Billiton

AANGEBODEN door den Raad van Beheer der Gemeenschappelijke Mijnbouwmaatschappij Büliton

GEDENKBOEK

BILLITON 1852-1927

GEDENKBOEK

BILLITON 1852-1927 EERSTE DEEL

's-GRAVENHAGE

MARTINUS NIJHOFF 1927

INHOUD VAN

HET

EERSTE DEEL Blz.

VOORWOORD

vu

EERSTE HOOFDSTUK

DE GESCHIEDENIS DER TIN WINNING

1

1. VÓÓR D E OPRICHTING D E R B I L L I T O N MAATSCHAPPIJ

1

2. D E BILLITON MAATSCHAPPIJ

19

3. G E M E E N S C H A P P E L I J K E MIJNBOÜWMAATSCHAPPIJ BILLITON

73

B I J L A G E : GOUVERNEMENTSCONTRACT TOT ONTGINNING V A N BILLITON N° 56

79

TWEEDE HOOFDSTUK

HET VOORKOMEN VAN TIN

87

1. E E N E N A N D E R OVER H E T T I N I N H E T A L G E M E E N E N OP BILLITON

87

2. GEOLOGISCHE G E G E V E N S V A N B I L L I T O N

'105

3. H E T GRONDONDERZOEK

112

DERDE HOOFDSTUK

li

DE WINNING VAN HET ALLUVIALE TINERTS

143

1. D E W I N N I N G V A N H E T A L L U V I A L E TINERTS

143

2. D E M A C H I N A L E INRICHTING V A N H E T B E D R I J F E N V A N D E N E V E N B E D R I J V E N

206

BIJLAGEN

ACHTERIN

1. COMMISSARISSEN VAN

BEHEER

BILLITON

E N D I R E C T E U R E N V A N D E BILLITON M A A T S C H A P P I J , R A A D

VAN

DE

GEMEENSCHAPPELIJKE

MIJNBOÜWMAATSCHAPPIJ

INHOUD V A NH E T EERSTE D E E L

VIII

B I J L A G E N (vervolg) 2.

BESTUURDERS

V A N H E TGEWEST

BILLITON E N V A N D E BILLITONONDER-

NEMING 3.

OPGAVE V A N ADMINISTRATEURS, BEHEERDERS D E R DISTRICTEN

4.

OPGAVE V A N HOOFDINGENIEURS E N C H E F - G E N E E S H E E R E N

5.

G E G E V E N S OVER D E N GROEI D E R BILLITONONDERNEMING

6.

PRODUCTIES D E R DISTRICTEN T / M

7.

STAAT D E R MIJNEN E N H A R E PRODUCTIES

8.

STAAT D E RM I J N E N E N H A R E PRODUCTIES (BOEDING, KLAPA-KAMPIT)

9.

STAAT D E R MIJNEN E NHARE PRODUCTIES

1924/25 (TANDJONG-PANDAN)

(MANGGAR)

10.

STAAT D E R MIJNEN E NH A R E PRODUCTIES (LENGGANG)

11.

STAAT D E R MIJNEN E NH A R E PRODUCTIES

(DENDANG)

PORTRETTEN, KAARTEN EN PLATEN: a. B U I T E N D E N T E K S T :

1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12.

Blz.

Z. K. H. Hendrik, Prins der Nederlanden Vincent Gildemeester baron van Tuyll van Serooskerken John F. Loudon Facsimile van een brief van Prins Hendrik C. de Groot J. Ph. Enneling J. F. den Dekker Geologische kaart van Billiton, 1851, van C. de Groot Oud boorkaartje Een moderne boorkaart (verkleind) Overzicht pompbaggerontginning Erts reservekaart van Billiton schaal 1 : 100:000

Frontispiece 4 6 10 24 30 38 102 120 140 172 aehterin

b. TUSSCHEN D E N T E K S T :

Blz.

1. J. Groothof! 2. K. A. Begemann 3. G. C. R. baron van Tuyll van Serooskerken 4. Tintransport uit Cornwallis in den tijd der Phoeniciërs . . . . • 5. De waterloozingstunnel der ader Tadjau, de* eerste aderontginning van Billiton 6. Kaksalaag 7. Dr. R. D. M. Verbeek 8. Boorpondok

51 53 57 89 98 107 108 112

Blz.

9. Koelit ontginning 10. Kaksahoop (kaksa-toy) . 11. Vallei mettijdelijkestuip 12. Chineesche boor (Tji-am) 13. Valleibeeld 14. Akkeringa-boor 15. Akkeringa-snijschoen 16. J. E. Akkeringa 17. Het boorgereedschap 18. Het indraaien der hoorbuis 19. Het uithalen der hoorbuis 20. Boren op een vlot

116 . . . 117 . . . 123 . . . 124 125 126 126 127 128 . . . 129 . . . 129 131

INHOUD VAN HET EERSTE DEEL

IX

PORTRETTEN, KAARTEN EN PLATEN (vervolg) Blz.

21. Pijpboor 22. Kromme der meevalscoëfficiënten bij verschillende tinrijkdom.men 23. Heihoor 24. Boren met de heiboor 25. Nieuwe groot-formaat boorlepel 26. Aantal werkzame Doorploegen en de aangewezen hoeveelheid erts in picolstin 27. Boorpondok in het woud . . . . 28. Kaksa-afzetting 29. Mijnhoofd met zijn vrouw in 1860. Op den achtergrond het pakhuis Tandjong Pandan met vliering 30. Piepkar 31. Tebat Mang in de Ajer Tindjau. 32. Schets koehtontginning . . . . 33. Koehtontginning 34. Uitgewerkte vallei 35. Valleibeeld 36. Valleibeeld.' 37. Mijnwerkersgereedschap, waaronder regenjas uit vezels gemaakt 38. Chineesche kettingpomp met waterwiel 39. Het pikelen langs de kollongtrappen 40. Tailings (Kéw-moi) verzekering 41. Kaksawasschen 42. Pulso . . 43. Transport van een locomobiel door een vallei 44. Kollong met kettingtransport. . 45. Kollong met transportbandinstallaties 46. Overzicht spuitbaggerontginning 47. De Emmerbagger Eersteling. . . 48. Europeesche beambten in de oude kleederdracht te paard. . . 49. Interieur ponton S. B. I V (spuitpompen) 50. Zuigput spuitbaggerinstallatie. . 51. Monitor

132 136 138 139 140

Blz.

52. 53. 54. 55. 56. 57. 58.

141 142 144

59.

60. 61. 145 148 149 151 152 153 153 155

62. 63. 64. 65. 66.

157

67.

158

68.

159 160 161 165

69.

167 169 171 173 174 175 176 177 178

70. 71. 72. 73. 74. 75. 76. 77. 78. 79. 80.

Een spuitbaggerinstallatie . . . Spuiten tegen het werkfront. . . Spuiten naar den zuigkuil. . . . Tailrace op ijzeren jukken . . . In de tailrace Spuitbaggerinstallatie achter afsluitdam Door de baggerpomp van een spuitbaggerinstalllatie uit tailings opgebouwde afsluitdam . . De spuitbaggerinstallatie V , na door een aardstorting bedolven te zijn geweest Oudste pompbaggerinstallatie. . Overzicht pompbaggerontginning Locomobiel met baggerpomp . . Ponton met twee baggerpompen Pompbaggerinstallatie op ponton Baggerpompponton tijdens verplaatsing Vóóraanzicht electrische emmerbaggerinstallatie (de emmers „close-connected") Een electrische emmerbaggerinstaüatie (Lenggang-Soengai-Lais) Een electrische emmerbaggerinstallatie (Manggar-Bangkoeang). Overladingsplaats emmerbaggermontage Decribleur Ertswegen Het dichtnaaien der ertszakjes door Sekahvrouwen Sleep tjoenia's met een ertslading van 6300 pikols Eentjoenia Een electrische emmerbaggerinstallatie Noria met waterwiel Gwynne's zandpomp Conrad zandpomp Electrische Centrale te Manggar. Eerste wijziging van de Conradzandpomp

179 180 181 182 183 184 186

187 188 189 190 191 192 192 194 196 196 197 197 202 203 204 205 206 207 208 208 209 210

X

INHOUD VAN HET EERSTE DEEL

PORTRETTEN, KAARTEN E N PLATEN (vervolg) Blz. I

81. Interieur van een deel der electrische centrale te Manggar. . . . 82. Het Schakelbord 83. Tweede wijziging van de Conradzandpomp 84. Stannum zandpomp 85. De Vrijleiding 86. Conradzandpomp omgebouwd tot gewijzigde Stannumpomp . . . 87. Pape zandpomp 88. Oliepier bij Tandjong Samak. . 89. Olietanks (Samak) 90. Electrische centrale te TandjongPandan

211 211 212 212 213 214 214 215 215 216

Blz.

91. Electrische centrale te AssamBelobang (Tandjong-Pandan). . 92. Gedeelte van het ateheremplacement Lipat Kadjang (Manggar). 93. Ijzergieterij Lipat Kadjang. . . 94. Draaierij van het atelier Lipat Kadjang 95. Interieur atelier Lipat Kadjang. 96. Plaatwerkerij van het atelier L i pat Kadjang 97. Interieur magazijn TandjongPandan • 98. Interieur magazijn Lipat Kadjang 99. LaadhoofdTandjong-Pandan. . 100. Laadhoofd Lipat Kadjang . . .

216 217 218 218 219 219 220 220 221 221

VOORWOORD De Raad van Beheer van de Gemeenschappelijke Mijnbouwmaatschappij „Billiton" achtte het gepast om op den dag, waarop voor vijf en zeventig jaren de tinwinning op Billiton een aanvang nam, de beschrijving het licht te doen zien van het geheele bedrijf, zooals zich dit gedurende deze drie kwart eeuw op dit eiland ontwikkeld heeft. Voor de samenstelling van dit boekwerk heeft de Raad een beroep gedaan op de medewerking van het beambtenpersoneel, in het bijzonder op het Indische. De bouwstoffen op Billiton tezaamgebracht, werden hier te lande gerangschikt en bewerkt door den Hr. J. C. Mollema, oud-hoofdadministrateur der onderneming, die aldus een zoo volledig mogelijke beschrijving van alle onderdeelen van het bedrijf tezamen stelde. De graphieken in het Achtste Hoofdstuk zijn bewerkt door het lid van den Raad van beheer Ir. A. Groothoff. Het Eerste Hoofdstuk, de Geschiedenis der tinwinning is de vrucht van een uitvoerig onderzoek door den Voorzitter van den Raad van Beheer in het archief der Billiton Maatschappij ingesteld, waartoe het Bestuur der Vennootschap zonder eenige restrictie zijn toestemming verleende.

XII

VOORWOORD

De Raad van Beheer hoopt, dat door dit boekwerk het merkwaardige bedrijf van BiUiton's tinwinning in breeden kring belangstelling zal vinden. Zonder twijfel zal

daardoor waardeering worden gewekt voor den belangrijken onvermoeiden arbeid, die gedurendetalvangeneraties door Neêrlands zonen werd verricht, vaak met opoffering

van hunne gezondheid en zelfs van hun leven, terwijl de ontwikkeling van de techniek van het bedrijf in het bijzonder in den jongsten tijd, niet zal nalaten indruk temaken, op allen, die zich de moeite zullen willen geven daarvan kennis te nemen.

E E R S T E HOOFDSTUK

D E GESCHIEDENIS D E R TINWINNING 1. V Ó Ó R D E OPRICHTING D E R BILLITON MAATSCHAPPIJ

llfïïPKÉPNf TRACTAAT, DAT IN 1814 TUSSCHEN VwA Vti%Si ingeland Nederland gesloten werd, ter regeling van de teruggaaf sliSls/îk wSlfr Insulinde aan het N ederlandsche gezag, bepaalde, „dat het eiland / ^ ^ ^ ^ ^ ,'fSy? Banka volle souvereiniteit werd afgestaan aan „de Nederlanden, R

T

I

K

E

L

2

V

A

N

H

E

T

e n

v

a

n

m

WK ïiÜ *° ^ § r u

n

v a n

°-e residentie Coehin, en aanhorigheden op de kust van

fliï^jNlin^Ps^ Engeland beweerde aanvankelijk, dat het niet genoemde eiland Billiton niet in dezen afstand begrepen was. Daartegen werd van Nederlandsche zijde aangevoerd, dat dit eiland steeds tot Banka had behoord. Evenals dit was Billiton een bezitting geweest van het sultanaat van Palembang. O. a. had het Engelsche gouvernement bij proclamatie van 4 Augustus 1813 een nieuwen sultan van dit rijk erkend, doqh als tegenprestatie van dezen geëischt, „den vollen afstand van het souvereine bezit van het eiland Banka, het „eiland Billiton en al de kleine eilanden, daarbij gelegen en daartoe behoorende." Engeland hechtte groote waarde aan het bezit van Billiton. In het bijzonder deed Sir Thomas Stamford Raffles, die in 1819 Singapore stichtte, al het mogelijke om zijn regeering van de noodzakelijkheid te overtuigen, hare rechten op dit eiland toch niet op te geven. In een memorie, waarvan het afschrift in het archief der Billiton Maatschappij berust, schetst Raffles het groote belang, dat Billiton voor Engeland had. Hij zegt daarin o.a.: „Billiton lies in the direct track of the trade between Europe and China, passing „through the Straits of Sunda, andwould af ford a convenient port of refreshment for our „China Ships and might be expected to become a most extensive entrepot between Eu„rope and China". Billiton

2

VÓÓR DE OPRICHTING DER BILLITON MAATSCHAPPIJ

„An establishment of thë'same nature as that at Singapore would be sufficiënt for „every immediate purpose. In connéction with thatsettlement it wouldform a most valu„able and important link in our series of stations, and would always ensure to us every „fair advantage in the trade of the Archipelago". „Of the comparitive view of Bühton and Singapore it may be observed, that the latter „settlement was made solely with a view to command the Straits of Malacca, and the „protection of our trade passing to and from China in that direction. It has no influence „or command whatever over the Straits of Sunda, an advantage which is possessed by „Billiton". „The two stations would mutually assist each other, and answer almost every object „we have in view, and the loss of either would not be easily supplied". De pogingen van Raffles slaagden niet. Bij het tractaat van 1824, dat verschillende questies tusschen Engeland en Nederland regelde, werd Billiton definitief aan laatstgenoemd Rijk toegekend. Drie jaar te voren was op dit eiland reeds de Hoïlandsche vlag geheschen. Nadat de Palembangsche sultan in 1821 door onze wapenen was ten onder gebracht, ontving de pangéran Sjerief-Mohammed de opdracht Billiton onder Nederlandsen gezag te brengen. Met behulp van een aantal prauwen, bemand met inlanders, werd op hoogst eenvoudige wijze dit bevel uitgevoerd. Men oordeelde het, korten tijd nadien, met het oog op de handhaving onzer rechten tegenover Engeland toch beter, aan ons gezag een sterker aanzien te geven. In 1822 verscheen dus kapitein De la Motte als civiej en müitair gezaghebber. Deze maakte er een eenvoudige versterking en de noodige huisvesting voor twee officieren en 100 soldaten. Na de tptstandkoming van het tractaat met Engeland, werd het gezag overgenomen door den Assistent-Resident J. W. Bierschel. Deze, overtuigd als hij was, dat Billiton evenals Banka tin bevatte, bracht van dit eiland een kapitein-Chinees met 18 mijnwerkers mede. Inderdaad schijnen deze eenig tin gevonden te hebben. In de Muntoksche pakhuisboeken is nog een post te vinden over „van Billiton ingewonnen tin". De aanwijzingen, dat er op dat eiland inderdaad eenigszins belangrijke hoeveelheden tin te vinden waren, schenen echter niet overvloedig. Immers reeds langer dan een eeuw leverde toen Banka tin, doch omtrent Billiton's metaalrijkdom liepen slechts vage geruchten. Bierschel's onderzoek heeft dan ook geen tastbare resultaten opgeleverd. Na het aftreden van den Gouverneur-Generaal baron Van der Capellen (1826), toen er alom groote bezuinigingen werden ingevoerd, werd de nnlitaire bezetting op Billiton teruggebracht tot 1 korporaal en 10 Inlandsche, meest invalide soldaten. Ook de post van AssistentResident werd opgeheven. Langen tijd hoorde men niets van dit eiland. Alleen was het berucht als een hoogst gevaarlijk zeerooversnest. Wee het schip, dat in de omgevingjstrandde; het werd zonder eenig medelijden uitgemoord door een roofzuchtigen zeerooversstam en dan geplunderd.

|

VÓÓR D E OPRICHTING D E R BILLITON MAATSCHAPPIJ

3

% In 1849 kwam Dr. W. R. baron van Hoëvell ), na een 12-jarig verblijf te Batavia jn het moederland terug. Hij was vol van de mogelijkheid om Ned.-Indië krachtig in economischen zin te ontwikkelen. In aanraking gekomen met Vincent Gildemeester baron van Tuyll van Serooskerken wees hij dezen er op, dat in het Museum van het Bataviaasch Genootschap een stuk tin bewaard werd, dat van Billiton afkomstig was. Exploratie van dit eiland kon, meende de enthousiaste Van Hoëvell,rijpevruchten voor de kolonie afwerpen. Van Tuyll ging een stap verder en wist Prins Hendrik voor zijn plannen te interesseeren. Deze, dé eenige Oranjevorst, die Indië bij eigen aanschouwing kende, was steeds bereid een onderneming te steunen, die voor de ontwikkeling van de koloniën van belang was. Hij hielp later krachtig bij het oprichten der Stoomvaartmaatschappij Nederland en de Kon. Stoombootmaatschappij, en stichtte in verband met de doorgraving van het Suezkanaal, een hotel te PortSaid, enz. Van winstbejag was noch bij deze ondernemingen, noch bij die, welke hij voor zuiver moederlandsche belangen hielp oprichten (o. a. de Maatschappij Zeeland), sprake. Dit was zelfs zoo sterk, dat de zaken, waarin de vaderlandslievende prins zich begaf, in de financieele wereld niet in den besten reuk stonden. Het was voor den niet kapitaalkrachtigen Van Tuyll onmogelijk eenige onderneming, waarvoor geld noodig was, op touw te zetten, zonder dat hij met geld, of althans met crediet geholpen werd *). Er werd nu een overeenkomst tusschen den Prins en Van Tuyll aangegaan, waarbij deze gezamenlijk concessie zouden aanvragen voor de exploratie en exploitatie van Billiton. De daarvoor te besteden gelden werden voor gezamenlijke rekening opgenomen, doch het spreekt wel van zelf, dat 's Prinsen credietwaardigheid bij x

*) Walter Robert baron van Hoëvell, geboren 1812, promoveerde in 1836 in de godgeleerdheid en vertrok onmiddellijk daarna, als benoemd predikant te Batavia, naar Indië. Hij was lid en later Voorzitter van het Bataviaasch Genootschap van Kunsten en Wetenschappen, dat hij nieuw leven inblies. Met volle overtuiging de liberale beginselen toegedaan, nam hij, nadat het bericht van de Februari-omwenteling Indie bereikt had, deel aan een te Batavia belegde vergadering, waarin denkbeelden verkondigd werden, die de Indische Regeering onaangenaam waren. Van Hoëvell werd door deze officieel berispt en was feitelijk gedwongen z|jn ontslag te nemen. Na zijn terugkeer i n het moederland nam hij een levendig deel aan de politiek. Hij werd in 1849 in de Tweede Kamer gekozen en werd bij Kon. Besl. van 5 Sept. van dat jaar van allen blaam gezuiverd. Van Hoëvell was een zeer talentvol verdediger van de nieuwe denkbeelden op koloniaal gebied. In 1862 werd hij benoemd tot lid van den Raad van State, welke betrekking hij tot zijn dood (1866) bekleedde. ) Hoezeer bij Prins Hendrik winstbejag bij het deelnemen in deze onderneming op den achtergrond stond, blijkt wel uit het volgende. Toen door het te vermelden onderzoek van Dr. Croockewit het succes der Billiton-onderneming uiterst twijfelachtig scheen, schreef de Prins aan Loudon den 24 Mei 1851 uit Londen, waar hij toen ter gelegenheid van de wereldtentoonstelling vertoefde: „Ik stem geheel in met hetgeen U en Tuyll mij schrijven ten aanzien van een andere te beginnen onderneming. „De kopermijnen waarvan Tuyll mij spreekt achter Serawak op Ned. grondgebied zouden welligt het beste zijn, „aangezien het de beide oogmerken vereenigt: „benuttiging der rijkdommen van den bodem en vestiging van den „Nederlandschen invloed op de grenzen onzer bezittingen tegen vreemde aanmatiging". In denzelfden gedachtengang lag de sterke aansporing, die de Prins tot Van Tuyll richtte, reeds ten tijde der concessieaanvraag om bij de Indische autoriteiten pogingen te doen Billiton tot een vrijhaven te maken. Aldus volgde Z. K . H . zonder dat hem de denkbeelden van Raffles bekend waren, het voorbeeld van den grooten Engelschman. Slechts behartiging van het openbaar belang was daarbij 'a Prinsen richtsnoer. Van Tuyll en Loudon wisten hem van dat denkbeeld af te brengen, daar dit bij het Gouvernement niet de minste kans van slagen had en een poging daartoe, slechts ontstemming zou teweeggebracht hebben. l

4

VÓÓR DE OPRICHTING-DER BILLITON MAATSCHAPPIJ

het verkrijgen van fondsen den doorslag gaf. Wel was ook diens fortuin in dien tijd niet zoo heel groot, doch hij had van zijn Moeder, de bejaarde Koningin-Weduwe Anna Paulowna nog een belangrijk fortuin te erven. Het was zonder twijfel uit deze overwegingen, dat de firma A. van Hoboken en Zonen te Rotterdam zich bereid verklaarde een half millioen gulden bij hun agent te Batavia, de firma Reynst én Vinju, onder tal van zeer bezwarende voorwaarden en tegen een rente van 7\ % 's jaars ter beschikking van de concessieaanvragers te stellen. Van Tuyll wist voor zijn plannen te winnen, John F . Loudon ), die goed in Indië bekend was. Loudon was voor herstel van gezondheid in Europa, toen hij, te Parijs vertoevende, in 1850 het verzoek van Van Tuyll kreeg, om zich als vertegenwoordiger van den Prins voor de Billitonzaak te interesseeren. De regeling werd getroffen, dat deze y gedeelte van de eventueel door hem in deze onderneming te maken winst aan Loudon zou afdragen. Als vertegenwoordiger van Z. K . H . zou Loudon, bij diens afwezigheid, dezelfde rechten als Van Tuyll hebben. Intusschen was den 24en October 1850 een Kon. Besluit verschenen, dat voor het rnineralogisch vraagstuk in den Archipel van groot belang was. De voornaamste inhoud van dit Besluit vinde hier een plaats. „Overwegende, dat het wenschelijk is, den delfstoffelijken rijkdom vandeOost-Indi„sche archipel dienstbaar te maken aan de ontwikkeling van de Nederlandsche nijver„heid", werd toegestaan „aan Nederlanders, in Nederland of in Nederlandsch-Indië gevestigd en die ten genoegen van het Gouvernement bewijzen daartoe de middelen te „bezitten" „de ontginning van delfstoffen bevattende gronden in Nederlandsch-Indië, „volgens de algemeene grondslagen in de volgende artikelen vastgesteld". „De eilanden „Java en Banka blijven hiervan voorloopig uitgezonderd". „De overeenkomsten betreffende de te verleenen concessiën worden gesloten met den „Gouverneur-Generaal, met wiens overleg de bijzondere voorwaarden der concessie wor„den geregeld. De aanvrage wordt gericht hetzij aan den Gouverneur-Generaal, hetzij „aan het Departement van Koloniën". „Vóór het verleenen der concessie wordt steeds, wanneer dit niet reeds heeft plaats „gehad, van gouvernementswege een grondig plaatselijk onderzoek ingesteld, niet alleen „naar den rnineralogischen rijkdom van, maar ook naar de rechten van de bevolking op „de aangevraagde gronden, en de daaruitvolgende aanspraak op scliadeloosstelling, als„mede naar het bedrag van het kapitaal, dat voor de behoorlijke ontginning derindege„vraagde concessie bedoelde gronden vereischt wordt". „Het staat den belanghebbende vrij, voor zijn rekening, een deskundige te benoemen, 1

s

») John Francis Loudon (1821—1895), broeder van den in 1872 tot Gouverneur-Generaal benoemden Mr. James Loudon, die in 1884 in den adelstand verheven werd. John F. Loudon wijdde zich na zijn terugkomst in het moederland aan het collectionneeren op verschillend gebied. Beroemd is zijn verzameling Delftsch aardewerk, die door •zijn erfgenamen aan het Rijksmuseum werd afgestaan en het meest volledige beeld geeft van deze kunstindustrie. Gedurende enkele jaren was hij hofmaarschalk van Prins Alexander. Hij was een hoogst merkwaardig, veelzijdig man, die als pionier in de wildernis voor geen enkele taak terugdeinsde en zich later als fijnbesnaard kunstkenner ontwikkelde. Hij stierf ongehuwd.


5

ten einde dat onderzoek gemeenschappelijk te bewerkstelligen met den door het Gou„vernement daartoe aangewezene". „De ondernemingen worden door het koloniaal bestuur bevorderd en beschermd door „alle zoodanige middelen, als hetzelve na overleg met de concessionarissen het meest „doelmatig oordeelt. De daaruit voortvloeiende vermeerdering van uitgaven komt voor „rekening der concessionarissen, die den vereischten waarborg voor de teruggave stellen. „In geen geval worden geldelijke voorschotten door het gouvernement verleend". „De afstand van de gronden geschiedt bij wijze van erfpacht of huur, doch voor geen „langeren termijn dan 40 jaren". De Prins en Van Tuyll hadden de concessie voor ontginning van Billiton aangevraagd en op grond van dit Koninklijk Besluit werd nu door de Regeering een geologisch onderzoek van dit eiland gelast. Daartoe werd aangewezen de ambtenaar, die in Indië belast was met natuurkundige onderzoekingen, Dr. J . H . Croockewit ). Deze kwam MOctober 1850 op Billiton aan. Den tijd, die met dit onderzoelf. gemoeid was, maakten Van Tuyll en Loudon zich ten nutte door een bezoek te brengen aan Cornwallis, om zich daar van tmontginningen op de hoogte te stellen. Den 18en Januari 1851 vertrokken zij uit Southampton met de Engelsche mail naar Batavia, waar zij 12 Maart aankwamen. Die aankomst had plaats onder hoogst teleurstellende omstandigheden. Immers toen de beide reizigers te Singapore de Engelsche mail verlieten om over te gaan op een Hollandsen schip, ontving Van Tuyll een brief van Hertog Bernhard van Saksen-Weimar ), toen legercommandant in Ned.-Indië, hem meldende, dat de uitslag van het onderzoek van Dr. Croockewit hoogst ongunstig was. In een uitvoerig rapport concludeerde deze dat_„het zeker is: dat het eiland Billiton „geen tinerts in zijn bodem bevat." „Er wordt wel een ertssoort gevonden, die op tin„erts uiterlijk wat gelijkt, maar volgens de rekenkundige en mechanische eigenschappen „volstrekt geen tin in hare zamenstelling kan bevatten; onkundigen hebben dezen kop„pong-erts waarschijnlijk voor tinerts aangezien, waaruit de vele overleveringen over „tinerts op Billiton waarschijnlijk haren oorsprong hebben genomen." In het bijzonder Loudon liet den moed niet zinken; naar hij later mededeelde had hij 1

8

'*) Dr. Johan Hendrik Croockewit Hzn. (1823—1880) was na in 1849 tot Doctor in de wis- en natuurkunde te zijn gepromoveerd, in datzelfde jaar naar Indië uitgezonden. Na zijn boven vermeld onderzoek in Billiton, werd hij belast met een onderzoek betreffende de steenkolenlagen op Borneo en later met wetenschappelijke waarnemingen in de Molukken en op Nieuw-Guinea. Na met verlof in Nederland te hebben vertoefd, werd hij in 1860 benoemd tot Assistent-Resident. Croockewit heeft als zoodanig verschillende standplaatsen gehad en eindigde zijn loopbaan als Resident van Banka. In 1871 verliet hij 's Lands dienst. *) Hertog Bernhard van Saksen Weimar—Eisenach (1792—1862) had bij Waterloo aan de zijde van den toenmaligen Nederlandschen kroonprins gestreden; hij was in Nederlandschen krijgsdienst getreden en was van 1848 —51 commandant van het Nederlandsen-Indische leger. Het, korten tijd geleden voor den Volksraad verbouwde, paleis in het Hertogspark te Weltevreden werd voor hem opgetrokken. Zijn diensten werden zeer op prijs gesteld. Na zijn dood werd het bekende monument in den Langen Vooihout te 'sGravenhage te zijner eere opgericht. Zijn dochter Amalia huwde in 1853 met Prins Hendrik.

6


een voorgevoel, dat er iets aan het onderzoek haperde. Hij meende dan ook tegenover den Prins niet verantwoord te zijn, als hij niet, vergezeld van een deskundige, naar Billiton ging. Toch getuigde het van een groot doorzettingsvermogen, om aan dat voornemen gevolg te geven. Toen Van Tuyll en Loudon te Batavia kwamen, bleek het hun, dat zoo goed als alle toongevende personen het oordeel van Croockewit onderschreven. Uit den aard der zaak, waren andere deskundigen in Indië moeilijk te vinden. Toen men eindelijk op een vertrouwden geoloog, Dr. Schwaner, de hand had kunnen leggen, en daarvoor de medewerking van den Gouverneur-Generaal Rochussen verkregen had, overleed deze aan kwaadaardige koortsen. Een nieuwe deskundige werd gevonden in den ingenieur Cornelis de Groot ). De Gouverneur-Generaal beschikte den 29en Mei 1851 gunstig op het request van Loudon, als gemachtigde van den Prins en van Van Tuyll, om „het voorloopig onderzoek op „Billiton te beschouwen als niet geschied, en om alsnog een nader onderzoek van Gou^vernementswege te doen plaats hebben en hetzelve op te dragen aan den Ingenieur „der 2e klasse voor het mijnwezen C. de Groot", onder mededeeling, dat deze „ingenieur „bereids opontboden was om te overleggen de wijze op welke dit nader onderzoek zoude „behooren te worden bewerkstelligd". Dezen ingenieur werd toegevoegd de aspirant-ingenieur Huguenin, en tevens werd, in verband met de eventueele schadeloosstelling aan de bevolking te verleenen, goedgevonden, dat een ambtenaar, aan te wijzen door den Resident van Banka, de expeditie zou vergezellen. Met Z. M.'s Etna werden de concessieaanvragers en de deskundigen vervoerd; bovendien werd nog Z. M.'s schoener Aruba ter beschikking gesteld voor eventueele tochtjes langs de kust. 1

») Cornelis de Groot (1817—1896), zich later ook noemende „De Groot van Embden" trad in 1833 als volontair in den krijgsdienst met de hoop op die wijze den officiersrang te bereiken. In 1840 nam hij ontslag uit den dienst, in welken hij tot opperwachtmeester was opgeklommen, omdat de gelegenheid om officier te worden, toen gesloten werd voor allen, die niet de Koninklijke Militaire Academie bezocht hadden. Hij nam zijn intrek bij zijn te Delft wonende ouders. Toen in 1843 in die stad de Kon. Academie tot opleiding van ingenieurs werd opgericht, gelukte het hem daar tot de studie te worden toegelaten, voornamelijk door den steun (ook f inancieelen) van den toenmaligen Prins van Oranje, beschermheer dier Academie. In 1846 behaalde De Groot het diploma van civiel-ingenieur; bij werd toen benoemd tot aspirant-ingenieur van den Waterstaat in Ned.-Indië en in die qualiteit tot oefening in de praktijk werkzaam gesteld in Zeeland en op de fabriek van Van Vlissingen te Amsterdam. Intusschen was er besloten een corps mijn-ingenieura voor N.-I. op te richten. Ten behoeve daarvan werd er een cursus aan de Delftsche Academie ingericht. De jongelui, die dezen cursus gevolgd hadden, werden naar Engeland gestuurd, om daar practisch in de mijnbouwkunde werkzaam te zijn. Men achtte hen te jong om aldaar zonder toezicht te zijn. Daarom werd De Groot, die inmiddels 30 jaar geworden was, aangewezen om de 4 a.s. mijningenieurs te begeleiden. De Groot, die uit den aard der zaak van het verblijf in Engeland geprofiteerd had, wist zich in 1850 tot ingenieur 2e klasse bij het mijnwezen in Ned.-Indië te doen benoemen. In 1861 werd hij tot hoofdingenieur bevorderd. Het grootste deel van den Indischen Archipel werd, voorzoover zulks toen mogelijk was, door hem bereisd. Na in Januari 1866 te zijn gepensionneerd, werd hij benoemd tot Vertegenwoordiger der Billiton Maatschappij, welke betrekking hij in 1871 neerlegde. Daarna deed hij nog tal van onderzoekingen, hem door particulieren opgedragen; o. a. maakte hij reizen naar Amerika en Afrika. Hij was steeds ijverig werkzaam in het belang van Indië en was o. a. Voorzitter van het Indisch Genootschap.

VÓÓR D E OPRICHTING D E R B I L L I T O N M A A T S C H A P P I J

7

Eindelijk werd goedgevonden, dat, indien het mineralogisch onderzoek van Billiton ongunstig mocht uitvallen, een zelfde onderzoek zou verricht worden op de Karimoneilanden, Singkep en den Lingaschen archipel. De Resident van Riouw werd aangeschreven om de betrokkenen te voorzien van aanbevelingsbrieven voor de vorsten van Linga en Riouw. Den 14den Juni arriveerde H . M.'s Etna met de expeditie ter reede van Muntok. Toen Van Tuyll en Loudon zich haastten hun opwachting bij den Resident te maken werden zij in hooge mate getroffen door de houding van dezen. Hij weigerde tamelijk wel alle medewerking. Waar de beide heeren te Buitenzorg en Batavia de meest mogelijke tegemoetkoming hadden ondervonden, verdiepten zij zich in gissingen naar de reden dezer onbeleefdheid. Personen, die op Banka bekend waren, weten deze aan het niet strikt opvolgen van de daar bestaande etiquette, om den Resident niet anders te bezoeken dan uitgedost in zwart lakenschen rok en broek. Waarschijnlijk zal de antipathie van tal van ambtenaren tegen particuliere exploitatie, die in dien tijd in Indië veelvuldig .voorkwam, het hare daartoe hebben bijgedragen ). Na veel moeite gelukte het toestenuning der autoriteiten te verkrijgen, dat een administrateur van de rijkstinexploitatie op Banka, Van Bloemen Waanders, de expeditie naar Billiton zou vergezellen. Deze bracht twee bekwame mijnwerkers mede. Toevallig ontmoette Loudon te Toboali op Banka een man, die een grooten invloed zou hebben op de toekomst der tinontginning. Een Indo-Europeesche klerk van den havenmeester, J. F. den Dekker, sprak hem aan en vroeg of hij, zonder bezoldiging mede mocht gaan naar Billiton. Hij had veel kennissen gemaakt onder de op dit eiland thuis behoorende handelaren en van hen de verzekering ontvangen, dat er tin te vinden was, doch dat de Depatti, het Inlandsche hoofd, bevreesd voor de vestiging van Europeanen in zijn gebied, alles deed om dat geheim te houden. Den Dekker kreeg een maand verlof van zijn chef en vergezelde de pioniers. Eindelijk konden zij met de Etna naar het beloofde land vertrekken. Den 27en Juni kwam deze op de reede van Tandjong-Pandan aan; den volgenden dag zetten zij voet aan wal. Zij werden daar ontvangen door den Depatti *), omringd door een groot gevolg. Zeer onderdanig, maar zoo positief mogelijk, deelde deze mede, dat hij niets van tin af wist en nooit iets'op Billiton had gezien, dat naar tin leek. Kort geleden was er immers nog een „doctor tanah" (gronddokter) op het eiland geweest; deze had dit naar alle kanten doorkruist, doch had evenmin iets kunnen vinden. Den Dekker woonde dit, op Inlandsche wijze gevoerde, omslachtige onderhoud niet bij. Hij had in dien tijd vriendschap gesloten met een Inlander, die hem onder groote geheimzinnigheid de plaats aanduidde waar zeker erts te vinden zou zijn. Kort na het bovengeschetste onderhoud 1

») Inderdaad heeft de Resident van Banka herhaaldelijk te kennen gegeven, dat de exploitatie van Billiton naar zijn oordeel in strijd was met 's lands belang. In zijn schrijven van 5 Maart 1853 aan den Gouverneur-Generaal verkondigde hij o. a. de stelling; „Naar mijn overtuiging kan Billiton niet welvaren zonder aan Banka te schaden." *) Omtrent dit hoofd en de bevolking, die de pioniers op Billiton vonden, zal een en ander worden medegedeeld in het zevende hoofdstuk.

VÓÓR DE OPRICHTING DER BILLITON MAATSCHAPPIJ 8 kwam Den Dekker met een mooi monster tinerts aandragen. Enkele uren waren dus voldoende geweest, om het uitgebreide onderzoek van Dr. Croockewit afdoende te logenstraffen. Onmiddellijk werd nu begonnen een put te graven op de plek, waar het monster gevonden was. Den 15en Juli waren er 4 zulke putten gemaakt. Men had toen reeds met primitieve middelen erts gesmolten en kon dus. zuiver tin medegeven aan de Aruba, die dien dag vertrok. Van Tuyll ging met deze mede naar Batavia. Een juichkreet kon nu naar Holland gaan, den Prins het gelukkige nieuws mededeelende. Van Tuyll ging de noodige stappen bij den pas opgetreden Gouverneur-Generaal Duymaer van Twist doen, ten einde het verkrijgen der concessie te bevorderen en ook schijnbaar minder gewichtige belangen te behartigen. Zoo was de door Den Dekker aangevraagde verlenging van verlof niet verleend, zoodat deze, voor het welslagen der onderneming, onmisbaar geachte kracht een paar dagen later naar Banka moest terugkeeren. In de enkele weken op Billiton doorgebracht, hadden de pioniers toen reeds de schaduwzijde van hun taak ondervonden. Van Tuyll en Loudon hadden koorts en diarrhee gehad; tal van hulpkrachten leden aan dezelfde kwaal. Daarbij kwam, dat de expeditie voor haar vertrek reeds gewaarschuwd was tegen het gevaar, dat hare leden op last van den Depatti, die immers den inval in zijn terrein met een zeer wantrouwend oog aanzag, zouden vergiftigd worden. Met kalmte en koelbloedigheid werd dit gevaar getrotseerd. Op den middag van den dag van aankomst noodigde de Depatti, de Heeren aan een heerlijke rijsttafel, doch toen hij zelf uit zg. bescheidenheid weigerde daaraan deel te nemen, scheen het wel of deze waarschuwingen op goede gronden rustten. Gelukkig bleek deze maaltijd geen slechte gevolgen te hebben. Met groote kracht, en bewonderenswaardige energie, zette Loudon zijn taak voort. Den 12en Augustus vond hij, met zijn primitieve hulpmiddelen, een rijke ertslaag. De Groot en Huguenin, die een ander deel van het eiland onderzochten, waren in het algemeen minder gelukkig geweest. Toch hadden ook zij belangrijke aanwijzingen van het voorkomen van tin gevonden. Eindelijk kwam Van Tuyll den 28en Augustus op Billiton aan. Ook Den Dekker had vergunning gekregen, tengevolge van aandrang op de Buitenzorgsche autoriteiten, om terug te keeren. Van Bloemen Waanders, die slechts voor korten tijd ter beschikking der expeditie gesteld was, vertrok in September mede naar Banka. Nadat er nog, zij het ook onder groote moeilijkheden, zooveel mogelijk geëxploreerd was, vertrokken Van Tuyll, Loudon, De Groot en Huguenin den 27en November naar Batavia. De eerste achtte nu den tijd gekomen, de definitieve concessie aan te vragen. Het duurde tot 23 Maart 1852 voordat de overeenkomst met de Indische Regeering werd geteekend. Dit belangrijke stuk, dat voor de exploitatie zoo lang de grondwet van het bedrijf was, is als bijlage achter dit hoofdstuk afgedrukt. Na een avontuurlijken tocht kwam Loudon den 20en April 1852 op Billiton terug. Van Tuyll was daar reeds eenige dagen te voren aangekomen.

9

/ÓÓR DE OPRICHTING DER BILLITON MAATSCHAPPIJ

Loudon's komst is een hoogst belangrijk feit in Billiton's geschiedenis. Immers deze is het begin van de exploitatie. Gedurende het eerste verblijf der pioniers kon er alleen sprake zijn van het opsporen van tin, om daaraan de rechten te ontleenenom concessie te erlangen. Nu kon men gesteund door het gesloten contract inderdaad met de tinwinning beginnen. Daarbij diende het geluk den pioniers. Den 16en Mei 1852, ontdekte Den Dekker de rijke tinertsafzetting, welke door de mijnTikoes (in het landschap Sidjoek, N.W. Billiton) met zooveel succes bewerkt werd, dat zij „definancieelekurk" genoemd is, waarop de onderneming in de nu aanbrekende moeilijke jaren, zich drijvende heeft kunnen houden. Tengevolge van het gebrek aan elke leiding, heerschte er op Billiton bij de terugkomst van Loudon de grootste verwarring. Verschillende personen, ook Van Tuyll, hadden Chineezen aangenomen, zoodat er achtereenvolgens veel te veel koelies kwamen. Zij waren van zeer verschillende rassen, die elkander onderling niet verstonden. De door Van Tuyll op Malakka aangenomenen bleken in het bijzonder ongeschikt, en moesten weder worden teruggezonden. Met dit alles waren groote, geheel nuttelooze uitgaven gemoeid. Van Tuyll vertrok spoedig naar Europa; Loudon bleef alleen over met Den Dekker en Van Haeften, een uit Nederland hoofdzakeüjk voor de administratie aangenomen kracht. Hetgeen Loudon in dezen tijd gepraesteerd heeft, is bewonderenswaardig. Het leven op Billiton stelde aan zijn kracht de hoogste eischen. De materieele opofferingen die Loudon zich moest getroosten, worden het best geillustreerd door de volgende regels uit zijn dagboek. „Het wordt hoog tijd aan een huis te beginnen, 't Is hier zulk een smeerboel en de wo„ning wordt zoo bouwvallig, dat men het er bijna niet meer in kan uithouden. Ik heb „een dak, namelijk een kadjang-mat bij wijze van dak over mijn bed, daar wanneer het „regent, er geen drooge plek in huis is, terwijl 's nachts voor verandering de ratten met „de brandende pit uit de nachtlamp aan de haal gaan; gelukkig dat het huis nog al „vochtig is, ik zou anders lang verbrand zijn." Maar het ergste was wel het gebrek aan geneeskundige hulp I Men geve er zich rekenschap van, wat dit beteekende bij een bevolking van 250 Chineezen. Evenals zulks nog thans het geval is, lijden de pas aangekomen Chineezen veel aan beenwonden, die gewoonlijk ontstaan uit een niets beteekenende schram. Deze gaat spoedig in een afschuwelijke zweer uit, waarbij koudvuur komt, dat den dood tengevolge heeft. Alleen gedurende 1852 stierven er 62 Chineesche arbeiders. Men trachtte een arts te engageeren, doch het duurde nog langer dan een jaar voordat een in Batavia aangenomen medicus hulp kwam verleenen. Tot groote spijt van Loudon, die met den arts zeer was ingenomen, overleed deze reeds na een half jaar. De eenige, die een soort medische hulp kon verleenen, was nu wederom Loudon. Niet alleen, dat hij de patiënten de gewone koortswerende middelen ingaf, maar bovendien moest bij in dringende gevallen zelfs amputaties verrichten. Billiton

l

*

10


Toch versaagde hij niet. Zelfs had hij zooveel vertrouwen in de toekomst, dat hij voor ƒ 120.000.— één vijfde deel kocht van de winst, die Van Tuyll in de Billitonzaak zou maken. Van toen af was Loudon dus voor éen vijfde in de geheele onderneming geïnteresseerd. Billiton was in die dagen wel heel ver van de bewoonde wereld verwijderd. Het duurde een maand, voordat de post van Batavia naar dit eiland kwam. Met eenige moeite werd nu de volgende regeling getroffen. De voor de onderneming bestemde stukken werden geadresseerd aan Reynst en Vinju. Deze firma verzamelde ze in een pakket, dat bij het Marine-Departement bezorgd werd. Van daar ging dit naar de mailboot, die het afgaf aan een persoon, die in het groote vaarwater op deze lag te wachten en het dan naar Billiton overbracht. Op die wijze kon men daar tijding van Batavia of Singapore hebben binnen 5 tot 6 dagen. Het is niet te verwonderen, dat Loudon over dien tijd schrijft, dat hij zich in „een „soort van ballingschap" voelde. „Harde arbeid en groote vermoeidheid waren (zijn) „eenige afleiding en te huis gekomen, vond (hij) de eenzaamheid en (zijne) boeken. (Hij) „gevoelde meer dan ooit het gemis aan dagbladen. Eens in de maand ontving (hij) die en die dag was, wanneer de tijdingen goed waren, een ware feestdag". Er werd een zeer levendige correspondentie met Prins Hendrik onderhouden. Uit de thans nog aanwezige brieven van dien Vorst blijkt een buitengewoon groote belangstelling in de onderneming, een onbepaald vertrouwen in Loudon's beleid. Er wordt geen brief geschreven, waarin niet met dankbaarheid gewag gemaakt wordt van de groote diensten door dezen bewezen.

1

De mijnarbeid werd op Billiton geheel geschoeid op het voorbeeld van Banka. Zij, die een mijn wenschten te ontginnen, vormden een kongsie (soort van vennootschap) die uit houders van aandeelen (hoens) bestaat. Deze konden op anderen worden overgedragen. Deelhebbers, die zelf niet werkten, moesten iemand als arbeider (koelie) in hun plaats stellen. Bovendien kon een kongsie nog een aantal koelies, die dus niet deelgerechtigd waren in de winst, in haar dienst nemen. Men trachtte zooveel mogelijk één of twee ervaren mijnwerkers (liefst van Banka) bij elke kongsie te interesseeren. Maar men ontzag zich in den aanvang niet tal van personen, die aan den arbeid niet deelnamen, in de kongsie op te nemen. Zelfs Van Tuyll stond als aandeelhouder in verschillende dezer te boek. Ook Chineesche kooplieden waren vaak in het bezit van „hoens". Onmiddellijk na het stichten van zulk een „kongsie" werden er door de onderneming voorschotten van rijst en andere voedingsmiddelen verstrekt, die later met het gewonnen tin verrekend werden. Viel de ontginning slecht uit, dan werd de mijn wel verlaten, en waren de voorschotten verloren, tenzij de „kongsie" bestond uit personen, op wie eenig verhaal was. Leverde dernijngoede resultaten op, dan profiteerden de aandeelhouders in hooge mate.


11

De organisatie, die Loudon in het leven had geroepen, bleek voldoende krachtig, om hem te veroorloven in het begin van 1853 eenigen tijd afwezig te zijn. Hij moest toch naar Batavia, om zich te verantwoorden ten opzichte van verschillende klachten tegen zijn beleid ingebracht door den Resident van Banka. Bovendien achtte hij hetgewenscht het hoofd te bieden aan de stelselmatige oppositie, die tegen de BilUtonondememing werd gemaakt, niet het minst door Dr. Croockewit, die niet kon verkroppen, dat hij in het ongelijk was gesteld, en het daarom gaarne deed voorkomen, dat er van eenig succes op Billiton geen sprake was. Men insinueerde zelfs, dat er tin van Banka werd aangevoerd, om dit als Billiton-tin aan de markt te brengen. De aanklacht van den Resident was o. a., dat Loudon zich evenals deze „Toewan besar" het noemen; dan maakte hij misbruik van macht, door zich van politiedienaren in uniform te doen vergezellen en wat wel het ergste was, hij werd beschuldigd, opium binnen te smokkelen. Het viel Loudon niet moeilijk zich van elke blaam te zuiveren. Uit deze breedopgezette campagne vloeiden zelfs verschillende maatregelen voort, in het belang der onderneming. Het grootste succes was wel, dat de Gouverneur-Generaal besloot aan Billiton een Assistent-Resident te geven, die onafhankelijk van den Resident van Banka zou komen te staan. De keuze van den nieuwen bestuursambtenaar geschiedde geheel in overleg met Loudon. In Mei 1853 kwam deze (H. G. Dielwart) administrateur der tinmijnen op Banka, op Billiton aan. Hij bracht zijn vrouw mede; de eerste Europeesche vrouw deed toen haar intrede op het eiland. Zijn huis moest gebouwd worden door de concessionarissen, die ook volgens bovenmedegedeeld Kon. Besl. van 30 Sept. 1850 het salaris van dezen ambtenaar moesten restitueeren. De tegenstand, dien de jeugdige onderneming in Indië ondervond, had ook in het moederland weerklank gevonden. Nog voordat met de exploitatie op Billiton kon begonnen worden, richtte het Eerste Kamerüd H . vanRyckevorsel bij de behandeling van de Indische Begrooting van 1853 vragen tot den Minister van Koloniën, die van zeer geringe ingenomenheid met de verleende concessie getuigden. Hij achtte de ontginning op Billiton uiterst nadeelig voor de geldmiddelen van den Staat, omdat deze een concurrentie met de tinmijnen van Banka beteekende. Aldus deed Billiton zijn intrede in de Stat en-Generaal! Het einde van 1853 was voor de tinexploitatie hoogst ongunstig. De dokter stierf; Loudon en Wassenaer *) werden zwaar ziek naar Banka getransporteerd. Dit moest geschieden in een gewone prauw; zes roeiers brachten hen over zee; deze overtocht duurde 3 dagen. De sympathieke Van Wassenaer stierf kort na aankomst; Loudon's ijzersterk *) M. J. Worbert graaf van Wassenaer (1814—1853) le luitenant der infanterie. Men had van hem de grootste verwachtingen. Intelligent en energiek, was Loudon bijzonder met hem ingenomen. Toen hij in Indië kwam ging het, natuurlijk geheel uit de lucht gegrepen verhaal, dat Loudon bij den Prins in ongenade was gevallen, en dat Van Wassenaer hem als diens vertegenwoordiger zou vervangen.

12


gestel bood weerstand. Den 23en December kon hij, ernstig verzwakt, weder op Billiton terugkeeren. Enkele dagen later kwam Van Tuyll; den 5en Februari vertrok Loudon tot herstel van gezondheid naar Batavia, in de verwachting, dat eerstgenoemde ©enigen tijd op Billiton zou blijven. Deze verliet echter het eiland korten tijd daarna. Hij was geen man voor pionierswerk in de wildernis! In Juni vertrok hij weder naar Europa, overtuigd, dat daar stappen moesten gedaan worden, om naar ruimere middelen te zoeken. Ook zou hij naar een hoofdadministrateur uitzien. Het was echter moeilijk personeel voor Billiton te krijgen. De salarissen moesten zeer laag gehouden worden; over de kans, dat deêxploitatie loonend zou worden, hepen de gevoelens uiteen; velen dachten daarover pessimistisch; de vele sterfgevallen onder het Europeesch personeel maakten dienstneming niet aanlokkelijk. Iemand, die op Java nog in zijn onderhoud kon voorzien, dacht er niet over naar Billiton te gaan. Loudon keerde in September op het eiland terug en was niet weinig verheugd, toen hij bericht ontving, dat er een hoofdadininistrateur was aangenomen, aan wien hij de leiding der onderneming kon overdragen. Hij was in Juni 1855 op het punt naar Batavia te vertrekken, toen de nog slechts twee maanden op het eiland vertoevende nieuwe hoofdadministrateur Overbeek, en de bekwame sergeant die de topografische opnemingen zon verrichten Von Kuyava*) door een Inlander werden vermoord. De moordenaar werd onmiddellijk door Chineezen afgemaakt. Men was blijde, de hand te kunnen leggen op den Assistent-Resident Dielwart, die juist zijn pensioen uit den Staatsdienst had aangevraagd; hij werd in Augustus 1855 hoofdadministrateur; waarna Loudon eindelijk naar Europa kon vertrekken. Deze keerde niet vóór Juli 1856 naar Indië terug. Ofschoon hij zich nog wel eens met de Billitonzaken inliet,- indien hij daartoe aangezocht werd, bemoeide bij zich niet meer geregeld met de ontginning. In de eerste plaats meende hij, nu er eenmaal een hoofdadministrateur benoemd was, dat zijn inmenging tot moeilijkheden aanleiding zou geven, maar bovendien was hij een tegenstander van de volgens zijn oordeel somtijds averechtsche bezuinigingen, die van Holland uit, door de omstandigheden gedwongen, werden opgelegd. Niet dan door een belangrijke versterking der beschikbare middelen kon, volgens zijn opvatting, Billiton tot ontwikkeling gebracht worden! Hoezeer Prins Hendrik hem waardeerde, moge blijken uit den volgenden brief, dien bij in 1855 ontving, toen hij op het punt was uit Billiton te vertrekken. „Het is intusschen voor mij een aangename pligt U mijn opregte innige dank te betui„gen, voor de zeer groote moeite en zorg die UE. Waarde Heer, U wel hebt geheven te „geven en te gebruiken in het belang der Bilhtcmondememing, waardoor zij op eene „hoogte is gekomen die ons in staat stelt een Hoofdadministrateur te benoemen. Toen ») Von Kuyava was van een aristocratische Pruisische familie. Hij was officier geweest, doch had na een „affaire d'honneur" het land moeten verlaten en was toen als koloniaal naar Indië gegaan.

VÓÓR D E OPRICHTING DER BILLITON MAATSCHAPPIJ

13

„wij de onderneming in 1852 begonnen, was Billiton als het ware een woestijn; thans „zijn er vele goed georganiseerde mijnen en is het mijnwezen zoodanig ingerigt, dat het „op de weg is alle hoop te geven binnen weinige jaren een voorspoedige zaak en zelfs „Winsten afwerpende te worden." „Ik vertrouw U overtuigd zijt ik nimmer zal vergeten wat ik in het bijzonder aan U „verschuldigd ben voor Uw onvermoeiden ijver en voortvarendheid ten gunste der Bil„ütonondememing. Ik breng er U door dezen mijn innigste dankvooropdeondubbel„zinnigste wijze. „En nu vaartwel, waarde Heer, nogmaals dank, innige dank voor al Uwe moeite en „zorg mijne belangen betreffende, en geloof mij steeds Uw zeer toegenegene H E N D R I K , Prins der Nederlanden. Na het vertrek van Loudon was de to^tand der onderneming bepaald ongunstig. Wel vermeerderde de productie vergeleken met het vorige jaar met 45%, doch door de zakking der tinprijzen (met ± 15%) beteekende de toename der productie geen winst. Daarbij kwamen de groote bedragen, die het Rijk, krachtens het Kon. Besl. van 24 Oct. 1850 als vergoeding voor de „bevordering en bescherming" der onderneming van deze meende te moeten eischen. Deze kosten beliepen ongeveer/20.000 's jaars. Het was niet te verwonderen, dat Van Tuyll in patria het zijne deed om te trachten althans op deze uitgaaf te besparen. Het zal dan ook wel op zijn verzoek geweest zijn, dat baron Van Hoëvell (de man, die hem oorspronkelijk aangespoord had, de exploratie van Billiton ter hand te nemen), den 29 April 1855 den Minister van Koloniën interpelleerde betrekkelijk de toepassing van het Koninklijk Besluit van 24 October 1850. Hij het een ernstige klacht hooren tegen Minister Pahud (na de April-beweging door het Ministerie Van Hall in zijn functie gecontinueerd), dat de ontginning der mineralen in Indië in het algemeen zoo werd tegengewerkt enrlat in het bijzonder de Bülitonconcessionarissen slachtoffers waren van de hooge eischen, die het Gouvernement stelde. Van Hoëvell zeide o. a.: „Wanneer de heer Van Tuyll niet iemand geweest ware van veel kennis, groote geest„kracht en buitengewone voortvarendheid, dan geloof ik dat in geen honderd jaren aan „tin op Billiton meer gedacht zou zijn". Hij drong er ten sterkste op aan, dat het Gouvernement zich voortaan zou tevreden stellen met een „pachtschat" en de restitutie der gemaakte kosten zou laten varen. Niemand minder dan de toenmalige afgevaardigde voor Maastricht.Thorbecke, ondersteunde Van Hoëvell en wees er op, dat de Minister niets deed om de gegronde klachten weg te nemen. Deze, geholpen door den in 1851 afgetreden Gouverneur-Generaal Rochussen, die Alkmaar in de Kamer vertegenwoordigde, meende geen enkele toezegging te kunnen doen, die de onderneming op Billiton ten goede zou kunnen komen. Het werpt wel een eigenaardig licht op de mentaliteit der Indische autoriteiten, dat de agenten Reynst en Vinju aan Van Tuyll schreven, dat het in de regeermgskringen te

VÓÓR DE OPRICHTING DER BILLITON MAATSCHAPPIJ 14 Batavia een hoogst ongunstigen indruk had gemaakt, dat men het „hoofd der oppositie" in de Kamer er voor had gespannen om de belangen van Billiton te verdedigen. Pahud trad 1 Januari 1856 als Minister af, om enkele maanden later den troon van Buitenzorg te bestijgen. Op zijn reis naar Indië schreef hij Prins Hendrik uit Alexandrië nog een brief, waarin hij, naar aanleiding van een verzoek vanZ.K.H. om de belangen der BMtonondememing niet uit het oog te verhezen, verzekerde, dat hij alles zou doen watin zijn vermogen was, om deze te doen slagen. In Buitenzorg aangekomen werd er echter geen enkele maatregel genomen, die op eenige verzachting wees der onereuse Gouvernements voorwaarden waaronder concessionarissen werkten. Reynst en Vinju schreven, dat de Gouverneur-Generaal stelselmatig elk gesprek over Billiton wist te ontwijken. Allerlei moeilijkheden hoopten zich op. Nadat de voor één jaargesloten overeenkomstmet den oud-Assistent-Resident Dielwart afgeloopen was, werd uit Nederland een hoofdadministrateur gestuurd, die een querulant bleek en die, om te voorkomen, dat zoo goed als alle employés op Billiton, hun ontslag namen, door Reynst en Vinju uit zijn betrekking werd ontzet; hetgeen later aanleiding gaf tot een eisch tot schaddc>osstelling van den ontslagene. Als leider bleef toen over de zeer energieke Den Dekker, „een inlandsen kind, behept met de vele gebreken aan die „soort van menschen eigen, maar van wien evenmin ontkend kan worden, dat hij daarentegen vele hoedanigheden bezit, die in de concessie van groote waarde zijn en dat bij „om zoo te spreken de eenige is, die zijn vak verstaat" (Reynst en Vinju). Bedoelde eigenschappen traden o. a. op den voorgrond bij de moeilijkheden, die er rezen tusschen Den Dekker en den „landmeter" J. H. J . baron Sweerts de Landas. Onder dezen titel, die ook later bij de BiUitonmaatschappij werd toegekend aan een tamelijk verantwoordelijk ambt, was deze in 1856, met toestemming van het Gouvernement in dienst genomen. Sweerts was genie-officier; hij werd belast zoowel met de terreinopname, waaruit de mogelijkheid zou moeten blijken of er met succes nieuwe mijnen zouden kunnen geopend worden, als met het in kaart brengen der reeds geëxploiteerd wordende mijnen. Volgens de concessiebepalingen moesten deze teekeningen aan het Gouvernement worden ingezonden. Een mijn is, zooals later in het derde hoofdstuk nader zal worden uiteengezet, alleen dan te exploiteeren, indien men daar over een ruime hoeveelheid water kan beschikken. Om zeker te zijn, dat zulks het geval zou rijn, moesten uitgebreide waterpassingen en opnamen der stroomen geschieden. Tot aan het optreden van Sweerts was aan dit werk niets gedaan. Herhaalde malen bleek het, dat pas in gang gestelde mijnen moesten verlaten worden wegens watergebrek. Keurige kaartjes, door Sweerts vervaardigd met aangifte der plaatsen, waar erts gevonden werd, zijn nog aanwezig. Onder welke moeilijke omstandigheden deze opnamen geschiedden, moge hieruit blijken, dat er voor den landmeter niet eens een woning beschikbaar was. Deze moest een onderkomen trachten te vinden bij de Inlandsche hoofden. Hij ontving als bezoldiging slechts/100— per maand en/100.—voor elke opname met kaarteering door hem verricht.

15 8 Juni 1859 eischte Billiton opnieuw een offer; Sweerts de Landas werd te midden van zijn werk weggerukt. De geneesheer verliet het eiland, zoodat dit geheel van medische hulp verstoken was. De productie nam niet belangrijk toe. Men had in het algemeen aan de exploratie te weinig gedaan. Door het uitloven van pikolgelden aan de administrateurs ging de prikkel om veel moeite te doen voor het onderzoek naar nieuwe ontginningen min of meer verloren, en bovendien: er was voor niets geld. Het debet bij de agenten Reynst en Vinju was opgeloopen tot meer dan ƒ 1.000.000.—. Het gebrek aan behoorlijke ldding van de onderneming ter plaatse, was oorzaak, dat er vanEuropa uit wel eens beslissingen genomen werden, die eigenlijk tot de competentie dergenen behoord hadden, die op Billiton vertoefden. Zelfs de agenten Reynst en Vinju, hoe voortreffelijk deze ook met de Indische zaken bekend waren, konden zich onmogelijk rekenschap geven van vele détails. Waren er groote moeilijkheden, dan werd er nog wel eens een beroep gedaan op Loudon, die intusschen in tal van andere zaken gemengd was. Deze ging dan een bezoek aan Billiton brengen en men kon zeker zijn, dat zijn gezond oordeel en zijn tact de gerezen bezwaren wisten te ovenvinnen. Ook het dualistisch karakter in de leiding der onderneming in Nederland had bezwaren. In den regel werd de correspondentie door Van Tuyll gevoerd. Gewichtige aangelegenheden werden echter steeds ook met den Prins behandeld. Deze vertoefde veelal in Luxemburg, waar hij als stadhouder van den Koning-Groothertog het bewind voerde. Van Tuyll bracht een groot deel van het jaar te Baden-Baden door. Mondeling overleg was dientengevolge betrekkehjk zeldzaam. Daardoor ontstonden herhaalde malen misverstanden, die er o. a. toe leidden, dat er wel eens geheel tegenstrijdige orders naar Batavia verzonden werden. Per zelfde mail bereikte eens de firma Reynst en Vinju de mededeeling van den Prins, dat de tin zooveel mogelijk in Indië moest verkocht worden, terwijl Van Tuyll de order gaf om ze in Nederland van de hand te zetten. Toen de resultaten der ontginning van de alluviale tinmijnen in zulk een mate beneden de verwachting bleven, werd door van Tuyll het denkbeeld aan de hand gedaan te trachten uit primaire afzettingen door middel van een eigenlijken diep-mijnbouw, tin te winnen op de wijze zooals dit in Cornwallis geschiedt. Ten einde met de uitvoering van dit denkbeeld niet de eigenlijke onderneming te belasten, werd er door enkéle vrienden van Van Tuyll en Loudon, een consortium gevormd, dat voor zijne rekening de exploratie van de „tinsteen" ontginning zou beginnen. Van Tuyll ging naar Engeland en nam daar een paar zg. ingenieurs aan, die vergezeld van eenige mijnwerkers, in 1857 te Billiton aankwamen en inderdaad een tinlaag vonden, die zij door schachtbouw hoopten te exploiteeren. Groote verwachtingen werden op deze „tinsteen" gebouwd. Maar ook bier volgde teleurstelling. Een der ingenieurs maakte veel misbruik van sterken drank; daardoor was er voortdurend ruzie. In een brief van Febr. 1858 schrijven Reynst en Vinju dan ook, dat er te Brang (de plaats, waar de schachtbouw werd uitgeoefend) voor alles „een „fatsoenlijk Hollander noodig is, die de Engelschen door zijn gedrag respect inboezemt." VÓÓR DE OPRICHTING DER BILLITON MAATSCHAPPIJ

VÓÓR DE OPRICHTING DER BILLITON MAATSCHAPPIJ 16 In 1859, toen er feitelijk geen hoofdadministrateur was, die eenig gezag uitoefende, daalde de tinproductie tot de helft van die van het vorige jaar. Sterk werd door de beide concessionarissen gevoeld, dat er van afdoende wijziging in de leiding van het bedrijf geen sprake kon zijn, indien dit niet over een behoorlijk bedrag aan contanten kon beschikken. Van Tuyll maakte nu allerlei plannen om aan geld te komen. Hij dacht er over het timteenbedrijf in een afzonderlijke maatschappij in te brengen of wel, hij voerde onderhandelingen om het exploitatierecht op de nog niet geëxploreerde helft van Billiton te verkoopen. Dit laatste werd ernstig bestreden door Hope Loudon, die als gevolmachtigde van zijn broeder van oordeel was, dat dit plan hoogst nadeelige gevolgen voor de concessionarissen zou hebben. De uitdrukkelijke toestemming van J. F. Loudon was voor dergelijke transacties noodig, omdat deze sedert Juli 1857 officieel als participant erkend was in de onderneming voor / deel. Terwijl er met een Amsterdamsche combinatie zeer ernstige onderhandelingen werden gevoerd om de concessie in een te vormen maatschappij in te brengen, overleed Van Tuyll 17 Maart 1860 plotseling aan een beroerte. De oogenschijnlijk volmaakt gezonde man stierf enkele dagen na zijn 48en jaardag, zittende aan de middagtafel van hotel Paulez. Hij üet een weduwe met zeven kinderen na; de oudste nauwelijks 12 jaar; de jongste pas geboren. De groote illusiën, die hij van zijn onderneming steeds met onverflauwd optimisme gekoesterd had, zag hij niet verwezenlijkt. Ook zijn weduwe zou van denlateren bloei der Bilhtonondememing niet profiteeren; zij overleed in het jaar, waarin deze het eerste dividend zou uitkeeren. Hugh Hope Loudon trad op als gevolmachtigde van Mevrouw de Douairière van Tuyll en hare minderjarige kinderen; op hem kwam dus de taak te rusten, die de overledene tot nog toe vervuld had. Allereerst werden nu de pogingen voortgezet om het Bilhtonbedrijf in een naamlooze vennootschap om te zetten. Deze werden in hetzelfde jaar, waarin Van Tuyll overleed, tot een goed eind gebracht. Nu zocht men de participanten niet in de Amsterdamsche handelswereld, doch hoofdzakelijk onder de Haagsche artistocratie. Voornamelijk met medewerking van haar vertrouwensman, den bankier P. J. Landry, werd het benoodigde kapitaal samengebracht. Van de 36 nieuwe aandeelhouders behoorden er 20 tot den Nederlandschen adel. Het kapitaal der vennootschap „de Billiton Maatschappij" werd bepaald op ƒ5.000.000 verdeeld in 5000 aandeelen elk groot f 1000.—. Deze werden onderscheiden in twee rubrieken, elk van 2500. Alleen de houders der aandeelen van de le rubriek hadden stemrecht. De aandeelen der eerste soort zouden gezamenlijk in „ieder geval 'sjaarsuitdekasder „vennootschap genieten een somma van/124.000.—.boven en behalve hun aandeel in „de winsten." Men is tot deze som gekomen op grond van de volgende berekening, die zeker zeer gewrongen en hoogst onduidelijk is. „Concessionarissen stelden zich voor om afstand te doen van de helft der onderne„ming en de andere helft aan zich te behouden". 1

5


17

„ D e waarde der onderneming gesteld op 3 millioen gulden, zou verder daarvan voor „vijftien honderd aandeelen le rubriek bij de aandeelhouders geplaatst en daarentegen „even zoovele 2e rubriek, aan concessionarissen uitgereikt worden. Bovendien werden „duizend aandeelen der eerste rubriek bij de aandeelhouders geplaatst, waardoor men „het bedrijfskapitaal van één milhoen verkreeg, en daartegen weder duizend aandeelen „2e rubriek aan concessionarissen afgegeven, hetgeen het totaal der aandeelen brengt „op 2500 le rubriek en 2500 2e rubriek. „ T e n voordeele der eigenlijke geldschieters, zijnde de aandeelhouders le rubriek, wordt „bepaald, dat alvorens tot een gelijke verdeeling van winsten tusschen beide rubrieken „over te gaan, eerst aan hen zal worden uitgekeerd een som v a n ƒ 124.000.—. D i t bedrag „spruit voort uit de volgende berekening: „voor amortisatie v a n een kapitaal v a n / 2.500.000 i n 99 jaar ad 3 % ,,'sjaars f 75.000.— „ r e n t e v a n / " 1.500.000 a 3 % - 45.000.— „afschrijving v a n waarde van den overgenomen inventaris ƒ 2 0 0 0 0 0 . — 4.000.— /124.000.—" Prins Hendrik en de erven V a n T u y l l ontvingen ieder 600 aandeelen der eerste en 1000 der 2e rubriek, Loudon 300 aandeelen der eerste en 500 der 2e rubriek, zoodat er 1000 aandeelen der le rubriek ter beschikking v a n particulieren werden gesteld. De concessionarissen stonden a l hunne rechten en bezittingen aan de nieuw te vormen vennootschap „ d e B i l l i t o n Maatschappij" af; de schulden der onderneming aan de firma's V a n Hoboken en Z n . en Reynst en V i n j u werden slechts tot een bedrag v a n f 200.000.— door deze maatschappij overgenomen. Daar deze, met inbegrip der schulden v a n de ,,tinsteen"exploitatie, niet minder dan f 928.663,54 bleken te bedragen, bleef er dus nog een schuldenlast v a n r u i m / 700.000.— op de drie concessionarissen drukken. Loudon delgde deze dadelijk door zich voor een deel van zijn aandeelenbezit te ontdoen. Prins Hendrik en de Douairière van T u y l l , zoowel voor haar zelve als i n haar hoedanigheid v a n Voogdes harer minderjarige kinderen, gaven aan de firma V a n Hoboken hunne aandeelen i n de nieuwe onderneming i n onderpand, als waarborg voor de voldoening van hun schuld; een rente van 7\% werd jaarlijks door hen betaald. De nieuwe aandeelhouders konden voorloopig volstaan met 80% op hunne actiën te storten. Concessionarissen kregen i n verband daarmede het recht ƒ 3 0 0 . 0 0 0 (20% van f 1.500.000.—) „ u i t de kas der vennootschap te lichten" en dit bedrag onder zich te houden totdat ook van de nieuwe aandeelhouders volfourneering hunnner actiën verlangd zou worden. De nieuwe maatschappij kreeg dus de beschikking over een betrekkelijk klein bedrag. Immers van de gestorte/ 800.000.— moest /300.000.— ten behoeve v a n laatstgenoemde verpUchting, en ƒ 2 0 0 . 0 0 0 . — te betalen aan de firma V a n Hoboken, worden afgetrokken. De groote vooruitgang bestond i n het eindigen der zoo drukkende intrestrekening, Billiton

2

18


die nu echter voor een belangrijk deel op de particuliere rekeningen van Prins Hendrik en de familie Van Tuyll werd overgebracht. Eerstgenoemde werd beschermheer der Billiton Maatschappij; een titel, waaraan hij echter geen rechten ontleende. Commissarissen werden de volgenden: Mr. W. R. baron van Tuyll van Serooskerken, Grootmeester van het huis van Koningin Anna Paulowna, toeziende voogd van de minderjarige kinderen van den oorspronkelijker! concessionaris; Jhr. H. Steengracht van Oosterland, Grootmeester van het huis des Konings; Joost van Vollenhoven, toen wethouder, later Burgemeester van Rotterdam, die zeer bevriend was met Prins Hendrik; Mr. E . A. Berckmans de Weert, secretaris van het Kabinet des Konings en G. L. J. van der Hucht, die als lid der firma John Pryce & Co., zijn fortuin op Java gemaakt had. De vijf commissarissen namen voor/275.000.— deel in de onderneming. Als Directeuren traden op H. Hope Loudon en P. J. Landry. Het salaris van deze werd in de statuten der Vennootschap bepaald op ƒ 2000.—, doch voor eerstgenoemde bij uitzondering vastgesteld op ƒ 5000.—. Commissarissen moesten hun betrekking belangeloos waarnemen; zij hadden evenals de Directeuren recht op vergoeding van reis- en verblijfkosten. Van eenig tantième in de winst was noch voor Directeuren, noch voor Commissarissen sprake. Intusschen had P. J. Landry het beding gemaakt, dat hij en zijn rechtverkrijgenden, als vergoeding voor hetgeen hij voor het totstandkomen der nieuwe Maatschappij gepraesteerd had, zou ontvangen 1 \°/ van de jaarhjksche bruto-opbrengst gedurende den geheelen duur der concessie „en eventueele verlenging derzelve". Ook Hope Loudon had oorspronkelijk deze conditie gemaakt; hij deed echter afstand van dat recht „onder deze voorwaar„de evenwel, dat gedurende het bestaan dezer vennootschap daaruit worde gevonden en „betaald een som van f 1800.— jaarlijks, als honorarium aan eenen door de directeuren „te benoemen secretaris der vennootschap." Alles wijst er op, dat bij de oprichting der Billiton Maatschappij, de verwachtingen op de financieele resultaten niet zeer hoog gespannen waren. Den 28 October 1860 werden de statuten door den Koning goedgekeurd. B\j Ministerieele beschikking van 15 November 1860 werd goedgekeurd, dat de concessie werd overgedragen aan de Billiton Maatschappij. Q

2. DE BILLITON MAATSCHAPPIJ p een der eerste vergaderingen van Cornrnissarissen der nieuwe maatschappij werd besloten, dat een hunner, G. L. J. van der Hucht naar Indië-zou gaan, om daar als vertegenwoordiger der concessionarissen op te treden. Het was zeker wel gewenscht, dat de nieuwe maatschappij haar gezag in Indië deed gelden. Feitelijk waren er toen twee hc<)fdadniinistrateurs tegelijk. Nadat, zooals boven vermeld werd, de firma Reynst en Vinju den hoofdadministrateur, die met het Gouvernement en het personeel op den meest gespannen voet stond, ontslagen had, werd door haar F. W. H. von Hedemann als zoodanig benoemd. Deze, een Deen van goeden huize, hofjonker van den Koning van Denemarken, had op Java als administrateur van een cultuurondemerning zijn sporen verdiend. Tegelijkertijd had Van Tuyll den in Nederland vertoevenden oud-Assistent-Resident Dielwart, die reeds vroeger gedurende een jaar als hoofdadministrateur op Billiton was opgetreden, deze betrekking op nieuw aangeboden. Deze kwam in Indië, toen Von Hedemann reeds eenige maanden de leiding had. Dielwart was niet populair bij de employés op Billiton. Den Dekker, die ook door de Nederlandsche leiding onmisbaar geacht werd, dreigde dan ook met zijn ontslag, indien de benoeming van Dielwart gehandhaafd werd. Voor het uitzenden van een eigen gevolmachtigde door de Billiton Maatschappij was bovendien alle reden, daar de verplichting had opgehouden, die er tegenover de geldschietende firma A. van Hoboken en Zoon bestaan had, om haar vertegenwoordiger, de firma Reynst en Vinju ook als zoodanig voor de Bilhtonondememing te laten optreden. De comniissaris Van der Hucht nam dus op een voor dien tijd hoog geachte bezoldiging van ƒ 2000.—per maand, de vertegenwoor(Iiging in Ned.-Indië op zich. Deze uitzending deed echter de moeilijkheden niet verdwijnen; integendeel zij is de bron van tal vannieuwe verwikkelingen. Wel wordt het resultaat bereikt, dat Dielwart in het begin van 1861 definitief door Von Hedemann vervangen werd, doch het optreden van Van der Hucht veroorzaakte moeilijkheden met het Gouvernement. Er waren reeds oneenigheden tusschen den hoofdadministrateur en den Assistent-Resident; in plaats dat deze door den vertegenwoordiger werden bijgelegd, scheen Van der Hucht deze nog aan te wakkeren; althans na een van wege den Gouverneur-Generaal ingesteld onderzoek verklaart deze „dat van der Hucht zoo door zijn aanmatigende toon, „als door zijn onverstandige en krenkende uitlatingen, in hooge mate tot de geschillen „tusschen den assistent-Resident van Billiton en den Hoofdadministrateur heeft bijgedragen" en dat deze „door aan de geëmployeerden der BiUitonmaatschappij denom„gang met den assistent-Resident van Billiton te verbieden, dezen in eigen oog, zoowel „als in dat van andere te vernederen, en daarentegen zijnen invloed en zijn betrekkingen „tot de aanzienlijken van den Lande breed uit te meten, onmogelijk de ingenomenheid „van den assistent-Resident met de daar gevestigde onderaeming kon hebben bevor-

DE BILLITON MAATSCHAPPIJ 20 „derd" (Besluit van den Gouverneur Generaal baron Sloet van de Beele (van 17 Dec. 1862). Met dit onderzoek waren belast geweest de chef van het mijnwezen Corn. de Groot (dezelfde, die in 1851 den pioniersarbeid op het eiland verricht had) en de Inspecteur van Financiën Mr. S. C. H. Nederburgh. Dezen vertoefden een viertal weken op Billiton. Hun bezoek was van groot nut voor de Billiton Maatschappij, die gaarne de gelegenheid te baat nam om door de technische en administratieve kennis dezer deskundigen te worden voorgelicht. In het bijzonder was de komst van den chef van het mijnwezen van belang voor de exploratie, die sedert enkele jaren met kracht was aangevat. Nog voor de oprichting der Billiton Maatschappij had de op Banka werkzame mijningenieur J. E. Akkeringa met machtiging van het Gouvernement eenigen tijd op Billiton vertoefd. Men had toen in het bijzonder zijn aandacht gevraagd ten behoeve van de ontginning der primaire ertsen, waarvan men de grootste verwachtingen koesterde. Ook voor de alluviale ontginningen werden door hem. belangrijke aanwijzingen gegeven, doch, ten gevolge van de gebrekkige hulpmiddelen, waarover hij de beschikking had, was het onmiddelhjk succes zijner onderzoekingen niet groot. Eerst in 1864 werd als gevolg van het bezoek van Corn. de Groot de naar Akkeringa genoemde boor op Billiton ingevoerd. Op aanwijzing van dezen ingenieur werd de exploratie van het oostelijk gedeelte van het eiland met eenige kracht ter hand genomen. Feitelijk was dit tot dien nog geheel „terra incognito" gebleven. Later bleek, dat dit deel van Billiton de stoutste verwachtingen zou overtreffen. De uitzending van den commissaris Van der Hucht had de positie der Maatschappij geenszins versterkt. Na zijn tweejarig verblijf in Ned.-Indië, waarvan bij slechts vier maanden op Billiton had doorgebracht, meende hij goed te doen in een brochure getiteld „Mededeelingen over mijne verrigtingen in Indië als vertegenwoordiger van de Billiton Maatschappij" aan zijn grieven tegen de Directie dier vennootschap lucht te geven, die deze beantwoordden in een dergelijke publicatie. Merkwaardig was het dat, waar er blijkens deze stukken zulk een niet te overbruggen kloof bestond, tusschen Van dér Hucht en de Directie, die gesteund werd door de groote meerderheid van het college van conunissarissen, eerstgenoemde toch comniissaris bleef. Waren beide Directeuren het in dien pennestrijd met elkander eens, op andere punten verschilden zij in hooge mate; telkens dreigde Landry met zijn ontslag. Na het vertrek uit Indië van Van der Hucht werd zeer tegen diens advies, tot Vertegenwoordiger aldaar aangesteld het lid der firma Reynst en Vinju: A. J. W. van Delden. Men meende daardoor te ontkomen aan de bezwaren, die de vroegere concessionarissen ondervonden hadden van een vertegenwoordiging door een veelhoofdige firma. Het was echter voor Van der Hucht in hooge mate grievend, dat een lid van het handelshuis, waartegen zijn scherpe brochure niet in de laatste plaats gericht was, tot Vertegenwoordiger der Maatschappij benoemd werd. Oogensclnjnhjk ging het deze in die dagen niet slecht. Van 1862 op '63 verdubbelde

DE BILLITON MAATSCHAPPIJ

21

de tinproductie; de kostprijs per pikol werd met ruim 30 % verminderd en de tinprijs steeg van ƒ 71 tot ruim ƒ 75.—. Aan de betere uitkomsten dezer productie werkte in hooge mate mede de zooveel verbeterde werving van Chineezen. Het koehevraagstuk was tot dien het zwakke punt der exploitatie. Evenals op Banka was de bevolking van Billiton geheel ongeschikt om in de mijnen te werken. Niettegenstaande nieuw-opgetreden administrateurs wel eens het denkbeeld hadden geopperd Javanen of Madoereezen naar dit eiland te doen verhuizen, was het niet twijfelachtig, dat men het voorbeeld van Banka moest volgen en dat men zijn heil uitsluitend in Chineesche werkkrachten moest zoeken. Het Gouvernement steunde, althans in den beginne, de werving van deze koelies allerminst; zelfs verbood het, dat arbeiders, wier contract op Banka was afgeloopen, op Billiton zouden worden te werk gesteld. In verschillende plaatsen in Indië trachtte men Chineezen aan te nemen. Zoowel van Java als van Borneo werden Chineezen gezonden. Het bleek echter alras, dat de eenige goede wijze om werkvolk aan te nemen, die was, dat men de directe immigratie van China uit, bevorderde. De Chineezen op Borneo geboren zijn wel, zooals in een rapport van 1862 vermeld werd, „aan het klimaat gewend; zij zijn echter het uitschot van de slechtste bevolking, „die er wellicht op aarde bestaat en er is geen ondeugd, hoe zwart ook, of zij bezitten „die". Ook met de personen, die men uitzond, om koelies in China te werven, was men niet gelukkig. Nu eens werden geheel verkeerde elementen aangenomen, dan weder verdween de met een belangrijke som uitgezondene, met de noorderzon. Eerst toen men het geluk had met betrouwbare Chineezen te contracteeren, die de door hen aan te nemen koelies, behoorlijk schiftten, gelukte het een geregelde werving dezer heden tot stand te brengen. Zooveel mogelijk deed men alles om het den Chineezen op Billiton aangenaam te maken. In 1862 werden ruim 100 Javaansche vrouwen daarheen gezonden, die, na aankomst, aan de Chineezen werden uitgehuwhjkt. Zij, die zich het best gedroegen en zich bij de tinwinning het verdienstelijkst maakten, hadden de eerste keuze. Toch is deze immigratie van vrouwen geen succes geweest. Er is zoo goed als geen nageslacht uit voortgekomen. Het is de groote kracht der Billiton Maatschappij geweest (zooals in het vijfde hoofdstuk nader zal uiteengezet worden), dat de Chineezen hoe langer hoe meer ingenomen werden met de wijze, waarop zij op Billiton werden behandeld. Zij gaven aan dit eiland de voorkeur boven Banka. Het duurde niet lang of de ambtenaren, die deze staatsontginning leidden, trachtten het voorbeeld der particuliere Maatschappij, hoezeer zij deze ook in den beginne hadden tegengewerkt, te volgen. Zij vroegen o. a. den hoofdadministrateur van Billiton, welken weg deze gevolgd had, om de Javaansche vrouwen daarheen te doen emigreeren.

