137
Spis treści Wstęp ................................................................................................................................ 9 CZĘŚĆ I. ROZCZAROWANIE ....................................................................................... 13
Prawda i kłamstwa ......................................................................................................25 CZĘŚĆ II. MAGIA........................................................................................................... 31
Sztuczka z monetą .........................................................................• • ...................... 33 Karciany trik ..........................................................................................• ................... 39 Grunt to percepcja ...................................................................................... • ............ 43 Sugestia w służbie magii ............................................................................................ 52 Wahadełko .............................................................................................................. 58 Odczytywanie mowy ciała ..................................................................................... 61 CZĘŚĆ III. PAMIĘĆ ........................................................................................................ 67
Punkt wyjścia ............................................................................................................... 72 System powiązań ........................................................................................................ 76 Wykorzystywanie systemu powiązań .................................................................. 85 System miejsc ............................................................................................................... 87 Pałace pamięci ......................................................................................................... 92 System skojarzeniowy ............................................................................................... 99 Zapamiętywanie długich liczb ............................................................................. 106 Zapamiętywanie kart ........................................................................................... 107 Zapamiętywanie nazw własnych .......................................................................... 112 Znaczenie powtórnych przeglądów ..................................................................... 116 CZĘŚĆ IV. HIPNOZA I SUGESTIA .............................................................................. 119
Trochę historii ........................................................................................................... Czym jest hipnoza .................................................................................................... Pozornie nadzwyczajne zjawiska hipnotyczne .................................................. Bezbolesne operacje ............................................................................................... Halucynacje ......................................................................................................... Jak hipnotyzować ........................................................................................• .......... Zagrożenia ............................................................................................................ Język ....................................................................................................................... Struktura .............................................................................................................. Próba sugestii posthipnotycznej..........................................................................
7
125 132 142 143 145 153 153 159 163 171
SPIS TREŚCI
Programowanie neurolingwistyczne ................................................................... Coś w tych oczach jest (czasami) ........................................................................ Metody osobistych przemian ................................................................................. Ukierunkowana więź ........................................................................................... Zabawa obrazami .................................................................................................. Leczenie fobii ........................................................................................................ Pewność siebie i projekcja własnego obrazu....................................................... Dezorientacja i samoobrona ................................................................................
174 179 188 188 192 196 204 216
CZĘŚĆ V. NIEŚWIADOMA KOMUNIKACJA...................................................
221
Jak się nauczyć czytać ludzi ................................................................................... Wykrywanie kłamstw oraz ich oznak .................................................................. Ustalanie punktu odniesienia ............................................................................. Kluczowe obszary nieświadomej komunikacji .................................................... Sprawdź swoją przenikliwość .............................................................................. Oznaki prawdomówności ....................................................................................
226 229 232 233 245 246
CZĘŚĆ VI. ANTYNAUKA, PSEUDONAUKA I MANOWCE MYŚLI. . .
251
Pułapki myślenia ...................................................................................................... Nauka i relatywizm.................................................................................................. Troska o naukę ..................................................................................................... Wiara w zjawiska nadprzyrodzone i pseudonaukę.......................................... Efekt potwierdzania: szukanie tego, co i tak wiemy ........................................... Nadzwyczajne zbiegi okoliczności i parapsychologiczne telefony .................... Anegdoty i fakty ................................................................................................... Myślenie zabobonne ............................................................................................ Medycyna alternatywna .......................................................................................... Efekt placebo ........................................................................................................ Urok wyobraźni ................................................................................................... Media, psychotronicy i szarlatani ......................................................................... Zimny odczyt ....................................................................................................... Przykłady oszustw opierających się na zimnym odczycie ................................ „Uczciwi" psychotronicy ....................................................................................
253 262 268 272 274 278 283 290 293 308 312 315 321 343 346
Końcowe przemyślenia ........................................................................................... Korespondencja ......................................................................................................... Podziękowania .......................................................................................................... Lektura uzupełniająca i cytowane teksty ............................................................
355 360 367 369
Wstęp Ostatniej wiosny przyszło mi na myśl, że mógłbym odwiedzić Rybki Jej Królewskiej Mości* w ich podwodnym mieszkaniu, które mieści się nieopodal lekko rozczarowującego Oka Londynu**, parę kroków od siedziby naszego producenta filmowego. Właśnie w owym czasie zainstalowałem sobie w domu akwarium i przyglądałem się wypełniającym je morskim potworom. Obdarzone licznymi mackami wijące się istoty, które czują się w swoim żywiole, atakując łodzie podwodne albo samego Jamesa Masona***, były tym, o co mi chodziło, a myśl o odwiedzeniu miejsca, gdzie gigantyczna ośmiornica patrzyłaby na mnie przez taflę hartowanego szkła, przyprawiała mnie o nieopisaną ekscytację. Jak się okazało, Strefa Dwunasta Akwarium była denerwująco uboga w okazy bezkręgowców, a najbardziej rzucała się w
oczy ogromna amerykańska dama, która stała przyklejona do szyby po przeciwległej stronie zbiornika z rekinami. Wędrując pośród niewiele różniących się od siebie istot, z wielką * Akwarium Londyńskie mieści się w podziemiach County Hall. Jego ekspozycja jest podzielona na czternaście stref, gdzie w ponad 50 akwariach żyje około 400 różnych gatunków (przyp. tłum.). ** London Eye, zwane również Millenium Wheel, to koło obserwacyjne wysokości 135 m stojące na południowym brzegu Tamizy, jedna z budowli wzniesionych z okazji nowego tysiąclecia (przyp. tłum.). James Mason — angielski aktor (1909-1984), odtwórca roli Kapitana Nemo w filmie 20000 mil podmorskiej żeglugi z 1954 r. (przyp. tłum.).
starannością studiowałem małe tabliczki umieszczone przy każdym
WSTĘP
akwarium, które informowały mnie oraz innych zwiedzających o nazwach, upodobaniach kulinarnych i gustach muzycznych wszystkiego tego, co pływało w środku. Mniej więcej w połowie tego podziemnego labiryntu moją uwagę przykuła nagle pewna osobliwość. Zdałem sobie sprawę, że pod opisami rozmaitych pływających stworów znajduje się coś, co wyglądało mi na tę samą informację przełożoną na alfabet Braille'a. Przez chwilę wydawało mi się to całkowicie naturalne, ale potem zacząłem się zastanawiać, ilu niewidomych średnio w ciągu roku odwiedza Akwarium Londyńskie. Nie chciałbym, aby zabrzmiało to bezdusznie, ale odnoszę wrażenie, że ich liczba jest znikoma. Od tamtej pory zaczęło mnie nurtować kilka kwestii, o których wyjaśnienie chętnie poprosiłbym kogoś niewidomego. Po pierwsze: skąd wiadomo, gdzie umieszczone są znaki w alfabecie Braille'a? W takich miejscach jak windy powinno to być stosunkowo proste, ale jak to jest w zupełnie obcym otoczeniu? Weimy choćby taką toaletę w pociągu. Jak tam można znaleźć braille'owska instrukcję obsługi skomplikowanego dozownika mydła albo nietypowej spłuczki klozetowej? Pociągałoby to za sobą konieczność podjęcia nieprzyjemnych czy wręcz niehigienicznych poszukiwań, podczas gdy pociąg kołysze się na zwrotnicach, wjeżdżając na dworzec Didcot Parkway. Rzecz jasna, po drugie intryguje mnie to, po co ślepym zwiedzającym braille'owskie napisy w Akwarium Londyńskim. Poza kilkoma przelotnymi muśnięciami przepływającej płaszczki w „basenie dotykowym" Akwarium Londyńskie zdaje się być miejscem niezbyt stosownym dla osób o poważnie ograniczonej zdolności widzenia. Przyszło mi na myśl, że jedynym wrażeniem, jakie mogliby dzięki znakom Braille'a wynieść z tej wizyty niewidomi goście, mógłby w najlepszym wypadku być wykaz gatunków. Wykaz gatunków. Kiedy opuszczałem akwarium, wprawiony w osłupienie faktem, że wyjście prowadzi przez bar McDonald's, i wciąż rozczarowany ubóstwem ekspozycji kałamarnic, zaczepił mnie jakiś młody facet, który chciał zadać mi kilka pytań dotyczących tego, czym się zaj-
lO
muję. Gawędziliśmy przez chwilę, a wtedy on spytał, czy istnieje książka, z której mógłby dowiedzieć się czegoś więcej o rozmaitych umiejętnościach, które stosuję, aby rozbawić i pobudzić seksualnie moich widzów. Wielu z was o to pyta, czasem bardzo uprzejmie, co
WSTĘP
dobrze świadczy o waszym wychowaniu, zbyt często jednak w dość niedelikatny sposób, świdrując mnie przenikliwym wzrokiem, który sprawia, że mam ochotę skrzywdzić wasze dzieci. Czy jakaś książka mogłaby nieco rozjaśnić tę fascynującą i lukratywną dziedzinę, na której opiera się istota mojej często nagradzanej i satysfakcjonującej pracy? Odpowiedź na to pytanie trzymacie w dłoniach, ewentualnie niektórzy w stopach. Starałem się zaprezentować wszystkie obszary zainteresowań odnoszące się do moich występów, zgromadzić je razem niczym krnąbrne dzieci, po czym podać w higienicznej i skromnej formie książkowej, która nie przeszkadzałaby czytelnikowi w jeździe na rolkach ani w grze w tenisa. Na przestrzeni lat poznałem wiele osób, z którymi nieuchronnie obcuję, kiedy opuszczam swe mieszkanie i wychodzę na ulicę, aby kupić chleb czy mleko jak zwykli śmiertelnicy. Słuchając uważnie tego, co mówicie, mogę stwierdzić, że niektórzy z was to błyskotliwi i dowcipni ludzie, jakich miło mi oglądać w swoim sąsiedztwie, podczas gdy inni sprawiają wrażenie, jakby potrzebowali fachowej opieki. Wielu z was podchodzi do tego, co robię, z dozą inteligentnego sceptycyzmu i humorem, inni zaś wolą czytać „Daily Mail", hodują co najmniej trzy koty, a to, co robi Trisha*, traktują jak poważne dziennikarstwo. Oczywiście do tej drugiej grupy zwykle zaliczają się ci nieustannie oburzeni ludzie, którzy wypisują skargi do gazet i gospodarzy programów telewizyjnych — a to szaleństwo zawsze wprawiało mnie w nieme osłupienie. I to nie tylko szaleństwo samo w sobie, ale również fakt, że tacy ludzie są często zachęcani do udziału bądź głosowania Trisha Goddard — czarnoskóra angielska prezenterka telewizyjna prowadząca poranny talk-show na kanale Channel 5 (przyp. tłum.).
8
WSTĘP
w telewizyjnych dyskusjach i traktowani jak autentyczny przejaw demokracji. Ich dowodzące nieznajomości tematu zdecydowane opinie — szczególnie te o podłożu religijnym, które z pewnych względów są traktowane wyjątkowo — stanowią oczywiście zwykły zlepek uprzedzeń i nie są bardziej stosowne od moich, waszych bądź czyichkolwiek poglądów na kwestie, o których nie mamy pojęcia — oraz tak samo bezwartościowe jak moje zdanie na temat hokeja, Noela Edmondsa czy tajników seksu analnego. Toteż biorąc pod uwagę przekrój ludzi, którzy mogą oglądać moje występy, starałem się dostosować tę książkę do inteligentnego czytelnika o amatorskim zainteresowaniu sprawami umysłu. Niektóre z tych spraw są moją pasją, do innych podchodzę z dystansem i po prostu prezentuję swe myśli w takiej postaci, w jakiej pojawiają się w mojej niepospolitej brodatej głowie. W książce tej poruszam różnorodne tematy, a niektóre z nich są utrzymane w tonie bardziej akademickim niż inne. Porzuciłem koncepcję napisania przewodnika rzucającego anemiczne światło na ekscytujące sztuczki umysłu, który wprawdzie lekko by się czytało i szybko pisało, ale taka lektura byłaby myląca. Zamiast tego wprowadziłem pewien poziom sceptycyzmu, tam gdzie uznałem to za istotne. A postąpiłem tak kierowany pragnieniem, aby uczynić zawartość tej książki tak wartościową i skromną, jak to tylko możliwe (oczywiście „nieskromność" oznacza patrzenie na innych z góry). Mam nadzieję, że znajdziecie inspirację, aby zagłębić się bardziej przynajmniej w jedną z dziedzin, w które ta książka was wprowadzi, a jeśli nie, to niech posłuży jako ładna i niedroga zabawka do kąpieli dla jakiegoś niegrzecznego dziecka. Będę zachwycony, jeśli moja książka dostarczy wam informacji, które zastosujecie w praktyce bądź potraktujecie jako punkt wyjścia dla dalszych odkryć. Taki jest mój cel. Bynajmniej nie zamierzam dawać wam do ręki wykazu gatunków.
Rozczarowanie Biblia to nie dzieło historyczne. Pogodzenie się z tym faktem nie było dla mnie łatwe, ponieważ wierzę w Boga, Jezusa i Szatana (a kysz!). A jeden z aspektów wiary w te rzeczy oraz cotygodniowych spotkań z ludźmi o podobnych przekonaniach jest taki, że człowiek nigdy nie ośmiela się studiować faktów i podawać w wątpliwość własnej wiary. Tymczasem ja zawsze sobie wyobrażałem, że wystawianie mojej wiary na próbę czyni ją mocniejszą. Dla wielu z was trudne będzie pogodzenie mojego wizerunku, jaki najprawdopodobniej znacie z ekranów o wysokiej rozdzielczości zdobiących wasze salony albo przyczepy kempingowe — na przykład „atrakcyjnie tajemniczy" („Wariacki Przegląd Literacki") albo „na pewno nie dla filistrów" („Manchesterski Wyjec Wieczorny") — z obrazem odstręczającego nastolatka, jakim byłem. Wygadującego okropieństwa zarozumialca, który nie wyobrażał sobie bardziej szczytnego celu niż propagowanie świętoszkowatego stylu życia wśród niesłychanie liberalnych przyjaciół. Jestem pewien, że nie wyrządzam niedźwiedziej przysługi nikomu z tych wierzących, którzy nie są świętoszkami. Jeśli macie ochotę zdrowo się porzygać, wyobraźcie sobie całą naszą gromadę, którą jakiś samozwańczy pastor zachęca do zamanifestowania zielonoświątkowego daru „przemawiania językami", z zastrzeżeniem że gdybyśmy zaniechali paplania, uznając je za głupie, z pewnością byłaby to
ROZCZAROWANIE
sprawka Diabła. Nieco łagodniejsze torsje mógłby wywołać obraz mego nastoletniego wcielenia, które oznajmia niebędącemu chrześcijaninem koledze, że będzie się za niego modlić, nie bacząc, jak bardzo protekcjonalnie brzmi taka propozycja. Zachłystywałem się własnym zgorszeniem i rosłem w dumę, bez ogródek wygłaszając zasadnicze poglądy. Był to przykry efekt indoktrynacji, jakiej poddawano mnie w dzieciństwie, zaprawionej przez kolejne lata obiegowej wiary. Pod koniec lat osiemdziesiątych rozwijający się fenomen ruchu New Age stał się zmorą mojego dosyć zacietrzewionego pastora i wielu jemu podobnych. Byliśmy przestrzegani, że Szatan we własnej osobie nakłania do zainteresowania prochami i parapsychologią oraz że to za sprawą czarnej magii mnożą się w Croydon alternatywne księgarnie. Byłem o tym święcie przekonany i wierzyłem, że takie rzeczy jak karty tarota stanowią bardzo poważne zagrożenie. Ci, którzy uważają to za zabawne, powinni wiedzieć, że wiele nowoczesnych kościołów z całkowitym przekonaniem uważa demony za prawdziwe, chociaż niewidzialne istoty, które zamieszkują takie grzeszne miejsca jak studenckie sypialnie i sklepy muzyczne. Praca tego człowieka, którego — jak pamiętacie — nazwałem pastorem, polegała po części na przekonywaniu zwyczajnych, niewinnych ludzi, że coś takiego istnieje, aby wystraszeni trzymali się jeszcze bardziej kurczowo religii. Religii, w której cichy głos cudowności został zagłuszony przez chęć pogoni za sensacją. Jednakże na początku lat dziewięćdziesiątych doszło do drobnego incydentu, który miał się okazać moim własnym objawie-niem na drodze do Damaszku. Mieszkałem wtedy w Wills Hall, należącym do Uniwersytetu Bristolskiego domu akademickim złożonym głównie z czworokątów (których, jak to zwykle z czworokątami bywa, nie wolno nam było przecinać w poprzek — trawa porastająca kwadratowy obszar jest zawsze święta). Otaczały go stare zabudowania będące pozostałością Kolegium Oksfordzkiego. Jak głosi fama, te oraz inne budynki wzniósł w latach dwudziestych niejaki pan Wills, potentat tytoniowy, chcąc w ten sposób stworzyć namiastkę Oksfordu swemu synowi, który nie dostał się na tę uczelnię i musiał studiować w Bristolu. (Może któryś z tych studentów uskarżających się na przesadną rodzicielską troskę zauważy, jakie to szczęście, że ojciec nie zbudował uniwersytetu specjalnie dla niego). Gdy pewnego popołudnia opuściłem
Carseview, jak ze studencką fantazją nazywałem swój pokój, aby udać się na śniadanie, zobaczyłem afisz zdobiący główne wejście do mego budynku (jeśli Departament Kultury myśli już o tablicy pamiątkowej, to był to blok A). Wielkie czarne oko na żółtym tle zapraszało na seans hipnozy oraz wykład, który miał się odbyć tego wieczoru w klubie studenckim. Nigdy w czymś takim nie brałem udziału i wydało mi się to ciekawsze niż conocny rytuał picia herbaty owocowej i dyskusje o wyższości słowa kafkowski nad mniej popularnym kafczański, po których wracałem do pokoju, by oddawać się rozkoszom jazdy na ręcznym. Po oficjalnym pokazie, przeprowadzonym przez hipnotyzera nazwiskiem Martin Taylor, odbyła się w domu studenckim dodatkowa sesja, podczas której hipnotyzował bardziej podatnych z nas w zamian za poczęstunek w postaci kornwalijskich pierogów i nocleg. Nie miał w sobie nic z Rasputina. Był to pełen werwy blondyn, który bez ogródek opowiadał, jak to wszystko działa. Kiedy tamtej nocy wracałem do akademika z moim przyjacielem, Nickiem Gilliamem--Smithem, oświadczyłem, że mam zamiar zostać hipnotyzerem. — Ja też — odparł. — Ale ja naprawdę chcę — upierałem się. Wyszukałem wszystkie możliwe książki poświęcone temu tematowi i zacząłem się uczyć. Wśród studentów nie brakowało mi na co dzień królików doświadczalnych, na których mogłem przeprowadzać próby. Byli oni jednak mało wrażliwi. Za to pewien facet o powierzchowności zawodnika rugby, który dotychczas wpędzał mnie w straszne kompleksy, okazał się idealnym obiektem do testowania moich nowych umiejętności. Poczucie kontroli nad tego typu ludźmi było niesamowicie pociągające. Zacząłem urządzać małe pokazy na uczelni albo tak hipnotyzować kolegów w barze, że upijali się zwykłą wodą. Od kilku lat nie chodziłem już regularnie do kościoła, ale wciąż byłem wierzący. Wprawiało mnie w zdumienie, kiedy słyszałem od moich chrześcijańskich kolegów, że hipnotyzując ludzi, przywołuję szatańskie moce. Podczas jednego z pokazów siedzący w ostatnim rzędzie członkowie Związku Chrześcijan głośno przemawiali w niezrozumiałych językach, aby, jak przypuszczam, odegnać zło, które dokonywało się na scenie. Innym razem, pewnej niedzieli w okolicach Bożego Narodzenia, kiedy wszedłem do dużego studenckiego kościoła, z tylnej ławki dobiegły mnie słowa: „Czego on tutaj szuka?". Miłe.
Byłem zdezorientowany. Skoro Bóg nas stworzył, to prawdopodobnie ludzki umysł jest szczytowym osiągnięciem tego dzieła (ustępującym tylko takim tworom jak portal Amazon.com i Philip Seymour Hoffman). I oczywiście wiedziałem, że mam większe niż tamci ludzie pojęcie o tym, jak działa hipnoza. Mimo to nie można osądzać całej religii po przykrym zachowaniu kilku osobników, toteż machnąłem ręką na ich reakcje. Sam nie byłem do końca pewny, co począć z moją umiejętnością hipnotyzowania. Nająłem się do zabawiania towarzystwa na wieczorze kawalerskim, wiedziałem jednak, że wchodzenie na scenę po występie lesbijskich striptizerek, aby zamieniać dorosłych mężczyzn w baletnice, to nie przyszłość dla mnie. Toteż pewnego popołudnia, włócząc się bez celu po księgarniach, natknąłem się na Kompletny kurs magii Marka Wilsona*. Była to ekscytująca książka o imponującym wyglądzie, a czarny cylinder i białe rękawiczki przedstawione na lśniącej okładce sprawiały wrażenie, jakby obiecywały nauczyć mnie wszystkiego, co powinienem wiedzieć, aby zostać fachowym iluzjonistą. Bynajmniej nie liczyłem, że będzie mi dane osiągnąć biegłość, wyłącznie na podstawie wpatrywania się w oprawę tomu, który mieścił w sobie zbiór zadrukowanych kartek. Podjąłem zadanie studiowania zawartych w nim sekretów i zacząłem poznawać tajemne sztuczki, * Mark Wilson, Complete Course in Magic (przyp. tłum.).
jakich uczyło to dzieło. |||Narastająca z wolna obsesja na punkcie magii, od zainteresowania, poprzez hobby, aż po przyczynę rozwodu, niesie ze sobą nieuniknioną fascynację oszukańczym charakterem świata zjawisk paranormalnych. Tradycja magików demaskatorów jest niemal tak samo stara jak obnażane przez nich sekrety i przypuszczalnie zawsze i nieuchronnie będzie towarzyszyć bardziej sensacyjnej i popularnej działalności parapsychologów i spirytualistów. Dema-skatorzy są rozgoryczeni i znudzeni faktem, że ludzie rozpaczliwie szukają łatwych odpowiedzi i rzadko chcą słyszeć, że owe odpowiedzi to kłamstwa, a oni sami są wykorzystywani i manipulowani. I to właśnie, w połączeniu z moim zamiłowaniem do sugestii i technik hipnozy, sprawiło, że zaczęły mnie nurtować pewne pytania. Jak to możliwe, że mogliśmy uwierzyć w takie rzeczy jak zdolności paranormalne? Jak mogliśmy dać się przekonać do rzekomej skuteczności rozmaitych praktyk New Age,
które swego czasu stały się niezwykle modne wśród przedstawicieli białej klasy średniej? Z pewnością były one na tyle przejrzyste, że obawy przed „działaniem demonów" sprowadzono do rangi absurdalnego lęku. W moim odczuciu świat zjawisk paranormalnych jest fascynującą, a zarazem przygnębiającą, głoszącą osobliwą pochwałę życia mieszaniną złudzeń, namiastek i sugestii, szarlatanerii i oszustw. Na pewno jednak nie ma potrzeby wspominać tu o demonach. Istnienie owego świata omamów odkryłem dzięki swemu zamiłowaniu do iluzji i to zachwyt oraz ciekawość sprawiają, że chcę zobaczyć, jak to działa. Niektórzy ludzie mogą rozczulić się na samą wzmiankę o magicznych zdolnościach i sferach duchowych, przyjmując takie koncepcje i nie wymagając dowodów innych niż ich własne przeświadczenia. Inni (tacy jak ja, w dzieciństwie zawsze rozbierający zabawki) pragną wiedzieć, z czego takie koncepcje są złożone. Wśród znanych mi osób, które wierzą w zjawiska paranormalne, uderzyło mnie to, że mają one wyraźnie wybiórczy system wierzeń. Ktoś wierzy tak mocno w X, że ignoruje wszystkie dowody, które tego nie potwierdzają, a zauważa i nagłaśnia każdą przesłankę, jaka do X pasuje. Na przykład moja serdeczna przyjaciółka, pracująca jako uzdrowicielka-parapsycholog, opowiadała mi, jak na przyjęciu wyleczyła pewnego faceta, który podczas wybuchu bojlera doznał bardzo poważnych oparzeń ramienia. Jej relacja robiła imponujące wrażenie — położyła na nim dłonie i po chwili ból oraz pęcherze ustąpiły jak ręką odjął. Ponieważ mieliśmy wspólnych znajomych, zapytałem kogoś, kto również był na tym przyjęciu, czyjej opowieść jest prawdziwa. Moje pytanie rozbawiło go. Owszem, trzymała na nim dłonie, ale dopiero po tym, jak jego ręka została na ponad godzinę obłożona śniegiem i lodem. Moja zaprzyjaźniona psycho-terapeutka nie miała zamiaru wprowadzić mnie w błąd. Ona po prostu odcedziła zimne okłady jako nieistotne. Epizod ten był dla niej, w rzeczy samej, potwierdzeniem jej zdolności i umacniał jej wiarę. Im częściej stykałem się z takimi przypadkami, tym większego nabierałem przeświadczenia, że ja sam, jako chrześcijanin, wpadam dokładnie w taką samą pułapkę. Czyżbym pozwalał sobie na tego samego rodzaju wybiórczą wiarę? Pamiętając modlitwy, które zostały wysłuchane, i zapominając o tych, które Bóg raczył pominąć? Albo tłumacząc sobie, że tamte również zostały wysłuchane, tylko w mniej
wyrazisty sposób? Czym różniła się moja wiara od równie silnych przekonań wspomnianej uzdrowicielki, pominąwszy fakt, że jej poglądy nie należały do dominującego nurtu, przez co łatwiej było mi się z nich natrząsać? Czyż obydwoje nie mieliśmy na sumieniu tego samego pokrzepiającego nonsensu? Bez wątpienia zachowywałem się jak hipokryta. Jest to pytanie, które wciąż zadaję inteligentnym chrześcijanom, gdyż bardzo chętnie usłyszałbym dobrze sformułowaną odpowiedź. Można być szczerym wyznawcą czegokolwiek — możliwości ludzkiej psychiki, chrześcijaństwa albo jak (nie bez ironii) zasugerował Bertrand Russell, tego, że wokół Ziemi orbituje imbryk do parzenia herbaty. Mógłbym uwierzyć w każdą z tych rzeczy z pełnym przeko-
naniem, ale owo przekonanie nie sprawi, że będzie ona prawdziwa. Tak naprawdę byłoby zniewagą dla prawdy absolutnej, którą tak umiłowałem, gdybym oznajmił, że coś jest prawdziwe, ponieważ w to wierzę. Gdybyśmy wierzyli w proces kosmologiczny, w którym mamy szczęście funkcjonować i wyrażać poglądy narażające nas na publiczne ośmieszenie, z pewnością chcielibyśmy czerpać ową wiarę z czegoś więcej niż nasze niewiarygodne przekonania. Potrzebowalibyśmy jakichś dowodów wykraczających poza to, co uznaliśmy za słuszne. Teraz wszyscy możemy przyznać, że czasem pojmujemy coś niewłaściwie i jesteśmy pewni rzeczy, co do których, jak się później okazuje, byliśmy w błędzie. Nasz wewnętrzny poziom osobistego przeświadczenia w jakiejś kwestii nie ma żadnych odniesień do tego, na ile owa kwestia jest prawdziwa w świecie zewnętrznym. W pewnych sprawach takie rozróżnienie jest niezwykle ważne. Jeśli na przykład uznajemy wartość jakiegoś obrazu czy dzieła muzycznego, nawet kiedy się zakochujemy, wszystko to stanowi wyraz naszego subiektywnego podejścia. Aby jednak orzec, że cały wszechświat działa w taki a nie inny sposób, nie mówiąc już o wypowiadaniu wojny tym, którzy myślą inaczej, więc powinni zgodzić się z nami albo umrzeć, potrzebny jest wyższy poziom argumentacji niż: „To prawda, ponieważ naprawdę czuję, że tak jest".
Aby więc uniknąć samooskarżenia o hipokryzję, pomyślałem, że powinienem przyjrzeć się dowodom z zewnątrz. Raczej nietrudno o to w przypadku chrześcijaństwa, chociaż wierni zwykle nie są do tego zachęcani przez współwyznawców oraz pastorów. Osoby wierzące nie tylko są nakłaniane, aby nie podważały swojej wiary, ale również, jak tramie zauważył Richard Dawkins, każde racjonalne dociekanie ma obowiązek „pokornie usunąć się w cień", kiedy do głosu dochodzi religia. Niebezpiecznie jest zadawać pytania z pozycji kogoś zaangażowanego, a niegrzecznie — z dystansu. Wolno nam pytać ludzi o ich poglądy polityczne bądź etyczne, których mogą bronić, albo przynajmniej zachować własne poglądy w jakiejś innej znaczącej materii, uciekając się do dowodów. Ale jakoś kiedy dochodzi do rozległego zagadnienia Boga i jego zachowania w stosunku do nas, każda racjonalna dyskusja powinna ustać w momencie, gdy słyszymy słowa: „Ja wierzę". Jak widać na współczesnych przykładach aktów przemocy na tle religijnym, do jakich dochodzi na Wschodzie i Zachodzie, religia może być śmiercionośną obsesją zakorzenioną w etyce, przy całkowitej niewiedzy o dawnych wiekach, kiedy powstawały jej natchnione pisma. Osoby religijne o umiarkowanych poglądach mogą oczywiście wyrażać niesmak wobec przemocy i udawać, że w ich świętych pismach nie ma jawnego nawoływania do groteskowych i brutalnych zachowań, wybierając tylko „miłe" kawałki. Wciąż jednak ponoszą winę za to, że kwestia wiary pozostaje zamknięta dla racjonalnej dyskusji, a nic z tym nie robiąc, stają się częścią machiny, która prowadzi do wszystkich okropieństw wywoływanych przez fundamentalizm. Dla mnie i moich niegdysiejszych towarzyszy chrześcijan wszystko opierało się na kwestii, czy Chrystus faktycznie ożył po tym, jak był martwy. Gdyby rzeczywiście zmartwychwstał, jak głosi Biblia, wszystko to byłoby prawdą, niezależnie od tego, co ktoś sądzi o chrześcijanach i ich postępowaniu. Gdyby nie zmartwychwstał, wszystko to okazałoby się nonsensem, a całe chrześcijaństwo ułudą. Wszystko skupia się wokół tego jednego pytania, a obowiązkiem przedstawienia dowodów należałoby oczywiście obarczyć chrześcijan, którzy tak twierdzą. Nie chodzi o to, aby cała reszta prezentowała dowody przeciwko. Na korzyść chrześcijan przemawia fakt, że zdają się oni stawiać czoło temu problemowi. Wśród obrońców wiary funkcjonuje popularny argument, którym szermują, odrzucając wszystkie możliwości
ROZCZAROWANIE
inne niż zmartwychwstanie Jezusa. Gdyby Jezus (którego można bez obaw uznać za postać historyczną, chociaż o wiele bardziej przeciętną, niż przedstawia go Biblia) nie ukazał się ponownie po śmierci, to wystarczyłoby, aby Rzymianie zaprezentowali ciało, aby położyć kres nowej religii. Nie przetrwałaby dłużej niż tydzień. A gdyby ciało zostało wykradzione przez apostołów albo gdyby apostołowie wiedzieli, że Jezus
ROZCZAROWANIE
naprawdę nie powrócił do życia, nie mieliby powodu narażać się na prześladowania i oddawać życia w imię głoszenia nowej wiary. Istnieje wiele argumentów tego rodzaju. Wszystkie one jednak opierają się na założeniu, że opisane w Nowym Testamencie historie potraktujemy jako relacje z prawdziwych wydarzeń. Aby jednak przyjąć, że Biblia jest dziełem historycznym, należałoby zignorować całe mnóstwo bezstronnych badań, które dowodzą, że w rzeczywistości tak nie jest — innymi słowy, postanowić, że czyjeś osobiste przeświadczenie znaczy więcej niż oczywisty dowód. Nie możemy przywiązywać znaczenia do osobistych przeświadczeń, oceniając, w jakim stopniu dana historia opiera się na faktach. Przy rozpatrywaniu takich rzeczy powinny nas obchodzić tylko dowody, A dowody wskazują bardzo wyraźnie, że opowieści zawarte w Nowym Testamencie zostały spisane kilka setek lat po śmierci Jezusa, Historie te przez znaczną część pierwszego tysiąclecia były redagowane i poprawiane dla celów politycznych i społecznych. Jezus był jednym z wielu mistrzów działających w okresie gwałtownych przemian i niepokojów, i o ile można oddzielić jego własne słowa od tych, które później mu przypisano, nauczał czegoś, co stanowiło połączenie bardzo pożądanej wówczas wizji (Królestwo Boże) z indywidualnym stoicyzmem. Po tym, jak zmarł, oraz po tym, jak Królestwo Boże nie nadeszło, jego uczniowie tworzyli społeczności, które były prześladowane lub ośmieszane. Potrzebowali wtedy historii i legend, które zapewniłyby im inspirację i wiarygodność. Stworzyli je więc, a zgodnie z tradycją słowa i czyny, które odpowiadały ówczesnym potrzebom, zostały wplecione w wypowiedzi i życiorysy historycznych
postaci, a potem rozgłaszane jako fakty. Wspomnienia o tych dostarczających inspiracji postaciach były niebywale przekształcane, naciągane i naginane, aby ich „żywoty" pasowały do tego, co miały reprezentować. Chociaż autorstwo Ewangelii przypisuje się jednostkom, w znacznej mierze są one dziełem całych środowisk. Opowiedziane w nich imponujące i sugestywne historie ulegały licznym zmianom i przeróbkom na przestrzeni wielu pokoleń.
Żywię amatorskie zainteresowanie poświęconymi tej kwestii badaniami, któremu towarzyszy osobiste pragnienie ugruntowania mej niewiary, tak samo jak spodziewałem się ugruntować swą wiarę, kiedy jeszcze ją miałem. Kiedy zdałem sobie sprawę, że relacje o życiu Jezusa można włożyć między baśnie, musiałem pogodzić się z tym, że opierając się na takich źródłach, nie sposób dowieść prawdziwości zmartwychwstania. To zaś niechybnie doprowadziło do konkluzji, że nic nie oddziela mojej „prawdziwej wiary" od „prawdziwej wiary" kogoś innego. Nic nie rozgranicza mego własnego nonsensu od cudzego nonsensu. Po prostu wierzyłem, bo robiłem tak od zawsze i stało się to dla mnie bardzo ważną psychologiczną podporą, o ile mogę użyć takiego określenia. Odważnemu albo inteligentnemu chrześcijaninowi, który jest zainteresowany podważaniem ślepej wiary, można by z powodzeniem polecić książkę Richarda Dawkinsa Bóg urojony*. Wspomniałem o Dawkinsie mojemu chrześcijańskiemu przyjacielowi, który stwierdził: „Och, on zawsze tak przynudza o religii". Ani przez chwilę nie pomyślał, jakie mogą być argumenty Dawkinsa albo czy można by je podważyć, co moim zdaniem jest kompromitacją. Dla mnie, po tylu latach wałkowania dziecinnych „dowodów" na istnienie Boga, jest to dzieło niezwykle cenne, gdyż ukazuje je we właściwej perspektywie. Niestety odnoszę wrażenie, że wielu chrześcijan będzie raczej odwodzić innych od czytania Dawkinsa, niż zdobędzie się na odwagę, aby samemu sięgnąć po tę lekturę, co przypuszczalnie mogłoby nawet wzmocnić ich wiarę. Jeśli jeszcze w przypływie oburzenia nie cisnęliście tej książki w ogień, zastanawiacie się teraz zapewne, czemu takie rzeczy mają znaczenie. Każdy z nas wynajduje sobie jakiś nonsens, w który wierzy, ale to część naszej natury. Poza tym kupiliście tę książkę w innym celu.
* Richard Dawkins, Bóg urojony, tium. Piotr J. Szwajcer, Wydawnictwo CiS, Warszawa 2007 (przyp. tłum.).
ROZCZAROWANIE
Takie gadanie o religii nie sprawi, że pociągające seksualnie osoby zaczną ulegać waszej rozszalałej i wezbranej woli, ani też nie pomoże zweryfikować waszej wiedzy na temat fizyki. W rze
PRAWDA I KŁAMSTWA
czy samej, jesteśmy fascynująco różnorodni. Gdybyśmy wszyscy myśleli tak samo, nie musiałoby istnieć aż tyle kanałów telewizyjnych. Zważmy jednak: czyż nie jest lepiej podejmować decyzje, mając dobre rozeznanie, niż robić to w stanie dezorientacji? Czy świadomie przyjęlibyście kłamstwa serwowane wam jako prawda? Czy „wezbrany" oznacza to samo co „w stanie erekcji"?
Prawda i kłamstwa Ponieważ mam wielką nadzieję, że przyczynię się do waszego rozwoju, odsłaniając przed wami niektóre umiejętności i zagadnienia, które osobiście uważam za fascynujące, najpierw musimy rozważyć pewną kłopotliwą kwestię. Na ile będę wobec was uczciwy, odsłaniając przed wami tajniki moich technik? Pewne kręgi prasy brukowej oraz mej własnej rodziny są przekonane, że pośród bogactwa niewątpliwej szczerości, obiektywizmu, nieprzekupności, rzetelności i prawości, które jak dotąd charakteryzują moją pracę, może się sporadycznie trafić jakiś fałsz, który ma za zadanie zbić z tropu uważnego badacza. No cóż, jak powiedziała kiedyś moja prababcia, rzetelność i prawość, moja dupa, moja sprawa. Moje występy, które co tydzień wślizgują się do waszych salonów albo przesączają się z eteru na twarde dyski waszych komputerów, na początku każdego, jak to w branży nazywamy, odcinka są wprost określane przez nikogo innego, jak przeze mnie, mianem połączenia „magii, sugestii, psychologii, wyprowadzania w pole i umiejętności scenicznych". Sztuczki, popisy, triki i gagi, które w nich prezentuję, 24
czasem opierają się na zasadach magii, czasem na psychologii. Na przykład program Seance, jeśli byliście na tyle uprzejmi, aby go obejrzeć czy nawet wziąć udział w jego „interaktywnej" części, wierząc, że rozgrywa się na żywo, zdaje się zawierać pewne formy natchnionych działań, lecz oczywiście
25
ROZCZAROWANIE
stanowi serię trików przemieszanych z technikami sugestii, które mają doprowadzić do pożądanego rezultatu. Jeżeli zdarzyło się wam prawidłowo przeliterować imię zmarłego za pomocą domowej tabliczki Ouija, to był to rezultat triku (pomyśleliście o właściwym imieniu), po którym nastąpiła sugestia (nieświadomie przemieszczaliście szklankę po planszy, wskazując odpowiednie litery). Jest to taki sam proces, jakiemu podlegają uczestnicy pokazów. Z drugiej strony The Heist, najnowszy z programów emitowanych w telewizji, kiedy pisałem tę książkę, był wyjątkowy, gdyż nie zawierał żadnych sztuczek i nie polegał na ogłupianiu widza. Podczas trwających dwa tygodnie zdjęć pojawiło się kilka trików zastosowanych po to, aby przekonać uczestników, że właśnie zdobywają nowe, zdumiewające umiejętności. Nie zostały one jednak włączone do programu, gdyż zdawały się podważać jawność całego procesu. Gdyby finałowe napady z bronią w ręku* się nie udały — chociaż nie miałem cienia wątpliwości co do ich powodzenia — ukrywałem w zanadrzu bardzo niejasny plan B i plan C, aby zyskać pewność, że całe przedsięwzięcie jakoś się uda. Nie musiałem jednak ich wykorzystywać. (Powiedzmy, że po kątach kryły się tancerki, które czekały na mój znak). Istnieją pewne zasady, których musimy się trzymać, aby zachować spójność w tworzeniu programu telewizyjnego. Odnoszę wrażenie, że zasady te są oczywiste. Powstały w drodze ewolucji, kiedy próbowałem różnych podejść, aby osiągnąć taki efekt, na jakim mi zależało. Inne wzięły się z tego, że stawałem się coraz bardziej znany, co niesie ze sobą nową hierarchię wartości. Na przykład w mojej pracy nigdy nie
* W grudniu 2005 r. brytyjski Channel 4 wyemitował program The Heist (ang. napad), w którym Derren Brown pod pozorem seminarium motywacyjnego i kręcenia filmu dokumentalnego przekonał za pomocą technik sugestii kilkoro statecznych i odpowiedzialnych biznesmenów do zbrojnego napadu na konwojenta odbierającego pieniądze z banku i zrabowania 100000 funtów. Chociaż cała sytuacja była zaaranżowana (o czym uczestnicy nie wiedzieli) i odbywała się na terenie zabezpieczonym przez policję, program Browna wzbudził wiele kontrowersji. Iluzjonistę oraz stację telewizyjną krytykowano za „marnowanie cennego czasu funkcjonariuszy policji" oraz „gloryfikowanie przestępczości" (przyp. tłum.).
korzystałem z pomocy asystentów.
26
ROZCZAROWANIE
PRAWDA I KŁAMSTWA
Korzystanie z pomocy asystenta jest równoznaczne z koniecznością zaangażowania aktora wcielającego się w rolę osoby, która bierze udział w pokazie i której umysł jest rzekomo przenikany. Osoba taka odgrywa współpracę i udaje zdumienie. Telewizyjnym i scenicznym magikom taki wybieg nie jest obcy, ale dla mnie takie rozwiązanie jest odrażające z artystycznego punktu widzenia i po prostu niepotrzebne. Zresztą trudno mi sobie wyobrazić, ile należałoby po występie zapłacić takim ludziom za milczenie. Po drugie, nie chciałbym, aby jakikolwiek uczestnik widział mój występ podczas realizacji zdjęć, a potem obejrzał zupełnie inną, przemontowaną wersję tego, co poznał od kuchni. Byłoby to śmiechu warte posunięcie, zważywszy na fakt, że zawsze pojawią się jacyś dziennikarze gotowi wysłuchać spostrzeżeń takiego pokrzywdzonego osobnika. Cieszy mnie to, co robię, i cenię ludzi, którzy czerpią radość z udziału w moich występach, zatem ich ogólne przeżycia są dla mnie najważniejsze. Tego rodzaju pokazy, do jakich z całym swym zarozumialstwem was przymuszam, mają korzenie w sztuce zwanej mentalizmem, która z kolei opiera się na magii i czarach. Wielu mentalistów (jak ja, chociaż nigdy nie podobało mi się to określenie) zaczynało jako magicy, zanim dokonało się ich niemal komiczne przeistoczenie. O ile większość magików jest łatwo rozpoznawalna i daje się przyporządkować do ograniczonej liczby kategorii, to men-taliści są mniej liczni, rzadziej o nich słychać i mogą radykalnie się różnić między sobą. Tego, co umieją, trudniej się nauczyć, a nadrzędne znaczenie ma osobowość. Wielu z nich przekracza coś, co dla mnie stanowi etyczną granicę, i zostaje tarocistami albo psychoterapeutami. Niektórzy potrafią zagadać na śmierć. Niektórzy działają w kościołach, zarówno w tych spirytualistycznych, jak i należących do głównych nurtów chrześcijańskich. Niektórzy nadal występują na scenie, lecz regularnie deklarują prawdziwe zdolności parapsychologiczne, a inni ich demaskują i kompromitują. Jeszcze inni organizują weekendowe seminaria o tematyce motywacyjno-biznesowej i sprzedają swoje uzdolnienia jako stuprocentowo adekwatne kompetencje psychologiczne. Rzeczywiste umiejętności, jakie znajdują tu zastosowanie, mogą się sprowadzać do czystej iluzji albo opierać się na 26
ROZCZAROWANIE
umiejętności mówienia ludziom tego, co chcą usłyszeć. Mentaliści bywają raczej nieszkodliwi, zabawni, użyteczni albo niewybaczalnie wyrachowani. Kierować mogą nimi chęć zysku, własne ego albo płynący ze szczerego serca altruizm. Przygotowując swoje pokazy, starałem się działać z jak największą szczerością, jednocześnie zachowując niezbędny klimat dramatyzmu i tajemniczości. O ile na samym początku kariery byłem trochę śmielszy w swoich wymaganiach, o tyle kiedy zacząłem odnosić sukcesy, wyzbyłem się pragnienia, aby udawać kogoś, kim nie jestem. Teraz więc wyraźnie określam swe telewizyjne oraz sceniczne występy jako mieszaninę psychologii i kuglarstwa, koncentrując się na tym, aby dostarczały możliwie najwięcej rozrywki i starając się uniknąć oskarżeń o brak autentyzmu. Oczywiście rezultat koniecznie powinien być niejasny, ale mam nadzieję, że w tym tkwi co najmniej połowa zabawy. Kwestia uczciwości jest nieodłącznie związana z problemem formy moich magicznych przedstawień. Jeśli wykonawca nie jest kompletnym oszustem, który zapewnia o swej absolutnej uczciwości, to każda widownia zaakceptuje fakt, że na jej oczach rozgrywa się jakiś hokus-pokus. Należy się starać, aby osoba wyprowadzona w pole odebrała to jako doznanie przyjemne i urzekające, w przeciwnym razie magik ponosi sceniczną klęskę. Wchodzi w osobliwą relację z publicznością, w zasadzie przekazując następujący komunikat: „Będę udawał, że jest to całkowicie prawdziwe, ale wiecie, że ja wiem, że wy wiecie, że ja wiem, że tak naprawdę to wszystko jest grą". Do pewnego stopnia widzowie mogą brać udział w tej grze, jeśli tylko otrzymają w zamian dobrą rozrywkę. Dla magika udział w niej oznacza pogodzenie się z sytuacją, w której musi się popisywać. W ogromną większość pokazów iluzji wplecione jest przesłanie: „Potrafię zrobić coś, czego wy nie umiecie". O ile można je odnieść do wielu występów
innego rodzaju, na przykład muzycznych czy tanecznych, w przypadku magii jest ono nie na miejscu, a skądinąd wiemy, że magia pociąga za sobą oszustwo. (Jak również rzadko skrywa swą przebiegłość pod niezaprzeczalnym pięknem dramaturgii. Zbyt często jest brzydka i pozbawiona teatralnego posmaku). Prawdopodobnie z tych właśnie 26
PRAWDA I KŁAMSTWA
przyczyn nie jesteśmy aż tak bardzo skłonni odczuwać respekt wobec umiejętności, jakie prezentują iluzjoniści. W moim odczuciu magia bardziej niż inne formy rozrywki scenicznej wymaga od wykonawcy szczerej autonegacji i zazwyczaj jest to zjawisko nieosiągalne w tej dziedzinie. O ilu magikach można szczerze powiedzieć, że są szczególnie sympatyczni? Albo który nie stał się irytujący, chociaż obiecująco się zapowiadał? Czy naprawdę nie podejrzewacie, że któryś z nich zaczął zażywać twarde prochy? (Możecie oczywiście wziąć pod uwagę również autora tej książki). Iluzjonista świadom faktu, że całe jego rzemiosło opiera się na oszustwie, może rekompensować sobie tę kłopotliwą prawdę, tworząc dosyć próżną i zarozumiałą osobowość sceniczną i pozasceniczną. Robiąc to, nadużywa gotowości swoich widzów do udziału w grze, która polega na ich ogłupianiu. Jeśli będzie przy tym nieznośny, szybko wystawi się na pośmiewisko. Publiczność będzie się starała możliwie jak najskuteczniej zdeprecjonować tę sztucznie wykreowaną znakomitość. Przypomnijcie sobie swoje reakcje na numer Blaine'a ze szklaną skrzynią*, który z pewnością był o wiele zabawniejszy i ciekawszy niż numer bez skrzyni, lecz chyba trochę chybiony w swym napuszonym charakterze. Porównaj go z czystą doskonałością programu Derren Brown gra na żywo w rosyjską ruletkę**, który przyćmił wiszące więzienie Amerykanina i podbił serca brytyjskiej widowni. Co się tyczy kwestii zarozumialstwa, myślę, że szczerość to
**
W 2003 r. amerykański iluzjonista David Blane spędził 44 dni bez jedzenia w przezroczystej skrzyni zawieszonej na wysokości 9 m nieopodal mostu Tower Bridge nad Tamizą w Londynie (przyp. tłum.). Program wyemitowany 5 października 2003 r. przez Channel 4 (przyp. tłum.).
podstawa. W skutecznym połączeniu techniki i oddziaływania na
widownie, które decyduje o powodzeniu triku, jest coś zachwycającego, jest głęboka satysfakcja i radość, przypuszczalnie niczym nieróżniąca się od tego, co przeżywa kompozytor czy malarz, kiedy kończy dzieło. A przecież ten zachwyt jest czymś, z czym magikowi 29
ROZCZAROWANIE
nie wolno się zdradzić przed publicznością, którą geniusz do znużenia określa jako „zwykłych śmiertelników", spoglądając z oszałamiająco uduchowionych wyżyn. Przede wszystkim jest tak dlatego, że ktoś mógłby przejrzeć sekret, który z kolei mógłby zniweczyć osiągnięty skutecznie efekt zadziwienia. Stąd też magik, który pomimo swej postury jest w głębi duszy dzieckiem, ukrywa ten raczej wzruszający aspekt, stwarzając pozory pod-niosłości i samoubóstwienia. W rezultacie powstaje kłamstwo, a jest ono tak marne, że wszyscy oprócz najbardziej łatwowiernych widzów w końcu je przejrzą. Zawsze podobała mi się idea wyrażania tego podniecenia i zachwytu w trakcie stosowania mrocznych, diabelskich i tajemnych reguł, czy byłoby to uczciwe, czy nie. Jest to podstawowa siła napędzająca mój warsztat. Dlatego książka ta stanowi szczerą próbę wprowadzenia w moją ukochaną dziedzinę. Z uwagi na objętość i funkcjonalność oraz chęć zachowania pewnych rzeczy w tajemnicy nie mogę wyjaśnić w niej wszystkiego. Toteż w zamian za to że nie jestem do końca otwarty, obiecuję być całkowicie uczciwy Wszystkie anegdoty są prawdziwe, a techniki autentycznie stoso Wybornej lektury. wane.
Sztuczka z monetą Przygotuj sobie monetę. Połóż ją na stole, około dziesięciu centymetrów od krawędzi, przy której siedzisz. Teraz prawą ręką, jeśli jesteś praworęczny, weź monetę, ale nie próbuj jej podnosić wprost z powierzchni stołu. Przesuń ją tylko ku sobie opuszkami palców i pozwól, aby spoczęła na twoim kciuku, gdy znajdzie się już na obrzeżu stołu. Kiedy będziesz ją trzymać, zaciśnij pięść, zamykając w niej monetę, i unieś rękę. Udało się? Powtórz taką operację kilka razy i postaraj się utrwalić sobie wyczucie wszystkich ruchów. Bądź rozluźniony i zachowuj się naturalnie. Dobra. Przy kolejnej próbie, kiedy moneta dotrze na brzeg stołu, udaj, że ją chwytasz, wykonując dokładnie tę samą serię ruchów, lecz pozwól, aby upadła ci na kolana. W rzeczywistości twój kciuk nie zetknie się z monetą, a posuwisty ruch palców po prostu zrzuci ją z blatu. Potem, tak jak wcześniej, zaciśnij pięść, jak gdybyś trzymał coś w środku, i podnieś rękę. Dmuchnij w zamkniętą dłoń i rozprostuj palce. Wyobraź sobie, że naprzeciwko ciebie siedzi ogłupiony widz. Jest zachwycony — monetą wyparowała bez śladu. Uwierzył, że posiadasz nadzwyczajne zdolności. Możesz odpocząć. Teraz postaraj się powtórzyć sztuczkę kilka razy, aż moment, w którym upuszczasz monetę, będzie wyglądał równie swobodnie i naturalnie jak ten, w którym naprawdę ją chwytasz. Podczas kolejnych prób na przemian chwytaj monetę i tylko udawaj, że to robisz, aż te dwie sekwencje staną się
33
MAGIA
identyczne. Jeśli możesz ćwiczyć, siedząc przed lustrem, będziesz miał dodatkową satysfakcję. Zwłaszcza jeśli jesteś tak „figlarnie piękny" jak ja. W tej podstawowej kuglarskiej sztuczce z monetą niewiele jest magii. Teraz nadajmy tej nieskrępowanie powtarzanej sekwencji więcej efektowności. Robiąc to, możemy odkryć wiele rzeczy, które sprawiają, że magia jest m a g i c z n a . Po pierwsze, po co kłaść monetę na stole, żeby po chwili zabrać ją z powrotem? Przecież chyba tylko poważnie opóźniony umysłowo osobnik mógłby zaprezentować taki absurd. Takie dziwaczne zachowanie raczej odziera z magii decydujący moment. Gdybyś wyciągnął monetę z kieszeni, położył na stole przed sobą, po czym natychmiast zabrał, aby zademonstrować, że znikła, cały szereg czynności stałby się w jakiś i sposób nadzwyczajny i wymuszony, a jego nienaturalność suge- | rowałaby widzowi, że został zastosowany jakiś trik. Porównajmy to z sytuacją, w której moneta już leży na blacie. Jeśli po prostu zabierasz monetę, która się tam znajduje, od razu wygląda to znacznie lepiej. Mógłbyś więc na przykład chwilę wcześniej grzebać za czymś w kieszeni, wyciągając z niej monetę albo dwie dla ułatwienia poszukiwań. Położyłbyś je od niechcenia na stole, zapomniane i nieważne, umieszczając jedną z nich w pozycji odpowiedniej do przeprowadzenia pokazu. Teraz m u s i s z ją podnieść, aby cokolwiek z nią zrobić, więc okoliczności pokazu wydają się 0wiele bardziej naturalne. No dobra. Teraz pora na rozwiązanie kolejnego problemu. Na stole leży moneta. Sięgasz po nią w sposób widoczny, zamykasz w zaciśniętej pięści, a potem otwierasz dłoń, aby zademonstrować, że monety tam nie ma. Ponieważ łańcuch czynności jest krótki 1 łatwy do odtworzenia, istnieje ogromne prawdopodobieństwo, że jakiś bystry obserwator (a wielu magików nie docenia, jak bardzo przenikliwi potrafią być ludzie) może przejrzeć twoją sztuczkę. Jeśli moneta znikła z twojej dłoni, to być może nigdy jej tam nie było, zatem nie mogłeś jej zabrać. Musiała podziać się gdzie indziej. Aha! W jakiś sposób ześliznęła się ze stołu.
A jeżeli widz nachyli się nad stołem, aby
SZTUCZKA Z MONETĄ
sprawdzić, czy nie ukrywasz monety na kolanach, jesteś ugotowany i chyba tylko siłą możesz powstrzymać go przed zdarciem mrocznej zasłony spowijającej twoją sztukę. Musisz więc zakłócić łańcuch wydarzeń, aby wścibski obserwator nie miał łatwego zadania, odtwarzając ich kolejność. Tym razem zamiast zaciskać dłoń, w której mieści się wyimaginowana moneta, po rzekomym zabraniu jej ze stołu zamarkuj ruch; jakbyś przekładał ją do drugiej ręki (czyli do lewej, chociaż możesz wszystko robić na odwrót, jeśli jesteś leworęczny), którą potem zaciśniesz w pięść. Wykonaj ten ruch kilkakrotnie, rzeczywiście przekładając monetę, aby wyczuć, jak odbywa się to normalnie. Później powtórz dokładnie to samo bez monety. Jestem pewien, że kiedy przećwiczysz to kilka razy, uwaga „bez monety" stanie się niepotrzebna, a nawet drażniąca. Udając, że przekładasz monetę, której nie masz, do drugiej ręki, znacznie utrudniasz obserwatorowi odtworzenie przebiegu wydarzeń. Dmuchnij w lewą dłoń i pokaż, że moneta wyparowała. Jeśli widz pomyśli, że moneta tak naprawdę nigdy nie znalazła się w twojej lewej ręce (może dokonać takiego spostrzeżenia, kiedy tylko zostanie ocucony solami trzeźwiącymi), jedyne wytłumaczenie będzie takie, że musiałeś zatrzymać ją w prawej. Po chwili przekona się jednak, że twoja prawa dłoń również jest pusta. Będzie zbyt zaabsorbowany rozwiązywaniem tej zagadki, aby zastanawiać się, czy w ogóle zabrałeś monetę ze stołu. Dobrze. Ale wciąż jeszcze nie znakomicie. A jak wspaniale byłoby, gdyby widz nabrał przeświadczenia, że widział monetę w twojej prawej ręce, zanim przełożyłeś ją do lewej? Wtedy naprawdę nie znalazłby żadnego wytłumaczenia. Tym razem więc, zanim przełożysz „monetę" do prawej ręki, upozoruj taki ruch, jakbyś przez moment ją pokazywał, trzymając między opuszkami kciuka i dwóch pierwszych palców. Gdyby ktoś dobrze przypatrzył się twojej dłoni, mógłby dostrzec, że nic w niej nie masz. Kiedy jednak wykonasz szybki i niedbały gest — zatoczysz ręką w powietrzu łuk, mówiąc: „Patrzcie", po czym płynnie ją opuścisz w stronę lewej dłoni — to jeśli będziesz rozluźniony i zrobisz to w odpo
35
MAGIA
wiednim tempie, obserwator będzie gotów przysiąc, że pokazałeś mu monetę. Jest to coś nadzwyczajnego. I wyobraź sobie zadowolenie płynące ze świadomości, że ci się udało. Kiedy już pozornie przełożysz monetę do lewej dłoni, to właśnie na niej postaraj się skupić całą uwagę. Cofnij prawą rękę, ale nie pokazuj, że nic w niej nie masz. Oprzyj ją swobodnie na stole, zaciskając pięść, jakbyś wciąż chciał w niej ukryć wyimaginowaną monetę. Tworząc fałszywy trop, zabawiasz się z widzem, który jest przekonany, że moneta znajduje się w twojej prawej ręce. Zastygnij w bezruchu na parę sekund, aby spotęgować napięcie momentu kulminacyjnego, po czym niewinnie otwórz obie dłonie ze słowami: „Czyż to nie dziwne?". Dałeś widzowi chwilę na utwierdzenie się w przekonaniu, że wciąż musisz trzymać monetę w prawej ręce, a potem pozbawiłeś go tej jedynej możliwości. Ale to jeszcze nie koniec. Doświadczanie magii w znacznej mierze ma miejsce p o z a k o ń c z e n i u triku, kiedy obserwator próbuje odtworzyć to, co się stało. Dzieje się tak dlatego, że ma utrudnione zadanie. Możesz jednak zrobić o wiele więcej — możesz zasiać w jego pamięci ziarno fałszywych skojarzeń, a tym samym wyzbyć się wszelkich obaw, że twoja sztuczka została przeprowadzona niewłaściwie. Wcześniej radziłem, abyś wyjął z kieszeni kilka monet i położył je na stole. Powiedzmy, że moneta A znajduje się nieco bliżej środka blatu, zbyt daleko, by wykorzystać ją do pokazu, zaś moneta B leży w miejscu odpowiednim do wykonania triku. Spójrz na obie monety i na moment zawieś nad nimi rękę, jak gdybyś się zastanawiał, którą wybrać. Takie zachowanie utrwali w umyśle widza obraz dwóch monet leżących na stole. Zdecyduj się na monetę A i podnieś ją. Nie przesuwaj jej w stronę krawędzi, tylko po prostu podnieś. Cała uwaga skupi się na tobie i na monecie. Przełóż ją do lewej ręki, tak aby było to widoczne, i zaciśnij pięść. Po chwili rozprostuj palce, popatrz na monetę i znów ukryj ją w zamkniętej dłoni. Sprawiaj wrażenie zakłopotanego. Widzowie nie będą mieli pojęcia, co próbujesz osiągnąć. W końcu daj za wy-
36
SZTUCZKA Z MONETĄ
graną i rzuć monetę z powrotem na stół. Pozwól sobie na krytyczną uwagę pod swoim adresem: „No cóż, to nie wyszło. Przepraszam". Uwaga widzów zostanie rozproszona, a ty również powinieneś się rozluźnić. Osuń się lekko na krześle, co sprawi, że inni zrobią to samo, a wtedy sięgnij po monetę B. Teraz pokazujesz sztuczkę, kiedy obserwatorzy poświęcają ci najmniej uwagi. Mogą wciąż na ciebie patrzeć, ale ich czujność w tym decydującym momencie jest uśpiona. Jeśli uda ci się ich w ten sposób rozluźnić, będą zbici z tropu i wtedy wiele ujdzie ci na sucho. Gdy tylko moneta B znajdzie się pozornie w twojej lewej ręce, usiądź znów prosto i zacznij budować napięcie. Sztuczka jest teraz o wiele bardziej przekonywająca. Co więcej, zakończona niepowodzeniem próba z monetą A dała widzom kilka migawkowych wrażeń, które później utrudnią im odtworzenie przebiegu wypadków. Widzieli, jak podnosisz monetę wprost ze stołu. Widzieli wyraźnie, jak trzymasz ją w lewej dłoni. To, co widzieli za pierwszym razem, pomiesza im się później z tym, co zobaczyli za drugim. Nikt nie powinien zapamiętać, że drugą monetę wziąłeś ze stołu w odrobinę inny sposób. Ale to wciąż jeszcze nie wszystko. W jaki sposób sprawiasz, że moneta pozornie znika? Przy wszystkich zabezpieczeniach i wybiegach, jakie zastosowałeś w swej niewinnej sztuczce, dmuchanie w zaciśniętą pięść i natychmiastowe pokazywanie, że jest pusta, zakrawa raczej na tani i amatorski chwyt. A to właśnie tutaj może naprawdę wprowadzić element magii. Magia nie bierze się z tego, co robisz, ale z tego, co postrzega obserwator. Nie tkwi ona w fakcie, że moneta znika (to jest r e z u l t a t magii), ale w tym, j a k znika (to jest ta magiczna część pokazu). Jak tego dokonać? Kiedy moneta pozornie znajdzie się w twej lewej dłoni, pobaw się nią trochę. Wykonaj kilka okrężnych ruchów. Nie są to rzeczy, które robiłby ktoś przy zdrowych zmysłach, gdyby naprawdę nie trzymał monety. Dzięki temu jeszcze bardziej potęgujesz iluzję. Zachowuj się tak, jakbyś chcąc doprowadzić do zniknięcia monety, musiał umieścić ją w jakimś konkretnym punkcie swej dłoni. Nie
37
MAGIA
muszę chyba wspominać, że niczego nie mówisz, tylko pozorujes wszystko odpowiednimi gestami. Skoncentruj się — dematerializacja monety to nie taka prosta sprawa. Może nawet trochę bolesna (taki drobny akcent dramatyzmu to bardzo skuteczne rozwiązanie, które zasugerował niezmiennie olśniewający Teller*). A może (inny znakomity współczesny iluzjonista, Tommy Wonder**, podkreśla znaczenie tego rodzaju „cichego scenariusza") twoja ręka nie jest dostatecznie rozgrzana i dlatego jest ci trudniej. Może moneta nie może całkowicie się ulotnić, bo właśnie coś jadłeś. Teraz przypuszczalnie nie ma potrzeby dmuchać w rękę tak tylko na pokaz. Jeszcze nie teraz... chwila... wytrzymaj... zaczyna się... czuję to... A czy znikająca moneta pęka? Robi się bardzo gorąca? Czy po prostu znika, czy jakoś rozpływa się w dłoni? Czyż nie byłoby to interesujące, gdyby zdematerializować monetę, a potem zapytać widzów, czy wciąż ją widzą, jakby jej zniknięcie miało być tylko złudzeniem? Na ile różnych sposobów możesz to rozegrać, aby zobaczyć, który wywołuje najlepszą reakcję? Jeśli czujesz napięcie przy kilku pierwszych wykonaniachjr" sztuczki, ustąpi ono pod wpływem dwóch czynników. Po pierwsze, twoje mięśnie nauczą się płynnie i bez wysiłku wykonywać całą sekwencję ruchów. Po drugie, efekt, jaki wywołasz, tak niewspółmierny do zwykłego zsunięcia monety ze stołu, zachwyci cię do tego stopnia, że od razu będziesz chciał pokazywać tę sztuczkę każdemu. A mówiąc obserwatorom, jak tego dokonałeś („Banalnie, po prostu zsunąłem monetę ze stołu"), możesz odrzeć ich z zachwytu, który ustąpi miejsca rozczarowaniu. Spróbuj raz to zrobić, a przekonasz się, że widz przestanie odbierać twój pokaz jak wielką magię. Co najwyżej potraktuje go jak przeciętną sztuczkę.
* Raymond Joseph Teller — urodzony w 1948 r. amerykański iluzjonista, komik i pisarz (przyp. tłum.). ** Tommy Wonder (właściwie Jacobus Maria Bemelman, 1953-2006), holenderski iluzji! nista znany z występów w telewizji Fox (przyp. tłum.).
38
KARCIANY T R I K
Karciany trik Zamiast beznadziejnie się kisić, dusić, wędzić, ględzić i zachlewać w swawolny sobotni wieczór, weź ze sobą talię kart i zaprezentuj zaprawionym kompanom coś niezwykłego. Całkiem możliwe, że sztuczka ta w ogóle nie jest „magiczna". Istotnie, podpada ona pod dosyć niemiłą kategorię iluzji znaną jako „trik frajerski", w której cała przyjemność polega na robieniu z widza idioty. Tak czy inaczej, dzięki niej możesz zyskać kilka darmowych kolejek. Wybierz jakiegoś tumana czy błazna, którego chcesz uczynić swoją ofiarą, i każ mu przetasować karty. Warto się upewnić, że twój wybór nie padł na wytrawnego gracza albo domorosłego krupiera. Jeśli zacznie robić coś innego niż zwykłe przerzucanie kart z ręki do ręki (unikaj takiego, który rozdziela talię na pół i mieszają, przekładając krawędziami), przekaż talię komuś innemu do „dalszego tasowania". Jeśli Pani Fortuna oraz jej niezwykła siostra Panienka Opatrzność nie będą akurat przeżywać zmienności babskich humorów, dzięki takiemu posunięciu powinieneś trafić na odpowiednio przeciętnego karciarza. Odbierz talię niczego niepodejrzewającemu głupkowi i obróć ją kolorami do góry. Oznacza to, w przypadku gdy zarzucisz tajemniczą stylistykę magii, że upewniasz się, czy na wierzchu widzisz kolor, a nie koszulkę karty. W tej samej nanosekun-dzie, w której dostrzeżesz leżącą na wierzchu kartę, rozłóż lekko talię w rękach, jakbyś chciał zaprezentować ją zgromadzonym półgłówkom i bałwanom. „Oczywiście każda jest inna i wszystkie są teraz dobrze zmieszane" — mówisz, aby usprawiedliwić tę sekwencję, która pozwoliła ci rzucić okiem na pierwszą kartę. Obróć talię koszulkami do góry i połóż ją, złożoną równo i starannie, na stole. Sprawiłeś wrażenie, że nie widziałeś żadnej z kart, i chociaż nie jest to w tym momencie tak strasznie istotne, później pomoże ci osiągnąć efekt zaskoczenia. Zapamiętaj znajdującą się teraz pod spodem kartę, na którą zerknąłeś. Jest to twoja karta-klucz, a odnajdując ją później, pokażesz, że jesteś tak zdolny jak sam Jezus, co pozwoli ci zabłysnąć w towarzystwie tłuków i palantów. Teraz powiedz temu łatwowiernemu tępakowi albo głupiemu Jasiowi, który siedzi na wprost ciebie, żeby rozdzielił talię na pół, podczas gdy ty odwrócisz wzrok. Zaprezentuj mu sposób przekładania
MAGIA
kart, biorąc górną część kupki i umieszczając ją na prawo od pozostałych. Chcesz, aby twoja ofiara położyła oddzieloną połowę talii po twojej prawej stronie, ale na wypadek gdyby umieściła ją po lewej, zapamiętaj pozycję talii na stole, zanim się odwrócisz, abyś potem wiedział, która połówka jest która. Odwróć wzrok i pozwól, aby ten ograniczony pajac zrobił to, co mu nakazałeś. Powiedz mu, aby podniósł kartę, która znajduje się na szczycie dolnej połówki, i dobrze się jej przyjrzał. Kiedy to zrobi, obróć się z powrotem i weź dolną połowę talii — tę, z której właśnie zabrał jedną kartę. Powinna to być ta leżąca po lewej. Oczywiście jeśli nie odwrócisz się zupełnie plecami do stołu, możesz kątem oka obserwować, czy górna część została położona tam gdzie trzeba. W przeciwnym razie musisz się upewnić, że sięgasz po dolną połówkę. Karta znajdująca się na samym dole jest oczywiście tą, którą zapamiętałeś, ale musiałbyś być głupkiem, aby sprawdzać to po raz drugi. Trzymając swoją połówkę nad tamtą, którą oddzielił twój imbecyl (a która pierwotnie znajdowała się z wierzchu), powiedz mu, aby odłożył kartę. Nie mówiąc tego wprost, powinieneś dać mu do zrozumienia, że ma położyć kartę z powrotem między dwiema częściami talii. Będzie się to wydawać bardzo naturalne, że wziął ją ze środka i odkłada na miejsce. W rzeczywistości jego karta znajduje się teraz obok karty-klucza. To właśnie ten sekret niebawem pozwoli ci zatriumfować nad bandą zakutych łbów i zjedna ci głęboką przychylność wszystkich istot na tej planecie. Teraz, chociaż decydujące znaczenie ma, aby te dwie karty zostały razem, wykażesz się niebywałą odwagą, prosząc chłopka roztropka o przetasowanie talii. Ale czemu? Czyż to nie zniweczy naszej przebiegłej machinacji? Jak coś takiego może się udać? KARCIANY TRIK
Czy ja aby nie oszalałem? Być może w tym momencie ogarnięty furią wyrywasz kartki tej książki, nie mogąc powstrzymać złości, iż zmarnowałeś tyle starań, aby się czegoś nauczyć. Już dzwonisz do Channel 4 i do „Daily Mail", aby wszystkich zapewnić, że to czytadło, które znalazłeś na regale WHSmith, nigdy nie było nawet promowane w Radio One. Powiem tylko jedno — bądź cierpliwy. Zaprzestań wszelkich działań, które nie są równoznaczne z cierpliwością, i pozwól mi coś wyjaśnić. Jeśli udało ci się opanować na moment, przypomnij sobie, że wybrałeś osobnika, który nie potrafi tasować kart. Jeśli jeszcze raz po 38
prostu przełoży talię, możesz być pewien, że dwie najważniejsze karty — twoja podpatrzona karta--klucz i ta wybrana przez niego — pozostaną w parze. Możesz lekko go popędzać, a potem powstrzymać od zbyt dokładnego tasowania, wyciągając po chwili rękę i mówiąc od niechcenia: „Świetnie, teraz już nie wiemy, gdzie jest ta karta". Bardzo często pomaga również, jeśli powiesz „przemieszaj je trochę" zamiast „potasuj". Kiedy skończy, weź z powrotem talię i powiedz, że teraz przełożysz karty, odkrywając je po kolei. Poproś go, aby starał się nie reagować, kiedy zobaczy tę, którą wybrał. Trzymaj karty koszulkami do góry i zaczynając od tej na wierzchu, obracaj je wszystkie jedną po drugiej. Odsłonięte karty odkładaj na stół. Niech stworzą bezładny stos. Oczywiście nie muszę ci przypominać, że cały czas wypatrujesz swojej karty-klucza. Kiedy ją odkryjesz, następna będzie ta karta, o której myśli twój nierozgarnięty koleś. Jednakże bez zmrużenia oka przerzucaj karty dalej, starając się tylko, aby kolor tej wybranej pozostawał dla ciebie widoczny. Twoja bezmyślna ofiara zacznie napawać się triumfem, wierząc, że popełniłeś błąd. Zatrzymaj się w momencie, który uznasz za stosowny, i podniosłym tonem oznajmij: „Założę się o kufel piwa/kieliszek wina/ szklankę ciepłej wody z plasterkiem cytryny/milion funtów, że teraz odkryję właśnie tę kartę". Postaraj się sprawić wrażenie, jakbyś z pewnością siebie sięgał po kolejną kartę z talii. Kiedy bezrozumny cymbał przystanie na zakład, sięgnij do rozrzuconych na stole kart i wyciągnij ze sterty tę właściwą. Potem możesz wspiąć się na stół i zaryczeć, domagając się aplauzu, zanim triumfalnie oddasz mocz na zgromadzone towarzystwo. Może ci się przydać kilka związanych z tą sztuczką refleksji — okruchów ze stołu scenicznego zawodowca. Po pierwsze, kiedy weźmiesz talię po przetasowaniu, zanim zaczniesz ją przekładać, rzuć okiem na kartę znajdującą się na samym dole. Łatwo to zrobić, stukając brzegiem talii o blat, aby równo ułożyć wszystkie karty. Jest możliwe, choć bardzo mało prawdopodobne, że będzie to twoja karta-klucz. Jeśli faktycznie ją tam zauważysz, oznacza to, że wybrana przez twojego fajtłapę karta leży na samym wierzchu talii i to ją wyłożysz jako pierwszą. Możesz temu zapobiec, prosząc kogoś, aby jeszcze raz przełożył talię. Możesz także dokonać jeszcze bardziej imponującej sztuczki. Kiedy zobaczysz, że karta-klucz jest na spodzie, możesz położyć talię na stole koszulkami do góry i zacząć wygadywać nonsensy
MAGIA
o tym, że wybierając kartę, nawiązujemy z nią podświadomą relację, która może się ujawnić nawet podczas tak przypadkowej czynności jak tasowanie. Jeśli twój wywód okaże się mało przekonujący, dodaj, że szczególnie podatne osoby poddane serii eksperymentów zawsze podczas tasowania umieszczały na samym wierzchu kartę, o której myślały. Pozwól, aby słuchacze oswoili się z pozornym nieprawdopodobieństwem twego stwierdzenia, sięgnij doi talii, a kiedy nachylą się nad stołem, odsłoń przed nimi pierwsza kartę. Po drugie, układając karty na stole w przypadkowych pożyj cjach zamiast w równej kupce, zyskujesz możliwość wykonania sztuczki w sposób jeszcze bardziej efektowny. Wyobraźmy sobid że docierasz do karty-klucza i widzisz, że kolejna to czwórka kiei Jeżeli nie masz tak wielkiego pecha, by natrafić na nią dopierl pod koniec talii, możesz zacząć z odrzuconych kart układać ksztai czwórki i serca. Jeśli uważasz, że nie pozostało ci wystarczając! dużo kart, aby zrobić to w autentyczny sposób, nic nie szkodzi Niedbałe wykładanie kart będzie sprawiać wrażenie tajemniczej części twojego triku. Jeśli jednak zdołasz stworzyć z pozostałycj kart wielki symbol nominału tej jednej, osiągniesz coś, co zwykle nazywa się powalającym finałem. Po wyciągnięciu właściwej karty możesz wskazać leżący na stole układ, co sprawi wrażenie, że znałeś rozwiązanie od samego początku*.
Grunt to percepcja Fascynujące, załamujące i wspaniałe jest w magii to, że włożone w nią lata praktyki same w sobie nic nie znaczą. Od wielu lat wymyślam karciane sztuczki, z których wiele opiera się na dosyć skomplikowanych zasadach. Obecnie wyszedłem z wprawy, jak również osłabło moje zainteresowanie, ale przez długi czas było to dla mnie czymś w rodzaju pasji. Społeczność iluzjonistów pęka w szwach od amatorów, którzy poświęcają długie godziny na doskonalenie skomplikowanych sztuczek i ozdobników, co samo w sobie nie jest czymś niegodziwym, aczkolwiek taka obsesja niewiele ma wspólnego z umiejętnością wywołania magicznych doznań o rozrywkowym charakterze. Gdyby ktoś chciał zostać komikiem, aby móc określać się tym mianem, powinien zacząć * Zaproponowałem, że nauczę tej sztuczki jednego z pensjonariuszy zakładu penitencjarnego dla młodocianych, gdzie kręciliśmy pierwszą część pierwszego odcinka programu Mind Control. „Dobrze znać coś takiego" — powiedziałem, zadowolony, że przydzielono nam najgrzeczniejszych i najmniej groźnych chłopców, dzięki czemu mogłem odpowiednio się dostroić i poczuć swobodnie. „Wiesz, zawsze warto znać kilka karcianych trików, choćby po to, żeby zaimponować kolegom w pubie" — dodałem, uderzając w młodzieżowy ton. „Tak — odparł. — Tylko że ja nie chodzę do pubu, bo żem 38jest w więźniu". Dowiedziałem się również, że z tejże przyczyny opiekunowie muszą wydzielać płyn do mycia naczyń.
występować na scenie. Wielu ludzi lubi opowiadać kawały po obiedzie, ale nikt prócz tych najbardziej wyniosłych i zadufanych w sobie nie nazwie siebie komikiem. W przypadku magii tę samą rolę odgrywa umiejętność stwarzania pozorów. Dziecko, które w nieskończoność szuka twojej karty w specjalnej talii ze sklepu zabawkowego, nie może nazywać siebie magikiem. Poziom biegłości technicznej możekart
wielki symbol nominału tej jednej, osiągniesz coś, co zwykle nazywa się powalającym finałem. Po wyciągnięciu właściwej karty możesz wskazać leżący na stole układ, co sprawi wrażenie, że znałeś rozwiązanie od samego początku1.
Grunt to percepcja Fascynujące, załamujące i wspaniałe jest w magii to, że włożone w nią lata praktyki same w sobie nic nie znaczą. Od wielu lat wymyślam karciane sztuczki, z których wiele opiera się na dosyć skomplikowanych zasadach. Obecnie wyszedłem z wprawy, jak również osłabło moje zainteresowanie, ale przez długi czas było to dla mnie czymś w rodzaju pasji. Społeczność iluzjonistów pęka w szwach od amatorów, którzy poświęcają długie godziny na doskonalenie skomplikowanych sztuczek i ozdobników, co samo w sobie nie jest czymś niegodziwym, aczkolwiek taka obsesja niewiele ma wspólnego z umiejętnością wywołania magicznych doznań o rozrywkowym charakterze. Gdyby ktoś chciał zostać komikiem, aby móc określać się tym mianem, powinien zacząć występować na scenie. Wielu ludzi lubi opowiadać kawały po obiedzie, ale nikt prócz tych najbardziej wyniosłych i zadufanych w sobie nie nazwie siebie komikiem. W przypadku magii tę samą rolę odgrywa umiejętność stwarzania pozorów. Dziecko, które w nieskończoność szuka twojej karty w specjalnej talii ze sklepu zabawkowego, nie może nazywać siebie magikiem. Poziom 1Zaproponowałem, że nauczę tej sztuczki jednego z pensjonariuszy zakładu penitencjarnego dla młodocianych, gdzie kręciliśmy pierwszą część pierwszego odcinka programu Mind Control. „Dobrze znać coś takiego" — powiedziałem, zadowolony, że przydzielono nam najgrzeczniejszych i najmniej groźnych chłopców, dzięki czemu mogłem odpowiednio się dostroić i poczuć swobodnie. „Wiesz, zawsze warto znać kilka karcianych trików, choćby po to, żeby zaimponować kolegom w pubie" — dodałem, uderzając w młodzieżowy ton. „Tak — odparł. — Tylko że ja nie chodzę do pubu, bo żem jest w więźniu". Dowiedziałem się również, że z tejże przyczyny opiekunowie muszą wydzielać płyn do mycia naczyń.
MAGIA
biegłości technicznej może świadczyć o różnicy między zawodowcem a amatorem, ale to nie jest materia, która tworzy iluzję. Jest tak dlatego, że magia nie polega na udawaniu, kantowaniu i upuszczaniu monety na kolana. Magia polega na tworzeniu relacji, dzięki której możesz sprawić, zgrabnie i bez wysiłku, że ktoś odbierze twoje działania jako magiczne. Taki odbiór ma wiele wspólnego z dziecinnym zadziwieniem, ale zawiera również dorosły element zagadki intelektualnej. Występuje jedynie w głowie widza i nie jest tym samym co twoje umiejętności, chociaż to właśnie one mogą go wywołać. Mieści się w doznaniu, jakie przeżywa odbiorca, i na próżno go szukać w metodach stosowanych przez iluzjonistę. Dlatego sama prezentacja ma drugorzędne znaczenie. Słynny i znakomity iluzjonista Eugene Burger (gigant pośród artystów specjalizujących się w iluzji kameralnej) powiedział, że mógłby resztę życia poświęcić na naukę trzech czy czterech trików. Na przykład interesującą regułą iluzji jest to, że znaczna część magii ma miejsce po zakończeniu sztuczki. Wracając do naszego triku z monetą: w umyśle obserwatora zostały zakodowane obrazy, których zadaniem było utrudnienie późniejszej rekonstrukcji tego, co zaszło. Czy nie widziałem w jego ręce monety, zanim znikła? Jestem pewien, że wziął ją prosto ze stołu. Widziałem to. Ale jest w tym jeszcze coś, co wiąże się z psychologią.
Kiedy potencjalny widz zachwyca się trikiem, zostaje w uroczy sposób nabrany. Myśli, że doświadcza czegoś niemożliwego. Jego emocjonalna reakcja to zdumienie, silniejsze i bardziej przytłaczające niż zepchnięta na dalszy plan świadomość, że musiał zostać oszukany. Zaskoczenie jest tak wielkie, że nie pozwala świadomości dojść do głosu. Widz będzie darzył osobę, która go nabrała, podziwem za to, że zrobiła to tak błyskotliwie. Stan zdumienia, podobnie jak oszołomienie, niesie z sobą większą podatność na wpływy, więc zmieszany obserwator natychmiast przyjmie wszystkie sugestie podsunięte mu przez magika, a każda z nich ma za zadanie sprawić, aby wyczyn wydawał się jeszcze bardziej nierealny. Ogłupiony widz zrobi wszystko, by spotęgować wspaniałość swego wrażenia. Warto o tym pamiętać. Rzadko się zdarza, żeby ktoś był podejrzliwy albo żeby czuł złość i wyrzuty sumienia, że dał się nabrać, chociaż zawsze znajdzie się jakiś irytujący magik, który wywoła taką reakcję, czy też widzowie z problemami na punkcie kontroli, nieodmiennie reagujący w ten sposób. Między wykonawcą a widownią istnieje niepisana umowa, która dopuszcza oszustwo.
38
Tak czy inaczej, widz został nabrany, co oznacza, że po występie jest w swego rodzaju rozterce. Jeśli trik był imponujący, będzie chciał porozmawiać o nim z przyjaciółmi, jak każdy, kto chce się podzielić czymś zadziwiającym. Jak wiadomo, chcąc zarazić inną osobę naszym podnieceniem wywołanym pokazem magii, zazwyczaj nie relacjonujemy dokładnie tego, co się wydarzyło. Skupiamy się na wszystkich tych czynnikach, które przyczyniły się do naszego zadziwienia, pomijając te, które mogłyby pomniejszyć cudowność naszych przeżyć, i w ogóle tworzymy żywą i barwną opowieść, aczkolwiek nie wolną od przesady. Jest to nieodłącznie związane z tym, jak ludzie opowiadają o pozornie parapsychologicznych doznaniach, ale temu przyjrzymy się później. Choć pragnie wyrazić swój entuzjazm i natchnąć nim innych, widz ma również świadomość, że jego słuchacz może się trochę podśmiewać z jego naiwności. Każdy, kto usiłował kiedyś przekonać kogoś do udziału w piramidzie finansowej, zna to uczucie. Toteż aby nie wyjść na łatwowiernego głupka, człowiek opisujący magiczną sztuczkę często wyolbrzymia czynniki, które zadecydowały o jej niesamowitości. Na przykład będzie się upierał, że iluzjonista w ogóle nie dotknął talii kart i że na pewno miał monetę w ręku na moment przed tym, jak znikła. Co ciekawe, nie mamy tu do czynienia wyłącznie z koloryzowaniem opowieści w celu zrobienia większego wrażenia na słuchaczach; on najzwyczajniej wierzyw to, co mówi. Dowodzi tego fakt, że jeśli bezpośrednio po obejrzeniu sztuczki zostanie poproszony przez magika o dokładne zrelacjonowanie tego, co się stało, będzie się zarzekał, upierał i przesadzał, podobnie jak w rozmowie z kolegami. Chociaż oczywiście upływ czasu sprzyja narastaniu hiperbolizacji i wybiórczej amnezji. Jeśli zrozumiesz te niezawodne zasady, łatwo ci będzie zasiać ziarno niesamowitości w swoim występie albo w momencie następującym po punkcie kulminacyjnym, kiedy to publiczność jest najbardziej podatna na sugestię. Zyskasz dzięki temu pewność, że działanie magicznego triku będzie trwało jeszcze po prezentacji, utrwalając wspomnienie czegoś, co jest autentycznie niemożliwe. Uświadomienie sobie tego i wykorzystanie tej zasady pozwala dostarczyć widzom ogromnej radości. Na przykład w pewnej sztuczce karcianej, którą kiedyś prezentowałem, ważne było, żeby przed występem talia została ułożona w specjalnym porządku. Później jednak widz musiał ją przetasować. W pewnym momencie wręczałem mu talię ze słowami: „Przetasuj znowu karty, ale tym razem zrób to pod stołem". Widz był tak przejęty trochę niezręczną czynnością tasowania kart na ślepo, że nie pytał o drobne słówko „znowu", które
MAGIA
wtrąciłem. Kiedy widz zaczyna tasować, warto dodać: „To już nie jest takie proste, prawda?". Mimowolnie przyjmie sugestię, że tasował już karty, i bez trudu sprawisz, że nie zapamięta dokładnie tego, co się wydarzyło. Jeśli potem skojarzy początek triku z tasowaniem kart, będzie gotów sobie to wmówić i zakodować fałszywe wspomnienie, dzięki któremu sztuczka stanie się niemożliwa do rozpracowania. Istnieje znacznie więcej zasad psychologicznych, które należy sobie instynktownie przyswoić, aby wykonywać tego rodzaju kameralne numery tak pięknie i zgrabnie jak to tylko możliwe. W mniejszym stopniu interesują mnie sceniczne pokazy iluzji, gdyż wymagają organizowania rozbudowanych przedstawień, podczas gdy element interpersonalny bywa zazwyczaj sztucznie narzucony i pod tym względem są one mniej godne uwagi od sytuacji bezpośrednich. Jedna z zasad naprawdę się sprawdziła, gdy przed wielu laty występowałem przy stoliku w jednej z bristolskich restauracji. Pokazywałem wtedy długi i zawiły numer, w którym trzy wybrane karty znikały z talii i odnajdywały się w tak dziwnych miejscach jak moje buty czy szkatułka na karty, przechodząc po drodze serię tajemniczych zniknięć, przeobrażeń i objawień. Pomyślałem, że finał sztuczki byłby jeszcze znakomitszy, gdyby wszystkie trzy karty znalazły się pod drinkami wybranych uczestników pokazu. Spędziłem wiele godzin, siedząc w domu przed lustrem i ćwicząc sprytne ruchy, aby ukryć karty w dłoni i w odpowiednim momencie wsunąć je pod szklanki. Z jedną poszłoby to bez trudu, ale trzy wydawały się nie lada wyzwaniem. Zapewne pamiętacie o istnieniu prawa fizyki, które głosi, że każde działanie wywołuje równą co do siły i przeciwstawną reakcję. Gdybym na przykład parę razy wyrżnął w twarz Roberta Kilroya-Silka* albo trzepnął go w tyłek zwiniętym numerem „Daily Mail", zareagowałby błaganiem o litość, a może płaczem. Jego reakcja byłaby wprost proporcjonalna do tego, jak bardzo bym go skrzywdził. To samo odnosi się do psychologicznej retoryki magii. Jeśli obserwujesz średnio przyzwoitego magika, który pokazuje ci sztuczkę, przypuszczalnie bardzo uważnie mu się przyglądasz, aby go zdemaskować. Siedzisz każdy jego ruch niczym drapieżny sokół, aby niczego nie przeoczyć, ale postępując w ten sposób, mimowolnie dajesz się uwieść rękom, które tak bacznie obserwujesz. Dzieje się tak dlatego, że po każdej chwili koncentracji następuje równorzędna i przeciwstawna chwila rozluźnienia. Przypomnij sobie pierwszy trik, kiedy najpierw przeprowadziłeś nieudaną próbę z monetą A. Im uporczywiej widzowie wpatrują się w twoje ruchy, tym bardziej się rozluźniają i przestają 38
uważać, kiedy pomyślą, że sztuczka już skończona. Jeśli nie udało ci się sprawić, żeby pierwsza moneta znikła, obserwatorzy przestają być czujni, a wtedy ty wyprowadzasz ich w pole. Iluzjoniści znają tę zasadę, a w ciągu lat, kiedy pracowałem w tym zawodzie, prezentacja takiego triku jak ten stała się raczej czymś w rodzaju gry. Po pierwsze, nakłoń widzów do skupienia, następnie wywołaj wrażenie, że sztuczka się kończy albo następuje jej kulminacyjny moment, albo coś się nie udało. Potem wykonaj zręczny * Robert Kilroy-Silk — angielski polityk, niezależny członek Parlamentu Europejskiego. Wcześniej był popularnym prezenterem telewizyjnym, wykładowcą uniwersyteckim i reprezentował w parlamencie brytyjskim Partię Pracy (przyp. tłum.).
ruch, wykorzystując chwilę, kiedy obserwatorzy są rozluźnieni. Widz nie będzie podejrzewał, że jest manipulowany, a nawet jeśli zda sobie z tego sprawę, niewiele może na to poradzić. Jeden z błędów, jakie popełniają początkujący magicy, polega na tym, że podczas wykonywania triku naprężają się i pochylają do przodu. Bardziej doświadczony wykonawca zna wartość tej chwili rozluźnienia, która pozwala mu uczynić swoje ruchy niewidzialnymi. Dlatego im czujniejszy obserwator, tym łatwiej go nabrać. Z tego też powodu naukowcy w laboratoriach wiele razy byli nabierani przez szarlatanów udających psychoterapeutów. Im uważniej patrzysz, tym więcej możesz przegapić. Ta właśnie zasada dostarczyła mi niespodziewanej odpowiedzi tamtej nocy w restauracji. Dotarłem do momentu, w którym zwykle następował koniec sztuczki polegającej na odnalezieniu w szkatułce trzech kart, które pozornie znikły w moich rękach. Zamachałem nimi i rzuciłem je na stół. Zarówno moje słowa, jak i mowa ciała oznajmiały, że to już koniec triku. Widzowie zareagowali bardzo sympatycznie, odchylając się do tyłu i bijąc brawo. Ich koncentracja osiągnęła szczytowy punkt parę chwil wcześniej („Karty znów znikły? Przecież patrzyłem... Gdzie one mogą być? Muszę go przyłapać") i z przyjemnością dali się podejść. Ich entuzjastyczna reakcja sprawiła, że przestali zważać na moje ruchy. Skupienie wymaga wysiłku, a tu cały wysiłek został już spożytkowany, zanim widzowie się zrelaksowali. W tym momencie sięgnąłem po trzy odnalezione karty i dziękując z uśmiechem za uwagę, nachyliłem się nad stołem i wsunąłem je pod szklanki gości. Nie był to ruch ukradkowy, ale wręcz niedbały, rozluźniony i niespieszny. Kiedy to zrobiłem, na miejscu tamtych kart rozłożyłem kolejne trzy wyjęte z talii. Ponieważ były odwrócone koszulkami do góry, zebrani mogli uznać, że są to wciąż
MAGIA
wybrane przez nich wcześniej karty. Żadna z siedzących przy stole osób nie zauważyła moich ruchów ani zamiany. Wróciłem do rozluźnionej pozy i rozparty na krześle powiedziałem coś w rodzaju: „No to jeszcze raz... Patrzcie". Wyprostowałem się, wziąłem jedną z trzech odwróconych kart i umieściłem ją na talii. Potem sięgnąłem po kolejną, ale zamieniłem ją na drugą z pozostałych, którą również położyłem na talii. Znów przykuwałem uwagę widzów do kart, a ta nic nieznacząca zamiana, jakiej dokonałem, utwierdziła ich w przekonaniu, że mają przed sobą wciąż te same karty. Po co miałbym przejmować się kolejnością, w jakiej je zbieram, gdyby to nie były te same trzy? Odłożyłem ostatnią kartę, po czym wziąłem talię, trzymając ją w lekko nienaturalnej pozycji. To wzbudziło ich podejrzenia i sprawiło, że zaczęli mi się baczniej przyglądać. Mógłbym wtedy nawet niezgrabnie ją przetasować, co skupiłoby ich uwagę na moich rękach. Potem obróciłem karty kolorami do góry i rozłożyłem na stole, starając się nie robić tego w pobliżu ich drinków. W tym momencie pokazałem widzom, że wybrane przez nich karty znów się ulotniły. Zaczęli ich szukać wśród rozłożonych kart, a wtedy ich uwaga ponownie zogniskowała się na zawężonym obszarze stołu, z dala od szklanek. Znów oparłem się wygodnie, aby stworzyć możliwie największy dystans między sobą a nimi, a potem poprosiłem, aby na mnie spojrzeli. Wtedy powiedziałem spokojnie i wyraźnie: „Wasze karty znajdują się teraz pod waszymi szklankami". Przyjemnie było oglądać ich miny, kiedy przyswajali sobie tę informację, zanim jeszcze spojrzeli w dół. Długoletnie ćwiczenie zręcznych, sekretnych ruchów, dzięki którym mogłem ukradkowo niepostrzeżenie wsunąć karty pod szklanki, okazało się bez znaczenia. Podłożyłem je zupełnie jawnie, tuż przed ich nosami. Nie czyniłem żadnych starań, aby ukrywać swe ruchy. Dla takich właśnie chwil warto żyć. W większości, o ile nie w całości, magia opiera się na tworzeniu fałszywego obrazu przebiegu wydarzeń, które oczywiście prowadzą do konkretnego punktu kulminacyjnego. Bardzo niewiele rzeczy pozostaje w ukryciu. Większość „tajemniczych" ruchów odbywa się jawnie, ale widzowie nie zwracają na nie uwagi. Wygląda to tak, jakby iluzjonista stwarzał bardzo silne poczucie porządku, w którym po punkcie A następuje B, po nim C, a następnie D, przy czym A stanowi początek sztuczki, a D jej nieprawdopodobny punkt kulminacyjny. Każdy z tych punktów jest wyraźnie zaakcentowany i w trakcie pokazu nic nie powinno się pogmatwać. Jest jedną z reguł wielkiej magii (jak twierdzi Dai Vernon, ojciec współczesnej iluzji 38
MAGIA
kameralnej), że trik powinien mieć bardzo prosty układ. Kiedy wymyślam własne sztuczki, między innymi biorę pod uwagę to, aby moi błyskotliwi i pociągający widzowie mogli w kilku prostych słowach opowiedzieć dokładnie, co widzieli swoim nieobecnym przyjaciołom (którzy być może z powodu choroby nie mogli obejrzeć mojego występu). Chociaż kusi, aby wpleść w numer parę dodatkowych zbiegów okoliczności i objawień, traci on na tym, jeśli całość nie jest prosta i bezpośrednia. Zatem A, B, C i D powinny być ułożone w nieskomplikowanym i naturalnym ciągu. W magicznym triku punkt A (wykonawca prosi o przetasowanie talii) prowadzi bezpośrednio do B (widz wybiera jedną z kart i wkłada ją z powrotem do talii), po którym następuje C (iluzjonista sprawia, że talia znika) oraz punkt D (wybrana karta odnajduje się w kieszeni widza). Istny cud! Pominąłem tu nieistotne na pozór momenty, które zostały wplecione między A, B, C i D — nakłonienie widza do przyjęcia określonej pozycji na początku występu (kiedy przypuszczalnie karta trafia do jego kieszeni), błyskawiczną zamianę talii, której iluzjonista dokonuje po jej przetasowaniu (dzięki czemu będzie mógł nakłonić widza, aby wybrał drugi egzemplarz wsuniętej do kieszeni karty), zawinięcie talii w chusteczkę (co pozwala magikowi ukryć ją w kieszeni czy w jakimś innym miejscu). Te szczegóły nie mają związku z głównym wątkiem sztuczki i po jej zakończeniu łatwo wylecą widzom z pamięci. Wszystkie te czynniki sprawiają, że najtrudniej jest nabrać najmniej zainteresowanego obserwatora. Kiedy prezentowałem tego rodzaju triki ludziom na przyjęciach, niebezpieczeństwo stanowili dla mnie stojący na uboczu z założonymi rękami goście, którzy prowadzili zdawkowe konwersacje, zerkając na mnie kątem oka. Jeśli nie poświęcali mi uwagi, nie mogłem wciągnąć ich do gry. Obserwowali mnie mniej uważnie, ale byli w stanie dostrzec więcej. Uprawianie sztuki iluzji to prosta droga do obsesji. Przeważnie ludzie zaczynają wcześnie (ja zająłem się tym w stosunkowo późnym wieku), najczęściej jako zahukane dzieciaki. Wiele takich osób stara się zdobyć umiejętności pozwalające na imponowanie innym, ponieważ mają zaniżoną samoocenę. Rozwijając swe zainteresowania, mają do dyspozycji specjalne sklepy i kluby, wykłady, książki i rekwizyty, a 42
2
GRUNT TO PERCEPCJA
nawet możliwość spotkania jakiejś niezwykłej, groteskowo hipnotycznej osobowości. Taki adept sztuki magicznej zachwyca się poznawaniem nowych sztuczek i w końcu wydaje na swe nowe hobby tak dużo, że zaczyna odczuwać pokusę, aby coś na tym zarobić. Niestety przeważnie ma kontakt z magią na żenującym poziomie i musi małpować styl i maniery swoich mentorów. Wielu moim znajomym zdarzyło się rozmawiać z niebywale uprzejmym młodym człowiekiem, który okazał się iluzjonistą. Zaciekawieni jego umiejętnościami zgodzili się, aby coś im zaprezentował, i nie posiadali się ze zdumienia, kiedy człowiek ten jakby za naciśnięciem guzika przeobrażał się w zupełnie niewiarygodną karykaturę, zmieniając sposób mówienia, czyniąc nieprzystojne uwagi pod adresem ich ubioru i pokazując kiepskie gagi, które zupełnie ich zniechęciły. Jest to przykre, lecz wykonanie sztuczki magicznej w sposób naturalny i z odrobiną powabu to umiejętność, której najtrudniej się nauczyć. Taka obsesja może powiązać człowieka z podziemiem niechlujnych, podstarzałych facetów, naciąganymi numerami i pilnie strzeżonymi tajnikami sztuki. Myślę, że nic w tym złego. Niepohamowana próżność, kiepskie wyposażenie i potworna niegodziwość zachęcają, aby przystąpić do takiego barwnego, urozmaiconego, czasem przygnębiającego bractwa. Zaintrygowanemu czytelnikowi radzę, aby udał się do miejscowego sklepu dla magików, zamówił kilkanaście talii kart oraz zalecany poradnik dla początkujących i zaczął ćwiczyć.
Sugestia w służbie magii
!
Podczas występu na żywo zdarzają się chwile dostarczające wykonawcy niebywałej radości. Przeżyłem jedną z takich chwil, kiedy pod koniec pierwszego aktu swego występu oznajmiłem publiczności, że w drugim zostanie wykorzystana tabliczka Ouija. Mogłoby się wydawać, że daję szansę opuszczenia widowni osobom, które mogłyby mieć coś przeciwko temu, lecz tak naprawdę chodziło mi oczywiście o to, aby zwiększyć dramatyzm wieczoru. Wiele osób na wzmiankę o siłach nadprzyrodzonych reaguje szyderstwem, a mimo to wzbrania się przed użyciem tabliczki Ouija*. Dzieje się tak przypuszczalnie dlatego, że słyszeliśmy historie o złych doświadczeniach z taką tabliczką, a nie wiemy, jak je wyjaśnić. Wydaje
GRUNT TO PERCEPCJA
się, że trudniej zlekceważyć te historie niż kogoś, kto twierdzi, że posiada zdolności parapsychologiczne. Wyobrażenie o przywoływaniu szkodliwych sił wciąż jakoś krąży wokół tej tabliczki niczym duchy, którymi rzekomo mamy się zabawiać. Dyskusje na temat wiary w siły nadprzyrodzone pozostawimy sobie na później, ale póki co chciałbym was zapewnić, że korzystałem z tej tabliczki podczas bez mała stu występów i ani razu nie wydarzyło się nic nieoczekiwanego. Owszem, szklanka się poruszyła i zostały przeliterowane słowa. Tak, ochotnicy z widowni, którzy trzymali palce na szklance (ja jej nie dotykałem), zarzekali się, że nie wprawiali jej w ruch. I w poruszaniu się szklanki bynajmniej nie było ani odrobiny podstępu. Owszem, kiedy każdego wieczoru parę tysięcy ludzi skupiało swoją energię na siłach duchowych, które przenikały na scenę i przesuwały szklankę, ktoś mógłby się spodziewać, że nastąpi coś niezwykłego, gdyby tylko * Tabliczkę Ouija wymyśli! w 1892 r. Amerykanin Elijah J. Bond. Miała służyć do odczytywania wiadomości od zmarłych. Nazwa urządzenia powstała z połączenia słowa „tak" w dwóch językach: francuskim (oui) i niemieckim (ja). Współczesna, domowa forma tabliczki to plansza z odręcznie namalowanym kręgiem liter oraz odwrócona szklanka. Uczestnicy seansu dotykają szklanki palcami i czekają, aż duch nią pokieruje i w ten sposób wskaże litery składające się na odpowiedź (przyp. tłum.).
było to możliwe. Ale nie, nic takiego nie nastąpiło, choć co wieczór wszystko wskazywało, że tak się stanie. Istnieje proste, acz intrygujące wyjaśnienie zasad działania tabliczki Ouija. Ci z was, którzy wolą wierzyć, że szklanką poruszają duchy, niech sobie wierzą, ale wyjaśnienie prawdziwego mechanizmu kryjącego się za tym nie sprowadza się do opartej na uprzedzeniach i domysłach negacji „dowodów" na istnienie świata nadprzyrodzonego. Sprawdza się ten mechanizm niezawodnie we wszelkiego rodzaju sytuacjach i łatwo można w nim dostrzec siłę sprawczą stojącą za magicznymi właściwościami Ouija. Odpowiedź tkwi w fascynującym zjawisku zwanym ruchem ideomotorycznym. Kiedy zgłębimy jego tajniki, możemy się nim posłużyć w celu dokonania wielu innych, rzekomo
SUGESTIA W SŁUŻBIE MAGII
spirytualistycznych wyczynów i osiągnięcia wielu pozornie niewytłumaczalnych fenomenów, nie uciekając się do oszustwa. Zasada ta działa następująco: jeśli skoncentrujesz się na idei wykonania ruchu, jest wielce prawdopodobne, że w końcu zaczniesz wykonywać drobne ruchy, nie zdając sobie z tego sprawy. Jeśli w niezakłócony sposób skupisz się na myśli, że twoja ręka staje się lekka, odkryjesz w końcu, że bezwiednie ją unosisz. O ile możesz być świadom, że występuje taki ruch, o tyle nie zdajesz sobie sprawy, że sam go wykonujesz. Podobnie jak wielokrotne impulsy nerwowe mogą wywołać drgania, nad którymi nie panujesz, również ruchy ideomotoryczne sprawiają wrażenie, jakby odbywały się poza twoją kontrolą. Z pewnością niektórzy ludzie są na nie podatni bardziej niż inni — w istocie zdaje się to iść ręka w rękę z podatnością na hipnozę, jednak stanowią owe ruchy bardzo powszechne zjawisko, którego wszyscy w taki czy inny sposób doświadczamy. Możesz na przykład przyłapać się na mimowolnym kopaniu wyimaginowanej piłki podczas oglądania meczu futbolowego albo na wykonywaniu krótkich i gwałtownych ruchów, kiedy wczuwasz się w akcję filmu. Zasada ta została po raz pierwszy wykorzystana w celu wyjaśnienia pewnego fenomenu spirytystycznego, po tym jak pod koniec XIX wieku fascynacja okultyzmem niczym pożar ogarnęła Amerykę i Wielką Brytanię. Ruch spirytystyczny ze swymi mrocznymi seansami, latającymi tamburynami i ektoplazmą zaczął się od działalności pochodzących z północnej części stanu Nowy Jork sióstr Fox, które w 1848 roku doprowadziły swą matkę do obłędu, wywołując w domu hałasy przypisywane duchom. Zdobyły lokalną sławę, a moda na nawiązywanie kontaktu z duchami zmarłych szybko się rozprzestrzeniła. Kiedy przyznały się do mistyfikacji, sl e było już za późno, gdyż ruch spirytystyczny stał się zbyt potężny ? i niezależny, aby ich wyznanie mogło coś zmienić. Z biegiem lat W przybrał postać czegoś, co obecnie określamy jako nowoczesny spirytualizm, znalazł także wyraz w specyficznej działalności mediów & i niektórych kościołów. Wszystko to opiera się raczej na niełatwych wiec do podważenia „przekazach" niż na latających w ciemności przedwejri miotach, niemniej jednak wywodzi się od tego samego głupiego iodi psikusa. z kiep Poprzednikiem tabliczki Ouija był ruchomy stolik. Uczestnicy szyła i 45
MACIA
seansu („wysiadujący") zajmowali miejsca przy okrągłym stole ich wy i czekali, aż duchy zaczną się z nimi komunikować. Kładąc opuszki wpiaj palców na blacie, czuli, jak nieożywiony mebel zaczyna się trząść i obracać. Jest to bardzo spektakularny pokaz, aczkolwiek dzisiaj rzadko można go oglądać poza prywatnymi sensami w starym stylu. Wykorzystałem go podczas jednego z odcinków programu Tńcks oj the Mina i z radością odkryłem, że równie efektownie działa na współczesną publiczność. Jak to możliwe, żeby ludzie obracali stołem, nie zdając sobie z tego sprawy? A może łatwiej byłoby nam zaakceptować wyjaśnienie okultystyczne? W żadnym wypadku. Jeśli kilka osób jest przekonanych, że stolik będzie się poruszał (w tym tkwi cała sztuka, aby ich przekonać, że to się wydarzy), to po chwili zaczną nieświadomie go popychać. A należy mieć na uwadze, że jeśli kilka osób wprawi lekki stolik w ruch, to będzie się przesuwał po wypastowanej podłodze z taką samą łatwością jak szklanka na tabliczce Ouija. Może być nawet ciężki, ale nie mówimy teraz "
0 jego podnoszeniu. Pod koniec dziewiętnastego wieku pewien badacz
przeprowadził prosty eksperyment, aby się przekonać, czy wirujące stoliki podczas seansów to faktycznie sprawka duchów, czy efekt bezwiednych ruchów uczestników. Na blacie stołu umieścił szklaną taflę, a uczestnicy oparli na niej palce. Duchy zostały poproszone o zakręcenie stołem i wszyscy czekali na to, co się wydarzy. Założenie było proste: gdyby obrócił się stół, jego ruch byłby samoistny; gdyby poruszyła się jedynie leżąca na blacie szyba, okazałoby się ewidentnie, że to skutek działania zebranych. Nic dziwnego, że kiedy wezwano duchy, szklana tafla zaczęła się obracać, a stół nie drgnął ani o centymetr. Moje zainteresowanie tabliczką Ouija wzrosło, gdy pewnego wieczoru paru moich przyjaciół przyniosło mi egzemplarz domowej roboty. Ktoś podsunął pomysł, żebyśmy „wprawili ją w ruch",
46
SUGESTIA W SŁUŻB IE MAGII
1 od razu poczułem się jak opętany przez złego ducha nastolatek z kiepskiego amerykańskiego horroru. Mojej ekscytacji towarzyszyła wiedza na temat ruchów ideomotorycznych oraz powodów ich występowania, więc zapragnąłem się przekonać, jak to wygląda w praktyce. Jeden z przyjaciół, Doug, był przekonany o tym, że szklanką poruszają duchy, i to właśnie on nalegał, abyśmy wszyscy wypróbowali jej działanie. Zaproponowałem, żebyśmy skontaktowali się z moim dziadkiem, który zmarł kilka lat wcześniej, i poprosili o dowód, że jego duch nas odwiedził. Dodałem jednak, że osobiście nie powinienem dotykać szklanki, gdyż mógłbym wykonać jakieś nieświadome ruchy prowadzące do przeliterowania informacji, jakich się spodziewam. Doug nalegał jednak, by osoba, która znała zmarłego, trzymała palce na szklance. Pomyślałem, że to dogodny moment i przyłączyłem się do innych, postanowiłem jednak nie robić niczego, co mogłoby wpłynąć na ruch szklanki. Uroczystym tonem zażądaliśmy, aby każdy, kto nas słyszy, pomógł nam nawiązać kontakt z moim nieżyjącym dziadkiem. Szklanka była umieszczona między dwoma okręgami. W jednym z nich widniało słowo „tak", a w drugim „nie", zaś wszystko otaczał większy okrąg, na którym były wypisane litery alfabetu. Każde z naszej czwórki trzymało dwa palce na szklance i wszyscy powtarzaliśmy za Dougiem pytanie: „Czy duch jest obecny?". Tak, jak nam kazał, zataczaliśmy szklanką niewielkie kręgi, czekając, aż zacznie ją ściągać w stronę „tak" albo „nie". Byliśmy w tym momencie skupieni na ekscytującej perspektywie wystąpienia takich ruchów i nie zważaliśmy na psychologiczny aspekt sytuacji. Oczywiście odchylenie szklanki w stronę „nie" byłoby ze strony ducha śmiesznym, podręcznikowym błędem, mogącym wprawić go w wiekuiste zażenowanie. Toteż poruszając szklanką po okręgu, spodziewaliśmy Się, że wskaże na „tak". Rzecz jasna, tak się właśnie stało. Podekscytowany Doug zaczął mnie nakłaniać, abym zadał pytanie. — Podaj nam swoje imię — zażądałem. Żadna z zebranych osób nie znała imienia mojego dziadka, gdyby więc zostało przeliterowane, byłem gotów zostać wyznawcą spirytyzmu. Po jakichś dziesięciu sekundach bezruchu szklanka zaczęła poruszać się z wolna, pozornie ciągnąc nasze palce wzdłuż prowizorycznej planszy. Na moment zatrzymała się przy literze R.
