DEKEMVRIANA.pdf

7

#

Α Ν Α Ι Ρ Β Δ Ε Κ Ε Μ

ν ώ ρ ε µ η 3 3 ν ω τ Οι µά χ ες

A N A A I Ρ Β Δ Ε Κ Ε Μ

ν ώ ρ ε µ η 3 3 ν ω τ Οι µά χ ες

ΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ

3

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

8-31 Η ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΚΡΙΣΗ. Η ΕΝΟΠΛΗ ΡΗΞΗ ΚΑΙ ΟΙ ΣΥΝΕΠΕΙΕΣ Το κενό εξουσίας µετά την αποχώρηση των Γερµανών. Η υποστήριξη των Βρετανών προς τον Παπανδρέου και η επιλογή τους να επιστρέψει ο βασιλιάς. Η πρόσδεση του ΕΑΜ στις Συµφωνίες του Λιβάνου και της Καζέρτας. Η αποστασιοποίησ αποστασιοποίηση η των Σοβιετικών και η πολιτική του ΚΚΕ. ΤΟΥ ΣΩΤΗΡΗ ΡΙΖΑ

32-69 ΤΑ ∆ΕΚΕΜΒΡΙΑΝΑ ΩΣ ΕΝΑ ∆ΙΕΘΝΕΣ ΕΠΕΙΣΟ∆ΙΟ: Ο ΡΟΛΟΣ ΤΩΝ ΒΡΕΤΑΝΩΝ Ο καθοριστικός ρόλος του Τσώρτσιλ. Τσώρτσιλ. Η βρετανική πολιτική έναντι της Αντίστασης και της εξόριστης ελληνικής κυβέρνησης. κυβέρνησης. Η ∆ιάσκεψη του Λιβάνου και η αποκήρυξη των Ταγµάτων Ασφαλείας. Η Συµφωνία της Καζέρτας και η υπαγωγή του ΕΛΑΣ στο Στρατηγείο Μέσης Ανατολής. Η συµφωνία Τσώρτσιλ - Στάλιν για ποσοστά επιρροής 90-10. ΤΟΥ ΡΑΫΜΟΝ∆ΟY ΑΛΒΑΝΟY 4

ΕΛΛ ΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ ΙΣΤΟΡΙΚΑ

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

70-103

104-125

∆ΕΚΕΜΒΡΙΑΝΑ. Η ΕΝΑΡΞΗ ΤΗΣ ΕΜΦΥΛΙΑΣ ΤΡΑΓΩ∆ΙΑΣ

ΤΟ ΤΕΛΟΣ ΤΩΝ ∆ΕΚΕΜΒΡΙΑΝΩΝ

Το ΕΑΜικό συλλαλητήριο της 3ης ∆εκεµβρίου 1944 και η έναρξη των συγκρούσεων. Οι δυνάµεις των αντιµαχόµενων. Οι ανεπιτυχείς επιθέσεις των ΕΛΑΣιτών εναντίον της ΙΙΙ Ορεινής Ταξιαρχίας στο Γουδή και του Συντάγµατος Χωροφυλακής στου Μακρυγιάννη. Η καθοριστική εµπλοκή των βρετανικών δυνάµεων. Η επίσκεψη του Τσώρτσιλ στην Αθήνα και η προσπάθεια εξεύρεσης λύσης. Το σχέδιο ανατίναξης του ξενοδοχείου «Μεγάλη Βρεταννία» από τον ΕΛΑΣ, που τελικά µαταιώθηκε. ΤΟΥ ΝΙΚΟY ΓΙΑΝΝΟΠΟΥΛΟY

Οι στερήσεις και οι κίνδυνοι στην Αθήνα των ∆εκεµβριανών. Οι Βρετανοί επιτίθενται σε όλο το µέτωπο. Οι µάχες στο κέντρο της Αθήνας και τις ανατολικές συνοικίες. Η υποχώρηση του ΕΛΑΣ και η σύναψη της ανακωχής. Η πορεία προς τη Συµφωνία της Βάρκιζας. ΤHΣ ΒΑΣΙΛΙΚΗΣ ΛΑΖΟΥ

126-149 ΤΑ �ΑΛΛΑ� ∆ΕΚΕΜΒΡΙΑΝΑ ΤΟΥ 1944 Η ανταγωνιστική λειτουργία µεταξύ των αντάρτικων δυνάµεων Ε∆ΕΣ και ΕΛΑΣ στην Ηπειρο. Η Συµφωνία Πλάκας – Μυρόφυλλου και οι συνέπειες της Συµφωνίας της Καζέρτας. Η εκδίωξη των Τσάµηδων. Η εκστρατεία του ΕΛΑΣ υπό τον Σαράφη και τον Βελουχιώτη εναντίον του Ζέρβα κατά τη διάρκεια των ∆εκεµβριανών. ΤΟΥ ΒΑΓΓΕΛΗ ΤΖΟΥΚΑ

150-159 ΤΟΠΟΓΡΑΦΙΑ ΜΙΑΣ ΤΡΑΥΜΑΤΙΣΜΕΝΗΣ ΠΟΛΗΣ ΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ

5

Iδιοκτησία

SABD Α.Ε. Εκδότες

∆ηµήτρης Μπενέκος, Αλέξης Σκαναβής ∆ιευθυντής

Πάνος Αµυράς Επιµέλεια έκδοσης

Αρτέµης Ψαροµήλιγκος, Βασιλική Λάζου Συνεργάτες τεύχους

Σωτήρης Ριζάς, Ραϋµόνδος Αλβανός, Νίκος Γιαννόπουλος, Βασιλική Λάζου, Βαγγέλης Τζούκας Art director

Σοφία Λιβιεράτου Υπεύθυνη διόρθωσης

Κατερίνα Μπεχράκη Εµπορική διεύθυνση

Ελσα Σοϊµοίρη ∆ιεύθυνση διαφήµισης

Λουκάς Παπανικολάου Υπεύθυνος κυκλοφορίας

Κώστας Μπαλής Εκτύπωση

Καραπαναγιώτης Α.Ε. ∆ιανέµεται µε τον Τύπο της Κυριακής

6

ΕΛΛ ΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ

ΠΡΟΛΟΓΟΣ Η Απελευθέρωση της Ελλάδας και η έλευση της κυβέρνησης Εθνικής Ενότητας υπό τον Γεώργιο Παπανδρέου τον Οκτώβριο 1944

σηµατοδότησαν την έναρξη µιας ανεπίλυτης πολιτικής κρίσης, η οποία δύο µήνες αργότερα οδήγησε στην ένοπλη σύγκρουση των ∆εκεµβριανών. Οι µείζονες κοινωνικές και πολιτικές αλλαγές, οι οποίες είχαν συντελεστεί κατά τη διάρκεια της Κατοχής, έφεραν στο προσκήνιο κοινωνικές δυνάµεις, οι οποίες εκφρασµένες στο ΕΑΜ αµφισβητούσαν τις δοµές και το φορέα της εξουσίας στη µεταπολεµική Ελλάδα. Η αστική πολιτική ηγεσία απέβλεπε γενικά στην επάνοδο στην προπολεµική τάξη πραγµάτων, ενώ το ΚΚΕ αµφιταλαντευόταν

µεταξύ της πολιτικής και της στρατιωτικής επιλογής. Οι Βρετανοί, από τη µεριά τους, επιδίωκαν να διατηρήσουν τη δεσπόζουσα θέση που είχαν εξασφαλίσει στην Ελλάδα κατά τις αγγλοσοβιετικές συνοµιλίες του Οκτωβρίου 1944 στη Μόσχα, ενώ οι Σοβιετικοί επέµεναν στην αποστασιοποίησή τους από τις ελλη-

νικές υποθέσεις. Ολα αυτά συνέθεταν ένα εκρηκτικό µίγµα. Το συλλαλητήριο της 3ης ∆εκεµβρίου 1944 αποτέλεσε τον καταλύτη για τις εξελίξεις. Τις επιθέσεις του ΕΛΑΣ σε αστυνοµικά τµήµατα και σε θύλακες κυβερνητικών δυνάµεων σε Γουδή και Μακρυγιάννη διαδέχθηκαν οι συγκρούσεις µε τις βρετανικές δυνάµεις, οι οποίες σταδιακά ενισχύθηκαν και µε τη συνδροµή αεροσκαφών και αρµάτων µάχης

έκαµψαν έπειτα από 33 µέρες τον ΕΛΑΣ και τον εξανάγκασαν να εγκαταλείψει την Αττική. Οι συγκρούσεις έληξαν µε την ανακωχή της 11ης Ιανουαρίου 1945, ενώ ένα µήνα αργότερα υπογράφηκε η Συµφωνία της Βάρκιζας, η οποία, αν και τερµάτιζε πολιτικά τη δεκεµβριανή σύγκρουση, έµελλε τελικά να αποτελέσει πρελούδιο

του εµφύλιου πολέµου. Στο 7ο τεύχος του «Ελλήνων Ιστορικά» αναλύεται το πολιτικό

υπόβαθρο της κρίσης που οδήγησε στα ∆εκεµβριανά, εξηγείται η βρετανική πολιτική και εκτυλίσσονται µπροστά στα µάτια του αναγνώστη µέρα προς µέρα οι µάχες των 33 ηµερών που συγκλόνισαν τις γειτονιές της Αθήνας. Για πρώτη φορά παρουσιάζονται στο ευρύ κοινό τα «άλλα» ∆εκεµβριανά, οι συγκρούσεις ανάµεσα στον ΕΛΑΣ και τον Ε∆ΕΣ στην Ηπειρο και αναζητούνται φωτογραφικά τα ίχνη

των µαχών στην τοπογραφία της σύγχρονης Αθήνας.


7

Το εξώφυλλο του βρετανικού περιοδικού «Αέρα» (τεύχος Α’, Νοέµβριος 1944) µε την ύψωση της ελληνικής σηµαίας στο Βράχο της Ακρόπολης κατά την Απελευθέρωση. 8


ΣΩΤΗΡΗΣ ΡΙΖΑΣ ∆ιευθυντής ερευνών, Κέντρο Ερευνας Ιστορίας Νεώτερου Ελληνισµού της Ακαδηµίας Αθηνών

Η ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΚΡΙΣΗ. Η ΕΝΟΠΛΗ ΡΗΞΗ ΚΑΙ ΟΙ ΣΥΝΕΠΕΙΕΣ Το κενό εξουσίας µετά την αποχώρηση των Γερµανών. Η υποστήριξη των Βρετανών προς τον Παπανδρέου και η επιλογή τους να επιστρέψει ο βασιλιάς. Η πρόσδεση του ΕΑΜ στις Συµφωνίες του Λιβάνου και της Καζέρτας. Η αποστασιοποίηση των Σοβιετικών και η πολιτική του ΚΚΕ.

δικτατορία της 4ης Αυγούστου 1936. Τα παλαιά πολιτικά κόµµατα βρίσκονταν σε αδράνεια ήδη από το 1936 και αδυνατούσαν να αντεπεξέλθουν στις νέες απαιτήσεις της πολιτικής δράσης σε συνθήκες ξένης κατοχής. Παρέµεναν προσκολληµένα στο πολιτειακό ζήτηµα αποβλέποντας στην παρεµπόδιση της επανόδου του Γεωργίου Β΄, που συνιστούσε την προτιµώµενη λύση για τους Βρετανούς, οι οποίοι διατηρούσαν στη Μέση Ανατολή, όπου είχαν διαφύγει ο βασιλιάς, η κυβέρνηση και οι Ενοπλες ∆υνάµεις, τον έλεγχο των

ελληνικών υποθέσεων. Σχεδόν οµόφωνα, ακόµα και η πλειοψηφία των στελεχών του αντιβενιζελικού Λαϊκού Κόµµατος, οι αστικές πολιτικές δυνάµεις, επέµενε ότι ο βασιλιάς δεν έπρεπε να επιστρέψει στη χώρα

χωρίς να διενεργηθεί δηµοψήφισµα. Αυτά όµως συνιστούσαν παλαιά µορφή πολιτικής. Η τριπλή κατοχή, σε συνδυασµό µε τον κίνδυνο εδαφικού ακρωτηριασµού της χώρας από τη σύµµαχο των Γερµανών Βουλγαρία, η ασυνήθιστα οξεία κρίση επισιτισµού, ο υπερπληθωρισµός που σήµαινε εξάρθρωση των µικρών και µεσαίων αστικών στρωµάτων και η απειλούµενη επιστράτευση αποτελούσαν ένα πλαίσιο που ευνοούσε νέες µορφές µαζικής κινητοποίησης και στα αστικά κέντρα

και την ύπαιθρο.

Η Κατοχή είχε σηµάνει µείζονες κοινωνικές και

Η ηγεσία του Κοµµουνιστικού Κόµµατος Ελλάδας (ΚΚΕ) ήταν καλύτερα προετοιµασµένη, ψυχολογικά, ιδιοσυγκρασιακά, ιδεολογικά και πολιτικά για να αντεπεξέλθει στο ποικιλόµορφο πεδίο της Κατοχής. Ετσι τον Σεπτέµβριο του 1941 προχώρησε µαζί µε µικρές σοσιαλιστικές οµάδες στη σύσταση του Εθνικού Απελευθερωτικού Μετώπου (ΕΑΜ). Αν και έθετε µε προσοχή ως µέληµα του ΕΑΜ την αποτροπή της επανόδου σε ένα αυταρχικό και κοινωνικά άνισο προπολεµικό παρελθόν, απέφευγε να θέσει µείζονα κοινωνικά και πολιτικά ζητήµατα και επικεντρωνόταν στο ζήτηµα της εθνικής απελευθέρωσης. Πολύ γρήγορα απέκτησε δικτύωση στα µεγάλα αστικά κέντρα, το Εργατικό Εθνικό Απελευθερωτικό Μέτωπο (ΕΕΑΜ) διείσδυσε µε

πολιτικές αλλαγές. Η µοναρχία είχε χάσει οποια-

ευχέρεια στις τάξεις των εργατών και των υπαλ-

δήποτε δηµοτικότητα, καθώς ταυτιζόταν µε τη

λήλων, ένδειξη της προτεραιότητας που είχαν για

Το υπόβαθρο Η αποχώρηση των Γερµανών από την Ελλάδα και η έλευση στην Αθήνα της κυβέρνησης Εθνικής Ενώσεως υπό τον Γεώργιο Παπανδρέου τον Οκτώβριο του 1944 σήµαναν την έναρξη µιας πολιτικής κρίσης, η οποία παρέµεινε ανεπίλυτη και οδήγησε στην ένοπλη σύγκρουση των ∆εκεµβριανών. ∆ιακύβευµα της κρίσης αυτής ήταν η δοµή και ο

φορέας της εξουσίας στη µεταπολεµική Ελλάδα.


9

µια κοµµουνιστική ηγεσία που σφυρηλατήθηκε στον Μεσοπόλεµο υπό την καθοδήγηση της Γ΄

∆ιεθνούς η πολιτική δράση στις πόλεις και η ευρεία συσπείρωση των εργατών. Ταυτόχρονα, αν και η ηγεσία του κόµµατος παρέµενε επιφυλακτική έναντι του ενδεχοµένου ανταρτικής δραστηριότητας και λόγω δογµατικών αντιλήψεων αλλά και κάποιας ανησυχίας για

ζωτικών σηµείων και συγκοινωνιακών αρτηριών. Ηταν επίσης αδύνατο για την ηγεσία του κόµµατος να ελέγξει πλήρως τις πρωτοβουλίες ανάληψης ανταρτικής δραστηριότητας, όπως αυτή του Αρη Βελουχιώτη το καλοκαίρι του 1942. Ανταρτική δραστηριότητα, αλλά µόνο µέσω µικρών οµάδων τοπικής ή το πολύ περιφερειακής εµβέλειας, ευ-

νοούσαν επίσης και οι Βρετανοί.

τη δυνατότητα πολιτικού ελέγχου, ήταν αδύνατο να αγνοηθεί η ύπαιθρος για τον απλό λόγο ότι η

Συνεπώς, από ένα συνδυασµό παραγόντων το

κινητοποίηση εκεί ήταν ευχερέστερη, καθώς οι δυνάµεις Κατοχής δεν ήταν παρούσες, αλλά περιορίζονταν στον έλεγχο αστικών κέντρων, άλλων

σκέλους του ΕΑΜ, του Ελληνικού Λαϊκού Απελευθερωτικού Στρατού (ΕΛΑΣ), ο οποίος θα παρέµενε

ΚΚΕ θα συναινούσε στην ανάπτυξη του ένοπλου εν τέλει υπό τον πλήρη πολιτικό και οργανωτικό

Ο πρωθυπουργός της κυβέρνησης Εθνικής Ενότητας Γεώργιος Παπανδρέου υψώνει τη σηµαία στην Ακρόπολη στις 18 Οκτωβρίου 1944 (φωτογραφία Βούλας Παπαϊωάννου, Μουσείο Μπενάκη). 10


έλεγχο της ηγεσίας του ΚΚΕ και θα εξαπλωνόταν σε πανελλήνια κλίµακα, ενώ δεν θα ετίθετο υπό τη διοίκηση του Συµµαχικού Στρατηγείου της Μέσης Ανατολής όπως επεδίωκε ο βρετανικός παράγων. Γενικά, το ΚΚΕ ανέτρεψε πλήρως τις σχέσεις κυριαρχίας στην ελληνική επικράτεια µέσω της µαζικής κινητοποίησης στις πόλεις και της ανταρτικής δραστηριότητας στην ύπαιθρο, η

κεφαλαιοποιήσει την επιρροή και την de facto εξουσία του, ανάγοντάς την σε µια κεντρική αρχή, µε το σχηµατισµό της Πολιτικής Επιτροπής Εθνικής Απελευθέρωσης, η οποία θα ζητούσε και τη διενέργεια διαπραγµατεύσεων µε την εξόριστη ελληνική κυβέρνηση για το σχηµατισµό ενός αντι-

οποία σε µεγάλο βαθµό απέκτησε θεσµούς τοπι-

Η εξάπλωση του ΕΑΜ σήµαινε, όµως, και πολιτική και κοινωνική ένταση και αυξανόµενη πόλωση. Κοινωνικά, η επιρροή του ΕΑΜ σήµαινε αυξανόµενη αµφισβήτηση οικονοµικών και κοινωνικών δοµών, ενώ πολιτικά η οξυνόµενη αντιπαράθεση έπαιρνε και στρατιωτική µορφή, ιδίως από τον

κής διοίκησης ελεγχόµενους από το ΕΑΜ. Νέες ηλικίες, γυναίκες και αγρότες εντάχθηκαν στο νέο

πολιτικό πλαίσιο. Τον Μάρτιο του 1944 το ΚΚΕ θα επιχειρούσε να

προσωπευτικού κυβερνητικού σχήµατος.

Η επάνοδος του βασιλέως Γεωργίου Β’ αποτελούσε πάγιο στόχο των Βρετανών αλλά όχι και των Αµερικανών. Στη φωτογραφία σε συνάντηση µε τον Ρούσβελτ το 1943 στο πλαίσιο της Greek War Relief Association. ΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ

11

Η ηγεσία του ΚΚΕ ήταν αδύνατο να ελέγξει πλήρως τις ανταρτικές δραστηριότητες όπως αυτή του Αρη Βελουχιώτη. Στη φωτογραφία µαζί µε το στρατηγό Σαράφη και τον Τζαβέλλα (φωτογραφία Πολεµικού Μουσείου). 12


Οκτώβριο του 1943, οπότε και σηµειώθηκε γενικευµένη ένοπλη σύγκρουση µεταξύ του ΕΛΑΣ και του Εθνικού ∆ηµοκρατικού Ελληνικού Συνδέσµου (Ε∆ΕΣ), που διήρκεσε έως τον Φεβρουάριο του 1944. Ο Ε∆ΕΣ συνιστούσε αντιπροσωπευτική

περίπτωση µιας οργάνωσης αντίστασης περιφερειακής κλίµακας, διέθετε ερείσµατα στη ∆υτική Ελλάδα, όπως την ευνοούσαν οι Βρετανοί. Υπό την ηγεσία του παλαιού βενιζελικού και δηµοκρατικού συνταγµατάρχη Ναπολέοντα Ζέρβα, θα

µεταστρεφόταν σταδιακά προς το στέµµα υπό τη βρετανική επιρροή, ενώ µια οµάδα στελεχών της

µαχικού αγώνα. Ο ΕΛΑΣ, αν και υπερείχε, δεν διέλυσε τελικά τον Ε∆ΕΣ, ο οποίος επέδειξε αντοχή, αλλά διέθετε και την υλική και διπλωµατική υποστήριξη των Βρετανών που είχαν διακόψει τη βοήθεια προς τον ΕΛΑΣ. Η συνθηκολόγηση των Ιταλών είχε εν τούτοις καταστήσει τον ΕΛΑΣ

ανεξάρτητο από το βρετανικό εφοδιασµό. Γενικά ο ΕΛΑΣ διέθετε πανελλήνια εµβέλεια σε αντίθεση µε τις αντικοµµουνιστικές ένοπλες οµάδες που

αντιµετώπισε, κυρίως στην Πελοπόννησο και τη Μακεδονία, και επιβλήθηκε στις συγκρούσεις µε αυτές.

στην Αθήνα, χωρίς να διαθέτει την επιρροή που διέθετε ο Ζέρβας στην Ηπειρο, στράφηκε προς τη

Η πολιτική της σύγκρουσης είχε για το ΚΚΕ επι-

συνεργασία µε τις αρχές Κατοχής.

χειρησιακά οφέλη, αλλά και πολιτικό κόστος. Ενώ από τη µια πλευρά εκκαθάριζε το πεδίο από αντιπάλους, από την άλλη δηµιουργούσε πολιτική αντίθεση που υπερέβαινε το όποιο στρατηγικό όφελος. Αυτή ήταν η περίπτωση της οριστικής

Η σύγκρουση µπορεί να κατανοηθεί στο πλαίσιο της προσπάθειας των οργανώσεων αντίστασης να βρίσκονται σε πλεονεκτική θέση τη στιγµή της Απελευθέρωσης. Τον Οκτώβριο του 1943, στην ανάλυση της ηγεσίας του ΕΑΜ βάραιναν δύο στοιχεία: Το πρώτο ήταν η άρνηση των Βρετανών να αποδεχθούν το αίτηµα αντιπροσωπίας αντι-

στασιακών οργανώσεων, συµπεριλαµβανοµένου

διάλυσης της οργάνωσης Εθνική και Κοινωνική Απελευθέρωση (ΕΚΚΑ) και της ένοπλης οµάδας της υπό την ηγεσία του δηµοκρατικού συνταγµατάρχη Ψαρρού στην περιοχή της Παρνασσίδας τον Απρίλιο του 1944. Εναντίον των πολιτικών

του ΕΑΜ, αλλά και του Ε∆ΕΣ, που ζήτησε, κατά την επίσκεψή της στο Κάιρο τον Αύγουστο του 1943, την ανάληψη δέσµευσης από το βασιλιά για τη µη επάνοδό του στη χώρα χωρίς τη διενέρ-

συµφερόντων του ΚΚΕ λειτούργησε και η στάση

γεια δηµοψηφίσµατος. Η βρετανική υποστήριξη

ελληνικές Ενοπλες ∆υνάµεις τον Μάρτιο και τον Απρίλιο του 1944.

προς το βασιλιά και η αναγκαστική επιστροφή της αντιστασιακής αντιπροσωπίας στην κατεχόµενη Ελλάδα σήµαιναν αδυναµία συνεννόησης µεταξύ

της εξόριστης κυβέρνησης και της νέας πραγµατικότητας που διαµορφωνόταν στη χώρα.

που υποκίνησε το σκέλος του ΕΑΜ στη Μέση Ανατολή, ο Ελληνικός Απελευθερωτικός Σύνδεσµος (ΕΑΣ), στις σταθµεύουσες στην Αύγυπτο

Ο ΕΑΣ προχώρησε στη στάση µε αίτηµα το σχη-

Το δεύτερο στοιχείο ήταν η εκτίµηση που επικράτησε στην ηγεσία του ΚΚΕ ότι επίκειτο συµµαχική απόβαση στην Ελλάδα. Λαµβανοµένης υπόψη της βρετανικής στάσης έναντι του αιτήµατος των αντιστασιακών οργανώσεων, η ηγεσία του ΚΚΕ θεώρησε ότι έπρεπε να έχει εξασφαλίσει προκαταβολικά

µατισµό αντιπροσωπευτικής κυβέρνησης µετά από συνοµιλίες µε την ΠΕΕΑ. Η κίνηση απέτυχε, καθώς ο βρετανικός παράγων υποστήριξε το βασιλιά και η στάση κατεστάλη. Επρόκειτο για στρατηγική ζηµία µεγάλης έκτασης για την Αριστερά, καθώς οι Ενοπλες ∆υνάµεις της Μέσης Ανατολής εκκαθαρίστηκαν από τα αριστερά στοιχεία, η επιρροή των δηµοκρατικών εξασθένησε και η συνδιάσκεψη που συγκλήθηκε στον Λίβανο

την κυριαρχία της στην ελληνική επικράτεια.

για την αναζήτηση πολιτικής διευθέτησης οργα-

Η ένοπλη σύγκρουση έληξε τελικά τον Φεβρουά-

νώθηκε υπό το στενό έλεγχο των Βρετανών και µε όρους δυσµενείς για το ΕΑΜ, όπως επρόκειτο

ριο του 1944 µε ανακωχή την οποία επεδίωξαν οι Βρετανοί εν ονόµατι των αναγκών του συµ-

να ανακαλύψει η ηγεσία του ΚΚΕ από τον Μάιο έως τον Σεπτέµβριο του 1944.


13

Η προσωρινή πολιτική διευθέτηση Πράγµατι, ο Γεώργιος Παπανδρέου, επιλογή των Βρετανών και του Γεωργίου για την προεδρία της κυβέρνησης Εθνικής Ενώσεως που επρόκειτο να σχηµατιστεί, πέτυχε να συσπειρώσει στο συνέδριο

του Λιβάνου του Μαΐου του 1944 το σύνολο των προδικτατορικών αστικών κοµµάτων, αν και οι Φιλελεύθεροι παρέµεναν επιφυλακτικοί έναντί του, καθώς θεωρούσαν ότι τους ανήκε η πρωτοκαθεδρία µε βάση τα αποτελέσµατα των τελευταίων προπολεµικών εκλογών του 1936, ενώ και οι Λαϊκοί θεωρούσαν µάλλον χλιαρή τη θέση του Αχαιού πολιτικού έναντι της Αριστεράς. Στην πραγµατικότητα, όµως, αυτή που υπο-αντιπροσωπευόταν στο νέο κυβερνητικό σχήµα ήταν η Αριστερά, η οποία εξασφάλιζε µόνο πέντε θέσεις, όχι περισσότερο

από το ένα πέµπτο, στο Υπουργικό Συµβούλιο. Η ηγεσία του ΚΚΕ παρέµεινε αρνητική για ένα τρίµηνο στο αποτέλεσµα της Συµφωνίας του Λιβάνου, το οποίο διαπραγµατεύθηκαν επιτόπου ο πρόεδρος της ΠΕΕΑ, σοσιαλιστής Αλέξανδρος, Σβώλος και ο Πέτρος Ρούσος, µέλος του Πολιτικού Γραφείου του ΚΚΕ. Το κόµµα θα αποδεχόταν τελικά τη συµµετοχή του στην κυβέρνηση υπό τους όρους της Συµφωνίας του Λιβάνου και µε τον Παπανδρέου στην πρωθυπουργία στις αρχές Σεπτεµβρίου του 1944. Σ’ αυτή την επιλο-

συνοµιλιών από τον Μάιο έως τον Οκτώβριο του 1944, οπότε και κατέληξαν στη Μόσχα στη λεγόµενη συµφωνία των ποσοστών, µε την οποία αναγνωριζόταν το βρετανικό ενδιαφέρον για την Ελλάδα στο πλαίσιο της ακεραιότητας της γραµµής των επικοινωνιών της παραδοσιακής ναυτικής δύναµης που κυριαρχούσε στη Μεσόγειο, η σοβιετική ηγεσία θα άφηνε ταυτόχρονα να εννοηθεί ότι ευνοούσε µια συµβιβαστική στάση εκ µέρους

του ΚΚΕ. Τα προσεκτικά αυτά µηνύµατα µεταδόθηκαν στην αντιπροσωπία της Αριστεράς στο Κάιρο τον Μάιο του 1944 από την εκεί σοβιετική πρεσβεία, όπως και έµµεσα, αλλά ευκρινώς για την ελληνική κοµµουνιστική ηγεσία, από τη Σοβιετική Στρατιωτική Αποστολή, που έφθασε στην κατεχόµενη Ελλάδα στο τέλος του Ιουλίου του 1944. Υπό το κράτος αυτών των παραινέσεων και την αίσθηση ότι εµµονή στην αδιαλλαξία θα µπορούσε να σηµάνει και την απώλεια µετριοπαθών σοσιαλιστικών

στοιχείων, τα οποία δεν ήταν πολυάριθµα αλλά παρέµεναν χρήσιµα για την ευρύτητα του ΕΑΜ, η ηγεσία του ΚΚΕ συναίνεσε στην είσοδο στην κυβέρνηση

γή βάρυνε ασφαλώς η σοβιετική πολιτική. Η Μόσχα θεωρούσε κρίσιµη τη διατή-

ρηση καλών σχέσεων µε τις Ηνωµένες Πολιτείες και τη Βρετανία ενόσω διαρκούσε η πολεµική αναµέτρηση µε τη Γερµανία. Ετσι, παρά το γεγονός ότι δεν θα ενηµέρωνε

την ηγεσία του ΚΚΕ για την εξέλιξη των αγγλοσοβιετικών 14

Ο συνταγµατάρχης ∆ηµήτριος Ψαρρός, ηγέτης της ΕΚΚΑ, ο οποίος δολοφονήθηκε κατά τις επιχειρήσεις διάλυσης της οργάνωσής του από τον ΕΛΑΣ (φωτογραφία του 1930).

Εθνικής Ενώσεως. Παράλληλα, στο τέλος Σεπτεµβρίου, θα υπέγραφε τη Συµφωνία της Καζέρτας, µε την οποία υπήγαγε τον ΕΛΑΣ στις διαταγές Βρετανού διοικητή, του στρατηγού Scobie, αναλαµβάνοντας την υποχρέωση να µην εισέλθει στην Αττική τη στιγµή της Απελευθέρωσης. Αυτό ήταν και το σηµαντικότερο στοιχείο της συµφωνίας αυτής, για την οποία η ηγεσία του ΚΚΕ

επικρίθηκε µάλλον άδικα, αφού η συνοµολόγησή της συνιστούσε λογικό ΕΛΛ ΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ

Ο βασιλιάς Γεώργιος Β’ αναχωρεί για τη Μέση Ανατολή µετά το κίνηµα και την παραίτηση της κυβέρνησης Τσουδερού. Τον χαιρετά ο αντιπλοίαρχος Τούµπας. ΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ

15

Με το Συνέδριο του Λιβάνου ο Γ. Παπανδρέου πέτυχε να συσπειρώσει το σύνολο των προδικτατορικών αστικών κοµµάτων.. Από αριστερά: Καρτάλης, Θεοτόκης, συνταγµατάρχης Μεταξάς, Ρέντης, Σακαλής, Σοφιανόπουλος, κοµµάτων Λόντος, Πορφυρογέννης. Πορφυρογέννης. ∆εξιά του πρωθυπουργού ο γιος του Γιώργος και οι Σβώλος, Αγγελόπουλος, Ρούσος, Μυλωνάς, Μυλωνάς, λοχαγός Μεταξάς, Πυροµάγλου, ∆ραγούµης, Ασκούτσης, Κανελλόπουλος και Στρατής.

επακόλουθο της αποδοχής της Συµφωνίας του Λιβάνου. Μια κίνηση προς την αντίθετη φορά, στην οποία προχώρησε το ΚΚΕ τον Σεπτέµβριο, εν όψει της Απελευθέρωσης, ήταν να συγκρουστεί µε τα συγκροτηθέντα από τους Γερµανούς Τάγµατα

Ασφαλείας στην Πελοπόννησο. Ηταν µια κίνηση που µπορεί να κατανοηθεί όχι µόνο στο πλαίσιο µιας στρατηγικής για τη διάλυση µιας αντίπαλης και επικίνδυνης δύναµης, αλλά και ως αποτέλεσµα της δυναµικής της σύγκρουσης που είχε γίνει ανεξέλεγκτη µεταξύ του ΕΛΑΣ και των Ταγµάτων από

Ο πολιτικός δυϊσµός και η πολιτική κρίση Παρά ταύτα, όταν η κυβέρνηση Εθνικής Ενώσεως έφθανε στην Αθήνα στις 18 Οκτωβρίου, η πολιτική διευθέτηση του Λιβάνου ήταν αµ-

φισβητούµενη µε την έννοια ότι κανείς δεν τη θεωρούσε οριστική. Eνας πολιτικός δυϊσµός διέτρεχε την ελληνική επικράτεια. Η κυβέρνηση

είχε τον έλεγχο της Αθήνας, ούτε καν όλης της

κής και στρατιωτικής ελίτ, είτε αντιβενιζελικής είτε βενιζελικής, και η οποία συγκροτούσε ή βρισκόταν σε επαφή µε την τελευταία κυβέρνηση συνεργατών συνεργατών

Αττικής, ενώ το ΕΑΜ επικρατούσε πρακτικά σε όλη την υπόλοιπη χώρα µε εξαίρεση την Hπειρο, όπου διέθετε τον έλεγχο ο Ε∆ΕΣ, και την Κρήτη, όπου επικρατούσε ισορροπία µεταξύ των βενιζελικών ένοπλων οργανώσεων και του ΕΑΜ, ενώ σε τµήµα του Nοµού Nοµο ύ Χανίων, Χανίων, µικρό πάντως, θα εξακολουθούσε η γερµανική κατοχή έως τον

υπό τον Ιωάννη Ράλλη.

Μάιο του 1945.

το τέλος του 1943, όταν οι Γερµανοί αποφάσισαν να παίξουν το χαρτί του αντικοµµουνισµού που

διακατείχε µια µερίδα της προπολεµικής πολεµι-

16


Τα µηνύµατα για τη στάση της Μόσχας στο ελληνικό πρόβληµα µετέφερε η Σοβιετική Στρατιωτική Αποστολή που ήρθε στην Ελλάδα τον Ιούλιο του 1944. ∆εξιά ο συνταγµατάρχης Ποπόφ και οι Κωτσάκη Κωτσάκηςς (Νέστορας), Αθηνέλλης και Πυρίοχος.

Ο Παπανδρέου δεν διέθετε αξιόλογες Ενοπλες ∆υνάµεις ή Σώµατα Ασφαλείας και η εξουσία του βασιζόταν στις µικρές βρετανικές µονάδες, δύναµης όχι µεγαλύτερης από 10.000, που εί-

διάχυτη αβεβαιότητα και η αδυναµία του Παπανδρέου να επιβληθεί, καθώς δεν διέθετε δική του

χαν διασπαρεί σε όλη τη χώρα. Το γεγονός ότι η

χειραγωγήσει τις αντικρουόµενες δυνάµεις και να

βρετανική κυβέρνηση δεν είχε διαθέσει ικανές δυνάµεις για την Ελλάδα είχε ήδη επισηµανθεί από τους Αµερικανούς που έβλεπαν στη βρετανι-

επικρατήσει στο κέντρο της ελληνικής πολιτικής

κή πολιτική µια έκδηλη αδυναµία του Λονδίν Λονδίνου ου

ράλληλα, όµως, αυτές οι παραδοσιακές πολιτικές δυνάµεις, αν και εξασθενηµένες, αναζητούσαν τρόπους παραµερισµού του Παπανδρέου, καθώς πίστευαν ότι αυτός θα µπορούσε να τις υποκα-

να επιδράσει µε τρόπο προληπτικό και αποφασιστικό στο συσχετισµό δυνάµεων σε αντίθεση µε την περίπτωση της Ιταλίας, όπου, κατά την αµερικανική οπτική, η µαζική παρουσία αγγλο-

βάση ισχύος. Ο Ελληνας πρωθυπουργός πίστευε ότι µε τη βρετανική υποστήριξη θα µπορούσε να παραµερίζοντας τους Φιλελευθέρους, αλλά και

τους Λαϊκούς, που έδειχναν εξουθενωµένοι. εξουθενωµένοι. Πα-

ταστήσει.

αµερικανικών δυνάµεων δυνάµεων έτεινε να αποτρέπει το ιταλικό Κοµµουνιστικό Κόµµα από την υιοθέτηση

µιας επαναστατικής στρατηγικής.

Σε αντίθεση µε τις όποιες µεταρρυθµιστικές ή σοσιαλιστικές και δηµοκρατικές, κατά την πα-

νευρωπαϊκά προσφιλή ορολογία της εποχής της Αυτά που µπορούσαν να παρατηρηθούν ήταν µια ΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ

Απελευθέρωσης, τάσεις που µπορεί να είχε ο Πα17

πανδρέου, οι προπολεµικές αστικές δυνάµεις, ο βασιλιάς, ο οποίος παρέµενε στο Λονδίν Λονδίνο ο αλλά τυπικά ασκούσε από εκεί τα καθήκοντα του αρχηγού του κράτους, και οι αντικοµµουνιστικοί στρατιωτικοί κύκλοι απέβλεπαν, απέβλεπαν, µε τρόπο που παρέβλεπε το συσχετισµό δυνάµεων, στην αποδόµηση της de facto εξουσίας του ΕΑΜ και στην ανάσχεση της επιρροής της Αριστεράς γενικά. Η πολιτική ατζέντα τους απέβλεπε γενικά στην επάνοδο στην προπολεµική τάξη πραγµάτων. Ταυτόχρονα, Ταυτόχρονα, η αστική πολιτική ηγεσία βρισκόταν υπό το κράτος

του υπαρξιακού φόβου που της δηµιουργούσαν οι

πρακτικές του ΕΑΜ στην εκτός Αθηνών επικράτεια, όπου οι συλλήψεις αντιφρονούντων, συχνά µε την επίκληση της συνεργασίας µε τις αρχές Κατοχής, ήταν εκτεταµένες, µε πιο χαρακτηριστικό παράδειγµα την περίπτωση της Θεσσαλονίκ Θεσσαλονίκης, ης, στην οποία εισήλθε ο ΕΛΑΣ στις 31 Οκτωβρίου, χωρίς όµως να αρνηθεί στη συνέχεια την είσοδο

στην πόλη των βρετανικών δυνάµεων. Η ηγεσία του ΚΚΕ, από την πλευρά της, έδειχνε

Ο Γ. Παπανδρέου εξέρχεται από την τελευταία έδρα της ελληνικής κυβέρνησης, πριν επιστρέψει στην Ελλάδα, στην Κάβα ντέι Τιρένι κοντά στη Νάπολη. 18


να αµφιταλαντεύεται. Αν και δεν ευνοούσε την

προσφυγή στην ένοπλη στρατηγική, όπως είχαν δείξει άλλωστε η Συµφωνία της Καζέρτας και η

ξή της εξαιτίας και πρακτικών ένοπλης επιβολής του ΕΛΑΣ κατά την Κατοχή, αλλά και την πρώτη

προτεραιότητα όχι µόνο για την ανασυγκρότηση

µετα-απελευθερωτική περίοδο. Η ηγεσία του ΚΚΕ από την πλευρά της, αν και είχε αποφύγει την επιλογή της ένοπλης στρατηγικής, τον Σεπτέµβριο - Οκτώβριο του 1944 δεν ήταν προετοιµασµένη να απεµπολήσει το πλεονέκτηµα που είχε αποκτήσει κατά την Κατοχή και δεν ήταν διατεθειµένη να συναινέσει στη διάλυση των δοµών ισχύος που είχε συγκροτήσει. Παράλληλα, διακατεχόταν από την έντονη ανησυχία ότι οι αντίπαλοί της θα επιχειρούσαν πραξικόπηµα, ώστε να επιτύχουν την επάνοδο στην προπολεµική τάξη πραγµάτων. Τα δύο στρατόπεδα διατηρούσαν, εποµένως, διαµετρικά αντίθετες επιδιώξεις και διακατέχονταν

του κράτους, αλλά και την εξουδετέρωση της de

από φόβους που οδηγούσαν σε ένα παιχνίδι µη-

facto εξουσίας του ΕΑΜ.

δενικού αθροίσµατος. Η νίκη του ενός θα ήταν

στάση του κόµµατος τις πρώτες εβδοµάδες µετά την Απελευθέρωση, δεν σκόπευε ταυτόχρονα να εγκαταλείψει τη θέση ισχύος που είχε εξασφαλίσει κατά τη διάρκεια της Κατοχής. Η πολιτική αυτή θα γινόταν προφανής στο στρατιωτικό ζήτηµα. Ηδη από το τέλος Οκτωβρίου του 1944 ο Παπανδρέου θα συµφωνούσε µε τους Βρετανούς ότι η διάλυση των ανταρτικών οργανώσεων και της Πολιτοφυλακής του ΕΑΜ και, αντίστοιχα, η σύσταση από την κυβέρνηση της Εθνοφυλακής και, στη συνέχεια, του τακτικού στρατού συνιστούσαν

ήττα για τον άλλο. Καθ’ όλη τη διάρκεια του Νοεµβρίου, το στρατιωτικό ζήτηµα αποτελεί το κεντρικό πρόβληµα

στις συνοµιλίες µεταξύ του Παπανδρέου και της Αριστεράς. Η ηγεσία του ΚΚΕ ζητούσε την τιµωρία των δωσιλόγων και έθετε µε έµφαση το ζήτηµα της σύνθεσης του νέου στρατού, αλλά και της διάλυσης της Χωροφυλακής, Σώµατος που από την οπτική της Αριστεράς είχε ταυτιστεί µε τις κυβερνήσεις συνεργατών των αρχών Κατοχής.

Το επιτακτικά τιθέµενο από την πλευρά της Αριστεράς αίτηµα τιµωρίας των δωσίλογων επέτεινε τους φόβους της αστικής πολιτικής ηγεσίας,

Ο βρετανικός παράγων, ο ίδιος ο πρωθυπουργός Winston Churchill, θα αποκρυστάλλωνε την πολιτική του κατά την πρώτη εβδοµάδα του Νοεµβρίου στην αδιάλλακτη επιδίωξη της αποστράτευσης των ανταρτικών οργανώσεων. Οι Βρετανοί είχαν καταλήξει στο συµπέρασµα ότι η κυριαρχία του ΕΑΜ στην ύπαιθρο βασιζόταν στο ένοπλο σκέλος του, τον ΕΛΑΣ και την Πολιτοφυλακή, και πίστευαν ότι οι δοµές εξουσίας υπό τον έλεγχο του ΚΚΕ θα απέτρεπαν την ανασύσταση του κράτους, τη

νοµιµότητα του οποίου εκπροσωπούσε η κυβέρ-

καθώς, όπως προαναφέρθηκε, η ηγεσία του ΚΚΕ

νηση Εθνικής Ενώσεως. Αυτό ήταν το υπόβαθρο

έτεινε να αποδίδει τη µοµφή της συνεργασίας µε ευρύτητα. Από την άλλη πλευρά, κινήσεις όπως η επάνοδος της ΙΙΙ Ορεινής Ταξιαρχίας, µονάδας µε αναµφίβολα αντικοµµουνιστικά φρονήµατα, από την Ιταλία έτειναν να εδραιώνουν την πεποίθηση της ηγεσίας του ΚΚΕ ότι ο βρετανικός παράγων και η αστική πολιτική ηγεσία απέβλεπαν στη στρα-

της εκτίµησης του Βρετανού πρωθυπουργού ότι

τιωτική συντριβή της. Είναι ευκρινή συνεπώς τα στοιχεία που οδηγούσαν στην αντιπαράθεση: η προπολεµική αστική ηγεσία δεν αποδεχόταν ψυχολογικά την παρουσία της ισχυρής πλέον κοµµουνιστικής Αριστεράς και απέβλεπε στη διάλυση της βάσης ισχύος της, ενώ ταυτόχρονα διακατεχόταν από φόβο για την ύπαρΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ

η σύγκρουση µε τον ΕΛΑΣ ήταν αναπόφευκτη. Ο Churchill έβλεπε τη σύγκρουση ως το αναγκαίο τίµηµα για τη διατήρηση της δεσπόζουσας θέσης που είχε εξασφαλίσει η Βρετανία στην Ελλάδα κατά τις αγγλοσοβιετικές συνοµιλίες του Οκτωβρίου 1944 στη Μόσχα. Ηταν όµως προφανές ότι δεν εκτιµούσε ορθά το συσχετισµό δυνάµεων και τις περιορισµένες εκείνη τη στιγµή στρατιωτικές

δυνατότητες της Βρετανίας επί του πεδίου. Η υποτίµηση των δυνατοτήτων του ΕΛΑΣ ήταν προφανής και θα είχε κάποιο πολιτικό τίµηµα για

τον Βρετανό πρωθυπουργό κατά τη διάρκεια της σύγκρουσης, καθώς θα υποχρεωνόταν να δεσµεύ19

Τα βρετανικά στρατεύµατα που αποβιβάστηκαν στην Αττική έτυχαν υποδοχής. Αεροφωτογραφία από την αποβίβασή τους στον Πειραιά όπου στην προκυµαία τούς καλωσορίζει πλήθος κόσµου. 20


σει και να µεταφέρει στην Ελλάδα µεγάλο όγκο στρατιωτικών δυνάµεων. Το σηµαντικό όµως για την αξιολόγηση των εξελίξεων πριν από την κρίση είναι ότι ο Churchill υποτίµησε τη στρατιωτική διάσταση του ζητήµατος για τη Βρετανία. Αυτή η βρετανική στάση επιδρούσε, βέβαια, και στον

Παπανδρέου, καθώς η βρετανική πρεσβεία στην Αθήνα έτεινε να τον πιέζει για την υιοθέτηση πιο σκληρής στάσης κατά τις διαπραγµατεύσεις µε την Αριστερά, υπό την επιδοκιµασία και παραγόντων του προπολεµικού αστικού κόσµου. Ετσι ο Παπανδρέου θα βρισκόταν στο µέσον µιας διελκυστίνδας,

όπου οι ανταγωνιζόµενοι διέθεταν ισχύ που δεν διέθετε ο ίδιος. Το ΚΚΕ θα παρέµενε, πάντως, αναποφάσιστο µεταξύ της πολιτικής και της στρατιωτικής επιλογής. Υπήρχε βέβαια µια τάση που εξέφραζε ο αρχικαπετάνιος του ΕΛΑΣ Αρης Βελουχιώτης και

υποστήριξε, στο πλαίσιο µάλιστα µιας σύσκεψης καπετάνιων στις 17 και 18 Νοεµβρίου στη Λαµία, ότι ήταν αναγκαία η ανάληψη πρωτοβουλίας στο στρατιωτικό πεδίο, αφού οι Βρετανοί και οι Ελλη-

νες, πέραν της Αριστεράς, ωθούσαν προς ρήξη. Ο γραµµατέας του κόµµατος Γιώργης Σιάντος αποδοκίµασε, όµως, άµεσα τη θέση του Βελουχιώτη. Σε µια σύσκεψη στελεχών της Κοµµατικής Οργάνωσης Αθήνας, όπου µάλιστα τα κοµµατικά στελέχη φάνηκε µε σαφήνεια ότι υποστήριζαν τη στρατιωτική επιλογή, ο Σιάντος έδειξε ότι θεωρού-

σε τη σύγκρουση αναπόφευκτη. ∆εν έλαβε όµως στρατιωτικά µέτρα. Η στρατιωτική κατάσταση

δεν ήταν ευνοϊκή ούτε για το ΚΚΕ. Προκειµένου να εξασφαλίσει τη δυνατότητα αποφασιστικού πλήγµατος, ο ΕΛΑΣ έπρεπε να συγκεντρώσει στην Αττική το µεγαλύτερο µέρος των δυνάµεών του ανά την επικράτεια. Κίνηση τόσο εκτεταµένη δεν µπορούσε να περάσει απαρατήρητη ούτε ήταν δυνατή, καθώς ο ΕΛΑΣ δεν διέθετε µηχανοκίνητα µεταφορικά µέσα ούτε βέβαια το οδικό δίκτυο

ήταν σε καλή κατάσταση. Εξάλλου, η de facto εξουσία του ΕΑΜ στην ύπαι-

θρο στηριζόταν σε σηµαντικό βαθµό στον ΕΛΑΣ και η αποχώρησή του θα σήµαινε κάποιο κενό ΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ

21

εξουσίας. Παρά ταύτα, η επιλογή του Σιάντου δεν ήταν σαφής ούτε υπέρ του κοινοβουλευτικού δρόµου, αν και το ΕΑΜ είχε οπωσδήποτε µεγάλες πιθανότητες για καταγραφή σηµαντικής εκλογικής δύναµης και διατήρησης, ακόµα και έπειτα από διάλυση του ΕΛΑΣ και της Πολιτοφυλακής, του πλέγµατος των οργανώσεων µαζικής απήχησης και κινητοποίησης, όπως το Εργατικό ΕΑΜ και η

Ενιαία Πανελλαδική Οργάνωση Νέων (ΕΠΟΝ). Το ΚΚΕ, άλλωστε, διέθετε 400.000 µέλη κατά τη στιγµή της Απελευθέρωσης και είχε αποκτήσει επαφή µε όλα τα κοινωνικά στρώµατα και τις επαρχίες της χώρας. Αν και δεν ήταν σαφές το ποσοστό της επιρροής του, ούτε µπορούσε να είναι σε συνθήκες κατοχής και πολιτικής κινητοποίησης, όπου ο καταναγκασµός έπαιζε σηµαντικό ρόλο, εν τούτοις ήταν διακριτή µια κοινωνική διαφοροποίηση µεταξύ ανώτερων και κατώτερων τάξεων, µε το ΕΑΜ να εκπροσωπεί κατώτερες

τάξεις των πόλεων, πρόσφυγες ή κατεστραµµένα

από τον πληθωρισµό µικροαστικά στοιχεία, καθώς

και νεότερες ηλικίες, ενώ, αντίθετα, συναντούσε αντιστάσεις µεταξύ των ανωτέρων και µέρους των µεσαίων στρωµάτων, αλλά και µικροϊδιοκτητών

αγροτών, ιδίως στην Πελοπόννησο. Αυτό που µπορεί συνεπώς να υποτεθεί είναι ότι η δυναµική της κρίσης υπερέβη οποιαδήποτε εκτίµηση µπορούσε να βαρύνει υπέρ της πολιτικής επιλογής. Στις 28 Νοεµβρίου η ηγεσία του ΚΚΕ αντελήφθη ότι η κυβερνητική πρόταση απέβλεπε στο σχηµατισµό τριών ταξιαρχιών του νέου τακτικού στρατού, µίας από τον ΕΛΑΣ, µίας από τον

Ε∆ΕΣ και µίας από την ΙΙΙ Ορεινή ταξιαρχία και τον Ιερό Λόχο και όχι δύο ισοδύναµων, µίας από τον ΕΛΑΣ και µίας από όλους τους υπόλοιπους σχηµατισµούς, Στο σηµείο αυτό οι διαπραγµατεύσεις διακόπηκαν, το ΚΚΕ αποφάσισε την αποχώρηση της Αριστεράς από την κυβέρνηση Εθνικής Ενώσεως και προχώρησε στη διοργάνωση του συλλαλητηρίου στην πλατεία Συντάγµατος στις 3

Η τιµωρία των δωσίλογων αποτελούσε κεντρικό αίτηµα της ηγεσίας του ΚΚΕ. Στη φωτογραφία ο κατοχικός πρωθυπουργός Ιω. Ράλλης, ένας Γερµανός, ένας τσολιάς και ο συνταγµατάρχης Πλυντζανόπουλος. 22


∆εκεµβρίου. Μόνο να εικάσει κανείς µπορεί, µε

Οι πολιτικές όψεις της σύγκρουσης

βάση τα υπάρχοντα στοιχεία, ότι το ΚΚΕ επέλεξε την αδιαλλαξία επηρεαζόµενο από υποδείξεις του ηγέτη των Γιουγκοσλάβων κοµµουνιστών κατά του αφοπλισµού. Αντίθετα, η Σοβιετική Ενωση είχε

Οι στρατιωτικές πλευρές των ∆εκεµβριανών δεν

παραµείνει απόλυτα αποστασιοποιηµένη.

αποτελούν το βασικό θέµα αυτού του κειµένου. Για την κατανόηση, όµως, των πολιτικών πλευρών και συνεπειών πρέπει να ειπωθεί ότι για λόγους που

Το συλλαλητήριο της 3ης ∆εκεµβρίου απετέλεσε

ήδη έχουν αναφερθεί, ο ΕΛΑΣ δεν είχε την ευχέρεια να συγκεντρώσει στην Αττική τις αναγκαίες

τον καταλύτη για τις εξελίξεις. Η κυβέρνηση απαγόρευσε τη διεξαγωγή του και το ΚΚΕ επέµεινε σ’ αυτήν. Επρόκειτο για δοκιµή θελήσεων που οδήγησε στη σύγκρουση. Παραµένει άγνωστο

µε ποιον ακριβώς τρόπο, καθώς παλαιότερες και

δυνάµεις για να επικρατήσει πλήρως. Παρά ταύτα, είχε την πρωτοβουλία των κινήσεων, τουλάχιστον

έως τα µέσα ∆εκεµβρίου, και πολέµησε πολύ πιο σκληρά απ’ ό,τι υπέθεταν πριν από τη σύγκρουση οι αντίπαλοί του. ∆εν κατόρθωσε όµως να κάµψει

νεότερες διαθέσιµες πηγές και εργασίες δεν είναι ιδιαίτερα διαφωτιστικές, οι δυνάµεις ασφαλείας άνοιξαν πυρ µε αποτέλεσµα το θάνατο τουλάχιστον δέκα διαδηλωτών και πολιτική συνέπεια την αναπότρεπτη πλέον πορεία προς την ένοπλη

πλήρως την αντίσταση των ολιγάριθµων αρχικά

σύγκρουση, τις συνέπειες της οποίας δεν φαίνε-

δυνάµεις, θα έφθαναν έως 100 χιλιάδες ανδρών,

ται να είχε σταθµίσει πλήρως κανείς από τους

οι οποίοι µε τη συνδροµή αεροσκαφών και αρµάτων µάχης θα έκαµπταν έπειτα από 33 µέρες τον

ενδιαφερόµενους παράγοντες.

Βρετανών, καθώς και των επίσης ολιγάριθµων

ελληνικών µονάδων Χωροφυλακής και στρατού. Σταδιακά ο Churchill θα ενίσχυε τις βρετανικές

Οι συνοµιλίες Στάλιν – Τσώρτσιλ στη Μόσχα τον Οκτώβριο του 1944 έδωσαν δεσπόζουσα θέση στη Βρετανία για τα ελληνικά πράγµατα. ΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ

23

Το ΕΑΜ διατηρούσε ευρεία πολιτική απήχηση και µετά τη διάλυση του ΕΛΑΣ. 24


Η ΕΑΜική πολιτική συναντούσε αντιστάσεις από ανώτερα και µεσαία στρώµατα αλλά και µικροϊδιοκτήτες γης ιδίως στην Πελοπόννησο. Στη φωτογραφία (από το περιοδικό της αγγλικής προπαγάνδας «Αέρα») η υποδοχή του δηµάρχου Πατρών µετά την εκδίωξη των Γερµανών κατακτητών.

ΕΛΑΣ και θα τον εξανάγκαζαν να εγκαταλείψει την Αττική. Από πολιτική άποψη, στο διάστηµα αυτό ο Βρετανός πρωθυπουργός υπέστη οξεία κριτική τόσο στη Βρετανία όσο και στις Ηνωµένες Πολιτείες. Παρά ταύτα, ήταν σε θέση να επιµεί-

νει στην πολιτική του παρά το προφανές κόστος στρατιωτικής εµπλοκής της Βρετανίας σε µια συµµαχική και µόλις απελευθερωθείσα χώρα, αφού

σε περίπτωση υποχώρησής του θα διακύβευε το γόητρο και τη στρατηγική θέση της Βρετανίας στη Μεσόγειο. Η σοβιετική αποχή από τις εξελίξεις θα

τον βοηθούσε στο σηµείο αυτό. ΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ

Μια άλλη πολιτική όψη ήταν η εσωτερική. Ο Παπανδρέου αµφισβητήθηκε ευθύς µετά την

έναρξη των συγκρούσεων από τους Φιλελευθέρους, οι οποίοι εξασφάλισαν τη συναίνεση των Λαϊκών για την ανάληψη της πρωθυπουργίας από τον αρχηγό των Φιλελευθέρων Θεµιστοκλή Σοφούλη. Η αντίδραση των Βρετανών µαταίωσε την κίνηση αυτή. Αντίθετα, το Λονδίνο, παρά τους δισταγµούς του Churchill, προώθησε τελικά τη λύση της αντιβασιλείας του Αρχιεπισκόπου

∆αµασκηνού. Ηταν µια προσπάθεια παραµερισµού του βασιλιά, καθώς αυτός φαινόταν ως ένα 25

26


Η µοιραία διαδήλωση της 3ης ∆εκεµβρίου. Οπαδοί του ΕΑΜ γονατιστοί µπροστά στον Αγνωστο Στρατιώτη (φωτογραφία Πουλίδη – ΕΡΤ). ΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ

27

βασικό στοιχείο που προκαλούσε τη δυσπιστία της Αριστεράς, αλλά και εγκαθίδρυσης ενός συνταγµατικού ρυθµιστικού παράγοντα που θα αναλάµβανε το συντονισµό των επαφών των

κοµµάτων.

