ि वनायक उफर उफर अपां चा जम िदण गोयातील दाबाळ तालुयातया खळुली गावातया फडाा या भागात झाला. साल १९३४ असावं . अपां या वडीलां च नाव जगाथ कृ षणा ाटील िआण आईचं ाधाबाई. ाधाबाच माहे खळुलीतच. जगाथ व ाधाबाई या दां याला ाच अये. दोन ु िआण तीन कया. मुली उव झाया तशी यां ची सु थळी लनं झाली. भावं डात थोली सौ.गोकुळ ामनाथ ाऊसक, चौथी सौ.िमाणक दाय त डुलक व सवार त लहान सौ.मोती ामचं भू , ीमती मोती व िमाणक या िभगनी सया हयात आहे त. जगाथावां नी मोठ्ा मुलाला आया िवडलां चे नाव ठेवलं क ृ षणा िआण ाठचा मु लगा हणजे आया कथानायकाचे नाव ठे वलं िवनायक. िवनायक हे जगाथावां या धाकट्ा काकां चे नाव, यां ना सवर जण अपा हणत यामु ळे ाळयात असतानाच छोट्ा िवनुचे टोण नाव झालं अपा. बाळाचा वणर उजळ, गडस चेहा. हसत खेळत बाळ ां गायला लागलं."आनं ."आनं दीआनं द गडे इकडे ितकडे चोहीकडे". ". िगोजवाणं बाळ अठा िमहयां च झालं. घात व अं गणात फु लाखाया मागं ुद डु द ु डु धावु लागलं. ंतु एकाएकी अघटीत घडलं, सोनुया बाळाला षट लागली. सदाी हाणीघ होतं, ितथे चु लीवया भाणात (हंड्ात) आं घोळीकता ाणी तावत ठेवलं होतं, बाळ िवनू चु लीची धग शे कत आई येऊन आं घोळ घालयाची वाट ाहात बालीडा कीत होता. कुठ नती ु एक बाई अवतली, ितनं बाळाच कौतु क केलं याला आं जाले गजाले िआण आली तशी अचानक नाहीशी झाली. असे हणतात की या बाईची बाळाला नजबाधा झाली. ाधाबानी बाळ िवनुला आं घोळ घातली, याया गोकु ळताईने याचे अं ग ु सुन याला ाळयात नेऊन झोवले . अं गाई गीत ऎकत ाळयाया िहंदोयां मु ळे बाळ ि वनायकाला गाढ झोआली. ुद ाची वे ळ झाली बाा वाजून गेले, एवी या वेळेय त उठणां बाळ अजुन का बं उठत नाही हणू न ाधाबाई चु लीव आधण काढयाच मडकं घेऊन ाळयााशी आया. बाळ ि वनायकाया सगया खोड्ा ठाऊक असयानं यां नी आली चाह ु ल न लागू दे ता झोेत गालातया गालात हसणाया बाळाया ाळयाला हलकासा झोका िदला, ती
सुदा याने काही हालचाल न केयानं याया गु बगु बीत गालां ना शर के ला असता यां या हाताला चटका बसला. हणून यां नी बाळाया सवा गाव हात िफवला याचं अं ग ताानं फणफणत होतं. भीतभ हणजे िवनु या िवडलां ची तयेतही िबघडली होती. ाधाबाई धातावया. घातले सवर जण गां गन गे ले. ंतु ाधाबानी थती ओळखू न मानायाला ि शनुमामाया घी दाबाळला ाठवलं. िशनुमामा हे अपां या आतेिबहणीचे यजमान ीिनवास ितोडक. कृषणा; अपां चा थोला भाऊ अं गणात येयाझाया घालीत ि शनुमामाची वाट हात ाहीला. छोट्ा िवनु ला मां डीव घालुन ाधाबाई दााकडे नज लावुन बसया होया. कधी एकदा िशनुमामा येतात असं यां ना झालं होतं. िशनु मामा डवीत िदसयाबोब यां चा जीव भां ड्ात डला. िशनुमामां ना ाहताच यां ना ऒसाबॊशी डू कोसळलं. अपां या िवडलां नी झाला का िशनुमामां ना कथन केला. सायं काळी सहाया दयान िशनु मामा डॉटना वत:या कातीतु न(वाशां ची ने आण कणाे मयम आकााचे वयं चलीत वाहन) घेऊन आले.डॉटां .डॉटां नी अपाला तासले, आजााचे गांभीयर भीयर िआण उचाां या मयार दाही यां या लात आया असायात. यां नी आया बॅ गेतली काही औधे िदली िआण झाडायाची काही औधे ही सु चवली. सवार त महवाचे हणजे काही मौलीक सु चना अपां या आईिवडलां ना केया. िवनुला इत मुल ासू ां न द ू ठेवायला सांि गतले. िशवाय याची ि वषठा कटााने जाळून टाकायला सांि गतली. अपां या ायाला मालीश कयासाठी ि शनुमामां बोब काही ििवशषट काची तेलं ाठवून देतो हणाले. ती तेलं लं अपां या ायां ना जोात चोळू नका हे आवजू न र सांि गतलं. डॉटां नी अने क उाय सांि गतले. ंतु बाळ िवनुला कोणती याधी झाली आहे हे न सां गताच िनघून गे ले, िआण हीच बाब सगयां या काळजाचा ठोका चु कवून गे ली. तशी घात दबया आवाजात चचार ही सु झाली. अपाचा आजा असातसा साधासुधा नाही हे सगयां ना कळू न चु कलं. िवनुची आई मा तधणे बसून होती. अपाला कसलीती असाय याधी झाली असयाची ितची शं का खी ठली. डॉटां नी मा बाहे डयानं त कातीत बसताना िशनुमामां ना,अपाला जडलेया आजााची िसवत कना िदली. "छोट्ा िवनुचे दोही ाय ं गू हायया मागार व आहेत. िआण याव सयाती खाीलायक उाय गवसले ला नाही". िवनुला व
