Basitha Paribasa ( Peribahasa Bali ).
Basitha Paribasa (Peribahasa Bali) Minab semeton sami kari eling ring peplajahan ritatkala kari masekolah khususne ring pelajahan Bahasa Bali. Ne mangkin titiang wantah..... eeee...istilahne 'mereview ulang' :p :p akidik peplajahan punika khususne ring pelajahan basitha paribasa . Napi nika basitha paribasa? Basitha Paribasa inggih punika basa rerasmen wiadin panglengut basa. Kanggen panglengut basa sajeroning mabebaosan kalih magegonjakan, sajeroning basa pakraman wiadin basa pasawitrayan. Seosan ring punika, Sang Kawi sane sampun wibuhing Basa Basitha, tan mari ngunggahang Basitha Paribasa puniki, sakadi Uperenga miwah Pralambang, sane makardi lengut kakawian punika. Minab semeton sami kari eling napi-napi manten sane ngranjing Basitha Paribasa punika. Kenten taler minab karing eling contone soang-soang. Sane ngranjing Basitha Paribasa minakadi : Sesonggan. 1. 2.
Sesenggakan.
3.
Wewangsalan.
4.
Sloka.
5.
Bebladbadan.
6.
Pepindan utawi Sesawangan.
7.
Cecimpedan.
8.
Cecangkriman.
9.
Sesimbing.
10.
Cecangkitan.
11.
Raos Ngempelin.
12.
Sipta utawi Sasemon.
13.
Peparikan.
14.
Gegendingan.
15.
Sesapan.
16.
Tetingkesan.
17.
Sesawen.
Penjelasan : 1. Bebladbadan
Bebladbadan inggih punikaartine tutur sujati, utawi kruna bebasanm kaanggen papiringan, saha madue purwakanti ( bersajak). ( Basita paribasa). Dalam Bahasa Indonesia hampir memiliki kesamaan dengan Metafora : adalah majas dalam dal am bahasa indonesia yang membandingkan suatu dengan yang lain. Yan g bukan menggunakan menggunakan arti sesuangguhnya melainkan melainkan sebagai makna kiasan. kiasan. Contoh : Raja siang keluar keluar dari ufuk timur.
Bebladbadan kruna lingganipun "babad" artinipun tutur jati sane sampun kalampahan riin. Babad taler maarti abas wiadin basang kebo, banteng, utawi kambing. Sasampun polih seselan "el",
pangiring "an" lan kaduipurwayang dados bebladbadan sane mateges kruna bebasan, kaanggen papiringan, saha madue purwakanti (bersajak).( Simpen, basita paribasa, 39,2004) Bebladbadan puniki kawangun antuk lengkara utawi kruna tigang palet. Krunane sane pinih riin apalet dados "giing" utawi "bantang", krunane sane kaping kalih apalet, "arti sujati (bebasanipun)", sakadi sampiran, sane ngawangun purwakanti (sajak), krunane sane kaping tiga "arti paribasa", wiadin suksmanipun, makadi : 1. 2.
Giing (bantang) : majempong bebek, Arti sujati (bebasanipun) : jambul,
Arti paribasa : ngambul. Dadosne kecap "mbul" ring kruna "jambul", mapurwakanti ring kecap "mbul" ring kruna "ngambul". 3.
Bebladbadan puniki masaih ring "wewangsalan", sakadi papiring indik kahanan kalih laksanan janma, ring asapunapine sada pedas suksmanipun. Kewanten yening anake mabladbadan, artinipun sane sujati nenten kaucapang, antuk kasengguh sami sampun uning ring artinipun. Ring sor puniki wenten makudang-kudang conto bebladbadan , luiripine :
bantang=makawat radio arti sujatine= antena arti paribasane=nganten 1.
Beruk magantung = kakocor, arti paribasane = bocol
2.
Ketimun pait = paya, arti paribasane = semaya
3.
Wayang gadang = Kresna, arti paribasane = tresna
4.
Macarang Uga = sambilan, arti paribasane = masambilan
5.
Matabeng gelang = tutub, arti paribasane = tutugang
6.
Makunyit di alas = temu, arti paribasane = katemu
7.
Mabuaya di tegal = alu, arti paribasane = nglalu, kalu
8.
Mataluh nyuh = tombong, ati paribasane = sombong
9.
Jukut gedebong = ares, arti paribasane = ngeres-eresin
10.
Matiuk Jawa = belati, arti paribasane = ngulati
11.
Mabatis bebek = gempel, arti paribasane = ngempelin
12.
Base wayah = kakap, arti paribasane = gapgapan
13.
Mabuah jaka = beluluk, arti paribasane = nguluk-nguluk
14.
Mabuah wayah = jebug, arti paribasane = gedebug
15.
Mabuah kelor = klentang, arti paribasane = klentangin
16.
Mabubuh kladi = kulek, arti paribasane = elek
17.
Jaja uli magula = abug, arti paribasane = jebug
18.
Maboreh tangkah = buat, arti paribasane = kuat
19.
Mablakas peleng = timpas, arti paribasane = mimpas
20.
Mabaju tanpa lima = kutang, arti paribasane = kutang
21.
Mainan bluak= capung=ngapung
22.
Maabian Jawa = kebon, arti paribasane = ngebon
23.
Makamben disunduk=maseselan= maseselan
24.
Mamunyin siap= makekruyuk=nyruyukan
25.
Nganggo kamben= macingcingan= mancing
26.
Madasar nasi= entip= ngintip
27.
Mabuah kelor=klentang=klentangin
28.
Masuang pleting=tundak=tundak-tundik
29.
