Βασικές Σημειώσεις Νεοελληνικής Λογοτεχνίας Α΄ Λυκείου

Πρότυπο Πειραματικό Λύκειο Ευαγγελικής Σχολής Σμύρνης

ΚΕΙΜΕΝΑ ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑΣ ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ ΓΙΑ ΤΟΥΣ ΜΑΘΗΤΕΣ

ΚΕΙΜΕΝΑ ΝΕΟΕΛΛ. ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑΣ Α΄ Λυκείου Ι.Π. ΑΜΠΕΛΑΣ

2


3

ΤΟΥ ΝΕΚΡΟΥ ΑΔΕΛΦΟΥ  Υποδειγματική δομή παραλογής: Όλα τα γνωρίσματα μορφής και περιεχομένου: Μορφή: αφήγηση με μεγάλη έκταση, δραματικότητα (δράση, συγκρούσεις, διάλογος) Περιεχόμενο: εξιστόρηση περιστατικών της ανθρώπινης ζωής που εδώ σχετίζονται με τον οικογενειακό βίο, παραμυθιακό (εξωπραγματικό) στοιχείο. Η συγκεκριμένη εξιστόρηση περιέχει λαϊκές δοξασίες, απηχεί μύθους από την αρχαιότητα σε συνδυασμό με μια συγκεκριμένη λαϊκή πραγματικότητα.  Μυθολογικό υπόστρωμα της παραλογής: Α) Ο μύθος του Άδωνι: Το επίκεντρο του μύθου είναι ο θάνατος και η ανάσταση του όμορφου νέου και ο θρήνος της Αφροδίτης όταν τον χάνει. Η θεά παρακάλεσε την Περσεφόνη και κατάφερε να την πείσει να τον αφήνει να ανεβαίνει στον επάνω Κόσμο για έξι μήνες κάθε χρόνο, για να μπορεί να τον βλέπει. Β) Ο μύθος της Περσεφόνης: Την Περσεφόνη την είχε αρπάξει ο Πλούτων, ο θεός του Κάτω Κόσμου, που την ήθελε για γυναίκα του. Τελικά όμως πείθεται και επιτρέπει στην Περσεφόνη να ανεβαίνει στον Επάνω Κόσμο και να ζει με την μητέρα της για ένα χρονικό διάστημα του έτους.  Α΄ ενότητα (1-5) Στ. 1: Η απαρίθμηση των προσώπων της πολυμελούς οικογένειας μας προετοιμάζει για την έντονη αντίθεση που θα ακολουθήσει με τον θάνατο των εννέα αδερφών. Γίνεται πιο έντονα αισθητό το ξεκλήρισμα της οικογένειας. Στ. 2-5: Περιγραφή της Αρετής. «μονάκριβη και πολυαγαπημένη»: αδυναμία της μάνας, αιτιολόγηση αφενός της μελλοντικής αρνητικής στάσης της στο οικογενειακό συμβούλιο κι αφετέρου της μελλοντικής οδύνης. «την είχες δώδεκα … είδε»: υπερβολή που δείχνει την αμέριστη φροντίδα της μάνας, αλλά και την υποβαθμισμένη θέση στην οικογένεια, καθώς είναι κλεισμένη στο σπίτι. Βασικά χαρακτηριστικά της Αρετής: μικρή, επιμελημένη εμφάνιση, αμάθητη στις σκληρές εξωτερικές εργασίες και με λευκή επιδερμίδα. Από τα παραπάνω στοιχεία άλλα συνιστούν την ομορφιά και άλλα την αγνότητα της Αρετής. Αξιοσημείωτη η αλλαγή προσώπου: από το β΄ ενικό (αμεσότητα, ζωντάνια) στο γ΄ ενικό ( το κανονικό πρόσωπο της αφήγησης).


4

 Β΄ ενότητα (6-17) Στ. 6: αλλαγή σκηνικού. Το θέμα παρουσιάζεται με δραματικότητα (χρησιμοποιείται έντονος διάλογος) και τη θέση του συναισθήματος την παίρνουν τα λογικά επιχειρήματα. «Βαβυλώνα»: Το όνομά της φέρνει στον νου κυρίως τον πλούτο και τη μεγάλη απόσταση. Μεγάλη τιμή και τύχη που ήρθαν προξενητάδες από μια τέτοια πόλη. Στ. 8-17: Το οικογενειακό συμβούλιο. Απουσιάζει ο πατέρας, διάσταση μάναςΚωνσταντή. Η Αρετή δεν παίρνει μέρος στην απόφαση που αφορά την ίδια της τη ζωή.  Η απόφαση παίρνεται με δημοκρατικό τρόπο, αν και απουσιάζει το ενδιαφερόμενο πρόσωπο.  Πρόκειται για τον τύπο της ανδροκρατούμενης οικογένειας, όπου η μάνα αναπληρώνει τον πατέρα.  Τόσο η μάνα όσο και ο Κωνσταντής δείχνουν στάση εγωκεντρική, έως και ιδιοτελή. Κανένας από τους δύο δεν σκέφτεται τι πραγματικά θέλει η Αρετή, αλλά τι πραγματικά θέλει ο ίδιος. «περπατώ, … πηγαίνω, … πάμε εμείς, … περνούμε»: Μπορούμε να υποθέσουμε ότι αυτός είναι έμπορος, έξυπνα μεταφέρεται από τον ενικό στον πληθυντικό, μεταθέτοντας την ωφέλεια από το ατομικό στο γενικό. Τρία πολύ σημαντικά θέματα εμφανίζονται εδώ: ο γάμος, η ξενιτιά και ο όρκος. Ο γάμος πολλές φορές συνδεόταν όχι απλά με την απομάκρυνση της κόρης από το σπίτι αλλά και με την ξενιτιά. Η άποψη του Κωνσταντή γίνεται αποδεκτή επειδή σφραγίζεται με όρκο. Αίρονται οι επιφυλάξεις των άλλων και κυρίως της μάνας. Ο όρκος ήταν ιερός και όποιος δεν τον τηρούσε γινόταν επίορκος. Η επιορκία ήταν πολύ σοβαρό ηθικό παράπτωμα και προκαλούσε τη θεϊκή οργή. Επίσης, προοικονομούνται δύο βασικά στοιχεία της πλοκής: η κατάρα της μάνας και η επάνοδος του νεκρού στον επάνω κόσμο.  Γ΄ ενότητα (18-28) Στ. 17-8: Το αφηγηματικό κενό σχετικά με την τελική απόφαση και το γάμο στη Βαβυλώνα. Ένα από τα γνωρίσματα λιτότητας του δημοτικού τραγουδιού. Στ. 18-23 «δίσεχτος»: Η αιτία του θανάτου δεν αναφέρεται, πίστη των ανθρώπων στις προλήψεις. «θανατικό»: Το κλίμα ευτυχίας των πρώτων στίχων ανατρέπεται (περιπέτεια). «ανέσπα τα μαλλιά της»: Πιο έντονος ο θρήνος στον τάφο του Κωνσταντή, αφού της προξένησε το μεγάλο κακό.