Το τρίτο στοιχείο που χρειάζεται ερµηνεία ήταν η εξέλιξη της πολιτικής του ΚΚΕ κατά τη διάρκεια των συγκρούσεων. Η κοµµουνιστική ηγεσία δεν κατόρθωσε να διαµορφώσει µια αξιόπιστη

πολιτική στρατηγική που θα λάµβανε υπόψη τις εξελίξεις και στο στρατιωτικό πεδίο.

Παράλληλα µε τη σύσταση αντιβασιλείας, στην οποία συναίνεσε τελικά ο Γεώργιος στο τέλος ∆εκεµβρίου, ο βρετανικός παράγων εισήγαγε και πάλι στην ελληνική πολιτική έναν παλαιό γνώρικαι δηµοκρατικός, δηµοφιλής µεταξύ των προ-

Οταν µετά τα µέσα ∆εκεµβρίου η ηγεσία του ΚΚΕ υπέβαλε προτάσεις συµβιβασµού στο στρατηγό Scobie, αυτές ήταν µάλλον µαξιµαλιστικές, ενώ, αντίστροφα, οι στρατιωτικές δυνατότητες του ΕΛΑΣ µειώνονταν. Ούτως ή άλλως, ο συµβιβασµός

σφύγων και γενικά φτωχών στρωµάτων, ο στρα-

υπό τους όρους του ΚΚΕ δεν φαινόταν να ενδια-

τηγός επανερχόταν έπειτα από µακρά απουσία και προοριζόταν να αποτελέσει ένα δηµοκρατικό αντίβαρο προς την Αριστερά, καθώς η φόρµουλα της κυβέρνησης Εθνικής Ενωσης υπό τον Παπαν-

φέρει τους Βρετανούς, καθώς το κόµµα ζητούσε σχηµατισµό κυβέρνησης συνεργασίας µε ενισχυµένη συµµετοχή του, διάλυση της Χωροφυλακής και αποµάκρυνση από την Αττική της ΙΙΙ Ορεινής

δρέου είχε πλέον ξεπεραστεί.

Ταξιαρχίας και του Ιερού Λόχου.

µο, το στρατηγό Νικόλαο Πλαστήρα. Βενιζελικός

Η άφιξη του Τσώρτσιλ στην Αθήνα τα Χριστούγεννα του 1944. 28


Παρά ταύτα, το ΚΚΕ θα µπορούσε να επιχειρήσει µια συµβιβαστική διευθέτηση κατά τη σύ-

σκεψη των πολιτικών ηγετών υπό την προεδρία του ∆αµασκηνού και µε τη συµµετοχή του ίδιου του Churchill στις 26 και τις 27 ∆εκεµβρίου. Οι

Βρετανοί είχαν συνειδητοποιήσει ότι ακόµα και επιτυγχάνοντας την εκδίωξη του ΕΛΑΣ από την Αττική δεν θα ήταν σε θέση να τον πλήξουν στην υπόλοιπη επικράτεια λόγω ανεπάρκειας δυνάµε-

«βλακεία» συγκρουόµενοι µε τους Βρετανούς. Ενα κρίσιµο στοιχείο το οποίο διέφευγε αυτής της ανάλυσης, που απέβλεπε σε συνέχιση του ανταρτοπολέµου, ήταν πως, πέραν του γεγονότος ότι ο πληθυσµός της υπαίθρου ήταν εξαντληµένος και απρόθυµος να αναλάβει τη συντήρηση των ανταρτών, το ΚΚΕ έβγαινε από τη σύγκρουση όχι µόνο ηττηµένο στρατιωτικά, αλλά και µε µειωµένη

πολιτική απήχηση.

ων. Ο Σιάντος πρότεινε εν τούτοις τη συµµετοχή του ΚΚΕ στη νέα κυβέρνηση σε ποσοστό 40-50%, αφετηρία που δεν µπορούσε να αποτελέσει βάση

Καθ’ εαυτή η ήττα θα αποµάκρυνε στοιχεία που

αποµονωµένο από τις αστικές πολιτικές δυνάµεις,

µάλλον περιστασιακά είχαν προσέλθει στο κόµµα, ενώ και η πρακτική της οµηρίας και της εκτέλεσης αµάχων που είχε ακολουθηθεί κατά τα ∆εκεµβρι-

ενώ και ο ανερχόµενος Πλαστήρας εµφανίστηκε

ανά είχε προκαλέσει την αποδοκιµασία αστικών

ιδιαίτερα αδιάλλακτος. Ετσι το ΚΚΕ θα απουσίαζε

ιδίως στοιχείων, µικρών και µεσαίων, τα οποία όµως ήταν κρίσιµα για την εξέλιξη του πολιτικού παιχνιδιού το 1945-46. Με χαµηλό ηθικό το ΚΚΕ θα προσερχόταν στις συνοµιλίες για την επίτευξη µιας πολιτικής συµφωνίας, που τελικά επρόκειτο να συναφθεί στη Βάρκιζα στις 12 Φεβρουαρίου του 1945. Αν και ελπιζόταν ότι η διευθέτηση αυτή

για διαπραγµάτευση. Το ΚΚΕ βρισκόταν εντελώς

από την κυβέρνηση που σχηµάτισε ο στρατηγός στις 3 Ιανουαρίου 1945 µετά από εντολή του αντι-

βασιλέως πλέον ∆αµασκηνού.

Οι πολιτικές συνέπειες των ∆εκεµβριανών Ο ΕΛΑΣ θα αποχωρούσε από την Αττική στις 5 Ιανουαρίου και οι Ελληνες κοµµουνιστές θα αντιµετώπιζαν νέο στρατηγικό δίληµµα. Επρεπε να συνεχίσουν τη στρατιωτική προσπάθεια ή να επιδιώξουν έναν οποιονδήποτε συµβιβα-

σµό; Μια µερίδα, µε τον Αρη Βελουχιώτη ως τον πιο επιφανή εκπρόσωπό της, τασσόταν υπέρ της συνέχισης του ανταρτοπολέµου στην υπόλοιπη Ελλάδα. Πίστευε ότι οι βρετανικές δυνάµεις δεν θα ήταν σε θέση να καταβάλουν στρατιωτικά τον ΕΛΑΣ πέραν της Αττικής και ότι η κυβέρνηση των Αθηνών δεν θα ήταν συνεπώς σε θέση να επεκτείνει την εξουσία της πέραν της περιφέρειας

της πρωτεύουσας. Η ηγεσία του ΚΚΕ παρέµενε διστακτική και θα απευθυνόταν προς τη Σόφια για να ζητήσει την πολιτική και υλική βοήθεια των κοµµουνιστικών κοµµάτων που µόλις είχαν ανέλθει στην εξουσία στα Βαλκάνια. Η απάντηση ήταν απογοητευτική,

ενώ και ο ίδιος ο Stalin θα τόνιζε στον Dimitrov στις 10 Ιανουαρίου ότι οι Ελληνες είχαν κάνει ΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ

µπορούσε να αποτελέσει το θεµέλιο µιας οµαλής πολιτικής εξέλιξης, τα γεγονότα θα διέψευδαν τις

ελπίδες αυτές. ∆ύο βασικοί λόγοι δεν επέτρεψαν την εκπλήρω-

ση των ελπίδων αυτών. Ο ένας ήταν η δυναµική των εξελίξεων που δηµιούργησαν τα ίδια τα ∆εκεµβριανά. Η ήττα της Αριστεράς και η διάλυση του ΕΛΑΣ έστρεψαν το πολιτικό εκκρεµές προς τα

δεξιά. Ο συσχετισµός δυνάµεων είχε µεταβληθεί και ο βρετανικός παράγοντας και οι αστικές πολιτικές δυνάµεις, µε αξιοσηµείωτη εξαίρεση το κόµµα των Φιλελευθέρων υπό τον Σοφούλη, θα στρέφονταν προς συντηρητικές κατευθύνσεις, µε πιο χαρακτηριστική περίπτωση την ανάκτηση της επιρροής της µοναρχίας και της ανασυγκρότησης ενός αντικοµµουνιστικού µπλοκ υπό το στέµµα. Ο κρατικός µηχανισµός και ο στρατός θα οικοδοµούνταν ερήµην της Αριστεράς. Ο άλλος λόγος ήταν το περιεχόµενο της συµφωνίας της Βάρκιζας.

Αν και το γενικό πλαίσιο µπορούσε να θεωρηθεί ικανοποιητικό, αφού το κείµενο προέβλεπε την προσφυγή σε δηµοψήφισµα για το πολιτειακό και εκλογές, καθώς και την αποκατάσταση των 29

30


Στις 26-27 ∆εκεµβρίου πραγµατοποιήθηκε ευρεία σύσκεψη µε τη συµµετοχή Τσώρτσιλ και ∆αµασκηνού για την κατάπαυση των εχθροπραξιών.

πολιτικών ελευθεριών και την τιµωρία των συνεργατών των αρχών Κατοχής, εισαγόταν µια κρίσιµη ειδική διάταξη που αναιρούσε σε σηµαντικό βαθµό το πλαίσιο ισοπολιτείας: τα πολιτικά αδικήµατα αµνηστεύονταν, αλλά όχι και τα αδικήµατα του Ποινικού Κώδικα, που δεν ήταν αναγκαία για την τέλεση του αµνηστευόµενου

πολιτικού αδικήµατος. Αυτό στην πρακτική εφαρµογή του σήµαινε την ευχέρεια δίωξης χιλιάδων παλαιών ενόπλων του ΕΛΑΣ, ορισµένοι από τους οποίους θα κατέφευγαν στις ορεινές ζώνες και θα αποτελούσαν τον πυρήνα για το νέο ανταρτοπόλεµο. Θα εξακολουθούσε έτσι ο φαύλος κύκλος που οδηγούσε στον εµφύλιο, καθώς το κράτος δεν τήρησε στην ουσία τη δέσµευσή του για ισοπολιτεία και από τις αρχές του 1946 η ηγεσία του ΚΚΕ υπό τον

Νίκο Ζαχαριάδη, αµέτοχη της ήττας του 1944, δογµατικά επιφυλακτική έναντι του κοινοβουλευτισµού και προσκολληµένη σε µια στρατηγική όχι µόνο ανακοπής του αντικοµµουνιστικού κύµατος, αλλά και επικράτησης της Λαϊκής ∆ηµοκρατίας, θα επεδίωκε να αναστρέψει την πορεία των εξελίξεων µε την εκ νέου, σταδιακή αυτή τη

φορά, προσφυγή στα όπλα.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ George Alexander, The Prelude to the Truman Doctrine. British Policy in Greece 1944-1947, Clarendon Press, Oxford 1982. John Iatrides, Revolt in Athens. The Greek Communist «Second Round», Princeton University Press, Princeton 1972. Σωτήρης Ριζάς, Απ’ την απελευθέρωση στον εµφύλιο, Καστανιώτης, Αθήνα 2011. Γρηγόρης Φαράκος (επιµ.), ∆εκέµβρης του ’44. Νεότερη έρευνα, νέες προσεγγίσεις, Φιλίστωρ, Αθήνα 1996. ΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ

Ο Αµερικανός φωτογράφος ουκρανικής καταγωγής Dmitri Kessel που κατέγραψε την Αθήνα των ∆εκεµβριανών. 31

Ουίνστον Τσώρτσιλ. Ο Βρετανός πρωθυπουργός ήταν ο άνθρωπος που µε την πολιτική του καθόρισε περισσότερο από οποιονδήποτε άλλον τα ελληνικά πράγµατα. 32


ΡΑΫΜΟΝ∆ΟΣ ΑΛΒΑΝΟΣ Επιστηµονικός συνεργάτης ΤΕΙ ∆υτ. Μακεδονίας

ΤΑ ∆ΕΚΕΜΒΡΙΑΝΑ ΩΣ ΕΝΑ ∆ΙΕΘΝΕΣ ΕΠΕΙΣΟ∆ΙΟ: Ο ΡΟΛΟΣ ΤΩΝ ΒΡΕΤΑΝΩΝ

Μαΐου 1945, τέσσερις µήνες µετά τα γεγονότα

στην Αθήνα, ενώ έπρεπε να έρθει 2 Σεπτεµβρίου 1945 προκειµένου να λήξει οριστικά ο Β' Παγκόσµιος µε την ήττα και της Ιαπωνίας. Ηταν τα ∆εκεµβριανά το πρώτο σοβαρό κρούσµα της υποβόσκουσας ιδεολογικής και πολιτικής σύγκρουσης µεταξύ των Συµµάχων του αντιφασιστικού συνασπισµού; Ηταν το πρώτο θερµό επεισόδιο του Ψυχρού Πολέµου, της παγκόσµιας πλανητικής αναµέτρησης που θα ακολουθούσε το

Β' Παγκόσµιο Πόλεµο; Το βέβαιο είναι ότι κατά τη διάρκεια του Β' Παγκοσµίου Πολέµου η ιδεολογική και η πολιτική αντιπαλότητα µεταξύ της Σοβιετικής Ενωσης και των χωρών της ∆ύσης βρίσκονταν σε ύπνωση. Οι Σύµµαχοι είχαν παραµερίσει προσωρινά τις

διαφορές τους και είχαν βάλει σαν πρώτο στόχο τη συντριβή του ναζισµού.

Ο καθοριστικός ρόλος του Τσώρτσιλ. Η βρετανική πολιτική έναντι της Αντίστασης και της εξόριστης ελληνικής κυβέρνησης. Η ∆ιάσκεψη του Λιβάνου και η αποκήρυξη των Ταγµάτων Ασφαλείας. Η Συµφωνία της Καζέρτας και η υπαγωγή του ΕΛΑΣ στο Στρατηγείο Μέσης Ανατολής. Η συµφωνία Τσώρτσιλ - Στάλιν για ποσοστά επιρροής 90-10.

Χαρακτηριστικό του επανακαθορισµού των προτεραιοτήτων των Σοβιετικών είναι το γεγονός ότι ο Στάλιν διέλυσε τον Μάιο του 1943 την Κοµµουνιστική ∆ιεθνή (Κοµιντέρν), την ένωση δηλαδή των Κοµµουνιστικών Κοµµάτων

που κάτω από την καθοδήγηση της Σοβιετικής Ενωσης στόχευαν στην ταξική επανάσταση και στην εγκαθίδρυση του σοσιαλισµού στις χώρες τους. Με αυτή την κίνηση ο Στάλιν ήθελε να µειώσει τη δυσπιστία των Συµµάχων του και να διακηρύξει προς όλες τις κατευθύνσεις ότι πρώτος του στόχος ήταν η συσπείρωση όλων

στον αντιφασιστικό αγώνα.

Εισαγωγή

Πράγµατι, την ίδια περίπου εποχή που διαλυόταν η Κοµιντέρν, οι Βρετανοί δεν δίσταζαν να χρηµατοδοτήσουν και να ενισχύσουν µε κάθε τρόπο το

Τα γεγονότα της Αθήνας του ∆εκεµβρίου 1944 δεν

Εθνικό Απελευθερωτικό Μέτωπο (ΕΑΜ) παρόλο

αφορούσαν µόνο την Ελλάδα αλλά ήταν ένα από

που γνώριζαν ότι επρόκειτο για µια οργάνωση η οποία σε µεγάλο βαθµό κατευθυνόταν από το Κοµµουνιστικό Κόµµα Ελλάδας. Η βρετανική

τα σηµαντικότερα διεθνή γεγονότα σε παγκόσµιο επίπεδο. Τα λεγόµενα ∆εκεµβριανά διαδραµατίστηκαν στην Ελλάδα, ενώ στην Ευρώπη γίνονταν σκληρότατες µάχες µεταξύ των Συµµάχων (Σοβιετικών-Αµερικάνων-Βρετανών) και των Γερµανών. Ο πόλεµος τελείωσε για την Ευρώπη στις αρχές ΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ

υποστήριξη δινόταν µε γνώµονα τη στρατιωτική λογική και τα προβλήµατα που θα µπορούσε να δηµιουργήσει στους Γερµανούς η αντιστασιακή

δράση του ΕΛΑΣ. 33

Ο Ουίνστον Τσώρτσιλ

κρατική δύναµη. Συνεπώς ήταν εξοικειωµένος µε

τις µεθόδους της αποικιοκρατικής πολιτικής της Μια προσωπικότητα που έπαιξε πολύ σηµαντικό ρόλο στις ελληνικές υποθέσεις, ιδίως στα ∆εκεµβριανά, ήταν ο πρωθυπουργός της Μεγάλης Βρετανίας Ουίνστον Τσώρτσιλ. Γνήσιο τέκνο

χώρας του. Οπουδήποτε η βρετανική κυριαρχία

αµφισβητείτο δεν δίσταζαν οι αγγλικές αρχές να χρησιµοποιήσουν βία για να αντιµετωπίσουν την

απειλή.

της βικτωριανής εποχής και υπερασπιστής µιας φθίνουσας και καταρρέουσας αυτοκρατορίας, ο Τσώρτσιλ ανδρώθηκε σε µια εποχή που η Μεγάλη Βρετανία µεσουρανούσε ως µια τεράστια αποικιο-

Αξίζει να αναφερθεί η άποψη που είχε για τον Τσώρτσιλ ένας από τους ανθρώπους που λόγω του αξιώµατός του είχε στενή συνεργασία µαζί του, ο στρατάρχης λόρδος Αλαν Μπρουκ, αρχηγός του Αυτοκρατορικού Γενικού Επιτελείου των Βρετανικών Ενόπλων ∆υνάµεων από τα τέλη Νοεµβρίου 1941, ο οποίος σηµείωνε τα εξής στο ηµερολόγιό

του, στις 10 Σεπτεµβρίου 1944: «Αγνοεί τις λεπτοµέρειες, έχει µόνο τη µισή εικόνα στο µυαλό του, λέει εξωφρενικά πράγµατα και κάνει το αίµα µου να βράζει όταν ακούω τις ανοησίες του. Μου είναι δύσκολο να παραµείνω ευγενής. Και το ωραίο είναι ότι τα ¾ των ανθρώπων ολόκληρου του κόσµου φαντάζονται ότι ο Ουίνστον Τσώρτσιλ είναι ένας από τους Στρατηγικούς Σχεδιαστές της Ιστορίας, ένας δεύτερος Μάρλµπορο, και το υπόλοιπο ¼ δεν έχουν ιδέα τι δηµόσιος κίνδυνος ήταν και είναι σε όλη τη διάρκεια αυτού του πολέµου! Είναι πολύ καλύτερο να µη µάθει ποτέ ο κόσµος και να µην υποπτευθεί τα πήλινα πόδια αυτού του κατά τα άλλα υπεράνθρωπου πλάσµατος. Χωρίς αυτόν η Αγγλία θα είχε ασφαλώς χαθεί, µε αυτόν η Αγγλία έχει βρεθεί στο χείλος της καταστροφής πολλές φορές». Κατά τον Αλαν Μπρουκ, ο Τσώρτσιλ ήταν ένας άνθρωπος µε «παρορµητική φύση», µε «πνεύµα χαρτοπαίκτη» και «αποφασιστικότητα να ακολουθήσει

µε κάθε κόστος το δρόµο που είχε επιλέξει».

Γνήσιο τέκνο της βικτωριανής εποχής ο Τσώρτσιλ ήταν εξοικειωµένος µε τις µεθόδους της αποικιοκρατικής πολιτικής. Φωτογραφία του ως ανθυπολοχαγού /του 4ου Συντάγµατος Ουσάρων στην Ινδία. 34

Σύµφωνα µε τον ιστορικό Θανάση Σφήκα, που έχει µελετήσει συστηµατικά τη σχετική µε τον Τσώρτσιλ αγγλική βιβλιογραφία και τα βρετανικά αρχεία, οι απόψεις των Βρετανών Συντηρητικών και Φιλελεύθερων πολιτικών που συνεργάστηκαν µε τον Τσώρτσιλ «συνέκλιναν στην εικόνα ενός απόλυτου καιροσκόπου, του οποίου κύριο µέληµα ήταν η αναρρίχηση στην εξουσία και εν συνεχεία

η αυτοαναγόρευσή του σε ήρωα»1. ΕΛΛ ΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ

Οι βρετανικές επιδιώξεις

της Ελλάδας στο δυτικό φιλελεύθερο στρατόπεδο.

Για τη Μεγάλη Βρετανία η Ελλάδα είχε σπουδαία

Σε αυτό έπαιξε σηµαντικό ρόλο και η αφοσίωση του βασιλιά Γεωργίου Β' στη Βρετανία.

στρατηγική σηµασία, αφού η Μέση Ανατολή και η Ανατολική Μεσόγειο είχαν ζωτική σηµασία για την ασφάλεια της παγκόσµιας θέσης της Βρετανίας. Η ύπαρξη µιας φιλικής προς τη Βρετανία

κυβέρνησης στην Ελλάδα ήταν απαραίτητη προκειµένου να παραµένει απροβληµάτιστη η διέλευση των βρετανικών πλοίων προς τα πετρέλαια της

Μέσης Ανατολής, την Αίγυπτο και την Ινδία. Τα βρετανικά συµφέροντα αναγνώριζε και ο δικτάτορας Ιωάννης Μεταξάς ο οποίος παρά την ιδεολογική του συγγένεια µε τα φασιστικά καθεστώτα της Ιταλίας και της Γερµανίας επέλεξε την ένταξη

Ο Τσώρτσιλ και ο Γεώργιος Β' είχαν συνάψει προσωπική φιλία κατά τα χρόνια της Β' Ελληνικής

∆ηµοκρατίας (1924-1935), όταν ο Γεώργιος ζούσε εξόριστος στη Βρετανία και ανήκαν στην ίδια µασονική στοά. Εκτός από τη φιλία τους ο Τσώρτσιλ αισθανόταν προσωπική υποχρέωση προς το βασιλιά Γεώργιο ως τον επικεφαλής ενός κράτους που είχε πολεµήσει στο πλευρό της Βρετανίας τη

δύσκολη γι’ αυτήν περίοδο του 1940-1941. Η αποφασιστική φιλοβρετανική στάση του βασιλιά το 1940 θα αποτελούσε ισχυρό λόγο πίσω από την

Η αµερικανική κυβέρνηση, σε αντίθεση µε τη βρετανική, ήταν επιφυλακτική απέναντι στην επιστροφή του βασιλιά στην Ελλάδα. Ο Γεώργιος Β’ απευθύνεται στο Κογκρέσο το 1943 στο πλαίσιο του Greek War Relief Association. ΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ

35

υποστήριξη που θα του έδινε ο Τσώρτσιλ το 1944. Τόσο ο Τσώρτσιλ όσο και το βρετανικό υπουργείο Εξωτερικών θεωρούσαν το βασιλιά Γεώργιο Β' απαραίτητο για τη διατήρηση των φιλικών σχέσε-

χαρακτηριστικό το ότι το αµερικανικό υπουργείο Εξωτερικών είχε διαµηνύσει στον Αµερικανό πρόεδρο Ρούζβελτ ότι τυχόν επιστροφή του βασιλιά στην Ελλάδα σήµαινε «πολιτική αναταραχή και

ων µεταξύ Ελλάδας και Μεγάλης Βρετανίας.

ακόµη και εµφύλιο πόλεµο».

Οι αναφορές, όµως, που έφθαναν στο υπουργείο Εξωτερικών από την κατεχόµενη Ελλάδα επισή-

Οι επιδιώξεις, όµως, του Τσώρτσιλ και του βρετανικού υπουργείου Εξωτερικών έρχονταν σε σύγκρουση µε αυτές των Αγγλων στρατιωτικών οι οποίοι έβαζαν σε πρώτη µοίρα τις στρατιωτικές ανάγκες και την επικράτηση επί των Γερµανών και µετά τη διαµόρφωση του µεταπολεµικού καθεστώτος στην Ελλάδα. Οπως σηµείωνε στις

µαιναν ότι ακόµη και οι πιο φανατικοί βασιλόφρονες πολιτικοί εκτιµούσαν ότι το 80-90% του λαού ήταν αντίθετο µε την επιστροφή του βασιλιά δίχως τη διενέργεια δηµοψηφίσµατος. Υπενθυµίζεται ότι ο Γεώργιος επανήλθε στο θρόνο του τον Νοέµβριο του 1935 µετά από ένα αναµφισβήτητα νόθο δηµοψήφισµα και λίγους µήνες αργότερα συνεργάστηκε µε τον Ιωάννη Μεταξά για την επι-

βολή της δικτατορίας της 4ης Αυγούστου. Το µαζικό αντιβασιλικό αίσθηµα στην Ελλάδα εξηγείται σε µεγάλο βαθµό από το φόβο ότι η παλινόρθωση του βασιλιά θα σήµαινε και την επιστροφή του δικτατορικού καθεστώτος. Είναι

12 Οκτωβρίου 1943 στο ηµερολόγιο του ο στρατάρχης Αλαν Μπρουκ, το υπουργείο Εξωτερικών δηµιουργούσε προβλήµατα στη βρετανική στρατιωτική ηγεσία εξαιτίας της προσπάθειάς του να στηρίξει τον Γεώργιο Β' εις βάρος του ΕΑΜ, «της

µυστικής οργάνωσης η οποία επί του παρόντος µας προσφέρει τη µέγιστη υποστήριξη εναντίον των Γερµανών». Τον Νοέµβριο του 1943 ο στρατάρχης χρειάστηκε να δώσει µάχη στο Πολεµικό

Ο Εµµανουήλ Τσουδερός (δεύτερος από δεξιά) σε σύσκεψη πρωθυπουργών των εξόριστων κυβερνήσεων υπό τον Ηντεν στο Λονδίνο. 36


Υπουργικό Συµβούλιο στο οποίο ο υπουργός Εξωτερικών Ηντεν επέµενε να διακοπεί η βοήθεια προς τους αντάρτες που επηρεάζονται από το ΚΚΕ, δηλαδή το ΕΑΜ. Οµως κατά τους στρατιωτικούς, ήταν αυτοί ακριβώς οι αντάρτες «οι οποίοι

έκαναν την περισσότερη δουλειά» εναντίον των Γερµανών και άρα έπρεπε οπωσδήποτε να υποστηριχθούν Εκείνη την περίοδο η βρετανική πολιτική ηγεσία άρχισε να σκέφτεται την υπαναχώρηση όσον αφορά την άµεση επιστροφή του βασιλιά στην Ελλάδα. Ο Ηντεν πρότεινε να συσταθεί συµβούλιο αντιβασιλείας υπό τον αρχιεπίσκοπο Αθηνών ∆α-

µασκηνό και ο Γεώργιος θα έπρεπε να δεσµευτεί δηµόσια ότι δεν θα επέστρεφε στην Ελλάδα παρά µόνο µετά τη διεξαγωγή δηµοψηφίσµατος. Η πρόταση αυτή απορρίφθηκε από το βασιλιά, καθώς θεωρούσε ότι µια τέτοια επιλογή θα «τον απέκλειε από την Ελλάδα επ’ αόριστον». Οι Βρετανοί δεν ήθελαν να πιέσουν περισσότερο το βασιλιά σε

αυτή τη φάση2.

Η εξόριστη κυβέρνηση της Ελλάδας Από την έναρξη του ∆ευτέρου Παγκοσµίου Πολέµου, το 1939, µε τη γερµανική επίθεση στην Πολωνία τον Σεπτέµβριο του 1939, µέχρι και την κατάληψη της Κρήτης τον Μάιο του 1941, συγκροτήθηκαν µια σειρά από εξόριστες κυβερνήσεις οι οποίες επέλεξαν ως έδρα τους τελικά το Λονδίνο. Συγκεκριµένα η πολωνική, η ολλανδική, η νορβηγική και η βέλγικη κυβέρνηση εγκαταστάθηκαν στο Λονδίνο τον Μάιο και τον Ιούνιο του 1940. Η

εξόριστη κυβέρνηση της Γιουγκοσλαβίας έφθασε στη Μέση Ανατολή τον Απρίλιο και η ελληνική, ένα µήνα αργότερα, στα τέλη Μαΐου 1941. Οι εξόριστες κυβερνήσεις αναγνωρίστηκαν από τη Βρετανία και τους συµµάχους της ότι εκπροσωπούν τις υπό κατοχή από τις δυνάµεις του Αξονα

χώρες τους3. Οι εξόριστες κυβερνήσεις είχαν διεθνή αναγνώριση όχι µόνο από τους Συµµάχους αλλά και από τις περισσότερες ουδέτερες χώρες. Αντλούσαν τη

Μέλη της βρετανικής στρατιωτικής αποστολής στην κατεχόµενη Ελλάδα. ∆ιακρίνονται οι Εντι Μάγιερς, Κρις Γουντχάουζ κ.ά. ΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ

37

νοµιµοποίησή τους κυρίως από το γεγονός ότι ήταν διορισµένες από τον αρχηγό του κράτους,

αρίου 1942 καταργήθηκαν ρητά τα διατάγµατα της 4ης Αυγούστου 1936 τα οποία είχαν αναστείλει

στην περίπτωση της Ελλάδας από το βασιλιά Γεώργιο Β΄.

την ισχύ του Συντάγµατος του 19114.

Μετά την αυτοκτονία του Κορυζή, ο βασιλιάς όρισε πρωθυπουργό τον πρώην διοικητή της Τράπεζας της Ελλάδας, Εµµανουήλ Τσουδερό, πολιτικό µε

Οµως, τόσο η κυβέρνηση Τσουδερού όσο και οι υπόλοιπες ευρωπαϊκές εξόριστες κυβερνήσεις

ήταν απόλυτα εξαρτηµένες από τους Συµµάχους και ιδίως από τους Βρετανούς, αφού δεν είχαν

βενιζελική πολιτική καταγωγή. Ολες οι εξόριστες

δικούς τους πόρους, καθώς δεν υπήρχε εδαφική

κυβερνήσεις περιείχαν τόσο βενιζελικούς όσο και αντιβενιζελικούς πολιτικούς, σε µια απόπει-

επικράτεια και άνθρωποι σε αυτήν που θα φορολογούνταν. Είναι αξιοσηµείωτο ότι οι Βρετανοί δεν παρείχαν καµία ενηµέρωση στην εξόριστη ελληνική κυβέρνηση για τις ενέργειές τους στην Ελλάδα. Σύµφωνα µε τον Θανάση Σφήκα: «Αποκοµµένη από τους υπηκόους της και από τις εξελίξεις στην κατεχόµενη χώρα, η εξόριστη ελληνική κυβέρνηση αντλούσε τη νοµιµοποίηση και την ονοµαστική εξουσία της -διότι πραγµατική δεν διέθετε- από

ρα υπέρβασης σε ανώτατο πολιτικό επίπεδο του εθνικού διχασµού. Η κυβέρνηση Τσουδερού µε δύο συντακτικές πράξεις προχώρησε στην κατάργηση του δικτατορικού καθεστώτος µε εισαγωγή και λειτουργία «ελευθέρου συνταγµατικού πολιτεύµατος». Στις 4 Φεβρου-

Στο χωριό Κορυσχάδες συνήλθε στις 14 Μαΐου 1944 το Εθνικό Συµβούλιο της ΠΕΕΑ. Τρεις δηµοσιογράφοι εκτελούν χρέη πρακτικογράφου. Από αριστερά Γ. Ζωιτόπουλος, Μπάµπης Κλάρας και Αλέξανδρος Καρρέρ. 38


τη βρετανική υποστήριξη, λειτουργώντας [κατά τη διατύπωση του ιστορικού Γιώργου Κολιόπουλου] ουσιαστικά ως “ελληνική υπηρεσία διαπιστευµένη

στη βρετανική κυβέρνηση”»5.

νη Ευρυτανίας η Πανελλήνια Επιτροπή Εθνικής Απελευθέρωσης (ΠΕΕΑ). Πρώτος πρόεδρος ήταν ο σοσιαλιστής συνταγµατάρχης Ευριπίδης Μπακιρτζής, γραµµατείς οι Γιώργης Σιάντος, Ηλίας Τσιριµώκος, Κώστας Γαβριηλίδης και ο στρατηγός

Εµµανουήλ Μάντακας. Στόχοι της ΠΕΕΑ ήταν ο συντονισµός του απελευθερωτικού αγώνα στο

Η ΠΕΕΑ Στην κατεχόµενη Ελλάδα η κυβέρνηση των συνεργατών των Γερµανών είχε ελάχιστη ή καθόλου επιρροή στην εκτός των µεγάλων πόλεων χώρα. Οι θεσµοί του ΕΑΜ κάλυπταν το κενό εξουσίας που δηµιουργείτο από την ανυπαρξία της κυβέρνησης της Αθήνας, αλλά έλειπε µια εκλεγµένη κυβέρνηση που θα αντλούσε νοµιµοποίηση από το λαό και θα

εκπροσωπούσε τη χώρα στο εξωτερικό. Στις 10 Μαρτίου 1944, συγκροτήθηκε στη Βίνια-

πλευρό των Συµµάχων και η διοίκηση των ελευθερωµένων περιοχών. Για πρώτη φορά από την ίδρυση του ελληνικού κράτους, το κέντρο αποφάσεων της χώρας είχε µετατοπιστεί στις πιο αποµακρυσµένες ορεινές περιοχές. Στο χωριό Κορυσχάδες της Ευρυτανίας συνερχόταν από τις 14 Μαΐου το Εθνικό Συµβούλιο που είχε θεσµοθετηθεί από την ΠΕΕΑ ως ένα είδος Βουλής των Ελλήνων αντιστασιακών. Σε αυτή συµµετείχαν 22 βουλευτές που είχαν εκλεγεί

Το ΕΑΜ ασκούσε εξουσία σε µεγάλες περιοχές της ορεινής Ελλάδας. Η Μαρία Καραγιώργη εκφωνεί λόγο στην 1η Πανθεσσαλική Συνδιάσκεψη της ΕΠΟΝ τον Ιούλιο 1943 παρουσία του µητροπολίτη Κοζάνης Ιωακείµ, του Αρη Βελουχιώτη και του Κώστα Καραγιώργη. ΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ

39

στις τελευταίες νόµιµες εκλογές, αυτές του 1936, και 180 ακόµη άτοµα που εκλέχτηκαν µε εκλογές στις οποίες για πρώτη φορά στην ελληνική ιστορία

συµµετείχαν και γυναίκες6.

Τα γεγονότα της Μέσης Ανατολής Η ίδρυση της ΠΕΕΑ σήµαινε ουσιαστικά την ύπαρξη (για πρώτη φορά στην ιστορία της Ελλάδας) τριών διαφορετικών κυβερνήσεων που διεκδικούσαν την αντιπροσώπευση και διοίκηση

του ελληνικού κράτους. Οσο γινόταν φανερό ότι οι Γερµανοί έχαναν τον πόλεµο τόσο και αναβαθµιζόταν η σηµασία της εξόριστης κυβέρνησης και

της ΠΕΕΑ. Η ίδρυση της τελευταίας πυροδότησε σηµαντικές εξελίξεις στη Μέση Ανατολή: Ενα σηµαντικό µέρος των ελληνικών ενόπλων δυνάµεων που βρίσκονταν στην Αίγυπτο στασίασε ζητώντας

το σχηµατισµό κυβέρνησης εθνικής ενότητας µε βάση την ΠΕΕΑ. Στις 9 Απριλίου ο Τσώρτσιλ τηλεγράφησε στον πρέσβη στην εξόριστη ελληνική κυβέρνηση Ρέτζιναλντ Λίπερ: «Εχουµε οριστικά συνάψει σχέσεις µε τη νοµίµως συσταθείσα ελληνική κυβέρνηση µε επικεφαλής το βασιλιά, ο οποίος είναι σύµµαχος της Βρετανίας και δεν µπορεί να παραµεριστεί για να ικανοποιηθούν οι στιγµιαίες ορέξεις φιλόδοξων ασηµαντοτήτων της εµιγκράτσιας. Ούτε είναι δυνατόν η Ελλάδα να θεωρήσει συνταγµατικούς εκφραστές της συγκεκριµένες οµάδες ανταρτών που σε πολλές περιπτώσεις δεν διαφέρουν από τους ληστές και που εµφανίζονται ως σωτήρες της χώρας τους ενώ διαβιούν εις βάρος των τοπικών χωρικών. Εάν καταστεί αναγκαίο, θα αποκηρύξω δηµοσίως αυτά τα στοιχεία και αυτές τις τάσεις για να καταδείξω την αγάπη που τρέφει η Μεγάλη Βρετανία για την Ελλάδα». Η σκληρή στάση του Τσώρτσιλ εκφράστηκε στην αντιµετώπιση του κινήµατος των στρατιωτικών στη Μέση Ανατολή. Αν και η βρετανική στρατιωτική ηγεσία είχε προτείνει να αποφευχθεί οποιαδήποτε χρήση βίας ή ακόµη και απειλή χρήσης βίας απέναντι στους στασιαστές, ο Βρετανός πρωθυπουργός εξέδωσε προσωπικές διαταγές

για την άµεση φυλάκιση των αριστερών και των αντιµοναρχικών στοιχείων. Ως τα τέλη Απριλίου 1944 και µετά από εκτεταµένες εκκαθαρίσεις, οι ελληνικές ένοπλες δυνάµεις απέκτησαν ακραιφνές

αντικοµµουνιστικό και µοναρχικό φρόνηµα7.

Κυβέρνηση Παπανδρέου Στα µέσα Απριλίου, περίπου ένα µήνα µετά τη δηµιουργία της ΠΕΕΑ, ορίστηκε από τους Βρετανούς ως πρωθυπουργός της εξόριστης κυβέρνησης της Ελλάδας ο Γιώργος Παπανδρέου ο οποίος αντικατάστησε τον Σοφοκλή Βενιζέλο που είχε

διαδεχθεί τον Εµµανουήλ Τσουδερό. «∆εν είναι δυνατόν η Ελλάδα να θεωρήσει συνταγµατικούς εκφραστές της συγκεκριµένες οµάδες ανταρτών που σε πολλές περιπτώσεις δεν διαφέρουν από τους ληστές», προειδοποιούσε ο Τσώρτσιλ τον Βρετανό πρεσβευτή Ρέτζιναλντ Λίπερ. 40

Ο Γεώργιος Παπανδρέου είχε τραβήξει την προσοχή των Βρετανών ύστερα από υπόµνηµα που έστειλε τον Ιούλιο του 1943 (όταν ήταν ακόµη ΕΛΛ ΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ

Γεώργιος Παπανδρέου και Ουίνστον Τσώρτσιλ στο Κάιρο. ΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ

41

στην κατεχόµενη Αθήνα) προς στη ελληνική εξόριστη κυβέρνηση και τη βρετανική κυβέρνηση, στο οποίο αναφέρθηκε σε ένα ενδεχόµενο αγώνα εξουσίας µε το ΕΑΜ που θα καθόριζε τη µεταπολεµική θέση της χώρας. Στο υπόµνηµα εξέφρασε την έντονη ανησυχία του για την πολύ ισχυρή θέση που θα αναλάµβανε η Σοβιετική Ενωση στη

µεταπολεµική εποχή. Ο Παπανδρέου επισήµαινε ότι έπειτα από τον πόλεµο και τη διαφαινόµενη επικράτηση των Συµ-

δύναµη, που λόγω της κοµµουνιστικής της ιδεολογίας προσέφερε στη Μόσχα µια παγκόσµια

ηθική και πολιτική ακτινοβολία. Η Ελλάδα και η Τουρκία θα έπρεπε να είναι σύµµαχοι της Αγγλίας και «φυσικοί αντίπαλοι των προχωρηµένων φυλα-

κίων του Πανσλαβισµού εις την Βαλκανικήν και φυσικοί φρουροί της εξόδου προς τη Μεσόγειον». Ταυτόχρονα θεωρούσε αναγκαία τη συσπείρωση της Ευρώπης ώστε «η Ρωσία να παραµείνει υλική απειλή και όχι ηθική δύναµις, κίνδυνος και όχι

προσδοκία»8.

µάχων θα άρχιζε µια νέα εποχή της παγκόσµιας ιστορίας που θα χαρακτηριζόταν από την επικράτηση δύο µεγάλων παγκόσµιων συνασπισµών: του «Κοµµουνιστικού Πανσλαβισµού» και του «Φιλελεύθερου Αγγλοσαξωνισµού» οι οποίοι θα είχαν σηµαντικές διαφορές ιδίως όσον αφορά το

Είναι σαφές από τα παραπάνω γιατί ο Τσώρτσιλ

ζήτηµα της ελευθερίας. Σύµφωνα µε τον Παπαν-

να µε τον Τσώρτσιλ, «ο κοµµουνισµός θα ήταν ο

δρέου, η Σοβιετική Ενωση ήταν µια κολοσσιαία

κίνδυνος τον οποίο θα είχε να αντιµετωπίσει ο

αισθανόταν ότι βρήκε τον άνθρωπο που χρειαζόταν στην Ελλάδα προκειµένου να επιβληθεί στο ΕΑΜ, παρά το γεγονός ότι ο Παπανδρέου είχε αντιµοναρχικό πολιτικό παρελθόν. Σύµφω-

Στη ∆ιάσκεψη του Λιβάνου οι εκπρόσωποι του ΕΑΜ επεδίωξαν και πέτυχαν τη δηµόσια αποκήρυξη των Ταγµάτων Ασφαλείας. Στη φωτογραφία άνδρας των Ταγµάτων Ασφαλείας συνοδευόµενος από δύο Γερµανούς φωτογραφίζεται µπροστά σε δύο απαγχονισµένους Ελληνες πατριώτες. 42


πολιτισµός µετά την ήττα του ναζισµού και του

φασισµού» .

Μάιο του 1944, µακριά από το διοικητικό κέντρο του Καΐρου και χωρίς να δοθεί πρόσβαση στον Τύπο. Ουσιαστικά η συνάντηση ελεγχόταν από

Στόχος του Τσώρτσιλ και του Παπανδρέου ήταν

τον Βρετανό πρέσβη Λίπερ ο οποίος ήλεγχε κάθε

η αναχαίτιση του κοµµουνισµού και η επανασύν-

λεπτοµέρεια. Κατά τη διάσκεψη η εαµική αντιπροσωπία δεν θα είχε δυνατότητα επικοινωνίας µε την Ελλάδα, στοιχείο που έµελλε να είναι καθορι-

9

δεση της εξόριστης ελληνικής κυβέρνησης µε το φυσικό της χώρο, την ελεύθερη ορεινή Ελλάδα. Για να επιτευχθεί αυτός ο στόχος κάλεσαν την ΠΕΕΑ σε σύσκεψη στο περίφηµο συνέδριο του Λιβάνου

τον Μάιο του 1944.

στικό για την εξέλιξη της συνάντησης. Ως τόπος του συνεδρίου επιλέχτηκε ένα ξενοδοχείο σ’ ένα αποµακρυσµένο χωριό στα βουνά του Λιβάνου. Ο

Λίπερ µε το επιτελείο του εγκαταστάθηκε σε ένα

∆ιάσκεψη του Λιβάνου Η βρετανική κυβέρνηση επιδίωκε η διάσκεψη να ολοκληρωθεί µε το σχηµατισµό κυβέρνησης εθνικής ενότητας, στην οποία θα συµµετείχαν όλα τα πολιτικά κόµµατα και το ΕΑΜ. Η συµµετοχή του ΕΑΜ κρινόταν απαραίτητη, γιατί µόνο τότε θα

άλλο ξενοδοχείο στο δρόµο προς Βηρυτό όπου δεχόταν τους αντιπροσώπους των κοµµάτων και οργανώσεων που έσπευσαν να τον συναντήσουν.

Είναι αξιοσηµείωτο ότι οι Αµερικανοί δεν µετεί-

µπορούσαν οι Βρετανοί και η εξόριστη ελληνική κυβέρνηση να επανέλθουν στην Ελλάδα δίχως να συναντήσουν αντίσταση. Στόχος των Βρετανών ήταν να αποτελέσει, µεν, το ΕΑΜ µέρος της κυβέρνησης εθνικής ενότητας, αλλά να έχει σε αυτή

µειοψηφικό και περιθωριακό ρόλο. Από την άλλη πλευρά, η ΠΕΕΑ είχε, µεν, σηµαντική εξουσία στην κατεχόµενη Ελλάδα, αλλά διεθνώς ήταν ουσιαστικά ανύπαρκτη. Επιδίωξη της ΠΕΕΑ ήταν η ένταξή της σε µια κυβέρνηση εθνικής ενότητας που θα είχε διεθνή αναγνώριση

και θα αναλάµβανε τη διακυβέρνηση της χώρας µετά την απελευθέρωση. Για να επιτευχθεί αυτό ήταν απαραίτητη η συνεργασία µε τους Συµµά-

χους, ιδίως τους Βρετανούς που ήδη είχαν έντονη συµµετοχή στα ελληνικά πράγµατα, λόγω της ενίσχυσης του ΕΑΜ αλλά και της εξόριστης κυβέρνησης. Είναι χαρακτηριστικό ότι πριν αρχίσει

το συνέδριο, οι αντιπρόσωποι του ΕΑΜ προέβησαν σε µια εντυπωσιακή πράξη νοµιµοφροσύνης απέναντι στον Τσώρτσιλ, καταδικάζοντας την ανταρσία των ενόπλων δυνάµεων η οποία είχε εκδηλωθεί µε στόχο την υποστήριξη της ΠΕΕΑ

και έµµεσα του ΕΑΜ. Η διάσκεψη ορίστηκε να γίνει στον Λίβανο, τον ΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ

Το ΕΑΜ υπέτασσε µεγάλο µέρος της πολιτικής του στην αναγκαιότητα της συµµαχικής νίκης. 43

χαν στη διάσκεψη ακολουθώντας µια πολιτική

αποχής από τα ελληνικά πράγµατα. Στις εργασίες της διάσκεψης του Λιβάνου συµµετείχαν αντιπροσωπίες από την εξόριστη κυβέρνηση, τα αστικά πολιτικά κόµµατα, τον Ε∆ΕΣ, την

ΕΚΚΑ, το ΚΚΕ, το ΕΑΜ και φυσικά την ΠΕΕΑ. Συγκεκριµένα στο συνέδριο συµµετείχαν εκτός από τον Γ. Παπανδρέου, από το κόµµα των Φι-

λελευθέρων οι Σοφοκλής Βενιζέλος, Κ. Ρέντης, Γ. Εξηντάρης, Γ. Βασιλειάδης, από το Λαϊκό Κόµµα ο ∆. Λόντος, από το Εθνικό Λαϊκό Κόµµα ο Σπ. Θεοτόκης, από το ΚΚΕ ο Π. Ρούσος, από το Προοδευτικό Κόµµα ο Γ. Σακαλής, από το Αγροτικό ∆ηµοκρατικό Κόµµα ο Αλ. Μυλωνάς, από την Ενωση Αριστερών ο Ι. Σοφιανόπουλος, από το Εθνικό Ενωτικό Κόµµα ο Π. Κανελλόπουλος, ο Φ. ∆ραγούµης ως ανεξάρτητος, από την Πολιτική Επιτροπή Εθνικής Απελευθέρωσης (ΠΕΕΑ) οι Αλ. Σβώλος, Α. Αγγελόπουλος, Ν. Ασκούτσης, από το ΕΑΜ οι Μ. Πορφυρογέννης και ∆. Στρατής, ο υποστράτηγος Στ. Σαράφης, αρχηγός του ΕΛΑΣ, από τον Ε∆ΕΣ οι Κ. Πυροµάγλου, Σ. Μεταξάς, Ι. Μεταξάς, από

την Εθνική και Κοινωνική Απελευθέρωση ΕΚΚΑ ο Γ. Καρτάλης και από τις εθνικές οργανώσεις οι Κ. Βεντήρης και Α. Σταθάτος. Ο Παπανδρέου άνοιξε το συνέδριο κατηγορώντας το ΕΑΜ ότι δεν έχει στόχο την απελευθέρωση της χώρας αλλά ενδιαφέρεται για τη µεταπολεµική του επικράτηση. Ταυτόχρονα κατήγγειλε τη βία που ασκούσε το ΕΑΜ και πρότεινε τη συγκρότηση

εθνικού στρατού. Οι διαχωριστικές γραµµές ήταν σαφείς: από τη µια µεριά ήταν ο Παπανδρέου µε τους εκπροσώπους των αστικών κοµµάτων και οργανώσεων

οι οποίοι κατηγορούσαν το ΕΑΜ για τις πράξεις βίας. Ιδίως η διάλυση της ΕΚΚΑ και η δολοφονία του συνταγµατάρχη ∆. Ψαρρού που είχαν σηµει-

ωθεί πρόσφατα ενέτειναν το αρνητικό κλίµα για το ΕΑΜ στο συνέδριο. Αντίστοιχα, οι προερχόµενοι από το ΕΑΜ εκπρόσωποι επιδίωκαν τη σαφή αποκήρυξη και την καταδίκη των Ταγµάτων Ασφαλείας. Ταυτόχρονα πρότειναν το σχηµατισµό µιας ενιαίας κυβέρ-

Ο Γεώργιος Παπανδρέου φωτογραφίζεται µε µέλη της εαµικής αντιπροσωπίας µετά την ορκωµοσία της κυβέρνησής τους στο Κάιρο. Από αριστερά: Ηλ. Τσιριµώκος, Αγγ. Αγγελόπουλος, Αλ. Σβώλος, Μιλτ. Πορφυρογέννης, Γ. Ζεύγος και Ν. Ασκούτσης. 44


νησης στην οποία το ΕΑΜ θα ήλεγχε τα µισά υπουργεία, ιδίως το υπουργείο Εσωτερικών και το υφυπουργείο Στρατιωτικών, (µεταφορά τµήµατος της κυβέρνησης στο βουνό) και τη δηµιουργία ενιαίου στρατού µεταπολεµικά. Τέλος, επέµεναν

ότι ο βασιλιάς δεν θα έπρεπε να επιστρέψει στην Ελλάδα πριν από τη διενέργεια δηµοψηφίσµατος, ενώ µέχρι το δηµοψήφισµα θα διοριζόταν

αντιβασιλέας.

▶ Την επιβολή σκληρών κυρώσεων κατά των προ-

δοτών της πατρίδας και κατά των εκµεταλλευτών

της δυστυχίας του λαού. Την πρόνοια για την άµεση ικανοποίηση µετά την απελευθέρωση των υλικών αναγκών του ελληνικού λαού. ▶

▶ Την πλήρη εθνική αποκατάσταση και την πλήρη

ασφάλεια των νέων συνόρων. Στις αξιώσεις τους εξέφρασαν την κάθετη διαφω-

νία τους όλες οι υπόλοιπες δυνάµεις που συµµετείχαν στη σύσκεψη. Τα αστικά κόµµατα επιδίωκαν τη δηµιουργία ενός ενιαίου στρατού ο οποίος

δεν θα είχε ως βάση του τον ΕΛΑΣ. Ταυτόχρονα επιθυµούσαν την καταγγελία από το Συνέδριο του κινήµατος στη Μέση Ανατολή, καθώς και της

Οι εκπρόσωποι του ΕΑΜ δέχτηκαν σκληρή κριτική

από το ΚΚΕ όταν επέστρεψαν στην Ελλάδα γιατί δεν πέτυχαν την εξασφάλιση των µισών υπουργείων στη νέα κυβέρνηση και τη ρητή αναφορά για τυχόν επαναφορά του βασιλιά µόνο µετά από

δηµοψήφισµα.

τροµοκρατίας του ΕΛΑΣ στην ύπαιθρο. Στις 20 Μαΐου ολοκληρώθηκε το συνέδριο µε την υπογραφή του Εθνικού Συµβολαίου, όπως ονοµά-

Το αποτέλεσµα ήταν ότι το ΕΑΜ απαγόρευσε στους αντιπροσώπους του να πάρουν µέρος στην κυβέρνηση εθνικής ενότητας που προέκυψε µετά

στηκαν οι αποφάσεις του οι οποίες προέβλεπαν:

το συνέδριο του Λιβάνου αν προηγουµένως δεν εγκαθίσταντο άµεσα στην Ελλάδα τα υπουργεία

▶ Την

ανασύνταξη µε αποκατάσταση της πειθαρχίας των ελληνικών ενόπλων δυνάµεων της

Στρατιωτικών και Εσωτερικών10.

Μέσης Ανατολής. Την ενοποίηση υπό τις διαταγές της Ενιαίας Κυβέρνησης όλων των αντάρτικων σωµάτων της Ελεύθερης Ελλάδας καθώς και την κινητοποίηση, όταν φθάσει η ώρα, όλων των µαχητικών δυνάµε▶

ων του έθνους, εναντίον των κατακτητών. ▶ Την κατάργηση της τροµοκρατίας στην ύπαιθρο

και την παγίωση της προσωπικής ασφάλειας και της προσωπικής ελευθερίας του λαού, όταν και

όπου ο κατακτητής αποσύρεται. ▶

Τη συνεχή µέριµνα για την επαρκή αποστολή

Η σοβιετική αποστασιοποίηση Η ηγεσία του ΚΚΕ δεν είχε ξεκάθαρες και συνεπείς θέσεις για την ίδια της τη γραµµή µετά τη Συµφωνία του Λιβάνου. Από τη µια πλευρά, σε

δηµόσιες τοποθετήσεις προβαλλόταν η πολιτική του σχηµατισµού κυβέρνησης «εθνικής ενότητας» για να αποτραπεί ο «φονικός για το έθνος εµφύλιος πόλεµος». Από την άλλη, πολλά στελέχη έθεταν το ζήτηµα της άµεσης κατάληψης της εξουσίας. Οι παλινδροµήσεις της πολιτικής των ηγετών του ΕΑΜ συνδέονταν και µε την αδυναµία κατανόη-

σης της σοβιετικής πολιτικής.

τροφίµων και φαρµάκων στην Ελλάδα. ξης και της ελευθερίας του λαού, ώστε απαλλαγµένος από υλική και ψυχολογική βία να αποφασίσει αυτός για το πολίτευµα, το κοινωνικό καθεστώς

Το πρώτο εξάµηνο του 1944 η ηγεσία του ΚΚΕ απευθύνθηκε πολλές φορές για ενίσχυση προς τη Σοβιετική Ενωση ζητώντας πολιτική, ηθική και στρατιωτική βοήθεια προκειµένου να δηµιουργήσει µια ελεύθερη Ελλάδα. Οµως το ΚΚΕ δεν

και την κυβέρνηση της αρεσκείας του.

έβρισκε ανταπόκριση από τη Μόσχα.

