Desni-ekstremizam.pdf

Uvod

P

olitički mejnstrim voli da se igra pojmovima kao što je ekstremizam - svako ko nije u zoni parlamentarne politike niske dinamike začas će se naći u ekstemističkoj grupi. Cilj? Delegitimizacija svega onoga što se ne nalazi na srednjem putu, onoga što dovodi u pitanje status quo. Pojam ekstremne desnice obuhvata pokrete i pojedince koji su u svom konzervativizmu i nacionalizmu preterali, čak i za ukus ”redovne” desnice kakvu viđamo u svim parlamentarnim demokratijama našeg doba. Podrazumeva li se da onda postoji i ekstremna levica? Čak i da se složimo sa ovakvom raspodelom, ne možemo se složiti sa ocenom da je dosledan otpor ekstremnoj desnici (dakle, fašistima i nacistima) takođe u domenu političkog ekstemizma. Nažalost, ovakvo gledište postalo je ustaljeno u okvirima svakodnevne politike. A posledice nisu bezazlene! Stav po kojem je antifašističko organizovanje i delovanje ekstemistička rabota dovodi do kriminalizacije otpora fašistima što ne može da vodi ničemu dobrom. U ovoj publikaciji daćemo prikaz ultradesničarskog delovanja na prostorima bivše Jugoslavije. Raspadom SFRJ i stvaranjem novih država, na površinu su isplivali mnogi pokreti koji za svoj cilj imaju manje-više uspostavljanje nacističkog, fašističkog poretka. Uglavnom se mogu okarakterisati kao nacional-šovinistički, te se međusobno ne mogu složiti maltene ni oko čega, što balkanskim varijantama fašizma dodaje na dinamičnosti. O problemima sa fašističkim pokretima i štetočinskim akcijama koje oni sprovode govore antifašistički aktivisti i aktivistkinje sa terena, oni koji se aktivno bore protiv fašističke pretnje.

Ideja nam je bila da kroz ovu publikaciju predstavimo trenutnu situaciju u gradovima u kojima se borba odvija i, ono što je možda još značajnije, damo doprinos jačem povezivanju antifašista sa ex-SFRJ prostora. Antifašistička borba oduvek je bila internacionalna, a uzevši u obzir jezičku, kulturološku i istorijsku povezanost naroda koji na ovim prostorima žive i neverovatnu međusobnu sličnost neprijatelja, saradnja može voditi isključivo povećanju efikasnosti i boljim rezultatima. U ponuđenim prikazima pokušali smo da pronađemo odgovore na pitanja koja se tiču broja, organizovanosti, realne snage i uticaja fašističkih grupa, kao i da utvrdimo eventualne veze koje one imaju sa raznim političkim, religijskim ili bezbednosnim strukturama. Poslednji segment publikacije bavi se i fenomenom sportskih (uglavnom fudbalskih) navijača na ex-SFRJ teritorijama. Ova brojna društvena grupa pokazala se kao pouzdan i neiscrpan izvor fašističkih aktivista, a stadioni kao moćni regrutni centri ekstremne desnice. Interesantno je i poželjno dobiti uvid ”sa strane”, a Holger Raschke - nemački antifašista, ljubitelja fudbala - upravo nam je to dao. Zahvaljujemo se aktivistima i aktivistkinjama Antifašističkih akcija Beograda, Niša, Zagreba, Kraljeva, Novog Sada i cele Bosne i Hercegovina na izveštajima. Daško Milinović, Miloš Perović

1

2

Analiza

OD NACIONALIZMA DO NEONACIZMA Iskustvo raspada SFRJ FR Jugoslavija mnogim levičarima predstavljala je projekat koji se do sada najviše približio idealu socijalizma: zemlja nije pripadala ni jednom od blokova - ni Varšavskom paktu, kojim je upravljao Sovjetski savez, ni zapadnom (NATO paktu); ljudi su uživali u slobodi putovanja, imali relativno dobar standard; uplitanje države u sferu ”običnog života” je bilo drastično manje u odnosu na druge ”socijalističke” zemlje. Uprkos svemu, tokom promena u istočnoj Evropi i ovaj državni projekat je nestao.

S

Kriza i raspad Jugoslavije Krajem osamdesetih godina SFR Jugoslavija je zapala u duboku socijalnu, političku i ustavnu krizu. Nakon smrti Josipa Broza 1980. godine problemi, koji su postojali i ranije, počeli su jasnije da se uočavaju. Državu je činilo šest republika i dve autonomne pokrajine u sastavu Srbije (Kosovo i Vojvodina). Godine 1981. počeli su sukobi između republičkih i pokrajinskih političkih struktura, a koje je inicirala Srbija nezadovoljna postojećim sistemom i u nameri da ostvari ustavne promene. Borba je kulminirala između 1987. i 1989. u nizu protesta koje je organizovala srpska vlast na čelu sa Slobodanom

Miloševićem, uperenih protiv pokrajinskih vlasti na Kosovu i u Vojvodini. Namera je bilo potpuno preuzimanje kontrole u dvema pokrajinama. Nakon što je svoje ciljeve uspešno sprovela u delo, srpska vlast pokušala je da primeni isti šablon u ostalim jugoslovenskim republikama. Srbija je preuzela kontrolu u Crnoj Gori, ali je projekat propao u ostalim republikama, pre svih u Sloveniji. Mešavina socijalnog, političkog i nacionalnog nezadovoljstva predstavljala je opasnu kombinaciju koju je vlast u Srbiji znala dobro da iskoristi za svoje ciljeve. Talas nacionalizma, prvenstveno nastao u Srbiji, ubrzo se proširio i u drugim republikama. Izbore 1990. godine projugoslovenske partije (odane ideji zajedničke države i protiv separatističkog nacionalizma) su izgubile – većinu u svim republikama osvojile su nacionalističke partije ili komunisti koji su se okrenuli nacionalističkoj politici. 1991. godine konflikti između država su eskalirali i u leto iste godine došlo je do prvih ratnih sukoba: najpre u Sloveniji, zatim i u Hrtvatskoj, gde je jugoslovenska vojska napala i osvojila

3

Analiza

4

hrtvatski grad Vukovar. Nakon ovih događaja, Hrvatska i Slovenija proglasile su nezavisnost. Proglašenje nezavisnosti očekivalo se i u Bosni – 1992. godine sukobi na ovoj teritoriji prešli su u rat. Konflikt je trajao do 1995. i bio je obeležen masovnim ubistvima, etničkim čišćenjima, razaranjem infrastrukture, logorima i ratnim užasima. Najveći zločin svakako je bio masakar u Srebrenici, genocid koji su počinile snage bosanskih Srba ubivši oko 8000 muslimana (Bošnjaka). Najveće etničko čišćenje dogodilo se u leto 1995. Tada je hrvatska vojska proterala oko 200 hiljada Srba sa teritorija koje je povratila u kontraofanzivi na tzv. Republiku Srpsku Krajinu. Prema nekim podacima, tokom rata u SFR Jugoslaviji ubijeno je između 120 i 150 hiljada ljudi (od toga oko 100 hiljada u Bosni) a raseljeno i proterano oko dva miliona. Nakon privremene normalizacije odnosa tokom 1996. i 1997. godine, 1998. je došlo do novog konflikta – ovog puta na Kosovu. Sukobi između srpskog režima i Albanaca (većinskog stanovništva na Kosovu) postali su internacionalni problem, tako da su u proleće 1999. snage NATO-a bez saglasnosti UN-a iz vazduha napale Saveznu Republiku Jugoslaviju (državu stvorenu 1992. godine odlukom Saveznog veća SFRJ, kao zajednica Republike Srbije i Republike Crne Gore). Rat je trebalo da spreči konflikt na Kosovu, ali umesto toga samo ga je pojačao: ratni sukobi su bili svakodnevni, kao i bombardovanje srpskih gradova; oko 800 hiljada ljudi moralo je da napusti svoje domove i vode se kao izbeglice. Rat je okončan u junu 1999. godine, a Kosovo je postalo internacionalno zaštićena zona koja je proglasila nezavisnost od Srbije.

Političke i socijalne promene nakon 2000. godine Značajne političke promene u regionu bivše Jugoslavije desile su se i 1999. godine. Franjo Tuđman, predsednik Hrvatske, umro je krajem godine, a vlast je preuzela demokratska koalicija. U Srbiji su političke promene došle nakon brojnih protesta protiv Miloševića i izbora 2000. godine. Srpski predsednik je bio poražen i povukao se sa vlasti nakon dvanaest godina. Nažalost, politički i nacionalni problemi su se nastavili i nakon 2000. godine - u Makedoniji je došlo do sukoba između snaga režima i albanske paravojske; 2003. godine ubijen je srpski premijer

Zoran Đinđić; na Kosovu je 2004. došlo do masovnih napada na srpsko stanovništvo, posle čega su u Beogradu usledili veliki ulični sukobi i napadi na muslimansku zajednicu. U februaru 2008. Kosovo je proglasilo nezavisnost. Nakon nekoliko dana,

Analiza

u Beogradu organizovani su masovni neredi od strane desničarski orijentisanih navijača i fašističkih grupa a sve u okviru državnog skupa protesta protiv jednostrane nezavisnosti. Pored nacionalističkih napada uperenih protiv manjina ili stranaca, čestu metu u državama nastalim raspadom SFR Jugoslavije predstavlja gej-lezbejska zajednica. Homoseksualci su žrtve napada konzervativnih, klerikalnih i fašističkih grupa i to je najizraženije u Srbiji. Beogradska Parada ponosa nasilno je prekinuta 2001. godine od strane desničarskih i navijačkih grupa. Ponovni pokušaj sprečavanja parade 2010. nije im uspeo, ali su ovaj dan obeležili masovni ulični sukobi između 5000 policajaca i 6000 fašista. Desničarske grupe nisu želele samo da prekinu paradu, već su tom prilikom napale i zgrade vlade, sedišta nekih vladajućih partija i državnu televiziju. Pored političkih i nacionalnih previranja, kraj osamdesetih godina prošlog veka bilo je i vreme socijalnih i ekonomskih promena. 1988. jugoslovenski socijalizam je odustao od samoupravljanja i počeo pripreme za tranziciju – između 1990. i 2000. privatizovan je najveći deo nekadašnje javne svojine. Ovaj proces doveo je do socijalnog raslojavanja i cepanja na bogatu elitu i većinsko siromašno stanovništvo. Jaz između bogatih i siromašnih dodatno se povećao 2008.

godine, s obzirom da se negativne posledice svetske ekonomske krize uvek najbrže osete na takozvanoj periferiji kapitalizma, što bivša Jugoslavija bez sumnje jeste. Sadašnja situacija se može najbolje razumeti ako se uporedi sa 1989. godinom, koja se smatra ekonomski najuspešnijom godinom u jugoslovenskoj istoriji. Do sada je jedino Slovenija dostigla stepen razvijenosti iz te godine, Hrvatskoj je potrebno još pet, a Srbiji čak deset godina da bi u tolikoj meri bile ekonomski razvijene. Trenutna stopa nezaposlenosti u Hrvatskoj i Srbiji kreće se između 20 i 25 procenata, istovremeno u Makedoniji i na Kosovu ona je između 45 i 50 %. Sistem socijalne pomoći ne postoji. Ali, ovako izgleda trenutna situacija, a trend razvoja pokazuje da će se stvari još dodatno pogoršati u budućnosti. ”Normalizovanje” nacionalizma Nova vlast u nekadašnjim jugoslovenskim republikama na različite načine je nastavila svoju nacionalističku politiku i ratnu propagadnu, iako ona nije destruktivna kao tokom devedestih godina prošlog veka. Nacionalizam se sada više koristi kao ventil za socijalno nezadovoljstvo. Srbija se može uzeti kao najtipičniji primer. Političko vođstvo koristi Kosovo kao opravdanje za vođenje destruktivne socijalne politike - kad god se socijalno nezadovoljstvo poveća ili stanovništvo zahteva promene, srpska vlast pod-

5

Analiza

6

stakne anti-albansku histeriju i stvori probleme oko Kosova. Sličan model funkcioniše i u Hrvatskoj. Ovde hrvatski političari potpiruju socijalne nerede uperene protiv srpske manjine ili Evropske unije. Redovan cilj napada predstavlja i romska populacija; ona je u svim bivšim jugoslovenskim repubilkama diskriminisana i socijalno izopštena. S pravom se može tvrditi da su nacionalizam, ksenofobija i rasizam (uključujući antisemitizam) ”normalizovani” i duboko ukorenjeni u većinskom mišljenju u svim državama bivše Jugoslavije. Nacionalizam dominira ne samo u političkom, već i u svakodnevnom životu. Potpuno je normalno biti nacionalista. Pored nacionalizma i drugih oblika izopštavanja (a zahvaljujući velikom uticaju neoliberalne ideologije), ”normalizovan” je i socijaldarvinizam: većina ljudi smatra nemilosrdnu borbu za preživljavanje delom poželjnog socijalnog obrasca. Ideje solidarnosti i socijalne

pravde davno su potisnute i zaboravljene. Ako neke političke grupe i koriste ovaj pojam, to su uglavnom nacionalisti i fašisti koji govore o nacionalnoj solidarnosti i socijalnoj pravdi u okviru jedne male nacionalne zajednice. ”Normalno” je razmišljati samo u nacionalnim okvirima, a svaki oblik mišljenja i delovanja koji bi izašao iz nacionalnih okvira automatski se kvalifikuje kao sumnjiv. Posebno mesto u procesu ”normalizovanja” nacionalizma u nekadašnjoj Jugoslaviji igra istorijski revizionizam, ili bolje rečeno potiskivanje i falsifikovanje prošlosti, pre svega antifašističke tradicije. Primetno je nacionalizovanje antifašizma - on se prikazuje isključivo kao srpski ili hrvatski. Istinski jugoslovenski karakter i internacionalizam partizana koji su živeli u Jugoslaviji u potpunosti se zanemaruju, prećutkuju ili čak pogrešno interpretiraju. Veliki broj kolaboracionista, fašista i nacističkih pokreta iz Drugog svetskog rata rehabilitovan je i mnogi su proglašeni za ”nacionalne heroje” i ”žrtve komunističkog režima”; otkriveni su i neki ”istinski antifašisti”. 2004. godine srpski parlament je prihvatio predlog zakona o izjednačavanju partizanskog i četničkog pokreta u Drugom svetskom ratu, iako su se ovi pokreti borili na suprotnim stranama. Sve ovo rezultat je ”normalizovanja” nacionalizma i razlog

