ARHITEKTURA DANAS
Par arcc de la Ville Vill ette tte-PLAN -PLAN
Par arcc de la Ville Vill ette tte-PLAN -PLAN
ARHITEKTURA DANAS
ADNAN JASIKA JANUAR 2009.
NA NASLOVNICI: ATRIJUM M ILW ILW AUKEE ART MUSE MU SEUM UM A (MAM), SANTIAGO CALATRAVA
ARHITEKTURA DANAS POJAM POSTMODERNE U KNJIŽEVNOSTI, ARHITEKTURI I FILOZOFIJI Smisao pojma postmoderne vezuje se za književnost i poslije počinje postepeno da se prenosi i na arhitekturu i likovne um jetnosti, posebno slikarstvo, i zatim dostiže kulminaciju u sociolog iji i f ilozof iji. Nastanak ovog pojma ne može se p recizno utvrditi.U SAD nastanak pojma odnosio se na p ojave '50 tih godina a u Evropi na p ojave '70 tih godina . U to vrijeme u listu New Yorker već se mog lo čitati da je p ostmodernizam out, tj. van mod e, pa se naja vljuje postpostmodernizam ili postmoder na postmoder ne! Na jed nom skupu o arhitektonskom op usu usta novljeno je da se mnoge p ostmoder ne gra evine pozivaju na jednu modernu gra evinu iz per ioda moderne, tačnije na veliku bla ga jničku dvoranu Pošta nske štedionice arhitekte O ta Vag nera iz 19 06 . god ine.
Blagajnička dvorana Poštanske štedionice arhitekte Ota Vagnera
3
Blagajnička dvorana Poštanske štedionice arhitekte Ota Vagnera - unutrašnjost
Tako je konačno prona eno obja šnjenje same riječi postmoderna, to je očigledno moderna te p ošte - p ost i tra dicija koja je iz nje izved ena. U stvar nosti i izvan arhitekture postoji jaka veza moder ne i postmoder ne. Postmod erna označava višestruki pre okret, i to ne samo u oblasti estetičkog poimanja, već i u arhitekturi pa zatim u tehnologiji, urba nizmu, filozof iji,sociologiji, nauci... Postmod er na se u estetčkom smislu najbolje artikulisala na p lanu arhitekture. Karakteristična odlika postmoderne je ekstremni stilski pluralizam koji - kao u arhitekturi - najčešće završava u kombinovanju detalja iz različitih stilskih perioda . Jedno od polazišta je da se u umjetnosti ništa novo ne može stvoriti (ovaj stav je svojevremeno imao i Thomas Mann). To je odvelo umjetnike u igru sa različitim materijalima .
4
POSTMODERNA Postmoder na je poja m teorije kulture i umjetnosti, zasnovan krajem pedesetih godina XX vijeka. Odlikuje se distanciranjem generacije umjetnika od estetske osnove mod erne. Postmoderna odbija inovacijske težnje moderne, smatrajući ih automatiziranim i etabliranim. S druge strane, ona se ugleda na modernističko zahtijevanje otvorenosti umjetničkog djela . Osvrt na istoriju i tra diciju ispostavio se ka o p okušaj d a se stvaralački postupci kolažiraju u jedno. Pritom se svjesno brišu granice izme u kiča i umjetnosti, masovne i visoke kulture ( najbolji primjer p red stavlja umjetnik Jef f Koons).
Jeff Koons -Djevojka sa delfinom i majmunom-
Jeff Koons -Skulptura Puppy-
Sinonimi za postmodernu su transavangarda i kasna moderna , pri čemu posljednji termin pomiruje antitezu izme u moder ne i postmoder ne. Calinescu kaže da savremenik prihvata (ne bez kritičnosti) “snage što prožimaju moder ni svijet, odlike nauke i napretka ” , dok modernist “ želi promotriti život u cjelini, pa ga u moder nim prilika ma i osu uje u cjelini”
POSTMODERNA ARHITEKTURA Amerikanac Charles Jencks, sredinom sedamdesetih, uveo je poja m postmoder ne u arhitekturu, da bi opisao stil aktuelnih gra evina. Jencksove izvedbe završavaju u za htjevu za radikalnim eklekticizmom u umjetnosti gra enja. Pritom su elementi svih dosadašnjih stilova ironijski kombinirani, bez stra ha da zapadnu u historiza m. G ra evinsko djelo postaje igra citatnosti i kosi se na taj način sa vlastitom funkcionalnošću. Postmodernizam se u arhitekturi odlikuje ka o i u slika rstvu: eklektičnom mješavinom bez smisla , ovisi samo od mašte arhitekte i želja naručitelja. Daleko prije 5
nego što je Jencks uspostavio termin postmoderne arhitekture, taj projekat bio je već u upotreb i.
POČETAK I KRAJ Francuski teoretičar G erard G enette , mad a ne samo on, smatra da se XX vijek završio 11. septembra 2 00. udarom na New York World Tra de Centre. Proširujući tu metaforu mogli bismo reći da se ta da završilo, istina b ez ja sne vizije šta mu slijedi, i postmoderno dob a. O vako precizno odre en da tum i tačno vrijeme napada, pred stavlja log ičan nastava k (ako se u ovom slučaju uop šte može govoriti o bilo kakavoj logici) težnje nekih teoretičara arhitekture da i početak posmoderne bude isto tako precizno vremenski odre en.
Charles Jencks
Napad na New York World Trade Centre 11. septembra 2001. 6
Tako postmod erna u arhitekturi počinje tako e rušenjem zgra da (diza njem u vazduh zbog nepodobnosti za stanovanje) stambenog naselja Pruitt-Igoe u Sent Louisu. "Moderna arhitektura je umrla u St. Louisu, drža vi Missouri, 15.6.1972. u 15:32 (otprilike) kada je zloglasni kompleks Pruitt-Igoe primio posljednji coup de grace dinamita ." (Jencks)
Rušenje naselja Pruitt Igoe u St. Louisu, u državi Missouri, 15.6.1972 .
Srušen je jer je kriminal i vandalizam počeo poprimati ugrožavajuće forme po život ta mošnjih sta novnika . Postmoderna a rhitektura je ta ko , možemo reći, proizašla iz "krize u arhitekturi" . Jedan od razloga je i veličina projekata: hoteli, garaže, tržni centri i stambena naselja. Objekti su preveliki, pa čak i brutalni, jer ih odsutni investitori proizvode za profit, za odsutne vlasnike i za odsutne korisnike, za čiji se ukus pretp osta vlja d a je isklišejizira n. Zanimljiva činjenica je da je ovaj kompleks u Sent Louisu kao i New York W TC projektovao isti arhitekt - M inoru Yamasaki.
Minoru Yamasaki sa modelom WTC 7
Iako je da tum kraja postmoderne još uvijek diskuta bilan, ra zloge za ovakvo d atovanje početka p ostmoder ne tj. kra ja moder ne, Charles Jencksnavodi veoma precizno: «Veliki broj arhitektonskih katastrofa imali smo prilike da vidimo 1970-ih godina. Najveća od njih bilo je d izanje u vazduh moder nog stambenog naselja Pruit-Ajg o u Sent Luisu, koje je 1972. godine doživjelo svoj dramatičan kraj. Nekoliko gra evina zasnovanih na teorijama Le Corbuisier-a i ClAM-a porušeno je dinamitom... Još nisu prikupljene nikakve statistike o ovom zapanjujućem aspektu modernog života, gd je društveni idealizam tako brzo vodi društvenoj katastrofi, ali su rezultati potkopali ideolog iju mod ernizma. Rijetko se može naići na a rhitektu ili kritičara koji bi sebe ja vno nazvao modernim.» 1 Kao što je Jencks predložio precizno v r e me nsk o o d r e e nj e z a p o če t a k postmoderne, pretpostavlja se, da bi se, kroz prizmu arhitekture, mogao odrediti i njen nominalni početak. To je trenutak ka da je, tada mladi, američki arhitekt Robert Venturi u svojoj manifestnoj knjizi Complexity and Contradiction in Architecture (New York, 1966.) odgovorio
heroju f unkcionalističkog modernizma Mies-u van der Rohes-u na njegovu maksimu - Less is more/ Manje je više. Venturi je, jednostavno, napisao - Less is bore/ Ma nje je dosad no.
Umjesto traganja za "kosmičkom istinom" i (neo)platonovskog poimanja svijeta svedenog na pravilna geometrijska tijela, postmoderni arhitekti oživljavaju i razigravaju zapostavljene prostorne koncepcije. Novi vokabular arhitekture je p r e p u n citata, intertekstualnosti i Robert Venturi nezaobilazne ironičnosti. Arhitektura je od gotovo uniformne umjetnosti, posta la dandy-jevsko - karnevalska . Arhitekti su, izgled a, na police biblioteka vratili social-utopiste (Furijea, Sen Simona...) i počeli da čitaju O scara W ild-a : "It is only shallow p eop le who do not judg e by a ppearences. The mystery of the world is the visible, not the invisible" / "Samo plitki ljudi ne sude prema izg led u. Tajna svijeta je vidljiva, ne nevidljiva". Posmoderna arhitektura teži vidljivom, zab avnom, parod ičnom, a nikako, pod vlači Venturi, "d osadnom". 1
Čarls Dženks, "Kasnomodernizam i Postmoderaizam" . Moderni pokreti u Arhitekturi, Gra evinska knji ga, Beograd, (bez godine izdanja), strana 448-449.
