DELHİ TÜRK İMPARATORLUĞU TEŞKİLAT, KÜLTÜR VE MEDENİYETİ
Ali ihsan BATIHAN
ÖZET Kutbeddin Aybeg'in Hindistan seferiyle başlayan Delhi Türk Sultanlığı 1210 yılında kurulmuş olup en parlak dönemini Şemseddin İltutmuş dönemi olmuştur. Genel olarak kuruluşu da Şemseddin İltutmuş dönemi olarak geçer çünkü bu dönemde devlet kurumsal olarak düzene sokulur. Kuruluş tarihi 1206 olarak yazılan Delhi Türk Sultanlığı Babürlerin 1526 yılında onları yıkmasına kadar devlet hayatı sürmüştür. İslam'ı kabul eden bu sultanlık İslam'a katkı sağlayan birçok din adamı ve bilim adamı yetiştirmiştir. Birçok eserleri günümüze kadar gelmiştir. Birçoğu da savaşlarda ve doğal afetler sonucu yıkılmış ve harap olmuştur. Anahtar Kelimeler: Hindistan, Delhi, Türk, İslam I.GİRİŞ Hindistan’da kurulan Türk devletlerinden biri olan Delhi Türk İmparatorluğu 1206’dan -1526 yılına kadar Hindistan bölgesinde hüküm sürmüş olup Babürlerin bu devleti yıkmasına kadar devam etmiştir. Hindistan bölgesinin Müslümanlaşmasında büyük katkıları vardır. Teşkilat yapısı orta çağ İslam devletlerinin teşkilatıyla benzerlik göstermektedir. Moğol istilası sırasında Çin’den ve diğer bölgelerden birçok âlim buraya gelmiştir ve devletin gelişmesinde önemli katkıları olmuştur.1 Kuzey Hindistan ve Ghauri İmparatorluğu'nun uzantısı olarak kurulan bu devlet’in ekonomisini yüzyıllar boyunca süre gelmiş tarım teşkil ediyordu. Köy toplumu yaşantısı yaygındır. Saltanat sistemi burada da karşımıza çıkmaktadır. Kölelik burada mevcuttur. Devletin genişlemesi ve sınırları korumak için askeri ikta sistemini benimsemişlerdir.2 Muhammed Ghori öldüğünde hiç oğlu yoktu bu neden onun komutanı olan Qutbuddin Aibek Hint İmparatorluğunun başına geçti. Qutbuddin Aibek Muhammed Ghori’nin slavesiydi. 1206 yılında kurulan Hint Devletinin başına Slave hanedanından olan Qutbuddin
Muş Alparslan Üniversitesi Fen Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü 3. Sınıf Öğrencisi. Ayten Avcıoğlu, İbn Battûta’ya Göre Delhi Türk Sultanlığı’nda Sosyo- Kültürel Ve Ekonomik Hayat, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Anabilim Dalı Ortaçağ Tarihi Bilim Dalı, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul 2010, s. 1-5. 2 AHMED, Fouzia Farooq, “The Delhi Sultanate: A Slave Society or A Society with Slaves?”, Pakistan Journal of History and Culture, Vol. XXX, No.1, İslamabad 2009, s. 1-2. 1
1
Aibek geçip Slave hanedanı dönemi başladı. Qutbuddin Aibek bu devletin başkentini Delhi yaptı. Delhi İmparatorluğunda başa geçen hanedanlıklar: 1. Slave Hanedanı (1206 – 1290) 2. Khilji Hanedanı (1290 -1320) 3. Tughlaq Hanedanı (1320 – 1414) 4. Sayyad Hanedanı (1414 – 1451) 5. Lodhi Hanedanı (1451 – 1526) Delhi Türk Sultanlığında bu hanedanlar etkili olmuşlardır. Slave hanedanlığıyla başlayan Delhi Sultanlığı Lodhi hanedanlığının Babürler tarafından yıkılmasıyla devletin ömrü de son bulmuştur.3
II. DELHİ TÜRK SULTANLIĞI’NIN SİYASİ HAYATI 1. HANEDANLIKLAR DÖNEMİ 1.1.
KÖLEMEN HANEDANLIĞI (1206-1290)
İslamiyet, Aşağı İndüs vadisine ilk olarak Emeviler Dönemi’nde yayıldı. Daha sonra Gazneliler, Pencap bölgesini ele geçirip buraya Hindistan’daki daimi merkezleri yaptı. Gaznelilerin yerini alan Gurlular için Pencab, Hindistan’ın fethi için önemli bir merkez teşkil ediyordu. Gurlu hanedanından Şehabeddin Muhammed, Ganj ovasında hâkimiyeti genişletti Ecmir’i fethetti. Türk asıllı komutan Kutbeddin Aybek’i bütün Hindistan’ın fethiyle görevlendirdi. Şehabeddin 1206 senesinde ölünce kutbeddin Aybek Hindistan’a hâkim olup, Delhi Türk Devleti’nin temelini attı. Fethettiği bölgelerde cami ve medreseler yaptı. Sulh ve Sükûnu sağlamak için oradaki halka adaletletli ve hoşgörülü davrandı.4 Bu devlet, genellikle hatalı bir isim olan “köle hanedanı” bazen de “Patan” veya “Afgan Hanedanı” diye adlandırılır. Bu isimleri hepsi yanlıştır. Ne bu devletin çağdaşı olan devletler, ne de daha sonraki yazarlar böyle isimler kullanmışlardır. Bu hataya sebep sadece Avrupalı oryantalist yazarlardır. Çağdaşları olan tarihçiler Delhi Türk İmparatorların’dan Müzzi, Kutbi, Şemsi ve Balabani sultanları diye bahsetmektedirler. Bunlar Guri Sultanı Şahabeddin'din Sultan Müzziddin Keykubat'a kadar tahta geçen ünlü hükümdarların adlandırır. Bu kişiler görevlerinin ilk başlarında şüphesiz köle, hatta kölelerin kölesi veya 3
Riyaz Kathjoo, “The Delhi Sultanate “, Class 11th Arts History, Editor: Junaid Qadri, Green Valley Educatıonal Instıtute, Srinagar 2012, s. 1. 4 Ali Yılmaz, Türk Tarihi ve Kültürü, (ed. Cemil Öztürk), Cemil, Pegem Yayıncılık, Ankara 2004, s. 94.