Analiza zbog kojeg se antifašističke grupe i organizacije civilnog društva bore protiv istorijskog revizionizma, u pokušaju da se sačuva sećanje na jugoslovensku antifašističku prošlost. Desničarske strukture na ex-SFRJ prostorima U državama nastalim nakon raspada SFR Jugoslavije postoji veliki broj neonacističkih grupa, ali kada se one posmatraju kao pojedinačne grupe, ostaju na društvenoj margini, jer svaka broji relativno mali broj članova. No, ove činjenice ih ne čine manje opasnim i ne bi ih ni u kom slučaju trebalo potcenjivati. U nekim većim gradovima Slovenije (Maribor i Ljubljana), Hrvatske (Zagreb, Osijek, Split, Zadar) i Srbije (Beograd, Novi Sad, Niš) postoje neonacističke grupe koje pripadaju međunarodnom pokretu ”Krv i čast” (Blood And Honour). Nešto uticajnije i brojnije su klero-fašističke grupe, koje povezuju elemente fašističke ideologije i religioznog fundamentalizma: u Hrvatskoj i hrvatskim delovima Bosne se izdiže katoličko-ustaški, a u Srbiji pravoslavni fašistički podmladak. U Bosni, Sandžaku i Kosovu postoje tendencije ka islamskom fundamentalizmu i terorizmu. Bazu desničarskog pokreta u Hrvatskoj čine ratni veterani, navijači i manje šovinističke partije. Oni su povezani sa fašistima i neonacistima – takvim grupama u Mađarskoj, Nemačkoj i Austriji. U Bosni su ove strukture podeljene prema nacionalnosti (Srbi, Hrvati i Muslimani/ Bošnjaci) i uglavnom se sastoje od navijača desničarske orijentacije, veterana i paravojnih grupa i više političkih partija. U Srbiji je desničarska scena razvijenija i obuhvata više klerikalno fašističkih organizacija, kao što su Obraz, SNP 1389 i Naši, nekoliko studentskih i

neonacističkih organizacija (Nacionalni stroj), kao i prvu neonacističku partija u bivšoj Jugoslaviji (Novi srpski program, sada rasformiran i neaktivan u ovom obliku). Sve ove grupe u kontaktu su sa neonacistima u Češkoj, Rusiji, Slovačkoj, Italiji, Poljskoj, Rusiji, Velikoj Britaniji i

Nemačkoj. Mnoge od pomenutih grupa uživaju podršku političkih partija, pojedinih univerzitetskih profesora ili javnih ličnosti (pevača, fudbalskih trenera...). Glavni problem sa desničarskim organizacijama jeste što ih državne institucije otvoreno tolerišu. Ako i dođe do represije protiv ovih organizacija, država se odmah trudi da istom merom odreaguje i prema levičarima. To je takozvana antiekstremistička politika. Poznat je slučaj u Srbiji sa hapšenjem šest anarhista, koji su držani u zatvoru bez suđenja šest meseci, nakon što su uhapšene vođe desničara tražene zbog ozbiljnih i teških krivičnih dela. Situacija je slična u svim republikama bivše Jugoslavije. Iz tog razloga, glavni krivci za jačanje desničarskih i fašističkih organizacija upravo su državne strukture. Ova politika ”normalizovanja” nacionalizma, ksenofobije i fašizma već uveliko se obija o glavu, ne samo svojim kreatorima (političkoj eliti), već i običnim ljudima u nekadašnjoj Jugoslaviji. Petar Atanacković

7

8

Beograd

DESNI BEOGRAD 20 godina mraka

R

azvoj ideologije i pokreta desnice u Beogradu poslednjih godina, i postojanje eventualnog otpora, treba posmatrati u kontekstu društveno-političke situacije i dešavanja koja su obeležila poslednjih 20 godina Beograda i cele Srbije. Raspad i rat na teritoriji bivše Jugoslavije, sankcije, izolacija, društvene promene, ekonomska kriza, kriza institucija, vojna intervencija NATO pakta, itd., pratili su izmenjeni sistemi vrednosti i normi, osećaj nesigurnosti i život u svakodnevnom stresu. Dugogodišnja redukcija potreba na egzistencijalni nivo je osnovna karakteristika koja je odlikovala život većine stanovništva Beograda i Srbije u tom periodu. Iako se, primera radi, broj stanovnika po popisu iz 2002. godine povećao svega 25.000 u odnosu na početak devedesetih, struktura stanovništva se bitnije izmenila jer je uz 208.000 doseljenih broj iseljenih procenjen na 160.000, uz konstanto povećanu razliku između broja umrlih i rođenih, kada je broj umrlih bio za 5.434 veći u odnosu na broj živorođene dece. Ovde se radi o periodu do 2002., a demografske promene i priliv i odliv stanovništva ne jenjavaju do danas.

Akcenat stavljamo na subkulturni, underground momenat u razvoju ideja desnice u Beogradu i njen odgovor na isti. Situaciji koja se kasnije devedesetih dešavala na ulicama, a onda i institucijama Beograda, prethodila je socijalistička država, u kojoj je izostala ozbiljna kritika ‘s leva’, omladina ‘bogomdano’ shvata sve što joj se pruža i uživa u privilegijama koje im takav sistem omogućava. Ne razvija se kritičko mišljenje i ne postoji organizovana alternativna levica. U takvoj situaciji sa pojavom panka i novog talasa, koji po pravilu imaju šok efekat, mogu se već u naznakama primetiti neki desni momenti kao vid kontriranja postojećem, levo orijentisanom establišmentu. Dolazimo do devedesetih gde se dešavaju pomenute nepogode i čitav narod pod zastavom odbrane jugoslovenstva od, između ostalog - ‘fašističkih ustaških tendencija’, biva izmanipulisano i zadojeno nacionalizmom. Jedan deo ljudi sa alternativno-kulturne scene, počinje manje ili više otvoreno da podržava neke desne ideje. Kasnije, dobar deo njih kada je to bilo dozvoljeno, i politički poželjno, zastranjuje u nacionalizam.

9

Beograd

10

Uz blagi četnički ‘revival’, javlja se i jedan drugi ekstremno desničarski momenat – vrlo rano nastaje nezavisna izdavačka kuća ”Predskazanje Records” koja je objavljivala kasete jako sumnjivih bendova a kasnije i otvoreno distribuirala stranu naci muziku omladini koja je bila vezana za pank i uopšte alternativni izražaj. Interesantno je to da se izvorni skinhead pokret nije bitno razvio do tog perioda pa se u Beogradu pojavljuje u simbiozi sa nacističkim idejama. Po pravilu, bilo je najviše onih koji nezainteresovano i nekritički ‘gledaju’ na sve to, pa naci muzika počinje sve više da se propagira i sluša, da bi vrlo ubrzo došlo do toga da se ispred SKC-a (mesto ulične prodaje ploča i raznih piratskih medija) pojavljuju ka-

sete (a kasnije i diskovi) sa tom muzikom. Jedan od protagonista svakako je bila gore pomenuta izdavačka kuća sa Brankom Kunovskim na čelu. Iako on nije imao nekog većeg direktnog

uticaja na kasnije formiranje raznih desničarskih organizacija, njegova je odgovornost za ubacivanje i širenje tih ideja u beogradsku subkulturu. Odatle se kasnije, zahvaljujući pogodnoj istorijskoj klimi prelivalo u druge društvene segmente. Treba opet naglasiti da su te prve ekstremno desničarske ideje među beogradsku omladinu ušle upravo preko subkulturnih pokreta, dok je veliki broj agresivnih mladih, ”dizelaša” po tribinama tog doba uglavnom bio ”nacionalno neosvešćen” i zainteresovan za klasične kriminalne ili huliganske aktivnosti. ‘Levi’ odgovor na sve to skoro da i ne postoji, samo pojedinci koji vremenom lako bivaju nadjačani i gurnuti u stranu. Dugo vremena je sve jako šareno, izmešano, svi idu na sve koncerte, ne postoji vidljiva diferencijacija. Ona se dešava tek posle kad je već kasno i kada nema ko da joj se ozbiljnije suprotstavi. Manji broj onih svesnih toga što se dešava, koji nisu bili spremni da se pomire sa tom situacijom, nemoćni je da joj se suprotstave, odlazi u duboki ‘underground’. Nalaze alternativna mesta okupljanja i mahom prestaju da posećuju zvanična subkulturna dešavanja jer ova bivaju prepuna desničara. Zbog svega postepeno dolazi do izolacije onog manjeg kritičkog dela omladine, što dovodi do još jednog ograničavanja mogućnosti neke ozbiljnije reakcije. Moglo bi se reći da je taj princip funkcionisanja opstao do danas. Još tada su pojedine političke partije koristile neke grupe naci-skinsa (nizak stepen organizacijskog nivoa u vidu uličnih bandi) za neke svoje aktivnosti i interese. Javno mnenje negira postojanje takvih grupacija i tek se u žutoj štampi mogu sporadično videti intervjui sa nekima od njih. U to vre-

Beograd potekla a koja je u Beogradu i dalje na svom neutralnom i nekritičnom položaju prema svemu što se dešava. Javljaju se i neka ekstremno-desničarska dešavanja (Blood and Honour skupovi, koncerti) koji se odvijaju u tajnosti ali

me, negde u prvoj polovini 90-ih se uz podršku engleskih fašista formira desničarska organizacija ”Blood and Honour” u Beogradu i uz celokupnu društvenu situaciju i bujanje ‘mačo’ i ratničkog duha lako se dobar deo omladine okreće na tu stranu. Sredinom i u drugoj polovini 90ih počinju da se formiraju neke ozbiljnije desničarske organizacije (najčešće pod patronažom raznih političkih partija) i to vrlo često po fakultetima – pre svega Pravnom, Bogoslovskom i Filozofskom. Mnogi od aktera su upravo preko subkulture došli u kontakt sa fašistoidnim idejama koje su kasnije, upisavši pomenute fakultete, uz blagoslov profesora i uprave razvijali i vrbovali nove regrute. Od 2000. godine, pa nadalje, dolazi do scenske diferencijacije, većem broju ljudi postaje jasno šta se može očekivati na određenim dešavanjima i mestima. Anarhistička struja, s jasnom kritičkom pozicijom, koja se tada izdvojila je još uvek u velikoj anonimnosti u odnosu na potkulturu iz koje je

na mnogo zavidnijem organizacijskom nivou. Dok su se devedesetih sukobi sa nacistima uglavnom dešavali na ulici, na relaciji rokeri / pankeri / metalci vs naci skinsi, posle 2000. se poprište prenosi na fakultet, uglavnom između onih desno i levo orijentisanih studenata.

11

Beograd

12

Desničari, zahvaljujući ‘mikroklimi’ i podstreku od strane države, političkih stranaka i brojnih frakcija iz različitih društvenih institucija (npr. delovi SPCa), imaju više pojavnih oblika i ozbiljniju organizaciju. Na subkulturnoj muzičkoj sceni dolazi do blagog utihnuća nacističke ideologije, mada je još uvek prisutna u oi!panku pod ogrtačem srpstva kao i u metal subkulturi, čemu je doprineo jak uticaj stranih pronacističkih bendova (o šizofrenosti spajanja srpskog pravoslavlja i blackmetal satanizma nije potrebno govoriti, ali se to nekim čudom dešava). Na teritoriji Beograda su pored spomenutih ”Krv i čast” (Blood and Honour”) aktivne i ”Nacionalni stroj”, ”SNP Naši 1389”, ”Obraz”, ”Dveri”. Navijačke grupe oduvek su bile moćno mobilizaciono sredstvo ekstremne, profašističke desnice. Navijači Crvene zvezde – kojima se, i pored pozitivnih momenata u svojim

pohodima (poput prebijanja drezdenskih neonacista), desilo preuzimanje od strane Arkana i danas su uglavnom u vrtlogu ekstremnog nacionalizma. Čini se da je dugo Partizan bio građanski klub, ekipa na tribini bila je šarena i politički neodređena. Ipak situacija se sredinom 90ih menja te nacistička ikonografija postaje eksplicitno prisutnija. Na Zvezdinoj tribini generalno se ide ka ”srbovanju” četničkog tipa. U poslednje vreme kao da se i na južnoj tribini neke stvari menjaju pa se otvoreno nacistička koreografija zamenjuje brendom ”Srbi”. Navijači Rada - su već se jasno izrazili po tom pitanju i, izuzev možda nekog broja pojedinaca, oni su izrazito rasistički i fašistički opredeljeni. Njihova ekspanzija se vezuje za kraj 80-ih godina sa ulaskom FK Rad u prvu saveznu ligu kada je i formiran United Force. Na primeru Rada je jako očigledna ta veza koja se iz subkulture uspostavila ka drugim segmentima društva.

