BATAAN HISTORY
Bansa Pilipinas Rehiyon Gitnang Luzon (Rehiyon Luzon (Rehiyon III) Pagatatag !"#$ %a&ise'a Lungso ng Balanga i&isyonLungso Lungso (&ahagi) (&ahagi)*!+ Bayan*!!+ Bayan*!!+ Ba'angay*,-" Ba'angay *,-" Pa.ahalaan Go&e'nao' A&et Ga'/ia La0a(ia1!, pinaa.a&a&a) 2 %a&uuan!+-"-34 ., (#-43! s5 .i) 6ia T Tagalog agalog++ %apa.pangan %apa.pangan++Ingles
Bansa Pilipinas Rehiyon Gitnang Luzon (Rehiyon Luzon (Rehiyon III) Pagatatag !"#$ %a&ise'a Lungso ng Balanga i&isyonLungso Lungso (&ahagi) (&ahagi)*!+ Bayan*!!+ Bayan*!!+ Ba'angay*,-" Ba'angay *,-" Pa.ahalaan Go&e'nao' A&et Ga'/ia La0a(ia1!, pinaa.a&a&a) 2 %a&uuan!+-"-34 ., (#-43! s5 .i) 6ia T Tagalog agalog++ %apa.pangan %apa.pangan++Ingles
•
Ang Bataan ang pinaa.aliit sa pitong lala0igan na &u.u&uo sa Rehiyon -3
BAYAN HINATI HINATI 78LA 78L A NOONG !9:" 8NANG ISTRITO inalupihan He'.osa O'ani Sa.al A&u/ay 7o'ong
I%ALA6ANG ISTRITO Lungso ng Balanga Pila' O'ion Li.ay 7a'i;eles Baga/
Ang Bataan Noon •
•
Ang Bataan ay naging &ahagi ng lu.ang aha'ian ng Pa.panga .atapos na ang huli ay .aitatag &ilang isang p'o&insya noong !#"!3 Ang lu.ang Pa.panga ang naasasaop in sa ilang &ahagi ng Bulaan+ Nue;a a.&ales3 Noong !#"$+ ang Bataan ay naging isang p'i&aong estao (en/o.iena e pa'ti/ula') sa pa.a.ahala ng isang ating sunalong %astila+ si Tenyente Juan Esguerra, na naging unang encomendero ng lalawigan.
•
•
“Partido de Juan Esguerra de Batan,” .agagayon.an+ ay su.asaop la.ang sa silangang &ahagi ng Bataan3 .ag.ula sa ngayo?y &ayan ng inalupihan hanggang sa Ba'yo Lu/anin na saop ngayon ng &ayan ng 7a'i;eles3 Ang ati.ugang &ahagi at anlu'aning &ahagi ng Bataan+ na &inu&uo ng Mariveles, Bagac at Morong na nasaop na.an ng itinatag na “orregimiento de
•
•
•
Sa tulong ng .ga .isyona'yong o.iniano ay naitatag ang A!ucay, ang "auna# una$ang !ayan sa Bataan noong Hunyo !4+ !#::3 Su.uno ito ang .ga &ayan ng Sa.al (!@$!)+ Balanga (!@#9)+ O'ion (!@@")+ O'ani (!"!$) at He'.osa (!"#@)3 .ga pa'ing Agustino Reoleto3 Sila ang nagtatag sa 7a'i;eles (!@4@ %, Morong &'()*% at Baga/ (!:"-)3 Pila' noong !:4! at inalupihan (!:@#)3 Ang +imay, ating &a'yo ng O'ion , ang "a$uli# $uli$ang !ayan na naitatag sa Bataan noong !9!"+ sa panahon ng .ga A.e'iano3
Madugong "asaysayan •
•
Bataan eath 7a'/h ung saan ang .ay #4+444 sunalong nited -tates Army orces in t$e ar East (-AE) ay pinaglaa .ag.ula sa 7a'i;eles at Baga/ hanggang San Ce'nano Pa.panga Itinayo sa tuto ng Buno Sa.at+ sa &ayan ng Pila'+ ang isang .alaing 'us at alta' pa'a .agsil&ing alaala sa .ga pag&u&u0is ng &uhay na gina0a ng
Bagong Bataan •
Si Al&e't S3 Ga'/ia ng Balanga+ na siyang nagtatag ng Dity oE Balanga+ Bataan Peninsula State 8ni;e'sity at C'eepo't A'ea oE Bataan+ ang siya ngayong nanunungulan &ilang pang1,9 na go&e'nao' ng Bataan (,4!-1,4!@)3