Bidak jukung=layar=nglayarin
30.
Maumah sampi= kandang=ngandang-ngandang
31.
Kawat Radia= antena=nganten
32.
Prabu gede=kapal=apal
33.
Panak cicing=kuluk= nguluk-uluk
34.
Matapis jaka= duk=duk
35.
Matuak tape=berem=merem
36.
Tukad tanpa yeh= pangkung=bengkung
37.
Umah panggung=kampung=ngapung
38.
mauled jaka=ancruk=nguncrukan
39.
Ulet makaput=kacut=takut
40.
mauwat gedebong=otot=ngotot
41.
mauwat pandan=bagu=ngagu
42.
lim Bali=ancur= ancur
43.
bubuh sagu=ongol-ongol= nyengongolan
44.
makakul pasih=omang-omang= ngemang
45.
gunting buah=caket=raket
46.
Maraab umah=genteng=genting
47.
Maraab umah=alang-alangan
48.
Mamunyi kukur= ngengkuk=nungkuk
49. 50. 51. 52.
Arjuna Durian=tualen=ngelen-len sibuh gedah=lumur=umur
Ketimun pait = paya, arti paribasane = semaya Wayang gadang = Kresna, arti paribasane = tresna
53.
Macarang Uga = sambilan, arti paribasane = masambilan
54.
Matabeng gelang = tutub, arti paribasane = tutugang
55.
Makunyit di alas = temu, arti paribasane = katemu
56.
Mabuaya di tegal = alu, arti paribasane = nglalu, kalu
57.
Mataluh nyuh = tombong, ati paribasane = sombong
58.
Jukut gedebong = ares, arti paribasane = ngeres-eresin
59.
Matiuk Jawa = belati, arti paribasane = ngulati
60.
Mabatis bebek = gempel, arti paribasane = ngempelin
61.
Base wayah = kakap, arti paribasane = gapgapan
62.
Mabuah jaka = beluluk, arti paribasane = nguluk-nguluk
63.
Mabuah wayah = jebug, arti paribasane = gedebug
64.
Mabuah kelor = klentang, arti paribasane = klentangin
65.
Mabubuh kladi = kulek, arti paribasane = elek
66.
Jaja uli magula = abug, arti paribasane = jebug
67.
Maboreh tangkah = buat, arti paribasane = kuat
68.
Mablakas peleng = timpas, arti paribasane = mimpas
69.
Mabaju tanpa lima = kutang, arti paribasane = kutang
70.
Beruk magantung = kakocor, arti paribasane = bocol
71.
Maabian Jawa = kebon, arti paribasane = ngebon
2. Sesapan (Doa) 72. Sesapan tegesnyane nyapatin, sane matetujon nglungsur karahajengan, mangda nenten keni bencana. Kawentenan sesapan manut tetujonnyane, minakadi : Sesapan ngebah taru : "Ratu Betara Sangkara, titiang nglungsur taru druene, mangda titiang nenten tulah." Sesapan suara kedis caak : "Kakasang ngengsut di ambune." Sesapan si jabang bayi : "Ratu Paduka Betara Brahma, icenin raren titiange pasikepan mangda ipun setata rahayu." Sesapan sabeh bales : "Kaki-kaki bentuyung sampunang kasiabange titiang, tiang cucun kakine." Sesapan ngentasin genah tenget : "Jero sane nuenang genahe/margine, tiang nyelang genahe icen tiang karahajengan." Sesapan ri kala sungkan, wenten dongkan mamunyi : "Ih, apa not iba yening ada anak makeneh rahayu, mai, sakewala yening tusing rahayu bakal cotot matane apang kanti buta." Sesapan ri kala mireng suaran paksi tuhu-tuhu : "Buncul agung sepit semprong tuara bakatanga." Sesapan mabebaosan, masuara cek-ceke : "Sidi Saraswati."
Sesapan angin baret, angin nglinus : "Ratu Betara Bayu sampunang nglintangi riki, santukan titiang akeh madue anak alit." Sesapan ri kala ngadol ingon-ingon utawi wewalungan : "Ratu Sang Hyang Rare Angon, ingon-ingon I Ratu adol titiang nglungsur karahajengan." Sesapan ri kala molihang pantun duene : Ratu Betara Sri, Titiang ngaturang yadnya, mangda titiang rahayu." Sesapan ri kala Tumpek Uduh : "Kaki-kaki dadong jumah? Jumah. Anak engken? Anak Gelem. Gelem Engken? Gelem nged.. nged.. nged.. nged.."
3. Sipta (Pertanda) Sipta puniki wangsit wiadin ciri-ciri sekala miwah niskala, becik wiadin kaon, sane wenten arti kalih suksmanipun. Sipta puniki kawedarang antuk barang sane wenten ring jagate, buron miwah pripen kalih polah. Ring asapunapine taler wenten saking bawan jagat alih ring pakahyunan, upami : 1. Yening wenten bintang kukus kanten ring langite kangin, punika kocap sipta (pertanda) kaon. Yening wenten buron alasan makadi kidang, manjangan ngranjing ka desa, punika kicap sipta kaon. 2.
Yening paksi culik-culik masuara kala wengi, nenten kasaurin olih i tuhu-tuhu, punika kocap sipta (praciri) kaon. 3.
Yening wenten anak nganten, raris rauh pajati, makta damar kalih pacanangan (pabuan), punika taler sipta, makadi suksmanipun : 4.
Damar = galang apadang, saking rahayu nunas galang.