Beograd Dolaskom subklulture naci-skinsa iz koncertnih prostora na Radovu tribinu i preuzimanjem vodećih pozicija u navijačkoj grupi od strane otvoreno nacistički nastrojenih pojedinaca iz takvih bendova, nastaje najveća otvoreno nacistička tribina u Srbiji. Situacija je i danas takva kakva jeste, između ostalog jer su neke pojave predugo ignorisane. Desničarske organizacije, usled takve sveopšte apatije i konfuzije, a uz pomoć gotovo svih društvenih institucija u periodu od nekih 20ak godina, intenzivno su se razvijale i jačale. Stekle su primat u gotovo svim segmentima društva. S obzirom da je samo u proteklih par godina dolazilo do organizovanih fizičkih napada na romska naselja, paljenja istih, više napada na studentske proteste (unutar fakulteta), organizovano uništavanje grada prilikom održavanja ”Parade ponosa” i bezbrojni drugi incidenti, vidljive su razmere koje ovakve ideologije mogu da dostignu u slučaju ignorisanja i izostanka borbe protiv njih od strane celokupnog društva. Razuđenu levicu, čije je organizovano postojanje u Beogradu upitno, čini uglavnom srednja klasa i studenti koji

nisu razvili uticaj na omladinu iz većinskog, niskog društvenog sloja. Dobro organizovana desnica nema tih problema i već duži niz godina vrlo uspešno očajnoj omladini Beograda i Srbije servira besmislena ali prijemčiva i lako svariva rešenja njihove bezizlazne situacije. Ta instant rešenja se ogledaju u sticanju nacionalnog identiteta kroz osećaj pripadnosti različitim destruktivnim čoporima. Ovi čopori imaju za cilj borbu protiv ”neprijatelja” nacije. Za ove neprijatelje po pravilu se proglašavaju ionako najugroženije društvene grupe, lake mete. Nažalost, ovakav rezon daleko je mladima primamljiviji jer je borba protiv stvarnog uzroka lošeg života teška i zahteva mnogo veće napore. Ekstremna desnica nastavlja da profitira od neaktivnosti i neznanja. Antifa BGD

13

14

Zagreb

NEPOKORENI GRAD Protiv ustasa s� i ostalih fasista s� �

”U

druga mla­dih antifašista grada Zagreba” postoji od 30. listopada 2001. godine, osnovana kako bi se suprotstavljala svim pojavnim oblicima fašizma, nacionalizma i diskrimi­nacije, te obilježavala i čuvala tradicije Narodnooslobodilačkog rata. Aktivnosti udruge godinama su se temeljile uglavnom samo na obilježavanju obljetnica i reakcijama na pokušaje prekrajanja povijesti od strane ek­stremne desnice. U lipnju 2007. godine, dio starih, ali i dobar dio novih članova, izabrao je novo rukovodstvo, te udruga od tada djeluje poštujući principe direktne demokracije i to je godina koju mi rađe uzimamo kao godinu osnutka. Prva akcija koju smo pokrenuli u novom sastavu bila je usmjerena protiv koncerta pjevača proustaške orijentacije Thompsona na Maksimirskom stadionu. Iako smo brzo zaokupili pažnju javnosti i medija koji su priopćenja ”Udruge mla­dih antifašista grada Zagreba” prenosili u cjelosti, svesni smo da je to samo u manjoj mjeri re­zultat našeg djelovanja, a puno više poka­ zatelj tadašnjeg očitog nedostatka reakcija (antifašističke) javnosti. Uskoro su usledile i prve tribine - o kapitulaciji fašističke Italije i obrani Madrida u Španjolskom građanskom ratu. U veljači 2008. godine organizirali smo prvi samostalni prosvjed protiv desničara koji su pod izlikom preimenovanja Trga maršala Tita htjeli diskrediti­rati NOB i rehabili­tirati snage poražene u Drugom svjetskom ratu. No, procenivši da je u pitanju svega nekoliko desetaka propalih i samoprozvanih intelektu-

�

alaca, bez podrške među stanovnicima Zagreba, odlučili smo da prekinemo kontra prosvjede jer su oni, u ovom konkretnom slučaju, samo davali medijsku pažnju šačici političkih gubitnika na desnici. U travnju 2008. godine, prilikom posjete američkog predsjednika Busha, organizirali smo jedan od važnijih prosvjeda protiv američke vanjske politike i ulaska Hrvatske u NATO pakt. Gotovo cijela naša aktivnost početkom ljeta svela se na naivno traženje od gradske vlasti da otkaže Thompsonov koncert na glavnom zagrebačkom trgu. Izveli smo i akciju lepljenja plakata kojima smo ministra unutarnjih poslova pozvali da provjeri oštrinu svog vida (sa pale­ tom slova ”U” od velikih do najmanjih). No, epilog ove aktivnosti je bilo privođenje na obavijesni razgovor u policiju zbog isticanja ustaških simbola, onih istih koje su maloumnici nesmetano nosili za vrijeme ”križarskog” koncerta! Naknadno je policiji javljeno da se radi o ironiji, pa su nas ”samo” kaznili novčanom kaznom. (Da podsetimo - naš plakat bio je adresi-

15

Zagreb

16

ran na MUP odnosno njenog šefa, pa ostaje dojam da smo kažnjeni jer smo se usudili dirnuti u polic­ iju.) Praksa nam je poka­zala da oprez koji imamo kada se izlažemo opasnosti od napada na ulici nije dovoljan; često puta morali smo raditi akcije nep­otpisano i ne preuzimajući zasluge za ono što smo napravili. Nakon sud­jelovanja na antifašističkom prosvjedu u Beogradu, krajem godine organizirali smo prvi Marš solidarnosti protiv bezumnog nasil­ja, pod geslom ”Drugačiji Zagreb je moguć”. Marš je održan povodom Međunarodnog dana borbe protiv fašizma, antisemitizma i isključivosti (9. studenog) i Međunarodnog dana tolerancije (16. studenog), sa ciljem iskazivanja solidarnosti svim osobama koje su izložene nasilju, omalovažavanju, predrasudama ili neprihvaćanju. U tom periodu javnost je krajnje senzacionalistički govorila o događajima na ulici tako da je svaki inci­dent na kraju ispadao rat između subkul­tura.

Bilo je potrebno reagirati na te događaje i suprotstaviti se, tako da je i broj ljudi na Maršu bio poprilično velik, preko 500. Prva polovica 2009. godine obilježena je reakcijama na rasističke, homofobne i druge napade i incidente, ali i na sve veće naoružavanje policije u borbi protiv naroda. U travnju smo sud­ jelovali na antifašističkom maršu u Ljubljani, protiv svih oblika fašizma, mržnje i nasilja u društvu. Krajem svibnja održavao se novi Thompsonov koncert, i ovoga puta bla­goslovljen od strane gradskih vlasti. Nakon što smo se prethodne godine riješili svih iluz­ija o tome da bi se koncert mogao zabraniti, napravili smo akciju gađanja crvenom bojom koncertnih jumbo plakata širom cijelog grada i trganja istih. Krajem godine organizirali smo drugi Marš solidarnosti, ovoga puta pod geslom ”Protiv fašizacije društva” promatrane u sklopu ekonomske krize. Akcija koja je imala snažan medijski

Zagreb odjek i u javnosti izazvala veliku buru i poma­lo naivno čuđenje, a kod neonacista (ili kako god se već vole zvati) ljutnju, tugu i nevjericu, i koja je ozbiljno narušila njihovo krhko emo­ tivno i psihičko stanje jer im se nije dalo da se zabave i provesele, napravljena je krajem drugog mjeseca 2010. godine kada je spriječen neonacistički koncert. Iako je bio pripreman u velikoj tajnosti, tako da se doslovno do zadnjih nekoliko sati prije početka nije znalo gdje će biti održan, kako su se informacije počele otkrivati zainteresiranima i mi smo ih dobivali iz naših izvora. U nemogućnosti da koncert fizički spriječimo, odlučili smo objaviti sve informacije o inače ”pristojnim” mladim ljudima iz susjedstva kojima je uzor Hitler i koji se seksualno uzbuđuju na koncentracijske logore i ostale strahote fašizma. Uzburkana javnost je naše

informacije provjeravala i slala na sve moguće adrese, tako da je zbunjena i nepripremljena policija morala reagirati pa je i prije nego što je počelo sve bilo gotovo. Da pokažemo kako se organizira koncert, čestitajući gradu Zagrebu i svim njegovim stanovnicima Dan oslobođenja (8. Maja 1945.), organizirali smo antifašistički koncert prigodnog naziva ”An­tifa Night”, na kojem su nastupili antifašisti iz Italije Red Ska. I 2010. godine smo se na Zagreb Prideu, u antifašističkom bloku, borili za elementarna ljudska prava, a radi se o borbi koja je neupi­tno antifašistička. Jesen je obilježilo povezivanje, druženje i ”hodočašćenje” po antifašističkim festivalima - Split, Mostar, Pula i Novi Sad. Međunarodni dan borbe protiv fašizma i antisemitizma i Međunarodni dan tolerancije obilježili smo trećim

17

Zagreb po redu ”Maršem solidarnosti”, ukazujući na izrazito veliki problem diskriminacije Roma i na praksu rješavanja romskog pitanja u Europ­skoj Uniji. U 2011. godini odlučili smo popuniti prazninu u izdavačkoj djelatnost na antifašističkoj sceni i izdati tromjesečnik pod nazivom ”Nepokoreni grad” (Ovo ime grad Zagreb je dobio za zasluge u II. svjetskom ratu, na čiju smo mi povijest i tradiciju jako ponosni i vezani.). Uspešno smo organizirali drugi

kim parolama u 8 gradova u Hrvatskoj. Slične akcije bile su organizirane od tamošnjih antifašista za dane ustanka i u Srbiji i u BiH. Održan je i ”4. Marš solidarnosti”, usmjeren protiv povećanja policijskih ovlasti i postavljanja nadzornih kamera na 75 lokacija diljem Zagreba. Ovim smo započeli kampanju koja će se baviti sve većim uključivanjem represivnog aparata u život ljudi i gubitkom sloboda i privatnosti, jer antifašizam u svojoj najširoj definiciji označa-

”Antifa night”, na kojem su nam svirale domaće snage i koji je okupio preko 400 posetilaca! Te godine u Zagrebu je posebno zadovoljstvo bilo biti pojedinac u povorci ponosa koja je, nakon nemilih scena na Split Prideu, okupila oko 10 000 ljudi.

va ideju koja je nerazdvojiva s idejom demokracije, a kojoj su ovi postupci države duboko suprotstavljeni. ”Udruga mla­dih antifašista grada Zagreba” kroz čitavo vrijeme svog postojanja sudjeluje na obilježavanju antifašističkih obljetnica - kako onih vezanih za Zagreb i okolicu (oslobođenje Zagreba, proboj logoraša iz Kerestinca, Oborovska bitka), tako i onih značajnih za cijelu Hrvatsku (proboj logoraša iz logora Jasenovac, Dan antifašistič-

18

Tokom ljeta 2011. godine obilježili smo 70-u godišnjicu ustanka naroda Hrvatske sudjelovanjem na proslavi u Srbu i vješanjem transparenata s obljetnič-

Zagreb ke borbe, Dan ustanka…). Uzimamo učešće i na raznim antifašističkim fes­ tivalima i prosvjed­ ima (za Varšavsku ulicu, protuvla­dini prosvjedi i drugo). Nepotrebno bi bilo spomin­ jati sve reakcije na fašističke pojave i pokušaje prekra­janja povijesti, a takvih je bilo mnogo. Spomenuli smo već kako smo u početku djelo­vanja dobivali nezasluženu medijsku pažnju, za šta je bilo potrebno tek najobičnije moralno zgražanje ili negodovanje povodom neke izjave ili događaja. Kada iz današnje perspektive pogle­damo te reakcije, sa smiješkom se prisjetimo naših iluzija o ”pravnoj državi”, o tome kako postoje profesionalni političari koji će prin­ cipijelno držati do antifašizma i o tome kako će se država sama obračunati s fašizmom. Kao i svaka druga organizacija, u svom razvoju smo mnogo učili, kako na vlastitim pogreškama i iskustvu, tako i na pogreškama i iskustvu drugih antifašističkih grupa. S vremenom, kada smo izgradili temelje i postavili osnovne principe, svojim smo se djelovanjem obrušili i na vlast, ”oporbu”, a pogotovo na njihove represivne aparate. Čvrstim antifašističkim stavom izašli smo iz kruga NGO ”simpatičnih” udruga koje su rado viđene u visokim građanskim krugovima i profilirali se kao organizacija koja zna što hoće i zna gdje joj je mjesto. U borbi koju vodimo protiv fašizma stekli smo mnoge neprijatelje, ali i mnoge saradnike i drugove. Njegujemo odlične odnose s antifašističkim organizacijama iz svih susjednih zemalja, kao i šire. Posebno smo ponosni na suradnju sa ”Savezom antifašističkih boraca i antifašista”, ”Zagreb Prideom”, ”Bijelim anđelima” (navijačima Nk Zagreba) i mnogim drugim antifašistič-

kim organizacijama i pojedincima. U svom radu pokrenuli smo i neke tradicije (”Marš solidarnosti”), a neke su već na putu da to postanu (”Antifa night”). Spremamo još mnogo toga, imamo dosta planova i zacrtanih ciljeva, a događaji iz cijelog svijeta uvjeravu nas u historijsku ispravnost ideje antifašizma i njenu permanentnu nužnost. Kada vladajuće klase ponovno posežu za fašizmom u obrani svojih interesa i kapitalističkog sustava, antifašizam se ponovno pokazuje kao jedino sredstvo obrane i jedini mogući temelj za artikuliranje narodnog nezadovoljstva! Antifa Zagreb