22


Nog voor de stichting der Billiton Maatschappij waren er door de concessionarissen verzoeken tot het Gouvernement gericht om eenige nadeelige bepalingen der concessie te wijzigen. In het bijzonder hechtten deze groote waarde aan het verlengen der concessie. Tegen het eind van 1864 werd de bepaling gewijzigd, dat de concessionarisse „aan „het Gouvernement moe(s)t afstaan als pachtschat eentiendegedeelte van de zuivere op„brengst der door hen van het land Billiton verkregen producten": Er werd toen bepaald, dat er voortaan zou moeten worden opgebracht) „drie ten honderd van de bruto-op„brengst der ontginning, naar de keuze der Regering in producten of in geld te voldoen". Bovendien werd de volgende bepaling aan art. 14 toegevoegd: „Ter berekening van „hetgeen na primo January achttien honderd vier en zestig, door de concessionarissen „aan de Regering moet worden vergoed, wordt genomen het bedrag der uitgaven van „ieder jaar afzonderlijk, voortgevloeid uit de middelen, die in overeensternming met de „Concessionarissen, tot de bevordering hunner onderneming blijven en worden aangewend; na aftrek van de inkomsten, welke het Gouvernement van het eiland Billi„ton, afgescheiden van de pachtschat, geniet over het betrokken jaar". „Hetgeen tot nu toe krachtens dit artikel is gerestitueerd, en nog over de jaren „1862 en 1863 gerestitueerd moet worden, blijft het eigendom van den Lande". Tevens verviel de beperkende bepaling betreffende het verkoopen van tin, zoodat concessionarissen geheel vrij waren het product in Indië of in Nederland te verkoopen. Het gevolg hiervan was, dat men geregeld al het tin te Batavia veilde. De bepaling, waarbij de cijns volgens de bruto-opbrengst zou worden geheven, was beslist in het nadeel der Maatschappij. Waar de financieele vooruitzichten slecht waren, scheen er geen kans, dat, was de bestaande voorwaarde gehandhaafd, de Regeering in afzienbaren tijd eenige bijdrage zou hebben ontvangen. De nieuwe bepaling, omtrent de verrekening der z.g. beschermingskosten met de opbrengst der middelen, waardoor eerstgenoemde feitelijk niet meer zouden behoeven gerestitueerd te worden, maakte een eind aan talrijke moeilijkheden tusschen den Indischen fiscus en de concessionarissen. De groote bekoringvan de wijziging lag echter in de bereidverklaring van het Indische gouvernement, om de concessie nog 50 jaar te laten loopen. Toen de nieuwe bepalingen aan de goedkeuring van den Koning werden onderworpen, schreef de toenmalige Minister van Koloniën Uhlenbeck, dat een verlenging tot dien termijn in strijd was met het boven in extenso medegedeelde Kon. Besluit van 24 October 1850. De bittere pil, die de Billiton te dezen opzichte te slikken kreeg, werd echter door den Minister verguld door den volgenden brief aan den Gouverneur-Generaal: „Bij het weder opvatten der onderhandelingen met den gemachtigde der Billiton „Maatschappij zou van regeringswege aan deze toezegging kunnen worden gegeven dat „het Indisch bestuur geneigd zal worden bevonden om in nadere onderhandelingen te „treden betreffende de verlenging der concessie nadat gedurende een tijdvak van tien „jaren ondervmding zal zijn opgedaan omtrent de werking der in de artt. 2 en 14 der „oorspronkelijke concessie gebrachte wijzigingen, welke onderhandelingen zullen ge-

23 „voerd worden op de grondslagen, met wijziging van het genoemde Kon. Besluit van „24 Oct. 1850, bij de wet nader vast te stellen". Inderdaad meende de Billiton Maatschappij zich nu bij de voor haar ongunstige herziening der concessiebepalingen te moeten neerleggen. Bleek het dus, dat men van het Gouvernement niet veel te verwachten had, om de lasten van de concessionarisse te verlichten, ook in ander opzicht waren de omstandigheden voor deze hoogst ongunstig. In 1864, toen de oeconomische toestand in Europa gedrukt was door den oorlog tusschen Denemarken en Pruissen, die straks zou gevolgd worden door den krijg tusschen Pruissen en Oostenrijk, daalden de tinprijzen belangrijk. Daarmede ging een groote stijging gepaard van de productiekosten van de tin, o. a. ook veroorzaakt door de duurte der rijst. De productieprijs was in 1864 zelfs hooger dan de marktprijs. Nu eerst bleek op welk een vooze basis feitehjk de Billiton Maatschappij was opgebouwd en m welk een bedenkelijke mate, bij de oprichting der vennootschap, de lasten waren opgevoerd geworden. Een niet te onderschatten last werdo. a. gevormd door de verphchting om aan Landry 1 i /o van de jaarhjksche bruto-opbrengst te voldoen. Na veel moeite stemde deze in 1864 er m toe om deze verphchting te wijzigen in eene tot betaling van 3 % der zuivere winst Nog zwaarder woog de verphchting, die de oorspronkehjke concessionarissen tegenover de firma A. van Hoboken en Zonen hadden aangegaan, waarbij zij zich verbonden om nadat „de voorgeschoten gelden en renten geheel zullen zijn gerestitueerd nog . „gedurende ten minste 5 volle jaren" alle tin dat in Nederland verkocht wordt aan de genoemde firma te consigneeren, die daarvan 3 % commissie in rekening zal brengen terwijl van elders dan in Nederland verkochte tin gedurende dien tijd 2 % aan die firma" zou worden vergoed. Zelfs bepaalde het contract, dat „indien na verloop van de genoemde vijf jaren geen „verschülen zijn gerezen of geen gewigtige verandering in den algemeenen toestand „der zaken is voorgevallen, alsdan de(ze) bepaling op nieuw vijf jaren zal voortduren" Behalve door de verphchtingen jegens buitenstaanders, werden de financieele resultaten nog belangrijk gedrukt door de vaste bijdragen van f 124.000.— die jaarlijks aan de houders van aandeelen der eerste rubriek moest betaald worden; een bijdrage die cumulatief was. Toen de conjunctuur in 1864, zooals vermeld is, ongunstig was, ontstond daardoor onnuddelhjk een volslagen gebrek aan kasmiddelen. Juist in dien zorgvollen tijd meenden de beide Directeuren om verschillende redenen hun ontslag te moeten nemen. Commissarissen noodigden toen R. Browne*) uit zich met de leiding der Maatschappij te willen belasten. D E BILLITON MAATSCHAPPIJ

w l Mmji in ^ S1853 ^ Znaar r h het ? vaderland ! ? ^ T*? waar terugkeerde' 1

1 6

1

6

1 8 4 9

^

«

^

^

n

a

C

e

n

****

f a m Ü f c

'

°P '

a

v

a

' Nederlandse* consul te Canton, van

* « " r *• * -

handelsstad een belang-

24


Toen deze zich eenigszins op de hoogte van den toestand der vennootschap gesteld had, maakte hij bezwaar zich definitief met het Directoraat te belasten. Eerst later, toen men hem den vollen steun had toegezegd voor een eventueele reorganisatie, aanvaardde hij die betrekking op hetzelfde salaris {f 5000.—) dat Hope Loudon genotenhad. In een uitvoerige Memorie zette hij den précairen toestand der Maatschappij uiteen, ponder spoedige en krachtdadige tusschenkomst", was zijn slotsom, vervalt (deze) „in een staat van faillissement". Ernstig werd er over gesproken, of het niet het beste ware te liquideeren, ten einde zich aldus te ontdoen van al de onereuse verphchtingen, die op de onderneming drukten en dan te trachten op de puinhoopen der oude een nieuwe maatschappij te stichten. In haar huidigen vorm scheen het vrij wel onmogelijk, de noodige kasmiddelen te krijgen. Zelfs een bijdrage van/3900—, die men in Indië had toegezegd voor de oprichting van het monument ter herinnering aan Neerlands onafhankehjkheid (Plein 1813) kon slechts met moeite bij elkander gebracht worden. In de eerste plaats werd nu volstorting der aandeelen verlangd. Maar ook daarna was de financieele toestand nog précair. Na tal van oplossingen overwogen te hebben, gelukte het eindelijk met behulp van het bankiershuis Wertheim en Gompertz te Amsterdam een leening te plaatsen van ƒ800.000.— waarvan de helft onmiddellijk opvorderbaar was. Prins Hendrik moest voor .deze prioriteitsleening ten laste der Billiton Maatschappij echter persoonlijk borg blij ven. Uitdrukkelijk deelden de bankiers mede, dat zonder deze zekerheid aan plaatsing der leening niet te denken viel. Door deze garantie was het mogehjk, dat deze hypothecaire leening op de bezittingen der Billiton Maatschappij op gunstige voorwaarde (4i % rente) kon worden aangegaan. Van de aandeelhouders der maatschappij, die bij haar voortbestaan in de eerste plaats belang hadden, bleken echter slechts enkele bereid, zich nog verder in de onderneming te interesseeren; slechts voor ƒ 100.000 — werd door hen ingeteekend. Was aldus in de behoefte aan kasgeld voorzien, zoo sprak het wel van zelf, dat alleen dan op den duur de positie der maatschappij zou kunnen gered worden, indien door krachtige bezuiniging de kostprijs van het tin belangrijk beneden den marktprijs zou kunnen gebracht worden. Voor alles begreep men, dat de leiding der onderneming in Indië ingrijpend moest gewijzigd worden. Het was een fout, dat deze, zetelende te Batavia, in handen was van een handelsman, die nog tal van andere zaken te behartigen had. Toen de firma Van Hoboken de geldschieter was, had deze de voorwaarde gesteld, dat de briefwisseling over haar agent hep, daardoor was het een van zelf sprekend feit geworden, dat een onderneming waarin milhoenen omgingen,werd beheerd als de bijzaak van een groot handelshuis, welks zetel zoo ver van het bedrijf verwijderd was. Bovendien werd voor dit beheer, dat toch niet veel meer dan nominaal kon zijn, niet minder dan f31.500.— 's jaars betaald. Op eenigszins abrupte wijze werd aan Van Delden's taak op het eind van 1865 een

25 einde gemaakt en deze tijdelijk in afwachting van de aanwijzing van een definitieven opvolger overgedragen aan den Agent der Ned. Indische Handelsbank *). Korten tijd daarna wist men den toen met verlof hier te lande vertoevenden chef van het Indische Mijnwezen den ingenieur Cornelis de Groot, die reeds, zooals boven werd medegedeeld, meer dan eenmaal op Billiton geweest was, blijvend aan de Maatschappij te verbinden. Deze verliet met pensioen den Gouvernementsdienst en werd, tegen een vast salaris van ƒ25.000 's jaars, Vertegenwoordiger der vennootschap in Indië, waarheen hij in Januari 1866 vertrok. Hij werd verder niet bij de geldelijke resultaten der onderneming geïnteresseerd. Afgescheiden van de overweging, dat er van winst in den eersten tijd wel geen sprake zou zijn, achtte men het toen, gezien de ervaring, die men had opgedaan met het uitloven van z.g. pikolgelden (waarover later), juister, om een hoogstaand man op een vast salaris aan het hoofd van het bedrijf te stellen. Browne, die een krachtigen stoot aan de reorganisatie der Maatschappij gegeven had, overleed reeds op het eind van 1865. Nadat eerst tijdelijk twee Commissarissen het directoraat vervuld hadden, werd R. H. Arntzenius definitief tot Directeur benoemd. Intusschen had De Groot zijn saneeringswerk in Indië met kracht aangevat. Hij meende, dat er op de hooge remuneraties der leidende beambten moest bezuinigd worden. Zoo had de hoofdadministrateur in het laatste jaar, behalve een salaris van /700.— per maand, nog/52.500.— aan pikolgelden ontvangen. Het overmatig belang, dat den leidenden personen op Billiton gegeven was bij de vermeerdering der productie, had veroorzaakt, dat deze zich niet angstvallig afvroegen, of tegenover de vergrooting der tinwinning wel behoorlijke inkomsten stonden. Niettegenstaande De Groot den hoofdadministrateur een zeer behoorlijke bezoldiging van ruim ƒ 20.000.— aanbood, nam Von Hedemann zijn ontslag. De tinsteenexploitatie werd stopgezet, de zeer kostbare pas voltooide inrichting tot het stampen van erts werd afgebroken. Er behoorde moed en een op groote deskundigheid gebaseerde vaste overtuiging toe, om deze onderneming, die reeds vóór de oprichting der Billiton Maatschappij begonnen was, en waarop de grootste verwachtingen waren gebouwd, aldus zonder aarzeling en zonder raadpleging van de Directie in het. moederland op eenmaal te liquideeren. Noch de zg. deskundigen uit Cornwallis, noch de later in Freiburg door den geoloog Prof. Cotta op kosten der maatschappij aangenomen en op tamelijk hooge bezoldigingen uitgezonden Duitsche „Bergmanner" hadden de groote verliezen kunnen voorkomen, die uit deze exploitatie voortvloeiden. De Groot rekende uit, dat deze in een gunstig jaar een zuiver verlies opleverde van meer dan / 18.500.—. Opheffing beteekende een kapitaalverlies van meer dan / l i l .000.—, maar het was beter in deze afschrijving te berusten, dan op den ingeslagen weg voort te gaan. „Men had," zoó schreef hij, „deze onderneming „nooit moeten ondernemen, zoolang stroomtinerts op Billiton met voordeel te ontgin„nen is-." DE BILLITON MAATSCHAPPIJ

») Tot op den huidigen dag heeft de Billiton Maatschappij aan dit huis hare financieele belangen toevertrouwd. Billiton

2*

DE BILLITON MAATSCHAPPIJ 26 Dat de nieuwe Vertegenwoordiger in Indië ook op ander gebied niet voor het aanvaarden van een groote verantwoordehjkheid terugdeinsde, bleek uit de venrolling van de plaats van Von Hedemann. In 1865 was de toen 19 jaren tellende oudste zoon van den stichter der onderneming, William Charles Reginald baron van Tuyll van Serooskerken, naar Billiton gekomen, voorzien van een aanbeveling van de Directie, in de hoop, dat hij daar als geëmployeerde werk zou kunnen krijgen. Reeds twee jaar later benoemt De Groot hem (dien hg kenschetst als „hoogst fatsoenlijk en uitermate bezadigd voor zijn leeftijd") tot administrateur van hét belangrijke district Tandjong Pandan, met de bedoeling, om, zoodra de aangevraagde meerderjarigheidsverklaring zal zijn afgekomen, dezen jongelmg tot hoofdadministrateur aan te stellen. Op zeer handige wijze wist hij van de verschillende ambtenaren hun instemming met deze benaming te verkrijgen. Het is wel kenschetsend voor den geest, die onder dezen heerschte, dat de oudste van hen, Den Dekker, aldus op demededeeling van De Groot, omtrent de benoeming van den jongen Van Tuyll reageerde: Hij wenschte niemand liever als Hoofdadrrunistrateur boven zich te krijgen dan de Baron van Tuyll, den zoon van wijlen zijn weldoener en hij toonde er zich gevoelig voor, Idat deze zou opgeleid worden tot hoofdadministrateur en inmiddels belast worden met „de waarneming van die functie." In het algemeen beschouwde men het optreden van Van Tuyll als een natuurlijk recht van erfopvolging. Voor het eerst sedert de Billitonsche tinmijnen in exploitatie waren gekomen, was er een deskundig man aan het hoofd van deze geplaatst. Op allerlei wijze brengt De Groot verbeteringen en bezuinigingen aan. De smelting van het tinerts had in de laatste jaren veel te wenschen overgelaten. Het product van Billiton was steeds lager genoteerd, dan dat van Banka; DeGroot zorgde er voor, dat het smeltproces met vedgrootere zorgvuldigheid werd behandeld, zoodat ras het BiMtontinin zuiverheid niet achter stond bij het product van het naburige eiland. De Vertegenwoordiger vertoeft een groot deel van het jaar op Billiton en ontziet zich niet zelf de exploratie ter hand te nemen. Het rijke district Dendang, gelegen aan een goed toegankelijke baai, aan de zuidkust van het eiland, wordt door hem ontsloten. Het gelukt De Groot dan ook den kostprijs van het tin belangrijk te verlagen. Hijliad het groote succes, dat deze bijv. in 1867 de helft bedroeg van dien van 1864en daardoor nog niet onbelangrijk lager bleef dan de verkoopprijs, niettegenstaande deze m het boek iaar 1866/67 tot het ongekend lage cijfer van/ 50 was gedaald. Deze bezuinigingen werden verkregen door een streng toezicht op alle onderdeden der exploitatie. De voortdurende tekorten op derijstvoorraden,die men vroeger met had kunnen voorkomen, namen een eind; de verstrekkingen daarvan werden ingekrompen- aan de leidende personen werden óf geen pikolgelden meer uitgekeerd, óf deze althans belangrijk verrninderd. Zoo genoot de hoofAdministrateur Van Tuyllêen vast salaris van / 1000.- per maand, dat in 1869 op / 1250 zou gebracht worden. Wat deze

27 vaste bezoldiging beteekent ten opzichte der vroegere regeling, blijkt uit de mededeeling van De Groot, dat, waren de voorwaarden, waarop de vorige hoofdadministrateur was aangenomen, gehandhaafd, deze in 1866/67 een bezoldiging zou genoten hebben van / 73.000.—. Ook de gezondheidstoestand, die vroeger zooveel te wenschen had overgelaten, verbeterde belangrijk. Bestraffing der koelies door middel van stokslagen, die vroeger wel eens in ruime mate werden toegediend, hield zoo goed als geheel op. De Chineezen gaven dan ook aan een contract met de Billiton Maatschappij de voorkeur boven een verbintenis met de autoriteiten op Banka. Den lOen Maart 1867 reeds kon De Groot rapporteeren: „Overal heerscht tevredenheid; iedereen doet zijn best; wij gaan een tijd van kalme, „maar ijverige werkzaamheid tegemoet, welke naar ik hoop en vertrouw, de Büliton„maatschappij spoedig in een Woeienden toestand zal brengen". De verstandhouding met den Assistent-Resident, die vroeger vaak zooveel te wenschen had overgelaten, werd door De Groot tot een vriendschappehjke samenwerking verbeterd, die zich ook tot de lagere ambtenaren uitstrekte. Aan de veilingen, die op geregelde tijdstippen te Batavia werden gehouden, werd door adverteering in vreemde bladen, de grootst mogelijke publiciteit gegeven. Ook kwam in dien tijd een einde aan de zware verpüchtingen, die de concessionarissen, ook voor hunne rechtverkrijgenden, tegenover de firma A. van Hoboken en Zoon op zich hadden genomen. Ofschoon het volgens de strikte letter der gesloten overeenkomst twijfelachtig scheen of dit einde niet aanvechtbaar kon zijn, meende de Billiton Maatschappij in 1867 uitdrukkelijk te mogen constateeren, dat hare verplichtingen hadden opgehouden. De firma Van Hoboken verzette zich niet tegen deze opvatting. Al deze omstandigheden leidden er toe, dat in het boekjaar 1867/68 de achterstallige schuld tegenover de aandeelhouders der le rubriek kon worden aangezuiverd. Door den nood gedwongen hadden Conunissarissen zich toch verplicht gezien de betaling uit te stellen van het bedrag van /124.000.—, dat aan die aandeelhouders in elk geval toekwam, ook, indien er geen winst gemaakt werd. In dit verband moge hier melding gemaakt worden van het proces, dat de erfgenamen van den overleden Directeur P. J. Landry de Billiton Maatschappij aandeden. Dezen meenden toch, dat de 3% der zuivere winst, die hun krachtens de met deze aangegane transactie toekwam, ook moest gerekend worden over genoemd bedrag van / 124.000.— De Arrondissementsrechtbank te 'sGravenhage en later het prov. Gerechtshof van Zuid Holland ontzegden aan genoemde erfgenamen dezen eisch. Na afdoening van bovengenoemde schuld kon men over 1867/68 voor de eerste maal een uitkeering op de aandeelen geven van / 45.— per / 1000.—. Geen wonder, dat Commissarissen, erkennende, dat het hoofdzakehjk aan de verdiensten van De Groot te danken was, dat dit resultaat bereikt was, dezen over dat jaar een gratificatie van / 5000.— gaven. Inderdaad kon er toen op gerekend worden, dat de moeilijkste tijd der Billiton MaatDE BILLITON MAATSCHAPPIJ

DE BILLITON MAATSCHAPPIJ 28 schappij ten einde was. Commissarissen besloten nu tot den eigenaardigen maatregel om op de waarde der concessie af te schrijven. Deze liep in 1892 af. Het was in hun oogen rationeel er voor te zorgen, dat aan het eind van het Regeeringscontract de waarde, waarvoor de concessie was ingebracht (zijnde / 4.000.000.—), geheel zou zijn afgeschreven. Na lange beraadslagingen meende men daartoe het best dezen vorm te kiezen, dat den aandeelhouders, telken jare een bedrag zou worden gerestitueerd, zoodat bij het afloopen der concessie, de aandeelen nog slechts éen vijfde deel der oorspronkehjke waarde ƒ 200.—) zouden hebben. Deze hoogst eigenaardige handelwijze van corrnnissarissen, heeft herhaaldelijk het onderwerp van zeer onwelwillende critiek uitgemaakt. In het boekjaar 1868/69 werd een winst gemaakt van / 1.200.000.—. Hiervan werd uitgekeerd aan de aandeelhouders der le serie / 124.000.—; aan de erven Landry / 34.000.—; voor afschrijving op de concessie werd bestemd / 175.000.— of / 35.— per aandeel; / 190.000 werd in een reservefonds voor eventueele slechte jaren gestort; eindelijk bleef er nog ruim / 650.000.— ter verdeeling aan de aandeelhouders over. Toen de kasmiddelen der Maatschappij in zooveel beteren toestand kwamen, achtte De Groot het dringend noodig, dat er een stoomschip werd aangekocht om in het geregelde transport tusschen Billiton en Batavia te voorzien. Wel was er reeds door Van Delden een zg. stoomsleeper, de „Eersteling'' (een tweedehandsschip), voor den hoogen prijs van / 60.00O.— gekocht, doch dit vaartuig was feitelijk slechts geschikt voor de kustvaart op Billiton. Het had zeer geringe laadruimte, de reis naar Batavia met dit kleine schip was vaak niet zonder gevaar. Het juk der NederL Indische Stoomvaartmaatschappij drukte toen zwaar op alle particuliere verschepers). Zoowel de hooge vrachten, die deze vorderde, als de weinig geregelde verbinding, die door het aanloopen der booten, die op Pontianak voeren, gevormd werd, maakten het volgens De Groot gewenscht, dat de Billiton Maatschappij zich een eigen vaartuig aanschafte. Coniniissarissen meenden echter het eerste kleine dividend over het boekjaar 1867/68 niet nog belangrijk te mogen reduceeren door het aankoopen van een stoomschip. Eerst in Maart 1869 werd dit bij de fabriek „De Atlas" te Amsterdam besteld voor / 105.000. Dit vaartuig, dat „Prins Hendrik der Nederlanden" gedoopt werd, kwam niet voor 12 October 1870 in Indië. Het voerde de vlag, die reeds in 1852 door de pioniers was aangenomen: een roode vlag met een witte, diagonaalsgewijze aangebrachte ruit. Het was het eerste Nederlandsche koopvaardijschip, dat door het kanaal van Suez voer. 1

f Deze Maatschappij had de kustvaart in den Indischen Archipel in 1866 in handen gekregen na een publieke inschrijving, gehouden in 1863, waarbij H. O. Robinson, die zijn rechten aan de Ned.-Indische Stoomvaartmaatschappij overdroeg, / 0.01 minder subsidie per mijl vroeg dan de Nederlandsche combinatie van Paul van Vlissingen en Dudok van Heel. Het kapitaal dezer maatschappij was geheel Engelsen; alle schepen werden in Engeland gebouwd; zelfs de herstellingen geschiedden daar. Het feitelijke monopolie der kustvaart, dat door den Minister Fransen v. d. Putte ter wille van een onbegrijpelijk klein verschil in handen van vreemden was gelegd, nam eerst een einde bij de oprichting der Paketvaartmaatschappij in 1891.


29 Enkele maanden later, 6 April 1871, trad de Groot als Vertegenwoordiger der Maatschappij af. Met groote voldoening kon deze terugzien op hetgeen hij gedurendezijn vijf jarig bewind bereikt had. De kostprijs van de tin was gehalveerd; het sterftecijfer der mijnwerkers was bij zijn heengaan éen zesde deel van dat van 1866. De Groot had dit bereikt door een zeer systematisch wel georganiseerd beheer, waarvan hij de regels had neergelegd in een stelsel van aanschrijvingen, die tot in kleinigheden afdaalden. Deze schenen wel eens schoolmeesterachtig, doch hadden het groote voordeel, dat zij niet voor tweeërlei uitleg vatbaar waren, en dat zij den stempel droegen van groote deskundigheid op elk gebied. Bovendien had De Groot zijn persoon nimmer gespaard en op zijn lange tochten blijk gegeven van een bewonderingswaardige onvermoeidheid. Groot van gestalte (op de nieuwe boot was geen hut lang genoeg voor hem; op zijn tochten was geen paard op Billiton sterk genoeg om hem te dragen) boezemde hij den inlanders en Chineezen reeds daardoor ontzag in. Het bewind van De Groot heeft de Billiton Maatschappij van den ondergang gered en haar in korten tijd tot een nieuw bloeiend leven gebracht. Hoezeer Cornmissarissen de werkzaamheden van De Groot op prijs stelden, blijkt uit het geschenk, dat zij in hun vergadering van den 9 October 1871 aan de Groot aanboden. Ten koste van / 3000.— hadden zij bij de firma van Kempen een toepasselijk zilveren kunstvoorwerp doen vervaardigen, dat met een van waardeering overvloeiende toespraak den in het vaderland teruggekeerden Vertegenwoordiger werd overhandigd. Kort na het aftreden van De Groot verliet ook Van Tuyll het eiland. Reeds in Februari 1869 was deze met een kort verlof naar Nederland vertrokkken, daarheen geroepen door een ernstige ziekte zijner moeder. Hij mocht deze niet meer terugzien; zij overleed enkele dagen na zijn vertrek van Billiton. Toen Van Tuyll in Augustus van dat jaar terugkeerde, geschiedde zulks met het voornemen nog slechts korten tijd daar te bhjven. Hij verliet den 9 Sept. 1871 den dienst der Maatschappij; „de meest aangename herinneringen „aan zijn persoon achterlatend", na in alle stukken door De Groot en zijn opvolger geprezen te zijn, als iemand, die „met welwillendheid, ijver, overleg en gepaste zuinigheid aan zijn verplichtingen voldeed". Ofschoon Van Tuyll's werk natuurlijk niet kon vergeleken worden met den baanbrekenden reorganisatiearbeid van De Groot, werd ook hem bij zijn terugkeer een zilveren voorwerp aangeboden, ter halve waarde van het geschenk aan den Vertegenwoordiger. Bij de eerste vacature, die in het college van Commissarissen ontstond, werd hij tot Comnüssaris der Maatschappij benoemd (1872). In plaats van De Groot werd in Maart 1870 D. W. Rost van Tonningen (Indisch ambtenaar, laatstelijk Inspecteur bij de statistische opname van Java), op dezelfde voorwaarden, die voor eerstgenoemden gegolden hadden, tot vertegenwoordiger der maatschappij benoemd. Deze kwam in Dec. 1870 te Batavia. Zijn bezoldiging ging eerst 4 maanden later in, na het aftreden van De Groot. Het is wel kenschetsend voor den geest, die toen bij het bestuur der Maatschappij heerschte, dat, hoezeer men het ook op prijs stelde, dat de nieuwe vertegenwoordiger nog eenigen tijd met zijn voorganger in Indië

DE BILLITON MAATSCHAPPIJ 30 tezamen was, men toch voor deze vroegere komst geen geldelijke vergoeding gaf. Er werd dus op gerekend, dat hij gedurende dien overgangstijd de logé van het personeel op Billiton zou zijn. Rost van Tonningen benoemde tot opvolger van Van Tuyll den eersten apotheker van het Nederlandsch-Indische leger P. J. Maier. Hij wordt een ervaren chemicus genoemd „die ook kennis van geologie heeft". Aldus hoopte de Vertegenwoordiger zijn gebrek aan technische kennis aan te vullen. Een der belangrijkste punten, die de aandacht van Rost van Tonningen vroegen, was de scheepvaartverbinding met Billiton. Men had zich door de aanschaffing van het nieuwe stoomschip geenszins onafhankelijk gemaakt van de Nederlandsen Indische Stoomvaartmaatschappij. Zelfs, indien dit vaartuig steeds ter beschikking geweest was, zou het geen voldoende scheepsgelegenheid geboden hebben voor de groote hoeveelheden tin, die van Billiton moesten verscheept worden. Tusschen 70 en 71 namen deze met 30 % toe. Maar bovendien bleek de „Prins Hendrik der Nederlanden", met hoeveel enthousiasme haar komst ook begroet werd, tal van gebreken te bezitten, die spoedige ingrijpende verbeteringen noodzakelijk maakten. De mogelijkheid tot dokking was i n die dagen in Ned. Indië uiterst schaarsch. Het droogdok op „Onrust" behoorde aan de Kon. Marine. Een verzoek om dit voor de Billiton Maatschappij beschikbaar te stellen, werd door den Admiraal zelfs niét in overweging genomen. Deze deelde mede, dat „hij te veel van Prins Hendrik hield", om dezen bloot te stellen aan de scherpe critiek der Indische pers, indien hij faciliteiten verleende • aan de Maatschappij, waarbij Z. K. H. in zulk een groote mate geïnteresseerd was Voor eenigszins ingrijpende herstellingen en voor dokking moest het stoomschip dus steeds naar Soerabaja gaan. De particuliere inrichting, die daar het monopolie had, verstond de kunst van gepeperde rekeningen te schrijven. Toen in Februari 1872 de Gouverneur-Generaal Loudon zich verplicht had gezien den oorlog te verklaren aan „het Rijk van Atchin", werd de scheepsruimte der N. I. Stoomvaartmaatschappij voor het transport van troepen en legerbenoodigdheden in zulk een mate in beslag genomen, dat het tinvervoer geheel moest geschieden door de „Prins Hendrik". Slechts met groote moeite en met de uiterste krachtsinspanning gelukte het toen het tin te verschepen. Aan den herhaalden aandrang van den Vertegenwoordiger had het bestuur der Billiton Maatschappij eindelijk toegegeven door in 1872 een tweede stoomboot te bestellen voor / 173.000.—. Niettegenstaande de vele gebreken, die de „Prins Hendrik" had en het volslagen gebrek aan kennis, dat de scheepsbouwmaatschappij getoond had voor de speciale eischen, te stellen aan een stoomschip, dat in de tropen dienst moest doen, werd toch dit vaartuig weder bij „de Atlas" besteld. Het werd van een compoundmachine voorzien, waardoor voor een deel de duurdere prijs verklaard werd. Deze werd ech>) Later kwam in deze opvatting der Marine-antoriteiten wijziging. Geregeld werd toen van het dok op Onrust gebruik gemaakt.

31 ter ook gemotiveerd door de overweging, dat de fabriek op den bouw van het eerste schip belangrijk had toegelegd. Eerst in het midden van 1874 kwam het nieuwe vaartuig de „Billiton" in Indië aan. De Vertegenwoordiger Rost van Tonningen was toen reeds vervangen door den gepensionneerden luitenant-kolonel der Genie van het Indischeleger M. A. van Walchren. De eerste twee jaren van diens bewind waren nadeelig voor de productie. Ongunstige weersgesteldheid, gepaard aan eenige verslapping in de leiding gedurende zijn voorganger deden den kostprijs stijgen; nümschoots werd echter compensatie geboden door de groote stijging der verkoopprijzen. In het boekjaar 1872/73 bereikten deze de ongekende hoogte van / 92.48 per pikol; eerst dertig jaren later zou deze prijs opnieuw bereikt worden. Daardoor steeg ook het dividend der Maatschappij in dat boekjaar zeer belangrijk. Het beheer van den Vertegenwoordiger Van Walchren gaf in elk opzicht reden tot groote voldoening. Hij kon bij zijn aftreden, na afloop van het vijfjarige tijdperk waarvoor hij gecontracteerd had, het bedrijf in de beste omstandigheden aan zijn opvolger overdragen. Als zoodanig werd door Commissarissen op voordracht van Van Walchren benoemd de Kolonel der Genie van het Nederlandsch-Indische leger J. Ph. Ermeling, die bij zijn pensionneering den titulairen rang van Generaal-Majoor ontving. Gedurende den voor Indië ongekend langen tijd van 23 jaar, heeft deze de taak van Vertegenwoordiger vervuld. De dienstvoorwaarden van den nieuwen titularis werden aangevuld met de bepaling, dat hij, indien Commissarissen zulks wenschten, zijn woonplaats op Billiton moest vestigen. Generaal Ermeling trad den len Sept. 1879 op. Bij zijn terugkomst in het vaderland ontving Van Walchren niet alleen van de Billiton Maatschappij een voorwerp in zilver als bewijs van waardeering voor de bewezen diensten, doch ook de Europeesche beambten en de Chineesche mijnhoofden op het eiland hadden den Directeur der maatschappij verzocht om aan dit pièce de milieu een geschenk hunnerzijds toe te voegen. Een stel zilveren kandelaars werd dus namens hen aangeboden. Zoodra een plaats in het college van Commissarissen openviel, werd deze door de benoeming van Van Walchren (1882) aangevuld. Deze had in de plaats van den hooffednmiistrateur Maier, die den len Januari 1878 aftrad, Dr. C. L. Vlaanderen, eervol ontslagen chef van het scheikundig laboratorium van het mijnwezen, tot deze functie geroepen. De nieuw benoemde ontving een bezoldiging van / 1200.— per maand; in tegenstelling met de wijze waarop bij vroegere gelegenheden gehandeld was, werd aan Dr. Vlaanderen, gedurende de twee maanden dat hij op Billiton vertoefde, voor het vertrek van zijn opvolger, een vergoeding van / 1000.— per maand toegekend. Vlaanderen's beheer is in het bijzonder van gewicht geweest voor de verbetering van de methode van tinsmelting. Deze geschiedde in den Chineeschen oven van zeer eenvoudige constructie. Vlaanderen voerde een oven in, die wel in principe dezelfde was als DE BILLITON MAATSCHAPPIJ

DE BILLITON MAATSCHAPPIJ 32 deze, doch waarvan de constructie in details zooveel verbeterd was, dat hij een capaciteit had 50% grooter dan de Chineesche. De blaasbalg werd bij verschillende ovens vervangen door een ventilator gedreven door waterkracht. De aandacht van den nieuwen Vertegenwoordiger werd onmiddellijk na zijn optreden, in hooge mate in beslag genomen, door de onderhandelingen betreffende de verlenging der concessie. Bij Kon. Besluit van 2 September 1873 was een nieuwe regeling tot stand gekomen „betreffende de ontginning van delfstoffen bevattende gronden in Nederlandsen Indië". Hierbij werd bepaald, dat „concessiën tot mijnontginning verleend werden voor een be„paalden termijn, den tijd van 75 jaar niet te boven gaande en voor een uitgestrektheid „bij de concessie te bepalen". Bovendien bepaalde dit Kon. Besluit, dat „bij het eindigen van eene concessie, hetzq „door tijdsverloop, hetzij door mtrekking/ tot het voortzetten van de mijnontginning „geen nieuwe concessie buiten openbare mededinging verleend wordt, dan krachtens „van Ons verkregen machtiging". Vergeleken met de voorwaarden vermeld in het Kon. Besluit van 24 October 1850 was de zooveel langere termijn van uitgifte een groote vérbetering. Alle deskundigen waren toch eenstemmig in hun oordeel, dat voor mijnconcessies een termijn van 40 jaar te kort is. Ook 75 jaren is trouwens te krap. Aanvankelijk was dan ook de Minister van Bosse, die deze regeling voorbereidde, van oordeel, dat de normale duur eener mijncoricessie 99 jaar moest zijn. Naar aanleiding van een nota van twee leden van den Raad van State, die het vreemde motief aanhaalden, dat zij den termijn van uitgifte gelijk wilden gesteld zien aan dien, welke bij de Agrarische wet was aangenomen, lokte Minister Fransen van de Putte bovenomschreven Kon. Besluit uit. De Billiton Maatschappij meende, dat nu het bezwaar, dat in 1864 gegolden had, tot verlenging der concessie, vervallen was, en naastte zich, door zijn Vertegenwoordiger een verzoek te laten indienen, om, op grond van de mededeeling van Minister Uhlenbeek die zij als een belofte meende te moeten beschouwen, verlenging der concessie te vragen. Inderdaad werd, voor Indische toestanden van dien tijd, betrekkehjk spoedig daarna (25 Augustus 1880), een concept-contract ontvangen, waarmede zich de hoofdingenieur der mijnen en de Directeur van Onderwijs, Eeredienst en Nijverheid vereenigd hadden, waarbij de concessie, in welker bepalingen overigens geen belangrijke wijziging gebracht werd, verlengd zou worden tot 1927. De wisseling van Vertegenwoordiger en het naderend heengaan van den GouverneurGeneraal van Lansberge veroorzaakten vertraging. De opvolgende landvoogd 'sjacob besloot in 1881, den duur der concessie op 75 jaar te brengen (dus met 35 jaar te verlengen) en den pachtschat met ingang van het nieuwe oogstjaar te verhoogen van3 op 4 % der bruto-opbrengst. Bovendien werden nog eenige wijzigingen van ondergeschikt belang in de bepalingen der oorspronkelijke concessie gebracht. Deze beslissing van den Landvoogd werd bij schrijven van den 26en December 1881 ter kennis gebracht van den Minister. Eerst den 27en October 1882 gaf dezedaaroverzijngevoelenaanBuitenzorgte


33 T • kennen. Toch kon Generaal Ermeling reeds den 10 12en Januari 1882aan de Directie der Bülitonmaatschappij de beslissing van den Gouverneur-Generaal seinen, tengevolge waarvan een contract tot wijziging van dat van 1852 tusschen de gemachtigden van den Landvoogd en die der Billiton Maatschappij gesloten was. Ermeling had het heuglijke feit op Billiton doen vieren, door een extra-rijstuitdeeling aan de koelies en feesten voor Europeanen en Chineezen. Wat gebeurde er intusschen in Nederland? Het Kabinet van Lynden van Sandenburg had den 9en Mei 1882 zijn ontslag ingediend, naar aanleiding van de vijandige houding der Kamer tegenover de door den Minister van Koloniën ontwikkelde beginselen omtrent het grondbezit op Java. Aan de voor die dagen langdurige crisis kwam eerst in September 1882 een einde, door den terugkeer van het demissionnaire Kabinet, echter met de vervanging van den Minister van Koloniën baron van Goltstein door Jhr. Mr. W. M . de Brauw ). Deze werd onmiddeUijk na zijn optreden voor de vraag gesteld, hoe hij ten opzichte der Bülitonconcessie zou handelen. In den brief, dien de nieuwe Minister op bovenvermelden datum aan den Landvoogd schreef, zeide hij o. a.: mts1in>r«n«/1> 4

1

„Het was mij duidehjk dat, aangezien mijn ambtsvoorganger geene bedenkingen had „tegen de door de Indische Regeering voorgenomen en reeds vroeger medegedeelde gez a g s l i j n , Uwe Excellentie gemeend had ten deze zonder nader overleg met het Opper„bestuur te kunnen handelen. Daar de overeenkomst werd gesloten en de Regeering der„halve reeds tegenover de Maatschappij zich verbonden had, zou het trouwens tot niets „geleid hebben, wanneer ik thans bezwaren had geopperd tegen den vorm der nieuwe „overeenkomst". „Ik rekende het echter niet wel doenlijk'de thans tot stand gekomen overeenkomst „aan s Konings bekrachtiging te onthouden, nadat de Koning vroeger steeds in alle „quaestiën betreffende de wijziging van de Bilhtonconcessie was betrokken geweest" „Ik kan Uwe Excellentie thans mededeelen, dat het den Koning, blijkens een kabi„netsrescnpt van 21 October 1882 heeft behaagd Hoogstdeszelfs goedkeuring te verlee„nen op de bedoelde nieuwe overeenkomst". Het was zeker noch kiesch, noch verstandig van den Directeur der Billiton Maatschappij, dat deze reeds den 13 Januari 1882, dus 6 dagen na de dagteekening van het te Batavia geteekende contract een circulaire aan de aandeelhouders zond, waarin o. a. te lezen stond: „Nu zich een omstandigheid heeft voorgedaan, die op de waarde van de aandeelen der „Bülitonmaatschappij van invloed kan zijn, acht ik het gepast daarvan zoodra mogelijk „aan eigenaren dier actiën kennis te geven".

wYfr ° i

c o m J Ï h00fdc mm eS , ™ (1838-1898) werd, na 15 jaar aan het Departement van Koloniën als w « a a n d a n s werkzaam te zijn geweest, in 1882 benoemd tot Thesaurier-Generaal bij + hetDepartementvanFinancién, omeenhalf jaar later te worden benoemd tot Minister van Koloniën

nZ'

M a u r i t s

d e

B

w

e n

JSS^S^^ ^ 1

Billiton

1 8 8 3

W

e

r

d

1

^ 1884 Commissaris des Konings in Zeeland, welke 3

DE BILLITON MAATSCHAPPIJ 34 „Ik acht het onnoodig heeren aandeelhouders der Billitonmaatschappij op het hooge „belang der concessieverlenging te wijzen, maar bied ten slotte mijn gelukwensen aan „met den gunstigen uitslag der bemoeiingen in deze zaak". " Cornmissarissen gaven uiting aan hunne ingenomenheid met het nieuwe contract door aan den Directeur Arntzenius een gratificatie van / 10.000.— en aan den Vertegenwoordiger een van / 5000.— te schenken. Het contract werd spoedig wereldkundig en door de pers zeer ongunstig ontvangen. Onder hen, die de Regeering in Moederland en Ned.-Indië op het scherpst bestreden, bekleedde Mr. L. W. C. Keuchenius) het mvloedrijke anti-revolutionnaire lid der Tweede Kamer een eerste plaats. In een reeks artikelen in „de Standaard", waarin enkele feitelijke onjuistheden voorkwamen, gaf hij uiting aan zijn verontwaardiging over de wetsschennis en de benadeeling van 'slands belangen, die uit het nieuwe contract voortvloeiden. Feitelijk waren alle bladen eenstemmig in hun afkeuring; alleen het Dagblad van Zuid-Holland en 's Gravenhage, het orgaan der toen reeds wegstervende conservatieve partij verdedigde, op grond van vroeger gegeven toezeggingen, de gesloten overeenkomst, . Het sprak van zelf, dat deze stemming weerklank in de Kamer vond. Bij het afaeelingsonderzoek der Indische begrooting spaarde men den nieuw opgetreden Minister van Koloniën niet. De discussie over Billiton werd echter tot na de behandeling der begrooting verschoven, doordat de nota, die de Minister op verzoek der Kamer over deze aangelegenheid aan haar had toegezonden, in handen werd gesteld van eene door den Voorzitter benoemde coinmissie. Het rapport van deze zou dan na de behandeling der begrooting aan de orde worden gesteld. De cornmissie was saamgesteld uit leden van zeer uiteenloopende richting. Naast den conservatief Wintgens, de toentertijd zeer radicaal geachte Van Houten, naast den 1

(4 Levinus Wilhelmus Christiaan Keuchenius (1822-1893) werd te Batavia geboren. Op 17 jangen leeftijd student te Leiden geworden, promoveerde hij reeds voor zijn twmtigsten veijaardag magnacumlaude. In 1842; vestigde hij zich als advocaat en procureur te Soerabaja, doch verUet reeds twee jaar l a t « de S e macht te gaan. In 1848 werd Keuchenius lid van den Raad van Justitie; in 1851 Raadsheer m het Hooggerechtshof In 1854 kwam hij met verlof in Nederland en werd toen tot 1859 belast met de waarneming van het ambt van secretaris-generaal van Koloniën. Hij keerde als lid van den Raad van Indië naar Batavia terug, van welk college hij in 1864 vice-president werd. In het volgend jaar trad hij af om gezondheidsredenen; m het moer l a n d ve'blijJ houdend, werd hij in 1866 door het kiesdistrict Arnhem naar de Tweede Kamer a j e v a a r f i ^ Keuchenius stelde toen naar aanleiding van de benoeming van Mr. P.Mijer tot Gouverneur-Generaal de bef aamde motie voor welks aanneming in het zelfde jaar aanleiding gaf tot KamerontWndmg. Hij werd opnieuw gekozen, doch verloo'r zijn mandaat bij de kamerontbinding op 22 Dec. 1868. naar aanleiding van de verwerping van de begrooting van Buitenlandsche Zaken. Inmiddels was hij in 1867 (niet op verzoek) uit 's lands dienst_ ontslagen. Toen hij niet herkozen was, keerde hij naar Batavia terug, waar hij. na korten tijd als redacteur van heBataviaasch Handelsblad werkzaam te zijn geweest, zich als advocaat en procureur vestigde. In Augustus 1879 werd Koloniën in het kabinet Mackay op, uit welk ambt hij inFebruari 1890 zijn ontslag moest vragen, daar de Eerste Kamer zijn begrooting verworpen had. Drie jaar later overleed hij na een hevig, met groote berusting gedragen hjden.


35 antirevolutionair Keuchenius, de tot verschillende liberale fracties behoorende leden Mirandollé en Van Delden. Deze commissie bracht eenparig een rapport uit, dat voor het beleid der Regeering hoogst ongunstig was. Het contract van7 Januari 1882 was volgens het oordeel der commissie,, aangegaan" met „terajdestelling van de wettelijke bepalingen vervat in het Kon. besluit van 1873" • „bij deze overschrijding van bevoegdheid is de behartiging van 'slands belang niet „op den voorgrond getreden"; daarom is het noodzakelijk, „dat het Opperbestuur niet „berustend m de door de Indische Regeering in dezen gepleegde handeling, zijn'volle „vrijheid handhave, om bij het eindigen der oorspronkehjk aan de Billiton Maatschappij „verleende concessie, voor de naleving der bestaande wettelijke bepalingen en de be„hartiging van 's lands belang te waken". Deze conclusie was blijkbaar aldus gesteld, om het den Minister nog mogelijk te maken, zich op de beslissing van zijn voorganger te beroepen. Het odium zou dan Baron van Goltstein en den Gouverneur-Generaal getroffen hebben. Van 13 tot 15 Februari 1883 had de zeer vinnige discussie over deze conclusie plaats De Minister heeft zoowel in de nota, die hij naar aanleiding dezer conclusie ingediend had, als bij de discussie, de beslissing van zijn voorganger en van den GouverneurGeneraal ten volle met zijn verantwoordelijkheid gedekt. Bij de behandeling der Indische begrooting in de Eerste Kamer had hij zich de volgende uitdruklong veroorloofd, een uitdrukking, die de leden der Tweede Kamer in hooge mate ontstemd had. „Er heerscht in den lande en ook bij een deel der Volksvertegenwoordiging eene epidemie van achterdocht en wantrouwen, waarvan ik den oorsprong niet ken en waardoor ik geene reden kan vinden". Eén lid, Jhr. Mr. A. F. de Savornin Lohman nam de verdediging van den Minister op zich en scheidde zich daardoor af van zijn geestverwant Keuchenius; een houding die hem veel later, toen de splitsing in de antirevolutionnaire partij een voldongen'feit dreigde te worden, zwaar werd aangerekend. Ook nu toonde Lohman de groote onaf- ' nankelijkheid en den zin voor rechtvaardigheid, die dezen staatsman in zijn langdurige loopbaan steeds gesierd hebben. Merkwaardig was in dit verband zijn uitlating, dat hij wel in Keuchenius eerbiedigde dat deze „den rug niet buigt voor hooggeplaatste personen", maar dat hij niet den rug' wenschte te buigen voor de lager geplaatste personen, die in zijn kringen „oneindig meer mvloed uitoefenen dan die hooggeplaatsten". De Minister hield vol, dat de Gouverneur-Generaal bevoegd was de overeenkomst van 1861 te wijzigen, doch dat hij volkomen begreep, dat deze Bewindsman het wenschebjk geacht had, dat het Opperbestuur in deze contractswijziging gekend werd Vandaar het Koninklijk rescript, een vorm, die bij „Koloniën" vaak gebruikt werd Waar zoo goed als al de bestrijders der concessieverlenging spraken van wetsverkrachting, daar zij van oordeel waren, dat een voorafgaande machtiging van den Ko-

36


ning, den Raad van State te gehoord, noodig was voor de afwijking afwijking van de regelen, gesteld bij het Kon. Besl. van 1873, meende Lohman, dat er aan het Departement van Koloniën aldus gehandeld was „zonder de minste bedoeling om zich aan eenige verantwoordehjk„heid te onttrekken". „Men heeft", zeide Lohman „hier met een zaak van langdurige „routine, zij het dan ook een verkeerde routine te doen". Met een verpletterende meerderheid (57 tegen 20) nam de Tweede Kamer de door de commissie voorgestelde conclusie aan; onnüddelhjk daarna nam De Brauw zijn ontslag, twee maanden later gevolgd door het geheele Kabinet. De Minister van Koloniën in het nieuw opgetreden Kabinet Heemskerk, Van Bloemen Waanders, haastte zich bij zijn eerste ontmoeting met de Kamer te verklaren, dat hij zich bij haar votum betreffende Billiton neerlegde en den Gouverneur-Generaal per telegraaf had uitgenoodigd „alles te vermijden, wat de strekking zou hebben om van de „Billiton Maatschappij de naleving te vorderen van eenige verphchting, uitsluitend uit „het contract van 7 Januari 1882 voortvloeiende". De verwerping zijner begrooting in Nov. 1883 noopte Minister Van Bloemen Waanders zijn ontslag te vragen; bij werd na een eenigszins langdurige crisis vervangen door Sprenger van Eyk. Diens optreden gaf den Gouverneur-Generaal 's Jacob aanleiding langs telegrafischen weg zijn ontslag te vragen. Reeds na het votum van 15 Februari had men het aftreden van dien Landvoogd verwacht. Op weinig behoorlijke wijze werd daarop door tal van Kamerleden aangedrongen. Nimmer waarschijnlijk heeft 's Konings vertegenwoordiger in Indië in het Parlement aan een meer persoonlijke critiek blootgestaan, 's Jacob had daarin aanleiding gevonden den Raad van Indië de vraag voor te leggen, of zijn heengaan gemotiveerd zou zijn. Deze adviseerde, dat de Landvoogd boven het oordeel der Kamer verheven was. Maar toen er een Minister optrad, wiens politieke gevoelens geheel verschilden met de zijne, achtte 's Jacob den tijd gekomen zijn ontslag te nemen. Hij werd opgevolgd door den president der Tweede Kamer Otto van Rees. De rol, die deze in de Billitonzaak gespeeld heeft, is een eigenaardige. Als Vice-President van den Raad van Indië had hij aan den Gouverneur-Generaal een gunstig advies uitgebracht over het befaamde aanvullingscontract van 1882. In de Kamer heeft hij geen deel genomen aan het debat, ofschoon hij bij een andere gelegenheid wel van den Voorzitterszetel was afgedaald om zich in de discussie te mengen. Hij maakte er echter geen geheim van, dat hij de gestie van Minister De Brauw niet kon goedkeuren. In een voor de Kamerbeslissing in de Indische Gids verschenen artikel vindt men de uiting, dat „zekere fractie de Bilhtonquestie wenscht te gebruiken, om den heer Van Rees op „den troon van Buitenzorg te brengen". Indien thans een onbevooroordeelde de parlementaire geschiedenis dier dagen nagaat, dan komt hem onwillekeurig de vraag op de lippen: „hoe is het mogelijk, dat zulk „een toch in het wezen der zaak tamelijk onbelangrijke questie op deze wijze de gemoe„deren warm maakte"? Want, al mocht het waar zijn, dat het contract van 1882 belangrijke voordeelen aan


37

de Billiton Maatschappij gaf, toch was hét ook een algemeen belang, dat de tinexploitatie in nationale handen bleef, toevertrouwd aan een lichaam, dat door duurgekochte ondervinding toonde zijn taak te verstaan. In de eerste plaats mag bij het beantwoorden dezer vraag wel onder de oogen gezien worden, dat men toen over groote dividenden en verworven miüioenen geheel anders dacht dan in onze dagen. Wat de kringen, die toen in de politiek den toon aangaven, in het bijzonder verdroot, was, dat de aandeelen der Billiton Maatschappij voor het grootste deel in handen waren van een aristocratischen kring, aan welken men voor betrekkelijk korten tijd de leiding der Regeeringszaken ontrukt had. Bovendien kwam er voor hen, die zoo dachten, nog de volgende overweging bij. Den 31 en Januari 1879 was Prins Hendrik de beschermheer der Billiton Maatschappij plotseling, zonder testament na te laten, overleden. Zijn erfgenamen waren Z. M. de Koning en H . K . H . prinses Sophie, gehuwd met den Groothertog van Saksen Weimar. De toonaangevende politieke kringen achtten het vanzelfsprekend, dat de „hofkliek", die de leiding der Billiton Maatschappij had, den Koning ter wille was, om Dezen voordeden te bezorgen als groot-aandeelhouder dier Maatschappij. In 's lands vergaderzaal werden op deze toen zoo vaak geuite veronderstelling, gelukkig wel geen toespelingen gemaakt; maar toch heeft deze zeker invloed uitgeoefend op de mentalitdt van een breeden kring van kiezers. Koning Willem III, wien nooit gedurende Zijn lange Regeering met grond het verwijt kon treffen, dat Hij persoonhjke belangen het gelden, ontdeed zich zonder eenige aarzeling van Zijn aandeelenbezit, zonder er op te letten dat Hij zich door den verkoop van zulk een groote hoeveelheid actiën in een incourant fonds op een oogenblik, dat dit door het votum der Kamer natuurlijk gedrukt was, groot financieel nadeel berokkende. Aan den anderen kant mag er wel op gewezen worden, dat de Billiton Maatschappij, zich steeds beroepende op de belofte van Minister Uhlenbeck in 1864 gegeven, vergat, dat sedert dien de omstandigheden in hooge mate veranderd waren. Immers toen die Bewindsman de in Indië toegezegde verlenging der concessie weigerde goed te keuren, doch deze toezegging verving door de bedoelde belofte, had de Billiton Maatschappij nog nooit dividend uitgekeerd; zij verkeerde toen zelfs in financieel zeer moeihjke omstandigheden. Nu er, toen de beslissing in de Kamer viel, sedert 15 jaar zeer hooge dividenden waren uitgekeerd en bovendien op de aandeelen 52.5 % gerestitueerd was, schenen de omstandigheden wel zoo veranderd, dat er reden was, de vraag onder de oogen te zien of men zich op die, trouwens zeer vage belofte ook bij deze veranderde omstandigheden wd met grond beroepen kon. Vestigen wij nu weder de aandacht op het eigenlijke bedrijf! Generaal Ermeling meende, dat het vóór alles noodig was, zoo krachtig mogelijk het


38

ten, opdat men zich een denkbeeld denkbe» grondonderzoek voort te zetten, zou kunnen maken van den tinvoorraad van Billiton. Hij had als genie-officier veel geboord en zelfs een opdracht van het Gouvernement ontvangen zich in Algiers op de hoogte te stellen van de daar toegepaste boormethoden ten behoeve van het onderzoek naar diepwaterbronnen. Al was dit een geheel ander vraagstuk dan dat hem op Billiton bezighield, toch achtte hij zich in het bijzonder deskundig op dit gebied. Hij bracht dan ook wijziging in de Akkeringa-boor, die in verband, met deze wijziging wel eens de Ermeling-of Billitonboor genoemd wordt. Onder zijn voorgangers waren 4 boren aangekocht; in 1885 waren er reeds 10 in gebruik. De systematische opname van het eiland heeft veel geld gekost; zulks ontstemde wel eens het bestuur der maatschappij, te meer omdat het directe resultaat vaak negatief is geweest. Men heeft echter het groote voordeel verkregen, dat men heeft kunnen vaststellen, in welke gebieden zeker geen tin zou te verkrijgen zijn. Aldus zijn aan de Maatschappij in de toekomst groote bedragen aan onnut werken bespaard. Ter vervanging van Dr. Vlaanderen, die 1 Maart 1881 aftrad, werd tot hoofdadministrateur de rnihtaire apotheker 1 e klasse C F . Michielsen benoemd, leeraar in de schei- en natuurkunde aan de Geneeskundige school te Batavia. Daardoor werd de traditie gehandhaafd, dat de hoofdadministrateur een scheikundige was. Ermeling gaf echter in het algemeen bij de vervulling der administrateursplaatsen de voorkeur aan militairen. De oude trouwe dienaar der maatschappij, Den Dekker moest in 1882 zijn betrekking neerleggen. Een oogziekte maakte hem voor zijn werk ongeschikt. Na nog een korten tijd als adviseur te hebben dienst gedaan, werd bij gepensionneerdmet/1000—per maand ). Ermeling drong kort na zijn optreden aan op den aanleg van een tramweg. Ter uitwinning van veel werkkracht ontwierp hij in het rijke district Manggar een stoomtramweg, die 17 mijnen met het groote pakhuis moest verbinden. Niet dan aarzelend gaf het bestuur in Nederland machtiging tot den aanleg van een paardentram. Het meende aldus op de kosten belangrijk te kunnen bezuinigen. Ermeling betoogde, dat er niet, dan ten koste van groote uitgaven paarden op Billiton konden aangevoerd worden en bestelde toch het materiaal voor een stoomtram. Deze werd in 1885 geopend. Dit „eigenmachtig" optreden werd hem echter zeer kwalijk genomen. Tal van andere maatregelen, die hij voorstelde wimpelde men af; óf men liet oneindig lang op de beslissing wachten. De kolenverslindende stoomboot „Prins Hendrik" diende reeds lang door een ander vaartuig vervangen te zijn; Ermeling bewees ten duidelijkste, dat men de daaraan ver1

») Den Dekker stierf den 19 Juli 1898 te Tjibadak in de Preanger. De begrafenis had plaats te Buitenzorg. Namens de Billiton Maatschappij bracht de hoofdadministrateur Begemann hulde aan den overledene.


39 bonden kosten in zeer korten tijd zou terugverdiend hebben; hij kon geen machtiging krijgen een in Indië geveild wordende stoomboot aan te koopen. Een stoomdienst langs het eiland werd eindelijk, nadat men daarvoor gelden geweigerd had, als een particuliere vennootschap gesticht, voor een belangrijk deel opgezet door de beambten der Billiton Maatschappij. Toen er moeilijkheden dreigden met enkele der oudere administrateurs, die vroeger door Ermeling steeds geprezen waren, meenden Directeuren Conunissarissen zich ernstig de vraag te moeten stellen, of men hem wel zou kunnen handhaven. Sedert 6 jaar was er geen persoonlijk contact geweest tusschen den Vertegenwoordiger en het bestuur in Nederland. De Directeur was nooit op Billiton geweest. Van de Commissarissen was alleen Van Tuyll ter plaatse bekend (bij had echter reeds 15 jaar geleden Billiton verlaten); Van Walchren had zijn ontslag genomen Xonmussarissen drongen er bij Van Tuyll sterk op aan, dat hij een reis naar Indië zou maken, maar, ofschoon deze daar aanvankelijk wel ooren naar had, meende hij toch aan dit verzoek niet te kunnen voldoen. Men vond toen de oplossing, door de statuten aldus te wijzigen, dat een tweede Directeur kon benoemd worden, en als zoodanig aan te wijzen M. A. van Walchren. Deze vertrok onrmddellijk na zijn benoeming naar Billiton. Hij had de groote voldoening, dat de moeilijkheden tusschen het bestuur in Nederland en Ermeling uit den weg konden worden geruimd. Zijn rapport over het beleid van den Vertegenwoordiger was in elk opzicht gunstig voor den Generaal, al ontkende hij niet, dat deze zijn eigenaardigheden had, waardoor samenwerking met hem niet altijd gemakkelijk was. „Met gerust„heid kan het bestuur in Indië aan den Heer Ermeling blijven toevertrouwd en ik „geloof" schreef Van Walchren den 2den November 1886, „met alle reden de Billi„ton Maatschappij te mogen gelukwenschen, dat zij in haren vertegenwoordiger een „persoon bezit, die door beschaving, positie, werkkracht, ijver en volkomen toewijding, „alle waarborgen aanbiedt voor den goeden gang der onderneming en die alleen deze „keerzijde vertoont, dat hij in die verschillende eigenschappen moeilijk zal te rempla„ceeren zijn". , Het natuurlijk gevolg van dit rapport was, dat de verschillende ingrijpende maatregelen dooj Ermeling ten opzichte der Bilhton-exploitatie voorgesteld, zonder wijziging door het bestuur in Nederland aanvaard werden. Een geheele omwenteling werd gebracht in de belooning der mijnwerkers. Sedert het begin der exploitatie werd de tin met ƒ 20.— per pikol betaald. Voor vele terreinen was deze prijs vroeger hoog; belangrijke winsten konden de deelhebbers der mijnen daarmede eertijds maken. Daarentegen waren er tal van gronden, die tin bevatten, doch waar de exploitatie tegen dien prijs niet loonend was. Het spreekt van zelf, dat hoe verder de tinwinning werd voortgezet, hoe meer plaatsen er waren, waarvoor tegen den van ouds vastgestelden prijs geen tin kon geleverd worden. Ermeling vond nu een systeem uit, het „quantumstekel" genoemd, waarbij den deelhebbers een betaling gegarandeerd werd, gelijk aan die der „adat" productie van 14 pikolsper hoofd, indien zij op een hun door den administrateur aangewezen terrein een

DE BILLITON MAATSCHAPPIJ 40 lagere productie mochten behalen, dan welke door dien ambtenaar becijferd was. Contracteerde deze dus met een kongsie een hoofdelijke productie van 8 pikols, dan kreeg de ploeg boven het bedrag van 8 X ƒ20.— een toeslag. Wat boven de contractueel vastgestelde hoeveelheid werd gewonnen, werd met ƒ20.—per pikol betaald. Bij dit stelsel werd groote bekwaamheid van den administrateur geëischt. Werd het quahtum te laag geschat en werd dit dus bij de productie belangrijk overschreden, dan vloeide hieruit nadeel voor de maatschappij voort; was de schatting te hoog, dan werden de mijnwerkers benadeeld. Dit stelsel, dat een geheelen omkeer bracht in de verhoudingen op Billiton, heeft inderdaad goed gewerkt en de ontginning van terreinen mogelijk gemaakt, die onder het oude systeen niet in exploitatie zouden gekomen zijn. Met de invoering van het quantumstelsel ging gepaard een zeer belangrijke wijziging in de betaling der z.g. pikolgelden aan de administrateurs. Van den beginne der exploitatie af had men den leidenden beambten steeds belang gegeven bij de uitkomst van hun beheer. Men had dit stelsel wel verlaten voor den Vertegenwoordiger en den hoofdadministrateur maar het gehandhaafd voor de administrateurs. Dezen kregen boven hun bezoldiging een uitkeering van f 0.50 voor elke pikol tin, die in hun district gewonnen werd. Uit denaard der zaak vloeide uit dit stelsel voort, dat men een administrateur, die door werkkracht en organisatietalent zijn district tot groote ontwildreling gebracht had, feitelijk niet kon verplaatsen naar een minder rijke afdeeling met de bedoeling daarvan de productie op te voeren. Daardoor zou hij toch zeer belangrijk in zijn inkomsten worden geschaad. Ermeling bracht nu deze ingrijpende wijziging, dat de pikolgelden tezamen gevoegd zouden worden en jaarlijks zouden verdeeld worden onder de administrateurs „naar den maatstaf van verdiensten en diensttijd, geheel ter beoordeeling van den Vertegenwoordiger". In het bijzonder voor de oudere administrateurs was de invoering van dezen regel, hoeveel daarvoor ook te zeggen viel, niet aangenaam. Zij werden daardoor nog veel meer dan vroeger, geheel afhankelijk van den Vertegenwoordiger. Bovendien gingen enkelen zelfs niet onbelangrijk in hunne inkomsten achteruit, daar deze maatregel zonder overgangsbepalingen werd toegepast.Hierbij wordt men getroffendoor de zeer verschillende beoordeeling van dezelfde personen door den Vertegenwoordiger in den loop der j aren. Mannen, die een onafgebroken reeks van jaren als zeer trouwe dienaren der Bilhton Maatschappij waren geprezen, worden op eens minder goed beoordeeld. Htm heengaan, eerst gevreesd als een groot verhes, wordt dan plotseling met ingenomenheid begroet. Aldus verlaat in 1887 Jhr. v. d. Does de Bye ), die reeds sedert lange jaren op Bilhton werkzaam was en steeds, tot kort voor zijn vertrek, een uitstekende kracht genoemd werd, den dienst der maatschappij. Hetzelfde lot trof J. C. Veenhuyzen, die in 1887, toen Michielsen zijn ontslag nam als hoofdadministrateur, als administrateur van Tandjong Pandantijdelijkmet de waarneming van eerstgenoemde functie belast was. 1

») Jhr. Joris Pieter Jacob van der Does de Bye (1846—1920) verkreeg in 1888 concessie voor de tinwinning op Singkep en was de stichter der Singkep Tinmaatschappij.