5

Στ. 24-8 «Ανάθεμα, …»: Η μητέρα καταριέται έναν νεκρό. Σύμφωνα με τις λαϊκές δοξασίες, εφόσον υπάρχει ζωή και μετά το θάνατο, οι κατάρες έχουν ισχύ και ταλαιπωρούν την ψυχή του νεκρού. Επιπλέον εξυπηρετείται και η αφηγηματική λειτουργία, καθώς προωθείται η υπόθεση του μύθου, με την επάνοδο του Κωνσταντίνου στον επάνω κόσμο.  Δ΄ενότητα (29-32) Εδώ κυριαρχεί το εξωλογικό κι εξωπραγματικό στοιχείο, προκαλώντας συναισθήματα δέους και θαυμασμού. Σύμφωνα με τις λαϊκές δοξασίες οι νεκροί εξακολουθούν να «ζουν». Οι κατάρες της μάνας προκαλούν την επάνοδο του Κωνσταντή. Το «ανακάλεμα», ο θρήνος πάνω στον τάφο, είναι μια παλιά λαϊκή δοξασία, όπως και η πίστη για τους βρικόλακες. Το εξωπραγματικό γεγονός προκαλεί αντιδράσεις π.χ. σεισμός. Το δίστιχο 31-2 με τον λυρισμό του μειώνει την αίσθηση του τρόμου.  Ε΄ ενότητα (33-41) Το τραγούδι κινείται ανάμεσα στο θαύμα και το μυστήριο. Στ. 37 Το «Αλίμονο» εκφράζει έκπληξη κι ανησυχία για την απρόσμενη επίσκεψη.  Στ΄ ενότητα (42-65) Το ταξίδι χαρακτηρίζεται από δέος, φόβο, έκπληξη κι απορία. Η άγνοια της Αρετής συνιστά στοιχείο τραγικής ειρωνείας. Ο ρόλος των πουλιών. Τα πουλιά μιλούν με ανθρώπινη λαλιά είναι «συμβατικά πρόσωπα» και αποτελούν τυπικό μοτίβο των δημοτικών τραγουδιών, το οποίο σε αυτό το τραγούδι χρησιμοποιείται για την προώθηση του μύθου. Βάζουν σε υποψίες την Αρετή. Αναλογίες με την αρχαία ελληνική ποίηση. Γιατί δεν απαντά ο Κωνσταντής; Α) Το παράλογο στοιχείο δεν ερμηνεύεται λεκτικά Β) Απροθυμία ενδεχόμενης καθυστέρησης.  Ζ΄ ενότητα (66-81) Στ. 66-9: Το μυστήριο διαλύεται. Η Αρετή αντιλαμβάνεται τα φυσικά φαινόμενα, αλλά δεν μας δίνονται οι αντιδράσεις της, αφού δεν είναι απαραίτητες για την εξέλιξη του μύθου. Στ. 70-4: Εικόνα ερημιάς κι εγκατάλειψης, που προκαλεί θλίψη και αγωνία στην Αρετή. Στ. 75 «Κτυπά την πόρτα δυνατά,…» Ένταση του στίχου, ένταση και των συναισθημάτων, ένταση της αγωνίας των ακροατών. Στ. 76-81 Συναισθήματα μάνας: μοναξιά, συμπόνια, τρυφερότητα, αγάπη για την Αρετή. Συναισθήματα Αρετής: τρυφερότητα κι αγάπη. Στ. 81 Αναγνώριση.


6

 Η΄ ενότητα (82) Σε αυτή την ενότητα έχουμε τη λύση του μύθου: ο θάνατος των δύο γυναικών. Ο μισός στίχος είναι αφιερωμένος στη χαρά και ο άλλος στη λύπη. Εκφραστική λιτότητα (κυριαρχεί το ρήμα). Ποιητικά, ο θάνατός τους έρχεται να ολοκληρώσει την εικόνα θανάτου της υπόλοιπης οικογένειας. Λογικά, κανένα τέλος δεν θα μπορούσε να είναι ευχάριστο: Αν επέστρεφε η Αρετή, η τραγωδία θα συνεχιζόταν αφού θα είχε μάθει για την τραγική μοίρα της οικογενείας της. Επιπλέον, ένας δεύτερος αποχωρισμός για τη μάνα θα ήταν οδυνηρότερος. Αν έμενε στη μητέρα της, το μόνο που θα τους έμενε θα ήταν να θρηνολογούν. Επίσης, ενδεχόμενη μετάβαση της μάνας στη Βαβυλώνα θα ήταν έξω από το ύφος του ποιήματος.  Εκφραστικά σχήματα: πολυσύνδετο (18-20), παρομοιώσεις (21, 43), προσωποποιήσεις, χρήση δραματικού ενεστώτα (66-81), εικόνες.  Στοιχεία αρχαίου δράματος: προοικονομία, περιπέτεια, τραγική ειρωνεία, επιβράδυνση (42-65), κορύφωση – αναγνώριση (81), λύση (82)  Στοιχεία δημοτικού τραγουδιού: αριθμοί πολλαπλάσιοι του 3, ισομετρία (1, 8, 12, 35, 45, 50, 59), το θέμα του αδύνατου, η ανθρωποποίηση του φυσικού κόσμου, άστοχες υποθέσεις (76-8), λιτό ύφος.