2
kölelerin oğul ya da kızlarıydılar. Her şeye rağmen “Köle” ve “Sultan” kelimelerinin zıt anlamlı oldukları açıktır. Efendisi tarafından azat edilen bir köle artık köle sayılmaz ve kölelikten kurtulamayan bir insan da sultanlığı elde edemez. Sultan Kutbuddin Aybek'e, Sultan Mahmut tarafından azat edildiğini bildirir bir belge (Katti azadi) yollamıştı. Sultan Mahmut, Sultan Şahabettin'in yeğeni ve halefiydi Kutbuddin Aybek'in kölesi ve varisi olan Sultan Şemseddin İltutmuş ise efendisinin ölümünden önce azat edilmişti. İltutmuş'un yerini alanlar ise köleleri değil onun oğlu ve kızlarıdır. Kölemen hanedanı olarak nitelendirilen bu devletin şarkiyatçıların ifadelerinin yanlış olduğu kaynaklarda görülüyor. Kölemen denilmesinin neden kölelikten azat edilmiş olmalarıdır. Bilindiği gibi kölelelik Ortaçağ döneminde yaygındı. Bilinmeliki Sultan Baybarsta köleydi ama Memlük devletini kurdu. Memlük isminin anlamıda köle’dir. Aybek’inde kurduğu devlet büyük şaheserle donatılmış ve islamiyetin Hindistan’da yayılmasına katkı sağlamıştır..5 İkinci bir mesele Aybek ne Patan ne de Afgan kökenliydi Aybek Türktür. Patan barbar adam olarak sözlükte geçmektedir. 7.yy. dan 10.yy. baslarına kadar Hindistan’ı idare eden hükümdarlar çeşitli Türk ve Afgan kabilelerine mensup ileri gelenlerden oluşmaktaydı. Orduyu idare eden kişilerin çoğu Türklerden oluştuğu halde, orduyu teşkil edenlerin önemli kısmının Afganistanlı olması, hâkimiyetin onların elinde olmasını sağlamıştır. Bu nedenlerden dolayı bazı kaynaklarda Delhi’de hüküm sürmüş olan hükümdarlara ‘Pathan Sultanları’ dendiği gibi, kimi Avrupalı tarihçiler tarafından da ‘Memluklar Hâkimiyeti’ diye isimlendirilmişlerdir.6 Kutbettin Aybek kaynaklarda Kıpçak Türklerinde biri olarak gösterilmektedir. Nişabura getirilip bir Arap’a satılmıştır. Aybek 17 Mart 1206 ‘da Kutbeddin ismini alarak Lahor’da müstakbel Hind-Türk tahtına oturmuş hemen sonrada esas merkezi olan Delhi’ye taşınarak, günümüze kadar adından söz edilecek olan Delhi Türk Sultanlığını kurmuştur. Hükümdarığını kurduktan sonra resmi dili Türkçe yaptı. Türk komutanları kendi hükümdarlığı altında topladı. 4 Kasım 1210 yılında Çevgan Guy adlı atlı top oyunu oynarken attan düşüp vefat etmiştir. Daha sonra yerine Erem Şah geçmiştir.7 Kutbüddin Aybek öldükten sonra kurduğu hükümet dört parçaya ayrılmıştır. Bu doğrultuda Şemsüddin Delhi’de, Nâsirüddin Kabaca Sind’de, Halaç Sultanlığı Lakhnauti’da 5
M. Aziz Ahmet, Siyasi Ve Tarihi Müesseseleriyle Delhi Türk İmparatorluğu, Kervan Kitapçılık, İstanbul 1949, s. 19-20. 6 H. Hilal Çağlayan, “Ekber Şah Döneminde Hindistan (1542-1605)”, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih (Genel Türk Tarihi) Anabilim Dalı, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Ankara 2005, s. 19. 7 Sami Cöhce, “Delhi Türk Sultanlığı’nın Kurucusu Kutbed-din Aybeg’in Hayatı Ve Şahsiyeti”, Fırat Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, S. V, Elazığ 2010, s. 13-21.
