qwφιertyuiopasdfghjklzxερυυξn mηqσwωψerβνtyuςiopasdρfghjkl zxcvbnmqwertyuiopasdfghjklzxc βία κατά τα w βυζαντινά vbnφγιmλιΗqπ ςπχρονικά ζα ωeτrtνyuτioρ νμpκaλsdfgh jklzxcv Συνος πτική επισκόπηση λο του πbnαmqw φαινομένου των ακρωτηριασμών στη βυζαντινή αυτοκρατορία ertyuiopasdfghjklzxcvbnm σγqw φertyuioσδφpγρaηsόρωυdfghjργ klαzxcvbnβφδγωmζqwertλκοθξy uiύασφdfghjklzxcvbnmqwertyuio paβsdfghjklzxcεrυtγyεuνiιoαpasd fghjklzxcηvbnασφδmqwertασδyu iopasdfασδφγθμκxcvυξσφbnmσ φγqwθeξτσδφrtyuφγςοιopaασδφ sdfghjklzxcvασδφbnγμ,mqwerty uiopasdfgασργκοϊτbnmqwertyσδ φγuiopasσδφγdfghjklzxσδδγσφγ cvbnmqwertyuioβκσλπpasdfghjk Σελίδα |1
Καλαμάτα, 2008
Βασιλική Δ. Μπελογιάννη Α.Μ:1013200700046
Σελίδα |2
Πρόλογος Στο ξεκίνημα της σύνθεσης αυτής εδώ της εργασίας, οφείλω να ομολογήσω πως πολλοί ήταν εκείνοι που με προειδοποίησαν τόσο για την απλησίαστη θεματολογία, όσο και για τη δυσκολία συγκέντρωσης πληροφοριών πάνω στο κατά κοινή ομολογία σοκαριστικό περιεχόμενο. Τα όσα συγκλονιστικά συνάντησα κατά τη μελέτη μου κάποιες στιγμές με τρόμαξαν, αλλά ουδέποτε με αποθάρρυναν, κι αυτό είναι, υποθέτω, το αδιαπραγμάτευτο καθήκον ενός φέρελπι μελλοντικού μελετητή: να μη διστάζει να φέρει στο φως ακόμη και τις πιο αποκρουστικές όψεις μιας άγνωστης και προσεκτικά κεκαλυμμένης πραγματικότητας. Μιλώντας δε, με ανθρώπους ορισμένου θεολογικού προσανατολισμού έλαβα υπαινιγμούς για δήθεν "ανήθικη" θεματολογία. Ο Στρίντμπεργκ κάποτε είχε γράψει: "Μόνο η αλήθεια είναι ξεδιάντροπη", εκτός αυτού δεν έχω τίποτε να πω. Προσπάθησα, όσο η ανθρώπινη φύση το επιτρέπει, να αποστασιοποιηθώ από οιαδήποτε προκατάληψη και να αφήσω διακριτικά έξω από αυτή την εργασία τις προσωπικές μου θρησκευτικές ή μη αντιλήψεις, ώστε να παραδοθεί αυτή η εν δυνάμει πραγματεία περί ακρωτηριασμών όσο το δυνατόν πιο αντικειμενική. Ελπίζω το αποτέλεσμα να δικαιώσει τον καταναλωθέντα χρόνο ανάγνωσης. Η παρακάτω εργασία δύναται πιθανότατα να κριθεί ελλειπής ή αντίθετα σε πολλά σημεία παραδίδεται πιθανόν ενοχλητικά περιγραφική. Παρά ταύτα, μπορώ να πω με κάποια δόση ικανοποίησης πως τηρήθηκε μια κάποια αριστοτελική μεσότητα, ώστε να κατατεθούν τα πεπραγμένα με τρόπο ήπιο που να μην αποτρέπει τον αναγνώστη, χωρίς όμως να ωραιοποιείται η βαναυσότητα των βυζαντινών κολάσεων. Τέλος, έπρεπε να φτάσω εδώ, στο κλείσιμο της έρευνας για να καταλάβω πως η ιστορία ενός φαινομένου δεν τελειώνει, ούτε τελειώνεται, δεν τελειούται με καμία πραγματεία. Ρέει και περιμένει κάποιον επίγονο να την συνεχίσει. Κλείνω λοιπόν με την ελπίδα να φανούν χρήσιμα και παιδευτικά τα όσα κατέγραψα στους ήδη καταξιωμένους, αν αυτό είναι δυνατό, αλλά κυρίως τους συμφοιτητές μου. Β.Μπ.
Σελίδα |3
Εισαγωγή « Βάρβαρος είναι κατ’ αρχάς αυτός που πιστεύει στη βαρβαρότητα» Claude-Levi Strauss
Κατά τη συγγραφή μιας πραγματείας που αφορά στην ιστορική πραγματικότητα της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας, το πρώτο πράγμα που κρίνεται ως αναγκαίο από τη πλευρά του φιλολόγου-μελετητή είναι ο σαφής καθορισμός του περιεχομένου των όρων "Βυζαντινή Αυτοκρατορία". Αναφερόμενοι, λοιπόν, στην Βυζαντινή, Ρωμαϊκή ή Ρωμανική Αυτοκρατορία εννοούμε το ρωμαϊκής κτήσης έθνος που άκμασε οικονομικά και πολιτικά κατά τους πρώτους μεταχριστιανικούς αιώνες. Με πρωτεύουσα -ορισμένη από τον Μεγάλο Κωνσταντίνο- το Βυζάντιο, το οποίο μετονομάστηκε σε "Κωνσταντινούπολη" και συναντάται συχνά και υπό την ονομασία "Νέα Ρώμη", η Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία κατείχε υπό την κυριαρχία της αχανείς εκτάσεις χάρη στις οποίες κατέστη θεωρούμενη ως υπερδύναμη1. Η περίοδος της βυζαντινής αυτοκρατορίας2 έχει χαρακτηριστεί από τους ιστορικούς ως ένα συνονθύλεμα έντονων αντιθέσεων και ποικίλων αντιλήψεων. Κατά τη βυζαντινή περίοδο τόσο η πολιτική και η δικονομία όσο και τα θρησκευτικά ζητήματα ανάγονται σε ένα νέο πολύ διαφορετικό επίπεδο, γεγονός που πιθανόν οφείλεται στην πολυπολιτισμικότητα που χαρακτήριζε τη ρωμαϊκή αυτοκρατορία. Αξίζει κατ 'αρχάς να αναφερθεί ότι ,αν και ο βυζαντινός πολιτισμός διέπεται από το ελληνικό στοιχείο, η βυζαντινή ιστορία φέρεται κατά την μελέτη της ιστορίας του έθνους μας, να αυτονομείται, ούσα πλέον ανεξάρτητη από την προγενέστερη ελληνική. Είναι προφανής και καθ' όλα σημαντική η αποστασιοποίηση των Βυζαντινών από τον αρχαίο ελληνικό κόσμο τόσο σε πολιτισμικό επίπεδο όσο και σε πολιτικό-ιδεολογικό. Η απομάκρυνση αυτή πιθανολογείται ότι δεν ήταν παρά αποτέλεσμα σύγκρουσης μεταξύ του αρχαιοελληνικού ορθολογισμού και της νέας θρησκευτικής προπαγάνδας που άγγιξε, ως φαίνεται, τα όρια της υπερβολής. Όμως η θρησκευτική αυτή διάσταση δεν οφείλεται τόσο στη διαφορετικότητα των αντιλήψεων των εν λόγω θεολογικών κινημάτων, όσο στο γεγονός ότι ο εκχριστιανισμός του Βυζαντίου έγινε με τρόπο βίαιο και δογματικό, ώστε επέβαλλε ένα κλίμα φανατισμού που οδήγησε τους χριστιανούς σε σύγκρουση με τους Έλληνες παγανιστές. Ας μη ξεχνάμε ότι επρόκειτο για ένα κράτος κατά βάση 1
Όσον αφορά στην ονομασία, οι όροι βυζαντινός και Βυζαντινή αυτοκρατορία , με τη σημασία του κατοίκου και της κρατικής υπόστασης, αντίστοιχα, είναι μεταγενέστεροι. Αποτελούν μονάχα έναν συμβατικό νεολογισμό, τον οποίο εισήγαγε ο Julius Wolf (1562) και καθιέρωσε ο Philip Lamp (1648) . Οι ίδιοι οι πολίτες αυτοαποκαλούνταν Ρωμαίοι, ονόμαζαν την αυτοκρατορία τους Ρωμαϊκή και την πρωτεύουσα Νέα Ρώμη, μιας και αποτελούσαν μέρος της ανατολικής ρωμαϊκής αυτοκρατορίας. 2 Μια από τις πλέον διαδεδομένες σύγχρονες επιστημονικές απόψεις βρίσκει τα εγκαίνια της βυζαντινής περιόδου στην ίδρυση της Κωνσταντινουπόλεως το 324 μ.Χ. και τον τραγικό της επίλογο στην άλωση της πρωτεύουσας από τους οθωμανούς Τούρκους το 1453.
