SVEUČILIŠTE/UNIVERZITET „VITEZ“ TRAVNIK FAKULTET AKULTET POSLOVNE INFORMATIKE STUDIJ CIKLUSA; GODINA STUDIJA: I CIKLUS: 4 GODINA SMIJER: INFORMACIJSKE TEHNOLOGIJE
DATA MINING SEMINARSKI RAD
Travni! "#$#%$"#&'$ ()*ina
SVEUČILIŠTE/UNIVERZITET „VITEZ“ TRAVNIK FAKULTET AKULTET POSLOVNE INFORMATIKE STUDIJ CIKLUSA; GODINA GODINA STUDIJA: I CIKLUS: 4. GODINA SMIJER: INFORMACIJSKE TEHNOLOGIJE
DATA MINING SEMINARSKI RAD
IZJAVA: Ja Dragan Rajić +,-*.n, Sv.-i0i1,a/Univ.r2i,.,a „V „Vi,.2“ i,.2“ Travni! In*.+ 3r)4: #"""5&6/DIT )*()v)rn) i -2 7)ra0n- i aa*.7+- )*()v)rn)+, i24av04-4.7 *a +a7 )va4 ra* i2ra*i) 8),8-n) +a7)+,a0n) -2 )ri1,.n4. 9i,iran. 0i,.ra,-r. i 8)7) 8r).+)ra )*n)+n) a+i+,.na,a$
<),8i+ +,-*.n,a: ================= =================
STUDENT: Dra(an Ra4i
ESOR:
Travni! "#$#%$"#&'$ ()*ina
PREDGOVOR Sva) Sva) 8)* 8)*-2. -2.. . i0i 3i0) 3i0) a av. v. )r(an )r(ani2a i2a9i4 9i4.. 8ri-8 8ri-804a 04a44- v.0i. v.0i. )0ii )0iin. n. 8)*a,aa 8),r.3ni? 2a 2a +v)4. 8)+0)van4.$ M.@-,i7! M.@-,i7! na+ 2ani7a! 8)+,)4. 0i 4)1 n.av. n.av. *)*a,n. in)r7a9i4. - ,i7 v. 8ri-804.ni7 i 8)2na,i7 8)*a,9i7a )4. 7)(- 3i,i )ri+n. 2a 8)+0)van4. n.)( 8)*-2.a$ M).7) 0i i2 Bi+)8ani?B 8)*a,a Bi+)8a,iB 4)1 )ri+ni? in)r7a9i4a R-*ar.n4. 8)*a,aa )ri+,i 7.,)*. )4. +- 8)2na,. +,a,i+,i9i! -74.,n)4 in,.0i(.n9i4i! 7a,.7a,i9i i ra-n)v)*+,v- ra*i a-,)7a,i2iran)( ),rivan4a +riv.ni? 7)*.0a i -2)raa 8)*a,aa - v.0ii7 )0iina7a 8)*a,aa$ Svr?a )v)( 8r)9.+ 4.+, 8r.*vi*4.,i 8)na1an4. - 3-*-i7 8)+0)vni7 *)(a@a4i7a )+n)vi 2nan4a ),riv.n)( - 8)*a,9i7a$
SADRAJ PREDGOVOR........... PREDGOVOR........................ .......................... ......................... ......................... .......................... ............................. ................ ! SADRAJ.................... SADRAJ................................. .......................... ......................... .................................................... ........................................ " ". UVOD................ UVOD............................ ......................... .......................... .......................... ......................... ................................ .................... " #. UPOTRE$A RUDARENJA PODAT PODATAKA.......................... AKA........................................ .............. % %. METODE RUDARENJA................. RUDARENJA.............................. .......................... ..................................... ........................ & 6$& METODA NAJLIEG SUSJEDA$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$F SUSJEDA$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$F 6$" GRU
%$6$% GENETSKI ALGORITAM$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$ ALGORITAM$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$ $$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$ $$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$H $$$$$H
4. PROGRAMI 'A RUDARENJE PODAT PODATAKA.......................... AKA..............................." ....." ! $&
&. PROCES I SUDIONICI U RUDARENJU PODAT PODATAKA........... AKA...... ........" ...""" F$& SUDIONICI U RUDARENJU