SUGESTIA W SŁUŻB IE MAGII
Potem znów ruszyła, zmierzając w stronę U. Następnie, nieco szybciej, przesunęła się w stronę P, potem E, jeszcze raz R i X po czym znieruchomiała. Rupert. Wszyscy cofnęliśmy ręce. To było imponujące. — To niesamowite! — oznajmił Doug. — Kiedy tylko poprosiłeś, żeby przeliterował swoje imię, od razu pomyślałem 0 Rupercie. Wiedziałem, że tak ma na imię, zanim jeszcze je podał. — No to niech ci będzie — odparłem. — Ale mój dziadek miał na imię Fred, a nie Rupert. Doug spodziewał się, że szklanka poruszy się w stronę R, 1 nadał jej oczekiwany kierunek. Kiedy tylko zorientował się, że wie, co nastąpi, i o c z e k i w a ł od ducha, aby ten kontynuował literowanie swego imienia, każdy z kolejnych ruchów wzmacniał jego przekonanie (i sprawiał, że poruszał szklanką coraz mocniej). Jego napór wzrastał, kiedy związana z nim sugestia przybierała na
sile. Próbowaliśmy robić podobne rzeczy bez jego udziału i wtedy ruchy były znacznie wolniejsze. Doug był jednak nieustępliwy, więc zaproponowałem, abyśmy spróbowali skontaktować się z pewną kobietą, której zwłoki znaleziono w okolicy. W rzeczywistości zmyśliłem tę postać, ale podałem kilka sfabrykowanych szczegółów, których moglibyśmy użyć na potwierdzenie. Oczywiście bez problemu nawiązaliśmy z nią kontakt, mimo że nigdy nie istniała, i potwierdziliśmy wszystkie informacje, chociaż żadna z nich nie była prawdziwa. Ponieważ powiedziałem, że mieszkała w Clevedon, szklanka wybrała litery układające się w tę nazwę. Wystarczyła drobna sugestia z mojej strony, że mogłoby wchodzić w grę przestępstwo, aby ruchy szklanki na planszy wyartykułowały podejrzenie morderstwa. Gdy kierunek tych ruchów był przewidywalny — na przykład gdy końcówka słowa jasno wynikała z pierwszych jego liter — ich tempo wzrastało. Podczas występów na scenie zdarzało mi się, że przypadkowo wybrani ochotnicy byli wyraźnie podatni na sugestię, a ruchy stawały się tak dynamiczne, że czasami szklanka mijała wybraną literę i spadała ze stołu. Jeżeli tego rodzaju rzeczy zdarzają się w warunkach domowych, z biegiem czasu
SUGESTIA W SŁUŻB IE MAGII
mogą ulec wyolbrzymieniu i przekazywana z ust do ust historia przeobraża się w wersję, w której szklanka, niedotykana przez nikogo, samoistnie ześlizguje się ze stołu i rozbija o ścianę. W czasie niektórych pokazów krążąca po planszy szklanka literuje takie rzeczy, jak numer miejsca którejś z osób na widowni, p o d c z a s g d y l i t e r y s ą p r z e k ł a d a n e i z a k r y w a n e . Tym z was, którzy widzieli taki pokaz na żywo i nijak nie potrafią tego dopasować do powyższych wyjaśnień, daję słowo, że nie miało to nic wspólnego z duchami, lecz było czystym podstępem. Ruchy ideomotoryczne są tak niezawodne, że można je wykorzystać w celu zademonstrowania szeregu imponujących zdolności parapsychologicznych. Zaprezentuję tu kilka takich, które szczególnie mi się podobają.
Wahadełko Wahadełko jest jednym z ulubionych narzędzi przepowiadania przyszłości wśród społeczności New Age. Obserwując ruchy dyndającego na łańcuszku bądź sznurku ciężarka, spodziewająca się dziecka kobieta jest podobno w stanie przewidzieć jego płeć. Niektórzy twierdzą nawet, że w taki sposób można wywróżyć wszystko. Jak w przypadku wielu rzeczy umiłowanych przez tę społeczność, umysłowy paraliż jej członków nie pozwala im dojrzeć tego, co faktycznie decyduje o działaniu wahadełka, dlatego padają ofiarą wszelakiej maści romantycznych nonsensów. Wahadełko stanowi w rzeczy samej idealny przykład sugestii ideomotorycznej. Powinieneś to wypróbować, jeśli nigdy dotąd nie miałeś z nim do czynienia. Najlepiej od razu zrób sobie wahadełko. Będzie ci potrzebny niewielki ciężarek (może to być pęk kluczy, ale najlepszy jest ciężki pierścionek), który musisz uwiązać na dwudziestocentymetrowym sznurku (albo nitce, ewentualnie łańcuszku). Stań albo usiądź wygodnie, trzymając końcówkę sznurka, tak aby zawieszony na nim ciężar zwisał swobodnie. Postaraj się przybrać taką pozycję, aby móc poruszać dłonią, łokciem i ramieniem. Skoncentruj się na ciężarku. Wyobraź sobie, że może się poruszać pod wpływem twojej woli. Rozkaż mu w myślach, aby zaczął się kiwać w przód i w tył — właśnie tak, od ciebie i z powrotem w twoim kierunku. Wyobraź sobie, że tak się dzieje, z początku wolno, a potem coraz szybciej. Obserwuj wahadełko i czekaj, aż naprawdę zacznie się 49
MAGIA
ruszać. Zmuś je do ruchu. Zakoduj sobie w głowie, że jedyną rzeczą, jaka może powstrzymać kołysanie, jest twoja decyzja, więc cierpliwie oczekuj na ruch wahadełka. Możesz sobie wyobrażać, że coś je popycha albo działają na nie jakieś siły, albo cokolwiek, co wyda ci się stosowne. Oczywiście nie ma tu żadnych sił, ale takie myślenie może ożywić twoją wyobraźnię. Kiedy zauważysz ruchy wahadełka, każ mu się kołysać coraz mocniej. Przyglądaj się, jak pod wpływem twojej woli zakreśla coraz większy łuk. Po chwili zażądaj, aby zwolniło i się zatrzymało. Poczekaj, aż zawiśnie nieruchomo. Następnie wykonaj tę samą operację, tylko każ wahadełku kołysać się na boki. Zmuś je do tego, a ono wypełni twoje polecenie. Patrz, jak twoje wypowiadane w myślach rozkazy zamieniają się w rzeczywiste ruchy tego nieożywionego przedmiotu. Po kilku chwilach wyobraź sobie, że wahadełko zmienia kierunek i kołysze się w tył i w przód. Poinstruuj je w myślach, jak ma to robić. Obserwuj, jak z każdym kiwnięciem coraz bardziej zbliża się do ciebie. Zaczekaj, aż będzie wykonywać ruchy w nowej płaszczyźnie. Następnie zmuś wahadełko do zataczania kręgów zgodnie z ruchem wskazówek zegara. Zaczekaj, aż zacznie je wykonywać. Powinieneś czuć, że odbywa się to całkowicie poza twoją kontrolą. Jeśli nie dopisze ci szczęście, zostaw to doświadczenie i wróć do niego później. Spraw, żeby wahadełko wykonywało okrężne ruchy i żeby każdy następny obwód był coraz szerszy. Kiedy to zrobi, każ mu zmniejszyć zakres ruchów i patrz, jak kurczy się promień zataczanych kręgów. Potem rozkaż wahadełku, aby zaczęło kręcić się w kierunku przeciwnym do ruchu wskazówek zegara, a ono po chwili zmagania z własnym momentem bezwładności wypełni twoją wolę. Wykazując odrobinę cierpliwości przy tych eksperymentach, otrzymasz w zamian zadziwiający pokaz działania autosugestii. Oczywiście sam nieświadomie poruszasz wahadełkiem — ten fakt może potwierdzić każdy, kto obserwował twoją rękę. Twoje ruchy mogą być całkiem znaczne, co ciekawe jednak, sam nie będziesz w stanie zauważyć, że je wykonujesz. Kiedy tylko nauczysz się robić to swobodnie, możesz spróbować wykorzystać tę umiejętność, jakbyś był wyznawcą New Age. Najpierw ustal, że kołysanie w jednym kierunku oznacza „tak", w innym „nie", zaś krąg to „być może" albo coś innego. Następnie zadaj wahadełku pytanie, na które znasz 50
SUGESTIA W SŁUŻB IE MAGII
odpowiedź. Odczekaj chwilę, nim zaczniesz wprawiać je w ruch. Na pewno odkryjesz, że udziela właściwej odpowiedzi. Znakomity efekt, ale nie ma w nim za grosz magii. Twoja rola polega jedynie na tym, że poruszasz wahadełkiem w tym kierunku, którego się spodziewasz. Jeśli zadasz mu pytanie, na które nie znasz odpowiedzi, nie ma podstaw, by sądzić, że uzyskane ruchy są trafne. Czy kobieta może posłużyć się wahadełkiem, aby określić płeć nienarodzonego dziecka? Wszystko zależy od tego, czy przyszła mama podświadomie wyczuwa, jakiej płci jest płód, który w sobie nosi. Jeśli intuicja coś jej podpowiada, jest całkiem możliwe, że wahadełko dostarczy prawidłowej odpowiedzi. Niestety nie ma dowodów, by matki posiadały taką podświadomą wiedzę. Faktycznie wydaje się to mało prawdopodobne, bowiem gdyby tak było, cała rzesza przyszłych mam nie potrzebowałaby badań ultrasonograficz-nych, aby się dowiedzieć, czy urodzą chłopczyka, czy dziewczynkę. Oczywiście wiele matek będzie twierdzić, że jest inaczej. Problem w tym, że prawdopodobieństwo trafienia wynosi jeden do jednego, a świeżo upieczona matka bardzo często pamięta, że jej prognoza okazała się trafna. Będzie miała wrażenie, że to dowód wyjątkowej więzi z dzieckiem i raczej nie zechce cofnąć się w przeszłość i spojrzeć na sytuację bardziej obiektywnie. Mniej więcej połowa matek, które miały jakieś przeczucia, może powiedzieć, że była w stanie przewidzieć płeć nienarodzonego dziecka, a jest to strasznie duży odsetek. Czy używamy wahadełka, czy też opieramy się na kobiecej intuicji, jest oczywiste, że jesteśmy skłonni przywiązywać większą wagę do przepowiedni, która okaże się zgodna z rzeczywistością. Innymi słowy, jeśli zajdzie pomyłka, zapominamy o niej, ale gdy przeczucie okazuje się trafne, wydaje się nam, że zaszło coś niezwykłego. Korzyści z takiej mądrości post factum oraz zagrożenia związane z tego rodzaju przekonaniami to kwestie, którymi zajmiemy się później. Byłoby pięknie, gdyby matka potrafiła wyczuć, jaka będzie płeć dziecka, i niewykluczone, że czasem tak jest, ale dopóki ktoś nie podda sporej liczby ciężarnych kobiet eksperymentowi, który wykaże, iż prognozy znacznie przeważającej większości okazały się trafne, nic nie można powiedzieć na pewno. Tymczasem, zwłaszcza gdy opieramy się tylko na domniemaniach, nie mamy podstaw, aby 51
MAGIA
sądzić, że przyszła matka potrafi przewidywać płeć swego dziecka, a co za tym idzie, że wahadełko może w tym wypadku zapewnić jakieś specjalne rozeznanie. Z całą pewnością nie ma sensu, aby ktoś inny (choćby terapeuta New Age) wymachiwał nad brzuchem ciężarnej kobiety wahadełkiem, jak to czasem bywa w sytuacjach, gdy wartość tego przedmiotu jest błędnie postrzegana. Można z tego co najwyżej wywnioskować, o jakiej płci myśli osoba trzymająca wahadełko. Wahadełka, obracające się stoliki i tabliczki Ouija stanowią fascynujący i potencjalnie upiorny przejaw sugestii ideomotorycznej. Kolejna technika należy do moich ulubionych i jest powiązana z tego rodzaju fenomenami. Niektóre jej aspekty łatwo opanować, inne są bardzo trudne. Trochę praktyki, a będziecie w stanie zrobić na niewtajemniczonych wrażenie, że naprawdę potraficie czytać w myślach.
Odczytywanie mowy ciata Czytanie biografii mało znanych, zapomnianych mentalistów i sztukmistrzów zajmuje wysoką pozycję na liście moich ulubionych zajęć, jakim w samotności oddaję się wieczorami. Czynność ta plasuje się tuż przed polowaniem na mole i ustępuje jedynie internetowym poszukiwaniom oryginalnej i satysfakcjonującej erotyki. Jedną z prawie całkiem zapomnianych postaci, którą odkryłem, studiując owe biografie, jest J. Randall Brown urodzony w 1851 roku w okolicach St. Louis (jego historię, opowiedzianą przez Danny'ego Lauba na łamach niewielkiego specjalistycznego magazynu „Minds", przytoczył później znakomity mentalista nazwiskiem Banachek w swej książce poświęconej mowie ciała). Chodząc do szkoły, Brown (to nie mój krewny) odkrył w sobie osobliwą zdolność odnajdywania schowanych przedmiotów. Wystarczyło, aby jeden z kolegów coś ukrył, a potem dotknął jego czoła, koncentrując się w myślach na miejscu, w którym znajduje się poszukiwana rzecz. Zaczynając w taki sposób, ów nieśmiały człowiek stał się pionierem nowej, fascynującej formy rozrywki, która wkrótce miała stać się popularna na terenie 52
SUGESTIA W SŁUŻB IE MAGII
całego kraju. ■ Podczas podróży do Chicago Brown zademonstrował swe umiejętności w pubie i natychmiast wzbudził wielką sensację, gdyż akurat byli przy tym obecni dziennikarze. Niebawem zaczął organizować spotkania, podczas których czytał w myślach, czasami pozując przy tym na naukowca. Przyjeżdżał do miasta, zapraszał miejscowych dygnitarzy i reporterów i urządzał pokaz. Potem prosił ich, aby za pośrednictwem lokalnych gazet zapraszali go na publiczne występy. Niejaki doktor Beard (przysięgam, że nie są to zmyślone nazwiska*) nakłonił Browna do poddania się pewnym testom, które wprawdzie nie przyniosły rozstrzygnięcia, wzbudziły jednak podejrzenie, że Brown w ogóle nie czyta w myślach, a jedynie wychwytuje drobne sygnały w postaci drgań mięśni osób uczestniczących w pokazach. W odpowiedzi Brown zaprezentował „bezdotykową" wersję swej sztuczki, podczas której między nim a ochotnikiem znajdował się drut długości kilkudziesięciu metrów. Sława Browna przeminęła, a on sam w 1926 roku został pochowany w bezimiennym grobie. Podobno podzielił się swymi umiejętnościami z asystentem, niejakim Washingtonem Irvingiem Bishopem. Bishop jest jedną z moich ulubionych postaci wpisanych w tę tradycję. Poza propagowaniem sztuki czytania mowy ciała wymyślił w 1885 roku sztuczkę o nazwie „jazda na oślep". Polegała ona na tym, że pędził konnym powozem ulicami miasta i z zasłoniętymi oczami szukał ukrytych przedmiotów. W naszych czasach wyczyn ten bywa powtarzany przy użyciu samochodu, w celu zdobycia rozgłosu i wywołania sensacji. Przypuszczalnie najsłynniejszego dokonał w 1966 roku niezrównany David Berglas. Muszę wyznać, że zawsze żywiłem podziw dla umiejętności wielkich iluzjonistów i mentalistów, które pozwoliły im obrosnąć legendą. Zarówno Berglas, jak i Chan Canasta, dwaj nowocześni
* Po angielsku to beard znaczy „stawić czoło", stąd uwaga autora (przyp. tłum.).
herosi, stali się inspiracją dla popularnych i przypuszczalnie apo-
MAGIA
kryficznych opowieści. Jedna z nich głosi, że twórcy programu This Is Your Life* wpadli na pomysł, aby kolejną ich ofiarą został Cana-sta, a w chwilę później wielki polski magik już do nich dzwonił i przerywając im konferencję, przepraszał, że nie może znaleźć wolnego terminu**. Jadłem kiedyś kolację z Berglasem. Gryzmoląc na serwetce, przedstawił mi swój tajemniczy system gwarantujący wygraną w ruletkę. Owa serwetka pokryta liczbami, dziś już raczej niezrozumiałymi, wisi oprawiona w moim gabinecie, kpiąc w żywe oczy z magików, którzy uważają, że taki system jest mitem. Z całą pewnością istnieje i mam nadzieję, że pewnego dnia spotkam matematyka na tyle godnego zaufania, by potwierdzić jego skuteczność. Kiedy Bishop odwiedził Wielką Brytanię, tak bardzo obnosił się ze swoim ogromnym bogactwem, że pomniejsze honoraria przeznaczał na cele charytatywne. Ta dosyć wielkoduszna strategia wiązała się oczywiście z tym, że mógł zainwestować niewyobrażalne kwoty w specjalistyczne przedsięwzięcia. Ostatecznie jednak Bishop opuścił nasze strony, kiedy pewien sławny magik, który kwestionował autentyczność jego zdolności parapsychologicznych, pozwał go o zniesławienie, żądając dziesięciu tysięcy funtów odszkodowania. Nawet śmierć Bishopa w dość młodym wieku trzydziestu trzech lat owiana jest atmosferą sensacji i budzi kontrowersje. Czasami pod koniec występu zdarzały mu się dramatyczne omdlenia, co tłumaczył atakami katalepsji, które mogą wprawić go w stan do złudzenia przypominający zgon. Zastrzegł sobie, aby dokładnie go zbadać, zanim zostanie poddany sekcji albo pogrzebany. Kiedy zmarł, jego matka utrzymywała, że został zabity przez autopsję, którą jej zdaniem przeprowadzono na żywym ciele. Cóż za pomysł. Aby zgłębić podstawy czytania mowy ciała, należy być przygotowanym na kilka nieudanych prób. Niektórym ludziom wychodzi to * This Is Your Life — amerykański telewizyjny serial dokumentalny emitowany przez telewizję
NBC w latach pięćdziesiątych i sześćdziesiątych. Jego koncepcja polegała na prezentowaniu biografii sławnych osób, które zapraszano do studia, nie informując ich, że będzie mowa o nich (przyp. tłum.). ** Chan Canasta urodził się w 1920 r. w Krakowie jako Chananel Mifelew (przyp. tłum.).
MAG IA
54
lepiej niż innym, ale jeśli zarówno ty, jak i druga osoba podejdziecie do tego zadania z otwartym umysłem i wrażliwością, wkrótce osiągniecie prawdziwy sukces. Zbierz siedem albo osiem przedmiotów i rozłóż je na stole, który powinien być na tyle duży, aby dla każdego wystarczyło miejsca. Poproś partnera, aby pomyślał o jednym z przedmiotów, nie starając się przy tym zgadywać, jakiego wyboru możesz się po nim spodziewać. Następnie stojąc obok niego, poproś, aby podał ci rękę. Chwyć go za nadgarstek. Nie sądzę, aby robiło to różnicę, czy będziesz trzymać jego prawą, czy lewą rękę, ale ważne jest, żebyś czuł się swobodnie i żeby nic nie krępowało ci ruchów. Udziel partnerowi kilku istotnych wskazówek. Poleć, aby myślami naprowadzał cię na wybrany przedmiot. Ma mówić ci w m y ś-l a c h , czy masz poruszać się w prawo, w lewo, w przód, w tył, czy też się zatrzymać, i skupiać się wyłącznie na przekazywaniu tych informacji. Nie może mówić niczego na głos, ale w głowie powinien formułować bardzo wyraźne instrukcje. Musisz zachowywać się tak, jakbyś zaledwie dotykał ręki partnera, jedynie ze względu na telepatię. W rzeczywistości jednak odczucia, jakich doznasz, trzymając go za nadgarstek, posłużą ci jako wskazówki i nakierują na właściwy obiekt. Podczas pierwszej próby unieś jego rękę, aby znalazła się nad centralnym punktem stołu. Kiedy będzie się skupiać, delikatnie pchnij jego dłoń w jedną, a potem w drugą stronę. Wyczujesz opór. Jeśli twój partner w myślach nakazuje ci ruch w danym kierunku, będzie rzeczą naturalną, że zwracając się w złą stronę, wywołasz u niego napięcie. Wskazówką będzie więc dla ciebie najsłabszy opór. Musisz być przez cały czas otwarty na to fizyczne sprzężenie zwrotne i bardzo uważny, gdyż w każdej chwili twój partner może zasygnalizować zmianę kierunku. Po kilku próbach odkryjesz, że za każdym razem udaje ci się bezbłędnie wskazać wybrany przez niego przedmiot. Kiedy pojmiesz tę regułę i nauczysz się ją wykorzystywać, pora przejść do kolejnego etapu, który rozgrywa się w znacznie większej przestrzeni. Poproś swego towarzysza, aby pomyślał o jakimś dużym przedmiocie znajdującym się w pomieszczeniu, w którym przebywacie. Znów chwyć go z rękę, ale tym razem musi to wyglądać tak, jakbyś ciągnął go przez pokój w poszukiwaniu wybranego obiektu. Musisz więc stanąć krok przed nim i wyciągnąć wolną 55
rękę, jakbyś wymacywał drogę. Nastaw się na odbiór sygnałów, jakie będzie ci przekazywać jego ręka, i pozwól, aby cię prowadził, dając wskazówki w postaci najmniejszego oporu. Najlepiej będzie, jeśli chwycisz partnera za prawy nadgarstek lewą ręką i napniesz ją lekko, co pozwoli ci łatwiej wyczuć sygnał. Potem możesz zakołysać całym ciałem w różnych kierunkach, instruując go równocześnie, aby w myślach wydawał ci polecenia, w którą stronę masz iść. W ten sposób uda ci się uzyskać wyraźniejszy sygnał, niż gdybyś kierował jego ręką. Możesz trafić na taką osobę, że już po chwili poczujesz, jak prowadzi cię prosto w stronę wybranego przedmiotu. To nie będzie tylko brak oporu; poczujesz po prostu, że popycha cię w odpowiednim kierunku. Taki podatny na sugestię partner może sprawić, że zadanie będzie zadziwiająco proste. Obserwując jego stopy, możesz zauważyć subtelne ruchy, które również wskażą ci właściwy kierunek. Jak w przypadku tabliczki Ouija, gdzie nakazujesz zebranym, aby nie poruszali szklanką, tu również możesz zaznaczyć, że twój partner nie powinien dawać ci żadnych wskazówek. Dopóki jednak będzie się skupiał na kierowaniu tobą w myślach, twoje polecenie tak naprawdę pozostanie bez znaczenia, ponieważ opór i ruchy są nieuświadomione. Takie doświadczenie można oczywiście zamienić w sztuczkę sceniczną, aczkolwiek traci ona na atrakcyjności, gdyż trudno utrzymać tempo i rytm. Pewien skromny amerykański iluzjonista, znany jako Niesamowity Kreskin, słynie z tego, że odnajduje gdzieś na widowni honorarium za swój występ, kierując się sygnałami w postaci napięcia mięśni osoby, która je ukryła. Umowa jest taka, że jeśli nie znajdzie czeku, występuje za darmo. Chociaż nigdy nie widziałem tego numeru w jego wykonaniu (a szczerze mówiąc, nie jestem pewien, na ile ciekawy jest dla widzów dramat wykonawcy, który
56
MAGIA
może nie dostać zapłaty), oglądałem innych mentalistów przy pracy. Podejrzewam, że problemy z utrzymaniem tempa i napięda sprawiają, że trudno uczynić z tej sztuki prawdziwy gwóźdź programu, i przypuszczalnie z tego powodu tak rzadko jest pokazywana. Za to jako prywatny, improwizowany pokaz jest bardzo efektowna. Jeśli chcesz ćwiczyć tę umiejętność, nie obawiając się niepowodzenia, spróbuj zastosować sztuczkę karcianą, której nauczyłeś się wcześniej. Kiedy karta wróci do talii, która zostanie przetasowana, rozłóż ją na stole kolorami do góry. Poszukaj karty klucza, pamiętając, że na niej znajduje się ta, którą wybrał jeden z widzów. Rozrzuć talię na blacie w sposób chaotyczny i postaraj się, aby poszukiwana karta była widoczna. Odwróć wzrok od stołu i poproś uczestnika pokazu, aby wypatrzył swoją kartę, a potem każ mu przemieszać talię. Kiedy będzie to robił, zamknij oczy i odwróć się, a potem chwyć go za nadgarstek i wyciągnij jego rękę na stołem. Kierując się wskazówkami w postaci naprężenia jego mięśni, spróbuj zlokalizować wybraną kartę. Kiedy będziesz pewien, że ją znalazłeś, otwórz oczy i upewnij się, czy masz rację. Tak czy inaczej, połóż jego dłoń na właściwej karcie. Jeśli zatrzymałeś się daleko od niej i musisz ciągnąć rękę partnera na drugi koniec blatu, będzie to wyglądało jak wybieg — że faktycznie odkryłeś wybraną kartę i tylko udawałeś, że się pomyliłeś, cwaniaczku.
Pamięć Spróbuj sobie wyobrazić, że wybierasz się na zakupy w jakieś deszczowe poniedziałkowe czy wtorkowe popołudnie. Dosłownie wpadasz do zaprzyjaźnionego sklepu z ciuchami przy głównej ulicy gdzieś na obrzeżach miasta w poszukiwaniu nowego przyodziewku, który mógłby ozdobić twoją zgrabną sylwetkę. Na wyprzedaży dostrzegasz olśniewająco wspaniały blezer. Znakomita jakość i prześliczny wzór. Kiedy tak zachwycasz się idealnym kształtem kieszeni i subtelną fakturą wełny, kiedy cieszysz oko twarzowymi splotami, którym nie sposób się oprzeć, ogarnia cię zakłopotanie i zaczynasz nerwowo szukać metki z ceną. Jest obniżona do zaledwie trzynastu brytyjskich funtów szterlingów i dwudziestu ośmiu nowych, pobrzękujących pensiaków! Zajebista okazja. Jedną ręką porywasz z wieszaka olśniewający ciuszek, a drugą, szukając po omacku portfela, roztrącasz brutalnie łokciami starców, kaleki i zwykłe niedojdy, aby jak najszybciej dotrzeć do kasy i zyskać pewność, że to przecenione cudo będzie należało do ciebie. A teraz — tu nalegam, abyś w obliczu dalszych wypadków zachował zimną krew — jak byś się poczuł, gdyby mamlająca gumę do żucia sprzedawczyni nabiła ci przerażająco wysoką cenę, na przykład 52,17 funta? Z niezachwianą pewnością pokazujesz jej wyraźną i jednoznaczną cenę na metce, upierając się przy niższej kwocie. Dziewczyna jednak zdaje się nie słuchać i bezdusznym to
58
PAMIĘĆ
nem o zapachu gumy owocowej powtarza wyższą cenę. Spoglądasz tam, gdzie wisiał przedmiot waszego sporu, i dostrzegasz pokaźnych rozmiarów tabliczkę z napisem: „Oferta specjalna — sweter w cenie promocyjnej 13,58 funta!". Wskazujesz na nią triumfalnym gestem i ponownie domagasz się obniżonej ceny. Tymczasem ta bezmyślna idiotka wciąż uprzejmie powtarza swoje, najwyraźniej nie widząc, że ewidentnie się pomyliła. Możesz teraz stwierdzić, że moja umiejętność czytania w myślach nie ma sobie równych, ale w tym momencie zapewne myślisz, że faktycznie masz prawo domagać się obniżonej ceny. Jeśli tak jest, grubo się mylisz. W rzeczywistości ekspedientka może ci nabić taką cenę, jaka tylko się jej spodoba. Pozwólcie, moje śliczne, lecz niedoinformowane lalunie, że wam coś wyjaśnię. Rozmawiamy tutaj o umowach i o tym, w którym momencie stają się wiążące. W umowie powinna występować propozycja oraz jej przyjęcie. Jeśli można wykazać, że oba te kryteria zostały spełnione, umowa wygląda na zawartą. Jeśli zakładamy, że etykietka ma prawnie wiążącą moc, to umieszczoną na niej promocyjną cenę należałoby uznać za p r o p o z y c j ę , a przyniesienie artykułu do kasy za jej p r z yj ę c i e . Ale to byłoby wiążące również dla ciebie i oznaczałoby, że nie możesz już odłożyć towaru na półkę ani się rozmyślić. Podobnie, skoro folder reklamowy oferuje produkty w określonej cenie, a my uznamy to za propozycję, moglibyśmy dokonać zamówienia na ogromną skalę (przyjęcie), co zgodnie z umową zobowiązywałoby sprzedawcę do zapewnienia nam takiej ogromnej dostawy. Oczywiście coś takiego nie jest dopuszczalne i firma mogłaby nas przeprosić, informując, że posiada w magazynach ograniczoną liczbę danego produktu. Prawo traktuje zatem metki i tym podobne zaledwie jako „zachętę", niewiążącą zapowiedź złożenia propozycji. W rzeczywistości propozycja składana jest później przez klienta, który podchodzi do sprzedawcy i pokazuje, co zamierza kupić. Kiedy ten zaakceptuje jego propozycję, a cena zostaje uzgodniona, dochodzi do zawarcia umowy. Oczywiście obstawanie przy wyższej cenie może nie być w interesie sklepu. Przypuszczalnie, aby nie psuć sobie opinii, pozwolono by ci dokonać zakupu za obniżoną cenę. Nie możesz 59
PAMIĘĆ
jednak nalegać. Kiedy znajdziesz na półce błędnie oznakowany artykuł, nie możesz upierać się przy kupnie za mniejszą kwotę, jeśli ekspedient odkryje, że coś nie gra. Takie zachowania utrwalają się tylko dlatego, że prawdopodobnie większość pracujących w sklepach osób również błędnie rozumie przepisy, przez co czuje się w jakiś sposób zobligowana ceną umieszczoną na metce. Ten rzucający na kolana, fascynujący samorodek prawa handlowego został po raz pierwszy orzeczony w 1953 roku w sprawie między Pharmaceuticals Society of Great Britain (Brytyjskie Towarzystwo Farmaceutyczne) a firmą Boots Cash Chemists. Fakt ten pozwala nam czerpać szczególną satysfakcję z wygranej Bootsa. Była to jedna z setek spraw, o których musiałem się uczyć na różnych kursach prawniczych podczas studiów. Pomimo że miałem kilku znakomitych nauczycieli i wykładowców, darzyłem ten przedmiot znikomym zainteresowaniem, chociaż niektóre spośród ćwiczeń umysłowych i niezgodnych ze zdrowym rozsądkiem zawiłości, jak ta powyżej, uważałem za przyjemne ze względu na ich szczegółowy charakter. Kiedy przychodziła pora egzaminów, stawałem przed koniecznością zapoznania się z niezmiernie długą listą spraw. Każda z nich zawierała jakąś ważną zasadę, którą w związku z nią orzeczono, że już nie wspomnę o nazwie sprawy i dacie jej rozstrzygnięcia. Wiedziałem, że nie dam rady wykuć tego wszystkiego na pamięć, zresztą nie miałem zamiaru stać się jednym z tych studentów, którzy spędzali długie, choć nie zawsze bezsenne godziny w czytelni, zagrzebani wśród spiętrzonych tomów, usiłując wepchnąć do swych mózgownic jak najwięcej suchych informacji. Zapragnąłem więc wynaleźć jakąś skuteczną i sensowną metodę, która pozwoliłaby mi spamiętać te długie wykazy i skrawki informacji. Zabawiałem się technikami, jakie stosowałem, przygotowując się do egzaminów kończących szkołę średnią (z podobną jak wówczas odrazą do wszystkiego poza najbardziej uproszczonym wykazem materiału), i dzięki odrobinie wyobraźni wymyśliłem sposób na wbicie sobie w pamięć bez żadnego wysiłku około dwustu przypadków. Od tamtej pory ćwiczyłem i doskonaliłem umiejętności zapamiętywania, studiując dzieła 60
PAMIĘĆ
odpowiednich ekspertów. Chcę się z wami podzielić technikami, które uważam za najbardziej wydajne. Wybrałem te, których z największym powodzeniem uczyłem innych. Można je wykorzystać do zapamiętywania list zakupów, poleceń i tekstów przemówień, imion osób poznanych na przyjęciach bądź konferencjach, jak również do prezentowania wspaniałych sztuczek tym, którym chce się zaimponować. Techniki te będą dla ciebie bezcenne, niezależnie od tego, jak dobra czy jak kiepska jest obecnie twoja pamięć.
Punkt wyjścia Istnieje bardzo niewiele dowodów na to, że popularna koncepcja pamięci fotograficznej rzeczywiście ma sens. O ile paru erudytów potrafi zachować w pamięci wielce złożone i bardzo szczegółowe obrazy scen („wspomnienie obrazowe"), zazwyczaj nie utrzymują się one długo i bywają podatne na subiektywne zniekształcenia, zamiast stanowić idealne odwzorowanie. Ponadto większość badań poświęconych nadzwyczajnym zdolnościom zapamiętywania zdaje się dowodzić, że te pozornie uzdolnione osoby wykorzystują znakomite techniki pamięciowe, w rodzaju tych, które wam tu przedstawię. Należałoby także rozprawić się z mitem, który głosi, że wykorzystujemy tylko dziesięć procent mocy mózgu. Chociaż nie ulega wątpliwości, że wielu z nas mogłoby się posługiwać umysłem o wiele wydajniej, tego rodzaju statystyki pozostają bez znaczenia. Używamy różnych części mózgu do różnych zadań w różnych okolicznościach, ale żadne z poważnych badań nigdy nie dostarczyło takiej liczby ani tym bardziej nie określiło, co tak naprawdę miałaby
oznaczać „moc mózgu". Powszechnie wyolbrzymiany jest również pogląd, że prawa i lewa półkula mózgu znacząco się od siebie różnią, 61
PAM IĘĆ
a docierając do obdarzonej wyobraźnią hemisfery, jesteśmy w stanie się uczyć, malować i bez trudu dokonywać twórczych osiągnięć. Faktycznie istnieje parę różnic — na przykład tylko lewa strona mózgu odpowiada za mowę — jednak znacznie więcej jest podobieństw. Jakiś czas temu uczęszczałem na weekendowy kurs szybkiego czytania. Obiecywano mi, że zdobędę zdolność podświadomego pochłaniania tekstów w zawrotnym tempie i będę mógł bez trudu powracać do uzyskanych w ten sposób informacji. W kursie brało udział około dziesięciu osób. Znałem większość z nich, jak również samego instruktora, który był gorliwym entuzjastą NLP (programowanie neurolingwistyczne — zagadnienie, którym będziemy się rozkoszować później). Kiedy przerabialiśmy pierwszy etap nauki szybkiego czytania, czyli wstępny ogląd, pomyślałem, że chyba coś jest nie tak. Mieliśmy za zadanie wziąć książkę do ręki i oglądając tył okładki, szukać przedsmaku jej zawartości. Wtedy to nasza podświadomość miała wyczuć, czy dana książka jest interesująca, czy nie. Zacząłem przypuszczać, że wchodzi tu w grę jakiś całkowicie świadomy proces, ale odłożyłem na bok sceptycyzm i słuchałem dalej. Następnie mieliśmy przyjrzeć się spisowi rozdziałów, aby zyskać poczucie struktury książki i zacząć tworzyć podświadomą mapę jej zawartości. Byłem zachwycony, odkrywając, że już od dawna stosowałem właśnie takie środki, ilekroć brałem do ręki jakąś książkę. A może miałem wrodzone zdolności? W kolejnym stadium relaksowałem się i wyobrażałem sobie, że mój umysł jest otwarty i chłonny, po czym wertowałem książkę, nie starając się jej czytać ani niczego zapamiętywać. Kiedy dochodziłem do końca, powtarzałem tę samą czynność w odwrotnym kierunku. Było to, jak się dowiedziałem, dopełnieniem metody szybkiego czytania. Byłem podekscytowany. Zostałem poinformowany, że moja podświadomość właśnie zmagazynowała treść c a ł e j książki w jakimś ciemnym zakątku i teraz jedyne, czego muszę się nauczyć, to jak wydobyć te informacje. Wymagało to nieco większej wprawy, ale zasadniczo było łatwe. Aby zrobić wrażenie na grupie, przyniosłem ze sobą na kurs książkę o Wagnerze*. Jej zawartość mogłem „odzyskać" w sposób następujący: powinienem zadać sobie pytanie, na które książka mogła udzielić odpowiedzi, a potem jeszcze 62
PUNKT WYJŚCIA
raz powoli wertować kartki. Moja podświadomość, która wiedziała, gdzie znajduje się poszukiwana informacja, miała zaalarmować mnie w chwili, gdy będę przewracał właściwą stronę. Jeśli trzeba, przeczytajcie to jeszcze raz. Wszyscy wyglądali na zafascynowanych tą metodą i zapewne również perspektywą zapłacenia trzystu funtów, które trener liczył sobie za ten szajs. Podniosłem rękę i zapytałem: — Hmmm, nie chciałbym wyjść na ignoranta i chyba coś przeoczyłem, ale czy nie pokazałeś nam właśnie, jak się s z u k a czeg o ś w książce? Zostałem poinformowany, że być może już korzystałem nieświadomie z tych technik, prawdopodobnie pod wpływem lat spędzonych na uniwersytecie, gdzie musiałem wiele czytać. Można by pomyśleć, że ludzie nieposiadający wyższego wykształcenia nie wiedzą, jak przeglądać książkę w poszukiwaniu informacji. Co zdumiewające, cała reszta grupy, do której należało wielu absolwentów wyższych uczelni, zdawała się wciąż zachwycać systemem, który nie wnosił niczego nowego. Ponieważ uderzyłem w czuły punkt, trener postanowił udowodnić, że w trakcie wertowania podświadomość wchłania całą zawartość książki. Powiedział, że gdybym ją zamknął i zapytał, gdzie może się znajdować konkretna informacja, mój umysł udzieliłby mi właściwej odpowiedzi, podpowiadając numer strony. Znakomicie! Po takich rewelacjach byłem gotów sięgnąć z powrotem po swój cynizm. Trener zaproponował przeprowadzenie testu z udziałem jednego z członków grupy, który twierdził, że nowa technika przysparza mu wiele pożytku. W ciągu paru sekund przeczytał moją książkę o Wagnerze, a potem trener * Nie rozśmieszając nikogo poza sobą, wybrałem dzieło Johna L. DiGaetani pod tytułem — nie nabieram was — Zgłębiając „Pierścień" Wagnera.
otworzył ją w przypadkowym miejscu, spojrzał na tekst i spytał mego kolegę kursanta, na której stronie znajduje się odpowiedź na konkretne pytanie (nie pamiętam o co chodziło, ale nie ma to większego znaczenia). Nie mogłem się doczekać odpowiedzi. Facet zamknął oczy, a po chwili oznajmił: „143". Trener, spoglądając w książkę, nie krył podniecenia. Okazało się, że chociaż numer właściwej strony był zupełnie inny (172), próba zakończyła się
63
PAM IĘĆ
powodzeniem (bowiem jedynka została odgadnięta prawidłowo, 4 i 3 wyraźnie składają się na 7, a 2 jest bardzo blisko 3). Czyż można wymagać jeszcze jakichś dowodów? Prawdopodobnie grupa osób o zbyt silnej wierze i niewielkim doświadczeniu z książkami doszła do wniosku, że taki kurs pozwoli im dokonywać cudów. Kilka takich naciąganych sukcesów, jak ten opisany powyżej, może wpoić w ludzi błędne przekonanie, że posiedli nowe zdolności. Da im to chwilową satysfakcję, dopóki starczy im zapału, aby samych siebie ogłupiać. Inne kursy są mniej ezoteryczne. Klasyczna technika szybkiego pochłaniania tekstu polega na umiejętności czytania bez zatrzymywania się na każdym słowie. Krótko mówiąc, należy tak wytrenować wzrok, aby podążał za palcem, który wędruje środkiem strony, a jednocześnie wychwycił na obrzeżu pola widzenia tyle informacji, że będziemy w stanie pojąć znaczenie tekstu. W takiej metodzie nie ma nic zdrożnego, ale nie daj sobie wmówić, że przeglądając książkę, zachowujesz w podświadomości jej treść. Takie techniki błyskawicznego czytania, popularyzowane przez książki i kursy na całym świecie, to tylko nauka pobieżnego przeglądania. Nic więcej*. Pamięć nie jest jak mięsień wymagający ćwiczenia, stanowi raczej szereg procesów. Generalnie kiedy „usiłujemy" zapamiętać dużą ilość informacji, procesy te nie funkcjonują najlepiej. Kiedy próbujemy przepełnić swoją pamięć krótkoterminową, upychając w niej zbyt wiele informacji, ogarnia nas napięcie. Wydaje się, że nasz * Przypomniałem sobie kwestię Woody'ego Allena: „Właśnie przeczytałem na szybko Wojnę i pokój. To jest o jakichś Rosjanach".
umysł jest w stanie jednorazowo przetworzyć tylko sie dem jednostek informacyjnych, a potem zaczynamy je wypierać z pamięci w celu przyswojenia nowych. Jeśli napotykamy wątek, który zawiera więcej niż siedem elementów, instynktownie dążymy do rozbicia go na mniejsze kawałki. Prawdopodobnie zdarzyło ci się słyszeć, jak zegar wybija godzinę, i zaraz potem zadawałeś sobie pytanie, ile rozległo się uderzeń. Do około siedmiu jesteśmy w stanie zapamiętać, ale potem nie mamy już na to szans. Linijka wiersza, która składa się z więcej niż siedmiu stóp rytmicznych, wymaga rozbicia na dwa wersy. Grupujemy cyfry w numerach telefonów po 64
mal artc mia
P°d nie nizn była lubo
PUNKT WYJŚCIA
trzy lub po cztery, aby łatwiej było nam je powtarzać. Z tej samej przyczyny kiedy próbujemy zapamiętać więcej niż siedem rzeczy naraz, umysł staje się przeciążony i wszystko się nam miesza. Dzięki przedstawionym tutaj metodom będziesz w stanie zgromadzić bardzo wiele elementów informacji, nie próbując nawet zapamiętywać od razu kilku z nich. Nie wynalazłem sam żadnej z tych technik, ale wykorzystuję wszystkie. Proponuję metody wypraktykowane i sprawdzone, ale wzbogacam je o własne przemyślenia i oparte na doświadczeniu wskazówki. Zachęcam do ich wypróbowania, nawet jeśli nigdy nie zamierzałeś doskonalić pamięci. Są naprawdę pocieszne, zaskakujące i niesłychanie przydatne, a ich stosowanie wymaga bardzo niewiele wysiłku. Być może zaczynam być nachalny, ale gdy jedynie o nich przeczytasz, wydadzą ci się głupkowate i bezużyteczne. Jeśli natomiast wykażesz się odrobiną zaangażowania, kolejne strony książki mogą w ekscytujący sposób zmienić twoje życie. Będą ci potrzebne kartka i długopis.
0
*
dzies zywi< waą: bieta oan ma a 8 W®
było 1 ran ^ JeJ d» Vm ' simes:
Piem3( Z< ^orzys speqal wksiąi Jużyj
/
chunkć
oystem powiązań
Gdyby ktoś dopadł mnie w toalecie i zażądał, abym wymienił nazwiska wszystkich brytyjskich dynastii królewskich w porządku chronologicznym, odpowiedziałbym z wielką przyjemnością: Nor-
manowie, Plantageneci, Lancasterowie, Yorkowie, Tudorowie, Stuartowie, Hanowerczycy i Windsorowie. Nauczyłem się tego, gdy miałem sześć lat, ponieważ uczęszczałem do bardzo staroświeckiej podstawówki. Wyobraźcie sobie początkową scenę filmu Oliver Twist, ale nie aż tak bardzo rozśpiewaną. Ta szkoła była żywym anachronizmem. Położona w zamieszkanym przez klasę średnią Purley, była zarządzana zgodnie z wiktoriańskimi zasadami, w których lubowała 65
śpiesZc
stary, z niezwi i pensa chodzi
PAM IĘĆ
się dyrektorka, panna Routledge. Była to rosła, osiemdziesięcioletnia lesbijka, ubrana zawsze w marynarkę i krawat, żywiąca się, jak pamiętam, wyłącznie jajkami na miękko, które wciąż plamiły jej spadzistą pierś amazonki. Ta przerażająca stara kobieta o męskiej fryzurze rutynowo stosowała kary cielesne i wrzeszczała na dzieci, aż zaczynały się moczyć ze strachu. Zgodnie z jej wymaganiami wszyscy aż do ostatniej klasy pisaliśmy piórami maczanymi w kałamarzach, nosiliśmy krótkie spodenki i nie wolno nam było biegać po boisku ani rozmawiać w czasie posiłków. Każdego ranka poznawaliśmy nowy gatunek dzikiego kwiatu, a w porze lunchu płaciliśmy po dwa pensy za miskę zupy, którą wydawała nam jej dawna kochanka, jeżdżąca na motorynce siedemdziesięcioletnia pani Morton. Czesne wynosiło pięćdziesiąt funtów za semestr — śmiesznie mało nawet na owe czasy — i myślę, że wszystkie te pieniądze szły na gotowane jajka i pralnię. Z całą pewnością nie były wydawane na książki. Te, z których korzystaliśmy, były tak starodawne, że ich strony przewracało się specjalnymi szczypcami. Nie byłbym wcale zdziwiony, gdybym w książce do geografii znalazł ręcznie malowane mapy z dopiskiem „Tu żyją bestyje" na oceanie. Na przykład nasz podręcznik do rachunków był dostosowany do starego systemu monetarnego, który, śpieszę z wyjaśnieniem, abyście nie pomyśleli, że jestem aż tak stary, został wycofany kilka lat wcześniej. Kazano nam po prostu nie zwracać uwagi na szylingi i wykonywać ćwiczenia na funtach i pensach. Mój brat, młodszy ode mnie o dziewięć lat, również chodził do tej szkoły, a Routy wciąż tam rządziła, chociaż przekroczyła już dziewięćdziesiątkę. Nie nabieram was: on też używał tego podręcznika do matematyki. Gdy raz zdarzyło mi się otworzyć tę nasiąkniętą przytłaczającym aromatem książkę o podartych kartkach, na liście nazwisk dzieci, które kiedyś z niej się uczyły, znalazłem paru kolegów z moich czasów. I jeszcze jedno wspomnienie. Podczas jednego z porannych wykładów Routy dowiedzieliśmy się — przypuszczalnie na podstawie jakiegoś niedoczytanego freudowskiego tekstu zmieszanego z mądrościami starych wdów — że dziewczynki najbardziej kochają tatusiów, a chłopcy największą miłością darzą mamusie. Wyobraźcie sobie, jak wszyscy, od sześciolatków do dziesięciolatków, 66
SYSTEM POWIĄZAŃ
opuszczamy salę, mijając w przerażeniu naszą dyrektorkę, która pyta każdego, kogo z rodziców kocha najbardziej. Jeśli ktoś odpowiedział nieprawidłowo — a spróbujcie przypomnieć sobie przez moment, jakie dziwactwa wkładano nam do głów w dzieciństwie — dostawał w twarz. Jak dziś pamiętam dziewczynkę, jedną z tych najmłodszych, która krzyczała przez łzy, że najbardziej kocha swoją mamę, podczas gdy Routledge darła się: „Kim jesteś? Chłopcem?!", a potem na oczach całej szkoły walnęła ją od tyłu w nogi z całym impetem swej tępej wiktoriańsko-lesbijskiej furii. Chociaż nauczyciele nie posiadali odpowiednich kwalifikacji i jedynie naśladowali jej metody, chociaż wszystkiego uczyliśmy się na pamięć, i to do tego stopnia, że musieliśmy wkuwać słowo w słowo formułki z każdego przedmiotu i byliśmy karani za każde odchylenie od dosłownego brzmienia, chociaż jedenaście razy oberwałem kapciem i zostałem nazwany brudnym ulicznikiem, gdy napisałem kredą na chodniku przed wejściem do szkoły słowo „sracz", chociaż czesne było symboliczne, a podręczniki cuchnęły stęchlizną i szczy-nami, prawie wszystkich nas wykierowała do przyzwoitej szkoły średniej. Gdy kilka lat później odwiedziłem pannę Routledge w jej mieszkaniu nad szkołą, wydała mi się mniejsza, cudaczna
* Arthur Mullard (1910-1995) — brytyjski aktor komediowy (przyp. tłum.).
niczym Arthur Mullard*, uprzedzająco miła i pełna wdzięku. Nie tylko uczyliśmy się pisać stalówką maczaną w kałamarzu, ale również wkuwaliśmy na pamięć nazwiska rodzin królewskich w porządku chronologicznym. Kazała nam powtarzać następujące zdanie: „Nie Pomoże Lewatywa, Jak Trzeba Studiować Historię". Każde z zawartych w tym zdaniu słów zaczynało się na taką samą literę jak poszczególne dynastie — Normanowie, Plantageneci, Lancasterowie, Yorkowie, Tudorowie, Stuartowie, Hanowerczycy i Windsorowie. Z tego, co mi wiadomo, ta lista może nie być do końca zgodna z prawdą, ale nigdy nie zapomnę kolejności rodów królewskich wpojonej mi przez Routy, chociaż nie powtarzałem ich od dwudziestu pięciu lat.
67
PAM IĘĆ
Wtedy to pierwszy raz zetknąłem się z mnemotechniką. Później mogłem dzięki niej swobodnie przebrnąć przez uniwersyteckie nudy i poważnie zmienić swoje podejście do nauki. Przed nami lista dwudziestu przypadkowych słów. Zanim przejdziemy dalej, chciałbym, abyś w ciągu trzydziestu sekund spróbował zapamiętać po kolei tyle z nich, ile potrafisz. Bądź tak miły i spróbuj to zrobić, ponieważ chcę zobaczyć, jak szybko osiągasz postępy przy minimalnym wysiłku. Długopis i papier pomogą ci skontrolować wyniki. Zatem do dzieła. A ja idę sprawdzić pocztę. 1 telefon
2. kiełbasa 3. małpa 4. guzik 5. książka 6. kapusta 7. szkło 8. mysz 9. brzuch 10. tektura
11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18. 19. 20.
statek Gwiazdka sportowiec klucz wigwam dziecko kiwi łóżko pędzel orzech
Dobrze. Teraz odłóż na chwilę książkę i spróbuj sobie przypomnieć te wyrazy w podanej kolejności. Zanotuj je, jeśli masz pod ręką kartkę i długopis. Zrób to teraz. No, już po wszystkim. Mam nadzieję, że dobrze się spisałeś. Teraz rozluźnij się, zapomnij o ćwiczeniu i odłóż kartkę. Możliwe, że jesteś bystrym draniem obznajomionym z techniką, którą chcę tu przedstawić, i zapamiętałeś większość wyrazów. Cóż, w takim wypadku możesz swobodnie pominąć ten rozdział albo mimo wszystko przyłączyć się do innych, chociaż nikt nie lubi takich przemądrzałych dupków. Być może próbowałeś ułożyć z tych słów jakąś historyjkę. To całkiem niezłe rozwiązanie, ale na kolejnych stronach tej książki znajdziesz o wiele lepszą technikę. Zapewne jednak zadanie okazało się dla ciebie za trudne i musiałeś poważnie się namęczyć, aby gdzieś w połowie listy przypomnieć sobie właściwą kolejność słów. Wiem, że kazałem ci się zrelaksować i zapomnieć o tym doświadczeniu, ale teraz chciałbym, abyś jeszcze raz spróbował
68
SYSTEM POWIĄZAŃ
powtórzyć te słowa. A potem spróbuj wymienić je od końca. Tylko spróbuj. Już więcej nie będę żądał od ciebie żadnych wysiłków. Przypuszczam, że okazało się to niemożliwe. Z wielkim trudem próbowałeś nauczyć się całej listy na pamięć i poniosłeś klęskę. To, co zdołałeś zapamiętać, jeszcze trudniej było ci odtworzyć po minucie czy dwóch. Przypuszczalnie wyliczenie tych wyrazów od końca przerastało twoje możliwości. Technika, którą zaraz zaprezentuję, jest prosta i łatwa, a jeśli podejdziesz do niej z otwartością i humorem, możesz potem poprosić kogoś o ułożenie podobnej listy i odczytanie wyrazów, a ty nie będziesz musiał niczego się uczyć, ponieważ kiedy ten ktoś skończy czytać, wszystko będzie już zapisane w twojej pamięci. Możesz go poprosić, aby stworzył listę pięćdziesięciu słów, a jej zapamiętanie również przyjdzie ci bez trudu. Będziesz w śranfe recytować ją z pamięci od końca z taką samą łatwością, jak od początku, nawet po kilku dniach. Ujmując skrótowo, cała sztuka polega na tym, aby każde słowo wizualnie połączyć z następnym. Nie chodzi o jakikolwiek obraz, który kojarzy ze sobą oba wyrazy, ale o taki, który spełnia następujące kryteria: 1. Obraz powinien być ż y w y . Oznacza to, że musisz poświęcić chwilę, aby wyraźnie go zobaczyć w myślach. Potrzebujesz również trochę czasu, aby nastawić się do niego emocjonalnie. Jeśli obraz jest zabawny (a często będzie), przyjrzyj mu się i dostrzeż jego śmieszność. Jeśli jest odrażający, poczuj autentyczny wstręt. Niektórzy ludzie nie potrafią niczego wizualizować i bardzo się męczą, kiedy się ich o coś takiego prosi. Jeśli uważasz, że do nich należysz, nie martw się. Tutaj nie chodzi o prawdziwą wizualizację. To łatwe. 2. Elementy każdego z obrazów powinny ze sobą w s p ó ł d z i a ł a ć . Wyobrażając sobie A obok B, nie osiągniesz tego, o co chodzi. Gdyby A było wykonane z B albo B zostało wtłoczone w A, albo też gdyby A biło się, tańczyło bądź spółkowało z B, byłoby znacznie lepiej. 3. Obraz powinien być n i e z w y k ł y . Jeśli masz połączyć słowa „człowiek" i „filiżanka", możesz być w stanie przywołać żywe wyobrażenie ich interakcji, ale obraz może być zbyt normalny, jak na przykład „człowiek pijący z filiżanki". O wiele bardziej 69
PAM IĘĆ
zapadnie ci w pamięć, jeśli człowiek będzie usiłował się napić z gigantycznej filiżanki, albo jeśli ją połknie, albo jeśli wyobrazisz sobie maleńkiego człowieczka w filiżance, który chce się wydostać, zanim ktoś zaparzy herbatę. Mając to na uwadze, wróćmy do naszej listy. Wypisałem proste i przypadkowe słowa, które nie mają w sobie nic, co pozwoliłoby wejrzeć w głąb mojej fascynującej psychiki, nadają się zatem do demonstracji owej techniki jak każde inne. Zaprezentuję obrazy, którymi sam się posłużyłem, chcąc połączyć wyrazy w pary Zapoznaj się teraz z moimi sprzężeniami obrazów, na razie nie próbując tworzyć własnych, dopóki nie nabierzesz pewności, że odpowiadają powyższym kryteriom. Zwróć również uwagę na to, jakie odczucia wywołuje w tobie każde z połączeń. Czy jest śmieszne? Wstrętne? Przerażające? Poświęć chwileczkę na wczucie się w swoją reakcję
i przywołaj jak najbardziej autentyczny obraz tego, co opisałem. Okaże się to później niezwykle pomocne. Jeżeli tylko rzucisz na to okiem, będziesz musiał się cofnąć i przeczytać wszystko jeszcze raz. Telefon/Kiełbasa: Próbuję wykręcić numer na tarczy staromod-
nego telefonu przy użyciu sflaczałej, surowej parówki. Zupełnie nie nadaje się ona do tego celu, jest zimna i budzi we mnie odrazę. Udaje mi się tylko trochę obrócić tarczę, która zaraz potem wraca do poprzedniej pozycji. Kiełbasa/Małpa: Oglądam nakręcony w dżungli film przyrodniczy, na którym małpa piecze sobie kiełbaski na grillu. Jest to bardzo rzadki gatunek małp, który po raz pierwszy został sfilmowany. Obok grilla znajduje się kilka pojemników z sosami. Małpa/Guzik: Nie musisz już poświęcać swego cennego czasu na zapinanie guzików. Możesz do tego wykorzystać specjalnie wyszkoloną małpę. Stoisz w samych skarpetkach, a ona zwinnymi palcami zapina ci koszulę.
70
PAMIĘĆ
Guzik/Książka: To książka w całości poświęcona guzikom.
Aby ją otworzyć, musisz rozpiąć rząd dużych, kolorowych guzików przytwierdzonych na obrzeżu okładki. Zupełnie bezużyteczny chwyt marketingowy. Jej otwieranie jest naprawdę irytujące. Książka/Kapusta: Otwierasz książkę, aby w spokoju poczytać przy obiedzie, i odkrywasz, że ktoś powtykał między kartki zgniłe, cuchnące liście kapusty. Fetor jest nieznośny, a książka nadaje się do wyrzucenia. Ktoś zrobił ci głupi kawał i twoje palce ociekają teraz śmierdzącym sokiem. Kapusta/Szkło: Piękna i realistyczna, choć nienaturalnie wielka kapusta, wykonana ze szkła. Twórca prezentuje ją z dumą, a kiedy stuka w nią palcem, kapusta wydaje dźwięczny odgłos. Wszyscy ją podziwiają, stojąc dookoła z kieliszkami wina. Osobiście uważasz, że jest brzydka i śmieszna. Szkło/Mysz: Masz ochotę napić się wina i odkrywasz, że kieliszek jest pusty, a na jego dnie siedzi mała myszka. Jest najwyraźniej pijana, nosi szpiczastą czapeczkę na gumce, a z ramion zwisają jej
82
serpentyny. Z jej pyszczka wydobywają się alkoholowe wyziewy, a z każdym czknięciem wypuszcza bąbelki jak pijak w kreskówce z lat siedemdziesiątych. Mysz/Brzuch: Niestety przychodzi mi na myśl jedynie pewna medialna legenda, która przed kilku laty niesprawiedliwie narosła wokół Richarda Gere'a. Jeśli nie wiesz, o co chodzi, wyobraź sobie, że twój brzuch jest pełen piszczących myszy, które wydostają się przez pępek niczym szczury z Hameln. Brzuch/Tektura: Ciężarna kobieta osłaniająca brzuch kartonami ze starych pudeł. Otula się nimi, przybierając monstrualne rozmiary. Teraz czuje się bezpieczna. Tektura/Statek: Wyobraź sobie wielki prom linii P & O , który idzie na dno morza, ponieważ w ramach spektakularnych oszczędności jego kadłub został wykonany z tektury. Ludzie uciekają do pontonów ratunkowych, nie bacząc na fakt, że również są wykonane nie z gumy, lecz ze zwykłego papieru.
PAMIĘĆ
Statek/Gwiazdka: Mały stateczek na szczycie świątecznej cho-
inki, może w jakiejś szkole dla niedosłyszących. Małe kominy, okienka, wszystko. Kadłub oklejony błyszczącą folią. Gwiazdka/Sportowiec: Ty i wszyscy twoi krewni spędzacie wspólnie Wigilię, ścigając się na pokrytej śniegiem bieżni, ubrani w karnawałowe kapelusze i ze sztucznymi ogniami w dłoniach próbujecie dopaść mety przed Kelly Holmes*. Najlepiej radzi sobie twoja niania, która w płaszczu, kapeluszu i z torebką wyprzedza wszystkich, pokonując dwukrotną złotą medalistkę. Sportowiec/Klucz: Zwyciężczyni biegu otrzymuje w nagrodę półtorametrowy złoty klucz na wstędze. Stojąc na podium, usiłuje go podnieść i pokazać publiczności, kiedy orkiestra gra hymn, ale klucz jest zbyt ciężki. Żałuje, że nie dostała zwykłego medalu. Klucz/Wigwam: Przy pióropuszu Indianina dynda klucz. Indianin
* Kelly Holmes — brytyjska lekkoatletka, dwukrotna mistrzyni olimpijska z Aten w biegach na 800 i 1500 m (przyp. tłum.).
go nie zauważa, przez co nie może dostać się do wigwamu, żeby
zrobić siku. Jest to dla niego strasznie deprymujące. Możesz sobie wyobrazić jego poczerwieniałą twarz i klucz połyskujący w słońcu. Wigwam/Dziecko: Najnowsza moda w stylu New Age — połóż swoje dziecko spać w wigwamie. Łapacz snów w zestawie. Wyobraź sobie gigantyczne niemowlę, które śpi w środku, a ściany wigwamu zapadają się i wydymają w rytm jego chrapania. Dziecko/Kiwi: Dziecko wpycha sobie do ust brunatne, kosmate owoce. Jeden po drugim. Na zjedzenie czeka jeszcze wysoka sterta. Cały śliniaczek jest uwalany zielonym sokiem. Dziecko wymiotuje na zielono. Widać, że pętak uwielbia kiwi. Kiwi/Łóżko: Układasz kiwi do snu w wielkim królewskim łożu. Przykrywasz je kołdrą, a potem czytasz baśnie o Małym Kiwi, dopóki nie zaśnie. 72
SYSTEM POWIĄZAŃ
Łóżko/Pędzel: Zmieniłeś wystrój swojej sypialni i łóżko już do
niej nie pasuje, więc zamiast kupować nową narzutę, malujesz ją na ten sam kolor co ściany. Rozmazujesz farbę po całym łóżku i patrzysz, jak twardnieje i robi się niewygodne. Pędzel/Orzech: Wobec braku odpowiedniego przyrządu jesteś zmuszony rozłupać wielki orzech włoski końcówką pędzla. Problem w tym, że kiedy uderzasz w skorupę, farba z drugiego końca bryzgana wszystkie strony. Robisz straszny bałagan, ale naprawdę chcesz dobrać się do tego orzecha. No i zrobione. Teraz, zakładając, że nie marnowałeś swojego czasu, jak również mojego czasu i czasu wszystkich innych, i rzeczywiście przeczytałeś to wszystko dokładnie, odłóż książkę i zacznij wymieniać przedmioty, począwszy od telefonu. Jeśli nie wyobraziłeś sobie każdego z nich, cofnij się i zrób to. Potem przekonaj się, jak wiele możesz sobie przypomnieć, nie patrząc w tekst. Pozwól, aby każde słowo prowadziło cię do następnego. Jeśli na którymś utknąłeś, sprawdź, czy przypisany do niego obraz nie był przypadkiem dla ciebie nie dość żywy. W takim wypadku możesz swobodnie zamienić go na inny, bardziej przydatny. Zwróć uwagę, o ile więcej i z jaką łatwością możesz osiągnąć. A to dopiero twoja
pierwsza przygoda z tą techniką. I nie mówiłem ci, żebyś próbował cokolwiek zapamiętywać. Jeśli wymieniłeś wszystkie wyrazy prawidłowo i jesteś podekscytowany, teraz naprawdę zaskocz samego siebie, powtarzając całą listę od końca. „Orzech..." Wykorzystujesz tutaj skłonność swojej pamięci, która o wiele lepiej przechowuje żywe obrazy niż suche informacje. Zamiast wkuwać coś z wysiłkiem, pozwalasz, aby gładko zapadło w pamięć długoterminową, zamieniając to w obraz łatwiej przemawiający do twego mózgu. Kiedy przyjdzie ci na to ochota, możesz poprosić kolegę, aby ułożył listę przypadkowych słów i zapisując, wymieniał je na głos. Po każdym z nich przez chwilę utrwalaj sobie 73
PAMIĘĆ
obraz, zanim poprosisz o następne. Najprościej jest z rzeczownikami, które łatwo sobie wyobrazić, ale również te bardziej abstrakcyjne, jak choćby „gniew", można bez trudu zamienić w obraz, na przykład rozzłoszczonej twarzy. Tak samo „Gwiazdka" wystąpiła pod postacią choinki albo zgromadzonych krewnych. A jeśli myślałeś, że nie potrafisz sobie niczego wyobrazić, moje gratulacje, bo właśnie tego dokonałeś.
Wykorzystywanie systemu powiązań Nie ma w tym nic złego, jeśli zechcesz popisać się swą nową umiejętnością przed przyjaciółmi. Gdybyś chciał zrobić na nich jeszcze silniejsze wrażenie, możesz poprosić o dłuższą listę, ale zanim ją wyrecytujesz, zrób z trzysekundowego spojrzenia na kartkę efektowną scenę. Weź ją w rękę i omieć wzrokiem, ale nie rób nic poza zapamiętaniem pierwszego słowa. Potem oddaj ją któremuś z kolegów i zacznij recytować. Chociaż można by się obejść bez takiego manewru, dzięki niemu sztuczka jest bardziej imponująca, niż gdybyś w ogóle nie patrzył na kartkę, gdyż twoi widzowie nabiorą przekonania, że zapamiętałeś całą listę w ciągu tych trzech sekund. Zapomną, że miałeś na to również czas, kiedy wyrazy były wymieniane na głos, a po jakimś czasie (wróćmy do tego, co
pisałem o iluzji i pamięci wybiórczej) mogą nawet stwierdzić, że zostały tylko zapisane i nikt ich nie odczytywał. Być może jest to tani chwyt, ale możesz go wykorzystać. System powiązań oddaje nieocenione usługi przy zapamiętywaniu list sprawunków. Jeśli masz do kupienia kilka rzeczy, zabaw się w wymyślanie obrazów, które połączą je ze sobą, i przekonaj się, że znakomicie dasz sobie radę bez sporządzania notatek. Cały czas korzystam z tej techniki, jeśli pojawia się coś ważnego, o czym nie mogę zapomnieć. Jeśli na przykład wiem, 74
SYSTEM POWIĄZAŃ
że po powrocie do domu muszę zadzwonić do jednego z moich przyjaciół, kojarzę jego wizerunek z otwieraniem drzwi do domu. Albo wyobrażam sobie tę osobę przyczepioną do moich kluczy jak brelok. Tak czy inaczej, wchodząc do domu, widzę ten obraz i przypominam sobie o ważnym telefonie. Z systemu powiązań można również skorzystać, chcąc zapamiętać przygotowywane przemówienie. Jeśli wiesz, że musisz poruszyć szereg zagadnień, powiąż je ze sobą. Postaraj się każdy z punktów odnieść do jakiegoś obrazu, a potem stwórz między nimi żywe i niezwykłe ogniwa. Wykorzystanie tej metody podczas wygłaszania przemówienia daje ci wielką przewagę, gdyż nie musisz czytać z kartki. Dzięki improwizacji przy poruszaniu poszczególnych zagadnień twoje wystąpienie może być o wiele zabawniejsze, a że jesteś przy tym rozluźniony, łatwo zaimponujesz słuchaczom. Posłużyłem się tym systemem, aby powiązać nazwy spraw z ważnymi precedensami prawnymi, które z nich wynikały. W przykładzie, który podałem na początku tego rozdziału, Brytyjskie Towarzystwo Farmaceutyczne kontra Boots Cash Chemists (1953), wyobraziłem sobie stojącego przy ladzie apteki Boots biznesmena (szykowny garnitur nadawał mu wygląd członka zarządu, a ponadto wyobraziłem sobie, że jest ekspertem w dziedzinie farmacji), który usiłuje przymocować metkę z ceną pięćdziesięciu funtów do nieprawidłowo oznakowanego towaru. Ekspedientka unosi trzy wyprostowane palce, domagając się dodatkowych trzech funtów,
SYSTEM MIEJSC
które wyobrażałem sobie jako monety w portfelu przebiegłego klienta. Wyraźny obraz ceny pięćdziesięciu trzech funtów nie pozwalał mi zapomnieć, że był to przypadek z 1953 roku. Dodatkowo wyobrażałem sobie, że stojąca za ladą kobieta ma fryzurę z lat pięćdziesiątych, jakkolwiek od czasu studiów zacząłem stosować lepszy system zapamiętywania liczb, który zaprezentuję później. 75
Chociaż stworzenie takiego obrazu może się wydać nieco skomplikowane, w praktyce jest stosunkowo łatwe. Zresztą kiedy zaczniesz sobie wyobrażać scenę taką jak ta, musisz wkomponować w nią pewne szczegóły, czemu więc nie miałyby przypominać 0 czymś ważnym? Jeżeli występujesz w sztuce i musisz nauczyć się roli, system powiązań równeż okazuje się niezmiernie pomocny. Połącz zasadniczy sens zawarty w końcówce wypowiedzi rozmówcy z pierwszymi słowami twojej kwestii, tak aby partner kończąc swoją kwestię, automatycznie przypominał ci, co masz powiedzieć. Tworzenie takich łączących scen w wyobraźni jest podstawą wielu systemów, których chcę cię nauczyć. Dalszy ciąg tego rozdziału okaże się jednak bezużyteczny, jeżeli powyższa metoda nie daje ci satysfakcji. Proszę więc, zastanów się, czy dobrze ją pojąłeś 1chcesz z niej korzystać, nim przejdziemy do następnych.
system miejsc Wadą systemu powiązań, jak pewnie zauważyłeś dzięki swej błyskotliwości i przenikliwości, jest to, że kiedy utkniesz na jednym ogniwie, cały łańcuch staje się bezwartościowy. Z pewnością dla świeżo upieczonego studenta nie jest to najlepszy sposób na zapamiętanie wszystkiego. Pozwól zatem, że podsycę twój kłopotliwie niewczesny entuzjazm, prezentując metodę, która nie niesie takiego zagrożenia — system miejsc. Metoda ta ma w sobie wykwintny pierwiastek czarnoksięstwa i pikantny lecterowski
76
klimat, co sprawia, że nie można się jej oprzeć. Miłośnicy powieści Thomasa Harrisa Hannibal przypominają sobie pałac pamięci Lectera — to jest właśnie ten system doprowadzony do granic doskonałości. System miejsc wiąże się z grecką sztuką zapamiętywania, a jego początki sięgają legendarnej opowieści o uczcie, która miała miejsce w VI w. p.n.e. Symonides z Keos (nie każę wam
SYSTEM MIEJSC
pamiętać wszystkich tych imion, ale mam nadzieję, że będziecie uważać) był poetą. Dostojnik Skopas zlecił mu napisanie poematu pochwalnego na swoją cześć. Symonides wywiązał się z zadania i wygłosił poemat podczas uczty wydanej przez Skopasa, ale ten poczuł się zazdrosny, gdyż w utworze pojawiły się również pochlebne wzmianki na temat bogów, i zapłacił autorowi tylko połowę ustalonego wynagrodzenia. Niebawem poeta został wywołany przez posłańca z sali. Kiedy tylko wyszedł, za sprawą rozgniewanych bogów zawalił się sufit, grzebiąc pod gruzami Skopasa i wszystkich pozostałych biesiadników. Ich ciała zostały tak zmasakrowane, że nie dało się ich rozpoznać, a starożytni Grecy nie byli zbyt biegli w technikach identyfikacji zwłok. Nasz bohater znał jednak metodę, która pozwoliła mu bezbłędnie określić tożsamość ofiar, gdyż dokładnie zapamiętał, gdzie siedział każdy z gości. Historia ta pochodzi z dzieła Cycerona De oratore, a metody Symonidesa zostały po raz pierwszy opisane w 85 r. p.n.e. przez anonimowego rzymskiego autora w fascynującym podręczniku retoryki zatytułowanym Ad Herenium. W średniowieczu zainteresowanie tym systemem odżyło dzięki św. Tomaszowi z Akwinu, który propagował jego stosowanie w ramach swych reguł nabożnego życia i etyki. W szerokim zakresie korzystali z niego również jezuici. W XVI wieku przebywający w Chinach włoski jezuita Mateo Ricci poświęcił temu systemowi sporo uwagi w swoim Traktacie o mnemonice. Ale to barwna postać Giordana Bruna przyczyniła się najbardziej do jego popularyzacji. Bruno był mnichem z zakonu jezuitów, astronomem, astrologiem i szpiegiem. Został obłożony ekskomuniką. Podróżując, opowiadał wszystkim, którzy chcieli go słuchać, o metodach zapamiętywania. Mnemotechnika była dla niego magicznym narzędziem powiązanym z astrologią i hermetycznym okultyzmem. Stworzył system wyimaginowanych kół pamięci, stanowiących odzwierciedlenie kręgów niebios, i przypisał do nich symbole sztuki, języka i nauki. Był to rodzaj mnemonicznego planetarium, a Bruno wierzył, że dzięki temu systemowi można zrozumieć porządek wszechświata. Taki poziom ezoteryki sprawił, że szybko został okrzyknięty heretykiem i spalony na stosie w 1600 roku. Systemu miejsc nauczano w owym czasie w wielu angielskich szkołach i było tak aż do roku 1584, kiedy to 77
PAMIĘĆ
purytańscy reformatorzy oświadczyli, że przywoływanie dziwacznych obrazów jest czynem bezbożnym. Dlatego ta piękna i ułatwiająca życie umiejętność przestała być zaliczana do najchlubniejszych osiągnięć ludzkiego umysłu, bowiem poziom, do jakiego doprowadzała wyobraźnię, nie spodobał się religijnym fanatykom. Mnemonika miejsc w swej najprostszej formie polega na kojarzeniu obrazów z miejscami w rzeczywistym i dobrze znanym otoczeniu. Obrazy reprezentują rzeczy, które należy zapamiętać, i są umieszczone w stałych punktach, tak abyś zawsze napotkał je na swej drodze. Załóżmy na przykład, że jest to ulica prowadząca do twojego domu, a potem jego wnętrze i każde z pomieszczeń, do których wchodzisz w naturalnej i niezmiennej kolejności. Jeśli znajdziesz się teraz w punkcie wyjścia, gdzieś na ulicy, i zaczniesz w wyobraźni iść w stronę domu, zauważysz po drodze kilka znajomych miejsc. Może to być sklep, który zawsze mijasz, przejście dla pieszych, z którego zawsze korzystasz, albo stojąca tam skrzynka pocztowa. To są właśnie twoje miejsca. Kiedy zbliżasz się do wejścia, kolejnym miejscem będzie ganek albo podest przed domem. Jeśli do drzwi twego mieszkania prowadzi korytarz, możesz znaleźć jeszcze więcej miejsc do wykorzystania — winda, skrzynka na listy czy wreszcie same drzwi. Teraz musisz w wyobraźni przemierzyć swoje mieszkanie. Możesz to zrobić naprawdę, lepiej jednak zrobić to w pamięci, dzięki czemu nie przeoczysz tak łatwo tych rzeczy, na które natrafisz teraz. Znajdź jakiś stały obiekt w przedpokoju, który wykorzystasz jako kolejne miejsce. Następnie wejdź do pierwszego pokoju i wybierz coś rzucającego się w oczy. Jeżeli znajdujesz się w salonie, może to być telewizor, akwarium, kolekcja płyt albo sofa. Przejdź do drugiego pokoju i znów wybierz jakieś miejsce. Powtarzaj tę czynność, aż wykorzystasz wszystkie pomieszczenia w mieszkaniu i ustalisz, gdzie znajduje się punkt końcowy. Teraz powtórz w myślach cały szlak i upewnij się, że potrafisz odnaleźć każde z miejsc. Będzie to twoja stała trasa i bardzo ważne jest, abyś był z nią dobrze zaznajomiony Spróbujmy teraz wykorzystać ją w celu utrwalenia czegoś w pamięci. Wyobraź sobie, że masz do zapamiętania listę spraw, które masz do załatwienia w ciągu dnia. Oto typowy przykład: 78
SYSTEM MIEJSC
1. Kupić znaczki. 2. Zanieść garnitur do pralni. 3. W pracy powiedzieć X, żeby zadzwonił do Y (pomyśl o autentycznych osobach). 4. Odebrać telefon komórkowy z naprawy. 5. Nakarmić papugę. 6. Zadzwonić do Dave'a. 7. Nagrać program Trick of the Mina. 8. Kupić jakieś badziewie na eBay 9. Dwa razy sprawdzić nagrywarkę DVD. Teraz zacznij przemierzać swój szlak. Pierwszym zadaniem jest kupienie znaczków, więc umieść ich wyraźny obraz w pierwszym z wybranych miejsc. W tym wypadku nie tworzysz skomplikowanych powiązań, lecz po prostu umieszczasz mocny wizualny symbol każdego zadania tam, gdzie możesz go łatwo zauważyć. Jeśli pierwszym z miejsc jest sklep, wyobraź sobie ogromny znaczek pocztowy przyklejony w oknie wystawowym. Potem przejdź do kolejnego miejsca i zostaw w nim kolejny przedmiot z listy, na przykład garnitur albo płaszcz (wybierz coś ze swej rzeczywistej garderoby), który promieniuje oślepiającym światłem, co ma ci przypomnieć o pralni. Poświęć kilka sekund, aby każdy obraz utrwalił ci się w głowie. Następnie kontynuuj postępowanie, kierując się powyższą listą i umieszczając obrazy w kolejnych miejscach na trasie. Jeśli „zadzwonić do Dave'a" wiąże się na przykład z lodówką, możesz wejść do kuchni i tam go zastać. Dave stoi obok otwartej lodówki i rozmawiając przez twój telefon, podpija ci mleko. Oczywiście najlepiej będzie, jeśli obejdziesz się bez tych przykładów i zastosujesz własne pomysły. Kiedy skończysz, będziesz miał w wyobraźni gotową trasę, którą możesz przemierzyć, ilekroć zechcesz dokonać przeglądu czekających cię zadań. Zobaczysz je, kiedy udasz się na taki spacer i przyjrzysz się po drodze każdemu z miejsc. Jeżeli któreś z nich jest zamglone, zmień jego obraz na coś bardziej zapadającego w pamięć. Pamiętaj, że symbole powinny być żywe i wyraziste (co oznacza, że musisz im nadać przejrzyste i obszerne wyobrażenie), a także na tyle niezwykłe, żeby zwracały
79
PAMIĘĆ
na siebie uwagę. Jeśli rozmieścisz na trasie takie właśnie obrazy, przekonasz się, że bez wysiłku możesz je zauważyć. Cała uroda tego systemu polega na tym, że jeśli któryś z punktów z' listy umknie ci z pamięci, możesz bez problemu iść dalej. Jak już wspomniałem, system powiązań nie daje takiej możliwości. Metoda ta przydaje się, kiedy wygłaszasz mowę, gdyż pozwala ci automatycznie przechodzić do kolejnych punktów. Mając do czynienia z zależnymi od siebie ogniwami, możesz być zmuszony do zrobienia kroku w tył, aby sprawdzić poprzedni punkt, jeśli chcesz wiedzieć, co następuje potem.
Pałace pamięci Kiedy opanujesz tę metodę, możesz nabrać ochoty, aby wznieść się na wyższy poziom, gdzie naprawdę masz szansę odnaleźć w niej coś pięknego. System ten jednak, w takiej formie, w jakiej go zaprezentowałem, ma pewne ograniczenia. Po pierwsze, ogranicza cię liczba miejsc, jakie napotykasz na swej drodze, więc możesz zapamiętać tylko jedną listę naraz. Gdybyś próbował zapamiętać równolegle drugą, poczynając od sklepu z wielkim znaczkiem na wystawie, wszystko by ci się straszliwie pomieszało. Pierwszy krok polega zatem na zwiększeniu liczby miejsc w każdym z pomieszczeń twego mieszkania. W kuchni znajduje się nie tylko lodówka, ale również szuflada na noże, piekarnik oraz sporo innych miejsc, w których możesz umieścić obrazy. Najważniejsze jest to, aby pomieszczenie nie było zatłoczone, a twoje obrazy były przejrzyste i wyraźne. Dlatego dobrym pomysłem jest, aby w miarę możliwości umieszczać je w e w n ą t r z obiektów. Jeśli na przykład posadzisz Dave'a w lodówce, to o b o k niej również coś może się dziać i żaden z tych obrazów nie będzie wchodził drugiemu w paradę. Warto też zachować pomiędzy miejscami spory dystans, chociaż może się to nie wydawać istotne. Ważne jest jednak, aby miejsca się wyróżniały. Kiedy w każdym z pomieszczeń będziesz miał do użytku po kilka miejsc, miej na uwadze, że powinieneś zawsze przemierzać je w ustalonym porządku. Ja w przeciwieństwie do starożytnych Greków poruszam się zawsze w kierunku zgodnym z ruchem 80
SYSTEM MIEJSC
wskazówek zegara, więc okrążając pomieszczenie, zaczynam od miejsca znajdującego się bezpośrednio po mojej lewej ręce. Innym sposobem na poszerzenie zakresu zastosowań twojego systemu miejsc jest użycie go do przechowywania trwałych informacji. Ujmując to inaczej, możesz posługiwać się nim nie tylko w celu zapamiętywania takich rzeczy jak listy sprawunków PAM IĘĆ
czy przemówienia, które później wywietrzeją ci z głowy (same
Palące pamięci Kiedy opanujesz tę metodę, możesz nabrać ochoty, aby wznieść się na wyższy poziom, gdzie naprawdę masz szansę odnaleźć w niej coś pięknego. System ten jednak, w takiej formie, w jakiej go zaprezentowałem, ma pewne ograniczenia. Po pierwsze, ogranicza cię liczba miejsc, jakie napotykasz na swej drodze, więc możesz zapamiętać tylko jedną listę naraz. Gdybyś próbował zapamiętać równolegle drugą, poczynając od sklepu z wielkim znaczkiem na wystawie, wszystko by ci się straszliwie pomieszało. Pierwszy krok polega zatem na zwiększeniu liczby miejsc w każdym z pomieszczeń twego mieszkania. W kuchni znajduje się nie tylko lodówka, ale również szuflada na noże, piekarnik oraz sporo innych miejsc, w których możesz umieścić obrazy. Najważniejsze jest to, aby pomieszczenie nie było zatłoczone, a twoje obrazy były przejrzyste i wyraźne. Dlatego dobrym pomysłem jest, aby w miarę możliwości umieszczać je w e w n ą t r z obiektów. Jeśli na przykład posadzisz Dave'a w lodówce, to o b o k niej również coś może się dziać i żaden z tych obrazów nie będzie wchodził drugiemu w paradę. Warto też zachować pomiędzy miejscami spory dystans, chociaż może się to nie wydawać istotne. Ważne jest jednak, aby miejsca się wyróżniały. Kiedy w każdym z pomieszczeń będziesz miał do użytku po kilka miejsc, miej na uwadze, że powinieneś zawsze przemierzać 81
PAMIĘĆ
je w ustalonym porządku. Ja w przeciwieństwie do starożytnych Greków poruszam się zawsze w kierunku zgodnym z ruchem wskazówek zegara, więc okrążając pomieszczenie, zaczynam od miejsca znajdującego się bezpośrednio po mojej lewej ręce. Innym sposobem na poszerzenie zakresu zastosowań twojego systemu miejsc jest użycie go do przechowywania trwałych informacji. Ujmując to inaczej, możesz posługiwać się nim nie tylko w celu zapamiętywania takich rzeczy jak listy sprawunków czy przemówienia, które później wywietrzeją ci z głowy (same miejsca są stałe, ale umieszczone w nich obiekty zanikają, jeśli nie są używane). Inne pomieszczenia, przestrzenie bądź budynki możesz przeznaczyć do przechowywania przydatnych informacji, które chciałbyś zapamiętać. Kiedy więc jesteś dobrze oswojony z systemem miejsc swojego mieszkania, możesz rozszerzyć scenerię do bardziej złożonej formy połączonych budynków, nadając im w wyobraźni kształt rozrastającego się pałacu. Zacznij od umieszczenia w wyimaginowanym obrazie swego mieszkania dodatkowych drzwi, które będą prowadzić do innego, dobrze ci znanego otoczenia. W tym nowym budynku możesz magazynować informacje, które chcesz zachować dłużej, i zaglądać tam od czasu do czasu, aby je odświeżyć. Kiedy zacząłem stosować te techniki, do rozszerzenia zakresu pamięci wykorzystałem budynek mojej starej szkoły Szybko jednak się okazało, że miejscom, które wybrałem, daleko było do ideału: z czasem stały się niewyraźne i zamglone, a związane z nimi wspomnienia nie zawsze były czytelne. Sprawiało to, że dystansowałem się od obrazu i więcej wysiłku kosztowało mnie, aby wyobrazić sobie w tej perspektywie siebie. Ponownie przeczytałem rozdział powieści Thomasa Harrisa, z którego dowiadujemy się, jak Lecter jest w stanie zatracić się w labiryncie pałacowych komnat i olbrzymich sal, i wtedy pojąłem, jaką radość daje korzystanie z większych przestrzeni do magazynowania użytecznych informacji. Co więcej, jest to również zgodne z oryginalnym zastosowaniem systemu opisanego przez autora traktatu Ad Herennium. Zachęcał on uczniów, aby do stworzenia „sztucznej pamięci" wybierali raczej dogodne miejsca znane im z doświadczenia, a nie korzystali z obrazu własnego domu. Miejsce w każdym z budynków powinno być umiarkowanej wielkości, wyraźnie 82
SYSTEM MIEJSC
oświetlone (ale nie nazbyt jaskrawo) i oddalone od następnego o jakieś dziesięć metrów. Każdego, kto nie był pewien, czy potrafi znaleźć wystarczająco dobre miejsce, autor pocieszał, że „jego myśl bez problemu ogarnie jakikolwiek wybrany obszar i stworzy w nim odpowiednią scenerię". Takie wykorzystanie fikcyjnych miejsc w celu uzupełnienia tych rzeczywistych pozwala na tworzenie w wyobraźni cudownych rezydencji, rozrastających się we wszystkich kierunkach i pełnych niezliczonych pomieszczeń o rozmaitym przeznaczeniu. Czy przy rozbudowie pałacu pamięci powinieneś posługiwać się zmyślonymi, czy prawdziwymi miejscami, zależy od tego, jak bardzo jesteś z nimi oswojony Osobiście nie radziłbym korzystać z wyimaginowanych miejsc, gdyż wtedy musisz najpierw skoncentrować się na zapamiętaniu s a m y c h m i e j s c , co wydaje się bezcelowe. Znajdując wygodną i estetyczną przestrzeń, którą chciałbyś dołączyć do swego pałacu, połóż nacisk na jej zapamiętanie. Możesz ją nawet sfotografować dla dobrego rozeznania, a potem kilkakrotnie przyglądać się zdjęciu, aby widok dobrze zapadł ci w pamięć. Jeśli zamierzasz wykorzystać ten system, mogę ci doradzić, podobnie jak rzymski autor, abyś poświęcił trochę czasu na zapamiętanie rzeczywistego miejsca, w miarę możliwości jak najmniej zaludnionego. W ten sposób „pożyczyłem" sobie kilka sal muzealnych (ignorując w nich wszystko poza eksponatami, które zazwyczaj najbardziej zapadają w pamięć), jak również londyńskie parki, część mojej szkoły i uczelni, ulubione teatry, w których zasiadałem na widowni albo występowałem, imponujące posiadłości i domy moich przyjaciół. Zainspirowany rozdziałem Hannibala, wiele z nich połączyłem ze sobą za pomocą okazałych klatek schodowych i marmurowych korytarzy. Jeśli na przykład masz ochotę zapamiętać tytuły dzieł Szekspira w kolejności ich powstania, wybierz się do teatru Globe albo Swan w Stratfordzie. W budynku przemierz kilka razy stałą trasę, wybierając tyle miejsc, ile zdołasz na stałe zachować w pamięci, by potem bez wysiłku je sobie przypomnieć- Możesz zacząć od wejścia do teatru, przejść przez foyer, minąć kasy, bufet i tak dalej, umieszczając w każdym z tych punktów wyraźny obraz tego, co życzysz sobie zapamiętaćMiejsca te muszą jednak mocno odcisnąć się w twojej pamięci, 83
PAMIĘĆ
gdyż ważne jest, abyś przypominając je sobie, nigdy nie musiał wysilać się bardziej niż w przypadku pomieszczeń we własnym domu. Kiedy uszczęśliwiony stwierdzisz, że potrafisz odbyć tę podróż w głowie i przywołać w pamięci wszystkie miejsca, możesz zawrócić i w każdym z nich umieścić obraz odpowiadający każdej ze sztuk. Posługuję się tym przykładem, ponieważ kiedyś krążąc wśród teatrów w tętniącym życiem i pełnym blasku londyńskim West En-dzie, wykorzystałem wnętrze Cambridge Theatre, aby zapamiętać wszystkie dzieła sceniczne barda znad Avonu. Teatr ten stanowi część mego własnego pałacu pamięci, w której na stałe umieściłem te informacje. Zadomowiły się na dobre w moim umyśle po jakichś dziesięciu minutach, bo tyle zajął mi cały proces. Kiedy zaprezentuję wam sekwencję, dzięki której wciąż pamiętam to wszystko, zobaczycie, jak funkcjonuje taki spacer po wyimaginowanych miejscach. W tym przypadku wykorzystałem typowy system miejsc, który normalnie opiera się na stałych i oddzielnych obrazach, ale wprowadziłem do niego postacie, które poruszają się i wchodzą ze mną w interakcje. Aby wprowadzić kilka liczb, posłużyłem się również systemem skojarzeniowym, którego działanie opiszę później. Wchodząc tylnym wejściem, widzę w kantorku po lewej dwóch raczej dostojnych dżentelmenów (Dwaj panowie z Werony), którzy pokazują magiczne sztuczki („magik" w systemie skojarzeniowym oznacza liczbę 39, a to podpowiada mi, że sztuk jest trzydzieści dziewięć). Witam się z nimi, po czym idę w stronę windy, co wymaga pokonania kilku stopni. Na schodach spotykam idącego z naprzeciwka ucznia, który trzyma zeszyt z pracą domową w wielu miejscach poprawioną przez nauczyciela na czerwono. Chcemy się wyminąć, ale w tym samym momencie robimy krok w tę samą stronę. Powtarzamy to kilka razy i nie mogąc zejść sobie z drogi, zaśmiewamy się z tej sytuacji (Komedia omyłek). Kiedy otwieram drzwi windy, wyłania się z niej imponująca postać Króla Jana we wspaniałym królewskim stroju, ale o twarzy Johna Majora, żebym nigdy nie miał wątpliwości, o którego króla chodzi. Wchodzę do windy, która rusza w górę. Na pierwszym piętrze przyłącza się do mnie książę Harry, który puszcza bąka (Henryk VI, część I; bąk 84 * Nazwisko Merchant znaczy po angielsku „kupiec" (przyp. dum.).
SYSTEM MIEJSC
symbolizuje w systemie skojarzeniowym szóstkę). Za nim pojawia się Anthony Hopkins w roli Tytusa Andronikusa, ale nie wchodzi do windy. Mijam drugie i trzecie piętro (Część II i III) w towarzystwie Harry'ego, a potem winda się zatrzymuje i niemiły zapach się ulatnia. W tym momencie słyszę wściekłe krzyki żony Harry'ego (Poskromienie złośnicy). Na najwyższym piętrze, gdzie mieści się moja garderoba, wychodzę z windy i od razu wdeptuję w brązową, lepką maź (Ryszard III). Obok odchodów, które pozostawił tam pokojowy piesek, znajduję liścik, w którym zdesperowana sprzątaczka donosi, że całe uczucie, jakie wkłada w utrzymanie tego miejsca w czystości, poszło na marne (Stracone zachody miłości). Ruszam dalej, ale najpierw dostrzegam, że jedna ze ścian korytarza zamieniła się w balkon wychodzący na malowaną scenę (Romeo i Julia). Podchodząc bliżej, widzę, że balustrada udekorowana jest rzeźbami przedstawiającymi baśniowe postacie, a w samym środku znajduje się człowiek z oślą głową (Sen nocy letniej). Staję wreszcie przed drzwiami garderoby, do których przyszpilone są dwie kartki z życzeniami, przysłane przez mego serdecznego przyjaciela Richarda (Ryszard II). Sięgam do klamki, ale drzwi otwierają się same i staje w nich pisarz i komik Stephen Merchant (Kupiec wenecki). Przechodzi obok mnie*. Wymieniamy uprzejmości, po czym wchodzę do garderoby i od razu zauważam po lewej stronie pomnik księcia Harry'ego siedzącego na krześle (Henryk IV, część I; w systemie skojarzeniowym krzesło symbolizuje czwórkę). Poruszając się od lewej do prawej, dochodzę do lodówki, a kiedy ją otwieram, moim oczom ukazuje się grupka maleńkich kobiet, które naśmiewają się ze swoich mężów (Wesołe kumoszki z Windsoru). W kolejnym narożniku, tuż obok wejścia do przebieralni, stoi drugi posąg Harry'ego na krześle (Część II), lecz moją uwagę przyciąga sofa. Siedzi na niej nerwowa starsza pani, którą strasznie wytrącił z równowagi jakiś drobiazg (Wiele hałasu o nic). Tuż obok, na niewielkim stoliku znajduje się mniejsza statuetka Harry'ego, tym razem grającego na bębnie (Henryk V; i znów — w systemie skojarzeniowym bęben i czynele symbolizują piątkę). Wkraczam w końcu do przebieralni, aby zobaczyć przyczepioną na lustrze kartkę od sprzątaczki, która z dumą informuje, że uporządkowała wszystko, 85
PAMIĘĆ
tak Jak wam się podoba. Jestem jej bardzo wdzięczny. Kiedy zerkam w prawo, widzę, że biała zasłona prysznica jest zaplamiona krwią, co przypomina mi o Juliuszu Cezarze. Opuszczam przebieralnię i postanawiam zejść po schodach na scenę. Na najwyższym stopniu zauważam nakręcaną dziecinną zabawkę, która przypomina mi o tym, że przechodzę do następnego stulecia. Od tego momentu zaczynają się sztuki napisane po roku 1600. Stojąc u szczytu schodów, widzę, że kilka pierwszych stopni porasta warstwa rzeżuchy (Troilus i Kresy da)*. W połowie schodów, na zakręcie napotykam kolejny pomnik, tym razem przedstawiający melancholijną świnkę, Hamleta**. Zaraz potem zauważam, że równie nieszczęśliwy aktor niczym więzień wydrapał w tynku kreski, odliczając wieczory, kiedy występował w tym spektaklu. Jest ich dwanaście (Wieczór trzech króli)***. Tuż obok narysował jednak uśmieszek, co pozwala się domyślać, że był zadowolony z końca swej udręki (Wszystko dobre, co się dobrze kończy). Na samym dole rzuca mi się w oczy nabazgrany na ścianie rasistowski slogan (Otello) i próbuję go zeskrobać za pomocą linijki (Miarka za miarkę). Staję w drzwiach prowadzących za kulisy i zauważam, że scena jest przygotowana do wystawienia greckiej tragedii. Na tle dekoracji wyobrażającej Akropol stoi mój przyjaciel ze szkolnych lat imieniem Timothy (Tymon Ateńczyk). Przecinam scenę i schodzę na widownię. W pierwszym rzędzie siedzi starszy mężczyzna w towarzystwie dwóch córek, które najwyraźniej mu nadskakują (Król Lear). Kilka rzędów dalej dostrzegam pokrytego * Skojarzenie to opiera się na podobieństwie angielskiego słowa cress (rzeżucha) do imienia bohaterki dramatu, które w oryginale brzmi Cressida (przyp. tłum.). ** Skojarzenie świnki z Hamletem wynika z zawartego w jego imieniu słowa ham, oznaczającego szynkę (a także marnego, pretensjonalnego aktora). Co więcej, przyrostek -let w niektórych angielskich wyrazach pełni funkcję zdrobnienia (przyp. tłum.). *** Tytuł oryginału to Twelfth Night, czyli dwunasta noc (przyp. tłum.).
krwawymi pla-
86
PAMIĘĆ
mami króla (Makbet). Zahaczam stopą o coś, co początkowo biorę za rurę leżącą w przejściu między rzędami, ale widzę, że jest to peryskop z łodzi podwodnej (Perykles, książę Tyru). Podnoszę go, a wtedy ze środka wypada kawałek korala (Koriolan), który prawdopodobnie dostał się tam podczas jakiejś morskiej podróży. W drzwiach znajdujących się za widownią spotykam Anthony'ego (Antoniusz i Kleopatra), jednego z producentów moich programów telewizyjnych, który czasem przychodzi do teatru. Wchodzę do holu, gdzie mój menażer Michael gra na cymbałach (Cymbelin). Mijam go i wyglądam przez okno na ulicę, którą pokrywa gruba warstwa śniegu (Opowieść zimowa). Chcąc zaczerpnąć świeżego powietrza, postanawiam stawić czoło pogodzie i kontynuować mój spacer na zewnątrz budynku, ale gdy tylko wychodzę, zwala mnie z nóg nagłe uderzenie porywistego wiatru (Burza). Tylko dzięki pomocy dwóch życzliwych bliźniaków (Dwóch szlachetnych krewnych) udaje mi się wstać. Idąc wzdłuż Monmouth Street w stronę Se-ven Dials, widzę przed sobą wielkiego mistrza magii Cardiniego, który, pijany jak zwykle, wygląda na dosyć zagubionego (Cardenio). W końcu odwracam się, by spojrzeć na teatr. W miejscu mojego portretu ogromnych rozmiarów, którym przyozdobiłem fasadę budynku, widnieje równie wielki obraz Henryka VIII w dobrze znanym stroju. Tak oto wygląda mój spacer po teatrze, w którym dane mi było występować. Możesz połączyć swoje mieszkanie z podobnym miejscem za pomocą dodatkowych drzwi albo ogrodu, w którym również możesz zgromadzić bogactwo informacji. W ten sposób możesz w wolnych chwilach czerpać radość z przemierzania swoich włości i przeglądania ukrytych w nich tajemnic. Autohipnotyczny charakter tych wędrówek sprawia, że są one rozkosznym zajęciem. Ważne jest, by od czasu do czasu sprawdzić, czy zmagazynowane informacje nie wywietrzały. W niedługim czasie taka wyprawa stanie się łatwa i nie będzie zajmować wiele czasu, będziesz posuwał się naprzód niemal automatycznie. Na koniec pozwolę sobie na jeden wniosek. Starożytni Grecy zalecali, aby po każdych pięciu miejscach takiej wędrówki umieszczać jakiś znak. Na przykład dłoń z wyprostowanymi palcami będzie ci przypominać, że właśnie stoisz przed piątym 98
PAMIĘĆ
punktem listy. Dzięki temu, jeśli zechcesz przypomnieć sobie, co znajduje się na miejscu dwunastym, docierasz bezpośrednio do znaku „dziesięć", a następnie posuwasz się o kolejne dwa miejsca. Powinien to być raczej dyskretny dodatek i taką właśnie oznakę przełomu stuleci umieściłem na szczycie schodów teatru Cambridge.
System skojarzeniowy Zarówno system powiązań, jak i system miejsc pomagają ci zapamiętać wszystko, co można sprowadzić do listy albo za jej pomocą wyrazić. W przeciwieństwie do nich system skojarzeniowy pozwala operować cyframi, można go więc używać do zapamiętywania numerów dokumentów, pokojów hotelowych, telefonów i haseł dostępu. Jest zwykle używany razem z systemem powiązań i umożliwia łączenie cyfr ze sobą, jak również ze słowami, nazwami oraz innymi informacjami. W odróżnieniu od zastosowania oznaczeń liczbowych w mnemonice miejsc pozwala w o wiele bardziej organiczny sposób przypisać obiekty do ich pozycji na liście. Na razie odłóżmy na bok wyimaginowane wędrówki w systemie miejsc i wróćmy do naszych wcześniejszych przemyśleń na temat prostego zastosowania powiązań, dzięki któremu z jednego skrawka informacji można bez wysiłku uzyskać drugi. Później możemy włączyć system skojarzeniowy do wędrówek po pałacu pamięci. A oto podstawowe założenie: liczby nie są słowami i dlatego nie można znaleźć dla nich wizualnych odniesień. Jeśli jednak każdą liczbę będzie symbolizować jakieś słowo, z powodzeniem można
98
PAMIĘĆ
będzie przypisywać im obrazy. Poniżej prezentuję bardzo prosty sposób zastąpienia cyfr od zera do dziewięciu słowami poprzez ich kojarzenie z kształtami przedmiotów*. 0 1 2 3 4
jajko świeca łabędź kajdanki krzesło
5 6 7 8 9
bęben z talerzami wiśnia kosa bałwan hak
To łatwe. Wystarczy teraz zapamiętać dziesięć powyższych słów, aby móc na zawołanie wymienić przedmiot kojarzący się z daną cyfrą. Będziesz mógł dzięki temu połączyć słowo z odpowiadająca mu cyfrą, a nie z kolejnym słowem na liście. Pierwszym słowem na naszej liście był „telefon" i teraz należy powiązać go ze świecą. Wyobraźmy sobie na przykład odlaną z wosku świecę w kształcie naturalnych rozmiarów telefonu. I tak dalej. Gdyby teraz ktoś zapytał cię o słowo numer jeden, pomyślałbyś: „świeca" i natychmiast zobaczyłbyś telefon. Jest to prosta metoda, ale ma spore ograniczenia. Budowanie skojarzeń staje się trudniejsze, gdy mamy do czynienia z liczbami wielocyfrowymi. Jeśli jednak spodobał ci się ten system, możesz pokonać trudności, powtarzając ten sam przedmiot w każdej grupie dziesiątek (np. 2, 22, 32, 42 i tak dalej kojarzą się niezmiennie z łabędziem) i pozwalając, aby każda z tych grup znacząco wpływała na ów przedmiot w jakiś bezpośredni sposób. Na przykład wszystkie obiekty występujące w grupie od 10 do 20 wyobrażasz sobie jako stojące w płomieniach, od 21 do 30 jako zamarznięte, od 31 do 40 w błękitnym kolorze i tak dalej. Osobiście nie jestem zwolennikiem tego systemu ze względu na jego ograniczenia i skomplikowany charakter. Nauczę cię więc w zamian mojego ulubionego systemu. Wymaga on trochę więcej przygotowań, ale w praktyce jest o wiele bardziej użyteczny. * W angielskim oryginale dobierano słowa rymujące się z liczebnikami, czego nie da się oddać w języku polskim (przyp. tłum.).