Σελίδα |4
θεοκρατικού χαρακτήρα3 (τουλάχιστον εκ πρώτης όψεως). Μιλώντας για απομάκρυνση, σε μια προσπάθεια να διαυλίσουμε την διαφορετικότητα της βυζαντινής περιόδου, πρέπει να ξεκαθαρίσουμε ότι δεν υπονοούμε την πλήρη αποκοπή του Βυζαντίου από το ελληνικό στοιχείο, τουναντίον. Αναφερόμεθα σε τάσεις μισαλλόδοξες σε επίπεδο θρησκευτικής προαίρεσης και όχι σε ανθελληνικής φύσεως προσανατολισμούς. Ίσως εν τέλει τα αίτια της αυτονομίας της βυζαντινής ιστορικής πορείας να είναι βαθύτερα και πιο σύνθετα, μολαταύτα εμείς θα σταθούμε στο γεγονός ότι εγκαινιάζεται μια νέα πραγματικότητα όπου οι κοινωνικές και πολιτικές συνθήκες διαφοροποιούνται αισθητά από όσα μέχρι τούδε ήξερε και είχε βιώσει τόσο ο ανατολικός όσο και ο δυτικός κόσμος. Από τα παραπάνω, γίνονται έκδηλοι και αναμενόμενοι οι νομοθετικοί, εθιμοτυπικοί και ιδεολογικοί νεωτερισμοί που προέκυψαν ως ένα μείγμα των διαφόρων πολιτισμών που βρέθηκαν να συγκατοικούν στο περί οίου ο λόγος κράτος, αλλά και ως αποτέλεσμα των διαδοχικών οικουμενικών κοινωνικό-πολιτικών εξελίξεων της εποχής. Σύμφωνα με τον Γάλλο διαφωτιστή Βολταίρο: «η βυζαντινή αυτοκρατορία είναι μια φρικιαστική και αποτρόπαιη διαδοχή γεγονότων». Πράγματι, η ιστορία του κράτους αυτού περιέχει ίντριγκες, δολοφονίες, βασανισμούς, δολοπλοκίες, πολιτικά πραξικοπήματα, ανατροπές και μια σφοδρή εξάπλωση σαδιστικών πρακτικών που κορυφώθηκαν με το κύμα ακρωτηριασμών που θεσμοθετήθηκε και έμελλε να γίνει παράδοση στο βυζαντινό χώρο για μερικούς αιώνες. Σ' αυτήν εδώ τη πραγματεία θα προβούμε σε μια σχετικά σύντομη επισκόπηση των ακρωτηριασμών ως φαινόμενο με τεράστιες κοινωνικές και θρησκευτικές προεκτάσεις, που έλαβε χώρα στο βυζαντινό κράτος και μάλιστα πήρε επιδημικές διαστάσεις.
3
Ουσιαστικά η πίστη σε μια θεοστήρικτη συγκεντρωτική εξουσία αποτέλεσε θεμέλιο λίθο της λαϊκής προσήλωσης και υποταγής απέναντι στις βουλές των «μεγάλων κεφαλών» της rei publicae. Η καθεστηκυία θεώρηση του αυτοκράτορα ως τοποτηρητή χρισμένου εκ των ιδίων θείων προϋπέθετε μια κατ’ οικονομίαν δραστηριότητα του επίγειου ηγέτη που όφειλε να είναι φιλάνθρωπος. Η ίδια η ιστορική πραγματικότητα, γεμάτη από βάναυσους ηγεμόνες, καταδεικνύει την θεωρία περί θεοκρατικότητος της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας ως λαοπλανές προπέτασμα με απώτερο σκοπό την χειραγώγηση της πολυπληθούς λαομάζας.
Σελίδα |5
Ακρωτηριασμοί: Η κυρίως εμφάνιση της τάσης στην βυζαντινή επικράτεια
«Κάθε ανθρώπινη δραστηριότητα καθορίζεται από έναν αριθμό ταμπού και τελετουργιών, διεισδύουν σε τέτοιο βαθμό στη συνολική συμπεριφορά του ατόμου, ώστε ο άνθρωπος δεν έχει συνείδηση της ύπαρξης τους και ενεργεί σαν ν ’αποτελούσαν τμήμα του συστήματος των ενστίκτων του» M.Mauss
Δεν υπάρχουν σαφείς πληροφορίες σχετικά με την ακριβή χρονολογία εισαγωγής των ποινών ακραίας σωματικής κολάσεως στον βυζαντινό κόσμο. Στο γραπτό και άγραφο ρωμαϊκό δίκαιο, ο ακρωτηριασμός συναντάται συχνά ως ποινή για διαφόρων ειδών εγκλήματα. Κάποιοι ιστορικοί υποστηρίζουν πως αυτή η εθιμική βαρβαρότητα βρίσκει τις ρίζες της στις αραβικές τακτικές ανταπόδοσης και αντεκδίκησης, άποψη που όμως δεν συμβιβάζεται με το γεγονός ότι οι ακρωτηριασμοί πραγματώνονταν κατ' εξακολούθησιν στη περιοχή πολύ πριν την εμφάνιση αραβικών πληθυσμών στη Μεσόγειο. Ο συχνός λόγος περί ακρωτηριασμών στις Νεαρές του Ιουστινιανού αποδεικνύει ότι επρόκειτο για ένα σύνηθες φαινόμενο, προϋπάρχον των σχετικών αραβικών παραδόσεων. Γενικότερα, θα μπορούσαμε να πούμε ότι οι συχνές επιδρομές βαρβάρων είναι πιθανό να άφησαν κάποια ίχνη σαδισμού, σημαντικά για την εισαγωγή του φαινομένου και την εξοικείωση του ρωμαϊκού κόσμου με αυτό. Ως νόμιμη ποινή για τα πεπραγμένα εγκλήματα εντός της βυζαντινής επικρατείας, οι ακρωτηριασμοί θεσμοθετούνται στη διάρκεια της βασιλείας των Ισαύρων, οι οποίοι πραγματοποίησαν μερικές καθοριστικές μεταρρυθμίσεις στις ποινικές διατάξεις του ρωμαϊκού δικαίου με κύριο σκοπό, μεταξύ άλλων, να αντικαταστήσουν τη θανατική ποινή από βάναυσες τιμωρίες δια ακρωτηριασμού συγκεκριμένων σωματικών μελών. Αν και φαίνεται ότι θεσμικά υπήρχε η πρόθεση να εξαλειφθεί σταδιακά η επιβολή του θανάτου και τη θέση του ως εσχάτη ποινή να πάρουν οι ακρωτηριασμοί, κάτι τέτοιο δεν συνέβη. Αντίθετα, οι θανατηφόρες εκτελέσεις ποινών μεταλλάχθηκαν σε ποικιλότροπες σαδιστικές τελετές, όπου οι εκπρόσωποι της δικαιοσύνης άλλοτε ορισμένοι, άλλοτε αυτόκλητοι βασάνιζαν τον εγκληματία αποκόβοντας τα μέλη του έως ότου εκείνος καταλήξει στο θάνατο. Ως εκ τούτου, είναι σαφές ότι δεν αποβάλλεται η θανατική ποινή, απλά αλλάζουν οι μέθοδοι εφαρμογής της. Το φαινόμενο ενισχύεται κατά τη βασιλεία του Φωκά. Ιδιαίτερα σκληρός και αδίστακτος, ο ίδιος, με τη χρήση βίας να αποτελεί τον μοναδικό τρόπο επιβολής, εισάγει και εφαρμόζει μεθόδους βασανιστηρίων και τιμωρίας όπως η τύφλωση και ο διαμελισμός. Κατά πάσα πιθανότητα η ποινή των ακρωτηριασμών βρίσκει τις ρίζες της σε λαϊκές και θρησκευτικές αντιλήψεις κατά τις οποίες ο δράστης έπρεπε να χάσει το μέλος εκείνο του σώματος του μέσω του οποίου διέπραξε το γεγενημένο έγκλημα. Χάρη σ' αυτή την τακτική αφενός μειωνόταν η επικινδυνότητα του δράστη, πράγμα που οδηγούσε στην αποφυγή