(. TKO TRAI STRU)NJAKE STRU)NJAKE U DAT DATA MINING.........................." MINING.........................."%% %$&
*. 'AKLJU)AK................. 'AKLJU)AK............................. ......................... ...................................................... ........................................."" ( +. LITERATURA......... LITERATURA...................... ......................... ......................... ................................................" ..................................." *
&
". UVOD R-*ar. R-* ar.n4. n4. 8)* 8)*a,a a,aa a .n($ .n($ *a,a *a,a 7inini 7inini( ( 4. 8r)9.+ 8r)9.+ 8r)na0 8r)na0a. a.n4a n4a n)v n)v)( )( i 8),.n9i4a0n) )ri+n)( 2nan4a i2 8)*a,aa! )*n)+n) a) ),rivan4. i0i “r-*ar.n4. 2nan4a i2 v.0i. )0iin. 8)*a,aa$ )04i 3i i2ra2 7)*a 3i) “r-*ar.n4. 2nan4a i2 8)*a,aa! (*4. +. r-*ar.n4. )*n)+i na )n) 1,) +. 8r)na0a2i a) r.2-0,a, ,)( 8r)9.+a$ R-*ar.n4. 8)*a,aa 4. 8rir)*na .v)0-9i4a ,.?n)0)(i4.! a )4a -8),r.304ava )n9.8,.! 7.,)*. i ,.?ni. ra20ii,i? *i+9i80ina a) 1,) +- 3a2. 8)*a,aa! +,a,i+,ia i -74.,na in,.0i(.n9i4a$ T.?n)0)(i4a 3a2a 8)*a,aa +. ra2vi0a i2 8ri7i,ivni? - +)i+,i9iran. i 7)n. 7)n. +-+,a +-+,av. v. 3a2a 3a2a 8)* 8)*a,a a,aa a a av. v. *an *ana+ a+ 8)2 8)2na4 na4.7) .7)$$ Ta4 ra2v) ra2v)44 )7)(- )7)(-i) i) 4. 3i04..n4. i +a-804an4. )(r)7ni? )0iina 8)*a,aa 1,) 4. n.i234.n) *)v.0) i *) 8),r.3. )3ra*. i ana0i2. ,i? 8)*a,aa! a +v. - +vr?- *)3ivan4a )ri+ni? in)r7a9i4a i 2nan4 2nan4a$ a$ Dan Dana1 a1n4a n4a in)r7 in)r7a9i a9i4+ 4+aa ,.?n)0 ,.?n)0)(i )(i4a 4a )7)(- )7)(-i0a i0a na7 4. 3i04. 3i04..n4 .n4.. +va. +va. a,ivn)+,i - )30i- *i(i,a0ni? 8)*a,aa! a )0iina +a-804.ni? 8)*a,aa - 7n)(i7 3a2a7a 74.ri +. - (i(a3a4,i7a i0i ,.ra3a4,i7a$ O(r)7n. 3a2. 8)*a,aa 3)(a,. + 8)*a9i7a! a0i i +ir)7a1n. in)r7a9i4a7a )4. +- +riv.n. - 8)?ran4.ni7 8)*a9i7a$ U8rav) 4. r-*ar.n4. 8)*a,aa ,) )4. 8)7a. ),ri,i van. in)r7a9i4. i 2nan4. -,an) - 8)*a,.! -v.0i. 8ri*)n)+.i *)n)1.n4- )*0-a! 8)+0)van4- i 2nan)+,i$ R-*ar.n4.7 +. ,a)@.r ),riva4- )*n)+i! 0)(in)+,! 8ravi0n)+, ,. )8.ni,) 3i0) av. +,r-,-r. 7.@- 8)*a9i7a$ R-*ar.n4. 8)*ra2-7i4.va )r(ani2iran4. 3a2a i1.n4.7 8)*a,aa a) 3i +. 8ri+,-8i0) 8ri+,-8i0) 2nan4- i +,4.9an4- i+,)( na ,.7.04,.7.04- 8)+,)4.i? 8)*a,aa - 3a2a 3a2a7a 7a$$ Ra2v Ra2v)4 )4 ,.?n ,.?n)0 )0)( )(i4 i4.! .! rara-na na0a 0a!! in,. in,.rn rn., .,aa 3i,n 3i,n)) *) *)8r 8rin in)+ )+ii 0a1 0a1.7 .7 )r(ani2iran4)r(ani2iran4- 8)*a,aa! n) *a 3i )ni 8)+,a0i )ri+ni! 8),r.3n) 4. n4i?)v) 8r.,varan4. in)r7a9i4. i 2nan4.$ T.r7in r-*ar.n4a .+,) +. 8)i+,)v4.-4. +a " ra20ii,a 8r)9.+a: ),rivan4 ),rivan4.. i 8r.*vi@an 8r.*vi@an4. 4. 2nan4a$ 2nan4a$
"
#. UPOTRE$A RUDARENJA PODAT PODATAKA &
U 8)+0)van4- r-*ar.n4. 8)*a,aa +. na4vi1. )ri+,i na 8)*r-4- 7ar.,in(a!
)4i 4. -+74.r.n +v. vi1. 8)4.*inan)7 -89- -8rav04an4. )*n)+i7a + -89i7a .n($ C-+,)7.r R.0a,i)n+?i8 Mana(.7.n, CRM )4. 4. -+74.r.n) +,varan4-! )*ravan4- i0i 8)3)041avan4- )*n)+a + -89i7a$ Ci04 )v. 8)4.*inan. -+74.r.n)+,i -+74.r.n)+,i na -89a 4.+,. 8ri*)3ivan4. n)vi? -8a9a i 2a*ravan4. +,ari? -8a9a$ CRM 8)-1ava -vi*4.,i .04. i 8),r.3. -8a9a! ra2-74.,i n4i?)v) 8)na1an4. ,. 8r.*vi*4.,i 3-*-. 8)na1an4.$ Na )v)7 8)*r-4- r-*ar.n4. 8)*a,aa 4. 8)+.3n) -in)vi,)! naravn) -2 *)v)04n- )0iin- va0i,.,ni? 8)*a,aa ) -89-$ U 7ar.,in(-! r-*ar.n4. 8)*a,aa +. na4vi1. -8),r.304ava 2a:
*ir., *ir.,ni ni 7ar., 7ar.,in( in( n8r$! n8r$! a,a0 a,a0)2i )2i i 8)n 8)n-*. -*. ra20i ra20ii,i? i,i? ar,ia ar,ia0a 0a +. 1a041a04-89i7a 2a )4. 8)+,)4i na4v.a v4.r)4a,n)+, )*a2iva; 8)2ivi -8-.ni +,ari4i7 (.n.r (.n.ra9i a9i4a7 4a7aa -(0$ -(0$ -7ir)v -7ir)v04. 04.ni9 ni9i7a i7a na 8r.2.n 8r.2.n,a9 ,a9i4. i4. )* a a 04-*i 04-*i (*4. (*4. 8r)*a4ni 8-,ni9i 8r)*a4- ra20ii,. 8r)i2v)*. 8) B ,v)rni)4 9i4.ni +a7) 2a n4i? v..ra+B$N8r$ v..ra+B$N8r$ 8r)*a4- 8r)i2v)*. )* 7.rin) v-n.! 8r)i2v)*. )4. n. 1,.,. na1.7 2*rav04-$
i2ra*- 8r)i0a -8a9a -,vr@-4. +. -2)ra 8)na1an4a -8a9a *a 3i 7- +. a+ni4. 8)+0a0a 8ri0a()@.na 8)n-*a$ N8r$ n.. DG +0a,i +v)4. a,a0)(. + )*4.)7 8) R.,a0i$
+.(7.n,a9i4- -,vr@ivan4. (r-8a -8a9a + 4.*nai7 ara,.ri+,ia -2)r)7 8)na1an4a
i+,ra i+,raiva ivan4. n4. 8)v 8)v.2a .2an)+ n)+,i ,i 8r)*a4 8r)*a4.. ra20i ra20ii,i? i,i? 8r)i2v 8r)i2v)*a )*a ana0i ana0i2a 2a -8 -8)vn )vn.. )1ari9. 1,) +. 7). n8r$ -8),ri4.3i,i 2a ra+8)r.@ivan4. ar,ia0a na 8)0i9a7a$ N8r$ N8r$ - *i+)n,- (*4. +. 8r)*a4- ,.?ni. )0)v.! ra4 n4i? . +i(-rn) +,a4a,i i 18i9.vi 2a ,. i+,. ,.?ni.$ I0i! ra4 7a8a 2a 9r,an4./0i)vni! - 30i2ini ,. 8)0i9. +i(-rn) . na0a2i,i v)*.n. 3)4.! ,.78.r. i +0$
+,i7-0a9i4a -8)vin. *r-(i? ar,ia0a i+,)( 8)*-2.a! )*n)+n) v.. )0iin. +i,i? ar,ia0a! 1,) 7). na*)na*i,i 8ri*)3ivan4. n)vi? -8a9a$
2a*ravan4. -89a
Ka) .7) )v) 8)+,ii Na1 8ri74.r 3i) n8r$ -2 " -804.na Ari.05a 8ra1a 2a r-304. *)3iva,. na 8)0)n )7.1iva 2a r-304. )4i 4. +,i(a) a) (ra,i+ - ,) 8)*-2.. a0i -89i ,) naravn) n. 2na4-$ &
V$ Čai! M$ Var(a! Var(a! In)r7a9i4+a ,.?n)0)(i4a - 8)+0)van4-! E0.7.n,! Za(r.3! "##
6
"
Za 8ri74. 8ri74.rr 7).7) 7).7) -2.,i -2.,i +0an4. +0an4. r.0a7 r.0a7ni? ni? 7a,.ri 7a,.ri4a0 4a0aa ,. n4i?)v n4i?)v )*a )*a2iv 2iv na ,.
a,a0)(.$ <)+,)4. " 7)(-n)+,i )7. .7) a,a0)(. -8-,i,i! ?).7) 0i i? i2a3ra,i na+-7in) i0i -2 8)7) 7.,)*. r-*ar.n4a r -*ar.n4a 8)*a,aa$ Slika 1. . Povećanje odaziva upotrebom rudarenja rudarenja podataka
<)+,),a )*a2iva # H# # '# %# F# # 6# "# "# 6# # F# %# '# # H# # 8)+,),a 8ri7a,.04a r.0a7n)( 7a,.ri4a0a
55555
na+-7ian )*a3ir ======== )*a3ir -2 8)7) r-*ar.n4a
Izvor: V. V. Čačić, M. Varga Varga,, Inorma!ij"ka te#nologija u po"lovanju, po"lovanju, $lement, %agreb, %agreb, &''(
<-na 0ini4a 8)a2-4. )*a2iv )* na+-7in)( i23)ra 8ri7a,.04a r.0a7n)( 7a,.ri4a0a ,. 4. )n*a 0in.arna 4.r +. )* ### 8ri7a,.04a 3i0) "### )*a2iva$ Cr,ana 0ini4a 8)a2-4. 7)(-i )*a2iv )*a2iv a) +- 8ri7a,.04i )*a3rani 8r)9.+)7 r-*ar.n4a 8)*a,aa$ 8)*a,aa$ T) T) 2nai *a )* F### 8ri7a,.04a! )*a2va0) 3i +. n4i? &##$ Znai! 8)+04.*i9a r-*ar.n4a 8)*a,aa +- nii ,r)1)vi! ,r)1)vi! 4.r 4. 8),r.3n) +0a,i 7an4. 8)*a,aa 2a i+,i -ina$ -ina$ Ta)@.r Ta)@.r 4.*an )* 8ri74.ra -+84.1n. -8),r.3. r-*ar.n4a 8)*a,aa 4. 3i) - 8)*r-4- 7)3i0n. ,.0.)ni4.$ K)* 8)+.3n) )*a3rani? )*a2iv 4. 3i) &F! a )* na+-7ini? 6$ O+i7 na 8)* 8)*r- r-44- 7ar., 7ar.,in( in(a! a! r-*ar. r-*ar.n4a n4a 8)* 8)*a,a a,aa a +. )ri+, )ri+,ii na 8)* 8)*r- r-44- 3ana 3anar+, r+,va va 8r)(n)2. 0)1i? 80a,i1a r.*i,ni? ra,a! 8r)(n)2. vri4.*n)+, *i)ni9a i )+i(-ran48r)(n)2. 8r)(n)2. 3r)4a i vri4.*n)+ vri4.*n)+,i ,i nan nana*a a*a 2a 1,.,-! 1,.,-! 8r)(n)2. 8r)(n)2. 20)-8),r. 20)-8),r.3a$ 3a$ Ta)@ a)@.r .r ra2vi4a4- +. r-*ar.n4a P.3a ana0i2a 8)*a,aa ) 8)+4.,i P.3 +,rani9a i ana0i2a 8-,)va )4i7 8)+4.,i,.04i *)0a2. *) 8)r,a0a + 8)*a,9i7a i r-*ar.n4. r -*ar.n4. ,.+,)va$ "
