Brzozowski, Drwal - KWESTIONARIUSZ OSOBOWOŚCI EYSENCKA - Polska Adaptacja EPQ-R.compressed

Pracownia Testów Psychologicznych Polskiego Towarzystwa Psychologicznego

PIOTR BRZOZOWSKI

RADOSŁAW ŁUKASZ

DRWAL

Kwestio nariusz Osobowości Eysenck a Polska adaptacja EPQ-R

PODRĘCZNIK

Warszawa 1995

Opraco wanie polskiej wersji EPQ-R było częściowo finanso wane z fundusz y program u CPBP 08.03 oraz program u RPBP 111.25.

Konsult acja naukow a: Prof dr hab. Zbignie w Zaleski

Recenz ent: dr Bogdan Zawadz ki

Redakcja: Aleksan dra Jawore wska

Projekt okładki: Marian Jankow ski

ISBN 83-8551 2-36-5 Copyrig ht© for the Polish edition by: Pracow nia Testów Psycho logiczn ych Polskieg o Towarzy stwa Psychol ogiczne go, Warsza wa 1994

Skład

i łamanie: REPRO GRAF, Warsza wa, ul. Bolecha 59, tel. 36 22 77 Druk: Zakład Poligrafi czny Jerzy Engel, Zielonka , ui.Okrze i 13, tel./fax 781 97 70

SPIS TREŚCI Wstęp.. ........... .. . .. . . . . .. ................ ............. ... .. .... ..... ...... .....

1. Teoria osobowości H.J. Eysencka................................ 1.1. Uwagi ogólne .................................................... 1.2. Struktura osobowości ................... ...... ............... 1.2.1. Biologiczne uwarunkowania podstawowych wymiarów osobowości ............................ 1.2.2. Charakterystyka podstawowych wymiarów osobowości ............................................. 1.2.3. Podstawowe wymiary osobowości a choroby psychiczne ......................................... 1.2.4. Podstawowe wymiary osobowości a choroby somatyczne ......................................... 2. Historia testu .. ..... .. ... .... .. .... .... ..... .. .. .... ... .. .. ...... .. ...... 2.1. Angielskie wersje Eysenckowskich kwestionariuszy osobowości ................................................. 2.2. Polskie tłumaczenia i adaptacje Eysenckowskich kwestionariuszy osobowości .............................. 3. Opracowanie polskiej wersji EPQ-R .. .. .. .. .. .. ... .. .. ... .. . 4. Przebieg badań i osoby badane .. ... .. ... ... .. ... .. .. .. .. ... .. 5. Psychometryczne właściwości EPQ-R ......................... 5.1. Średnie i odchylenia standardowe dla skal EPQ-R 5.2. Rozkłady wyników .. .. ... .. ... .. .. ... .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. ... .. . 5.3. Moc dyskryminacyjna pytań .................................. 5.4. lnterkorelacje skal EPQ~R .. ... ... ... .. ... .. ... ... ... .. .. .. . 5.5. Rzetelność........... . . . ...................... . ... . ......... ........ 5.5.1. Stabilność bezwzględna .. ... .. .. .. ... .. ... .. ... ...

5 7 7 9 11 14 18 19 24 24 30 33 35 39 39 43 47 50 52 52

5.5.21 Zgodność wewnętrzna ... ~ .............. ~.......... 52 5.513t Standardowy błąd pomiaru i przedziały ufności .... t.. tt l l

l •• •••• l • • • l . l l • •

t... l l l •• l

l . l •• • •••• l . . . .

54

516. Trafność skal EPQ-R ....... ~ .... ~ .... ~ ........ ~ .. ~ ..... 1...... 55 51611. Trafność teoretyczna~ ................................ ~ 55 5.6121 Trafność zbieżna i różnicowa................... 62 5.6~3. Trafność czynnikowa ~ .... ~........... ~ .~............

5.7. Normalizacja .......... ~ ............... ~.. .. ....................... 6. Procedura badania i opracowanie wyników l............ 6t 1. Materiał testowy .... l..... l............. l....... l.. l............. 6121 Procedura badania ............. ~ .................... t........... 613. Obliczanie wyników ................ ~ ............... ~............ 7. Interpretacja wyników .... ~ ........... ltl ... ~ 8. Zastosowania ....... ~ ................. ~ .. ~ ......... ~ ...... ~............. 1 .......

Zakończenie l.

l l. l. l l l

ll

l l l t l l . t. l

lll ll t l l l. l. l

l . l.

l

l l

l.

.............. 1

l l l. l l l l l l

ll l

l l ••• l l. t. l

Literatura ·~·~~· l·~·~ ·~··~ III·~ l~· l~· l~ · ~·.· ~·~ . Wyniki analizy czynnikowej EPQ-R ............. ~ ............ ~ .... ~... Tabele norm . l l ~· l.. ·~ II I I. l

l

l l.

III l i t •••

l • •• ••• l I I I I I I l •• l l l • •

l l . 11101 I I I

••• ••

l i . l l . l l ••• l i l l i l l l l

l •••

l ••

•• l i l l l l

64 67 70

70 71 72 73 79 86 88 95 103

WSTĘP Kwestionariusze Eysencka mierzące podstawowe wymiary osobowości należą do najbardziej znanych narzędzi używa­ nych przez współczesnych psychologów. Ich kolejne wersje pojawiały się w kilku-, kilkunastoletnich odstępach po zakończe­ niu drugiej wojny światowej. Najbardziej znany w Polsce jest Inwentarz Osobowości, będący adaptacją Maudsley Personality lnwentory (MPI). Adaptacji MPI dokonał M. Choynowski (1968, 1977) jeszcze w latach sześćdziesiątych. Obecnie proponujemy Państwu podręcznik do najnowszej, poprawionej wersji kwestionariusza Eysencka opublikowanej w roku 1985 (Eysenck, Eysenck i Barrett, 1985). Jej angielska nazwa to Eysenck Personality Questionnaire - Revised (EPQ-R). Polską wersję EPQ-R nazwano, dla prostoty, Kwe· stionariuszem Osobowości Eysencka. EPQ-R (tego skrótu będziemy używać na oznaczenie tak wersji angielskiej, jak i polskiej) obejmuje 100 pytań tworzących cztery skale: Neurotyzmu (N), Ekstrawersji (E), Psychotyzmu (P) i Kłamstwa (K). Mimo tego, że EPQ-R jest wersją najnowszą, najdłuższą i najlepszą psychometrycznie, wskaźniki rzetelności nie osiągają -ani w Anglii, ani w Polsce- poziomu 0,90, wymaganego w przypadku narzędzi przeznaczonych do diagnozy indywidualnej. W polskiej adaptacji najlepsze wskaźniki (około 0,80) mają skale N i E, najgorsze- skala P (około 0,60- 0,70). Dlatego EPQ-R powinien być używany przede wszystkim do badań naukowych. Naturalnie, stopień ryzyka w badaniach indywidua!-

5

nych zależy od skali i od osób badanych. Najmniejszy jest w przypadku skal N i E oraz osóbz-co najmniej- wykształce­ niem średnim, największy- w przypadku skali P i osób nie posiadających średniego wykształcenia. Skala P z powodu niejasności teoretycznych i słabości psychometrycznej w żadnym wypadku nie powinna być używana ani do diagnoz czy prognoz indywidualnych, ani w charakterze narzędzia selekcjonującego jednostki. Współautorem podręcznika do EPQ-R jest zmarły w 1992 roku Radosław Łukasz Drwal. Wniósł on znaczący wkład w przygotowanie polskiej wersji językowej EPQ-R, opracowanie statystyczne wyników i ich interpretację. Zebrał również od kilku osób, które przeprowadziły badania naszą wersją EPQ-R, dodatkowe dane wykorzystane w podręczniku do opracowania norm. Wspólnie planowaliśmy napisanie tego podręcznika, a śmierć R.Ł. Drwala opóźniła realizację naszego zamierzenia. Większość wyników empirycznych, które znalazły się w podręczniku została opublikowana w naszym wcześniejszym opracowaniu (Drwal, Brzozowski, 1995b). Chciałbym podziękować mgr Beacie Gryzie, dr Alicji Maurer, prof. dr hab. Janowi Strelauowi, dr Bogdanowi Zawadzkiemu i prof. dr hab. Zbigniewowi Zaleskiemu za udostępnienie do opracowań psychometrycznych wyników swoich badań przeprowadzonych naszą wersją EPQ-R. Profesorowi Zaleskiemu dziękuję również za konsultacje naukowe w czasie opracowywania tego podręcznika. Piotr Brzozowski

Fizycy doszli do wniosku , że konieczne jest odrzucenie

pojęcia

przestrzeni i czasu jako dwu odrębnych całości (entities) i mówią raczej o wymiarze czasoprzestrzeni. Podobnie psychologowie będą

musieli

odrzucić Kartezjańskie pojęcie ciała

i duszy jako

oddzielnych bytów (substances) i analizować wymiar ciała i duszy (a body - mind continuum). Naturalnie, pojęcie to ma zasługujących

na szacunek antenatów. Cztery tysiące lat temu w hinduskiej Mahabharacie napisano: " Istnieją dwie klasy chorób-

cielesne i duchowe.

Każda

z nich powstaje z drugiej i żadna nie może istnieć bez drugiej. Choroby duszy powstają z cielesnych, i odwrotnie, choroby cielesne powstają z duchowych" (Santi Parve, XVI, 8-9)." H.J. Eysenck, 1990a, s. 41 .

1. TEORIA OSOBOWOŚCI H.J. EYSENCKA 1.1. UWAGI OGÓLNE Zainteresowania naukowe Hansa Jorgena Eysencka, jednego z największych współczesnych psychologów\ koncentrują się przede wszystkim na psychologii klinicznej i psychologii osobowości. H.J. Eysenck interesował się również postawami, estetyką, humorem i inteligencją (Hall i Lindzey, 1990). W ostatnich latach zajął się praktycznymi implikacjami swojej teorii, 1

H.J. Eysenck jest obecnie emerytowanym profesorem Uniwersytetu Londyńskiego. Kilka lat temu w której opisuje swoje życie rodzinne i kontakty towarzyskie oraz wspomina własne dokonania naukowe (Eysenck, 1990b).

wydał autobiografię

7

tym razem nie związki między osobowością i chorobami psychicznymi, lecz między osobowością i predyspozycjami do schorzeń somatycznych (takich jak choroba wieńcowa serca, choroby nowotworowe i inne) oraz terapią behawioralną tych dolegliwoścr (zob. Eysenck, 1990a, 1991, 1993; Eysenck i Grossarth-Maticek, 1991; Grossarth-Maticek i Eysenck, 1990, 1991; Grossarth-Maticek, Eysenck i Barrett, 1993). Teoria osobowości Eysencka jest jedną z teorii "bodźca reakcji" (S- R) (Hall i Lindzey, 1990).2 Zakłada ona , że niemal wszystkie zachowania są wyuczone, w tym także zachowania anormalne, i że zgodnie z prawami uczenia się można się ich oduczyć, bądź je wygasić. Prawa te wykorzystuje między innymi terapia behawioralna (Eysenck, 1976, s. 331-333, za: Hall i Lindzey, 1990, s. 557). Eysenck, podobnie jak większość behawiorystów, kładzie nacisk na empirię i na wykorzystywanie praw logiki w badaniach psychologicznych. Przyjmuje założenia filozofii pozytywistycznej i pragmatyzmu 3 . Jego teoria ma charakter hipotetyczno-dedukcyjny, a mimo to jest teorią "słabą'', jak każda dotychczas teoria osobowości. Tym niemniej pozwala na stawianie ważnych i interesujących hipotez, które przyczyniają się do rozwoju psychologii (Madsen, 1980, s. 473--476). H .J. Eysenck ubolewał, że współczesna psychologia jest "schizofrenicznie" rozdwojona na eksperymentalną psychologię ogólną i i różnicową psychologię osobowości. Jednym z zadań, jakie sobie postawił, było połączenie tych dwu dziedzin w badaniach nad osobowością (Madsen, 1980, s. 476). Omawianą syntezę przeprowadził dzięki podejściu neuropsychologicznemu (Madsen, 1980, s. 487), zwracając uwagę na anatomię i fizjologię układu nerwowego oraz powiązane z nimi zjawiska psychologiczne. analizując

2 Dokładniej: jest to teoria S - HN - R (w wersji wcześniejszej) lub S- O - R (w wersji późniejszej); por. Madsen, 1980, s. 486. W wersji pierwszej czynnik pośredniczący m iędzyS i R to neutralne zmienne hipotetyczne (HN); w wersji drugiej -jest to organizm bądź jego właściwości fizjologiczne. Teoria Eysencka w swojej późniejszej wersji ma charakter fizjologiczny i redukcjonistyczny zarazem , gdyż sprowadza zmienne psychologiczne do fizjologicznych. 3 H.J . Eysenck zanim zajął się psychologią. studiował wcześniej fizykę.

8

1.2. STRUKTURA OSOBOWOŚCI W literaturze polskiej teorię osobowości H .J. Eysencka opisał jako pierwszy Z. Chlewiński (1963), a najpełniej przedstawił ją W. Sanocki (1981, s. 129-185). Trzeba jednak pamiętać, że teoria ta podlegała i podlega zmianom, które powodują niejakie trudności przy jej opisie. Czym jest osobowość według Eysencka? Jest to "względnie trwała organizacja charakteru, temperamentu, intelektu i wła­ ściwości fizycznych, które determinują specyficzne sposoby przystosowania się do otoczenia" (Eysenck, 1970, s. 2). W jed-. nej z nowszych publikacji H.J. Eysenck (1994) twierdzi, przyjmując stanowisko J. Strelaua (1983), że pojęcia "osobowość" i "temperament" są bliskoznaczne. Z temperamentem należy utożsamiać biologiczne aspekty osobowości. Temperament determinuje "charakterystyczny sposób zachowania się jednostki, szczególnie wobec innych ludzi" (Eysenck, 1994, s . 273). Można wyróżnić cztery poziomy organizacji osobowości. Są to: 1) poziom konstruktów teoretycznych (L 1 ); 2) poziom zjawisk, które można zaobserwować w eksperymentach psychologii ogólnej (L 2 ); 3) poziom nawyków (cech) zachowania (L3 ). Znajdują się tu cechy pierwotne i cechy bardziej ogólne. Nieliczne cechy ogólne łączą w sobie liczne cechy pierwotne; do cech ogólnych należą: neurotyzm, ekstra - introwersja i psychotyzm; 4) poziom postaw lub nawyków myślowych (L4 ); por. Sanocki, 1981. Poziom L 1 dotyczy zjawisk niedostępnych bezpośredniej obserwacji w odróżnieniu od zjawisk z trzech pozostałych poziomów, któresą-upraszczając nieco sprawę- bezpośred­ nio obserwowalne. Zjawiska z poziomów L 1 i L 2 są zdeterminowane przede wszystkim czynnikami o naturze biologicznej czy- inaczej - konstytucjonalnej. Zjawiska z poziomu L3 powstają w wyniku interakcji czynników konstytucjonalnych i środowiskowych. Zjawiska z poziomu L4 (postawy) są w jakiś sposób powiązane ze zjawiskami z trzech niższych poziomów, jednak trudno powiedzieć, w jaki. Krytykę hipotetycznych 9

poziomami L 3 i L 4 znaleźć można u Sanockiego (1981, s. 138-140). W trzecim wydaniu The structure ot human personality Eysenck (1970) zrezygnował z poziomu L 4 (s. 456-457). Tym samym Eysenckowski model organizacji osobowości uległ uproszczeniu. Niżej przedstawiliśmy nieco dokładniej (schemat 1) ten uproszczony model struktury osobowości na przykładzie ek. stra-introwersji, czyli na przykładzie jednego z trzech podstawowych wymiarów (Eysenck, 1970, s . 425-457). związków

między

Schemat 1 SCHEMATYCZNE PRZEDSTAWIENIE WSPÓŁODDZIAŁYWAŃ GENOTYPU l ŚRODOWISKA, KTÓRE PROWADZĄDO POWSTANIA OSOBOWOŚCI EKSTRA- LUB INTROWERTYWNEJ, CZYLI OKREŚLONEGO FENOTYPU (źródło: H .J. Eysenck, 1970, s. 456) WPŁYWY

ŚRODOWISKOWE

L3 :

Nawyki behawioral ne (cechy)

CECHY PIERWOTNE EKSTRAWERSJA _t---towarzyskość i mpulsywność INTROWERSJA dominacja optymizm etc.

t

L2 :

Zjawiska obserwowane w laboratorium

Powidoki Poziom

L 1:

Konstrukt teoretyczny: genotyp

RÓWNOWAGA POBUDZENIA- HAMOWANIA

I.R.P.-s (involuntary rest pauses)- mimowolne przerwy na odpoczynek; jest to rodzaj hamowania pojawiający się przy monotonnym wykonywaniu takich samych czynności.

10

1.2.1. BIOLOGICZ NE UWARUNKO WANIA PODSTAWO WYCH WYMIARÓW OSOBOWOŚCI Według

Eysencka (1970) genotyp (zespół genów danego organizmu) decyduje wspólnie ze środowiskiem o powstaniu szeregu cech fenotypiczny ch organizmu, w tym o właściwoś­ ciach anatomiczny ch i fizjologiczny ch układu nerwowego. Układ nerwowy z kolei, razem ze środowiskiem , determinuje pojawienie się podstawowy ch cech osobowości i zachowania. Zalicza się do nich neurotyzm , ekstra-introwersję (E), psychotyzm (P) oraz inteligencję (Sanocki, 1981 ). Ujmując rzecz inaczej, czynniki genetyczne wpływają na zachowanie się , ale nie w sposób bezpośredni. Tym , co wiąże geny i chromosomy z jednej strony oraz zachowania społeczne z drugiej , jest struktura neurologiczn a i fizjologiczna organizmu, w tym determinanty biochemiczn e i hormonalne (Eysenck, 1994, S . 275). Według Eysencka (1970, s. 434 i nast.) różnice indywidualne w ękstra-introwersii związane są z wstępującym siatkowatym układem aktywacyjnym (ARAS), który powoduje wyższy poziom pobudzenia korowego u introwertykó w niż u ekstrawertyk ów. Pobudzenie to jest reakcją na stymulację zewnętrzną. Hamowanie korowe (oraz percepcyjne i motoryczne) jest z kolei wyż­ sze u ekstrawertyk ów niż u introwertyków . Stale podwyższony poziom pobudzenia korowego introwertykó w sprawia, że reakcje warunkowe powstają u nich szybciej (uczą się oni szybciej), niż u ekstrawertyk ów. Introwertycy są w związku z tym bardziej zsocjalizowa ni niż ekstrawertyc y. Nadmierna podatność na warunkowan ie powoduje jednak, że pierwsi z nich łatwo reagują neurotycznie , tzn. reagują silnymi emocjami na bodźce neutralne. Różnice indywidualne pod. względem neurotvzmu warunkuje tzw. "mózg trzewiowy" (układ limbiczny oraz podwzgórze) i autonomiczny układ nerwowy. Pobudzenie tych struktur przez bodźce emocjonalne powoduje również automatyczn e pobu- · dzenie korowe. "Mózg trzewiowy" i ARAS nie są więc w pełni · niezależne funkcjonalni e od siebie (choć są odrębne ana11

tomicznie ), ponieważ pobudzen ie korowe można uzyskać przez pobudzen ie któregoko lwiek z nich . Dlatego w badaniac h kwestionarius zowych uzyskuje się na ogół niewielkie negatywn e4 korelacje między skalami Neurotyz mu i Ekstrawe rsji, chociaż cechy ll neurotyzm u" i ekstra-int rowersji są od siebie -w teorii -niezależne (Eysenck, 1970, s . 436; Madsen , 1980, s. 478). Aby podkreślić odrębność mechaniz mów pobudzan ia siatkowatego (ARAS) i autonomi cznego Eysenck proponuje , by pobudzenie związane z pierwszym z nich nazwać "wzbudza niem", a związane z drugim- " aktywacją" (Madsen, 1980, s . 478). Biologiczn e podłoże psychotyz mu nie jest jasne. Trudno w literaturze przedmio tu znaleźć informacj e na temat anatomic znych i fizjologicz nych uwarunkowań psychoty zmu. Sam Eysenck bliżej nie zajął się tą sprawą (Sanocki, 1981 , s. 163); prawdopo dobnie nie znalazł przekonujących faktów. Autorzy jednej z ważniejszych prac dotyczących tego problemu (Heath i Martin, 1990) kwestiono wali istnienie genetycz nych uwarunkowań Eysencko wskiego psychotyz mu. W pracy tej , uwzględ­ niającej 2903 pary dorosłych bliźniąt, zastosow ano specjalną metodę analizy (multivaria te genetic analysis), która jest uogólnieniem analizy czynnikow ej i genetyczn ej analizy zachowan ia. Wynikający z badań A .C . Heatha i N .G. Martina (1990) wniosek o braku genetyczn ych uwarunkowań psychotyz mu nie wydawał się zaskakujący, zważywszy na bardzo złożony i niejednorodn y charakter omawian ego konstrukt u (będzie o tym mowa później) . Jednak ci sami autorzy w jednej z ostatnich prac (Heath , Cloninge r i Martin, 1994) wskazują na bardzo wysoką odziedziczalność psychotyz mu , wyższą nawet niż wymiarów neurotyzm u i ekstrawer sji. Badania genetycz ne, w których stosowan o bardziej tradycyjne metody analizy, również wskazują na istnienie biologiczn ego podłoża psychoty zmu (Zuckerm an, 1989). Uprzedzając pełniejszy opis faktów można by rzec, że psychotyz m jest enfant terrible teorii osobowości Eysencka . 11

11

4 Korelacje negatywne, strawersja - z niskim.

ponieważ

wysoki neurotyzm idzie w parze z wysokim pobudzeniem , a ek-

12

W jednej z późniejszych prac Eysenck (1994, s. 273-275) przytacza szereg argumentów przemawiających za silnym wpływem czynników biologicznych (genotypu) na trzy podstawowe wymiary osobowości. Według Eysencka: 1. wymiary te "wyłaniają się praktycznie ze wszystkich wielowymiarowych badań nad osobowością' (s. 274); 2. stwierdza się je we wszystkich, nawet całkowicie różnych kulturach; 3. natężenie ekstrawersji, neurotyzmu i psychotyzmu jest u poszczególnych jednostek bardzo podobne w ciągu całego życia, mimo różnorodnych i bogatych doświadczeń indywidualnych; 4. również badania genetyczne potwierdzają istnienie trzech l. wymiarów zdeterminowanych biologicznie. Trzy opisywane wymiary osobowości są związane z trzema rodzajami problemów adaptacyjnych, przed którymi stają zwierzęta naczelne żyjące w grupach oraz człowiek (Zuckerman, 1989, s. 391 ). Towarzyskość, stanowiąca istotę ekstrawersji, umożliwia współdziałanie członków grupy w czasie pracy, zabawy, wychowywania dzieci i obrony. Samotnicy, odrzuceni przez grupę, narażeni są na śmierć ze strony drapieżników i przedstawicieli własnego gatunku. Emocjonalność (neurotyzm) w reagowaniu na zagrożenia także decyduje o przetrwaniu. Jednostki nie reagujące na zagrożenia nie są w stanie walczyć, uciekać , czy zastygać w bezruchu , dlatego nie przeżywają we wrogim otoczeniu. Z drugiej strony jednostki, które paraliżuje strach (nadmiernie neurotyczne) są także skazane na zagładę, ponieważ nie walczą i nie uciekają. W końcu wrogość i agresywność - wchodzące w skład psychotyzmu sprzyjają również adaptacji, jeśli występują w umiarkowanym stopniu . Służą przecież rywalizacji i dominacji u samców i obronie młodych u samic. Jednak u ludzi cecha psychotyzmu nie jest raczej związana z przetrwaniem i rywalizacją. Psychotyczna agresja bywa skrajnie niebezpieczna dla jej ofiar (Zuckerman, 1989). Inteligencji, czwartemu z wymiarów osobowości, Eysenck nie poświęcił tyle uwagi, co trzem pozostałym. Pisał o niej między in13

nymi w pierwszej części książki Uses and abuses of psycholog y (Eysenck, 1967, s . 81-100). Skonstruował również zbiór testów, za pomocą których każdy może zbadać swoją własną inteligencję (Eysenck, 1992)5 . Inteligencj a jest w pewnym, niezbyt dużym stopniu związana z pozostałymi wymiaram i osobowości , zwłaszcza z neurotyzm em i ekstrawersją. W młodszych klasach szkoły podstawowej uzyskiwan o pozytywne korelacje między inteligencją i ekstrawersją; w starszych - obserwow ano brak korelacji , a w szkole średniej i wyższej korelacje te były ujemne (Sanocki, 1981 , s. 143). Rawlings i Carnie (1989) wykazali, że różnice w wynikach testu inteligencji między ekstra- i introwerty kami są związane z obecnością bądź brakiem ograniczeń czasowyc h przy wykonywa niu zadań . Prosili oni swoich badanych o dwukrotne wykonani e czterech zadań (Arytmety ka, Powtarzan ie Cyfr, Wiadomości i Porządkowa­ nie Obrazków ) z testu Wechsler a (WAl S): raz- bez ograniczeń czasowyc h, drugi raz- z ogranicze niami. Ekstrawer tycy (badani EPQ) wypadali lepiej w sytuacjach z ograniczo nym czasem wykonania, a introwerty cy- z nieogranic zonym, co autorzy wiążą z nadmiernym pobudzen iem korowym występującym u introwerty ków w sytuacjach presji czasowej. Zgodnie z prawem Yerkesa-D odsona przy nadmiem ym pobudzen iu (motywac yjnym) wykonani e zadań pogarsza się. Jednak bez względu na obecność lub brak ograniczeń czasowyc h osoby z podwyższonym neurotyzm em wypadały w omawiany ch testach lepiej, niż osoby z niskim neurotyzm em. 1.2.2. CHARAK TERYSTY KA PODSTA WOWYC H WYMIAR ÓW OSOBOWOŚCI

Ekstrawe rsja-intro wersja Charakteryzując ekstrawersję-introwersję,

opisuje się zazwyczaj bieguny tego wymiaru (kontinuu m), ~'bo inaczej biegunowe typy osobowości. Przedstaw imy je tu za Sanockir:- (1981 ): 5 Połskie

wydanie ksią:zki Eysencka jest jedynie tłumaczeniem , a testowe zadania słowne utworzono na wzór zadań angielskich . Nic nie w iadomo o jakichkołwiek polskich badaniach adaptacyjnych testów inteligencji Eysencka ani o własnościach psychometrycznych tej serii zadań , w związku z czym t rudno uważać je za testy psychologiczne we właściwym tego słowa znaczeniu .