Ala.at ng Bataan •
•
nang !ersyon Ang pangalan ng Bataan ang nanggaling u.ano sa salitang Fatan na pangalan ng isang sinaunang atu na nagha'i sa lala0igan noong hini pa u.a'ating ang .ga %astila sa Pilipinas3 Binanggit pa sa Bali1Tana0 na ilala na ang lala0igan sa gayong pangalan noong tu.apa sa lala0igan si Pa'e Se&astian e Baesa noong !#":3
•
•
•
•
•
/"alawang !ersyon Nanggaling u.ano ang pangalan ng Bataan sa salitang Bata3 7ay tatlo u.ano itong ahulugan sa salitang %astila Bata (Nino) 7u/ha/ho (8tusan) at Rapaz (7e'sena'yo)3 Ang salitang Bata? ay asingahulugan a0 ng pagiging isang &agong p'o&insya ng Bataan .atapos itong .ahi0alay sa Pa.panga noong !"#$3 Ang 7u/ha/ho? u.ano ay ang ta0ag sa .ay -+#44 7o'o na naging atulong ng .ga %astila at Pa.pagueJo sa paglilinang sa apatagan ng Bataan noong a'a0+ &atay sa ulat ni Go&e'nao'1Hene'al 7anuel A'ania noong !"#$ (taon na natatag ang Bataan &ilang isang .alaya at 'egula' na p'o&insya) at ang salitang Rapaz? ay .ga .e'sena'yo+ o upahang .ani'ig.a+ na lu.a&an sa .ga pi'ata na nanalaay sa Bataan noong a'a03 /"atlong !ersyon Ang pangalan ng Bataan ay hinango u.ano sa salitang Tagalog na Butaan+ na ang ahulugan sa Inglis ay .onito' liza'3Ang hayop na ito ay .as ilala ng .ga Pilipino sa ta0ag na &aya0a?3 ati1'ati u.ano ay nagalat ang .ga &aya0a sa Bataan3 Ang nasa&ing hayop ay .aiita pa 'in hanggang sa ngayon sa .ga &ulu&unuin ng Bataan at >a.&ales+ Bi/ol Region+ Laguna at Rizal3
Partido de Batan •
•
•
Si Juan Esguerra, ang "auna# una$ang encomendero ng Bataan + ay napag1 ala.ang &inigyan ng atungulan na .angalaga sa atahi.ian ng luga'+ tu.ulong sa .ga .isyona'yo sa pagpapalaganap ng %'istianis.o+ at .agtaa ng &u0is sa .ga tao3 Siya 'in ang unang nag&igay ng pangalan sa lala0igan Partido de (Juan Esguerra) Batan. Ang salitang Batan’ ay tu.utuoy sa isang "omunidad sa Es0anya "ung saan i0inangana" at luma"i si Juan Esguerra. Binago la.ang at gina0ang Bataan ang pangalan ng lala0igan noong '*12 "ung "ailan nagsarili !ilang isang 0ro!insya ang Bataan, $iwalay sa Pam0anga.
INAL8PIHAN •
•
•
.atatagpuan sa pinaahilagang &ahagi ng Bataan hinati1hati sa $@ na &a'angay+ ang pinaa.a'a.ing &ilang sa lahat ng &ayan sa Bataan3 Ito la.ang ang &ayan na 0alang sa'iling &ay&ayin3 pangala0a sa a.i ng .a.a.ayan sa alipunan ng !! &ayan sa Bataan3
INAL8PIHAN •
•
•
•
isang ag'i/ultu'al to0n ang .ga pangunahing p'outo ito ay palay+ tu&o+ sa'i1sa'ing gulay+ naglalaihang .anuan at &a&uyan3 ito 'in .atatagpuan ang tanggapan ng epa't.ent oE Ag'a'ian ReEo'.(AR)+ National I''igation A.inist'ation (NIA)+ Kuean/o'+ Pag1i&ig Cun at ng Go;e'n.ent Se';i/e Insu'an/e Syste. na naglilingo sa .ga .a.a.ayan ng Bataan at >a.&ales3 Ang inalupihan ay tinata0ag na isang catc$#!asin o 3ood#0rone area.