V$ Čai! M$ Var(a! Var(a! In)r7a9i4+a ,.?n)0)(i4a - 8)+0)van4-! E0.7.n,! Za(r.3! "##
%. METODE METODE RUDARENJA RUDARENJA U r-*ar.n4- 8)*a,aa )ri+,. +. 7.,)*. v. 8)2na,. i2 +,a,i+,i.! a7,.7a,i. i ra-n)v)*+,va$ M.@- n4i7a +. na4.1. )ri+,.: & M.,)*a M.,)*a na430i na430i. .(( +-+4 +-+4.* .*aa " GrGr-8ira 8iran4 n4.. 6 A+)9 A+)9i4 i4a, a,iv ivna na 8ra 8ravi vi0a 0a S,a3 S,a30) 0) )* )*00-i iva van4 n4aa F N. N.-r -r)n )n+ +.. Mr. Mr... % G. G.n. n.,+ ,+i i A0() A0()ri, ri,7i 7i 6$& METODA NAJLIEG SUSJEDA Ova 7.,)*a 7.,)*a )7)(--4 )7)(--4.. a-,)7a,+ a-,)7a,+)) 0a+ii9ir 0a+ii9iran4. an4. *)*)-7.na 7.na,a ,a n8r$ n8r$ a* i,a,.04 i,a,.04 8r)na@. n.i 2ani704ivi 0ana! 8)7)- )v. 7.,)*. 7). 8r)nai i *r-(. +0in. 0an. Slika &. Metoda najbli)eg "u"jeda
Izvor: *eb.ezg.#r+mvarg *eb.ezg.#r+mvarga+P-rudarenje&' a+P-rudarenje&'podataka.pd podataka.pd
6$" GRU
F
8ravi0a +- v.2ana 2a -8)vin- +,vari - 8ar-! 4.r +,var A n. 7). -n9i)nira,i 3.2 +,vari i )3rn-,)$ 6$ STALA ODLUČIV ODLU ČIVANJA ANJA Ova 7.,)*a 7.,)*a -n9 -n9i)n i)nira ira na nain nain *a +. na ,.7.04 ,.7.04-- )*0-i )*0-ivan van4a 4a 2a+n)v 2a+n)van ani? i? na 8)2na,i? +i,-a9i4a7a +i,-a9i4a7a i )*0-a7a )n+,r-ira )n+,r-ira +. +,a30) )*0-ivan4a$ )*0-ivan4a$ Slika /.0abli!a /.0abli!a napravljena metodom "tabla odlučivanja
Izvor: Privatni uradak uradak
6$F NEURONSKE MREE Ra-nari av. *ana+ 8)2na4.7) i7a4- 8r)(ra7 8) )7. ra*. i 7)(- *a r.1. +vai 8r)30.7 2a )4i 4. ,a4 8r)(ra7 na7.n4.n$ T)0.ran9i4a na n.8r.*[email protected]. +i,-a9i4. 4. vr0) ni+a! 8a a) +. na -0a2i7a 8)4avi 8)*a,a 2a )4i ,a4 8r)(ra7 ni4. 8r.*[email protected]! )3ra*a +. 2a-+,av04a$ J)1 4. ()ri +0-a4 a) +. ,a n.8r.*[email protected] +i,-a9i4a *)()*i na ni.7 niv)-! - i2vr1n)7 )*-! 4.r . )n*a *)i *) ra?a 8r)(ra7a i 8r.+,a. i2vr1avan4. 8r)9.+a i0i! - na4()r)4 vari4an,i! na+,a. „80avi .ran +7r,i“ + ni2)7 n.ra2-704ivi? 3r)4.va! )4i 8r)+.n)7 )ri+ni- +0-. +a7) 2a n.rviran4.$ 6$F$& ŠTO ČINI NEURONSKE MREE Ka) )* +va. n)v. ,.?n)0)(i4.! i )v*. 4. 8),r.3an na8)r *a 3i +. +?va,i) 8ri9i8 i i0)2)i4a ra*a$ N.-r)n+a 7r.a 4. na8rav04.na 8) -2)r- na 3i)0)1) n.rvn) ,iv) i - 7n)() .7- (a 8)*raava$ Sva) )* na+ - 7)2(- i7a )) +,) 7i0i4ar*i n.-r)na! a na +vai )* ,i? n.-r)na *)v)*i +. )) $### +i(na0a +a *r-(i? n.-r)na$ Sv. ,) ini v.)7a +0).n- 7r.-! i2 )4. +,i- na1. r.0.+n. ra*n4.! in+,in,i! in,.0i(.n9i4a! +v.+,! 2nan4.! +.an4. na ra2n. *)(a@a4. i i+-+,va! 8a i na1. 9.0)-8n) 8+i?i) %
3i.$ O )v)7. 4. 3i0) vi1. r.i -