7

Η ΑΡΠΑΓΗ ΤΗΣ ΓΥΝΑΙΚΑΣ ΤΟΥ ΔΙΓΕΝΗ  Στο τραγούδι κυριαρχούν τρία βασικά θέματα: ο ηρωισμός και η ανδρεία των ακριτών, η αρπαγή της γυναίκας και ο βαθύτερος δεσμός των ακριτών με τα άλογα.  Α΄ ενότητα (1-3) Η εικόνα της ειρηνικής ζωής, της αγροτικής ενασχόλησης. Έτσι δημιουργείται αντίθεση με την επόμενη εικόνα, όπου παρουσιάζεται ως πολεμιστής με τα πολλά άλογα και το ηρωικό κατόρθωμα.  Β΄ ενότητα (4-8) Η ειδυλλιακή αγροτική εικόνα διακόπτεται με ένα τρόπο τυπικό και συμβατικό: ένα πουλί με ανθρώπινη ομιλία ανακοινώνει το γεγονός της αρπαγής. Πρόκειται για ποιητικό εύρημα. Η αντίδραση του Διγενή : σιγουριά, αυτοπεποίθηση. Υπάρχει το στοιχείο της υπερβολής ενώ συνάμα θίγεται το στοιχείο του ηρωισμού και της ανδρείας των ακριτών. Υπερφυσικός ο χαρακτήρας του ηρωισμού τους, συναίσθημα μεγάλου θαυμασμού για τους ακρίτες και τη ζωή τους. Επιπλέον, έχουμε το θέμα της αρπαγής· ένα θέμα ιδιαίτερα διαδεδομένο τόσο στα ακριτικά τραγούδια όσο και στο Έπος του Διγενή. Εξηγείται ως επιβίωση πανάρχαιου εθίμου των προϊστορικών χρόνων, αλλά και από την επαφή με τους Άραβες.  Γ΄ ενότητα (9-13) Στ. 12-3: Η αντίδραση των αλόγων· υπερβολή, η μορφή των ακριτών με διαστάσεις θρύλου. Σε αυτό το σημείο έχουμε τη σχέση ακριτών και αλόγων: αραβικές επιδράσεις, επιδράσεις από την αρχαία Ελλάδα ( η εικόνα του ομηρικού ήρωα που συνομιλεί με το άλογό του), ένδειξη πλούτου τόσο στην αρχαιότητα όσο και στο μεσαίωνα. Στο τραγούδι υπάρχουν αρκετές λέξεις που δείχνουν μια εικόνα πλούτου και αρχοντιάς. Αυτή την εικόνα είχε ο λαός για τους ακρίτες, γιατί ένας γενναίος άρχοντας, που έχει την ευθύνη για την τάξη και την ασφάλεια μιας μεγάλης περιοχής των συνόρων δεν μπορεί να είναι στη λαϊκή φαντασία φτωχός αλλά πλούσιος.  Δ΄ ενότητα (14-21) Διπλή αντίθεση: α) το ένα άλογο σε σχέση με τα υπόλοιπα β) αν και γέρικο δέχεται να αναλάβει την αποστολή (εσωτερική αντίθεση) Τα κίνητρα της ενέργειάς του: Α) Είναι λογικό να θέλει να σώσει τη γυναίκα του αφέντη του, όταν μάλιστα πρόκειται για πολεμικό άλογο.


8

Β) Η σχέση στοργής και το ψυχικό δέσιμο που έχει αναπτυχθεί με τη γυναίκα του Διγενή. Γ) Η ευγνωμοσύνη που νιώθει. Σημ.: Δεν υπάρχει καμία ιδιοτέλεια.  Ε΄ ενότητα (22-28) Το χλιμίντρισμα του αλόγου: προώθηση της υπόθεσης, αφορμή για την αναγνώριση από τη γυναίκα της άφιξης του Διγενή. Το τραγούδι ακολουθεί την τεχνική της επιτάχυνσης (26-7). Η ταχύτητα προβάλλεται με τα εξής εκφραστικά μέσα: ο ευθύς λόγος, η μεταφορά, ο μαγικός αριθμός, η υπερβολή, η περίφραση και η παράξενη σύνταξη.  Εκφραστικά σχήματα: εικόνες, πολυσύνδετο, ασύνδετο (9-11, 16-18), παρομοίωση. Άσκηση: Να επισημανθούν οι κοινοί τόποι με άλλα αφηγηματικά δημοτικά τραγούδια (παραλογές)


