Bulletin Heemkundevereniging Landgraaf maart 2009.pdf

42

6373 BJ Landgraaf

An de Voeëgelsjtang 12

Heemkundevereniging Landgraaf

Sinds 1982

JAARGANG 25 NR. 1 MRT. 2009



Publicaties Heemkundevereniging Landgraaf (OCGL) Nr.

DAGELIJKS BESTUUR Voorzitter J.Schiffelers, Lokert 9, 5591 NB Heeze, 040-2262936 Secretaris J.Lussenburg, Op de Heugden 28, 6371 XM Landgraaf 06-48655445 Penningm. J.M. Erkens, Wiel Ringenslaan 39, 6373 EP Landgraaf 06-15162659 ALGEMEEN BESTUUR J Baur, Gravenweg 58, 6471 VZ Eygelshoven 045-5352849 2e secretaris Bulletin/Jaarboek H.A.Mulders, Hoefveld 18, 6373 XG Landgraaf 045-5322876 Archief/werkpl. S.H.P.Moonen, Bertus Aafjeshof 2 6431 DZ Hoensbroek. 045 8508030 Geneal/Waubach H.Dortants, Eijgelshovenerweg 25, 6374 KB Landgraaf 045-5315315 Algemeen M.J. Offermans, Schoolstr. 88, 6374 GZ Landgraaf 045-5314079 Archeologie/educatie J.G.M. Born, Charles Frehenstr.85, 6374 EL Landgraaf 045-5310393 Contactpersoon Platkloep H.A. Mulders, Hoefveld 18, 6373 XG Landgraaf 045-5322876

CONTRIBUTIE O.C.G.L. Individuele leden Gezinslidmaatschap Toeslag gebruik studiezaal Jeugdlidmaatschap

BANKRELATIE Rabobank Landgraaf Postgiro Buitenlandbetalingen:

€ 16 euro per jaar € 19 euro per jaar € 9 euro per jaar € 5 euro per jaar (gebruik studiezaal inbegrepen)

rek.nr 136314937 t.n.v. O.C.G.L. Landgraaf rek nr 4776225 t.n.v. O.C.G.L. Landgraaf Ibannr. NL 32 RABO 01363149 37 Bic nr. RABONL2U

VERENIGINGSGEBOUW

E-mail-adres: Website:

leden

Niet-leden

De jaargangen 1984(dl 1)t/m 1987(dl4) 1989(dl6) t/m 1990(dl7) , 1993(dl 10) t/m 1995(dl11), 1997(dl13) t/m 2002(dl 16) en 2007(dl21) zijn uitverkocht 5

Jaarboek waarin o.a. Dialeststudie

1988

4,00

4,00

8

Jaarboek waarin o.a. Genealogie Jongen

1991

4,00

4,00

9

Jaarboek waarin o.a. Annalen van pastoor Schatten 1910-1935

1992

4,00

4,00

Jaarboek,waarin o.a. De familie geschiedenis Rongen

1996

4,00

4,00

17

Jaarboek waarin o.a. burgemeesters van Landgraaf

2003

5,00

5,00

18

Jaarboek waarin o.a. schutterijen,ON2, verwantschappen Eygelshoven

2004

5,00

5,00

19

Jaarboek waarin o.a. Romeinse weg

2005

10,00

10,00

20 21

Jaarboek waarin o.a. 25 jaar OCGL, der Heereweg

2006

12,50

15,00

2008

12,50

17,50

12

Jaarboek waarin o.a. School Rimburg, Mirgelcoulsweg, Koelweg, Lauradorp, Processiecommissie D'r Leuper, Pastoor Daniëls, Zef en Bernhard Hamers Serie "Ken Landgraaf" De jaargangen 1995(dl1),1997(dl4),2000(dl 5),2002(dl6)en 2004(dl8) zijn uitverkocht

2

16 Wandelingen

1995

2,00

2,00

3

Straatnamenboek Van Aalbersestraatr tot Zwartebergweg

1997

2,00

2,00

7

Fotoboek Woabich-Grunsjtroat

2003

10,00

10,00

9

Fotoboek alles um d'r Sjeet

2005

10,00

10,00

10

Fotoboek Rimburg Lauradorp d'r Busj

2006

12,50

15,00

11

Fotoboek Kweer durch Nujjenhage, van d'r Proats bis iggen Sjroat.

2007

12,50

15,00

12

Fotoboek Sjeeter lüj vereins en families

2008

12,50

17,50

Serie "Kijk op Landgraaf" 0

Bokkerijderswandelingen en fietstochten

2007

5,00

7,50

1

Verhoale van vruegert uever d'r Lichtemich

2008

5,00

7,50

2

Sporen uit het verleden van Landgraaf

2008

5,00

5,00

En d'r boer boeëret wieër, genealogie fam. Baur door M.Quaedflieg

2002

22,50

22,50

Dekenale kerk P en P Schaesberg door E.Ramakers

2000

10,00

10,00

Publikaties van derden

An de Voeëgelsjtang 12 6373 BJ Landgraaf 045-5322820 (tijdens openingstijden)

Haengenaempd

[email protected] www.heemkundelandgraaf.nl

Kaarten

VASTE OPENINGSTIJDEN STUDIEZAAL: Woensdag en zaterdag 13.00-17.00 uur Middag kennismakingsbezoek gratis _____________________________________________________________

jaargang

Serie "Jaarboeken"

BESTUURSADRES Op de Heugden 28, 6371 XM Landgraaf 06-48655445 E-mail : j. [email protected] REDACTIEADRES BULLETIN EN JAARBOEK Hoefveld 18, 6373 XG Landgraaf, 045-5322876

Vet en cursief is nieuw

Prijs

De Landgraaf door J.W. v Venrooy en H.S.M.J. Brouwer De Oudstrijders en hun kapel te Rimburg door L.Haarbosch-Toussaint,H.Silvertand, A.Verreck

1987 z.j. 1991

2,00

2,00

5,00

5,00

5,00

5,00

Eygelshoven (113 x 92 cm, zwartwitte kopie)

1891

2,00

2,00

Schaesberg (98 x 61 cm, zwartwitte kopie)

1903

2,00

2,00

Nieuwenhagen,Rimburg, Schaesberg en Ubach over Worms 1805-1807 ( kleur)

2007

5,00

5,00

Ubach over Worms(BST), Rimburg(BST) op CD-Rom

2003

10,00

20,00

Complete inventaris archief OCGL(access-bestand) op CD

2008

1,50

1,50

Volkstelling 1796 (PDF-bestand) gemeenten Ubach over Worms, N.hagen en Schaesberg

2004

2,00

2,00

Bestanden op CD-rom/diskette DTB/BST bestanden in pdf-formaat Eygelshoven(DTB),Frelenberg(DTB),

Het Bulletin verschijnt 4 x per jaar. Losse nummers €. 1,50 excl. portokosten

Marienberg(DTB),Schaesberg(BST-huw),Nieuwenhagen(BST-huw.),

41


Activiteiten 2009 Donderdag 19 maart: aanvang 19.30 uur. Lezing over Lauradorp door M.Offermans en J. Smeets. Donderdag 16 april: aanvang 19.30 uur. Lezing over genealogisch onderzoek vóór het Ancien Regime van F. Patelski. Donderdag 23 april: jaarlijkse ledenvergadering aanvang 19.30 uur. Uitsluitend voor leden. Donderdag 14 mei: aanvang 19.30 uur. Lezing “Wapengekletter”. Op zoek naar de heraldische bronnen van onze familie. Donderdag 25 juni: aanvang 19.30 uur. Voordracht in het dialect door d’r Platkloeb. Zaterdag 12 sept: van 11.00 tot 17.00 uur. Open Monumentendag met thema “Op de kaart” met genealogische contactdag. Zaterdag 19 sept: 08.00 uur onder voorbehoud excursie naar Xanten (Romeins museum en themapark). Donderdag 15 oktober: aanvang 19.30 uur. Lezing van Joep Jung over de mijnen (Laura en Julia). 17 t/m 25 oktober week van de geschiedenis Vrijdag 6 nov: verenigingsavond met presentatie jaarboek 2009 in MFC An der Put in Waubach. Vrijdag 27 nov: aanvang 19.30. Presentatie fotoboek Nieuwenhagerheide. Donderdag 10 dec: aanvang 19.30 uur. Dialectavond van d’r Platkloeb met de vaste titel “d’r geboare verteller”. Kerstmarkt in december: datum wordt nog bekend gemaakt Paleografielessen: 17 mrt. 14 apr. 12 mei, 9 juni, 8 sept. 6 okt. 10 nov en 8 dec.