N.8)vra,n. 7r.. - 8)+,-8- -.n4a )ri+,. ,a)2vani a0()ri,a7 +a 8)vra,ni7 8r)+,iran4.7 3a9 8r)8a(a,i)n! (*. 7r.a na48r. - n)r7a0n)7 +7.r- +0.va na*.+n) (.n.ri1. n.i i20a2! 8a )n*a - +-8r),n)7 +7.r- +va)7 n.-r)n- *)*.04-4. )0iin- (r.1. ra20i- i27.@- .04.n)( i r.a0n)( i20a2a! 8a - ,r..7 8r)0a28)n)v) +0.va na*.+n) )ri(-4. ,.in+. ).i9i4.n,. v)*)va )4i 8)3-@-4- ,a4 n.-r)n$ <)in4. +. )* na+-7in) 8)+,av04.ni? vr.*n)+,i 2a ,.in+. ).i9i4.n,.$ Ta) „n.i+-+na“ 7r.a n. 7). ni1,a *a 8r.8)2na$ Tr.nin( ,.. ,a) 1,) )ri+ni 2a*a4. -0a2n. i .04.n. i20a2n. vr.*n)+,i! *) +. n. 8)*.+. ,.in+. ).i9i4.n,. ,a) *a +. vi1. n. 7.n4a4-$ On*a 4)4 +. 8r)7.n. -0a2i r.9i7)! 8)a. *r-(a +0ia i0i +0)v)! 8a +. 8)n)vi 8)+,-8a -.n4a$ Ov) +. 8)nav04a 2a +vai -0a2ni 8)*a,a! 8)+0. .(a +. ,.in+i ).i9i4.n,i vi1. n. 7.n4a4- +vai )* n.-r)na i? i7a - +v)4)4 7.7)ri4i! i 7r.a 4. +8r.7na 2a ra*$ Mr.a! *a0.! - 8).,- 8ravi )*[email protected]. (r.1.! a )*()vara4-)7 8r)7.n)7 ,.in+i? ).i9i4.na,a +7an4-4. +. ra20ia *)3i4.ni? i 2a*a, 2a*a,i? i? i20a2n i20a2ni? i? vr.*n) vr.*n)+,i +,i +va) +va)(( n.n.-r)n r)na$ a$ Vaan aan 8ara7 8ara7.,a .,arr 4. niv) niv) )r.9 )r.9i4. i4. ,.in+i? ).i9i4.na,a! 4.r a) 4. 8)+0. +va)( )raa ,r.nin(a ,a4 niv) +-vi1. 7a0i! -.n4. . ,ra4a,i 8r.*-()! a a) 4. v.0ii! ,.in+i ).i9i4.n,i „8)*iv04a4-“ 8a +. -.n4 -.n4.. )3in )3in)) 8r.in 8r.in.. 23) 23)(( 8r.)r 8r.)ra a.n4 .n4aa )8 )8+.( +.(aa ari,7. ari,7.,i ,i.. ra-na ra-nara$ ra$
Izvor: #ttp:++p!.p!pre"".r"+tek"t.p#pid234 #ttp:++p!.p!pre"".r"+tek"t.p#pid23455 55
6$% GENETSKI ALGORITAM Onii +- ,.7. On ,.7.04 04.n .nii na i*.4 i*.4ii i7i, i7i,ir iran an4a 4a 8rav 8ravi0 i0aa 3i)0 3i)0)1 )1) )(( ra2v ra2v)4 )4a$ a$ K) K)ri+ ri+,. ,. +. 2a )8,i7i )8,i7i2a9 2a9i4i4- i +,r)4n +,r)4n)) -.n4 -.n4.. 8ri r4.1av r4.1avan4 an4-- 8r)30. 8r)30.7a 7a$$ G.n G.n.,+ .,+i i a0()ri a0()ri,7i ,7i +?.-ri+,ia 7.,)*a ,ra.n4a r4.1.n4a$ T) 2nai *a n.. 8rv) r4.1.n4. )4. . *a,i 3i,i ,)n)! n.() . 8r)94.n4iva,i 7)(-a r4.1.n4a ,. na ,.7.04- 8r)94.n. )*a3ra,i )n) na43)04.$ Da 3i (.n.rira) 7)(-a r4.1.n4a a0()ri,a7 )ri+,i .v)0-9i4+. ,.?ni. )4. +. +-+r.- i - 8rir)*i +.0.9i4a! +.0.9i4a! 7-,a9i4a! rian4.$ Ra* (.n.,+)( (.n.,+)( a0()ri,7a 7). +. 4.*n)+,avn) 8r.*)i,i +0i)7 F : Slika 6. S#emat"ki prikaz genet"kog algoritma
Izvor: #ttp:++***.zemri".er #ttp:++***.zemri".er.#r+7golub+ga+"tudenti+"emina .#r+7golub+ga+"tudenti+"eminari+&''58djur ri+&''58djurete!+genalgo.#tml ete!+genalgo.#tml
Na4vani4i *i) (.n.,+i? a0()ri,a7a 4. -n9i4a *)3r),. -n9i4a 9i04a! 4.r 8r.*+,av04a 04- +.0.9i4. )*r.@-4. )4. +. 4.*in. )*3a9-4- ! a )4. )+,a4- 8)8-0a9i4i ,. ,a)@.r 8r.*+,av04a +a7i 8r)30.7 )4i +. r4.1ava$ Za*a,a -n9i4. *)3r),. 4. )*r.*i,i )0i) 4. *)3ra 8)4.*ina 4.*ina$ Š,) . *)3r),a 3i,i v.a ,) . 4.*ina i7a,i v.- v4.r)4a,n)+, v4.r)4a,n)+, 8r.iv04avan4a$ 8r.iv04avan4a$ J.*in. + 7an4)7 7an4)7 vri4.*n)1- *)3r),. i7a,i . 7an4- v4.r)4a,n)+, 8r.iv04avan4a$ V4.r)4a,n)+, . 3i,i ra20ii,a )* # 4.r 4. ,i7. )7)(-.n) *a +. a0()ri,a7 n. 2a-+,avi - n.)7 0)a0n)7 7a+i7-7-$ U rara-na na00- 7). 7).7) 7) 4.*i 4.*in n-- 8r.* 8r.*+, +,av avi, i,ii a) a) ni2 ni2 3i,) 3i,)va va ! ni2 ni2 9i4. 9i4.0i 0i?? i0i i0i r.a0 r.a0ni ni?? 3r)4.va$J.*in. 3r)4.va$J.*in. 8r.*+,av04a4- 7)(-a r4.1.n4a r4.1.n4a 2a*an)( 8r)30.7a$ 8r)30.7a$ <)8-0a9i4a 4. +-8 +vi? 4.*ini$ Na4.1. 4. ,i4.)7 i2v)@.n4a (.n.,+)( a0()ri,7a v.0iina 8)8-0a9i4.