8
"Nova paradigma" vrši reviziju značenja nekih od ključnih pojmova um jetnosti. Posmoderni pojam lijepog ne pretenduje na ljepotu koja je "sjaj istine" , kako su o noj govorili Mies van der Rohes i prije njega, naravno, Sveti Avgustin. Ljepota p osmod erne zavodi: ona uzbu uje ob likom, a ne istinitošću. Na ra vno, posmoder ni identitet arhitekture kao materija lizacije društveno prihvaćenih nazora i vrijednosti, treba tražiti ne samo u polju um jetničke prakse, već i u širem kontekstu društva, a sa tim i u kontekstu kulture, filozofije i politike. U prilog ovakvom polazištu treba spomenuti i stav koncep tualnog komp ozitora Johna Cag ea koji u svom dnevniku iz šezd esetih godina XX vijeka piše d a se «umjetnost više ne može posmatrati kroz estetske, već kroz socijalne krite rije».2 Postmoderna arhitektura svakako pred stavlja i "ogled alo dr uštva" posled njih decenija dvadesetog vijeka, ali i svojevrsno - kako bi to rekli (neo) marxisti - "sredstvo za proizvodnju" tog istog društva i njegovog vizuelnog i simboličnog identiteta.
ARHITEKTURA POSLIJE MODERNE Arhitektura moderne se često vezuje za pojam Revolucije, radikalnog prekida kontinuiteta (evolucije), koja sa sobom nosi "herojske" promjene, često manifestovane kroz mijenjanje likovne paradigme. Tako se počeci "Moderne" traže i u francuskoj (gra anskoj) i u industrijskoj (ka pita lističkoj) ili u sovjetskoj (komunističkoj) revoluciji, dakle, u okviru veoma različitih društvenih konteksta kojima je v jerovatno najznačajniji zajednički imenitelj riječ "novo" (novo d ob a, novo vrijeme, novi p ored ak, novi svijet...). U takvom sistemu vrijednosti, pojava p ostmoderne jeneka vrsta težnje za "evolucijom", ne nužno za kontinuitetom, većviše za kritičkim preispitivanjem prošlosti i reinterpreta cijom tradicije . Uslovno rečeno, možda bi se ipak i poja m postmodene moga o vezati za neke revolucije, kao što su, recimo, seksualna i informatička , dakle, za koncept slobode i pluraliteta. Zbog toga bismo mogli reći, uz prizvuk postmodernističke ironije i poigra vanja značenjima, da je ustvari postmoderna nastala evolucijom revolucija . Teorija umjetnosti druge polovine XX vijeka, polazeći od Sosirovog lingvističkog učenja, premješta težište sa estetskog suda na semiotičku radnju. Umjetnost je sistem znakova - Tekst, ne Djelo, kaže Rola nd Barthes. Umjetnik je neko ko povezuje dijelove teksta u cjelinu, umjetnik je, dakle, skriptor - sakupljač i urednik tekstova, a ne autor tvorac. Autora, tog genija stvaraoca, neprikosnovenog junaka umjetničke prakse od Renesanse do Mod erne, Barthes prog lašava mrtvim. Ako uopštimo, reduciramo, kompleksan postmoder ni d iskurs, odre en tekstovima, prije svih, Rola nda Barthesa, Jaques Derrid ae,Michael Foucaulta, Julije Kristeve, Jea na Baudrillarda, Fra nsoa Lyota rd a, i kombinirajući te teorijske pa radigme sa grad iteljskim iskustvom Roberta Venturia, Rem Koolhaasa, Bernarda Tchumija, Michaela Gravesa, Fra nk G herya i d rugih, možemo izvesti nekoliko ključnih pojmova potreb nihza shvatanje 2
To know whether or not art is contemporary, we no longer use aesthetic criteria (if it's destroyed by shadows, spoiled by ambient sounds); (assuming these) we use social criteria: can include action on the part of others., John Cage, "Diary: How to improve the World (You will Only Make Matters Worse) 1965-67" , from Eliot Weinberger (ed), American Poetry since 1950.
9
postmodeme arhitekture. To su: jezik arhitekture, hibridnost, tok ili fluksus, zavo enje, dekonstrukcija I simulacija . Jezik arhitekture Jezik a rhitekture je sistem znakova kojima se a rhitekt služi pri konstruisanju prostor nog i vizuelnog identiteta gra evine. Znakovi mogu biti f ormalno-geometrijski (ba zični i izvedeni geometrijski oblici), strukturalno-konstruktivni sistemi (način prenošenja opterećenja kao nosilac likovnosti) ornamentalno-dekorativni elementi (stilski redovi, pla stika i skulptura u arhitekturi...), hromatsko-sv j etlosni va leri... Poveziva njem ovih raznovrsnih znakova, postupkom koji se naziva postmodernom ars kombinatorikom (umjetnošću kombinovanja), dobija se sistem značenja koji se prep oznaje ka o jezik, a na osnovu koga se a rhitektura može čitati kao specifičan tekst kulture. Hibridnost Hibridnost je postupa k ukršta nja hetrotop nih elemenata tako da nastaje jedna nova kompaktna struktura. Ovo spajanje može biti na semantičkoj, morfološkoji ili deskrip tivnoj ra vni. Tok ili fluxus Tok ili fluxus je stvara nje dinamičnog prostora kojeg kara kteriše stalna promjenljivost izazvana ka ra kterističnom materijalizacijom i različitim tumačenjima p onu enih informacija ili jezika arhitekture. Tok, u arhitekturi, teži da isprati interpretatibilnost teksta u teoriji, odnosno, da materijalizuje beskonačnost kreta nja ili da kreta nje usmjeri ka mogućnostima, a ne oba vezno ka jed noznačno od re enom cilju. Zavo enje Susan Sontag 1964 .piše: «Umjesto hermeneutike treba nam erotika umjetnosti» 3 Tako odre uje jeda n tok ideja kara kterističan za šezdesete godine XX vijeka . Postmoderna arhitektura svojim vizuelnim iskazom i formalnom kompleksnošću zadovoljava ovaj zahtjev. Arhitektura posta je dopadljiva svojompoja vnošcu, dominacija funkcionalističkih kriterija zamenjena je user-f riendly stavom (prila god en korisniku )- kuća više nije mašina za stanovanje kako je g ovorio Le Corb uiser, već prostor uživanja - filozofske metafore ustupaju m jesto hibridnom rječniku popularne kulture i istorijskih stilova, a sve to biva manifestovano kroz objekte čije se namjene kreću od rezidencijalne do državne i sakralne. Arhitektura, kao i druge umjetnosti, izlazi iz p rostora estetskog suda i p osta je značajan učesnik u, već pomenutoj, omiljenoj postmodernoj igr i - za vo enju, koju je u teoriju, na velika vra ta, uveo Jea n Baudrillard . Kako arhitektura zavod i? Postmodena arhitektura , ističe Jencks, kombinuje niz antiteza koje stvaraju osećaj moći, ali i intrigantnosti. Spoj a pstra kcije i konkretnosti, nagovještaja i rješenja, omogućava stvara nje g ra evine ("gra evine" u d irektnom i u metaf oričnom smislu) koja gotovo isključuje 3 In place of hermeneutics we need an eroticsof art. (Susan Sontag, " Against Interpretation" , The Philosophy of Art. The McGraw-Hill Companies. Inc. 1995. p.465.
10
isključuje ravnodušnost posmatrača . Jencks kaže: "Od apstrakcije dobija vrline ponavlja nja, koje su i ekonomske i vizuelne prirod e.Motiv ponavljan više puta nije samo jeftiniji već i manje dosadan, a čini i zanimljiviju pozadinu nego jako izdiferencirana fasada. Time se dopušta i veća sloboda u kombinovanju materijala , zbog prirodne unutrašnje harmonije linije, geometrije i duha. Od konkretiziranih slika pokret dobija vrline istorije, mjesta i značenja. Kokretizira na f igura daje neočekivani ob rt ujednačenoj poza dini, a značenje for mi."-ka že Jencks. Tako e, postmoderna arhitektura, koketirajući sa tradicionalnim - vernakularnim principima gradnje, ostvaruje "arhetipsku" prepoznatljivost, koja u posmatraču/ korisniku stvara utisak p ripadanja. Želja za fenomenima koji se nalaze izme u Istorije i Mod e (udovoljavajući tako potrebi za "klasičnom savremenošću") našla je svoj seksualni objekat u arhitekturi. Arhitektura postaje vizuelizacija, ili sa druge stra ne - simulacija, željenog prostora. I na kra ju, postmodena a rhitektura ob ećava cilj svakog za vo enja - uživanje. Dekonstrukcija Dekonstruktivizam u arhitekturi je usmjeren protiv pravila utvr enih u modernizmu. Tu arhitekti grad e protivno pra vila p a gra evina ponekad izgleda kao da ne pra ti ono osnovno pravilo - čvrstoću (npr. Frenk O. Gehry jev Muzej Guggenheim u Bilbaou, Španija i Fred i G inger u Pragui d r.).
