9
2. TESİS EKONOMİSİ Endüstriyel tesislerin amacı kazanç elde etmektir. Kazanç:Ürün satışı geliri -maliyet geliridir…………………………………………….(2.1) Tesisten elde edilecek kazancın,tesis için yapılan sermaye yatırımına göre tesisin büyüklüğü veya yapılan yatırımın değerini belirler.Bu nedenle tesis tasarım aşamasında • Sermaye yatırımının • Tesis işletme giderinin • Ürün satış fiyatlarının • Yatırım değerlerinin tahmini gerekir. Tesis tasarım ve ekonomik değerlendirme süreçlerinin birbirlerini etkileyen kavramlar olduğu unutulmamalıdır. 2.1. SERMAYE YATIRIMLARI Bir tesisin kurulması ve işletmeye alınması için yapılacak yatırım: Sermaye: Sabit sermaye maliyeti +işletme maliyeti ………………………………………(2.2) olarak verilmektedir. Sabit sermaye: Tesisteki tüm donatıların satın alınması kurulması ve tesisin inşası için gerekli olan paradır. İşletme sermayesi: Tesisin işletmeye alınması ve çalışır durumda tutulması için gerekli nakit paradır. Tesis için gerekli hammadde ve malzeme maliyeti stoktaki ürün maliyeti tesisin bir aylık işletme ve personel giderleri gibi harcamalar işletme sermayesini oluştururlar. Sabit sermaye tutarının tahmini için değişik doğruluk oranlarında bir çok yöntem bulunmaktadır. Bunlardan en basiti fakat en az güvenilirliği olan yöntem mevcut ve benzer bir tesisin geçmişteki sabit sermaye yatırımının güncelleştirilmesidir.En güvenilir ama en karmaşık ve zaman alıcı yöntem ise tesis ile ilgili detay mühendislik çalışmaları yapıldıktan sonra ortaya çıkacak bilgiler ışığında satın alınacak donatı hizmet için gerekli harcamaların yapımcı ve satın alınacak donatı ve hizmetler için gerekli harcamaların yapımcı ve müteahhit firmalardan alınacak teklifler doğrultusunda hesaplanmasıdır. İşletme sermayesi ise genellikle sabit sermayenin %10-20' si olarak düşünülür. Sabit sermayenin tahmini için bazı basit yöntemleri vermezden önce geçmişteki maliyetleri güncelleştirilmesinden veya ileriye dönük maliyet tahminlerinde kullanılan maliyet indekslerini tanıyalım: 2.1.1. Maliyet İndeksleri: Geçmişte herhangi bir tarihte gerçek maliyeti bilinen bir malın bugünkü maliyetini tahmin edebilmek için kullanılan oranlardır.
10
bugünkü maliyet indeksi …………….. (2.3) Bugünkü maliyet = ( geçmisteki maliyet ) geçmisdeki maliyet indeksi Maliyet indeksleri belirli bir süre içinde fiyatların ortalamasına göre hesaplandıktan sonra doğruluk oranları beş yıllık bir süre içersinde ± %10 kadardır. Şu anki maliyet hesabı için kullanılan indeksler belirli kriterler göz önüne alınarak hesaplanmıştır ve bu nedenle farklı indeksler ortaya çıkmıştır. Bunlar ; 1. ENR (Engineering News-Recordconstruction) İndeksi Bu indeks yapı malzemeleri ve işçilik baz alınarak oluşturulmuştur. Yapılarda kullanılan çelik, çimento ve ahşap ile 200 saatlik çalışma göz önüne alınmış ve 1913 yılı olan başlangıçtaki indeks değeri 100 olarak kabul edilmiştir. 2. CE (Chemical Engineering Plant Construction) İndeksi Bu indeks,ekipman ,donanım,malzeme mühendislik ve denetim gibi faktörler baz alınarak oluşturulmuştur. 1957-1959 yılı olan başlangıç indeks değeri 100 olarak kabul edilmiştir. 3-M&S (Marshall And Switt) İndeksleri Kuzey Amerika kıtası’ndaki cevher hazırlama tesisi donatı maliyetlerinin A.B.D. doları cinsinden bulunması için önerilen indeks türlerinden bir tanesi Marshall & Switt (M&S) donatı indeksi olup Chemical engineering dergisinde ve http://www.che.com. WEB sitesinde periyodik olarak yayımlanmaktadır.1926 yılındaki taban değeri 100 olan M&S indeksi aralarında madencilik ve zenginleştirme proseslerini de olduğu farklı endüstriyel sektörlere göre verilmektedir. Ayrıca tüm sektörlerin aritmetik ortalaması (yıllık genel indeksi )ve bazı proses endüstrilerinin ağırlıklı ortalaması (proses endüstrileri indeksi) yayımlanmaktadır. Her ülkenin kendine özgü koşulları olabileceği için bu indekslerin dikkatli kullanılması gerekir. Örneğin, bu indeksler ithalattaki gümrük vergilerini içermezler. Çizelgede 2.1’de madencilik ve zenginleştirme sektörü için M&S değerleri, verilmiştir .
