Arkeolojinin Te Temelleri melleri C. Gamble Gamble tarafında tarafındann hazırlana hazırlanann “Arkeolojin “Arkeolojinin in Temelle Temelleri” ri” adlı kitabın kitabın başlangıç başlangıç kısmında, sunuş, çizim listesi, tablo listesi, okuu!ua not "e teşekk#r metni er almaktadır. $ita% sırasıla& Arkeoloji 'edir(, Arkeolojinin )eşitleri 'elerdir(, Temel Temel $a"ramlar, *nsanlar, 'esneler, +aman "e ekan, -eişim "e -uraanlık "e $imlik "e G#ç olmak #zere sekiz b/l#mden oluşmaktadır. $ita%ta on sekiz adet çizim "e irmi d/rt adet tablo bulunmaktadır. bulunmaktadır. $ita% son kısımda kanakça "e dizin ile sona ermektedir.
1. Bölü Bölüm: m: Ark Arkeo eolo loji ji Nedir Nedir?? 0u b/l# b/l#md mdee aslı aslınd ndaa bir bir açıd açıdan an arke arkeol oloji oji nedi nedirr soru sorusu sunu nunn !e"a !e"abı bı "eril "erilme mee çalışılmış çalışılmıştır. tır. Arkeolojin Arkeolojinin in başlangı! başlangı!ına ına "e deişimine deişimine deinilmiş deinilmiş "e /rnek /rnek çalışmala çalışmaların rın getirdii eniliklerden bahsedilmiştir. odern arkeolojinin temelleri 12. "e 13. #zıllarda *ngiliz antika!ılar Camden "e Aubre tarafından atılmıştır. *lk olarak 1345 ılında kaıt altına almak için ısır6daki anıtların #zerindeki kumlar temizlenmiştir. 15176lu ıllarda 0orudur kalıntılarını "e 15876lı ıllarda aa kalıntılarını saran aaçlar temizlenmiştir. 9ş zamanlı olarak 'ino"a, 'emrut gibi ezo%otama şehirlerinde araştırmalar başlatılmıştır. 15:7lerde ısır ısır hiero hieroglif glifler leri, i, 15;36d 15;36dee 0abil 0abil "e Assur Assur tablet tabletler lerii ç/z#ml ç/z#mlenm enmişt iştir ir.. 1514 1514 ılınd ılındaa C. Thomsen6ın $o%enhag6da bulunan kimdi. h>kimdi. Antro%o Antro%olojik lojik arkeolojin arkeolojinin in gelişimi gelişimi b##k b##k bir deişim deişim olmuştur. G#n#m#z arkeolojisinin d/rt /zellii ise& çok /lçekli olması, karşılıklı olması, e"rensel olarak odaklanmış olması "e d/n#ş#msel olmasıdır. Arkeolojinin her alanda gelişimine en ii /rneklerden biri& ?utton @oo kazı alanında %eş %eşe a%ılan #ç araştırmadır. *ngiltere6nin ?uffolk şehrinde bulunan ?utton @oo kazı alanında bir Anglosakson gemisine ait g/m# #zerinde araştırmalar gerçekleştirilmiştir. *lk araştı araştırma rma 144 144 ılınd ılındaa 0asil 0asil 0roBn 0roBn tarafı tarafında ndann a%ıl a%ılmış mıştır tır.. 0u çalışm çalışmanı anınn çıkış çıkış noktas noktasıı kurtarma "e kadetmedir. *kin!i çalışma 142;=1431 ılları arasında -r. . 0ru!e=itford /nderliinde a%ılmıştır "e bu çalışmanın daandıı nokta amaç g#"enilirlik "e doruluktur. Dç#n!# çalışma ise 145=144: ılları arasında . Car"er tarafından gerçekleştirilmiştir "e bu çalışmanın temelinde /netim "e sorumluluk er almaktadır. 