आला केहा िआण तो उलटला केहा हे कळयाआधीच बाल िवनु चं िवंच उलटंालटं ालटं झालं. ोलीऒ साया ुद धरध र ोगाने िवनुचे दोही ाय िहावू न घे तले, दोही ाय लु ळे गळे ां झाले. जगाथावां ची फडायात िवडलोािजर त शे तीवाडी होती. एिकत कु टु ब, ं िशवाय िआथर क थती बे ताचीच असायची. जवळास यावेळी शाळा देखील नहती. िनजकया शहात सुदा िशणाची सोय नसयाकाणाने लोक जी ुह शा असले ती अं गव कशामु ळे येते याची जाण याकाळी अनेक ना ां नसायची. एक कुट बुं असयाकाणाने ां बल िजहाळा असयामु ळे, दैवगती समजून अपां चे ं गुव मुकणे सगया घाने वीकालं. ंतु भोगवट्ाचे भोग असे समजून हाताव हात धन बसणायां ैकी अपां ची आई नहती, या माऊलीने आया मु लाला शाीीक अं गणातून बाहे काढयाचा िनधार के ला. यामाणे ती कामाला लागली देखील. थमत: डॉटां नी िदलेली औधे िआण सांि गतलेले झाडायाचे उाय यां नी सांि गतले या तं तोतं त दती माणे वे ळे व सु केल.े एहाना िवनुया ायावन वाे गेयाची वातार आसासया वतीत लगोलग सली. यामुळे आमयते ायी वाड्ावील अनेकजण आायाीने िवनुया ुद खयाव उाय सु चवायला लागले . ंगीबे ंगी िचििवच वासाया ते लां ची त ीघ लागली. िशनु मामाने ततहेचे वै , वे गवे गया िचकीसादतीचे डॉटसर यां ना अपाया उचाां कता घी आणयाचा साटाच लावला होता. वे ळी अवेळी, सं गी जागण कन अपाया ायाला तेलं चोळणे, मदरन कणे असे उाय सु झाले. ही तेलं लाऊन झाली की ाधाबाई अपाचे ाय शे कून देत असत. कुणीती उाय सुचवला की नाचणी गम कन ती ायाव घालावी,त काहचे मत होते की गम वाळूत ाय ुन ठे वा अपाचा आजा बा हायला नकी लाभदायक होईल. अपां ची आई िबचाी कधी नाचणी गम क त कधी ेती गम क असे आलटून ालटून उाय अथकणे कायची. बाळ ि वनायकाया डोयातून धु ामुळे िआण याया माऊलीया डोयातुन ुद :खाने :खाने अु ंया धाा वाहात. ईची ानं गम कन ायां ना बांधण धण ही वचेव चालू होते . िशवाय तुळशीया ानां ची धुी ायां ना देणं, ितळाया तेलात िमी काजळासाखी खलून ायाना मदरन कन नं त सूय नान र घे णे, आं घोळीया ायात तुळशीची ानं टाकून
आं घोळ कणे असे अनेिकवध का अपां कीता सवर जण जीव तोडून कत होते. यनां ची ाकाषठा चालु होती. ाधाबानी सवर उाय कत मनाया ती ताकदीने ि नयतीशी झु ज ं ायचे ठवले. कोकणातया कोणा सदाने सुिवासनीस अचळणीवाण देयाचा सला िदला. दादा(ामकृषण सहकाी) तेहा ितथं होते. अचळणी वाणाच ि िवधशा दादां नी ाधाकां ना समजाऊन सां गीतलं. अचळणीवाण हे अचळागौीला ायच असतं. अचळागौ हणजे िजची सवर सं तती हयात आहे अशी सवाषण बाई. आदया िदवशी िवजून ठेवलेया दाचे वाण अचळागौीला देतात. ि शाचबाधेन,े नज लागयाने िकंवा वा कोणी के लेया कणी मु ळे अपाला अं गता आले ली नसून ोगाची लणे वे ळीच यानात न आयाने ोगाबलया अानामु ळे ोलीऒ साखी असाय याधी अपाला जडली असयाच डॉटां नी सां गीतलेल ाधाबाना आताशा उमगू लागलं होतं . ोलीऒ हा सां िसगर क ोग असून सामायत: दीड ते ाच वार य तया मु लां ना लागण होयाची शयता िअधक असते, असं डॉटानी हटयाचं ही अपां या आईला आठवू लागलं. बाळ िवनु तेहा अठा िमहयां चा होता तेहा सात आठ िदवस िवनुला सदन छाडलं होतं, याव काही घगुती