9

Η ΛΥΓΕΡΗ ΣΤΟΝ ΑΔΗ Βασικό θέμα είναι το αμετάκλητο του θανάτου. Αρχαιοελληνικές επιδράσεις, όπου κατά κανόνα η σύγκριση της ζωής με τον θάνατο είναι υπέρ της ζωής.  Η λειτουργία της πρώτης ενότητας – προοιμίου· Η ιδέα της αθανασίας της φύσης έρχεται να αντιτεθεί προς την πραγματικότητα του θανάτου. Από τη μια έχουμε το συναίσθημα της μακαριότητας και της ευτυχίας κι από την άλλη το συναίσθημα του πόνου. Έτσι γίνεται η μετάβαση στα πρόσωπα για τα οποία θα γίνει λόγος στο τραγούδι.  Β΄ ενότητα (4-22) Η επιλογή των τριών εποχών – πλην του χειμώνα – δεν είναι τυχαία, αφού η αναφορά μας φέρνει εικόνες αναγέννησης της φύσης. Ο χειμώνας είναι η εποχή που η φύση κοιμάται και πέφτει σε χειμερία νάρκη. Έμφαση για την αγάπη προς τη ζωή. «λεβέντες» – «λυγερή»: νέοι άνθρωποι με γενναιότητα κι ομορφιά· ενισχύουν το παράπονο του ποιητή. Η θέληση των παλικαριών και οι παρακλήσεις της λυγερής τονίζουν την αξία της ζωής και των απολαύσεων που αυτή προσφέρει.  Στους στίχους 15-22 προσπαθεί να συγκινήσει η λυγερή χρησιμοποιώντας συγκινησιακά στοιχεία: τη θλίψη και την αγάπη των οικείων της. Στους ίδιους στίχους οι λεβέντες επικαλούνται τη ματαιότητα της επιθυμίας της: οι δικοί της την έχουν ξεχάσει. Η ζωή έχει μεγάλη δύναμη και, ακόμα μετά την απώλεια αγαπημένων προσώπων, συνεχίζεται. Η επιχειρηματολογία σε αυτό το σημείο είναι ιδιαίτερα αποτελεσματική, καθώς δεν μπορεί να την αντικρούσει η λυγερή. Εξυπηρετεί και την οικονομία του ποιήματος, εκλογικεύοντας την αδυναμία επιστροφής στον επάνω κόσμο.  Γ΄ ενότητα (23-26) Τολμηρή ποιητική σύλληψη. Μεταφορά σ’ έναν κόσμο εξωπραγματικό, ανατρέποντας τη φυσική τάξη. Δείγμα εξαιρετικής λογοτεχνικής σύλληψης, παραστατικότητα. Η έντονη επιθυμία για τη ζωή που δεν πραγματοποιήθηκε προκαλεί αυτήν την καταστροφή. Ωστόσο τα πάντα υπόκεινται στους φυσικούς νόμους: οι νεκροί παραμένουν στον Κάτω Κόσμο, ενώ και η ζωή στον Επάνω Κόσμο φτάνει σε ένα τέλος. Τι απέγιναν οι λεβέντες; Το γεγονός αποσιωπάται, για να ενισχύσει την ιδέα ότι τέτοιο ταξίδι δεν μπορεί να γίνει.  Στοιχεία τεχνικής: τριαδικό σχήμα (4, 5-6, 10-11, 12-13), κλιμακωτό (οι αντιδράσεις της κόρης: ικεσία – διάλογος – αναστεναγμός), πολυσύνδετο, αντιθέσεις.


10

 Το τραγούδι συγγενεύει με τα θρηνητικά δημοτικά τραγούδια (μοιρολόγια), αλλά με έμμεσο, απολύτως διακριτό τρόπο, αναδεικνύει την αγάπη για τη ζωή.  Γλώσσα: απλή και κατανοητή με κάποιες ιδιωματικές λέξεις. Αξιοσημείωτη η χρήση του ενεστώτα· ζωντάνια, παραστατικότητα. Ο διάλογος δίνει δραματικότητα.


11

ΕΡΩΦΙΛΗ Πρόκειται για ένα χορικό, που τόσο από άποψη περιεχομένου όσο και από άποψη μορφής, είναι ένα από τα πιο αξιόλογα κομμάτια της κρητικής ποίησης. Οι προθέσεις του Χορτάτση είναι διδακτικές. Οι απόψεις του είναι ριζοσπαστικές για την εποχή, η καταγγελία του πλούτου αναδεικνύει την πρώιμη σύγκρουση του πνεύματος του αστισμού με τη φεουδαρχία· σύνδεση με τις κοινωνικές εξελίξεις της εποχής.  Α΄ ενότητα (1-6) Ο ποιητής απευθύνεται στην ακόρεστη πλεονεξία, στην υπέρμετρη φιλοδοξία και στη λατρεία του χρήματος, αν και πρόκειται για αφηρημένες έννοιες σε ευθύ, άμεσο λόγο. Αισθητοποίηση, προσωποποίηση. Χρησιμοποίηση μεταφορικών εκφράσεων. «πόσα, … πόσοι, … πόσες, … συχνές, … ολημερίς»: Επανάληψη, πρόταξη των τριών· έτσι τονίζεται η συχνότητα των πολέμων.  Β΄ ενότητα (7-12) «στον κόσμον δαίμονας»: Μυστηριώδεις και υποχθόνιες δυνάμεις ευθύνονται για την ύπαρξη αυτών. Οι άνθρωποι απαλλάσσονται ως ένα βαθμό. «Στον άδην … κι όξω στη γη»: Ο κόσμος του κακού.  Γ΄ ενότητα (13-21) Ο ποιητής συνεχίζει να απευθύνεται σε ευθύ λόγο. Ο Χορτάτσης πιστεύει σε δύο κόσμους: τον Επάνω Κόσμο· ο κόσμος των αγγέλων, των καλών πνευμάτων και του Θεού και τον Κάτω Κόσμο· ο δικός μας κόσμος. Ό,τι πιο όμορφο συνδέει τους ανθρώπους, τα συναισθήματα, μπορεί να καταστραφεί χάρη στο κυνήγι του πλούτου και της δόξας. Τα δεινά: 1) σκοτωμοί, 2) άδικοι πόλεμοι, 3) έριδες, διαμάχες, φιλονικίες, 4) χαλάρωση και διάλυση της κοινωνικής ζωής, 5) αδιάκοπη ανησυχία κι αγωνία, με αβεβαιότητα, 6) συγκρούσεις ανάμεσα στα αδέρφια, 7) άρνηση φιλίας και 8) μίσος των παιδιών προς τον πατέρα. Γλώσσα: Φυσική, ρέουσα με στοιχεία κρητικού ιδιώματος. Χρήση της τερτσίνας: εντεκασύλλαβοι, ιαμβικοί που συνδέονται ανά τρεις και ομοιοκαταληκτούν παροξύτονα. Χρήση του β΄ προσώπου.