0u %roje, aımlanmış "e halka açık olarak in!elenmiş bir %roje tasarımına sahi% ilk *ngiliz arkeoloji %rojesidir. Arkeolojinin gelişimine "erilebile!ek bir dier /rnek ise )atalh/#k6t#r. )atalh/#k, $ona $ona6nı 6nınn )umra )umra kasa kasabas basınd ındaa er er alan, alan, akla aklaşık şık 4877=5 4877=5877 877 ıl /n!e /n!e erle erleşim şim olarak olarak kullanılmış "e ii organize edilmiş bir 'eolitik -/nem erleşimidir. 0u erleşim, du"ar resimleri "e kabartmalı eserleri, taştan "e kilden a%ılmış hekelleri, dokuma, marangozluk, metal#rji "e obsiden sanatı gibi alanlardaki gelişmiş teknolojisi, gelişmiş bir dinin g/stergesi kabul edilen ta%ınakları, bilinçli %lanlanmış binaları, tarım "e ha"an!ılık ugulamaları "e hamm hammad adde de itha ithala latı tı "e geli gelişm şmiş iş ti!a ti!are reti ti ile ile 'eoli 'eoliti tikk -/ne -/nem6 m6ee fark farklı lı bir bir bakı bakışş açıs açısıı 1
kazandırmıştır. )atalh/#k6#n aşı "e çok /nl#l##, Anadolu6nun ilk e"!illeşmenin ortaa çıktıı er olabile!eini işaret etmektedir.
2. Bölüm: Arkeolojinin Çeşitleri Nelerdir? 0u b/l#mde arkeoloji t#rlerine "e bu t#rleri belirleen aklaşımlara deinilmiştir. Arkeoloji t#rlerini belirleen aklaşımlar, rasonel aklaşım "e baıntısal aklaşımdır. asonel aklaşım hi%otezleri analiz ederek "e nesneleri kullanılır hale getirme olları açısından açıklama bulmaa çalışarak bir neden "e etki ararken& baıntısal aklaşım anı arkeoloji modellerine farklı bir anlam #kler. 0aıntısal g/r#ş, arzu "e ihtiaçlardan çok, insanlar me"!ut kanaklarla sosal haatlarını şekillendirdikçe d#naa dair lokal orumları /n %lana çıkarır. $#lt#r tarihi arkeolojisi, s#reçsel arkeoloji "e neo=darBinist arkeoloji rasonel bakış açısı ka%samında& feminist arkeoloji "e orumsal arkeoloji baıntısal bakış açısı ka%samında deerlendirilmektedir. arksist aklaşım ise bu iki bakış açısı arasında bir erde er almaktadır. $#lt#r tarihi, çou arkeolojik araştırmanın temelini oluşturur "e %ek çok arkeoloun a%tıını sandıı şe olarak g/r#l#r. $#lt#r tarihini ugulaanlar "erilerin, gerçeklerin "e sınıflandırmanın #st#nl##n# /n %lana çıkarır. :7. #zılda $uze Amerika6a /zg# #ç eni arkeoloji ortaa çıkmıştır "e o d/nemde kabul g/rm#şt#r. 0unlar& 14176larda Amerika6nın g#nebatısındaki k/lerde a%ılan çalışmalardan ola çıkılarak gerçekleştirilen stratigrafik de"rim, 14876larda çeşitli k#lt#rleri "e bunların çe"rele olan uumlarını irdeleen k#lt#rel ekoloji "e hi%otez analizi "e arkeolojinin antro%oloji gibi g/r#lmesi şeklinde bilimsel metotlar sunan s#reçsel arkeolojidir. Antro%olojik arkeoloji ilk kez azılı olarak E. 0indford6un 142: ılında aımladıı FAntro%oloji larak Arkeoloji6 makalesi ile başlamıştır. ?#reçsel arkeoloji bir dier deişle eni akım arkeoloji, uarlanabilir farklılıkların neden medana geldiini araştırmıştır. Heminist arkeoloji, arkeolojik kanıtların orumlanmasında erkek egemen ka"ramlara /nargılara /nelik bir eleştiri olarak başlamıştır an!ak zaman içerisinde bir !insiet keşfine d/n#şm#şt#r. Gordon Childe, k#lt#r tarihi gelenei ka%samında çalışan enilikçi bir antro%olojik arksist d#ş#n#r olarak /n %lana çıkar. Childe6a g/re modern d#nanın gelişimine /n aak olan iki soso=ekonomik de"rim "ardır. 