उाय ाधाबानी तेहा केले होते . दयान अपाला उलट्ाही झाया होया. याु व िमहनाभ आधी ातळ जुलाब होऊन बाळ िवनु ला थोडा अशणा आला होता. ं तं ु सुढ अं गलट असयाकाणाने याकडे ाधाबाच थोड ुद लर लर झालं. ि दवसि दवस मायबााया काळजीचा िवय बनत चालला होता अपाचा आजा. तीदेखील अपाची आई काळजी कयाेा क तीला िअधक महव ायची. ृ ाधाबाना यां या ुद या एका नाते वाईकां ने हटले "आगे ाधे अश कीद कता? हाणी आसा चेडो आनी सोदता सगळो वाडो." याव ाधाबाई उद गाया,"हाणी आसु ना जाया सातासमुा ेयान आसु , हया िवनु खाती खं ययानुय वखद हाडाक तया आसा. तु सां ग मे, वोकोत कीाक कता आताच हाडटा". याव या नातेवाईकाने सां गीतले काजुची फे णी तुमया घाजवळास कोणीती काढत असणाच. तेच उम औध आहे . ाधाबाना आठवलं, काही िदवसां ुव िवनु ला सद झायामु ळे छातीला चोळयाकीता काजुची फे णी आणली होती यानं िवनु ला बंही वाटलं होतं यातली अं गुलीभ फे णी वीतभ बाटलीत उलेली असावी. नया
उमेदीने ाधाबाया अं गात बळ सं चाले, ताबडतोब यानी काजुची फेणी अपाया ायाला चोळयास सुवात केली. अपां ना हे औध चयाचे वाटले हणून यां नी आईकडे िबघतले, ाधाबाई हणाया "होय बे टा काजु फे णी आहे. ोलीऒमु ळे चेतनाशूय झालेया आया मुलाया दोही ायां कडे हात जगाथाव नीया यनां कडे हात हणाले , "िनयतीचा खेळ आहे, िनयतीने िदले ले आहान ाधे िकती सहजगया वीकालस दोाो िकंवा वा टीका कोणी को तू आलं काम देने कत आहेस". ाधाबाई मयेच हणाया "असं का बं हणता? अहो डॉटां नी आशा सोडली हणून काय झाले ?िवनु ?िवनुची आई आहे मी, थतीला बी सहज शण जाईन, िआण माया िवनु लाही मी हीच िशकवण दे णा आहे, थतीु ढे झुकायचे का हणू न? ाय ं गू असले ती बाकी सवर अं ग ठीकठाक आहे,याची ,याची ं चि ये शाबूत आहेत, ा जमे या बाजु नाहीत का"? याव जगाथावां ना मोठं हायसं वाटलं, ते समाधानाने सुकाा सोडत ाधाबाना हणाले "ाधा सुवातीला मला आकाश कोसळयासाखं वाटलं होतं, ण तु यामुळं मला धी आला".जगाथावां आला".जगाथावां च बोलणे चालूच होते. ि तहीसां जा झायामु ळे ाधाबाई िदवे लावणी कयाकता उठया.इतयात ामक ृ षण माधव उाय दादा सहकाी दां याचे आगमन झाले.दादा .दादा नजीकया िसमे ल या गावात ाहात असत. दादां ची ूव ा ार चालत आलेली शे तीवाडी होती. िशवाय िभु की ही कायचे. दादां ना दोन मु ले. िभकाजी हा दादां चा धाकटा मुलगा, याला सवर जण बाू हणत. बाुचे वय जेमते म ाच वा चे त काशी ही यायाेा दोन वा नी मोठी हे च बाू कालां ताने अवया एकोणीसाया व गोयाया वातं य लढ्ात ुह तामा झाले. ाधाबानी तुळशी व ं ृदावनाला िनंजनाने ओवाळले. ाधाबानी सहकाी दां याला बसायला ाट िदले. दादां या सौभायवती सीताबाई वचा हणायला लागया. ि दया िदया दीका कानी कु ंडल मोतीहा ि दयाला दे खू न नमका ि तळाचे तेल कासाची वात ि दवा ते वे मयानात ि दवा ते वे देवााशी माझा नमका सवर देव ाशी. ां घां तलं वातावण आज िअधक स झालं. सीताबाया लोकगायनात सवर जण गु ंग
होऊन गे ले. अपां या मनातील एकएक दालन उघडु लागलं होत. यां ना शाीीक थकवा जाणवत होता, बोलताना धा लागायची, यां ची ती अवथा मला ाहवत नहती. जुया आठवणी जाया होत असयाचं यां या चेहयाव जाणवत होतं . मला हणाले "जबन(माझं टोणनाव) मला अजून बंच काही सां गायचय,साठवणीतया गायचय,साठवणीतया आठवणी आहेत, आठवेल तसं सां गतो मवा तु िलही. जसजसे िवनुचे वय वाढत गे ले तशी याला थतीची जाण होत गे ली. आईिवडलां या अधुनमधू न होणाया सं भाणामु भाणामु ळे अनेक गोषटचा उलगडा होत होता. वत:मये इत िवकलां ग मु लां साखी शंभ भ टके ािधनता नसली ती बाकीया सुढ मुल साखे ां खे ळता बागडता ये णा