14

"Typowy ekstrawertyk jest towarzyski, posiada wielu przyjaciół, odczuwa potrzebę prowadzenia rozmów z innymi ludźmi, nie lubi natomiast zajmować się czytaniem w samotności. Potrzebuje podniet z zewnątrz, działa pod wpływem sytuacji , w której aktualnie się znajduje. Ogólnie uważa się go za jednostkę impulsywną i działającą bez zastanowienia. Lubi zajmować się działalnością praktyczną. Zawsze posiada gotową odpowiedź na skierowane pod jego adresem uwagi. Lubi zmiany. Nie przejmuje się nigdy zbytnio z powodu doznanych niepowodzeń . Jest optymistycznie nastawiony w stosunku do przyszłości . Lubi być w ruchu, wykonywać prace ręczne. Łatwo wpada w gniew, jest agresywny. Jego życie uczuciowe nie jest poddane kontroli intelektu i obowiązujących w danym środowisku, powszechnie przyjętych zasad współżycia . Freud powiedziałby, że ten czło­ wiek w postępowaniu swoim kieruje się przede wszystkim, lub nawet wyłącznie, zasadą przyjemności. Jntrowerlyk z kolei lubi zajmować się introspekcją, woli raczej czytać książki niż przebywać w towarzystwie, jest powściągliwy, przyjaciół ma niewielu, a w ich doborze jest bardzo wymagający. W działaniu nie jest impulsywny, można by powiedzieć, że na co dzień kieruje się maksymą: "Sto razy pomyśl , a raz zrób". Sprawy dnia powszedniego traktuje bardzo poważnie i lubi wieść uporządkowany tryb życia . Uczucia swe poddaje bardzo dokładnej kontroli. Z przyjętych na siebie zobowiązań wywiązuje się sumiennie i zwykle posiada opinię człowieka, na którym można zawsze polegać. Dużą wagę przywiązuje do wartości etycznych. Jego stosunek do przyszłości zabarwiony jest pesymizmem." (s. 152) Sanocki słusznie zwraca uwagę na fakt, że Eysenckowskie charakterystyki ekstrawertyka i introwertyka nie są, choć być powinny, biegunowo przeciwstawne. Ekstrawertyk na przykład lubi zajmować się działalnością praktyczną i nie przejmuje się zbytnio niepowodzeniami. W opisie introwertyka nie ma jednak wzmianki o jego stosunku do działalności praktycznej i niepowodzeń. Przykłady można by mnożyć. Najwięcej jednak, zgodnie z rozkładem normalnym, jest ambiwertyków, którzy mają część cech intro-, a część ekstrawertywnych . Ambiwertykom Eysenck poświęcił niewiele uwagi. :f

15

Neurotyzm

Psychotyzm

określają

terminy "stałość emocjonalna" lub "zrównoważenie emocjonalne" oraz " neurotyczność" czyli niezrównoważenie emocjonalne. Na określenie neurotyzmu używa się także terminów: wrażliwość emocjonalna, chwiejność emocjonalna, emocjonalna reaktywność {Sanocki , 1981 , s. 147}. Neurotyzm jest związany z lękiem rozumianym w teoriach Hulla i Spence'a jako .ogólny popęd emocjonalny" (Madsen, 1980, 477}. Osoby neurotyczne (niezrównoważone emocjonalnie} są mało odporne na działanie stresu. Jest to związane ze szczególną wrażliwością autonomicznego układu nerwowego (współczulnego} , która sprawia, że powstające emocje są silne i długotrwałe {Sanocki , 1981 , s. 147}. Neurotycy często uskarżaj ą się na nieokreślone dolegliwości somatyczne i narzekają na ciągłe kłopoty (Eysenck, 1968, s. 7}. Łat­ wo ulegają nastrojom, są drażl iwi i skłonni do stanów lękowych (lękliwi} oraz załamań nerwowych (Choynowski , 1972, s. 4 }. Często też popadają w depresję i cierpią na bezsenność (Toeplitz, 1982, s. 264}. Eysenck nie scharakteryzował jednak drugiego krańca , tJ. "stałości emocjonalnej". Może ona oznaczać deficyt wrażli­ wości emocjonalnej. Według Sanockiego (1981 , s. 148-149} trudno jednak powiedzieć, komu - na przykład jakiej grupie klinicznej- należałoby przypisać ten deficyt. Z tego wynika, że Sanocki (podobnie zresztą jak Zuckerman , 1989} operuje pełnym wymiarem neurotyzmu, od zera (pełne zrównoważenie , które jest patologią} do nieokreślonego maksimum (które jest także patologią} . Tymczasem Eysenck (Eysenck i Eysenck, 1975, s. 3, za: Toeplitz, 1982, s. 259-260} zakłada , że neurotyzm jest kontinuum od normy do patologii. Operuje zatem nie wymiarem wyidealizowanym (O + max}, lecz rzeczywistym (+ x, + max}, gdzie "+ x" to wartość większa od zera. Myśląc tak jak Zuckerman (1989) można założyć, że w toku ewolucji osobniki charakteryzujące się poziomem neurotyzmu zbliżonym do zerowego po prostu wyginęły.

Pojęcie psychotyzmu jest w teorii Eysencka najmniej jasne. Autor początkowo właściwie nie wyszedł poza stwierdzenie, że mamy tu do czynienia z zaburzeniami procesów poznawczych (Sanocki, 1981 , s. 163). Psychotyzm , według Eysencka, podobnie jak neurotyzm, jest wymiarem, którego jeden kraniec da się opisać jako " normaln ość stanów umysłowych" , zwana powszechnie zdrowiem psychicznym, a drugi - jako ..zaburzenia obserwowane u pacjentów psychotycznych". Stany psychotyczne tworzą kontinuum od normy do patologii, między którymi istnieje tylko różnica il ościowa , nie jakościowa (por. Eysenck, 1970, s. 122 i 262). W nowszej pracy Eysencków psychotyzm został zdefiniowany jako sktonność do psychoz, głównie do schizofreni i i dwubiegunowych zaburzeń afektywnych (bipolar affective disorder) . Psvchooatia z kolei znajduje się według Eys.encków .w połowie ci rogi" . między . !:J~:>rmą i. .P.SYC.hotyzmem (Eysenck i Eysenck, 1976, s. 203). Przegląd badań sporządzony przez tych autorów dowodzi, że podwyższone wyniki w skali Psychotyzmu uzyskują: więźniowie, schizofrenicy, alkoholicy, narkomani i dzieci przejawiające liczne zachowania antyspołeczne (Eysenck i Eysenck, 1976). Studia genetyczne nad rodzi ną i adopcjam i wykazały również zwiększone prawdopodobieństwo pojawienia się u krewnych osób schizofrenicznych takich zaburzeń jak: schizofrenia, psychopatia, przestępczość, alkoholizm i różnorodne zaburzenia osobowości. Niestety, fakty te można interp retować na różne sposoby. Jest możliwe , że predyspozycje do schizofren ii, psychopatii i innych wymienionych zaburzeń mają odmienne przyczyny biologiczne, ale że te zaburzenia .wzajemnie się przyciągają" (cross-assortative mating). Na przykład istnieje spore prawdopodobieństwo , że schizofreniczki poczynają dzieci z psychopatami (Heath i Martin, 1990). Osoby u:z;yskujące! wysokie wyniki wskali Psych.oty4m1,.! są: "zimne, bezosobowe, nie potrafią współczuć, nieprzyjazne, nieufne dziwaczne, nieskore do wzruszeń , nieszczęśliwe , anty-

16

17

Krańce

tego wymiaru

społeczne, bez wglądu w siebie, z urojeniami prześladowczy ­

mi" (Eysenck i Eysenck, 1976, s. 47, za : Heath i Martin, 1990, s. 111). w późniejszej publikacji Eysencków można znaleźć jeszcze -dokładniejszą charakterystyk ę psychotyka. Psychotyk "Jest to człowiek samotny, nie zważający na ludzi , często sprawiający trudności , nigdzie nie zadomowiony. Może być okrutny i nieludzki, pozbawiony wszelkich uczuć empatycznych , całkowicie nieczuły. Bywa złośliwy w stosunku do ludzi, nawet do przyjaciół i krewnych, wykazuje agresję , nawet do tych , których kocha . Bywa także zamiłowany w dziwacznych i niezwykłych przygodach , nie bacząc na niebezpiecze ń stwa . Często bawi się kosztem innych ludzi , specjalizując się w wyprowadzaniu ich z równowagi [... ]. Od najwcześniejszego dzieciństwa mamy bardzo klarowną psychologi czną sylwetkę dziwaka, samotnika , sprawiającego szereg trudności w życiu , zimnego jak lód , pozbawionego ludzkich uczuć, zarówno w stosunku do innych jednostek jak i do zwierząt, agresywnego i złego , nawet w odniesieniu do swych bliskich i drogich . Już jako dziecko wykazuje zanik uczuć. Nadmiernie angażuje się w pełne napię­ cia "krew mrożące w żyłach" sytuacje , nie zwracając uwagi na niebezpieczeństwa z tym związane . Uspołecznienie jest sprawą bardzo odległą od tego typu dzieci i dorosłych empatia , poczucie winy i wrażliwość na sprawy innych są czymś bardzo obcym dla ich psychiki" (Eysenck i Eysenck, 1978 s. 36, za: Pospiszyl, 1985, s. 220-221). 1.2.3. PODSTAWOWE WYMIARY OSOBOWOŚCI A CHOROBY PSYCHICZNE

Eysenck przyjął początkowo - za Jungiem i M_c~ougalle ~ że osoby bardzo ekstrawertywne maj ą skłonnosc1 do n~rw1cy histerycznej, a bardzo introwertywne - do nerw1cy dyst~m~c.znej (lęk , depresja reaktywna, psychastenia , h ipochondr~a 1 1nne cechy) (por. Eysenck, 1958, s. 109, za: Sanocki, ~ 98 1 , s. 145-146) . W późniejszym okresie twierdził, pop ierając to badan iami że histerycy uzys kują wysokie wyniki zarówno w skali Neur~tyzmu jak i Ekstrawersji (są neurotycznymi ekstrawertykami), a dystymicy - wysokie wyniki w ska.li. Neurotyzmu i niskie- w skali Ekstrawersji (są neurotycznymi mtrowertykami) (Eysenck, 1970, s. 122-126). Histerycy są jednak m~iej ekstrawertywni (na podstawie badań MPI) niż psychopaci , a nawet - według niektórych badań - mniej niż osoby normalne. Eysenck (1968) pisze: "Miej sce histeryków przyp~da ~ obu skalach klinicznych (tj. N i E- P.B.) m iędzy dystym1kam1 1n~r~ malnymi. Wyn ikałoby z tego, że są oni mni.ej ne~r~tyczm 1 bardziej ekstrawertywni niż dystymicy [... ] najbardzlej ekstrawertywne były osoby no rmalne, po nich zaś kolejno na~tę­ powali histerycy, mieszani neurotycy i dystymicy.• (s. 12) M1m? to nie bardzo wiadomo kto jest bardziej ekstrawertywny, hlst~rycy czy osoby normalne. Wyniki różnych badań prze~­ stawione w cytowanej publikacji (Eysenck, 1968, s. 14) zdają si ę dowodzić, że bardziej ekstrawertywn i s~ hi~terycy. Podobnie Sanocki (1981 , s. 177-178) relacjonuj ąc za Eysenckiem wyniki badań przeprowadzonych no~s~~ wersją kwestionariusza (EPI ), uznaje za niezgodne z teoną nrzsze wyniki w skali E uzyskiwane przez histeryków w porównaniu z osobami normalnym i. 1.2.4. PODSTAWOW E W YMIARY OSOBOWOŚCI A CHOROBY SOMATYCZNE

Eysenck jest zwolennikiem teorii "skaza - stres" (Eysenck, 1977, za: Pospiszyl , 1985, s. 218). Według niej niektórzy ludzie rodzą się z określoną skazą, tj., specyficzną słabością, która wspólnie z niekorzystnymi oddziaływaniami środowiska (stres) może prowadzić do patologii. Takimi skazami są neurotyzm i psychotyzm. Również skraj ne nasilenie ekstrawersji i introwersji predysponuje do określonych zaburzeń nerwicowych.

Ustalanie związków między procesami i strukturami p~y­ chicznymi z jednej strony oraz chorobami somatyczny.ml .z drugiej interesuje tak psychologów, jak i leka~zy. lstn1en1.e schorzeń psychosomatycznych jest powszechnie znane, n1~ więc dziwnego, że również Eysenck wi ąże je z podstawowymi

18

19

wymiarami osobowości. Zajmijmy się najpierw interesującymi Eysencka zależnościami psychosomatycznymi. Przykładem takiej zależności jest związek między osobowością typu A i skłonnością do choroby wieńcowej serca. Typowi A przypisuje się : niecierpliwość, ciągłą gotowość do reagowania (hyperalertness), agresywność oraz skłonność do gniewu . Według Eysencka (1990a) samo pojęcie osobowości typu A nie jest precyzyjne, a metody do jej diagnozy są mało rzetelne, trafne i spójne wewnętrznie. Dlatego - nawiązując między innymi do badań Grossartha-Maticka i in. (1984, za: Eysenck, 1990a)- Eysenck wyodrębnił trzy typy osobowości : A- ze skłonnością do choroby wieńcowej serca, B -typ zdrowy i C ze skłonnością do chorób nowotworowych. Czynnikiem ryzyka w przypadku chorób nowotworowych jest długotrwały stan beznadziejności i bezradności , a w przypadku chorób serca ciągły gniew i złość. Gniew i pobudzenie emocjonalne mogą prowadzić także do wrzodów żołądka , zawałów, choroby nadciśnieniowej i cukrzycy. W innej pracy (Grossarth-Maticek, Eysenck i Vetter, 1988, za: Eysenck, 1990a) wyodrębniono cztery typy reagowania na stres:

przypadku traumatyczne zdarzenie. Zależność od obiektu stale się powiększa , gdyż ludzie tego typu pozostają w ciągłym · kontakcie z zaburzającymi ich funkcjonowanie osobami i sytuacjami, na przykład sytuacjami zawodowymi. Podczas gdy pierwszy typ szuka bliskości z obiektem i pragnie jej, reagując beznadziejnością i bezradnością na niepowodzenia , typ drugi nie może uwolnić się od obiektu i przeżywa złość, agresję i pobudzenie.

Typ 3: Ambiwalencja (Ambivalence) Jest to typ, którego przedstawiciele reagują na przemian jak osoby typu pierwszego i drugiego. Raz spostrzegają obiekt jako główną przyczynę swoich nieszczęść, innym razem- uważają go za niezbędny warunek swego szczęścia . Oscylują więc między beznadziejnością i bezradnością oraz gniewem i pobudzeniem.

Typ 4: Autonomia osobista (Persona/ AutonomyJ

Ten typ spostrzega ważne obiekty jako przyczyny swoich stresów i nieszczęść. Odrzucenie przez obiekt (gdy jest to osoba) lub niepowodzenie w osiągnięciu obiektu stanowi i w tym

Reakcje osób należących do trzech opisanych już typów na ich zależność od ważnych dla nich obiektów oraz na ciągłą sprzeczność między oczekiwanymi i rzeczywistymi skutkami własnych działań. Dla osób typu czwartego istotnym warunkiem szczęścia i pomyślności jest własna autonomia, a także autonomia osób, z którymi pragną być w kontakcie. Oceniają realistycznie zachowania (dążenie i unikanie) tych osób , akceptując ich autonomię. Dla osób typu pierwszego i drugiego stres jest nieunikniony, dlatego prowadzi do schorzeń psychosomatycznych. Osoby typu czwartego potrafią sobie radzić z niekorzystnymi sytuacjami. Potrafią unikać stresu, co pozwala im zachować zdrowie. Osoby typu trzeciego są także do pewnego stopnia chronione przed chorobą, ponieważ ich reakcje na stres podlegają ciągłym zmianom i nie utrwalają się w postaci niekorzystnego wzorca zachowania, ani takiego, który prowadzi do raka, ani takiego, który prowadzi do choroby wieńcowej serca.

20

21

wskazują

Typ 1: Podminowanie ("Understimu/ation'J Osoby tego typu sądzą, że obiekt ważny dla nich emocjonalnie jest warunkiem ich pomyślności i szczęścia . Brak obiektu bądź jego utrata jest przeżywane jak traumatyczne zdarzenie. Takie osoby nie są w stanie zdystansować się wobec obiektu i pozostają od niego zależne. Przyczyną wielkiego stresu może być niepowodzenie w zbliżeniu się do cenionego człowieka, brak sukcesów w atrakcyjnej pracy itp.

Typ 2: Nadmierne pobudzenie (Overarousal)

Opisane powyżej typy osobowości predysponujące do chorób somatycznych (A, B i C) oraz typy reagowania na stres (1 , 2, 3 i 4) Eysenck (1990a, s. 32) wiąże z podstawowymi wymiarami osobowości: neurotyzmem ekstrawersją i psychotyzmem. Jak pokazano na schemacie 2, osoby skłonne do choroby wieńcowej serca (typ A) to neurotyczni ekstrawertycy. Osoby zdrowe (typ B) są zrównoważone emocjonalnie i osiągają przeciętne wyniki na wymiarze ekstra-introwersja. Można. je nazwać zrównoważonymi ambiwertykami. PredyspozyCJe do raka (typ C) mają neurotyczni introwertycy. Schemat 2 HIPOTETYCZNE RELACJE MIĘDZY TYPAMI OSOBOWOŚCI 1 2 i 4 ORAZ A, B i C A WYMIARY OSOBOWOŚCI: NEUROTYZM l EKSTRAWERSJA (źródło: H.J. Eysenck, 1990a, s. 32) Skłonność

do nowotworów Typ C Typ 1

Neurotyzm

Skłonność do choroby wieńcowej serca TypA Typ 2

Normalny- zrównoważony Typ B Typ4

Należy podkreślić, że opisane powiązania między podstawowymi wymiarami osobowości, a typami osobowości i typami reakcji na stres mają charakter hipotez, ponieważ nie są w dostatecznym stopniu uzasadnione empirycznie. Eysenck (1990a, s. 32) sam podkreśla, że jest pewien problem z powiązaniem reakcji typu 1 (Podminowanie) i 2 (Nadmierne pobudzenie) z neurotyzmem. Dotyczy to zwłaszcza typu 1 (typu C) , ponieważ osoby chore na raka uzyskiwały niskie wyniki w skali Neurotyzmu. Prawdopodobnie mamy tu do czynienia z wyparciem emocji. Jeśli tak jest w istocie, to niskim wynikom w skali Neurotyzmu powinny towarzyszyć wysokie wyniki w skali Kłamstwa . Eysenck (1990a) nie dysponował jeszcze takimi danymi. Natomiast związki między typami osobowości predysponującymi do chorób somatycznych i typami reakcji na stres mają dobre uzasadnienie empiryczne. W późniejszych pracach (Eysenck, 1991, 1993; Grossarth-Maticek i Eysenck, 1990; Grossarth-Maticek, Eysenck i Barrett, 1993) Eysenck koncentruje się na tych właśnie zależnościach, nie odnosząc ich do neurotyzmu, ekstrawersji czy psychotyzmu . Na zakończenie tej części warto zauważyć, że w teorii Eysencka podstawowe wymiary osobowości predysponują do określonych chorób psychicznych jak i somatycznych. Nawet akceptując zasadę psychosomatycznej jedności człowieka, trudno nie zadać pytania, czy podstawowe wymiary osobowości predysponująjednocześnie (tj . te same osoby) do chorób psychicznych i somatycznych, czy też niekiedy do chorób psychicznych, a innym razem - do somatycznych. Odpowiedź na to pytanie jest - miejmy nadzieję - kwestią przyszłości.

Neurotyczni ekstrawertycy (typ A) reagują w sytuacjach stresowych nadmiernym pobudzeniem (typ 2 .), neurotyczni introwertycy (typ C)- są "podminowani" (typ 1.), a zrównoważeni ambiwertycy (typ B) potrafią zachować autonomię (typ 4.). ~soby typu .trzeciego, które reagują raz jak typ pierwszy, a raz Jak typ drug1 są według Eysencka psychotykami. 22

23

W tym miejscu zostaną krótko omówione najważniejsze angielskie wersje Eysenckowskich kwestionariuszy osobowości . Postaramy się również pokazać najistotniejsze różnice istniejące między nimi. W tabeli 1 podano charakterystyki (pełną i skróconą nazwę, liczbę skal, liczbę pytań, sposób odpowiadania, punktację , przeznaczenie , tj . kogo można badać) wszystkich znanych nam wersji tych kwestionariuszy. W piśmiennictwie polskim wcześniejsze wersje Eysenckowskich kwestionariuszy (MMQ, MPI , EPI , PEN) opisał Sanocki (1981 , s. 165-185). Dlatego powtórzymy tu jedynie najważ­ niejsze fakty z nimi związane . Maudsley Medical Questionnaire (MMQ), czyli Kwestionariusz Lekarski Maudsley, którego nazwa pochodzi od nazwy szpitala, powstał w latach czterdziestych naszego wieku i służy do mierzenia tylko jednej zmiennej: neurotyzmu (N). Ma 40 pytań ; przeznaczony jest do badania ludzi dorosłych. Kwestionariusz był używany do odróżniania neurotyków i ludzi "normalnych" (Sanocki, 1981 , s. 165-166). Jest to taki sam cel, jaki wcześniej postawił sobie Woodworth , konstruując na użytek armii Stanów Zjednoczonych kwestionariusz do badania rekrutów (Eysenck, 1971 , s. 227-228). MMQ różnicuje dodatkowo dwie grupy zaburzeń neurotycznych : dystymię i his-

terię. Ponieważ_ dystymicy są introwertykami , a histerycy - ekstrawertykami, Eysenck do następnej wersji narzędzi a (MPI) wprowadził kolejną skalę : Ekstra-Introwersji (E) . Mauds/ey Personality /nventory (MPI), czyli Inwentarz Osobowości Maudsley został skonstruowany w połowie lat pięćdziesiątych . Ma dwie skale: N i E, liczące po 24 pytania, które m ierzą dwa wymiary osobowości opisane w teorii Eysencka. Istnieją dwie wersje tego inwentarza. Jedna dla dorosłych (MPI), druaa- dla dzieci i m_łqdzięży (JMPI). Konstrukcja MPI polegała na empirycznej selekcji spośród 261 pytań zaczerpniętych z MMQ oraz z Inwentarza Gu ilforda i Martina (skale: C- Cykloidalna Emocjonalność , R- Rhatymia, tzn. beztroska , G - Ogólna Aktywność, S - Introwersja Społeczna ) . Wybrano ostatecznie 24 pytania tworzące skalę N i tyleż samo pytań do skali E. Skala E okazała się niejednorodna ; większa część jej pytań mierzy towarzyskość (sociability), a reszta- impulsywność (impulsivity). Obydwie składowe skali E korelowały ze sobą dodatnio (r 0,468), ale każda z nich korelowała inaczej ze skalą N: towarzyskość- ujemnie (r -0,133), a impulsywność- dodatnio (r 0,116). Stwierdzono także szereg innych psychometrycznych niedoskonałości MPI: *Trafność obydwu skal (N i E) nie została ustalona w sposób nie budzący wątpliwości; * Systematycznie stwierdzano znaczące ujemne korelacje między skalami, chociaż odpowiadające im wymiary są- teoretycznie - niezależne . Przeciętny współczynnik korelacji dla 20 grup wynosił -0,14, ale w grupach klinicznych nawet -0 ,30 do -0,40; *Według krytyków skala N mierzy jedynie aktualny stan jednostki (nastrój), a nie trwałe jej właściwości ; *Paradoksalnie, skrócona wersja MPI dostarczała wyników bardziej zgodnych z teorią Eysencka, niż skala pełna (Sanocki, 1981 , s. 167-175). Wersja skrócona składa się z sześciu pytań skali N i sześciu - skali E. Następna wersja narzędzia , Eysenck Personality lnventory (EPI) , czyli Inwentarz Osobowości Eysencka, powstała na początku lat sześćdziesiątych . Jest ona psychometrycznie lep-

24

25

2. HISTORIA TESTU 2.1. ANGIELSKIE WERSJE EYSENCKOWSKICH KWESTIONARIUSZY OSOBOWOŚCI

= =

=

sza niż MPI i daje wyniki bardziej zgodne z teorią Eysencka. Dołączono do niej kontrolną skalę Kłamstwa (K). EPI ma 57 pytań , z których 24 tworzą skalę N, 24 -E i 9- K. Stabilność bezwzględna narzędzia mierzona w odstępie dziewięciu miesięcy i roku wynosiła odpowiednio dla skali E: 0,94 i 0,88; dla skali N: 0,92 i 0,84 . Współczynn iki rzetelności połówkowej przybierały wartości od 0,74 do 0,91 . Również korelacje między skalami N i E w grupach osób normalnych , neurotyków i psychotyków były niewielkie (odpowiednio : -0 ,06, -0,09, -0,09) , co wskazywało na pożądaną- z powodów teoretycznych - n iezależność tych skal. Wysokości średnich wyników dla ośmiu grup klinicznych i grupy normalnej były zgodne z przewidywaniami. Tylko grupa histeryków otrzymała w skali E wynik nieoczekiwany, tj. niższy niż osoby normalne. EPI ma dwie wersie równoległe (A i 8) służące do powtarzania badań i sprawdzania wyników budzących wątpliwości (Sanocki , 1981 , s. 175-182). Ponadto istnieje 12-pytaniowa skrócona wersja EPI oraz 60-pytaniowa wersja dla dzieci i młodzieży (JEPI}. Pod koniec lat sześćdziesiątych Hans J. Eysenck wraz ze swą żoną Sybil B.G. Eysenck opracowali PEN lnwentory (Inwentarz PEN), w którym P oznacza . psychotyzm (psychoticism), E - ekstrawersję , a N - neurotyzm. PEN w wersji dla dorosłych liczy 78 pytań , a w wersji dla młodzieży (JPEN)- 95. W tym inwentarzu Eysencka (czy teraz raczej- Eysencków) pojawiła się po raz pierwszy nowa skala przeznaczona do pomiaru cech psychotycznych (Sanocki, 1981, s. 183-185). Skala ta była bardzo daleka od doskonałości , a historia późniejszych wersji inwentarza Eysencków jest właściwie historią poprawiania jej. Wprowadzen ie skali Psychotyzmu pozwoliło jednak ujednolicić skalę E, która -jak wspomnie liśmy- obejmuje pytania dotyczące uspołecznienia , odpowiadające "ekstrawersji społecznej" lub inaczej "ekstrawersji dobrego przystosowania" oraz pytania dotyczące impulsywności i braku samokontroli ("ekstrawersja złego przystosowania"). Uiednolicenie skali E oolea~ło na przesunięciu do skali P pytan odnoszących s1ę do impulsywności (Pospiszyl, 1985, s. 217-218). 26