41 Ermeling wenschte, zeker om zeer begrijpelijke redenen, te breken met het stelsel dat nu reeds drie maal gevolgd was, om een scheikundige tot hoofdadministrateur te benoemen. Hij meende, dat er aanleiding was dit ambt te recruteeren uit de administrateurs, en had daarom, voordat Michielsen zijn betrekking neerlegde, Veenhuyzen tot diens opvolger bestemd. Deze was oud-luitenant der artillerie en was volgens Ermeling een der beste administrateurs. Deels doordat Veenhuyzen varlof moest nemen wegens ziekte, deels opi andere redenen, achtte de Vertegenwoordiger zijn terugkomst op Billiton niet gewenscht. Daar er toen niemand beschikbaar was voor het ambt van hoofdadministrateur werd daartoe in Februari 1888 op nieuw een „outsider" benoemd, namelijk de majoor der Genie L. V. Dingemans. Deze was gedurende 4 jaar als zoodanig onder de bevelen van Ermeling werkzaam geweest. Aan het reeds geruimen tijd geleden door den Vertegenwoordiger gedane voorstel, om in plaats van de „Prins Hendrik" een schip aan te koopen, dat zuiniger in het kolenverbruik en doelmatiger zou zijn, werd nu ook eindelijk gevolg gegeven. Voor ƒ25.000.— werd een in goeden toestand verkeerend stoomschip aangekocht, dat den naam ontving van „Baron van Tuyll". De oude „Prins Hendrik", die men te vergeefs voor een behoorlijken prijs trachtte te verkoopen, werd eindelijk voor niet meer dan ƒ 5000.— van de hand gedaan. Op een ander punt werd na de terugkomst van Van Walchren ook een beslissing genomen. Zooals boven werd medegedeeld, had de Directie bij de benoeming van Ermeling de reserve gemaakt, dat, mocht zij het wenschehjk oordeelen, deze zijn definitief verblijf naar Billiton zou verplaatsen. Aanvankelijk was men in Nederland sterk gestemd voor deze verplaatsing. Ermeling, die het koelere Buitenzorg voor Batavia verwisseld had, wist de overtuiging te vestigen, dat het in het belang der maatschappij was, dat bij daar zijn zetel behield. Het verblijf van den Vertegenwoordiger te Buitenzorg was aanleiding, dat deze in 1888 aldaar een inrichting tot stand bracht, om de aan beri-beri lijdende mijnwerkers, die nog voor herstel vatbaar werden geacht, daarheen te evacueeren, in de verwachting, dat zij na een verblijf in het koelere klimaat op een plaats, die vrij van beri-beri-bacülen werd geacht, spoedig zouden genezen. Inderdaad was deze ziekte, feitelijk van den aanvang der onderneming af, de geesel, waartegen men op Bilhton steeds streed, met afwisselend geluk. Prof. Eykman was toen nog niet tot de resultaten gekomen, die het hem korten tijd later mogelijk maakten, deze vreeselijke ziekte afdoende te bestrijden. Het was nog steeds een tasten van de medici in den blinde. De inrichting op Buitenzorg bood plaats voor ruim 120 patiënten. Het bleek echter niet, dat de genezing daar belangrijk vlugger plaats had, dan op Bilhton, zoodat men in 1889 geen aanleiding vond de proef, die / 32.000.— gekost had, voort te zetten. De benoeming van den tweeden Directeur der Bilhton Maatschappij was ter rechter tijd gekomen. Arntzenius, die sedert bijna 25 jaren aan het hoofd der vennootschap geDE BILLITON MAATSCHAPPIJ

BUliton

3*

42


staan had, nam in 1889 wegens hoogen leeftijd zijn ontslag en stierf enkele maanden later. Men besloot na het heengaan van Arntzenius, weder slechts aan één Directeur, M. A. van Walchren, de leiding toe te vertrouwen. De hcjofdadrninistrateur Dingemans bleef slechts twee jaar op Billiton. Hij leefde op uiterst gespannen voet met den Assistent-Resident, en schreef daaraan in het bijzonder zijn zenuwachtigen toestand toe, die hem na korten diensttijd voor de verdere vervrilling van zijn ambt ongeschikt maakte. Opnieuw meende men verplicht te zijn iemand van buiten tot deze betrekking te roepen, daar geen der administrateurs toen geschikt geacht werd, deze functie te vervullen. Zulks geschiedde toen voor de laatste maal. Later is steeds tot hoofdadministrateur een der op Bilhton dienstdoende administrateurs benoemd. Ermeling wist als opvolger van Dingemans aan den dienst te verbinden G. P. de Neve, oud-le luitenant der infanterie, die aan het hoofd van een cultuurondememing bij Buitenzorg gestaan had. Aanvankelijk werd hij, zoolang aan zijn voorganger nog geen definitief ontslag verleend was, als beambte bij de hcofdadniinistratie geplaatst. Intusschen naderde met rassche schreden het oogenblik, 23 Maart 1892, waarop de oorspronkelijke concessie zou eindigen. De Regeering zag hoe langer hoe meer in, dat er ernstige bezwaren verbonden waren aan het overgaan der tinontginning in andere handen. Men neme toch wel in acht, dat feitelijk in het Kon. Besluit van 2 Sept. 1873 alleen sprake was van het publiek uitbesteden der concessie; zelfs voor het eigen beheer van de tinwinning zou een regeling moeten worden gemaakt, waarbij van dit Kon. Besluit werd afgeweken. Werd er van de door de Tweede Kamer en, in navolging van deze, door de Regeering steeds op den voorgrond geschoven stelling uitgegaan, dat de concessieverlenging in 1883 van nul en geener waarde was, dan was een proces te voorzien, dat zeker jaren zou duren. Hoe moest in dien tijd de exploitatie geregeld worden, zonder dat de beide partijen, Staat en concessionaris, hunne rechten inboetten? De Bilhton Maatschappij stelde zich steeds, ook bij briefwisseling over oogenschijnüjk onbeteekenende zaken, op het standpunt, dat de door den Gouverneur-Generaal 's Jacob verleende concessieverlenging volkomen wettig was. Zij nam dus een afwachtende houding aan en was van oordeel, dat de eerste stap tot nader overleg van de Regeering diende uit te gaan. Wel werd herhaaldelijk in de Kamer de stelling verdedigd, in het bijzonder door Keuchenius, dat de Regeering zich van dit contract, dat op „onwettige'' wijze was afgesloten, niets had aan te trekken en dat deze dus niet met de Billiton Maatschappij mocht onderhandelen, voordat deze van alle rechten, die zij aan die overeenkomst zon kunnen ontkenen, uitdrukkelijk afstand had gedaan, maar de premier dier dagen Mr. J. Heemskerk Azn. beantwoordde den scherpen uitval van Keuchenius o. a. met de


43

bekende uitdrukking: „II y a des juges a Berlin" en achtte de waarschuwing niet Overbodig, dat het Rij k, indien het niet met de Bilhton Maatschappij tot een transactie kwam zich bij het eindigen der concessie aan een proces blootstelde, waarvan de uitslag z. i . twijfelachtig scheen. De Minister Sprenger van Eyk deelde spoedig na zijn optreden aan de Kamer mede, dat hij, alvorens de Billitonconcessie ter hand te nemen, eerst een algemeene Indische mijnwetgeving wilde tot standbrengen, volgens hem een arbeid, die binnen korten tijd zou kunnen worden uitgevoerd. Zooals zoovele nieuw opgetreden Ministers, vergiste zich ook deze, toch zoo bekwame Bewindsman in de „tijdrekenkunde". Hij trad, met het geheele Ministerie, in 1888 af, zonder dat er ten opzichte der nieuwe Mijnwet iets bereikt was, en zonder dat de Billitonquaestie eèn stap verder was gebracht. Sprenger van Eyk werd opgevolgd door Keuchenius, die zijn als Kamerlid reeds verdedigde stelling, ook in zijn nieuwe qualiteit volhield, nl. dat „alvorens onderhandelingen kunnen worden geopend, de maatschappij „zich moet stellen op het standpunt der regeering, dat de zoogenaamde overeenkomst .„van 1882 ook voor de maatschappij niet bestaat, en dat daaraan, gelijk voor de regee„ring, voor haar hoegenaamd geen verphchting noch recht kan ontleend worden". Het spreekt vanzelf, dat de Billiton Maatschappij op dit voorstel niet inging. Het moet deze echter een voldoening geweest zijn, dat Minister Keuchenius, die vroeger de Billiton Maatschappij in de heftigste bewoordingen bestreden had, thans in de Eerste Kamer sprak van „de goede diensten" door haar „ongeveer 40 jaren bewezen." De opvolger van Keuchenius, Baron Mackay, was minder stroef in zijn eischen betreffende het contract van 1882. Namens hem werden uitvoerige onderhandelingen met de Directie gevoerd, die eindelijk konden belichaamd worden in de overeenkomst van 9 Mei 1891, die aan de goedkeuring der wetgevende macht zou worden onderworpen. Voordat het betreffende wetsontwerp in behandeling kon komen, nam het Ministerie Mackay zijn ontslag. Het opvolgende Kabinet Van Tienhoven trok alle aanhangige wetsontwerpen van zijn voorgangers in; het Billiton-ontwerp werd onmiddelhjk daarna door Minister Van Dedem onveranderd ingediend. Deze verwees in zijn Memorie van Toelichting eenvoudig naar de verdediging van zijn voorganger. Hij maakte er bij de discussie in de Tweede Kamer geen geheim van, dat, wijl er door Minister Mackay een overeenkomst gesloten was onder nadere goedkeuring der Wetgevende Macht, hij zich verplicht achtte, het gesloten contract aan deze voor te leggen, doch dat hij dit deed zonder groot enthousiasme. Hierbij was bepaald, dat de Bilhton Maatschappij jaarlijks zou betalen een cijns van 5i procent van het door haar gewonnen tin, vermeerderd met een bedrag van 50% van de winst, in eenig jaar boven / 350.000.— te behalen. Bij de uitgaven mochten niet in aanmerking worden gebracht: de uitkeering van / 124.000 .— aan de aandeelhouders der 1 e rubriek, de uitkeering aan de oorspronkelijke concessionarissen of hunne rechtverkrijgenden en die aan de erven Landry, eventueele afschrijvingen op de concessie, bijdragen aan het reservefonds, tantièmes, aflossing op de aandeelen alsmede renten en aflossing wegens niet door den Minister goedgekeurde

DE BILLITON MAATSCHAPPIJ 44 leeningen. De concessie werd verleend voor 35 jaar. Een regeeringscommissaris, te bezoldigen door het Rijk, zou het recht hebben op de geheele gestie der Maatschappij toezicht te houden. Minister Mackay deelde in zijn toelichting mede, dat hij de overtuiging had, „dat het niet mogelijk was of zal zijn, om meer te bedingen". De Bilhton Maatschappij bad gezegd, dat de thans in het contract opgenomen voorwaarden „het uiterste offer" was, „waarvoor zij den vrede wilde koopen". Toch weigerde de Tweede Kamer ook dit contract goed te keuren. Na langdurige discussie werd het wetsontwerp den 22en December 1891 verworpen met 48 tegen 42 stemmen. Vele der naaste geestverwanten van Baron van Dedem stemden tegen. De tegenstemmers hadden verschillende motieven. Sommigen wenschten bepaald staatsexploitatie; anderen waren van oordeel, dat de geboden voordeden niet voldoende waren. Het is wd merkwaardig, dat Keuchenius hoewel van oorded, dat de concessionarisse niet genoeg van hare winsten afstond, toch de volgende verklaring aflegde: „Jk wil wd zeggen, dat ik er geen bezwaren tegen zou hebben met het oog op de „moeilijkheden van een exploitatie door de Regeering, nu eenmaal de Bilhtonmaat„schappij daar gevestigd is en behoorlijk het eiland Bilhton exploiteert, om aan die „maatschappij een nieuwe concessie te verleenen, al ware het voor den tijd van 75 „jaren, mits slechts meer aanzienlijke voordeden voor de Regeering worden bedongen, „deze beter gewaarborgd en bare rechten ook voor de toekomst behoorhjk verzekerd „worden". De stemming van hen, aan wie de leiding der ondernemingin Indië was toevertrouwd, werd na het bericht van het Kamervotum wd zeer onrustig. Hoe zou het Gouvernement den 23en Maart 1892 zijn rechten doen gdden? Zou dit geschieden door feitelijke inbezitneming met den sterken arm? Hoe zou de uit bijna 10.000 man bestaande nnjnwerkersbevolking reageeren op zulk een mbezitneming, waardoor noodzakdijk stagnatie in de tmwinning zou ontstaan? De strijd werd geopend door een schrijven van den Gouverneur-Generaal, den len Maart 1892, tegelijkertijd verzonden naar den Vertegenwoordiger in Ned. Indië en naar het hoofdbestuur te 's Gravenhage, waarbij werd medegededd, „dat het Gouvernement „gebruik wenscht te maken van zijn recht om de tot (de) onderneming behoorende en op „Billiton gevestigde gebouwen bij taxatie over te nemen. „Het Gouvernement stdt er voor de voortzetting der ontginning prijs op, terstond na afloop der concessie, die gebouwen over te nemen, de Gouverneur-Generaal noodig(t) (de Bilhton Maatschappij) uit — om — met het oog op den korten beschikbaren tijd, „binnen acht dagen primo te verklaren of (deze) berdd is tot de overgifte en secundo „aan te wijzen een taxateur, die met een door het Gouvernement aan te wijzen deskun„dige de waarde van een en ander zal vaststellen". Op de meest lakonieke wijze werd hierop door den Vertegenwoordiger geantwoord, dat het hem „niet bekend is, dat de aan de naamlooze vennootschap Bilhtonmaatschap-

45 „pij op het eiland Billiton toebehoorende rechten op 23 Maart afliepen, waarna (hij) dan „(ach) ook verplicht ziet, eerbiedig te kennen te geven aan de door (Zijn) Excellentie in „Hare voormelde missive gedane uitnoodiging geen gevolg te kunnen geven". Namens den Gouverneur-Generaal werd Ermeling verzocht den 23en Maart op de hoofdplaats Tandjong-Pandan te willen vertoeven. Tot op het laatste oogenblik verkeerde men daar in het onzekere wat er zou geschieden. Het gerucht liep, dat het 9e bataljon Infanterie gereed stond om naar Billiton te vertrekken, ten einde daar bij de te wachten inbezitneming de orde te handhaven. Den 23en Maart werd een landsvaartuig geseind en een commissie, deftig in het zwart gedost ging naar het havenhoofd om den hoogen ambtenaar te begroeten. Het gerucht liep namelijk, dat een „Edele Heer" (lid van den Raad van Indië) zou worden afgevaardigd om, namens den Gouverneur-Generaal, alles te verrichten wat door dezen bij het einde der concessie noodig werd geoordeeld. De AssistentResident had in afwachting van diens komst de bruggen en wegen in orde doen brengen en verkeerde in blijkbaar hoogst zenuwachtige stemming, zorgvuldig vermijdende, om met eenig dienaar der Bilhton Maatschappij in aanraking te komen. De Edele Heer (door de bevolking Adelaar gedoopt) kwam niet. Het stoomschip „de Gier" zette een pakket aan wal, en vertrok weder naar Banka. Het Gouvernement had er zich toe bepaald eenvoudig een sommatie te sturen, door een deurwaarder aan den Vertegenwoordiger overhandigd. In dit stuk werd van de concessionarisse verlangd, dat zij de terreinen, in gebruik genomen krachtens de concessie van 1852, zou ontruimen. De sommatie was gericht tot „de naamlooze vennootschap „Billiton maatschappij, thans in hquidatie ingevolge artikel 3 harer Statuten bij het „eindigen harer concessie" *). Inderdaad was er voor het Gouvernement alle aanleiding deze geheele zaak als een formaliteit te beschouwen. Immers den 15en Maart was er tusschen den Ministèren het bestuur der Bilhton Maatschappij een nieuw contract gesloten, waarop de beslissing van de aandeelhouders in de vergadering van den 2en April zou gevraagd worden, waarna een wetsontwerp zou worden ingediend. Wel waren op den fatalen datum van 23 Maart de voorwaarden, waarop deze overeenkomst was aangegaan, niet bekend, maar toch sprak het van zelf, dat er alle aanleiding voor was, om, nu men in Nederland blijkbaar in een vredelievende stemming verkeerde, ook in Indië geen krasse maatregelen te nemen. De onderhandelingen te 's Gravenhage waren niet meer gevoerd door den Directeur Van Walchren. Deze werd den 17en December 1891 plotseling door den dood aan zijn werkkring ontrukt. De Bilhton Maatschappij leed hierdoor, in het bijzonder in de toen zoo moeihjke omstandigheden, een gevoelig verlies. Daar men bij den onzekeren toestand der concessieverlenging moeilijk een definitieven directeur kon benoemen, verklaarde DE BILLITON MAATSCHAPPIJ

*) Het genoemde artikel luidde: „De vennootschap wordt aangegaan voor den tijd van 90 jaren, aanvang nemende op den dag, waarop de bewilliging des Konings op deze statuten is verleend, of voor het geval, dat bij het einde der concessie geen verlenging „derzelve of later geene nieuwe verlenging mogt kunnen worden bekomen, tot den dag van het einde der concessie „of eventueel verkregen verlenging".


46

de Voorzitter van het college van Commissarissen, de in de zaken der maatschappij zoo ervaren G. C. R. baron van Tuyll van Serooskerken, zich bereid tijdelijk de leiding der vennootschap op zich te nemen. De wederop vatting der onderl)nndelingen tusschen Staat en Bilhton Maatschappij was te danken aan de tusschenkomst van „een vaderlandlievend man, die reeds menige „zaak „in het algemeen belang te recht heeft gebracht, en ook hier het initiatief heeft genomen „en de grondslagen ontworpen heeft omtoteenvergehjktekomen" (Minister Van Dedem in de vergadering der Tweede Kamer van 20 Mei 1892). Deze man was het Eerste Kamerlid A. C. Wertheim, die als bankier met de Billiton Maatschapij in verbinding stonden toen in regeermgskringen een grooten invloed had. Er was wel reden voor, dat een tusschenpersoon trachtte de afzijdigen tot elkander te brengen. De sterke uitlating van de Bilhton Maatschappij, dat harerzijds de uiterste grens van toegeeflijkheid bereikt was, de houding van den Minister bij de zg. verdediging van de door zijn ambtsvoorganger gesloten overeenkomst, maakten overeenstemming tusschen beide partijen niet gemakkelijk. Anderzijds wees, in het bijzonder bij vergelijking met de vroegere stemmencijfers, de kleine meerderheid, waarmede het wetsontwerp verworpen was, èn op een andere mentaliteit der Kamer tegenover haar oud „béte noire", èn op de waarschijnhjkheid, dat met een kleine toegeeflijkheid de Kamer wel bereid zou zijn in een definitieve regeling te treden. A. C. Wertheim, gesteund door Mr. P. J. van Bosse (die den 8en Februari 1892 het ambt van thesaurier-generaal verwisseld had met dat van Voorzitter van den Raad van Toezichtopdespcorweg(hensten),wist,zijhetmetmetgermgemoeite,debnigtebou De nieuwe overeenkomst muntte boven de laatst voorgestelde uit door eenvoud. De Staat ontving / deel van het voordeelig saldo der jaarhjksche winsten verhesrekening, weder met de restrictie, dat deze niet belast mocht worden met de /124.000.— der aandeelen van de eerste rubriek, de uitkeering aan de erven Landry, de aflossingen op aandeelen, de eventueele afschrijvingen op de concessie met rente en aflossing wegens geldleehingen, aangegaan zonder goedkeuring van den Minister en tantièmes, tenzij met instemming van den Minister gegeven. Bij het einde der concessie moest de Maatschappij /s van de zuivere opbrengst der hqnidatie betalen, voorzooverre de opbrengst zou overschrijden de waarde, die op 1 Mei 1892 de bezittingen der Maatschappij zoubeóâgenDeRegeeringsconnnissarissen in Nederland en in Indië zouden zich steeds in de ruimste mate op de hoogte kunnen stellen van het bedrijf en van de administratie. De concessie zou 30 April 1927 eindigen. In de zitting van de Tweede Kamer van 20 Nov. 1892 werd die transactie tusschen Regeering en Bilhton Maatschappij met 65 tegen 15 stemmen goedgekeurd. Ook ditmaal werden de tegenstanders aangevoerd door Keuchenius. De thans door den Staat verkregen financieele voordeelen waren belangrijk grooter dan die bij de verworpen overeenkomst van het vorige jaar bedongen waren. Men rekende dat het winstaandeel van den Staat van ongeveer / 1.500.000.— zou stijgen tot / 2.000.000.—. 5

8

6

d e e l

47 Bij de discussiën bleek ook nu, dat vele Kamerleden het geraden achtten de kansen van een proces over de overeenkomst van 1882 niet af te wachten, en in het bijzonder ter voorkoming van dit gevaar, van de ontginning ih eigen beheer af te zien. Mr. S. van Hputen wees zeer duidelijk op het groote gevaar, dat de Staat bij een eventueel proces zou loopen. „De Gouverneur-Generaal 's Jacob heeft volmaakt onbevoegd gehandeld en wel, of„schoon het een pubhekrechtehjke daad, het verleenen van eene concessie geldt, heeft „hij, gelijk ook vroegere Regeeringen, weder den vorm van een privaatrechtelijk con„tract gekozen." „Nu beweegt zich deze zaak van het standpunt dezer Kamer op het gebied van het „publieke recht, maar indien er een proces komt, werpt de Maatschappij den Staat een „contract tegen. Diegenen, die nu letten op het wezen, zeggen: wij hebben desniettemin „met een pubhekrechtehjke zaak te doen. Zij wenschen dienovereenkomstig door het ge- . „zag gehandeld te zien, maar wij hebben uit de mededeelingen van de Regeering de „zekerheid dat de Indische regeering zich niet op dat terrein wil plaatsen, maar op de „gewone wijze met de Bilhtonmaatschappij wil gaan procedeeren over het bezit van Bil„liton. En dan staat den rechter deze mogelijkheid open om, indien het contract door „de Bilhtonmaatschappij wordt tegengeworpen, te zeggen: ik heb de bevoegdheid van „den Gouverneur-Generaal volgens het staatsrecht niet te onderzoeken." „Ziedaar waarom het zeer wel mogelijk is, dat dit proces niet door den Staat werd „gewonnen. „Ik zou deze verklaring hier wellicht nog niet dóen, indien ik niet de overtuiging had, „dat de Kamer dit contract zal aannemen, zooals het thans voor haar ligt." Nog in ander opzicht was deze discussie merkwaardig. Jong lid van de Kamer was toen de radicaal Tijdens, een weinig geschoold redenaar. Deze sprak eindelijk het woord, dat reeds vroeger de discussiën omzweefd had, maar dat nog nimmer in de Kamer was geuit, namelijk dat de Koninklijke familie bij de Billitonconcessie betrokken was. „De heerschende meening — en die ik heb helpen verspreiden — alsof H. M. de Ko„ningin aandeelen zou bezitten in de BijUitonmaatschappij is, naar ik van den heer De „Beaufort heb vernomen, tot mijn groot genoegen onjuist." Het was een verhaal, dat bij de verkiezingen dier dagen vaak opgeld gedaan had. Baron van Dedem verklaarde in aansluiting hiervan aan het einde der beraadslaging: „Ik kan met volle zekerheid verklaren, dat noch de Koningin noch de Koningin-Regentes één aandeel in de Billitonzaak hebben." De Eerste Kamer vereenigde zich zonder belangrijke discussie met het wetsontwerp. Daardoor werd een einde gemaakt aan een quaestie, die vele jaren de Nederlandsche politieke verhoudingen verpest had en die de aanleiding was geweest, dat in 'sLands Vergaderzaal de, vooral in dien tijd zeldzaam gebruikte, zeer krasse invectieven tegen het hoofd van hooge Landsdienaren en van de dignitarissen der Bilhton Maatschappij geslingerd waren. Wel werden later nog eenige bladzijden der „Handelingen" met de BilliDE BILLITON MAATSCHAPPIJ

48

DE BILHTON MAATSCHAPPIJ

tonquaestie gevuld, doch de discussiën daarover gehouden, missen de vinnigheid, welke die tot 1892 gekenmerkt hadden. Indien de onpartijdige schrijver dezer regelen, die het archief der Bilhton Maatschappij tot in zijn diepste schuilhoeken doorspoord heeft en kennis heeft genomen van de zeer uitvoerige correspondentie tusschen de Directie en hare Vertegenwoordigers in Ned. Indië zich een oordeel aan mag matigen, dan is het dit, dat al die beschuldigingen volkomen misplaatst waren. De bestuurders der Bilhton Maatschappij kwamen op voor hetgeen zij meenden, dat het goed recht was van degenen, wier belangen zij te behartigen hadden. Het woord van lof, dat twee Ministers gesproken hebben ten opzichte van Van Watehren, die gedurende 5 jaar Vertegenwoordiger der Maatschappij in Indië en gedurende 13 jaar, juist gedurende geheel den tijd der onderhandelingen over de concessie. Commissaris en Directeur dier onderneming geweest was, spreekt te dien opzichte boekdeelen. Baron Mackay zeide omtrent hem: „Ik heb eenigen tijd met de Bilhton maatschappij onderhandeld, en wel met een man, „helaas overleden, den hooggeachten directeur Van Walchren; en ik kan verklaren bij de ..onderhandelingen in hem een loyaal, oprecht karakter te hebben ontmoet; een man „die zich niet bewoog op slinksche wijze." Minister Van Dedem voegde hieraan toe: „ik van mijn kant heb ook niet anders dan „loyaliteit van den tegenwoordigen directeur ondervonden." " Men had den invloed der Bilhton Maatschappij op de geheele politiek dier dagen zoo groot geacht, dat het woord „nepotisme" niet zelden door de zg. ingewijden werd gebruikt. Roorda van Eysinga verkondigde in een van gal overvloeiend geschrift het praatje, dat de benoeming van den Gouverneur-Generaal 's Jacob, eenvoudig te danken was aan den invloed van de familie Loudon. De broeder van dien Landvoogd was toch gehuwd met een freule de Stuers, wier zuster met een anderen broeder (den vroegeren Gouverneur-Generaal) getrouwd was. Nu had reeds in 1862 J. F. Loudon al zijn op naam staande aandeelen verkocht, zoodat zijn belangen bij de Bilhton Maatschappij niet zeer groot meer konden zijn, afgescheiden nog vanhetfeit.dat eenieder die met de hoogstaande figuren van de hierbij betrokken Gouverneurs-Generaal bekend was dezen tot een dergelijk gekonkel niet in staat achtten ). Niet alleen dat er in de geraadpleegde archiefstukken nergens een spoor te vinden is van eenige afkeurenswaardige handeling, het onderzoek leert, dat steeds zorgvuldig gewaakt is tegen eenige nünder correcte handeling. Van den zoo vaak veronderstelden roofbouw in de jaren vóór 1892"is geen sprake; nooit is bij de onderhandelingen eenige poging gedaan, om den toestand der maatschappij in een ander voor haar meer voordeelig licht te stellen. Dat desniettemin, telkenmale wanneer Billiton in het publiek genoemd werd, de discussiën zulk een uiterst scherp karakter aannamen, moet naast de boven 1

n Het praatje door Roorda van Eysinga, in een thans vrijwel geheel vergeten geschrift, opgedischt zou hier niet vermeld worden, was het niet door een toch zeker als zeer ernstig bekend tijdschrift als het Haagsche Maandblad, korten tijd geleden (Februari 1925). opnieuw opgerakeld.


49

reeds vermelde oorzaken, ook geweten worden aan het feit dat de Billiton Maatschappij zich zorgvuldig onthouden heeft van een poging om eenigen invloed uit te oefenen op de publieke opinie enjbovendien aanleiding had gegeven, dat zij weinig populair was. Geen dagbladen waren door haar te hulp geroepen, om de fabelen, omtrent haar verspreid, te weerleggen; een eenigszins hooghartig stilzwijgen had zij steeds tegenover het publiek bewaard. Haar ambtenaren, vooral die in de lagere rangen dienden, werden schaars bezoldigd; royaliteit was een tamelijk wel onbekend woord. Als er door een hevige droogte hongersnood dreigt op Billiton, en Ermeling het bestuur voorstelt rijst beschikbaar te stellen voor de bevolking., telegrafeert dit: „Bestrijding hongersnood regeeringszaak." Wanneer een machinist van een der stoombooten door ingespannen werk eenbloedspuwmgkrijgten voorden dienst wordt afgekeurd, krijgt hij ontslag met een gratificatie van / 100.—. Als natuurrampen aanleiding geven tot groote geldinzamelingen onder particulieren, tast de Billiton Maatschappij óf in het geheel niet, óf nauwelijks in den buidel. Het was zeker volkomen rationeel, dat een maatschappij, welker toestand tengevolge der concessiebepalingen zoo précair was, tracht door het kweeken van groote reserves, de nadeelige gevolgen, voortvloeiende uit het mogelijk eindigen harer rechten, voor de aandeelhouders te verzachten, maar wel mag betwijfeld worden, of de meest wenschelijke wijze die was, waarbij op de aandeelen 80% werd afbetaald. Het voor een ieder te constateeren feit, dat deze slechts een kapitaalwaarde van / 200.— per stuk vertegenwoordigden, waardoor de dividenduitkeering in het gunstige jaar 1888/89 zelfs tot meer dan 400% steeg, deed in het bijzonder in dien tijd velen met groote afgunst op die maatschappij neerzien. Had men groote reserves gemaakt, en deze gebezigd tot het ontsluiten van andere soortgelijke ertsgebieden, als Singkep (deze concessie werd in 1886 aan de Bilhton Maatschappij aangeboden), dan zou althans uiterlijk de financieele toestand een andere geweest zijn. Intusschen trad er nu een tijdperk van rust in! Onmiddellijk nadat de nieuwe overeenkomst bij de wet bekrachtigd was (18 Juni 1892, Staatsblad No. 139) gingen aandeelhouders over tot de benoeming van een Directeur. Als zoodanig werd gekozen A. J . H . van Kappen, gepensionneerdGeneraal-Majoor van het O.-I. leger. Nadat den 9 September d.a.v. de wet in Indië was afgekondigd, was daar veel te doen, om de bepalingen van de nieuwe overeenkomst toe te passen. De ingenomenheid met deze was daar zeer gering. Ermeling noemde die concessievoorwaarden in zijn eigenaardige taal „onéreuswatde cijns, monstrueus wat de inmenging en curieus wat enkele bepalingen aangaat." In het bijzonder nam hij aanstoot aan de groote wijziging, die in de positie der administrateurs gebracht werd. In het contract van 1852 was bepaald, dat „de administrateurs, voorzooverre mogt Billiton

4

DE BILLITON MAATSCHAPPIJ 50 „worden verlangd dat aan hen eenige policiemagt zal worden toegekend, moeten zijn Ne„derlanders en op voordragt van de kontraktanten ter anderen of van den vertegenwoordiger der onderneming door den Gouverneur-Generaal worden benoemd, door „wien zij ook kunnen worden ontslagen". Prins Hendrik had deze bepaling niet aanvaard zonder de vrees te kennen te geven, dat daaruit vele moeilijkheden zouden voortvloeien. Deze zijn echter uitgebleven, omdat de Indische Regeering zich feitelijk beperkt heeft totdesanctionneering vandeadministrateursbenctènhhgen der onderneming. Deze had steeds een groot voordeel gezien in het optreden harer administrateurs als magistraten. Met trots wees Ermeling er dan ook op, dat, dank zij deze bepaling, de orde onder de zoo omvangrijke mijnwerkersbevolking steeds zonder ernstige incidenten had kunnen gehandhaafd worden door een vijftal administrateurs. Doordat deze met groote zorg gekozen waren, werd de toestand op Bilhton in dit opzicht veel gunstiger geoordeeld dan die op Banka, waar men ten opzichte van de benoeming der administrateurs gehouden was de regelen te volgen, die nu eenmaal voor de bevordering van Gouvernementsambtenaren gelden/ In het nieuwe contract was deze bepaling vervallen; het was de bedoeling den administrateurs geen enkel ambtelijk voorrecht toe te kennen. „Zoowel het bestuur te Bilhton als de chef van het Mijnwezen (schrijft Erme„ling) gevoelen met mij, dat de afschaffing der magistratuur een vergrijp is aan „de nujnontginning, een benadeeling van het algemeen belang en van dat der mijnwerkers". Krachtens een bijzondere Ordonnantie voor het gewest Billiton werden nu met „de „uitoefening der politie en de opsporing der misdrijven en overtredingen onder de Chi„neezen" belast de mijnhoofden en de districtsrmjnschrijvers. Terwijl vroeger de administrateurs als rechters in kleine misdrijven optraden, zouden deze in den vervolge door den Assistent-Resident moeten berecht worden. Het Gouvernement toonde de moeilijkheden, verbonden aan den nieuwen toestand, te begrijpen door tot Assistent-Resident van Bilhton een administrateur der Barucatmontginning te benoemen M. A. F. Goossen. Gaf deze nieuwe regeling tot groote ontstemming bij de leidende krachten aardeiding, ook overigens zagen deze de toekomst der Billiton Maatschappij, die nu in zulk een hooge mate aangetast werd in hare inkomsten, niet zeer rooskleurig in. Aan het eind van het verslag 1892/93 zegt de Directeur van Kappen: „De twijfel omtrent den nog onbekenden ertsvoorraad op Bilhton mag als opgeheven „worden beschouwd". „Op nieuwe ontginningsterreinen valt niet meer te rekenen". „Ontginning van magerder terreinen moet, bij de bestaande prijzen en onder de wer„king van het thans vigeerende contract, waarbij een cijns van / van elke winst aan „de Regeering moet worden betaald, als onraadzaam of onmogelijk worden beschouwd". „Met deze gegevens voor oogen, zal het wel aan geen twijfel onderhevig zijn, dat het 6

8


51 „Bestuur daarmede rekening zal dienen te houden bij de verdere regehngvan beheer enex„ploitatie en aandeelhouders bij het spannen hunner verwachtingen van de toekomst". Het algemeen grondonderzoek, dat door Ermeling op zulk een breede schaal was opgezet, hadhij stopgezet; men meende nu volkomen op de hoogte te zijn van den ertstrijkdom van het eiland. De hoofdadministrateur De Neve overleed den 2len October 1892 plotseling. NuwasergeensprakemeeromdezefunctietedoenvervuUen, door iemand, die niet tot het beambtenpersoneel behoorde, zooals tot nog toe steeds geschied was. Niettegenstaande /-> de administrateur GrootVan den regeeringscomhoff ) voor herstel van gemissaris in Indië voorzag zondheid in Europa verhij de grootste moeilijktoefde, werd deze door Erheden; telkenmale moest meling tot hoofdadminihet bestuur in Nederland strateur benoemd, terwijl hem aansporen den nieutijdelijk, totdat hij op Bilwen toestand toch zonhton zou zijn teruggeder te veel reserves te aankeerd, de administrateur vaarden. Zoo meende bij C. Thieme met de waarbijv. dat de dwarskijker neming werd belast. der Regeering geen inzaNiet dan noodgedwonge mocht hebben in het gen legde Ermeling zich archief voor den datum, neer bij de andere wijziwaarop het nieuwe congingen, die uit het nieuwe tract geacht werd te zijn J. Groothoff contract voortvloeiden. ingegaan (1 Mei 1892). Het was den Vertegenwoordiger, die in zulk een hooge mate op zijn prestige gesteld was, een pak van het hart, toen als gouvemementsconimissaris i n Indië optrad de hoofdingenieur van het mijnwezen P. A. Renaud. Hij had zich reeds ernstig bezorgd gemaakt, dat een ambtenaar van lageren rang met deze regeeringscontróle zou belast worden ). J

J

J.

x

1

2

•) J. Groothoff (1856—1894), geboren te Zalt-Bommel, ging als 2e luitenant der genie naar Indie, waar hij zich o.a. in Atjeh onderscheidde. Toen Ermeling Vertegenwoordiger der Billiton Maatschappij werd, overreedde hij Groothoff hem in den dienst dier maatschappij te volgen. Op betrekkelijk jeugdigen leeftijd en, niettegenstaande zijn gezondheid vaak te wenschen overliet, bracht hij het tot hoofdadministrateur. Een boek van zijn hand „Overzicht der tinexploitatie öp Billiton" werd in 1893 op kosten der Billiton Maatschappij uitgegeven. Het is een werk van groote waarde; de, tot dien tijd, eenige beschrijving van het bedrijf op Billiton, dat gedurende lange jaren de leidraad van het personeel geweest is. ») Bemoeide de Regeeringscommissaris te *s Gravenhage zich steeds op zeer intensieve wijze met het beleid van Directie en commissarissen, de bekleeders van hetzelfde ambt in Indiê namen hun taak niet zwaarwichtig op en bezochten zelfs Billiton slechts hoogst zelden. Zoo goed als geregeld werden de elkander in tamelijk snel tempo opvolgende chefs van het mijnwezen met deze functie belast. Zij ontvingen daarvoor geen extra-bezoldiging. Eerst de laatste Regeermgscommissaris Ir. A. Groothoff, de zoon van den bovengenoemden hoofdadministrateur, heeft inde jaren 1922—1924, niet het minst door herhaalde reizen naar Bilhton, intensiever aanraking met het be-

DE BILLITON MAATSCHAPPIJ 52 Ook de schatting van de waarde der bezittingen, verlangd in art. 5 van het contract, baarde Ermeling groote zorgen. Eerst had er een officieuze opneming en schatting plaats gehad door drie door den Gouverneur-Generaal aangewezen deskundigen, onder voorhchting van den Vertegenwoordiger en van het onder hem ressorteerende personeel. Er zou dan op grond der verstrekte cijfers een „minnelijke sclnkking omtrent de taxatie' hebben plaats gevonden. De Minister gaf echter de voorkeur aan de benoerning van deskundigen op voordracht van partijen door het Hooggerechtshof in Ned.-Indië, als in het contract was omschreven. Het resultaat dezer taxatie was, dat de waarde der bezittingen werd vastgesteld op ƒ2.565.468,31 zonder het z.g. centraal archief, zijnde de verzameling kaarten, rapporten en boorlijsten, waarin zijn neergelegd de resultaten van het jaren lang ten koste van tonnen gouds verrichte terreinonderzoek. Taxateurs schatten de waarde van dit centraal archief op ƒ 275.000.— een som verre beneden het bedrag, dat in werkelijkheid daaraan besteed was. De Regeeringscommissaris had gebruik gemaakt van het recht, dat aan de Regeering was toegekend, om „het in aanmerking komen van den eenen of anderen post te betwisten" ; hij meende, dat de waarde van het centraal archief niet in de taxatie mocht begrepen worden. Het hierover ontstane geschil werd volgens het contract aan het oordeel van scheidsheden onderworpen. Deze stelden de Bilhton Maatschappij in het gelijk. De waarde van de bezittingen werd dus in totaal vastgesteld op ƒ 3.137.468,61. Tot Regeeringscommissaris in het Moederland werd Mr. P. J. van Bosse benoemd, die bij de totstandkoming der overeenkomst een belangrijke rol gespeeld had. De voorspelling door den Directeur van Kappen in 1893 gedaan, bleek inderdaad niet te pessimistisch. In verband met den steeds zakkenden tinprijs (in 1896 daalde deze tot / 40.40 per pikol) moest ernstig de vraag in overweging worden genomen, of het voor de aandeelhouders der Bilhton Maatschappij eigenlijk niet voordeeliger zou zijn, de exploitatie te staken, of althans zoozeer te beperken, dat de Regeering het recht had tot intrekking der concessie over te gaan. Dan zou de maatschappij moeten hquideeren; de rente van het kapitaal, voortvloeiende uit haar bezit op Bilhton en uit de reserverekening zou dan waarschijnhjk hooger zijn, dan de inkomsten bij voortzetting van het bedrijf. Alvorens tot dezen uitersten maatregel over te gaan, meende het bestuur der maatschappij den Minister te moeten verzoeken, door wijziging van het contract de voortzetting der exploitatie mogehjk te maken. Het was volkomen begrijpelijk, dat Minister Bergsma, na alles wat er over de Bilhtonzaak in de Kamer was voorgevallen, huiverig was een wetswijziging voor te stellen. Het bedrijf werd dus voortgezet, zij het ook, dat men zich zooveel mogehjk beperkte tot de ontginning der rijkere terreinen. Gelukkig, dat de zeer belangrijke stijging in de tinprijzen, die sedert 1898 plaats had, een geheele omwenteling bracht in definantieelevooruitzichten. drijf en zijn leiders tot stand gebracht, hetgeen den overgang naar het gemeenschappelijk bedrijf zeer vergemakkelijkt heeft.


53

De hoofdadministrateur Groothoff, die eigenlijk nog niet voldoende hersteld was toen hij zijn taak weder opnam, overleed reeds in 1894; met de waarneming van dit ambt werd toen voor korten tijdK. A. Begemann ) belast, die nadat de administrateur A. Haga als zoodanig gedurende twee jaar gefungeerd had, in 1897 definitief tot hoofdadministrateur benoemd werd. Vermelding verdient nog, dat het stoomschip Baron van Tuyll den 7en Februari 1894 op zijn reis van Koetei, waar het steenkolen geladen had, op een steen stootte, schipbreuk leed en geheel verloren ging. Ter vervanging werd van de Koninklijke Paketvaartmaatschappij voor / 50.000.— het stoomschip „Karang" aangekocht, dat men dezen naam het behouden. dat in dat tijdperk de Feitelijk heeft Ermeliquidatie zou plaats hebling, niettegenstaande de ben. Hij achtte het, nietvermelde stijging der tintegenstaande zijn gevorprijzen, de ontginning derden leeftijd zijn plicht onder de bepalingen van het bestuur der Bilhton het nieuwe contract toch Maatschappij bij de „alin dier voege geleid, alsof lerbelangrijkste beslisde liquidatie binnen besing", die dan zou te netrekkelijk korten tijd men zijn, bij te staan. voor de deur zou staan. In de pessimistische beToen hij na twintigjarischouwing van Ermeling gen dienst in 1899 weder werd door het verslag van een verbintenis voor 5 den bekénden geoloogDr. jaar aanging, deed hij dit R. D. M. Verbeek geen K. A. Begemann op grond der overweging, wijziging gebracht.In een ander hoofdstuk zal melding gemaakt worden van het belangrijke onderzoek, dat deze hoogst bekwame ingenieur in het jaar 1895 naar den geologischen toestand in Bilhton instelde. Dat onderzoek geschiedde op kosten van het Gouvernement. Het is wel merkwaardig voor de verhoudingen dier dagen, dat de Gouverneur-Generaal de opdracht tot deze werkzaamheid eerst gaf, nadat hij daarvoor de vergunning van den Minister van Koloniën had gevraagd. Ermeling had wel eenige andere conclusiën uit het rapport van Verbeek kunnen trekken; bij meende echter zijn overtuiging, dat het grondonderzoek niets nieuws meer kon leeren, te moeten handhaven. Kort nadat de concessie verlengd was, besloot de Directie, niettegenstaande den financieel ongunstigen toestand der vennootschap, iets voor haar beambtenpersoneel te doen, dat kans had in het bij de haars inziens voor de deur staande hquidatie, zonder eenige tegemoetkoming ontslagen te worden. 1

') K. A. Begemann (1848—1913), geboren te Stevensweerd, was van 1869 tot 1880 officier der Infanterie in Ned. Indië. Vanaf 1870 is hij steeds bij de Genie gedetacheerd geweest o.a. als Eerstaanwezend Genieofficier van Celebes en Onderhoorigheden. Na een jaar nonactiviteit en tijdelijke plaatsing op een suikerfabriek werd hij in 1881 door Ermeling, onder wiens leiding hij zich bij de Genie onderscheiden had, tot adjunct-administrateur benoemd. Hij diende de maatschappij tot 1909.

DE BILLITON MAATSCHAPPIJ 54 Er werd dus in 1896 een spaarkas en een subsidiefonds opgericht. Door de eerste werd den Europeeschen beambten de gelegenheid gegeven hun spaarpenningen tot een maximum van 20 % van het gedurende een jaar genoten tractement, mits niet meer dan ƒ 1000.— per jaar, bij de Bilhton Maatschappij te storten, die een rente van 6 % per jaar waarborgde. Door het subsidiefonds werd den bedoelden beambten aanspraak gegeven op een uitkeering bij eervol ontslag, gelijkstaande met 20 % van het genoten tractement sedert 1 Juli 1896, mits f 1000.— per jaar niet te boven gaande. Jaarlijks werd een bedrag van ƒ 25.000.— afgezonderd en in de kas van het fonds gestort. Daarmede rekende men aan genoemde bepalingen te kunnen voldoen. Het behoeft wel geen betoog, dat men op deze wijze slechts zeer onvoldoende tegemoet kwam aan den misstand, dat personen, die gedurende lange jaren hun beste krachten aan de Bilhton Maatschappij gewijd hadden, en die wegens ziekte of uit anderen hoofde den dienst moesten verlaten, geen voldoende middelen hadden, om, vaak met geknakte gezondheid, in hun onderhoud te voorzien. In een lang gevoelde leemte werd eindelijk voorzien, toen den 29 October 1900 de algemeene vergadering van aandeelhouders besloot tot de oprichting van een pensioenfonds, waarvoor toen een bedrag van f 600.000.— gereserveerd werd. Bij het verlaten van den dienst werd een lijfrente gekocht, hoofdzakelijk gebaseerd op de dienstjaren der ambtenaren, na 1 Juli 1892, en op het laatstelijk genoten tractement. De financieele uitkomsten waren in verband met de zeer belangrijke stijging der tinprijzen van dien aard, dat men deze reserveering verantwoord achtte. Hierdoor werd inderdaad een groote verbetering gebracht in de vooruitzichten der ambtenaren. Onwillekeurig treedt daardoor het verzuim de Bilhton Maatschappij tegenover haar dienaren in de periode vóór 1892, toen de dividenden zoo schitterend waren, in een des te schrüler hcht. In 1896 werd voor het eerst tinerts uitgevoerd, om verwerkt te worden in de smelterij der Straits Trading Company (limited) te Singapore. Aldus werd de grond gelegd voor de relatie met deze maatschappij, die tot op heden nog voortduurt. Er was toen geen uitvoerrecht op tinerts, wel optin.Toch meende de Indische regeering ook van het erts een uitvoerrecht te kunnen heffen, in evenredigheid van de hoeveelheid tin die dit bevatte. Toen zij -bemerkte, dat deze redeneering moeihjk houdbaar was, werd er met spoed een wetsontwerp ingediend en aangenomen, om met ingang, van 13 Januari 1899 een uitvoerrecht op tinerts te heffen. Het getuigde zeker niet van de breede opvattingen van beide partijen, dat er voor het betrekkelijk kleine bedrag van ruim /70Q0.—dat vóór genoemden datum aan uitvoerrecht betaald was, ( / hiervan kwam weder aan den Staat terug) een proces werd gevoerd, dat in twee instantiën door de Regeering verloren werd. s

8

Den 21 Januari 1900 herdacht Ermeling zijn 70sten verjaardag, een feest dat onder Chineezen steeds met grooten luister gevierd wordt. Hij achtte het daarom zijn phcht dien dag op bijzondere wijze door te brengen; daartoe begaf hij zich expresselijk naar


55

Billiton. Zulks zou toch het bewijs zijn van de goede verstandhouding tusschen hem en de rnijnwerkersbevolking. E e n bedrag van ƒ 10.000.— werd door het bestuur der B i l h ton Maatschappij voor dit feest toegestaan. E e n extra-boot vertrok v a n Priok met de genoodigden; de Gouverneur-Generaal het zich vertegenwoordigen door den Regeelingscommissaris. Deze bracht voor Ermeling het commandeurskruis van de OranjeNassau-orde mede. A a n deze Koninkhjke onderscheiding werd bijzondere luister bijgezet, doordat de Gouverneur-Generaal Rooseboom het door hem gedragen kruis aan zijn wapenbroeder Ermeling deed aanbieden. Spoedig daarna bleek het echter, dat hoe kras deze ook was, een meer dan twintigjarig onafgebroken verbhjf i n het Indische khmaat, bij zulk een overdrukken werkkring zijn sporen achterlaat. Toen Ermeling i n A p r i l van het volgende jaar zijn jaarhjksche rondreis over B i l h t o n maakte, werd hij ernstig ziek. Naar Buitenzorg teruggekeerd, was hij zeer zwak en was het gevaar voor instorting zoo groot, dat hij, die zijn werk niet ten halve k o n doen, zijn ontslag vroeg tegen 30 A p r i l 1902. Ermeling had, toen hij zich verzwakt voelde, onmiddellijk het noodige gedaan om zich te doen vervangen. I n een geheim, verzegeld schrijven had hij het bestuur i n Nederland voorgesteld, i n zijn plaats te benoemen den hoofdingenieur, chef der afdeeling Mijnwezen D . de Iongh H z n . , die als Regeeringscommissaris met de Bilhtonmaatschappij, althans oppervlakkig, bekend was en als eerstaanwezend ingenieur op B a n k a daar vele jaren de tinontginning geleid had. O m den overgang gemakkelijk te maken heeft Ermeling nog tot A p r i l 1903 als adviseur honorair zijn opvolger bijgestaan. E e n langere voortzetting v a n dit dualistisch bestuur was trouwens niet mogehjk gebleken. E e n man als Ermeling, die zoo lang de eenige heer en meester op B i l h t o n was geweest, kon natuurlijk op den duur niet de leiding aanvaarden van den Vertegenwoordiger die toch het verantwoordelijke hoofd moest zijn. Toen nam dus het tijdperk Ermeling een einde; twee decennia, die v a n het grootste gewicht voor de exploitatie v a n B i l h t o n zijn geweest. Met vaste hand heeft hij geregeerd; ontzaglijk groote eischen stelde hij aan zichzelf, ook van zijn ondergeschikten vergde hij veel. Geen verzuim zag hij door de vingers; dan was hij vaak hard en strafte hij zonder genade. Achtte hij zich als oud-genieofficier bevoegd op het geheele veld der techniek, ook op ander gebied gaf hij gaarne zijn adviezen ten beste, wel eens vergetend, dat één mensch niet alle takken v a n wetenschap k a n beheerschen. Zijn halsstarrig vasthouden aan het denkbeeld, dat onder de nieuwe contractbepalingen de exploitatie niet kon worden voortgezet, heeft de maatschappij geen goed gedaan. Niet alleen dat daardoor het hoogere personeel niet werd aangevuld, maar deze zienswijze had ook het gevolg, dat er niet naar nieuwe ontginningsmethoden gezocht werd. De bemalingsinrichtingen waren tamelijk primitief, (hij bepaalde zich hoofdzakelijk tot de aanschaffing van de stoomverslindende pulsometers), inrichtingen tot ma-

56


cbinaal grondverzet werden niet bestudeerd; aan „steamdredges kon volgens hem met gedacht worden; het tinerts lag daarvoor veel te verspreid (brief van 15 Januari 1901). Zonder twijfel heeft Ermeling echter groote verdiensten gehad. De geheel gewijzigde methoden tot belooning van mijnwerkers en van het hooger personeel heeft de productie in hooge mate bevorderd en aan misstanden een eind gemaakt. Het op groote schaal doorgezette grondonderzoek heeft veel teleurstelling voorkomen. Het was echter jammer, dat hij in de laatste jaren van zijn bewind dit centrale grondonderzoek gaandeweg beëindigde, én omdat hij (natuurlijk ten onrechte) meende, dat de tinrijkdom in groote trekken verkend was, èn omdat naar zijn oordeel de hquidatie binnen enkele jaren voor de deur stond *). Ermeling ontving bij zijn ontslag een bedrag van f 100.000.—. Deze som schijnt hooger dan zij in werkelijkheid was. De ontslagen Vertegenwoordiger had toch recht opeen jaarhjksch pensioen van ƒ 10.000.—; de gereede waarde hiervan was/ 68.000.—; uit het subsidiefonds had hij recht op f 10.000.—, zoodat na 23 jarigen dienst, waarin de hoogste bezoldiging ƒ36.000.— bedragen had (zonder verdere emolumenten), een bonus werd gegeven van ƒ 22.000.—. De Iongh's bewind was slechts van korten duur. Bijna onrniddelhjk na zijn optreden ontstonden er misverstanden met het bestuur in Nederland. Gewoon als men daar was aan de uitvoerige, steeds gedocumenteerde voorstellen van Ermeling, kon men zich niet schikken in de somtijds zeer oppervlakkige mededeelingen van zijn opvolger. Toen deze op eigen gezag verschülende maatregelen nam, die zelfs lijnrecht tegen de orders van den Directeur ingingen, stelde deze aan connnissarissen voor, den Vertegenwoordiger eenvoudig te ontslaan. Deze gingen daartoe over; de hoofdadministrateur Begemann werd tevens tot Vertegenwoordiger benoemd en het kantoor der Bilhton Maatschappij, dat eerst na het aftreden van Ermeling van Buitenzorg naar Batavia verplaatst was, werd in 1905 naar Tandjong Pandan overgebracht. Tegen het verplaatsen van den Vertegenwoordiger naar Bilhton waren vroeger steeds groote bezwaren geopperd, omdat dit eiland zoo geïsoleerd was, en degeen, die voor het geheele beleid in Indië verantwoordelijk was, aldus op zoo velerlei gebied zijn invloed niet kon doen gelden. Deze bezwaren golden voor een groot deel niet meer, sedert Bilhton den lsten Februari 1904 aan het telegraafnet was aangesloten. Aan deze zoo ingrijpende wijziging in het beheer was de zending van een der commissarissen naar Indië voorafgegaan; een herhaling dus van de taak, die bijna 20 jaren geleden van Walchren op zich genomen had. i) Johan Philip Ermeling (in 1831 te Zelhem geboren) overleed den 10 Januari 1921 te Buitenzorg, waar bij gedurende 30 jaren onafgebroken gewoond had. '„i^Hn^-Tn Ook na zijn aftreden als Vertegenwoordiger der Billiton Maatschappij bleef hij een man van mvloed in de In dische samenleving. O.a. hield hij zich nog intensief bezig met de oplossing vanSoerabaja s havenvraagstuk. Hij mr ndeXdaar voldoende diepte te krijgenrijndc<>r toepasstag der d ^ zijn inzichten verbeterde slibraderen. Toenemende doofheid en een ernstige oogziekte vergalden zijn laatste levensjaren. In 1911 werd Ermeling door het Koninklijk Instituut van Ingenieurs tot eerelid benoemd, een zeldzame onderscheiding, die door hem zeer op prijs werd gesteld. e

z o u


57

Den 17en October 1903 was de president-commissaris G. C. R. baron van Tuyll van Serooskerken op 58-jarigen leeftijd overleden. Met hem ging een man heen, die sedert zijn 19e jaar aan de Bilhton Maatschappij verbonden was geweest, en die èn als hoofdadministrateur, èn als commissaris zijn beste krachten aan de door zijn vader gestichte onderneming gewijd had. Hoewel het rationeel geweest ware, de open plaats door een ander lid der familie van Tuyll te doen bezetten, achtten commissarissen het gewenscht deze te doen innemen door een in Indië bekende persoordijkheid, die bereid zou zijn als gedelegeerd commissaris naar Bilhton te gaan. Hun oog viel op den gepensionneerden Resident van Banka H. J . HooghwinkeL Het persoonhjk contact van den titel van assistentdezen met den Vertegenhoofdadministrateurverwoordiger kon echter in kreeg een tijdperk waarin de minder gewenschte zeer belangrijke wijziginverhouding tusschen degen in het bedrijf werden zen en het Bestuur geen gebracht, die tot nieuwe wijziging brengen. Ook ontwikkeling aanleiding Hooghwinkel meende tot gaven. de vereeniging der funcMet groote kracht werd tiën van Vertegenwoordihet grondonderzoek doorger en hoofdadministragezet, en voor een deel geteur te mogen adviseeren. reorganiseerd. Thans volgde onder leiHierbij werd in hooge ding van Begemann, bijmate partij getrokken gestaan door den adminivan de voorlichting van G. C. R. baron van Tuyll strateur E . A. Pan, die van Serooskerken Dr. R. D. M. Verbeek. Reeds bij diens pensionneering in 1901 had Ermeling weten te bewerken, dat hij een gratificatie van de Billiton Maatschappij kreeg wegens aan haar bewezen diensten; kort daarna werd bij door het Bestuur benoemd tot technisch adviseur op een vast salaris. Het aantal boortoestellen werd belangrijk uitgebreid met die van het op Banka gebruikelijke type, dat geschikt is om op grootere diepten te boren, dan met de op Bilhton tot dien tijd gebezigde, kon geschieden. In 1905 werkte men met niet minder dan 17 Billiton- en 16 Banka-boortoestellen. Een ingrijpende wijziging werd gebracht in het zeetransport. De beide stoomschepen waren allengs in een toestand gekomen, dat een zeer kostbaar herstel noodzakelij k was. Niet minder dan f 58.000.—zou daartoe beschikbaar moeten worden gesteld. Nu werd ernstig de vraag overwogen, of men, bij de zoo verbeterde communicatiemiddelen tusschen de verschülende eilanden van den Archipel, niet veel beter deed van een eigen reederij af te zien, en het geheele zeevervoer op te dragen aan de Koninklijke Paketvaartmaatschappij. Reeds 25 jaren geleden had de Vertegenwoordiger van Walchren aangetoond, dat een' eigen reederij van zoo beperkten omvang kostbaar was en aan de leidende krachten zeer hooge eischen stelde. Hij had toen reeds onderhandelingen geBilliton

4*

58


opend met de N. I. Stoomvaartmaatschappij. Zoowel de weinig coulante wijze, waarop deze vennootschap haar taak opvatte, als de eigenaardige bekoring, die voor het bestuur der Billiton Maatschappij verbonden was aan eigen stoomschepen oqder eigen vlag, deden deze onderhandelingen op niets uitloopen. Nu de Paketvaartmaatschappij haar taak anders opvatte en bovendien veel regelmatiger en vaker voer, was het niet twijfelachtig, dat het opheffen van de eigen reederij een niet onbelangrijk voordeel beteekende. In 1904 werd dan ook voor vijf jaren een overeenkomst met die stoombootmaatschappij aangegaan, waarbij het geheele vervoer tusschen Batavia, Tandjong Pandan^ en Singapore aan deze werd toevertrouwd. Het feit, dat genoemde havenplaats op Bilhton voor het algemeen vervoer was opengesteld en dat deze ook werd aangedaan door Engelsche en Duitsche booten gaf de zekerheid, dat men na afloop van den termijn niet met gebonden handen aan de „Paketvaart" zou zijn overgeleverd. Later is het contract met deze maatschappij geregeld vernieuwd. Het vervoer langs de kust van Bilhton bleef toevertrouwd aan de afzonderlijke maatschappij, die, zooals boven werd medegedeeld, door Ermeling voor dit doel gegrondvest was, voor een belangrijk deel met kapitaal der ambtenaren. Deze vennootschap had steeds goede resultaten opgeleverd; haar vloot van kleine scheepjes, geheel voor dit doel gebouwd, werd nu uitgebreid. Haar kapitaal werd hl verband daarmede vergroot, en gebracht op f 100.000.—, waarin de Bilhton Maatschappij thans voor ƒ 54.500.—participeerde. Reeds op initiatief van den vorigen Vertegenwoordiger D. de long Hzn. was er belangrijke wijziging gebracht in de bemalingswerktuigen. In 1904 werden er 8 centrifugaalpompen met locomobielen besteld, ten einde de stoomverslindende pulsometers te vervangen. Op het voorbeeld van Banka en Singkep zou er nu ook op Bilhton een proef genomen worden met machinaal grondtransport. Er werden inrichtingen opgesteld voor het vervoer van grond uit 15 tot 20 M. diepe groeven door middel van kipwagens, die door kettingen werden voortbewogen; bovendien werd een hangkabelbaan geïnstalleerd. Aanvankelijk had men vooral ten opzichte der eerstgenoemde inrichting met groote moeilijkheden te kampen. Sinds 1905 werd er een belangrijke wijziging gebracht in het smeltbedrijf. Terwijl voordien elke mijn haar eigen smeltinrichting had, werden de smeltovens van dicht bij elkander gelegen mijnen zooveel mogehjk geconcentreerd. Alleen geïsoleerde mijnen verrichtten nog de smelting zelve. In deze inrichtingen werd echter alleen zuiver erts gesmolten. Het onzuivere erts werd vervoerd naar Singapore en daar ook verkocht.-. Sedert 1906 gold de regel dat de helft der productie te Singapore van de hand werd gedaan. In elk opzicht was er allengs een tijdperk aangebroken, waarin de zoo pessimistische stemming, die in de laatste jaren van het bewind van Ermeling zoo overheerschend was, plaats maakte voor het vertrouwen in een nieuwen opbloei der Bilhton Maatschappij. Daartoe werkte in hooge mate de stijging der tinprijzen mede, die sedert het jaar 1896


59

van het uiterste minimum, voortdurend stegen en 10 jaren later zelfs een peil bereikt hadden meer dan driemaal zoo hoog. Men durfde dan ook in 1905 een nieuwe pensioenregeling voor het Europeesche beambtenpersoneel invoeren, waardoor de uitkeering bij het verlaten van den dienst zeer belangrijk werd verhoogd; bovendien gaf deze regeling het voordeel, dat, komt de beambte in dienst te ovèrhjden, deze uitkeering strekt ten bate van zijn door hem aan te wijzen na te laten naaste betrekkingen. De overtuiging, dat er op technisch gebied voor de Maatschappij nog zooveel te verbeteren viel, gaf haar bestuur, ook in verband met den hoogen leeftijd van Generaal van Kappen aanleiding, een tweeden Directeur aan te stellen in den persoon van den oudHoofdingenieur bij den dienst der Staatsspoorwegen in Ned. Indië W. de Iongh Dz., die 1 September 1907 in dienst trad. Reeds voor diens benoeming officieel een feit geworden was, bracht deze hoogst bekwame ingenieur een bezoek aan Bilhton. Zijn loopbaan, die sedert hij de Polyteclinische school verlaten had, geheel in Indië was doorgebracht, had er wel toe geleid, dat hij de aangewezen man kon geacht worden de leiding van het BilJiton-bedrijf op zich te nemen. Na een eervolle taak bij den aanleg der Staatsspoorwegen vervuld te hebben, had de Iongh de Oost-Borneo Maatschappij gesticht, terwijl hem onmiddellijk voor zijn indiensttreding bij de Bilhton Maatschappij de leiding van het Staatsbedrijf der Ombilinkolenvelden was toevertrouwd. Kort nadat de Iongh de leiding in handen had genomen, achtte de Vertegenwoordiger, tevens hoofdadministrateur Begemann den tijd gekomen, zijn taak neer te leggen. Deze, niet alleen geheel opgegroeid in de school van Ermeling, doch ook gedurende een geruimen tijd van diens bewind de man, die als de rechterhand van den Generaal kon beschouwd worden, kon zich moeilijk aanpassen aan de vérstrekkende plannen tot moderniseering van het bedrijf. Begemann meende, zoodra het hem duidelijk werd, dat de Directie een geheel andere richting wenschte in te slaan, Billiton te moeten verlaten. Tot zijn plaatsvervanger werd de assistent-hoofdadministrateur Pan benoemd. Nog onder Begemann had men ernstig de vraag overwogen, óf men op het voorbeeld van tinontginningen in Tasmanië, Nieuw-Zuid-Wales en Malakka niet zou moeten overgaan tot de toepassing van baggerwerktuigen. Terreinen, arm aan tin, waarvan ontginning door handenarbeid niet of nauwelijks loonend was, konden op deze wijze nog met belangrijk voordeel geëxploiteerd worden; men kon in genoemde landen zelfs terreinen, die vroeger met de oude hulpmiddelen als uitgeput waren beschouwd, weder opnieuw in exploitatie brengen. Na raadpleging van een Australisch ingenieur, die een plan voor zulk een werktuig opmaakte, besloot men eindehjk na lang aarzelen een „suction dredge" bij de Austral Otis Cy. Limited te Melbourne te bestellen. Het was een belangrijk besluit, daar de „spuitbagger", een uitgaaf van / 380.000.— vorderde. Ermeling, die zich gaarne met de Bilhtonzaken bemoeide, raadde deze aanschaffing in de sterkste bewoordingen af; hij achtte deze „dérisoir; de toepassing zal op een failure uitloopen". De Iongh verdedigde daarentegen deze bestelling. Eerst in November 1909 kon de

60


„suction dredge" in dienst gesteld worden. Zij bleek een succes te zijn, zoodat dadelijk aan de plannen voor een tweede inrichting werd begonnen. Het machinale bedrijf had allengs een ontzaglijke uitbreiding gekregen. In 1910 waren er niet minder dan 63 stoomketels, 48 locomobielen, 68 centrifugaalpompen, 62 pulsometers en 26 motoren, van verschillende constructie, naast den spuitbagger. Een leger van technisch personeel, dat slechts met moeite op peil kon worden gehouden, was uit den aard der zaak noodzakelijk. Bovendien begon men toen ook weder ernstig de aderontginningen aan te pakken. Nadat de Groot de ontginning der primaire ertsen had doen staken, een besluit, daarom reeds gemotiveerd, wijl er toen op Bilhton geen stoomkracht beschikbaar was, werden wel van tijd tot tijd enkele aderontginningen begonnen, doch op betrekkelijk kleine schaal; zij werden toen beschouwd als een meevaller bij de alluviale ontginning. Diamantboren werden nu aangeschaft, materiaal voor schachtbouw besteld en aldus werd, zij het ook niet zonder tegenspoed, de primaire ertsontginning krachtig aangevat. In elk opzicht getuigde het begin van het tweede decennium dezer eeuw van groote ontwikkeling en krachtig doorzettingsvermogen. Zulks werd ook in hooge mate bevorderd doordat de Directeur De Iongh op het eind van 1909 opnieuw Bilhton bezocht. Een hoogst belangrijk feit in het bijzonder voor de Chineesche mijnbevolking was de invoering der opiumregie op den len Augustus 1909. Het schijnt hier de plaats op de eigenaardige arbeidersorganisatie, die sedert het begin der tinexploitatie op Billiton heerschte, het licht te laten vallen, ofschoon in het vijfde hoofdstuk daarbij uitvoeriger zal worden stilgestaan. Daglooners kent men hier feitelijk niet; de Chinees werkt er in vrijen arbeid; hij heeft de vrijheid althans binnen zekere grenzen, zich te verbinden tot samenwerking met wien hij wil. Deze betrekkelijke vrijheid heeft in hooge mate bijgedragen, tot het succes van Billiton. Dit had in China een voortreffelijke reputatie; zij, die wenschten te emigreeren gaven aan een werkzaamheid op dit eiland verre de voorkeur boven den min of meer gedwongen arbeid in andere streken. Maar daarom ook was het voor het Bestuur zoo uiterst moeilijk, de eigenaardige Bilhtonsche verhoudingen aan te passen aan de algemeene koehe-ordonnantiën, die o. a. in het bijzonder voor de tabakscultuur op Sumatra gemaakt waren. Toen na het inwerkingtreden van het concessie-contract van 1892 de pubhekrechtehjke positie der administrateurs een einde had genomen, werd in 1896 een koelie-ordonnantie voor Bilhton vastgesteld. Hoe goed deze ook bedoeld was, haar bepalingen verdroegen zich moeilijk met de eigenaardige toestanden aldaar. Stipt gehandhaafd zou deze „enting van tabak op tin'' (Rapport Colijn) dwars tegen de eischen van het bedrijf zijn ingegaan. Het gevolg hiervan was, dat zoodra een gewestelijk bestuurder zich aan de letter der ordonnantie wenschte te houden, er zeer terecht bezwaren van de zijde der Billiton Maatschappij werden gemaakt, die des te meer grond hadden, èn omdat er zich bij de toepassing der ordonnantie tal van dubia opdeden, èn omdat deze er op kon wijzen, dat de toestanden op het eiland inderdaad weinig te wenschen overlieten. Zoo was sedert


61 den aanvang der tmwinning de orde onder de talrijke nujnwerkersbevolking nooit gestoord geworden, niettegenstaande het politietoezicht uiterst gering was. In 1903 werd door den ambtenaar voor Chineesche zaken B. Hoetink een uitvoerig verslag over de toestanden op Bilhton uitgebracht. Hierin werd in het bijzonder de aandacht gewijd aan den onvoldoenden toestand, waarin de verbhjven der mijnwerkers verkeerden. Ofschoon de Bilhton Maatschappij meende, dat strikt genomen de verbetering dezer aan de mijnkongsie's behoorende verbhjven niet tot haar taak kon gerekend worden, werden daarvoor toch sindsdien, zij het ook op bescheiden schaal, gedurende tal van jaren de noodige gelden beschikbaar gesteld. In 1908 ontving de Adjunct-Regeermgsconunissaris voor de decentralisatie H. Colijn van den Gouverneur-Generaal de opdracht om een nauwkeurig onderzoek in te stellen naar de arbeidstoestanden op Billiton. In een buitengewoon helder rapport worden daarin de saamgestelde verhoudingen uitvoerig blootgelegd. Met grooten nadruk worden de bedrijfsbelangen der Bilhton Maatschappij op den voorgrond gesteld en er tegen gewaarschuwd deze toch niet te verstoren, ten einde een ondoelmatige, voor geheel andere toestanden in het leven geroepen koelie-ordonnantie te handhaven. Voor het eerst wordt er nu eens van regeeringszijde op gewezen, dat het Gouvernement, dat »/ der zuivere winst dier maatschappij aan zich trekt, in hooge mate belang heeft bij een bevordering van haar bloei. Vroegere gewestelijke bestuurders hadden bij hun optreden tegenover de tinexploitatie niet zelden den indruk gewekt, alsof hun eenige taak de handhaving der wettelijke bepalingen was, zonder dat er op behoefde gelet te worden, of deze nadeelige gevolgen voor het bedrijf hadden. Ook drong Colijn sterk aan op de invoering der opiumregie. Hierbij legde bij een wonde plek van Billiton open. Ten opzichte van het opiumgebruik had het Gouvernement zich steeds tegen de wenschen van het bestuur óf verzet, óf deze door het op de lange baan schuiven van gewenschte bepalingen niet vervuld. Op verzoek der eerste concessionarissen werd in 1857, nadat het vrije opiumgebruik tot groote misbruiken aanleiding had gegeven, de opiumverpachting op Bilhton ingevoerd. Reeds Daendels was begonnen het misbruik maken van het in het bijzonder bij de Chineezen zoo geliefde heulsap te beteugelen door het recht van verkoop aan pachters uit te besteden. In 1893 werd dit stelsel in de meeste streken door de opiumregie vervangen, waardoor de eigenaardige misbruiken, die uit het verpachten voortvloeiden, voor een goed deel werden voorkomen en men de.regeling van het gebruik in zijn hand had. Niettegenstaande den herhaalden aandrang der Bilhton Maatschappij, in het bijzonder van Ermeling, werd de invoering der regie steeds tegengehouden. Men verlangde van de maatschappij, dat deze als pachtster zou optreden, of haar betalingsstelsel aldus zou wijzigen, dat de Chineezen steeds contant geld zouden beschikbaar hebben, om de opium te betalen. Toen eindelijk op bovengenoemden datum de opiumregie op Bilhton een voldongen feit geworden was, werd niet alleen aan de misbruiken der pachters een einde gemaakt, 8

DE BILLITON MAATSCHAPPIJ 62 doch stegen ook de inkomsten, die het Gouvernement uit de opium trok, zeer belangrijk. De invoering der opiumregie had zonder eenige stoornis plaats. Zonder dat er een bepaalde aanleiding kon gevonden worden, had er den 31sten Januari 1911, voor het eerst sedert het begin der tinwinning een ernstige ongeregeldheid onder de Chineezen plaats. Er werd toen tengevolge van de viering van het Chineesche Nieuwjaar niet gewerkt. Een twist tusschen Chineezen van twee verschülende stammen, hoofdzakehjk over een godsdienstig verschil, was aanleiding tot een formeel gevecht, waarbij niet minder dan 23 Chineezen gedood werden. Hoé fel de woede ook oplaaide, zoo werden er geen bedreigingen tegen de Europeanen geuit; deze trachtten alles te doen, wat mogehjk was, om de rust te heretellen. „Zonder het flink optreden van het ambtenarenpersoneel en het esprit de corps, dat „het meerendeel der beambten onder uitnemende leiding hunner chefs heeft bezield, ,,was het zeker op een ellendig bloedbladuitgeloopen, waarvan de heele wereld zou hebüben medegesproken" (Brief van den Vertegenwoordiger E . A. Pan van 4 Maart 1911). " De Gouverneur-Generaal betuigde „den dank der Regeering" aan de beambten der Billiton Maatschappij, die zich bij de beteugeling dier onlusten hadden onderscheiden. Het was in deze dagen wel gebleken, hoe bedenkelijk het was geweest, dat men zulk een talrijke bevolking op een geïsoleerd eiland had gelaten zonder behoorlijk garnizoen of voldoende politie. Den2en Februari werd om troepen getelegrafeerd; den4en kwam er een detachement van 80 man; den 8en nog een van 100 man. De laatsten konden den 28en Februari weder naar Java terugkeeren. Het eerst gekomen detachement verliet Billiton niet, voordat het politiepersoneel met niet minder dan 130 man versterkt was. Sindsdien is het steeds rustig op het eiland geweest; de burgeroorlogen en revoluties in China hebben geen weerklank op Billiton gevonden. Een deel der Chineesche werkkrachten had zich allengs moeten aanpassen aan de veranderingen, die het geheele bedrijf had ondergaan door de groote ontwikkeling van het machinale bedrijf en door de krachtige voortzetting van de ontginning der primaire ertsen. Beide soorten van tinwinning geschieden toch „in eigen beheer", zoodat de mijnkongsie's uit den aard der zaak hierbij uitgesloten zijn. Wel bhjft ook bij deze werkwijze het „noempang" verband bestaan. Zooveel mogehjk wordt er voor gezorgd, dat de verdiensten van de arbeiders bij de verschülende werkwijzen niet belangrijk uiteenloopen. De machinale inrichtingen werden eerst in 1914 gecompleteerd door de inwerkingstelling van een electrisch centraalstation in het district Manggar. Na de bovenstaande opsomming van het groot aantal stoomketels, dat in 1910 in gebruik was (sindsdien nog belangrijk vermeerderd) behoeft het wel geen toelichting, dat een vervanging van de stoom- door de electrische kracht, overal waar zulks slechts eenigszins mogehjk was, niet te vermijden was voor een behoorlijke economische werking van het geheel. In Juni 1911 werd er, zij het ook na lange aarzeling, een bedrag van / 500.000.— toegestaan voor de oprichting van een volledige centrale, gedreven door Dieselmotoren. Werd door de uitbreiding der machines van de meest verschillende soort, de werkzaamheid en verantwoordehjkheid van hen, die de leiding van het thans zoo saamgestel-


63

de bedrijf in handen hadden, zeer vergroot, zoo was het niet te verwonderen, dat deze hun taak, althans eenigszins trachtten te verhchten, door de exploitatie van de stoomvaart rond het eiland aan anderen over te dragen. Wel was deze aan een afzonderlijke maatschappij toevertrouwd, maar feitelijk was ook dit bedrijf in handen van de ambtenaren der Bilhton Maatschappij. Daarbij kwam, dat de nieuwe scheepjes, die voor deze vaart besteld waren, niet voldeden. Na lange onderhandelingen slaagde de Vertegenwoordiger er in 1910 in, een overeenkomst aan te gaan met het Semarangsche Stoomboot- en Prauwenveer, waarbij dit zich verphchtte voor den tijd van 10 jaar het vervoer op zich te nemen van al de goederen der Bilhton Maatschappij naar en tusschen de districtshoofdplaatsen en andere door haar aan te wijzen kustplaatsen. De bezittingen der Stoomvaartmaatschappij gingen allen over aan het „Prauwenveer". De aandeelhouders ontvingen bij de liquidatie 150%. In 1910 werd Prof. Dr. G. A. F. Molengraaff ), die toen een wetenschappelijk bezoek aan Timor bracht, uitgenoodigd op Billiton een onderzoek in te stellen naar de mogelijke vooruitzichten voor den diep-mijnbouw. De exploratie van dezen was reeds vergevorderd. Verdere doorvoering van dien diepbouw bleek echter allengs zooveel geld te vorderen, dat een nader onderzoek naar de rentabiliteit noodzakelijk werd geacht. Het rapport van genoemden bekwamen geoloog was niet ongunstig. Hij was van oordeel, dat er een rijke ertsschat in het primaire gesteente aanwezig is. Ofschoon het z. i. nog niet met zekerheid uitgemaakt was, of de dieper hggende ertslagen met voordeel zouden kunnen ontgonnen worden, zoo mocht „dit voor de bewuste niveau's op grond der voorhanden gegevens zeer waarschijnhjk geacht worden". Hij ontraadde echter den noodzakelijk zeer kostbaren aanleg dezer mijnen, indien er geen zekerheid bestond, dat de concessie na de expiratie van het toen geldige contract (30 April 1927) zou worden verlengd. Zelfs trok hij in twijfel, of, indien de bepalingen, omtrent de winstverdeeling niet gewijzigd werden, het mogehjk zou zijn, bij de toen geldige tinprijzen (beneden / 100.— per pikol), de ontginning dezer diepe mijnen met voordeel ter hand te nemen. Hetzelfde bezwaar werd gevoeld ten opzichte van de verdere aanschaffing der kostbare werktuigen voor de ontginning der alluviale ertsen. Aan den eenen kant kon men op den eenmaal ingeslagen weg moeilijk blijven stilstaan, daar de voordeden van het machinaal grondverzet te groot waren, om deze op te offeren, aan den anderen kant was het uiterst moeilijk die aanschaffingskosten te financieren. Ontzaglijke bedragen waren daar toch mede gemoeid. De balanswaarde der gebouwen, werken en werktuigelijke inrichtingen was bijv. in 1912: /4.426.000.—; in 1913: ƒ5.431.000.—; in 1914: ƒ6.906.000.— en in 1915: ƒ 8.048.000.—. Na laatstgenoemd jaar was de uitbreiding in verband met den grooten wereldoorlog geremd. 1

) Bovendien won de Billiton Maatschappij omtrent den diepbouw nog advies in van de mijningenieurs Prof. S. J. Vermaes en N. Wing Easton. l

64

D E BILLITON MAATSCHAPPIJ

Deze belangrijke verhooging van de balanswaarde der bezittingen bracht hare eigenaardige moeilijkheden mede, in het bijzonder zoolang de voortzetting der concessie niet vaststond. Zoowel in Nederland als in Indië werd dan ook bij voortduring krachtig aangedrongen op verlenging der concessie. Hier te lande was het in het bijzonder de Regeeringscommissaris Mr. P. J . van Bosse, die zich met onverdroten ijver ter beschikking van het college van commissarissen stelde,om de financieele moeihjldiedentetrachtenop te lossen. Het was hem een groote satisfactie, toen in 1915 de overeenkomst tusschen den M i nister van Koloniën en de Bilhton Maatschappij, behoudens goedkeuring der wetgevende macht, geteekend werd. Deze overeenkomst huldigde het beginsel, dat de bezittingen der maatschappij, na afloop van het loopende contract (30 April 1927) konden worden genaast door den Gouverneur-Generaal voor een bedrag, te ontleenen aan een jaarlijks door beide partijen vast te stellen bouwrekening. Bij deze werd uitgegaan van de waarde der bezittingen op Billiton op 30 April 1913, getaxeerd op / 5.386.000.—. De waarde der nieuwe werken zon worden bijgeschreven volgens kostprijs; jaarlijks moest op de werken worden afgeschreven, met percentages, varieerende tusschen 4 en 10%. Voor elk jaar, dat het tijdstip der naasting zou voorafgaan aan 30 April 1967, het tijdstip waarop de nieuwe concessie zou eindigen, zou de Regeering aan de Bilhton Maatschappij / 25.000.— betalen, echter tot een maximum van / 500.000.—. Overigens bleef de uitkeering van / deel der winst, als in het oude contract bepaald was, gehandhaafd. De naastingsbepalingen waren geheel analoog aan die, welke waren neergelegd i n de Spoorwegwet van 1889, op welks totstandkoming van Bosse, die toen thesaurier-generaal was, zulk een overwegenden invloed had uitgeoefend. De verkiezingen van 1913 en het optreden van den nieuwen Minister van Koloniën, MT. Th. B . Pleyte, had de teekening der nieuwe overeenkomst vertraagd, die vooreen goed deel reeds onder zijn voorganger, De Waal Malefijt, was voorbereid. De langdurige onderhandelingen werden niet meer gevoerd door den Directeur van Kappen, die op 1 Augustus 1912, toen hij den 70-jarigen leeftijd bereikt had, zijn ontslag nam; bij werd toen tot adviseur voor algemeene beheerszaken, tevens plaatsvervangend directeur benoemd; dit ambt mocht hij echter niet lang bekleeden; den 1 lden Maart 1914 overleed Generaal van Kappen, aan wiens toewijding en werkkracht de Bilhton Maatschappij groote verphchtingen heeft. De Iongh bleef toen als eenige IHrecteur over. Het wetsontwerp ter bekrachtiging van boven omschreven overeenkomst, dat bij Koninklijke Boodschap van 14 Mei 1915 werd ingediend, ontmoette veel tegenstand. Er woei toen in de Kamer een krachtige wind voor staatsexploitatie. Op het eind van 1915 was het wetsvoorstel tot uitgifte van de petroleumvelden van Djambi met groote meerderheid verworpen. De motie-Albarda werd aangenomen, waarbij de wenschehjkheid werd uitgesproken, om over te gaan tot staatsexploitatie dier petroleumterreinen. 8

8


65

ttwerp tot verlenging verleneiner der Bilhtonconcessie Billit In 1917 werd het wetsontwerp aan de Tweede Kamer voorgelegd. Onder aanvoering van den man, die de eerste leider van de Staatsexploitatie der Ombilinkolenvelden was, den afgevaardigde J . W. IJzerman, gingen er uit zeer verschillende politieke partijen stemmen op, die óf voor Staatsexploitatie waren, óf althans het ter goedkeuring aangeboden contract niet wenschten. Een motie van IJzerman, waarbij de wenschehjkheid werd uitgesproken, dat „na afkoop van de vigeerende overeenkomst tot staatsexploitatie der tinmijnen op Bilhton worde overgegaan", werd wel met slechts 3 stemmen verworpen, doch daarentegen werd met groote meerderheid een motie, voorgesteld door 5 Kamerleden onder aanvoering van Walrave Boissevain aangenomen, waarbij de Kamer verklaarde van oordeel te zijn: „dat, met terzijdestelling van het aangeboden contract, met het oog op de voortzet„ting der exploitatie op Bilhton na 1927, zoo spoedig mogehjk overleg dient te worden „gepleegd met het bestuur der Bilhton Maatschappij, ten einde een behoorlijken gang „der ontginning tot en na 1927 te verzekeren". Het wetsontwerp tot goedkeuring der overeenkomst werd toen natuurlijk verworpen. Hoe teleursteUend dit votum ook voor de Bilhton Maatschappij mocht zijn, toch was er in de discussie veel dat haar tot tevredenheid kon stemmen. De bittere toon, die bij de behandeling der vroeger voorgestelde concessieverlengingen het debat ontsierd had, werd nu niet meer, ook zelfs door de vurigste voorstanders Van staatsexploitatie aangeslagen. Van het eenige Kamerhd, dat de eilanden Banka en Bilhton door éigen aanschouwing kende, de afgevaardigde Bogaardt, kon men de volgende lofrede hooren, die niet weersproken werd. „Het eiland Bilhton ken ik uit eigen ervaring, ook het eiland Banka ken ik volkomen. „Mij moet van het hart, dat wanneer er particuliere exploitaties zoo gedreven worden „als door de Bilhtonmaatschappij, menig vooroordeel tegen particuliere exploitatie zal „worden weggenomen. „Waar het om gaat is: bestaan er ten gevolge van die particuliere exploitatie op Billi„ton misstanden ? Neen, Mijnheer de Voorzitter, die misstanden hebben nooit bestaan en „bestaan nog niet, integendeel, wanneer men de twee eilanden vergelijkt, het eene, Banska, zonder, het andere, Bilhton, met particuliere exploitatie, dan ziet men, dat de misstanden onder het Staatsbeheer onnoemehjk veel grooter zijn dan het geval is op „Bilhton". Spreker wees de plaatsen in de Kamerstukken aan van 1907 tot 1917 waarin men de grieven tegen de exploitatie van Banka kon vinden en voegde daaraan toe: „Van Billi„ton heb ik nooit eenige klacht vernomen, omdat die klachten er niet zijn en ik kan dat „bevestigen door persoonlijke aanschouwing van hetgeen daar geschiedt". Wellicht de sterkste argumenten deed de afgevaardigde Limburg echter tegen het wetsvoorstel hooren. „Wanneer mijn deskundige inlichtingen juist zijn, dan is de tinrijkdom van Billiton Billiton

5

66


„de eerste 50 jaren nog op lange na niet uitgeput ). En als dat zoo is, dan is het dus wel „degelijk een vraag van groot belang, hoe in 1927het Ned. Ind. gouvernement tegenover „de quaestie staat". „Dan zullen zich weder dezelfde bezwaren voordoen, als thans! „En maakt de Regeering voor dien tijd van zijn naastingsrecht gebruik, dan moet daar„bij het stelsel gevolgd worden, dat bij de spoorwegovereenkomsten is gehuldigd, dat in „de Kamer zoo herhaalde malen gecritiseerd werd." De verwerping van het nieuwe contract vond plaats toen door den wereldoorlog de verbinding met Ned. Indië zeer moeilijk was geworden. Het was den Directeur nog mogehjk in de eerste helft van 1916 via de Kaap een bezoek aan Bilhton te brengen. Deze reis was hoofdzakelijk noodig geworden, doordat de Vertegenwoordiger E. A. Pan zijn voornemen had te kennen gegeven, om zijn taak neer te leggen. Vijf en twintig jaren had deze in allerlei rangen de Maatschappij gediend en groote diensten aan haar bewezen; hij achtte nu den tijd gekomen naar Nederland terug te keeren. Voor zijn vertrek was hij nog verplicht geweest een belangrijke wijziging in de verkooppolitiek van het tin te brengen. De inschrijving van 8 Juli 1914 te Batavia, was de laatste, die gehouden werd. Sedert het uitbreken van den oorlog bleek het raadzaam al het tin ondershands te verkoopen. De tinprijzen zakten in korten tijd met niet minder dan 40%. Het vertrek van Pan bracht een nieuwe wijziging in den zetel van den Vertegenwoordiger. Men achtte het gewenscht tot deze functie te roepen P. A. van de Stadt, die reeds geruimen tijd onder den titel van Generaal-Agent belast was met alle quaesties omtrent de Chineezen en in het bijzonder met de bevordering van de immigratie van dezen. Als Chineesch tolk van Banka gekomen, beheerschte bij de moeilijke talen der zonen van het Hemelsch Rijk. Hij was eenigen tijd te Singapore gevestigd, toen als hulp aan den Vertegenwoordiger op Bilhton toegevoegd geweest en zou nu voortaan te Batavia diens taak vervullen. De ingenieur Stigter, die op geniale wijze de groote moeilijkheden overwonnen had, verbonden aan de toepassing van de vele en zoo verschillende machines, die op Bilhton in gebruik waren, zou nu als hoofdadministrateur het bedrijf aldaar leiden. Betrekkelijk kórt na het vertrek van Directeur De Iongh rezen er moeilijkheden tus-r schen het bestuur in Nederland en dezen hoofdadministrateur, tegen wien men de grief had, dat hij zich zeer weinig aan de vastgestelde begrootingscijfers hield. In Augustus 1917 vond het bestuur aanleiding, in verband met de toch reeds zoo moeihjke financieele omstandigheden den hoofdadministrateur te vervangen door den gouvernementsmijningenieur R. J. van Lier, die op voor de Maatschappij tamelijk bezwarende voorwaarden zijn ambtelijke vooruitzichten prijs gaf, om in particulieren dienst over te gaan. Directie en conimissarissen achtten het gewenscht opnieuw een beroep op den vroegeren 1

i) IJzerman gebruikte van Billiton het oud-testamentische beeld „van de kruik en defleschvan de weduwe van „Sarfath: men haalt er meer en meer uit en er blijft toch altijd over".