Σελίδα |6
επανάληψης της παράνομης πράξης, αφετέρου λειτουργούσε ως μέσο πρόληψης και παραδειγματισμού των υπολοίπων φερόμενων την ελπίδαν εγκληματιών. Επιπλέον, αποτελούσε μέθοδο οφθαλμοφανούς και μόνιμου στιγματισμού του δράστη, υπό αυτή την έννοια η τιμωρία ήταν αέναη για τον υπαίτιο της παρανομίας και σαφώς είχε αποτρεπτική ισχύ για πιθανούς μελλοντικούς αποστάτες του νόμου. 4
4
Οφείλουμε να επισημάνουμε τον ταξικό χαρακτήρα της εκάστοτε ποινικής επιβολής, εφόσον για το ίδιο αδίκημα ίσχυαν διαφορετικές ποινές για τους humiliores (ευτελείς) και άλλες για τους honestiores (έντιμους). Αν και στην Εκλογή έγιναν προσπάθειες κατάργησης των εξόφθαλμων ταξικών ανισοτήτων, τέτοιες διακρίσεις παρατηρούνται μέχρι το τέλος της βυζαντινής κρατικής ύπαρξης.
Σελίδα |7
Οι ακρωτηριασμοί στο ποινικό δίκαιο και η συστηματικοποίηση τους ως μεθόδου απονομής δικαιοσύνης «Χωρίς αμφιβολία πρωταρχικός σκοπός της ποινής ήταν η αποκατάσταση της διαταραγμένης έννομης τάξης».
Βάσει των άνωθεν προλεγομένων, έρχονται στην επιφάνεια οι αμφιλεγόμενες και καθ 'όλα οξύμωρες τάσεις της ουσίας του βυζαντινού δικαίου. Συγκεκριμένα, στις Εισηγήσεις στο σημείο όπου γίνεται λόγος περί σκοπιμότητας της νομοθεσίας, αναφέρεται ξεκάθαρα η ανόθευτα σωφρονιστική και παραδειγματιστική πρόθεση του νομοθέτου, αν και είναι προφανής και ο ανταποδοτικός στόχος της επικείμενης ποινής. Η αλήθεια είναι πως η αρχική φιλοσοφία της εν τω λόγω κολάσεως δεν φαίνεται να προαισθανόταν την ακραία εκδικητική μορφή που έμελλε να πάρει στην πράξη στιγματίζοντας την βυζαντινή πραγματικότητα με την επιγραφή του «βαρβάρου». « Τιμωρούμε αυτούς για να γίνουν οι ίδιοι από εδώ και πέρα καλύτεροι ή για να είναι σε άλλους παραδείγματα για αυτοσυγκράτηση», υποστήριζε με σθένος ο επίτροπος Καισαρείας Βασίλειος. Παρά τις καταλυτικές δηλώσεις του τελευταίου, όμως, η εγκληματικότητα δεν δείχνει σημάδια ύφεσης, καθιστώντας περισσότερο ρεαλιστική την άποψη «τιμωρούμε για την κάθαρση, την βελτίωση, αλλά και τον εκφοβισμό». Γενικότερα, παρατηρείται μια αποτρόπαιη σαδιστική διάθεση στο βυζαντινό περιβάλλον που συντρέφεται από ποικίλους άλογα πολύωρους βασανισμούς στο πεδίο της εκάστοτε μάχης. Οι περιγραφές σκηνών δολοφονίας στις βυζαντινές χρονογραφίες θα μπορούσαν να προσφέρουν πλούσιο υλικό ερεύνης στους μελετητές βίας. Αναφορικά, του Φωκά του αποκόπτουν τα χέρια, τα πόδια και τους ώμους, του ακρωτηριάζουν τα γεννητικά όργανα και σαν αποκορύφωμα της πρωτοφανούς αγριότητος καίνε το εναπομείνον σώμα του, ύστερα από μια επιδεικτική καρατόμηση. Η ιστορία των βυζαντινών χρονικών είναι γεμάτη από τέτοια βίαια ξεσπάσματα. Οι δολοφόνοι του Καίσαρα Βάρδα διαμελίζουν κυριολεκτικά το θύμα τους («μεληδόν κατατέμνειν άπαντα») κι επιδεικνύουν τα σουβλισμένα του γεννητικά όργανα στο κοινό που αδημονεί. Το γεγονός οτι παρουσιάζεται ένας διάχυτος σαδισμός σε ένα περιβάλλον τόσο βαθιά εμποτισμένο με το χριστιανικό στοιχείο προκαλεί πραγματικά κατάπληξη. Χαρακτηριστική είναι η σφαγή που ακολούθησε το θάνατο του αυτοκράτορα Θεοδώρου Β' Λάσκαρη, όπου οι συνωμότες αφού κατακρεούργησαν τα θύματά τους εντός της εκκλησίας, πλάι στη σορό του αυτοκράτορα, πήραν μαζί τους ως ενθύμιο μικρά κομμάτια σάρκας. Στη περίπτωση του Βάλη, ο
Σελίδα |8
ίδιος διατάζει να κρεμάσουν τον σφετεριστή του θρόνου σε δύο λυγισμένα δέντρα ώστε αφήνοντας τα να διαμελιστεί ,ενώ επιβάλλει να ακρωτηριαστούν οι στρατηγοί που τον παρέδωσαν με ένα πριόνι. Ο αυτοκράτορας Ερρίκος Σ' δε, στη κορύφωση των φρικαλέων σαδιστικών πρακτικών του δε διστάζει να ακρωτηριάσει και εν τέλει να αποκεφαλίσει έναν σφετεριστή καρφώνοντας του μάλιστα ένα στέμμα στο κεφάλι, χλευάζοντας το θύμα καθ' όλη τη διαδικασία της κτηνώδους βιαιοπραγίας. Τα ιστορικά παραδείγματα τέτοιου είδους είναι αμέτρητα, μολαταύτα εκείνο που προκαλεί την έκπληξη των ιστορικών (όπως άλλωστε εισηγείται και ο Νικήτας Χωνιάτης) είναι το γεγονός ότι το ευρύ κοινό χαιρόταν να διαβάζει, να ακούει και να παρακολουθεί τέτοιες βαναυσότητες ! Κατά αυτόν τον τρόπο, η χρήση των ποινών ακρωτηριασμού γίνεται εκτεταμένη μέσα και έξω από τα δικαστήρια, ακόμη και έξω από τα προβλεπόμενα από τους νόμους, ακολουθούμενη πάντοτε από συμπληρωματικές βασάνους όπως ο ροπαλισμός (fuctis) για τους ελευθέρους και το μαστίγωμα για τους δούλους (fragelum). Ως εκ τούτου, η ποινή του ακρωτηριασμού αφορά ολοένα και περισσότερα εγκλήματα. Το μόνο πράγμα που συγκρατεί σε κάποια σχετικά όρια τη γενικευμένη χρήση της εν λόγω ποινής είναι η βασική αρχή της ποινικής διώξεως στο Βυζάντιο, η αποκαλούμενη <<αρχή της υπαιτιότητος>>, η οποία αφορά στη σχέση του δράστη με τη πράξη του και στη συναίσθηση της αδικίας που διέπραξε. Χάρη σ'αυτή πολλά ανήλικα παιδιά που εγκληματούν με τον ένα ή με τον άλλο τρόπο κερδίζουν την αρτιμέλεια τους. Παρά ταύτα, οι ακρωτηριασμοί εξακολουθούν να εφαρμόζονται σε πολλές κατηγορίες εγκλημάτων. Αναφορικά, για εγκλήματα κατά περιουσίας, για την πρόκληση θανατηφόρων τραυμάτων σε συμπλοκή με φονικά όργανα, για την παραχάραξη και τη διακεκριμένη κλοπή ο νόμος ορίζει τον ακρωτηριασμό ενός χεριού.