3
kendilerinin hükümdarlıkların ilan etmiş ve Lahor bazen Şemsüddin bazen Nâsirüddin'nin hâkimiyetine girmiştir. Aramhşah, Kutbüddin Aybek’in oğlu olduğu konusunda farklı görüşler mevcuttur. Kutbüddin, Şemsüddin İltutmuş’a çok sevdiği için oğlum diye hitap ediyordu. Kutbüddin’in hiç oğlu olmayıp üç kızı vardı. İki kızı Nâsirüddin Kabaca’nın nikâhına, biri de Şemsüddin İltutmuş ile evlenmişti. Kutbüddin’in vefatından sonra ordu ve sarayın ileri gelenleri Aramşah’ı sultan olarak ilan etmişlerdir. Aybek vefat ettiğinde Bedayun vali idi. Cüzcânî’nin rivayet ettiğine göre Delhi’de sükûn, düzen ve idare bozulmaması için emirler Amrahşah’ı seçmek zorunda kalmışlardır. Saraydakiler Aramşah’ın elinden hiç bir şey gelmemesi nedeniyle onu tahta çıkardıkları için pişmanlık duyuyorlardı. Sultanlığa en uygun kişi Şemsüddin İltutmuş’tan başkası değildir. Onu başkente çağırıp sultan olmasını istediler.8 Devletin içine düştüğü durum karşısında başta Emir-i Dad Ali İsmail olmak üzere Sipahasar olmak üzere melikler ve devlet adamları umduklarını Aram Şah’ta bulmadık için Aybeg’in damadı Şemsüddin İltutmuşa haber göndererek tahta çıkmasını istediler. Bu fırsatı kaçırmayan Şemsüddin İltutmuş 607/1211 Delhi’ye geldi. Aramşah, Şemsüddin’e karşı koyduysa da Delhi ve Amroha da yaptığı mücadelede yenilerek kaçtı. Fakat Cüzcânî, Aramşah’ın bu savaşta öldüğünü rivayet etmektedir. Bazı kaynaklarda da bu mücadele sırasında Aram Şah’ın katledilip öldürüldüğü rivayet edilir. Böylece daha 1 yıllık saltanatını yaşıyamayan Aram Şah dönemi bitmiştir. Yeni hükümdar olan Şemsüddin İltutmuş devletin başına geçmiştir.9 Kıpçak Türklerinden olan Aylam Han’ın oğludur. Küçük yaşta tüccarların eline düşerek Buhara’ya kadar getirtilmiş ve burada satılmıştır. Sultan Muizzed-dîn’in tavsiyesi ile Delhi’ye davet edilen Celaled-dînust Kaba’dan satın alınan İltutmuş, Ser-Candarlık görevine getirilmiştir. Daha sonra seferlere iştirak eden İltutmuş devlet kademesinde yükselmiştir. Sultan Aybeg’in kızıyla evlenmiştir, bu kızın adı kaynaklarda bulunmuyor.10 Şernseddin İltutmuş Aybeg’in damadı olduğu için Aram Şah’a karşı olanlar Şernseddin İltutmuş’u istemişlerdir. Şemseddin İltutmuş mücadele sonrasında tahta geçmiştir. Tahta geçmesiyle birlikte kurumlar kurarak Sultanlığın topraklarını genişletmiştir. Sultanlığın ikinci kurucusu olarakta bilinir.11 8
Mujiburahman Timur, “Gazneli Devletinden Babürlüler Devletine Kadar Bölgede Kurulan Hanedanlıklar (1206-1526)”, Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü İslâm Tarihi Ve Sanatları Anabilim Dalı İslâm Tarihi Bilim Dalı, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Konya 2012, s. 51. 9 Salim Cöhçe, “Hindistan’da Kurulan Türk Devletleri”, Türkler, ed. Hasan Celal Güzel, v.d, Yeni Türkiye Yayınları, C. VIII, Ankara 2002, s. 1210. 10 Salim Cöhçe, “Hindistan’da Kurulan Türk Devletleri”, s. 1210. 11 M. Aziz Ahmet, Siyasi Ve Tarihi Müesseseleriyle Delhi Türk İmparatorluğu, s. 11.
4
Tâceddin Yıldız ve Nâsırüddin Kabâce’yi yenerek tahta oturmuş ve Bihâr, Ranthambhor, Mandor, Lahor, Multan, Bengal, Bilsan (Bhilsa) ve Uccain’i yerlerini zaptederek yerini sağlamlaştırmıştır.. Daha sonra 1229’da Abbasî Halifesi MüstansırBillâh’tan menşur ve hil’at alarak meşruiyetini tasdik ettirmiştir. Moğolların kuzeydeki Türk ülkelerine baskı yapmaları neticesi, Hindistan’a Türk göçleri başladı. Bunları ülkesine memnuniyetle kabul edip yerleştiren İltutmuş, bu sayede ordusunu da güçlendirdi. İslâmiyet’in Hindistan’da yayılması için çok gayret gösterdi. Ülkede birlik ve düzeni sağladı. 1236 senesinde Karakarlara karşı çıktığı seferde yorgun düşüp hastalanan İltutmuş, Mayıs ayında vefat etti. Şems al-din İltutmuş'un hükümdarlık için en iktidarlı oğlu Nasır al-Din Mahmud Bengal valisi iken ölmüştü. Diğer oğullarından hiçbiri kızı Raziye Hatun gibi akıllı değildi. Adil, halkı seven· ve hükümdarca tavırlara sahip bulunduğunu sezdiği kızı Raziye'yi, iltutmuş 1232'de Gvalyor kalesini alıp Delhi'ye döndüğü zaman, vezir ve · emirlerinden bir kaçını çağırtarak saltanat tahtı için veliahd tayin ettiğini~haber verdi. Bu iş için bir kararname hazırlamasını da Tae al-Mülk Mahmud'a emretti. Rükneddin Firuz ‘un saltanatı pek uzun sürmemiş ablası ile mücadelesinden annesi ona yardım etmişsede başarılı olamamış kısa bir saltanat zamanı olmuştur.12 Kardeşi ve annesi ile yaptığı mücadele sonrasında veliahd olarak tahta çıkmıştır. Tahta çıkar çıkmaz kardeşi Rukneddin’i yakalatıp hapse attırdı ve Rukneddin burada öldü. Bu devirde dini isyan olarak Nur-Türk ayaklanması ciddi bir tehlike yaratmış olup bu isyanda daha sonradan bastırılmıştır ve huzura kavuşulmuştur. Raziye Sultan halkının içine karışınca erkek gibi giyinir ve sırtında ok ve yayıyla olurdu. Onüçüncü yüzyıla gelinciye kadar Hıristiyan Batı dünyasında emsali bulunmayan Doğuda ise müslüman devletlerin başında pek te nadir olmayan hükümdar kadınların ilki ve en kudretisi olarak Raziye Sultan tasvir edilir. Üvey kardeş olan Behram Şah ile yaptığı mücadelere sırasında üvey kardeşine yenik düşmüştür ve şehit olmuştur.13 Üvey kardeşiyle olan mücadelesi sırasında onu yenip tahta geçmiştir. Muizzüddin Behram Şah, melikler tarafından Melik lhtiyareddin Aytekinin naib olarak tayin edilmesi şartıyla tahta seçilmiştir. İhtiyarüddin Aytegin işi daha ileri götürmek için Muizzüddin Behramşah’ın kız kardeşi ile evlendi. Üç vakit kapısının önünde fil durdururdu ki bu gelenek has sultanlara aitti yani kendini sultan gözü ile görürdü. Sultan Behramşah, bu durumdan çok rahatsız olmuş İhtiyarüddin Aytegin ve Muhazzebüddin’i ortadan kaldırmak için gulamlardan 12
Bahar Üçok, “Delhi Müslüman-Türk Sultanlığının Kuruluşu Ve Sultan Raziye'nin Saltanatı”, Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, C. VIII, Ankara 1960, s. 126. 13 Bahar Üçok, “Delhi Müslüman-Türk Sultanlığının Kuruluşu Ve Sultan Raziye'nin Saltanatı”, s. 132.