67

Vertegenwoordiger P a n te doen en vonden dezen bereid i n Februari 1918 naar Billiton te gaan, dat hij over Amerika moest bereiken; hij zou dan gedurende een kort verbhjf i n I n d i ë den overgang van het bestuur regelen. V a n de Stadt vond toch aanleiding, i n de wijze waarop de Directie tegen Ir. Stigter was opgetreden, eveneens zijn ontslag te nemen. De functies v a n Vertegenwoordiger en hoofdadministrateur werden toen weder vereenigd i n den persoon v a n Ir. V a n Lier. Deze werd bijgestaan door de beide oud-zeeofficieren F . J . Houwert en J . C. Mollema, als plaatsvervangers. Door deze regeling meende men de continuïteit i n de leiding op Bilhton te bevorderen, en tevens de gelegenheid te openen om op eenigszins ruime schaal Europeesch verlof aan de hoogere ambtenaren te geven. Intusschen duurde het bewind van V a n L i e r niet lang. Verschil van inzicht met de Directie, hoofdzakelijk ten opzichte van de verkooppolitiek v a n het tin, een onderwerp waaromtrent uit den aard der zaak in de moeilijke oorlogsjaren zeer onderscheidene opvatting begrijpelijk was, was aanleiding dat deze ingenieur i n 1921 zijn taak neerlegde. H i j werd i n de beide door hem bekleede functies vervangen door den plaatsvervangend hoofdadministrateur F . J . Houwert. „ De financieele positie der B i l h t o n Maatschappij was intusschen moeilijk geworden. I n één jaar daalde de marktprijs te Londen met bijna 75 % . D e belangrijke stijging van voedingsmiddelen en materialen deed den kostprijs daarentegen sterk stijgen (de rijst, die vroeger f 7.— kostte, k w a m n u op ƒ 4 0 . — per pikol te staan). H e t was een schrale troost, dat de kostprijs op B a n k a die vroeger steeds belangrijk lager dan die op Bilhton was, thans vrijwel met dezen gehjk was geworden. Voor alles was bezuiniging plicht 1 Weder werd een beroep gedaan op den oud-Vertegenwoordiger P a n , die i n 1920 tot commissaris der maatschappij gekozen was. Deze vertrok i n M e i 1921 als gecommitteerde v a n het bestuur naar I n d i ë . K o r t daarop, werd, ook i n verband met den minder goeden gezondheidstoestand van den Directeur D e Iongh, de hoofdingenieur der Maatschappij A . F o k k e r tot mededirecteur benoemd. P a n voerde onmiddellijk n a zijn aankomst i n Indië, i n samenwerking met Houwert, t a l van bezuinigingen i n . Het grootste deel der ontginningen v a n de primaire ertsen werd stopgezet*); met het erts smelten op B i l h t o n werd opgehouden; het bleek voordeeliger a l het erts te Singapore te doen verwerken. E e n , zij het ook zijdelingsch gevolg van de tot heden volgehouden werkwijze was, dat de tinverkoop te B a t a v i a zoo goed als geheel werd stopgezet, en dat deze voortaan ondershands geschiedde te Singapore of te Londen. Houwert ging voort ») Korten tijd voordat besloten was de ontginning der (primaire) Tikoesmijn te staken, had er in deze den 14den December 1920 een ramp plaats, gelukkig de eenige, die tot dat tijdstip op Billiton was voorgekomen. Ten gevolge van een doorbraak werd de mijn met water en modder overstroomd, waardoor 33 Chineesche arbeiders het leven verloren.

DE BILLITON MAATSCHAPPIJ 68 op den weg der bezuiniging, die door de inmiddels opgetreden wereldmalaise wel zeer noodzakelijk was geworden. Het spreekt van zelf, dat de doorgevoerde bezuinigingen trouwens eerst later hun invloed konden doen gelden. Sedert 1867 was het de eerste maal, dat er over eenig boekjaar geen dividend kon worden uitgekeerd; zelfs moest toen belangrijk verhes worden geconstateerd (ruim / 3.000.000.—over 1921). De financieele moeilijkheden hadden zich trouwens reeds op andere wijze doen gevoelen; in 1921 was het bestuur verplicht geweest een obligatieleening, rentende 7% te sluiten, van ƒ5.000.000.—; bovendien was er nog een belangrijk debet bij de bankiers. Het Kamervotum van 1917 was aanleiding, dat men zich ernstig rekenschap moest geven van de richting, die de Maatschappij sedert dien moest inslaan. Het Bestuur achtte het pücht er op te rekenen, dat op 30 April 1927 de liquidatie zou intreden. Het was dus zaak om tot dit jaar al het tin te ontginnen, waarvan de kans bestond, dat de kostprijs lager dan de verkoopprijs zou zijn. Moest men dus zorgvuldig vermijden eenige exploitatie aan te vatten, die direct verhes gaf, aan den anderen kant was het plicht, met machtneming van dien regel, de exploitatie van in aanmerking komende mijnen zoo snel en zoo krachtig mogehjk aan te vatten. Door de mwerkmgstelling van den in September 1919 reeds uitgezonden emmerbaggermolen, was het mogehjk zeer arme tinertsvelden te exploiteeren, die zonder dit hulpmiddel niet voor bewerking in aanmerking zouden zijn gekomen. De reeds ettelijke jaren geleden bestelde uitbreiding der electrische centrale kwam, na veel teleurstelling eerst in 1922 tot uitvoering. Daardoor werd het mogehjk óf de machinale ontginning uit te breiden, óf de wegens gebrek aan kracht stopgezette werktuigen weder aan den gang te zetten.

Toen in 1915 de overeenkomst met den Minister was tot stand gekomen, achtte het Bestuur der Maatschappij den tijd aangebroken, tot een ingrijpende, statutenwijziging. Het verwerpen van het concept-contract gaf geen aanleiding op dit voornemen terug te komen, zoodat den 11 December 1917 in een buitengewone algemeene vergadering van aandeelhouders de nieuwe statuten werden goedgekeurd, waarop in het begin van het volgend jaar de Koninklijke goedkeuring werd verkregen. De aandeelhouders der 2e rubriek die vroeger geen stemrecht hadden, werden nu in dit opzicht gelijk gesteld met die der le rubriek. Een zeer belangrijke wijziging werd in de verdeeling gebracht van het batig saldo der winsten verhesrekening, nadat de Staat hiervan / deel genoten heeft. . Onder handhaving van het recht der aandeelhouders van de eerste rubriek, om gezamenlijk cumulatief preferent te zijn voor ƒ 124.000.— wordt na uitkeering van hetgeen den erven Landry toekomt en na de dotatie aan het reservefonds tot dit het bedrag van ƒ 1.000.000.— bereikt heeft, aan de aandeelhouders een som van ƒ 750.000.— (dus 15 % van het aandeelenkapitaal) toegekend. Van het overbhjvende ontvangen: 5

8


69

Aandeelhouders 85 %, Commissarissen (boven de door hen genoten vaste vergoeding van / 1500.—) 5 % tot een maximum van / 25.000.—, de Directie (boven hun vaste bezoldiging) 5 %, de beambten ten kantore der Directie te 's-Gravenhage 5 %. Ten opzichte der tantièmes te genieten door de Directie en beambten werd de restrictie gemaakt, dat deze nooit meer zouden kunnen bedragen dan hun salaris. Het is wel de vermelding waard, dat tot 1887, Commissarissen nimmer eenige vergoeding hadden ontvangen. Eerst in dat jaar werd hun toegezegd / 10.— per vergadering als presentiegeld. Toen na het contract van 1892 de Regeeringscornmisssaris zijn intrede in de vergadering maakte, en deze van den Staat een vaste bezoldiging genoot, meenden commissarissen, dat het billijk was ook hun een vaste vergoeding toe te kennen. Zij ontvingen toen / 750.— per jaar. Bij de statuten van 1917 werd die vaste vergoeding op / 1500.— gebracht, benevens / 25.— presentiegeld voor een door hen bijgewoonde vergadering. Niet dan met aarzeling vereenigden Commissarissen zich met het denkbeeld, om in dezen het voorbeeld van zoo goed als alle maatschappijen te volgen. Zij wenschten deze regeling te hunnen gunste niet zelve voor te stellen, doch hebben aan een in de vergadering van aandeelhouders geuiten wensen gehoor gegeven. Onmiddellijk nadat deze statutenwijziging was tot stand gekomen werd er een belangrijke verandering gebracht in de balans. Boven is er op gewezen, hoe het Bestuur van 1868 af, de zeer eigenaardige methode heeft gevolgd, om op het kapitaal geleidelijk af te senrijven, waardoor de uitkeeringen aan aandeelhouders met bedragen, gelijk aan deze afschrijvingen verminderden. Rechtsgeleerden van naam in 1917 geraadpleegd, aarzelden niet deze afschrijvingen volkomen onwettig, als in strijd met de statuten te noemen. Feitehjk waren de aandeelen daardoor niet volgefourneerd geworden; het bestuur had dus ten allen tijde het recht deze volstorting te eischen. Stond het recht op dezen eisch vast, dan zou dit eigenaardige bezwaren medebrengen ten opzichte van de verhandelbaarheid der aandeelen, terwijl ook bij de berekening van verschillende belastingen moeilijkheden met den fiscus te wachten waren. Het probleem werd opgelost door eenvoudig op de balans per 31 December 1917 het kapitaal in plaats van op / 1.000.000.— op / 5.000.000.— te brengen en daar tegenover een post te plaatsen van / 4.000.000.— onder den naam „concessie". Na het Kamervotum van 20 October 1917 meende de Bilhton Maatschappij een afwachtende houding te moeten aannemen. Zij achtte het niet in haar belang zonder belangrijke tegemoetkomingen van het Gouvernement af te zien van haar voornemen in 1927 het bedrijf te staken. Het voorstel haar door Minister Idenburg gedaan om een regeling te treffen, dat door gemeen overleg tusschen Regeering en Maatschappij beslist zou worden, welke kapitaalsuitgaven gedurende het nog overblijvend deel van de concessietermijn zouden gedaan worden, waartegenover de Regeering dan de verphchting op zich zou nemen die uitgave bij het einde der concessie te restitueeren, werd door de Maatschappij van de hand gewezen.

70


De i n 1920 opgetreden Directeur der Gouvernementsbedrijven Ir. P . A . Roelofsen, begreep, dat het v a n het hoogste belangvoor het Gouvernement zou zijn, om een regeling te treffen, waardoor de chaos, die noodzakehjkin 1927 zou ontstaan, zou voorkomen worden. De talrijke besprekingen, die hij hield met den naar I n d i ë gedelegeerden Commissaris P a n (die daar i n J u n i 1921 aankwam) hadden tengevolge, dat er den 3en Februari 1922 een commissie tot stand kwam, tot welker benoeming Gouvernement en Maatschappij hadden medegewerkt. Deze commissie zou een onderzoek moeten instellen naar de waarde en de vooruitzichten v a n het bedrijf op B i l h t o n ; de Maatschappij verphchtte zich, haar toegang tot alle onderdeden en inzage i n de boeken derondememingtegeven. T o t deze cornmissie werden v a n regeeringswege benoemd J . A . Lagas, gouvernement*- _ accountant, en Ir. P . H ö v i g , hoofd der Barikatmwinning; de Maatschappij benoemde den Vertegenwoordiger F . J . Houwert en den accountant i n haar dienst H . J . v a n Arkel, terwijl als secretaris optrad het hoofd van het bureau van Technisch-Economische adviezen van het Departement der Gouvemementsbedrijven Ir. A . Groothoff, die spoedig daarop de functie van Regeermgscommissaris bij de Maatschappij i n I n d i ë vervulde. De commissie ontving de tutdrukkehjke opdracht de grondslagen te leggen voor het oprichten v a n een gemeenschappelijk bedrijf v a n Staat en Maatschappij voor de tinwinning op Bilhton. D i t begrip werd aldus voor de eerste maal ten opzichte der Billitonconcessie officieel genoemd. Roelofsen en Groothoff hadden v a n deze bedrijfsvormen uitvoerige studies gemaakt, die i n Zwitserland en Zuid-Duitschland met succes, i n het bijzonder voor electriciteitsbedrijven werden toegepast. I n I n d i ë werd het Bandoengsche electridteitsbedrijf als gemeenschappelijk bedrijf met ingang v a n 1919 af geëxploiteerd. D e eenstemmige condusie der commissie was, dat een rationeele ontginning der ertsreserven een continu bedrijf vereischte, en dat derhalve de toen door de B i l h t o n Maatschappij gevoerde politiek o m vóór 1927 een zoo groot mogelijk d e d der ertsreserve te winnen, voorde verdere ontginning uiterst nadeelig was. Zij rekende, dat zelfs bij de buitengewoon lage tinprijzen i n de eerste helft v a n 1922 er, i n het bijzonder, indien de bezuinigingsmaatregelen verder werden doorgevoerd, nog een behoorhjke winstmarge zou overblijven,' ook voor een rationeele exploitatie der primaire ertsen. De balanswaar de v a n het bedrijf der B i l h t o n Maatschappij werd op grond v a n uitvoerige bedjfering der cornmissieopheteind vanhet werkjaar 1922/23gesteld op/17.674.000.—.Deconimissie toonde aan, dat de B i l h t o n Maatschappij goed exploiteert, en dat staatsbeheer moeilijk verbetering zou kunnen brengen. Ofschoon het Bankabedrijf zeker geacht wordt op de hoogte v a n den tijd te zijn, zou het i n handen geven v a n de leiding v a n het BilJitonbednjf i n de praktijk ongetwijfdd min of meer desorganiseerend en storend werken op het bedrijf op de beide eilanden. Geleidehjke voorbereiding tot staatsexploitatie als door de motie IJzerman bedoeld was, werd onuitvoerbaar geacht, n u de Bilhton Maatschappij het door Minister Idenburg gedane voorstd niet wenschte te aanvaarden.


71

De commissie kwam tot de conclusie, dat de oprichting van een gemeenschappelijk bedrijf de meest rationeele vorm van exploitatie zou waarborgen. Deze zou dan de winning zoo lang kunnen voortzetten, als er nog een loonend bedrijf mogehjk was. In Mei 1922 keerde Pan naar Nederland terug, om daar verslag uit te brengen van de onderhandelingen, die op grond van het advies der commissie hadden geleid tot een ontwerpovereenkomst. Deze gaf aanleiding tot eenige tegenvoorstellen van de zijde van het Bestuur der Maatschappij, die ook nader door Pan's reis naar Indië in October van het zelfde jaar mondeling konden worden toegehcht. : Den Hen Mei 1923 werd het wetsvoorstel tot oprichting der Naamlooze Vennootschap „Gemeenschappelijke Mijnbouw Maatschappij Bilhton'' in den Volksraad aangenomen. De voornaamste wijziging, die deze in de voorstellen der Regeering wenschte, werd belichaamd in het met 24 tegen 10 stemmen aangenomen amendement Aay, waarbij verlangd werd, dat de zetel der nieuwe Maatschappij in Indië zou gevestigd worden en dat de leden van den Raad van Beheer door den Gouverneur-Generaal zouden benoemd worden. Dit amendement was door den Regeeringsgevolmachtigde onaannemelijk verklaard. Het werd dan ook niet in het door de Regeering in Nederland ingediende wetsontwerp overgenomen. Zulks was ook daarom uitgesloten, wijl het bestuur der Bilhton Maatschappij bij doorvoering van dezen eisch zijn medewerking aan de totstandkoming der nieuwe vennootschap in geen geval zou verleend hebben. Voordat het wetsvoorstel van het Gemeenschappelijk bedrijf van Bilhton in de Tweede Kamer in behandeling werd genomen, kwam het ontwerp-wet tot het in vereeniging met de Koninklijke Petroleum Maatschappij doen ontginnen der Dj ambi-velden in behandeling en gaf daar tot zeer uitvoerige discussiën aanleiding. Het was dus niet te verwonderen, dat het Bilhtonwetsontwerp na korte besprekingen, den 25sten Maart 1924 met groote meerderheid werd aangenomen. Bij de beraadslagingen in de Eerste Kamer, vond Van K o l gelegenheid de fiolen van zijn toorn uit te storten over de hoofden der mannen, die de Bilhton Maatschappij gesticht en geleid hadden en in den loop der jaren „80 rnillioen in de zakken der aandeelhouders hadden doen terechtkomen". Evenals in de Tweede Kamer stemde ook hier alleen de sociaaldemocratische fractie tegen het voorstel. Eerst daarna werd de nieuwe regeling in een algemeene vergadering van aandeelhouders gebracht en daar den 15den Mei 1924 aangenomen. Het was een groote voldoening voor Minister De Graaf f, die het wetsontwerp met de hem eigene rust in de beide Kamers verdedigd had, dat het hem gegeven was, aldus de Bilhtonquaestie tot een oplossing te brengen, die alle kans biedt, dat zij daarmede voorgoed uit de „Handelingen" zal verdwijnen. Volgens de met den Staat aangegane overeenkomst bestaat het kapitaal der nieuwe vennootschap uit f 16.000.000.—, verdeeld in 10.000 aandeelen A. en6000 aandeelen B ; de eerste komen in het bezit van den Staat, de laatste in dat der Bilhton Maatschappij; daardoor bleef de bestaande winstverdeeling in de verhouding van 5 tegen 3 gehandhaafd. De Bilhton Maatschappij bleef dus alleen „holding company"; al haar bezittingen op

DE. BILLITON MAATSCHAPPIJ 72 Billiton gingen over aan de nieuwe maatschappij, die geacht werd te zijn opgericht den 1 sten Juni 1923. Het bestuur der vennootschap berust in handen van een Raad van Beheer, bestaande uit 5 leden; drie van deze worden benoemd door den Minister, twee door de Bilhton Maatschappij; voorzitter en ondervoorzitter van den Raad worden door dezen Bewindsman aangewezen uit het door hem benoemde drietal. De Bilhton Maatschappij werd volgens de overeenkomst voor de eerste vijf jaren tot Directie der vennootschap benoemd. Den 9en September 1924 werden de act en van oprichting der nieuwe Maatschappij gepasseerd, op dien datum had dus het gezag der Billiton Maatschappij over de tinwinning feitelijk een eind genomen. Het ambtenarencorps ging toen over in dienst van „de Gemeenschappelijke Mijnbouwmaatschappij". Bij dezen mijlpaal in de geschiedenis der Bilhtonexploitatie mag er wel eens op gewezen worden, in welk een hooge mate het succes der onderneming te danken is geweest aan de merkwaardige energie van hen, die sedert het optreden der pioniers op het eiland werkzaam waren. Daar hebben gearbeid mannen, gesproten uit de allerbeste Nederlandsche geslachten naast personen van zeer bescheiden afkomst; officieren van bijna alle wapenen van landen zeemacht en van de meest verschillende rangen; ingenieurs van groote bekwaamheid, die een sieraad waren van de hoogere ondeiwijsihrichting, waar zij hun opleiding genoten hadden, naast heden, die alleen hét onderricht op de lagere school gevolgd hadden. Zij moesten daar werken, vooral in den beginne onder de ahermreilijkste omstandigheden. Door de afwezigheid van allehygiënische maatregelen, door het ontbreken van de meest eenvoudige ziekenverzorging, was de gezondheidstoestand in den aanvang hoogst ongunstig. De belooning was in de eerste jaren bescheiden; het ontbreken van eenige pensioenregeling maakte de toekomst duister. Toch versaagden de mannen, die Bilhton eenmaal tot hun arbeidsveld gekozen hadden, niet dan in de aheruiterste noodzaak. Zij volgden daarin het voorbeeld der kolonisten uit de 17e eeuw, die een eenmaal ondernomen taak niet opgaven en zich alleen door den onverbiddehjken dood uit het veld héten slaan. De in de koloniën zoo onmisbare eigenschap, die den Nederlander de macht heeft gegeven in het groote overzeescheRijk, doorzettingsvermogen, heeft ook eindehjk inBilhton gezegevierd. Aan dat doorzettingsvermogen werden ook daarom zulke hooge eischen gesteld, omdat vaak huisehjke omstandigheden, ziekten van vrouw en kinderen de mannen óf belemmerden in hun werkkracht, óf hen noopten deze naar Europa te zenden, waardoor zorgen, ook financieele hen drukten. Een woord van bijzondere waardeering mag zeker wel gewijd worden aan de vrouwen, die er niet tegen op zagen, vaak onder de ahermoeihjkste omstandigheden (o. a. gedurende langen tijd het ontbreken van voldoende gynaecologische hulp) haar echtgenooten te volgen. Bij het doorlezen der ambtelijke rapporten, gewoonlijk in de meest sobere woorden gesteld, werd de schrijver dezer regelen vaak getroffen door de dramatische verhouding en gebeurtenissen, die daaraan ten grondslag lagen

3. G E M E E N S C H A P P E L I J K E MIJNBOÜWMAATSCHAPPIJ BILLITON

e Minister van Kolomen benoemde tot leden van den Kaad van .beheer der nieuwe maatschappij: H. A. van Ysselsteyn, tevens Voorzitter, oud-Minister van Landbouw, Nijverheid en Handel, A. W. E. Weyerman ), tevens plaatsvervangend voorzitter, tot dusver Regeeringscommissaris bij de Bilhtonmaatschappij, en A. Groothoff, Regeeringscommissaris bij die maatschappij in Nederlandsch Indië. De Bilhton Maatschappij wees tot leden aan: haar President-commissaris Mr. L. P. M. H. baron Michiels van Verduynen ) en haar Commissaris W. de Iongh Dz. Op het eind van 1923 hadden aandeelhouders den Commissaris Pan, die juist van zijn reis naar Bilhton was teruggekeerd, tot Directeur benoemd, in de plaats van De Iongh, die met ingang van 1 Januari 1924 wenschte af te treden, en toen den commissariszetel van Pan innam. Onmiddellijk na de passeering van de acte, waarbij de nieuwe maatschappij was opgericht, installeerde Minister De Graaff het bestuur, dat toen zijn taak aanvaardde en naar Bilhton seinde, dat het bedrijf was overgegaan in handen der nieuwe vennootschap. Houwert bleef in dezelfde functies werkzaam; als plaatsvervangend hoofdadministrateur werd H. Meyer gehandhaafd, die deze functie sedert 1 September 1923 bekleedde. Het personeel in Indië bestond toen uit 173 Europeanen; het aantal geregistreerde mijnwerkers bedroeg 17000 man. Daar de Billiton Maatschappij de Directie bleef voeren, kwam er in de verhouding van het personeel tot zijn werkgever geen verandering. Wel werd zijn rechtszekerheid in hooge mate bevorderd, daar nu het einde der concessie niet meer als een Damocleszwaard boven zijn hoofd hing. Onder buitengewoon gunstige omstandigheden zag de nieuwe onderneming het levenslicht. De tinprijs steeg in het werkjaar 1923/1924 tot gemiddeld / 165.54 per pikol; door de bezuinigingen, die waren ingevoerd en de groote prijsdaling van tal van verbruiksartikelen daalde de kostprijs tot / 86.70; terwijl die in het voorafgaande jaar nog / 94.66 bedragen had. In het daaropvolgende jaar, steeg de verkoopprijs tot / 183.99 en bedroeg de kostprijs/87.45. Laatstgenoemde was een weinig gestegen, doordat de ontginning van het vaste ge1

2

*) In 1922 had Mr. P. J. van Bosse wegens gezondheidsredenen zijn ontslag genomen als Regeeringscommissaris. Dertig jaren had hij toen deze taak vervuld. In zijn plaats werd door den Minister de Directeur der Haagsche Tramwegmaatschappij A. W. E. Weyerman benoemd, die als Regeeringscommissaris bij da NederlandschIndische Spoorwegmaatschappij een analoge taak vervulde. ») Baron Michiels van Verduynen was meer dan iemand de aangewezen man, de Billiton Maatschappij in den Raad van Bestuur te vertegenwoordigen. Sedert 1886 was hij lid, sedert 1903 president van het college van commissarissen der venootschap. Tal van moeilijkheden waren in die 4 decennia behandeld; steeds heeft Baron Michiels rustig en bekwaam de hem toevertrouwde belangen behartigd. Billiton

5»

GEMEENSCHAPPELIJKE MIJNBOÜWMAATSCHAPPIJ BILLITON 74 steente, in verband met dehoogere tinprijzen weder op eenigszins krachtiger wijze hervat werd. Ook werden in 1925 de werkzaamheden in een diepmijn weder opnieuw begonnen. Nu men geen vrees meer behoefde te hebben vóór het spook der eindigende concessie, kon men ook de aanschaffing van het materiaal voor grondverwerking krachtig ter hand nemen. In 1925 werden er twee baggermacmnes in gebruik gesteld, die meer dan / 1.000.000.— aan zuivere aanschaffingskosten vorderden. Vier nieuwe baggermolens werden besteld, van welke er thans reeds 3 op Bilhton zijn aangekomen. Door deze wijze van grondverzet wordt de kostprijs van het tin belangrijk verlaagd. Door de gunstige tijdsomstandigheden was het mogehjk om de beide eerste jaren, gedurende welke de Gemeenschappelijke Mijnbouwmaatschappij in werking is, dividenden uit te keeren van 74 en 75%, terwijl er zeer belangrijke bedragen voor allerlei doeleinden zijn gereserveerd geworden. Over het jaar 1925 heeft dus Ned. Indië uit de Bimtontmwinning / 7.500.000 — getrokken, zonder dat daar eenige uitgaaf tegenover staat, terwijl, zooals in dit historisch overzicht geboekstaafd is, er nimmer geld voor de exploratie van dit rijke ertsbezit door de Regeering is uitgegeven. Het Billiton-bedrijf beschouwde het als een bewijs van groote waardeering, dat de Landvoogd, den 25sten September 1925 een langdurig bezoek aan het eiland bracht en zich op de hoogte deed steüen van alle voorname onderdeden der tmwinning. Gouverneur-Generaal Fock betuigde zijn groote ingenomenheid met alles wat men hem toonde. In zijn tafelrede gaf hij uiting aan den nmchtigen indruk, dien het bedrijf op hem gemaakt had. Nog nimmer had een Landvoogd Bilhton met een bezoek vereerd.

Het gemeenschappelijk bedrijf, zooals het voor Bilhton in werking is gestdd, trekt ook daarom de aandacht, omdat het de eerste in voüe exploitatie verkeerende onderneming van grooten omvang is, waarop deze bedrijfsvorm wordt toegepast. Uit den aard der zaak hangt de kans van welslagen in de eerste plaats af van de wijze, waarop de afgevaardigden van Gouvernement en Maatschappij met elkander in den Raad van Beheer samenwerken. Vatten dezen hun taak niet op, als van gehed verschülenden aard, doch beschouwen zij het als hun plicht om gehed objectief, in de eerste plaats het belang te dienen der onderneming, waarvan de leiding aan hun zorg is toevertrouwd, dan llen zij in volledige harmonie te zamen kunnen werken, zonder dat er van eenig antagonisme tusschen de op zoo verschillende wijze aangewezen leden, sprake behoeft te zijn. Tot heden heeft er in den Raad van Beheer volkomen eendracht geheerscht. Nimmer is er eenig besluit gevallen, waaromtrent men, zij het na eenige discussie, niet tot volkomen eenstemmigheid was gekomen; het eenigszins hatelijke middd, dat de eene groep de andere zou moeten overstemmen, behoefde nooit in toepassing te worden gebracht. zu

Reeds herhaalde malen was het gedurende de geschiedenis der Bilhton Maatschappij voorgekomen, dat haar aanbiedingen werden gedaan, reeds verkregen concessiën gezamenlijk te exploiteeren, of dat men gezamenlijk met haar tot de exploratie van terreinen wenschte over te gaan, die men een grooten ertsrijkdom toeschreef.

GEMEENSCHAPPELIJKE MIJNBOÜWMAATSCHAPPIJ BILLITON

75

Allereerst was het de Singkep-concessie, die men niet had aanvaard, omdat Ermeling geen verwachtingen van den rijkdom van dit eiland had, en deze concessie, in handen van een zijner vroegere ondergeschikten, dus eenigszins hooghartig van de hand had gewezen. Anders voelde deze zich tegenover een te stichten exploratieondemerning in Siak. In den loop der jaren is er herhaaldelijk sprake van geweest, concessie aan te vragen voor het onderzoek van terreinen in Midden-Sumatra, waarsterke aanwijzingen waren, dat daar tin en andere mineralen aanwezig waren. Vóór 1893 waren deze plannen door allerlei redenen mislukt. Na de concessieverlenging in dit jaar, toen de Staat zich % deel der winst toekende, was het exploiteeren van ondernemingen buiten Bilhton door de Bilhton Maatschappij natuurlijk niet wel mogehjk. Toen de kans zoo groot was, dat binnen korten tijd de werkzaamheid op het eiland een einde zou nemen, hebben de toongevende mannen der Billiton Maatschappij een afzonderhjke vennootschap „Stannum" opgericht, ten einde ertsontginningen, in het bijzonder in Midden-Sumatra tot stand te brengen. Deze maatschappij heeft inderdaad een niet onbelangrijke tinexploitatie te Bangkinang ter hand genomen. Toen de Bilhton Maatschappij haar vrijheid verkregen had, is de Stannum voor een groot deel met haar samengesmolten. De ondervinding heeft geleerd, dat het voor de ambtenaren der Maatschappij van het grootste belang kan geacht worden om zich gedurende korteren of langeren tijd aan de exploratiewerkzaamheden en aan de exploitatie van een nieuw gebied te wijden. Dit staalt hun energie; beter dan in een geheel geregeld raderwerk als op Billiton, kunnen in het bijzonder de jongeren in zulk een nieuw gebied, toonen wat zij waard zijn. Maar ook zelfs nu de continuïteit van de Bilhtonexploitatie gewaarborgd is, is er alle aanleiding te zorgen, dat het waardevolle instrument, dat daar door langjarige ondervinding gevormd is, niet verloren gaat, indien eenmaal de ertsvoorraad op het eiland uitgeput mocht raken. Bovendien kan de exploratie van een nieuw terrein aan geen betere handen worden toevertrouwd dan aan die van den staf van Bilhton, terwijl, komt het eens tot exploitatie, van de moederonderneming, de kostbare werktuigen kunnen geleend worden, die een geheel onafhankehjke ontginning zich moeilijk zou kunnen aanschaffen. In dien gedachtengang heeft de Raad van Beheer van de Gemeenschappelijke Mijnbouwmaatschappij er zich rekenschap van gegeven, dat het, zoowel in het belang van Ned. Indië als in dat van haar bedrijf zou zijn, indien zij concessiën kon verwerven buiten het Bilhtongebied. Hierbij is de vorm gekozen, dat een afzonderlijke vennootschap het beheer dier exploitatie regelt. Met instemming van den Minister van Koloniën en van den GouverneurGeneraal is den 8sten October 1926 een maatschappij opgericht, de Nederlandsch-Indische Tin Exploitatie Maatschappij, waarin het Gemeenschappelijk bedrijf en de Bilhtonmaatschappij elk voor / 2.000.000.— deelnemen. Het is de bedoeling, dat deze maatschappij reeds dadelijk de exploratie van enkele eilanden van den Riouwarchipel ter hand zal nemen. Bij de winstverdeeling is er op gerekend, dat de rechtspersoon Ned. Indië behoorlijk

GEMEENSCHAPPELIJKE MIJNBOÜWMAATSCHAPPIJ BILLITON 76 schadeloos zal gesteld worden voor de exploratiekosten, die zij reeds in dien Riouwarchipel en aanliggende eilanden gemaakt heeft. Het bestuur der vennootschap is eenigszins analoog ingericht, als dat van het Gemeenschappelijk bedrijf; ook hier is de Bilhton Maatschappij voor 5 jaren tot Directie benoemd. De Raad van Commissarissen bestaat uit 7 leden, waarvan 3 zijn aangewezen door de Gemeenschappelijke Mijnbouwmaatschappö, 3 door de Billiton Maatschappij en 1 door den Gouverneur-Generaal van Ned. Indië. Het werd door beide vennootschappen van belang geacht, dat de Raad van Commissarissen zooveel mogehjk uit dezelfde personen zou bestaan, als de Raad van Beheer van het groote Gemeenschappelijk bedrijf. Van de zijde der Bilhton Maatschappij werd bovendien als lid van den Raad van Commissarissen aangewezen de heer F. J. Houwert. De Gouverneur-Generaal heeft van zijnentwege tot commissaris benoemd Ir. P. A. Roelofsen, die als Directeur der Gouvemementsbedrijven de oprichting dezer nieuwe maatschappij in hooge mate bevorderd heeft.

Hierdoor is de zekerheid verkregen, dat de tinexploitatie, die het meest voor de hand ligt, aan kundige handen zal worden toevertrouwd. Den mannen, die zoolang hun beste krachten aan de exploitatie op Bilhton gewijd hebben, wordt daardoor de kans geboden, dat hun arbeidsveld op zulk een wijze wordt tdtgebreid, dat ook indien het oude gebied eens mocht uitgeput raken, de tinwinning in het nieuwe gebied zal kunnen worden voortgezet. Een treffend bewijs van saamhoorigheid met de Maatschappij, gaven de ambtenaren op Bilhton, toen zij den 28sten Juni 1926 het feit herdachten, dat de eerste pioniers vóór 75 jaren het eiland betraden. Met groot enthousiasme werd dit feest gevierd en opgeluisterd door de aanwezigheid van tal van autoriteiten, waaronder de Vice-president van den Raad van Indië. Een eenvoudig monument is ter herinnering hieraan te Tandjong Pandan opgericht. De Raad van Beheer vond in deze herdenking aanleiding om een bedrag van / 500.000 te schenken voor een op te richten stichting ter bevordering van de hygiënische en economische belangen der bevolking van Bilhton. Kort na het vieren van dit feest legde de Vertegenwoordiger Houwert zün functie neer. Hij werd opgevolgd door zijn plaatsvervanger H. Meyer, die reeds sedert lange jaren in verantwoordelijke betrekkingen op Billiton werkzaam is. In het moederland teruggekeerd, werd Houwert door de Bilhton Maatschappij tot Commissaris gekozen, ter vervanging van Ir. De Iongh, die door geknakte gezondheid zich verplicht had gezien, ook dezen laatsten band met de vennootschap, waaraan hij op zulk een voortreffelijke wijze gedurende zoo langen tijd zijn beste krachten had gewgd, te verbreken. De plaats van De Iongh in den Raad van Beheer van het Gemeenschappelijk bedrijf werd ingenomen door den Commissaris der Bilhton Maatschappij Mr. J. Gerritzen.

77 Door de uitbreiding, die tengevolge van de oprichting der Nederlandsch-Indisehe Tin Exploitatie Maatschappij, aan het oude Bilhton-rjedrijf zal kunnen gegeven worden, wordt dus de onderneming, voor f eeuw door het krachtige initiatief van Prins Hendrik en baron Van Tuyll opgericht, daarbij op onvolprezen wijze gesteund door John F. Loudon, een toekomst geopend, die het mogehjk zal maken, andere tinschatten, die Insulinde nog in haar schoot verbergt, aan het licht te brengen. Daardoor wordt zeker het best beantwoord aan het doel, dat den Oranjevorst voor oogen stond, toen hij de Billitonconcessie aanvroeg. Indien men thans, na 75 jaren, zich rekenschap geeft van hetgeen door de ontginners bereikt werd, dan moet men eerbied hebben voor hetgeen tot stand is gebracht. Dank zij het particulier initiatief, dat daar van den aanvang af, zonder eenige Staatshulp heeft gezegevierd, zijn er in de Schatkist aanzienlijke bedragen gevloeid, zonder dat deze harerzijds ooit eenig offer heeft behoeven te brengen. Verwacht kan worden, dat de Gemeenschap in de toekomst nog in hooge mate bij deze particuhere tmwinning baat zal vinden. De pioniers der Bülitononderneming hebben zich een monument gesticht, dat in het bijzonder in Ned. Indië in eere dient gehouden te worden. GEMEENSCHAPPELIJKE MIJNBOÜWMAATSCHAPPIJ BILLITON

H . A. VAN YSSELSTEYN.

NASCHRIFT Bij het samenstellen van deze geschiedenis is, in het bijzonder wat de eerste jaren betreft, gebruik gemaakt van de papieren nagelaten door John F. Loudon. Door Jhr. Dr. J. Loudon, Harer Majesteits Gezant te Parijs, werd het geheele door zijn oom nagelaten op Bilhton betrekking hebbende, archief, zonder eenig voorbehoud te mijner beschikking gesteld. Op de trommel, die deze keurig gerangschikte papieren bevat, bad de erflater eigenhandig geschreven: „Den inhoud van deze trommel bewaren, kan welligt later van nut wezen voor 't ge„val men eene geschiedenis van Bilhton wil schrijven". Ik beschouw het als een bijzonder voorrecht, dat het mij gegeven was van deze belangrijke documenten voor dit doel gebruik te mogen maken. 's Gravenhage, 15 October 1926.

H. A. v. Y.

BIJLAGE

G O U V E R N E M E N T S C O N T R A C T T O T ONTGINNING V A N BILLITON No. 56 Heden dingsdag den drie & twintigsten Maart Achttien honderd twee en vijftig, Verschenen voor mij Johannes Rudolphus Kleyn, openbaar Notaris, residerende te Batavia in Nederlandsch Indië, bevoegd tot uitoefening van mijn ambt in het regtsgebied van den te dezer stede gevestigden Raad van Justitie in bijzijn der na te noemen getuigen, De Weledelgestrenge Heer Willem Jacob van de Graaff, Ridder van de orde van den Nederlandschen Leeuw, Directeur van 's Lands middelen en Domeinen, wonende op Salemba. Handelende zijn Weledelgestrenge namens zijne Excellentie den Gouverneur Generaal van Nederlandsen Indië, blijkens mij vertoond Gouvernementsbesluit van den vijftienden Maart, Achttien honderd twee en vijftig, nummer één ter eenre Ten tweede, de Weledelgeboren Heer John Francis Loudon, particulier, wonende thans in het Rotterdamsch Hotel, handelende zijn Weledelgeboren ten deze als gemagtigde voor Zijne Koninklijke Hoogheid Willem Fredrik Hendrik, Prins der Nederlanden, blijkens mij Notaris vertoonde Akte van volmacht gepasseerd voor mijnen ambtgenoot te 's-Gravenhage Francois Marie Schmolck, den zestienden December Achttien honderd vijftig, en Ten derde, de HoogWelgeboren Heer Vincent Gfldemeester Baron van Tuyll van Serooskerken, particulier, thans tijdelijk alhier verblijf houdende in het Rotterdamsch Hotel, buiten deze Stad, Handelende in eigen naam Zamen ter andere zijde Alle Heeren Comparanten mij Notaris bekend. Welke mij Notaris te kennen gaven, dat zij na zich van elkanders kwaliteiten te hebben verzekerd, te zamen hebben aangegaan eene overeenkomst tot het ontginnen van delfstoffen bevattende, en het in kuituur brengen van onbebouwde gronden op het land Billiton, en zulks op de volgende voorwaarden. ARTIKEL 1

De kontraktant ter eenre staat af in erfpacht aan de kontraktanten ter andere zijde voor den tijd van veertig achtereenvolgende jaren, ingaande met de dagteekening dezer overeenkomst, tot het uitgraven van delfstoffen bevattende en het in kuituur brengen van onbebouwde gronden (behoudens de regten der inheemsche bevolking) het eiland Bilhton en zulks bij zoodanige gedeelten als bij art. twee van het Gouvernements besluit van vijftien Maart jongstleden nummer één reeds zijn en nader zullen worden aangewezen, onder de voorwaarden hierna volgende. ARTIKEL 2

De kontraktanten ter andere zullen gedurende den geheelen loop der concessie aan het Gouvernement van Nederlandsen Indië moeten afstaan als pachtschat een tiende gedeelte van de zuivere opbrengst der door hen van het land Bilhton verkregene producten, van welken aard die ook zijn mogen. ARTIKEL 3

De berekening van de zuivere opbrengst der door de kontraktanten ter andere verkregene producten, be-

80

GOUVERNEMENTSCONTRACT TOT ONTGINNING VAN BILLITON

doeld bij het voorgaande artikel geschiedt naar specifieke berekeningen van ontvangsten en uitgaven, i n het belang der concessie van den eersten January tot den laatsten December van ieder jaar afzonderlijk. Die rekeningen vergezeld van alle daartoe behoorende justificatoire stukken moeten door de kontraktanten ter andere bij het Gouvernement van Nederlandsen Indië zijn ingediend voor den laatsten Maart van ieder opvolgend jaar, zullende voor iedere maand verzuim eene boete van honderd gulden (ƒ 100.—) zijn verbeurd. De rekeningen door het Gouvernement van Nederlandsen Indië goedgekeurd zijnde, wordt het voordeehg verschil tusschen de ontvangsten en uitgaven aangenomen als het bedrag der zuivere opbrengst of winst van het betrokken jaar, ingeval van nadeelig verschil wordt het bedrag daarover gebragt ten laste der rekening van het volgende jaar. De pachtschat bepaald bij het voorgaand artikel moet bij 's Lands kas i n Nederlandsen Indië worden vol-, daan terstond nadat het cijfer der zuivere opbrengst over eenig jaar zal zijn vastgesteld en goedgekeurd of wel tot de ontvangst daarvan eene aanwijzing worden verleend op de agenten der onderneming in Nederland voor het geval de verkoop van het verkregen tin aldaar geschiedt, en onvoorziene omstandigheden de overmaking van gelden naar Nederlandsch Indië moeyelijk mogt maken. ARTIKEL 4

De kontraktanten ter andere zijde zijn gehouden wanneer en zoolang het Gouvernement van Nederlandsch Indië zulks noodig acht, de door hen ontgonnen tin te brengen i n de veilingen van Gouvernementstin üi Nederland, waarvan de kosten van vervoer, voor opslag en van verkoop voor rekening komen der onderneming. ARTIKEL 5

De kontraktanten ter andere behouden echter het regt om jaarlijks eene hoeveelheid van zes duizend picols tin van honderd vijf en twintig (125) Amsterdamsche ponden elk, te verkoopen, mits op plaatsen gelegen beoosten de Kaap de Goede Hoop, en voor zooveel zulks kan geschieden in overleg met het Gouvernement van Nederlandsch Indië. Bijaldien de kontraktanten ter andere i n het belang der onderneming mogten verlangen om in stede van gedegen tin te verkoopen tinerts, zal zulks onder gelijke voorwaarden aan hun zijn vrij gelaten, wordende voor dat geval overeengekomen, dat het te verkoopen erts berekend zal worden i n verhouding tot tin op zestig (60) ten honderd of voor iederen picol erts, vijf en zeventig ponden tin. De overige producten blijven ter vrije beschikking van de ondernemers. ARTIKEL

6

Wanneer plaatselijke oorzaken de kontraktanten ter andere mogten beletten om op aannemelijke voorwaarden op het eiland Bilhton vrije werklieden voor hunne onderneming te bekomen, wordt aan hun vergund, vrije werklieden van elders aan te voeren, behoudens de noodige voorzorgen voor de openbare rust en veiligheid, en de verpligting van de ondernemers om te zorgen, dat de zoodanige van elders aangevoerde personen nimmer komen ten laste van het Gouvernement. Zullende daarenboven op den aanvoer dier vrije werklieden van toepassing zijn het bepaalde bn artikel zes en twintig (26) der Publicatie van vier en twintig December achttien honderd vijf en twintig (1825) Staatsblad nummer vier en veertig (44). ARTIKEL 7

De kontraktanten ter andere verbinden zich óm geene bij de mijnen op Banka behoorende Chinesche mijnwerkers in dienst te nemen, zonder speciale vergunning van den Gouverneur Generaal, zoodanige Chinezen i n dienst der onderneming aangetroffen wordende zullen ten koste der onderneming naar Banka worden terug gezonden.

81

GOUVERNEMENTSCONTRACT TOT ONTGINNING V A N BILLITON ARTIKEL 8

Op de overeenkomsten door of namens de kontraktanten ter andere aangegaan met de Inlandsche bevolking zullen toepasselijk zijn de bepalingen der Publicatie van vijf en twintig December achttien honderd acht en dertig (1838), Staatsblad nummer 50. ARTIKEL 9

Het terrein op het eiland Bilhton alwaar de mijnontginning en de bebouwing van den grond inwerking treden en later zullen worden uitgebreid, wordt van Gouvernements wege telkens bepaald en aangewezen in overleg met de kontraktanten ter andere of met de vertegenwoordigers der onderneming. Bijaldien zoodanige aanwijzing van Gouvernements wege niet geschied mogt zijn of een daartoe vereischt plaatselijk onderzoek niet mogt zijn ingesteld binnen twaalf maanden nadat de aanvraag bij den Gouverneur zal zijn ingekomen, zullen de kontraktanten ter andere of de vertegenwoordigers der onderneming geregtigd zijn op het door hen aangevraagde terrein de rnijnontginning en de bebouwing van den grond ook zonder verdere vergunning van het Gouvernement voort te zetten. ARTIKEL 10

De kontraktanten ter andere verbinden zich tot betaling ten behoeve der bevolking als schadevergoeding in eens, le. Voor onteigening van grond ten dienste van hunne onderneming per • paal: Voor Riembah terrein (zwaar geboomte) / 24.— (vier en twintig gulden), Voor Beloekar terrein (ligt geboomte) / 18.— (achttien gulden). Voor Bebok terrein (kreupelhout) / 12.— (twaalf gulden), 2e. Voor het wegruimen of verplaatsen van woningen en eigendommen der bevolking wanneer zulks in het belang der onderneming gevorderd mogt worden: Voor een groote woning / 20.— (twintig gulden), „ „ middelmatige woning / 15.— (vijftien gulden), „ „ kleine woning / 10.— (Tien gulden, en 3e. Voor het omvellen Van vruchtdragende boomen: Voor een klapper of anderen grooten boom / 3.— (drie gulden). „ „ middelmatigen boom / 2.— (twee gulden), „ „ kleinen of Pinang boom / 1.— (één gulden). A R T I K E L 11

De kontraktanten ter andere mogen de regten uit deze overeenkomst voortvloeyende, noch geheel noch gedeeltelijk aan anderen overdoen dan met toestemming van het Indische bestuur. In geen geval vermogen die regten, hetzij bij versterf of andersints overgaan dan op Nederlanders. ARTIKEL 12

De kontraktanten ter andere moeten zich in Nederlandsch Indië behoorlijk doen vertegenwoordigen. Als vertegenwoordigers kunnen alleen in aanmerking komen Nederlanders. ARTIKEL 13

De adnunistrateurs of de personen die van wege de kontraktanten ter andere bestemd zullen worden voor het beheer van den mijnarbeid in eenig district, zullen voor zoo verre mogt worden verlangd dat aan hen naar aanleiding van Artikel 8 § 6 van het besluit van vijftien Maart achttien honderd twee en vijftig (1852) nummer ééne, eenige policie magt zal worden toegekend, moeten zijn Nederlanders, enopvoordragt Billiton

6

82

GXJUVERNEMENTSCONTRACT TOTONTGINNING V A N BILLITON

van de kontraktanten ter andere of van de vertegenwoordigers der onderneming door den Gouverneur Generaal worden benoemd, door wien zij ook kunnen worden ontslagen. A R T I K E L 14

De kontraktant ter eenre verzekert de kontraktanten ter andere dat de onderneming zal worden bevorderd en beschermd door alle zoodanige middelen als het Nederlandsch Indische Gouvernement na overleg met de ondernemers of hunne vertegenwoordigers het meest doelmatig zal oordeelen. De daaruit voortvloeyende vermeerdering van uitgaven komt voor rekening der onderneming die gehouden is den vereischten waarborg te stellen tot terug betaling der meerdere uitgaven. Die terug betaling moet geschieden telken drie maanden bij 's Lands kas ter plaatse van wege het Gouvernement van Nederlandsch Indië aan te wijzen. A R T I K E L 15

De kontraktanten ter andere of de vertegenwoordigers der onderneming zijn gehouden jaarlijks aan het Gouvernement van Nederlandsch Indië in te dienen: le. eene kaart van het terrein over hetwelk de mijnontginning zich gedurende het verloopen jaar heeft uitgebreid, op een Schaal van 10000 op 1, of 1 streep op 10 el, 2e. eene platte grondteekening op eene Schaal van 1000 op 1, of 1 streep op 1 el, aantoonende de afdammingen en waterleidingen, benevens de vlakken gronds i n het afgeloopen jaar i n ontguming genomen, 3e. eenen staat der mijn ontginning over het afgeloopen jaar volgens het aan deze overeenkomst gehecht model. Wijders alle zoodanige verdere aantooningen omtrent den gang der onderneming als van wege het Gouvernement van hen mogten worden verlangd. De inzending dezer stukken moet geschieden voor den laatsten Maart van ieder opvolgend jaar. A R T I K E L 16

N a het eindigen dezer overeenkomst zijn de kontraktanten ter andere of de vertegenwoordigers der onderneming verpligt het materieel en al hetgeen verder tot de onderneming behoort en ten koste derzelve is daargesteld te gelde te maken en de zuivere opbrengst daarvan bij de laatste i n te dienen rekening bedoeld bij artikel drie (3) dezer overeenkomst als een baat te behandelen voor de berekening der zuivere opbrengst der onderneming van het laatste jaar. Aan het Gouvernement van Nederlandsch Indië wordt toegekend het regt om de tot de onderneming behoorende en op Bilhton gevestigde gebouwen des verkiezende bij taxatie over te nemen. A R T I K E L 17

De i n deze overeenkomst bedoelde onderneming moet i n volle werking zijn voor een en dertig December achttien honderd twee en vijftig. Bij gebreke daarvan zal deze onderneming worden beschouwd als vernietigd, en de kontraktanten ter andere gehouden zijn tot restitutie van alle gemaakte kosten, ook ter zake van het ingestelde onderzoek van Gouvernements wege bedoeld bij artikel drie van het Koninklijk besluit dd. vier en twintig October achttien honderd vijftig nummer vijf en veertig opgenomen in het Nederlandsch Indische Staatsblad van achttien honderd één & vijftig. A R T I K E L 18

Bijaldien tusschen de kontrakterende partijen geschil mogt ontstaan omtrent het regt verstand dezer overeenkomst zal de daar aangehechte nota van toelichting steeds tot rigtsnoer genomen worden.

GOUVERNEMENTSCONTRACT TOT ONTGINNING V A N BILLITON

83

ADDITIONEEL ARTIKEL

Artikel twee en de daarmede in verband staande bepalingen dezer overeenkomst zijn in dezelve alleen opgenomen onder speciaal voorbehoud der goedkeuring van het Opperbestuur, zullende ingeval die goedkeuring niet mogt kunnen verleend worden, de daarvoor door het Opperbestuur in de plaats gestelde wijze van berekening van het in artikel twee dezer overeenkomst vermeld één tiende ('/,,,) der zuivere opbrengst, voor de ondernemers verbindende zijn, ten ware zij mogten verkiezen van het geheele contract af te zien, hetgeen hun alsdan nog zal vrijstaan. Aldus tusschen partijen overeengekomen, welke verklaarden met het besluit van het Gouvernement in het artikel één aangehaald in de Staatsbladen hierin verder vermeld volkomen bekend te zijn; terwijl de in artikel achttien bedoelde nota van toelichting, door hen, de bij deze assisterende getuigen en mij notaris gewaarmerkt, aan de minute dezer zal blijven vastgehecht, om daarvan bij het uitgeven van grossen en af- * schriften dezer overeenkomst, gelijktijdig copy uit te reiken. Verbinden de partijen voor de naleving zich overeenkomstig de wet. Waarvan acte. Geschreven op een zegel van één gulden volgens Staatsblad nummer vier en veertig van achttien honderd een en veertig. En zullen hiervan twee grossen worden uitgereikt. Gepasseerd ten kantore van den Heer eersten comparant in bijzijn van Rutger Anne van Slooten en Tevratis Jacob Boen, geempkrijeerden bij de Directie der Middelen en Domeinen, beide wonende alhier, als getuigen die deze met de Heeren Comparanten en mij notaris na voorlezing hebben geteekend. Zonder renvooy noch doorhaling. (behoorlijk geteekend)

Aan de minute dezer overeenkomst was de onderstaande nota van toelichting vastgehecht.

Nota van toelichting op de overeenkomst met de ondernemers der mijnontginning op Bilhton. De overeenkomst moet worden gesloten met den Gouverneur Generaal volgens artikel 2 der Koninklijke wet van 24 October 1850 No. 45 (Indisch Staatsblad 1853 nummer 6). Bij het concept is dierhalve de Gouverneur Generaal genoemd de kontraktant ter eenre, waarin wijziging kan komen voor het geval eenig ambtenaar tot het sluiten van het contract namens het Gouvernement mogt worden gemagtigd. De omschrijving der zaak is overeenkomstig de bewoordingen van den Minister van Koloniën in deszelfs dispositie van den 30en October 1850 litt. A. No. 18. Voorts is geschreven Bilhton in stede van Blitong welke benaming is aangenomen door den ingenieur C. de Groot, doch welke noch in de ministerieele stukken noch algemeen in geographische werken wordt aangetroffen. ARTIKEL 1

Dit artikel is overeenkomstig art. 5 der aangehaalde Koninklijke wet in verband tot §§ I en VIII der ministerieele dispositie bovengemeld. Het tijdstip voor ingang der concessie waaromtrent bij de ministerieele stukken geene aanwijzing wordt aangetroffen is bij dit artikel bepaald met de dagteekening der overeenkomst. ARTIKEL 2

Is overeenkomstig § VI der ministerieele dispositie nagenoeg woordeüjk overgenomen.

84

GOUVERNEMENTSCONTRACT TOT ONTGINNING VAN BILLITON ARTIKEL 3

Dit artikel bevat de wijze hoedanig het bedrag dier zuivere opbrengst van de verkregene producten over ieder jaar zal worden berekend. Het is noodig voorgekomen, om op de niet tijdige inzending der verantwoording stukken eene boete te stellen. Men stelt zich voor dat eene eenvoudige rekening van ontvangsten en uitgaven voor ieder jaar het best zal wezen, om onderwerpelijk de vele kwestien te vermijden die gewoonlijk het gevolg zijn van zoogenaamde balans rekeningen. Het doel toch schijnt te wezen dat aan de Schatkist moet worden uitgekeerd een tiende gedeelte van de zuivere opbrengst of liever van de winst welke de ondernemers voor den geheelen duur der concessie van Billiton zullen erlangen, dat is van het gene er na aftrek van alle uitgaven voor of in het belang der onderneming gedaan bij liquidatie der zaak zal overblijven. De bepaling van het slot van dit artikel is bijgevoegd omdat zoolang het Gouvernement noodig acht dat het verkregen tinproduct in Nederland worde verkocht, eene onmiddellijke storting van den pachtschat in Indië dikwerf voor de onderneming bezwarend zou kunnen zijn. ARTIKEL 4

Is overeenkomstig § II der ministerieele dispositie, behoudens evenwel dat ter voorkoming van misbegrip in stede van de woorden, de door hen ontgonnentinzal moeten worden begrepen enz. ingesteld, „de door hen ontgonnen tin te brengen enz." omdat het blijkens des ministers brief van den le November 1850 aan den Heer Vincent Baron van Tuyll van Serooskerken in afschrift overgelegd bij de ministerieele depêche van 6 November 1 8 5 0 L . A . No. 4/808 niet de bedoeling is, om de tin te doen consigneren aan de factory der Nederlandsche Handel Maatschappij, maar om die door de onderneming zelfs naar Nederland te doen overvoeren, om aldaar in de Gouvernements veilingen te worden gebragt. A

ARTIKEL 5

Dit artikel is gelijk aan §§ III en IV der ministerieele dispositie; het is echter doelmatig voorgekomen de zwaarte der picols door vermelding van het gewigt aan te duiden. De bepaling omtrent den verkoop van tinerts in stede van gedegen tin wanneer het belang der onderneming zulks mogt vorderen, komt echter niet voor in de niinisterieele dispositie. De ondernemers verlangen die bepaling waartegen geen bezwaar wordt gezien, komende het daarom voor dat aan dit verlangen kan worden toegegeven vooral met het oog op het voorgestelde sub c. van des Ministers brief dd. 28 October 1850 L . A . No. 10, aan den Koning almede in afschrift gevoegd onder de bovenbedoelde stukken. De bepaalde verhouding van het erts tot gedegen tin is gegrond op het aangegeven cijfer door den ingenieur bij het mijnwezen C. de Groot, bij brief dd. 15 Januari 1852 No. 55 B. A

ARTIKEL 6

Is gegrond op art. 6 der aangehaalde Koninklijke wet, de bijvoeging aan het slot is echter in het belang van het Gouvernement noodig geacht. ARTIKEL 7

Dit artikel is gelijk aan § VII derrninisterieele dispositie behoudens de bijvoeging van het slot, welke doelmatig is geoordeeld, vermits het kan gebeuren dat de ondernemers onwetend dezen of genen Chinees van Banka weggeloopen onder de mijn arbeiders opnemen, waarop het Gouvernement dus immer regt dient te behouden. ARTIKEL 8

Dit artikel bevat de bepaling dat de overeenkomsten door de ondernemers te sluiten met werklieden voor den mijnarbeid bij het plaatselijk bestuur moeten worden geregistreerd, zijnde die bepaling noodig voorgekomen in het belang der administratie op Bilhton en ook in verband tot de algemeene bepalingen, opgenomen bij Staatsblad 1838 No. 50 welke onderwerpelijk echter niet van toepassing kunnen zijn als meer doelende op overeenkomsten met de inheemsche bevolking.

GOUVERNEMENTSCONTRACT TOT ONTGINNING V A N B I L L I T O N

85

ARTIKEL 9

Is gebaseerd op § V I I I der ministerieele dispositie. De ondernemers hebben echter verlangd eene tijdsbepaling binnen welke de voor de ontginning nader aan te vragen terreinen zullen moeten zijn aangewezen waartegen geen bezwaar wordt gezien, komende eene tijdruimte.van 12 maanden genoegzaam voor om ter zake te beslissen of een onderzoek zoo noodig te doen instellen. De verlangde bepaling is alzoo bij dit artikel opgenomen. ARTIKEL 10

De bij dit artikel bepaalde schadeloosstelling voor de bevolking ter zake van beschikkingen ten dienste der onderneming over den grond door de bevolking in gebruik voor hare woningen en vruchtboomen zijn volgens het voorstel van den Resident van Banka gebaseerd op de berigten van den ambtenaar belast geweest met het onderzoek voorgeschreven bij art. 3 der Koninklijke wet van 24 October 1850 naar de regten van de bevolking van Bilhton. :

ARTIKEL 11

Is i n overeenstemming met art. 9 der Koninklijke wet. ARTIKEL 12

Is gegrond op art. 8 der Koninklijke wet. De slotbepaling wordt in die wet weliswaar niet aangetroffen, doch ligt naar vermeend wordt niet te minder in de bedoeling, althans komt dezelve niet overbodig voor. ARTIKEL 13

De bepaling bij dit artikel opgenomen, wordt noch bij de Koninklijke wet, noch bij de ministerieele dispositie aangegeven. Dezelve is noodig voorgekomen in verband tot het verlangen der ondernemers om aan de administrateurs in navolging van hetgeen voor Banka bestaat de bevoegdheid toe te kennen, ieder i n hunne afdeeling kleine policie zaken af te doen, wordt evenwel aan dat verlangen geen gevolg gegeven, dan is de bepaling dat de administrateurs door het Gouvernement moeten worden benoemd en ontslagen, onnoodig, en zal die alzoo in dat geval achterwege dienen te blijven, vermits het niet in de bedoelingen ligt, om met het door de ondernemers te voeren beheer eenige bemoeyenis te hebben. ARTIKEL 14

Dit artikel is gegrond op art. 4 der Koninklijke wet, behoudens de slotbepaling omtrent de plaats waar de terug betaling zal moeten geschieden, zijnde die bepaling in het belang der adrninistratie doelmatig voorgekomen. De hier bedoelde meerdere uitgaven welke ten laste komen van de onderneming zijn die welke het gevolg zijn van maatregelen, die i n overeenstemming met de ondernemers of hunne vertegenwoordigers i n het onmiddellijk belang der onderneming worden gemaakt, alle maatregelen door het Gouvernement te nemen ter verdediging der vlag, of tot handhaving van politieke regten waaromtrent niet in overeenstemming met de ondernemers behoeft gehandeld te worden, bhjven zooals vanzelf spreekt, voor rekening van den Lande. ARTIKEL 15

De bepalingen bij dit artikel worden niet aangetroffen in het Koninklijk besluit en ook niet inde ministerieele dispositie. De strekking derzelve vereischt geene bijzondere toehchting, daar het in de rede ligt dat het Gouvernement bekend dient te zijn met de vorderingen der mijn ontginning op Bilhton en van al hetgeen daarmede in verband staat, eensdeels, om alle belanghebbenden bij de onderneming, eene rigtige kontrole te kunnen doen houden over de resultaten, en anderdeels om na ommekomst der concessie te kunnen weten, welk gedeelte van Bilhtons grond is uitgewerkt en wat daarvan voor eene volgende onderneming nog overblijft.

GOUVERNEMENTSCONTRACT TOT ONTGINNING VAN BILLITON

86

ARTIKEL 16

De bepaling bij dit artikel staat in verband tot het bepaalde bij art. 3 dezer overeenkomst en is noodig tot waarborg, dat bij het eindigen der concessie van de zijde der ondernemers met opzigt tot de ontruiming van Bilhton geene moeyelijkheden in den weg worden gelegd en wijders tot verzekering dat de schatkist ook haar aandeel erlangt van de waarde der zaken die na ommekomst der concessie aanwezig zullen zijn, evenals zij gedeeld heeft in de kosten van daarstelling dier voorwerpen. ARTIKEL 17

Dit artikel is gegrond op art. 7 van het Koninklijk besluit en op § V der ministerieele dispositie waarbij evenwel de termijn is gesteld op twaalf maanden, nadat ter kennis van de ondernemers is gebragt het verslag van het bewerkstelligd plaatselijk onderzoek, die kennis is door de ondernemers verkregen, vermits zij het onderzoek hebben bijgewoond en bijgevolg met den uitslag daarvan bekend zijn geworden, om die reden is de termijn binnen welke de onderneming in werking moet zijn gesteld op ultimo December 1852. ARTIKEL 18

Het doel van dit artikel vereischt geene bijzondere toelichting. Behoort bij besluit van den Gouverneur Generaal van Nederlandsch Indië van den 15 Maart 1852 No. 1. Mij bekend, De adjunct-secretaris van het Gouvernement, (w. g.) WIJNMALEN.

Gewaarmerkt door ons partijen, notaris en getuigen om te blijven berusten bij de minute der overeenkomst op heden den drie en twintigsten Maart achttien honderd twee en vijftig onder nummer 56 voor notaris J . R. Kleyn te Batavia gepasseerd. (w. g.) V A N D E GRAAFF. 1

JOHN LOUDON VINCENT G. VAN T U Y L L VAN SEROOSKERKEN.

J . R. K L E Y N , Notaris. " „

R. A . VAN SLOOTEN

) ..

T . J . BOEN

/

_

> als getuigen. 8

^

Aanmerking.

De volume nader verkregene erts van den verwerkte grond staan tot elkander als 1 staat tot

De erts uit de laag bevatte bij uitsmelting in het klein .. % tin.

In picols de verkregene hoeveelheid. •

van de laag de

In Nederl. ellen is

Afmetingen uit Nederl. ellen.

Wanneer.

Gemiddeld aantal werklieden.

No. van het uitgewerkte vak.

Naam van het stroomwerk.

Voor copy conform afgegeven op verzoek van den Heer J . F. Loudon qq. Zijne KoninkhjkeHoogheid Prins Hendrik der Nederlanden en de firma Reynst & Vinju te Batavia. (w. g.) K L E Y N , Nots.

TWEEDE

HOOFDSTUK

HET VOORKOMEN V A N TIN 1. E E N E N A N D E R O V E R T I N I N H E T A L G E M E E N E N O P B I L L I T O N

}gffi^®fë0PfÊ fF ^ ^ ^ ^ ^ li III [®jPlfu£ W f& iîyjkd W

E T T I N IS E E N M E R K W A A R D I G M E T A A L . H E T IS ZOO OUD ^^ ^^^ S ^ I ^ ^ ^ d e r m e r i s c h l i e i d e n was haar steeds on^tbeerlijk, doch het wordt voor een zeer groot deel niet als zoodanig gebruikt, en dat is de reden waarom het ondanks zijn betrekkelijke Üp W ^ i i weinige verspreidheid op aarde nimmer onder de Hl Pl^^P q l êle metalen is gerangschikt. ïÈ^^îil^ÉI^P Maar er is meer merkwaardigs in dit zilverglanzend, vrij zachte, in uiterst dunne laag op verschillende metalen vasthechtende tin. Het maakt messing en brons, twee nieuwe metalen, waarin de leek het hoofdbestanddeel koper ternauwernood of niet herkent. Als niet noemenswaard gedeelte van het blik bedekt en conserveert het millioenen tonnen ijzer, waardoor dit goedkoop, maar snel roestend metaal geschikt geworden is om voedingsmiddelen der tropen te brengen naar gebieden, waar voor mensch en dier niets groeit, of om den zomerovervloed voor de winternooddruft te bewaren. Toch komt het tin, dat eenmaal uitzijnertsontsloten.zooonverwoestbaaris te achten, en tóch slechts voor een gering deel geregenereerd wordt, practisch niet in gedegen toestand voor; men vindt het als regel als Sn O (cassiteriet) en zeldzaam als een tinsulfide (stannien). En de eerste soort erts heeft weer het merkwaardige, dat het in alluvialen toestand gezuiverd is van alle bijmengselen, waarmede het tegelijk ontstond en zeer gemakkelijk is te reduceeren tot een metaal van buitengewone zuiverheid. De toepassingen van het tin zijn zoo veelvuldig, dat men wel zeggen mag, dat vele van zelf op het tapijt kwamen, als de daarvoor noodige hoeveelheid tin slechts ter beschikking kwam; de vraag naar tin heeft blijkbaar het aanbod op den voet gevolgd. Men heeft nooit naar tinerts gezocht, omdat een dreigend wereldtekort den marktprijs voerde naar een peil, dat zoeken gebood.

tiiwlli

e

z

e

a

e v O T

a

n

m

e

e

<

e n

a

88

EEN EN ANDER OVER TIN IN HET ALGEMEEN EN OP BILLITON

Onder deze omstandigheden is de waarde van tin in de beteekenis van waardeeren steeds hoog geweest, maar toont zijn marktprijs onder de strenge wet van vraag en aanbod fluctuaties, welke belangstellenden ten zeerste kunnen verbazen. Zoowel het minimum als het maximum vallen binnen de laatste 42 jaar; zij waren £52$ en £419$ per ton. Het tin, of beter, het tinerts zoekt verscholen plekken. In den klassieken tijd lag het aan het einde der aarde, aan het „katseh", het Grieksche woord voor einde, en de Grieken noemden het tin dan ook „kassiteritos", welke naam nog voortleeft in het cassiteriet of tinerts. Dat einde van de wereld, waarheen alleen de moedige zeevaarders van Tyrus den weg wisten, was het huidige Cornwalhs, dat, naar men wil, met de Scüly eilanden een archipel vormde, waarvan een deel tenslotte aan Engeland is vastgeshbd. In de middeleeuwen werd het in Saksen en Bohemen ontdekt en gewonnen, in het niineralenrijke Ertsgebergte, diep in Europa's vrij onveilig binnenland. E n veel later werd het gevonden in de groote tinzóne van Malakka en den Maleischen Archipel, toen gebieden waar weinig nuttigs voor de Oost-Indische Compagnie groeide en waar men zonder gevaar voor leven en goed niet door kon dringen. Nieuwe landen als Australië, Nigerië en Bolivia zijn gevolgd in den tijd, dat de techniek het tin in tallooze alliages en toepassingen kon gebruiken, zoodat er nimmer tinnood en nimmer tinovervloed is geweest. Heden ten dage is tin overal en zonder dat men het weet; zoo verborgen als in den ouden tijd het tinerts was, zoo verborgen is nu het tin. Tin als zoodanig ziet men zelden meer; slechts voor de pijpen der kerkorgels is het zuivere tin onmisbaar. Wat nog over is aan schenkkannen en bierpullen uit taveernen, aan schotels, vazen en blakers uit de keukens, aan collectebakjes uit de diaconieën, versiert nu hallconsoles en oude kabinetten als antiquiteiten. Het eerbaar gilde der tinnegieters is te niet gegaan, het woord bestaat nog voort in de politieke tinnegieters, misschien wegens de groote vatbaarheid van tin voor politiek, waarvan het eerste hoofdstuk van dit boek genoegzaam bewijs levert. Het tin zit in de blikjes van de provisiekamer, in de snuisterijen, welke het goud- of zilvermerk missen, in het nieuwzilver tafelgerei, in de tubes voor tandpasta, in het zilverpapier der bonbons, in de electrische installaties, in tallooze zalfjes, poeders, verven en chemicaliën, in soldeer, in babbith, messing en brons. Het grijpt dusdanig in 's menschen materieel bestaan, dat hij het gemis aan tin bijna even sterk zou voelen als het gemis aan zout, en daarom komt den lezers van dit gedenkboek toe, dat zij met het tin vertrouwd worden. Een enkele tin-enthousiast beweert, dat Tubal-Kaïn, „een leermeester van allen, werker in koper en ijzer" en Huram-Abu, Salomo's tempelbouwer de vervaardiging van brons kenden. Vast staat echter, aan de hand van scheikundige analyse, dat opgegraven Egyptische en Assyrische gereedschappen 10 % tin bevatten. Plinius vermeldt het vertinnen van ijzeren en koperen vaten en kannen, en de Azteken gebruikten tin, dat zij in hun land Mexico ontgonnen. Zooals reeds is vermeld, is Cornwalhs (volgens sommigen ook China) het klassieke tinland.

EEN EN ANDER OVER TIN IN HET ALGEMEEN E N OP BILLITON

Men smolt het tinerts ter plaatse en goot het in den vorm van groote, platte bikkels, waarvan er één op elke flank van een paard gemakkehjk bevestigd kon worden. Op deze wijze werd in den Romeinschen tijd het tin door Frankrijk en Italië naar Rome vervoerd. Deze manier van transporteeren is op nevenstaande foto afgebeeld, betgeen mogelijk was door het vinden in Cornwalhs van zulk een ouderwetsch schuitje tin.