Pamor = apuh, ampura, nunas ampura
Base = sedah, serdah, seica, apang sueca
Buah = pala, pikolih, apang mapikolih
Temako = seseban, sebseb, teduh, nunas paneduh
Gambir = jambe rateng, tembe (benjangan) mangda puput.
Pupuh Ginada Beli Nyoman dewan titiang matangi titiang mangipi I Jayaprana lingnia alon punapi ipian i ratu Ni Layonsari angucap titiang ngipi "umahe anyudang blabar." (sipta kaon) 1.
"Sadaging umahe telas" ipiang titiang mangeraris 2.
kaon kojarannya reko eda beli luas kauh tan urungan beli pejah laut ngeling Ni Layonsari sigsigan.
Pupuh Sinom Wenten ne mawadah dalung meka waja miwah lengis menuh sikapa asoroh boya tingkah banten suci nika ke anggen napi Pedanda ngandika alus data takonang iba pipise jua aba mai malih matur Pan Bongkling makita nawang. 1.
Pedanda raris nartayang kene katatuannya cai apan sipta uling makelo pamalu mekane anggon mata wajane kal anggo gigi mangde ayu yang mepekang parikrama. 2.
Pan Bongkling kedek mangakak uning titiang kapo mangkin anging kangkattitiang gaok titiang nahen mamanggihin anak mananem sampi tan wenten madaging legu anging ne panggihin titiang tan wenten angan asiki boya lamur bantenge ne wawu lekad. 3.
4. Peparikan (Pantun) Peparikan pateh sakadi Wewangsalan, kewanten binanipun weangsalan punika wantah kalih palet (carik), yening peparikan kawangun antuk petang palet dados apada (satu bait), taler mawirama miwah mapurwakanti. Peparikan puniki pateh sakadi "madah" ring kasusastran Indonesia. Yening sihang ipun minab sakadi "Pantun" , antuk "ri", punika sering masilur dados "ntun", sakadi; sari, dados = santun. Peparikan, kruna lingganipun "parik", artinipun; awi (karang), polih pangiring "an" dados parikan, kadwipurwayang dados: peparikan, artinipun: awiawian utwai reragragan.
Peparikan puniki taler sakadi sasimbing indik kahanan kalih polah janma, kawangun antuk lengkara petang carik dados apada (satu bait). Lengkarane sane riinan kalih carik dados "sampiran", lengkarane pungkuran sane kalih carik dados arti sejatine, saha mawirama purwakanti, (a-b, a-b). Purwakanti punika wenten tatiga, luiripun: Purwakanti sastra, Purwakanti basa, Purwakanti suara, sakadi: Purwakanti sastra Doyan liang ngandong kanji (a) depang tiang ngaba pitu (b) yan tiang ngelong janji (a) apang tiang kena tantu. (b) Aksara "ji" ring kruna "kanji", makanti ring "ji" ring kuna "janji". Aksara "tu" ring kruna "pitu", makanti ring "tu" ring krun a "tantu". 1.
Purwakanti basa Meli gabus duang kranjang lamben bodag sing ngenyakin yadin bagus mata kranjang enyen kodag mangenyakin. Mata "kranjang" makanti ring kruna duang "kranjang". kodag "ngenyakin" makan ti ring kruna sing "ngenyakin". 2.
Purwakanti suara Dengdenge kurma lua jaene ditu plapahin adeng-adeng magama tua gaene malu plajahin. Suara "a" ring kruna "tua", mapurwakanti ring "a" ring kruna "lua" suara "in" ring kruna "plajahin", mapurwakanti ring "in" ring kruna "plajahin" 3.
5. Sasemon Sasemon punika taler sakadi Sasimbing, sakewanten lebih alus lengut tur nudut kayun. Sasemon puniki wenten sane mawangun tembang, utawi gancaran, sakadi ring sor puniki : Taruna : "Beh apa kaden melah bunga nagasarine ento, yan tiang maan ngubuhin bungane ento, ap kaden liang atine". Taruni : "Apa perlune ngubuhin kayu buka kene, ane tanpaguna, tulen bena lakar tuyuh nyampatang luu sai-sai". Wenten sasemon negngge Sekar macapat (Sekar alit) luir ipun :
Pupuh Ginada Tiang mriki ngrereh "bunga" kocap wenten "cempaka putih" iriki genahnya reko kocap luih warnanipun nawang tranggana ngadika 1.
inggih wiakti "nanging dereng masamaya alap". Sasendone kadi ring sipta "dumadak ya ulung jani delima wantane ento akayih tengahin dalu titiang masesangi nyangga baan kacing titiang suka metoh jiwa". 2.
Raden Galuh weruh sipta kenyung raris nyaurin "lamun paingenan reko madia latrine ya ulung di pekene ya tibeninnya soring bingi manakti apang pasaja". 3.
Pupuh Sinom Masasemonteken roanga "langite jani tingalin ening tan pajalada kakelike ngasih-asih bedak mabudi warih dijaha paraning jauh dumadak Widhine ica ngujanin i tadahasih apang suud sedih ya maselselan". 1.
Kakantenane angucap patut sapunika Gusti yan kadi unduk mapikat "pacengcengin glatik putih mula ratuning paksi" I Ratnasemara sumaur "apan pacengcenge nista glatik cambra tan mapelik mamikatin glatik bunga saking Kendran". 2.
Ni Ketut tau ring sipta ngwales dane nimonin mangucap teken timpalnya "panese embok tan sinipi wiakti sasih kapat mangkin kaklike mengalup-alup suarane mangolasang manah mederan mangkalih warih 3.
nanging takut majalan rikat baan daya". "Yan gantasang te majalan, tuara ko ya pacang ketil kamandalu maodaka "Ni Sewambra manyaurin tan pendah mengalap sari sepak joan anggon nyukcuk katike ilidan dona baong sengel mangulingling pineh layu kotek baan joan belah". 4.