12

ΕΡΩΤΟΚΡΙΤΟΣ Η ομορφιά της Φύσης μ’ έναν από τους πιο λυρικούς τρόπους.  Α΄ ενότητα στ. 1-24 Η περιγραφή της Φύσης. Η Φύση συμμετέχει στην ευτυχία. Όλα τα φυσικά στοιχεία από το πιο σημαντικά μέχρι και τα πιο ασήμαντα συμμετέχουν με ισότιμο τρόπο. Κυριαρχεί η εμψύχωση (προσωποποίηση, όλα γίνονται έμψυχα δες στ. 24) και η εικονοπλασία (εικόνες ηχητικές, κινητικές, οπτικές). Ο λυρισμός είναι προφανής, όπως και το ποιητικό πρόσχημα. Ουσιαστικά προετοιμάζεται η αναγνώριση. Αξιοσημείωτη η λεκτική προετοιμασία: στ. 1, 16-18, 22-24. Αξιοσημείωτη η κυριαρχία του δραματικού ενεστώτα.  Β΄ενότητα στ. 25-52 Η σκηνή της φυλακής. Η εικόνα της όμορφης φύσης έρχεται σε αντίθεση με την εικόνα της φυλακής (στη σκοτεινή φυλακή …δύο όμορφα πουλιά). Ωστόσο και εδώ με την εικόνα των πουλιών υπάρχει προοικονομία της αναγνώρισης (βλ. και δημοτικά τραγούδια). Κυριαρχεί η μορφή της νένας: φρόνιμη γυναίκα του καιρού της, σύμφωνη δηλαδή με τις αντιλήψεις της εποχής. Χαρακτηρίζεται από λογική, φρόνηση, ρεαλισμό αλλά και στοργή και αγάπη για την Αρετούσα. Το ενδιαφέρον της είναι γνήσιο και βαθύ. Αναπτύσσει στους στίχους 35-52 μία λογική επιχειρηματολογία. Αρχικά διατυπώνει τη θέση της και στους στίχους 39-41 έχουμε το πρώτο επιχείρημα, στους στίχους 42-46 το δεύτερο επιχείρημα και στους στίχους 47-48 το τρίτο επιχείρημα. Στο τέλος διατυπώνει τις συμβουλές της προς την Αρετούσα. Είναι εμφανής στα λεγόμενά της η τραγική ειρωνεία. Βασικές αντιλήψεις  Ο θεός προειδοποιεί με οιωνούς (ήδη ομηρική αντίληψη)  Το καλύτερο γεγονός για μία κοπέλα ο γάμος  Η αντίληψη περί υποταγής των κοριτσιών στην πατρική εξουσία  Οι άνθρωποι δεν πρέπει να επιδιώκουν το αδύνατο  Δεν είναι επιτρεπτός ο γάμος με άτομα κατώτερης κοινωνικής τάξης  Η απόλυτη εξουσία του βασιλιά


13

ΕΛΕΥΘΕΡΟΙ ΠΟΛΙΟΡΚΗΜΕΝΟΙ Απόσπασμα 6 – Ο πειρασμός Πειρασμός: οι ομορφιές της ανοιξιάτικης φύσης, οι οποίες προκαλούν τους πολιορκημένους να προτιμήσουν την απόλαυση της ζωής, εγκαταλείποντας τον αγώνα. Α΄ ενότητα: Η εικόνα των ορμητικών νερών.  Ο στίχος 1 μας θυμίζει τον αντίστοιχο στίχο του αποσπάσματος 2 του Β΄ Σχεδιάσματος. Ο Απρίλης είναι «ξανθός». α) ανοιχτά χρώματα άνοιξης, β) η ξανθή κόμη αποτελεί στοιχείο της ανδρικής ομορφιάς (π.χ. ο Αχιλλέας). Ο «χορός» εκφράζει την χαρά των στοιχείων της φύσης.  Οι στίχοι 3-9 περιέχουν τις λεπτομέρειες που δικαιολογούν την «καλή και τη γλυκιά της ώρα». Στίχοι γεμάτοι κίνηση. Οι εικόνες ικανοποιούν όλες μας τις αισθήσεις. Πιο ζωηρή κι έντονη η πρόκληση του πειρασμού. Β΄ενότητα: Η εικόνα του αλαφροΐσκιωτου και της φεγγαροντυμένης. Η ενότητα λειτουργεί αντιθετικά προς την προηγούμενη. Εδώ κυριαρχεί η ακινησία. Το νερό, το έντομο και το λουλούδι προβάλλονται και πάλι ως σύμβολα γαλήνης, ζωής και ομορφιάς.  «αλαφροΐσκιωτε»: ο ποιητής απευθύνεται στον εαυτό του. Σύμφωνα με τη λαϊκή παράδοση αλαφροΐσκιωτος είναι εκείνος που έχει την ευαισθησία και αντιλαμβάνεται όσα δεν αντιλαμβάνονται οι άλλοι θνητοί και την ικανότητα να επικοινωνεί με αόρατες και μυστηριώδεις δυνάμεις. Ο ποιητής επιστρατεύει την ποιητική ιδιότητά του, επειδή μόνο με αυτή μπορεί να αντιληφθεί τα μυστήρια της φύσης. Το ποιητικό του χάρισμα μπορεί να μετουσιώσει όλα αυτά σε ύλη και να τα μεταδώσει σε εμάς μέσα από λέξεις και μαγευτικές εικόνες.  Η «φεγγαροντυμένη»: Άλλη μια ζωντανή μορφή που εμψυχώνει την ποιητική αφήγηση και αισθητοποιεί με τον πιο παραστατικό τρόπο την ιδέα της φυσικής ομορφιάς. Ο Σολωμός προσπαθεί να μας μεταφέρει στο χώρο του μεταφυσικού από τον χώρο του φυσικού. (επιρροή από τους ορφικούς, Πυθαγόρα, Πλάτωνα και νεοπλατωνικούς)  «άσπρο νερό», «ασπρίζει μέσα στη λίμνη»: Στην πρώτη περίπτωση δηλώνεται η καθαρότητα, αλλά στη δεύτερη περίπτωση χρησιμοποιείται με την έννοια ότι «διακρίνεται μέσα στο σκοτάδι λόγω της αντίθεσης με αυτό». Ομοιότητες με το Β΄ σχεδίασμα:  ο χορός του Έρωτα με τον Απρίλη  η εικόνα της πεταλούδας  η ομορφιά της φύσης  ο δεκαπεντασύλλαβος στίχος  ο πλούτος των εκφραστικών μέσων Διαφορές με το Β΄ σχεδίασμα:  δεν αναφέρεται η ψυχή ως αποδέκτης της πρόκλησης της φύσης