89

Tintransport uit Cornwallis in den tijd der Phoeniciërs

Voor de komst der Romeinen, waren het de Phoeniciërs, die de blokjes per schip naar hun hoofdstad Tyrus brachten, waar het de hoofdrol gespeeld schijnt te hebben bij de fabricage van het wereldberoemde purper. De legende zegt wel, dat dit purper gemaakt werd uit schelpdieren, welke alleen aan Tyrus' kusten voorkwamen, doch dit speciale schelpdier is later nooit aangetroffen en het is wel bekend, dat met in zoutzuur opgelost tin het „Engelsen scharlaken" wordt, of werd gemaakt. Meesterhjke zeevaarders en handelsheden als de Phoeniciërs waren, is het dus waarschijnlijk te achten, dat die menschenkenners door een sluwheidje hun fabrieksgeheim goed bewaren wilden. Het oude Cornwalhs is tot op den huidigen dag tinproducent gebleven, al zijn de gemakkelijk accessibele alluviale tinertsafzettingen reeds sinds het einde van de 17de eeuw practisch uitgeput. Volgens bronnen uit Cornwallis ontdekte een verbannen Cornisher in 1240 tinerts in Bohemen aan den Zuidkant van het Ertsgebergte en werd het aan den Noordkant in Saksen in 1458 aangetoond. Het was rijk primair, dus adererts, 12 a 20 % Sn, dat men vooral in Saksen, waar in de 15de eeuw tachtig duizend menschen een broodwinning in den mijnbouw vonden, reeds aardig wist te separeeren, door de vinding van de stampbatterij. Ook stamt uit dit land de uitvinding der blikfabricage. De genoemde Europeeschetinproducentenzijn gedurende de geheele Oude Geschiedenis, de Middeleeuwen en practisch de Nieuwe Geschiedenis in staat geweest om de wereldbehoefte (lees de Europeesche behoefte), die niet groot was, te dekken. Cornwallis leverde in de 13de eeuw jaarlijks 300 ton, van de 14de tot en met de 16de eeuw 500 ton, in de 17de eeuw 1200 ton en in de 18de eeuw 2600 ton. Zijn recordcijfer behaalde het in 1871 met 10.000 ton en voorzag toen in 40 % van de vraag. Bohemen en Saksen raakten tegen het einde van de 17de eeuw vrijwel uitgeput en droegen in hun goeden tijd elk 500 tot 800 ton in de wereldproductie bij. Eerst door de vervaardiging van het blik vond het tin een ruimere toepassing. Billiton

6*

EEN EN ANDER OVER TIN IN HET ALGEMEEN EN OP BILLITON 90 Een chauvinistisch Engelschman, Mr. Yarranton, voorzag die toekomst en de felle patriot stelde alles in het werk om in zijn land een blikfabricage te scheppen, teneinde Engeland in het algemeen onafhankelijk te maken van het buitenland en van de gehate Hollanders in het bijzonder. Na zijn welslagen in Bohemen, waar men hem de blflcfabricage leerde in 1670, propageerde hij zijn plan als het beste middel om den grooten concurrent, die achter zijn ontoegankelijke kusten niet met geweld van wapenen was te verslaan, van zelf klein te krijgen en prikkelde zijn landgenooten met de herinnering aan deJRuyter's roemrijken inval door de woorden: „Holland, that had at last dared to face Old England herself, by flaunting their newborn flag on the waters of Father Thames and burning our ships at Chathaml" Een der politieke gevolgen van dit wapenfeit is dus de invoering der blikmdustrie in Engeland geweest, de eerste maal, dat het tin een politieke rol heeft vervuld. Deze industrie (tinplate) is tot bloei gekomen na 1728, toen in Engeland het plaatwalsen werd uitgevonden, waardoor het bhk een onbegrensd veld van toepassing vinden kon. De belangrijke tinproducent Banka verscheen in 1711 ten tooneele. Stelt men de betrekkelijk geringe oppervlakte van dit eiland tegenover die van de tegenwoordige grootproducenten Malakka en Bolivia, dan is deze edelsteen in den gordel van smaragd verreweg derijkstevan alle tinproduceerende landen te noemen. Aanvankelijk voorzag Banka voornamelijk de markten in China en Japan, zoodat het tot 1760 duurde aleer de Oost-Indische Compagnie, die hier het monopolie der levering door den Sultan van Palembang bezat, den zooveel ouderen broeder Cornwallis, in Europa onder zijn duiven ging schieten. Wegens de geringe consumptie hep deze politiek slecht af, toen in 1787 de „enorme" aanvoer van 543 ton den marktprijs van £ 72.— op £ 58.— per ton deed dalen. Uit wraak gingen de Engelschen nu ons monopolie in het verre Oosten bestoken en verkochten daar Cornish tin ver onder de markt. Het einde van dit staaltje van dumpen uit den ouden tijd is geweest, dat het niet lang duurde of dit tin maakte het Chineesche reisje vice-versa en werd in Londen goedkooper verkocht dan het tin, dat rustig in de Engelsche pakhuizen was bhjven hggen. Na Banka is in het Maleische schiereiland de tmontginning ter hand genomen en dat deel der machtige Maleische tinzóne is spoedig, nadat het Engelsche beheer het land ontsloot, de grootste tinproducent geworden en tot nu toe nog gebleven. Met de nabijgelegen landen Siam en Burma droeg het laren lang 60 % tot de wereldproductie bij, terwijl het nü metraimehandhaving van zijn groote productie nog 39 % levert. •• Vóór 75 jaren werd bewezen, dat Bilhton niet voor niets in de bovengenoemde tinzóne is gelegen. Dit boek bevat echter zooveel over dit eiland, dat hier ter plaatse kan volstaan worden met de vermelding, dat het kleine eiland in 1925, 7.6 % der wereldproductie opleverde. De tinwinning op Singkep, gesticht door den Oud-Adnunistrateur der Bilhton Maatschappij, Jhr. J. P. J. van der Does de Bije, dateert van 1890.


91

Van de overige tinproducenten is Australië, hoewel de exploitatie aldaar eerst dateert van 1870, reeds ver door zijn zenith heen. In 1874 leverden Tasmanië, New-Soutk Wales, Queensland en West-Austrahë de veelbelovende hoeveelheid van 6000 ton, doch in 1925 was de productie tot 2800 ton geslonken. Hier is overigens meer de „labourtrouble", dan wel de uitputting de oorzaak van deze inzinking. Gegevens over de tinproductie van China in het verleden zijn niet bekend. Men zal er wel steeds tin gewonnen hebben, al komen productiecijfers eerst sedert 1898 regelmatig voor. Jaarlijks levert China nu 8500 ton. In den jongsten tijd veroverde Bolivia spoedig dezelfde plaats in de ranglijst der tinproducenten als Nederlandsch-Indië. Men wint daar uitsluitend het tin uit adererts. Sinds 1910 begon Nigerië, ten spijt van enorm moeilijk op te lossen verkeersproblemen geducht op de markt mee te tellen. Wat dit donkere land nog in de toekomst baren zal, wanneer het gebied meer en meer toegankelijk is gemaakt, is niet te voorspellen. Volledigheidshalve worden nog de overige tinvindplaatsen op aarde vermeld, waarVan enkele practisch niets, andere onbelangrijke hoeveelheden opbrengen of opbrachten. Deze vindplaatsen hggen in Spanje (in de provincies Zamora, Pontevedra, Orense), in Portugal (Trasos Montes), in Frankrijk (Bretagne bij Piriac), in Italië (Toscaneh in Finland (Noordkust Ladogameer), Siberië (Transbaïkal en het stroomgebied van de Amur), Japan (Satsuma), Afrika (Zwaziland en Transvaal) en Mexico. In onderstaande tabel is een beeld gegeven van de voornaamste producenten met hun bijdragen aan de wereldproductie in verschillende perioden. Productie (1. t.) Tinproducenten

%

~ ~ ~ — - — — — — Tusschen _'98 1 9 1 2

1 9 2 5

1896

a a n d e e l

0 1

d e

w e r e l d

productie , Tusschen ..1 l 896-'98 1 9 1 2

"

1 9 2 5

Maleische Staten en omgeving .

48908

58000 56550

60.5

48

39

Ned.-Indië Australië Cornwallis Bolivia

15360 6470 4850 4850 — —

21750 32749 3625 2800 5430 2500 20540 32980 8460 8500 1810 6186

19 8 6 6 — —

18 3 4.5 17 7 1.5

22 2 2 22 6 4

U7j 2932

0.5

1

C h i n a N i

S

e r i ë

Zuid-Afrika Diversen T o t a l e n

412 80850

1220

120835 146368 ~~ÏÖÖ

iÖÖ

QO 2.2 100

Deze tabel en de grafische voorstelling (grafiek III achter het laatste hoofdstuk) geven duidehjk aan, hoe buitengewoon snel de wereldproductie is gestegen.

EEN EN ANDER OVER TIN IN HET ALGEMEEN EN OP BILLITON 92 Voor de statistische gegevens omtrent producties en marktprijzen wordt verwezen naar het achtste hoofdstuk. Alvorens de algemeene geschiedenis van het tin te beëindigen, wordt nog vermeld, dat het product in drie qualiteiten ter markt komt. Men heeft het standaardtin analyseerend 99.75 % Sn en hooger, tin analyseerend 99 %—99| % en tin met minder dan 99% Sn. Ter oriënteering van de lezers in de verschillende toepassingen van het tin, is onderstaande tabel, welke het U. S. A. War Industries Board in 1917 publiceerde, opgenomen; Amerika neemt 52 % der wereldproductie tot zich.

Blik 36.20% Soldeer 22.30 Babbith 14.16 Messing en brons . . . 6.29 Tubes 2.75 Zilverpapier 5.24 Wit metaal 2.30 Diverse vertinningen. . 2.50 Nieuwzilver 1.31 Chemicaliën 2.22 Diversen 4.73 100%

Wat het voorkomen vanhettin op Bilhton betreft, daarover behelst de oudehtteratuur vele doch zeer verspreide gegevens. Voor belangstehenden is het verzamelen daarvan in dit werk nuttig geacht, omdat de bronnen óf practisch verdwenen óf moeilijk toegankelijk geworden zijn. De Bilhtonsche Inlander moet het mineraal sinds jaar en dag gekend hebben. Het is zeer zwaar (S. G. 6.8); in de regengeultjes kan het water het in de bovenste aardlagen voorkomende erts niet meevoeren met de losgemaakte aarde, en bhjft het in opvallend concentraat liggen; bij het graven van een waterput moet hij de dieper liggende z.g. koUongertslaag, de „kaksa", welke zwart van erts kan zien, hebben gesneden, en de man, die elk blaadje en takje, elke paddestoel, elk dier, dat hem nut kan opleveren kent, die het zeer moeilijk reduceerbare en spaarzaam voorkomend ijzererts smolt om er zijn parang (kapmes) en lanspunt uit te maken, zal niet nagelaten hebben ook het tinerts te smelten en het tin te gebruiken voor het verzwaren van zijn netten, hetgeen overigens ook gebleken is. Toch hebben de Bilhtonners, en speciaal hun hoofden kans gezien, den mineralenrijkdom van hun land geheim te houden voor den vorschzin van den blanke, die de kunst verstaat van alles goud te maken, en in hun oogen het goud verafgoodt. Zij zagen in het verklappen van dit geheim de toekomst van inmenging door den Hol-


93 iandschen overheerscher in hun zaken. Die zaken waren voor den rustigen Bilhtonner der binnenlanden wel niet rooskleurig, maar het was aan Allah daarin verandering te brengen en niet aan hen, die hoofden hadden, welke vonden, dat het goed was zooals het was. En de zaken der hoofden waren van een soort, die Hollandsche inmenging wel hoog noodig maakten, doch het bestuur, in casu de Oost-Indische Compagnie, geld zouden kosten, dat het slechts uitgaf, indien daar groote voordeelen tegenover stonden. Die groote voordeelen de begeerhjke „Kompenie" aan den neus te hangen, kon bezwaarlijk het voordeel der hoofden zijn, en zij pasten op het tin in de aarde als echte zeeroovers op verborgen schatten. De objectiviteit eischt, dat men den Bilhtonners hun geheimzinnigheid niet te zwaar mag aanrekenen. Zij kenden wel niet den vloek van het goud voor de Peruanen, doch met de buren van Banka, waar sedert 1711 tinerts werd gedolven, hadden zij genoeg contact om te weten, dat waar het regende voor de Kompenie, het voor de „anak nageri" (kinderen van het land) nog niet behoefde te druppelen. De Bilhtonners hebben hun geheim bewaard op een meesterlijke wijze, hun Phoenicischen voorgangers waardig, en toen de nood drong en een wetenschappelijk onderlegd Hollandsen onderzoeker dag in dag uit over hun verborgen schatten wandelde, hebben zij diens zending doen mislukken, door hem het sterk op tinerts gelijkende titaanijzer, de z.g. koppong of het valsche erts in de handen te stoppen, een staaltje van Aziatische mystificatie, slechts mogehjk door Inlandsche zwijgzaamheid en solidariteit. Die zwijgzaamheid en sohdariteit werden den „orang ketjil", den eenvoudigen man, met den „perintah-aloes" opgelegd (het bevel, dat zonder gegeven te worden, wordt gevoeld en begrepen), welke in den loop der eeuwen de heiliging van een adat (gewoonterecht) had gekregen. Wapengeweld, een ruwe invasie van deskundigen, gedekt door bajonetten, zou ten allen tijde de aanwezigheid van tin in Bilhtons bodem hebben bewezen, doch even zeker de stille krachten hebben ontketend, welke een bloeiend mijnbedrijf zouden hebben onmogelijk gemaakt, althans voor vele jaren vertraagd. Doch toen een Hollander verscheen, niet met staal en kruit en lood, maar gewapend met den tact en het verstand om den orang ketjü te winnen zonder de rechtmatige hoofden te grieven, toonde de Inlander, hoofd zoowel als kamponger, den blanda van het goede soort ook blindelings te willen vertrouwen, en verbraken zij alle zegels van het gesloten boek van het tin. Het bovenstaande had vooraf te gaan aan de geschiedenis van het tin op Bilhton, als verklaring van het feit, dat het ruim een eeuw duurde, voor de belangstelling van den Hoogste in den Lande, den Gouverneur-Generaal, G. W. Baron van Imhoff, het reëele gevolg had, dat hij zich van het onbekende, slecht befaamde eiland Bilhton voorstelde. Van Imhoff vestigde in de ordinaire vergadering van de Hooge Regeering gehouden in ,,'t Casteel te Batavia", den 18den Maart 1746 de aandacht op Bilhton, met het gevolg, dat werd besloten, dat door den Palembangschen eersten Resident, Van den Heu-

EEN EN ANDER OVER TIN IN HET ALGEMEEN EN OP BILLITON 94 vel „eens bezigtigt wierde het Eyland Bilhton en teffens onderzogt de gelegenheyd en situatie van hetzelve en wat aldaar voor producten vallen, of wat ter plaatse te verhandelen mogt zijn, om dus eens te kunnen ontdecken uyt wat oorsaaken hetzelve door de Inlandse vaartuigen zo zeer bezogt werd en hetwelke niet ongegrond suspieie geeft van morserijien, en sluikerijien." Hoewel van dit besluit aan de Bewindhebberen ter vergadering van Seventhienen mededeeling werd gedaan, legde Van den Heuvel de opdracht onder het loodje en ontving in 1747 een herinnering, die hij beantwoordde met te wijzen op het gebrek aan vaartuigen, noodig voor de gevraagde bezichtiging. De Seventhienen zelve talmden tot September 1748 voor zij Van Imhoffs voorstel behandelden, maarzij gingen er volkomen mede accoord, daar „de inlandsche vaartuygen het eyland Bilhton zoo zeer bezoeken, zeekerhjk niet (is) om windeyeren te zoeken". In 1749 en 1751 herinneren zij aan de opdracht en de tweede maal op vrij scherpe wijze: „Het ondernemen van de togt naar het eyland Bilhton verschuift men van het eene jaar tot het andere, eerst door gebrek aan vaartuigen, en nu weder bij manquement van een resident; de producten, die men vermeent, dat het eyland zoude uitleveren, inzonderheid thin en ijzer, meriteeren wel, dat de togt werde ondernomen". Het was in den pruikentijd; het ras van Van Noort, die op zijn tocht rond de wereld, Billitons kusten had gezien, was leelijk aan het uitsterven, en men koos voor het vervullen van de opdracht het papier instede van een goed schip, en schreef een rapport over Bilhton, dat den Heeren Seventhien op hun knusse buitentjes aan de Vecht wel af zou schrikken om de penningen der Oost-Indische Compagnie aan een dwaas ondernemen te verkwisten. Enkele zinsneden uit het rapport luidden: „dat dit Eyland (is) vol met klippen bezet, zijnde van zeer dangereus abord, voor persoonen, die hetzelve niet bevaren hebben;.... de bekende ongesontheyt van die plaats.... het wantrouwen, dat men met rede van de voorz. Bhtonder heeft, alzo zij al zelfs geen roovers zijn, ten meesten aan allerhj geboefte van zeeschuimers schuylplaats en protectie verleenende". Verder werd voorspeld dat de Palembangsche Sultan „wel middel zoude vinden om d'onze.... 't eenemaal blind te houden". De vheger ging echter niet op, de Heeren Seventhien heten niet los en schreven Ao. 1752 in dien droog -komischen, soberen, logischen stijl van onze voorvaderen terug, dat als men zelf iets proponeert, men dat toch ook behoort uit te voeren. „Eerst" stond er verder: „haperde het aan vaartuygen om met de onderneming een aanvang te nemen, toen er het jaar daaraan wel vaartuygen waren, schortte het aan manquement van een resident; en nu er vaartuygen zijn en ook een resident is, hapert het aan een menigte van klippen en rheeven.... zo, dat men wel zou mogen vraagen, of er die klippen en rheeven dan bevorens niet zijn geweest, dan of men die bewaart heeft, om te gebruyken voor een derde exceptie, die na alle waarschijnehjkheit toekomende van een vierde zal worden gevolgt, namenthjk dat men.... een wegwijzer niet zal hebben kunnen vinden."

95 Toen men in Indië daadwerkelijk van deze „vierde exceptie" gebruik maakte om den tocht wederom op de lange baan te schuiven, noemden de Seventhienen het beestje bij zijn naam en antwoordden in 1753, dat de tocht tot hun groot ongenoegen is „tergiverseert zo niet opzettehjk verijdelt." Die smaad kon alleen met papier worden uitgewischt en dat geschiedde in den vorm van een rapport opgeteekend uit den mond van een Maleier, die het eiland kende. In dat rapport stond wel een en ander waars, want het vermeldt, dat aan de kust Boegineezen en Chineezen wonen, en „eygen inlanders" in het gebergte, over wie de kustbewoners volslagen den baas spelen. De bergheden zijn van „goeden art" en verzamelen honig, was, aloë-hout en rotan" . „De Thin wil men, is er eerder gevonden als tot Banca dog niet in sulke overvloed en seedert het ontdecken van dit laatste heeft de Zulthan (van Palembang) het zoeken verboden. Het ijzer daar vallende komt niet uyt het land ) maar werd, hetgeen vreemd luid de Erts van de klippen bezuyden buyten in zee afgehaald en tot kleine staafjes (het ruilmiddel, dat op Bilhton het geld verving) gebrocht. Aan zeekere plaats om voorz. streek Karrang Kiedjam, werd erts opgeduykt ter diepte van 344 vademen waarvan het ijzer doodehjk vergif is voor een daarmede gewonde" (Deze legende is te goeder trouw door den Maleier verteld en is hardnekkig bhjven leven, tot C. de Groot op het rif (karang) Kidjang bij Kaap Binga, overigens in het Westen gelegen, op 3 a 4 vadem geen ijzererts aantrof). De toenmalige Sjahbandar (havenmeester) van Palembang, Paravicini, heeft de inlichtingen van den Maleier bhjkbaar waardevol geacht, want in het door hem, namens den Gouverneur-Generaal, met den Sultan van Palembang gesloten leveringscontract, noemt hij „alle tin op Banka en Bilhton vallend". Zoodoende was hij ten minste gedekt ten aanzien van hernieuwde opdrachten, zoowel uit patria als uit Batavia; in 1756 volstond hij wederom met een rapport, waarin de inlichtingen van meerdere Chineezen en Inlanders verwerkt werden en decreteert thans het tin als verdwenen: „wezende aldaar geen ander thin dan 't gene van Banca derwaarts overgebracht werd." De Bewindhebbers waren geduldige, maar taai volhoudende heden. In 1757 en 1758 drongen zij weer aan om bij goede gelegenheid een nader onderzoek op Bilhton in te stellen, beide malen in October, de maand waarin de meeste aanmaningen geschreven werden, bhjkbaar de slappe tijd, wanneer de onafgedane zaken nog eens opgehaald werden. De laatste aanmaning werd gekruist door een nieuw rapport van September 1758, van een nieuwen bestuurder, den resident de Heere van Palembang, die daarin de verhalen van zes geloofwaardige heden verzamelde. Behalve de mededeeling, dat een geroofde slaaf op Bilhton 10 a 15 Spaansche realen „deed", bevat het stuk de belangwekkende mededeeling: „dat het eyland vol met thin is, volgens haar gedachten al ruim so veel als op 't Eyland Banca, ja zelfs, dat zij verscheide malen met oogen geEEN EN ANDER OVER TIN IN HET ALGEMEEN EN OP BILLITON

1

il Dit ia onjuist, vindplaatsen, waar slakken wijzen op vroegere winning, liggen bij Sidjoek en Boeding in het binnenland.


96

zien hadde dat landwaarts in.wanneer de padyrompen en ruygte van bossen wierden tot den grond afgebrand, dat men het thinerts aanstonds zag smelten en bij elkander lopen." C. de Groot plaatst bij de vermelding van dit wonderverhaal „sic", maar toch is herhaaldelijk uit koehtvelden tinerts gewonnen, waarin metallisch tin werd aangetroffen op plaatsen waar geen slakken duidden op vroegere aanwezigheid van een smelthuis. Dit tinerts kan zeer goed bij een ladangbrand gereduceerd zijn. De Heere die, zooals blijken zal, niet veel zin had in een tochtje naar Bilhton, waarschuwde voor de tegenwerking van den sultan en vreesde dat „de Hollandsche natiën het niet goed met hun lichaam zouden maken door het slegte climaat en 's lands ongesondheit". Een merkwaardige legende, die bewijst, dat waarheid daaraan ten grondslag liggen kan, is in dit rapport dat het water der Bilhtonrivieren soms rood als bloed zag en natuurlijk later voor bloed aangezien werd. Het water der hoogvlakten wordt in den drogen tijd door ijzer werkelijk hchtrood gekleurd. Het is niet bekend, of de Resident zijn rapport wilde staven door eigen aanschouwing van het geheimzinnige eiland, of dat drang van hoogerhand hem daartoe noopte. In allen gevalle werden hem de brigantijn ,,'t Zeepaard" en het jacht „de Golconda" ter beschikking gesteld en daarmede toog hij den 15den Augustus 1759 naar Bilhton om er den 16den September aan te komen. Mocht het doel geweest zijn om een emde te maken aan het moederlandsche drijven, dan moet erkend worden, dat voor het bereiken van dit doel niets is nagelaten. Men begon met den Palembangschen Sultan te verwittigen van het doel der reis. Hij het alle bezwaren vallen, toentijdgenoeg was gewonnen om de Billitonsche hoofden de noodige instructies te geven. Verder volbracht de Resident zijn taak in enkele uren, te Tandjong-Pandan aan den wal doorgebracht, en volstond met enkele conferenties met de Inlandsche hoofden. Zrjnrapport.dat de slappe pogingen in de 18de eeuw om Bilhtons rijkdommen aan het hcht te brengen, beëindigde, luidde: Dat er thin op gend. eyland valt en kan gemaakt worden verheelt zig den ondergeteekende vast, schoon den Zulthan en de Grote mij contrarie zeggen, doch dat het er gesmolten werd, hebbeniet kunnen merken,hoedanige informatiën daarna gedaanhebbe , terwijl hij de Compagnie ontraadde hier eenige onkosten te maken, want hij „kan waarlijk het eyland niet beter vergehjken als bij een zeerooversland dat met schelmen en dieven bewoond is". Men corrigeerde de ligging van Bilhton, dat 3 a 4 zeemijlen te Noordelijk was ge' kaarteerd en constateerde, dat de vaarwaters niet zoo overmatig gevaarlijk bleken te Dit rapport uit eigen aanschouwing stelde de Bewindhebberen tevreden, zoodat zij „deshalven afzagen yan diens (Bilhtons) verderen opneem." Rekentmen een korte mededeeling aan Bewindhebberen van 1791, waarm Bilhton aJ


97

geschetst wordt als zeer vruchtbaar en mineralenrijk niet mede, dan duurde het tot de revolutie, de Napoleontische periode en de hquidatie van diens voor ons koloniaal bezit zoo desastreus interregnum tot het verleden behoorden, en Raffles' pogingen om Bilhton uit te zonderen van de teruggave door Engeland van onze koloniën mislukt waren, vóór men zich ernstig met Bilhton ging bezighouden. Den 25sten October 1821 werd Bilhton voor Holland in bezit genomen door den Palembangschen prins Sjarif Mohammed en kort daarna werd het eiland bezet door een detachement van honderd soldaten onder kapitein P. J . Motte of De la Motte. Den 3den Augustus 1823 deed het civiel bestuur zijn intrede met de komst van den zeer verdienstehjken Assistent-Resident J. W. Bierschel. Van zijn bestuursperiode dateeren de meer positieve berichten over den tinrijkdom van Bilhton. De flinke man is tegengewerkt, zijn werk is doodgezwegen, althans niet naar voren gebracht en zulks niet alleen door zijn directe chefs en de Regeering, maar ook door hen, die zichlater uitsluitend de eer van de eerste tinvóndsten toekenden. Dat is jammer, slechts het succes bekroont den pionier, doch in dit gedenkboek is de plaats om minder gelukkigen recht te laten wedervaren. Tot Bierschel's beschikking zullen waarschijnlijk de vage berichten over het tin op Bilhton gestaan hebben, en veel reëels zat daar niet in. Meer steun had hij aan De la Motte, die zich verdienstehjk maakte met de vervaardiging van een goed schetskaartje zijner omzwervingen, waarbij hij inhchtingen inwon. Zoo meldde hij in zijn troupier Fransen: „On me conseil de la, dix pas de Tanjong Tamelam (lees: Tandjong-Ambalong in Blantoe) mettre une poste a cause qu'il y a beaucoup de 1'étain.... on m'a aussi dit que Tanjong Borom Mandi (lees: Boeroeng-Mandi, de N. O. punt van Bilhton) est uneposition a peu prés comme Tg Tamelam, que la il y a aussi beaucoup d'étain (sur le dire des plusieurs personnes ü y a environ 70 a 80 ans qu'ü y a eu la un établissement Européen ils y on fait quelques retranchements et ils y ont pris de 1'étain") *). „Quant a 1'étain il (de Depati, het Inlandsche hoofd van Bilhton) n'en parle pas, paree que les gens de Bilhton ne s'avent pas le travaüler.... Radeen (lees: Raden) Badau me dit qu'il en n'a tiré (de 1'étain) a Tanjong Binga et Intje Oemar me dit qu'ü n'a tiré a Tanjong Padang (lees: Tandjong-Pandan). De la Motte was een querulant, en dat haalde hem het bezoek van den commissaris der Regeering J. J. van Sevenhoven op den hals, aanwien wij de mededeeling danken: „Het harte der aarde bevat onderscheidene kostbare metalen als goud, tin en ijzer; omtrent het tin dat te Bilhton nog in de aarde is, zoude ik van oordeel wezen, dat men aan den tijd en de ontwikkeling van de industrie moet overlaten wanneer er mijnen zullen worden ontgonnen". 9 In het Sidjoeksche en in de omgeving van Boeroeng-Mandi hadden de zeeroovers ongenaakbare schuilplaatsen voor hun prauwen. Bij de Kpg. Sidjoek werden door Europeesche slaven ladangs bewerkt, zoodat de Europeesche nederzetting bij Boeroeng-Mandi, indien zij ooit bestaan heeft, wel geen uiting geweest zal zijn van Europeesche ondernemingslust. Bilhton

,

98


Deze opvatting zette den domper op Bierschel's pogingen en van Sevenhoven sprak naar het hart van den Gouverneur-Generaal Burggraaf Du Bus deGesignies.dieinde bezuinigingsperiode van die dagen reeds in 1826 het civiel bestuur introk en de bezetting terugbracht op tien invaliden onder bevel van een korporaal. De la Motte was toen overigens reeds vervangen door den kapitein Kühne, die bij Boeroeng-Mandi tinerts heeft zien wasschen en smelten en die nog leefde toen in 1851 de kwamen en hem nog eenige inhchtingen vragen konden. ue pioniers piuiuers uit U I L Holland XTLUI De beide woudVan Bierschei en loopers ontdekten De la Motte is bede tinzönes van kend, dat zij tinerts Soengaï Padang, vonden en wonnen Ajer Moenthi (in in Blantoe (Z. W. het Noorden van van Bilhton); C. de Boeding) en uit deGroot constateerze stroomgebieden de in deze streek zijn later zeer beook tinerts, doch langrijke producniet in zoo belangties gewonnen. rijke hoeveelheid, Verder ontdekals men op die oude ten zij de ertsafzetberichten mocht tingen in het gebied gelooven. vandemijnTsPanDe zaak is, dat dan N° 49 Brissing De Groot bij zijn bij den G« Badau eerste exploraties gelegen en de afniet de goede plekzettingen tusschen jes trof, want uit Boeroeng-Mandi deze tinzöne is tot en de daar bezuiheden meer dan der ader Tadjau, de eerste den gelegen kaap 75.000 pikols tin De waterbooringstunnel ader ontginning van Billiton T* Batoe-Boeroek, gewonnen. zijnde het gebied van de mijn: Manggar no. 67 Batoe-Besi, waaruit enorm veel tin gewonnen is. De aldaar geopende mijn genaamd Parit (mijn) Tjin-kin is later door den pionier Den Dekker teruggevonden. Ten slotte is zelfs het oudste voorkomen van primair erts, dus adererts, aan Bierscher bekend geweest; hij heeft den kapitein ChineesTjong-kaw van Müntok met 18 Bankamijnwerkers de ader Tadjau, bij den Goenoeng Tadjem laten onderzoeken. Ook deze hoogst belangrijke vondst is door De Groot niet naar waarde geschat. Hij zag in die aanwijzing een shmme streek der Inlanders om Bierschel's pogingen af te leiden naar een zeer lastig te ontginnen object om hem zoodoende te doen inzien, dat de tmertswinning op Bilhton een hopeloos ondernemen moest zijn.


99

Deze conclusie is gezocht. I n de eerste plaats is het aan den dag liggend bovendeel v a n een ader op B i l h t o n zeer rijk, zeer gemakkelijk ontginbaar, en het erts v a n dit deel is vrijwel even zuiver als het alluviaal erts en welk een hoogen dunk men ook hebben mag van de diplomatieke talenten v a n den toenmahgen Depati, is het toch bezwaarlijk aan te nemen, dat deze ondeskundige de bezwaren v a n den aderbouw kon waardeeren Overigens heeft Bierschei het tin, dat hij naar B a n k a zond niet uit de Tadjau ader gewonnen, doch i n Blantoe en bij T« Batoe-Boeroek. DezeAssistent-Resident.diemtdel^^ kans zag om van vreemdelingen de aanwijzingen te krijgen van eenige der beste tinzönes v a n Bilhton heefthelaasóf weinig rapporten geschreven, en dus zijn vondsten niet vastgelegd, of zijn papieren zijn niet geraadpleegd; er wordt, voorzoover kan worden nagegaan althans m de litteratuur bqna nooit naar verwezen. Z i j n chef, de Resident van B a n k a De l a Fontaine, had overigens voor Bierschel's komst reeds een en ander gedaan want hij meldt i n een rapport gedateerd 17 October 1823: m

a

a

r

„Mij onledig gehouden hebbende met hieromtrent (over de aanwezigheid v a n tinerts op B ü h t o n ) de noodige informatien te nemen, welke allen zeer gunstig zijn en den grond van Bilhton doen voorkomen als bijzonderlijk aan tinerts, zoo hebben mijne zorgen zich daar aüeen met bij bepaald, maar door den PanumbahanSariff Mohammed een zekere hoeveelheid tinerts herwaarts hebbende doen overbrengen heb i k die met het beste gevolg doen smelten en het resultaat daarvan heeft getoond dat B ü h t o n niet alleen rijk aan erts, maar ook dat het erts zelf rijk i s . " H i j bood den kapitein-Chinees te Mnntok zelfs een concessie aan, waarbij hij den opkooppnjs v a n het t i n op 6 Spaansche matten {f 1 5 . - ) per picol stelde. Deze titularis zal denkelijk de hooger genoemde Tjong-Kaw zijn, wiens product indertijd i n de Muntoksche pakhuisboeken is ingenomen. D i t oude gegeven is bij de voorstudies van dit werk met meer teruggevonden, de B ü h t o n - p r o d u c t i e van dien tijd wordt vermeend 33 pikols of 33 blokken t i n bedragen te hebben. Door het intrekken van het civiel bestuur van B i l h t o n i n 1826 en degeringe aandacht aan Bierschel's werk gegeven, k w a m Bilhtons toekomst weer i n het oude stadium van „ n e t papier". De l a Fontaine's opvolger I. A. Haase is op die wijze de vader der eerste concessie geworden. Zij wordt hier i n het kort geschetst, want zij is belangrijk, omdat de B ü hton Maatschappij groote dank verplicht is aan het gecompliceerde brein van dezen bestuurder, die daarmede een rijken en tot het ondernemend Chineesche ras behoorenden gegadigde afdoend afschrikte o m zijn geld op B ü h t o n te wagen, zoodat de mannen van 1851 hun plaatsje nog onbezet vonden. Haase dan stelde i n 1827 de Regeering voor om aan den kapitein-Chinees Jan-Hong-Kwie een deel v a n het zeerooverseüand i n concessie te geven en daarop ten rninste drie honderden ten hoogste vierhonderd vijftig Chineezen te werk te steUen, die bij niet op B a n k a mocht werven, dan met autorisatie v a n den Resident en onder overname van hun schulden aan de gouvernements tmwinning.

EEN EN ANDER OVER TIN IN HET ALGEMEEN E N OP BILLITON 100 Het gouvernement waarborgde geen veiligheid en onschendbaarheid van personen en goed, doch stelde Jan verantwoordelijk voor het gedrag van zijn koehes. Ook mocht hij zijn etablissement versterken tegen aanvallen van roevers en zeeschuimers en kon daartoe over enkele stukken geschut uit 's Lands parken beschikken. Bij blijkend succes der ontginning mocht hij rekenen op de toezending van 40 a 50 man mihtairen, wier kazerneering en voeding hij zou hebben te verzorgen, een voorrecht, dat hem onmiddelhjk toe zou vallen ten aanzien der 10 invaliden, die Hollands vlag op Bilhton nog steeds beschermden. Van invoerrechten op goederen uit Java was hij vrijgesteld, voor het overige was 6 % en op lijnwaden 12 % gesteld. De opkoopprijs van het tin zou over de eerste 4 jaren 12 Spaansche matten per pikol bedragen (ƒ30.—), daarna twee jaren tien, en daarna zou opnieuw de opkoopprijs worden vastgesteld, doch in aden gevalle lager worden. Levering ci.f. Muntok. Maar de waarde van het geleverde tin zou steeds betaald mogen worden met een gedeelte van het product van den concessionaris en zulks op de basis van den marktprijs. Mocht deze onverhoopt tot onder 20 Spaansche matten dalen, dan zou het aan Jan tot betaling dienende tin op de waarde van 20 matten bhjven gefixeerd. Het mooie van deze concessie eischte begrijpehjkerwijze een nadere motiveering van den Resident. „Hij was toch", schreef bij „sinds de intrekking van het civiel bestuur bedacht om op kostelooze wijze de bevolking geleidehjk te beschaven en het gouvernement een onmiddelhjk voordeel te bezorgen ten einde het half milhoen in 5 jaar weggegooid door het gouvernement (dus aan Bilhton ten koste gelegd) terug te krijgen door de producten van het land. De hooge opkoopprijs billijkte bij met het feit, dat het gouvernement geen tegemoetkoming hoegenaamd zal geven en de contractant verplicht is de toch altijd gewaagde ondemerning geheel met eigen middelen en op eigen risico op touw te zetten, want ook zal de bescherming van zijn etablissement tegen de zeeroovers hem veel geld kosten, terwijl hij gedurende ruim een jaar drie a vier honderd Chineezen zal moeten onderhouden zender eenig voordeel van hen te trekken. Het contract brengt het zekere voordeel aan de zijde van het gouvernement door de clausule, dat de waarde van het geleverde tin aan den aannemer kan betaald worden met een gedeelte van zijneigenproduct, zoodat in elk geval 2/5 van het tin van Bilhton zuiver ten voordeele van het gouvernement komt". Aan de hand van het bovenstaande zal ieder aspirantconcessionaris even weinig aantrekkelijks in dit contract vinden als Jan-Hong-Kwie, die met breeden grijnslach en gesloten spleetoogjes den Resident met een vriendelijk „Trima kasih banjak, Toean Besar", zijn voorstel in zal hebben laten dienen en denzelfden dag zijn geld wel in een beter zaakje zal gestoken hebben. Doch het werkehjk merkwaardige van deze concessie is, dat zij, in eentijd,dat Indische correspondentie vice-versa vele maanden nam, binnen 9 maanden na het voorstel reeds in Holland bekrachtigd was.


101

Er zijn concessies, die langeren tijd geëischt hebben. Het kosteloos beschaven der Bilhtonners, de onmiddellijke voordeelen voor het gouvernement en het ruimschoots terugkrijgen van het weggeworpen halve milhoen, al deze illusies zijn verwerkelijkt, zij het ook geruimen tijd later. De geruchten over Bilhtons tinrijkdom bleven bestaan. In 1841 schreef Dr. Epp in zijn „Schilderungen aus Indiens Archipel"; „So bietet die Insel Bühton ein reichhaftes Lager von Zinnerz dar", en „die Insel Billiton, die in ihrer Formation und in ihren Naturproducten mit Banka übereinkommt, ist reich an Zinn und Eisen". In 1848 teekende de beroemde Junghuhn aan, dat Banka zijn rijkdom aan tin, waar-: schijnhjk gemeen had met het nabijgelegen Bühton, en de bekende Dr. C. A. L. M. Schwaner oordeelde, naar zijn meening gevraagd in 1851, dat het een wetenschappelijk wonder zou zijn als Bühton geen tinerts bevatte. Edoch, tegen zulk een wonder zag de in 1850 naar Bühton gezonden Dr. Croockewit niet op. Het resultaat van zijn onderzoek aldaar, vatte hij samen, met de in het eerste hoofdstuk vermelde absolute ontkenning van de aanwezigheid van tinerts. Op zijn rapport is, zooals het verschijnen van dit gedenkboek wel reeds zal hebben doen vermoeden, het loodje gelegd een loodje of beter een blok van 300.000 ton uit Bühton gewonnen tin, een blok van 75 Meter in het kubiek. Zijn failure in 1850 is waarschijnlijk veroorzaakt door drie fouten, die de onderzoeker van delfstoffen immer moet trachten te vermijden. Hij begon zijn werk met een vooropgestelde hypothese, hij waschte den ertsgrondniet zelf en hij was niet handig in den omgang met Aziaten. Wanneer men overigens weet, dat van Bilhtons oppervlakte slechts 2,8 % door de tinzönes wordt ingenomen en het land door gebrek aan iets wat den naam van weg mocht dragen, uitmuntte, dan is het geen wonder dat een man, die de eigenschappen van een pionier miste, de dupe werd van de goed georganiseerde tegenwerking van den Depati. Croockewit heeft ongetwijfeld naar zijn beste weten zijn phcht gedaan en drie groote, moeilijke reizen gemaakt waarbij het gevaar door zeeroovers vermoord of door vergif om het leven gebracht te worden, niet denkbeeldig was. Hij legde den tocht van Tandjong-Pandan naar Blantoe af en onderzocht valleien, waar later tinerts, hoewel nooit overvloedig, is gewonnen; zijn tweede reis ging over Boeding (in 't Noorden) naar den Boeroeng-Mandi en op dien tocht wandelde hij over de fraaie tinzönes van Penjabin (8 palen N. O. van Tandjong-Pandan) en van Soengai Padang (in het midden van het Noordgedeelte). Op zijn derde reis van Tandjong-Pandan over den Goenoeng Tadjem naar Lenggang (Z. O. gedeelte van Bilhton) zwierf hij over grootendeels steriel terrein en zou het een wonder geweest zijn als hij het tinvoorkomen bij de tegenwoordige splitsing van den weg van Tandjong-Pandan naar Manggar en Gantoeng had gevonden. Het toeval heeft gewüd, dat het doodvonnis over Biliton en de mededeelingen van C. de Groot over de verrassende uitkomsten van het onderzoek der pioniers in denzelf-

EEN EN ANDER OVER TIN IN HET ALGEMEEN EN OP BILLITON 102 den jaargang van het Natuurkundig Tijdschrift voor Nederlandsch-Indië zijn afgedrukt. In het eerste hoofdstuk werd geschetst op welke verrassend snelle wijze het eerste tinerts door Den Dekker werd gevonden. De plaats, waar het eerste tinerts is gedolven, is niet met absolute juistheid aan te geven. Zij ligt tusschen den rechteroever van de Sibourik endenzoogenaamden„Steen"te Tandjong-Pandan. Doch de „Steen' 'is geen bekend punt meer, er hggen op de kaap te Tandjong-Pandan zoovele groote granietrotsen. In het gedeelte waar tusschen de Sibourik en de granietrotsen de eerste vindplaats gelegen moet zijn, was echter nog in den jongeren tijd een stukje ongetogenrimboe(wildernis), hetwelk tegen het erf der vroegere administratetirswoning aanlag. In dat plekje lag koehterts, dat na een regenbui in geultjes" op het administrateursèrf werd geconcentreerd. Elders in de omgeving was een oud uitgewerkt koehtveld, waarvan de ongetogen gedeelten weinig of geen erts bevatten. De eerste vindplaats kan dus in het tegenwoordige Julianapark gelegen zijn of op het erf van de tegenwoordige steenen woning, die grenst aan het districtspakhuis. Voor de laatste meer gepreciseerde plaats pleit de mededeeling van De Groot, dat het eerste erts op het kerkhof van Tandjong-Pandan is gevonden, en dit kerkhof lag op bovengenoemd erf, en daaraan herinneren nu nog enkele oude heilige graven tusschen het woonhuis en de kust. Het onderzoek in den eersten tijd werd door De Groot systematisch en wetenschappelijk geleid, terwijl Den Dekker vrij bleef om op zijn wijze tinerts te vinden. Beide methoden hadden succes, hoewel Loudon de eerste ontginbare terreinen opspoorde door een aanwijzing van den bekeerden Depati. Op dit terrein, gelegen in de AjerLesong-Batang, op 3 paal N. van Tandjong-Pandan is een proefrnijn geopend, door De Groot „Stroomwerk Prins Hendrik", door de Chineezen Lan-fa-hin (de bloem der bloemen) gedoopt, waar voldoende resultaat op werd bereikt, om Bilhtons toekomst, althans in eersten aanleg, rooskleurig in te zien. Op het verdienstelijke kaartje van Bühton, dat De Groot reeds in 1852 pubhceerdde, zijn de eerste vindplaatsen aangeteekend met het teeken 4. Het zijn er achttien, merkwaardigerwijze voor het grootste deel gelegen in de armste tinzönes. De eerste vondst van Den Dekker tusschen Inlandsche graven gaf natuurlijk geen aanleiding tot ontginning. De aanwijzingen, welke door middel van den Depati werden verkregen, omvatten de tinzónes in het stroomgebied der Soengai Koeboe, enkele palen Noord van Tandjong-Pandan en van enkele rechter zijtakken der Ajer Rajah, op den zelfden afstand N. O. van Tandjong-Pandan gelegen, op welke afzettingen op den duur zeer bevredigend, doch in den aanvang slechts tamelijk resultaat verkregen werd. Slechts de vondst op 16 Mei 1852 in het tinerts gebied van Sidjoek, meer speciaal het deel, dat met den naam Tikoes wordt aangeduid, was voor de concessionarissen van groot belang. Op deze mijn dreef men in de moeilijke jaren. Wel zijn in het begin ook de zeer fraaie afzettingen in het Boedingsche opgespoord,

Geologische Kaart van Billiton, 1851, van C. de Groot


103 zooals de zones der Ajers Mcensang, Moenthi, en Soengai Padang en Senkü (in het Noorden), doch daarvan is eerst later geprofiteerd. Wat aangetroffen is op den rechteroever der S« Tjeroetjoek, bij de rechterzijrivieren van dezen stroom en op de oevers der linkerzijrivieren van de beneden Rajah was arm en heeft nimmer opmerkenswaardige resultaten opgeleverd, terwijl de tingegévens m de omgevmg van de beneden Brang (Westkust) en die in Blantoe (Z.W gedeelte) eerst later van groot belang bleken te zijn. Bij hun tochten door het eiland en langs de kusten ontdekten de pioniers, zoowel in Manggar als m Lenggang (Oostkust) overal tinerts en legden zij in het laatste district de zeer rrjkeafzettingen van de Ajer Rajah vast, doch de groote afstand tot het emplacement te Tandjong-Pandan, leverde transportbezwaren op, die het onmogelijk maakten voorshands aan exploitatie van dit gedeelte van het eiland te denken Een en ander werd dan ook de oorzaak, dat er weinig „schot" in de exploitatie kwam De methode van grondonderzoek was duur en ondeugdelijk, zoodat de ontginning van gebrekkig geëxploreerd terrein riskant bleef. Men was neergestreken op het armste landschap van Bilhton en geldgebrek verhinderde een stelselmatig onderzoek van de Noord- en Oostkant van het eiland Daardoor hep men fabelachtigrijkeafzettingen mis, zooals de tinzóne der Ajer Sagoe in Boeding (dicht bij G* Klapa-Kampit), der Ajer Landji (linkerzijrivier der beneden S-

^ ***** ™ toe respectievehjk runn400.000,1.100.000en650.000 pikols tin zijn gewonnen en moest men zich tevreden stellen op de wel uitgestrektere, doch veel armere gebieden, waarvan de reeds genoemde en beste m den loop van 75 jaren, ongeveer 50.000 pikol tin (S* Koeboe) en 120 000 pikol tm (Sidjoek) hebben opgeleverd. Mining is a chance! ^ n n l ^

^

Van

E

m

p

a

n

g

(

Z

u

i

d

MdLn

t o t

Indien de concessionarissen instede van de Tjeroetjoek, de Soengai Manggar waren opgevaren, en Den Dekker een puts grond van den bodem van dezerivierhad opgehaald, zou hij een bijna ongemengd, schatrijk concentraat hebben opgevischt dat daar ter hoogte van de latere districtshoofdplaats Manggar voorkwam en de oude geschiedenis van het Bilhtonbedrijf zou eentonig geworden zijn als het tellen van geld Eerst m 1861, na de oprichting der Biffiton Maatschappij werd Den Dekker in staat gesteld naar hethchtende Oosten te trekken en 6 jaar later verkreeg hij daar reeds producties van 20.000 pikols 's jaars. , ?™ \l * d

0t

P

le

r o d u c t

* tot en met 1925 van ongeveer 5.000.000 pikols tin, heeft

ÏM^TO o^ ' ^ van Bühton beslaat en waarvan 30.5 K . M of 8.8 % tinzóne is, juist de helft geleverd. §

g

a

r

7 , 8

%

V

J

m

d

e

Z

Uit 0.7 % van Bilhtons oppervlakte is dus ongeveer 2\ mühoen pikols tin gewonnen De tmzónes welke in de rest van het eiland voorkomen beslaan totaal 96 K M of 2.15 /o van Bilhtons oppervlakte en daaruit werden ook 2\ mühoen pikols tin gewonnen DetinzónesvanManggarbhjkendus3 x zoorijkgeweest te zijn als de overige zónes tezamen. De verleiding is niet te weerstaan om aan de hand der verkregen resultaten de 2


104

winst behaald uit dezen grond globaal te becijferen, althans van de voorbeeldige Manggarsche zones. De gemiddelde verkoopsprijs van het Bilhton-tin sinds 1860 bedroeg ongeveer ƒ98 — per pikol. Het district Manggar bracht dus op 2.500.000 x 98 = ƒ245.000.000.— De oppervlakte der tinzones is 30.5 K . M . m 3050 H.A. Een H.A. tinzóne bracht in 65 jaar dus op ongeveer ƒ 80.300.— of gemiddeld per jaar ƒ 1235.— bruto. De gemiddelde kostprijs van het tin over den genoemden termijn bedroeg ongeveer ƒ 55 __ per pikol, zoodat de netto opbrengst per H.A. is te stellen op ƒ 542.— per jaar. Dit resultaat is fraai, temeer als men daarbij in acht neemt, dat deze tinzóne nog niet is uitgeput en daarbinnen natuurlijk nog enkele K.M.* liggen, die onontginbaar zijn. Men mag de vruchten aan mrjngrond onttrokken, niet vergelijken met de levende vruchten op bouwgrond geteeld; wat aan tiherts is gewonnen, is onherroepelijk uit de aarde verdwenen. Doch de rijkste tingrond in Manggar is voornamelijk gelegen in voor aüe cultuur ongeschikt terrein, daar het bestaat uit moerasachtige valleien en dorre hoogvlakte. Trouwens hoe nuttig kan het uitbetaalde dividend in andere ondernemingen belegd, besteed geworden zijn. VoUedigheidshalve worden hier nog enkele tinertsvondsten opgenoemd, welke buiten Bilhton op de onderhoorigheden zijn aangetroffen: Op Poeloe Lepar in de granietstreek ertssporen. Op Poeloe Mendanau Z.W. van K>* Nasi in de S Kloewang bij het voetpad K>* Nasi-Petaling en op den weg Nasi-Ajer Saga en Goal in de vaheitjes. Op Poeloe Poengoh (Liat) in de Gasparstraat bij de K>* Poengoh, en de Ajer Bandar 3 paal Oost van de kampong. 2

al

2. GEOLOGISCHE GEGEVENS V A N BILLITON e geologische kaart van Bilhton geeft een zeer eenvoudigen bouw te zien, welke dit eiland overigens met alle andere tingebieden gemeen heeft. Cornelis de Groot maakte in 1866 zijn eerste geologische schetskaart. Deze schets, later door hem aangevuld en verbeterd, vormde de basis voor de geologische kaart, welke in 1887 door hem werd gepubliceerd in zijn „Herinneringen aan Blitong". Reeds deze kaart stemde in hoofdlijnen overeen met de tegenwoordig nog steeds gebruikte kaart, welke door Dr. R. D. M. Verbeek werd samengesteld op grond van zijn onderzoekingen op Banka en Bilhton in 1894 en gepubliceerd in het Jaarboek van het Mijnwezen van 1897. Bepaalt men zich tot een zoogenaamde geognostische beschrijving van Bilhton, d.w.z. eene van de verspreiding dergesteentensoorten en de onderlinge betrekkingen, waarin zij optreden voor zooverre dit aan de aardoppervlakte is na te gaan, zoo is men dan ook spoedig uitgepraat. Het grootste gedeelte van het eiland bestaat uit de sedimentaire formatie van klei-, lei- en zandsteenlagen, die op eentonige wijze met elkander afwisselen en waarin men slechts als groote zeldzaamheid diabaas- of diabaas-brescie kan vinden. Uit deze sedimentaire formatie treden hier en daar groote en kleine granietmassieven te voorschijn met over het algemeen onregelmatige begrenzingen. Voegt men hierbij nog de veranderingen der sedimentaire formatie op enkele plaatsen bij het contact met het graniet, en de in een land nimmer ontbrekende kwartaire vormingen, dan heeft men ook alles genoemd, wat aan gesteententypen op Bilhton is aan te treffen. Ook de tectoniek is zeer eenvoudig. Aan de steil staande sedimentaire lagen zijn geen gecompliceerde storingen waar te nemen; hun strekking van N.W. ten W. naar ZO. ten O. komt vrijwel onveranderlijk over het geheele eiland voor..De verspreiding der granietmassieven is vrijwel willekeurig. Zij maken den indruk door de erosie blootgelegde deelen van één groot samenhangend granietmassief te zijn, dat onder den sedimentmantel ligt en vroeger daardoor geheel bedekt moet zijn geweestDe primaire tinertsafzettingen komen zoowel in het graniet als in de sedimentaire formatie voor. De kwartaire vormingen, welke door de jongste inwerking van de atmosfeer, de rivieren en van de zee op de daaraan blootgestelde gesteenten ontstonden, bevatten de secundaire tinertsafzettingen, waaruit het grootste deel van het op Bilhton geproduceerde tin afkomstig is. Deze kwartaire vormingen zijn in hoofdzaak van tweeërlei soort. De eene soort is ongelaagd, bevat indien aanwezig,, tinerts van het maaiveld af tot aan het vaste gesteente, waarin de afzetting veelal geleidelijk overgaat en wordt algemeen opgevat te zijn de niet of weinig verplaatste verweeringskorst. Deze soort afzettingen omvat de koelitontginningen, die vooral in de eerste tijden der Bilhton Maatschappij voornamehjk tot de productie bijdroegen. De tweede soort afzettingen is zonder twijfel Billiton

7*

GEOLOGISCHE GEGEVENS VAN BILLITON 106 aan waterinwerking blootgesteld geweest en bestaat steeds uit verschillende lagen, waarvan hoofdzakelijk de onderste het tinerts bevat, welke laag, de z.g. kollongkaksa, bedekt wordt door afwisselende zand- en kleilagen, welke zooal niet steriel, dan toch veel minder rijk aan tinerts zijn. Het is deze tweede soort kwartaire afzettingen, welke tegenwoordig het leeuwendeel der productie levert. Ofschoon dus, zooals uit het bovenstaande bhjkt, de geognostischè bouw van het eiland bij uitstek eenvoudig mag worden genoemd, zijn er in de geologische geschiedenis van Bilhton verschillende vraagpunten, waaromtrent in den loop der jaren zeer ver^hülende opvattingen geldend zijn geweest, welke aanleiding hebben gegeven tot uitvoerige discussiën en welker oplossing voor de economische ontginning van het tinerts van uitnemend belang is. Merkwaardig mag zeker genoemd worden, dat op een eiland, waar sinds 75 jaar mijnbouw gedreven wordt, nog steeó^ rmzekerneid bestaat omtrent den ouderdom absoluut en relatief der verschillende gesteentenlagen. In de sedimentserie ontbreken de karakteristieke fossielen, welke een ouderdcnisbepahng mogehjk zouden maken. Verbeek vermoedde, dat de sedimentaire formatie even oud zou zijn als de oude schieferformatie van Sumatra's Westkust, duspafcozoisch. Ir. N. WingEaston acht een jongeren ouderdom waarschijnlijk mesozoisch of tertiair en ziet in haar een delta-afzetting, wat het ontbreken van goed geconserveerde fossielen zon kunnen verklaren. Evenzoo blijft het voorshands een open vraag of de granieten van Bilhton ouder zijn dan de sedimentaire afzettingen of omgekeerd en in aansluiting daarmede of er verband bestaat tusschen het ornhoogdringen van het graniet en den steil opgerichten stand der sedimenten. De mogelijkheid blijft ook, dat een deel van het graniet ouder, een deel jonger is dan de sedimentserie. Op enkele plaatsen in de sedimenten is contactmetamorfose waar te nemen, wat er zonder twijfel op wqst, dat althans het daar in de nabijheid ingedrongen graniet jonger is dan de sedimenten. Op de meeste contactplaatsen ontbreekt echter ieder spoor van omzetting der sedimenten onder invloed van het graniet Van dhectoeconomisch belang zijn in de eerste plaats de wijze van ontstaan en de aard van de piiinaire tinertsafzettingen in het vaste gesteente en de manier, waarop men uit deze primaire afzettingen de kollongkaksa ontstaan moet denken. Na een" mislukte poging om met behulp van Engelsche mijnwerkers uit Cornwall te komen tot ontginning van tinerts in vast gesteente, onderzocht Ir. J. E. Akkeringa in 1859, door de Regeeringter beschikking gesteld van Concessionarissen, een tinertsader op de Westelijke helling van den berg Tadjau. Dit onderzoek gaf wel aanleiding tot onginning echter met zeer matig succes. Ir. H. F. E. Rant.die ter plaatse in 1865werkzaam was, meende zelfs dat men niet met een eigenhjke ader te doen had, doch veeleer met een plaatselijk ertsdepot. Hij ontraadde dan ook voortzetting der ontginning, die per ultimo 1866 door De Groot, toenmalig Vertegenwoordiger der Bilhton Maatschappij, werd gesloten. Deze zag echter mét Akkeringa in het voorkomen wel degelijk een echten tinertsgang. In zqn Herinneringen vermeldt De Groot ook nog enkele andere tinertsaders o a een ader in de mijn Mangkoebang, waar .in 1868 een gang ter dikte van 1 a 2 M.

GEOLOGISCHE GEGEVENS VAN BILLITON

107

Kaksalaag

over 150 M. lengte ontbloot was. Uit den dagzoom van dezen gang, die zooals De Groot vermeldt geheel het karakter had van een „ijzeren hoed", zooals ook de tinertsgangen in Cornwall vertoonden, werd door de Chineezen tinerts gewonnen. Bij De Groot bestond blijkbaar geen twijfel of hij had te doen met een gang geheel vergelijkbaar met de Engelsche tinertsgangen. Omtrent de z.g. stroomtinertsafzettingen komt hij tot de conclusie: „Dat de lagen stroomtinertsgrond, kaksa, hggende op den dooden grond, kong, zich op Bhtong over het algemeen hebben gevormd uit het gesteente, dat ter plaatse, waar die kaksalaag voorkomt, zijn leger had en is verweerd, in welke rotsen het tinerts oorspronkelijk voorkwam: ingesprenkeld, in snoeren, in ophoopingen, en stokwerken of adervorming, dan wel de voegen en spleten in het gesteente opvullende; dit geldt voor de oudste stroomafzetting. —Dat de jongste stroo mafzetting op het eiland, het koeliterts, van denzelfden oorsprong afkomstig is en, alhoewel dit eenige verplaatsing heeft ondergaan, toch ook deze afzetting over geen belangrijken horizontalen afstand is vervoerd, nadat het uit de rotsen, waarin het oorspronkelijk was gelegerd, bij de verweering is vrij geworden". Ofschoon hij zich hoogstwaarschijnhjk geen duidelijk beeld gevormd had van de wordingsgeschiedenis der kwartaire tinertsafzettingen, getuige het feit dat hij dekoeht als jonger beschouwt dan de kollongkaksa, moet worden erkend, dat zijn opvatting omtrent de hoofdzaak, het residuaire karakter dezer afzettingen, strookt met wat nu*menteel dienaangaande wordt aangenomen. Het is dan ook zeker te betreuren dat zijn „Herinneringen" in later jaren geheel in het vergeetboek zijn geraakt.

108


Tot geheel andere conclusies kwam Verbeek in het verslag over zijn in 1894 ingesteld onderzoek op Banka en Bilhton. Hij beschouwde de tifiertsaders van Banka en Bilhton als te zijn afgezet uit vloeistoffen, uit de diepte opgestegen. Hij het echter onbeslist of zij een magmatischen oorsprong hadden, dan wel afkomstig waren uit diep gelegen gedeelten der aardkorst. Ofschoon hij wel geloofde aan de vorming der Europeesche tinertsaders uit dampvormige verbindingen, betwijfelde bij zulks eenigszins wat betreft de Aziatische tinertsafzettingen, speciaal die van Banka en Bilhton. Hij meende dat aldaar de afzettingen van het tinerts uit gewone waterige en koolzuurhoudende oplossingen Lgen van van verhoogde vernoogae temtemperatuur en vooral in de dende mineralen op Bannabijheid van de toenmaka en Bilhton zeldzaam, lige aardoppervlakte had ten vierde was het bovenplaats gegrepen. Daardeel der aders belangrijk voor voerde hij de volrijker âan tinerts dan op gende redenen aan: ten lager niveau en ten vijfde eerste was het nevengekwam de structuur van steente bij het ontstaan sommige aangetroffen der aders niet gewijzigd, gangstukjes overeen met en het graniet nergens die in andere uit water in greisen omgezet, ten afgezette gangen, aangetweede komen slechts op troffen. weinige plaatsenensteeds Tot goed begrip van ingeringe hoeveelheid toVerbeeks opvattingen paas en toermalijn voor, diene men wel te weten, Dr. R. D. M. Verbeek ten derde zijn fluoorhoudat tijdens zijn onderzoek betrekkelijk weinig tinertsaders bekend waren. Sindsdien toch is het voorkomen van toermalijn vrij algemeen gebleken, topaas is niet bepaald zeldzaam, ook fluoriet en fluorglimmer zijn aanwezig. Greisen komt véél meer voor, dan Verbeek bekend was of kon wezen. Uit het vroeger voorkomen van groote tinertsbrokken in de secundaire afzettingen van Manggar leidde Verbeek af, dat deze brokken afkomstig moesten zijn uit de dikke, nu door erosie verdwenen bovenste deelen der gangen en door verdamping aan de oppervlakte zouden moeten zijn ontstaan. Bij de exploratie Batoen echter werd in 1910 op een diepte van 25 M . onder de tegenwoordige oppervlakte, in geheel onverweerd sedimentair gesteente een 20 c.M. dikke spleet aangetroffen, geheel opgevuld met massief tinsteen zonder eenig zichtbaar bijmengsel, ter plaatse representeerende een elders ongeveerl M . dikken pyriet-haematiettinsteen gang. Uit een dergehjke afzetting is natuurlijk het voorkomen der groote ertsbrokken gereedehjk te verklaren. Verbeek kwam ten slotte tot de conclusie, dat ten eerste breede ertsgangen als opvulling van belangrijke dislocatiespleten op Banka en Bilhton niet voor zouden komen


109 en ten tweede dat van een ontginning der tinertsaders naar de diepte niets te verwachten was. Wat betreft de secundaire afzettingen meent Verbeek, dat zij ontstaan zijn door verweering, verbrokkeling en afspoeling van de prhnaire afzettingen, waarbij soms de ertsdeeltjes weinig of niet (koehterts) soms door rivieren ver (kollongerts) van de oorspronkehjke hgplaats verwijderd werden; in het eerste geval zijn de ertsdeeltjes dikwijls scherphoekig, in het tweede meer afgerond door het transport en fijner van korrel naarmate zij verder van hun oorsprong zijn verwijderd. Volgens Verbeek zou de kollongkaksa dus mderdaad alluviaal zijn en terecht den naam stroomtinertsafzetting dragen. E r moet hier direct worden opgemerkt, dat Verbeek in zijn Geologische Beschrijving van Bangka en Bühton zich niet heeft laten weerhouden waarnemingen te pubhCeeren waarvan hij bhjkbaar zelf zeer goed inzag, dat zij met zijn algemeene beschouwingen in* strijd waren. Zooals Dr. Ir. J . Rueb in een artikel in de Ingenieur van 1 Januari ^ t e recht opmerkt, geeft deze niet algemeene eigenschap aan het werk van Verbeek groote waarde ook voor hen, die het niet met zijn beschouwingen eens kunnen zijn. Incidenteel heeft het verslag Verbeek zelfs de basis gevormd voor de latere geheel van de zijne afwijkende opvattingen aangaande het karakter dér secundaire tmertsafzettingen. Gedragen door diens groote autoriteit, werden de conclusies uit het verslag Verbeek, dat een plausibele verklaring gaf van de destijds bekende feiten, algemeen als juist aangenomen, ofschoon het herhaaldehjk voorkwam, dat de Chineezen tinaders, welke bij de ontginning der kwartaire afzettingen werden ontdekt, naar de diepte volgden en daarbij met goed oeconomisch resultaat niet onbelangrijke producties verkregen. Het toeval bracht eerst hierin wijziging. Naar aanleiding van Japansche belangstelling voor de ijzerertsen, welker aanwezigheid op Banka en Bühton sinds lang bekend was, wérden monsters van de dagzoomen der z.g. ijzerertsgangen ter onderzoek gegeven aan Prof. Ir. S. J . Vermaes. Deze, getroffen door het voorkomen van het hem toegezonden materiaal, hetwelk hem voorkwam te zijn het verweeringsproduct van een sulfidischen gang, onderzocht de z.g., ijzerertsen op tin, met het verrassend resultaat, dat m bijna alle monsters tinerts voorkwam in den vorm van uiterst kleine heldere krisl taüen in wisselende hoeveelheid, doch tot een gehalte van 18.5 % metallisch tin toe. Na ü t onderzoek stond het vast dat deze z.g. ijzerertsgangen niets anders waren dan de ijzeren hoed van tinertsvoerende sulfidische ertsgangen. Op grond van het feit dat derolijke gangen overal elders ter wereld wel degehjk naar de diepte doorloopen, werd door Vermaes aan de Directie der Bilhton Maatschappij aanbevolen, de ijzerertsgangen naar ie diepte op tin te exploreeren, daar de kans op het vinden van belangrijke primaire afzettingen door hem groot werd geacht. Dit advies werd gevolgd. De exploratie door middel van schachten en diamantbonngen toonde aan, dat inderdaad op Bühton aanwezig waren talrijke naar de diepte dooroopende tinertsgangen. Prof. Dr. G. A. F. Molengraaff, die deze exploraties in 1911 op Bühton bezocht, hield dan ook een deel der piimaire afzettingen voor echte pneumaolytische spleetvullingen. Meer uitvoerig werden in dienst der maatschappij de primaire

GEOLOGISCHE GEGEVENS VAN BILLITON 110 afzettingen onderzocht door Dr. Ch. Th. Groothoff. Deze verklaart het bekende oorspronkelijke kwarts-tmerts-wohramiet voorkomen van Tikoes als te zijn ontstaan door hquatie van kiezelzuur (kwarts) uit het granietmagma. Voor het erts in dit kwartslichaam neemt hij tweeërlei ontstaanswijzen aan, gedeeltelijk door uitkristallisatie uit het kiezelzuurmagma, gedeeltehjk door afzetting uit de emanaties, die na het ontstaan van het kwartshchaam aanleiding gaven tot de vorming van de greisen. Groothoff onderscheidt behalve de kwarts- ertslichamen van het type Tikoes nog de volgende soorten van oorspronkehjke tinertsafzettingen op Bilhton: 1°. tinertshoudende greisen, 2°. tinertsvoerende snoeren in het graniet, 3°. tinertskwarts snoeren zonder ijzererts in de sedimenten, 4°. tinertshoudende oxydische ijzerertsaders, 5°. tinertshoudende suMdische ijzerertsaders. Groothoff kent aan het tinerts in al deze afzettingen in hoofdzaak pneumatolytische genese toe. Wing Easton, hoewel in verschülende opzichten met de opvattingen van Groothoff medegaand, neemt voor al het erts van Tikoes pneumatolytischen oorsprong aan. Hij ontkent het bestaan van een afzonderlijke groep tinertsaders met rjrimair oxydisch ijzererts en onderscheidt in genetisch opzicht drie soorten gangen: 1°. die welke door pneumatolytische emanaties ontstonden en hoofdzakelijk kwarts en tinerts leverden, 2°. die uit sulfidische emanaties, 3°. die welke door sulfidische segregaties ontstonden. Bij alle verschillen, welke bij de latere onderzoekers nog bestaan over details, kan men wel zeggen, dat er in het algemeen niet langer aanleiding is om voor de oorspronkelijke tinertsafzettingen op Bilhton een andere ontstaanswijze aan te nemen dan geldig wordt geacht voor de overige tinertsafzettingen ter wereld, en dat afzettingen uit waterige oplossingen zooals door Verbeek bedoeld, daarbij slechts in enkele uitzonderingsgevallen een rolhebben gespeeld. De practische consequentie hiervan is natuurlijk, dat er alle aanleiding is om de exploratie Van en naar deze oorspronkehjke afzettingen door te zetten. Terwijl het aantal aanhangers van de theorie-Verbeek omtrent het ontstaan der oorspronkelijke tinertsafzettingen op Banka en Bilhton onder invloed van wat omtrent die afzettingen successievelijk bekend werd, gaandeweg verminderde en o.a. ook Bijdendijk voor Banka de aanwezigheid van echte tinertsaders zeer goed mogelijk achtte, bleef de hypothese aangaande de voraiing der kollongkaksa onaangevochten tot 1913, toen de oud-Bilhton ingenieur Rueb op grond van waarnemingen gedurende zijn diensttijd bij de maatschappij en bestudeering van het verslag Verbeek tot een aan die van Verbeek tegenovergestelde conclusie kwam en in zijn proefschrift de stelling poneerde, dat men ten onrechte met Verbeek aannam, dat de kaksa der koüongontginningen is een door rivieren ver van de oorspronkehjke ligplaats verwijderd tinerts, afgerond door het trans-

111 port en fijner van korrel, naarmate het verder van zijn oorsprong is verwijderd, doch dat men in deze kaksa moest zien een ter plaatse gevormd concentratieproduct der verweeringskorst. Naar zijn meening zou in de meeste gevallen de concentratie plaats hebben gehad door zeewater. Deze stelling werd nader toegelicht in een artikel in „de Ingenieur" (1915) welk artikel vele pennen in beweging bracht. Ofschoon toch ook De Groot zich reeds vroeger op analoog standpunt had gesteld, bleek het voor velen zeer moeilijk om van de oude, plausibele en schijnbaar zoo afdoende voorstelling aangaande het ontstaan der kaksa te scheiden, hoewel het aantal feiten, dat successievèhjk bekend werd en met deze voorstelling in strijd was, steeds vermeerderde. Eèn bezwaar was dat niet allen, die zich in debat begaven, beschikten op de ook in dit geval absoluut onmisbare plaatselijke kennis, terwijl géén hunner met het gehééle complex der afzettingen op Banka en Bilhton voldoende bekend was. Dit verklaart waarom velen, die het op hoofdpunten eens bleken te zijn, toch een zeer wisselenden invloed bij het ontstaan der koüongkaksa toeschreven aan den invloed van branding, getij» en andere zeestroomingen, de rivieren, creep en rijzing en daling van het land. Zonder twijfel hebben al deze factoren medegewerkt. Het zou te ver voeren hier de argumenten weer te geven, welke van weerszijden in het debat werden gebracht. Voor zoover Bilhton betreft, kan men voorloopigaannemen, dat de strijd wat betreft het hoofdpunt, het onverplaatst zijn der kollongkaksa, die dus geen alluviale stroomafzetting maar residuair is, ten gunste van de opvatting De Groot—Rueb is beslist, sinds Wing Easton, die in 1919—20 ter bestudeering der geologische quaesties Bilhton bezocht en oorspronkehjk met tot de aanhangers van de hy'pothese Rueb had behoord, zich in het in 1925 verschenen Verbeek Gedenkboek bekeerd verklaarde en ook verschillende feiten naar voren bracht, welke deze theorie verder steunen. In zooverre blijft verschil tusschen beide onderzoekers, dat Wing Easton bij de vorming der residuaire kaksa toch de hoofdwerking aan derivierentoeschrijft. Naar het artikel van Wing Easton, dat ook overigens zeer veel wetenswaardigs aangaande de geologie van Bühton bevat, moge bier verwezen worden. De vraag of de kollongkaksa residuair is of niet, is niet alleen van wetenschappelijk maar ook van direct oeconomisch belang. Het lijdt geen twijfel of naarmate de ontginning voortschrijdt, zuüen de r>rimaire afzettingen meer op den voorgrond treden. Nu spreekt het van zelf, dat indien de koüongkaksa een alluviale stroomafzetting ware, de primaire afzettingen gezocht zouden moeten worden in de bovenloopen der rivieren, in welker z.g. vaüeien derijkeafzettingen ontgonnen worden. Is de kaksa daarentegen residuair, dan hggen de primaire afzettingen direct onder de Secundaire en zal men goed doen gedurende de ontginning dezer secundaire afzettingen reeds de noodige aandacht aan de primaire te wijden. Ook dient men, zooals de oud-hoofdadministrateur Moüema te recht heeft betoogd, bij de manier van boren en ook bij de manier van ontginnen der secundaire afzettingen rekening te houden met de gewijzigde opvatting aangaande de ontstaanswijze. De geologie grijpt hier dus direct in het bedrijf van de Bühton onderneming in. GEOLOGISCHE GEGEVENS VAN BILLITON

Boorpondok

3.