6. Sasimbing (sindiran) Sasimbing puniki kruna (ucapan) papiringan sane pedes suksmanipun, makardi sang kasimbing jengah wiadin sebet, riantuk ngrasa ring dewek katiban sasimbing punika. Sasimbing puniki sering kaucapang ring ajeng sang kasimbingin, ngangge kruna paimbangan sane sada silib artinipun, indik kalh polah janma, barang kalih buron. Ri asapunine sasimbing puniki ngangge kruna nungkalik, upami : belog kaucapang ririh, lekig utawi kiul kaucapang anteng. Wenten makudang-kudang sasimbing sane mawangun gancaran miwah tembang upami : "Kadang tan tinolihin" , tegesipun : Anake sane ngutamayang dewek ipune kewanten, nenten nglinguang nyama braya. Ring sor puniki wantah conto-conto sasimbing : 1. Be di pongerangan baang ngeleb; tegesipun : Sakadi anake ngambil anak istri bajang, sampun kakeniang, rikala ipun lenge, anak istri punika malaib. Bas tegeh baan negak, dilabuhe baonge elung ; tegesipun :Sakadi anake polih pangkat tegeh, raris nyeled pipis utawi korupsi, ipun katara raris kausanayang makarya tur ipun salah maukum. 2.
Yadin amunapi tegeh pakeber badudane, diulungne masih ka taine; tegesipun : Yadin amunapi ageng anake polih kabagian, yening sampun ganti surud kasadianipun, taler ipun mawali tiwas sakadi kuna. 3.
4.
Semunne nyukcuk langit ; tegsipun : Kaucapang ring anake sane sombong.
Sadueg-dued semale makecos, pasti taen ulung ; tegesipune : Asapunapi je ririh anake, pasti ipun taen iwang utawi salah. 5.
7. Tetingkesan (Litotes) Tetingkesan punika kruna basa ngandap kasor, tegesnyané bebaos sané kanggén ri kala ngandapang raga. Tetingkesan lingganipun “tingkes”, sane madue arti ringkes, ngalitan (mengecil/merendahkan) sane polih pangiring “an” dados tetingkesan.
1. 2. 3. 4.
Puniki tetingkesan luir ipun : Durusang malinggih Pak, kanggéang nénten wénten genah malinggih!” Kawéntenannyané, genah sané wénten becik, kursi empuk saha resik. Mai malu madaar, kangoang uyah- uyah dogen. Dini suba cening nginep, nanging kangoang kene bapa lacur, umah tusing gelah, pasarean alah umah bangkung. Ampurayang pisan ratu, sapuniki kaulane kalintang nambet.
5. Sameton sami, duaning sampun galah, ngiring ka perantenan, kanggéang ulamnyané tasik-tasik manten! 6. Durusang ajeng dumun wedange, kanggeang toya-toya kemawon! 7. Cening de nyen ngopak, bapa tusing ngidayang maang apa-apa, sakewala maan singgah” dogen .
8. Wewangsalan Wewangsalan puniki pateh sakadi tamsil ring Bahasa Indonesia. Wewangsalan kruna lingganipun "wangsal" sane artinipun "lampah", polih pangiring "an" dados "wangsalan", kaduipurwayang dados "wewangsalan", artinipun lelampahan saparipolah kalih kahanan janma, sakadi sasimbing sane sada pedas suksmanipun. Wewangsalan puniki kawangun antuk lengkara kalih palet utawi carik. Lengkara sane riinan sakadi "sampiran", indik daging kahiun sang ngucap, kewanten kantun makubda (ilid) suksmanipun. Lengkarane sane pungkuran punika daging sajati, sane nerangan suksmanipun tur mawirama kalih mapurwakanti (bersajak). Wenten taler sane nenten ngucapang lengkarane pungkuran, antuk kasengguh sami anake sampun ngerti ring suksmanipun. Ring asapunapine kawangun antuk lelampahan ring pawayangan. Ki Dalang ngawi satua bawak babaudan, nyimbingin sinalih tunggil sang nonton sane saud (iwang) laksananipun. Wenten taler sane mawangun gambar (karikatur). Ring sor puniki wenten makudang-kudang wewangsalan luiripun : 1. Asep menyan majagau, suksmanipun = nakep lenggar aji kau 2.
Ada tengeh masui kaput, suksmanipun = ada keneh mamunyi takut
3.
Bakat kocok misi isen, suksmanipun = awak bocok tuara ngasen
4.
Bangbang dadua ken ceburin, suksmanipun = bajang dadua ken anggurin
5.
Be lele mawadah kau, suksmanipun = suba jele mara tau
6.
Bedeg majemuh bangsing di banjar, suksmanipun = jegeg buin lemuh langsing
lanjar 7.
Baju gadang potongan gantut, suksmanipun = tuyuh magadang tuara maan entut
8.
Buangit kali gangsa, suksmanipun = magae lengit ngamah gasa (kereng)
9.
Buah sabo mawadah klukuh, suksmanipun = awak bodo buin angkuh
10.
Cekcek poleng temisi bengil, suksmanipun = desek ngereng gisi nengil
11.
Clebingkah beten biu, suksmanipun = gumi linggah ajak liu
12.
Dagdag candung selem samah, suksmanipun = berag landung kereng ngamah
13.
Delemk sangut merdah tualen, suksmanipun = medem bangun ngamah dogen
14.