Pomoże ci zapamiętać dłuższe ciągi liczb (jak na przykład numery telefonów), co w przypadku poprzedniej metody mogłoby okazać się trudne. Zaczniemy od przypisania cyfrom od 0 do 9 poszczególnych spółgłosek. Ich wybór będzie zależał tylko od tego, która z nich 89
PAMIĘĆ
najbardziej kojarzy się z daną cyfrą. W niektórych przypadkach możemy sobie pozwolić na praktyczną alternatywę. Poniżej prezentuję listę skojarzeń, z których sam korzystam, i wyjaśniam ich pochodzenie. 0 — z/s (głoska „z" występuje w słowie „zero", a „s" jest do niej najbardziej podobna) 1 — 1 (wyglądają podobnie) 2 — n (dwie nóżki, jak w małym „n") 3 — m (trzy nóżki, jak w małym „m") 4 — r (przy wymawianiu „cztery" słyszymy twarde „r") 5 — v/w/f („v" to rzymska piątka, a „w" i „f" brzmią podobnie) 6 — b/p (litera „b" kształtem przypomina szóstkę, a „p" brzmi podobnie) 7 — t/d (siódemka i duże „T" są do siebie nieco podobne, zwłaszcza że sam piszę „T" w taki właśnie sposób, a głoska „d" jest twardym odpowiednikiem „t") 8 — h (można skojarzyć ósemkę i duże „H" z uwagi na dzielącą je na pół poprzeczną kreskę) 9 — g (wygląd zapisanej odręcznie litery „g" może przywodzić na myśl dziewiątkę) Przyjrzyj się tej liście i upewnij się, że wszystkie skojarzenia mają dla ciebie sens. Następnie zasłoń tę stronę i sprawdź, czy wszystkie je zapamiętałeś. Jeśli tak, to idźmy dalej. Teraz wyobraźmy sobie, że musisz zapamiętać swój nowy numer PIN: 1742. Oeśli to faktycznie twój PIN — proszę, nie staraj się opanować zachwytu i natychmiast powiadom dziennikarzy). Możesz przedstawić te cyfry za pomocą liter LTRN, a potem pozostaje ci jedynie stworzyć z nich słowo bądź frazę, która ułatwi ci
loi PAMIĘĆ
zapamiętanie numeru. W zasadzie samogłoski należy dobrać tak, aby powstał jakiś sensowny wyraz albo wyrazy Mnie przychodzi 90
PAMIĘĆ
na myśl „latarnia". Kiedy już stworzysz jakieś słowo, skojarz je z czynnością pobierania gotówki z bankomatu i problem z głowy. Na przykład w przypadku latarni możesz sobie wyobrazić bankomat oświetlony przez stylową uliczną lampę. Dzięki takiemu obrazowi nie musisz martwić się zapamiętywaniem numeru. Wystarczy, że idea bankomatu wywoła skojarzenie z latarnią i rozkodujesz ten obraz. Tworząc zapadające w pamięć słowo lub słowa, staraj się uniknąć dodawania liter, które odpowiadają w systemie innym cyfrom. Najlepiej trzymać się samogłosek. Niedawno zmieniałem bank i musiałem zapamiętać kilka nowych numerów PIN. Najpierw zamieniłem każdy z nich w jakieś słowo albo dwa, jak w powyższym przykładzie. Pozostając przy numerze 1742, związanym, powiedzmy, z moim firmowym rachunkiem bieżącym, wyobrażam sobie, jak ubrany w bardzo elegancki garnitur podchodzę do bankomatu, nad którym wisi staroświecka latarnia gazowa. Tymczasem w scenie przypisanej do mojego prywatnego konta mogę nosić codzienny strój. Zdaliście już sobie sprawę, że jeśli któreś z tych skojarzeń wygląda śmiesznie, to właśnie o to chodzi. Jeśli poświęcisz kilka sekund na utrwalenie w pamięci tych dziwnych obrazów, to wykorzystasz naturalny sposób, w jaki nasz mózg tworzy skojarzenia, inny niż pozornie bardziej „sensowne" (i mniej efektywne) metody, których normalnie używamy, próbując coś zapamiętać. A oto kolejny przykład. Jakiś czas temu w Las Vegas, podczas zdjęć do telewizyjnego dokumentu Mesjasz, zatrzymaliśmy się w jednym z tamtejszych olbrzymich i wybitnie groteskowych hoteli. Wieczorem, tuż po przyjeździe, kiedy ledwie trzymając się na nogach, życzyliśmy sobie dobrej nocy, wyczerpani długą i męczącą podróżą umówiliśmy się na godzinę szóstą rano, co było zupełnie barbarzyńską porą. Idąc do pokoju, uzmysłowiłem sobie, że przed spotkaniem muszę jeszcze odebrać coś z pokoju Coopsa, mego asystenta, i zanieść to Sarah Jane, którą czekało przykre i niełatwe zadanie zrobienia mi makijażu przed występem. Oczywiście hotel miał około trzydziestu pięter i jakieś trzy tysiące pokoi, zatem te dwa numery, które podali mi Coops i Sarah Jane, kiedy szedłem w stronę windy, miały po cztery cyfry. Nie miałem 91
PAMIĘĆ
przy sobie ani długopisu, ani skrawka papieru, a nie uśmiechało mi się błąkać bez celu po piętrach tego kolosa o wpół do szóstej nad ranem. Ci, którzy znają tego typu hotele, wiedzą, co to za koszmar. Nie dość że można pobłądzić w niekończących się labiryntach korytarzy, to jeszcze każda próba dotarcia do recepcji wymaga piętnastominutowego marszu wśród połyskujących i hałaśliwych automatów do gier oraz przez pstrokato udekorowany hol. Pod drzwiami swego pokoju zorientowałem się, że nie mam przy sobie klucza. Nigdy bardziej nie złorzeczyłem całemu światu niż wtedy, gdy ledwie poruszając nogami, musiałem zjechać dwadzieścia siedem pięter w dół i przemierzyć kasyno „Flamingo", dopuszczające się brutalnego gwałtu na moich zmysłach. Na domiar złego w recepcji zostałem poinformowany, że aby dostać zapasowy klucz, muszę okazać paszport (który leżał bezpiecznie zatrzaśnięty w moim pokoju). Nie wiem, co wydarzyło się potem. Może spałem na ławce. Może zamordowałem recepcjonistkę. Odbiegam jednak od tematu. Podano mi dwa numery pokojów, nie miałem nic do pisania i pozornie nie byłem w stanie zapamiętać tego, co usłyszałem. Zamieniłem więc liczby na litery, litery na słowa, a potem przypisałem je poszczególnym osobom. Coops mieszkał w pokoju 2035 (do dziś pamiętam) — NSMW. Zapamiętałem słowa „nos mewy" i wyobraziłem sobie stojącego w drzwiach Coopsa z wielkim dziobem w miejscu nosa. Pokój, w którym została zakwaterowana Sarah Jane, miał numer 1327, czyli LMNT. Przyszło mi na myśl słowo „laminat" i wystarczyło stworzyć w myślach makabryczną scenę, w której przed wejściem na plan Sarah Jane zamiast pudru nakłada mi na twarz warstwę gorącego plastiku. Potem mogłem położyć się spać na tych kilka godzin, które mi jeszcze pozostały, wiedząc, że rano bez trudu przywołam te obrazy. Zapadły mi w pamięć bardzo łatwo, gdyż
były żywe i niezwykłe. Sam możesz się o tym przekonać, jeszcze raz wyliczając tamtych dwadzieścia przedmiotów, które pozostały 92
PAM IĘĆ
ci w głowie od czasu, gdy poznawałeś system powiązań. Sprawdź, czy wciąż potrafisz je wymienić. Pamiętaj, że żadnego z nich nawet nie próbowałeś zapamiętać, poza pierwszym, najwcześniejszym podejściem, kiedy nie miałeś szans na powodzenie. System skojarzeń można wykorzystać również w inny sposób. Wróćmy do tamtej listy i wyobraźmy sobie, że chcesz zapamiętać, które miejsce na liście zajmuje każde ze słów. W ten sposób zamiast wymieniać je wszystkie po kolei, możesz poprosić swego i tak już zafascynowanego kolegę, aby wybrał jakąś liczbę, a ty będziesz w stanie podać odpowiadający jej wyraz. W podobny sposób możesz łączyć numery telefonów, daty albo wyniki z imionami bądź miejscami — znajduje tu zastosowanie ten sam system. No cóż, skoro przy użyciu kojarzonych z cyframi liter „z", „1", „n", „m" i tak dalej, potrafimy tworzyć słowne obrazy liczb, z łatwością poradzimy sobie z liczbami dwucyfrowymi. Weźmy nasze litery odpowiadające cyfrom od 0 do 9 i dodając do nich samogłoski, zamieńmy je w słowa. 0 z/s: zoo 1 l:lok 2 n: noc 3 m: miś 4 r:ryk
5 w: wół 6 b:bąk 7 t: tik 8 h: hak 9 g: gej
Kiedy teraz zabierzemy się za liczby dwucyfrowe, będziemy je łączyć w sposób, który już znasz, i tworzyć kolejne słowa. Oto przykładowa lista wyrazów odpowiadających liczbom od 10 do 52, dzięki której będę mógł zademonstrować, jak działa system skojarzeń w połączeniu z talią kart. 10 1, s: las 11 1,1: lilia 12 1, n: lina 16 17 18 19 20 21 22
1, p: lipa 1, t: lotka 1, ch: locha 1, g: legia n, s: nos n, 1: Nil n, n: niania
34 35 36 37 38 39 40
13 1, m: lama 14 1, nlora 15 1, w: lawa m, r: mur m, f: mufka m, p: mapa m, t: mata m, h: mech m, g: magik r, z: róża
104
PAM IĘĆ
23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33
n, m: Nemo n, r: nurek n, w: nawa n, b: Nubia n, t: nuta n, h: nochal n, g: noga m, s: miska m, 1: mleko m, n: mina m, m: mumia
41 42 43 44 45 46 47 48 49 50 51 52
r, 1: rylec r, n: ruina r, m: rama r, r: rura r, f: rafa r, p: ropa r, d: radio r, h: rechot r, g: róg w, s: wąs f, 1: fala w, n: wino
Oczywiście każda grupa dziesiątek będzie się zaczynać od tej samej lub podobnej głoski, dzięki czemu jest to trochę prostsze do opanowania — na przykład wszystkie dwudziestki zaczynają się od „n". Jeśli przyjdzie ci na myśl jedna czy dwie alternatywy dla zaproponowanych powyżej wyrazów, bez wahania wstaw je na ich miejsce. Upewnij się też, czy wszystkie te przedmioty łatwo się wizualizują. Masz przed sobą nową listę przypadkowych słów. Teraz proszę cię, abyś powiązał każde z nich z odpowiadającą mu liczbą. Zacznij od pierwszej dziesiątki, zwracając szczególną uwagę na to, której literze odpowiada każda z liczb. Możesz zajrzeć na poprzednie strony, ale najpierw sprawdź, ile jesteś w stanie samodzielnie wykombinować albo sobie przypomnieć. Kiedy uporasz się z pierwszą dziesiątką, weź się za następną. Kiedy na przykład widzisz cyfrę 1, myślisz „1 = lok", a potem łączysz słowo „lok" z pierwszym słowem na liście. W tym wypadku jest to „kwiat". W tym momencie prawdopodobnie przychodzi ci na myśl obraz kwiatka wetkniętego w kręcone włosy. Zwolnij migawkę swego umysłu i jeśli potrafisz, połącz z obrazami stosowne odczucia, a potem zasłoń listę. 1 kwiat 2 spodnie 3 laptop 4 papuga 5 wieloryb 6 sutek 7 stadion 8 Tony Blair
11 12 13 14 15 16 17 18
ubikacja teczka kciuk dzwonek muszla portfel magnes nitka 104
PAM IĘĆ
9 chusteczka 10 ślub
19 monitor 20 wózek inwalidzki
Kiedy będziesz gotów, wybierz jakąś liczbę i rozszyfruj, co się pod nią kryje. Poproś kogoś, aby ci w tym pomógł, wymieniając przypadkowe liczby i korygując twoje błędy dopóty, dopóki nie osiągniesz prawdziwej wprawy. Zwracaj uwagę zwłaszcza na przypadki pomyłek, a zapewne przekonasz się, że nie poświęciłeś dość czasu na utrwalenie sobie w pamięci wyraźnych, żywych i oryginalnych obrazów.
Zapamiętywanie długich liczb System ten, jak już wspomniałem, znakomicie się przydaje do zapamiętywania numerów telefonów i ciągów liczb, ale najlepiej funkcjonuje w połączeniu z innymi metodami odnajdywania powiązań między cyframi. Weźmy na przykład taki ciąg przypadkowych cyfr: 876498474505773498724. Jest wręcz niemożliwe, aby wkuć go na pamięć, ale można posłużyć się całkiem zabawnym systemem. Ja traktuję ten ciąg jako opowieść, łącząc system skojarzeń z innymi metodami grupowania cyfr. Słyszę, jak jakaś kobieta liczy od ośmiu, ale uświadamia sobie, że opuściła piątkę i przerywa (8764). Na dodatek ma prawie sto lat (98) i mieszają się jej nawet nazwy samolotów (474 zamiast 747). Samoloty przelatują nad jej pastwiskiem, gdzie pasły się trzy woły. Stoją w rzędzie, ale tego środkowego brakuje (505), więc musiała na jego miejscu postawić ToTeM (773). Pozostałe woły ostrzą na nim RoGi (49). Staruszka mieszka w małej cHaTyNce (872), przed którą wysiaduje na krześle (4).
Możesz przebiec w myślach tę historię i rozszyfrować ją, aby powtórzyć cały ciąg liczb. Zwróć uwagę, że dla zachowania ciągu przyczynowo-skutkowego wprowadziłem ogniwo łączące („Samoloty przelatują nad jej pastwiskiem..."), co pozwoliło mi przejść do następnego etapu. Po przeczytaniu mojej historii powinieneś być w stanie powtórzyć cały numer. Spróbuj to zrobić. Pamiętaj jednak, że metoda jest znacznie skuteczniejsza, jeśli posłużysz się swoją własną historią. Jak już zapewne zauważyłeś, system skojarzeń jest trochę bardziej pogmatwany, ale jeśli chodzi o zapamiętywanie numerów, 104
PAM IĘĆ
pozwala dokonywać niebywałych wyczynów. Przedstawię teraz kilka przykładów, żywiąc nadzieję, że chęć dokonania takiej efektownej prezentacji sprawi, iż nie stracisz zainteresowania tym systemem.
Zapamiętywanie kart Jest to coś, z czego korzystałem wiele razy. Czasem można z tego uczynić osobny popis, innym razem stanowi ukrytą technikę wspierającą jakąś sztuczkę karcianą. Pokazując niektóre z moich sztuczek, tylko pozoruję użycie sztuki zapamiętywania, zaś podczas innych występów faktycznie się nią posługuję, choć stwarzam wrażenie, że to zupełnie coś innego. W jeszcze innych przypadkach jestem całkowicie uczciwy. Ostatecznie najbardziej interesuje mnie ogólny efekt i tym się kieruję. Wyobraźmy sobie, że przetasowałeś talię kart i musisz zapamiętać ich nowy układ. Jeżeli chcesz je tylko płynnie wymienić we właściwej kolejności, najlepiej nadaje się do tego system powiązań. Kiedy jednak ważne są pozycje poszczególnych kart, musisz każdej z nich przyporządkować jedną z pięćdziesięciu dwóch liczb. Ale jak można zastosować któryś z tych dwóch systemów do zapamiętania talii kart? Odpowiedź, teraz już prawdopodobnie oczywista, brzmi: zamienić każdą z kart w słowo-obraz. Proces ten przebiega następująco. Wyobraźmy sobie, że pierwsza karta w talii, kiedy patrzysz od strony kolorów, to czwórka kier — 4K. Na początek nazwij ją „Kier Cztery", czyli K4. Teraz możesz utworzyć słowo zaczynające się od K, używając litery kojarzącej się z czwórką, a mianowicie... (pamiętasz?) „r". Niech to będzie na przykład słowo „kura". Można użyć również słów „kara" czy „kora", ale na dłuższą metę „kurę" najłatwiej jest sobie zobrazować. Teraz połączmy kartę z jej pozycją (1 czyli „1", co daje nam „lok") i uzyskujemy obraz kury z głową pokrytą kręconymi włosami. Załóżmy, że druga karta to dziewiątka trefl. Postępujesz zgodnie z tą samą procedurą: Odwróć: 9T = T9 Użyj skojarzenia, aby utworzyć słowo: T9 = t + g = toga. Za pomocą skojarzenia oznacz pozycję: 2 (druga karta) = noc. A teraz połącz wyrazy „toga" (T9) i „noc" (2), aby otrzymać obraz czarnej togi pokrytej gwiaździstym wzorem (nocne niebo). 104
PAM IĘĆ
Jeśli zatem chcesz wiedzieć, jaka karta zajmuje pierwszą pozycję, powinieneś przywołać obraz loków (1), a on poprowadzi cię dalej (kędzierzawa kura). Potem rozkodujesz słowo „kura" jako kier/cztery (początkowo będzie ci to zajmować kilka sekund) i będziesz wiedział, że pierwszą kartą w talii jest czwórka kier. Na podobnej zasadzie gdyby ktoś cię zapytał, jaką pozycję w talii zajmuje dziewiątka trefl, musisz odnaleźć obraz tej karty (T9 = t + g = toga), który szybko podsunie ci widok nocnego nieba. Wtedy pozostaje tylko odczytać „noc" jako 2, aby odkryć pozycję karty. Jestem pewien, że wydaje ci się to niesamowicie skomplikowane. Możesz spokojnie pominąć ten podrozdział, jeśli uznasz, że nigdy z niego nie skorzystasz. Ale zaraz, przecież chciałeś wiedzieć, co dzieje się w mojej głowie? Za moment przedstawię listę obrazów, których używam dlaa oznaczenia każdej z kart. Dla uproszczenia nie posługuję się systemem skojarzeń w odniesieniu do kart od waleta wzwyż, ponieważ są one obrazami same w sobie. Na przykład waleta kier widzę jako Kupidyna. Na tej samej zasadzie król i królowa kier to dla mnie pan i panna młoda. Jest to prostszy i szybszy sposób niż kodowanie i rozkodowywanie kart za każdym razem. Inne karty, jak na przykład asa pik, który kojarzy się ze śmiercią, traktuję w podobny sposób. Możesz swobodnie zmieniać te obrazy, jeśli ci nie odpowiadają. Powinieneś jednak uważać, aby nie łączyć kart ze słowami-obrazami, które są już przypisane do ponumerowanych pozycji, gdyż może to wywołać zamieszanie. A oto lista obrazów, które stosuję do oznaczania kart. Kursywą
AP kostucha 2P pinezka 3P pomidor 4P park 5P powój 6P papieros 7P patyk 8P pacha 9P pogrzeb 10P plastelina WP pomocnik ogrodnika
AT wielki dąb* 2T taniec 3T tamburyn 4T torpeda 5T tawerna 6T tabletka 7T totem 8T tachograf 9T toga 10T talerz WT młody bywalec
DP pokojówka KP ogrodnik
klubu DT burdelmama KT wykidajło
104
* Trefl nazywany jest również żołędziem (przyp. tłum.).
PAM IĘĆ
zapisałem te słowa, które nie pochodzą z kodu skojarzeniowego.
p
AMlĘć
AK wielki tort weselny 2K kanapa 3K kompot 4K kura 5K kawa 6K kabanos 7K kot 8K kuchnia 9K kaganiec 10K klaser WK Kupidyn DK panna młoda KK pan młody
AD* wielki diament 2D donos 3D dom 4D dyrygent 5D dowcip 6D Derren Brown 7D datownik 8D duch 9D dyg 10D dyliżans WD złodziej diamentów DD królowa KD stary jubiler
Oto słowa, z których każde mogę potem połączyć z pozycją, jaką dana karta zajmuje w przetasowanej albo specjalnie ułożonej talii. Kiedy zastosowanie tej metody idzie w parze z wyraźnym i oczywistym tasowaniem kart, efekt jest zadziwiający. W jednym z wczesnych odcinków Mind Control poprosiłem krupiera, żeby wymienił którąś z kart znajdujących się w przetasowanej talii, a ja od razu ją wskazywałem. W rzeczywistości talia była tasowana w taki sposób, że powracała do zapamiętanego układu, więc słysząc nazwę karty, mogłem natychmiast wskazać jej pozycję. Wystarczyło tylko właściwie ocenić miejsce, w którym musiałem przełożyć talię, aby odkryć poszukiwaną kartę. Chociaż brzmi to dosyć nierealnie, jest całkowicie osiągalne przy odrobinie wprawy. Mogłem sobie również pozwolić na pewien margines błędu, ponieważ istniała możliwość, że wybrana karta znajdzie się albo na spodzie kupki, którą podnoszę, albo na szczycie tej, która pozostaje na stole. Dzięki temu nawet gdybym pomylił się o jedną kartę, wciąż sprawiałem wrażenie, że jestem nieomylny.
104
* D oznacza dzwonek, czyli karo (przyp. tłum.). 1 lO
Do autentycznie nawiedzonych i zaawansowanych uczniów (a nie ustaję w wierze, że jesteś na dobrej drodze, aby stać się
ZAPAMIĘTYWANIE NAZW WŁASNYCH
jednym z nich) mógłby przemówić następujący test. Po pierwsze, zakodowane w twoim umyśle obrazy kart muszą być bardzo wyraźne, abyś przerzucając talię, mógł nazwać po kolei każdą z nich, nie zastanawiając się nad tym zbytnio. Nie będziemy się teraz przejmować pozycjami, które zajmują poszczególne karty. Weź pięć przypadkowych kart z dobrze przetasowanej talii i odłóż je na bok, nie patrząc na nie. Następnie przejrzyj całą talię. Spoglądając na każdą z kart, przypomnij sobie związany z nią obraz, a potem okalecz go w jakiś sposób. Na przykład as pik, kostucha, może pociąć się na kawałki własną kosą, a chłopiec tańczący w klubie (walet trefl) zostać postrzelony. Każde okaleczenie powinno wyraźnie uszkodzić kojarzący się z kartą obiekt. Kiedy już to zrobisz, możesz w myślach przewertować wszystkie obrazy, grupując je kolorami. Teraz wyraźnie zobaczysz wszystkie te, których nie okaleczyłeś, co pozwoli ci wskazać, które karty zostały odłożone na bok. Przy odrobinie wprawy może to być imponująca sztuczka. Technika ta przydaje się w grach, w których zrzuca się karty na kupkę. Na przykład grający w brydża mogliby w ten sposób zapamiętywać wszystkie karty, które trafiają na stół. Jest to metoda bardzo użyteczna również w przypadku blackjacka, gdyż zapamiętując kolejność, w jakiej zostały wyłożone karty, wiemy, czy bezpiecznie jest obstawiać, czy też nie. W pokerze stosowanie tej techniki nie jest już tak łatwe, chociaż w układach złożonych z siedmiu kart warto zapamiętać, które z nich zostały odrzucone w trakcie gry. Oczywiście wymaga to odrobiny wysiłku, ale jeśli w ogóle interesuje cię gra w karty, warto poświęcić tej metodzie trochę cierpliwości. Do innych być może bardziej przemówi kolejny * W tym miejscu w oryginale znajduje się podrozdział poświęcony zapamiętywaniu wyników meczów ligi futbolowej rozegranych na przestrzeni kilkudziesięciu lat. Ponieważ opisane w nim metody mnemotechniczne opierają się głównie na grach słownych i skojarzeniach odnoszących się do nazw własnych klubów brytyjskich, oddanie ich sensu w przekładzie jest niemożliwe, co zadecydowało o pominięciu tego fragmentu (przyp. tłum.).
podrozdział*.
PAM IĘĆ
Zapamiętywanie nazw własnych To zdumiewające, jak łatwo zapominamy imiona i nazwiska. Jako istoty społeczne powinniśmy rozpoznawać ludzi, których spotykamy, i miło nam jest, gdy sami jesteśmy rozpoznawani. Ktoś mógłby sądzić, że do zapamiętywania imion potrzebna jest wrodzona zdolność. O wiele lepiej wychodzi nam zapamiętywanie twarzy, ale jest ono tutaj zupełnie nieprzydatne, gdyż opiera się na innych mechanizmach. „Zapamiętywanie" twarzy sprowadza się do rozpoznawania, które jest znacznie prostsze od przypominania, procesu niezbędnego, aby przywołać czyjeś imię z pamięci. Gdy ktoś mówi, że łatwo zapamiętuje twarze, za to gorzej mu idzie z imionami, tak naprawdę opisuje typową ludzką cechę. Uważam również, że społeczny rytuał przedstawiania się sobie ludzi może być czczą formalnością, jeśli bowiem osoba, którą poznajemy, nie wzbudza naszego szczególnego zainteresowania, co mogłoby nas motywować do zapamiętania jej imienia, wymieniamy jedynie zdawkowe uprzejmości, poświęcając niewiele uwagi temu, co do nas mówi. Na tym więc polega pierwszy krok — kiedy kogoś poznajesz, bądź uważny. Postanów sobie, że zapamiętasz jego imię, a może nawet imiona wszystkich osób obecnych na przyjęciu. Wyobraź sobie, że jesteś tą czarującą osobą, która do każdego z gości zwraca się po imieniu, a na dodatek potrafi bezbłędnie rozpoznać każdego, wymieniając z nim uścisk dłoni na pożegnanie. Potraktuj to jako powód do dumy. Będziesz miał się czym zająć podczas imprezy, która cię nie bawi, a przy okazji pomoże ci to sprawić wrażenie osoby
niezwykle pewnej siebie i obytej towarzysko. Jeśli na przyjęciu zagadasz do kogoś po raz drugi i okaże się, że ten ktoś zapamiętał, jak się nazywasz, jest to bardzo pochlebne i czujesz się dobrze w jego towarzystwie, jeśli nie jest to ktoś szczególnie odpychający. Tak samo podczas spotkań służbowych: zyskujesz wielką przewagę, jeśli jesteś w stanie bezbłędnie posługiwać się nazwiskami uczestników.
ZAPAM IĘTYWANIE NAZW WŁASNY CH
Teraz, kiedy już wytężasz całą swą uwagę, zastanówmy się, co robić dalej. Uśmiechnięty facet na przyjęciu mówi: „Cześć, jestem Mike". Około sekundy zajmie ci następujący proces, który jest moim ulubionym podejściem: 1. Szybko przypomnij sobie kogoś o tym samym imieniu: przyjaciela, krewnego albo jakąś znaną postać (mnie od razu przychodzi na myśl kolega ze szkoły, który pracuje w BBC). 2. Wyobraź sobie, że stojący przed tobą człowiek upodabnia się trochę do tamtego znajomego i wciela w jego rolę. (Mike miał rude włosy, a jego mama pracowała w bibliotece szkolnej. Od razu wyobrażam sobie, że stoi przede mną człowiek w rudej peruce, a za jego plecami widzę biblioteczne regały). Drugi sposób przydaje się, jeśli nie powiedzie się któryś z powyższych kroków albo jeśli nowo poznana osoba ma jakieś wyróżniające ją cechy, których nie sposób nie zauważyć. 1. Połącz imię z jakimś obrazem. Mike może stać się mikrofonem. Alicja kojarzy się z policją, a imię Bill (osobiście przywołałbym obraz prezydenta Clintona) brzmi jak billing. 2. Znajdź w wyglądzie tej osoby jakieś charakterystyczne i zapadające w pamięć cechy. Najlepsze jest coś związanego z twarzą. Możesz również wykorzystać nietypowe elementy ubioru, jeśli takowe występują, ale miej na uwadze, że stracisz możliwość powiązania ich z imieniem, gdy przy innej okazji spotkasz tę osobę w innym stroju. Broda, okulary, wydatny nos, blizna lub znamię, sterczące włosy — wybierz coś, co 112
będzie ci się kojarzyć z imieniem tej osoby A może rysy jego twarzy przypominają ci jakąś osobę albo zwierzę. Jako karykaturzysta zawsze przyglądam się twarzom z pewną dozą przesady, dlatego bez problemu wychwytuję specyficzne cechy i używam ich do zapamiętywania imion. Przy odrobinie wprawy każdy może się nauczyć dostrzegania takich subtelnych, ale zapadających w pamięć rysów. PAM IĘĆ
3. Połącz jedno z drugim. Wielki nos Mike'a staje się mikrofonem umieszczonym w samym środku jego twarzy. Wyobraź sobie Billa, który zakłada okulary w grubych oprawkach, aby studiować wydruk billingu. Coś takiego może chwilę potrwać, więc jeśli to konieczne, graj na zwłokę, mówiąc: „Och, czy myśmy się już kiedyś nie spotkali?" albo coś w tym rodzaju. Dzięki temu zyskasz kilka dodatkowych sekund na stworzenie odpowiedniego skojarzenia. Mając już takie ogniwo, postaraj się używać imienia tej osoby, kiedy tylko możesz. Ludzie uwielbiają słyszeć swoje imię, dzięki czemu możesz się wprawiać. Odkryjesz, że po kilku powtórzeniach w trakcie rozmowy oraz na jej zakończenie imię to utrwali się na dobre w twej pamięci. Jeśli jesteś na spotkaniu, w którym bierze udział nie więcej niż dziesięć osób, i nie jesteś pewien, czy dobrze zapamiętałeś imię jednej z nich, zawsze możesz dokonać w myślach przeglądu wszystkich pozostałych, aby przypomnieć sobie w końcu to jedno albo utrwalić je w pamięci. W takiej sytuacji warto wyklarować sobie obraz przypisany do tej osoby, by nie zapomnieć jej ponownie. Kiedy tylko oswoisz się z tą metodą, dobrym pomysłem byłoby zastosować ją również, kiedy chcesz zapamiętać, jaki ktoś wykonuje zawód albo jakie ma zainteresowania. Może to mieć istotne znaczenie w pracy (wiedzieć, czym zajmują się uczestnicy spotkania biznesowego), może też się przydać, gdy chcesz kogoś oczarować. Dokonasz tego, najpierw tworząc w pamięci obraz, który podpowiada ci imię danej osoby, a potem uzupełniając go o detale związane z jej pracą i zainteresowaniami. Na przykład Mike mógłby prosić swoją mamę bibliotekarkę, aby zaopiekowała się jego adwokacką peruką, gdyby był adwokatem. Gdyby miał zamiłowanie do wspinaczki, umieściłbym bibliotekę na szczycie góry. Ogólnie biorąc, jeśli
zamierzasz wykorzystać ten system do zapamiętywania różnych detali związanych z jakąś osobą, postaraj się, aby każdy z obrazów był tak wydajny jak to tylko możliwe. ZAPAM IĘTYWANIE NAZW WŁASNYCH
Dlatego też „mikrofon w miejscu nosa" byłby lepszy niż obraz całej biblioteki i mamy ponieważ ten pierwszy pozwala na bezpośrednie wprowadzenie jakiegoś miejsca, z którym kojarzą się inne detale. Innymi słowy, Mike z mikrofonem w miejscu nosa może stać na sali sądowej (co symbolizuje jego zawód prawnika) i jest to obraz, w którym zawarłeś od razu dwie informacje zamiast jednej (Mike rozmawiający z mamą w bibliotece). Tak czy inaczej, wszystko to służy jedynemu celowi: zapamiętaniu tego, co chcesz zapamiętać. Zauważyłeś pewnie, że znowu stosujemy technikę powiązań, do której warto się odwołać, jeśli chcemy zapamiętać również imiona współmałżonków albo dzieci. Czy można komuś zaimponować bardziej, niż wpadłszy na niego przypadkiem po kilku miesiącach od przelotnego spotkania na przyjęciu, zapytać, jak miewają się Rose i Robert? To zupełnie proste. Utrwalasz w pamięci obraz tej osoby siedzącej na rowerze (Robert) z różą (Rose) w ręku. Obraz ten powraca przy najbliższym spotkaniu. Kosztuje cię to niewiele wysiłku. Wystarczy użyć prostej techniki, a korzyści wynikających z jej zastosowania w praktyce nie sposób wyliczyć. Jeśli brałeś udział w jakimś ważnym spotkaniu towarzyskim i chcesz zachować w pamięci imiona wszystkich uczestników oraz szczegóły związane z ich współmałżonkami, dziećmi i zainteresowaniami, możesz przeznaczyć na te informacje osobne miejsce w swoim pałacu pamięci. Najpierw stwórz w myślach mnemo-niczne obrazy, które pozwolą ci zapamiętać szczegóły dotyczące wszystkich uczestników przyjęcia, a następnie rozmieść je wzdłuż trasy przebiegającej przez nowe skrzydło pałacu. Możesz do tego wykorzystać budynek, w którym spotkałeś się z tymi ludźmi, jeśli dobrze go znasz, albo jakieś inne dogodne miejsce. Prawdopodobnie każdy obraz będzie dosyć zawiły, warto zatem odwiedzać to pomieszczenie od czasu do czasu, aby upewnić się, że wszystko jest nadal wyraźne. Jeśli wydaje się to nazbyt kłopotliwe, radzę korzystać z notesu albo skorowidza, w którym mógłbyś przechowywać notatki na temat tych ludzi i dotyczących ich szczegółów. Niewątpliwie jest to zabieg wart zachodu.
PAM IĘĆ
Jeśli nie jesteś pewien, czy wpadając na tę osobę kilka miesięcy później, będziesz wciąż pamiętać związane z nią szczegóły, mogę ci jedynie doradzić, abyś mimo wszystko spróbował i wykorzystał swą pamięć, kiedy nadarzy się okazja. Zresztą kiedy spotykasz kogoś, kogo nie widziałeś od dłuższego czasu i nie możesz sobie przypomnieć, skąd go znasz, co robisz najpierw? Obserwujesz jego twarz, szukając w myślach czegoś, z czym mógłbyś ją powiązać. Desperacko próbujesz znaleźć jakąś wskazówkę, która podpowiedziałaby ci, kim jest ta osoba. Tymczasem możesz podać swemu umysłowi pomocną dłoń — bardzo wyraźny obraz, który stanowi punkt wyjścia. Obraz, który w przyszłości, wyzwolony widokiem znajomej twarzy, powraca z całą plastycznością i oryginalnością, jaką go nasyciłeś w momencie tworzenia. Przyznaję, że miewam kłopoty z zapamiętaniem imion ochotników biorących udział w moich występach. Zwykle mam tyle spraw na głowie, że brak mi czasu, aby zapisywać te imiona w pamięci. Aby doskonalić swe umiejętności w tej dziedzinie, dobrze jest stworzyć listę popularnych imion i do każdego z nich dodać wizualny odpowiednik. Nie tylko okaże się to pomocne, kiedy natkniesz się na takie imiona w towarzystwie, ale również pozwoli ci w razie potrzeby szybko znaleźć odpowiednie skojarzenie.
Znaczenie powtórnych przeglądów Jednym z uroków pałacu pamięci jest to, że możesz zrewidować zawarte w nim informacje i wszystko sobie przypomnieć, nie wykonując przy tym żadnych męczących operacji. W istocie wyobrażasz sobie jedynie, że spacerujesz po dobrze znanych i przyjemnych miejscach, obserwując rzeczy, które tam umieściłeś. Za każdym razem, gdy odwiedzasz pałac, możesz zachodzić do innych pomieszczeń i proces ten będzie interesujący i wartościowy. Z pewnością doświadczasz czegoś niesłychanie satysfakcjonującego, kiedy tak
ZNACZENIE POWTÓRNYCH PRZEGLĄDÓW
nisz na jawie, siedząc w taksówce, i przywołujesz w myślach wszystko, co chciałeś zapamiętać w jakiejś dziedzinie, czy to będzie praca, studia, zainteresowania, czy stosunki towarzyskie. Kiedy jesteś w stanie wymienić imiona wszystkich członków swej rodziny albo pracowników firmy, kiedy pamiętasz wszystkie fakty, jakie mogą być ci potrzebne na egzaminie, kiedy udając się na konferencję, potrafisz odświeżyć informacje o każdym z uczestników... Czy przechadzasz się po zawiłym pałacu swojej pamięci, czy po prostu przebiegasz długą listę przedmiotów, które ze sobą powiązałeś, nie możesz się obyć bez przeglądu. Jeśłi stosujesz jakąś technikę zapamiętywania, musisz potem się upewnić, że wszystko działa jak należy. Powtarzając przegląd po kilku godzinach, a potem jeszcze raz po kilku dniach, zyskujesz pewność, że informacje nadal tkwią w twojej głowie i nie wyślizną się z wątłych uścisków pamięci krótkoterminowej. Wykorzystanie pałacu pamięci do gromadzenia trwałych informacji oznacza również, że nie zapomnisz sprawdzić pewnych pomieszczeń, ilekroć będziesz je mijać podczas swoich wędrówek. Jest to proces analogiczny do kilkakrotnego wypowiadania imienia rozmówcy podczas konwersacji. Powtarzając imię, sprawiasz, że o wiele mocniej zapada ci w pamięć i nie musisz uciekać się do mnemotechniki. Odkąd dał mi się we znaki elektroniczny organizer, który pewnego razu się zepsuł, zacząłem posługiwać się systemem miejsc w celu zapamiętywania zadań do wykonania. Na stworzonej w wyobraźni mapie ulicy prowadzącej do mojego domu umieszczam dziwaczne i śmieszne obrazy, które przypominają mi o różnych sprawach. Regularnie dokonuję przeglądu tej trasy. Kiedy zacząłem to robić, niemal od razu zauważyłem coś dziwnego. O wiele łatwiej przychodziło mi wypełnianie różnych zadań, niż gdybym zapisywał je w notesie albo na karteczkach zawieszonych nad biurkiem. Notatki, elektroniczne bądź sporządzane na papierze mają rację bytu jedynie wtedy, gdy do nich zaglądasz. Co jednak zrobić, kiedy nie ma
1 17
żadnych szczególnych bodźców, które zachęciłyby cię do ich sprawdzenia albo wypełnienia zapisanych w nich zadań? Możemy PAMIĘĆ
zerkać na listę spraw do załatwienia, ale jakoś na samą myśl o tych niecierpiących zwłoki sprawach odkładamy je na później. Za to obrazy, którymi posługujemy się w systemie miejsc, są tak barwne i frapujące, że nie sposób zareagować na nie bez entuzjazmu, jak przekonamy się później, sposób, w jaki tworzymy wyimaginowane obrazy (chodzi o takie rzeczy, jak kolor, rozmiar i lokalizacja), ma ogromny wpływ na to, jak na nie reagujemy. Zabawne i wyraziste obrazy używane w systemie miejsc w naturalny sposób sprawiają, że zadania jawią się nam jako bardziej istotne i pilne. Poza tym taka mentalna podróż nieuchronnie natychmiast nas wciąga. Przypuszczalnie wyobrażamy ją sobie częściej, nie chcąc niczego przeoczyć, ale również wypełniamy zapisane w niej zadania Zależy nam bowiem, żeby nie poniewierały się porzucone gdzieś na trasie wędrówki. Jest to bardzo skuteczna metoda, pod warunkiem że tworzy się interesujące i pełne dramatyzmu obrazy. To wstyd, że mnemoniki nie naucza się w szkołach. Renesans zastąpił słabość do urojeń umiłowaniem rozumu, więc sztuka zapamiętywania, którą często kojarzono z magią, zaczęła umierać. Później, w epoce wiktoriańskiej, nauka i wiedza stały się sprawą nadrzędną, lecz edukacja polegała na powtarzaniu i wkuwaniu na pamięć. Chociaż przemiany te stanowiły znaczący krok w stronę zwycięstwa rozumu nad przesądem, musimy teraz na nowo odkrywać techniki zapamiętywania. Wielu nauczycieli twierdzi zresztą, że edukacja powinna opierać się raczej na pojmowaniu i wyciąganiu wniosków, a nie na zapamiętywaniu, ponieważ to drugie jest marną namiastką pierwszego. Wprawdzie taki pogląd można pod pewnymi względami uznać za słuszny, nie bierze on jednak pod uwagę faktu, że umiejętność zapamiętywania informacji ma dla uczniów decydujące znaczenie i większość z nich zdaje się ją cenić co najmniej tak wysoko jak coś postrzeganego w kategorii „wyższych" zdolności. Nauczanie takich systemów, zwłaszcza młodszych dzieci, może mieć kolosalny wpływ na ich pewność siebie i sprawić, że przygotowywanie się do sprawdzianów stanie się dla nich o wiele przyjemniejsze.
1 17
Hipnoza i sugestia Było to podczas letnich wakacji po pierwszym roku moich studiów na uniwersytecie w Bristolu. Pewnego dnia kupiłem w sklepie papierniczym w Croydon buteleczkę płynnego lateksu i przyniosłem ją ze sobą do akademika, zamierzając wykorzystać jako środek pomocniczy do malowania. Byłem w owym czasie zagorzałym wielbicielem Scarfe'a i Steadmana, którzy, jak słyszałem, czasem stosowali roztwór gumy jako płynną maskownicę. Należało rozprowadzić lateks i pozwolić mu wyschnąć, a następnie rozpylić farbę na większej powierzchni płótna. Po zdarciu lateksu otrzymywało się niezamalowany obszar kształtem i rozmiarem dokładnie odpowiadający warstwie ochronnej. Buteleczka stała przez pewien czas w mojej szafce, a zamiar jej użycia w celach artystycznych powoli ustępował miejsca pokusie znalezienia dla niej innego zastosowania. Pewnego ranka nałożyłem sobie odrobinę lateksu pod lewym okiem, a efekt obrzmienia, jaki pojawił się po wyschnięciu, bardzo mi się spodobał. Udałem się na śniadanie do stołówki, aby zobaczyć, czy mój wygląd wzbudzi jakieś reakcje. Parę osób zapytało, co sobie zrobiłem w oko. Tłumaczyłem, że trochę mnie boli, ale nie mam pojęcia dlaczego. Chodziłem tak przez cały dzień, pojawiając się na wykładach i ćwiczeniach. Zdziwione i lekko zmieszane spojrzenia uczyniły ten dzień bardziej interesującym, ale nikomu nie przyznałem się do podstępu.
107
HIPNOZA I SUGESTIA
Następnego ranka nałożyłem sobie oczywiście trochę więcej lateksu, jak gdyby infekcja przybierała na sile. Przewidując taki rozwój wypadków, kupiłem dzień wcześniej zestaw do makijażu, dzięki któremu mogłem całkiem skutecznie symulować chorobliwe przebarwienia skóry. Tak oszpecony znów wyruszyłem na spotkanie ludzi, prowokując ich do pełnych niepokoju uwag na temat stanu mojego zdrowia. Tę maskaradę kontynuowałem przez następnych kilka dni. Przyjaciele i znajomi nalegali, abym skorzystał z pomocy lekarza, do czego nie mniej uporczywie zachęcał mnie również sąsiad z góry, którego imienia dziś już nie pamiętam. Niezdrowo rozkoszując się zainteresowaniem, jakim mnie darzyli, czułem się również zakłopotany ich troską. Zdałem sobie sprawę, że gdybym teraz przyznał się do oszustwa, wywołałoby to uzasadnione oburzenie. Nie mogłem więc ot tak przerwać całej tej farsy. Po niespełna tygodniu, chociaż co wieczór usuwałem charakteryzację, lateks zaczął podrażniać oko. Przejęty obawą, że z powodu wygłupów mogę nabawić się prawdziwych dolegliwości, postanowiłem zmniejszyć nakładaną na twarz dawkę lateksu i zasłonić-oko. Dziś jeszcze pamiętam zmieszaną minę dziewczyny z apteki Boots przy Whiteladies Road, gdzie wstąpiłem, aby kupić klapkę na oko, prezentując straszliwie zdeformowaną jedną czwartą oblicza. Do tego czasu zdążyłem również wyćwiczyć całkiem autentycznie wyglądające skurcze powieki, które znakomicie uzupełniały efekt*. Jedyną osobą, której musiałem przyznać się do wszystkiego, była Debbie, jedna z moich ówczesnych parkietowych partnerek. Z przyczyn, które dziś mogą się wydawać niejasne, stanowiliśmy czołówkę w doborowym zespole uniwersyteckiego klubu tanecznego * Nie należy tego mylić z innym tikiem, którego się nabawiłem, a polegał on na drobnych i szybkich skinięciach głową. Jego źródłem był nawyk wprawiania ludzi w stan uległości, to znaczy przytakiwanie w celu nakłonienia ich, aby się ze mną zgadzali. Ruchy te niebawem stały się mimowolne, szczególnie w chwilach zwiększonego napięcia nerwowego. Niestety oznacza to, że pojawiają się, kiedy występuję albo udzielam wywiadów. Nie przypominam sobie, abym kiedykolwiek doświadczył obu tych tików w tym samym czasie, co mogłoby być zabawne (choć także przerażające dla jakiejś młodej bądź wrażliwej osoby).
i jak Anglia długa i szeroka z dumą odbieraliśmy trofea na studenckich konkursach. Oczywiście Debbie musiała poznać całą prawdę o mojej „infekcji", jako że pląsy i podrygi w bliskim sąsiedztwie czegoś, co wyglądało na poważne ognisko zapalne, byłoby zadaniem nie do pozazdroszczenia. Tego pamiętnego wie108
HIPNOZA I SUGESTIA
czoru, kiedy w sali na parterze klubu studenckiego ćwiczyliśmy nasze bezpłciowe i groteskowe ruchy, podszedł jakiś facet i zapytał, czy mógłby zobaczyć moje oko. Debbie miała niezły ubaw, ale nie pisnęła ani słowa. Odsłoniłem oko, a wtedy facet zaproponował, że podwiezie mnie do szpitala. Podziękowałem mu za troskliwość i odmówiłem, tłumacząc się brakiem zaufania do lekarzy, on zaś na to, że tak naprawdę jest okulistą i nalega, abym niezwłocznie udał się na oględziny. Wobec takiego rozwoju wypadków Debbie, która korzystając z przerwy, poszła się czegoś napić, nie mogła już dłużej powstrzymać się od śmiechu i parsknęła, rozpylając nozdrzami orzeźwiający łyk gazowanego płynu. Facet zerknął na nią przez ramię i powiedział zirytowanym tonem: „Nie rozumiem, co cię tak bawi. Być może ten człowiek będzie się musiał poddać operacji plastycznej". Debbie przeprosiła i wybiegła do toalety, zalewając się łzami, które ktoś mógłby wziąć za objaw szczerej troski. Nie miałem innego wyboru, jak zwierzyć się doktorowi. Robiąc to, przeżywałem istne męki. Przepełniony wstydem pozwoliłem, aby w ciągu kilku dni moja infekcja zanikła, a nieco później wyjawiłem znajomym, że ich nabrałem. Sąsiad z góry, który okazywał niezwykłe zainteresowanie stanem mego zdrowia, wyznał, że kierowało nim głównie poczucie winy Ponieważ używał wanien w naszej wspólnej łaźni do warzenia piwa, obawiał się, że zaszkodziły mi jakieś opary. Mógłbym się nawet obyć bez dobrodziejstwa, jakim jest mądrość po szkodzie, aby dostrzec, że była to wyrachowana, żałosna i dziecinna próba zwrócenia na siebie uwagi. I choć nie przeczę, że gdzieś w głębi nadal cieszę się z tego kawału, to powracając do niego myślami, mam dosyć przykre odczucia. Wspominam o nim tylko dlatego, że niebezpieczne wybiegi tego rodzaju stanowiły wyraźną oznakę parcia na scenę i ostatecznie przeobraziły się w równie beztroskie działania, dzięki którym stałem się znany wśród społeczności studenckiej jako hipnotyzer. Proszę, nie myślcie ani przez chwilę, że w owym czasie było we mnie coś sympatycznego. Nosiłem ubrania we wściekle krzykliwych kolorach, a elementy mojej garderoby nie pasowały do siebie tak bardzo, że jedynie w strojach wybitnych naukowców widuje się równie beznadziejne zestawienia. Nieobce były mi purpurowe albo zielone buty i kwieciste koszule, nosiłem szelki i wiązałem pod szyją muchę, nie
109
HIPNOZA I SUGESTIA
zważając na to, jaki jestem odpychający. A na dodatek uwielbiałem ze wszystkimi rozmawiać o Bogu. Od czasu do czasu przychodzili do mnie znajomi znajomych, żebym ich zahipnotyzował. Wypożyczyłem z biblioteki wszystkie możliwe książki na ten temat, a kilka kupiłem w jednej z tych przeklętych alternatywnych księgarń, przed którymi ostrzegali mnie pastorzy. Miałem czterdziestominutowy scenariusz, za pomocą którego wprawiałem w trans moje ofiary, aż zapadały się w pomarańczowo-brazowy fotel w stylu lat siedemdziesiątych stojący w centralnym punkcie mojej studenckiej kwatery. Gdyby się nad tym zastanowić, przypuszczalnie wszystko to połączyło ze sobą feng shui, gdyż nie sądzę, aby miała w tym jakiś udział moja wrodzona charyzma. Kiedy czułem, że mój gość jest należycie zahipnotyzowany, sugerowałem nieśmiało, że jego ręka staje się coraz lżejsza albo stopa jest zbyt ciężka, by ją unieść. Jeśli takie rzeczy się sprawdzały, bardzo mnie to cieszyło. Nabierając coraz większej pewności siebie, nauczyłem się skracać fazę wprowadzającą i wykonywałem jeszcze więcej interesujących doświadczeń. Na koniec każdej sesji zaszczepiałem zahipnotyzowanej osobie sugestię, że jeśli odwiedzi mnie innym razem, będę w stanie wprawić ją w głęboki trans, zwyczajnie pstrykając palcami i mówiąc: „Śpij". | Moment przełomowy nastąpił pewnego wieczoru, gdy na sesję przyszedł ktoś, kogo, jak byłem przekonany, hipnotyzowałem już wcześniej i poddałem mu wtedy taką właśnie sugestię. Jak się okazało, człowiek ten kiedyś mnie odwiedził, lecz jedynie rozmawialiśmy o hipnozie i niczego nie próbowaliśmy. Myśląc jednak, że jest przygotowany, aby zareagować na moją wskazówkę, posadziłem go w fotelu i powiedziałem: „Spij", pstrykając mu palcami przed nosem. Mój gość natychmiast zamknął oczy, zwiesił głowę i zapadł w trans. Kiedy po sesji dowiedziałem się, że hipnotyzowałem go po raz pierwszy, byłem bardzo zmieszany. Jak to możliwe, że zareagował na sugestię, której mu nie poddałem? Tego dnia uświadomiłem sobie, że hipnoza nie jest skuteczna dzięki starannie wypowiadanym magicznym formułom z podręcznego samouczka, ale dlatego, że osoba hipnotyzowana w nią wierzy. Z biegiem czasu udoskonaliłem swoje rozumowanie, ale tamto odkrycie nie straciło na wartości. 110
HIPNOZA I SUGESTIA
Trochę historii Pierwszy prawdziwy hipnotyzer, Franz Anton Mesmer, przyjechał do Paryża w 1778 roku. Mesmer wierzył, że istnieje jakiś quasi--magnetyczny płyn krążący w ludzkim ciele, jak również w całym wszechświecie, a zakłócanie jego przepływu jest przyczyną różnych dolegliwości, które nas prześladują. Warto przypomnieć sobie o tym człowieku, gdy słuchamy, jak któryś z naszych przyjaciół z powagą rozprawia o energii chi albo leczeniu za pomocą zdolności parapsy-chologicznych. Mesmer uzdrawiał swoich pacjentów najpierw przy użyciu magnesów, a potem dłoni, wykonując magiczne kręgi nad ich ciałami, aby w ten sposób zmienić kierunek przepływu owych tajemniczych sił. Metody Mesmera były niezwykle widowiskowe. Podobno sadzał pacjentów wokół wanny wypełnionej wodą i opiłkami żelaza, każąc im się stykać ze sobą kolanami, co miało umożliwić swobodny przepływ „fluidu". Z wanny sterczały długie metalowe pręty, które miały leczyć dotknięte chorobą części ciała. Grała muzyka, a piękne asystentki zapewniały bardzo namacalną obsługę, która zazwyczaj przyprawiała damy o konwulsje. Wtedy pojawiał się Mesmer, odziany w purpurowy płaszcz, z wielkim magnetycznym berłem w dłoni, i uspokajał kobiety, poruszając końcówką magnesu nad ich twarzami, brzuchami i piersiami. (I to jest właśnie coś, czego powinniśmy się domagać od nowoczesnej służby zdrowia, a nie takich nonsensów jak homeopatia). Takie szokujące pokazy przypuszczalnie wzbudzały coś, co dziś można by określić jako psychosomatyczne wyzwolenie stłumionego napięcia seksualnego. Z pewnością reakcje na dziwne ruchy Mesmera były głośne i burzliwe. W końcu dwie królewskie komisje zakwestionowały jego metody, przypisując niezwykłe zjawiska raczej wyobraźni pacjentek niż niewidzialnemu kosmicznemu fluidowi. Chociaż mogły być po prostu rozczarowane, że nikt nie dotknął ich piersi. Tak czy owak, popularność Mesmera i jego następców rosła, a John Elliotson (1791-1868) rozpowszechnił w Wielkiej Brytanii magnetyzm zwierzęcy, łącząc go ze swoim zainteresowaniem
111
HIPNOZA I SUGESTIA
frenologia (kwestionowane obecnie badania wypukłości czaszki, pozwalające rzekomo na określenie charakteru człowieka). Naturalnie środowiska medyczne były zdecydowanie przeciwne nowemu ruchowi, aczkolwiek w latach czterdziestych XIX wieku, na krótko przed tym, jak chemiczna narkoza stała się powszechnie dostępna, niejaki John Esdaile, lekarz osiadły w południowych Indiach, twierdził, że przeprowadził około trzystu operacji, używając jako znieczulenia „mesmerycznego snu". Portugalski ksiądz José Cu-studio di Faria był pierwszym lekarzem, który oddzielił efekt mesmeryzmu od koncepcji magnetycznego wpływu. Było to w roku 1819. Di Faria nakazywał pacjentom, by zamykali oczy i zapadali w sen, nie używając magnetyzmu ani teatralnych gestów. Zauważył, że wpływ Mesmera był raczej następstwem sugestii niż magicznej kontroli. Pojęciem hipnotyzmu — proszę, wytrzymajcie ze mną jeszcze trochę—posłużył się po raz pierwszy w 1841 roku lekarz z Manchesteru, James Braid. Postrzegał on stan transu jako jedną z odmian nerwowego snu i stworzył nazwę wywodzącą się od imienia greckiego boga Hypnosa, patrona tych wszystkich, którzy udają na scenie, że uprawiają seks z miotłą. Braid kazał swoim pacjentom wpatrywać się w jaskrawe światło i osiągnął pożądany rezultat bez żadnych quasi-epileptycznych objawów czy nawet paranormalnych efektów ubocznych, przy których istnieniu upierali się zwolennicy magnetyzmu. W tamtych czasach nowa fala wiedzy o elektryczności i ludzkim układzie nerwowym ośmieszyła staromodny magnetyzm i zacna społeczność poważnych naukowców straciła zainteresowanie tym tematem. Najbardziej przekonującym następcą Braida okazał się francuski neurolog Jean Martin Charcot. Uważał on hipnozę i „histerię" (epilepsję) za aspekty tego samego ukrytego stanu neuropatolo-gicznego. We wszystkich jego eksperymentach brały udział kobiety dotknięte epilepsją. Nasuwa się wniosek, że powiązania między wczesnymi praktykami hipnotycznymi a wyzwalaniem symptomów, które dziś nazywamy epilepsją, są odpowiedzialne za trwałość wielu współczesnych przesądów związanych z hipnozą. Stosowane w klinicznych badaniach nad hipnozą klasyczne testy podatności na sugestię, które obejmują stany transu oraz różne formy kata-lepsji, mogą stanowić przekorny nawrót do czasów epileptycznych „manifestacji". Strach pomyśleć. 112
HIPNOZA I SUGESTIA
Rywalem Charcota był Hipolit Bernheim (1837-1919), profesor uniwersytetu w Nancy, który oddzielił hipnozę od metod związanych z histerią i zalecał sugestię werbalną oraz poświęcenie uwagi innym dolegliwościom. Jego poglądy zostały uznane za słuszne i Nancy stało się popularnym ośrodkiem terapeutycznym. Na początku XX wieku zainteresowanie hipnotyzmem w Europie zaczęło jednak maleć, po czym nastąpił jego schyłek w Ameryce i Wielkiej Brytanii. Hipnoterapeutom coraz trudniej było o pacjentów, rozpowszechniły się za to inne metody leczenia. Niedługo potem zdobyło popularność dzieło Freuda na temat psychoanalizy i hipnoza jako narzędzie terapeutyczne odeszła w zapomnienie. Jedynie późniejsze odkrycie okularów rentgenowskich, pozwalających oglądać przechodniów w negliżu, ponownie zainteresowało poważnych badaczy tą dziedziną. Wiele osób twierdzi, że ojcem nowoczesnej hipnoterapii jest Amerykanin Milton H. Erickson (1901-1980), który począwszy od lat dwudziestych XX wieku, zabiegał o bardziej „przyzwalające" nastawienie. Zalecał hipnotyzerom, aby zamiast rozkazującej formy „będziesz" używali słowa „możesz". Być może kiedy pacjenci stali się bardziej wykształceni niż w okresie rozkwitu hipnozy, srogi i ostentacyjny wizerunek terapeuty, wciąż kojarzący się z Mesme-rem, okazał się mniej odpowiedni. I być może obsesje nowoczesnych Amerykanów, zwłaszcza tych z Kalifornii, gdzie hipnoza natrafiła w końcu na podatny grunt, wymagają podejścia bardziej skoncentrowanego na pacjentach. Erickson przez całe życie cierpiał na chorobę Heinego-Medina, ale dzięki autohipnozie potrafił kontrolować poważny ból, z jakim musiał się zmagać. Nie był ortodoksyjny i zasłynął z pomysłowych metod przezwyciężania oporu, twierdząc, że nie ma nieodpowiednich pacjentów, są tylko mało elastyczni hipnotyzerzy. Każdy, kto interesuje się nowoczesnymi technikami hipnozy, musi zauważyć, że Erickson jest w pewnym sensie poważany jako magik, i to w taki sposób, o jaki mógłby zabiegać Mesmer. Z pewnością miał takie samo zamiłowanie do purpurowych strojów jak jego poprzednik. Czytając to, co o fenomenalnych sukcesach Ericksona napisali jego zagorzali zwolennicy, można zauważyć, że magiczna reputacja trwa głównie dzięki opowiadaniu i powtarzaniu niezwykłych anegdot. Tę, którą przytaczam poniżej, znalazłem na stronie internetowej poświęconej terapii metodami Ericksona. Jak 113
HIPNOZA I SUGESTIA
twierdzi autor witryny, jest to historia rozmowy Ericksona z pewnym chłopcem, oparta na anegdocie, którą spisał sam Erickson albo ktoś ją o nim opowiedział. Daje nam ona zarówno posmak stylu Eriksona, jak i respektu, który budzi w swoich następcach. Eńckson rzadko stosował typowe metody wprowadzania w trans. Zamiast tego opowiadał historie, które miały głębszy sens. Czasem ten sens był oczywisty, ale w większości przypadków nie. Przynajmniej nie dla świadomego umysłu. Przyprowadzono na przykład do niego dwunastoletniego chłopca, który moczył się przez sen. Eńckson odprawił jego rodziców i nawiązał z nim rozmowę na inne tematy, unikając bezpośredniej dyskusji o moczeniu. Dowiedziawszy się, że chłopiec gra w baseball, a jego brat w piłkę nożną, zaczął szczegółowo rozwodzić się nad doskonałą koordynacją mięśni niezbędną w uprawianym przez młodego pacjenta sporcie. Chłopiec słuchał urzeczony, jak Eńckson opisuje w najdrobniejszych detalach wszystkie mięśniowe konfiguracje, jakie zachodzą automatycznie w jego ciele, kiedy zajmuje pozycję i chwyta piłkę,aby otworzyći zamknąć rękawicę w dokładnie wybranym momencie .Podczas przekładania piłki do drugiej ręki potrzeb na jest taka sama precyzyjna kontrola mięśni. Potem, gdy następuje rzut, jeśli dłoń zbyt wcześnie wypuści piłkę, nie poleci ona tam gdzie powinna. Również wypuszczona zbyt późno przybierze niepożądany kierunek. Eńckson tłumaczył, jak rozluźnienie palców we właściwym momencie gwarantuje, że piłka poleci tam, gdzie chce gracz, a od tego zależy sukces w baseballu. Terapia tego młodego człowieka składała się z czterech sesji, podczas których Eńckson rozmawiał z nim o innychsportach, skautingu i mięśniach. Kwestia moczenia się nie zostałaporuszona, zatem nie doszło do „formalnej hipnozy", jakkolwiekniedługo potem chłopiec wyzbył się tej dolegliwości.
Pod wpływem tej osobliwej przypowieści nabieram dziwnej ochoty, aby udać się do toalety, a jest ona równie fascynująca, jak inna historia o chłopcu dotkniętym tą samą przypadłością, którego leczył Erickson. Chłopiec ten, o ile dobrze pamiętam, zbliżał się do dziesiątych urodzin, a Erickson znów nie czynił żadnych starań, aby „wyprostować" jego zachowanie. Powiedział za to rodzicom, aby nie zmuszali dziecka do afiszowania się wstydliwą przypadłością i przestali go karać. Na odchodnym zwrócił się do rodziny: „Oczywiście 114
HIPNOZA I SUGESTIA
że chłopiec się moczy, bo jest dopiero dziewięcioletnim dzieckiem. Jestem jednak pewien, że jako duży dziesięciolatek nie będzie już tego robił". W rezultacie chłopiec przestał sikać do łóżka w dniu dziesiątych urodzin, gdyż zależało mu, aby postrzegano go jako dorosłego. Jeszcze jedna cudowna przypowieść, a wyobraźnię ludzi zainteresowanych potęgą komunikacji międzyludzkiej opanowują setki podobnych. Pojawia się dylemat, który w znacznej mierze jest uosobieniem postericksonowskiej hipnozy oraz wytworzonego przez nią wnuczka Frankensteina, czyli programowania neurolingwistycz-nego (NLP). Przyzwalające podejście sprzyja opowiadaniu klientom anegdot, które, choć niekoniecznie prawdziwe, mogą w sposób pośredni sugerować kierunek terapeutycznych przemian. Z pewnością wygląda to na zdroworozsądkowe rozwiązanie, pozwalające nakłonić pacjenta, aby spojrzał na swą trudną sytuację w bardziej twórczy sposób. Niemniej jednak metody, za pomocą których uczy się lekarzy technik ericksonowskiej hipnoterapii oraz NLP, zwykle stanowią odzwierciedlenie metod stosowanych w samej terapii. Jedna z szeroko rozpowszechnionych metod nauczania polega na przykład na opowiadaniu dokładnie tego rodzaju anegdot. Tymczasem większość dowodów na skuteczność ericksonowskich technik hipnotycznych (i NLP) opiera się na takich właśnie historyjkach, a nie na udokumentowanych przypadkach czy badaniach. Istnieje wiele dosłownych zapisów sesji terapeutycznych, są one jednak o wiele mniej barwne od opowieści bezpośrednio zaangażowanych osób. Tak naprawdę podmiot badań NLP jest na ogół oszukańczy (a fakt ten beztrosko lekceważą wszelkiej maści wyznawcy). Pojawia się zatem intrygujący paradoks. Opowiada się anegdoty o cudownych zmianach dokonanych przez założycieli tych szkół, niewielką wagę przywiązując do ścisłości i dokładności. Czyni się to, aby zainspirować studentów, którzy mają podchodzić do pracy z kreatywnym nastawieniem, traktować ją jako wyzwanie i starać się w swym kunszcie dorównać ludziom, o których wysłuchują niestworzonych historii. Olśniewający gwiazdorzy w tej dziedzinie
115
C Z Y M JEST HIPNOZA
otrzymują modną etykietkę geniusza i stają się podsumowaniem swoich anegdot. Przy takim podejściu, które stworzyła bądź spopularyzowała mentalność lat sześćdziesiątych — zmień swój umysł, nie zmieniaj świata — oddzielenie faktów od fikcji może być trudne. Zostało również dowiedzione, że Erickson nie zawsze sporządzał wierne sprawozdania ze swoich medycznych praktyk, a są i tacy, którzy podważają trafność niektórych jego poglądów. Chcąc na przykład dodać otuchy swej córce, która źle znosiła kurację ortodontyczną, Erickson miał powiedzieć: „To żelastwo, które nosisz w ustach, jest strasznie niewygodne i nieźle się namęczysz, żeby do niego przywyknąć". Wyrażając pewne wątpliwości co do twierdzeń Erick-sona na własny temat, naukowiec Peter A. McCue pisze: „Autorzy [Erickson i Rossi] twierdzą, że pierwsza część zdania stanowi potwierdzenie dyskomfortu córki, druga zaś, zaczynająca się od «i», zawiera sugestię, że córka się przyzwyczai i aparat nie będzie jej przeszkadzać. Jednak dla współczesnego badacza z tego zdania wynika, że osoba nosząca żelastwo będzie miała poważne trudności, aby się do niego przyzwyczaić". Erickson był niewątpliwie fascynującą, charyzmatyczną i efektowną osobowością i robił niepospolite wrażenie na ludziach, którzy o nim pisali. Opowieści o takich ludziach zawsze będzie pod dostatkiem. Ich lektura zawsze dostarcza rozrywki i inspiracji. Przeprowadzenie miarodajnego testu w tej dziedzinie jest bardzo trudne, chociaż niewykluczone. Wystarczyłoby tylko, żeby kontynuatorzy terapii Ericksona dowiedli wartości jego idei, wskrzeszając jego magię. Niestety charyzma jest czymś obcym większości terapeutów. Podejrzewam zatem, że niezależnie do tego, czym faktycznie była magia Miltona, jego prawdziwa spuścizna odwróciła jedynie uwagę wielu terapeutów od hipnozy samej w sobie i skierowała ją ku „wyższemu porozumieniu" — czemuś, co w świecie programowania neurolingwistycznego otaczane jest nabożną czcią, jak przekonamy się nieco później.
Czym jest hipnoza Kiedy człowiek podający się za hipnotyzera sprawia, że dorosły mężczyzna tańczy albo wciela się na scenie w Elvisa, jego ofiarę 116
C Z Y M JEST HIPNOZA
nazywamy „zahipnotyzowaną". Kiedy wyznawcy jakiegoś kultu zostają nakłonieni do działań sprzecznych ze swymi interesami, a nawet do samobójstwa, możemy stwierdzić, że są „zahipnotyzowani". A przecież, paradoksalnie, mówi się, że przez hipnozę nie możemy zostać zmuszeni do zrobienia niczego wbrew własnej woli. Moglibyśmy również użyć tego słowa na określenie kogoś, kto perswazją został doprowadzony do halucynacji albo kto poddaje się operacji bez narkozy. Można by pomyśleć, że uczestnik mojego występu, który zachowuje się w sposób nienormalny, znajduje się pod wpływem pewnego rodzaju hipnozy. Zresztą dziennikarze często określają mnie mianem hipnotyzera. Uczestnicy seminariów biznesowych często uczą się „hipnozy" czy „hipnotycznych wzorców językowych", które mają zwiększyć ich siłę przekonywania, a internetowe szkoły uwodzenia adresują podobne oferty do samotnych mężczyzn (o ile mi wiadomo). Bohaterowie filmowi są za pomocą „hipnozy" nakłaniani przez czarne charaktery do popełniania zbrodni. W lutym 2005 roku „Los Angeles Times" pisał o pochodzących z Rosji cygańskich „hipnotyzerkach", którym przechodnie oddawali bez słowa swoje rzeczy. Taśmy z muzyką relaksacyjną określamy jako „hipnotyczne", a ktoś mógłby powiedzieć, że „zahipnotyzowała" go jakaś rozmarzona piosenka albo nabożeństwo odprawiane przy blasku świec. Niektórzy ludzie mówią, że nie wierzą w hipnozę, inni z kolei zdają się używać tego słowa w odniesieniu do niemal wszystkiego. Czy istnieje jeden prawdziwy rodzaj hipnozy, a w innych przypadkach słowo to jest używane w znaczeniu metaforycznym? Jak to możliwe, aby słuchanie muzyki relaksacyjnej i uleganie namowom do popełnienia przestępstwa było tym samym? Czy w hipnozie konieczny jest stan transu? Gdyby ktoś został wprowadzony w speCZYM JEST HIPNOZA
cjalny trans i w stanie nieświadomości usłyszał polecenie, które ma wykonać po przebudzeniu, czy to by było to samo, co sugestia poddana w normalnym, przytomnym stanie? Obecnie istnieją dwa główne punkty widzenia na to, czym jest hipnoza. Pierwszy z nich określa ją jako specjalny stan. Podstawę logiki tego punktu widzenia stanowi koncepcja, iż zahipnotyzowana osoba jest w stanie osiągać pewne rzeczy w przeciwieństwie do osoby niepoddanej hipnozie. Ale gdyby udało się wykazać, że nie ma to
117
C Z Y M JEST HIPNOZA
żadnego szczególnego związku z hipnozą, taki sposób myślenia można sobie odpuścić. Przeciwnicy teorii transu uważają, że w rzeczywistości rozmaite fenomeny hipnozy można wyjaśnić bez odwoływania się do czegoś dziwnego, wyjątkowego czy przypominającego jakiś szczególny stan umysłu. Ich tezę mogliby jednak obalić zwolennicy teorii transu, gdyby tylko dowiedli, że z osobą zahipnotyzowaną dzieje się coś niezwykłego. Od czasu do czasu można przeczytać w gazecie, że „w świetle najnowszych odkryć" hipnoza jest tym czy owym albo że badania encefalografem wykazują taką czy inną aktywność mózgu osoby wprowadzonej w trans. Są to jednak głównie prasowe publikacje ogłaszane przez zwolenników transu, którzy cieszą się przychylnością mediów. Artykuły tego typu mają zawsze lekko sensacyjny posmak, ale i tak upowszechnia się przeciwna teoria tłumacząca, czym jest hipnoza. Oczywiście musimy pamiętać, że chodzi przede wszystkim o to, by głosiciele teorii transu udowodnili swoje poglądy, nie zaś o to, by ich przeciwnicy je obalili. Może się wydać dziwne, że wszystkie te niesamowite zjawiska, które kojarzymy z hipnozą, dają się wytłumaczyć w normalnych, nie hipnotycznych kategoriach. Czy ludzie nie rzucają nagle palenia? Nie zachowują się na scenie jak lunatycy? Czy ku uciesze widzów nie delektują się cebulą? Czy nie poddają się nawet zabiegom chirurgicznym, nie czując przy tym żadnego bólu? Aby zrozumieć, jak to jest, najpierw trzeba porzucić myśl, że istnieje coś szczególnego, co nazywamy hipnozą. Osobiście skłaniam się do postrzegania tego jako magii w sensie iluzji scenicznej. Wiemy, że magia nie jest prawdziwa. Sprowadza się ona do szeregu rozmaitych technik stosowanych fachowo przez uzdolnionego i czarującego artystę z królikiem w kapeluszu. Może ukrywać karty, stosować podstępne sztuczki albo podłożyć duplikat, posłużyć się specjalnym blatem i wypowiadać tajemnicze zaklęcia albo dokonać szybkiej zamiany podczas rozkładania kart na stole. Takie sztuczki mogą być fascynujące, proste albo głupie, ale liczy się efekt. Zresztą pojęcia magii używamy w odniesieniu do efektu końcowego, na który składają się wszystkie użyte metody. Słowo „magia" jest prostym terminem na określenie metod i technik, jakie stosuje iluzjonista („pokazuje magię"). Daje również daje widzowi możliwość opisania swych własnych doświadczeń, od zaskoczenia aż po bezgraniczne zdumienie („to była magia"). Jest to praktyczne słowo, ponieważ 118
C Z Y M JEST HIPNOZA
oznacza ono, że nastąpiło coś, co składa się z różnych prozaicznych elementów, ale znaczenie ma końcowy efekt. Sądzę, że z hipnozą bywa podobnie. Hipnotyzer posługuje się pewnymi metodami albo jego obiekt przejawia pewne zachowania, a wszystko to razem tworzy ogólny efekt, który opatrujemy etykietką hipnozy. Możemy swobodnie określać go w ten sposób, bez potrzeby definiowania tego, co się naprawdę dzieje. Iluzjonista p o z a występem również stosuje ukradkiem „magiczne" metody albo wybiegi, aby wywołać pożądany efekt, którego nikt nie uznałby za magię (na przykład dokonuje sprytnej kradzieży w sklepie — każdemu z nas zdarzało się błądzić) i w tak samo podstępny sposób można stosować techniki hipnotyczne. Zastanawiamy się wtedy, czy w takim kontekście można znaleźć dla nich jakieś lepsze określenie. Na przykład określenie „techniki sugestywne" mogłoby się okazać bardziej odpowiednie w sytuacji, gdy pozornie dochodzi do hipnozy, ale brak typowych objawów w postaci transu. Magię łatwiej rozpoznać czy zdefiniować, gdy dochodzi do wyraźnej interakcji między iluzjonistą a widzem, i na tej samej zasadzie można zidentyfikować hipnozę. Potrzebna jest tylko osoba albo czynnik (czasem nagrany głos) odgrywający rolę hipnotyzera oraz ktoś, kto poddaje się hipnozie. O co zatem tak naprawdę tu chodzi? Jaka jest natura tego współoddziaływania, jeśli nie jest ono ściśle „hipnotyczne", tak samo jak sztuczka nie jest ściśle „magiczna"? Fascynacja tą kwestią nie opuszcza mnie od czasu studiów, gdy zacząłem stosować wobec moich kolegów techniki relaksacyjne. Cokolwiek to było, niewątpliwie opierało się na oczekiwaniach osoby poddawanej hipnozie, a nie na moich szczególnych umiejętnościach, ale jak udało mi się wywołać pewne zjawiska? Byłem w stanie przekonać paru bardzo podejrzliwych przyjaciół, że jestem niewidzialny, doprowadzając ich do stanu, w którym widzieli unoszące się w powietrzu przedmioty. Czy na pewno same tylko oczekiwania wywołały taki efekt? Niezwykle trudno jest wytłumaczyć, co naprawdę się stało. Wracając do naszej „magicznej" analogii, wyobraźmy sobie, że jesteśmy obcym gatunkiem, który usiłuje wyjaśnić, czym jest doświadczenie magii. (Zanim pewne środowiska moich wielbicieli ogarnie nadmierne podniecenie, pozwolę sobie wyjaśnić, że nie wierzę, aby jakieś obce istoty próbowały to wyjaśnić. Są zbyt zajęte 119
C Z Y M JEST HIPNOZA
wcielaniem się w postacie światowych przywódców). Jaki mielibyśmy punkt oparcia? Moglibyśmy osobiście przyglądać się jakimś magicznym sztuczkom, lecz nie miałoby to na nas żadnego wpływu. Dowiedzielibyśmy się jedynie, czym jest nasze własne doświadczenie. Moglibyśmy przeprowadzać testy, wypytując ludzi, którzy widzieli magiczne sztuczki, i próbować odkryć, co się za nimi kryje. Z pewnością mówiliby: „To była magia" i „Zostałem poddany działaniu magii", tak samo jak mówią: „Byłem zahipnotyzowany", „Znajdowałem się pod wpływem hipnozy", więc działa to na analogicznych zasadach. Moglibyśmy jednak natrafić na pewne trudności. Po pierwsze, reakcje na magiczny trik mogą być bardzo zróżnicowane. Niektórzy ludzie są przekonani, że mieli do czynienia z prawdziwą magią, inni nie wierzą w czary, ale są skłonni przyznać, że iluzjonista ma jakieś niezwykłe zdolności. Są ludzie, którzy widzą w tym irytującą zagadkę, a są i tacy, którzy przejrzeli podstęp, ale uważają, że niestosownie byłoby o tym mówić. Rzeczy odbierane przez jednych jako zupełnie normalne mogą dostarczać przyjemności komuś, kto przeżywa je, jakby były magią, a nawet określa je tym słowem. Ktoś taki na pewno nie chciałby wytrącić iluzjonisty z równowagi, mówiąc mu, że nie sądzi, by sztuczka była prawdziwa. To mogłoby zepsuć całą zabawę. Wszystko zatem wskazuje na to, że magia okazałaby się bardzo niewdzięcznym przedmiotem badań. Podobnie jest z hipnozą: bardzo trudno określić, co składa się na doświadczenie osoby hipnotyzowanej. Podczas występów powszechnie praktykowany jest numer finałowy, w którym iluzjonista staje się niewidzialny (jak już wspomniałem, przerabiałem to z moimi przyjaciółmi), a następnie porusza kukiełkami, co wywołuje ogromne zdumienie wśród zaproszonych na scenę ochotników. Często określa się to mianem halucynacji negatywnej. Polega ona na tym, że obiekt hipnozy zostaje poinstruowany, żeby nie widział czegoś, co się przed nim znajduje. Rzecz jasna, osoba taka nie będzie w stanie patrzeć przez kogoś „na wylot", ale zakłada się, że może sobie uroić usytuowany za „niewidzialnym" obiektem obraz i wypełnić nim puste pole w wyobraźni. Zazwyczaj takie sympatyczne przeżycie stanowi fascynujące zakończenie pokazu i pod żadnym względem nie ustępuje sztuczce, w której kobieta całuje wibrator, myśląc, że to Brad Pitt. Ja również kończę swoje występy w ten sposób, ale po wszystkim zachęcam widzów do nieformalnej pogawędki i zawsze pytam osoby 120
C Z Y M JEST HIPNOZA
poddawane hipnozie, czego naprawdę doświadczyły. Przekrój odpowiedzi w grupie złożonej z około dziesięciu ochotników, których zahipnotyzowałem podczas występu, kształtuje się następująco: dwie osoby wyraźnie mnie widziały, co dzieli je od całej reszty, dwie lub trzy następne gotowe są przysiąc, że kukiełka i krzesło poruszały się samoistnie, a ja byłem niewidoczny, chociaż mogą się domyślać, że w jakiś sposób wywołałem to zamieszanie. Pozostałych pięciu czy sześciu uczestników twierdzi, że byli świadomi mojej obecności, ale coś nakazywało im wypierać mój obraz i mogli zachowywać się tylko tak, jakbym był niewidzialny. Jest to bardzo interesujący stan rzeczy Nasuwa się kolejne pytanie: czy istnieje różnica między tym, co stało się z ludźmi, którzy mieli świadomość mojej obecności, ale coś im kazało mnie ignorować, a doznaniami tych, którzy naprawdę mnie nie widzieli? W pierwszym przypadku wygląda to tak, jakby obiekt starał się podporządkować moim poleceniom, chociaż w bardzo powierzchowny sposób, gdyż prawdopodobnie odczuwał presję, aby się dostosować. Taka „uległościowa" motywacja ma istotne znaczenie. Nie jest tym samym, co świadomie „udawane" zachowanie, choć nie jest również wytworem autentycznego transu. W przypadku osób, które podobno w ogóle mnie nie widziały mamy najprawdopodobniej do czynienia z typową halucynacją negatywną. Ale skąd można mieć pewność, że ci ludzie naprawdę mnie nie widzieli? Tylko na podstawie ich poświadczenia. Mieli wiele okazji, by się „przyznać", ale ich odpowiedzi można odebrać jako kompromisowe. Jeśli w pełni angażujesz się w grę wyobraźni, w której naprawdę próbujesz doświadczyć zniknięcia hipnotyzera, a on wypytuje cię później o twoje przeżycia, czyż nie mamy prawa się spodziewać, że nastąpi któraś z poniższych sytuacji? 1. Obiekt odczuwa lekkie zakłopotanie na myśl o wyjawieniu, że nie doświadczył tego, co zostało mu nakazane. Dlatego woli się upierać, że naprawdę doszło do zniknięcia. 2. Obiekt jest osobą bardzo podatną na sugestię i na co dzień wmawia sobie różne rzeczy, więc i tym razem twierdzi, że naprawdę nie widział hipnotyzera. Jest to dla niego tym
121
C Z Y M JEST HIPNOZA
ważniejsze, że w przeciwnym razie przyznałby, iż wygłupiał się na scenie bez wyraźnego powodu. 3. Obiekt z entuzjazmem poddał się hipnotycznemu doświadczeniu i dobrze się bawił, będąc gwiazdą wieczoru. Teraz ma okazję, aby przyćmiewając innych swym blaskiem, udowodnić, że był najlepszy. On n a p r a w d ę tego doświadczył w przeciwieństwie do większości pozostałych. Kiedy mówimy o podporządkowaniu albo niezbyt szczerych oświadczeniach, brzmi to, jakbyśmy osoby biorące udział w seansie podejrzewali po prostu o oszukiwanie. Wcale nie musi tak być. Istnieje szeroki zakres doznań, które mogą tłumaczyć zachowanie obiektu na scenie (albo w laboratorium) i niekoniecznie wiąże się ono ze zwykłym udawaniem.
1. Po pierwsze, zdarza się, że obiekt faktycznie oszukuje i jest do tego zachęcany przez hipnotyzera. Podczas wielu występów hipnotyzer jest zainteresowany jedynie zapewnieniem publiczności rozrywki. Podszeptuje więc uczestnikowi, aby raczej udawał, niż rozłożył występ. Paul McKenna opowiada prawdziwą (mam nadzieję) historię o słynnym hipnotyzerze, który pewnego wieczoru miał problemy ze znalezieniem podatnego obiektu. Chcąc przełamać kryzys, szepnął ukradkiem do najbardziej komunikatywnego z widzów: „Jeśli będziesz udawał, dam ci po występie pięćdziesiąt funciaków". Facet postanowił odegrać rolę za pieniądze i od razu zaczął się wygłupiać, wykonując wszystkie polecenia, dzięki czemu poziom imprezy niebywale się podniósł. Pod koniec numeru hipnotyzer odesłał go na miejsce i udał, że wyprowadza go z transu. Pstryknął palcami i ofiara posłusznie zapadła w sen. Następnie podszedł do mikrofonu i oświadczył: „Kiedy się obudzisz, będziesz przekonany, że jestem ci winien pięćdziesiąt funtów. Im bardziej ktoś będzie chciał ci to wyperswadować, tym bardziej będziesz się upierać i denerwować. Obudź się, obudź się...". Uwielbiam tę opowieść.
122
C Z Y M JEST HIPNOZA
2. Obiekt udaje, ale tylko dlatego, że nie ma odwagi rozłożyć imprezy. Podczas występu prowadzonego z teatralnym rozmachem, a także gdy hipnotyzer zachowuje się onieśmielająco, a z tymi, którzy nie ulegają jego zaklęciom, obchodzi się raczej szorstko, bardzo trudno jest podnieść rękę i powiedzieć: „Wiesz co? Tak naprawdę to na mnie to nie działa". Jest to rezultat społecznej presji i zdarza się bardzo często. 3. Podmiot autentycznie próbuje doświadczyć sugestii i dokłada wszelkich starań, aby się otworzyć i naprawdę dać z siebie wszystko. W efekcie również udaje, odgrywając rolę podatnego obiektu, ale bardziej jest zafrapowany tym, czy został zahipnotyzowany, czy też nie. Jeśli występ zrobi na nim wrażenie, będzie sobie wyobrażać, że znajdował się pod wpływem hipnotyzera. Klasyczne jest stwierdzenie, że „mógł przestać w każdej chwili". Ta trzecia opcja jest moim zdaniem całkiem powszechnym zjawiskiem. 4. Obiekt jest bardzo skłonny do współpracy i odgrywa podatność na sugestię. Mogą nim kierować najdziwniejsze pobudki. Równocześnie jest to osoba, która łatwo może się zapomnieć i korzystając z przyzwolenia, jakie daje pokaz hipnozy, zrobić coś szokującego. Być może dzieje się tak dlatego, że jest z natury wylewna i bezdyskusyjnie podporządkowuje się nakazom ludzi, których darzy zaufaniem albo odczuwa do nich silne przywiązanie. Komuś takiemu łatwiej jest potem tłumaczyć swoje zachowanie jakimś niesamowitym przeżyciem, którego nie potrafi pojąć, w pełni zaufać hipnotyzerowi i uwierzyć, że znajdował się w jakimś szczególnym stanie. Zresztą najprawdopodobniej będzie przekonany, że hipnotyzer faktycznie posiada szczególne zdolności. Niezależnie od tego, czy wywody te w pełni tłumaczą zjawisko hipnozy, bez wątpienia można w przyziemny sposób wytłumaczyć to, co zaszło, nie odwołując się do idei szczególnego stanu. Oczywiście bardzo trudno oprzeć się nakazom osoby, którą uważa się za autorytet. Jeśli ktoś z was oglądał program The Heist, miał okazję zobaczyć powtórkę słynnego eksperymentu dotyczącego posłuszeństwa, który w latach sześćdziesiątych przepro123
CZYM JEST HIPNOZA
wadził Stanley Milgram. Zarówno w oryginalnej, jak i w mojej wersji* doświadczenia obiekt przychodzi do laboratorium, gdzie spotyka naukowca oraz drugiego ochotnika, mężczyznę w średnim wieku, który w rzeczywistości jest pomocnikiem eksperymentatora. Potem następuje sfingowane losowanie ról, w którym nasz badany zostaje „nauczycielem", zaś tajny współpracownik naukowca „uczniem". Niczego niepodejrzewający ochotnik widzi, jak eksperymentator przypina elektrody do nadgarstków ucznia, który zgodnie z planem informuje, że ma kłopoty z sercem. Tymczasem „nauczyciel" zostaje zaprowadzony do innego pomieszczenia i zasiada przed straszliwą machiną, która rzekomo wytwarza wstrząsy elektryczne, od nieszkodliwych piętnastu woltów aż po śmiertelną dawkę rzędu czterystu pięćdziesięciu. Pod skalą widnieją tabliczki określające siłę impulsów, od „lekkiego wstrząsu" poprzez „niebezpieczeństwo: poważny wstrząs", aż po złowieszcze „XXX". Wtedy „nauczyciel" dowiaduje się, że jego zadanie polega na odczytywaniu przez interkom pytań związanych z zapamiętywaniem i karaniu „ucznia" wstrząsami elektrycznymi, jeżeli się pomyli. Po każdej błędnej odpowiedzi ma zwiększać napięcie o piętnaście woltów. Naturalnie w rzeczywistości fałszywy uczeń w ogóle nie był rażony prądem, jakkolwiek w niektórych wersjach tego eksperymentu z sąsiedniego pomieszczenia dobiegały krzyki i protesty. Od pewnego momentu „uczeń" nagle przestawał reagować i mimo aplikowania coraz silniejszych wstrząsów w sali panowała złowroga cisza. Test Milgrama, znany każdemu studentowi psychologii, miał na celu zbadanie, ile osób zgodzi się zwiększać napięcie elektryczne aż do momentu, w którym impulsy osiągną zabójczą moc, tylko dlatego,
* Moja wersja jest bardzo podobna do oryginalnego eksperymentu, który widziałem na filmie z 1963 roku. Nawet przyrząd do rażenia prądem, z którego korzystałem, byt wierną kopią użytego przez Milgrama, a teraz stoi w moim biurze obok innych trofeów.
1 24
HIPNOZA I SUGESTIA
że naukowiec na to nalega. Psychologowie, których popro
szono o prognozę wyników, szacowali, że do końca eksperymentu dojdzie 0,1 procent badanych. Tymczasem rezultat, potwierdzony przez późniejszych naśladowców, okazał się zaskakujący, bowiem około 60 procent uczestników zaszło tak daleko, że mogliby zaaplikować śmiertelny wstrząs. Osoby te pociły się, trzęsły i sprzeciwiały woli naukowca, ale nie przerywały eksperymentu*. W porównaniu z tym sytuacja, w której apodyktyczny magik albo terapeuta każe ludziom robić coś nieszkodliwego, wydaje się dosyć trywialna.
* Eksperyment ten szybko stał się obiektem ataku ze strony kanapowych moralistów oraz środowisk psychologów, którzy mylili się w swoich przewidywaniach. Większość osób, które coś tam słyszały o teście Milgrama, jest przekonana, że badani przeżyli straszliwą traumę, a niektórzy nawet targnęli się na swoje życie. Jest to kompletna bzdura. Po zakończeniu eksperymentu jego uczestnikom wysłano specjalne kwestionariusze — niektórzy otrzymali je dopiero po upływie roku. Zaledwie jeden procent z nich przyznał się do wyrzutów sumienia. Przytłaczająca większość określiła udział w badaniu jako fascynujące przeżycie, a wielu było gotowych zgłosić się do niego ponownie, zarówno w roli nauczyciela, jak i ucznia. O ile więc eksperyment wzbudził wątpliwości natury etycznej, to otaczająca go fatalna reputacja jest całkowicie bezpodstawna. Każdy, kto zapoznał się z materiałem filmowym, widział, jak delikatnie byli traktowani ochotnicy. Bardzo często jestem krytykowany za rzekomą lekkomyślność wobec uczestników moich pokazów. Istotnie, jest dla mnie bardzo ważne, aby bawili się doskonale i zachowali miłe wspomnienia. Taki poziom zainteresowania nie zawsze jest dostrzegalny w samym pokazie, gdyż mógłby zmniejszyć dramatyzm albo tempo spektaklu. Na przykład podczas realizacji filmu Zombie dołożyłem starań, aby biorący w nim udział chłopak nie czuł się źle w szczegółowo dopracowanej scenerii, która pozostawiała bez uszczerbku jego status naiwnego obiektu, ale jednocześnie gwarantowała mu mocne przeżycia. Po przemyśleniach dochodzę do wniosku, że warto byłoby włączyć to do programu, aby zilustrować ogrom naszych starań. Z drugiej strony poznałem uczestników bardzo popularnych reality-show, którzy wskutek swoich doświadczeń przeżyli załamanie nerwowe. Jeden z moich przyjaciół, który brał udział w czymś takim, dowiedział się od kamerzysty, że wynik konkursu jest ustawiony od samego początku. Potem usłyszał od przyjaciela, który pracował w telewizji, że producent programu wykupił osiemdziesiąt tysięcy głosów, aby zmanipulować finałowe głosowanie telewidzów. Do tego czuł się podle, gdy jemu i innym uczestnikom dyktowano, jak mają się zachowywać, aby dostosować się do „typu", jaki przewidziano dla nich w programie. Wszystkie te doświadczenia sprawiły, że przez tydzień zalewał się łzami. Uważam, że to obrzydliwe.
1 25
POZORNIE NADZWYCZAJNE ZJAWISKA HIPNOTYCZNE
Pozornie nadzwyczajne zjawiska hipnotyczne Pojmując doświadczenia hipnotyczne, te na scenie i te poza nią, w kategoriach zupełnie normalnych „bodźców zadaniowych", takich jak skupienie uwagi, wcielenie się w rolę, wyobraźnia, oczekiwanie na reakcję, dostosowanie się do norm społecznych, uległość, zaufanie do hipnotyzera, działanie charyzmy, rozluźnienie, sugestia i obietnica nagrody pieniężnej o wiele łatwiej zrozumiemy osobę hipnotyzowaną bez konieczności rozmawiania o fałszywych transach i podobnych rzeczach. Skoro jednak hipnoza nie jest stanem szczególnym ani wyjątkowym, być może nie potraficie sobie wyobrazić, jak ludzie mogą poddawać się bezbolesnym operacjom, w cudowny sposób rzucać palenie czy obżerać się cebulą, myśląc, że to jabłko. Lekarze są w stanie to wyjaśnić, przeprowadzając testy, podczas których ludzie poddani hipnozie są porównywani z takimi, którzy nie są zahipnotyzowani, ale za to mają odpowiednią motywację. Badanie to ma wykazać, czy istnieje jakaś różnica w ich zdolności do osiągania takich samych stanów. Jeśli ta druga grupa jest zdolna do identycznych wyczynów, wynika z tego jasno, że nie są one wyłącznie skutkiem hipnozy i nie stanowią dowodu na to, że hipnoza jest jakimś szczególnym stanem. Z takiego porównania hipnozy z innymi bodźcami zadaniowymi (na przykład gdy obiekt zostanie przekonany, że może czegoś dokonać, jeśli naprawdę się postara) zazwyczaj wynika, że obie grupy badanych są w stanie osiągnąć porównywalne efekty. Pamiętnym tego przykładem jest dla mnie wydarzenie, do którego doszło podczas jednej z prób do programu The Heist. Dyskutowałem na ten temat z moim współscenarzystą Andym Nymanem i poruszyliśmy kwestię osoby zajadającej się na scenie cebulą. W sztuczce tej zahipnotyzowany obiekt dostaje cebulę, po czym słyszy, że po przebudzeniu będzie widział w niej pyszne jabłko i z entuzjazmem ją spałaszuje. Jest to dość odrażający widok i zdaje się być dowodem na potęgę hipnozy, przynajmniej na scenie. Andy 1 26
HIPNOZA I SUGESTIA
stwierdził: „Założę się, że też dałbym radę", po czym otworzył moją lodówkę i wyjął z niej słusznych rozmiarów cebulę. (Podczas występów scenicznych używane są do tego numeru większe cebule, gdyż jak wam wiadomo, nie są tak ostre w smaku jak te małe). Wrócił z cebulą do salonu i bez słowa skargi ugryzł kilka sporych kęsów. Poza tym, że wyraźnie poprawiła się świeżość jego oddechu, ta zabawna sytuacja była dowodem, że takiego wyczynu można łatwo dokonać, nie uciekając się do hipnozy (jeśli założymy, że Andy nie jest odporny na cebulę). Potrzebny był tylko „bodziec zadaniowy", a mianowicie pragnienie postawienia na swoim, dzięki któremu cel staje się osiągalny. Graham Wagstaff, jeden czołowych ekspertów w dziedzinie hipnozy, zapoznał się z wynikami poświęconych jej badań, przeprowadził szereg własnych i stwierdził, że nie ma podstaw, aby uważać hipnozę za stan szczególny, odpowiedzialny za jakiekolwiek fenomenalne zjawisko. Jego książka Hypnosis: Compliance and Belief zdaje się nareszcie udzielać odpowiedzi na sensacyjny klimat, jaki od stuleci otacza tę dziedzinę. Zbadał on naturę podatności, zarówno w trakcie sesji hipnotycznej, jak i po jej zakończeniu, gdy obiekt opisuje swoje wrażenia. Przyjrzał się również naturze przeświadczeń niektórych osób, które szczerze wierzyły, że zostały zahipnotyzowane. Co jednak z tymi wyczynami, które naprawdę trudno wytłumaczyć, jeśli założymy, że hipnoza nie jest niczym „nadzwyczajnym'? Przyjrzymy się bardzo pobieżnie kilku zagadnieniom, które mogłyby nie ficować z takim behawioralnym podejściem. Myślę, że ich zrozumienie pozwoli ci dostrzec pewne fascynujące aspekty ludzkiej natury.
Bezbolesne operacje Znieczulenie hipnotyczne — kontrolowanie bólu za pomocą hipnozy — pozwala na przeprowadzenie chyba najbardziej spektakularnej demonstracji jej rzekomej potęgi. Obiekt przebija sobie skórę igłą, kobieta rodzi bez środków przeciwbólowych i pozornie bez stresu, a całkiem przytomny pacjent może przyglądać się swojej operacji. Takie rzeczy nie tylko robią ogromne wrażenie, ale również skłaniają nas do zastanowienia, dlaczego hipnoza nie jest wykorzystywana w 1 27
POZORNIE NADZWYCZAJNE ZJAWISKA HIPNOTYCZNE
chirurgii na szerszą skalę. Oczywiście natychmiastowa odpowiedź jest taka, że można ją stosować wyłącznie wobec tych, którzy są na nią wystarczająco podatni, więc dla niewielu jest odpowiednim środkiem. Swoją drogą, ta nieliczna grupa może pokrywać się z tym niskim odsetkiem populacji, który cechuje duża zdolność do kontrolowania bólu. Jak podkreśla Wagstaff w swej książce, skutków znieczulenia hipnotycznego nie można oddzielać od zwyczajnego rozluźnienia, wiary i oderwania uwagi od bólu. Kiedy jesteśmy zrelaksowani w wygodnej pozycji (czasem wystarczy oswojenie z sytuacją), przekonani, że zabieg nie będzie bolesny albo nasza uwaga zostanie we właściwy sposób odwrócona, odczujemy tylko niewielki procent bólu, jakiego doświadczylibyśmy, oczekując go w strachu bądź skupiając się na nim. Ból jest niezmiernie wyolbrzymiany przez obawy i równie mocno redukowany przez efekt placebo, fascynujące zjawisko, którym zajmiemy się w kolejnym rozdziale. Chociaż więc takie techniki są bez wątpienia skuteczne i nie musimy ich nawet tłumaczyć podatnością na sugestię, to nie mają również nic wspólnego z hipnozą. Zastanawiając się nad operacjami w stanie hipnozy, należy zwrócić uwagę na pewną istotną kwestię. Najbardziej czułym obszarem ciała jest skóra, podczas gdy tkanki i organy wewnętrzne zazwyczaj nie są wrażliwe na ból. Możemy wprawdzie odczuwać napinanie lub rozciąganie wnętrzności, gdyby jednak ktoś je kroił, poczujemy niewiele albo nic. Wobec tego operacje takie można przeprowadzać bezboleśnie dzięki całkowicie normalnemu efektowi rozluźnienia oraz sugestii, która prowadzi do zminimalizowania bólu wywołanego nacinaniem skóry. Wagstaff powołuje się na artykuł z czasopisma medycznego opublikowany w 1974 roku, który stwierdza, że współcześni lekarze zwykle stosują ogólną narkozę zamiast znieczulenia miejscowego, aby złagodzić strach i niepokój, nie zaś dlatego, że jest to konieczne. Gdyby to zaskakujące odkrycie powiązać z faktem, że bardzo często takie „hipnotyczne" operacje są przeprowadzane przy znieczuleniu skóry, wyobrażenie o szczególnym stanie pozwalającym na kontrolowanie bólu, że już o całej praktyce „bezbolesnych operacji" nie wspomnę, zaczyna wyglądać na zbędne.