Όσον αφορά σε εγκλήματα περί τη γεννετήσια ζωή και φύση (όπως η μοιχεία, η αποπλάνηση μοναχής και η αιμομιξία) οι ενεχόμενοι τιμωρούνται με ρινοτόμηση, ενώ νομοθετείται η ποινή της αποκοπής της γλώσσας για όποιον διαπράττει ψευδορκία και η τύφλωση για πολιτικά εγκλήματα και για ζητήματα ιεροσυλίας. Οι κτηνοβάτες τιμωρούνταν με ευνουχισμό. Για όσους όμως είχαν διαπράξει σχετικά ανώδυνα πλημελλήματα επιβαλλόταν σε πρώτη φάση η διαπόμπευση τους και σε περίπτωση υποτροπής η συνήθης κατάληξη ήταν και πάλι οι ακρωτηριασμοί. Ακόμη και στον Γεωργικό Νόμο του 7ου αιώνα έχουν θέση οι ακρωτηριασμοί. Ο παραπάνω νόμος προέβλεπε τη συγκεκριμένη ποινή σε όποιον έκοβε καρπούς από ξένη γη. Ομολογουμένως, το φερόμενο ως θρησκευόμενο και ενάρετο Βυζάντιο διακατέχεται από μια καταφανή αγριότητα που βρίσκει αντίκρυσμα σε πρακτικές σωματικού κολασμού. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει το γεγονός ;oτι ο νομοθέτης καθορίζει ως αντικείμενο κολασμού κάποιο μέλος του σώματος φαινομενικά άσχετο με την πράξη. Παραδείγματος χάριν, επιβάλλεται η ρινοτόμηση στην περίπτωση της μοιχείας. Η νομοθετική αυτή κίνηση έχει ως στόχο να κατευθύνει τη σκέψη του κοινού στην αναζήτηση των πραγματικών κινήτρων της πράξης. Στην εν λόγω περίπτωση, η αποκοπή της μύτης αποβλέπει στο να καταστήσει αποκρουστικό τον μοιχό σε μια προσπάθεια αποτροπής επανάληψης της πράξης. Επιπλέον, η αποκοπή της μύτης εξασφαλίζει την ενιαία μεταχείριση του μοιχού και της μοιχαλίδος, αφού η τελευταία δεν θα μπορούσε να τιμωρηθεί με ευνουχισμό. Με αυτόν τον τρόπο, ο νομοθέτης δίνει την εντύπωση ενός πλέον δικαιοκρατουμένου Βυζαντίου, κερδίζοντας έτσι την συναίνεση του όχλου και πολλάκις τη συμμετοχή του σ' αυτή την βαρβαρώδη
Σελίδα |9
άποψη απονομής δικαιοσύνης.
Οι θρησκευτικές προεκτάσεις : η στάση της Εκκλησίας «..Και οι καμπάνες των εκκλησιών σήμαιναν την εχθρότητα, όχι την αδελφική αγάπη. Το θηρίο της πραγματικότητας, η Λερναία Ύδρα με τα αμέτρητα κεφάλια της..» Παναγιώτης Βλάχος
Φυσικά στον όλο παραλογισμό δεν άργησε να μετάσχει η πανταχού παρούσα στο βυζαντινό κράτος Εκκλησία. Η θρησκευτική πεποίθηση οτι το σώμα αποτελεί πηγή μιαρότητας και αμαρτίας, κατά συνέπεια χρίζει εξαγνισμού, οδηγεί σε ένα απίστευτο κύμα αυτοβασανισμού. Σύμφωνα με τη χριστιανική διδασκαλία, η σάρκα και οι επιθυμίες αυτής - ιδίως οι σεξουαλικού περιεχομένου- είναι προϊόν αμαρτίας και αντιμετωπίζονται περιφρονητικά ως κάτι που πρέπει να υποταχθεί στη βούληση του πνεύματος. Υπό αυτή την δυϊστική σκέψη το σώμα κρίνεται ως πηγή ενοχής ,έτσι ο αυτοβασανισμός, ο αυτοεξευτελισμός, η αυτοταπείνωση και η εθελούσια κακοποίηση θεωρούνται πράξεις εξιλέωσης και συμμόρφωσης. Μέσα σε αυτό το κλίμα απίστευτης φρενίτιδας, όπου ο αυτοβασανισμός αποτελεί τρόπο θρησκευτικής έκφρασης, ο αυτοευνουχισμός ως συμβολική πράξη ιερής αποχής από τις ακόλαστες σωματικές επιθυμίες, παίρνει τρομερές διαστάσεις. Οι εκτυφλώσεις και οι καυλοτομίες βρίσκονται πλέον στη ημερήσια χριστιανική διάταξη, έχοντας ως στόχο να αποτρέψουν τον πιστό από το να περιπέσει σε χειρότερα αμαρτήματα. Πολλοί φονταμελιστές, εκπρόσωποι της επικρατούσας χριστιανικής θρησκείας προβάλλουν με τρόπο χρησιμοθηρικό τα κατά Ματθαίον λόγια του Χριστού: << Εί δε ο οφθαλμος σου ο δεξιός σκανδαλίζει σε, έξελε αυτόν και βάλον από σού, συμφέρει γαρ σοι ίνα απόληται εν των μελών σου και μη όλον το σώμα σου βληθή εις γέεναν >> για να νομιμοποιήσουν και θρησκευτικά αυτή την ακραία μορφή βιαιοπραγίας, παρουσιάζοντας της ως θέλημα θεού. Τοιουτοτρόπως, οι ακρωτηριασμοί τίθενται πλέον εφαρμόσιμοι και θεσμοποιημένοι ad majorem dei gloriam.5 Η ενεργός συμμετοχή της Εκκλησίας στην πολιτική εξουσία και στην απονομή δικαιοσύνης σαφώς ενέτεινε το φαινόμενο. Ήδη από την εποχή του Κωνσταντίνου, η Εκκλησία απέκτησε το δικαίωμα να τιμωρεί με ποινές αστικού δικαίου τους ενάντιους στο δόγμα αιρετικούς. Έτσι οι πιστοί 5
Οι εκπρόσωποι του Χριστιανισμού εμπλέκονται κατά αξιοπρόσεκτα μεγάλη συχνότητα σε κρούσματα ακρωτηριασμών. Επιπλέον σημαντικοί πατέρες της Εκκλησίας επικροτούν απροκάλυπτα την πρακτική αυτή και προτρέπουν το λαό να πράξει αναλόγως, παρουσιάζοντας τις τομές ως ευλογημένες από την επουράνια αγιότητα, ακόμη και ως εισιτήριο για τον Παράδεισο. Διαβάζοντας ιερά γραπτά μνημεία, γινόμαστε σήμερα μάρτυρες αυτής της αναίσχυντης επικλήσεως στο θρησκευτικό συναίσθημα.