0unlardan biri tarımın "e ilk k/ erleşimlerinin ortaa çıktıı 'eolitik -e"rim dieri ise ilk medenietlerin /n#n# açan Iehir!ilik -e"rimi6dir. Jost=s#reçsellik olarak bilinen orumsal arkeoloji, çadaş arkeolojinin bileşenlerinden sosal aşamın ortak /zellikleri "e arkeologların eldeki "erilere "e uzmanlık alanlarına g/sterdikleri d/n#ş#msel ta"ır ile ilgilidir. Korumsal arkeolojinin beş /esi "ardır. 0unlar& sembolizm, maddesel k#lt#r, orum bilimi, anlatı "e sosal kuramdır. Jost=s#reçsel aklaşımın /nderleri L. @odder, C. Tille, . ?hanks "e M. Thomas6tır. Korumsal aklaşımın ortaa çıkışından sonra arkeoloji %olitikanın içine sokulmuştur. 'eo=-arBinist arkeolojii benimseen arkeologlar, geçmişe dair neo=-arBinist e"rimin ilkelerini insanın alnız!a fiziksel e"rimine deil anı zamanda k#lt#rel e"rimine de ugulamaı amaçlamaktadır. -arBinist e"rim teorisinin temel ka"ramları doal seçilim "e seçilim baskısıdır.
3. Bölüm: Temel Kavramlar 2
0u b/l#mde ugulamalı arkeoloji sistemi #zerinde durulmuştur. Nzellik, eser, buluntu to%luluu "e k#lt#r arkeolojinin temellerini oluşturmaktadır. 0u ka"ramlar, sınıflandırma a%mak "e orum sunmak ama!ıla kullanılır. 9serler /zelliklerine g/re sınıflandırılır. 0uluntu to%lulukları, farklı eser çeşitlerinin sıklıına, stratigrafik konteks "e tarihlendirmee g/re tanımlanır. ?til ilkesi, %o%#larite ilkesi "e stratigrafi, farklı arkeologların belirli bir tarih /n!esi d/nemi ele alarak hemfikir olmalarının sebebini anlamaa ardım!ı olur. ?til ilkesinde /nemli olan nokta, nesneler arasındaki benzerlik dere!esinin deerlendirilmesidir. Jo%#larite "e stratigrafi bir b#t#nl#k teşkil eder. ?tratigrafik analizin temeli, arık "e #st #ste gelen katmanları a da olguları belirlei% sonrasında bunların içeriini in!elemee daanır. ?tratigrafik kazı çalışmaları 14. #zılın ortalarında başlamıştır. 0u ilkenin en /nemli sa"unu!ularından biri -animarka6da tarih /n!esi sahalarda kazı çalışmaları gerçekleştirmiş olan M. M. A. Oorsaae "e 1527 ılında stratigrafik aklaşımı Jom%eii6de ugulaan Giuse%%e Hiorelli6dir. Jo%#larite "e stratigrafi birleştirildiinde dizileme /ntemine ulaşılır. -izileme teknii bir /lçek deildir. 0ir sıralama oluşturur "e herhangi bir aşamanın ne kadar s#re boun!a de"am ettiini g/stermez. 0u ilk kez G#nebatı Amerika6da aaç halka saımı analizi ile başlamış "e 148; ılından sonra C18 metodu ile d#na ça%ında aılma g/stermiştir. -izileme "e bilimsel tarihlemei temel alan tarihleme /ntemi, arkeologların deişime /nelik farklı sorular sormasını salar. 0u b/l#mde deinilen bir başka ka"ram tafonomidir. $elime anlamı g/m# asasıdır. Ta%hos ani g/m# "e nomos ani asa kelimelerinin birleşmesi sonu!u ortaa çıkmıştır. rganik kalıntılarla ilgilenen arkeolojik kaıtların altk#me araştırmasıdır.