नाही ाची ू णर जाण िवनु ला झाली होती. घाासू न द ू असले या शाळेत जाणे ही खू द ू ची गोषट होती. या गावात जाऊन ाहयाची सोय जी असली ती आयासाया अं गाला कोण ठे ऊन घे णा? सकाळची वे ळ होती ऊन ाऊस असा खेळ सु होता, घासमोया अं गणातया द ु वा कु ां व कोवळ ऊन चमकत होतं . सवर िचमयां चा िचिवचवाट ऎकु येत होता. घाया ऒवीत बसून बाहेील सदयार ची मजा लु टत आबालव द चहाचा आवाद घेत ृद होते. एवढ्ात भु भु ाऊस डायला सु वात झाली. िशनुमामा िभजतच डवीत ि शले. सगया भावं डात थोली गोकु ळ यां ची लाडकी असली ती अपां वही यां चे अा ेम होते. िशनु मामा अं मळ घाईत होते , हणू न ते िवनु ला कवटाळू न आत घात गे ले. िशनुमामा ाठोाठ अपा सोडून सवर जण आत आले.अपा .अपा मा एकटे च डवीत बसून ाहीले . इकडया ितकडया गपा चालू होया. घात चालले या संभाणाकडे भाणाकडे अपां नी कान टवकाले, बोलणी सं ली िआण वीत िशनु मामा िनघाले. संभाणावन भाणावन ु ढील उचाां कीता उा णजीला जायचं आहे हे अपां या लात आले. िशनुमामा ही अपां ची शीडकाठी होती. उचा कयाया िमाने िशनुमामां नी गोयातली बीच िठकाणे िवनु ला दाखवली होती. ंतु णजीचे दशर न िहयां दाच होणा होते. ुद सियादवशी सकाळीच िशनु मामा कात घे ऊन आले. कात मु ययाव उभी कन ायवाटेने घी आले . घ िआण मुय ता यामधील अं त अं दाजे मै ल भा इतके द ू होते. िशनु मामासोबत यां चा मुलगा िदेवदास ही आला होता, तो अपां याच वयाचा. शीयषटी नाजूक,देखणा व चु णचुणीत िततकाच ुह शा.
कातचालकाया आसनाव िशनू मामा बसले. आपा अं ग असयाने दोही हातां व सवा गाचा भा घेऊन कातीत चढला, दोही ायाने सटत मामां या मामां या मागया आसनाव आईला िबलगू न बसला. िदेवदास कातीया वे शदााव मोठ्ा ऎटीत उभा होता. या काळी सं ूणर गोयात इनि-मन-तीन काती. कातीची िकंमत मत फा होती. यामुळे कात िवकत घेणे भयाभयां या ऎतीलीकडे होतं. िदेवदासया बापाची कात हटली की वासाहकाने याचीच ती. सावड्ार ला माझे मामा बाबी ाटक ाहात असत. यां चे ूणर नाव िगोवं द िसतााम ाटक .याना लोक बाबी हणू न ओळखत. या जमायात माया मामाचीही कात होती. आहा भावं डाना िअतशय िअभमान वाटायचा. मामाची कात डौलत ये ताना षटीस डली की लोकां ची नजेस भेल अशा थाटां त मी लां बून हाताने इशाा कत असे . चालक कात थां बवायचाच काण मामां चा फा धाक होता, असो. कुणीही हात दाखवला की िशनू मामा कात थां बवत.िअतशयोी नहे ंतु खोख या काळी ावलोावली कात थां बत. उता उता चढले की तडात दोन बोटे खुसून दीघर िशटी िदेवदास वाजवे. तेहा मामा कात चालू कत. एखााला उतायचे असे ल त कात थां बवयासाठी िदेवदास आखू ड िशटी वाजवायचा. उताकडून ैस ही े तॊच यायचा. आपा हे सवर बाकाईने ाहात होता.बयाच होता.बयाच वे ळा सवर बोटे तडात खु सून आपां नी िदेवदास साखी िशटी वाजवायचा यन केला. िशटी एकदाही वाजली नाही. ण आईचे काड मा थु कीने ं थबथबलेले होते.णजीला .णजीला ोचेय त कात ठेचून भली होती. या िदवसा ासून आपाना िदेवदास महान वाटायला लागला. ि शनूमामाने णजीला नु कतेच शं खवाळकां या घात भाड्ाने ाहायला गे ले होते. हे ि बहाड कॅफे से ट लया मागे होते. याच िदवशी मामां नी आपाला हाशां तील डॉट गायतडया हॉटलात दाखल केले . आपाचे वय सात ते आठ वा चे असेल तेहा. ठलेया वेळी न चु कता हॉटलां त नेणे आणणे, असा म तीन िमहने चालूच होता. आपाची आई सवर शी णाला लावून आपां व डॉटां या सयानुसा डोयात तेल घालून उचा कत असे . शुू ा ू कत कत माऊली फा थकून जायची.ाधाबाया जायची.ाधाबाया सां धेधे ुद खीची कुकु सु झाली. चालणं मं दावलं होतं. घगु ती उचा झाले. लवमा फक डला नाही. अपां या िवडलां या लात आले. आले. यां नी िशनू मामां या कानाव घातले. घातले. आपां ची तासणी झायाव ाधाबाची वै कीय तासणी डॉट गायतडयां नी ली. के ुद खणे अं गाव काढले हणू न डॉट ाघाबाव बसले . थोड्ाया उचाां नी ाधाबाईची