1 28
HIPNOZA I SUGESTIA
Z pokazu hipnozy, który oglądałem jako student, najbardziej zapadł mi w pamięć moment, gdy wszystkim uczestnikom wydawało się, że widzą ogromnego słonia wspinającego się na scenę. Każdy mógł go dotknąć i opisać swoje wrażenia, a potem wybrani ochotnicy mieli za zadanie oprzeć się o niego. Na polecenie hipnotyzera zwierzę „zniknęło", a wtedy kilku ochotników straciło równowagę i upadło. Spróbowałem czegoś podobnego, gdy pewnego popołudnia rozmawiałem z dwoma animatorami ruchu artystycznego w jednym z domów akademickich w Bristolu. Jeden z nich, Gavin, sprawiał wrażenie osoby raczej podatnej, zaproponowałem im więc pokaz kilku sztuczek, aby sprawdzić* czy nam się uda. Tak jak sądziłem, Gavin okazał się odpowiednim materiałem i po kilku wstępnych formalnościach mających na celu wzmocnienie jego reakcji powiedziałem mu, że teraz zaprosi nas do swojego pokoju, gdzie po otwarciu drzwi znajdzie nosorożca. Potem go obudziłem. Po krótkiej pogawędce Gavin zaproponował, abyśmy wstąpili do niego na herbatę. Cała nasza trójka (nie wstydzę się przyznać, że ja i ten drugi uśmiechaliśmy się złośliwie jak uczniaki) wyszła drzwiami przeciwpożarowymi na pomalowany na beżowo korytarz i mijając tablice z ogłoszeniami i automaty telefoniczne, dotarła wreszcie do jego pokoju. Gavin odszukał klucze i uprzejmie puścił nas przodem, ale uparłem się, żeby wszedł pierwszy. Kiedy tylko przekroczył próg, zamarł w bezruchu, a potem szybko się cofnął i zatrzasnął drzwi, nie pozwalając nam zajrzeć do środka. Spojrzał na nas, po czym spytał, czy nie miałbym nic przeciwko temu, żeby zamienił z kolegą kilka słów na osobności. Odszedłem na bok, a on zaczął coś szeptać z przejęciem. Temu drugiemu udało się zamaskować śmiech, co przypominało przejaw współczucia bądź niedowierzania — bezsensowne parsknięcie, zmarszczone czoło i poważne kiwanie głową przy jednoczesnym unikaniu kontaktu wzrokowego. Gavin najwyraźniej pytał o radę, a jego kolega po krótkiej wymianie zdań odwrócił się do mnie, mówiąc: „W pokoju Gavina jest nosorożec", po czym uśmiechnął się szeroko z wyraźną ulgą. Gavin wyglądał na nieco zmieszanego, gdy otwierał przede mną drzwi. Obaj zajrzeliśmy do pokoju. Wewnątrz ujrzałem wąską wersalkę, pomarańczowe zasłony, krzesło zarzucone ubraniami, 1 29
POZORNIE NADZWYCZAJNE ZJAWISKA HIPNOTYCZNE
otwarty regał, popielniczkę, cztery książki, plakat filmowy, czajnik i kulki do żonglowania (bardzo popularne w owym czasie), ale zdecydowanie żadnego nosorożca. Muszę powiedzieć, że przez sekundę również ja poczułem ulgę. — Musimy go stąd zabrać — usłyszałem za plecami. — Może się pod nim zawalić podłoga. Przypuszczalnie Gavin miał już na uwadze swoje szanse w wyborach na przewodniczącego samorządu studenckiego i nie zamierzał pozwolić, aby jakiś wielki rogaty przeżuwacz stanął mu na drodze. Nie planowałem wyciągania nosorożca z pokoju, ale zabrzmiało to jak niezły dowcip. Gdyby ktoś przechodził obok, kiedy wspólnymi siłami przepychaliśmy to na szczęście potulne zwierzę przez ciasne drzwi, pomyślałby, że zwariowaliśmy. Gavin wyciągał nosorożca za łeb, zaś jego kolega napierał na potężny zad. Ja pomagałem pchać z boku i zanosiłem się od śmiechu. Poklepywałem urojone bydlę po grubej skórze, nie szczędząc ironicznych słów zachęty. Zważywszy na rozmiar drzwi, nosorożec wbrew wszelkiej logice wydostał się w końcu na korytarz, choć Gavina zmartwił widok nadłamanej framugi. Skierowaliśmy się w stronę drzwi prowadzących na zewnątrz budynku, gdyż Gavin obawiał się, że jeśli ktoś nas zobaczy, może wpaść w panikę albo wezwać ochronę. Nie pamiętam, czy pokonywaliśmy po drodze jakieś schody, ale na pewno wydostaliśmy się na parking. Minęliśmy tam kilkoro ludzi, którzy oczywiście nie widzieli niczego poza naszą trójką kroczącą powoli w dziwnym szyku. Gavin, który wyprzedzał nas 0 kilka kroków, zwracał się uspokajającym tonem do każdego, kto na niego spojrzał, mówiąc coś w rodzaju: „O nic nie pytaj! Jest łagodny" albo: „Nie ma powodu do paniki, wszystko pod kontrolą". Czasami rzucał tylko zwykłe „Tak, wiem, wiem" i wywracał oczami. Jest to wciąż jedno z moich najbardziej żywych wspomnień z czasów studenckich. Doprowadziliśmy nosorożca na śmietnik otoczony wysokim murem, który dawał nam częściowe schronienie. Miałem wrażenie, że chyba już dość się ubawiliśmy kosztem tego faceta, zwłaszcza że głównym motywem demonstracji moich umiejętności było wynajęcie sali na występ. Powiedziałem więc, że najbezpieczniej będzie, jeśli
1 30
HIPNOZA I SUGESTIA
sprawię, aby nosorożec zniknął. Gavin był nieufny, ale zapewniłem go, że to zadziała. Kiedy już zdołałem go przekonać, że nikomu nie stanie się krzywda, a wszystkie zniszczenia natychmiast zostaną usunięte, kazałem mu obserwować zwierzaka, a sam wyciągnąłem ręce w jego stronę z okrzykiem: „Przepadnij!". Wyczerpany student patrzył, jak nosorożec zamienił się w gwiezdny pył 1 rozpłynął w powietrzu — czy cokolwiek tam sobie wyobrażał. Potem zaczął badać pustą przestrzeń, która zajęła miejsce zwierzęcia. Był pod wrażeniem. Nie sposób się dowiedzieć, czego Gavin tak naprawdę doświadczył. Czy to wszystko było naprawdę? Czy widział potężnego nosorożca tak wyraźnie, jak ja teraz widzę przed sobą ekran monitora albo statuetkę Człowieka Roku w kategorii „Rozrywka", przyznaną mi (zasłużenie) przez magazyn „Arena"? Przypuszczalnie Gavin nie odegrał tego wszystkiego przed nami, gdyż trudno wskazać przyczynę, dla której miałby udawać. Do niego należała decyzja, czy zamówić mój występ dla studentów, więc nie miał żadnego powodu do udawania, gdyby mój numer się nie udał. Problem w tym, że niezmiernie trudno to stwierdzić. Wprawdzie Gavin mógłby w pewnym sensie odczuć powinność odegrania tej sceny, zwłaszcza że byłem uważany za „spełnionego artystę", ale taka argumentacja wygląda na trochę naciąganą. Z jednej strony mógł naprawdę uwierzyć, że coś w tym jest, z drugiej jego reakcje nie zawsze były takie, jakich można by się spodziewać w takiej sytuacji. Ale któż to wie? Czy jego komiczna inicjatywa, by wyprowadzić nosorożca na parking bez wzywania odpowiednich służb, była dowodem na to, że podchwycił scenariusz, nawet gdyby robił to, angażując całe swe emocje i wyobraźnię? Prawdopodobnie najskuteczniejszym sposobem odkrycia, co naprawdę przeżył, byłoby ponowne wprawienie go w stan hipnozy, w którym mógłby powrócić do tamtych doświadczeń i dokładnie opisać, co widzi. Potem można by porównać ten opis z tym, co wtedy wyrażał słowami i zachowaniem. Ale taka metoda również nie jest stuprocentowo pewna. Zdarzyło mi się kiedyś odkryć podczas próby występu, że mój przyjaciel Pete łatwo poddaje się sugestii, by nie widzieć samego siebie. Nikt nam nie towarzyszył, więc nie było konieczności odgrywania jakichś szczególnych doznań. Pete spojrzał w dół i okazało się, 1 31
POZORNIE NADZWYCZAJNE ZJAWISKA HIPNOTYCZNE
że nie widzi swojego ciała. Powiedział mi, że ma wrażenie, jakby obserwował całe pomieszczenie przez kamerę. Był zaintrygowany swoim doświadczeniem, ale ja nabrałem podejrzeń. Wprawdzie nie miał powodu udawać ani w jakiś sposób mi imponować, ale być może nie chciał, aby się okazało, że marnuję swój czas, i odegrał tę scenę, chcąc się przyczynić do osiągnięcia jakiegoś efektu. Gdybym to ja nie był w stanie zobaczyć samego siebie i gdybym miał naprawdę wrażenie, że widzę świat okiem kamery, uznałbym to doznanie za absolutnie nadzwyczajne i narobiłbym wokół tego znacznie więcej szumu. Tutaj również bardzo trudno o jednoznaczną opinię, a nie mogę polegać na pamięci Pete'a, gdybym teraz zechciał go o to zapytać. Chociaż nie można wykluczyć, że Pete odgrywał przedstawienie, przychodzi mi na myśl przykład przeciwny: mojego przyjacielą Dave'a (ograniczam grono moich bliskich przyjaciół do osób noszących najpospolitsze anglosaskie imiona), który był bardzo podatny na hipnozę, szczególnie kiedy to ja stawałem się niewidzialny. Spotkałem go po powrocie z rocznego pobytu za granicą i wtedy właśnie opowiedział mi, jak pewnego dnia, idąc przez cen-trum Bristolu, został ugodzony marchewką w twarz. Ow warzywny pocisk wyleciał przypuszczalnie z któregoś okna, ale, co ciekawe, Dave, nawykły do moich złośliwych wybryków, przez moment był przekonany, że to ja. Pomyślał, że pewnie wróciłem do kraju, zahipnotyzowałem go, aby mnie nie widział, i zrobiłem mu ten kawał. Ten incydent zdaje się podważać teorię podatnej fantazji i sugeruje, iż wcześniejsze doświadczenia ze znikaniem były dla Dave'a na tyle przekonujące, że później połączył je z rzeczywistym scenariuszem. Tym razem jednak również trudno rozstrzygnąć to jednoznacznie. Na ile Dave mówił poważnie, twierdząc, że był przekonany o mojej obecności? Zarówno w przypadku pozytywnych, jak i negatywnych halucynacji zasadnicze pytanie ma charakter semantyczny. Czy kiedy osoba zahipnotyzowana „widzi" dany obraz, to chce przez to powiedzieć, że sobie go dokładnie wyobraża, czy też rzeczywiście widzi coś, czego nie sposób odróżnić od prawdziwego, materialnego obiektu? Nie mam wątpliwości, że przy odrobinie koncentracji możesz przywołać żywy obraz Jonathana Rossa stojącego na środku
1 32
HIPNOZA I SUGESTIA
pokoju. Jestem pewien, że mając choć trochę zdolności wczuwania się w sytuację, możesz się do niego zbliżyć, obejść go dookoła, a nawet sprawić, by do ciebie przemówił. Jeśli jednak nie jesteś szaleńcem, nie będziesz miał problemu z odróżnieniem go od prawdziwego Jonathana Rossa, gdyby gwiazdor w lśniącym garniturze nagle wszedł do pokoju i stanął obok swej wyimaginowanej wersji. Banalnie proste. Jeżeli nie jesteś o tym przekonany, spróbuj. Wyobraź sobie, że obok wytworu twojej wyobraźni stoi prawdziwy Jonathan Ross, a od razu pojmiesz, o co mi chodzi. W celu odkrycia natury takich halucynacji przeprowadzono o wiele bardziej szczegółowe badania niż proponowane powyżej doświadczenie z Rossem. Ich wyniki zebrał Wagstaff w swej wydanej w 1981 roku książce. Jego zdaniem „dowody, że poddawani hipnozie faktycznie doświadczają zasugerowanych im halucynacji, są skąpe, ale nawet gdyby zdarzyło się to paru osobom, indukcja hipnotyczna nie jest konieczna. Motywujące instrukcje przekazywane podczas budzenia wydają się równie skuteczne". Nie do końca jasno zostało sformułowane, jakie motywujące instrukcje mogłyby wywołać autentyczne doznanie halucynacji. Każdemu z nas zdarzyło się przecież patrzeć na długopis leżący w widocznym miejscu, a jednak go nie dostrzegać (coś podobnego do halucynacji negatywnej) albo widzieć coś „niewłaściwie", na przykład rozpoznać kolegę na ulicy, po czym odkryć, że to ktoś nieznajomy. Stąd też idea codziennych, drobnych „halucynacji" nie powinna być nam obca. Jak się przekonać, gdzie leżą granice takich halucynacji? Aby zbadać naturę halucynacji negatywnych, pewien naukowiec wykorzystał znane nam złudzenia optyczne, w których linie nałożone na jakąś figurę zdają się ją zniekształcać, na przykład czworokąt wygląda na węższy, a jeden z odcinków na dłuższy od drugiego, chociaż tak naprawdę widzimy idealny kwadrat i dwa identyczne odcinki. Osoby podatne na hipnozę miały za zadanie doświadczyć halucynacji negatywnej, wyłączając ze swego widzenia nałożone linie. Zakładano, że jeśli rzeczywiście nie będą ich widzieć, to kwadrat nie będzie im się wydawał zniekształcony, a linie nie będą się różnić długością. Jest to z pewnością dobre założenie, co ciekawe jednak, osoby badane wciąż postrzegały kwadrat i odcinki jako nierówne, mimo iż, jak twierdziły, nie były w stanie zauważyć 1 33
POZORNIE NADZWYCZAJNE ZJAWISKA HIPNOTYCZNE
nałożonych linii. Eksperymenty z halucynacjami „pozytywnymi'' doprowadziły do sytuacji, w których wystąpiło zjawisko obrazu wtórnego. Jeśli na przykład będziemy przez jakieś dwadzieścia sekund patrzeć na jaskrawoczerwone pole, a potem skierujemy wzrok na białą powierzchnię, to zobaczymy zielony obraz wtórny. Na tej samej zasadzie inne kolory wywołują inne obrazy wtórne. Jeśli nigdy czegoś takiego nie doświadczyłeś, musisz spróbować. Czy kolory postrzegane jako hipnotyczna halucynacja również wywołują obrazy wtórne? No cóż, rozmaite eksperymenty dowiodły, że w relacjach badanych pojawiają się takie obrazy wtórne, jakie spodziewali się zobaczyć. Jeśli zostali poinformowani, że kolor czerwony tworzy niebieski obraz wtórny, to widzieli niebieski, jeśli jednak ktoś nie miał o tym pojęcia, twierdził, że nie widział niczego. Halucynacje pozytywne poddano w 1970 roku kolejnemu testowi, w którym zahipnotyzowany miał doznawać wrażenia, że obserwuje świat przez zielony filtr, pozwalający zobaczyć bladozielone liczby na czerwonym polu. Żaden z badanych nie był w stanie odczytać tych liczb za pomocą fałszywego filtru, za to każdy je widział, kiedy zastosowano prawdziwy. Są to eksperymenty typowe dla badań w tej dziedzinie. Nie mogę jednak oprzeć się wrażeniu, że raz za razem prowadzą one do takiej samej konkluzji i po niedługim czasie zdają się być trochę nie na miejscu. Nie jestem zaskoczony, że badani nie dostrzegali w naturalny sposób obrazów wtórnych, tak samo jak nie da się nikogo zahipnotyzować tak, aby widział jakiś obiekt prześwietlony promieniami rentgenowskimi. Siatkówka ludzkiego oka zawiera trzy typy receptorów (czopków), które odpowiadają za widzenie barw — niebieskiej, zielonej i czerwonej. Kiedy przez dłuższy czas wpatrujemy się w jakiś kolor, działające wówczas czopki zaczynają się męczyć. Gdy kolor znika, równowaga informacji przekazywanych przez różne receptory jest zaburzona i pojawia się obraz wtórny. Innymi słowy, jest to fizjologiczna reakcja na rzeczywiste oddziaływanie koloru na oko przez dłuższy czas. Myślę, że istnieje jakaś rozsądna różnica między rzeczywistym a złudnym postrzeganiem kolorów, nawet gdyby to drugie było tak silne jak efekt działania środków halucynogennych. Wyobrażam sobie rów-
1 34
HIPNOZA I SUGESTIA
nież, chociaż nie mam wiedzy medycznej ani farmakologicznej, że pierwsza z tych sytuacji może wywołać obraz wtórny, druga zaś nie. O ile należy wiedzieć, że halucynacje nie prowadzą do tego rodzaju rzeczywistych efektów wtórnych, to ten i podobne eksperymenty nie udzielają odpowiedzi na jeszcze bardziej interesujące i delikatne pytanie — w jakim stopniu obrazy te są rzeczywiste dla osoby hipnotyzowanej. Pomijając kwestię podatności, jest rzeczą pewną, że niektórzy ludzie pozwalają swej wyobraźni „porwać się" na moment do takiego punktu, gdzie doznanie jest bardziej przekonujące, niż gdyby było efektem wcielenia się w rolę czy nawet chęci oszukania hipnotyzera. Mam również na myśli osoby, które przyznały się, że w jednej sytuacji przejawiały „fałszywe" zachowania, a w innej „prawdziwe". Na przykład pewna dziewczyna, którą poznałem na pierwszym roku studiów, była bardzo podatna, kiedy to ja ją hipnotyzowałem, lecz po znakomitym występie innego hipnotyzera wyznała, że jej reakcje były udawane. Sprawiało jej to przyjemność w nieformalnych warunkach, ale na scenie czuła się rozproszona i ogłupiona. Z drugiej strony pewien znajomy aktor był doskonałym obiektem hipnozy w towarzystwie swych przyjaciół, ale potem zwierzył mi się, że udawał. Przy innej okazji hipnotyzowałem na scenie tego samego faceta, który zaskoczony i zachwycony wyznał mi później, że tym razem nie oszukiwał. Jeśli był ze mną szczery, to scena i obecność widowni w jakiś sposób sprawiły, że zagłębił się bardziej w stan hipnozy i przeżył go zupełnie inaczej. Wagstaff sugeruje również, że prawdopodobnie kolejnym przykładem podatności są sytuacje, w których ludzie zapominają o tym, co im mówiono, gdy byli zahipnotyzowani. Jest to swoją drogą całkiem łatwe — powstrzymać się przed zapamiętaniem czegoś, co robiliśmy w pewnym momencie, jeśli nie za bardzo staramy się o tym pamiętać. Wagstaff uznał za prawdopodobne, że właśnie coś takiego miało miejsce podczas eksperymentów klinicznych, kiedy badani skutecznie zapominali pewne informacje. O ile nie było to kolejne mylące zjawisko, przypomniał mi się obiekt, któremu podczas sesji zasugerowałem pohipnotyczną amnezję. Innymi słowy, osoba ta miała zapomnieć, że była zahipnotyzowana. Wyobrażałem sobie, że tego rodzaju sugestie powinny ustąpić po jakichś kilku godzinach. Dlatego też zaskoczyło mnie, gdy rozmawiając z tą osobą po kilku tygodniach, dowiedziałem się, że pamięć o tamtym wyda1 35
JAK HIPNO T Y ZO WA Ć
rżeniu wróciła do niej nagle i samoistnie pewnego ranka tydzień po sesji. Wygląda to na całkiem inny scenariusz niż zwykłe udawanie zaniku pamięci, gdy ktoś nas pyta, czy coś zapamiętaliśmy Żadnego z tych anegdotycznych przypadków nie można jednak uznać za dowód na cokolwiek. Są to tylko interesujące przykłady warte przedyskutowania. Należy również pamiętać, że podatność nie musi być utożsamiana z odgrywaniem roli, ale za to można ją zestawić z presją, wolą odniesienia sukcesu-i określonymi oczekiwaniami. Być może to w połączeniu z podatną na sugestię osobowością wystarczy, aby doprowadzić do pozornie hipnotycznych zachowań, zaś niektóre osoby mogą nabrać przekonania, że ich postępowanie było w pewnym stopniu automatyczne. Bardzo trudno tutaj o pewność. Nigdy się nie dowiem, czy Gavin naprawdę widział nosorożca, ale być może nie ma to znaczenia.
Jak hipnotyzować Odłóżmy na bok pytanie, czym właściwie jest hipnoza, i przypatrzmy się, jak to robić.
Zagrożenia Uczyłem się hipnozy z podręczników medycznych i poradników. Wszystkie one ostrzegały przed niebezpieczeństwami związanymi z pokazami hipnozy. Zapewne niewielu z was ma zamiar stosować hipnozę na scenie, warto jednak zapoznać się z pewnymi kwestiami, które jej dotyczą, aby wiedzieć, jak posługiwać się nią odpowiedzialnie, jeśli w ogóle zdecydujecie się nią posłużyć. Przyczyną rozpętania Kampanii Przeciwko Hipnozie Scenicznej była śmierć pewnej młodej dziewczyny, która zmarła wskutek ataku epilepsji kilka godzin po wzięciu udziału w pokazie hipnozy. Wprawdzie sama hipnoza nie wywołuje takich fatalnych objawów, lecz pojawiły się argumenty, że ofiara poddana na scenie sugestii 136
HIPNOZA I SUGESTIA
doświadczyła w wyobraźni silnego porażenia prądem, co wyzwoliło u niej stan lękowy prowadzący w konsekwencji do śmiertelnego ataku choroby Sąd nie uznał hipnotyzera za winnego, gdyż postrzegając hipnozę zgodnie z behawioralną definicją, o jakiej była mowa powyżej, nie znalazł żadnego związku przyczynowego. Być może, co zrozumiałe, rodzina zmarłej uznała, że sprawa nie została potraktowana z należytą powagą i ludzie ci wciąż zwalczają coś, co postrzegają jako niebezpieczną formę rozrywki. Argument powszechnie przytaczany na obronę hipnozy brzmi następująco: gdybyś wybrał się na występ brzuchomówcy, a potem rozbił samochód w drodze do domu albo uskarżał się na ból głowy, nie mógłbyś za to winić brzuchomówcy. Gdybyś zginął w tym wypadku, twoja zrozpaczona rodzina nie miałaby podstaw, aby zwalczać brzuchomówstwo. Hipnotyzerzy sceniczni oraz terapeuci wykorzystujący hipnozę twierdzą, że ponieważ ma ona związek jedynie z ludzką skłonnością do wcielania się w role oraz podatnością na sugestię, nie można obarczać jej odpowiedzialnością za niefortunne wydarzenia, do jakich dochodzi po występie. Przypominam sobie incydent, który wydarzył się wiele lat temu podczas mojego występu na festynie studenckim w Bristolu. Było to na mojej własnej uczelni i występowałem tam już kilka razy. Kiedy owego wieczoru zaprosiłem na scenę kilku ochotników, zauważyłem, że jest wśród nich dość mocno podpita dziewczyna. Ponieważ ludzie w takim stanie nie są wdzięcznymi obiektami do hipnotyzowania, zanim przystąpiłem do pokazu, poprosiłem ją, aby wróciła na miejsce. Parę godzin po występie snułem się po sali największego (i najbrzydszego) klubu studenckiego w Europie, korzystając na całego z darmowej wejściówki, gdy wtem usłyszałem ogłoszony przez radiowęzeł komunikat: „Hipnotyzer jest proszony o natychmiastowe przyjście do holu". Niechętnie opuściłem parkiet i pospieszyłem w stronę recepcji. Kotłował się tam tłum gapiów, a ratownik z ambulansu zaprowadził mnie w sam środek zbiegowiska. Na podłodze leżała dziewczyna, którą podczas występu odesłałem na miejsce, i była najwyraźniej nieprzytomna. „Mówiono mi, że była z tobą na scenie" — zwrócił się do mnie jeden z sanitariuszy. Odpowiedziałem, że owszem, była, ale nie została zahipnotyzowana. Mimo to ratownicy byli zdania, że powinienem spróbować wyprowadzić ją z czegoś, co mogło być hipnotycznym transem. Obiecałem, że się postaram, choć wiedziałem, że nic tam po mnie. 137
JAK HIPNO T Y ZO WA Ć
Na oczach setki studentów usiłowałem ją wybudzić, jak gdyby była w transie, i oczywiście poniosłem porażkę. Dziewczynę zabrał ambulans. Po kilku tygodniach dowiedziałem się, że straciła przytomność z powodu silnego zatrucia alkoholem i zrobiono jej w szpitalu płukanie żołądka. Niemal otarła się o śmierć. Od razu zacząłem się zastanawiać, co by było, gdyby umarła. Mogło się to skończyć tragicznie, a gdyby ktoś powiedział jej rodzicom, że ją zahipnotyzowałem i nie potrafiłem wyprowadzić z tego stanu, to ponieważ byłem młody i nie miałem uprawnień do wykonywania takich pokazów, nastąpiłby niechybnie koniec mojej kariery. Tylko dlatego że dziewczyna za dużo wypiła. Zresztą i tak nigdy więcej mnie tam nie zaproszono, nawet z magicznymi sztuczkami. Każdy hipnotyzer prowadzący pokazy sceniczne miewa do czynienia z tego rodzaju sytuacjami. Nigdy nie uda się wyjaśnić, czy śmiertelny wypadek, który wywołał tę kampanię, rzeczywiście był do tego stopnia powiązany z hipnozą, że należało obarczać winą hipnotyzera. Jestem jednak zdania, że kwestia odpowiedzialności ma duże znaczenie. To zrozumiałe, że hipnotyzerzy sceniczni bardzo skwapliwie się bronią, twierdząc, że to przecież tylko zabawa i gra pozorów, która nie może przynieść żadnej prawdziwej szkody. Nie uważam tego argumentu za całkowicie słuszny, chociaż w znacznym stopniu zgadzam się z behawioralnym podejściem do hipnozy. Problem tkwi w naturze takich występów. Niestety nie jest trudno przeprowadzić sceniczny pokaz hipnozy, co przyciąga wielu ludzi, którzy nie mają za grosz poczucia odpowiedzialności. O ile można się setnie ubawić, widząc swoich kumpli robiących striptiz w takt muzyki płynącej z ogromnego magnetofonu ustawionego w kącie pubu albo dorosłego faceta płaczącego jak dziecko, bo jest przekonany, ze właśnie obejrzał najsmutniejszy film wszech czasów, to takie pożałowania godne rozrywki, opierające się na zażenowaniu i humorze niskich lotów, pociągają za sobą pewne problemy Po pierwsze, jest mało prawdopodobne, aby hipnotyzer, nawet doskonale obeznany ze swoim fachem, był wyczulony na przykre doznania bądź zaniepokojenie, jakie mogą przejawiać uczestnicy pokazu. Po jego zakończeniu prawdopodobnie szybko odeśle ich z powrotem na widownię, nie zwracając uwagi, czy wszyscy są zadowoleni i nic im nie dolega. Jeśli obiekt został upokorzony na 138
HIPNOZA I SUGESTIA
scenie i ma powód, by czuć urazę do hipnotyzera, albo też występ obudził w nim przykre wspomnienia, jest całkiem zrozumiałe, że mogą dotknąć go następstwa w postaci depresji bądź paranoi. Jeśli po kilku drinkach i próbach nadążenia za powtarzanymi szybko instrukcjami czuje się jak rozstrojone i zdezorientowane ludzkie jojo, może cierpieć na ból głowy albo zapaść w sen. Może też wprawić go w zakłopotanie jedno z poleceń, jakie otrzymał na scenie i posłusznie wypełnił na oczach rozbawionej publiczności, angażując w to wszystkie emocje. Podczas telewizyjnej dyskusji, w której roztrząsano wszystkie za i przeciw hipnozie, pewna kobieta opowiadała, jak na polecenie hipnotyzera uganiała się po scenie w poszukiwaniu swej własnej piersi, którą rzekomo zgubiła. Robiła to w pośpiechu i przejęta obawą, autentycznie wcielając się w rolę i wypełniając instrukcję. Wspominała później, jak traumatyczne było dla niej odkrycie, że jej mąż śmieje się wraz z innymi, podczas gdy ona próbowała dać mu do zrozumienia, jak bardzo jest przerażona. W jej psychice zagnieździł się lęk, że gdyby kiedyś musiała poddać się operacji usunięcia piersi, jej mąż mógłby to wszystko uznać za histerię. Jak na ironię, można bez uciekania się do tak żenujących i prymitywnych zabiegów przeprowadzić bardzo atrakcyjny pokaz hipnozy. Z mojego doświadczenia wynika, że uczucie zakłopotania, jakie udziela się publiczności, może tylko odbić się ujemnie na występie, choć oczywiście zależy to od widzów. Osobiście uważam za męczarnię siedzenie na widowni, która zaśmiewa się do rozpuku, gdy na scenie jakiś nieszczęśnik jest wyraźnie zagubiony w urojonej sytuacji. Ponieważ subiektywna kwestia dobrego smaku zbyt mocno łączy się z unikaniem niebezpiecznych scenariuszy, uważam, że trudno obiektywnie ustalić, jaki byłby najlepszy sposób kontrolowania hipnozy scenicznej. Na pewno jednak nie jest tak, że argument, iż „hipnoza nie jest prawdziwa", uwalnia hipnotyzera od odpowiedzialności za dobre samopoczucie uczestników pokazu. Gdyby hipnotyzer mógł zwrócić się do publiczności: „Kiedy znajdziecie się na scenie, proszę wszystko udawać", byłaby to wskazówka, że osoba hipnotyzowana powinna odpowiadać sama za siebie. Hipnotyzer jednak ma raczej zamiar manipulować bezbronnymi ludźmi, co prowadzi do zróżnicowanych efektów, od odgrywania roli do autentycznego przeżywania tego, co im zasugeruje, i to w sposób, który może być dla nich bardzo kłopodiwy 139
JAK HIPNO T Y ZO WA Ć
i zawstydzający. Zważywszy na to, nie można zbyt pochopnie orzekać, że powinien być zwolniony od troski o stan tych osób. Ktoś mógłby stwierdzić, że zgodnie z taką logiką iluzjonista powinien zostać pociągnięty do odpowiedzialności, gdyby jakiś widz zafascynowany sztuczką karcianą potraktował magię zbyt poważnie i zaczął cierpieć na bezsenność, która doprowadziłaby go do choroby. Byłby to jednak bardzo niezwykły przypadek i oczywiście nie można się spodziewać, aby ktoś przy zdrowych zmysłach reagował w taki sposób. W przypadku hipnozy jest jednak bardziej zrozumiałe, że uczestnik pokazu może zostać poszkodowany, jeśli prowadzący obejdzie się z nim nieprofesjonalnie. Na zdrowy rozum to nie dyskusje o szkodliwości hipnozy, ale ostrożne traktowanie uczestników pozwala skrupulatnemu hipnotyzerowi utrzymać bezpieczny kurs. Jeśli zdecydujecie się zająć poważnie nauką hipnozy, radzę zawsze mieć na uwadze następujące sprawy: 1. Me próbuj hipnotyzować nikogo, kto jest wyraźnie zaniepokojony albo cierpi na epilepsję. Jeśli masz jakieś wątpliwości, po prostu zrezygnuj. Unikaj każdego, kto przeszedł jakąś chorobę umysłową. 2. Me angażuj się w żadne terapeutyczne poczynania, jeśli nie posiadasz stosownych uprawnień. Wielu wykwalifikowanych hipnotyzerów nie powinno się tym zajmować, więc i ty nie próbuj. 3. Traktuj hipnozę jako delikatny środek, a nie coś dramatycznego czy pretensjonalnego. Odpuść sobie teatralność, dopóki nie nauczysz się sprawiać, aby ludzie czuli się przy tobie swobodnie, i naprawdę będziesz wiedział, co robisz. 4. Wszystko, co robisz, przyczynia się do hipnozy. Wyobraź sobie, że ktoś jest nadmiernie wyczulony na swoje otoczenie. Jeśli ty lub inni obecni przejawiacie zdenerwowanie, obawiając się jakiejś niespodziewanej reakcji, twój obiekt może wpaść w panikę i zacząć podejrzewać, że na przykład nie uda ci się go obudzić. 5. Na koniec zawsze upewnij się, że twój obiekt jest całkowicie wolny od podejrzeń, iż wciąż mógłby znajdować się w stanie hipnozy. Jego przeświadczenie to wszystko. Tylko ono ma znaczenie. Jeśli odejdzie, myśląc, że wciąż jest w połowie zahipnotyzowany, to tak będzie. Poświęć trochę czasu, aby do końca wyprowadzić go z „transu". 140
HIPNOZA I SUGESTIA
6. Rób to powoli i tylko w kontrolowanych warunkach. 7 . Najpierw potraktuj to jako środek relaksacyjny i powoli przechodź do
sugerowania jakichś zachowań.
Język
Stymulacja i prowadzenie Hipnoza opiera się przede wszystkim na stymulowaniu, czyli wzbudzeniu w obiekcie jakiegoś doznania, a następnie doprowadzeniu go do oczekiwanego zachowania. Zastanów się na przykład, czym różnią się twoje reakcje na poniższe zdania. Przeczytaj każde z nich powoli kilka razy, a potem zwróć uwagę na swoje odczucia: 1. Chcesz drapać. 2. Kiedy tu siedzisz, nie zważając na otoczenie, skup się na tych słowach i kiedy czytasz ten rozdział, im bardziej starasz się o tym nie myśleć, tym bardziej zauważasz, że narasta w tobie chęć drapania. Pierwszy przykład jest bezpośrednim poleceniem i możesz zdecydować, czy pod jego wpływem zacząć drapać, czy nie. W drugim zdaniu oczekiwane działanie (drapanie) jest powiązane z czynnościami, które już wykonujesz: siedzisz, czytasz, starasz się nie myśleć. Właśnie czujesz, jak coś zaczyna cię przenikać, prawda? I kiedy tak siedzisz, czując świerzbienie, które odzywa się w różnych częściach twego ciała, możesz się przekonać, że tego rodzaju język ma o wiele bardziej uwodzicielskie działanie. Najprostszą formą stymulowania i prowadzenia (nadal pozostajemy przy drapaniu) jest zdanie typu: „kiedy robisz X, to robisz Y". Pierwsza część zachowania, czyli X, jest czymś, czego prawdziwość jest niepodważalna. Może się odnosić do pozycji, w jakiej podmiot siedzi, tego, na co patrzy albo czego spodziewa się doświadczyć. Łączy się z tym pożądana czynność, czyli Y, jakby oba te elementy były od siebie nawzajem zależne. Czasem hipnotyzer wprowadza czynniki stymulujące (X), zanim przejdzie do prowadzenia (Y): Kiedy tu siedzisz i z zamkniętymi oczami słuchasz moich słów, czując, jak twoje ramiona spoczywają na oparciach fotela, pozwąłając, aby moje słowa cię rozluźniały, gdy twój oddech staje się
141
JAK HIPNO T Y ZO WA Ć
miarowy i spokojny, chciałbym, abyś pozwolił sobie na zapadnięcie w pewnego rodzaju sen.
W powyższym przykładzie kryją się dwa rodzaje zdań prowadzących. To najbardziej oczywiste brzmi: „Chciałbym, abyś pozwolił sobie na zapadnięcie w pewnego rodzaju sen", ale jest i drugie: „pozwalając, aby moje słowa cię rozluźniały". Wszystko aż do słowa „fotel" jest zwyczajnym relacjonowaniem tego, co hipnotyzer widzi. Następnie pojawia się idea relaksujących słów, która zostaje przemycona wraz z tymi elementami czystej relacji i dzięki temu jest akceptowana jako coś równie oczywistego. Zastanów się nad kolejnym przykładem, wyobrażając sobie, że kołyszesz zegarkiem przed oczami obiektu: kiedy tak wsłuchujesz się w mój głos i patrzysz na ten zegarek, kiedy obserwujesz go, rozluźniając się w fotelu, zauważasz, że powieki zaczynają ci coraz bardziej ciążyć, gdy mnie słuchasz. Wszystko jest w porządku — a kiedy czujesz, że opadają, nadal możesz mnie słuchać, rozluźniając się i pozwalając, aby stawały się coraz cięższe. Kiedy już cały rozluźniłeś się w fotelu, twoje powieki stają się jeszcze cięższe i mrugasz coraz częściej, aż wreszcie pozwalasz im opaść, aby móc pogrążyć się we śnie. J
Jedynym pewnym faktem jest to, że twój obiekt patrzy na jakiś rozkołysany przedmiot, więc mięśnie poruszające gałkami ocznymi trochę się męczą, oczy go szczypią i dlatego mruga. To wszystko. Jakkolwiek wszystkie użyte tu słowa „kiedy", które łączą czynność mrugania z patrzeniem na zegarek i ostatecznie zasypianiem, bardzo łatwo mogą sprawić, że obiekt pomyśli: „To działa, oczy mi się kleją, chyba zasypiam..." i podporządkuje się wypowiadanym zdaniom. Wprawdzie z boku wygląda to, jak gdybyś właśnie kogoś uśpił za pomocą hipnotycznej siły, ale możesz zacząć sobie uświadamiać, że w rzeczywistości prowadzisz tylko swój obiekt prostą drogą ku doświadczeniu, które chcesz mu narzucić. Potraktuj to raczej jak uwodzenie. Stymulowanie i prowadzenie jest stosowane w wielu formach perswazji. Dobrzy nauczyciele i osoby występujące publicznie wiedzą, jak odpowiedzieć na chybioną sugestię ze strony uczniów albo uczestników konferencji. Mówią wtedy coś takiego: „Tak, to 142
HIPNOZA I SUGESTIA
znakomity pomysł i myślę, że naprawdę się sprawdzi w xxxxx (wymienia pozytywne aspekty złej koncepcji). Myślę również, że xxxxx (tutaj przechodzi do lepszej koncepcji, jak gdyby wynikała ona z tej złej)...". Wówczas autor odrzuconego pomysłu nie czuje się zlekceważony, nawet jeśli jego propozycja naprawdę nie miała sensu. Najpierw zostanie poddany stymulacji, a potem poprowadzony w stronę lepszej koncepcji, którą może nawet uznać za swoje dzieło. Popularna technika stosowana przez skutecznych nauczycieli w przypadku otrzymania błędnej odpowiedzi polega na udawaniu, że uczeń dokonał spostrzeżenia na nieco głębszym poziomie niż omawiane zagadnienie. Nauczyciel może wtedy naprowadzić go na właściwą odpowiedź, unikając sytuacji, w której uczeń mógłby się poczuć głupi. Sesja hipnotyczna zazwyczaj opiera się właśnie na tym procesie. Hipnotyzer często minimalizuje efekt nieoczekiwanych hałasów czy zakłóceń, nawiązując do nich (stymulowanie), a potem sugerując, że mogą one pogłębić stan transu (prowadzenie). „Odgłos dzwonka telefonu jeszcze bardziej cię rozluźnia" albo „A kiedy to wycie syren pozwala ci zapaść w sen..." i tak dalej.
Założenie W tym miejscu ukrywamy instrukcję, jaką chcielibyśmy przekazać naszemu obiektowi, zakładając z góry, że to właśnie o nią chodzi. Weźmy na przykład sprytną matkę, która chce, aby jej dziecko położyło się spać o wpół do dziewiątej. Może mu dać do wyboru mniejsze zło. „Byłeś dzisiaj naprawdę grzeczny, więc możesz wybrać, czy pójdziesz do łóżka o ósmej, czy o ósmej trzydzieści". Dziecko wybiera oczywiście tę drugą możliwość i jest zadowolone,
161 It
podczas gdy słowa: „Masz się dzisiaj położyć o ósmej trzydzieści" prawdopodobnie nie zostałyby przyjęte z taką samą uległością.
143
JAK HIPNO T Y ZO WA Ć
Założenie bywa wadą pytań naprowadzających, która może zaburzać bezstronność badań rynku albo podważać wiarygodność zeznań świadka podczas przesłuchania na policji. Klasycznym przykładem jest eksperyment, w którym studenci zostają poproszeni o obejrzenie filmu ukazującego wypadek drogowy. Później mają odpowiedzieć na pytania: „Jak szybko twoim zdaniem jechał ten samochód, kiedy mijał stodołę?" albo: „Jak szybko jechał ten sportowy biały wóz, kiedy zderzył się z autobusem?". W rzeczywistości nie było tam stodoły, a samochód nie był biały. Formułując odpowiedzi, wielu studentów wspomniało o stodole albo białym samochodzie. W hipnozie takie zdanie jak: „Zauważasz, że twoje powieki zaczynają ci coraz bardziej ciążyć, gdy mnie słuchasz" również stanowi przydatne założenie. Zakłada ono, że powieki stają się coraz cięższe i pozostaje tylko pytanie, kiedy obiekt to zauważy. Przypomina to trochę stary slogan reklamujący płatki kukurydziane Kelloga: „Czy zapomniałeś, jak pysznie smakują?" albo pytanie: „Czy wciąż jeszcze uprawiasz seks ze swoim psem?". W obu przypadkach osoba zadająca pytanie chce wyrazić coś ubocznego w stosunku do właściwego komunikatu. Technika ta pozwala hipnotyzerowi na zasugerowanie jakiegoś działania bez wywołania negatywnej reakcji. Na przykład zdanie (w stylu Ericksona): „Możesz sobie wyobrazić, jak głęboko pogrążasz się w transie" zawiera delikatne założenie, że obiekt wchodzi w trans (cokolwiek by to było). W efekcie uda mu się zrelaksować o wiele łatwiej, niż gdybyśmy próbowali go przekonać, że ogarnia go pewien szczególny stan. Zdanie: „Chcę, abyś zauważył, że kiedy tu siedzisz, twoje ciało staje się coraz cięższe" w subtelny sposób łączy w sobie stymulację, prowadzenie i założenie (że ciało faktycznie jest coraz cięższe). Poza filmami grozy produkowanymi przez studio Hammer tego rodzaju język jest obecnie rzadko stosowany
144
HIPNOZA I SUGESTIA
Ton głosu Ćwicz mówienie łagodnym, rozluźnionym tonem, który ułatwi wejście w „trans". Jeśli twój głos brzmi szorstko, nie będziesz tak skuteczny. Znajdź sformułowania miłe dla ucha i nadaj im strukturę oraz klimat marzycielskiego doznania. Powtarzaj swoje słowa, a mówiąc, pozwól sobie na pełne rozluźnienie, aby twój obiekt rozluźniał się wraz z tobą.
Wykorzystanie obrazowości Przemawiaj do wszystkich zmysłów osoby hipnotyzowanej, odwołując się do wszystkich rzeczy, jakie chciałbyś, aby zobaczyła, usłyszała, poczuła bądź posmakowała w swoim „stanie". Jeśli chcesz, aby obiekt wyobraził sobie ogród, postaraj się, aby wyraźnie go zobaczył, ale również zwróć jego uwagę na dotyk trawy pod stopami, śpiew ptaków siedzących na drzewach, a nawet zapach kwiatów. Jedynie wtedy, gdy będzie odbierał te rzeczy wieloma zmysłami, wydadzą mu się przekonujące i realne. Pozwól obiektowi wypełniać wolne przestrzenie zgodnie z własnym upodobaniem, uważaj jednak, aby nie było to coś sprzecznego z obrazem, który zasugerowałeś. Jego wizja ogrodu może być zupełnie inna od twojej. Nawiązując do strumyczka, który wyobrażasz sobie w takim miejscu, pamiętaj, że twój obiekt mógł przywołać obraz ogrodu ze swego dzieciństwa, gdzie niczego takiego nie było. Takie błędy prowadzą zwykle do dezorientacji i mogą lekko wytrącić go z transu*.
Struktura Pomyśl, że praktykowanie hipnozy jest jak nauka doprowadzania ludzi do stanu głębokiego rozluźnienia za pomocą sugestii. Kiedy taki * W dalszym ciągu będę posługiwał się słowem „trans", jakby to było coś prawdziwego. Słowo to stanowi jednak skrótowe określenie wszystkiego, czym jest na wpół udawany stan, w który wchodzi obiekt, podążając za sugestiami hipnotyzera.
stan zostanie wywołany, ludzie będą wykazywać różny stopień podatności na sugestię, co zdaje się mieć związek z ich wrażliwością w życiu codziennym. Potraktuj następujące etapy jako podstawowy schemat:
145
JAK HIPNO T Y ZO WA Ć
1. Przygotuj obiekt i wywołaj w nim pierwsze stadium transu. Możesz zasugerować mu zamknięcie oczu. 2. Pogłębiaj trans, posługując się metaforą, taką jak na przykład schodzenie po schodach. 3. Wykonaj swoje hipnotyczne zadanie. 4. Całkowicie obudź obiekt. Zawartość punktu trzeciego będzie zależeć od tego, co robisz. Dla jednego hipnotyzera będzie to sugestia możliwości odtworzenia transu w przyszłości i stworzenie mentalnej przestrzeni, w której obiekt będzie mógł się całkowicie zrelaksować. Inny może posłużyć się hipnozą, aby pomóc swemu obiektowi znaleźć sposób na rzucenie palenia. Hipnotyzer występujący na scenie może zasugerować ochotnikowi jakieś śmieszne czynności, które ten będzie wykonywał po przebudzeniu. Ten ostatni przypadek jest znany jako sugestia posthipnotyczna i ze względu na niego musimy uzupełnić listę o piąty etap. 5. Na koniec sesji upewnij się, że twój obiekt jest całkowicie wolny od jakichkolwiek sugestii i upewniony, że nie jest już podatny na hipnozę. Oto co musisz rozważyć, jeśli masz zamiar się tego nauczyć. Przeczytaj ten rozdział, a potem zapisz zdania wprowadzające, aby samemu przeprowadzić próby Przekonaj się, co sprawdzi się w twoim przypadku, a co nie, ponieważ istnieje prawdopodobieństwo, że te same rzeczy mniej lub bardziej pasują różnym ludziom. Nie chcąc odpowiadać za każdego uczniaka, który kupi tę książkę i będzie próbował hipnotyzować kolegów, nie zamieszczam w niej dokładnego scenariusza, ale raczej wskazówki, które możesz zebrać w jedną całość i wypróbować. Mając to na uwadze i znając podstawowe podejście do języka i instrukcji, przyjrzyjmy się teraz bardziej szczegółowo poszczególnym etapom schematu.
Przygotuj obiekt „Przygotować" to znaczy zadbać, aby obiekt siedział wygodnie i był gotów się zrelaksować. Nie jest potrzebna kojąca muzyka i zaciemnione pomieszczenie, ale lepiej unikać jaskrawych świateł i hałaśliwego otoczenia. Jeśli to możliwe, powyłączaj telefony i do1 46
HIPNOZA I SUGESTIA
pilnuj, aby przez jakieś pół godziny nikt ci nie przeszkadzał. Obiekt powinien być całkowicie otwarty na wszystko, co się wydarzy (nie musi wierzyć w hipnozę), ani zbytnio nerwowy, ani tryskający entuzjazmem. Pamiętaj, że tak naprawdę nie wprowadzasz go w żaden specjalny stan, chociaż będziesz zachowywać się tak, jakbyś to robił. Po prostu zrobisz użytek z jego oczekiwań i wierzeń. Jeśli więc już na początku nie jesteś przekonany co do podatności obiektu, istnieje prawdopodobieństwo, że jego reakcje nie będą właściwe. Musisz być pewny siebie, nie tracić głowy i zachowywać się tak, jakbyś robił to już setki razy, nawet gdyby tak nie było.
Wywołaj pierwsze stadium transu Metoda pierwsza: napięcie/rozluźnienie. Jest to prosty, bezpośredni sposób rozpoczęcia sesji hipnotycznej. Sprawdza się dobrze w przypadku grup, gdy sugestia indywidualna mogłaby zająć zbyt wiele czasu, ponieważ należałoby czekać, aż każda z osób zapadnie w trans. Doprowadź do tego, aby obiekt zamknął oczy i napiął wszystkie mięśnie. Powiedz mu, żeby postarał się utrzymać normalny rytm oddechu, ale naprężył mięśnie stóp, nóg, brzucha, klatki piersiowej, ramion, rąk i dłoni. Każ mu utrzymać przez chwilę taki stan, a potem się zrelaksować. Kiedy obiekt się rozluźni, na pewno to zauważysz. Możesz wtedy sprawić, że jego ciało będzie mu się wydawało coraz cięższe, a potem naprowadzić go na czynności, do których chcesz go na tym etapie doświadczenia nakłonić. Na przykład: „Kiedy twoje ciało staje się coraz cięższe, a oddech swobodny i regularny, możesz słuchać moicł| słów, rozpierając się w fotelu i możesz sobie pozwolić na spokojne zapadnięcie w sen". Metoda druga: zamykanie oczu. Obiekt może również obserwować punkt położony blisko szczytu ściany, która znajduje się na wprost niego. Chodzi o to, żeby skierował wzrok ku górze, ale żeby nie było to dla niego niewygodne. Powiedz mu, żeby się relaksował, patrząc na ten punkt. Jest to klasyczny przykład klinicznej indukcji, stosowanej przez wielu terapeutów, którzy czasem zamiast punktu na ścianie wykorzystują jakieś dziwne albo charakterystyczne przedmioty, aby wprowadzić obiekt w trans. Zwróć uwagę obiektu na fakt, że siedzi przed tobą, słucha cię i wpatruje się w ścianę, po czym naprowadź go na pożądane działanie. 147
JAK HIPNO T Y ZO WA Ć
Dalej postępuj tak samo jak w poprzednim przykładzie. Używaj takiego samego języka. Wiesz, że jego oczy w końcu trochę się zmęczą i zacznie mrugać powiekami, więc nie bój się przepowiedzieć tego zachowania, ale mów o nim jak o zwiastunie nadchodzącego transu. Kiedy obiekt, patrząc na ścianę, daje się porwać strumieniowi twej wielopłaszczyznowej sugestii, może pozwolić, aby rozluźnienie ogarnęło jego ciało, a powieki zaczęły błogo ciążyć. I kiedy czuje, jak jego ramiona spoczywają na oparciach fotela, jak oczy chcą się zamknąć, kiedy mruga powiekami, może sobie pozwolić na jeszcze większe rozluźnienie i zapaść w przyjemny trans.
Pogłębiaj trans Pamiętaj, że nie istnieje żaden realny trans, który mógłbyś pogłębiać. Ale ideę zapadania się w jakiś szczególny stan łatwiej się wizualizuje i angażuje ona wyobraźnię obiektu we właściwy sposób. Kiedy więc zobaczysz, że obiekt jest trochę ociężały, powinieneś spotęgować jego rozluźnienie. Najprostszym sposobem jest nakłonienie go, aby sobie wyobraził, że stoi na szczycie schodów. Powiedz mu, że z każdym krokiem w dół coraz bardziej będzie się rozluźniał i zapadał w coraz głębszy sen. Jest to dobry moment, aby uwzględnić dezorientację, jakiej obiekt może w przyszłości doświadczyć. Nie zamieni się w zombie i pozostanie świadom tego, co do niego mówisz. Jeśli naprawdę spodziewa się zapaść w sen albo doświadczyć czegoś nadzwyczajnego, będzie zawiedziony i może dojść do wniosku, że twoja metoda nie zadziałała. I znów przekonujemy się, że ważne jest oddziaływanie na wiarę obiektu, który musi być przekonany, iż naprawdę zapada w trans, a wszystko, co się dzieje, zostało zaplanowane. Jest więc dobrym pomysłem, by powiedzieć mu, że zagłębia się w trans, że wciąż słyszy i rozumie wszystko, co mówisz i że będzie zdawał sobie sprawę z wejścia w trans. To sformułowanie znakomicie wykorzystuje fakt, że obiekt pozostaje świadom tego, co się dzieje, i skupia jego uwagę na użytecznych aspektach wydarzeń. Powiedz mu, że policzysz od jednego do dziesięciu, kiedy będzie schodził po schodach, i że kiedy powiesz „dziesięć", znajdzie się na najniższym stopniu, a zarazem w najgłębszym stadium rozluźnienia. 1 48
HIPNOZA I SUGESTIA
Sprowadź go na dół i zwróć mu uwagę na wszystko, co się dzieje (kiedy liczę, kiedy stawiasz każdy krok, kiedy oddychasz, kiedy słuchasz moich słów, to każdy krok, każda liczba, każde słowo popycha cię coraz głębiej).
Wykonaj swoje hipnotyczne zadanie Teraz wykorzystaj obraz schodów, aby stworzyć dogodne miejsce, z którego obiekt będzie mógł wrócić, dokądkolwiek zechce. Dzięki temu będziesz mógł również skutecznie działać dalej, nie obawiając się porażki. Kiedy obiekt znajdzie się u podnóża schodów, powiedz mu, że ma przed sobą drzwi. Wyjaśnij, że są to drzwi prowadzące do przepięknego ogrodu, doskonałej i sielankowej scenerii, do której będzie mógł powrócić, gdy tylko zechce. Każ mu ująć klamkę i przygotować się do wejścia. Następnie powiedz mu, żeby przekroczył próg i od razu zaczął opisywać swe wielozmysłowe doznania. Pozwól, aby sam wskazywał różne szczegóły. Nie opowiadaj 0 ścieżkach i charakterystycznych elementach ogrodu ani też nie wyjaśniaj, że chciałbyś, aby zobaczył w nim te rzeczy. Pamiętaj o wykorzystywaniu tego, co obiekt może poczuć, usłyszeć czy dotknąć. Podpowiedz mu, by poczuł na twarzy ciepło słonecznych promieni 1 delikatną bryzę, która utrzymuje temperaturę na idealnym poziomie. Powiedz mu, że powinien stworzyć tak zachwycający ogród, jak to tylko możliwe, aby mógł się nim rozkoszować, kiedy przyjdzie mu ochota. Wprowadzenie sugestii fizycznych. Dobrym sposobem na sprawdzenie podatności obiektu jest zasugerowanie pewnych czynności, które zapewnią ci informację zwrotną oraz pomogą jeszcze bardziej pogłębić trans. Zasugeruj mu, że w ogrodzie znajduje się bardzo wygodny fotel, w którym powinien usiąść. Kiedy to zrobi, uświadom mu, że jego prawa ręka jest bardzo ciężka. Tak ciężka, że sprawia wrażenie, jakby była przyklejona do fotela. Obiekt powinien sobie wyobrazić siłę, która przyciska jego przedramię do podłokietnika. Nakłoń go, aby spróbował podnieść rękę, ale zrób to w sposób zawierający d o m n i e m a n i e niepowodzenia. Na przykład słowa: „Próbuj z całej siły oderwać rękę" zawierają bardzo silną sugestię — 149
JAK HIPNO T Y ZO WA Ć
teraz twój obiekt będzie dokładał starań, aby p r ó b o w a ć , co z góry zakłada, że nie da rady tego zrobić. Może on w tym momencie: a) podnieść rękę, b) usiłować to zrobić, ale bez powodzenia, c) siedzieć bez ruchu, jakby wcale nie próbował. Opcja b) to najlepsza reakcja. Stanowi dla ciebie wskazówkę, że podmiot właściwie reaguje na twoją sugestię. Jeśli w ogóle się nie poruszy, przypuszczalnie ogarnęło go takie rozluźnienie, że nie jest nawet w stanie zdobyć się na wysiłek, aby spróbować. Jeśli po prostu uniesie rękę, można mieć chociaż nadzieję, że było mu ciężko. Potraktuj to jako sukces i powiedz: „Wspaniale — a kiedy dostrzegasz, jak dziwnie ciężka stała się twoja ręka, pozwól, żeby teraz pociągnęła cię jeszcze głębiej, kiedy będziesz opuszczał ją z powrotem na oparcie, i po prostu rozluźnij się...". Widzisz, czego dokonałeś? Właśnie zaakceptowałeś jego zmieszanie albo napięcie, które mogło być wynikiem nieskutecznej hipnozy, i dałeś mu szansę, by się rozluźnił i zapadł głębiej w trans. Powinien przyjąć to z ulgą i poddać się sugestii, nawet jeśli nie uznasz go za najlepszy obiekt. Jeśli tę część udało ci się przeprowadzić pomyślnie i chcesz podążać dalej, powiedz mu, że jego druga ręka staje się coraz lżejsza. Każ mu sobie wyobrazić, że do lewego nadgarstka ma przymocowany balon z helem, który pozbawia jego rękę naturalnej masy — kiedy zacznie z a u w a ż ać, jak staje się lekka. Sugeruj tę lekkość, zakładając ją z góry. Powtarzaj, że ręka staje się „coraz lżejsza i lżejsza", a wówczas obiekt będzie oczekiwać, że zacznie się samoistnie unosić. Jeśli instrukcje dotyczące powolnego dźwigania ręki będą poprzetykane licznymi odniesieniami do innych czynności, twoja sugestia może przynieść efekty. Ponieważ działasz na przekór naturalnemu ciężarowi ręki, i to bezpośrednio po tym, jak obiekt się rozluźnił, może to trochę potrwać. Ważne jest jednak, żebyś nieustannie zachęcał obiekt, pamiętaj zatem, by wykorzystać każde poruszenie i odnieść je do innych czynności. Wzbudź w obiekcie uczucie, że jego ręka odrywa się od oparcia fotela. Stymuluj, naprowadzaj i sugeruj, aby uniosła się w powietrze. Kiedy drgnie ku górze, powiedz obiektowi, żeby zaczekał na kolejne drgnienie, które uniesie jego rękę jeszcze wyżej. Pozwól mu poczuć, że to naprawdę działa, a tak będzie.
1 50
HIPNOZA I SUGESTIA
Kiedy ręka znajdzie się wystarczająco wysoko, możesz powiedzieć obiektowi, żeby pozwolił jej opaść. Kiedy to zrobi, zasugeruj mu, że coraz głębiej zapada w trans. Ulga, jaką odczuje w momencie zakończenia tego aktu lewitacji, powinna wystarczyć, aby twoja technika pogłębiania przyniosła pozytywny skutek. Kiedy odkryjesz, że potrafisz wykonać to zadanie, możesz je wykorzystać jako sposób na rozpoczęcie indukcji w stanie czuwania. Sam zwykle stosuję efekt „lewitacji ramienia" na początku sesji, kiedy działa na obiekt bardzo przekonująco i stanowi dla mnie doskonały wyznacznik jego podatności. Mówię mu, aby obserwował, jak jego ręka unosi się na wysokość twarzy, a opuszczając ją, zamknął oczy i zapadł w sen. Na pierwsze ruchy ręki ludzie reagują zwykle śmiechem bądź zaskoczeniem, lecz kiedy coraz szybciej wędruje ku górze, zaczynają przejawiać oszołomienie i senność. Moim instrukcjom towarzyszy potok sugestii, w myśl których obiekt „nie może zapaść w głęboki i błogi trans, dopóki nie dotknie ręką twarzy, a jego oczy nie zamkną się prawidłowo" (bardzo silne i ukryte założenie, że nastąpi trans, a powieki będą się stawały coraz cięższe, aż w końcu opadną w ostatecznym wyrazie ulgi). Tym, co wprawia rękę w ruch, pozornie samoistny, jest fascynujące zjawisko ruchu ideomotorycz-nego, w którym była mowa wcześniej. Wykorzystując tę sesję oraz wyimaginowany ogród, aby zaoferować naszemu obiektowi użyteczną technikę, z której będzie mógł samodzielnie korzystać, kiedy tylko zechce, musimy mu również wyjaśnić, że może sam odtworzyć hipnotyczny trans. Powiedz mu, żeby położył się na trawie w swym ogrodzie i przywołał wszystkie wspaniałe uczucia i doznania, jakie temu towarzyszą. Potem oznajmij mu, że jeśli znajdzie chwilę spokoju, gdy nikt nie będzie mu przeszkadzał, może zamknąć oczy i znowu przywołać obraz prowadzących w dół schodów. Wytłumacz, że wyobrażając sobie schodzenie po schodach i przechodzenie przez drzwi, będzie mógł wrócić do ogrodu i korzystać z dobrodziejstw relaksu, jaki może w nim znaleźć. Można posługiwać się taką techniką w celu „doładowania baterii", oczyszczenia umysłu albo po prostu aby zasnąć. Jest ona przydatna podczas uczenia się do egzaminu, gdyż w takim stanie relaksu można powtarzać materiał. Omów z obiektem cały proces i zapewnij go, że samodzielnie korzystając z tej techniki, będzie mógł w dowolnej chwili otworzyć oczy i się obudzić. 151
JAK HIPNO T Y ZO WA Ć
Na koniec podkreśl znaczenie regularnych powtórzeń, dzięki którym utrwalają się wszystkie czynności. Jeśli to zaniedba, trudno mu będzie je odtworzyć.
Całkowicie obudź obiekt Końcowe stadium polega na całkowitym wyprowadzeniu obiektu z tego stanu i upewnieniu się, że jest w pełni przytomny Poleciłbym mu wyobrazić sobie, że wraca drzwiami, którymi wszedł do ogrodu, i staje u podnóża schodów. Potem wspina się po nich, podczas gdy ja liczę od dziesięciu do zera, co jeszcze bardziej utrwala w nim przekonanie, że będzie mógł później tą samą drogą przyjść do ogrodu. Wyjaśnij mu, że kiedy pokonuje kolejne stopnie, idąc w górę, czuje, jak opuszcza go cała senność i ociężałość, ale nie wolno mu otwierać oczu, dopóki nie osiągnie poziomu „zero", który znajduje się na szczycie. Prowadząc go powoli w górę schodów, pozwól, aby twój głos stawał się coraz bardziej naturalny i ożywiony. Kiedy obiekt dotrze na sam szczyt, każ mu otworzyć oczy i całkowicie się obudzić. Wykorzystaj ten moment, aby uzyskać od obiektu kolejne informacje. Czy ogród był dla niego realny? Co odczuwał, kiedy się w nim znajdował? Zapytaj, ile jego zdaniem upłynęło czasu — dobry obiekt zwykle sądzi, że wszystko trwało znacznie krócej niż w rzeczywistości. Nie jest niczym nadzwyczajnym, że godzinna sesja sprawia wrażenie, jakby zajęła dziesięć minut. Ponownie zaznacz, jak ważne jest regularne stosowanie technik hipnotycznych, dzięki czemu będzie mógł z łatwością wślizgiwać się w ten stan. I gotowe.
Próba sugestii posthipnotyczncj Kiedy wszystko to wejdzie ci w krew, możesz zechcieć poekspe-rymentować z sugestią posthipnotyczną. Aby to zrobić, musisz najpierw znaleźć dobry, odpowiednio reagujący obiekt i nakazać mu, aby szybko pogrążył się z powrotem w transie. Jest to konieczne dlatego, że będziesz go „usypiać" jedynie w celu poddania sugestii, a potem zażądasz, aby się obudził i zrobił to, co mu zasugerowałeś. Osób na tyle podatnych, aby wypełniać zadziwiające sugestie posthipnotyczne, jest znacznie mniej niż tych, które znajdując się 1 52
HIPNOZA I SUGESTIA
w transie, demonstrują lewitację ręki i tym podobne. Nie myśl 0 stosowaniu sugestii posthipnotycznych w charakterze minipoka-zów scenicznych. Obiekt prawdopodobnie będzie w pełni świadom faktu, że je realizuje, zatem podejdź do tego doświadczenia z wyczuciem i wrażliwością. Niektóre sugestie działają lepiej od innych. Osobnik energiczny lepiej wypełnia sugestię związaną z ruchem, ale masz niewielkie szanse sprawić, aby ludzie zaczęli zrywać się z krzeseł, myśląc, że siedzą na rozżarzonych węglach, o ile nie staniesz przed widownią i nie odwołasz się do ekstrawertycznej natury ochotników. Po pierwsze, obiekt powinien wiedzieć, że ma z powrotem zapaść w sen, kiedy każesz mu to zrobić. Możesz temu poleceniu nadać formę sugestii posthipnotycżnej: „Kiedy pstryknę palcami 1 powiem: «Spij», od razu wejdziesz z powrotem w trans". Powtarzając tę czynność, obiekt za każdym razem coraz bardziej wzmacnia wzorzec reakcji na twoje instrukcje, co pozwala ci na poddawanie trudniejszych sugestii. W podobny sposób informujesz go, że może wyjść z transu bez trudu i w pełni przytomny, kiedy policzysz od dziesięciu do zera. Upewnij się, że za każdym razem, kiedy to robisz, obiekt naprawdę jest w pełni obudzony. Proponuję, żebyś spróbował sugestii posthipnotycżnej, wskutek której obiekt zapomni, jak ma na imię, ale pod warunkiem że opanowałeś do perfekcji omówione dotąd procedury. Zwróć uwagę, jak sformułowane są poniższe instrukcje: stymulowanie i prowadzenie, powtarzanie głównej sugestii, odniesienie do tego, jak obiekt reaguje na polecenia, oraz powiązanie ze zwykłymi doświadczeniami życiowymi, pomagające osadzić sugestię w rzeczywistości. Słowa nie mają magicznej mocy i mogą oczywiście ulec zmianie, ale ten przykład ukazuje, jak nadać im perswazyjny charakter. Proponuję również, abyś taką sesję przeprowadził w obecności kilku osób, gdyż obiekt łatwiej się dostosuje pod presją grupy. Kiedy się obudzisz, nie będziesz pamiętać swojego imienia. Im bardziej będziesz się starać je sobie przypomnieć, tym większe napotkasz trudności. Tak jak zawsze wtedy, kiedy usiłujesz sobie coś przypomnieć, ale okazuje się to niemożliwe; jak wtedy, gdy zdajesz się mieć już coś na końcu języka, ale gdzieś ci to ucieka, gdy chcesz to powiedzieć. Jak wtedy, gdy wylatuje ci z głowy jakaś melodia albo 153
JAK HIPNO T Y ZO WA Ć
nazwa. Kiedy się obudzisz, nie będziesz miał pojęcia, jak masz na imię. Kiedy cię o nie zapytam, nie będziesz w stanie go sobie przypomnieć, prawda? Im bardziej będziesz się wysilać, tym bardziej będziesz je zapominać. Cała pamięć o twoim imieniu zniknie, gdy tylko otworzysz oczy.
Następnie wybudź go z tego stanu, odliczając wspak do zera. Zapytaj go, jak ma na imię, ale robiąc taką minę i takim tonem, aby zasugerować mu, że tego nie pamięta. Sprawiaj wrażenie zmieszanego. Prosząc go, aby spróbował sobie przypomnieć, kręć głową, sugerując niepowodzenie. Bądź opanowany. Jeśli ci nie wyjdzie, nie martw się. Powtórz próbę z innymi ludźmi przy innych okazjach i obserwuj, jak zareagują. Sugestie posthipnotyczne są wyraźne wtedy, gdy obiekt jest przekonany, że takie właśnie są. Ponieważ nie funkcjonują poza jego świadomością i podatnością na idee, które mu podsuwasz, 0 wiele łatwiej je cofnąć, niż wprowadzić. Zawsze jednak dobrze jest na koniec ponownie zahipnotyzować obiekt i powiedzieć mu, że z chwilą obudzenia nie będzie już w transie, uwolni się od sugestii 1 przypomni sobie swoje imię. To bardzo skrócony przewodnik po podstawach hipnozy. Proszę, stosuj ją ostrożnie i z wyczuciem, a po pewnym czasie pojmiesz jej naturę. Ja sam zacząłem się obchodzić bez formalnych metod hipnozy, zwracając się ku technikom komunikacji, dzięki którym w moim odczuciu jest skuteczna. Aby podczas występów osiągnąć założone cele, wykorzystuję ludzką skłonność do ulegania sugestii i fantazjowania. Mogę również zrobić z niej użytek w sposób bardzo widowiskowy i doraźny Myślę jednak, że takie rzeczy najlepiej odkrywa się z czasem, jeśli ktoś poważnie interesuje się hipnozą i jest gotów dalej zgłębiać wiedzę. Ostatnie słowo przestrogi- Uważałbym na tak zwane „kursy hipnozy", których cała masa jest dostępna w sieci w postaci plików do ściągnięcia. Niektórzy ludzie zajmujący się ich sprzedażą dopuszczają się czegoś absolutnie karygodnego, zwłaszcza ci, którzy wykorzystują do reklamowania swoich produktów moje nazwisko. Istnieje obecnie sporo internetowych poradników, które rzekomo uczą moich technik. Nie dają jednak tego, co obiecują. Szkoda waszych pieniędzy. 1 54
HIPNOZA I SUGESTIA
Programowanie neurolingwistycznc Każdemu, kto choć odrobinę interesuje się hipnozą, szczerze odradzam programowanie neurolingwistycznc Kiedy jako student zacząłem czytać o hipnozie i zajmować się nią w praktyce, stałem się zdecydowanym entuzjastą NLP głównie dzięki porywającemu stylowi i zachwycającej zawartości książek autorstwa bądź na temat Richarda Bandlera i Johna Grindera, twórców tej techniki. Stanowią one znakomitą lekturę, szczególnie dla osób pozbawionych sceptycyzmu. Zacząłem włączać NLP do swoich pokazów hipnozy i małych sesji terapeutycznych z osobami, którym chciałem pomóc na przykład w rzuceniu palenia. Po jakichś sześciu latach oswajania się z technikami i podejściem NLP w przypływie obłędu pomyślałem, że mógłbym zająć się hip-noterapią na szerszą skalę, uznałem więc za stosowne uzyskanie odpowiednich uprawnień. W tym celu zacząłem uczęszczać na kurs NLP, który prowadził między innymi Bandler, i zdobyłem na nim stopień „specjalisty". Kurs ten, jak na ironię, zamiast wzmocnić moje ambicje, zniechęcił mnie do nowej profesji. Teraz wielu zwolenników NLP analizuje moje programy telewizyjne, posługując się własnymi kategoriami. Są i tacy, którzy oskarżają mnie o nieuczciwość, gdy deklaruję, że posługuję się tą metodą podczas każdego występu (w rzeczywistości nigdy o tym nie wspo-
minąłem). Jakby komplikacji było mało, ostatnio NLP ugruntowało swoją pozycję jako modna technika magiczna o wątpliwej skuteczności. „Cóż to jest?" — słyszę, jak pytasz mnie głosem wystraszonego nowicjusza. No cóż, bystrzaku, to popisowe pytanie, na które nikt nie udzieli ci wyczerpującej odpowiedzi. Cóż to jest, w rzeczy samej? Mówiąc szczerze, nic porównywalnego z odkryciem Ameryki. Słowa 155
PROGRAMOWANIE NE U RO LINGWISTYCZNE
„programowanie neurolingwistyczne" sugerują, że ma to coś wspólnego z językiem i mózgiem, które programują się nawzajem. Mówi się jednak, że Bandler stworzył to pojęcie, gdy policjant z drogówki zapytał go o zawód, więc nie powinniśmy zbytnio się przejmować skomplikowaną nazwą. Gdybyś jednak był miłośnikiem zawiłych definicji, to Bandler wyjaśnia na swej stronie internetowej, że „programowanie neurolingwistyczne rozumiane jest jako zgłębianie struktury subiektywnego doświadczenia oraz tego, co można na jego podstawie wywnioskować, i opiera się na przekonaniu, że każde zachowanie ma swoją strukturę". Należy sprawiedliwie przyznać, że NLP jest solidnym programem treningowym dotyczącym komunikacji międzyludzkiej i osobistych przemian. Uczy się go na kursach i seminariach, znajduje zastosowanie w biznesie, a także jako metoda terapeutyczna. Stanowi jedno z wielu podobnych przedsięwzięć, aczkolwiek zdaje się należeć do tych, które cieszą się największym powodzeniem. Niezrównany mistrz w dziedzinie samodoskonalenia, Anthony Robbins, twierdzi, że dzięki NLP zmienił swoje życie i wkroczył na drogę osobistych przemian o kolosalnym znaczeniu. Wiele wyjaśnia metafora, która określa NLP jako oprogramowanie dla mózgu albo instrukcję najbardziej użytecznego postrzegania świata. Kolejne często używane sformułowanie mówi, że mapa nie jest terenem, czyli innymi słowy, nasze postrzeganie świata odzwierciedla tylko to, jak go sobie wyobrażamy, czyli nie jest tym samym co rzeczywistość. Niewątpliwie jest to podstawowa zasada, o której należy pamiętać, kiedy rozważamy swoje przeświadczenia. Grinder (lingwista) oraz Bandler (matematyk) stworzyli NLP w połowie lat siedemdziesiątych XX wieku, zwracając uwagę na to, jak odnoszący wielkie sukcesy terapeuci w rodzaju Ericksona uzyskują swoje wyniki. Rozpracowali strategię tych wybitnych specjalistów, a potem jeszcze innych, specjalizujących się w rozmaitych dziedzinach, aby móc przybliżyć ich metody każdemu, kto chce osiągać takie same sukcesy. Z biegiem czasu opracowali model przetwarzania języka przez mózg i stwierdzili, że nieustannie wywierają one na siebie wzajemny wpływ. Część tego, co odbywa się w naszym mózgu (konkretnie to, jak wyobrażamy sobie świat), zostaje wyrażona za pomocą słów i przywiązując szczególną wagę do używanego przez nas języka, możemy znacząco wpłynąć na nieuświadamiane procesy neurologiczne w mózgu słuchacza. 156
HIPNOZA I SUGESTIA
Chociaż twórcy NLP przestudiowali dzieła wielu czołowych profesjonalistów, formułując swoje idee, najwyraźniej pominęli odkrycia w dziedzinie neurologii. Ich podejście było w rzeczy samej bardziej pragmatyczne — obrać za punkt wyjścia zaobserwowane zjawiska, które wydawały się miarodajne, i stworzyć łatwo przyswajalne koncepcje na podstawie tego, co jest u ż y t e c z n e albo w y d a j e s i ę n a j s k u t e c z n i e j s z e , nie próbując wyjaśnić, na jakiej zasadzie to funkcjonuje. Takie pragmatyczne nastawienie prekursorów jest obecnie przesłonięte ogromnym konglomeratem głupawych teorii, przesadnego stylu, fanatyzmu i trwających w nieskończoność samonapędzających się kursów, co w sumie przypomina coś na kształt piramidy, na której szczycie radośnie zasiada Bandler. (Grinder, jak się wydaje, ma większe pojęcie o tym, co składa się na dobre NLP i z lekkim cynizmem odnosi się do zachodzących w nim przeobrażeń). Widziałem Bandlera przy pracy i bez wątpienia sprawia on dosyć niezwykłe wrażenie, jak przystało na dobrego showmana. Jest sugestywny i charyzmatyczny, a zarazem nieprzyjemny. Można pokochać jego świat i czcić jego poglądy, jednocześnie nie do końca mu wierząc. Nie jest trudno wybrać kogoś z grupy podatnych na PROGRAMOWANIE N E U R O LI N G WI ST YC ZN E
sugestię, rozentuzjazmowanych zwolenników, po czym na oczach widowni zapewnić mu doznanie, które zdaje się wnosić ogromne zmiany Do tego sprowadza się cała jego charyzma i osiągnięcia. Z pewnością wyróżnia się w tej dziedzinie, co sprawia, że trudno stwierdzić, czy rzeczywiście jest taki skuteczny, czy też jest tylko błyskotliwym i zniewalającym naciągaczem. Jeden z aspektów NLP, który zawsze będzie mu przysparzał wielkiej popularności, to olśniewające i fantastyczne deklaracje, że dzięki procesowi zwanemu modelowaniem każdy może zostać geniuszem. Chociaż Bandler może się osobiście dystansować od niektórych przesadzonych obietnic, jakie dają terapeuci (w większości jego uczniowie), to sam pozwala sobie na bardzo mocne stwierdzenia dotyczące tego, co można osiągnąć, a poza tym jest obecnie tylko jednym z głosów w tej rozległej dziedzinie. (Ponieważ w NLP nie ma nic stałego, a Bandler jest intrygującą, ale pokrętną osobowością, jeśli przyprzeć go do muru, wydaje się uczciwe krytykować niektóre z tych deklaracji wobec braku konkretnych alternatyw czy nawet 157
PROGRAMOWANIE NE U RO LINGWISTYCZNE
wyraźnego punktu odniesienia). Aby przystąpić do modelowania, musimy najpierw poznać nieuświadamiane strategie osoby, którą chcemy naśladować. W tym celu zadajemy szereg kluczowych pytań, które odsłaniają wszystkie etapy jej wewnętrznych procesów. Są to sprawy, o których ta osoba normalnie nie myśli, i dojdzie do nich dopiero pod wpływem naszych pytań. Następnie wypróbowu-jemy te procesy na sobie i używając wyobraźni, staramy się myśleć i odczuwać jak osoba, od której chcemy się uczyć. Przyjmujemy jej umiejętności jako własne. Być może brzmi to trochę zawile, ale chyba się zgodzisz, że zaciekawienie ludźmi, których zachowanie podziwiamy i od których chcielibyśmy się uczyć, to rzecz pozytywna i wartościowa. Sensownie byłoby tak postępować, ale niektórzy nie są skłonni myśleć w ten sposób. Zwykle jesteśmy przywiązani do swojej osobowości i problemów i na tym koniec. Z pewnością świat technik samodoskonalenia ma nam wiele do zaoferowania i możemy się nauczyć, jak stosować w praktyce nowe zachowania, które przyniosą nam wyzwolenie. Problem pojawia się jednak, gdy traktujemy NLP jak coś w rodzaju magii. W jednym z eksperymentów jedna grupa modelowała osobę strzelca wyborowego, podczas gdy druga ćwiczyła tradycyjnymi metodami. Obie miały tyle samo czasu na naukę i obie osiągnęły ten sam poziom umiejętności strzeleckich. Modelowanie nie okazało się cudowną metodą, jeśli chodzi o tak wymierne i konkretne umiejętności. Osobiście pamiętam zachwyt, którego doznałem, przyglądając się, jak znajomy adept NLP demonstruje wynik sesji modelowania żonglera. Gdy po raz dwunasty wyciągał piłeczki spod sofy, stało się jasne, że nie uczył się wcale szybciej, niż gdyby to robił w sposób tradycyjny. Modelowanie może prawdopodobnie znaleźć szersze zastosowanie w nauce bardziej elementarnych, słabiej przyswajalnych (i mniej wymiernych) umiejętności, takich jak charyzma albo efektywne podejście do rozwiązywania zadań. Jest to jednak bardziej przyziemny obraz modelowania niż ten, którego NLP używa, aby przyciągać ludzi. Mówią ci, że możesz zamienić się w Pavarottiego lub Einsteina dzięki jakiemuś zaczarowanemu i błyskawicznemu procesowi programowania mózgu. O ile pierwotna intencja tej techniki bez wątpienia była zupełnie inna, to taka zwodnicza koncepcja jest propagowana obecnie. Tak wyolbrzymione deklaracje, niesprawdzone i niewytłumaczalne, głoszone przez rozrastający się 158
HIPNOZA I SUGESTIA
przemysł, który wywiera wpływ na życie osobiste i biznes, to chyba coś niepokojącego. Kolejna sugestia nasuwa się sama. Czy nie mogę uczyć się w ten sposób od innych, nie nazywając tego programowaniem neurolingwistycznym? Czy przez cały czas nie wzorujemy się na innych ludziach i nie staramy się dorównać naszym mentorom? Oczywiście odpowiedź brzmi: tak. Ponieważ NLP ma korzenie nie tylko w działalności Bandlera i Grindera, ale też w pewnych zapatrywaniach Freuda, Junga, Chomsky'ego oraz wszystkich tych terapeutów, którzy inspirowali jego twórców, i ponieważ za punkt wyjścia obiera coś, co już funkcjonuje, niewiele ma w sobie oryginalności. Jednym z wielu denerwujących przyzwyczajeń, jakie cechują zwolenników tej techniki, jest głoszenie opinii, że jeśli chodzi o świadomy wgląd w wewnętrzne procesy człowieka, nic nie może się równać z NLR Próbowano zbadać, czy niektóre z bardziej wymiernych twierdzeń NLP faktycznie mają jakąś wartość. Zbiór takich właśnie twierdzeń wiąże się z pojęciami podstawowego systemu reprezentacji oraz sygnałów wzrokowych.
Coś w tych oczach jest (czasami) Według NLP wyobrażamy sobie świat w sposób wizualny, słuchowy albo oparty na wrażeniach dotykowych (kinestetyczny). Są to „systemy reprezentacji". Kiedy o czymś myślimy, tworzymy w głowie obraz tej rzeczy, słyszymy coś w myślach, kojarzymy to z jakimiś odczuciami albo łączymy to wszystko ze sobą. Wyobraź sobie na przykład, że ktoś cię zapytał, czy chcesz przyjść do Royal Albert Hall na wykład o Smerfach. Zakładając, że twoja odpowiedź brzmi „tak", możesz a) oczyma wyobraźni ujrzeć Smerfy, b) przywołać obraz Royal Albert Hall, c) usłyszeć bliżej niesprecyzowany urywek wykładu albo siebie zadającego wnikliwe pytanie o Smerfetkę, które zawsze cię nurtowało, czy wreszcie d) wyobrazić sobie swoje związane ze Smerfami odczucia i zauważyć, że są całkiem przyjemne. Wielu zwolenników NLP twierdzi, że ludzie zazwyczaj mają predyspozycje do określonego systemu reprezentacji. Innymi słowy, ktoś będzie skłonny raczej widzieć obrazy, niż słyszeć głosy, a ktoś inny woli bezpośrednio łączyć się ze swoimi odczuciami. 159
PROGRAMOWANIE NE U RO LINGWISTYCZNE
Można by się na przykład spodziewać, że system reprezentacji kompozytora będzie się przede wszystkim opierał na wrażeniach słuchowych, ponieważ jest on najbardziej związany ze światem dźwięku. Niektórzy wyznawcy NLP uważają jednak taki pogląd za błędny. Według nich bardziej trafnie byłoby powiedzieć, że ludzie przez cały czas poruszają się między różnymi systemami postrzegania wzorców. Toteż nasz kompozytor mógłby być „słuchowy", HIFNOZA I SUGESTIA
myśląc o muzyce, ale kupując ubrania, prawdopodobnie stanie się „wizualny". Taki scenariusz mieszanych systemów postrzegania wzorców wydaje się bardziej prawdopodobny, chociaż świadczy 0 tym, że koncepcja p o d s t a w o w e g o (a przez to przewidywalnego) systemu reprezentacji jest bezużyteczna. Dlaczego podstawowy system reprezentacji ma znaczenie? No cóż, NLP twierdzi, że jeśli możemy się dowiedzieć, jak ludzie postrzegają świat w danym momencie, możemy nawiązać z nimi bliższy kontakt, a to pociąga za sobą silniejszy wpływ. Wyobraź sobie na przykład, że chcesz kupić nowy zestaw hi-fi. Stary jest już sfatygowany, a poza tym chciałbyś mieć coś nowocześniejszego. Masz pewne wyobrażenie, jakiego rodzaju sprzętu poszukujesz, udajesz się zatem do sklepu i pytasz o nowy odtwarzacz. W odpowiedzi słyszysz: „Nie mamy niczego takiego. To jest sklep ze zdrową żywnością". Idziesz więc do sklepu elektronicznego i zwracasz się do sprzedawcy: „Rozglądam się za sprzętem hi-fi. Mogę jakiś zobaczyć? Widziałem kilka ładnych na wystawie". Sprzedawca wie, który z odtwarzaczy ma najlepsze recenzje w prasie specjalistycznej i który sprawuje się lepiej od innych. Podaje ci więc nazwę modelu. Pytasz go o szczegóły, a on informuje cię, że ten typ ma znakomite brzmienie. Opowiada di o częstotliwośdach 1 typach głośników, złotych stykach i parametrach technicznych. Chcesz obejrzeć to cudo, a sprzedawca spełnia twoje życzenie. Dodaje coś jeszcze na temat jakości dźwięku, ale jakoś nie czujesz się podekscytowany. Na innej półce dostrzegasz piękny odtwarzacz i jego widok wprawia cię w ożywienie. Pytasz o niego, a sprzedawca mówi, że jego brzmienie się nie umywa do tamtego, głośniki mają mniejszą moc, a jakość wzmacniacza jest niższa. Jesteś zmieszany i 160
HIPNOZA I SUGESTIA
nie wiesz, czego chcesz. Wychodzisz, mówiąc, że jeszcze się zasta-nowisz. Sprzedawca mający pojęcie o systemie reprezentacji zachowałby się zupełnie inaczej. W przytoczonej powyżej historyjce ma on ze zrozumiałych względów słuchowy system reprezentacji wzorców dotyczących odtwarzaczy muzycznych — pracuje w branży zbyt długo, aby przejmować się wyglądem zewnętrznym urządzenia. Z łatwością może wychwycić różnice w brzmieniu dobrego i złego sprzętu i chce podzielić się swoim entuzjazmem. Ty jednak przede wszystkim jesteś zainteresowany kupnem czegoś, co pięknie wygląda. Sposób, w jaki zaczynasz rozmowę ze sprzedawcą, powinien mu to uświadomić. Używasz wielu słów ze sfery wizualnej. R o z g l ą d a s z s i ę za sprzętem hi-fi. Chciałbyś jakiś z o b a c z y ć . W i d z i a ł e ś kilka ładnych na wystawie. Ponieważ jednak sprzedawca jest przywiązany do własnego systemu reprezentacji, do transakcji nie dochodzi. Jesteś zdezorientowany i zawiedziony. Ten człowiek powinien cię wysłuchać, a potem zaprezentować ci kilka pięknie wyglądających odtwarzaczy, które jego zdaniem cechowałaby odpowiednia dla ciebie jakość dźwięku. Wtedy opuściłbyś sklep zadowolony. Techniki sprzedaży bardzo mnie interesują i jestem przekonany, że często klient mówi dokładnie, czego oczekuje. Sprzedawcy zazwyczaj popełniają błąd, przyjmując sztywną postawę, i z reguły nie są na tyle elastyczni, aby klient mógł wskazać im najprostszą drogę do sfinalizowania transakcji. Co ciekawe, takie same nieporozumienia mogą mieć miejsce w relacjach międzyludzkich. Wszystko to wiąże się z występowaniem albo brakiem bliskiego kontaktu. Na przykład żona uskarża się, że mąż zbyt rzadko wyznaje jej miłość. Mąż nie może tego zrozumieć, ponieważ częściej niż którykolwiek ze znanych mu mężczyzn wraca do domu z kwiatami albo kupuje jej prezenty. Sposobem na rozwiązanie tego paradoksu jest odkrycie, że każda ze stron kieruje się innym systemem reprezentacji wzorców istotnych w wyrażaniu uczuć. Zona wolałaby u s ł y s z e ć coś miłego, niż w i d z i e ć upominki i kwiaty, podczas gdy mąż jest w tej sytuacji bardziej „wizualny" i uważa, że „widoczne" dowody przywiązania są ważniejsze. Byłoby lepiej, gdyby obydwoje potrafili to wziąć pod uwagę i żeby przynajmniej jedno z nich zmieniło swe zachowanie, nie mając przy tym poczucia niesprawiedliwości. Czyż to nie jest 161
PROGRAMOWANIE NE U RO LINGWISTYCZNE
powszechny błąd? Ilu z nas ma trudności z określeniem, jak czują się kochani ci, których kochamy? Zwykle zachowujemy się w taki sposób, jaki sami byśmy docenili, ale może to być całkowicie chybione*. Jak dotąd, doskonale. Powyższy przykład dowodzi, że używane przez nas słowa mogą zawierać pewne wskazówki co do systemu postrzegania, z jakiego należałoby skorzystać. Według NLP stwierdzenia, które wygłaszamy, są bezpośrednim odzwierciedleniem naszego systemu reprezentacji. W związku z tym ktoś, kto używa sformułowania: „Widzę, o co ci chodzi", wyraża dosłownie fakt, że jest w stanie przywołać dokładny obraz tego, o czym mówisz. Ludzie mający słuchowy system reprezentacji mogliby w takiej sytuacji powiedzieć: „To brzmi świetnie", zaś osoba myśląca kinestetycznie powiedziałaby: „Czuję się z tym dobrze". Dlatego aby nawiązać z kimś porozumienie, powinieneś używać stwierdzeń dostosowanych do jego systemu postrzegania. Zgodnie z takim myśleniem należy dosłownie „mówić jego językiem". Chociaż może się to w pewnym stopniu wydawać możliwe do przyjęcia, należy przyjrzeć się temu zagadnieniu z dystansu. Zaczynamy bowiem przekraczać granicę magicznego świata NLP, wabiącego wiarą i naiwnością. Wyznawcy NLP twierdzą również, że można rozróżniać systemy postrzegania wzorców, przyglądając się ruchom gałek ocznych rozmówcy. Wystarczy zadać komuś pytanie, które zmusi go do poszukiwania w myślach odpowiedzi, a następnie obserwować jego oczy. Przed nawiązaniem kontaktu wzrokowego z tobą rozmówca powinien zerknąć w bok albo skierować wzrok w górę, pogrążając się w zadumie. Kierunek, w którym patrzy, ma rzekomo informować o tym, co dzieje się w jego głowie. Szczegóły tej teorii obrazuje poniższy schemat.
* Ważne spostrzeżenie. Dowiedz się od swoich bliskich, kiedy czują się docenieni, a potem wciel to w życie. Albo zapytaj ich, jakimi chcieliby być zapamiętani po śmierci. Pozwoli ci to pojąć, w jaki sposób chcą być postrzegani, i podbijesz ich serca, gdy po kilku miesiącach użyjesz właściwych słów, aby wyrazić swe uczucia. Nie ma tu mowy o nieszczerości — to tylko sposób sprawienia, by twoja szczerość przyniosła
162
HIPNOZA I SUGESTIA
Schemat ukazuje znaczenie ruchów oczu, jakie wykonuje osoba znajdująca się naprzeciwko nas. Nawet najbardziej zagorzali zwolennicy NLP przyznają, że nie sprawdza się to we wszystkich przypadkach, lecz raczej stanowi regułę opartą na doświadczeniu. Niemniej jednak argumentują, że każdy przywiązuje się do swojego wzorca. Skróty oznaczają co następuje: WK WZROKOWY (konstruowane obrazy) SK SŁUCHOWY (konstruowane dźwięki) K KINESTETYCZNY (odczucia) Wz WZROKOWY (zapamiętane obrazy) Sz R SŁUCHOWY (zapamiętane dźwięki) A SŁUCHOWY (dialog wewnętrzny) Spojrzenie skierowane na wprost jest w tym modelu kolejnym sygnałem świadczącym o przebiegu procesu konstruowania obrazu. „Konstruowany" znaczy tyle, że dźwięk lub obraz jest tworzony, a nie przywoływany z pamięci. Jeżeli zatem właśnie próbujesz sobie przypomnieć wygląd swego pokoju z dzieciństwa (przerwij na moment czytanie i odłóż książkę), to powinieneś odkryć, że twoje oczy powędrowały do góry i w bok. Prawdopodobnie spojrzysz w lewo, co według tego modelu oznacza obraz przywołany z pamięci. A potem, kiedy sobie uzmysłowisz, że twój obecny pokój
163
HIPNOZA I SUGESTIA
ma zupełnie inny wystrój, i zaczniesz się zastanawiać nad tym, jak powinien wyglądać, twoje oczy zgodnie z modelem wykonają ruch po przekątnej, aby ułatwić konstruowanie obrazu. Gdybyś natomiast wychwycił najlżejszy odgłos dobiegający z zewnątrz, powinieneś dostrzec, że twoje oczy wędrują w bok na poziomie uszu, a nie w górę, jak w przypadku wyobrażeń wizualnych. Możliwe, że ma to coś wspólnego z naturalną tendencją do przechylania głowy w sytuacji, gdy wytężamy słuch. Moim zdaniem uczciwie byłoby zaznaczyć, że chociaż może się to wydawać trochę ezoteryczne, znajduje odzwierciedlenie w tym, co zauważamy podczas wielu kontaktów z ludźmi. Jeśli zapytasz dziewczynę, czy chciałaby poznać twoich rodziców, a ona na moment spuści wzrok, zanim odpowie „tak", oznacza to, że przez chwilę czuła się niepewnie i zastanawiała się nad swoimi emocjami albo zadawała sobie pytanie, czy naprawdę tego chce. Gdybyś był tak miły jak ja, widząc taki przebłysk niezdecydowania, mógłbyś nawet powiedzieć: „Nie musisz tego robić, skoro nie masz ochoty". Gdyby zaś jej oczy na moment powędrowały w górę, możesz wywnioskować, że zastanawiała się przez ułamek sekundy, ale nie targały nią sprzeczne uczucia. Chociaż więc ogólna zasada ukazana w powyższym przykładzie ma korzenie w realiach życia codziennego, to nie do końca wiadomo, w jakim stopniu jest miarodajna i użyteczna. Ujmując to inaczej, wiele może zależeć od tego, czy wtajemniczony obserwator szuka sygnałów, które odpowiadają jego oczekiwaniom. Hipoteza na temat ruchów gałek ocznych była wielokrotnie badana przez naukowców, którzy niezmiennie dowodzili jej bezpodstawności. Trudno jednak orzec, czy przyczyną było nieprawdziwe założenie, czy też niewłaściwie przeprowadzony eksperyment. Zwolennicy NLP naturalnie opowiadają się za tym drugim. Testy zazwyczaj przeprowadza się w sposób następujący. Osobie, która nie zna celu badania, zadaje się serię pytań, które zdaniem naukowców wywołają wyraźny proces wizualny, słuchowy bądź kinestetyczny. Na przykład eksperymentator zadaje pytanie obli-
1 84
czone na reakcję kinestetyczną, które mogłoby brzmieć: „Jakie by to było uczucie — pływać w makaronie?", po czym obserwuje ruch
HIPNOZA I SUGESTIA
gałek ocznych badanego. Problem stanowi fakt, że pytanie tego rodzaju mogłoby oczywiście wzbudzić najpierw reakcję wizualną (obiekt wyobraża sobie siebie zanurzonego w makaronie) czy nawet słuchową (obiekt powtarza w myślach pytanie i poszukuje odpowiedzi). Teoretycznie może to spowodować, że zanim dojdzie do oczekiwanej reakcji kinestetycznej, w pierwszej kolejności pojawią się inne ruchy gałek ocznych. Chociaż po nich mogą nastąpić te „właściwe", niekoniecznie musi to zostać ujęte w wynikach. Bez dokładnego sprawdzenia protokołu z tych eksperymentów trudno rozstrzygnąć, na ile są wiarygodne. Skoro jednak teoria ruchów gałek ocznych jest tak trudna do potwierdzenia, choć obserwatorzy starają się przyjąć możliwie najbardziej obiektywne stanowisko, można wnioskować, że nie sposób na niej polegać, jak to czynią tendencyjnie nastawieni zwolennicy NLP, którzy zresztą nie podejmują żadnych eksperymentów. Osobiście podejrzewam, że gdyby owa teoria była faktycznie niezawodna, wyniki badań okazałyby się o wiele bardziej pozytywne. Nie ulega jednak wątpliwości, że reakcje niektórych ludzi z wyraźną regularnością odpowiadają schematowi ruchów gałek ocznych, warto więc przynajmniej mieć świadomość, że taka teoria istnieje. Entuzjaści programu The Heist powinni jeszcze raz obejrzeć sekwencję, w której uczestnicy eksperymentu wymieniają zapamiętane podczas seminarium słowa. Nauczyłem ich systemu powiązań, w którym przejście do każdego kolejnego słowa polega na przywołaniu jakiegoś dziwnego obrazu. Można było zaobserwować, jak przypominając sobie każdy z obrazów, ochotnicy zachowują się zgodnie z modelem NLP. Wyglądało to niemal jak podręcznikowy pokaz. Podobne testy przeprowadzono, aby sprawdzić, czy faktycznie czujemy się swobodniej w towarzystwie ludzi, którzy podzielają nasze systemy reprezentacji. Również w tym wypadku nie udało się wykazać, że takie dopasowanie wzmacnia więzi czy zaufanie. Jeden z badaczy odkrył, że terapeuci, którzy dostosowują się do języka swoich klientów, są w rzeczywistości mniej wiarygodni i skuteczni. Znowu jednak, nie znając dokładnego przebiegu badań, trudno ustalić, w jakim stopniu inne czynniki wpłynęły na wynik. Takie same trudności towarzyszą wielu innym badaniom poświęconym subtelnym kwestiom relacji interpersonalnych.
HIPNOZA I SUGESTIA
Musimy zachować ostrożność, choć nie oznacza to, że teorie NLP nie powinny być należycie zbadane, być może przy współpracy ich twórców z naukowcami, którzy mogliby zaproponować zadowalającą dla wszystkich procedurę badawczą. NLP to ogromny interes i choćby z tego względu warto potraktować je poważnie, aczkolwiek nigdy nie była to „zmiana paradygmatu", jak uważają Bandler i Grinder. Kurs, na który uczęszczałem, zorganizowany był z rozmachem (czterystu uczestników) i miał bardzo podniosły nastrój. Kojarzył mi się z ruchem zielonoświątkowców, z którymi byłem związany kilka lat wcześniej. Chociaż bardzo mi się podobał i bez wątpienia wstrzeliłem się w jego rytm, podobieństwo do kościoła sprawiało, że niekiedy czułem się trochę nieswojo. Odkryłem, że w obu przypadkach znajduje zastosowanie pewna technika manipulacji, opierająca się na mentalności typu „potrafimy śmiać się z samych siebie". Zarówno mistrzowie NLP, jak i charyzmatyczni przywódcy religijni, stojąc na scenie, zachęcają czasem zgromadzonych do śmiechu, podczas gdy sami parodiują niektóre ze swych zabawniejszych wyczynów. Kiedy w odpowiedzi rozlegają się chichoty, obecne na sali zasoby inteligentnego sceptycyzmu topnieją bez reszty i widowisko może przebiegać bez zakłóceń i rozbieżności zdań. Niektóre kursy NLP mogą wystrzegać się przesadnego szumu i teatralności, ale zwykle popełniają inny błąd i zagłębiają się zbytnio w technikę. Zarówno Bandler, jak i Anthony Robbins reklamują swój towar przede wszystkim jako rodzaj nastawienia i jawnie posługują się ewangelicznym zadęciem, aby wzbudzić w nas emocje i upodatnić na sugestię, co daje im pewność, że: a) przesłanie osiągnie cel i b) zechcemy zapłacić za kolejne kursy. W piątym wieku naszej ery wędrujący po Grecji sofiści zarabiali na życie, udzielając rad, które miały zapewnić sukcesy w polityce. Wygłaszali wykłady i kształcili uczniów, pobierając za to słone opłaty. Uczyli młodych polityków, jak sprawić, aby tłum im uwierzył. Sofiści szczycili się umiejętnością przekonywania ludzi, że czarne jest białe, oraz udzielania satysfakcjonujących słuchaczy odpowiedzi na pytania z dziedzin, o których nie mieli pojęcia. Kunsztownie dobierając słowa i posługując się barokowymi metaforami, potrafili zbić z tropu i uciszyć przeciwników, lecz nie byli zainteresowani poszukiwaniem prawdy. Ich działalność stanowiła odpowiedz na powszechne wśród ludzi pragnienie sukcesu odnoszonego bez wysiłku i żmudnego
HIPNOZA I SUGESTIA
zdobywania wiedzy, a jedynie dzięki sprytowi i naśladownictwu. To bardzo stary biznes. Na koniec kursu, który trwał jedynie cztery dni, otrzymałem certyfikat terapeuty. Nie musiałem zdawać żadnych egzaminów ani w jakikolwiek inny sposób zapracować na swoje uprawnienia. Pod wieloma względami kurs zmierzał do tego, by zakorzenić w nas „zdeterminowane" nastawienie do zmieniania siebie lub innych na lepsze, toteż jakiś rodzaj formalnych sprawdzianów mógłby się wydać rozczarowująco przyziemny. Takim oto sposobem około czterystu uczestników, z których niektórzy byli wyraźnie niezrównoważeni bądź zagubieni, mogło po czterech dniach pretensjonalnego spędu bez przeszkód okrzyknąć się terapeutami i leczyć załamanych ludzi pod szyldem NLP. Powiedziano nam, że po roku mamy skontaktować się z organizatorami i powiedzieć, dlaczego nasze licencje powinny zostać przedłużone, a jeśli będziemy kreatywnie wykorzystywać swą znajomość NLP, prześlą nam kolejny certyfikat na drugi rok działalności. Ponieważ tych kilka dni spędzonych w towarzystwie setek przyszłych terapeutów zniechęciło mnie do zawodowego praktykowania NLP, nie miałem zamiaru z nikim się kontaktować. Po roku otrzymałem jednak list, który przypominał mi, że mam zadzwonić i porozmawiać o przedłużeniu moich uprawnień. Zignorowałem go, ale po niedługim czasie przyszło następne powiadomienie, którego autorzy oświadczali, że z radością przyślą mi nowy certyfikat, jeśli tylko się z nimi skontaktuję. Łatwość, z jaką szafowali tymi dokumentami, wzbudziła we mnie pewne podejrzenia i znowu zignorowałem ich prośbę. Wkrótce potem znalazłem w skrzynce pocztowej piękny nowy dyplom uprawniający mnie do kolejnego roku praktyki.
Metody osobistych przemian Ukierunkowana więź Starałem się nie czynić z tej książki poradnika, chociaż pierwszemu wydawcy, który się nią zainteresował, najbardziej odpowiadała właśnie taka forma. Na samą myśl o tej koncepcji traciłem zapał. Nie chodzi o to, że niektóre poradniki nie należą do porywających lektur,
HIPNOZA I SUGESTIA
ale, no cóż, bądźmy szczerzy: możecie to sobie wyobrazić? Poradnik. Sama ta idea. Nie. Koniec dyskusji. Niemniej jednak w tym rozdziale omówię kilka postaw bądź technik, które mogą okazać się przydatne. Niektóre są bardzo przesiąknięte NLP. Jak już sugerowałem, jeśli z równania NLP usuniemy wyszczerzanie zębów w szerokim uśmiechu, rozlazłych maniaków zaliczających wszystkie kursy, owładnięte urojeniami dobre wróżki oraz komicznych biznesmenów, jak również niektóre z kategorycznych i szalonych teorii, pozostanie kilka dosyć sensownych metod i technik, które warto znać, nawet jeśli nie zamierzacie zostać Szczerymi Wyznawcami. Pamiętam pewien wywiad z hipnotyzerem, który w latach dziewięćdziesiątych XX wieku ukazał się w tygodniku „Observer". W trakcie wywiadu dziennikarz zaczął odnosić wrażenie, że dzieje się coś dziwnego, i szybko zdał sobie sprawę, że rozmówca naśladuje wszystkie jego ruchy. Cała reszta artykułu poświęcona była zachowaniu hipnotyzera, które dziennikarz odebrał jako osobliwe i nienaturalne. Poddał go nawet testowi, krzyżując i rozprostowując nogi oraz poruszając rękoma, aby przekonać się, że tamten natychmiast powtarza jego ruchy Najbardziej
ujęło mnie w tym artykule to, że metoda stosowana przez hipnotyzera (odzwierciedlanie postawy ciała) należy do klasycznego repertuaru NLP i podobnie jak większość tej klasyki okazuje się zawodna, ponieważ została sprowadzona do „techniki". Większość ludzi, nawiązując ze sobą kontakt, nieświadomie wchodzi w stan bliskiego porozumienia. Zazwyczaj naśladują wzajemnie swój język ciała, nie zdając sobie z tego sprawy. Dlatego powszechny jest widok partnerów siedzących przy kawiarnianym stoliku w pozycjach stanowiących swoje lustrzane odbicia. Siła tego zjawiska nie powinna być dla ciebie niczym nowym, jeśli kiedykolwiek zdarzyła ci się długa rozmowa z przyjacielem, podczas której jeden z was postanowił przenieść się z krzesła na podłogę. Wystarczy tylko krótka chwila, aby ten drugi przyłączył się do niego, zajmując miejsce na dywanie. Tak mocne jest pragnienie podtrzymania więzi. Podobne są przyczyny tego dziwnego odczucia,
METODY OSOBISTYCH PRZEM IAN
którego wszyscy doświadczyliśmy (choć nigdy nie przychodzi nam na myśl, aby o nim wspomnieć), gdy wyczuwaliśmy, że druga osoba ma zamiar wstać i wyjść. Nagle pojawia się jakieś poruszenie albo zmiana nastroju, coś wisi w powietrzu i wtedy wiesz, że za chwilę ktoś zacznie zbierać się do wyjścia. A jeśli tego nie robi, odnosisz wrażenie, że nadużywa twojej gościnności. Wykształciliście między sobą tak silną relację, że druga osoba kieruje się podobnymi schematami myślowymi i podobnie jak ty wyczuwa, kiedy wypada zakończyć spotkanie. Jeśli zaś sama podejmie decyzję, że pora się zbierać, w naturalny sposób zerwie waszą relację i w mowie jej ciała pojawi się kilka nieświadomych gestów sygnalizujących chęć wyjścia, a rozmowa zacznie zmierzać ku końcowi. Poświęcone takim relacjom badania ukazują fascynujące bogactwo zwierciadlanych zachowań, o wiele subtelniej szych niż postawa ciała. Ludzie, których łączy bliska więź, zazwyczaj oddychają i mrugają w tym samym rytmie, przejmują nawzajem swój wyraz twarzy i posługują się takim samym językiem. Do tego zjawiska dochodzi wskutek wzajemnego porozumienia, ale nasuwa się pytanie, czy może to automatycznie prowadzić do bliskich relacji. Przy ujęło mnie w tym artykule to, że metoda stosowana przez hipnotyzera (odzwierciedlanie postawy ciała) należy do klasycznego repertuaru NLP i podobnie jak większość tej klasyki okazuje się zawodna, ponieważ została sprowadzona do „techniki". Większość ludzi, nawiązując ze sobą kontakt, nieświadomie wchodzi w stan bliskiego porozumienia. Zazwyczaj naśladują wzajemnie swój język ciała, nie zdając sobie z tego sprawy. Dlatego powszechny jest widok partnerów siedzących przy kawiarnianym stoliku w pozycjach stanowiących swoje lustrzane odbicia. Siła tego zjawiska nie powinna być dla ciebie niczym nowym, jeśli kiedykolwiek zdarzyła ci się długa rozmowa z przyjacielem, podczas której jeden z was postanowił przenieść się z krzesła na podłogę. Wystarczy tylko krótka chwila, aby ten drugi przyłączył się do niego, zajmując miejsce na dywanie. Tak mocne jest pragnienie podtrzymania więzi. Podobne są przyczyny tego dziwnego odczucia, którego wszyscy doświadczyliśmy (choć nigdy nie przychodzi nam na myśl, aby o nim wspomnieć), gdy wyczuwaliśmy, że druga osoba ma zamiar wstać i wyjść. Nagle pojawia się jakieś poruszenie albo zmiana nastroju, coś wisi w powietrzu i wtedy wiesz, że za chwilę ktoś zacznie 169
METODY OSOBISTYCH PRZEM IAN
zbierać się do wyjścia. A jeśli tego nie robi, odnosisz wrażenie, że nadużywa twojej gościnności. Wykształciliście między sobą tak silną relację, że druga osoba kieruje się podobnymi schematami myślowymi i podobnie jak ty wyczuwa, kiedy wypada zakończyć spotkanie. Jeśli zaś sama podejmie decyzję, że pora się zbierać, w naturalny sposób zerwie waszą relację i w mowie jej ciała pojawi się kilka nieświadomych gestów sygnalizujących chęć wyjścia, a rozmowa zacznie zmierzać ku końcowi. Poświęcone takim relacjom badania ukazują fascynujące bogactwo zwierciadlanych zachowań, o wiele subtelniejszych niż postawa ciała. Ludzie, których łączy bliska więź, zazwyczaj oddychają i mrugają w tym samym rytmie, przejmują nawzajem swój wyraz twarzy i posługują się takim samym językiem. Do tego zjawiska dochodzi wskutek wzajemnego porozumienia, ale nasuwa się pytanie, czy może to automatycznie prowadzić do bliskich relacji. Przy swym zamiłowaniu do modelowania NLP uczy ludzi, jak świadomie robić praktyczny użytek z owych produktów ubocznych międzyludzkiej harmonii. Eksperymentalne grupy ćwiczą zestraja-nie oddechów i gestów oraz dobieranie odpowiedniego słownictwa. Ja również brałem udział w takich ćwiczeniach i wszystko, co zauważyłem, było tylko wyolbrzymioną wersją doświadczeń opisanych przez dziennikarza «Observera". Czuję się trochę nieswojo, kiedy ktoś naśladuje wszystkie moje ruchy, bo wygląda to, jakby mi nadskakiwał albo był opóźniony w rozwoju. Nawet jeśli kopiowanie zachowań przybiera nieco subtelniejszą formę, koncepcja zakładająca, że stosowanie takiej techniki gwarantuje nam większą wiarygodność w stosunkach z ludźmi, jest po prostu głupia. Wielu ludzi przyswaja te umiejętności jak sztuczki magiczne, co stanowi dla nich substytut prawdziwej charyzmy. Wyraźnie widać, że coś im umknęło po drodze. Artykuł w „Observerze" prezentuje człowieka, który u c z y ł tych samych technik, a kiedy je stosował, osiągał efekt zupełnie odwrotny od oczekiwanego. Wrażenie, jakie sprawiał, było nienaturalne i dziwaczne. Co ciekawe, zwolennicy NLP prawdopodobnie wyśmialiby ten przykład, twierdząc, że hipnotyzer popełnił błąd, stosując tę metodę w sposób sztywny i dogmatyczny, zamiast przyjąć ją jako swoją stałą postawę. Jest to częsty argument przeciwko zarzutom, że NLP zamienia wszystko w magiczne „techniki", które oczywiście nie 170
METODY OSOBISTYCH PRZEM IAN
przynoszą efektów. Niektórzy (zapewne bardziej oświeceni) terapeuci utrzymują, że takie umiejętności powinny stanowić część składową ogólnego nastawienia, a nie być traktowane jako dogmat czy jakaś sekretna metoda. Być może mają rację, ale gdzie wobec tego miejsce na ideę przyswajalnych umiejętności nawiązywania bliskiego kontaktu? Jeśli brakującym elementem jest „postawa w duchu NLP", czyż nie jest to równoznaczne ze stwierdzeniem: „należy w naturalny sposób stworzyć bliską więź", wobec czego koncepcja modelowania zdolności okazuje się zbędna? Jeśli jesteś na tyle bystry, aby zachować obiektywną postawę, chciałbym dodać jeszcze coś, co pozwoli ci zdać sobie sprawę z siły dowania zachowań. Wyobraź sobie, że siedzisz przy stole i chcesz, żeby jakaś osoba znajdująca się w pobliżu zwróciła na ciebie uwagę. Sprawdza się to najlepiej, kiedy zajmujesz stabilną pozycję siedzącą, natomiast mniej skuteczne jest na przyjęciach, gdy ludzie krążą po sali. Ponieważ często zdarza mi się jadać samotnie poza domem, wykorzystuję tę technikę w restauracjach albo na przyjęciach, jeśli interesująca mnie osoba widzi mnie, ale nie mieliśmy jeszcze okazji ze sobą porozmawiać. Stosowałem ją również podczas studiów, kiedy wykładowca trochę przynudzał, aby zwrócić na siebie jego uwagę i zmobilizować się do zaangażowania. Cała zabawa polega na subtelnym, nieustannym i dyskretnym naśladowaniu drugiej osoby, tak aby czuła (pozostańmy przy rodzaju żeńskim, chociaż nie musi to być metoda uwodzenia), że coś was łączy, ale nie wiedziała dlaczego. Nie odzywasz się do niej ani nawet na nią nie patrzysz, możesz jedynie zerkać w jej stronę kątem oka. Dzięki temu możesz sobie od czasu do czasu pozwolić na większą śmiałość. Jeśli jesteście na przyjęciu, popijaj drinka, ilekroć ona sięga po szklankę. Na ile to możliwe, naśladuj jej pozycję: rozpieraj się na krześle albo opieraj głowę na rękach za każdym razem, kiedy ona to robi. Czasem dokładne kopiowanie może okazać się zbyt wyraziste, jak odczuł to reporter „Obser-vera". Jeśli więc widzisz na przykład, że ona bębni palcami po blacie, możesz zastąpić to kołysaniem dłonią. Rób cokolwiek, co nie zostanie odebrane jako ewidentny sygnał. Możesz w tym czasie wdać się w rozmowę z kimś innym (kto w ogóle nie będzie miał z tobą kontaktu). Po prostu pozwól, aby twoje ciało
171
METODY OSOBISTYCH PRZEM IAN
reagowało w takim samym rytmie, w jakim porusza się ona. Spójrz na to jak na taniec Po chwili możesz przeprowadzić test, aby sprawdzić, czy zdołałeś stworzyć więź. Przejmij inicjatywę i przekonaj się, czy ona podąża za tobą. Sięgnij po szklankę i zobacz, czy skopiuje twój gest Nie jest to żadna magia i nie ma w tym nic szczególnego — po prostu sygnalizujesz komuś swoje podobieństwo w sytuacji, w której ludzie są za coś takiego wdzięczni. Możesz dzięki temu stać się osobliwie pociągający, ale jest to bez wątpienia dość groteskowa metoda „szybkiego podrywu". Bywa to nadmiernie rozdmuchane i nie wywołuje przyjemnych skojarzeń. Technika ta niczym nie różni się od budowania więzi w celu nawiązania kontaktu z ważnym parterem biznesowym, kiedy podczas konferencji sięgasz po pióro albo wiercisz się na krześle w tym samym momencie co on. Jest to jeszcze jedna okazja do zabawy w rozmaitych sytuacjach towarzyskich. Taką metodę najlepiej zastosować wobec osoby, która nie siedzi na wprost ciebie, co skutecznie maskuje twoje intencje. Ale przede wszystkim rób to w naturalny sposób i z życzliwością. Napięcie i niepokój mogą w znacznym stopniu zniszczyć tworzącą się więź, o ile tamta osoba nie jest również spięta. Jeśli przeprowadzisz to płynnie i z wyczuciem, najprawdopodobniej wybrana osoba podejdzie do ciebie, aby nawiązać rozmowę, gdyż wyczuje w tobie pokrewną duszę. Zachęci cię to również do traktowania ze szczególną uwagą niewerbalnych sygnałów wysyłanych przez innych ludzi, co jest cenną umiejętnością, jeśli potrafisz odpowiednio na nie reagować.