HET GRONDONDERZOEK

at in den rnijnbouw de exploratie heet, noemt men in Bilhton het grondonderzoek, een bescheiden woord, voor een nuttig, eenvoudig werk, een naam, ; dien men handhaafde zelfs in dezen modernen tijd, nu goede wijn ook een krans behoeft. Zoo onjuist als het op Bilhton is, om de ertsgroeven mijnen te noemen, zoo juist is de naam grondonderzoek gekozen voor een werk, dat niet anders is, dan het onderzoeken der grondlagen, welke de gesteenten van Bilhton bedekken. Van huis uit, was de taak van het grondonderzoek — het G. O. — de opsporing, de waardebepaling, de kaarteering en de registratie van de alluviale ertsafzettingen. Sinds er weinig meer in onbekend gebied op te sporen valt en een zeer belangrijk deel der ertsreserve is uitgewerkt, bepaalt het G. O. zich tot zoo zuiver mogelijke herwaardeering van het restant, dat voornamehjk bestaat uit in den ouden tijd verwaarloosd of onvoldoende bepaald of slecht uitgewerkt terrein. Deze gewijzigde taak is het gevolg van het samenvallen van een rijzenden marktprijs van het tin met een verbeterde ontginningstechniek, waardoor ertsafzettingen binnen den greep der exploitatie zijn gebracht, welke vroeger als waardeloos of technisch ontoegankelijk beschouwd werden. Doch bovendien is het G. O. zelve in staat geworden om ertsafzettingen van de armste soort, welke het vroeger niet kon vinden, althans niet bij benadering juist konwaardeeren, nu vast te leggen. Tot voor weinige jaren was de werkmethode van het G. O. uitsluitend gespitst op het

113 aanbrengen van ertsreserve, welke „voor het heden" exploitabel werd geacht; men bekreunde zich niet om de absolute waarde in tin per grondvolume-eenheid van de verschillende deelen eener tinzóne. Die werkwijze was meer begrijpehjk, dan juist en maakte herhaaldehjk herwaardeering der ertsreserve noodig, omdat de grenzen van ontginbaarheid uiteraard telkens zijn gewijzigd. Het tijdroovende en veel geld kostende herwaardeeren kwam wel eens wat laat, zoodat men eenige malen groote vrees voor nabijzijnde uitputting van het eiland heeft gekoesterd. Dit was in 1881 toen men bang was, dat nog slechts een mühoen pikols tin over was, in 1885 toen het jaarverslag melding maakte van de verarrning en in 1895 toen men het boren vrijwel stopzette en men nog slechts over een voorraad van 700.000 pikols tin dacht te kunnen teschücken, en later nog enkele malen. Ten onrechte zagen critische outsiders „pohtiek" in deze vrees; in dit boek, dat buiten een jubileumstemming zal blijven, wordt deze angst als fout erkend, maar pohtiek was daaraan vreemd. De fout was, dat het G. O. werd aangepast aan de acute eischen der exploitatie en dat het terreinen, als courant marktgoed uit stock had te leveren. Dit beginsel vond zijn oorsprong in het standpunt der onderneming om als opkooper te fungeeren van het door Chineesche mijnwerkersgemeenschappen — de kongsies gewonnen tin, een stelsel door Den Dekker uit Banka naar Bühton overgebracht. Hoewel een beschrijving der exploitatie niet in dit hoofdstuk thuishoort, is een schets in ruwe trekken onmisbaar, om het met de exploitatie jaren lang saamgegroeide G. O. te kunnen begrijpen. De onderneming gaf een door haar als voldoend tinertsrijk bevonden terrein aan de kongsie en betaalde elke ingeleverde pikol tin met ƒ 20.— aan het einde van een werkjaar. Een deel van het noodige werkkapitaal werd vooral in den vorm van voedingsmiddelen, gereedschappen en werktuigen verstrekt, terwijl de kongsies voor specüiek Chineesche toespijzen èn onmisbare voorschotjes aan hun mijnwerkers ook eenig kapitaal hadden uit te trekken en het risico hepen, dat tegenslag door het ldimaat veroorzaakt de oorzaak zijn kon, dat zij niet alleen een jaar zonder winst gewerkt hadden, maar bovendien hun schuld aan de onderneming niet in den vorm van blokjes tin konden afdoen. Een dergehjk credietsysteem is voor het werken met Chineezen onontbeerlijk, zij zijn daarmede in hun land opgegroeid, zij houden ook in zaken van het kansspel, maar zijn overigens practisch genoeg om goede kansen naar waarde te schatten. Die kansen lagen in de soms* fabelachtige meevallers van een ertsterrein, welke zij verre stelden boven een natuurlijke rijzing van hun productie door vergrooten ijver. Het beheersbeleid der onderneming waakte dus voor twee dingen: in de eerste plaats, dat het uitgezette, in dien tijd zeer schaars aanwezige werkkapitaal, zoo min mogehjk aan het jaareinde als schuld der kongsies afgeschreven of op hoop van beter op een volgend werkjaar overgeschreven behoefde te worden en in de tweede plaats, dat den kongsies ruimschoots kans op fraaie ertsafzettingen werd toegemeten. HET GRONDONDERZOEK

Billiton

.

o

114

HET GRONDONDERZOEK

De rijkdom der oude afzettingen maakte zulk een systeem mogelijk. Men liep op die wijze kwade schuld mis, men kreeg tevreden werkvolk, dat met lust arbeidde en de orde niet verstoorde, men kreeg uit China, buitengewoon gemakkelijk aanvulling van uitstekende werkkrachten en men gunde den kongsies van harte groote meevallers, welke ten slotte toch ook de schuitjes tin met drommen in de pakhuizen brachten. Tegenover die voordeelen woog het nadeel van oneconomische uitwerking der reserven niet en zelfs niet het slechte rendement, dat men van de rijkste terreinen zijner concessie trok, als voorbeeld waarvan vermeld kan worden, dat enkele kongsiehoofden vermogend werden, toen de Bilhton Maatschappij nog geen of slechts gering dividend kon betalen. Werd in den ouden tijd eigenlijk nergens ter wereld scherp op oeconomisch werken gelet, voor de Bilhton Maatschappij was er bovendien nog een verontschuldiging gelegen in het feit, dat zij steeds een veel te korten concessie-tennijn van de Regeering kreeg en steeds veel te lang getreuzeld is om dezen te verlengen, zoodat de onderneming zich niet als een door het beklemrecht beschermden Groningschen boer veilig op zijn landje zittend, kon beschouwen. Het op de bovenbeschreven wijze consumeeren van den room uit Bilhtons tintaart, veroorzaakte geleidelijk vermindering van het aantal en de groote der meevallers en menige mislukking van te optimist opgezette ontginningen, zoodat de „oogopslag van den Chinees" op den duur niet meer, zooals een oud-hoofdadministrateur der Bilhton Maatschappij in 1868 verklaarde „voldoende was om uit de resultaten van het G. O. te zien, of de ontginning hem voordeel kon bezorgen". De inmiddels financieel sterk geworden onderneming verzette dan ook de bakens en zorgde dat het G. O. alleen terrein ontginbaar verklaarde, als het voldoende op kon leveren om kwade schuld te voorkomen. In dit verband werd de norm der ontginbaarheid gesteld op een jaarlijksche hoofdelijke productie per mijnwerker (H.P.) van tenminste 14 pikol tin. Terrein van minder waarde, blijkend na verkenning door het G. O., werd dus niet gedetailleerd onderzocht en bleef zoodoende practisch onbekend. De tijd leerde, dat op den duur een H . P. van 14 pikol tin niet te handhaven was en de marge die bestond tusschen den kostprijs en den marktprijs van het tin billijkte in 1886 volkomen den maatregel van den Vertegenwoordiger der Bilhton Maatschappij, generaal J . Ph. Ermeling, om ten koste van de rijzing van den kostprijs armer terrein in ontginning te nemen. Men garandeerde tot het verkrijgen van dit doel den mijnwerkers een behoorlijk minimumloon en suppleerde dus in geld, wat zij minder dan het normale H . P. inleverden. Deze maatregel bracht werk aan den winkel voor het G. O., dat op de verkenningsaanwijzingen in vroeger verwaarloosd terrein nu nieuwe reserve ging zoeken en vastleggen, als deze tenminste 8 pikols H . P. (in den loop der jaren zelfs 3 pikols) konden opbrengen. Deze nieuwe voorraad was betrekkelijk spoedig aangetoond, en in dezelfde periode

HET GRONDONDERZOEK

115

bleek door een uitgebreid verkenningsonderzoek, buiten de sinds jaar en dag bekende tinzönes, dat aldaar op geen nieuwen voorraad was te hopen, zoodat het G . O. wel ten doode opgeschreven zoude zijn, ware het niet, dat i n 1902 eerst nog schuchter, maar sinds 1907 zelfbewust, de moderne ontginningstechniek op Bilhton haar intrede deed. Deze maakte de ontginning bijna onafhankelijk van het klimaat, want zij bracht water, waar aanhoudende droogte de ontginning vroeger tot stilstand dwong en zij ontlastte daarvan de groeven, die eertijds worstelden maar niet ontkwamen als bandjirs aanrolden of het kwelwater tegen de gebrekkige bemaling inwies. Hierdoor kon terrein, dat op zich zelf beschouwd rijk genoeg was, doch zeer veel r i sico bood, als het klimaat niet mee werkte, n u met gerust hart aan de kongsies ter bewerking worden gegeven en men behoefde niet meer zooals vroeger dat risico voor de ploeg te verminderen en voor eigen rekening te nemen, door een zoo laag mogehjk contractueel H . P . te geven. Evenzeer kon vrij arm terrein door ononderbroken arbeid bevredigende resultaten afwerpen. H e t betrekkelijk onafhankelijk worden van het klimaat bracht dus het exploitabele minimum der tinrijkheid flink omlaag en aan het opsporen v a n deze reserve, welke natuurlijk belangrijk armer was dan de vroegere, was jaren lang de taak van het G . O. gewijd. N a de invoering der machinale bemalings- en bevloeiingsinstallaties, deden na 1909 de machinale grondverzetinstallaties hun intrede op Bilhton. Deze namen het leeuwendeel van de taak der handarbeiders over, of vervingen deze geheel, zoodat het verband tusschen hoofdelijk product en exploitabihteit overbodig werd en ook practisch verloren ging. De kongsie werd een administratieve eenheid; naast en boven het contractueele hoofdehjke product, k w a m het contractueel geëischte hoofdelijk grondverzet, men leerde de kosten per M grondverzet zuiver begrooten, en voor elke machinale grondverzetmethode, zoowel als voor elk terrein daarmede bewerkt, het minimum ontginbaarheidscijfer vaststellen. O p efficiency- en op oeconomische grondslagen werd n u de reserve gewaardeerd en ingezien, dat mede door het hooge niveau van den marktprijs, geen enkel deel der tinzönes gedetailleerd en minutieus onderzoek kon ontberen. Daartoe moest ook dit G . O. aan hooger eischen voldoen, ten einde het armste v a n het arme restant reserve v a n Bilhton ook werkehjk te kunnen opsporen. D i t wetenschappelijk geleid G . O., geoutileerd met modern boormateriaal, zorgt dat van elk, als eenheid te beschouwen deel eener tinzóne, de waarde wordt vastgelegd. Vroeger bezorgde het de exploitatie een terrein en de exploitatie bewees steeds weer, dat het G . O. nog eens en andermaal op vroeger onderzoek moest terugkomen, doch n u wijst het de exploitatie den weg tot afdoende uitwerking van Bilhtons tinzönes en het legt tevens vast, hoe arm precies datgene is, dat overbhjft als onontginbaar i n dezen tijd. 8

De werkwijze en de groei van het G . O. volgens de lijnen boven aangegeven zullen nu worden geschetst. De alluviale ertsafzettingen worden i n twee hoofdgroepen, koeht- en kollongafzettingen ingedeeld.

116

H E T GRONDONDERZOEK

Koelit ontginning

HET GRONDONDERZOEK

117

Kaksahoop (kaksa-toy)

In de koelit (vel) ligt het erts dunnetjes, vrij homogeen in de bovenlagen verspreid. Deze ertsdragende aardlagen loopen al of niet door tot het on verplaatste gesteente (bedrock, Chineesch: kong), terwijl menigmaal een dun, maar rijk ertslaagje direct op den kong rust, dat gevoegehjk kaksa (ertslaag) kan heeten, een naam waarmede men overigens het rijke ertsconcentraat aanduidt, dat eveneens direct op den kong der valleien rust en kollong heet (kollong beteekent „diep"). Deze kaksa is bedekt door steriele aardlagen van enkele tot tientallen Meters dikte. De landsfeer, waarin koeht, of beter exploitabele koeht voorkomt, vormt een tinzóne, waarin het dus in den oevergrond der valleien of in daar tusschenliggende landtongen is verspreid. De valleien, welke door zulk een zóne stroomen, zijn met ingespoelden grond gevulde geulen in de bedrock, waarop de rijkste afzettingen der zóne zijn geconcentreerd. In die valleien hggen de kollongs, hoewel er ook voorkomen op den hoogen grond. Een koehtafzetting bestaat uit twee of drie dunne aardlagen, welke het G. O. aanduidt met de namen tanah boeroek (humus), naïpi (Chineesch voor vel) en nainjoek (Chineesch voor vleesch), waaronder soms een nog oudere laag voorkomt. In de kollonggronden is de gelaagdheid van den dekkenden grond zeer verschillend in aard, hoeveelheid en dikte. Het G. O. classificeert hen naar de bestanddeelen, waaruit zij bestaan, als kak (klei), mensa (zand) of loko (steen), boekak (zwarte klei), jaukak (zware witte klei), tjoejoekak (varkensvetklei, een vettige, onbetrouwbare kleisoort).

HET GRONDONDERZOEK 118 Voor de soort van kong, gebruikt het G. O. evenmin de geologische, maar ook de Chineesche benamingen, zooals lokokong (kwartsachtige kong = graniet), mensa-kong (zandsteen) of foengkong (roode kong = schiefer). Het aangetroffen erts wordt naar de herkomst betiteld als naipisa (velerts; dus koeliterts), kaksa (kleierts, de eigenlijke ertslaag in de koUongafzettingen), lokosa (koeliterts in de, boven den granietkong, veelal voorkomende kwartsrijke derde grondlaag), mentjensa (tusschenlaagsch erts, dat in de koUongafzettingen als een kaksalaag tusschen twee steriele aardlagen, voorkomt) en tapkong (een in den kong gedrukt zeer dun, maar uiterst rijk ertslaagje). Hoewel het vinden van koeht gemakkelijk schijnt, zouden de Bilhton-pioniers daarin slechts ten koste van jaren zoeken zijn geslaagd, indien niet mannen als Loudon,Den Dekker en De Groot de Inlanders voor hun zaak gewonnen hadden. Het zoeken van de tinzónes, die tezamen, gehjk gezegd, slechts 2,8% van de oppervlakte van het toenmalig zeer lastig begaanbare eiland uitmaken, zou door tegenwerking of door een lijdelijk toeziende houding der eilandbewoners gehjk gestaan hebben aan het zoeken van een speld in een hooiberg. De pioniers overwonnen echter het wantrouwen van den Depati van Bilhton, die Bilhtons tinrijkdom met succes geheim gehouden had jegens den door het gouvernement gezonden onderzoeker. De tegenwerking van dit Inlandsen hoofd verkeerde zelfs in meewerking; doorzijn „Sesam, opent U " , werden de belangrijkste tinzónes door Inlanders aangewezen en binnen zulk een korten tijd, dat daarbinnen reeds in 1862 koehtaanwijzingen bekend waren. Pak Moenir, de hoofdmandoer der twee onderzoekersploegen,elk vier man sterk, heeft een groot deel van die vondsten aangebracht. Aan hem en enkele andere uitstekende Bilhtonsche onderzoekers is de onderneming ontegenzeggehjk groote dank verplicht. De yfeoöottgafzettingen zijn zelden door Inlanders aangewezen. Men trof hen als regel toevallig aan, door het ontblooten van den kong bij koehtontginning, wanneer deze op den rand van een vallei terecht kwam. In de eerste twintig jaar der ontginning meed men angstvallig de risicovolle kollongexploitatie, maar in dien tijd stonden er toch genoeg kollongertsgegevens ter beschikking om het G. O. na 1871 in staat te stellen spoedig fraaie vondsten te doen. Het G. O. werkte ais volgt: Men begon met een koehtterreinverkenning in de buurt der door Inlanders verschafte aanwijzingen, verrichtte daar prcefwasschingen en ontwierp een schetskaart, schaal 1 : 5000, met behulp van boussole en meetketting, waarop de wetenswaardigheden van het terrein als valleien, begroeiing en geologische bijzonderheden werden aangeteekend. Langs de voornaamste vallei, die het terrein doorstroomde, kapte men een tracée; ook wel legde men die over den kam van den landrug, welke twee valleien scheidde. Dit tracée heette de „loesoer" of rechte lijn. Loodrecht daarop werden op gehjke afstanden en evenwijdig aan elkaar dwarstracées gekapt, die lintangs (dwarsslagen) heetten.

119

HET GRONDONDERZOEK

In dit netwerk werden op gelijke afstanden putten gegraven, lang 1,2 M , breed 0,75 M, tot op den kong, of tot het einde der ertsvoerende lagen, waarbij zelden grooter diepte dan 1 a 1,5 M. noodig was. De afstand tusschen de lintangs en de gaten onderling werd bij zulk een verkenningsonderzoek doorgaans op 100 a 200 Meter gesteld. Uit eiken put werd een middenmonster grond verzameld, met een volume van 0,000625 M , zijnde de inhoud van een halven kokosnootdop (klapperdop), met een kop van 3 cM. dikte daarop gedrukt. In hoeverre men illusies had ten opzichte der zuiverheid van het 5e en 6e decimaal, vermeldt de historie niet. Dit volume grond werd op erts gewasschen, een behendigheidswerkje, bestaande uit het vermodderen van den grond en door schudden en draaien van den dop, uitspoelen van de soortelijk driemaal hchter dan tinerts zijnde aarde. Het ertsconcentraatje werd dan met een Chineesch hoen-unstertje (een hoen is het 8

160^000

d e e

*

V a n

e e n

of 0,39 gram) gewogen. De zuiverheid van dit instrumentje is

redelijk, doch het leent zich beter voor gebruik in de „rimboe" (bosch) in weer en wind, dan een grammenbalansje, waarmede overigens tegenwoordig de géwichten der ertsmonsters in de pondok (boschwoning) der opzichters worden gecontroleerd. Ten einde uit de resultaten der putwasschingen de ertsrijkheid van het opgehoorde terrein te becijferen, kan men aannemen, dat het gehalte van de grondsfeer, beheerscht door één put overeenkomt met dat van het middenmonster aarde uit dien put genomen; m.a.w. men telde de diepten van en het aantal hoens uit eiken put op, en deelde de sommen door het aantal putten, verkrijgende zoodoende de gemiddelde diepte en ertsrijkheid per 0.00625 M . van het geheele terrein. Om met een oogopslag uit de boorresultaten te kunnen zien of een terrein ontginbaar was, cijferde men bovengenoemd gegeven om per 1000 M . grond, zijnde het volume aarde, dat door één koehtbewerker per jaar verwasschen kon worden. Was de ertsrijkheid 2 hoens per klapperdop, dan was de ertsrijkheid per 1000 M ; _ 1000 1 2 X ^w. c X . = 20 pikols tmerts, welke hoeveelheid één- arbeider in één 0,000625 160,000 jaar kon winnen. Men behoefde het aantal hoens per dop dus slechts met tien te vermenigvuldigen om de ertsrijkheid per 1000 M , en tevens de praestatie per man per jaar te weten; vandaar het voor den klapperdop aangenomen volume van 0.000625 M . Tegenwoordig bepaalt men niet meer de ertsrijkheid doch de tinrijkheid per 1000 M , door het getal der ertsrijkheid met het uitsmeltingsrendement van tinerts schommelende tusschen 0,60 en 0,72 te vermenigvuldigen. De rijkdom van een terrein op Banka wordt steeds aangegeven met het aantal pikols tin in 300 M . grond aanwezig; het is goed zulks te weten, daar een tinrijkheidscijfer van Banka dus met 3,3 vermenigvuldigd moet worden, wil men het met Billitonsche opgaven vergehjken. 8

8

8

ZO

8

8

8

8

120

HET GRONDONDERZOEK

Daar men op Billiton, zooals reeds is uiteengezet, direct exploitabele terreinen registreerde, werd een verkermingsonderzoek beëindigd, zoodra de vondsten te mager werden, als regel dus zoodra per klapperdop minder dan twee hoen werd aangetroffen. Een manjaarpraestatie van 20 pikols erts of ongeveer 14 picols tin, werd het minimum geacht, om voor de kongsie aanlokkelijk te zijn. Daar binnen de rendabel geachte sfeer ook wel magere onderdeelen voorkwamen, moest het verkermingsonderzoek doorgaans gevolgd worden door een detailonderzoek. Dit geschiedde door het boornet te vernauwen. Midden tusschen de traversen werden nieuwe gekapt, tusschen de putten nieuwe gegraven, waarbij men bij het koehtonderzoek als regel niet verder ging dan het verkleinen der traversafstanden tot 50 M. en der gatafstanden tot 25 Meter. Bij het kollongonderzoek kan zulk een net tot een gats- en traversafstand van 10 Meter worden vernauwd. Op deze wijze werd het ontginbaar geachte deel van het onderzochte veld, voldoende bepaald en dan „afgeschreven", met welke oneigenlijke benaming bedoeld werd het omlijnen van dit deel op de kaart en het innemen in de voorraadregisters. In die registers kreeg het een waardecijfer uitgedrukt in de verwachte hoofdehjke productie per man. Zoo kon een veld met een gemiddelde tinertsrijkheid van 20 bij een manjaarpraestatie van 1000 M . per man per jaar geregistreerd worden onder: H.P. (hoofdelijk product) = 14 (0.7 x 20 pikols tin); een terrein met ertsrijkheid, 30, waar men watergebrek vreesde en het manjaargrondverzet op niet hooger dan 500 M . inzette, kreeg het kwaliteitsajfer = 10 (0.7 x 30 x 0.5), zoodat in dit geval een rijker terrein als armer te boek stond. Lag een dergehjk rijk terrein zoo ongunstig dat men b.v. niet meer dan 300 M . manjaargrondverzet mogehjk achtte, dan werd het terrein zelfs niet geregistreerd. Tot het goed vastleggen van een terrein plaatste het G. O. in eiken put een boorpaal, een dun aan den kop afgevlakt stammetje, waarop met door aluin bijtend gemaakten Oostindischen inkt, werden aangeteekend: jaar en maand van het onderzoek, traversnummer in Romeinsche- en gatnummer in Arabische cijfers, putdiepte, kongsoort en aantal per klapperdop (batok) uitgewasschen hoens. Dergehjke palen boden aan het klimaat ten hoogste drie jaren weerstand, waarom men bij de hoeken van en buiten het geregistreerde terrein telkens twee zware rood geverfde aan den voet door steenhoopjes gesteunde palen, in één travers plaatste. Deze wijze van plaatsing maakte latere controle op de azimuthalerichtingder traversen mogelijk en de beschermde palen hielden het tenminste tien jaren uit. In den aheroudsten tijd werden natuurlijk geen palen gezet en werden de putten niet regelmatig gegraven. Het onderzoek werd op een kaart 1 : 2500, soms op schaal 1 : 1000, ingedragen, waarop de lintangs en putten dezelfde nummering kregen als op de boorpalen. Men gaf de boorputten met roode vierkantjes of cirkeltjes aan. Op het oude hieronder afgedrukte boorkaartje van Sweerts de Landas, van 1859 (van een kohongafzetting) ziet men, dat voor het aangeven der ertsrijkheid op de kaart oorspronkelijk volstaan werd met drie s

8

8

Gedeelte der Ajer Sengkle met aanduiding waar de tinboringen zijn gedaan •

Geeft aan waar bij boring tin is bekomen

+

Geeft aan waar bij boring geen tin is bekomen

?

Geeft aan de rigting der gedane boringen De diepte der boringen is gemiddeld vijf Ellen

Oud boorkaartje van 1856

HET GRONDONDERZOEK

121 teekens en wel beduidde + ertsloos, — erts en J L veel erts. Deze teekens vervingen het * teeken voor erts, dat C. de Groot in 1851 gebruikte. Later breidde men deze aanduiding uit als onderstaand is aangegeven: O

tinertsrijkheid 0—11 (pikols per 1000 M ). 8

3

„

12—23

idem.

•

„

24—35

idem.

®

„

36 idem en hooger.

Het onderste teeken heeft den bijnaam van kraaienoog; door de Inlanders, die den vogel kraai niet kennen, maar des te beter de kip, mata-ajam genoemd. Men ziet dat een ertsrijkheid tot 11 pikols per 1000 M . toe, als ertsloos werd beschouwd en zulks nog in 1893. Door deze kaarteeringswijze kon men de ontginbare deelen gemakkelijk omlijnen en men overlaadde de kaarten niet met tallooze ertsteekens voor tusschenliggende ertsrijkheden. 8

In den tegenwoordigen tijd voelde men behoefte aan meer onderverdeeling der tinrijkheidsteekens, zooals uit onderstaand beeld blijkt: O

loos

P

tinrijkheid

1

pikol per 1000 M .

"O"

„

2

pikols „

tV P P

»

3

8

3

„

|

1

„

.

4

„

5

„

„ 1

»

6 &7

„

„

„

3

»

8 a 15 „

„

„

•

„

16 a 24 „

„

„

®

25 en meer pikols per 1000 M . 8

Op de kaarten werden verder de palen met steenhoopen door het teeken tgq aangegeven; deze kaarten waren overigens loopend het onderzoek volledig gemaakt door het indragen van wegen, valleien en waterpassingen. Hun calques dienden later als werkkaarten voor de ontginning. Uit die onderzoekskaarten groeiden geleidehjk de aansluitende kaarten op schaal Billiton

8*

122

HET GRONDONDERZOEK

1 : 5000, waarop de boorputten overigens niet werden overgenomen. Zij heetten loopexemplaren, waarop de uitwerking der terreinen werd bijgehouden en die ook dienden voor de controle door het gouvernement. Daaruit werden de kaarten van 1 : 10000, 1 :20000 en ten slotte de kaart van 1 : 100 000 samengesteld, welke na aansluitmetingen en correcties en het gebruikmaken der gegevens van de topografische opname van het eiland, diende tot het ontwerpen van de fraaie geologische kaart van wijlen Dr. R. D . M . Verbeek. De Oplage van deze kaart uitgeput zijnde, werd het uitgeven van dit gedenkboek aanleiding om een herdruk, op de hoogte van zijn tijd gebracht, te laten vervaardigen, waarmede de nagedachtenis aan dezen bijzonderen en wereldberoemden geoloog ook in dit boek wordt geëerd. De gegevens van het booronderzoek werden verder zeer gedetailleerd vastgelegd in koehthjsten (voor het kohongonderzoek, boorhjsten genoemd). De becijferingen der ontginbare terreinen werden met hun volgnummers in het z.g. kollongregister geplakt, terwijl in aparte registers elk veld (of kollong) een hoofd kreeg, om daaronder t.z.t. de uitwerking van het terrein te kunnen bijhouden. Het bijhouden van deze registers was en is aan het G. O. opgedragen, dat tevens de opneming van het door de ontginning uitgewerkte terrein verzorgt. Het onderzoek van kohongterreinen had, wat den opzet van het hoornet, de waardeering, becijfering en registratie betreft op vrijwel dezelfde wijze plaats. Men zorgde echter de traversen steeds dwars te nemen op de vaUeMchting, die min of meer met de lengterichting van de ertsafzetting samenvalt. Men moet zich een vallei van Bilhton niet voorstellen als een in lange eeuwen geslepen dal tusschen heuvels en bergen. Zulk een vallei is voor een vreemdeling, die haar langs een gebaandën weg oversteekt, nauwelijks waar te nemen, al is zij vaak een halve mijl breed. Hij daalt niet meer dan enkele Meters tot haar bodem, passeert enkele korte bruggetjes, waar onder een beekje vliet, komend uit en zich weer verhezend in het bosch aan weerszijden van den weg. Slechts in den Westmoesson kan een bruisende bandjir hem zulk een vallei kenbaar maken. Het G. O. echter bepaalt haar grenzen zuiver, door aan te meten, waar de rivierhumus begint, ook duiden pandanus- en andere rietpalmen aan, wanneer men binnen „de natte lijnen" der vallei gekomen is. Overigens leert het personeel van het G. O. een vallei op zeer voelbare wijze kennen. De plantengroei is er dicht en doornig. De eigenhjke waterloop slingert in grillige bochten door een moeras eh sphtst zich telkens in soms ettehjke Metersdiepe geulen. In afgesneden bochten dreigen dichtbegroeide diepe modderpoelen, en knoestige glibberige wortels verscholen onder gras en afgevallen loof maken het drassige terrein geheel onbegaanbaar. A l wat de Natuur aan hinderlijke doornplanten, insecten en reptielen geschapen heeft, huist in de vallei en hindert elkaar en den in hun domein dringenden mensch. In het getemperd licht gonzen venijnige muskieten, welke overdag ook steken; bloed-

HET GRONDONDERZOEK

123

Vallei met tijdelijke stuw

124

HET- G R O N D O N D E R Z O E K

zuigers loeren op de beenen der onderzoekers, waartegen hun beenbeMeeding niet baat, slangen ghjden geruischloos door de dekking van gras, in de rottende stronken van omgevallen boomen huizen geweldige schorpioenen, op het loof kruipen harige rupsen, welker aanraking jeukenden huiduitslag bezorgt, naaldscherpe lange doorns dringen den onvoorzichtigen struikelaar centimeters diep in het vleesch. Soms jagen enorme leguanen de jonge boorheden den doodschrik öp het lijf, als zij met vervaarlijke plonzen te water springen en als het ware waarschuwen, dat hun gevaarlijke achterneef, de krokodil, hier ook huist en zijn slag zal slaan, als een eenzame koehe zich te vroeg of te laat op den dag in zijn jachtgebied zou begeven. Daar het voor menschen uitgesloten is zich zonder meer door een vallei een weg te banen, moet men de gekapte traversen beleggen met vlonders (titi's). Dit zijn twee of drie aan elkaar gebonden stammetjes of takken, die zeer onvoldoende rusten op de modder of wortelknobbels, zoodat een ongeoefende er in minder dan geen tijd afglijdt, maar door schade en schande er toch spoedig als een gems over voort weet te komen. In dergehjk terrein kan men natuurlijk geen putten graven, ook is daarvoor de dikte der aardbedekking op de kaksa veel te groot. Ten einde van die ertslaageen brokstuk op te halen heeft men een boor noodig. De oudste tinertsboor in 1724 op Banka ingevoerd, is van Chineeschen oorsprong en heeft tot na 1870 dienst gedaan. Haar naam, de tji-am, is zelfs op het moderne boorapparaat overgegaan. Uit de afbeelding blijkt de eenvoudige samenstelling van het boortje, bestaande uit een l a 2 cM. dikke ronde stang aan het ondereinde voorzien van een hollen kegel, welks open grondvlak naar boven is gekeerd. Men draaide en stootte het instrument tot op den kong in den grond. Voelde men aan het knarsen dat een kwartsrijke laag en dus kaksa was aangeboord, dan 1

ltnn'Mo

man

V10+ i n o t n i m o n t T r / v w r i / ^ h - H c r rvn

\m\r\e>

rlpn

Vpcrp\

C+mricr nn m p t

fPTl

^ gedrenkten lap, waaraan een zeilgaren was gebonden en bracht de boor weer tot de kwartslaag in. Dan trok men den lap uit den kegel, draaide het instrument snel en krachtig door de kaksalaag en haalde de boor op. In het kegeltje was dan ongeveer 24 cM . monster. Eenig kwalitatief resultaat was met dit instrument te verkrijgen, voor kwantitatieve waardebepaling was het absoluut onbruikbaar. De op haar aanwijzingen geopende kollongs gaven zoo vaak aanleiding tot tegenvallers, dat men tot 1871 buitengewoon bang was om koüongontginning te riskeeren. C. de Groot gaf dan ook de voorkeur aan het graven van beschoeide putten, doch hij kon deze in de valleien zelden tot den kong drijven. Als Chef van het Mijnwezen voerde hij een telescopische putbeschoeiing in. Deze bestond uit zes ijzeren ringen elk 1.50 M. lang. De eerste ingegraven ring had een middellijn van 1,09 M. en steunde met ijzeren haken op een houten raam op het maaiveld neergelegd. Onder was de rand naar binnen omgebogen en daarop kwam de ge°sche b

!?

e

oc

3

HET GRONDONDERZOEK

125

Valleibeeld

126


kraalde rand van een tweeden ring van kleiner middellijn te rusten. De onderste ring had een middellijn van 0,685 M. en bood een koehe voldoende ruimte om hurkend op den putbodem water en grond uit te scheppen. Gelukte het de telescoopschacht tot den kong neer te laten, dan kreeg men een beeld van de kaksa „in situ" maar dit bijzondere voordeel verkreeg men doorgaans niet, omdat de wateraandrangte groot was. Spoedig is deze methode van grondonderzoek dan ook opgegeven. Aan den j ong gestorven mijningenieur J. E . Akkeringa heeft de tinwin- *—-— —i ning het boortoestel te Akkeringa-snijschoen danken, dat behoudens geringe wij zigingen nog steeds en over de geheele wereld wordt gebruikt. De boor heet op Banka en Bilhton de Bankaboor, in Amerika de Empire drül en nergens Akkeringaboor ). Bedoeld om in maagdehjk, bijna ontoegankehjk terrein gebruikt te worden, is de Akkeringaboor hcht

«

m

1

*) Het portret van Ir. Akkeringa (zie bladz. 127) is van de hand van zijn zoon den heer J . H . Akkeringa, den bekenden schilder die deze daad van piëteit geheel belangeloos verrichtte. Akkeringa, geboren in 1829, stierf jong in 1864 aan typhus, Opgeloopen op een zijner tochten in Borneo. Hij stond nog aan het begin zijner carrière, de Staat deed niets aan zijn gezin, enkele particulieren, waaronder de Billiton Maatschappij hielpen met een paar duizend gulden. Kort voor zijn dood ontving hij een blijk van waardeering van Z. K . H . Prins Hendrik der Nederlanden, een gouden Akkeringa-boor horloge met inscriptie en gouden ketting, want voor een decoratie was hij nog te jong. Het begeleidend schrijven van den Prins is wat lang om het hier geheel over te nemen, het bevatte den dank voor Akkeringa's rapport over de vooruitzichten der Billiton-exploitatie in het algemeen en van die der tinaders in het bijzonder en het eindigde: „Ontvang dan ook WelEdelGeboren Heer den opregten dank der concessionarissen der Bilhton-onderneming en van mij het aandenken, dat U met dezen brief zult ontvangen van den WelEdelGeboren Heer van der Hucht, commissaris van de op 28 October 11. door Koninklijk Besluit tot stand gekomen Billiton-Maatschappij. Van harte hoop ik, dat Uwe W.E.G., dit aandenken onder genot van gezondheid en voorspoed een reéks van jaren zult kunnen gebruiken in Uw nuttig en werkzaam leven. Het strekke U tot bewijs aan het korps ingenieurs van de mijnen in Oost-Indië, dat particuliere ondernemingen zooals die van Billiton, dankbaar zullen erkennen de trouwe diensten welke de leden van dat korps aan hen zullen bewijzen...."

HET GRONDONDERZOEK

127

maar sterk geconstrueerd, gemakkelijk door menschenkracht te bedienen, terwijl men er desnoods tot 30 M . diepte mee boren kan. Het instrument bestond aanvankelijk uit een stel roodkoperen buizen, met een middellijn van 1 dm. die door middel van schroefboutjes aan elkaar verbonden konden worden. De eerste buis was 3 a 5 M. lang en aan de onderzijde voorzien van een zacht stalen boorschoen, de verlengbuizen waren verschillend van lengte en werden geleidelijk korter. De schroefboutjes zijn eerst door bajonetsluiting, later door schroefverbindingen vervangen, de verlengbuizen kelijk zachten ahuvialen zijn nu allen 1,5 M. lang, grond, naar het midden het koper is door staalvervan de buis. vangen, terwijl de middelDoch ter hoogte van den lijn 1,18 a 1,22 d.M. is genauwen hals wordt onworden. onderbroken de ingedronDe snijschoen heeft een gen aarde weggegraven en naar boven vernauwend naar boven gevoerd. conisch binnenverloop, In het kort: de weerdoch uitwendig is zij cystand tegen het kibrenlindrisch. % ^ gen van het buizenstelsel Door dezen schoenvorm , wordt geconcentreerd op werd de buitenweerstand een plaats, waar hij direct tegen het indraaien van de wordt weggenomen, zooboorbuis in de aarde gedat de buizen gemakkehjk ring en het conisch binnentot groote diepte kunnen J. E. Akkeringa verloop dwingt den betrekworden ingevoerd. Het wegnemen van dien weerstand geschiedt door z.g. kogelkleplepels, zijnde stevige korte holle cylinders aan boorstangen geschroefd, waarin een kogelklep onderin wel aarde toelaat, doch verhindert dat deze weer terug kan vaüen. De wijze van werken nu is als volgt: Men plaatst de buis in een vóór gegraven gat van 1 M. diepte. Op de buis wordt een werkvloer gelegd, waarop vier koehes springen. Men steekt door kettingen, opgehangen onder aan den werkvloer handspaken en draait het boortoestel, dat door zijn gewicht en dat van de daarop staande koehes een of twee Meters zakt. Nu brengen de kodies op den werkvloer een lepel in de buis, slaan handig geconstrueerde handvaten om de lepelstang en vullen den lepel door dezen in de boorkern te stampen. De gevulde lepel wordt opgehaald en geledigd in een bekken (de doelang), waarmede de voorwerker of mandoer de opgebrachte aarde op tinerts wascht. Door het uitlepelen van den grond vermindert de weerstand tegen het dieper indringen van de boorbuis, welke men zoolang draait tot zij geheel is verzonken, waarna de werkvloer wordt afgenomen, een verlengbuis opgeschroefd, de vloer weder geplaatst en op de beschreven wijze wordt doorgegaan tot de kong is bereikt. Dit einde van de boring is als regel gemakkehjk te constateeren, daar zelfs de

128

HET GRONDONDERZOEK

Het boorgereedschap

HET GRONDONDERZOEK

129

meest verweerde kong spoedig ondoordringbaar voor de boor wordt. De koelies op den vloer lepelen de buis geheel schoon en halen ten slotte met de schroefboor, of slang, een monster kong op, dat zij, ten bewijze dat zij dezen daadwerkelijk hebben-bereikt, naast het boorgat deponeeren. Zulke kongmonsters kan men na jaar en dag terugvinden, het schijnt dat het verweerde gesteente geen geschikte bouwstoffen voor insecten of sappen voor planten bevat, zoodat de kleine hoopjes witte of roode kong ten hoogste eenigszins bemost, een blijvende contróle op het verrichte grondonderzoek vormen. De geoefende boormandoer is in staat uit Het indraaien der boorbuis den geleidelijk bovengebrachten grond, de dikte en soort der doorsneden aardlagen vast te stellen. Het uit de boorkern gewasschen erts wordt gezuiverd en gewogen, doch de rijkdom der kaksa tegenover die van koeht alsmede het veel grooter volume onderzochte grond maakt, dat men hierbij volstaat met een zuiverheid tot op 10 hoen nauwkeurig. De bepaling van de tinertsrijkheid per 1000 M . is ook hier eenvoudig. Men neemt aan, dat men met de lepels de geheele door de buis uitgesneden kern heeft opgehaald,«zijnde een volume grond berekend uit het product van snijschc«nnuddelhjn en gatsdiepte. Een tabelletje gemaakt voor met 1 dM. opklimmende diepten en met 10 hoens opklimmende ertsgewichten geeft den booropzichter direct de ertsrijkheid per 1000 M . aan. Het kaarteeren van de verkregen ertsaanwijzingen geschiedt op een Wijze analoog aan het koehtonderzoek, en in aüe kleuren, behalve het voor de aanduiding Het uithalen der boorbuis van koeht gebruikelijke rood. De cirkeltjes, die kohongboorbeelden aanduiden, zijn echter doorgaans voorzien van het teeken f , dat de aanwezigheid vantapkong aantoont, of t indien alleen kaksa is aangetroffen. 8

8

Billiton

9

130

HET GRONDONDERZOEK

Verder is het teeken © het bewijs, dat de boor terecht kwam in vroeger uitgewerkt en weer volgespoeld terrein, terwijl het teeken 0 of 0 aangeeft, dat de boor den kong niet halen kon, door te groote diepte of het stooten op steenen of bedolven boomstammen. Het „afschrijven" en registreeren der terreinen is bij de beschrijving van het koelitonderzoek reeds vermeld. Door de opvatting, dat men in de voorraadregisters uitsluitend onmiddellijk ontginbaar terrein wenschte, kreeg elk kollongterrein een kwahteitscijfer en wel het aantal pikols tin, dat één mijnwerker per jaar uit het betreffende terrein, in zijn geheel beschouwd, kon winnen. Ten einde dit kwahteitscijfer te bepalen ging men uit van normpraestaties per man, op verschillende terreindiepten, die in de periode van het handgrondverzet zeer laag werden gehouden. Men rekende nog in 1893 op een mangrondverzet per jaar van 540 M . bij 1 M . diepte | 430 „ „ 2 „ „ 360 „ „ 3 „ „ 310 „ „ 4 „ | 270 „ „ 5 „ 240 „ „ 6 „ „ 216 „ „ 7 „ „ 196 „ „ 8 „ Een koüong van 5 Meter diepte, met een tinertsrijkheid van 40, kreeg dus het kwahteitscijfer: X 40 x 0,7 = 7,6, beteekenend, dat een mijnwerker gemiddeld uit dat terrein 8

1

7 a 8 pikols tin per jaar zou kunnen winnen. In de zeer lage grondverzetcijfers waren door empirie verdisconteerd: de voorbereidende werkzaamheden voor de ontginning, zooals de aanleg van waterstuwen en wateraan- en afvoerkanalen, verder de aankap van het hout voor de beschoeiing der kollongtaluds, de werktaken voor het wasschen van het erts, het transporteeren van vcKxlingsmiddelen en de taken van de lieden der huishouding, als schrijvers, koks, tuinlieden en varkensboeren. Kwam overigens een koUongterrein in ontginning, dan bleef het den administrateur steeds voorbehouden om in het met de kongsies gesloten contract den invloed der terreingesteldheid en van wateromstandigheden op de uiteindehjkekwahteitsvaststelling in rekening te brengen, doch het eenmaal in de voorraadregisters aangenomen cijfer werd nimmer gewijzigd. Hieruit bhjkt wel, dat de waarde van den voorraad onmiddelhjk veranderde, wanneer een. verbeterde ontginningsmethode hoogere manjaarprestaties meebracht, zoodat herhaaldelijk herwaardeeren van den voorraad noodig was en juister gezegd de registerertsreserve nooit of te nimmer een juist beeld der werkehjk aanwezige reserve gaf. De beschreven werkwijze van het G. O. met goed materiaal en systematisch ad-

BET GRONDONDERZOEK

Boren op een vlot

131

HET GRONDONDERZOEK 132 ministreeren der vondsten is op Billiton zeer kalmpjes aan geleidelijk ingevoerd. In 1856 begon eenig geregeld G. O. en werden de resultaten gekaarteerd. In 1859 werd het G. O. een aparte tak van dienst: „De permanente onderzoekingscommissie" genoemd en deze commissie legde boorregisters aan en diende uitvoerige maandrapporten in. In de voorraadregisters werd koehtterrein van tenminste 3000 Nederlandsche ponden per 1000 M ., overeenkomend met ongeveer 14 pikols tin hoofdelijk product, vastgelegd. De Akkeringaboor deed in 1862 haar intrede, een booropziener van Banka J. A. Jf leury wijdde net Jsiintonscn u. u. in haar geheimen in met een succesvol proefonderzoek in de AjërDoelang (Sidjoek). In dien tijd, toen kwalitatief resultaat den van een gokje houdenden Chineeschen kongsies meer zeide, dan kwantitatieve zuiverheid der exploratie, welke de onderneming een in hun oogen drukkend contrdlemiddel op ijver en beleid in handen gaf, deed de boor geen opgeld, zoodat C. de Groot bij zijn optreden als Vertegenwoordiger in 1866 het instrument zwaar beschadigd in een pakhuis liggen vond. Daar zijn taak voornamelijk bestond in het aanbrengen van hoog noodige bezuinigingen in het beheer, het opzetten eener goede administratie en het invoeren van orde en discipline, bleef hij zijn geheele beheersperiode door, huiverig voor het aanvatten van de riskante koüongontginningen, zoodat hij de Akkeringaboor eerstin 1869 Hot rpnareeren en een nieuwe uit Pijpboor Frankrijk bestelde. Het „kon er toen wel zoo'n beetje af", het eerste dividend was in 1867—68 verdiend. Toch duurde het nog tot 1874 voor een viertal boren geregeld emplooi kregen, terwijl men eerst sedert 1902—03 uitsluitend het Aldceringa-instrument ging gebruiken. Zeer lang toch benutte men gedeeltehjk voor het verkermingsonderzoek de z.g. pijpboor. Zij was eigenlijk niet anders dan een gewone schroefboor, die desgewenscht in een boorbuis werken kon. De schroefboorstangen en de buis hadden op gehjke afstanden 3


133

spiegaten, zoodat schroefboor en buis verbonden of onafhankelijk van elkander konden worden ingedreven. Gaf de verkenning met de pijpboor genoegzaam kwalitatief resultaat, dan werd aan de duurder werkende Akkeringaboor het detail onderzoek overgelaten. Een negatief- of gering pijpboorresultaat bewees uiteraard niet, dat het verkende terrein waardeloos was, doch is in heel wat gevallen oorzaak geweest, dat menige vallei jarenlang gemeden werd door de Akkeringaboor. De afbeelding van de pijpboor is op blz. 132 merkwaardigheidshalve opgenomen, daar zij met waterspoeling werken kon, waartoe de klassieke nationale glazenspuit werd gebruikt, welker glanzend koper eenmaal een sieraad was van de Hollandsche huisstoep op een Zaterdagmiddag. Het door misplaatste zuinigheid lang onbeduidend gebleven G. O. maakte, dat Bilhtons kollongrijkdom geruimen tijd verscholen bleef. C. de Groot was in 1867 overtuigd, dat alle ertsvoerende terreinen van Bilhton „bezocht en verkend" waren, terwijl zulks daadwerkelijk slechts met de tinzönes en reeds sinds 1862 het geval was. De mijnkongsies hadden terecht weinig vertrouwen in het G. O.; het heeft veel tact en moeite gekost, om hen te overtuigen, dat boorvoorlichting als regel tegenslag uitsloot en doorgaans voordeel opbracht. De oude archieven spreken herhaaldelijk van tegenstand tegen de boor, die het tin, dat zij zoo zeker wisten aanwezig te zijn, verjoeg of deed verwelken. Hun practische aard won het echter van het bijgeloof, toen spoedig aan het succes der Akkeringaboor niet meer getwijfeld worden kon. Eerst in 1880/81 brak voor het G. O. een goede tijd aan. De toenmalige Vertegenwoordiger der Bilhton Maatschappij, generaal J . Ph. Ermeling, wilde zekerheid verkrijgen of buiten de zulk een kleine oppervlakte beslaande tinzönes, geen nieuwe zones waren aan te boren. Bij het koesteren dier illusie steunde hij op de stroomtinertstheorie, waarbij wordt aangenomen, dat waterstroomen het alluviale erts meer of minder ver van de oorspronkehjke depots hebben weggevoerd, zoodat er reden was om op lager terrein, dat desnoods tientallen K . M . van een hoogerliggend primair depot lag, de aanwezigheid van tinerts te veronderstellen. Ten einde hieromtrent zekerheid te krijgen, breidde Ermeling het aantal Akkeringaboren tot 10 stuks uit en begon bovendien met een groot getal pijpboren de algemeene verkenning van het eiland. Zoodoende zijn tusschen 1880 en 1892 zeer groote deelen van Bilhton verkend en gedetailleerd in kaart gebracht en werd de grondslag gelegd voor het kostbaar G. O. archief, waaruit men telkens weer en ook nu nog kaarten benut. Het eigenlijk resultaat aan ertsvondsten is echter negatief geweest. Practisch is nergens buiten de tinzönes iets van belang gevonden, wel zijn de grenzen der zönes beter bekend geworden alsmede het feit, dat nevens de koeht, die de tinzone markeert, kollongerts wordt aangetroffen en waar buiten de zönes vergeefs naar koeht werd gezocht

134

HET GRONDONDERZOEK

ook geen kollongerts voorkomt, zoodat de groote samenhang van beide soorten van afzettingen duidelijk bleek. Dit heeft latere deskundigen en belangstellenden gesterkt in den opkomenden twijfel aan de juistheid der stroomtinertshypothese en hen geholpen in het aannemen der nieuwe opvatting, welke in de meeste gevallen het alluviale erts laat hggen op de plaats waar het in primaire depots, in de vroegere aders dus, geschapen is. In 1892 echter stemde het resultaat der verkenning het beheer uiterst droevig. Men was overtuigd, dat Bilhtons ertsvoorraad, voorzoover althans ontginbaar te achten onder de drukkende bepalingen van het nieuwe concessiecontract, bekend geworden was en dat deze op ongeveer 6 a 700.000 pikols tin geschat kon worden. Het G. O. werd dan ook in 1895 ingekrompen tot één Akkeringaboor per district. Toen in 1902 de reserve tot 450.000 pikols tin was teruggeloopen en aangenomen kon worden, dat een veldwinnende verbetering van de ontginningstechniek de ontginbaarheidsgréns verlagen moest, is wederom het G. O. buitengewoon krachtig aangevat. Men breidde het aantal boren tot 19 stellen uit en ging hiermede door tot 1908/09 toen met 47 boren gewerkt werd, welke tot 1910/11 vol emplooi vonden. Het beheer der Bilhton Maatschappij stond toen voor de taak, om het G. O. te laten uitmaken, waar in de tinzönes het terrein lag, dat onder de veranderde omstandigheden waardevol was geworden. De fout om in bepaalde perioden onontginbaar terrein als waardeloos te beschouwen had zich gewroken in het vergeten of verloren raken van vele ertsaanwijzingen. Zocht generaal Ermeling in zijn tijd naar nieuwen voorraad, de leiders van 1902 en later concentreerden hun aandacht op de onvoldoend onderzochte of gewaardeerde deelen binnen de tinzönes. Met behulp van empirie en ervaring deelden zij deze zönes in naar de goede kansen, welke gedetailleerd onderzoek daarop zou kunnen hebben en volgens hun algemeen plan van grondonderzoek is jaren lang met succes geboord. Aan het in het wilde weg voor de zooveelste maal verkennen en herboren van valleien werd paal en perk gesteld, men leerde werken naar vaste boorplannen. Daartoe was een omvangrijke archiefstudie noodig; op verzamelkaarten werden de verkregen Doorgegevens uit aüe onderzoekingsperioden ingedragen en op het terrein vastgelegd, alvorens de boren aan het werk togen. Daarbij bleek, dat in menig geval heronderzoek niet eens noodig was en men volstaan kon met het „afschrijven" van een aanmerkelijke hoeveelheid terreinen, die de opname in de voorraadregisters vroeger niet waard gekeurd waren. Het controleeren van de oude gegevens door middel van controle-boringen en het gedetailleerd „bijboren" van oude verwaarloosde aanwijzingen, nam wegens het groote aantal boorbrigaden betrekkelijk weinig jaren in beslag. Langer duurde het voor het onderzoek van zeer diep terrein (15 M. en dieper), door de invoering van een spuitbaggerinstallatie exploitabel gebleken, als beëindigd beschouwd kon worden. Het resultaat van het krachtig doorgevoerd G. O. spiegelt zich af in het behalen van

HET GRONDONDERZOEK

135

het record van den ertsvoorraad, te stellen op ongeveer 1.2 rnülioen pikols tin tusschen de jaren 1910/11 en 1915, nog wel in een periode, toen de productie vrij belangrijk werd opgevoerd. Het vasthouden aan het principe om slechts afzettingen te registreeren, welke onder de bestaande omstandigheden ontginbaar geacht werden, mocht in deze periode van onzekerheid over een concessieverlenging logisch geacht worden; overigens werd het exploitabihteitsminimum vrij laag gesteld. Voor Bilhton toch was weder de tijd aangebroken, dat de pohtiek zich met het blanke metaal ging bemoeien. Geleidehjk daalden de kansen voor de Bilhton Maatschappij om na 1927 op Bilhton door te werken tot op het vriespunt en lag het in de rede, om het duur, veel personeel en tijd vorderend G. O. in te krimpen en rustig voort te werken op de tot 1927zelfs met versterkte ontginningscapaciteit, voldoend groot te achten reserve. Tegen de leuze der Staatsexploitatie was het G. O. niet opgewassen. Wel bleef een betrekkehjk groot aantal boren werkzaam (in 1915 nog 19 boortoestellen) om de moderne ontginningen den weg te wijzen, maar het leidende personeel, dat opgekweekt bij de boren, de Bilhton Maatschappij haar ervaren en uitstekende administrateurs en haar hooger stafpersoneel bezorgde, werd er geheel aan onttrokken om het toezicht op de meer en meer gecompliceerde ontginningen te voeren en werd bij het G. O. niet meer aangevuld. Bijtijds werd gelukkig een nieuwe vorm van bedrijf, het „Gemengd Bedrijf" ontdekt, en toen het waarschijnhjk werd, dat aan Bilhtons tmontginning een continu bedrijf zou worden gegund, rekte zich het G. O. als een doodgewaande kat met negen levens uit en zette zijn klauwen weer in de aarde, om te wroeten en te sporen paar nog verscholen buit. En dat werk verricht het G.O. in het heden met herwonnen jeugd en 35 boortoestellen. De taak van het G.O. is echter belangrijk gewijzigd, omdat de ontginningsmethode veranderd is. De groote pompbaggerinstallaties en vooral de spuitbaggers en de emmerbaggers ontginnen niet door het G.O. geselecteerde terreintjes, maar eischen een geheele valleisectie van oever tot oever en vele Kilometers lang voor zich op. Bij de invoering der eerste groote grondverzetinstallaties, welke tonnen gouds kosten, was natuurlijk een door de boren vastgestelde reserve aanwezig, bestaande uit reeksen geregistreerde terreinen, waaromheen en waartusschen arm of „loos" terrein lag. Daar voor dergehjke installaties onafgebroken doorwerken als regel voordeehger is, dan het telkens verhuizen naar nieuwe terreinen, nam men de minderwaardige verbindingsstukken in het uit te werken gebied op, zoodat de ontginning gedurende sommige perioden werkzaam was op terrein, dat volgens de aanwijzing van het G.O. absoluut onexploitabel was. Het bleek dat in zeer veel gevallen het op zulk gebied behaald resultaat buitengewoon meeviel, men ervoer, dat als bijvoorbeeld op een geregistreerd terrein met een boortinrijkheid (Tb) van 8 pikols een werkelijke tinrijkheid (Tw) van 12 pikols gebleken was, men daarna veelal een ongeregistreerd stuk met bv. Tb = 3 kon entameeren en daarop

HET GRONDONDERZOEK

136

Tw Tw = 10 behaalde. M. a. w. in het eerste geval werd een zg. meevalscoëfficiënt ^ = 12 •. t Tw 10 __ — =1,5 behaald en in het tweede geval een ^ = y = Waar dit herhaaldelijk geschiedde, moest men wel tot de conclusie komen, dat in het boren een fout school, die bij hooge tinrijkheden gering was, doch bij lage tinrijkheden zoo groot werd, dat de eventueele correctie de waarde van het boorbeeld eenige malen overtrof. Dergehjke correcties bleken na de ontginning, maar waren niet bij benadering te schatten vóór men geld en tijd aan de ontginning waagde ; het G.O. had op dergehjk • arm terrein dus weinig waarde. Daar op Bilhton vele valleien aanwezig waren, die zich technisch uitstekend zouden leenen voor uitwerking door machinale grondverzetinstallaties, werd het G.O. voor de oplossing van het vraagstuk gesteld om de fout op te zoeken, welke oorzaak was van het falen in de aanwijzing van lage tinrijkheden, een eisch welke in den ouden tijd natuurlijk niet aan het G.O. gesteld was. In onderstaande grafiek is de merkwaardige miswijzing der boren afgebeeld.

BEREKENDE

TINRUKDOM I Tb )

Kromme der meevalscoefficiënten bij verschillende tinrijkdommen

Op de abscis zijn de boortinrijkheden afgezet van 143 kollongs tusschen 1917 en 1922 Tw _ ontgonnen. Op de ordinaat, de quotiënten van resultaat en boorprognose (^-). De kromme geeft het gemiddeld verloop der „meevalshjn" aan. Men ziet dat ongeveer tusschen de Tb's 14 erf 21 de boorprognose en het resultaat elkaar weinig ontloopen; bij zeer hooge Tb's treedt een kleine tegenvaller op, doch bij de arme Tb's worden de meevallers enorm hoog. Uit de kromme bhjkt wel, dat in den ouden tijd, toen uitsluitend op hooge tinrijkbeid werd gewerkt, de boorprognose voldoen moest, doch het behoeft geen betoog, dat de lage aanwijzingen geen vertrouwen verdienen. Daar de invoering der machinale grond-

137 veratmethoden geleidelijk is gegaan (de spuitbaggers sinds 1909, de pompbaggers sinds 1914 en de emmerbaggers sinds 1919) bleek deze fout in de boren ook geleidelijk. Men wist overigens reeds in de periode van het handgrondverzet, dat buiten het geregistreerd terrein en in aansluiting daarop, veelal nog wel een ertsafzetting ontgonnen kon worden, doch men weet dit aan het feit, dat de Bilhtonsche ertsafzettingen niet zeer homogeen op den kong zijn gelegen, zoodat de boren wel eens ongelukkig naast de ertsloopjes „prikken" konden. Men hield hier rekening mede, door bij het begrooten van eèn ontginningsuitkomst de boorwaarde een correctie te geven door het resultaat van zeer dichtbij gelegen ontgonnen terrein op de boorprognose te doen beïnvloeden. In dit verband wasde exploitatie dan ook voor een deel exploratie, welke door de honderdtallen ontginningen, die telken j are correctiegegevens brachten een bevredigende correctie-empirie opleverde. Maar toen de honderdtallen exploitatiegegevens vervangen werden door gegevens van tientallen, zij het ook uit veel grooter ontginningen, moest de waarde der correcties door de exploitatie verkleinen om tot nihil gereduceerd te worden, of beter gezegd over te gaan in een soort „feeling" van de deskundigen, toen het grootgrondverzet zich ging bewegen op terrein, waarop geen of weinig oude gegevens aanwezig waren. Om het populair uit te drukken zat men vroeger in een doolhof van ertsgegevens, maar kreeg men in elke ontginning, bij elke ontblooting van den kong de draad van Ariadne te pakken om den weg te wijzen naar een volgend door de boor niet aangetroffen ontginbaar plekje. Vaak brak spoedig de draad en vond een andere ontginning het eindje weer eens terug. Zoo had de eene pech, de andere veine, maar voor een dure installatie staat pech gehjk aan een niet te verantwoorden débacle eH eischte dus een goed beleid, dat het G.O. zou zoeken en vinden den geheelen draad, waarlangs zonder kans op breken de machtige grondverzetmachine den weg door- en tot het einde der afzetting zou kunnen vinden, zonder goede stukken te laten zitten, of op slechte, tegenslag te ondervinden. Het zoeken van die merkwaardige fout van de boren werd vergemakkelijkt door den arbeid der Banka-ingenieurs, die in de periode, toen Bilhtons G.O. kwijnde of zieltoogde met groote toewijding den schatrijken bodem van hun eiland navorschten. Zij toch elimineerden het eerst een constante foutsoorzaak der te lage booraanwijzing. Door het conische naar boven vernauwend binnenverloop van den snijschoen treedt groote weerstand op tegen het in de boorbuis dringen der boorkern. Bovendien veroorzaakt het zware stampen met de kogelkleplepels Jeen sterke propvorrning ter plaatse, van dit nauwe gedeelte Van den schoen. Door een en ander wordt een deel der kern terzijde en buiten den snijschoen gedrukt, zoodat men niet de theoretische kern (doorsnede schoen x gatsdiepte) ophaalt, maar slechts een deel en dus ook slechts een deel van het daarin aanwezige erts. De berekening van de tinrijkheid berustte echter op de aanneming dat het verzamelde erts uit de volle kern kwam en moest dus resulteeren in een te laag gehalte, hetgeen na de ontginning ook als regel bleek. In de Federated Malay States tracht men dit euvel ter zijde te stellen, door het voHET GRONDONDERZOEK

Billiton

9

„

138

HET GRONDONDERZOEK

lume van de opgehaalde kern te meten en het gewicht van het ertsmonster te corrigeeren met het quotiënt van de theoretische en de werkelijk opgehoorde kern. Dit .middel heeft het bezwaar, dat men zoo moeilijk het volume van stukgestampten en vermodderden grond kan vergelijken met het volume van den intacten natuurlijken grond. Op Banka gaf men de voorkeur aan het tegengaan van de propvorming, door met een schroefboor telken male vóór het dieper zakken der buis, de prop tot 1 dM. onder den buismond stuk te stooten en op te ruimen, zoodat de boorkern williger binnentreden kan. Men had daarmede zulk een succes, dat de miswijzing van de boor niet alleen zeer verkleind kon worden, doch de gereduceerde fout constant werd, zoodat men direct op de boorvoorraden een meevalscoëfficiënt van 1.3 toepast, terwijl deze vroeger 1.8 bedroeg en meer als gemiddelde meevaller mocht worden opgevat. Op Bilhton kon men dezen weg niet volgen. In de eerste plaats zijn de deskundigen aldaar unaniem tegen het met de schroefboor, boren onder den buismond, omdat daarmede telkens het gat eventjes onbebuisd bhjft, hetgeen, vooral in slap terrein, toevloeien van aarde (en erts) van buiten de eigenlijke kern kan meebrengen. In de tweede plaats echter verkeert Banka nog in het stadium, dat dëboor tinrijkheden aanwijst, die niet noemenswaard door het ontginnmgsresultaatwordengewijzigd(videdegrafiekblz 136), terwijl op Bilhton daarnaar niet meer hoeft gezocht te worden, omdat zij tot het verleden behooren. Op het arme Bilhtonrestant kreeg men in allen gevalle geen goede aanwijzingen door het op Banka toegepaste middel. De omvangrijke materie, verzameld tijdens uitgebreide proeven, te excerpêeren en te compileeren zou verre uitgaan boven de bedoeling van dit boek. Het is genoeg om mede te deelen, dat op Bilhton de snijschoen van Akkeringa gewijzigd is, eerst als het ware omgedraaid, zoodat het conisch binnenverlöop verwijdend naar boven hep, en daarna zoowel cylindrisch van buiten als van binnen is gecont

Heiboor strueerd. De eerste wijziging bracht het loslaten van het cylindrisch buitenverloop der buis mede. Daarvan was het gevolg eene aanmerkelijke vermeerdering van den buitenweerstand tegen het indringen der buis. Met belasting door koehes en indraaien kon het buizenstelsel niet meer zakken, zoodat het ingeheid werd»

HET GRONDONDERZOEK

Boren met de heiboor

139

140

HET GRONDONDERZOEK

Met deze boor wordt practisch de geheele theoretische kern opgebracht, en daar men geen lepels noodig heeft om de weinig weerstand biedende kern uit te graven, krijgt men deze in haar natuurlijke gelaagdheid boven. Door het gebruik maken van een losse binnenvoering is zelfs de kern in zijn geheel op te halen en voor wetenschappelijke doeleinden te bestudeeren. Deze boor, de heiboor genoemd, is echter bij het boren op grooter diepte dan 10 M. niet bestand tegen het zware heien. Voor grooter diepte wordt dan ook de boor met in- en uitwendig cylindrisch beloop toegepast, waarbij men weder de lepels gebruikt. Deze lepels zijn grooter dan de vroeger gebruikte en in stede van de kogelklep, zijn zij van een leeren nonreturn klep voorzien, zoodat men met minder zwaar en minder dikwijls stampen, de kern boven krijgt. Goed toezicht en minutieus werken verwijderden tenslotte tallooze foutjes en onjuistheden, die in den loop der jaren in het G.O. waren binnengeslopen. Beide boren leveren een boorbeeld, dat voor arm terrein bevredigt, en daarmede is bereikt, dat men het restant zeer arm terrein, alleen ontginbaar door groote machinale installaties, waardeeren kan, zonder te beschikken over de gegevens der exploitatie, welke zooals bereids is gezegd, ongetwijfeld de fraaiste exploratie vormden en ook steeds gebruikt werden om de prognose van een aanliggend terrein te corrigeeren, doch die ten slotte eerst bekend kunnen worden als een dure installatie reeds geNieuwe groot-formaat boorlepel kocht is. De moderne boormethode is er bovendien in geslaagd te bewijzen, dat in valleien, waaruit in den loop der jaren alles gehaald is, wat met handgrondverzet, zelfs gesteund door bemalingsmachines verkregen kon worden, nog een restant aanwezig is, dat onder gunstige omstandigheden, met de modernste machines met voordeel is te winnen. Dit restant, dat niet veel meer dan 5 pikols per 1000 M . op zal brengen is wel zeer arm, maar kan door haar waarschijnlijke uitgebreidheid veel voor Bilhtons toekomst goedmaken en een aardig surplus vormen op de ertsreserve, welke men aanwezig achtte vóór het falen van de Akkeringaboor op zeer arm terrein afdoende onderkend werd. Een tinrijkheid van 5 is arm. In 1925 ontgonnen de pompbaggers nog terrein met Tw = 10.6, en onderstaand tabelletje geeft aan hoe snel in den loop van weinige jaren deze tinrijkheid is gedaald. 3

Kaart N° K I. K E 7 Verdeelingsruit a&ifblad I

Mijn N° 26 Moentie Ajer Bling - Kindang

Schaal 1 :2500

LEGENDA: . 4 i ü Boorgaten. 3—Valleien. = Autowegen. Voetpaden. Omljjning registratie I. „

..

Onderzoek N.B.

ftegi.tratie. Terrein Inhoud m Ml I S.O. |T.1,. I Product h PicStT E 4 Reg- I I.COS.OOO. 3.7S. 4.ZO6741. .. H 94S.OOO 3.93 &.3B SIIO • <">'" KernA.

.?e.B5o. 5.7a. io.*s.

1.

OijKen i Omlijning kernregistratie. 1 Uitgewerkt terrein. ^4 Vaste meet punten.

Moderne boorkaart (verkleind)

741.

xs'* 'f* , »»*

Geboord November 1923 door Opzichter J.vanQissé •• •• -

December Januari |924 Februari „ Maart „ April „

„ „

HET GRONDONDERZOEK

141

In de periode 1911—12 t/m 16—17 was de Tw 22 „ „ „ 1917—18 „ 20—21 „ | „ 18 In 1921—22 „ „ „ 15 „ 22—23 „ ,, „ 13,7 23—24 „ „ „ 12,8 24—25 „ „ „ 10,6 Zij werkten of werken de laatste, op de oude normen geregistreerde reserve uit, doch een zeer groot deel van hun terrein behoort tot het vroeger ongeregistreerde. Uit deze snel dalende reeks moet niet geconcludeerd worden, dat binnen enkele jaren de ontginning op de lage tinrijkheid van 5 pikols per 1000 M». aangewezen zal zijn. Daar voor deinst de onderneming niet terug, maarzij blijft hoogere tinrijkheden waardeeren. Deze daling is namelijk voor geen klein gedeelte veroorzaakt door het werken buiten geregistreerd terrein, tot de grens van ontginbaarheid toe. Dit geschiedde voorzichtig aan en met succes. Een direct gevolg van deze werkwijze deed de waarde der reserve, in pikols uitgedrukt, rijzen. Immers als uit een geregistreerd terrein van 100 pikols en zijn omgeving in werkelijkheid 400 pikols ontgonnen worden, of beter gezegd als in een ontginningsjaar terreinen met totaal a pikols worden afgeschreven van de reserve, doch 4a pikols gewonnen zijn, dan kan men aannemen dat alle invloeden van techniekverbetering, inzicht in de ertsafzettingen en last not least van den marktprijs van het tin in dien factor 4 resulteeren. Om dan ook eenig houvast aan de stelling van den ertsvoorraad te hebben, wordt telken male deze zg. verwerkingsfactor (F ) uitgecijferd, zoodat Bilhtons alluviale tinertsreserve schommelt met de schommelingen der genoemde invloeden. Bij het samengaan van gunstige factoren zooals in het heden, is de F hoog, een scherv

T

HET GRONDONDERZOEK

142

pe daling van den marktprijs zal hem verminderen en de mooie taak van het beheer is, de daling van den marktprijs waar tegenover men machteloos staat te stutten door „efficiënt" en oeconomisch werken. Vohedigheidshalve wordt nog aangestipt, dat in de praktijk de reserve is ingedeeld naar de ontginningsmethoden, waarop zij zullen uitgewerkt worden, zoodat men de F 's ter benadering van emmerbagger-.pompbagger- en particuliere leverantiereserve calculeert. Het behoeft geen betoog, dat de met de nieuwe boormethoden aangetroffen reserven de F missen, hun „register pikols" zullen weinig minder zijn, dan de gewonnen „pakhuispikols". Aan het slot van deze uitweiding, waarbij nooóâkehïkerwijze de tinrijkheid steeds daalde, zijn enkele gegevens ter vergelijking met den ouden tijd niet oninteressant. In 1858 noemde F. W. H . von Hedemann een Tw = 58 het minimum van ontginbaarheid. In 1871 schetste C de Groot een koeht- en een kohongontginning met respectievelijk Tw = 42.7 en 59.5 als bevredigende modellen. In 1893 achtte J . Groothoff een niet zeer gunstig gelegen kollong ontginbaar bij Tw im 56. In 1914 toen de pompbaggers krachtig begonnen mee te werken, was de tinrijkheid van de handgrondverzetontginningen zeker niet veel hooger meer dan 20—30; de cijfers van het heden zijn in de bovenstaande tabel vermeld, de spuitbaggers werken op iets rijker, de emmerbaggers op armer terrein. Voor de beschouwing der tinzones, waarin het G.O. gedurende 75 jaren heeft gewerkt, wordt verwezen naar de kaarteering der uitgewerkte, of als men wil bewerkte gebieden van Bilhton, op de als bijlage toegevoegde ertsreservekaart, ontleend aan de kaart van Dr. Verbeek. De begrenzing van deze uitwerking mag beschouwd worden als samen te vallen met de tinzönes, waar rondom uiteraard geen zuiver kloppende hjnen zijn te trekken. v

y

Boorpondok

in het woud

DERDE HOOFDSTUK

DE WINNING VAN HET ALLUVIALE TINERTS 1. DE WINNING VAN HET ALLUVIALE TINERTS Irt^ïSlillPI WINNING V A N H E T A L L U V I A L E T I N E R T S m^ÂY^èÈ * ^> y is t nuttig, eerst kermis te maken met het mineraal, ^È*ÊMfMk^Ê&^ zooals het zich aan de oogen der ontginners voordoet in zijn afzetl^^î^^ \8|nf tingen en in gereinigden toestand, en met zijn eigenschappen, voorv&SÊf/$$Êi^ daarvan door de ontginning wordt geprofiteerd. ^^/É^^@% \B> Het tinerts van Bilhton wordt onderscheiden in de hoofdklassen ^ r ^ ^ w s v ^ B ^ * primair (of ader-) en alluviaal erts, onderverdeeld in koeht- en kollongerts, zooals in de geologische beschrij ving van Bilhton uitvoerig is verklaard. De concentratie van koehterts is zoo gering, dat men het alleen door wassching van den grond kan constateeren, in de kaksalagen ziet men echter het erts als zwarte spikkels in zijn bed van kwarts, dat door zanderige klei vrij veel samenhang gekregen heeft. Kaksalagen zijn zeer verschillend in dikte, er zijn er van enkele centimeters tot drie Meters toe. Vooral onder rijke kaksa, ligt enkele centimeters geïmpregneerd in den kong een bijna geheel zuiver concentraat, tapkong genaamd. Zuiver tinerts — Sn 0 — bevat 78.7 % Sn; de aanwezigheid van sporen van andere mineralen drukken het smeltrendement tot 74 a, 75 % op zijn best, terwijl bij opvallende ijzer-ilmeniet- of monazietmenging de uitsmeltings-coëfficiënt belangrijk daalt. Niet ver beneden 60 % opleverend, eischt het tinerts dan ook mechanische zuivering, voor het zonder groote verliezen gesmolten kan worden. De vermelde bijmengselen zijn oorzaak, dat men in het terrein nimmer het witte, zuivere Sn 0 ziet, het is soms harskleurig, soms roodgespikkeld, meestal grijszwart of zwait. In korrelvorm komt het veelal overeen met grof buskruit, hoewel het ook meelfijn en L

V

0

R

e

z o o v e r

2

a

E

N

e s c n r

S

D

v e n

E

n e

144


in zware brokken, soms van honderden kilogrammen zwaarte wordt gewonnen. Deze verscheidenheid van kleur en korrelgrootte maken verwarring met waardelooze mineralen mogehjk. Deskundigen zijn daarvan echter niet spoedig de dupe, de Chinees heeft zijn sterke tanden om het harde cassiteriet te onderkennen en den kieskeurigen Europeaan staat het matglas ter beschikking, waarop tinerts een witte toetskras achterlaat. Het zeer hooge soortelijk gewicht van Sn 0 (6.8) maakt het gemakkehjk te scheiden van andere, lichtere mineralen, inzonderheid van kwarts en klei, welke door stroomend ringe bijmengselen water, dat het erts op, dat het handelsonberoerd laat, geproduct een tingemakkehjk afgehalte van 99.96 % voerd worden.Eenbevat. maalgezuiverdkan JT het erts door toe- « De winning van voeging van houtsalluviaal erts is eenkool onder betrekvoudig. Geen wankehjk lage tempé- | den van hard geratuur zoo volledig steente verbergen gereduceerd wor- g> den tinertsschat in den en neemt de « smalle aders, welbevredigend arme ke zich bovendien Kaksa afzetting slak zoo wilhgdegeniet consequent aan moeizaam vastgestelde, theoretische richting en helling houden. Neen deals het ware strijdensmoede, stervende spletencomplexen strekten zich breed uit op den bedrock; de natuur bedekte hen met gemakkehjk te bewerken grond en zorgde voor een daarover vliedende beek, bereid het meest onontbeerlijke voor den ontginner, het water, te leveren om de in eeuwen gevormde deklaag weg te spoelen en het erts van zijn laatste onzuiverheden te reinigen. *) 2

w

•) De groote bezwaren, vierbonden aan de winning van primair erts verklaren het geringe penchant der onderneming tot het winnen daarvan, vóór zij sinds 1907 technisch beter werd toegerust, hoewel alle op Billiton bekende adervoorkomens reeds lang voor dien tijd gevonden waren. Bij het ontblooten van den kong, verraadden de aders hun aanwezigheid door fabelachtig rijke kaksaafzettingen, welke in den aanvang opvullingen van konginzinkingen (tjau-lak) leken, maar ten slotte den weg wezen naar een spleet in het gesteente. De kongsies ontgonnen de aders zoo diep, als zij met de hun ten dienste staande middelen konden en prutsten daartoe schachtjes in elkaar, waarvan er tot 35 M . diepte toe zijn gedreven. Zoodra de spleet te smal werd of de vulling den aard van het slecht gezuiverde adererts toonde, liet men de ader verder aan zijn lot over. In den loop der jaren is zoodoende heel wat primair erts als alluviaal gewonnen, zonder dat zulks uit de productieopgaven blijkt. Men kan er zelfs zeker van zijn, dat alle aders, welke ten koste van veel geld, moeite en teleurstelling in het decennium 1908 tot 1918 bewerkt zijn, in den ouden tijd van hun schatrijke outcrops zijn beroofd, en Billitons eigenlijke diepmijnbouw onder moeilijke omstandigheden uitsluitend het weerspannige en lastig toegankelijke vervolg in de diepte op te knappen kreeg. Dat men nochtans den diepbouw aanvatte, lag niet alleen aan de uitputting der alluviale reserven, doch evenzeer aan den grooten rijkdom van adererts op zich zelf beschouwd. Deze rijkdom blijkt onmiddellijk uit een vergelijking met dien van koeht en kollongerts. Men acht koelit ontginbaaralsin 1000 M«, of in 2500 ton, 5 pikols tin, of ongeveer 312 Kg. aanwezig is, dat ia 0.12 Kg. per ton.


145

Dik is deze laag als regel niet, het koeliterts hgt onbedekt in een dunne schil op den kong, op de kaksa rusten 5 Meter, soms echter 10, ja zelfs wel 30 Meter steriele grond. Het ontginnen van de alluviale ertsafzettingen is waarlijk niet moeilijk.... het doen ontginnen is de kunst! Zooals bereids is opgemerkt bepaalde de onderneming zich gedurende vele jaren tot het fungeerde als opkooper, crediet verschaffend en hét crediet conLiK, L doen Vontginnen / A l I C l A l A L l V v l l en V.. troleerend door voorneesch: pala-téw,Malichting met G. O. en leisch: kapala parit) door haar deskundig contracteerden onpersoneel. dershands met een Een schets harer aantal mijnwerkers werkwij ze moet voorwier risico niet beafgaan aan de bestond in het mede schrijving der eifourneeren van geld, genlijke ontginning, doch die tegenover want zonder deze zijn het praesteeren van ontwikkeling en vermijnarbeid gedurenandering der exploide een jaar, deelgetatie bezwaarlijk te rechtigdheid kregen verklaren. in de te maken productie, welke voor De onderneming het onveranderlijk vertrouwde een terbedrag van ƒ 20.— rein toe aan een vierper pikol tin werd tal betrouwbare en opgekocht door de ervaren Chineezen, onderneming. die over eenig werkkapitaal beschikten.