Dija kacang ditu komak, suksmanipun = dija pejang ditu jemak
15.
Eber-eber ilih, suksmanipun = bebeger baan nyilih
16.
Gamongan kladi jae, suksmanipun = omongan dadi gae
17.
Gedenan padange teken gondane, suksmanipun = gedenan tandange teken gobane
18.
Gonda godeg bakat kukur, suksmanipun = goba jegeg baan pupur
19.
Idup kedele mati kacang, suksmanipun = idup jele mati sayang
20.
Jempiit batan biu, suksmanipun = ngajengit ajaka liu
9. Cacimpedan Cacimpedan ring Bahasa Indonesia nika pateh sekadi "Teka-Teki". Cacimpedan puniki anggen pangulir budi, rikala magagonjakan utawi macanda. Linggaipun: "cimped", artinipun: bade (takeh), polih pangiring "an", dados: cimpedan, raris kaduipurwayang, dados: "cacimpedan", artinipun: bade-badean. Cacimpedan puniki sampun ketah utawi lumrah, kariinin antuk lengkara pitaken: Apake......? Ring sor puniki wantah imba utawi conto-conto cacimpedan. Minab wenten sameton sane tau utawi uning ring jawabanne? Apake..... 1.
Apake anak cerik matapel?
2.
Anak satak maka satak matlusuk?
3.
Anak satak makasatak maudeng putih?
4.
Apa anak cerik maid cacing?
5.
Apa anak cerik maid enceh?
6.
Apa anak bongkok kereng nyuun?
7.
Anak cerik pantigang ngurek gumi?
8.
Ane kajeps idup, ane nyepes mati?
9.
Ane negen nongos, Ane kategen majalan?
10.
Ane tegeh dugdugin, ane endep juangin?
11.
Apa cekuk kajengitin?
12.
Apa cekuk baong godot basangne pesu gending?
13.
Apa bale gede matampul abesik?
14.
Base alukun ulung seka bidang?
15.
Apa don ne amun pedang, buahne amun guungan?
16.
Apa don ne srining-srining buahne amun gong?
17.
Apa don ne amun tutup, buahne amun sirah?
18.
Apa don ne utusan, buahne aturan?
19.
Apa don ne amun tlapak lima, buahne amun sigi?
20.
Apa di cerikne mapusung, di kelihne magambahan?
Pasaur / arti: 1.
Blauk
2.
Iga-iga
3.
Bungan ambengan
4.
Jaum misi benang
5.
Caratn
6.
Sendi
7.
Gangsing
8.
Pagehan
9.
Pancoran
10.
Neraca
11.
Caratan
12.
Rebab
13.
Pajeng
14.
Pusuh biu
15.
Punyan ental
16.
Punyan jempinis
17.
Waluh
18.
Punyan ental
19.
Base
20.
Padi
10. Cecangkriman Cecangkriman inggih punika cacimpedan sane mabentuk lagu utawi tembang. Biasane ngangge tembang madya utawi pupuh. Umumne ngangge Pupuh Pucung. Minab wenten sametin sane durung polih ngwacen indik cacimpedan, dados driki malih wacen ring artikel tiang indik Cacimpedan. Kenten taler yang durung polih ngwacen indik Pupuh, niki link ne artikel indik Geguritan Utawi Tembang Pupuh. Inggih ring sor niki wantah conto-conto utawi imba Cecangkriman : Cecangkriman : 1. Bapa Pucung, Indeng-indeng di alas gunung, Panake koryak-koryak, Di kayune ya padingkrik, Basang pelung, Tendase majajambulan. Berag landung, Ngelah panak cenik liu, Memene slelegang, Panak ne jekjek enjekin, Menek tuun, Mememne gelut gisiang. 2.
Jalan buntu, Tan masepak nolor terus, Nyen makeneh mentas, Apang elahang agigis, Musti blenggu, Majalan ditu magaang. 3.
Ia majujuk, Katumbak enu majujuk, Ane numbak ebah, Laut ngandang ngulintik, 4.
Bes kadurus, Pangencele mametelang. Kaki Pucung, Awak bunter maretungtung, Basange anginan, Sing paek ye ninjakin, Uber kepung, I kaki incang-incangang. 5.
11. Sloka (Bidal) Sloka yening ring Bahasa Indonesia pateh sekadi "Bidal" . Sloka puniki masaih ring sesonggan, kantun ilid artinipun. Kewanten binanipun, sloka puniki ngengge lengkara; Buka slokane,......., Buka slokane gumine,.......,Kadi slokan jagate,........, upami : 1. "Buka slokane, adeng buin sepita, suksmanipun : kaucapang ring anake sane kalintang plapan (tangar) ngraos lan melaksana. "Buka slokan gumine, nundunin macan turu, suksmanipun : sakadi anake sane nantangin musuh sane sampun nengil. 2.
"Skadi slokan jagate, sukeh anake ngebatang banjar, suksmanipun : wiakti sukeh pisan anake dados klian jaga ngladenin anak akeh (rakyat). 3.
Puniki malih sloka rin sor : 1. Buka slokane, aji keteng mudah, aji dadua mael, suksmanipun : kaucapang ring anake sane neten uning ngajinin pitresnan kalih paweweh anak lianan (timpal). Buka sloka, ajum-ajuman puuh, sangkure masih ia, suksmanipune : sakadi anake sane beog ajum, pamuput ipun pacang pocol wiadin sengkala. 2.
Buka slokane, apa ane pamula, keto ane kapupu, sulsmanipun : napi sane kakaryanin, sapunika taelr pikolehipun; yening melaksana kaon, sinah sengkala sane jagi kapanggih. 3.