H
•
•
Napapagitnaan ito ng .ga &ayan ng inalupihan sa hilaga at ng O'ani sa ga0ing ati.ugan3 Subic-Hermosa Cyber City at ang Hermosa Economic Industrial Zone. Sa He'.osa nag.ula sina Go&e'nao' Guile''.o A'/enas (!9@:1!9"!) at si Marcelo Arellano, ang huling Pilipinong 'e&ele na su.uo sa hu&ong A.e'iano
H
•
•
Pueblo del San Pedro de Martir 3 1 unang ta0ag sa He'.osa3 Hango sa pangalan ng .ahal na pat'on ng nasa&ing &ayan3 Llana Hermosa- ikalawang tawag. eauti!ul Plain o "Magandang Lu#ain$ ang Almacen ang sinaunang "gateway$ o landaspa'a .aa'ating ang .ga p'outong nag.ula sa 7aynila patungo sa
ORANI •
•
•
•
•
Ito ay napapagitnaan ng .ga &ayan ng He'.osa sa hilaga at Sa.al sa ati.ugan3 Nasa ga0ing anlu'an nito ang Buno Nati&3 Naunang itatag ang O'ani &ilang isang ;isita (&a'yo) ng A&u/ay noong !@443 Noong !@$!+ ang O'ani ay naging &a'yo ng Sa.al inilagay sa pangangalaga ng i.ahe ng 7ahal na Bi'hen ng Santo Rosa'io (Nuest'a Seno'a el Rosa'io)3 Noong 7ayo -4+ !:9: ay u.ating sa Pantalang Lu.a ang .ga sunalong %astila at .ga .e'sena'yong %apa.pangan saay ng isang &a'o+ ang ona o.inga+ na nag.ula pa sa Pa.panga3 Sa O'ani naganap ang .augong la&anan nang ha'apin ng .ga Pilipinong 'e&ele+ sa pa.u.uno ni %olonel 7a'iano 7eina+ ang .ga ala&an3
ORANI •
•
•
Naga0a 'in ng .ga taga1O'ani na paunla'in ang anilang hanap&uhay sa pangingisa at pa.a.alaisaan3 Hini nagtagal ay naging sent'o ito ng .asasa'ap at .atata&ang ali.ango 8.unla in ang hanap&uhay sa pag1aalaga ng sugpo+ &angus+ tilapia+ tala&a at tahong Noong !94#+ ang O'ani ay tinanghal na &agong a&ise'a ng Bataan
ORANI •
•
hinango sa salitang O'ani+ na pangalan ng isang lehiti.ong &ayan sa &ansang Italya3 Ang salitang O'ani ay hinango sa salitang P'anses na o'ainie'+ na ang i&ig sa&ihin ay asual3
SA7AL •
•
•
•
•
.atatagpuan sa silangang &ahagi ng Bataan at nasa pagitan ng O'ani at A&u/ay3 Ito ang pangala0ang &ayan na naitatag Ba'angay San uan ang itinu'ing na pinaasent'o nito ito ang unang &ayan na naa'anas ngindustriali%ation3 Ito ay naganap noong itayo at nagsi.ulang u.ana' sa Ba'angay San uan ang ataan Pul# and Pa#er Mill3 Ito ay patuloy pa 'ing u.aana' sa ilali. ng &agong pangasi0aan3 samel ay ata0agan u.ano sa isang u'i ng ahon na ginaga0ang pa0i3
AB8DAY
•
•
•
•
pinaauna sa la&inala0ang &ayan ng Bataan na naitatag &ilang isang 'egula' na pa.ayanan noong !#:: 7atatagpuan sa silangang &ahagi ng peninsula+ ang A&u/ay ay naaha'ap sa 7anila Bay3 Ito ay napapagitnaan ng .ga &ayan ng Sa.al sa hilaga at ng Lungso ng Balanga sa ga0ing ati.ugan3 Sa ga0ing anlu'an nito ay .atatagpuan na.an ang Buno Nati&3 Noong una+ ang A&u/ay ay tina0ag na