19

20

Bosnа i Hercegovina

SVEGA ZLOG I NAOPAKOG Svaki moguci pomnozen c� fasizam s� s� sa najmanje tri! �

�

B

osna i Hercegovina je u drugom svjetskom ratu platila najveću cijenu od svih bivših jugoslovenskih republika. Bila je potpuno uništena, sela popaljenja, stanovništvo raseljeno i pobijeno u logorima. Istovremeno dala je najveći doprinos antifašističkom pokretu i skoro sve velike bitke Drugog svjetskog rata u Jugoslaviji su vođene na tlu BiH. Bosna i Hercegovina je 1943. određena kao zajednica tri ravnopravna naroda i postala je poznata kao Jugoslavija u malom. I u ratu 1991-1995. najgore je prošla BiH. Bilans rata je 100.000 mrtvih, preko milion i po izbjeglih i raseljenih, izvršen genocid u Srebrenici, najduža opsada grada u modernoj istoriji (Sarajevo), najrazrušeniji grad u Evropi nakon drugog svjetskog rata (Mostar), itd. Veliki dijelovi zemlje su potpuno etnički očišćeni a mirovni sporazum iz Dejtona (važeći Ustav BiH) je verifikovao i legalizovao takvo stanje. U Bosni i Hercegovini 2011. nezaposleno je oko 50% građana. Među mladima do 35 god. procenat raste i do 70%. Živi se jako teško, plate i penzije su male i neredovne. I danas imamo neuslovne kolektivne izbjegličke centre u kojima živi nekoliko hiljada ljudi. Sve vrste kriminala su u porastu. Organizovani kriminal i korupcija su često pod, manje više, otvorenom zaštitom institucija i sudstva. Prvaci političkih stranaka, optuženi za najteža djela korupcije i finansijskog kriminala, redovno bivaju oslobođeni ili se optužnice protiv njih odbacuju. Međunacionalne tenzije i konflikti se i dalje umjetno izazivaju i održavaju. General-

no situacija je jako loša, možda i najlošija od kraja devedesetih do sada. Ratom i poratnom privatizacijom opustošena, nacionalno podijeljena, vjerskom mržnjom zadojena, postindustrijska i postratna Bosna i Hercegovina predstavlja idealno tlo za širenje ekstremno desničarskih, neonacističkih i fundamentalističkih ideja i pokreta. Na tlu Bosne i Hercegovine djeluje više naci-fašističkih i klero-fašističkih grupa. Najorganizovanije i najbrojnije su organizacije i pokreti koji okupljaju četnike, ustaše i vehabije. Neke od njih su i formalno registrovane kao takve, dok druge djeluju pod imenima udruženja veterana iz proteklog rata, ”humanitarnih” i/ ili vjerskih organizacija. Često paradiraju u fašističkim uniformama, slave zločine i zločince, a vehabije se povremeno u planinama viđaju i sa oružjem. Najjača četnička organizacija je ”Srpski ravnogorski pokret” Republike Srpske, čije je djelovanje javno, legalno i imaju podršku Vlade Republike Srpske kao i nižih instanci ovog entiteta, te Srpske pravoslavne crkve. Pobornici ustaške ideologije su okupljeni većinom oko organizacija vojnih ve-

21

Bosnа i Hercegovina

22

terana i pravaških političkih partija, od kojih je najjača HSP (Hrvatska stranka prava) BiH, trenutno članica vladajuće koalicije u Federaciji BiH i čiji član obavlja dužnost predsjednika Federacije Bosne i Hercegovine. Vehabije su ekstremni islamisti, organizovani, obučeni i finansirani od strane međunarodnih terorističkih mreža. Prvi put su se pojavili u toku rata u BiH, kao strani dobrovoljci iz islamskih zemalja. Uz podršku Islamske zajednice BiH te struktura vlasti oformili su vlastitu brigadu u kojoj je s vremenom bilo sve više ljudi iz BiH i regije. Po završetku rata formiraju organizaciju Aktivna islamska omladina, poznatu po premlaćivanjima parova koji se ljube na gradskim periferijama. Vehabije su od 1995. izvršile više terorističkih napada na tlu Bosne i Hercegovine. Osim njih ovdje djeluju i klasični neo nacisti sa sve tri strane. Nacionalni stroj i Obraz, fašističke organizacije iz Srbije, su prisutne i ovdje u BiH, u nekoliko gradova u Republici Srpskoj (Banja Luka, Prijedor, Doboj, Teslić, Bijeljina, Zvornik, Istočno Sarajevo).

Nacionalni stroj je u BiH/RS najorganizovanija neonacistička grupa. Bave se širenjem nacističke propagande, raspirivanjem međunacionalne mržnje, napadima na manjinske društvene grupe, napadima na nepravoslavne vjerske objekte, zastrašivanjem povratničke populacije, napadima na muzičke bendove koji dolaze iz drugog entiteta... Javnost se pravi da ne vidi njihova nedjela. Za medije ne postoje, a građani se ili slažu sa zapaljivom nacionalističkom retorikom, kojom prikrivaju svoje fašističko lice, ili se povlače pred njihovim nasiljem. Pokreti ”Obraz” i ”SNP Naši” su u početnim fazama okupljanja. Ciljne grupe su im iste kao i u Srbiji, ”Obraz” se širi najviše među studentima i klericima, a ”SNP Naši” među navijačima i gradskim nasilnicima, dilerima narkotika, i sl. Neonacisti ”sa hrvatskim predznakom” su najviše prisutni među navijačkim grupama Škripari (NK Široki Brijeg) i Ultrasi (NK Zrinjski Mostar). Navedene grupe kombinuju naslijeđe Ustaša i Nezavisne Države Hrvatske sa ”modernim” neonacizmom. Najviše se koriste za izazivanje nereda u osjetljivim sredinama, kao što su u ratu podijeljeni Mostar, Stolac, i sistematsko uništavanje antifašističkih spomen obilježja. Među Bošnjacima se desio pokušaj organizovanja neonacističkog ”Bosanskog pokreta nacionalnog ponosa” koji je na vrijeme uočen, prepoznat i u velikoj mjeri zaustavljen. Vjerujemo da za njih više nećemo čuti. Radilo se o pokušaju stvaranja tipičnog neonacističkog i rasističkog pokreta, sa tipičnim sloganima ”Bosna Bošnjacima”. Nakon krvavog bratoubilačkog rata u BiH teško je očekivati da odnos snaga bude povoljan po nas. Ipak, antifašistički pokret raste, broj lokalnih grupa se povećava, sve je više koordinacije u djelovanju i sve su šira područja djelo-

Bosnа i Hercegovina

vanja. Vjerujemo u uspjeh. Antifašistička akcija BiH je relativno mlada grupa. Organizovano djeluje nešto manje od dvije godine. AFABIH čine tri organizovane lokalne AFA grupe i to AFA Bihać, AFA Mostar i AFA Sarajevo. Aktivistkinje i aktivisti su mahom mlađi ljudi koji su se okupili iz potrebe da se suprotstave represiji i diskriminaciji kojim smo svakodnevno izloženi na svim nivoima (na ulici, u obrazovanju, drugim institucijama sistema, kroz medije itd.). Suprotstavljamo se svakom obliku fašizma, nebitno sa koje strane dolazi. Od samog početka krenuli smo sa direktnim akcijama. Među prvima je bilo uklanjanje poruka i simbola mržnje sa ulica Mostara. Tu ima puno posla jer je grad bukvalno prekriven fašističkim i ustaškim simbolima. Pokrenuli smo i Antifašističku dvolisnicu koja izlazi svakih par mjeseci. U njoj, iz antifašističke perspektive, obrađujemo aktuelne teme vezane za BiH i lokalnu sredinu i bavimo se problemom diskriminacije manjinskih društvenih grupa po raznim osnovima. Pomažemo ljudima da shvate u kojoj je mjeri fašizam danas prisutan u bosansko-hercegovačkom društvu, kakva ponašanja pojedinaca, organizovanih grupa, kakve zako-

ne i odluke možemo s pravom smatrati i nazvati fašističkima. Najvažnija kampanja koju vodimo jeste kampanja za promjenu naziva ulica u Mostaru, a koja nose imena ustaških zločinaca iz Drugog svjetskog rata (Vokića i Lorkovića- ministri u vladi tzv. NDH, Mile Budaka- autor rasnih zakona tzv. NDH i Jure Francetića- komandant zloglasne Crne legije). Također uporno ističemo da ne postoji zakon o zabrani djelovanja fašističkih, neonacističkih, ustaških, četničkih i organizacija koje se naslanjaju na tradiciju Handžar divizije i korištenja njihovih simbola. Ove organizacije u BiH danas legalno djeluju i šire svoje ideje među  mladima. Obilježavamo sve bitne datume iz NOB-a kroz akcije plakatiranja i podjele letaka. Na ovaj način želimo podsjetiti ljude na našu historiju koja u svojim osnovama ima ukorijenjen antifašizam, njegovu ideju i vrijednosti. Osim toga ovo je jedan od vidova suprotstavljanja sistematskoj dvadesetogodišnjoj reviziji istorije koju sve tri nacionalističke elite provode u BiH. Bitno je istaći da AFA BIH vjeruje da se samo direktnom konfrontacijom može zaustaviti i pobijediti fašizam. Podstičemo i ohrabrujemo ljude na organizovanu samoodbranu od fašističkih napada. Antifa BiH

23

24

Kraljevo

s� ANTIFASISTICKA TRADICIJA s� Obnavljanje aktivnosti �

�

K

ada je reč o desnom ekstremizmu/fašizmu u Kraljevu, on ima jako uporište u lokalnoj zajednici jer je društvo izrazito klerikalno i reakcionarno. No, to nije nikakav kraljevački ekskluzivitet. Složićemo se da gotovo svi srpski gradovi i palanke funckionišu manje-više po istom principu. Ukoliko je potrebno označiti grupe koje deluju u Kraljevu, moramo istaći pre svega Obraz koji ima tvrdo jezgro od nekoliko desetina pristalica i simpatizera. Sticajem okolnosti pre izvesnog vremena jedan mladi Rom je ubio jednog od njihovih simpatizera i to je bio okidač da podignu glas. Na račun tog nesrećnog događaja pokušavaju da privole mlade da im se pridruže i po onome što možemo primetiti, imaju

uspeha u tome. Takođe trebate uzeti u obzir da je posle 1999. doseljeno jako puno ljudi sa Kosova, tako da pozivajući se na svetosavlje, tradiciju, patriotizam, kosovski zavet i slične floskule iz palete srpske nacionalističke mitomanije, dobijaju priliku da regrutuju nove aktiviste. Od akcija koje sprovode uglavnom se sve svodi na lepljenje njihovih nalepnica, tako da za sada nisu zabeležene neke druge značajnije aktivnosti. Ali nikako ne treba trivijalizovati njihovu potencijalnu opasnost. Od drugih organizacija vredni su pomena Srbska akcija, koja ima svoju ćeliju u Kraljevu, ali za sada se ne zna o kom broju aktivista se radi, niti kakvi su im planovi i namere. Svakako da ćemo u narednom periodu pokušati da utvrdimo njihov broj kako bi znali o

25

Kraljevo

kakvom se problemu radi. Ostali se mogu svrstati u vikend naciste i lokalne navijače/četnike-gibaničare koji u izvesnom smislu ne predstavljaju veliki problem jer nemaju svest o pripadnosti nekom pokretu već se sve svodi na klasično srbovanje i huliganisanje. Lokalna Antifa ekipa deluje pod ovim

26

imenom od prošle godine, ali treba istaći da je antifašistička scena u Kraljevu tradicionalno jaka. Počevši od devedesetih godina na ovamo, uvek je postojala ekipa koja je radila neke antifa akcije (plakati, nalepnice, koncerti, itd), tako da je formiranje lokalne AFA bio logičan sled događaja. Inače, aktivisti su aktivni u različitim sferama. Osim ilegalnih akcija, jedan deo učestvuje i u legalnim, posredstvom nekoliko lokalnih uduženja građana, tako da su pokriveni svi slojevi društva. Od značajnijih akcija izdvojili bi obeležavanje značajnih datuma (npr. Dan pobede, zatim Međunarodni dan borbe protiv fašizma, rasizma i antisemitizma), zatim vrlo uspešne tribine na kojoj su nam gostovali aktivisti iz

Kraljevo Zrenjanina, Novog Sada i Berlina, kao i učestvovanje u organizaciji tzv. ”Nedelje Sećanja” koja je imala za cilj obeležavanje 70 godina od streljanja nedužnih građana i građanki Kraljeva u Drugom svetskom ratu. Naravno, ostale aktivnosti kao što su lepljenje plakata i nalepnica, koncerti i tome slično ne treba posebno naglašavati. Za sada većih problema sa nacistima nismo imali, što ne znači da nećemo. Primetno je da su postali svesni da se pojavila ekipa koja je spremna da se upusti u borbu, tako da nam ostaje da vidimo kako će se situacija odvijati. AFA Kraljevo