40


Van de voorzitter Elders in het Bulletin treffen jullie de uitnodiging aan voor de jaarlijkse ledenvergadering die gehouden wordt op donderdag 19 april a.s. om 19.30 uur in de parochiezaal. Als bestuur willen we dit jaar een proef nemen door de bijeenkomst te splitsen in twee delen. Van 19.30 uur tot 20.45 uur willen wij de jaarvergadering houden. Daarna zal een korte pauze worden gehouden en van 21.00 uur tot 21.45 uur zal ik dan zelf nog een korte lezing houden over kasteel Schaesberg. Op deze manier willen wij als bestuur de ledenvergadering interessanter maken voor onze leden. De stukken die voor de vergadering van belang zijn, kunnen in het verenigingsgebouw worden opgehaald vanaf 1 april a.s. en dat is dus geen aprilgrap. De lezer die de vorige keer goed heeft opgelet, heeft veranderingen aan het Bulletin gemerkt. Wij zijn bezig om op dat gebied nog een kwaliteitsslag te maken. De huisstijl zal verder worden opgepakt en ook het logo van de vereniging zal in het komend jaar vermoedelijk veranderen. Ook aan de inhoud proberen we nog het een en ander te doen om een zo gevarieerd mogelijk periodiek te maken. Jack Lussenburg zorgt er inmiddels voor dat bijna tweewekelijks een behoorlijk artikel in de Landgraaf Koerier staat met een stukje inhoudelijke geschiedenis. Het begint aardig vol te worden in onze archiefruimte. Ik heb het dan niet alleen over de collectie, maar ook over de stoelen die wekelijks gevuld worden door onderzoekers. De tafels zitten vol, meestal zijn ook alle computers in gebruik en enkele mensen die wat rustiger willen werken zoeken dan de kantine op. Onze vereniging staat meer dan een beetje in de belangstelling. Het aantal leden blijft groeien en steeds meer mensen zijn geïnteresseerd in hun eigen geschiedenis en de geschiedenis van de omgeving. Met enige regelmaat zien we ook jongere mensen binnenkomen en aanschuiven en zelfs lid worden. Regionaal en landelijk bespeuren we ook bij de overheid en daaraan verbonden organisaties een steeds groter wordende activiteit op het gebied van geschiedenis, archeologie en ons cultureel erfgoed. Gemeenten hebben nog nooit zo veel informatie gekregen 1



en voor veel activiteiten is zelfs subsidie mogelijk. Die informatie is ook voor de amateuronderzoeker beschikbaar. Veel informatie is te vinden op de nodige webpagina’s van de overheid. Zo wordt op dit moment zelfs gebruik gemaakt van digitale fotoalbums om informatie te krijgen over foto’s. De meest bekende site is www.flickr.com Daar staan onder “Commons” links naar foto’s van nationale archieven van verschillende landen. Ik heb tussen de Nederlandse foto’s dan weliswaar nog niet zoveel over Limburg kunnen ontdekken, maar ze geven wel een interessant beeld van zaken uit met name de vorige eeuw. Afhankelijk van de beslissing van de gemeenteraad over de herbouw van kasteel Schaesberg, zullen we aan dit project in elk geval veel aandacht gaan besteden. Op de eerste plaats zijn wij het kenniscentrum voor de gemeente. Die kennis zullen wij ook moeten overdragen en actief moeten deelnemen in het hele proces. Herbouw zal in elk geval betekenen, dat wij ook nieuwe kennis zullen opdoen omdat er natuurlijk extra onderzoek moet worden gedaan en van de eerdere archeologische onderzoeken amper rapporten beschikbaar zijn. Wanneer de besluitvorming positief uitvalt zal dat voor ons in elk geval een vervolg krijgen in het thema van de Open Monumentendag 2009 en de Week van de Geschiedenis 2009. Een ander thema dat onze aandacht volop krijgt is de Via Belgica en alles wat daar bij hoort. Sjef Born is actief met een Romeinendag op het Eijkhagencollege. De eerste bijeenkomsten voor volgende het Romeins weekend in Rimburg hebben plaatsgevonden en ook wordt gekeken hoe de weg van Maastricht tot Rimburg eenduidig in beeld kan worden gebracht. Niet alleen de weg, maar ook de andere aspecten van het Romeins Limburg. Zoals iedereen in krant heeft kunnen lezen, wil men in Heerlen ook extra investeren in het Thermenmuseum. Ook aan de groeperingen binnen het MFC is een Romeinenproject aangeboden. May Quaedvlieg en José Seerden werken hard aan het nieuwe boek over Nieuwenhagen waarin dan met name Nieuwenhagerheide aandacht moet krijgen. Het boek verschijnt in november. May werkt daarbij ook verder aan zijn zogenaamd Bronnenboek waarin hij zoveel mogelijk informatie vastlegt over de panden en de bewoners. Wat May voor Nieuwenhagen doet, hebben Hein Goossens en Carl Specker al voor Waubach gedaan.

Die goeie ouwe tijd

2

39

(Hein. H. Steinen)

In 1695 moest de Nieuwenhagenaar T. zich voor het college van schout en schepenen van de hoofdbank Heerlen verantwoorden in een uiterst trieste zaak. T. was met de voogd van een minderjarig weesmeisje overeengekomen dat hij het meisje tegen betaling van een vet kalf “een heel jaar vrij en onverhinderd en zonder daarvoor gemolesteerd te worden, zou mogen vogelen”. ‘Een heel jaar’ was afgesproken, maar T. had na dat jaar nog twee maanden “gevogelt ofte wel vleeselijck met het meisje geconverteerd”. Voor die twee maanden werd hij veroordeeld tot ... het betalen van drie pattacons. Ondanks intensief zoeken vond ik helaas niets naders omtrent deze zaak, maar wat ik vond leek mij schokkend genoeg. Er kan immers uit geconcludeerd worden dat het vooruitzicht van het genot van een vet kalf zwaarder woog dan het seksueel misbruik van een minderjarig weesmeisje, en dat er in die tijd niet zo zwaar aan seksuele uitbuiting van minderjarigen werd getild (in ieder minder zwaar dan ik veronderstelde). Dat T. het meisje een jaar lang had misbruikt was voor de schout en schepenen in Heerlen geen onderwerp van rechtspleging; het ging er slechts om dat T. het meisje twee maanden langer had misbruikt dan was afgesproken. Voor die twee maanden was niet betaald, en dat kon niet. Bron: inventaris Landen van Overmaas, Rijksarchief Maastricht


Mariabeeldfoto Volgens de schenker van deze foto zou deze genomen kunnen zijn rond 1900 te Brunssum of Sittard. Het derde meisje van links in de achterste rij zou Jenneke Mostard uit Waubach zijn. Degene die weet waar of wanneer deze foto gemaakt is en/of personen op de foto herkent, wordt verzocht om met ons contact op te nemen zodat we de gegevens kunnen vastleggen. e-mail adres: [email protected]

38


Hub Dortants is bezig om dit verder te verfijnen voor de Groenstraat en Rimburg. Voor Schaesberg is dit werk nog nooit gedaan. Samen met Jo Odekerken werk ik op dit moment aan het gebied “D’r Sjeet” (inclusief Strijthagen en Overste Hof). Geen makkelijk karwei door de rigoureuze sloop uit de zestiger en zeventiger jaren. Als basis gebruiken we daarom de eerste kadasterkaarten uit 1832 en de Tranchotkaart van omstreeks 1805. Na een eerste ordening zal archiefonderzoek ons verder moeten brengen. Daarna gaan we de oude Lichtenberg in beeld brengen en tot slot het gedeelte van Palemig dat oorspronkelijk tot Schaesberg behoorde. De gegevens die zo ontstaan kunnen in de toekomst dan gebruikt worden voor publicaties in een van de boeken of dit bulletin. Wij en ook eerdere onderzoekers hebben de kennis niet in pacht. Er zijn altijd mensen die weer andere zaken weten of ander materiaal hebben. Wij houden ons daar van harte voor aanbevolen. De jongens van het Lauradorp hebben de handen meer dan vol aan dit project. Er blijven niet alleen gegevens beschikbaar komen, maar er wordt ook nog meegewerkt aan de plaatsing van een monument. Een ander punt waarin we ons nog in willen verdiepen is de periode 1940 – 1945. Wij willen daarbij dan wel een andere insteek kiezen en kijken naar zaken die speelden tijdens de bezetting en de bevrijding. Dus bijvoorbeeld niet alleen de inkwartiering van bevrijders maar ook van bezetters. Daarvoor zal nog het nodige onderzocht moeten worden in het archief van de gemeente. Het bestuur heeft een bezoek gebracht aan de privécollectie van de heer Riediger in übach-Palenberg. Een mooie collectie archeologisch materiaal en een enorme archiefcollectie. De heer Riediger heeft zijn hele vrije tijd in de archeologie zitten en heeft ook een enorme kennis op dit gebied. Helaas moeten we er van uit gaan, dat deze collectie niet voor de regio behouden zal kunnen blijven. Op dit moment denkt de heer Riediger er over om de collectie naar Bonn te laten gaan. Wij zullen in elk geval in contact met hem blijven om zaken die betrekking hebben op Landgraaf beter te kunnen documenteren. Degenen, die in 2008 bij onze stand zijn geweest in Rimburg hebben een heel klein deel van de collectie daar kunnen zien.

3



Een afvaardiging van het bestuur heeft in januari 2009 deelgenomen aan een bijeenkomst van de NGV Zuid-Limburg waarbij zowel heemkundeverenigingen als leden van de NGV aanwezig waren. Het doel van de bijeenkomst was met name om te kijken naar de mogelijkheden van samenwerking en waar we elkaar kunnen versterken. Zoals bekend heeft de NGV haar boekencollectie in onze archiefruimte ondergebracht. Ik denk, dat ik jullie zo weer een beeld heb gegeven van alles wat er zich op dit moment zo’n beetje voordoet. Graag wil ik onze onderzoekers er nog eens op wijzen, dat je een familiegeschiedenis nooit compleet krijgt aan de hand van de kerkelijke registers en burgerlijke stand. Vertrouw de geschreven en digitale klappers niet klakkeloos en controleer altijd met de originele stukken. Je zult je op een gegeven moment ook moeten verdiepen in de secundaire bronnen. Wij hebben daar heel wat van in de rekken staan en inmiddels ook digitaal beschikbaar. Maak daar gebruik van.