Zabawa obrazami
#
Zrób to dla mnie. Pomyśl o jakimś doznaniu, które sprawi, że poczujesz się wspaniale albo okropnie. O czymś, co cię ekscytuje albo drażni. Zrób to teraz. Cokolwiek, co wywołuje w tobie silne emocje. Coś dobrego albo złego, ale proszę, nic szokującego. Kiedy już się na tym skupisz i poczujesz burzliwą reakcję, przypomnij sobie, co widziałeś. Na pewno w twoim umyśle pojawił się jakiś krótki film albo obraz, który wyzwolił emocje. Jedna z bardziej rozsądnych zasad NLP głosi, że sposób, w jaki wyobrażasz sobie ten obraz lub scenę, decyduje o tym, jak na niego reagujesz. Aby to 172
METODY OSOBISTYCH PRZEM IAN
sprawdzić, spróbuj dwóch rzeczy. Po pierwsze, powiększ obraz, wyostrz i rozjaśnij jego barwy. Zwiększ siłę głosu i podnieś rozdzielczość. Zmieniając obraz w ten sposób, prawdopodobnie wzmocnisz swą reakcję emocjonalną. A teraz spróbuj czegoś odwrotnego. Pomniejsz obraz i obniż nasycenie kolorów. Niech będzie raczej zamazany i przyciemniony. Przenieś „obiektyw" do perspektywy trzeciej osoby, abyś mógł zobaczyć siebie w kadrze, zamiast widzieć obraz własnymi oczyma. Oddalaj od siebie ten czarno-biały obraz, dopóki nie poczujesz, że znajduje się bardzo daleko. Sprawi to, że twoja reakcja emocjonalna osłabnie prawie całkowicie. Świadomi© kontrolujesz zmienne czynniki, które twój umysł wyszukuje w naturalny sposób* Niczego nie możesz silnie odczuć, dopóki sobie tego szczegółowo nie zaprezentujesz, co oznacza konieczność tworzenia wielkich obrazów obserwowanych z bliska i w pierwszej osobie. Podobnie trudno się ekscytować czymś, co wydaje się niewyraźne i odległe. Porównaj to, co pojawia się w twojej głowie, kiedy pomyślisz o wspaniałych chwilach, jakie ostatnio spędziłeś w miłym towarzystwie — zrób to teraz i zwróć uwagę, co przychodzi ci na myśl — ze wspomnieniem o zakupach w towarzystwie koleżanki z pracy, którą niespecjalnie lubisz. Domyślam się, że pierwszy obraz zobaczysz z własnej perspektywy, wyraźnie, ostro i ze szczegółami. Przypuszczalnie na drugim obrazie sam się pojawisz (to znaczy będziesz go widział z perspektywy trzeciej osoby). Będzie niewyraźny i trudny do uchwycenia, jakiś taki poszarzały, mniejszy i bardziej odległy, w przeciwieństwie do tego pierwszego. Zmieniając te czynniki — wielkość, kształt, kolorystykę, jaskrawość i położenie obrazu — możesz w znacznym stopniu kierować swoimi naturalnymi reakcjami na jego treść. Pewna bardzo przydatna metoda oparta na tych mechanizmach pomoże ci poczuć większą motywację do wykonywania zadań. Powinieneś zaobserwować, w jaki sposób przedstawiasz sobie coś, co rzeczywiście cię motywuje, a następnie tak samo spojrzeć na zadanie stwarzające problemy. Jeśli uda ci się zobrazować je w korzystniejszych barwach, to niemożliwe, abyś nie poczuł szumu rosnącej motywacji. Dzięki tej metodzie możesz szybko poprawić swoje nastawienie do każdej sprawy. Jeśli coś ci przeszkadza, pomniejsz to, odsącz kolory, oddal od siebie i przenieś do perspektywy trzeciej osoby.
173
METODY OSOBISTYCH PRZEM IAN
Jeśli chcesz tchnąć w siebie więcej entuzjazmu, postaraj się, aby obraz był wielki, żywy i barwny, znajdował się tuż przed twoimi oczami i abyś postrzegał go z własnego punktu widzenia. Jeśli odkryjesz, że stosowanie tej techniki nie wpływa na zmianę twojego nastawienia, to możliwe, że robisz coś nieprawidłowo. Weźmy na przykład obraz czynności, która cię motywuje i poprawia ci samopoczucie. Wybierz coś, co n a p r a w d ę dostarcza ci motywacji i energii. Wykorzystasz to jako szablon, za pomocą którego sprawisz, że wewnętrzne wyobrażenie „nudnej" czynności będzie bardziej atrakcyjne. Jeśli będzie ci trudno zachować kolejność, rozbij cały proces na następujące etapy: 1. Przywołaj „zmotywowany" obraz. Nie powinno ci to sprawić trudności. Jeśli jednak masz problemy, zastąp go innym. Zatrzymaj obraz w głowie, a jeśli przybiera postać filmu, odtwórz go kilka razy, zadając sobie przy tym następujące pytania: i. Czy jest to film, czy wciąż obraz? ii. Czy kolory są mocne, czy nienasycone? Czy obraz jest czarno-biały? iii. Czy jest blisko? Na wyciągnięcie ręki? iv. Jak duży jest obraz? v. Czy masz wrażenie, że znajdujesz się wewnątrz niego, jakby cię otaczał? vi. Czy ruchy są szybkie, czy powolne? vii. Czy obraz znajduje się na wprost ciebie? Czy spoglądasz na niego z góry, czy od dołu? Zapamiętaj tę pozycję. viii. Czy jesteś częścią obrazu, czy patrzysz na niego własnymi oczami? 2. Teraz spójrz na „niedowartościowany" obraz zadania, do którego chcesz zmienić nastawienie- Zadaj sobie te same pytania i zauważ, czym różnią się te dwa obrazy, a co mają wspólnego. METODY OSOBISTYCH
PRZEMIAN
3. Umieść „niedowartościowaną" lub „nudną" czynność w miejscu, w którym znajduje się „zmotywowany" obraz, i nadaj jej wygląd tego ostatniego. Zmień wszystkie parametry i 174
METODY OSOBISTYCH PRZEM IAN
pozwól, aby nowy obraz zajął miejsce starego. Nie wstrzymuj się, poczuj się, jakbyś patrzył na zmotywowany obraz. 4. Możesz tchnąć w nowy obraz trochę klimatu. Wzmocnij go odrobinę, daj mu więcej tego, co już dałeś. Czasem dobrze jest przypomnieć sobie jakiś nastrojowy motyw muzyczny, który mógłby towarzyszyć żywiołowej odsłonie twojej nowej wizji. Pomaga to wyobrazić sobie, że coś napiera na ciebie i popycha w stronę obrazu. Wprowadź takie zabawne innowacje, a szybko wczujesz się w temat. Wszystko pięknie i wspaniale, ale teraz musisz sprawić, żeby takie przekształcanie obrazu przychodziło ci w sposób naturalny. Ponieważ jesteśmy skłonni robić to, co już dobrze znamy, powinieneś teraz przekonać swój mózg, aby przedstawiał obraz w tej nowej, ekscytującej formie, zamiast w nudnej starej. Możesz tego dokonać, powtarzając czynność przenoszenia obrazu ze starego w nowe miejsce i poddawania go wszystkim przekształceniom. Zacznij od pierwotnej, uprzykrzonej pozycji, ze wszystkimi jej nużącymi cechami, a potem przesuń go w nowe, „zmotywowane" miejsce, w którym nabierze barw i życia. Co ważne, tutaj możesz poruszać się tylko jednym torem. Mówisz swemu mózgowi: „Nie tędy... tamtędy!" i nie dopuszczasz, by pomylił kierunek wprowadzania zmian. Musisz zatem dokonywać ich szybko i stanowczo, jakieś pięć razy z rzędu, „oczyszczając ekran" po każdej z nich, aby przed przystąpieniem do kolejnej sprowadzić obraz do pozycji wyjściowej. Potem sprawdź efekty. Jakie są twoje odczucia wobec starego zadania? Jeśli nie pojawią się inne poważne problemy, którymi należałoby się zająć, powinieneś zauważyć szybką poprawę swego nastawienia, która zaszła w sposób całkowicie naturalny. Przemawia do mnie fakt, że techniki te odtwarzają dokładnie to, co i tak robisz, kiedy uda ci się wypracować nowe nastawienie wobec zadania. Ponieważ nie musimy upierać się przy NLP ani przy żadnej innej metodzie, możemy bezpiecznie stwierdzić, że to, co ważne, nie jest żadną szczególną techniką. Jest to nastawienie, które pozwala przestawić umysł na bardziej pozytywne tory dzięki myśleniu w kategoriach p r o c e s u , bez zagłębiania się w s z c z e g ó ł y problemu. Proces ten wchodzi w intrygującą współzależność ze zmianami natury fizjologicznej, które mogą spowodować znaczące różnice w 175
METODY OSOBISTYCH PRZEM IAN
twoich reakcjach emocjonalnych na kłopotliwe myśli. Znajdź jakiś inny problem, który sprawia, że czujesz się źle, kiedy o nim myślisz. Coś, co jak wiesz, nie stanowiłoby problemu, gdybyś był w stanie podejść do tego z większą pewnością siebie. Dopuść to na chwilę do świadomości, a prawdopodobnie zauważysz, jak wpłynęło na twoją postawę. Zaczynasz się garbić, a może lekko pochylasz głowę. A teraz wstań, odciągnij ramiona do tyłu, wyprostuj plecy i spójrz przed siebie, unosząc głowę. Spróbuj w takiej pozycji poczuć się źle z powodu tej samej rzeczy. Nie potrafisz, prawda? Wprowadzanie fizycznych zmian, takich jak ta, często bardzo ułatwia zmianę emocji na bardziej pozytywne. Jeżeli czeka cię dodatkowa seria ćwiczeń na siłowni albo musisz wejść do pomieszczenia pełnego ludzi, kiedy akurat nie jesteś nastrojony społecznie, albo jeśli roztkliwiasz się nad jakimś problemem, co wpędza cię w złe samopoczucie, spróbuj dokonać tego rodzaju zmiany. Zachowuj się, jakbyś był w korzystniejszej sytuacji, i przyjmij odpowiednią postawę, a może się okazać, że twoje emocje pójdą za przykładem ciała.
Leczenie fobii Podczas jednej z nocnych rozmów z moim współlokatorem w Bristolu wpadliśmy na bardzo dojrzały i odpowiedzialny pomysł, żeby wywołać lokalną panikę. Byłem już dawno po egzaminach, więc nie miałem wielu zajęć poza okazjonalnymi pokazami magii i trwonieniem pieniędzy z dodatku mieszkaniowego, zaś Simon, student filozofii, ze zrozumiałych względów w ogóle nie miał nic do roboty. Parę dni później przechadzaliśmy się w ciemnościach opustoszałymi ulicami Clifton Village i chichocząc, rozlepialiśmy na słupach i drzewach plakaty. „Uwaga!" — krzyczały grube czarne litery umieszczone nad zdjęciem tarantuli o pomarańczowych odnóżach. Tekst pod spodem wyjaśniał, że kilka takich pająków uciekło z transportu do zoo i prawdopodobnie osiedliło się gdzieś na terenie Clifton. Są aktywne głównie w nocy, a w ciągu dnia szukają kryjówek w ciepłych miejscach. Pozostawione w spokoju nie powinny być niebezpieczne dla dorosłych ludzi, ale w razie ich schwytania należy to zgłosić, gdyż niektóre prawdopodobnie są w okresie lęgowym. Pod spodem znajdował się numer telefonu, na wypadek gdyby ktoś zauważył pająka. Wzięliśmy go z książki telefonicznej i w rzeczywistości był 176
METODY OSOBISTYCH PRZEM IAN
to numer firmy ubezpieczeniowej z Cardiff. Kilka takich plakatów zostawiliśmy pod drzwiami kiosków, załączając instrukcje dla sprzedawców, aby wywiesili je w mtejscu widocznym dla klientów. Okleiliśmy pogrążoną we śnie dzielnicę naszymi pięknie spreparowanymi ogłoszeniami i wróciliśmy do akademika, wciąż chichocząc jak dzieci. Kilka kolejnych dni przyniosło wspaniałe rezultaty. Ludzie rozmawiali o tym na ulicy, a Simon i ja opowiadaliśmy sobie nawzajem wszystko, co udało się nam podsłuchać. Napisaliśmy list, który pewnej nocy podrzuciliśmy do naszego ulubionego sklepu warzywnego. Był to długi i szczegółowy list, przysłany rzekomo z zoo, który informował, że sklepy spożywcze znajdują się w pierwszej grupie ryzyka, wraz z kwiaciarniami i przedszkolami. Wymieniał także konieczne środki ostrożności, jakie należy podjąć wobec zbiegłych pająków. Należało na przykład oglądać codziennie każdy owoc, aby sprawdzić, czy od spodu nie przywarł do niego pająk. List zalecał również, by nie korzystać z oświetlenia jarzeniowego albo umieścić na podłodze otwarty słoik z pastą drożdżowo-warzywną, której opary mogą sprawić, że pająki staną się ospałe i łatwiejsze do schwytania. Pracownicy sklepu najprawdopodobniej przejrzeli nasz dowcip, ale byli na tyle uprzejmi, że wywiesili list na ścianie, co tylko wzmogło niespokojne dyskusje w okolicy. Pewnego dnia miejscowa gazeta zamieściła artykuł zatytułowany: Strzeż się pająka —fałszywy alarm. Pojawiły się w nim słowa potępienia ze strony dyrekcji ogrodu zoologicznego oraz pełne zakłopotania oświadczenie firmy ubezpieczeniowej z Cardiff, którą podejrzewano o udział w mistyfikacji. Donoszono również, że jakaś stacja telewizyjna padła ofiarą oszustwa i wyemitowała ostrzeżenie przed gigantycznymi pająkami. Ponieważ zależało nam bardzo, żeby mieć ostatnie słowo, wpadliśmy na pomysł, żeby sfabrykować pająka i umieścić go w jakimś widocznym, ale niedostępnym miejscu. Postanowiliśmy go zrobić z wyciorów do czyszczenia fajek, gdyż zwykły sztuczny pająk kupiony w sklepie zabawkowym wydawał nam się nie dość zabawny. Ostatecznie więc skonstruowaliśmy Borisa i pewnej nocy umocowaliśmy go przy użyciu kostki do gry na gitarze Simona pod sklepieniem arkadowego przejścia niedaleko Clifton Arcade (oraz naszego warzywniaka) i spryskaliśmy sprayem imitującym pajęczynę. 177
METODY OSOBISTYCH PRZEM IAN
Rano udaliśmy się na miejsce, aby wywołać zbiegowisko. Czekaliśmy na grupki ludzi przechodzące pod arkadami, a mijając ich, jeden z nas spoglądał w górę i dostrzegał naszego podrabianego pajęczaka. Po kilku nieudanych próbach udało nam się zgromadzić tłum gapiów, którzy tłocząc się w przejściu, obserwowali śmieszną konstrukcję z wyciorów do fajek przyczajoną w rogu pod sklepieniem. Ludzie zatrzymywali się na chwilę i szli dalej, dzięki czemu po kilku kolejnych prowokacjach nikt już nie podejrzewał nas o wywoływanie zbiegowiska. Niektórzy wiedzieli, że cała historia była kawałem, ale inni nie byli do końca pewni. Oczywiście usłużnie wtrącaliśmy opowieści o znajomych, którzy naprawdę widzieli pająki. Wystarczyło tylko parę sugestii z naszej strony, a tłum sam stworzył sobie historię i uwierzył, że Boris naprawdę wspiął się na ścianę. Było to szczególnie satysfakcjonujące. Ktoś nawet zaproponował, żeby powiadomić lokalne media, a my naturalnie poparliśmy ten pomysł. Pojawił się kamerzysta, który przyniósł ze sklepu warzywnego jeden z naszych plakatów i umieścił go w kadrze, po czym zaczął filmować przyczajonego parę metrów wyżej pająka. Niestety nie przeprowadził wywiadu z żadnym z nas, ale towarzyszyła mu dobrze ubrana, choć bardzo nerwowa dama, która cały czas coś do niego mówiła, zakrywając usta notatnikiem. Dowiedziałem się później, że przyjechała z zoo, co musiało być dziełem przypadku. Osobiście podejrzewam, że była to reporterka. Przez kilka godzin wystawaliśmy na chodniku, powtarzając przejaskrawioną historię nowo przybyłym przechodniom, aż w końcu ktoś stwierdził, że pająk wygląda na sztucznego. Powiedzieliśmy mu, że wcześniej przeszedł po ścianie, ale on nic sobie z tego nie robił. Nie mogąc zaprotestować, przyglądaliśmy się, jak facet wspina się tą samą drogą co my i trąca pająka zrolowaną gazetą. Brak reakcji wywołał ulgę wśród zebranych, aż wreszcie udało się temu głupkowi oderwać go od ściany*.
178
METODY OSOBISTYCH PRZEM IAN
Nie mam fobii na punkcie pająków, ale uważam je za raczej nieprzyjemne. Nie chciałbym na przykład zostać uwięziony w ciasnej szafie, w której tysiące pająków łaziłoby mi po twarzy, wpychając się do ust i nozdrzy. Ale przedstawiona poniżej technika, przypisywana
* W czasach gdy dzieliliśmy pokój. Simon i ja zajmowaliśmy się również innymi zabawnymi kawałami. Należał do nich list wysłany do pewnego gderliwego i hałaśliwego faceta, który stał przede mną w kolejce po dodatek mieszkaniowy, a jego adres odczytałem z ekranu biurowego komputera. List zawierał raport o stanie jego mieszkania i wykaz warunków, które powinien spełnić, aby uzyskać wyższą refundację. Znajdowała się tam krytyczna opinia na temat niemodnego wystroju korytarza, popękanych i brudnych szuflad w lodówce, śladów ketchupu na kredensie i nadmiaru włosów w odpływie wanny. Miał dostarczyć do biura fotograficzną dokumentację na dowód, że ustosunkował się do tych zaleceń, i mam nadzieję, że to zrobił. Panika wokół pająka wyszła nam całkiem nieźle, a wszystkich zainteresowanych czytelników z Bristolu informuję, że piórko do gitary prawdopodobnie wciąż tkwi w sklepieniu nad przejściem. Gdybyście je tam znaleźli, bądźcie tak dobrzy i pozwólcie mu pozostać na miejscu.
Bandlerowi, może się okazać naprawdę cenna dla osób cierpiących HIPNOZA I SUGESTIA
na fobie, o których wiadomo, że mają początek w wydarzeniach z dzieciństwa. Rezultaty tego procesu powinny być naturalne i niewymuszone, niezależnie od tego, że lęk więcej się już nie pojawi. Posłużyłem się tą metodą, aby pomóc przyjacielowi, który okropnie boi się pająków, i upłynęło sześć miesięcy, zanim jakiegoś zobaczył, aby przekonać się, że terapia zadziałała. Zadzwonił do mnie, żeby mi powiedzieć, że właśnie wyrzucił pająka z mieszkania za pomocą szklanki i pocztówki. Wtedy nagle uderzyło go, że po raz pierwszy był w stanie zbliżyć się do tego stworzenia, nie wpadając w histerię. Takie właśnie jest działanie owego „lekarstwa" na fobie, które pozwala naturalnie i spokojnie uwolnić się od irracjonalnego i paraliżującego strachu oraz wypracować normalną, zrównoważoną i zdrową reakcję. Ostatecznie jeśli odczuwasz lęk przed psami, nie musisz zastępować go równie silną sympatią do nich. Chodzi o to, abyś mógł zachować zimną krew i dostrzegając przypadkiem jakiegoś groźnego psa, nie zwracał na niego szczególnej uwagi. Technika, którą wam zaprezentuję, może wydać się nieco dziwna, więc pozwolę sobie wytłumaczyć, na czym się opiera. Załóżmy, że 179
METODY OSOBISTYCH PRZEM IAN
mam fobię na punkcie palców (nie mam), ponieważ kiedy byłem mały, matka zamykała mnie w skrzyni pełnej palców (nie zamykała), a ja odchodziłem od zmysłów (nie odchodziłem). Teraz, ilekroć widzę palce, tracę głowę (nie tracę). Dzieje się tak dlatego, że bodziec w postaci palców przywraca mnie do tego stanu emocjonalnego (nie przywraca) i nasuwa mi ponownie (nic z tych rzeczy) wspomnienia z wczesnego dzieciństwa (nie mam takich). Reakcja moich wnętrzności, zawsze gotowych pospieszyć mi z pomocą, jest oczywiście przesadna (nie jest). W przypadku fobii na punkcie psów (też nie mam), na którą cierpią osoby pogryzione w dzieciństwie, można dojść do wniosku, że reakcje fizjologiczne stanowią nadmiernie wyczulony mechanizm obronny Instynktowne zachowania mają zawsze na celu twoją korzyść, ale czasem prowadzą na manowce. Kiedy tylko twój organizm odbierze komunikat, że lepiej ci bez tego wyolbrzymionego mechanizmu, powstrzyma go i nie będzie więcej uruchamiał. Toteż opisany poniżej proces działa na zasadzie maksymalnego utrudniania powrotu do starych wspomnień poprzez oddalenie od nich na poziomie nieuświadomionych reakcji. Jeśli nie prześladuje cię żadna fobia, zastosuj tę technikę, aby pozbyć się krępujących negatywnych reakcji, które pojawiają się pod wpływem złych wspomnień. Nie wymażesz w ten sposób niczego z pamięci, ale będziesz miał do niej o wiele zdrowsze nastawienie. Możesz skorzystać z pomocy kogoś, kto będzie czytał ci instrukcje, robiąc odpowiednie przerwy, albo najpierw nauczyć się na pamięć całej sekwencji. Odradzam tę metodę osobom, których fobie wyzwalane są przez takie czynniki jak kino albo cokolwiek innego, co wchodzi w skład opisanego poniżej procesu. Spotkałem kiedyś faceta, który miał fobię na punkcie snów, więc występujące w procesie wizualizacje były dla niego krępujące i w rezultacie nieskuteczne. Jeśli jednak zdecydujesz się spróbować, znajdź sobie jakieś spokojne miejsce, aby wszystko przebiegło prawidłowo i autentycznie, a mam nadzieję, że metoda okaże się dla ciebie tak efektywna, jak z pewnością może być. Zanim zaczniesz, przypomnij sobie, że fobia staje się prawdziwa, kiedy wyobrażasz sobie wyzwalające ją czynniki i dopuszczasz do siebie przykre doznania. Po kilku minutach odkryjesz, że doznania te znikły. Będzie to uczucie tak naturalne, że
180
METODY OSOBISTYCH PRZEM IAN
możesz powątpiewać, czy naprawdę nękały cię kiedykolwiek jakieś przykre wyobrażenia. 1. Zamknij oczy i przyjmij wygodną pozycję. Wyobraź sobie, że siedzisz w ostatnim rzędzie sali kinowej. Możesz posłużyć się obrazem rzeczywistego kina, które dobrze znasz. 2. Za chwilę zaczniesz oglądać film o swoich wspomnieniach, które doprowadziły do prześladującej cię fobii. Film nie może być jednak wyświetlony w normalny sposób. Jest bardzo stary, czarno-biały, a w głównej roli występujesz ty i grasz samego siebie. Obraz jest małym kwadratem umieszczonym pośrodku wielkiego, starego ekranu. Możesz oglądać film, ale z trudem, z powodu małych rozmiarów obrazu. Jego jakość pozostawia nieco do życzenia, ponieważ jest naprawdę bardzo stary. Nie ma dźwięku, za to rozlega się podkład muzyczny Muzyka jest komiczna, więc radzę ci wybrać jakiś motyw z ulubionego programu telewizyjnego. Benny Hill, Muppety, Monty Python i tym podobne zwykle sprawdzają się znakomicie. Wielbiciele grupy Bonzo Dog Doo-Dah mogą wykorzystać Jollity Farm. Pamiętaj, że zobaczysz w tym filmie samego siebie, więc muzyka pozwoli ci w odmienny sposób spojrzeć na wydarzenia. 3. Zanim zacznie się projekcja filmu, pomyśl o jakiejś sytuacji, w której jesteś silny, pewny siebie i niezawodny. Może to być cokolwiek, od przyrządzania wyśmienitej lasagne, poprzez biegłą znajomość historii muzyki pop, aż po jakieś dziwactwo, w którym jesteś mistrzem. Pozwól, by ogarnęło cię błogie poczucie mocy, rozprzestrzeniające się po wszystkich zakamarkach twego ciała. Powinieneś je wyolbrzymić i zapamiętać pojawiające się w tym momencie wrażenie. Będzie ci ono towarzyszyć podczas oglądania filmu. 4. Na sygnał „start" rozpocznij wyświetlanie. Ale jeszcze nie teraz. Tuż nad tobą znajduje się małe pomieszczenie z projektorem. Gdybyś w którymś momencie chciał nabrać większego dystansu do filmu, możesz opuścić swe ciało i ulecieć w to miejsce, skąd będziesz mógł spojrzeć w dół na siebie siedzącego w ostatnim rzędzie sali kinowej. Film zostanie odtworzony od początku do 181
METODY OSOBISTYCH PRZEM IAN
końca i opowie historię twoich wspomnień w staromodnej, czarno-białej tonacji. Na jego końcu pojawi się nieruchomy obraz i jeżeli ktoś czyta ci tę instrukcję, powinieneś dać znać tej uczynnej osobie, że skończyłeś oglądać. Ale cały czas miej zamknięte oczy. Gotowy? Włącz muzykę... Start. 5. Skończyłeś? Dobrze. Zatrzymaj projekcję na ostatniej klatce, wstań z miejsca i przenieś się do obrazu na ekranie. Spotkasz tam swoje młodsze wcielenie- Pogratuluj mu odwagi, prze-
202
trwania nieprzyjemnej sytuacji albo czegokolwiek, co uznasz za stosowne. Następnie wejdź w ciało swego młodszego ja, tak żebyś mógł spoglądać jego oczami. 6. Chociaż jesteś na samym końcu filmu, zmień obraz na kolorowy. Za chwilę odtworzysz cały film od tyłu i w przyspieszonym tempie, będąc w środku i obserwując wszystko oczami jego bohatera. Rozlegnie się ta sama muzyka, tylko wspak i na wyższych obrotach, ale to przewijanie zakończy się bardzo szybko. Kiedy wrócisz do początku, będziesz mógł otworzyć oczy. W ten sposób zamkniesz proces. Gotowy? Teraz pełna kolorystyka, cała wstecz, a ty patrzysz od wewnątrz. Start! 7 . Dobra. Oczy otwarte? Wspaniale. A teraz przekonaj się, że
zadziałało. Pomyśl jeszcze raz o czynniku wyzwalającym fobię. Czy coś się zmieniło? Czy dostrzegasz, że teraz reagujesz inaczej? Czy to możliwe, żeby to było takie łatwe? No i co teraz? Następna faza polega na zakorzenieniu twojej nowej, „dojrzałej" albo „użytecznej" reakcji w rzeczywistości poprzez odnalezienie starego bodźca wywołującego fobię i odkrycie, że możesz czuć się swobodnie w jego obecności. Jeśli miałeś fobię na punkcie psów, a teraz jej nie odczuwasz, znajdź jakiegoś psa i przyzwyczajaj się do tego, że się go nie boisz. Jest to bardzo ważny etap — musisz oswoić się ze swoją nową reakcją (albo jej brakiem), a jest ona jeszcze świeża, urocza i ekscytująca. Jeśli postąpiłeś zgodnie z powyższymi instrukcjami i nic się nie zmieniło, sprawdź, czy rzeczywiście zrobiłeś to z pełnym zaangażowaniem. Jeśli przeprowadziłeś pierwszą próbę sam, teraz 182
METODY OSOBISTYCH PRZEM IAN
poproś kogoś o czytanie instrukcji, co pozwoli ci bardziej się skupić. Naprawdę widziałem, jak ta technika czyniła cuda, ale to wyłącznie zasługa faktu, że pozbyć się fobii jest zaskakująco łatwo. Warto byłoby porównać to „lekarstwo" ze zwykłym placebo, aby zobaczyć, na czym polega jego działanie. Mam nadzieję, że na ciebie zadziała.
Pewność siebie i projekcja własnego obrazu Kiedy nie urządzam pokazów iluzji w celach zarobkowych, zajmuję się malowaniem. Ktoś, kto żywi niezdrowe zainteresowanie moją prywatnością, powinien to wiedzieć. Chodząc do szkoły, znajdowałem przyjemność w szkicowaniu karykatur nauczycieli, obecnie zaś lubię malować portrety, które mają w sobie albo lekki powiew, albo nieprzyjemny swąd groteski. Jest to bardzo spokojna i relaksująca forma spędzania czasu, dzięki której mam okazję wysłuchać najnowszych reklam w Classic FM. Czasem słyszę od tych czarujących ludzi, którym podobają się moje obrazy, że w jakiś sposób udało mi się trafnie uchwycić charakter postaci poprzez wyolbrzymienie szczegółów jej wyglądu. Wychodzą oni z założenia, które uważam za dość osobliwe, że wygląd osoby zdradza jej cechy charakteru. Chyba jednak nie ma w tym nic więcej poza nikłym podobieństwem brzmienia słów „karykatura" i „charakter", które mogłoby wskazywać na jakieś etymologiczne powiązania. Oczywiście nie ma mowy o żadnym pokrewieństwie. Wyraz „karykatura" wywodzi się od włoskiego cari („dać komuś") oraz care („ogromny nos"), nie ma zatem nic wspólnego z charakterem. Bardziej prawdopodobne, że fenomen wyrażania charakteru poprzez wyolbrzymienie detali polega na odpowiednim uchwyceniu grymasu bądź uśmiechu. Tak czy inaczej, zachwyca mnie fakt, że potrafimy sięgać wzrokiem tak głęboko pod powierzchnię. Oscar Wilde mówił o „masce ukrytej za człowiekiem", czyli o poczuciu, że najbardziej dogłębną z naszych cech jest wygląd, jaki prezentujemy światu. Przyjmowane pozy i nieskrywane antypatie to często rzeczy, które najwięcej o nas mówią. Na tej podstawie można uznać, że nasze własne poczucie wewnętrznego ja jest prawdopodobnie wydumanym nonsensem i zazwyczaj nie ma żadnego związku z tym, jak naprawdę odnosimy się do świata na każdym z rzeczywistych poziomów. Tę niezwykle pokrzepiającą koncepcję przejęło wiele poradników psychologicznych, które zachęcają, by 183
METODY OSOBISTYCH PRZEM IAN
pozwolić pewnym zachowaniom wydostać się na powierzchnię, co poruszy głębsze warstwy. Pewna znana mi osoba ma niemiłą tendencję do wyrażania się w e-mailach w przykry i agresywny sposób. Ponieważ dostałem od niej kilka takich listów, a owa pani jest przyjaciółką mojej przyjaciółki, znalazłem okazję, by porozmawiać z nią o tym. Ku memu zdumieniu zapewniła, że pisząc do mnie, naprawdę nie była poirytowana, a całą winę za to nieporozumienie zwaliła na nieodpowiedni sposób wysławiania się. Stwierdziła, że nie jest porywcza, we własnym mniemaniu jest zupełnie zrównoważona, zatem nie powinienem wyciągać z tych e-maili wniosków na temat jej usposobienia. Uznałem to za bardzo interesującą sytuację. Wszyscy uważamy się za ludzi rozsądnych i zrównoważonych. W istocie rozsądek innych ludzi mierzymy, porównując ich do siebie. Jeden z moich przyjaciół, który czasem podjada coś ukradkiem w supermarketach, potrafi to przed sobą usprawiedliwić — przecież nie robi nic złego, to nie jest prawdziwa kradzież. Przypuszczalnie wszyscy żywimy przekonanie, że nasza uczciwość, inteligencja, urok osobisty i gust są na odpowiednim poziomie. Nawet jeśli uważamy się za straszliwie nieśmiałych albo nieciekawych, nadrabiamy to świadomością, że jesteśmy przyzwoici albo szczerzy, albo — i to jest najlepsze — n a p ra w d ę i n t ere s u ją cy , jeśli nas bliżej poznać. Jakkolwiek skromnie byśmy o sobie nie mówili, jesteśmy przeświadczeni, że wszystko z nami w porządku, a nasze zachowania są usprawiedliwione. No dobra. Widzimy słabostki i drażniące przypadłości u innych ludzi, ale czyż również oni nie sądzą, że wszystko jest z nimi w jak najlepszym porządku? Zatem czy oni się mylą, a my mamy rację? A może tylko my widzimy to w taki sposób? Jestem pewien, że przy całym swym uroku od czasu do czasu rozmawiasz o innych za ich plecami. Jeśli ty i twój znajomy X macie wspólnego znajomego Y, istnieje prawdopodobieństwo, że dostrzegacie jego drażniące nawyki i czasami rozmawiacie o nich. Jest to terapia, generalnie nieszkodliwa i pozbawiona złych intencji. Ale robicie to. Uświadom sobie zatem, że twoi przyjaciele postępują tak samo, rozmawiając o tobie. Jest tak dlatego, że ty także masz denerwujące przyzwyczajenia, z których nawet nie zdajesz sobie sprawy. Nie tylko rozmawiasz z X na temat 184
METODY OSOBISTYCH PRZEM IAN
Y, ale kiedy spotkasz Y, rozmawiasz z nim o X w ten sam sposób, zatem X i Y rozmawiają również 0 tobie. Jesteś jeszcze jedną osobą o widocznych wadach, której parający się amatorską psychoanalizą znajomi poświęcają niejedną spekulację. Inny z moich przyjaciół, cierpiący na dolegliwości skórne (proszę, nie myślcie, że zadaję się tylko ze złodziejaszkami i dziwolągami), wyznał mi kiedyś, że jest to kłopotliwa przypadłość. Zapytałem go, dlaczego tak uważa. Odparł, że ludzie mogą to zauważyć i uznać za coś wstrętnego. Choć rzeczywiście jest dotknięty egzemą, nie ma w tym niczego wstrętnego. Ktoś mógłby pomyśleć: „Ach, on ma egzemę", a potem o tym zapomnieć, albo jak w moim przypadku, jedynie odnotować to mimochodem. Powiedziałem mu więc, iż jego opinia (że jest to wstrętne) jest mało ważna w porównaniu z opiniami tysięcy ludzi, z którymi się widuje, zatem powinien uznać, że się myli. Po prostu nie ma racji. Eksperci orzekający, czy jego skóra jest wstrętna, czy nie, zaludniają całą resztę świata, a on jest tylko jeden, więc jego zdanie nie ma żadnego znaczenia. To inni decydują o tym, czy jego przypadłość jest krępująca, czy nie. Myślę, że mnie zrozumiał. Jestem w takiej sytuacji, że ludzie, którzy rozpoznają mnie 1 przez chwilę przebywają w moim towarzystwie, nabierają trwałego przekonania o moim charakterze na podstawie przelotnego kontaktu. Osoby, które są naprawdę sławne, muszą czuć się tym sparaliżowane. Zawsze bardzo się staram zachowywać przyjaźnie, aby oddalić koszmarną myśl, że mogę zrobić na otoczeniu kiepskie wrażenie. To, jacy „naprawdę" są sławni ludzie, stanowi zrozumiałe źródło fascynacji. Wszyscy chcielibyśmy to wiedzieć, niezależnie od tego, jak nam samym daleko do sławy. Kiedyś, na początku swojej kariery, wpadłem w pośpiechu do kawiarni w Bri-
stołu, rozglądając się za kimś, kogo miałem nadzieję tam zastać, choć byłem przekonany, że spóźniłem się na spotkanie. Przekroczyłem próg i spoglądając nad głowami ludzi, wypatrywałem rudej czupryny mego przyjaciela, a ponieważ byłem dosyć rozkojarzony, nie 185
METODY OSOBISTYCH
PRZEMIAN
zauważyłem, że wychodząca para otworzyła przede mną drzwi. Nie zważając na to, przebiegłem obok nich z głową w chmurach. Uświadomiłem to sobie, kiedy było już za późno. Usłyszałem, jak jedno z nich szeptem wypowiada moje nazwisko i dodaje: „Widziałeś to? Nie do wiary". Takie było ich wrażenie po spotkaniu z Derrenem Brownem i odeszli, myśląc, jaki to ze mnie buc. Jestem przekonany, że do dziś z satysfakcją opowiadają innym ludziom: „Derren Brown? Spotkaliśmy go kiedyś. Kompletny buc Jest z tego znany". I może rzeczywiście byłem bucem. To wydarzenie wciąż nie daje mi spokoju. Bardzo mi przykro. Mam nadzieję, że to przeczytają. To było w Primrose Café w Bristolu. Proszę, przeczytajcie to. Z tej samej beczki, że pozwolę sobie na maleńką dygresję, podobna rzecz przytrafiła mi się, kiedy gościłem u przyjaciela w Londynie podczas kręcenia programu Rosyjska ruletka. Jego mieszkanie znajdowało się na ostatnim piętrze i trzeba było pokonać mnóstwo schodów, żeby zejść na sam dół. Pewnego ranka przysłano po mnie samochód, którym miałem pojechać na plan, więc zacząłem zbiegać po schodach w tempie typowym dla kogoś, kto wie, że ma przed sobą cztery piętra i nie zamierza poświęcić na ich przemierzenie więcej czasu niż to konieczne. Nie zdawałem sobie sprawy, że mam rozpięty rozporek. Powstałe wskutek pośpiesznego siusiu zaniedbanie w dolnej części mojej garderoby sprawiło, że miałem nie do końca zasunięty zamek w spodniach, byłem jednak nieświadomy faktu, że moja bielizna wydostaje się tamtędy na wolność. Co gorsza, był to akurat okres, w którym testowałem niesamowitą swobodę oferowaną przez męskie bokserki i tego ranka ręka Fortuny wyszperała dla mnie z szuflady właśnie jedną z takich par. Zbiegałem więc pośpiesznie po kilka stopni w dół, mając nie tylko rozpięte spodnie, ale również luźną bieliznę osobistą. Gdy znalazłem się już na samym dole, rozległ się zgrzyt klucza w zamku
frontowych drzwi i wypadając na ulicę, minąłem wchodzącą do klatki schodowej parę. Powitałem ich promiennym i serdecznym „Dzień d o b r y m a j ą c świadomość, że mogli mnie rozpoznać. Bardziej niż zwykle dbałem o to, aby zachowywać się czarująco. Ale 207
HIPNOZA I SUGESTIA
gdy tylko owiało mnie orzeźwiające wrześniowe powietrze, natychmiast poczułem lodowaty powiew w najbardziej zaskakującym miejscu i zdałem sobie sprawę, że opuściłem mieszkanie z dyndającym na wierzchu przyrodzeniem. Dotarło do mnie również, że w takim właśnie stanie minąłem tamtych ludzi. Nie mam pojęcia, czy coś dostrzegli, i z czasem uczepiłem się kurczowo myśli, że przeszli obok mnie, niczego nie zauważywszy, ale wciąż prześladuje mnie myśl: „Derren Brown? Spotkaliśmy go kiedyś. Lata z fiutem na wierzchu". Po czymś takim przystawianie sobie rewolweru do głowy zdaje się być rzeczą całkiem naturalną. Nasuwa się morał, że to, jaki z a m i e r z a s z być, nie jest równoznaczne z tym, jaki j e s t e ś . Nie liczy się to, co c h c e s z o sobie powiedzieć, ale to, co rzeczywiście p o w i e s z . Kobieta, która wysyłała tamte nieprzyjemne e-maile, była potworną megierą, ponieważ w taki sposób się prezentowała. I koniec dyskusji, to nieważne, że ona sama myśli o sobie co innego. Ludzie nigdy nie sądzą, że są „naprawdę tacy". Słowo „megierą" na przykład odnosi się do tego, jak ta pani traktuje ludzi i jak się do nich zwraca, ale nie wyraża jakiejś prawdy o jej duszy. Pozostawiona na bezludnej wyspie nie mogłaby być megierą, gdyż potrzebne są relacje z innymi, aby to słowo miało jakiekolwiek znaczenie. Typową troską dwudziestolatka jest kwestia, z czego składa się jego „prawdziwa" osobowość. Chociaż ważne jest, żebyśmy wyczuwali różnicę pomiędzy obrazem, jaki prezentujemy w życiu społecznym, a zachowaniami, na które pozwalamy sobie w samotności albo wśród bliskich, żaden z aspektów naszej osobowości nie jest bardziej realny od innych. Jesteśmy wieloaspektowi jak dyskotekowe lustrzane kule rozsiewające refleksy światła we wszystkich kierunkach, a życie to jedna wielka cholerna dyskoteka. Albo coś w tym rodzaju.
208
Uzbrojeni w taką wiedzę możemy spróbować spojrzeć na swoje zachowanie bardziej obiektywnie. Może jesteś umiarkowanie towarzyski i nie przykładasz się zbytnio do zdobywania względów ludzi, których poznajesz. Nie widzisz potrzeby, aby mówić pani domu, że podoba ci się przyjęcie, jeśli tak nie jest, i czujesz niesmak, widząc,
HIPNOZA I SUGESTIA
jak ktoś się nieszczerze przymila. Prawdopodobnie jesteś skłonny przyznać, że trzeba nieco wysiłku, aby cię lepiej poznać i przekonać się, iż pod twoim wyciszonym i skromnym wizerunkiem kryje się coś więcej. No cóż, nie ma nic strasznego w powyższej charakterystyce, aczkolwiek wszystko to wydaje się bardzo odmienne od powierzchowności albo tego, co z pewną dozą rezerwy można uznać za rzeczywistość^ Ludzie mogliby naturalnie oczekiwać od ciebie większego zaangażowania towarzyskiego, a wielu może twoją nieśmiałość błędnie odebrać jako obojętność, wyniosłość albo niechęć. Czy to twoja, czy ich wina? Możesz nie zachowywać się miło i wylewnie, i to z tej samej przyczyny, dla której jesteś skromny i wyciszony. Potrzebny jest spory zasób humoru i prawdziwego uroku, aby taka skromna osoba zjednała sobie innych. Wszyscy mamy wspaniałe zalety, które ujawniają się, kiedy ktoś pozna nas bliżej, ale nawet z tą „prawdziwą" osobowością wiąże się ten sam problem, gdyż niekoniecznie jest tak ujmująca i miła, jak byśmy chcieli. Podsumowując, wszystko sprowadza się do wagi wyrobienia towarzyskiego. Celowe nadskakiwanie i oczarowywanie ludzi wcale nie musi być równoznaczne z nieszczerością. Może z wyjątkiem sytuacji, gdy zostałeś poproszony o szczerą opinię, która w rzeczy samej jest daleka od pochlebnej, ale nawet wtedy można się skutecznie wykręcić, nie zrażając sobie nikogo. Brak wyrobienia towarzyskiego jest zwykle symptomem braku pewności siebie. Mam jednak dobrą wiadomość. Pewność siebie można udawać. Nie jest prawdziwa. Nie sądzę, by pewność siebie była bardziej realna niż motywacja. Jeśli czujesz się niedostatecznie zmotywowany, miej na uwadze, że tego słowa używają tylko ci, którzy mówią o braku motywacji. Ludzie zmotywowani rzadko posługują się tym pojęciem, mówiąc o sobie. Po prostu zajmują się swoją robotą. Brak motywacji jest usprawiedliwieniem i pozwala nadać inną nazwę zwykłemu niewykonaniu zadania. Zapomnijmy o motywacji, nauczmy się robić od razu, co do nas należy. Z pewnością siebie jest podobnie. Jednak musisz zdać sobie sprawę, że pewność siebie nie istnieje jako fakt obiektywny. Człowieka będącego w izolacji nie może cechować wrodzona pewność siebie ani jej brak. Cechy te zaczynają nam towarzyszyć, kiedy obcujemy z innymi. Tak samo nie ma żadnej istotnej
HIPNOZA I SUGESTIA
różnicy między osobą „naprawdę" pewną siebie w jakiejś sytuacji a taką, która tylko tak się zachowuje. Możemy zatem postrzegać pewność siebie jako zachowania i triki, które w pewien sposób kształtują nasz wizerunek. Dlaczego chcemy prezentować się jako ludzie pewni siebie? Ponieważ w pewnych granicach jest to cecha niebywale atrakcyjna. Może bardzo poprawiać nam samopoczucie. Oczywiście kiedy jest jej zbyt wiele lub za mało, jest to męczące, jeśli ktoś w naturalny sposób robi w towarzystwie dobre wrażenie, sprawia ogromną przyjemność każdemu, kto go pozna. Kiedy zostajesz komuś przedstawiony, czyż nie osądzasz od razu, jak bardzo podoba ci się ta osoba? Albo jak miło ci się z nią rozmawia? Jeśli jest to ktoś czarujący i sympatyczny, odczuwasz przyjemną ulgę. Nie jest to nieszczere ani powierzchowne, po prostu miło, gdy ktoś taki jest w pobliżu. Teraz proszę, zapomnij na chwilę, że wypowiadam się z pozycji eksperta w sztuce bycia czarującym czy nawet szczególnie pewnym siebie. Mój własny problem w tej materii bierze się z niepewności, czy powinienem oczekiwać, że ludzie będą mnie rozpoznawać jako twarz z telewizji. Jeśli czuję, że to możliwe, zawsze staram się być miły i zostawić przyzwoite wrażenie, z przyczyn, o których już wspominałem. Kiedy jednak ktoś nie okazuje tego wyraźnie, zakładam, że mnie nie zna i mogę sobie bezpiecznie pozwolić na okazanie znudzenia albo zmęczenia, jeśli akurat tak się czuję. Spędzałem kiedyś czas w towarzystwie prawdziwych gwiazd, które
mają świadomość, że gdziekolwiek się pojawią, wszyscy je rozpoznają. Dlatego mogą uruchomić odpowiednią funkcję i odrobinkę rozruszać towarzystwo, wymieniając uściski dłoni z ludźmi, którzy do nich zagadują. Czułbym się komicznie zarozumiały, gdybym zaczął się tak zachowywać. Już sobie wyobrażam komentarze typu: „Za kogo on się uważa?" wypowiadane szeptem po kątach. Zawsze jednak czuję lekkie zakłopotanie, kiedy odkrywam, że ekspedientka w sklepie właśnie mnie rozpoznała, a ja jestem zmęczony i mogę robić nie najlepsze wrażeń ie. Zdarza mi się to jednak bardzo rzadko i jest wynagradzane możliwością zakupów z niewielką „gwiaz-dorską" zniżką.
METODY OSOBISTYCH PRZEMIAN
W tym samym stopniu co kłótliwych i porywczych starszych pań szczerze nie znoszę przyjęć. Po godzinie spędzonej w hałaśliwym towarzystwie dostaję klaustrofobii, o ile nie uda mi się nawiązać z kimś naprawdę interesującej rozmowy. Jestem pewny, że czujesz to samo — nie znam nikogo, kto znajdowałby autentyczne upodobanie w przyjęciu jako takim, pomijając samych gospodarzy. W żadnym wypadku nie zdarza mi się lśnić na salonach przesadną pewnością siebie, choć skrycie podziwiam ludzi, którzy to potrafią. A taktem jest, że trzeba bardzo niewiele, aby to osiągnąć. Przede wszystkim, jakie jest twoje wyobrażenie o samym sobie? Andy, mój wspólnik, posiada niebywałą umiejętność wnoszenia szalonej energii, humoru i charyzmy do prawie każdej sytuacji towarzyskiej. Jest niezwykły. Ten jego talent w dużej mierze wynika z pochlebnego wyobrażenia o sobie i ogromnych pokładów pewności siebie. Byłem zafascynowany, odkrywając, że chociaż jest to bez wątpienia mikry facet, postrzega siebie jako wysokiego. A bywa odwrotnie: jeden z moich przyjaciół, mierzący ponad metr dziewięćdziesiąt, który czuje się dość niezręcznie w towarzystwie, wyznał mi, że zawsze ma wrażenie, jakby wszyscy byli od niego wyżsi i niezmiennie zaskakują go fotografie, na których nad wszystkimi góruje. Codzienne spoglądanie na innych z góry lub z dołu musiało chyba jakoś wypaczyć wyobrażenie tych facetów o samych sobie.
Przy odrobinie namysłu odkryjesz, że twoje wyobrażenie o sobie jest przypadkowe i bardziej prawdopodobne, że kształtują je twoje słabości, a nie mocne strony. Czym właściwie jest taki obraz samego siebie? Unikając abstrakcji, zobaczmy w nim to, czym naprawdę jes£ Jest to obraz, który tworzysz w głowie, kiedy wizualizujesz to, kim jesteś. Możesz stworzyć nadrzędne wyobrażenie, do którego odwołujesz się najczęściej, ale korzystać także z wielu innych sposobów postrzegania siebie, przypisanych do szczególnych sytuacji — w domu, wśród znajomych, w pracy i tak dalej. Wybierz kilka z nich, zaczekaj chwilę i zobacz, co przychodzi ci na myśl. Zwróć uwagę, co pojawia się w twojej głowie, kiedy myślisz o sobie. Kto decyduje o 211
HIPNOZA I SUGESTIA
tym, co zawierają te obrazy albo krótkie filmiki, które przechowujesz w swoim umyśle? Prawdopodobnie pozwoliłeś, aby stworzyły się same i znalazło się w nich mnóstwo nieprzydatnych strzępków informacji. Czy powinieneś zawracać sobie głowę zmienianiem tego, co znajduje się na tych obrazach? Faktem jest, że jeśli poświęcisz kilka minut na przyjrzenie się ich zawartością, możesz doprowadzić do cennych, a nawet przełomowych zmian w swoim życiu. Sposób, w jaki siebie postrzegasz, narzuca ograniczenia, jakim podlegają twoje zachowania. Jest to dosyć proste. Ludzie, którzy potrafią rzucić palenie z dnia na dzień, przypuszczalnie należą do tych, którzy są w stanie zdecydować, że będą postrzegać siebie jako niepalących, a potem w odpowiedni sposób zmieniają swe zachowania, nie martwiąc się ewentualnymi niepowodzeniami. Na pewno nie są to ci, którzy zaledwie „próbują nie palić", stawiając czoło stresującemu wyzwaniu, które z góry skazane jest na klęskę. Zdecyduj, jaki chciałbyś mieć obraz samego siebie. Wyobraź sobie takie swoje wcielenie, które jest ekscytujące, ale realistyczne. Nie ma sensu przywoływanie wizji superbohatera, która jest całkowicie nieosiągalna, ale postaraj się stworzyć coś, co naprawdę do ciebie przemówi. Następnie zadbaj o to, by twój obraz emanował cechami, których chciałbyś mieć więcej. Zaprojektuj ten autoportret i dopracuj szczegóły. Zobacz, jak twoje nowe ja obcuje z ludźmi w sposób, który cię zachwyca, i nie musi borykać się z problemami, które nękały cię w przeszłości. Teraz, kiedy ustaliłeś już treść twojego obrazu, musisz się upewnić, że przedstawiasz go sobie w najbardziej pociągający sposób. Powinieneś związać się z nim emocjonalnie, aby pożerać go wzrokiem, a nie traktować jak odległą migawkę. Pamiętając zatem, jak należy kontrolować te mentalne obrazy, wypróbuj poniższe operacje i sprawdź, która sprawdza się najlepiej. 1. Powiększ obraz. Niech będzie tak osiemnastome-trowy ekran w kinie IMAX. 2. Nasyć i wyostrz barwy. 3. Wzmocnij jaskrawość. 4. Spróbuj go do siebie przybliżyć. 212
wielki
jak
HIPNOZA I SUGESTIA
5. Tchnij w niego trochę życia. Niech twój obraz sprawia wrażenie, jakby chciał wyrwać się z ram. 6. Dodaj ścieżkę dźwiękową. W wyobraźni odtwórz motyw muzyczny, który dodaje ci pewności siebie albo przepełnia uczuciem stosownym do obrazu. Zanurz się w swoim obrazie, dodając do niego wszystko, co może jeszcze bardziej go udoskonalić. Być może pomocne okażą się słowa aprobaty ze strony przyjaciół. Wyobraź sobie znaczące dla ciebie osoby, jak ulegają twojemu urokowi, i pozwól, aby ta wizja wpłynęła na obraz. Kiedy już poczujesz wszystkimi porami skóry jego oddziaływanie, wypróbuj następującą sztuczkę: wyobraź sobie, że do każdego z rogów umieszczonego przed tobą obrazu przymocowana jest gruba gumowa taśma, drugim końcem zaczepiona gdzieś za twoimi plecami. Obraz powoli oddala się od ciebie, napinając gumy. Kiedy znajduje się już w dużej odległości, wygląda jak gigantyczna katapulta wycelowana prosto w ciebie. Obraz tkwi zakotwiczony w miejscu, ale musisz zdać sobie sprawę z ogromnego naprężenia rozciągniętych taśm. Następnie umieść przed sobą obraz czegoś, co zawsze odbierało ci pewność siebie. Pomyśl o sytuacji, w której mógłbyś odnieść korzyść ze swojego nowego obrazu. Wyobraź sobie cokolwiek, jakiś widok albo myśl, która zazwyczaj wyzwala w tobie przykre odczucia. Kiedy tylko zaczną cię ogarniać, zwolnij katapultę, która natychmiast zmiecie negatywny obraz, zastępując go twoim nowym wizerunkiem. Pozwól, aby wrócił na swoje miejsce i zastąpił złe odczucia dobrymi. Zwróć uwagę na zmiany, a potem wyczyść ekran, ponownie ustaw swój obraz w oddali i powtórz całą operację. Zadbaj o to, aby ruch odbywał się tyko w jednym kierunku, to znaczy nie odciągaj swego wizerunku do pozycji startowej, tylko za każdym razem zaczynaj od momentu, w którym już tam jest. Dzięki temu twój umysł odnotuje, że porusza się on tylko w jednym kierunku — ku tobie. Wystarczy, gdy zrobisz to około pięciu razy. Potem odkryjesz, że wszystko odbywa się automatycznie. Jeśli spróbujesz przywołać z powrotem przykre odczucia, myśląc o wywołujących je bodźcach, okaże się to bardzo trudne. Nauczyłeś się naturalnie łączyć stary 212
HIPNOZA I SUGESTIA
bodziec z nowym obrazem samego siebie. Może to być bardzo przydatne, kiedy rzucasz palenie. Wyobraź sobie wtedy siebie jako osobę niepalącą i skojarz ten wizerunek z obrazem papierosa albo czegoś, co działa na ciebie najmocniej. Jest to technika NLP znana jako wzorzec „ze świstem", również stworzona przez Bandlera. Chociaż daleko jej do wywierania znaczącego wpływu na osobiste przemiany, warto zadać sobie trud, aby się nad nią zastanowić. W tym przypadku również jest wskazane, aby ktoś poprowadził cię przez cały proces* najlepiej osoba na tyle dynamiczna, by mogła ci pomóc w doświadczeniu właściwych odczuć, przypisanych do poszczególnych części tej techniki. Jest ona skuteczna nie dlatego, że ma w sobie coś szczególnego, ale dlatego, że bardzo dokładnie odtwarza to, co mogłoby się stać, gdybyś w danej sytuacji odczuwał n a t u r a l n ą pewność siebie albo gdybyś zamiast czuć się w niej źle, poczuł się dobrze. Wielu ludzi jest w stanie dokonywać takich zmian, nie uciekając się do żadnej z zalecanych technik. W moim odczuciu wartość metod takich jak ta leży nie w samej technice, lecz w fakcie, że zwykle likwidują one uczucie przylgnięcia do niekorzystnych wzorców myślenia. W oderwaniu od rozdmuchanych deklaracji wygłaszanych przez zwolenników NLP sztuczki takie jak ta mogą być bardzo pomocne. Oczywiście NLP przejawia zbyt silne upodobanie do takich technik, co może wywołać typowy w tej sytuacji obłęd. Omijanie sedna problemu i skupianie się jedynie na obserwacji przemiany przykrych odczuć w przyjemne może zachęcać umysł do rozluźnienia i braku odpowiedzialności za działania. Pamiętam, jak jeden z moich przyjaciół, będący fanatycznym wyznawcą NLP, rozmawiał ze swoją córką. Była na niego wściekła, że nie pomaga jej w normalny sposób rozwiązać jakiegoś problemu. Jej gniew wzmagały pytania, które zadawał jej w ramach „procesu", podczas gdy ona oczekiwała, że z nią porozmawia i wyrazi współczucie. Krzyczała na niego i wytykała mu różne przygnębiające i śmieszne wybryki, których się dopuścił. On zaś odpowiadał: „Dobrze. A teraz pomyśl, w jaki sposób cię to złości. Jakie obrazy pojawiają się w twojej głowie?". Rzecz jasna, cały problem widział w jej ograniczeniu, nie zaś w swym komicznym zachowaniu. Inny zagorzały maniak NLP, który przeżył kilka krótkich i nieudanych związków, po rozpadzie ostatniego z nich oznajmił mi, że właśnie „oczyścił swój mózg", aby 212
HIPNOZA I SUGESTIA
odzyskać dobre samopoczucie i jest gotów znów kogoś poznać. Być może odrobina prawdziwej samokrytyki i dokładniejsze spojrzenie na pewne problemy przyniosłoby mu więcej korzyści niż utrwalanie złego wzorca. Techniki samopomocy mogą jednym oddać nieocenione usługi, a dla innych okazać się czymś banalnym. Mistrzowie tacy jak Tony Robbins robią fortunę, organizując kursy motywacyjne, które są fantastyczne i niebezpieczne zarazem, ale sprowadzają się do odwiecznej* i prostej zasady: oswój się z problemem. Cała rzecz w tym, żeby to zrobić. W życiu towarzyskim świadczą o nas nasze działania, a nie motywy. Myśli i intencje mają nikłe znaczenie, o ile nie prowadzą do czynu. Istotne jest to, jak się zachowujemy, a czasem nawet, jak bardzo staramy się być mili. Jest to oczywisty, choć często pomijany punkt widzenia.
Dezorientacja i samoobrona Każdy z nas powinien brać udział w kongresach iluzjonistów. Są to nadzwyczajne wydarzenia, które mogą prowadzić zarówno do niekontrolowanej euforii, jak i zdumiewającego przygnębienia Kiedyś uczestniczyłem w takim kongresie w Llandudno. Nad ranem wracałem do hotelu. Miałem wówczas dość długie włosy i bródkę w stylu chińskiego cesarza, a do tego nosiłem aksamitną marynarkę, kamizelkę i zegarek na łańcuszku. Były to czasy, kiedy wydawało mi się, że mam urok staroświeckiego eleganta, podczas gdy w rzeczywistości wyglądałem jak podróżujący w czasie pedzio. Idąc w stronę hotelu o dziwacznej szkockiej nazwie, zauważyłem, że z naprzeciwka zbliża się do mnie dwoje młodych ludzi. Obydwoje byli mocno wstawieni i głośno się kłócili. Kiedy zdałem sobie sprawę, że mogą się okazać nieprzyjemni, było już za późno, aby przejść na drugą stronę ulicy i usunąć się im z drogi. Kiedy byli już całkiem blisko, musiałem uchwycić w przelocie spojrzenie tego faceta (błąd, jeśli to zrobiłem), gdyż nagle usłyszałem złowieszcze pytanie: „I na co się, kurwa, gapisz?", pełne stłumionej f u r i i i wykrzyczane z bardzo bliska przez agresywnego, podpitego Walijczyka. Kątem oka dostrzegłem, że dziewczyna schodzi z chodnika i oddala się od nas.
212
HIPNOZA I SUGESTIA
Istnieje pewna stara technika Wing Chun Kung Fu, którą normalnie zastosowałbym bez namysłu. W obliczu zagrożenia kładziesz się na ziemi w pozycji embrionalnej i płaczesz, całując czubek buta agresora. Będąc jednak obdarzony rozumem pozwalającym na rozbrojenie przeciwnika za pomocą techniki dezorientacji, mogłem wypróbować w praktyce nieco mojej teorii. Tłem tego krótkiego procesu myślowego był barwny i wyrazisty mentalny obraz samego siebie, jak pobity i zasztyletowany leżę przy krawężniku. Rozluźniłem się więc i przybrałem ciepły, serdeczny wyraz twarzy. — Mur przed moim domem nie sięga półtora metra — powiedziałem. — Co?! — zapytał tamten po krótkim wahaniu. — Mur przed moim domem nie sięga półtora metra. Ale mieszkałem trochę w Hiszpanii, a musiałbyś widzieć, jakie tam są ogrodzenia. O, takie wysokie — gestykulowałem, wyjaśniając, 0 jaką wysokość mi chodzi. Teraz pewnie nie posiadacie się z wdzięczności za ten pomysł, ale bądźcie cierpliwi i pozwólcie mi dokończyć. Oto co się stało. Podszedł do mnie osiłek o wysokim poziomie adrenaliny, a jego pytanie: „Na co się gapisz?", jak każda zastraszająca wypowiedź, postawiło go automatycznie w pozycji agresora. Brak bezpośredniej odpowiedzi na jego pytanie zmienił tę sytuację. Moja pewna siebie 1 życzliwa wypowiedz na temat muru jest sama w sobie całkowicie dorzeczna, ale zupełnie oderwana od kontekstu. Facet musiał rozgryźć, o czym mówię, a czynność ta wprawiła go w ogromną dezorientację. Kiedy dodałem coś więcej na ten sam temat (o Hiszpanii), facet poczuł, że mógłby się połapać, o co chodzi i uwolnić od zakłopotania, ale takie wybawienie nie nadeszło. Był zbity z tropu, oszołomiony i przestał panować nad sytuacją. Doświadczył czegoś w rodzaju spadku poziomu adrenaliny, co sprawiło, że był już do niczego. Konsternacja sprawiła, że stał się również bardzo podatny na sugestię. Wykorzystanie technik dezorientacji w celu zwiększenia czyjejś uległości jest klasycznym manewrem utalentowanych negocjatorów. Polityk wie, że gdy zarzuci słuchaczy lawiną wprawiających w zakłopotanie danych zakończonych podsumowaniem, 212
HIPNOZA I SUGESTIA
jest bardziej prawdopodobne, że uwierzą w jego końcowe wnioski, niż gdyby wygłosił je bez takiego wstępu. Sprzedawca wie, że przeciążając klienta informacjami, zwiększa jego gotowość do podążania w narzuconym kierunku* W efekcie posłusznie i z przyjemnością wykonujemy polecenia, jeśli ma nam to przynieść ulgę i uwolnić od zakłopotania. Zanim powrócimy do stanu równowagi, jesteśmy miękką masą w rękach manipulatora. Miałem więc plan, żeby opętać tego faceta tak dalece, aby móc zastosować coś takiego: „No dobra, nie wiem, czy zauważysz, która noga jako pierwsza, prawa czy lewa, przywrze mocno do chodnika, ale na pewno się uwolnisz po kilku minutach. Próbuj tylko z całych sił oderwać stopy od ziemi, a w końcu ci się uda". Domniemanie, że jego stopy mogą przykleić się do podłoża, przyniosłoby mu ulgę w zakłopotaniu, ja zaś odszedłbym spokojnie, patrząc, jak usiłuje się uwolnić. Jak się jednak okazało, takie rozwiązanie nie było potrzebne. Kiedy powiedziałem o hiszpańskich ogrodzeniach, dodałem: — A tutaj są niziutkie! Spójrz! I wskazałem palcem wznoszący się na wysokość trzech cegieł murek otaczający pobliski ogród. Facet spojrzał na niego i ten ruch utwierdził mnie w przekonaniu, że jestem górą. Odwrócił wzrok z powrotem ku mnie, teraz już wyraźnie załamany, zaklął i z rezygnacją zwiesił głowę. Byłem zdumiony i uradowany, kiedy zaczaj mi opowiadać historię minionej nocy. Zapamiętałem coś o jego dziewczynie, która na przyjęciu uderzyła kogoś butelką. Usiadł na krawężniku, zmartwiony i rozbity, a ja zająłem miejsce obok niego i wydawałem pomruki świadczące o głębokim współczuciu i zrozumieniu. Dziękował mi, kiedy odchodziłem. To było niezwykłe wydarzenie, a ja się ucieszyłem, że doskonalą w teorii technika tak dobrze zadziałała w praktyce. Przedstawiam ją więc jako coś, co warto nosić w pamięci, na wypadek gdybyś znalazł się podobnej sytuacji. Jeden z moich serdecznych przyjaciół, James, opowiedział mi o wstrząsającym wydarzeniu: na peronie metra został wraz ze swym znajomym otoczony przez grupę napastliwych wyrostków domagających się, by oddali im portfele i telefony. Napastnicy odegrali nieprzyjemną scenę, zachowując się w nienaturalnie serdeczny, choć stanowczy sposób, jakby nic specjalnego się nie działo, ale połyskując przy tym nożem. Było to przygnębiające i straszne wrażenie. Ich wybieg zadziałał, gdyż osoba zaskoczona w 212
HIPNOZA I SUGESTIA
ten sposób stara się wypełniać żądania agresorów, tracąc przy tym godność i panowanie nad sytuacją. Na peronie było mnóstwo ludzi i wielu z nich widziało, co się dzieje, ale oczywiście nikt nie zareagował. James nie stracił głowy (choć jego towarzysz pozbył się swej własności, ulegając bezwzględnym żądaniom) i ruszył w stronę pociągu, otrzymując przy tym srogiego kuksańca w plecy. Odtąd moje myśli zaprzątają alternatywne sposoby zachowania się w takiej sytuacji, opierające się na moim doświadczeniu z Llandudno. Wyobraźmy sobie na przykład, że James i jego kolega reagują zupełnie inaczej. Zamiast okazać zaskoczenie, James mówi serdecznym tonem: „Już w podstawówce używałem piórnika, który wyglądał jak kalkulator. Ale cała rzecz w tym, że to nie był kalkulator, tylko zwykły piórnik. Uwierzycie, że dyrektorka zabroniła mi go przynosić do szkoły w ł a ś n i e d l a t e g o , że wyglądał jak kalkulator? Ale nim nie był, nie można było na nim nic policzyć!?*. Młody ważniak dowodzący bandą na pewno nie odpowiada: „To bardzo śmieszne, ale oddaj forsę". Całą grupę ogarnia dezorientacja, tak jak tamtego walijskiego agresora, i nikt nie wie, co powiedzieć. Wiedzą tylko, że na tego faceta ich zastraszający numer nie podziałał. A gdyby James dodał: „I kazała nam co rano śpiewać tę głupią piosenkę, której nienawidziłem... zaraz, jak to szło?", a potem zaintonował szkolny hymn? Na tyle głośno, żeby wprawić młodocianych gangsterów w całkowitą konsternację? Może nie ma potrzeby posuwać się aż do śpiewania, ale metoda jest prosta. Swobodnie i bez lęku omijasz zagrożenie, odgrywając wyrwaną z kontekstu scenę. Postaraj się mówić wesołym tonem i przyjąć taką postawę, żeby było widać, że wiesz, o czym mówisz, że nie czujesz się zastraszony ani nikogo nie prowokujesz. Radzę mieć w pamięci kilka tekstów sprośnych piosenek albo coś podobnego, czym mógłbyś się posłużyć. Na pewno zdarza się niekiedy tak niefortunnie, że poziom agresji napastnika jest zbyt wysoki i owa * Autentyczne wspomnienie ze szkoły.
technika może zawieść, ale w większości tego rodzaju przypadków pozwala skutecznie wybrnąć z opresji.
212
Nieświadoma komunikacja W żadnym wypadku nie uważam się za osobę szczególnie znaną poza niewielką grupą często niepokojonych widzów, którzy oglądają Channel 4. Zdarzają się jednak momenty, kiedy dane jest mi skosztować, jak smakuje prawdziwa sława. Przerażenie ogarnia mnie już na samą myśl. W czasie gdy powstawała ta książka, odrzuciłem propozycję pracy w BBC, głównie dlatego, że sama perspektywa bycia znaną postacią autentycznie mnie paraliżowała. Nękało mnie kilku naprawdę nieprzyjemnych maniaków, a wiele kobiet co wieczór obsesyjnie przychodziło na moje występy albo wypisywało do mnie listy pod wpływem błędnego przeświadczenia, że łączy nas jakaś romantyczna więź. Niektóre z nich były mocno niezrównoważonymi schizofreniczkami i tworzyły bogate i pasjonujące fantazje — niekoniecznie przyjemne — w których odgrywałem główną rolę amanta albo nikczemnika. Niezależnie od takich rzeczy i kontrastujących z nimi przyjemnych zarobków zdarzają mi się prawdziwie kłopotliwe albo wątpliwe sytuacje, które wynikają z faktu, że jestem postrzegany jako większa czy mniejsza gwiazda. Ponieważ trzymam się z dala od ligi grupującej wielkie nazwiska BBC i Hollywood, łatwo daję się zaskoczyć, jeśli ktoś krzyknie za mną na ulicy albo grupka nawiedzonych uczennic zacznie piszczeć na mój widok. Nie mam pojęcia, co wtedy robić. Kiedy ktoś podchodzi, żeby porozmawiać albo dostać autograf, stanowi to miły element współżycia
198
NIEŚWIADOMA KOMUNIKACJA
społecznego i wszystko jest jak należy. Wyobraź sobie jednak, że zostałeś nagle rzucony w burzliwe fale wielkiego świata i otrzymujesz zaproszenie na premierę filmu. Cieszysz się na ten wypad do kina i masz nadzieję obejrzeć nowy film wcześniej niż wszyscy znajomi, ale gdy docierasz na miejsce, widzisz czerwony dywan i tłum rozwrzeszczanych ludzi, z których każdy chciałby rzucić okiem na gwiazdy. Nie masz żadnych życiowych doświadczeń, które pomogłyby ci ustosunkować się jakoś do tej wrzawy. Zresztą wiesz, że ci ludzie nie są zainteresowani tobą i krzyczą w zupełnie innym kierunku. W porównaniu z jakimś Amerykaninem albo kimkolwiek, kto pojawił się na taśmie filmowej, w ogóle się tu nie liczysz. Domyślasz się tylko, że jakiś nikły odsetek przybyłych może wiedzieć, kim jesteś i wykrzykiwać twoje imię. Więc — mam nadzieję, że nie zabrzmi to grubiańsko — co robisz? Czy kroczysz dumnie i rozdajesz autografy? Jasne, że nie, bo któż cię zna i komu na tym zależy? Czy zatem przemykasz szybko i ofiarowujesz swój podpis jakiemuś dziwnemu człowiekowi, który wykrzykuje twoje nazwisko? Cóż, być może, ale kiedy przerwać? Kiedy odsunąć się od tłumu i przestać rozdawać autografy ludziom, którzy nie mają pojęcia, kim jesteś, a jedynie mętnie podejrzewają, że być może stoi przed nimi Paul McKenna? A wtedy znów pojawia się początkowy problem. Kiedyś próbowałem wchodzić na takie uroczystości innym wejściem. Udając się na prapremierę filmu Lew, czarownica i stara szafa, przypuszczałem, że Albert Hall dysponuje odpowiednimi dla mnie bocznymi drzwiami, podczas gdy należny gwiazdom dywan zaszczycą swoimi krokami Annie Lennox i Dawn French. Zostałem jednak uprzejmie odwiedziony od zamiaru przemknięcia bokiem i skierowany na pokazowy tor, gdzie zachowałem się żałośnie, mijając wszystkich i udając, że rozmawiam przez komórkę. Przycisnąłem telefon do ucha i odbyłem udawaną rozmowę. Uznałem, że dzięki temu nie będę musiał myśleć o całym tym zgiełku i nikt nie będzie rozczarowany, jeśli nie podejdę na jego wołanie. Doprawdy beznadziejne.
199
NIEŚWIADOMA KOMUNIKACJA
Nie jest to z mojej strony przejaw fałszywej skromności. Dobrze wiem, że większość ludzi nie wystaje za barierką, drąc się wniebogłosy na gwiazdy filmowe. Wiem również, że jeśli zabiega się o skromną popularność związaną z występami w telewizji, to razem z korzyściami trzeba przyjmować dziwactwa. Nie krytykuję więc niczego poza własnymi reakcjami w stylu trzecioligowego gwiazdora. Dwuwymiarowa wersja prezentera telewizyjnego, która raz w tygodniu grzmi z ekranu, wdzierając się widzom do domów, stwarza w ich niewygładzonych umysłach iluzję, że łączy ich z nim autentyczna więź. Jest to trik, na którym opiera się sukces większości takich popularnych postaci. Jednym z aspektów tego oczywistego nieporozumienia, który często do mnie dociera, jest wyobrażenie, że skoro robię takie rzeczy, to muszę nieustannie „odczytywać" ludzi, przenikać każdą fasadę i dyskretnie rozpoznawać ich intencje, polegając na mowie ciała. Nie zdawałem sobie sprawy, że tak wielu ludzi myśli w ten sposób, dopóki nie postanowiłem zatrudnić osobistego trenera. Większość odmawiała, obawiając się, że będę próbował na nich swoich sztuczek. Co takiego? Żeby wymigać się od ćwiczeń? A może naciągnąć na dodatkowy trening? Często słyszę w wywiadach pytanie, czy potrafię „wyłączyć się", jak gdyby moje zdolności były postrzegane jako coś w rodzaju klątwy. Wiem, że to wyłącznie rezultat obrazu, jaki prezentuję podczas występów, i skrycie żałuję, że nie potrafię żyć zgodnie z nim, że nie jestem w takich sytuacjach bardziej tajemniczy i olśniewająco pewny siebie. Niezmiennie odkrywam, że dziennikarze opisują mnie jako „zaskakująco nerwowego", „uczuciowego", a nawet „oderwanego od rzeczywistości". Być może dzieje się tak po części dlatego, że nie przepadam specjalnie za wywiadami, jak również dlatego, że reporter może się spodziewać kogoś robiącego większe wrażenie. A ponadto rzeczywiście podobno jestem nerwowy, uczuciowy i oderwany od rzeczywistości. Sam nie wiem. Ani nie „odczytuję" ludzi, ani też nie osądzam nieustannie motywów ich postępowania. Muszę mieć pod dostatkiem pomysłów,
200
NIEŚWIADOMA KOMUNIKACJA
żeby przez cały czas do pewnego stopnia odgrywać swoją rolę, ale wcielanie się w nią, kiedy nie jest to konieczne, nie należy do przyjemności. Kiedy pracuję, łączę psychologię z magią, ukrywając jedno albo drugie pod różnymi maskami- Błędem byłoby więc przypuszczać, że moje sztuczki i doświadczenia opierają się jedynie na nadludzkiej znajomości reguł niewerbalnej i nieświadomej komunikacji. Nie sposób jednak dokonać czegokolwiek w mojej dziedzinie, nie mając głębokiej wiedzy o tych zjawiskach. Stanowi ona ważny element mojego zestawu narzędzi. Oczywiście interesują mnie te sprawy, więc z przyjemnością podzielę się swymi przemyśleniami. Musicie tylko pamiętać, że moich pokazów, z całą ich przesadą i oszustwem, nie należy traktować jako przykładu czegoś, co można stworzyć, opierając się tylko na znajomości mowy ciała.
Jak się nauczyć czytać ludzi Pierwszą rzeczą, jaką należy mieć na uwadze, jest to, że tak naprawdę wyczulenie na nieświadome zachowania jest niezwykle przydatne, gdy prowadzimy rozmowę z kimś nudnym. Ponieważ ludzie nie posiadają się ze szczęścia, mogąc długo opowiadać o sobie, możesz być pewien, że zadając jedynie kilka pytań dla podtrzymania potoku słów, otrzymujesz w zamian znakomitą sposobność ćwiczenia i doskonalenia własnej wrażliwości. Nie musisz przejawiać większego zainteresowania tym, co mówi ta osoba, ale przynajmniej zajmiesz się tym, ja k mówi. Zanim w ogóle zaczniesz, musisz zmierzyć się z wielkim wyzwaniem. Każdy może obserwować ludzi, a jeśli ktoś utrzymuje, że czerpie z tego przyjemność, jest przypuszczalnie tak grubiański i ślepy na innych, jak te przykre typy, które szczycą się kolekcjonowaniem interesujących znajomości albo mówią, że zachwyci cię jakaś osoba, ponieważ jest kompletnie stuknięta. Mógłbyś ewentualnie się dopytywać, który z aspektów jej schizofrenii powinieneś JAK SIĘ NAUCZYĆ CZYTAĆ LUDZI
uznać za szczególnie porywający, ale jak dla mnie tego rodzaju stwierdzenia wyglądają na chęć obsadzenia siebie w roli głównej w 201
NIEŚWIADOMA KOMUNIKACJA
spektaklu życia, podczas gdy wszyscy inni są tylko zabawnymi postaciami epizodycznymi. Tego rodzaju postawa jest bez wątpienia częścią ludzkiej natury, ale jest nią również pragnienie dostrzeżenia w ludziach trójwymiarowych istot, anie szufladkowania ich i przedmiotowego traktowania. Jeśli chcesz się nauczyć czytać ludzi, aby móc określić, jakiego są rodzaju, musisz wybić sobie z głowy ten nonsens. Osobowość człowieka ulega wahaniom. W jednej sytuacji możesz być ekstrawertykiem, w innej okażesz się introwertykiem. Możesz uważać kogoś za osobę godną zaufania, ale nie wiesz, jak się zachowuje, kiedy nie ma cię w pobliżu, a wtedy może być całkiem inna. Analiza charakteru pisma bierze w łeb już w pierwszym podejściu, jeśli na jej podstawie dokonuje się śmiałych uogólnień na temat osobowości człowieka. Osobiście uważam, że ktoś, kogo podanie o przyjęcie do pracy zostało odrzucone za sprawą takiej analizy, ma poważne podstawy do złożenia zażalenia. Równie dobrze mógłby zostać zdyskwalifikowany na podstawie horoskopu. Grafologia, pomijając jej imponujące metody interpretacji i przekonującą logikę, jest równie bezbłędnym narzędziem diagnostycznym jak zbzikowana staruszka wróżąca z ręki na promenadzie w Black-pool. Dlatego grafolog powie ci, że jest w stanie wykryć określone cechy (takie jak uczciwość i towarzyskość), gdyż mało konkretną opinię można dopasować do każdego. Ale bardziej podstawowych, charakterystycznych i wymiernych faktów, jak to, czy osoba pisząca jest mężczyzną, czy kobietą, nie da się ustalić za pomocą analizy pisma odręcznego*. Fakt, że osobowość jest niestała, a każdy, z kim obcujesz, reaguje na ciebie, a przez to znajduje się pod twoim wpływem, oznacza, iż musimy wystrzegać się uproszczonych diagnoz osobowości opieChociaż, podobnie jak w wypadku przepowiadania przyszłości, można czynić konkretne domysły, które przypisuje się walorom systemu, jeśli okażą się trafione. W przeciwnym wypadku popadają w zapomnienie.
rających się na mowie ciała. Będą po prostu błędne. Tak samo należy pominąć własne, z góry przyjęte opinie na czyjś temat. Jeśli odnosisz wrażenie, że ktoś jest nieuczciwy albo egocentryczny,
będziesz wypatrywać sygnałów mowy ciała stanowiących potwierdzenie tych cech. Wypracowanie prawdziwej wrażliwości na komunikację niewerbalną wymaga bezstronności, dystansu i dokładnośd W przeciwnym razie będziesz dochodzić do fałszywych konkluzji, które mogą poważnie zaszkodzić twoim relacjom z ludźmi. Prawdziwy obiektywizm w tej materii jest oczywiście niemożliwy. Nigdy nie unikniesz pewnej dozy subiektywności, ale koniecznie powinieneś sobie uświadomić, jak ważne jest, aby z tego równania wyeliminować uprzedzenia. Popularne książki o mowie ciała często pomijają albo tuszują znaczenie znajomości punktu odniesienia. Chodzi o to, że aby się dowiedzieć, jakie zachowania są istotne, trzeba najpierw ustalić, jąk ktoś zachowuje się w mniej znaczących okolicznościach. Jeśli na przykład kogoś swędzi nos i ciągle go drapie, głupotą byłoby odczytać ten gest jako oznakę kłamstwa, nawet jeśli towarzyszył akurat odpowiedzi na ważne pytanie. Tak samo inne czynniki zewnętrzne mogą wywołać mylące objawy, na przykład gdy ktoś krzyżuje ramiona, bo jest mu zimno, a nie dlatego, że przyjmuje postawę obronną. Choć może się to wydawać oczywiste, jest to naprawdę ważny punkt wyjścia. Z tego też powodu najpierw należy poznać normalne zachowania danej osoby, a potem szukać zespołów objawowych mowy ciała, zamiast przypisywać znaczenie symptomom występującym w izolacji. Jest to szczególnie ważne, gdy wypatrujemy sygnałów oszustwa, o czym będzie mowa w następnym podrozdziale.
203
NIEŚWIADOMA KOMUNIKACJA
Wykrywanie kłamstw i ich oznak Wykrywanie kłamstw jest przypuszczalnie tym obszarem wiedzy o języku ciała, który wzbudza większe zainteresowanie niż wszystkie inne, prowokując do tworzenia największej liczby głupkowatych teorii i chybionych koncepcji. Najbardziej powszechna z nich głosi, że kiedy ludzie kłamią, unikają kontaktu wzrokowego. To nonsens, gdyż ludzie przez cały czas odwracają wzrok. Nasze oczy omiatają całe otoczenie, co pomaga nam odświeżać informacje. W rzeczywistości jest o wiele bardziej prawdopodobne, że kłamie ktoś, kto w nienaturalny sposób utrzymuje kontakt wzrokowy, gdyż zapewne kierując się tym samym błędnym poglądem, uważa, że jeśli go przerwie, jego oszustwo zostanie wykryte. Jak bardzo zakorzenione są te przesądy, dotarło do mnie pewnego wieczoru po pokazie hipnozy. Posadziłem studentkę na wprost widzów, którzy zostali, żeby wziąć udział w pogadance, i zadałem jej kilka pytań o to, jak jej minął dzień. Poprosiłem ją, aby raz skłamała, ale starała się nie zdradzić, w którym momencie. Wychwyciłem jej kłamstwo i zapytałem widownię, co zrobiła inaczej. Jeden z widzów zasugerował, że udzielając fałszywej odpowiedzi, odwróciła wzrok, podczas gdy w pozostałych przypadkach utrzymywała kontakt wzrokowy. Zapytałem resztę grupy, czy zgadza się z tą teorią, i wszyscy jednogłośnie wyrazili aprobatę. W rzeczywistości, jak później wyjaśniłem, podtrzymywała kontakt wzrokowy właśnie tylko w momencie, gdy kłamała. Odpowiadając na wszystkie inne pytania, w sposób naturalny wodziła oczami dookoła, szukając potrzebnych informacji. Tymczasem studenci zapamiętali coś zupełnie odwrotnego, gdyż takie były ich oczekiwania. NLP wyznaje pogląd, że człowiek kieruje wzrok albo na wprost, albo do góry, i raczej w prawo niż w lewo, kiedy tworzy w myślach obraz, zamiast przywołać obraz rzeczywisty. Ta koncepcja sprawdza się w przypadku niektórych ludzi i w ograniczonym kontekście pytań typu wizualnego. Jednak w wielu innych przypadkach ruchy oczu o niczym nie świadczą. Zwolennikom NLP, którzy zaczynają tracić grunt pod nogami, radzę przeprowadzić pewien test. Polega on na zadaniu tego samego zestawu pytań wizualnych różnym osobom,
niewiedzącym, czego dotyczy badanie. Wiele osób nie postępuje zgodnie z wzorcem. Zobaczyliśmy już, że z testowaniem takiej teorii wiążą się trudności wynikające z tego, że trudno ustalić z całkowitą pewnością, czy została uruchomiona prosta reakcja wizualna. Jeśli jednak zadając pytania wizualne, wypatrujemy po prostu nagłych, wyraźnych zmian w ruchach gałek ocznych, nie trzymając się sztywno koncepcji, iż ruch do góry i w prawo oznacza kłamstwo (co byłoby groteskowym uproszczeniem), to przypuszczam, że zmiany te mogą być cenną wskazówką, zwłaszcza gdy towarzyszą im inne znaczące symptomy. Jest to tylko moja hipoteza, gdyż mam świadomość, że żadne z oryginalnych twierdzeń NLP nie zostało poparte poważnymi badaniami. Na pewno istnieje wiele niewiarygodnych sztuczek służących do demaskowania kłamców, jednak najlepiej włożyć je między mądrości ludowe. Mój osobisty stosunek do tego zagadnienia jest elementem szerszego podejścia i metody, którą spróbuję tu opisać. Nie przypuszczam, aby mój pogląd był szczególnie oryginalny, ale według mnie się sprawdza. Przede wszystkim podczas obserwacji należy przyjąć postawę niezaangażowania. To konieczne, gdyż mogę kierować się określonym celem, na przykład szukam oznak kłamstwa, chcę pomóc tej osobie rozwiązać problem albo po prostu chcę jej poświęcić uwagę. Niezaangażowanie oznacza, że nie pozwalam, by zaabsorbowała mnie treść wypowiadanych słów, i jestem w stanie odnotować nieuświadomione sygnały wysyłane przez rozmówcę (zarówno werbalne, jak i niewerbalne). Istnieją trzy sposoby wykrywania kłamstw: obserwacja sygnałów niewerbalnych, analiza sygnałów werbalnych oraz pomiar drobnych reakcji fizjologicznych, takich jak wzrost ciśnienia krwi, przyspieszenie tętna i pocenie się dłoni. Trzecią z tych opcji wykorzystuje się w wariografie, który często jest błędnie nazywany wykrywaczem kłamstw. Tymczasem urządzenie to jedynie mierzy owe drobne zmiany które mogą naturalnie wystąpić u zdenerwowanej albo przygnębionej osoby z całkowicie niewinnych przyczyn. Z tego względu odczyt wyników powinien być przeprowadzony przez wyszkolonego specjalistę^ który potrafi odpowiednio obchodzić się z badanym i zinterpretować wykres, nim orzeknie, czy doszło do kłamstwa. Nieuchronna subiektywność interpretacji oraz często pojawiające się krytyczne opinie na temat stosowanych procedur 205
NIEŚWIADOMA KOMUNIKACJA
sprawiają, że wiarygodność testu na wariografie jest kwestią wielce dyskusyjną. Przeprowadzono badania, aby przekonać się, czy wariograf jest rzeczywiście tak skuteczny, jak utrzymują jego obrońcy. Poddano tajnemu eksperymentowi czterech specjalistów, z których każdy w innym dniu badał czterech pracowników firmy w celu wykrycia sprawcy kradzieży drogiego aparatu fotograficznego. Każdemu z nich powiedziano wcześniej, że jeden z pracowników jest szczególnie podejrzany (za każdym razem wskazywano innego). Chodziło o to, by przekonać się, czy taki skrawek informacji może wpłynąć na wynik testu. W rzeczywistości żaden aparat nie został skradziony i wszyscy badani mówili prawdę, wypierając się kradzieży. Mimo to za każdym razem biegły wskazywał „podejrzanego" pracownika jako winnego. Pozostałe techniki wykrywania kłamstw odwołują się do dwóch pierwszych opcji — analizy wypowiedzi i sygnałów niewerbalnych. Innymi słowy, z mową ciała i sposobem mówienia. Musimy przyjrzeć się obu. Warto mieć na uwadze, że w tych dwóch obszarach występują trzy procesy, których może doświadczyć osoba dopuszczająca się oszustwa. Znajomość tych procesów pomaga przy wypatrywaniu oznak któregoś z nich, mogących się pojawić w słowach bądź zachowaniu podejrzanego. A oto one: 1. Procesy emocjonalne 2. Procesy spójności treści 3. Procesy kontrolne Procesy emocjonalne odnoszą się do emocji, które mogą się ujawnić w trakcie oszustwa. Najbardziej powszechne z emocji, jakich doświadcza kłamca, to poczucie winy, strach i podniecenie. Może czuć się winny z powodu kłamstwa, może obawiać się konsekwencji, jeśli na przykład stawka jest wysoka, i może być podekscytowany, zwłaszcza w obecności innych osób, które znają prawdę i bawi ich jego bezczelne łgarstwo. Ta ostatnia z emocji określana jest mianem „radości z podstępu". Procesy spójności treści wiążą się z faktem, że z poznawczego punktu widzenia kłamstwo może być dosyć skomplikowanym zadaniem. Podtrzymywanie przekonującego kłamstwa staje się coraz trudniejsze, gdy na przykład pojawia się coraz więcej pytań dotyczących jego przedmiotu. Podobnie trudno jest kłamać w sytuacji
zaskoczenia. Skutek tego jest taki, że trzeba myśleć znacznie szybciej niż w normalnych warunkach i znajduje to odzwierciedlenie w zachowaniu kłamcy. Procesy kontrolne służą do ukrywania objawów, które naszym zdaniem mogłyby zdradzić oszustwo. Innymi słowy, staramy się zachowywać normalnie, a to zazwyczaj pociąga za sobą nienaturalne i pozbawione sensu zachowania, które mogą wzbudzać podejrzenia. W moim odczuciu kluczem do zrozumienia języka ciała jest świadomość, że szukamy p o d s ta w o w y ch z m i a n , a nie jakichkolwiek sygnałów, które mają konkretne znaczenie. Zatem aby móc efektywnie kogoś odczytać albo wykryć jego kłamstwo, najpierw należy ustalić, co jest jego „normalnym" zachowaniem, dzięki czemu można określić wszelkie odchylenia od tego stanu.
Ustalanie punktu odniesienia Bez znajomości typowych zachowań danej osoby nie jest możliwe odnotowanie istotnych zmian. Jeżeli na przykład ktoś kiwa stopą, to zaprzestanie tego ruchu może zostać poczytane za znaczącą reakcję na pytanie. Mając ustalony punkt odniesienia, możemy dostrzegać takie zmiany, jak momenty zwiększonego napięcia, nie koncentrując się na tym, co poszczególne gesty mogą oznaczać. Jak ustalić punkt odniesienia? No cóż, w przypadku ludzi, którzy są ci bliscy, masz zapewne wyrobione wyobrażenie o ich zachowaniu. Co do innych, możesz je sobie wyrobić, prowadząc mało znaczącą pogawędkę i obserwując ich postawę. Zwróć uwagę na naturalne rytmy i gesty, jakie wykonuje ta osoba. Zadbaj przy tym, by czuła się swobodnie w twoim towarzystwie. Jeżeli będziesz zachowywał się nienaturalnie, może to niekorzystnie wpłynąć na przebieg badania i podważyć wiarygodność wyników. Zawarty w następnym podrozdziale wykaz kluczowych obszarów pozwoli ci zyskać rozeznanie, do czego należy przywiązywać szczególną uwagę. Wiedząc, jakie zmiany mogą zajść w każdym z tych obszarów, możesz bezbłędnie odkryć, jak rozmówca reaguje na ciebie na poziomie intelektualnym i emoqonalnym. Zanim zaczniesz obserwować ludzi całościowo, radzę każdy z następujących punktów przećwiczyć w oderwaniu od reszty. Są to
207
NIEŚWIADOMA KOMUNIKACJA
rzeczy, którym należy poświęcić uwagę, gdy pojawia się powód do takiego spojrzenia.
Kluczowe obszary nieświadomej komunikacji Głowa i twarz Zważywszy na to, jak wielu ludzi potrafi we własnym mniemaniu czytać z twarzy dobrze znanych sobie osób, zaskakujące jest, że często twarz to najmniej stosowne miejsce do poszukiwania oznak tego, co zostało wyrażone pod osłoną wypowiedzianych słów. Generalnie ludzie bardzo dobrze kontrolują wyraz twarzy i musisz być bardzo szybki, aby uchwycić ujawniające się chwilami oznaki ich prawdziwego stanu. Może to być momentalny wyraz gniewu lub lęku poprzedzający uśmiech albo inne mikroobjawy, które często są możliwe do wychwycenia jedynie za pomocą obserwacji zapisu wideo albo po dokładnym przeszkoleniu. Ktoś może również po-
NIEŚWIADOMA KOMUNIKACJA
wiedzieć, że jest czegoś bardzo pewny, ale jeśli na jego twarzy nie maluje się wyraz tego samego uczucia, można przypuszczać, że mówi nieszczerze. Bardzo trudno jest świadomie przywołać na twarz wszystkie oznaki autentyc zn yc h emocji. Na przykład osoba udająca gniew napotka poważne trudności, chcąc zacisnąć wargi, co stanowi oznakę prawdziwej złości. Powszechnie głoszony pogląd, że uśmiech nie jest autentyczny, jeśli nie biorą w nim udziału oczy, można uznać za prawdziwy, ale należałoby tu coś dodać. Paul Ekman, główny prekursor badań w dziedzinie sygnałów pojawiających się na twarzy, przeprowadził wiele eksperymentów, które dowodzą, że w nieszczerym uśmiechu mogą przelotnie znajdować ujście sprzeczne z nim emocje, takie jak złość albo niesmak. W prawdziwym radosnym uśmiechu, czyli uśmiechu ze „wskaźnikiem Duchenne'a" (od nazwiska uczonego, który w 1862 roku po raz pierwszy zwrócił uwagę na różnicę między prawdziwym a udawanym uśmiechem), biorą udział dwa mięśnie. Są to mięsień jarzmowy większy, dźwigający kąciki ust w stronę kości policzkowych, oraz mięsień okrężny oka, który unosi policzki i marszczy skórę wokół oczodołów. Proszę, zapiszcie to sobie w notesach i wykorzystajcie, żeby się popisać na przyjęciu. Ekman i jego współpracownicy nie traktowali uśmiechów jako ' jednej całości, lecz rozbili je poszczególne typy. Ekman i Friesen jako pierwsi wprowadzili w 1969 roku tego rodzaju rozróżnienie. Przedtem nie sądzono, że uśmiech może zdradzać ukryte emocje. Kolejne badania dowiodły, że wskaźnik Duchenne'a jest tylko jedną z kilku wyróżniających cech prawdziwego radosnego uśmiechu. Na przykład skurcz mięśnia jarzmowego (ruch warg) jest podczas szczerego uśmiechu generalnie krótszy niż w przypadku uśmiechu udawanego (od 0,5 sekundy do 4 sekund). Należy zatem bardziej ufać przelotnym uśmiechom niż tym dłuższym. Ekman dowiódł także niezbicie, że wskaźniki Duchenne'a korelują z oznakami radości ujawnianymi za pomocą elektroencefalografu. Ujmując to inaczej, uśmiech poprawia nam samopoczucie, a dobre samopoczucie sprawia, że się uśmiechamy.
234
Kiedy Ekman opracował wyczerpujący System Kodowania Mimiki Twarzy (SKMT), który służy do pomiarów i oznakowania
WYKRYWANIE KŁAMSTW I ICH OZNAK
kombinacji pojawiających się w ludzkiej mimice, jego badania wykazały, jak wiele wyrażamy swoją miną, nie zdając sobie z tego sprawy. Owe „przecieki" trwają jednak zazwyczaj zbyt krótko, aby wychwycić je bez odpowiedniego przeszkolenia albo specjalistycznej aparatury Jak wskazuje sam Ekman, często wolimy dać się nabrać na fałszywy uśmiech albo podobny sygnał zatajenia prawdy, niż musieć zmierzyć się z konsekwencjami wykrycia kłamstwa. Stąd wiele znaków, które powinny w porę zostać odkryte, jest bez wątpienia ignorowanych. Badania Ekmana dowodzą, że ludzka twarz zawsze zdradza autentyczne odczucia. Dzieje się tak dlatego, że nasze emocje łączą się bezpośrednio z fizjologią i wzajemnie na siebie oddziałują. Nie ma natomiast takich połączeń między emocjami a słowami, dlatego możemy wypowiadać kłamstwa ze stosunkową łatwością, ale musimy się starać, by nie zdemaskowała nas fizjologia. Emocje uaktywniają mięśnie twarzy, co oznacza, że chcąc ukryć prawdziwe uczucia, musimy stłumić owe krótkotrwałe mikroobjawy. Zwykle emocje pojawiają się niespodziewanie, a dopiero potem poddają się kontroli. Na przykład podejrzany w czasie przesłuchania może nagle poczuć lęk, że policja wie więcej, niż sobie wyobrażał. W tym momencie jest bardzo prawdopodobne, że na jego twarzy pojawi się wyraz przerażenia. Będzie oczywiście próbował stłumić strach, a jak odkrył Ekman, w istocie jesteśmy w stanie powstrzymać takie objawy w przeciągu jednej dwudziestej piątej sekundy od momentu ich wystąpienia. Jeśli prowadzący przesłuchanie właśnie zamrugał powieką, mógł to przeoczyć. Niemniej zatrzymany na stop-klatce moment, kiedy podejrzany zdał sobie sprawę, że ma kłopoty, często ukazuje jego przerażoną twarz, ujawniającą poczucie winy. Za pomocą rozmaitych eksperymentów dotyczących demaskowania kłamstw na temat przekonań politycznych albo ustalenia sprawcy kradzieży Ekman dowiódł, że obserwator dobrze znający SKMT potrafi wykryć do 80 procent prawdy i fałszu. Jest to bardzo
zado wala 210
NIEŚWIADOMA KOMUNIKACJA
jący rezultat, jeśli porównać go z wynikami osiąganymi przez większość profesjonalistów, które, jak się przekonamy, są bardzo kiepskie.
f 1
roj oj
Dłonie Obserwacja ruchów dłoni stanowi fascynujące zajęcie, zwłaszcza gdy ktoś rozmawia w ożywiony sposób.*- Często dłonie dostarczają cennych wskazówek dotyczących stosunku mówiącego do omawianego tematu oraz tego, jak rozważa różne możliwości. Dzięki nim można nawet odkryć, co naprawdę dzieje się w umyśle drugiej osoby. Weźmy na przykład kogoś, kto mówiąc, wskazuje w swoim kierunku. Może to robić, zbliżając wyprostowany palec albo rozłożoną dłoń do swojej klatki piersiowej. Bardziej powszechna jest ta pierwsza wersja, szczególnie kiedy rozmówca jest zirytowany lub szczególnie poruszony. Oczywiście taki gest jest sygnałem, że osoba ta odnosi się do siebie. Może się jednak zdarzyć, że w taki sposób zdradzi fakt, iż postrzega siebie w roli, której nie ma zamiaru świadomie wyjawić. Wyobraźmy sobie na przykład, że zwierza się z problemów w pracy albo w domu i mówiąc: „Doprawdy nie wiem, jaka może być tego przyczyna", wskazuje na siebie. Mogłoby to sugerować, że bezwiednie samego siebie uważa za źródło kłopotów i rzeczywiście może tak być. Rozmówca może również wskazywać na inne osoby, nie zdając sobie z tego sprawy, a postępując w ten sposób, zdradza swe prawdziwe odczucia wobec pewnych aspektów swoich relacji z innymi ludźmi. Może się to nawet odnosić do osób, które w danej chwili nie są obecne. Kiedyś na przykład uczestniczyłem w spotkaniu, na którym po prawej stronie faceta imieniem Simon siedział niejaki David. Nie znałem go, ale istotne było to, że miał nawiązać współpracę z Simonem i ze mną, a był to interes, z którym wiązałem pewne nadzieje. Simon jednakże zachowywał się dość opryskliwie i obawiałem się, że może to zirytować Davida. Kilka dni później spotkałem Davida i nawiązaliśmy w rozmowie do naszego spotkania. W pewnym momencie powiedział coś w rodzaju: „Jestem
236
pewien, że trzeba będzie pokonać jedną albo dwie przeszkody" i zauważyłem, że wykonał prawą ręką taki gest, jakby wskazywał w
na
sie
WY KRY W AN IE KŁAMSTW
l ICH OZNAK
stronę miejsca, które zajmował obok niego Simon podczas tamtej rozmowy. Zrobił to całkowicie bezwiednie, ale można było odczytać sygnał, że Simon jest tą przeszkodą. Ponieważ nie było to zrozumiałe samo przez się, wpadłem na pomysł, żeby po chwili wspomnieć o Simonie i spróbować dostrzec jakąś subtelną reakcję na tę wzmiankę. Kiedy David odpowiedział wyraźnym napięciem, byłem pewien, że mam powody do zmartwienia. Była to sytuacja, w której Davidowi nie wypadało rozmawiać ze mną o tym, że Simon działa mu na nerwy, gdyż to odczucie mogło narazić na szwank układ biznesowy. Gest wyważania może czasem stanowić wskazówkę dotyczącą sposobu, w jaki funkcjonuje czyjś umysł. Na przykład rozmówca rozprawia o tym, że nie jest pewien, czy wybrać opcję A, czy B, i dając wyraz swemu niezdecydowaniu, „waży" opcje, jakby jego dłonie były szalkami wagi. Przeważnie jest jasne, do czego odnosi się każda z rąk, jako że unosi je kolejno, werbalizując poszczególne możliwości. Jest to całkowicie przejrzysta ilustracja słów: „z jednej strony.., a z drugiej...". Obserwując jego gesty, powinieneś zwrócić uwagę, czy traktuje jedną z opcji jako „cięższą". Możesz również odkryć, że kolejny gest rozmówcy pokazuje, jakiego ma zamiar dokonać wyboru. Mówi na przykład: „Nie wiem, na co postawić", ale równocześnie opuszcza jedną z rąk albo przechyla się na tę stronę, demonstrując, że ta opcja bardziej do niego przemawia. Taki ruch mógłby sugerować, że podjął już decyzję, chociaż nie jest tego świadom. Z dłońmi wiąże się również nawyk ukazywania tego, jak rozmówca wyobraża sobie przestrzennie jakieś zagadnienie. Na przykład wbrew własnym słowom może ci pokazywać w sposób niewerbalny, że problem, z którym się zmaga, przysłania mu pole widzenia, uniemożliwiając dostrzeżenie rozwiązania (macha dłońmi przed swoją twarzą, kiedy opisuje trudną sytuację). Albo wręcz przeciwnie, może sygnalizować, że jest raczej zdystansowany do problemu, odsuwając dłoń na długość ramienia, chociaż jego słowa świadczą o emocjonalnym zaangażowaniu. Taka bezwiedna gestykulacja może być bardzo znacząca. Czasem te ilustrujące ruchy, które zaprzeczają wypowiedziom, bywają dosyć specyficzne. Pamiętam rozmowę z przyjacielem, który opowiadał mi, jak znalazł list pożegnalny samobójcy i portfel z 212
WY KRY W AN IE KŁAMSTW
l ICH OZNAK
pieniędzmi na Clifton Suspension Bridge w Bristolu. Relacjonował mi nadzwyczajne wydarzenia, jakie miały miejsce poprzedniego wieczoru — do samobójstwa doszło wcześniej, a on był pierwszą osobą, która zaczęła szukać tego nieszczęśnika i odkryła zwłoki. Był mocno ożywiony, a taki stan pociąga za sobą bogatą gestykulację. Kiedy mówił na przykład o przeszukiwaniu zarośli, ilustrował to dokładnie ruchami rąk. Gdy opowiadał, jak sięgnął po portfel porzucony na moście, aby sprawdzić tożsamość ofiary, jego dłonie wykonały delikatny i bezwiedny ruch, który kojarzył się z przeliczaniem pieniędzy. Zauważyłem jednak, jak mówiąc, że potem pozbył się portfela (sugerując werbalnie, że albo zrzucił go z mostu, albo zostawił na miejscu), wykonał dłońmi gest naśladujący chowanie czegoś do wewnętrznej kieszeni płaszcza. Był to słaby i niekompletny obraz, ale wyraźnie opowiadał historię całkiem odmienną, niż wynikało ze słów. Wspomniałem mu o tym później, a wtedy przyznał, że włożył portfel do kieszeni. Był jednak całkowicie nieświadomy, że w ogóle gestykulował. Jeżeli dłoń zbliża się do ust albo nosa, gdy rozmówca udziela jakiejś ważnej odpowiedzi, może to być oznaką kłamstwa. Wygląda to, jakby próbował powstrzymać słowa przed wydostaniem się na zewnątrz. Jak się jednak przekonamy, niebezpiecznie jest interpretować jakikolwiek gest w izolacji od innych. Kolejnym wyraźnym sygnałem, który jest bardzo powszechny i często świadczy o stresie, narastającym przygnębieniu albo pragnieniu ucieczki, jest bębnienie palcami o udo lub poręcz fotela. Jeśli zobaczysz, że ktoś zaczyna zachowywać się w ten sposób, zazwyczaj sugeruje to, że nie ma ochoty kontynuować rozmowy. W takim stanie na pewno nie będzie zwracał uwagi na to, co masz mu do powiedzenia. Spróbuj wtedy zmienić taktykę albo pogodzić się z tym, że rozmowa dobiegła końca. Taki gest niekoniecznie musi demaskować kłamstwo, ale odczytany w kontekście innych sygnałów z pewnością oznacza dyskomfort. Nie twierdzę jednak, że nerwowe ruchy są typowe dla kłamców. Taki pogląd, podobnie jak ten o przerywaniu kontaktu wzrokowego, nie znajduje potwierdzenia w testach. Chociaż wspomniane powyżej ruchy mogą faktycznie zdradzać coś ważnego, należy również zwrócić uwagę na ogólny spadek nasilenia gestów, jak również subtelnych ruchów palców i dłoni. Prawdopodobnie wchodzi tu w
213
WY KRY W AN IE KŁAMSTW
l ICH OZNAK
grę proces kontrolny, za pomocą którego kłamca próbuje opanować każdy dziwny ruch mogący go zdradzić. Stopy i nogi Stopami również można bębnić. Jeśli ktoś stoi i lekko przytupuje, jest to znak, że ma ochotę sobie pójść. Siedząc z nogą założoną na nogę, może zacząć kołysać zawieszoną w powietrzu stopą albo naciskać nią na wyimaginowany pedał. Zwróć również uwagę na gwałtowne krzyżowanie, przekładanie i prostowanie nóg, kiedy w rozmowie poruszane są istotne tematy. Takie oznaki dyskomfortu warto zaobserwować, aby przekonać się, czy omawiany temat jest dla tej osoby powodem do obaw. Ponieważ promując własny wizerunek, najmniej uwagi zwracamy na dolną część ciała, często ta okolica dostarcza wielu cennych informacji. Ktoś może na pozór nie okazywać zainteresowania tobą, ale jeśli lekko skieruje stopy w twoją stronę i towarzyszy temu delikatny obrót dłoni, które również zwracają się ku tobie, istnieje prawdopodobieństwo, że naprawdę jest na ciebie bardzo otwarty. Twój partner w interesach może się uśmiechać i swobodnie z tobą gawędzić, ale gdy trzyma skrzyżowane nogi z dala od ciebie, a prawa ręka z papierosem zasłania ciało, taka bariera mimowolnie sugeruje, że jego zainteresowanie jest nieszczere, a stosunek do ciebie o wiele ostrożniejszy, niż wynikałoby z wymuszonego powierzchownego obrazu. W innej sytuacji siedząca osoba może nagle wyprostować nogi i odchylić się do tyłu na krześle. Być może jest to oczywiste, ale masz prawdopodobnie do czynienia z oznaką braku zainteresowania. Przybraniu takiej pozycji może towarzyszyć splecenie ramion, a nawet zaciśnięcie pięści. Oznaczają one znacznie silniejsze odrzucenie, a przypuszczalnie również oszustwo, jeśli jednocześnie rozmówca udziela wymijającej odpowiedzi. Niektóre z tych przykładów wydają się bardziej jednoznaczne, ponieważ przywiązując mniejszą wagę do takich rzeczy, ludzie ujawniają uczucia w znacznie wyraźniejszy sposób.