27

28

Niš

-

SVETLO NA KRAJU TUNELA? Radanje niske antifasisticke s� s� s� organizacije �

G

rad koji predstavlja centar južne Srbije, kako u administrativno-kulturnom tako i u ekonomskom, industrijskom i obrazovnom smislu, mesto je u kome se sudaraju, ili su slobodne da se sudaraju, različitosti po svim osnovama. Niš, u kome je tokom Drugog svetskog rata na jednom mestu, u nekoliko dana, od strane nacista streljano više od 10.000 muškaraca, žena i dece, a gde se danas nalazi jedan od najvećih spomenika antifašističkoj borbi na Balkanu ”Bubanj”, svakako zaslužuje da bude grad koji više nikada neće dozvoliti da se njegovim građanima desi ništa slično. Ipak, nakon nekoliko decenija ”blagostanja”, početkom devedesetih godina 20. veka i raspadom SFRJ u Niš se ponovo uvlači duh netoleracije. Polako nestaje ”poznato južnjačko gostoprimstvo”; kreće industrijski sunovrat i jedan za drugim se gase četiri velika giganta: Ei Niš, DIN, MIN i NITEX, koji su obezbeđivali egzistenciju većini niških porodica – a za pogoršanje životnog standarda, nezaposlenost i sankcije krivi su uvek oni ”drugi”. Sve ovo doprinosi da Niš postane (kao i cela Južna Srbija) plodan poligon za regrutovanje dobrovoljaca za odlazak u ratove koje je Srbija vodila na teritoriji Hrvatske i BiH; doskorašnja braća postaju neprijatelji a sugrađani druge vere ili nacije, posebno Romi, postaju mete sve češćih napada ”mladih patriota”. Ovakva atmosfera počinje da dobija artikulisane oblike u krugovima omladinskih

�

�

podkultura - pripadnici pojedinih navijčakih i muzičkih podkulturnih grupa usvajaju ultradesničarsku retoriku, a nihova obeležja i aktivnosti jasno ukazuju na neofašizam. U prvoj polovini devedesetih godina prošlog veka u Nišu se javlja ogranak ”Blood and Honour” međunarodnog rasističkog pokreta pod nazivom ”Blood and Honour Serbia”. Srpska divizija krv i čast okuplja se oko benda Batlle flag, čiji članovi kroz svoje tekstove direktno pozivaju na nasilje zasnovano na rasnoj različitosti. U istom periodu, jedan deo pripadnika navijačke grupe ”Meraklije” FK Radnički, počinje sa nacionalističkom retorikom na tribinama i na ovaj način nacionalizam i neofašizam postaju sastavni deo kulturnog obrasca jednog dela mladih u Nišu. Bombardovanje SRJ 1999. godine i aktualizacija ”kosovskog pitanja” imali su višeslojni uticaj na dalji razvoj situacije u Nišu. Kao prvo, ovi događaji su dodatno pogoršali tešku ekonomsku sitaciju u kojoj su se građani Niša nalazili jer je bombardovanje nanelo velike štete infrastrukturi samog grada i ”proizvelo” ogroman broj izbeglica sa Kosova, pretežno srpske nacionalnosti, kao i priličan broja Roma, koji su naselili teritoriju grada. Sa druge strane, pomenuti događaji i njihove posledice bili su ”dolivanje ulja na vatru” već postojećem jakom ultradesnom raspoloženju među mladima. S obzirom da je Niš i univerzitetski cetar južne Srbije,

29

Niš

30

ovi oblici kvazi ideološkog mišljenja brzo dobijaju i institucionalne ili ”poluinstitucionalne” okvire, kroz različite studentske organizacije ili zvanične saveze studenata pojedinih fakulteta niškog Univerziteta, u čemu poslednjih nekoliko godina prednjači Savez studenata Filozofskog fakulteta uz prećutno odobravanje uprave samog Fakulteta. Nakon završetka NATO intervencije i smene vlasti Slobodana Miloševića,

na kratko se učinilo da nacionalistički naboj u Srbiji slabi i da će ”građanske vrednosti” isplivati na površinu, no to nije dugo potrajalo. Retrogradne političke snage su se vrlo brzo reorganizovale i nakon ubistva premijera 2003. godine bilo je jasno da se aveti iz prošlosti neće dobrovoljno povući. U Srbiji je usledila najlošija i najduža privatizacija, ako posmatramo zemlje ”istočnog bloka”, kojom je devastiran i onaj ostatak privrede koji je uspeo da preživi devedesete godine dvadesetog veka. Ovakva situacija, ukrštena sa blizinom Kosova, ponovo je stvorila idealnu klimu za mutacije i neprirodna ukrštanja religije, politike i ”patriotizma”. Različiti klerofašistički i neofašistički pokreti, organizacije ili neformalne grupe ponovo su isplivale na površinu i u Nišu postaju ozbiljan problem za sve, osim za nadležne organe. Najaktivniji su Krv i čast (rasistički pokret) i Obraz (klerofašistička organizacija), a kao njihove podmuta-

Niš cije kasnije se pojavljuju i Nacionalni stroj, 1389 Naši i sl. U ovakvoj atmosferi, krajem 2003. godine, u Nišu se po prvi put artikulisano pomaljaju događaji sa antifašističkim predznakom i formira neformalna grupa koja aktivno deluje na polju distirbucije materijala, organizovanja koncerata i povezivanje sa sličnim grupama iz regiona. Naravno, pojavljivanje ove grupe nije ostalo bez reakcije neofašista i njene aktivnosti konstantno bivaju ometane a pojedinci fizički napadani. Kao ilustraciju gore pomenute ”nezainteresovanosti” nadležnih organa za aktivnosti neofašista i klerofašista, pominjemo napad na Mirovni Karavan1 u maju 2007. godine, kada je desetak pripadika Krv i čast Srbija upalo u klub Pravnog fakultet gde se održavao koncert u okviru gostovanja Ka-

nakon dve godine oslobođena, a samo na osnovu njihovih naknadnih izjava jedan od organizatora događaja biva optužen za nanošenje teških telesnih povreda. Taj slučaj i dalje traje pred Osnovnim sudom u Nišu. Ovo svedoči ne samo o nezainteresovanosti države da stane na put neofašistima u Srbiji, već se može uzeti i kao ”školski” primer političke represije prema antifa aktivistima i svima koji se usude suprotstaviti dominantnom kulturno-političkom modelu. Trenutno stanje stvari Kada je reč o prosečnim građanima i građankama Niša, smatramo da je veliki broj njih apsolutno nezainteresovan za politička pitanja pa u skladu sa tim i veoma neinformisan o diskriminaciji na osnovu rase, seksualne orijentaci-

31

ravana i gde je bilo više povređenih2. Policija je identifikovala nekoliko napadača, dvojica su bila krivično gonjena i 1 Detaljnije o konceptu Mirovnog karavana videti na: http://bezsile.blogger.ba/ 2 Detaljnije o napadu i njegovom epilogu videti na: http://blog.b92.net/arhiva/node/5733.html

je, nacionalne pripadnosti itd., prema kojima izražavaju negativan stav ili mržnju. Ova nezainteresovanost i neinformisanost je kontradiktorna, jer isti tvrde da je fašizam ostao iza nas i da je deo neke daleke prošlosti. Ono što nam se čini izraženije u odnosu

Niš na druge delove Srbije jeste to da je ”naš” grad oduvek bio sklon konzervativizmu - tradicija, patriotizam, nacionalizam, religioznost i patrijarhat su dominantni oblici društvenog života. Nažalost, ovo je i plodno tlo za sve prisutnije i brojnije desničarske organizacije. Ideja o Srbinu kao pravoslavnom biću postaje ideal koji raste obrnutosrazmerno smanjenju zaposlenosti i plata. Ono čemu naša grupa teži jeste demaskiranje neofašističke ideje i njenih aktivista, ukazivanje na sve njene forme, kao i edukacija građana i građanki Niša.

podrazumeva bilo kakvu diskriminaciju na osnovu različitosti, kao i protiv njenih agitatora na svim frontovima. Grupa postoji nešto više od godinu dana i možemo reći da je AfaNi jedina antifa grupa u Nišu. U gradu deluje i jedan broj NVO koje se javno deklarišu kao antifašističke, ali pritom podržavaju kapitalizam, EU, represivne državne institucije itd. što se direktno kosi sa osnovnim vrednostima antifašizma i slobode uopšte. Grupa AfaNi održava redovne sastanke na kojima se odlučuje o radu, akcijama i taktikama za izvođenje istih; finansira se od priloga

AfaNi je neformalna, nehijerarhijska grupa koju čine ljudi levo orijentisanih shvatanja, uglavnom studenti i studentkinje, a čije osnovne vrednosti jesu antifašizam i antikapitalizam. Naša borba je usmerena protiv svega što

članova i članica. Stalne aktivnosti grupe AfaNi jesu grafitiranje, lepljenje nalepnica i plakata, organizacija koncerata, postavljanje banera (obeležavanje 9. novembra, podrška uhapšenim ruskim antifašistima, baner protiv povlašćenog položaja

32

Niš SPC, 70 godina antifašističkog ustanka i drugi). Putem njih pružamo podršku grupama ili pojedincima, obeležavamo važne antifašističke datume ili samo ističemo naš stav prema određenom društvenom problemu. Jedna od poslednjih akcija bila je vezana za najavljenu, a kasnije od države zabranjenu, paradu ponosa. Grupa AfaNi ”bombardovala” je ulice grada grafitima i nalepnicama sa natpisom ”Ko te jebe?”, čime je pokušala da skrene pažnju građana da nije LGBT populacija ta koja im uništava život, već da su to političari, institucije, i globalni kapitalističko-fašistički sistem. Ono što smatramo veoma važnim za naše delovanje jeste uzajamna pomoć i međusobna saradnja sa drugim antifašističkim organizacijama, grupama i pojedincima i pojedinkama, kako iz Srbije tako i iz inostranstva. Osim podrške u vidu propagandnog materijala koji se dobija kroz razmenu, koja je uvek dobrodošla, objavljen je i tekst o stanju u Srbiji i radu AfaNi-a u berlinskom časopisu ANTIFA Infoblat (br.91). Naše akcije su propraćene na sajtovima prijateljskih nam organizacija, kao i na youtube kanalu antifabre. I pored lepih vesti o povećanju naše grupe, kao i svakodnevnom (i svakonoćnom) radu na podizanju političke svesti građana i građanki Niša i odvraćanju omladine od fašističkih laži i smeća , nama (a i vama) tek predstoji mukotrpna borba do konačne pobede nad štetnim, nazadnim i smrtonosnim ideologijama. AFA Niš

33

34

Novi Sad

s� BASTION ANTIFASIZMA 12 godina Antifasisticke Akcije s� s� Novog Sada �

�

N

ovi Sad je grad koji je pretrpeo možda i najveće demografske promene u ”post – jugoslovenskom” prostoru, tj. na području nekadašnje Jugoslavije. Od grada koji je 1991. godine sa širim gradskim područjem brojao između 200 000 i 250 000 stanovnika (zvaničan podatak sa Popisa stanovništva iz 1991. kaže da je uže gradsko jezgro brojalo 179 626 ljudi), Novi Sad je prema prvim nezvaničnim podacima popisa iz 2011. godine na širem gradskom području narastao do cifre od 350 000 do 400 000 stanovnika (zvanični, precizni podaci u ovom trenutku još uvek nisu saopšteni). Dakle, u periodu od svega 20 godina, grad se gotovo udvostručio u brojnosti populacije. Pored činjenice da je univerzitetski i poslovno – trgovački centar AP Vojvodine, na ovu dramatičnu demografsku promenu uticala je i opšta društvena situacija u poslednjih 20 godina koja je bila presudno determinisana ratovima koje je Srbija vodila na području nekadašnje Jugoslavije. Novi Sad je tako u devedesetim godinama 20. veka postao grad u koji je emigrirao možda i najveći broj stanovništva (mahom srpske nacionalnosti) sa ratom zahvaćenih područja bivše zajedničke države. To je, uz činjenicu da je veliki deo mađarske etničke populacije emigrirao u Mađarsku u potrazi za životom boljim od onog kakav je bio u ratom zaokupljenoj zemlji razorene i opljačkane privrede, u mnogome uticalo na promenu i etničke strukture gradskog stanovništva. Dakle, opšta društveno

�

– ekonomska slika države Srbije, čiju je sudbinu delio i Novi Sad, u potonjih 20 godina je određena nacionalizmom koji je bio glavni uzrok rata za teritorije u bivšoj Jugoslaviji (i koji je i danas dominantna ideologija na političkoj sceni Srbije), potpunom devastacijom, pljačkom i kriminalnom privatizacijom nekada stabilne privrede, razorenom državnom infrastrukturom i potpunim slomom sistema društvenih vrednosti i normi. Ovo za posledicu ima da i danas Srbija predstavlja društvo u vrednosnom i normativnom vakuumu. Takva društvena klima se pokazala kao izuzetno plodno tlo za bujanje raznolikih fašističkih, i uopšte desničarskih, ideja i političkih pokreta (organizacija). Ovde ćemo predstaviti najznačajnije fašističke i desničarske organizacije koje deluju na teritoriji Novog Sada sa bližom okolinom. Moramo napomenuti i to da ćemo se ograničiti samo na one grupe koje su deo političkog ”undergrounda” i koje su usmerene više na delovanje među omladinskom populacijom, gde neke od njih imaju i subkulturni karakter. Tzv, ulični fašizam.

