσδοκά ότι αυτός ο ειδικός λειτουργός διαθέτει τη γνώση, την κατάρτιση, τη θέληση, αλλά και την αντίστοιχη προδιάθεση προκειμένου να προσφέρει την απαιτούμενη στήριξη, επικούρηση, θεραπεία κλπ. γ. Κατά τη διάρκεια της παρέμβασης εξετάζεται, αντιμετωπίζεται ή επιλύεται το συγκεκριμένο πρόβλημα-θέμα που φέρνει το άτομο στον ειδικό δ. Μεταξύ των δύο αυτών μερών αναπτύσσεται και λειτουργεί μια ανθρώπινη συστηματική και οργανωμένη σχέση, η Συμβουλευτική σχέση, η οποία και αποτελεί τον άξονα δράσης για την υλοποίηση της συγκεκριμένης παρέμβασης . ε. Η συμβουλευτική αυτή σχέση λαμβάνει χώρα σε ένα πλαίσιο (χώρος, συνθήκες, κλίμα κτλ.), το οποίο είναι έτσι οργανωμένο ώστε να λειτουργεί
1 2
Δημητρόπουλος Ευ. “Συμβουλευτική Προσανατολισμός - τόμος Α΄ », 2002- σελ.20 Δημητρόπουλος Ευ. “Συμβουλευτική Προσανατολισμός - τόμος Α΄ », 2002 - σελ.21
3
διευκολυντικά στη σχέση αυτή, και αυξάνει την αποτελεσματικότητα της παρέμβασης γενικότερα . στ. Η συμβουλευτική σχέση-παρέμβαση είναι μια συστηματικά οργανωμένη προσπάθεια, κατά την οποία είναι απαραίτητο να εφαρμόζεται η κατάλληλη κατά περίπτωση επιστημονική μεθοδολογία, η μεθοδολογία της συμβουλευτικής παρέμβασης, την οποία προϋποτίθεται ότι ο λειτουργός γνωρίζει και είναι σε θέση να χρησιμοποιεί . ζ. Ο τρόπος με τον οποίο όλα τα παραπάνω στοιχεία λειτουργούν ή αξιοποιούνται κατά τη συμβουλευτική παρέμβαση κατά κύριο λόγο προτείνεται και κατά κανόνα επιβάλλεται από τη θεωρία της Συμβουλευτικής, η οποία, όπως σε κάθε επιστήμη, αποτελεί και τη ραχοκοκαλιά της Συμβουλευτικής . η. Κατά την υλοποίηση όλων αυτών των "συστατικών", δηλαδή καθ' όλη τη διάρκεια της συμβουλευτικής παρέμβασης, αλλά και για ένα διάστημα πριν και μετά απ' αυτήν, ουσιαστικός είναι ο ρόλος της αξιολόγησης και κάποτε της έρευνας, προσανατολισμένων βέβαια πάντα προς τους σκοπούς της πράξης της Συμβουλευτικής . θ. Τέλος, κατά την εφαρμογή της Συμβουλευτικής στην πράξη, είναι ανάγκη να ακολουθούνται ορισμένες βασικές αρχές και να τηρούνται τα δασικά στοιχεία ενός κώδικα δεοντολογίας, γραπτού ή απλά διάχυτου στο επιστημονικό περιβάλλον της συμβουλευτικής πράξης . → Σχετικά με το δεύτερο άξονα, η Συμβουλευτική είναι ένα ξεχωριστό γνωστικό αντικείμενο, μια ξεχωριστή επιστημονική περιοχή. Δεν αποτελεί βέβαια ακόμη από μόνη της ανεξάρτητη επιστήμη με την καθ’ αυτήν έννοια του όρου. Είναι όμως ένας ξεχωριστός, ευδιάκριτος επιστημονικός χώρος, που επεκτείνεται δυναμικά και εξελίσσεται συνεχώς. Αποδίδεται, λοιπόν, με τον όρο «Συμβουλευτική» και το επιστημονικό περιεχόμενο αυτού του χώρου, ως θεωρία και ως εφαρμογή, ως θεωρητική υπόσταση αλλά και ως πρακτική, χρηστική εφαρμογή. Μαζί είναι κι ένα επάγγελμα, που ασκείται από τους ειδικούς που έχουν ειδικευτεί σ' αυτή την επιστημονική περιοχή.
4
→ Σχετικά με τον τρίτο άξονα, η Συμβουλευτική είναι ακόμη μία μέθοδος προσέγγισης και παρέμβασης βοήθειας, ένα μέσο για εξασφάλιση αυτής της βοήθειας, προς το άτομο που αντιμετωπίζει ή προσπαθεί να προλάβει κάποιο πρό6λημα. Μ' αυτή την έννοια είναι και διαδικασία και πορεία εργασίας και μια σειρά δεξιοτήτων για την εφαρμογή της μεθοδολογίας στην προσπάθεια παροχής βοήθειας ή πρόληψης 2. Αντικείμενο και σκοποί της Συμβουλευτικής Η έννοια του αντικειμένου της Συμβουλευτικής μπορεί να προσεγγιστεί από δύο κατευθύνσεις: • Η μία κατεύθυνση αφορά στο αντικείμενο ενδιαφέροντος της, δηλαδή την πελατεία της. Η Συμβουλευτική απευθύνεται προς πολλές ομάδες ατόμων, ανάλογα με τους χώρους της εκάστοτε εφαρμογής της. Το γεγονός ότι απευθύνεται κατά βάση σε υγιή άτομα, δεν αποκλείει την αντισταθμιστική και επανορθωτική (δηλαδή θεραπευτική χρήση της ), η οποία όμως δεν αποτελεί τον κύριο σκοπό της Συμβουλευτικής 3 ,. • Η άλλη κατεύθυνση αφορά στο επιστημονικό της περιεχόμενο, τις μεθόδους και τις τεχνικές ,δηλαδή, που εφαρμόζει. Γενικότερα, μεταξύ των κυριοτέρων Συμβουλευτικής θεωρούνται τα ακόλουθα:
αντικειμένων
•
Η επίλυση προβλημάτων
•
Η αυτογνωσία
•
Η πληροφόρηση
•
Η τοποθέτηση (σε θέση εργασίας )
•
Η παρακολούθηση/ παρέμβαση
•
Η ψυχολογική στήριξη
•
Η διευκόλυνση / ανάπτυξη υγιών σχέσεων
•
Η σωστή επικοινωνία
•
Η προσαρμογή
•
Η αυτοπραγμάτωση κλπ.
ενασχόλησης
της
3
Αυτό το στοιχείο διαφοροποιεί τη Συμβουλευτική από τη Ψυχολογία και την Ψυχιατρική, οι οποίες δύνανται να ασχολούνται με άτομα που παρουσιάζουν ποικίλα ψυχικά νοσήματα και αποβλέπουν στη θεραπεία αυτών.
5
Αναφορικά με τους σκοπούς της Συμβουλευτικής παρατηρούμε τα ακόλουθα: 4 → Οι Krumboltz και Thoresen (1969) υποστηρίζουν ότι όταν καταρτίζονται οι σκοποί της Συμβουλευτικής θα πρέπει να λαμβάνονται υπόψη τρία κριτήρια: i. ο σκοπός πρέπει να είναι επιθυμητός από το άτομο, ii. ο Σύμβουλος πρέπει να είναι πρόθυμος να βοηθήσει στην υλοποίηση του σκοπού, και iii. πρέπει να είναι εύκολο να διαπιστωθεί αν υλοποιήθηκαν οι σκοποί ή όχι. → Ο Byme (1963) προτείνει να θεωρούνται οι σκοποί της Συμβουλευτικής σε τρεις άξονες διάρκειας: ii. ως άμεσοι (βραχυπρόθεσμοι), iii. ως ενδιάμεσοι (μεσοπρόθεσμοι) και iv. ως τελικοί (που μπορεί να είναι μακροπρόθεσμοι). Και οι τρεις αυτές κατηγορίες σκοπών είναι σημαντικές, αφού το άτομο μπορεί να το ενδιαφέρουν τα άμεσα αποτελέσματα της προσπάθειάς του, αλλά κάποτε ο μακροπρόθεσμος τελικός σκοπός μπορεί να είναι πιο σημαντικός. → Άλλοι μελετητές της Συμβουλευτικής προτιμούν να οριοθετούν ανάστροφα το περιεχόμενο και το σκοπό της, δηλαδή ορίζουν τι δεν πρέπει να επιδιώκεται με τη Συμβουλευτική. Για παράδειγμα, ο Arbuckle (1970) τονίζει ότι δεν πρέπει ν' αποτελεί σκοπό της Συμβουλευτικής: i. η υποταγή του ατόμου στο περιβάλλον (λανθασμένη έννοια της προσαρμογής), ii. το να προσδοθεί απλώς ικανοποίηση στο άτομο, αλλά χωρίς ουσιαστικό κέρδος του, iii. η δημιουργία μιας ψυχολογικής ανεξαρτησίας στο άτομο που όμως δεν Συμβαδίζει με τις κοινωνικές του υποχρεώσεις, iv. το να λύσει ο Σύμβουλος τα προβλήματα του ατόμου, v. το να ικανοποιηθεί το περιβάλλον εις βάρος του ατόμου, και ανάστροφα. Οι σκοποί πρέπει να ορίζονται με βάση τις ανάγκες και τις επιδιώξεις του ατόμου και όχι με άξονα τις επιθυμίες του Συμβούλου ή οποιουδήποτε άλλου. 4
Δημητρόπουλος Ευ. “Συμβουλευτική Προσανατολισμός - τόμος Α΄ », 2002- σελ.28
6
Μετά τις παραπάνω εισαγωγικές επισημάνσεις σχετικά με την κατάρτιση των σκοπών της Συμβουλευτικής επιχειρείται παρακάτω μια ενδεικτική και μόνο καταχώριση σκοπών. Όπως σημειώνει η Tyler (1969) υπάρχουν δύο τάσεις στις προσπάθειες ορισμού των σκοπών της Συμβουλευτικής: •
Στη μια τάση ανήκουν εκείνοι οι οποίοι δίνουν έμφαση στην άποψη ότι η Συμβουλευτική αποβλέπει στο να διευκολύνει τη λήψη συνετών αποφάσεων, στο να βοηθήσει το άτομο να μάθει να πραγματοποιεί και να επιτυγχάνει συνετές επιλογές.