▶ Την εξασφάλιση κατά την απελευθέρωση της τά-


45

Τον Ιούνιο του 1944 ο Αντρέας Τζήµας, µόνι-

µος αντιπρόσωπος του γενικού στρατηγείου του ΕΛΑΣ στο στρατηγείο του λαϊκού απελευθερωτικού στρατού της Γιουγκοσλαβίας, συναντήθηκε µε το στρατηγό Κορνέγιεφ, αρχηγό της Σοβιετικής Στρατιωτικής Αποστολής στο στρατηγείο του Τίτο και ζήτησε την άφιξη στην Ελλάδα σοβιετικής στρατιωτικής αποστολής και στρατιωτική βοήθεια για τις δυνάµεις του ΕΛΑΣ. Ο Κορνέγιεφ δεν µπορούσε να δώσει συγκεκριµένη απάντηση και περιορίστηκε να υπογραµµίσει ότι «… η Σοβιετική Ενωση ύστερα από την άνανδρη επίθεση των γερµανοφασιστών κατά τη διάρκεια του πολέµου

υπέστη µεγάλες απώλειες σε έµψυχο και άψυχο υλικό. ∆εν χωρεί καµιά αµφιβολία για την οριστι-

κή, τελική νίκη κατά των Γερµανών επιδροµέων. Οµως θα είναι νίκη κερδισµένη µε υπερένταση δυνάµεων και µεγάλες θυσίες. Αυτά πρέπει να έχουν οι δικοί σας πάντα υπόψη, όταν καθορίζουν

την πολιτική σας». Την ίδια περίοδο ο Τζήµας, µαθαίνοντας ότι ο Κορνέγιεφ έφευγε για τη Μόσχα, ετοίµασε µια σύντοµη πολιτική έκθεση για την κατάσταση στην Ελλάδα και επίσης του έδωσε ένα γράµµα για τον Στάλιν, στο οποίο ζητούσε πολεµικό υλικό και διπλωµατική βοήθεια για την αντιµετώπιση των

βρετανικών ενεργειών στην Ελλάδα11. Ηδη, όµως οι Ελληνες κοµµουνιστές είχαν έµπρακτα σηµάδια των σοβιετικών πολιτικών επιλογών. Η παθητική στάση της Μόσχας απέναντι στις

επιλογές των Βρετανών όσον αφορά την Ελλάδα φάνηκε ήδη κατά τη διάρκεια της εξέγερσης των ελληνικών στρατιωτικών µονάδων στη Μέση Ανατολή. Ενώ ο βρετανικός στρατός κατέπνιγε την εξέγερση, ο Στάλιν απέφευγε κάθε ανάµιξη

στο ζήτηµα αυτό. Στις 26 Ιουλίου προσγειώθηκε στο αντάρτικο αεροδρόµιο της Νεράιδας Καρδίτσας σοβιετική στρατιωτική αποστολή υπό τον αντισυνταγµατάρχη Γκριγκόρι Ποπόφ. Επρόκειτο ουσιαστικά για την πρώτη δηµόσια επαφή του ΚΚΕ µε τη

Μόσχα από την αρχή του πολέµου. Στόχος των Σοβιετικών δεν ήταν η µεταβίβαση εντολών από τον Στάλιν αλλά η ενηµέρωση

για τα τεκταινόµενα στην Ελλάδα. Οταν όµως οι Σοβιετικοί ρωτήθηκαν από τα στελέχη του ΚΚΕ εξέφρασαν την άποψη ότι οι διεθνείς συγκυρίες

και η γεωστρατηγική θέση της Ελλάδας απέκλειαν δυναµική επέµβαση της Σοβιετικής Ενωσης, συνεπώς το καλύτερο για το ΕΑΜ θα ήταν ένας

συµβιβασµός µε τους Αγγλους που θα οδηγούσε Ο επικεφαλής της σοβιετικής στρατιωτικής αποστολής στην Ελλάδα, αντισυνταγµατάρχης Γκριγκόρι Ποπόφ, ο οποίος εφάρµοζε την πολιτική ουδετερότητας στις ελληνικές υποθέσεις (φωτογραφία Dmitri Kessel). 46

στο σχηµατισµό κυβέρνησης εθνικής ενότητας. Παρόµοιες συµβουλές είχαν δοθεί προηγουµένως από τη σοβιετική πρεσβεία του Καΐρου στους

αντιπροσώπους της ΠΕΕΑ12. ΕΛΛ ΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ

Βρετανική γελοιογραφία του Illingworth που παρουσιάζει τη βρετανική ανάµιξη ως επιδιαιτησία στη σύγκρουση µεταξύ Ε∆ΕΣ και ΕΛΑΣ. ΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ

47

Υποχώρηση του ΕΑΜ Η επίσκεψη του Ποπόφ συνδέεται µε την υποχω-

ρητικότητα που άρχισε να παρουσιάζει το ΕΑΜ. Η διαφαινόµενη ουδετερότητα των Σοβιετικών οδήγησε την εαµική ηγεσία στην απόφαση να ενηµερώσει στις 30 Ιουλίου το Κάιρο ότι δεχόταν προσχώρηση στην Κυβέρνηση Εθνικής Ενότητας µε µόνο όρο την αντικατάσταση του Γιώργου Πα-

πανδρέου . 13

Ο τελευταίος συµφώνησε να παραιτηθεί αλλά κάτι τέτοιο δεν το δέχτηκαν οι Βρετανοί. Την παραίτηση Παπανδρέου ουσιαστικά απαγόρευσε ο Τσώρτσιλ ο οποίος ανάφερε σε σηµείωµά του προς τον Iντεν: «∆εν µπορούµε να παίρνουµε υπό την

προστασία µας κάποιον έτσι όπως κάναµε µε τον Παπανδρέου και µετά να τον πετάµε στους λύκους µε τις πρώτες άναρθρες κραυγές αυτών των άθλιων Ελλήνων ληστών […]. Είτε θα υποστηρίξουµε τον Παπανδρέου, αν χρειαστεί και µε τη βία, όπως έχουµε συµφωνήσει, είτε θα πάψουµε να έχουµε τις οποιεσδήποτε βλέψεις στην Ελλάδα»14. Η επιµονή του Τσώρτσιλ απέδωσε καθώς δύο εβδοµάδες αργότερα αποσύρθηκε ο όρος του ΕΑΜ, όταν έφθασε τηλεγράφηµα των βενιζελικών

υπουργών σχετικά µε την επιµονή της αγγλικής κυβέρνησης να µη γίνει αλλαγή του προέδρου της κυβέρνησης παραµονές της απελευθέρωσης. Το ΕΑΜ ενέδωσε και µπήκε στην κυβέρνηση, ενώ οι αποφάσεις για το θέµα του βασιλιά αναβλήθηκαν

«Ελπίζω η Ελληνική ΙΙΙ Ορεινή Ταξιαρχία να µη διστάσει να πυροβολήσει», έγραφε ο Τσώρτσιλ στις 7 Νοεµβρίου 1944. Φωτογραφία από τη δράση των Ριµινιτών στην Ιταλία. 48


για µετά την απελευθέρωση. Στις 2 Σεπτεµβρίου έγινε στο Κάιρο η ορκωµοσία πέντε νέων υπουργών της Αριστεράς: Αλ. Σβώλος (Οικονοµικών), Ν. Ασκούτσης (Μεταφορών), Ηλ. Τσιριµώκος (Εθνικής Οικονοµίας), Γ. Ζεύγος (Γεωργίας), Μ. Πορφυρογέννης (Εργασίας), Α. Αγγελόπουλος

(υφυπουργός Οικονοµικών) . 15

Η Συµφωνία της Καζέρτας Στις 9 Αυγούστου 1944 αποφασίστηκε από τη Βρετανία η αποστολή 10.000 ανδρών στην Ελ-

λάδα προκειµένου να µην αναλάβει το ΕΑΜ να καλύψει το κενό εξουσίας που θα δηµιουργείτο µετά την αναµενόµενη υποχώρηση των Γερµανών. Οι Βρετανοί ενηµέρωσαν τους Αµερικά-

νους γι’ αυτή τους την πρόθεση στις 17 Αυγούστου16. Στις 21 Σεπτεµβρίου 1944, ο Βρετανός πρέσβης στη Μόσχα πληροφόρησε τη σοβιετική κυβέρνηση ότι επρόκειτο να σταλεί βρετανικός στρατός στην Ελλάδα, τους υπενθύµισε το ιδιαίτερο ενδιαφέρον της Βρετανίας για τη χώρα και εξέφρασε την ελπίδα ότι η Μόσχα δεν θα έστελνε στρατιωτικές δυνάµεις σε κανένα µέρος της Ελλάδας, παρά µόνο µετά από συµφωνία µε τους Βρετανούς. Οι Σοβιετικοί όχι µόνο δεν πρόβαλαν καµιά αντίρρηση, αλλά δήλωσαν ότι

δεν είχαν καµιά πρόθεση να στείλουν δυνάµεις 17

Αν και οι υπουργοί του ΕΑΜ συνεργάζονταν οµαλά µε τους Βρετανούς, οι τελευταίοι τούς έβλε-

παν µε µεγάλη καχυποψία και φοβούνταν ότι θα προσπαθούσαν να αναλάβουν την εξουσία µε τη δύναµη των όπλων του ΕΛΑΣ. Για να εµποδιστεί ένα τέτοιο ενδεχόµενο, ο αρχηγός των Συµµαχικών ∆υνάµεων Μεσογείου, στρατηγός Ουίλσον, κάλεσε τον Σαράφη και τον Ζέρβα σε σύσκεψη στην Ιταλία, στην οποία συµµετείχε και ο Παπανδρέου µε τέσσερις υπουργούς του. Στη σύσκεψη που έγινε στην Καζέρτα, κοντά στη Νάπολη, στις 26 Σεπτεµβρίου 1944 προέδρευσε ο Ουίλσον και συµµετείχε και ο αντιστράτηγος Ρόναλντ Σκόµπυ, που διορίστηκε

στρατιωτικός διοικητής της Ελλάδας. Στη σύσκεψη αποφασίστηκε οµόφωνα όλες οι δυνάµεις των ανταρτών να τεθούν υπό τις διαταγές του Σκόµπυ. Ειδικά για τις ελληνικές δυνάµεις στο Λεκανοπέδιο της Αττικής αποφασίστηκε να

υπάγονται στις διαταγές του στρατηγού Σπηλιωτόπουλου ο οποίος ήταν διορισµένος από τον Παπανδρέου στρατιωτικός διοικητής Αθηνών πριν

µπει το ΕΑΜ στην κυβέρνηση. Μάλιστα προβλεπόταν ο εφοδιασµός του από τους Βρετανούς µε πολεµοφόδια και οπλισµό ώστε να εξοπλίσει την οργάνωση Χ που συνεργαζόταν µέχρι τότε µε τους Γερµανούς µε στόχο να συγκροτήσει µια αντίπαλη οργάνωση στον ΕΛΑΣ. Μετά τη Σύσκεψη της Κα-

ζέρτας χαρακτηρίστηκαν τα Τάγµατα Ασφαλείας

στην Ελλάδα . Πράγµατι οι Σοβιετικοί τήρησαν την υπόσχεσή τους και ο Κόκκινος Στρατός σταµάτησε τον Οκτώβριο 1944 την προέλασή του στα βόρεια σύνορα της χώρας αποδεικνύοντας έτσι έµπρακτα την παραχώρηση της Ελλάδας

ως όργανα του εχθρού και διακηρύχθηκε ότι αν δεν παραδίδονταν θα αντιµετωπίζονταν ως µο-

στη βρετανική σφαίρα επιρροής.

δυνάµεις του εκτός Αττικής ώστε να αποφευχθεί σύγχυση, όπως τονίστηκε χαρακτηριστικά18.

Μετά τα µέσα Αυγούστου οι Βρετανοί αποφάσισαν να µεταφέρουν την κυβέρνηση Εθνικής Ενότητας στην Ιταλία. Η µετεγκατάσταση πραγµατοποιήθηκε στις 21 Αυγούστου 1944 και η νέα

νάδες των Γερµανών. Παράλληλα διατάχθηκε ο ΕΛΑΣ να κρατήσει τις

Το ζήτηµα του βασιλιά

έδρα της κυβέρνησης ήταν ένα χωριό κοντά στο

Στις 6 Οκτωβρίου ο Παπανδρέου ζήτησε από το

Σαλέρνο. Η ελληνική κυβέρνηση συνοδευόταν από τον Βρετανό πρεσβευτή Λίπερ και µόνο τυπι-

βασιλιά και τους Βρετανούς µια κατηγορηµατική δήλωση ότι αποδέχονταν την προσωρινή λύση της αντιβασιλείας. Προφανώς θεωρούσε απαραίτητο να µπορέσει να προσφέρει κάτι στο ΕΑΜ και ιδίως στο λαό της Αθήνας που τον περίµενε ως

κά πήρε µέρος στις συσκέψεις για την εφαρµογή του σχεδίου ΜΑΝΑ που αφορούσε το σχέδιο της

εισόδου των Βρετανών στην Ελλάδα. ΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ

49

ηγέτη της κυβέρνησης εθνικής ενότητας. Τότε ο Τσώρτσιλ απέρριψε το αίτηµα και έστειλε στον

Η συµφωνία των ποσοστών

Ηντεν το ακόλουθο σηµείωµα:

Η σκληρή στάση του Τσώρτσιλ απέναντι στο ΕΑΜ

εξηγείται ως ένα βαθµό από τη συνεννόηση που «Το ζήτηµα καθίσταται η αιχµή του δόρατος για µια στρατιωτική επιχείρηση και τίποτε δεν πρέπει να το εµποδίσει αυτό. Εχω αποδεχθεί όλες τις απόψεις σου σχετικά µε την παραµονή του βασιλιά της Ελλάδας και του διαδόχου προς το παρόν σε αυτή τη χώρα. Είχα ασφαλώς την πρόθεση να πω στον Παπανδρέου ότι µόλις εδραιωθεί, είναι καθήκον του να επαναφέρει το βασιλιά και ότι βεβαίως θα χρησιµοποιούσαµε την επιρροή µας προς αυτή την κατεύθυνση. Πράγµατι, θα πάψει να µε ενδιαφέρει η ελληνική περίπτωση, αν ο Παπανδρέου αποδειχθεί προδότης του βασιλιά, του οποίου είναι ο πρώτος τη τάξει υπουργός».

είχε πετύχει µε τη σύµµαχο της Αγγλίας Σοβιετική Ενωση. Ηδη στις 21 Σεπτεµβρίου 1944, ο Βρετανός πρέσβης στη Μόσχα είχε πληροφορήσει

Φανερή στο έγγραφο αυτό είναι (κατά τον Θανάση Σφήκα) η επιθυµία του Τσώρτσιλ να εξωθήσει τα

Παράλληλα, σε µυστικό υπόµνηµα προς τον Αµερικανό πρόεδρο στις 11 Οκτωβρίου, ο Τσώρτσιλ αναφέρει: «Είναι απολύτως απαραίτητο να προσπαθήσουµε να καταλήξουµε σε κοινή θέση σχετικά µε τα Βαλκάνια, για να αποτρέψουµε τον εµφύλιο πόλεµο σε σειρά χωρών όπου Εσείς και εγώ θα συµπαθούσαµε τη µια πλευρά και ο Στάλιν την άλλη»22.

πράγµατα σε µια βίαιη αναµέτρηση µε το ΕΑΜ/ ΕΛΑΣ χρησιµοποιώντας ως αφορµή το ζήτηµα

του Γεωργίου Β΄19. Ο Γεώργιος Β΄, ενισχυµένος από την προτροπή του Τσώρτσιλ να απορρίψει την προσωρινή λύση της αντιβασιλείας, απαίτησε όλοι οι διορισµοί

υπουργών στην κυβέρνηση του Παπανδρέου να παραπέµπονται στον ίδιο για την τελική έγκριση. Εξαρτώµενος αποκλειστικά από τη βρετανική υποστήριξη, ο Παπανδρέου δεν µπορούσε να εναντιωθεί στις αξιώσεις τους, και αµέσως µετά τη σχετική διαµαρτυρία του στον Λίπερ αποδέχθηκε

την απαίτηση του βασιλιά20. Ο Βρετανός υπουργός Μακµίλαν στις αρχές του 1945 έγραψε στο ηµερολόγιό του ότι παράλληλα «µε τους κοµµουνιστές συνωµότες», «ο βασιλιάς των Ελλήνων είναι ο πραγµατικός κακός της παράστασης». Από το χειµώνα του 1943 στο Κάιρο «ελισσόταν και παλινωδούσε». Και αρνείτο να κάνει µια ξεκάθαρη δήλωση ότι δεν θα επιστρέψει στην Ελλάδα πριν ο λαός ν' αποφανθεί περί του πολιτειακού µ' ένα γνήσιο δηµοψήφισµα· έτσι «το

ισχυρό όπλο της αντιµοναρχικής προπαγάνδας» δεν θα µπορούσε να λειτουργήσει τόσο αποτελεσµατικά για τους «εξτρεµιστές»21. 50

τη σοβιετική κυβέρνηση ότι επρόκειτο να σταλεί βρετανικός στρατός στην Ελλάδα, τους υπενθύµι-

σε το ιδιαίτερο ενδιαφέρον της Βρετανίας για τη χώρα και εξέφρασε την ελπίδα ότι η Μόσχα δεν θα έστελνε στρατιωτικές δυνάµεις σε κανένα µέρος της Ελλάδας, παρά µόνο µετά από συµφωνία

µε τους Βρετανούς. Οι Σοβιετικοί απάντησαν ότι δεν είχαν καµιά πρόθεση να στείλουν δυνάµεις

στην Ελλάδα.

Αρχές Οκτωβρίου 1944, λίγο πριν από την απελευθέρωση της Ελλάδας, συναντήθηκαν στη Μόσχα ο Τσώρτσιλ και ο Στάλιν. Σύµφωνα µε τη µαρτυρία του Τσώρτσιλ από τα αποµνηµονεύµατά του: «Φθάσαµε στη Μόσχα το απόγευµα της 9ης Οκτωβρίου [...]. Στις 10 τη νύκτα εκείνη είχαµε την πρώτη σηµαντική σύσκεψή µας στο Κρεµλίνο. Ησαν µόνον οι Στάλιν, Μολότοφ, ο Ηντεν κι εγώ. Η στιγµή ήταν κατάλληλη για σοβαρό έργο. Ετσι είπα: Ας ξεκαθαρίσουµε τις υποθέσεις µας στα Βαλκάνια. Οι στρατοί σας είναι στη Ρουµανία και Βουλγαρία. Εχουµε συµφέροντα, αποστολές και πράκτορες εκεί. Ας µην εµπλακούµε σε σύγχυση για µικροζητήµατα. Καθ’ όσον αφορά την Αγγλία και τη Ρωσία, πώς θα σας φαινόταν να έχετε το 90% επιρροής στη Ρουµανία και εµείς να έχουµε τα 90% της επιρροής στην Ελλάδα και να τα µοιρασθούµε κατά το ήµισυ στη Γιουγκοσλαβία; Ενώ µεταφράζονταν αυτά έγραφα σε ένα φύλλο χαρτιού: Ρουµανία: Ρωσία 90%, Ουγγαρία: 50% - 50%, Βουλγαρία: Ρωσία 75%. Οι άλλοι 25%. ΕΛΛ ΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ

Η στάση του Τσώρτσιλ στα ελληνικά πράγµατα εξηγείται έως ένα βαθµό από τη συνεννόηση που είχε πετύχει µε τη Σοβιετική Ενωση. Ο Βρετανός πρωθυπουργός µε τον Σοβιετικό ηγέτη Ιωσήφ Στάλιν.

«Εγραψα σε µισό φύλλο χαρτιού τα ποσοστά επιρροής στις χώρες της µεταπολεµικής Ευρώπης», γράφει στα αποµνηµονεύµατά του ο Τσώρτσιλ. Για την Ελλάδα τα ποσοστά ήταν 90% προς 10%.

Εσπρωξα το φύλλο χαρτιού προς τον Στάλιν, ο οποίος είχε ήδη ακούσει τη µετάφραση. Υπήρξε σύντοµη σιωπή. Και µετά πήρε το µπλε µολύβι του, σηµείωσε την έγκρισή του και µου το επέστρεψε. Ολα είχαν κανονισθεί σε διάστηµα όσον απαιτείται για να αρχίσουµε. Μετά ακολούθησε µακρά σιωπή. Το φύλλο χαρτιού µε τη σηµείωση µε το µολύβι βρισκόταν στο µέσο του τραπεζιού. Κατόπιν είπα: Μήπως θα φανεί κυνικό αν φαίνεται ότι έχουµε διακανονίσει τα ζητήµατα αυτά, τόσο µοιραία για εκατοµµύρια ανθρώπους, κατά τόσο πρόχειρο τρόπο; Oχι, κρατήστε το, είπε ο Στάλιν»23.

των ποσοστών» µεταξύ Στάλιν και Τσώρτσιλ τον Οκτώβριο του 1944 ότι δεν θα πρέπει να υπερβάλλει κανείς ως προς τη σηµασία της συγκεκριµένης συµφωνίας. Αυτή ήταν περισσότερο µια ντε φάκτο

Ιστορικοί όπως ο Προκόπης Παπαστράτης και ο Ευάνθης Χατζηβασιλείου που έχουν µελετήσει συστηµατικά το διεθνές πλαίσιο της δεκαετίας του '40 επισηµαίνουν σχετικά µε την περίφηµη «συµφωνία

για την κρίσιµη γεωπολιτική θέση της Ελλάδας (και της Γιουγκοσλαβίας) στην ανατολική Μεσόγειο,


«συναντίληψη» µεταξύ των δύο ηγετών παρά µια διεθνή σύµβαση µε την κυριολεκτική έννοια του όρου. Με τις λέξεις του Ευάνθη Χατζηβασιλείου «η συνεννόηση Στάλιν και Τσώρτσιλ αντανακλούσε πρώτιστα την -οµολογουµένως ακριβή- κατανόηση και από τις δύο πλευρές των ορίων που έθετε στην

ισχύ τους η εξέλιξη του πολέµου. Ετσι το Λονδίνο, ως ναυτική δύναµη, εκδήλωσε το ενδιαφέρον του ενώ αναγνώρισε την αδυναµία του να ελέγξει την κατάσταση στα κράτη της βαλκανικής ενδοχώρας. 51

Αντίστοιχα, η Μόσχα εκδήλωσε το ενδιαφέρον της για τις χώρες του εσωτερικού, τον έλεγχο των οποίων θεωρούσε αναγκαίο για την κατοχύρωση της ασφάλειάς της, ενώ διακήρυξε στους Βρετανούς την απροθυµία της να συµπεριλάβει στη σφαίρα επιρροής της τη ναυτική χώρα της περιοχής, την Ελλάδα, γνωρίζοντας καλά ότι παρόµοια προσπάθεια θα την έφερνε σε τροχιά σύγκρουσης µε το δυτικό

κόσµο». Η «συµφωνία ποσοστών» ήταν σηµαντική ως ένδειξη του κυνισµού µε τον οποίο αντιµετώπιζαν την κατάσταση και οι δύο πλευρές, µεσούντος του

µεγαλύτερου πολέµου και ως απόδειξη ότι είχαν αντιληφθεί τα όρια των δυνατοτήτων τους24.

Μετά τη συµφωνία στη Μόσχα, ο Τσώρτσιλ

ήταν πλέον αποφασισµένος να ελέγξει το ΕΑΜ ακόµη και διά της βίας. Εγραφε ο Τσώρτσιλ στον Ηντεν, στις 7 Νοεµβρίου 1944: «Κατά τη γνώµη µου, έχοντας καταβάλει ένα τέτοιο τίµηµα στη Ρωσία για να έχουµε ελευθερία δράσης στην Ελλάδα, δεν θα πρέπει να διστάσουµε να χρησιµοποιήσουµε τα βρετανικά στρατεύµατα για να στηρίξουµε τη Βασιλική Ελληνική Κυβέρνηση υπό τον κ. Παπανδρέου. Αυτό σηµαίνει ότι οι βρετανικές µονάδες πρέπει ασφαλώς να επέµβουν για να αποτρέψουν πράξεις ανοµίας. Ελπίζω ότι η Ελληνική (3η Ορεινή) Ταξιαρχία […] δεν θα διστάσει να πυροβολήσει εάν και όταν αυτό καταστεί αναγκαίο. […] Προβλέπω µε βεβαιότητα σύγκρουση µε το ΕΑΜ

Σπάνια φωτογραφία από ρίψη Βρετανών αλεξιπτωτιστών στην Αττική. 52


και δεν πρέπει να υποχωρήσουµε ενώπιον αυτής της προοπτικής, υπό τον όρο ότι θα έχουµε επιλέξει πολύ καλά το λόγο και το έδαφος». Στις 8 Νοεµβρίου ο Τσώρτσιλ τηλεγράφησε στο στρατηγό Χένρι Ουίλσον, ανώτατο διοικητή των συµµαχικών δυνάµεων στο θέατρο επιχειρήσεων της Μέσης Ανατολής και τον πρέσβη Λίπερ: «Εν όψει της εντεινόµενης απειλής εκ µέρους κοµµουνιστικών στοιχείων στην Ελλάδα και ενδείξεων ότι σχεδιάζουν να καταλάβουν την εξουσία διά της βίας, ευελπιστώ ότι θα ενισχύσετε τις µονάδες µας στην περιοχή της Αθήνας µε την άµεση αποστολή της Τρίτης Ταξιαρχίας της 4ης Ινδικής Μεραρχίας ή κάποιου άλλου τµήµατος» 25.

Η κυβέρνηση εθνικής ενότητας Στις 12 Οκτωβρίου οι Γερµανοί εκκένωσαν την Αθήνα και τον Πειραιά. Η κυβέρνηση εθνικής ενότητας αποβιβάστηκε από το ιστορικό θωρηκτό Αβέρωφ στον Πειραιά στις 18 Οκτωβρίου. Ο Λίπερ είχε σχεδόν καθηµερινή επαφή µε τον Παπανδρέου τον οποίο συµβούλευε να κρατήσει µια ψύχραιµη στάση ώστε να επιτευχθούν χωρίς προβλήµατα ο αφοπλισµός του ΕΛΑΣ και η εδραίωση της

κυβέρνησής του στη χώρα. Ουσιαστικά επρόκειτο για ένα είδος άτυπης συγκυβέρνησης αφού τα επείγοντα προβλήµατα

της χώρας αντιµετωπίζονταν από τους Αγγλους.

«Κοπέλες-µέλη της αντάρτικης οργάνωσης του ΕΛΑΣ ραίνουν µε λουλούδια τους Βρετανούς ελευθερωτάς καθώς µπαίνουν στην ιστορική πόλη της Κορίνθου», όπως αναφέρει περιοδικό της βρετανικής προπαγάνδας. ΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ

53

Το πιο χαρακτηριστικό, η οργάνωση της διανοµής τροφίµων αναλήφθηκε από τα βρετανικά

Η Ορεινή Ταξιαρχία

στρατεύµατα κατόπιν επιµονής του Φόρειν Οφις

Μείζον θέµα µεταξύ των διαπραγµατεύσεων µεταξύ Παπανδρέου και ΕΑΜ έγινε το ζήτηµα του αφοπλισµού της Ορεινής Ταξιαρχίας. Επρόκειτο για την ΙΙΙ Ορεινή Ταξιαρχία, την οποία έφεραν εσπευσµένα οι Αγγλοι από το µέτωπο της Ιταλίας. ∆ιοικητής της ήταν ο συνταγµατάρχης

µε στόχο η αγγλική παρουσία να γίνεται πιο

αποδεκτή στην Ελλάδα26. Οµως η εξουσία του Παπανδρέου και των Αγγλων περιοριζόταν σε κάποιες γειτονιές της Αθήνας. Το ΕΑΜ/ΕΛΑΣ κυριαρχούσε σε ολόκληρη σχεδόν τη χώρα και γι’ αυτό στις αρχές Οκτωβρίου ο Παπανδρέου εκµυστηρεύτηκε στον Κωνσταντίνο Τσάτσο πως «αν πληροφορούνταν οι ελασίτες ότι φθάναµε στην Αθήνα σχεδόν γυµνοί, µπορούσαν να κάνουν ένα γιουρούσι και να κυριαρχήσουν στην πρωτεύουσα». Γι’ αυτό, στις 8 Οκτωβρίου, είχε καλέσει τους Βρετανούς

να σπεύσουν ενόσω παρέµεναν ακόµη Γερµανοί στρατιώτες σε ελληνικό έδαφος: διαφορετικά, «θα ήταν δύσκολο να εξηγήσουµε τους λόγους της αποστολής βρετανικών στρατευµάτων µετά την

πλήρη αποχώρηση του εχθρού»27.

Θ. Τσακαλώτος και στη δύναµή της ανήκαν 205 αξιωµατικοί και 2.530 οπλίτες οι οποίοι είχαν

επιλεγεί µετά από επανειληµµένες εκκαθαρίσεις µετά τα γεγονότα της Μέσης Ανατολής ώστε σε αυτή να µετέχουν όσοι είχαν έντονο

αντικοµµουνιστικό φρόνηµα28. Στο αίτηµα του ΚΚΕ να αφοπλιστούν η Ορεινή Ταξιαρχία και ο Ιερός Λόχος ταυτόχρονα µε τα

άλλα ένοπλα τµήµατα (τον ΕΛΑΣ δηλαδή και τον Ε∆ΕΣ) αντέδρασε ο Παπανδρέου και ενηµέρωσε τον Λίπερ ότι δεν πρόκειται να συναινέσει. Ταυτόχρονα του ζήτησε να µεσολαβήσει στον

Το θέµα της συγκρότησης του νέου στρατού ήταν αυτό που έφερε τη σύγκρουση του Παπανδρέου µε το ΕΑΜ. Τα πρώτα αγήµατα του Ελληνικού Πολεµικού Ναυτικού παρελαύνουν σε κεντρικό δρόµο της Αθήνας (φωτογραφία McWilliams). 54


Σβώλο ώστε να σταµατήσει το ΚΚΕ να πιέζει στο θέµα αυτό. Ο Λίπερ ενηµερώθηκε από τον Παπανδρέου ότι είναι πιθανό να παραιτηθούν οι υπουργοί του ΕΑΜ αν επιµείνουν για γενικό αφοπλισµό του ΕΛΑΣ και του Ε∆ΕΣ δίχως να έχει αφοπλισθεί η Ορεινή Ταξιαρχία. Μια τέτοια παραίτηση πιθανότατα θα οδηγούσε σε εµφύλιο πόλεµο

σύµφωνα µε τον Παπανδρέου. Στις 20 Νοεµβρίου έγινε ένα σηµαντικό βήµα προς την εξεύρεση συµβιβαστικής λύσης από τον Γιώργο Παπανδρέου. Μετά από συνάντησή του µε την ηγεσία του ΚΚΕ συµφωνήθηκε από κοινού να µην αφοπλισθεί η Ταξιαρχία αλλά να δοθούν άδειες σε µεγάλο αριθµό ανδρών και

ο Λίπερ τις κινήσεις του Παπανδρέου απέναντι στο ΕΑΜ ήταν αναφορά του στο βρετανικό υπουργείο Εξωτερικών όπου ανέφερε πως «η προσπάθεια κατευνασµού των Ελλήνων κοµµουνιστών κατά παράξενο τρόπο θυµίζει την προσπάθεια κατευνασµού του Χίτλερ»30. Η σκληρή στάση των Βρετανών σε συνδυασµό µε την ουδέτερη στάση του συνταγµατάρχη Ποπόφ, αρχηγού της σοβιετικής στρατιωτικής αποστολής στην Αθήνα, ενεθάρρυνε τον Παπανδρέου να συνεχίσει τη σκληρή γραµµή, να συνεχίσει να

αρνείται τον αφοπλισµό της Ορεινής Ταξιαρχίας και ως εκ τούτου να οδηγούνται οι συνοµιλίες µε

το ΕΑΜ σε αδιέξοδο.

αξιωµατικών.

Κλιµάκωση της σύγκρουσης

Η παραπάνω υπαναχώρηση του Παπανδρέου σε συνδυασµό µε ορισµένες αντικαταστάσεις ανώτατων αξιωµατικών που δεν ήταν αποδεκτοί από την Αριστερά ανησύχησε τους Βρετανούς οι οποίοι προτιµούσαν τη διατήρηση µιας σκληρής

Η υπογραφή του διατάγµατος για την αποστρά-

γραµµής. Η έντονη αντίδραση των Βρετανών στις ενέργειες του Παπανδρέου είχε σαν αποτέλεσµα την υποβολή της παραίτησής του που απορρίφθηκε

από τον Λίπερ ο οποίος έσπευσε να εξασφαλίσει

τευση ορίστηκε σε συνεννόηση µε τον Λίπερ και τον Σκόµπυ για το απόγευµα της 28ης Νοεµβρίου. Προέβλεπε ότι ο ΕΛΑΣ και ο Ε∆ΕΣ θα αποστρατεύονταν και θα δηµιουργείτο τµήµα εθνικού στρατού που θα αποτελείτο από την Ορεινή Ταξιαρχία, τον Ιερό Λόχο και τµήµα του Ε∆ΕΣ, καθώς και µια ταξιαρχία του ΕΛΑΣ που θα είχε ίση δύναµη µε το άθροισµα των προαναφερθεισών δυνάµεων. Παράλληλα προβλεπόταν η αµνήστευση των αξιωµατικών που παρέµεναν έγκλειστοι στη Μέση

τη διαβεβαίωση του Λαϊκού Κόµµατος και του Κόµµατος των Φιλελευθέρων που συµµετείχαν στην κυβέρνηση ότι, παρά την έντονη κριτική

Ανατολή και η επιστροφή τους στην Ελλάδα.

που ασκούσαν στον Παπανδρέου, θα παρέµεναν

γιατί το ΚΚΕ επέµενε στην αποστρατεία και της Ορεινής Ταξιαρχίας και του Ιερού Λόχου. Το αδιέξοδο των διαπραγµατεύσεων οδήγησε στην παραίτηση των υπουργών του ΕΑΜ και στη διενέργεια συλλαλητηρίου του ΕΑΜ στην πρωτεύουσα για

στην κυβέρνηση µέχρι να εγκαθιδρυθεί το ελληνικό κράτος µε το σχηµατισµό ενός νόµιµου

στρατού29. Ο Ηντεν τηλεγράφησε στον Λίπερ απορρίπτοντας τη «γενναιόδωρη άδεια» στους αξιωµατικούς και τους άνδρες της 3ης Ορεινής Ταξιαρχίας µε το

Οµως η υπογραφή του διατάγµατος αναβλήθηκε

τις 3 ∆εκεµβρίου.

µε διάλυσή της, πράγµα που θα διευκόλυνε το ΚΚΕ

Στις 3 ∆εκεµβρίου η αστυνοµία πυροβόλησε στην πλατεία Συντάγµατος κατά της διαδήλωσης του ΕΑΜ, την άδεια της οποίας είχε ανακαλέσει η

να αναλάβει πραξικοπηµατικά την εξουσία.

κυβέρνηση, µε αποτέλεσµα πολλούς νεκρούς και

Χαρακτηριστική του τρόπου που αντιλαµβανόταν

τραυµατίες. Από την 1η ∆εκεµβρίου µε εντολή του στρατηγού Ουίλσον, ο Σκόµπυ είχε την εξουσία

επιχείρηµα ότι µια τέτοια κίνηση ισοδυναµούσε


55

να κηρύξει στρατιωτικό νόµο στην Αθήνα και σε όποια άλλη περιοχή θεωρούσε απαραίτητο. Σύµφωνα µε τις εντολές που είχε ο Σκόµπυ έπρεπε να αφοπλίσει, ακόµη και διά της βίας, όλες τις πρώην

αντιστασιακές οργανώσεις, δεξιές και αριστερές. Οµως µε παρέµβαση του ίδιου του Τσώρτσιλ, ο οποίος έδινε διαταγές κατευθείαν στον Σκόµπυ, παρακάµπτοντας τον ανώτατο συµµαχικό διοικητή Μεσογείου, οι αντάρτες του Ε∆ΕΣ θα έπρεπε να προσφέρουν τις υπηρεσίες του στον Παπανδρέου,

σκοπούσαν σε µια καλύτερη συµφωνία και κυρίως στην αντικατάσταση του Παπανδρέου. Η προοπτική αυτή φάνηκε εφικτή στις 4-5 ∆εκεµβρίου, όταν αυτός υπέβαλε την παραίτησή του και όλα τα ελληνικά πολιτικά κόµµατα συµφώνησαν στην ανάληψη της πρωθυπουργίας από τον 84χρονο αρχηγό του Κόµµατος Φιλελευθέρων, Θεµιστοκλή

Σοφούλη. Ο Λίπερ που είχε απορρίψει την παραίτηση του

Παπανδρέου στις 26 Νοεµβρίου εισηγήθηκε στο

µπροστά στη διαφαινόµενη σύγκρουση.

βρετανικό υπουργείο Εξωτερικών την αντικατάστασή του από τον 84χρονο Σοφούλη. Οµως πήρε

Στις 4 ∆εκεµβρίου, µονάδες του εφεδρικού ΕΛΑΣ επιτέθηκαν σε αστυνοµικά τµήµατα, αλλά απέφυγαν να συγκρουστούν µε τις βρετανικές δυνάµεις. Οι στρατιωτικές ενέργειες του ΕΛΑΣ στην αρχή

εντολή από τον Τσώρτσιλ να αναγκάσει τον Πα-

των ∆εκεµβριανών ήταν περιορισµένες και απο-

Συγκεκριµένα ο Τσώρτσιλ τηλεγράφησε στις 5 ∆ε-

πανδρέου να κάνει το καθήκον του, και η Βρετανία

θα τον στήριζε31.

Η διαδήλωση της 4ης ∆εκεµβρίου 1944 για την κηδεία των θυµάτων της προηγούµενης ηµέρας σε έγχρωµο χαρακτικό του Τάσσου. 56


κεµβρίου στον Λίπερ ότι θα έπρεπε «να εξαναγκάσει τον Παπανδρέου να πράξει το καθήκον του. […] Εάν

Συµµάχων. Σε αυτή τη συγκυρία φαίνεται ότι ο Τσώρτσιλ είχε πάθει εµµονή µε το ελληνικό ζή-

υποβάλει την παραίτησή του θα πρέπει να κλειδωθεί σε ένα δωµάτιο µέχρι να ξαναβρεί τα λογικά του» 32.

τηµα. O Aλαν Μπρουκ τον επισκέφθηκε το πρωί της 12ης ∆εκεµβρίου για ένα άλλο εξαιρετικά ση-

µαντικό ζήτηµα: Στις 5 ∆εκεµβρίου ο Τσώρτσιλ αποφάσισε µαζί µε τον Ηντεν ότι τα βρετανικά στρατεύµατα θα έπρεπε να επιβάλουν την τάξη στην Αθήνα. Εί-

«Τον βρήκα στο κρεβάτι να παίρνει το πρωινό του και απορροφηµένο από το πρωινό και από το τελευταίο ναι χαρακτηριστική η διαταγή προς τον Σκόµπυ, τηλεγράφηµα του Αλεξαντερ για την κατάσταση στην η οποία θυµίζει περισσότερο το αποικιοκρατικό Ελλάδα! Ηταν εντελώς ανίκανος να συγκεντρωθεί σε οτιδήποτε άλλο εκτός του πρωινού του και της κατάπαρελθόν της Μεγάλης Βρετανίας παρά τη στάση στασης στην Ελλάδα! Εµεινα ως τις 10.30 π.µ. και ότι προς µια σύµµαχο χώρα: διαπίστωσα ότι δεν είχε καν διαβάσει την επιστολή «Ωστόσο, µη διστάσετε να ενεργήσετε σαν να βρίσκεστε του Μόντι [στρατάρχη Μοντγκόµερι], δεν ήξερε τίποτε σε µία κατακτηµένη πόλη όπου εξελίσσεται τοπική εξέ- γι’ αυτή. Προσπάθησα να εξηγήσω αλλά συνεχώς γερση. […] Πρέπει να κρατήσουµε και να επιβληθούµε επέστρεφε στην Ελλάδα! […] Αργότερα την ίδια ηµέρα στην Αθήνα. Θα ήταν πολύ σηµαντικό να το επιτύχετε το Πολεµικό Υπουργικό Συµβούλιο συνεδρίασε και αυτό χωρίς αιµατοχυσία αν είναι δυνατόν, αλλά και ανάλωσε µιάµιση ώρα για να αποφασίσουµε αν ο Αρµε αιµατοχυσία εάν είναι χιεπίσκοπος [∆αµασκηνός] 33 απαραίτητο» . θα έπρεπε να διοριστεί αντιβασιλιάς. Τελικά το Υπουργικό Συµβούλιο αποφάσισε Με στόχο τη στρατιωτική ότι αυτό θα έπρεπε να γίνει επικράτηση, το πρωί της και συνέταξε ένα σηµείωµα 6ης ∆εκεµβρίου, ο βρεταπερί αυτού προς το βασιλιά νικός στρατός άρχισε τις της Ελλάδας, ο οποίος εξ επιχειρήσεις εναντίον του ΕΛΑΣ. Παράλληλα, η βρεόσων αντιλαµβάνοµαι αρΠροκήρυξη του ΕΑΜ η οποία επικαλείται δηµοσίευµα των «Times» (7 ∆εκεµβρίου τανική κυβέρνηση απέρνήθηκε». 1944) το οποίο ανέφερε ότι «ο βρετανικός ριπτε τις προτάσεις του στρατός στην Ελλάδα πρέπει να παραµείνει ΕΑΜ για ανακωχή (αντιΗταν τέτοια η εµµονή του αυστηρά ουδέτερος και αντικειµενικός». Τσώρτσιλ σχετικά µε την βασιλεία, γενική αποστράΕλλάδα που έφτασε στο τευση, νέα κυβέρνηση και διεθνή επιτροπή για τη διερεύνηση των αιτίων σηµείο να πει εµπιστευτικά στον Βρετανό στρατηγό Ουίλσον: «Η αποκατάσταση του νόµου και της σύγκρουσης). της τάξης στην Αθήνα είναι πιο σηµαντική από Οι Βρετανοί εισηγήθηκαν τη χρησιµοποίηση των την κατάληψη της Μπολόνια»35. Ταγµάτων Ασφαλείας (που συνεργάζονταν µε τους

Γερµανούς) εναντίον του ΕΛΑΣ, κάτι µε το οποίο

Τέσσερις µέρες αργότερα σε νέα συνεδρίαση του

συµφώνησε η κυβέρνηση Παπανδρέου. Στις 9 ∆εκεµβρίου ο Τσώρτσιλ τηλεγράφησε στον Σκόµπυ «στην Αθήνα και παντού το σύνθηµά µας είναι “Οχι στην ειρήνη χωρίς νίκη” »34.

Πολεµικού Υπουργικού Συµβουλίου που διήρκεσε δύο ώρες, µοναδικό θέµα ήταν η κατάσταση στην

Oλα αυτά τα γεγονότα διαδραµατίζονταν εν µέσω του Β' Παγκοσµίου Πολέµου, όταν οι Γερµανοί µάχονταν λυσσαλέα εναντίον των επιθέσεων των

ενδεχόµενο36.


Ελλάδα. Ο Λίπερ και ο Μακµίλαν πίεζαν για την ανάληψη της αντιβασιλείας από τον αρχιεπίσκοπο αλλά ο Γεώργιος Β΄ δεν ήθελε να δεχθεί ένα τέτοιο

Στην Αθήνα έφθαναν συνεχώς βρετανικές ενισχύ57

Ο στρατάρχης Αλεξάντερ (δεξιά, δίπλα στον Σκόµπυ), ο οποίος ήρθε στην Αθήνα στις 21 ∆εκεµβρίου 1944, προέτρεψε τον Τσώρτσιλ να βρει µια πολιτική λύση γιατί οι στρατιωτικές δυνάµεις δεν επαρκούσαν. 58


σεις οι οποίες ανέβασαν τον αριθµό των βρετανικών δυνάµεων στην Ελλάδα σε 80.000-90.000. Η άφιξη των σηµαντικών βρετανικών ενισχύσεων και η απόφαση του ΚΚΕ να µη χρησιµοποιήσει

Ποπόφ για τη Σοβιετική Ενωση. Αποφασίστηκε η αντικατάσταση του Παπανδρέου από τον Πλαστήρα, ενώ ο Τσώρτσιλ ανέλαβε να πείσει το βασιλιά Γεώργιο να δεχτεί να ανακηρύξει προσωρινά αντι-

τον τακτικό ΕΛΑΣ στις συγκρούσεις της Αθήνας,

βασιλέα τον ∆αµασκηνό. Πράγµατι ο Πλαστήρας ανέλαβε πρωθυπουργός στις 3 Ιανουαρίου 1945

αλλά να του αναθέσει τη διάλυση του Ε∆ΕΣ στην Ηπειρο, ανέτρεψαν την αρχικά ευνοϊκή θέση που

είχε ο ΕΛΑΣ στην Αθήνα37.

και η ∆ιάσκεψη της Βάρκιζας συγκλήθηκε για τις

3 Φεβρουαρίου µε πρόεδρο τον ∆αµασκηνό. Είναι αξιοσηµείωτο ότι, µετά τη νίκη των βρετα-

Αφιξη Τσώρτσιλ στην Αθήνα Η αποτυχία των Βρετανών να εξασφαλίσουν µια γρήγορη νίκη εναντίον του ΕΛΑΣ, οι έντονες αντιδράσεις στο εσωτερικό της Βρετανίας και η γενικότερη δυσµενής στάση της διεθνούς κοινής γνώµης πιθανότατα ήταν οι λόγοι που έφεραν τον Τσώρτσιλ και τον Ηντεν στην Αθήνα την παραµο-

νή των Χριστουγέννων του 194438. Η άφιξή τους υποδήλωνε τη βούληση των Βρετανών για την προσπάθεια εξεύρεσης πολιτικής λύσης στο ελληνικό πρόβληµα. Οι Βρετανοί παρά την επικράτησή τους στην Αθήνα αντιλαµβάνονταν ότι θα ήταν εξαιρετικά δύσκολο να ελέγξουν τη χώρα χωρίς τη συναίνεση του ΕΑΜ. Οταν ο στρατηγός Αλεξάντερ έφθασε στην Ελλάδα στις 21 ∆εκεµβρίου 1944 ενηµέρωσε τον Τσώρτσιλ:

«Για το ελληνικό πρόβληµα πιστεύω ότι εσείς θα κατορθώσετε να βρείτε πολιτική λύση γιατί µε τις τωρινές µας δυνάµεις δεν θα µπορούµε να αναλάβουµε παραπέρα στρατιωτικές ενέργειες µετά την εκκαθάριση της περιοχής της ΑθήναςΠειραιά. Οι Γερµανοί στην Κατοχή, διατηρούσαν στην ηπειρωτική Ελλάδα 5-6 µεραρχίες, εκτός από άλλες 4 που ήταν εγκατεστηµένες στα νησιά. Παρ’ όλα αυτά, δεν µπόρεσαν να εξασφαλίσουν συνεχείς επικοινωνίες µεταξύ των µονάδων τους και αµφιβάλλω αν εµείς θα συναντήσουµε λιγότερο σθεναρή και αποφασιστική αντίσταση απ’

ό,τι εκείνοι»39.

νικών όπλων, ήταν η ελληνική πολιτική ηγεσία (ιδίως ο Πλαστήρας) που επιδίωκε την ένοπλη συντριβή του ΕΑΜ, ενώ οι Βρετανοί πίεζαν προς την κατεύθυνση µιας πολιτικής λύσης η οποία επιτεύχθηκε τελικά µε τη Συµφωνία της Βάρκιζας.

Σύµφωνα µε τον Προκόπη Παπαστράτη η προετοιµασία της διάσκεψης της Βάρκιζας σε επίπεδο επαφών, συµµετοχής προσώπων και καθορισµού των προς συζήτηση θεµάτων πραγµατοποιήθηκε από την αγγλική πρεσβεία, η οποία πίστευε ότι

µπορούσε να επιβάλει τις απόψεις της στους Ελληνες συµµετέχοντες40.

Η σοβιετική στάση Οπως και το προηγούµενο από τα ∆εκεµβριανά διάστηµα, το ΚΚΕ ζητούσε απεγνωσµένα οδηγίες από τη Σοβιετική Ενωση. Αν και η Κοµµουνιστική ∆ιεθνής είχε διαλυθεί, οι ηγέτες του ΚΚΕ έβλεπαν τη Μόσχα ως το κέντρο της διεθνούς κοµµουνιστικής επανάστασης και από αυτήν προσδοκούσαν ηθική και υλική ενίσχυση. Οπως ήδη αναφέρθηκε, η άφιξη της στρατιωτικής απο-

στολής Ποπόφ και οι έµµεσες συστάσεις της να συνεργαστούν µε τους Βρετανούς ήταν καθοριστικής σηµασίας για να αποφασίσουν οι ηγέτες του ΚΚΕ να συµµετάσχουν στη ∆ιάσκεψη του

Λιβάνου. Οι Ελληνες κοµµουνιστές συχνά βρίσκονταν

µπροστά σε µια απόλυτη σιωπή όταν ζητούσαν Στην Αθήνα έγινε διάσκεψη µε συµµετοχή του

βοήθεια και στήριξη από τη Σοβιετική Ενωση.

Τσώρτσιλ, όλων των πολιτικών αρχηγών και του

Χαρακτηριστικά, όταν στελέχη του ΕΑΜ Μακε-

ΕΛΑΣ την οποία παρακολούθησαν οι πρεσβευτές των ΗΠΑ, της Γαλλίας και ο συνταγµατάρχης

δονίας ζήτησαν από τους Σοβιετικούς να εισέλθει ο Κόκκινος Στρατός στην Ελλάδα ώστε να τους


59

βοηθήσει στην επικράτηση επί των Γερµανών ο Ρώσος επιτελάρχης σηµείωνε: «Επί του θέµατος, δέχτηκε τους εκπροσώπους ο Ανόσιν, που επιφυ-

λάχθηκε και απλώς τους άκουσε» 41.

Στις 9 ∆εκεµβρίου απάντησαν οι Σοβιετικοί προς τον ∆ηµητρόφ: «Εξηγήστε προσωπικά και φιλικά στον Ρούσο, ότι στην τωρινή κατάσταση οι Ελληνες φίλοι δεν µπορούν να υπολογίζουν σε

ενεργητική µεσολάβηση και βοήθεια από εδώ. Ο Μετά την έναρξη της στρατιωτικής σύγκρουσης

ερχοµός του εδώ είναι επίσης πολιτικά µη σκό-

στην Αθήνα το ΚΚΕ έσπευσε να ζητήσει τη γνώµη της Μόσχας. Στις 7 ∆εκεµβρίου έφθασε στη Βουλγαρία ο Πέτρος Ρούσος, µέλος του Π.Γ. της Κ.Ε. του ΚΚΕ µε στόχο να µεταβεί στη Μόσχα. Την ίδια µέρα διαβιβάστηκε από τον Ρούσο στον ∆ηµητρόφ

πιµος. Ολες τις απαραίτητες πληροφορίες να τις

τηλεγράφηµα όπου υπογραµµιζόταν: «Η ανοιχτή επέµβαση των Αγγλων φέρνει τον αγώνα µας σε

Ενώ οι Σοβιετικοί έκαναν ξεκάθαρο στους Ελλη-

πολύ δύσκολη θέση. Το κόµµα έδωσε αυστηρές οδηγίες να µην πυροβολούνται οι Αγγλοι, αλλά σε κάθε περίπτωση να αµύνονται. Ο αγώνας απαιτεί ηθική υποστήριξη, όπλα και τρόφιµα. Παρακαλού-

µε να δώσετε τη γνώµη σας»42.

στέλνουν µε εσάς»43. Η Μόσχα φαίνεται ότι θεωρούσε ότι ακόµη και µια απλή συνάντηση θα

παρέβαινε την ουδετερότητά της. νες συντρόφους τους ότι δεν θα µπορούσαν να τους αποστείλουν καµία βοήθεια από πουθενά δεν προκύπτει ότι διαβιβάστηκε ποτέ οδηγία προς το

ΚΚΕ να µην ξεκινήσει τον ένοπλο αγώνα44. Ενδεικτική της σοβιετικής στάσης σχετικά µε τα

∆ηµητρόφ και Τίτο (σε δεύτερο πλάνο) παρενέβησαν, ο καθένας από τη δική του σκοπιά, στην ελληνική σύγκρουση. Η φωτογραφία είναι από µεταπολεµική υπογραφή συµφωνίας. 60


∆εκεµβριανά είναι και η µαρτυρία του δηµοσιο-

καµιά διάθεση να επιβάλει τη γνώµη της ή να

γράφου του BBC Κένεθ Μάθιους που τότε βρι-

εµποδίσει τη σύµµαχό της47.

σκόταν στην Αθήνα: «Οι Ρώσοι είχαν τον άνθρωπο τους στην Αθήνα, ένα συνταγµατάρχη Ποπόφ που αποτελούσε τη

ζωντανή εικόνα της µη επεµβάσεως. Καθόταν σ’ ένα τραπέζι της “Μεγάλης Βρετανίας” µασώντας το περιεχόµενο των αγγλικών κονσερβών, απρόσιτος, σιωπηλός, απαθής…»45. Είναι σαφές από τα παραπάνω η πλήρης αποστασιοποίηση, που αγγίζει τα όρια της αδιαφορίας, της Σοβιετικής Ενωσης σχετικά µε τα τεκταινόµενα στην Ελλάδα. Η σοβιετική ηγεσία θεωρούσε πιο σηµαντικό στη συγκεκριµένη συγκυρία να

Οι «άλλοι» Βρετανοί Θα πρέπει να επισηµανθεί ότι δεν συµφωνούσαν όλοι οι Βρετανοί µε την πολιτική του Τσώρτσιλ σχετικά µε την Ελλάδα. Ηταν πολύ µεγάλες οι αντιδράσεις που ξεσήκωσε στη Βρετανία η συγκεκριµένη πολιτική, ιδίως κατά τη διάρκεια των ένοπλων συγκρούσεων της Αθήνας48 και πιθα-

απορρίψει τις απεγνωσµένες εκκλήσεις για βοήθεια των ιδεολογικών συντρόφων της στην Ελλάδα παρά να διακινδυνεύσει µια ανοιχτή σύγκρουση

µε τη σύµµαχό της, Μεγάλη Βρετανία.

Η στάση των Αµερικανών ∆εν διέφερε πολύ η στάση των Αµερικανών από την αντίστοιχη των Σοβιετικών Συµµάχων τους. Οι Αµερικανοί κρατούσαν µια απόσταση απέναντι στα τεκταινόµενα στην Αθήνα χωρίς αυτό να σηµαίνει ότι συµφωνούσαν µε τη βρετανική πολιτική. Στις 8 ∆εκεµβρίου 1944 ο πρεσβευτής των ΗΠΑ στην Ελλάδα Μακβέι έγραφε στον πρόεδρο Ρούζβελτ: «Η µεταχείριση αυτού του λαού που αγαπά φανατικά την ελευθερία (και ποτέ δεν αντιµετώπισε παθητικά την υπαγόρευση) σαν να αποτελούταν από ιθαγενείς της Βρετανικής Αυτοκρατορίας είναι αυτό που δηµιουργεί όλα τα

προβλήµατα. Το εµπόδιο που όρθωσε πρόσφατα ο κ. Τσώρτσιλ στις προσπάθειες των Ελλήνων να βρουν µια πολιτική λύση, εάν θεωρηθεί µεγάλο σφάλµα, δεν είναι παρά το τελευταίο µιας µακράς

σειράς σφαλµάτων που διαπράχθηκαν καθ’ όλη τη διάρκεια αυτού του πολέµου»46. Οµως, παρά το γεγονός ότι η Αµερική συχνά διαφωνούσε µε αρκετές από τις βρετανικές πρωτοβουλίες πάνω σε ελληνικά θέµατα, δεν έδειχνε ΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ

Ο Αµερικανός πρεσβευτής Λίνκολν ΜακΒέι (µε ελληνική στολή) έγραφε στις 8 ∆εκεµβρίου 1944 στον Ρούζβελτ: «Η µεταχείριση αυτού του λαού που αγαπά φανατικά την ελευθερία σαν να αποτελούν ιθαγενείς της βρετανικής αυτοκρατορίας δηµιούργησε το πρόβληµα». 61

Ο Τσώρτσιλ µε το σκληρό επικριτή του σερ Αλαν Φράνσις Μπρουκ, τον στρατάρχη Μοντγκόµερι και τον υποστηρικτή της πολιτικής του, Νοτιοαφρικανό πρωθυπουργό Γιαν Σµατς.

νότατα επιβάρυνε το αρνητικό για τον Τσώρτσιλ κλίµα στη χώρα του που οδήγησε και στην ήττα του στις εκλογές, λίγους µήνες αργότερα. Υπάρχει πλούσια τεκµηρίωση σχετικά µε τις αλλη-

λοσυγκρουόµενες οπτικές στη βρετανική ηγεσία αναφορικά µε τα ελληνικά πράγµατα. Ιδίως οι στρατιωτικοί είχαν αντιληφθεί την έκταση του αντιµοναρχικού αισθήµατος στην Ελλάδα και πίεζαν ώστε ο βασιλιάς να δηλώσει κατηγορη-

µατικά ότι δεν θα επέστρεφε στη χώρα πριν από τη διεξαγωγή δηµοψηφίσµατος. Χαρακτηριστικό είναι ότι ήδη από τον Ιούλιο του 1944 ο Αλαν Μπρουκ και οι αρχηγοί των Γενικών Επιτελείων αντέδρασαν στα σχέδια του υπουργείου Εξωτερικών και του πρέσβη Λίπερ. 62

Οπως αναφέρει ο Αλαν Μπρουκ: «Η οµάδα αυτή προετοιµάζεται να επιβάλει στην Ελλάδα µια κυβέρνηση της δικής της επιλογής και να υποστηρίξει αυτή την κυβέρνηση µε τη στρατιωτική ισχύ. Μπορώ να προβλέψω µια πολύ σοβαρή στρατιωτική δέσµευση που θα αυξηθεί πολύ γρήγορα. […] Ολόκληρη η µελλοντική πολιτική στην Ελλάδα είναι γεµάτη κινδύνους, το υπουργείο Εξωτερικών και ο πρέσβης ο Λίπερ φαίνονται να µαγειρεύουν πολύ µεγάλες φασαρίες για µας στο µέλλον, ιδίως εφόσον επιµένουν να διατηρούν το βασιλιά ως προστατευόµενό τους και να τον κρύβουν στα µετόπισθεν, ενώ οι Ελληνες είναι αποφασισµένοι

να µη δεχθούν την επιστροφή του» 49. Αντίστοιχα, ένα επιφανές στέλεχος του Φόρεϊν Οφις, ο σερ Ορµ Σάρτζεντ, επίσης ανησυχούσε ΕΛΛ ΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ

µε τις ελληνικές εξελίξεις όπου, «οι δωσίλογοι δεν τιµωρούνταν» και από τις ανταποκρίσεις του Βρετανού πρεσβευτή στην Αθήνα προέκυπτε το συµπέρασµα ότι «η συµµετοχή στο ΕΑΜ έτεινε να θεωρείται µεγαλύτερο έγκληµα από τη συνεργασία

µε τους Γερµανούς». Οι θέσεις και οι υποδείξεις του Σάρτζεντ για τιµωρία των Ελλήνων δωσιλόγων δεν άρεσαν καθόλου στον Τσώρτσιλ, που αναγκάστηκε να παρέµβει γράφοντάς του: «Νοµίζω ότι οι δωσίλογοι στην Ελλάδα σε πολλές περιπτώσεις έκαναν ό,τι καλύτερο µπορούσαν για να προφυλάξουν τον ελληνικό πληθυσµό από τη γερµανική καταπίεση. Τουλάχιστον δεν έκαναν τίποτα για να εµποδίσουν την είσοδο των απελευθερωτικών δυνάµεων ούτε έδωσαν οποιαδήποτε υποστήριξη στα σχέδια του

ΕΑΜ»50.