Zij heetten sinfoens Deze deelhebbers of sinhoens (nieuwe (Chineesch:lo-foengs, deelhebbers.) Een oude deelhebbers) terrein werd niet geMijnhoofd met zijn vrouw in 1860. Op den achtergrond het pakhuis Tandjong Pandan waarvan éenalsmijnëntameerd, wanneer met vliering hoofd fungeerde(Chidaaruit onder normale omstandigheden geen 14 pikols tin per man per jaar konden gewonnen worden. Men ging dus uit van een normbetaling van ƒ 280.—; aan voeding, gereedschap enz. waren ƒ 150.— a ƒ 180.— noodig, er schoot dus een spaarduit (wang pandjang) over van Een ton adererts met 2 % tin, waarvan 60 % is te winnen of 1.2 %, levert 12 Kg. op, of honderdmaal meer. Van een kollongterrein met een tinrijkheid van 5 pikols per 1000 M ' , 5 M . diep, met 0.5 M . dikke kaksalaag bevat een ton aarde dus 1/10* deel aan kaksa. In die kaksa zit al het erts, dat per 1000 M is gecalculeerd, in casu bijvoorbeeld 5 pikols tin, of 1.2 Kg. per ton kaksa, zoodat deze laag zoowat 10 maal zoo rijk als koeht is. De bezwaren verbonden aan de ontginning der verschillende ertsafzettingen maken het winnen der tienmaal rijkere kaksa-afzettingen en der honderdmaal rijkere primaire ertsen respectievelijk duurder en enorm veel duurder dan de verwerking van de arme koeht. 8

Bilhton

10

146


ongeveer ƒ 100.—per jaar, en tot ƒ 300.—a/400.—aangegroeid ineen driejarig verbfijf, het kapitaaltje vormend, waarmede de Chinees in zijn vaderland de piring sawah (het stukje akker genoeg voor zijn dagelijksch bordje rijst) koopen kon. Tegenover een kans, dat tegenslag de verdiensten kon reduceeren tot weinig meer dan de kosten der voeding, stond de mogelijkheid op een grootenontginningsmeevaUer. Uit lager te vermelden behaalde hoofdelijke producties zal blijken, dat deze meevallers reëel genoeg waren om Bilhton voor den Chinees aanlokkelijk te maken. De telken jare uit China aankomende nieuwelingen (sinhak of sinkeh, nieuwgekomenen) konden hun leerjaar bezwaarlijk als sinhoen in de kongsie treden, en werkten, tot zij na 360 dagtaken, als volleerde lohaks (oudere jaars) zelf deelgerechtigden mochten worden, op vast maandloon en vrije Voeding. Mee- of tegenvallers beïnvloedden hun door de onderneming gegarandeerde betaling dus niet. Lofoengs, die succes hadden, kregen geleidehjk grooten invloed, zoowel bij de onderneming als bij de arbeiders en last not least bij de aspirant sinkehs, want in hun dorpen drongen de namen der gereüsseerde oud-dorpsgenooten door en wekten vertrouwen in het zoeken van een toekomst op Bilhton. De lofoengs werden spoedig meer garanten voor den goeden gangvan zaken in de mijn, dan eigenlijke tinertsdelvers en tot ophoogen leeftijd, men kan wel zeggen tot hun dood, namen zij hun vertrouwenspositie in. Daar goede, betrouwbare leiders met voor het opscheppen hggen, bracht men meerdere kongsies onder één bestuur; de naam „mijn" aanvankelijk aan een ontginning gegeven, ging een complex ontginningen omvatten, die onder één administratie waren gesteld. Deze lagen niet te ver van elkaar, doorgaans in hetzelfde stroomgebied. Rechtgeaarde rnijnbesturen kregen natuurlijk oneenigheid over de verdeeling van het water en het bosch, zoodat men elks gebied moest afpalen en de mijn ook een geografisch begrip werd. N u tegenwoordig de exploitatie op weinige, zij het zeer groote ontginningen, is geconcentreerd, volgen de rnijnbegrenzingen als regel niet meer bepaalde stroomgebieden, maar omvatten zij het gebied, waarbinnen de ontginningen zijn gelegen. De samenstellende deelen der mijn, de ontginningen, werden noempangs (nederzettingen) genoemd, doorgaans door een der lofoengs persoonhjk of door een ervaren mijnwerker als noempanghoofd beheerd. Uit deze noempanghoofden recruteerde men de nieuwe lofoengs. De naam kongsie werd gehandhaafd voor de noempang,die het mijnhoofd zelf beheerde. . De oude mijnen werden aangegeven door een nummer en een Chineeschen naam, waarin meer afgespiegeld werd de hoop op succes (bloem der bloemen, rijkdom en vreugde) dan haar plaatsbepaling. Het teragvinden dezer oude vestigingen uit de archieven is dan ook zeer lastig. Merkwaardigheidshalve zijn zij met hunne Chineesche namen voor zoover in Nederland na te gaan in de bijlagen 7,8,9,10 en 11 opgenomen met hunne producties gedurende hun geheele bestaan. De nummers zijn voor een deel overgegaan op de latere mijnen, waarbij gezorgd is


147

voor aanduiding van het stroomgebied. In de jongere districten Manggar, Lenggang en Dendang hebben de mijnen officieel geen Chineesche namen gedragen. De noempangs worden aangeduid met een Romeinsch cijfer en den naam der vallei, waarin of waarbij zij werken. E e n werkplaats op Bilhton wordt bijvoorbeeld aangeduid met T . P . N o . 9 Klapakera npg (noempang) I I I , linkeroever Ajer Gorok, of K . K . no. 7 Sagoe npg. I I , midden Ajer Rajah. — T . P . en K . K . zijn afkortingen voor de namen der districten TandjongPandan en K l a p a - K a m p i t , zooals M , voor Manggar, L , voor Lenggang en D , voor Dendang worden gebruikt. De taak der mijnbesturen was veelzijdig, zij verzorgden de administratie, den i n wendigen dienst, met allen aankleve van voeding en transporten, de politie i n het mijngebied en de ontginningen zelve. De i n de noempangs noodige baantjesgasten, als koks, tuinlieden, varkensboeren en houthakkers namen als regel niet aan den ontginningsarbeid deel, hoewel i n kleine ploegen een kok na „het wasschen der vaten" i n den namiddag ook aan den patjol trok. T o c h waren i n den aanvang deze ook deelgerechtigden, maar het duurde niet lang of zijzelven zoowel als de ploegbesturen gaven de voorkeur aan maandbetaling voor hun diensten, welke uit de kohgsie-kas met boeksluiten (Chineesch: chut-hong) werd voldaan, alvorens de sinhoens i n rede v a n het aantal gewerkte dagtaken aan het verdeelen v a n de winst begonnen. Toen de verarming der ertsafzettingen een vennindering v a n buitensporige meevallers en rake tegenvallers begon te veroorzaken, ging de charme v a n het sinhoenen er af; een kongsie kan zeer eendrachtelijk samen gokken, maar tegenslag prikkelt, doet op eikaars ijver en zuinigheid letten en eindigt met ruzie. Daardoor werd het sinhoenstelsel een bron van moeilijkheden voorde lofoengs en de administrateurs en ging de lust indeelgerechtigdheid er bij de mijnwerkers uit. Vasthoudendheid aan het alleenzaligmakend sinhoensysteem heeft enkele Vertegenwoordigers lang de oogen doen sluiten voor de waarheid, dat het systeem veel korter heeft gebloeid dan zij toe wilden geven; reeds onder D e Groot bestond een kwart of een derde der sterkte uit gewoon loontrekkende mijnwerkers, die kiauwkoengers heetten. Tegenwoordig leeft het ideëele sinhoen-systeem nog voort i n kleine nalezers-ploegjes v a n vijf, zes m a n ; i n de noempangs zijn alleen de lofoengs, mits zelf werkende ploeghoofden, deelgerechtigden i n de productie. E n n u is het merkwaardige, dat de onderneming i n haar betahngsstelsel het sinhoenbegrip toch heeft gehandhaafd. Zij sluit contracten met de kongsies als voorheen gebaseerd, op het behalen van een verplichte hoofdelijke productie. Wordt dit H . P . niet verkregen, dan wordt per man een gegarandeerd loon uitbetaald; behaalt men meer dan wordt per pikol extra betaald. Maar de mijnbesturen hebben bij den aanvang v a n het jaar andere, hoogere loonen ondershands met hunne koehes gecontracteerd, waarvan elke arbeider weet, dat zij ze op eigen risico aanvaarden en de onderneming deze i n geenen deele waarborgt.

148


Wat de Chinees de foek (veine) noemt, heeft hij dus in stede van haar te verwachten op het einde van het werkjaar, vast aan het begin verdisconteerd. IJver en meevallers resulteeren in een hoogere wang- pandjang zooals vroeger, doch met het verschil, dat er nu een grens aan het meevallen is gesteld. Met de garantie door de onderneming van het aloude standaardloon is den koelies in allen gevalle een behoorlijke belooning verzekerd. Inradimenteelenvorm is het sinhoenstelsel dus bhjven bestaan en men vindt het terug in alle rnijnwerkersgemeenschappen, van de echte eigenbeheer-ontginningen, tot de dagloonersploegjes (langkong), die karweitjes opknappen, toe. Voor de lofoengs heeft het kiauwkoengstelsel meegebracht, dat de eventueele winst, boven de door hen ge„doen ontginnen". contracteerde IcoVoor de ondernenen in hun zakken ming zijn kapitaalvloeit, waar tegenkrachtige lofoengs over staat, dat en tevreden arbeibij tegenvallen der ders een levensontginning een j aar kwestie, zonder voor niets gewerkt foek is het Chiis en werkkapitaal neesche hart niet is ingeschoten. „senang"; welnu de kunst om de In het laatste foek binnen billijke geval treedt op grenzen een handje den voorgrond het Piepkar te helpen is den admoeilijke van te vorden toegelicht. toegelicht. toeve ministrateurs toevertrouwd, gelijk in het vijfde hoofdstuk nader zal worden Het ontginnen van een ertsvoerend terrein in het oudtijds dun bevolkte, van wegen ontbloote Bühton was het inrichten eener kleine volksvestiging waar alles, letterhjk alles geschikt gemaakt moest worden voor behuizing en verbinding met de bewoonde wereld. Gedurende twintig jaren was verwassching van koeht hoofdzaak, die in het vrij vlakke landschap slechts enkele Meters hooger lag dan de vaUeibodems. De dienst van het G. O. wees aan, hoe het water van een naburige beek door opstuwing naar het veld geleid kan worden. De kongsie begon met den bouw én met den aanleg van een woning, varkensstal, badgelegenheid, groententuin en het verbindingspad met den grooten weg, waarlangs het tin en de voedingsmiddelen, de z.g. verstrekking (Chineesch: fosit) moesten worden vervoerd. Dé aanvoer van al het benoodigde en de afvoer der productie geschiedden met de kruiof piepkar, waartóe men middendoor gekloofde boomstammetjes, later gootvormige ijzers als rails in den grond groef. Langs deze mono-rail trokken de karavanen karren met een jankend piepen, dat men op Bilhtons stille wegen honderden Meters ver kon hooren.


Tebat Mang in de Ajer Tindjau

150


De kruiers konden dit piepen niet ontberen, evenmin het opzettehjk eenigszins eivormig gemaakt houten rad, want het eentonig geluid en het regelmatig schokje stimuleerden hen op hun zwoegtochten, als trommen en pijpers de mariniers. Met dergelijke karren vervoerden de kruiers 2 tot 3 pikols, of meer dan 180 K . G . en ook passagiers of zieken, die dan in een aan zijstokken opgehangen goeniezak lagen, tegen de zon beschermd door een atap-afdakje. Men moest geduld hebben of oud zijn om op zoo'n wijze met 3. K . M . snelheid per uur zijn tournees te maken, toch zullen oude Bilhtonners nog een wonderhjk man gekend hebben, die voor meerdere veiligheid zijn piepkar van een rem had voorzien. Na het toegankelijk maken werd het terrein van zijn begroeiing gezuiverd door ontwortelen en verbranden. Verder werd een aanvoerkanaaltj e (loi-swie-kéw) van de plaats waar de vallei moest worden opgestuwd naar het hoogste punt van het koehtveld gegraven, en een afvoerkanaal (tjan-kéw) naar het tailing-depot (tailing is de uitgewasschen aarde, in het Chineesch: kéw-moi.) De aanleg van den stuwdam was het moeilijkste, zorgelijkste en duurste werk der voorbereiding. Hoewel bij slechts 3 k 4 Meter boven het valleibodempeil werd opgetrokken en in het lage land daardoor groote reservoirs gevormd werden, moest de stuw (tebat) in den regentijd veel verduren van de ontzaglijke watermassa's, die dan zelfs kleine valleien krijgen af te voeren. Buien van 100 mM. in enkele uren gevallen, behooren niet tot de zeldzaamheden. Het tebat moest dus uiterst solide zijn; dat er van de honderden in den ouden tijd aangelegd, nog zeer velen, zonder onderhoud, onbeschadigd zijn overgebleven, pleit wel voor de aan den bouw bestede zorg. De koehes ruimden in den drogen tijd den modderigen vaüeibodem onder het tebatvoetvlak op en groeven een sleuf ter verbinding van het dijkhchaam met den soliden ondergrond. Het dijkhchaam werd, indien mogehjk, uit klei of kong opgebouwd in lagen van 2JdM. dikte, en laagsgewijze stevig aangestampt. Taludhellingen van 1 : 1 of 1 : 1 $ en een kruinbreedte van 1.5 k 2 M . werden voldoende geacht. De hooger staande afbeelding van het tebat Mang, dat het geconcentreerde bedrijf van het Noorddeel van Manggar van water voorziet hjkt wel niet veel op de dijkjes, die de sinhoens met hun draagmandjes oppikelden, maar in principe is het er aan gehjk. Dit tebat is in de Ajer Tindjau gelegd en is 1300 M. lang met een laninbreedte in de vallei van 13 M., een voetbreedte van 30 M . en een hoogte van 7\ M . Het sluit een stroomgebied van 16.8 K . M . af, de natte oppervlakte van het reservoir is 3.6 K . M . , het kan 7 millioen M . water bevatten en 15 M*. werkwater per minuut aan de ontginning afgeven. ' Als Loudon, De Groot en Ermeling zulk een waterweelde eens hadden mogen zien! Aan een der uiteinden van de oude tebatjes werd een met schuifplanken regelbare overlaat aangelegd, waarmede men het reservoir kon ontlasten van het teveel, of het water langer op peil kon houden; aa^n het andere einde werd de aanvoerbandar naar het 2

3

2


151

koelitveld aangesloten op een peil, waarbij het tebat in den drogen tijd practisch geheel gedraineerd kon worden ). Ondanks alle zorg, was een tebat steeds het zwakke punt der ontginning; in de oude maandrapporten wemelt het van tebatdoorbraken als oorzaak van ontgmnmgsmislukkingen. Vielen de regens te vroeg in, dan vaagde de aanrollende bandjir het nog niet op hoogte gebracht of onvoldoend ingeklonken dijkhcnaam weg en talmde de Westmoesson, dan zaten de sinhoens op een houtje te bijten en ergerden zich aan de tergende langzaamheid waarmede het water rees. Men stond volkomen machteloos tegenover het klimaat, mijnen als Fohin in Tandjong Pandan die in haar bestaan van ettelijke jaren 10 pikols tin opleverde, M no. 37 Batoe-intan (diamant) en M no. 40 Kloebang, welke zelfs 1

Schets koelit ontginning

geen kati te voorschijn brachten, zijn sprekende voorbeelden van klimaatsbezwaren en het wee der kongsies en der onderneming in den ouden tijd. Maar vloeide het water tenslotte door de loi-swie-kéw, dan vond het een met greppels doorsneden koehtveld, die uitmondden op een dwarsgoot aan de laagste zijde van het terrein, en aangesloten was op de tjan-kéw. Men leidde het water achtereenvolgens door de greppels, die geleidehjk tot den kong werden uitgediept. De helling der gootjes volgde de terreinhelling, welke gunstig was als zij steil was, zoodat de aarde snel naar de tjan-kéw werd afgevoerd. Was de helling gering, kwam het aanvoerwater eerst diep onder het maaiveld op het terrein, was de helling naar de kéwmoi zwak en kon deze weinig uitgewasschen grond bevatten, dan stond de kongsie voor moeilijke vraagstukken, welke opgelost werden door het maken van geschikte kunstmatige hellingen over korte afstanden en door het graven van tailmgkuilen in den kong, waarin aansluitende terreinsecties konden worden gespoeld. ) De naam tebat geldt voor den dijk, zoowel als voor het reservoir, zooals de naam kéw-moi het tailingdepot en ook de tailings aangeeft. l

DE WINNING VAN HET ALLUVIALE TINERTS 152 Die oplossingen resulteerden natuurlijk in lager mangrondverzet dan in het geschetste gunstige geval verkregen werd. Gingen goede terreinhgging, gemakkehjk verwerkbare grond en overvloed van water samen, dan kon een ijverige sinhoen tot 1800 M*. koeht per jaar wasschen; onder ongunstige omstandigheden, behoudens waterovervloed, moest hij met 500 M*. tevreden zijn. De in de tjan-kéw aangekomen grond doorliep eerst het deel, dat spoelbandar heette, waarin de koehes de aarde met patjols vermodderden en het erts los kwam. Na een traliewerk van hout te zijn gepasseerd, dat wortels, gras en kluiten tegenhield, kwam het

Koelit ontginning

mengsel in de ertsbandar, welke als regel met planken bekleed, een helling had, waarbij de lichte aarde afvloeide en het zware erts achterbleef. De koelies hielpen dit scheidingsproces door het mengsel met een lange patjol steeds tegen den stroom op te trekken, de aarde bleef daardoor in suspensie en kon gemakkehjk afvloeien. Aan het einde van de ertsbandar was een drempel gemaakt, welke men door dwarshoutj es in sleuven te schuiven verhoogen kon naarmate het ertsconcentraat verdichtte en gevaar voor wegvloeien optreden kon; met dergehjke drempels (riffles), dieeveneens in de groote waschgoten, of tailraces der moderne ontginningen gebruikt worden, was de helling van de ertsbandar ook te regelen. Onder de ertsbandar hep de kéw-moi langs een zoo sterk mogehjke helling weg. Wanneer voldoende erts geconcentreerd was, schepte men het uit de ertsbandar in met goenie-

D E WINNING V A N H E T A L L U V I A L E TINERTS

153

Uitgewerkte vallei

Valleibeeld Billiton

io»

154


zak bekleede draagmand] es en bracht het naar de woning, waar het in de tinertspagger bleef tot de smeltcampagne aanbrak. In de periode van uitsluitend koehtwerken bekreunde men er zich weinig om, dat de kéw-moi in de valleien terecht kwam en de daar hggende koüongafzettingen met dikke lagen bedekte. Aan een jongere generatie werd overgelaten deze tailings voor een tweede maal op te ruimen. Zij heeft zich over een dergelijke zelfzuchtige werkwijze hartelijk boos gemaakt, maar het opvolgend geslacht heeft medelijdend de schouders opgehaald over haar methode van werken, waarbij alleen rijke kernen uit de koUongafzettingen gehcht werden en de tailings op de armere restanten werden gedeponeerd. Gelukkig is de tegenwoordige generatie haar voorgangers dankbaar, want zij heten niet alleen de restanten zitten, maar met hun tailings was tevens heel wat tinerts weggevloeid, dat nu het winnen waard is. De koehtontginning heeft maar matig geprofiteerd van moderne inzichten op het gebied van verbetering van grondverzet en waschrendement; de koehtafzettingen toch waren practisch uitgewerkt, toen op dit gebied veel veranderd had kunnen worden. Slechts is het restant in 1902—03 nog aanwezig, machinaal in stede van met tebats bevloeid. Een ongetogen gedeelte, op zulk hoog niveau gelegen, dat tebatbevloeiing onmogehjk was, is sinds 1906 als zg. „Hooge koeht" met behulp van zeer krachtige bevloeiingsinstallaties uitgewerkt, waarvoor niet meer dan 15 jaar noodig waren. Een wonder van techniek was een hooge-koeht-installatie niet, men gebruikte daarvoor doorgaans locomobielen met hoogedrukcentrifugaalpompen. Maar zij waren de baanbrekers van het nieuwe; vooral één installatie, welke in Lenggang de Seloemarkoeht bevloeide en opgesteld was aandeS» . Lenggang bij Tapa en welke bestond uit een batterij stoomketels en een groot Worthingtonpompagregaat, dat het rivierwater 40 M . hoog langs een palenlange waterleiding op het koehtcomplex bracht. Voor hen, die haakten naar de moderniseering van het bedrijf, was de bier gebouwde echte fabrieksschoorsteen een symbool van het nieuwe. E r was een groot feest bij de inwijding van deze groote installatie, zooals er een klein feest is, als er een kleine te werk wordt gesteld. Op dat feest draaide de vrouw van den machinist, die zoowat alles alleen gemaakt had, tot het metselwerk van den schoorsteen toe, de met bloemen versierde smoorkraan open, pompen van staal in stede van houten gingen bewegen, een avalanche van water spoot uit de persbuis en zette een paar honderd koehtwasschers aan het werk en een breede roodbruine tailingstroom vloeide naar de kéw-moi. Juist toen het feestmaal in een open loods werd opgedischt, brak een tropische regenbui los, die de soep verdunde en de nougattaart, waaraan alle dames hadden meegeholpen, deed smelten, maar onvergetehjk was toen de opmerking van een der aanzittenden, die den polsslag van den nieuwen tijd voelde: „Nu het water ons bij ons werk niet meer pesten kan, wordt het kinderachtig." Men zal tegenwoordig op Bilhton de koehtontginning nog slechts kunnen vinden in 1


Valleibeeld

156


verlaten mijngebieden, waar de particuliere leverantie, waarover lager, hier en daar kleine restantjes opruimt en daartoe ook nog het water uit oude tebatjes benut. De voorbereiding tot het ontginnen van een kollong was in vele opzichten dezelfde als bij de opening van een koehtmijn is beschreven. Men stapte echter van den hoogen drogen grond in de vallei, welker aard bereids in schrille kleuren is geschilderd. Daar wordt de symbiotische vriend van het erts, het water, tevens zijn vijand, waartegen het tebat, dat boven de kohongafzetting werd aangelegd, bescherming gaf, terwijl het tevens als reservoir voor het werkwater dienst deed. De aanvoerbandar voerde het schoone water aan voor het drijven der ouderwetsche bemalingspompen, voor het transporteeren van den grond gedurende sommige perioden van het werk en voor het wasschen der bijeengegaarde kaksa. De afvoerbandar voerde het overtollige tebatwater langs den oever der vallei tot een punt ver genoeg beneden het ontginningsterrein, om aldaar geen last meer te bezorgen. Voor extra-veiligheid ornringde men het terrein, dat iri één jaar verwerkt zou kunnen worden, nog met een polderdijkje (Chineesch: woe-hoeng-phoek). Met een dergehjke drooglegging had men den vijand, die ook in den vorm van kwelwater verraderlijk opsteeg uit de groeve, nog niet overwonnen, en dit water dat niet op natuurlijke wijze af kon vloeien moest worden uitgepompt, met voor een kongsie betrekkelijk dure, veel reparatie vereischende bemalingswerktuigen. Het zuiveren van den valleibodem van de zware doornige vegetatie (Chineesch: foetlong-tie) en den modderigen humus vereischte meer dagtaken dan het schoonmaken van een koelitveld, terwijl men groote hoeveelheden beschoeiingshout moest verzamelen om de taluds der groeve stevig te verzekeren en bergruimte voor de tailings op te bouwen. Het eigenlijke graafwerk, dat niet met spaden doch met patjols geschiedt, bestond voor het grootste deel uit het verwijderen van steriele bovenlagen, maar bovendien moest de insteek rekening houden met ruim genomen taludhellingen, zoodat alleen reeds daardoor het totaal noodige grondverzet (het werkehjk grondverzet) 30% hooger was dan het volume aarde, loodrecht boven de kaksalaag gelegen (het nuttig grondverzet). Vooral het graven van de eerste kollong kostte moeite. Groot mocht deze niet zijn, want de toenmahge pompen hadden zeer kleine capaciteit, en bovendien moest men zorgen, dat de in het begin van Juni begonnen groeve, voor het einde van den drogen tijd, dus ongeveer einde September, tot den kong was uitgewerkt. Deze eerste groeve toch, draineerde een groot deel van de omgeving, welke daardoor na het invallen van de regens behalve van den last van het regenwater, weinig althans minder moeite had met het kwelwater. Het handgrondverzet had in drie phasen plaats. Een deel der arbeiders maakte den grond los, met breede of lange aardbeitels (linggies), een ander deel schoof de aarde met de patjols in draagmandjes, het derde deel droeg deze, paarsgewijze aan een juk opgehangen, naar de tailingruimte buiten de grenzen van het ertsvoerend terrein.

157


Begon de overlast van het kwelwater, dan werd de kettingpomp, een werktuig van Chineesche vinding en in China nog allerwege voor de bevloeiing der natte rijstvelden gebruikt, opgesteld in het diepste punt der groeve (door het G.O. aan de hand der boringen aangewezen). Op de afbeelding op blz. 158 ziet men den langen houten koker, van |—| doorsnede, waarin een schalmenketting met daarop rechthoekig bevestigde plankjes bewoog, draaiend beneden en boven over een tandwiel. Op de as van het boventandwiel waren trappers aangebracht, indien koehes de motorische kracht leverden (Chineesch: tjaptja) of een waterwiel vandesoortzooalsgebraiktwerden in de Veluwsche beekjes, indien tebatwater het werktuig dreef (Chineesch: swie-ta-tsja). Met 3 M . bevriend slagwater per minuut kon 0.6 M*. vijandig kwelwater 4 M . hoog worden weggepompt.ongeveerovereenkomendmet een arbeidsprestatie vanéénpaardekracht. In waterrijke valleien werden batterijenvan 4 zulke pompen opgesteld, soms stonden zij in serie zoodat de ondersten het door koehes „opgetrapte" water in den verzamelput der hooger geplaatste pompen voerde. In het hartje van denregentijd was het een lust te zien, hoe regelmatig en snel de wielen draaiden, maar Mijnwerkersgereedschap, waaronder regenjas desondanks kregen zij de teluit vezels gemaakt. kens voleeregende kollonersniet droog en als in den schroeienden Oostmoesson de tebats „leegkookten", stonden de wielen stü, maar het kwelwater borrelde toch op en de koüong stond weer blank. Bij het vorderen der uitgraving werden de taluds trapvormig afgestoken en beschoeid met paaltjes en rijshout. Ook werden de kollongtrappen geplaatst, stammen met daarin uitgehakte treden, waarlangs de mijnwerkers hun mandjesvracht naar boven pikelden. Wat aan klei uit de mandjes viel, maakte de treden spekglad, zoodat de beambte, die eerst in de geheimen van het G.O. was ingewijd, langs wiebelende smalle titis, zijn kollongcontröle begon met halsbrekende toeren langs de glibberige en steil geplaatste kollongtrappen, een wijze van voortbeweging, welke echter spoedig wordt geleerd. De ten slotte bereikte kaksa en de minutieus afgekrabde tapkong werden naar een vooruit klaargemaakte waschplaats gedragen en daar opgestapeld in den vorm van een 8

158


Chineesche kettingpomg met waterwiel

DE WINNING VAN HET ALLUVIALE TINERTS tn

Het pikelen langs de kollongtrappen

NO

160


spitsen kegel, die duidelijk op flinken afstand waarneembaar, boven het Bilhtonsche vlakke land uitstak. Volgens de overlevering konden de spionnen van de opiumpacht, die door de onderneming zooveel mogehjk uit de mijnwerkerskongsies werden geweerd, van den grooten weg af dien kaksakegel voldoende waardeeren om te weten hoeveel heulsap zij op crediet konden leveren. Na de ontgraving van het eerste terreindeel kon het werk belangrijk sneüer opschieten. Zoo aicnt mogeiijK tegen ae taluds van die zijden der kollong, waarheen de ertsafzetting doorliep, werden zware palen in den kong geslagen. Deze verbond men door horizontale houten, waarover dikke takken, nog voorzien van hun twijgen en loof, werden gehaakt, en die, als zoo dadehjk de grond van het aangrenzend terreindeel in de leege groeve werd gestort, sterke ankers in de verticaal opgebouwde tailings vormden. Dit storten geschiedde door middel van water. Door het nieuwe terreindeel trok men diepe, sterk helTailings (Kéw-moi) verzekering lende slooten welke men tot binnen de taihngbeschoeiing verlengde door houten goten (Chineesch: khan) en daardoor vloeide tebatwater. In dit snelstroomende water werkten de mijnwerkers de aarde met hun linggies, welke naar de tailmgruimte werd gevoerd. Deze wijze van grondverzetten, het zg. khotten, schiet buitengewoon snel op; een mijnwerker kan op deze wijze circa40M . per dagtaak opruimen. Het gebruikte spoelwater met en benevens het kwelwater moest natuurlijk geregeld uit de oude groeve worden weggepompt, zoodat onder ongunstige omstandigheden en met het toch al zwakke pompwerktuig de mooie khotgelegenheid meermalen ongebruikt gelaten moest worden. Doch had men in deze geen tegenslag, dan was in weinig dagen de helft van de tweede groeve verplaatst en kwam de tailingmassa geleidehjk in het verlengde van de khangotenhelling te liggen. Men profiteerde dan nog enkele dagen van de tailmgruimte, door houten gootleidingen één Meter boven- en evenwijdig aan het afgegraven vlak der nieuwe koüong op te steüen. De mijnwerkers groeven verder met schoppen de aarde uit en wierpen deze naar boven in de khanleiding. Op deze wijze werden nog taken van 5 a 10 M . gepraesteerd. 3

8


161

Kaksawasschen

Werd de zwaai van de schop te hoog, te vermoeiend en onzeker, dan moest de rest van den grond op de beschreven wijze langs de kollongtrappen worden weggedragen en daalde het mangrondverzet per dag tot 2 of zelfs onder 1 M*. Na het bijeengaren van voldoende kaksa op den kegelhoop werd deze gewasschen. Men legde een breede met hont beschoeide goot langs den kegel (Chineesch; kaksa-toy), hellende naar een tailingdepot, veelal de nog ruimte biedende eerste groeve. In de goot werd de kaksa vermodderd en flink tegen den stroom ingetrokken met zwaluwstaartvormige lange patjols en men kreeg geleidehjk een tinertsconcentraat, dat naar den achterkant van de bandar opgeharkt werd. Dit erts werd evenals het koeliterts naar het woonhuis getransporteerd en tegen de smeltcampagne nog eens met schoon water van de laatste kwartsbijmengsels gezuiverd (Chineesch tjin-sa), daarna op geribd dakijzer boven een houtvuur gedroogd (Maleisch: panggang), in zakjes van een pikol zwaarte verpakt en naar het smelthuis vervoerd. Sinds niet meer in de mijnen gesmolten werd, transporteerde men het op piepkarren naar de districtspakhuizen. Volledigheidshalve wordt aan deze beschrijving toegevoegd, dat er kollongs lagen buiten de valleien, en ook onder de koehtvelden kollongafzettingen voorkwamen, zoodat zelfs de ertsrijke bovenlagen onafgebroken doorgingen tot de kaksalaag op den kong. Een en ander sloot alsdan gedeeltehjk of geheel het pikelen, of zg. „opdragen" en knotten uit, want het grootste deel of alle grond, moest dan verwasschen worden. Bij zulke zg. Billiton

11

162

DE WINNING VAN HET ALLUVIALE TIN ERTS

kceüt-koUongontgirmingen was het mangrondverzet wel laag, doch de producties waren goed en vooral zeker. Op den hoogen grond gelegen, was het kwelwater geringer en kon geheel of tot vrij diep niveau op natuurlijke wijze geloosd worden. Aan de hand van het bovenstaande behoeft het geen betoog, dat in den ouden tijd een kohongontginning groot risico meebracht. Evenzeer blijkt, dat de ontginning van diepe kollongs ten eenenmale onmogehjk was. In 1869—71, toen bijna uitsluitend koeht werd gewerkt was de diepste kollong 4.5 M. diep, 24 jaar later was de maximumdiepte nog slechts 5 Meter. In 1873 werden 96 kcehtontginingen tegen slechts 5 kollongs en 14 koelit kollongs bewerkt; in 1874 was deze verhouding 96 tegen 7 en 47; in 1885:13 tegen 13 en 59 en in 1899: 7 tegen 6 en 72. De bewerking van de veilige koehtkoUongs toonde afdoend aan, welke enorme rijkdommen aan kaksa in de aarde verscholen lagen, maar hun aantal was niet onbegrensd. Overigens hebben de koehtkoUongs, dus de kollongs op den hoogen grond, of in zeer kleine ondiepe waterarme valleien gelegen, de fraaiste hoofdelijke producties opgeleverd, zeker niet omdat hun kaksa gemiddeld rijker is, dan die der kollongs in de groote valleien, maar omdat zij zonder stagnatie regelmatig konden worden uitgewerkt. Eenige merkwaardige cijfers uit dien tijd staven deze bewering. In het arme district Tandjong-Pandan zijn enorme hoofdelijke producties gemaakt in de mijnen no. 2 Ajam, no. 3 Assam-Belobang, no. 9 Klapa-Kera, no. 11 Seroe en no. 12 Penjabin, in de jaren 1862, '65, '67, '65 en '62 en wel respectievelijk 39,32,76,50 en 41 pikols. In het even arme Dendang maakten de mijnen no. 2 Limoes en no 11. BatoeTinggih, hoofdehjke producties van 40 en 63 pikols in 1877 en 1881. In Lenggang bracht de rijke mijn no. 1 Meranteh het in 1863 tot 123 pikols hoofdelijk product en de mijn no. 43 Djilalang tot 49 pikols. In de rijke districten Manggar en Boeding werden over lange series jaren geregeld zeer hooge producties behaald. Zoo leverde de Manggarschemijnno. 3 Damar gedurende 27 jaar met gemiddeld slechts 95 man, 75880 pikols tin, of een H.P. m 30 pikols, No. 12 Batoe-Besie in 26 jaar, 64945 pikols tin met gemiddeld 90 man een H.P. = 28 pikols. No. 13 Garoemedang in 25 jaren, 54103 pikols tin met gemiddeld 98 man, een H.P. = 22 pikols. Mijn no. 30 Bangkoeang in 25 jaren 74340 pikols tin met gemiddeld 136 man, een H.P. mm 22 pikols. In Boeding leverde de mijn: no. 1 Rajah in 24 jaren, 77150 pikols tin met gemiddeld 65 man, een H.P. = 19 pikols. No. 3 Klapa-Kampit leverde in 24 jaren, 56724 pikols tin met gemiddeld 100 man, een H.P. = 23.6 pikols. In de koehtkoUong periode werd dan ook op Bilhton het record hoofdelijk product van 21.87 pikols gemaakt in 1878—79. Den draad der beschrijving der kohongontginning even loslatend, zullen enkele regels gewijd worden aan de vermelding eener werkwijze, die tot op' den huidigen dag de beschreven ouderwetsche koeht- en koUongontginningsmethode volgt, zij het dan ook,


163

dat aan de kongsies dezer zg. particuliere leverantie (P. L.) waar zulks oordeelkundig is, tegenwoordig ook moderne ontginningsinstallaties worden toevertrouwd. Gelijk aan Ruth werd toegestaan de geoogste akkers na te lezen, mochten op Bilhton vrouwen en ouden van dagen erts winnen uit de tailings der koelitvelden en kaksawasscherijen, alsmede uit het aanveegsel en de slakken der smelthuizen. De onderneming kocht hun product tegen den adatprijs van ƒ 20 per pikol op en won op deze wijze de verhezen uit het grootbedrijf betrekkelijk goedkoop terug. Bij de Europeesche leiding was deze nalezing periodiek in tel of in ongenade, want de kongsies handelden wel eens even als Boas, vooral wanneer de familie van een lofoeng nalas en heten dan te veel erts naar de waschschalen der vrouwen en oudjes vloeien. E n ook, toen de onderneming ter wille van een billijke betaling der kongsies, een ijverige ploeg, die alles tegenhep beloonde met een geldbedrag, alsof zij haar contractueel H.P. had behaald, was er een prachtige aanleiding tot knoeien door erts uit die ploeg te verkwanselen aan de Particuliere leverantie werkers, die voor het reeds betaalde nog eens ƒ 20 toucheerden en een „commissie'* afdroegen aan de kongsie. Telden dergehjke bezwaren erg, dan werd de Particuliere leverantie verboden, voelde het beheer zich sterk, om fraude te voorkomen, of namen zij die op dèn koop toe, dan verheugde deze werkwijze zich in grooten bloei. De arbeiders der Particuliere leverantie waren gehjk gezegd aanvankelijk oudjes en vrouwen, de laatste droegen in functie een mansbroek, omdat zij in sarong geen afgedekten kong mochten betreden. Daartegen verzette zich het bijgeloof der Chineezen even sterk als tegen het dragen van schoenen of een paraplu bij het bewandelen van zulk een teere plek. Een en ander vertoornde de tahooze daemonen, die den Chinees het leven onaangenaam maken en in casu heten zij het erts verwelken en verdwijnen. De overlevering vermeldt het avontuur van een Vertegenwoordiger, een toean koewasa (de heer der macht), die een kaksalaag geschoeid betrad en slechts aan een pak slaag van de te hoop loopende mijnwerkers kon ontkomen door hun magen te verzoenen met een vet varken en de daemonen met een offer van martjons (voetzoekers) en waskaarsjes. Sinds de deelgerechtigden, de sinhoens werden vervangen door de loontrekkers, de kiauwkoengers, het het den mijnwerkers koud of de Olan-kwie (deHollandsche barbaar) zijn belang met schoenen aan vertrad, zoodat men nu rustig geschoeid den kong kan inspecteeren en daarmede bhjkbaar de kwade geesten uit de kaksa heeft gejaagd, want heden ten dage ziet men de noempanghoofden evenmin meer barrevoets het werk leiden. In 1858 werd voor het eerst een productie van 33 pikols Particuliere leverantie tin vermeld; tot 1871 leverde zij per jaar enkele honderden pikols. Als hoofda
164


heropend, nog eens gestaakt in 1889, weer geopend, behalve voor Manggar in 1890, totdat men sinds 1892zich voor goed sterk genoeg achtte om „de kerk in het midden te houden", en sindsdien geregeld op 2 a 3000 pikols tin van zeer lagen kostprijs rekenen kon. Sinds 1910—11 is de Particuliere leverantie gebruikt om de door de noempangs opgegeven gebieden nauwkeurig na te lezen. Men was van bijna 100 mijnen (vide bijlage 5) gekomen op ongeveer 70, een getal, dat in 1924—25 tot 10 is ingekrompen. Deze laatste groote inkrimping is een logisch gevolg van het concentreeren van kracht en arbeiders op weinige, zij het ook zeer groote ontginningen en het reserveeren van bepaalde gebieden voor het uitsluitend bewerken door grootgrondverzetinstallaties. Het aantal noempangs dat zijn maximum in 1887—88 bereikte met 580 stuks en in 1910— 11 nog ruim 300 bedroeg, is hierdoor in 1924—25 tot slechts 26 gereduceerd. In 1910—11 was het echter wel reeds gebleken, dat het restant reserve in vele oude mijnen zijn uitputting nabij of te arm was, om door noempangs verder te worden bewerkt. De sluiting van verschillende mijnen, vooral in de armste districten was hiervan het gevolg. De administrateurs wisten echter wel, dat hier en daar randjes en kantjes waren bhjven zitten, dat er stukjes waren, die bij waterovervloed een paar maanden van het jaar bewerkt konden worden, en er de rest van den tijd gelegenheid was, om andere deelen, die droogte noodig hadden, te ontginnen. Door hun contact met de lofoengs, die met weinig vreugde het sluiten hunner mijnen begroetten, hoorden zij van oude lieden, die om redenen hun alleen bekend, geheimpjes bewaarden van goede plekjes, toevallig gevonden bij het graven van een bandar of een waterput of gelegen onder een woning, die men vroeger niet af kon breken, doch nu een bouwval geworden was. Maar bovendien kwamen in elke oude rnijn nog wel terreintjes voor, welker geïsoleerde hgging of geringe uitgebreidheid de dure voorbereiding van een noempang niet dragen kon. Op dergelijk gebied organiseerde men kleine kongsies van ervaren mijnwerkers, die hever op eigen risico scharrelden, dan zich in noempangverband bonden en dan ook vrijgelaten werden om als het ware „het water te volgen". Aan het populair maken van deze werkwijze zat meer vast dan in dit bestek vermeld kan worden;doorzuinige levenswijze en selectie van arbeidskrachten bloeiden in de Particuliere leverantie echter de sinhqengemeenschappen weer op, die meer en goedkooper tin produceerden dan de laatste noempangs der gestorven mijnen. Particuliere leverantie ploegen werken toegewijder dan noempangs, hoewel uit grondverzetcijfers geen grooter ijver, dan in het georganiseerd bedrijf blijkt. Een vergehjking tusschen deskundig voorgelichte, met machines goed voorziene noempangs, welke bovendien het technisch best gelegen of best voorbereide terrein bewerken en de muizengaatjes der Particuliere leverantie, afhankelijk van de grilligheid van het klimaat, zou ook mank gaan. De in de bijlage 5 vermelde Particuliere leverantie producties leveren het bewijs van het slagen van deze werkwijze, die eerst georganiseerd is in de arme districten en later


165

ook in Manggar, waar weinig opgegeventerreinlag en geknoei met de dichtbij gelegen noempangs werd gevreesd. Sinds 1920 werd aan de P. L. belangrijke uitbreiding gegeven door aan intelligente hoofden kleine pompbaggerinstallaties te verstrekken, waarmede, voor handgrondverzet onontginbaar terrein met succes verwerkt werd. Zelfs zijn er twee P. L.'s welke miniatuur-ertsseparatieinrichtingen in bruikleen ontvingen, om primair erts te ontginnen. Op deze wijze groeide de P. L. uit tot een ontginningswijze, welke meer dan een kwart van de geheele Billiton-productie levert. Daarbij herhaalde Bilhtons geschiedenis zich, waarin de de de Particuhere sinhoen geleidelijk leverantie dus toch moest wijken voor eigenlijk de naleden kiauwkoenger. zing,309.500pikols Toen bleek, dat tin,waarvanP.B.P. de met baggerpomL.'s, 53.000 pikols. pen toegeruste P. Het aantal P. L. L.'s de zg. P. B. ploegj es is enorm P. L.'s het bij groot. In 1916-17 de noempangs met bewerkten zij 357 succes ingevoerde ter rein tj es, in 1921taakwerksysteem 22, 730, terwijl in niet konden toede jaren 1922-23 passen, werden zij tot en met 1925-26 in 1925—26 weer door 1061, 1073, opgenomen onder 1029enll68ploegdenoempangs, zoojes tin werd geprodat het P. L. produceerd. ductvan 1924—25, Het is de Bilhtongroot 50.000 pikols sche Ruth dus even tin, naar recordcijgoed gegaan als de fer is geweest. vrouwe uit het OuPulso In 75 jaren leverde Testament. Terugkeerend tot de kohongontginning, welke werd verlaten, toen nog slechts de kaksakegel (kaksa-toy) en niet de rookpluim uit den machineschoorsteen, haar aanwezigheid verried, wordt begonnen met de vermelding van de invoering der eerste machinale groevebemaling in 1886, door middel van pulsometers. Deze „godoks" (kikvorschen) met hun „fokau" (staande ketel) leverden 5 tot 8 P.K. en steunden of vervingen de kettingpompen; met twee of drie zulke stoompompen konden waterrijke en vrij diepe kollongs droog gehouden worden. Het veel gesmade werktuig had het voordeel, dat de weetgierige Chinees er niets aan kapot kon maken, zijn eenvoudige samenstelling met geen ander bewegend deel, dan den kogel in den hals eischte geen technisch toezicht.

166


Toen echter in 1904—05 een achttal locomobielen (minkau) van 20 P . K . en centrifugaalpompen op Bilhton aankwamen, en een deel daarvan voor de kohongbemahng werden bestemd, veroorzaakten deze toch waarlijk niet machtige aggregaten een omwenteling in het inzicht in de koUongbewerking. Binnen enkele jaren werd de diephggende ertsreserve in ontginning genomen en kostte het den administrateurs minder moeite een locomobiel „los te krijgen" dan vroeger het geld voor een kippenhok. Een goede groevebemaling deed dan ook veel meer, dan het kollongwerk onafhankelijker maken van het klimaat. De kollongs konden veel grooter uitgezet worden, zoodat de verhouding tusschen nuttig en totaal grondverzet gunstiger werd door den geringeren invloed der taluds. De taludbeschoeiing had korter tijd te dienen, viel dus van lichter hout uit, een groot voordeel, waar het zware „kiauw" (beschoeiing) hout schaarsch geworden was. Die kortere dientijd was het gevolg van het sneller opschieten der koehes, die nu in een goed droge groeve arbeidden en minder tijd besteedden aan het repareeren en het stutten der vroeger slecht gedraineerde taluds. De centxifugaalpompen loosden 4 a 6 M . water per minuut, 10 maal meer dan de kettingpomp, driemaal meer dan de pulso, en die ruimte van water, maakte het khotten tot een ononderbroken vreugde. De wateraandrang in diepe kollongs moest groot zijn, wilde hij de centrifugaalpompen de baas worden; riskant terrein werd dus veiliger, een nieuwe ertsvoorraad kwam binnen den greep der exploitatie. Bij elke volgende verbetering van de ontginningstechniek zijn bovengenoemde voordeelen in ruimer mate opgetreden, zoodat met deze eerste vermelding voor de rest van het betoog kan worden volstaan. Wat de stoombemaling niet bracht, was oeconomie van arbeid en machinekracht. Het oppikelen van den grond, het verticale gedeelte van het grondverzet, was zeer vermoeiend en drukte de werkcapaciteit van den koelie, de machines werkten alleen volle kracht bij het khotten of in den zwaren regentijd, het gesol met de kaksa langs de kollongtrappen bleef spillage geven. Doch de grootste hindernis tegen oeconomisch werken was gelegen in de tegenstrijdige belangen van de onderneming en de kongsie, kort te definieeren met: „de pikol tin representeerde voor de onderneming een waarde van ongeveer ƒ 100 en voor de kongsie van slechts ƒ20. Bovendien interesseerde de ploeg zich slechts één jaar voor de uitwerking van een terreinen moest probeeren in dien tijd het contractueel hoofdelijk product te behalen. Na 1886 behoefde dit H . P. niet meer 14pikols te zijn, de administrateurs konden aan de hand der boorprognose en eigen inzicht den eisch verlagen en hun begrijpelijke neiging om met tevreden ploegen te werken bracht dien eisch op lager peil, dan goede ij ver billijken kon. Een kongsie begon zoodoende het werkjaar met fikschen moed. Viel de eerste kollong mede en rezen de kansen om ettelijke pikols boven het contractueele H . P. te komen, dan werd er hard gewerkt, doch niet oeconomisch. 3


Transport van een locomobiel door een vallei

167

168


Want de dikke kaksalaag, die geleidelijk door de mijnwerkers ontbloot werd, begint arm, om dieper steeds rijker te worden en in een volgende kollong wacht den „dobbelaars" bijna zeker een nieuwe dikke laag. Als goede rekenaars uit het hoofd becijferden zij hoeveel tijdroovende taken er noodig waren om het arme bovenste deel der kaksa moeizaam op te pikelen en hoeveel voordeeliger deze besteed zouden zijn aan het snel voortjagen naar de volgende kollong. Bij een tinbetaling van ƒ 20 per pikol kon men gemakkehjk nagaan, waaraan ongeveer 20 taken (de taak op ƒ 1 gesteld) het voordeeligst besteed konden worden, en men mag aannemen, dat kaksa met 5 a 6 hoen erts, dat is ertsgrond van een tinrijkheid van 35 è. 42 pikols tin per 1000 M . de moeite van het oppikelen niet waard was en terzijde werd geschoven. Indien buiten de eigenlijke rijke saloe (ertsloop) nog eenige armere aftakkingen optraden, negeerde de kongsie dergehjke aanwijzingen, want het ontginnen van grenskollongs (phanphoeks) stelde het bewerken der wachtende rijke groeve uit. Wanneer het jaarbegin met een tegenvallende eerste kollong inzette, zakte de moed. De lofoengs wisten wel, dat het volgend jaar een pleister op de wonde niet zou uitblijven door uitgifte van beter terrein of verlaging van het contractueele H.P., maar hun-kongsie, die zich voor één jaar verbonden had was daarmede niet geholpen. De „fleur" was van een tegenvallende noempang bijna steeds af en de daaruit voortvloeiende nadeelen lagen nog minder in slapheid of luiheid, dan wel in onverschilhgheid ten opzichte van het zoo goed mogehjk winnen der tegenvallende ertslaag. De kongsie redeneerde, dat het behalen van twee of vier pikols minder dan het z.g. quantum voor haar precies hetzelfde was. Het met de loefoengs gecontracteerde hooge loon kregen zij toch niet en de onderneming gaf hun in allen gevalle een garantieloon, dat door het ontginningsresultaat niet beïnvloed werd. Wel verbeurdén zij dat loon bij luiheid en hepen dan de kans niets meer te toucheeren dan het bij koeheordonnantie vastgestelde loon (de zwaarste straf voor den contractant op Bilhton), doch hiertegen was te waken, door het plegen van schijnijver, bhjkend uit een voldoend grondverzet; dat gepraesteerd kon worden als zoo min mogelijk tijd werd besteed aan het tijdroovend uitgraven der arme kaksa. In beide gevallen hebben de administrateurs ondervonden wat het zeggen wil „te doen ontginnen". Met hun vijven controleerden zij honderden ploegen, die elke maand „vorachriftgemasz" bezocht moesten worden, per buggy, te paard of te voet, langs paadjes over boomlooze hoogvlakten of door moerassige streken, waar water van 35° C. op bleef staan en dat diepe kuilen verborg (tradjak). E n als paarden en beenen moe waren, wachtten het pakhuis, de kasrekening, de nota van open aanmerkingen, de werkplannen, de begrootingen en de afrekeningen op het kantoor — en in dien tijd gebeurde er in de ontginningen veel wat verkeerd was, doch niet geheel onbegrijpelijk bij de geschetste relatie tusschen opkooper en ontginner. De administrateurs uit dien tijd slaakten menigmaal de verzuchting: „Je vangt een Chinees niet voor één gat". Zij kunnen er zeker van zijn, dat hun tegenspelers in hun bloemrijke taal hetzelfde van den toean kongsie (administrateur) hebben gezegd. 3

Billiton


Kollong met kettingtransport

ON

170


Men speelde van weerszijden een fijn schaakspel, men deed ingenieuze zetten en erkend mag worden, dat een goed administrateur meer partijen won dan verloor en menig ploeghoofd overtuigde, dat goede uitwerking van zijn terrein hem op den duur verder bracht, dan een gelukte streek, en één gesnapte onregelmatigheid hem den steun van den toenmalig almachtigen toean kongsie deed verhezen. Vennindering van het aantal ploegen, dagehjksche, onverwachte contróle en een juistere betalingswijze maakten het mogehjk om een ertsafzetting welke per M . meer aan tin bevatte, dan zij de onderneming kostte, te winnen. Een en ander kwam vanzelf tot stand, toen het machinaal grondverzet zijn intrede deed, of beter, goed gevestigd raakte. De eerste belangrijke poging daartoe dateert van 1905 in Manggar, met den opzet van het zg. kettingtransport, op diep en slap terrein in de mijn no. 30 Bangkoeang, waarbij een stoomlier kipwagentjes, welke in de kollong gevuld werden, langs een kabel optrok. Deze installatie, die duur werkte, was een typische herhaling van Loudons poging in 1857, om houten karretjes met ijzeren wielen langs houten rails op te trekken. In Lenggang, in de mijn no. 1 Meranteh, nam men, overigens mislukte proeven, met een kabel zonder eind over loopwielen gelegd en door Chineesche pomptrappers rondgedraaid. De kabel was voorzien van haken, waaraan de koehes in de kollong hun gevulde draagmandjes hingen, welke bovenaan gekomen, in een kipkar werden geleegd. Voor het transporteeren van heuvelkoeht en ertshoudend gesteente naar een stampbatterij en wasclhnstallatie werd in Boeding, op den G*. Klapa Kampit in 1908—09 een Bleichert hangkabelbaan in dienst gesteld. Technisch voldeed de ihstaUatie goed, maar remhellingen pasten beter bij het uitgestrekte koehtterrein. De in 1908 ingevoerde transrx)rtbandmstallaties konden zich ongeveer 10 jaar handhaven. Het waren 6 dM. breede kemelsgaren- of rubberbanden, over loopwielen bewogen door een locomobiel. Ook zij schakelden een deel van het pikel-grondverzet uit, maar niet geheel, want de koehes moesten de aarde met hun mandjes naar den laadvloer brengen en dezen beldimmen, zoodat de vermeerdering van grondverzet weinig beduidde. De door den band opgevoerde kaksa viel in een lange waschgoot, waarin dus met uitschakeling van den aanleg van den kaksahoop, het erts direct gewasschen werd. Daarbij bleek op merkwaardige wijze dat het waschrendement niet onbelangrijk steeg. De analyse van het tinerts uit deze waschgoten viel lager uit, dan men op dezelfde terreinen jaren lang had ervaren en verdere proeven bewezen, dat enkele bijmengselen in het concentraat bleven, maar ook veel fijn tinerts, dat vroeger gehjk daarmede afvloeide, nu gewonnen werd. De vermelde min of meer eenvoudige grondverzet-installaties beïnvloedden techniek en oeconomie van uitwerking slechts in geringe mate. Geheel anders werd het, toen in 1909 op de zeer diepe en machtige reserve in de mijn Manggar no. 30 Bangkoeang, de groote installatie werd geplaatst, welke het verticale en het horizontale grondverzet beide voor haar rekening nam en het personeel de reusachtige 8


171

Kollong met transrwrtbandinstallaties

groeve leerde kennen, waarin een enkele arbeider, als in eenzaamheid verloren, alles doet wat geen grondverzet is. Het was de Suctiondredge, reeds in Australië en de Federated Malay States bekend en in Bilhton onder den naam van Spuitbagger (S. B.) ingevoerd. Bij de Spuitbagger werkwijze wordt de grond losgemaakt door krachtige waterstralen die op het werkfront beuken, de gevormde modder vloeit naar een zuigkuil waar een machtige centrifugaalpomp ze oppompt en wegperst naar een tailingdepot, of als kaksa wordt verzet, naar een zeer breede en zeer lange waschgoot (tailrace). Na gebleken succes met deze werkwijze zijn sinds 1911—12 doch vooral sinds 1914 15 kleinere baggerpompen ontworpen, geschikt voor ontginning van minder diep terrein in noempangverband bewerkt (pompbaggers, P. B.'s.) Aanvankelijk werden deze P. B.'s ook met spuitkracht toegerust, waarvan men is teruggekomen sinds bleek, dat op niet diep terrein arbeiders goedkooper den grond konden los maken dan spuiten. Het P. B. grondverzet komt dus neer op senu-machinaal grondverzet. In de P . B . ploegen was er aanvankelijk geen kwestie van goedkooper grondverzet dan in de handgrondverzet-noempangs, dat door elkaar genomen op 75 cents per M . gesteld kan worden. Toch bleken desondanks onmiddelhjk de enorme voordeelen aan de nieuwe werkwijze verbonden. 8

172

DE WINNING VAN HÉT ALLUVIALE TINERTS

De invloed der taluds werd in de zeer groote groeve tot het verwaarloosbare gereduceerd, de beschoeiing kon practisch gesproken geheel achterwege bhjven, men het de taluds nastorten totdat ze hun natuurlijke helling kregen, groote instortingen door slappe aardlagen veroorzaakt, waren in hun gevolgen zelden desastreus; waar de geschiedenis groote rampen vermeldt, werkte men op buitengewoon diep en moeilijk terrein, waarop handgrondverzét ten eenenmale uitgesloten zou zijn geweest. De enorme blootgelegde kongvlakken beheerschten als het ware zulk een groot deel der ertsafzetting, dat men haar aard en vorm op juiste wijze kon beoordeelen en waardeeren, zoodat de weg gewezen werd naar hare voortzetting, ook daar, waar de boren „misgeprikt" of gefaald hadden. Daardoor was een ontginningsuitstapje buiten de grenzen van het geregistreerde terrein niet of weinig riskant, temeer wijl verruiming van den insteek, op het juiste oogenblik geschied, weinig extra-kosten voor het grootere grondverzet medebrengt. Bij die uitstapjes bleek afdoend, hoe menigmaal en hoe progressief, de booraanwijzingen faalden op het steeds armere terrein, dat met baggerpompen met succes werd ontgonnen. Aan deze werkwijze is dan ook, naast studie en ervaring, het juiste inzicht van den nieuwen tijd in den aard der kohongafzettingen te danken. De verhooging van het waschrendement door het gebruik der tailraces bleek veel en veel grooter, dan men zich daarvan ooit had voorgesteld. Dagehjksche leiding en contróle door hetEuropeesch personeel maakten het mogehjk, de P. B.'s in 24 uur bedrijfs te laten werken; daarmee werd het oeconomisch gebruik der machines bereikt; de kollong bleef geen minuut buiten toezicht, zoodat de zeer kleine oorzaken, welke in zulke tijdelijke groeven aanleiding tot ongelukken geven, bijtijds onderkend werden. Tenslotte konden door het dagen nachtbedrijf eigenlijk drie noempangs tot één vereenigd worden met weinig meer kosten voor behuizing, medisch toezicht en tallooze andere algemeene zaken, dan voor één noempang noodig waren. In den loop van tien jaren zijn de baggerpompen én constructief én organisatorisch aangepast aan de voor hen geschiktste terreinen, de beschikbaar gestelde kracht en werkwijze zijn in overeensternrning gebracht met terreindiepte en de afmetingen der groeve, het noodig geachte aantal arbeiders is „tot in decimalen" nauwkeurig vastgesteld, de taak der arbeiders is niet meer het transporteeren van den grond, dat doet het langs het werkfront stroomend water, hetwelk de met linggies losgestooten aarde tevens vermoddert en meevoert naar de baggerpomp. De koehes leiden en voeden den modderstroom in de juiste richting en verzorgen de juiste menging. Zulk werk is voor de arbeiders echter een taak, die zonder lust en ijver vervuld, haar volle wanpraestatie ten laste der onderneming brengt. Het is toch zeer lastig te controleeren, of een koelie „het water over Gods akker laat loopen", of dat er verstoppingen van dezen modderstroom door zijn schuld ontstaan. In dit opzicht is groot succes behaald door de recente invoering van het taakwerk

\

RONTGINNING


co Overzicht Spuitbaggerontgiiirjing

174

DE WINNING VAN HET AIXÜVIALE TINERTS

dat bepaalde daggrondverzetten eischt en de arbeiders elkaar onderling doet controleeren. Met heel wat minder inspanning, dan vroeger bij het handgrondverzet, behalen de noempangs nu jaarverzetten, welke den kostprijs per M*. gemiddeld over diepe en ondiepe, lastige en gemakkelijke ontginningen van ƒ 1.09 in 1917—18 tot ƒ 0.53 per M . in 1924—25 omlaag hebben gebracht. De volgende en laatste stap van de moderniseering van het rjedrijf werd gezet door de invoering der emmerbaggerinstallaties (Emb.), waarvan de eerste, zeer duur in oorlogstijd gekocht, niet weinig suggestief „de Eersteling" werd genoemd. 8

De Emmerbagger Eersteling

Bij haar inwijding was er natuurlijk weer feest. Vele uren na het hoogtepunt, de dames waren al naar huis en wachtten slapeloos den terugkeer hunner echtvrienden, het een adjunct-administrateur, een toeankongsie ketjil (een klein-administrateur) zich wat smalend jegens den dredging-master uit, over het jankende, bonkende, knersende, logge ding, dat domweg aarde verslond en stiekem den kong aan het oog onttrok door het van modder bezwangerde water waarin het dreef: „Je moest maar gelooven, dat het geen erts het zitten". De baggerbaas vond dag, tijd en plaats ongeschikt voor lang argumenteeren en bewees met „één slag", dat hij meester was op zijn terrein. Een chef, die den volgenden dag van. het debat hoorde en waarschijnlijk onder den indruk van het feest in bespiegelende stemming verkeerde, merkte op, dat de nederlaag van den toeankongsie ketjil het voorteeken was van den ondergang van het oude.


175

Meer cijfers, in den loop van het betoog nog te vermelden, zullen bewijzen, dat zijn vcDrspelling juist was, hier worde volstaan met de mededeeling, dat de Emb. den grond in 1924—25 voor ƒ0.37 per M . verwerkte. Met het verdwijnen van het oude, verhest veel zijn individuahteit. Nog heet de hoogste chef de Vertegenwoordiger de „toean koewasa", de hoofdadnunistrateur de toean kongsie besar, de administrateur de toean kongsie, de reeds zeldzaam geworden landmeter, de toean oekoer (meter), het adjunct-landmetertje, dat waarschijnhjk niet meer bestaat, vroeger de bibit (het zaad) waaruit de adrninistrateurs gekweekt werden, de 8

Europeesche beambten in de oude kleederdracht te paard

toean oekoer ketjil, de districtsrnaclünist de toean satoe, maar de gespeciahseerden moeten het al stenen met een aanwijzing van hun lengte of hun haarkleur of een geradbraakten naam; voor hen die zoo velen zijn en zoo veel minder contact met de Chineezen hebben, worden geen karakteristieke titels meer uitgevonden. Het kan niet anders, de employés zijn niet meer de groote en kleine pausjes, angstvallig districtsgewijze verdeeld, die op de rondreis bij boeksluften den toean koewasa tot de districtsgrens tegemoet reden, gekleed in de Bilhtonsche uniform: gestreepte blauwe broek, kabaya en trindak (zonnehoed). Het wel en wee der duizenden koehes heeft nog steeds hun belangstelling, maar niet meer al dat individueele, dat huiselijke, hetgeen hun vroeger ter beoordeeling en beslissing werd voorgelegd.

DE WINNING VAN HET ALLUVIALE TINERTS 176 De techniek en het grondverzet eischen bijna hun geheele persoon, het oude „berdamaï" (door overreding meenmgsverechillen verzoenen) is vervangen door het bevel. In auto's en op motorfietsen snellen zij naar hun ontginningen, die zij dageüjks in stede van maandelijks inspecteeren. De ouderen hebben den enormen overgang van het zeer oude naar het nieuwste, in betrekkelijk zoo weinig jaren beleefd, vergemakkelijkt en mogehjk gemaakt, soms met twijfel in het hart of „oyt soo'n holle zee was bevaren".

Interieur ponton S. B. IV (spuitpompen)

soms met bruisend enthousiasme, dat geen palen meer kende, ten slotte allen stevenend in den juisten koers met de juiste vaart. Men prijst in Holland de menschen eerst na hun dood; wat van het vele, gewrocht in de twee laatste decennia aanden een, welk deel vanhet succes aan den andertedanken is.blijvehetgeheimderinsidereenmogebijheteeuwjub^ Nu zij het genoeg te zeggen, dat Bilhtons tinduikers en „kaksakrabbers" en hun helpers, die de nevenbedrijven verzorgen, een keurcorps vormen, waaraan het bestuur in Holland, en het vaderland zelf dat het toch ook voor / deel dient, grooten dank is verplicht, waarvan het zich is bewust en waarvoor het goed beloont sinds het inzag, wat het moderniseeren van het bedrijf geëischt heeft van zijn employé's. B

8


177

De zeer in het kort aangegeven moderne ontginningsinstallaties vereischen gedetailleerder beschrijving. Een spuitbagger is een schip, waarop alle voor de ontginning noodige machines met haar krachtwerktuigen zijn ondergebracht. Zoo zijn bij de door stoom gevoede installaties (S. B . I en S. B . II, welke inmiddels buiten dienst zijn gesteld) de stoomketels, en bij de electrisch gedreven S. B.'s (S. B . III, IV, V) de elektromotoren op pontons geplaatst. grondverzetmachines bestaan uit centrifugaalpompen, deels gebruikt voor het De grondverzetm P. K . gedreven, de leveren van spuittwee spuitpompen water onder druk, gebruiken 165 en deels voor het op110 P. K . ; op de pompen van het nog vrij nieuwe S. grondmengsel. B. IV en V is men Slechts de waschweer teruggekoinstallatie staat men tot één bagbuiten de ponton, gerpomp van 12", boven op het maai-, die400P.K.noodig veld. heeft; hier staan Op de S. B . I. bovendien 3 spuitstaan 6 spuitpompompen, elk gedrepen, elk verbruiven door een motor kend 90 P. K . die 4 van 150P.K. naast a6M .waterper mielkaar op de ponnuut leveren met ton, leverend 6M . 44è.55M.druk. De water per minuut baggerpomp van bij 55 M. druk. 15"diameterneemt De opstelling aan 550P.K.af. boord van een schip Op de S. B . III heeft groote voorstaan2baggerpomdeelen. Zuigput spuitbaggerinstallatie pen van 12" door ' Ligt de instaUamotoren van 165 i-i-ï+V» o W o n H *a + tie eenmaal op den kong, dan kan men den zuigput zoo diep daarini uithakken, dat deAd modder goede twvloeihelhng krijgt. Een dergelijke lage opstelling op den grond in den taludvoet, ook noodig om een zoo gering mogelijke zuighoogte te verkrijgen, zou veel te gevaarlijk zijn, want bij een rnachineaverij of een zware regenbui zouden pomp en krachtwerktuig spoedig onder water komen en onbruikbaar worden. Overkomt een S. B . zoo iets, dan gaat ze kalm drijven en zij kan de groeve direct weer leegpompen na het repareeren der beschadiging. Doch bovenal wordt bij het gebruik van een ponton de verplaatsbaarheid derinstallatie zeer eenvoudig en zulks is bepaald noodig, want eengrondverzetmachine, welke in dat opzicht niet elastisch is, hindert de ontginning meer dan zij helpt. v

3

8

Billiton

1 2

178


Het water voor de spuitpompen, dat na zijn spuitplicht gedaan te hebben, tezamen met suppletie- en kwelwater den losgemaaktenengoedgedesintegreerden grond naar den pompkuil voert, wordt van het maaiveld aangevoerd, door een op de spuitpompen aangebrachte pijpleiding. In diepe S. B. kollongs (25 Meter) krijgt dit water al een natuurlijken druk van 2 atmosferen,' welke door de pompen tot 6 of 8 kan worden opgevoerd. Onder dezen druk spuit het water uit straalpijpen (monitors), welke dicht vóór het werkfront op den kollongbodem zijn opgesteld.

Monitor Eén man kan de van een kogelgewricht voorziene monitor, van goed uitgebalanceerde constructie, zonder inspanning, de gewenschte elevatie of baksrichting geven. De druk en de hoeveelheid van het water kunnen gewijzigd worden door het opschroeven van grootere en kleinere mondstukken, terwijl de spuitleidingen van spruiten voorzien zijn, om het aantal te werk gezette monitors te vergrooten. De sterke waterstralen rameien den grond van de werkfronten stuk, of ondergraven deze, door sleuven te spuiten waardoor aardbonken van tientallen M . groot in de kollong rollen en verbrijzeld worden in hun val. Op klei werkend beoogt het spuiten vooral het desintegreeren van deze taaie grondsoort; in harde klei boren de stralen als petardijzers diepe gaten tot zij eindelijk sphjt. 8


Een Spuitbaggerinstallatie

£4

co O


Spuiten tegen het werkfront


Spuitenriaarden zuigkuil

00

182


Tailrace op ijzeren jukken

Het desintegreeren verbetert het waschrendement belangrijk, want kleibahen nemen op hun roltocht door de tailrace ertskorrels mede. Hoewel zooveel doenlijk een voldoende helling naar den pompkuil wordt verzorgd, treedt veelal spoedig na het bereiken van het ponton-niveau verminderde toevloei op, ook wordt bij het verwerken van makkelijken grond het mengsel wel eens tijdelijk te zwaar, zoodat moraines van bezinksel worden gevormd. In die gevallen draait men de monitors om en spuit de aarde pompwaarts. Zoo ziet men van den kohongrand af, drie, zes of twaalf machtige schuimende stralen de werkfronten beuken, of sissend de kollongmodder voorwaarts zweepen. Sommige stralen uit nauwe nozzles verspreiden zich nauwehjks en striemen weerstandbiedende lagen, andere breiden zich waaiervormig uit tot kegels van witschuimend vocht, dat klettert op zachte zandlagen, die wegsmelten als sneeuw. Klei en zand, in honderden eeuwen netjes laag voor laag gevormd en gedekt door een dun humuslaagje, waarin de Natuur wat armoedig leven zaaide, worden in enkele minuten door elkaar geworpen en in een modderavalanche naar den zuigput gevoerd. Daar slaat de machtige waaier van de baggerpomp, die 450 a 600 omwentelingen in de minuut maakt, het gulzig in de pomp en stuwt het mengsel door een paar honderd meters lange persbuis naar het tailing-depot of in de tailrace. Dergelijke tailraces zijn lange hellende waschgoten, die vroeger van ijzer vervaardigd en op ijzeren jukken gemonteerd werden. Tegenwoordig bouwt de installatie zelf dijken op, waarop men houten tailraces legt.


In de tailrace

183


184

Dit geschiedt door tusschen twee rijen palen met verankeringen, zooals bij het khotten werden beschreven, de persbuis uit te laten monden, welke met een toevoer van 80 a 120 M . aarde per uur zulk een dijk in weinig tijd vormt. 3

In de groote tailraces zijn weinig heden noodig om de ertsconcentratie te bevorderen, het gaat bijna van zelf. Neemt men 's avonds, vanuit het erf der adnunistxateurswoning in Manggar op den G* Samak een kijkje op het bedrijf, dan geven de op regelmatigen afstand geplaatste

Spuitbaggerinstallatie achter afsMtdam lampjes boven de tailraces den indruk van hellende straten, en het beeld van een op heuvels gebouwde stad. Een diepe S. B. kollong moet natuurlijk in 3 of 4 étages worden bewerkt, want een zuighoogte van 6 M . is het maximum toelaatbare. Nadert dit stadium, dan maakt men met spuit en pomp een kleine groeve dicht bij deinstallatie.Nahetnetjes afvlakken dernieuwe plaats voor de ponton, wordt water in de kollong toegelaten, de ponton gaat drijven, wordt verhaald tot boven de nieuwe diepe ligplaats en men pompt de groeve weer leeg. Is eindelijk de eerste kollong geheel tot den kong uitgewerkt, en wordt de afstand van het werkfront naar den zuigput (als regel 70 M.) te groot om snel toevloeien te kunnen verwachten, dan is het tijdstip der groote verplaatsing aangebroken. Daarvoor spuit men eerst een kleine nis in het werkfront, welke plaats genoeg biedt voor de S. B. en vaart na de kollong geïnundeerd te hebben daar door een nauwen hals in.


185

Men sluit den hals af met een door de pomp opgeworpen dijk en is dan voor de toekomst vrij van het kwelwater uit de oude kollong. Het is in dit geval noodig een reep ongetogen terrein als dijk te laten staan. Wil men dit niet, dan moet de S. B . na een verhuizing tot dicht , bij het oude werkfront, een dijk over de geheele breedte der oude kollong achter zich „opspoelen". Achter dezen dijk deponeert de installatie de uit het nieuwe terrein weggepompte aarde; het oude khotwerk is dus bij deze werkwijze losgelaten, behoudens ingevallen dat partieele uitbreidingen aan de kollong voor het winnen van zijtakjes der saloes (ertsloopjes) gegeven wordt. De opgenomen afbeeldingen geven duidelijk de beschreven werkfasen weer. De S. B.'s. werken op de waterarme vlakte tusschen de beneden Soengai Manggar en de kust, de noodige geweldige massa's werkwater moesten door aanvoer uit de rivier geleverd worden en maakten aldaar een krachtige suppletie-instahatie noodig. Maar in den loop der jaren vormde het bedrijf uit verwerkte terreinen een aaneenschakeling van meren, waarin het water wordt gezuiverd en door handig opgezette circulatieleidingen naar het geleidelijk tot 5 instahaties uitgegroeide bedrijf wordt gevoerd. De werkwijze met S. B.'s is niet geheel ongevaarlijk, het spuiten komt immers practisch neer op het kunstmatig verwekken van aardschuivingen. Men is ver in de kunst bedreven, om niet meer te laten neerstorten, dan de baggerpompen verwerken kunnen, maar treft men bijvoorbeeld het ongeluk, dat twee aardlagen zijn gescheiden door een dun laagje van de gevreesde tjoe-joe-kak (varkensvetklei) dan kunnen desastreuze aardschuivingen voorkomen, zooals in het jaar 1923, toen de S. B. V gedurende3maanden geheel onder de aarde bedolven bleef. Aan de geschiedenis van het S. B . bedrijf wordt het volgende ontleend. Nadat in 1907 was besloten, de diepste kollongreserve met S. B.'s te ontginnen, werd in 1909 de S. B . I in dienst gesteld, gevolgd door de kleinere S. B . II in 1910, die aanvankelijk de bovenste étappe tot 10 M. diepte zou uitwerken en het diepste gedeelte aan de S. B . I overlaten. Twee S. B.'s in één kollong encombreerden deze te veel voor elastische verplaatsbaarheid der installaties, zoodat de S. B. II als regel zelfstandig werkte, totdat het vrij matig voldoend aggregaat in 1920—21 na zware ketelaverij buiten dienst werd gesteld. Na het gereedkomen der electrische centrale in Manggar in 1914 werd op een ondieper deel van de tinzóne de electrisch geoutileerde S. B. III te werk gesteld, met een feest natuurlijk, waarbij gezongen werd: „Wat schemert daar door de boomen ,,'t Is de spuit van de S. B . III „Dat daaruit tantièmes komen „Bekin senang hati kami (opdat onze ziel gelukkig worde). Ook de dichter van dat refrein had een voorspellenden geest, de tantièmes kwamen laat, maar hoe! Billiton

12*

00 ON

DE WINNING VAN.HET ALLUVIALE TINERTS

Door de baggerpomp van een spuitbaggerinstallatie uit tailings opgebouwde afsluitdam

DE WINNING VAN HET ALLUVIALE TINERTS 00

De spuitbaggerinstallatie V, na door een aardstorting bedolven te zijn geweest

188


De toepassing van electriciteit reduceerde de afmeting van de ponton belangrijk, zeer ten voordeele van de bewegelijkheid der installatie. De overgang naar het emmerbaggerbedrijf beroofde de S. B . III van haar terreinrestant, zoodat zij in 1925 buiten dienst gesteld werd. Op een deel der reserve dicht bij zee gelegen, zijn nu nog 2 electrische S. B.'s (IV en V) aan het werk. Zij werden in 1919 aangeschaft en in 1921 in bedrijf gesteld ter vervanging van de stoomdredges, welker P. K . twee maal zoo duur uitkomt als de electrische P. K . van de dieselgeneratoren. De fraaie tinmarkt heeft echter het leven van de S. B . I nog eenigen tijd gerekt.

Oudste pompbaggerinstallatie

In de onderstaande tabel is een overzicht gegeven van de met alle S. B.'s verkregen resultaten tot en met 1924—25. Grondverzet in M*

Productie in pikols tin r

S.B. S.B. S.B. S.B. S.B.

I II III IV V

7.852.000 2.241.000 4.331.000 2.760.000 2.762.000 19.946.000 M . 3

127.206 9.793 53.150 33.423 38.144 261.716

Kostprijs per M» r

ƒ 2.20 tot -1.25 „ -1.91 „ - 0.65 „ - 0.86 „ j

ƒ 0.45 -0.68 -0.49 - 0.47 - 0.54

Pompgron verzet in M' per uur

25.8 tot 14.5 „ 29.1 „ 85.6 „ 94.5 „

170.9 185.3 71.7 122 105.6


vO

Overzicht Pompbaggerontgmning

co

190


Locomobiel met baggerpomp

De S.B.'s zijn, zooals reeds is aangestipt, de voorloopers geweest van de pompbaggers, in wezen kleine S.B.'s niet op pontons gemonteerd, spoedig beroofd van hun spuitaggregaten, doch geleidelijk ter aanpassing aan den aard van de verechülende terreinen, welke zij bewerken, voor een deel weer uitgegroeid tot S.B.'s, maar op (houten) pontons gezet en als regel zonder spuiten. Voor de noempangbaggerpompen zijn types van 5", 6", en 8" gebruikelijk, welke respectievelijk 26, 34, 44 M . grond per uur verzetten en door locomobielen van 20 tot 50 P.K. of electromotoren van 20 tot 100 P.K. worden aangedreven. De pompen zijn geleidehjk technisch geschikt gemaakt voor het baggerwerk, men heeft er op de onderneming het werktuig van gemaakt, dat Bilhton en ook Banka stormenderhand veroverd heeft. De eerste P.B. is in 1911—12 in Manggar, No. 13 Garoemedang Ajer Ladang te werk gesteld; in 13—14 bespbikten de andere districten ook over éénP.B., in 14—15 waren er totaal 10, terwijl het grootste getal 52 heeft bedragen, waarvan alleen 25 stuks in Manggar en enkele bij de P.B. P.L. dienst deden. 8


191

Ponton met twee baggerpompen

Toten methetwerkjaar 1924—25verzetten deze ontginnmgsmstallaties,41.590.000M*. en behaalden 695.644 pikols tin. Het duurde betrekkehjk geruimen tijd, voordat ploeghoofden en arbeiders zich aan de P.B. werkwijze hadden aangepast, doch zij leerden het niet gemakkelijke vak en de onderneming zorgde dat het bedrijf zich ook aanpaste aan het oude systeem van beloonen van zorg en vhjt. Door een en ander rees het mangrondverzet per jaar in de P.B. noempangs van 1250 M» in 1916-17 tot 1640 M». in 1924-25 en het beheer acht verder rijzen niet uitgesloten. Bedroeg in den aanvang het nuttig grondverzet 80% van het totale, nu is dit percentage tot 93% gestegen. Sinds 7 Juli 1920 is op Bilhton de eerste tinwaschmolen te werk gesteld, in de Ajer Sidjoek in het district Tandjong Pandan, een installatie welke aan groot technisch rendement een bewonderenswaardig aanpassingsvermogen aan de Bilhtonsche ertsafzettingen paart.

192


Pompbaggerinstallatie op ponton

Baggerpompponton tijdens verplaatsing


193

Een S.B. of een P.B. transporteert den grond van de oppervlakte naar het laagste punt van de kollong en brengt hem dan weer tot hoog boven het maaiveld. De in de spuitstraal geaccumuleerde energie verliest veel op zijn weg naar het front en bij zijn uitwaaiering. De emmers van een tinmolen echter halen den grond direct op, voor een groot deel onder water, zoodat het volle gewicht eerst boven de oppervlakte werkt. De waschinstallatie is op het schip gebouwd, er zijn dus geen wrijvingsverhezen in persleidingen, geen zware tailingdijken, geen dure, snel shjtendepijpen in het spel en al het werk, alle controle is in een klein bestek ondergebracht. Het waterreservoir is altijd bij de hand, het is de kom waarin de molen drijft. Gevaar voor aardstortingen is zelden aanwezig, de waterkolom in de groeve steunt de met scherpe helling afgesneden taluds. Zware bandjirs ververschen het werkwater in plaats van het werk te stagneeren en ongelukken te veroorzaken; nukken en kuren, zooals snel loopende centrifugaalpompen vertoonen, liggen met in den aard van den kalm draaienden emmerketting, maar vooral en bovendien zijn de tinmolens als geschapen voor de uitwerking van de valleien, waarin het handgrondverzet sinds jaren arbeidde en welker oppervlakte hjkt op een lappendeken vol gaten en stoppen, gemaakt en gevuld door de oude noempangs. Een Emb. werkt het meest oeconomisch, als zij een vallei van oever tot oever, regelmatig en ononderbroken uit kan werken. Zij zou dus in het geheel geen voordeehge ontginningsinstallatie zijn, wanneer een tinertsrijke valleisectie werd gevolgd door een steriele, waarin de ertsloop als een smalle slang door de vallei slingerde. Een onophoudehjk verbreeden en versmallen van het werkfront en het maken van groote bochten zou daarvan het gevolg zijn. Een Emb. mag veel bewegehjker zijn, dan zijn log aanzien doet vermoeden, een snel manoeuvreerend motorjacht is hij niet. Doch in de oude valleien is gewroet en geprikt, veel arms is ter zijde geworpen, kanten zijn bhjven zitten, zijtakjes der saloes zijn veronachtzaamd en rijke kaksatailings zijn verspreid en dat alles resulteert in een gemiddeld exploitabele afzetting, welke door de schrobnetvisscherij van een Emb. ten eenenmale en afdoend kan worden gewonnen. Waar een Emb. is geweest, mag eenig-technisch onwinbaar erts nog afvloeien in de tailings, maar tenzij het tin de waarde van goud krijgt, kan de door een molen omgewerkte grond op de eeuwige rust rekenen. De uitwerking der Sidjoekvallei illustreert op afdoende wijze, hoe ernstig het handgrondverzet de oeconomische uitwerking van een vallei schaadt. In de verlaten vallei hadden de noempangs vroeger in het gedeelte waar de Eersteling van Juli 1921 t/m October 1923 werkte, uit 781.400 M , 12.762 pikols tin gewonnen (Tw. 16.34). Uit dit zg. uitgewerkte terrein won de molen uit 2.681.000 M . nog 22.185 pikols tin (Tw. 8.28). Deze sectie der Sidjoekafzetting bevatte dus oorspronkehjk 34.947 pikols tin, waars

3

Billiton

13

194


van het handgrondverzet slechts 37% won, natuurlijk bestaande uit de rijkste kernen, die de Akkeringaboor had aangewezen. De oorspronkehjke afzetting had een tinrijkheid van 13 pikols tin per 1000 M . , dat beteekent een exploitabihteit onder alle omstandigheden na ongeveer 1886. Maar de aard van het handgrondverzet, door noempangs met éénjarige contracten, de klimaatfactoren, de onhomogeniteit der ertsafzetting en de onvoldoende boorprognosen eischten zulk een liberale stelling van het contractueel hoofdelijk product, dat zich van de gemiddeld rijke reserve, slechts veilige stukjes, rijke „patches" leenden voor ontmonteerd, een moeiginning door noemlijk werk, dat men pangs op bona fide binnen 6 maanden contracten met de klaarspeelt. Is de ondememing. ponton afgeklonMag dan ook een ken, dan laat men Emb. alles wat tot ze drijven en bouwt nu toe werkte op de rest op het drijBilhton slaan qua vende schip. lage grondverzet8

prijzen, haar grootste belang voor de onderneming is, dat, waar zij komt, zij nieuwen voorraad aan de reserve toevoegt, en dezen niet anders kan, dan volledig uitiverken.