Gezocht

Jo Schiffelers

Uitnodiging ledenvergadering 2009 Hierbij nodigen wij onze leden uit voor de algemene ledenvergadering 2009 die gehouden zal worden op donderdag 23 april 2009 om 19.30 uur in de parochiezaal bij ons verenigingscentrum “An de Voëgelsjtang 12. De op de vergadering betrekking hebbende stukken zijn vanaf 1 april 2009 verkrijgbaar aan de balie van ons studiecentrum en als pdf te downloaden van de website. Bij binnenkomst van de zaal s.v.p. de presentielijst invullen en ondertekenen.

4

Schoolfoto, Deze 4e klas schoolfoto is waarschijnlijk uit Schaesberg. De foto is gemaakt door de fotograaf A. Panis & Co uit Heerlen.

Degene die weet waar of wanneer deze foto gemaakt is en/of personen op de foto herkent, wordt verzocht om met ons contact op te nemen zodat we de gegevens kunnen vastleggen. e-mail adres: [email protected]

37


Twee strofen, niet meer. Van de derde strofe is het niet zeker of Krekelberg die wel heeft gedicht. Gezien Krekelbergs reputatie als snelle en productieve broodschrijver zal hij waarschijnlijk niet veel tijd nodig gehad hebben voor die twee strofen. Jan Willem Snackers voegt een vierde strofe toe aan het lied van T(h)ijssen en Krekelberg. Hierin belijdt hij Limburgs trouw aan Oranje en Nederland. Deze vierde strofe wordt in België dan ook niet gezongen. Er schijnt een vierde puur Belgische strofe te bestaan. ‘Limburg, mijn Vaderland’ wint aan populariteit en de Belgische legerleiding vraagt in 1917 zelfs om de melodie te mogen gebruiken ‘omdat de jongens aan de IJzer het lied zo graag zongen’. De melodie spreekt aan en heeft een pittig marstempo. In 1939 wordt ‘Limburg, mijn Vaderland’ officieel het Limburgs volkslied en wordt beter bekend als ‘Waar in het bronsgroen eikenhout’. Zowel in Nederlands als Belgisch Limburg wordt het lied gezongen, met dien verstande dat de laatste Oranje-getinte strofe in België wordt ‘vergeten’. Waarom in het Nederlands: Dat de tekst destijds in het Nederlands werd geschreven, is niet zo vreemd, want in 1909 schreef vrijwel niemand liederen in het Limburgs. Dialect had geen aanzien. Toen in 1939 een keuze werd gemaakt voor een volkslied, was het dus eigenlijk nauwelijks de vraag of het een Nederlandstalig of dialectlied moest worden. Men had een voortreffelijke kandidaat in ‘Limburg, mijn Vaderland’ van T(h)ijssen/Krekelberg, dat heel geschikt was om als volkslied te gebruiken en er waren geen of weinig dialectliedjes die in aanmerking kwamen. Nou had men kunnen besluiten om ‘Limburg, mijn Vaderland’ te laten ‘vertalen’ in het Limburgs of men had aan iemand de opdracht kunnen geven om een volkslied in het Limburgs te maken. Maar zoals gezegd: Dialect had geen aanzien. Overigens speelt in Limburg natuurlijk ook het probleem dat er grote verschillen tussen de dialecten zijn en het vrijwel ondoenlijk is om een dialecttekst te maken waar iedereen zich in kan vinden. Het lied van T(h)ijsen/Krekelberg heeft het voordeel dat het verstaanbaar en zingbaar is voor iedereen tussen Eijsden en Mook.


Agenda 1. Opening door de voorzitter en vaststellen van de agenda 2. vaststellen van het verslag van de ledenvergadering van 24 april 2008 3. Eventuele mededelingen door het bestuur 4. Jaarverslag 2008 door de secretaris. Ter vaststelling 5. a. Rekening en verantwoording van de inkomsten en uitgaven 2008 door de Penningmeester 5.b. Verslag van de kascontrolecommissie 5.c. Verlenen van decharge aan het bestuur 6. Toelichting op de begroting 2009 en het meerjarenbeleid door de penningmeester 7 Benoemen nieuw lid van de kascontrolecommissie 8. Planning van activiteiten in 2009 9. Bestuursverkiezing. Aftredend is Harrie Mulders. Harrie heeft zich herkiesbaar gesteld. Het bestuur stelt daarom voor om Harrie Mulders her te benoemen voor een periode van 3 jaar. Eventuele tegenkandidaten kunnen tot 1 dag voor de vergadering worden gesteld bij de voorzitter. 10. Rondvraag 11. Sluiting om uiterlijk 20.45 uur. Pauze. Deel 2 van 21.00 tot 21.45 uur Korte voordracht van de voorzitter over de geschiedenis van en de plannen tot herbouw van kasteel Schaesberg en de eventuele rol van de vereniging daarbij.

(bronnen: Limburgs Dagblad 16 jan. 2009, 31 jan. 2009 en 100 jaar Limburgs Volkslied)

36

5



Fanfare Victoria Rimburg tijdens en na WO II

Het Limburgs Volkslied

(een terugblik door Jean Paulssen)

(Harrie Mulders)

Alle verenigingen in ons land hadden in de periode van 19401945 zwaar te lijden onder de Duitse Bezetting. Dat kwam, omdat men zich niet wenste neer te leggen bij de Onderdrukker en diens opvattingen en regels. Veel verenigingen legden hun werkzaamheden stil of in het geval van Victoria: er werd niet meer gemusiceerd. Toch bleef men hopen op betere tijden. Daarom deze bijdrage over hoe een en ander in Rimburg en specifiek met de fanfare verliep.

31 januari 2009 was het 100 jaar geleden dat het Limburgs Volkslied “Limburg, mijn Vaderland’ beter bekend onder ‘Waar in het bronsgroen eikenhout’ ten gehore werd gebracht.

Een gouden jubileum met een zwart randje De Fanfare Victoria uit Rimburg werd met Driekoningen in het jaar 1891 opgericht, bestond derhalve in 1941: 50 jaar. In dat jaar was er geen feest, maar wel een jaar later, op 1 februari 1942. De reden is niet te achterhalen. Toch was er feest, ondanks de perikelen van de Tweede Wereldoorlog. In het archief van de fanfare trof ik hierover diverse stukken aan. Opmerkelijk verder:In 1942 werd nog gemusiceerd door de fanfare, zoals blijkt uit het bijgaande jubileumaffiche. Naast een muziekgedeelte werd er toneel gespeeld door “ Ons Genoegen” uit Waubach. Eveneens vond ik de vergunning voor de toenmalige festiviteiten. Die is door de secretaris, dhr

6

Hoe is het ontstaan: Op verzoek van koordirigent Henri T(h) ijssen (1862-1926), welke het lied componeerde, schrijft de Nederlands-Limburgse onderwijzer Gerard Krekelberg (18641937) de tekst van ‘Limburg, mijn Vaderland’, bedoeld als romantische ode op de provincie. Het bronsgroen eikenhout waarover hij dicht, zijn de eikenbomen rond kasteel Borgitter in Kessenich, het meest Noordoostelijk dorpje van België. Op 31 januari 1909 wordt tijdens de oprichtingsvergadering van de ‘Vereniging ter bevordering van de volkszang in Limburg’ door enkele leden van het ‘Koninklijk Roermonds Mannenkoor’ het lied voor de eerste keer gezongen. Naar de dirigent Henri T(h) ijssen is in Roermond een straat vernoemd. In de geboorteplaats van Gerard Krekelberg, Neeritter is het dorpsplein naar hem vernoemd, in Vlodrop waar hij overleed, staat een standbeeld van hem. Henri T(h)ijssen componeerde de melodie van Limburg mijn Vaderland op een zondagmiddag in januari 1909 ‘op een kladje papier en tussen twee stukken Limburgse vlaai’ zo meldde het Limburgs Dagblad in 1949 bij het 40-jarig bestaan van het lied. Gerard Krekelberg maakt de tekst voor het lied van zijn vriend T(h)ijssen.

35


worden ter bescherming tegen onweer betwijfel ik echter. De veertigdaagse vasten met het snoepspaartrommeltje voor de jeugd, het niet gebruiken van vlees op vrijdag en het minder eten is overboord gezet. De kinderen snoepen gewoon door en op het eten wordt niet meer gelet. Veel verenigingen of genootschappen hebben de tijd niet overleefd. Ik denk hierbij aan de heilige kindsheid, de Mariacongregatie. Positief is het opbloeien van bedevaarten, Banneux, Fatima, Kevelaar, Lourdes, Wittem en Santiago de Compostela, ze mogen steeds meer pelgrims ontvangen. In Landgraaf is elk jaar op de eerste zaterdag van het nieuwe jaar de voettocht naar Wittem.


L.Hanssen, op 8 december aangevraagd en op 30 december 1941 toegekend. (in de “ouderwetschen” spelling) De toenmalige burgemeester stemt toe onder voorwaarde dat de volgende punten stipt worden nageleefd: I. dat geen onderwerpen van Politieken aard worden behandeld; II. dat alles zal zijn te vermijden, wat tot verstoring der openbare orde kan leiden, waaronder mede is te verstaan het ten gehoore brengen van nationale en/of Volksliederen; III. dat het toneelstuk “Wilde Rozen”zal worden opgevoerd, op de wijze, zooals dit is goedgekeurd door de afd. Theater en Dans van het Departement van Volksvoorlichting en Kunsten, zoodat de hand moet worden gehouden aan de veranderingen en coupures op de pag. 15,17, 35, 41,51,56,57, 60, 69, 73 en 74, terwijl in de rol van “Bob” het ongewenscht is op te treden in militair uniform; IV. dat de uitvoering op den 1sten Februari 1942 zal plaatsvinden en uiterlijk des middags om 10.45 uur beëindigd zal zijn; V. dat ingevolge de verordening van den Heer CommissarisGeneraal voor de Veiligheid, dd. 15 september 1041, betreffende de beperkte bewegingsvrijheid voor Joden, deze geen toestemming zullen hebben tot de uitvoering;

Spreekwoorden: Hij is in de zevende hemel (Hij is in zijn element**). Met kousen en schoenen aan in de hemel komen (Een zachte dood hebben). Hij heeft zijn hemel op aarde verdiend (Hij heeft een zwaar leven geleid).