Η διεθνής διάσταση των ∆εκεµβριανών Τα ∆εκεµβριανά έχουν χαρακτηριστεί ως το πρώτο θερµό επεισόδιο του Ψυχρού Πολέµου. Οµως θυµίζουν περισσότερο θερµή και εγκάρδια συνεννόηση µεταξύ Συµµάχων που κατανοούν πολύ καλά τις θέσεις τους και τα όρια των δυνατοτήτων τους.

Είναι σαφής η αποστασιοποίηση της Σοβιετικής Ενωσης στο ελληνικό ζήτηµα όπως είχε υποσχεθεί

στους Βρετανούς. Συνεπώς παρά τις ιδεολογικοπολιτικές διαφορές µεταξύ Αγγλίας και Σοβιετικής

Ενωσης δεν προκύπτει οποιαδήποτε σύγκρουση ή διαφωνία µεταξύ τους εξαιτίας της Ελλάδας. Τα ∆εκεµβριανά µπορούν να χαρακτηριστούν καλύτερα ως µια σύγκρουση αποικιοκρατικού τύπου µεταξύ των Βρετανών και Ελλήνων ανταρτών παρά ως µια ψυχροπολεµική αναµέτρηση (κάτι που αναµφισβήτητα ήταν ο Εµφύλιος Πόλεµος

κυβερνήτες των αποικιών και όχι οι επικεφαλής των διπλωµατικών αποστολών» 51. Χαρακτηριστι-

κό του υπεροπτικού τρόπου που έβλεπε ο Τσώρτσιλ τους Ελληνες είναι το επιχείρηµά του ότι η συνταγµατική µοναρχία ταίριαζε καλύτερα στη «δηµαγωγική ελληνική ιδιοσυγκρασία η οποία δεν είναι ιδανική για δηµοκρατία στις πιο εξελιγµένες

µορφές της»52. Λίγο πριν από τη σύγκρουση του ∆εκέµβρη και εν όψει της έντασης που επικρατούσε, ο αρµόδιος Βρετανός υπουργός για την Κεντρική Μεσόγειο, Μακµίλαν, πρότεινε να ζητηθεί από τον Στάλιν να µεσολαβήσει προκειµένου να συγκρατήσει

το ΕΑΜ. Αυτή η πρόταση που ίσως, αν γινόταν πραγµατικότητα, να αποσοβούσε τα ∆εκεµβριανά απορρίφθηκε από τον Τσώρτσιλ επειδή θα θεωρούταν οµολογία αποτυχίας στην Ελλάδα. Προφανώς ο Βρετανός πρωθυπουργός δεν ήθελε να δείξει στον Σοβιετικό ηγέτη ότι δεν ελέγχει την

κατάσταση στην Ελλάδα53. Από την άλλη, τα ∆εκεµβριανά αναµφισβήτητα σχετίζονται µε τον Ψυχρό Πόλεµο που θα άρχιζε καθώς συνδεόταν µε την «από τα πάνω» κατασκευή του συνασπισµού χωρών που θα τον συνιστούσαν. Με άλλα λόγια, η δεκεµβριανή σύγκρουση εντάσσεται στην προσπάθεια επιβολής των Μεγάλων ∆υνάµεων της εποχής του οικονοµικού και πολιτικού συστήµατος που επιθυµούσαν στις χώρες που θα εντάσσονταν στις σφαίρες επιρροής τους. Είναι εντυπωσιακή η οµοιότητα της στάσης του Στάλιν και του Τσώρτσιλ (παρά τις εµφανείς ιδεολογικές διαφορές

τους) όσον αφορά στην αποφασιστικότητά τους να επιβληθούν πολιτικά στις χώρες που είχαν

προσυµφωνήσει.

πρεσβείας στην Αθήνα, στην αυτοβιογραφία του, ότι ο Λίπερ είχε αποκτήσει «ορισµένες εξουσίες

Αποτελεί ειρωνεία ότι ενώ οι φιλελεύθερες ιδέες επικράτησαν στη συµφωνία της Γιάλτας και συµφωνήθηκαν ακόµη και από την ΕΣΣ∆, η οποία στο εσωτερικό της είχε ολοκληρωτικό καθεστώς, η χώρα που ουσιαστικά παραβίασε τις αξίες της συνθήκης της Γιάλτας ήταν µία από τις εισηγήτριές της: η Μεγάλη Βρετανία στα ∆ε-

και υπευθυνότητες τις οποίες συνήθως έχουν οι

κεµβριανά.

που θα ακολουθούσε δυο χρόνια αργότερα). Είναι χαρακτηριστικό αυτό που σχολίαζε ο Νάι-

τζελ Κλάιβ, δεύτερος γραµµατέας της βρετανικής


63

Τα γεγονότα στην Αθήνα είχαν, σύµφωνα µε την οπτική των Βρετανών, και µια «εκπαιδευτική διάσταση». Αποτελούσαν ένα παράδειγµα προς αποφυγήν για τα κοµµουνιστικά κόµµατα των υπόλοιπων χωρών της ∆υτικής Ευρώπης που θα απελευθερώνονταν τους επόµενους µήνες από τους Γερµανούς. Στις 22 ∆εκεµβρίου 1944, ο Τσώρτσιλ λίγο πριν από το ταξίδι του στην Αθήνα προσπαθούσε να εξηγήσει τη θεωρία του σχετικά µε το ελληνικό ζήτηµα στον πρωθυπουργό της Νότιας Αφρικής, Γιαν Σµατς και έκανε µια πρώτη διατύπωση της θεωρίας του ντόµινο της µπολσεβικοποίησης από την οποία κινδύνευε η Ευρώπη: «Αν οι δυνάµεις του Κακού κυριαρχήσουν στην

Ελλάδα, όπως είναι αρκετά πιθανό, πρέπει να είµαστε προετοιµασµένοι για µια ηµιµπολσεβικοποιηµένη και υπό ρωσική ηγεµονία Βαλκανική Χερσόνησο, και τούτο µπορεί να εξαπλωθεί στην Ιταλία και στην Ουγγαρία. Κατά συνέπεια, προβλέπω µεγάλους κινδύνους για την οικουµένη σε Οι ηγέτες των κοµµουνιστικών κοµµάτων Ιταλίας και Γαλλίας, Παλµίρο Τολιάτι (πάνω) και Μορίς Τορέζ, απέφυγαν τον εµφύλιο πόλεµο φοβούµενοι το δυσµενή συσχετισµό.

τούτα τα µέρη»54. Αντίστοιχα στις 29 ∆εκεµβρίου 1944, στη συνεδρίαση του Βρετανικού Πολεµικού Συµβουλίου τονίσθηκε ότι «αν οι υποθέσεις στην Ελλάδα εξε-

λιχθούν όπως ελπίζουµε, το αποτέλεσµα µπορεί να είναι να σταµατήσει ένα τεράστιο κύµα αναρχίας στην Ευρώπη και ν’ αποθαρρύνει παρόµοια

ξεσπάσµατα σε άλλες χώρες»55. Από την άλλη µεριά, οι Σοβιετικοί, παρόλο που ήταν πολύ καλά ενηµερωµένοι για τα τεκταινόµενα στην Αθήνα, δεν έκαναν απολύτως τίποτα για

να εµποδίσουν την κλιµάκωση της σύγκρουσης, πιθανότατα για να έχουν αργότερα την ελευθερία να επιβάλουν τις δικές τους κυβερνήσεις στις χώ-

ρες της ανατολικής Ευρώπης. Λίγες εβδοµάδες µετά τα ∆εκεµβριανά της Αθήνας, στη Γιάλτα (8 Φεβρουαρίου 1945) ο Στάλιν διαβεβαίωνε τον Τσώρτσιλ ότι η Σοβιετική Ενωση δεν είχε την πρόθεση να αναµιχθεί στις ελληνικές υποθέσεις ή να ασκήσει κριτική στις ενέργειες των

Βρετανών κατά την περίοδο των ∆εκεµβριανών. Οπως επισηµαίνει ο ιστορικός Βασίλης Κόντης, 64


ο Στάλιν είχε επιτρέψει στη Βρετανία να συντρί-

Επίλογος

ψει τους Ελληνες κοµµουνιστές τον ∆εκέµβριο του 1944 ξέροντας πολύ καλά ότι µπορούσε να

Στα ∆εκεµβριανά ο Τσώρτσιλ βρήκε απέναντι του

χρησιµοποιήσει την περίπτωση της Ελλάδας και

τους Ελληνες κοµµουνιστές οι οποίοι ενώ ήταν

τα µέτρα που πήραν οι Βρετανοί για να δικαιολογήσει πράξεις καταπίεσης που ήταν αναγκαίες

σαφές, ιδίως µετά τη Συνθήκη της Καζέρτας, ότι δεν είχαν επιλέξει το δρόµο της ένοπλης επι-

για να καταπνίξει ταραχές σε Ρουµανία, Βουλγαρία και Ουγγαρία. Ηδη από τα µέσα του 1944, οι συνεργάτες της αµερικανικής κατασκοπείας στα

κράτησης εν τούτοις δεν ήταν διατεθειµένοι να

Βαλκάνια προειδοποίησαν την Ουάσιγκτον για «τις προσπάθειες των Ρώσων να κοµµουνιστικο-

ποιήσουν τη Ρουµανία». Πράγµατι, όταν στις 25 Φεβρουαρίου 1945 ο

Αντρέι Βισίνσκι, αναπληρωτής υπουργός Εξωτερικών της Σοβιετικής Ενωσης, απαίτησε από το

βασιλέα της Ρουµανίας, Μιχαήλ, να διορίσει µια νέα κυβέρνηση υπό κοµµουνιστικό έλεγχο, πράγµα που παραβίαζε σε µεγάλο βαθµό τη διακήρυξη

της Γιάλτας για την απελευθερωµένη Ευρώπη, ο Τσώρτσιλ δεν έκανε απολύτως καµιά κίνηση56. Σε απόρρητο µήνυµα προς τον Ρούζβελτ ο Τσώρτσιλ στις 8 Μαρτίου 1945, αναφέρει: «Για να είµαστε ελεύθεροι να σώσουµε την Ελλάδα, ο Ηντεν και εγώ αναγνωρίσαµε τον Οκτώβριο στη Μόσχα ότι οι Ρώσοι θα έχουν αποφασιστικό ρόλο στη Ρουµανία και τη Βουλγαρία, ενώ εµείς θα έχουµε τον αποφασιστικό µας ρόλο στην Ελλάδα. Ο

Στάλιν τήρησε µε ακρίβεια τη συµφωνία κατά τη διάρκεια των τριάντα ηµερών των µαχών εναντίον των κοµµουνιστών και του ΕΛΑΣ στην Αθήνα, παρόλο που αυτό ήταν πολύ δυσάρεστο γι’ αυτόν και τον περίγυρό του. Ο Στάλιν τώρα ακολουθεί αντίθετη πολιτική στις δυο βαλκανικές χώρες, στη

Βουλγαρία και τη Ρουµανία. Μετά τις αγγλορωσικές συνοµιλίες στη Μόσχα, ο Στάλιν υπέγραψε τις Αρχές της ∆ιακήρυξης της Γιάλτας που παραβιάστηκαν στη Ρουµανία». Ο Τσώρτσιλ συνεχίζει, επισηµαίνοντας ότι εκείνος δεν θα διαµαρτυρηθεί στην παραβίαση αυτή από την ΕΣΣ∆ γιατί δεν θέλει ο Στάλιν να του απαντή-

σει «εγώ δεν ανακατεύτηκα στις δραστηριότητές

παραδοθούν σε κάθε είδους συµβιβασµό που θα τους πρότεινε ο Παπανδρέου, τη στιγµή µάλιστα που ήταν σαφές ότι είχαν τη στρατιωτική υπεροχή. Στις πρώτες ηµέρες του ∆εκεµβρίου, ενώ οι συγκρούσεις είχαν ξεσπάσει στην Αθήνα, εκ µέρους της ηγεσίας του ΚΚΕ ο Πέτρος Ρούσος εξήγησε σε αξιωµατούχους του Κ.Κ. Βουλγαρίας ότι το κόµµα του, γνωρίζοντας ότι δεν θα λάµβανε εξωτερική βοήθεια, «ήταν έτοιµο για όλους τους συµβιβασµούς, όλες τις παραχωρήσεις, που θα συνοδεύονταν όµως από ένα ελάχιστο εγγυήσεων για το κίνηµά µας. Αλλά η θέση του Παπανδρέου ήταν σαφής, δεν θα υπήρχαν τέτοιες εγγυήσεις»: «Ο άλλος δρόµος που είχαµε ήταν να υπερασπιστούµε τις θέσεις µας. Ηταν δύσκολος αλλά το

κόµµα τον βρήκε σωστό»58. Εχει δεχθεί πολλές κριτικές το ΚΚΕ γι’ αυτή του τη στάση. Σύµφωνα µε τον Ευάνθη Χατζηβασιλείου: «Η ηγεσία του ΕΑΜ έδειξε µια τεράστια αδυναµία να διαχειριστεί την κρίση. Ετσι, δεν φάνηκε να αντιλαµβάνεται τη σηµασία της υπογραφής της Συµφωνίας της Καζέρτας, η οποία στην ουσία υπήγαγε και τις εαµικές δυνάµεις υπό τις διαταγές του Σκόµπυ. Η Καζέρτα µετέτρεπε οποιαδήποτε εξέγερση εναντίον του Βρετανού αυτού διοικητή σε αντισυµµαχική ανταρσία την

οποία θα ήταν αδιανόητο να υποστηρίξουν, διαρκούντος του πολέµου, οι Σοβιετικοί ή ο Τίτο (παρά τις υποσχέσεις που ο τελευταίος είχε δώσει για αρωγή)». Κατά τον Χατζηβασιλείου οι ηγέτες του γαλλικού και του ιταλικού Κοµµουνιστικού Κόµµατος Τορέζ και Τολιάτι απέφυγαν προσε-

κτικά τον εµφύλιο πόλεµο, ακριβώς επειδή διέγνωσαν πολύ πιο αποτελεσµατικά τους συσχετισµούς των δυνάµεων και την ακριβή γκάµα των

δυνατοτήτων 59.

σας στην Ελλάδα, γιατί εσείς δε µου αφήνετε την

ίδια ελευθερία στη Ρουµανία;»57. ΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ

Ο άλλος πρωταγωνιστής των ∆εκεµβριανών, ο 65

66


Γιώργος Παπανδρέου, δέχτηκε επίσης πάρα πολλές κριτικές για το γεγονός ότι δεν κατάφερε να πετύχει τη συνεννόηση και το συµβιβασµό µε

το ΕΑΜ ώστε να αποφύγει τον Εµφύλιο Πόλεµο. Σύµφωνα µε τον Θανάση Σφήκα, ο Παπανδρέου «υπήρξε πάντοτε ευάλωτος και ενδοτικός στις απαιτήσεις των Βρετανών, των οποίων η υποστήριξη αποτελούσε το µοναδικό του όπλο, πλε-

ονέκτηµα και νοµιµοποίηση»60. Την αποτυχία του να µεσολαβήσει επιτυχηµένα µεταξύ ΕΑΜ και Βρετανών την αποδέχτηκε έµµεσα και ο ίδιος ο Παπανδρέου µε τις δύο διαδοχικές παραιτήσεις που υπέβαλε σε διάστηµα λίγων ηµερών, αλλά δεν έγιναν δεκτές από τους Βρετανούς. Ο Παπανδρέου υπερασπίστηκε αργότερα την πολιτική του απαντώντας στους συντηρητικούς που, µετά τον ∆εκέµβριο, τον κα-

τηγορούσαν για «υποχωρητικότητα» έναντι του ΕΑΜ «ότι η πολιτική της Εθνικής Ενώσεως µε την συµµετοχήν του ΕΑΜ εις την Κυβέρνησι µας ήνοιξε τα πύλας της Ελλάδος, εις τρόπον ώστε την 3η ∆εκεµβρίου 1944, αντί να είµεθα ηµείς εξόριστοι και το ΕΑΜ κράτος, να είµεθα ηµείς

Κράτος και το ΕΑΜ Στάσις»61. Από τις πράξεις του Παπανδρέου την εποχή των ∆εκεµβριανών φαίνεται ότι προσπαθούσε

να αντικρούσει τον ευρέως διαδεδοµένο χαρακτηρισµό που του αποδιδόταν ως «αχυράνθρω-

πος των Βρετανών» και µε τις ενέργειές του να

Βρετανοί στρατιώτες µεταφέρουν τραυµατία από τις µάχες της Αθήνας.

αποφύγει την εµφύλια αναµέτρηση µε το ΕΑΜ. Η αποτυχία του οφειλόταν σε µεγάλο βαθµό στο γεγονός ότι τη συγκεκριµένη περίοδο την εξουσία στη Βρετανία είχαν θιασώτες της ωµής επέµβασης και της αποικιοκρατικής παράδοσης. Η επέµβαση της Αγγλίας στα εσωτερικά της Ελλάδας σε συνδυασµό µε την καλά υπολογισµένη αποστασιοποίηση της Σοβιετικής Ενωσης και την αµφιταλάντευση του ΚΚΕ µεταξύ πολιτικής διευθέτησης και ένοπλης επιβολής οδήγησαν στην τραγωδία των ∆εκεµβριανών τα οποία ήταν ίσως το πιο κρίσιµο σκαλί στην κλίµακα της βίας που θα συνέχιζε να καταστρέφει την ελληνική κοινωνία και στα επόµενα χρόνια της

δεκαετίας του 40. ΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ

67

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Βουρνάς Τάσος, Ιστορία της Νεώτερης και Σύγχρονης Ελλάδας, τόµος Γ΄, Πατάκης, Αθήνα, 2009. Κόντης Βασίλης, Σοσιαλιστικά κράτη και ΚΚΕ στον Εµφύλιο, Επίκεντρο, Θεσσαλονίκη, 2012 Κουτσοπανάγου Γιούλα, «Η στάση των Times απέναντι στην Ελλάδα, 1944-1949, και οι αρχές του ψυχρού πολέµου», στο Γρηγόρης Φαράκος (επιµ.), ∆εκέµβρης του '44. Νεότερη έρευνα, νέες προσεγγίσεις, Φιλίστωρ, Αθήνα, 2000, σ. 219-237 Μπάεφ Ιορδαν, «Τα Βαλκάνια, η πρώτη εστία του ψυχρού πολέµου στην Ευρώπη», στο Γρηγόρης Φαράκος (επιµ.), ∆εκέµβρης του '44. Νεότερη έρευνα, νέες προσεγγίσεις, Φιλίστωρ, Αθήνα, 2000, σ. 165-189. Οικονοµίδης Φοίβος, «Ο ∆εκέµβρης του '44 και οι µεγάλες δυνάµεις», στο Γρηγόρης Φαράκος (επιµ.), ∆εκέµβρης του 44. Νεότερη έρευνα, νέες προσεγγίσεις, Φιλίστωρ, Αθήνα, 2000, σ. 206-218. Παπαστράτης Προκόπης, «Από την απελευθέρωση στην εµφύλια σύγκρουση του ∆εκέµβρη», στο Γρηγόρης Φαράκος (επιµ.), ∆εκέµβρης του 44. Νεότερη έρευνα, νέες προσεγγίσεις, Φιλίστωρ, Αθήνα, 2000, σ. 190-205 Παπαστράτης Προκόπης, «Οι κυβερνήσεις εξορίας: Ενα ευρωπαϊκό φαινόµενο», στο Χρήστος Χατζηιωσήφ, Προκόπης Παπαστράτης (επιµ.), Ιστορία της Ελλάδας του 20ού αιώνα, Β' Παγκόσµιος Πόλεµος, Κατοχή-Αντίσταση, 1940-1945, Γ1 τόµος, Βιβλιόραµα, Αθήνα, 2007, σ. 197-259. Σφήκας Θανάσης, «Από τις “κυβερνήσεις ανδρεικέλων” στην “αντι-ιµπεριαλιστική, µη

68

επεµβατική ευπρέπεια”- Η ελληνική πολιτική της Βρετανίας, 1936-1949», στο Χάγκεν Φλάισερ (επιµ.), Η Ελλάδα 36-49, Από τη ∆ικτατορία στον Εµφύλιο. Τοµές και συνέχειες, Καστανιώτης, Αθήνα, 2003, σ. 73-86

Σφήκας Θανάσης, Το «χωλό άλογο», Οι διεθνείς συνθήκες της ελληνικής κρίσης, 1941-1949, Βιβλιόραµα, Αθήνα, 2007. Φαράκος Γρηγόρης, «Απελευθέρωση µε ένοπλη σύγκρουση. Η στάση και οι θέσεις του ΚΚΕ», στο Γρηγόρης Φαράκος (επιµ.), ∆εκέµβρης του 44. Νεότερη έρευνα, νέες προσεγγίσεις, Φιλίστωρ, Αθήνα, 2000, σ. 79-95. Γρηγόρης Φαράκος, Β' Παγκόσµιος Πόλεµος, Σχέσεις ΚΚΕ και ∆ιεθνούς Κοµµουνιστικού Κέντρου, Ελληνικά Γράµµατα, Αθήνα, 2004. Φλάισερ Χάγκεν, «Η περίοδος της Κατοχής», στο Ευάγγελος Κωφός (επιµ.), Ιστορία Ελληνικού Eθνους, 16ος τόµος, Εκδοτική Αθηνών, Αθήνα, 2000, σ. 7-47. Χατζηβασιλείου Ευάνθης, «Εµφύλιος Πόλεµος και πρόσληψη του κόσµου: Μεταλλαγές στις ελληνικές στρατηγικές αντιλήψεις στη δεκαετία του 1940», στο Ιωάννης Μουρέλος, Ιάκωβος Μιχαηλίδης (επιµ.), Ο Ελληνικός Εµφύλιος Πόλεµος, Μια αποτίµηση, Πολιτικές, ιδεολογικές, ιστοριογραφικές προεκτάσεις, ΙΜΧΑ, Ελληνικά Γράµµατα, Αθήνα, 2007, σ. 57-75. Χατζηβασιλείου Ευάνθης, «Συνέχειες και ασυνέχειες στους στόχους της ελληνικής πολιτικής στα Βαλκάνια πριν και µετά το ∆εύτερο Παγκόσµιο Πόλεµο», στο Φλάισερ Χάγκεν (επιµ.), Η Ελλάδα 36-49, Από τη ∆ικτατορία στον Εµφύλιο, Τοµές και συνέχειες, Καστανιώτης, Αθήνα, 2003, σ. 44-52.


ΥΠΟΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ 1. Θανάσης Σφήκας, Το «χωλό άλογο», Οι διεθνείς συνθήκες της ελληνικής κρίσης, 1941-1949,

20. Ο. π..

38. Ο. π., σ. 256.

21. Φοίβος

39. Ιορδάν Μπάεφ, ό. π., σ. 183.

2. Θανάσης Σφήκας, ό. π., σ. 119-126.

Οικονοµίδης, Πρώτο αίµα στον Ψυχρό Πόλεµο, Ελευθεροτυπία, 4/4/2009, http:// www.enet.gr/?i=news.el.article&id=32058

3. Παπαστράτης Προκόπης, «Οι κυβερνήσεις

22.

Βιβλιόραµα, Αθήνα, 2007, σ. 116-118.

εξορίας: Ενα ευρωπαϊκό φαινόµενο», στο Χρήστος Χατζηιωσήφ, Προκόπης Παπαστράτης (επιµ.), Ιστορία της Ελλάδας του 20ού αιώνα, Β΄ Παγκόσµιος Πόλεµος, Κατοχή-Αντίσταση, 1940-1945, Γ1 τόµος, Βιβλιόραµα, Αθήνα,

Μπάεφ Ιορδαν, «Τα Βαλκάνια, η πρώτη εστία του ψυχρού πολέµου στην Ευρώπη», στο Γρηγόρης Φαράκος (επιµ.), ∆εκέµβρης του 44. Νεότερη έρευνα, νέες προσεγγίσεις , Φιλίστωρ,

Αθήνα, 2000, σ. 168.

2007, σ. 197-199.

Τάσος Βουρνάς, Ιστορία της Νεώτερης και Σύγχρονης Ελλάδας , τόµος Γ΄, Πατάκης,

4. Χατζηβασιλείου Ευάνθης, «Εµφύλιος Πόλε-

Αθήνα, 2009. Χατζηβασιλείου Ευάνθης, «Εµ-

µος και πρόσληψη του κόσµου: Μεταλλαγές στις ελληνικές στρατηγικές αντιλήψεις στη δεκαετία του 1940», στο Ιωάννης Μουρέλος, Ιάκωβος Μιχαηλίδης (επιµ.), Ο Ελληνικός Εµφύλιος Πόλεµος, Μια αποτίµηση, Πολιτικές, ιδεολογικές, ιστοριογραφικές προεκτάσεις, ΙΜΧΑ,

Ελληνικά Γράµµατα, Αθήνα, 2007, σ. 72-73.

φύλιος Πόλεµος και πρόσληψη του κόσµου: Μεταλλαγές στις ελληνικές στρατηγικές αντιλήψεις στη δεκαετία του 1940», στο Ιωάννης Μουρέλος, Ιάκωβος Μιχαηλίδης (επιµ.), Ο Ελληνικός Εµφύλιος Πόλεµος, Μια αποτίµηση, Πολιτικές, ιδεολογικές, ιστοριογραφικές προεκτάσεις, ΙΜΧΑ, Ελληνικά Γράµµατα, Αθήνα, 2007,

5. Θανάσης Σφήκας, ό. π., σ. 128.

σ. 409-410.

6. Χάγκεν Φλάισερ, «Η περίοδος της

Κατοχής»,

στο Ευάγγελος Κωφός (επιµ.), Ιστορία Ελληνικού Εθνους , 16ος τόµος, Εκδοτική Αθηνών,

Αθήνα, 2000, σ. 40-42.

23.

Ευάνθης Χατζηβασιλείου, «Συνέχειες και ασυνέχειες στους στόχους της ελληνικής πολιτικής στα Βαλκάνια πριν και µετά το ∆εύτε24.

ρο Παγκόσµιο Πόλεµο», στο Φλάισερ Χάγκεν

7. Θανάσης Σφήκας, ό. π., σ. 126-127.

(επιµ.), Η Ελλάδα 36-49, Από τη ∆ικτατορία στον Εµφύλιο, Τοµές και συνέχειες , Καστανιώτης,

8. Χατζηβασιλείου Ευάνθης, «Εµφύλιος Πόλε-

Αθήνα, 2003, σ. 47-48.

µος και πρόσληψη του κόσµου: Μεταλλαγές στις ελληνικές στρατηγικές αντιλήψεις στη δεκαετία του 1940», στο Ιωάννης Μουρέλος, Ιάκωβος Μιχαηλίδης (επιµ.), Ο Ελληνικός Εµφύλιος Πόλεµος, Μια αποτίµηση, Πολιτικές, ιδεολογικές, ιστοριογραφικές προεκτάσεις, ΙΜΧΑ, Ελληνικά Γράµµατα,

40. Προκόπης Παπαστράτης, ό. π., σ. 258. Γρηγόρης Φαράκος, Β΄ Παγκόσµιος Πόλεµος, Σχέσεις ΚΚΕ και ∆ιεθνούς Κοµµουνιστικού Κέντρου, Ελληνικά Γράµµατα, Αθήνα, 2004, 41.

σ. 137. 42. Ιορδάν Μπάεφ, ό. π., σ. 179. 43. Ο. π., σ. 180. 44. Γρηγόρης Φαράκος, ό. π., σ. 145. 45. Τάσος Βουρνάς, ό. π., σ. 444. 46. Θανάσης Σφήκας, ό. π., σ. 153. 47. Προκόπης Παπαστράτης, «Από την απε-

λευθέρωση…», ό. π., σ. 191. Γιούλα Κουτσοπανάγου, «Η στάση των Times απέναντι στην Ελλάδα, 1944-1949, και οι αρχές του ψυχρού πολέµου», στο Γρηγόρης Φαράκος (επιµ.), ∆εκέµβρης του 44. Νεότερη έρευνα, νέες προσεγγίσεις , Φιλίστωρ, Αθήνα, 48.

2000, σ. 219-237. 49. Σφήκας, ό.π., σ.132 50. Φοίβος Οικονοµίδης, ό. π.. 51. Θανάσης Σφήκας, ό. π., σ. 153. 52.

Θανάσης Σφήκας, «Από τις ‘κυβερνήσεις


ανδρεικέλων’…», ό. π., σ. 77-78.

26. Προκόπης Παπαστράτης, «Από την απελευθέρωση στην εµφύλια σύγκρουση του ∆εκέµβρη», στο Γρηγόρης Φαράκος (επιµ.), ∆εκέµβρης του 44. Νεότερη έρευνα, νέες προσεγγίσεις , Φιλίστωρ, Αθήνα, 2000, σ. 198-199.

53. Προκόπης Παπαστράτης, ό. π., σ. 252. 54.

Θανάσης Σφήκας, Το χωλό άλογο, ό. π.,

σ. 152.

10. Προκόπης Παπαστράτης, ό. π., σ. 235-241.

εξορίας…», ό. π., σ. 250.

Φοίβος Οικονοµίδης, «Ο ∆εκέµβρης του ΄44 και οι µεγάλες δυνάµεις», στο Γρηγόρης Φαράκος (επιµ.), ∆εκέµβρης του 44. Νεότερη έρευνα, νέες προσεγγίσεις , Φιλίστωρ, Αθήνα,

11. Βασίλης Κόντης, Σοσιαλιστικά κράτη και ΚΚΕ

28. Τάσος Βουρνάς, ό. π., σ. 434.

2000, σ. 217.

στον Εµφύλιο, Επίκεντρο, Θεσσαλονίκη, 2012,

29.

σ. 10-11.

253.

57. Ιορδάν Μπάεφ, ό. π., σ. 169.

12. Χάγκεν Φλάισερ, ό. π., σ. 43.


58.Θανάσης Σφήκας, Τα ∆εκεµβριανά,

Αθήνα, 2007, σ. 65. 9. Θανάσης Σφήκας, ό. π., σ. 149.

27. Προκόπης Παπαστράτης, «Οι κυβερνήσεις

Προκόπης Παπαστράτης, ό. π., σ. 251-

55.

56. Βασίλης Κόντης, ό. π., σ. 15. Καθη-

µερινή, 30/4/2011.

13. Ο. π., σ. 43.

31.


256.

59. Ευάνθης Χατζηβασιλείου, Τα ∆εκεµβριανά,

15. Προκόπης Παπαστράτης, ό. π., σ. 243.


16. Ο. π., σ. 245.

33. Ο. π., σ. 148.

Καθηµερινή, 30/4/2011, http://portal.

17. Βασίλης Κόντης, ό. π., σ. 12.

34. Ο. π., σ. 149.

kathimerini.gr/4dcgi/_w_articles_ kathextra_1_30/04/2011_459889

35. Φοίβος Γρηγοριάδης, ό. π..


247.


61.


37. Προκόπης Παπαστράτης, ό. π., σ. 257.

λεµος…», ό. π., σ. 66.

18.




Ευάνθης Χατζηβασιλείου, «Εµφύλιος Πό-

69

∆ιαδηλωτές οπαδοί του ΕΑΜ αποµακρύνονται µόλις έπεσαν οι πρώτοι πυροβολισµοί στην πλατεία Συντάγµατος κατά τη διάρκεια του συλλαλητηρίου της 3ης ∆εκεµβρίου 1944 (φωτογραφία Dmitri Kessel). 70


Τo µατωµένο συλλαλητήριο

ΝΙΚΟΣ ΓΙΑΝΝΟΠΟΥΛΟΣ Iστορικός

Tα ∆εκεµβριανά ήταν συνέπεια του αλληλοσπαραγµού των Ελλήνων, ακόµη και των οργανώσεων που έγραψαν το Επος της Εθνικής Αντίστασης,

κατά τη διάρκεια της Κατοχής. Αµέσως µετά την απελευθέρωση της Αθήνας (12 Οκτωβρίου 1944), η πρώτη ελληνική κυβέρνηση, υπό τον Γεώργιο Παπανδρέου, επιδόθηκε στην οργάνωση του κρά-

∆ΕΚΕΜΒΡΙΑΝΑ. Η ΕΝΑΡΞΗ ΤΗΣ ΕΜΦΥΛΙΑΣ ΤΡΑΓΩ∆ΙΑΣ Το ΕΑΜικό συλλαλητήριο της 3ης ∆εκεµβρίου 1944 και η έναρξη των συγκρούσεων. Οι δυνάµεις των αντιµαχόµενων. Οι ανεπιτυχείς επιθέσεις των ΕΛΑΣιτών εναντίον της ΙΙΙ Ορεινής Ταξιαρχίας στο Γουδή και του Συντάγµατος Χωροφυλακής στου Μακρυγιάννη. Η καθοριστική εµπλοκή των βρετανικών δυνάµεων. Η επίσκεψη του Τσώρτσιλ στην Αθήνα και η προσπάθεια εξεύρεσης λύσης. Το σχέδιο ανατίναξης του ξενοδοχείου «Μεγάλη Βρεταννία» από τον ΕΛΑΣ, που τελικά µαταιώθηκε.

τους. Στο πλαίσιο αυτό προβλέπονταν η διάλυση των αντάρτικων σχηµατισµών (ΕΛΑΣ, Ε∆ΕΣ κ.ά.) και η συγκρότηση εθνικού στρατού. Από τις 25 Νοεµβρίου, µάλιστα, άρχισε η οργάνωση των µονάδων Εθνοφυλακής, όπως προβλεπόταν. Το ΕΑΜ,

µετά από παλινωδίες, αρνήθηκε να διαλύσει την Πολιτοφυλακή στην Αθήνα (η οποία αποτελείτο αποκλειστικά από στελέχη του ΕΛΑΣ). ∆ιενήργησε µάλιστα και επιθέσεις στις, υπό σύσταση

µονάδες Εθνοφυλακής, αρπάζοντας τον οπλισµό τους. Παράλληλα, εξήγγειλε αντικυβερνητικό συλ-

λαλητήριο στις 3 ∆εκεµβρίου και γενική απεργία την εποµένη. Το συλλαλητήριο πραγµατοποιήθηκε µε τον κύριο

όγκο των διαδηλωτών (60.000 περίπου) να προσεγγίζει περί τις 10.00 την πλατεία Συντάγµατος. Σύµφωνα µε τους αριστερούς, οι διαδηλωτές δεν έφεραν όπλα. Αντίθετα, σύµφωνα µε την κυβερνητική πλευρά, αρκετοί από αυτούς έφεραν, κρυµµέ-

να κάτω από τα ενδύµατά τους, ελαφρά όπλα. Η πραγµατικότητα πρέπει να βρίσκεται κάπου στη µέση, καθώς το ΕΑΜ συνήθιζε να περιφρουρεί

τις διαδηλώσεις του µε οπλισµένα µέλη.

Σ

τις 12 Οκτωβρίου 1944 χιλιάδες Αθηναίοι ξεχύθηκαν στους δρόµους της πρωτεύουσας πανηγυρίζοντας την αποχώρηση των Γερµανών. «Ο ήλιος της λευτεριάς» ζέσταινε τις καρδιές. ∆ύο µήνες, όµως, αργότερα ο ήλιος αυτός καλυπτόταν από τα βαριά σύννεφα του εµφύλιου σπαραγµού. Η Αθήνα θα ζούσε τις χειρότερες στιγµές της

σύγχρονης Ιστορίας της. ΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ

Η πρώτη επαφή αστυνοµικών και διαδηλωτών έγινε επί της λεωφόρου Βασιλίσσης Αµαλίας (κοντά στη δυτική είσοδο του Βασιλικού, τότε, Κήπου). Παρά τις συστάσεις των επικεφαλής αστυνοµικών προς τους διαδηλωτές, οι τελευ-

ταίοι συνέχισαν να κινούνται προς την πλατεία Συντάγµατος, υποχρεώνοντας τον αστυνοµικό

κλοιό να οπισθοχωρεί. Περί τις 10.30 οι διαδηλωτές είχαν πλέον φθάσει στη διασταύρωση των οδών Βασιλίσσης Σοφίας, Βασιλίσσης Αµαλίας και Πανεπιστηµίου. Με την αστυνοµική δύναµη να µην είναι διατεθειµένη να υποχωρήσει πε71

Η Αστυνοµία ανοίγει πυρ κατά των διαδηλωτών στην πλατεία Συντάγµατος, µπροστά στον Αγνωστο Στρατιώτη στις 3 ∆εκεµβρίου 1944 (φωτογραφία Dmitri Kessel).

ραιτέρω, σηµειώθηκαν εκτεταµένες συµπλοκές, σώµα µε σώµα, µε τους διαδηλωτές. Από χειροβοµβίδα που εκτοξεύθηκε από κάποιο διαδηλωτή σκοτώθηκε ένας υπαρχιφύλακας της Τροχαίας. Σχεδόν ταυτόχρονα οι διαδηλωτές άρχισαν να κινούνται απειλητικά προς το κτίριο της ∆ιεύθυνσης της Αστυνοµίας, µε σκοπό να το καταλάβουν (συµβολή λεωφόρων Βασιλίσσης Σοφίας και Αµαλίας). Οι 20 περίπου αστυνοµικοί της

φρουράς του έβαλαν εναντίον τους, καταφέρνοντας να τους αναχαιτίσουν. Η διαταγή για την εκτέλεση των πυρών δόθηκε από τον αρχηγό της Αστυνοµίας Αγγελο Εβερτ. Ο τελευταίος σε συνέντευξή του το 1958 στην εφηµερίδα «Ακρόπολις» παραδέχθηκε ότι εκείνος έδωσε την εντολή να πυροβολήσουν οι αστυνοµικοί, επικαλούµενος σχετική κυβερνητική εντολή για τη διάλυση της

συγκέντρωσης «µε κάθε µέσο», αλλά και για λόγους αυτοάµυνας. 72

Στο κέντρο της πόλης τα επεισόδια συνεχίστηκαν µέχρι τις 13.30 περίπου, οπότε αποµακρύνθηκε το πλήθος µε την παρέµβαση και δύο λόχων Βρετανών αλεξιπτωτιστών, οι οποίοι δεν χρησιµοποίησαν πυρά. Σύµφωνα µε το ΕΑΜ, οι νεκροί

διαδηλωτές ήταν 21 και οι τραυµατίες 140. Το εντυπωσιακό είναι ότι το συλλαλητήριο δεν

διαλύθηκε. Οι νεκροί καλύφθηκαν µε λουλούδια από τα παρακείµενα ανθοπωλεία, ενώ οι προγραµµατισµένοι λόγοι εκφωνήθηκαν κανονικά. Σύµφωνα, µάλιστα, µε ανεπιβεβαίωτες πληροφορίες ένα ένοπλο τµήµα του ΕΛΑΣ, ενδεδυµένο µε γερµανικές στολές, εµφανίστηκε από το πουθενά και εκτέλεσε χρέη τιµητικού αγήµατος για τους

νεκρούς. Το απόγευµα της ίδιας ηµέρας ο πρωθυπουργός Γ. Παπανδρέου απηύθυνε στον ελληνικό λαό διάγΕΛΛ ΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ

Οι πρώτοι νεκροί διαδηλωτές κείτονται στην πλατεία Συντάγµατος (φωτογραφία Dmitri Kessel).

γελµα, καταγγέλλοντας το ΚΚΕ και το ΕΑΜ-ΕΛΑΣ

Οι δυνάµεις των αντιπάλων

ως στασιαστές. Αργά την ίδια ηµέρα, έπειτα από αίτηµα της κυ-

Τις παραµονές της σύγκρουσης, στο πλευρό της κυβέρνησης τάχθηκαν η Χωροφυλακή και η

βέρνησης, ο Βρετανός αντιστράτηγος Ρόναλντ

Αστυνοµία Πόλεων, η ΙΙΙ ΕΟΤ (Ελληνική Ορεινή

Σκόµπυ (αρχηγός των Ενόπλων ∆υνάµεων στην

Ταξιαρχία), η ανασυσταθείσα Στρατιωτική Σχολή Ευελπίδων και οι βρετανικές 23η Τεθωρακισµένη Ταξιαρχία, 2η Ταξιαρχία Αλεξιπτωτιστών και 139η Ταξιαρχία Πεζικού, που βρίσκονταν υπό τη

Ελλάδα ύστερα από τη Συµφωνία της Καζέρτας) απηύθυνε διαταγή µε την οποία ζητούσε την αποµάκρυνση των δυνάµεων του ΕΛΑΣ και της Πολιτοφυλακής από την Αθήνα, λόγω της µη συµµόρφωσής τους µε προηγούµενες εντολές που απαγόρευαν την είσοδό τους στην πόλη. Η

διαταγή τόνιζε πως µονάδες του ΕΛΑΣ, που δεν θα είχαν αποµακρυνθεί από την περιοχή µετά τα

µεσάνυκτα της 6ης προς την 7η ∆εκεµβρίου, θα θεωρούνταν αυτοµάτως εχθρικές. Την ίδια στιγµή, η ηγεσία του ΕΛΑΣ χαρακτήριζε την κατάσταση

«οξυτάτη» και διέταζε την εφαρµογή σχεδίου για την κατάληψη της εξουσίας. ΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ

διοίκηση του Σκόµπυ. Η Χωροφυλακή διέθετε περίπου 3.000 άνδρες, διάσπαρτους σε ολόκληρη σχεδόν την Αθήνα, χωρίς δυνατότητα ταχείας µετακίνησης. Εξαιρώντας το Σύνταγµα Χωροφυλακής Αθηνών και τη Σχολή της Χωροφυλακής που διέθεταν επαρκή δύναµη, οι υπόλοιπες θέσεις υποτυπωδώς µόνο µπορούσαν να αντισταθούν σε οργανωµένες επιθέσεις. Η Αστυνο-

µία Πόλεων διέθετε περίπου 2.500 άνδρες, επίσης 73

διάσπαρτους σε ολόκληρη την Αθήνα. Η µικρή δύ-

πυροβόλα), µε συνολική δύναµη 2.500 άνδρες.

ναµη κάθε τµήµατος, η σχετικά µεγάλη απόσταση

Από το βαρύ οπλισµό της ταξιαρχίας, διετίθεντο

του ενός από το άλλο και ο ανεπαρκής οπλισµός των αστυνοµικών τα καθιστούσαν εύκολο στόχο για τον ΕΛΑΣ. Γι’ αυτό το λόγο είχε εκπονηθεί σχέδιο το οποίο προέβλεπε τη σύµπτυξη και συγκέντρωση του προσωπικού των αστυνοµικών τµηµάτων σε καίρια σηµεία στο κέντρο της Αθήνας, για την προστασία τους και για την εξασφάλιση ζωτικών κυβερνητικών υπηρεσιών. Τελικά, το σχέδιο δεν εφαρµόστηκε, µε

µόνο 34 όλµοι. Τα υπόλοιπα βαρέα όπλα και τεθωρακισµένα οχήµατα, καθώς και τα πυροβόλα

ολέθριες συνέπειες για τους αστυνοµικούς.

Γενικό Στρατιωτικό Νοσοκοµείο).

«Ισχυρό χαρτί» για την κυβέρνηση αποτελούσε η

Στις κυβερνητικές δυνάµεις υπάγονταν επίσης: 256 αξιωµατικοί, υπαξιωµατικοί και ευέλπιδες, οι οποίοι στρατωνίζονταν στα κτίρια της Στρατιωτικής Σχολής Ευελπίδων (ΣΣΕ) στο Πεδίον

εµπειροπόλεµη ΙΙΙ ΕΟΤ, η οποία αποτελείτο από τα τρία τάγµατά της, το 6ο Τάγµα Φρουρών (που έφθασε από την Αίγυπτο µόλις στις 5 ∆εκεµβρίου) και το ΙΙΙ Σύνταγµα Πεδινού Πυροβολικού (χωρίς

του Συντάγµατος Πυροβολικού βρίσκονταν στην Ιταλία και έφθασαν στην Ελλάδα στο τέλος των επιχειρήσεων (31 ∆εκεµβρίου). Οι δυνάµεις αυτές ήταν εγκατεστηµένες στο Γουδή, στο χώρο όπου σήµερα βρίσκεται η Ανώτατη Στρατιωτική ∆ιοίκηση Υποστήριξης Στρατού (κοντά στο 401

του Αρεως.

Η διαταγή έναρξης του πυρός δόθηκε από τον αρχηγό της Αστυνοµίας Πόλεων, Αγγελο Εβερτ (άκρη αριστερά). Σε πρώτο πλάνο διακρίνεται ο Γεώργιος Παπανδρέου. 74


Οι πυρήνες των 101, 141 και 142 Ταγµάτων Εθνοφυλακής (Τ.Ε.) ήταν εγκατεστηµένοι στο Ιωσηφόγλειο Νοσοκοµείο (στη λεωφόρο Συγγρού), στα παλαιά Ανάκτορα και στα κτίρια της Σεβαστοπουλείου Τεχνικής Σχολής (έναντι του Νοσοκοµείου

«Ελενα»), αντίστοιχα. Περίπου 400-600 ναυτικοί, κάθε βαθµού, του Βασιλικού Ναυτικού φρουρούσαν το Αρχηγείο

του Στόλου στον Πειραιά, στο κτίριο της Σχολής των Ναυτικών ∆οκίµων, το Μέγαρο Βάττη, όπου έδρευε η Ναυτική ∆ιοίκηση Πειραιώς, το κτίριο του υπουργείου Ναυτικών στην πλατεία Κλαυθµώνος, το Ναύσταθµο της Σαλαµίνας και τις εγκα-

ταστάσεις του Σκαραµαγκά. Υπήρχαν περίπου 500-600 ένοπλοι της Χ και

άλλων εθνικιστικών και µη κοµµουνιστικών οργανώσεων. Η συνολική δύναµη των ελληνικών

τµηµάτων ανερχόταν στις 9.500-10.000 άνδρες. Αναφορικά µε τις βρετανικές δυνάµεις, η 23η Τεθωρακισµένη Ταξιαρχία είχε εγκαταστήσει το στρατηγείο της στους στρατώνες Παραπηγµάτων (στο χώρο µεταξύ του ΝΙΜΤΣ και της Αµερικανι-

κής Πρεσβείας). Σε αυτήν υπάγονταν η 46η Επιλαρχία του Βασιλικού Συντάγµατος Αρµάτων (µε 16 άρµατα µάχης Sherman και 19 τεθωρακισµένα οχήµατα στην έδρα της Ταξιαρχίας και δύο άρµατα και τέσσερα τεθωρακισµένα οχήµατα στις εγκαταστάσεις της ΣΣΕ), η 50ή Επιλαρχία του Βασιλικού Συντάγµατος Αρµάτων (χωρίς άρµατα), µε τους άνδρες της σε ρόλο Πεζικού εγκατεστηµένου σε διάφορα σηµεία της Αθήνας, η 463η Μοίρα Πεδινού Πυροβολικού (µε οκτώ πυροβόλα) εγκατεστηµένη στην έδρα της Ταξιαρχίας, ο 331ος Λόχος Μεταφορών και κάποιες ακόµη µικρές µονάδες

Ο στρατηγός Ρόναλντ Σκόµπυ, επικεφαλής των συµµαχικών δυνάµεων στην Ελλάδα. Με διαταγή του ζήτησε την αποµάκρυνση των δυνάµεων του ΕΛΑΣ από την Αθήνα.

ενεργώντας ως µονάδα Πεζικού, καθώς και ο 2902

Λόχος Αµύνης του Συντάγµατος της RAF.

διοικητικής µέριµνας στην έδρα της Ταξιαρχίας. Οι Βρετανοί παρέτασσαν, επίσης, την 139η Ταξι-

Η βρετανική διοίκηση διέθετε και τη 2η Ταξιαρ-

αρχία Πεζικού (µειωµένης σύνθεσης) µε το στρατηγείο της και το τάγµα Durham Light Infantry εγκατεστηµένο στο Νέο Φάληρο, και επίσης το τάγµα Leicesters στη χερσόνησο της Καλλίπολης. Κατά τη διάρκεια των επιχειρήσεων στην 139η Ταξιαρχία διατέθηκαν το 64ο Σύνταγµα Ελαφρού Αντιαεροπορικού Πυροβολικού (χωρίς πυροβόλα)

και το 6ο Τάγµα), µε το στρατηγείο της στην οδό Πανεπιστηµίου. Παράλληλα, διετίθετο και η 64η


χία Αλεξιπτωτιστών (αποτελούµενη από το 4ο Πυροβολαρχία Ελαφρού Πυροβολικού, χωρίς όµως πυροβόλα. Οι παραπάνω δυνάµεις της Ταξιαρχίας επρόκειτο εντός των πρώτων ηµερών του ∆εκεµβρίου να αναχωρήσουν για την Ιταλία. Η µοίρα όµως έλαχε σε πολλούς Βρετανούς στρατι75

Η Αστυνοµία Πόλεων διέθετε τις µέρες εκείνες περίπου 2.500 άνδρες (φωτογραφία Dmitri Kessel). 76


ώτες, αντί να συνεχίσουν τον αγώνα εναντίον των Γερµανών, να εµπλακούν σε µια σφοδρή εµφύλια

▶ Την

Ι Ταξιαρχία ( 1ο και 2ο Σύνταγµα) συνολικής δύναµης περί τις 2.950 ανδρών.

σύγκρουση των Ελλήνων συµµάχων τους. ▶ Τη

H συνολική δύναµη των Βρετανών υπολογίζεται

ΙΙ Ταξιαρχία ( 3ο και 4ο Σύνταγµα), συνολικής δύναµης περί τις 2.950 ανδρών.

στις 4.500 άνδρες, µε 18 άρµατα µάχης τύπου

Sherman και 23 τεθωρακισµένα οχήµατα.

▶ Το

5ο Ανεξάρτητο Σύνταγµα Βορείων Προαστί-

ων, δύναµης 1.000 ανδρών. Τέλος, είχαν φθάσει στην πρωτεύουσα και τρεις

µοίρες αεροσκαφών δίωξης της RAF.

▶ Το 6ο Ανεξάρτητο Σύνταγµα Πειραιώς, δύναµης

1.600 ανδρών. Ο ΕΛΑΣ παρέτασσε το Α’ Σώµα Στρατού, την ήδη

κινούµενη προς την Αθήνα ΙΙ Μεραρχία και τον

Το Α’ Σώµα Στρατού είχε οργανωθεί κατά τα τε-

εφεδρικό ΕΛΑΣ. Το Α’ Σώµα Στρατού (διοικητής ο συνταγµατάρχης Πυριόχος, καπετάνιος ο Σπύρος Κωτσάκης µε το ψευδώνυµο «Νέστορας») αποτε-

λευταία χρόνια της Κατοχής ως εφεδρική µονάδα

λείτο από: ▶ Το

Στρατηγείο µε το µηχανοκίνητο τµήµα, δύναµης 250 ανδρών.

του ΕΛΑΣ. Από πλευράς οπλισµού διέθετε 5.000 τυφέκια, κυρίως ιταλικής προέλευσης, 300 υποπολυβόλα, 500 πιστόλια και περίστροφα, 10 οπλοπολυβόλα, µεγάλο αριθµό χειροβοµβίδων και επάρκεια πυροµαχικών. Επιπλέον, διέθετε 10 όλµους, δύο

αντιαρµατικά πυροβόλα και δύο πυροβόλα.

Η εµπειροπόλεµη ΙΙΙ Ορεινή Ταξιαρχία µε διοικητή τον Θρασύβουλο Τσακαλώτο αποτελούσε το «ισχυρό χαρτί» της κυβέρνησης. ΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ

77

Βρετανικό άρµα τύπου Σέρµαν σε αθηναϊκό δρόµο κατά τη διάρκεια των συγκρούσεων. Η ΙΙ Μεραρχία, µε τα 2ο, 7ο και 34ο Συντάγµατα (από τη Θήβα, τη Χαλκίδα και την Ελευσίνα αντίστοιχα), βρισκόταν ήδη συγκεντρωµένη στην

περί τις 10.000-15.000 άνδρες.

περιοχή Ελευσίνας-Χασιάς, ενώ είχε διαταχθεί η

ντο στους 25.000-30.000 άνδρες και γυναίκες.

µετακίνηση προς την Αθήνα και του 6ου Συντάγµατος της ΙΙΙ Μεραρχίας. Από την XIII Μεραρχία, προς την πρωτεύουσα έσπευδαν το 42ο Σύνταγµα,

Πριν από την έναρξη των επιχειρήσεων, η διάταξη των δυνάµεων του Α’ Σώµατος Στρατού του ΕΛΑΣ

από την Αµφισσα και το 52ο Σύνταγµα, από τον

ήταν η ακόλουθη:

∆οµοκό. Μόνο οι δυνάµεις της ΙΙ Μεραρχίας που µετακινούνταν ανέρχονταν στους 2.500 άνδρες, ενώ η ΕΠΟΝ Αθήνας και ο εφεδρικός ΕΛΑΣ (αποτελούµενος από πολίτες που βρίσκονταν σε επιφυλακή στις γειτονιές τους, για την ενίσχυση των δυνάµεων του Α’ Σώµατος Στρατού) αριθµούσε 78

Συνολικά, λοιπόν, οι δυνάµεις του ΕΛΑΣ ανήρχο-

▶ 1ο

Σύνταγµα (Ν. Σµύρνη, Καλλιθέα και Ν. Κόσµος). ▶ 2ο

Σύνταγµα (Καισαριανή, Βύρωνας, Παγκράτι

και Γούβα). ΕΛΛ ΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ

▶ 3ο

Σύνταγµα (Κυψέλη, Πατήσια, Γκύζη και

Αµπελόκηποι).

εφαρµογήν αύριον πρωίαν. Μόλις ξηµερώσει θα εκτελεσθή ο αφοπλισµός των αστυνοµικών τµηµάτων και της Χωροφυλακής».

▶ 4ο

Σύνταγµα (Περιστέρι, Κολωνός, Πετράλωνα και Ν. Σφαγεία).

Επιτελείς του ΕΛΑΣ, οι οποίοι µελέτησαν το σχέ-

▶ 5ο

διο, ανησύχησαν ιδιαίτερα από το γεγονός ότι δεν περιελάµβανε καµία πρόβλεψη για τις βρετανικές

Ανεξάρτητο Σύνταγµα (Χαλάνδρι, Μαρούσι και Κηφισιά). ▶ 6o Aνεξάρτητο Σύνταγµα (Πειραιά και Κοκκινιά).