Muzej Guggenheim u Bilbaou
Rudolf Arnhajm govori o arhitektonskom djelu kao o "predmetu, koji nikad niko nije sagledao niti će ga ikad sagledati u njegovoj potpunosti, ono je mentalna slika sintetizira na sa više ili manje uspjeha od djelimičnih izgleda".
11
Neodre enost koju zapaža Ar nhajm, od nosno, nemog ućnost sagled avanja a rhitekture kao totaliteta, bilo je dobro polazište za vizuelizaciju teorije (a zatim i mode) dekonstrukcije, koja se upravo bazira na kritici zapadne metafizike, njenog logocentrizma i p otrebe za a psolutnim odre enjem totaliteta . Uprošteno, metod dekonstrukcije pred stavlja svo enje kompleksne znakovne strukture (teksta , u opštem smislu) na bazične nosioce značenja, čijom b i rekombinacijom nasta ja lo drugačije tumačenje (razluka - dif fera nce, Derridinim rječnikom) koje opet stvara novi tekst. Arhitekti su vrlo brzo prihvatili ovo stanovište. Bogatstvo arhitektonskog jezika, klasičnog i modernog, omogućavalo je, za postmodernu prepoznatljivo, dvostruko kodira nje (biti istovremeno i istoričan i savremen), a ra znovrsnost značenja ostvariva lo je široko polje za igru dekonstrukcije. Simulacija Razvojem popularne kulture došlo je do pojave jednog karakterističnog oblika grada - grada kao tematskog parka (City as theme park), čiji je najpoznatiji primjer, naravno, Disneyland .
Dvorac začarane ljepotice - Disneyland, Anaheim, California
12
Tematski park se može opisati kao mjesto beskrajne simulacije, kojeg kara kteriše "nep rostor nost" i tehnološko i fizičko nadgleda nje i kontrola. Arhitektura ovih "p arkova ", čiji su uticaji p risutni i van njihovog okvira, zasniva se na simulativnoj praksi, koja podrazumijeva da umjetničko d jelo ne referira na stvarnost, kao fizički okvir života, već na neku prihvaćenu ili proizvedenu kulturnu paradigmu. Hiperrealnost, produkt simulacije, zamjenjuje fizičku realnost. Tako nastaje simulakrum, kopija koja nema svoj original (na primjer, Mickey Mouse je živ ia ko nikad nije p ostoja o.) Na arhitektonskim objektima se p oja vljuju umje sto kla sičnih karija tida, pa tuljci iz priče o Sn ježani (u jednom projektu kultnog posmodernog arhitekte Michaela Gravesa) ili se gra de " sred njevijekovni zamkovi" koji u sred njem vijeku nikad nisu postoja li, odnosno, simulura se postojanje uvriježenih predstava o nekom vremenu ili kulturi, bez obzira na njihovu realnu utemeljenost. Takva praksa, pozicionirana izme u kiča i kempa, jeste jedno od m jesta najčešće stručne polemike o kara kter u savremene arhitekture. Dakle, dok karakterističan jezik, princip hibridnosti i fluxusa predstavljaju gotovo tehnička sredstva za formiranje postmodernog arhitektonskog iskaza, za vo enje, dekonstrukcija i simulacija su, moglo bi se reći, nosioci poetike ovog iskaza. O ni se, nara vno, me usob no, prep liću stvara jući tako jed an heterotopan i višeznačan prostor arhitekture.
POSTMODERNO STANJE ARHITEKTURE Pojam postmoderna Jencks je p reuzeo od Fidlera , jer se cjelokupan sadrža j njihovih pojmova pod uda ra. Kako je objasnio u knjizi Jezik postmoderne arhitekture , moderna arhitektura je bila elitnog karaktera a postmoderna to prevladava širenjem jezika arhitekture u pra vcu komercijale, žarg ona, komedije i spektakla . Tako se ja vlja dvostruki kod (arhitektura se ob ra ća eliti i čovjeku sa ulice). Arhitektonska postmoderna izranja iz socijalne i semantičke motivacije. Arhitektura moderne bila je izrazito elitna i intelektualna, ne dopirući do srca i želja ljudi. To je jezik gra evina od stakla i čelika, hermetičkih staklenih tvorevina, koje govore apstra ktnim univerzalnim jezikom. U tom d uhu su nasta li biroi, muzeji, porod ične kuće u Ber linu, veliki Hotel u Singa puru u neutra lnom Inter nacionalnom stilu, kao i mnogi dr ugi objekti. Jencks smatra da se postmoder na a rhitektura od likuje sv jesnošću ob ra ćanja korisnicima i izgra enošću i jezičke i arhitektonske forme. Zato se i njegova knjiga zove Jezik postmoderne arhitekture . Arhitektura komunicira sa različitim slojevima korisnika i posmatrača forme kombinujući tako različite arhitektonske jezike, elitni i popularni, tra dicionalni i mod erni, internacionalni i reg ionalni kod. To je ta formula o dvostrukom kodiranju kao bazični kriterijum postmoderne arhitekture. Tako arhitektura postmoderne korespondira sa bar 2 sloja stanovništva, projektanti i angažovana manjina koja brine i o specifičnim problemima manjine i o problematici javnosti, šire posmatrano, ili o stanovnicima mjesta koji se bave pitanjem komfora ili tradicionalnog načina gra dnje.
13
«Kad a su ped esetih god ina montažni betonski skeleti prvi put korišteni na zgra dama, vi eni su kao 'rende za sir', 'pčelinjaci', 'zgrade od lončanih karika ', deset god ina kasnije, kada su takvi skeleti postali standardne norme u nekim tipovima objekata, vi eni su u svojoj funkciji: 'ovo izgled a kao p arking ga raža'." O d metafore do klišeja, od neologizma, kroz stalno korišćenje, do arhitektonskog znaka, to je neprekid an put koji prevaljuju nove i uspješne forme i tehnike. Problem je u sukobu do kojeg dolazi zbog višestrukih kodova pa arhitektura postaje šizofrenična kako u svom stvaranju tako i u svojoj interp retaciji. Prema Jencksu postoje dvije velike društvene grupacije : jed na s modernim kodom zasnovanim na obuci i ideologiji modernih arhitekata, i druga, s tradicionalnim kodom zasnovanim na svačijem doživljavanju uobičajenih arhitektonskih elemenata. Različiti kodovi uzrok su različitih metafora – primjer je zgrada Opere u Sydneyu – što su primjenjene forme neuobičajenije istovremeno podsjećaju na poznate vizualne objekte. Neki kritičari istakli su da naslaga ne školjke O pere p od sjećaju na ra st cvijeta kroz vrijeme – otvaranje latica , dok su australski studenti arhitekture to isto karikirano vidjeli kao "kornjače koje se pa re" . Šizofrenija uzrokuje nestajanje i deperesonalizaciju, a mnogobrojne studije o njoj pokazale su da se šizofreničar skriva u drugom obliku postojanja kako bi i dalje egzistirao, zbog čega gubi i vlasititi identitet (koji kasnije nanovo dobi ja, pa je sad "šizofreničar") i dijelove osob ne prošlosti. Savremeni g ra d, analog no tome, uzrokuje isto, pa se u tom kontekstu i arhitekturu može zva ti šizof reničnom.»4
Zgrada Opere u Sydneyu 4
Srećko Horvat, Promišljanje postmoderne kroz arhitekturu ili na koji je način moguće ponovo uspostavljanje političkog, www.architekk.net
14
Kao jedan globa lni fenomen, postmoder na a rhitektura nije imala jed instveni vizuelni iskaz kakav bi se mogao pripisati Internacionalnom stilu začetom u prvoj polovini XX vijeka. Koncep tualne ra zlike i kulturni background iz kojeg su djelovali postmoderni arhitekti stvarali su jedan pluralitet ideja koji nije uvijek bio komplementaran. ("Apokrif ni" p odatak kaže da je italijanski arhitekt Paolo Portog hesi vidje vši postavku američkih postmodernista na Venecijanskom bijenalu 1980, posvećenom temi"Prisustva prošlosti", reka o - "Ne, to jednosta vno nije to".)Recimo, antički stub koji je p rep oznatljiv element klasične um jetnosti, za američke arhitekte je bio simbol, znak u kompleksnom jezičkom sistemu arhitekture dok je za evropske graditelje taj isti stub predstavljao istorijski cita t, vremensku, a ponekad i duhovnu, vertika lu. O sim toga , i uticaji orijentalnih tradicija, pogotovo japanske, na savremenu arhitekturu nisu zanemarljivi, a ponekad su i naglašeno dominantni. No, za razliku od devetnaestovjekovne, kolonijalne, umjetničke recepcije drugih kultura, koja se svodila na pojednostavljeni formalizam (npr, John Na ch-ov Kra ljevski p aviljon u Bra jtonuiz 18 18.), ovi uticaji se sada javljaju na dubljem strukturalnom nivou.