•
Σύμφωνα με την άλλη τάση, κεντρικός σκοπός της Συμβουλευτικής είναι να διευκολύνει το άτομο να πετύχει σωστή προσαρμογή και να εξασφαλίσει, να διατηρήσει ή να προαγάγει την ψυχική του υγεία. Κατά μία γενική τοποθέτηση, σκοπός της Συμβουλευτικής είναι να διευκολύνει το άτομο να επιτύχει τις απαραίτητες αλλαγές στη συμπεριφορά του, ή στη συμπεριφορά των άλλων, ώστε να εξασφαλίσει τη συνετότερη αξιοποίηση του εαυτού του. Μ' αυτή την έννοια, η χροιά της Συμβουλευτικής πρέπει να είναι περισσότερο προληπτική και λιγότερο επανορθωτική ή αντισταθμιστική . Είναι ακόμη βασικός σκοπός της Συμβουλευτικής να βοηθήσει το άτομο να εξασφαλίσει τέτοιου βαθμού αυτογνωσία και τέτοιου βαθμού αυτοέλεγχο ώστε να εξελιχθεί σε ένα πρόσωπο αυτοελεγχόμενο, που μέσω της δικής του βούλησης να ελέγχει την πορεία του στη ζωή και αυτά που του συμβαίνουν, να πρωταγωνιστεί στη ζωή του, να προγραμματίζει τις ενέργειές του και να θέτει στόχους, να αποφασίζει για τον εαυτό του, να τον αποδέχεται, και να αντισταθμίζει αποτελεσματικά τυχόν αδυναμίες του, ώστε να οδηγηθεί στη μερική και ολική αυτοπραγμάτωσή του. Ο ρόλος του Συμβούλου 5 Η Συμβουλευτική ορίζεται πολύ συχνά ως μια σχέση, μέσω της οποίας οι σύμβουλοι βοηθούν τους πελάτες τους να γνωρίσουν καλύτερα τον εαυτό 5
Χ. Κοσμίδου- Γαλανουδάκη « Συμβουλευτική» , 1996
7
τους και να ζήσουν πιο επoικoδoμητικά αναπτύσσοντας την ικανότητα να αντιμετωπίζουν τα προβλήματά τους μόνοι τους. Η προσωποκεντρική προσέγγιση ιδιαίτερα θεωρεί μια συμβουλευτική σχέση αποτελεσματική όταν ο Σύμβουλος δείχνει ένα «άνευ όρων» σεβασμό για τον πελάτη, ζεστασιά, ενδιαφέρον, γνησιότητα και κατανόηση των σκέψεων και των συναισθημάτων του. Δυστυχώς όμως η Συμβουλευτική θεωρείται από ορισμένους ως ένα «ρεπερτόριο» δεξιοτήτων. Η Συμβουλευτική σε καμιά περίπτωση δεν πρέπει να υπεραπλουστεύσει επικίνδυνα και να εξισώνεται με ένα σύνολο τεχνικών ή με τη συμβουλευτική συνέντευξη. Αντίθετα, είναι μια πολύπλοκη σχέση που απαιτεί υψηλό βαθμό αυτογνωσίας του συμβούλου , πλατειά θεωρητική ενημέρωση - κυρίως σε θέματα Επικοινωνίας και Συμβουλευτικής- και, βέβαια, γνώση και κριτική προσέγγιση μεθόδων, εργαλείων, δεξιοτήτων και τεχνικών. Οι απόψεις των συμβούλων για το ποιες είναι οι βασικές δεξιότητες διαφέρουν, ανάλογα με τη θεωρητική προσέγγιση που τους εκφράζει περισσότερο. Έτσι, επειδή οι θεωρητικές προσεγγίσεις είναι αρκετές, υπάρχουν πολλές και διαφορετικές δεξιότητες. Ένας σύμβουλος που πιστεύει στη ψυχανάλυση, για παράδειγμα, μπορεί να δώσει έμφαση στην ερμηνεία ονείρων και ένας μπηχεβιoριστής είναι δυνατόν να χρησιμoπoιεί συστηματικά τις αμοιβές για να ενισχύσει ένα. είδος συμπεριφοράς , ενώ για μερικούς συμβούλους που τους εκφράζει η ανθρωπιστική προσέγγιση, μια θετική σχέση στη συμβουλευτική διαδικασία είναι και αναγκαία και αρκετή. Ωστόσο, πέραν των όποιων θεωρητικών προσεγγίσεων, αυτό που πραγματικά βοηθάει ένα σύμβoυλo στο να εξελιχτεί περισσότερο είναι η πρακτική εξάσκηση. Εφαρμόζοντας τη Συμβoυλευτική μαθαίνει και αναπτύσσει τόσο τον ίδιο του τον εαυτό, όσο και δεξιότητες . Διαπιστώνει τι βοηθάει περισσότερο, τι δεν πήγε καλά στην πορεία τι έφταιξε, τι χρειάζεται να γίνει κλπ. Αυτό δε σημαίνει ότι πρέπει να χρησιμοποιεί άλλους ανθρώπους ως "πειραματόζωα" για τη δική του εξάσκηση. Μπορεί, για παράδειγμα, να μάθει κανείς αρκετά με το να ζητήσει ο ίδιος "βοήθεια" από κάποιους πιο ειδικευμένους, παίζοντας έτσι το ρόλο του πελάτη. Με τον τρόπο αυτό, έχει την ευκαιρία να ζήσει ο ίδιος τα συναισθήματα, τους φόβους και τις επιφυλάξεις ενός πιθανού πελάτη. Μπορεί ακόμη να εξασκηθεί μέσα από τη συνειδητή πρακτική των καθημερινών του σχέσεων. Επίσης μπορεί να μάθει αρκετά πράγματα και να εξασκηθεί παίρνοντας μέρος σε oμάδες Συμβουλευτικής.
8
Επίσης, αυτό που έχει σημασία είναι το να είναι κανείς ανοικτός στην εμπειρία, να κάνει αυτοκριτική προσπαθώντας να απαλλαγεί από ενδεχόμενους μηχανισμoύς άμυνας, αν κάτι δεν πάει καλά, και να προσπαθεί να βελτιώνεται χρησιμοποιώντας επoικoδoμητικά την εμπειρία του που, όπως υποστηρίζει και ο C. Rogers, είναι η ανώτατη επιστήμη. Μαθαίνουμε και μέσα από τα λάθη μας που είναι λίγο - πολύ αναπόφευκτα , αφού κανείς δεν είναι τέλειος . Η ίδια η ζωή είναι μια εξελικτική διαδικασία. Επιπροσθέτως, η γνώση διαφόρων τεχνικών που εφαρμόζονται από πολλούς στη συμβουλευτική διαδικασία μπoρεί να βοηθήσει το σύμβουλο. Τέτοιες τεχνικές είναι: παίξιμo ρόλων, ερωτηματολόγια (self - report techniques), παιχνίδια και διάφορες ασκήσεις. Εκείνο όμως που είναι το σημαντικότερο, είναι η ικανότητα του συμβούλου να δημιουργεί συναισθηματική επαφή με τους άλλους . Διαφoρετικά υπάρχει ο κίνδυνος να λειτουργεί ο σύμβουλος μηχανιστικά, στηριγμένος μόνο σε τεχνικές και δεξιότητες, εις βάρος της προσωπικής, αυθεντικής σχέσης με τον πελάτη.. Οι δεξιότητες των συμβούλων είναι δυνατόν να διαφέρουν ανάλογα και με τους τομείς της Συμβoυλευτικής. Ένας σύμβουλος ενεργού επαγγελματικού προσανατολισμού για παράδειγμα, ίσως χρειαστεί να εξασκηθεί στην ανίχνευση επαγγελματικών ενδιαφερόντων και να γνωρίζει πηγές για επαγγελματική πληροφόρηση. Ένας σύμβουλος εκπαιδευτικού και επαγγελματικού προσανατολισμού θα πρέπει πρωταρχικά να βοηθήσει τους μαθητές, με τις κατάλληλες ψυχοπαιδαγωγικές διαδικασίες, στην αυτοεξερεύνησή τους, στην τόνωση της αυτοπεποίθησης τους, στην ενεργό αναζήτηση πληρoφοριών, στην ανάπτυξη της κριτικής τους ικανότητας, στην απόκτηση ορισμένων κοινωνικών δεξιοτήτων κτλ. Παρακάτω θα προσπαθήσουμε να παρουσιάσουμε μερικές δεξιότητες που θεωρούμε ότι είναι πολύ χρήσιμες και που προέρχονται από διαφορετικές προσεγγίσεις. Απαραίτητες δεξιότητες κατά τη συμβουλευτική διαδικασία. Μερικές δεξιότητες είναι τόσο βασικές, που αποτελούν μέρος όλων σχεδόν των προσεγγίσεων της Συμβουλευτικής. Παρακάτω αναφέρονται λεπτομερέστερα οι βασικότερες απ' αυτές:
9
Α. Ίσως η πιο βασική δεξιότητα είναι η ικανότητα του συμβούλου να είναι καλός ακροατής. Αυτό προϋποθέτει ένα καλό επίπεδο αυτογνωσίας από το σύμβουλο και επαγρύπνηση για τα λεκτικά και μη λεκτικά μηνύματα του πελάτη, στα οποία πρέπει και να ανταποκρίνεται σ΄αυτά. Διαφορετικά , η ακρόαση, στη συμβoυλευτική διαδικασία δε θα διαφέρει από αυτήν που συμβαίνει σε μια καθημερινή κοινωνική συζήτηση, κατά την οποία και οι δύο συνομιλητές προσπαθούν, συνήθως, να ικανοποιήσουν κάποιες ψυχολογικές ανάγκες του εγώ τους. Μερικές φορές, ο τρόπος με τον οποίο προσπαθούμε να εκφραστούμε για να επικοινωνήσουμε με τους άλλους αποκαλύπτει περισσότερα για την κατάσταση, στην οποία βρισκόμαστε από ότι αυτά τα οποία λέμε. Έτσι είναι σημαντικό όχι μόνο το τι λέει κανείς, αλλά και πως το λέει. Τα μη λεκτικά μηνύματα (εκφράσεις του προσώπου, «σωματική γλώσσα», τόνος της φωνής, απόσταση που κρατάμε από τους άλλους κλπ. Είναι εξίσου σημαντικά με τα λεκτικά μηνύματα, γιατί μπορεί να εκφράζουν τα συναισθήματα μας. Για να μπορέσει, λοιπόν, ο σύμβουλος να καταλάβει τον εσωτερικό κόσμο αναφοράς του πελάτη, πρέπει να ακούει, αλλά και να παρατηρεί προσεκτικά. Η αποτελεσματική ακρόαση είναι δυνατόν να βοηθήσει το άτομο να αυτοεξερευνηθεί, να διακρίνει τις αντιλήψεις που έχει για τον εαυτό του (που προέρχονται συνήθως από αξίες άλλων ατόμων τις οποίες το άτομο έχει εσωτερικεύσει), να έρθει σε επαφή και να εμπιστευθεί τα δικά του συναισθήματα. Η ουσιαστική ακρόαση βοηθάει τον πελάτη να ακούσει και ο ίδιος τον πραγματικό του εαυτό και να προσπαθήσει να εκφραστεί πληρέστερα, πράγμα το οποίο δίνει την ευκαιρία στο σύμβουλο να γνωρίσει βαθύτερα τον πελάτη και εν συνεχεία να τον βοηθήσει περισσότερο . Βασικός στόχος της Συμβουλευτικής είναι άλλωστε, να βοηθηθεί το άτομο να γνωρίσει καλύτερα τον εαυτό του, καθώς θα ενθαρρύνεται να εκφράσει τις απόψεις του, τις ιδέες, τις προτιμήσεις, τις εμπειρίες του. Β. Κατανόηση και ανταπόκριση του συμβούλου στα συναισθήματα του πελάτη (empathy).. Αυτή η δεξιότητα παραπέμπει στη βαθιά και ακριβή κατανόηση του τι λέει ο πελάτης, σύμφωνα με το πλαίσιο αναφοράς του, κατόπιν στην κοινοποίηση σ΄ αυτόν, με ευαισθησία και ηρεμία, του τι έγινε κατανοητό.