VI. dat alle bevelen, eventueel gegeven door ambtenaren van Politie, in het belang der orde, gezondheid, goede zeden en ter wering van brandgevaar stipt worden uitgevoerd

** N.B. “In de zevende hemel zijn = Opgetogen zijn, blij zijn, gelukkig zijn.

In het kort kunnen we constateren, dat men geen kritiek mocht uiten op het toenmalige bewind, dat geen volkslied mocht worden gespeeld, dat er censuur was, dat “Wilde Rozen” waar-schijnlijk een vertaling van een Amerikaans toneelstuk was( naam Bob en mogelijk drager van een “Amerikaans” uniform), dat er een avondklok was, dat Joodse mensen er niet in mochten en men ten allen tijde de festiviteiten kon stilleggen. Ook zijn er nog een tweetal krantenartikelen uit een van de Limburgse dagbladen. We

34

7

Men moet geen twee missen voor één geld zingen (Men moet niet twee keer hetzelfde doen). De pastoor zegent zichzelf het eerst (Iedereen zorgt eerst voor zichzelf).



In het andere artikel /verslag over de gehouden festiviteiten staat vermeld, dat een van de oprichters, dhr Jos Peussens tijdens de receptie op zondag 1 febr. van half twaalf tot een uur een verslag over “het ontstaan en den verderen levensloop” heeft gegeven. Het korps telde bij oprichting 12 leden en in 1942 een totaal van 29 leden Dirigent was P.H. Smeets. Hij werd ( volgens nestor Frans Nickel ook wel “d’r dikke Sjmeets” genoemd). Op deze dag werd door Smeets ”nog een enkel woord gesproken over hetgeen hij in die korte tijd bereikt had”………. Wij leven nu in een vrij land en de meesten van ons kunnen zich geen voorstelling maken van wat er zich toen in de wereld afspeelde. Zelfs bij een kleine fanfare in Rimburg, waar de vrijheid zo aan banden werd gelegd. We moeten ook bedenken, dat er mensen van Duitse komaf in Rimburg woonden en zelfs lid waren van de Fanfare. Enkele moesten zelfs , terwijl ze dat niet wilden, onder de Duitse militaire wapenen. Denk hierbij aan o.a. Hub Nickel, een echt muzikaal talent, die nooit meer terugkeerde.

8

Wat was het anders een drukte voor deze sacramentsprocessie met paaltjes en vlaggetjes zetten langs de route, rustaltaren bouwen, zand en bloemtapijten leggen en de hele wijk toonbaar maken. Bij zandtapijten werd zelfs ’s nachts wacht gelopen zodat ze niet vroegtijdig belopen werden. In de processie mocht alleen de priester met het Allerheiligste ze betreden. Wie bidt er nog voor het eten? Onze kinderen krijgen niet meer de geboden en oefeningen bijgebracht als: de tien en vijf geboden, de twaalf artiZandloper Hoek Belvauer-Custerslaan kelen van geloof en de oefeningen van berouw, geloof, hoop en liefde. De zeven sacramenten kunnen ze al helemaal niet meer opnoemen. Laat staan het onze vader en wees gegroet. Wat moesten wij vroeger als kind toch allemaal van buiten leren! Van een index waarop verboden boeken stonden om te lezen hoor je niets meer en een katholieke filmkeuring heeft weinig nut meer door alles dat via de TV of internet de huiskamer binnenkomt. Veel kerkelijke feestdagen van weleer worden niet meer gevierd, zoals Maria Lichtmis en Geboorte, het Barbarafeest voor de mijnwerkers en Driekoningen. Hier en daar bleef wel nog Maria Hemelvaart met de bijbehorende zegening van d’r “kroetwusj” in ere. De palmtakjes van de buxus worden ook nog gezegend op Palmzondag. Of ze nog in het veld geplaatst worden tot zegen van een goede oogst of thuis gebruikt

33


Het staat soms zelfs tussen de gelovigen in. In ieder geval staat de priester nu met zijn gezicht naar de mensen toe, hetgeen veel vriendelijker over komt. De preekstoel met zijn ouderwets klankbord erboven, heeft plaats gemaakt voor een klein kathedertje op het priesterkoor terzijde van het altaar. De preken en voorlezingen gaan de kerk in via een geluidsinstallatie. Orgel en zangkoor staan niet meer altijd op het oksaal achter in de kerk maar meestal gelijkvloers in een zijbeuk van de kerk. Veel beelden van heiligen die vroeger in het kerkgebouw stonden, vonden hun weg naar antiekmarkten en verzamelaars. Hoewel het beeld van de patroonheilige van de kerk meestal wel gebleven is. De klokken in de toren werden vroeger met touwen geluid door de koster of misdienaars. Later ging dit met mechanische aandrijving en een druk op de knop in de sacristie. Veel nieuwe kerken hebben zelfs geen klokken meer maar een geluidsinstallatie met luidsprekers hoog boven in de toren. De klapof bidstoeltjes zijn er allang niet meer, vervangen door banken. Storend waren ze ook altijd bij het omdraaien voor knielen en zitten. Waar weer stoelen zijn ingevoerd, blijft men gewoon de hele mis zitten. Gebruiken in en om de kerk. Een van de oudste gebruiken, toen het wegennet nog niet zo ontwikkeld was als nu, was het recht dat de mensen van afgelegen gehuchten de kortste weg naar de kerk mochten nemen over andermans grond via de zgn. kerkenpaadjes. Men ging vanwege de slechte toestand van deze paadjes op klompen of laarzen naar de kerk met de zondagse schoenen in een zak op de rug. In het kerkportaal aangekomen werden ze verwisseld. Wat er nog van over is van deze paadjes wordt nu als wandelpad gebruikt. Veel processies zijn verdwenen, onder andere de kruisprocessie en de gezamenlijke gang naar het kerkhof met Allerzielen. Wat wel bleef, maar in uitgeholde vorm, is de sacramentsprocessie. De grote groepen engelen met kussens en schildknapen met borden waarop religieuze dingen lagen of waren afgebeeld, zijn er niet meer. Jongenszangkoortjes zijn uitzondering en helemaal opgeheven is het maagdenkoor met haar palmtakken.

32


Gevallen in het verre Rusland. Een bizar gegeven binnen een vereniging: een vriend in de muziek of dorpsgenoot wordt ineens beschouwd als een “vijand”. Moeilijk, maar realiteit. De inbeslagname van alle bezittingen van Victoria In de oorlogsjaren waren alle kunstenaars verplicht om zich aan te sluiten bij de ” Kulturkammer”. In Nederland werd die ingesteld op 30 mei 1942. Alle vormen van kunst dienden zich aan te melden. Zo ook muziekverenigingen. Hierbij aangesloten, mocht men alleen in de openbaarheid optreden met muziek die in de nationaal-socialistische ideologie paste. Al het andere was “entartete Kunst”. Deed men dit niet, dan was dit een vorm van protest tegen het Duitse regime en werd de vereniging gedwongen op te houden te bestaan. Alle bezittingen van die vereniging werden zonder pardon ingenomen; ze kwamen toe aan de staat, dus eigenlijk kon je spreken van regelrechte diefstal.. Wat er daarna met de spullen gebeurde, is niet bekend. Een mogelijkheid was, dat metalen instrumenten werden omgesmolten voor de Duitse oorlogsindustrie. Victoria weigerde zich aan te sluiten en het gevolg laat zich raden. In een brief van 14 oktober 1942 staat vermeld, dat men: “de kasmiddelen, effecten, hypotheekacten en kadasterbescheiden, de boeken, bescheiden en ledenlijsten, alsmede de complete inventaris van Uw vereeniging over moet dragen aan den liquidateur”. Hij (dit is de heer G.D.L. de Pauw uit Maastricht) merkt verder op, “ dat met ingang van heden tevens alle hande-lingen op het gebied van Uwer Vereeniging verbo-den zijn”. Op 15 september 1942 gaat men over tot actie. Bijgaand een kopie van de lijst van de in beslaggenomen spullen met de waarde van de instrumenten. Rechts onderaan is nog te zien, dat het vaandel vermeld staat met stok, vertegenwoordigend een waarde van fl 400,00. Een andere lijst vermeldt een totale waarde van alle spullen, zijnde fl. 3375,78