Σ ε λ ί δ α | 10
πληθαίνουν κατ' ανάγκην και μαζί τους αυξάνονται τα ποσοστά των ευνούχων, επιπλέον η Εκκλησία διαθέτει το δικαίωμα να τιμωρεί δια ακρωτηριασμών τους φανατικούς αποστάτες του χριστιανισμού (πριν το κλείσιμο του 4ου αιώνα, τουλάχιστον 17 έδικτα κατηύθυναν τους δικαστές να τιμωρούν τους προαναφερθέντες αποστάτες). Αναμφίβολα ο εκκλησιαστικός κόσμος θεολογικά, φιλοσοφικά και κοσμικά θεωρούμενος επηρέασε σε μεγάλο βαθμό το ρωμαϊκό δίκαιο κατά τα βυζαντινά έτη, χωρίς ωστόσο να αντισταθεί ιδιαίτερα στον ολοφάνερα ανταποδοτικό χαρακτήρα του. Οι ακρωτηριασμοί όμως δεν ήταν ένα φαινόμενο ξένο προς τη χριστιανική παράδοση. Πληθώρα ιερέων, μοναχών και πιστών προχωρούσε σε αυτευνουχισμό, γεγονός που επιβεβαιώνεται μέσα από τα λόγια του προφήτη Ησαϊα: « (...) τάδε λέγει Κύριος τοις ευνούχοις..». Ακόμη, στη Καινή Διαθήκη ο Ματθαίος αναφέρει: «Εισίν ευνούχοι, ήτινες ευνούχισαν εαυτούς δια την βασιλείαν των Ουρανών. Ο δυνάμενος χωρείν, χωρείτω», υποκινώντας τοιουτοτρόπως -ίσως άθελά του - ένα μεγάλο κίνημα αυτοχείρων μουνούχων που ερμηνεύοντας κατά λέξη τα προλεγόμενα του επιχειρούν να εξασφαλίσουν μια θέση στον υποσχόμενο Παράδεισο6. Καθώς οι περισσότεροι θρησκευτικοί ηγέτες ήταν ευνούχοι, ενώ ολοένα και περισσότεροι πιστοί ακολουθούσαν το παράδειγμα των Πατέρων της Εκκλησίας, τέθηκε ζήτημα υπογεννητικότητος. Εξαιτίας αυτού, οι Σύνοδοι αναγκάστηκαν να αποδοκιμάσουν τη πράξη. Πράγμα που δεν φαίνεται να αποθάρρυνε τους ευσεβείς αυτοκράτορες από το να προσλαμβάνουν ευνούχους φρουρούς του βασιλικού γυναικωνίτη, πολλοί από τους οποίους έφθασαν να καταλάβουν ανώτατα αξιώματα της Πολιτείας (όπως π.χ. ο Ευστράτιος, ο Βασίλειος, ο Χρυσάφιος κ.α. ). Επιπρόσθετα, είναι σημαντικό να αναφερθεί πως στα ενδότερα της Εκκλησίας ο αυτευνουχισμός αποτελούσε ένα είδος ανομολόγητου καθήκοντος. Οι μοναχοί σε μια προσπάθεια, όχι μόνο να απαρνηθούν τις σωματικές ηδονές και να απαξιώσουν το σώμα ως κατώτερο του πνεύματος, αλλά και να υιοθετήσουν έναν αγγελικό τρόπο ζωής αυτευνουχίζονταν, θεωρώντας την κίνηση αυτή απαραίτητη ένδειξη αφοσίωσης και πίστης. Η αποκοπή του γεννητικού μορίου θα τους εξασφάλιζε την καθ'εικόνα ταύτιση τους με τους αγγέλους (σ.σ. η κοινή χριστιανική αντίληψη θέλει τους αγγέλους άφυλους ) και εν συνεχεία μια παραδείσεια μεταθανάτια ζωή. Ο ίδιος ο απόστολος Πέτρος παραδέχεται πως σε ένα ταξίδι στη Ρώμη ευνούχισε ο ίδιος τον Άγιο Μεθόδιο, συνθλίβοντας τα γεννητικά του όργανα κάποιο βράδυ όπου οι πειρασμοί δεν τον άφηναν να κοιμηθεί. Ο Άγιος Στέφανος ήταν επίσης ευνούχος, αγιότης η αιτία. Η ενίσχυση των εθελούσιων και μη ακρωτηριασμών από την Εκκλησία δεν στάθηκε μόνο στα πλαίσια ένδειξης λατρείας και πιστότητας. Ο Πάπας Σέξτος Ε' , με εγκύκλιο του 1584 <<κωφεύοντας ως προς το πρωτόκολλο κατά του ευνουχισμού της Συνόδου της Νίκαιας>>, διέταξε να μην προσλαμβάνονται πια φαλτσετίστες στις εκκλησιαστικές χορωδίες, αλλά μόνο Καστράτοι. Οι Καστράτοι ήταν μουσικοί οι οποίοι είχαν παιδιόθεν ευνουχισθεί ώστε να μην 6
Δεν δυνάμεθα σήμερα να πούμε με βεβαιότητα αν στα λόγια του Ματθαίου εμπεριέχεται κάποιο είδος αλληγορίας ή επρόκειτο για μια ξεκάθαρη εκδήλωση θρησκόληπτου φανατισμού, την οποία η Εκκλησία προσπάθησε να καταπνίξει χαρακτηρίζοντας τη "μεταφορά" και "λυρισμό". Αναφέρουμε, λοιπόν, τα όσα ειπώθηκαν από τους ευαγγελιστές καθώς και τη στάση της καθεαυτής Εκκλησίας με πάσα επιφύλαξη, αποφεύγοντας να ταχθούμε υπέρ ή κατά απέναντι στα χριστιανικά προλεγόμενα.
Σ ε λ ί δ α | 11
εμφανίζουν όλα τα έντονα αρσενικά χαρακτηριστικά που επέρχονται στο σώμα του άρρενος κατά την εφηβεία. Ως εκ τούτου, η φωνή τους παρέμενε λεπτή και συχνά κρυστάλλινη. Το γεγονός οτι οι αμοιβές των Καστράτων ήσαν υψηλές οδήγησε πολλούς γονείς στο να ευνουχίζουν τα τέκνα τους. Η Ανατολική Εκκλησία επέμενε να χρησιμοποιεί κανονικά τους Καστράτους, παρ' οτι ο Φωκάς ήδη από το 870 είχε καταδικάσει για ασέβεια τους ιερείς, τους επισκόπους και τους διάκους που ευνούχιζαν παιδιά με σκοπό να πλαισιώσουν με "αγγελικές φωνές" τις χριστιανικές χορωδίες. Ένα τελευταίο και όχι ιδιαίτερα διαδεδομένο είδος ακρωτηριασμού ήταν η μαστεκτομή, που εισήχθη στα ιστορικά χρονικά κατά την περίοδο της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας. Αναφέρονται στα γραπτά μνημεία της εποχής απεικονίσεις γυναικείων αγιοτήτων, γνωστών υπό την επωνυμία «παρθενομάρτυρες», οι οποίες μεταξύ των λοιπών βασανιστηρίων, υπέστησαν μαστεκτομή. Σύμφωνα με τις πηγές, η Αγία Βαρβάρα και η Αγία Αγαθή αρνούμενες τον προτεινόμενο έρωτα αρχόντων, υποβλήθηκαν στη ποινή της μαστεκτομής. Σε μια εκ των απεικονίσεων της μάλιστα, η Αγία Αγαθή παρουσιάζεται να ακρωτηριάζει τους μαστούς της, ενώ αλλού απεικονίζεται να προσφέρει σε δίσκο τους ακρωτηριασμένους της μαστούς στο βρέφος Ιησού !