5
iki Türk fedaisini görevlendirmiştir. Yapılan saldırı sonucu Aytegin öldürülmüştür. Sultan Muizziddin Behram isyancılar tarafından öldürüldü.14 Melik izzed-dîn Balaban Kişilü Han‟ın sultanlığını tanımayan Türk emir ve melikler Sultan Şemseddin iltutmuş‟un torunu Alaaddin Mes‟ud şah üzerinde anlaşmaya vararak onun 11 Mayıs 1242‟de, Aled-dîn lakabıyla Dehli Türk Sultanlığı tahtına geçmesini sağladı. Yıllardır çevirdiği entrikalarla Dehli Türk Sultanlığı‟nı sıkıntıya sokan Tacik asıllı Vezir Mühezzeb ed-dîn‟in ortadan kaldırıldı. Moğollara karşı yapılan savaşı kazanmıştır. Bundan sonra kendini zevke ve eğlenceye kaptıran Mesud’a karşı Türk Melikleri tavır almaya başlamıştır. Türk melikleri’nin iktalarıını ellerinden alması onun sonunu getirmiştir. Türk melikleri Nasr ed-dîn Mahmud‟u Dehli‟ye çağırıp tahta geçmesi için ikna etmişlerdir. Nasr ed-dîn Mahmud Dehli’ye ulaştığı 10 Haziran 1246 günü de Aled-dîn Mes‟ud tutuklayıp, bir müddet sonra da öldürdüler.15 Sultan Şemseddin İltutmuş’un oğlu olan Nasrettin Mahmut Şah 1246 yılında Türk melikleri’nin desteğiyle tahta çıkmıştır. Panipet’i ele geçirip oradan Kanavaç’ta bulunan Hintlerin güçlü kalesi Talsan (Talsandah)’ı fethetmiş ve bol miktarda ganimetle Delhi’ye dönmüştür. 1251 yılında Sultan Hindistan topraklarının tamamen hâkimiyetini ele almak için (Galyor, Çandari, Narvar, Kalıncar ve Malva) seferlerine başlamıştır. Bu seferle birlikte büyük topraklar kazanılmıştır. Sultan 663/1264-65 yılında hastalanmış ve bir müddet sonra vefat
etmiştir.
Moğollar
birçok
devlete
zarar
verirken
bu
devleti
pek
zarara
uğratmamışlardır.16 Sultanlık 1266'da Giyaseddin Balaban'ın tahta geçmesiyle istikrara kavuştu. Gıyaseddin Balahan'ın akıllı yönetimi ve isyancılara karşı sert tutumu kısa zamanda düzeni sağladı. Devlet Kademeleri’nde ona karşı çıkanları yönetimden uzaklaştırdı. Balaban'dan sonra torunu Keykubad tahta geçti (1287) İstikrarlı bir döneme kavuştu Delhi Sultanlığı Moğol istilaları kendini daha sert göstermeye başladı.17 Ancak Keykubad yönetimde dedesi kadar başarılı olamadı. Bu arada sağlığı da bozulunca sultanlıkta işler yine kötüye gitmeye başladı. Nihayet 1290'da Emir Celaleddin Firüz Şah Halacta bir darbe ile tahtı ele geçirdi ve Keykubad'ı öldürttü. Böylece Delhi 14
Mujiburahman Timur, “Gazneli Devletinden Babürlüler Devletine Kadar Bölgede Kurulan Hanedanlıklar (1206-1526”, s. 61. 15 Salim Cöhçe, “Hindistan’da Kurulan Türk Devletleri”, s. 1225. 16 Mujiburahman Timur, “Gazneli Devletinden Babürlüler Devletine Kadar Bölgede Kurulan Hanedanlıklar (1206-1526”, s. 67. 17 N. R. Farooqqı, “Delhi Türk Sultanlığı”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, Diyanet Vakfı Yayınları, C. IX, Ankara 2002, s. 130.
6
Sultanlığı'nda Halacı hanedanlığı dönemi başladı. Böylece 84 yıllık Kölemen hanedanlığı yıkıldı yerini Halacı hanedanlığına bıraktı.18
1.2.
HALACİLER HANEDANLIĞI (1290-1321)
Halaç bir diğer adıyla kalaç hanedanlığı 1290 yılında Celaleddin Firuz Şahla başladı. Bu hanedanlıktaki hükümdar Türk asıllıdır. 1320 yılına kadar hanedanlık hayatını sürdürür. Celaleddin Firuz Şah tahta çıktığında 70 yaşındaydı. Ranthambor Seferi sırasında Moğolların istilasını geri püskürtmesi döneminin öne çıkan olaylarındandı. Celaleddin’den sonra Delhi Sultanlığı’nın başına yeğeni olan Alâeddin geçti (1296- 1316). Moğol istilalarını da bertaraf ederek saltanatını güvence altına aldıktan sonra Hindistan’ın en zengin yörelerinden biri olup önemli ticaret limanlarına sahip olan Gucerat’ın fethini gerçekleştirdi. Ranthambor kalesi, Çitor, Sivana, Jalor ve Mandu’yu ele geçirdi. Böylece Alâeddin Kuzey Hindistan ve merkez Hindistan’ın tamamına hâkim oldu. Güney Hindistan’da Devagir, Telangana ve Madura gibi vilayetlerde sultanlığın üstünlüğünü kabul ettirerek vergiye bağladı.19 Sultan Mübarek Şah Kalaçlıların en büyük hükümdarı olup bu yirmi yılda memleketin iç isyanlarına, Hintlilerin isyanına ve Moğolların işgallerine karşı başarı ile galip gelmiştir. Sultan Mübarek Şah, tahta oturduktan sonra, babasının koyduğu kanunları kaldırmış ve devletin üst makamlarını değiştirmiştir. Hazineye devredilmiş arazileri geri sahiplerine vermiş bundan dolayı birçok taraftar kazanmıştır. Delhi eski sakın günleri geri dönmüş halk barış içinde yaşamaya devam etmiştir. Nehruvale, Deogir yeniden Delhi saltanatının altına girmiştir. Hüsrev Şah 5 Rabbil evvel 720/26 Nisan 1320 gecesi akrabalarını toplayarak gelip Sultanın kafasını kesmiştir. Böylece Halaci hanedanlğı sona ermiştir.20
1.3.