Mruganie Te drobniutkie ruchy (zakładając, że dana osoba nie nosi okularów) zdają się być powiązane z siłą doświadczanego stresu, zaś 214
WY KRY W AN IE KŁAMSTW
l ICH OZNAK
częstotliwość mrugania odzwierciedla szybkość przetwarzania informacji. Jest to oznaka procesu spójności treści — drugiego z trzech procesów, które zwykle zachodzą w sytuacji związanej z kłamstwem. Podczas normalnej wymiany zdań, gdy rozmówca jest zgrany z tobą, mruga w mniej więcej takim samym rytmie jak ty, zwłaszcza w momentach, kiedy zawieszasz głos. Kiedy natomiast musi przeprowadzić w umyśle bardziej złożony proces poznawczy — na przykład skonstruować kłamstwo — ruchy powiek stają się szybsze.
Ramiona Osoba, która bez trudu nawiązuje z tobą dobry kontakt, bardzo często naśladuje pozycję twego ciała, co oznacza, że jeśli stoi naprzeciwko ciebie, jej ramiona są równoległe do twoich. Jeśli poruszysz kwestię, która wywołuje jej niepewność lub w której się z tobą nie zgadza, może to wyrazić, lekko odwracając się od ciebie. Jeśli wykonuje ten ruch w trakcie własnej wypowiedzi, może to oznaczać, że nie jest pewna swych słów i przypuszczalnie kłamie. Zwracając się do ciebie, może również wzruszyć ramionami, a to również świadczy o braku przekonania do własnej opinii. Wszystko to są przykłady różnego rodzaju sygnałów, na które należy się wyczulić, z pewnością jednak nie powinno się ich rozpatrywać w izolacji. Wyobraźmy sobie, że cały ten język ciała stanowi zewnętrzne odzwierciedlenie wewnętrznych procesów poznawczych i intelektualnych. Stan Walters w wydanej w 2000 roku książce The Truth About Lying (Prawda o kłamstwie) podsuwa ideę deski rozdzielczej i porównuje ludzkie zachowania do różnych wskaźników, takich jak prędkościomierz, obrotomierz i tak dalej. Owe zachowania są zaledwie uzewnętrznieniem ukrytych procesów. Tak samo jak spojrzenie na deskę rozdzielczą samochodu pozwala stwierdzić, czy silnik działa jak należy, również obserwacja symptomów pojawiających się w mowie ciała dostarcza informacji, czy wszystko jest w harmonii, czy też dochodzi do konfliktu. Obszary objęte konfliktem można potem zbadać, by się z nim uporać. Kiedy skupiamy się na wykrywaniu kłamstw, należy zwrócić także uwagę na pewne sygnały werbalne. Ludzie czasem tak bardzo
215
WY KRY W AN IE KŁAMSTW
l ICH OZNAK
pilnują się, by nie zdradzić się gestem, że zapominają o baczeniu na słowa. Pamiętaj o opisanych niżej „przeciekach" werbalnych. Język metaforyczny Jest to werbalny, ale w dużym stopniu nieuświadamiany język, który może dostarczyć wszelkiego rodzaju wskazówek dotyczących tego, co dzieje się w czyimś umyśle. Jeśli na przykład ktoś mówi, że musi „stanąć na wysokości zadania", prawdopodobnie wiąże się to ze sposobem, w jaki postrzega siebie względem owego problemu: widzi go ponad sobą. Wiedząc o tym, możemy nakłonić go do takiego przekształcenia obrazu, aby mógł spojrzeć na problem z góry, dzięki czemu prawdopodobnie poczułby nad nim znacznie większą kontrolę. Zwracanie uwagi na dobór słów rozmówcy jest ważne, gdyż pozwala się zorientować, jak dana osoba przedstawia siebie na tle spraw, o których mówi. Wspomniałem już o korzyściach, jakie osiągamy podczas zawierania transakcji, jeśli orientujemy się, czy klient wizualizuje sobie swoje potrzeby, czy też przede wszystkim
I
NIEŚWIADOMA KOMUNIKACJA
przywiązuje wagę do dźwięków, odczuć bądź jakości. Kluczowe sformułowania, których używa w wypowiedzi, często ujawniają, w jaki sposób wyobraża sobie to, o czym mówi. Wyławiaj słowa, które zdradzają jego prawdziwe nastawienie, a niekoniecznie pasują do nastawienia prezentowanego na zewnątrz.
I
Przykrótkie wyjaśnienia Chociaż wypowiedź rozmówcy, który chce cię okłamać, będzie prawdopodobnie trochę rozwlekła, to opisując istotne wydarzenia, zacznie mówić zdawkowo. Nagle zrezygnuje z ozdobników i zacznie pomijać szczegóły. Mogą się pojawić potknięcia gramatyczne. Jeśli poprosisz kłamcę, aby rozwinął swą opowieść, przypuszczalnie powtórzy to, co już słyszałeś, zamiast dodać więcej szczegółów.
Brak „ja" Kłamca zwykle unika odniesień do siebie, podczas gdy w normalnych rozmowach często nawiązujemy do własnej osoby. Zwróć uwagę na rzadsze stosowanie pierwszej osoby, jak również na 216
WY KRY W AN IE KŁAMSTW
l ICH OZNAK
częstsze odniesienia do tego, co „każdy" robi lub myśli i co „zawsze" się zdarza. Jest to uogólnienie, które odsuwa na dalszy plan jego osobisty udział w opowiadanej historii i tworzy dystans pomiędzy nim a kłamstwem.
Łapanie za słowa Kłamca skrupulatnie zaprzecza mało istotnemu aspektowi oskarżenia albo zadanego pytania. Jest to wybieg, który w najbardziej jaskrawy sposób występuje u dzieci i bywa niezmiernie frustrując — Dlaczego zawsze musisz przyjmować postawę obronną? — Wcale nie zawsze. — Idę o zakład, że się tu zakradłeś i wziąłeś to bez pytania. — Zakradłem się? To ty się skradasz. Wygląda to jak staranie kłamcy, żeby skierować spór na mniej kłopodiwy obszar. Czasami takie wykręty prowadzą do bardzo osobliwych sformułowań, które zdają się być pozbawione sensu, tak jak słynna odpowiedź Clintona: „To zależy od tego, jakie znaczenie ma słowo «jest»", której udzielił zapytany o swój związek z Monicą Lewinsky.
„Jestem uczciwy" Zaniepokojony, że ktoś może mu nie uwierzyć, kłamca często stara się to nadrobić z nawiązką, dopełniając swe oszustwo zbędnym: „Mówię uczciwie", albo „Nie uwierzysz w to, ale..." i tak dalej.
Spadek tempa Ponieważ kłamca musi lawirować pomiędzy różnymi myślami, a nie sposób przetworzyć więcej niż jedną naraz, więc kiedy ktoś kłamie, zazwyczaj zaczyna mówić wolniej. Jego wypowiedź staje się również nieco bardziej sztywna i oficjalna, mogą zdarzać mu się przejęzyczenia i pauzy, które jednak stara się wypełnić dźwiękami typu „eee", „yyy" i „hmmm". Ale najważniejszą rzeczą, na którą należy zwrócić uwagę, jest znaczna zmiana tempa. Jeśli ktoś z natury mówi raczej powoli, a nagle przyspiesza, odpowiadając na istotne pytanie, możesz się zastanawiać, dlaczego tak jest. A ponadto kłamstwu towarzyszy „wygładzenie" mowy, pewnego rodzaju 217
WY KRY W AN IE KŁAMSTW
l ICH OZNAK
sztuczność niepasująca do normalnego sposobu wypowiadania się danej osoby.
Ton głosu Kiedy chcemy zwrócić uwagę na swoje słowa, mamy tendencję do mówienia głośniej i bardziej piskliwie. Kiedy natomiast okazujemy dystans do problemu, nasz głos staje się niższy i ściszony, Osoba, która twierdzi, że nie przejmuje się jakąś sprawą, może kłamać, jeżeli ton jej głosu jest podniesiony. Sama zmiana tonu jest ważniejsza niż teorie mówiące, że wyższy lub niższy ton zwiastuje stres.
218
N i l ŚWIADOMA KOMUNIKACJA
Bez wątpienia nie jest to wszystko zbyt proste. Może nawet jesteście rozczarowani, że nie potrafię zaoferować mniej skomplikowanego systemu. Prawda jest taka, że każdy kłamie inaczej i nie ma prostych zachowań, które wszyscy ludzie przejawialiby w takim momencie. Dlatego kłamstwo jest tak trudne do wykrycia. Badania dowiodły, że zawodowi łowcy kłamstw (na przykład policjanci) są w ich wykrywaniu równie słabi jak studenci, choć powinni być bardziej pewni swoich decyzji. Wskaźnik sukcesu dla obu grup waha się w okolicach 55 procent, czyli idzie im tylko odrobinę lepiej, niż gdyby po prostu zgadywali. Jest to fakt niezwykły i zatrważający. (Wygląda na to, że pod względem wykrywalności kłamstw studentów mogliby przewyższyć jedynie funkcjonariusze służb specjalnych). Nie ma jednak powodu, by nie stosować tej metody Jak już wspomniałem, istotne jest, żeby nie szukać pojedynczych oznak i nie wyciągać z nich prostych wniosków. Podstawowa jest umiejętność dostrzegania całych zespołów zachowań werbalnych i niewerbalnych, a pomijania symptomy izolowanych. Jeśli jesteś przekonany, że zauważyłeś kłamliwą bądź nerwową reakcję na swoje pytania, zmień temat na mniej poważny i sprawdź, czy rozmówca odzyskał swobodną postawę. Kiedy później wrócisz do problematycznej kwestii, sprawdź, czy nie pojawił się kolejny zespół objawów. Niekoniecznie będzie się on składać z tych samych zachowań, dlatego powinieneś być otwarty na każde istotne odchylenie od punktu odniesienia. Powrót do istotnego tematu i ponowne obserwowanie reakcji rozmówcy to sprawa niezmiernie ważna. Pozwala to upewnić się, że spostrzeżone zmiany są autentyczną nieuświadomioną reakcją na twoje pytania lub stwierdzenia, a nie pozbawionymi znaczenia ruchami ciała spowodowanymi niewygodną pozycją lub innymi czynnikami zewnętrznymi. Istnieje wreszcie niebezpieczeństwo, że wypatrując sygnałów pozawerbalnych i zadając dociekliwe pytania, sprawisz, iż twoje zachowanie zostanie odebrane jako natarczywe i nieuchronnie wywoła te właśnie oznaki stresu oraz odruchy obronne, których
244
■
WYKRYWANIE KŁAMSTW I ICH OZNAK
szukasz. Musisz mieć na uwadze, że ludzie często reagują na sposób, w jaki się do nich mówi, a nie na treść wypowiedzi. Im bardziej swobodny nastrój uda ci się stworzyć, tym trafniej — i łatwiej — będziesz mógł odczytać swego rozmówcę.
Sprawdź swoją przenikliwość Zaprezentowaną poniżej grę możesz wypróbować z przyjaciółką, aby się przekonać, jak dobrze ci idzie. Najpierw posadź ją naprzeciwko siebie i zadbaj, aby nie dowiedziała się, o co ci chodzi. Na razie nie mów jej, że masz zamiar wykrywać kłamstwa. Wyjaśnij, że usłyszy kilka pytań dotyczących jej poprzedniego mieszkania, i poproś, aby odpowiadała szczerze. Następnie zadawaj pytania o szczególnie wizualnym charakterze. Oto kilka przykładów takich pytań, które wymagają przywoływania obrazów: 1. Jakiego koloru były drzwi wejściowe? 2. Co było widać z okna kuchni? 3. Co widziałaś w przedpokoju, gdy wchodziłaś do mieszkania? 4. Czy zapamiętałaś jakieś obrazy wiszące na ścianach? 5. Jaka była tapeta w sypialni twoich rodziców? I w ten deseń. Zadaj dwa albo trzy takie pytania i sprawdź, czyjej oczy za każdym razem zwracają się w jakimś szczególnym kierunku. Jeżeli tak, to zapamiętaj w jakim. W przeciwnym razie poszukaj innych subtelnych sygnałów. Na potrzeby gry możesz przyjąć, że całkowity brak ruchu może być oznaką mówienia prawdy. Kiedy uda ci się ustalić punkt odniesienia, przejdź do następnego etapu. Powiedz przyjaciółce, że będziesz jej teraz zadawać kolejne pytania i na któreś z nich musi udzielić nieprawdziwej odpowiedzi. Powinna skłamać w sposób przekonujący, a twoim zadaniem będzie odkryć, w którym momencie to zrobiła. Nadal zadawaj pytania odwołujące się do pamięci wizualnej. Unikaj takich, które mogłyby wzbudzić silne uczucia albo skojarzenia słuchowe, gdyż może to kolidować z pierwszoplanowym procesem wizualnym, na którym się opierasz.
220
WYKRYWANIE KŁAMSTW I ICH OZNAK
Jeśli zauważyłeś wyraźne poruszenie oczu, kiedy mówiła prawdę, teraz szukaj ruchów, które nie pasują do tamtych. Być może kłamiąc, będzie spoglądała w przeciwną stronę. Być może postara się utrzymać kontakt wzrokowy, obawiając się, że odwrócenie wzroku może zostać odebrane jako oznaka kłamstwa. Być może opuści wzrok. A może skieruje go w podobnym kierunku, ale nie w ten sam punkt. Gdyby doszło do tej ostatniej reakcji, osobiście zaryzykowałbym przypuszczenie, że znalazła informację, która, chociaż nieprawdziwa, stanowi autentyczne wspomnienie, tyle że niezwiązane z jej domem. Być może tworząc kłamstwo, pomyślała o mieszkaniu koleżanki albo kogoś z krewnych. Bądź również wyczulony na wszystkie inne sygnały, szczególnie gdy nie zaobserwujesz zmian w położeniu gałek ocznych. Być może kiedy twoja rozmówczyni skłamie, zauważysz ruch jej palców, który nie towarzyszył prawdziwym odpowiedziom, a może odwrotnie, zastygną w bezruchu, podczas gdy w innych przypadkach się poruszają. Jeśli masz ochotę, możesz zrezygnować z pytań o charakterze wizualnym na rzecz odnoszących się do emocji, nakłaniając przyjaciółkę, aby skłamała, mówiąc o swych uczuciach. Zrozumienie przykładów zawartych w tym rozdziale pozwoli ci ustalić, czego należy szukać, aczkolwiek takie zmiany łatwiej jest dostrzec w naturalnej i luźnej rozmowie niż w sztucznej wymianie zdań podczas tego rodzaju gry. Pamiętaj również, że powinieneś przećwiczyć to wiele razy, nim zaczniesz się szczerze zastanawiać, na ile jesteś w tym dobry. Na szczęście są to przyjemne ćwiczenia.
Oznaki prawdomówności Czasem łatwiej jest dostrzec znaki świadczące o tym, że historia jest prawdziwa, niż szukać trudnych do uchwycenia sygnałów kłamstwa. Niemieccy psychologowie opracowali popularny System Oceniania Wiarygodności, stosowany w przypadkach podejrzeń o molestowanie seksualne dzieci w celu stwierdzenia, czy nieletnie ofiary zeznają prawdę. Podstawą SOW jest dziewiętnastopunktowa lista, która dostarcza kryteriów do analizy treści wypowiedzi. Mamy tutaj do dyspozycji szereg sygnałów, które świadczą o prawdziwości zeznań. Jeśli ktoś opowiada ci historię, która w twoim odczuciu może nie być prawdziwa, powinieneś mieć na uwadze niektóre z 221
WYKRYWANIE KŁAMSTW I ICH OZNAK
tych punktów. System ten omawia Aldert Vrij w książce Detec-ting Lies and Deceit (Wykrywanie kłamstw i fałszu), w której po raz pierwszy o nim przeczytałem. Odtąd używałem go w charakterze probierza prawdomówności, słuchając różnych opowieści. Zapewnia on również znakomity przegląd wzorców, jakim wszyscy ulegamy, relacjonując wydarzenia. Oto najbardziej istotne kryteria owego systemu: 1. Chaotyczna konstrukcja. Prawdziwe opowieści, o ile nie są powtarzane wielokrotnie, charakteryzuje narracja zawierająca różnorodne przeskoki w czasie. Opowiadający jest bardzo zaangażowany w swoją historię i zazwyczaj musi cofnąć się w czasie, aby stworzyć tło dla wątku, który właśnie się pojawia. Chociaż zdajemy sobie sprawę, że w ten sposób można zepsuć całą opowieść, jest to niezwykle pospolity wzorzec. Równie dobrze ktoś może zacząć opowiadanie nie od początku, ale najpierw objaśnić zasadniczą kwestię, którą chce zakomunikować, a dopiero potem wypełnić tło i przejść do fabuły Najprawdopodobniej chronologia będzie zaburzona, zwłaszcza w przypadku emocjonujących i stosunkowo świeżych relacji. 2. Bogactwo detalu Im więcej szczegółów, tym bardziej prawdopodobne, że historia jest prawdziwa. Jak już stwierdziliśmy, typowy kłamca zapytany o dokładny przebieg wydarzenia nie będzie się wdawał w szczegóły. Raczej powtórzy swoją opowieść. Skłonność do podawania dodatkowych informacji jest oznaką prawdomównośdbo
247
3. Osadzenie w kontekście. Ma ono miejsce, kiedy dana osoba umieszcza opisywane wydarzenia w swoim codziennym a&życiu, zamiast przedstawiać je, jak gdyby zaszły w próżni. Na przykład: „Właśnie siedziałam w ogrodzie, żeby trochę odpocząć po sprzątaniu kuchni. Słońce już zaszło, a ja nie miałam ochoty jak zwykle oglądać telewizji, więc pomyślałam, że posiedzę przez chwilę na tarasie". Takie bogactwo odniesień zwykle nie występuje, kiedy historia nie jest prawdziwa. 222
WYKRYWANIE KŁAMSTW I ICH OZNAK
4. Opisy interakcji. Autentyczne historie częściej zawierają szczegóły dotyczące interakcji narratora z innymi osobami. Na przykład: „Zapytałam go, co tu robi, a on roześmiał się upiornie, więc trochę się zlękłam i cofnęłam się". 5. Odtworzenie wypowiedzi. Niewielu kłamców w swoich opowieściach przytacza dosłownie fragmenty dialoguJ Preferują oni relacjonowanie tego, co zostało powiedziane. Na przykład zdanie „Powiedziałem mu: «Nie rób tak, bo to zepsujesz*" jest bardziej typowe dla prawdziwej opowieści niż: „Powiedziałam mu, żeby tak nie robił, bo to zepsuje". 6. Niespodziewane komplikacje w trakcie wydarzenia. Jeśli w historii nie występują żadne przeszkody ani niespodziewane wypadki, które zakłócają jej bieg, jej wiarygodność jest mniejsza. 7. Niezwykle szczegóły. Są to pojawiające się w opowieści elementy, które odbiegają od normy. Na przekład fakt, że jedna z opisywanych postaci miała złoty ząb. Owe detale mogą być zbyteczne dla głównego wątku historii. 8. Dokładne opisanie szczegółów bez ich zrozumienia. Jest to typowe dla dzieci, które są zbyt młode, aby zrozumieć zachowania seksualne i opisują takie czynności, używając naiwnych sformułowań. Może to jednak dotyczyć również innego kontekstu, kiedy znaczenie jakiegoś wydarzenia jest obce osobie, która je opisuje, ale pozostaje jasne dla słuchacza. 9. Subiektywne spostrzeżenia. Możemy się spodziewać, że narrator nawiąże do tego, jak czuł się w trakcie opisywanych wydarzeń albo jakie myśli pojawiały się wówczas w jego głowie. 10. Przypuszczenia co do wewnętrznego stanu bohaterów. Osoba relacjonująca wydarzenia opisuje, co jej zdaniem mogły odczuwać inne osoby. Na przykład: „Był wyraźnie zdenerwowany, ponieważ zdjął okulary i mówił podniesionym głosem". 11. Spontaniczne poprawki. Drobne poprawki oraz liczne wtręty czynią historię bardziej wiarygodną. Poniższa wypowiedź zawiera oba przykłady: „Pisał na laptopie — miał jednego z tych małych Sony Vaio — i siedział tam całymi godzinami, tylko raz
223
WYKRYWANIE KŁAMSTW I ICH OZNAK
zamówił kawę. Chociaż nie, wtedy kupił ciastko, ale tkwił tam całe wieki". 12. Przyznawanie się do luk w pamięci. Osoba mówiąca prawdę bez obaw przyznaje się do tego, że nie może sobie przypomnieć jakiegoś szczegółu. Jest zupełnie normalne, kiedy powie coś w tym rodzaju: „Nie pamiętam, co tam robiliśmy, ale wszyscy zatrzymaliśmy się w tym hotelu". Kryterium to nie jest jednak spełnione, gdy na bezpośrednie pytanie otrzymujemy odpowiedź: „Nie wiem". 13. Wątpliwości dotyczące własnego oświadczenia. Osoba prawdomówna może przyznać, że pewne elementy jej opowieści mogą być nieprawdziwe lub niedokładnie odtworzone z pamięci. 14. Obniżanie własnej wartości. Osoba relacjonująca wydarzenia może nawiązać do szczegółów, które ją obciążają lub ośmieszają. Na przykład: „To była moja wina. Wiem, że powinnam go zostawić w spokoju". Czasem może się posunąć do całkowitego rozgrzeszenia winowajcy.
Oczywiście wciąż istnieją powody, dla których owe kryteria mogą być spełnione także wtedy, kiedy dochodzi do kłamstwa, albo nie być spełnione w prawdziwej relacji. Dlatego w kontekście kryminalnym muszą zostać skonfrontowane z innymi kryteriami prawdomówności, które uwzględniają cechy charakteru przesłuchiwanego, wywierany na niego nacisk oraz styl samego przesłuchania, zanim zostaną wyciągnięte jakiekolwiek wnioski. Przypominam więc ponownie: bądź ostrożny, przechodząc do konkluzji. Wykrywanie kłamstw to fascynująca, lecz niezwykle przewrotna sztuka.
224
Pułapki myślenia Wyobraź sobie, że pojawiły się doniesienia o jakiejś straszliwej chorobie, która wprawdzie dotyka jednej osoby na dziesięć tysięcy, ale jest zawsze śmiertelna. Obawiasz się jej, więc postanawiasz się poddać badaniom, aby sprawdzić, czy nie jesteś zarażony. Żaden test medyczny nie jest w stu procentach bezbłędny, ale twój doktor wyjaśnia, że akurat ten słynie z dokładności rzędu 99 procent, niezależnie od tego, czy jesteś chory, czy nie (innymi słowy, w 99 procentach przypadków dostarcza prawidłowej odpowiedzi, negatywnej lub pozytywnej). Decydujesz się go przeprowadzić. Pobrana zostaje próbka krwi i dowiadujesz się, że wyniki otrzymasz pocztą. Tydzień później przychodzi list z laboratorium. Otwierasz kopertę i czytasz. Widzisz przed sobą odpowiedź, która napawa cię lękiem — wynik jest pozytywny. Test wykazał, że zapadłeś na śmiertelną chorobę. Jesteś zdruzgotany. I masz prawo, czyż nie? Jeszcze raz prześledź powyższy scenariusz i zadaj sobie pytanie, które mogłoby się wydawać banalnie proste: jakie jest prawdopodobieństwo, że jesteś zarażony tą chorobą? Proszę, zastanów się nad odpowiedzią, nim zaczniesz czytać dalej. Jeśli nie jesteś pewien, określ tylko szacunkową wartość. Domyślam się, że powtórnie przeczytałeś scenariusz i doszedłeś do wniosku, że prawdopodobieństwo, iż jesteś zarażony śmiertelną chorobą, wynosi 99 procent. Ci, którym moja prośba
253
ANTYNAUKA, PSEUDONAUKA I MANOWCE MYŚLI
o dokładne rozważenie odpowiedzi nasunęła jakieś podejrzenia, mogą z pewną nieufnością odnieść się do takiego stosunku procentowego, ale na pewno będą skłonni przyznać, że prawdopodobieństwo choroby jest większe niż jej braku. Tylko nieliczni, biegli w statystyce, będą znać prawidłową odpowiedź. Dysponując podanymi wyżej informacjami, nie powinieneś się obawiać pozytywnego wyniku badania. Prawdopodobieństwo, że jesteś chory, jest m n i e j s z e n i ż jeden procent. To prawda — chociaż test jest w 99 procentach wiarygodny, prawdopodobieństwo zarażenia jest mniejsze niż jeden do stu. Kluczem do odkrycia tego sprzecznego z intuicją faktu jest skrawek informacji, który mogłeś przeoczyć albo przynajmniej zbagatelizować jego znaczenie. Choroba dotyka tylko jednej na dziesięć tysięcy osób. Zatem pozytywny wynik testu, który jest w 99 procentach trafny, może oznaczać, że należysz do tych dziewięćdziesięciu dziewięciu osób, u których bezbłędnie odkryto chorobę, albo jesteś tą jedną na sto, która jest zdrowa, ale wskutek niedokładności testu została wprowadzona w błąd. (Pamiętaj, że test jest w 99 procentach wiarygodny niezależnie od tego, czy jesteś chory, czy nie). Zatem czy jest bardziej prawdopodobne, że jesteś jednym z prawidłowo zdiagnozowanych chorych, czy też — że należysz do błędnie przebadanych, których ominęła choroba? Choroba dotyka tylko jedną osobę na dziesięć tysięcy. Zapominając więc na chwilę o teście, możesz od razu się przekonać, że o wiele większe jest prawdopodobieństwo, iż jesteś zdrowy (rzędu 9999:1). Teraz wyobraźmy sobie, że testowi poddaje się milion osób. Zarażonych będzie jedynie około setki. Dziewięćdziesiąt dziewięć z nich zostanie prawidłowo zdiagnozowanych, ponieważ test jest w 99 procentach bezbłędny. Z drugiej strony 999900 osób nie będzie zarażonych, ale jeden procent (czyli 9999) zostanie błędnie zdiagnozowany. Czy należysz więc do tych 99, którzy są chorzy, czy jesteś jednym z tych 9999, którzy nie są? Prawdopodobieństwo, że znajdujesz się w tej drugiej, bezpiecznej grupie, jest ponad sto razy większe. o dokładne rozważenie odpowiedzi nasunęła jakieś podejrzenia, mogą z pewną nieufnością odnieść się do takiego stosunku procentowego, ale na pewno będą skłonni przyznać, że prawdopodobieństwo choroby jest większe niż jej braku. Tylko nieliczni, biegli w statystyce, będą 254
ANTYNAUKA, PSEUDONAUKA I MANOWCE MYŚLI
znać prawidłową odpowiedź. Dysponując podanymi wyżej informacjami, nie powinieneś się obawiać pozytywnego wyniku badania. Prawdopodobieństwo, że jesteś chory, jest m n i e j s z e n i ż jeden procent. To prawda — chociaż test jest w 99 procentach wiarygodny, prawdopodobieństwo zarażenia jest mniejsze niż jeden do stu. Kluczem do odkrycia tego sprzecznego z intuicją faktu jest skrawek informacji, który mogłeś przeoczyć albo przynajmniej zbagatelizować jego znaczenie. Choroba dotyka tylko jednej na dziesięć tysięcy osób. Zatem pozytywny wynik testu, który jest w 99 procentach trafny, może oznaczać, że należysz do tych dziewięćdziesięciu dziewięciu osób, u których bezbłędnie odkryto chorobę, albo jesteś tą jedną na sto, która jest zdrowa, ale wskutek niedokładności testu została wprowadzona w błąd. (Pamiętaj, że test jest w 99 procentach wiarygodny niezależnie od tego, czy jesteś chory, czy nie). Zatem czy jest bardziej prawdopodobne, że jesteś jednym z prawidłowo zdiagnozowanych chorych, czy też — że należysz do błędnie przebadanych, których ominęła choroba? Choroba dotyka tylko jedną osobę na dziesięć tysięcy. Zapominając więc na chwilę o teście, możesz od razu się przekonać, że o wiele większe jest prawdopodobieństwo, iż jesteś zdrowy (rzędu 9999:1). Teraz wyobraźmy sobie, że testowi poddaje się milion osób. Zarażonych będzie jedynie około setki. Dziewięćdziesiąt dziewięć z nich zostanie prawidłowo zdiagnozowanych, ponieważ test jest w 99 procentach bezbłędny. Z drugiej strony 999 900 osób nie będzie zarażonych, ale jeden procent (czyli 9999) zostanie błędnie zdiagnozowany. Czy należysz więc do tych 99, którzy są chorzy, czy jesteś jednym z tych 9999, którzy nie są? Prawdopodobieństwo, że znajdujesz się w tej drugiej, bezpiecznej grupie, jest ponad sto razy większe. W ciągu ostatnich piętnastu lat naukowcy nie szczędzili wysiłków, badając naszą fascynującą skłonność do ulegania takim mentalnym pułapkom, które są równie uporczywe jak złudzenia optyczne. Problem w tym, że nie mamy tu do czynienia z błyskotliwymi łamigłówkami, ale rzeczywistym życiowym niebezpieczeństwem, które wiąże się z naszą niezdolnością do oceny prawdopodobieństwa i ryzyka.
254
ANTYNAUKA, PSEUDONAUKA I MANOWCE MYŚLI
Rzucam monetą siedem razy i zapisuję, czy upada orłem (O) czy reszką (R) do góry. Dla własnej przewrotnej radości stworzyłem poniższy wykaz. Występują w nim trzy wyniki, ale tylko jeden jest prawdziwy. Która z możliwości jest najbardziej prawdopodobna? 1.
ooooooo
2. RRRRRRR 3. ORROROO Zapamiętaj swoją odpowiedź. Bądź uczciwy. Odpowiedź jest taka, że każda z kombinacji jest tak samo prawdopodobna jak pozostałe. Prawdopodobieństwo wystąpienia określonego układu orłów i reszek w danej serii rzutów nie jest większe niż jakiekolwiek innego układu. Jest tak dlatego, że moneta nie ma pamięci i każdy rzut daje szanse pół na pół. Dajemy się jednak zbałamucić, że trzecia opcja wygląda bardziej „typowo". Na tej samej zasadzie komu by się przyśniło, żeby skreślić w totolotku numery 1, 2, 3, 4, 5 i 6? A przecież szansa, że ta sekwencja okaże się wygraną, jest taka sama, jak w przypadku każdego mniej oczywistego układu liczb, jaki wybierzesz. Pomieszanie tego, co możliwe, z tym, co typowe, prowadzi do słynnego paradoksu hazardzisty. Siedziałem kiedyś przy ruletce i obserwowałem eleganckich, znakomitych chińskich zawodowców, którzy skrupulatnie notowali wyniki, aby określić, który z kolorów z większym prawdopodobieństwem wystąpi w kolejnym zakładzie. Oczywiście jeśli kulka wylądowała na czarnym polu pięć razy z rzędu, wydaje się rozsądne postawić na czerwony. Ale to nieprawda! O ile przy n i e s k o ń c z o n e j liczbie zakładów można oczekiwać, że wystąpień każdego z kolorów będzie tyle samo, a przy w i e l k i e j ich liczbie kolory zrównoważą się z grubsza, to nic takiego nie musi się zdarzyć przy krótkiej seriifn Oto kolejna powszechnie występująca przeszkoda na drodze racjonalizmu. Psycholog Massimo Piattelli-Palmarini zaproponował pewną grę. Na początek zastanów się przez chwilę nad przybliżonym wynikiem poniższego działania. Nie masz dość czasu, aby obliczyć dokładny wynik, więc zaryzykuj zgadywanie: 2x3x4x5x6x7x8 254
ANTYNAUKA, PSEUDONAUKA I MANOWCE MYŚLI
Proszę, zapamiętaj swoją odpowiedź i podsuń to zadanie paru innym ludziom. Ich odpowiedzi również zapamiętaj. Następnie znajdź jeszcze kilka osób o takim samym poziomie intelektualnym i poproś ich o podanie wyniku kolejnego mnożenia w tak samo ograniczonym czasie pięciu sekund: 8x7x6x5x4x3x2 Jak przenikliwie zauważa Piattelli-Palmarini, wyniki drugiej grupy okażą się znacząco wyższe. Jak to możliwe? Spoglądając na oba działania, wiemy, że wynik powinien być taki sam, ale drugi układ w jakiś sposób nakłania do wyższych szacunków. Ale to jeszcze nie wszystko. Porównaj przypuszczenia twoje i twoich przyjaciół z rzeczywistym wynikiem. Prawidłowa odpowiedź brzmi... 40320. Czy przypadkiem wasze szacunki nie były o wiele niższe? Rzecz w tym, że zaczynamy mnożyć cyfiy ( 2 x 3 x 4 . . . ) i kiedy mamy już cząstkowy wynik, odkrywamy, że bardzo trudno posunąć się dalej. Niezwykle trudno jest mnożyć w pamięci. W jakiś sposób przywieramy do liczb, które już mamy w myśli i cała kalkulacja grzęźnie w miejscu. Dowiedziono nawet, że jeśli adwokat zasugeruje podczas rozprawy liczbę miesięcy kary dla przestępcy, to prawdopodobnie sędzia, podejmując decyzję, pomyśli o tej liczbie, chociaż pozornie ją lekceważy Gdy sugerowana kara jest wyższa, sędziowie orzekają wyższe wyroki. To tak, jakbyśmy słysząc albo widząc daną liczbę, ustalali sobie miarę i nie mogli się od niej zbytnio oddalić. Jest to powszechna pułapka myślowa określana jako zakotwiczenie. Gdyby ogromna płachta gazety została złożona sto razy na pół (wyobraźmy sobie, że jest to możliwe), jaką grubość osiągnąłby powstały w ten sposób plik papieru? Byłby taki jak cegła? Jak pudełko po butach? Jak podaje Sam Harris, uzasadniając podobną opinię na temat intuicji w znakomitej książce The End of Faith (Koniec wiary), prawidłowa odpowiedź jest taka, że powstały obiekt byłby „tak gruby, jak znany nam wszechświat". I znów zakotwiczyliśmy się w początkowych, mniejszych rozmiarach. Zapytaj kogoś, czy rozważa prawdopodobieństwo w racjonalny i zrównoważony sposób, a z pewnością usłyszysz dumną odpowiedź twierdzącą. A przecież jesteśmy w jakiś sposób przywiązani do tego
254
ANTYNAUKA, PSEUDONAUKA I MANOWCE MYŚLI
rodzaju błędów, pomimo całej naszej wiedzy. To trochę tak, jakbyśmy o czymś wiedzieli, ale nie potrafili zrobić z tego użytku. Przyjrzyjmy się tekstowi: Harry był jako dziecko bardzo twórczy i uwielbiał zwracać na siebie uwagę. Nigdy nie czuł się członkiem gangu i Wprowadziło do silnego pragnienia, by imponować innym zdolnościami. Przeszedł szkołę, skupiając się na sobie, i próbował swych sił w różnych dziedzinach twórczości. Cieszyła go każda okazja, kiedy mógł się zaprezentować przed widownią. Teraz spójrz na poniższe zdania, odnoszące się do Harry'ego w
wieku dorosłym, i ułóż je w kolejności od najbardziej do najmniej prawdopodobnego. 1. Harry jest księgowym. 2. Harry jest zawodowym aktorem. 3. Harry lubi chodzić na koncerty muzyki klasycznej. 4. Harry jest zawodowym aktorem i lubi chodzić na koncerty muzyki klasycznej. Zanim zaczniesz czytać dalej, uporządkuj je w takiej kolejności, jaką uważasz za stosowną. Czy uznałeś za bardziej prawdopodobne, że Harry jest aktorem, a nie księgowym? Błąd numer jeden. W Wielkiej Brytanii jest o wiele więcej księgowych niż zawodowych aktorów. Czy księgowy nie może być pewny siebie i dobrze się prezentować? Pod wpływem opisu pasującego do twego wyobrażenia o początkach kariery „typowego" aktora, stałeś się zbyt zaślepiony, aby dokonać rozsądnej oceny. Czy uznałeś, że odpowiedź numer cztery jest bardziej prawdopodobna od odpowiedzi numer trzy? Zatrzymaj się i pomyśl. Jak zdanie: „Harry jest zawodowym aktorem i lubi chodzić na koncerty muzyki klasycznej" może być bardziej prawdopodobne od zdania „Harry lubi chodzić na koncerty muzyki klasycznej"? Według zdania numer cztery Harry może robić coś poza swoją pracą. Prawdopodobieństwo, że dwa elementy informacji odpowiadają rzeczywistości, jest siłą rzeczy mniejsze, niż gdyby tylko jeden z nich był prawdziwy. Teraz jest to oczywiste, ale wciąż ulegamy tendencji do wybierania mniej prawdopodobnych opcji. 254
ANTYNAUKA, PSEUDONAUKA I MANOWCE MYŚLI
Wyobraźmy sobie, że udało mi się przemycić obciążoną kostkę do jednego z kasyn gry w Las Vegas. Kostka jest spreparowana tak zmyślnie, że ma skłonność do upadania szóstką do góry. Spodziewam się, że szóstka będzie wypadać w większości przypadków, ale nie za każdym razem. Rzucam nią kilkakrotnie i zapisuję wyniki. Zdecyduj, który z następujących jest bardziej prawdopodobny: 1.
3, 1, 6, 2, 5
2.
6, 3, 1, 6, 2, 5
Zaczynasz już pewnie łapać, o co chodzi, ale to takie kuszące, żeby postawić na drugą opcję, prawda? A przecież druga opcja jest n i e w ą t p l i w i e mniej prawdopodobna od pierwszej, a to z powodów wymienionych w poprzednim przykładzie. Jak łatwo zauważyć, jest to taka sama sekwencja jak pierwsza, tylko z dodatkowym warunkiem wyrzucenia szóstki na samym początku. Może być tylko mniej prawdopodobna niż sekwencja z pierwszego przykładu, gdzie na początku zostaje wyrzucony jakikolwiek inny numer. Jeżeli wolisz, możesz przenieść szóstkę z początku na koniec ciągu, aby oba wyglądały prawie tak samo — i wciąż będziesz miał ochotę powiedzieć, że drugi wynik jest bardziej prawdopodobny. Jesteśmy beznadziejni! Jeśli naprawdę chcesz przystąpić do boju, pozwolę sobie przywołać klasyczny przykład działania sprzecznego z intuicją. Znany obecnie jako paradoks Monty'ego Halla, przypuszczalnie po raz pierwszy został zaprezentowany w książce Josepha Bertranda Calcul des probabilités wydanej w 1889 roku, gdzie występował pod nazwą paradoksu pudełka Bertranda. Ten sam problem został w 1990 roku przedstawiony w rubryce porad Ask Marilyn magazynu „Paradę", zaś opublikowana tam odpowiedź, chociaż prawidłowa, wywołała burzę kontrowersji. Marilyn* dowiodła, że wielu matematyków było w błędzie. A oto moja wersja tego paradoksu. W takiej formie został zaprezentowany w telewizji i stał się przyczyną zajadłych sporów. Pokazuję ci trzy pudełeczka na biżuterię i bardzo drogi pierścionek, który chcesz wygrać. Kiedy jesteś odwrócony plecami, umieszczam pierścionek w jednym z pudełek. Wiem, gdzie jest schowany, ale ty nie wiesz. Kiedy się odwracasz z powrotem, wyjaśniam ci zasady gry. Proszę, abyś zgadł, do którego z pudełeczek włożyłem * Marilyn von Savant — amerykańska felietonistka i pisarka pochodzenia austriackiego. 254 Została wpisana do Księgi Rekordów Guinnessa jako osoba o najwyższym ilorazie inteligencji (przyp. tłum.).
ANTYNAUKA, PSEUDONAUKA I MANOWCE MYŚLI
pierścionek. Możesz wskazać na jedno z trzech. Potem, zanim poproszę cię o potwierdzenie, otworzę jedno z pozostałych pudełeczek, w którym, jak mi wiadomo, nie ma pierścionka. Pokażę ci, że jest puste, i odłożę je na bok, eliminując z gry. Następnie zapytam cię, czy chcesz pozostać przy pudełku, które wybrałeś początkowo, czy wolisz zmienić wybór i wskazać na to drugie. Jeśli wskażesz właściwe pudełko, pierścionek jest twój. Czy powinieneś pozostać przy pierwszym wyborze, czy też go zmienić? Co robisz? Czy zyskasz cokolwiek, dokonując zamiany? Ludzie odpowiadają bardzo różnie, ale najbardziej powszechna reakcja jest taka, że pozostają przy pierwotnym wyborze. Wydaje im się jakoś, że tak jest właściwie. Zresztą na tym etapie prawdopodobieństwo wynosi tylko pół na pół, więc po co zmieniać. Z pewnością byłoby to przykre, gdybyśmy po dokonaniu zamiany przekonali się, że jednak pierwszy wybór był trafimy Odpowiedź brzmi: p o w i n i e n e ś z m i e n i ć w y b ó r . Jeśli to zrobisz, prawdopodobieństwo zdobycia pierścionka zwiększy się dwukrotnie. Dzięki zmianie szansa wygranej wzrasta z jednej trzeciej do dwóch trzecich. To nie jest pół na pół. Jeśli to rozumowanie wydaje ci się śmieszne lub po prostu błędne, pozwól, że wyjaśnię je na kilka sposobów, abyś mógł wybrać ten, który ci najbardziej odpowiada. Przede wszystkim musisz wiedzieć, że jest to rzecz, która zbija z tropu bardzo inteligentnych i błyskotliwych ludzi, a nawet matematyków, jeżeli nie słyszeli o niej wcześniej. Spójrz na to w ten sposób. Powiedzmy, że zawsze umieszczam pierścionek w pudełku C. Pudełko C zawsze wygrywa. W dwóch z trzech przypadków najpierw wybierzesz A lub B i będziesz w błędzie. Oznacza to, że w dwóch z trzech przypadków nie mam wyboru, które z pozostałych dwóch pudełeczek otworzyć i odrzucić, jako że jednym z nich jest zwycięskie C. Jeśli wybierzesz A, muszę otworzyć B, a jeśli wybierzesz B, muszę otworzyć A. W obu przypadkach pudełko C pozostawiam w spokoju. I w obu przypadkach powinieneś zamienić pierwotnie wybrane pudełko na to, które pominąłem. W mniej prawdopodobnej sytuacji (jeden do trzech), gdy od razu wskażesz wygrywające pudełko C, mogę otworzyć zarówno A, jak i B, ty zaś 254
ANTYNAUKA, PSEUDONAUKA I MANOWCE MYŚLI
nie powinieneś oczywiście zmieniać decyzji. Jednak to, że od razu dokonasz właściwego wyboru, może się zdarzyć tylko w jednym przypadku na trzy. Przeczytaj, proszę, ten akapit jeszcze raz. Jeśli nadal zamierzasz traktować pozostałe dwa pudełka jako prawdopodobieństwo pół na pół, spójrzmy na to inaczej. Wyobraź sobie, że mamy do dyspozycji sto pudełeczek, a nie trzy. Kiedy dokonujesz pierwszego wyboru, szansa trafienia wynosi oczywiście jeden do stu, jest więc bardzo nikła. A teraz — wyobraź sobie, że tak robię — otwieram dziewięćdziesiąt osiem pustych pudełeczek, pozostawiając tylko to, które wybrałeś i drugie, znajdujące się, powiedzmy, na trzydziestej siódmej pozycji. Oczywiście zakładamy, że wiem, w którym z nich jest pierścionek. Czy zatem nie jest o wiele bardziej prawdopodobne, że mieści się on w tym pudełku, które pozostawiłem zamknięte (numer trzydzieści siedem), a nie w tym wybranym przez ciebie jako jedno ze stu? Teraz szanse nie wyglądają już jak pół na pół, zgodzisz się z tym? Twój pierwszy wybór jest nadal mało obiecujący, za to numer trzydziesty siódmy wydaje się o wiele bardziej prawdopodobny. Jest tak dlatego, że twoja pierwsza decyzja w tym przykładzie ma jeden procent prawdopodobieństwa trafności, co oznacza, że jedyna pozostała możliwość (ostatnie pudełko) w 99 procentach jest równoznaczna z wygraną. Oba pudełeczka razem dają stuprocentową pewność, gdyż wiemy, że w jednym z nich został schowany pierścionek. Podobnie w przypadku gry w trzy pudełka, twój pierwszy wybór ma jedną trzecią prawdopodobieństwa wygranej, z czego naturalną koleją rzeczy wynika, że pudełko, które pozostawiłem zamknięte, daje ci szansę jak dwa do trzech. Masz teraz pewność, że odpowiedź pokrywa się dokładnie z moim wyjaśnieniem. Życzę wiele radości z wykorzystania tego wywodu w towarzystwie. Możesz twierdzić, że ostatni z przykładów stanowi interesujące ćwiczenie umysłowe czy nawet temat dla cieszącego się oszołamiającym powodzeniem teleturnieju, ale jest raczej oderwany od rzeczywistości. Faktem jest jednak, że kognitywne pułapki czynią z nas nieświadome ofiary drastycznych nieporozumień w dziedzinie prawdopodobieństwa, to zaś prowadzi ludzi, z lekarzami i sędziami włącznie, do chybionych decyzji.
254 261
ANTYNAUKA, PSEUDONAUKA I MANOWCE MYŚLI
Z poprzedniego rozdziału dowiedzieliście się, że sposób, w jaki widzimy obrazy w głowie, wywiera ogromny wpływ na to, jak się z nimi utożsamiamy. Jest to jedna z głównych przyczyn nieracjonalnego myślenia, o którym rozmawiamy. Jeśli coś można sobie łatwo wyobrazić, staje się to bardziej realne i bliskie niż coś, czego nie da się zamienić w tak wyrazisty obraz. Zawierająca kilka szóstek seria rzutów obciążoną kostką wygląda bardziej realnie i czujemy, że jest bardziej prawdopodobna, nawet jeśli wiemy, że taka nie jest. Tak samo lek obniżający wskaźnik śmiertelności choroby z 10 do 0 procent wydaje się o wiele bardziej wart inwestycji niż taki, który może obniżyć śmiertelność innej choroby z 40 do 30 procent, mimo że są równie skuteczne. Oglądamy zdjęcia i czytamy artykuły o katastrofach kolejowych, po czym odtwarzamy w umyśle straszliwe sceny, stwierdzając, że niebezpiecznie jest podróżować pociągiem, a przecież prawdopodobieństwo śmierci w takim wypadku (1:500 000) jest dwukrotnie mniejsze niż to, że na nasz dom spadnie samolot (1:250000).* Poruszamy się w obszarze, w którym emocje przejmują władanie nad rozumem, a rezultaty mogą być zgubne.
Nauka i relatywizm W Bristolu mieszkałem w pobliżu mostu Clifton Suspension Bridge, którego wspaniałość przerasta wszelkie wyobrażenie. Na każdym z jego końców wznosi się ogromna ceglana wieża o nieregularnym kształcie przypominającym przysadzistą literę A. Każde z tych A ma niewielki zacios w postaci umieszczonej na wierzchołku platformy. Zgodnie z oryginalnymi planami Brunela na szczytach obu wież miały siedzieć ogromne złote sfinksy, spoglądające na siebie ponad wąwozem. Myślę, że był to rewelacyjny pomysł, ale ten * Za: Dick Taverne, The March of Unreason.
254
ANTYNAUKA,
PSEUDONAUKA I MANOWCE MYŚLI
chodzący w cylindrze facet musiał porzucić swój projekt z powodu braku funduszy, a most ukończono dopiero po jego przedwczesnej śmierci w wieku pięćdziesięciu trzech lat. Być może po wybudowaniu prozaicznego kampusu w Uxbridge marzyło mu się więcej dramatyzmu, lecz niestety bliźniacze pozłacane dziwolągi nigdy nie wyszły poza fazę projektu. Most musiał obyć się bez sfinksów. Wielbicieli bristolskiej szkoły artystycznej okresu wiktoriańskiego intryguje zapewne fakt, że powstałe wcześniej pejzaże malarskie z wizją ukończonego mostu ukazują na wyrost owe dwa sfinksy. Zawsze odnosiłem wrażenie, że brak tych dwóch wielkich kobiet o ciałach lwów to prawdziwa strata. Jest w tym pomyśle coś niezmiernie śmiałego, niezniszczalnego i optymistycznego. W obecnych czasach wzdragamy się przed tworzeniem tak wyrazistych obrazów, hamowani obawą, aby nikogo nie przytłoczyć. Nie wznosimy ekstrawaganckich budowli i nie mówimy w sposób ekstrawagancki. Sam język zaczął być postrzegany jako opresor. Zapominamy o dumnym przepychu Crystal Pałace na rzecz anemicznej i pełnej skruchy doczesności Millennium Dome. Wszystko to bierze się z postkolonialnego poczucia winy. W latach sześćdziesiątych XX wieku antropolog nazwiskiem Clifford Geertz przetarł szlak dla multikulturalizmu, kiedy jako pierwszy zaczął mówić o kulturach plemiennych w ich własnych kategoriach, zamiast traktować je jak egzotyczne i prymitywne ciekawostki. Podstawą jest spostrzeżenie, że walory danej kultury nie są ani mniej, ani bardziej cenne niż jakiejkolwiek innej. Był to prawdziwy krok naprzód, który pozostawił daleko w tyle odstręczający etos kolonialny. Gdy wkroczyliśmy w epokę postmodernizmu, fetysz zwany prawdą obiektywną stał się czymś względnym. Nasze prawdy i znaczenia są postrzegane jako zwyczajne produkty naszego systemu wartości, zaś sugestie, że jedna wiara jest w czymś lepsza lub bardziej wartościowa od innej, uchodzą w najlepszym wypadku za przestarzałe i naiwne. Co najwyżej niektórzy komentatorzy oraz samozwańczy intelektualiści traktują je jak symboliczny gwałt. Taki relatywizm — z jednej strony skrajne przeciwieństwo fundamentalizmu, z drugiej skuteczny środek promowania niebezpiecznej i bezpodstawnej ideologii za pomocą pomniejszania wartości dowodów — zazwyczaj kryje się w warstwach celowo niejasnego języka, jak gdyby nieprzeniknione do 235
NAUKA I RELATYWIZM
bólu słownictwo było warunkiem koniecznym wzniosłego myślenia. Większość poświęconej temu zagadnieniu literatury socjologicznej czyta się jak instruktaż auto-erotycznego duszenia. Odkąd ta hermeneutyczna histeria zakorzeniła się w naszych duszach, nauka zaczęła zyskiwać złą reputację. Wiedza naukowa zaczęła być postrzegana jako jeszcze jeden przykład subiektywnych i osobistych wyobrażeń, przynależnych tym razem naukowcom i nędznym produktom ich systemu wartości. Nie widziano w niej nic bardziej czy mniej wartościowego od wybitnie sprzecznych z nauką przekonań jakiegoś wyznawcy New Age. Mogłoby się wydawać, że nie ma w tym nic zdrożnego. Z pewnością stwierdzenie, że naukowiec ma swoje przekonania, a jakiś ezoteryczny uzdrowiciel ma swoje i żadnemu z nich nie wolno określać poglądów drugiego jako bezwartościowych, sprawia wrażenie podejścia uczciwego i oświeconego. Równie dobrze ktoś mógłby powiedzieć, że ateista jest tak samo religijny jak chrześcijanin, gdyż przyjął system poglądów, do których postanowił się rygorystycznie stosować. Jest to opinia kusząca, ale nonsensowna i nie ma w niej więcej logiki niż w stwierdzeniu, że chrześcijanin jest rodzajem ateisty. Posiadanie określonych przekonań na temat religii nie jest tym samym co bycie jej wyznawcą. A jak to wygląda z obiektywnego punktu widzenia? Jeżeli prawda jest całkowicie relatywna, w którym momencie się z nią rozchodzimy? Czy poza naszymi wartościami i percepcją nic nie istnieje? Czy za moimi plecami nadal znajduje się ściana, chociaż w tym momencie na nią nie patrzę? Czy kiedykolwiek tam była? Chociaż może to być fascynującym ćwiczeniem umysłowym dla studentów filozofii, ja wolę naiwnie odwołać się do bardziej praktycznego modelu, według którego ściana najprawdopodobniej pozostała na miejscu, mimo że jej nie widzę, i odpowiednio do talizmu, z drugiej skuteczny środek promowania niebezpiecznej i bezpodstawnej ideologii za pomocą pomniejszania wartości dowodów — zazwyczaj kryje się w warstwach celowo niejasnego języka, jak gdyby nieprzeniknione do bólu słownictwo było warunkiem koniecznym wzniosłego myślenia. Większość poświęconej temu zagadnieniu literatury socjologicznej czyta się jak instruktaż auto-erotycznego duszenia. Odkąd ta hermeneutyczna histeria zakorzeniła się w naszych duszach, nauka zaczęła zyskiwać złą reputację. Wiedza naukowa 236
ANTYNAUKA,
PSEUDONAUKA I MANOWCE MYŚLI
zaczęła być postrzegana jako jeszcze jeden przykład subiektywnych i osobistych wyobrażeń, przynależnych tym razem naukowcom i nędznym produktom ich systemu wartości. Nie widziano w niej nic bardziej czy mniej wartościowego od wybitnie sprzecznych z nauką przekonań jakiegoś wyznawcy New Age. Mogłoby się wydawać, że nie ma w tym nic zdrożnego. Z pewnością stwierdzenie, że naukowiec ma swoje przekonania, a jakiś ezoteryczny uzdrowiciel ma swoje i żadnemu z nich nie wolno określać poglądów drugiego jako bezwartościowych, sprawia wrażenie podejścia uczciwego i oświeconego. Równie dobrze ktoś mógłby powiedzieć, że ateista jest tak samo religijny jak chrześcijanin, gdyż przyjął system poglądów, do których postanowił się rygorystycznie stosować. Jest to opinia kusząca, ale nonsensowna i nie ma w niej więcej logiki niż w stwierdzeniu, że chrześcijanin jest rodzajem ateisty. Posiadanie określonych przekonań na temat religii nie jest tym samym co bycie jej wyznawcą. A jak to wygląda z obiektywnego punktu widzenia? Jeżeli prawda jest całkowicie relatywna, w którym momencie się z nią rozchodzimy? Czy poza naszymi wartościami i percepcją nic nie istnieje? Czy za moimi plecami nadal znajduje się ściana, chociaż w tym momencie na nią nie patrzę? Czy kiedykolwiek tam była? Chociaż może to być fascynującym ćwiczeniem umysłowym dla studentów filozofii, ja wolę naiwnie odwołać się do bardziej praktycznego modelu, według którego ściana najprawdopodobniej pozostała na miejscu, mimo że jej nie widzę, i odpowiednio do tego działać (na przykład nie wchodzić na nią tyłem). Tak samo, jak zauważył znakomity pisarz Dick Taverne, wyobrażam sobie, że większość postmodernistycznych teoretyków z radością akceptuje fakt, iż nauka posiada pewną namacalną i obiektywną wartość, kiedy udając się na swoje konferencje, powierzają swoje życie samolotom. Wiele oczywiście przemawia za tym, że rozsądnie, praktycznie i wygodnie jest postrzegać ludzkie poczucie prawdy i fałszu w kategoriach wpojonych i wyuczonych wartości. Oczywiście istnieją naukowcy i ateiści, którzy są niedoskonali, jak każda istota ludzka, i myślą w bardzo ograniczony sposób. Zanim jednak podążymy dalej, musimy przyswoić sobie pewne rzeczy.
237
NAUKA I RELATYWIZM
Po pierwsze, to wyznawca powinien dostarczyć dowodów na prawdziwość swoich twierdzeń, gdyż nie jest rolą niewierzącego udowadnianie mu, że się myli. Wracając do Bertranda Russella, nie potrafię dowieść niezbicie, że po orbicie Ziemi nie krąży czajniczek do parzenia herbaty, i nie mam powodu tego robić tylko dlatego, że ty tak twierdzisz. Jeśli w to wierzysz i chcesz, abym również w to uwierzył, powinieneś mnie przekonać. A z pewnością będę żądał lepszego dowodu niż zdanie typu: „Wierzę w to, gdyż po prostu c z u j ę w sercu, że on tam jest". Jeżeli mi nie wierzysz, spróbuj udowodnić jakieś przeczące twierdzenie, a szybko się przekonasz, że ugrzązłeś w miejscu. Wyobraź sobie, że twierdzę, iż w twoim domu znajduje się zielona mysz. To ja powinienem ją odnaleźć i ci pokazać; ty nigdy nie będziesz w stanie udowodnić, że jej nie ma. Mógłbyś jej szukać, przewrócić do góry nogami cały dom, ale zawsze jest możliwość, że mysz ukrywa się tam, gdzie akurat nie zaglądasz. Nie możesz udowodnić, że zielona mysz nie istnieje. Jeśli zaś chcesz w nią wierzyć, to kiedy wreszcie znajdziesz jednoznaczny dowód jej obecności, zaprzeczający mojemu bezpodstawnemu twierdzeniu, to przecież nie będziesz na tyle ograniczony, aby zakładać, że jej nie ma, i żądać na to dowodu. To zdrowy sceptycyzm. Pokaż mi namacalny i rzeczywisty dowód na swoje nadzwyczajne stwierdzenie, a ja ci uwierzę. Po drugie, metoda naukowa jest źle rozumiana. Niemal wszystkie antynaukowe poglądy New Age opierają się na tym, że formułuje się pewną koncepcję, po czym dostrzega tylko takie fakty, które ją wspierają. Jest to gwarantowana recepta na przyjęcie każdej wiary. Wyjaśnia, dlaczego ludzie są gotowi łyknąć największe dziwactwa. Takie same oskarżenia są kierowane pod adresem nauki. Wyobraźmy sobie przypadek homeopaty, który cieszy się skrycie z faktu, że jego alternatywne metody są bardzo skuteczne. Tymczasem nauka ignoruje cały szereg relacji o sukcesach jego terapii i odmawia jej prawomocności. Naukowcy z pewnością mają swój sposób postrzegania świata i próbują wszystko wyjaśniać w swoich kategoriach. Być może naukowiec pojmuje aromaterapię na swój własny sposób, terapeuta z kolei kieruje się swoim „holistycznym" podejściem. Nikt nie może powiedzieć, że właśnie naukowe wytłumaczenie jest właściwe. Zresztą „nauka" sprowadza się do dzieł pojedynczych ludzi, z których każdy może 238
ANTYNAUKA,
PSEUDONAUKA I MANOWCE MYŚLI
kierować się chęcią zysku, dać się przekupić albo mieć ograniczone poglądy, więc skąd możemy wiedzieć, czy mówią prawdę? A czy nie jest tak, że cokolwiek nauka stwierdzi teraz, zostanie obalone kiedyś tam w przyszłości? Czy zatem jedyną rzeczą, jakiej naukowiec może być pewien, nie jest to, że ostatecznie ktoś udowodni mu błąd? Dla niektórych może to brzmieć rozsądnie, ale ukazuje głęboki brak zrozumienia sensu metody naukowej. Do niedawna podobała mi się logika ostatniego z powyższych pytań i wierzyłem, że można odpowiedzieć na nie wyłącznie twierdząco. Nie miałem jednak pojęcia, jak naprawdę funkcjonuje nauka. Jak już stwierdziliśmy, wszyscy mamy to do siebie, że łatwo dajemy wiarę różnym rzeczom. Możemy przekonać się do wszystkiego, jeśli tylko tego chcemy. Gdyby mój wujek był przekonany, że Ziemia jest płaska, podczas gdy ja wierzę w jej kulistość, któż rozsądzi, który z nas ma rację? I jak to wykazać? Odpowiedź sprowadza się do jednego: dowodu. Nienaukowe (i potencjalnie niebezpieczne) myślenie wychodzi od założenia, a potem szuka dowodów na jego poparcie, tymczasem myślenie naukowe wciąż stara się p o d w a ż a ć s a m o s i e b i e .
Już tylko to stanowi zasadniczą różnicę. Jakiś naukowiec stawia hipotezę, że czynnik A wywołuje reakcję B. Zamiast szukać wszystkich przypadków, w których A powoduje B, aby poprzeć swoje założenie, stara się je obalić. Jeżeli po rygorystycznych próbach udowodni, że mylił się, twierdząc, jakoby A powodowało B, opublikuje wyniki swoich badań. Teraz rolą jego kolegów po fachu jest ponowne sprawdzenie tych wyników. Prawdopodobnie zechcą oni przeprowadzić własne badania, aby przekonać się, czy wyniki się powtórzą, czy również będą obalały tezę, że A powoduje B. Jeśli tamten naukowiec wykonał nieodpowiednie eksperymenty lub jeśli zostanie stwierdzone, że wyciągnął błędne wnioski, ucierpi na tym ogromnie jego reputacja. Taki jest cel. Niekiedy czas pokazuje, że coś było chybione. Zdarza się, że nieetyczny i żądny rozgłosu naukowiec publikuje wyciągnięte naprędce wnioski przed udostępnieniem ich kolegom 239
li
NAUKA I RELATYWIZM
celem sprawdzenia. Zdarza się też, że uczony uczciwie szuka potwierdzenia swoich przypuszczeń, ale mimo wszystko błędność założeń jakimś cudem nie zostaje wykryta. W takich przypadkach dochodzi do błędów, a nauka schodzi na manowce. Zastanówmy się jednak nad samym procesem. O ile ktoś może robić nauce zarzut z tych nieuniknionych skrzywień, to taka krytyka dotyczy w co najmniej takim samym stopniu obozu „alternatywnego", którym nie kieruje pragnienie obiektywnego spojrzenia na świat. Przy całej swej wielkoduszności możemy na pewno stwierdzić, że strona nienaukowa ze swoim naciskiem na wiarę, intuicję bądź uczucia jest w równej mierze narażona na błędy. Dlatego powinniśmy zastanowić się dwa razy, nim zaczniemy ciskać takie oskarżenia pod adresem środowiska naukowego. Celem eksperymentu naukowego jest wyjście poza umysł badacza z jego uprzedzeniami i wartościami, aby zobaczyć to, co się dzieje w rzeczywistości, niezależnie od osobistych przekonań czy ideologii. Metoda naukowa jest antytezą poglądu relatywistów, którzy twierdzą, że wszystko opiera się na osobistych wartościach, a wiedza naukowa znaczy tyle samo co wierzenia.
Można spojrzeć na to inaczej. Niezwykłość nauki tkwi w jej kumulacyjnym charakterze. To system budowany całymi latami, w którym użyteczne informacje są zachowywane, natomiast idee, które po prostu się nie sprawdziły, ulegają odrzuceniu na podstawie weryfikacji eksperymentalnej. Nauka, podobnie jak technologia, ma postępowy charakter i z definicji odnosi się do modelu, którego wiarygodność można wykazać. Jeśli coś się sprawdza, staje się nauką. Jeśli można niezbicie udowodnić, że jakaś część medycyny alternatywnej jest skuteczna, to przestaje ona być alternatywna. Staje się po prostu medycyną. Zrozumienie tego jest bardzo ważne, gdyż żyjemy w czasach, w których otaczają nas chybione aspekty relatywistycznego myślenia, a media rozpowszechniają histeryczne, antynaukowe opowieści. Naukowcy są w nich odmalowywani jako zdeprawowani siepacze 240
ANTYNAUKA,
PSEUDONAUKA I MANOWCE MYŚLI
wielkiej machiny zła, a gdy rozsądek zbyt łatwo tonie w falach emocji niedouczonego tłumu, często zapominamy o znaczeniu faktów popartych dowodami.
Troska o naukę Wiem, że się rozgaduję, ale wytrzymaj ze mną jeszcze chwilę. Drażni mnie, że nauka jest źle rozumiana i niemodna, i na tym chciałbym się skupić, kiedy będę pisał o postawach naukowych. Epoka Oświecenia natchnęła naukę optymizmem, który obecnie zastąpiła pewna doza lęku. Kiedy widzimy w telewizji, jak naukowcy debatują z przywódcami religijnymi nad spornymi kwestiami, obawiamy się, że nauka wkracza na terytoria, których nie powinna badać. Chociaż jesteśmy zdrowsi i szczęśliwsi niż dawniej, nie mamy już w sobie ducha dociekliwości. Popularność Zasady Ostrożności zalecanej przez lobbystów partii Zielonych i szeroko rozpowszechnionej w prasie stanowi jawny przykład tej troski. Stanowi ona argument przemawiający za tym, by zapobiegać wcielaniu w życie nowych technologii, które zdaniem obrońców środowiska mogą być szkodliwe dla natury. Była ona powszechnie stosowana
przeciwko takim kontrowersyjnym zjawiskom, jak genetycznie modyfikowana żywność. Zasada ta, chociaż trochę trudno ująć ją skrótowo, zasadniczo głosi, że jeżeli istnieje jakieś ryzyko związane z wdrożeniem nowej technologii, to powinna ona zostać odrzucona. Lepiej się pilnować, niż potem żałować. O ile taki argument często można uznać za rozsądny, zapominamy o tym, że niczego nigdy nie można wykazać w pełni, nie ponosząc ryzyka. Żaden naukowiec nie mógłby sformułować takiego zdania z pełnym przekonaniem, co najwyżej wypowiedziałby kilka powściągliwych opinii na temat prawdopodobieństwa zagrożeń. Za tą argumentacją może się również skrywać ideologia ślepa na dowody. Dick Taverne, którego książkę naprawdę powinniście przeczytać, powołuje się na pytanie zadane lordowi Melchettowi (jak sądzę, nie chodzi tu o postać z serialu Blacklad-der Goes Forth, ale 241
NAUKA I RELATYWIZM
raczej o przewodniczącego Greenpeace w 1999 roku) przez Komisję Specjalną Izby Lordów zajmującą się kwestią żywności modyfikowanej genetycznie. Pytanie: Czy pański sprzeciw wobec produkcji żywności modyfiko-
wanej genetycznie to sprzeciw absolutny i ostateczny (...), czy też uzależniony od wyników przyszłych badań naukowych? Odpowiedź: To trwały, ostateczny i całkowity sprzeciw.
Takie rozumowanie obywa się bez dociekliwości, która jest motorem rozwoju nauki. Czasem może to być bardzo niebezpieczne. Rachel Carson napisała w 1962 roku słynną książkę Silent Spring, w której „ujawniła", że pestycydy DDT są szkodliwe dla środowiska. Twierdziła, że wywołują raka wątroby i przedstawiła anegdotyczny przykład innego zagrożenia zdrowia. Mieszkając w Bristolu, przez wiele lat byłem nieformalnie edukowany przez swego ogarniętego obsesją sąsiada na temat zgubnego wpływu pestycydów. Rzecz jasna DDT okazał się wielkim, wąsatym, głaszczącym kota i siedzącym na krześle obrotowym Złem Numer Jeden, w porównaniu z którym wszystkie inne niedobre pestycydy były zaledwie bandą obdartych
łobuzów w rękawiczkach bez palców, którzy siedzą pod płotem na skrzynkach po whisky i grają w remika, jak w scenie z filmu The Red Hang Gang. Byłem zdumiony, przeczytawszy w książce Taverne'a, że nigdy nie przeprowadzono żadnych testów, aby sprawdzić, czy DDT zagraża życiu ludzkiemu. Jest to natomiast niebywale skuteczny środek zapobiegający rozprzestrzenianiu się malarii. Pomiędzy schyłkiem lat czterdziestych a latami siedemdziesiątymi XX wieku DDT ocaliło życie około pięćdziesięciu milionom ludzi. W 1963 roku odnotowano w Sri Lance siedemnaście przypadków malarii, zaś w 1968 roku, po wycofaniu DDT, było ich ponad milion. Do dziś na tę chorobę umiera na całym świecie około miliona ludzi rocznie. Za tak wielką liczbę zgonów ponoszą odpowiedzialność nadgorliwa reakcja, bezmyślne środki ostrożności oraz polityka. Jak to określił Taverne, całkowity zakaz był „triumfem sumienia bogatego świata, 242
ANTY NAUKA, PSEUDONAUKA I MANOWCE MYŚLI
odniesionym bez uwzględnienia faktów, kosztem życia bezimiennych biedaków". Związek między grupami antynaukowymi (do których należy zaliczyć wiele wpływowych organizacji ekologicznych) i mediami (żądnymi przerażających opowieści) to niezwykle skuteczny sposób na rozprzestrzenianie niepokojów. W 1998 roku pierwsze strony brytyjskich gazet opanowały doniesienia o możliwości powiązania podawanej niemowlętom szczepionki MMR z zachorowaniami na autyzm. Szczepionka MMR ma istotne znaczenie w zapobieganiu epidemiom odry, świnki i różyczki, z których najgroźniejsza jest ta pierwsza. Pod wpływem prasowych rewelacji wielu rodziców, nie chcąc podejmować ryzyka, nie zgodziło się, aby ich dzieci zostały zaszczepione. W rzeczywistości jest to kolejny przykład medialnych strachów, których sensacyjny ton podsycają naciski przeciwników szczepień oraz naturalna chęć zwiększenia sprzedaży gazet. Całą aferę rozpętał jeden pediatra, który obserwował dwanaścioro autystycznych dzieci dotkniętych chorobą jelit i wysunął hipotezę, że u ośmiorga z nich autyzm może być wynikiem tej choroby, a ona z kolei mogła zostać wywołana wirusem różyczki zawartym w szczepionce MMR. Kiedy później u miliona dzieci na całym świecie
243
NAUKA I RELATYWIZM
zbadano ewentualność powiązań szczepionki z autyzmem, niczego nie dało się udowodnić. Nie było żadnej zależności, żadnego poparcia dla hipotezy tego lekarza, a nawet stwierdzono, że odnotowane objawy autyzmu wystąpiły przed podaniem szczepionki MMR. Ow pediatra, finansowany przez grupę nacisku gorliwie pragnącą doszukać się związku między szczepionką a autyzmem, trafił przed sąd. Ta część historii nie jest już tak interesująca dla mediów, a przecież wiele osób podjęło niebezpieczną, choć zrozumiałą decyzję, kierując się nadmierną ostrożnością, ponieważ ktoś nieodpowiedzialnie zasiał w ich umysłach ziarno strachu. W szumie medialnym trudno było doszukać się informacji o tym, że nagłośnione badania miały ograniczony zakres oraz wstępny charakter, nie były rozstrzygające, za to pełne niedomówień. Wybitni pediatrzy i eksperci w dziedzinie szczepionek usiłują teraz wyjaśnić sytuację, aby powstrzymać media od wzbudzania dalszych wątpliwości. Jesteśmy obecnie w niebezpiecznej sytuacji, kiedy w s z y s t k i e dzieci są narażone na zachorowanie wskutek spadku liczby szczepień znacznie poniżej poziomu, który zapewnia skuteczną ochronę ogółu populacji. W liście otwartym ogłoszonym w 2006 roku pod wpływem ogromnego wzrostu śmiertelności dzieci na skutek odry eksperci oświadczyli: „Jeśli nie zostanie to natychmiast sprostowane, a dzieci nie będą szczepione, dojdzie do kolejnych zachorowań i jeszcze wielu niepotrzebnych zgonów". Z żalem trzeba przyznać, że jako rasa ludzka niekoniecznie czynimy postępy, które szłyby w parze z szybkim rozwojem wiedzy i nauki. Przekonanie, że tak jest, to dziecko oświeceniowego humanizmu i może być głęboko niesłuszne. (Ci z was, którzy czytują dzieła współczesnego filozofa Johna Graya, znają jego nieodpartą tezę, że myśliciele Oświecenia jedynie zastąpili Boga nauką, a powstały w ten sposób humanizm popadł w kolejną iluzję zbawienia, tym razem mającego się dokonać przez naukę, a nie przez wiarę. Opisany przez Graya obraz talibańskiego przywódcy kierującego atakami terrorystów przez telefon komórkowy to zapadający w pamięć dowód na to, że technologiczne udogodnienia
NAUKA I RELATYWIZM
271
nie przybliżają nas do utopijnej harmonii ani Królestwa Bożego na Ziemi). Skłonność człowieka do wykorzystywania posiadanej wiedzy w niecnych celach stwarza konieczność wprowadzenia systemu kontroli, gdyż technologia znacznie wyprzedza moralność. Powinniśmy oczywiście zachować rozsądek. Niemniej, wobec natłoku medialnej sensacji, w świadomości bogatego świata wiele skromnych faktów i dowodów naukowych spotyka się z dezaprobatą lub lekceważeniem. Z kolei w obszarze wysoce nienaukowej retoryki funkcjonuje wiara w zjawiska nadprzyrodzone oraz w medycynę alternatywną, zaś cichy głos rozsądku jest często odbierany jako malkontencki lub nieistotny. Zważywszy na to, że moja praca zbliża mnie do tych obszarów, przyjrzyjmy im się teraz. Muszę jeszcze trochę poględzić, wybaczcie.
Wiara w zjawiska nadprzyrodzone i pseudonaukę Jeśli byłeś tak dobry, że zmierzyłeś się z wyzwaniami poznawczymi, jakie zaprezentowałem na początku tego rozdziału, przekonałeś się, że jesteśmy bardzo kiepsko przygotowani do stawienia czoła kwestiom prawdopodobieństwa. Bez względu na naszą inteligencję padamy ofiarą pułapek, kiedy staramy się myśleć racjonalnie. Kiedy zachwycamy się jakimś utworem muzycznym albo jesteśmy zakochani, racjonalizm idzie w odstawkę i skłaniamy się ku wybujałemu sentymentalizmowi. Powinniśmy jednak przyjąć, że odnalezienie takich dziedzin życia, w których język naukowy niekoniecznie stanowi najlepszy sposób opisywania naszych doznań, nie umniejsza wcale wartości nauki jako najbardziej użytecznego modelu poznania świata. Gdyby na przykład komuś przyniósł ulgę jakiś homeopatyczny bądź „alternatywny" lek albo gdyby poczuł się lepiej po wizycie u znachora, moglibyśmy stwierdzić, że wszystko jest w porządku i nie ma powodu do demaskowania mechanizmów tej terapii. Czy
ANTY
NAUKA.
PSEUDONAUKA I
M A N O W C E MYŚLI
powinniśmy odmawiać ludziom tego, co im pomaga? Osobiście nie odczuwam potrzeby deprecjonowania szczęścia bądź satysfakcji, jakie ludzie czerpią z takich zabiegów, o ile nie zaczynają się ze mną spierać na ten temat (zwykle mówiąc: „I jak to wytłumaczysz?"). Nie jest moją sprawą to, w co ludzie wierzą, o ile nie wpływa to w jakiś sposób na mnie albo nie prowadzi do niebezpiecznego fundamentalizmu. Wiem, że rzadko zdarza się znaleźć proste rozwiązanie kłopotliwych życiowych problemów i że prawda, jakakolwiek by była, przypuszczalnie zawiera mnóstwo sprzeczności. Z tego też powodu trudno mi się przekonać do jakiejkolwiek ideologii politycznej. Po prostu nie potrafię sobie wyobrazić, aby któraś ze stron miała absolutną rację. Niemniej zagadnienie wiary w zjawiska nadprzyrodzone darzę wielkim zainteresowaniem, odkąd po raz pierwszy zakwestionowałem swoją tożsamość jako chrześcijanina. Ponieważ wielu ludzi deklaruje wiarę w metody paranormalne lub związane z ruchem New Age, a niektórzy z nich zainteresowani są szczerą dyskusją nad innymi niż nadprzyrodzone wyjaśnieniami tych zjawisk, podzielę się swoimi przemyśleniami na ten temat. Andy, mój kreatywny wspólnik, o którym już wspominałem, często prowadzi podobne dyskusje z ludźmi, którzy wierzą w takie rzeczy. Na początek proponuje im coś, co teraz podsunę tobie, jeśli również do nich należysz. Przypuśćmy, że twoje-objaśnienie jest absolutnie prawidłowe. Nikt go nie podważa ani nie atakuje, a ja nie zamierzam dowodzić, że jest błędne. W porządku? A teraz włóżmy je do wyimaginowanego pudełka, w którym będzie bezpieczne. Skoro wiesz, że nic mu tam nie grozi, przyjrzyjmy się pozostałym możliwym wyjaśnieniom tych rzeczy. Ot, tak, powierzchownie. Potem zdecydujesz, czy warto najpierw rozważyć inne opcje, zanim wrócisz do tej zamkniętej w pudełku. Wybór należy do ciebie.
WIARA W ZJAWISKA NADPRZYRODZONE...
David Hume, osiemnastowieczny filozof, jest autorem bardzo ważnej sentencji dotyczącej zjawisk ponadnaturalnych. Brzmi ona następująco: „Żadne świadectwo nie wystarczy, aby potwierdzić cud, o ile nie jest ono takiego rodzaju, że jego nieprawdziwość byłaby bardziej cudowna niż fakt, którego miałoby dowodzić". Innymi słowy, czy bardziej prawdopodobne jest, że osoba wygłaszająca nadzwyczajne stwierdzenie myli się, czy to, że stwierdzenie jest prawdziwe? Możemy zważyć te dwie opcje. Nadzwyczajne stwierdzenia wymagają nadzwyczajnych dowodów. To bardzo ważne. W przeciwnym razie takie nadzwyczajne stwierdzenie prowadzi najczęściej do nadzwyczajnego przeświadczenia. Jesteśmy skłonni myśleć, że głębia naszego osobistego doświadczenia rzeczy nadzwyczajnej, czy to będzie Bóg, czy lecznicze kryształy, stanowi dowód na jej prawdziwość. W rzeczywistości tak nie jest. To świadczy tylko, jak bardzo jesteśmy gotowi wierzyć (bez dowodu). Z takim rozumowaniem łączy się fakt, że jeśli uwierzysz w coś nadzwyczajnego, nie możesz wymagać, aby ktoś o przeciwnym poglądzie dowodził, że się mylisz. To twoim obowiązkiem jest przeprowadzenie dowodu. Wracamy do problemu dowodzenia negatywnego. Wyobraźmy sobie na przykład dorosłego mężczyznę, który upiera się, że istnieje Święty Mikołaj. Lepiej, żeby miał nadzwyczajny dowód na swoje nadzwyczajne stwierdzenie. Nikt inny nie powinien szukać argumentów na to, że nie ma Świętego Mikołaja, aby rozstrzygnąć kwestię jego istnienia. Ujmując to inaczej, „co można przyjąć bez dowodu, można również bez dowodu odrzucić"*.
Efekt potwierdzania: szukanie tego, co i tak wiemy Pewna tendencja, która towarzyszy podejmowaniu decyzji w ramach tego rodzaju systemów przekonań, wiąże się z efektem potwierdzania. Wyobraź sobie, że słyszałeś, iż Dave (którego nie * Słowa Christophera Hitchensa, dziennikarza i komentatora z Iraku. Atakując irracjonalne przekonania religijne będące podłożem terroryzmu, Sam Harris przytacza ten cytat w książce The End of Faith i dodaje: „Módlmy się, aby miliardy ludzi prędko mu uwierzyły".
znasz) jest ekstrawertykiem, i chcesz się przekonać, czy to prawda. Możesz zadać mu kilka prostych pytań (typu tak/nie) na temat jego
247
ANTY
NAUKA.
PSEUDONAUKA I
M A N O W C E MYŚLI
postawy. Jakiego rodzaju pytania mógłbyś zadać? Zastanów się przez chwilę, jaką linię mógłbyś przyjąć. Wyobrażam sobie pytania następującego rodzaju: Czy lubisz chodzić na przyjęcia? Czy cieszy cię towarzystwo ludzi? Jak wykazały eksperymenty nad efektem potwierdzania, są to pytania typowe. Rzecz w tym, że jeśli zadasz Dave'owi tego rodzaju pytania, najprawdopodobniej utwierdzisz się w przekonaniu, że jest ekstrawertykiem. Dave będzie pasował do opinii, jaką na jego temat uzyskałeś. Podczas badań eksperymentatorzy podają przeciwstawne opisy Dave'a dwóm grupom ludzi, którzy potem mają zadawać mu dowolne pytania celem sprawdzenia otrzymanych hipotez. Czasami osoby te są proszone o zadawanie wyłącznie takich pytań, które wymagają odpowiedzi „tak" lub „nie", a czasami Dave jest proszony, aby odpowiadał na wszystko „tak". Obie grupy nieodmiennie zadają pytania, które podtrzymują ich hipotezy, przez co utwierdzają się w swoich przypuszczeniach. Grupa, której powiedziano, że Dave jest introwertykiem, będzie o tym przeświadczona tak samo, jak druga grupa o tym, że jest wręcz odwrotnie. Wszystko to dlatego, że zadajemy tylko takie pytania, które potwierdzają nasze podejrzenia. A oto inny przykład, które pokazuje, jak subtelna jest to tendencja. Wyobraźmy sobie, że mam cztery karty i każda z nich ma z jednej strony literę, a z drugiej cyfrę. Rozkładam je w rzędzie w następującym układzie: AD37 Teraz przedstawię zasadę, która może być prawdziwa lub nie: jeżeli z jednej strony karty widnieje A, to z drugiej strony znajduje się cyfra 3. Załapaliście? Dobrze. Więc teraz zdecydujcie, które karty wystarczy odwrócić, aby przekonać się, czy owa zasada jest prawdą czy fałszem. Zastanówcie się i jazda... Większość ludzi odpowiada, że A lub A i 3. Teza brzmi, że jeśli po jednej stronie jest A, to po drugiej musi być 3. Ma zatem sens odwrócenie karty z literą A w celu spraw-
WIARA W ZJAWISKA NADPRZYRODZONE...
dzenia, czy na odwrocie znajdziemy trójkę. Jeśli jej tam nie będzie, zasada jest fałszywa- Równie dobrze jednak moglibyśmy odwrócić kartę z siódemką. Na odwrocie tej karty może się pojawić A, a wtedy zasada okaże się fałszywa. Natomiast odwrócenie karty z cyfrą 3 nic nam nie daje, gdyż zasada nie głosi, że jeśli z jednej strony jest trójka, to z drugiej musi być A (tylko że jeśli z jednej jest A, to z drugiej 3). Innymi słowy, jeśli na odwrocie karty z siódemką będzie A, to zasada zostanie obalona, a jeśli Z — potwierdzona. Zatem prawidłowa odpowiedź brzmi: A i 7. Bardzo niewiele osób wybiera 7, gdyż ludzie mają tendencję do szukania faktów, które potwierdzają, a nie obalają to, co usłyszeli. Obrócenie kart z A i 3 to sposób na potwierdzenie hipotezy i to właśnie robi większość. Ludzie chcą się przekonać, czy po odwróceniu A znajdą 3 i czy po drugiej stronie trójki widnieje A. Nie wpadają na to, aby spróbować podważyć zasadę, sprawdzając, czy istnieje karta z literą A, która ma na odwrocie inną cyfrę. Na tej samej zasadzie będą zadawać Dave'owi tylko takie pytania, które potwierdzą uzyskane przez nich wcześniej informacje na jego temat. Nie padną pytania, które rzeczywiście mogłyby wystawić na próbę to, co zostało powiedziane. W pewnym klasycznym eksperymencie wzięły udział dwie grupy studentów. Jedna składała się z osób, które wierzyły, że kara śmierci jest skutecznym czynnikiem odstraszającym przestępców, do drugiej zaś należeli jej przeciwnicy. Udostępniono im dwa opracowania na temat skuteczności tej kary, z których jedno ją popierało, a drugie było przeciwne. Studentów poproszono, aby je ocenili. Jak można było się spodziewać, każda z grup była nastawiona bardziej krytycznie wobec studium sprzecznego z jej punktem widzenia. Co ciekawe, obie grupy stwierdziły, że publikacje, z którymi się zgadzały, były lepiej opracowane i bardziej przekonujące. I znów: szukamy tego, co potwierdzi nasze przypuszczenia. Jeśli już mamy jakieś poglądy, choćby niezbyt konkretne, przestajemy być beznamiętnymi sędziami. Obiektywne spojrzenie i odejście od własnych przekonań staje się prawie niemożliwe. I to dla każdego z nas, nie tylko dla osób wierzących w zjawiska paranormalne. Nazbyt często występującą skrajnością w przypadku tego rodzaju nastawienia jest myślenie wybiórcze. Na tym polega błąd w 249
ANTY
NAUKA.
PSEUDONAUKA I
M A N O W C E MYŚLI
rozumowaniu Prawdziwego Wyznawcy. Jest to osoba odporna na dowody wzięte z życia, ponieważ ignoruje wszystko, co nie pasuje do jej systemu wierzeń. Dostrzega natomiast każdą rzecz, która odpowiada jej przekonaniom i je potwierdza. Przekonania te, do których jest bardzo głęboko przywiązana, mogą stać się nieodłączną częścią jej tożsamości. To jest właśnie to, co łączy wszelkiej maści zwolenników parapsychologii, wyznawców religii, cyników (w przeciwieństwie do otwartych sceptyków) i ludzi ograniczonych. Jest to coś, na co wielokrotnie natrafiałem wśród znajomych chrześcijan. Na pewnym poziomie przybiera to formę błędnego koła, które wygląda następująco: — Dlaczego wierzysz w Biblię? — Ponieważ to Słowo Boże. — A dlaczego wierzysz w Boga? — Ponieważ mówi o Nim Biblia. W mniej oczywistej postaci można to zauważyć w następującej wymianie zdań: — Dlaczego wierzysz, że chrześcijaństwo jest prawdziwe? — Ponieważ doświadczam osobistej więzi z Bogiem. — A skąd masz pewność, że nie oszukujesz samego siebie? — Bo wiem, że to prawda. Nawet kiedy sam byłem entuzjastycznym wyznawcą, dostrzegałem w tym tautologię, a z biegiem czasu zdałem sobie sprawę, że jest to myślenie właściwe wszystkim formom Prawdziwej Wiary, ANTYNAUKA, PSEUDONAUKA I MANOWCE MYŚLI
niezależnie od tego. czego konkretnie dotyczy. Faktem jest, że niezmiernie trudno — i potrzeba do tego fantastycznej odwagi — przezwyciężyć wybiórczy charakter własnej ideologii. Właśnie dlatego, że nasza tożsamość wiąże się z tym, w co wierzymy, nie jesteśmy w stanie korygować swej wiary. Wszelkiego rodzaju Prawdziwym Wyznawcom przydałaby się odrobina pokory, gdy idzie o ich przekonania.
Nadzwyczajne zbiegi okoliczności i parapsychologiczne telefony
WIARA W ZJAWISKA NADPRZYRODZONE...
Ile osób musiałbyś zgromadzić w jednym pomieszczeniu, żeby ze znacznym prawdopodobieństwem dwie z nich miały urodziny tego samego dnia? Zastanówcie się w skupieniu nad odpowiedzią. Dopuszczalne są obliczenia szacunkowe. Przyjmijmy, że „znaczne prawdopodobieństwo" oznacza ponad 50 procent. Czy uwierzyłbyś, że potrzebujesz tylko dwudziestu trzech osób, aby osiągnąć ponad 50 procent prawdopodobieństwa? W grupie trzydziestu osób taki zbieg okoliczności jest jeszcze bardziej prawdopodobny (70 procent). Cały sekret tkwi w tym, że mówimy 0 zbieżności jakichkolwiek urodzin, a nie konkretnej daty. Coś, co wydaje się bardzo mało realne, może nie być aż tak rzadkie. 1 nie jest to problem czysto matematyczny, gdyż wiąże się z codziennymi przykładami rzekomo nadzwyczajnych zjawisk. Czasami odpowiedź na okrzyk zdziwienia: „Ojej, jak to możliwe?" brzmi: „Naprawdę nie ma w tym nic nadzwyczajnego". Kiedy w środku wielkiego miasta spotykamy znajomego, może to wyglądać na zdumiewający zbieg okoliczności, ale kiedy uświadomisz sobie, że byłbyś równie zdumiony, gdybyś w d o w o l n y m miejscu spotkał k t ó r e g o k o l w i e k ze znajomych, prawdopodobieństwo tego wydarzenia rośnie bardzo szybko. Szczególnie warta omówienia jest iluzja nadzwyczajnego zbiegu okoliczności, której doznajesz, gdy zadzwoni do ciebie ktoś, o kim przed chwilą pomyślałeś. Jak cudownie jest wierzyć, że osiągnęliśmy parapsychologiczną łączność z przyjacielem! To złudzenie jest szczególnie kuszące, gdyż pozwala nam poczuć, że mamy po-nadnaturalną kontrolę nad wydarzeniami albo że istnieje swoisty poziom astralny, na którym nasze myśli na odległość inspirują kogoś do nawiązania kontaktu. Są to zabawne i pociągające pomysły. Osobiście uważam, że szerszy i bardziej rzetelny obraz jest niezwykle atrakcyjny, gdyż pokazuje, jak wspaniałymi musimy być istotami, skoro interpretujemy wydarzenia w ten sposób. W gruncie rzeczy cały czas o kimś myślimy. Ile osób może przewinąć się przez nasz umysł w ciągu jednego dnia? Gdyby ż a d n a z nich nie zadzwoniła do nas niedługo po tym, jak o niej myśleliśmy, t o w ł a ś n i e byłoby nadzwyczajne. Przecież zgodnie z naszą rozkoszną naturą nie mamy powodu pamiętać o wszystkich tych chwilach, kiedy myśleliśmy o kimś, kto do nas n i e z a d z w o n i ł . Zauważamy tylko zbiegi okoliczności. 251
ANTY
NAUKA.
PSEUDONAUKA I
M A N O W C E MYŚLI
Jeżeli wierzysz, że takie rzeczy dzieją się z bardziej ezoterycznych przyczyn, to trudno ci będzie się oprzeć pokusie takiego uporządkowania faktów, żeby dowodziły, że miało miejsce zjawisko parapsychologiczne. Nie będziesz na przykład pamiętać, że dana osoba przemknęła ci przez myśl już wcześniej tego dnia, ale zapamiętasz, że odczuwałeś szczególną więź z nią, a nawet miałeś wrażenie, że do ciebie zadzwoni. Czas, jaki upłynął między tą myślą a telefonem, ulegnie w twej pamięci skróceniu. Wszystko będzie przemawiało za zbiegiem okoliczności tak bardzo, że stanie się on niewytłumaczalny. Podobnie widz po pokazie iluzji wytwarza sobie w pamięci taki obraz wydarzeń, w którym nie wychodzi na głupca. Jeżeli masz jakieś wątpliwości, oto prosty sposób, aby przekonać się, czy rzeczywiście masz do czynienia z fenomenem parapsycho-logicznym. Wybierz jakąś osobę, telefon od której jest bardzo mało prawdopodobny, i przez określony czas koncentruj się na jej obrazie albo nakłaniaj ją w myślach, aby do ciebie zadzwoniła. Powtarzaj tę operację, aby sprawdzić, czy przyniesie oczekiwane efekty. Albo choćby jeden efekt. A co z tymi naprawdę niesamowitymi zbiegami okoliczności? Jak można wytłumaczyć zupełnie niezwykłe przypadki, o jakich słyszymy od czasu do czasu? W pewnym programie telewizyjnym opowiedziałem rzekomo prawdziwą (lekko przerobioną, aby zaangażować również żonę głównego bohatera) historię o właścicielu warsztatu samochodowego, który został wezwany do naprawy na jakieś odludzie. Skończył pracę i właśnie szedł do swojej półciężarówki, żeby wrócić do domu. Kiedy mijał budkę telefoniczną, automat zaczął dzwonić, więc podszedł do niego i podniósł słuchawkę. Osoba, która dzwoniła, znała jego nazwisko i zaczęła mówić o spotkaniu w interesach ustalonym na następny dzień. Zmieszany mechanik rozpoznał głos swojej sekretarki. Zapytał ją, jakim cudem wpadła na to, żeby wybrać numer właśnie tego automatu telefonicznego. Odparła, że zadzwoniła na jego komórkę. Wtedy wyjaśnił jej, że rozmawia z nią, stojąc w budce telefonicznej, obok której przechodził. Sekretarka upierała się, że zadzwoniła na komórkę, i spojrzała na świstek papieru, na którym zapisała jego numer. W tym momencie uświadomiła sobie pomyłkę. Przypadkowo wystukała na klawiaturze telefonu numer listy płac, który zapisała na tym samym karteluszku. Tak się złożyło, że był on
WIARA W ZJAWISKA NADPRZYRODZONE...
identyczny z numerem ulicznego automatu, obok którego w tym momencie przechodził jej szef. Załóżmy, że jest to całkowicie prawdziwa historia, chociaż nie mam wątpliwości, że zostały do niej dodane pewne szczegóły. Usłyszałem ją od kogoś (poważanego naukowca i sceptycznego tropiciela zjawisk paranormalnych), który z kolei słyszał opowieść mechanika w jakimś programie telewizyjnym. A co jest odpowiednie dla Richarda i Judith, wystarcza i mnie.* Być może ten zbieg okoliczności nie wskazuje wyraźnie, że doszło do wydarzenia o charakterze parapsychologicznym, że już nie wspomnę o „synchroniczności". Jest to jednak zdumiewająca opowieść, czy jak tam inaczej chcielibyście ją nazwać, tego rodzaju, że bardzo łatwo sprowokuje osoby szukające paranormalnych wyjaśnień do następującej reakcji: „No, t e g o nie można nazwać zwykłym zbiegiem oko* Chodzi o Richarda Bandlera i Judith DeLozier, współautorów książki Studium struktury subiektywnych doświadczeń (przyp. tłum.).
liczności'\ Faktycznie, zdawałoby się, że stwierdzenie: „to tylko przypadek" jest bardziej niepoważne niż przyznanie, że w grę musiał wchodzić czynnik ponadnaturalny Czyż nie w tym rzecz? Czy nie chwytam się wszelkich sposobów, byle tylko n i e d o s t r z e c , że wydarzyło się coś nie z tego świata? No cóż, rozważmy to. Masz jedną szansę na milion, żeby wygrać w lotto. Jest niezmiernie mało prawdopodobne, że wygrasz. Jak mógłbyś obliczyć na podstawie przytoczonych wcześniej danych statystycznych, jest średnio pięćdziesiąt razy bardziej realne, że na dachu twojego domu rozbije się samolot, niż to, że wygrasz. A jednak ktoś gdzieś wygrywa. To nie jest nieprawdopodobne. To niemal pewne. Gdybym ci więc powiedział: „No proszę, naukowy mądralo, wytłumacz mi, jak ktoś mógł wygrać w lotto, skoro szanse miał jak jeden do czternastu milionów?", popatrzyłbyś na mnie zdziwiony i odparłbyś, że nie ma tu nic do tłumaczenia. Co innego, gdyby ktoś był w stanie przewidzieć, kto zwycięży, zanim zostaną wylosowane numery. Lecz fakt, że gdzieś tam ktoś wygra, jest całkowicie normalny. Nie ma w nim niczego tajemniczego. „Niesamowity zbieg okoliczności" w postaci zwycięskiego układu liczb może się komuś przytrafić.
253
ANTY
NAUKA.
PSEUDONAUKA I
M A N O W C E MYŚLI
Nie wiem, jakie było prawdopodobieństwo, że telefon zadzwoni, kiedy akurat będzie przechodził koło niego tamten facet, ale przypuszczam, że bardzo małe. Na tej samej zasadzie osoba wygrywająca na loterii jest zaskoczona swoim szczęściem, zatem takie zbiegi okoliczności wydają się nadzwyczajne, kiedy się przytrafiają nam. Nie ma w tym jednak nic niezwykłego, że w ogóle k o m u ś gdzieś się zdarzają. I to nawet gdyby zdobywca głównej nagrody oświadczył, że wybrał akurat takie liczby, bo objawiły mu się we śnie. Większość ludzi ma swoje własne, ezoteryczne powody, dla których wybiera określone liczby. Ktoś taki przypuszczalnie odniesie wrażenie, że miał proroczy sen. Będzie to dla niego potwierdzenie, że takie nadzwyczajne wydarzenia można przepowiadać. Już nie wspomnę o tym, jakie to dla niego wspaniałe przeżycie. Ale dla reszty świata, łącznie z innymi osobami grającymi w lotto, które widzą szczęśliwe numery w snach lub objawieniach albo stosują specjalne numerologiczne i „niezawodne" systemy hazardowe, nic nadzwyczajnego się nie wydarzyło. Ktoś trafił szczęśliwy układ liczb, a w następnym tygodniu trafi ktoś inny. A takie dziwne przypadki, pozornie niewytłumaczalne, będą się gdzieś tam komuś zdarzać. Być może coś takiego przytrafi się i tobie. Przeważnie takie sytuacje nie są naprawdę aż tak zadziwiające, jak mogłyby się wydawać na pierwszy rzut oka Kiedy jednak są skrajnie nieprawdopodobne, powinieneś pamiętać, że coś takiego musi się komuś zdarzyć. Jedyną zdumiewającą rzeczą jest uczucie, które cię ogarnia, kiedy przydarzy się to właśnie tobie. Delektujesz się wtedy swoim przeżyciem, ale powiedzieć, że to wydarzenie musiało mieć paranormalny charakter, możesz jedynie wtedy, gdy nie jesteś w stanie otrząsnąć się z podniecenia. Gdybyś uznał za suche i bezduszne dowodzenie, iż takie zdumiewające wydarzenia są czymś zupełnie zwyczajnym, jeśli spojrzeć na nie pod innym kątem, twoja reakcja będzie w pełni zrozumiała. Z pewnością takie opowieści o nadzwyczajnych zbiegach okoliczności są barwne i zabawne, a zmiana podejścia na bardziej racjonalne wymaga przestawienia się z emocji na myśli. To ważna zmiana, jeśli masz zamiar coś pojąć albo dowiedzieć się, jak coś działa. Moim zdaniem powinien dokonać jej każdy, kto chce być traktowany poważnie, a decyduje się wierzyć w coś doniosłego.
WIARA W ZJAWISKA NADPRZYRODZONE...
Są jednak Prawdziwi Wyznawcy, którzy nie chcą lub nie mogą zdobyć się na bezstronne myślenie i uważają takie podejście za ponure. Nie dostrzegają, że takie anegdoty i wydarzenia mogą początkowo cieszyć nas wszystkich, ale tylko niektórzy doznają kolejnego poziomu przyjemności, która zaprawiona jest bliskim sąsiedztwem prawdy. Powinniśmy żyć, słuchając zarówno serca, jak i mózgu, aby jak najlepiej zespolić się z tym światem. Niestety, często Prawdziwi Wyznawcy z dumą opierają się przed tym drugim.
Anegdoty i fakty Jeśli zdradzisz się ze swym sceptycznym podejściem przed kimś, kto wciąż jeszcze ma szczęście z tobą rozmawiać, w odpowiedzi usłyszysz wspaniałą opowieść o pewnym bardzo przekonującym przypadku uzdrowienia za pomocą terapii w stylu New Age, a może nawet historię o duchach. Są to zawsze opowieści o sukcesach- Nikt nigdy nie słyszał o uzdrowicielu, który nie dał sobie rady z problemem, ani o terapii, która okazała się bezwartościowa. Zresztą po co opowiadać o porażkach? Wszyscy błogo tkwimy w kokonach swych własnych światów. Przydzielamy sobie role najbardziej fascynujących bohaterów czy bohaterek w sztuce życia i obcujemy z drugoplanowymi postaciami, zapominając, że sami jesteśmy tylko statystami w monumentalnych, pięcioaktowych, wagnerowskich epopejach życia innych ludzi. Jest rzeczą całkowicie naturalną, że przypisujemy znacznie większe znaczenie wydarzeniom, które rozgrywają się w naszym życiu i które potrafimy wyraziście sobie zobrazować i przeżyć, nie zaś wydarzeniom będącym udziałem innych. Najczęściej słuchamy opowieści drugiej osoby niecierpliwie, czekając aż skończy, byśmy mogli przejść do własnej historii. Czy potrafimy słuchać kogoś opowiadającego o swoich rodzicach, nie odnosząc tego do własnych? Bogactwo osobistych doświadczeń jest jedyną rzeczą, która pozwala nam pojąć to, co słyszymy i widzimy. Nasza zdolność do tworzenia błyskawicznych uogólnień na podstawie jednorazowych doświadczeń jest absolutnie niezbędna. Kiedy byliśmy raczkującymi brzdącami, wystarczyło nam dotknąć w kuchni jednego lub dwóch gorących talerzy, aby stwierdzić, że to boli i przypuszczalnie to samo może nas spotkać w innych domach. To normalne, że wszyscy w ten sposób odnosimy do siebie swoje przeżycia. 255
ANTY
NAUKA.
PSEUDONAUKA I
M A N O W C E MYŚLI
A przecież gdybyśmy nie byli aroganckimi dorosłymi, nauczylibyśmy się, jak równoważyć wpływ osobistych doświadczeń świadomością, że to tylko n a s z j e d n o s t k o w y p r z y p a d e k . Mamy koszmarne wspomnienia z jakiegoś hotelu, ale wciąż słyszymy od innych pełne zachwytu opinie na jego temat. Nie oznacza to, że pomyślimy o nim bardziej życzliwie, ale zdajemy sobie sprawę, że mogliśmy mieć pecha. Nie cierpię filmu Skazani na Shawshank, uważam bowiem, że jest wyświechtany, szablonowy i pod każdym względem przypomina najgorszego sortu serial telewizyjny, nad którego obejrzeniem długo bym się zastanawiał. Jeśli wznosisz okrzyki radości i powiewasz nad głową tą książką z dzikim zachwytem wywołanym przez wszechogarniające poczucie długo oczekiwanego spełnienia, teraz zdasz sobie sprawę, jak bardzo jesteśmy od siebie odlegli. Ten film cieszył się ogromnym powodzeniem i zyskał dość przychylną opinię wśród ludzi, którzy na pierwszy rzut oka nie wyglądają na ślepych i głuchych albo po prostu opóźnionych w rozwoju. O ile więc z całą satysfakcją rzucam gromy na tuzinkowy, uwłaczający i zbyteczny sentymentalizm tego filmu w obecności każdego, kto o nim wspomni, to z żalem muszę stonować swoją tyradę niechętną wzmianką: „Ale wszyscy wydają się być nim zachwyceni, więc może to tylko moje wrażenie". Zwroty typu: „może to tylko ja", „może tylko mnie się poszczęściło", „a może to był po prostu przypadek" i tym podobne rzadko są używane w obronie pozytywnych doświadczeń. O ile często używa się podobnych uściśleń, aby nie wyjść na malkontenta, kiedy film okazał się fatalny, a hotel nędzny, to jest rzeczą zrozumiałą, że nie chcemy umniejszać swoich wspaniałych i fascynujących doznań, dopuszczając możliwość, że był to tylko pojedynczy traf. Kiedy jednak idzie o wygłaszanie opinii związanych z wielkimi systemami wierzeń albo siłami kosmicznymi, odrobina pokory i szerszej perspektywy z pewnością jest nieodzowna. Jeden z przyjaciół opowiedział mi pewnego dnia o swej matce, która uczęszczała na kurs reiki. Poszedł do niej w odwiedziny dzień po tym, jak uderzył się w kciuk. Nie powiedział jej o tym, lecz ona przesunęła dłońmi wzdłuż jego ciała, aby przeprowadzić badanie, i gdy dotarła do kciuka, stwierdziła, że tam tkwi jakiś problem. Było to niewątpliwie imponujące osiągnięcie, które przekonało mego
WIARA W ZJAWISKA N A D P R Z Y R O D Z O N E
przyjaciela do skuteczności tej terapii (jakkolwiek matka nie była w stanie go wyleczyć). Opowiedział mi jeszcze kilka podobnych historii, z których żadna nie dotyczyła jego matki, ale wszystkie były interesujące i nie różniły się od tych, które gdzieś już słyszałem. Wprawdzie nie czułem potrzeby umniejszania osobistej radości, którą czerpał z takich wspomnień, ale tego rodzaju opowieści warto poddać analizie na użytek naszej dyskusji. Główny problem polega na tym, że dysponujemy tylko historią, która jest przedmiotem skreśleń, przejaskrawień, poprawek i mglistych wspomnień. Biorąc ją na warsztat, możemy zaproponować szereg sensownych hipotez. Chociaż niektóre z nich mogą się wydawać odrobinę banalne, nie zapominajmy o nauce Hume'a, który twierdził, że nadzwyczajne stwierdzenia wymagają nadzwyczajnych dowodów. 1. Jego mama bardzo dobrze go zna i możliwe, że była w stanie zauważyć jakieś napięcie w okolicy obolałego palca. To wydaje się całkiem prawdopodobne. Mogła na to wpaść (świadomie albo nie) albo podczas badania, albo wcześniej (a wówczas do jej oczekiwań dołączyło „przeczucie", które zostało „potwierdzone" w trakcie przesuwania rąk). W takim wypadku ukłony za spostrzegawczość. 2. Mogła napomknąć o paru innych chorych miejscach albo
zatrzymać ręce w kilku punktach. Pod wpływem czynników wynikających z ludzkiej natury i pułapek wybiórczej pamięci, o których była mowa wcześniej, mój przyjaciel zapamiętał tylko kciuk. W takim wypadku jego historia jest bardzo uproszczoną wersją tego, co się naprawdę wydarzyło. 3. Doszli do takiej diagnozy w jakiś inny sposób dzięki więzi syna z matką, na podstawie wcześniejszych sygnałów w postaci drżenia lub napięcia bolesnego miejsca i dzięki spostrzegawczości matki wypatrującej takich oznak, a może dzięki odrobinie wybiórczej pamięci ze strony mojego przy-
257
A NT T Y N A U K A , P S E U D O N A U K A I M A N O W C E M Y Ś L I
jaciela. Imponujące zjawisko, które jednak nie ma nic wspólnego z teorią reiki. 4. Jego matka odkryła to przez przypadek. 5. Reiki jest absolutnie prawdziwe i rzeczywiście istnieje strumień kosmicznej energii, którym potrafi kierować uzdrowiciel. To naprawdę działa, a nauka po prostu nie chce tego zaakceptować. Nie chciałem, aby ostatnia opcja zabrzmiała sarkastycznie. Być może jednak w punktach od pierwszego do czwartego kryją się fascynujące i odkrywcze powody, dla których diagnoza była w tym przypadku trafna, i nie musimy wierzyć w jakąś specjalną energię z kosmosu. To oczywiste, że nie sposób tego odkryć. Prawdziwy Wyznawca reiki powiedziałby mi, żebym potraktował tę historię jako niepodważalny dowód i przestał chwytać się wszelkich możliwości, jakie daje redukcjonistyczna i przesadnie analityczna nauka Zachodu. Z drugiej strony od kogoś o naprawdę otwartym umyśle usłyszałbym: „Tak, to mogła być jedna z tych rzeczy i wszystkim warto się przyjrzeć". Co się zaś tyczy samej anegdoty, naprawdę nie można już nic dodać. Czy mój przyjaciel powinien wyzbyć się wzruszającego sentymentu, jaki wywołuje w nim to związane z jego matką przeżycie? Nie sądzę. Czy jednak powinien na podstawie tego doświadczenia uwierzyć w reiki? No cóż, to jego decyzja, ale chyba byłoby rozsądnie, gdyby spojrzał na to z dystansu. Nie zapominajmy, że matka nie wyleczyła jego palca, a tylko odkryła, że coś z nim jest nie tak. A gdyby popijając kawę, ni stąd, ni zowąd spytała: „Czy coś ci się stało w kciuk?", czy byłoby to dla niego równie niezwykłe? Ponieważ nie przychodzili do niej inni ludzie z rozmaitymi dolegliwościami (których nie byli świadomi, więc nie mogli bezwiednie zasygnalizować swojego stanu), co pozwoliłoby nam się przekonać, jak radzi sobie w innych przypadkach, nie sposób orzec, która z powyższych opcji jest prawdziwa. Jedyne, co możemy zrobić, to przyjrzeć się dowodom niezwiązanym z tym konkretnym wydarzeniem i zadać sobie pytanie, czy ist258
WIARA W ZJAWISKA NADPRZYRODZONE...
nieją jakieś poważne argumenty przemawiające za prawdziwością reiki. Przypomniała mi się historia opowiedziana przez innego z przyjaciół, która mogłaby posłużyć za dowód zdolności parapsycholo-gicznych. Pewien jego znajomy, będący funkcjonariuszem policji, brał udział w jakimś wydarzeniu towarzyskim, na które został zaciągnięty siłą — jak przypuszczam, w Balu Policjanta. Była tam również pewna psychotroniczka, z pomocy której rzekomo korzystała policja. (W tym momencie dodam, że wiele osób przypisujących sobie zdolności parapsychologiczne wciąż opowiada takie rzeczy. Zazwyczaj jest to zwyczajne kłamstwo, co najwyżej oni sami dzwonią na policję, oferując swoją pomoc. Nie jest to żaden dowód, że jakaś znacząca liczba policjantów traktuje parapsychologię serio, jeśli w ogóle są tacy). Pod koniec przyjęcia podeszła ona do tego znajomego mego przyjaciela i uścisnęła mu dłoń. Jednocześnie opuściła powieki i wydawało się, że zapadła w trans. „Lepiej już idź. Henrietta się przeziębi" — powiedziała. Potem otworzyła oczy, spojrzała na niego i zapytała: „Kto to jest Henrietta?". Jak się okazało, tym pieszczotliwym imieniem policjant nazywał swój samochód. Właśnie zaczął sypać śnieg, a że Henrietta stała na zewnątrz, bez wątpienia było jej zimno. Historia została mi opowiedziana z podtekstem typu: „No i wytłumacz to". Zdarzenie to zrobiło ogromne wrażenie na policjancie. Opowiadał o nim wiele razy, do mnie zaś dotarła relacja kogoś, kto słyszał to od niego. Nigdy nie próbuję „tłumaczyć t e g o " na podstawie czyjejś opowieści, jeżeli jest ona wszystkim, czego się dowiaduję. Historia ta skłoniła mnie jednak do refleksji nad znaczeniem oprawy scenicznej, o czym wspominałem w rozważaniach poświęconych magii. Tak samo jak praktykująca reiki matka mogła po prostu zapytać syna o kciuk i nie byłoby żadnej opowieści, również owa „psychotroniczka" (oczywiście najchętniej uznałbym ją za zwykłą oszustkę) mogła po prostu spytać: „Podobno mówisz na swój samochód Heniym
259
WIARA W ZJAWISKA NADPRZYRODZONE...
riett a?".