Buka sloka, bani mabak jepun, eda takut kena getahne, suksmanipun : yening purun ngambil pakaryan sane ageng tur abot, sampunang ajerih pacang manggihin pakeweh utawi kabean ageng. 4.
Buka slokane, bantang busuk badingang, apa tuara misi, suksmanipun : kiwangane san elintang, yening mangkin malih medalang wiadin raosang, janten ngakehang kanten kaiwangan ipun 5.
12. Cecangkitan (Olok-Olok) Cecangkitan puniki lengkara sane nginter artinipun. Katahipun cecangkitan puniki, kaucapang rikala magegonjakan. Ring asapunapine wenten taler anggena melog-melog timpal. Puniki cecangkitan luiripun: 1. Tain cicing dengdeng goreng jaen, tegesipun: 1. Yening dengdenge gorreng sinah jaen, 2. Yening tain cicinge sinah nenten dados goreng.
Padange tusing dadi arit, tegesipun: 1. Padange sinah nenten sida dados arit, 2. Yening padange abas antuk arit janten dados. 2.
Anake negen tumbak tusing dadi, tegesipun: 1. Yening anake rikala negen napinapi raris tumbak, janten nenten dados, 2. Kewanten yening anak makta tumbak tegena punika dados. 3.
Rumus hitungane makejang sukeh, nanging jalanne makejang tawang,tegesipun: 1. Yening rumus hitungane wiakti sulit (tan kauningin), kewanten jalanne (rurunge) sami kauningin, yening jalan hitungane nenten kauningin. 4.
Kapal melabuh madelod, ngenah badajanne, tegesipun: 1. Yening cingakin kapale saking kaler, sinah sisin kapale balerne sane kanten. 5.
Ia gelem antudne tusing dadai jalananga, tegesipun: 1. Yening entude sinah nenten dados jalanang, sane kajalanang batis, boya ja entud. 6.
Tiang suba lepas uli sekolah, tegesipun: 1. Ipun nglepasin sekolah artine nenten masekolah. 7.
Kompek matali gandek, tegesipun: 1. Yening kompeke sane matali nika mawasta gandek. 8.
Beh, kakolongane tusing dadi gelekang, tegesipun: 1. Kakolongane sinah nenten dados gelekang, kewanten yening ajeng-ajengan janten dados gelekang. 9.
Awak suba bajang enu masih manyonyo, tegesipun: 1. Makasami anake madue nyonyo, boya ja nyesep nyonyo sakadi anak rare. 10.
13. Raos Ngempelin Raos ngempelin , punika kruna sane dempet, tegesipun: kruna sane asiki maarti kakalih, sane asiki maarti sejati, sane asiki artinipun ngintar. Raos ngempelin puniki pateh sekadi cecangkitan , binanipun wantah akidik, kewanten suksmanipun pateh, wantah mangge rikala magagonjakan kewanten. Puniki wenten makudang-kudang raos ngempelin: 1. Benang kamene, jaka di pangkunge, tegesipun: 1. Kamen antuk benang, jaka mentik di pangkunge, 2. Benang kamenen, ajaka di pangkunge.
Lamun payu motonan, beli nyelingin, tegesipun: 1. Nyelengin = lakar maan celeng, 2. Nyelengin = ningalin sambilang nyeleng. 2.
Yang nguangun arja, tiang ngaluhin, tegesipun: 1. Dadi galuh, 2. Ngaluhin + juru aluh (nongos). 3.
Damar bedauh, mati kanginan, tegesipun: 1. Kanginan = genah ipun medangin, 2. kanginan = tempuh angin. 4.
Mamula kacang badaja, mentikne nglodlodang, tegesipun: 1. Nglodlodang = entikipun madlodlod, 2. Nglodlodang = sayan ngelodang. 5.
Ring dija palungane mangkin?, tegesipun: 1. Palungane = jaga lunga, 2. Palungane = pangamahan bawi. 6.
7.
Napi kalih ditu?, tegesipun: 1. Kalih = dadua, 2. Kalih = ka alih.
Ia madagang kamulanne suba telah, tegesipun: 1. Kamulane telah = sanggah kamulane kedas, 2. Kamulane telah = pokok dagangene sampun telas (rugi). 8.
Ida dimatuke simpang di pura, tegesipun: 1. Dimantuke = dawegne mantuk (budal), 2. Dimantuke = diman tuke. 9.
Madaarsanan malu dini, tegesipun: 1. Daar sanan = pesan madaar dini, 2. daar sanan = naar sanan. 10.
14. Papindan (Pengumpamaan) Papindan punika pateh sakadi Sesawangan , kewanten binanipun papindan kruna punika polih "anu suara", yening sesawangan karahini antuk kruna: buka, kadi, luir, waluya kadi, upami: 1. Papindan: Alise medon intara. 2.
Sesawangan: Alise buka (kadi, luir) don intaran.
Papindan tegesipun: gegambaran buka, wiadin yan bandingan pateh mirib teken...., upami: papindan kedis, tegesipun: wangun gambaran mirib kedis. Mapinda sedih, tegesipun: mirib buka anake sedih. Sane dados pepindan, punika kruna aran sane polih anusuara, luir ipun: 1. Boke membotan blayag, tegesipun: rambutne maombak-ombakan. 2.
Betekan batise meling padi, tegesipun: sekadi beling padi.
3.
Cokore mudak sinungsang, tegesipun: sakadi bungan pudake sungsang.
4.
Cecapingane nyaling kdang, tegesipun: mirib caling kidang.