4. Bölüm: İnanlar 0u b/l#mde arkeolojide bire ka"ramına, to%lumun oluşumuna, analoji "e bilimsel /ntemlere deinilmiştir. *nsanlarla ilgilenmek arkeolojinin temelini oluşturmaktadır. 0ire arkeolojinin odak noktasıdır. . -aBkins6e g/re bire, genlerin "e bunların k#lt#rel eşiti olan geleneklerin kendini taklit etme biçimidir. odern d#na arkeoloji açısından iki farklı bire biçimi /ne s#rer. 0unlardan biri dış g/r#n#me gelin!e duran bir kişi ka"ramıdır. 0u kişiler hem biolojik hem %sikolojik anlamda /zeldir. -ieri bire t#r# ise& dış g/r#n#şe balı olmaan biredir. 0irein /nemini "e sosal sistemin /n!eliini "urgulamaa /nelik en çok baş"urulan aklaşım t#me"arımlı a da t#mdengelimli aklaşımdır. G#n#m#zde en çok benimsenen aklaşım to%lumun oluşumunu açıklamak ama!ıla baş"urulan t#me"arımlı aklaşımdır. ?osal arkeolojide hakim olan model t#mdengelimli kurumsal bir aklaşımı /n %lana çıkarmıştır. 0u b/l#mde #zerinde durulan bir dier ka"ram analojidir. Analoji geçmişin orumlanması için bug#n#n kullanılmasını temel almaktadır. 0u konuda atılması gereken ilk adım iki oluşum arasındaki benzerlikleri belirlemektir. *kin!i adım ise ilişkileri anlamaa /nelik olmalıdır. Arkeoloji içerisinde kuram oluşturmaa /nelik #ç farklı aklaşımın "arlıından bahsedilmiştir. 0unlar t#me"arım, t#mdengelim "e dışaçekimdir. T#me"arım belli başlı g/zlemler neti!esinde d#naı anlamaa /nelik genellei!i bir aklaşımdır. T#mdengelim, dorusa elde edilen sonu!un da doru olması gerektii anlamına gelen bir /nermele başlaan, gerçei koruan aklaşımdır. -ışaçekim ise kuram oluşumudur. Perilerin 3
erine inan!ın kurama /nelmesidir. Tekbiçim!ilik ilkesi, arkeoloji de dahil olmak #zere t#m tarihsel bilimlerde ugulanmıştır. 0u ilke ka%samında, tektonik, atmosfer aşındırması "e tortullaşma s#reçlerinin g#n#m#z ile geçmiş arasında deişmeen bir d#zene sahi% olduu d#ş#n#lmektedir.
!. Bölüm: Neneler 0u b/l#mde nesne ka"ramı #zerinde durulmuş "e insan a%ısı nesneler, maddesel k#lt#r, stil gibi ka"ramlara açıklık getirilmee çalışılmıştır. Geçmişteki insan faalietleri hakkında bilgi edinmei salamada "e geçmişteki faalietler hakkında nein bilini% nein bilinemee!eini açıklama açısından nesnelerin rol# b##kt#r. 0u sebe%le nesnelerin in!elenmesi "e orumlanma biçimi çok /nemlidir. *nsanolunun etkileşimde bulunduu "e etrafını çe"releen nesneler, ortamlar "e to%lumlar maddesel k#lt#r /rnei olarak tanımlanmaktadır. ?#reçsel aklaşımın sa"unu!usu olan arkeologlar insan a%ısı nesnelerin dahil olduu #ç da"ranış alanını benimsemişlerdir. 0unlar& maddesel ani çe"re ile başa çıkmaa çalışan insan a%ısı nesneler, sosal ani sosal gru%larla uraşan insan a%ısı nesneler "e d#ş#nsel ani fikirleri, deerleri "e inanç sistemlerini ele alan insan a%ısı nesnelerdir. 'esnelerin biografisi, insan biografisine çok benzer. *kisi de ortamın /nemini anlamaa balıdır. ?til ka"ramının tanımı, benimsenen aklaşımlara g/re deişkenlik g/stermektedir. Nrnein k#lt#r tarihi sa"unu!ularına g/re stil bir /lç#d#r a da belli bir mek>na a da zamana /zg# olan bir şei /zel "e karakteristik a%ma biçimidir. Korumsal aklaşım sa"unu!ularına g/re biresel bir etkinliin faaliet biçimine /nlendirilmesidir a da bireselden daha çok sosal bir ugulama şeklidir. 'eo=-arBinist aklaşıma g/re ise algılanabilir seçi!i deerleri olmaan şekiller anlamına gelmektedir.