Eysenck Personality Questionnaire - EPQ

(Kwestionariusz Osobowości Eysencka) został opublikowany w roku 1.915 (Eysenck i Eysenck, 1975). EPQ skor1~.truowano po to, by uleoszyć skale P i usunać ciągle pojawiające się niewielkie skorelowanie między skalami N i E. Ta wersja kwestionariusza liczy 'go pytań (23 pytania tworzą skalę N, 21 -E , 25- P i 21 - K). Posiada dodatkowo skale Przestępczości (skala C) utworzoną z pytan wybranych z trzech skal: 14 pytań pochodzi ze skali P, 18 - ze skali N i 2 ze skali E. Do skali C nie weszło ani jedno pytanie ze skali K. Młodzieżowa wersja (JEPQ) ma tylko 81 pytań (20 z nich wchodzi do skali N, 24 -do E, 17- do P, 20do K). Aż 40 pytań tworzy skalę C JEPQ. Eysenck zaproponował skalę C, ponieważ okazało się , że przestępcy różnią się od nieprzestępców na wszystkich trzech wymiarach : N, E i P. Fakt ten jest niezgodny z wcześniejszymi twierdzeniami Eysencka , który wiązał przestępczość z psychotyzmem . Utworzenie skali C jest więc dodatkowym argumentem na rzecz twierdzenia o niejednoznaczności tego wymiaru (Toeplitz, 1982, s. 266) . Z powodu wieloznaczności pojęcia psychotyzmu trudno jest podać charakterystyczne pytania dla skali P. Dotyczą one bowiem: poszukiwania wrażeń , aemocjonalności , ekstrawagancji , ryzykanctwa i skłonności paranoidalnych (Toeplitz, 1982, s. 264-265) . W porównaniu z populacją ogólną podwyższone wyniki w skali P uzyskiwały bardzo różne grupy. Zuckerman (1989, s. 393) zestawił szereg badań, z których wiadomo, że najwyższe wyniki6 uzyskiwali: artyści odnoszący sukcesy (średnia arytmetyczna M== 8,14), studenci humanistyki (art students, M = 7,67) , przestępcy (M= 7,48) , twórczy pisarze (M = 7,05}, więźniowie (M = 6 ,55), zawodowi artyści (M = 6,53), schizofrenicy (M= 5,66), angielscy studenci (general students, M= 4 ,84} , neurotycy (M= 4,19} i osoby cierpiące na depresję endogenną (M = 4,10). Dla porównania średnia dla populacji ogólnej wyn iosła 3,78 . Zestawienie to świadczy, że skala p nie mierzy po prostu patologii, lecz raczej niekon1

Ola iluslracji podano lylko wyniki mętczyzn. Wynoki kobiet w skali P są z reguły nitsze

27

wencjonalność charakterystyczną dla "szalonych" artystów. Gdyby jednak pok usić się o klasyfikację kliniczną, należałoby mówić raczej o psychopatii niż o psychotyzmie (Zuckerman,

1989, s. 394). Jak napisano wcześn i ej Eysenck sądzi , że jeden biegun wymiaru psychotycznego można opisać za pomocą cech psychotycznych , drug i związa ny jest z normą, a pośrodku - należy um ieścić cechy psychopatyczne. Jeśli tak, to schizofrenicy powinni otrzymywać najwyższe wyn iki w skali P, a więźn i owie i przestępcy, wś ród których jest wielu psychopatów, powin ni mieć wyniki n iższe od schizofreników. W zestawieniu Zucke rmana to jednak psychopaci otrzymują wyższe śred nie niż psychotycy. Przedstawione wyżej średnie wyniki świadczą o jeszcze innej wadzie skali P. Rozpiętość wyników, jakie można w niej uzyskać waha się od Odo 50. Tymczasem uzyskiwane w badaniach średnie wyniki nie przekraczają 10 punktów. Eysenckowie (Eysenck, Eysenck i Barrett, 1985) przyznają w jednej z późniejszych prac, że skala P EPQ : * charakteryzuje się n iską rzetelnością szacowaną na podstawie zgodności wewn ętrznej (alfa Gronbacha w przypadku mężczyzn wynosi 0,74, a kobiet - 0,68). Stabilność bezwzg lędna jest raczej wysoka (mężczyźni : r = 0,83, kobiety: r =071)· * daje niskie ś rednie wyniki (mężczyźni : M = 3,78; kobiety: M= 2 63) · *odchylenia standardowe są niemal równe ś rednim (odpowiednio: 3,09 i 2,36). W związku z taką cha rakterystyką śred­ niej i odchylenia standardowego rozkład wyników w ska li P jest bardzo skośny. Opisane poważne niedostatki skali P EPQ spowodowały, że w roku 1985 została opublikowana najnowsza wersj~_ kwestionariusza EEQ-R .Jej psychometryczne właściwości poda l iśmy w rozdziale 5 op i s ującym pol s ką adaptację EPQ-R , tak aby łatwiej było porównywać oryginał i adap-

SKRÓT MMQ

Maudsley Medical Ouestionaire

40

N"'O

T, N

0,1

dorośk

MPI

Maudsley Personality lnvenlory

48

N-24 E-24

T,?, N

O, 1, 2

do roś i

MPI

Maudsley Personality lnventory

12

N-6 E·6

T,?, N

O, 1, 2

dorośfi

b.d.

N-b.d. E-b.d.

T,?, N

o, 1, 2

dzieci mlodzK!t

s

Junior JMPI

l

Maudsle~

Persona ity lnvenlory

EPI Ai B

Eysenck Personality lnvenlory

2x57

N-24 E·24 K-9

T.?, N

O, O, 1

do roś i

EPI

s

Eysenck Personality lnventory

12

N-6 E-6

T,?, N

0,0,1

dorośk

JEPI

Junior Eysenck Personality lnvenlory

60

N-24 E-24 K-12

T,?, N

0, 0.1

78

N-b.d. E·b.d. P·b.d.

b.d.

b.d.

dorośfi

~=~~~· ~euroticism

95

N-b.d. E-b.d. P·b.d.

b.d.

b.d.

dzieCi mlodziet

Eysenck Personality Ouestionnaire

90

T, N

2,

o

dorośli

Junior Eysenck Personality

81

T, N

2,

o

dzieci mlodziet

T, N

1, 0

dorośli

T. N

1, o

dorośi

PEN

PsychotiCism, Extraversion, Neurotiełsm

lnventory

Junior

l

l

Tabela 1 ANGIELSKIE WERSJE EYSENCKOWSKICH KWESTIONAR IUSZY OSOB OWOŚCI WERSJA SPOSÓB SUMA SKALE, PUNKTA· BADANI PYTAN PYTANIA ODPOWIADANIA CJA PEŁNA NAIWA

JPEN

nvenlory

l

EPQ

JEPQ

Questionnaire

EPO·R

EPQ-R

s

Eysenck Personality Questionnaire ~ Revised

100

Eysenck Personality Questionnaire - Revised

48

N· 23 E-21 P-25 K-21 C-34 N-20 ~-24 -17 K·20 C-'10 N-24 E-23 P-32 K-21 N-12 E-12 P-12 K-12

dzieci

t

młodzie

Charakterystyki angielskich wersj i Eysenckowskich kwestionariuszy osobowości zostały zebrane w tabeli 1.

S przy skrócie nazwy testu oznacza wersję skróconą. A i B przy EPI -sygnalizuje istnienie dwu wersji równoległych. Nazwy skal: N - Neurotyzm, E - Ekstrawersji, P - Psychotyzmu, K- Kłamstwa, C - Przestępczości. b.d. - brak danych

28

29

tację .

2.2. POLSKIE TŁUMACZENIA l ADAPTACJE EYSENCKOWSKICH KWESTIONARIUSZY OSOBOWOŚCI Niemal wszystkie opisane wyżej podstawowe wersje kwestionariuszy Eysencka zostały przetłumaczone na język polski. Są to jednak najczęściej tylko tłumaczenia , a nie adaptacje i dlatego ich właściwości psychometryczne nie są znane. Tutaj skoncentrujemy s ię przede wszystkim na nielicznych istniejących adaptacjach. Pytania najwcześniej wersji narzędzia (MMQ) znaleźć można w przełożonej na język polski książce Eysencka (1971) "Sens i nonsens w psychologii" (s. 229-231 ). Adaptacji MMQ dokonał Choynowski (za: Sanocki, 1981 , s. 167). Choynowski (1968, 1972, 1977) przygotował ta kże staranną adaptację Maudsley Personality lnvetory (MPI) opublikowaną pod nazwą Inwentarz Osobowości. Jest ona dotychczas jedynym kwestionariuszem Eysencka powszechnie znanym w Polsce. Inwentarz Osobowości składa się z 64 pytań . Jest więc dłuższy niż oryginał, ponieważ Choynowski dodał skalę Kłam­ stwa, która pojawiła się w eksperymentalnej, lecz nie w ostatecznej wersji MPI i która występuje w późniejszych wersjach inwentarza. W podręcznikch Choynowskiego ( 1968, 1972, 1977) znaleźć można dość obszerne informacje na temat przygotowania polskiego tłumaczenia MPI, sposobu badania i techniki obliczania wyników, trafności i rzetelności, średnich dla mężczyzn i kobiet itp. Są tam również normy tetronowe i stenowe dla obu płci. Według opinii Sanockiego (1981 , s. 173-175) polska wersja MPI nie nadaje się do porównań z wersją angielską z powodu istotnych różnic w konstrukcji skali Ekstrawersji. Nie jest też pełnowartościowym narzędziem diagnostycznym i badawczym , gdyż Choynowski nie zakończył badań adaptacyjnych i nie sprawdził zgodności wyników Inwentarza Osobowości z założeniami terarii osobowości Eysencka. Pols ką adaptację PEN lnventory przygotowano z kolei na Uniwersytecie Gdańskim w roku 1974 (Sanocki, 1981 , s. 185).

Sporym zainteresowaniem cieszyła się późniejsza wersja kwestionariusza- Eysenck Personality Questionnaire (EPQ) . Toeplitz (1982) rozpoczęła jej adaptację , ale po wstępnych badaniach uznała , że skala Psychotyzmu ma zbyt wiele niedoskonałości. Podejmowanie trudu adaptacji EPQ z powodu niewiele zmienionych skal Ekstrawersji i Neurotyzmu wydało jej się niepotrzebne. Nieco późn iej Pospiszyl (1885) opublikował tylko tłumaczenia dwu wersji EPQ : dla dorosłych i dla młodzieży. Ko lejn ą dość zaawansowaną próbę adaptacji EPQ podjęto na Katolickim Uniwersytecie Lubelskim (Zaleski i Eysenck , 1989/1990). Zaleski posłużył się jedną z kilku (eksperymentalną) angielskich wersji EPQ. Obejmuje ona 100 pytań - podobnie jak EPQ-R - ale ich treść jest w części przypadków zupełn ie różna . Adaptowana przez Zaleskiego wersja różni się , choćby ze względu na liczbę pytań, od powszechnie znanego 90-pytaniowego kwestionariusza EPQ . Zaleski przebadał w latach 1988 i 1989 na terenie całej Polski 1193 osoby (532 mężczyzn i 661 kobiet) , głównie studentów (N = 912). Następnie , wspólnie z Sybil B.G. Eysenck (Zaleski i Eysenck, 1989/1990) dokonali analizy czynnikowej zebranych wyników w taki sam sposób, w jaki opracowano wyniki brytyjskie (metoda głównych składowych , rotacja typu oblimin). Aby sprawdzić stopień podobieństwa zmiennych mierzonych polską i angielską wersją EPQ, autorzy porównywali ładunki czynnikowe uzyskane w badaniach polskich i brytyjskich, wykorzystując do tego celu metodę Kaisera , Hunki i Bianchiniego (1971 ). Zestawiono grupy osób tej samej płci poch odzące z dwu różnych krajów i polskie kobiety z polskimi . mężczyznami. Prawie wszystkie wskaźniki podobieństwa zmiennych przekroczyły przyjęte kryterium 0,97. Jedynie wskaźniki dla mężczyzn (Polaków i Brytyjczyków) były gorsze w dwu skalach : P (0,829) i K (0,900). Także wskaźniki podobieństwa ładunków czynnikowych dla skali P w przypadku Polek i Polaków nie były satysfakcjonujące (0,948). Niezależnie od tego, wiele ładunków, zwłaszcza dotyczących skali P, było bardzo niskich , co skłoniło Zaleskiego do utwo-

30

31

rzenia krótszej, 77-pytanio wej, wersji polskiej EPQ (13 pytań skali P, 19 - E, 20 - N i 25- K). Mimo tego zabiegu zgodność wewnętrzna (alfa Cronbach a) skali P okazała się niska (0,51 w przypadku mężczyzn i 0,45 w przypadku kobiet). Zgodność wewnętrzna pozostałych skal (E, N, K) była satysfakcjonująca (od 0,81 do 0,84), a interkorela cje niewysoki e (od -0,21 do 0,12), z wyjątkiem nieco wyższych korelacji między skalami N i E (-0,27 w grupie mężczyzn i -0,25 w grupie kobiet). Zaleski i Eysenck (1989/1990) porównali ponadto średnie wyniki grupy polskiej i brytyjskiej , nie charakteryzując bliżej tej ostatniej . Stwierdzili nieznaczne, choć istotne różnice w skalach N i K u mężczyzn (Polacy uzyskali wyższe wyniki) oraz w skali E u kobiet (Polki były bardziej introwerty wne). Innych danych psychome trycznych odnoszących się do tej adaptacj i Zaleski nie opublikował. Adaptację najnowsze j, zrewidowa nej wersji EPQ (EPQ-R) rozpoczęli niemal równocześnie i niezależnie od siebie J. Maciejczy k oraz R . Ł . Drwal z P. Brzozows kim (1995b). J . Maciejczy k (za: Drwal , 1991 ) z Wojskowe go Instytutu Medycyny Lotniczej przebadała swoją wersją EPQ-R niemal 500 wojskowy ch i osób związanych z wojskiem , najprawdopodobn iej samych mężczyzn . Była to więc dość specyficzna próba standaryz acyjna. Kwestiona riusz wypełniano w trakcie badań kwalifikac yjnych i selekcyjnych , co stanowić mogło poważny czynnik zakłócający, tj. ukierunkowujący odpowiedzi. Opracowanie psychometryczne narzędzia objęło ocenę: interkorelacji skal, mocy dyskryminacyjnej pytań i zgodnośc i wewnętrznej . Opracowa no też normy centyłowe i stenowe oddzielnie dla pilotów i podchorążych . Zabrakło informacji na temat: rozkładu wyników w skalach , stabilności bezwzględnej i

trafności.

Adaptacja EPQ-R wykonana przez R.Ł. Drwala i P. Brzozowskiego została opisana w następnych rozdziałach podręcznik a.

32

3. OPRACOWANIE POLSKIEJ WERSJI EPQ-R Do adaptacj i wybraliśmy najnowszą wersj ę inwentarz a , opublikowaną w roku 1985 (Eysenck, Eysenck i Barrett, 1985). Wersja ta opiera się na Eysenck Personality Questionnaire z roku 1975. Inwentarz EPQ z roku 1975 zawiera 90 pytań pogrupowanych w cztery skale: Psychotyzmu (P), Ekstrawersji (E), Neurotyzm u (N), Kłamstwa (K). Zachowan e zostały pod dawnymi nazwami skale Ekstrawersji i Neurotyzmu, aczkolwiek nastąpiły pewne modyfikacje w ich koncepcji i pomiarze. Zmiany dotyczą przede wszystkim ekstrawersji , której pojęcie zostało znacznie zawężone ..Z ekstrawer sja f;ys~nck )svchotvzmern(por. Clarid ge, 1981 , s. 84; Pospiszyl, 1985, s. 217-219). Z tego powodu niektóre pytania ze skali Ekstrawersji przeniesiono do skali Psychotyzmu. Sama koncepcja psychotyz mu jako wymiaru osobowości wzbudziła , o czym już wspomi naliśmy, wiele kontrower sji i polemik (por. Claridge, 1981 ). Obecnie coraz częściej spotyka się opinię, że skala P mierzy nie tyle skłonnośc i psychotyczne co raczej - psychopa tyczne, "borderline ", czy - ostrożniej nonls.onformizm (por. Claridge ,1981 , 1983; Pospiszyl, 1985). Niezależn ie od ·s porów o znaczenie psychotyzmu jako wymiaru osobowości, wielu badaczy zwracało uwagę na niedostatki psychometryc zne skali P EPQ (por. C laridge, 1981 ). Przypominamy, że główne wady tej skali to: 33

1. niska rzetelność (homogeniczność) ; 2. mała rozpiętość wyników (w populacji normalnej); 3. bardzo skośny rozkład wyników. Sybił Eysenck, Hans J. Eysenck i Pauł Barrett (1985) uznając słuszność tych zarzutów, opracowali udoskonałoną wersję EPQ. Dokonali wymiany wielu pytań w skali Psychotyzmu EPQ oraz drobnych zmian w skalach Ekstrawersji i Neurotyzmu (skali Kłam­ poprawia~o). Zre_widowana wersja EPQ (tj. EPQ-R) liczy stwa obecnie 100 pytan (zam1ast 90) i charakteryzuje się lepszymi p~rametrami skali Psychotyzmu . W EPQ-R skala N ma 24 pytania: E - 23, P -32 i K - 21 . Opracowano też skróconą 48-pytanlową wers}ę. w której wszystkie cztery skale mają po 12 pytań. Przyst~pując ~o adaptacji EPQ-R dysponowaliśmy oryginalną wersj~ angrelską, opublikowaną w artykule Eysenck, Eysencka 1Barretta (1985) oraz tłumaczeniem EPQ Pospiszyła (1985), w którym większość pytań była wspólna z EPQ-R. P_os_tanowiłiśmy zastosować strategię wielokrotnego tłumacze­ ~~~ 1tłumacz:ni_a _odwrotnego (back translation), wypróbowaną jUZ we wczesnlejszych pracach naszego zespołu (skale Caprary i Claridge'a; por. Drwal, 1990). Autorz~ artykułu i anglista dokonali trzech niezależnych tłuma~zen 1?0 pytań EPQ-R, przy czym jeden z nas (P.B .) og_ra_nlczył SI~ do uzupełnienia tłumaczenia podanego w ks1ązce Posp1szyła (1985). Następnie te trzy osoby wspólnie ustałiły tekst wersji wstępnej . Dyskusja nad tłumaczeniami, P?ró~n_ywanymi _z oryginałem , miała doprowadzić do jak najWiern~ejsZej , ~Ie 1dobrze brzmiącej po polsku, wersji każdego pytan1a. Wersja wstępna została potem przekazana innemu angłi~cie , który miał ją przetłumaczyć na angielski. Tłumacz był św1adomy, ~e dokonuje back translation, ale oryginał angielski poznał ~op1ero po dokonaniu tłumaczenia . Autorzy artykułu , dysponując wszystkimi wersjami i uwagami anglisty, opracowali wersję polską EPQ-R, stosowaną bez dalszych zmian we wszystkich opisanych tu badaniach 7 .

n!e

' W grudniu 1989 roku, w Lublinie, H.J. Eysenck zapozna! się z naszymi badaniami i zaaprobował poslug1wame s1ę naszą adaptacją EPQ-R do celów badawczych.

4. PRZEBIEG BADAŃ l OSOBY BADANE W czerwcu 1989 roku zbadaliśmy 185 osób (79 chłopców i 106 dziewcząt) . Byli to uczniowie drugich , trzecich i czwartych klas czterech ponadpodstawowych szkół lubelskich: zespołu szkół mechaniczno- elektrycznych, zasadniczej szkoły budowlanej, liceum ogólnokształcącego i liceum pocztowo-telekomun ikacyjnego. Szkoły zostały wylosowane do badań .

Badania prowadzono w klasach szkolnych, bez obecności nauczyciela. Uczniowie podawali swoje personalia, ale w obszernej instrukcji podkreślano naukowy cel badań i zapewniano o dyskrecji. Obok EPQ-R zastosowano jeszcze inne kwestionariusze, które następnie wykorzystano przy analizach trafności EPQ-R. Były to: 1. Skala Makiawelizmu Mach V (Christie i Geis, 1970), w naszej adaptacji (Drwal i Brzozowski, 1995a); 2. Kwestionariusz STQ G . Claridge'a (Claridge i Broks, 1984), również w naszej adaptacji (Brzozowski i Drwal, 1995). Zawiera on dwie skale: Schizotypii (STA) i Pogranicznych Zaburzeń Osobowości (borderline) (STB); 3. Kwestionariusz Aprobaty Społecznej KAS (Drwal i Wilczyńska, 1980); 4. Skala Wartości (Value Survey) M. Rokeacha (1973) w polskiej adaptacji P. Brzozowskiego (1987 , 1989). Każda osoba orzymywała zestaw kwestionariuszy ułożony w losowo ustalonej kolejności , z tym że ze względu na dość skomplikowaną instru kcję wymuszonego wyboru skala Mach V

34 35

rukcję do niej czytano zawsze była pierwsza zestawie . Inst -R, KAS i STQ głośno i komentowano. Kwestionariusze EPQ owiedzi "tak" zawierały własne standardowe instrukcje (odp wymagała a Wartości . nie" albo "prawdziwe" - "fałszywe"). Skal . ości wart 18 po w awó rangawania dwóch zest roku zbadan o 1990 ca Od października 1989 roku do mar uczniowie z to Byli t). 275 osób (97 chłopców i 178 dziewczą iśmy w edzil odwi y wsz tych samych szkół, które po raz pier i marcu 1990 r.) oraz czerwcu 1989 r. (a po raz drugi w lutym im. Marii Curie-Skło­ kilka grup studenckich z Uniwersytetu i grudniu 1990 r.). dowskiej (przebadanych w październiku bny zestaw testów, Stosowano analogiczną procedurę i podo i Mach V otrzyskal iast co w czerwcu 1989. Część osób zam rta) lub zaLike (typu u mała inną wersję skali Makiawe lizm Sch eości Wart ę Skal miast Skali Wartości Rokeacha 275 tych ód 1995). Wśr lerowskich (Brzozowski, 1992 , 1993, poza nie h dwukrot osób znalazło się 124 uczniów badanyc skal i ecznej mocą EPQ -R , Kwestionariusza Aprobaty Społ dto bada pona była osób 124 tych Claridge'a. Część spośród ch V) albo badana za na dwukrotnie skalą Makiawelizmu (Ma im -skalą Makiawedrug pierwszym razem skalą Mach V i za rup możliwe było podg lizmu w wersji typu Likerta. Dla tych EPQ -R. Ods tęp ci) obliczenie rzetelności test- retest (stabilnoś stałe osoby Pozo między badaniami wynosił około 9 miesięcy. sze po raz ariu kwestion (w tym wszyscy studenci) wypełniały pierwszy. z nas w Biorąc pod uwagę wszystkie osoby zbadane prze pacjeni powinowatych 1989 i 1990 roku oraz grupę krewnych z J. Tuźnik (1990) w prze aną tów psychiatrycznych, zbad por. s. 61 ), związku z oceną trafności EPQ-R (opis tej gru py- wynikami ymi pletn kom uzyskujemy próbę liczącą 454 osoby z ały pominięte z poEPQ-R i STQ. Odpowiedzi 31 osób zost rystyka grupy podana wodu niekompletnych danych. Cha rakte jest w tabeli 2. ziernika 1992 roku W okresie od grudnia 1991 roku do paźd adaptację EPQ -R do cztery inne osoby wykorzystały naszą io (UMCS), własnych celów badawczych . Były to: B. Gryz

36

Tabela 2 ZACYJNEJ CHARAKTERYSTYKA PRÓBY NORMALI * OWE STAW _ GRUPY POD WIEK

PŁEC

N

GRUPY

MĘZCZVŻNI KOBIETY ZAKRES $REDNIA

Zespól Szkól 40 Mech .-Eiektrycznych 53 ·~ zas. Szk. Budowlana ·c: Liceum Ogólnokształcące 70 tj 81 ekom. ::> Liceum Poczt.-Tel Razem: 244

105

58 81 139

82 1r. Historii i Filozofii 47 11 r. Matematyki 43 111 r. Psychologii Razem: 172

38 14 4 56

44 33 39 116

38

16

454

177

.,

oc

Q)

"'ii5 ::::J

Rodziny pacjentów OGÓŁEM

o o

40 53 12

o

16-20

17,89

20,75

22

18-29 13-76

277

13-76

20,99

ości

y własn • Wyniki tych grup stanowiły podstawę analiz EPO-R N-

41 ,89

psychometrycznych Tabela 3

liczebność ZACYJNEJ CHARAKTERYSTYKA PRÓBY NORMALI GRUPY DODATKOWE*

-

BADACZE

GRUPA

B. Gryzie *kliniczna (rozp.nerwicy) *studenci i in. A Maurer *studenci zaoczni WSP J. Strelau •uczniowie ' studenci •różne zawody z. Zaleski ' ucz. Tech. Sam. 'ucz. Zas. Szk. Kraw. ' ucz. Spoi. LO OGÓŁEM

N

WIEK

PŁEĆ

MĘZCZVŻN I KOBIETY ZAKRES $REDNIA

2

23 28 72 113 209 99 4 31 4

20 39 23,55 19-30 23,55 22-46 29,26 14-20 17,35 18-33 20,65 17-70 33,85 16,00 16 17-18 17,06 16,00 16

377

583

14 70

42 58 82 251 286 164 40 31 6

19 30 10 138 77 65 36

960

o

22,83

ado op~acowan la norm oraz osz • Wyniki tych grup zostały wykorzystane ych pomiaru. cowania rzetelności i błędów standardow ność N - liczeb

37

A. Maurer (WSP w Krakowie), J . Strelau 8 (UW) i Z. Zaleski (KUL). Wymienione osoby udostępniły nam wyniki swoich badań . W podręczniku te dodatkowe dane wykorzystano do opracowania bardziej wiarygodnych (bo opartych na większej i różnorodniejszej próbie osób) norm stenowych oraz do oszacowania rzetelności (zgodności wewnętrznej) , standardowych błędów pomiaru i przedziałów ufności. Normy opracowano na podstawie wyników pochodzących od 1414 osób (454 osoby przebadane przez nas w latach 1989-1990 i 960 osób przebadanych przez pozostałych badaczy w latach 1991-1992). Charakterystykę dodatkowej grupy 960 osób zawarto w tabeli 3.

5. PSYCHOMETRYCZNE WŁAŚCIWOŚCI EPQ-R W tym rozdziale zestawiliśmy wyniki badań wykonane polską i angielską (oryginalną) wersją kwestionariusza, by Czytelnik łatwo mógł ocenić zalety i wady naszej adaptacji.

5.1. ŚREDNIE l ODCHYLENIA STANDARDOWE DLA SKAL EPQ-R

' Dokładniej : są to badania wykonane przez osoby z Pracowni Temperamentu Wydzialu Psychologii Uniwersytetu Warszawskiego, którą kieruje prof. dr hab. Jan Strelau. Szczególny udział w przeprowadzeniu tych badań miał dr Bogdan Zawadzki, który jest równiet autorem szerokiej charakterystyki psychometrycznej naszej wersji EPQ-R (Zawadzki, 1995).