11 Çizelge 2.1. Madencilik Ve Zenginleştirme Sektöründe Marshall & Switt Donatı Maliyet İndeksleri (Tesiste Kurulmuş Donatı Maliyeti Olarak)
Yıl 2000 1999 1998 1997 1996 1995 1994 1993 1992 1991 1990
M&S indeksi (madencilik ve zenginleştirme endüstrisi, yıl sonu) 1127,3 1113,0 1096,6 1095,6 1080,5 1063,9 1030,0 1005,1 979,5 963,6 948,9
Yıl 1989 1988 1987 1986 1985 1984 1983 1982 1981 1980
M&S indeksi (madencilik ve zenginleştirme endüstrisi yıl sonu) 918,2 886,0 844,6 -824,3 821,3 804,0 791,2 767,9 715,9
2.1.2. Sermaye Maliyet tahmini Toplam Sermaye Yatırımı = Sabit Sermaye + İşletme Sermayesi.......................................(2.4) Buna göre : 1. İşletme Sermayesi Maliyet Tahmini: Bu değer genel olarak sabit sermayenin belli bir oranı olarak kabul edilmektedir. Kabul edilen bu oran %10 dur. Ancak aşağıdaki şekilde işletme maliyeti tahmini yapılabilir. a) b) c) d) e)
Bir aylık hammadde stoku maliyeti Bir aylık proses malzeme stoku Bir aylık üretim maliyeti Bir aylık alacak hesapları Nakit (aylık üretim için giderler, su, elk., vb.)
İşletme Sermayesi = a + b + c + d + e..................................................................................(2.5) 2. Sabit Sermaye Maliyet Tahminleri Sabit sermaye maliyeti tahmini için en az 5 yöntem önerilmiştir. Bu yöntemlerle yapılan sermaye maliyeti tahmini ± %30 duyarlılıkla geçerlidir. Bunlar; • • • •
0,6 kuralı Ana donatı maliyetlerine orantılı yöntemler Tesis maliyet oran metodu Tesis parça maliyet oran metodu
12 • Ana ekipman maliyetleri Son üç metod için kaba bir akım şeması (ana ekipmanlar ve boyutlarını içeren)gerekir.Ayrıca malzeme ve enerji balansı olmasıda yararlıdır. 2.1 0,6 Kuralı (6'ya 10 Kuralı) Bu metodun geçerli olması için tesis benzerliği şarttır. Bölgesel farklılıklar ve ekonomik koşullar farklı değişimlere neden olur.Ayrıca ekipman kapasiteleri içinde geçerli olmaktadır.
( Maliyet ) 1 ( Maliyet ) 2
( Kapasite ) 1 = ( Kapasite ) 2
M 1 Q1 = M2 Q 2
0.6
0.6
( (
) )
Maliyet indeksi 1 × Maliyet indeksi 2
M i1 × M i2
……………………………………………………(2.6)
Örnek 2.1 30000 ton /gün kapasiteli bir tesisin M&S indeksinin 716 olduğunu 1980 yılındaki 140*10 $ ise 40000 ton /gün kapasiteli benzeri bir tesisin M&S indeksinin 1127 olduğunu 2000 yılındaki maliyeti tahminen nedir.? Çözüm :
M 1 Q1 = M2 Q 2
0.6
140 × 10 6 30000 = M2 40000
M i1 × M i2
0.6
716 × 1127
M 2 = 262 × 10 6 $ dır. Benzer bir yöntemle, tesis içindeki ana donatıların maliyetleri de tek tek tahmin edilebilir. Her bir donatı için 0,6 kuvveti geçerli olmakla beraber bu konuda yeterli bilgi olmadığından yinede ortalama bir değer olarak kabul edilebilir.Örneğin, bantlı konveyörlerin maliyetleri genişlikleri ve uzunlukları ile kapasiteleri ise aynı bant hızı için genişlikleri ile orantılıdır .O halde aynı uzunlukta fakat farklı genişliklerdeki konveyörlerin maliyetlerini karşılaştırırken kapasite yerine genişlik oranlarının 0,6 kuvvetini kullanabiliriz.