δυνάµεις και τη δική τους τυχόν αντίδραση. Σαφείς µάλιστα διαταγές προέβλεπαν την αποφυγή κάθε ενέργειας που θα µπορούσε να ληφθεί ως

πρόκληση από τους Βρετανούς! Το σχέδιο ενεργείας του ΕΛΑΣ προέβλεπε, σε πρώτη φάση, την εξουδετέρωση των µικρών αστυνοµικών τµηµάτων και των φρουρών της Χωρο-

φυλακής, ξεκινώντας από τις συνοικίες που ήδη ήλεγχε. Με τον τρόπο αυτό θα εξουδετέρωνε τις, διάσπαρτες σε όλη την πόλη, εστίες αντίστασης,

Το σχέδιο ενεργείας των δυνάµεων της κυβέρνησης προέβλεπε άµυνα, προκειµένου να διατηρήσουν τις θέσεις τους και να διαφυλάξουν τις διάφορες κυβερνητικές εγκαταστάσεις. Η έλλειψη ενός οργανωµένου σχεδίου για την αντιµετώπιση

περιορίζοντας ταυτόχρονα τη δράση και εκείνων των αστυνοµικών τµηµάτων που δεν θα είχαν ακόµη καταληφθεί, αποκόπτοντας και αποµονώ-

νοντάς τα από τις υπόλοιπες δυνάµεις. Σε δεύτερη φάση θα επιδιώκετο η εξουδετέρωση των ισχυρότερων θυλάκων αντίστασης, όπως το Σύνταγµα Χωροφυλακής Αθηνών, η Σχολή της Χωροφυλακής κ.λπ. Στο διάστηµα κατά το οποίο το Α’ Σώµα Στρατού θα εξουδετέρωνε τους παραπάνω στόχους, περισφίγγοντας το κέντρο της Αθήνας από διάφορες κατευθύνσεις και αποκλείοντας την περιοχή ΓουδήΨυχικό, θα είχε πλέον επιτευχθεί η συγκέντρωση των µετακινούµενων δυνάµεων, κυρίως της ΙΙ Μεραρχίας, προκειµένου να επιχειρηθεί γενική επίθεση για την εξουδετέρωση των δυνάµεων της ΙΙΙ ΕΟΤ στο Γουδή. Ακολούθως και µετά την επίτευξη των παραπάνω αντικειµενικών σκοπών, το σύνολο των δυνάµεών του θα ήταν διαθέσιµο για την εκκαθάρι-

ση της πόλης από µικροεστίες αντίστασης. Αναφορικά µε τη µέθοδο ενεργείας του ΕΛΑΣ, οι διαταγές προέβλεπαν την αιφνιδιαστική προσβολή των στόχων µε ισχυρές δυνάµεις. Στη διαταγή Α.Π.25/1-12-1944 (3 ∆εκεµβρίου-14.30) προβλεπόταν µάλιστα η διάθεση ενός λόχου από κάθε

σύνταγµα της Αθήνας για τον αποκλεισµό καθενός αστυνοµικού τµήµατος: «Κατάσταση οξυτάτη. Σχέδιον ενεργείας 25/1-12-1944 τίθεται εις ΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ

∆ιάταξη των στρατιωτικών και αστυνοµικών Αρχών στην Αθήνα κατά τη διάρκεια των ∆εκεµβριανών (∆ιεύθυνση Ιστορίας Στρατού). 79

της αναµενόµενης επίθεσης των κοµµουνιστών οφειλόταν στην πεποίθηση τόσο της κυβέρνησης όσο και των Βρετανών πως οι διαθέσιµες ελληνοβρετανικές δυνάµεις επαρκούσαν για την αντιµε-

Πρώτο στόχο του ΕΛΑΣ αποτέλεσαν οι δυνάµεις

του λόφου. Τα πυρά των ΕΛΑΣιτών, όµως, ήταν κίνηση αντιπερισπασµού. Καθώς τα µέλη της Χ προωθούντο προς το λόφο, εγκαταλείποντας τις αµυντικές τους θέσεις, δέχθηκαν πολύπλευρη επίθεση από δυνάµεις του ΕΛΑΣ. Οι τελευταίες προωθήθηκαν γρήγορα και εγκλώβισαν τους Χίτες στο αστυνοµικό τµήµα και το σχολείο της περιοχής. Ξαφνικά όµως η Κεντρική Επιτροπή του ΕΛΑΣ διέταξε την άρση της πολιορκίας. Η ηγεσία του ΕΛΑΣ είχε έλθει σε συµφωνία µε τους Βρετανούς να τους παραδώσει τον Γρίβα και τους άνδρες του. Πράγµατι κατέφθασαν βρετανικά φορτηγά τα οποία παρέλαβαν τα µέλη της Χ και

της Οµάδας Χ (200 µέλη), του αντισυνταγµατάρχη Γεωργίου Γρίβα, οι οποίες έδρευαν στο Θησείο.

τον αρχηγό τους. Στις 11.30 εστάλη στο Α’ Σώµα Στρατού το ακόλουθο τηλεγράφηµα: «Θησείο κα-

Στις 04.30 το πρωί ο λόχος Κουκακίου του ΕΛΑΣ

τελήφθη. Απώλειες εχθρού 300 νεκροί, τραυµατίες και αιχµάλωτοι (οι αριθµοί είναι πλασµατικοί).

τώπιση και την καταστολή ενός κινήµατος. Οταν οι µαχητές του ΕΛΑΣ θα έφθαναν σε απόσταση αναπνοής από την πλατεία Συντάγµατος, η κυβερ-

νητική πλευρά θα κατανοούσε το λάθος της.

H έναρξη των επιχειρήσεων

εξαπέλυσε σφοδρό πυρ από το λόφο του Φιλοπάππου. Οι Χίτες αιφνιδιάστηκαν και χρειάστηκαν 20 περίπου λεπτά πριν αρχίσουν να απαντούν στα πυρά. Ο Γρίβας διέταξε επίθεση προς κατάληψη

Ο Σπύρος Κωτσάκης («Νέστορας»), καπετάνιος του Α’ Σώµατος Στρατού του ΕΛΑΣ. 80

Γρίβας µε 180 Χίτες διέφυγαν προς κέντρο µε τη βοήθεια αγγλικών δυνάµεων. Λάφυρα άφθονα. Απώλειες ηµέτερες 20 νεκροί και 70 τραυµατί-

Ο αντισυνταγµατάρχης Γεώργιος Γρίβας, αρχηγός της Οµάδας Χ µε έδρα το Θησείο, η οποία αποτέλεσε τον πρώτο στόχο των επιχειρήσεων του ΕΛΑΣ. ΕΛΛ ΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ

Μέλη του ΕΑΜ κείτονται νεκρά από τους πυροβολισµούς που έπεσαν από το «Ξενοδοχείο Μ. Βρεταννία» κατά τη διάρκεια του συλλαλητηρίου της 3ης ∆εκεµβρίου 1944 (φωτογραφία Dmitri Kessel). ΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ

81

ες. ∆ιαταγή διακοπής επιχειρήσεων ελήφθη». Το

κοµµουνιστής. Αξιωµατικός καριέρας του Ελλη-

Θησείο πέρασε στα χέρια του ΕΛΑΣ. Το τελευταίο εµπόδιο προς την πλατεία Συντάγµατος ήταν πια το Σύνταγµα Χωροφυλακής Αθηνών στην περιοχή

νικού Στρατού και βετεράνος της Μικρασιατικής Εκστρατείας και του ελληνοϊταλικού πολέµου, δεν

Μακρυγιάννη.

και βρισκόταν σε συνεννόηση µε την κυβέρνηση και τους Βρετανούς. Ετσι όταν το σύνταγµά του περικυκλώθηκε από βρετανικές δυνάµεις δεν υπήρξε καµία αντίδραση. Το σύνταγµα αφοπλίστηκε και µεταφέρθηκε µε βρετανικά φορτηγά

Σύµφωνα µε τις διαταγές της ηγεσίας του ΚΚΕ, η 4η ∆εκεµβρίου είχε οριστεί ως ηµέρα έναρξης της γενικής επίθεσης για την κατάληψη της Αθήνας. Στο πλαίσιο των ευρύτερων αυτών επιχειρήσεων, το 2ο Σύνταγµα της ΙΙ Μεραρχίας του ΕΛΑΣ, δύναµης 800 ανδρών, µε στρατιωτικό διοικητή τον ταγµατάρχη Μιχάλη Παπαζήση και καπετάνιο τον ανθυπολοχαγό ∆ηµήτριο ∆ηµητρίου, είχε αρχίσει να προωθείται από τη Χασιά προς το Χαλάνδρι και το Ψυχικό. Το σύνταγµα στρατοπέδευσε στην περιοχή του Αµερικανικού Κολλεγίου στο Ψυχικό. Ο ∆ηµητρίου έλειπε και τη διοίκηση ασκούσε ο Παπαζήσης. Αυτός όµως δεν ήταν

επιθυµούσε να εµπλακεί στην εµφύλια διαµάχη

πέρα από τη γραµµή την οποία είχε καθορίσει ο Σκόµπυ (Ελευσίνα-Λιόσια-Κηφισιά-Μεσόγεια). Με αυτό τον τρόπο, µια επίλεκτη δύναµη του ΕΛΑΣ εξουδετερώθηκε πριν καν να συµµετάσχει

στις επιχειρήσεις. Στις 4 ∆εκεµβρίου το ΕΑΜ είχε κηρύξει γενική απεργία, η οποία σηµείωσε πρωτοφανή επιτυχία λόγω των ερεισµάτων που διέθεταν οι κοµµουνι-

στές στις δηµόσιες υπηρεσίες.

Η κηδεία των θυµάτων της διαδήλωσης αποτέλεσε την έναρξη των συγκρούσεων (φωτογραφία Dmitri Kessel). 82


Το µεσηµέρι τελέστηκε η κηδεία των νεκρών διαδηλωτών της προηγούµενης ηµέρας. Στο νέο συλλαλητήριο που διοργανώθηκε, οι οπαδοί του ΕΑΜ διενήργησαν πορεία διά µέσου κεντρικών οδών της Αθήνας µε απειλητικές διαθέσεις, συνοδευόµενοι από ένοπλα τµήµατα του ΕΛΑΣ. Κατά τη διάρκεια του συλλαλητηρίου, οι κοµµουνιστές υποστηρίζουν πως εβλήθησαν και πάλι απρόκλητα από την Αστυνοµία (από το κτίριο της Γενικής Ασφάλειας και του ∆’ Αστυνοµικού Τµήµατος), µέλη Ταγµάτων Ασφαλείας εξοπλισµένα από

Οι επιχειρήσεις της 5ης ∆εκεµβρίου Η 5η ∆εκεµβρίου ήταν ηµέρα δοκιµασιών για την Αστυνοµία και τη Χωροφυλακή. Σκληρότατες επιθέσεις του ΕΛΑΣ τούς προξένησαν βαριές απώλειες. Επιπλέον, ο ΕΛΑΣ είχε πετύχει κάτι πολύ σηµαντικό. Ενέπλεξε ταυτόχρονα όλες τις εχθρικές δυνάµεις στον αγώνα. Με αυτό τον τρόπο πολύ δύσκολα η µια εστία αντίστασης

µπορούσε να ενισχύσει την άλλη.

την κυβέρνηση και µέλη της Χ (από ξενοδοχείο στην Οµόνοια), µε αποτέλεσµα την πρόκληση 100 νεκρών και τραυµατιών. Μετά τη λήξη και του δευτέρου συλλαλητηρίου, τις απογευµατινές ώρες της 4ης ∆εκεµβρίου, ξεκίνησαν οι κύριες

επιθετικές επιχειρήσεις του ΕΛΑΣ. Τα αστυνοµικά τµήµατα και οι λοιπές υπηρεσίες

της Αστυνοµίας Πόλεων και της Χωροφυλακής του Πειραιά αποτέλεσαν τους πρώτους στόχους. Εξαιτίας του αιφνιδιασµού, της ανεπάρκειας προσωπικού, της έλλειψης οπλισµού και της διακοπής των τηλεφωνικών επικοινωνιών, οι αστυνοµικοί και οι χωροφύλακες βρέθηκαν ανέτοιµοι να αντιµετωπίσουν τις επιθέσεις και παραδόθηκαν, τις περισσότερες φορές µετά από µικρής διάρκειας συµπλοκές. Μόνο 50 άνδρες

του τµήµατος επιφυλακής της Αστυνοµικής ∆ιεύθυνσης Πειραιά κατάφεραν να σωθούν, καταφεύγοντας στο Μέγαρο Βάττη. ∆υνάµεις του ΕΛΑΣ επιτέθηκαν και κατά της Σχολής Ναυτικών ∆οκίµων, αλλά απέτυχαν να την καταλάβουν. Μέχρι να βραδιάσει όλα τα αστυνοµικά τµήµατα του

Πειραιά είχαν καταληφθεί από τον ΕΛΑΣ.

Στο µεταξύ, ο Σκόµπυ έλαβε από τον Βρετανό πρωθυπουργό Ουίνστον Τσώρτσιλ τηλεγράφη-

µα µε το οποίο εξουσιοδοτείτο να ενεργήσει µε κάθε τρόπο για την αποκατάσταση της τάξης, ενώ ταυτόχρονα ακυρώθηκε η προγραµµατισµένη αναχώρηση της 2ης Ταξιαρχίας Αλεξιπτωτιστών για την Ιταλία. Την ίδια ηµέρα διατάχθηκε η άφιξη και του 5ου Τάγµατος της ίδιας Ταξιαρχίας, το οποίο µετά την αποβίβασή του στο Φάληρο προωθήθηκε προς το Ρουφ. Ετσι διαλύθηκαν και οι όποιες αυταπάτες της ηγεσίας του ΚΚΕ για µη ενεργό συµµετοχή των βρετανικών δυνάµεων στη

σύγκρουση. Παρά τη βρετανική συνδροµή στην άµυνα πολλών κυβερνητικών θυλάκων (έστω και αν στις περισσότερες περιπτώσεις η συνδροµή ήταν «πυροσβεστική») µέχρι τις 9 ∆εκεµβρίου ο ΕΛΑΣ επισήµως δεν βρισκόταν σε εµπόλεµη

κατάσταση µε τις βρετανικές δυνάµεις. Το απόγευµα της ίδιας ηµέρας (5η ∆εκεµβρίου), η ελληνική κυβέρνηση κήρυξε το στρατιωτικό νόµο στην Αθήνα και τον Πειραιά και εξέδωσε διαταγή µε την οποία εξουσιοδοτούσε όλα τα

εθνικά ένοπλα τµήµατα να προβαίνουν σε κάθε Στην Αθήνα, επίσης, οι επιτιθέµενοι σηµείωσαν σηµαντικές επιτυχίες. Με το τέλος της 4ης ∆εκεµβρίου, οι δυνάµεις του ΕΛΑΣ είχαν πετύχει την κατάληψη των 17 από τα 23 αστυνοµικά τµήµατα της Αθήνας, καθώς και των φυλακών Βουλιαγµένης. Είχαν µε τον τρόπο αυτό επι-

µέτρο για την επιβολή της τάξης. Στο αντίπα-

κρατήσει ουσιαστικά στο µεγαλύτερο µέρος της

τη διαταγή, ενώ καλούσε τον Βρετανό διοικητή

πρωτεύουσας. Οι εξελίξεις αυτές κλόνισαν την κυβέρνηση, παρότι η κοµµουνιστική επίθεση

να «παραµείνει ουδέτερος στον αγώνα που διεξάγει ο ελληνικός λαός προς κατοχύρωση των

θεωρείτο αναµενόµενη.

εσωτερικών του ελευθεριών».


λο στρατόπεδο η Κεντρική Επιτροπή του ΕΛΑΣ απαντούσε στην, από 3 ∆εκεµβρίου, διαταγή του Σκόµπυ σχετικά µε την αποµάκρυνση των δυ-

νάµεών της από την Αττική. Σε αυτή καθίστατο σαφές πως δεν επρόκειτο να συµµορφωθεί µε

83

Μετά την απόφαση για ενεργό συµβολή των

βρετανικών δυνάµεων στην αντιµετώπιση του ΕΛΑΣ, όλες οι µονάδες και οι σχηµατισµοί υπήχθησαν στο στρατηγείο της 23ης Τεθωρακισµένης Ταξιαρχίας. Η δύναµη που προέκυψε έφερε

την κωδική ονοµασία Ark Force, από το όνοµα του υποστρατήγου Αρκράιτ, διοικητή µέχρι τότε

της 23ης Ταξιαρχίας. Οι Βρετανοί εισέρχονταν «στο χορό».

Η επίθεση κατά του Συντάγµατος Μακρυγιάννη Ξηµερώνοντας η 6η ∆εκεµβρίου έβρισκε σχεδόν ολόκληρη την πρωτεύουσα υπό τον έλεγχο του ΕΛΑΣ. Η κυβέρνηση αµυνόταν σε ένα περιορισµένο θύλακα στο κέντρο της πόλης οριζόµενο από το κτίριο του Συντάγµατος Χωροφυλακής στου Μακρυγιάννη, το Μέγαρο του Ζαππείου, τα Παλαιά Ανάκτορα, το Βασιλικό Κήπο, την πλατεία Ρηγίλλης, το ξενοδοχείο «Μεγάλη

Βρεταννία» έως και την πλατεία Οµονοίας. Η άµυνα του θύλακα στηριζόταν σε δύο βασικά σηµεία: α) Στη Σχολή Χωροφυλακής στη λεω-

φόρο Μεσογείων (απέναντι από το σηµερινό νοσοκοµείο «Ερρίκος Ντυνάν») και στο χώρο στρατοπέδευσης της ΙΙΙ ΕΟΤ στο Γουδή β) και στο Σύνταγµα Χωροφυλακής Αθηνών στου

Μακρυγιάννη. Η εξουδετέρωση αυτών των εστιών ήταν επιτακτική, αφού οι θέσεις τους ήταν τέτοιες ώστε να περιορίζουν τη δίοδο των δυνάµεων του ΕΛΑΣ από Βορρά (ΙΙΙ ΕΟΤ και Σχολή Χωροφυλακής) και από Νότο (Σύνταγµα Χω-

ροφυλακής Αθηνών). Το Σύνταγµα Χωροφυλακής Μακρυγιάννη

βρισκόταν εγκατεστηµένο στους στρατώνες της οµώνυµης συνοικίας (στο ύψος της ση-

Προκήρυξη του Σκόµπυ προς τον ελληνικό λαό, µε την οποία δηλώνει ότι «ευρίσκεται σταθερώς παρά το πλευρόν της Συνταγµατικής Κυβερνήσεως». 84

µερινής στάσης του µετρό Ακρόπολη). Από τη θέση αυτή ήλεγχε την είσοδο προς την πλατεία Συντάγµατος. Η ηγεσία του ΕΛΑΣ εκτιµούσε το Σύνταγµα του Μακρυγιάννη ως το τελευταίο εµπόδιο πριν από την οριΕΛΛ ΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ

Το κτίριο του Συντάγµατος Χωροφυλακής στου Μακρυγιάννη, το οποίο έγινε το επίκεντρο της αντίστασης των κυβερνητικών δυνάµεων.

στική κυριαρχία στην Αθήνα. Από την άλλη, οι χωροφύλακες είχαν επίγνωση ότι επρόκειτο για µάχη δίχως αύριο. Χαρακτηριστική ήταν η οµιλία του διοικητή του Συντάγµατος συνταγµατάρχη Γεωργίου Σαµουήλ προς τους άνδρες του: «Πάρετέ το απόφασιν, είµεθα όλοι µελλοθάνατοι. Βάλετέ το

90 συνολικά βλήµατα και δύο αντιαρµατικά πυ-

ροβόλα.

σώση και την Ελλάδα και ηµάς τους ιδίους. Ας

Επιτελικά οι χωροφύλακες ενισχύθηκαν από την παρουσία του αντισυνταγµατάρχη Πεζικού Κωνσταντίνου Κωστόπουλου, ειδικού στην άµυνα εντός φρουρίων και τις οδοµαχίες. Ο Κωστόπουλος ανέλαβε την κατάρτιση του σχεδίου άµυνας

απωθάνωµεν τουλάχιστον όχι από τας µαχαίρας

και τη διοίκηση των επιχειρήσεων.

όλοι καλά εις τον νουν σας, ότι µόνον η νίκη θα των αναρχικών, αλλ’ επί του πεδίου της µάχης διά την τιµήν και την ελευθερίαν της πατρίδος µας». Η δύναµη του Συντάγµατος ανερχόταν σε 88 αξιωµατικούς της Χωροφυλακής, 12 αξιωµατικούς του Στρατού και 429 οπλίτες, µε 289 τυφέκια διαφόρων τύπων, 15 υποπολυβόλα, τρία ιταλικά οπλοπολυβόλα, ένα πολυβόλο, τρεις όλµους µε ΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ

Το σχέδιο προέβλεπε την ύπαρξη τριών γραµµών άµυνας, την εξωτερική (1η γραµµή), την εσωτερι-

κή (2η γραµµή) και την κεντρική (3η γραµµή). Η 1η γραµµή αποτελείτο από επτά φυλάκια, τα οποία είχαν εγκατασταθεί σε γειτονικές οικίες 85

Σχεδιάγραµµα των στρατώνων Μακρυγιάννη, όπου διακρίνονται τα εσωτερικά και τα εξωτερικά φυλάκια (∆ιεύθυνση Ιστορίας Στρατού).

του στρατοπέδου. Η 2η γραµµή άµυνας οριζόταν

και µε σηµαντική ποσότητα εκρηκτικών υλών.

από το µαντρότοιχο του στρατοπέδου. Σύµφωνα µε το σχέδιο άµυνας, οποιοδήποτε τµήµα της 2ης γραµµής καταλαµβανόταν από τον ΕΛΑΣ έπρεπε να ανακαταληφθεί άµεσα µε επέµβαση των διατιθέµενων εφεδρειών. Η 3η γραµµή άµυνας περιελάµβανε το διοικητήριο και τα υπόλοιπα κεντρικά κτίρια, στα οποία, εάν χρειαζόταν, θα

δινόταν η τελική µάχη. Από την πλευρά του ΕΛΑΣ, για την εξουδετέρωση του Συντάγµατος Χωροφυλακής Αθηνών είχε διατεθεί αρχικά το 1ο Σύνταγµα Αθηνών. Η συνολική δύναµη του Συντάγµατος αριθµούσε 1.500 άνδρες, εξοπλισµένους µε τυφέκια και υποπολυβόλα, καθώς 86

Η επίθεση του ΕΛΑΣ ξεκίνησε στις 05.45 της 6ης ∆εκεµβρίου, εναντίον των εξωτερικών φυλακίων

του Συντάγµατος Μακρυγιάννη. Από την πρώτη στιγµή έγινε φανερό ότι αυτή η µάχη θα ήταν η σκληρότερη των ∆εκεµβριανών. Οι ΕΛΑΣίτες συνάντησαν σθεναρή αντίσταση από τους αµυνοµένους. Ωστόσο, η σφοδρότητα του πυρός των τµηµάτων του ΕΛΑΣ ήταν καταιγιστική, απαγορεύοντας οποιαδήποτε επικοινωνία του στρατοπέδου µε τα φυλάκια, είτε επρόκειτο για την αποστολή ενισχύσεων είτε για την αποµάκρυνση τραυµατιών και τον ανεφοδιασµό. Μέχρι τις απογευµατινές ώρες, τα 4ο, 5ο, 6ο και 7ο φυλάκια ΕΛΛ ΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ

Σχεδιάγραµµα που δείχνει τις επιθέσεις των δυνάµεων του ΕΛΑΣ εναντίον του Συντάγµατος Χωροφυλακής στου Μακρυγιάννη (∆ιεύθυνση Ιστορίας Στρατού).

είχαν καταρρεύσει. Από τους αµυνόµενους χωροφύλακες, όσοι δεν σκοτώθηκαν κατά τη µάχη

τοιχο του στρατοπέδου του Συντάγµατος, χρησι-

και αυτοσχέδιους εκρηκτικούς µηχανισµούς µε χειροβοµβίδες και βενζίνη. Παρά τη σφοδρότητα των επιθέσεων, ο στόχος δεν επετεύχθη. Εν τω µεταξύ, 50 περίπου σαµποτέρ του ΕΛΑΣ ανέβηκαν στο καταληφθέν 5ο φυλάκιο µεταφέροντας µπιτόνια µε βενζίνη και µεγάλη ποσότητα δυναµίτιδας µε σκοπό να τα εκσφενδονίσουν στις ταράτσες των κτιρίων, που εφάπτονταν µε τον περίβολο του κυρίως κτιριακού συγκροτήµατος του Συντάγµατος. Μια εύστοχη βολή, όµως, του ενός πυροβόλου των χωροφυλάκων προκάλεσε ανάφλεξη της βενζίνης. Οι σαµποτέρ τυλίχθηκαν στις φλόγες. Επρόκειτο για ένα φοβερό συµβάν το οποίο κλόνισε τους επιτιθέµενους. Κατά τις 18.00

µοποιώντας –πιθανότατα – µπαγκαλοτορπίλες

η ένταση της µάχης κόπασε.

ή δεν κατάφεραν να διαφύγουν προς το στρατόπεδο συνελήφθησαν αιχµάλωτοι. Οι τελευταίοι διαποµπεύθηκαν µπροστά στα µάτια των συµµαχητών τους, ώστε να καµφθεί το ηθικό τους,

και στη συνέχεια εκτελέστηκαν. Η ενέργεια αυτή είχε το αντίθετο αποτέλεσµα, καθώς οι αµυνόµενοι κατανόησαν πως, αν παραδίδονταν, δεν θα είχαν

πιθανότητα επιβίωσης. Μετά τις πρώτες επιτυχίες, οι δυνάµεις του ΕΛΑΣ επιχείρησαν τη δηµιουργία ρήγµατος στο µαντρό-


87

Βρετανοί στρατιώτες ξεκουράζονται σε αίθουσα του παλαιού Μουσείου της Ακρόπολης σε ανάπαυλα της µάχης (φωτογραφία Dmitri Kessel). Οι δυνάµεις του ΕΛΑΣ είχαν αποφασίσει να µη βάλουν εναντίον του Ιερού Βράχου. 88


Την 7η ∆εκεµβρίου, βρετανικές δυνάµεις οι οποίες αναπτύχθηκαν στην Ακρόπολη έβαλαν εναντίον των θέσεων του ΕΛΑΣ στου Φιλοπάππου. Το βράδυ 7 προς 8 ∆εκεµβρίου, σαµποτέρ του ΕΛΑΣ πέτυχαν την ανατίναξη τµήµατος του νότιου µα-

Στις 20.00 ο λόχος του Συντάγµατος Κορίνθου (100 περίπου επίλεκτοι άνδρες) προσέγγισε το

ντρότοιχου.

σµό πυρός από τους αναµένοντες χωροφύλακες.

Την 8η ∆εκεµβρίου µια αιφνιδιαστική αντεπίθεση των χωροφυλάκων απέφερε την ανακατάληψη δύο

ρήγµα του νότιου µαντρότοιχου. Οι επιτιθέµενοι διενήργησαν άλµα, αλλά έπεσαν επάνω στις νάρκες. Μετά τις πρώτες εκρήξεις δέχθηκαν καταιγιΟι εισβολείς υποχώρησαν, αφήνοντας πίσω τους 50 νεκρούς. ∆ύο ώρες αργότερα η επίθεση επα-

ναλήφθηκε µε το ίδιο αποτέλεσµα.

φυλακίων, τη σύλληψη 50 ανταρτών και τη διαρπαγή σηµαντικής ποσότητας όπλων και πυροµαχικών. Την επόµενη µέρα επετεύχθη η ανατίναξη ενός ακόµη τµήµατος του νότιου µαντρότοιχου, ενώ την ίδια ηµέρα οι κοµµουνιστές ενισχύθηκαν από το III Τάγµα και από ένα λόχο Πεζικού του I Τάγµατος του 6ου Συντάγµατος Κορίνθου,

καθώς και από δύο πυροβόλα. Τη 10η ∆εκεµβρίου, µετά τις ενισχύσεις των δυνάµεων του ΕΛΑΣ, ξεκίνησε (στις 05.30) η σφοδρότερη επίθεση κατά του Συντάγµατος Αθηνών. Οι πολιορκητές έβαλαν εναντίον του στρατοπέδου µε κάθε µέσο. Μέχρι τις

18.00 όµως η επίθεση είχε αναχαιτιστεί. Εδώ θα πρέπει να σηµειώσουµε ότι βετεράνοι του ΕΛΑΣ κάνουν λόγο για συνεχή παρουσία βρετανικών αρµάτων, η οποία δεν τους επέτρεψε την κατάληψη του Συντάγµατος. Από την άλλη πλευρά, βετεράνοι χωροφύλακες διαψεύδουν οποιαδήποτε ενίσχυση από βρετανικά άρµατα. Η µόνη ενίσχυση, όπως υποστηρίζουν, προήλθε από µια οµάδα του βρετανικού Μηχανικού (κατ’ άλλους αλεξιπτωτιστές, ειδικοί στις ναρκοθετήσεις), η οποία παγίδευσε τα

Στις 24.00 δύο τολµηροί αντάρτες ανατίναξαν µε-

γάλο τµήµα της δυτικής πλευράς του περιβόλου. Ακολούθησαν οµάδες ΕΛΑΣιτών, οι οποίες διείσδυσαν στους στρατώνες. Οµως οι επιτιθέµενοι βρέθηκαν «λουσµένοι» στο φως φωτιστικών βληµάτων ενός όλµου 81mm. Ο Βρετανός διοικητής στου Φιξ είχε ανταποκριθεί άµεσα στην αίτηση του Συντάγµατος. Ακολούθησε πραγµατική σφαγή

από τα καταιγιστικά πυρά των αµυνοµένων. Από τη 12η ∆εκεµβρίου και έπειτα, οι δυνάµεις του ΕΛΑΣ περιορίστηκαν µόνο στην εκτέλεση πυρών παρενόχλησης. Ηταν πλέον φανερό ότι είχαν εξαντληθεί. Ο ΕΛΑΣ είχε αποτύχει στο πρώτο βα-

σικό µέρος του σχεδίου του, το οποίο προέβλεπε την κατάληψη του Μακρυγιάννη.

Παράλληλες επιχειρήσεις και επίθεση του ΕΛΑΣ στο Γουδή

ρήγµατα και αποχώρησε, καθώς και η υπόσχεση

Από τα µεσάνυκτα της 6ης ∆εκεµβρίου, ο ΕΛΑΣ

από το διοικητή ενός βρετανικού λόχου, που στάθµευε στου Φιξ, για ρίψη φωτιστικών βληµάτων σε

σφυροκοπούσε στόχους της Αστυνοµίας και

περίπτωση νυχτερινής επίθεσης του ΕΛΑΣ.

Μετεκπαιδεύσεως, Αρχηγείο της Χωροφυλακής,

της Χωροφυλακής στο κέντρο της πόλης (Τάγµα Αστυνοµικό Τµήµα Πλάκας, Τµήµα Μεταγωγών,

Το πρωί της 11ης ∆εκεµβρίου νέες δυνάµεις του

Μηχανοκίνητο Τµήµα της Αστυνοµίας Πόλεων,

ΕΛΑΣ συνέρρευσαν προς το πολιορκηµένο Σύνταγµα από τη λεωφόρο Συγγρού, το Θησείο, την οδό Αναπαύσεως και τη γέφυρα του Ιλισού. Η επίθεση θα ξεκινούσε νύχτα, χωρίς προπαρασκευή Πυροβολικού, ώστε να επιτευχθεί ο προσδοκώµενος αιφνιδιασµός. Ωστόσο, ένα άριστο σύστηµα πληροφοριών που είχε αναπτύξει η διοίκηση του Συντάγµατος παραµονές της πολιορκίας προειδο-

Γενική Ασφάλεια). Στο πλευρό των σκληρά δοκι-

ποίησε τους αµυνοµένους. ΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ

µαζόµενων κυβερνητικών δυνάµεων έσπευσαν οι Βρετανοί. Στοιχεία µάλιστα του 50ού Συντάγµατος Αρµάτων κατέλαβαν τα γραφεία του ΕΑΜ στην

οδό Κοραή, χωρίς να συναντήσουν αντίσταση. Το µεσηµέρι της 6ης ∆εκεµβρίου ξεκίνησε και η δράση της ΙΙΙ ΕΟΤ, µε πρώτη αποστολή την εκδίωξη των δυνάµεων του ΕΛΑΣ που είχαν εγκα89

τασταθεί σε αντέρεισµα που δέσποζε του χώρου

ΕΛΑΣ αιφνιδιάστηκαν. Τη στιγµή που προγραµµάτιζαν την επίθεσή τους κατά της ΙΙΙ ΕΟΤ, δέχθηκαν

αντιληπτός από το εµπειροπόλεµο προσωπικό της III EOT και από εθνικόφρονες κατοίκους της περιοχής. Οι επιθέσεις εναντίον των δύο κτιριακών συγκροτηµάτων υποτίθεται ότι θα εκδηλώνονταν ταυτόχρονα, αλλά η καθυστερηµένη άφιξη των τµηµάτων του ΕΛΑΣ που θα συµµετείχαν στις

επίθεση οι ίδιοι.

επιχειρήσεις δεν επέτρεψε κάτι τέτοιο.

Κατά τη διάρκεια της νύκτας 6 προς 7 ∆εκεµβρίου, τα τµήµατα της ΙΙ Μεραρχίας, της Ι Ταξιαρχίας και του 5ου Ανεξάρτητου Συντάγµατος του Α’ Σ.Σ.

Ο συνταγµατάρχης Πυριόχος έδωσε την εξής δι-

του ΕΛΑΣ βρέθηκαν στις βάσεις εξόρµησής τους

δόντια». Η επίθεση όµως δεν διενεργήθηκε ούτε νύχτα ούτε αιφνιδιαστικά.

στρατοπεδιάς της Ταξιαρχίας. Ο αντικειµενικός σκοπός της επιχείρησης είχε επιτευχθεί µέχρι

το τελευταίο φως της ηµέρας. Οι καπετάνιοι του

(βόρεια των στρατώνων στο Γουδή και δυτικά

αταγή στους άνδρες του: «Θα καβαλήσετε νύχτα την µάντρα και θα πέσετε µέσα µε το µαχαίρι στα

της Σχολής Χωροφυλακής), µε σκοπό την αιφνιδιαστική προσβολή της ΙΙΙ ΕΟΤ και της Σχολής Χωροφυλακής. Ο ασυντόνιστος τρόπος, όµως, µε

τον οποίο κινήθηκαν οι µονάδες του ΕΛΑΣ έγινε

Η έφοδος του ΕΛΑΣ ξεκίνησε νωρίς το πρωί, έπειτα από σφοδρή προπαρασκευή µε πυρά όλµων. Αρχικά προσεβλήθη η Σχολή Χωροφυλακής, µε

Bρετανικά τανκς εισβάλλουν στα γραφεία του ΕΑΜ στην οδό Κοραή. 90


τους άνδρες του ΕΛΑΣ να εφορµούν από το Νοσοκοµείο «Ερυθρός Σταυρός». Η ηγεσία της ΙΙΙ ΕΟΤ για να αποτρέψει την εναντίον της επικείµενη

(εφεδρικός ΕΛΑΣ) που είχαν «βαπτιστεί» εν µία νυχτί µαχητές, µε µόνο όπλο το θάρρος και την πίστη στον αγώνα, απέναντι σε «µπαρουτοκα-

επίθεση επεδίωξε να αποσπάσει το Νοσοκοµείο «Σωτηρία» από τα χέρια του ΕΛΑΣ, χωρίς επιτυ-

πνισµένους» βετεράνους του Ελ Αλαµέιν και του

χία. Μια περίπου ώρα µετά την έφοδο κατά της Σχολής Χωροφυλακής, εκδηλώθηκε επίθεση και από το «Σωτηρία» εναντίον των στρατώνων του Ορειβατικού Πυροβολικού (ανατολικά των στρατώνων της ΙΙΙ ΕΟΤ). Λίγο αργότερα δέχθηκε επίθεση και η ΙΙΙ ΕΟΤ από το νότιο περίβολό της. Παρά το πείσµα των ΕΛΑΣιτών, τόσο οι χωροφύλακες όσο και οι Ριµινίτες παρέµειναν ακλόνητοι στις θέσεις τους. Η ενίσχυση των επιτιθέµενων µε έναν λόχο του εφεδρικού ΕΛΑΣ από την Καισαριανή δεν

Ρίµινι, οι οποίοι διέθεταν, συν τοις άλλοις, και µεγάλη ισχύ πυρός. Οι αντάρτες τράπηκαν σε φυγή καταδιωκόµενοι από τους Ριµινίτες, αφήνοντας πίσω τους 80 νεκρούς. Παράλληλα, υποχώρησαν

και από τη Σχολή Χωροφυλακής. Στο µεταξύ, στο κέντρο της πόλης οι µάχες συνεχίζονταν, χωρίς κάποια επιτυχία του ΕΛΑΣ. Κατά τις συγκρούσεις, όµως, αυτές η βρετανική ηγεσία διαπίστωνε πως οι δυνάµεις της ήταν ανεπαρ-

θα µπορούσε να αλλάξει το αποτέλεσµα. Ηταν το

κείς για την επιβολή της τάξης, παρά τις αρχικές υπεραισιόδοξες προβλέψεις της. Γι’ αυτό το λόγο

λιγότερο αφελές να στέλνεις στο θάνατο πολίτες

στις 8 ∆εκεµβρίου διατάχθηκε η εσπευσµένη µε-

Βρετανικές δυνάµεις βγάζουν µέλη του ΕΑΜ από τα κεντρικά του γραφεία στην οδό Κοραή. ΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ

91

τακίνηση του 40ού Συντάγµατος Αρµάτων και του Μηχανοκινήτου Τάγµατος KRRC προς την Αθήνα (την εποµένη ο Τσώρτσιλ διέταξε την αποστολή

Nέες επιθετικές επιχειρήσεις του ΕΛΑΣ

βρετανικών ενισχύσεων στην Ελλάδα).

Στις 9 ∆εκεµβρίου ανασυγκροτήθηκαν τα 141 και 142 Τάγµατα Εθνοφυλακής. Στο αντίπαλο στρατόπεδο την ίδια ηµέρα είχε πλέον επιτευχθεί η συγκέντρωση στην ευρύτερη περιοχή της Αθήνας, όλων των ενισχύσεων που ανέµενε ο ΕΛΑΣ. Εκτός από τη ΙΙ Μεραρχία, από την 7η ∆εκεµβρίου

Eν τω µεταξύ, η ΙΙΙ ΕΟΤ κατόρθωσε µε επιτυχείς αντεπιθέσεις της να διευρύνει την περιοχή που

ήλεγχε, απωθώντας τις δυνάµεις του ΕΛΑΣ µέχρι τα Νοσοκοµεία «Αρεταίειο» και «Προσφυγικό» («Ιπποκράτειο»). Οι Ριµινίτες συνέχισαν την προώθησή τους µέχρι το Νοσοκοµείο του «Ερυθρού Σταυρού»,

όπου συνέλαβαν περίπου 280 ΕΛΑΣίτες.

στο Περιστέρι είχε εγκατασταθεί το 6ο Σύνταγµα Κορίνθου και στο Καµατερό το 11ο Σύνταγµα Τριπόλεως (της VIII Ταξιαρχίας Πελοποννήσου), ενώ

Σχεδιάγραµµα µε τις πρώτες επιθετικές ενέργειες της ΙΙΙ Ορεινής Ταξιαρχίας και τις προσβολές των ΕΛΑΣιτών κατά των στρατώνων στο Γουδή και της Σχολής Χωροφυλακής στις 7-11 ∆εκεµβρίου 1944 (∆ιεύθυνση Ιστορίας Στρατού). 92


στη Χασιά βρίσκονταν τα 42ο και 52ο Συντάγµατα (της XIII Μεραρχίας). Ετσι αποφασίστηκε η δι-

ενέργεια νέων επιθετικών επιχειρήσεων ευρείας κλίµακας. Εχοντας αποτύχει να εξουδετερώσει την ισχυρή αντίσταση των εχθρικών δυνάµεων που αµύνονταν στο Γουδή, η ηγεσία του ΕΛΑΣ υιοθέτησε νέα στρατηγική. Oι διαθέσιµες δυνάµεις έπρεπε να αποµονώσουν τους στρατώνες

Παράλληλα, στις 10 ∆εκεµβρίου, δυνάµεις του ΕΛΑΣ επιτέθηκαν στην ΙΙΙ ΕΟΤ και στη Σχολή Χωροφυλακής, µε κύριο σκοπό τον περιορισµό της περιοχής που ήλεγχαν, αν όχι την ευκαιριακή κατάληψή τους. Οι Ριµινίτες αντεπιτέθηκαν, απωθώντας ξανά τους αντάρτες. Στη Σχολή Χωροφυλα-

κής οι ΕΛΑΣίτες κατάφεραν να προσεγγίσουν το βορειοανατολικό περίβολο, αλλά αποκρούστηκαν

στο Γουδή, εκκαθαρίζοντας τη γύρω περιοχή και απαγορεύοντας την έξοδο των δυνάµεων της ΙΙΙ

από τµήµατα της ΙΙΙ ΕΟΤ.

ΕΟΤ και της Σχολής Χωροφυλακής προς ενίσχυση αυτών που βρίσκονταν στο κέντρο της Αθήνας. Ταυτόχρονα, θα επιδιώκετο η εξουδετέρωση των ισχυρότερων αντιστάσεων που είχαν αποµείνει στην πόλη, που δεν ήταν άλλες από το Σύνταγµα Χωροφυλακής Μακρυγιάννη και τη Στρατιωτική

Την ίδια ηµέρα, στην υπόλοιπη Αθήνα οι δυνά-

Σχολή Ευελπίδων.

µεις του ΕΛΑΣ επεδίωξαν να προωθήσουν τις θέσεις τους προς το κέντρο της πόλης. Ταυτόχρονα, συνέχισαν να ασκούν πίεση στις διάφορες υπηρεσίες των Σωµάτων Ασφαλείας, ενώ ενεπλάκησαν σε σφοδρές συµπλοκές µε οµάδες εθνικόφρονων πολιτών, όπως εκείνη των φοιτητών, που κατείχαν

το κτίριο του Χηµείου στην οδό Σόλωνος. Η Στρατιωτική Σχολή Ευελπίδων είχε ανασυγκροτηθεί από τις 20 Οκτωβρίου 1944. Στις εγκαταστάσεις της βρίσκονταν, όπως προαναφέρθηκε, 256 αξιωµατικοί, υπαξιωµατικοί και ευέλπιδες και 100 περίπου Βρετανοί (της ίλης διοικήσεως της 46ης Επιλαρχίας Συντάγµατος Αρµάτων), µε

δύο άρµατα µάχης και τέσσερα τεθωρακισµένα οχήµατα. Στις 9 ∆εκεµβρίου, το 3ο Σύνταγµα, ενισχυµένο µε ένα τάγµα του 6ου Συντάγµατος Πειραιά και µε δύο αντιαρµατικά πυροβόλα των 37 mm, ανέλαβε

να καταλάβει τις εγκαταστάσεις της Σχολής. Προηγήθηκε η εξουδετέρωση κάθε άλλης εστίας αντίστασης στην ευρύτερη περιοχή του Πολυγώνου και της Κυψέλης, µε συνέπεια την αποµό-

Εκείνη τη στιγµή η κυβέρνηση κατελήφθη από πανικό, καθώς οι µαχητές του ΕΛΑΣ έφθασαν στις οδούς Σόλωνος και Σωκράτους, ενώ είχαν

πετύχει και βαθιά διείσδυση στην Πλάκα.

Η βρετανική απόφαση για εγκατάλειψη της Αθήνας Από τις 11 ∆εκεµβρίου τµήµατα του ΕΛΑΣ άρχισαν να προσβάλλουν τις βρετανικές φάλαγγες ανεφοδιασµού, που διέρχονταν τη λεωφόρο Συγγρού, το µόνο οδικό άξονα επικοινωνίας των βρετανικών δυνάµεων της Αθήνας µε τον Πειραιά και το Φάληρο. Η απαγόρευση χρησιµοποίησης της

λεωφόρου Συγγρού ισοδυναµούσε για τις βρετα-

νωση της Σχολής. Στη συνέχεια, η ίδια η Σχολή

νικές δυνάµεις µε αποκλεισµό τους στο κέντρο

δέχθηκε καταιγισµό πυρών. Το βράδυ 9 προς 10 ∆εκεµβρίου διεκόπη και η επικοινωνία µέσω ασυρµάτου µε τη βρετανική διοίκηση. Κατά τη διάρκεια των συγκρούσεων, οι πολιορκηµένοι είχαν αρχίσει να εξαντλούν τα πυροµαχικά τους, ενώ ο ανεφοδιασµός τους ήταν σχεδόν ανέφικτος. Ετσι η βρετανική διοίκηση διέταξε την εκκένωση της Σχολής, η οποία έλαβε χώρα το πρωί της 11ης

της Αθήνας. Ενώπιον αυτής της κατάστασης, σε

∆εκεµβρίου χωρίς καµία αντίδραση από τις δυνάµεις του ΕΛΑΣ. ΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ

σύσκεψη που έγινε αργά το βράδυ της 11ης ∆εκεµβρίου, η βρετανική διοίκηση ανακοίνωσε την

πρόθεσή της να αποσύρει τις δυνάµεις της στην περιοχή του Φαληρικού ∆έλτα. Αυτό πρακτικά σήµαινε την εγκατάλειψη της πρωτεύουσας στα

χέρια του ΕΛΑΣ! Τότε ο Τσακαλώτος δήλωσε κατηγορηµατικά στον προϊστάµενό του αντιστράτηγο Σκόµπυ ότι δεν ήταν διατεθειµένος να εγκαταλείψει την Αθήνα, ακόµη και αν έπρεπε να παραµεί93

Ενέδρα στη γωνία Φωκίωνος Νέγρη και Επτανήσου στην Κυψέλη (φωτογραφία Dmitri Kessel).

νει στο κέντρο της πόλης µόνο µε τους άνδρες της

∆εκεµβρίου να προσέρχονται µαζικά. Τα εν λόγω

Ταξιαρχίας του!

τάγµατα, παρά τη βιαστική και πρόχειρη συγκρότησή τους, αποδείχθηκαν ιδιαίτερα αξιόµαχα. Ο λόγος

Η «ανταρσία» αυτή του Ελληνα αξιωµατικού, σε συνδυασµό µε την άφιξη από τη 12η ∆εκεµβρίου των πρώτων τµηµάτων της 4ης Μεραρχίας (την οποία είχε διατάξει ο στρατηγός Αλεξάντερ να σπεύσει προς ενίσχυση), συνετέλεσε στη µεταστροφή της βρετανικής διοίκησης. Κατά την κρίσιµη αυτή καµπή των επιχειρήσεων και ενώ διαπιστωνόταν πως µετά την εκκαθάριση των συνοικιών της Αθήνας οι δυνάµεις του ΕΛΑΣ επανεισέρχονταν σε αυτές, ελλείψει δυνάµεων για την εξασφάλισή τους, αποφασίσθηκε η συγκρότηση νέων Ταγµάτων Εθνοφυλακής. Σε αυτά κλήθηκαν να καταταγούν οι έφεδροι των κλάσεων 1935, 1936, 1937 και 1938, οι οποίοι άρχισαν από τις 14

ήταν ότι κατά βάση αποτελούντο από βετεράνους

94

του ελληνοϊταλικού πολέµου και εµπειροπόλεµα µέλη αντικοµµουνιστικών και αντιστασιακών οργανώσεων (Χ, Ε∆ΕΣ, ΡΑΝ κ.ά.). Στο µεταξύ, από τις 11 ∆εκεµβρίου η ΙΙΙ ΕΟΤ µε επιθετική επιχείρησή της κατάφερε να εξουδετερώσει το III/42 Τάγµα του ΕΛΑΣ, το οποίο µε δύναµη 400 περίπου άνδρες απειλούσε το στρατόπεδό της από το Νοσοκοµείο «Σωτηρία». Αριστερές πηγές κάνουν λόγο για εν ψυχρώ εκτέλεση τραυµατιών ανταρτών που νοσηλεύονταν στο νοσοκοµείο. Από την άλλη, πλευρά οι Ριµινίτες έκαναν λόγο για ανακάλυψη νεκρών πολιτών και αστυνοµικών που είχαν βασανιστεί

και εκτελεστεί από τους αντάρτες. ΕΛΛ ΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ

Το πρώτο φύλλο της κυβερνητικής εφηµερίδας «Η Ελλάς», στην οποία ο Σκόµπυ καθορίζει τις «αρµόδιες ελληνικές Ενοπλες ∆υνάµεις» και απαγορεύει τη συµµετοχή πολιτών ως εθελοντών στις πολεµικές επιχειρήσεις. ΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ

95

Ερειπωµένο κτίριο στην οδό Στουρνάρα στα Εξάρχεια (φωτογραφία Ηνωµένοι Φωτορεπόρτερ, συλλογή Μ.Γ. Τσάγκαρης). 96


Προκήρυξη του ΕΑΜ για τους βρετανικούς αεροπορικούς βοµβαρδισµούς σε κατοικηµένες περιοχές.

Τη νύχτα 12 προς 13 ∆εκεµβρίου, ισχυρές δυνάµεις του ΕΛΑΣ διεξήγαγαν επιχείρηση εναντίον των Βρετανών στους Στρατώνες Παραπηγµάτων. Οι Βρετανοί αιφνιδιάστηκαν και υπέστησαν πολλές απώλειες. Σύντοµα, όµως, αντέδρασαν και µέχρι τα ξηµερώµατα ανέτρεψαν τις δυνάµεις του ΕΛΑΣ. Ως απάντηση στην ενέργεια του ΕΛΑΣ, βρετανικά αεροσκάφη προσέβαλαν εγκαταστάσεις του στον

Λυκαβηττό και την ευρύτερη περιοχή. Την εποµένη, τµήµα της ΙΙΙ ΕΟΤ προχώρησε στην εκκαθάριση της περιοχής γύρω από τους Στρατώνες Παραπηγµάτων, αναγκάζοντας τις δυνάµεις

νήτου Τµήµατος όσο και της Γενικής Ασφάλειας και της Τροχαίας. Παράλληλα, εγκαταλείφθηκε και το Πολυτεχνείο από το βρετανικό λόχο που είχε εγκατασταθεί εκεί. Ετσι οι µόνες υπηρεσίες της Αστυνοµίας Πόλεων που δεν είχαν καταληφθεί

από τις δυνάµεις του ΕΛΑΣ ήταν τα Αστυνοµικά Τµήµατα Συντάγµατος, Πλάκας και Κολωνακίου, καθώς και η ∆ιεύθυνση Εγκληµατολογικών Υπηρεσιών. Παρά τα σκληρά χτυπήµατα που είχε δεχθεί ο ΕΛΑΣ, οι επίµονοι µαχητές του «χτυπούσαν την

πόρτα» του κέντρου της πόλης.

του ΕΛΑΣ να αποσυρθούν πέρα από τη λεωφόρο

Παράλληλα, στις 14 ∆εκεµβρίου η XIII Μεραρχία επιτέθηκε σε στρατοπεδευµένα βρετανικά τµήµατα

Αλεξάνδρας. Στο µεταξύ, στις 13 και 14 ∆εκεµβρίου συµπτύχθηκαν τόσο οι άνδρες του Μηχανοκι-

της 139ης Ταξιαρχίας στην περιοχή του Μοσχάτου και τα αποδεκάτισε.


97

Η ανακατάληψη του Πειραιά και η άφιξη των βρετανικών ενισχύσεων Η προσπάθεια των Βρετανών για ανακατάληψη του Πειραιά ξεκίνησε στις 10 ∆εκεµβρίου. Την ενέργεια διενήργησε η 5η Ινδική Μεραρχία, στην οποία ανήκαν και οι φηµισµένοι πολεµιστές Γκούρκας. Ηταν µια παράδοξη εικόνα Ινδοί και Γκούρκας να µάχονται στους δρόµους του Πει-

ραιά εναντίον Ελλήνων! Σύµφωνα µε µαρτυρίες πολιτών, οι Ινδοί διακρίνονταν για το πολεµικό τους µένος, αλλά µη γνωρίζοντας την τοπογραφία της περιοχής υπέστησαν βαριές απώλειες.

Χαρακτηριστική ήταν, επίσης, η ροπή τους προς τη λαφυραγώγηση. Ηλικιωµένοι κάτοικοι των συνοικιών του Πειραιά αλλά και της Αθήνας θυµούνται ακόµη τις επιδροµές των «µελαµψών

ακρίδων». Με την υποστήριξη των πυροβόλων των ελληνικών αντιτορπιλικών «Ναυαρίνον» και «Σαλαµίς», καθώς και αρµάτων µάχης, τα ινδικά τµήµατα

εκκαθάρισαν εκτεταµένες περιοχές του Πειραιά και κατέλαβαν τον λόφο της Καστέλλας (15 ∆ε-

κεµβρίου). Στις 16 ∆εκεµβρίου είχε πλέον ολοκληρωθεί η άφιξη των δυνάµεων της 4ης βρετανικής Μεραρχίας. Από την προηγουµένη, ο αντιστράτηγος Χόκεσγουορθ ανέλαβε διοικητής της προσφάτως σχηµατισθείσας Στρατιωτικής ∆ιοίκησης Αθηνών, προκειµένου να ελαφρυνθεί ο στρατηγός

ΕΑΜική αφίσα που σχολιάζει την εµπλοκή βρετανικών αποικιακών δυνάµεων.

Σκόµπυ. Από το βράδυ της 17ης ∆εκεµβρίου οι δυνάµεις της 4ης Μεραρχίας ξεκίνησαν την επίθεσή τους. Τις πρωινές ώρες της εποµένης είχαν επιτευχθεί ο έλεγχος της λεωφόρου Συγγρού και η εξουδετέρωση των δυνάµεων του ΕΛΑΣ που είχαν εγκατασταθεί στο εργοστάσιο Φιξ. Στη συνέχεια, οι δυνάµεις της 4ης Μεραρχίας άρχισαν να κινούνται προς το

Η βρετανική αντεπίθεση εκδηλωνόταν σε πλήρη ισχύ. Ελληνικά και βρετανικά πλοία βοµβάρδιζαν περιοχές υπό κοµµουνιστικό έλεγχο στον Πει-

ραιά. Αεροσκάφη της RAF πολυβολούσαν θέσεις των ανταρτών και τα άρµατα προσπαθούσαν να

τµήµατα της Ark force, εξασφαλίζοντας ταυτόχρονα την επικοινωνία µεταξύ του προγεφυρώµατος Φαλήρου, του αεροδροµίου του Ελληνικού και του

ανοίξουν δρόµο για το Πεζικό µέσα από τα στενά δροµάκια της Αθήνας. Τα οδοφράγµατα, οι ρίψεις χειροβοµβίδων και κοκτέιλ µολότοφ και οι ελεύθεροι σκοπευτές του ΕΛΑΣ δεν έφεραν αποτελέσµατα. Ωστόσο, η κάµψη των πεισµόνων ανταρτών αργούσε ακόµη. Οι τελευταίοι, µάλιστα,

κέντρου της Αθήνας.

εξακολουθούσαν να σηµειώνουν σηµαντικές το-

κέντρο των Αθηνών, µε σκοπό να ενωθούν µε τα

98


Βρετανοί κινηµατογραφιστές καταγράφουν τις µάχες της Αθήνας πιθανότατα από παράθυρο του ξενοδοχείου «Μεγάλη Βρεταννία».

Ανδρες του Πρότυπου Τάγµατος του ΕΛΑΣ Καισαριανής, συνοικία που αποτελούσε το ισχυρότερο έρεισµα των ΕΑΜικών δυνάµεων στην Αθήνα (φωτογραφία Β. Τσακιράκη / φωτογραφικό αρχείο ΕΛΙΑ). ΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ

99

Ο πρωθυπουργός της Βρετανίας Ουίνστον Τσώρτσιλ (δεξιά) έφτασε στην Ελλάδα το µεσηµέρι της 25ης ∆εκεµβρίου 1944 προκειµένου να βρει λύση για το ελληνικό πρόβληµα, αλλά και να κατασιγάσει τις ενδοβρετανικές διαφωνίες. Στο κέντρο, ο αντιβασιλέας Αρχιεπίσκοπος ∆αµασκηνός και ο υπουργός Εξωτερικών της Βρετανίας Αντονι Ηντεν.

πικές επιτυχίες. Τη νύχτα της 17ης προς τη 18η

είχε τεράστια σηµασία, καθώς οι Βρετανοί εγκα-

∆εκεµβρίου, η ΙΙ Μεραρχία επιτέθηκε στα ξενοδοχεία «Σεσίλ» και «Πεντελικόν» στην Κηφισιά, όπου διέµενε το προσωπικό της RAF RAF.. Επειτα από σκληρή µάχη οι µαχητές του ΕΛΑΣ συνέλαβαν

τέστησαν στο λόφο πυροβόλα κερδίζοντας ένα ασύγκριτο πλεονέκτηµα στον αγώνα γύρω από

τον Βρετανό διοικητή, 50 αξιωµατικούς και 500

Μετά την ανάκτηση του ελέγχου της λεωφόρου

σµηνίτες! Ωστόσο, η εντυπωσιακή αυτή επιτυχία των ανταρτών δεν τους χάρισε κάποιο τακτικό

Συγγρού, αποφασίστηκε η έναρξη των εκκαθαριστικών επιχειρήσεων, ξεκινώντας πρώτα από τις ανατολικές συνοικίες της πόλης (από τη Ν. Σµύρνη µέχρι τις βόρειες παρυφές της Καισα-

πλεονέκτηµα. Εν τω µεταξύ, στις 18 ∆εκεµβρίου το 141 Τάγµα Εθνοφυλακής, µε την υποστήριξη βρετανικών τεΕθνοφυλακής, θωρακισµένων δυνάµεων, εκδίωξε από το λόφο

του Λυκαβηττού τους αντάρτες. Το γεγονός αυτό 100

το κέντρο της πόλης.