9



Op de achterkant van dit document trof ik de volgende tekst aan, opgetekend door de toenmalige secretaris Leo Hanssen. Omdat de tekst praktisch niet te kopiëren is, heb ik deze tekst letterlijk overgetypt. “Op last van den surrogaat burgemeester Simons alle eigendommen der Fanfare in beslag werden genomen en daar de tijd te kort werd nog een dag uitstel gegeven. ’s Anderendaags werden de instrumenten door de leden ingeleverd en verzocht de Heer Pastoor toch nog een marsch te blazen hetwelk gebeurde en begonnen was verschillende instrumenten en muziekstukken onder te duiken en werd alles uit ’t lokaal in de gang gezet vanwaar de intusschen aangekomen gem. politie Dierx en Lempens met gemeentewerklui alles op een wagen verlaadden en naar Waubach meevoerden. Aandoenlijk is, dat er nog een mars werd gespeeld. (NB.Uit een andere brief van na de oorlog blijkt, dat er 7 instrumenten “ondergedoken” zijn; zij lagen verborgen onder het hooi in boerderij Kallen) Een nieuwe start Na de oorlog wordt de draad zo snel mogelijk weer opgepakt en start men met musiceren. Alleen een compleet instrumentarium wordt node gemist. Ondertussen is de “afrekening” met de voorbije oorlog al begonnen. Van de Politieke Recherche Tilburg ontvangt men op 30 maart 1946 een brief over het toenmalige handelen van dhr. J.B.Boon, die vol

10

Maar laat ik het eens hebben over het doodgaan zelf. Als je vroeger doodging dan kwam de doodgraver met een kist en baarde je hierin thuis op. Mannelijke buren hielden nachtwaken bij de overledene om boze geesten op afstand te houden. Een borreltje werd hierbij niet versmaad. Buiten naast de voordeur stond een omfloerst kruis of dodenplank ten teken dat hier iemand overleden was. Wij kinderen mochten geen lawaai in de buurt maken. Enkele buurvrouwen gingen de buurt af om het overlijden aan te zeggen en tevens te collecteren voor heilige missen of bloemen ter intentie van de dode. Buren of familieleden droegen bij de begrafenis de kist die met een zwart omfloerste koets en paarden naar de kerk gereden werd. Wat veranderd is, in veel gevallen, is dat de dode niet meer thuis, maar in een begrafeniscentrum wordt opgebaard. Ik kan mij nog herinneren dat het condoleren van de familie thuis werd gedaan. Men liep dan in en uit het huis, vlak voor de gang naar de kerk. Toen dit afgeschaft werd, stond de familie achter in de kerk op rij om het medeleven in ontvangst te nemen. Nu is er slechts schriftelijk condoleren, wat inhoudt dat achter in de kerk een register ligt waarin je naam en adres zet. Je moest begraven worden op het kerkhof, in gewijde aarde. De kist liet men nog aan touwen in het graf zakken, met iedereen er omheen. Na afloop van de ceremonie ging men langs het open graf en gooide een schep zand of bloemen op de kist ten afscheid. Als er nu begraven wordt, neemt men al afscheid op een centrale plaats op het kerkhof en niet meer bij het graf. Trouwens 50% van de overledenen gaat niet meer in gewijde aarde maar naar het crematorium. De as wordt uitgestrooid op een veld, op zee of gaat zelfs in een raket de lucht in. Je kunt het ook meekrijgen in een urn voor op de schoorsteen of hem laten plaatsen in een urnenwand op het kerkhof. Vroeger werden voorname burgers in de kerk begraven. Vandaar komt de naam “rijke stinkers”, want tijdens het bijzetten van familieleden moest het graf open en dat rook nou niet zo lekker. Vandaar! Inrichting kerk en zijn bedienaars. Een van de meest in het oog vallende wijzigingen in de kerk is het omdraaien en vaak verplaatsen van het altaar

31


Het priesterschap. Hier staan de kranten de laatste tijd vol van. Vooral het celibaat (het ongetrouwd blijven van priesters) ligt sterk onder vuur. Verontrustend is ook dat er nauwelijks nieuwe priesters meer bijkomen, waardoor het ambt vergrijst.. Door het gebrek Wijding Arn Baur 1958 aan priesters moeten ze vaak 3 of 4 parochies bedienen waardoor ook het aantal missen tot een minimum wordt teruggebracht. Door het steeds verder teruglopende aantal gelovigen worden er al kerken gesloten, krijgen een andere bestemming of worden zelfs afgebroken. Ook de kloosters lopen langzaam leeg. Soms worden ze nog gebruikt om jachtige mensen een paar dagen rust en bezinning te bieden. Pastoors en kapelaans wonen niet meer samen op een pastorie maar in een gewoon huis tussen de mensen. Ze dragen geen toog meer maar normale burgerkleren. Soms hebben ze nog, ter herkenning, een kruisje op de revers. De kruinschering of tonsuur is ook al als herkenningspunt verdwenen. Het aanzien van de priesters heeft veel geleden. Ze zaten vroeger als geestelijk adviseur in besturen van bonden en verenigingen en drukten er zo duidelijk een stempel op. Overal in het onderwijs gaven ze godsdienstles. Na de oorlog werden veel priesters bouwpastoor. Een zware verantwoordelijke taak. Als manager moesten ze nieuwe kerken bouwen. Het oliesel. Het heilig oliesel is onlosmakelijk verbonden met de dood. Het is een soort voorbereiding op weg naar de hemel. In de volksmond heette het “bediend” worden. Tegenwoordig wordt het ook het Sacrament van de zieken genoemd.

30


gens de administratie, de inbeslagname zou hebben geregeld. De secretaris Hanssen deelt mede, dat “een Boon” niet bekend is, maar dat alles via de gemeente is geschied. Hij vraagt verder nog een adres om alsnog de “verdwenen” instrumenten te kunnen achterhalen, of waar men zich moet melden om de geleden schade vergoed te krijgen. Dat blijkt de stichting “Limburg 1940” te zijn. Hier wordt op 14 jan. 1948 een schadebedrag ingediend van fl. 6.535,78. Dit bedrag staat vermeld op een afschrift van het politierapport uit de oorlog Het bedrag is beduidend hoger (het dubbele van de eerder geschreven versie)). Mogelijk is de inflatie na de oorlog de oorzaak! Onderaan de lijst staat nog vermeld, dat het ledenaantal 33 bedroeg. Betreffende het verdwenen vaandel het volgende :” onze voorzitter A. Kallen heeft via zijn broer, Mr. Kallen, secr. van Stichting Limburg 1940 St. Servaesklooster 39 Maastricht, verleden jaar nog een onderzoek naar het vaandel laten doen door de Maastrichtse politie. Men heeft geen verdere inlichtingen van Mr. Kallen vernomen zijn”. Of er alsnog schadevergoeding is ontvangen? Dit is nog niet gevonden. Nieuwe instrumenten Op zondag 7 april 1946 wordt er binnen de fanfare een aparte vergadering gehouden m.b.t. het instrumentarium, dat slecht en onvoldoende is. Actie derhalve.

11



zien, dat er 12 ledenoprichters waren. In andere publicaties, o.a. in de feestgidsen van 1951 en 1966, wordt een ander aantal (14) vermeld. Hierin komt bijvoorbeeld de naam Peters niet voor, terwijl de naam wel vermeld staat in dit krantenartikel. Wie kan daar uitsluitsel over geven? Als doel ziet men op de allereerste plaats de bevolking in te lichten en duidelijk te maken, dat “een fanfare zooals deze op het ogenblik niet enkel en alleen een liefhebberij der actieve leden is, toch veelmeer een door de tijde gegroeide vereeniging van muziekanten, waaronder men zich geen feestelijkheden of wat dan ook kan bedenken, zonder dat hier een fanfare in de gegroeide vorm betrokken wordt….(en)…..de verdere groei alsmede de instandhouding van ons muziekapparaat van meerdere factoren afhankelijk is van de ter beschikking staande instrumenten, van de zich ter beschikkingstellende muzikanten en van het medeleven en belangstelling toonen van de inwoners(individueel en van de verenigingen als zoodanig”. Aanwezig is het voltallige bestuur o.l.v. voorzitter Nico Kallen en 3 “uitgenoodigde heeren” van buiten de vereniging. Zij treden niet toe tot het Bestuur, hetgeen in eerste instantie wel de bedoeling was. Men wenst apart te functioneren. Men komt tot de oprichting van een uniformenfonds. Na onderling overleg komt men tot de volgende samenstelling. Het zijn de drie uitgenodigde heren Hubert Collon (voorzitter), Leo Bronckers (secr.), Martien Beisman (penningmr.) en de fanfarebestuursleden Gerard (Sjir) Haeren en Joseph (Jeuf) Wassen. Op deze vergadering besluit men verder om met een wagen, voorstellende “de Ned. Kultuurkamer onder Duitschen invloed” aan de optocht in het dorp deel te nemen. Het uniformenfonds vergadert op 11 april opnieuw ten huize van Leo Bronckers. De wagen en andere benodigdheden voor de bevrijdingsoptocht worden geregeld door dhr. Haeren, “uitgezonderd de ammunutie, waarvoor door M.Beisman wordt gezorgd”

12

De biecht. Je moest vroeger verplicht éénmaal per jaar biechten en de communie ontvangen. Deed je dit niet dan had je een doodzonde op je ziel. Die kreeg je ook bij moord, overspel, Biechtstoel kerk Waubach-Groenstraat onkuisheid, slecht biechten en zwaar vloeken. Om de mensen van hun zonden te doordringen kwamen een paar keer per jaar paters, boete- of donderpreken houden. Ze dreigden met hel en verdoemenis, oppassen voor heksen, ketters, heidenen, demonen en duivels onder ons. Na het over de schreef gaan, gauw gaan biechten. Dit biechten kon op zaterdagmiddag en ’s avonds. Als de priester er niet was, kon je op een bel aan de biechtstoel drukken, waarna hij kwam. De biecht ging als volgt: voor de biechtstoel wachtte iedereen in twee banken op zijn beurt. Om en om ging men de biechtstoel links en rechts in. De priester schoof een schuif opzij zodat je door een gaatjesraam je zonden kon opsommen. Tot op oudere leeftijd was dit vaak hetzelfde rijtje. Onkuisheid hadden we ook wel eens begaan, al hadden wij er geen notie van wat dat was. Na de opsomming van het verhaal kreeg je een penitentie opgelegd die meestal bestond uit het bidden van een aantal weesgegroeten of onzevaders. De priester had een biechtgeheim, mocht niets over het gehoorde verder vertellen. Hij bleef echter zo wel goed op de hoogte van wat er onder de mensen leefde. De biecht is bijna voor 90% afgeschaft. Slechts wat oudere mensen biechten nog als ze hiervoor tenminste nog een geestelijke kunnen vinden.