TUĞLUK HANEDANLIĞI (1321 1398)
Gıyâsüddin Tuğluk, Hüsrev Şah’ı öldürdükten sonra Delhi tahtına oturmuştur, Tuğluk’un babası Gıyâsüddin Balaban Türk kölelerinden, annesi Pencab bölgesinden Cet kavmindendir. Tuğluk’un ilk amacı Delhi saltanatını kurtarmak ve Türk emirlerinin intikamını almaktı. Tuğluk, bozulmuş devlet sistemini düzeltmek için çalışmalara başladı. Oğlu Muhammed’i devlet idareciliğinden ve yeteneğinden sultanlığa layık gördü. Ona Uluğ Han diye hitap etmiş ve kendi veliahdı olarak tayin etmiştir. Hintlilerin Müslümanlara karşı olan akınları olmuştur. Bu akınlar daha sonra geri püskürtülmüştür. Hint akınları sırasında
18
N. R. Farooqqı, “Delhi Türk Sultanlığı”, s. 130. Ayten Avcıoğlu, İbn Battûta’ya Göre Delhi Türk Sultanlığı’nda Sosyo- Kültürel Ve Ekonomik Hayat, s. 8. 20 Mujiburahman Timur, “Gazneli Devletinden Babürlüler Devletine Kadar Bölgede Kurulan Hanedanlıklar (1206-1526”, s. 81. 19
7
birçok kişi ölmüştür. Muhammed Tuğluk, Horasan ve Irak’ı almak amacıyla o diyardan gelen kişilerin gönüllerini almak için bahşişlerde bulunmuştur. Ne kadar çabaladıysa da yine bu bölgelerden hiçbir şey elde edememiştir. Hindistan’ın her tarafında isyanlar başlamış bazı isyanlar ise ağır vergi ve kıtlık yüzünden olmuştur. Muhammed Tuğluk saltanatı boyunca bir yerde duramadı ne taraftan isyan haberi gelse o tarafa koşardı. İsyanı bastırmak ve düzeni sağlamak için elinden geleni yapardı. Gucarat’tan Tata’ya giderken ağır hastalanmış ve yirmi yedi yıl hükümdarlık sürdükten sonra 752/1351’da vefat etmiştir. Sultan Fîrûz Şah, Sultan Gıyâsüddin’in kardeşinin oğlu idi. Sultan vefat ettiğinde Naib ve daha önce de kendisini veliaht tayin etmişti. Moğollar 759/1358’da Lahor ve Gucerat üzerine sefer yapmış, çetin savaşlardan sonra ağır kayıp vererek geri çekilmek zorunda kalmışlardır Sultan, 762/1361’da Nigerku ve Tatta (tahta)’yı bazı lojistik sıkıntılara rağmen ele geçirmiştir. Gucerat vilayetlerine kendi oğlunu tayin etmiştir. Aslında Fîrûz Şah döneminde pek fazla bir isyan olmamış halkı da orduyu da güzel bir şekilde idare etmiştir. Fîrûz Şah 38 yıllık adil bir saltanattan sonra 90 yaşında 790/1388 yılında vefat etmiştir. Tuğluk Şah diğer sultanlar gibi önemli makamlara kendi güvendiği insanları seçmiştir. Amcası Muhammed Han’a karşı ordu hazırlayarak üzerine gitmiş ve onu bir an önce ortadan kaldırmak istemiştir Sultan Tuğluk genç ve tecrübesiz idi. O gençliğin verdiği havaya ve nefsine kapılıp eğlence, şarap ve boş vakit geçirmeye başlamiştir. Ebubekir şah taraftarı tarafından öldürülmüştür. Tuğluk Han’ın öldürülmesinden sonra Ebu Bekir tahta çıkarılmış ve vezirliğe Rükneddin Canda tayin edilmiştir. Daha sonra Nâsirüddin Muhammedşah tahta oturmuş artık Tuğluk hanedanını eski gücünü kaybetmiş. Her bölgede bağımsız hanedanlıklar ortaya çıkmaya başlamıştır. Sultan Muhammed bu sırada hastalanmış eski gücünü kaybetmiş dört yılık saltanattan sonra 796/1394 yılında vefat etmiştir. Sultan Alâeddin’in ölümü üzerine küçük kardeşi Nâsirüddin Mahmud 796/1394’da tahta oturmuş, hemen vilayetlere vali tayin etmiştir. Nasrat Şah kendi sultanlığını ilan etmiş. Bütün vilayet merkezlerî devlete itaat etmeyerek kendilerine göre davranmaya başlamıştır. İsyanlar baş göstermiştir ve devleti çöküşe götürmüştür. Birçok topraklar Nasrat Şah’a bağlanırken sultan Muhammed’e ise yalnız Delhi ve yakın çevresi kalmıştır. Timur’un Hint seferi sırasında ülke fetret dönemine girmiştir. Kısa bir süre de olsa Lodi Hanedanlığından Devlet han 1412-1413 yıllarında hüküm sürmüştür.21 1.4.
SEYYİD HANEDANLIĞI (1414-1451)
Son Tuğluklular döneminde Mültan valisi olan Hızır Han anlaşmazlık yüzünden 798’de (1395-96) azledildi. Timur, Kuzey Hindistan’ı ele geçirince başşehir Delhi’nin yanı 21
Mujiburahman Timur, “Gazneli Devletinden Babürlüler Devletine Kadar Bölgede Kurulan Hanedanlıklar (1206-1526”, s. 82-91.