5.
Cecingakane natit, tegesipun: sledat-sledet manis.
6.
Gigine matun sumangka, tegesipun: mirib batun sumangka.
7.
Jrijine musuh bakung, tegesipun: rurus ngancan mirib pusuh bakung.
8.
Kupinge nyanggar sekar, tegasipun: karnane becik sumpangin sekar.
9.
Kukune memapah biu, tegesipun: kukune mirip papah biu, sada lengkung.
10.
Lambene barak ngatirah, tegesipun: lambene mirip buah katirah barak
15. Pupulan Sasenggakan Bagian 1 Ring postingan tiange sane dumun, ring artikel Sasenggakan (Ibarat) tiang sampun ngicenin akidik "penjelasan" indik sasenggakan. Minab yen wenten sameton sane durung tatas uning indik sasenggakan puniki, dados malih ngawacen ring link punika. Inggih ne mangkin tiang wantah ngicenin malih akidik makudang-kudang conto sasenggakan sane tiosan. Inggih langsung manten ring daftarne. Ring sor puniki wantah makudang-kudang conto sasenggakan. 1. Buka besine teken sangihane, pada apesne; suksemanipun : sakadi anake sane mapakarya, sang nalih miwah sang sane kadalih, janten sami katahipun nelasang prabeya. Buka bikule, ngutgut sambilang ngupinin; suksemanipun : sakadi anake sane madaya kaon wiadin corah, seka kidik ngambil barang-barang timpalipune, kewanten ipun mapi-mapi nulungin. 2.
Buka becicane ujanan, nguci; suksemanipun : sakadi anake sane ngucekcak ngomong nenten karwan tuktuk bongkolipun. 3.
Buka bikule pisuhin, sumingkin bejit; suksemanipune : sakadi anake alit-alit kual, yening ajahin wiadin glemekin ipun sumangkin kual. 4.
Buka bukite ejohin, katon ngrawit; suksemanipun : sakadi anake pakantenan ipun saking doh jegeg utawi bagus, kewanten wawu tampek tlektekang ipun bodo, muanipune burik. 5.
Buka cicinge ngongkong, tuara pingenan nyegut; suksemanipun : sakadi jadmane sane degag ngaku wanen, kewanten jatinpune getap. 6.
Buka dedalune, kampid baan nyilih; suksemanipun : sakadi anake sane ngango bungah becik-becik, kewanten jatinipun pangangge punika makasami antuka nyelang. 7.
Buka dangap-dangape, gede-gede kayune ogara; suksemanipun : sakadi anake sane gemba katunan bayu miwah gelar (arta), nagih ngambil pakaryan sane ageng kalih akeh pacang nelasang prabeya. 8.
Buka entikan oonge, ngulah pesu; suksemanipun : sakadi anake sane ngomong ngawag-ngawag, sane nenten madasar antuk papineh. 9.
Buka goake, ngadanin ibane; suksemanipun: sakadi anake sane corah raris nuturang maling (maling teriak maling). 10.
Buka jagunge, gedenan ati; suksemanipun : kaucapang ring anake sane sombong tur degag, ngaku wanen utawi sugih. 11.
Buka jangkrike, galak di bungut; suksemanipun : sakadi anake sane galak (gati) di omong, kewanten nenten purun ngalaksanayang. 12.
Buka kamben madare, liunan bikas; suksemanipun : sakadi anake sane belog ajum parisolahipun tan anut ring tata krama. 13.
Buka kamene uwek jaitin, munjuk benang tuna aji; suksemanipun : sakadi anake sane maduwe umah tuduh, raris engsubina antuk upih tuduhipune ical kewanten pakantenan ipun kaon. 14.
Buka kambinge ngamah gendola, macueh-cueh ; suksemanipun : sakadi anake sane ngajengan sedah wiadin maanci, jantos marues-rues bibih ipune barak. 15.
Sesonggan Sesonggan wit ipun saking kruna 'ungguh', sane mateges linggih, genah, wiadin nongos. Kruna ungguh polih paweweh merupa pangiring (akhiran) "an", dados ungguhan sane mateges janji utawi pati. Kruna ungguhan kasandiang (mengalami perubhan sandi suara) dados unggwan. Sajeroning pangucapan kruna unggwan puniki dados unggan. Selantuir ipun kruna unggan puniki polih pangater (awalan) "sa" dados saunggan, taler kasandiang malih dados songgan. Kruna songgan puniki kadwipurwayang dadossesonggan . 16.
Sesonggan puniki sakadi pelambang kahanan kalih polah jadma, sane kaimbangang ring kahanan kalih polah barang wiadin buron. Umpami : "bedug pengorengan". Pengorengan punika wantah wangun utawi kawentenan ipun sakadi punika bedug, meweh antuk ngelegang mangda asah (lurus / datar). Dados ipun suksmannyane : kaucapang ring anak sane kalintang bengkung tur sigug, nenten dados ajahin. Yening jagi ngartiang sesonggan, sapuniki : 1. Arti sujati, teges ipun : arti krunanipun sane sujatine. 2.
Arti Paribasa, teges ipun : arti lambang wiadin kahanan.
Arti Pangupama, teges ipun : ngawi satua sane bawak-bawak, sane anut ring polah kalih kahanan sesonggan punika. Ring sor puniki wenten conto sesonggan , luir ipun : 3.
1. Taluh apit batu. Suksmannyane : kaucapang ring anake sane magenah ring genahe sane sukil/keweh, singsal agulikan pacang nemu baya. 2. Abias pasih. Suksmannyane : nenten keni utawi nenten sida antuk ngawilangin katahipun biase ring pasih. 3. Blakas mangan di pisaga. Suksmannyane : sakadi anake maduwe painak muani siteng tur anteng, sakewanten ipun magenah ring pisaga.