Op die ponton bevinden zich de stoomketels en de machines of electromotoren voor de aandrijving van den emmerketting, de cribleur en de pompen van de lieren voor het eleveeren en dompen van de emmerladder en voor het bedienen

De molens worden op Bilhton in een van te voren Vóóraanzicht electrische emmerbagger installatie (de emmers „close-connected"). gegraven kuil geril genoemd ffennemd worden, worden. van de boeg- en hekkabels en de springen, welke „draden" zooals zij op flinke afstanden van het schip in het terrein verankerd zijn en voor het manoeuvreeren gebruikt worden. De emmerketting draait over kantige loopwielen onder en boven en is met een frictiekoppeling aan de hoofdmachine verbonden, zoodat zacht aanzetten mogehjk is en stoeten van de emmers en zware schokken tegen weerstanden in den grond elastisch worden opgevangen. De met de emmers opgehaalde grond stort voorbij het bovendraaipmit in de cribleur, een hellende, draaiende geperforeerde trommel, waarin door middel van krachtige waterstralen de aarde wordt gedesintegreerd en dan met uitzondering van takken, steenen en kluiten door zeefgaatjes in verdeelbakken komt, waaruit het mengsel in de waschtaf els wordt toegelaten.


195

De steenen en kluiten vloeien onmiddellijk af achter het schip, het mengsel wordt gewasschen in de tafels, die niets anders zijn, dan tailraces in series van 8 stuks in twee etages geplaatst. Thans zijn in Billiton 7 Emmerbaggers in bedrijf of in aanbouw. Daarvan is de Eersteling op stoomkracht aangewezen en met 5 anderen van het fabrikaat van de Werf Conrad in Haarlem, die overigens ook de meeste baggerpompen vervaardigt. De afmetingen van de Eersteling zijn 42.6 M. bij 14, bij 2.72 M., dediepgangis 2 M. De molen ontgon tot 10 M . diepte, doch is onlangs geschikt gemaakt om tot 12.5 M . diepte te baggeren. De diameter der cribleur is 1.60 M., haar lengte 7.6 M., de helling is 1 : 10; bij de nieuwe molens op 1 : 12 gebracht. De waschtafels hebben een totaal van 542 M . waschoppervlakte. Bij de Eersteling is tusschen twee emmers de ruimte van één emmer opengelaten, bij de overige molens hggen zij vlak achter elkaar (close-connected). Voor de emmerbeweging worden 115 P . K . gebruikt, de cribleur eischt 150 P.K. Van de nieuwe molens zijn in 1924—25 in bedrijf genomen een electrisch aangedreven installatie in Lenggang, S Lais, en een dergehjke in Manggar op terrein van de mijn No. 30 Bangkoeang, de laatste een fabrikaat van Bucyrus (U. S. A.). Deze Embs zijn forscher dan de Eersteling, zij kunnen respectievehjk tot 18 en 16.75 M . diepte baggeren. Per minuut worden 20 emmers opgebracht, elk inhoudend 7 cubic feet (tegen 12 emmers met 12 cubic feet bij de Eersteling). Baggermachine en cribleurpomp nemen elk 150 P.K. De molens zijn verder voorzien van centrale pompen voor waschwater, ballasten en lenzen en van motoren voor het draaien der cribleur en de aandrijving der heren, waarvan de grootste 50P.K. leveren. De in montage of in bestelling zijnde molens zullen werken in Lenggang, Aj er Raj ah, in Manggar, AjerTriga enLandji en in Tandjong-Pandan, Ajer Raj ah (bij kampong Raj ah). De twee eerstgenoemde zullen tot 9 en 12 M . diepte baggeren, de andere tot 15 en 16 Meter. Bij drie van deze nieuwe molens heeft men, althans in eersten aanleg, de tafels vervangen door jigs en classifiers (vide ontginning der primaire ertsen). Deze waschmethode van alluviaal erts moet in de praktijk worden beproefd, zoodat veihgheidshalve op eventueele vervanging door tafels gerekend is. Van de laatstgenoemde zes Embs is de molen Tandjong Pandan Ajer Rajah voorzien van stoomkracht om de electrische energie voor het baggerbedrijf op te wekken. In hoeverre met zeven molens het laatste woord over de Emb.ontginningswijze gesproken is, en of arme reserves in ondiepe valleien daarmede eerlang zullen uitgewerkt worden, zal de toekomst moeten leeren. Ontginningscijfers over het Emb.bedrijf zijn nog schaarsch, alleen de Eersteling heeft 5 jaren arbeids achter den rug; de Bankoeang en Lais molen werkten in 1924—25 slechts enkele maanden. a

al

196


Een electrische emmerbaggerinstallatie (Lenggang-Soengai-Lais)

Door de Embs werden tot en met 1924—25 uit 4.198.000 M . grond 34.777 pikols tin gewonnen, waarvan 33.710 op rekening van de" Eereteling komen; de kosten van het grondverzet daalden geleidehjk van ƒ 0.55 tot ƒ 0.37 per M ., zoodat op het in ouden tijd uitgewerkte terrein, met een tinrijkheid van 9.7 tot 7.5 pikol per 1000 M'. een zeer behoorlijke winst gemaakt is. Men kan bij de grilligheid, welke de tinmarkt kenmerkt, moeilijk zeggen bij welke minimum tinrijkheid een in vol bedrijf zijnde Emb. nog met voordeel werken kan. 3

8

Een electrische emmerbaggerinstallatie (Manggar-Bangkoeang)

197


Is de marktprijs/200 per pikol, een niet te versmaden en in den laatsten tijd niet onbekende prijs, en verwerkt men 1000 M . voorƒ370, dan wordt bij T = 2 nog winst gemaakt. Dat is een tinrijkheid, die vroeger uitmuntend schoongewasschen tailings bevatten, dat is 0.3 hoen per klapperdop koehtgrond, waarvoor men een apothekersbalansje zou noodig hebben, en het is een aanduiding, dat als techniekvooruitgang en hooge marktprijs samengaan op Bilhton nog groote mogehjkheden zijn. 8

Overladingsplaats emmerbaggermontage

De cribleur

De resultaten tot nu toe met het machinale en semi-machinale grondverzet bereikt zijn: De Spuitbaggers verzetten 19.946.000 M . en wonnen 261.716 pikols tin De Pompbaggers verzetten 41.590.000 M . „ „ 695.644 De Emmerbagger Eersteling verzette 4.189.000 M . „ „ 33.710 „ Totaal 65.725.000 M . 991.070 pikols tin 8

8

8

8

Deze cijfers vergeleken met die van het handgrondverzet geven aanleiding tot een merkwaardige gevolgtrekking. In 1916—17 verzetten de oude noempangs nog 2.410.000 M . waaruit zij 33.732 pikols tin wonnen. (In 1920—21 was dit grondverzet tot 463.000 M . teruggebracht en werd daarna de vermelding niet meer waard). 8

8

198


De tinrijkheid van den met handenarbeid verzetten grond was in 1916—17 = 14. De tinrijkheid van den machinaal verzetten grond door P.B.'s en S.B.'s bedroeg gemiddeld 15.5. De machinale ontginningswijze is dus op veel rijker terrein te werk gesteld, dan waarop het handgrondverzet zijn steeds slechter wordende resultaten behaalde (vide in bijlage 5 de jaarproducties in de jaren 1906—07 tot en met 1908—09). De machinale ontginningsinstallaties maakten dus reserve technisch ontginbaar, welke belangrijk rijker was, dan het gemakkehjk accessibele restant, waarop de oude noempangs werkten. Overigens moet de verbetering van het waschrendement voor geen klein deel verantwoordelijk gesteld worden voor het gunstige tinrijkheidscijfer. Het is van belang op te merken, dat P.B.'s en S.B.'s de onderneming dus een uitbreiding van rijkere reserve opleverden, doch slechts geleidehjk den kostprijs van het grondverzet deden dalen. De Embs daarentegen leveren slechts uitbreiding met een zeer veel armer ertsvoarraad, doch de kostprijs van hun grondverzet was (hrect lager, dan bij welke ontginningsmethode ook. De groei van het moderne bedrijf in Bilhton, voor zoover het de winning van'alluviaal erts betreft, komt in onderstaande tabel, duidelijk uit.

In procenten van de totale productie

Productie uit grondverzet

zuiver

1908/ 09

09/ 10

10/ 11

11/ 12

12/ 13

13/ 14

14/ 15

15/ 16

16/ 17

17/ 18

18/ 19

19/ 20

92

85

81

78

73

67

46

41

33

25

18.3

10

4.4 34 —

6.3 5 —

8.3 6.3 —

9.8 9.6 —

10.2 10.9 —

22.4 25 28 17.4 "15.2 19.2 — — —

31 21.7 —

44 17.6 —

2J

0.1

0.1

0.2

1.2

2.2

3.5

4.7

6.2

7.2

4.4 0.8

6.6 0.5

7.1 0.s|

6.4 0.8|

6 0.4

9.7 —

10.6 0.1

14 0.1

21/ 22

22/ 23

23/ 24

24/ 25

hand-

Productie uit semi-machinaal grondverzet inclusief oude machinale methoden en P.B./P.L/8 0.3 Productie der spuitbaggers ._ — „ emmerbagger» „ tingen

20/ 21

7.7

2.8

0.6

0.6

—

53 17.6 —

89 . 6.1 4.4

59 15 4.1

62 13.4 3.4

6Q 13.6 3.8

44 22.5 5

7.5

6.6

4.2

5.1

6.8

uit primaire afzet-

Productie uit particuliere leverantie exclusief P . B . / P X . ' s . diversen ,

jlÖO |100

|l00

[100

|l00

{100

|100 |100

4.8

14.8 16 0.2^ 0>

|100

100

12.7 11:8 16.2 0-3 0-1 — |100

jioo

3 15.3 08

16 16.6 20.8 0-4^ 0-3 0.9

jlOO J100 |100

|100

|100

Voegt men de producties uit de ontginningen, dié grondverzetmachines gebruiken tezamen, dan ziet men, dat zij 71.5% tot de productie bijdroegen, terwijl het handgrondverzet, dat in 1908—09 nog 92% der productie inbracht, nu absoluut is uitgeschakeld, behalve dan in de Particuliere leverantie waar het „in stilte goed doet". Wat het grondverzet betreft, men krijgt daarvan een indruk, als men nagaat, dat de 66 mühoen M . machinaal uitgegraven aarde uit een kanaal gekomen kon zijn van 50 M. gemiddelde breedte, 4 Meter diepte en 330 K.M. lengte. 8

Voor al de stof, vergaard uit vergeeld schrift en snel verbleekend getypt papier (de


199

schrijfmachine deed nog vóór de S.B. in 1905 haar intrede!) is in dit boek geen plaats, maar voor enkele verspreide gegevens wordt bet geduld der lezers gevraagd. Daar had men in de eerste plaats de question brülante der oude mijnschulden, nu lang vergeten, vroeger het eeuwig twistpunt tusschen lofoengs en administrateurs, administrateurs en Vertegenwoordiger, Vertegenwoordiger en Directie. Men verdeelde in den ouden tijd de mijnen in leverende en bewerkte mijnen, en van de laatste soort geven de bijlagen 7,8,9,10 en 11 enkele treurige specimen. De lofoengs van Dendang no. 8 Djepoen openden hun mijn in 1868 met dezelfde hoop op „foek" als de deelhebbers van Manggar No. 30 Bangkoeang, de hunne in 1865. Djepoen leverde 1 pikol, Bangkoeang tot nu toe 414.972 pikols tin. Djepoen kreeg eenige jaren crediet, maar haar schulden werden steeds overgeboekt op het nieuwe werkjaar, in de hoop, dat een goed jaar de opgehoopte schuld zou kunnen delgen. Met een betaling van ƒ 20 voor de ééne geproduceerde pikol was zulk een illusie niet te verwezenlijken. Het is waar, dat de administrateurs niet steeds voorzichtig waren bij het openen van nieuwe kongsies, maar de uiterst zuinige directie in Holland zag niet in, dat de „costgaet voor de baet uit" en begreep niet, dat een nieuwe mijn de eerste jaren zelden winst opleveren kan. Zoo zaten in 1866 de mijnen tot een bedrag van ƒ 150,000 in de schuld en De Groot, die overal saineerde, verdeelde haar in goede (100% waard), minder goede (75%) en onzekere (25%) en kreeg er zijn directie toe de verminderde waarden in haar boeken op te brengen. De kongsies schoten daarmede weinig op, zij bleven met de voüe bedragen belast. Tusschen 1874 en 1879 raakten vrijwel alle mijnen in de arme districten in de schuld, doch daarna werden onder het beheer van Van Walchren althans de oudste schulden afgeschreven. Daarna is van de tot 4 ton gerezen schulden geregeld afgeboekt, ook wel eens met behulp van een kongsie, aan welke een zeer rijk terrein in ontginning werd gegeven en daarvoor een cijns moest betalen voor het delgen van oude schulden van anderen. (Zoo betaalde een mijn voor dat recht ƒ20.000, die zij in twee jaar inverdiende). Een zuinigheid, die de wijsheid bedroog, was het instituut der mijnschulden ongetwijfeld; één jaartje toegepast om zeker te zijn geen dupe te worden van een al te slimme kongsie was te billijken; zijn verdwijnen werd zeker het meest door het beheer in Indië toegejuicht. Onder nummer 6 is een bijlage opgenomen, vermeldend de producties der ontginningsdistricten van hunne opening af. Daaruit bhjkt, dat gedurende het grootste gedeelte der verloopen 75 jaren het eiland in 5 districten: Tandjong Pandan, Boeding, Manggar, Lenggang en Dendang (steeds in deze volgorde voorkomend), is verdeeld geweest. Dendang werd in 1912—13 gesloten, het landschap Blantoe bij Tandjong Pandan en het deel aan Lenggang grenzend daarbij ingedeeld. Boeding werd in 1917—18 opgeheven en op een klein deel grenzend aan Manggar, en

200


Tandjong-Pandan

daarbij opgenomen, bij Tandjong Pandan ingedeeld. Later in 1921—22 is het door de sterke ontwikkeling van de winning van primair erts uit den heuvel Klapa-Kampit weer heropend, maar het landschap Sidjoek, is onder Tandjong Pandan gebleven. De districten Manggar en Lenggang vormden tot 1881—82 een geheel, hetgeen nog blijkt uit de volgnummers hunner mijnen. Van alle districten is dus, althans sinds 1881—82, aüeen Manggar vrijwel intact gebleven, zoodat uit de productiegegevens slechts ten koste van onnuttig gecijfer de groei van elk district zou kunnen worden afgeleid. Slechts is het interessant te weten, dat van de totale Bilhtonproductie tot en met 1926 van 5187873 pikols, sinds 1914—15, het jaar waarin het machinaal bedrijf geducht begon mede te spreken, 1694113 pikols of één derde deel van het totaal is geoogst. Verder bhjkt, dat het kleine, rijke Manggar toch éénmaal is geslagen in het cijfer der jaarproducties en wel in 1908—09 toen Lenggang ruim duizend pikols meer inleverde. Een juist inzicht in denrijkdomvan de Bilhton-tinertsafzettingen wordt verkregen, door kennisneming van de tinzönes over het eiland verspreid, en, in onderstaande opgave naar de stroomgebieden, welke zij beheerschen, gedefinieerd met de vermelding van de daaruit tot en met 1924—25 gewonnen producties. Voor de insiders, die weten op welke zones het machinaal bedrijf intensief is werkzaam geweest en welke dit tot nu geheel of gedeeltelijk ontbeerden, kan de tabel nog meer dan statistische waarde bevatten. Zóne Pikols tin I valleien uitmondend aan de Westkust benoorden de monding der Tjeroetjoek leverden 38.670 II stroomgebied Noord-Rajah en benedenloop der S . Tjeroetjoek van de gelijknamige kampong af, leverden 172.755 III stroomgebied Zuid-Raj ah, een rechter zijrivier van de midden Tjeroetjoek-leverde 91.439 IV landschap Brang, de valleien, die bezuiden de monding der Tjeroetjoek aan de W.kust uitmonden tot en met de S Doedat leverden 29.829 V het kleine geïsoleerde granietgebied bij de Ajer Nangka leverde 24.217 VI stroomgebied Ajer Rajah bij den Ge Klapa-Kampit leverde . 423.281 VII stroomgebied S Boeding leverde 43.487 VIII stroomgebied Ajer Lingkoep, uitmondend aan de Westzijde van de Boedingbaai leverde 6.224 IX stroomgebied S Padang, uitmondend aan de Noordkust tusschen de Boedingbaai en de N.W. kaap van Bilhton leverde. 33.946 X stroomgebied AjerSenkh uitmondend aan de Noordkust tusschen de S Padang en de N.W. kaap van Bilhton leverde . 48.906 XI stroomgebied Ajer Sidjoek, .uitmondend in dezelfde kleine baai als de Ajer Senkh leverde 120.139 M

al

Boeding

al

aI

al

201


Zóne Pikols tin X I I stroomgebied Ajer Landji, uitmondend in de 1 monding der S Manggar, Oostkust Billiton I vide zóne X I V . leverde J X I I I stroomgebied Ajer Rajah, rechterzijrivier van de midden S Manggar leverde 421.234 X I V stroomgebied S Loloh, uitmondend Zuid van de N.O. punt van Bilhton, den G«. Boeroeng-Mandi en de beken tot de S Landji levérde samen met zóne X I I 1.074.460 X V stroomgebied benedenloop S* Manggar leverde 642.401 X V I stroomgebieden van de valleien op de G*. Seloemar ontspringend leverden 299.459 X V I I stroomgebied van de S Lais, de naam van den benedenloop de Ajer Rajah, rechterzijtak van de S Lenggang leverde . . 80.297 X V I I I stroomgebied S Serangas, uitmondend aan de Oostkust, Zuid van de S Lenggang, leverde 4.557 X I X stroomgebied Ajer Rajah, bij welke zóne een stukje van zóne X X V I is gevoegd, de Ajer Sabah, geografisch tot Dendang behoorend, leverde 457.798 X X stroomgebied Ajer Gatal, een geïsoleerd plekje bij de linkerzijtakken der midden-Lenggang leverde 24.574 X X I stroomgebied Ajer Garam en andere linkerzijtakken der middenLenggang leverde 88.625 X X I I het granietcontact in het landschap Blantoe, in het Z.W. van Bilhton leverde 75.923 X X I I I stroomgebied Ajer Pesa, uitmondend aan de Zuidkust, Oost van de Balokbaai, leverde 17.050 X X I V stroomgebied Ajer Sambar, uitmondend aan de Zuidkust in de Semboeloebaai, leverde 37.758 X X V stroomgebied Ajer Senoesoer, uitmondend tusschen de Balokbaai en de Zuidkaap Kloempang, leverde 82.607 X X V I stroomgebied Ajer Semboeloe, zie het aangeteekende sub zóne X I X , leverde 67.534. X X V I I stroomgebied Ajer Balok uitmondend in de Balokbaai leverde . 7.645 Uit al deze zönes is bovendien voor zoover na te gaan nog 315.505 pikols Particuliere leverantie tin gewonnen waarvan in Tandjong Pandan 85.849 pikols tin Boeding . . . . 48.048 „ Manggar . . . . 93.126 „ „ Lenggang . . . 82.421 „ Dendang . . . . 6.061 „ „

Manggar

aI

at

M

al

1

al

al

al

Dendang

Lenggang

al

Billiton

13*

202


De toegemeten tijd was te kort om deze Particuliere leverantie producties naar de tinzönes, waaruit zij verkregen zijn, te verdeelen. De aan elkaar grenzende zönes Manggar X I I en X I V konden door de aanwezigheid van mijnen, welke in beide zönes vallen, niet uit elkaar gehouden worden en zijn daarom gecombineerd. Het tegenwoordig bedrijf is geconcentreerd op de zönes Tandjong Pandan II, Boeding VI, Boeding X I , Manggar X I I , X I I I , X I V , X V , Lenggang X V I , X V I I , en X I X , Dendang X X I I . De Particuliere leverantie werkt nog in alle zönes. Het blijkt, dat de zönes welke het meest hebben opgeleverd, nu nog de grootste reserve bezitten; de zönes Boeding V I en Boeding X I „droegen" in den ouden tijd de onderneming, de vier werd verlaten, naManggar-zönes en dat het door de dezönésLenggang mijnwerkers bij X V I en X I X zijn hun woning in de daaraan gelijktinertspagger was waardig te achten; gestort, om daar in de overige zijn te wachten op de alleen periodiek smeltcampagne of zeer fraaie ontginop het transport ningsresultaten naar de districtsopgetreden. pakhuizen. Het erts wordt Het m Bühton £ intinertszaki es geErtswegen . „ . gewonnen tinerts pakt, welke vier keeren voor transport naar Singapore hebben dienst gedaan en daarvoor verder zijn afgekeurd; per piepkar vroeger en nu per stoomtram of per vrachtauto wordt het erts naar de pakhuizen gebracht. Het is nu een handelsproduct geworden, aan iedere zak is een gemerkt lapje gebonden, waarop in Chineesche karakters de eigenaar is vermeld. De geleiders laten hun Chineesch volgbriefje, waarop de opgezonden hoeveelheid is genoteerd, afteekenen door den magazijnmeester, die over genoeg speurzin beschikken moet om te zien, of het erts absoluut droog is en tusschen den inhoud geen ongerechtigheden zijn gestopt. Hiertoe neemt hij om de 5 a 10 zakken, elk van ongeveer een pikol zwaarte, een monster; uit de verzamelde monsters, wordt een middenmonster gemengd en daarvan het soortelijk gewicht bepaald volgens het bekende recept van Archimedes. Uit de gegevens van een tabeüetje, berustend op het S.G. van de voornaamste bijmengselen en van het tinerts, blijkt het uitsmeltingspercentage daarvan. Treden deze bijmengselen in sterke mate op, of verschülen de uitkomsten belangrijk met de standaardanalysen, welke van elke belangrijke ontginning bekend zijn, dan roept men de hulp van het laboratorium in, alvorens de noempangs te crediteeren met het in hun erts aanwezige tin. Als regel weegt de magazijnmeester, steeds persoonhjk, het ingeleverde erts eens per

203


maand en Wel in Amsterdamsche ponden, welke ten behoeve van de crediteering van de ploegen in pikols worden omgecijferd. Bij deze weging is steeds een Chineesch beambte aanwezig, die dan functionneert als controleur der noempang, welker jaar lij ksche afrekening op de productie is gebaseerd. Na het wegen in de zakken worden deze uitgestort op de cementen vloeren der ruime ertspakhuizen, soort bij soort, waar het erts blijft liggen tot het tijdstip der tweede

Het dichtnaaien der ertszakjes door Sekahvrouwen transactie is aangebroken, namelijk de verzending naar de Straits Trading Company te Singapore. Er worden drie soorten onderscheiden: le soort met een uitsmeltingscoëfficiënt van 70—724%, 2e soort 60—69.9% en 3e soort met minder dan 60% Sn. Voor de verzending naar Singapore wordt een partij erts uiterst zorgvuldig gemengd en stuurt men een middenmonster naar het laboratorium dat tot /io decimaal nauwkeurig wordt geanalyseerd. Daarna wordt het erts in speciale zakjes, die met niet meer dan 60 katis gevuld mogen worden, verpakt. De zakjes worden met kruissteken stevig dichtgenaaid, van x

204


gekleurde merklapjes voorzien, dan in tjoenia's (lichters) geladen, waaruit een stoomer der K . P . M . de lading ter reede van Tandjang-Pandan overneemt, onder contröle van een beambte der onderneming. Het is steeds het prerogatief der Sekahs, een kleine volksstam, waarover lager, om het tinerts te laden en te lossen en van hun vrouwen om de zakjes dicht te naaien. De S. T. C. krijgt een schriftelijk advies betreffende het brutogewicht, de merken en

Sleep tjoenia's met een ertslading van 6300 pikols

het aantal zakjes; een gemachtigde der onderneming is tegenwoordig bij de weging en de bemonstering in Singapore. Daar wisselt men verder ten overstaan van den agent der Ned. Indische Handelsbank in gesloten enveloppe eikaars analyseresultaten. Verschülen deê assays niet meer dan 1 %, dan rekent men af op het gemiddelde van beide; bij grooter verschil maakt een scheidsman t. w. Alfred Knight te Liverpool een derde analyse en wordt afgerekend op het gemiddelde der twee dichtst bij elkaar gelegen uitkomsten. De afrekening zelf geschiedt volgens een shdingscale waarbij als uitgangspunt een tingehalte van 75 % wordt aangenomen. In verband met de noodzakelijke dekking


205

tegen metaalverliezen bij het smelten is een standaardbedrag ter aftrekking van het analyseresultaat vastgesteld en bovendien brengt de S. T. C. natuurlijk ook een bedrag aan geld per pikol in rekening voor smeltkosten. Indien dus het erts hooger of lager'assayeert dan het basisgetal wordt voor » procentfracties n maal het metaalverliesbedrag bijgeteld of afgetrokken. Het te Singapore gesmolten Bilhtontin komt niet als zoodanig, doch als Straitstin op de groote wereldmarkt „The London Metal Exchange". Voor den oorlog geschiedde de verkoop van het op Bilhton, onder eigen vorm en merk gesmolten tin te Batavia bij inschrijving, doch deze markt is niet heropend. Tot voor kort werd ook te Singapore een deel van het product verkocht, maar tegenwoordig regelt de Directie in Holland den geheelen verkoop in Londen. Aan deze verkoopspohtiek zit zeer veel vast en zij blijve het geheim der onderneming.

Een tjoenia

Een electrische emmerbaggerinstallatie

2. D E M A C H I N A L E INRICHTING V A N H E T BEDRIJF E N V A N D E NEVENBEDRIJVEN r is in het voorgaande herhaaldelijk gelegenheid geweest om een en ander over de machmevoorziening der tinwinning mede te deelen. Eenkorterecapitulatieen de vermelding der outilagedèrnevenbedrij venzaleen duidelijker beeld geven van den groei, binnen korten tijd, van deze voorziening. Tusschen Chineesche kettingpomp en pulso stond als bemalmgswerktuig de noria, een schepwerktuig, waarbij emmertjes aan een ketting zonder eind ronddraaiden en dat oorspronkelijk gedreven werd door een windmotor. Met een windkracht van niet minder dan 4 J M. per seconde kon de noria 1400L. per minuut opvoeren. In Sidj oek en in Dendang op hoog terrein zijn de proeven met dit instrument mislukt. Aandrijving door een waterrad gelukte beter; in 1901 althans werkten 5 noria's, maar in 1906was daarvan nog slechts één overgebleven. Een eigenlijk nooit practisch gebleken bemalingsmiddel was de Greindelpomp, in 1890 aangeschaft en in 1904 afgedankt. In deze pomp werkten twee tandwielen tegen elkaar in en schoven het water van de zuigzijde naar de persleiding. De eenvoudige pulso's, welke in de tachtiger jaren werden ingevoerd, voldeden goed, er zijn er 50 stuks in bedrijf geweest en nu in 1926 zijn nog een twintigtal in gebruik. De bemalmgscentrifugaalpompen en de haar aandrijvende locomobielen kunnen als een ieder overbekend voorbij gegaan worden; als regel gaven zij bij 15 M. opvoerhoogte 3000 Liters per minuut. De ontwikkeling der zandpomp heeft echter een interessante geschiedenis, want zij is door de gebruikers gemaakt tot wat zij nu als geperfectionneerd grondpompwerktuig is geworden. Een zandpomp is een centrifugaalpomp van zoodanige constructie, dat zij zich voor het opvoeren van een zwaar zand- of grindhoudend mengsel leent. De eerste op Bilhton tewerk gestelde baggerpomp van 15", Austral Otis, was tevens de grootste. De waaier was opgesloten in een tweedeehg pomphuis met hardijzeren voering en twee zijdelingsche deksels. Op één deksel was de zuigleiding aangesloten op het andere waren de wa-

DE MACHINALE INRICHTING VAN HET BEDRIJF EN VAN DE NEVENBEDRIT VEN

207

terbox en pakkingbus geplaatst. Tegen het voeringdeksel was een van een rubber afdichtingsring voorziene membraan gebout, welke met den waterdruk in den box diende om te voorkomen, dat zand in de stopbus komt. Deze pomp op de S. B . I gemonteerd, voldeed goed, reden waarom een kleiner 8" aggregaat ingebruik genomen werd voor kleinere ontginningen. De eerste 8" baggerpomp was eigerdijk een modderpomp en sleet hevig, zoodat overgegaan werd tot Gwynnes gravelpompen van 8" in 1912 en van 6" in 1914. Zij misten de afsluitingsmembraan en vertoonden daardoor ook groote en snelle slijtage.

Noria met waterwiel

In 1913 en 1914 begon de werf „Conrad" haar leveringen van zandpompen, eerst met een 12" aggregaat, daarna met een serie van 8" pompen. Daarvan was een met aangekoppelden motor geconstrueerd, welk principe is losgelaten. De oplossing der moeilijkheden met den waterbox, dus de vermindering der slijtage met het ten gevolge daarvan ook optredend tijdverhes door reparaties heeft lang geduurd, evenzeer de oplossing van het vraagstuk om een pomp te krijgen, eenvoudig van bouw, met snel te verwisselen onderdeden en met gemakkelijke toegankelijkheid. Door samenwerking van fabriek en verbruiker is dit doel bereikt, nadat Conrad eerst de Stannum-pomp in 1916 in 6" uitvoering had geconstrueerd. Hierbij werden de losse voeringen gemist en was het topdeksel zoo groot gemaakt, dat de waaier gemakkehjk kon worden ingebracht, de afsluitmembraan met shjtringen aan de aszijde kon

208

DE MACHINALE INRICHTING VAN HET BEDRIJF EN VAN DE NEVENBEDRIJVEN

van buitenaf met de hand worden aange

Billiton

MD

O 14

Electrische Centrale te Manggar

210


Het zwakke punt van een centrifugaalpomp, het aanslaan, is zeer bevredigend ontgaan door een vuUeiding van het maaiveld af op de onderste buis der persleiding aan te sluiten. Hiermede wordt de pomp bij het aanzetten geheel gevuld, zoodat de lucht wordt weggeperst en geen ijlvorming kan optreden. Oorspronkehjk geschiedde het aanzuigen door middel van stoomejectie, een vaak falend middel, dat met oorverdoovend gesis gepaard ging. De bij de vermelding van verschülende pomptypen opgenomen afbeeldingen maken een gedetailleerde beschrijving der op Bilhton gebruikte systemen overbodig. Van de emmerbaggers, welke Bilhton stormenderhand veroveren, wordt nog medegedeeld, dat de ontginningsmethode met dit hulpmiddel reeds dateert van 1882, toen zij in Nieuw-Zeeland ingevoerd werd, dat was dus in den tijd, dat de pulsometer op Bilhton zijn intrede deed. In 1894, in Californië, werd er alluviaal goud mede gewonnen. Eerst in 1911, weder in Nieuw-Zeeland is de emmerbagger voor tmwinning benut, en voor daarvan op Bilhton kwestie was, stonden reeds verscheidene molens in de Eerste wijziging van de Conradzandpomp

Federated Malay btates te werk. In Nederlandsch-Indië is het De Singkep Tin Maatschappij geweest, die het eerst deze wijze van ontginnen invoerde. De plannen tot gedeeltehjke electrificatie van het bedrijf op Bilhton dateeren van het jaar 1906, het jaar reeds herhaaldelijk genoemd als dat, waarin het moderne technische inzicht begon veld te winnen. Oorspronkehjk werd gedacht aan den bouw van een electrische centrale te Tandjong Pandan, waar, binnen een kring van 18 K . M . de voornaamste ertsreserve lag. Dit plan is gelukkig losgelaten voor het idee om in het rijke Manggar de electrificatie aan te vangen. In 1907 is nog over Gantoeng gedacht, doch een commissie van twee deskundigen in Nederland adviseerde in verband met de zeer verspreide ligging der ertsafzettingen op Bilhton, om in de verschülende mijnen verbran-


Interieur van een deel der electrische centrale te Manggar

Het Schakelbord

211

212


dingsmotoren als bemalingsmachines te gebruiken, welke van een centraal punt uit, men dacht aan Dendang, hun brandstof toegepompt zouden krijgen. Het bleef, behoudens de doorgaande aanschaffing van locomobielen en kleine verbrandingsmotoren, bij plannen; ontegenzeggelijk waren de eischen aan de geldmiddelen gesteld door de diepbouwexploratie en de illusies daarop gebouwd, niet bevorderlijk aan het moderniseeren van de alluviale ontginning. Het succes der S. B.'s en der met locomobielen gedreven kleine zandpompen bracht voor een groot deel de verwerkelijking van Manggars electrificatie, waartoe in 1911 besloten werd. Tweede wijziging van de Conradzandpomp De E(lectrische) C(entrale) is niet op het emplacement Lipat-Kadjang, waarde overige nevenbedrijven geplaatst zijn, gebouwd; de ondergrond op den steenachtigen heuvel Samak leende zich daartoe veel beter. Daar werd in Juli 1914 de centrale ingewijd. Zij bevatte drie zescylinder viertakt Werkspoordiesels, elk van 1200 EPK. samengebracht in een gebouw van 31 X 20 Meter en voorzien van een electrische 15 tons loopkraan. In 1917 bleek uitbreiding met twee zescylinder viertakt motoren van 1200 E . P. K. noodig, die door de oorlogscrisis eerst zeer laat geleverd konden worden. Voor deze uitStannum zandpomp breiding werd het machinegebouw met 12 M. verlengd en bij de volgende uitbreiding in 1921 nog eens met 31 Meter. Deze uitbreiding omvatteeenviercylindertweetaktSulzerdieselvanl400E.P.K. 1


213

en drie M. A. N . zescylinder viertakt dieselmotoren elk van 800 E . P. K . die allen in het begin van 1922 in bedrijf kwamen. Door de exploitatieuitbreiding met baggermolens en de hierdoor groeiende noodzakelijkheid om ook het district Lenggang op het electrisch net aan te sluiten, evenzeer wegens de vergroote stroomafname van het reeds aangesloten district Klapa-Kampit, werd een laatste gebouw van 18\ M . uitbreiding noodig mede, zoodat de in 1926, bestaande machinehal nu 93 uit twee zescylinM . lang is geworder tweetakt Sülden. Elk der motozerdiesels, elk van ren is direct gekop2100 E . P. K . peld met een draaiDeze machines stroomgenerator, zijn nog in montage die stroom opwekt **tr\r\r\ T r . 1 j

van JUUU volt en verlenging van het DeVrijldding 50 perioden. Aanvankehjk werd deze spanning door twee transformatoren elk van 2100 K . V. A., doch thans door vier dergelijke inrichtingen, waarvan één in reserve, omgezet in draaistroom van 30.000 volt en 50 perioden. Deze stroom wordt op de plaatsen, waar hij benut wordt, weer getransformeerd tot 3000 volt of andere gebruiksspanningen en aan de diverse motoren gedistribueerd. De lengte der 30.000 volt vrijleiding bedraagt nu ongeveer 60 K . M . , die der 3000 volt leidingen meer dan 70 K . M . Het voor de afkoeling der dieselmotoren benoodigde water wordt uit een aan den heuvelvoet gelegen reservoir gepompt. In het koelwaterpompJaar K. W. U. station staan centrifugaalpompen, welke 500—600 M . per uur onder 5 atm. druk opvoeren. In nevenstaande tabel is de K . W. U . afgifte der E . C. te 1914/15 4.618.400 Manggar opgegeven. 1915/16 8.429.000 De benoodigde dieselolie, alsmede de stookohe voor de S. B. I 1916/17 8.612.200 worden per zeeschip door de Bataafsche Petroleum Maatschap1917/18 8.446.300 pij aangevoerd in de Samakhaven, een diepe geul aan den voet 1918/19 10.247.000 van den heuvel, die in den Westmoesson door beschermende 1919/20 10.468.600 zandbanken een zeer goede ankerplaats biedt en in den Oost1920/21 6.080.400 moesson, als de wind niet te stijf doorstaat, ook als regel te be1921/22 13.334.823 nutten is. Aldaar is in zee een pier van350M. lengte uitgebouwd, 1922/23 16.059.792 waarop een 8" pijpleiding is gelegd, die aangesloten kauworden 1923/24 20.432.780 op de oliereservoirs der tankschepen. 1924/25 23.133.311 Men pompt de ohe naar de bij de pier gebouwde tanks, 1925/26 22.169.939 waarvan er drie elk een inhoud van 880 M . hebben en één Totaal 152.032.545 5000 M . bevatten kan. De laatste werd in 1917 geplaatst. ~ "

« « « ^ « J U

ecu

8

8

8

214


Totaal is er dus ruimte voor 7640 M . of ongeveer 6900 ton olie. Uit deze tanks wordt de olie naar de E . C. gepompt. Sinds den eersten oheaanvoer in 1914 met het s.s. Nerite zijn tot Juli 1926, 91 schepen binnengekomen, welke totaal 104.570 M . ohe hebben afgeleverd in hoeveelheden, per schip varieerend tusschen 220 en 3109 ton. De E . C. te Manggar voorziet niet het geheele eiland van kracht. In Manggar zelf bijvoorbeeld wordt in de kleine ontginningen met geïsoleerde 8

8

Conradzandpomp omgebouwd tot gewijzigde Stannumpomp

hggi g ° g van locomobielen n

n

gebruik gemaakt. Maar bovendien heeft het district Tandjong Pandan ook 2 kleine centrales. De Assam-Belobang centrale voorziet een .groote ontginning in de Noord-Raj ah van energie. Zij beschikt over twee Belliss & Morcom-stoommachines elk van220 P. K., terwij 1 er nog één in montage is. De generatoren van 150K.W. wekken draaistroom op van 2200 V en 50 perioden. De tweede centrale is op de hoofdplaats gelegen en wordt voor de electrische verhchting en de waterleidingpompen gebruikt. Zij omvat een Werkspoordiesel van 40, een van 160 en twee M . A. N . motoren van 60 P. K . die gelijkstroom van 220 V. leveren. Pape zandpomp De uitgebreide machinale voorziening dêr BilJiton-ondememing maakte natuurlijk den aanbouw van reparatiewerkplaatsen noodig in elk district. Daarbij is echter steeds uitgegaan van het oeconomische principe om in het ateher te Manggar, dat wel uit den aard der zaak het grootste moet zijn, de groote heretellingen en waar noodig den eigen aanmaak te concentreeren.

DE M A C H I N A L E INRICHTING V A N H E T B E D R I J F E N V A N D E N E V E N B E D R I J V E N

Oliepier bij Tandjong Samak

Olietanks (Samak)

215

216


Electrische centrale te Tandjong-Pandan

Electrische centrale te Assam-Belobang (Tandjong Pandan)


217

Het atelier te Lipat Kadjang is dan ook uitgebreid tot een machinefabriek, zij het ook van niet groote afmeting. Het dateert van 1885, toen de stoomtram werd aangelegd en de pulso's met verticale keteltjes hun intrede deden en het was toen geplaatst bij het oude emplacement Manggar aan de overzijde van de brug over de Soengai Manggar. In 1906 bescliikte het ateher over zes gereedschapswerktuigen. In 1910 doekte men het op en werden in Lipat Kadjang een ruime draaierij, bankwerkerij en smederij ingericht. Een uitbreiding met een gieterij volgde in 1919, de plaatwerkerij kwam in 1920 in gebruik. Heden ten dage is de groote werkplaats toegerust met 40 gereedschapswerktuigen, twee ijzeren twee kopersmeltovens en electrische loopkranen met 7500 K . G. hefvermogen. Op Bilhton kunnen zoodoende ijzeren pomphuizen tot een gewicht van 2500 K . G. en pomponderdeelen van zinkvrij brons tot gewichten van 150 K . G. zelf worden aangemaakt. De onderneming beschikt heden ten dage over: 97 locomobielen, 15 locomotieven, 53 stoomketels, 15 stoommachines, 16 dieselmotoren, 20 andere ruwohemotoren, 450 electromotoren en generatoren, 1 baggerpomp van 15' diameter, 6 baggerpompen van 12", 30 baggerpompen van 8", 45 baggerpompen van 6", 41 baggerpompen van 5", 18 baggerpompen van 3", 1 baggerpomp van 2", 242 centrifugaalpompen en 50 pulsometers. In deze opgave zijn de nieuwe Sulzerdiesels der electrische centrale te Manggar, alsmede de machines der in bestelling zijnde ontgmningsinstaUaties niet begrepen. Niet onaardig is de vergelijking met het jaar 1885/86, toen een pulso zijn naam gaf aan de door hem bediende koüong, n.1. de pulso-koUong en het jaar 1904/05, toen acht kleine loco's van 20 P. K . hunne intrede deden.

Billiton

14»

218


Ijzergieterij Lipat Kadjang

Draaierij van het atelier Lipat Kadjang


Interieur atelier Lipat Kadjang

Plaatwerkerij van het atelier Lipat Kadjang

219

220


Interieur magazijn Tandjong Pandan

Interieur magazijn lipat Kadjang


Laadhoofd Tandjong Pandan

Laadhoofd Lipat Kadjang

221

BIJLAGEN

i

BIJLAGE 1 C O M M I S S A R I S S E N R A A D President-Commissarissen

J . v a n Vollenhoven . . . . Mr. H . F . Baron van Zuylen] vanNyevelt Mr. W . R Baron v a n Tuyll v a n Serooskerken . . . . J h r . M r . W . G . H o v y . . . .) Jhr. Mr. W .G. H o v y . . . . G . C. R . B a r o n van T u y l l van Serooskerken M r . L . P . M . H . Baron Michiels van Verduynen

V A NB E H E E R

Jaren

1860-1866 . . . .... 1Q66

1866-1886 1886-1903 1903-

E ND I R E C T E U R E N

V A N D EB I L L I T O N

V A N D EG E M E E N S C H A P P E L I J K E

Commissarissen

M A A T S C H A P P I J

M I J N B O Ü W M A A T S C H A P P I J

Jaren

Directeuren

Jaren

1860-1865 1860-1864 1864-1865 1865-1866

M r .W . R . Baron van Tuyll v a n Serooskerken . . . . J h r . H . Steengrachtd'Ooster1 8 6 0 - 1 J . v a n Vollenhoven . . . . M r . E . A . B e r k m a n s de W e e r t G . L . J . v a n der H u c h t . . . J h r .J . C.Reynst Mr. H . F . Baron van Zuylen v a nNyevelt Jhr. Mr. W .G. H o v y . . . .

8 8 4 1860-1866 1860-1864 1860-1874 1864-1865 1864-1872 1865-1886

J . H . Hope Loudon P. J . Landry R . Browne G . L . J . v. d. Hucht . . . . Mr. H . F . Baron van Zuylen van Nyevelt M r . R . H . Arntzenius . . . . M . A . v a nWalchren . . . . G . E .R . Baron van T u y l l van Serooskerken A . J . H . vanKappen . . . .

Mr. P. C. Visser

1866-1874

I r . W . de I o n g h D z n

L

A

N

D

1860-1884

G. C. R . Baron van Tuyll van Serooskerken J h r . M r . F . L . W . de K o e k .

Mr.

.

1874-1901

J . H . v a n Wickevoort

Crommelin M.

Ir. A . Fokker 1873-1903

1875-1897

A . van Walchren .

.

.

.

1881-1885

G . J . de C l e r c q

1884-1893

A. W . van Eeghen

1885-1892

Mr. L . P . M .H . B a r o n Michiels van

Verduynen

1886-1903

J h r . M r . K . A . G o d i n de B e a u fort

A.

van Hoboken

1893-1910

v a n Cort-

gene Dr. E . B . Kielstra

1893-1922 1897-1920

H . J . Hooghwinkel

1903-1909

Jhr. M r . J . Roëll

1910-1912

Mr. J . A . H .Baron van Zuylen v a n Nyevelt

1912-

E. A. Pan

1920-1923

Mr. J . Gerritzen 1921— H . C . B a r o n v a n T u y l l v a n Serooskerken v a n Coelhorst . 1922I r . W . de I o n g h D z n

F. J . Houwert

1924-1927

1927-

E . A . Pan

B I L L I T O N

1865-1866 1865-1889 1886-1891 1892-1892 1892-1912 1907-1923

19211924-

R a a d v a n Beheer

Jaren

Ir. H . A . v a n IJsselsteyn, Voorzitter 1924A . W . E . Weyerman, Plaatsverv. Voorzitter 1924Ir. A . Groothoff 1924M r . L . P . M . H . B a r o n Michiels v a n Verduynen 1924I r . W . de l o n g D z n 1924-1927 M r . J . Gerritzen 1927-

B I J L A G E 2.

B E S T U U R D E R S V A N H E T GEWEST B I L L I T O N E N V A N D E B I L L I T O N O N D E R N E M I N G Jaar

1824 1826 1853 1855 1860 1868 1875 1878 1881 1883 1884 1885 1886 1887 1887 1889 1891 1891 1892 1897 1899 1904 1907 1908 1910 1913 1914 1917 1919 1920 1924 1926

Assistent-Residenten

J . W. Bierschei Intrekking civiel bestuur H . G. Dielwart J . L . E . Schepern H . vonGaffron Ch. M . G. A. M. Ecoma Verstege J . G. F. Riedel K . F . Ten Siethof H . C. van Houten W. Greve H . J . G. Vosmaer C. van Zijp A . W. P. Verkerk Pistorius H . Visser J . P. de Vries L . C. deNijs F. J . de Rooy H . F . Verhelst M. A. F . Goossens J . de Vijzelaar M. H . W. Witbols Feugen P. L . Ch. Lesueur E . J . Gerrits Ph. J . van Marle H . Craandijk D. A. F . Brautigam H . Ch. Douwes Dekker L . Tip V. H . Haaksma A. L . M. Clignett H . van Eek H . W. Stap

Jaar

1855 1861 1863 1863 1865 1866 1871 1874 1879

Vertegenwoordigers

Jaar

Reynst & Vinju G. L . J . v. d. Hucht J . M. Tiedeman A. J . W. van Delden Hoofdagent N . L Handelsbank C. de Groot Sr. D . W. Rost van Tonningen M. A. van Walchren J . Ph. Ermeling

1851 1852 1854 1855 1856 1858 1860 1867

«

1902 1906 1909 1916 1918 1921 1926

Ir. D. de Iongh K . A. Begemann, tevens Hoofdadministrateur. E . A. Pan als boven P. A. van de Stadt Ir. R. J . van Lier, tevens hoofdadministrateur. F. J . Houwert, als boven H . Meyer, als boven

1871 1877 1881 1887 1888 1890 1892 1893 1894 1895 1897 1906 1909 1916 1917 1921 1921 1923 1923 1924 1925 1926

H O

Assist™ffidadni

U r S

J . F. Loudon Heydeman C. L . Overbeek H . G. Dielwart J . F. den Dekker (wnd.) G. R. P. Umbgrove F. W. H . von Hedemann G. C. R. Baron van Tuyll van Serooskerken P. J . Maier Dr. C. L . Vlaanderen F. C. Michielsen J . C. Veenhuizen Sr. L . V. Dingemans G. P. de Neve C. U . J . Thieme (wnd.) J . Groothoff K . A. Begemann (wnd.) A. Haga K . A. Begemann E . A. Pan (Ass. H . A.) K . O. Uhlenbeck (idem). Ir. P. J . Stigter Ir. R. J . van Lier F. J . Houwert 1 P.V. J . C. Mollema J Hoofdadm. H . Meyer (Ass. H . A.) J . C. Mollema (wnd. Vert.) H . Meyer (P. V . Hoofdadm.) H . Meyer, tevens P. V. Vert. H . Meyer, Hoofdadm. Ir. J . E . Bruining (Ass. H . A.)

B I J L A G E 3.

OPGAVE V A N D E ADMINISTRATEURS, B E H E E R D E R S D E R DISTRICTEN. Tandjong-Pandan J a a r

?—1864 1864—66 |^6-;74 1874—77 1877— 78 1878— 81 \oo ~~',ot l

oot~, 1885—88 1888— 89 1889— '90 1890 1890— 92 !oo? 'S _

1893—95 1895—1900 1900— '01 1901— 04 1904 1905 1905 1905—'07 1908—'13 1913—'15 1915— 16 1916— '19 , ' ' 1920— 21 1921— 22 1922— 23 1923— '24 1924— 25 1925 1925— '26 1926— 9 1

1

Boeding (Klapa Kampit)

Districtsadministrateur

C. A . von Hedemann. H . van den Heuvel Th. von Kotsch Jhr. J . v. d. Does de Bye C. de Groot Jr. C. Bémond ° Begemann J . C. Veenhuyzen C. U . J . Thieme E . A . Berkholst G. P. de Neve C. U . J . Thieme K . O. Uhlenbeck C. G. Tenret N . van Goens E . A . Pan E . A . Berkholst E . A. Pan. E . J . Diest Lorgion A . Gobée W. L . Kramers. J . C. Mollema G. Tenret J . G. L . Messemaeckers v. d. Graaff H . Meyer - L - Kramers P. H . Kelder N . J . Pels W. F. A. Maiümo Ir. K . A. Biegman W. F. A. Maitimo L . A. van Boven W. A . Gravelaar P. H . Kelder d e

W

G r

0 t

J

n

Jaar

1865—81


A. van den Brandhof

Manggar Jaar

1860—'81


Lenggang Jaar

Districtsadrdnïstrateur

J . F. den Dekker

Dendang Jaar

1867—74 1874—77 1877-81


W. R. Jansen Th von Kotsch Jhr. J . v. d. Does de Bye y

1881—'85 1885 1885—87 1887—'93

C. Bémond D. H . M . van Lessen Jhr. J . v. d. Does de Bye D. H . M. van Lessen

1893—96 1896 1897 1897—'98 1895—1901 1901—03 1904 1905—'07 1907—'10 1910—'13 1913—'14 1914—'17 1917—22 1922 1922 1922—'23 1923— 24 1924 1924—'26 1926—

A . J . Veenhuyzen A. Haga E . A . Pan K . O. Uhlnebeck Ch. G. Tenret E . A. Pan A. Gobée W. H . C. Doorman F. J . Houwert G. Tenret P. H . Kelder M . J . van Lakerveld Opgeheven Heropend als K . K . S. H . A . Hölzenspies C. J . Smits L . A. van Boven Ir. J . E . Bruining Ir. K . A . Biegman Ir. E . A. R. Römmling

1881—'85 1885—'89 1889—90 1890—92

1892—'93 1893—94 1894—1902

1902—'04 1905—'07 1907 1908—11 1911—'13 1913—14 1914—'15 1915 1915—'16 1916—'17 1917—18 1918—'19 1919—'21 1921—'23 1923 1923 1923—'24 1924— '25 1925—

Jhr. J . v. d. Does de Bye J . Groothoff C. U . J . Thieme J . Groothoff

1881—'85 1885—'90 1890—'91

J . Groothoff K . A. Begemann A. Haga

D. H . M . van Lessen A . Haga D. H . M . van Lessen

1891—'97 1897—02

K . A. Begemann A. Haga

1887—'93 1893—'94 1894—'97 1897—'99 1899—1902

N. K. E K

1902—04 1904 1905 1905 1905—'06 1906—'12 1912—'13 1913—14 1914—'18 1918—'19 1919—21 1921 1921—'22 1922—'23 1923—26 1926—

K . O. Uhlenbeck E . J . Diest Lorgion E . A. Pan G. Tenret Ch. G. Tenret M . J . van Lakerveld W. L . Kramers H . Meyer W. L . Kramers H . Meyer C. J . Smits K . Pels P. H . Kelder K . Pels P. H . Kelder K . Pels

1902—'05 1905—06

Ch. G . Tenret A . Gobée

1906 1906—09 1909—'11 1911—'12 1912

H . Meyer G . Tenret H . Meyer A. C Houpt Opgeheven

W. H . C. Doorman K . O. Uhlenbeck Ir. H . C. Meerburg W. L . Kramers F . J . Houwert C. Houpt H . Meyer C. J . Smits C. Houpt Ir. J . v. d. Broek Ir. M . F. S. Pape Ir. J . v. d. Broek H . Meyer Ir. J . E . Bruining H . Meyer K . Pels Ir. J . E . Bruining K . Pels L . A. van Boven

1881—'84 1884—'87 1887

A . Begemann C. U . J . Thieme T. F. W. Feldmann

K .

A .

Haga van Goens O. Uhlenbeck A Pan o' Uhlenbeck

BIJLAGE 4

OPGAVE V A N HOOFDINGENIEURS E N C H E F - G E N E E S H E E R E N . Hoofdingenieurs

Ir. „ „ „ „ „ „ „ „

P. J . Stigter M.D. J . H . D. Wagener W.E.D. C. W. A . Lely M.D. J . van den Broek M.D. W. H . Srnith W.E.D. J . E . Bruining M.D. D. A. Botje W.E.D. K . A . Biegman M.D. H . W. de Vriendt M.D.

Jaren

1910—1913 1911—1920 1912—1919 1919—1920 1920—1921 1921 1922— 1923—1925 1925—

Chéï-geneesheeren

A . K . J . L . W. Pflaum H . Boni A. Hendriks P. Alting Mees H . Krooneman A. M . J . Bolsius C. J . A . de Groot H . Teunissen L. A . Th. Wentholt R. van Beuningen van Helsdingen J . M . J . Jennissen H . E . Driessen E . R. A . Luyke Roskott

M.D. beteekent Mijnbouwkundige dienst. W.E.D. „ Werktuigkundige-Electrotechnische dienst.

Jaren

1853 1865—1870 1859—1865 1865—1870 1870—1875 1876—1878 1881—1883 1892—1897 1878—1881 1883—1892 1897—1899 1899—1911 1911—1921 1921—1926 1926—

BIJLAGE

Jaar

5

GEGEVENS OVER D E N GROEI DER

P r n d l i r +

:

p

mptolstm

Gemiddelde mijnwerkers J g t e r k t e

A

.

a

n

t

. ,

a

l

mnnen

Kostprijs per ^ \ Ü

Q

Marktprijs per PJ r

1851 1852 1853 1854 1855 1856 1857 1858 1859 1860 1861 1862 1863 1864 1865/66 66/67 67/68 68/69 69/70 70/71 71/72 72/73 73/74 74/75 75/76 76/77 77/78 78/79 79/80 80/81 81/82 82/83 83/84 84/85 85/86 86/87 87/88 88/89 89/90 90/91 91/92 92/93 93/94 94/95 95/96 96/97 97/98 98/99 99/00 1900/01 01/02 02/03 03/04 04/05 05/06 06/07 07/08 08/09 09/10 10/11 11/12 12/13 13/14 1915 1916 1917 1918 1919 1920 1921 1922 1923 1924 1925 1926

— — 652 926 1367 3357 1837 4507 2310 4000 6509 5091 10317 11690 17873 25076 32970 30316 36167 47320 49851 54372 50980 62808 62063 59533 61794 93496 84634 78928 66331 70081 70975 61357 81053 89193 77840 79194 96279 96488 106246 82720 78594 82424 94923 92449 87825 91912 81020 76145 79244 76234 64266 71707 75854 62310 66491 66685 69501 73538 67319 72103 74715 85102 96404 105123 112452 120647 131038 132427 194487 181070 194233 178072 163058

60 388 700 626 464 433 593 573 466 686 898 826 927 1308 2081 2103 2031 2073 2464 3084 3531 4049 4300 4122 3777 3730 4079 4234 4126 4396 5182 4943 4773 5355 5830 6591 7245 7237 7820 8644 8681 8164 8100 8452 7826 8280 7711 7628 7134 7382 7904 8507 8702 9732 10130 10318 12445 13678 14480 14661 14154 15513 15990 16139 14212 15828 16103 16075 19548 20865 20375 17541 17370 16146 —

1 9 20 21 23 24 27 30 33 38 41 45 46 55 79 79 91 91 102 104 113 111 113 108 100 98 98 89 83 82 84 82 83 85 88 92 95 95 96 94 92 92 91 92 90 89 87 85 82 77 75 74 74 73 75 89 96 81 80 69 64 59 54 46 46 38 31 27 23 15 13 12 11 10 16

— — — — — — — — — 34.55 63.14 70.31 43.14 69.76 57.27 35.04 30.77 32.37 30.88 31.06 31.80 31.60 33.83 33.99 31.76 29.94 30.73 27.24 28.22 29.07 32.09 30.71 30.50 32.41 30.— 29.50 31.55 32.19 31.39 33.02 31.91 31.15 33.87 32.55 29.71 29.11 29.15 27.93 30.73 31.56 34.39 36.55 42.13 41.30 44.70 55.— 61.46 65.81 69.84 71.48 82.29 85.15 84.92 81.03 75.04 78.39 77.09 86.02 111.12 129.60 92.76 94.64 86.70 87.45 —

— 56.— — 78.— 71.— 80.25 83.25 70.— 81.75 81.25 73.75 71.25 75.47 64.02 57.89 50.07 55.30 59.31 75.25 73.47 85.52 92.48 81.88 59.64 52.95 46.80 42.83 40.89 54.— 57.61 68.35 67.02 60.18 53.29 62.64 70.03 80.06 63.66 63.10 64.60 63.48 64.54 52.56 44.59 42.92 40.40 42.63 60.13 91.24 86.18 78.60 87.02 86.78 89.55 104.57 132.34 108.40 93.29 99.35 117.02 135.04 153.60 113.51 111.75 120.75 142.99 186.13 169.54 187.76 117.14 108.81 135.56 165.54 183.99 198.—

-r,. * . dividend Rubnek II

— — — — — — — — — — — — — — — — 45 152 173 252 466 548 160 207 150 100 60 86 345 390 524 400 318 250 363 456 822 465 430 544 531 547 34 16 16 18 50 175 468 335 282 232 244 235 445 312 139 59 113 228 182 184 62 74 249 391 557 450 235 102 350 600 650 —

BILLITONONDERNEMING

RijstJ *°°P s

l n

F

J

l ^ ^ Particuliere Leverantie m pikols t i n P

_ — — — — — — — — — — — 5.94 6.09 7.84 7.30 5.37 4.22 4.97 5.13 5.25 7.21 7.36 6.71 6.38 6.50 7.40 7.35 7.40 7.12 7.05 6.56 5.70 4.80 4.80 4.80 4.70 4.60 4.60 5.20 5.20 5.70 5.70 5.10 4.65 4.45 5.65 5.55 4.85 4.80 5.37 5.72 5.75 5.29 5.28 6.— 6.30 5.90 5.90 6.50 7.50 6.85 6.65 6.65 7.— 7.50 7.50 10.— 9/30 30/19 10.70 7.87 7.81 9.24 9.02

r

u

i

_ — — — — — — 33 114 35 25 87 149 239 179 385 534 210 205 141 297 777 967 1498 2183 1637 1931 2750 553 304 373 424 867 1210 1308 1631 1450 1727 1787 1873 2522 2775 2860 2904 3183 3234 4777 3697 3977 4516 4643 4622 3636 4258 4109 2933 5122 3250 4694 5543 4611 4606 6709 9035 13294 15387 17670 14838 14486 20238 37607 39523 42616 50206 32766

e

Sterfte l " (o "™ s

t

t

0 ,

e

D e uitkeeringen aan P . J . L a n d r y en zijn erven beloopen

*

to

e

n

m e

Inlanders

c l l k l 0

_ 17 11.5 23.8.5 7.6.— — — — — 6 8 16 10.5 4.4 2.3 2.9 1.8 1.5 1.9 1.3 1.9 3.3 1.1 1.3 1.4 0.8 1.1.3 2.1 1.9 1.4 1.7 1.3 1.4 2.1 1.7 1.9 0.9 l 1 1.1 1 l.l 0.9 0.7 1 0.8 0.9 1 2 0.8 0.8 1.1.6 0.9 0.5 0.6 0.7 1 1 1.1 1.0.7 0.8 1.3 1.2 1.0.7 0.5 0.5 0.6 0.5

5188873 Houders v a n aandeelen rubriek I ontvangen per aandeel ƒ 4 9 . 6 0 meer.

Bevolking

Europ. Personeel

* 1925 totaal / 2.784.133.39.

_

_

_

— ±13 — — — — — — — — 21 — — — — — — — 48 — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — _ — — — — — — — — — — — — 39 40 54 62 87 118 137 153 18 170 179 190 172 168 187 213 175 176 173 185 210

— — — — 10884 — — — — — 12500 — — — 15300 — — — — 20300 — — — — 21000 — — — — 23655 — — — 24000 — — — — 27000 — _ — — 29206 _ — — — 31714 — — — — 39483 — — — — — — — — — — 38351 — — — 39188 — — — — —

— — — — 627 — — _ _ _ 1326 — — — 2724 _ — — _ 2410 — — — _ 4967 — _ — _ 7592 — — — 8800 — — — — 11255 _ _ _ _ _ 11620 _ — — _ 11577 — — — — 22676 — — — — — — — — — — 20762 — — — 28990 — — —

7

_

Aantal Boren

J

a

a

r

Chineezen

_

—

1 8 5 1

_ — _ _ — _ — _ _ _ — _ — 1 — _ 4 — _ — _ _ _ _ — — _ — _ — — 10 — — — — — — — _ _ _ 5 8

6 6 6 7 10 13 19 23 31 40 47 47 47 47 45 45 42 22 19 24 20 27 30 29 14 21 30 35 31

1852 1853 1854 1855 1856 1857 1858 i i 60 8 5 9

8

1 8 6 1

1862 1863 1864 1865/66 66/67 67/68 68/69 69/70 / 71/72 2/73 3/ 4 4/ 5 75/76 76/77 /78 8/79 79/80 80/81 81/82 82/83 83/84 84/85 85/86 86/87 87 88 88 89 89/90 90/91 91/92 92/93 93/94 9495 95/96 96/97 97/98 98/99 99/00 1900/01 01/02 02/03 03/04 04/05 05/06 06/07 07/08 08/09 09/10 10/11 11/12 12/13 13/14 1915 1916 1917 1918 1919 1920 1921 1922 1923 1924 1925 1926 7 0

7 1

7

7

7

7

7

77

7

BIJLAGE 6.

PRODUCTIES D E R DISTRICTEN t/m 1924/25. J"*

T

;and°an ' g

| Klap^Kampit

[

[

\

D

e

"

d

^

1861 1862 1863 1864 1865/66 1866/67 1867/68 1868/69 1869/70 1870/71 1871/72 1872/73 1873/74 1874/75 1875/76 1876/77 1877/78 1878/79 1879/80 1880/81 1881/82 1882/83 1883/84 1884/85 1885/86 1886/87 1887/88 1888/89 1889/90 1890/91 1891/92 1892/93 1893/94 1894/95 1895/96 1896/97 1897/98 1898/99 1899/00 1900/01 1901/02 1902/03 1903/04 1904/05 1905/06 1906/07 1907/08 1908/09 1909/10 1910/11 1911/12 1912/13 1913/14 1914/15 1915/16 1916/17

3451 3507 3514 3974 3796 3915 3503 3100 3336 4450 4001 5011 3254 4525 4775 4705 4337 3848 4207 3520 3440 3654 2518 4084 4480 7041 6723 5203 6794 7281 5926 5306 4265 5177 5517 5265 5115 6001 4215 4440 5831 7267 6860 ' 8148 7281 5826 7807 7995 7019 7212 7737 10650 11559 12619 15074 15965

— — — — 1215 6545 9311 8777 10712 11195 10716 12476 12981 14611 12378 13685 12557 20131 17531 16216 14785 12685 13378 9041 10855 14359 14070 14092 15359 16819 20872 13722 13407 12940 13803 13936 12590 13165 11559 9589 10191 11393 10019 12052 12189 10663 9746 9463 10055 10527 10109 12565 13302 10970 14409 12738

— 4700 5723 11109 14594 20157 18371 20648 20647 30026 30148 28006 35018 39900 34843 39089 62749 55927 52700 27740 33080 36028 29187 41948 38458 34291 31891 43149 40306 41582 32949 28533 33777 38041 39587 39968 42669 38494 37954 37534 35242 27211 26506 27126 20894 23543 19485 23622 27381 25104 26010 31750 43935 48671 55111

— — — — — 14429 14773 13532 13661 18219 25566 18871 23287 25024 26140 32205 24999 27216 26357 31478 27938 23926 23521 19903 17922 18127 16415 14211 15893 19457 15861 16478 20661 19625 19474 17016 22396 17395 16584 16703 19059

1917/18 1918/19 1919/20 1920/21 1921/22 1922/23 1923/24 1924/25 1925/26

26061 22020 20685 . 33451 23705 22894 25944 26174 25523

— — — — 17405 19800 21041 20585 23010

62020 71235 80004 64608 117879 103002 108929 97967 79416

23216 21012 22258 26254 27753 28068 31711 27451 29271

— — — — —

552481

744295

2538172

971316

273626

Totaal

— — — — — — — — — — — — —

— — — — — — 68 1471 5028 5108 6736 6738 8655 5012 6300 5812 6767 6969 6492 5964 5888 5519 5384 5551 5774 3885 4712 5954 5942 5660 5745 5173 4574 6083 5723 6226 6557 6787 6038 7562 5917 5965 8144 9792 9065 9450 9076 9180 8516 6664 — — — —

— — —

5079890*)

*) D i t totaal wijkt v a n de totalisatie i n bijlage 5 af wegens het z.g. overwicht te Singapore dat bij de totale productie wordt geteld en niet districtsgewijze verdeeld.

BIJLAGE 7

STAAT D E R M I J N E N E N H A R E PRODUCTIES (Tandjong-Pandan) .... Mijnnummer

1 2 3 4 5 6 7 8 9 9a 10 11 12 13 14 15 16 17 18 S 19 20 21 22 23 24 25 26 S27 28 S29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 39 40 41 42 43 44 45 46 47 47a 48 48a 49 50 51 52 53 54

_,. , Chineesche naam

Lan-fa-hin Sim-hap (Ajam) Sam-hin Ngi-hin Ngi-hap Sam-fo Chin-hin Dji-tjong Yoeng-fong — Fohin Tetlie Meeuw-tjong Lie-tjong Soen-tjong Yoen-fo Hap-sin Njan-sin Njan-loy Thoeng-fo Yoen-tjoeng Foek-hin Wan-fo Kong-chin Sem-tjong Foek-tjong Pan-hin Kapoh Kafoeng Soen-li Tjap-lin Foek-h Foek-lin Tet-hin FoekhapFoek-hin Foek-lioeng Foek-sin Foek-moy Tet-tjong Foek-jong Foek-fo Foek-fa-sin Fockhan Foek-kwie Foek-thai Foek-lan Tjong-fo — Samsin — — — — — — —

», . . . VaUeinaam

Lesoeng-batang Lagoendi Assam-belobang Pendjerit Menjawak Merah Lagoendi Sibourik Klapakera Merbauwan Rembang-Assam Seroe Penjabin Gorok Sibourik Kembang-merah Koeboe Baik Lesong-batang Bangsi Boenoed Rembikang Kapok Baik Merah (24a) Lintang Gloembang Doelang ? Doelang Boenoed Brang Poetih Padang Padang Pala ] \ |' g n

B r a n

Nangka Brang Poedak Oenja-oenja \ f >

n

n

„

j* ^ Batoe-langir Mandi-angin Kepajang Blang Pala Brissing KlekaDatoe Titi-Akar (52a) Tjangkok Trong Njambras(51) 51

Jaar

J

d e r

opening

1851 1852 1853 1853 1853 1853 1853 1854 1855 1890 1856 1857 1857 1858 1858 1858 1859 1859 1859 1859 1859 1860 1860 1860 1867 1867 1868 1868. ? 1868 1868 .1868 1869 1869 1869 1869 1870 1870 1870 1871 1871 1871 1871 1871 71 1871 1872 1881 1896 1883 1885 1885 1886 1889 1889 1892 1888 18

Productie t/m 1924/25 in pikols tin

300 16234 2860 594 474 138 650 3725 67129 426 10 18485 46462 7841 5413 1770 10196 1364 90 827 223 554 10281 13568 28680 14051 1027 324 111 84 1394 399 7026 14544 638 258 362 16 105 512 24217 313 3208 474 1 8

75 21 2970 241 7045 493 29934 2115 4059 2334 236 1009

BIJLAGE

BIJLAGE

8

STAAT D E RMIJNEN E N H A R E PRODUCTIES Boeding, K l a p a - K a m p i t .... Mijnnummer

„, . , Chineesche naam

1 2 3 4 5 6 7 8 8a 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 23a 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34

Soen-foeng Soeng-lin Sam-hap Khioen-tjong Soeng-hin Soen-gli Pochin Ti-tjhong — Fe-lioeng Soeng-fo Joen-hin Tet-tjong Sin-hin Lian-hin Li-hin Kong-hin Wan-loeng Ka-tjin Thoeng-fo Soenghap Soeng-lioeng Soeng-loeng Soen-poen — Soeng-koeang Soeng-tjong Soen-jin Thoeng-tjoe Soeng-fat Soeng-tjoeng Toeng-chin Pho-hin Sie-tjioe Foei-tjong Foei-long ö

35 36 37 38 39

,

— — — — —

TT- n • Valleinaam

Rajah Gemoeroe Klapa Kampit ? Sekoepak ? Sagoe Semoetik Koeroen Bangsi Pemroekan Baloh Tembaloen (12a) Tikoes Lesak Triboeng Senkli Doekoe Bangsi Doelang Kapok ? Kloebi Bangsi Langir ? ? Moenthi Doelang Sekoepak Boeding Sidjoek Baloh Bangsi Bikoe Sinjo B o k J Smjoebok J Bling Koembé Lingkoep Roem ' Kipenei

J

Taar d e r

opening

9

STAAT D E R MIJNEN E N H A R E Manggar

Productie t / m 1924/25 i n pikols t i n

1865 1865 1865 1865 1865 1865 1865 1865 1898 1865 1865 1865 1865 1852 1852 1853 1857 1860 1861 1865 1866 1866 1867 1867 1867 1867 1868 1868 1869 1869 1870 1871 1871 1871 1872 ^ 3

126911 73274 70362 148 16280 1542 86599 2471 8783 201 47759 1177 4255 18739 9643 1207 12546 5805 311 19764 14236 711 4306 843 1218 17 979 30863 1349 564 40 77454 2632 82 3596

1884 1886 1886 1888 1893

3083 603 6224 2781 11172

9

4

5

6

.... " nummer W l j n

3 4 5 6 7 8 9 12 IJ 14 15 18 20 22 23 24 25 27 28 30 (32) 306 31 32 33 35 37 38 39 40 46 47 48 49 50 51 52 52a 52b 53 58 61 62 63 64 65 66 67

Valleinaam

Damar Bogor Tongkeng Batoen Pengaroen Draak Prigi Batoe-Besi (67) Garoemedang Manggar (61) Kayak Batoe Mangkoebang Loloh Mamak Menang Pakkir Djering Landai Bangkoeang Datoe(Zie32) Rautan Pangah later Datoe Antoe Mongpajah Batoe-intan Boelian Kling Kloebang Liboet Tawang Merak Manang Bakauw Lajang Landji Landji (oud 52) Danau Boeroeng-mandi Retak Manggar Mang Triga Lembong Majang Lampong Batoe Besi

PRODUCTIES

Jaar der opening


1861 1861 1862 1862 1862 1862 1862 1863 1863 1863 1864 1864 1864 1864 1864 1864 1864 1864 1864 1865 1906 1865 1865 1906 1865 1865 1865 1865 1865 1865 1865 1866 1866 1867 1867 1867 1867

134283 8761 93622 24643 95445 40159 759 117907 196038 502 8397 202 70396 28660 20028 3422 1994 18867 44048 414972 3405 61520 52

1887 1868 1872 1876 1907 1907 1907 1907 1907 1907

12131 57266 0 937 30830 0 2148 2427 64730 41 24 1459 12428 8071 10183 121 719 17831 18884 89048 108100 20690 11881 44650

BIJLAGE

10

B I J L A G E 11.

STAAT D E R MIJNEN E N H A R E PRODUCTIES Lenggang Miinnummer

— _ _ _ 1 2 10 11 16 17 19 21 26 29 34 36 41 42 43 44 45 54 55 56 57 59 60 62 63 64

J der opening


1861 1861 1862 1863 1864

172966 68364 134758 43514 20400

1864 1864 1864 1864 1865 1865 1865 1865 1865 1865 1865 1865 1870 1871 1871 1872 1873 1875 1882 1886 1897

56237 52696 4033 40426 18089 152 1354 490 483 97140 38369 335 16205 33200 65700 17521 19365 80297 4557 4446 11824

a

Valleinaam

Meranteh Garam Kloewang Selinsing Seloemar-besar Seloemar-pandjang Mang Mangga Moenthi Rambay Goelah Birah Seloemar-ketjil Djamboe Djilalang Rajah Madoe Djangkar Gemoeroe Loetoeng Sabah Mertoet Brang Timboel Gatal Danau

a

r

STAAT D E R MIJNEN E N H A R E PRODUCTIES Dendang Mijnnummer

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 19a ex 5 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30

Chineesche naam

— Foeng-sin Toeng-fo — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — —

. Valleinaam

J der opening

J^S&JSB t / m 924/25 i n pikols t i n

Kepang Limoes Dekat Najoen Lelang Oedang Sambar Djepoen Lawang Samak Batoe-tinggih Getah Tebroeng Itam Ganah Nangah Sirah Grissik-Poetih Pemantaoe Lelangan

1867 1867 1867 1867 1868 1868 1868 1868 1868 1868 1869 1869 1869 1869 1869 1869 1871 1871 1872 1888

710 67295 31460 4980 633 7294 1318 1 7254 424 9800 120 71474 10040 1136 16058 19 24 878 5369

Klapa Dendang Djilatang Tenkalak Demit Loeday Embalong Sindang Kapok Kikir Auer

1872 1872 1872 1873 1873 1879 1881 1883 1887 1894 1906

13255 15 9472 471 15771 580 4204 3017 1536 2955 973

v

a

a

r

£1 L!TH.

N.V. J . S M U L D E R S & Co, D E N

HAAG.

ERTSRESERVEKAART VAN

BILLITON Schaal 1 : 100.000 1000M

0

1

2

3

4

5

6

7

8

9

10 K.M

L E G E N D A

^

I I i i I | I | mtm •KB i 1

—K ® ® • O _ \v ^ \— — • / j \ N. v

X.

A Reserve voor pompbaggers B „ „ emmerbaggers C „ „ particuliere leverantie E „ (voorwaardelijke) Uitgewerkt door pompbagger, spuitbagger, elevator op andere wijze na 03-05 en na het laatste booronderzoek voor 03-05 en voor het laatste booronderzoek Vindplaats primair erts Mijnterreingrenzen (Afgebakend) Districtsgrenzen (Nieuwe mijn-) Emmerbagger Spuitbagger Pompbagger I Werkplaatsen Particuliere leverantie (Gewone) 1 funi 1926 „ » (Pompbagger) Ertsverwerkinginstallatie ' Autowegen Stoomvaartlijnen Diepten en berghoogten in Meters u

n

_

.

Billiton

Recommend Documents