ριανής). Οι δυνάµεις του ΕΛΑΣ που βρίσκονταν εγκατεστηµένες στις παραπάνω περιοχές, λόγω της επιτευχθείσας συνένωσης των δυνάµεων της 4ης βρετανικής βρετανικής Μεραρχίας µε την την Ark Force, είΕΛΛ ΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ ΙΣΤΟΡΙΚΑ

Σύσκεψη στο υπουργείο Εξωτερικών την επαύριο της άφιξης του Τσώρτσιλ στην Ελλάδα. ∆ιακρίνονται ο Βρετανός πρωθυπουργός και ο υπουργός Εξωτερικών καθώς και ο Αρχιεπίσκοπος ∆αµασκηνός. ∆αµασκηνός. Συµµετείχε και αντιπροσωπία του ΕΑΜ-ΕΛΑΣ (φωτογραφία Dmitri Kessel).

χαν αποκοπεί και αποµονωθεί από τις υπόλοιπες κοµµουνιστικές δυνάµεις. Παρ’ όλα αυτά, η Καισαριανή αποτελούσε το ισχυρότερο ίσως έρεισµα του ΕΛΑΣ, καθώς το σύνολο των κατοίκων της συνοικίας συµµετείχε ενεργά στην προσπάθεια

των ανταρτών αντ αρτών..

στην πρωτεύουσα προς ενίσχυση των συµµαχητών τους. Eνα από αυτά τα τµήµατα ήταν το συγκρότηµα «δυναµιτιστών» του Βρατσάνου. Στις

20 ∆εκεµβρίου ο Βρατσάνος έλαβε µια περίεργη εντολή από την Κεντρική Επιτροπή του ΕΛΑΣ. Σύµφωνα µε αυτή έπρεπε να αποσταλεί άµεσα στην Αθήνα µια τριµελής οµάδα δυναµιτιστών για

τη συµµετοχή σε ένα σπουδαίο σαµποτάζ χωρίς

Η επιχείρηση ανατίναξης του ξενοδοχείου «Μεγάλη Βρεταννία» Καθ’ όλη την περίοδο της µάχης της Αθήνας, τα εµπειροπόλεµα συγκροτήµατα του ΕΛΑΣ στην επαρχία µάταια ανέµεναν τη διαταγή καθόδου ΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ

περαιτέρω διευκρινίσεις. Ο Βρατσάνος έσπευσε στην Αθήνα µε δύο δυναµιτιστές. Εκεί του ανακοινώθηκε το σχέδιο παγίδευσης µε εκρηκτικά και ανατίναξης του ξενοδοχείου «Μεγάλη Βρεταννία»! Στο εν λόγω ξενοδοχείο έδρευαν τα περισσότε-

ρα µέλη της κυβέρνησης, το βρετανικό επιτελείο 101 10 1

και ο θρυλικός «µαύρος καβαλάρης», ο Νικόλαος Πλαστήρας, ο οποίος θεωρείτο ως ο µελλοντικός

στούγεννα, τα εκρηκτικά είχαν τοποθετηθεί. Απέστούγεννα, µεναν ο τελικός έλεγχος της συνδεσµολογίας και

Ελληνας πρωθυπουργός. Η ηγεσία του ΕΛΑΣ θεωρούσε δικαίως ότι η εξολόθρευσή τους θα επέφερε

η πολυπόθητη διαταγή!

σηµαντικό χτύπηµα στον εχθρό και θα ανύψωνε

Στο µεταξύ, το µεσηµέρι της ίδιας ηµέρας έφθασε

το πεσµένο ηθικό των δοκιµαζόµενων ανταρτών. Ωστόσο, στο ίδιο ξενοδοχείο στεγάζονταν και οι περισσότερες διπλωµατικές αντιπροσωπίες (µεταξύ των οποίων η αµερικανική και η σοβιετική). Ο θάνατος των διπλωµατών πιθανότατα θα προκαλούσε αλυσιδωτές αντιδράσεις τις οποίες το ΕΑΜ

στο αεροδρόµιο των Μεγάρων ο πρωθυπουργός

και ο ΕΛΑΣ θα αδυνατούσαν να ελέγξουν.

της Βρετανίας Ουίνστον Τσώρτσιλ, συνοδευόµε-

νος από τον υπουργό Εξωτερικών Εξωτερ ικών Αντονι Ηντεν. Ηντεν. Ο ισχυρός άνδρας της Βρετανίας θα προσπαθούσε να βρει λύση για το ελληνικό πρόβληµα αλλά και να αντιµετωπίσει τις ενδοβρετανικές διενέξεις που είχαν προκληθεί από τη συµµετοχή βρετα-

νικών δυνάµεων στον ελληνικό εµφύλιο. Κατά την εκπόνηση του σχεδίου επιλέχθηκε µια διαδροµή µέσα από το δίκτυο των υπονόµων.

Ξεκινούσε πίσω από το Ναό του Αγίου Κωνσταντίνου, περνούσε κάτω από την πλατεία Οµονοίας και κατέληγε στο Σύνταγµα µέσω της οδού Πανεπιστηµίου. Στις 21.00 της 24ης ∆εκεµβρίου, οι τρεις δυναµιτιστές, επικεφαλής 80 ανταρτών, άρχισαν τη µεταφορά των εκρηκτικών, των πυροδοτικών µηχανισµών και των καλωδίων πυ-

ροδότησης. Μέχρι τις 07.00 της εποµένης, ανήµερα τα Χρι-

Ο Τσώρτσιλ και η συνοδεία προβλεπόταν να καταλύσουν στην παγιδευµένη «Μεγάλη Βρεταννία»! Οµως, την τελευταία στιγµή µαταιώθηκε η µετάβασή τους εκεί, καθώς κρίθηκε ότι η διαδροµή προς το κέντρο της πρωτεύουσας δεν ήταν ασφαλής! Τελικά οδηγήθηκαν στο Φάληρο, επί του θωρηκτού «∆ίας». Η ηγεσία του ΕΛΑΣ, πληροφορούµενη ότι αναµένονταν προτάσεις ειρήνευσης από τον Βρετανό πρωθυπουργό, αποφάσισε την αποσύνδεση των εκρηκτικών. Την ίδια ηµέρα, οι τρεις δυναµιτιστές εισήλθαν

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Χ. Γκητάκος: ∆ΕΚΕΜΒΡΙΑΝΑ ’44, Εκδόσεις Μέτρον, Αθήνα 2007. Απ. ∆ασκαλάκης: ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΧΩΡΟΦΥΛΑΚΗΣ, Αθήνα 1973. Θεόδωρος ∆ηµόπουλος: Η ΜΑΧΗ ΤΩΝ ΑΘΗΝΩΝ, περιοδικό «Στρατιωτική Ιστορία», Αθήνα, ∆εκέµβριος 2008. Η ΑΠΕΛΕΥΘΕΡΩΣΙΣ ΤΗΣ ΕΛΛΑ∆ΟΣ ΚΑΙ ΤΑ ΜΕΤΑ ΤΑΥΤΗΝ ΓΕΓΟΝΟΤΑ, ΓΕΣ/∆ΙΣ, Αθήνα 1973.

ΑΘΗΝΩΝ, Αθήνα 1970.

Γ. Λεονταρίτης: Η ΑΛΗΘΕΙΑ ΓΙΑ ΤΑ ∆ΕΚΕΜΒΡΙΑΝΑ, Εκδόσεις Μέτρον Μέτρον,, Αθήνα 2007. ∆ηµήτρης Ν. Μανιάτης: ΕΜΦΥΛΙΟΣ ΠΟΛΕΜΟΣ-ΤΟ ΠΡΩΤΟ ΑΙΜΑ, Πολεµικές Μονογραφίες, Αθήνα 2006. Π. Οικονοµόπουλος: ∆ΕΚΕΜΒΡΗΣ ΤΟΥ 1944, Εκδόσεις Αρδην, Αθήνα 2007. ΟΙ ΑΛΛΟΙ ΚΑΠΕΤ ΚΑΠΕΤΑΝΙΟΙ, ΑΝΙΟΙ, Εκδόσεις Εστία, Αθήνα 2005.

Γ. Κατσιµήτρος: Η ΜΑΧΗ ΤΩΝ 102


ξανά στον υπόνοµο για να ελέγξουν την κατάσταση των εκρηκτικών. Κοντά στην Οµόνοια, όµως, τους εντόπισε ελληνοβρετανική περίπολος, η οποία εκτόξευσε εναντίον τους χειροβοµβίδες από τα φρεάτια των υπονόµων. Λόγω των νερών και των ακαθαρσιών, η δραστικότητα των

εκρήξεων περιορίστηκε δραστικά και οι τολµηροί δυναµιτιστές διέφυγαν. Τα εκρηκτικά, όµως, παρέµεναν στη θέση τους. Η ελληνική κυβέρνηση και το βρετανικό επιτελείο κάθονταν στην κυριολεξία σε «ένα καζάνι έτοιµο να σκάσει» χωρίς να το γνωρίζουν. Στις 26 ∆εκεµβρίου ο Τσώρτσιλ, υπό ισχυρότατη συνοδεία, έφθασε στη βρετανική πρεσβεία επί της οδού Βασιλίσσης

Σοφίας. Εκεί ενηµερώθηκε για την ανακάλυψη

Ο Τσώρτσιλ µετέφερε τη διάσκεψη στο υπουργείο Εξωτερικών. Σε αυτή παρίσταντο ο ίδιος, ο Ελληνας πρωθυπουργός, αντιπρόσωποι των ξένων δυνάµεων, ο Πλαστήρας, αντιπρόσωποι του ΕΛΑΣ και ο προεδρεύων Αρχιεπίσκοπος ∆αµασκηνός. Ο Βρετανός πρωθυπουργός ζήτησε ουσιαστικά τη συνθηκολόγηση του ΕΛΑΣ, µε προσεκτικά διατυπωµένες προτάσεις όµως, ύστερα από την υπόδειξη του Αλεξάντερ ότι η συντριβή των κοµµουνιστών σε πανελλαδικό επίπεδο ήταν αδύνατη για τις διαθέσιµες βρετανικές δυνάµεις. Η αντιπροσωπία του ΕΛΑΣ, µε τη σειρά της, απαιτούσε τη συµµετοχή της Αριστεράς στην

κυβέρνηση σε ποσοστό 40-50%, τη διάλυση της

και την αποσύνδεση των εκρηκτικών κάτω από

Χωροφυλακής, της Εθνοφυλακής, της ΙΙΙ ΕΟΤ και του Ιερού Λόχου και τη δηµιουργία εθνικού στρα-

τη «Μεγάλη Βρεταννία». Η περίπολος που είχε

τού µε την επιστράτευση όλων των εθελοντικών

εντοπίσει τους σαµποτέρ ενηµέρωσε τη διοίκηση. Οι µεθοδικοί Βρετανοί διέταξαν έρευνα, η οποία απέδωσε την ανακάλυψη των εκρηκτικών. Πάντως, οι αριστερές πηγές δεν έχουν συµφωνήσει ακόµα σχετικά µε την απόπειρα ανατίναξης

σχηµατισµών, δηλαδή διοχέτευση ολόκληρου του ΕΛΑΣ στις Ενοπλες ∆υνάµεις, εφόσον αυτός ήταν µακράν ο µεγαλύτερος εθελοντικός σχηµατισµός! Οι εκπρόσωποι του ΕΛΑΣ επέµεναν στις ίδιες προτάσεις και την εποµένη. Οπως ήταν φυσικό οι συζητήσεις ναυάγησαν εν µέσω ύβρεων και

της «Μεγάλης Βρεταννίας», καθώς πολλές από αυτές θεωρούν ότι η επιχείρηση οργανώθηκε

εκτός κοµµατικής γραµµής.

ΠΩΣ ΕΣΩΘΗ Η ΕΛΛΑΣ ∆ΕΚΕΜΒΡΙΟΣ 1944, Εθνικό Ιδρυµα Αµύνης, Αθήνα 1978.

απειλών. Ο Τσώρτσιλ επέστρεψε στο Λονδίνο. Ο λόγος ανήκε και πάλι στα όπλα.

Σόλων Ν. Γρηγοριάδης: ∆ΕΚΕΜΒΡΙΟΣ 1944-ΤΟ ΑΝΕΞΗΓΗΤΟ ΛΑΘΟΣ, Εκδόσεις Φυτράκης, Αθήνα 1976.

Γ. Σαµουήλ: 1944 Η ΕΠΟΠΟΙΙΑ ΤΟΥ ΜΑΚΡΥΓΙΑΝΝΗ, Εκδόσεις Ελεύθερη Σκέψις, Αθήνα 2002.

Γρηγόρης Φαράκος: Ο ΕΛΑΣ ΚΑΙ Η ΕΞΟΥΣΙΑ, Ελληνικά Γράµµατα, Αθήνα 2000.

ΤΟ ΒΗΜΑ/Νέες Εποχές: ∆ΕΚΕΜΒΡΗΣ 1944, 60 ΧΡΟΝΙΑ ΜΕΤΑ, Αθήνα 2004.

Θρασύβουλος Τσακαλώτος: 40 ΧΡΟΝΙΑ ΣΤΡΑΤΙΩΤΗΣ ΤΗΣ ΕΛΛΑ∆ΟΣ, Αθήναι 1960.

www.rizospastis.gr

Νίκανδρος Κεπέσης: Ο ∆ΕΚΕΜΒΡΗΣ ΤΟΥ 1944, Εκδόσεις Σύγχρονη Εποχή, Αθήνα 1980.

Κωνσταντίνος Αβτζιγιάννης: Η ΜΑΧΗ ΤΗΣ ΑΘΗΝΑΣ «ΤΑ ∆ΕΚΕΜΒΡΙΑΝΑ», Εκδόσεις Αµυντική Γραµµή, Αθήνα 2006. ΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ

Προσωπικό αρχείο συγγραφέα

103

Ο Αρχιεπίσκοπος ∆αµασκηνός ανέλαβε καθήκοντα αντιβασιλέα στις 31 ∆εκεµβρίου 1944 και δύο ηµέρες αργότερα ορκίστηκε κυβέρνηση υπό τον Ν. Πλαστήρα. Στη φωτογραφία διακρίνονται ακόµα ο Τσώρτσιλ, ο Ήντεν και µέλη του Υπουργικού Συµβουλίου. 104


ΒΑΣΙΛΙΚΗ ΛΑΖΟΥ ∆ρ Ιστορίας Παντείου Πανεπιστηµίου

δηµοψηφίσµατος που θα του το επέτρεπε1. Παραµεριζόταν κατ’ αυτόν τον τρόπο το πολιτικό πρόβληµα της παλινόρθωσης της Βασιλείας, το οποίο είχε αποτελέσει το κύριο σηµείο διαίρεσης του πολιτικού κόσµου κατά την Κατοχή και άνοιγε

ο δρόµος για ευρύτερες πολιτικές λύσεις.

ΤΟ ΤΕΛΟΣ ΤΩΝ ∆ΕΚΕΜΒΡΙΑΝΩΝ Οι στερήσεις και οι κίνδυνοι στην Αθήνα των ∆εκεµβριανών. Οι Βρετανοί επιτίθενται σε όλο το µέτωπο. Οι µάχες στο κέντρο της Αθήνας και τις ανατολικές συνοικίες. Η υποχώρηση του ΕΛΑΣ και η σύναψη της ανακωχής. Η πορεία προς τη Συµφωνία της Βάρκιζας.

Πράγµατι, ο πρωθυπουργός Γ. Παπανδρέου υπέβαλε και τυπικά την παραίτηση της κυβέρνησής του προκειµένου να σχηµατιστεί µία «µη πολιτική» κυβέρνηση, πάλι κατά σύσταση των Βρετανών, µια κυβέρνηση δηλαδή χωρίς κοµµατικό χρω-

µατισµό. Η ορκωµοσία και η ανάληψη των καθηκόντων του αντιβασιλέα πραγµατοποιήθηκαν στις 31 ∆εκεµβρίου, ενώ η νέα κυβέρνηση υπό την προεδρία του ακραιφνούς αντιβασιλικού στρατηγού Πλαστήρα σχηµατίσθηκε και ορκίστηκε στις 2 Ιανουαρίου 1945. Οι υπουργοί της µε εξαίρεση τον Ιωάννη Σοφιανόπουλο, που ανέλαβε υπουργός Εξωτερικών, προέρχονταν από το χώρο των συντηρητικών

κεντρώων. Στο στρατιωτικό πεδίο λήφθηκε η απόφαση για δυναµική επίθεση των Βρετανών και συντριβή των δυνάµεων του ΕΛΑΣ, προτού αυτός αποδεχθεί

Η βρετανική επίθεση Παρά την αδυναµία εξεύρεσης συµβιβαστικής λύσης που θα οδηγούσε σε τερµατισµό των εχθροπραξιών, τα αποτελέσµατα της τριήµερης παρα-

µονής του Τσώρτσιλ στην Αθήνα έγιναν αµέσως αισθητά. Στο πολιτικό πεδίο, σε σύσκεψη του Υπουργικού Συµβουλίου στις 30 ∆εκεµβρίου 1944, ανακοινώθηκε η δήλωση του βασιλιά Γεωργίου Β’ µε την οποία αποδέχονταν, υπό την απειλή της απόσυρσης των βρετανικών στρατευµάτων από την Ελλάδα, το διορισµό Αντιβασιλείας αναθέτοντας το καθήκον αυτό στον Αρχιεπίσκοπο Αθηνών ∆αµασκηνό. Επιπρόσθετα, γεγονός πιο σηµαντικό, ο Ελληνας µονάρχης δήλωνε ότι θα επέστρεφε στη χώρα ύστερα από τη διεξαγωγή ελεύθερου ΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ

Ο στρατηγός Πλαστήρας, ο στρατάρχης Αλεξάντερ και ο υπουργός των Εξωτερικών Σοφιανόπουλος. 105

Κατεστραµµένο κτίριο από τις µάχες των ∆εκεµβριανών (φωτογραφία Ηνωµένοι Φωτορεπόρτερ, συλλογή Μ.Γ. Τσάγκαρης). 106


µέτρα ικανοποιητικά είτε για τους Βρετανούς είτε για τους Ελληνες πολιτικούς. Η γενική επίθεση κατά του ΕΛΑΣ ξεκίνησε αµέσως την επόµενη ηµέρα από τη σύσκεψη στο υπουργείο Εξωτερικών

(χωρίς αυτό να σηµαίνει ότι καθ’ όλο το χρονικό διάστηµα το οποίο απαιτήθηκε για τη διεξαγωγή στην Αθήνα των συζητήσεων για την εξεύρεση λύσης στο ελληνικό ζήτηµα οι επιχειρήσεις εντός

και γύρω από την πρωτεύουσα είχαν διακοπεί).

Επιβιώνοντας στην Αθήνα των ∆εκεµβριανών Χαοτική και µε πολλές παράλληλες εστίες, η µάχη της Αθήνας είχε επεκταθεί έως το τέλος ∆εκεµβρίου 1944 σε ολόκληρη την πόλη και τον Πειραιά. Οι συγκρούσεις εκτείνονταν από την Καισαριανή έως το Περιστέρι, από τις Τζιτζιφιές έως τους Αµπελοκήπους, από το Πολύγωνο έως του Ψυρρή, από τη

Νέα Σµύρνη έως το Μοσχάτο, από το ΜεταξουρΤα βρετανικά στρατεύµατα, που στο µεταξύ είχαν φτάσει τις 60.000 ανδρών, κινήθηκαν από τη βάση τους στο Φάληρο προς τον Βορρά. Παράλληλα, η

Τρίτη Ελληνική Ορεινή Ταξιαρχία επιτέθηκε από τους στρατώνες της στο Γουδή προς τα νότια. Επρόκειτο για την τρίτη και τελευταία φάση των

γείο έως τα Πετράλωνα και στα αεροδρόµια του Τατοΐου και της Ελευσίνας. Αλλά και στο Κέντρο, στην Οµόνοια, στην πλατεία Βάθης, στην οδό Πατησίων, στα Εξάρχεια και τη Νεάπολη, διεξάγονταν µάχες, στρατηγικά σηµεία και κτίρια καταλαµβάνονταν και ανακαταλαµβάνονταν, στήνονταν πολυβολεία

και κατασκευάζονταν πρόχειρες οχυρώσεις.

επιχειρήσεων από τις 28 ∆εκεµβρίου έως τις 4

Ιανουαρίου, οπότε και η επιθετική πρωτοβουλία

Σε όλη την πόλη έχασκαν κατεστραµµένα κτίρια.

µετατοπίστηκε διαδοχικά από τον ΕΛΑΣ στις βρε-

δύναµη και σε οπλισµό και ήταν σε θέση να ενεργούν µαζικές επιθέσεις. Ο ΕΛΑΣ περιορίστηκε σε αγώνα ελαστικής άµυνας (όσο ήταν δυνατό βέβαια

Ειδικοί δυναµιτιστές του ΕΛΑΣ ανατίνασσαν σπίτια, κατά προτίµηση σε γωνίες δρόµων, και έπαιρναν τα υλικά τους για να τα χρησιµοποιήσουν στην κατασκευή οδοφραγµάτων. Βρετανικά αεροπλάνα πολυβολούσαν τις συνοικίες που ελέγχονταν από τον ΕΛΑΣ, ενώ τα πυροβολεία

αυτό να εφαρµοστεί).

που είχαν στηθεί στους λόφους του Λυκαβηττού

τανικές και τις κυβερνητικές δυνάµεις. Οι τελευταίες είχαν συντριπτική υπεροχή σε αριθµητική

και της Ακρόπολης σφυροκοπούσαν τις θέσεις

του αντιπάλου. Τα πλοία του βρετανικού στόλου από το Φάληρο και τον Πειραιά έβαλλαν και αυτά

κατά των συνοικιών. Η εικόνα της καταστροφής συµπληρωνόταν από εκκωφαντικούς ήχους: βολές των βρετανικών πυροβόλων και αυτών του ΕΛΑΣ, ο βόµβος των βρετανικών αεροπλάνων που πετούσαν χαµηλά

και έριχναν ρουκέτες, ο κρότος των βοµβών που εκρήγνυντο ο κροταλισµός των αυτόµατων όπλων,

οι ξεροί και ξαφνικοί ήχοι των όλµων.

∆ηµοσίευµα της κυβερνητικής εφηµερίδας «Η Ελλάς» για τη διακοπή της βρετανικής επισιτιστικής βοήθειας εξαιτίας των συγκρούσεων (8 ∆εκεµβρίου 1944). ΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ

Από άκρη σε άκρη η πόλη είχε µετατραπεί σε πεδίο µάχης. «Αλλά τι µάχες; Ολα είναι ανακατεµένα. Μέτωπο δεν υπάρχει, κάθε σπίτι χωριστά, κάθε κτίριο µπορεί να αποτελεί ένα µέτωπο. Κανείς δεν κυκλοφορεί στους δρόµους. Στα ρουθούνια φτάνει η χαρακτηριστική µυρωδιά του µπαρουτιού, µαζί µε σκόνη από διαλυµένους σοβάδες».2 107

Η Αθήνα έµεινε χωρίς ύδρευση από τις 11 ∆εκεµβρίου και για περίπου 5 εβδοµάδες. Αθηναίοι προµηθεύονται νερό από δηµόσια βρύση υπό την επίβλεψη εθνοφύλακα (φωτογραφία Dmitri Kessel). 108


Η ένταση των συγκρούσεων ήταν µεγαλύτερη κατά τη διάρκεια της ηµέρας και χαλάρωνε αισθη-

τά τη νύκτα. Μία άτυπη ανακωχή ίσχυε από τις 12.00 έως τις 14.00 το µεσηµέρι, οπότε η κίνηση του πληθυσµού ήταν ελεύθερη. Αυτό διευκόλυνε

δωρεάν διανοµή θα πρέπει να εκπονηθεί για να αποφευχθεί η χειροτέρευση της δηµόσιας υγείας και του ηθικού του πληθυσµού» 4.

του, αλλά συγχρόνως επέτρεπε και την εκατέρωθεν

Στην πραγµατικότητα, οι διανοµές ήταν σποραδικές και περιορίζονταν σε όσες περιοχές ελέγχονταν από τις βρετανικές δυνάµεις. Τα εµπορικά καταστήµατα παρέµειναν κλειστά έως τις 8 Ιανου-

κατασκοπεία.

αρίου εκτός από µερικά καταστήµατα τροφίµων,

την επικοινωνία µεταξύ εχθρών και φίλων, την

εξοικονόµηση λίγων τροφίµων και ιδιαίτερα άρ-

«Στους δρόµους δεν κυκλοφορούσε κανείς εκτός από τις δώδεκα το µεσηµέρι µέχρι τις δύο, οπότε µε κάποια σιωπηρή συναίνεση ανάµεσα στα δύο µέρη επιτρέπεται η κυκλοφορία. Τότε πολλοί κάθε ηλικίας, µοναχικοί ή σε οµάδες, έβγαιναν από τις κρυψώνες τους και γύρευαν να αποµακρυνθούν. Αγχωµένοι και αναστατωµένοι έπιαναν συζητήσεις µε τους φρουρούς που φύλαγαν στις γωνιές των δρόµων και δεν τους άφηναν να περάσουν στις περιοχές των αντιπάλων. Μερικές φορές όµως οι δικαιολογίες τους ήταν φαίνεται αρκετά πειστικές και έπαιρναν την άδεια να περάσουν»3, παρατηρούσε ο Αργύρης, µαχητής του Λόχου Σπουδαστών, πίσω από τα σακιά άµµου που είχαν στηθεί στα παράθυρα και τα µπαλκόνια στο σπίτι της γωνίας Βαλτετσίου και Μαυροµιχάλη όπου

είχε εγκατασταθεί η οµάδα του. Εκτός από τους άµεσους κινδύνους της µάχης, οι κάτοικοι της Αθήνας αντιµετώπιζαν οξύ επισιτιστικό πρόβληµα. Η περιοχή της πρωτεύουσας ήταν χωρίς θέρµανση και ηλεκτρισµό από τις 5 ∆εκεµβρίου και χωρίς ύδρευση από τις 11 ∆εκεµβρίου και για περίπου 5 εβδοµάδες. Οσες προµήθειες υπήρχαν στην αρχή των ταραχών εξαφανίστηκαν στη συνέχεια και ο πληθυσµός

τα οποία ανεφοδιάζονταν από την UNRRA, τον Οργανισµό Περίθαλψης και Αποκατάστασης των Ηνωµένων Εθνών, και διένειµαν µε ∆ελτίο στον πληθυσµό τη «σούπα του µπακάλη» και λιγοστά

τρόφιµα. Σε όλα τα αγαθά παρουσιάστηκε κολοσσιαία αύξηση τιµών. Το ψωµί ήταν δυσεύρετο και πωλείτο

προς µία χρυσή λίρα την οκά, και η κυβερνητική εφηµερίδα «Ελλάς» συνιστούσε στο κοινό «να αποφεύγει να αγοράζει τρόφιµα και είδη που πωλούνται στους δρόµους σε εξωφρενικές τιµές»5. Ουσιαστικά, κάποιος µπορούσε να βρει τρόφιµα στην ελεύθερη

αγορά µόνο στην περιοχή του Κολωνακίου. Υπήρχαν δύο εξαιρέσεις: τα κέντρα διανοµής γάλακτος και τα νοσοκοµεία. Χάρη στις προσπάθειες των γυναικών εθελοντριών συνέχισαν να λειτουργούν 145 κέντρα διανοµής γάλακτος στην Αθήνα και τον Πειραιά στις κυβερνητικές και ελασοκρατούµενες περιοχές, τα οποία δέχονταν προµήθειες

από την ML6. Τα νοσοκοµεία και των δύο ζωνών έπαιρναν τόσο τρόφιµα όσο φάρµακα. Από τις 9 ∆εκεµβρίου δόθηκαν τρόφιµα για 3 ηµέρες και καύσιµος ύλη σε

πρακτικά δεν έβρισκε κανέναν τρόπο να εφοδια-

11 πολιτικά και στρατιωτικά νοσοκοµεία και στα

στεί εξαιτίας των µαχών, της διακοπής όλων των

νοσοκοµεία του ΕΛΑΣ στην Αθήνα και τον Πειραιά υπό την αίρεση της Επιτροπής που ήλεγχε

επικοινωνιών και των περιορισµών που επιβάλλονταν στην κυκλοφορία των πολιτών. Εκθεση της Βρετανικής Επιτροπής Περιθάλψεως (Military Liaison – ML) για την εβδοµάδα 1-7 ∆εκεµβρίου 1944 ανέφερε: «Η διανοµή τροφίµων σταµάτησε. Αναµφισβήτητα ένα µεγάλο µέρος του πληθυσµού θα πλησιάζει την εξάντληση από την πείνα, και άµεση δράση για την συγκρότηση συσσιτίων και ΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ

τη διανοµή7. Ανάλογη διανοµή έγινε και στις 13 ∆εκεµβρίου8. Σε ό,τι αφορά τα φάρµακα, οι βρετανικές αρχές συµφώνησαν εξ αρχής ότι όλα τα

νοσοκοµεία, πολιτικά και στρατιωτικά, κυβερνητικά ή των ελασιτών, θα εφοδιάζονταν. Ωστόσο, ο

ΕΛΑΣ δήλωσε ότι δεν µπορούσε να αποκαλύψει για στρατιωτικούς λόγους ούτε τις διευθύνσεις ούτε τον αριθµό των τραυµατισµένων που έβρι109

∆ιανοµή συσσιτίου σε περιοχή που ελεγχόταν από τις βρετανικές δυνάµεις (φωτογραφία Dmitri Kessel). 110


σκαν φροντίδα στα προσωρινά νοσοκοµεία του. Κατά συνέπεια, αποφασίστηκε ότι τα φάρµακα τα οποία προέρχονταν από τις αποθήκες της ML θα διανέµονταν αποκλειστικά στα νοσοκοµεία τα οποία έδιναν τη διεύθυνση και το δυναµικό τους, αν και ο Ελβετικός Ερυθρός Σταυρός και η Επιτροπή είχαν τη διακριτική ευχέρεια να εφοδιάζουν τα ελασίτικα νοσοκοµεία µε τα φάρµακα των οποίων είχαν τη διαχείριση. Παρά τις προσπάθειες, οι ελλείψεις σε φαρµακευτικό και υγειονοµικό υλικό

σκυµµένοι πάνω σε στέγες ή παραφυλώντας µέσα από εγκαταλελειµµένα σπίτια. ∆εν ξέρεις πότε ποια ώρα θα χτυπήσουν και αν η σφαίρα έρχεται από δίπλα ή από µακριά»13.

ήταν σηµαντικότατες.

τάφους, οι οποίοι ανοίγονταν στον Εθνικό Κήπο ή σε άλλους ιδιωτικούς κήπους.

Στις περιοχές της Αθήνας και τον Πειραιά που ήλεγχε ο ΕΛΑΣ, κύριο ρόλο στις διανοµές διαδραµάτισε η Παναθηναϊκή και η Παµπειραϊκή Επι-

τροπή µε τις κατά τόπους Λαϊκές Επιτροπές των συνοικιών. Για να αντιµετωπιστεί το οξύ πρόβληµα της διατροφής του πληθυσµού πραγµατοποιήθηκαν µικρής κλίµακας διανοµές τροφίµων από τον

Ερυθρό Σταυρό, κατασχέθηκαν αποθήκες τροφίµων όπως οι αποθήκες Κοδρατζή και τα ψυγεία Φιξ 9, ενώ είχε οργανωθεί και ο εφοδιασµός των τµηµάτων του ΕΛΑΣ που έρχονταν στην Αθήνα10. Τα εφόδια που συγκεντρώνονταν και στέλνονταν από τις επαρχίες είναι αµφίβολο αν έφτασαν στον

Πολλοί ήταν εκείνοι που βρέθηκαν σε διασταυρούµενα πυρά στο µέσον σκληρών συγκρούσεων. Τα θύµατα ανάµεσα στους αµάχους ήταν πολ-

λά. Καθώς δεν ήταν δυνατή η ταφή στα συνήθη νεκροταφεία, οι νεκροί θάβονταν σε οµαδικούς

Τα όρια ανάµεσα στους ενόπλους και τους αµάχους, τους Ελασίτες και τους άνδρες της Εθνοφυλακής ήταν δυσδιάκριτα ακόµα και για τους ίδιους τους εµπολέµους. Εκ µέρους του ΕΛΑΣ η µάχη δόθηκε ουσιαστικά από τον εφεδρικό ΕΛΑΣ

της Αθήνας και του Πειραιά, τα µέλη του οποίου αναγνωρίζονταν από περιβραχιόνια. Οι τακτικές µονάδες του ΕΛΑΣ που θα αναγνωρίζονταν ευκολότερα ενεπλάκησαν στη σύγκρουση σε µικρότερο

βαθµό. Τους µαχητές του ΕΛΑΣ υποστήριζε ένας µεγάλος αριθµός µελών του ΕΑΜ και οργανώ-

σεων.

προορισµό τους . 11

Η δύσκολη επισιτιστική κατάσταση ίσχυσε τις πρώτες δύο εβδοµάδες των συγκρούσεων και για το βρετανικό στρατό, καθώς εξαιτίας των επιχειρήσεων κανένα πλοίο δεν µπορούσε να ξεφορτώσει εφόδια στο λιµάνι του Πειραιά. Οπως αναφέρει ο Τσώρτσιλ στα «Αποµνηµονεύµατά» του, όταν έφτασε στην Αθήνα είχαν αποµείνει στις βρετανικές µονάδες τρόφιµα για έξι ηµέρες και εφόδια

Από την άλλη µεριά, εκτός από τους Βρετανούς, τις µονάδες της ΙΙΙ ΕΟΤ και τα τµήµατα της Χωροφυλακής και της Αστυνοµίας που αναγνωρίζονταν ως µάχιµα από τις στολές τους, η ελληνική κυβέρνηση συγκρότησε ένα µεγάλο αριθµό ταγµάτων Εθνοφυλακής, τα µέλη της οποίας αναγνωρίζονταν

από γαλάζια περιβραχιόνια, καθώς δεν υπήρχαν αρκετές στολές για να ενδυθούν. Στο πλευρό των

για τρεις .

κυβερνητικών δυνάµεων συµµετείχαν οργανώσεις όπως η «Χ» του συνταγµατάρχη Γρίβα, που επίσης δεν φορούσαν στολές, ενώ συνέτρεξαν και

Ο πληθυσµός έµενε κλεισµένος στα σπίτια του

µεµονωµένα άτοµα.

12

εκτός από λίγους που κυκλοφορούσαν µε πολλές προφυλάξεις λόγω του κινδύνου των ελεύθερων

σκοπευτών, οι οποίοι έβαλλαν από τις στέγες και από τον κίνδυνο των όλµων, τα βλήµατα των οποίων ρίπτονταν ακανόνιστα στις πλατείες και τους κυριότερους δρόµους: «Ο χειρότερος κίνδυνος ήταν οι ελεύθεροι σκοπευτές. Είναι σαν φαντάσµατα κρυµµένοι στη σκιά, πίσω από µισάνοιχτα παράθυρα, ΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ

Το ζήτηµα της αναγνώρισης των εµπολέµων, ποιος δηλαδή πολεµάει ενάντια σε ποιον, είναι βασικό για την κατανόηση του ζητήµατος των συλλήψεων και της οµηρίας, το οποίο µόνο ακροθιγώς θα αναφέρουµε στο παρόν άρθρο λόγω περιορισµένου χώρου. Υστερα από την εδραίωση του ελέγχου των βρετανικών και των κυβερνη111

τικών δυνάµεων, σε κάθε περιοχή πραγµατοποι-

κεια µαχών από σπίτι σε σπίτι µε δυνάµεις του ΕΛΑΣ που έφεραν πολιτικά. Ενας επιπρόσθετος αριθµός συνελήφθη από την Ελληνική Αστυνοµία σε οδοµαχίες και για παραβίαση κανονισµών»14.

ούνταν συλλήψεις όσων καθ’ οιονδήποτε τρόπο θεωρούνταν ύποπτοι. Εως τον τερµατισµό των µαχών οι Βρετανοί είχαν συλλάβει 15.000 αιχµαλώτους, από τους οποίους 8.000 µεταφέρθηκαν στη Μέση Ανατολή. Από την άλλη µεριά, στις συνοικίες που ήταν υπό τον έλεγχο του ΕΛΑΣ Ο Βρετανός πρεσβευτής Λήπερ, σε αναφορά του προς το βρετανικό πραγµατοποιούνταν µαζικές συλυπουργείο Εξωτερικών, διευκρίλήψεις αδιακρίτως µη φιλικών προς το ΕΑΜ προσώπων, των λενιζε τα εξής: «Στις 11 Ιανουαρίου 1945 βρίσκονταν στα χέρια των γόµενων «αντιδραστικών». Εως τα µέσα ∆εκεµβρίου οι συλλήΒρετανών περίπου 5.600 Ελληνες άνδρες και 1.100 γυναίκες στην πεψεις αφορούσαν στρατιωτικούς αιχµαλώτους και, καθώς, όπως ριοχή Αθηνών, συν 8.000 στη Μέση ήδη αναφέρθηκε, τα όρια ήταν Ανατολή. Ολοι αυτοί συνελήφθησαν κατά τη διάρκεια των επιχειρήσεων ως δυσδιάκριτα, στους συλληφθέντες µέλη δυνάµεων του ΕΛΑΣ ή ως πολίτες περιλαµβάνονταν και άµαχοι. Από οπαδοί του. Συµπεριλαµβάνονταν όµως τις 18 ∆εκεµβρίου 1944 η Κεντρική Η ηθοποιός του Εθνικού και ένας αριθµός ατόµων που είναι Επιτροπή του ΕΑΜ αποφάσισε να Θεάτρου Ελένη Παπαδάκη, αθώοι, οι οποίοι συνελήφθησαν από συλλαµβάνονται και από την πλευρά θύµα του ΕΑΜ κατά τις βρετανικά στρατεύµατα κατά τη διάρ- δεκεµβριανές εκκαθαρίσεις του ΕΛΑΣ άµαχοι. Η απόφαση αυτή

Η δυσκολία αναγνώρισης των εµπολέµων οδηγούσε σε συλλήψεις αδιακρίτως. 112


οδήγησε σε µαζικές συλλήψεις στις συνοικίες υπό

οποία δεν επέτρεπαν την ευχερή χρησιµοποίηση

τον έλεγχό του. Εκτός από όσους βαρύνονταν µε

των αρµάτων µάχης. Οι επιχειρήσεις διήρκεσαν

κατηγορίες συνεργασίας, συνελήφθησαν στρατιωτικοί και οι οικογένειές τους, καλλιτέχνες, επιστήµονες, ανώτεροι δηµόσιοι υπάλληλοι και διάφοροι άλλοι πολίτες λόγω της κοινωνικής τους θέσης. Αυτοί συγκεντρώνονταν σε µέρη όπου λειτουργούσαν λαϊκά δικαστήρια, τα οποία απένειµαν ποινές όπως εκτέλεση ή φυλάκιση. Ανάµεσα στους εκτελεσµένους και η ηθοποιός Ελένη Παπαδάκη, η οποία κατηγορήθηκε για προσωπικές σχέσεις

από το πρωί της 27ης ∆εκεµβρίου έως την επόµενη ηµέρα µε νικηφόρα έκβαση για τις βρετανικές δυνάµεις. Το αποτέλεσµα ήταν να επικρατήσει οριστικά το 5ο Τάγµα στο τρίγωνο το οποίο οριζόταν από τις οδούς Πειραιώς – Αθηνάς και Ερµού, στα νότια της πλατείας Οµονοίας, και να συνδεθεί πρώτο από την έναρξη των επιχειρήσεων µε τα

µε τον κατοχικό πρωθυπουργό Ι. Ράλλη.

Αθηνών.

Οι απειθάρχητες και βιαστικές συλλήψεις αµάχων από τον ΕΛΑΣ αποδείχθηκαν σφάλµα αποφασιστικής σηµασίας, το οποίο πλήρωσε πολλαπλά. Κατά την υποχώρησή του από την Αθήνα στις

Οι µάχες στις ανατολικές συνοικίες της Αθήνας15

αρχές του Ιανουαρίου, ο ΕΛΑΣ πήρε µαζί του ως

Το πρωί της 29ης ∆εκεµβρίου ξεκίνησε η γενική

οµήρους όλους τους συλληφθέντες. Καθώς δεν διέθετε µηχανοκίνητα µεταφορικά µέσα, τους ανάγκασε να πορευθούν πεζή σε µια τεράστια ποµπή µέσα από τα χιόνια της Πάρνηθας. Οι όµηροι εξαθλιωµένοι βάδιζαν για µέρες και οι βραδυπορούντες εκτελούνταν. Κατά την οµηρία

επίθεση των βρετανικών δυνάµεων στις ανατολικές συνοικίες ενάντια στην Ι Ταξιαρχία σε όλα τα

υπόλοιπα Τάγµατα της Ταξιαρχίας του, τα οποία έως τότε βρίσκονταν αποκοµµένα στο κέντρο των

σηµεία µε αυξανόµενο συνεχώς αριθµό µηχανοκινήτων. Το Α’ Σώµα Στρατού του ΕΛΑΣ διέταξε τη συγκράτηση των επιθέσεων, γεγονός ωστόσο

που δεν κατέστη δυνατό.

και την ποµπή αυτή, που έληξε τον Φεβρουάριο, εκτελέστηκαν δύο καθηγητές του Πολυτεχνείου, ενώ γνωστοί όµηροι ήταν ο ποιητής Εµπειρίκος, ο οποίος δραπέτευσε, και ο διοικητής της Αγροτικής Τράπεζας, που απελευθερώθηκε µε προσωπική

εντολή του Σιάντου.

Η µάχη στου Ψυρρή

Η τελευταία µάχη που έδωσε ο ΕΛΑΣ στην Καισαριανή ξεκίνησε τα χαράµατα της 29ης ∆εκεµβρίου µε σφοδρό βοµβαρδισµό της συνοικίας από Πυροβολικό που βρισκόταν στο Γουδή, από τα βρετανικά πολεµικά πλοία και αεροπλάνα. Οι αξιωµατικοί του Προτύπου Τάγµατος προσπάθησαν απεγνωσµένα να διατηρήσουν συγκροτηµένες τις δυνάµεις του. Χωρίς να έχουν καµία δυνατότητα αντιµετώπισης µιας τέτοιας κλίµακας επιχείρησης, οι δυνάµεις

Υστερα από την αποκατάσταση της επικοινωνίας µεταξύ του Φαλήρου, που αποτελούσε τη βάση των βρετανικών στρατευµάτων, και του Κέντρου µέσω

του ΕΛΑΣ υποχωρούσαν συνεχώς, αναζητώντας σηµείο στήριξης µέσα στη συνοικία.

της λεωφόρου Συγγρού, σειρά είχε η εκκαθάριση

«Παντού κανονιοβολισµοί, πυροβολισµοί, αεροπλάνα που ουρλιάζουν, που ρίχνουν µπόµπες και ρουκέτες, διαλυµένα, σκορπισµένα τµήµατα Ελασιτών, διοικητές που χάνουν τα τµήµατά τους, τµήµατα που αναζητούν διοικητές και διαταγές. Και µαζί µε αυτά ο βόγγος των τραυµατισµένων, µαχητών και αµάχων, οι θρήνοι των συγγενών για τους σκοτωµένους, τα γκρεµισµένα σπίτια, ο Χάρος που παραµονεύει σε κάθε µέτρο και θερίζει συνέχεια ζωές»16.

των περιοχών νότια από την Οµόνοια, δηλαδή η περιοχή Ηρώων (συνοικία Ψυρρή) και το νοτιοανατολικό τµήµα της πρωτεύουσας. Το έργο ανέλαβε το 5ο Τάγµα της 2ης Ταξιαρχίας Αλεξιπτωτιστών. Επρόκειτο για µια δύσκολη αποστολή, καθώς η συνοικία Ψυρρή ήταν δαιδαλώδης και «φωλέα αντιστάσεως των κοµµουνιστών», ενώ στα στενά δροµάκια είχαν ανεγερθεί οδοφράγµατα τα ΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ

113

Η Καισαριανή υπέστη µέγιστες ζηµιές και είχε πολλά θύµατα. Ενας λόχος της Ταξιαρχίας αιχµαλωτίστηκε και τα δύο πεδινά Πυροβόλα που δόθηκαν στην Ταξιαρχία σχεδόν από την αρχή

την αίτησή της προς το Α’ Σώµα Στρατού του ΕΛΑΣ να συµπτυχθεί προς Λιόπεσι (Παιανία). Το αίτηµα εκκένωσης των ανατολικών συνοικιών

απορρίφθηκε.

του αγώνα εγκαταλείφθηκαν. Αν και µέχρι το µεσηµέρι οι δυνάµεις του ΕΛΑΣ κρατούσαν τις θέσεις τους, το απόγευµα δηµιουργήθηκε ένα µεγάλο ρήγµα στην αµυντική τους

Το βράδυ της 29ης ∆εκεµβρίου και ενώ οι συγκρούσεις είχαν κοπάσει, πραγµατοποιήθηκε σύσκεψη αξιωµατικών του ΕΛΑΣ στην έδρα της

γραµµή. Η διείσδυση βρετανικών δυνάµεων στη λεωφόρο Ηλιουπόλεως και Βουλιαγµένης είχε

ως αποτέλεσµα τον εγκλωβισµό του 5ου και του 6ου Λόχου του 2ου Συντάγµατος του ΕΛΑΣ στο

∆ουργούτι και τον Νέο Κόσµο και την αποκοπή του λόχου Παγκρατίου στην περιοχή του Πανα-

θηναϊκού Σταδίου. Σε µια απεγνωσµένη κίνηση, οι δυνάµεις αυτές κατάφεραν να διασπάσουν τον κλοιό και να αποκτήσουν επαφή µε Υµηττό και

Βύρωνα17. Τις απογευµατινές ώρες διακόπηκε η σύνδεση µε τον ασύρµατο, µε τελευταίο σήµα της Ταξιαρχίας

Η Καισαριανή ήταν από τις συνοικίες µε την ισχυρότερη παρουσία του ΕΛΑΣ (φωτογραφία Β. Τσακιράκη). 114


Ι Ταξιαρχίας στη Ν. Ελβετία. Εκεί, µε συµφωνία και της τοπικής οργάνωσης, λήφθηκε η απόφαση της εκκένωσης των ανατολικών συνοικιών και

Μεραρχίας, το οποίο είχε εισέλθει στην Καισαριανή, συµπτύχθηκε και αυτό κανονικά χωρίς απώλειες και χωρίς να λάβει µέρος στην άµυνα

της ανασύνταξης των δυνάµεων του ΕΛΑΣ στην

των ανατολικών συνοικιών.

Παιανία. Σύµφωνα µε την έκθεση Σιάντου για τα ∆εκεµβριανά, η σύµπτυξη διατάχθηκε εξαιτίας της

έλλειψης πυροµαχικών και της αθρόας διαρροής

Στις 12 τα µεσάνυκτα συγκεντρώθηκαν στην κεντρική πλατεία της Ν. Ελβετίας όλες οι δυνάµεις

µαχητών προς τον Υµηττό. Το 34ο Τάγµα της ΙΙ

του ΕΛΑΣ, µέλη πολιτικών οργανώσεων του ΕΑΜ

και κάτοικοι. Ακολούθησε πολύωρη πορεία µέσα από µονοπάτια του Υµηττού προς την κορυφή του και στη συνέχεια η κάθοδος προς την Παιανία. Το πρωί της 30ής ∆εκέµβρη, το Α΄ Σ.Σ. ενηµερώθηκε για την άφιξη 750 ανδρών της Ι Ταξιαρχίας και

του Τάγµατος του Κρόνου στην Παιανία. Λίγες ώρες αργότερα, το µεσηµέρι της ίδιας ηµέρας, το Α΄ Σ.Σ. διέταξε την Ι Ταξιαρχία να συ-

γκροτήσει µικρά αποσπάσµατα για να εισέλθουν εκ νέου στις ανατολικές συνοικίες. Τελικά, στις 2 Ιανουαρίου 1945, περίπου 150 άνδρες του ΕΛΑΣ, χωρισµένοι σε µικρές οµάδες, διατάχθηκαν να εισέλθουν στην Καισαριανή, µέσω Υµηττού, για αντιπερισπασµό. Η επιχείρηση απέτυχε, καθώς η περιοχή φυλασσόταν από ισχυρές εχθρικές δυνάµεις και 30 περίπου άρµατα µάχης που είχαν εγκατασταθεί στις συνοικίες Καισαριανή και

Υµηττός. Η πτώση των ανατολικών συνοικιών επιτάχυνε

τις εξελίξεις που οδήγησαν στην ήττα του ΕΛΑΣ στη µάχη της Αθήνας. Η προώθηση του αντιπάλου στο αριστερό άκρο της γραµµής άµυνας του ΕΛΑΣ, Αµπελόκηποι – Γηροκοµείο Αθηνών, έθετε σε κίνδυνο τις δυνάµεις του που εξακολουθούσαν να µάχονται στην περιοχή Εξαρχείων – Γκύζη –

Προσφυγικών λεωφόρου Αλεξάνδρας. Ανά πάσα στιγµή οι δυνάµεις αυτές µπορούσαν να κυκλωθούν και να αποκοπούν από το κύριο σώµα του ΕΛΑΣ, που είχε υποχωρήσει και ανασυνταχθεί στα βόρεια προάστια, προσπαθώντας να διατηρήσει

Χάρτης µε τις εκκαθαριστικές επιχειρήσεις (28-31 ∆εκεµβρίου 1944) των βρετανικών και των κυβερνητικών δυνάµεων στις ανατολικές συνοικίες (∆ιεύθυνση Ιστορίας Στρατού). ΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ

115

ανοιχτή τη µοναδική δίοδο εξόδου από το Λεκανο-

πέδιο (Ν. Φιλαδέλφεια – Ν. Λιόσια – Καµατερό). Την 30ή και την 31η ∆εκεµβρίου η κατάσταση για το ΕΛΑΣ κατέστη περισσότερο δυσχερής. Οι αποτυχίες και οι καταστροφές των τµηµάτων του διαδέχονταν η µία την άλλη και συνεχίστηκε η ολοκληρωτική εκκαθάριση της Καισαριανής των συνοικιών λόφος Συγγρού και Παγκράτι. Την ίδια

ηµέρα έφτασαν από την Ιταλία τα Πυροβόλα του Συντάγµατος Πεδινού Πυροβολικού της ΙΙΙ Ελληνικής Ορεινής Ταξιαρχίας, η οποία ενισχύθηκε κατόπιν διαταγής του Βρετανικού Στρατηγείου µε τη συγκροτηθείσα 4η Ταξιαρχία Εθνοφυλακής

και αποτέλεσε το «Συγκρότηµα Ρίµινι», το οποίο υπήχθη στη 12η Βρετανική Ταξιαρχία.

Τελειώνοντας ο ∆εκέµβριος, σύµφωνα µε την έκθεση του στρατάρχη Αλεξάντερ, οι δυνάµεις του ΕΛΑΣ στην Αθήνα δεν ήταν παρά «δύο κεχωρισµέναι οµάδες εις τα βόρεια προάστεια της πόλεως και µερικά κατάλοιπα εις τα νοτιοανατολικά περίχωρα»18.

Πράγµατι, µέσα σε τρεις ηµέρες, όλο το νότιο µέρος της πόλης, καθώς και το µεγαλύτερο µέρος του Πειραιά είχαν εκκαθαριστεί από τους στρα-

τιώτες του ΕΛΑΣ. Η προέλαση των Βρετανών θα ήταν ακόµα γρηγορότερη αν παρακάµπτονταν κάποιες «διπλωµατικές ευαισθησίες». Οπως δήλωνε ο ανώτατος αρχηγός των συµµαχικών δυνάµεων

Μεσογείου Αλεξάντερ στον ιδιαίτερο γραµµατέα του Αγγλου υπουργού Εξωτερικών Πήρσον Νίξον: «Θα είχαµε προχωρήσει γρηγορότερα αν εισβάλλαµε στους δρόµους µε τανκς και “ροττερνατµοποιούσαµε”

«Ο πρωθυπουργός κ. Παπανδρέου και οι ανώτεροι Ελληνες και Βρετανοί αξιωµατικοί επιθεωρούν τα τµήµατα της Ορεινής Ταξιαρχίας – της Ταξιαρχίας του Ρίµινι, όπως τη λένε». Η ακριβής λεζάντα από αγγλικό περιοδικό προπαγάνδας της εποχής. 116


ολόκληρα τετράγωνα µε αεροπορικούς βοµβαρδισµούς, όπως πιθανότατα θα έκαναν οι Γερµανοί ή οι Ρώσοι σε ανάλογες περιπτώσεις. Πέρα όµως από τα άλλα µειονεκτήµατα µιας τέτοιας πολιτικής, οι στρατιώτες θα αρνιόνταν να την εκτελέσουν»19.

προσπάθειες των µαχητών του, δεν διέθετε την

Από την άλλη µεριά, κύριος στόχος της Κεντρικής Επιτροπής του ΕΑΜ εξακολουθούσε να παραµένει η συγκράτηση του εχθρού πάση θυσία µέχρι να φτάσουν νέες ενισχύσεις. Αποφάσισε, λοιπόν,

προπαρασκευαστικές κινήσεις των βρετανικών δυνάµεων µε µεγάλες µάζες µηχανοκινήτων. Η

να αντιµετωπίσει την κατάσταση µε άµυνα µέ-

θετικές ενέργειες έγιναν και προς την περιοχή της Καλογρέζας και της Νέας Ιωνίας. Η ηµέρα συνεχίστηκε µε σφοδρές µάχες στη ∆ραπετσώνα

χρις εσχάτων και αφετέρου να διαφυλάξει πάση θυσία ζώνη ασφαλείας, η οποία περιλάµβανε τις τοποθεσίες Καµατερό – Aνω Λιόσια – Μενίδι – Νέα Φιλαδέλφεια για να υποδεχθεί από εκεί τις ενισχύσεις. Ο ΕΛΑΣ, ωστόσο, παρά τις

πειθαρχία και κυρίως τη στρατιωτική δύναµη

και τον εξοπλισµό των επιτιθέµενων. Μετά την κατάληψη των ανατολικών συνοικιών, διενεργήθηκαν την 1η Ιανουαρίου 1945

επίθεση κατευθύνθηκε προς την περιοχή του

Γηροκοµείου και τους Αµπελoκήπους, ενώ επι-

και τον Πειραιά, καθώς και µε συνεχή βοµβαρδισµό του υψώµατος Καραβά από τα αγγλικά

αεροπλάνα.

Τα βρετανικά τεθωρακισµένα αποτέλεσαν έναν από τους κυριότερους παράγοντες που έκριναν τη µάχη των ∆εκεµβριανών. ΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ

117

118


Στις 2 Ιανουαρίου οι Βρετανοί κατέλαβαν το Γηροκοµείο, που όµως µε αντεπίθεσή του το ανακατέλαβε ο ΕΛΑΣ, ενώ αργότερα πάρθηκε και πάλι από τους Αγγλους. ∆ιενεργήθηκαν νυχτερινές

επιθέσεις του ΕΛΑΣ στο κέντρο της Αθήνας, που συνάντησαν ισχυρή αντίσταση. ∆όθηκαν σκληρές µάχες και στον Πειραιά και την Κοκκινιά και ο

ΕΛΑΣ δέχθηκε πίεση στη ∆ραπετσώνα, στον Καραβά και τη συνοικία Ευγένεια.