AB8DAY •
•
•
•
•
ito isinilang si Tomas Pin0in+ ang auna1unahang Pilipino na natuto ng sining ng pagsusulat at paglili.&ag ng .ga alat3 Saint o.ini/ Dhu'/h sinasa&ing naili.&ag ni Pinpin ang pinaa.atatanang alat na nalathala sa Pilipinas3 -aint 4ominic $urc$ 1 ,44 %apa.pangan ang 0alang a0ang pinatay ng .ga pi'atang Olanes na nagtangang saupin ang nasa&ing &ayan noong Hunyo ,-+ !@!"3 Sa A&u/ay in itinayo ang unang hanay ng pagtatanggol (eEense line) ng .ga sunalong 8SACC< la&an sa apanese A'.y noong !9$,3 Sa A&u/ay in nag.ula si Boni5acio amac$o+ inata0an ng Bataan .ag.ula noong !9$@ hanggang !9$93
AB8DAY
•
•
•
•
ito ay sagana ang .ga tao sa paglaho sa .ga hanapnuhay na nauugnay sa agri#a6ua !usiness. ito 'in .atatagpuan ang .ga &alag na a0ayan na &uo sa nagsil!ing 7s$ sanctuary ng Bataan ay ginagawa ding 0angitlugan at 0ala$ian ng mga $alaman#at $ayo0#dagat tula ng nagsasa'apang tahong at tala&a3 ito 'in inaani at ginaga0a ang .asa'ap na !agoong na ipinag&i&ili sa .ga .alalaing pa.ilihan sa 7aynila3 Ang Ba'angay 7a&atang ay ilala na.an sa pagga0a ng .atiti&ay na walis#tam!o o walis# lasa Ang pagga0a ng .atiti&ay na !ang"a ay isa 'in ating pangunahing hanap&uhay ng .ga taga1 A&u/ay3
AB8DAY
•
•
ang Dolegio e San uan e Let'an sa Ha/iena Hills+ at ang %alayaan Dollege Si&ul Sp'ing+ Filla A.ana Reso't+ Ra;en Reso't+ RL A&u/ay Dounty Reso't at Bataan G'eenhills
L8NGSO NG BALANGAMBALANGA DITY •
•
•
•
•
ang a&ise'a ng Bataan+ na ati1'ati ay isa la.ang&isita (&a'yo) ng &ayan ng A&u/ay a&ise'a ng lala0igan ahil sa loasyon nito sa alagitaan ng peninsula3 .atatagpuan sa silangang &ahagi ng Bataan na naaha'ap sa 7anila Bay3 Ito ay napapagitnaan ng A&u/ay at Pila'3 Pangatlo sa pinaa.alaing &ayan sa &uong lala0igan3 To.as el Rosa'io1 8nang Pilipinong go&e'nao' ng Bataan at Sup'e.e Dou't DhieE usti/e
BALANGA DITY
•
•
Noong panahon ng Iala0ang ig.aang Pangaigig ay lu&hang nasalanta ang Balanga sa tini ng .ga la&anang naganap sa a&ise'a sa pagitan ng .ga sunalo ng 8SACC< at apanese A'.y3 Buo sa .unisipyo at a&ahayan sa Balanga ay nasunog in at naa&o ang unang apitolyo ng Bataan na ating naati'i sa gili ng Si.&ahan ni San ose tinanghal &ilang Most usiness-
PILAR •
•
•
•
Ang unang si.&ahan ng Pila' na itinayo ni Pa'e a.aso Ba'angay i0a+ Pila' .atatagpuan ang Buno Sa.at (raw ng )agitingan+ na ating ilala &ilang 'all o! ataan* sa tuto ng Buno Sa.at ung saan itinayo ang +ambana ng )agitingan (S,rine o! alor )3 uestra Se/ora del Pilar 0 #atron ng Pilar
ORION
•
•
•