10
Ο Rogers το 1975 δημοσίευσε αναλυτικότερα τις απόψεις του για την διαδικασία του να κατανοείς βαθιά τον άλλο. Αυτή η διαδικασία περιλαμβάνει τα παρακάτω στοιχεία: •
Το να μπαίνεις στον προσωπικό αντιληπτικό κόσμο του άλλου
• Το να είσαι ευαίσθητος, κάθε λεπτό, στις αλλαγές που συμβαίνουν στα προσωπικά νοήματα του άλλου •
Το να καταλαβαίνεις νοήματα τα οποία σχεδόν δεν συνειδητοποιεί ο πελάτης
• Το να επικοινωνείς την κατανόηση σου για τον κόσμο του, καθώς κοιτάζεις τα στοιχεία τα οποία το άτομο αυτό φοβάται να αντικρίσει. • Το να ελέγχεις συχνά μαζί του την ακρίβεια της κατανόησης σου και να οδηγείσαι από τον τρόπο που αυτός ανταποκρίνεται. Γ. Λάθη επικοινωνίας σε μια συμβουλευτική σχέση Στη συνέχεια αναφέρονται μερικά λάθη που γίνονται σε μια συμβουλευτική σχέση και στην καθημερινή μας κοινωνική ζωή: • Η τάση να ελέγχουμε και να κατευθύνουμε, πχ. Με το να αποφασίζουμε εμείς για το τι θέμα θα συζητήσει ο άλλος. Για παράδειγμα, « θα μου επιτρέψεις να σου πω εγώ τι θα συζητήσουμε σήμερα;» • Η αξιολόγηση και η κριτική του άλλου, πχ. «νομίζω ότι φέρεσαι εγωιστικά», «δεν ήταν τόσο έξυπνο αυτό που είπες» κλπ. • Το πατρονάρισμα, η ηθικολογία και η τάση να « διδάξουμε» πχ «θα’πρεπε να σέβεσαι τους καθηγητές σου» κλπ. • Η τάση για διάγνωση και ετικετοποίηση, π.χ. «υποφέρεις από κόμπλεξ κατωτερότητας» κλπ. • Η τάση να καθησυχάζουμε τον άλλο είτε με χιούμορ είτε με αλλαγή θέματος, πριν προλάβει να σε ειδοποιήσει ή και να θρηνήσει το μέγεθος μιας δυσάρεστης εμπειρίας, π.χ «Έτσι νιώθουμε όλοι», «θα γίνεις μια χαρά» κλπ. • Το να μην αποδεχόμαστε τα συναισθήματα του πελάτη. Το να του λέμε ότι τα θετικά ή αρνητικά συναισθήματά του θα έπρεπε να είναι διαφορετικά από ό,τι είναι, πχ « μην είσαι απογοητευμένος» κλπ. • Το να δίνουμε συμβουλές. Έτσι , δε δίνουμε την ευκαιρία στον πελάτη να πάρει τις δικές του αποφάσεις για τα προβλήματα του , πχ « κάλεσέ την να πάτε κάπου μαζί και να συζητήσετε το θέμα»
11
• Η υποβολή πολλών ερωτήσεων συγχρόνως πχ « τώρα πες μου λεπτομέρειες για το πρόβλημά σου, πως σε βλέπουν οι φίλοι σου , πως αισθάνεσαι εσύ, τι κάνεις…» κλπ. • Υπερβολικές εξηγήσεις και ερμηνείες της συμπεριφοράς του άλλου , που μπορεί να μην έχουν σχέση με την πραγματικότητα ή με το τι πιστεύει ο ίδιος, πχ. «η αποτυχία σου στο σχολείο οφείλεται στο ότι νιώθεις πως οι γονείς σου δε σε αγαπούν» κλπ. • Το να αποκαλύπτει ένας σύμβουλος πλευρές του εαυτού του σε λάθος στιγμή. Βέβαια η «αυτοαποκάλυψη» (self – disclosure) , η οποία γίνεται σε μια κατάλληλη στιγμή και δεν αποβαίνει σε βάρος του χρόνου του πελάτη, είναι εποικοδομητική στη συμβουλευτική σχέση .Το να μιλάει όμως ο Σύμβουλος για τον εαυτό του είτε όταν ο πελάτης δε θέλει ν’ ακούσει, είτε όταν ακούγοντας το Σύμβουλο εμποδίζεται να συγκεντρωθεί στη διερεύνηση του δικού του ζητήματος , συνήθως δε διευκολύνει το στόχο της συμβουλευτικής σχέσης. • Το να παίρνει κανείς ύφος επαγγελματικό, πχ «Ως σύμβουλος σου , σου λέω ότι έχεις πολλές αντιστάσεις» κλπ. • Το να ενθαρρύνει ένας σύμβουλος την εξάρτηση αντί για την ανεξαρτησία του πελάτη, πχ «όποτε σου παρουσιαστεί κάποιο πρόβλημα, έλα να με βρεις» ή «θα σου κάνω τεστ εγώ, που θα σου πει ποιος είσαι και τι θέλεις» κλπ. Τα λάθη που αναφέρθηκαν παραπάνω δείχνουν ότι ο σύμβουλος ή και άλλο πρόσωπο που βρίσκεται σε ανάλογη θέση δεν προσπαθεί να δει τα πράγματα σύμφωνα με τον κόσμο αναφοράς του πελάτη. Δεν δέχεται τον πελάτη ως ξεχωριστό , μοναδικό άτομο. Δεν είναι δυνατόν λοιπόν, μ’ αυτόν τον τρόπο , να δημιουργήσει ένα κλίμα ασφαλείας μέσα στο οποίο ο πελάτης να μπορέσει να αυτοεξερευνηθεί και να ανοιχτεί στο σύμβουλο και στον ίδιο του τον εαυτό . Είναι επίσης δυνατόν ο πελάτης ή να αρχίσει να λέει μόνο πράγματα που επιδοκιμάζει ο σύμβουλος ή και να θελήσει να σταματήσει την επαφή μαζί του. Η κατανόηση και ανταπόκριση στα συναισθήματα του άλλου το να μπαίνουμε δηλαδή στη θέση του (ενσυναίσθηση) , προϋποθέτουν βασικά την αποδοχή του άλλου ως άτομου ξεχωριστού και άξιου σεβασμού. Όταν αρχίσει να μιλάει ο πελάτης ή εκφράζει τα συναισθήματά του, ο σύμβουλος δεν τον διακόπτει ούτε κάνει παρατηρήσεις και σχόλια που θα τον ωθήσουν σε μία στάση αμυντική . Προσπαθεί αντίθετα να συνεργαστεί με τον πελάτη για να καταλάβει τα προσωπικά του νοήματα και να δει τον κόσμο με δικά του μάτια. Αυτή την 12
κατανόησή του είναι βασικό να προσπαθήσει να τη δείξει στον πελάτη. Αυτό γίνεται τόσο γλωσσικά – με την επανάληψη από το σύμβουλο κάποιων λέξεων του πελάτη ή με την παράφρασή τους (για να δείξει ο σύμβουλος ότι τον παρακολουθεί και τον καταλαβαίνει ) και με την αντανάκλαση συναισθημάτων όσο και σε μη λεκτικό επίπεδο. Αντανάκλαση συναισθημάτων σε μη λεκτικό επίπεδο δεν σημαίνει ότι ο σύμβουλος επηρεάζεται από τα συναισθήματα του πελάτη και ότι τα οικειοποιείται. Σημαίνει όμως ότι έχει την ευαισθησία να τα κατανοεί και να επικοινωνεί στο συμβουλευόμενο την κατανόησή του αυτή. Στη συνέχεια παρουσιάζεται μια σειρά από πρακτικές εφαρμογές των τεχνικών και δεξιοτήτων που πρέπει να χειρίζεται ο Σύμβουλος κατά τη διάρκεια της συμβουλευτικής διαδικασίας . Πολλές από τις δεξιότητες που αναφέρονται παρακάτω τις χρησιμοποιούμε στην καθημερινή μας ζωή και αν χρησιμοποιηθούν συστηματικά θα βοηθήσουν τον σύμβουλο να επικεντρώσει την προσοχή του αποτελεσματικότερα στο θέμα του πελάτη του και να εξερευνήσει με εμπιστοσύνη την κατάστασή του. → Ακρόαση/ Προσοχή 1. Οπτική επαφή: όχι επίμονη ενατένιση, αλλά μια ευγενική υπενθύμιση ότι είστε παρών με όλη την προσοχή σας. 2. Στάση του σώματος: Καθίστε κοντά, βλέπετε κατά πρόσωπο τον πελάτη και χαλαρώστε (Η ύπαρξη ενός γραφείου ανάμεσά σας δεν βοηθάει). 3. Διατηρείτε την επαφή: είναι εύκολο να επικεντρώσετε την προσοχή σας σε κάτι που λέει ο πελάτης και να το συσχετίζετε με τη δική σας εμπειρία , αλλά είναι καλύτερα να μείνετε με τη δική του εμπειρία και να την ακούσετε διεξοδικά. Να έχετε υπομονή. 4. Τόπος: Διαλέξτε ένα μέρος όπου δεν θα σας ενοχλούν και φροντίστε να ελαχιστοποιήσετε τις πιθανότητες απόσπασης της προσοχής σας. 5. Συγκέντρωση: Αν σας απασχολεί κάτι προσωπικό, θα είναι δύσκολο να ακούσετε κάποιον άλλο. Συναντείστε τον πελάτη μια άλλη φορά, ή βρείτε κάποιον, στον οποίο μπορείτε να μιλήσετε για το δικό σας θέμα.
13
6. Συναισθήματα: Οι λέξεις δεν αποδίδουν πάντοτε την αληθινή εικόνα των πραγμάτων. Προσπαθήστε να ακούσετε το κρυφό μήνυμα, το οποίο αποκαλύπτεται περισσότερο από τα συναισθήματα που νοιώθει ο πελάτης. → Ανταπόκριση Δεν απαιτείται απλώς να ακούμε προσεκτικά, αλλά να δείξουμε στον πελάτη ότι τον ακούμε και τον κατανοούμε. Αυτό μπορεί να γίνει με: 1. Την επανάληψη: Μπορούμε να επαναλάβουμε μια λέξη ή μια πρόταση που φάνηκε ιδιαίτερα σημαντική ή φορτισμένη. 2. Την περίληψη: Αφού ακούσουμε κάτι που λέει ο πελάτης, μπορούμε να πούμε περιληπτικά αυτό που ακούσαμε και καταλάβαμε: (π.χ. «Για να δω τώρα αν το κατάλαβα σωστά αυτό. Λες ότι ……») 3. Την αντανάκλαση συναισθημάτων: Προσέξτε ιδιαίτερα τα συναισθήματα που νιώθει κανείς γι’ αυτά που λέει και ενημερώστε τον για αυτά. (π.χ. «Λες ότι όλα είναι εντάξει, αλλά φαίνεσαι λυπημένος….») → Ερωτήσεις Στόχος σας στη συμβουλευτική συνάντηση είναι να εξερευνήσετε την κατάσταση του πελάτη. Αυτό θα συμβεί αν τον αφήσετε να σας πάει εκεί που θέλει κατά την εξερεύνηση αυτή, κάνοντας; 1. Ανοιχτές ερωτήσεις: π.χ. «Μίλησε μου περισσότερο γι’ αυτό. Τι είναι αυτό που σε ενοχλεί;» Αποφύγετε ερωτήσεις που οδηγούν σε μονολεκτικές απαντήσεις. 2. Διευκρινιστικές ερωτήσεις: π.χ. «Δεν είμαι σίγουρος ότι κατάλαβα. Θα μπορούσες να μου εξηγήσεις περισσότερο αυτό το σημείο ; ».