Kraljevski paviljon u Brajtonu
Tako se o p ostmoder noj arhitekturi ne može go voriti kao o jed noznačnoj um jetničkoj praksi, prije kao o nekoliko tokova u okviru istog vremenskog razdob lja, koji možda još uvijek čeka ju da budu naučno klasificirani. Ovdje ćemo prikazati nekoliko objekata postmoderne struje iz različitih vremenskih perioda, nam jena, vizuelnih iskaza i graditeljskih poetika. To svakako nije pregled postmoderne arhitekture koji bi imao univerzalne konotacije za cijelo razdoblje. To su fragmenti koji svjed oče o ra znorod nosti um jetnosti gra enja s kraja XX i početka XXI vijeka. 15
Chestnut Hill House, Robert Venturi Rob ert Venturi, američki arhitekta iz Philadelp hije, SAD, ro en je 25. juna 1 925. Radio je sa Erom Saarinenom i Louisom Khanom, prije nego što je osnovao vla stiti projekta ntski atelje. Robert Venturi je dobitnik Pritzkerove nagrade 1991. godine. Kritika Venturijevog rada je bila kontroverzna i njegov rad je često ocjenjivan kao kontrarevolucionaran. Najp oznatiji je po knjizi Kompleksnost i kontra dikcija u arhitekturi , koja se smatra jednom od vodećih teorija što su arhitekturu uvele u postmodernu. Chestnut Hill House je projektova na 1 965. u Pensilvaniji. To je rezidencija lni ob jeka t izdvojen od užeg gradskog jezgra. Noseći likovni element je čeona fasada koja predstavlja arhetipsku formu kuće, pra vouga onik kombinovan sa trouga onim zab atom ovdje podjeljen na dvije simetrične c jeline izme u kojih se nala zi luk, simbolično naglašavajući ulaznu parti ju. Ta čeona fa sad a je zap ravo i zid koji razdvaja spoljni javni prostor, od prostora stanovanja, odnosno, privatne sfere. Ono što posmatrač sa ulice vidi jeste znak da se ra di o privatnoj rezidenciji. Slika koja je njemu data uproštena je na jasan, šematsko-geometrijski nivo i uklapa se u "pojam kuće" američkog p red g ra a .
Chestnut Hill House
Me utim, iza ovog zid a, Venturi je ra zvio razig ranu kompoziciju pojedinačnih funkcionalnih prostora koji se p rep liću ostvar ujući kvaliteta n me usob ni od nos. O n smatra d a arhitektura mora biti "ot jelotvorenje onog teškog jedinstva uključivanja, a ne lakog jed instva isključivanja" . 16
Chestnut Hill House - iznutra
Chestnut Hill House - model
Venturijeva kuća iz 1965. predstavlja jedno od prvih postmodernih d jela čija se poetika zasniva na pomjeranju sa modernističkog stava "kuće kao mašine za stanovanje", prema stavu "kuća kao prostor ig re" . U njoj se p rep oznaju karakteristike koje će postati p ečat Venturijevog kasnijeg ra da: stilska hibridnost, "zbrka na vita lnost"5 , nagovještaj, ironičnost... To je zapra vo parodija (ili sjećanje - ovisi kako se shvati) na prošla stilska ra zdoblja. Krov kao d a je odvojen, Zatim je tu luk koji je samo karika turalno pričvršćen za f asadu, na jednoj strani prozor iz davnih prošlih vremena a na drugoj prozor iz malo novijih prošlih vremena - moder ne (koja je tada za Venturija b ila p rošlost), sokl (ta ko e samo ka rikaturalno prikazan), og romni dimnjak... Kuća je p oznata i sa crno-b ijele fotografije, kada Venturi stavi svoju staru majku da sjedi ispred "stare" arhitekture i onda fotogra fira "ono što je nekad a bilo moderno". «Venturi je u svojoj knjizi Complexity and Contradiction in Architecture (“Volim kompleksnost i kontradikciju u arhitekturi.”, tim riječima Venturi započinje svoju knjigu) upozorio na tenziju koja postoji u gradnji, koja potječe iz biheviorističke psihologije čija istraživanja su pokazala da većina ljudi u odnosu na mjesta i g ra evine p ref erira složenost, kompleksnost, umjesto jasnoće i jednostavnosti. Suprotno očekivanom, savremenost i tradicija tj. istorija kao prošlo vrijeme, zapravo i nisu u kontradikciji istinska savremenost se zbiva samo ka o b itno, kao povijesno ponašanje, od nosno istinska savremenost je ona koja sta vlja prošlost u od nos prema budućnosti i kao ta kva je sama istorijska kategorija. Prema tome, savremena arhitektura je ona koja znači boravište (ethos) odnosa prošlosti prema budućnosti. Dakle, arhitektura mora biti ono bitno, istorijsko, tj. istinski savremeno mišljenje i stvaranje.» 6 5
Robert Venturi- Complexity and Contradiction in Architecture-, New York, 1966, p. 22-23 Sandra Uskoković, Arhitektura svakodnevnice kao kulturna baština?, w ww.zarez.hr
6
17
Zgrada "Humana", Michael Graves Projektovana je 1982. u Lulisvilu, Kenta ki, kao sred ište med incinske korp ora cije.To je snažna, kubična, for ma od nekih trid eseta k spratova, čije je p rizemlje, "ispušteno" u liniju uličnog fronta, tako da se visinska regulacija prizemlja i sus jednih objekata nalaze u srazmjeri. Zgrada završava kosim elementom sa p olukružnim, gotovo klasičnim svodom, ispod koga se nala zi terasa naslonjena na čeličnu konstrukciju koja asocira na rad ruskih konstruktivista iz dvad esetih god ina XX vijeka .
Zgrada Humana
Geometrizirani jezik i čiste forme sugerišu ozbiljnost firme za koju je zgrada projektovana. Asocijacije na antropomorfnu strukturu antičkog stuba - bazis i stablo/ tijelo a kapitel/ glava, vješto utkane u pravilni raster otvora na f asadi zgra de, simbolički materija lizuju samo ime zg ra de. Arhitekt je ovom gra evinom lucidno ukaza o ka ko se u gustom g ra dskom jezgru, kroz graditeljska iskustva prošlosti (konstruktivisti, akademska arhitektura XIX vijeka...) i savremenu materija lizaciju, mog u ostvariti d jela vrhunske a rhitekture, koja p reva zilaze streotip ne p oslovne objekte zb og kojih savremeni gradovi uglavnom liče na razba cane lego-kockice.
18
Parc de la Villette, Bernard Tchumi Park se sastoji od 35 crvenih follies (pa rkovske strukture konstruisane striktno kao dekora cija ali u ovom slučaju ipak funkcionalne) koje su izgra ivane od 1983. u istočnom Parizu. To je mreža instalacija u prostoru koje su ispunjene ra zličitim sadrža jima, sportskim, rekreativnim, ob ra zovnim, komercijalnim...
Parc de la Villette 1
Tchumi se poigrava značenjima, koristeći se formulom korištenom još u doba avangarde, dvad esetih godina XX vijeka: "Arhitektura opstaje samo ako negira for me očekivane od društva, tamo g dje negira sebe, pomijera jući gra nice koje joj je p osta vila istorija" , a ta j stav kombinuje sa ličnim shvata njem derid ijanske f ilozof ije: «Derrid a me je pitao zašto bi arhitekti bili zainteresovani za njegovo d jelo, kada, primjetio je, dekonstrukcija pred stavlja anti-for mu, a nti-hijera rhiju, a nti-strukturu, dakle, suprotnost svemu onome što a rhitektura zastupa .' " 'Upra vo zato' g lasio je moj od govor.» 7 7
Derrida...asked me why architects should be interested in his work, since, he observed, deconstruction is anti-form, antihierarchy, anti-structure-the opposite of all that architecture stands for" "Precisely for this reason,” was my response."