38

W tabelach 4-7 przedstawiono średnie i odchylenia standardowe wyników w skalach EPQ-R dla całej grupy 454 osób i osobno - dla uczniów, studentów i rodzin pacjentów, z podziałem na płeć. W tabeli 8 podano średnie wyniki w skalach EPQ-R pochodzące z badań własnych i z kilku badań brytyjskich . Tak w Polsce , jak i w Wielkiej Brytanii kobiety uzyskują znacznie niższe od mężczyzn wyniki w skali P. W skali N kierunek różnic jest odwrotny: i w Polsce, i w Wielkiej Brytanii kobiety uzyskują wyniki znacznie wyższe niż mężczyźni. W skalach E i K różnice są mniej stabilne. O ile w badaniach brytyjskich kobiety uzyskują wyższe wyniki w skali E niż mężczyźni, to w Polsce różnice są mniej wyraźne, ale to raczej mężczyźni uzyskuj ą wyższe wyniki (zwłaszcza w grupach studenckich). Średnie polskie wyniki w skalach P, N i K są znacznie wyższe od średnich brytyjskich . W skali E Polacy są bardziej ekstrawertywni od Brytyj czyków, Polki - mniej ekstrawertywne (bardziej introwertywne) od kobiet brytyjskich .

39

ŚREDNIE (M) l ODCHYLENIA STANDARDOWE (SD)

Tabela 4

Tabela 6 ŚREDNIE (M) l ODCHYLENIA STANDARDOWE (SD)

SKALI NEUROTYZMU .GRUPA

M

SKALI PSYCHOTYZMU SD

N

11,60 9,72 13,02

5,08 4,24 5,21

244 105 139

Uczniowie

14,00 13,04 14,47

5,26 5,42 5,15

172 56 116

Studenci

Kobiety

13,37 12,25 14,18

5,48 6,74 4,34

38 16 22

Cala próba

12,66

5,30

454

Uczniowie Mężczyźni

Kobiety Studenci Mężczyźni

Kobiety Rodziny pacjentów Mężczyźni

ŚREDNIE (M) l ODCHYLENIA STANDARDOWE (SD) SKALI EKSTRAWERSJI

GRUPA

M

SD

N

9,93 11 ,04 9,10

3,67 3,76 3,38

244 105 139

9,24 10,93 8,43

4,22 4,30 3,95

172 56 116

Kobiety

7,05 7,06 7,05

2,87 2,54 3,14

38 16 22

Cala próba

9,43

3,90

454

GRUPA

Mężczyźni

Kobiety

Mężczyźni

Kobiety Rodziny pacjentów Mężczyźni

Tabela 5

Tabela 7 ŚREDNIE (M) l ODCHYLENIA STANDARDOWE (SD)

SKALI

SD

N

15,48 15,29 15,62

4,40 4,15 4,58

244 105 139

Uczniowie

13,22 14,11 12,79

4,83 4,98 4,72

172 56 116

Studenci

Kobiety

11 ,61 11,25 11 ,86

4,96 5,92 4,27

38 16 22

Cala próba

14,30

4,80

454

Uczniowie Mężczyźni

Kobiety Studenci Mężczyźni

Kobiety Rodziny pacjentów Mężczyźni

40

M

KŁAMSTWA

M

GRUPA

SD

N

8,95 8,02 9,65

3,90 4,08 3,62

244 105 139

8,42 7,70 8,77

3,70. 3,80 3,61

172 56 116

Kobiety

9,45 9,94 9,09

4,59 4,92 4,42

38 16 22

Cala próba

8,79

3,89

454

Mężczyźni

Kobiety

Mężczyźn i

Kobiety Rodziny pacjentów Mężczyźni

41

Tabela 8

ŚREDNIE WYNI KI W SKALACH EPQ-R MĘ2:CZYZN l KOBIET W POLSCE l W WIELKIEJ BRYTANII WIELKA BRYTANIA POLSKA l

11

11,00 13,72

10,54 12,47

10,53 12,43

9,78 12,65

10,31 12,66

11 ,02

14,55 14,13

12,51 14,14

13,29 14,88

13,21 14,74

13,77 15,17

15,63

10,64 8,66

7,63 6,18

10,30 7,95

9,62 7,68

9,33 7,49

4,80

8,09 9,24

7,10 6,88

5,37 5,91

5,66 5,95

7,46 6,31

3,92

III

IV

V

Skala N Mężczyźni

Kobiety Skala E Mężczyźni

Kobiety Skala P Mężczyźn i

Kobiety SkalaK Mężczyźni

Kobiety

czyć o złym samopoczuciu Polaków, może wynikać ze złego tłu­ maczenia testu, większej - być może- szczerości i otwartości Polaków, częstszego w Polsce praktykowania badań anonimowych i z wielu innych przyczyn. Hipoteza, że w naszych badaniach wyższe wyniki w skalach P i N wynikają z charakterystycznej dla Polaków szczerości i skłonności do narzekania lub do stosowania .autoprezentacji negatywnej" nie wydaje się prawdopodobna, wobec tak wysokich wyników w skali K (zwłaszcza u Polek). Dalej idące interpretacje różnic w skalach EPQ-R między kobietami i mężczyznami oraz między krajami wymagałyby jednak przeprowadzenia nowych, specjalnie zaplanowanych badań . Grupy brytyjskie są bardzo różnorodne i słabo określone . W naszych .badaniach uczniowie to niemal wyłącznie uczniowie szkół zawodowych , uczennic e- liceów. Możliwe , że za obserwowane różnice odpowiadają zupełnie inne, nie kontrolowane zmienne.

5.2. ROZKŁADY WYNIKÓW

W porównaniu z wynikami badań brytyjskich polskich mężczyzn można uznać za bardziej psychotycznych, ekstrawertywnych, neurotycznych, nieszczerych; polskie kobiety- za bardziej psychotyczne, introwertywne, neurotyczn e, nieszczere. We wcześniejszych badaniach często stwierdzano, że Polacy uzyskują bardziej .patologiczne" (neurotyczne, depresyjne, lęko­ we, itd.) wyniki w kwestionariuszach osobowości niż badani w innych krajach (por. np. Gattell i Scheier, 1961 ; Choynowski, 1968; Płużek, 1971; Wolińska i Drwal, 1987). Nie zawsze musi to świad-

mankamentem skali Psychotyzmu EPQ, częścio­ wo przezwyciężonym w EPQ-R, jest wyraźna skośność rozkładu . Rysunek 1 (zrekonstruowany na podstawie Fig. 1 i Fig. 2 z pracy: Eysenck i in., 1985, s. 26) pokazuje, że rewizja skali tylko częś­ ciowo poprawiła rozkład wyników- jest on nadal skośny. Wyniki polskie przedstawione na rysunku 2 mają rozkład zbliżony do normalnego. Grupa polska była znacznie mniejsza i bardziej jednorodna niż angielska, ale żadnej nie można uznać za reprezentatywną dla populacji młodzieży i dorosłych danego kraju . W tabeli 9 podano wskaźniki skośności i kurtozy dla skali P z badań własnych , z badań S. Eysenck i in. (1985) oraz W.J. Corulli (1987). Dla porównania podano wskaźniki dla dawnej wersji skali P (EPQ). W naszych badaniach wskaźniki niewiele odbiegają od zera i są zbliżone dla mężczyzn i kobiet. Jedynie Corulli (1987) udało się uzyskać podobnie dobre wskaźniki i to tylko dla mężczyzn . Nie znaleźliśmy publikacji, w których przedstawiono by rozkład wyników dla pozostałych skal EPQ-R. Dlatego w tabeli 1O podaliśmy jedynie wskaźniki skośności i kurtozy dla skal N, E

42

43

Polska - badania własne: uczniowie, studenci, rodziny pacjentów (177 męż­ czyzn i 277 kobiet) Wielka Brytania: l - Eysenck i in. (1985): studenci, nauczyciele, różni chętni (408 mężczyzn i 494 kobiety); 11 - Corulla (1987): studenci (92 mężczyzn i 215 kobiet); III - Corulla (1988): studenci (58 mężczyzn i 134 kobiety); IV - Corulla (1989): studenci, policjanci, mechanicy i inni (31 2 mężczyzn i 288 kobiet); V - Pearson (1988): studentki terapii zawodowej (51 kobiet).

Poważnym

120r----------------------------------------100

50

r-----------------------------------. l

Mężczyźni

Mężczyźni

li l l l l

40

Kobiety

ao

l l

l l

l'

l l

''

30

l l ł

l l

Kobiety

l l l l l .. ~,

l .. l l .. ,

'l

' l

l l

l l l

:·l l l

10

l l l l l l

Wynik skali

28

32

Rys. 1. Rozkład wyników skali Psychotyzmu EPQ-R -Anglia (Eysenck i in., 1985)

i K z polskiej wersji EPQ-R oraz- dla porównania -wskaźniki skośności dla angielskiej wersji EPQ (Bental! i in ., 1989). Jak łatwo sprawdzić, rozkłady wyników w skalach N, E i K są mniej skośne (bardziej zbliżone do rozkładu normalnego) niż w skali P, chociaż różnice między skalą E i P są niewielkie. Skala E w przypadku mężczyzn okazała się nawet nieco bardziej skośna , niż skala P. Najbliższa rozkładu normalnego była skala N. Skośność skal z angielskiej wersji EPQ jest porównywalna ze skośnością skal polskich (EPQ-R), chociaż te ostatnie są

44

o .. o

8

28

12

32

Wynik skali Rys. 1. Rozkład wyników skali Psychotyzmu EPQ-R Polska

lepsze , z wyjątkiem skali E. Również skala P okazała się w badaniach angielskich gorsza od polskiej . Za to wskaźniki kurtozy w badaniach polskich były najlepsze w przypadku skali P. Dla pozostałych skal wskaźniki nie były bardzo wysokie; choć za najgorszą pod tym względem należy uznać skalę

N. Podsumowując rozważania na temat skośności i kurtozy skal z naszej adaptacji EPQ-R trzeba stwierdzić, że uzyskane wskaźniki są satysfakcjonujące i pozwalają na stosowanie testów parametrycznych przy statystycznych analizach wyników.

45

WSKAźNIKI SKOŚNOŚCI l KURTOlY DLA SKALI p W POLSCE l W WIELKIEJ BRYTANIJ WIELKA BRYTANIA

POLSKA

l

11

EPQ

SKOŚNOŚĆ Mężczyźni

0,57 0,59 0,60

1,02 0,90

0,53 1,47

1,35 1,55

0,26 0,48 0,41

1,49 1,27

0,18 3,58

2,65 4,16

Kobiety Ogólem KURTOlA Mężczyźni

Kobiety Ogółem

Polska- badania

5.3. MOCDYSKRYMINACYJNA PYTAŃ

Tabela 9

W tabelach 11-14 przedstawiono podstawowe charakterystyki pytań czterech skal EPQ-R. Dla każdego pytania podane są średnie arytmetyczne i wskaźniki mocy dyskryminacyjnej . W skalach P, E i K dla części pytań diagnostyczna jest odpowiedź "nie". W skali N diagnostyczne są wyłącznie odpowiedzi "ta k". Odpowiedzi na pytania EPQ-R są dychotomiczne, dlatego średnie dla pytań to jednocześnie frakcje odpowiedzi diagnostycznych . Ws kaźnikiem mocy dyskryminacyjnej pytania jest korelacja (r;1) pytania z wynikiem całej skali pomniejszonej o to pytanie: z reguły jest ona niższa od zwykle obliczanej korelacji pytania z całą skalą.

.własne: uczniowie, studenci, rodziny pacjentów (177

męzczyzn 1 277

Tabela 11

kobiet);

CHARAKTERYSTYKA PYTAŃ SKALI NEUROTYZMU: ŚREDNIA ARYTMETYCZNA (M) l KORELACJA Z WYNIKIEM OGÓLNYM SKALI (r~)

Wielka Brytania: l 11

EPQ

- Eysenck i in. (1985): studenci, nauczyciele, różni chętni badani na ulicach i za pośrednictwem poczty (693 mężczyzn i 878 kobiet); - Corulla (1987): studenci (92 mężczyzn i 215 kobiet); - Eysenck i in. (1985): skala P w wersji EPQ, 25-pytaniowa.

MĘZCZYŹNI

N= 177 Tabela 10

WSKAźN IKI SKOŚNOŚCI l KURTOZY DLA SKAL E, N i KW POLSCE (EPQ-R) l W WIELKIEJ BRYTANII (EPQ)

POLSKA

SKALE E

WIELKA BRYTANIA

N

K

-0,61 -0,40 -0,48

0,20 -0,23 -0,06

0,41 0,05 0,17

-0,33 -0,48 -0,44

-0,67 -0,61 -0,75

-0,34 -0,40 -0,46

E

N

K

0,11

0,51

SKOŚNOŚĆ Mężczyźni

Kobiety Ogółem

KURTOlA Mężczyźni

Kobiety Ogółem

Wielka Brytania - Bentaił i in., 1989.

46

-0,39

~

r.

M PYTANIE 3 8 13 17 22 26 31 35 38 43 46 52 60 65 70 74 76 80 83 84 87 92 97 100

0,58 0,59 0,68 0,37 0,60 0,41 0,50 0,47 0,46 0,53 0,26 0,57 0,13 0,49 0,32 0,34 0,29 0,48 0,34 0,39 0,32 0,77 0,70 0,38

KOBIETY N= 277

MĘZClYŹNI

N = 177

KOBIETY N= 277

0,71 0,74 0,85 0,53 0,83 0,55 0,48 0,62 0,63 0,62 0,38 0,47 O, 13 0,60 0,28 0,44 0,45 0,66 0,58 0,48 0,49 0,89 0,82 0,46

0,43 0,40 0,34 0,49 0,39 0,39 0,48 0,41 0,48 0,24 0,42 0,08 0,23 0,51 0,32 0,15 0,37 0,39 0,54 0,42 0,48 0,18 0,35 0,30

0,41 0,34 0,30 0,42 0,27 0,53 0,40 0,54 0,44 0,23 0,50 0,23 0,28 0,42 0,37 0,38 0,39 0,48 0,53 0,48 0,30 O,15 0,46 0,38

47

Tabela 13

Tabela 12 CHARAKTERYSTYKA PYTAN SKALI EKSTRAWERSJI: ŚREDNIA ARYTMETYCZNA (M} l KORELACJA Z WYN IKIEM OGÓLNYM SKALI (rit} M PYTANIE 1 6 11 16 20 24 28 33 36 40 45 47 51 55 58 61 63 67 69 72 78 90 94

rk KOBIETY

MĘŻCZYŹNI

KOBIETY

N = 177

N= 277

N -177

N =277

0,10 0,49 0,47 0,42 0,35 0,39 0,31 0,35 0,40 0,22 0,51 0,49 0,50 0,37 0,46 0,14 0,12 0,50 0,21 0,10 0,65 0,42 0,53

0,26 0,50 0,56 0,41 0,31 0,44 0,34 0,36 0,48 0,26 0,43 0,49 0,51 0,41 0,42 0,28 0,28 0,37 0,22 0,24 0,55 0,42 0,49

0,54 0,72 0,76 0,72 0,90 0,59 0,77 0,74 0,61 0,17 0,45 0,72 0,38 0,73 0,88 0,65 0,20 0,64 0,62 0,41 0,46 0,79 0,64

48

rk

M

MĘZCZYŹNI

0,73 0,61 0,71 0,76 0,89 0,60 0,85 0,71 0,68 0,29 0,50 0,65 0,43 0,75 0,81 0,73 0,20 0,71 0,61 0,53 0,51 0,72 0,55

CHARAKTERYSTYKA PYTAN SKALI PSYCHOTYZMU : ŚREDN IA ARYTMETYCZNA (M) l KORELACJA Z WYNIKIEM OGÓLNYM SKALI (r~)

PYTANIE

2 5 7 9 12 14 18 21 25 29 30 34 37 41 42 48 50 54 56 59 64 68 73 75 79 81 85 88 91 95 96 99

MĘŻCZYŹNI

KOBIETY

MĘZCZVŹNI

KOBIETY

N= 177

N= 277

N - 177

N =277

0,37 0,76 0,25 0,53 0,04 0,35 0,44 0,42 0,16 0,84 0,07 0,30 0,37 0,26 0,57 0,17 0,33 0,20 0,08 0,16 0,55 0,02 0,10 0,59 0,33 0,36 0,41 0,60 0,27 0,46 0,11 0,13

0,39 0,54 0,07 0,59 0,02 -0,34 0,43 0,33 0,13 0,70 0,08 0,29 0,17 0,14 0,39 0,06 0,24 0,18 0,07 0,11 0,78 0, 04 0,08 0,55 0,19 0,43 0,30 0,59 0,06 0,25 0,06 0,05

0,17 0,09 0,13 0,02 0,20 0,05 0,37 0,26 0,25 0,1 6 0,25 0,18 0,38 0,39 0,34 0,24 0,12 0,10 0,01 0,27 -0,05 0,04 0,32 0,13 0,17 0,39 0,31 0,22 0,18 0,17 0,17 0,21

0,28 0,07 0,16 0,01 0,1 2 0,06 0,29 0,28 0,28 0,29 0,33 0,13 0,42 0,33 0,28 0,25 0,18 0,14 0,03 0,24 -0 ,03 0,12 0,21 0,17 0,16 0,28 0,23 0,21 0,15 0,21 0,22 0,12

49

Tabela 14

CHARAKTERYSTYKA PYTAŃ SKALI KŁAMSTWA: ŚREDN IA ARYTMETYCZNA (M) l KOREl ACJA Z WYNIKIEM OGÓLNYM SKALI (r~) M PYTANI E 4 10 15 19 23 27 32 39 44 49 53 57 62 66 71 77 82 86 89 93 98

datnia k?relacja ;;;ą wyników brytyjskich . Nies~odziewana.do ach Corulll (1987, 1 e korelacje

r.

MĘZCZVL:NI

KOBIET Y

MĘ2:CZYL:NI

KOBIETY

N=177

N= 277

N = 177

N= 277

0,72 0,39 0,59 0,67 0,15 0,29 0,56 0,28 0,37 0,34 0,16 0,54 0,45 0,33 0,45 0,41 0,08 0,49 0,16 O, 10 0,55

0,78 0,43 0,54 0,71 0,08 0,51 0,71 0,26 0,39 0,41 0,09 0,58 0,53 0,52 0,59 0,67 0,06 0,54 0,20 0,08 0,53

0,27 0,45 0,36 0,35 0,29 0,43 0,24 0,25 0,38 0,46 0,39 0,43 0,15 0,46 0,44 0,30 0,1 9 0,39 0,23 0,36 0,23

0,32 0,43 0,29 0,20 0,23 0,37 0,37 0,18 0,29 0,34 0,30 0,37 0,15 0,32 0,42 0,30 0,13 0,36 0,26 0,12 0,21

Więksiość pytań EPQ-R charakteryzuje się zadowalającymi

o parametrami. Jedynie w skali P znajduje się kilka pytań yzn mężcz grupie w i ionej ujawn niskiej mocy dyskryminacyjnej pyi w grupie kobiet. Korelacje poniżej O,1O dla obu płci mają nawet ie ostatn tania o numer ach : 5, 9, 14, 56 i 64 (to je ujemn e). Stosun kowo n iższa wartość pytań skali P znajdu (hooczywiście odbicie w gorszych wskaż n ikach rzetelności mogeniczności) tej skali.

5.4. INTERKORELA CJE SKAL EPQ-R Korelacje między czterema skalami EPQ-R są dość podob jest ne w Polsce i w Wielkiej Brytanii (tabela 15). Ekstrawersja

50

n euro~yzmem . owsk1 ~ 1 968) . podobną korel ację E i N zaobserwow~ł Choyn e z Wlększo­ zgodn są 1 e wyższ nie nie są wyraż

w polsce nieco silniej skorelowana (ujemn ie) z

iła w badam skalam i p i K wystąp . . aczyc. wytłum ł potrafi nie autor sam czego 1988),

· dzy m~

Tabela 15

SKALE

P-E P-N P-K E-N E-K N-K

INTERKORElA CJE SKAL EPQ-R WIELKA BRYTANIA POLSKA III 11 l

IV

KOBIETY MĘŻCZ'ftn KOBIETY MĘŻCZYltł KOOIET MĘŻCZYltł KOBIETY t.(ŻClfiNKOOIETY M~l

0,15 0,14 -0,30 -0,23 -0,08 -0,22

0,18 0,13 -0,29 -0,22 -0,16 -0,30

0,23 0,19 -0,34 0,02 -0,32 -0,25

0,14 0,06 -0,16 -0,07 -0,19 -0,26

0,10 0,14 0,20 -0,07 -0,45 -0,04

-0,13 0,02 -0,08 0,08 0,00 0,03 O, 16 -0,03 0,24 0,27 0.•27 -0,08 -0,20 -0,08 -0,15 -0,05 -0,17 -0,49 -0,12 -0,13 -0,06 0,02 -0,04 -0,12

0,04 0,16 -0,06 -0,14 -0,12 -0,08

Polska - badania własne Wielka Brytania: l - Eysenck i in. (1985): 11 - Corulla (1987); III - Corulla (1988); IV - Corulla (1989); Bliższy opis grup oraz liczebności -zob. tabela 8.

R) Trzeba przypo m nieć, że inwen tarze Eyse~cka <.też ~PQdo dąząc . , kowej czynm y analiz iem zystan tworzo no z wykor uzyskania jak najbardziej n iezależ nych skal, zg.odme z teorem~ tycznymi założeniami Eysencka. Polska wersja EPQ-R . posła? czną. ostate ęła charakter translacji i jako taka osiąg n na~1~ ~ en1u Nie wymieniano więc słabyc h pytań po przeprowad~ c e mpirycznych . Mimo to udało się uzyskać dużą mezaleznos . d skal. o c zależe na powin pytań nie wymia o ja Ewent ualna decyz ; 1990). Drw~l, (por. cji adapta j polskie planowanych zastosowań transz cji, adapta ury proced y zmian decyzja taka wymagałaby lacji na przykład na parafrazę.

51

Tabela 17

5.5. RZETELNOŚĆ

WSPÓŁCZYNNIKI ZGODNO$CI WEWNĘTRZNEJ

(ALFA CRONBACHA) DLA SKAL EPQ-R (GRUPY PODSTAWOWE)

Rzetelność EPQ-R szacowano na dwa sposoby- obliczając stabilność bezwzględną oraz zgodność wewnętrzną skal. SKALA

5.5.1. STABILNOŚĆ BEZWZGLĘDNA

Stabilność bezwzględna została oszacowa na tylko dla uczniów. Grupa 124 dziewcząt i chłopców została dwukrotni e zbadana EPQ-R. Przerwa między pierwszym a drugim badaniem wynosiła średnio 9 miesięcy. Współczynniki korelacji między wynikami obu badań podane są w tabeli 16.

Tabela 16

WSPÓŁCZYNNIKI STABILNO$CI BEZWZGLĘDNEJ (TEST-RETEST) SKAL EPQ-R DLA UCZNIÓW (N= 124)

SKALA

r.

N E p K

0,78 0,82 0,58 0,72

Stabilność skal EPQ-R jest zupełnie zadowalająca . Jednak

znowu skala P okazuje się mniej rzetelna od pozostałych skal

EPQ-R. Wyjątkowo wysoki współczynnik stabilności uzyskała skala E. Nie spotkaliśmy w literaturze innych badań nad stabilnością skal EPQ-R. 5.5.2. ZGODNOŚĆ WEWNĘTRZNA

Podstawą oceny zgodności wewnętrznej skal EPQ-R były współczynniki alfa Cronbacha. Podano je w tabeli 17. Najniższa jest rzetelność skali P, przekraczająca O,70 tylko w

grupie studentów, zaś w niewielkiej grupie krewnych i powinowatych pacjentów psychiatry cznych osiągająca zaledwie 0,45. 52

N

E p K

MĘZCZVŻNI

KOBIETY

UCZNIOWIE

STUDENCI

N=45-4

N= 177

N =277

N= 244

N= 172

RODZI NY PAC JENTOW N= 38

0,84 0,83 0,67 0,75

0,83 0,82 0,66 0,78

0,84 0,84 0,65 0,73

0,83 0,81 0,61 0,75

0,85 0,82 0,73 0,73

0,86 0,82 0,45 0,83

CNA PRÓBA

Dla porównan ia podano w tabeli 18 oceny rzetelności skal 9 EPQ-R z badań J. Maciejczyk (1990, inf. osobista) , która przebadała 66 słuchaczy wyższej szkoły wojskowe j naszą i własną wersją EPQ-R, oraz dane z kilku badań brytyjs~ich_. Oceny rzetelności naszej wersji są nieco niższe w zestawremu z wersją J. Maciejczy k i wersją brytyjską. ale .- z _wyjątkiem skali Pdazupełnie zadowalające. Skala P okazuje s1ę ~etelna w _ba_ ) brytyjskrch badanrach w li dominowa (studenci niach studentów oraz w badaniach J. Maciejczy k. Tabela 18 ZGODNO$ć WEWNĘTRZNA SKAL EPQ-R W POLSKICH BADANIACH J.

MACIEJCZYK l W BADANIACH BRYTYJSKI CH

SKALA

N E p K

POLSKA N= 66

a

b

0,73 0,85 0,75 0,73

0,89 0,86 0,80 0,81

WIELKA BRYTANIA II I 11

l MĘŻCZ'itN KOBIE!Y N • 494 N• 408

MĘiczvtN KOOIEIY

0,85 0,85 0,76 0,79

0,87 0,82 0,87 0,83 0,81 0,82 0,84 0,73

0,88 0,90 0,78 0,82

Polska- J. Maciejczyk (1990) -

N• 92

N . 215

IV

MĘŻCZ'IiM KD!llflY ~ KOllifTY N • 134 N• 312 N • 288 N· 58

0,85 0,87 0,83 0,86

0,79 0,81 0,82 0,83

0,83 0,84 0,84 0,77

0,81 0,80 0,80 0,77

a - nasza wersja b - wersja J. Maciejczyk

Wielka Brytania: 1 - Eysenck i in. (1985); III - Corulla (1988); IV - Corulla (1989); 11 - Corulla (1987); • J. Maciejczyk obliczala wspólczynnik 20 Kudera·Richardsona. który w przypadku EPO·R powinien być identyczny ze

wspólczyMikiem alfa Cronbacha.

53

5.5.3. STANDARDOWY BŁĄD POMIARU l UFNOŚCI

PRZEDZIAŁY

Standardowy błąd pomiaru (SEM) obliczono na podstawie alfa Cronbacha. Tym razem obliczeń dokonano dla grup podstawowych i dodatkowych łącznie, zdefiniowanych tak, jak grupy, dla których zostały opracowane normy (por. s. 67-68) . W tabeli 19 przedstawiono współczynni ki zgodności wewnętrznej skal EPQ-R dla uczniów, studentów i dorosłych , oddzielnie dla kobiet i dla mężczyzn .