14
3. Η Συμβουλευτική σχέση: επιμέρους λειτουργίες Όπως κάθε εφαρμοσμένη επιστήμη ή ξεχωριστή επιστημονική περιοχή, έτσι και η Συμβουλευτική για να εφαρμοστεί στην πράξη απαιτούνται συγκεκριμένες γενικές προσεγγίσεις ή ειδικότερες μέθοδοι και τεχνικές, ενώ παράλληλα χρειάζονται διάφορα μέσα και διάφορα υλικά. Όμως, όλα τα παραπάνω είναι αξιοποιήσιμα μόνο από κάποιον επιστημονικά καταρτισμένο λειτουργό, ο οποίος να έχει πλήρη εποπτεία τόσο των θεωρητικών, όσο και των μεθοδολογικών προσεγγίσεων της Συμβουλευτικής, αλλά και των κανόνων και αρχών που διέπουν όλες στην ουσία τις σχέσεις επικούρησης και βοήθειας του ανθρώπου, κυρίως βέβαια ψυχολογικής και συμβουλευτικής υφής. Όλα τα παραπάνω, με εξαίρεση ίσως κάποια προσωπικά χαρισματικά στοιχεία της προσωπικότητας του Συμβούλου, είναι γνώσεις που αποκτώνται και δεξιότητες που μαθαίνονται, και στη συμβουλευτική σχέση είναι καλό να αποφεύγεται η καλλιέργεια μυστικιστικών προδιαθέσεων και πρακτικών Η πρακτική εφαρμογή της Συμβουλευτικής, όπως και κάθε λειτουργίας επικούρησης και βοήθειας του ανθρώπου, βρίσκεται στη σχέση που αναπτύσσεται μεταξύ των δύο μερών, δηλαδή του ειδικού και του βοηθούμενου ατόμου 6 . Η κατάσταση της σχέσης σημαίνει μια φυσική, πνευματική, ψυχολογική, συναισθηματική, γνωστική επαφή μεταξύ των δύο συνήθως ατόμων, που εκδηλώνεται άμεσα και κάποτε έμμεσα, και στην οποία κάποια από τις παραπάνω όψεις μπορεί να λειτουργεί κυρίαρχα έναντι των υπολοίπων. Η «Συμβουλευτική σχέση», πέρα απ' όλα τ' άλλα, είναι οργανωμένη και προγραμματιζόμενη, δεν είναι ένα σύνολο τυχαίων και απρογραμμάτιστων συναντήσεων. Τη συμβουλευτική σχέση που θα λειτουργήσει σωστά και θα οδηγήσει στην αποτελεσματική παρέμβαση βοήθειας προς το άτομο, με φυσική συνέχεια την αντιμετώπιση του προβλήματός του, την αποτελούν δύο στοιχεία 7 , που μπορεί να είναι εξίσου σημαντικά και απαραίτητα συστατικά της:
6 7
Δημητρόπουλος Ευ. “Συμβουλευτική Προσανατολισμός - τόμος Α΄ », 2002- σελ.111 Δημητρόπουλος Ευ. “Συμβουλευτική Προσανατολισμός - τόμος Α΄ », 2002- σελ.112
15
•
•
Το ένα είναι τα φυσικά, ψυχολογικά, συναισθηματικά, κοινωνικά κτλ. χαρακτηριστικά των δύο μερών (του Συμβούλου, δηλαδή, και του συμβουλευόμενου ατόμου). Το άλλο είναι οι μέθοδοι και τεχνικές που θα χρησιμοποιηθούν. Με επικάλυψη, όμως, και στο ένα και στο άλλο βρίσκεται και ένα πιο σημαντικό στοιχείο, το πρωταρχικό κατά πολλούς: η ικανότητα ή τεχνική του ειδικού να εξασφαλίσει τις προϋποθέσεις που διευκολύνουν τη δημιουργία και αξιοποίηση της σωστής συμβουλευτικής σχέσης. Γιατί αν δε δημιουργηθεί αυτή η σχέση, η Συμβουλευτική βοήθεια είναι εκ των πραγμάτων αδύνατη. Το θέμα της έννοιας και πιο πολύ ενός ορισμού της «σχέσης» έχει απασχολήσει έντονα τους θεωρητικούς της Συμβουλευτικής και της Ψυχοθεραπείας γενικότερα. Διάφοροι ορισμοί που δίνονται αντανακλούν, όπως συνήθως συμβαίνει στις κοινωνικές επιστήμες, τους θεωρητικούς προσανατολισμούς του κάθε επιστήμονα. Ένας ενδιαφέρων ορισμός έχει δοθεί από τους Pepinsky & Pepinsky (1945): «Σχέση είναι μια υποθετική έννοια που προσδιορίζει το συναγόμενο συναισθηματικό χαρακτήρα της ορατής αλληλεπίδρασης μεταξύ δυο ατόμων» . Οι Hackney & Nye (1973) περιγράφουν μερικά σημαντικά χαρακτηριστικά της θεραπευτικής και συμβουλευτικής σχέσης, που λογικά προσδιορίζουν την ίδια τη σχέση και την αποτελεσματικότητά της: α. Η συμβουλευτική σχέση είναι ταυτόχρονα μοναδική αλλά και κοινή. Είναι «μοναδική» κατά το ότι κάθε σχέση μεταξύ δύο προσώπων έχει τα δικά της χαρακτηριστικά, είναι ειδική σχέση, και η μοναδικότητα αυτή προσδιορίζεται από όλες εκείνες τις παραμέτρους που καθορίζουν και συνθέτουν αυτή τη συγκεκριμένη ειδική σχέση. Αυτή η μοναδικότητα είναι που καθιστά δύσκολη αν όχι παρακινδυνευμένη τη διατύπωση γενικεύσεων ή κανόνων. Αν αυτό ισχύει για κάθε σχέση, στη σχέση βοήθειας τα πράγματα γίνονται ακόμη πιο δύσκολα αφού πρόκειται για σχέση λεπτομερώς σχεδιασμένη ώστε να προσιδιάζει στις ιδιαιτερότητες της κάθε περίπτωσης. Όμως, μέσα απ' αυτή της τη μοναδικότητα, η θεραπευτική σχέση είναι όμοια ή ανάλογη προς άλλων μορφών σχέσεις που λειτουργούν καθημερινά στις σημερινές κοινωνίες (γονέα παιδιού, δασκάλου μαθητή, γιατρού ασθενούς, κλπ).
16
β. Η συμβουλευτική σχέση χαρακτηρίζεται ταυτόχρονα για την αντικειμενικότητα, αλλά και την υποκειμενικότητά της. Η αντικειμενική όψη της σχέσης αναφέρεται στη λογική, επιστημονική, γνωστική, θεμελιούμενη, τεκμηριούμενη κτλ. υφή της, που είναι απαραίτητη προϋπόθεση της συμβουλευτικής-θεραπευτικής σχέσης, αν φιλοδοξεί να λειτουργεί ως επιστημονικά αποδεκτή διαδικασία. Η υποκειμενική όψη, αντίθετα, θεμελιώνεται από τις συναισθηματικές και ψυχολογικές διαστάσεις της σχέσης, και είναι εξίσου απαραίτητη προϋπόθεση λειτουργίας της συμβουλευτικής θεραπευτικής διαδικασίας, αφού στη «συνάντηση» των δύο «συμβουλευόμενων» το κυρίαρχο στοιχείο είναι η συναισθηματική αλληλενέργεια, που οριοθετείται από την παρουσία των δύο «προσώπων» και τη συναισθηματική ανταπόκριση του ειδικού στην πρόσκληση του ατόμου για βοήθεια. Τα δύο στοιχεία, της υποκειμενικότητας και της αντικειμενικότητας, σε μια σχέση είναι απαραίτητο να βρίσκονται κάθε φορά σε μια αρμονική ισορροπία, γιατί μια υπερβολικά αντικειμενική προδιάθεση στάση συμπεριφορά μπορεί ν' αποστερήσει από τη σχέση την απαραίτητη ζεστασιά και ψυχική επαφή, ενώ αντίθετα μια υπερβολικά υποκειμενική-προσωπική συμπλοκή του Συμβούλου μπορεί να καταστρέψει την καλοσχεδιασμένη προσπάθεια βοήθειας προς το άτομο. Πρόκειται ουσιαστικά για μια δυαδική παράδοξη αναλογία, που σε κάθε περίπτωση είναι διαφορετική . γ. Η συμβουλευτική σχέση πρέπει να χαρακτηρίζεται από ισορροπία του λογικού-γνωστικού και συναισθηματικού στοιχείου. Το πρώτο είναι απαραίτητο συστατικό της σχέσης, αφού αποτελεί τη βάση κάθε ανταλλαγής πληροφοριών, ανάλυσης σύνθεσης και γενικά επεξεργασίας δεδομένων. Το συναισθηματικό στοιχείο είναι το αναντικατάστατο χαρακτηριστικό της ανθρώπινης επικοινωνίας και επαφής. Στις περισσότερες περιπτώσεις, τα προβλήματα των ανθρώπων είναι περισσότερο συναισθηματικής υφής, παρά γνωστικής. δ. Ένας άλλος άξονας διάκρισης χαρακτηριστικών της Συμβουλευτικής σχέσης αφορά στο συνεχές σαφήνεια - ασάφεια/ αοριστία, το οποίο αναφέρεται στο πόσο σαφή είναι τα χαρακτηριστικά μιας σχέσης, πόσο αυστηρά προσδιορισμένη και συγκεκριμενοποιημένη η στάση και η συμπεριφορά του λειτουργού, πόσο δομημένη ή ελεύθερη είναι η προσέγγιση. Και ως προς το χαρακτηριστικό αυτό
17
ισχύει ο ίδιος κανόνας: σε κάθε σχέση υπάρχει η «σωστή ποσότητα» σαφήνειας ή ασάφειας αντίστοιχα. ε. Στη Συμβουλευτική σχέση σημαντικό χαρακτηριστικό είναι η υπευθυνότητα του Συμβούλου απέναντι στο άτομο. Ναι μεν θεωρείται ως βασική αρχή της Συμβουλευτικής ότι το άτομο είναι υπεύθυνο για τον εαυτό του και τις επιλογές του, αλλά ο Σύμβουλος είναι υπεύθυνος ως προς το να καθοδηγήσει το άτομο αποτελεσματικά προς την κατεύθυνση της λύσης του προβλήματός του. Ακόμα και προς την κατεύθυνση των πρωτοβουλιών που το ίδιο το άτομο πρέπει να πάρει. στ. Η Συμβουλευτική σχέση είναι μια σχέση δυναμική, στην οποία οι ρόλοι είναι δυνατό να προσδιορίζονται και να αναπροσδιορίζονται σε συνεχή δυναμική δάση, αφού οι παράμετροι που την οριοθετούν είναι διαρκώς μεταβαλλόμενες. Από τα προαναφερθέντα προκύπτει ότι, παρότι σε κάθε ανθρώπινη σχέση μπορεί να ενυπάρχουν στοιχεία Συμβουλευτικής, η Συμβουλευτική σχέση είναι αντιληπτή ως διαφορετική, τόσο ως προς τον σκοπό της, όσο και ως προς τις λειτουργίες της, τη δομή της και το αποτέλεσμά της. Ακολούθως θα επιχειρηθεί μια σκιαγράφηση των ξεχωριστών ρόλων και λειτουργιών της σχέσης αυτής, ιδιαίτερα σε αναφορά με τις επιπτώσεις και επενέργειές της στο άτομο 8 : α. Από πολλούς διατυπώνεται η άποψη ότι ένα σημαντικό μέρος της θεραπευτικής δυνατότητας των προσεγγίσεων που στηρίζονται στην επαφή θεραπευτή-ατόμου προκαλείται από την ίδια τη σχέση και την ευκαιρία που έχει ο βοηθούμενος να μιλήσει για το πρόβλημά του. Αν αυτό γίνεται αποδεκτό, τότε μια βασική λειτουργία της Συμβουλευτικής σχέσης είναι η θεραπευτική, ή επανορθωτική ή αντισταθμιστική γενικά, ανεξάρτητα ακόμη και από τις προθέσεις του ίδιου του Συμβούλου. β. Μια δεύτερη λειτουργία σχετίζεται με την ψυχολογική στήριξη του ατόμου που προσέρχεται για βοήθεια. Η ψυχολογική στήριξη μπορεί να θεωρηθεί με διάφορους τρόπους, με διάφορες έννοιες, με διάφορα περιεχόμενα, από απλή
18
ενθάρρυνση μέχρι άμβλυνση του άγχους, ανάπτυξη αισθήματος ασφάλειας, ενίοτε διαφυγής κ.ο.κ. Είναι σημαντικό, πάντως, να μη δημιουργηθούν λανθασμένες προσδοκίες στο άτομο σε αναφορά με τη φύση της στήριξης, με τη διάρκειά της, το βάθος και εύρος της κτλ. και προπάντων να μην προκληθεί εξάρτηση απ' τη σχέση αυτή. γ. Η ανάγκη για προληπτική χρήση της Συμβουλευτικής έχει τονιστεί σε διάφορα σημεία αυτής της εργασίας. Η χρήση αυτή αποσκοπεί στη σωστή και απρόσκοπτη εξέλιξη της προσωπικότητας του ατόμου και έγκαιρη, αποτελεσματική και πλήρη αξιοποίηση του δυναμικού του. δ. 'Όντας μέσα σε μια σωστή σχέση το άτομο αισθάνεται την ασφάλεια που έχει ανάγκη να αισθάνεται ένας άνθρωπος, ιδιαίτερα μάλιστα όταν δεν έχει αναπτύξει ακόμη επαρκή αυτοεκτίμηση και αυτοπεποίθηση ώστε να λειτουργήσει ως ανεξάρτητη μονάδα της κοινωνίας του. Κύριες Λειτουργίες Συμβουλευτικής σχέσης Σε μια σωστή Συμβουλευτική σχέση μπορούν να συνοψιστούν και να συμπυκνωθούν όλοι οι ρόλοι, όλες οι λειτουργίες κι όλες οι επιδιώξεις και φιλοδοξίες της Συμβουλευτικής. Στο Σχήμα 1 που ακολουθεί, παρουσιάζονται οι κύριες λειτουργίες της Συμβουλευτικής σχέσης.