सांधेध ुेद खी बी झाली, थोडयात िनभावले. तीन-चा िमहने उलटले . आपां या क िचतही फक डत नता. ृ तीत यकंिचतही ि शनूमामाया मनाला िचं तेने ासले. तसे मामां नी डॉट गायतॊं डेना बोलून दािखवले . डॉटां नी सवर चाचणी अहवालावन बाकाईने नज िफवली व सं याकाळी याकाळी भेटायला बोलावले. सायं काळी िशनुमामा ाधाबाई व जगाथाव जगाथाव हॉटलात गे ले. डॉट गायतड्ां नी यथानुमे केलेया उचाां ची उजळणी उघडणे के ली. यशाची हमी देयाचे नाकाले. याह न ू िअधक उाय यां या िमाहतीत नसयाचे ां जळणे कबु लही केल.े ोलीओ साया याधीव अजून हावे तेवढे सं शोधन झालेले नाही. तिथा णजी मधील सकाी मोठ्ा इतळात भती कन, अजू न एकदा खाी कन घे णे िउचत ठेल असे िसूचत केल.े हॉटलचा बाच खचर िशनू मामाने उचलला होता. डॉट गायतडनी तासणीचे व ओधायाचे ैसे घे याचे घे याचे नाकाले. ि शनूमामाचे डोळे अू ं नी डबडबले.डॉट .डॉट गायतडना ाहावले नाही. मामां या खां दयाव हात ठेऊन मनोधै यर कायम ठेवयाचा सला िदला. डॉट गायतडेचे ि वचा उदा वाटले च .याह अनु भवाया ू न वकतर यदता जात उदा वाटली. अनुभवाया कमानीत अजून भ डली. एवढे िदवस आईया एका डोयात आशा व ुद सया डोयात िनाशेचे िकण होते.ं तं ु डॉट सौझानी हात व केले . ते हा मा माऊलीचे हाताय गळू न डले. अेा ा ूण णे र मावळली .आपा वतःया ायाव आजीव उभा ाह ू शकणा नाही हे कटू सय आपां या आईला ळून चुकलं होतं. यशवं त होयासाठी मनुषयाला ायाया ाने मे ाने ाने दोन चाके िदलेली आहेत. आपां चा तोच अवयव िनकामी झाला त? ाधाबाना कनाही अस झाली िआण या गभर ग भर गळीत झाया. ायाखालील जमीन सकयाचा भास झाला. ाधाबाई डकु ंडीला आया जगाथावानी याना धी ि दला, माजघातील खु ं टीवला कोट िआण टोी चढवून िनघाले. थेट ायीायी दादा सहकाचे घ गाठलं. दादा अगदी ेमळ व िनमर ळ अं तःकणाचे. यां चा धमर शााचा अयास दां डगा होता. गावातील लोक अडचणीया वेळी दादां चा सला घे ता असत. जगाथाव दादां या घी ोचले ते हा दादा घी नहते . सीतािवहनी होया. सीतािवहननी थम सवा ची यालीखुशाली िवचाली, इतयात दादां ची मु ले काशी व िभकाजी धावत येऊन आया जगाथकाकां ना िबलगू न बसली. घात मोजकीच माणसे असली ती
अनेक शी ां घोयाचे सं बंध असयामु ळे येणाया जाणायां चा मोठा वाव असायचा. दादां या दोही मु लां मये बाु लहान असुनही धीगं भी भी व ृ ीचा सवा ची िचं ता कणाा याउलट िचमुडी काशी चुणचुणीत, हसी ितचा गळा गोड, कुणायाही गयातून गाण ऎकल की ती िचमणीसाख िटून यायची, िआण हण हटल कीआढे वे ढे न घेता हणायची. सीताबाई चहा कन आणेय त दोन तीन गाणी ितने जगाथावां ना ऎकवली देखील. एवढ्ात दादा आले , दादां ची चाह ु ल लागताच मु ले आाधाकणे आत गेली. दादा ाय धुऊन घात आले . चहा घे त इकडया ितकडया गपा झाया, दादां नी ि वनुया क ती ृ बल िवचाुस के ली जगाथाव कावे बावे झाले, यां चा भयभीत चेहा दादां या चौकस नजेत नु सुटला नाही. बाच वेळ जगाथाव तध बसून ाहीले. दादा जगाथावां या समोच आसनमां डी घालून बसले , जगाथाव दादां ना सं मुख ाह दके ं दे त डू लागले. ाटील वाातील मुय कतार ु ू न िवहळत ुह वयाने दादां ेाही िकतीती मोठे ंतु लहान मु लां साखे ऒसाबॊशी डायला लागयाव सीतािवहनयाही डोयात अु उभे ाहीले, ाहीले , दाने डोळे ुसत या ि भं तीया आधााने उया ािहया. सहकाी दां याला हे कोणत आीत घडत आहे काही कळे ना झाल. ंतु जगाथावां नी थोड्ाच वे ळात वत:ला सावलं, डणं आवन ं चाने डोळे िटले. आता जगाथाव सावन बसयामु ळे काय बोलतात याकडे दादा व सीतािवहनी िचं तातु होऊन कान टवकान हात होते. जगाथाव िसवत सां गु लागले , "अपाया ुद खयाुढे डॉ.