W tym wypadku odpowiedź mogłaby brzmieć: „Owszem, kto ci o tym powiedział?", gdyż kilku obecnych tam policjantów
wiedziało, że jego auto ma tak na imię. Nic nadzwyczajnego. Ponieważ jednak zamknęła oczy i udała, że zapada w trans, podając mu rękę, to fakt, że zna pieszczotliwe imię jego samochodu, nagle wydał się niewytłumaczalny. A skoro po prostu ktoś jej o tym powiedział albo usłyszała to przypadkiem, zwróć uwagę, o ile bardziej było efektowne, kiedy udała, że wie mniej niż w rzeczywistości. Gdyby powiedziała: „Czuję, że twój samochód ma na imię Henrietta — zaraz się przeziębi", policjant mógłby nabrać podejrzeń, że jakoś się o tym dowiedziała. Ten przejaw niewiedzy w pytaniu: „Kto to jest Henrietta?" wzbudza reakcję policjanta („Mój samochód — jakim cudem...?") i usypia jego podejrzenia. Niezależnie od tego, co się naprawdę wydarzyło, sposób, w jaki to powiedziała, wystarczył, aby zamienić coś banalnego we wspominane latami niezwykłe zdarzenie, a nawet mógł przyczynić się do zmiany osobistych przekonań policjanta. W czym tkwiła różnica? W oprawie scenicznej. A co się naprawdę stało, któż to wie? To tylko anegdota. I sądzę, że jedynie w taki sposób można komentować tego rodzaju historie. Są one zazwyczaj czarujące i robią wrażenie, kiedy spojrzeć na nie z perspektywy opowiadającego, tak samo jak wygrana na loterii jest cudowna z punktu widzenia zwycięzcy. Ale anegdoty niczego nie dowodzą. Przeżycie jednej osoby nie mówi nic o wiarygodności danego zjawiska, a czyż nie chodzi tu o wiarygodność? Zbyt wiele może ulec zniekształceniu, kiedy historia jest powtarzana i zapamiętywana. Tego rodzaju opowieści należy traktować jako intrygujące i warte zbadania, ale jeśli chcemy być traktowani poważnie, to nie powinniśmy dawać im wiary. Nie musimy być naukowcami, aby myśleć w ten sposób. Z pewnością wystarczy inteligencja i dociekliwość. Jeszcze inny przyjaciel, dogłębnie obeznany z metodami para-psychologicznymi, powiedział mi, że umieszcza kryształy w doniczkach, aby zasadzone w nich rośliny lepiej rosły. Każdy, kto czerpie przyjemność z publicznego opowiadania takich rzeczy, musi 260
ANTYNAUKA,
PSEUDONAUKA I MANOWCE MYŚLI
być przygotowany na odrobinę śmieszności, o ile nie robi tego w kręgu podobnych sobie Prawdziwych Wyznawców. Ale przypuśćmy, że chciałby się upewnić, że nie wygaduje bzdur. Zakładając, że był w pełni świadom istnienia całej masy innych czynników, które wpływają na rozwój rośliny, czyż nie byłaby to zwykła ciekawość: co będzie, jeśli postawimy na tym samym oknie kilka doniczek z taką samą rośliną, będziemy je podlewać w tym samym czasie, ale do jednej włożymy kryształy, a do innej nie? Mógł to zrobić, aby się przekonać, czy kryształy czynią jakąś różnicę. Czy naprawdę jestem bardzo niemiły, gdy myślę, że ktoś po prostu mógł czegoś spróbować? Tylko sprawdzić. A gdyby wystąpiła duża różnica, mógłby wykonać to doświadczenie kilka razy, żeby zobaczyć, czy to się powtórzy. Czy nie nakazywałaby tego zwyczajna ciekawość? To o wiele prostsze niż testowanie domowymi metodami matki biegłej w sztuce reiki. Ale oczywiście do niczego takiego nie doszło. Nikt należący do społeczności New Age nie chce robić takich rzeczy. Na szczęście naukowcy tego nie ignorują. Chcą się przekonać, czy coś takiego działa, ponieważ nauka przyjmuje jedynie to, co działa. Wymyślają więc obiektywne eksperymenty, aby zbadać, co stoi za teorią New Age. Przeprowadzają testy z udziałem wielu ludzi i robią to w sposób, który eliminuje wszelkie odchylenia. Być może nie ma w tym nic zaskakującego, ale wyniki dowodzą, że owe mistyczne elementy — oleje, kryształy i uzdrowicielska energia — nie mają żadnego znaczenia. Ale dla wielu ludzi anegdoty i osobiste przeżycia są o wiele bardziej pociągające niż rzeczywiste dowody i fakty. Kiedy w grę wchodzą zagadnienia „holistyczne", rzetelne dowody i fakty zostają odrzucone jako niezwiązane z tematem. Odrzucone —dokładnie tak, podczas gdy holistyczni uzdrowiciele z satysfakcją dostarczają anegdotycznych dowodów na poparcie swoich twierdzeń oraz mylących, pseudonaukowych, „opartych na faktach" modeli energii. Metody naukowe są odrzucane jako „zachodnie" i niestosowne, ale jednocześnie wykorzystuje się je, aby wyrwane z kontekstu potwierdzały wiarygodność twierdzeń New Age. Język naukowy nie wnosi niczego więcej niż anegdoty, lecz pozwala dociekliwemu słuchaczowi weryfikować fakty. Próbowałem na przykład kiedyś pojąć coś, co uzdrowicielka przedstawiała jako teorię mocy kryształu. Powiedziała mi, że atomy kryształów mają szczególną częstotliwość, która wywołuje ich wibrację, czyli dostar261
ANTYNAUKA,
PSEUDONAUKA I MANOWCE MYŚLI
cza energii. Owe wibracje mogą pozostawać w zgodzie z wibracjami innych obiektów atomowych (roślin, ludzi, innych kryształów) i użyczać im swej energii. Wykład o wibracji atomów był dla mnie nieco łatwiejszy do strawienia niż teoria energii mistycznej, zapytałem więc zaprzyjaźnionego naukowca, czy ma to jakiś sens. Odpowiedź brzmiała oczywiście: nie. Błędne pojmowanie podstawowych zasad fizyki nie jest podstawą do głoszenia pozornie prawdziwych teorii.
Myślenie zabobonne W 1948 roku człowiek nazwiskiem B. F. Skinner zamknął kilka głodnych gołębi w szklanych pojemnikach. Do każdego z pojemników przytwierdzone było urządzenie, przez które co piętnaście sekund wpadała do środka gołębia karma (niedopałki papierosów i zarazki, jak przypuszczam — nigdy nie byłem tego pewien). Potem przyglądano się gołębiom, aby zobaczyć, co nastąpi. Podczas gdy badacze ukryci za lustrem weneckim mieli uciechę z obserwowania ptaków i gratulowali sobie nawzajem ich histerycznych i agresywnych reakcji, same gołębie zaczęły się zachowywać w interesujący sposób. Tak samo jak one grubi, napuszeni, gruchający i roznoszący choroby naukowcy zauważyli, że gołębie próbują odkryć, co należy zrobić, aby uzyskać pożywienie. Chociaż jedzenie podawano im całkowicie niezależnie od ich działań, któraś z porcji musiała wpaść akurat w tym momencie, kiedy ptak wykonywał jakiś szczególny ruch, jak kiwanie głową czy wpatrywanie się w sufit pojemnika. Najprawdopodobniej koncypował sobie, że takie zachowanie spowodowało pojawienie się jedzenia, więc wszystkie gołębie zaczęły odprawiać w swych pojemnikach rytuały składające się z powtarzanych zachowań, które mylnie postrzegały jako sposób na zdobycie dodatkowych porcji. Niektóre chodziły w kółko, inne co chwilę uderzały dziobami w ścianki i tak dalej. Te ptaki, rzecz jasna, były głupie. Idiotyczne gołębie. Ten eksperyment dowodzi jednak czegoś więcej niż tylko skrzydlatej naiwności. Najwyraźniej ptaki myślały, że udało im się opracować metodę zdobywania nagród. Ich dziwne rytuały były analogiczne do przesądnych zachowań ludzi. Weźmy na przykład szczęśliwy amulet hazardzisty albo pożyczony długopis zabobonnego studenta. Oczywiście te przedmioty nie wywierają żadnego wpływu na wynik 262
ANTYNAUKA,
PSEUDONAUKA I MANOWCE MYŚLI
gry czy egzaminu, wystarczy jednak, że obecność takiego rekwizytu zbiegnie się raz czy dwa razy z pożądanym rezultatem, a wielu ludzi zaczyna myśleć: „Zabiorę go na wszelki wypadek". Wyobrażamy sobie ogniwo łączące tę rzecz z jakąś korzyścią odniesioną w przeszłości — dziwne chodzenie w kółko i karma wpadająca do pojemnika. Przypuszczalnie takie samo warunkowanie działa w przypadku istot ludzkich. Czy doprawdy jesteśmy aż tak głupi? Kierując się początkowo sceptycyzmem wobec wniosków Skin-nera, Stuart Vyse podążył śladem podobnych badań z udziałem ludzi, które opisał w wydanej w 1997 roku książce Believing in Magic. Najpierw eksperymentowano na dzieciach. W przeprowadzonym przez Wagnera i Morrisa w 1987 roku badaniu wzięły udział dzieci w wieku od trzech do sześciu lat. Poproszono je, aby wybrały zabawkę, którą chciałyby wygrać, a następnie umieszczono je w obserwowanym pomieszczeniu wraz z wielkim mechanicznym klaunem. Jakby to nie było dla nich dostatecznie przerażające, długofalowy stres wywoływała następująca procedura: z jaskrawoczerwonych, wypełnionych zębami ust klauna wypadały w regularnych bądź przypadkowych odstępach czasu szklane kulki. Każde z dzieci miało za zadanie zebrać ich jak najwięcej, aby zdobyć wybraną nagrodę. Chociaż literatura o tym nie wspomina, wyobrażam sobie, że kiedy zaniepokojone dziecko zebrało się na odwagę, by podejść na odległość pozwalającą na zabranie kulki, klaun (w rzeczywistości przebrany naukowiec) zrywał się i gonił je po pokoju z przeraźliwym wrzaskiem i śmiechem. Na jakiś czas odłożono na bok wypaczone wyobrażenia naukowców o tym, co jest atrakcyjne dla dzieci, i kazano im powtarzać to samo przez sześć dni z rzędu po osiem minut dziennie. Rezultaty okazały się bardzo podobne do wyników eksperymentu Skinnera. Dzieci również zdawały się dochodzić do wniosku, że sprawują pewnego rodzaju kontrolę nad pojawianiem się kulek i po kilku minutach można było zaobserwować, jak powtarzają swoje rytuały. Niektóre podskakiwały, inne uśmiechały się nieprzerwanie albo robiły miny, a jeszcze inne całowały klauna w nos. Po raz kolejny wzorce zachowań opierające się na przesądzie stały się rezultatem zbieżności oczekiwanego wydarzenia z określoną czynnością. Zamiast po prostu siedzieć i czekać na nagrodę, zarówno dzieci, jak i gołębie odprawiały 263
ANTYNAUKA,
PSEUDONAUKA I MANOWCE MYŚLI
swoiste magiczne rytuały, które w ich przekonaniu pozwalały im dostać to, czego chciały. A dorośli? Oczywiście. Koichi Ono, japoński psycholog, przeprowadził jeden z moich ulubionych eksperymentów, w którym każdy z uczestników zajmował miejsce przy blacie wyposażonym w trzy różnokolorowe dźwignie. Przed nim, na ściance przepierzenia, znajdowała się lampka sygnalizacyjna i elektroniczny licznik, na którym wyświetlana była liczba punktów. Każda sesja trwała czterdzieści minut, a badany miał za zadanie zdobyć jak najwięcej punktów, chociaż nie był informowany, jak ma to robić. W rzeczywistości punkty pojawiające się na wyświetlaczu nie miały nic wspólnego z umieszczonymi na blacie dźwigniami, a ich liczba zmieniała się w różnych odstępach czasu niezależnie od tego, co robił badany. Okazało się, że dorośli wpadają w całkiem podobną pułapkę behawioralną jak dzieci i gołębie. Po pewnym czasie zaobserwowano, że japońscy ochotnicy powtarzają skomplikowane bądź proste kombinacje ruchów dźwigni, uderzają w ściany, a nawet podskakują, żeby dotknąć sufitu. Wskutek synchroniczności (to znaczy zbieżności w czasie) określonych działań oraz spodziewanej nagrody rezultatem eksperymentu były również w tym wypadku „przesądne" zachowania.
Wielu uczestników tego oraz innych eksperymentów przyznało, że trzymali się swoich zabobonnych teorii, mimo że w większości przypadków się nie sprawdzały W takich sytuacjach nieskuteczność uznawali za efekt własnego błędu, zamiast zastanowić się i zakwestionować wiarygodność całej teorii. Lubimy mieć wrażenie, że sprawujemy nad czymś kontrolę. Lubimy kilkakrotnie naciskać guzik windy albo zmiany sygnalizacji świetlnej na przejściu dla pieszych, jak gdyby miało to przyspieszyć oczekiwany efekt. Szukamy sposobów, aby nadać naszym zachowaniom pozorne znaczenie w sytuacjach, w których nie robią one żadnej różnicy. Wygrywamy w pokera, kiedy mamy na sobie określone ubranie albo przed przystąpieniem do gry wykonaliśmy 264
MEDYCYNA ALTERNATYWNA
pewne czynności, a potem stwierdzamy, że ten strój albo rytuał jest nieodzownym warunkiem przyszłych zwycięstw. Albo też stosujemy nieskuteczne i przesadnie drogie lekarstwa w stylu New Age, a gdy stan naszego zdrowia szybko się poprawia, dochodzimy do wniosku, że środek zadziałał. Nasza wrodzona i bardzo ważna zdolność szukania schematów sprawia, że nie umiemy myśleć w kategoriach zbiegu okoliczności lub przypadku i upodabniamy się do gołębi Skinnera, niepotrzebnie dziobiąc i kręcąc się w niewzruszonym wszechświecie.
Medycyna alternatywna Mieszkając w Londynie, miałem sąsiada o imieniu Mike. (To nie jest jego prawdziwe imię; zmieniłem je, aby oszczędzić mu zakłopotania. Naprawdę nazywał się Guy). Mike miał dziewczynę, aktorkę, która wierzyła w różnego rodzaju „lekarstwa" będące przedmiotem naszych rozważań. Z kolei Mike'a, który był bardziej przyziemny, takie rzeczy nie interesowały. Kiedy jednak miał bardzo ciężki okres, jego dziewczyna przekonała go, aby odłożył na bok sceptycyzm i poddał się leczeniu reiki, którym parał się jeden z ich wspólnych przyjaciół. Mike czuł się tak apatyczny i bezwartościowy, że postanowił spróbować. Niedługo po jednej z sesji rozmawiałem z nim o leczeniu. Fakt, że się na to zdecydował, wydawał mi się sprzeczny z jego charakterem, i skwapliwie prosiłem, aby opowiedział mi o swoich doświadczeniach. Jak zwykle naprawdę chciałem usłyszeć jakąś cudowną historię, która pozwoliłaby mi uwierzyć. (Kiedyś zobaczyłem i nauczyłem się czegoś, co w moim mniemaniu było prawdziwym pokazem energii chi. Przez wiele dni nie mogłem otrząsnąć się z fascynacji. Okazało się jednak, że to raczej prosty trik, czego nie byłem świadom nawet wtedy, gdy go sam wykonywałem. Strasznie się rozczarowałem). Opowieść Mike'a o sesji reiki była uderzająca. Powiedział, że nigdy w życiu nie czuł się tak sponiewierany i wyeksploatowany. Znalazł się na samym dnie, ulegając czemuś, co w jego odczuciu było najgorszego rodzaju podstępną bzdurą, na jaką mogło sobie pozwolić czyjeś rozbe265
ANTY NAUKA
PSEUDONAUKA I MANOWCE MYŚLI
stwione ego. Czuł się wykorzystany w najpaskudniejszy sposób i widział jedynie zdegradowane i zaburzone poczucie tożsamości terapeuty, dla którego tytuł „uzdrowiciela" był sposobem na podreperowanie własnego mniemania o sobie. Porównał to do sytuacji, w której jako dziecko leży w łóżku, a wujek przychodzi, aby go molestować. Mocne i pełne gniewu słowa. Przytaczam je nie po to, żeby atakować uzdrowiciela, który z pewnością nie miał złych zamiarów. Wydarzenia te sprawiły jednak, że zarówno Mike, jak i ja zaczęliśmy się zastanawiać, jak łatwo można ulec nonsensowi, kiedy jest się w potrzebie. Nakłoniły nas również do refleksji nad moralnością tych współczesnych sprzedawców wężowego oleju, którzy żerują na słabościach zdesperowanych ludzi, gotowych uchwycić się każdego sposobu. Okropną rzeczą jest być chorym. Człowiek akceptuje wtedy ochoczo propozycje fałszywych leków, które w innej sytuacji by wyśmiał. W niebezpiecznie fascynującym i niezmiennie seksownym świecie telewizji nie można wejść do biura produkcji i kichnąć, żeby setki przystrojonych paciorkowymi bransoletkami dłoni nie zagłębiły się w torebkach z kolorowych paciorków w poszukiwaniu wyciągu z echinacei albo podobnego ziołowego nonsensu. (Popularny ziołowy środek przeciwdziałający przeziębieniu został ostatnio poddany rzetelnym badaniom, które wykazały, że nie ma on żadnych innych właściwości prócz efektu placebo). Gońcy, sekretarki, asystenci produkcji, redaktorzy czy nawet skądinąd konserwatywni kierownicy planu — wszyscy mają swoje ulubione specyfiki na przeziębienie i bóle menstruacyjne, niezależnie od płci. Jestem pewien, że gdybym poskarżył się na guz mózgu, zgarnęliby z biurka długopisy, czekoladki i futrzane maskotki, rozłożyliby mnie na wznak i przeprowadzili ot, tak, z marszu, parapsychologiczną operację przy wtórze dobiegającego z telewizji debilnego szczebiotu i wśród aromatu bezkofeinowej kawy oraz sushi na wynos. Przypuszczalnie dlatego, że żyjemy w czasach, gdy zewsząd otaczają nas rozmaite udogodnienia, mamy tendencję do wyobrażania sobie, że coś jest nie w porządku, jeśli przypadkiem zdarzy nam się zachorować. Język medycyny alternatywnej traktuje słowo „zdrowie" jako równoznaczne z tym wszystkim, co naturalne i dobre, jak gdyby naszym naturalnym stanem był taki, w którym nic nam nie 266
MEDYCYNA ALTERNATYWNA
dolega. Oczywiście nie jest to do końca prawda. Natura nie jest sielankową leśną polaną, jaka widnieje na tych nieszczęsnych obrazkach w stylu New Age albo na butelkach z płynem do kąpieli. Nie jest miejscem, w którym panuje niepodzielnie pokojowa koegzystencja. Natura jest polem bitwy i jest w niej tyle samo ślepego okrucieństwa, co widowiskowego piękna. Zaś zdrowie przychodzi i odchodzi, mamy dobre i złe okresy, w zależności od naturalnego rytmu życia. Kiedy lekarz przynosi nam ulgę w cierpieniu, nie przywraca nas do „normalnego" stanu, a jedynie na jakiś czas czyni nasze życie przyjemniejszym. Jedną ze sztuczek praktykowanych na rynku giełdowym jest zakup akcji jakiejś spółki, która akurat nie radzi sobie najlepiej. Robi się tak dlatego, że istnieje prawdopodobieństwo, iż firma zacznie stawać na nogi i ceny jej udziałów wzrosną. Dobrze byłoby sobie przypomnieć tę suchą, ale przydatną analogię, kiedy słyszymy opowieści o cudownych uzdrowieniach dzięki środkom, na których skuteczność nie ma żadnych wiarygodnych dowodów. Większość śmiertelnych chorób nie polega po prostu na codziennym zaostrzaniu się symptomów aż do śmierci. Objawy są zmienne, występują nawroty i okresy poprawy przynoszące ulgę mimo ogólnego pogorszenia stanu chorego. Niekiedy choroba może nawet na długo się uspokoić- Kiedy cierpiąca na nią osoba czuje się na tyle zdesperowana, by uciec się do nieuzasadnionych i opartych na przypuszczeniach terapii? Wtedy, gdy jest już w bardzo zaawansowanym stadium. To wtedy jest najbardziej skłonna, by w akcie desperacji zdecydować się na nieskuteczne metody leczenia. Ale podobnie jak każdy, kto znajduje się w bardzo złym punkcie na oscylującej fali stopniowo pogarszającego się zdrowia, może w najbliższej przyszłości doświadczyć poprawy. Jest wielce prawdopodobne, że zasługa zostanie przypisana terapii, która akurat wtedy została zastosowana, choć faktycznie nie odegrała ona żadnej roli. Podczas niektórych rodzajów kuracji, w rodzaju chemioterapii, pacjent czuje się podle, ale kilka tygodni po ich zakończeniu jest pełen nadziei i animuszu, a guz poważnie się zmniejsza albo całkowicie zanika. Nie jest niczym nadzwyczajnym, że pacjent stwierdza, iż chemioterapia nie zadziałała (ponieważ czuje się w jej trakcie okropnie i nie widzi poprawy), więc próbuje jakiejś alternatywnej metody, która oczywiście jest przyjemniejsza. Po upływie 267
ANTY NAUKA
PSEUDONAUKA I MANOWCE MYŚLI
kilku tygodni, gdy efekty konwencjonalnego leczenia dają o sobie znać, pacjent czuje się znakomicie, a może nawet jest już całkiem zdrowy. Ale wtedy poprawa może zostać niesłusznie uznana za działanie alternatywnych środków, które były stosowane w tym samym czasie, a nie za skutek chemioterapii, jak jest w rzeczywistości. W niedokończonej książce Snake Oil, napisanej podczas heroicznej walki z rakiem i opowiadającej o doświadczeniach ze zwodniczymi iebezpiecznymi obietnicami, jakie daje medycyna alternatywna, Diamond pisze: byłoby sobie przypomnieć tę suchą, ale przydatną analogię, kiedy słyszymy opowieści o cudownych uzdrowieniach dzięki środkom, na których skuteczność nie ma żadnych wiarygodnych dowodów. Większość śmiertelnych chorób nie polega po prostu na codziennym zaostrzaniu się symptomów aż do śmierci. Objawy są zmienne, występują nawroty i okresy poprawy przynoszące ulgę mimo ogólnego pogorszenia stanu chorego. Niekiedy choroba może nawet na długo się uspokoić. Kiedy cierpiąca na nią osoba czuje się na tyle zdesperowana, by uciec się do nieuzasadnionych i opartych na przypuszczeniach terapii? Wtedy, gdy jest już w bardzo zaawansowanym stadium. To wtedy jest najbardziej skłonna, by w akcie desperacji zdecydować się na nieskuteczne metody leczenia. Ale podobnie jak każdy, kto znajduje się w bardzo złym punkcie na oscylującej fali stopniowo pogarszającego się zdrowia, może w najbliższej przyszłości doświadczyć poprawy. Jest wielce prawdopodobne, że zasługa zostanie przypisana terapii, która akurat wtedy została zastosowana, choć faktycznie nie odegrała ona żadnej roli. Podczas niektórych rodzajów kuracji, w rodzaju chemioterapii, pacjent czuje się podle, ale kilka tygodni po ich zakończeniu jest pełen nadziei i animuszu, a guz poważnie się zmniejsza albo całkowicie zanika. Nie jest niczym nadzwyczajnym, że pacjent stwierdza, iż chemioterapia nie zadziałała (ponieważ czuje się w jej trakcie okropnie i nie widzi poprawy), więc próbuje jakiejś alternatywnej metody, która oczywiście jest przyjemniejsza. Po upływie kilku tygodni, gdy efekty konwencjonalnego leczenia dają o sobie znać, pacjent czuje się znakomicie, a może nawet jest już całkiem zdrowy. Ale wtedy poprawa może zostać niesłusznie uznana za działanie alternatywnych środków, które były stosowane w tym sa268
MEDYCYNA ALTERNATYWNA
mym czasie, a nie za skutek chemioterapii, jak jest w rzeczywistości. W niedokończonej książce Snake Oil, napisanej podczas heroicznej walki z rakiem i opowiadającej o doświadczeniach ze zwodniczymi i niebezpiecznymi obietnicami, jakie daje medycyna alternatywna, John Diamond pisze: Posługując się dokładnie taką samą logiką, mógłbym powiedzieć, że ta ohydna chemioterapia nie wywarła żadnego wpływu na mojego raka, ale sześć tygodni po jej zakończeniu, dzięki temu, że rygorystycznie trzymałem się diety składającej się z Nestle, Build Up, Stolicznej i od czasu do czasu hawańskich cygar, czułem się sto razy lepiej niż podczas chemii. Mógłbym także powiedzieć, że o ile pod koniec chemioterapii wciąż miałem jakiegoś guza, to po okresie pochłaniania odżywek kulturystycznych, picia wódki i palenia tytoniu byłem wyleczony.
Oczywiście niebezpieczeństwo tkwi w tym, że pacjent może zacząć polegać na nieskutecznych środkach kosztem sprawdzonej medycyny. No bo przecież skoro zwykłe metody nie są w stanie powstrzymać strasznego kryzysu, czemu nie zwrócić się ku alternatywnej terapii? A jeśli zdaje się ona skutkować, dlaczegóżby nie przerzucić się na nią całkowicie? Należy uczciwie powiedzieć, że podczas śmiertelnej choroby nadchodzi taki moment, kiedy lepiej robić cokolwiek, nawet coś nieefektywnego z medycznego punktu widzenia, jeśli psychologicznie jest to alternatywą dla nie-robienia niczego. Ale czy usprawiedliwia to firmy, które zarabiają spore sumy na sprzedaży takich nieskutecznych mikstur, to już osobna sprawa. W 2000 roku wydatki na medycynę alternatywną osiągnęły w Wielkiej Brytanii 1,6 miliarda funtów. Podczas gdy środki farmaceutyczne przed wypuszczeniem na rynek są poddawane rygorystycznym testom, alternatywnych specyfików nikt w ten sposób nie sprawdza. Skoro ich producenci potrafią wygłaszać oświadczenia, które okazują się fałszywe albo niemożliwe do weryfikacji, czy nie powinni również podlegać takiej kontroli? Prócz alternatywnych kuracji oferowanych śmiertelnie chorym pacjentom istnieje mnóstwo popularnych alternatywnych środków, do których odwołują się stosunkowo zdrowi ludzie. Każdy zna kogoś, kto opowiada niezwykłe historie o ich skuteczności. Być może cierpiałeś z powodu ciężkiego przeziębienia, a tradycyjne tabletki i syropy nie przynosiły żadnej poprawy. Jeden z przyja269
MEDYCYNA ALTERNATYWNA
ciół polecił ci jakiś cudowny lek ziołowy, który jemu pomógł, więc postanowiłeś spróbować. Stosowałeś go dzień lub dwa, a trzeciego dnia przeziębienie minęło. Nie zwracając uwagi na fakt, że takie choroby zazwyczaj same ustępują po kilku dniach, nie posiadałeś się z zachwytu i polecałeś innym ten ziołowy specyfik z równym entuzjazmem.* Tego rodzaju lekarstwa były badane w najbardziej rzetelny sposób w celu stwierdzenia, czy działają skuteczniej niż placebo, i za każdym razem okazywało się, że nie. Jak można rzetelnie zbadać takie rzeczy? Po pierwsze, należy sobie uświadomić, że jakikolwiek pojedynczy przypadek o niczym nie świadczy. Najpierw musimy zgromadzić sporą grupę ludzi o podobnym stanie zdrowia i sprawdzić, ilu z nich pomogły alternatywne specyfiki. Nie jest jednak do końca uczciwe porównywanie efektów leczenia alternatywnego z brakiem jakiegokolwiek leczenia, ponieważ efekt placebo może wywołać zakłócenia. Zatem połowa grupy (grupa kontrolna) otrzyma obojętny i nieskuteczny „cukierek", czyli placebo, natomiast drugiej połowie zostanie podane prawdziwe lekarstwo. Co ważne, żaden z uczestników eksperymentu nie może wiedzieć, do której grupy należy. Następnie, na przekór przesadnym oskarżeniom wyznawców New Age, którzy twierdzą, że naukowcy są uprzedzeni i ignorują skuteczność ich leku, badacze wykonują dodatkowy krok, aby wyeliminować prawdopodobieństwo i c h w ł a s n e g o tendencyjnego nastawienia, mogącego świadomie bądź nieświadomie wpłynąć na rzetelność eksperymentu. Rolą nauki jest bowiem abstrahowanie od nastawień, do jakich prowadzą indywidualne doświadczenia, i zajmowanie się tym, co naprawdę działa. Dlatego testy są „podwójnie ślepe", co oznacza, że nie tylko badani nie wiedzą, do której należą grupy, ale nie wiedzą tego także sami naukowcy. W przeciw Przypomniaia mi się pewna kobieta z klubu chrześcijańskiego, do którego kiedyś należałem. Opowiadała nam, jak uporała się z przeziębieniem. Usiadła na łóżku i krzyczała: „Nie, Szatanie, nie będę przeziębiona. W imię Jezusa rozkazuję ci, odejdź. Precz!". Poważna sprawa. Potem dodała: „I wyobraźcie sobie, że po kilku dniach mi przeszło".
298
270
ANTYNAUKA, PSEUDONAUKA I MANOWCE MYŚLI
nym razie mogliby niewłaściwie ocenić wyniki, błędnie postrzegając poprawę stanu zdrowia badanego w oparciu o własne oczekiwania, albo bezwiednie dać mu do zrozumienia, jaki środek naprawdę otrzymuje, co mogłoby zaprzepaścić obiektywizm eksperymentu. Jedynie komputer, który podzielił wszystkich na dwie grupy, wie, kto jest kim, i wyjawi to dopiero na końcu. Teraz przypatrzmy się obu grupom. Powiedzmy, że w grupie kontrolnej nastąpiła pewna dostrzegalna poprawa, spowodowana jedynie oczekiwaniem na efekt po przyjęciu tabletki albo wynikająca z naturalnej zmienności objawów. Możemy się spodziewać, że w grupie, której zaaplikowano prawdziwe leki, wystąpi podobna liczba przypadków poprawy wywołanej tym samym czynnikiem (efekt placebo), nawet jeśli żadne z zapewnień alternatywnych uzdrowicieli nie jest prawdziwe. Pozostaje więc rozstrzygnąć, czy więcej osób poczuło się lepiej w grupie, która otrzymała prawdziwe leki. Czy taka kuracja jest bardziej skuteczna niż podanie komuś fałszywej pigułki i zapewnienie go, że powinna m u pomóc? Odpowiedź po raz kolejny brzmi: nie. Wyniki w obu grupach są zawsze w przybliżeniu takie same. Bez względu na anegdoty, jakie zdarza nam się usłyszeć, możemy bez wątpienia orzec, że „alternatywne" lekarstwa są równie skuteczne jak placebo. Nie potrafię sobie wyobrazić uczciwszego testu. Jeśli wydaje się skomplikowany, to dlatego, że bardzo trudno jest wyeliminować wszystkie możliwości uprzedzeń. Wciąż szuka się nowych elementów pozwalających na wyzbycie się tendencyjności i zwiększenie rzetelności badań, po czym włącza się je do procedur. Aby zwiększyć rzetelność testu, można by każdej z osób z grupy kontrolnej przydzielić kogoś z drugiej grupy, kogo charakteryzowałby podobny stan zdrowia i wiek. Powszechna linia obrony, jaką przyjmują zwolennicy medycyny alternatywnej, słysząc, że ich specyfiki nie sprawdziły się w testach, przybiera zwykle następującą postać: „Cóż, nie ma nic zaskakującego w tym, że się nie sprawdziły. W ten właśnie sposób nauka usiłuje wtłoczyć coś w schematy, do których to coś nie pasuje. Te specyfiki nie pasują do opartego na dowodach, obiektywnego modelu. Nie będą funkcjonować, kiedy podda się je naukowym próbom, ponieważ to nie jest odpowiedni sposób, aby się przekonać, czy są skuteczne, czy nie". W tym momencie należy się czytelnikowi istotne wyjaśnienie. Wiarygodne testy, na które się
MEDYCYNA ALTERNATYWNA
powołuję, są zazwyczaj opracowywane i przeprowadzane p r z y pełnej współpracy alternat ywn ych terapeutów. Naukowcy nie są przecież uzdrowicielami praktykującymi reiki bądź akupunkturę, więc eksperyment może się powieść tylko wtedy, gdy biorą w nim udział alternatywni specjaliści. Test jest pomyślany tak, aby byli z niego zadowoleni zarówno naukowcy, jak i uzdrowiciele. Jęki o to, że coś nie pasuje do naukowego modelu, rozlegają się dopiero wtedy, gdy alternatywny lek nie przejdzie testu. Testu, naktóry p r z y s t a ł y o b i e s t r o n y. Można się założyć, że gdyby badanie potwierdziło skuteczność specyfiku, obrońcy medycyny naturalnej nie zlekceważyliby takiego wyniku. Uczepiliby się go i zaczęli krzyczeć wniebogłosy, że nauka potwierdziła ich założenia. Nagle metody naukowe okazałyby się ważne. Są one niestosowne jedynie wtedy, gdy podważają skuteczność ich środków. I zastanówmy się przez moment, co to właściwie znaczy: „nie pasują do opartego na dowodach, obiektywnego modelu"? Wielokrotnie słyszałem tego rodzaju słowa, gdy wspominałem o tych eksperymentach. Czy to poważne stwierdzenie — wypowiedziane przez ludzi, którzy mogli mieć do czynienia ze śmiertelnie chorymi i polecać swoje własne leki zamiast, powiedzmy, chemioterapii — że dowody i obiektywizm nie odgrywają żadnej roli, gdy zapada decyzja, czy jakaś kuracja jest skuteczna, czy nie? Jak można mówić, że dowód jest nieistotny? Powiedzmy, że chodzi im o coś innego — o to, że „obiektywny dowód" nie stosuje się do tego przypadku. Ale jeśli opieramy się tylko na subiektywnych dowodach — anegdotach i osobistych doświadczeniach — to jakim cudem możemy rozstrzygnąć, na ile coś jest efektywne? Nie ulega wątpliwości, że zwykły rozum każe nam doceniać wagę sprawdzenia, czy owe rzeczy naprawdę mają takie właściwości, jakie im się przypisuje,
272
LAI
takie jest bowiem podstawowy sens obiektywnego dowodu i cel wiarygodnego testu. Łatwo sformułować koncepcję istnienia jakiegoś innego sposobu przesądzania o wiarygodności, który jest równie „prawidłowy" jak dowód obiektywny, ale doprawdy nie mam pojęcia, co miałoby to być. Albo coś działa, albo nie działa. I są dobre i złe metody sprawdzania, czy to coś działa, czy nie. Metody rzetelne albo wątpliwe. Dociekliwe albo bezsensowne. Ponieważ zarzut nieodpowiedniości metod naukowych jest stawiany tak często, ja również się powtórzę. Są to eksperymenty przeprowadzane przy całkowitym porozumieniu i współpracy z uzdrowicielami. Oni sami godzą się na taki test, a protestują przeciwko użytym metodom dopiero wtedy, gdy nie przyniesie oczekiwanych przez nich rezultatów. Homeopatia, bardzo popularna metoda leczenia alternatywnego, również przepada w takim teście. Brak bezstronnych i opartych na faktach argumentów, które przemawiałyby za homeopatią, nie powinien nas dziwić. Została ona wynaleziona w XVIII wieku i opiera się na pomyśle, że „podobne można wyleczyć podobnym". Leczenie homeopatyczne polega na podawaniu rozrzedzonego roztworu substancji, która zastosowana w znacznie silniejszym stężeniu mogłaby wywołać dolegliwości, na jakie cierpi pacjent. Logika homeopatii jest taka, że im mniejsza dawka, tym skuteczniejsze działanie. Z tego też powodu leki są zazwyczaj rozrzedzone do tego stopnia, że nie można w nich wykryć żadnego śladu danej substancji. A jeśli jej w nich nie ma, to jak mogą wywoływać jakikolwiek efekt? Z każdej innej niż typowa dla Prawdziwych Wyznawców perspektywy jest to pomysł wyraźnie śmieszny A przecież efekt placebo i mylna interpretacja zmienności objawów (nasileń i remisji choroby) sprawiają, że homeopatia wydaje się niektórym ludziom bardzo skuteczna. W przypadku homeopatii fakt, że leki są rozrzedzane do takiego stanu, w którym stają się czystą wodą, bardzo utrudnia porównanie ich z obojętnym placebo. Z pewnością takie nieaktywne placebo również powinno być wodą. Richard Dawkins w przedmowie do
MEDYCYNA ALTERNATYWNA
ANT YN A U KA,
PSEUDONAUKA I MANOWCE MYŚLI
książki Diamonda Snake Oil dochodzi do wniosku, że „w najbardziej nieskalanej wodzie może się unosić więcej zabłąkanych molekuł, niż zawiera wymagana dawka homeopatyczna". Homeopaci nic sobie nie robią z tego, że ich specyfiki są nieaktywne. Twierdzą, że woda „zachowuje wspomnienie" pierwotnej substancji. W odpowiedzi na tę niewiarygodną, acz weryfikowalną tezę Dawkins pisze: Każdy homeópata, który naprawdę wierzy w swoją teorię, powinien od świtu do zmierzchu pracować nad jej rozwojem. Przecież gdyby podwójnie ślepe testy leczenia dały wiarygodny i powtarzalny wynik pozytywny, dostałby nagrodę Nobla, i to nie tylko w dziedzinie medycyny, ale również fizyki. Odkryłby bowiem całkiem nowe prawo fizyki, a być może nową, fundamentalną siłę rządzącą wszechświatem. Mając takie perspektywy, homeopaci z pewnością ruszyliby na wyścigi do laboratoriów, aby niczym alternatywni Watson i Crick sięgnąć po lśniącą koronę nauki. Ale jakoś tego nie robią. Czy to możliwe, że nie wierzą we własne teorie?
W przypadku akupunktury, kolejnej popularnej metody leczenia niekonwencjonalnego, również trudno opracować rzetelne podwójnie ślepe testy. Co się tyczy wbijania w kogoś igieł, nie ma innego sposobu na „fałszywe" zaaplikowanie tego środka niż wbicie ich w miejscach, które nie odpowiadają punktom na meridianach wyznaczonych przez terapeutę. Problem w tym, iż osoba przeprowadzająca zabieg będzie wiedziała, że stosuje placebo (gdyż musi być specjalistą w tej dziedzinie, żeby wbić igły w rzekomo obojętnych miejscach), co narusza koncepcję podwójnie ślepego testu. Jeśli osoba stosująca „fałszywą" akupunkturę w jakiś sposób da pacjentowi do zrozumienia, że nie robi tego naprawdę, może on przestać wierzyć w skuteczność terapii i test okaże się bezużyteczny. Przeprowadzone w przeszłości eksperymenty pokazały, jak ważne jest przestrzeganie tej części procedury—wystarczy najdrobniejsza wskazówka ze strony naukowca, a ludzie bardzo łatwo się orientują, świadomie albo nie, czy dostają prawdziwy, czy fałszywy lek. W kilku przypadkach okazało się, że akupunktura jest faktycznie bardziej skuteczna niż jej nieaktywny odpowiednik. W tych jednak przypadkach pacjenci cierpieli na dolegliwości, o których wiadomo, że są podatne na działanie placebo. Nie odnotowano żadnej różnicy, gdy testy zostały przeprowadzone z udziałem osób, których
274
schorzenia były odporne na działanie placebo. Można z tego wywnioskować, że ślepy test w tym wypadku zawodzi i że reakcja placebo na prawdziwą akupunkturę jest znacznie silniejsza od wywoływanej przez fałszywe zabiegi. Ponieważ akupunktura wykazuje przewagę tylko przy schorzeniach podatnych na placebo, można uczciwie stwierdzić, że akupunktura to przypuszczalnie czyste placebo. Jeden z moich przyjaciół, który chorował na raka, opowiedział mi o swej wizycie u terapeuty kinezjologii stosowanej. Podczas sesji kinezjologicznej pacjent wyciąga rękę przed siebie i napiera nią na rękę terapeuty. Ten z kolei usiłuje szybko zepchnąć rękę pacjenta w dół. Następnie pacjent przyjmuje szereg różnych substancji odżywczych i za każdym razem stara się stawić opór ręce terapeuty. W pewnym momencie odkrywa, że po przyjęciu jednej z substancji nie jest w stanie skutecznie wyprężyć ramienia, które zostaje zepchnięte w dół. Na tym polega badanie. Zapominając na moment, jak śmiesznie to brzmi, moglibyśmy spróbować doszukać się w tym objawów pewnego rodzaju nietolerancji na określone składniki odżywcze. Następnie terapeuta radzi pacjentowi unikać tego składnika, dzięki czemu stan jego zdrowia ulegnie poprawie. Metoda ta mogłaby zachować jakieś pozory prawdopodobieństwa, gdyby nie fakt, że kiedy mój przyjaciel był badany pod kątem kawy, nawet jej nie liznął, jak można by się spodziewać, tylko przyciskał do piersi zapieczętowany słój Nescafe. Nie miał żadnego kontaktu z substancją, która była przedmiotem testu. Przypuszczalnie taka dziwaczna praktyka jest czymś powszechnym, gdyż, jak pisałem wyżej, Dawkins opisał podobne doświadczenie we wspomnianej przedmowie. Ponieważ kawa wywołała słabszą reakcję, której wypatrywano, terapeuta zalecił mojemu przyjacielowi, aby wystrzegał się kofeiny. Chociaż cała sytuacja nie wyglądała przekonująco, mój przyjaciel był pod wrażeniem faktu, że zamknięty słoik kawy potrafił doprowadzić do takiej reakcji. I wydaje się to imponujące, dopóki nie zdamy sobie sprawy, że nie sposób kontrolować tego, jak mocno terapeuta napiera na rękę pacjenta. Czy widzieliście kiedyś sztuczkę, w której cztery osoby, każda tylko dwoma palcami, próbuje podnieść kogoś siedzącego na krześle? Nie mogą tego zrobić, dopóki nie odprawią swego rodzaju ceremonii, która polega na uciskaniu dłońmi głowy siedzącego. Potem próbują po raz drugi i wtedy odkrywają, że mają dość siły, by go unieść. To wspaniały pokaz, który udaje się po prostu dlatego, że uczestnicy nieświadomie wkładają w działanie znacznie więcej wysiłku przy drugim podejściu, kiedy nabiorą przeświadczenia
MEDYCYNA ALTERNATYWNA
o swojej mocy. Siła nacisku terapeuty albo pacjenta, pozwalająca na zepchnięcie ręki, może podlegać zbyt wielkim zmianom, aby takie badania traktować poważnie i przypisywać im jakiekolwiek znaczenie. Podwójnie ślepy test okazuje się najlepszym sposobem na ominięcie tego problemu i przekonanie się, czy zmiany siły nacisku wywieranego przez ramię faktycznie są zależne od składników odżywczych. Odrzućmy możliwość, że ludzie sami siebie oszukują albo fałszują wyniki, i przekonajmy się, czy ta potencjalnie doskonała metoda diagnostyczna jest wiarygodna. Psycholog Ray Hyman opowiada o testach, które przeszły do historii dzięki końcowej reakcji terapeuty — była ona znakomitym przykładem sprzeciwu środowisk alternatywnych wobec faktów sprzecznych z ich przekonaniami. Zwróćcie uwagę, jak odbywa się podwójnie ślepy test, eliminujący możliwość, że badany dowie się, co zostało mu podane, i będzie bezwiednie naciskał mocniej lub słabiej zgodnie ze swymi oczekiwaniami. Kilka lat temu uczestniczyłem w eksperymentach dotyczących kinezjologii stosowanej, przeprowadzonych w gabinecie doktora Wallace9a Simpsona w Mountain View w stanie Kalifornia. Przybył tam zespół kręgarzy, którzy mieli zademonstrować swoje metody. Uzgodnili z lekarzami obserwatorami, że będą mogli dokonać prezentacji w dowolnie wybranej formie. Potem mieliśmy poddać ich tezy podwójnie ślepym testom. Głównym przykładem, jakim posłużyli się kręgarze, była demonstracja, która w ich mniemaniu dowodziła, że ludzkie ciało może zareagować na różnicę pomiędzy glukozą („złym" cukrem) a fruktozą („dobrym" cukrem). Wyczulenie na takie różnice jest dla „alternatywnych uzdrowicieli" truizmem, chociaż nie ma to naukowego potwierdzenia. Kręgarz kazał ochotnikowi położyć się na plecach i unieść pionowo jedno ramię, a następnie podawał mu na język kroplę wodnego roztworu glukozy. Potem starał się zepchnąć uniesioną rękę ochotnika do pozycji poziomej, a ten usiłował stawiać opór. Prawie zawsze kończyło się to niepowodzeniem. Kręgarze stwierdzili, że ciało ochotnika rozpoznało glukozę jako zły cukier. Po wypłukaniu ust i zaaplikowaniu fruktozy niemal każdy ochotnik był w stanie oprzeć się sile spychającej jego ramię do pozycji poziomej* Jego organizm rozpoznał fruktozę jako dobry cukier. Po lunchu pielęgniarka przyniosła nam pewną liczbę probówek, a każda z nich była oznaczona kodem, abyśmy nie mogli odróżnić, która zawiera glukozę, a która fruktozę. Następnie wyszła, zatem żadna z obecnych przy kolejnych testach osób nie mogła się zorientować, co zawierają poszczególne probówki. Powtórzono 276
eksperyment z naciskiem na rękę, ale tym razem był on podwójnie ślepy — ani ochotnicy, ani kręgarze, ani obserwatorzy nie wiedzieli, czy zakrapiany na język roztwór zawiera glukozę, czy fruktozę. Tak samo jak podczas porannej sesji, czasami ochotnikom udawało się stawić opór naciskowi, a czasami nie. Po każdej próbie zapisywaliśmy numer roztworu. Potem wróciła pielęgniarka z kluczem do kodu. Kiedy ustaliliśmy, w której z prób brała udział glukoza, a w której fruktoza, okazało się, że nie ma żadnego związku między zdolnością opierania się naciskowi a tym, czy ochotnikowi podano zły, czy dobry cukier. Kiedy wyniki zostały ogłoszone, szef zespołu kręgarzy zwrócił się do mnie i powiedział: „I właśnie dlatego więcej nie będziemy stosować podwójnie ślepych
testów. Nigdy się nie sprawdzają!". Z początku myślałem, że żartuje, ale okazało się, że mówi tyłkiem poważnie. Ponieważ „wiedział", że kinezjologia stosowana jest skuteczna, a najlepsza z naukowych metod dowiodła czegoś wręcz odwrotnego, w jego wyobrażeniu musiało być coś nie tak z metodą naukową.
Jak już wspomniałem, jeżeli zostanie wielokrotnie i rzetelnie udowodnione, że jakieś alternatywne leki lub metody są skuteczne, to przestają one być alternatywne i stają się medycyną. Wiedza naukowa to po prostu inna nazwa tego, czego prawdziwość może być wielokrotnie i rzetelnie udowodniona. Jak stwierdzili Diamond, Dawkins i inni, lekarstwa można podzielić na takie, które działają, i takie, które nie działają. Istnieją tylko dwie kategorie i nic z tego, co podpada pod tę drugą, nie może być uznane za naukowe. Jeśli natomiast skuteczność lekarstwa zostanie naukowo udowodniona, to zapewne będzie poddane badaniom w celu ustalenia, jakie jego składniki stoją za tą skutecznością. Dzięki temu może być masowo produkowane w taki sposób, by przyniosło korzyści możliwie największej liczbie ludzi. Gdyby jednak na jego opakowaniu nie pojawiło się słowo „naturalny", które kojarzy się z „dobrym", to alternatywnemu konsumentowi o nadmiernie sentymentalnym nastawieniu specyfik mógłby się wydać „zły". Na przykład kora wierzbowa jest klasycznym alternatywnym środkiem przeciwbólowym. Naukowcy wielokrotnie potwierdzili, że jest skuteczna, postanowili więc się dowiedzieć, jaka zawarta w niej substancja powoduje zmniejszenie bólu. W 1838 roku odkryli, że kora wierzby zawiera kwas salicylowy i to ona właśnie wywołuje ten efekt. Jego syntetyczną formą jest kwas acetylosalicylowy, znany powszechnie jako aspiryna. Nie ma absolutnie żadnej różnicy pomiędzy aspiryną a usuwającym ból składnikiem kory wierzbowej, a mimo to niektórzy zwolennicy medycyny niekonwencjonalnej twierdzą, że nauka nie jest
MEDYCYNA ALTERNATYWNA
w stanie dostrzec leczniczych właściwości takich rzeczy jak kora wierzbowa. Nie będą stosować wstrętnej syntetycznej aspiryny zamiast cudownej, „naturalnej" wierzby I znów — „or■ todoksyjny" lek to nic innego jak lek, którego skuteczności można ■ I dowieść. Istnieje bardzo słaby (choć bardzo efektowny) argument na obronę medycyny alternatywnej: korzysta ona z zasad od wieków znanych w kulturach, których my po prostu nie znamy No cóż, fakt, że medycyna istniała setki lat temu, nie jest dowodem na jej skuteczność. Fakt, że przytłaczająca większość bardzo starych metod leczniczych okazuje się dziś nieskuteczna czy nawet niebezpieczna, mógłby nawet przemawiać przeciwko nim. Ci, którzy w to wątpią, mogą spróbować kuracji pijawkami albo poprosić fryzjera, aby upuścił im krwi, kiedy następnym razem poczują się źle. A co się tyczy uroku obcych kultur, jest on niestety czystym sentymentem H I i był nim zawsze, odkąd szermujący egzotyką szarlatani zaczęli II rozpowszechniać nieprawdopodobne historie z dalekich krajów. Spojrzenie na słabiej rozwinięte regiony świata, skąd wywodzą się owe metody lecznicze, ukazuje kultury spragnione efektywnej medycyny Zachodu. Jak stwierdził Diamond: „Mieszkaniec Ugandy umierający na wywołaną przez AIDS gruźlicę nie chce być leczony naturalnymi metodami swych praojców. Marzy o sterylnej strzykawce pełnej antybiotyków i tabletkach, które na Zachodzie dałyby mu szansę powstrzymania rozwoju choroby". W rozwiniętych Chinach, gdzie według wyobrażeń niektórych osób stosowanie akupunktury i podobnych środków jest na porządku dziennym, jedynie 18 procent ludności korzysta z medycyny tradycyjnej, chociaż jest tam powszechnie dostępna. Diamond dodaje: „Tradycyjne leki są wspaniałe, jeśli żyjesz na Zachodzie, nie musisz się zmagać z niczym bardziej uciążliwym niż dziwna wysypka, dokuczliwe rozwolnienie czy atak niepokoju i masz w odwodzie nowoczesną apteczkę na wypadek pogorszenia. Są bezużyteczne w walce z chorobami, które I j I każdego dnia zabijają i okaleczają ludzi mieszkających w krajach, skąd się te naturalne metody wywodzą". Bezrefleksyjnie trwając I J przy wyobrażeniu o mądrych kulturach przesiąkniętych tajnikami medycyny przodków, zachodni obrońca medycyny alternatywnej t I |
278
ANTYNAUKA,
PSEUDONAUKA I MANOWCE MYŚLI
ponosi odpowiedzialność za przepojony protekcjonalizmem wizerunek Wschodu. Powtarzam: nie odczuwam potrzeby opowiadania ludziom o banalnych nieporozumieniach, na których zazwyczaj opierają się takie teorie. Każdy ma prawo do własnych poglądów, dopóki nie stwarza zagrożenia dla innych. Kiedy jednak czytam, że i tak już nadwerężona Narodowa Służba Zdrowia musi się zmagać z naciskami zmierzającymi do uznania homeopatii za terapię, zaczynam się gotować i dymić. Kiedy wpadam w ręce tych poczciwych, ale głupich ludzi z ich specjalnymi herbatkami i brązowymi pigułkami, zawsze robi mi się niedobrze, a czasem mam ochotę trzepnąć któregoś z nich. Ekstremalnym przykładem jest terapia „uzdrowicielska", której został poddany Mike i która okazała się dla niego niezmiernie upokarzająca. Chociaż jego doznania były o wiele gorsze, niż zwykle w takich wypadkach bywa, nasuwa się pytanie, na ile poniżające mogą być składane w dobrej wierze oferty pomocy. Marnowanie czasu na jakieś świętoszkowate bzdury, kiedy mamy problemy albo jesteśmy chorzy, może być denerwujące i nieprzyjemne. Sam jako nastolatek proponowałem przyjaciołom modlitwę i jestem świadom, że Prawdziwy Wyznawca, który lekceważy fakty i przywiązuje nadmierną wagę do swych przekonań, nigdy tego nie zauważy. Mimo wszystko uważam, że takie remedia m a j ą pewną wartość. I to całkiem znaczną. Najpierw jednak powinniśmy się przyjrzeć pewnemu często stosowanemu pojęciu i wziąć pod rozwagę jego znaczenie i ograniczenia.
Efekt placebo Jeśli istnieje wymierny efekt placebo wywoływany przez leki niekonwencjonalne, czyż nie świadczy to na ich korzyść? Jak najbardziej, ale najpierw należy się zapoznać z kilkoma faktami dotyczącymi reakcji na placebo. Znaczenie tego zjawiska zostało odkryte pod koniec drugiej wojny światowej przez amerykańskiego anestezjologa nazwiskiem
308
MEDYCYNA ALTERNATYWNA
Henry Beecher. Zauważył on, że można ciężko rannemu żołnierzowi podać przed operacją zamiast morfiny roztwór soli i nie tylko zredukuje to znacznie jego ból, ale również nie dozna on szoku sercowo-naczyniowego, którego można się spodziewać podczas zabiegu amputacji dokonywanego bez użycia środków przeciwbólowych. Środowisko medyczne przejawiało umiarkowane zainteresowanie tym odkryciem, ale Beecher zapałał żądzą poznania całej mocy placebo i porównania jego skuteczności z prawdziwymi lekami. Wskutek tego zapału opublikowana przez niego w 1955 roku ważna broszura The Powerful Placebo (Wszechmocne placebo) zawierała szereg nietrafnych interpretacji faktów odnoszących się do efektywności placebo i nieco fałszywych danych statystycznych, które do dziś pokutują w zbiorowej świadomości, jak na przykład pogląd, że placebo działa na około 30 procent ludzi (nieprawda: działa w taki czy inny sposób na wszystkich). Dylan Evans w intrygującej książce Placebo zauważył, że wykazano reakcję na placebo jedynie w przypadku niektórych dolegliwości, podczas gdy Beecher twierdził, że występuje ona w każdych warunkach. Placebo jest na przykład niezmiernie efektywne w przypadku bólu. W latach osiemdziesiątych ubiegłego wieku pewien biochemik skontrolował poprawność działania sprzętu emitującego ultradźwięki, stosowanego w leczeniu urazów tkanki miękkiej, chociaż pacjenci i personel informowali, że urządzenia te bardzo im pomagają. Ku swemu zdziwieniu odkrył, że niektóre maszyny nie emitują ultradźwięków w odpowiednim natężeniu, a jedna z nich była w ogóle niesprawna. Mimo to pacjenci, co dziwne, wciąż cieszyli się dobrodziejstwami skutecznego leczenia. Doprowadziło to do eksperymentów dokonanych podczas zabiegów dentystycznych, kiedy to niektórych pacjentów faktycznie poddawano terapii ultradźwiękowej celem zmniejszenia bólu, inni zaś byli przekonani, że otrzymują znieczulenie, podczas gdy maszyna była wyłączona. W obu grupach odnotowano taki sam poziom zmniejszenia bólu i obrzęku. Jest więc dostatecznie, o ile nie całkowicie jasne, że terapia zadziałała dzięki przeświadczeniu pacjentów. O ile ból stanowi bez wątpienia kwestię w znacznym stopniu subiektywną, to opuchlizna z pewnością nie. Dodatkowe zmniejszenie poziomu występowania szczękościsku (który jest reakcją odruchową) w grupie pacjentów niepoddanych znieczuleniu 280
MEDYCYNA ALTERNATYWNA
wskazuje na imponujący efekt placebo zarówno w przypadku objawów obiektywnych i wymiernych, jak i subiektywnych. Inne badania dowodzą skuteczności placebo w przypadkach wrzodów i załamań nerwowych. Evans przytacza wynik pewnego intrygującego eksperymentu, podczas którego okazało się, że pacjenci przyjmujący prawdziwe leki antydepresyjne przejawiają o 33 procent większą poprawę niż przyjmujący placebo, lecz ta druga grupa miała o 200 procent lepsze wyniki od trzeciej, nieotrzymującej żadnych leków. Spoglądając na to z innej strony, Evans stwierdza: „25% poprawy u osób przyjmujących leki antydepresyjne to skutek spontanicznej remisji, 50% to zasługa efektu placebo, a jedynie marne 25% można przypisać działaniu samego leku". Evans argumentuje, że pełna lista dolegliwości, wobec których placebo okazuje się skuteczne, wskazuje na koncepcję, że działanie placebo polega na przerwaniu „reakcji ostrej fazy", czyli stanu zapalnego, do którego dochodzi u pacjenta (nawet w przypadkach takich jak depresja, chociaż w mniej wyrazistej formie). Jednakże fakt, że tego rodzaju terapia nie przynosi skutków w przypadku wielu innych schorzeń, w szczególności raka, stwarza niebezpieczeństwo przecenienia efektu placebo lub też przerostu myśli nad materią, jeśli chodzi o leki alternatywne. Książki, które zalecają samodzielne leczenie śmiertelnych chorób za pomocą samego tylko pozytywnego myślenia, stanowią przykład tragicznego braku zrozumienia ograniczeń związanych z efektem placebo. Umysł — pojęcie równoznaczne z aktywnością mózgu — może być użytecznie postrzegany jako jedna z części ciała, nie zaś całkowicie odrębny byt, ale pogląd, jakoby mógł on w jakiś magiczny sposób wpłynąć na system odpornościowy i pokonać chorobę, jest niebezpieczny. Efekt placebo jest postrzegany w najróżniejszy sposób, od przejawu łatwowierności pacjenta po mityczny lek na wszystkie
choroby. Oczywiście można by przeprowadzić więcej pomiarów zakresu efektu placebo (zazwyczaj testy kliniczne opierają się na 281
modelu lek kontra placebo, a nie lek kontra placebo kontra zero terapii), gdyż jest to bez wątpienia fascynująca dziedzina o wielkim potencjale, którą należy zbadać głębiej. Jeżeli zatem niezmiennie okazuje się, że leki alternatywne zawdzięczają skuteczność efektowi placebo, czemu nie zaliczyć ich do medycyny? Faktycznie, w niektórych przypadkach placebo oferowane przez alternatywnych uzdrowicieli może być nawet bardziej efektywne od konwencjonalnego leku. Na przykład, jak twierdzi Diamond, pół godziny spędzone w towarzystwie takiego terapeuty może obejmować masaż albo jakąś inną formę dotyku, nastrój rytuału i wyraźne objawy osobistego zainteresowania. Nie mamy co liczyć, że otrzymamy to samo od przemęczonego internisty, który poświęca nam zaledwie kilka minut, po czym bezdusznie wypisuje receptę. W przypadku codziennego przemęczenia, dolegliwości i bolączek porada lekarza ogólnego oraz interwencja alternatywnego terapeuty mogą tak naprawdę sprowadzać się do tego samego — rozluźnienia, masażu, uspokojenia i zaleceń, by ograniczyć palenie i picie — swego rodzaju „ugłaskiwania", jak określa to Diamond. Kiedy jednak coś takiego mówi ci lekarz, najprawdopodobniej odbierasz to jako odrzucenie i nie czujesz się potraktowany poważnie. Kiedy natomiast terapeuta poświęca ci czas, wyraźnie się tobą interesuje i stosuje wszelkiego rodzaju ciekawe metody, aby zazwyczaj dojść do podobnej konkluzji, odnosisz wrażenie, że to właściwa porada i coś, w co trzeba uwierzyć. Nic dziwnego, że pacjent może wynieść więcej korzyści z terapii przeprowadzonej przez alternatywnego uzdrowiciela, gdy dotyczy ona dolegliwości podatnych na działanie placebo. Podobnie jak Evans i Diamond mam wrażenie, że gdyby alternatywni terapeuci wyzbyli się swoich uroszczeń i skłonności do przesady i zaakceptowali fakt, że skuteczność ich metod opiera się na całkowicie wiarygodnym zjawisku placebo, światy konwencjonalnej i alternatywnej medycyny mogłyby się do siebie
ANTY NAUKA,
PSEUDONAUKA I MANOWCE MYŚLI
znacznie zbliżyć i udzielić sobie nawzajem wielu ważnych lekcji. Nie wylewajmy dziecka wraz z kąpielą, w której zastosowano naturalne produkty. Ortodoksyjni lekarze powinni czerpać nauki z osobistego, psychologicznego podejścia, na którym opiera się medycyna alternatywna. Również inteligentni i uczciwi uzdrowiciele, których naprawdę interesuje skuteczność terapii, powinni zaakceptować znaczenie testów naukowych, zamiast polegać na pogłoskach i anegdotach.
Urok wyobraźni Wiara w zjawiska paranormalne. Czyż nie jest wywołana poczuciem „niezmiernie obojętnego wszechświata"? Tak sądzę. Atrakcyjność religii w znacznym stopniu (po tym, jak przeprowadzona w dzieciństwie indoktrynacja wykorzystała bezbronność umysłu) bierze się niewątpliwie z lęku przed śmiercią i niczego więcej. Większość tego lęku przybiera formę przesądów albo wiary w zjawiska paranormalne oraz przekonania, że istnieje coś, co się do nas z góry uśmiecha. Chociaż osobiście nie widzę żadnego powodu, by bez obecności takiej siły nie można było odbierać życia i wszystkiego, co je wypełnia, jako czegoś wspaniałego, prawdopodobnie dla wielu ludzi taki model jest użyteczny. Koncepcja siły duchowej, jakkolwiek bardzo pokrzepiająca dla psychiki, czerpie swą atrakcyjność również z faktu, że przyczynia się do barwnych wyobrażeń. Myślę, że to istotny czynnik. Łatwość, z jaką można sobie coś przedstawić, poważnie zmienia siłę oddziaływania emocji, jak już wcześniej pisałem w odniesieniu do sposobów tworzenia obrazów w myślach. Rozmawialiśmy już o nienaukowej psychozie strachu rozpętywanej przez prasę. Jeśli gazeta publikuje niepotwierdzoną badaniami historię, która alarmuje, że taki a taki produkt wywołuje raka, ten straszliwy obraz zagnieżdża się w umyśle znacznie mocniej niż fakty ogłoszone w naukowym sprawozdaniu. Prawdopodobnie raport naukowy stwierdza jedynie obecność pewnych substancji chemicznych, które mogą być rakotwórcze, ale nie w tak znikomych
ANTY NAUKA,
PSEUDONAUKA I MANOWCE MYŚLI
312
i ff i ilościach, w jakich występują w danym produkcie. Fakt, że owe chemikalia mogą w takiej dawce mieć wręcz dobroczynne właściwości (co często się zdarza), już tak łatwo nie przybiera postaci jasnych i wyrazistych obrazów w umyśle, a przez to ma znacznie mniejszy wpływ na emocje niż mylna pogłoska o rakotwórczym działaniu. Podobnie program telewizyjny pokazujący wybrane, najbardziej atrakcyjne momenty, w których medium albo uzdrowiciel naucza wzruszoną do łez widownię, o wiele mocniej przemawia do wnętrza niż demaskator odsłaniający techniki takich pokazów. Przesłanie tego drugiego dotrze do ludzi, którzy potrafią słuchać, ale prostota tego, co pokazuje psychotronik, sprzyja powstaniu wyraźniejszego obrazu mentalnego. Możemy wyobrażać sobie jego widoczne umiejętności, podczas gdy o wiele trudniej będzie nam ujrzeć oczyma umysłu rozmaite techniki, którymi może się posługiwać, świadomie lub nie, aby wywołać złudzenie zdolności paranormalnych. Widzimy prostą przyczynę oraz bezpośredni efekt i żadna analiza przeprowadzana przez sceptyków nigdy nie będzie mogła się z tym równać pod względem wewnętrznego, emocjonalnego przyciągania. Rzadko się zdarza, by emocjom nie udało się pokonać intelektu. Kolejny wielki problem dotyczy tożsamości. Wyobraźmy sobie przeciętną osobę, która wierzy w zdolności paranormalne. I bądźmy taktowni — gruba, zaniedbana, samotna czterdziestolatka w domu pełnym kotów to bezużyteczny stereotyp. Na tej zasadzie bylibyśmy w stanie wyobrazić sobie wielu ewangelicznych chrześcijan (myślę tu o sobie, kiedy byłem młodszy i jakoś nie sądzę, abym był wtedy szczególnie nietypowy). Obie te postacie przypuszczalnie odczuwają, że nie całkiem pasują do innych. Mają przyjaciół, którzy podzielają ich przekonania, ale najprawdopodobniej spotykają się z kpinami ze strony ludzi spoza tej grupy. Jak wiele jednostek, które nie czują się do końca akceptowane, kurczowo trzymają się swojej zamkniętej
MEDYCYNA ALTERNATYWNA
społeczności. Rozwijają również silne poczucie tożsamości oparte na tych przekonaniach. Jeśli ktoś dorasta w po-
czuciu nieprzystosowania, łatwo przewidzieć, że nie będzie również przystosowany jako osoba dorosła. Będzie obstawać przy swoich dziwactwach i brzydzić się ideą dostrojenia do innych. Nawet jeśli nasz wyimaginowany Prawdziwy Wyznawca nie miał takiego dzieciństwa, jako dorosły odczuwa szczególność swoich przekonań i pragnie osadzić w nich swoją tożsamość. Dotyczy ona raczej tego, kim jest, a nie tego, jak postępuje. Powodem do dumy może stać się dla niego nieracjonalność — zamiast postrzegać bezrozumną Prawdziwą Wiarę jako ułomną i potencjalnie niebezpieczną, może obnosić się ze swym irracjonalnym wybiórczym myśleniem, które w jego mniemaniu stanowi dowód, jak dobrym jest wyznawcą. Wyznawcy wszelkiego rodzaju są szczególnie dumni ze swej wyrazistej i ślepej wiary. Przedstawienie komuś takiemu dowodów, które przeczą jego najbardziej fundamentalnym zasadom, nie nakłoni go do zmiany przekonań. Taka zmiana doprowadziłaby go do kryzysu tożsamości. Z pewnością nie będzie w stanie przytoczyć skutecznych kontrargumentów, co najwyżej wykręci się od dyskusji, mówiąc, że to kwestia wiary. Komuś takiemu potrzeba znacznie silniejszego bodźca niż filozoficzna dyskusja, aby prześledził wstecz całe lata trudnego czy nawet bolesnego tworzenia tożsamości. Podobnie ktoś inny mógłby stwierdzić, że jest wyznawcą, ponieważ jako dorosły miał przekonujące doświadczenia z parapsychologią. Mógł za pośrednictwem medium nawiązać rzekomy kontakt z bardzo mu bliskim, a niedawno zmarłym krewnym i uznać to przeżycie za tak pocieszające i wzruszające, że zapoczątkowało zwrot w jego życiu. Byłoby to dla niego zbyt bolesne — przekonać się, że jego doznanie było czymś innym niż to, co mu sprzedało medium. Ktoś jeszcze inny, kierując się jak najlepszymi intencjami, mógłby poświęcić się medycynie alternatywnej, inwestując mnóstwo czasu i pieniędzy w jej badania i rozwój. Również ta osoba miałaby 285
A NTYNAUKA,
PSEUDONAUKA I MANOWCE MYŚLI
zbyt wiele do stracenia, żeby w oparciu o rzeczywiste dowody porzucić swoje poglądy. Znacznie łatwiej jest odrzucić dowód albo doszukać się w nim błędu.
M ED IA, PSYCHOTRONICY I SZARLATANI
Najczęściej bezpośrednie podważanie czyichś przekonań jest działaniem niestosownym i świadczącym o braku wrażliwości. Wielu ludzi myśli, że nauka zamieszkuje poza światem ducha, więc nie ma prawa do niego wkraczać. Z pewnością jest to inny świat, lecz gdyby zastąpić słowo „nauka" określeniem „rzeczywisty dowód", być może jego znaczenie stanie się bardziej widoczne. W świecie wojen religijnych i wielkiego biznesu New Age pytanie o dowód albo wyjaśnienie tych spraw jest rzeczą ważną. Myślę, że określenie różnicy między tymi dwoma światami jest następujące: Prawdziwi Wyznawcy usprawiedliwiają błędy i je ignorują, podczas gdy nauka je przyjmuje i wykorzystuje, aby zobaczyć, jak coś działa. Każdy ma pełne prawo zdecydować, że bezstronny i opierający się na faktach dowód go nie interesuje i że woli opierać się na osobistych doznaniach albo niekwestionowanych autorytetach, które uważa za prawdziwe. Może z zadowoleniem podążać taką drogą, dopóki nie zapragnie, aby potraktowano go poważnie w racjonalnej dyskusji na temat jego wiary i dopóki z jej powodu nikogo nie wysadza w powietrze. Niemniej ktoś, kto postanawia, że naukowe dowody nie są dla niego, i uważa własne doświadczenia oraz opowieści innych za absolutne źródło prawdy, nie ma prawa nazywać ludzi szukających rzetelnych dowodów ograniczonymi. Jest to hipokryzja w najbardziej komicznym wydaniu.
Media, psychotronicy i szarlatani
ANTYNAUKA,
PSEUDONAUKA I MANOWCE MYŚLI
W ostatni wieczór mego tournée w 2006 roku przyszło mi występować w sennej walijskiej wiosce Swansea i to właśnie tam niezłomna piątka złożona z Petera, Stephena, Marka, Coopsa i waszego oddanego autora miała udać się na spoczynek* Są firmy, które specjalizują się w rezerwacji koszmarnych i hałaśliwych hoteli dla wędrownych artystów, zdobywców nagrody Oliviera i innych. Zażyczyliśmy sobie na tę ostatnią noc czegoś specjal-
nego i z zachwytem odkryliśmy że zakwaterowano nas w kolejnej pomarańczowo-brązowej ohydzie z twardymi łóżkami i prysznicem, który od biedy mógłby uchodzić za luksus w profesjonalnej agencji towarzyskiej, ale z pewnością nie umywał się do poziomu hotelu „Ramada Jarvis". Siedząc w hotelowym barze przed wyjazdem na spektakl, zacząłem się przyglądać, jak na ekranie stojącego w kącie ściszonego telewizora Joe Pasquale bezgłośnie prowadzi program The Price is Right. Był to okres, kiedy ów komik i ja mieliśmy tego samego menażera. Jeżeli jest to dla was zaskoczeniem, mogę dodać, że w chwili, gdy powstaje niniejsza książka, innym sławnym podopiecznym mego menażera jest zahartowany w ujeżdżaniu sztucznego strusia, przezabawny Bernie Clifton. Kiedy jeden z uczestników konkursu walczących o główną nagrodę zakręcił kołem, poczułem czyjąś rękę na ramieniu i dotarł do mnie lekki powiew przetrawionego drinka. — To jaka będzie następna liczba, co? — usłyszałem. Zerknąłem za siebie, aby zobaczyć biznesmena, który stał odrobinę za blisko i wymachiwał kawałkiem papieru, prosząc o autograf. Nagryzmoliłem swoje nazwisko, dodając krótką, ale dowcipną dedykację dla jego siostrzenicy. Facet był uszczęśliwiony i zaczął się zaprzyjaźniać. — To jest zajebiście niesamowite — dodał, a mieszanina podchmielonej wesołości i endorfinowego upojenia po zwycięstwie w porannym starciu paintballowym coraz bardziej rozwiązywała mu język. — Ty i Derek Acorah w jednej sali. Jakoś było to dla mnie nie do pomyślenia, że Derek Acorah może siedzieć gdzieś na tej sali. — Derek Acorah? Gdzie?
Gdyby ów biznesmen był całkiem trzeźwy, mógłby zauważyć, że przesadne niedowierzanie w moim głosie nieudolnie skrywało wyraźną nutę nerwowego podniecenia. — O tam, tam jest — wskazał palcem na grupę osób, która siedziała blisko mnie, ale częściowo zasłaniał ją ozdobny filar w firmowych odcieniach brązu i pomarańczy.
MEDIA, PSYCHOTRONICY I SZARLATANI
„To zabawne" — pomyślałem. A potem spostrzegłem tył ufryzowanej, rozjaśnionej czupryny i błysk złotego kolczyka w uchu. Wyglądało na to, że to on. — To n i e j e s t Derek Acorah — roześmiałem się nerwowo i znieruchomiałem. — Owszem, on. Pójdę po niego. Hej! Biznesmen przemierzał już dziesięć metrów pomarańczowo--brązowego dywanu, które dzieliło mnie od faceta o tlenionych włosach. Próbowałem dyskretnie za nim zawołać, aby go powstrzymać, ale on właśnie dotarł do swego rozmawiającego z grupką znajomych celu. W bardzo krótkim czasie przemknęło mi przez głowę mnóstwo myśli. „Wielkie nieba, to jest Derek Acorah" — brzmiała jedna z nich. A inna po prostu: „Kryj się!". Zastanawiałem się nad ucieczką w stronę holu, byle dalej od wścibskiego fana. A może powinienem podejść i z nim porozmawiać? Gdybym tego nie zrobił, powiedziałby, że uciekłem. Właśnie trzymał dłoń na ramieniu siedzącego blondyna i zapewne mówił: „Jest tu Derren Brown i nie wierzy, że to naprawdę ty". Nigdy nie chciałem nikogo zabić, ale na Boga, w ciągu kilku sekund serdecznie znienawidziłem tego podchmielonego gostka. Żeby go szlag trafił! Uznałem jednak, że najrozsądniej będzie, jeśli podejdę i się przywitam. Ruszyłem w ich stronę, a dezorientacja i panika ustąpiły miejsca głębokiemu zakłopotaniu, które próbowałem maskować pewnym siebie uśmiechem. Powiedziałem „cześć" i wyciągnąłem 288
ANTYNAUKA,
PSEUDONAUKA I MANOWCE MYŚLI
rękę, a Derek Acorah wstał i ją uścisnął. Biznesmen zaczął przepraszać za niezręczną sytuację, a my zapewnialiśmy go, że wszystko jest w porządku. Zażartowałem, że szykuje się wielki pojedynek, a naprawdę to miałem ochotę dźgnąć biznesmena boleśnie w gardło. Derek był uprzejmy. Byłem zaskoczony, dowiedziawszy się później, że ma pięćdziesiąt sześć lat, tyle emanowało z niego surowej młodzieńczości. Przy jego stoliku siedziała piękna dziewczyna w ogromnych okularach słonecznych, które zakrywały jedną trzecią jej twarzy. Przywitałem się również z nią i przeprosiłem^ że przeszkadzam.
Acorah powiedział, że wielokrotnie go informowano, jakobym rzucał mu wyzwanie na łamach prasy. Podobno oświadczyłem, że mogę powtórzyć wszystkie jego sztuczki i mam zamiar doprowadzić do ostatecznej konfrontacji. Nigdy nie mówiłem takich rzeczy i zapewniłem go, że to nieprawda. Jeśli już, to on sam rzucił mi kiedyś takie wyzwanie. Wyjaśniłem, że nawet nie widziałem żadnego z jego występów i z tego względu zawsze unikałem prowokacji podczas wywiadów. Pytany przez dziennikarzy, mogłem wyrażać rezerwę wobec świata zjawisk paranormalnych, ale nigdy nie wypowiadałem się niepochlebnie o nim samym. Zawsze wystrzegam się czegoś takiego. Rozmawialiśmy trochę o tym, jak prasa sztucznie kreuje takie poczucie rywalizacji. Ostatnio udzielałem wywiadu do artykułu poświęconego moim odczuciom związanym ze śmiercią i pogrzebami, starając się, by moje odpowiedzi były utrzymane w niefrasobliwym tonie. Gdy padło pytanie o Dereka Acorah, jak zwykle unikając ataku, oświadczyłem, że nie widziałem nigdy jego występu. Wciągnięty w temat, powiedziałem o swej niechęci do szarlatanerii związanej z osobą medium, ale uważałem, żeby wypowiadać się tylko ogólnie. Pięć minut rozmowy krążącej wokół tego tematu zredukowano w artykule do następującej wymiany zdań: P: Co myślisz o Dereku Acorah?
O: Potępiam wszystko, co sobą reprezentuje, i nigdy nie widziałem jego występu!
ANTYNAUKA, PSEUDONAUKA I MANOWCE MYŚLI
Dosłownie. I do tego ten wykrzyknik. Następnie zostałem zapytany, kogo bym nawiedzał, gdybym wrócił z zaświatów jako duch. Było to, jak przypuszczałem, żartobliwe pytanie, skoro więc rozmawialiśmy właśnie o nim, odpowiedziałem beztrosko: „Dereka Acorah. Narobiłby w portki ze strachu". Możliwe, że prosiłem, aby ta ostatnia odpowiedź została usunięta, ale i tak stanowiła wyraźne nawiązanie do Acorah jako przejaw naszego rzekomego antagonizmu. Od tamtej pory kilka razy pisano o mnie: „Derren
MEDIA,
PSYCHOTRONICY I SZARLATANI
Brown, który chciałby wrócić z zaświatów, żeby straszyć Dereka I tak oto znalazłem się w hotelowym barze i tłumaczyłem się przed nim. Zapytał mnie o te komentarze i mogłem go z przyjemnością zapewnić, że nie było w nich nic zamierzonego, a jedynie gazety szukały sensacji. Ładna dziewczyna w okularach słonecznych włączyła się na chwilę do rozmowy i wyglądała na zbitą z tropu, słysząc, że nie żywię do niego wrogości, więc jej siedzący przy stoliku producent wyjaśnił, że to wszystko wyszło od prasy. Wtedy stwierdziła, że w takiej rywalizacji może być tylko jeden zwycięzca. Nie byłem pewien, o co jej chodzi. Pomyślałem, że może o prasę, ale teraz przypuszczam, że mówiła o Acorah. Upierała się, że jeślibym naprawdę powiedział jedynie: „Derek robi swoje, a ja swoje", to prasa nie mogłaby tego aż tak rozdmuchać. Powstrzymałem się od wyjaśnienia, że zachowuję zbyt duży dystans, abym mógł powiedzieć coś tak uprzejmego. Lepiej było to przemilczeć. Obaj byliśmy niezmiernie grzeczni, zaś Acorah oznajmił, iż może „wywnioskować z mojej energii", że nie jestem taki, jak się spodziewał, i że jest z tego bardzo zadowolony. Nadal wygłaszałem swoje zapewnienia i ogólnie pomstowałem na prasę. Okazało się, że Derek Acorah ma tego wieczoru występ w tym samym teatrze co ja. Uśmiechając się, życzyliśmy sobie nawzajem
2 90
K
^
powodzenia. Potem nastąpiła pauza, podczas której nie przestawaliśmy się uśmiechać, ale żaden z nas nie zaproponował drugiemu biletu na swoje wieczorne przedstawienie. W tym momencie pojawił się mój przyjaciel, który przyszedł powiedzieć, że przyjechał po mnie samochód W drodze do teatru zastanawiałem się, czy wyszedłem na straszliwego tchórza. Byłem nie tylko uprzejmy, ale również okazywałem mu dużo szacunku. Ot, takie dziwne spotkanie. Czy powinienem częściej wypowiadać się na temat moich obiekcji? Jak silna jest moja dezaprobata wobec oszustów, którzy podają się za media? Czy na tyle, aby zachowywać się grubiańsko wobec człowieka, którego nie znam? Zaintrygował mnie fakt, że to pozornie silne uczucie ustąpiło miejsca zwykłej grzeczności. Może w jego przypadku było I
j
ANTYNAUKA, PSEUDONAUKA I MANOWCE MYŚLI
podobnie. Może gdzieś wśród błotnej lawiny sporu między psycho-tronikiem i sceptykiem jest nawet miejsce na niewypowiedziane i odżałowane tchnienie koleżeństwa. Cóż za straszliwa myśl. Staram się uniknąć zaszufladkowania jako antyparapsycholo-giczny demaskator. Życie trwa zbyt krótko. Być może nie przywiązuję do tej kwestii aż tak wielkiej wagi. Może mi się nie podobać to, co robią tacy ludzie jak Acorah, mogę nawet podejść do tego tematu z większym zaangażowaniem, jeśli rozmowa jest nieoficjalna, ale wolę zająć się czymś bardziej atrakcyjnym. Mój wizerunek publiczny nie jest jednak aż tak bardzo rozpowszechniony, a wyrażanie od czasu do czasu opinii na pewne tematy to w końcu moja praca. Nastawienie jest bardzo ważne, nawet jeśli nie określa charakteru człowieka w przeważającej części codziennego życia. To bardzo ważne, jeśli chcesz, aby twoje występy cieszyły się powodzeniem. Powinny być szczere i autentyczne. Ale nawet ludzie o skrajnie przeciwnych światopoglądach, którym pozwalają się ścierać w telewizyjnych pogadankach, zazwyczaj wypijają potem wspólnie po kieliszku wina. Zawsze wydawało mi się to dziwne. Słyszałem, jak profesjonalni sceptycy przyznają, że pewnych wydarzeń nie potrafią wyjaśnić, a psychotronicy żartują z „paranormalnych nonsensów", o których mówili w telewizji. Przypuszczam, że o ile nie jesteś owładnięty fanatyzmem, na przesycone własnymi poglądami wypowiedzi jest odpowiedni czas i miejsce i raz rozmowy są ostre, innym razem łagodne, jak ta w barze podłego walijskiego hotelu. Niebawem przejdziemy do tego, co stanowi wypadkową owych zastrzeżeń, jakie mam wobec świata parapsychologii i mediów. Nie są to rzeczy, które mnie zżerają, ale ponieważ odnoszą się do pewnych zatrważających kłamstw, na jakie wiele osób daje się nabrać, myślę, że jest to godny uwagi temat. Zanim jednak zaczniemy... Kilka dni po tamtym spotkaniu w Swansea w „The Sun" ukazał się artykuł. O ile mi wiadomo, jego źródłem nie był Acorah, ale owa pięknotka w ciemnych okularach, którą okazała się Myleene Klass, asystująca Derekowi w jego nowym programie.
320
Rywalizujący ze sobą telewizyjni ekscentrycy Derren Brown i Derek Acorah wykazali się animuszem, obrzucając się nawzajem oskarżeniami i obelgami w hotelu. Psychotronik Derek (56) rozprawił się z iluzjonistą Derrenem (35), który publicznie go atako-wał. Świadek zajścia w hotelu „Ramada Jarvis" w Swansea mówi: „Derren podszedł, aby się przywitać, lecz Derek wyglądał na zirytowanego i zapytał: «Dlaczego zawsze mnie obgadujesz?*. «Bo taki jestem. Nigdy nie widziałem twojego występu, ale jestem do ciebie uprzedzony* — odpowiedział Derren. Zaczęli się kłócić, ale interweniowała Myleene Klass, występująca wraz z Derekiem w jego nowym programie". Świadek dodaje: „Myleene kazała Derrenowi zostawić Dereka w spokoju. «Najwyraźniej czujesz się przez niego zagrożony* • powiedziała". Zanim kolega Derrena odciągnął go na bok, zrobiło się zbiegowisko. Derren wywołał konflikt niedawnym oświadczeniem: „Po śmierci chciałbym straszyć Dereka. Potępiam wszystko, co sobą reprezentuje". Derren zyskał sławę dzięki pokazowi rosyjskiej ruletki i „ukrzyżowaniu" Robbiego Williamsa, w którego wbijał igły.
Być może upodobanie Myleene do noszenia okularów słonecznych w pomieszczeniach nie pozwoliło jej dostrzec wprawiającej w zażenowanie ironii jej prasowego wystąpienia. Przynajmniej zostałem odmalowany tak, jakbym walczył o to, w co wierzę. Dostałem wiele maili z gratulacjami.
Zimny odczyt Tak zwany zimny odczyt jest podstawą rzekomych zdolności pa-rapsychologicznych. Stanowi klucz do zrozumienia, w jaki sposób psychotronik wydaje się wiedzieć o tobie tak wiele. Jeśli miałeś kiedyś przekonujące doświadczenie z taką osobą albo znasz kogoś, kto je miał, oto nie odwołujące się do zjawisk paranormalnych wyjaśnienie tego, co się zdarzyło. Jest to umiejętność fascynująca i zachęcająca do manipulacji. Może zostać skrycie wykorzystana w osobistych albo służbowych relacjach, jak również w celu stworzenia pozorów, że rozmawiasz z umarłymi albo czytasz w myślach. Znajomość technik zimnego odczytu może uchronić cię przed nędzną kanalią, która z przyjemnością się twoim
MEDIA,
PS YC HOT RONIĆ Y
I
SZARLATANI
kosztem obłowi, w chwili najgłębszej rozpaczy pomagając ci nawiązać kontakt z dzieckiem, które właśnie straciłeś. Częścią trzeciej serii Trick oj the Mind, mojego ukochanego, nagradzanego, epokowego programu telewizyjnego, był następujący eksperyment. Zebraliśmy grupę pięciu studentek, które żywiły mieszane uczucia do parapsychologii. Żadna nie była jej gorliwą zwolenniczką, a niektóre miały do niej całkiem sceptyczne nastawienie. Poprosiłem, żeby każda z nich umieściła w opatrzonej numerem kopercie obrys swojej dłoni, godzinę i datę urodzenia oraz jakiś drobny przedmiot codziennego użytku. Zrobiły to anonimowo i nie miałem pojęcia, do kogo należy która koperta. Oznajmiłem im, że na podstawie zawartości tych kopert, posługując się technikami astrologicznymi i psychometrycznymi, spróbuję dokonać charakterystyki osobowości każdej z nich. Po kilku godzinach wróciłem z wynikami. Studentki rozpoznały swoje numery na kopertach i miały teraz za zadanie przeczytać to, co o nich napisałem, oraz przedstawić własne spostrzeżenia. Wyjaśniłem, że w niektórych przypadkach sporządziłem dłuższe, a w innych krótsze opisy, ale unikałem ogólnikowych stwierdzeń i starałem się dotrzeć do sedna każdej osobowości. Podczas naszych wyjazdów na plany filmowe powtórzyłem ten eksperyment z hiszpańskimi i amerykańskimi studentami, w przypadku pierwszej grupy korzystając z pomocy tłumacza. Każdy z uczestników po zapoznaniu się z moim opisem odpowiadał przed kamerą na szereg pytań i miał nas poinformować, na ile w jego odczuciu charakterystyka jest trafna, oceniając ją w skali od jednego do stu. W każdej z pięcioosobowych grup była jedna osoba, która wystawiła ocenę między czterdzieści a pięćdziesiąt. Tym ochotnikom mój opis nie zaimponował szczególnie. Wszyscy inni (dwunastu na piętnastu) byli pod ogromnym wrażeniem. Jedna z ochotniczek podejrzewała nawet, że zaglądałem do jej prywatnego dziennika i uznała moje wnioski za zbyt osobiste. Dwie inne dziewczyny wyraziły podobną opinię i uznały, że bardzo trudno im o tym mówić przed kamerą. Wielu studentów stwierdziło, że spodziewali się kilku niejasnych sformułowań, które można by dopasować do każdego, i byli zszokowani tym, jak szczegółowa i osobista okazała się charakterystyka. Każdy z nich wysoko ocenił
321
MEDIA,
PS YC HOT RONIĆ Y
I
SZARLATANI
jej trafność, wielu powyżej dziewięćdziesięciu. Jedna z dziewcząt uznała mój odczyt za w 99 procentach zgodny z rzeczywistością. Po tych pytaniach poprosiłem studentów, aby pomieszali swoje charakterystyki i każdy wybrał losowo jedną, aby przekonać się, czy na podstawie jej zawartości potrafi określić, kogo dotyczy. Kiedy się nimi wymienili, sztuczka się wydała — każdy otrzymał taki sam opis. Wszystkie były identyczne i nie miały żadnego związku z ich datami urodzenia, obrysami dłoni i osobistymi drobiazgami. Takiej samej charakterystyki użyłem do eksperymentu z udziałem Amerykanów i taką samą kazałem przetłumaczyć dla Hiszpanów. Została napisana na długo przed tym, zanim spotkałem któregokolwiek z tych ochotników. Jestem bez wątpienia pierwszą osobą, która posłużyła się tego rodzaju pokazem w celu zdemaskowania parapsychologicznych analiz. Metoda ta znana jest jako eksperyment Forera i często stosuje się ją podczas uniwersyteckich kursów parapsychologii, chociaż ja miałem tę przewagę, że mogłem wypróbować ją w innych krajach. Zawsze uważałem ją za bardzo elegancką. Kiedy wysłałem mailem mojej producentce tekst charakterystyki, żeby wydrukowała go przed programem, była przekonana, że jest to opis jej osobowości. Myślała, że testuję na niej jakąś sztuczkę. Kiedy później przesłała tekst hiszpańskiej tłumaczce, ta również uznała opis za zgodny ze swym charakterem i zaczęła podejrzewać, że to ona jest ofiarą mojego kawału. Dołożyłem starań, aby treść odczytów nie została ujawniona w telewizji. Przyczyna jest prosta — gdyby moi przenikliwi i czujni widzowie przeczytali kilka zdań z takiej charakterystyki, mogliby pomyśleć: „Ach, na mnie by to nie zadziałało". Zdecydowałem się jednak zamieścić pełny tekst tego odczytu w niniejszej książce. Nie tylko zwiększa to liczbę znaków drukarskich, ale również pozwala wam poznać całokształt eksperymentu, co nie było możliwe w telewizji, gdyż autorzy programu obawiali się, że nie zdołają przyciągnąć uwagi widzów na dostatecznie długi czas i trafić w gust MTV. Teraz, jeśli chcesz, możesz przeczytać tekst, mając tę przewagę, że znasz kulisy całej sztuczki, i uznać, że ty na pewno nie dałbyś się nabrać. Tekst ten jest oczywiście przeznaczony dla grupy wiekowej dwudziestoparolatków i może się okazać dla ciebie nieodpowiedni, jeśli jesteś znacznie młodszy albo wkraczasz już w jesień życia. Wyobraź sobie jednak, że podałeś datę urodze321
MEDIA,
PS YC HOT RONIĆ Y
I
SZARLATANI
nia, obrys dłoni i osobisty przedmiot osobie, którą uważasz za obdarzoną prawdziwymi zdolnościami parapsychologicznymi i nie spodziewasz się żadnego podstępu. Przeczytaj ten tekst z otwartym umysłem i zaobserwuj swoją reakcję. Jesteś osobą ze skłonnością do autorefleksji, co wyraźnie kontrastuje z rozwiniętą zdolnością przyjmowania pozy kogoś bardzo towarzyskiego, wręcz duszy towarzystwa, ale w sposób przekonujący tylko dla innych. Sam zbyt dobrze zdajesz sobie sprawę, że to maska. Oznacza to, że bywając w towarzystwie, często łapiesz się na odgrywaniu jakiejś roli. Z jednej strony jesteś rozmowny i rozbawiony, z drugiej jednak potrafisz doprowadzić się do takiego wyobcowania, że obserwujesz tylko, co dzieje się wokół ciebie i kompletnie nie jesteś w stanie się włączyć. Wracasz pamięcią do przeprowadzonych rozmów i zastanawiasz się, o co chodziło danej osobie, kiedy mówiła to czy owo. A są to rozmowy, którym inni nie poświęciliby nawet krótkiej myśli. Jak nauczyłeś się radzić sobie z tą sprzecznością? Poprzez trening panowania nad sobą. Lubisz demonstrować pewność siebie MEDIA, PSYCHOTRONICY I SZARLATANI
i równowagę, ale ponieważ jest to stan wystudiowany, prowadzi do okresów rozchwianej bezmyślności i zamiłowania do skrajności albo przynajmniej do tego, że jesteś postrzegany jako osoba skrajna. Najłatwiej dostrzec to w sposobie postępowania z otaczającymi cię ludźmi. Nauczyłeś się chronić samego siebie poprzez trzymanie innych na dystans. Ponieważ w przeszłości ktoś cię zawiódł (i ponieważ miałeś problemy z dostosowaniem się do swojej seksualności), instynktownie nie pozwalasz ludziom przekroczyć pewnej granicy, chyba że postanowisz dopuścić kogoś do magicznego kręgu bliskich przyjaciół. Wówczas jednak problemem jest uzależnienie emocjonalne, które naraża cię na poczucie zranienia lub odrzucenia, gdyby się okazało, że ktoś zawiódł twoje zaufanie. Ponieważ Masz skłonność do kontrolowania samego siebie, jesteś świadom tych cech. Masz jednak nadzwyczajną zdolność do sprawowania kontroli nawet nad swoją samokontrolą, co oznacza, że martwi cię pytanie, kim n a p r a w d ę jesteś. Zbyt dobrze zdajesz sobie sprawę ze swej powierzchowności, swego wizerunku, jaki prezentujesz 321
MEDIA,
PS YC HOT RONIĆ Y
I
SZARLATANI
światu, i zastanawiasz się, czy nie straciłeś kontaktu ze swym prawdziwym i spontanicznym ja. Jesteś bardzo twórczy i próbowałeś różnych sposobów na spożytkowanie tej zdolności. Nie chodzi o to, że na przykład malujesz obrazy; twoja kreatywność może się przejawiać w bardziej subtelnych formach. Na pewno odkryłeś, że nosisz w sobie wyraziste i skrystalizowane idee, których przyswojenie innym może sprawić trudność. Stawiasz sobie wysoko poprzeczkę i pod wieloma względami cechuje cię perfekcjonizm. Problem jednak w tym, że często nie wywiązujesz się z powierzonych zadań, ponieważ załamuje cię myśl, że to, co robisz, jest zaledwie przeciętne, i odczuwasz zmęczenie na myśl o rozpoczynaniu wszystkiego od nowa. Kiedy jednak twój mózg wkracza do akcji, dostajesz skrzydeł. Z tego względu być może będziesz kiedyś rozważać napisanie powieści lub czegoś w tym rodzaju, ale obawy, że nie zdołasz osiągnąć dokładnie tego, co zamierzasz, powstrzymają cię od realizacji tego planu. Masz jednak realną wizję rzeczywistości, której innym brakuje.
321
ANTYNAUKA,
PSEUDONAUKA I MANOWCE MYŚLI
Wyrazem tego jest w szczególności twoja sytuacja na studiach, gdzie zmagasz się z przeciwnościami uniemożliwiającymi ci nieskrępowane wyrażanie siebie. Twoją relację z rodzicami (prawdopodobnie jednego z nich już nie ma przy tobie albo jest nieobecny emocjonalnie) cechują pewne napięcia. Chciałbyś nadal być dla nich czuły, ale bieżące problemy prowadzą do frustracji — większej u ciebie niż u ich. Tak naprawdę nie są świadomi, co o tym myślisz. Po części dlatego, że w przeszłości czułeś się odizolowany od swego środowiska — byłeś kimś w rodzaju outsidera. Obecnie sam przyjmujesz taką rolę i bronisz jej do tego stopnia, że świadomie unikasz integracji z jakąkolwiek grupą. Oddaje ci to nieocenione usługi w działaniach twórczych i zawodowych. Z lekceważeniem spoglądasz na osoby, które wolą wtopić się w grupę albo przejawiają szablonowe zachowania, i zawsze czujesz rozczarowanie, kiedy twoi bliscy przyjaciele podążają taką drogą. W głębi duszy odbierasz to jako odrzucenie. Jednakże dzięki zdolności samoobserwacji wyrobiłeś sobie nietuzinkowe, cierpkie poczucie humoru, które pozwala ci szybko i błyskotliwie nawiązywać kontakty. Dzięki niemu również twoje żarty są zawsze na wyższym poziomie. Cieszy cię to tak bardzo, że często ćwiczysz dowcipy albo zabawne wypowiedzi, aby potem „spontanicznie" zaimponować przyjaciołom. Jest to jednak zdrowa chęć podobania się i chociaż nie lubisz się na tym przyłapywać, nie ma się czym martwić. Miewasz czasem dziwne uczucie, że powinieneś się urodzić w innym stuleciu. O co w tym dokładnie chodzi, najlepiej potrafisz zgłębić ty sam. W bieżącym okresie w twoim życiu mają miejsce poważne zmiany finansowe. Pełno ich w niedawnej przeszłości i zapowiadają się również w najbliższych tygodniach. Obecnie masz powiązania z Ameryką*, które są bardzo interesujące i mogą przynieść wartościowe rezultaty. Naturalną koleją Dla amerykańskich ochotników zostało to zmienione na Wielką Brytanię.
326
MEDIA, PSYCHOTRONICY
I SZARLATANI
rzeczy w twoje życie wkradło się nieco chaosu. W twojej przestrzeni życiowej zalegają pudełka z fotografiami, których nie powkładałeś do albumów, przeterminowane lekarstwa, zepsute przedmioty, których zapomniałeś
wyrzucić,
i
nieaktualne
notatki.
Można
z
tego
wywnioskować, że czasem cierpisz na brak motywacji. Ponieważ jesteś na tyle zaradny i utalentowany, by całkiem nieźle się spisywać, kiedy się do czegoś przyłożysz, skłonny jesteś odkładać różne rzeczy na ostatnią chwilę. Dość łatwo rezygnujesz z marzeń, kiedy twój umysł przerzuca ńę na coś innego. W twoim domu można znaleźć ślady wskazujące na to, że próbowałeś grać na jakimś instrumencie, ale się do tego zniechęciłeś albo coś innego wzbudziło w tobie większe zainteresowanie. (Może się to ewentualnie odnosić do poezji albo twórczości literackiej, którą już zarzuciłeś). Potrafisz szczerze postanowić, że jakaś sprawa (lub osoba) jest dla ciebie najważniejsza na świecie i poświęcisz się jej na zawsze. Zrażasz się jednak nieudanymi próbami i przerzucasz w kolejną skrajność, zamiast wytrwać chwilę dłużej i czerpać z tego przyjemność jak inni. Podsumowanie. Sporządzanie twojej charakterystyki jest bardzo interesującym zajęciem, gdyż reprezentujesz sobą coś zagadkowego, co nie powinno być dla ciebie zaskakujące. Jesteś bez wątpienia błyskotliwy, ale zarazem niezwykle otwarty na możliwości, jakich dostarcza życie — cecha normalnie niespotykana wśród ludzi spełnionych. Nie zaszkodziłoby ci, gdybyś mniej przejmował się sobą, nabrał do siebie dystansu i przestał aż tak bardzo się kontrolować, kiedy prezentujesz innym swój wystylizowany wizerunek. Mógłbyś pozwolić ludziom trochę bardziej zbliżyć się do siebie, chociaż mam świadomość, że istnieją ciemne strony, które w twoim odczuciu nie powinny się ujawniać (są to głównie sprawy osobiste, relacje międzyludzkie i sfera seksualna, a wszystko to odnosi się do potrzeb, których nie akceptujesz). Naprawdę masz pociągającą osobowość — naprawdę. Bardzo dziękuję za udział w tym eksperymencie. Był dla mnie niezmiernie wzbogacającym doświadczeniem.