Tabela 20

STANDARDOWE BŁĘDY POMIARU (SEM) l WARTOŚCI (PU) JAKIE NALEZY DO l ODJĄĆ OD WYNIKU OTRZYMANEGO, BY UZYSKAĆ GRANICE PRZEDZIAŁU UFNOŚCI

współczynników rzetelności

SKALA

Tabela 19

(ALFA CRONBACHA) DLA SKAL EPQ-R (GRUPY PODSTAWOWE l DODATKOWE ŁĄCZNIE)

UCZNIOWIE SKALA MĘZCZVŹ.NI N = 283

N E p K

0,82 0,81 0,63 0,78

STUDENCI

KOBIETY MĘZCZVŹ.NI KOBIETY N = 292 N = 166 N = 359 0,84 0,86 . 0,60 0,77

0,87 0,85 0,69 0,76

0,86 0,85 0,67 0,70

DOROŚLI MĘZCZVŹ.NI KOBIETY N= 105 N= 209 0,90 0,86 0,66 0,82

SEM 95% 85%

N p K

2,11 1,94 2,32 1,91

4 4 4 4

3 3 3 3

2,06 1,86 2,20 1,92

~'SS% 4 4 4 4

3 3 3 3

MĘZCZVŹ.NI PU

KOBIETY

MĘZCZYŹ.NI KO BI ETY

PU PU SEM SEM SEM t--c-- SEM ~ras% ~ras% ~85% 95% 85%

2,05 2,04 2,25 1,95

4 4 4 4

3 3 3 3

PU

1,96 1,96 2,10 1,91

4 4 4 4

3 3 3 3

2,04 1,99 2,21 1,90

4 4 4 4

3 3 3 3

2,02 2,02 2,12 1,94

4 4 4 4

3 3 3 3

Jak widać , do wyniku uzyskanego przez dowolną osobę badaną należy dodać 4 i odjąć 4 , by z prawdopodobieństwem 95% oszacować przedział, w jakim znajduje się jej prawdziwy wynik. Jeśli akceptuje się większy margines błędu , przyj m uj ąc prawdopodobieństwo 85%, to do wyniku otrzymanego należy dodać 3 i odjąć 3.

5.6. TRAFNOŚĆ SKAL EPQ-R 5.6.1. TRAFNOŚĆ TEORETYCZNA

Znajomość standardowych błędów pomiaru (zob. tabela 20)

54

PU

SEM

0,86 0,82 0,60 0,76

pozwala na wyznaczenie granic przedziału ufności , czyli przedziału , w jakim znajduje się - z określonym prawdopodobieństwem- prawdziwy wynik osoby badanej . Przedział ten jest symetryczny względem wyniku otrzymanego: < x -za SEM; x + za SEM > gdzie x oznacza wynik uzyskany przez osobę badaną a Za - wartość odpowiadającą określone­ mu poziomowi ufności. W tabeli 20 podane są wartości umożliwiaj ące utworzenie przedziałów ufności , dla dwóch poziomów ufności (0,05 i O,15). Pozwalają one ocenić- z prawdopodobieństwem odpowiednio 95% i 85% -w jakich granicach leży prawdziwy wynik osoby badanej.

KOBIETY

PU

E WSPÓŁCZYNNIKI ZGODNOŚCI WEWNĘTRZNEJ

MĘZCZYŹ.NI

DOROŚLI

STUDENCI

UCZNIOWIE

Korelacje z wynikami kwestionariuszy osobowośCi Zgodnie z przewidywaniam i teoretyczn ymi i z wynikami innych badań należało oczekiwać: . *dodatniej korelacji skal P i N ze skalami Schizotypii (STA) 1 Pogranicznych Zaburzeń Osobowości (STB) z kwestionariusza STQ Claridge'a, a przy czym skala P powinna wyżej korelować zSTB; * dodatniej korelacji skali K z Kwestionariuszem Aprobaty Społecznej (KAS) Drwala i Wilczyńskiej; * ujemnych korelacji skal P i N z Kwestionariuszem Aprobaty Społecznej ;

55

*dodatni ej korelacji skali P ze skalą Makiawelizmu; * odpowiednich korelacji skal EPQ-R z deklarowaną ważnoś­ cią wartości ze Skali Wartości Rokeacha: skala P powinna korelować dodatnio z aprobowaniem indywidualistycznych i "przyjemnościowych" wartości , a ujemnie z aprobowaniem wartości konwencjonalnych i " prospołecznych"; odwrotnego układu korelacji należało oczekiwać dla skali K. Skala E powinna korelować z wartościami . towarzyskimi" . Tabela 21 WSPÓŁCZVNNIKI KORELACJI MIĘDZY WYNIKAMI W SKALACH EPQ-R A WYNIKAM I W INNYCH KWESTIONARIUSZACH OSOBOWOŚCI KWESTIONARIUSZE OSOBOWOŚCI STQ

(N= 306) STA STB

SKALE EPQ-R p E

N

Tabela 22 KORELACJE MIĘDZY SKALAMI EPQ-R A OCENĄ WARTOŚCI ZE SKALI WARTOŚCI ROKEACHA SKALE EPQ-R WARTOŚCI

-0,03 0,09

0,17*** 0,34***

E

bezp ieczeństwo

-0,26*** -0,18**

narodowe rodziny

dojrzała m iłość

0,24*** -0,18** 0,23*** -0,23***

dostatnie życi e pokój na świecie przyjemność

równowaga wewnętrzna K -0,30*** -0,39***

(N= 332)

-0,23*** ·

-0,12*

-0,38***

WOR

0,18** 0,17** -0,14* -0,17** 0,15*

0,15* 0,1 2* 0,21*** -0,17** 0,39***

wolność

zbawienie

-0 ,24***

0,68*** WARTOŚC IINSTRUMENTALNE

MACH V (N = 306)

wo

K

0,14*

równość szczęście

życie pełne wrażeń

KAS

p

WARTOŚC IOSTATECZNE bezp iecze ń stwo

świat piękna

0,60*** 0,57***

N

-0,02 -0,02

0,05 -0,02

0,24*** O,15**

-0,14* -0,17**

- p< O,OS - p< 0,01 - p< 0,001 (test dwustronny) *** WO - wynik ogólny liczony standardowo (punktacja 1-7) WOR - wynik ogólny liczony według klucza zredukowanego (punktacja 1-3)

••

Korelacje są zgodne z oczekiwa niami. Obie skale Claridge 'a korelują bardzo podobnie ze skalami EPQ-R, co należy chyba uznać za oznakę braku trafności różn icowejSTAi STB, a nie traktować jako defekt skal EPQ-R, które w innych przypadkach wykazują zupełnie odmienne układy korelacji. Mimo to można dostrzec, jak oczekiwa no, nieco wyższą korelację STB (niż STA) ze skalą P. Muntaner i in. (1988) podają bardzo podobne do naszych korelacje STA i STB ze skalami EPQ (wersja katalońska) .

56

-0,12*

ambitny czysty

0,19** 0,20*** 0,17**

niezależny

obdarzony wyobraźnią odpowiedzialny

O,14*

odważny

o szerokich horyzontach pomocny

-0 , 22***

-0, 12* -0,13* 0,12* 0,13*

posłusz ny

O, 13* -0,14*

uzdolniony wybaczający

- p< 0,05 - p< 0,01 - p < 0,001 (test dwustronny) ••• Korelacje obliczone na podstawie wyników badania uczniów i studentów z grupy podstawowej (N = 267) oraz neurotyków (N = 100; Gryzie, 1991 ). . W tabeli podane tylko korelacje istotne statystyczn ie. Ujemna korelacja oznacza, że wysoki wynik w skali wiąże się z n iższąpozycJą w hierarchii wartości.

57

Kwestionariusz Aprobaty Społecznej zdecydowanie koreluje ze skalą Kłamstwa (K) i podobnie jak ona -z innymi skalami EPQ-R (por. tabele 15 i 21 ). Makiawelizm, może wskutek niskiej rzetelności skali Mach, koreluje dość nisko z Psychotyzmem (skala P}, ale są to jednak jego najwyższe korelacje . Najbardziej interesujące są korelacje EPQ-R z ocenami wartości ze Skali Wartości Rokeacha. Najwięcej istotnych korelacji dotyczy skali Psychotyzmu i (z reguły z przeciwnym znakiem) skali Kłamstwa. Wyższe wyniki w skali P wiążą się z cenieniem wartości takich jak: .,życie pełne wrażeń (podniecające, aktywne}" 10 , .,wolność (niezależność osobista, wolność wyboru )" , ., niezależny (nie podporządkowany nikomu , samodzielny)", ,.obdarzony wyobraźnią (śmiały, twórczy }", ., odważny (broniący swoich przekonań)" , .. uzdolniony (o dużych umiejętnościach)" . Wyłania się z tego obraz osoby aktywnej, niezależnej , twórczej. Osoby z wysokimi wynikami w skali P wysoko cenią też wartości .,hedonistyczne": .,dostatnie życie (dobrobyt)", .szczęście (radość, zadowolenie)" , ., przyjemność (miłe uczucia, brak nadmiernego pośpiechu )". Jednocześnie nisko cenią wartości: ,.zbawienie (zbawienie duszy, życie wieczne)" , .,bezpieczeństwo narodowe (zabezpieczenie przed napaścią)", .,bezpieczeństwo rodziny (troska o najbliższych)" , .,pokój na świecie (świat wolny od wojen i konfliktów)" ....równowaga wewnętrzna (brak konfliktów wewnętrznych}" , . ambitny (pracowity, z aspiracjami)" 11 . Jest to dość spójny obraz osoby niezależnej , niekonwencjonalnej, indywidualistycznej. Skala P mierLy zatem coś więcej niż tylko nonkonformizm lub aprobatę społeczną (ściślej- wyznawanie poglądów nie cieszących się aprobatą społeczną) . Podejrzewanie osoby o wysokich wynikach w skali P o skłon­ ności psychopatyczne (por. np. Pospiszyl, 1985) nie wydaje się jednak usprawiedliwione, choćby dlatego, że skala P nie kore" W tabeli 22 podano skrócone na.twy wartości w Skali Wartości. Tu podajemy pełne na;zwy, tak jak

luje w stopniu znaczącym z taki.mi ~arto.~ciam i jak .,uczciwy", uprzejmy" , ,.posłuszny", .odpow1edz1alny : . • Podobny układ korelacji (choć z przeciwny~ z.nak1em) W'j~ kazuje skala Kłamstwa 12 . Koreluje ona z cen1.en1e~ bardzi~J konwencjonalnych wartości i może wskazywac na k1erowan·1·~ sie aprobatą społeczną i konformizmem . Sk.al.e EkstrawerSJI 1 Neurotyzmu wykazują znacznie niższe i mnieJ ko~s~kwe~tne korelacje z wartościam i. Skala E istotnie koreluJ; Jedynie .z wartością "odpowiedzialny (niezawodny, rzetelny) . ~orelaCJa jest ujemna, co znaczy, że introwerty.c y wyżej. cen1ą odpowiedzialność. Wbrew oczekiwaniom n1e korelują ze ~kalą E oceny wartości dotyczących przyjaźni , miłości, uznania społecznego itd .

Nie ko relowały istotnie z żadną skalą EPQ-R oc~ny nastę-

pujących wartości ostatecznych: ,.mądrość", .• poczuci~ ?~~ona­

nia", .,poczucie własnej godności" , .,prawdziwa przyJazn , .. ~z­ nanie społeczne" oraz oceny wartości instrumentalnych : .,In telektualista", ,.kochający" , .,logiczny", .,opanowany", .,pogodny". . uczciwy", ,.uprzejmy".

Korelacje z oryginalnością w testach twórczości

Wartości cenione przez osoby o wysokich wynikach w s.kali Psychotyzmu pozwalają przypuszczać , że skala t.a kore~uJ.e ~ uzdolnieniami twórczymi , szczególnie - z oryg1nalnosc1ą .~ niekonwencjonalnością myślenia . Nie. znając j.e szc.ze korelaCJI EPQ-R ze Skalą Wartości Rokeacha 1powołując s1ę na znaną tezę o związku twórczości z psychopatolog ią. (por. n.p . Strzałecki, 1969), E. Szeremet (1990) postawiła ~lpot.ezę , ze skala p EPQ-R koreluje z oryginalności ą odpowiedzi w tzw. testach twórczości. Zbadała 82 studentów kwestionariuszem EPQ-R STQ Claridge'a oraz baterią testów uzdolnień twórczych 'wzorowanych na testac~ Guil~~rda, T?rra~ce'a, Barrona, Wallacha i Kogana. Orygmalnosc odpowiedZI (glo-

występują w teście .

" Podobny obraz zaletności motna było zaobserwować w przypadku korelacji między wartościami ze Skali Wartości Rokeacha a skalami Makiawelizmu oraz skalami Schizotypii i Pogranicznycl\ Zaburze ń Osobowości z kwestionariusza STO Claridge'a.

58

'' Korelacje skali K podobne są do korelacji Kwestionariusza Aprobaty Społecznej .

59

balnie, w całym zestawie testów jednej osoby) oceniało na skali od 1 do 5 punktów niezależnie dwoje sędziów kompetentnych, pracowników naukowych zajmujących się psychologią twórczości. Oceny sędziów korelowały ze sobą istotnie (r = 0,46) a suma dwu ocen stanowiła miarę oryginalności. Korelacje oryginalności ze skalami EPQ-R przedstawiono w tabeli 23. Tabela 23 WSPÓŁCZYNNIKI KORELACJI MIĘDZY ORYGINALNOŚCIĄ A WYNIKAMI W SKALACH EPQ-R OSOBY BADANE

N

SKALE EPQ-R p E

N

K

Studenci Studentki

38 44

0,18 0,10

-0,12 0,24

0,20 0,20

-0,03 -0,22

RAZEM

82

0,12

0,09

0,22*

0,13

- p < 0,05; test dwustronny

Rozkład ocen oryginalności był silnie skośny, jednak trans-

formacja logarytmiczna tych ocen (zalecana np. przez Woody'ego i Claridge'a, 1977) nie powodowała godnych uwagi zmian korelacji z kwestionariuszami. Skala p jako jedyna korelowała istotnie (dodatnio) z ocenami oryginalności. Warto dodać, że podobną korelację z oryginalnością uzyskano dla skali Schizotypii (STA) z kwestionariusza STQ Claridge'a (r = 0,29; p< 0,01). Woody i Claridge (1977) uzyskali w badaniach studentów angielskich istotne korelacje skali P (z dawniejszej wersji inwentarza: EPQ) z płynnością (liczbą odpowiedzi) i oryginalnością (uniqueness) odpowiedzi w pięciu testach twórczości Wallacha i Kogana. Płynność korelowała z psychotyzmem od 0,32 do 0,45, oryginalność wyżej- od 0,61 do 0,68. Skala K korelowała z płynnością i oryginalnością ujemnie i znacznie słabiej (od -0 ,08 do -0,23). Skala E nie korelowała istotnie z żadną miarą twórczości , skala N tylko w jednym z pięciu testów {0,21 ). 60

Wyniki Szeremet, mimo stosowania bardzo . grubej" miary twórczości i mimo dość niskich korelacji , można zatem uznać za potwierdzające trafność EPQ-R. Różnice między krewnymi i powinowatymi

pacjentów schizofreników

J. Tuźnik (1990) postanowiła sprawdzić, czy pokrewieństwo z

osobą chorą na schizofrenię wiąże się z podwyższonymi wynikami w skalach , które mają mierzyć skłonności do zaburzeń psychotycznych, w szczególności -w skali Psychotyzmu z EPQ-R i Schizotypii (STA) z kwestionariusza Claridge'a. Ponieważ badania te były inspirowane przez koncepcje genetycznych uwarunkowań schizofrenii , grupę kontrolną utworzono z osób bliskich pacjentowi, ale z nim nie spokrewnionych, tzn . z małżonków lub powinowatych.

W grupie .krewnych" znaleźli się zatem: bracia (5 osób), siostry (5) , matki (7), ojcowie (3) , syn (1 ), córki (2). W grupie .,powinowatych" znaleźli się : szwagrowie (3) , bratowe (3) , żony (4 ), mężowie (3) , teść (1 ), teściowa (1 ). Badania prowadzono w czasie odwiedzin w szpitalu psychiatrycznym oraz w domach pacjentów objętych opieką ambulatoryjną. Warunek dobrowolności udziału w badaniach i poziom trudności kwestionariuszy spowodowały, że udało się zbadać niewielkie i bardzo niejednorodne grupy (wiek od 13 do 77 lat, wykształcenie od niepełnego podstawowego do wyższego) .

średnie wyniki w skalach EPQ-R podano wcześniej w tabelach 4-7 . Można zauważyć, że rodziny pacjentów uzyskały wyniki odbiegające od wyników uczniów i studentów: zdecydowanie niższe w skali P, niższe w skali E, nieco wyższe w skali N i wyższe (zwłaszcza mężczyźni) w skali K. Porównanie dwóch grup osób bliskich pacjentom schizofrenikom ujawniło pewne różnice , n iezupełnie zgodne z oczeki-

waniami (tabela 24 ). Nie stwierdzono żadnych różnic między grupami w skalach P, E i K; w skali N różnica była bliska istotności statystycznej 61

ŚREDNIE WYNIKI W SKALACH EPQ-R l STQ

Tabela 24

DLA KREWNYCH l POWINOWATYCH PACJENTÓW-SCHIZOFRENIKÓW !

OSOBY BADANE

SKALE EPQ-R

SKALE STQ STA STB

N

E

p

K

Krewni

14,61

11,78

7,26

9,74

14,96

5,35

N= 23 Powinowaci N= 15

11,47

11 ,33

6,73

9,00

11,67

2,47

t

1,78

0,27

0,55

0,48

1,40

3,33**

- wartość t w teście t-Studenta - p < 0,01 ; test dwustronny

(p < 0 ,08). Jedyną istotną różnicę zaobserwowano w skali Pogranicznych Zaburzeń Osobowości (STB) z kwestionariusza STO Claridge'a - wyższe wyniki uzyskali krewni pacjentów. U~yskano za.te~ potwierdzenie hipotezy, że krewni wykazują w1ększe nas1leme cech patologicznych niż powinowaci, ale różnice wystąpiły nie w tej skali, która ma wiązać się ze schizofrenią czy .schizotypią" . Badania te można jednak potraktować tylko jako pilotaż , nie kontrolowano bowiem wielu zmiennych i nie udało się zbadać dostatecznie dużych i zrównoważonych grup (wyrównanych pod względem wieku , wykształcenia itd.)

pulamej w Polsce adaptacji MPI M. Choynowskiego (1968}, nie zawierającej jednak skali Psychotyzmu. Dzięki przeprowadzeniu przez nas dwukrotnych badań EPO-R w tej samej grupie uczniów możliwe jest sporządzenie

"macierzy wielu cech - wielu metod" i zastosowanie reguł Campbella i Fiskego (1959, por. Drwal , 1987, 1989) do jednoczesnej analizy trafności zbieżnej i różnicowej . Pomysł Campbella i Fiskego polega na badaniu tych samych zmiennych za pomocą maksymalnie odmiennych metod; tu zamiast odmiennych metod użyto tego samego kwestionariusza (EPO-R), zastosowanego ponownie w odstępie około 9 miesię­ cy. W tym przypadku współczynniki "trafności zbieżnej" to po prostu współczynniki stabilności (test-retest); por. Drwal, 1989. W tabeli 25 przedstawiono macierz korelacji między skalami EPO-R z dwukrotnych badań (w 1989 i 1990 ro ku) tej samej grupy 124 uczniów i uczennic. Macierz uporządkowano według wzoru Campbella i Fiskego w taki sposób, aby powstała macierz czterech "cech" (P, E, N, K) i dwóch "metod" (test, retest). Podkreślono współczynniki "trafności zbieżnej" (stabilności).

Tabela 25 ANALIZA TRAFNOŚCI ZBIEZNEJ l RólNICOWEJ EPQ-R (Uczniowie; N= 124) 1989

N

5.6 .2. TRAFNOŚĆ ZBIEŻNA l RÓŻNICOWA Dotychczasowe analizy trafności polskiej wersji EPO-R konna wykazaniu trafności zbieżnej , tzn.wykazaniu kor.elacji ze skalami mającymi mierzyć tę samą czy podobną zm1enną. Temu służyły analizy korelacji skali Kłamstwa i Kwestionariusza Aprobaty Społecznej , skali Psychotyzmu i kwestionariusza STO oraz skali Mach V itd. Nie dysponujemy wynikami b~dań rów~oległymi ~ersjami EPO-R, aby sprawdzić korelacje m1ędzy dw1ema wersJami skali Ekstrawersji, Neurotyzmu itd. W przyszłości warto porównać wyniki różnych polskich tłumaczeń EPO-R (na przykład naszego i J. Maciejczyk) lubEPO-R i pocentrowały się

62

m m

00

......

o m ......

m

E

K

p

N

E

1990 p

K

N E p K N E p K

Przy współczynnikach korelacji pom i nięto zera. Podkreślono współczynniki stabilności. Linią ciągłą oznaczono "trójkąty różnych cech jednej metody", linią przerywaną - "trójkąty różnych cech, różnych metod".

63

Według

Campbella i Fiskego (1959) korelacje w takiej macierzy powinny spełniać cztery warunki. Po pierwsze, współczynniki trafności zbieżnej powinny być wysokie. Najwyższa jest korelacja test-retest skali E, najniższa - ale zadowalająca - skali P. Drugi warunek wymaga, aby współczynniki trafności zbieżnej były wyższe od odpowiednich współczynników znajdujących się w "trójkątach różnych cech - różnych metod" (zakreślonych linią przerywaną). Warunek ten jest spełniony dla wszystkich skal. Na przykład , skala P z 1989 r. wyżej koreluje ze skalą P z 1990 r. (0,58) niż skala P z 1989 r. z jakąkolwiek inną ska lą z 1990 r. (najwyższa - wg wartości bezwzględnej -jest tu korelacja ze skalą K: -0,27). Trzeci warunek wymaga , by współczynniki trafności zbieżnej były wyższe od odpowiednich współczynników korelacji znajdujących się w ..trójkątach różnych cech -jednej metody" (zakreślonych linią ciągłą). Warunek ten spełniają wszystkie skale EPQ-R. Ostatni warunek Campbella i Fiskego wymaga, aby we wszystkich trójkątach macierzy wystąpił ten sam układ korelacji. Warunek ten jest dość dobrze spełniony, we wszystkich trójkątach powtarza się bardzo podobna hierarchia współczyn­ ników. Okazuje się, że skale polskiej wersji EPQ-R spełniają kryteria trafności zbieżnej i róznicowej . 5.6 .3. TRAFNOŚĆ CZYNNIKOWA

czynniki wyjaśniały w sumie zaledwie 20 ,8% wariancji. Tym niemniej, analiza potwierdziła , że cztery najsilniejsze czynniki w EPQ-R są zgodne z czterema skalami kwestionariusza. Ładun ki czynnikowe z drugiej analizy podano w Aneksach (s. 95-101) . Wykorzystując do analizy ładunków czynnikowych obiektywne kryteria zaproponowane przez Helmesa (1989), obliczyliśmy trzy wskaźniki, z których dwa l:Jotyczą trafności , a jeden rzetelności.

Wskaźnik trafności zbieżnej (Pk) to proporcja twierdzeń lub pytań (items), które mają najwyższe ładunki we własnym czynniku (skali), do ogólnej liczby pytań w skali. Na przykład , w czynniku pierwszym (neurotyzmu) 23 na 24 pytania wchodzące w skład skali N miały w tym właśnie czynniku swoje najwyższe ładunki. Wskaźn ik Pk wyniósł zatem 23: 24 0,96. Ideałem jest wskaźnik 1 ,00, czyli sytuacja, w której wszystkie pytania tworzące daną skalę mają najwyższe ładunki w danym czyn-

=

niku. Wskaźnik trafności różnicowej (Npk) to także proporcja. W tym przypadku chodzi o liczbę pozycji z obcych skal, które w danym czynniku mają swoje najwyższe ładunki, do ogólnej liczby pytań w skali. Jeśli zatem w czynniku psychotyzmu znaleziono dwa pytania z obcych skal Uedno ze skali N, drugie- z E) o najwyższych ładunkach w tym czynniku, a liczba pytań w skali p równa jest 32, to wskaźnik Npk wynosi 2 : 32 = 0,06 . Tu ideałem jest zerowa wartość wskaźn ika, czyli sytuacja, w której zadne pytanie z obcej skali nie ma najwyzszego ładunku w obcym sobie czynniku.

Wskaźnik nasycenia skali daną cechą (eontent saturation)

Postanowiliśmy także sprawdzić jaka jest struktura czynnikowa polskiej adaptacji EPQ-R. Analiza czynnikowa 100 pytań (Varimax, główne składowe, kryterium Kaisera = 1) przeprowadzona na wynikach 454 osób ujawniła aż 34 czynniki wyjaśniające 66,3% wariancji. Druga analiza, w której ograniczono liczbę czynników do czterech , dała łatwe do zinterpretowania czynniki odpowiadające czterem skalom EPQ-R: l. neurotyzm (7,8% wariancji wyjaśnionej) , 11. · ekstrawersja {6,4%), III. kłamstwo (3,8%) i IV. psychotyzm (2,8%) . Cztery

jest wskaźnikiem jej rzetelności (Mk). Jest to po prostu średnia arytmetyczna z ładunków czynnikowych (bez względu na ich znak) odpowiadających w danym czynniku (np . czynniku ekstrawersji) wszystkim pytaniom jednej skali (np. skali E). lm wskaźnik Mk jest bliższy jedności, tym lepiej, bowiem w tym większym stopniu skala jest nasycona daną cechą. Helmes (1989) podaje za Comreyem (1973) nazwy wysokoś­ ci ładunków czynnikowych przydatne przy ich interpretacji:

64

65

0,71 i wyższy 0,70-0,63 0,62-0,55 0,54-0,45 0,44-0,32

-

wspaniały (exce/lent); bardzo dobry (very good); dobry (good); dostateczny (fair); słaby (poor).

Tabela 26

WSKAźNIKI TRAFNOŚCl i RZETELNOŚCI CZYNNIKOWEJ EPQ-R

ORAZ ANGI ELSKIEJ WERSJI EPQ* SKALA N E p K

EPQ-R (wersja polska) P, 0,96 0,96 0,91 1,00

EPQ (wersja angielska)

N""

M~

P,

N"'

M,

0,08 0,04 0,06 0,00

0,44 0,44 0,26 0,38

0,96 0,95 0,66 0,90

0,14 0,05 0,10 0,14

0,45 0,48 0,31 0,38

- dane dla wersji angielskiej (Helmes, 1989, s. 360) P, - trafność zbieżna Nok - trafność różnicowa M, - rzetelność (nasycenie)

stanowi ą przeciętne

wyniki z pi ęciu badań

Warto jeszcze poświęcić nieco uwagi ładunkom poszczególnych pytań . Powszechnie przyjmuje się (Gorsuch 1974, za: Helmes 1989), że minimalny ładunek czynnikowy pytania, który można zaakceptować wynosi 0,30. W skali N kryterium tego nie spełn iają pytania nr: 52, 60 i 92; w skali E - pytania nr: 1, 40, 61, 63, 69 , 72; w skali P-pytania: 2, 5, 7, 9, 12, 14, 18, 21 , 25, 29, 34, 54 , 56, 64, 68, 75, 81 i 88 , tj. 18 pytań spośród 32, co stanowi ponad połowę (!) pozycji tej skali. Pytanie nr 64 ma nawet w skali P ładunek ujemny (-0,20), tzn . stanowi przeciwieństwo pozostałych pytań . Jeśli w przyszłych analizach pytanie to będzie konsekwentnie otrzymywało inne ładunki, n iż reszta pytań ze skali P, trzeba będzie zmienić sposób punktowania go (klucz). W skali K podanego kryterium 0,30 nie spełn iają pytania nr: 19, 62, 82 i 98. Z punktu widzenia tego kryterium skale N i K są najlepszymi skalami EPQ-R, skala E- dość dobrą, a skala Pbardzo złą.