सोझानीही हात टेकले आहे त आहे त .अपाया ायातली शीच हली आहे, िनसगार ने घातलेया घायामु ळे ं गू झायाकाणाने अपा बाच िचिडचडा झाला आहे, इत मुले खेळताना गगाट कतात,धु डगुस घालतात ते याला सहन होत नाही. एकदम िचडतो ागा कतो. याया हेकखोणाला ख े ोणाला सीमा सीमा ाहीली नाही. ागाचा ाा चढला की अं गणातली ोटी मु ळाासून उटून टाकतो. आईया(ाधाबाया) आईया(ाधाबाया) मां डीव कोणी बसलेले याला सहन होत नाही, यां याकडे कु सतणे बघतो, छोट्ाशा काणावन िकिक कीत हात धुऊन मागे लागतो.याची मज ाखयासाठी इतां ची मा सतत धडड चालु असते अगदी ा तो झोेय त.इतां ना हे का मनोंजनाचे वाटतात,यां ची कमणु क होते. मला त केवळ हा मिनोवकाचा का वाटतो. अपाया अशा वतर नानं मी दे खील अवथ होतो,सं तातो " जगाथावां नी काढले ला िनषकर दादां ना योय वाटला,हणून "अगदी बोब आहे तुमचं", ", असं हणत यां नी ुद जोा िदला.
"मु य अडचण हणजे अपाया आईलाही असे वाटणे कौतुकाचे वाटते. ामक ृ षणा! अे! खोख मला याव काही सुचत नाही े . अपाचे ु ढे काय होईल या िवचाानं मी याकुळ झालो आहे . तु ला माहीत नाही, ामक षण!!!........."चहा िऊन होईय त ृ जगाथाव अखं ड बोलत ाहीले . दादां ची सद सिदववे दी वाखाणयाजोगी होती, दादा जगाथावां या घी अपां ना कबुदी बघयाकता वचेव जात असत. यां ना अपां चा कमकु वतणा ठाऊक होता, या ि शवाय सीताबाया कानाव दे खील अपां चे ता ऎकीवात आले होते . "आहाला ा गोषटची ु ेु कना आहे" जगाथावां या हातातील कामा चहाचा क घेत या हणाया. जगाथाव अवाक होऊन सीताबाया चेहयाकडे हात ािहले. दादा हणाले,"तु ,"तु या घातील सवर काां ची मला इथंभू भतू िमाहती आहे. ाधाकाया लात आलं नाही अस समजुन मी एक दोनदा ितला दाखवू नही िदले, आज ती काहीही ऎकयाया मनथतीत नाही,वािभावक नाही,वािभावक आहे ; आई आहे ती अपाची. ितच चुकत आहे अस ही हणता येत नाही. आईची माया आहे ती, अपाया खोड्ां नी ि तया अं गाचा ितळाड होऊन नाही चालणा. आता आण डोकं थं ड ठेऊन अपाया या थतीव काही उाय काढूया. सूयर डोयाव आला आहे, मायाह झाली आहे. तु झा काही आज उास नाही. आता तू जेऊनच जा. मी इथलं सवर आटोून नं त येतो". जगाथावां नी बाच वे ळ बसून आखडले ली मां डी सोडवली ाय ताणत ते उभे ाहीले व हणाले "नको घी सगळेजण वाट हात असतील मी िनघतो. जगाथाव जसे िनघयाकीता उठले तशी दोही मु ले काशी िआण बाू धावत आली, यां नी घातलेला िवळखा सोडवत दोघां नाही गजात जगाथाव आया घी जायाकीता िनघाले. घाकडे जाताना यां या मनात िवचाां चा कलोळ माजला, आया ोकटणे डयाची लाजही वाटू लागली. ंतु याना हायसं वाटलं काण दादा िआण सीतािवहनीना आया िचं तेचं मू ळ काण कळलं आहे. दादां या यवधानी वभावाचे यां ना कौतु क वाटलं, वत:चा सं सा नीटने टका कन इतां या समयां व िवचा कन यां नाही िदलासा िमळावा या कीता धडडणाया आया िमाचा दादां चा याना िअभमान वाटला. एवढ्ात यां ना दादां चे उद ,"मानवी बु ी हे गा आठवले ,"मानवी ानाचे उिथान आहे, िवयाचे आकलन असयास मोठमोठी कामे ही चुटकीसशी कता येतात. ानाया सामयार ला जोड हवी फ़ ोकााची; ुद सयां साठी काहीती चां गलं कयाची सहजव ी ृ हवी", या िआण अशा अनेक सिदवचाां नी यां चा ऊ