Ito ang pang1apat na 'egula' na &ayan na naitatag sa loo& ng .atanang Partido de atan.$ isang &ayan na naaha'ap sa 7anila Bay at napapagitnaan ng .ga &ayan ng Pila' at Li.ay3 Ang .ga 'esiente ito ay sangot sa .aliliit atcommercial 1s,ing3
LI7AY •
•
•
auna1unahang &ayan na nagING CIRST DLASS 78NIDIPALITY3 Li.ay Polyte/hni/ Dollege1 Ito la.ang ang institusyon na naghahanog ng li&'eng pag1 aa'al sa olehiyo nang 0alang &aya sa .at'iula ang .ga .ag1aa'al3 Ang pangalang Li.ay ay hinango sa .ga salitang %astila na * Tie''a e li.a y potasio y pospo'o3 Sa Inglis+ ang ahulugan nito ay Lan oE li.e+ potassiu. an phospho'ous3 Ang i&ig sa&ihin nito+ .aya.an pala ang &ayan ng Li.ay sa .ga .ine'al na li.e+potassiu. at phospho'ous noong a'a03
7ARIF
•
•
•
•
•
pinaa1ti.og na &ahagi ng Bataan3 ta,anan ng kauna-una,ang e2#ort #rocessing %one sa Pilipinas na itinatag noong !9"4+ /to ang 0ina"amala"ing 0o0ulasyon ng isang &ayan sa &uong Bataan ahil na 'in sa 'ree#ort (rea o! ataan. Nangunguna sa asaluuyan ang 7a'i;eles sa lai ng &u0is na iniita ng loal na pa.ahalaan3 'ree#ort (rea o! ataan. Bataan <po't P'o/essing >one (B
) Nasa 7a'i;eles in ang ataan Petroc,emical Com#le2*(sian 3erminal Inc.* San Miguel Cor#oration ulk 4rain 3erminal* 5nioil* 3otal P,ili##ines Cor#oration* Herma S,i#yard Inc.* 4 Power Plant at ilan pang .aliliit na manu!acturing #lants.
7ARIF
•
Maritime (cademy o! (sia and t,e Paci1c(7AAP)+ ang nangungunang international maritime sc,ool sa &ansa Sa &ayang ito nag.ula sina Antonio 8. +lamas (inata0an ng Bataan sa %ong'eso+ !9,,1!9,#+ !9$,1!9$@) at ecil +loyd+ isang .ahusay na .ang1aa0it at nailala &ilang si Mystery Singer 3
7ARIF
•
Sa halip na .apasa.a sa Partido de atan ni Tenyente uan
7ARIF
•
•
•
maraming dilis.$ hinango ang pangalan ng 7a'i;eles sa ngalan ng isang .ongha na nailalang si Maria 9ele:. Mar elle%a$ - 7iguel Lopez e Legaspi ;a0itan B+A- <=-A+E-, angencomendero ng 7a'i;eles+ Do''egio'+ 7a'agonon+ Baga/ at 7o'ong3
BAGAD •
•
•
•
•
Ang Baga/ ay isa sa ala0ang pa.ayanan na .atatagpuan sa anlu'aning &ahagi ng Bataan at naaha'ap sa 6est P,ili##ine Sea (ating Sout, C,ina Sea)3 Noong !@4@+ ang Baga/ ay naging isang .alayong &a'yo ng 7a'i;eles3 Pagatapos ay naging &a'yo na.an ito ng 7o'ong3 nasaop ng ating Corregimiento de Mari&eles3 ang Baga/ ay isang agricultural and 1s,ing munici#ality 3 .alaing &ahagi pa 'in nito ang nalinang &ilang .ga &ui'in at tinata.nan ng palay at .ga gulay3 Sagana in sa .ga .atiti&ay na punongahoy ang &uno ng Baga/3 Nagalat in sa &uno ang .ga ilog+ talon+ &angin+ .ga .alalai at .aiili. na u0e&a+ at .ga 6orld 6ar II ,istorical markers.