". Bölüm: #aman ve $ek%n 0u b/l#mde zaman "e mek>n ka"ramları irdelenmiştir. +aman arkeologlar için çok /nemlidir. Aslında bu iki ka"ram bir b#t#n# oluşturmaktadır. $azı çalışması sırasında bir ortamın hem mek>nsal hem de zamansal anlamı "ardır. *şte bu noktada stratigrafi de"ree girmektedir. 0uluntuların ele geçtii ortam çukur, ta%ınak a da mezar olabilir "e bozulmuş da olabilir ama en ideal kanıtların in-situ halde bulunduu bozulmamış ortamdır. )#nk# tarihleme açısından insan a%ısı nesnelere /nelik kesin çarışımların ortaa çıkmasını salamaktadır. $onteksel analiz nesneleri mek>n=zaman boutlarına g/re kaıt altına almakla birlikte anı zamanda nesnelerin anlamlarını orumlamaa da çalışır. ek>n, zamana kıasla çok daha anlaşılır bir ka"ramdır. ek>nsal "erileri /lçme "e mek>nsal a%ıı esas alarak sistemli bir biçimde /rneklendirme a%ma s#reçsel arkeoloji aklaşımının medana getirdii gelişmelerdir. ek>na /nelik merkezi erler "e /netim biçimleri, mesafenin kabı, !orafik bilgi sistemleri "e mek>nın sosal kullanımı şeklinde d/rt aklaşım me"!uttur. erkezi erlerin belli işle"leri "e bulundukları erin bir açıklaması "ardır. erkezi erler, insanlarla "e #r#n=bilgi akışı ile ilgilidir. erkezi erlerin b##kl#klerine ilişkin bulgular, ilk de"letlerin /netim biçimlerini "e /neti!i g#ç a%ısını belirlemede etkili bir araç olmuştur. 'i!el bulgular, genellikle mesafenin kabı olarak bilinen 4
!orafik g/zlemlerden ararlanır. Dretim erlerinden uzaklaşıldıkça nesnelerin %o%#lerliinde azalma beklenir. Corafik bilgi sistemlerinin saesinde zahmetli bir iş olan insan a%ısı nesneleri elle çizme işlemi erini bilgisaarlara bırakmıştır. 0ilgisaar donanımları "e azılımlarının gelişmesi saesinde karmaşık "erilerin /netili% analiz edilmesi salanmıştır.