    

ο ποιητής εισχωρεί βαθιά στα μυστικά της φύσης παρουσιάζεται και ο μαγευτικός κόσμος της νύχτας απουσία ομοιοκαταληξίας εμφανίζονται νέα πρόσωπα εκτενέστερος λόγος για τα νερά

Τεχνική: μεταφορές, προσωποποιήσεις, παρομοιώσεις, εικόνες· ύφος λυρικό

14


15

ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΚΑΒΑΦΗΣ Εισαγωγικά: Το έργο του Καβάφη στην Ελλάδα άργησε να γίνει αποδεκτό, επειδή η ποίηση του Καβάφη ερχόταν σε αντίθεση με την ποίηση που καλλιεργούσαν στην Αθήνα και με το ρεύμα του δημοτικισμού. Στον ελλαδικό χώρο έγινε ευρύτερα γνωστός αργά, το 1903, από τον Γρ. Ξενόπουλο. Σήμερα ο Καβάφης θεωρείται από τους σημαντικότερους Νεοέλληνες ποιητές, με παγκόσμια ακτινοβολία και αναγνώριση και το έργο του έχει μεταφραστεί σε πολλές γλώσσες. Η ποίηση του Καβάφη χαρακτηρίζεται ως «πεζολογική»:  Στίχοι ελεύθεροι, ιαμβικοί, κατά κανόνα ανισοσύλλαβοι χωρίς ομοιοκαταληξία.  Ιδιότυπη γλώσσα, η ομιλουμένη στην ελληνική παροικία της Αλεξάνδρειας με λόγιους και πολίτικους ιδιωματισμούς.  Ύφος διαυγές, σαφές με ακριβολογία στη διατύπωση, λιτότητα εκφραστικών μέσων, λεπτή ειρωνεία. Τα θέματα του αντλούνται από το ιστορικό παρελθόν, κυρίως της ελληνιστικής και ρωμαϊκής εποχής και από τον κόσμο της εμπειρίας του ποιητή. Τα ποιήματα του Καβάφη κατανέμονται σε τρεις θεματικούς κύκλους: τα ιστορικά, τα φιλοσοφικά και στα ηδονιστικά (αισθησιακά).

ΙΘΑΚΗ Το ποίημα είναι λυρικό και ανήκει στα ποιήματα του Καβάφη που ονομάζονται φιλοσοφικά. Έχει διδακτικό περιεχόμενο. Ο Καβάφης είναι 48 χρονών, άρα σε ώριμη ηλικία, έχοντας διανύσει ένα σημαντικό μέρος της διαδρομής του. Το θέμα της δεκάχρονης περιπλάνησης του Οδυσσέα, το έχουν αξιοποιήσει ποιητικά πολλοί ποιητές, και στην αρχαία εποχή και στην νεότερη εποχή: Αισχύλος, Σοφοκλής, Ευριπίδης, Οβίδιος, Δάντης, Τζόυς, Καζαντζάκης, Σεφέρης. Βασικό θέμα του ποιήματος: Η απόκτηση πείρας και πολλών αγαθών στην προσπάθεια για την κατάκτηση ενός στόχου. Ο ποιητής δίνει παραινέσεις (β΄ πρόσωπο του δραματικού μονολόγου). Διαχρονική αξία. Η χρήση του β΄ ενικού προσώπου: Α) ο ποιητής απευθύνεται σε κάθε άνθρωπο που θέτει στόχους, ακόμα και στον εαυτό του. Β) το ποίημα αποκτά έναν χαρακτήρα «δραματικού μονολόγου», διδακτικός τόνος, ζωντάνια.