Σ ε λ ί δ α | 12
Ακρωτηριασμοί και γυναικεία ηθική Η ηθική των γυναικών είναι ένα θέμα που απασχόλησε τον κοινωνικό κομφορμισμό εν τη γενέσει του πολιτισμού και εξακολουθεί να τον απασχολεί. Καθ' όλη την ιστορία των ανθρωπίνων χρόνων ορίστηκαν ποικίλοι τρόποι συμπεριφοράς ή πρακτικής που συνδέθηκαν άρρηκτα με την ηθική και δη με την γυναικεία ηθική. Προτού, όμως, μιλήσουμε για αποκοπή μελών σε μια απόπειρα εγκαθίδρυσης συγκεκριμένων ηθικών ορίων στις γυναίκες, πράγμα που συνέβαινε κατά κόρον υπό τη σκοπιά του θρησκεύματος, είναι δόκιμο να αναφερθούμε όσο το δυνατόν λακωνικότερα στη θέση του θήλεος στο Βυζάντιο. Η θέση της γυναίκας παρουσιάζεται σαφώς πιο ευνοημένη από αυτήν που κατείχε στην αρχαία Ελλάδα, ας μην αγνοούμε λόγια, όπως εκείνα του Δημόκριτου, όταν έγραφε: «Η γυναίκα να μην εξασκείται στον ρητορικό λόγο, διότι είναι κακό πράγμα» (απ.110) και «Είναι η μεγαλύτερη προσβολή από έναν άνδρα να κυβερνάται από γυναίκα» (απ.111). Στη βυζαντινή αυτοκρατορία γυναίκες συναντώνται σε αξιόλογες θέσεις επιστημονικών7 κλάδων, του Δημοσίου, καθώς και σε ύψιστα αξιώματα8 παρ’ όλα αυτά κάνοντας πάντα χρήση κάποιου ανδρείκελου, μιας και οι πεποιθήσεις περί κατώτερου φύλου δεν είχαν ξεθυμάνει πλήρως. Σε γενικότερες γραμμές, οφείλουμε να πούμε πως η θέση της γυναίκας στα βυζαντινά έτη δεν ήταν ιδεατή, αλλά υποφερτή σε σχέση με τα πρότινα κλασικά έτη. Στο Βυζάντιο η ηθική γυναίκα απέβλεπε στην εκπλήρωση του καθήκοντος και όχι στις ηδονές, κατά τα χριστιανικά λεγόμενα. Αν και η πραγματικότητα υπήρξε πολύ διαφορετική, ( αναφερόμαστε σε μια εποχή όπου η μοιχεία και η πορνεία βρίσκονταν σε εκπληκτική έξαρση ) οι ακρωτηριασμοί δεν άργησαν να εισέλθουν και στο πεδίο αυτό. Η κλειτοριδεκτομή μαστίζει πολλά νεαρά κορίτσια που όντας ανυποψίαστα έπεσαν θύματα αυτού του τερατώδους εθίμου. Αξίζει να πούμε ότι η όλη διαδικασία πραγματοποιούνταν εντός εορταστικού κλίματος και αποσκοπούσε στην αποστέρηση της σωματικής ευχαρίστησης, την οποία ο ηθικός άνθρωπος και ο καλός χριστιανός όφειλε να απαξιώσει αυτοβούλως ή και ετερόβουλα, αν κρινόταν αναγκαίο. Από τα βυζαντινά έτη, υπάρχουν πάμπολλα γραπτά που περιγράφουν τους τρόπους εφαρμογής της κλειτοριδεκτομής, όπου η ιατρική παρέμβαση είναι απούσα και η "τελετουργία" γίνεται με τρόπο πρόχειρο μέσω αυτοσχέδιων εργαλείων (κομμάτια γυαλιού, μαχαίρια, ακόμη και ακανθώδη φυτά ) . Οι Στο νοσοκομείο του Παντοκράτορος βρίσκουμε πολλές γιατρούς και φορείς της κοινωνικής πρόνοιας κατά τον 12ο αιώνα. 8 Παρατηρούμε πως τέσσερις γυναίκες δεν θεωρήθηκαν ανάξιες να κυβερνήσουν μόνες την αυτοκρατορία. Σύμφωνα μάλιστα με την άποψη του επιφανούς λέκτοραμελετητή της βυζαντινολογίας Steven Runciman: «Κανένας συνταγματικός φραγμός δεν υπήρχε στην ανάληψη της ύπατης εξουσίας από γυναίκα στο Βυζάντιο. Μάλιστα, κύρια αιτία πτώσης της Ειρήνης ήταν περισσότερο η κακή της υγεία, παρά το φύλο της. Ποτέ οι βασιλείες αυτών των γυναικών δεν κρίθηκαν παράνομες». 7
Σ ε λ ί δ α | 13
μαρτυρίες αυτές είναι παντοδαπώς ανατριχιαστικές . Σ' αυτήν εδώ τη πραγματεία θα αποφύγουμε, όμως, μια τέτοια σοκαριστική ανάλυση, χωρίς φυσικά να κλείνουμε τα μάτια απέναντι στην αθλία πραγματικότητα . Η κλειτοριδεκτομή ως παράδοση εξακολουθεί δυστυχώς να αναβιώνει και να επιβιώνει σε κάποιες φυλές πρωτόγονου πολιτισμικού επιπέδου, αν και οι διάφορες οργανώσεις περί ανθρωπίνων δικαιωμάτων κατορθώνουν σταδιακά να περιορίσουν ολοένα και περισσότερο αυτές τις τακτικές.