भन आला झाझ ावलं टाकत ते घाकडे वळले. दादां शी बोलयामु ळे जगाथावां चे मन बे च हलके झाले होते. ते खु शीतच घात ि शले. हाताय धु तले, दवाजा लोटू न आत आले. िशनुमामां ना बसले ले ाह ू न यां ना ह ु आला. िशनुमामा हा त यां चा ाठीाखा, सं कटसमयी हाक मायाव उभा ाहणाा आज असा अचानक न बोलावता कसा काय हज झाला? यां ना आचयर वाटले, बोबच सवा ची जे वणं झाली िशनु मामा जायला िनघाले, जगाथावानी यां ना थां बवून घेतले. बयाच िदवसां नी भेटत असयाने िशनुमामाही िमाकता थां बले. मनसं त भोजन झाया मु ळे दोघेही िम चटई टाकून आडवे झाले. सायं काळी ाचया सुमाास दादा वे ळातवेळ काढून आले . िशनुमामा अं गणात उभे होते. िशनुमामां ना ाह ू न दादां ना खू बं वाटलं, काण दादां या डोयातील योजना माग लावयाकीता यां ना िशनु मामां चा आधा भकम वाटला. िशवाय ाधाबाची समजूत काढयाचे काम िशनु मामाच योय तहेने क शकतो याची यां ना जाणीव होती. िशनु मामा व दादा डवीत आसन मां डून बसले. अपा डवीतच होता. याने आत जाऊन दादा आयाचे आईला कळवले. घातील सवर चजण डवीत जमले , अपाला कवळे येथील ाठशाळेत धाडयाचा ताव दादां नी सवा समो मां डला. कवळे मठातील ाठशाळेत याला इत मु लां या सं गतीत बे वाटेल,चां गले सं का होतीलच िशवाय वे दायास िशकयाची सोय होईल, सवर जण तया असतील त दादा ाठशाळेत आया शदाव अपाला वेश िमळवून दे णा होते. अपां या िवडलां ना ही कना आवडली, यां नी लगेच होका िदला ंतु अपां ची आई मा नााज झाली, ितला वाटत होत; अपा ज सवर साधाण मुल साखा ां धडधाकट असता त िशणासाठी याला इत कु ठे ही ाठवायला ितची हकत नती, ंतु अपाया अशा अवथे मु ळे आईिवडलां ासून द ू ाहीयाने याया मनाव िअनषट ीणाम होतील असं ितला वाटत होत. आलं मत ितनं दादां ची भीडभाड न बाळगता ठामणे मां डलं. दादाही िवनयशील वभावाचे असयाकाणाने यां ना ाधाकां चे हणणे गै वाटलं नाही. उलट ते मनातयामनात हणाले;"आई ;"आई आहे ती अपाची ितला आलं मु ल आयाासून ुद ावू न ने ऊ नये अस वाटणं सािहजक आहे". यामुळे यानी तो िवय बदलला. ंधा धा वीस ििमनटे इकडया ितकडया गपागोषटी चालया होया, ाधाबाना यात िअजबात स नहता. दादां साया दादां साया सछील व ोकाी सदग हथाचे मन आण ुद खावले त नाही ना? या िवचाानी ृ
या कषटी झाया. ाधाबाया या अशा बोलयाने जगाथावां चे मन िसचं त झाले. दादां चे मन आया नीने मोडयामुळे ते मनातून िख झाले . ाधाबाई व जगाथाव आाया िवचाात मन असतानाच िशनु मामां नी आया बोलयाकडे यां चे ल वेधले धले. कुठेती शे ण साठवयाया गायीत गाय डली िआण ितचा ाय मोडयाची खब ते सां गत होते. ाय हा शद कानाव डताच ाधाबाई िअधकच भयभीत झाया. अं ग असलेया आया मुलाचं िशण कसं होणा ा िचं तेने यां ना ासले. यां नी िशनु मामाला आत बोलाऊन अपाला ाठशाळे त ाठवायला आली हकत नसयाच सां गीतलं. जगाथावां या जीवातजीव आला, दादाही स मुने े आया घी जायला िनघाले. ठया माणे दादा व िशनू मामा कवळे मठातील ाठशाळे त गे ले. दादां या ओळखीने ि वलंब न लागता िवतृत िमाहती िमळाली. दादां नी हितिलखत िमाहतीक ि मळवले. याकाळी आजयासाखे मोठ्ा आकााचे भडकथा ििलहले ले िमाहतीक नसायचे.टीचभ िचठोयात मोजकाच चय. य़ात सगळे आले. ाठशाळे तील वातावण िआण सभोवतालचा स िशनुमामाना भावला. िशकां ची ओळख झाली ि शनुमामां ना वातावण बे वाटले . आपाला ाठ़ शाळेत घालयाचे के झाले. ुद सया िदवशी अमावाया होती हणून दादां नी तो िदवस वयर के ला.आपां ची आई मधे मधे घोळ घालायला लागली. आखलेला बेत लां बणीव टाकयाचे माऊलीने सुच ठेवले. सगळे बुचकयात डले. दोन तीन आठवडे असे च गे ले. आपां या आईचे आढेवढे े घे णे चालू च होते. ि वचा न टयाने घां त धु सफुस हायला लागली. हळूहळू वादाला तड फु टायला लागले. य िकंवा वा अयणे घां त वािदववाद हायला लागले . ाठशाळेचे नाव घेतयाने अपां या आई िवडलां मये सवा समो खटके उडायला लागले . आपां या घातील वतुथतीची बातमी दादां या कानाव कोणीती घातली. हणाला माझे नाव घेतयास आगीत तेल डून भडका उडे ल. िनको िआण िन:ातीणे आयाशी बोललो. जाताजाता, तु मयाचमु ळे हा का घडतो आहे हेही ठासून सां गू न मोकळे झाले. दादानां या माणसाया मोकया मनाचे कौतु क वाटले. यी िततया क ृ ती असे मनातयामनात ु टु टत दादा आं घोळीला गेल.