13 Örnek 2.2 0,91 m genişlikte ve 180 m uzunluğundaki bir konveyörün maliyetinin 175000 $ olduğu biliniyorsa 1,22 genişlikte ve aynı uzunluktaki konveyörün tahmini maliyeti nedir.? Çözüm : M 1 Q1 = M 2 Q 2
0.6
175000 0.91 = M2 1.22
0.6
M =208655 $ 2 2.2. Ana Donatı Maliyetine Orantılı Yöntemler Sabit sermayenin tahmini için doğruluk oranı daha yüksek olan yöntemler, tesisteki başlıca donatıların toplam maliyetinin bazı katsayılarla veya yüzdelerle çarpılmasına dayandırılır. Bu yöntemin uygulanabilmesi için tesisteki kırıcılar, elekler, değirmenler, sınıflandırıcılar, konveyörler, silolar ve karıştırıcı tanklar, pompalar, zenginleştirme aygıtları, çökelme tankları, filtreler ve elektrik motorları gibi ana donanımların tesise teslim (donatının kurulması hariç) maliyetlerinin tek tek bilinmesi gerekir. Bu yöntemler şunlardır: 1. Ekipman Maliyeti Oran Metodu : Eğer i’inci proses maliyeti Xj ise, bunun tesis maliyeti Fj * Xj olur. Hesaplanan maliyet daha önce verildiği gibi bugünkü maliyete dönüştürülür. F faktörleri çizelge 2.2’de verilmiştir. Eğer tesiste n adet ekipman varsa, tesis maliyeti aşağıdaki formülle hesaplanır. n
Maliyet
=∑ Fi * X i i= 1
………………………….……………………(2.7 )
14 Çizelge 2.2 Ekipman maliyeti oranları Ekipman Kategorisi Kovalı Elevatör Karıştırıcı Fırın Tambur Tip Kurutucu Konveyör Kompresör Fan Dondurma Birimi Isıtıcı Değirmenler Vakumlu Döner Kurutucu Stoklama Tankı Kuru Toz Tutucu Kırıcı Süreç Tankı Enstrümatasyon Yaş Toz Tutucu Pompa Elektrik Motoru
Faktör ( Fj ) 2.0 2.0 2.1 2.2 2.3 2.3 2.5 2.5 2.8 3.0 3.2 3.5 3.5 3.5 4.1 4.1 6.0 6.8 8.5
2.3. Tesis Maliyet Oran Metodu : Ana donatı maliyeti tesis türüne göre belli bir katsayı ile çarpılarak tesis için gerekli sabit sermaye yatırımı tahmin edilebilir. Eğer, bu maliyet N ise; Kırıcı devreleri gibi sadece KATI işleyen tesis maliyeti KATI + SIVI karışımlarını işleyen tesis maliyeti Sadece SIVI işleyen tesis maliyeti olarak hesaplanır.
= 3.10 * N .………….(2.8 ) = 3,63 * N …… …… (2.9 ) = 4,74 * N …………( 2.10 )
Örneğin, geliştirilmiş akım şemasına göre ana donatılarının toplam maliyeti ( yeni donatılar üzerinden ) 10 * 106 $ olan bir cevher zenginleştirme tesisinin sabit sermaye yatırımı = 3,63 * 10 * 106 = 36,3 * 106 $ olarak tahmin edilebilir. İkinci el donatılar kullanılarak tasarrufa gidilebileceği gibi, artıkların uzaklaştırması, su ve güç teminindeki normal koşulların ötesindeki zorluklar nedeniyle daha fazla yatırıma gerek olabilir. 2.4. Tesis Parça Maliyet Oran Metodu : Toplam donatı maliyetlerini tek bir katsayı ile çarpmak yerine Çizelge 2.3 ve 2.4’de gösterildiği gibi, tesisin kurulmasında göz önünde bulundurulması gereken her bir ek maliyet kalemi için toplam donatı maliyetini belirli yüzdelerde çarparak maliyet tahmini yapılabilir. Tüm bu maliyet kalemleri toplanarak tesisin sabit sermaye yatırımı hesaplanır.