Η Μάχη στα Εξάρχεια Στις 2 Ιανουαρίου άρχισε η βρετανική επίθεση µε την 23η Τεθωρακισµένη Μεραρχία στις συνοικίες δυτικά του Λυκαβηττού, στη Νεάπολη και

τα Εξάρχεια. Στην περιοχή βρισκόταν Τάγµα του ΕΛΑΣ µε ισχυρά κατεχόµενα τα κτίρια του Πολυ-

τεχνείου, το επί της οδού Κωλέττη και Μπενάκη οίκηµα της Τηλεφωνικής Εταιρείας, την Κλινική Σµπαρούνη επί της οδού Χαριλάου Τρικούπη και

το τετράγωνο επί των οδών Χαριλάου Τρικούπη, ∆ιδότου, Μαυροµιχάλη και Ναυαρίνου απέναντι ακριβώς από το Χηµείο, το οποίο κατείχαν δυνά-

µεις της οργάνωσης «Χ». Ιδιαίτερα σκληρός ήταν ο αγώνας για την κατάλη-

ψη της Κλινικής Σµπαρούνη. Οι Βρετανοί επιτέθηκαν µε πεζοπόρα τµήµατα που υποστηρίζονταν

από άρµατα µάχης. Στο πλευρό τους συµµετείχε και το 154ο Τάγµα Εθνοφυλακής. Ο αγώνας υπήρ-

ξε ιδιαίτερα σκληρός και απαιτήθηκε η χρησιµοποίηση τριών αρµάτων µάχης για να εισβάλουν στην ισχυρά κατεχόµενη πολυκατοικία των οδών Ναυαρίνου και Μαυροµιχάλη. Βρετανικά τµήµατα τα οποία κινήθηκαν από την περιοχή Αγίου Νικολάου (Πευκάκια) έφτασαν από τις οδούς ∆ιδότου

και Αραχώβης στην πλατεία Εξαρχείων.

Κυβερνητικό απόσπασµα περιπολεί σε αθηναϊκή συνοικία, µε δρόµους διάσπαρτους από πτώµατα. ΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ

119

Βρετανοί στρατιώτες ελέγχουν ένα ελληνικό φορτηγό αναζητώντας κρυµµένα όπλα τον ∆εκέµβριο του 1944 (φωτογραφία Dmitri Kessel).

Η κίνηση αυτή του τάγµατος είχε ως αποτέλεσµα την αποκοπή του τµήµατος του ΕΛΑΣ, το οποίο κατείχε την επί της οδού ∆ιδότου, µεταξύ των οδών Μαυροµιχάλη και Χαριλάου Τρικούπη, πολυκατοικία, το οποίο παρά ταύτα εξακολούθησε µε φανατισµό να µάχεται καθ’ όλη τη διάρκεια της ηµέρας. Το µεσηµέρι δύο βρετανικοί λόχοι µε

ρίας. Βρετανικές δυνάµεις κατέλαβαν τα Τουρκοβούνια και το Ψυχικό και προχώρησαν στου Γκύζη. Οι δυνάµεις του ΕΛΑΣ συµπτύχθηκαν στην Καλογρέζα, στις Φυλακές Αβέρωφ και στο Γαλάτσι. Και στον Πειραιά η κατάσταση ήταν δραµατική

την υποστήριξη τεσσάρων αρµάτων πέτυχαν να καταλάβουν το χώρο του Πολυτεχνείου.

Η νυχτερινή επίθεση του ΕΛΑΣ για την ανακατάληψη των Τουρκοβουνίων και του Ψυχικού δεν

για τον ΕΛΑΣ.

είχε αποτέλεσµα, καθώς οι θέσεις των Βρετανών Η αντίσταση των ελασιτών, παρόλο που ήταν ασυ-

ντόνιστη, υπήρξε αποφασιστική και επίµονη. Οι

ενισχύθηκαν από τεθωρακισµένα. Υπό το βάρος των εξελίξεων η Κεντρική Επιτροπή του ΕΛΑΣ

απώλειες του ΕΛΑΣ στην περιοχή ήταν βαριές ώστε η Φοιτητική ∆ιλοχία «Λόρδος Μπάυρον» που

κατάλαβε ότι οι δυνάµεις της δεν µπορούσαν να

αγωνιζόταν στην περιοχή να αποδεκατισθεί .

– 5ης Ιανουαρίου 1945 το Α’ Σώµα Στρατού του

20

Η υποχώρηση Στις 3 Ιανουαρίου οι θέσεις του ΕΛΑΣ σε όλη την Αθήνα δέχθηκαν σφοδρές επιθέσεις της Αεροπο120

κρατήσουν την πόλη. Στις 23:50 τη νύχτα της 4ης ΕΛΑΣ εξέδωσε διαταγή προς όλες τις µονάδες να συµπτυχθούν προς Κουκουβάουνες, Βαρυµπόµπη και Μενίδι. Η ΙΙ Μεραρχία συνεπτύχθη στη γραµµή της Κηφισιάς. Ο Πειραιάς, που είχε αποκοπεί

από κάθε σύνδεσµο και µε το Σώµα Στρατού και µε την Κ.Ε. του ΕΛΑΣ, αναγκάστηκε ύστερα από ΕΛΛ ΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ

Συγγενείς θυµάτων της σύγκρουσης αναζητούν τις σορούς των οικείων τους σε ένα χωράφι διάσπαρτο από πτώµατα, πιθανότατα στις δυτικές συνοικίες. ΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ

121

ισχυρή εχθρική πίεση να πάρει την απόφαση της σύµπτυξης προς Σκαραµαγκά, Ελευσίνα, Κάζα για Θήβα. Εως τις 6 Ιανουαρίου και οι τελευταίες

µονάδες του ΕΛΑΣ είχαν φύγει από την πρωτεύουσα. Η βαθµιαία υποχώρηση των δυνάµεων του ΕΛΑΣ συνεχίστηκε πέραν του Λεκανοπεδίου και

(Καλογρέζα και Περιστέρι), το µέτωπο µέσα στην πόλη έφτανε έως την Οµόνοια. Τον µάχιµο ΕΛΑΣ ακολούθησε πλήθος λαού της Αθήνας και του Πειραιά, που υποχωρώντας έφτασε ως τη Θεσσαλία, ενώ οι βασικοί µηχανισµοί του ΚΚΕ και του ΕΑΜ

µεταφέρθηκαν στα Τρίκαλα.

προς τη Στερεά. Η επιχείρηση απαγκίστρωσης του ΕΛΑΣ πραγµα-

τοποιήθηκε σχετικά οργανωµένα. Επρόκειτο για µία δύσκολη επιχείρηση. Γιατί ενώ οι βρετανικές δυνάµεις δρούσαν µε άφθονα µηχανοκίνητα σαν τανάλια στα δύο πλευρά της παράταξης του ΕΛΑΣ

Η υπογραφή της ανακωχής και η στρατιωτική λήξη της σύγκρουσης Στις 11 Ιανουαρίου 1945, ύστερα από δύο ηµέρες διαπραγµατεύσεων ανάµεσα σε εκπροσώπους της

Αναµνηστική φωτογραφία µετά την υπογραφή της Συµφωνίας της Βάρκιζας. Από αριστερά µε το χέρι στην τσέπη, Σαράφης, Σιάντος, Τσιριµώκος, Σοφιανόπουλος. Στη δεύτερη σειρά οι κυβερνητικοί παράγοντες Μαρκόπουλος, Κατσώτας και Ράλλης. 122


Κεντρικής Επιτροπής του ΕΛΑΣ και στο Στρατη-

πόλη των Αθηνών και χρησιµοποιήθηκε για την

γείο του 3ου Βρετανικού Σώµατος Στρατού, υπογράφηκε η κατάπαυση των εχθροπραξιών µεταξύ

εσωτερική ασφάλεια21. Μέχρι την υπογραφή της Συµφωνίας της Βάρκιζας, Τάγµατα Εθνοφυλακής προωθήθηκαν στις περιοχές που ήλεγχαν οι βρετανικές και οι κυβερνητικές δυνάµεις, όπως στην Αττική, στη Θήβα και τη Θεσσαλονίκη, εκτελώντας

των βρετανικών δυνάµεων στην Ελλάδα και του ΕΛΑΣ. Η ανακωχή, η οποία αφορούσε καθαρά στρατιωτικά ζητήµατα, θα άρχιζε από τη 01.00 της 15ης Ιανουαρίου 1945. Τα βρετανικά στρατεύµατα

θα έπαυαν πυρ και θα ανέµεναν να αποσυρθούν οι δυνάµεις του ΕΛΑΣ βόρεια και νότια της πόλης των Αθηνών. Τη συµφωνία υπέγραψαν ο Σκόµπυ για τους Βρετανούς και οι Παρτσαλίδης, Ζεύγος,

Αθηνέλλης και Μακρίδης για τον ΕΛΑΣ. Ως γραµµή υποχώρησης του ΕΛΑΣ βόρεια της Αθήνας καθορίστηκε η περιοχή η οποία οριζόταν

µαζί µε τις βρετανικές δυνάµεις αστυνοµικά καθήκοντα22. Στις 17 Ιανουαρίου έφτασε στην Αθήνα ο ανώτατος αρχηγός των συµµαχικών δυνάµεων Μεσογείου, αρχιστράτηγος Αλεξάντερ για να παρακολουθήσει την εφαρµογή των όρων της συνθηκολόγησης και να διαµορφώσει προσωπική άποψη για την

κατάσταση στην Ελλάδα.

από την οδό Ιτέα – Αµφισσα – Λαµία – ∆οµοκός – Φάρσαλα και νότια της πρωτεύουσας η γραµµή Πύργου – Αργους. Λεπτοµερέστατες ρυθµίσεις όριζαν την απόσταση αποµάκρυνσης του ΕΛΑΣ από τη Θεσσαλονίκη και την Πάτρα και από τις

Την αµέσως επόµενη ηµέρα, δηλαδή στις 18 Ια-

νησιωτικές περιοχές. Η εκκένωση των περιοχών

και της Ι και ΙΙ Μεραρχίας Εθνοφυλακής.

νουαρίου, ακολούθησαν η κατάργηση της Στρατιωτικής ∆ιοίκησης Αττικής και η συγκρότηση των Στρατιωτικών ∆ιοικήσεων Αθηνών και Πειραιώς

έπρεπε να πραγµατοποιηθεί έως τις 18 Ιανουαρίου 1945 (µε εξαίρεση τα νησιά, οπότε ως ηµεροµηνία

εκκένωσης δόθηκε η 24η Ιανουαρίου). Μέχρι την ηµέρα έναρξης της ανακωχής, συνεχίστηκε η προέλαση των βρετανικών τµηµάτων, τα οποία εξακολουθούσαν να ενεργούν διάφορες επιχειρήσεις σε διάφορα σηµεία της Ελλάδας χωρίς να συναντήσουν σοβαρές αντιστάσεις. Από τη 15η Ιανουαρίου και µετά, όλες ανεξαρτήτως οι βρετανικές δυνάµεις διατάχθηκαν και ανέκο-

ψαν την κίνησή τους, ενώ παράλληλα άρχισαν η υποχώρηση του ΕΛΑΣ πέρα από τη διαχωριστική γραµµή και η εκκένωση όσων πόλεων και χωριών

προβλέπονταν από τη συµφωνία της ανακωχής.

Η Συµφωνία της Βάρκιζας – Η πολιτική λύση των ∆εκεµβριανών Οι συνεννοήσεις πολιτικού περιεχοµένου του

ΕΛΑΣ µε την κυβέρνηση άρχισαν στις 20 Ιανουαρίου 1945. Την ίδια ηµέρα ανακοινώθηκε ότι η Κεντρική Επιτροπή του ΕΛΑΣ αναγνώριζε τις Συµβάσεις της Γενεύης και τους κανόνες για τους

αιχµαλώτους πολέµου, αποδεχόταν όλα τα µέσα ελέγχου και έδινε πλήρη ελευθερία δράσης στους εκπροσώπους του Ερυθρού Σταυρού για την εκτέλεση των καθηκόντων τους. Από τις 25 Ιανουαρίου άρχισε η ανταλλαγή αιχµαλώτων ανάµεσα

στον ΕΛΑΣ και τους Βρετανούς. Παράλληλα, η ελληνική κυβέρνηση εξακολούθησε την οργάνωση της Εθνοφυλακής µε βρετανικά

Ακολούθησε στις 22 Ιανουαρίου διορισµός αντι-

όπλα και υλικό. Εως τις 10 Ιανουαρίου είχαν συ-

προσώπων του ΕΑΜ-ΕΛΑΣ για την επίτευξη

γκροτηθεί 36 Τάγµατα Εθνοφυλακής. Η αλλαγή

συµφωνίας για την επίλυση όλων των εκκρεµών

φρουράς σηµατοδοτείτο από τη σταδιακή προώ-

ζητηµάτων και την οριστική διευθέτηση της ελ-

θηση των δυνάµεων της Εθνοφυλακής. Μετά την εκκαθάριση της περιοχής Αθηνών – Πειραιώς από

ληνικής κρίσης.

τις δυνάµεις του ΕΛΑΣ, η Εθνοφυλακή κατέλαβε

Η πρώτη επίσηµη συνάντηση της αντιπροσωπίας της ελληνικής κυβέρνησης και του ΚΚΕ έλαβε

αµυντικές θέσεις στην περίµετρο έξω από την ΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ

123

χώρα τη νύκτα της 2ης Φεβρουαρίου 1945. 10 ηµέρες αργότερα, στις 4.30 το πρωί της 12ης Φεβρουαρίου 1945, µία ηµέρα µετά τη συνδιάσκεψη της Γιάλτας, οι αντιπροσωπίες κατέληξαν σε οριστική συµφωνία και υπέγραψαν παρουσία του Βρετανού µόνιµου υπουργού Μέσης Ανατολής Μακ Μίλλαν και του Βρετανού πρεσβευτή στην Αθήνα Λήπερ πρωτόκολλο συµφωνίας, η οποία

έµεινε γνωστή ως Συµφωνία της Βάρκιζας.

και το Γενικό Επιτελείο Στρατού23. Οσα Τάγµατα είχαν συγκροτηθεί κατά τη διάρκεια των ∆εκεµβριανών, προωθήθηκαν σταδιακά περνώντας στις

2 Μαρτίου τη γραµµή διαχωρισµού που όριζε η ανακωχή της 11ης Ιανουαρίου 1945 ανάµεσα στον ΕΛΑΣ και τα βρετανικά στρατεύµατα24 και

εγκαταστάθηκαν σε όλες τις περιοχές της χώρας ακολουθώντας τους Βρετανούς που προήλασαν στην ελασοκρατούµενη περιοχή για να παραλά-

βουν τα όπλα που είχε καταθέσει ο ΕΛΑΣ. Μέχρι Σύµφωνα µε το άρθρο 9 του Πρωτοκόλλου Συµφωνίας διά Στρατιωτικά Ζητήµατα, το οποίο υπογράφηκε µαζί µε τη Συµφωνία της Βάρκιζας, στις 12 Φεβρουαρίου 1945, ο έλεγχος κάθε περιοχής, η

την 1η Απριλίου 1945 οι Βρετανοί είχαν ολοκληρώσει την αποστολή τους, ωστόσο η Εθνοφυλακή δεν κατόρθωσε να επεκτείνει τον έλεγχό της σε

όλη την επικράτεια παρά στις 15 Μαΐου 1945.

οποία κατέχεται ήδη από τον ΕΛΑΣ, και η ασφάλειά της περιέρχονται διαδοχικά στα Τµήµατα Εθνοφυλακής συµπαρισταµένων και βρετανικών δυνάµεων, σύµφωνα µε το γενικό σχέδιο αποστράτευσης και κατόπιν λεπτοµερειακών διαταγών, οι

Με τη Συµφωνία της Βάρκιζας, κανένας όρος της οποίας δεν τηρήθηκε, έκλεινε πολιτικά ο αιµατηρός κύκλος των ∆εκεµβριανών. Ανοιγε, ωστόσο, ένας καινούργιος κύκλος, αυτός του εµφυλίου

οποίες εκδίδονταν από το Βρετανικό Στρατηγείο

πολέµου. Αυτή όµως είναι µία άλλη ιστορία.

Στρατιώτες της 4ης Ινδικής Βρετανικής Μεραρχίας περιηγούνται την Ακρόπολη (National Army Museum). 124


ΥΠΟΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ 1. Για τη σύσκεψη στην Αθήνα: FO 800/414 Αρχείο

των Ιδιαιτέρων Γραµµατέων και Αρχηγείον Στρατού, ∆ιεύθυνσις Ιστορίας Στρατού, Η Απελευθέρωσις της Ελλάδος και τα µετά ταύτην γεγονότα (Ιούλιος 1944-∆εκέµβριος 1945), Εκδοσις ∆ιευθύνσεως Ιστορίας Στρατού, Αθήναι 1973, σ. 195-203. 2. Σπύρος Τζουβέλης, Μέρες και νύχτες του ∆ε-

κέµβρη. Μαρτυρίες, Αθήνα: 2003, σ. 42. 3. Σπύρος Τζουβέλης, Μέρες και νύχτες του ∆ε-

κέµβρη. Μαρτυρίες, Αθήνα: 2003, σ. 51. 4. FO/371, Greece File 52 pp. 2.233-

στασης στην Αθήνα: Αλεξάνδρεια 2012, και στο άρθρο του ιδίου «Τα ∆εκεµβριανά στις ανατολικές συνοικίες της Αθήνας» στο ∆εκέµβρης '44. Οι µάχες στις γειτονιές της Αθήνας, Ε. Ιστορικά ∆εκέµβριος 2010,σ.61-86. 16. Μιχάλης Λιαρούτσος, Τελειώνοντας ο ∆ε-

κέµβρης, Αθήνα: Εντός 2000, σ. 12. 17. Οι ανατολικές συνοικίες τον ∆εκέµβρη του 1944.

Εκδοση της 6ης Αχτίδας της ΚΟΑ, Αθήνα 1945, επανέκδοση, Αθήνα, Ιστορικές Εκδόσεις 1976, σ. 26. 18. Αρχηγείον Στρατού, ∆ιεύθυνσις Ιστορίας Στρατού, Η

2.694, ΜL Headquarters (Greece), Progress Report No 5, 1-7 December 1944.

Απελευθέρωσις της Ελλάδος και τα µετά ταύτην γεγονότα (Ιούλιος 1944-∆εκέµβριος 1945), Eκδοσις ∆ιευθύνσεως Ιστορίας Στρατού, Αθήναι 1973, σ. 206-208

5. Εφηµερίδα «Η ΕΛΛΑΣ», 7 Ιανουαρίου 1945.

19. W.S Churchill, The Second World War, vol.VI, London

6. FO/371, Greece File 52 pp.2233-2694, ΜL Headquarters

(Greece), Progress Report No 5, 1-7 December 1944.

1954, σ. 260. Παρατίθεται στο Θ. Σφήκας, Οι Αγγλοι Εργατικοί και ο εµφύλιος πόλεµος στην Ελλάδα. Ο ιµπεριαλισµός της «µη επέµβασης», Αθήνα: Φιλίστωρ, 1997, σ. 71.

7. Εφηµερίδα «Η ΕΛΛΑΣ», 9 ∆εκεµβρίου 1944.

20. Αρχηγείον Στρατού, ∆ιεύθυνσις Ιστορίας Στρα-

8. ∆ελτίο Ειδήσεων Βρετανικού Στρατηγείου των

κατά ξηρά εν Ελλάδι δυνάµεων, 25-12-1944. 9. Νίκανδρος Κεπέσης, Ο ∆εκέµβρης 1944,

Αθήνα: Σύγχρονη Εποχή, 1984, σ. 221 10. Π. Ροδάκης, Μ. Γραµµένος (επιµ.), Εκθεση της ΧΙΙΙ Με-

ραρχίας για τα ∆εκεµβριανά, Αθήνα: Γλάρος, 1986, σ. 109.

τού, Η Απελευθέρωσις της Ελλάδος και τα µετά ταύτην γεγονότα (Ιούλιος 1944-∆εκέµβριος 1945), Εκδοσις ∆ιευθύνσεως Ιστορίας Στρατού, Αθήναι 1973, σ. 215 21. ΓΕΣ/∆ΙΣ, ΑΕΠ, τόµος 1, κείµενο 151, «Στρατιωτι-

κή ∆ιοίκηση Πειραιώς, Γραφείο ΙΙΙ, ∆ιαταγή Επιχειρήσεων 1, Ανάληψη ασφάλειας περιοχής Πειραιά». 22. PRO, FO 371/48245: Γενικός πρόξενος Rapp στη

War, vol VI, London 1952, σ. 326.

Θεσσαλονίκη προς τον πρεσβευτή Leeper, Βρετανική Πρεσβεία Αθηνών: « Η κατάσταση στη Θεσσαλονίκη είναι αβέβαιη. Η Εθνοφυλακή βρίσκεται ακόµα υπό την επίδραση των γεγονότων στην Αθήνα και δείχνει εξαιρετική προθυµία να χρησιµοποιήσει τα όπλα της».

13. Σπύρος Τζουβέλης, Μέρες και νύχτες του ∆ε-

23. Για ολόκληρο το κείµενο της Συµφωνί-

κέµβρη. Μαρτυρίες, Αθήνα: 2003, σ. 52.

ας της Βάρκιζας: ΚΚΕ, Επίσηµα Κείµενα, τόµος 5, Αθήνα: Σύγχρονη Εποχή, σ. 411-416.

11. «Ριζοσπάστης», 14 και 20 ∆εκεµβρίου 1944 και

«Ρούµελη», 17, 20, 21 και 31 ∆εκεµβρίου 1944. 12. W. S. Churchill, The Second World

14. FO- R/4905/ 4/19 Παρατίθεται στο H. Richter, Η

επέµβαση των Αγγλων στην Ελλάδα. Από τη Βάρκιζα στον Εµφύλιο Πόλεµο, Αθήνα: Εστία, 1997, σ. 36. 15. Η αφήγηση βασίζεται στο βιβλίο του Μενέλαου

Χαραλαµπίδη, Η εµπειρία της Κατοχής και της Αντί-


24. ΓΕΣ/∆ΙΣ, ΑΕΠ, τόµος 1, κείµενο 136, «Χ ΒΜΣ

προς ΓΕΣ», 9 Ιανουαρίου 1945, Σαράφης, ΕΛΑΣ, σ. 603 και PRO FO, 371/48257 σχετικά µε βρετανικές στρατιωτικές ενέργειες µετά τη Βάρκιζα.

125

Ο Ναπολέων Ζέρβας στο περιθώριο της συνδιάσκεψης για τη Συµφωνία της Βάρκιζας (φωτογραφία Dmitri Kessel). 126


ΒΑΓΓΕΛΗΣ ΤΖΟΥΚΑΣ ∆ρ Παντείου Πανεπιστηµίου

τέστη πασιφανές το γεγονός ότι η συµφωνία αυτή

δεν µπορούσε να ανακόψει την πορεία προς µια νέα εµφύλια σύγκρουση, που θα διεξαγόταν πια σε ένα διαφοροποιηµένο διεθνές και εσωτερικό πολιτικό περιβάλλον. Παρ’ όλα αυτά, παραµένει γεγονός αδιαµφισβήτητο ότι δεν έχει ακόµη πραγ-

µατοποιηθεί σε επιστηµονικό επίπεδο η πλήρης χαρτογράφηση της περιόδου των ∆εκεµβριανών,

ΤΑ �ΑΛΛΑ� ∆ΕΚΕΜΒΡΙΑΝΑ ΤΟΥ 1944

παρά τον πολλαπλασιασµό των µελετών τα τελευταία έτη. Ενα από τα ζητήµατα που δεν έχει διερευνηθεί επαρκώς αφορά τα τεκταινόµενα στις περιοχές της Ελλάδας εκτός της πρωτεύουσας

κατά την ίδια ακριβώς περίοδο. Εν µέρει, η τάση αυτή εξηγείται από το πολύ σηµαντικό πραγµατικό και συµβολικό φορτίο της σύγκρουσης της

Η ανταγωνιστική λειτουργία µεταξύ των αντάρτικων δυνάµεων Ε∆ΕΣ και ΕΛΑΣ στην Ηπειρο. Η Συµφωνία Πλάκας – Μυρόφυλλου και οι συνέπειες της Συµφωνίας της Καζέρτας. Η εκδίωξη των Τσάµηδων. Η εκστρατεία του ΕΛΑΣ υπό τον Σαράφη και τον Βελουχιώτη εναντίον του Ζέρβα κατά τη διάρκεια των ∆εκεµβριανών.

Αθήνας. Παρ’ όλα αυτά, θα άξιζε, κατά τη γνώµη µας, να εγκύψει κανείς στα τεκταινόµενα εκτός της πρωτεύουσας, ειδικά σε σχέση µε τις συγκρούσεις µεταξύ του Ε∆ΕΣ και του ΕΛΑΣ στην

Ηπειρο. Ειδικά στην τελευταία περίπτωση, είναι γνωστή η έκτοτε συνεχώς ανατροφοδοτούµενη συζήτηση, ειδικά στους κόλπους της Αριστεράς, για την αναγκαιότητα ή µη της επίθεσης εναντίον των δυνάµεων του Ζέρβα, για τη σκοπιµότητα της παρουσίας του Αρη Βελουχιώτη και του Στέφα-

νου Σαράφη στην Ηπειρο και όχι στις µάχες της

H

µεγάλη σύγκρουση της Αθήνας, τον ∆εκέµβριο του 1944, ανάµεσα στο

Αθήνας, αλλά και για την πολιτική πλαισίωση της (τελικά επιτυχηµένης) στρατιωτικής επιχείρησης εναντίον του Ε∆ΕΣ. Στο συνοπτικό αυτό σηµείωµα θα επιχειρήσουµε να αναδείξουµε όψεις των «άλλων ∆εκεµβριανών», κυρίως αυτών που έχουν σχέση µε τις εµφύλιες συγκρούσεις ΕΛΑΣ-Ε∆ΕΣ

στην περιοχή της Ηπείρου.

ΕΑΜ-ΕΛΑΣ και στις κυβερνητικές δυ-

νάµεις, που υποστηρίζονταν από τους Βρετανούς, υπήρξε γεγονός καταλυτικής σηµασίας για τις µετέπειτα εξελίξεις. Η τελική κατάληξη των ∆εκεµβριανών, δηλαδή η ήττα της εαµικής Αριστεράς, επισφράγισε τις αλλαγές των πολιτικών ισορροπιών σε επίπεδο κορυφής. Η διευθέτηση των εκκρεµοτήτων, η οποία επιχειρήθηκε µε τη Συµφωνία της Βάρκιζας, συνιστούσε θεωρητικά έναν περαιτέρω σταθµό στην εµπέδωση µιας κατάστασης στοιχειώδους πολιτικής οµαλότητας. Η πραγµατικότητα, όµως, σε επίπεδο κοινωνίας ήταν εντελώς διαφορετική και πολύ σύντοµα καΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ

Σε γενικές γραµµές, θα µπορούσε να υποστηρι-

χθεί ότι το κοµβικό έτος 1944 είχαν παγιωθεί οι σχέσεις µεταξύ των δύο κύριων αντιστασιακών οργανώσεων ΕΑΜ και Ε∆ΕΣ σε ένα καθεστώς εύθραυστου συµβιβασµού. Η συµφωνία Μυρόφυλλου-Πλάκας, τον Φεβρουάριο του έτους αυτού, συνιστούσε µια πρώτη απόπειρα πολιτικού συµβιβασµού και έκλεινε, µε τον τρόπο της, την πρώτη περίοδο των τετράµηνων εµφύλιων συγκρούσεων των δύο οργανώσεων. ∆εν υπήρχαν βεβαίως εντυπωσιακά αποτελέσµατα στο πεδίο της ουσιαστικής συνεννόησης, καθώς και οι δύο πλευρές είχαν 127

θέσεων εν όψει της απελευθέρωσης της

Ελεύθερης Ελλάδας του ΕΑΜ και αυτή της Ελευθέρας Ορεινής Ελλάδας (ΕΟΕ) του Ε∆ΕΣ, χωρίζονταν γεωγραφικά, κοινωνικά, οικονοµικά. Η δεύτερη είχε στην πραγµατικότητα περιορισθεί σε ένα τµήµα της Ηπείρου δυτικά του ποταµού Αράχθου, ουσιαστικά στις περιοχές της Λάκκας Σουλίου και του Ξηροβουνίου, αλλά µε µια σχετική δυναµική επέκτασης στις παράλιες περιοχές της Πρέβεζας και της Θεσπρωτίας. Στο υπόλοιπο τµήµα της Ηπείρου, που ήταν ελεγχόµενο από το ΕΑΜ-ΕΛΑΣ, λειτουργούσαν απρόσκοπτα οι θεσµοί της ΠΕΕΑ. Σε κάθε περίπτωση, η πόλωση ανάµεσα στις δύο οργα-

χώρας. Κεντρικό διακύβευµα ήταν πια η

νώσεις ήταν υπαρκτή. Πολλά επεισόδια

διαχείριση του κοµβικού ζητήµατος της µεταπολεµικής εξουσίας στη χώρα.

και αψιµαχίες, αλλά και η ταυτόχρονη ενεργοποίηση κατασταλτικών πολιτικών

πλέον προσανατολισθεί σε αποκλίνουσες πορείες ως προς τα πολιτικά πράγµατα της χώρας. Η συγκρότηση της ΠΕΕΑ, η

συµµετοχή των εκπροσώπων του Ε∆ΕΣ στο Εθνικό Συµβούλιο του Λιβάνου και οι σφοδρές λεκτικές επιθέσεις εναντίον του ΕΛΑΣ εκ µέρους αυτών, αλλά και η κυριαρχία της εκατέρωθεν επιφυλακτικότητας, εξέφραζαν πια το πλαίσιο στις σχέσεις των δύο οργανώσεων ως τα τέλη του καλοκαιριού 1944. Η αναµενόµενη αποχώρηση των γερµανικών δυνάµεων δηµιουργούσε και στις δύο πλευρές προσδοκίες για κατάληψη καλύτερων

εκ µέρους των δύο ανταγωνιστικών δυΤην περίοδο εκείνη, οι εµφύλιες συγκρούσεις ανάµεσα στους αντάρτες των δύο ορ-

γανώσεων είχαν προσωρινά ανασταλεί. Οι δύο διακριτές επικράτειες, αυτή της

νάµεων, επιβεβαίωναν τον εύθραυστο χαρακτήρα του προηγούµενου πολιτικού συµβιβασµού. Ειδικά σε διαµφισβητούµενες περιοχές, όπως στον κάµπο της

Η Συµφωνία Πλάκας – Μυρόφυλλου τον Φεβρουάριο του 1944 τερµάτισε προσωρινά την τετράµηνη περίοδο συγκρούσεων µεταξύ ΕΛΑΣ και Ε∆ΕΣ. Στη φωτογραφία, πλην των Σαράφη και Ζέρβα που είναι στο κέντρο, διακρίνονται και οι Γεώργιος Καρτάλης, Πέτρος Ρούσσος και Κοµνηνός Πυροµάγλου. 128


Αρτας, τα επεισόδια ήταν σχεδόν καθηµερινά και η ένταση ανάµεσα στους εδεσίτες

σφραγίσθηκε µε µαζικές εκτελέσεις µελών

και τους ελασίτες υπαρκτή.

τµήµα του ∆ηµήτρη Γαλάνη. Η κατάσταση σταθεροποιήθηκε µετά την αποχώρηση των ελασίτικων τµηµάτων, όµως, όπως

Στις πόλεις της Ηπείρου, η κατάσταση αναφορικά µε την προϊούσα πόλωση δεν ήταν διαφορετική. Στα Ιωάννινα είχε αναπτυχθεί σηµαντική δηµόσια διαµάχη µεταξύ των τοπικών πολιτικών οργανώσεων. Η συ-

στράτευση όµως του µεγαλύτερου µέρους του πληθυσµού µε το ΕΑΜ οµολογείται από πολλές πλευρές. Παρόµοια ήταν η κατάσταση στην Αρτα, όπου όµως υπήρχε ση-

µαντική υποστήριξη και προς τον Ε∆ΕΣ. Η πόλη, πάντως, που βρέθηκε στο επίκεντρο της έντασης ήταν αναµφίβολα η Πρέβεζα. ∆υνάµεις του ΕΛΑΣ είχαν προωθηθεί στο χώρο αυτό στα µέσα Σεπτεµβρίου 1944. Η παράλληλη είσοδος εδεσίτικων τµηµάτων προοιωνίζεται διαµάχη. Η ένοπλη σύγκρουση που ξέσπασε στα τέλη του ίδιου µήνα υπήρξε πολυαίµακτη και επι-

του ΕΑΜ και της ΕΠΟΝ από το εδεσίτικο

εύκολα αντιλαµβάνεται κανείς, η πόλωση στην περιοχή έφθασε ξανά σε πολύ υψηλά

επίπεδα. Από την πλευρά του ΕΑΜ, αν και η εαµική ηγεσία συνεχώς αµφιταλαντευόταν µεταξύ της συµµετοχής στην κυβέρνηση του Γεωργίου Παπανδρέου και της αυτόνοµης πορείας της ΠΕΕΑ, το δίληµµα δεν είχε ιδιαίτερη σηµασία ως προς την αντιµετώπιση του Ε∆ΕΣ, ως εν δυνάµει εχθρού. Είχε όµως σηµασία ως προς την υιοθέτηση µιας πιο ευέλικτης πολιτικής ή µιας δυναµικής εκκαθάρισης. Η τελευταία

πιθανότητα φαίνεται ότι δεν υπήρξε ασήµαντη, αν κρίνουµε από τις αναφορές του Στέφανου Σαράφη για τη συγκεκριµένη

περίοδο1.

Η Πρέβεζα µετά την απελευθέρωσή της έγινε το επίκεντρο έντασης ανάµεσα στις δυνάµεις του Ε∆ΕΣ και του ΕΛΑΣ. ΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ

129

Η τελική απόφαση για συµµετοχή του ΕΑΜ στην κυβέρνηση ανέστειλε την ανάληψη γενικής επιθετικής δράσης εναντίον των ΕΟΕΑ, όχι όµως και τα τοπικά επεισόδια. Παρ’ όλα αυτά, τον Αύγουστο του 1944, η ΠΕΕΑ µε επιστολή του προέδρου της, Αλέξανδρου Σβώλου, προς τη σοβιετική κυβέρνη-

ση ζητούσε τη συνδροµή της για τη διακοπή της «αντισυµµαχικής» και «αντεθνικής» δράσης του

Ζέρβα. Η επιστολή διαβιβάστηκε στον Μολότωφ από τον ∆ηµητρώφ µε µεγάλη καθυστέρηση, στα

τέλη Σεπτεµβρίου2. Την ίδια εποχή ο Ζέρβας έτυχε τιµητικής προαγωγής σε υποστράτηγο από τον πρωθυπουργό

της κυβερνήσεως Εθνικής Ενότητας Γεώργιο Παπανδρέου, λαµβάνοντας έναν τίτλο που θεωρούσε ότι του ανήκε δικαιωµατικά από την πρώτη στιγµή της εξόδου του στο βουνό. Τα λόγια του τελευταίου προς τον Ζέρβα είναι χαρακτηριστικά για την αντίληψη που είχε ο πρωθυπουργός της Εθνικής Ενότητας για το εδεσίτικο αντάρτικο: «Συγχαρητήρια διά τους Εθνικούς αγώνες. Εχεις προσφέρει σηµαντικάς υπηρεσίας εις την Πατρίδα που θα σου αναγνωρίση όχι µόνο η Ιστορία, αλλά και η σηµερινή Κυβέρνησις της Εθνικής Ενότητος. Γεια και καλή αντάµωση στην Ελεύθερη Πατρίδα. Η Ελλάς θα ζήση...» 3.

Ο Ναπολέων Ζέρβας περιστοιχιζόµενος από τα ηγετικά στελέχη του Ε∆ΕΣ Μιχ. Μυριδάκη, Π. Κωτσάκη και Ιωάν. Παπαδάκη. 130


Τον Σεπτέµβριο του 1944, ο Ζέρβας κλήθηκε στην

Ιταλία προκειµένου να συζητήσει το ενδεχόµενο υπογραφής νέας συµφωνίας µε το ΕΑΜ4. Στην πόλη Καζέρτα υπέγραψε για λογαριασµό του Ε∆ΕΣ

την οµώνυµη συµφωνία, η οποία προέβλεπε ότι: «Α) Ολαι αι ανταρτικαί οµάδες αι δρώσαι εν Ελ-

Η συµφωνία της Καζέρτας, όπως έγινε γνωστή, ρύθµιζε κατά κάποιον τρόπο και το ζήτηµα των ορίων των δύο οργανώσεων µετά την ολοκλήρωση

της αποχώρησης των Γερµανών.6 Κατά την αποχώρηση των κατοχικών στρατευµάτων, τµήµατα

Αρχιστρατήγου ως Στρατηγός ∆ιοικών τας ∆υνά-

των ΕΟΕΑ (Εθνικών Οµάδων Ελλήνων Ανταρτών) εισήλθαν στα σηµαντικότερα αστικά κέντρα της Ηπείρου, µε αποκορύφωµα την είσοδο των εδεσιτών στα Ιωάννινα στις 15 Οκτωβρίου 1944. Είχαν προηγηθεί η Αρτα, η Παραµυθιά, η Πρέβεζα, όπου, σε περισσότερες από µια περιπτώσεις, υπήρξαν σοβαρά βίαια επεισόδια µε τους πολιτικούς αντίπαλους, µε νεκρούς και εκατέρωθεν απώλειες.

µεις εν Ελλάδι».5

Επίσης, τµήµατα του Ε∆ΕΣ ήλεγχαν τη Λευκάδα

λάδι τίθενται υπό τας διαταγάς της Ελληνικής

Κυβερνήσεως Εθνικής Ενότητας. Β) Η Ελληνική Κυβέρνησις θέτει τας δυνάµεις ταύτας υπό τας διαταγάς του Στρατηγού Σκόµπυ,

όστις ωνοµάσθη υπό του ανωτάτου Συµµαχικού

Η πέτρινη γέφυρα του Αράχθου, η οποία αποτελούσε το όριο των τοµέων ευθύνης µεταξύ ΕΛΑΣ και Ε∆ΕΣ, σύµφωνα µε τη Συµφωνία της Πλάκας. Ο Ζέρβας µιλά σε άνδρες του τον Φεβρουάριο του 1944. ΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ

131

Ο Ζέρβας και οι επιτελείς του εισέρχονται στην ελεύθερη Παραµυθιά. 132


και την Κέρκυρα. Η κατοχή των πόλεων αυτών αποτελούσε ασφαλώς κρίσιµο διακύβευµα για την πολιτική των δύο οργανώσεων και φυσικά

Nαού της Αγίας Θεοδώρας. Επί του δηµαρχείου της πόλεως υψώθηκαν η ελληνική και η βρετα-

νική σηµαία.8

ουσιαστική µέριµνα του ηγέτη του Ε∆ΕΣ. Στις 29 Σεπτεµβρίου ήταν η σειρά του Ζέρβα να Στην Αρτα, οι αποχωρούντες Γερµανοί ήρθαν σε συνεννόηση µε τους τοπικούς οπλαρχηγούς του Ε∆ΕΣ (κυρίως τον Κώστα Βόιδαρο) προκειµένου να ρυθµιστούν οι τελευταίες λεπτοµέρειες της αποχώρησής τους. Αλλωστε, ήδη από καιρό τα τοπικά φυλάκια των ΕΟΕΑ στο λόφο της Περάνθης (που

εισέλθει στην πόλη που ήταν η ιδιαίτερη πατρίδα του. Ακολούθησε οµιλία του προς τον τοπικό πλη-

θυσµό, η οποία αναφερόταν στη νέα κατάσταση που είχε προκύψει µετά την υπογραφή της συµφωνίας της Καζέρτας.9

δεσπόζει της πόλης) βρίσκονταν πολύ κοντά στα

Σε κάθε περίπτωση, πάντως, κεντρικό ρόλο στην

αντίστοιχα γερµανικά, γεγονός που προκαλούσε την αγανάκτηση των ελασιτών. Πριν όµως από την αποχώρησή τους, στις 21 Σεπτεµβρίου 1944, τα γερµανικά στρατεύµατα ανατίναξαν την ξύλινη γέφυρα που είχαν δηµιουργήσει παραπλεύρως της ιστορικής πέτρινης γέφυρας του Αράχθου. Στην

απελευθέρωση της Ηπείρου διαδραµάτισε η εί-

πόλη δηµιουργήθηκε πανικός, όπως περιγράφει

ως προς τη συµβολική τιµή της Eµπροσθοφυλακής οδήγησε τον οπλαρχηγό Αλέκο Παπαδόπου-

ένας αυτόπτης µάρτυρας: «Κατά την έκρηξιν ανετινάχθη η ξύλινη γέφυρα, ενώ η αρχαία λιθίνη δεν ανετινάχθη καίτοι είχεν υπονοµευθεί. Την έκρηξιν επηκολούθησαν κατόπιν φοβεραί εκπυρσοκροτήσεις µετά λάµψεων. Ο πληθυσµός της πόλεως επανικοβλήθη και έτρεχεν εις τα καταφύγια. Οι Γερµανοί ανατίναζον το πολεµικόν υλικόν εις θέ-

σιν “Ιµαρέτ”. Αι εκρήξεις διήρκεσαν µέχρι της 11 και ½ µ.µ.».7

σοδος των εδεσίτικων τµηµάτων στην πόλη των Ιωαννίνων. Για την κατάληψη της πόλης είχε εκπονηθεί ολόκληρο σχέδιο, που προέβλεπε την προώθηση του 3/40 Συντάγµατος των ΕΟΕΑ. Ο άτυπος, όµως, διαγκωνισµός των εδεσίτικων τµηµάτων

λο να προωθήσει τους Ξηροβουνιώτες αντάρτες του Συντάγµατός του στην πόλη.10 Οι Γερµανοί

δεν είχαν καµία διάθεση να εµπλακούν σε µάχη, καθώς είχε ήδη διαταχθεί η εγκατάλειψη της πόλης. Αντιθέτως φρόντιζαν, ακόµη και τη στιγµή αυτή, να υποβοηθούν ανοιχτά το ενδεχόµενο της

εµφύλιας σύγκρουσης των αντιστασιακών οργανώσεων, τακτική την οποία είχαν τελειοποιήσει

το προηγούµενο διάστηµα. Την επόµενη ηµέρα η

Aρτα απελευθερώθηκε. Στην πόλη εγκαταστάθηκαν οι Aρχές των ΕΟΕΑ και λίγες ηµέρες αργότερα τελέσθηκε δοξολογία στον περίβολο του

Ο Ναπολέων Ζέρβας είχε απευθύνει αυστηρή προειδοποιήση προς θερµόαιµους εδεσίτες να µην προκαλούν τα εαµικά στελέχη. Προειδοποίηση που δεν γινόταν πάντα σεβαστή. ΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ

Η είσοδος των εδεσιτών στα Ιωάννινα έγινε µέσα σε µια περίεργη περιρρέουσα ατµόσφαιρα, καθώς στην τοπική κοινωνία είχε σηµαντική υποστήριξη το ΕΑΜ.11 Το γεγονός αυτό ήταν γνωστό και απολύτως κατανοητό στον Ζέρβα, ο οποίος ακολούθησε και στο σηµείο αυτό µια «διπλή γραµµή». Αποφάσισε, δηλαδή, να παράσχει τυπική ελευθερία κινήσεων στο ΕΑΜ, µε µια παράλληλη απόπειρα κατοχύρωσης της εδεσίτικης κυριαρχίας.12 Για να συµβεί αυτό, κρίθηκε αναγκαίο, για

πολλοστή φορά, να απευθυνθούν αυστηρές προειδοποιήσεις προς τους «απείθαρχους» εδεσίτες

αντάρτες να µην προκαλούν µε τη συµπεριφορά τους τα εαµικά στελέχη. Οπως όµως ήταν αναµενόµενο, οι προειδοποιήσεις αυτές δεν γίνονταν πάντα αποδεκτές. Σε µία τουλάχιστον περίπτωση, 133

εδεσίτες αντάρτες του VIII Ανεξάρτητου Τάγµατος κατέβασαν τη σηµαία της ΕΣΣ∆ από τα κτίρια της επαρχιακής επιτροπής του ΕΑΜ, «υπολαβόντες

ταύτην ως λάβαρον των αναρχικών».13 Πάντως, σε συµβολικό επίπεδο, πραγµατοποιήθηκαν παρελάσεις προκειµένου να τονωθεί το ηθικό των «εθνικοφρόνων» της πόλης. Στο πλαίσιο αυτό, κεντρικές εκδηλώσεις αποτέλεσαν η επίσηµη είσοδος του Ζέρβα στα Ιωάννινα, στις 18 Οκτωβρίου 1944, και η επέτειος της 28ης

ση» Αρτινών αξιωµατικών των δύο οργανώσεων, προωθούσαν µια ορισµένη οµαλοποίηση των σχέσεων ανάµεσα στις οργανώσεις. Σε ορισµένες περιπτώσεις χρειάσθηκε η προσωπική παρέµβαση του ίδιου του Ζέρβα προκειµένου να ρυθµισθούν ζητήµατα όπως π.χ. αυτό της απρόσκοπτης λειτουργίας τοπικών επιτροπών του ΚΚΕ και του ΕΑΜ στην περιοχή πέριξ των Ιωαννίνων. Ταυτο-

χρόνως, όµως, τα εαµικά στελέχη πρωτοστατούσαν στη διενέργεια εκδηλώσεων, µε τις οποίες κατά κάποιον τρόπο αµφισβητείτο η πολιτική

Οκτωβρίου.

κυριαρχία του Ε∆ΕΣ.

Tην ίδια περίοδο επικρατούσε µια λογική αναγκα-

Το διάστηµα αυτό, από τα µέσα Οκτωβρίου ως τις αρχές ∆εκεµβρίου, χαρακτηρίσθηκε από την αναµονή µιας διευθέτησης, σε κεντρικό πολιτικό επίπεδο, του βασικού ζητήµατος της αποστράτευσης των ανταρτικών δυνάµεων και των δύο

στικής ανοχής απέναντι τις εαµικές οργανώσεις που δραστηριοποιούνταν στις περιοχές που ελέγχονταν από τον Ε∆ΕΣ. Κάποιες κινήσεις, όπως η συµµετοχή αξιωµατικών του Ε∆ΕΣ σε κηδεία ελασίτη αντάρτη στα Ιωάννινα ή η «συµφιλίω-

οργανώσεων.

Ανδρες του ΕΛΑΣ και του Ε∆ΕΣ στην κηδεία του δασκάλου Αναστάσιου Λίλη στα Γιάννενα το φθινόπωρο του 1944 (φωτογραφία Κώστα Μπαλάφα). 134


Στο κρίσιµο αυτό διάστηµα ο Ζέρβας πειθάρχησε απολύτως στις διαταγές της Κυβέρνησης Εθνικής Ενότητας και ετοιµάσθηκε για την αποστράτευση των αντάρτικων δυνάµεών του. Ταυτοχρόνως, όµως, δεν έπαψε να διαµαρτύρεται προς τους Βρετανούς για τη µη ενίσχυσή του µε το απαραίτητο

χρηµατικό ποσό. Παρ’ όλα αυτά, υπήρχε ένα ζήτηµα που πάντοτε τον απασχολούσε: η είσοδος των εδεσιτών στην περιοχή της Βορείας Ηπείρου, προκειµένου η στρατιωτική κατάληψή της να δηµιουργήσει τετελεσµένη κατάσταση εν όψει των µεταπολεµικών συνοριακών διευθετήσεων. Οι έντονες αντιδράσεις της βρετανικής πλευράς τον οδήγησαν στην απόφαση να αναστείλει αυτή την επιχείρηση, που θα προκαλούσε πολλαπλά πολιτικά και διπλωµατικά αδιέξοδα.14 Αυτή η επέµβαση πάντως δεν εµπόδισε τους εδεσίτες να ολοκληρώσουν την εκδίωξη των Τσάµηδων από το ελληνικό έδαφος,

την οποία ήδη είχαν ξεκινήσει από το καλοκαίρι του 1944.15 Την ίδια περίοδο, η οργάνωση του «δηµοκρατικού» Ε∆ΕΣ στην Αθήνα συµµετείχε στις δια-

δηλώσεις που οργάνωνε η µη εαµική παράταξη, συµµετέχοντας έτσι στον άτυπο αυτό ανταγωνισµό µε την πλευρά του ΕΑΜ, η οποία όµως είχε τη

δυνατότητα να διοργανώνει τις πιο πολυπληθείς και µαχητικές συγκεντρώσεις. Παράλληλα, και σε ό,τι αφορά τη δυναµική του Ε∆ΕΣ σε επίπεδο επικράτειας, είχε ενταθεί η (τυπική βέβαια) ενσωµάτωση αντικοµµουνιστών ενόπλων της Βορείου Ελλάδας στην οργάνωση, µια διαδικασία που, σε ορισµένες τουλάχιστον περιπτώσεις, είχε ξεκινήσει από τις αρχές του 1944. Ενδεικτικές ήταν οι περιπτώσεις του οπλαρχηγού Κισά-Μπατζάκ και των οπλιτών του ΕΕΣ, που είχαν εξοπλιστεί µε γερµανικά όπλα για να πολεµήσουν το ΕΑΜ-ΕΛΑΣ, αλλά και άλλων οπλαρχηγών

της Κεντρικής και της ∆υτικής Μακεδονίας.16 Η συγκεκριµένη επιλογή εκ µέρους της ηγεσίας των ενόπλων αυτών κατέστη εκ των πραγµάτων αναγκαστική, καθώς επεδίωκαν την εκ των ΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ

Ο Κισά - Μπατζάκ, επικεφαλής του ΕΕΣ, ο οποίος είχε εξοπλιστεί µε γερµανικά όπλα για να πολεµήσει τον ΕΛΑΣ. Στη φωτογραφία (αριστερά) σε επίσκεψή του στην Αυστρία. Με το ξιφίδιο στη µέση του (δεξιά) ο Μιχάλαγας.

υστέρων νοµιµοποίηση της δράσης τους υπό την αιγίδα µιας οργάνωσης µε την οποία δεν τους συνέδεαν πολλά (εκτός βέβαια από το δεδηλωµένο αντικοµµουνισµό). ∆εν τους διέσωσε όµως από τις επιθέσεις του ΕΛΑΣ, µε κορυφαία εκδήλωση

την πολυαίµακτη µάχη του Κιλκίς.17 Συνοπτικά, η κατάσταση που επικρατούσε στην

ελεγχόµενη από τον Ε∆ΕΣ περιοχή της Ηπείρου εξακολουθούσε να είναι δύσκολη για τον άµαχο πληθυσµό, όπως άλλωστε συνέβαινε και στο υπόλοιπο της χώρας. Οι πληθωριστικές πιέσεις, οι οικονοµικές δυσκολίες, η πλήρης κατάρρευ-

ση του διοικητικού µηχανισµού και οι τεράστιες καταστροφές που είχε επισωρεύσει η περίοδος της Κατοχής συνέτειναν στη διαµόρφωση µιας απαισιόδοξης στάσης για το µέλλον.18 Οι ειδήσεις που έφταναν από την Αθήνα αλλά και από την υπόλοιπη ύπαιθρο δηµιουργούσαν επιπλέον

φοβίες στον τοπικό πληθυσµό. Η απόσταση που χώριζε την περιοχή του Ε∆ΕΣ από την αντίστοιχη εαµική επικράτεια δεν ήταν µόνο γεωγραφική. Οι 135

προηγούµενοι «ανοιχτοί λογαριασµοί» θα έκλειναν

σύντοµα µε µια νέα αναµέτρηση στην Ηπειρο. Τα ∆εκεµβριανά, η µεγάλη σύγκρουση του ΕΑΜΕΛΑΣ µε τους Βρετανούς και την κυβερνητική πλευρά, αποτέλεσαν γεγονός κεφαλαιώδους σηµασίας για την τροπή των εξελίξεων στη µεταπολεµική Ελλάδα.19 Η ένοπλη αυτή σύγκρουση είχε ως αφορµή την προοπτική αποστράτευσης των αντάρτικων στρατών του ΕΛΑΣ και του Ε∆ΕΣ και

το σχηµατισµό «εθνικού τακτικού στρατού».20

Οσον αφορά τον ηγέτη του Ε∆ΕΣ, αυτός εκτιµούσε την όλη περίοδο ως µια ευκαιρία να αναδειχθούν οι ΕΟΕΑ σε καθοριστικό παράγοντα των εξελίξεων, υπό την προϋπόθεση της γενναιόδωρης βρετανικής ενίσχυσης σε οπλισµό, πυροµαχικά

και χρήµατα.21 Ο ίδιος ο Ζέρβας, µετά την επίσκεψή του στην Αθήνα στις 25 Νοεµβρίου 1944, θεωρούσε δεδοµένη την επίθεση του ΕΛΑΣ. Στις 27 Νοεµβρίου, σε συναντήσεις του µε τον πρωθυπουργό Γεώργιο Παπανδρέου και τον Βρετανό πρεσβευτή

Την περίοδο αυτή, όπως προαναφέραµε, οι δυ-

Ρέτζιναλντ Λίπερ, ο ηγέτης του Ε∆ΕΣ προέβαλε

νάµεις των ΕΟΕΑ ήταν πλήρως ενήµερες για το

τις (επιθετικές προς την Αριστερά) αντιλήψεις του.22 Από την άλλη πλευρά, η επίσκεψή του

ενδεχόµενο επίθεσης του ΕΛΑΣ. Υπήρχαν βέβαια και εκτιµήσεις ότι η κατάσταση τελικά θα οδηγούσε σε έναν αξιοπρεπή συµβιβασµό, η πλειονότητα όµως των στελεχών και των ανταρτών θεωρούσε

τη νέα ένοπλη αναµέτρηση αναπόφευκτη.

στην Αθήνα προκάλεσε τα ειρωνικά σχόλια της εαµικής παράταξης. Ενδεικτικό είναι το άρθρο του Κώστα Καραγιώργη µε τίτλο «Ο µισθοφόρος», που δηµοσιεύθηκε στο «Ριζοσπάστη» (φ. 28

Ο Κοµνηνός Πυροµάγλου, ένα από τα πιο αξιόλογα στελέχη του Ε∆ΕΣ, απευθύνεται σε συγκέντρωση κατοίκων ενός χωριού της Ηπείρου. 136


Νοεµβρίου 1944). Στην αρχή του άρθρου τονίζεται: «Η πρωτεύουσα φιλοξενεί µερικές µέρες τον κ. Ναπολέοντα Ζέρβα. Η άφιξη του απόστρατου αντισυνταγµατάρχη και ήδη “στρατηγού” συγκλόνισε, οµολογουµένως, τα αρκετά ταραγµένα θολά νερά του αντιδραστικού τέλµατος. Οι

εφηµερίδες της ∆εξιάς -δηλαδή των διαφόρων αποχρώσεων του ελληνικού φασισµού- δηµοσίευσαν όλο το γενειοφόρο φωτογραφικό όγκο του

ένδοξου αρχηγού του Ε∆ΕΣ. Το ξενοδοχείο της “Μεγάλης Βρετανίας”, που έχει την τιµή να τον φιλοξενεί, έγινε το κέντρο διαδηλώσεων. Εκατόν πενήντα ως πεντακόσιοι νεαροί κύριοι, αλλά και κυρίες, µε φασαµαίν και κύριοι σεβαστοί, ορύονται µε αξιοθαύµαστη επιµονή: “Eρχεται! Eρχεται!” και “Μεγάλη Ελλάδα µε Γιώργο βα-

σιλιά!”…». 23 Λίγες ηµέρες αργότερα, ο ηγέτης του Ε∆ΕΣ επέστρεψε στην Hπειρο. Σε οµιλία που εκφώνησε στο ξενοδοχείο «Ακροπόλ Παλάς», υπονοώντας προφανώς τον πολιτικό αντίπαλο, τόνιζε χαρακτηριστικά: «Ερχοµαι άγγελος καλών ειδήσεων. Το Ελληνικόν έθνος είναι αποφασισµένον ν’ αντιστή

Ο στρατιωτικός αρχηγός του Ε∆ΕΣ Ναπολέων Ζέρβας στο δρόµο για τα ελεύθερα Γιάννενα. Τον ακολουθούν ο υπαρχηγός του Κοµνηνός Πυροµάγλου και ο Νεοζηλανδός συνταγµατάρχης Τοµ Μπάρνες.

κατά πάσης βίας και τυραννίας...».24 Ο Ζέρβας θεωρούσε απαραίτητη προϋπόθεση για να µπορέσουν οι ΕΟΕΑ να αντιµετωπίσουν µε επιτυχία τον ΕΛΑΣ τη συνδροµή των Βρετανών. Η βρετανική, όµως, ενίσχυση δεν ήταν δεδοµένη. Οι Βρετανοί, για δικούς τους λόγους, δεν εκτιµούσαν ως ζήτηµα ύψιστης προτεραιότητας την ενίσχυση

των δυνάµεων του Ζέρβα. Τους ενδιέφερε, άλλω-

τις περιοχές που ήταν υπό τον έλεγχο του ΕΑΜΕΛΑΣ.25 Ακολούθησε, όπως ήταν αναµενόµενο, η λήψη

«προληπτικών µέτρων» εναντίον των οργανώσεων της Αριστεράς στην Ηπειρο. Μεγάλη πίεση στα στελέχη αλλά και σε απλούς «συµπαθούντες»

στε, περισσότερο η στρατηγική µάχη της Αθήνας, της πόλης που ήταν το αδιαµφισβήτητο συµβολικό και πραγµατικό κέντρο της πολιτικής εξουσίας

ασκήθηκε τόσο στα χωριά της περιοχής όσο και

στην Ελλάδα.