35

Novi Sad

36

Prvi tragovi neonacističke ideologije u Novom Sadu mogu se primetiti polovinom osamdesetih godina 20. veka u jednom manjem delu skinhead subkulture. U ovom periodu neonacistička ideologija bila je vrlo neartikulisana među njenim pobornicima, i više je služila u svrhu mladalačke provokacije prema tadašnjem ”samoupravnom socijalizmu”, nego što je bila jasna politička ideologija. Krajem osamdesetih i početkom devedesetih godina 20. veka srpsko društvo je bilo zaokupljeno pripremama za rat i samim ratom na području bivše Jugoslavije, te je svaki njegov segment bio zahvaćen nacionalizmom. U takvim okolnostima treba tražiti uzroke za postojanje fašističkih i desno – ekstremističkih

organizacija u Srbiji danas. Jasnije profilisanje ekstremne desnice u Srbiji se, zapravo, desilo nakon 2000. godine i svrgavanja diktature Slobodana Miloševića koja je vodila Srbiju kroz sve ratove sa susedima. Ponašanje nove vlasti presudno je uticalo na porast popularnosti ekstremnih desničarskih grupa jer se ona samo deklarativno, u javnom diskursu, izjašnjavala za modernizaciju društva, ”evro – atlantske integracije”, suočavanje sa nečasnom ratnom prošlošću, itd., a u praksi ne samo da nije učinila ništa na demontiranju nasleđenog sistema i ideologije, već se utopila u isti i činila da sistem postaje sve gori. Tako je svaka desničarska klika, grupa, organizacija mogla da tvrdi da je protiv sistema koji je, navodno, ”pro-evropski”, ”mondijalistički”, dok je sam državni sistem, ne napuštajući ideologiju nacionalizma i klerikalizam, konstantno proizvodio ekstremnu desnicu kao legitiman, čak i poželjan oblik političkog delovanja. U takvoj atmosferi nastale su i danas deluju ekstremno desničarske organizacije kakve su: Blood & Honour Serbia, Nacionalni Stroj, Obraz, SNP Naši, SNP

Novi Sad 1389, Dveri, Pokret 64 županije. ”Krv i čast Srbija” (Blood & Honour Serbia) predstavlja srpsku ispostavu internacionalnog rasističkog pokreta prisutnog u svim zapadnim državama. Ova grupa izrasla je iz subkulture naci skinheadsa i u Srbiji je osnovana u prvoj polovini devedesetih. Može se reći da pripadnici ”Krv i čast Srbija” (koja više deluje kao neformalna subkulturna grupa, nego kao organizacija) sebe doživljavaju kao neku vrstu fašističkih uličnih jurišnih trupa, zaduženih za napade na rasne manjine (pre svega Rome i Kineze), homoseksualce, levičare i antifašiste. U Novom Sadu se ova grupa javlja takođe polovinom devedesetih, a njihov reprezent na polju subkulture bio je bend Razor 88, koji nakon decenijske pauze ponovo postoji od 2009. godine. ”Nacionalni stroj” je grupa za koju se može reći da je izrasla iz ”Krv i čast Srbija”, ali koja teži da uspostavi formu političke organizacije i da se nametne kao legitiman činilac u političkom životu srpskog društva. Ova organizacija svoju osnovu takođe ima u subkulturi naci skinheadsa, ali teži da u svoje redove uključi što širu i raznovrsniju desno orijentisanu populaciju. Za osnivača grupacije smatra se Novosađanin Goran Davidović, nekada basista gore pomenutog benda Razor 88, a danas bivši, irelevantni firer srpskog nacizma koga su odbacili radikalniji pripadnici ”Krvi i časti”, najverovatnije zbog njegove očigledne saradnje sa policijom i bezbednosnim službama. Za ”Nacionalni stroj” se može reći da su, uz ”Obraz”, najaktivnija fašistička grupa u javnosti Srbije. Pripadnici se ne deklarišu kao nacisti, iako je program ove organizacije1 od prve do poslednje 1 Program dostupan na http://www.nacionalnistroj.org

tačke nacistički, a glavni moto grupe je ”Nacionalna sloboda – socijalna pravda – rasni identitet”. U cilju veće javne prihvatljivosti, ”Nacionalni stroj” se deklariše kao ”patriotska” organizacija, igrajući na kartu popularnosti patriotizma u srpskom društvu. U svetlu pomenute legitimizacije, grupa nastoji da preraste u političku partiju pod nazivom ”Novi Srpski Program”, ali ti njihovi napori ostali su bez uspeha jer se ova Davidovićeva partija raspala u svojim prvim danima. S druge strane, imamo tri pokreta orijentisana više na studentsku populaciju, koji svoje idejne osnove crpe iz religijskog pravoslavnog fundamentalizma: ”SNP Naši” ”SNP 1389” i ”Obraz”. ”SNP Naši” i ”SNP 1389” su organizacija orijentisane na pitanje Kosova; Ove dve organizacije neko vreme su provele u svojevrsnom političkom ”braku” ali je zbog sukoba u rukovodstvu brzo nastupio razvod i opet deluju odvojeno. Članstvo verovatno ni samo ne razume razliku u organizacijama pa ni sami ne znaju gde su tačno pripali. Grupe su posebno bile aktivna u neredima koji su se dešavali na ulicama gradova u Srbiji povodom proglašenja nezavisnosti Kosova. Njihova orijentacija se može prepoznati i u samom imenu organizacije, jer 1389. označava godinu u kojoj su se sukobile srpska i turska (otoman-

37

Novi Sad

38

ska) vojska na Kosovu, nakon čega je Srbija potpala pod petstogodišnju tursku vladavinu. ”Naši” svoje uzore još direktnije traže u podmlatku partije Vladimira Putina, ruskog predsednika. Galimatijas pravoslavlja, rusofilstva, fašizma i ekstremnog konzervativizma nakaradno pomešan sa modernom omladinskom subkulturom i krađa vizuelnog identiteta revolucionarne levice, glavne su odlike ovih grupa. ”Obraz” je verovatno i najveća i najuticajnija od svih pomenutih desničarskih ”underground” organizacija. Etablirana u veoma širokim društvenim slojevima, ova organizacija zastupa specifičnu ideologiju klerofašizma, iako se javno ne deklariše na taj način. ”Obraz” ima podršku u vrlo uticajnim slojevima Srpske pravoslavne crkve i pojedinim političkim partijama, od kojih je najuticajnija DSS bivšeg srpskog premijera Koštunice. Ponekad deluju kao neka vrsta ”pravoslavne milicije”, prekidajući

skupove i javne tribine liberalno i levo orijentisanih intelektualaca. U Srbiji i Novom Sadu aktivno deluju i ”Dveri” - klerofašistički pokret koji je prerastao u marginalnu političku partiju. U suštini, oni predstavljaju ”umivenu” verziju ”Obraza” i ”SNP Naši 1389” i praktično su političko krilo ovih gotovo paramilitarnih klerofašističkih grupa. Tek treba da učestvuju na svojim prvim parlamentarnim izborima, pa je nepoznato koliku podršku zaista uživa ova partija, ali po svim istraživanjima javnog mnenja, njihov uticaj je marginalan. Odaju utisak dobro finansirane organizacije, tesno povezane sa SPC, sa velikim apetitima i okupljaju širok spektar ljudi čiji jedini vezivni faktor je žestoki antimodernizam u svakom smislu. Sem pomenutih srpskih ”underground” desničarskih grupa, na prostoru severne Vojvodine deluje i mađarski omladinski fašistički ”Pokret 64 žu-

Novi Sad panije”. Ova organizacija se zalaže za pripajanje Mađarskoj svih teritorija naseljenih Mađarima u susednim državama. ”Pokret 64 županije” deluje i u Rumuniji i Slovačkoj, a na prostoru Vojvodine samo u onim mestima koja su naseljena mađarskim stanovništvom. U poslednje vreme postaje sve vidljivije da se ”Pokret 64 županije” zapravo transformisao u Mađarski pokret nade (Magyar remeny mozgalom), što čini stvar mnogo ozbiljnijom jer je ovaj pokret pod direktnim pokroviteljstvom Mađarskog nacionalnog saveta u Srbiji. Za Mađarske fašističke organizacije je specifično da su aktivne gotovo isključivo u mestima u kojima postoji respektabilna mađarska zajednica ili gde su Mađari većinsko stanovništvo. Tako u Novom Sadu nema jakog delovanja ove grupe, ali je njihovo prisustvo izuzetno snažno u manjim vojvođanskim mestima poput Temerina,

Sente, Bečeja, Bačke Topole, itd. U Novom Sadu već dugi niz godina deluju i grupe koje se suprotstavljaju ideologiji fašizma, a organizovane su u Antifašističku akciju Novog Sada. Priča o organizovanom antifašističkom pokretu u Novom Sadu seže u, sada već prilično daleku, 200O. godinu. Te godine, 9. novembra, grupa entuzijasta sa novosadske punk i skinhead scene odlučila je da po prvi put koncertom obeleži Svetski dan borbe protiv fašizma (dan sećanja na pogrom Jevreja u Nemačkoj 9. 11. 1938., tzv. ”Kristalnu noć”). Prvobitna namera bila je da se ovom manifestacijom utiče na svest sugrađana o rastućem problemu fašizma među mladima u etnički i religijski bogatoj i različitoj sredini kakva je Novi Sad, kao i da se promeni slika javnosti o, pre svega, skinhead subkulturi kojoj se u najuticajnijim medijima po običa-

39

Novi Sad ju pripisivao epitet fašističke. Motiv za ovako nešto sadržan je u činjenici da je Novi Sad od početka osamdesetih godina prošlog veka, pa do dan danas, bio jako uporište punk i skinhead subkulture među čijim je članovima fašistička ideologija u velikoj većini slučajeva bila samo predmet podsmeha i sprdnje. Upravo zbog toga, kao i zbog pomenute percepcije javnosti, ljudi sa ove subkulturne scene imali su potrebu da javno i glasno iskažu stav o ovom pitanju. Iz ove manifestacije izrasla je Antifašistička akcija Novog Sada (u daljem tekstu AFA NS), koja je tokom svih godina do danas predstavljala najbitniju antifa grupu u gradu.

40

No, pre nego što se detaljnije posvetimo opisu AFA NS, valja pomenuti da je i pre 2001. godine na području Novog Sada postojala underground borba protiv fašizma, samo što je to tada bilo svedeno na neorganizovane, pojedinačne slučajeve. Već sredinom devedesetih godina počeo je bespoštedan

rat na gradskoj skinhead sceni izazvan prvom oštrom podelom po pitanju fašizma unutar subkulture. Takođe, kroz ovaj period utemeljena su i osnovna načela budućeg pokreta koja su se, pored ostalih stvari kakve su deljenje letaka, pisanje informatora i teorijskih tekstova o datom problemu, bazirala i na prihvatanju uličnog nasilja kao opcije u rešavanju problema sa fašistič-

Novi Sad

kim bandama u gradu. Jednostavno, AFA NS je grupa koja ne beži od nasilja kao metoda kojim se rešava problem agresivnosti netolerantnih. Tokom deset godina koliko je grupa aktivna, odrađeno je mnogo različitih akcija i projekata, od protesta i demonstracija, teorijskih publikacija o različitim temama, do onoga što je od početka u samom fokusu delovanja – organizovanja koncerata i žurki sa porukom, pomoću kojih se pokušava doći do svesti različitih grupa mladih koje su u današnjem srpskom društvu najpodložnije uticaju fašističke ideologije. Tokom devet izdanja sada već tradicionalnog antifa koncerta, koji se održava svake godine 9. novembra, na bini su prodefilovala sva značajnija imena novosadske muzičke scene i mnogi gosti iz regiona i sveta Među tim bendovima bili su i Atheist Rap, Talco, Motus, Argies, The Movement, Stillnes, Deafness By Noise, Municia, The Lunatics, The Bayonets, Red Union, Jedino Rešenje, Bomber, Pasi, Lost Propeleros, Ringišpil, itd.