8
sıra Dipalpûr (Diopâlpûr) ve Mültan eyaletlerinin idaresini Hızır’a verdi Hızır Han bu sayede Delhi Sultanlığı’na hâkim olmak için mücadele eden rakiplerine karşı üstünlük sağladı. ızır Han’ın yedi yıl süren saltanat döneminin hemen tamamı eyaletlerde çıkan isyanları bastırmakla geçti. Veziri Melikü’ş-Şark Tâcülmülk ile çıktığı seferler neticesinde Katehar hâkimi Raca Har Singh, Etâve hâkimi Raca Sâbir, Gvâliyâr, Kampil Hinduları, Mîvât bölgesi halkı itaat altına alınarak vergiye bağlandı. Togan Reis’in Sirhind’de çıkardığı büyük isyan da bastırıldı. Babasının yerine geçen Mübârek Şah isyankâr bir tavır sergileyen Katehar ve Kampil Hinduları’na karşı seferler düzenledi. Mübârek Şah, 9 Receb 837’de (19 Şubat 1434) cuma namazına gitmek için hazırlanırken veziri Melik Serverülmülk ve adamları tarafından düzenlenen bir suikast sonucu öldürüldü. Aynı gün emîrler, melikler, imamlar, seyyidler, halk, ulemâ ve kadıların onayı ile yeğeni Muhammed Şah b. Ferîd b. Hızır tahta çıktı. Muhammed Şah, biat merasiminin ertesi günü yüksek dereceli emîrler ve memlükleri çağırıp bazılarını öldürttü, bazılarını hapsettirdi. Böylece Mübârek Şah’ın katillerinin birçoğunu ortadan kaldırmış oldu. Ancak bir süre sonra baş gösteren olaylar kontrolden çıkınca bazı âlimler ve kumandanlar Mâlvâ Sultanı I. Mahmûd Şah Halacî’yi yönetimi devralması için Delhi’ye davet ettiler. Bunun üzerine Muhammed Şah, Afgan kumandan Behlûl-i Lûdî ve askerlerini Sâmâne’den yardıma çağırdı. Tuğlukâbâd önlerinde yapılan savaşta Mahmûd Şah Halacî, Delhi’nin fethinin kolay olmayacağını anladı ve Muhammed Şah’ın barış teklifini kabul ederek ülkesine geri döndü. Dönüşü sırasında Behlûl-i Lûdî onun bazı ağırlıklarını yağmaladı. Durumdan memnun olan Muhammed Şah, Behlûl’ü resmen oğlu ilân etti ve kendisine “hân-ı hânân” unvanını verdi, Dipalpûr ve Lahor vilâyetlerinin idaresini ona devretti. Muhammed Şah daha sonra onu Khokarlar’ın âsi lideri Casrat’ı cezalandırmakla görevlendirdi (845/1441-42). Ancak Behlûl hedefini değiştirip Delhi üzerine yürüyünce Muhammed Şah’ın otoritesi iyice sarsıldı. Muhammed Şah’ın 847’de (1443) ölümü üzerine oğlu Alâeddin Âlem Şah tahta çıkarıldı. Seyyidler hânedanı dönemi Delhi Sultanlığı’nda merkezî idarenin sona erdiğinin kesin bir göstergesidir. Hükümdarların siyasî etki alanı Delhi ve civarındaki 320 km²’lik bir alandan ibaretti, buyrukları ise yalnızca Delhi’den Pâlem’e kadar geçerliydi. Düzenledikleri sayısız seferlerin birçoğunun kendi itaatsiz idarecileri üzerine olması Seyyidler’in yönetiminin kabul görmediğini gösterir.22
1.5.
LODİ HANEDANLIĞI (1451-1526)
Afganlar'ın Galzay kabilesin’den olan Lûdîler, Gurlu Sultan Muizzüddin Muhammed zamanında ordunun yüksek kademelerine getirildiler; Delhi sultanı Gıyâsüddin Balaban da 22
S. Haluk Kortel, “Seyyidler”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, Diyanet Vakfı Yayınları, C. XXXVII, Ankara 2002, s. 77-78.
9
onları Hindular'a karşı serhad bölgesine yerleştirdi. 1341'de Melikşah Lûdî adlı bir kumandanın önderliğinde ayaklanarak Multan'da hâkimiyet kuran Lûdîler, bu tarihten itibaren Kuzey Hindistan'ın etkili güçlerinden biri haline geldiler. Behlûl Lûdî ise Hamid Han’ı ortadan kaldırmak için planlar düzenlemiş sonunda bir ramazan bayramı günü bir hile ile kendi evinde tutuklayıp Sultan Alâeddin’e haber göndermiş ve Delhi idaresini Lûdî’ye devretmiştir. Behlûl 1451’de tahta resmen oturdu. Sultanlığın birinci yılında Lahor’a doğru çıkmış, yerine oğlu İskender şah ve Derya Han’ı bırakmıştır. Sultan Behlûl vefat ettikten sonra Lûdî tahtında bir kargaşa ortamı çıkmış, bazıları Behlûl’ün torunu Hümayun’u tahta çıkarmak istemişti. İskender’in annesi Hintli bir kuyumcunun kızı’dır. Sarayda kendi yerli halkını ve melikleri çevresine toplamıştı. Sultan İskender babasının kurduğu hükümetin sınırlarını daha da genişletmiş Govaliar, Beyane ve tam hâkim olmadığı Cunpur’u itaat altına almıştır. Sultan İskender 910/1504 yılında büyük bir ordu hazırlayıp Dehulpur yoluyla Govaliyar üzerine yürümüş, hiçbir savaş olmadan sulh yolu ile kaledekiler aman istemiştir. Kaledeki bütün put haneleri, kiliseleri bozmuş yerine cami yaptırmıştır. Kalenin başında Mücahit Han’ı bırakarak Agraya yönelmiştir. 