8
Δημητρόπουλος Ευ. “Συμβουλευτική Προσανατολισμός - τόμος Α΄ », 2002- σελ.115
19
Σχήμα 1. : Οι λειτουργίες της Συμβουλευτικής
Πηγή: Ευ. Δημητρόπουλος «Συμβουλευτική- Προσανατολισμός τόμος Β΄»
Συνοψίζοντας τα προαναφερθέντα , οι βασικότεροι σκοποί της Συμβουλευτικής σχέσης έχουν ως ακολούθως : 1. 2. 3. 4. 5.
Αυτογνωσία- Αυτοαντίληψη Παροχή Πληροφόρησης Διευκόλυνση της διαδικασίας λήψης αποφάσεων Ενίσχυση της διαδικασίας Μετάβασης Απόκτηση δεξιοτήτων ζωής
20
Ακολούθως παρουσιάζεται μια σύντομη ανάλυση των βασικότερων σκοπών της Συμβουλευτικής σχέσης . Αυτογνωσία- Αυτοαντίληψη 9 Η αυτοεικόνα μας παίζει καθοριστικό ρόλο στις επιλογές μας, είτε είναι κοινωνικές είτε εκπαιδευτικές είτε επαγγελματικές . Ουσιαστικά, όπως υποστηρίζει και η Ατομική Ψυχολογία, η αυτοαντίληψη είναι αυτή που καθορίζει τον «τρόπο ζωής» (life style) που το άτομο αποδέχεται και υιοθετεί για τον εαυτό του . Η συμπεριφορά μας δεν είναι τίποτε άλλο από την έκφραση αυτού που είμαστε ή αυτού που πιστεύουμε ή νιώθουμε ότι είμαστε. Η θεώρησή μας για τον «εαυτό» μας, για το «εγώ» μας παίζει καθοριστικό ρόλο στον τρόπο με τον οποίο οργανώνουμε τη ζωή μας ή καθορίζουμε τους σκοπούς μας. Ιδιαίτερα κατά την εφηβική ηλικία, όπου το άτομο συγκεκριμενοποιεί την αντίληψη του εαυτού του με το να αρχίζει να αποδέχεται μια ταυτότητα (Erikson, 1969). Ο άνθρωπος έχει ανάγκη από μια θετική αυτοαντίληψη, γιατί θετική αυτοαντίληψη σημαίνει θετική στάση, θετική προδιάθεση προς τον εαυτό, αλλά και τη ζωή γενικότερα. Και θετική διάθεση σημαίνει θετική προσέγγιση, σημαίνει συμμετοχή, σημαίνει προσπάθεια που θα οδηγήσει κάποτε στην «αυτοπραγμάτωση» . Αν προσπαθούσε κανείς να αναζητήσει τις αιτίες που οδηγούν τα άτομα στην αποτυχία και στην άρνηση θα διαπίστωνε ότι πολλά από τα άτομα αυτά απέτυχαν να χτίσουν μια θετική αυτοεικόνα, είναι άτομα που αποθαρρύνθηκαν γρήγορα, που ο «εαυτός» τους τα πρόδωσε σε κρίσιμα σημεία. Αντίθετα, τα επιτυχημένα άτομα χαρακτηρίζονται από ιδιότητες που αντανακλούν μια πολύ θετική «αυτοεικόνα- αυτογνωσία- αυτοαντίληψη». Είναι άτομα με θετική διάθεση προς τη ζωή, με αυτοπεποίθηση, με αυτοεκτίμηση, με προσωπική οντότητα, ευχαριστημένα από τον εαυτό τους, εξωστρεφή, αισιόδοξα, αυτοενθαρρυνόμενα, συνεπή, συγκροτημένα, με αυτοσεβασμό κτλ. Όλα όμως αυτά τα χαρακτηριστικά αντανακλούν μια «καλή αυτοαντίληψη». Η αυτοαντίληψη σχετίζεται άμεσα με τη συμπεριφορά του ατόμου, με τους στόχους του, με τα κίνητρά του. Ο εαυτός ο ίδιος μπορεί να είναι. το κίνητρο. Μάλιστα, το άτομο ενεργοποιεί
21
μηχανισμούς μέσω των οποίων επιδιώκεται η γεφύρωση των ασυμφωνιών στην εικόνα για τον εαυτό. Για παράδειγμα, ένας τέτοιος μηχανισμός μπορεί να λειτουργεί προς την κατεύθυνση της διατήρησης ή και αύξησης της θετικής εικόνας για τον εαυτό και παράλληλα τη μείωση της αρνητικής. Ακόμη, η εικόνα για τον εαυτό επηρεάζει άμεσα τον τρόπο με τον οποίο το άτομο αντιλαμβάνεται το περιβάλλον και τη συμπεριφορά των άλλων, και τον εαυτό του μέσα σ' αυτά. Αυτό το επιτυγχάνει με διαρκείς συγκρίσεις, οι οποίες μπορεί να είναι συγκρίσεις προς τα άνω ή συγκρίσεις προς τα κάτω. Το αν θα είναι οι πρώτες ή οι δεύτερες είναι συνάρτηση πάλι της ίδιας της αυτοεικόνας. Άτομα με θετική αυτοεικόνα τείνουν να συγκρίνονται με καλυτέρους τους, ενώ άτομα με χαμηλή αυτοεκτίμηση, με αίσθηση αποτυχίας κτλ. τείνουν να συγκρίνονται με κατώτερους τους, κι αυτός είναι ένας μηχανισμός άμυνας όπως είναι η εκλογίκευση, η απόσυρση, η άρνηση κτλ. Οι συγκρίσεις αυτές δε γίνονται μόνο με άλλους. Γίνονται και με άλλες όψεις του εαυτού. Ένας μόνιμος μηχανισμός ελέγχει διαφορές, όπως π.χ. μεταξύ πραγματικού και ιδανικού, μεταξύ επιθυμητού και υποχρεωτικού. Στο σημείο αυτό πρέπει να τονιστεί ότι ένας από τους βασικούς ρόλους της Συμβουλευτικής σχέσης πρέπει να είναι η βοήθεια προς το άτομο να οργανώσει και να χτίσει μια θετική αυτοεικόνα. Αν δεν επιτύχει αυτό, τότε ίσως όλα τα υπόλοιπα είναι περιττά. Επιπροσθέτως, σ' ό, τι αφορά το «δυναμικό» του ατόμου, είναι γενικά παραδεκτό ότι μόνο ένα ποσοστό 5-10% αυτού αξιοποιεί το άτομο στη ζωή του. Το υπόλοιπο ή δεν το ανακαλύπτει ποτέ ή δε βρίσκει τρόπους να το αξιοποιήσει. Και στις δύο περιπτώσεις, η ευθύνη της Συμβουλευτικής σχέσης είναι πολύ μεγάλη. Συμπερασματικά, λοιπόν, η εικόνα που το άτομο έχει για τον εαυτό του έχει καταλυτική σημασία. Γι' αυτό και αποτελεί έναν από τους βασικούς σκοπούς η επικούρηση του ατόμου από πλευράς της Συμβουλευτικής για εξασφάλιση της πληρέστερης και αντικειμενικότερης δυνατής αυτογνωσίας και της θετικότερης αυτοαντίληψης, ώστε να οδηγηθεί το άτομο προς τη θετικότερη δυνατή προδιάθεση- διάθεση- στάση-συμπεριφορά τόσο απέναντι στον εαυτό του, όσο και απέναντι στους άλλους.