15 Çizelge 2.3. Sermaye maliyet faktör tahmin değerleri 1. Bugünkü temel endekslerden ve referanslardan, satın alınacak maliyeti........................................................................................000.000 TL 2. Donanımlı, ekipman maliyeti a- Bugünkü endekslerden ve referanslardan veya b- 1.maddenin 1,43 ile çarpımı..................................................000.000 TL 3. Boru Donanımı............................................................................000.000 TL Tesis Tipi Katı Katı-Sıvı Sıvı
2. maddenin %’si 7 – 10 10 – 30 30 – 60
4. Enstrümantasyon..........................................................................000.000 TL Otomatik Kontrol 2. maddenin %’si olarak Yok 3–5 Yarı otomatik 5 – 12 Tam otomatik 12 – 20 5. İnşaatlar ve Geliştirme..................................................................000.000 TL Tesis Tipi Tesis Dışında Tesis İçi ve Dışı Tesis içi
2. maddenin %’si olarak 10 – 30 20 – 60 60 – 100
6. Diğer Giderler (Elektrik gücü v.b)...............................................000.000 TL Genişlik Mevcut Küçük İlaveler Büyük İaveler Yeni Kolaylıklar
2. madde %’si olarak 0 0–5 5 – 25 25 – 100
7. Dış Hatlar......................................................................................000.000 TL Ortalama Uzunluk 2. maddenin %’si olarak Kısa 0–5 Orta 5 – 15 Uzun 15 – 25 8. Top. Tesisin Fiziksel. Mal.=2+3+4+5+6+7..................................000.000 TL 9. Mühendislik ve Konstrüksiyon.....................................................000.000 TL
ekipman
16 Karmaşıklık Basit Zor
8. maddenin %’si olarak 20 – 35 35 – 60
10. Mümkün Beklentiler....................................................................000.000 TL Süreç Tipi 8. maddenin %’si olarak Değişmez 10 – 20 Değişim Sözkonusu 20 – 30 Tahmini 30 – 50 Ortalama 30 11. Boyut Faktörü...............................................................................000.000 TL Tesis Boyutu Geniş Ticari Küçük Ticari Pilot tesis
8. maddenin %’si olarak 0–5 5 – 15 15 – 30
12. Sabit Sermaye Maliyeti=8+9+10+11.............................................000.000 TL Çizelge 2.4 Tesis parça maliyet oran metodu 1
Bugünkü temel endekslerden ve referanslardan alınan satın alınacak ekipman maliyeti 2 Ekipman donanım (0,17 veya 0,25 *(1) ) 3 Boru, malzeme, işçilik (0,17 veya 0,25 *(1) ) 4 Elektrik, malzeme, aydınlatma (0,13 – 0,25 *(1) ) 5 Enstrümantasyon (1’in %3-%12’si) 6 İnşaatlar, mekanik servis (1’in %33-%50’si) 7 Yardımcı binalar (atölyeler gibi) (1’in %7-%15’i) 8 Su, basınçlı hava v.b (1’in %7-%15’i) 9 Yollar, tren yolları v.b (1’in %3-%18’i) 10 İdari yapı ile ilgili sarfiyat (1’in %10-%12’si) 11 Proje yönetimi (Müh. Ve yapı dahil) (1’in %30-%33’ü) 12 Sabit sermaye maliyeti =1+2+..........+11
x106 TL x106 TL x106 TL x106 TL x106 TL x106 TL x106 TL x106 TL x106 TL x106 TL x106 TL x106 TL
2.5. Ana Ekipman Maliyetleri : Bir cevher hazırlama tesisinde yer alacak ekipmanların maliyetleri tek tek ya bir kaç satış firmasından proforma faturalar istenerek yada daha kabaca bir biçimde Çizelge 2.5‘de verilen yöntemle tahmin edilebilir. Bu maliyet içerisine donatıların ve tesisin kurulması, elektrik tesisatı, tesis içi ve dışı boru hatları, su ve güç temini için gerekli sermaye dahil edilemez. Çizelge 2.5’ e göre Maliyet=a(x)b dir............ ………………………………………………………………(2.11) Burada bulunan maliyetler M&S indeksi 300 baz alınarak hesaplanmaktadır. Bu nedenle hesaplanan maliyet daha önce verildiği şekilde bugünkü maliyete dönüştürülmelidir.