AFA NS je tokom godina uspevala da mobiliše, za srpske standarde, zavidan broj ljudi. Godinama je mobilizacija bila ograničena na subkulturnu i omladinsku kategoriju stanovništva, sve dok lokalni nacisti nisu namerili da 7. oktobra 2007. godine u Novom Sadu organizuju tzv ”Srpski marš”, baš na rođendan Heinricha Himmlera, zamenika Adolfu Hitleru i rajhsfirera SS. Tada je AFA NS inicirala do tada najveću mobilizaciju antifašističkih građana i građanki Novog Sada u novijoj istoriji. Sprovedene su akcije deljenja letaka, opsedanje medija, organizovanje antifa benefit koncerta i mnoge druge aktivnosti koje su rezultirale okupljanjem oko 3500 ljudi u antifa bloku toga dana. Ovo se svakako može smatrati najvećom akcijom AFA NS-a, od kada postoji. AFA Novi Sad

41

42

Fudbalski navijači ex-Yu prostora

GENERATOR DESNICE Stadioni kao poligoni za uvezbas� vanje militantnih ultradesnicara s� �

�

”G

odinu dana nenapadanja, a potom bez oružja.” Tako glasi dogovor srpske navijačke scene, nakon što je država poslednjih godina počela da steže obruč, a službe bezbednosti intenzivnije da prate navijačke grupe. Kazne su prosto pljuštale. Tako su, na primer, petnaest navijača Partizana osuđeni na ukupno 240 godina zatvora zbog ubistva navijača Tuluza Brisa Tatona. (Nakon ove presude su se grafiti podrške ”Sloboda za Grobare” mogli videti u čitavoj zemlji, pa čak i u Beču.) I ”Delije”, navijači velikog Partizanovog rivala Crvene Zvezde, imali su svog okrivljenog, Uroša, koji je na domaćem stadionu 2007. godine bakljom u lice napao policajca u civilu i zbog toga će deset godina provesti iza rešetaka. Ni događaji oko utakmice Srbija – Italija 2010. u Đenovi nisu ostali u boljem sećanju. Neredi koje su izazvali srpski navijači predvođeni Ivanom Bogdanovim, kojeg su tamošnji mediji prozvali čudovištem, nisu samo pogoršali šanse zemlje za ulazak u Evropsku uniju, nego je i UEFA pretila isključenjem Srbije iz takmičenja ukoliko dođe do novih nereda. Najverovatnije je ovo i bio razlog zbog kojeg je navijačka scena napravila korak unazad. U proleće 2011. godine vođe navijača dogovorile su pakt o nenapadanju kako se ne bi izazvale dalje represivne mere. Naravno, postavlja se pitanje zašto se navijači u Srbiji žale zbog državnih represalija, kada se u svim slučajevima zaista radi o ozbiljnim krivičnim deli-

ma? Navijači kritikuju šizofreniju koja vlada u sudstvu. Sa pravom se, za političko i ekonomsko vođstvo, sport i veliki deo medija slobodno može koristiti naziv mafija. Nije samo srpski fudbal, već čitavo društvo prožeto korupcijom, vezama i ”dilovima”. Stiče se utisak da se problem ne rešava nego se povremenim kažnjavanjem navijača (kad ovi preteraju preko svake mere) samo zamazuju oči javnosti i skreće pažnja sa uzroka. Uprkos ovoj ulozi žrtve, koja je zapala navijačkoj sceni u Srbiji, ne treba gajiti previše simpatija prema istoj, već je podrobnije analizirati... Ono što važi za mnoge Ultra scene u istočnoj Evropi, može se primeniti kao šablon i na Srbiju: izražen nacionalizam, ruku pod ruku sa duboko usađenim desničarskim vrednostima, i široko rasprostranjena desničarska propaganda. Keltski krstovi nisu retkost na navijačkim zastavama i transparentima u Srbiji. Ipak, srpski desničari imaju osobenosti koje ih razlikuju od ostalih u Evropi. Autentični neonacistički pokret ovde se nalazi na marginama društva. Srpska desnica je kombinacija sastavljena od nacionali-

43

Fudbalski navijači ex-Yu prostora

44

stičkih i pravoslavno fundamentalističkih obrazaca ponašanja, koji su naširoko prisutni u društvu. Njeni najbitniji elementi su: propagiranje projekta velika Srbija kroz sveprisutnu glorifikaciju Kosovskog mita kao žile kucavice Srbije i četničkog pokreta; idealizovano slovensko bratstvo sa Rusijom i odbijanje zapada (pre svega Evropske unije i NATO-a); privrženost partrijarhalnim i pravoslavnim strukturama (šovinizmu, homofobiji). Što se tiče rasprostranjenog anti-zapadnog mišljenja, trebalo bi imati u vidu da je Srbija na zapadu prikazivana kao (jedini) agresor kao i da su ožiljci od ne tako davnog NATO

bombardovanja još uvek vidljivi. S toga nije čudno da u jednom tako snažno osiromašenom društvu desničarski huškači nailaze na plodno tlo. Organizacije poput Obraza i SNP Naši 1389 imaju ogroman uticaj pre svega na mlađe generacije navijača, posebno u Beogradu. Upravo zato su navijači iz oba velika beogradska kluba, podstaknuti od strane pravoslavnog sveštenstva i prostog homofobnog društva, napali učesnike beogradske Parade ponosa. Isti su učestvovali i u neredima nakon proglašenja nezavisnosti Kosova, kada je 15 hiljada ljudi izašlo na ulice i kada je zapaljena američka ambasada, a mnoge druge napadnute. Mada su neredi zvanično osuđeni sa svih strana, upravo oni odražavaju društveni mejnstrim kao i zvaničnu državnu politiku. Još jedan paradoks je da upravo država koristi ovaj nasilnički potencijal mladih. Apsurdno je da se uprkos svakodnevnom političkom angažovanju u skoro svim studijama ove grupe označavaju kao apolitične. Ogromne, skupe koreografije, koje se uglavno vrte oko teme Kosova, i zastave sa grbom sa četiri ocila, po ovoj logici ne predstavljaju izražavanje političkog mišljenja, već se podrazumevaju. Istini za volju nisu svi navijači desničari. Postoje i levičari koji se nalaze na tribinama, ali je većina, a time i imidž koji se šalje ka javnost, desničarska. ”Delije” i ”Grobari” su, bez sumnje, najveće navijačke grupe u Srbiji. Pri tome je teško govoriti o formalnim grupama, jer ne postoji nikakav sistem članstva, već svako automatski postaje deo Grobara ili Delija. Na tribinama se pre mogu naći skupine koje predstavljaju deo grada, kvart ili se jednostavno formiraju na prijateljskim vezama. Ovakva struktura grupe nije retkost na Balkanu. Obe glavne gradske tribine

Fudbalski navijači ex-Yu prostora

jesu na neki način merilo svega u Srbiji, pa se na njih ugledaju mnoge druge, čak i ako su im zakleti neprijatelji. Najjasnijij primer toga nalazi se u grupi ”Firma”. Posebno mlađa generacija pati od kompleksa niže vrednosti, kada ih iz Beograda nazivaju ”mađarskih pičkama”. S toga oni ”moraju” jasnije dokazati da su ”pravi Srbi” i podjednako žestoki kao i njihovi uzori, koje toliko preziru. ”Firmin” sever bio je jedina veća tribina na kojoj je bilo jasno zabranjeno isticanje bilo kakvih političkih simbola, i na kojoj se poslednjih godina nije mogla videti desničarska ikonografija. Ali proglašenje nezavisnosti Kosova je promenilo raspoženje u zemlji, koje najbolje odražavaju upravo mladi svojim ekstremno nacionalistički ponašanjem. Ovo se odrazilo i na ultrase FK Vojvodine. Jedina istinska neonacistička navijačka grupa u zemlji je ”United Force 1987” fudbalskog kluba Rada, koja je povezana sa organizacijama Blood and Honour i Combat 18. U Beogradu još postoji i OFK Beograd sa navijačima ”Blue Union” i FK Zemun sa ”Taurunum Boys” koji imaju šta da ponude na svojoj maloj sceni.

Srpski fudbal ima još jedan specifičan slučaj: Novi Pazar, grad u regionu Sandžak je za gostujuće navijače zabranjeni grad. Zbog većinskog muslimanskog stanovništva, postoji opravdan razlog za strah od nereda. Da li će pakt o nenapadanju biti kratkog daha, ostaje da se vidi. U mnogim gradovima i četvrtima se vodi borba za prevlast između grupa a sve manje to ima bilo kakve veze sa fudbalom i navijačkim rivalstvom. Sve više je reč o klasičnim kriminalnim poslovima vezanim uglavnom za trgovinu narkoticima. Mlađa generacija ne pokazuje sluh za primirje i ne sluša apele za smanjenje brutalnosti.

45

Fudbalski navijači ex-Yu prostora

46

Fudbal u Hrvatskoj – Da li su prošle divlje godine? Na navijačkoj sceni Hrvatske postoje slični problemi kao i u Srbiji: nivo represivnih mera je toliko narastao da se s punim pravom može govoriti o istinskoj krizi navijačke kulture. Dugi niz godina ona se slobodno izražavala, što najbolje pokazuju spektakularne koreografije i bakljade. U međuvremenu, donešen je zakon koji bi trebalo da smanji nasilje na stadionima i ograniči prostor za delovanje navijača. Slično kao i u Srbiji, ovaj zakon se koristi da bi se pridobila ”tiha većina” i njihovi glasovi na izborima, jer time što se na fudbalske navijače ukazuje kao na ultimativno zlo, lako se skreće pažnja sa pravih problema. Kao i svuda na Balkanu mafijaške strukture su upletene u sve delove društva – pa, naravno, i u fudbal. Podpredsednik kluba Dinamo iz Zagreba je veličanstven lik koji udruženje vodi isključivo zbog ličnog ugođaja. Iz ovog razloga navijači Dinama ”Bad Blue Boys”-i bojkotuju utakmice - broj navijača na stadionu smanjen na rekordnih 3.800, mada je i to za Hrvatsku solidna brojka (prosečan broj gledalaca na prvoligaškoj utakmici je oko 2000). Pravo obilje navijača (prosečno 7.500) može se videti na stadionu dalmatinskog grada Splita i kluba Hajduk. Navijači su

organizovani u grupu ”Torcida”, koja je nastala još 1950. godine i važi za jednu od najstarijih na svetu. Članstvo je nalik ”BBB” i ostalim grupama na Balkanu podeljeno na više subkultura koje se mogu naći u čitavoj zemlji. U ”Torcidi” važi pravilo da transparent jedne podgrupe mora podržati bar deset ljudi, inače će ga vođe ukloniti.

Politički gledano, fudbalska navijačka scena u Hrvatskoj mora se okarakterisati kao desničarska. Iako se među ”BBB”-ima i u ”Torcidi” mogu naći pojedini levičari, većina, kao i njihovo delovanje je desničarsko, odnosno skoro da i ne postoji ograđivanje od ekstremnodesničarskih ideja. Na Hajdukovim utakmicama često se mogu čuti rasistički povici, a keltski krstovi se mogu videti na tribinama. Pre nekoliko godina pojavile su se majice sa natpisom ”Hajduk Jugend”, koje su očigledno podražavale ”Hitler Jugend” (Hilterova omladina). Podrazumeva se da to ”nije imalo nikakvu političku konotaciju”, kako je objasnio jedan od glasnogovornika ”Torcide”, već je proizvedeno isključivo iz estetskih razloga. Malu zastavu sa natpisom ”Endsieg” (konačna pobeda: korišćena kao pojam za vreme

Fudbalski navijači ex-Yu prostora

nacističke diktature) je u Beču na utakmici Dinamo Zagreba okačio ”samo” jedan jedini Hrvat koji tamo živi. Iako se zvanično izjašnjavaju kao apolitični, postoji mnoštvo primera koji dokazuju upravo suprotno. Ograđivanje od ovakvih ispada se nikada nije desilo, a desničarska simbolika i pesme su i dalje široko prihvaćene. Svoju renesansu je doživela simbolika koja se pozitivno odnosi prema Ustašama. Najjasniji primer toga je korišćenje hrvatskog grba iz doba ustaškog režima. Ovaj grb počinje na gornjem delu ne kao današnji crvenim, već belim poljem. Upravo iz ovog razloga je i poznati hrvatski proustaški pevač Tompson popularan među navijačima. Nadimak mu potiče od američke automatske puške koju je koristila hrvatska vojska u ”Domovinskom ratu”. Pesme su mu ekstremno nacionalističke i imaju dodira sa ustaškom tradicijom. Tompsonove koncerte redovno posećuju hiljade gledalaca, obučenih u ustaš-

ku odeću. Isto tako je zastrašujuće da se njegova pesma ”Lijepa li si” (misli se na Hrvatsku) pušta na utakmicama nacionalnog tima na stadionu Maksimir u Zagrebu. Tompson, koji je javno podržao hrvatske ratne zločince, simbolično predstavlja duboko usađeni

47

Fudbalski navijači ex-Yu prostora

48

nacionalizam u hrvatskom društvu. Rat tokom devedesetih godina igra i dalje veliku ulogu u kolektivnom sećanju, a samim tim i kod navijača. Istočno-slavonski gradić Vukovar, u blizini srpske granice, predstavlja simbol srpskih zločina. Grad je nekoliko meseci bio pod opsadom i danas se u njemu mogu videti ruševine iz tog perioda. Kada je 2008. godine jedna grupa mladića maskiranih u šaleve Crvene Zvezde upala u kuću u Vukovaru, inače razjedinjeni navijači Hrvatske su se ujedinili kako bi napravili protestni marš. Kada se deluje protiv zajedničkog neprijatelja (u ovom slučaju ”starog agresora”) ili za zajedničku stvar (kao što je hra-

bra hrvatska nacija), sve nesuglasice su pale u zaborav. Isto je bilo i krajem osamdesetih godina, kada se nazirao raspad Jugoslavije. Tada je dogovoreno primirje između navijača Dinama i Hajduka, kako bi se zajedničkim snagama suprotstavili srpskim navijačima, pre svega iz omraženog glavnog grada Beograda. Obostrana mržanja i dalje postoji. Kada je Dinamo Zagreb 1997. igrao protiv Partizana za ulazak u Ligu šampiona, navijačima iz Beograda nije bio dozvoljen ulazak na stadion. Ni 2010. godine, kada je Dinamo igrao protiv PAOK-a iz Soluna, nije bio dozvoljen ulazak gostujućih navijača. Razlog je bio: blisko prijateljstvo između navijača ovog tima sa navijačima beogradskog Partizana. Izrazito desničarka scena postoji i u klubovima NK Zadar (”Tornados”), Cibalia Vinkovci (”Ultras Vinkovci”) i HNK Rijeka (”Armada”). Poslednji i zbog svog problema identiteta, jer su često, zbog blizine Italije, nazivani pogrdno Italijanima. Ukaljano ime pokušavaju