H
)n+,an,na$ Ini9i4a0na 8)8-0a9i4a 4. 8rva 8)8-0a9i4a ,4$ 8)8-0a9i4a + )4)7 (.n.,+i a0()ri,a7 8)in4. ra*$ Ona 4. na4.1. +0-a4n) (.n.rirana$ (.n.rirana$
4. PROGRAMI 'A RUDARENJE RUDARENJ E PODATAKA PODATAKA
A0a,. i2 8)*r-4a +,a,i+,ii? 8r)(ra7+i? +-+,ava: En,.r8ri+. Min.r SAS! C0.7.n,in. S
S8.9i4a0i2iran. a0a,. 2a )8.ni,./8)+0)vn. -8)ra3.: Da,a Minin(! In,.00i(.n, Min.r IM
A0a,. -04-.n. - Par.?)-+in(: OLA<
A0a,. A0a,. -04- -04-.n .n.. - +-+,a +-+,avv -8rav0 -8rav04an 4an4a 4a 8)* 8)*a,a a,aa: a: Mi9r)+ Mi9r)+), ), SL S.rv. S.rv.r r -+in.++ In,.00i(.n9.
Slika 4. 9$; program program za rudarenje podataka
Izvor: #ttp":++***.ibm.!om+developer*ork" #ttp":++***.ibm.!om+developer*ork"+librar<+o"-*eka1+inde=.#tml +librar<+o"-*eka1+inde=.#tml
&. PROCES I SUDIONICI U RUDARENJU RUDARENJU PODAT PODATAKA
Ov) 4. 8rvi )ra )* r-*ar.n4a 8)*a,aa$ Znai ,r.3a +. *.inira,i 8r)30.7 )4i +. .0i ri4.1i,i$ A) +. 8r)30.7 0)1. *.inira! n. 7). +. ).iva,i *a . r-*ar.n4. 8)+0)vn)7 +7i+0- 3i,i -+84.1n)! ia) r.2-0,a,i ana0i2. 7)(- 3i,i va04ani$ Ov*4. 7).7) -2.,i )na4 8ri74.r 8.0.na i 8iva$
I+-+,va i2 8ra+. 8)a2-4- *a 4. na4v.i ,r-* - 8r)9.+- r-*ar.n4a 8),r.3n) -0)i,i )va4 )ra$ Ovi+n) ) av)i i )r(ani2iran)+,i 8)*a,aa - )r(ani2a9i4i! -0).ni ra* )v)44 a2i )v) a2i r.. r.. +. )* F#5# F#5# 94.0)-8 94.0)-8n)( n)( ,r-*a ,r-*a - 8r)9. 8r)9.++- r-*ar. r-*ar.n4a n4a$$ I23)r I23)r i 8ri8r.7a 8)*a,aa +- ri,in. a,ivn)+,i 2a )nani -+84.? 8r)4.,a$ Ova4 )ra )3-?vaa i23)r i2v)ra 8)*a,aa! in,.(ra9i4- 8)*a,aa i2 ra20ii,i? 3a2a 8)*a,aa! n4i?)v) i1.n4. i *)*a,n) +a-804an4. 8)*a,aa )4i +- 8),r.3ni! a ni+- ,r.n-,n) ra+8)0)ivi$ &&
metode rudarenja 6$KORAK: Izabiranje metode
U )v)7 )ra- +. n. 7). 2na,i na43)04a 7.,)*a! 4.r +v. )vi+i ) 8rir)*i 8r)30.7a$ N8r$ N8r$ n.-r)n+. 7r.. +- na43)04. )3ra20).n4. n.. 8)4av. n8r$ n8r$ vri4.*n)+, -.! a 7.,)*a +,a30a )*0-ivan4a 4. 8)()*na 2a n8r$ ana0i2- )*)3ravan4a r.*i,a$ Znai 8),r.3n) 4. - v.i 7.,)*a r-*ar.n4a 8rv) .+8.ri7.n,ira,i 8a )n*a i2a3ra,i )nna43)04- )4a *a4. r.2-0,a,.$ $KORAK: Učenje Ov*4. 7.,)*a -i na 8)*a,9i7a$ Ov*4. 8)+,)4i )8a+n)+, *a +. -2 8r.vi1. -.n4a *)3i4- r.2-0,a,i )4i +-8.r )*()vara4- 8)*a,9i7a na )4i7a 4. a0()ri,a7 -i) i i2(ra*i) 7)*.0! a 0)1. 3-*-i7 8)*a,9i7a$ A 9i04 7)*.0a 4. *a +. *)3r) 8)na1a na 3-*-i7 8)*a,9i7a$ 8)*a,9i7a$ rezultata F$KORAK: Interpretacija rezultata
U )v)7 )ra- ana0i,iar na ra4- )*0--4. 4. 0i 8ravi0) 2ani704iv)! r.0.van,n) i -8),r.304iv) 2a )r(ani2a9i4-$ )r(ani2a9i4-$ F$& SUDIONICI SUDIONI CI U RUDARENJU . Piramidalni prikaz rudarenja rudarenja
&"
Izvor: #ttp:++***.inotrend.#r #ttp:++***.inotrend.#r+!lanak+&''3+4+nevidljiva-komponenta-p +!lanak+&''3+4+nevidljiva-komponenta-po"lovanja,/>,>4&.#tml o"lovanja,/>,>4&.#tml
(. TKO TRAI STRU)NJAKE U DAT DATA MINING I+,raivan4a +- 8)a2a0) 4. *a v.ina 8)*-2.a )4a ,ra. +,r-n4aa r-*ar.n4a 8)*a,aa *)0a2. i2 IT +.,)ra 6! 7ar.,in(a &H ,. i2 3anar+)( +.,)ra i )+i(-ran4a &'$ Slika 5. ?ijagram"ki prikaz omjera potrage za "tručnja!ima u data mining
Izvor: Privatni uradak uradak