29


Dit werd bijgehouden en je kreeg er een aantekening van op je rapport. Het Vormsel. De intentie van het vormsel is eigenlijk dezelfde als die van het doopsel. Je wordt daarbij definitief als volwaardig lid opgenomen in de katholieke kerk. Het was vroeger eigenlijk niet nodig omdat je toen pas op latere leeftijd gedoopt werd. Je kreeg ook weer een kruisje op je voorhoofd met heilige olie. Veel mensen heb ik naar het vormsel gevraagd, de meeste herinneren zich er niets van. De een zegt je kreeg een tik op je schouder, de ander kreeg hem op de wang. Van dit sacrament is dus maar weinig blijven hangen onder het volk. Het huwelijk. Bij het huwelijk krijgt men tegenwoordig te maken met situaties waaraan men vroeger nog niet dacht. Moet de kerk ze accepteren of niet? Ik denk hierbij aan allerlei voorbehoedsmiddelen, vroeger verboden, men moest maar voor de zegen de kerk uit gaan; kinderen die kunstmatig verwekt worden met donorsperma of sperma van eigen man in een draagmoeder geplaatst; het trouwen van homo’s en lesbiennes die ook kinderen kunnen adopteren en opvoeden; het huwelijk aangaan met partners van andere geloven, en ga zo maar door. Vroeger moest je de avond voor het trouwen samen bij de pastoor komen die je seksuele voorlichting gaf en vertelde hoe je eventuele kinderen moest opvoeden. Liefst zoveel mogelijk. Dit is nu echt niet meer nodig. Pastoors kunnen, denk ik, tegenwoordig nog wat leren van kinderen van 12 tot 15 jaar. Zeker op het gebied van seks. Soms woont men al jaren samen en heeft al kinderen als er getrouwd wordt. Vroeger mocht je nog niet onder één dak slapen voor het trouwen, laat staan geslachtsgemeenschap hebben. Alleen vrouwen die nog maagd waren mochten in een witte jurk trouwen. Was dit niet het geval dan trouwde men in een mantelpakje of andere kleur jurk. Nu trouwen ze nog in het wit met een dikke buik en zijn hun kinderen vaak bruidsmeisjes. Bij veel huwelijken van tegenwoordig wordt voor elke scheet het “boterbriefje” weer even gemakkelijk ingeleverd als men het kreeg. De kinderen zijn daar meestal de dupe van.


(werd er alsnog geschoten???.) Verder wordt er een werkprogramma met raming opgesteld. Men denkt de benodigde gelden (volgens de raming fl 3995,00) bijeen te krijgen. We zien op een lijst de mogelijke giften van o.a. enkele particulieren, boerenstand ( fl 600.00), Middenstand Rimburg (fl. 480,00),leidinggevenden van het mijnbedrijf, buurtverenigingen? (5 x fl. 120,00= fl. 600,00), doktoren en kerkbestuur. Ook wil men andere verenigingen in het dorp benaderen. Acties , zoals voetbalwedstrijden, kegelconcoursen, toneel, balavonden en concerten worden voorgesteld. Als aanvulling onder het werkplan lezen we, dat: ”de raming is met opzet laag gehouden, toch geenszins overdreven, temeer daar de thans gestelde richtlijnen aanvulling toelaat o.a door de.middenstand van buiten Rimburg Men gaat direct aan de slag. Bekend zijn vooral de kermisbals uit die dagen. Tenminste als we onze nestor Frans Nickel mogen geloven. Van heide en ver stromen de bezoekers naar Rimburg. De dinsdagavond is steevast gereserveerd voor de “luu oet Egelze”. Op een apart papier( jammer genoeg niet gedateerd) staat een

28

13



Opmerkelijk is de passage, dat bij opheffing van Victoria het Kerkbestuur het instrumentarium in bewaring krijgt en deze weer moet teruggeven bij een eventuele heroprichting. Wel onder de voorwaarde, dat de naam Victoria opnieuw wordt gekozen.(Deze passage is thans nog verwerkt in de huidige statuten van onze fanfare Victoria J.P.) Bij dit stuk zat ook nog de rede, uitgesproken (neem ik aan) door de voorzitter van het instrumentenfonds Hubert Collon.

Er zijn zelfs kerken waarin zangers en orkesten optreden of waar mensen zelf iets voorlezen. Heel vroeger zaten mannen en vrouwen gescheiden in de kerk: vrouwen links, mannen rechts. Nu mogen de families weer bij elkaar zitten. Het aantal missen is drastisch teruggebracht mede door het gebrek aan priesters. Misdienaars en kosters waren van het mannelijk geslacht. Nu dienen ook meisjes de mis en heeft men hier en daar vrouwelijke kosters. Er werd ook plaatsengeld geheven net als in de bioscoop.

Hier volgen enkele passages: “Zeer Eerwaarde Heer Pastoor, Eerwaarde Heren Geestelijken, Ouddirecteur Smeets, Bestuur, Directeur en Leden, Geachte Aanwezigen…………we zouden tekort schieten in onze taak, wanneer we niet wat langer stil zouden staan bij de oprichting, de eerste steenlegging van ons instrumentenfonds. ….. ……nog vers liggen in ons geheugen de dagen van 1944, toen de snel oprukkende Amerikaanse legers ons de bevrijding brachten. We waren vrij! Degenen die het 10 mei 1940 nodig achtten onze streek te beschermen waren voorgoed verdwenen, maar met hen ook onze instrumenten…..aanstonds werd aan de opbouw van de fanfare gewerkt…. Met oude, vaak onbespeelbare instrumenten, aangevuld met van zusterverenigingen geleende klonken reeds de passende tonen van de Fanfare…….onze toenmalige directeur Smeets heeft geen moeite gespaard om alles op peil te houden…..door zijn verenigingsgeest en zijn liefde voor Rimburg heeft hij voor de oprichting van dit fonds gezorgd en is steeds in deze een stimulance voor ons geweest…… er was een raming gemaakt van fl. 3640,00. Een geluk is, dat wij toentertijd de werkelijke kosten niet konden overzien. Hadden we dit geweten, dan waren we bezweken….maar steeds konden we op alle inwoners rekenen, met zoveel medewerking kon het niet mislopen…..WE KUNNEN HET U EINDELIJK ZEGGEN RIMBURG IS GESLAAGD…..de instrumenten vertegenwoordigen een waarde van fl. 7000,00……..het zal u zonder meer duidelijk zijn, dat hiervoor een bedrag van ca. fl. 10 000,00 bij elkaar gebracht moest worden…..op dit moment is er nog een tekort van fl. 400,00. Dit

Je kreeg een bonnetje als je betaald had. Vooraanstaanden, met geld, huurden hun plaats voor het hele jaar. Ze kregen dan een geëmailleerd naamplaatje op de bank geschroefd. Vaak kwamen ze te laat in de mis en liepen helemaal naar voren naar hun plaats om maar goed op te vallen. Iemand die hun plaats had ingenomen werd omstandig door de “suisse”, de ordebewaarder, verwijderd. Gelukkig is dit plaatsengeld afgeschaft. De collecte met schaal en “buul” is vervangen door een mandje dat van bank tot bank wordt doorgegeven. Op school, zelfs nog op de MULO, moesten we doordeweeks verplicht naar de mis.

14

27

Kerk Nieuwenhagen


Hulpen delen de hosties uit en ze worden je zo in de hand gelegd. Trouwens het uitsteken van de tong tegen de priester getuigde niet van veel eerbied voor hem en bij het uitreiken zal veel speeksel van mond tot mond overgebracht zijn, met verspreiding van ziekten tot gevolg. Ook de wijn (het bloed) wordt nu gedeeld met anderen. Als kind werd je helemaal voorbereid op het ontvangen van de eerste communie (de eerste hostie). Op de lagere school hadden we hiervoor een apart prentenboek dat aangaf wat goed en kwaad was. Met zwarte inktspatten waren er doodzonden en kleine zonden in aangegeven en hoe je je ziel kon reinigen van zonden door een goede biecht. Nu geeft men op school nog maar minimale voorbereiding en de biecht is afgeschaft of wordt klassikaal gedaan. De outfit van de communicanten was anders dan tegenwoordig. Meisjes waren gekleed in witte communiejurken, hadden een kransje in het haar en een tasje om de arm om kerkboek en rozenkrans in te doen. De jongens hadden fluwelen of matrozenpakjes aan en de kapper had ze golven in het haar gelegd, de zogenaamde “dauerwellen”. Na afloop was er feest waarbij de familie, kennissen en de peter en meter werden uitgenodigd. Cadeautjes waren praktisch of gericht op het geloof en bestonden uit een dejeuneetje (ontbijtbordje met kop en schotel), heiligenbeeldjes, kerkboekje, rozenkrans of wijwatervaatje voor op je slaapkamer. Als herinnering aan de heuglijke dag werden er communieprentjes gedrukt en aan familie en kennissen uitgereikt. Ze verdwenen meestal in het kerkboek. De eerste communie wordt nog in stand gehouden als volksfeest met dure cadeaus voor de communicant. De een wil hierbij de ander de loef afsteken. Het communiejurkje en het matrozenpakje hebben afgedaan. Men draagt gewone moderne kleren, zelfs jeans. Bij de H. Mis zijn ook een aantal dingen veranderd of verdwenen. De priester staat nu aan een 180 graden gedraaid altaar met het gezicht naar de kerkgangers. De mis werd vroeger in het Latijn gelezen. We hadden wel een woordenboek, het missaal, waarin ook de vertaling stond. Veel gezangen waren ook in het Latijn of Gregoriaans. Een enkele keer is er nog zo’n Latijnse mis. Er ligt nu een boekje achter in de kerk voor iedereen, waaruit Nederlandse gebeden en liedjes worden gehaald.