9
Δημητρόπουλος Ευ. “Συμβουλευτική Προσανατολισμός - τόμος Β΄ », 2002- σελ.164- 194
22
Παροχή πληροφόρησης 10 Η γνώση του περιβάλλοντος, μέσα στο οποίο είναι ένα άτομο προορισμένο να ζήσει, αποτελεί βασική προϋπόθεση για την ικανότητά του να προσαρμοστεί επιτυχώς σ' αυτό. Είναι έξω από κάθε λογική να προσδοκάται να προσαρμοστεί κάποιος μέσα σ' ένα χώρο που δεν τον ξέρει. Η γνώση του περιβάλλοντος εκφράζεται με το γενικό τίτλο περιβαλλοντογνωσία (σε αντιστοίχιση με τον «αυτογνωσία», αλλά με ενσωματωμένη και τη διάσταση της αντίληψης, της ερμηνείας κτλ. αυτού του περιβάλλοντος), και στο πλαίσιο της Συμβουλευτικής σχέσης επιχειρείται μέσω της λειτουργίας της πληροφόρησης. Σε πολύ γενικές γραμμές, η πληροφόρηση έχει να κάνει με πληροφορίες και τη διαχείρισή τους: την απόκτησή τους, την οργάνωσή τους, την αξιολόγησή τους, τη χρήση τους κτλ. Έχει, προπάντων, να κάνει με κανόνες, με αρχές, αλλά και με μεθοδολογία σε σχέση με τη χρήση και διαχείριση των πληροφοριών. Η πληροφόρηση είναι ίσως η βασικότερη λειτουργία στο θεσμό, δεδομένου ότι αποτελεί τον πυρήνα πάνω στον οποίο θα στηριχτεί κάθε λογικός προγραμματισμός του κάθε ατόμου. Μέσω της πληροφόρησης συντελούνται πολλές λειτουργίες στην όλη συμπεριφορά του ατόμου. Δεδομένου όμως ότι η συμπεριφορά του κάθε ατόμου και των ομάδων ατόμων αντανακλούν στο ευρύτερο σύνολο, είναι εύλογο να υποστηριχτεί ότι η πληροφόρηση, ως γενική λειτουργία, συμβάλλει στην υλοποίηση επιμέρους ειδικότερων λειτουργιών σ' ένα κοινωνικό σύνολο. Επίσης, η πληροφόρηση καλύπτει το μεγαλύτερο μέρος της τριμερούς βασικής διαδικασίας στη λήψη αποφάσεων, αφού μέσω αυτής επιτυγχάνεται και η γνώση του εαυτού και η γνώση του περιβάλλοντος έτσι, ώστε να ακολουθήσει φυσιολογικά και το τρίτο μέρος, δηλαδή ο συνδυασμός των δύο που οδηγεί στη λήψη μιας συνετής απόφασης. Ο Isaacson (1977), συνοψίζοντας τις απόψεις πολλών άλλων συγγραφέων, αναφέρει ότι με βάση τις πληροφορίες επιτελούνται οι ακόλουθες τέσσερις ειδικές λειτουργίες: η παρωθητική, η διδακτική, η προσαρμοστική και η κατανεμητική. 1. Η παρωθητική λειτουργία των πληροφοριών γίνεται φανερή αν λάβουμε υπόψη τον τρόπο με τον οποίο επενεργεί στο άτομο η πληροφόρηση πάνω σε ορισμένες καταστάσεις ή προϋποθέσεις μέσω των οποίων γίνεται δυνατή η 10
Δημητρόπουλος Ευ. “Συμβουλευτική Προσανατολισμός - τόμος Β΄ », 2002- σελ. 194-232
23
προσπέλαση προς κάποιο συγκεκριμένο στόχο. Για παράδειγμα, ο μαθητής παρωθείται να εντείνει τις προσπάθειές του στη μελέτη ενός αντικειμένου αν πληροφορηθεί ότι καλή γνώση του αντικειμένου αυτού διευκολύνει την είσοδό του σε κάποιο χώρο, σε κάποιο επάγγελμα ή σε κάποια σχολή. 2. Η διδακτική λειτουργία των πληροφοριών είναι ίσως η πιο εμφανής, δεδομένου μάλιστα ότι το μεγαλύτερο μέρος της πληροφόρησης σ' ένα εξελικτικό σύστημα Σχολικού Προσανατολισμού γίνεται μέσω της διδασκαλίας. Η διδασκαλία των πληροφοριών στους μαθητές τούς διευκολύνει στο να αναγνωρίσουν τη συνεχή φύση της διαδικασίας λήψης αποφάσεων. 3.Η προσαρμοστική λειτουργία είναι σημαντικότατη, διότι διευκολύνει το άτομο στη δημιουργία μιας στοιχειώδους ισορροπίας ανάμεσα στις φανταστικές επιλογές και τους φανταστικούς προγραμματισμούς, και στην πραγματικότητα, η οποία φυσικά γίνεται γνωστή μέσω της πληροφόρησης. Η πραγματικότητα αυτή είναι πάντα η συνισταμένη των επιμέρους στοιχείων, εκείνων δηλαδή που αναφέρονται στο ίδιο το άτομο (ατομικές πληροφορίες) κι εκείνων που αναφέρονται στο περιβάλλον του το κοινωνικό, το εκπαιδευτικό, το επαγγελματικό. 4. Η κατανεμητική λειτουργία σχετίζεται με τις διαδικασίες «κατανομής», που στην προκειμένη περίπτωση αφορούν στην τοποθέτηση σε κάποιο περιβάλλον ή στην είσοδο σε κάποιο περιβάλλον, κατά κύριο λόγο επαγγελματικό. Η προετοιμασία για κάποιες συγκεκριμένες δραστηριότητες γίνεται συνήθως ερήμην του συγκεκριμένου περιβάλλοντος μέσα στο οποίο το άτομο θα χρειαστεί να ασχολείται. Γι' αυτό είναι απαραίτητη η σωστή πληροφόρηση στον τομέα πριν αρχίσει η προετοιμασία για είσοδο στην περιοχή της ενασχόλησης. Είναι γενικά παραδεκτό ότι δύο είναι οι τρόποι με τους οποίους είναι δυνατόν το άτομο ν' αποκτήσει εποπτεία (του εαυτού του και) του περιβάλλοντος: •
η άμεση παρατήρηση και
• η έμμεση γνωριμία, η οποία είναι δυνατή μόνο με τη συγκέντρωση πληροφοριών. Δεδομένου, τώρα, ότι οι εμπειρίες που μπορούμε ν' αποκτήσουμε με άμεση παρατήρηση είναι ελάχιστες, οι πληροφορίες αποκτούν όλο και πιο μεγάλη σημασία.
24
Σήμερα θεωρείται ότι η πληροφορία έχει καταλυτική σημασία για το άτομο, ιδίως όταν είναι αυτή που πρέπει, όπως πρέπει και τότε που τη χρειάζεται. Γι' αυτό και πολλοί θεωρούν την πληροφορία «επένδυση», και μάλιστα πολύ σημαντική Διαδικασία Λήψης Αποφάσεων 11 Το θέμα «αποφάσεις» κατέχει κεντρική θέση στη σταδιοδρομία και κατά συνέπεια στη ζωή κάθε ατόμου. Γι' αυτό και αποτελεί ένα από τα βασικά ενδιαφέροντα της Συμβουλευτικής σχέσης. Ιδιαίτερα η επιτυχής εφαρμογή του στις εκπαιδευτικέςεπαγγελματικές όψεις της σταδιοδρομίας ενός ατόμου, αποτελεί βασική επιδίωξη κάθε υπηρεσίας συμβουλευτικής και προσανατολισμού. Σύμφωνα με τους Thoresen και Mehrens (1967), απόφαση είναι η διαδικασία επιλογής μιας κατεύθυνσης δραστηριοτήτων ανάμεσα σε έναν αριθμό εναλλακτικών λύσεων. Σε μια ευρύτερη κάπως θεώρηση αυτού του ορισμού, μέσα στην έννοια της «απόφασης» περιλαμβάνεται, κατά πολλούς, και το αποτέλεσμα της επιλογής ή το συμπέρασμα ή η λύση κτλ., ανάλογα με τις ιδιαιτερότητες της κάθε «κατάστασης απόφασης». Περιλαμβάνεται δηλαδή και η υλοποίηση της απόφασης, κάτι που από άλλους αμφισβητείται. Μια απόφαση μπορεί να είναι ατομική, ομαδική, οικογενειακή κτλ. Για να υπάρχει «κατάσταση απόφασης» είναι απαραίτητο να υπάρχουν ορισμένες προϋποθέσεις. Για παράδειγμα, πρέπει το άτομο να βρίσκεται μπροστά σε τουλάχιστον δύο εναλλακτικές λύσεις. Αν υπάρχει μόνο μία εναλλακτική λύση, τότε ουσιαστικά υπάρχει επιβεβλημένος μονόδρομος. Ύστερα, πρέπει το άτομο να έχει ελευθερία επιλογής μεταξύ των λύσεων. Αν κάποιες λύσεις επιβάλλονται ή αποκλείονται, παύουν να συνθέτουν διαστάσεις της κατάστασης απόφασης. Σκοπός της Συμβουλευτικής σχέσης είναι να βοηθήσει το άτομο να παίρνει συνετές, σωστές, καλές αποφάσεις. Αυτόματα, όμως, ανακύπτει το ερώτημα: τι σημαίνει «συνετή», «σωστή», «επιτυχής» κτλ. απόφαση; Και το αντίθετο φυσικά: τι σημαίνει «κακή», «μη συνετή», «λανθασμένη» κτλ. απόφαση; Δεν υπάρχει εύκολη απάντηση στο ερώτημα. Μια απόφαση είναι συνετή, αν τ' αποτελέσματά της είναι ωφέλιμα για το άτομο, αν η έκβασή της είναι η επιθυμητή κτλ. Όμως, τα αποτελέσματα μιας απόφασης είναι πιθανόν να φανούν μετά από πολλά χρόνια.
25
Η έκβαση, δηλαδή, ως κριτήριο μόνο επιβεβαιωτικά μπορεί να χρησιμοποιηθεί. Ουσιαστικά, τα κριτήρια με τα οποία μπορεί να κριθεί μια απόφαση δε βρίσκονται ποτέ στη διάθεση του ατόμου τότε που είναι να παρθεί η απόφαση. Όμως, στην πράξη της Συμβουλευτικής έχουμε ανάγκη από άλλου είδους κριτήρια, που να είναι, αν όχι προδρομικά, οπωσδήποτε συγχρονικά με την απόφαση. Για το λόγο αυτό λέμε, εντελώς συμβατικά, ότι μια απόφαση είναι «καλή», όταν παίρνεται με το σωστό τρόπο.
Στο Σχήμα 2 που ακολουθεί παρουσιάζονται οι παράγοντες διαμόρφωσης και τα στάδια της Διαδικασίας Λήψης Αποφάσεων. Σχήμα 2. : Παράγοντες και στάδια της Διαδικασίας Λήψης Αποφάσεων.
11
Δημητρόπουλος Ευ. “Συμβουλευτική Προσανατολισμός - τόμος Β΄ », 2002- σελ. 233-254
26
πηγή: Αθ. Ραφτόπουλος «Υλικό μαθήματος «Συμβουλευτική» 2001-2002- ΠΑΤΕΣ/ΣΕΛΕΤΕ
Η διαδικασία λήψης αποφάσεων σχετίζεται άμεσα με εκείνη της επίλυσης προβλημάτων. Θεωρείται ότι υπάρχει «πρόβλημα» όταν υπάρχει διαφορά μεταξύ υπάρχουσας κατάστασης και επιθυμητής κατάστασης ή επιζητούμενου στόχου. Το θέμα της διαδικασίας και των σταδίων επίλυσης προβλήματος απασχολεί ανέκαθεν τους επιστήμονες. Ενδεικτικά και μόνο παρουσιάζονται εδώ τρεις αναφορές σε μελετητές που διατύπωσαν σχετικές απόψεις σε πολύ διαφορετικά χρονικά σημεία. 1. Ο Dewey (1910) είχε προτείνει πέντε βήματα στη διαδικασία λήψης απόφασης. α) Συνειδητοποίηση της δυσκολίας β) Προσδιορισμός του προβλήματος γ) Εξέταση προτάσεων για ενδεχόμενη λύση δ) Εξέταση των πιθανών συνεπειών της λύσης ε) Αποδοχή ή απόρριψη της λύσης. 2. Ο Wallas (1926) περιγράφει μια δική του παρόμοια διαδικασία, που περιέχει τα εξής στάδια: α) Προετοιμασία για τη λύση του προβλήματος β) Εκκόλαψη λύσεων-συνειδητή προσπάθεια λύσης γ) Φώτιση του προβλήματος (δι' ενοράσεως λύση) δ) Επαλήθευση-έλεγχος ορθότητας της λύσης. 3. Οι Merrifield, Guilford, Christensen και Frick (1962) προτείνουν μια ακόμη διαδικασία των εξής πέντε σταδίων: α) Προετοιμασία για λύση β) Ανάλυση στοιχείων γ) Παραγωγή λύσης μέσω συγκλινουσών και αποκλινουσών διαδικασιών δ) Επαλήθευση, δηλαδή αξιολόγηση της λύσης ε) Επαναεφαρμογή της λύσης-επανάληψη. 4. Οι Bransford & Stein (1984) περιγράφουν μια άλλη πρόταση που περιλαμβάνει τα παρακάτω πέντε στάδια. 27