<)0)a <)0)a44 - 8)* 8)*-2. -2.- na )4i )4i +. 2a8)10 2a8)104av 4ava4a4- ni4. ni4. 4.*in+ 4.*in+,v. ,v.n! n! n) na4. na4.1. 1. 4. ,) 7.na*.r "#! +,r-n4a r-*ar.n4a 8)*a,aa &%! +,a,i+,iar i/i0i )8.ra9i4+i i+,raiva &"! 7ar.,in1i ana0i,iar ,. +),v.r+i inin4.r/ar?i,., $ Slika 3. Polo)aj "tručnjaka u poduzeću
&6
Izvor: Privatni uradak uradak
<)*4.*nai 3r)4 8)*-2.a .0i 2a8)+0i,i )+)3. +a *i80)7)7 # i 7a(i+,.ri4.7 #$
Izvor: Privatni uradak uradak
Za*a9i -n-,ar 8r)9.+a r-*ar.n4a 8)*a,aa )4i +. ).-4- )* 2a8)+0.nia +- na4.1. 8r.2.n,iran4. r.2-0,a,a "H! i2(ra*n4a n)vi? 7)*.0a &F i 8ri8r.7a 8)*a,aa &6$ &6$ Znan4. Znan4. 0a+iia9 0a+iia9i4+. i4+. 7.,)*. r-*ar.n4a r-*ar.n4a 8)*a 8)*a,aa ,aa 4. na4,ra.n na4,ra.ni4. i4. &$ &$ &
M.,)*. M.,)*. 8r.*vi@an4a 8r.*vi@an4a i +,a,i+,i +,a,i+,i. . ,.?ni. +- 4.*na) 4.*na) 2a+,-804.n. 2a+,-804.n. +a 8) $ Znan4. Znan4. +), +),v. v.ra ra ) )4. 4. 4. 8) 8),r ,r.3 .3n) n) i7a, i7a,ii na4v na4vi1 i1.. )* )*0a 0a2i 2i na SL SL i SAS SAS " "$ $ Zani704iv) 4. +8)7.n-,i *a +8.9iini +),v.r 2a r-*ar.n4. 8)*a,aa 8ri74.ri9. C0.7. C0.7.n,i n,in. n. +. vr0) vr0) ri4., ri4.,)) +8) +8)7in 7in4.$ 4.$ D)* D)*a,n a,n.. v4.1,i v4.1,in. n. )4. )4. +. 2a?,i4 2a?,i4.va .va44- +ana0 ana0i, i,i i. . v4.1 v4.1,i ,in. n. " "! ! ) )n2 n2a0 a0,i ,in( n( &H &H! ! 8r)4 8r)4. .,n ,nii 7.na 7.na* *7. 7.n, n, &% &%! ! 8r)i0iran4. )ri+nia &F i i+-+,v) i+-+,v) - 8)*r-48)*r-4- &F$
Slika 11. @adni zadat!i
Izvor: Privatni uradak uradak
Ka*a -27.7) - )32ir +v. )v*4. nav.*.n) *)0a2i7) *) 8r)i0a +,r-n4aa r-*ar.n4a 8)*a,aa$ T) T) +- )+)3. )4. +- na4v4.r)4a,ni4. 2a8)+0.n. - IT +.,)r-! 7n)(i )* n4i? ra*. ra*. na 8)0)a 8)0)a44- 7.na* 7.na*.r .raa i n4i?)v n4i?)v 8) 8)+a) +a) 4. na4. na4.1. 1. v.2an v.2an -2 8r.2. 8r.2.n,a n,a9i4 9i4-r.2-0,a,a i ra2v)4 7)*.0a 2a r-*ar.n4. 8)*a,aa$ V4.r)4a,n) +. +0-. 0a+iia9i4+)7 7.,)*)7! a )* n4i? +. 2a?,4.va i 8)+4.*)van4. ana0i,ii? v4.1,ina$ %$&
&$ ana0i2- v.0.8r)*a4. i i*.n,ii9ira0a -89. 2a )4. 4. v4.r)4a,n) *a . 3i,i +0a3i 80a,i1. - 3-*-n)+,i 3-*-n)+,i "$ ana0i2- ra-na -8a9a a) 3i ),ri0a - )4i7 *ani7a - ,4.*n- ,r.3a i7a,i v.. 2a0i?. ()riva R-*ar.n4. 8)*a,aa 8)*a,aa +. )ri+,i 4)1 i -: 5 <)0i,i9i: r-*ar.n4. 4. 7.,)*a )4)7 4. U$S$ Ar7 -+84.0a i*.n,ii9ira,i v)@- na8a*a na Tin T).r+! &&$H$"##&$; a ,)7 +. 7.,)*)7 ,a)@.r )ri+,. CIA i Cana*ian S.9-ri, In,.00i(.n9. S.rvi9. 5 I(ra7a: v. )* %#5i? ()*ina - n.i7 )73ina,)rni7 i(ra7a 8)8-, 1a?a 5 <)+0)van4-: 8)7a. - 3r.7 *)n)1.n4- 8)+0)vni? )*0-a 23)( )n,a,iran4a +a7) )ni? 0i4.na,a 2a )4. 8)+,)4i vi+)a v4.r)4a,n)+, *a . )*()v)ri,i
*. 'AKLJU)AK J.*na J.*na +-v +-vr.7 r.7.n .naa in)r7 in)r7a9 a9i4+ i4+aa ,.?n)0 ,.?n)0)(i )(i4a 4a i2a2iv i2a2ivaa 4a4a- a+)9i a+)9i4a9 4a9i4i4- na 8)i7an4. in)r7a9i4. a) r.+-r+a! 4.*na) a) 1,) +- ,) +ir)vin. i .n.r(.n,i *) )4i? +. *) *)0a 0a2i 2i r-*a r-*ar. r.n4 n4.7 .7 - r-*n r-*ni9 i9i7 i7a! a! 3i0) 3i0) -( -(04 04.n .na! a! .04 .04.2 .2n. n. r-*. r-*. i +0$ +0$ Ri4. Ri4. 4. ) r-*ar.n4- 8)*a,aa$ 8)*a,aa$ S-vr.7.na ra-na0a ra-na0a i7a4- v.0i.! v.0i.! a0i 4)1 -vi4. -vi4. i n.