5.7. NORMALIZACJA

W porównaniu z wcześniejszą wersją angielską (EPQ) polska adaptacja EPQ-R ma znacznie lepszą trafność zbieżną (wskaźnik Pk) skal P i K oraz identyczną - skal E i N (tabela 26). Trafność różn icowa (Npk) wszystkich czterech skal polskich jest lepsza niż skal angielskich. Gorzej wyglądają wskaźni­ ki rzetelności (Mk) naszych skal. Są one nieco niższe od wskaźników skal angielskich , choć i te są dalekie od doskonałości. Można powiedzieć za Comreyem, że wskaźnik Mk skali P jest mniej niż słaby, skali K zaledwie słaby, a wskaźniki skal E i N są bliskie dostatecznego. Podobnie jak w wersji angielskiej najczęściej wchodziły do obcych skal (wskaźnik Npk) pytania skali P: pytania nr 9 i 34 do skali N i nr 64 do skali E. Pytanie nr 70 (ze skali N) wchodziło -z dość wysokim ładun kiem 0,35 - do skali P. Podobnie pytanie nr 40 (ze skali E) wchodziło do skali P (z ładunkiem 0,34).

W tabelach A-D znajdujących się w Aneksach na końcu podręcznika podano normy stenowe dla czterech skal EPQ-R.

66

67

Normy opracowano na podstawie wyników 1414 osób zbadanych w latach 1989-1992. Charakterystyka grup składają­ cych się na próbę normalizacyjną podana jest w tabelach 2 i 3 (rozdział 4 ). Osoby badane zostały podzielone na trzy grupy: uczniów, studentów i dorosłych . Naturalnie, studenci to też dorośli , tzn. osoby, które ukończyły 18 rok życia . Wśród uczniów uczę­ szczających do starszych klas są również osoby powyżej 18 roku życia . Grupę dorosłych tworzą więc osoby powyżej 18 roku życia , które nie uczą się i nie stud iuj ą, mają wykształcenie podstawowe, średnie lub wyższe i pracują w różnych zawodach . G rupa ta liczy 314 osób (105 mężczyzn , 209 kobiet) w wieku 18-761at; średnia wieku wynosi 33,20 .

Uczniowie to grupa 575 osób (283 mężczyzn i 292 kobiety) w wieku od 13 do 20 lat ze średnią wieku 17 ,43. Studenci liczą 525 osób (166 mężczyzn , 359 kobiet) w wieku 18-26 lat, ze średnią 20,92. Normy zostały opracowane oddzielnie dla każdej grupy, ponieważ uczniowie, studenci i dorośli uzyskiwali istotnie różne wyniki we wszystkich czterech skalach EPQ-R (tabela 27). Tabela 27 WYNIKI W SKALACH EPQ-R UCZNIÓW, STUDENTÓW l DOROSŁYCH - WYNIKI JEDNOClYNNIKOWEJ ANALIZY WARIANCJI (ONEWAY) PRZECIĘTNE

SKALA N E p K F

$REDNIE ARYTMETYCZNE UCZNIOWIE

STUDENCI

12,38 15,30 9,78 8,84

14,09 13,50 8,63 8,50

DORO$LI 13,86 13,60 8,26 9,32

F

14,49•• 21 ,83•• 21 ,48•• 4,34.

- wartość F w analizie wariancji - p < 0,05 - p < 0,001

Uczniowie byli bardziej ekstrawertywni i psychotyczni niż studenci i dorośli (test Scheffego; p < 0,05), a zarazem mniej neurotyczni niż dwie pozostałe grupy. Dorośli z kolei byli bardziej podatni na aprobatę społeczną (skala K) niż studenci. Wyższe wyniki uczniów w skalach E i P świadczące o więk­ szej towarzyskości i - prawdopodobnie - mniejszym zsocjalizowaniu mogą być związane z wiekiem lub (i) z tendencjami socjopatycznymi. Te ostatnie mogłyby odzwierciedlać trwający już od szeregu lat kryzys społeczny wywołany przemianami ustrojowymi. Tabele A-D zawierają osobne normy dla mężczyzn i kobiet, ponieważ mężczyźni uzyskiwali wyższe wyniki niż kobiety w skali P (średnie arytmetyczne odpowiednio 9,93 i 8,42; t= 7,47), a kobiety- wyższe niż mężczyźni w skali N (14,77 i 11 ,13; t= 12,44) i K (9,12 i 8,35; t= 3,59); wszystkie różnice 68

istotne na poziomie p < 0,001 . Potwierdza to ogólnie znaną prawidłowość według której kobiety są bardziej neurotyczne i bardziej zsocjalizowane n iż mężczyźni.

lub NIE, w zależności od tego, która z nich jest diagnostyczna. Klucze polskie są identyczne z kluczami angielskimi (Eysenck, Eysenck i Barrett, 1985).

6.2. PROCEDURA BADANIA

* arkusza pytań; *arkusza odpowiedzi * czterech kluczy Arkusz pytań zawiera instrukcję informującą jak należy odpowiadać na pytania oraz listę 100 pytań . Pytania należą do czterech skal: Neurotyzmu (N)- 24 pytania, Ekstrawersji (E) 23 pytania, Psychotyzmu (P)- 32 pytania i Kłamstwa- (K)21 pytań . Pytania z różnych skal są przemieszane ze sobą. Badani niczego nie piszą w arkuszu pytań , dlatego nadaje się on do wielokrotnego użytku. Arkusz odpowiedzi zawiera miejsce przeznaczone na wpisanie podstawowych informacji o osobie badanej oraz numery pytań od 1 do 100 wraz z odpowiedziami TAK i NIE. Po drugiej stronie arkusza znajduje się tabela , która służy do wpisywania wyników uzyskanych w poszczególnych skalach przez osobę badaną. Klucze wydrukowane są na przezroczystych kalkach. Każdej skali odpowiada jeden klucz oznaczony nazwą tej skali. Przy numerach pytań wchodzących w skład danej skali wydrukowane są "okienka" na wysokości odpowiedzi TAK

Badania kwestionariuszem EPQ-R można przeprowadzać indywidualnie lub grupowo. Czasu badania nie ogranicza się . Średni czas wykonania testu wynosi około 20-25 minut. Badani, po zapoznaniu się z instrukcją i wypełnieniu metryczki , czytają kolejne pytania i przy każdym z nich na arkuszu odpowiedzi zakreślają kółkiem jedną z dwu odpowiedzi: TAK lub NIE. Bezwzględnie wymagana jednoznaczność odpowiedzi dość często stawia badanych w kłopotliwej sytuacji, ponieważ przy części pytań nie mogą się zdecydować ani na TAK, ani na NIE. Na ewentualne pytania w tej sprawie należy odpowiadać, że z dwu możliwości trzeba wybrać tę , która jest bliższa osobie badanej. Przy grupowym wypełnianiu testu należy zadbać o to, by badani nie siedzieli zbyt blisko siebie, ponieważ w tych okolicznościach skłonni są porównywać swoje odpowiedzi i mogą ulegać wpływowi innych. Po wypełnieniu kwestionariusza warto poprosić osoby badane, aby sprawdziły, czy nie zostały pominięte odpowiedzi na jakieś pytania. Odbierając wypełnione arkusze, badający także powinien sprawdzić, w obecności respondentów, czy odpowiedzi są kompletne. Niekiedy osoby badane zakreślają obydwie odpowiedzi: TAK i NIE. Trzeba wówczas poprosić, by wybrały jedną z nich . Badający powinien też sprawdzić, czy poprawnie została wypełniona metryczka , między innymi, czy podane są dokładne daty badania i urodzenia, co umożliwia precyzyjne obliczenie wieku badanych. Jest to przydatne przy statystycznych testach parametrycznych (np. korelacja Pearsona, analiza regresji wielokrotnej, wiek traktowany jak zmienna kowariantna w ANOVIE).

70

71

6. PROCEDURA BADANIA l OPRACOWANIE WYNIKÓW 6.1. MATERIAŁ TESTOWY EPQ-R jest testem typu " papier-ołówek" . Składa się z trzech części:

6.3. OBLICZANIE WYNIKÓW Do obliczania wyników służą klucze i arkusz odpowiedzi . Klucz dla danej skali należy przyłożyć do arkusza odpowiedzi , tak by numery na kluczu pokrywały się z numerami na arkuszu odpowiedzi. Jeżeli w .. okienku" na kluczu widać odpowiedź zakreśloną kółkiem , przypisujemy jej jeden punkt. Jeśli pojawiająca się w ..okienku" odpowiedź nie jest zakreślona kółkiem przypisujemy jej zero punktów. Suma punktów jest wynikiem surowym (WS) w danej skali. W taki sam sposób sprawdzamy z kluczem odpowiedzi dla kolejnych skal. W tabeli wyników znajduje się rubryka oznaczona literą .. n", informująca o liczbie pytań w każdej skali. Ponieważ w EPQ-R używa się punktacji zero-jedynkowej, suma punktów nie może być wyższa od liczby pytań. Rubryka .. n" daje więc badaczowi pewną kontrolę poprawności zliczania wyników. Wyniki surowe dla każdej skali wpisujemy w tabeli na drugiej stronie arkusza odpowiedzi , w rubryce oznaczonej WS. Następnie korzystając z tabel A-D zamieszczonych w Aneksach, należy odnieść otrzymane wyniki surowe do norm (dla odpowiedniej grupy - uczniowie, studenci, dorośli - i płci) i wpisać je w rubryce .. steny".

72

7. INTERPRETACJA WYNIKÓW Wyniki uzyskane przez osobę badaną wymagają interpretacji ujawniającej ich psychologiczny sens. Przede wszystkim należy zadać pytanie, jaka suma punktów świadczy o wysokim, przeciętnym, czy niskim nasileniu danej cechy. Eysenck zakłada , że nasilenie cech zmienia się w sposób ciągły i że mają one charakter wymiarów. Operuje jednak szeregiem pojęć , które ciągłe zmienne ilościowe rozbijają na nieciągłe kategorie jakoś­

ciowe. Granice między tymi kategoriami nie są jednak jasno zdefiniowane. W przypadku neurotyzmu jeden biegun to neurotyzm, drugi - zrównoważenie emocjonalne. Operując wynikami surowymi skali N możemy tylko uporządkować gru pę osób pod względem stopnia neurotyzmu lub zrównoważenia emocjonalnego. Sprawa przedstawia się w zasadzie podobnie gdy wyniki surowe zamienimy na wyniki skal standardowych. Jednak w przypadku tych skal istnieją powszechnie przyjęte sposoby interpretowania wyników. Przyjmuje się (Brzeziński, 1978, s. 175), że w skali stenowej 1-4 sten oznacza wyniki niskie, 5-6 przeciętne , a 7-10 wysokie. Dlatego osoby, które w skali N osiągają wyniki od 1 do 4 stena można uznać za zrównoważone emocjonalnie. Osoby z wynikami od 7 do 1O stena to neurotycy, a ci którzy uzyskują wyniki odpowiadające 5 i 6 stenowi (grupa najliczniejsza, około 38% populacji) stanowią grupę pośrednią. tj . umiarkowanie zrównoważoną (niezrównoważoną) emocjonalnie. Podobnie jest przy skali Ekstrawersji. Można przyjąć, że 1-4 sten otrzymują introwertycy, 7-10 ekstrawertycy, a 5-6 ambiwertycy, tj . osoby umiarkowanie ekstra- introwertywne.

73

W skali Psychotyzmu steny 1-4 są charakterystyczne dla tzw. normy; steny 7-10 syganlizują, że mamy do czynienia z osobami psychotycznymi, niekonwencjonalnymi, czy może psychopatycznymi. Wszelkie jednoznaczne klasyfikacje są tu jednak nie na miejscu, ponieważ- jak wiadomo - sama koncepcja psychotyzmu nie jest jasna, a skala P zawiera pytania, które czynią ją mało spójną wewnętrznie .

Skala K nazywana skalą Kłamstwa mierzy aprobatę spodo przedstawiania się w korzystnym świe­ tle. Steny 1-4 otrzymują osoby, którym nie zależy szczególnie na aprobacie ; są one równocześnie najbardziej szczere i najmniej zsocjalizowane. Steny 7-1 O sygnalizują, że mamy do czynienia z osobami często nieszczerym i, bardzo podatnymi na aprobatę społeczną i zarazem zsocjalizowanymi. O wpływie socjalizacji na wyniki uzyskiwane w skali K, świadczą między innymi ujemne korelacje między skalami P i K. Jak wiadomo, osoby uzyskujące wysokie wyniki w skali P wykazują tendencje asocjalne i antysocjalne. Przedstawione wyżej kategorie opisowe dla wyników wyrażo­ nych w stenach zostały zebrane w tabeli 28.

łeczną lub tendencję

Tabela 28 KATEGORIE OPISOWE DLA WYNIKÓW SKAL EPQ-R WYRAZONYCH W STENACH SKALE EPQ-R

STENY N

1-4

zrównoważe n i e

p

E introwersja

norma

emocjonalne

K sz czerość,

n iezsocjalizowanie, n iepodatność

na umiarkowane 5~

ambiwersja

psychopatia?

aprobatę

umiarkowane:

z równoważenie

szczerość ,

(niezrównowa-

zsocjalizowanie , podat ność na

żenie)

aprobatę

7-10

neurotyzm (niezrównoważenie emocjonalne)

ekstrawersja

psychotyzm? psychopatia?

n ieszczerość,

ter tymczasowy, ponieważ zostały opracowane na podstawie wyników stosunkowo nielicznej i niezbyt reprezentatywnej dla populacji ogólnej próby osób. Próba uczniowska pochodzi z dwu dużych miast (Warszawa, Lublin). Próba studencka- z trzech (Warszawa, Lublin, Kraków). Próba dorosłych to przede wszystkim mieszkańcy Warszawy. lntepretacja wyników za pomocą tych norm ma wyłącznie walor orientacyjny. Warto także pamiętać, że nasze interpretacje będą bardziej trafne w odniesieniu do grup niż do jednostek, ponieważ rzetelność trzech skal (N, E, K) - i to zarówno ich zgodność wewnętrzna (alfa Cronbacha) jak i stabilność bezwzględna (r) -wahają się w granicach 0,72-0,84. Są więc niższe od wymaganego przy badaniach indywidualnych współczynnika 0,90. Jeszcze niższa jest rzetelność skali P; współczynniki wahały się w granicach 0,58-0,75, a w niewielkiej grupie krewnych i powinowatych pacjentów psychiatrycznych osiągnęły zaledwie wartość 0,45 . Ponadto skale EPQ-R są słabo nasycone zmiennymi , które mają mierzyć (0,26-0,44). Analizując wyniki kwestionariuszy Eysencka, bierze się także pod uwagę kombinacje wyników w dwu lub trzech skalach równocześnie. Najwięcej trudu Eysenck i inni badacze poświę­ cili wymiarom neurotyzmu i ekstrawersji. Przedstawiony poniżej schemat 3 jest zestawieniem hipotetycznych relacji zachodzących między tymi wymiarami i skłonnościami do chorób psychicznych jak i somatycznych . Należy podkreślić, że ma on przede wszystkirT} znaczenie heurystyczne 13 . Może być pomocny i można go weryfikować w badaniach nad różnymi grupami klinicznymi. Tym niemniej, kombinacja wyników w skalach N i E Uednostki zaznaczone na schemacie to steny) pozwala tam, gdzie nie dysponujemy wynikami bardziej precyzyjnych testów klinicznych lub diagnozami lekarskimi - postawić

zsocjalizowanie, podatność

na aprobatę

74

Dokonując interpretacji wyników wyrażonych w stenach, należy pamiętać o kilku rzeczach. Przede wszystkim , zamieszczone w tym poddręczniku normy stenowe mają charak-

'' Schemat 3 został opracowany między innymi na podstawie wyników opublikowanych w poEysencka (1968, s. 14 ).

dręczniku

75

predyspozycji do określonych zaburzeń psychicznych, a także pozwala podejrzewać istnienie tych zabu-

wstępną diagnozę rzeń .

Schemat 3 HIPOTETYCZNE RELACJE MIĘDZY NEUROTYZMEM l EKSTRAWER SJĄ A SKŁONNOŚCIAMI DO CHORÓB PSYCHICZNYCH l SOMATYCZNYCH

1 0·~-----------------,

r------~---------;;---

l

l

l

DYSTYMIA Nowotwory?

Neurotyzm HISTERIA

PSYCHOPATIA Choroba wieńcowa

l

l l l

l l

:l

A

c

AB

l l l l

7

: l

l

~ ~~

----~-----------------~ ~------~------ -- --~---D D 6

6

-----------------, l l l l

Zdrowie psychiczne i fizyczne

l l l

E

l l l

l

l l l

l l

-~-~--- - -------------j Zrównoważenie

emocjonalne

Nowotwory?

Jednostki na schemacie to steny. Dużymi literami oznaczono pola: A - pole psychopatii, B- h isteńi , C - psychastenii (dystymii), AB- zaburzeń z pogranicza psychopatii i histeńi , BC- nerwic histeryczno-psychastenicznych, D- zdrowia fiZYCZ· nego i psychicznego, E - pole nieokreślone pod względem zdrowia (za burzeń) psychicznego; prawdopodobna skłonność do nowotworów. Ponadto pola A i AB oznaczają zwiększoną skłonność do chorób serca, a pole C - do chorób nowotworowych. Wyniki badań empirycznych (Gryzlo, 1991): x,- norma, mężczyźni, x2 - norma, kobiety, x3 - nerwice, mężczyźn i, x4 - nerwice, kobiety.

76

Na schemacie 3 przedstawiono między innymi wyrażone w stenach przeciętne wyniki uzyskane w badaniach empirycznych (Gryzio, 1991 ), w których porównywano neurotyków z grupami kontrolnymi. Posłużono się przy tym prezentowanymi w podręczniku normami dla studentów, ponieważ większość badanych stanowili studenci. Jak widać, wyniki mężczyzn mieszczą się w obszarze psychastenii, a wyniki kobiet są na granicy tego obszaru, co może świadczyć o mieszanym charakterze nerwicy: psychasteniczno-histerycznym. Wyniki grup kontrolnych, mężczyzn i kobiet, mieszczą się w obszarze zdrowia fizycznego i psychicznego. Tak więc przytoczone dane empiryczne są zgodne z tym, co wyżej napisano. Schemat uwidacznia opisane wcześniej (por. rozdz. 1.2.3.) różnice między osobami o różnych poziomach ekstrawersji. Przyjęto , że najbardziej ekstrawertywni są psychopaci , mniej histerycy, jeszcze mniej osoby zdrowe i najmniej dystymicy. Jak napisano, histerycy pod względem ekstrawersji znajdują się pomiędzy osobami zdrowymi i psychopatami. Tym niemniej na schemacie obszar histerii (B) zachodzi na obszar psychopatii (A), co zaznaczono literami AB. Może to oznaczać zaburzenie psychopatyczno-histeryczne . Z drugiej strony obszar histerii . graniczy z obszarem dystymii (C). Zachodzące na siebie obszary B i C (BC) oznaczałyby nerwicę psychasteniczno-hisna schemacie z obteryczną. Obszar histerii od dołu graniczy _ szarem zdrowia (D). W ten sposób zasygnalizowano brak wyraźnych granic pod względem natężenia ekstrawersji między histerią a - graniczącymi na schemacie 3 z trzech różnych stron - psychopatią. psychastenią i zdrowiem. Być może dalsze badania empiryczne nakreślą takie granice. Niezależnie od poziomu ekstrawersji , właściwie wszystkie zaburzenia fizyczne i somatyczne wiążą się z nasilonym niezrównoważeniem emocjonalnym (neurotyzmem). Zdrowie szło­ by więc w parze ze zrównoważeniem emocjonalnym i umiarkowanym poziomem ekstrawersji, tj. z ambiwersją. Skłonność do choroby wieńcowej serca, nadciśnienia itp. (por. rozdz. 1.2.4.) byłaby charakterystyczna dla neurotycznych ekstrawertyków (na schemacie 3: pola A i AB), do nowotworów

77

- dla neurotycznych introwertyków (pole C). Ponieważ jednak u osób z chorobą nowotworową stwierdzano niski poziom neurotyzmu (co może , choć nie musi być skutkiem wyparcia emocji; por. rozdz. 1.2.4.), nie da się wykluczyć skłonności do nowotworów u zrównoważonych introwertyków. Ta ostatnia możliwość jest jednak mniej prawdopodobna. We wcześniejszej wersji kwestionariusza (EPQ) Eysenckowie wprowadzili skalę przestępczości (skala C) . O skali tej nie wspominają w artykule omawiającym zrewidowaną wersję narzędzia (Eysenck i in., 1985). Tym niemniej skala C została oparta na wynikach trzech podstawowych skal: E, N i P. Podwyższone wyniki we wszystkich trzech skalach powinny więc, zgodnie z tezą Eysencków, mierzyć skłonności do zachowań przestępczych. Teza ta może jednak nie sprawdzić się w przypadku skali E, z której (w EPQ i EPQ-R) usunięto pytania mierzące impulsywność (tzw. ekstrawersję złego przystosowania). Przestępcy powinni uzyskiwać wyniki w granicach 7-10 stena w tych trzech skalach . Jest też prawdopodobne, że w skali K przestępcy będą otrzymywać niskie wyniki (1 -4 sten), ponieważ nie zależy im zbytnio na aprobacie społecznej.

8. ZASTOSOWANIA Adaptowana przez nas najnowsza wersja kwestionariusza Eysencka jest przeznaczona do badania dorosłych i młodzieży od 16-go roku życia . Nie znaleźliśmy informacji o istnieniu wersji EPQ-R dla młodszych dzieci, chociaż prawie wszystkie wcześniejsze kwestionariusze takie wersje posiadają. Omawiana adaptacja powinna być używana przede wszystkim do badań naukowych oraz wtedy, gdy charakteryzujemy czy porównujemy grupy osób. Z powodu braków rzetelności, raczej nie powinna być stosowana do d iagnoz, prognoz i selekcji indywidualnej, a jeśli już ktoś używa jej w tych celach, to powinien być świadom możliwych błędów. Na przykład, jeśli uczeń uzys kałby 8 punktów w skali P, to z powodu niewielkiej rzetelności tej skali (por. lab. 16, 17 i 19) i dużego błędu pomiaru (SEM ; por. lab. 20) jego wynik prawdziwy zawierałby się- z prawdopodobieństwem 95% - w granicach 4-12 punktów (8±4), co odpowiada 2-7 stenowi (po r. ta b. C, s. 107). Drugi sten oznacza wynik niski, a siódmy wysoki; zatem nie dowiedzielibyśmy się prawie niczego o natężeniu psychotyzmu u tego ucznia. Trochę lepiej jest w przypadku innych skal EPQ-R. Na przykład 8 punktów w ska li N oznacza co prawda , że prawdziwy wynik leży (z prawdodpodobieństwem 95%) także w granicach 4-12 punktów, ale odpowiada to 3-6 stenowi (por. lab. A, s. 105), co sygnalizuje wynik niski lub przeciętny .

Pytania EPQ-R sformułowane są stosunkowo prosto i dlateg o wykształcen ie podstawowe wystarcza , by badany mógł samodzielnie wypełnić ten inwentarz. Prostotę językową sformułowań staraliśmy się zachować równ ież w wersj i polskiej. 78

79

Tym niemniej, należy oczekiwać -jak w przypadku wszystkich kwestionariuszy- że wykształcenie ponadpodstawowe będzie ułatwiało wypełnianie EPQ-R i wpływało zarazem na większą rzetelność odpowiedzi. Konstruując kwestionariusze osobowości Eysenck stawiał sobie, obok celów teoretycznych, także cele praktyczne. Jego kwestionariusze miały służyć klinicystom: *Skala N miała odróżn iać neurotyków i nieneurotyków, zwłaszcza tam , gdzie nasilenie tych cech jest skrajne (steny: 1-4 i 7-10). *W połączeniu ze skalą P, skala N służy do odróżniania zaburzeń nerwicowych i psychoz. Pacjenci z nerwicą w porównaniu z psychotykami osiągają wyższe wyniki w skali N i niższe -w p (por.: Sanocki, 1981 , s. 183-184). Jest to potwierdzeniem Eysenckowskiej tezy o zasadniczej różnicy między nerwicą i psychozą (por.: Eysenck, 1970, s. 121-123; Pospiszyl, 1985, s. 217). *Skala p może być także używana do odróżnienia osób normalnych i psychotyków, jakkolwiek trzeba pamiętać, że jest to w EPQ-R skala najsłabsza. * Eysenck sądzi , że warto podejmować próby różnicowania między rodzajami psychoz, biorąc pod uwagę wyniki w skalach P i E. Różnice te mogłyby być związane z nasileniem ekstraintrowersji (Pospiszyl, 1985, s. 216). * Jednak bardziej godne zaufania jest różnicowanie zaburzeń nerwicowych na podstawie skali E. Zakładając, że osoby z nerwicą uzyskują wysokie wyniki w skali N, rodzaj nerwicy (psychastenia, histeria, formy pośrednie) zależałby od wymiaru ekstra- introwersji (por.: Eysenck, 1968; Sanocki, 1981 ; por. też rozdz. 7, s. 77). * Wysokie wyniki jednocześnie w trzech skalach: E, N i P oraz niskie w K mogą służyć do diagnozowania predyspozycji

cznych . Eysenck przypuszcza, że za pomocą jego kwestionariusza można diagnozować skłonności do:

*choroby wieńcowej, zawału , nadciśnienia, cukrzycy itp. na podstawie wysokich wyników w skalach N i E; * chorób nowotworowych na podstawie wysokich wyników w skali N i niskich w skali E; jest też możliwe, że osoby skłonne do chorób nowotworowych uzyskują niskie wyniki w skalach N i E oraz wysokie w skali K; Zdrowie fizyczne (i psychiczne) można diagnozować na podstawie niskich wyników w skali N (zrównoważe nie emocjonalne) i przeciętnych w skali E (ambiwertyzm) . Prawdopodobnie warunkiem zdrowia psychicznego są dodatkowo niskie wyniki w skali P. Kwestionariusze Eysencka mogą być również wykorzystywane do prognozowania powodzenia w nauce szkolnej i studiach. Wielokrotnie dowiedziono empirycznie, że o powodzeniu tym decyduje poziom neurotyzmu i ekstrawersji. Najlepsze osiągnięcia mają na ogół neurotyczni introwertycy, najgorsze zrównoważeni ekstrawertycy. U pierwszej z wymienionych grup odruchy warunkowe powstają znacznie szybciej n iż u drugiej. Ponadto, introwertycy są powolniejsi, ale bardziej wytrwali i dokładni n iż ekstrawertycy (Eysenck, 1968), co też nie jest obojętne w procesie uczenia się. EPQ-R może ponadto znaleźć zastosowanie w poradnictwie zawodowym. Skoro introwertycy są bardziej dokładni i wytrwali, powinni lepiej niż ekstrawertycy pracować przy takich urzą­ dzeniach jak automaty, radar, komputery i w takich instytucjach jak ośrodki obliczeniowe, księgowość, banki. Ekstrawertycy z kolei mogliby być przydatni wszędzie tam, gdzie konieczne są łatwe i liczne kontakty z innymi ludźmi. Osoby uzyskujące wysrpkie wyniki w skali P raczej nie powinny (ze względu na tendencje psychotyczne i asocjalne) być nauczycielami, duchownymi, politykami, psychologami itp. Z drugiej strony, wysokie wyniki w skali P idą w parze z niekonwencjonalnym stylem życia i myśleniem dywergencyjnym (Zuckerman, 1989, s. 393-394}, co sprzyja osiąganiu sukcesów artystycznych i - prawdopodobnie naukowych. Jednak z powodu niejednorodności pytań skali P nigdy nie wiadomo, czy wysokie wyniki oznaczają predyspozycje twórcze, czy też skłonności przestępcze bądź psychotyczne.