BAGAD
•
•
•
ito 'in .atatagpuan ang pa.osong Montemar eac, 7esort* PP Housing Com#le2 at ang pa.osong “LasCasas Filipinas de Acuzar .” Nasa Baga/ in ang Filipino-Japanese Friendship Toer , at !ilometer "ero mar#er ng %eath &arch &ilang pag1 alala sa ig.aang naganap sa Bataan noong !9$! hanggang !9$,3 St. Cat,erine o! (le2andria Cat,olic C,urc, 1 sent'o ng %atolisis.o sa Baga/ na naga'aos ng "a0ista$ang !ayan tu0ing No!yem!re >13
BAGAD •
•
•
hinango sa isang salitang Bisaya na agak o agakay 3? %ung isasalin sa 0iang Tagalog+ ang BAGA% ay atu.&as ng salitang %A6AYAN+ at ang BAGA%AY ay atu.&as na.an ng %A6AYANAN3 amboo na.an at bamboo groo&e ang atu.&as ng ala0ang salita sa 0iang Inglis3 Cadallader ang nagputol ng .ga puno sa a&unuan ng Li.ay+ Baga/ at 7a'i;eles si.ula noong !9!-3 %apalit na.an nito ang &iglang paglo&o ng ita ng pa.ahalaang1&ayan ng .ga ito3
7ORONG
•
•
•
•
a&ilang ang 7o'ong sa .ga pa.ayanan na nasa ilali. ng Corregimiento de Mari&eles na itinatag noong !@4"3 7ay panahon na nasaop nito ang Baga/ at itinu'ing na isang .alayong &a'yo3 Sa unang "a0ilya o sim!a$an na itini'i sa 7o'ong itinanghal ang i.ahe ni 'uestra eora de Pilar 3 ito nagsi.ulang lu.aganap ang %'istiyanis.o sa nasa&ing &ayan3 si Pa'e Pe'o Bolanos noong !#::3 Siya ang nagtayo ng unang apilya sa ayan 8agbalayong ang unang Poblacion sa Morong9 Inili#at ang simba,an sa ngayon ay aranggay Poblacion da,il ang gabalayong ay naka,ara# sa 6est P,ili##ine sea at madalas lumulubog.
7ORONG
•
•
•
•
Atty3 oa5uin 3 Linao 1 Sa anya ipinangalan ang .aganang lansangan na nag1ugnay sa 7o'ong at Baga/ sa silangang &ahagi ng Bataan3 Bataan 'uclear Poer Plant + ang aunang1 unahang plantang nuleya' sa Pilipinas sa Napot Point3 Ang nasa&ing p'oyeto ahil sa &intang na ito ay itinayo sa i&a&a0 ng isang *ault line Philipine +e*ugee Processing Center - Ang Dente' ay isina'a noong !9:43 Ang ipinalit ito ay ang ataan 3ec,nology Park Inc. 83PI9 A,ala Land Premier ang isang residential at recreational area sa An;aya Do;e+ na nasa pagitan ng Ba'angay Sa&ang at 7a&ayo3
7ORONG •
•
•
•
ayandati3 o'ihinal na pangalan ng 7o'ong Ang unang pangalan ng 7o'ong ay Moron+ hini 7o'o+ hini 'in Morong3 Ang 7ORON+ ay hinango sa 0iang %astilang moron3 7aiita sa alin.ang S#anis,-Englis, dictionary na ang moron ay atu.&as ng isang bulubunduking lugar noong Pe&'e'o !#+ !9#$+ naiusap ang .ga taga1Moron+ Bataan+ na ipa&ago ang pangalan ng anilang &ayan3 Nilapitan nila si ating Dong'ess.an ose R3 Nugui Si Pangulong Ra.on 7agsaysay .is.o ay nagpala&as ng E2ecuti&e :rder o. ;+ .ay petsang Hunyo ,,+ !9##+ pa'a pag&igyan ang ahilingan ng .ga a&a&ayan
Nota&le pe'sons •
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
Nota&le people E'o. BataaneitQ Ga'y a;i (inalupihan) 1 PBA .ulti1a0a'e playe' Pedro Tua:on &Balanga% # -olicitor 8eneral o5 t$e P$ili00ines# '?>' %e'&y Ray.uno (O'ion) 1 PBA .ulti1a0a'e playe'+ po0e' Eo'0a'+ .e.&e' oE the Pu'eEoos Tene' ui/y Giants an thePhilippines national &aset&all tea.3
CRI