911/1505’da Hindistan’da bu zaman kadar hiç görünmemiş büyük bir felaket olup deprem ile birlikte birçok ev yıkılmıştır. İskender yirmi sekiz yıl hükümet sürdükten sonra 923/1517 yılında hastalanıp vefat etmiştir. Ayrıca bazı emirler Hindistan topraklarını terk edip Kabil’de Babür’e sığınmış ve ondan yardım istemiştir. Onlardan biri olan Devlet Han, Tatar Han’ın oğlu ki yirmi yıl Pencab Hâkim darlığını yapmış ve sultandan korkup Kabil’e gelerek Babür devletine sığınmıştır. Babür Şah zaten bunu fırsatı kolluyordu. Babür Şah 932/1526 yılında Hindistan’a doğru hareket etmiş, Kolayca Lahor ve Pencab’ı ele geçirmiştir. Bu sırada İbrahim, Devlet Han’a mektup yazarak “sulh yapabiliriz, vilayetine geri hâkim ol ama Babür Şah’ı getirme” demiştir. Devlet Han ise “ben Babür’ü getirmedim senin amel ve davranışların getirdi”. Babür Delhi’ye ulaşıp kaleyi kuşatmış, Sultan İbrahim elli bin asker ve iki bin fille, Babür’ün ordusun sayısı ise 24 bin askerden oluşuyordu. 932/1526’da çetin bir savaştan sonra Sultan İbrahim öldürülmüş ordusu dağıtılmıştır. İbrahim’in hükümeti yedi yıl sürmüştür. Böylece Delhi Türk Sultanlığı Babürlerin himayesi altına girmiştir. 1206 yılında başlayan hâkimiyet 1526 yılında Babür Şah’ın ülkeyi kendisine bağlamasıyla son bulmuştur. Bu devlet Türk-İslam medeniyetine sayısız eser ve ilim adamı yetiştirerek İslam’ın yayılmasını sağlamıştır.23
III. DELHİ TÜRK SULTANLIĞI’NIN TEŞKİLAT, KÜLTÜR VE MEDENİYET HAYATI 23
Mujiburahman Timur, “Gazneli Devletinden Babürlüler Devletine Kadar Bölgede Kurulan Hanedanlıklar (1206-1526”, s. 98-102.
10
Orta Çağ devletlerinde görüldüğü gibi bu devlette de ekonomik genel olarak tarıma dayalıydı. Savaş ganimetleri ve vergilerde ekonominin güçlenmesine katkı sağlıyordu. Gerektiğinde
ise
Hükümdarlar
tarım
reformu
yaparak
ekonomiyi
güçlendirmeye
çalışmışlardır. Hatta bazı sultanlarda başa geldiklerinde halka kendini sevdirtmek için sosyoekonomik reformlar yapmışlardır. Asilzade sınıfı burada da mevcuttur. Yoksullar ve engellilere yardım için paralar verilmiştir. Hindistan’daki diğer devletlerden etkilendiğide söylenilebilir. İslam medeniyet’inin de etkisi görülmektedir. İkta sistemi kendini bu devlette de göstermektedir.24 Şeyhülislamlık, kadılık ve naiblik gibi kurumlar var olup bu kurumların kurulmasında Türk-İslam etkisi vardır. Tarikatlar yoluyla İslam Hindistan da yayılmıştır. Topraklarından geçen tüccarlardan gümrük vergileri almışlardır. Ticaret ekonomiye katkı sağlamıştır. Şeyhlik ve tasavvufi tarikat hâkimdir. Sultanlık babadan oğula geçmiştir. 25 Delhi Sultanlığı döneminde bölge hanedanlıkları ve imparatorluk dönünde MüslümanTürk sanatı Hiny sanatı üzerinde büyük izler meydana getirdi. Türk-Hint sanatlarının karışımı ile çok değişik eserler ortaya çıktı. Başlangıçta Hindistan'daki Türk-Müslüman mimarî eserleri Iran mimarisinin etkisi altında kalmıştır. Delhi Türk Sultanlığı dönemine ait pek çok mimari eser günümüze kadar gelememiştir. Bazıları ise harabe halindedir. Kuvvet-ül İslâm cami en önemli mimari eserlerindendir.
Birçok eserde Moğol istilası sırasında yakılıp
yıkılmıştır. Moğol istilası olmasaydı şaheserler günümüze kadar gelebilirdi.26 Islâmiyetin hukuk, teoloji ve içtimaî bakımdan tatbikatı bir tarafa bırakılacak olursa, bir dereceye kadar Delhi Türk Sultanları kültürünün Türk kültürü olduğu ileri sürülebilir. Her ne kadar baskın olsa da Delhi Sultanlığında Arap farslıların da büyük etkisi vardır.27 Resmi dili Farsçadır. Askeri bakımdan bakacak olursak eski Türk geleneğinde olan her Türk asker doğar sistemine rastlarız çünkü bunlar asker olmak için vardırlar. Arslan gibi kuvvetlidirler. İkta sistemine dayalı askeri sınıf bulunur. Bunların maaşları hazineden para
24
Ali Fuat Bilkan, Delhi Türk Sultanlarından Balaban Han, Türk Kütürü Ve Hacı Beştaşi Veli Araştırma Dergisi, S. XXII, Ankara 2002, s. 9. 25 Reşat Öngören, “Sühreverdiyye”, Ahilik Ansiklopedisi, Atalay Matbaacılık, C. II, Ankara 2014, s.241. 26 İnci Macun, “Hindistan'da Türk-Müslüman Mimari”, Ankara Üniversitesi Dil Ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Dergisi, C.XXXIII, S. I, Ankara 1990, s. 351. 27 N. Akal Ayyubi, “Hindistan Türklere Neler Borçludur?”, Ankara Üniversitesi Dil Ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Dergisi, çev. Nejat Kaymaz, C. II, S. II, Ankara 1964, s. 280.