26


hopen we 4 april as. in de zaal van dhr J. Mohren (voormalig zwembad) tijdens de balavond bijeen te krijgen……Iedereen alsnog bedankt. Victoria kan verder aan de slag met een geheel nieuw instrumentarium. Of ze van goede kwaliteit waren? De leverancier, Muziekinstrumentenfabriek H Schenkelaars uit Eindhoven geeft in elk geval 10 jaar garantie, zoals blijkt uit de verklaring bij levering op 30 januari 1948. Dat het op nieuwe instrumenten goed musiceren is blijkt wel uit het prachtige concoursresultaat in 1949 te Zevenaar. Onder leiding van de toenmalige dirigent Willem Weerts behaalde men liefst 4 eerste prijzen en het hoogste aantal punten van het concours. Het instrumentenfonds was inmiddels opgeheven, maar we kunnen zonder meer spreken van een geweldige prestatie, neergezet door de gehele Rimburgse dorpsgemeenschap. Er was een stevige basis gelegd voor de toekomst van Fanfare Victoria. Dat had men in Zevenaar laten horen.

15



Wat is er in de loop de jaren weggeëbd?

Darf ich mich effe vuursjtelle. Ich bin d’r Mollie-Bollie oet Landgraaf. Ier sjlaubergere houwt al lang begriëpe, dat ich inne mol bin. Miene sjieke naam in ’t Latien is: talpa landgraveanum. In Landgraaf veul ich mich heem, woa ich, wie d’r naam al zeet, nog richtig grave kan. Graat wie die lede van d’r heemkundeverain, ’t OCGL. Die grave en wuule och geer……in d’r ouwe leem va vrugger. Dat zage dom luu, die nieks d’r-van sjnappe. Die hant ja uberhaups nit in de gate, dat oane vrugger huutsendaags nieks lupt.

Het Doopsel. Dopen wordt in veel gevallen niet meer gedaan, vooral niet in de grote steden. Waar het wel gedaan wordt, moet men vaak wachten tot er meerdere dopelingen zijn, die dan in één keer na elkaar gedoopt worden. De kinderen zijn dan meestal al enkele maanden oud. Vroeger moesten ze zo snel mogelijk gedoopt worden. Ging je namelijk ongedoopt dood, dan kon je niet in de hemel komen, bleef in het voorgeborchte van de hel en kon ook niet in gewijde grond op het kerkhof begraven worden. Het doopvont stond in het voorportaal van de kerk in een aparte ruimte. Ongedoopt mocht je de kerk nog niet in. Tegenwoordig wordt er midden in de kerk gedoopt. Bij het dopen wordt water over het hoofdje van de baby gegoten, met heilige olie een kruisje op het voorhoofd gemaakt en zout tussen de lippen gewreven. Het heeft allemaal een diepere betekenis en wordt nog steeds zo gedaan. De doopbeloften werden voor de baby uitgesproken door peter en meter, daar hij het zelf nog niet kon. Later zou hij of zij ze vernieuwen bij de plechtige communie. Wat gelukkig is afgeschaft, is, dat de moeder van de baby door de bevalling onrein zou zijn geworden en hiervoor boetedoening moest doen aan het Maria altaar. Dit was erg vernederend voor de vrouw

’t Twieëde sjtuk van miene naam is Bollie en dat sjleet op mieng figoer. Lekker bollig,mollig. Uver d’r kuij in dizze sjtrieëk han ich nieks te klage. ’t Gieft nog genog ongetsiefer onger en boave de eëd in Landgraaf. Dink mar ins an al die pirringe, die zich wiechtig veule, zich uuëveral omhin krungele. Hat ier och las van “engerlingen”. Ich meen nit die, die mei-keëvere zouwe motte weede. Die zint bow oetgesjtorve. Inne mei-keëver bromt al ja lang nit mieë in ’t vrug-joar ’s oaves ronk de lamp. Lot os mar gans sjwiege van die raar wurm, die daag en nach durch dis geminde ronk-kroepe. D’r Mollie-Bollie ruumt ze waal op, onger gen eëd; doa is ’t allee verrekde duuster. Ich mot zage, ich zien ’t waal, bin ging ganse bling meële, kan ’t op zie minst good veule, mit mieng sjnautshoare. Ruke geet nog beter en mie gehuur is geweun klasse.

De Eucharistie. Tijdens de mis wordt door de priester brood (de hostie) en wijn veranderd in het lichaam en bloed van Christus. Dit zal wel symbolisch zijn bedoeld, want hierna iemands lichaam en bloed nuttigen lijkt mij niet erg esthetisch. Toch waren er enkele onverklaarbare handelingen bij. Alleen de priester mocht de geconsacreerde hostie aanraken. Viel hij op de grond dan moest hij in het zogenaamde heilig putje. Een zinkputje achter het altaar. De wijn, het bloed, werd alleen door de priester gedronken. Zo’n beetje wijn delen met anderen was natuurlijk ook niks. De hostie werd alleen door de priester uitgedeeld aan de gelovigen. Dit gebeurde aan de communiebank, waarbij je de handen onder een wit kleed hield, zodat hij niet op de grond kon vallen. Om hem te ontvangen stak je je tong uit waarna hij hierop gedeponeerd werd. Dit aanraken door de priester alleen is nu verleden tijd.

16

25


Vergane Glori(a) (Uit de Natuurgids 2006/2007 en Internet, bewerkt door Harrie Mulders) Hierbij wil ik aanstippen wat er allemaal in ons geloof verloren is gegaan, zowel op geestelijk als materieel gebied. Van de Glorie of Gloria, dat stralenkrans betekent, is namelijk veel verbleekt. Zelf ben ik katholiek opgevoed, vandaar dat ik dit geloof als leidraad neem, maar ik denk dat veel van mijn constateringen zich ook afspelen of afgespeeld hebben bij andere gezindten. Sinds 1850, het tijdstip waarop de katholieken zich losmaakten van de protestantse overheersing, had de kerkelijke overheid, zijnde de paus, de bisschoppen en de priesters, het voor het zeggen. Zij bepaalden hoe je moest leven om in de hemel te komen. Hield men zich niet aan de vele wetten en voorschriften dan werd gedreigd met hel en vagevuur, het onthouden van de sacramenten of werd je helemaal uitgestoten en ging in de kerkelijke ban. Toonde je berouw over je “misdaden” dan kon je dit uiten in de biecht. Na de opgegeven penitentie uitgevoerd te hebben, kreeg je vergiffenis en kon je met een schone lei beginnen. De eerste kentering kwam met de Tweede Wereldoorlog toen de geallieerden ons kwamen bevrijden. Niet alleen van het juk van de Duitsers maar ook van de dwangbuis van de kerk. In de jaren hierna ging alles in een rap tempo verder, waarbij ook rigoureus goede dingen overboord gezet werden. Onze huidige maatschappij is er een geworden van alles moet kunnen, niets is meer verplicht, iedereen doet wat hem goeddunkt. Een erg gemakkelijke weg, maar ook eentje zonder houvast. De sacramenten. Er zijn er welgeteld zeven. En allemaal heilig, wat er een mysterieus tintje aan gaf. Ze beginnen met het H. doopsel en eindigen met het H. Oliesel of het sacrament van de zieken. Daartussen zijn er nog de H. Eucharistie (Mis en communie), het H. Vormsel, het H. Huwelijk, de H. Biecht en het H. Priesterschap.

24


Ich, d’r Mollie-Bollie veul mich ee bietje de mascotte van ugge verain. Ich hod alles in de gate en zoeë nit, dan graaf ich doa zelf waal inne gangk hin. Ich krien alles an naas, nieks blieft verborge. Kan ich dat heij an al die nuij-sjierige van ’t OCGL vertelle. Ze wille ja alles genau wete, dat zit dun in ’t blood. Dat heij en doa dan wal get hoebele en heup kome is och normaal, ich mot ja urges mit d’r drek hin. OCGL is inne Heemkundeverain, mit de C van “Cultuur”. Os moddersjproak is ee van de wiechtigste elemente doa-in. Doarum kan dit sjtuk allee mar in ’t dialekt. (plat in plaatsj van dialekt ving ich nit zoeë sjun, dat huurt zich zoeë “plat” aa). Lestig leëze? Nee, Ier hat uch ja muijte genog gedoa, ier zit al bis heij aagekoame, bow an d’r sjloes. En…. me is noets te oud um te liere!! “Cultuur” is Koeltoer in os moddersjproak en betekent och ing rees noa de koel, zoeë loak woa ze koale oet hoale. Os koele zint gesjloate en dat gesjravel onger gen eëd is al joare in dizze sjtrieëk vuurbeij.. Inne vreutelt nog loestig wieër, ier hoeft ’t nit te roane: dat bin ich! Doa past mar inne adieë beij: ” Glück auf leef luu, loat ’t uch good goa!” Dat wunsjt uch d’r Mollie-Bollie oet Landgraaf.