17
Çizelge 2.5 Cevher hazırlama ana donatı maliyetleri M&S indeksinin 300 olduğu dönemde (1970) ABD Doları cinsinden donatı maliyeti=a(X)b (aksi * işareti ile belirtilmedikçe, tahrik motoru hariç maliyetlerdir.) Donatı X parametresi X’in birimi X’in değer aralığı a b 2 Çeneli kırıcı Ağız açıklığı alanı (inç) 15x24 - 60x48 6,0 1,28 Birincil döner konik Anma ölçülerinin kırıcı çarpımı (inç)2 30x55 – 60x109 3,58 1,41 Konik kırıcı Kırıcı anma çapı ft 2–7 4154 1,80 2 Çekiçli kırıcı Ağız açıklığı alanı (inç) 6x4 – 46x60 217 0,67 Bilyalı değirmen Motor gücü BG 40 – 1750 3410 0,54 Çubuklu değirmen Motor gücü BG 50 – 1500 2955 0,57 Otojen değirmen Motor gücü BG 400 – 6000 41052 0,31 Çakıl değirmeni * Motor gücü BG 250 – 1400 4331 0,54 Hidrosiklon Çap inç 6 – 30 132 0,91 SRL pülp pompası Kapasite galon/dak. 250 – 5000 31 0,64 2 Toz toplayıcı Kapasite ft /dakika 2000 – 10000 10,6 0,72 İki katlı titreşimli Elek alanı ft2 6x16 – 8x20 376 0,76 elek Helezonlu Helezon çapı inç 24 – 78 30 1,53 sınıflandırıcı Spiralli gravite zenginleştirici Kapasite ton/saat 1 – 3000 920 0,87 (fiberglas) Sallantılı masa * Masa alanı ft2 24 – 90 618 0,35 Ağır ortam zenginleştirme (tüm Kapasite ton/saat 25 – 200 23720 0,33 sistem) Koşullandırma tankı * Hacim ft2 50 – 3250 329 0,35 Flotasyon hücresi Hacim ft2 100 – 300 71 0,74 Jig * Kapasite ton/gün 45 – 400 1120 0,17 800 – 1560 0,18 1,56 Vakum disk filtre Filtre alanı ft2 22 – 1800 1194 0,94 2 Vakum tambur filtre Filtre alanı ft 12 – 720 4331 0,33 Tikiner Çap ft 10 – 225 147 1,38 Spiral kazıyıcılı Motor gücü BG 20 – 50 4936 0,52 santrifüj 50 – 100 2843 0,67 Sepetli santrifüj Motor gücü BG 5 – 10 6421 0,22 10 – 35 4098 0,41 2 Titreşimli besleyici Besleyici alanı (inç) 2880 – 13824 1,28 0,99 (40x72 – 72x192) Bant konveyör (36 inç genişlik) Uzunluk ft 200 – 1000 34 1,13 Apron konveyör (36 inç genişlik) Uzunluk ft 8 – 23 1810 0,62 Elektrik motoru (1800dev/dak.) Güç BG 250 - 600 15,3 1,11
18
2.2. İşletme Ve Ürün Maliyeti Tesis işletme maliyetleri, dolaysız ve dolaylı işletme giderleri, sabit maliyet ve genel giderler olarak dört ana başlık altında toplanabilir. (Çizelge 2.6). Bu giderlerin bazıları üretim hızına bağlı, bazıları ise değildir. İşletme maliyeti, tesis ilk işletmeye alındığında aylık olarak , daha sonra da üçer aylık dönemler için tesise beslenen her bir ton cevher bazında hesaplanarak ürün maliyeti hesaplanır. Dolaysız işletme giderlerinin tahmini için en basit yöntem mevcut tesisler ile karşılaştırmalı olarak yapılan tahminlerdir. A.B.D’de 1980 rakamlarına göre 10000 ton/gün, 20000 ton/gün kapasiteli flotasyon tesislerindeki dolaysız işletme giderleri, sırasıyla 2,00 1,50,ve 1,25 dolar/ton cevher olarak verilmiştir (EK,1987). Ancak birim maliyetler, işçi sayısı tesisin enerji tüketimi, su kullanımı, ve sarf malzemelerinin tüketim hızları bilindiği taktirde dolaysız işletme giderleri her ülkenin kendi Koşullara uygun olarak daha doğru bir biçimde tahmin edilebilir. Dolaylı işletme giderleri dolaysız işletme giderlerinin %30 olarak alınabilir. Sabit işletme gideri kalemlerinden amortisman giderleri tesisin ömrüne, kurtarma (hurda ) değerine ve hesaplama yöntemine bağlıdır.