16

Α΄ ενότητα. Στίχοι 1- 12 Στ. 1-3: Συνοπτικά το νόημα του ποιήματος, ευχή, παραινετικός τόνος. Η επιλογή της λέξης «πηγαιμός» είναι σκόπιμη. Πρόκειται για απλή μετάβαση. (δεν χρησιμοποιεί π.χ. τη λέξη «νόστος») Η συμβουλή για μεγάλη διάρκεια του ταξιδιού φαίνεται εκ πρώτης όψεως παράδοξη. Στ. 4–5: Λαιστρυγόνες, Κύκλωπες, ο θυμωμένος Ποσειδώνας συμβολίζουν τους κινδύνους του ταξιδιού, που για τον ποιητή είναι ανύπαρκτοι. Στ. 6-12: Οι προϋποθέσεις για να υπερβούμε τις δυσκολίες του ταξιδιού είναι κατά τον ποιητή: υψηλή σκέψη= προσπάθεια για εκλεκτές πνευματικές και σωματικές απολαύσεις, απουσία φόβου. Επομένως, οι όποιοι φόβοι προκαλούνται για το ταξίδι οφείλονται σε υποκειμενικά αίτια και όχι σε δυνάμεις που πηγάζουν από την πραγματικότητα. Β΄ ενότητα. Στίχοι 13-23 Στ. 13: Επανάληψη του στίχου 2, σαν θεματική περίοδος για τη δεύτερη στροφική ενότητα. Στ. 14–21: Η γενική προτροπή για σωματικές απολαύσεις αναλύεται σε συγκεκριμένες αναφορές:  Απολαύσεις της όρασης με νέες εντυπώσεις και καινούριους τόπους.  Απόλαυση εξωτικών προϊόντων που συμβολίζουν οσφρητικές, αλλά και γενικότερα ηδονικές σωματικές απολαύσεις. Στ. 22-23: Ακολουθεί η προτροπή για τις πνευματικές απολαύσεις μέσω της απόκτησης γνώσεων. Σχόλιο Είναι φανερό ότι δίνεται έμφαση στις ηδονικές σωματικές απολαύσεις (βλ. στ. 21, επανάληψη φράσης «ηδονικά μυρωδικά», μεγαλύτερος αριθμός στίχων). Υπενθυμίζεται ότι οι απολαύσεις των αισθήσεων και η απόκτηση γνώσεων είναι τα δύο στοιχεία που αποτελούν τους κύριους άξονες της βιοθεωρίας του Καβάφη. Επιπλέον, προβάλλεται έντονα ο εξωτικός της Ανατολής. Γ΄ ενότητα Στ. 24-30 Αλλαγή του τόνου. Επανάληψη του μοτίβου της μεγάλης διάρκειας του ταξιδιού. Στ. 24κε.: Ο ποιητής υπενθυμίζει τον αρχικό στόχο, χωρίς αυτό κατ’ ανάγκην να οδηγεί και σε επίσπευση του ταξιδιού. Γιατί τυχόν επίσπευση θα οδηγούσε σε τερματισμό των απολαύσεων. Η Ιθάκη, αυτή καθ’ εαυτή, δεν έχει τίποτε να προσφέρει. Είναι απλώς το κίνητρο για τις εμπειρίες του «ωραίου ταξιδιού». Σημασία έχει ο αγώνας και η προσπάθεια.


17

Στ. 26: Επανάληψη για τρίτη φορά, αλλά με αποτροπή της συμβουλής για μακροχρόνια διάρκεια, με τη διαφορά ότι εδώ αποτρέπεται η υποκειμενική παρέμβαση. Δ΄ ενότητα Στ. 31-33: Αιτιολόγηση του στίχου 30. Ε΄ ενότητα Στ. 34-36: Ο ποιητής, επιχειρώντας να προλάβει την ενδεχόμενη απογοήτευση του ταξιδευτή, υποδεικνύει να μην νιώσει εξαπατημένος, αν η Ιθάκη δεν έχει να του δώσει τίποτε ή αν προσδοκούσε κάτι, γιατί ήδη έχει αποκομίσει πολλά και αξιόλογα στο ταξίδι. Ο πλούτος της Ιθάκης δεν είναι τα υλικά αγαθά. Επιπλέον, οι δύο τελευταίοι στίχοι συμπυκνώνουν τα «κέρδη»: σοφία κι εμπειρία (δες σε χιαστό «γεμάτος περιπέτειες, γεμάτος γνώσεις». Όλο το ποίημα δίνεται σε σχήμα αλληγορίας, ενώ στον τελευταίο στίχο ο ποιητής δίνει υπαινικτικά το συμβολισμό της Ιθάκης. Η Ιθάκη συμβολίζει ένα ιδανικό. Με τον πληθυντικό του τελευταίου στίχου το σύμβολο γενικεύεται και γίνεται κάθε στόχος και κάθε ιδανικό που θέτει οποιοσδήποτε άνθρωπος. Το μήνυμα είναι αισιόδοξο

ΑΛΕΞΑΝΔΡΙΝΟΙ ΒΑΣΙΛΕΙΣ Βασικό θέμα και περιεχόμενο: Η πανηγυρική απονομή τίτλων στα μικρά παιδιά της βασίλισσας Κλεοπάτρας και πίσω από αυτό: α) ικανοποίηση των λαϊκών μαζών από τις φαντασμαγορικές εκδηλώσεις, έστω κι αν αυτές δεν έχουν πολιτική αξία και β) η κενότητα της μεγαλοπρέπειας και των πανηγυρικών πολιτικών και κυρίως των ηχηρών τίτλων. Το ποίημα είναι ιστορικό με στοχαστικές προεκτάσεις διαχρονικής αξίας. Η μετάπλαση του ιστορικού γεγονότος:  παράλειψη του Αντωνίου  αναφορά της Κλεοπάτρας μόνο ως μητέρας των παιδιών, χωρίς αναφορά στους τίτλους της  απουσία περιγραφής του σκηνικού, προσθήκη της περιγραφής του Καισαρίωνα  ο πρωταγωνιστικός ρόλος ανήκει στα παιδιά Α΄ ενότητα Στ. 1-19 Τα παιδιά της Κλεοπάτρας έχουν κεντρική θέση και είναι οι πρωταγωνιστές της μεγαλόπρεπης γιορτής. Στην πραγματικότητα αποτελούν διακοσμητικά στοιχεία στην τελετή, μέσο για την επίτευξη του σκοπού. Δεν έχουν συνείδηση του πολιτικού παιχνιδιού που παίζεται με τη συμμετοχή τους. Επιπλέον υπάρχει μια μορφή τραγικής ειρωνείας, καθώς τα παιδιά μέσα στη λαμπρότητα των τιμών δεν


18

γνωρίζουν την πραγματικότητα, ενώ ο αναγνώστης γνωρίζει τη δραματική εξέλιξη των γεγονότων (εκτέλεση Καισαρίωνα, αιχμαλωσία των υπολοίπων παιδιών, αυτοκτονία Αντωνίου και Κλεοπάτρας). τον Καισαρίωνα: προβάλλεται ιδιαίτερα από τον ποιητή με τους ακόλουθους τρόπους  πρόταξη του ονόματος του  στέκεται πιο εμπροστά  λεπτομερής περιγραφή της ενδυμασίας του στους στ. 13-17  η ιδιαίτερη επισήμανση: πιότερο από τους μικρούς  ο εξαιρετικός τίτλος του: Βασιλέα των Βασιλέων. Πρέπει να σημειωθεί ότι ο τίτλος αυτός δεν είναι αποτέλεσμα των ηγετικών προσόντων του, αλλά της εντυπωσιακής εξωτερικής εμφάνισής του και της καταγωγής. Με άλλα λόγια ένας τίτλος χωρίς αντίκρισμα.