19
Parc de la Villette 2
Parc de la Villette 3
Par k je izgra en na mjestu neka dašnje tržnice i k l a o n i ce i n a dvadesetpet hektara pred stavlja najveći pa rk u Parizu. To j e v j e r o v a t n o najeksplicitniji primjer ujedinjenog, sinergijskog, djelovanja, teorije, filozofije (jer je Tchumi svoj dizajn razmatrao skupa sa Derridaom) i umjetnosti. Moglo bi se reći, koristeći se romantičarskim r ječnikom, da on predstavlja pravi Zeitgeist, duh vremena, jednog evropskog kulturnog kruga (svakako ne i komp letnog posmodernog diskursa) osamdesetih godina XX vijeka.
20
The Dancing house (Tančící dům), Frank Owen Gehry Frank Gehry ro en je u jevrejskoj porodici u Torontu, studirao je arhitekturu i urbanizam. Njegovo je pra vo prezime Goldberg. Dob itnik je Zlatnog lava Venecijanskog bijenala arhitekture za životno djelo . Zaštitni Gehryjev znak su materijal titan te organski oblici formi. Radi višedimenzionalne prostore. Jedan je od prvih arhitekata koji je pr imijenio kompjuterski d izajn u arhitekturi . Korištenje običnog CAD programa nije samo p romijenilo org anizaciju arhitektonskih studija, već je dovelo do tada nepoznate preciznosti crteža. Ono što mnogima nije jasno, pa ni onima koji obožava ju njegove for me i lak osjećaj p rostora , jest da kod Gehryja nije riječ o intuiciji, nego o Frank Owen Gehry godinama eksperimenata koje su prethodile gradnji. Gehry je jedan od protagonista tzv. pa pirnate arhitekture, što je pojam koji se povezuje uz arhitekte koji niz godina rade eksperimentalno, a tek u kasnijim god inama d ob iju priliku za rea lizaciju svog p rojekta . 1994. u Pra gu u sara dnji sa češkim arhitektom Vladom Miluničem, pod igao je jednu od najkontraverznijih zgra da devedesetih godina.
The Dancing house
21
Smještena u gradskom jezgru Praga, grada poznatog po istoričnom i akademskom arhitektonskom iskazu, dvojna forma, koja je uskoro nazva na po čuvenom plesčkom pa ru Fred i D žindžer , je uzburka la kako ulični niz tako i sta novnike Prag a. G erijev p rojekta ntski princip koji nije moguće "ucrta ti" u pa pir, već samo vizualizirati pomoću digitalnih medija, ostvario je u prostoru razigrani oblik, formiran od dva prostorno zakrivljena valjkasta tijela, koja podvlače ugao bloka, dok se bočne zatalasane fasadne ravni utapaju u postojeći fasadni niz. Matrijalizacija i naglašeni porozorski otvori potenciraju ritam koji je potpuno opozitan euklidovsko-dekartovskom pimanju prostora . No, sa druge stra ne, teško je uočiti neko drugo prostorno p ra vilo koje Geri poštuje. Čini se kao da je "postmodernu razigranost" Frenk Geri, ipak shvatio, možda, i suviše b ukvalno. Muzej Guggenheim u Bilbaou, Frank Owen Gehry Ako je suditi prema brojnim arhitektonskim forumima, vjerovatno najčešći zahtjev postavljen arhitektima širom svijeta jest da se sagra di javna zg ra da koja će stvoriti ef ekt koji je Muzej G uggenheim postiga o za Bilb ao u sjever noj Španiji . To i ne čudi, s ob zirom na brojke: Bilbao se iz nap uštenog industrijskog gra da postupno razvio u gotovo svetište savremene arhitekture i pritom izvukao znatnu finansijsku dobit. Muzej G uggenheim u Bilba u iz 1991 . godine jedna je od prvih gra evina-ikona , nakon čega je slijedio boom koji svoju lošiju i pretjera niju stra nu doživljava d anas, osob ito u Duba iju. G ehryev muzej zauzima površinu od 24 000 m2 što ga čini jed nim od najvećih na svijetu. Pred ivan, blista v, ne jerovatan, neponovljiv, neizrecivo mega lomanski eg o trip od 300 miliona eura i spomenik koji je sam sebi za života podigao Frank Geri. Glavni eksponat u ovom muzeju je sama zg ra da. Ta snaga komunicira na nivou mnogo dubljem nego b ilo kaka v tekst.
Muzej Guggenheim u Bilbaou
22
Sla vna ka ra kteristika G e hry jevog d iza jna je predvorje visine 5 0 m, što je jed a n i p o puta više nego rotonda W rightove zgra de muzeja u New Yorku. Atrij, jako osvijetljen kroz otvore na metalnom cvijetu kao glavni ulaz i tačka orijentacije za muzej i za monumentalne instalacije dizajnirane za posebno mjesto muzeja. Oko atrija su posta vljena tri nivoa izložb enih prostora me usob no p ovezanih sistemom zakrivljenih mostova, staklenim Iiftom i stepenicama. Muzej , dodatno u odnosu na klasično dimenzionirane prostore, sadrži i seriju pojed inačnih ga lerija koje se koriste za izložbe umjetničkih djela velikog mjerila i za specifične postave. Najveći prostor je ogromna ga lerija u obliku la e 1 30 x13 0 m, koja se širi prema istoku ispod mosta Puente de la Salve, i završava kao struktura tornja. Sred išnji a trij ima staklene zidove što omogućava prostra n pog led na rijeku i okolne planine. Muzej je okružen vodenim vrtom , povezujući lokaciju s rijekom i promenad om. Prva i najveća d vorana je i najbolji trik ovog muzeja . O na nije ga lerija, ona je post-modernistički luna park čiji je jedini cilj da vas otrgne od stvarnosti, iščaši i ošamuti koord iniranim, suptilnim napadom na čula i p sihu.
Muzej Guggenheim u Bilbaou, atrijum
Zgra da može biti interp retirana kao for ma slična tendi . Može se opisati kao 'tkivogra evina' pod uprta unutar njom strukturom. Sistem je kompliciran zbog činjenice što su neki dijelovi 'tkiva-g ra evine' samonosivi , a i čitava 'utroba' gra evine nije poka zana. Naprotiv, nijedan tehnički element ne prekida protočnost vanjskih površina . 23
Za izvo enje titanijum pročelja, koje proizvod i ef ekte drhtavog svjetla i boju, treba lo je p reb aciti slob od ne krivulje originalnog modela u slične krivulje koje se mog u izvesti u prirodi. Ploče kao krljušt vijugaju preko zakrivljenih zidova. Svi dijelovi su bili oblikovani u radionici i montažu je kontrolirala radna stanica visoke topografske preciznosti, pokrećući CATIA grafičke fajlove. Prenos ideja u elemente za realizaciju bio je jako težak jer nijeda n od elemenata nije sličan drugom: npr. bilo je p otrebno više od 50 000 crteža za d efiniranje svih elemenata p ročelja, zad atak koji je zahtijevao 6 0 0 00 sati na 'CAD work sta tions'.