4. Ngentungan uyah ke pasih. Suksmannyane : kaucapang ring anake sane mapi-mapi ngicenin barang utawi artha ring anak sane sampun sugih. 5. Kuluk ngongkong tuara ngutgut. Suksmannyane : kaucapang ring anake sane sida mawicara manten (ngomong saja), nanging nenten wenten pakaryanne utawi tindakanne. 6. Ngajahin bebek ngelangi. Suksmannyane : kaucapang ring anake sane mapi-mapi ngajahin anak sane sampun wikan utawi duweg. 7. Ngrebutin balung tan paisi. Suksmannyane : ngrebutin brang nenten wenten isine utawi barang sane nenten malih maguna. 8. Buka gowake ngadanin ibane. Suksmannyane : kaucapang ring anake sane sombong, nyapa kadi aku. 9. Liep-liep lipi gadang. Suksmannyane : kaucapang ring anake sane ring pangarepne jemet pisan, sakewanten sujatinne ipun anak sane nenten becik/jahat. 10. Kutal-kutil ikut celeng. Suksmannyane : kaucapang ring pakaryan sane rasane aluh, sakewanten sujatine nak meweh yen kalaksanayang. 11. Ada gula ada semut, suksmanipun : anake sane sugih tur dana, irika janten akeyh anake sane rauh nunas pakaryan. 12. Ada andus ada apine, suksmanipun : yening wenten orti ala wiadin ayu, sinah wenten sane jati (pasaja), diastun ipun akidik. 13. Aduk sera aji keteng, suksmanipun : umpami ring desa wenten krama diastunipun adiri sane melaksana kaon utawi jele (inggih nika memaling, demen miyegan, miwah sane lianan), sinah maka desa kaucap kaon utawi jele rauh ring adan desane teler kaon/jele. 14. Buta tumben kedat, suksmanipun : sakadi anake sane pecak tiwas, kasuen raris ipun sugih, pramangkin ipun sombong, ngagu tur jerbu ring timpal miwah nyama braya. 15. Calep calung, suksmanipun : kaucapang ring anake sane seneng ngidih ajengan utawi ajengajengan ring pisaga. 16. Dawa papahne liu slepanne, suksmanipun : yening anake sue maurip, sinah sampun akeh sane polih rasanin indik suka lan dukane. 17. Degag delem, suksmanipun : kaucapang ring anake sane degag, ring genahe suung ipun ngapakngapak ngaku wanen, sakewanten yening sampun wenten musuh ipun ajerih, makiles mlaib. 18. Duk masanding api, suksmanipun : sakadi anake sane mamusuh-musuhan raris ganahipun matampekan, iwang akidik janten dados rebat/uyut/iyeg. 19. Galak-galak di guwungan, suksmanipun : sakadi anake sane wanen sajeroning pekarangan kemanten, nanging yening sampun lintang ring pakarangan ipun getapne pasti. 20. Gangsaran tindak kuangan daya, suksmanipun : kaucapang ring anake sane kakenken ngarereh barang, durung tatas antuk ipun miragi, gelis-gelis sampun mamargi, pamuput nenten kauningin napi-napi sane karereh. 21. Gede ombake gede angine, suksmanipun : ageng pikolih utawi asil anake, janten ageng taler penelasipun. 22. Jadma es tabia, wiadin nyem lalah, suksmanipun : kaucapang ring anke sane gendenggendengan. 23. Juragan seprahu, suksmanipun : kaucapang ring anake sane ngerob ngangge pengangge ngajak timpal ipun saling saluk. 24. Kamus majalan, suksmanipun : kaucapang ring anake sane pradnyan tur sampun weruh ring makudang-kudang basa. 25. Katanjung di mata, suksmanipun : sakadi ring anake sane marasa ring dewek iwang ring timpal, raris matemu ring timpalipune punika, mawinan ipun kimud tur kabilbil.
26. Pancoran matatakan batu, suksmanipun : sakadi anake sane tiwas nampekin anake sane sugih sane dana tur goroh, ring akidik-kidike taler polih mismisan wiadin leledanipun. 27. Pitik mlali di ketungane, suksmanipun : sakadi anake sane dados buruh, raris polih genah ring gemuhe, sinah ipun bagia. 28. Togtog titihang, suksmanipun : nundung anak pramangkin nenten dados sangkenang. 29. Yeh ngrocok sinah tukade daken, suksmanipun : kaucapang ring anake sane sombong akehan raos, nanging akidik tindakne, maciri anak belog. 30. Paid bangkung, suksmanipun : sakadi anake sane makurenan, raris sane lanang nyerodin, nongos ring umah sane luh (luhipune). 17. SESAWEN 1) Ngenahang patakut marupa jatma ring carik, kaanggen sarana ngulah kedis. 2) Ngantung pongpongan mabolong tiga ring duwur jelanan kandang ayam, sane matetujun nulakin grubug ayam. 3) Kulit endog ayam katusuk antuk lidi raris muncuk nyane kadagingin tabia. 4) Puniki ciri mederbe pitik, saha matetujon mangda pitike nenten kesander kilat. 5) Wenten anak nandur kelapa saha ngandong anak alit tetiga. 6) Puniki matetuek mangda entik kelapane kuat saha pacang mawoh nged. 7) Anak istri kepura mapusung gonjer. 8) Puniki sesawen anake istri punika kari bajang.