Σ ε λ ί δ α | 14
Ο ακρωτηριασμός ως επαγγελματικό προσόν
Ακόμη ένα στοιχείο που δύναται να απεικονίσει καλύτερα το κλίμα παραφροσύνης που επικράτησε κατά τη βυζαντινή περίοδο είναι η επιμονή των εχόντων την εξουσίαν στην προώθηση των ευνούχων στα ανώτατα αξιώματα, με αποκορύφωμα την εγκαθίδρυση ενός νέου επαγγελματικού τρόπον τινά τομέα, των παρακοιμωμένων. Οι παρακοιμώμενοι ήταν οι έμπιστοι του Αυτοκράτορα. Εκτελούσαν χρέη δοκιμαστή τροφής και ποτού του αυτοκράτορα, προς αποφυγήν δηλητηριασμού (φαινόμενο καθ' όλα σύνηθες στο Βυζάντιο), φρουρούσαν τον βασιλικό γυναικωνίτη και ακολουθούσαν τον πολιτικό-θρησκευτικό ηγέτη σε κάθε του βήμα. Από εκεί μάλιστα πήραν και το όνομά τους, επειδή συνήθιζαν να κοιμούνται στην βασιλική κάμαρα για να προστατεύσουν τον κύριο τους από πιθανές απόπειρες δολοφονίας. Απαραίτητη προϋπόθεση για να καταλάβει κάποιος το αξίωμα του παρακοιμώμενου, αφού εν τέλει περί αξιώματος επρόκειτο κατά τινές αντιλήψεις τις εποχής, ήταν ο υποψήφιος να είναι ευνούχος. Η θέση του παρακοιμωμένου δεν είναι παρά ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα του επικρατώντος κλίματος, πάμπολλες υψηλά ιστάμενες θέσεις καταλήφθηκαν από ευνούχους. Ο ευνουχισμός έφτασε να αποτελεί προσόν για την κατάληψη μιας θέσης στο Δημόσιο. Κατά τα βυζαντινά έτη λειτούργησε ένα μεγάλο ανομολόγητο κύκλωμα αλληλοπροώθησης ευνούχων σε στρατηγικές θέσειςκλειδιά. Οι τοιούτοι αποστερημένοι αρτιμέλειας κατέληξαν συχνά να είναι φορείς δύναμης και εξουσίας. Βάσει αυτής της ανατροπής, πολλοί πολίτες που μαστίζονταν από την οικονομική δυσχέρεια, ευνούχιζαν τα τέκνα τους σε μια προσπάθεια εξασφάλισης ενός καλύτερου μέλλοντος. Οι ακρωτηριασμοί πήραν τεράστιες διαστάσεις δημιουργώντας πάμπολλα προβλήματα, ανάμεσα τους αυτό της υπογεννητικότητας και του μισογυνισμού. Αντιλαμβανόμεθα λοιπόν τις μείζονος σημασίας κοινωνικές προεκτάσεις της αυτής τακτικής.
Σ ε λ ί δ α | 15
Χαρακτηριστικά θύματα τέτοιων ποινών σωματικής κολάσεως Όπως προειπώθηκε, τα θύματα αυτής της σαδιστικής έκφρασης ήταν ουκ ολίγα. Η φράση του Αγίου Αυγουστίνου: << Αγάπα και κάμε οτι θέλεις >> οδήγησε τους Χριστιανούς στο προπέτασμα κοινωφελών σκοπών (όπως π.χ ο σωφρονισμός για την αποδοχή στο Επουράνειο Βασίλειο) ως άλλοθι για την διάπραξη τερατωδών εγκλημάτων. Χαρακτηριστικό είναι το παράδειγμα ενός εκ των αμέτρητων θυμάτων, της Αγίας Ειρήνης της Ρωμαίας, η οποία καταδικάστηκε μεταξύ άλλων σε μαστεκτομή, αρνούμενη να απαρνηθεί τις χριστιανικές πεποιθήσεις της. Σύμφωνα με τον Βίο της, η ίδια αναφέρει: "Φωτιά, σπαθί, κοντάρι, διαμελισμό, πληγές και μάστιγες, κι ό,τι άλλο νομίζετε για τιμωρία, εγώ τα έχω για αγαλλίαση και ευχαρίστηση προς χάριν του θεού >>. Λαμβάνοντας τα λόγια της ως αληθή, γίνεται έκδηλη η καθημερινή άσκηση των ακραίων σωματικών βασανιστηρίων κατά τα βυζαντινά έτη, καθώς και ο μαζοχισμός που κατά κάποιον τρόπο διήπε να χριστιανικά ήθη. Η Αγία Ειρήνη κατέληξε έπειτα από μια σειρά φρικτών κολάσεων όπως το ξερίζωμα της γλώσσας, το βγάλσιμο των νυχιών και των δοντιών και η πρόκληση σοβαρών εγκαυμάτων. Το 610 μ.Χ. ο Φωκάς διαμελίζεται από τον όχλο κατά την διαπόμπευσή του από τους πραξικοπηματίες στους δρόμους της Πόλης. Μεταγενέστερο θύμα ο Ηρακλείονας, που πέθανε εξόριστος περί το 660 μ.Χ αφού υπέστη ρινοτόμηση και αποκοπή της γλώσσας. Το ίδιο συνέβη και με τη μητέρα του, Μαρτίνα. Είναι προφανές το τι συνέβη στον Λουκιανό Β' τον Ρινότμητο. Το 695 μ.Χ. του απέκοψαν τη μύτη και τον εξόρισαν, ο ίδιος βρέθηκε στην εξουσία και πάλι το 705 μ.Χ., εν τέλει αποκεφαλίστηκε το 711 μ.Χ από στρατιωτικούς στασιαστές. Το κεφάλι του στάλθηκε ως τρόπαιο στην Πρωτεύουσα. Ατυχής ήταν και ο Λέων Ε' ο Αρμένιος, ο οποίος ακρωτηριάστηκε αγρίως ενώ προσευχόταν στην εκκλησία της Αγίας Ειρήνης. Αντίστοιχη τύχη είχε και ο Θωμάς ο Σκλάβος, όταν απαγχονίστηκε το 824 μ.Χ. αφότου του έκοψαν τα χέρια και τα πόδια. ΄Ενα ακόμη τραγικό πρόσωπο της βυζαντινής ιστορίας, ο Ανδρόνικος Α' Κομνηνός συνελήφθη απο πραξικομηματίες και διαπομπεύθηκε βαρβαρωδώς επί μια εβδομάδα από τον όχλο της Πόλης, που τον διαμέλιζε σιγά-σιγά. Τέλος, να αναφέρω τον Αλέξιο Ε' τον Μούρτζουφλο, ο οποίος τυφλώθηκε από πολιτικό αντίπαλο για να τον παραδώσουν εν τέλει στα χέρια των Σταυροφόρων οι οποίοι δεν δίστασαν να τον ακρωτηριάσουν. Αυτά είναι μερικά μόνο εκ των επωνύμων θυμάτων. Σαφώς υπήρχε και πληθώρα λιγότερο γνωστών στην ιστορία ατόμων, προερχόμενων εκ της κατωτέρας αστικής τάξεως, τα οποία υπήρξαν θύματα ακρωτηριασμών. Για το τέλος, αξίζει να αναφέρουμε απέναντι σε όσους σπεύδουν να υπερασπιστούν το Βυζάντιο ως μια περίοδο με μοναδικό γνώρισμα κάποια γραμματειακή ακμή ότι από τους 88 αυτοκράτορες δεκατρείς πετάχτηκαν σε μοναστήρια, όπου εξοντώθηκαν με φρικτούς τρόπους. Ελάχιστοι πέθαναν ειρηνικά στο κρεβάτι τους. Ο Μαυρίκιος κομματιάστηκε με τους πέντε γιούς του, αγόρια ακόμη κι είναι ένα μόνο επιπλέον όνομα στην αμέτρητη λίστα των μυριάδων «λίγων» που έχασαν τα μέλη, τη ζωή και την αξιοπρέπεια τους μέσα σ’ ένα
Σ ε λ ί δ α | 16
κύμα αποθηρίωσης του ανθρώπινου γένους στο διάστημα μερικών αιώνων που αδυνατούν να χαθούν στη λήθη.