ζητήµατα πληροφοριών, συλλήψεων, αναγνωρίσεων του «εχθρού» κ.λπ.27 Η προηγούµενη κα-

Σε κάθε περίπτωση, επεδίωκε να διατηρήσει το «εθνικό προγεφύρωµα» της Ηπείρου αλώβητο

τάσταση εύθραυστης εκεχειρίας είχε λήξει και οι

από την επικράτηση των «αναρχικών». Σε χαρακτηριστική οµιλία του, που εκφωνήθηκε στις 4 ∆εκεµβρίου 1944, ο Ζέρβας, απευθυνόµενος στους κατοίκους των Ιωαννίνων, τόνισε: «Εσείς ζείτε ελεύθεροι και δεν είστε εκεί όπου η αγωνία και

η σκλαβιά δέρνουν το λαό», υπονοώντας φυσικά ΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ

στις πόλεις.26 Σειρά διαταγών και προκηρύξεων

του Ζέρβα προς τις µονάδες του Ε∆ΕΣ ρύθµιζαν

δύο πλευρές ετοιµάζονταν για την αποφασιστική αναµέτρηση, που θα έκρινε τελικά τη µοίρα του

εδεσίτικου αντάρτικου.28 Οι εξελίξεις στην Αθήνα επηρέασαν αποφασιστικά και την κατάσταση στην περιφέρεια. Ενδεικτικά, όσον αφορά την κατάσταση πνευµάτων, 137

Η επίθεση του ΕΛΑΣ εναντίον του Ε∆ΕΣ ξεκίνησε στις 21 ∆εκεµβρίου 1944, ενώ µαινόταν η µάχη στην Αθήνα. Την ηγεσία της επίθεσης ανέλαβαν οι Στέφανος Σαράφης και Αρης Βελουχιώτης. Η φωτογραφία από την είσοδό τους στα Γιάννενα. 138


πρέπει να αναφερθεί η αρθρογραφία του εαµικού ηπειρώτικου Τύπου για τα τεκταινόµενα στην πρωτεύουσα. Με την έναρξη των συγκρούσεων

καθίστατο προφανές, σύµφωνα µε τις πηγές αυτές, ότι η «αποφασιστική µάχη του αθηναϊκού λαού» θα καθόριζε σε µεγάλο βαθµό τη συνολι-

κή πορεία της Αριστεράς. Σε τοπικό επίπεδο, ως αντίπαλος αναγνωριζόταν για µια ακόµη φορά ο «ζέρβικος φασισµός» και οι καταγγελίες εις βάρος των εδεσιτών αυξήθηκαν. Απευθύνονταν, επίσης, προειδοποιήσεις προς την άλλη πλευρά να µην

προβαίνει σε «αντιλαϊκές ενέργειες». Τα τµήµατα της VIIIης Μεραρχίας τέθηκαν σε επιφυλακή εν όψει ενδεχόµενων ή πραγµατικών «προκλήσεων των ζερβικών».

γελµά του προς τους εδεσίτες αντάρτες, κήρυξε την πανστρατιά εναντίον του ΕΑΜ: «Οι βδελυροί εχθροί της Πατρίδος Τσέτα-Βούλγαροι και Εαµίται µάς επετέθησαν όπως πάντα δόλια, αιφνιδιαστικά και ύπουλα. Σκοπός των η κατάληψις της ελεύθερης αυτής γωνιάς της Ελλάδος µας, ο εξανδραποδισµός της Ηπείρου µας. […….] Ηρωικοί µου

συµπολεµισταί, διδάξτε σ’ όλο τον κόσµο πως οι Ελληνες ξέρουν να ζουν ελεύθεροι ή να πεθαίνουν. Ζήτω η αιώνια και αθάνατη Πατρίδα µας. Ζήτω

αι Εθνικαί µας Οµάδες».31 Της γενικής επίθεσης του ΕΛΑΣ είχαν προηγηθεί αψιµαχίες σε ορισµένες περιοχές, κυρίως κατά µήκος του Αράχθου. ∆εν επρόκειτο βέβαια για

µια απλή επιχείρηση. Πολλές µονάδες του ΕΛΑΣ Η επίθεση του ΕΛΑΣ άρχισε στις 21 ∆εκεµβρίου 29

1944 και είχε στόχο τη διάλυση των ΕΟΕΑ. Την ηγεσία της επίθεσης αναλάµβανε το Γ.Σ. του ΕΛΑΣ, δηλαδή ουσιαστικά ο Στέφανος Σαράφης και ο Αρης Βελουχιώτης. Αντίπαλοι ήταν από τη µια πλευρά η τοπική VIII Μεραρχία του ΕΛΑΣ, ενισχυµένη µε τµήµατα από τη Θεσσαλία, τη Στερεά και τη Μακεδονία, και από την άλλη το σύνολο της παρατακτής δύναµης των ΕΟΕΑ, περίπου 10.200 εδεσίτες αντάρτες. Η µάχη της Ηπείρου ξεκινούσε µε τις καλύτερες προϋποθέσεις για τον ΕΛΑΣ, που είχε κινητοποιήσει τις πλέον εµπειροπόλεµες µονάδες του, όχι όµως και για τις ΕΟΕΑ. Ο ίδιος ο Ζέρβας ήταν υποχρεωµένος δηµόσια να

παραµένει αισιόδοξος, όµως δεν έκρυβε και την ανησυχία του για την τροπή των εξελίξεων. Οπως χαρακτηριστικά ανέφερε στο ηµερολόγιό του στις 20 ∆εκεµβρίου 1944: «Πιστεύω ότι βρίσκοµαι στην παραµονήν γενικής επιθέσεως του ΕΑΜ. Φοβούµαι πολύ πως αυτή την φοράν, θα κουρασθώ πολύ

για να κρατήσω και ίσως δεν θα ανθέξω». Βεβαίως, πρέπει να συνεκτιµηθεί ότι, την ίδια περίοδο, η τροπή της µάχης στην Αθήνα έγερνε σαφώς υπέρ των Βρετανών και των συµµάχων τους.30 Υπήρχε, δηλαδή, όντως ένα περιθώριο αισιοδοξίας για τις «εθνικές δυνάµεις», οι οποίες καλούνταν για µια ακόµη φορά να αποδείξουν

το αξιόµαχό τους σε µια εµφύλια αναµέτρηση. Ο αρχηγός των ΕΟΕΑ, µε ένα χαρακτηριστικό διάγΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ

είχαν µετακινηθεί από περιοχές που απείχαν πολύ από την Ηπειρο, πολλοί δρόµοι ήταν σε κακή

κατάσταση, ενώ δεν πρέπει να υποτιµάται και η αδυναµία της περιοχής να υποστηρίξει επισιτιστικά την εκστρατεία των πλέον εµπειροπόλεµων

µεραρχιών του. Από την πρώτη ηµέρα των επιχειρήσεων κατέστη φανερό ότι οι αντάρτες του Ε∆ΕΣ αντιµετώπιζαν µεγάλη πίεση. Στην περιοχή των Ιωαννίνων τα τµήµατα των εδεσιτών υποχώρησαν µετά από σκληρές συγκρούσεις, ενώ σηµαντικό ρόλο δια-

δραµάτισε η ουσιαστική αυτοδιάλυση δύο µεγάλων σχηµατισµών, του Συντάγµατος Κολιοδηµητραίων και του Συντάγµατος Ντουσκάρας, στο οποίο διοικητής ήταν ο βασιλόφρονας αξιωµατι-

κός Ευάγγελος Ζώτος. Τα τµήµατα του ΕΛΑΣ εισήλθαν στα Ιωάννινα στις 23 ∆εκεµβρίου και διαπίστωσαν ότι εκατοντάδες εαµικά στελέχη της πόλης είχαν συλληφθεί, προκειµένου να χρησιµοποιηθούν ως όµηροι. Κατόπιν ο Αρης Βελουχιώτης και ο Στέφανος Σαράφης εισήλθαν θριαµβευτικά στην πόλη και ακολούθησε οµιλία του αρχικαπετάνιου του ΕΛΑΣ προς το «λαό των Γιαννίνων», µε την οποία εξαγγέλθηκε

η οριστική διάλυση των ΕΟΕΑ. Η πλέον πολυαίµακτη όµως µάχη δόθηκε στην Αρτα. Επί δύο ηµέρες, 21 και 22 ∆εκεµβρίου, 139

σφοδρότατες συγκρούσεις διεξάγονταν για την κατάληψη του στρατηγικού υψώµατος Προφήτης Ηλίας. Την πόλη υπεράσπιζαν τµήµατα βετεράνων των ΕΟΕΑ υπό τη διοίκηση τοπικών

οπλαρχηγών. Και οι δυνάµεις του ΕΛΑΣ που είχαν διατεθεί για την Αρτα ήταν αξιόλογες. Σηµαντικό ρόλο διαδραµάτισε το τοπικό 3/40 Σύνταγµα που είχε ανασυγκροτηθεί το καλοκαίρι, καθώς και τµήµατα του

2/39 Συντάγµατος Αιτωλοακαρνανίας. Η έκβαση της µάχης απέβη υπέρ του ΕΛΑΣ και οι εδεσίτες αναγκάσθηκαν να εγκαταλείψουν την πόλη µαζί µε πλήθος αµάχων, από το φόβο αντεκδικήσεων εκ µέρους του ΕΑΜ.32 Ο τοπικός, όµως, διοικητής των εδεσίτικων δυνάµεων Κωνσταντίνος Κωνσταντόπουλος δεν επέτρεψε τη σύλληψη οµήρων, µετά από παρεµβάσεις µελών της ελίτ της πόλης. 33 Οι απώλειες και για τις δύο πλευρές ήταν βαρύτατες. Συνολικά, 270 εδεσίτες αντάρτες τέθηκαν εκτός

µάχης (70 νεκροί και 200 τραυµατίες).34

Μικρές επιτυχίες δεν µπορούσαν να αναστρέψουν το γενικό κλίµα. Ανήµερα τα Χριστούγεννα του 1944

δελτίο συµβάντων της VIII Mεραρχίας του ΕΛΑΣ έκανε λόγο για τις επιτυχίες της µονάδας και την υποχώρηση των εδεσιτών ανταρτών.35 Την όλη κατάσταση επιδείνωνε η µαζική αναχώρηση συµπαθούντων των Ε∆ΕΣ και µελών των οικογενειών

τους από τις πόλεις και τα χωριά της Ηπείρου. Οι άµαχοι αυτοί, που συνόδευαν τις µονάδες του Ε∆ΕΣ που υποχωρούσαν, αποτελούσαν άλλο ένα µεγάλο πρόβληµα για την ηγεσία. Οσον αφορά τη µαχητική ικανότητα των εδεσιτών, είναι αναµφίβολο ότι τα καλύτερα αποτελέσµατα ήρθαν από την πλευρά των τµηµάτων των οπλαρχηγών (όπως το Σύνταγµα Ξηροβουνίου). Χαρακτηριστική ήταν η επιτυχηµένη άµυνα που αντέταξε το τµήµα του Αλέκου Παπαδόπουλου σε επιχείρηση κύκλωσης που εξαπέλυσε ο

ΕΛΑΣ στην οδό Πρεβέζης-Ιωαννίνων. Οι απώλειες των εδεσιτών σε όλη τη µάχη της Ηπείρου δεν ήταν ευκαταφρόνητες (170 νεκροί

Ο ηγέτης του Ε∆ΕΣ Ναπολέων Ζέρβας σε παρέλαση στα Γιάννενα (φωτογραφία Κώστα Μπαλάφα). 140


και 347 τραυµατίες) Και ο ΕΛΑΣ όµως είχε πολλές απώλειες (680 νεκροί και τραυµατίες), γεγονός που

οπωσδήποτε προκαλούσε επιπλέον προβληµατισµούς στην εαµική ηγεσία.36 Στις 30 ∆εκεµβρίου 1944, τα τελευταία τµήµατα των ΕΟΕΑ εγκατέλειπαν την Πρέβεζα επιβιβαζόµενα σε βρετανικά και ελληνικά πλοία.37 Είχε προηγηθεί η πυρπόληση των αποθηκών βενζίνης, πετρελαίου, κάρβουνου και τροφίµων, προκειµένου τα εφόδια αυτά να µην περιέλθουν στους ελασίτες. 38 Προορισµός των εδεσιτών ήταν η Κέρκυρα, επιλογή που έδειχνε σχεδόν αυτονόητη στην υπάρχουσα συγκυρία. Ο

ηγέτης του Ε∆ΕΣ ήταν απογοητευµένος από την εξέλιξη της µάχης στην Ηπειρο. Λίγες ώρες µετά την άφιξή του στην πόλη της Κέρκυρας έγραφε

στο ηµερολόγιό του: «Λήγει οριστικώς η περιπέτεια Ηπείρου µε τόσιν δόσιν τραγικότητος και

εγκαταλείψεως».

Αθήνας, που αµφισβητούσαν την πρωτοκαθεδρία της ΕΠΟΝ. Επειτα από διαπραγµατεύσεις µε την ηγεσία του Ε∆ΕΣ, η οµάδα των φοιτητών είχε γίνει δεκτή στις ΕΟΕΑ, αποτελώντας τµήµα του 3ου Τάγµατος του 3/40 Συντάγµατος, που είχε διοικητή τον αξιωµατικό Γεώργιο Αγόρο.40 Η ενσωµάτωση στο αντάρτικο του Ζέρβα είχε πάντως

πραγµατοποιηθεί µε δύο βασικούς όρους: τη µη συµµετοχή της οµάδας σε εµφύλιες συγκρούσεις και τη µη ένταξη στο πολιτικό σκέλος της οργά-

νωσης. Ο Ιερός Λόχος έλαβε µέρος στη µάχη της Μενίνας, τον Αύγουστο του 1944, και εισήλθε πανηγυρικά στα Ιωάννινα τον Οκτώβριο του ίδιου

έτους, όπου και παρήλασε ενώπιον του Ζέρβα.41 Σε γενικές γραµµές, πολλά από τα µέλη του Ιερού Λόχου απογοητεύθηκαν από την κατάσταση που επικρατούσε στο εδεσίτικο αντάρτικο και, σε κάποιες περιπτώσεις, από τους συµπολεµιστές

τους. Σε καµία περίπτωση, όµως, δεν έπαψαν να Συνολικά 8.500 περίπου αντάρτες διεκπεραιώθηκαν στο νησί. Ουσιαστικά, ο ρόλος τους είχε λήξει. Το επόµενο χρονικό διάστηµα ασχολήθηκαν µε την τήρηση της «ασφάλειας» στην Κέρκυρα. Η απογοήτευση που είχε προκληθεί από την ήττα,

η αναµονή της αποστράτευσης, η συνάντηση µε

βλέπουν την «άλλη όχθη» µε ανάµικτα αισθήµατα φόβου, περιφρόνησης και επιφύλαξης ακολουθώντας τον επίσηµο λόγο της οργάνωσης, που, την περίοδο αυτή, έκανε λόγο για «συµµορίτες», «κακοποιούς», «αναρχικούς», ακόµη και «ληστές», προκειµένου να χαρακτηρίσει τους ελασίτες ενό-

τον πληθυσµό ενός νησιού που ήταν ενταγµένος κυρίως στο ΕΑΜ δηµιούργησαν ένα εκρηκτικό

πλους.

κλίµα, το οποίο ευνοούσε αντεκδικήσεις. Τις πρώτες ηµέρες στην Κέρκυρα, οι εδεσίτες

Τον Ιανουάριο του 1945, θεωρώντας ότι δεν υπήρχε καµία υποχρέωση παραµονής τους στις τάξεις των ΕΟΕΑ (µετά και τις εξελίξεις στην πρωτεύου-

αντάρτες προέβησαν σε συλλήψεις στελεχών του

σα και την ήττα του ΕΑΜ), οι Ιερολοχίτες πίεζαν

ΕΑΜ, ενώ δεν έλειψαν και οι δολοφονίες (όπως αυτή του πρωτοδίκη Γίδα).39 Από την άλλη πλευρά, πολλοί εδεσίτες αντάρτες, από τα ορεινά της Ηπείρου και τον Βάλτο, εκµεταλλεύθηκαν την ευκαιρία που προσέφερε η εγκατάστασή τους στο νησί για την άσκηση λεηλατικών πρακτικών, παρά

τους ανωτέρους τους για να τους αποστρατεύσουν. Οπως χαρακτηριστικά διηγείται ο Σωτήρης Τσαµπηράς, στη συνάντησή του µε τα ανώτερα

τις αυστηρές εντολές της ηγεσίας.

στελέχη του 3/40 Συντάγµατος (στο οποίο ανήκε οργανικά ο Ιερός Λόχος), η βασική γραµµή των Ιερολοχιτών ήταν η εξής: «Καταλαβαίνω πως τώρα ήρθε η σειρά µας. Αρχινάω γω και πιάνουνε µετά

οι άλλοι: ούτε στάση θέλαµε να κάνουµε ούτε τί∆εν έλειψαν όµως και σχεδόν στασιαστικές ενέργειες, όπως αυτή στην οποία προχώρησαν

οι αντάρτες του Ιερού Λόχου που αποτελούνταν κυρίως από φοιτητές των µεσοαστικών στρωµάτων της Αθήνας. Η µονάδα είχε συγκροτηθεί κυρίως από νέους του ΕΣΑΣ (Εθνικού Συνδέσµου Ανωτάτων Σχολών), της ένωσης των φοιτητών της ΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ

ποτα. Ο πόλεµος, το κίνηµα έχει πια τελειώσει. Ανοίγανε τα πανεπιστήµια. ∆εν πάει να χάσουµε τις σπουδές µας. Είναι άδικο να υποσκελιστούµε

από τους άλλους και µάλιστα τους συναδέλφους του ΕΑΜ ή όσους δεν κουνήσανε το δακτυλά-

κι τους σ’ όλη την Κατοχή. Είµαστε σίγουρα πιο χρήσιµοι ως πολίτες στα Πανεπιστήµια. Εµείς 141

δεν κάνουµε για στρατιωτική σταδιοδροµία, άλλοι

στρατιωτικής αποστολής ήταν αµφιλεγόµενες. Η

είναι πιο κατάλληλοι».

µόνη επιλογή που απέµενε ήταν η δήλωση νοµιµοφροσύνης και η αποδοχή του αναµενόµενου

42

Από την άλλη πλευρά, ο Ζέρβας είχε αποδεχθεί τα νέα δεδοµένα που δηµιουργούσε η γενική εξέλιξη των µαχών της Αθήνας και έθεσε τις υπηρεσίες του

πολιτικού συµβιβασµού µε το ΕΑΜ.

στη νέα ελληνική κυβέρνηση που προέκυψε από

διαφορετική κατάσταση. H κυρίαρχη µέριµνα των

τα ∆εκεµβριανά. Η ανάληψη της πρωθυπουργίας από τον Νικόλαο Πλαστήρα, ονοµαστικά ηγέτη του Ε∆ΕΣ, δεν αντανακλούσε όµως κάποια θετική εξέλιξη ως προς την οργάνωση. Ο στρατηγός είχε

εαµικών στελεχών ήταν η κοινωνική και πολιτι-

ήδη εκφρασθεί αρνητικά συνολικά για το αντάρτικο κίνηµα, θεωρούσε ότι ο ανταρτοπόλεµος είχε ουσιαστικά βλάψει την ελληνική υπόθεση και είχε αποστασιοποιηθεί πλήρως από τον Ζέρβα. Ετσι, στη συνάντηση των δύο ανδρών στην Αθήνα τον Ιανουάριο του 1945, επικράτησε µάλλον ψυχρό κλίµα, αν και οι προτάσεις του Ζέρβα φαινόταν να έχουν στη συγκυρία την αποδοχή του «µαύρου καβαλάρη». Επιπλέον, οι διαθέσεις της βρετανικής

Την ίδια περίοδο, στην Ηπειρο επικρατούσε µια κή ενοποίηση του χώρου, καθώς το σύνολο της

περιφέρειας είχε τεθεί υπό τον έλεγχο του ΕΛΑΣ. Αρχισαν, λοιπόν, να εισάγονται και στην πρώην επικράτεια του Ε∆ΕΣ οι θεσµοί που ίσχυαν ήδη στις υπόλοιπες περιοχές. Στα µέλη του ΕΑΜ που δρούσαν στις «απελευθερωµένες» περιοχές της υπαίθρου επικρατούσε η πεποίθηση ότι έπρεπε να προωθηθεί σύντοµα η ενσωµάτωσή τους στις δοµές της εαµικής Ελεύθερης Ελλάδας. Προς την κατεύθυνση αυτή, άλλωστε, κατέτεινε και η διαταγή του Γιώργη Σιάντου προς τη Γενική ∆ιεύθυνση Ηπείρου για την οργάνωση της «λαϊκής εξουσίας»

Η ανάληψη της εξουσίας από την κυβέρνηση Πλαστήρα, ονοµαστικού ηγέτη του Ε∆ΕΣ, δεν αντανακλούσε κάποια οφέλη για την οργάνωση του Ζέρβα. ∆ιακρίνονται οι Ηντεν, Τσώρτσιλ και Σοφιανόπουλος (φωτογραφία Ηνωµένοι Φωτορεπόρτερ, συλλογή Μ.Γ. Τσάγκαρης). 142


στην περιοχή από τις 31-12-1944.43 Στο πλαίσιο αυτό, αναλήφθηκε µια προσπάθεια δηµιουργίας λαϊκών δικαστηρίων που θα φρόντιζαν για την τιµωρία των «εθνοπροδοτών». Επίσης άρχισαν να λειτουργούν και όλες οι άλλες υπηρεσίες της εαµι-

κής κρατικής δοµής. Σε όλους όµως τους τόνους σηµειωνόταν µέσω του Τύπου ότι οι κάτοικοι των περιοχών που προηγουµένως βρίσκονταν υπό τον

έλεγχο του Ε∆ΕΣ δεν είχαν τίποτε να φοβηθούν. Σηµαντικό ρόλο στη διαδικασία αυτή διαδραµάτιζαν στελέχη που είχαν ήδη δραστηριοποιηθεί ενεργά το προηγούµενο διάστηµα. Στην πρωτεύουσα της Ηπείρου, τα Ιωάννινα, ο δήµαρχος Πέτρος Αποστολίδης υλοποιούσε τις πολιτικές του ΕΑΜ εντός του δύσκολου περιβάλλοντος που δηµιουργούσε η αναγκαστική απουσία πολλών οπαδών του ΕΑΜ (λόγω της µεταφοράς τους από

τον Ε∆ΕΣ στην Κέρκυρα).44 Στο µεταξύ, η κατάσταση στο χώρο της Λάκκας Σουλίου, παρά τη «µεταστροφή» της φατρίας των Κολιοδηµητραίων και την άρνησή τους να ακολουθήσουν τον Ζέρβα στην Κέρκυρα, οδηγούσε τα ανώτατα στελέχη στην υιοθέτηση µιας αυστηρά κατασταλτικής πολιτικής. Η προηγούµενη δράση της οµάδας οδήγησε τους επικεφαλής της VIII Μεραρχίας Ηπείρου στην απόφαση να συλλάβουν τα ηγετικά στελέχη και µέλη των οικογενειών τους. Παρά τις αντιρρήσεις του καπετάνιου του Τάγµατος «Καραϊσκάκη» Αλέκου Κουτσούκαλη, που είχε επιφορτισθεί µε τον έλεγχο της περιοχής της Λάκκας, η απόφαση υλοποιήθηκε το τελευταίο

δεκαήµερο του Ιανουαρίου 1945.

45

Τα γεγονότα συνέβησαν ως εξής: Η αρχική ευµενής ουδετερότητα ανατράπηκε όταν µετά τις διαπραγµατεύσεις του διοικητή της µονάδας των Κολιοδηµητραίων ∆ηµήτρη Ζήκου µε τα στελέχη της Αριστεράς αποφασίσθηκε η προσχώρηση του τµήµατος στον ΕΛΑΣ.46 Στο πλαίσιο της νέας κα-

τάστασης, η διοίκηση και τα µέλη του Τάγµατος «Καραϊσκάκη» εγκαταστάθηκαν στο χωριό Πεντόλακκος και άρχισαν να υλοποιούν τις αποφάσεις περί αφοπλισµού. Στις 22 Ιανουαρίου 1945, όµως, ο ∆ηµήτρης Ζήκος µαζί µε το δάσκαλο και ΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ

Ο Γιώργης Σιάντος µε διαταγή του στις 31 ∆εκεµβρίου 1944 ζήτησε από τη Γενική ∆ιεύθυνση Ηπείρου του ΕΑΜ την οργάνωση «λαϊκής εξουσίας» στην περιοχή.

υποδιοικητή του Συντάγµατος Ελευθέριο ∆ούλη οδηγήθηκαν σε ένα οίκηµα στα ∆ερβίζιανα, όπου και συνελήφθησαν. Τη σύλληψη του ∆ηµήτρη Ζήκου ακολούθησαν ταυτόχρονες µαζικές συλλήψεις στην περιοχή της Λάκκας Σουλίου, αρχικά από το οικογενειακό του δίκτυο στον Πεντόλακκο

και στη συνέχεια από άλλες κοινότητες. Οι συλληφθέντες οδηγήθηκαν στα ∆ερβίζιανα και στη συνέχεια στην τοποθεσία Νταλαµάνι, όπου και εκτελέσθηκαν τη νύχτα της 24ης προς την 25η Ιανουαρίου 1945.47 Επρόκειτο για γεγονότα που οπωσδήποτε δεν συντελούσαν στην οµαλοποίηση της κατάστασης και απηχούσαν, µεταξύ άλλων, και την πόλωση στην οποία είχε οδηγηθεί η κοινωνία της Ηπείρου µετά τις εµφύλιες συγκρούσεις που είχαν προηγηθεί. Είναι µάλιστα ενδεικτικό ότι τα περισσότερα στελέχη της Αριστεράς έκαναν µεταπολεµικά λόγο για αδικαιολόγητες υπερβασίες και εξτρεµισµούς όσον αφορά το συγκεκριµένο περιστατικό. Σε κάθε περίπτωση, οι µαζικές αυτές 143

«Εσείς ζείτε ελεύθεροι και δεν είστε εκεί που η αγωνία και η σκλαβιά δέρνουν το λαό», τόνισε ο Ν. Ζέρβας, απευθυνόµενος στο λαό των Ιωαννίνων και αναφερόµενος στη δεκεµβριανή σύγκρουση στην Αθήνα. 144


εκτελέσεις συντέλεσαν σε πολύ σύντοµο χρονικό διάστηµα στην ανατροφοδότηση της διαµάχης µε νέους όρους, καθώς οι πολιτικές εξελίξεις στην Αθήνα ήταν ραγδαίες. Γεγονός παρέµενε ότι η προϊούσα ένταση στις σχέσεις των δύο οργανώσεων τροφοδοτήθηκε και από µια αντίληψη, σύµφωνα µε την οποία πολλοί πρώην εδεσίτες εθεωρούντο συλλήβδην ένοχοι. Οι εκτελέσεις στις οποίες προέβη ο ΕΛΑΣ, κυρίως στην περιοχή της

Λάκκας-Σουλίου και του κάµπου της Αρτας, δεν συνεισέφεραν στην άµβλυνση των πολιτικών παθών. Ενέργειες αυτού του τύπου δεν εξυπηρετούσαν την εδραίωση κλίµατος ασφάλειας. Επιπλέον, δεν ανταποκρίνονταν και στη γενική πολιτική κατάσταση, όπως αυτή είχε διαµορφωθεί τον Ιανουάριο του 1945 εις βάρος της Αριστεράς. Με την έννοια αυτή δηµιουργούσαν µια άσχηµη

εντύπωση στον ήδη αρνητικά προκατειληµµένο αγροτικό πληθυσµό και καθιστούσαν δύσκολο το

ενδεχόµενο πολιτικής επιβίωσης σε περίπτωση

αλλαγής των ισορροπιών ισορροπιών.. Η διαταγή αποστράτευσης των ΕΟΕΑ, µε τη Συµ-

φωνία της Βάρκιζας, επικύρωσε τη διάλυση των αντάρτικων τµηµάτων του Ε∆ΕΣ. Ακολούθησε η τελευταία διαταγή του Γενικού Αρχηγείου των ΕΟΕΑ, µε ηµεροµηνία 16 Φεβρουαρίου 1945, µε την οποία ο Ζέρβας απευθύνθηκε στους συµπολεµιστές του, διαβεβαιώνοντάς διαβεβαιώνοντάς τους ότι: «∆εν χωριζόµαστε. Μένοµεν πάντα ηνωµένοι, άρρηκτα συνδεδεµένοι. Το αίµα µας ενώνει στη ζωή όπως

µας ήνωνε και στο θάνατο».48 Ο Ναπολέων Ζέρβας, µετά τη Συµφωνία της Βάρκιζας, επανήλθε στην Αθήνα αποφασισµένος αποφασισµένος να διεκδικήσει ουσιαστικό ρόλο στα µεταπολεµικά

πολιτικά πράγµατα της χώρας ως ηγέτης κοµµατικού σχηµατισµού, µε προφανή στόχο κεφαλαι-

Η Συµφωνία της Βάρκιζας επισφράγισε και τις εξελίξεις στην επαρχία. Σαράφης, Σκόµπυ και Ζέρβας κατά τη διάρκεια των διαπραγµατεύσεων (φωτογραφία (φωτογραφία Dmitri Kessel - Life). ΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ

145 14 5

οποίησης του «εθνικού αντιστασιακού» αγώνα της προγενέστερης περιόδου.49 Σε σχετικά µικρό χρονικό διάστηµα προχώρησε στην ίδρυση του Εθνικού Κόµµατος Ελλάδος, κοµµατικού σχηµατισµού που επεδίωκε κυρίως την αντιπροσώπευση των κοινωνικών εκείνων εκείνων στρωµάτων που είχαν ακολουθήσει τον Ε∆ΕΣ.50 Μια οµάδα στελεχών της οργάνωσης, κινούµενη γύρω από τον Κοµνηνό Πυροµάγλου, δεν τον ακολούθησε στο εγχείρηµα αυτό, καθώς θεώρησε ότι υπονοµευόταν εντελώς

η δηµοκρατική κατεύθυνση του Συνδέσµου. Η Κατοχή, όπως προαναφέραµε, είχε συσσω-

ρεύσει πλήθος προβληµάτων στην Ελλάδα, που αφορούσαν τόσο τη διαχείριση από τις ανταγωνιστικές πολιτικές παρατάξεις της δύσκολης συγκυρίας όσο και τις προοπτικές της µεταπολεµικής εξέλιξης της κατεστραµµένης, σε κοινωνικό και οικονοµικό επίπεδο, χώρας. Η πίεση των προβληµάτων αυτών γινόταν µεγαλύτερη στις αποµονωµένες από το κέντρο περιοχές, όπως η Ηπειρος. Η αλλαγή στο κεντρικό πολιτικό πεδίο, που συντελέσθηκε µε την ήττα του ΕΛΑΣ στην

Αθήνα και τη Συµφωνία της Βάρκιζας, επισφράγισε και τις εξελίξεις στην περιφέρεια. Ηδη, από

τις τελευταίες ηµέρες του Φεβρουαρίου 1945 οι εαµικές εφηµερίδες της Ηπείρου αναφέρονταν σε επιθέσεις και απειλές εναντίον πρώην ελα-

σιτών. Η τοπική Εθνοφυλακή, η οποία ανέλαβε σιτών. σύντοµα τα καθήκοντά της, αποτελείτο στη συντριπτική της πλειοψηφία από πρώην εδεσίτες αντάρτες. Ταυτόχρονα, Ταυτόχρονα, στις πόλεις και τα χωριά επέστρεψε το τµήµα εκείνο του πληθυσµού που είχε ακολουθήσει οικειοθελώς τον Ε∆ΕΣ κατά την αποχώρησή του στην Κέρκυρα. Επέστρεψαν όµως στα Ιωάννινα από την Κέρκυρα και οι εαµίτες «όµηροι», αποκαρδιωµένοι από την τροπή των πραγµάτων και προβληµατισµένοι για το µέλλον. Για τα επόµενα έτη οι πολιτικές και οικονοµικές λειτουργίες των τοπικών κοινωνιών νωνιώ ν της Ηπείρου θα επηρεάζονταν απόλυτα από τα δίκτυα των εδεσιτών και οι «ανοιχτοί

λογαριασµοί» µε τα µέλη του ΕΑΜ θα έκλειναν οριστικά εντός του πλαισίου που δηµιουργούσε πλέον ο ολοκληρωτικός εµφύλιος πόλεµος της

περιόδου 1946-49.

Ο καπετάνιος της ΙΧ Μεραρχίας Τ. Καρατζάς σε οµιλία του στα Γιάννενα Γιάννενα τον ∆εκέµβριο του 1944 (φωτογραφί (φωτογραφία α Κώστα Μπαλάφα). 146


ΥΠΟΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ 1. Στ. Σαράφης, Ο ΕΛΑΣ, Αθήνα, Σύγχρονο Βιβλίο, 1964, σσ. 362-365. 2. Η επιστολή δηµοσιεύεται δηµοσιεύεται στο 1931-1944 1931-1944 Φάκελλος Φάκελλος Ελλάς-Τα αρχεία των µυστικών σοβιετικών υπηρεσιών, Αθήνα, Νέα Σύνορα-Α.Α. Λιβάνης, 1993, σ. 148. 3. Χ. Παπαδάτος, Εθνική ΑντίσταΑντίσταση 1942-45, Αθήνα, 1991, σ. 475. 4. Βλ Βλ.. «Π «Πώς ώς φθ φθάσ άσαµ αµεε στ στην ην Κα Καζέ ζέρτ ρτα» α»,, «Β «Βρα ρα-δυνή», φ. 6 ∆εκεµβρίου 1976. 5. Ντοκουµέντα της Αντίστασης, Αντίστασης, Αθήνα, «Το «Το Ποντίκι», 1994, σ. 187. Πρβλ: «Κατά τη συζήτηση αυτή σε µια στιγµή ο Ζέρβας µίλησε εναντίον εναντίον του ΕΛΑΣ. Απάντησα πως οι δικοί του έφταιγαν γιατί η περιοχή εκείνη (Μέτσοβο) ανήκε στον ΕΛΑΣ. Καθόµαστε ο ένας κοντά στον άλλον. Γύρισε και µου είπε, κουνώντας το κεφάλι: “Tι δικοί µου και δικοί σου; ∆εν πήρες ακόµα χαµπέρι πού βρίσκεσαι;”. Αυτό έδειχνε πως ήξερε αρκετά για τις απώτερες σκέψεις των Αγγλων και της κυβέρνησης», Στ. Σαράφης, Ο ΕΛΑΣ, ό.π., σ. 351. 6. Για τη συµφωνία της Καζέρτας, βλ. Ντοκουµέντα της ΑντίΑντίστασης, ό.π., σσ. 180-191. Για τα συµφωνηθέν συµφωνηθέντα τα όρια µεταξύ Ε∆ΕΣ και ΕΛΑΣ στην Ηπειρο, βλ. Αρχεία Εθνικής Αντίστασης, Αθήνα, ΓΕΣ/∆ΙΣ, 1998, τόµ. 4, έγγ. 59, σσ. 194-195. 7. Κ. Βάγιας, Η Αρτα του του πολέµου και της Κατοχής, Κατοχής, Αρτα, εκδ. Μουσικοφιλολογικού Μουσικοφιλο λογικού Συλλόγου «ο Σκουφάς», 2004, σ. 263. 8. Αυτόθι, σ. 264.

αυτή του πληθυσµού δεν ήτο και τόσον δυσεξήγητος δυσεξήγητος διά πάντα διαβλέποντα την εξέλιξιν. Κατά πρώτον, το ήµισυ των κατοίκων της πόλεως ήτο ωργανοµένον και συµπαθούν το ΕΑΜ και κατά δεύτερον και σοβαρώτερον λόγον, ο υπόλοιπος ιδικός µας κόσµος διησθάνετο σαφώς την επερχοµένην εµφύλιον σύγκρουσιν», Αλ. Παπαδόπουλος, Αποµνηµονεύµατα, ό.π., σ. 229. Πρβλ. Σ. Τσαµπηράς, Ας µη βρέξει ποτέ-Το οδοιπορικό του Ιερού Λόχου των Εθνικών Οµάδων Ελλήνων Ανταρτών, Αθήνα, Ελληνική Ευρωεκδοτική, 1985, σσ. 258-259. 12. Βλ. ενδεικτικά, Αρχεία Εθνικής Αντίστασης, ό.π., τµ. 1, έγγ. 88, «εξαιρετικώς επείγουσα διαταγή υπ’ αριθµ. 16445/13/10/1944 του Γενικού Αρχηγού προς άπαντα τα τµήµατα των ΕΟΕΑ».· έγγ. 89, «ανακοίνωσις του Ν. Ζέρβα προς τον λαόν της Ηπείρου, 21/10/1944», σσ. 272275. Πρβλ. ∆. Βότσικας, Στη Θύελλα, Αναµνήσεις από την Εθνική Αντίσταση και τη δράση του ∆ΣΕ στην Ηπειρο και τη ∆υτική Μακεδονία, Αθήνα, 1985, σσ. 132-133. 13. Αρχείο Αλ. Παπαδόπουλου, «διαταγή αρ. πρωτ. 5014 του Απ. Κωνσταντινίδη προς το ανεξάρτητο Σύνταγµα Ξηροβουνίου, 13-11-1944». 14. Βλ. και Αρχεία Εθνικής Αντίστασης, ό.π., τµ. 1, έγγ. 91, «Συνοπτική έκθεσις της κεντρικής επιτροπής αγώνος Βορείου Ηπείρου επί της βορείω Ηπείρω καταστάσεως, Ιωάννινα-Νοέµβριος 1944», σσ. 278-286. Πρβλ. Θ. Σαράντης, Το βορειοηπειρωτικό ζήτηµα και ο Ναπολέων Ζέρβας, Αθήνα, Εθνική Ενωσις των Βορείων Ελλήνων (Ηπειρωτών, (Ηπειρωτών, Μακεδόνων και Θρακών), Θρ ακών), 1985. 15. Γ. Μαργαρίτης, Ανεπιθύµητοι συµπατριώτες, Αθήνα, Βιβλιόραµα, 2005, σσ. 168-169.

9. Αυτόθι, σ. 268. 10. Αλ. Παπαδόπουλος, Αποµνηµονεύµατα, Ιωάννινα, 1976, σσ. 219-229. Πρβλ. «Μέσα από τους καπνούς της µάχης των Ιωαννίνων οι αντάρτες του Ε∆ΕΣ χαιρετίζουν την Ελεύθερη Αθήνα», «∆ηµοκρατική Σηµαία», φ. 38 (περ. Β΄), 13 Οκτωβρίου 1944. 11. «Η υποδοχή των τµηµάτων του Ε∆ΕΣ εις την πόλιν δεν υπήρξεν και τόσον ενθουσιώδης εκ µέρους του συνόλου των κατοίκων. Μάλλον επιφυλακτική και αινιγµατώδης. Η στάσις ΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ

16. Σ. ∆ορδανάς, «Αντικοµµουνιστές «Αντικοµµουνιστές οπλαρχηγοί στη γερµανοκρατούµενη Κεντρική Μακεδονία» στο Ν. Μαραντζίδης (επιµ.), Οι άλλοι καπετάνιοι-Αντικοµµουνιστές ένοπλοι στα χρόνια της Κατοχής και του Εµφυλίου, Αθήνα, Βιβλιοπωλείον της Εστίας, 2005, σσ. 103· Β. Καλογριάς, «Ενοπλες οµάδες ανεξάρτητων οπλαρχηγών και εθνικιστών αξιωµατικών στην περιοχή µεταξύ Στρυµόνα και Αξιού (1941-44), αυτόθι, σσ. 158-171. Την ενσωµάτωση των ενόπλων αυτών στον Ε∆ΕΣ παραδέχθηκε µεταπολεµικά και ο ίδιος ο αρχηγός του Ε∆ΕΣ. Βλ. Ν. 147 14 7

ΥΠΟΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ Ζέρβας, Απελευθερωτικός Αγών Ε∆ΕΣ-ΕΟΕΑ, ό.π., σσ. 55-56. 17. Για τη µάχη του Κιλκίς, βλ. Σ. ∆ορδανάς, «Αντικοµµουνιστές οπλαρχηγοί στη γερµανοκρατούµενη Κεντρική Μακεδονία» στο Ν. Μαραντζίδης (επιµ.), Οι άλλοι καπετάνιοι-Αντικοµµουνιστές ένοπλοι στα χρόνια της Κατοχής και του Εµφυλίου, Αθήνα, Βιβλιοπωλείον της Εστίας, 2005, σσ. 103-107· Β. Καλογριάς, «Ενοπλες οµάδες ανεξάρτητων οπλαρχηγών και εθνικιστών αξιωµατικών στην περιοχή µεταξύ Στρυµόνα και Αξιού (1941-44), αυτόθι, σσ. 171-177. 18. «11η Νοεµβρίου 1944: Η κατάστασις εξακολουθεί να είναι απελπιστική. Η Αγορά εξακολουθεί να είναι νεκρά», Κ. Βάγιας, Η Αρτα του πολέµου και της Κατοχής, ό.π., σ. 270. Πρβλ. ∆. ∆ούµας, Ιστορικαί αναµνήσεις και αυτοβιογραφία, Ιωάννινα, 1969, σσ. 150-167. 19. Για τα ∆εκεµβριανά ποικίλες ερµηνευτικές προσεγγίσεις έχουν διατυπωθεί όσον αφορά το χαρακτήρα της σύγκρουσης, το ρόλο του ΕΑΜ-ΕΛΑΣ, της ελληνικής κυβέρνησης, των Βρετανών, των άλλων συµµάχων κ.λπ. Τα περισσότερα απηχούν τις απόψεις στελεχών του εαµικού κινήµατος. Ενδεικτικά, βλ. Σπ. Κωτσάκης (Νέστορας), ∆εκέµβρης 1944 στην Αθήνα, Αθήνα, Σύγχρονη εποχή, 1984· Β. Μπαρτζιώτας, Εθνική Αντίσταση και ∆εκέµβρης, Αθήνα, Σύγχρονη Εποχή, 1980· Π. Ροδάκης-Μπ. Γραµµένος (επιµ.), Η έκθεση Σιάντου για τα ∆εκεµβριανά και η έκθεση της ΧΙΙΙ Μεραρχίας του ΕΛΑΣ, Αθήνα, Γλάρος, 1986· Νικ. Κεπέσης, Ο ∆εκέµβρης του 44, Αθήνα, Σύγχρονη εποχή· Γ. Ζεύγος, Η Λαϊκή Επανάσταση του ∆εκέµβρη και το Νεοελληνικό πρόβληµα, Αθήνα, Ρήγας, 1945· Σ. Γασπαρινάτος, Απελευθέρωση, ∆εκεµβριανά, Βάρκιζα, Αθήνα, Σιδέρης, 1998, 2 τόµοι· Θ. Χατζής, Η νικηφόρα επανάσταση που χάθηκε, ό.π., τµ. 4, σσ. 195-350. Για τις διεθνείς διαστάσεις, βλ. Ι. Μπάεφ, Ο Εµφύλιος Πόλεµος στην Ελλάδαδιεθνείς διαστάσεις, Αθήνα, Φιλίστωρ, 1997, σσ. 51-89. Για πιο σύγχρονες προσεγγίσεις, βλ. Γρ. Φαράκος (επιµ.), Ο ∆εκέµβρης του ’44, Αθήνα, Φιλίστωρ, 1997· Β. Μαθιόπουλος, Ο ∆εκέµβρης του ’44, Αθήνα, Νέα Σύνορα, 1994· Α. Ελεφάντης, «Μας πήραν την Αθήνα… Από την ιδεολογία του κονσερβοκουτιού στην ιδεολογία του προδοµένου Ελληνισµού», δοκιµές, Το Εµφύλιο ∆ράµα, 6 (1997), σσ. 19-50· L. Baerentzen και D. Close, «Η ήττα του ΕΑΜ από τους Βρετανούς», στο D. Close (επιµ.), Ο Ελληνικός Εµφύλιος Πόλεµος 1943-1950 (Μελέτες για την πόλωση), Νέα Υόρκη, Longman, 1995, σσ. 101-128· Ole Smith, «History made to fit 148

ALL occasions: the KKE view of the December Events», Journal of the Hellenic Diaspora, 22.2 (1996), σσ. 57-68· J.O. Iatrides, «The Dekemvriana: communist revolution, Rightist coup or Blunder?», Journal of the Hellenic Diaspora, 22.2 (1996), σσ. 6985. Για µια διαφορετική οπτική, βλ. Θρ. Τσακαλώτος, Ο ∆εκέµβρης του ’44-Η µάχη των γενναίων, Αθήνα, χ.χ· Γ. Παπανδρέου, Η Απελευθέρωσις της Ελλάδος, Αθήνα, χ.χ.· Π. Κανελλόπουλος, Τα χρόνια του µεγάλου πολέµου 1939-1944, Αθήνα, 1964, σ. 93 κ.ε.· J. Iatrides, Revolt in Athens. The Greek Communist «Second Round», 1944-1945, Princeton, Princeton University Press, 1972. 20. Βλ. G. Alexander, «Η κρίση αποστράτευσης του Νοεµβρίου 1944», στο συλλογικό Η Ελλάδα στη δεκαετία 1940-50. Ενα έθνος σε κρίση, Αθήνα,, Θεµέλιο, 1984, σσ. 263-284. Πρβλ: «Η θυσία των συγκριτικά ολιγάριθµων δυνάµεων του Ε∆ΕΣ ήταν κάτι το επωφελές σε σχέση µε τη διάλυση των δυνάµεων του ΕΑΜ, οι οποίες ήλεγχαν το 90% του εδάφους της χώρας», Ι. Μπάεφ, Ο Εµφύλιος Πόλεµος στην Ελλάδα, ό.π., σ. 68. 21. ΕΛΙΑ, Αρχείο Ζέρβα, Φ. 1.4, «Εθνικαί Οµάδες Ελλήνων Ανταρτών, Γενικόν Αρχηγείον, Γραφείον Αρχηγού, αρ. πρωτ. 2418, προς τον στρατηγό Σκόµπυ, 11/11/1944». 22. Θ. Σφήκας, Οι Αγγλοι Εργατικοί και ο Εµφύλιος Πόλεµος στην Ελλάδα: ο Ιµπεριαλισµός της µη-επέµβασης, Αθήνα, Φιλίστωρ, 1997, σ. 65. 23. Κ. Καραγιώργης, «Ο µισθοφόρος», «Ριζοσπάστης», φ. 28 Νοεµβρίου 1944. Πρβλ. προφορική µαρτυρία Τ.Β. (Αθήνα, 2003). Ο Τ.Β. ήταν ένας από τους νεαρούς που συµµετείχαν στις «αντισυγκεντρώσεις» του Ε∆ΕΣ την περίοδο αυτή. Στην ερώτηση των µελών του ΕΑΜ «πού πολεµήσατε;» οι νέοι της κατηγορίας αυτής απαντούσαν: «Πολεµάει ο Ζέρβας (δις)». 24. Αλ. Παπαδόπουλος, Αποµνηµονεύµατα, ό.π., σ. 233. 25. ΑΣΚΙ, Φ. 4322, Εθνική Φλόγα, φ. 5 ∆εκεµβρίου 1944. 26. Βλ. Κ. Βάγιας, Η Αρτα του πολέµου και της Κατοχής, ό.π., σ. 270. 27. Βλ. ενδεικτικά, Αρχεία Εθνικής Αντίστασης, ό.π., τµ. 1, έγγ. 95, «Επείγουσα διαταγή ΕΟΕ ανταρτών, ΙΙΙ Μεραρχία, ΕΛΛ ΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ

γραφ. ΙΙΙον, αριθµ. πρωτ. ΙΙ. 882, 15-12-1944», σσ. 215-216. 28. Βλ. Αρχεία Εθνικής Αντίστασης, ό.π., τµ. 1, έγγ. 92, «Εξαιρετικώς επείγουσα διαταγή Γενικού Αρχηγείου ΕΟΕΑ υπ’ αριθµ. 22088/8/12/1944 προς άπαντα τα τµήµατα», σσ. 92-93.

γοί του Ε∆ΕΣ στην Ηπειρο-Τοπικότητα και πολιτική ένταξη, διδακτορική διατριβή, Αθήνα, Πάντειο Πανεπιστήµιο, 2003. 41. Βλ. Μεγάλη Ελλάδα, εφηµερίδα του 3/40 Συντάγµατος, τεύχη Σεπτεµβρίου-Οκτωβρίου 1944.

29. Πρβλ. J. Koliopoulos-T. Veremis, Greece-the modern sequel. From 1821 to the present, Λονδίνο, Hurst & Company, 2002, σ. 78.

42. Αυτόθι, σ. 319.

30. Φ. Γρηγοριάδης, Ιστορία του Εµφυλίου Πολέµου 1945-1949 (Το δεύτερο αντάρτικο), Αθήνα, Καµαρινόπουλος, χ.χ., σσ. 310-311.

44. Πρβλ. Β. ∆αλκαβούκης-Φ. Καραµήτσος, «Τα Γιάννενα στη δεκαετία του 1940 µέσα από τα αποµνηµονεύµατα του Πέτρου Αποστολίδη, δηµάρχου του ΕΑΜ», Ηπειρωτικά Χρονικά, 42 (2008), σσ. 189-212.

31. Α. Παπαπαντολέων, Ο µυστικός αγώνας της Εθνικής Αντιστάσεως Ε∆ΕΣ-ΕΟΕΑ, Αθήνα, Ελεύθερη Σκέψις, 1997, σσ. 40-41. 32. Βλ. και Αρχεία Εθνικής Αντίστασης, ό.π., τµ. 4, έγγ. 85, «Εξ. Επείγον σήµα του Γενικού Στρατηγείου προς Ι και ΙΧ Μεραρχίες, Νο 23, ΕΠΕ 632, 21-12-1944». 33. Στ. Παππάς, Η Εθνική Αντίστασις ΕΟΕΑ-Ε∆ΕΣ 19411944 και η προσφορά του οργανωµένου αµάχου πληθυσµού εις τον αγώνα τούτον, ό.π., σσ. 119-120.

43. Γρ. Φαράκος, Ο ΕΛΑΣ και η εξουσία, ό.π., τόµ. 1, σ. 303.

45. Βλ. Αλ. Κουτσούκαλης, Η Εθνική Αντίσταση του ν. Αρτας, Αθήνα, Ιωλκός, 1985, τόµ. 2, σ. 256 κ.ε. Ο Κουτσούκαλης αναφέρει ότι η διαφωνία του µε την απόφαση υπήρξε τόσο έντονη ώστε αναγκάσθηκε να καταφύγει στην Αρτα και να σκεφθεί ακόµη και το ενδεχόµενο να κρυφτεί στο βουνό. Πρβλ. ∆. Γκόντζιος, Οδοιπορικό µνήµης, ό.π., σσ. 48-49.

34. Αυτόθι, σ. 115.

46. Ο ∆ηµ. Ζήκος και ο Ελ. ∆ούλης συναντήθηκαν µε τον Αρη Βελουχιώτη στα Ιωάννινα, κρατήθηκαν προσωρινά και αφέθηκαν ελεύθεροι µε την εντολή να ανασυγκροτήσουν το τµήµα τους. Βλ. Χ. Τσόγκας, Αίµα και δάκρυα, ό.π., σ. 38.

35. Αρχεία Εθνικής Αντίστασης, ό.π., τµ. 4, έγγ. 88, σσ. 323-324.

47. Ο.π., σσ. 73-81.

36. Μ. Μυριδάκης, Αγώνες της Φυλής, Αθήνα, Σιδέρης, 1977, τµ. 2, σ. 288· Στ. Σαράφης, Ο ΕΛΑΣ, ό.π., σ. 465.

48. Βλ. Α. Παπαπαντολέων (Κατσαντώνης), Ο µυστικός αγώνας της Εθνικής Αντιστάσεως Ε∆ΕΣ-ΕΟΕΑ.. Απόρρητα έγγραφα-άγνωστες πτυχές, ό.π., σσ. 42-43.

37. Βλ. Α. Σπανίδης, Αναµνήσεις και µαρτυρίες, Αθήνα, Εταιρεία Μελέτης Ελληνικής Ιστορίας-Παπαζήσης, 1987, σσ. 363-370. 38. Στ. Σαράφης, Ο ΕΛΑΣ, ό.π., σ. 462. 39. Σ. Τσαµπηράς, Ας µη βρέξει ποτέ-Το οδοιπορικό του Ιερού Λόχου των Εθνικών Οµάδων Ελλήνων Ανταρτών, ό.π., σσ. 302-305. 40. Για τη στρατιωτική συγκρότηση του Ε∆ΕΣ, και τις ένοπλες οµάδες του στην Ηπειρο, βλ. Βαγγέλης Τζούκας, Οι οπλαρχηΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ

49. Πρβλ. τις εκτιµήσεις εαµικής εφηµερίδας των Ιωαννίνων ότι ο Ζέρβας «µετά την κοπή των γενειάδων, εντρεπόµενος τους δικούς του εστράφηκε προς Αθήνα», ΑΣΚΙ, Φ. 3214, Ο ∆ηµοκράτης, φ. 5 Μαρτίου 1945. 50. Βλ. Ν. Βαφέας-Β. Τζούκας, «Η πολιτική κληρονοµιά του Ε∆ΕΣ-Το Εθνικόν Κόµµα Ελλάδος 1945-50», στο Π. Βόγλης-Φ. Τσίλαγα-Ι. Χανδρινός-Μ. Χαραλαµπίδης (επιµ.), Η εποχή των ρήξεων-Η ελληνική κοινωνία στη δεκαετία του 1940, Θεσσαλονίκη, Επίκεντρο, 2012, σσ. 255-274. 149

150


Οι σύγχρονες φωτογραφίες κτιρίων και µνηµείων είναι από τη συλλογή του ιστορικού Νίκου Γιαννόπουλου.

Α Ι Φ Α Ρ Γ Ο Π Ο T

ς η λ ό π ς η ν έ µ ισ τ α µ υ α ρ µιας τ Η πρώτη φωτογραφία της πλατείας Συντάγµατος µετά την Απελευθέρωση, τραβηγµένη από αεροπλάνο του βρετανικού στόλου.


151

152


Τρύπες από βολές βαρέων όπλων σε τοίχο της Καισαριανής.

Α T Ο Π Ο Γ Ρ ΑΦ Ι Α

όλης πό ης π νη τιισµέ ν ραυµα τ τρ µιας τ

Ανοιχτές πληγές που τις προσπερνάµε καθηµερινά αδιάφορα, µαρτυρίες ενός φορτισµένου παρελθόντος. ΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ

153

Α T Ο Π Ο Γ Ρ ΑΦ Ι Α

ης πόλης νη τιισµέ ν ραυµα τ τρ µιας τ

Το σηµείο της πλατείας Συντάγµατος είναι το ίδιο µε την κλασική φωτογραφία του Kessel µε τους δύο αλεξιπτωτιστές που οχυρώθηκαν εκεί δεχόµενοι πυρά από τα γραφεία του ΚΚΕ στην οδό Οθωνος. 154



155 15 5

Τα κεντρικά γραφεία του ΕΑΜ στην οδό Κοραή όπως είναι σήµερα και όπως ήταν «τότε» που εισέβαλαν τα βρετανικά τανκς. 156


Καταστροφές στο κτίριο ΒαλεντήΜιχαηλίδη στη γωνία Στουρνάρα και Ζαΐµη. ∆ιατηρούνται µε την ίδια µορφή σήµερα (φωτογραφία Βούλας Παπαϊωάννου, Μουσείο Μπενάκη).

T Ο Π Ο Γ Ρ ΑΦ Ι Α

πόλης µιας τραυµα τισµέ νης

Το «υπουργείο Ναυτικών» στην πλατεία Κλαυθµώνος όπως είναι σήµερα. ΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ

157

T Ο Π Ο Γ Ρ ΑΦ Ι Α

πόλης µιας τραυµα τισµέ νης

«Κόσκινο» µέχρι σήµερα ο τοίχος της καισαριανιώτικης πολυκατοικίας. 158


Αµπελόκηποι.

∆εκεµβριανές σφαίρες και στη βάση του ανδριάντα του Βρετανού φιλέλληνα Τζωρτζ Κάνινγκ στην οµώνυµη πλατεία. ΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ

Ιχνη της µάχης των 33 ηµερών σε τοίχο των Αµπελοκήπων. 159

DEKEMVRIANA.pdf

Recommend Documents