80

81

przestępczych .

Nowsze badania skłoniły Eysencka do szukania związków między osobowością i predyspozycjami do chorób somaty-

Psychotyzm, ekstrawersja i neurotyzm odgrywają także pewną rolę w aktywności sportowej . Eysenck, Nias i Cox (1982) wykazali , że sportowcy w odróżnieniu od niesportowców, a także lepsi sportowcy w zestawieniu z gorszymi różnią się pod względem nasilenia wszystkich wymienionych cech osobowości. Sportowcy i lepsi sportowcy są bardziej psychotyczni i ekstrawertywni oraz mniej neurotyczni niż niesportowcy i gorsi sportowcy. W związku z neurotyzmem warto dodać, że dokładniejsze analizy wykazały raczej krzywoliniową zależność między tym wymiarem i sukcesem sportowym (bardzo wysokie jak i bardzo niskie wyniki w skali N nie sprzyjają sukcesom sportowym). Również wybór dyscypliny sportu ma związek z Eysenckowskimi wymiarami. Na przykład ekstrawertycy wolą sporty zespołowe, a introwertycy- indywidualne. Znajomość podstawowych wymiarów osobowości pozwala diagnozować nastroje dominujące u określonej osoby. Z przeglądowych badań Williamsa (1990) , w których przeanalizowano wyniki sześciu studiów nad nastrojami (moods) mierzonymi za pomocąjedenastu różnych skal wiadomo, że osoby o wysokich wynikach w skali N i niskich w skali E, tj. neurotyczni introwertycy, mają skłonność do przeżywania : a) uczuć bardziej negatywnych i b) uczuć mniej pozytywnych 14 , a ich nastroje są bardziej zmienne niż w przypadku zrównoważonych ekstrawertyków. Podobne wyniki otrzymali Hotard i in. (1989), którzy stwierdzili ponadto, że gorsze samopoczucie neurotycznych i zrównoważonych introwertyków pojawia się tylko wówczas, gdy cechom tym towarzyszy brak kontaktów społecznych (poor social relationships) . Sama ekstrawersja w przypadku osób zrównoważonych i posiadających dobre kontakty społeczne ma słaby związek z nastrojem, albo nie ma żadnego. Kwestionariusz Eysencka może być również wykorzystywany w poradniach przedmałżeńskich i rodzinnych do prognozowania szczęścia w małżeństwie bądź szukania przyczyn niepo"Uczucia pozytywne i negatywne to nie są dwa bieguny j ednego wymiaru. lecz dwa odrębne wymiary (por. np. Watsen i in., 1988). Stąd omawiane są oddzielnie.

Zaleski i Gałkawska (1978), używając MPI w adaptacji Choynowskiego i Skali Sukcesów Małżeńskich Gałkowskiej odkryli, że nieszczęśliwe małżeństwa charakteryzuje wyraźnie wyższy poziom neurotyzmu, niż małżeństwa szczęśliwe . Dotyczy to zarówno mężów jak i żon. Wysoki poziom neurotyzmu, według małżonków, był u nich bardzo podobny w dziecińst­ wie i przed małżeństwem jak i w czasie trwania małżeństwa. Autorzy sądzą. że związana z neurotyzmem nadmierna wrażli­ wość, zmiany nastrojów, niecierpliwość i skłonność do martwienia się utrudniają rozwiązywanie codziennych problemów i zaburzają potencjalnie szczęśliwe małżeństwa . Inne badania Zaleskiego (1981 ), w których obok skali Gał­ kowskiej użyto EPQ w tłumaczeniu autora, pokazały dodatkowo, że : 1) małżeństwa nieszczęśliwe w odróżnieniu od szczęśliwych mają wyższe wyniki w skali P, 2) tylko mężowie (lecz nie żony) z małżeństw n ieszczęśliwych są bardziej neurotyczni niż mężowie z małżeństw szczęśliwych , 3) małżonko­ wie z małżeństw szczęśliwych są bardziej do siebie podobni pod względem osobowości (we wszystkich czterech skalach EPQ) , niż małżonkowie z małżeństw nieszczęśliwych . Różnice były wyraźne (istotne statystycznie) w przypadku skal P i E. Jednak, stosując EPQ-R do diagnoz czy prognoz indywidualnych oraz w celach selekcyjnych , trzeba ciągle pamiętać o nie w pełni satysfakcjonującej rzetelności skal tego kwestionariusza, a w przypadku skali P- także o jej wątpliwej trafności. EPQ-R stwarza za to szerokie możliwości w badaniach naukowych. Może być stosowany w korelacyjnych studiach nad osobowością, np. do analizy związków między Eysenckowskimi wymiarami osobowości i samooceną. samoakceptacją, poszukiwaniem wrażeń , temperamentem , preferencjami wartości , postawami wobec innych itp. Przykładem tego typu badań może być studium Zaleskiego, Eysenck i Eysencka (w druku), w którym analizowano związki między osobowością (polska wersja EPQ w adaptacji Zaleskiego) oraz postawami wobec grup mniejszościowych i z marginesu społecznego . Autorzy wyodrębnili trzy kategorie grup, których członkowie są: 1. w pełni zależni od społeczeń-

82

83

wodzeń .

stwa, wymagający stałej opieki i dlatego kłopotliwi (np. chorzy umysłowo, starzy, nieuleczalnie chorzy tak jak ofiary AIDS); 2. niezależni od społeczeństwa , ale zachowują się w sposób naganny, niemoralny lub niezgodny z prawem (np. narkomani, prostytutki, fałszerze pieniędzy i dzieł sztuki); 3. antyspołeczni , krzywdzą innych w sposób bezpośredni (np. recydywiści , gwałciciele , osoby wykorzystujące seksualnie dzieci, złodzieje, informatorzy policyjni w systemach totalitarnych). Jakkolwiek pierwsza kategoria grup, niezależnie od osobowości, budzi najwięcej sympatii, a trzecia- najmniej, to jednak okazało się, że : 1. ekstrawertycy w odróżnieniu od introwertyków są bardziej tolerancyjni (mają bardziej pozytywne postawy wobec opisanych grup), 2. nasilenie cech psychopatycznych wyraźnie idzie w parze z nietolerancją, 3. brak jest liczących się korelacji między neurotyzmem i postawami wobec grup mniejszościo­ wych . Trzeba jednak zauważyć, że wszystkie zależności były słabe (najsilniejsza korelacja między skalą P i postawami wobec pierwszej kategorii grup mniejszościowych wyniosła 0,31) , a związki między biologicznie zdeterminowanymi wymiarami osobowości i postawami społecznymi -teoretycznie niejasne, choć stwierdzone empirycznie. Autorzy omawianego artykułu , stawiając hipotezy na temat związków między wymiarami osobowości i postawami społecznymi, posłużyli się wcześniejszą wersją teorii Eysencka, która zakłada istnienie czwartego poziomu w strukturze osobowości, tj . nawyków myślowych czy postaw. Jak wiadomo, twierdzenie o istnieniu zależności przyczynowych między tym poziomem i poziomem trzecim organizacji osobowości (tj. znanymi wymiarami) było powszechnie krytykowane (por. Sanocki, 1981 , s. 456). EPQ-R może być również używany w badaniach klinicznych i penitencjarnych, w których interesują nas raczej grupy osób niż pojedyncze osoby. Także - w eksperymentalnych badaniach z pogranicza psychologii ogólnej (zwłaszcza spostrzegania i uczenia się) i psychologii osobowości. Jak wykazał Eysenck (por. np .: Eysenck, 1970, s. 425-457), silne biologiczne zdeterminowanie neurotyzmu i ekstrawersji pozwala na

analizę związków między nimi i całym szeregiem zjawisk takich jak: progi zmysłowe , warunkowanie, zjawisko reminiscencji, procesy pam ięciowe , powidoki, poziom wykonania zadań zależny od siły pobudzenia emocjonalnego (prawa YerkesaDodsona), reakcja skórno-galwan iczna, fale mózgowe rejestrowane w postaci EEG itp. Podano tu jedynie przykłady możliwych zastosowań EPQ-R. Wiele innych - zależy wyłącznie od inwencj i użytkowni ków

84

85

narzędzia.

ZAKOŃCZENIE Wyniki naszych dotychczasowych badań nad rzetelnością i skal EPQ-R pokazują. że polska adaptacja jest użytecznym narzędziem badawczym , o parametrach psychometrycznych niewiele odbiegających od oryginału . Skala Psychotyzmu ma nieco niższą rzetelność, ale jej wyniki nie wykazują tak kłopotliwego skośnego rozkładu. Trudno na razie powiedzieć, czy jest to zasługą starannego tłumaczenia, czy wynika ze specyficznych właściwości badanych przez nas osób (a może Polaków w ogólności?) . Wymiana tych pytań, które mają słabą moc dyskryminacyjną i powodują obniżenie rzetelności, pozwoliłaby na uzyskanie lepszych parametrłów psychometrycznych, ale odbyłoby się to kosztem wierności wobec oryginału i utrudniło porównania trafnością

międzynarodowe . Jeżeli chcemy posiadać narzędzie jak najlepiej mierzące pewne cechy w Polsce i przydatne dla praktyki w naszym kraju , trzeba raczej opracować je na nowo, uwględniając w jak największym stopniu specyfikę lokalną (por. Drwal, 1990). Na zakończenie trzeba przypomnieć ewentualnemu użytkow­ nikowi EPQ-R , że istnieje bardzo wiele wersji inwentarza Eysencka (MPI , EPI , PEN , EPQ , EPQ-R itd ., ponadto są stosowane wersje skrócone, wersje dla dzieci i młodzieży: JEPI , JEPQ). W kolejnych wersjach zmieniano liczbę i treść wielu pytań , zachowując tradycyjne nazwy skal: ekstrawersja, neurotyzm , kłamstwo, póżniej - także psychotyzm . Dzięki tym

86

modyfikacjom uzyskiwano zwykle coraz lepsze parametry psychometryczne skal, ale w nieunikniony sposób prowadziło to do zmian psychologicznego znaczenia mierzonych konstruktów. Zwracano na przykład uwagę , że ekstrawersja mierzona starszymi wersjami nie jest tą samą ekstrawersją w nowszych wersjach (Rocklin i Revelle, 1981 ; Claridge, 1983). Gdy obliczano korelacje między kolejnymi wersjami s~al , uzyskiwano zwykle dość wysokie współczynniki, usprawiedliwiające stoswanie nowych wersji zamiast starszych (por. F rancis i Pearson, 1988). Dość dramatyczną rozbieżność obserwował jednak Pearson (1988), korelując wyniki EPQ z wynikami EPQ-R , uzyskanymi po upływie roku w niezbyt dużej grupie studentek (N = 51). O ile dla trzech skal stwierdził on zadowalającą stabilność (którą. za Choynowskim (1971), należy nazwać stabilnością względ­ ną) : 0,69 (E), 0,59 (N) i 0,34 (K), to dla skali P korelacja była zerowa (0 ,06) . Mogła ona w dużej mierze wynikać z wyjątkowo niskich wyników w skali P (średnia wynosiła 0,71) i skośnego rozkładu w pierwszym badaniu (EPQ). Warto sprawdzić w Polsce zgodność wyników uzyskanych w EPQ-R z wynikami tych samych osób w innych polskich wersjach inwentarza Eysencka , zwłaszcza- ,.Inwentarza Osobowości" (MPI) w adaptacji Choynowsk iego (1968, 1977). Pozwoliłoby to ocenić, w jakim stopniu można po.sługiwać się zamiennie różnymi wersjami, a w interpretacji EPQ-R nawiązywać do - bogatej już - polskiej literatury o MPI. Najbardziej odpowiednią metodologią wydaje się analiza trafności zbieżnej i różnicowej, zastosowana -w dość ograniczonym zakresiejuż w tym opracowaniu .

87

LITERATURA BENTALL, R.P., CLARIDGE, G .S.. SLADE, P.D. (1989): The multidimensional nature ot schizotypal traits: A tactor analitic study with normai subjects. British Journal of Clinica/ Psychology, 28, 363-375. BRZEZIŃSKI , J. (1978): Elementy metodologii badań psychologicznych. Warszawa: PWN. BRZOZOWSKI , P. (1987) : Skala Wartości - polska wersja testu Miltona Rokeacha. W : Drwal R. Ł. (red.). Techniki kwestionariuszowe w diagnostyce psychologicznej. Lublin: Wydawnictwo UMCS, s. 81-122. BRZOZOWSKI, P. (1989): Skala Wartości (SW). Polska adaptacja Value Survey M. Rokeacha. Podręczn i k . Waarszawa: Polskie Towarzystwo Psychologiczne, Wydzi ał Psychologii Uniwersytetu Warszawskiego, Laboratorium Technik Diagnostycznych im. B. Zawadzkiego. BRZOZOWSKI, P. (1992): Hierarchia wartości Maxa Schelera. Teoria a fakty empiryczne. Przegląd Psycho/ogiczny, 35, 3, 329-338. BRZOZOWSKI , P. (1993): Konstrukcja i właściwości psychometryczne Skali Wartości Schelera. W : E. Aranewska (red .), Psychologia matematyczna. T. V: Wybrane zagadnienia metodologii badań w psychologii. Kraków: Wydawnictwo UJ, s. 117-138. BRZOZOWSKI, P. (1995): Skala Wartości Schelerowskich - SWS. Podręczn i k . Warszawa: Pracownia Tesstów Psychologicznych Polskiego Towarzystwa Psychologicznego. BRZOZOWSKI , P., DRWAL, R . Ł. (1995) : Skale skłonności psychotycznych (STQ) G. Claridge'a. W: R. Ł. Drwal, Adaptacja kwestionariuszy osobowości. Wybrane zagadnienia i techniki (red. P. Brzozowski, współpraca : P. Oleś) . Warszawa: PWN. s. 132-148. CAMPBELL, D.T., FISKE, D.W . (1959): Convergent and discriminant validation by the multitrait-multimethod matrix. Psychologica/ Bulletin, 56 , 81-105. CATTELL, R.B ., SCHEIER, I.H. (1961 ): The meaning and measurement of neuroticism and anxiety, New York: Ronald Press. CHLEWIŃSKI , Z. (1963): Wprowadzenie do teorii osobowości H.J. Eysencka. Roczniki Filozoficzne, 11, 4, 81-91.

88

CHOYNOWSKI, M. (1968): Opracowanie polskiej adaptacj i ,Inwentarza osobowości" H.J. Eysencka. Biuletyn Psychometryczny, 2, 51-95. CHOYNOWSKI, M. (1971 ): Podstawy i zastosowania teorii rzetelności testów psychologicznych. W: J. Kozielecki (red.), Problemy psychologii matematycznej. Warszawa: PWN, s. 65-118. CHOYNOWSKI, M. (1972): T-54. Skrócony podręcznik do testu .Inwentarz Osobowości" H.J. Eysencka. Warszawa: Ministerstwo Oświaty i Wychowania. CHOYNOWSKI, M. (1977): Podręcznik do . Inwentarza osobowości" H.J. Eysencka. W: Choynowski M. (red.), Testy psychologiczne w poradnictwie wychowawczo-zawodowym. Warszawa: PWN, s. 493-536. CHRISTIE , R. GEIS F.L. (1970): Studies in Machiavellianism. New York: Academic Press. CLARIDGE G. (1981): Psychoticism. W : R. Lynn (red.}, Dimensions of personality. New York: Pergamon Press, s. 79-110. CLARIDGE, G. (1983): The !:ysenck Psychoticism scale. W: J.N. Butcher. C.O. Spielberger (red.), Advances in personality assessment (Vol. 2). Hillsdale, NJ: Er1baum, s. 71-114. CLARIDGE, G., BROKS, P. (1984) : Schizotypy and hemisphere function: l. Theoretical considerations and the measurement of schizotypy. Personality and lndividual Differences, 5, 633-648. COMREY, A.L. (1 973): A first course in tactor analysis. New Yorl<: Academic Press. CORULLA, W.J . (1987): A psychometrie investigation of the Eysenck Personality Questionnaire (Revised) and its relationship to the 1.7 lmpulsiveness Questionnaire. Personality and lndividual Differences, 8, 651-658. CORULLA, W. J. (1988): A further investigation of the Sensation Seeking Scale Form-Y and its relationship to the EPQ-R and the 1.7 lmpulsiveness Questionnaire. Personality and lndividua/ Differences, 9, 277-287. CORULLA, W .J. (1989): The relationship between the Strelau Temperament lnventory, Sensation Seeking and Eysenck's dimensional system of personality. Personality and lndividua/ Differences, 1O, 161- 173. DRWAL, R.Ł. (1987) : Trafnoś ć zbieżna i różnicowa czterech inwentarzy agresji. W : R . Ł. Drwal (red .), Techniki kwestionariuszowe w diagnostyce psychologicznej. Lublin: Wydawnictwo UMCS, s. 211-237. DRWAL, R.Ł . (1989): Badanie trafności zbieżnej i różnicowej . W: J. Brzeziński , T . Marek, C. Noworoi (red.), Psychologia matematyczna. T. III: Metodologiczne problemy psychometrii. Kraków: Wydawnictwo UJ, s. 39-51. DRWAL, R.Ł. (1990): Problemy kulturowej adaptacji kwestionariuszy osobowości. W: A. Ciechanowicz (red.), Kulturowa adaptacja testów. Warszawa, Polskie Towarzystwo Psychologiczne, Wydzi ał Psychologii Uniwersytetu Warszawskiego, Laboratorium Technik Diagnostycznych im. B. Zawadzkiego. DRWAL, R.Ł. (1991): Ocena porównawcza dwu opracowań dotyczących polskiej adaptacji EPQ-R: Opracowanie l - autorstwa J. Maciejczyk, opracowanie 11- autorstwa R. Ł. Drwala i P. Brzozowskiego 1-5 (maszynopis).

89

DRWAL, R.Ł. , BRZOZOWSKI, P. (1995a): Skala makiawelizmu (Mach V) R. Christie i F.L. Geis; Problemy rzetelności i trafności. W: R.Ł. Drwal, Adaptacja kwestionariuszy osobowości. Wybrane zagadnienia i techniki (red. P. Brzozowski, współpraca : P. Oleś) . Warszawa: PWN, s. 184-195. DRWAL, R.Ł. , BRZOZOWSKI, P. (1995b): Zrewidowany Inwentarz Osobowości H.J. Eysencka (EPQ-R). W: R. Ł . Drwal, Adaptacja kwestionariuszy osobowości. Wybrane zagadnienia i techniki (red. P. Brzozowski, współpraca : P. Oleś), Warszawa: PWN, s. 109-131 . DRWAL, R .Ł., WILCZYŃSKA, J.T. (1980): Opracowanie Kwestionariusza Aprobaty Społecznej. Przegląd Psycho/ogiczny, 23, 569-583. EYSENCK, H.J. (1958): The scientific study of personality. London: Routledge and Kegan Paul. EYSENCK, H.J. (1967): Uses and abuses of psychology. Harmondsworth, Middlesex: Penguin Books. EYSENCK, H.J. (1968): Inwentarz Osobowości (The Maudsley Personality lnventory). Podręcznik tymczasowy. Opracowanie: R.H . Knapp, M. Choynowski. Warszawa: Centralny Ośrodek Pedagogiczny Szkolnictwa Artystycznego. EYSENCK, H.J. (1970): The structure of human personality. London: Methuen and Company. EYSENCK, H.J. (1971): Sens i nonsens w psychologii. Warszawa: PWN. EYSENCK, H.J. (1976): Case studies in behavior therapy. London: Routledge and Kegan Paul. EYSENCK, H.J. (1977): Crime and personality. London: Routledge and Kegan Paul. EYSENCK, H.J. (1990a): Type A behaviour and caronary heart disease: The third stage. Joumal of Social Behavior and Persona/iły, 5, 1, 25-44. EYSENCK, H.J. (1990b): Rebel with a cause. The autobiography of Hans Eysenck. London: W.H. Allen and Company. EYSENCK, H.J. (1991): Personality, stress and disease: An interactionist perspective. Psychological lnquiry, 2, 3, 221-232. EYSENCK, H.J. (1992): Sprawdź swoją i nte lig encję. Otwock: Dobrucki Malicki DMS. EYSENCK, H.J. (1993): Predictlon of cancer and caronary heart disease mortality by means of a personality inventory: Results of a 15-year foliow-up study. Psychological Reports, 72, 499-516. EYSENCK, H.J. (1994): Wymiary osobowości . W : A Januszewski, P. Oleś, T. Witkowski (red.), Wykłady z psychologii w KUL. Lublin: RW KUL, t. 7, s. 273-296. EYSENCK, H.J., EYSENCK, S. B.G. (1975): Manual for the Eysenck Personality Questionnaire EPQ. London: Hodder and Stoughton Educational. EYSENCK, H.J., EYSENCK, S.B.G. (1976): Psychoticism as a dimensions of personality. New York: Crane, Russak and Company. EYSENCK, H.J. , EYSENCK, S.B.G. (1978): Psychopathy, personality and ge-

netics, W: R. D. Hare, D. Schalling (red.), Psychopathic behavior: Approach to research. London: J. Wiley. EYSENCK, S.B.G. EYSENCK, H.J., BARREIT, P. (1985): A revised version of the Psychoticism scale. Personality and lndividual Differences, 6, 21 -29 . EYSENCK, H.J., GROSSARTH-MATICEK , R. (1991): Creative novation behaviour therapy as a prophylactic treatment for cancer and coronary hearth disease: Part 11 - Effects of treatment. Behavioral Research and Therapy, 29, 1, 17-31. EYSENCK, H.J., NIAS, D.K.B., COX, D.N. (1982): Personality and Sport. Advances in Behaviour Research and Therapy, 4, 1-56. FRANCIS, L.J., PEARSON, P.R. (1988): Religiosity and the short-scale EPQ-R indices of E, N and L, compared with the JEPI , JEPQ and EPQ. Personality and lndividual Differences, 9, 653~57 . GORSUCH, R. L. (1974): Factor analysis. Philadelphia: Saunders. GROSSARTH-MATICEK , R., EYSENCK, H.J. (1990): Personality, stress and disease: Description and validation of a new inventory. Psychological Reports, 66, 355-373. GROSSARTH-MATICEK , R. , EYSENCK, H.J . (1991): Creative novation behaviour therapy as a prophylactic treatment for cancer and coronary hearth disease: Part l - Description of treatment. Behavioral Research and Therapy, 29, 1, 1-16. GROSSARTH-MATICEK, R., EYSENCK, H.J., BARRETT, P. (1993): Prediction of cancer and caronary heart disease as a function of questionnaire administration. Psycho/ogica/ Reports, 73, 943-959. GROSSARTH-MATICEK, R. , EYSENCK, H.J., VETTER, H. (1988): Personality type, cancer and caronary heart disease. Personality and lndividual Differences, 9, 479-495. GROSSARTH-MATICEK , R., FRENTZEL-BEYNE, R., BECKER, N., SCHUM D. (1 984): Cancer risks associated with life events and conflicts solutions. Cancer Detection and Prevention, 7, 201-209. GRYZIO, B. (1991 ): Kryzys w wartościowan iu a hierarchie wartości u osób z nerwicą i bez nerwicy. Maszynopis (praca magisterska napisana pod kierunkiem P. Brzozowskiego). Lublin: Instytut Psychologii UMCS. HALL, C.S., LINDZEY, G. (1990); Teorie motywacji. Warszawa: PWN. HEATH, A C., CLONINGER, C.R., MARTIN, N.G. (1994): Testing a model for the genetic structure of personality: A comparison of the personality systems of Cloninger and Eysenck. Journal of Personality and Social Psycho/ogy, 66, 762-775. HEATH, AC., MARTIN, N.G. (1990): Psychoticism as a dimension of personality: A multivariate genetic test of Eysenck and Eysenck's psychoticism eonstruci. Journal of Personality and Social Psycho/ogy, 58, 1, 111-121 . HELMES, E. (1989): Evaluating the interna! structure of the Eysenck Personality Questionnaire: Objective criteria. Multivariate Behavioral Research, 24, 3, 353-364.