&. Bölüm: 'e(işim ve ')ra(anl*k 0u b/l#mde deişim "e duraanlık ka"ramları irdelenmiştir. -eişim insanlık tarihi boun!a s#regelen bir olgudur an!ak geçmişin esas nitelii deildir. -eişim arkeologlar için oldukça geniş /lçekli bir sorundur. Arkeolojik araştırmaların çounluunun odaklandıı belli başlı sorular "ardır. 0unlar& insanımsıların k/keni, modern insanların k/keni, tarımın "e ehlileştirilmiş ha"anların k/keni, şehir!iliin "e de"letin k/keni "e çadaşlıın k/kenidir. 0u soruların !e"a%ları arkeoloji bilimi içerisinde belirli aralıklarla aranmıştır. 0u konuda belirli aralıklarla konferanslar d#zenlenmiş, k/ken sorunu in!elenmiştir. *nsanımsıların k/keni sorusu beden "e bein ile ilgilidir. Genetik bulgular, insansıların beslenme biçimleri, kullandıkları aletler, bein b##kl## insansıların e"riminin açıklanmasında temel alınan noktalardır. odern insanların k/keni sorusu /zler "e bunlara balı kazanımla ilgilidir. odern insan genetik, anatomik "e da"ranışsal olarak tanımlanabilir. 0u sorudaki deişim genelde e"rimsel modellerle birlikte ele alınmaktadır. Tarımın "e ehlileştirilmiş ha"anların k/keni sorusu etkileme, kontrol "e ilerleme ile ilgilidir. G. Childe tarafından 'eolitik -e"rim olarak nitelendirilen deişim insanlık tarihinde d/n#m noktası olmuştur. 0u de"rimin kilit noktası, de"rimi başlatan geçim #retiminin kontrol# "e g#"enilir #r#n olasılııdır. *nsan ilişkilerindeki ounluk t#ketimden #retime doru /n deiştirmiştir. Iehir!iliin "e de"letin k/keni sorusu ugarlıın k/keni ile ilgilidir. *nsanların sade!e teknolojik anlamda ne denli ilerlediini deil anı zamanda bazı g#ç merkezlerinin nasıl h>kimiet kurduunu in!eler. )adaşlıın k/keni sorusu aklaşımlar ile ilgilidir. )adaşlık ka"ramı, ilk kez 1277 ile 1577 ılları FGeorgianizason6 s#re!i olarak M. -eetz "e @. Glassie tarafından sunulan kita% "e makalelerde ele alınmıştır. 0u b/l#mde /zetle anlatılmak istenen& geçmişte hemen her şe a"aş a"aş deişiklie uramıştır an!ak bazı d/nemlerde deişim erini duraanlıa bırakmıştır. -eişimde olduu duraanlıında #zerinde durulması gerekmektedir.
+. Bölüm: Kimlik ve ,ü0u b/l#mde kimlik "e g#ç olgusu irdelenmiştir. $imlik, g#ç, etnik k/ken "e millietçiliin temel noktası, bu ka"ramları araştırmak için kullanılan arkeolojik bulguların, konunun b#t#n# içerisinde kuram #kl# bulgulardan bir kısmı olmasıdır. G#ç akı% giden "e deişen bir s#reç olarak g/r#lebilir. Genellikle bazı insanların sahi% olduu bazı insanlarınsa sahi% olmadıı bir oluşum olarak algılanır. $imlik "erilmiş olan bir şe deildir. ?tat# a da konum doumla birlikte belirlenmiş olsa da kişilerin kendi kimliini oluşturması gerekir. $imlik, habitat anlamına gelen farklı ugulamalar a da arkeolojik bir alışkanlık ortamı olarak ka"ramsallaştırılabilir. $imliin oluşumu çok farklı seçi!i baskılara balıdır. Genellikle %lanlanmış deil daha ziade alışkanlıktan doan bir durumdur.
5
$imlik aratma açısından arkeolojik belge kullanımını #ç %olitik balam belirlemektedir. Arkeolojinin %olitik kimlikleri olarak bunlar millietçi, s/m#rge!i "e em%eralist balamdır. illietçi balamda anıtlar "e insan a%ısı nesneler A"ru%a6nın eni ulus de"letlerinin kimliini şekillendirmek ama!ıla kullanılmıştır. ?anaileşme s#re!inde "e 14. #zılda ortaa çıkmıştır. ?/m#rge!i kimlikte, 0##k 0ritana başta olmak #zere A"ru%a6daki s/m#rge!i g#çler Afrika, @indistan "e A"ustrala6daki b/lgelerin arkeolojisini araştırmışlardır. 9m%eralist balam, çadaş d#nanın en b##k #ç g#!# olan 0##k 0ritana, 0irleşik -e"letler "e eski ?o"etler 0irlii tarafından geliştirilen bir d#na arkeolojisi içinde er almaktadır. 0irleşik -e"letler tarafından geliştirilen model en çok benimsenen model olmuştur. ?#reçsel arkeoloji olarak bilinen bu akım, /ntem "e ifade bakımından, geçmişin in!elenmesine /nelik bilimsel bir aklaşımı sa"unmaktadır.
6