Uw oude dierbare films overzetten op DVD? Ja, dat kan!! Vraag bij de balie naar John Mulders of bel John op 06-24753881. E-mail: [email protected] Bij John kunt u terecht voor verdere info en prijsafspraken.

17



Vroege Pasen aan de maan te danken. (Harrie Mulders) In 2008 viel Pasen eind maart, dus zeer vroeg. Carnaval was op 3 februari, en Hemelvaartsdag (40 dagen na Pasen) op 1 mei en Pinksteren op zondag 11 mei. Hoe worden deze data nu bepaald? Vanaf het Concilie van Nicea uit de vierde eeuw (325 n. Chr.), wordt dit bepaald door de stand van de maan. Pasen valt op de eerste zondag na de eerste volle maan in de lente. De bisschoppen beslechtten toen een conflict tussen christenen, die Pasen gelijk met de joden wilden vieren en anderen, die de eerste volle maan in de lente als uitgangspunt wilden nemen. In 2008 begon de lente op donderdag 20 maart om 6.48 uur. De dag erna, om 19.40 uur, was het volle maan. Dat betekende dat twee dagen later de Verrijzenis van Christus werd gevierd. De eerste dag waarop Pasen kan vallen is 22 maart, de laatste 25 april. Tot 2021 komt Pasen zo vroeg niet meer voor. Het vroegste tijdstip valt in 2016 (27 maart). In 2011 is Pasen juist erg laat. Dan wordt het feest op 24 april gevierd.

18

Ontstaan van de Sint-Michielskapel te Banneux (Harrie Mulders) Georg Jacob, kapelaan van het Heiligdom van Banneux en verantwoordelijk voor de Duitstalige bedevaarders, had een ontmoeting gevraagd met Bondskanselier Konrad Adenauer, die een gelovig man was. Konrad Adenauer wilde alle stappen naar de vrede en naar de eenheid tussen de volkeren bevorderen. Kapelaan Georg Jacob wilde hem inlichten over de verschijningen van Banneux en over de Bron die de Maagd der Armen voorbehouden had aan alle naties. Met kapelaan Louis-Marie Jamin overhandigde hij een beeld van de Maagd der Armen aan de Kanselier. Deze was daarmee zeer vereerd en liet zich inschrijven in de Internationale Gebedsunie. Toen hij terug in Banneux was, vertelde kapelaan Georg Jacob enthousiast aan de Duitse bedevaarders wat hij allemaal had beleefd. In Rhöndorf, het geboortedorp van Adenauer, bevindt zich een kapel, toegewijd aan de Maagd Maria, waar de inwoners tijdens de oorlog 1940-1945 kwamen bidden voor de krijgsgevangenen van alle naties. De bedevaarders stelden voor om in Banneux een kopie van deze kapel te bouwen. Dit voorstel werd aangenomen en snel uitgevoerd. Als gift van de Duitse bedevaarders, zou zij een teken van verzoening zijn. De kapel werd toegewijd aan de Aartsengel Michaël, patroon van Duitsland. Op 19 april 1960 werd de eerste steen gezegend door Monseigneur Paul Adenauer, zoon van de Kanselier.

23


.De heer Halleux-Ryelandt, eigenaar van het terrein, heeft alle kosten op zich genomen. De mannen van Beausaint hebben het kruis van de kerk naar zijn huidige locatie gedragen. ‘Le Gibet’”, de galg waar de ter dood veroordeelden opgehangen werden. Die werd altijd opgesteld op een hooggelegen plek, zodat iedereen kon zien wat er te gebeuren stond met mensen die zich schuldig maakten aan misdaad of moord. Daar staat dus het kruis. Niet toevallig, maar met de bedoeling dat men het van ver zou opmerken. Op de sokkel, die gerelift is voor de honderdste verjaardag van z’n oprichting staat de volgende zin: “Kruis, mijn enige hoop! Dit kruis werd over de kruisweg gedragen de 29e september 1905. meegebracht door de goede zorgen van de heren Lavis, pastoor van Beausaint en van de R. van Bien, pelgrims naar het Heilig Land september oktober 1905. En hier neergezet door de heer M. Halleux-Ryelandt, op 14 september 1906”. Dat moet, die 14e september, een geweldig feest zijn geweest in het dorp. Je kan je best voorstellen dat iedereen erbij was om dat kruis dat zovele kilometers had afgelegd tot Beausaint, te zien en te onthalen. Het is een houten kruis, dus de erosie en de weersomstandigheden maakten verschillende restauraties noodzakelijk. Maar tot op de dag van vandaag waakt het over de bevolking van Beausaint. Of u nu gelovig bent of niet, autochtoon of reiziger op bezoek: deze site is een schitterend reisdoel, in het hartje van de Ardennen.


Het majestueuze Kruis van Jeruzalem. (Harrie Mulders) In de Belgische Ardennen ligt o.a. ook het plaatsje La Roche. In de zomer van 2007 was ik in deze omgeving. Hier in de buurt staat een bijzonder kruis, waarover het volgende verhaal gaat. Kon het maar spreken. Had het maar de gave van het woord. Hoeveel dingen, hoeveel anekdotes, hoeveel bekentenissen, hoeveel mysteries zouden we niet te horen krijgen? “Het” is een houten kruisbeeld, het majestueuze Croix de Jérusalem, dat fier uittorent boven het dorpje Beausaint, op een steenworp afstand van La Roche. Al meer dan een eeuw is dit kruis een symbool en een bevoorrechte getuige van de geschiedenis van het dorp.

(bron La Roche nieuws nr 10, 2007)

22

19



Het kruis heeft alles gezien: jongeren die hun cabanes kwamen opbouwen in de buurt, verliefden op wandel of gelovigen die hun gebeden kwamen opzeggen….Alles. Vanuit geografisch standpunt is de ligging geweldig. De eerste “verkenners” van het Ardens grondgebied, de eerste opstellers van toeristische gidsen in het begin van de 20e eeuw hadden het al vlug gevonden. Één van hen sprak zelfs over “een van mooiste gezichtspunten van de Ardennen”. Landschapsspecialisten beschrijven de site als volgt: “Het panorama van aan het kruis van Beausaint is één van de indrukwekkendste van de Ardennen; een vergezicht op de heuvels die de Ourthevallei domineren, een zicht op de dorpen Halleux, Hodister, Hives aan de linkeroever, de dorpen Marcouray, Beffe en Bérisménil aan de overkant”. En veel schilders zijn er terecht hun inspiratie komen zoeken. Net als dichters en schrijvers. Maar waar gaat het eigenlijk over? Wat betekent dat kruis? Wat is zijn geschiedenis? In ieder geval een gevolg van een wild verhaal. En van koppigheid van twee mannen. De abt Hadelin Lavis, pastoor in Beausaint tussen 1893 en 1924; en Raymond de Bien. Die twee personen beslissen een pelgrimstocht te maken naar het Heilige Land. Niet simpel, met de communicatiemiddelen van die tijd. Maar dat soort pelgrimage was niet uitzonderlijk in die tijd, zelfs niet in het begin van de 20e eeuw. De kerk is in volle heropbouw, en wil een soort leadership .

bewaren tegenover het opkomend socialistische gedachtegoed. Kerken worden heropgebouwd, missies georganiseerd, of men gaat op pelgrimstocht. Dus in die context trekken onze twee kompanen richting Jeruzalem. Eerste etappe: Marseille bereiken. Hoe? Ze nemen de tram van La Roche richting Melreux. Van Melreux gaat het via Marloie naar Namen.

20

21

En ze komen aan in Parijs; en wat later op de kaaien van Marseille. We schrijven 8 september 1905. De priester en de heer de Bien schepen in op de Etoile, een schip speciaal uitgerust voor pelgrimstochten. Is overigens eigendom van de paters Assumptionisten (van Maria ter Hemelvaart). Wat tussenstops op het programma zoals Athene, Constantinopel, Rhodos en Saint-Jean d’Acre. Op 28 september bereiken de pelgrims Jeruzalem. Er wordt een groot kruis op het schip geplaatst. Een gewoonte. Dat kruis moet de weg afleggen die Christus heeft afgelegd voor de kruisiging. Waarschijnlijk ging er een hele ceremonie vooraf aan die processie. Pastoor Lavis en zijn reisgezel komen terug in de parochie op 19 oktober. Over het kruis wordt niet meer gesproken. De installatie van het kruis: in wat hij schrijft na zijn terugkeer vertelt de prelaat van Beausaint ons het volgende: “Het grote houten kruis dat we gezet hebben op de plek Gibet, die uitzicht biedt op het dorp Beausaint en op de vallei van de Ourthe heeft de dertigste boetebedevaart naar Jeruzalem begeleid, georganiseerd door de Eerwaarde Broeders Assumptionisten. Het werd gedragen op de Via Dolorosa en rond het Heilig Graf. Het werd terug naar België gebracht door de goede zorgen van de heren Lavis, pastoor van Beausaint en Raymond de Bien, die deelnamen aan de pelgrimage. Het kruis werd plechtig ingehuldigd op de plaats waar het nu staat, op 14 september 1906

Bulletin Heemkundevereniging Landgraaf maart 2009.pdf

Recommend Documents