Muzej Guggenheim u Bilbaou, skica
Jedinstvena struktura izra ena je od stakla i tita na te kad je došlo vrijeme nabavke ploča, zaključeno je d a bi to bilo p reskupo i najed nom su cijene titana na svim svjetskim tržištima drastično pale što će reći da iza takvih objekata stoje jake korporacije i investitori (igra či) koji su sposob ni za ob ara nje cijena tita na na svjetskim tržištima. G ugg enheimov muzej u Bilb au i Tate M od ern u Londonu ka o najista knutiji muzeji ovog desetljeća savremenu umjetnost prezentiraju na najbolji mogući način, drugo: oplemenjuju urbanizam grada obogativši ga važnim funkcionalnim, ekonomskim i estetskim impulsima najvišega ranga, i treće: sudjeluju u oživljavanju povijesne urbanističke supstance, što je u Bilbau ostvareno novim futurističkim zdanjem u starom i 24
neugled nom tkivu gra da, a i u Londonu novom funkcijom staroga zda nja elektra ne. O ba muzeja postala su ikone novog od nosa prema umjetnosti i me ašima nove kulturne strategije u globalnom oplemenjivanju gradova, i to čak i njegovih najmarginalnijih područja, novim vitalnim sadržajima koji će magnetski privući turiste i investitore . Da se ta praksa seli i na područja jugoistoka Evrope, dokazuje najavljeni projekt arhitekte Renza Pia na za novi muzej savremene umjetnosti u Sara jevu u Bosni i Herceg ovini. Sve to svjedoči o velikoj važnosti za Bosnu i Hercegovinu da upravo Renzo Piano radi projekt novoga muzeja u Sara jevu. Zanimljivo je spomenuti da je u anketi me u poznatim muzealcima i a rhitektima o vodećoj muzejskoj gra evini devedesetih god ina p rovedenoj ljetos u Njema čkoj, upra vo G uggenheimov muzej u Bilbau dob io najb olje ocjene, te se p remoćno nalazi na prvom mjestu. Dobio je osim toga ove god ine i laskavu nag ra du kao Europski muzej g od ine . Fra nk G ehry je jed an od nekolicine arhitekata uz koje se počela p ovezivati kova nica starchitect (arhitekt-zvijezda). Snimljen je čak i film o njemu. Sketches of Fra nk Gehry je film o Franku Gehryu, koji pokazuje slijed njegovih konfuznih skica, koje prerasta ju Muzej Guggenheim u Bilbaou, pročelje u krhke makete od ljepenke, kompjuterske simulacije i konačno u upečatljivo eksp resivne g ra evine, kao npr. Guggenheim muzej u Bilbau. Reditelj Sydney Pollack više od pet godina posjećivao je Gehrya u njeg ovom ateljeu u Los Angelesu, pratio ga po gradilištima, intervuirao stroge kritičare kao i oduševljene teoretičare arhitekture, i iz mnoštva materijala sastavio ugod an i zab avan portrtet. G ehrya je popularnost dovela i do pojavljivanja u animiranom filmu The Simpson s, što se može čitati kao nepobitna potvrda njeg ove slave. No, nisu sve njegove gra evine nužno dočekane s oduševljenjem: za EMP muzej u Seattleu, koji je sagradio za suosnivača Microsofta Paula Allena i njegovu zbirku 25
muzičkih instrumenata iz povijesti, pisalo se da ima bizaran izbor boja i nikako se ne uklapa u okoliš. Zatim, ploče od titana Koncertne dvorane u Los Angelesu toliko su se znale užariti da su stvara le opekline. Pisalo se da su njeg ove gra evine forme bez funkcije, da ih gradi ne obazirući se na lokalni kontekst, da se nisu organski sklopile s okolišem i da spektakl uvijek nadilazi samu gra evinu. Na jpoznatija a fera oko G ehryjevih gra evina je ona s uglednim MITom (Tehnološki institut Massachusettsa), koji ga je tužio za ozbiljne propuste u projektu akademskog kompleksa Centra Stata. MIT se ža lio d a je p rojektna dokumentacija b ila nedostatna te da je malo nakon dovršenja 2004. godine zgrada dobila plijesan na fasadi zbog prob lema s od vodnim cijevima (i M uzej u Bilbaou je ubrzo d obio mrlje na fasadi). MIT je Gehryjevom arhitektonskom uredu platio za projekt 15 miliona d olara, a gra dnja je koštala 300 miliona p a je ra zumljivo da nisu htjeli za žmiriti na ned ostatke. Dakle,imalo bi se šta reći o Gehryju i na temu Venecijanskog bijenala iz 2000. godine - manje estetike, više etike.
Skulptura pauka (Maman) ispred GMB , Louise Bourgeois
26
Milwaukee Art Museum, Santiago Calatrava Santiag o Calatra va je španski a rhitekta čiji su radovi veoma p op ularni širom svijeta. Dobitnik je mnogih nagrada i priznanja od kojih su značajnije zlatna medalja Američkog instituta a rhitekata (AIA) i jedna od najznačajnij nagrada u oblasti umjetnosti u Americi, nagrada Eugene McDermott Award od Savjeta umjetnika MIT. Milwaukee Art Museum (MAM) je izgra en 2001. godine i to je Calatravin prvi dovršen projekat u USA. Nalazi se na jezeru Mičigen, Milwa ukee, W isconsin. Struktura je pokretna i ističu se krila koja se zatvaraju po potrebi - tzv. brise soleil je arhitektonska forma koju je Calatrava preuzeo od Le Corbusiera i usavršio je. Santiago Calatrava Koristi se za zaštitu staklenih gra evina od pregrijavanja. Izvana g ra evina liči na p ticu ili na jed renjak. Iznutra se odvija spektakularna igra svijetla koje se prela ma kroz sta klene pa nele strop a te se u unutrašnjosti otkriva arhitektova usmjerenost ka detaljima .
Milwaukee Art Museum 27
Unutrašnji oblici su čisti i jed nosta vni u nedogledu ponavljanja, organičnisu i izraža jni te se nepresta no mijenjaju ovisno od p erspektive.Stojeći na kra ju atrijuma ima se osjećaj da se pluta iznad jezera .
Milwaukee Art Museum
O d raznih arhitekata i stilova na Calatravu je naviše uticao rad Le Corbusier-a . Calatravin jedinstven i kreativan stil povezuje jasan arhitektonsko vizuelni izraz koji harmonično djeluje sa čvrstim principima inžinjeringa. Njegov rad često rezultira u formama i strukturama koje se mogu naći u prirodi te se mogu definisati kao a ntrop omorf ne. Njegov rad je p od iga o sta nd ard e mnog im inžinjerima i projektantima mostova. Calatrava je dizajnirao veliki broj stanica za vozove koji su odisali bistrim, otvorenim i funkcionalnim prostorima. Calatrava je tako er skulptor i slikar. Na glašava da arhitekturalna praksa ujedinjava sve umjetnosti u jed no. Zanimljiva je činjenica da je p osle naila ska na niz ospora vanja od stranje g ra evinara , Cala trava sam upisao i završio studij niskogradnje u Švicarskoj da bi mogao da učestvuje u ostvarivanju svojih arhitektonskih zamisli sa aspekta gra evinarstva. Njeg ovi radovi su kritikovani zbog nepraktičnosti . Aerodromu nedostaju sadržaji a mostovna stakla su sklona lomljenju te p osta ju klizava na loka lnim atmosfera lijama d ok je željeznička stanica G are d o O riente u Lisabonu veoma neprijatna za vrijeme vjetrova i kiša. 28
NOVI POČETAK Hipotetička pretp ostavka da se postmoderno doba završilo 11 . Septembra 20 01 . udarom na New York W orld Trade Centre je svakako d iskutab ilna i ostaje da se vidi kakve će se tendencije u umjetnosti p oja viti u nared nom periodu. Što se tiče posmoderne arhitekture svakako treba sačekati da se na m jestu Ground Zero poja vi već projektova ni memorija lni centar a meričkog arhitekte po ljsko-jevrejskog porijekla Daniela Libeskinda .
Ground Zero - New York
Daniel Libeskind
Po onome što nam je dostupno od projektantskog materijala, vidimo da se radi o veoma kompleksnoj strukturi, p oetski sličnoj ra nijim Lib eskindovim dekonstruktivističkim radovima , koja na nekoliko ravni, a prije svih na simboličko-semantičkoj, upućuje na memorijalni ka rakter prostora koji će sigurno p ostati kamen me aš u sv jetskoj istoriji. (npr. jed an od tih "semantičkih kod ova" jeste p lanira na visina jedne od kula od 17 76 . stop a, broj koji odgovara znamenitoj god ini iz amerilčke nacionalne istorije).
29
Libeskindova namjera je da izgradi meditativni i tihi prostor uokviren sa pet kula. O staci p rija šnjih zgra da će tako e biti inkorporirani u pla nira nu strukturu, kao i ne ba š jasni elementi ig re sa sunčevom svetlošću bliski a rhetipskoj p oetici Stonehenge-a ."Da b ih odao počast ovim izgubljenim životima, stvorio sam dva ogromna javna mjesta, Park heroja i Klin svijetlosti. Svake godine na 1 1. septembar, izme u 8:46 kad je p rvi a vion udario i 1 0:28 kad je d ruga kula pala, sunce će p adati bez sjene za vječno sjećanje na altruizam i hra brost." Krajnja istanca projekta je poruka o pobjedi života - Life victorious , kako kaže Libeskind.
Budući WTC
Izgleda, naravno zasada samo na osnovu nacrta, da arhitektonski iskaz novoplaniranog memorija lnog centra pomjera težište sa vizuelnog na virtuelni id entitet prostora , identitet formiran ne toliko likovnim koliko semantičkim sredstvima. Znači najavljen je jeda n kvalitativan pomak. Ipak, možda je ovaj memorija lni centar i mjesto rascjepa u poimanju postmodernističkog odnosa arhitekture i d ruštva u kome a rhitektura nastaje. Umjetnička reakcija na tragediju iz 2001, kanalisana kroz Libeskindov projekat, predstavlja svakako korak naprijed u poimanju same vještine oblikovanja prostora ali sa druge strane, za političko-vojne rea kcije na Sep tember 1 1. moglo b i se reći da pred stavlja ju jedan društveno regresivni proces, tako da floskula po kojoj je "arhitektura ogledalo društva", jednosta vno, osta je bez smisla. Ili semožda ipa k rad i o još jednoj postmodemoj simulaciji.