91 90

HOTARD, S.R. , MCFATTER, R.M ., MCWHIRTER, R.M., STEGALL, M.E. (1989): lnteractive effects ot extraversion, neuroticism. and social relationships on subjective well-being. Joumal of Personality and Social Psychology, 57, 2, 1-11 . KAISER, H., HUNKA, S., BIANCHINI, J. (1971 ): Relating tactors between studies based upon different individuals. Multivariate Bahaviorai Research, 6, 409-422. MACIEJCZYK, J. (1990): Informacja osobista, 24 stycznia. MADSEN, K.B. (1980): Współczesne teorie motywacji. Warszawa: PWN. MUNTANER, C. , GARCIA-SEVI LLA, L. , FERNANDEZ, A. , TORRUBIA, R. (1988): Personality dimensions, schizotypal and borderlina personality traits and psychosis proneness. Personality and lndividual Differences, 9, 257- 268. PEARSON, P.R. (1988): A comparison ot the Psychoticism scale of the EPQ and the EPQ-R. Joumal of Psychology, 122, 623-624. PŁUZEK, Z. (1971): Wartość testu WISKAD-MMPI dla diagnozy różnicowej w zakresie nozologii psychiatrycznej, Lublin: Wydawnictwo KUL. POSPISZYL, K. (1985): Psychopatia. Warszawa: PWN. RAWLINGS, D., CARNIE, D. (1989): The interaction of EPQ extraversion with W AIS subtest pertormance under timed and untimed conditions. Personality and lndividual Differences 10, 4, 453-458. ROCKLI N, T., REVELLE, W . ( 1981): The measurement ot extraversion: A comparison of the Eysenck Personality lnventory and the Eysenck Personality Questionnaire. British Joumal of Social Psycho/ogy, 20, 279-284. ROKEACH, M. (1973): The nature of human values. New York: Free Press. SANOCKI, W. (1981): Kwestionariusze osobowości w psychologii. Warszawa: PWN. STRELAU, J. (1983): Temperament, personality, activity. New York: Academic Press. STRZAŁECKI , A. (1969): Wybrane zagadnienia psychologii twórczości. Warszawa: PWN. SZEREMET. E. (1990): Zal eżność pomiędzy oryginalnością myślenia a psychopatologicznymi wymiarami osobowości według kwestionariuszy Eysencka i Claridge'a. Maszynopis (praca magisterska napisana pod kierunkiem R.Ł. Drwala), Lublin : Instytut Psychologii UMCS. TOEPLITZ, Z. (1982): Krytyczna analiza Kwestionariusza Osobowości H.J. Eysencka (Eysenck Personality Questionnaire, EPQ) pod kątem próby adaptacji tego testu do warunków polskich. W: J. Strelau (red.), Regulacyjne funkcje temperamentu. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossoli ński ch , Wydawnictwo PAN, s. 259-275. TUŹNIK, J. (1990): Poziom schizotypii u członków rodzin pacjentów schizofrenicznych. Maszynopis (praca magisterska napisana pod kierunkiem R.Ł. Drwala). Lublin: Instytut Psychologii UMCS. WATSON. D., CLARK, L.A. , TELLEGEN, A. (1988): Development and valida-

92

tion of brief measures ot positive and negative affect: The PANAS scales. Journa/ of Personality and Social Psychology, 54, 6, 1063-1070. WILLIAMS, D.G. (1990): Effects ot psychoticism, exstraversion, and neuroticism in current mood: A statistical review of six studies. Personality and lndividual Differences, 11, 6, 61 5~30. WOLI ŃSKA, J.M., DRWAL, R.Ł. (1987): Test przymiotnikowy ACL H.G. Gougha i A. B. Heilbruna w badaniach samooceny i percepcji społecznej . W: R. Ł. Drwal (red.), Techniki kwestionariuszowe w diagnostyce psychologicznej. Lublin: Wydawnictwo UMCS, s. 123-161 . WOODY, E., CLARIDGE, G. (1977): Psychoticism and thinking. British Journal of Socia/ and Clinical Psychology, 16, 241-248. ZALESKI, Z. (1981 ): Psychoticism and marital satisfaction. Personality and lndividual Differences, 2, 245-246. ZALESKI, Z., EYSENCK, S.B.B. (1 989/1990): Międzykulturowe badania osob owości. Polska adaptacja kwestionariusza osobowości EPQ. Roczniki Filozoficzne, 37-38, 4, 151-169. ZALESKI, Z ., EYSENCK, S. B.G., EYSENCK, H. J. (w druku): Personality and attiludes towards marginal social grups. Personality and lndividual Differences. ZALESKI , Z., GAŁKOWSKA, M. (1978): Neuroticism and marital satisfaction. Bahaviorai Research and Therapy, 16, 285-286. ZAWADZKI, B. (1995): Un iwe rsal n ość PEN - trzech superczynników osobowości: Charakterystyka psychometryczna polskiej adaptacji .Zrewidowanego Inwentarza Osobowości H.J. Eysencka (EPQ-R)". Studia Psychologiczne 33, 1-2, 147-187. ZUCKERMAN, M. (1989): Personality in the third dimension: A psychobiological approach. Personality and lndividual Differences 10, 4, 391-418.

93

ROTCWANA MACIERZ CZTERECH PODSTAWOWYCH CZYNNIKÓW EPQ-R NUMER PYTANIA 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38

CZYNNIKI N

E

K

p

-0 ,01 -0 ,10 0,50 -0,10 -0,49 -0,01 -0 ,23 0,45 0,08 -0,14 -0 ,01 -0 ,02 0,42 -0 ,18 -0,04 -0,25 0,50 0,00 -0,07 -0,05 -0,20 0,44 -0,04 -0,27 0,13 0,57 0,05 -0,13 -0,02 0,14 0,45 -0,14 -0,10 0,26 0,53 -0,18 -0,05 0,55

0,28 0,10 0,15 0 ,07 0,10 0,60 0,04 -0,01 -0,06 -0,00 0,62 0,02 -0,08 -0,04 0,06 0,48 -0,09 0,01 0,10 0,41 -0,15 0,00 0,03 0,50 0,11 -0,02 0,07 0,37 0,10 0,01 -0,12 -0,02 0,44 O, 11 -0,10 0,54 0,15 -0,13

0,04 -0 ,25 -0,16 0,33 -0,07 -0 ,01 -0 ,06 -0,16 0,01 0,52 0,01 -0,06 -0,04 -0,11 0,34 -0,02 -0 ,13 -0 ,20 0 ,27 -0,04 -0,19 -0,12 0,41 0,05 -0,24 0,05 0,44 -0,04 -0,14 -0,11 -0,14 0 ,32 0,04 -0,07 -0,18 0,14 -0,24 0,04

-0,07 0,23 0,15 -0,09 0,15 -0 ,07 0,26 -0,06 0,03 0,01 -0,02 0,26 -0,14 -0,02 -0,00 -0 ,07 0,06 0,23 -0,20 -0,03 0,19 -0,18 0,21 -0,03 0,23 0,17 -0,15 0,08 0 ,23 0,37 0,03 -0,23 0,03 O,19 -0,01 0,03 0,53 -0,05

97

ROTOWANA MACIERZ CZTERECH PODSTAWOW YCH CZYNNIKÓW EPQ-R (c.d.) CZYNNIKI

NUMER PYTANIA

N

E

39 40 41 42 43 44 45 46 47 48 49 50 51 52 53 54 55 56 57 58 59 60 61 62 63 64 65 66 67 68 69 70 71 72 73 74 75 76

0,12 O, 11 -0,16 0,07 0,39 -0,01 -0,11 0,46 -0,13 0,10 -0,09 0,07 -0,06 0,23 -0,14 0,10 -0,11 0,14 -0,08 -0,05 -0,14 0,26 O, 11 0,06 0,07 -0,00 0,47 0,05 0,00 0,01 0,18 0,34 -0,04 0,10 0,19 0,39 -0,02 0,41

-0,17 0,23 -0,12 0,22 0,04 -0,01 0,51 -0,44 0,56 -0,03 -0,12 0,08 0,56 0,03 -0,02 -0,39 0,47 0,01 -0,06 0,52 -0,04 -0,06 0,24 0,08 0,24 0,09 -0,12 -0,16 0,47 -0,12 0,21 -0,13 -0,04 O, 19 -0,12 -0,06 0,10 -0,15

99

K 0,33 -0,30 -0,30 -0,32 O, 17 0,43 -0,02 -0,06 -0,07 -0,03 0,47 0,03 -0,01 0,15 0,42 -0,09 -0,05 0,03 0,49 -0,09 -0,11 -0,09 -0,31 0,27 -0,06 -0,04 -0,09 0,44 -0,07 0,02 -0,36 -0 ,03 0,50 -0,19 -0,08 0,05 -0,02 -0,20

p

0,01 0,34 0,30 0,34 -0,10 0,01 0,10 0 ,00 -0 ,13 0,48 0,06 0 ,34 0,24 -0,08 0,13 0,19 -0,02 0,17 -0,07 -0,15 0,33 0,22 0,13 -0,05 0,19 -0,20 0,23 -0,14 0,14 0,17 0,14 0 ,35 -0 ,17 0,10 0,42 0,03 O,17 0,12

Tabela A NORMY STENOWE DLA SKALI NEUROTYZMU UCZNIOWIE STEN MĘZCZYŻNI KOBIETY N= 283 N= 292 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10

ws

ws

o- 1 2- 3 4- 5 6- 7 8- 9 10-13 14-16 17-18 19-20 21 -24

o- 3 4- 5 6- 8 9-11 12-14 15-17 18-19 20-21 22 23-24

STUDENCI MĘZCZYŹN I

DOROŚLI

KOBIETY MĘZClYŹNI

KOBIETY

N= 166

N= 359

N= 105

N= 209

ws

ws

ws

ws

o

o-

0- 1 2- 3 4- 5 6- 8 9 -11 12 -14 15 -18 19 -20 21 -23 24

0- 3 4- 6 7- 9 10-12 ,..,13 -16 17-18 19-20 21 -22 23 24

1- 2 3- 4 5- 8 9-11 12-17 18-19 20-21 22 23-24

3 4- 5 6-8 9-12 13 -15 16-18 19-20 21 22 23 - 24

STEN

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10

WS -wyniki surowe

Tabela B NORMY STENOWE DLA SKALI EKSTRAWERSJI UCZNIOWIE STEN MĘZCZYŹNI KOBIETY N= 283 N= 292 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10

ws

ws

0- 4 5-7 8-10 11 -12 13-16 17-18 19 20 21 22-23

o- 3 4-6 7-10 11 -13 14-16 17-18 19-20 21 22 23

STUDENCI MĘZCZYŹNI

DOROŚLI

KOBIETY MĘZClYŹNI

KOBIETY

N= 166

N= 359

N= 105

N =209

ws

ws

ws

ws

0- 2 3- 5 6- 7 8-10 11 -14 15-16 17-18 19-20 21 22-23

0- 3 4 5- 7 8-10 11 -14 15-17 18 19-20 21 22-23

o- 4

0- 3 4- 5 6- 7 8 -10 11 -14 15 -17 18 -19 20 21 -22 23

WS -wyniki surowe

105 TABELE NORM

5 6-8 9-10 11 -14 15-16 17-18 19-20 21 22-23

STEN

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10

Tabela C NORMY STENOWE DLA SKALI PSYCHOTYZMU UCZNIOWIE

DOROŚLI

STUDENCI

STEN MĘlCZVŻNI KOBIETY MĘlCZVŻNI KOBIETY MĘlClYŹNI KOBIETY N= 283 N= 292 N= 166 N= 359 N= 105 N= 209

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10

ws

ws

0- 3 4 5-6 7- 8 9-10 11 12-14 15-16 17-19 20-32

0- 2 3- 4 5 6- 7 8 9-10 11 -12 13-15 16 17-32

ws

ws

0- 2 3 4 5-6 7 8-9 10-11 12-13 14-16 17-32

0- 2 3- 4 5 6- 7 8 9 10-13 14-15 16-18 20-32

ws o-

2

3 4- 5 6- 7 8- 9 10 -11 12 -13 14 -16 17 -18 19-32

STEN

ws o-

1 2-3 4 5 6-7 8- 9 10 11-13 14-15 16-32

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10

WS -wyniki surowe

Tabela D

NORMY STENOWE DLA SKALI UCZNIOWIE

STUDENCI

KŁAMSTWA DOROŚLI

STEN MĘlClYŹNI KOBIETY MĘlCZVŻNI KOBIETY MĘ:ŻCZVŻNI KOBIETY N =283 N= 292 N= 166 N= 359 N= 105 N =209

ws

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10

o-

ws 1

2 3 4- 5 6- 7 8-10 11 -12 13-14 15-17 18-21

o-

2 3 4-5 6 7- 9 10-11 12-13 14-15 16 17-21

ws 0- 1 2 3 4- 5 6- 8 9 -10 11 -12 13 -14 15 -16 17 -21

ws 0- 1 2- 3 4 5-6 7- 8 9-10 11 -12 13 14-15 16-21

WS -wyniki surowe

107

ws o-

1 2 3 4- 6 7- 8 9-10 11 - 13 14-15 16-17 18-21

STEN

ws 0-2 3 4-5 6-7 8-9 10-11 12-13 14-15 16-17 18-21

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10

S.B.G. Eysenck, H.J. Eysenck, P. Barrett EPQ-R- ARKUSZ ODPOWIEDZI

w polskiej adaptacji Piotra Brzozowskiego i Radosława Ł . Drwala

Imię ................................... Nazwisko ................................................................. Płeć ................................ Data urodzenia (dzień, miesiąc, rok) ............................................................................................................ Data badania (dzień , miesiąc, rok) ............................................................................................................... Wykształcenie ............................................................................................................................................. ..

2. TAK 3. TAK 4. TAK 5. TAK

6 . TAK 7. TAK 8. TAK 9. TAK 10. TAK

11 . TAK 12. TAK 13. TAK 14. TAK 15. TAK

16. TAK 17. TAK 18. TAK 19. TAK 20. TAK

21 . TAK 22. TAK

23. TAK 24. TAK 25. TAK

NIE NIE NIE NIE NIE

26. TAK

NIE NIE NIE NIE NIE

31 . TAK

NIE NIE NIE NIE NIE

36. TAK

27. TAK 28. TAK 29. TAK 30. TAK

32. TAK 33. TAK 34. TAK 35. TAK

37. TAK 38. TAK 39. TAK 40. TAK

NIE NIE NIE NIE NIE

41 . TAK

NIE NIE NIE NIE NIE

46. TAK

42. TAK 43. TAK 44. TAK 45. TAK

47. TAK 48. TAK 49. TAK 50. TAK

NIE NIE NIE NIE NIE

51 . TAK 52. TAK 53. TAK 54. TAK 55. TAK

NIE NIE NIE NIE NIE

56. TAK

NIE NIE NIE NIE NIE

61. TAK

NIE NIE NIE NIE NIE

66. TAK

NIE NIE NIE NIE NIE

71 . TAK

57. TAK 58. TAK 59. TAK 60. TAK

62. TAK 63. TAK 64. TAK 65. TAK

67. TAK 68. TAK 69. TAK 70. TAK

72. TAK 73. TAK 74. TAK 75. TAK

Pracownia Testów Psychologicznych Polskiego Towarzysiwa Psychołogicznego 1995 ISBN: 83-85512-36-5

ARKUSZ

1. TAK

NIE NIE NIE NIE NIE

NIE NIE NIE NIE NIE

NIE NIE NIE NIE NIE

NIE NIE NIE NIE NIE

NIE NIE NIE NIE NIE

76. TAK 77. TAK 78. TAK 79. TAK 80. TAK

81 . TAK 82. TAK 83. TAK 84. TAK 85. TAK

86. TAK 87. TAK 88. TAK 89. TAK 90. TAK

91 . TAK 92. TAK 93. TAK 94. TAK 95. TAK

96. TAK 97. TAK 98. TAK 99. TAK 100. TAK

NIE NIE NIE NIE NIE

NIE NIE NIE NIE NIE

NIE NIE NIE NIE NIE

NIE NIE NIE NIE NIE

NIE NIE NIE NIE NIE

Nazwisko i

imię

................ .. ........................................ .................. ..... .................... ...... ................. .

Skala

n

N

24

E

23

p

32

K

21

ws

Steny

l NTERPRETACJA:

Podpis badającego

S B.G. Eysenck. H. J. Eysenck. P Barrett

72. Czy często podejmujesz w1ęcej działań , nil: pozwala c1 na to czas? 73. Czy jest wiele osob, które

sta rają się

ciebie

u n 1k ać?

74 . Czy bardzo martwisz s ię swoim wyglądem?

75. Czy uwazasz, ze ludzie

poświęcaJą

EPQ-R

zbyt wiele czasu na zapewnienie w polskiej adaptacji Piotra Brzozowskiego i

swojej przyszłości oszczędzając i ubezpieczaj ąc si ę ?

76. Czy kiedykolwiek

pragnąłeś (pragnęł aś)

nie

R adosława Ł.

Drwala

zyć?

77. Czy uchylałbyś (uchylała byś ) się od płacenia podatków. wiedząc .

że to się

nie wyda? flj . Czy potrdiiSl

IUlkl t;!CIĆ Ldl.>awę lla J.HlyjęCI U'l

lnslwkC}a

79 . Czy starasz się nie być opryskliwy (opryskliwa ) wobec ludzi? 80. Czy zbyt długo się martwisz. kiedy zdarzy ci s ię coś nieprzyjemnego? 81 . Czy postępujesz w myśl zasady ..najpierw pomyśl , później zrób"?

82. Czy

kiedykołwiek upierałeś (upierałaś) się

przy własnym zdaniu?

Odpowiedz na

każde

pytanie, otaczając

kółkiem

TAK albo NIE obok numeru

pytania na ARKUSZU ODPOWIEDZI. Nie ma tu dobrych ani

złych

odpowie-

dzi, ani podchwytliwych pytań . Pracuj szybko i nie zastanawiaj s ię zbyt długo nad dokład n ym znaczeniem pyta ń .

83. Czy cierpisz na .. nerwy"? 84. Czy często czujesz się samotny (samotna)? 85. Czy na

ogół

86. Czy zawsze

potrafisz

wierzyć, że

postępujesz

ludzie

mówią prawdę?

zgodn ie z zasadami, które

głosi sz?

ODPOWIEDZ NA WSZYSTKIE PYTANIA

87. Czy łatwo cię zranić, wytykając błąd w twoim postępowaniu? 88. Czy lepiej jest

postępować według reguł przyjętych

chodzić własnym i

w

społeczeństwie , niż

1. Czy masz wiele róż ny c h za i nte resowań (hobby)?

drogami?

89. Czy spóź n iłeś (spóźn iłaś) s ię kiedyś na spotkanie lub do pracy? 90. Czy lubisz jak wokół ciebie jest d u żo ruchu i c i ągle coś s ię dzieje?

2. Czy zanim coś zrobisz. starasz się najpierw wszystko d o kła dnie przem yśl eć?

91 . Czy chciałbyś (ch ciałabyś ) . by inni s ię ciebie bali?

3. Czy często m1ewasz zmienne nastroje?

92. Czy czasem kipisz e n erg ią, a innym razem jesteś bardzo ospały (os pała) ?

4. Czy zd arzyło ci s ię przyj mowa ć bez protestu poc hwały, wiedząc. że n al e żą

93. Czy czasem odkładasz do jutra to. co powi nieneś (powi nnaś ) zrob ić

się

one

k om u ś

innemu?

5. Czy bardzo przejmujesz

dzisiaj?

się

tym , co ludzie

94. Czy ludzie uważaJ ą cię za osobę o bardzo żywym usposobieniu?

6. Czy je steś

95. Czy ludzie mówią ci wiele kłamstw?

7. Czy ma rtw iłoby cię posiadanie długów?

myś l ą?

osobą rozmow ną?

96. Czy sądzisz , że ma się szczególne obowiązki .wobec własnej rodziny?

8. Czy czasem czujesz s ię .,podle" bez powodu?

97 . Czy jesteś przeczulony (przeczulona) w pewnych sprawach?

9. Czy dajesz pieniądze na cele dobroczynne?

98. Czy zawsze gotów (gotowa) jesteś przyznać się do popełnionych błędów? 99. Czy

byłoby

ci bardzo żal

100. Czy trudno ci

Sprawdź,

czy nie

zwierzęcia ,

się opanować,

które wpadło w

sidła?

gdy wpadniesz w złość?

opuściłeś (opuściłaś) żadnego

pytania.

10. Czy kiedyś z łakomstwa wziąłeś (wzięłaś ) sobie więcej, niż ci się na leżało? 11 . Czy masz

żywe

usposobienie?

12. Czy bardzo po ruszyłby c ię widok cierp iącego dziecka ł u b zwie rzęci a ?

Pracownia Testów Psychologicznych Polskiego Towarzystwa Psychologicznego 1995

13 Czy c zę sto martwisz się z powudu rzeczy, których n1e pow1nienes był (me

14 Czy n1e lubisz ludzi, którzy n1e

c1to

być

nie na

44 . Czy zda r zyło ci się zepsuć lub zgubić coś, co na leżało do kogoś innego?

u mi elą s1ę zachować?

15 Czy zawsze dotrzymuJesz obietn 1cy.

n1 eza l eżn ie

od tego, jak bardzo

może

rękę ? s1ę

1dobrze

s ię bawić

na

wesołym

46 . Czy uważasz się za osobę .spiętą" lub przewrażliwioną? 47 . Czy przeważnie milczysz w towarzystwie innych ludzi?

prz yj ęci u 'i

17 Czy łatwo c ię wyprowadz ić z równowagi? 18. Czy ludzie powinni zawsze przestrzegać prawa? 19 Czy zd arzyło ci się obwmiać kogoś o coś , o czym wiedziałeś (wiedziałaś), n a p rawdę

sam (sama) to

popełniłeś (popełniłaś)?

20 Czy lubisz poznawać nowych ludzi? łatwo zra n i ć

48. Czy uważasz, że małżeństwo jest instytucją przestarzałą, którą należy zlikwidować?

4g. Czy czasem się trochę przechwalasz? 50. Czy mniej niż większość ludzi przejmujesz się tym, czy coś jest dobre czy

złe?

51 . Czy łatwo ci rozkręcić towarzystwo na nudnym przyjęciu?

21 Czy dobre ma niery są bardzo ważne? 22 Czy

45 . Czy zazwyczaj przejawiasz inicjatywę przy zawieraniu nowych znajomości ?

16 Czy zwykle potrafisz odp ręz yć

ze

42. Czy często postępowałeś (postępowałaś) wbrew woli rodziców? 43. Czy martw1sz s 1ę okropnymi rzeczami, które mogłyby się wydarzyć?

pow mn aś była ) powiedzieć lub z rob 1ć?

52 . Czy martwisz się swoim zdrowiem?

twoje uczucia?

23. Czy wszystkie twoje przyzwyczajenia są dobre i pożądane?

53. Czy powiedz iałeś (pow iedziałaś ) kiedyś o kimś coś złego lub złośliwego?

24. Czy w towarzystwie masz skłonność do trzymania się na uboczu?

54. Czy lubisz ws półpracować z innymi ludźmi?

25. Czy zażyłbyś (zażyłabyś) ś rodki , które mogą wywołać dziwne lub

55. Czy lubisz opowiadać przyjaciołom kawały i zabawne historyjki? 56. Czy większość rzeczy ma d la ciebie taki sam smak?

n1ebezpieczne skutki? 26 Czy często czujesz, że masz .. wszystkiego dość"? 27 Czy zd a rzyło ct się zabrać coś (choćby szpilkę czy guzik), co na leżało do kogo ś

57 . Czy jako dziecko byłeś (byłaś) kiedykolwiek zuchwały (zuchwała) wobec rodziców? 58. Czy lubisz przebywać wśród ludzi?

innego?

28 Czy lubisz spędzać czas poza domem?

59. Czy martwisz się. jeśli wiesz, że w twojej pracy są błędy?

29 Czy wolisz c hodzić własnym i drogami. ni ż p rzestrzegać ustalonych reguł?

60. Czy cierpisz na bezsenność?

30 Czy baw1c 1ę zadawanie bólu osobom, które kochasz?

6 1. Czy mówiono ci, że czasem postępujesz zbyt nie rozważnie?

31 Czy częs to dokucza ci poczucie w1ny?

62. Czy zawsze myjesz ręce przed jedzeniem?

32 Czy mów1sz czasem o rzeczach, na których s ię zupełnie n1e znasz?

63. Czy prawie zawsze w czasie dyskusji masz na wszystko gotową

33 . Czy wolisz czytać , n iż spotykać s i ę z l udźmi?

odpowie dź?

34 Czy mas.z wrog ów, którzy chcą ci zaszkodzić?

64. Czy lubisz przychodz ić na umówione spotkania dużo przed czasem?

35. Czy n az wał byś (n azwałabyś ) s i ę osobą n erwową?

65. Czy często czujesz się bez powodu zobojętniały (zobojętniała)

36 Czy masz wielu

przyJaCió ł?

1 <:lnęc.:uny (Lm ę ~;Lona )'?

37 Czy lub1sz ro bi ć kawały, które m o~ą czasem zaszkodzić ludziom? 38. Czy masz

sk łon n ość

do zamartwiania

się?

39 Czy jako dz1ecko wykonywałeś (wykonywałaś) polecenia natychmiast i bez szemrania?

66. Czy kiedykolwiek oszukiwałeś ( oszukiwałaś) w czasie gry? 67. Czy lubisz robić rzeczy wym agające szybkiego działan ia? 68. Czy twoja matka jest /była/ dobrą kobietą? 69. Czy często podejmujesz decyzje pod wpływem chwili?

40 . Czy n azwałbyś ( nazwałabyś) się lekkoduchem?

70. Czy często masz uczucie, że życie jest bardzo nudne?

41 Czy dobre wychowanie i schludność mają dla ciebie duże znaczenie?

71. Czy kiedykolwiek wykorzys tałeś (wykorzystałaś) koooś?

S. B.G. ey.nc:t, ł1.J . EyMncK. P. Barrett EPQ-R

KLUCZ DO SKALI PS'"łCHOTYZMU KLUCZE

D

2.

D

5.

D D

7.

9.

.D D

12. 14.

D

18.

D

21 .

25.

0

21.8

D

64.

30.

•·D s...

37.

o ·

7ł:

D

81.

D

85.

D

88.

D

·o

59.

D D

64-.

41. ~ 42.o-

91 .

D

68.

48.o so.o

73.

D

75.

D

Pt8cowni8 Teatów ~.,.:tl Pollmga Towwzyotwa Paychclogiczuego 1115

0

95.o 96.

D

99.

D

KLUCZ DO SKAU IWfaiOI'Y%IIU

2.

5.

7.

9.

o D D D .D D

12. 14.

:a

D

56.

•D

,..o·

D i1.

D

85.

D

88.

D

·o

58.

:r~. o

D

&ł.

91 .

D

1a.

0

D

es.

95.o D

21.

13.o 75.o

...o 25.

0

so.o ·11. .

l

....

96.

D

99.

D

s.a.G. Et

r •. H.J. ew-a. P. Bene~t

B'Qit

D

27.

53.

D

57.

D

•• D

D

n.

D

82.

D

D

10.

as.

1~. o

w. D

ee.

D

19.

44.

0

49.

89.

D

83.

D

D

D 11.

23.

o

D ......., ..,..':P:m·a·. ,...

D

98.o

s.

o 31.o

a.

o

.13.o

35.o

eo.o

38.o

22.o

.t3.o

&4:

87.o es.

17.o

83.8

o

92.o 70.o

... o 74.o

97.o 100.o

S.B.G. Eylaa•L H.J. QIMIIC:k. P. S....

. .Qil

KLUCZ DO SKAU BCSI'RAłfJERIJI

1.o

11.

0 7a.o

28.o 56.

s.

o

o 33.

se.o

D

81.D 63.D

36.o

11.D

90.D

40.o 18.0 20.D

45.o 47.

24.

D

87.o •·D D

.

'

72.0

SM.

o