Η μεγαλοπρέπεια της πανηγυρικής τελετής αναδεικνύεται από τα εξής στοιχεία:  η παρουσία του πλήθους πολιτών στο στάδιο  η παρουσία της βασιλικής οικογένειας  η λαμπρή παράταξη των στρατιωτών  η τελετή στέψης  η χλιδή, η πολυτέλεια, η πανδαισία των χρωμάτων  η απονομή του ανώτατου τίτλου για τον Καισαρίωνα, κορύφωση της περιγραφής της μεγαλοπρέπειας. Β΄ ενότητα στ. 20-34 Στ. 20 – 21: Αιφνιδιαστικά κριτική αξιολόγηση αυτής της μεγαλοπρέπειας, για να αποκαλυφθεί η κενότητά της. «λόγια αυτά και θεατρικά» Η μεγαλοπρέπεια της πανηγυρικής τελετής αναδεικνύεται από τα εξής στοιχεία:  η ομορφιά της ημέρας  η ομορφιά του σταδίου, όπου λαμβάνει χώρα η τελετή  η πολυτέλεια των αυλικών  η χάρη και η ομορφιά του Καισαρίωνα  οι εκδηλώσεις και τα συναισθήματα των Αλεξανδρινών Η στάση των Αλεξανδρινών: Παρουσιάζονται στο ποίημα ως όχι λαός, ως συνειδητοί πολίτες με υπεύθυνη και κριτική στάση, αλλά ως μάζα που ενδιαφέρονται για τις εντυπωσιακές τελετές: μαζεύθηκαν, έτρεχαν, ενθουσιάζονταν, επευφημούσαν. Ωστόσο δεν είναι ανόητοι και αφελείς γιατί αντιλαμβάνονται την πραγματικότητα. Βλ. στ. 20-21, και 33-34. Στ. 20-1 και στ. 33-4: στα δύο αυτά σχόλια μπορεί να παρατηρήσει κανείς τα εξής:  βεβαιότητα για την επίγνωση της αληθινής κατάστασης  κλιμάκωση (ένιωθαν – ήξευραν, λόγια – κούφια λόγια, υποτιμητική φράση αυτές οι βασιλείες)


19



αντίθεση ανάμεσα στις συναισθηματικές εκδηλώσεις και στη λογική σκέψη  τα δύο σχόλια ανήκουν στον ποιητή, τα οποία αποδίδονται με έντεχνο τρόπο στους Αλεξανδρινούς. Στ. 29-30: Η αναφορά στην πολυεθνική σύνθεση του πληθυσμού της Αλεξανδρείας υποδηλώνει την καθολικότητα και τη διαχρονικότητα του φαινομένου να ικανοποιούνται οι λαϊκές μάζες από τις εντυπωσιακές τελετές. Η καβαφική ειρωνεία είναι έκδηλη στα παρακάτω σημεία:  στην περιγραφή των τίτλων (χρήση παύλας και τετραπλή επανάληψη «τον είπαν»)  στην διανομή εδαφών που δεν ανήκαν στη δικαιοδοσία του βασιλείου της Αιγύπτου  στην αντίθεση ανάμεσα στις συναισθηματικές εκδηλώσεις και στη λογική των Αλεξανδρινών  στον τελευταίο στίχο. Η θεατρικότητα του ποιήματος  η γιορτή παρουσιάζεται ως θεατρική παράσταση (στ. 21, 32)  το στάδιο της Αλεξάνδρειας είναι ο χώρος της παράστασης  Κλεοπάτρα και Αντώνιος αποτελούν τους σκηνοθέτες  τα παιδιά είναι οι ηθοποιοί-πρωταγωνιστές  οι στρατιώτες, οι αυλικοί συνιστούν τους κομπάρσους  οι Αλεξανδρινοί είναι οι θεατές της παράστασης. Απόσπασμα από τον Βίο Αντωνίου του Πλουτάρχου «Αφού ο Αντώνιος γέμισε με όχλο το χώρο του Γυμνασίου και αφού τοποθέτησε πάνω στο αργυρό βήμα δύο χρυσούς θρόνους, τον έναν για τον εαυτό του, και τον άλλο για την Κλεοπάτρα, και για τα παιδιά άλλους θρόνους πιο ταπεινούς, πρώτον ονόμασε την Κλεοπάτρα βασίλισσα της Αιγύπτου και της Κύπρου και της Λιβύης και της Κοίλης Συρίας, με τον Καισαρίωνα να ορίζεται συμβασιλέας με αυτήν, ο οποίος Καισαρίων φαίνεται ότι ήταν γιος του Ιουλίου Καίσαρα και της Κλεοπάτρας την οποία άφησε έγκυο, δεύτερον αφού αναγόρευσε τους γιους που απέκτησε με την Κλεοπάτρα βασιλείς βασιλέων, στον Αλέξανδρο απένειμε την Αρμενία, την Μηδία και τα μέρη των Πάρθων, ενώ στον Πτολεμαίο την Φοινίκη και τη Συρία και την Κιλικία. Συγχρόνως προήγαγε από τα παιδιά τον Αλέξανδρο με μηδική αμφίεση που είχε τιάρα και ίσιο κάλυμμα για το κεφάλι, ενώ τον Πτολεμαίο στολισμένο με κρηπίδες, χλαμύδα και στέμμα.»

Βασικές Σημειώσεις Νεοελληνικής Λογοτεχνίας Α΄ Λυκείου

Recommend Documents