Ön fizibilite çalışmaları için yıllık amortisman gideri, tesis sabit sermaye yatırımının belli bir yüzdesi (%10-20) olarak, yada kısa ömürlü tesisler için %100’ün tesis ömrüne bölünmesi ile elde edilecek yüzde bazında hesaplanır. Sabit sermaye yatırımına arazi maliyeti sabit sermayeden düşüldükten sonra amortisman hesabı yapılmalıdır. Tesisten elde edilen ürünün (konsantrenin) satışından elde edilecek gelirin tahmini için konsantre kalitesi (tenörü) ürünün satış değeri taşıma ve pazarlama giderlerinin yanısıra pazarlama koşullarında oluşabilecek değişiklikler gibi unsurlarında mümkün olduğunca sağlıklı bir biçimde kestirimi gereklidir.Ürün maliyetleri tesise beslenen her bir ton cevher bazında hesaplandığı için bir ton konsantre satışından elde edilecek gelirin de zenginleştirme oranına (bir ton konsantre elde etmek için işlenmesi gereken cevher miktarı ) bölündükten sonra elde edilecek rakamın ürün maliyetinden çıkarılmasıyla tesisin bir ton cevher başına gayri safi kazancı hesaplanabilir. Çizelge 2..6 İşletme giderleri sınıflandırması 1. Dolaysız giderler İşçi yevmiyeleri Nezaretçi personel giderleri Bakım giderleri Sarf malzemesi giderleri ( değirmen bilyaları ve astarları reaktifler vb. ) Elektrik,su,yakıt,giderleri 2. Dolaylı gidereler Ücret dışı ek ödemeler ( ikramiye,prim,ek sigorta vb ) Tesis analiz laboratuarları giderleri 3. Sabit giderler Amortisman giderleri Vergiler Sigorta giderleri 4. Genel giderler
19 Yönetim giderleri Araştırma giderleri Finansman giderleri 2.3. Yatırım Değeri Tasarlanan bir tesis veya herhangi bir proje için yatırım işletme maliyetlerinin tahmininden sonraki aşama, bu yatırımdan elde edilecek kazancın gerekli yatırım ile karşılaştırıldığında projenin gerçekleştirilmesine değer olup olmadığının incelenmesidir.Bu değerlendirmenin her ülkenin kendine özgü koşulları altında sadece mali değil sosyal kıstasları da ( iş sahası açmak, stratejik bir ürünü elde etmek gibi ) içeren biçimde yapılması da olağandır. En basit anlamıyla bir yatırım değeri be yatırımın getirisinin yatırımın büyüklüğüne oranıdır.Örneğin tesisin tahmin edilen net yıllık kazancının toplam sermaye yatırımına oranı (basit verim oranı; the simple interest rate of return . SIRR ) ön fizibilite aşamasında kabaca bir karar verme ölçütü olarak kullanılabilir.Ancak hemen yanıtlanması gereken soruda bu oranın kabul edilebilir en düşük değerin ne olabileceğidir ki, bu da yatırımın yapılacağı ülkede enflasyon oranı ve yapılacak işin risk düzeyi başta olmak üzere bir çok ekonomik etkene bağlıdır.Basit verim oranı saptanan en düşük orandan daha büyük ise proje devem ettirilir. Ön fizibilite aşamasında kullanılabilecek diğer bir basit ölçüt tesisten elde edilecek yıllara göre birikimli net kazancın tesis için yapılan sermaye yatırımını sıfır faiz oranı ile kurtarması için gerekli süredir. Paranı zamana bağlı değerini dikkate almayan ve geri ödeme süresi olarak adlandırılan bu ölçüt üretimde kullanılan donatıların aşınma ve yıpranması ile ilgili amortisman kavramıyla karşılaştırılmalıdır.Geri dönme süresi ne kadar uzun ise riskte o kadar fazladır. Basit verim oranı ve geri dönme süresi benzeri ölçütlerin en zayıf yanı tesisten