11
çıkmaksızın iktadan karşılanırdı. Divan-ı Vezaret, Divan-ı Risalet, Divan-ı Arz ve Divan-ı Inşa gibi devlet kurumları mevcuttur. 28 IV. SONUÇ Abbasi Halifesi’nden menşur hilat alan bu devlet 1206 yılında kurulmuştur. 1206 yılında başlayan Delhi Türk Sultanlığı Devletinin, hayatı 1526 yılında Babürlerin onları yıkmasına kadar sürmüştür. 1526 yılına kadar 5 hanedan dönemi ve bir de ara (fetret) dönemi yaşayan bu devlet varlığını, 1526 yılına kadar sürdürmüştür. Her ne kadar Moğollar tarafından yıkılsa da ilk yıllarda Moğol istilasına karşı gelmiştir ve onları ülkelerine girmesine engel olmuşlardır. Şemseddin İltutmuş ile birlikte devlet düzene sokulmuş ve bazı tarihçilere göre de bu sultan döneminde Sultanlık kurulmuştur. Çünkü kurumsal olarak gelişim ve düzenleme bu dönemde görülür. Kültür ve Medeniyet olarak oradaki, Hint uygarlığından ve İslam uygarlığından etkilendiği söylenilebilir. Türk oldukları için askeriye ile çok uğraşmışlardı. Her Türk asker doğar, mantığı devam etmektedir. Bu devlet zamanında birçok ilim ve din adamı yetişmiştir. Kölemen ve Afgan kökenleri sultanlarda görülmektedir. Kölemen sultanlar daha devlet kurulmadan önce Memluk devletinde görev yapmışlardır. Bu deneyimde onlara sultanlıklarında yardımcı olmuşlardır. Bazı kaynaklarda Kölemen oldukları kötülense de bunlar daha önce köleydi ama azat edilip devlet görevlerine getirilmişlerdir. Mimaride gelişmiş olan bu devlet birçok eser yapmıştır ve en önemlisi Kuvvet-i İslam Camisi’dir. Hindistan da kurulan bu Türk İmparatorluğu tarih sahnesinde izleri silinemeyecek bir sürü eser ve yapıt bırakmışlardır. Hindistan da hala izleri kalmaktadır. Ferîdeddîn Mes’ûd, Sadreddîn bin Behâeddîn Zekeriyyâ, Bedreddîn Gânevî gibi İslâm âlimleri, Hamîdeddîn, Bedreddîn Dımeşkî, Hüsâmeddîn gibi tıb âlimleri yetişmiştir.
28
Hüseyin G. Yurdaydın, İslam Tarihi Dersleri, Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları, Ankara 1971, s. 281-284.
12
KAYNAKÇA 1.
AHMET M. Aziz, Siyasi Ve Tarihi Müesseseleriyle Delhi Türk İmparatorluğu,
Kervan Kitapçılık, İstanbul 1949. 2.
AVCIOĞLU Ayten, İbn Battûta’ya Göre Delhi Türk Sultanlığı’nda Sosyo-
Kültürel Ve Ekonomik Hayat, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Anabilim Dalı Ortaçağ Tarihi Bilim Dalı, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul 2010. 3.
AYYUBİ N. Akal, “Hindistan Türklere Neler Borçludur?”, Ankara
Üniversitesi Dil Ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Dergisi, çev. Nejat Kaymaz, C. II, S. II, Ankara 1964, s. 280. 4.
BİLKAN, Ali Fuat, Delhi Türk Sultanlarından Balaban Han, Türk Kütürü Ve
Hacı Beştaşi Veli Araştırma Dergisi, S. XXII, Ankara 2002, s. 1. 5.
CÖHCE Salim, “Delhi Türk Sultanlığı’nın Kurucusu Kutbed-din Aybeg’in
Hayatı Ve Şahsiyeti”, Fırat Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, S. V, Elazığ 2010, s. 1321. 6.
CÖHÇE Salim, “Hindistan’da Kurulan Türk Devletleri”, Türkler, ed. Hasan
Celal Güzel, v.d, Yeni Türkiye Yayınları, C. VIII, Ankara 2002, s. 1210. 7.
ÇAĞLAYAN H. Hilal, “Ekber Şah Döneminde Hindistan (1542-1605)”,
Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih (Genel Türk Tarihi) Anabilim Dalı, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Ankara 2005. 8.
FAROOQQI N. R., “Delhi Türk Sultanlığı”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam
Ansiklopedisi, Diyanet Vakfı Yayınları, C. IX, Ankara 2002, s. 130. 9.
FOUZİA FAROOQ AHMED, , “The Delhi Sultanate: A Slave Society or A
Society with Slaves?”, Pakistan Journal of History and Culture, Vol. XXX, No.1, İslamabad 2009, s. 1. 10.
KATHJOO Riyaz, “The Delhi Sultanate “, Class 11th Arts History, Editor:
Junaid Qadri, Green Valley Educatıonal Instıtute, Srinagar 2012, s. 1. 11.
KORTEL S. Haluk, “Seyyidler”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi,
Diyanet Vakfı Yayınları, C. XXXVII, Ankara 2002, s. 77-78. 12.
MACUN İnci, “Hindistan'da Türk-Müslüman Mimari”, Ankara Üniversitesi
Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Dergisi, C.XXXIII, S. I, Ankara 1990, s. 351.
13
13.
ÖNGÖREN Reşat, “Sühreverdiyye”, Ahilik Ansiklopedisi, Atalay Matbaacılık,
C. II, Ankara 2014, s.241. 14.
TİMUR Mujiburahman, “Gazneli Devletinden Babürlüler Devletine Kadar
Bölgede Kurulan Hanedanlıklar (1206-1526)”, Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü İslâm Tarihi Ve Sanatları Anabilim Dalı İslâm Tarihi Bilim Dalı, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Konya 2012. 15.
ÜÇOK Bahar, “Delhi Müslüman-Türk Sultanlığının Kuruluşu Ve Sultan
Raziye'nin Saltanatı”, Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, C. VIII, Ankara 1960, s. 126. 16.
YILMAZ Ali, Türk Tarihi ve Kültürü, (ed. Cemil Öztürk), Cemil, Pegem
Yayıncılık, Ankara 2004. 17.
YURDAYDIN Hüseyin G., İslam Tarihi Dersleri, Ankara Üniversitesi İlahiyat
Fakültesi Yayınları, Ankara 1971.
14