α) Αναγνώριση της ύπαρξης ενός προβλήματος β) Ορισμός και αναπαράσταση του προβλήματος γ) Διερεύνηση εναλλακτικών προσεγγίσεων λύσης δ) Εφαρμογή του σχεδίου λύσης του προβλήματος ε) Αξιολόγηση της λύσης. 5. Τέλος, η Κωσταρίδου-Ευκλείδη (1997) σε μια γενική θεώρηση της σχετικής βιβλιογραφίας παρουσιάζει τα μοντέλα λήψης απόφασης, μεταξύ των οποίων: α) Της προσδοκώμενης ωφέλειας: το άτομο επιλέγει μεταξύ των εναλλακτικών λύσεων εκείνη από την οποία προσδοκά τη μεγαλύτερη ωφέλεια (ωφέλεια = οτιδήποτε έχει αξία για το άτομο και συμβάλλει στην επίτευξη των στόχων του). β) Των αναγκών: το άτομο επιλέγει την εναλλακτική λύση που ικανοποιεί σε μεγαλύτερο βαθμό σημαντικές ανάγκες του. γ) Της ανάλυσης των λόγων: το άτομο εξετάζει συνειδητά τους διαφόρους λόγους για την κάθε επιλογή και καταλήγει στην επιλογή για την οποία διαθέτει την καλύτερη δικαιολόγηση. Η διαδικασία της Μετάβασης 12 Με τον όρο «μετάβαση» αποδίδονται στη Συμβουλευτική εκείνες οι καταστάσεις στην εξελικτική πορεία του ατόμου, κατά τις οποίες συντελείται μετακίνηση του ατόμου από μια πραγματικότητα σε άλλη. Η πραγματικότητα αυτή μπορεί να αναφέρεται σε πολλούς τομείς: στον εξελικτικόψυχολογικό, στον κοινωνικό, στον οικονομικό, στον εκπαιδευτικό, στον επαγγελματικό κτλ. Κατά κανόνα σε κάθε μετάβαση ενυπάρχουν στοιχεία από όλους αυτούς τους τομείς, σε μεγαλύτερο ή μικρότερο βαθμό κατά περίπτωση. Ενδεικτικά παραδείγματα μετάβασης συναντούμε καθημερινά. Κατάσταση μετάβασης είναι όταν το παιδί απομακρύνεται για πρώτη φορά από το σπίτι, την οικογένεια, για να πάει στο σχολείο . Ανάλογα, είναι κατάσταση μετάβασης όταν ο εργαζόμενος αλλάζει επάγγελμα ή εργασία, όταν πρωτοεργάζεται (από μη εργαζόμενος σε εργαζόμενο), όταν παντρεύεται, όταν χωρίζει, όταν πηγαίνει στο στρατό και όταν απολύεται, όταν φυλακίζεται και όταν αποφυλακίζεται, όταν από κατάσταση εξάρτησης επιτυγχάνει απεξάρτηση, όταν αλλάζει τόπο κατοικίας, 12
Χρυσούλα Κοσμίδου- Hardy «Οι δεξιότητες της μετάβασης στο πλαίσιο ενός κριτικού αναπτυξιακού μοντέλου στο σχολικό, επαγγελματικό προσανατολισμό»
28
όταν μεταναστεύει, όταν κάνει μετεγγραφή από εκπαιδευτικό ίδρυμα σε άλλο, όταν υφίσταται «αλλαγή σχολικού περιβάλλοντος» κτλ. Γίνεται τώρα φανερό γιατί οι καταστάσεις μετάβασης αποτελούν σημαντικό αντικείμενο για τη Συμβουλευτική ή γιατί στις καταστάσεις αυτές το άτομο έχει πολύ μεγάλη ανάγκη για Συμβουλευτική παρέμβαση και γενικά βοήθεια από τους θεσμούς επικούρησης του ανθρώπου. Γιατί σε κάθε τέτοια κατάσταση δημιουργείται έντονη και μάλιστα κάποτε δραματική ψυχολογική, συναισθηματική κτλ. αποϊσορρόπηση στο άτομο και στο άμεσο περιβάλλον του, με σημαντικές προεκτάσεις στον κοινωνικό, οικονομικό, επαγγελματικό, οικογενειακό κλπ. χώρο του ατόμου, αν πρόκειται για ενήλικο άτομο. Και σε τέτοιες καταστάσεις δημιουργείται σοβαρό πρόβλημα αναπροσαρμογής του ατόμου (και άλλων προσώπων του περιβάλλοντός του), οπότε απαιτείται ουσιαστική παρέμβαση για υποστήριξη, είτε με σκοπό την πρόληψη είτε την αντιστάθμιση. Για να γίνει πιο εύκολα κατανοητή η φύση των προβλημάτων που δημιουργούνται στις καταστάσεις μετάβασης, ας σκεφτούμε λίγο την περίπτωση του οικογενειάρχη εργαζόμενου που ξαφνικά γίνεται άνεργος. Πόση πραγματικά είναι η ψυχολογική (κυρίως) αναστάτωση που υφίσταται το άτομο, πόσες και πόσο σοβαρές είναι οι προεκτάσεις της και σε πόσους ανθρώπους του περιβάλλοντός τους. Αντίστοιχα, πόσο μεγάλη ανάγκη υπάρχει για στήριξη του ατόμου και του περιβάλλοντός του σε περιπτώσεις σαν κι αυτές, αλλά και για προετοιμασία για επιτυχή αντιμετώπιση των καταστάσεων αυτών. Γενικότερα, ο άνθρωπος έχει την τάση να αντιστέκεται στην αλλαγή και στο καινούριο, σε μια προσπάθεια του να διατηρήσει την ομοιόσταση του στο επίπεδο εκείνο που ήδη γνωρίζει και που, επομένως δεν του δημιουργεί αίσθημα απειλής. Όταν λοιπόν, αναγκαστεί εκ των πραγμάτων να μεταβεί , σύμφωνα με έρευνες που έχουν γίνει, περνάει συνήθως από τα εξής στάδια (Σχήμα 3) : 1ο στάδιο: Το άτομο αισθάνεται ένα μούδιασμα που του φέρνει το σοκ της αλλαγής από κάτι γνωστό σε κάτι άγνωστο. 2ο στάδιο: Το άτομο έχει μια αρνητική στάση να μεταβεί στο καινούριο και μια διάθεση να παραμείνει στο παλιό. Στο στάδιο αυτό νοιώθει να ανεβαίνει προσωρινά η αυτοεκτίμησή του καθώς πιστεύει ότι είναι «εντάξει» κι εκεί που
29
βρίσκεται, σύμφωνα με άλλα επιχειρήματα που χρησιμοποιεί ανάλογα με τους μηχανισμούς άμυνας που ενεργοποιούνται μπροστά στην απειλή της μετάβασης προς το άγνωστο. 3ο στάδιο: Το άτομο αισθάνεται κατάθλιψη και η αυτοεκτίμησή του πέφτει όταν συνειδητοποιεί ότι η αλλαγή είναι αναπόφευκτη. 4ο στάδιο: Το άτομο αναγκάζεται να αποδεχθεί την παρούσα κατάσταση, οι άμυνές του ατονούν και αφήνεται στην πορεία των γεγονότων με μια διάθεση παραίτησης. Η αυτοεκτίμησή του μειώνεται ενώ η αυτοαντίληψή του γίνεται περισσότερο αρνητική. 5ο στάδιο: Στη συνέχεια, το άτομο αναγκάζεται να δοκιμάσει την καινούρια κατάσταση ζωής . 6ο – 7ο στάδιο : Καθώς το άτομο βιώνει το καινούριο, αναλύει το νόημά του στη ζωή του, εσωτερικεύει τη σημασία της μετάβασης αυτής και καθώς διαπιστώνει ότι τα κατάφερε και ότι, επομένως, είναι ικανό άτομο, η αυτοαντίληψή του γίνεται θετικότερη και η αυτοεκτίμησή του ανεβαίνει. Θα πρέπει να σημειωθεί βέβαια ότι ένα άτομο σπάνια ακολουθεί με τόση τάξη τη σειρά αυτή των σταδίων που αναφέρθηκαν. Αυτό εξαρτάται - σε μεγάλο βαθμό από το ίδιο το άτομο, την ψυχοσύνθεσή του (και τις προηγούμενες εμπειρίες του όπως και από το ίδιο το μεταβατικό στάδιο που αντιμετωπίζει. Σχήμα 3. : Τα στάδια της Μετάβασης
30
Πηγή: Hopson & Scally (1997) – προσαρμογή
Απόκτηση Δεξιοτήτων ζωής
13
Ως δεξιότητες ζωής (κοινωνικές δεξιότητες) ορίζονται οι ακόλουθες : 1.Δεξιότητες επικοινωνίας, 2.Δεξιότητες γενικότερης κοινωνικής συμπεριφοράς, 13
Δημητρόπουλος Ευ. “Συμβουλευτική Προσανατολισμός - τόμος Β΄ », 2002- σελ. 290-295
31
3.Εκπαιδευτικές δεξιότητες, 4.Επαγγελματικές δεξιότητες, και 5.Δεξιότητες επιβίωσης. Παραδείγματα τέτοιων «δεξιοτήτων ζωής», τις οποίες καλείται ο Σύμβουλος να βοηθήσει το άτομο να τις αποκτήσει, είναι: •
να θέτει το άτομο βραχυπρόθεσμους ή μακροπρόθεσμους στόχους,
•
να κατανοεί τις ανάγκες του,
•
να κατανοεί τις ανάγκες των άλλων
•
δεξιότητες που σχετίζονται με την οργάνωση της δουλειάς για το σχολείο,
•
προγραμματισμός χρόνου και δραστηριοτήτων
•
δεξιότητες επικοινωνίας,
•
μέθοδοι μελέτης και οργάνωσης προετοιμασίας,
•
κατανόηση των επιδιώξεων των άλλων
•
σεβασμός στις ανάγκες και τα δικαιώματα των άλλων,
•
τρόπος να συζητάς σε μια ομάδα,
•
πώς να κάνει θετική και εποικοδομητική κριτική,
•
πώς να ντύνεται και γενικά πώς να εμφανίζεται σωστά στην κάθε περίπτωση (π.χ. πώς πρέπει να πάει σε μια συνέντευξη με έναν εργοδότη),
•
πώς να συντάσσει ένα σωστό βιογραφικό σημείωμα,
•
τι υποχρεώσεις και τι δικαιώματα έχει ο πολίτης και πώς ανταποκρίνεται,
•
πώς διαχειρίζονται χρήματα,
•
πώς προστατεύουν την ατομική τους αλλά και τη δημόσια περιουσία,
•
πώς συνάπτουν αλλά και διατηρούν διαπροσωπικές σχέσεις,
•
πώς συνεργάζονται με άλλους και πώς συμπεριφέρονται στις περιπτώσεις διαφωνιών,
•
πώς να λύνουν τα προσωπικά τους προβλήματα,
•
πώς αναλαμβάνουν κοινωνικούς και άλλους ρόλους,
•
πώς αναλαμβάνουν υπευθυνότητες κλπ. Είναι προφανές ότι ο κατάλογος αυτός με ιδέες για πρακτικές δεξιότητες θα μπορούσε να γίνει όσο εκτενής θέλουμε. Ο χαρακτηρισμός των δεξιοτήτων αυτών ως «δεξιοτήτων ζωής» δεν είναι τυχαίος. Υποδηλώνει τη σπουδαιότητά τους στην καθημερινή ζωή του ανθρώπου και το ρόλο τους στην καθόλου προσαρμοστική ικανότητα αλλά και την επιβίωσή του. Κατ' επέκταση,
32
υποδηλώνει και το μέγεθος της υποχρέωσης των φορέων και υπηρεσιών συμβουλευτικής για την καλλιέργεια και εμπέδωσή τους στους χώρους και στις ομάδες ευθύνης τους. Τέτοιες δεξιότητες ζωής είναι απαραίτητες σε κάθε άτομο της σημερινής κοινωνίας. Αναμφίβολα όμως είναι ακόμα πιο σημαντικό να βοηθηθούν να τις αποκτήσουν, όλες ή και κάποιες ακόμη πιο ειδικές τα άτομα των ειδικών ομάδων και κατηγοριών, μια και κατά τεκμήριο •
αυτά τα άτομα έχουν λιγότερες ευκαιρίες να τις αποκτήσουν χωρίς βοήθεια, και
•
τις έχουν μεγαλύτερη ανάγκη. Μια ένδειξη της σημασίας που δίδεται στο εξωτερικό στην απόκτηση από το άτομο των δεξιοτήτων ζωής είναι και οι δραστηριότητες που οργανώνονται για τη «διδασκαλία» τους και τα υλικά που παράγονται γι' αυτό το σκοπό, κι ακόμη περισσότερο τα εκπαιδευτικά προγράμματα που έχουν εκπονηθεί για τα εκπαιδευτικά συστήματα, ιδίως στις H.Π.A. Υπάρχουν ολόκληρες σειρές βιβλίων για νέους, που συνήθως συνοδεύονται και από κασέτες με υποδείγματα, με τίτλους όπως «πώς να ζεις ανεξάρτητα», «πώς να τα πηγαίνεις καλά με τους άλλους ανθρώπους», «πώς να συμπεριφέρεσαι στην εργασία σου «πώς να βρεις δουλειά», κτλ.