Pamiętaj, że podczas tworzenia powyższego tekstu nie miałem kontaktu z badanymi. Dlatego musiał być niezmienny i ogólnikowy. Jeśli uznasz go za słabo dopasowany do ciebie, miej na uwadze, że to tylko punkt wyjścia. W normalnych okolicznościach „wysiadujący" dostarcza bogactwa mimowolnych sygnałów, które pozwalają psychotronikowi sprawiać wrażenie osoby bezbłędnej i świetnie 327
MEDIA, PSYCHOTRONICY
I SZARLATANI
zorientowanej. Omówimy to trochę później. Póki co, widzimy przynajmniej, jaką przyjemność sprawia ludziom odkrycie, że charakterystyka taka jak przytoczona powyżej jest niebywale trafna i osobista, nawet jeśli zawarte w niej sformułowania można odnieść do ogromnej liczby osób, szczególnie należących do określonej grupy wiekowej. Wniosek, jaki można wysnuć z takiego doświadczenia — a postarałem się, by uczestnicy programu sobie to uświadomili — jest taki, że wszyscy przeżywamy tego rodzaju wahania. W szczególności błyskotliwi ludzie w wieku dwudziestu kilku lat zazwyczaj bywają zaabsorbowani sobą, rozmyślają o tym, co składa się na ich „prawdziwą" tożsamość, przejawiają skłonność do samoobserwacji i są świadomi sprzecznych aspektów swojej osobowości. Wiele powyższych stwierdzeń trafia w różnego rodzaju słabostki, jakie wielu z nas w sobie odnajduje, są one jednak sformułowane w taki sposób, że trudno je odrzucić. W charakterystyce odniosłem się na przykład do dwóch przeciwstawnych typów osobowości (powiedzmy, introwertycznego i ekstrawertycznego), wychodząc od niezaprzeczalnego stwierdzenia, że każdy normalny człowiek oscyluje między jednym a drugim. To, na ile jesteśmy towarzyscy, nie będzie oczywiście nigdy szło w parze z naszym bardziej prywatnym usposobieniem. Samo zdanie: „Możesz być zupełnym introwertykiem, ale innym razem jesteś całkowicie ekstrawertyczny" dla nikogo nie zabrzmi przekonywająco. Kiedy jednak odpowiednio je przystroisz odniesieniami do uniwersalnych doświadczeń natury prywatnej czy towarzyskiej i dołączysz zawoalowane przesłanie typu: „Twoja złożoność jest naprawdę intrygująca", pusty banał staje się bardziej konkretny. Na tym polega podstawowa umiejętność zimnego odczytu. Pozwala ludziom znaleźć w twoich stwierdzeniach to, co im odpowiada. Wiele osób poddanych naszemu testowi, czytając ten fragment, odnosiło go do bardzo różnych spraw. Nie ma w tym nic zaskakującego. Pomimo szczerego tonu i rozwlekłego stylu wszystko pozostawia bardzo szeroki margines interpretacji. Na przykład takie stwierdzenie: 327
MEDIA, PSYCHOTRONICY
I SZARLATANI
„Jesteś bardzo twórczy, ale nie chodzi o to, że na przykład malujesz obrazy; twoja kreatywność może się przejawiać w bardziej subtelnych formach". Jakich? No cóż, może to równie dobrze oznaczać, że masz wyraziste i skrystalizowane idee, których przyswojenie innym może sprawić trudność. Gdybyś faktycznie zajmował się malowaniem, byłby to strzał w dziesiątkę. Jeśli nie malujesz, będziesz sobie schlebiać, że ktoś odkrył twą wewnętrzną kreatywność. Ponieważ większość ludzi w pewnym okresie życia pisywała koszmarne wiersze albo myślała o napisaniu powieści, nadmieniam później o twórczości literackiej ze świadomością, że być może zestroi się to z przeszłością wielu osób. „Dosyć łatwo rezygnujesz z marzeń, kiedy twój umysł przerzuca się na coś innego". Doprawdy? Chodzi o to, że myślę o robieniu jakiejś rzeczy, dopóki nie przestanę o tym myśleć? „Instynktownie nie pozwalasz ludziom przekroczyć pewnej granicy, chyba że postanowisz dopuścić kogoś do magicznego kręgu bliskich przyjaciół. Wówczas jednak problemem jest uzależnienie emocjonalne". Racja... Więc twierdzisz, że jestem bliżej swoich przyjaciół niż ludzi, których dobrze nie znam? Wielkie nieba, człowieku, jak na to wpadłeś? W tym momencie powinieneś zdać sobie sprawę z podobieństwa tych sformułowań do gazetowych horoskopów. Niemniej kilku uczestników naszego testu powiedziało, że spodziewali się otrzymać „niejasne i wieloznaczne" sformułowania, jakie pojawiają się w takich horoskopach, i byli wstrząśnięci, gdy ich charakterystyki okazały się zupełnie inne. To bardzo uwodzicielska technika. Nie jest jednak nigdy tak przekonująca, jak w momencie, gdy wysiadywacz otrzymuje taki odczyt w gabinecie psychotronika. W takiej sytuacji jest już wyznawcą albo niewiele mu do tego
327
A N T Y N A U K A , PSEUDONAUKA I MANOWCE MYŚLI
brakuje. Ludzie często odwiedzają psychotroników z ciekawości i potem przysięgają, że z niczym się nie wygadali. Ale to, co niewtajemniczony rozumie przez wygadanie się, nie jest tym samym, czego szuka psychotronik, ani nie ma większego związku ze strukturą zimnego odczytu. Tak samo jak bardzo inteligentny i czujny widz daje się nabrać na dobrze wykonaną sztuczkę magiczną, również sceptyczny wysiadywacz może dać się przekonać psychotronikowi, o ile nie zna stosowanych przez niego sztuczek i technik. Zastanówmy się nad powszechną sytuacją. Do psychotronika przychodzi klient. Najczęściej jest to kobieta, która szuka pomocy i magicznych rozwiązań. Jest otwarta na ideę zdolności paranormalnych, a psychotronika poleciła jej przyjaciółka, którą darzy wielkim zaufaniem. Taka ofiara zostaje zaproszona do domu psychotronika, który od progu jest ciepły i okazuje jej zainteresowanie. Nie tylko jawi się jej jako współczujący słuchacz, ale również oferuje coś niezaprzeczalnie cudownego — zastosowanie magicznych technik w takich sprawach, w których przyziemne możliwości zwykłego śmiertelnika okazują się nieprzydatne. Psychotronik daje jej najbardziej zniewalającą obietnicę, jaką można dać drugiemu człowiekowi — mówi, że całkowicie ją zrozumie. Zapewnia, że przejrzy problem na wskroś ze szczególną przenikliwością i zaoferuje rozwiązanie, jakiego nikt inny nie byłby w stanie znaleźć. Wszystko to zostaje sprecyzowane we wstępnych oświadczeniach psychotronika, który twierdzi, że sam nie jest w stanie uzyskać dokładnych informacji i tylko przekazuje to, co przez niego przepływa, a zadaniem wysia-dywacza jest uściślenie tych informacji. W ten sposób uwalnia się od odpowiedzialności i gdyby coś nie zadziałało, nie będzie to jego wina. W takiej sytuacji psychotronik wygrał mecz, zanim się na dobre rozpoczął. Mając do czynienia z typowym przypadkiem podatnego wysiadywacza, nie musi nawet uciekać się do zadziwiającego popisu zimnego odczytu, aby pomyślnie przeprowadzić sesję. Na scenie wygląda to zupełnie inaczej. Co większe nazwiska w branży, które prowadzą takie parapsychologiczne lub mediumiczne koncerty, potrzebują nie lada umiejętności, aby pokaz wypadł choć trochę przekonująco. Widownia składa się po części z „łatwych celów", czyli osób, które straciły kogoś ukochanego i szukają z nim jakiejś formy kontaktu. Ale znajdzie się tam również wielu sceptycznych i
330
A N T Y N A U K A , PSEUDONAUKA I MANOWCE MYŚLI
dociekliwych widzów, którzy chcą się przekonać, jakie umiejętności zaprezentuje słynny psychotronik. Ponieważ sytuacja na scenie nie pozwala na wychwycenie subtelnych informacji wysyłanych przez którąś z osób siedzących na widowni, co umożliwiłoby bardziej osobiste ukierunkowanie odczytu, będzie on w znacznej mierze ogólnikowy. Przybierze formę podobną do tej, jaką zaprezentowałem studentom, tyle że nie będzie mówił o aspektach osobowości, lecz o utraconej bliskiej osobie. O ile na niekorzyść scenicznego medium przemawia fakt, że trudno w jego sytuacji o rozmowę w cztery oczy, w której odczyt byłby bardziej przekonujący, wynagradza mu to większa liczba obecnych. Zapewne ktoś z obecnych stracił bliską osobę o takim a takim imieniu albo też któremuś z widzów niedawno umarł ojciec, i tak dalej. Kiedy osierocona i zrozpaczona osoba zareaguje stosownie na kilka zaczepek rzuconych ponad głowami publiczności, rozpoczyna się gra: medium zaczyna stwarzać wrażenie, że wymienia poufne informacje na temat zmarłego. Styl takich „odczytów" bywa różny w zależności od medium, ale struktura jest niezmiennie taka sama. Psychotronik wygłasza jakieś stwierdzenie i zachęca osobę z widowni, aby na nie odpowiedziała i dodała coś więcej. Następnie stara się sprawić wrażenie, że zdobyte w ten sposób informacje pochodzą od niego. Zostają one wplecione w szereg zdań na temat zmarłego albo jego relacji z obecną na widowni osobą, które podobnie jak sformułowania używane w zimnym odczycie pasują do bardzo wielu ludzi. Można usunąć niektóre konkretne informacje, w przypadku których prawdopodobieństwo trafienia jest nikłe, aczkolwiek wzmagają one zazwyczaj ogólne wrażenie, że psychotronik wie, o czym mówi. Wszystko brzmi bardzo niedwuznacznie, ale na tym polega cała sztuczka.
330
ANTYNAUKA,
PSEUDONAUKA I MANOWCE MYŚLI
Brałem udział w kilku takich mityngach spirytystycznych jako zaciekawiony uczestnik i zauważyłem, że za każdym razem stosowane są te same triki opierające się na zimnym odczycie. Przytoczony niżej dialog stanowi montaż posklejany z kilku dłuższych odczytów, które mam nagrane na taśmie, i reprezentuje wyższy „współczynnik trafności", niż zdarza się to w rzeczywistości i niż można się spodziewać po normalnych odczytach dla wyznawców. Wyciąłem znaczną część wypowiedzi, które nie zawierały niczego poza chybionymi domysłami i przeczącymi odpowiedziami publiczności. Innymi słowy, obrobiłem to tak, aby wyglądało znacznie lepiej, a nie gorzej. Proszę, miejcie to na uwadze. Medium w tym przypadku było ubranym w czarną koszulę, gadatliwym dwudziestoparoletnim facetem, którego łatwo można by sobie wyobrazić, jak prowadzi pokaz iluzji albo objazdową weselną dyskotekę. Bez wątpienia wyuczył się wszystkich wzorcowych kwestii medium scenicznego i mówił ze staromodną afektowaną manierą, chociaż poza sceną głos miał zupełnie inny. Publiczność składała się w większości z pań w podeszłym wieku, lecz w poniższej wymianie zdań bierze akurat udział kobieta czterdziestoletnia. Medium: Widzę starszego pana, który mówi mi, że chce nawiązać
kontakt z kimś spośród obecnych. Dociera do mnie imię James albo Jimmy. Któż to taki? Powiedzcie mi, czy to ktoś z waszych bliskich. Osoba z widowni: Jim. Tu jestem.
M: Witaj, moja droga. Tak, wstań, proszę. On mówi, że to do ciebie. Czy to twój tato? Ozw (płacząc): Tak, mój tato...
M: Och, maleńka, on mi mówi, że wylałaś po nim wiele łez. Mówi: rozchmurz się dziewczynko, i śmieje się. Miał wspaniały uśmiech, prawda, kochana? Ozw (przytakuje)
M; Mówi, że zawsze był duszą towarzystwa, czasem nie dawał ci dojść do słowa, prawda, moja droga? (potwierdzenie) Odszedł nie tak dawno, wydaje się, że jakby w ciągu ostatnich kilku lat, czy tak? (zaprzeczenie) Powiedział mi, że mówiłaś, że wydaje się, jakby to było niedawno. Wiem, że upłynęło już sporo czasu, ale
ANTYNAUKA,
PSEUDONAUKA I MANOWCE MYŚLI
wciąż masz wrażenie, że to takie świeże, czyż nie tak? On też za tobą tęskni. Mówi, że zawsze byłaś jego wyjątkową dziewczynką. Zwykle tak cię nazywał, prawda? Swoją wyjątkową małą dziewczynką? Zdrabniał twoje imię? Teraz pokazuje mi, że to było coś tutaj (gesty w okolicy klatki piersiowej) i szybko nastąpił koniec. Właśnie mi to pokazuje, abym ci powtórzył i udowodnił, że to naprawdę on, kochanie. Miał również jakieś kłopoty z plecami. Powiedz, czy mam rację. Ozw: Kłopoty z plecami, tak. Miewał bóle. M: To już minęło, najdroższa. Mówi mi, że zawsze o niego dbałaś. Och, znalazłaś ostatnio coś, co należało do niego. Pokazuje mi jakąś rzecz, ale nie widzę jej dokładnie. Coś lśniącego, czerwonego, co to jest? Co takiego znalazłaś? (wahanie, niepewna reakcja) Cóż, moja droga, nie wiem, to ty znalazłaś tę rzecz, nie ja. Ja tylko przekazuję, co mi pokazał. Daj mi znać, kiedy sobie przypomnisz. Wydaje mi się, jakby pokazywał spinki do mankietów. Ozw: O tak, jego spinki! Są u mnie w domu! (widownia się śmieje) M: On mówi, że nie powinnaś mieć oporów przed oddaniem ich...
Simonowi? Czy jest jakiś Simon? Miałaś zamiar komuś je dać? Czy chodzi o twojego syna? Ozw: Nie.
M: Mówi, że myślałaś o tym, aby komuś je dać i że powinnaś to zrobić bez wyrzutów sumienia. Czy to się zgadza? Ozw (niepewnie): Tak.
M: Inne obecne tu duchy się śmieją. Mówią, że nadal jest takim zadziornym staruszkiem. Na pewno zawsze był przekonany, że wszystko wie najlepiej, prawda, moja droga? Niedobrze było wytknąć mu błąd. Dalej jest taki, nie zmienił się nawet jako duch. Co za silny charakter. Mówi, że możesz wyrzucić jego okulary. O co mu chodzi? Ozw: Zachowałam jego okulary.
M: Mówi, że to nie były jego ulubione okulary — nie przepadał za nimi.
ANTYNAUKA,
PSEUDONAUKA I MANOWCE MYŚLI
Ozw: Faktycznie.
M: Mówi, że masz kilka jego zdjęć, ale nie trzymasz ich w albumie. Stare zdjęcia, ale nie w albumie. Na niektórych jest on w towarzystwie jakiejś starszej damy. Trzymasz je w pudełku. W szafie, właśnie mi je pokazuje. Ozw: Tak, to prawda!
M: Mówi, że kiedyś oglądał je częściej niż ty. Podoba mu się, kiedy teraz ty to robisz, chociaż jest tam kilka zdjęć, których nie lubi. Czy to z bratem nie układało mu się najlepiej? Kim był Tony albo Terry? Ozw: Mam jakieś jego zdjęcie z bratem. Nie znam żadnego Tony'ego.
M: Chodzi o to zdjęcie z bratem. Nie lubi go, tak mówi. Przypomnij sobie kochanie, o jakiego Tony'ego czy Terry'ego może chodzić. Ma to związek z czymś, co chce mi powiedzieć. Ozw: Wydaje mi się, że pracował kiedyś z kolegą, który mógł mieć na
imię Tony. M; Rzeczywiście. Kolega z pracy. Musisz powiedzieć Tony'emu, że jest coś między nimi. Coś, czego nie zdążyli sobie wyjaśnić, zanim odszedł... Zawiesiłaś coś w korytarzu, jakieś zdjęcie zwierzaka? (wahanie) Albo coś zdjęłaś. Czy to pies, moja droga? Ozw: Mieliśmy psa.
M; Ten pies sypiał w korytarzu, a on teraz mi mówi, że pies również odszedł. To był spaniel, prawda? Trochę mieszaniec. Ozw: Tak.
M; On wciąż go widzi, pod postacią ducha. Czyż nie przepadał za nim, kiedy był wśród was? Ozw: Nie. (śmieje się)
W tym momencie duch opuścił prowadzącego, a on zaczął mówić o jakiejś starszej damie, która straciła męża, „wspaniałego człowieka", cierpiącego na problemy ze wzrokiem. Skąd wiedział, że ojciec kobiety z widowni, Jim, nie żyje? Nie wiedział tego, chociaż ona i publiczność tak to zapamiętali. Prowadzący rzucił tylko pospolite imiona James i Jimmy, które mogły odnosić się do którejś z osób siedzących na widowni albo kogoś, kto
ANTYNAUKA,
PSEUDONAUKA I MANOWCE MYŚLI
„odszedł". Kiedy zobaczył, że zareagowała młodsza kobieta, zaryzykował domniemanie, że to jej ojciec. Słyszałem kiedyś w radiu, jak słynne medium próbuje wybronić się po przeczącej odpowiedzi na swoje domysły za pomocą takiej oto genialnej kwestii: „Nie, ale był dla ciebie jak ojciec, widzisz, on był ci ojcem w głębi duszy Postrzegał cię jako swoją córkę". Bezbłędnie. Spinki do mankietów? No cóż, tamta kobieta miała pięć lat czy coś koło tego na to, żeby natknąć się na jakąś jego rzecz. Przypuszczenie co do ich koloru („coś lśniącego, czerwonego") sprawia tylko, że jego słowa brzmią dokładnie i przekonująo, a ewentualne trafienie będzie jeszcze bardziej imponujące. Medium może rzeczywiście posłużyć się kilkoma bardzo szczegółowymi informacjami, a jeśli jego rozmówczyni ich nie podchwyci, to już jej problem. W końcu medium jest tylko przekaźnikiem. To nie jego wina, że ktoś nie może sobie poskładać pewnych informacji. Problemy z plecami? Jest to stwierdzenie powszechnie stosowane przez psychotroników i ogólnie można je odnieść do większości starszych osób.
Pies? Zasugerował, że to spaniel (bardzo rozpowszechniona rasa o kilku odmianach), po czym od razu dodał, że mógł być trochę skundlony. Ale pamiętajmy, ani razu nie wspomniał, że kobieta mogła mieć psa, a jedynie powiedział coś o zdjęciu przedstawiającym jakieś zwierzę, który ona zawiesiła bądź zdjęła ze ściany w korytarzu. Czyli, jak podejrzewam, mógł do tego zdjęcia dopasować jakiekolwiek inne zwierzę. Co do starych fotografii, jest to często używany wybieg, z którego sam skorzystałem we własnym odczycie. Któż nie przechowuje takich rzeczy upchniętych w starej szafie? A jeśli ktoś temu zaprzeczy, medium zawsze może się upierać, że tak jest,i kazać jej poszukać tych zdjęć, zaznaczając, że jedno z nich jest bardzo ważne. Tutaj kryje się kolejny chwyt. Jeśli zdanie wypowiedziane przez medium okaże się nietrafne, może zostać odniesione do czegoś, co stanie się w przyszłości albo wydarzyło się bez wiedzy tej osoby.
ANTYNAUKA,
PSEUDONAUKA I MANOWCE MYŚLI
Nic więc dziwnego, że uczestniczący w takich pokazach ludzie, którzy nie szukają kontaktu z zaświatami, lecz chcą przeżyć coś niezwykłego, rzadko dają się przekonać. W telewizji, gdzie niejedno medium znalazło swój dom, kilka godzin takich odczytów można okroić do dwudziestu minut imponujących trafień. Jeżeli medium prowadzi własny program telewizyjny, powszechną praktyką są spotkania z widownią przed wejściem do studia i rozmowy z gośćmi, które pozwalają mu się dowiedzieć, czy ktoś liczy na nawiązanie kontaktu z konkretną osobą. Łatwowierni i pełni nadziei uczestnicy skwapliwie powiedzą mu wszystko, czego potrzebuje. Potem, w trakcie nagrania, medium może wykorzystać te same informacje, przeplatane różnymi domniemaniami, sprawiając wrażenie bardzo imponującego odczytu. Jeden z moich przyjaciół pracujących przy realizacji programu telewizyjnego, w którym gościem była pewna kobieta zajmująca się parapsychologią, opowiedział mi typową historię. Przed rozpoczęciem zdjęć zawsze przeprowadza się próby techniczne, aby zespół produkcyjny wiedział, w którą stronę skierowane będą kamery i gdzie powinny siedzieć poszczególne osoby Jedna z takich prób odbywała się z udziałem bohaterki programu, która usiadła obok prezenterki i rozłożyła przed nią karty tarota. Podawane przez I nią informacje stanowiły typowy zimny odczyt, ale dziennikarka I y była niezmiernie szczęśliwa, mogąc wypełnić luki, i opowiedziała między innymi o tym, że niedawno zmarła jej matka. Później, I podczas filmowania tej sekwencji,owa specjalistka powtórzyła swój oparty na tarocie pokaz, ale tym razem oznajmiła prezenterce, że jej matka zmarła, i dokonała pozornie imponującego odczytu, wykorzystując wszystkie uzyskane podczas próby fakty. Prowadząca program nie dała się oczywiście nabrać, ale jej praca polega na tym, żeby udawać zdumioną. Niczego nieświadoma widownia była jednak pod ogromnym wrażeniem. I Technika wykorzystywania uprzednio zdobytych informacji nazywana jest gorącym odczytem. Jakiś czas temu bardzo znana była niejaka Doris Stokes, która dawała gościnne występy jako medium. I I Pod niejednym względem przetarła szlak dla wielu sław, które obec-nie występują na scenie. Stokes była krzepką, starszawą damą o scenicznym zacięciu, ale aparycja łagodnej, siedemdziesięcioletniej babci zjednywała jej ogromne zaufanie. Jej zaróżowiona twarz zdobiła okładki rozmaitych książek, a sale podczas występów zawsze były pełne. Kiedy zmarła, pojawiły się pogłoski, że popisywała I się, korzystając z pomocy
M E D I A , PSYCHOTRONICY I SZARLATANI
podstawionych osób, ale historia, którą I zasłyszałem od pewnej kobiety, stanowi prawdziwy obraz jej znanych już obecnie technik.
I
| Syn owej kobiety utonął i lokalna gazeta wspomniała o tym tragicznym wypadku. Mniej więcej w tym samym czasie do jej miasta miała przyjechać Stokes i jej biuro prasowe promowało to wydarzenie. Współpracownicy Stokes, która przypuszczalnie natknęła się na ten artykuł*, zadzwonili do owej kobiety, mówiąc, że słynne medium wie o jej stracie i ma jej do przekazania wiadomość I * Okazało się później, że ekipa Stokes faktycznie wertowała okalną prasę w poszukiwaniu rozpaczliwych listów, które przysyłali pogrążeni w żałobie ludzie spodziewający się jej przybycia.
1
takich wydarzeń al
od syna. Dodali również, że ma zapewniony bezpłatny wstęp na pokaz, żeby Stokes mogła jej to przekazać. Matka zapytała, czy nie dałoby się tego powtórzyć przez telefon. Okazało się to jednak niemożliwe, więc zgodziła się przyjść. Poproszono ją, żeby założyła coś czerwonego, dzięki czemu Stokes będzie mogła ją rozpoznać. Kobieta przyszła na pokaz ubrana w czerwony pulower. Na scenie pojawiła się Stokes i nawiązała rozmowę z kilkoma osobami z widowni. W pewnym momencie, kiedy występ trochę się nie kleił i doszło do kilku wpadek, przerwała i wskazała na tamtą kobietę. „Jest z nami pani ubrana na czerwono i widzę małego chłopca, którzy przedziera się do niej i mówi, że to jego mama. Jesteś tu, kochanie?". Kobieta posłusznie uniosła rękę, po czym wstała. „Straciłaś go... On mówi, że to było utonięcie, czy tak?". Faktycznie, była to prawda. „Ma na imię Jack, tak mówi". Rzeczywiście, tak miał na imię. Publiczność nie posiadała się ze zdumienia. „Mówi, że cię kocha i że niczego nie mogłaś wtedy zrobić. Dziękuję, możesz już usiąść. Dzięki ci, moja droga". Wszyscy bili brawo. Owa kobieta poczuła głęboką odrazę i gniew, kiedy została jawnie wykorzystana w taki sposób. Jej tragedia została publicznie wyeksponowana tylko po to, żeby podbudować wizerunek medium. Podobne rzeczy zdarzają się, kiedy psychotronik występuje w programie telewizyjnym. Poza techniką polegającą na poprzedzającej nagranie wstępnej rozmowie z publicznością medium dokłada starań, aby na sali znaleźli się również jego prywatni klienci. Zwabia tych biedaków do studia, obiecując im przekazać jakąś ważną wiadomość od nieżyjących bliskich. Nie pojawia się oczywiście żadna wzmianka
ANTY NAUKA,
PSEUDONAUKA I MANOWCE MYŚ LI
o tym, że medium zna tych ludzi oraz ich problemy, dzięki czemu może ich wykorzystać, aby jego występ był bardziej atrakcyjny. Rzecz jasna zaprosi się osoby najbardziej skłonne do płaczu. Pewnego wieczoru po występie rozmawiałem z facetem, którego przyjaciel był właścicielem starego pubu za miastem. Był tam realizowany program telewizyjny z udziałem medium, które opowiadało o różnych siłach i duchach zamieszkujących to miejsce i nawiązywało z nimi kontakt. Ludzie w okolicy znali opowieść 0 duchach i morderstwie, które było częścią historii tego pubu. Wiadomo było również, że ekipa telewizyjna wypytywała miejscowych o różne rzeczy związane z tą sprawą. Gdyby więc psychotronik chciał dotrzeć do szczegółów przerażającej historii pubu, nie stanowiłoby to dla niego żadnego problemu. Wystarczyłoby tylko, żeby zapytał kogoś z zespołu produkcyjnego. Odbyły się zdjęcia 1 medium, jak się spodziewano, spisało się znakomicie, wywołując duchy i odkrywając makabryczne szczegóły nawiedzonego miejsca. „Cały problem w tym — dodał mój rozmówca — że całą tę historię o duchach wymyślił parędat wcześniej mój przyjaciel, chcąc, żeby lokal nabrał kolorytu". Oczywiście przed kamerami właściciel pubu podtrzymywał swoją wersję, aby promować interes, ale nigdy nie doszło tam do żadnego morderstwa i nie ulega wątpliwości, że psychotronik był oszustem. Takie oto niebezpieczeństwo wiąże się z techniką gorącego odczytu — jeśli „odkryje się" fałszywe informacje, można wyjść na głupka. Przypierani do muru psychotronicy przytaczają na swą obronę argument, iż takie działania dają pociechę ich klientom i publiczności. W niektórych rzadkich przypadkach być może usprawiedliwia to haniebne kłamstwa. Niemniej, skoro tak czy inaczej są to kłamstwa, za kogo uważają się owi psychotronicy, że decydują, czego ludzie chcą słuchać, aby poczuć się lepiej? Zwłaszcza że w wielu przypadkach kierują nimi motywy wyraźnie egoistyczne, niemające nic wspólnego z altruizmem. A jeżeli są to kłamstwa, co takie medium musi myśleć o widzach, których postrzega jedynie w kategoriach łatwowierności? Nie tak dawno udzielałem wywiadu dziennikarzowi, który wcześniej prowadził rozmowę ze słynnym medium. W pewnym momencie żona psychotronika określiła wiel-bicieli swego męża słowami „te matoły". Ow dziennikarz, ku memu rozczarowaniu i przypuszczalnie również swej osobistej niesławie, nigdy nie opublikował tej części wywiadu, obawiając się, że jest zbyt kontrowersyjna. 338
ANTY NAUKA,
PSEUDONAUKA I MANOWCE MYŚ LI
Zdolności mediumiczne i parapsychologiczne towarzyszą nam w takiej czy innej formie od bardzo dawna. Każda epoka nadaje im tylko inną postać i wydźwięk. Tym bardziej ciekawskim i tym, którzy myślą, że zimny odczyt jest moim wynalazkiem, śpieszę wyjaśnić, że istnieje tradycja poufnej literatury przybliżającej zainteresowanym takie umiejętności. Jedną z lepszych współczesnych pozycji, stanowiącą znakomite i wyczerpujące opracowanie tematu, jest napisana przez lana Rowlanda The Full Facts Book of Cold-Reading. Inne książki są skierowane bardziej ku rzekomej parapsychologii i stanowią demaskatorskie dzieła przeznaczone dla każdego, komu nigdy by przez myśl nie przeszło, by podważać uczciwość takich pokazów. Przypatrzmy się poniższym fragmentom zaczerpniętym z publikacji zatytułowanej Pages from a Medium's Notebook (Kartki z notatnika medium) — wydanego w Ameryce starego, anonimowego poradnika dla osób, które chcą zarabiać na życie jako media. Owe „fakty z życia" winniśmy ubarwić — dodać im tajemniczości, kolorytu, blasku, tragizmu, wzbogacić o jakiś szczegół albo dwa — a potem odgrywać swoją rolę, czerpać profity ze swej inteligencji i odnaleźć sobie miejsce pod słońcem — ponieważ pod wpływem uderzających efektów twych starań klient opowie o tobie sąsiadowi, robiąc na nim z kolei wrażenie (zwykle wyolbrzymione), co przysporzy ci kolejnego klienta. Nie istnieje coś takiego jak prawdziwe medium, to znaczy osoba, która potrafi na zawołanie komunikować się z duszami zmarłych albo otrzymywać od nich wiadomości. Nie ma też nikogo, kto umiałby trafnie i wielokrotnie przewidzieć przyszłe wydarzenia z czyjegoś życia. Takie przepowiednie nie są prawdziwe, ale można je wciskać ludziom pod pozorem prawdy. Zapamiętaj: im bardziej ktoś jest przygnębiony, tym bardziej staje się łatwowierny. Nerwowość i oznaki zmartwienia można wyczytać z twarzy i zachowania każdego człowieka. Kiedy przychodzi do ciebie klient, powinieneś górować nad nim mentalnie, (...) nie wahać się więc, co pomoże ci osiągnąć ową wyższość, ale nie pozwalać też, aby stała się ona widoczna dla klienta. Ma służyć tobie, nie jemu! Spójrz z góry na tę nieszczęsną istotę, wychwytuj sygnały i przygotuj się, aby jej pomóc. Miej w pamięci, że jeśli dokonasz (albo nie) skutecznego odczytu, to otrzymasz wynagrodzenie, ale zwróć 338
ANTY NAUKA,
PSEUDONAUKA I MANOWCE MYŚ LI
myśli ku temu, by dać zadowolenie i pomóc temu bratu bądź siostrze, która potem będzie głosić dobrą nowinę twej doskonałej sztuki i zaprowadzi przyjaciół przed twe oblicze, aby również mogli napełnić twoją kiesę. Aby zarabiać na spirytualizmie, musisz nieść swoją sprawę między ludzi. Najlepszym miejscem są kościoły i zgromadzenia. Tam spotkasz wybornych, wrażliwych odbiorców, którzy z przejęciem będą chłonąć każde twe słowo. Na tym właśnie polega cały ten zgiełk wokół zjaw.
Większość ludzi nie traktuje poważnie parapsychologii i może wszystko to uznać za zrozumiałe samo przez się. Jednakże niektóre biedne duszyczki podchodzą do tego bardzo serio i wielu uzależnia się od porad dotyczących sensu życia. Być może jest to ich głupi błąd. Całkiem możliwe. Radio LBC przynosi sobie wstyd, emitując co piątek „godzinę duchów". Przyjaciel streścił mi przez telefon wymianę zdań, do jakiej doszło na antenie pomiędzy medium a jakąś zagubioną duszyczką, która zadzwoniła do studia. Poniższy tekst odzwierciedla dokładnie to, co zapamiętał przyjaciel, a przysięgał mi, że niczego nie wyolbrzymił, by osiągnąć komiczny efekt. Zagubiona Duszyczka: Mam w domu pianino. Często słyszymy w
nocy, jak nagle rozlega się dźwięk — wysokie C — dobiegający właśnie z pianina. Mamy dużo kotów*, ale to nie jest sprawka żadnego z nich, bo pokrywa na klawiaturze jest opuszczona. Co to może być? Medium: Cóż, może to być kilka rzeczy. Jeden z moich przyjaciół jest stroicielem fortepianów i często mówi, zwłaszcza gdy zbliżają się * W tym przypadku nic zaskakującego.
upały, że właśnie w tym czasie wewnętrzne mechanizmy
instrumentu trochę się rozciągają i struna może zahaczyć 0 młoteczek, co prowadzi do takiego zjawiska. Najwyraźniej to
się mogło zdarzyć. ZD (niezadowolona): Rzeczywiście, no tak, być może...
M: Ale też, jak wiadomo, górne C jest bardzo donośnym dźwiękiem, który wprawia w wibracje czakry w twoim domu, co z kolei nakłania elfy do śpiewu. Może więc być również tak.
338
ANTY NAUKA,
PSEUDONAUKA I MANOWCE MYŚ LI
ZD (zachwycona): Ojej... tak, to faktycznie tak brzmi. To znaczy,
niewykluczone, że mogła to być naciągnięta struna — ale wydaje mi się to trochę nieprawdopodobne — wspaniale, dziękuję, myślę, że właśnie tak to jest. „Nakłania elfy do śpiewu". Rozmowy takie jak ta sprawiają, że zastanawiam się, jak ktokolwiek mógł potraktować poważnie takie „medium". To naprawdę śmieszne, dopóki nie zdamy sobie sprawy, że ta sama bezwstydna krowa może za pokaźną opłatą oferować kontakt ze zmarłym dzieckiem, za którym ktoś rozpaczliwie tęskni. Podejrzewam, że niektórzy wolą traktować takich ludzi jako nieszkodliwych znachorów albo osoby faktycznie posiadające szczególny dar, ponieważ alternatywą jest tak szkaradne i bezczelne kłamstwo, że już na samą myśl robi się nieprzyjemnie. 1 jeszcze ostatnia uwaga, zanim kłamliwi psychotronicy również mnie oskarżą o oszustwo. Często moje techniki nie są uczciwe, ale zawsze uczciwie mówię o swojej nieuczciwości. Jak oznajmiam podczas każdego pokazu, „łączę magię, sugestię, psychologię, podstęp i umiejętność przykuwania uwagi". Z przyjemnością przyznaję się do oszustwa, jako że stanowi ono element tej gry. Mam nadzieję, że część tej przyjemności, jaką dostarczam widzom, bierze się stąd, że nie wiedzą oni do końca, co się dzieje naprawdę, a co nie. Jestem przede wszystkim artystą scenicznym i uważam, żeby nie przekroczyć żadnej granicy moralnej, co prowadziłoby do manipulowania ludźmi, ich decyzjami i systemami wartości. Posługuję się techniką MEDIA, PSYCHOTRONICY I SZARLATANI
zimnego odczytu w większości swoich pokazów, ale w zupełnie innym kontekście. Medium powie, że to prawda, i nakłoni cię, żebyś otworzył się w najbardziej intymny sposób. Ja mówię, że to nieprawda, i nakłaniam cię do zachowania sceptycznego dystansu, aby móc dobrze się bawić. Na tym polega istotna różnica.
Przykłady oszustw opierających się na zimnym odczycie
338
ANTY NAUKA,
PSEUDONAUKA I MANOWCE MYŚ LI
Warto wiedzieć, że zimny odczyt jest rzadko stosowany podczas interpretacji drobnych sygnałów mowy ciała, aczkolwiek otwarcie na niewerbalne sprzężenie zwrotne na pewno może być pomocne w indywidualnych kontaktach. Oszustwo ma całkowicie językowy charakter. Poniżej zamieszczam kilka moich ulubionych technik, które odkryłem osobiście, obserwując psychotroników przy pracy albo czytając literaturę przedmiotu. Płynny zwrot. Ten wspaniały wykręt: „Ale był ci ojcem w głębi duszy" można dość łatwo przejrzeć, ale taki płynny zwrot w przeciwnym kierunku następuje zawsze, gdy podczas odczytu wysiadywacz udzieli przeczącej odpowiedzi. Na przykład zdanie typu: „Jesteś trochę zapalczywy, co może wpędzić cię w kłopoty" może spotkać się z aprobatą albo zaprzeczeniem. Jeżeli nastąpi potwierdzenie, psychotronik może kontynuować: „Nie ma w tym nic niedorzecznego, ale jest to coś, co sobie uświadamiasz i wiesz, że bliskie ci osoby wspominają o tym niechętnie, nie chcąc sprawić, abyś przybrał postawę obronną. Z twojej aury wynika, że jest to coś, czemu powinieneś się przyjrzeć, gdyż nie pozwala to rozwijać się twoim relacjom z ludźmi". Jeśli natomiast stwierdzenie wyjściowe nie zostało potwierdzone, można je przekręcić w następujący sposób: „Nie w tym sensie, że krzyczysz i jesteś wybuchowy. Pielęgnujesz zewnętrzny wizerunek osoby zrównoważonej i zdystansowanej. Kiedy jednak ktoś bliski wytrąci cię z równowagi, w twoim wnętrzu może wezbrać gniew, a to prowadzi do pochopnych działań, których potem żałujesz. Prowadzisz w myślach
338
ANTYNAUKA,
PSEUDONAUKA I MANOWCE MYŚLI
rozmowy z samym sobą albo przyłapujesz się na tym, że trudno ci zasnąć, bo twój wewnętrzny dialog nabiera zawrotnego tempa, gdy usiłujesz rozwiązać coś, co cię drażni. Widok ludzi, którzy wybuchają złością, a potem o wszystkim zapominają, wywołuje w tobie połączenie lekceważenia z lekką zazdrością. Twoja opanowana powierzchowność maskuje silne wewnętrzne napięcia- Wyobrażam sobie łabędzia — spokojny i pełen wdzięku z zewnątrz, ale gdyby ludzie poznali ukrytą pod powierzchnią siłę i samokrytycyzm, byliby zaskoczeni". Tak oto sens uległ odwróceniu i wypowiedź brzmi raczej jak natchniona niż błędna. Ostatnio usłyszałem w amerykańskim programie telewizyjnym wspaniałą rozmowę z medium, które wyraźnie posługiwało się tą techniką. I jak zwykle należy mieć na uwadze, że na ekranie oglądamy wersję tak okrojoną, żeby wizerunek medium wypadł korzystnie. Medium: Czuję, że ten pierścionek, który nosisz, masz od babci. Kobieta: Nie. Medium: Albo od osoby, o którą troszczyłaś się jak o własną babcię,
chociaż nią naprawdę nie była. Kobieta: Nie. Medium: Ale twoja babcia dała ci jakiś pierścionek, prawda? Może
akurat nie ten, ale masz jakiś, który otrzymałaś od niej? Kobieta: Nie.
Tak niewiele dzieli błyskotliwy zwrot od rozpaczliwej szamotaniny. Szczegółowe domniemania. Rowland podaje przykład: „Widzę pod twoimi drzwiami niebieski samochód". Jeśli wysiadywacz jeździ samochodem, który można określić jako niebieski (to dosyć ogólny opis koloru, który może rozciągać się od turkusowego do wpadającego w granat) albo jeśli takie auto stoi przed domem sąsiada, albo jeśli takiego używa któryś z odwiedzających go kontrahentów, albo jeśli wysiadywacz miał kiedyś niebieski samochód, takie zdanie może zostać odebrane jako strzał w dziesiątkę. Jeśli nie, medium zachęci wysiadywacza, żeby wypatrywał takiego samochodu i stanie się to częścią przepowiedni dotyczącej jakiegoś ważnego wydarzenia. Nawet coś, co wydaje się bardzo konkretne, jak zdanie: „Widzę 344
ANTYNAUKA,
PSEUDONAUKA I MANOWCE MYŚLI
marzec jako bardzo ważny miesiąc związany z tą sprawą, początek miesiąca, myślę że około dwunastego czy jakoś tak — i jakąś kobietę z długimi włosami", można odczytać jako przepowiednię przyszłości albo wskazanie urodzin, śmierci bądź innego wydarzenia, które nastąpiło w marcu, niezależnie od tego, czy wiązało się z długowłosą kobietą, czy też nie. Kiedy ktoś znajdzie jakieś skojarzenie albo przypomni sobie konkretny fakt, psychotronikowi zostanie przypisane bardzo trafne stwierdzenie, nawet jeśli tak naprawdę niczego nie stwierdził. Charakterystyczne wspomnienia. Kiedy wykorzystywałem na swój sposób pewne formy zimnego odczytu, często odnosiłem się do wspomnień z życia rozmówcy, o których oczywiście nie mogłem mieć pojęcia. I znów nie jest to nic więcej jak sformułowania, które można dopasować do wielu z nas albo do jakichś powszechnych doświadczeń, ale kiedy okażą się trafne, mogą wywołać szczery aplauz. Na przykład: „Dociera do mnie wyraźny obraz wypadku, który miałeś w młodości i który od tamtej pory kilkakrotnie odtwarzałeś w pamięci. Widzę cię w wodzie, ogarniętego paniką. Musiałeś się jakoś pośliznąć i wpaść, a ktoś cię wyciągnął — czy to twój ojciec?". Jeśli to nie chwyci, mogę zmienić temat na coś związanego z zalaniem albo wodą występującą z brzegów. A drugi przykład: „Widzę jakiś wypadek, który wydarzył się, kiedy byłeś młodszy. Czy masz brata? Przypuszczam, że to jego widzę. To wypadek samochodowy, chyba blisko domu, i jest tam samochód, przypuszczalnie czerwony. Nie sądzę, aby to było coś szczególnie poważnego, ale wtedy strasznie to przeżyliście". I znów, jeśli nie zaskoczy, mogę się wycofać, zmieniając niektóre szczegóły. W najgorszym razie mogę tę osobę „z tym pozostawić", aby spróbowała sobie coś przypomnieć. Jest to kolejny powszechny sposób zwalania winy za niepowodzenie na biednego rozmówcę.
„Uczciwi" psychotronicy A co z tymi poczciwcami, którzy naprawdę wierzą, że posiadają nadprzyrodzony dar? Tacy ludzie z pewnością nie są zwykłymi oszustami. Nie czerpią swoich umiejętności z takiej literatury, jaką wcześniej cytowałem. Przyjrzyjmy się jednak dalszym przemyśleniom zawartym w poradniku Pages from a Medium Notebook:
344
ANTYNAUKA,
PSEUDONAUKA I MANOWCE MYŚLI
„Sukces zawsze przyciąga sukces" i znowu daje o sobie znać nasza natura. Bez wątpienia połowa ludzi [zgromadzonych w kościele spirytualistycznym] przypisuje sobie zdolności paranormalne. Chcieliby zgłębiać moc i doskonalić swój dar (jako ze wszystkim się doradza, aby tak robili), również po to, aby zarabiać pieniądze. Tak oto medium zaczyna uczęszczać na kursy. Przez dwa albo trzy wieczory w tygodniu ci naiwniacy uczą się, jak rozwijać swe zdolności mediumiczne. Będzie to trwać tak długo, jak długo zdołają, wytrzymać napięcie — finansowe i nie tylko. Oczywiście takie kursy przynoszą całkiem niezły dochód. Przy grupie dziesięciu czy dwudziestu osób, z których każda płaci po dwa dolary, to jest opłacalne. Wielu uczestników naprawdę zamierza (a czasem im się to udaje) pogłębić przynajmniej swoje przekonania — i rozwijać się jako medium — aczkolwiek obawiam ńę, że z miernym powodzeniem, dopóki kiedyś nie zmądrzeją na tyle, aby podejść do problemu w taki sposób, jak to czynimy w tej ksicp&e.
Niektórzy z was pewnie pamiętają wczesne odcinki programu Mind Control, emitowane na przełomie 2000 i 2001 roku. Nagrywaliśmy sekwencję do jednego z nich, który nigdy nie trafił na ekrany. Koncepcja była następująca. Udałem się do szkoły psycho-troników, aby zobaczyć ich przy pracy. Do pokoju wchodziła jakaś osoba, nieznana zarówno im, jak i mnie, po czym każdy z psy-chotroników dokonywał jej odczytu. Następnie prezentowałem swój własny, niemediumiczny odczyt (który, co zaskakujące, obiekt uznawał za bardziej trafny), a później robiłem to samo z kilkoma obecnymi psychotronikami, robiąc również na nich ogromne wrażenie. Efekt końcowy — wypadłem lepiej niż wszyscy inni. Hurra, dać mu Baftę!* Zdjęcia odbywały się w czołowym studium parapsychologii. Zostałem wprowadzony w krąg środowych kursów wieczorowych, do grupy złożonej z dziesięciu wykwalifikowanych mistyków, którzy spotykali się, aby rozwijać swe umiejętności. Należały do niej niemal same kobiety, ale rozpiętość wieku była dość znaczna. Ci ludzie nie byli sztukmistrzami. Większość z nich nie słyszała nawet o technice zimnego odczytu. Oczywiście żadna z kobiet nie była zainteresowana tym, aby zabłysnąć w towarzystwie, i tym bardziej żadna nie czyniła starań, aby ukradkiem dowiedzieć się czegoś o obiekcie. Pierwsza część spotkania obejmowała coś w rodzaju modlitwy, po której zebrani dopuszczali do siebie różne energie. Niektóre osoby 344
ANTYNAUKA,
PSEUDONAUKA I MANOWCE MYŚLI
odkrywały, że już odczuwają coś, co powinny przekazać innym członkom grupy. „Jean, dociera do mnie, że miałaś kłopoty w pracy, ale idzie ku lepszemu" i temu podobne. Instruktor zachęcał je do tego przez chwilę, a potem skupiliśmy się na zaproszonym obiekcie. To, co nastąpiło potem, było ciągnącym się przez trzy godziny stopniowym zatracaniem chęci do życia. Powtarzam: kiedy oglądacie w telewizji występ psychotronika, widzicie okrojoną wersję złożoną z najlepszych momentów. W jednym z najnowszych programów telewizyjnych wzięli udział ludzie konkurujący o tytuł najlepszego medium Wielkiej Brytanii, a mojego zaprzyjaźnionego magika zaproszono w charakterze obserwatora. Pomimo obietnicy poddania * BAFTA (British Academy of Film and Television Arts) — Brytyjska Akademia Sztuk Filmowych i Telewizyjnych. Słowo to w użyciu potocznym oznacza także nagrodę przyznawaną dorocznie przez tę organizację za wybitne osiągnięcia w dziedzinie filmu, telewizji i mediów interaktywnych (przyp. tłum.).
kandydatów rygorystycznym testom okazało się, że głównym celem programu jest zapewnienie rozrywki z założenia ociężałym umysłowo widzom, z całym tym żenującym protekcjona-lizmem znanym tylko producentom telewizyjnym. Z tego względu nie stworzono surowych warunków, dzięki którym można by wyeliminować świadome czy nieświadome oszustwo, a biorący udział w przedstawieniu sceptycy (wśród których był mój przyjaciel) byli traktowani jako upierdliwi nudziarze. Oglądając jedną ze scen, w której poddawani testom uczestnicy nawet dość trafnie odgadywali, co znajduje się w zamkniętej kopercie, chociaż nie bez pomocnych uśmiechów i skinień jednego z jurorów, poczułem się zaintrygowany ich sukcesami. Zadzwoniłem do przyjaciela, aby go o to zapytać. Nie byłem zaskoczony, słysząc, że dwie minuty, jakie widzieliśmy w telewizji, zostały wykrojone z przeszło godziny ględzenia i zgadywania na oślep. Smutne, lecz nieuniknione w takim obliczonym na szybkie tempo programie jest to, że to jego producenci decydują, kto będzie się prezentował najlepiej, zamiast pozwolić nam zobaczyć prawdziwe oblicze zaskakującej nieskuteczności zdolności paranormalnych. Podczas naszych zdjęć ekipa filmowa starała się zwalczyć senność, podczas gdy dziesiątka poczciwych, lecz zabłąkanych psycho-troników wygłaszała zdania typu: „Widzę cię w autobusie jadącym w złym kierunku. Czy coś ci to mówi? To nie musiał być autobus. To mogło być coś innego, jak choćby jakiś związek". Obiekty poddawane testowi robiły wszystko, by zachowywać się uprzejmie, lecz uczciwie, a w ciągu kilku godzin naturalnie kilka stwierdzeń okazało się trafnych. Student z długimi włosami 344
ANTYNAUKA,
PSEUDONAUKA I MANOWCE MYŚLI
faktycznie planował podróż „do Afryki albo Azji, albo... gdzieś w świat" (ulubiony element odczytów). Dziewczyna rzeczywiście kupiła nowe łóżko i była zachwycona, że jedno z mediów o tym wspomniało. Kilka podobnych momentów przyniosło trochę ulgi pod postacią długo wyczekiwanych, choć mało imponujących trafień. Szczególnie zapadła mi w pamięć następująca wymiana zdań: Medium: Czuję, że mieszkasz samotnie albo dzielisz z kimś miesz-
kanie. Obiekt: Hmmm... Medium: Tak, zdecydowanie samotnie albo z kimś innym. Obiekt:
Możesz bardziej szczegółowo? Instruktor (przerywa zirytowany): Mieszkasz sama czy z kimś? Jedno z
dwóch! Obiekt (z zakłopotaniem): No cóż, mieszkam z rodzicami. Instruktor (podniesionym tonem): No, to znaczy, że z kimś, prawda? To
czemu tylko siedzisz i nie odpowiadasz? To blokuje energię. Zakończyliśmy zdjęcia moimi własnymi, niemediumicznymi odczytami. W pewnej chwili, kiedy podałem jednej z obecnych numer jej dawnego domu, pewna kobieta zwróciła się do mnie: „Dlaczego się nie przyznasz, że czytasz z aury? Na pewno tak robisz, bo to aura gromadzi takie informacje, jak numery domów". No proszę, więc potrafiła się obyć bez książki adresowej, a była to jedna z nauczycielek w wybitnym londyńskim kolegium parapsy-chologicznym. Uświadomiliśmy sobie, że nigdy nie zdołamy zrealizować tego programu. Mając na uwadze, że nikt przy zdrowych zmysłach nie obejrzałby tego w telewizji, nie robiąc sobie krzywdy, musieliśmy zredukować nagranie do pięciominutowego okrawka. Czy należało więc pokazać trafne odpowiedzi, co byłoby niezasłużenie korzystne dla psychotroników, czy nie pokazywać ich wcale, ewentualnie tylko jeden, co z kolei wyglądałoby niesprawiedliwie? Nasza praca poszła na marne. Kiedy obserwowałem i słuchałem tych „uczciwych" psychotroników, było dla mnie jasne, że nie mieli pojęcia o technice zimnego odczytu. Odniosłem za to wrażenie, że spotykają się co tydzień, aby podbudować nawzajem swoje ego (byli o wiele bardziej skłonni do wygłaszania „trafnych" stwierdzeń we własnym gronie niż w odniesieniu do obiektu ze świata zewnętrznego), zgłębiając sztukę 344
ANTYNAUKA,
PSEUDONAUKA I MANOWCE MYŚLI
formułowania niejasnych wypowiedzi, wychwalania intuicji i usprawiedliwiania pomyłek. I znów: to nie mój interes, że poświęcają czas i pieniądze na naukę symulowania, ale siłą rzeczy takie jawne mamienie samych siebie to raczej smutny widok i nasuwa się pytanie, w jakim stopniu instruktorzy zdają sobie sprawę z tego oszustwa i czy sami świadomie biorą w nim udział. Czasami ta granica jest rozmyta, ale istnieje wyraźna różnica miedzy osobą używającą werbalnych trików, aby zebrać jak najwięcej twierdzących odpowiedzi, a kimś, kto naprawdę wierzy, że ma nadprzyrodzoną moc. Rzecz jasna oszuści wypadają o wiele lepiej. O ile nietrudno zdemaskować manipulatora, który depcze pamięć twoich bliskich, aby podreperować swój budżet i wizerunek, i należy to uczynić, nie jest to już takie oczywiste w przypadku osób szczerze wierzących, że są obdarzone zdolnościami paranormalnymi. Przypuszczalnie nie ma to większego znaczenia. Istnieją jednak kwestie, o których warto pamiętać, kiedy natrafiamy na takie „szkoły parapsychologii" albo osoby przekonane o swoim darze. Po pierwsze, wiąże się to z moralnym bankructwem znacznej większości profesjonalnych psychotroników. Oto jakiś nowicjusz albo wyznawca nie zdając sobie z tego sprawy, wkracza w świat szarlatanów i skażonego przez nich show-biznesu. Wprawdzie nie wszyscy domorośli psychotronicy demoralizują się w równym stopniu, ale wartość takich wzorców i aspiracji jest bardzo wątpliwa. Po drugie, pozostaje kwestia społeczna. Kto obdarzony rozumem nie nabierze dystansu, gdy skądinąd niebywale czarujący rozmówca oświadczy, że zajmuje się parapsychologią? Czy przy całej naszej tolerancji i serdeczności nie zaczęlibyśmy go traktować równie pobłażliwie, jak gdyby oświadczył, że wierzy w Świętego Mikołaja? Zastanawiam się, czy nasza odpowiedź nie powinna brzmieć: „Oczywiście wierz sobie, w co chcesz, ale lepiej nie mów o tym głośno, żeby nie zrobić z siebie głupka". Rzecz jasna zawsze znajdzie się ktoś, kogo zainteresujesz, mówiąc mu, że widzisz jego aurę, ponieważ wielu ludzi wierzy we wszystko, co im się powie, a większość z nich jest na tyle zapatrzona w siebie, że z zaciekawieniem wysłucha, co masz do powiedzenia. Ale na każdego takiego przypada sześciu albo siedmiu, którzy uznają cię za wariata. I jeśli myślisz, że jest w tym jakieś ekscentryczne dostojeństwo, to grubo się mylisz. Postawa heretyka nic ci nie da. To nie fakt, że „z Galileusza też się śmiali", uczynił go geniuszem. Wcześniej wspominałem o tym, jak trudno jest ludziom wyzbyć się przekonań, z którymi związali swoją tożsamość. Dodałbym 344
ANTYNAUKA,
PSEUDONAUKA I MANOWCE MYŚLI
jeszcze, że osoba wierząca w zjawiska nadprzyrodzone (para-psychologiczne, religijne i inne) dysponuje również bogactwem prostych odpowiedzi. Świat staje się dla niej miejscem, które można wytłumaczyć w oparciu o dowolnie wybrane kosmiczne siły. Zdumiewające, tragiczne i zachwycające wydarzenia da się wyjaśnić czyimiś zdolnościami paranormalnymi, potęgą energii czy też miłosierdziem albo mściwością Boga. Pamiętam, jak oglądałem serwis informacyjny krótko po tym, jak tsunami zniszczyło kawał Azji. Na ekranie dziennikarz rozmawiał z księdzem, który pomagał nieść ulgę poszkodowanym. Wytężyłem słuch, kiedy zadał księdzu znakomite pytanie: „Czy wydarzenie takie jak to może zachwiać księdza wiarą?". Odpowiedź księdza, którą przytaczam w takiej formie, w jakiej ją zapamiętałem, brzmiała: „Wręcz przeciwnie. Nie dalej jak wczoraj rozmawiałem z człowiekiem, których doznał podczas tsunami straszliwych obrażeń i umierał w szpitalu. To było wspaniałe, kiedy przed śmiercią przyjął Jezusa jako swego Zbawiciela. Zatem tak naprawdę Bóg czyni tu prawdziwy cud i to jest zachwycające". Co!? Jestem pewien, że wynaturzone intelektualne tchórzostwo, jakie znalazło wyraz w wypowiedzi tego księdza, zostało hojnie odkupione jego troską o chorych i rannych. O ile bardziej imponujące byłoby jednak, gdyby przyznał, że trudno mu to wszystko zrozumieć i nie ma w zanadrzu gotowej odpowiedzi. Co więcej, wiedza i badania pomagają w propagowaniu cudu — a nie w jego unicestwianiu. Jakiekolwiek byłyby nasze gusta, generalnie łatwiej nam docenić takie rzeczy, jak muzyka, sztuka czy wino, kiedy coś więcej o nich wiemy. Czytamy o ulubionych piosenkarzach albo artystach, ponieważ czujemy, że jeszcze bardziej
będziemy podziwiać ich dzieła, gdy poznamy ich myśli i nastawienie do pracy. Ekscytacja, radość i zaciekawienie wynikające z obcowania z pięknem tego świata stają się głębsze dzięki prawom i faktom dostarczanym przez naukę. Również psychologiczne sztuczki kryjące się za wieloma rzekomo paranormalnymi zjawiskami są naprawdę bardziej fascynujące niż wytłumaczenia „nie z tego świata". A jest tak dlatego, że pochodzą z tego świata i świadczą o tym, jak boga344
ANTYNAU KA,
PSEUDONAUKA I MANOWCE MYŚLI
tymi, złożonymi i tajemniczymi jesteśmy istotami, skoro dajemy się nabierać na takie oszustwa i sami chcemy się do nich uciekać. Jeśli czytasz tę książkę, to znaczy, że interesują cię możliwości ludzkiego umysłu. Nic bardziej nie zubaża i nie urąga tym możliwościom niż obstawanie przy wierze w zjawiska paranormalne. Tuzinkowe odpowiedzi są dla tuzinkowych umysłów. Osobiście nie pojmuję, po co komu potrzebna sfera paranormalna albo na przykład Bóg, aby uczynić ten świat lub życie bogatszym i bardziej tajemniczym. Widzę jednak, z jaką łatwością różne systemy wierzeń zapewniają proste odpowiedzi i natychmiastowe wyjaśnienia przemawiające do emocji, i rozumiem, że dla wielu ludzi, szczególnie tych indoktrynowanych za młodu, takie proste odpowiedzi i natychmiastowe wyjaśnienia mogą być zniewalające. Znowu jednak: ów zniewalający charakter sam w sobie i pytanie o jego sens to zagadnienia o wiele bardziej fascynujące niż jakieś niezwykłe pojęcia sączone w umysł wyznawcy. A mimo wszystko uwielbiam pomysły związane z duchami albo aniołami i wciągają mnie opowieści o zjawiskach nadprzyrodzonych. Uwielbiam je, ponieważ podobnie jak inni rozkoszuję się dreszczem, o jaki przyprawiają moją wyobraźnię. Nieznane sprawia, że przechodzą nas ciarki. Wprawdzie są historie oraz fakty, z których niewiele jeszcze rozumiemy, ale przecież nie oznacza to, że nie zostaną wytłumaczone nigdy. Zanim coś uznamy za paranormalne i pozazmysłowe, powinniśmy najpierw ogarnąć i wyznaczyć granicę tego, co normalne i zmysłowe. Do tego momentu traktowanie zjawiska jako paranormalnego jest tłumieniem ciekawości i chęci poznawania świata. A stosowanie prostych etykietek i lekkostrawnych wyjaśnień, zadowalających dla tych, którzy nie lubią myśleć, i ubliżających tym, którzy myślą, odziera nas, nasze umysły, naszą planetę i cały wszechświat z ich zadziwiającej złożoności i bogactwa. Jak stwierdził Douglas Adams (cytowany przez Richarda Daw-kinsa na początku jego wspaniałej książki Bóg urojony): „Czy nie starczy, że ogród jest piękny? Czy muszą w nim jeszcze mieszkać wróżki?".
352
Końcowe przemyślenia Będę z wami szczery. Martwiłem się, kiedy wczoraj wieczorem usiadłem i zacząłem pisać tę książkę, oglądając przy tym pierwszą serię Zagubionych. Obawiałem się, że nic nie będzie w stanie spoić poszczególnych jej rozdziałów w jedną całość, poza tanią okładką i niejasnym przeczuciem, iż wszystkie one łączą się z niepowstrzymanym zainteresowaniem, jakim darzycie swego oddanego i roztaczającego niecodzienne zapachy autora. Szczególnie dokuczało mi to, że moje nieskromne tyrady na temat pseudonauki mogą okazać się nieodpowiednim towarzystwem dla takich rzeczy, jak doskonalenie pamięci czy sztuczka z monetą. Mimo tych obaw chciałbym wierzyć, że udało nam się wspólnie przedrzeć przez dżunglę zakłopotania, ignorując porykiwanie konsternacji; że zgładziliśmy bestię niepewności i pogodziliśmy się z faktem, iż nikt nie znajdzie nas na tej bezludnej wyspie zażenowania, na którą trafiliśmy wskutek katastrofy dziwnie pociągającej nierówności stylu. Być może kiedy Charlie mówi: „Jasny szlag, nikt do ciężkiej cholery nie zabierze nas z tej przeklętej wyspy", ma na myśli właśnie nas wszystkich. A przecież jakoś udało nam się pochwycić ten luźny wątek — zamiłowanie do sztuczek, jakie może przed nami odgrywać nasz umysł. Mam nadzieję, że znaleźliśmy wskazówki dotyczące tego, jak sprawować kontrolę nad niezawodnymi regułami, które kryją się w tych sztuczkach, albo jak zrobić z nich dobry użytek. Cieszy
323
KOŃCOWE PRZEMYŚLENIA
mnie, że zasaliśmy tak daleko, a jeśli ktoś w twoim kościele mówił ci, żebyś nie czytał tej książki, wszyscy jesteśmy z ciebie dumni, że okazałeś dość dorosłości, żeby to zignorować. Pozwolę sobie dodać jeszcze jedno. Znam faceta, który świetnie naśladuje różne głosy. Może z powodzeniem wcielać się w różne osoby i zręcznie odtwarzać różne efekty dźwiękowe, a niektóre z nich są całkiem niesamowite. Ma ogromny talent, a to, co robi, jest imponujące. Sam uwielbiam naśladować innych i czasem nawet mi się to udaje, więc cieszę się jak dziecko, widząc, co potrafi. A do tego jest to bardzo miły facet. Trudno jednak prowadzić z nim normalną rozmowę, gdyż nie potrafi powstrzymać się od prób imponowania ludziom. Wydaje się, że nie mówi własnym głosem, tylko naśladuje Alana Partridge'a. Nie jest w stanie nagrać wiadomości na automatyczną sekretarkę, nie udając, że jest kimś innym. Sam nieustannie nakręca się, by to robić. Jest „tym facetem o śmiesznym głosie". Przez chwilę jest to bardzo zabawne, ale potem staje się męczące, o ile wymuszone uśmiechy i komplementy mogą być jedynie męczące. Problem w tym, że to naprawdę sympatyczny i ujmujący facet, a jego wigor bardzo się udziela. Ale starając się nieustannie robić wrażenie, zaczyna być irytujący. Wiem, że kiedyś byłem „tym facetem od magii". Niejeden magik bardzo łatwo się uzależnia od ciągłego imponowania i traci dystans do siebie, przez co staje się raczej żałosny. Przypuszczalnie tylko dzięki temu, że występy przed publicznością stały się dla mnie pracą zawodową, która wypełnia wszystkie moje dni, zdołałem uwolnić się od potrzeby występowania w towarzystwie. Jeżeli opisane w tej książce techniki i refleksje są dla ciebie czymś nowym, nieuchronnie będziesz się nimi ekscytować i zapragniesz popisać się tym, czego się nauczyłeś. Oczywiście, staraj się to zgłębiać, ponieważ byłoby moją porażką, gdybym nie pobudził twego umysłu do pracy i nie zostawił ci żadnej zabawki. Jeśli jednak postanowisz stale posługiwać się którąś z opisanych technik i uczynić z niej część siebie, powinieneś poznać siłę wstrzemięźliwości. Jej działanie zostało w tej książce przemilczane. Proszę, nie stań się dziwakiem ani nudziarzem. Nigdy bym sobie tego nie wybaczył. Kiedy jakiś występ okaże się strzałem w dziesiątkę, wykonawca doświadcza niezwykłego poczucia łączności z widownią. Komik może powiedzieć o wymianie energii, która zachodzi między nim a publicznością, i pozwala mu stale zmieniać występ, aby odpowiadał
KOŃCOWE PRZEMYŚLENIA
nieustannie zmieniającym się nastrojom. Sam tego doświadczyłem, gdy prezentując co wieczór długi (a nawet groteskowo długi) jednoosobowy program przed publicznością, która bywa niezwykle zróżnicowana, zacząłem się zabawiać, próbując zaabsorbować każdego z widzów. Jedną z najbardziej sprzecznych z intuicją nauk, jakie sobie przyswoiłem, było to, co należy robić, gdy czuje się, że publiczność zaczyna tracić zainteresowanie. Kiedy reflektory wypalają ci źrenice, nie masz szans naprawdę zobaczyć tych, dla których występujesz, poza paroma pierwszymi rzędami entuzjastów stanowiących jedyną wizualną wskazówkę. Ponieważ nie możesz ich dojrzeć, jedynym sposobem, żeby ocenić ich zaangażowanie, jest dźwięk. Komik jest najbardziej zainteresowany śmiechem. Ja podczas moich występów spodziewam się śmiechów, chwil milczenia, szeptów i gwałtownych westchnień w momentach największego napięcia. Czasami drobne zakłócenie potrafi rozłożyć dowcip. Czasami sala ma taką akustykę, że trudno dosłyszeć dźwięki dobiegające z widowni i wtedy przez cały występ mam nieprzyjemne odczucie, że nikogo on nie bawi. Jak dotąd jednak najbardziej niezawodnym kryterium zainteresowania widzów jest to, jak mocno kaszlą. Kaszel jest wyraźną oznaką, że ktoś oderwał uwagę od występu i zaczyna się niecierpliwić. Słyszałem, że występowanie na scenie jest „sztuką powstrzymywania ludzi od kaszlu", i taka koncepcja całkiem mi się podoba. To, jak długo należy wytrzymać pauzę i jakim tonem wygłosić kwestię, w znacznym stopniu zależy od oskrzelowych reakcji tysięcznego tłumu. Szybko pojąłem również coś, co przeczy wszelkim naturalnym odruchom, gdy jesteś na scenie i występujesz przed ludźmi. Kiedy słyszysz, że tracą zainteresowanie i zaczynają kasłać, musisz być cicho. Pewnie miałbyś ochotę mówić głośniej, wykonywać bardziej zamaszyste gesty i bardziej rzucać się im w oczy, ale cała rzecz w tym, żeby robić coś odwrotnego. Obecne na sali osoby będą wtedy musiały zamilknąć i wytężyć uwagę, aby cię słyszeć, a ponadto wysyłasz im podświadomy sygnał, że dzieje się coś interesującego. Sztuczne i wyolbrzymione formy współżycia społecznego w teatrze są dla nas wskazówką, jak stosować takie popisy w codziennym życiu. Dotychczas rozmawialiśmy o angażowaniu ludzkich przekonań. O wiele bardziej jednak zależy mi, aby ludzie podeszli ze sceptycyzmem do tego, co robię, i kierowali się nim w innych dziedzinach życia, gdzie ich wierzenia mogą zostać poddane groźnej manipulacji. Jednocześnie „sceniczna" część mnie, którą cieszy dramatyzm i cudowność, musi równoważyć sceptycyzm widowni wiarą w me zdolności, co koliduje z
KOŃCOWE PRZEMYŚLENIA
pierwszą reakcją i wywołuje intrygującą dwoistość. Miejmy nadzieję. Bez wątpienia dla wielu jestem nieznośnym, zadowolonym z siebie nudziarzem. Ale pozwólcie mi przynajmniej robić balona z samego siebie. W kwestii igrania z wierzeniami w kontekście teatralnym odebrałem jeszcze jedną lekcję, która łączy się z tą pierwszą — i m m n i e j , t y m w i ę c e j . Ludzie przetwarzają informacje, które im przekazujesz. Mogą tylko przyjąć to, co do nich mówisz, i potraktować to z właściwą sobie dozą sceptycyzmu. To prawda, że niektórzy wierzą we wszystko, co się im powie, ale ktoś taki siedzi w domu, oglądając w telewizji plotki z wyższych sfer, albo właśnie wysyła dziesięć funtów osobie z pierwszego miejsca na liście. Jeśli skupisz się na mówieniu albo pokazywaniu ludziom, jaki jesteś interesujący, w najlepszym wypadku wywołasz krótkotrwałe uprzejme zaciekawienie, które szybko ustąpi miejsca irytacji. Kiedy natomiast pozwolisz ludziom, żeby sami to odkryli, staniesz się prawdziwym źródłem fascynacji. A jeżeli zobaczysz, że zaczynają tracić zainteresowanie, nie narzucaj się im, lecz zrób krok w tył. Opanuj dobrze tę sztukę, a staniesz się kimś interesującym i wyjątkowym. Jak na ironię znam osoby praktykujące NLP, które szczycą się swymi zdolnościami komunikacyjnymi, ale ponieważ pragną wszystkim dookoła uświadamiać, jacy to oni są czarujący, należą do najmniej ciekawych ludzi, jakich kiedykolwiek spotkałem. Skrajną postać przybiera to u chrześcijańskich fanatyków stojących na ulicy i głoszących nauki swojego Pana, nieświadomych faktu, że na jedną łatwowierną duszyczkę, która zareaguje pozytywnie na ich krzyki i natręctwo, przypadają setki innych, które co najwyżej mogą utwierdzić w przekonaniu, że wszyscy chrześcijanie są stuknięci. Zbyt często właśnie w tak koszmarny sposób ludzie głoszą swoje przekonania. Mam więc nadzieję, że moja książka tchnie odrobinę entuzjazmu w niektóre dziwne aspekty waszych umysłów. Mam nadzieję, że chociaż z jednej czy dwóch rzeczy, jakie wam pokazałem, zrobicie odpowiedni użytek, pamiętając, że prawdziwe dowody są ważniejsze od ideologii. A jeśli zdecydujecie się podzielić tym z innymi, mam nadzieję, że zrobicie to zgrabnie i mądrze, rozkoszując się potęgą wstrzemięźliwości i doceniając moc tajemniczości. I proszę, wydawanie zabawnych odgłosów pozostawcie innym.
Korespondencja W styczniu 2002 roku otrzymałem e-mail od mężczyzny, który miał ogromne zastrzeżenia do sceny pokazanej w jednym z wczesnych odcinków Mind Control. Była to scena, w której na wyścigach psów w Walthamstow pomagam jakiemuś facetowi odebrać wygraną na podstawie kuponu z przegranego zakładu. Tamten człowiek napisał do Channel 4, a kopię listu wysłał do mnie. Nie zważając na fakt, że po realizacji programu zwróciliśmy dyrekcji toru pieniądze, autor listu grzmi: „Skoro on jest zdolny do popełnienia takiego przestępstwa jak to, które zostało pokazane w telewizji, to co robi, kiedy nie stoi przed kamerami? Czy wykorzystywał swoje umiejętności, aby zaciągnąć do łóżka (czy może powinienem napisać — zgwałcić) niejedną kobietę albo rozbić jakiś związek?". Nieco dalej dodaje: „Czy wyobrażacie sobie, że wszyscy mogliby być tacy jak pan Brown? Przestępstwa, nieuczciwość, nastawianie ludzi przeciwko bliźnim? Nie dałoby się tego wszystkiego opanować. Ten świat już i tak jest dostatecznie zaśmiecony, abyśmy musieli jeszcze dzielić go z takimi ludźmi jak on. Moglibyście również zasugerować panu Brownowi, żeby zaczął wieść uczciwe życie, by móc dobrze służyć społeczeństwu, jak czyni cała reszta przyzwoitych i szanujących prawo obywateli. Tego człowieka trzeba nauczyć odrobiny szacunku". Byłem tak zmieszany tym, że ktoś uznał za stosowne napisać taki list, że wyciągnąłem daleko idące wnioski (na co, jak podejrzewam, nie zdobył się Channel 4).
360
KORESPONDENCJA
Tego rodzaju niedoinformowane kanapowe moralizatorstwo, będące wytworem nieustannie oburzonej i karmionej lekturą „Daily Mail" mentalności, stanowi jedną z bardziej przerażających i ohydnych cech naszego społeczeństwa. Jeżeli jeszcze raz natrafię na coś takiego, nie zawaham się napisać listu do Points of View i wywnętrzyć się na antenie pierwszego radia, do którego uda mi się dodzwonić. Od tamtej pory jednak piszą do mnie różnego rodzaju ludzie, którzy mocno przeżywają to, co robię. Treść tych często poruszających listów i e-maili jest bardzo zróżnicowana, od przepojonych głębokim tragizmem błagań śmiertelnie chorych, którzy widzą we mnie swoją ostatnią nadzieję, aż po wyrazy zapierającej dech w piersiach nienawiści. Gdzieś pośrodku plasują się wyznania obcych mi zupełnie kobiet, które autentycznie wierzą, że łączy nas romans czy nawet więzy małżeńskie, jak również liczne interpretacje mojej roli w duchu islamu. Mnóstwo ludzi reaguje też na to, co postrzegają jako nadawane przeze mnie drogą nadprzyrodzoną wiadomości, i grozi mi zaskarżeniem do sądu. (Tego rodzaju listy nie docierają już do moich drzwi ani komputera — tylko nieliczne przedzierają się przez kafkowski filtr mego sekretariatu). Prezenty, które dostaję, są zbyt odrażające, aby tu o nich wspominać. Zresztą wolę nie prowokować ich nadawców. Gwarantuję, że gdybym wymienił kilka z tych rzeczy, byłoby wam niedobrze przez całą resztę dnia. Pomyślałem więc, że na koniec zaprezentuję kilka e-maili i listów, jakie otrzymałem, abyście mogli zdać sobie sprawę z różnorodności reakcji, jakie wywołują moje występy Wybrałem te, które uznałem za interesujące, a ich autorom chciałbym podziękować, że do mnie napisali. Oczywiście pozwalam im zachować im anonimowość. Od: xxxxx Do:
[email protected] Wysłano: 22 października 2002; 00:35 Temat: pytanie Przepraszam, że zabrzmi to dziwnie, ale czy Derren sprowadza całą swoją pracę do sugestii psychologicznej'? Sądzę, że tak naprawdę chodzi mi o to, czy on myśli, że jego „eksperymenty" dowodzą istnienia jakiejś pozaziemskiej energii? Nie mówię o Bogu — chodzi mi o niewidzialne wibracje komórek.
Od: xxxxx
328
KORESPONDENCJA
Do: xxxxx Wysłano: 1 1 kwietnia 2002; 00:58 Temat: Derrenowi — z miłością i żalem Gdybyś mógł wykorzystywać swoje umiejętności do czegoś innego niż zbijanie majątku. Twoje umiejętności są nie tylko wyjątkowe, ale wręcz nadzwyczajne. Niektórzy z nas posiadają naturalną moc postrzegania za pośrednictwem intuicji. Kiedy jako dziecko chodziłam ulicami Londynu, oczyma duszy widziałam zarówno niebezpieczeństwo, jak i schronienie, i godziłam jedno z drugim dzięki niezwykłym wrodzonym zdolnościom. Dostrzegam, co tobą kieruje. Jako dziecko byłeś bardzo poniżany, oszukiwałeś, ukrywałeś swoje uczucia i łatwo cię było zdominować, a przypuszczalnie najsilniej robiła to matka. Czy była Niemką, w sensie dyscypliny? Czułeś się mały i czasami wciąż tak jest, ale ten błysk w twoich dorosłych oczach odsłania teraz wewnętrzne emocje. Nie jesteś byle kim. Kiedy przestaniesz popisywać się tymi klasycznymi technikami kontrolowania umysłu i udowodnisz swoją osobowością, że jesteś kimś? Gratuluję ci znakomitego oszustwa.
Od: xxxxx Do:
[email protected] Wysłano: 03 grudnia 2002; 14:50 cześć... (przepraszam za mój angielski, ale jestem studentką z zagranicy) widziałam wiele programów o tobie w channel 4 i teraz chcę wypróbować to na sobie przyjadę do Londynu 22 grudnia z Bournemouth możesz mi powiedzieć, czy masz jakieś występy 22 albo 23, ponieważ będę wyjeżdżać 23 grudnia chciałabym żebyś (jeśli możesz) pokazał mi wiele rzeczy,
które umiesz (gdybyś mógł w swoim domu w niedzielę... bo tak brakuje mi śmiałości... i chcę być sama) i jeszcze raz przepraszam, jeśli powiedziałam coś niestosownego dziękuję
ZWRACAM SIĘ DO ELITY ŚWIATOWYCH SŁAW Z MOIM FANTASTYCZNYM I CZARUJĄCYM TALENTEM. CHCĘ BYĆ SŁAWNA, BYĆ GWIAZDĄ I POTRZEBUJĘ AGENTA, ŻEBY Ml W TYM
329
KORESPONDENCJA
POMÓGŁ. MUSZĘ MIEĆ SPECJALNĄ KARTĘ, ŻEBY CHODZIĆ NA TE EGZOTYCZNE PRZYJĘCIA DLA GWIAZD I NA TAKIE PRZYJĘCIA, NA KTÓRE CHODZĄ SŁAWNI I BARDZO BOGACI, JAK ELTON JOHN. MUSI BYĆ KTOŚ, KTO JEST USTAWIONY I MOŻE Ml POMÓC, ALBO MA TAM PRZYJACIÓŁ, ALBO ZNA KOGOŚ, KTO MA DOJŚCIA DO RODZINY KRÓLEWSKIEJ. PONIEWAŻ JA CHCĘ WYJECHAĆ DO AMERYKI I CHCĘ BYĆ SŁAWNA I POZNAĆ W AMERYCE SAMA ROBSONA WALTONA. CHCĘ SIĘ DOBRZE BAWIĆ I MIEĆ WYPASIONE ŻYCIE. OTO CZEGO NAPRAWDĘ CHCĘ, A MAM LUDZIOM WIELE DO ZAOFEROWANIA. CZUJĘ, ŻE ZA OCEANEM CZEKAJĄ WIĘKSZE MOŻLIWOŚCI NA TAKĄ TWÓRCZĄ ARTYSTKĘ JAK JA. PODCHODZĘ BARDZO POWAŻNIE DO SIEBIE I SWOICH AMBICJI I JESTEM OTWARTA NA PROPOZYCJE WPŁYWOWYCH LUDZI, A TAKIE KONTAKTY SĄ DLA MNIE BARDZO WAŻNE, BO UWIELBIAM BYĆ W CENTRUM ZAINTERESOWANIA. PROSZĘ O SZCZERE I TYLKO KONKRETNE ODPOWIEDZI.
Od: xxxxx Do:
[email protected] Wysłano: 3 listopada 2002; 01:21 Temat: Adres domowy Derrena — czy to... Szczerze zachwycony wieczornym programem Mind Control Pomyślałem, że w ramach eksperymentu spróbuję pozwolić, aby w myślach pojawił mi się jego domowy adres. Liczę, że Derren pozostawił jakieś wskazówki albo coś. Bez przymusu. Oto, co mam: 14 Westgate Avenue, London SW11 albo 141 Westgate Avenue, London SW11 Z najlepszymi życzeniami
330
KORESPONDENCJA
Od: XXXXX Do:
[email protected] Wysłano: 12 kwietnia 2003; 17:29 Temat: Ogólna symbolika Szanowny/a Pani/e Byłbym niezmiernie wdzięczny za przekazanie Derrenowi pytania o ogólne zastosowanie symboliki węża, która wszędzie jest obecna. Byłem zdumiony, spotykając się z nią w tak pozornie niewinnym miejscu, jak na przykład logo British Telecoms — noga i ręka składają się na wyraźny symbol węża. Nic na to nie poradzę, ale uważam, że jest w tym coś złowrogiego. Istnieje również cała masa symboli płonącej pochodni itd. Chciałbym się dowiedzieć, co o tym myśli Derren — czy mógłbym otrzymać jego odpowiedź mailem? Dzięki Od: xxxxx Do: xxxxx Wysłano: 07 lipca 2004; 12:03 Temat: Bóg Derrenie Mogę z wielką radością oznajmić, że przestałem łysieć i przybierać na wadze i nareszcie dałem się porwać strumieniowi magii. Mam na imię xxxxx i bardzo jest mi potrzebne twoje wsparcie. Wierzę, że ty i ja mamy wiele razem do zrobienia. Mój adres: xxxxx tel: xxxxx e-mail: xxxxx Żyję we wspólnocie, więc bardzo możliwe, że ktoś inny odbierze telefon. Liczę, że Bóg doprowadzi niebawem do naszego spotkania. Z niecierpliwością czekam na wiadomość od ciebie. ******************* Michaelu Dziękuję za twojego maila. Prosiłeś o więcej szczegółów, a więc powiem ci, kim jestem. Jestem Synem Boga. Jestem Barankiem, a moja dusza to Jezus Chrystus. Proszę,
331
j
KORESPONDENCJA
przekaż tę informację Derrenowi, jestem pewien, że go zainteresuje. Niecierpliwie oczekuję odpowiedzi.
332
KORESPONDENCJA
Od: xxxxx Do:
[email protected] Wysłano: 30 marca 2003; 01:29 Temat: Kiedy się uśmiechasz Drogi Panie. W sobotę 29 marca oglądałam pański program na Channel 4. To było jak wybawienie, zobaczyć kogoś, kto rozumie energię naszych umysłów. Byłam zachwycona sposobem, w jaki wykorzystał pan wewnętrzną energię, aby osiągnąć nie parapsychologiczny wprawdzie, ale i tak zabójczy efekt. Sama chętnie spróbowałabym czasem tego samego, ale niektórzy przemądrzali ludzie zdają się mnie przed tym powstrzymywać. Myślę, że pewnego dnia się spotkamy. Miło jest spotkać kogoś o tak światłym i błyskotliwym umyślę* Szczerze oddana. Z wyrazami szacunku, xxxxx Dla tych, którzy rozumieją, ożywiona glina albo świadomy gwiezdny pył.
xxxxx xxxxx xxxxx Sobota, 8 stycznia 2005 Drogi panie Brown! Jest pan taki inteligentny, a zarazem taki głupi. I prawdopodobnie nie zgadł pan, dlaczego tak uważam. Dlaczego? Ponieważ jest pan przykry i przygnębiający, posiadając przy tym inteligencję pozwalającą zdecydować, aby takim nie być. Przekornie nie wykazuje się pan większą wiedzą niż którakolwiek z pańskich starannie wybranych ofiar. Wszystkim, włącznie z sobą, wyrządza pan szkodę, dając z siebie tak mało pozytywnego człowieczeństwa. Wykorzystuje pan naturę człowieka, jego pragnienie bycia kochanym, pragnienie bycia postrzeganym nie jako ktoś obcy i nie jak gorszy gatunek drapieżnika. Wykorzystywanie tego dla swych egoistycznych korzyści to idiotyzm. Chciałabym, aby zdystansował się pan do swej przeszłości i okresu dojrzewania. Jeśli pan tego nie zrobi, pozostanie pan nieświadom swego umysłowego opóźnienia. Idiota. Szczerze oddana Molly Cutpurse xxxxx xxxxx
365 xxxxx XXXXX
13.06.04 Drogi Der renie Tak mi przykro. Myślałam, że przyjedziesz do Londynu, aby się ze mną zmierzyć.
KORESPONDENCJA
Przyszłam na twój występ, ten premierowy (7.06.04), aby ci pokazać, że jestem silniejsza i potężniejsza od ciebie. Kiedy zdałam sobie sprawę, że przybyłeś do Londynu nie po to, aby rzucić mi wyzwanie, natychmiast posłałam mojego geniusza mistrzostwa, aby ci pomógł. Jestem pewna, że czułeś jego obecność, kiedy wchodził na scenę. Możesz go zatrzymać. Na pewno będzie ci dobrze służył. Derrenie, nie jesteś mistrzem Jedi, jak pisze o tobie magazyn Empire. Ale i tak jesteś wyjątkowym człowiekiem. Mistrz Praktyk NLP Genie Tarner, trener najlepsza studentka doktora Richarda Bandlera
Lektura uzupełniająca i cytowane teksty Magia Mark Wilson, Complete Course in Magic (Kompletny kurs magii), Running Press Book Publishers, 1991 Ta książka wprowadziła mnie w poważną magię. Jest gruba i zawiera wszystko, od kameralnych sztuczek z monetą i kartami aż po numery sceniczne, które można wykonywać w domu. Jean Hugard, The Royal Road to Card Magic (Królewska droga do magii kart), New Dawn Press, 2004 Jeśli chcesz uczyć się profesjonalnego kuglarstwa, to jest twój punkt wyjścia. Będziesz jednak musiał jej poszukać — poważne książki o magii nie leżą w Waterstone. Skontaktuj się z miejscowym księgarzem.
Pamięć Harry Lorayne, How to Develop a Super Power Memory Oak osiągnąć pamięć o nadzwyczajnej sile), Frederick Fell, 1996 To klasyczne dzieło, które wznawiano wiele razy od czasów pierwszego wydania z 1940 roku, którego egzemplarz mam w domu. Lorayne to cieszący się wielkim powodzeniem magik i ekspert w dzie-
335
LEKTURA UZUPEŁNIAJĄCA I CYTOWANE TEKSTY
dżinie pamięci. W książce tej znajdziecie bardziej szczegółowy opis reguł, które omówiłem tutaj. Dominie O'Brien, Learn to Remember (Naucz sie zapamiętywać), Chronicie Books, 2000 O'Brien to prawdopodobnie największy współczesny ekspert w dziedzinie pamięci. Napisał wiele prac na ten temat. Omawiana książka jest lirycznym wprowadzeniem do zagadnienia, ale chyba nie tak użytecznym jak bardziej konkretne dzieło tego autora: How to Develop a Perfect Memory.
Kenneth L. Higbee, Your Memory (Twoja pamięć), Marlowe & Co., USA, 2001 Dzieło to oferuje zrównoważone spojrzenie na techniki zapamiętywania i naturę pamięci. Higbee jest uczciwy i pragmatyczny, pisząc o pewnych aspektach doskonalenia pamięci, które w innych książkach są często przedstawiane fałszywie. Szczególnie polecam. Frances Yates, The Art of Memory (Sztuka zapamiętywania), Pim-lico, 1992 To wspaniałe dzieło opisujące dzieje mnemotechniki. Nie oferuje zbyt wielu praktycznych porad, ale zawiera fascynujące spojrzenie na ten tajemniczy i ezoteryczny temat. Jonathan D. Spence, The Memory Palące of Mateo Ricci (Pałac pamięci Mateo Ricciego), Penguin Books Australia, 1994 Jeśli tak samo jak ja doznajesz ekscytacji na samą wzmiankę o pałacach pamięci, ta znakomita książka jest przeznaczona dla ciebie. Nie ma zbyt wielkiego wyboru literatury poświęconej temu tematowi. Nie jest to przewodnik, lecz raczej bogate opracowanie historyczne i akademickie. Z pewnością zainspiruje cię do głębszych dociekań. LEKTURA UZUPEŁNIAJĄCA I CYTOWANE TEKSTY
Hipnoza i sugestia Graham F. Wagstaff, Hypnosis: Compliance and Belief (Hipnoza — podatność i wiara), Saint Martin's Press, 1998 Tym, którzy chcą zrozumieć hipnotyzm, Wagstaff proponuje podejście behawiorystyczne. Chociaż jego ograniczenia są niezaprze336
czalne, jest cenne jako spójna logicznie argumentacja przeciwko koncepcji, że hipnotyzm ma w sobie coś z magii. Jay Haley, Jay Haley on Milton H. Erickson Qay Haley o Miltonie H. Ericksonie), Brunner Mazel Inc., 1993 Znakomita książka o tym rzekomo niezwykłym facecie i jego metodach, chociaż najlepiej czytać ją z odrobiną rezerwy. Michael Heap (red.)> Hypnosis: Current Clinical, Experimental and Forensic Practices (Hipnoza — współczesna praktyka kliniczna, eksperymentalna i sądowa), Croom Heim, 1988 Bynajmniej nie jest to lekki poradnik, ale zawiera kilka dobrych, sceptycznych esejów na temat NLP i Ericksona.
Programowanie neurolingwistyczne Na wstępie zaznaczę, że warte przeczytania są przede wszystkim wczesne książki Bandlera i Grindera. Osobiście unikałbym większości późniejszych książek napisanych przez innych autorów, jak również podręczników NLP Richard Bandler, John Grinder, Frogs into Princes: Neuro-Lingui-stic Programming (Z żaby w księcia — programowanie neurolingwistyczne), Read People Press, 1979 Lektura obowiązkowa dla każdego, kto interesuje się NLP Warto po nią sięgnąć, jeśli chcesz za pomocą tej techniki dokonać jakichś zmian, a poza tym świetnie się ją czyta.
337
LEKTURA UZUPEŁNIAJĄCA I CYTOWANE TEKSTY
Richard Bandler, John La Valle, Persuasion Engineering (Technologia perswazji), Meta Publications USA, 1996 Przyjemna książka Bandiera poświęcona technikom sprzedaży. Naprawdę mi się podoba. Richard Bandler, John Grinder, Trance-Formations (Trans-for-macje), Read People Press, 1981 Książka o stosowanych w NLP technikach transu. Chociaż zabawna, nie najlepsza na początek. Jest przeznaczona głównie dla entuzjastów i przyszłych terapeutów. Richard Bandler, Magic in Action (Magia w akcji), Meta Publications, 1992 Książka zawierająca zapisy sesji, jakie przeprowadził Bandler z różnymi klientami. Znajomość technik może okazać się pomocna, ale dzieło to przedstawia Bandiera jako postać o wiele głębszą i bardziej inteligentną, niż jest w rzeczywistości. Niezaprzeczalnie jest to interesująca lektura, przesycona charyzmą Bandiera. Richard Bandler, John Grinder, Patterns of the Hypnotic Techniques of Milton H. Erickson (Wzorce technik hipnotycznych Miltona H. Ericksona), Meta Publications USA, 1975 To książka, od której się wszystko zaczęło. Mniej przyjemna w lekturze niż późniejsze książki tych autorów. Bandler twierdzi, że można się obejść bez większości tego, co zawiera. Stanowi jednak interesujące wprowadzenie do metod Ericksona i klasyków tematu.
Iluzja kognitywna Massimo Piattelli-Palmarini, Inevitable Illusions: How Mistakes of Reason Rule Our Lives (Nieuchronne złudzenia — jak błędy rozumowania kierują naszym życiem), John Wiley & Sons Inc. 1996 Jest to bardzo sympatyczne i przystępne spojrzenie na to, jak nasz umysł wprowadza nas w błąd. Książka pełna paradoksalnych przykładów tego rodzaju, o jakich czytałeś tutaj, związanych z 338
LEKTURA UZUPEŁNIAJĄCA I CYTOWANE TEKSTY
rzutami kostką lub monetą, chorobami i przedmiotami ukrytymi w pudełkach. Riidiger Pohl, Cognitive Illusions (Iluzje kognitywne), Psychology Press, 2004 Pohl stworzył antologię opracowań akademickich poświęconych temu zagadnieniu i w efekcie powstała bardzo wszechstronna książka, chociaż, co zrozumiałe, bardziej oschła niż dzieło Piatel-lego. Znakomite dzieło poświęcone tej nowej dyscyplinie nauki.
Sceptycyzm i nauka Daniel E. Moerman, Meaning, Medicine and the „Placebo Effect" (Znaczenie, medycyna i „efekt placebo"), Cambridge University Press, 2002 Jest to omówienie efektu placebo, zachęcające do bliższego przyjrzenia się takim rzeczom jak kolor, opakowanie i znaczenie, jakie przypisujemy zażywanym lekom. Dylan Evans, Placebo: Mind Over Matter in Modern Medicine (Placebo — umysł ponad materią we współczesnej medycynie), HarperCollins, 2004 Tę książkę szczególnie polecam. To wspaniała lektura, która ukazuje potęgę i ograniczenia efektu placebo. Warto po nią sięgnąć, jeśli choć trochę interesujesz się jakąś odmianą medycyny. Dick Taverne, The March of Unreason: Science, Democracy and the New Fundamentalism (Marsz absurdu — nauka, demokracja i nowy fundamentalizm), Oxford University Press, Oxford, 2005 Znakomite i ważne dzieło, które nie zostawia suchej nitki (i słusznie) na wielu poglądach lobby Zielonych, którzy przedkładają ideologię nad dowody. Teza Taverne'a jest taka, że łatwe relacje między mediami a tego rodzaju grupami nacisku są głęboko sprzeczne z demokracją i stanowią zagrożenie dla rozwoju nauki. Taverne szuka prawdziwych argumentów za i przeciw takim niepopularnym zjawiskom jak rośliny modyfikowane genetycznie i raz za razem pokazuje, że nasze obawy są zwycięstwem manipulowanych przez media emocji nad faktami i rozumem. Książka, którą powinni 339
LEKTURA UZUPEŁNIAJĄCA I CYTOWANE TEKSTY
przeczytać nasi ekofundamentalistyczni przyjaciele. A gdyby nie chcieli, wydaniem w twardej oprawie można im zawsze wybić z głowy parę głupot.
Eksperymenty psychologiczne Stanley Milgram, The Individual in a Social World: Essays and Experiments (Jednostka w świecie społecznym — eseje i eksperymenty), Longman Higher Education, 1977 Książka zawiera sprawozdanie z przeprowadzonego przez Mil-grama słynnego eksperymentu uległości, który zaczął być kojarzony z jego nazwiskiem. (Tym z was, którzy wciąż nie są z nim zaznajomieni, podpowiadam, że chodzi o eksperyment z rzekomymi elektrowstrząsami, który pokazaliśmy w programie The Heist). Poza tym kamieniem milowym psychologii społecznej książka omawia wiele fascynujących koncepcji i eksperymentów. To wspaniała lektura, bardzo przystępnie napisana. Zawiera nawet rozdział o ukrytej kamerze. Lauren Slater, Opening Skinner's Box: Great Psychological Experiments of the Twentieth Century (Otwieranie skrzynki Skinnera — wielkie eksperymenty psychologiczne dwudziestego wieku), Bloomsbury, 2004 Minęło trochę czasu, zanim przekonałem się do tej książki. Kwiecisty styl Slatera nie zawsze zgadza się z akademicką naturą przedmiotu. Zrazu rzecz wydała mi się powierzchowna, oparta na domniemaniach i niemądra, ale później podbiła moje serce. Co zaskakujące, szczególnie poruszający jest rozdział o uzależnieniach. Książkę tę czyta się jak dobrą powieść, dzięki czemu opisane w niej najgłośniejsze eksperymenty ostatniego stulecia znów nabierają życia. Kiedy spojrzysz na nią pod takim kątem, okaże się wciągającą i przyjemną lekturą.
Odczytywanie nieświadomych zachowań
340
LEKTURA UZUPEŁNIAJĄCA I CYTOWANE TEKSTY
Malcolm Gladwell, Blink: The Power ofThinking Without Thinking (Z przymrużeniem oka — potęga bezmyślnego myślenia), Penguin, 2006 Nigdy nie zanudzam ludzi, chwaląc się, że kiedy Gladwell przybył do Londynu, byłem jedyną osobą, którą poprosił o spotkanie (tak mi powiedziano). Jest to bardzo przyjemna i przystępnie napisana książka o wydawaniu natychmiastowych trafnych osądów, oparta na całej gamie źródeł. Osobiście uważam, że brak jej sceptycyzmu. Autor pozwala swej bogatej wyobraźni akceptować bez wyraźnych oporów różne twierdzenia, przez co jego dzieło wydaje mi się trochę powierzchowne i nie tak intrygujące, jak mogłoby być. Moje zakłopotanie jest tym większe, że to ja byłem jedyną osobą, którą autor poprosił o spotkanie podczas swej wizyty w Londynie. Aldert Vrij, Detecting Lies and Deceit (Wykrywanie kłamstw i oszustw), John Wiley & Sons, Chichester, 2001 To znakomite dzieło o wykrywaniu kłamstw. Vrij to jeden z prawdziwych ekspertów i wielkich badaczy w tej dziedzinie, a jego książka jest bogata w szczegóły i opisy eksperymentów. Przeznaczona zarówno dla zawodowców, jak i studentów oraz pracowników naukowych, stanowi jedną ze stosunkowo niewielu poważnych książek na ten temat. Stan Walters, The Truth about Lying: Everyday Techniques for Dealing with Deception (Prawda o kłamstwie — codzienne techniki radzenia sobie z oszustwami), Sourcebooks, 2000 To prostsza i bardziej przystępna od poprzedniej książka o wykrywaniu kłamstw. Jestem pewien, że dzięki temu spotka się z szerokim zainteresowaniem. Jednakże jest to dziedzina o wiele bardziej złudna i nieuchwytna, niż jest w stanie to oddać wiele popularnych opracowań tematu. Peter Colletta Book of Tells (Księga znaków), Bantam Press, 2004 Bogaty i przejrzysty przewodnik po obszarze mowy ciała i ukrytych sygnałów. Zabawna lektura dla początkujących. Paul Ekman, Erika Rosenberg, What the Face Reveals (Co ujawnia twarz), Oxford University Press, USA, 2005 341
LEKTURA UZUPEŁNIAJĄCA I CYTOWANE TEKSTY
To ogromny obszar do zbadania, lecz dzieło Ekmana i Rosenberg, porządkujące wszystkie możliwe ruchy mięśni ludzkiej twarzy, pozwoliło osobom biegłym w tej dziedzinie wypracować pozornie nadludzką zdolność wychwytywania mikrosygnałów — drobnych i szybkich skurczy oraz niezgodności, które zdradzają prawdziwe emocje. Jest to raczej opracowanie akademickie niż domowy poradnik, ale także znakomita lektura dla entuzjasty. Paul Ekman, Wallace V- Friesen, Unmasking the Face (Zdzieranie maski), Malor Books, 2003 Jest to bardziej przystępny punkt wyjścia do zrozumienia dzieła Ekmana, zawierający wiele ćwiczeń, które pozwolą ci rozwinąć wrażliwość niezbędną do obserwowania ludzi. Znakomita pozycja.
Religia, sceptycyzm i zjawiska paranormalne Richard Dawkins, The God Delusion, Bantam Press, 2006 (wydanie polskie: Bóg urojony, CiS, Warszawa 2007 Czasem podczas wywiadów słyszę podstępne pytanie o moją ulubioną książkę i jak dotąd moja odpowiedź brzmiała: Dzienniki londyńskie Jamesa Boswella. Ale już tak nie jest. Dawkins, z czego nikt poza paroma dziennikarzami z „Timesa" się nie ucieszy, zepchnął mego ulubionego dandysa na drugi plan. Żałuję jedynie tego, że Dawkins pisze takie książki i realizuje takie programy telewizyjne, które sam chciałbym stworzyć. Bóg urojony to bardzo ważny argument w obronie ateizmu i usystematyzowane spojrzenie na wszystkie aspekty wiary oraz „dowody" na istnienie Boga. Można by ją polecić każdej osobie wierzącej, która jest na tyle inteligentna i odważna, aby zakwestionować swoją wiarę. Dla wielu, włącznie z tymi, którzy dryfują wokół agnostycyzmu albo napełnionej poczuciem winy półwiary, jest to wielkie, zmieniające światopogląd dzieło. Dla ateistów, jak ja, to wciągająca i wspaniała lektura, która wszechstronnie i przekonywająco obala mity związane z wierzeniami religijnymi. W tych okrutnych czasach, kiedy głośne wyrażanie ślepej wiary powinno wprawiać nas w zakłopotanie, książka ta stanowi argument, który powinien być wysuwany na pierwszy plan bez przepraszania czy bojaźni. 342
LEKTURA UZUPEŁNIAJĄCA I CYTOWANE TEKSTY
Richard Dawkins, DeviVs Chaplain (Kapelan diabła), Weidenfeld & Nicolson, 2003 Dla tych, których nie wciągnęły od razu dobrze znane dzieła naukowe Dawkinsa, jest to wspaniały zbiór esejów na różne tematy, lecz na wspólnym podłożu satysfakcji, jaką można znaleźć na tym świecie bez odwoływania się do religii albo innych wierzeń paranormalnych. To pierwsza książka Dawkinsa, którą przeczytałem, i dzięki niej zostałem jego zagorzałym zwolennikiem. Esej o tragedii 11 września dał niewątpliwie początek kolejnym przemyśleniom, z których zrodził się Bóg urojony i zrealizowany przez Channel 4 odważny film dokumentalny Źródło wszelkiego zła? Bertrand Russell, Sceptical Essays (Szkice sceptyczne), Rout-ledge, 1992; Why I Am Not a Christian (Dlaczego nie jestem chrześcijaninem), Routledge, 2004 Klasyczne, znakomite dzieła mistrza racjonalizmu. W tej dziedzinie lektura obowiązkowa. Burton L. Mack, Who Wrote the New Testament? The Making of the Christian Myth (Kto napisał Nowy Testament? Powstawanie chrześcijańskiego mitu), HarperCollins, 1995 Bardzo przystępne i gruntowne spojrzenie na powstanie Nowego Testamentu. Zacząłem czytać tę książkę jako na wpół wierzący, a kiedy skończyłem, moja wiara leżała w gruzach. Kiedy zdasz sobie sprawę, że Biblia nie jest dziełem historycznym, a przez to nie można potraktować przypowieści biblijnej o zmartwychwstaniu jako dowodu na prawdziwość Boga, wszystko się sypie. Genialna pozycja. Tim Callahan, Secret Origins of the Bible (Tajemnicze źródła Biblii), Millenium Press, USA, 2002 Interesujące i atrakcyjne podejście do Pisma Świętego w kontekście mitologii porównawczej, chociaż książka Macka stanowi lepszy sposób na ogarnięcie niezbędnych faktów historycznych. Randall Helms, Gospel Fiction (Ewangeliczna fikcja), Prometheus Books UK, 1990 343
LEKTURA UZUPEŁNIAJĄCA I CYTOWANE TEKSTY
Skrócony przewodnik po historycznych wpadkach Nowego Testamentu. Sam Harris, The End of Faith: Religion, Terror and the Future of Reason (Zmierzch wiary: religia, terror i przyszłość rozumu), Free Press, 2006 Wspaniała książka odsłaniająca zagrożenia związane z wierzeniami religijnymi naszych czasów. Znakomita w parze z Bogiem urojonym Dawkinsa. Harris to niezwykły pisarz, a książka jest porywająca, aczkolwiek uważam, że pomija wiele powodów, dla których młodzi muzułmanie angażują się w działalność terrorystyczną. Mark Juergensmeyer, Terror in the Mind of God: The Global Rise of Religious Violence (Terror w imię boże — globalny wzrost przemocy na de religijnym), University of California Press, 2003 Jeśli spodobała ci się książka Harrisa i czujesz niedosyt, jest to kolejna warta przeczytania pozycja na ten temat. Daniel C. Dennett, Breaking the Spell: Religion as a Natural Phenomenon (Odczynianie uroku: religia jako zjawisko naturalne), Allen Lane, 2006 Znakomita analiza religii, ale chyba nie tak wyrazista i porywająca jak Bóg urojony. Michael Shermer, How We Believe: Science, Skepticism and the Search for God (Jak wierzymy: nauka, sceptycyzm i poszukiwanie Boga), Owl Books, Nowy Jork, 2003; Why People Believe Weird Things: Pseudoscience, Superstition and Other Confusions of Our Time
(Dlaczego ludzie wierzą w rzeczy niesamowite: pseudonauka, zabobon oraz inne dziwactwa naszych czasów), W. H. Freeman &Co., 1997 Shermer to znakomity pisarz zajmujący się zagadnieniami natury wierzeń, a jego książki są naprawdę warte przeczytania. Stuart A. Vyse, Believing in Magic: The Psychology of Superstition (Wiara w magię: psychologia przesądu), Oxford University Press Inc., USA, 2000 Dobra alternatywa dla Why People Believe Weird Things. Obie książki dotyczą spraw zasadniczych. 344
LEKTURA UZUPEŁNIAJĄCA I CYTOWANE TEKSTY
John Diamond, Snake Oil (Wężowy olej), Vintage, 2001 Książka powstała, kiedy autor umierał na raka. To potężny atak na środowiska medycyny alternatywnej, które narzucały się Diamon-dowi w ostatnich miesiącach jego życia. Jest to również wolna od
345
LEKTURA UZUPEŁNIAJĄCA I CYTOWANE TEKSTY
sentymentów, heroiczna deklaracja człowieka, który nie wyrzekł się godności w zamian za pomoc, którą wielu zdesperowanych ludziom trudno byłoby odrzucić. Francis Wheen, How Mumbo-Jumbo Conquered the World: A Short History of Modern Delusions (Jak hokus-pokus podbiło świat: skrócone dzieje nowoczesnych złudzeń), HarperPerennial, 2004 Bardzo atrakcyjne spojrzenie na rozwój przesądów i nieracjonalności na tle socjopolitycznym. Szczególnie polecam. David Marks, The Psychology of the Psychic (Psychologia parapsychologii), Prometheus Books UK, 2000 Wspaniała książka, która porusza niektóre pikantne kwestie związane z pseudonauką i próbuje wyjaśnić, dlaczego ludzie wierzą w takie rzeczy. Robert Todd Carroll, The Skeptic's Dictionary: A Collection of Strange Beliefs, Amusing Deceptions and Dangerous Delusions
(Leksykon sceptyka: zbiór dziwnych wierzeń, zabawnych oszustw i niebezpiecznych złudzeń), John Wiley & Sons Inc., 2003; James Randi, An Encyclopedia of Claims, Frauds and Hoaxes of the Occult and Supernatural (Encyklopedia wierzeń, oszustw i mistyfikacji okultyzmu), St Martin's Press, 1997 Atrakcyjna odtrutka na wszelkiego rodzaju pseudonaukowe nonsensy. Ian Rowlands, Full Facts Book of Cold Reading (Naga prawda o zimnym odczycie), 2000 Istnieje kilka książek na temat zimnego odczytu — stosowanej przez psychotroników techniki, dzięki której mogą powiedzieć ci wszystko o tobie oraz twoich zmarłych krewnych — jednak książka Rowlanda jest najlepsza. Obecnie dostępna tylko na jego stronie internetowej.
346
LEKTURA
UZUPEŁNIAJĄCA I CYTOWANE TEKSTY
Autor anonimowy, Confessions of a Medium (Zwierzenia medium), Micky Hades International, 1976 Tej książki nie będzie łatwo znaleźć. Tak samo poszukiwania „oszukańczych mediów" nie doprowadzą do jednoznacznego rezultatu. Wiele starych książek odnosi się do mediów epoki wiktoriańskiej, ta jednak stanowi podręcznik fałszerstw w nowoczesnym stylu.
I
Inne cytowane dzieła M. H. Erickson, Ernest L. Rossi, „The Indirect Forms of Suggestion" [w:] The Collected Papers of Milton H. Erickson on Hypnosis, red. E. L. Rossi, Irvington, New York 1980, t. 1, ss. 452-477. P. McCue, „Milton H. Erickson: a critical perspective" [w:] Hypnosis: Current clinical, experimental and forensic practices, red. M. Heap, Croom Helm 1988, ss. 257-267. % S.
G. Cody, The stability and impact of the primary representational system in neurolinguistic programming: a critical examination, praca dyplomowa, University of Connecticut 1983.
D. T. Lykken, „The Case against polygraph testing" [w:] The Polygraph Test: Lies, Truth, and Science, red. A. Gale, Sage, London 1988, ss. 111-126. P. Ekman, „Why lies fail and what behaviours betray a lie" [w:] Credibility Assessment, red. J. C. Yuille, Kluwer, Dordrecht 1989, s. 71-82. a P. Ekman, Telling lies: clues to deceit in the marketplace, politics and marriage, Guilford Press, New York 1992, ss. 184-201. P. Ekman, W. V. Friesen, „Nonverbal leakage and clues to deception", Psychiatry 1969, t. 32, ss. 88-105.
LEKTURA
UZUPEŁNIAJĄCA I CYTOWANE TEKSTY
P. Ekman, W. V. Friesen, „Felt, false and miserable smiles", Journal of Personality and Social Psychology 1982, t. 39, nr 6, ss. 1125-1134.
LEKTURA UZUPEŁNIAJĄCA I CYTOWANE TEKSTY
M. G. Frank, P. Ekman, „The Ability to detect deceit generalizes across different types of high-stake lies", Journal of Personality and Social Psychology 1997, t. 72, nr 6, ss. 1429-1439. P. Ekman, M. O'Sullivan, „Who can catch a liar?", American Psychologist 1991, t. 46, ss. 913-920. B. M. dePaulo, R. H. Pfeifer, „On-the-job experience and skill at detecting deception", Journal of Applied Personal Psychology 1986, t. 16, ss. 249-267. B. F. Skinner, „«Superstition» in the Pigeon", Journal of Experimental Psychology 1948, t. 38, ss. 168-172. M. V. Wagner, E. K,,Morris, „«Superstitious» behaviour in children", The Psychological Record 1987, t. 37, ss. 471-488. O. Koichi, „Superstitious behaviour in humans", Journal of Experimental Analysis of Behaviour 1987, t. 47, ss. 261-271. R. Hyman, „The Mischief-Making of Ideomotor Action", The Scientific Review of Alternative Medicine, jesień-zima 1999.