Εν κατακλείδι Είναι φανερή από όσα προλέχθησαν, όχι μόνο η έκταση που πήρε το φαινόμενο των ακρωτηριασμών ως μέθοδος ποινής και αντεκδίκησης, αλλά και η πρωτοφανής για τη ιστορία των ανθρώπινων χρόνων επιδοκιμασία τους ως προϋπόθεση αγιοσύνης και ως μέθοδος αποδόσεως και αποδείξεως πίστεως. Με το πέρας των χρόνων, χάρη στις νομοθετικές μεταρρυθμίσεις και την κατάρρευση της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας ως πρότυπης υπερδύναμης, τα κρούσματα της βίαιης επίδειξης ισχύος μέσω των ακρωτηριασμών αραίωσαν σε συχνότητα και σε ποσότητα, οδηγώντας την ανθρωπότητα σε μια νέα πνευματική ακμή αποστασιοποιημένη από τις πρότινες ακρότητες. Παρ'όλα αυτά, η κοινωνία εξακολούθησε να ζει επηρεασμένη από αυτές τις τακτικές για πολλά ακόμη έτη. Στον 19ο αιώνα συναντάμε ακόμη τους ελάχιστους εναπομείναντες Καστράτους στις όπερες της Ιταλίας. Χρειάστηκε να απαγορευθεί δια νόμου η πρόσληψη ευνούχων μουσικών ώστε να δοθεί δια παντός ένα τέλος σε αυτόν τον μεσαιωνισμό. Σε κάποιες ασκητικές μονές βρίσκουμε ακόμη ευνούχους μοναχούς που αυτοχειρούν εκούσια εν ονόματι της Βασιλείας του Κυρίου, ευτυχώς όμως το φαινόμενο αυτό τείνει να εκλείψει εφάπαξ. Η ποινή του ακρωτηριασμού δυστυχώς έχει ενσταλλαχθεί στο Δίκαιο πολλών τριτοκοσμικών ανατολικών λαών που δεν διστάζουν ακόμη να προβαίνουν σε τέτοιες μεθόδους κολασμού. Επιπλέον, πολλές θρησκείες και αιρέσεις της Ανατολής επικροτούν τον ακρωτηριασμό ως τρόπο απόδοσης τιμής στις εκάστοτε ανώτερες επουράνιες δυνάμεις. Το γεγονός ότι οι αντιλήψεις αυτές επιβιώνουν επί το πλείστον σε κατώτερες οικονομικά και μορφωτικά χώρες αποδεικνύει την θετική επίδραση που είχε η γρήγορη διάδοση της παιδείας στην σχεδόν παντελή εξάλειψη του απάνθρωπου αυτού φαινομένου. Δεν είναι τυχαίο το γεγονός ότι στην Βυζαντινή Αυτοκρατορία, όπου δεν υπήρξε καμία αξιοσημείωτη ακμή των Γραμμάτων -θα μπορούσαμε δε να υποστηρίξουμε το αντίθετο, ότι δηλαδή επρόκειτο για περίοδο πνευματικού τέλματος- έλαβε χώρα αθρόα ακρωτηριασμών, τουναντίον στον δυτικό κόσμο, όπου αργότερα έκανε την εμφάνιση του το κίνημα του Διαφωτισμού, ουδέποτε πήρε τέτοιες διαστάσεις η πρακτική του σωματικού προπυλακισμού. Η Εκκλησία φρόντισε πια να καταστήσει σαφή και να επεξηγήσει την αλληγορική τάση που διακατείχε τα κατά Ματθαίον λόγια του Ιησού: << Και ει η δεξιά σου χείρ σκανδαλίζει σε, έκοψον αυτήν και βάλε από σού..>> στους οπαδούς της, συντελώντας κατά αυτόν τον τρόπο στη μείωση των κρουσμάτων. Οι ευνούχοι θεωρήθηκαν από τις επόμενες γενιές φορείς κακοτυχίας, έτσι η πράξη τους έχασε σταδιακά την αίγλη και το κύρος της. Οι αυλές έπαψαν να προτιμούν, χάριν δεισιδαιμονίας, τους ευνούχους πλαισίους. Ο κόσμος δεν είχε πια επουσιώδεις λόγους για να εφαρμόσει κάτι τόσο επίπονο στο σώμα του και στράφηκε σε λιγότερο επώδυνες διεξόδους. Σήμερα, η Νομοθεσία και η Εταιρεία Προστασίας Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων ψέγει οποιοδήποτε κρούσμα ακρωτηριασμού ( εκτός των ιατρικώς επιβαλλομένων φυσικά ) και μάλιστα διώκει ποινικά τον οποιονδήποτε προβαίνει σε τέτοιου είδους πράξεις. Εδώ και πολλά χρόνια η
Σ ε λ ί δ α | 17
Εκκλησία έχει αποδοκιμάσει την εν λόγω πράξη πίστης. Τυπικά τουλάχιστον αυτού του είδους οι πρακτικές παραπέμπουν μόνο στην απορριφθείσα οικειοποίησης από τον σύγχρονο κόσμο Ιστορία και όχι σε κάποια κατά κανόνα ισχύουσα πραγματικότητα.
Σ ε λ ί δ α | 18
Βιβλιογραφία *Τρωιανός Σπ. ( επιμελ.), Έγκλημα και Τιμωρία στο Βυζάντιο, (Αθήνα 2001): 17, 177-8 *Hunger H., Βυζαντινή Λογοτεχνία, "Η λόγια κοσμική γραμματεία των Βυζαντινών", Τόμος Β', μτφρ. Κόλλιας Τ., (Αθήνα 2001) : 515 *Guillou A., Ο Βυζαντινός Πολιτισμός, Τόμος Β', μτφρ. P.Audorico-Σ. Τσοχανταρίδου, (Αθήνα 1998) *Hunger H., Βυζαντινή Λογοτεχνία, Τόμος Γ', μτφρ.Κόλλιας Τ., (Αθήνα 2001) : 52-56 *Ι.Θ. Κολιτσαράς (επιμέλ.), Η Καινή Διαθήκη, (Αθήναι 1997) : 29-31 *Μεγάλη Αμερικανική Εγκυκλοπαίδεια, Βυζάντιο, Τόμος 12, (Αθήνα 1992) *Τρωιανός Σπ. ( επιμελ.), Έγκλημα και Τιμωρία στο Βυζάντιο, "Οι ποινές στο βυζαντινό Δίκαιο", (Αθήνα 2001) *Πέννα Β., Ο δημόσιος, οικονομικός και κοινωνικός βίος των Βυζαντινών, Εκδόσεις ΕΑΠ, (Πάτρα 2001): 93 *Εγκυκλοπαίδεια Δομή, Βυζαντινή Αυτοκρατορία, Τόμος 7, (Αθήνα 2007): 298-369 *Η Αγία Αναστασία η Ρωμαία, Έκδοσις Ιεράς Μονής Οσίου Γρηγορίου, (Άγιον Όρος 1996) *L.D. Reynolds-N.G.Wilson, Αντιγραφείς και Φιλόλογοι, μτφρ. Ν.Παναγιωτάκης, εκδόσεις Μορφωτικού Ιδρύματος Εθνικής Τραπέζης, ( Αθήνα 2001 ) *Steven Runciman, Βυζαντινός Πολιτισμός, εκδ. Γαλαξίας: 78
Πηγές www.geocities.com/porta-aurea/runciman.Irtml : Συνέντευξη του sir Steven Runciman στο Έλσισιντς της Σκωτίας για τον ραδιοφωνικό σταθμό Flash, Οκτώβριος 1994 www.pneuma.gr: Έγκλημα και Τιμωρία στο Βυζάντιο www.wikipedia.org : Φωκάς www.wikipedia.org : Βυζαντινό Δίκαιο www.gourounopoulo.blogspot.com : Η βυζαντινή περίοδος ήταν ο Μεσαίωνας της Ανατολής; www.archive.gr : Η καθημερινή ζωή στο Βυζάντιο, Επιμέλεια:Φωτεινή Κομνηνού www.ardhn.gr : Παγανιστικές Απάτες, Επιμέλεια: Παπανούτσος www.petefrhs.blogspot.com : Μάλλον δε ελληνίσαι συμφέρει roides.wordpress.com : Ο Στ. Ράνσιμαν σε συνέντευξη για την Ετ3 www.apologitis.com : Οι ποινές στο Βυζάντιο www.tolisbag.blogspot.com : Η περί Βυζαντίου Ιστορία, Καστράτοι