30
Budući WTC
Model kule budućeg WTC
SAVREMENA ARHITEKTURA I SAVREMENO DRUŠTVO Postmoderna arhitektura je u osnovi dvopolna pa zato pluralizam otežava sklad arhitekture, a olakšava i njenu proizvoljnost. Tako se stvara pojam površnog eklekticizma , potp urija i d iznilenda sa promašajima ukombinatorici. Treb alo bi nastojati da se ne ulazi u ove ćorsokake p ostmoder niteta , već ići samo istinskoj postmodernosti. Napraviti razliku izme u kvalitetnih i jeftinih formi i jezika artikulisanja, tj pismenosti i nepismenosti ! «Jezik arhitekture promjenjiviji je nego govorni jezik, jer podliježe promjeni kratkotra jnih kodova. Star i Rimljani amfiteata r su doživljavali i upotreb ljavali na, iz naše perspektive, pomalo "brutalan" način, dok danas papa u njemu vodi uskršnju misu. U današnje vrijeme ka d se željezničke stanice pretvaraju u muzeje (D'O rsay u Parizu), a crkve u disko-klubove, dolazi do poptune zamjenjivosti forme i funkcije, gubitka tradicionalne uzročno-posljedične veze, prisutne još u modernizmu. Funkcija više ne slijedi formu, forma ne slijedi funkciju. Osim tog pomaka, u postmoderni dolazi i do genera lizirane forme estetiza cije, koja je p otp omognuta medijima. "… kao što je seks estetizira n reklamiranjem, tako je i cijela kultura - a tu naravno spada arhitektura - sada estetizira na." (Tschumi) "Nije samo Zaljevski rat isprepleten košarkaškim utakmicama i reklamama već i časop isi o a rhitekturi, napokon, i naši gra dovi." Nietzscheov a foriza m iz Sumraka idola da će rea lan svijet, konačno, posta ti fikcija , od ra žava se i u arhitekturi, pa ona i njezina percepcija postaje kao i svaki drugi objekt dio simulirane realnosti. To dovodi do
31
pomanjkanja estetičkih kriterija, pa je sada, kao što Lyotard tvrdi, moguće i korisno vrijednost djela mjeriti profitom koji ono donosi. Postoji niz primjera, od Eif felovog tornrnja do postmodernog Beaubourga (kojem se moguće nedoumice u estetskoj valorizaciji nadomještaju brojkom od 6 milijuna posjetitelja već u godini njegovog otvorenja 19 77. i to d a je sa Eiff elovim tornjem i Notre-Damom jedna od najposjećenijih znamenitosti gra da). Taj rea lizam proizvoljnosti jest rea lizam novca .» 8
Centre Beaubourg
Nestanak ličnog stila ra a pastiš. Pastiš ka o "prazna parodija" javlja se u a rhitekturi kroz historicizam - "ig ru nasumičnih aluzija" (Jameson) i primata onog "neo". Ako parafraziramo ga lskog Rimljanina Na matijana Cezaru, da je od svijeta stvorio gra d, mogli b ismo reći da u postmoder noj arhitekturi gra d, od nosno gra evine, postaju svijet. To se ne odnosi na p oja m svijeta ka o nep oznanice već na percep ciju po kojoj granice g ra evina postaju granice našeg svijeta. 8
Srećko Horvat, Promišljanje postmoderne kroz arhitekturu ili na koji j e način moguće ponovo uspostavljanje političkog, www.architekk.net
32
Zašto b ismo uop šte izla zili iz šop ing centra kad u njemu imamo sve: restorane, trg ovine, wc-e, d isko-klubove, crkve, hotele...? Ipa k, ako odlučimo da iza emo vani, najčešće zbog nedovoljno dubokih džepova, na svakom uglu ćemo vidjeti iste rekla me - iste svijetleće simbole naše današnjice. Svaki dio gra da pretva ra se u identičnu kopiju kopije . Kao što Jameson zaključuje - logika simulacruma jača i intenzivira log iku kasnog kapitalizma. Grad današnjice predstavlja se kao omnipolitski, njegovo središte nije nigdje, a ra sprostire se p osvuda , pa se zbog toga gubi bilo kakva mogućnost orijentacije, a samim tim i mog ućnost shvata nja pozicije. Današnji gra dovi nemaju vid ljive gra nice, u Americi nikad nisu ni imali, a u Evropi je koncept "grada" nekad implicirao zatvoren i konačan entitet. Savremeni g ra d nema više g ra nica koje ome uju koherentnu i homogenu cjelinu. G ra d i njego va a rhitektura izgubili su vlastite simbole - nema više spomenika, nema više antrop omorfnih simetrija "već se javlja fragmentacija, pa rcelizacija, a tomizacija kao i slučajna superimpozacija , poja ve koje nemaju nikakav od nos jed na spra m druge, osim kroz koliziju" (Tschumi). Virilievo je mišljenje da je sve veći broj nesreća ne samo posredno već i neposredno posljed ica ljudskig izuma i "ne želimo li previd jeti da se u liku broda krij e izum potop a i u pojavi vlaka željeznička nesreća , valja nam propitati skriveno lice novih tehnologija, prije nego što nam se ono nametne kao bjelod anost." Mora se ponovo razmisliti o svim konceptima figuracije i reprezentacije: stalno bombardovanje slikama ( crteži, gra fiti, fotografije, filmovi, televizija ili kompjuterskigenerirane slike ) onemogućava svaki pokušaj uspostavljanja ideala Renesanse o jedinstvu realnosti i njene reprezentacije. Nema više p ra vila i reg ulacija. U sred njem vijeku d ruštvo je bilo samo-reg ulira no, auto-regulira no (Virilio). Reg ulacija se odvijala u samom centru. Vladar g rad a bio je ujedno i zakonoda vac. Postojala je direktna uzročno-p osljedična veza izme u zakona i svakodnevnog života, izme u težine zidnih konstrukcija i načina na koje se g ra evine gra de. U industrijskoj eri d ruštvo postaje artificijelno regulirano - kontrola je na granicama, na rubovima društva. Reg ulacija nije više u središtu već na perif eriji. Da nas smo, smatra Tschumi, stupili u doba deregulacije u kojem se kontrola odvija izvan društva. "Eks-centrično, de-integrirano, de-locirano, dis-junktivno, de-konstruktivno, de-montirano, de-regulirano, dekontinuirano. De-, dis-, ex-, to su prefiksi današnjice. Ne post-, neo- ili pre-." Ta decentralizacija uzrokuje gubitak unutarnjeg i izvanjskog što konzekventno dovodi do gubitka privatnog - onog što je oka ra kterizira no nužnošću, i javnog - onog što konstituira političku sferu. Prema libera lnoj tra diciji, mod erna individ ua, kod kuće u svom priva tnom prostor u, gled a na ja vno kao na svoju izvanjskost. Izvanjskost je mjesto p rimjereno politici gdje je djelovanje individua izloženo u prisutnosti dr ugih te tu tra ži priznanje. Me utim, u procesu postmoder nizacije takav javni prostor u sve većoj mjeri postaje privatiziran . Urbani krajolik p omiče se od moder ne usred otočenosti na ja vni trg prema za tvorenim prostorima rob nih kuća, autocestama i zatvorenim zajednicama. «W orld Trade Center je rea liziran je u dva identična tornja . Predodžba samostalnog tornja kao metafore individualizma, bez koje nema kapitalističkog poduzetništva, pripadala bi arhitektonskoj mitologiji moderne. Empire State Building još uvijek je od ražavao tu tendenciju, me utim, tornjevi W TC-a, "savršeni p aralelopip edi visoki 400 metara na kva dra tnoj osnovi, spojene p osude potp uno uravnotežene i slijep e(...) vidljivi 33
su znak zatvorenosti sustava u vrtoglavici udvostručenja, dok su drugi neboderi, svaki, jedan originalni trenutak sustava koji se neprestance nadilazi u krizi i izazovu." (Baudrillard ) Činjenica da postoje d va jed naka zda nja znači kraj svake konkurencije, kraj svake izvorne referencijalnosti. Kad bi postoja o samo jeda n toranj, monop ol ne bi bio utjelovljen, jer se on, kako tvrd i Baudrilla rd , sigurno uspostavlja samo na dvostrukoj formi. Da bi znak b io čist, mora se udvostručiti u sebi.»9
Bivši WTC 9
Srećko Horvat, Promišljanje postmoderne kroz arhitekturu ili na koji je način moguće ponovo uspostavljanje političkog, www.architekk.net
34
Sistem zgrada koje se lijepe jedna uz drugu ne razdvajujući se, (sve više liče na kompjuterski sistem u kojem je konkurencija nestala na račun korelacije), narušen je proizvodom samog tog sistema - terorizmom (kao što virusi mog u srušiti cijeli jed an sistem). Slično Viriliou, koji ka že d a je tehnološki ra zvita k uzrok sve većih nesreća, tako i Baudrillard tvrdi da je napad na W TC sve samo ne "ubilačka f antasmagorija nekih fanatika . Radi se o ostvarenju sna kojeg je u zapadnom svijetu svako sanjao - kao, izme u ostalog, mnogobrojni filmovi kata strofa iz Hollywood a. 11. sep temba r je samoosuda mondija liza cije." Teror ne dola zi "izvana" već je konzekventna sjena svakog vlada jućeg sistema. Sistem je sam stvorio objektivne pred uslove za ta j čin. Na sudskom procesu teroristima p rvog, neuspješnog, napada na W TC, deta ljno su opisani d ijelovi tornjeva koji bi u slučaju da se u njih zaleti Boeing 747 (što je bilo naglašeno!) mogli domino ef ektom srušiti cijeli W TC. Američki je aeronavig acijski sistem, tako er, stvorio preduslove za taj čin. To su samo neki od primjera. Terorizam je "čin koji proizvodi pukotinu u umjetnome i umjetno zaštićenom svijetu" (Baudrillard), a njegovu povijest nap isala je drža va. Društvo spektakla, simulacije ili kontrole nakon kratke nestabilnosti dostiže još veću sta bilnost. Slično je i sa kompjuterskim sistemima koji, jed nom narušeni virusom, taj vir us inkorporira ju u sam svoj sistem, pa on postaje b ezazlen. «Poznata knjiga Raya Kurzweila The Ag e of Spir itual M achines o pisuje svijet u kojem se razlika izme u čovjeka i mašine gubi te gdje se linija izme u čovječanstva i tehnolog ije briše. Ne ra di se o pukom nabra janju pred vi anja već o proročanskom nacrtu budućnosti što nas vodi kroz neumoljive p red nosti koje će p roslijed iti iz činjenice d a će kompjuterski razvitak doseći nivo kada će nadmašiti kapacitet ljudskog mozga. Prema njegovim se pr edvi anjima tako nešto treba dogoditi oko 2020. godine. Nešto kasnije, infor macije će kroz neuronske tokove b iti nep osredno utakane u naše mozgove p a, npr.nećemo imati više prob lema sa čitanjem cjelokupne svjetske literature.