*)v)04n) 8)2na,. 7)(-n)+,i$ O+n)vn) 8)i7an4. ra-na0a v.2an) 4. -2 8)*a,.! a0i -2 8)*a,. )ni -va4- i 2nan4.! a i2 ,)( 2nan4a 7)(- 8r)i2v)*i,i n)va 2nan4a$ <)2na,a i2r. i2r.a a ) )4a 4a a. a. *a ,) ,) i7a i7a in) in)r7 r7a9 a9i4i4- i7a i7a 7) 7) *ana *ana++ vi1. vi1. ni4. ni4. a*. a*.va va,n ,na$ a$ In)r7a9i4a ni4. *)v)04na! n-n) 4. 2nan4. 1,) -ini,i + ,i7 in)r7a9i4a7a$ Znan4. 4. +na(a! 8a +. a. *a . +a7) )na ()+8)*ar+,va 3i,i -+84.1na - )v)7 +,)04.- )4a . 2na,i )ri+,i,i +a*a1n4. i (.n.rira,i n)v) 2nan4.$ T) T) 2nan4. 4. v. - ra-na0ni7 7.7)ri4a7a i 3a2a7a 8)*a,aa a0i 4. (),)v) 4. n.vi*04iv)! 4.r 4. ra+-,) 8)8-, 7rvi9a - 7)r7)r- 3r)4.v 3r)4.vaa i ri4.i$ ri4.i$ K)ri+, K)ri+,. .ii *)+ *)+,i( ,i(n- n-aa -74.,n -74.,n.. in,.0i in,.0i(.n (.n9i4 9i4.! .! r-*ar. r-*ar.n4. n4. 8)*a,aa )30i)va0) +. - ,.?n)0)1i 8)r., i 3i2ni+$ R-*ar.n4. 4. 7n)() vi1. )* )8an4a! ni4. 9i04 )8a,i! v. )*v)4i,i )ri+n) )* n.)ri+n)($ K)* r-*ar.n4a 8)*a,aa i2 7a+. 8)*a,aa ,r.3a i2*v)4i,i 7a0. *i4.0)v. )4i 8r.*+,av04a4- 2nan4.! a )n*a *)*a,n)7 )3ra*)7 +,v)ri,i n)v) 2nan4.! 8a *)i i *) n)vi? ,.?n)0)1i? ),ria$ U 8)47)vn)7 ra20i)van4- 2nan4a )* 8)*a,aa! 2nan4. +. +a+,)4i )* in4.ni9a! 8r.,8)+,avi i v4.r)van4a! a0i 8)+.3n) van) i )* naina a) i? -8),ri4.3i,i$ R-*ar. R-* ar.n4. n4. 8) 8)*a, *a,aa aa 4. 2nai 2nai a-,)7a a-,)7a,i2 ,i2ira iran) n) ,ra. ,ra.n4. n4. in)r7 in)r7a9 a9i4a i4a - 7n)1,v 7n)1,v-&%
8)*a,aa$ Ci04 )v. 7.,)*. 4.+, 8r)na0a.n4. 8ravi0a! )*n)+n) -2)raa )4i )7)(--4 )7)(--4-- 8r)na0a. 8r)na0a.n4. n4. v.2a i27.@- -2r)a -2r)a i 8)+04.*i9 8)+04.*i9aa O(r)7n. O(r)7n. 3a2. 8)*a,aa 8)*a,aa 3)(a,. +- 8)*a9i7a! a0i i +ir)7a1n. in)r7a9i4a7a )4. +- +riv.n. - 8)?ran4.ni7 8)*a9i7a$ U8rav) 4. r-*ar.n4. 8)*a,aa ,) )4. 8)7a. ),ri,i van. in)r7a9i4. i 2nan4 2nan4.. -,an -,an)) - 8)* 8)*a, a,.! .! -v. -v.0i 0i.. 8ri*)n 8ri*)n)+. )+.i i *)n *)n)1 )1.n4 .n4-- )*0-a )*0-a!! 8) 8)+0) +0)va van4n4- i 2nan)+,i$
+. LITERATURA 1A #ttp:++p!. #ttp:++p!.p!pr p!pre"". e"".r"+te r"+tek"t.p k"t.p#pid #pid2345 234555 &A #ttp:++***.zemri".er #ttp:++***.zemri".er.#r+7golub+ga+"tude .#r+7golub+ga+"tudenti+"eminari+&''58dju nti+"eminari+&''58djurete!+g rete!+genalgo. enalgo. #tml /A #ttp:++en. #ttp:++en.*ikipe *ikipedia.o dia.org rg+*iki+ +*iki+?ata8 ?ata8minin miningg (A #ttp":++*** #ttp":++***.ibm. .ibm.!om+d !om+develo eveloper* per*ork" ork"+libra +librar<+o r<+o"-*ek "-*eka1+in a1+inde=. de=.#tml #tml 6A #ttp:++*** #ttp:++***.bita .bitart.#r rt.#r+?ata +?ataMinin Mining.a" g.a"p= p= 4A #ttp:++*** #ttp:++***.ino .inotre trend.# nd.#r+!la r+!lanak+ nak+&''3 &''3+4+ne +4+nevidlj vidljiva-ko iva-kompon mponenta enta- po"lovanja,/>,>4&.#tml po"lovanja,/>,>4&.#tml >A #ttp:+ #ttp:++** +*** *."klad ."kladi"t i"ten enje. je.!om !om 5A V. Čačić, M. Varg Varga, a, Inorma!ij"ka te#nologija te#nologija u po"lovanju, po"lovanju, $lement, %agreb, %agreb, &''( 3A Panian, Panian, B., lepa!, lepa!, C., Po"lovna Po"lovna intelige inteligen!ija n!ija,, Ma"media, Ma"media, %agreb, %agreb, &''/. &''/.
&'
&