33
H Επικοινωνία … Υπηρετεί 5 κύριους σκοπούς: Την πληροφόρηση Την έκφραση συναισθημάτων Τη διέγερση της φαντασίας Τον επηρεασμό της συμπεριφοράς των άλλων Την ικανοποίηση της εθιμοτυπίας Επικοινωνία είναι… … η διαδικασία με την οποία μεταβιβάζονται πληροφορίες και μηνύματα … μια μορφή αλληλεπίδρασης που δίνει στα άτομα μιας κοινωνικής ομάδας το χαρακτήρα της ενότητας στο χώρο και στο χρόνο … να μετέχω σε κάτι (κοινωνώ, μοιράζομαι, σχετίζομαι), να ανταλλάσσω πληροφορίες Παραδείγματα επικοινωνίας Διαβάζεις εφημερίδα Ακούς ραδιόφωνο Στέλνεις e-mail Συζητάς περιμένοντας το Μετρό Μιλάς στο τηλέφωνο Παρακολουθείς Τηλεόραση Τήρηση ημερολογίου
34
Στοιχεία Επικοινωνίας απαραίτητα σε κάθε επικοινωνιακή διαδικασία Πομπός Μήνυμα Δίαυλος ή Μέσο Δέκτης Αποτέλεσμα: η επίτευξη της επικοινωνίας Στοιχεία Επικοινωνίας Ποιος
(πομπός) λέει τί
(μήνυμα)
σε ποιόν
(δέκτης)
μέσω ποιου καναλιού (μέσο-δίαυλος) Το στοιχείο που διαφοροποιεί την επικοινωνία από την πληροφορία/συνομιλία/γνώμη είναι η επαναπληροφόρηση (feedback) Επαναπληροφόρηση (feedback) Κάθε πληροφορία, που δίνει το άτομο, σχετική με την κατανόηση των μηνυμάτων των άλλων Δεν είναι επίκριση, δεν γίνονται υποθέσεις, δεν εξάγονται γενικά συμπεράσματα Έχει περιγραφικό χαρακτήρα και όχι αξιολογικό
35
Γίνεται διακριτικά, χωρίς συναισθηματική φόρτιση, προσανατολισμένη στα γεγονότα και στη συγκεκριμένη συμπεριφορά, με αναφορά σε θετικά σημεία.
Χαρακτηριστικά Επικοινωνίας Συγχρονική ή Ασύγχρονη Μπορεί ο Πομπός & ο Δέκτης να επικοινωνούν στον ίδιο ή σε διαφορετικό χρόνο Συντοπική (Παραστατική) ή Διατοπική (Αναπαραστατική) Μπορεί ο Πομπός & ο Δέκτης να βρίσκονται στον ίδιο ή σε διαφορετικό χώρο Εκούσια ή Ακούσια Μονόδρομη (όταν ο Πομπός & ο Δέκτης δεν αλλάζουν ρόλους) ή Αμφίδρομη (όταν ο Πομπός & ο Δέκτης εναλλάσσονται) ή Διαδρασιακή (όταν ο αρχικός Δέκτης παρεμβαίνει ως Πομπός και με τα στοιχεία που δίνει επηρεάζει το μήνυμα)
36
Μέσα Επικοινωνίας Γλώσσα Αποτελεί μέθοδο επικοινωνίας μεταξύ των Ανθρώπων που χαρακτηρίζεται από τη χρήση αυθαίρετων ηχητικών ή γραπτών συμβόλων Προφορική (δυναμική) και Γραπτή (στατική) Ομιλούνται ~3.000 γλώσσες στη Γη. Οι μισές από αυτές δε γράφονται – δε διαθέτουν γραπτή μορφή Παραγλώσσα Χρήση σημείων στίξης Αλλαγή τονισμού (πχ ρυθμός, ένταση, τόνος) στον προφορικό λόγο Εξωλεκτική (ή Μη-Λεκτική) επικοινωνία o Διεξάγεται με κινήσεις, χειρονομίες, μορφασμούς, εκφράσεις προσώπου, κίνηση ματιών-επαφή βλέμματος, νεύματα,στάσεις του σώματος, εμφάνιση, αντικείμενα, εικόνες, οπτικά σχέδια και άλλα σύμβολα o Διαδικασία που αφορά στην κωδικοποίηση νοήματος μέσω σωματικών κινήσεων, εκφράσεων του προσώπου και των ματιών, χειρονομιών, στάσεων του σώματος κ.λπ., που δεν συμπεριλαμβάνουν τον λόγο και την χρήση λέξεων Εκφράζουμε 3 θεμελιώδεις συναισθηματικές στάσεις: το βαθμό συμπάθειας ή αντιπάθειας που νιώθουμε για τον άλλο το βαθμό κυριαρχίας ή υποταγής μας στον άλλο το βαθμό ανταπόκρισης στα συναισθήματα (θετικά ή αρνητικά) που μας προκαλεί ο άλλος εκείνη τη στιγμή
37
Μορφές Επικοινωνίας Αυτοεπικοινωνία Επικοινωνία με τον εαυτό μας Οι άνθρωποι συνήθως επικοινωνούν με τον εαυτό τους σε ιδιωτικό ή ημιιδιωτικό περιβάλλον Διαπροσωπική επικοινωνία Η ανταλλαγή μηνυμάτων μεταξύ ατόμων με τη χρησιμοποίηση λεκτικών και μη λεκτικών μέσων. Μπορεί να είναι απρόσωπης ή προσωπικής φύσεως Επικοινωνία στην ομάδα Η επικοινωνία δύο ή περισσότερων ατόμων τα οποία αποδέχονται κοινούς κανόνες και επιδιώκουν κοινούς στόχους Μαζική επικοινωνία Πραγματοποιείται με τη διαμεσολάβηση των μέσων μαζικής επικοινωνίας (ΜΜΕ) και απευθύνεται σε ένα κοινό που θεωρείται μεγάλο και ομοιομορφοποιημένο (μαζικό κοινό) Η επικοινωνία στην επιχείρηση Η μετάδοση μηνυμάτων της εταιρίας στα εξωτερικά και εσωτερικά κοινά με τη χρήση κατάλληλων μέσων με στόχο την ενημέρωση, την πληροφόρηση, τη διαμόρφωση και διατήρηση θετικής εικόνας
38
ΥΠΑΡΧΟΥΝ ΠΟΛΛΕΣ ΠΙΘΑΝΟΤΗΤΕΣ ΝΑ ΜΗΝ ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΗΣΟΥΜΕ ΓΙΑΤΙ; Βασικό εμπόδιο αποτελεσματικής επικοινωνίας Διαφορετικές αντιλήψεις πομπού και δέκτη Αντίληψη είναι: Η διαδικασία της λήψης από τις αισθήσεις και της κατανόησης από τον εγκέφαλο των ερεθισμάτων του περιβάλλοντος Ερέθισμα Παράγοντες που επηρεάζουν την αντίληψή μας
Στερεότυπα Αποτέλεσμα του φωτοστέφανου Αυτοεκπληρούμενη προφητεία Εμπόδια στην επικοινωνία Διαφορές στην αντίληψη Πιεστική επικοινωνία Μη οργανωμένη παρουσίαση Πληροφοριακή επιβάρυνση Μη ενεργητική ακρόαση Φυσικοί περισπασμοί (τηλέφωνα, θόρυβος)
39
Εμπόδια Ενεργητικής Ακρόασης Διαφορετική ταχύτητα σκέψης και ομιλίας Παθητική δραστηριότητα (ακροατής-δέκτης) (ευθύνη του πομπού η σωστή μετάδοση μηνύματος) Συναισθηματική φόρτιση Προετοιμασία απάντησης Ενεργητική Ακρόαση Ακούω με προσοχή Ακούω ολόκληρο το μήνυμα Ακούω πριν αξιολογήσω Παραφράζω Πώς να ξεχωρίσετε τους Κακούς από τους Καλούς Ακροατές Πώς να ξεχωρίσετε τους Κακούς από τους Καλούς Ακροατές Οδηγίες για αποτυχημένη επικοινωνία
Ακοή χωρίς προσοχή Ακούω χωρίς να «ακούω» (Ψευτοακοή) Ακούω χωρίς να καταλαβαίνω Διακόπτω Ακούω για να διαφωνήσω Οδηγίες για ουσιαστική επικοινωνία Χρησιμοποιούμε ένα ήρεμο και ανοικτό τόνο φωνής και στάσης Σταματάμε να μιλάμε Προσέχουμε τον συνομιλητή μας/Χρήση ορολογίας Διευκρινιστικές ερωτήσεις Επαναλαμβάνουμε περιληπτικά το αίτημα του συνομιλητή, προκειμένου να βεβαιωθούμε ότι ακούσαμε σωστά .
40
Δείχνουμε ενδιαφέρον Χειρισμός αντιρρήσεων Ο συνομιλητής… … έχει προκαταλήψεις … φέρνει αντιρρήσεις … ‘προκαλεί’ … έχει λίγο χρόνο γι’ αυτό… Ακούω προσεκτικά Διευκρινίζω Μειώνω την ένταση Αποφυγή το “ναι μεν αλλά” Συμφωνία για άλλο θέμα Απαντώ Συνεχίζω
41
Μερικές πληροφορίες… Κατά μέσο όρο οι επιχειρήσεις χάνουν το 20% των πελατών τους Κοστίζει πέντε φορές περισσότερο η αντικατάσταση ενός πελάτη απ’ ότι η διατήρησή του Μόνο το 4% των δυσαρεστημένων πελατών εκφράζουν ανοικτά τη δυσαρέσκειά τους.
Επικοινωνία με ένα θυμωμένο πελάτη Ζητήστε του να μιλάει πιο αργά και πιο σιγά (επαναλάβετε τη φράση αυτή όσες φορές χρειαστεί) Πέστε του ότι είστε εκεί για να τον βοηθήσετε Αναγνωρίστε ότι υπάρχει πρόβλημα & επαναδιατυπώστε το πρόβλημά όπως το καταλάβατε Δείξτε ενδιαφέρον για τα συναισθήματά του (πείτε του ότι καταλαβαίνετε τι νιώθει και γιατί είναι θυμωμένος) Ρωτήστε τι θέλει να κάνετε για να λυθεί το πρόβλημά του (Έτσι στρέφουμε το ενδιαφέρον του στην εξεύρεση λύσης) Δώστε & άλλες εναλλακτικές λύσεις. Επικοινωνία με πελάτες που εκφράζουν ‘παράπονα’ Μην τους αφήσετε στην αναμονή Μην τους στέλνετε από τον ένα στον άλλο Ακούστε τους με υπομονή χωρίς διακοπές Ρωτήστε τους για να καταλάβετε καλύτερα Κατεβάστε το τόνο της φωνής σας, όταν αυτοί ανεβάζουν τον δικό τους. Εξηγήστε τους αργά και καθαρά τι σκοπεύετε να κάνετε τονίζοντας τις λέξεις. Κρατήστε γραπτό αρχείο για να δείτε τι έγινε στη συνέχεια. Κρατήστε αρχείο παραπόνων για να τα μελετήσετε
42
και Μην Ξεχνάτε ότι …
χρειάζονται 26 μύες για να χαμογελάσουμε και 62 για να συνοφρυωθούμε ☺
43