Ray Kurzweil i knjiga -Doba duhovnih mašina-
35
U svoje d vije uticajne knjige City of Bits i E-topia W illiam J. Mitchell inaugurira Bit City prijestolnicom XXI. vijeka. Ona nije postavljena na nekoj definiranoj tački na zemljinoj površini već je njezina urbana lokacija na Mreži , gdje su mjesta konstruirana sof twa reovski virtualno, umjesto f izičkim konglomeratom kamenja i dr vene gra e, te povezana log ičkim linkovima umjesto vra tima, prolazima i ulicama. Vijekovima su arhitekti b ili usred otočeni na tjelesne omota če koji su osiguravali za klon, toplinu i sigurnost, dok se sada trebaju privikavati na rekonfigurirajuću virtuelnu korporalnost koja osjeća i djeluje na daljinu ostajući djelimično usidrena u svom nep osred nom okolišu. Kako se naša tijela pretva ra ju ukiborge , zgra de koje ih udomljuju se tako er mijenjaju. Telekomunikacijski sistemi ubrzano zamjenjuju cirkulacijske sisteme, a otapalo d igita lnih infor macija d ekomponira tra dicionalne gra evne tipove. Institucije već danas nisu poduprte samo zgradama, njihovim namještajem i servisnim instrumentraijem, već tako er telekomunikacijskim sistemima i računarskim softwareom . Baš se ta digitalna, elektronička, virtualna stra na uznapred ovano nameće f izičkoj, na isti način kao što kompjuterski generirani g rafički d ispleji od mjenjuju gra evinske f asade kao javna lica institucija. Tako se klasična pročelja sve više odmjenjuju sučeljima, umjetničke galerije virtualnim muzejima, teatri infrastrukturom zabave, bolnice sve više gube smisao pred telemedicinom, baš kao i zatvori pred elektroničkim supervizijskim programima. U bliskoj će b udućnosti g ra dovi p ostati mekanima budući da će kompjuterske mreže postati isto tako temeljne komponente njegovoga geniusa loci kao i ulični sistem. Memorije i ekranski prostori dobivaju sve više na vrijednosti i tretiraju se poput gra evinskog zemljišta, a množina socijalne, političke, gospod arske i kulturne prob lematike danas se već pomalo seli u cyberspace. Kao rezultat, urbanistička znanost mora pretrpjeti radikalnu reformaciju ukazujući na puno korjenitiju krizu arhitektonske teorije koja se još uvijek lomi u žučnim diskusijama o stilu, zaklonu, dekorumu odnosno njihovom odsustvu, ne osvrćući se na temeljnu činjenicu zastarjelosti čovjeka u okolišu koji je sam stvorio. Jer tra dicionalne urba ne matrice ne mogu koegzistira ti sa cyb erspaceom. G loba lna digita lna mreža nije samo sustav p odrške za e-mail, W eb stranice i d igita lnu televiziju, već se radi o čitavoj novoj urb anoj infra strukturi koja će promijeniti oblike naših gradova tako dramatično poput željezničkih i cestovnih trasa, napajanja električnom energ ijom ili telef onskih sistema koji su to učinili u p rošlosti. Razdob lje prelaza milenija u arhitektonskom ćemo svijetu pamtiti po iznimnom utjecaju kompjutera na oblikovanje prostora i okoliša za ljudski život. Digitalno g enerirana arhitektura nesumnjivo izg led a drugačije, za razliku od klasičnog ortogonalnog oblikovanja, kompjuterske forme najčešće imaju gla tke i za ob ljene površine čiji se p red lošci mogu naći u prirod i. Zbog množine poteškoća, pr venstveno kontinuiteta vjere u fizičko, tra jno, opip ljivo i monumentalno (što se podupire tradicijom i edukacijom), postmoderni se pojedinac na stvarniju stvarnost nerado referira. Još je uvijek dosljedan svom odnosu prema prirodi, koja bi treba la biti samo psihološki rezer vat , za zad ovoljenje ata vističkih potreb a , me u slojevima a rtif icijelnih svjetova što ih je stvorio, te i d al je stvara . Zbog insistira nja na tom romantičarskom od nosu čovjek pred stavlja zastarjelo b iće u rea lnom svijetu današnjice, 36
svijetu treće prirode, svijetu elektronskih zakonitosti trenutačnosti, simultanosti, integra lnosti, decentralizma, implozivnosti, sveob uhvatnosti. Arhitektura je još uvijek na samome rep u doga aja zbog upor ne p rivrženosti struktura lnim rješenjima s pog led om prema vječnosti.»10 Najveći color LED display, Kina
Zgrada Diora, Tokio, Japan
Led fasada biblioteke, Bjelorusija
Dexia Tower, Brisel, Belgija
10
Krešimir Rogina, Arhitektura u digitalno doba (I),www.a4a.info
37
LITERATURA I BIBLIOGRAFIJA
- A rnhajm, R. Dinamika arhitektonske forme, Univerzitet umetnosti, Beog ra d, 19 90. - G össel, Peter and Leuthaüser, G abr iele, Architecture in the 20th century, Taschen, 2005. - Horvat, S. Promišljanje postmoderne kroz arhitekturu ili na koji je način mog uće p onovo uspostavljanje p olitičkog, ww w.architekk.net - Jameson, F. Postmoder nizam ili kulturna log ika kasnog ka pitalizma u: Postmoder na – Nova e po ha ili zabluda, Naprijed, Zagreb, 1988. - Jencks, C. Jezik postmoder ne arhitekture, Vuk Kara džić, Beog ra d, 19 85. - Jencks, C. Kasnomod ernizam i Postmoder aizam, Mod erni pokreti u Arhitekturi, Gr a evinska knjiga , Beograd, (bez godine izdanja) - Rogina, Krešimir, Arhitektura u digita lno d oba (I), www.a4a.info - Šuvaković, Miško, Postmod erna: (73 pojma). Narodna knjiga - Alf a, Beograd , 199 5. - Uskoković, Sandra , Arhitektura svakodnevnice ka o kulturna baština?, www.zarez.hr - Venturi, Robert, Complexity and Contradiction in Architecture, New York, 1966. - www.daniel-libeskind.com - www.tschumi.com - www.wikipedia .org
38
SADRŽAJ POJAM POSTMODERNE U KNJIŽEVNOSTI, ARHITEKTURI I FILOZOFIJI..........................................3 POSTMODERNA................................................................................................................................5 POSTMODERNA ARHITEKTURA.......................................................................................................5 POČETAK I KRAJ...............................................................................................................................6 ARHITEKTURA POSLIJE MODERNE...................................................................................................9 POSTMODERNO STANJE ARHITEKTURE.........................................................................................13 Chestnut Hill House, Robert Venturi...................................................................16 Zgrada Humana", Michael Graves....................................................................18 Parc de la Villette, Bernard Tchumi....................................................................19 The Dancing house (Tančící dům), Frank Owen Gehr.......................................21 Muzej Guggenheim u Bilbaou, Frank Owen Gehry .........................................22 Milwaukee Art Museum, Santiago Calatrava...................................................27 NOVI POČETAK...............................................................................................................................29 SAVREMENA ARHITEKTURA I SAVREMENO DRUŠTVO....................................................................31 LITERATURA I BIBLIOGRAFIJA........................................................................................................38 SADRŽAJ.........................................................................................................................................40
40