Fudbalski navijači ex-Yu prostora

da nadoknade dodatnom porcijom nacionalizma i izvornog hrvatskog fašizma. U poređenju sa ostalim navijačkim grupama u Hrvatskoj, situacija u Puli deluje mnogo opuštenije. Pula je grad koji pripada tradicionalno levičarskom regionu Istre. Tamošnji klub NK Istra od 1961. godine podržavaju ”Demoni”, koje su osnovali pankeri. Tek sa pojavom novije generacije 2000. godine došlo je do određenih unutrašnjih tenzija. Uprkos tome, rođendan grupe proslavljen je u nekadašnjem skvotu, a današnjem socijalnom centru, u kojem navijači imaju svoje prostorije. Njihov natpis ”Ultras no politics” može se posmatrati kao napredan u odnosu na ostatak desničarske mejnstrim scene. Jedini pozitivan primer su ”Beli Anđeli”, navijači NK Zagreba, koji sebe nazivaju Antifašistima. S obzirom da ih ima oko pedesetak, ne čudi da imaju veoma ograničen uticaj unutar navijačkog pokreta. Mada grupa postoji već osam godina, jasan politički cilj se razvio tek pre tri ili četiri godine. Svoj uticaj, i pored malog broja ljudi, šire preko koncerata, nalepnica i grafita. Nije im lako, jer na obične utakmice dolazi jedva 200 gledalaca, a gradski klub ima vrlo autokratsko vođstvo. Predsednik je lokalni šef građevinske mafije sa kojim postoje problemi. Nakon što je rukovodstvo kluba pre tri godine promenilo grb i boje udruženja, ”Beli Anđeli” su se pobunili protiv ove odluke i protestvovali; predsednik ih je fizički napao zbog čega, naravno, nije dobio zabranu ulaska na stadion. Na kraju krajeva, kada bi ”Beli Anđeli” povećali svoj uticaj, morali bi da računaju i na proporcionalno veće probleme. I koliko god se mrzeli iz dubine duše, navijači sa jedne, odnosno druge strane srpske i hrvatske granice, njihova si-

tuacija je slična. Nekada je jugoslovenska liga bila na petom mestu u Evropi. Danas su nacionalne lige u zemljama bivše Jugoslavije sportski neprivlačne, a njima dominira nekoliko većih klubova. Neizvesno je da li će doći do ponovnog formiranja zajedničke lige, o čemu se sve više govori. Strah od nereda među nekadašnijm zaraćenim stranama je preveliki. Fudbal u Bosni i Hercegovini – manje fudbala, više politike U kojoj meri je fudbal u BiH politizovan, najbolje pokazuje suspenzija nacionalnog tima od strane UEFA-e i FIFA-e 1. aprila 2011. godine. Predhodno su obe institucije postavile uslov koji je trebalo ispuniti: da se izabere predsednik kako je predviđeno statutima ovih organizacija. Svaki od tri konstitutivna naroda imao je svog predsednika. Čak je na utakmici reprezentacije protiv Rumunije došlo i do protesta pod motom: Jedan savez, jedan predsednik, jedna zemlja. Reprezentaciju uglavnom, ali ne i isključivo, podržava muslimanski deo stanovništva. Oni prebacuju bosanskim Hrvatima i Srbima da ne žele da se ujedine, već se više interesuju za ”matične” zemlje Hrvatsku i Srbiju. Bosanski fudbal praktično je izbačen iz međunarodnog fudbala, jer je timu zabranjeno učešće u Ligi šampiona i Lige Evrope. Kao da ova situa-

49

Fudbalski navijači ex-Yu prostora

cija nije dovoljno depresivna za većinu ljudi u zemlji, pa se ova suspenzija ne doživljava kao nešto strašno. Većina fudbalskih eksperata procenjuje da je stanje u fudbalu beznadežno i može se očekivati duža suspenzija.

Borac iz Banja Luke dolazi iz glavnog grada Republike Srpske. Na transparentima na stadionima može se videti srpsko ćirilično pismo i nacionalni simboli. Njihova navijačka grupa ”Lešinari”, što se navijanja tiče, potpuno je orijentisa-

Ovaj događaj simptom je razjedinjenosti zemlje koja se odražava i na fudbal. Samo prva liga obuhvata klubove iz svih entiteta, dok su ostale lige organizovane po entitetima Republike Srpske i Federacije Bosne i Hercegovine. Raspad Jugoslavije i rat suspendovali su fudbal u BiH na određeno vreme. Od sredine devedesetih godina do 2000. funkcionisale su tri lige koje su se isključivo sastojale od srpskih, hrvatskih i bošnjačkih klubova. Tek u sezoni 2002/2003. osnovana je zajednička prva liga - Primijer liga - koju danas čini 16 klubova. I mada postoji opasnost da se situacija iz ove lige šematski preslika na BiH, u njoj postoji mnogo primera koji jako dobro obuhvataju različite (nacionalne) identitete. Aktuelni prvak

na ka Srbiji, a ne na Bosnu i Hercegovinu. Nacionalistička retorika i simboli nisu preterano čudni, kada se uzme u ozbir društveni i politički kontekst ovog dela zemlje. Agresivni srpski nacionalizam je u RS društveni mejnstrim i državna politika. Borac nije jedini srpski tim u BiH. Iz glavnog grada Sarajeva, ili bolje reći srpskog dela grada, dolazi klub Slavija, osnovan 1993. godine. Njihovi navijači, zvani ”Sokolovi”, posebno su motivisani na utakmicama protiv druga dva velika kluba iz Sarajeva: FK Sarajeva i Željezničara, ali ne samo zbog gradskog rivalstva. Upravo su ovi navijači na pravoj utakmici reprezentacije protiv tima Srbije i Crne Gore 2005. u Sarajevu istakli transparente sa natpisom Srpsko Sarajevo i provocirali

50

Fudbalski navijači ex-Yu prostora

publiku. Ovaj transparent, pored ostalih desničarskih simbola, konstantno je prisutan na tribinama Slavije, ali i na derbijima. Oba velika glavna kluba FK Sarajevo i Željezničar nemaju toliko homogenu navijačku masu, kao što je to slučaj sa klubovima koji su nastali posle raspada Jugoslavije, s obzirom da je nacionalističko udruživanje bilo zabranjeno za vreme Jugoslavije. ”Horde zla”, navijači FK Sarajeva su se u vreme postojanja Jugoslavije izjašnjavali kao Jugosloveni. Time su se razlikovali od nacionalistički ostrašćenih navijača iz Beograda i Zagreba. Danas je duh Jugoslavije sve manje prisutan, ali nije u potpunosti izčezao. Kao i kod ”Manijaka”, navijača gradskog rivala Željezničara sve se više koristi desničarska simbolika. Kod oba kluba su simboli vojske repubike BiH izuzetno omiljeni. Sarajevo je tokom rata bilo 1425 dana pod opsadom i granatiranjem srpske vojske, što je najduža opsada u 20. veku. Bosanska vojska važi, s jedne strane, za branioca grada, ali upotreba ovih simbola ima još jedan razlog: prvobitno mešovita vojska je vremenom postajala sve više bošnjačka, pa su time i simboli postali vezani za Bošnjake. U Sarajevu postoje i grupe koje nisu pobornici agresivnog nacionalizma, već su bliske tradicionalnom levičarskom mišljenju. Pri FK Sarajevu je postojala inicijativa da se u okviru ”Hordi zla” osnuje eksplicitno levičarska navijačka grupa. To su, pre svega, grupe iz delova zemlje u kojima živi pretežno muslimansko stanovništvo i kojima je ideja jugoslovenstva ostala bliska i zastupaju tradicionalan antifašistički stav. Iz industrijskog grada Zenice dolazi klub FK Čelik, čiji navijači sebe nazivaju ”Robijaši”, po najvećem zatvoru koji se nalazi u Zenici. Većina navijača sebe

naziva antifašistima i Titovim pristalicama zbog tradicije jednog klasičnog jugoslovenskog radničkog grada. Slično je i u Mostaru, najvećem gradu regiona Hercegovine, na jugozapadu zemlje. Od kraja rata grad je podeljen na hrvatski i muslimanski deo, pri čemu je u pitanju zamišljena linija po sredini grada koja je u ratu, 90ih bila linija razgraničenja. Tradicionalni klub Velež Mostar, nekada šesti u Jugoslaviji, iznedrio je talente poput Sergeja Barbareza i Hasana Salihamidžića. 1987. kada su igrali utakmicu protiv Borusije iz Dortmunda, navijači su zauzeli hotel u kojem su bili smešteni fudbaleri. Neispavani igrači bili su poraženi sa 1-2. Pre rata Velež je igrao na gradskom stadionu, a podjednako su ga podržavale sve nacionalnosti. 1992. godine ponovo je formiran hrvatski klub Zrinjski Mostar, koji je zauzeo gradski stadion, jer se nalazio u zapadnom delu grada. Velež od tada igra na seoskom stadionu koji se polako i pažljivo poslednjih godina renovira. I navijači ”Red Army Mostar 1981” izjašnjavaju se kao (pre svega zbog tradicije) antifašisti, što se objašnjava i tradicijom kluba, jer su se među igračima mogli naći partizanski borci. U poslednje vreme postoji tendencija da se ove vrednosti ponovo ožive. Navijači hrvatskog rivala su od toga udaljeni nekoliko svetlosnih godina. Mnogi hrvatski navijači, koji su bili aktivni i u ”Red army”, prešli su posle osnivanja u Zrinjski i 1994. formirali ”Ultras Mostar”. Ipak, ni jedna od

51

Fudbalski navijači ex-Yu prostora

52

grupa nije toliko homogena koliko se na prvi pogled čini. Tako je jedno vreme glasnogovornik ”Ultrasa” bio Musliman, a njegov kolega u protivničkom timu Hrvat. Ime ”Ultras Mostar” nije slučajno odabrano, jer se njena skraćenica UM može povezati sa ustaškom tradicijom – Ustaška mladež. Grupa je izrazito desničarski i ekstremno nacionalistički orijentisana, čemu u prilog govore mnoge koreografije, grafiti i transparenti. Još ekstremniji su navijači ”Škripari” kluba Široki Brijeg, iz istoimenog grada nedaleko od Mostara. Ime ”Škripari” potiče od reči škrip, koja označavu pećinu u kojoj su se Ustaše skrivale od Partizana. ”Škripari” pokazuju ne samo hrvatsku nacionalnu, već i fašističku simboliku, kao što se moglo videti na jednoj od poslednjih utakmica protiv FK Sarajevo, kada je kukasti krst visoko podignut do zastave Vatikana, kako bi se isprovocirali ”muslimanski Jugosloveni” iz glavnog grada. Široki Brijeg je ne samo predstavnik hrvatstva u Bosni i Hercegovini, već uopšte izrazito nacionalistički grad, prijateljski nastrojen prema ustaškoj tradiciji. Predsednik kluba, lokalni narko bos, primorao je sve u gradu da podrže klub kako bi ga mogao koristiti kao prestižno mesto za svoje hrvatske ideje. Još jedna od ”interesantnih” osobenosti je da u klubu smeju da igraju samo Katolici. Kada se sve činjenice saberu, nacionalni identitet igra presudnu ulogu u bosanskom fudbalu - i to u svim narodima, samo je hrvatski i srpski nacionalizam izrazitiji. Većina srpskih i hrvatskih klubova je nacionalistički orijentisana, dok među bošnjačkim ipak postoje ostaci antifašističke tradicije i poštovanje prema Titu. Relativno široko neprihvatanje neonacističke ideologije pojašnjava jedan aktuelan

primer. Kada se pročulo da postoje pokušaji bošnjačke dijaspore iz Skandinavije, Nemačke i Austrije (koji se oslanjaju na tradiciju SS-divizije Handžar, u koju su regrutovani Bošnjaci) da svojim idejama zaprlja utakmice reprezentacije, mnogi navijači su protestvovali. U slučaju da je došlo do otvorenog pokazivanja neonacističke simbolike, odgovor bi bio odlučan. Kao posledica rata, dosta navijača živi u inostranstvu i odatle podržava reprezentaciju. Postoje četiri grupe navijača koje potpuno podržavaju nacionalni tim: najveća grupa su ”BH Fanatikos”, koji su izuzetno dobro organizovani, ”Belaj Boysi” dolaze pretežno iz Austrije i nisu tako strogo ustrojeni, ali su tradicionalno levičarski orijentisani, što potvrđuju i dobri kontakti sa navijačima iz Zenice. Sve u svemu, ni bosanskom fudbalu se ne piše dobro. Suspenzija reprezentacije je samo jedan od primera za to. Primijer Liga ne privlači navijače (prosečno 1700) na stadionima. Ključni je uticaj mafije koja upravlja fudbalom u zemlji. Nameštanje utakmica, mito i lokalni dilovi su, tako reći, svakodnevni, tako da klađenje u Bosni obuhvata samo inostrane klubove. Iako u ovom momentu fudbal u Bosni ne deluje pretrano atraktivno, političke dimenzije u sportu čine ga izuzetno aktuelnim i zanimljivim. Holger Raschke

Stavovi izneti u ovoj publikaciji su stavovi autora/autorki i ne moraju nužno da se poklapaju sa stavovima Rosa Luxemburg Stiftung-a.