elde edilecek kazancın yıllara göre dağılımını ve nakit akışını dikkate alınmasıdır.bu nedenle de yatırım değeri ölçütlerinin hesaplanmasındaki daha karmaşık yöntemler yıllara göre net nakit akışı üzerine kurulmuştur. (White vd. 1989) Bir tesisin tasarım ve kurulma aşamalarında sürekli olarak eksi nakit akışı yani sadece sermaye yatırımı vardır.Tesis işletmeye alındıktan ve satılabilir ürün elde etmeye başladıktan sonra bu ilk yatırım sermayesisin yıllara göre beeli bir net nakit akışı ile kurtarılması için belirli bir süre (geri dönme süresi) geçer, ve daha sonra da net nakit akışının artıya geçtiği dönemler başlar. Tesisin gelecekte yaratması beklenilen tüm nakit akışlarını paranın zamana bağlı değerine ve faiz oranına bağlı olarak değerlendirilen yatırım değeri ölçülerinden en temel olanı “bugünkü net değer ölçüsüdür.Bir tesisin bugünkü net değeri tesisin gelecek yıllardaki net nakit akışlarının artı veya eksi belirli bir faiz oranıyla bugünkü para karşılığına indirgenmiş değerlerinin toplamıdır.Yatırım yapan bir kuruluşun sermayesi için beklediği gerçek getiri oranı “t” ve enflasyon oranı da “j” ise ileriki yıllarda elde edilecek nakit akışına uygulanması gereken gerçek indirgeme oranı i=r+j+rj olacağından bugünkü değer ölçütü aşağıda ki bağıntı ile hesaplanabilir. n
P =∑ Ct (1 +r + j +rj t =0
)−t ………………………………….(2.12)
20 Bu eşitlikte Ct t yılı sonundaki nakit akışını (artı veya eksi olarak) C başlangıcındaki sermaye yatırımını n ise nakit akışını beklediği yılların sayısını veya tesisin ekonomik ömrünü gösterir.Bu bağıntıdaki j ve r’nin değerlerinin yüzdelik kesir olarak girilmesi gerekir;örneğin %60 oranında bir enflasyon için j’nin değeri 0.60dır. C0 büyük bir eksi değer olduğundan bir projenin kabul edilebilir olması için P’nin değerinin artı olması gerekir .Birden fazla seçeneğin karşılaştırıldığı durumlarda ise , P’nin en büyük artı değeri aldığı seçenek yatırım değeri olarak en uygun olanıdır. Örnek 2.3 Yıllara göre dolar cinsinden nakit akışı aşağıda verilmiş olan bir projenin gerçek indirgeme oranın ( enflasyon oranı + gerçek getiri oranı ) %18 olduğu durumda bugünkü değerini aşağıdaki gibi hesaplayabiliriz.
Milyon TL nakit
Başlangıç 1. yıl yatırımı C0 sonu C1 -1.06 0.719
P = 1.06 × (1 + 0.18)
−0
2. yıl sonu C2 0.722
+ 0.719 × [1 + 0.18]
−1
3.yıl sonu C3 0.769
4. yıl sonu C4 0.820
+ ............. + 1.331(1 + 0.18)
5. yıl sonu C5 0.873 −6
6. yıl sonu C6 1.331
= 1,83 × 10 6 $
İndirgenmiş nakit akışı üzerine kurulmuş yaygın olarak kullanılan diğer bir yatırım değeri ölçütü de projenin iç getiri oranı dır. İngilizce terminolojide internal rate of return olarak adlandırılan ve IRR olarak sembolleştirilen bu oran (7,3) nolu bağıntıda P değerini sıfır yapan gerçek indirgeme oranı olarak tanımlanır. n
0 = ∑ C t (1 + IRR ) ……………………………………………………………………(2.12) −t
t =0
eşitliğini sağlayan IRR değeri projenin iç getiri oranıdır. Bu eşitliğin IRR için matematiksel çözümü sınama yanılma yöntemi ile elde edilebilir. Örnek 7,3 deki nakit akışı için IRR değeri 0,69 (% 69 ) dur hesaplanan IRR değeri yatırımcının beklentisi olan minimum indirgeme oranından büyükse proje mali açıdan kabul edilebilir bir niteliktedir.