े जेवणे आटोली. एहाना अपां या घचीही जे वणे उकली असतील असे समजून, िवां ती न घेता दादा अपां या घी गे ले. दादां चा अं दाज खा ठला. जगाथाव डवीत ह .बाकीयानी ताणू न िदले ु डले होते .बाकीयानी होते. कु णीती ये त असयाचा भास जगाथावां ना झाला. डोळे उघडून ािहले. समो
उया ठाकले या दादां ची स मुा ाह ू न दगु ं चे दशर न घडया साख जगाथावां ना वाटलं. दादा ाय सन ायीव बसले. दादां या आवाजाने आपाया आई बाहे आया. मागाह अपां ची ू न अपाही आले . दादां या नजेआड कोयात दााया उंबठ्ाव अपां ची आई बसली. आपा आईला िबलगून बसले. "अपाया िशणाचा काय िवचा के ला"? दादानी िवयाया मुळालाच हात घातला. दादां कडून असे च अेित होते . काण दादा िमतभाी. ाहाळ कु णी लावायला लागले की ते ितथून िनघून जात. ाधाबाई िहमुसया झाया. साधक-बाधक िवचा न कता ुेमाखात हातू न घडत असलेया चुक चा ां याना बोध झाला होता. आयाकडून दादां चा नाहक अमान केला गेला ा जाणीवे ने तावून गेया. "नुसया ेमाने मुले मोठी होत नाहीत. े ल े तसे उगवे ल याव आण शेतकी फ़ ि वास कत नाही त याचा अनु भव भव ावलोावली घेतो. ण ते कशाया जोाव? उम बी याची याया कुणी व कशी कावी याचे काहीती माण आहे काय? तसेच जगातला एकती माणूस ूणर आहे का? ूण वाची र याया िकंवा वा माण काय? शीयषटी धडधाकट असणे, आोयसं असणे हेच काय ते ूण वाचे र व आहे अथवा नसणे ही काय अं गवाची लणे समजायची का? बं! मग तसं असेल त जगातया ये क माणसाला ूण वाची र ओढ कां बे असते"?..... "?..... नां चा िभडमा सु असताना दादां ची नज एकदम दवाजाकडे गेली. ाधािवहनी मान खाली घालून उंबठ्ाव बसया होया.अपा यां या मां डीव डोके ठेवून शां त झोला होता. आईया डोयातून ाझणाया झयाचे ाणी िअभे क ाातून डणाया िनमर ळ झया साखे दादाना भासले . दादां या मनात असलेया सवर नां ची उे माउलीया नेहल नयनां तून दादां ना िमळाली. गं गोीचे भय दशर न लाभया साखे वाटले . मानवी बुदी हे ानाचे उिथान आहे असे शावचन सां गते.के .के वळ िआण केवळ ानाया बळावच मोठ्ा फकाने सहजणे ैज िजं कतो असा ही मतवाह आहे. दादां ना ा चलेया गोषटी वाटायला लागया. माते मा समो बुदीची तीता िनतेज वाटायला लागली. अपां या आईने हात जोडून िन:शं कमनाने माने नेच होका दीला. सवार ना िदलासा वाटला.
दादां नी शुभ मुह तर ू काढून िदला.सोमवाच होता. ि शकयासाठी अपां ना ाठशाळेत ािठवयाचा िदवस उजाडला. िशनू मामा, याचा मु लगा देि वदास ही आला. देि वदास आपायाच वयाचा.आपाचे वय या वे ळे स दहा वार चे होते. थोड्ा वेळाने दादाही घी आले. िनघयाची तयाी झाली. आपां नी देवघां त जाऊन नमका के ला.िवडलमं डळया ायाव डोके ठेऊन नमका के ला. सगयां नी भभन आशीवार द िदले. बाहे येऊन अपां या आईने अपां ना खुणेने जवळ बोलावले. हाताव दही साख देऊन ाठीवन वासयाने हात िफवीत हणाया. िवनू खू खू शीक मोठा हो. शाळाबंधूध सोबत ंू गू यािगॊवं दाने ाहा. भां डण, तं टा क नकॊस. हेकेखोणा के लास त तुला ाठशाळे तून काढून टाकतील बं. आमची ऒळखाळख नसताना केवळ दादाभाऊजनी शद टाकला णून तु ला ाठशाळेत घेतले आहे .दादाभाऊजया .दादाभाऊजया नावाला बा लागेल असं काही क नकोस....... हे क नकोस ते क नकोस. काय कायच काय नाही ाचा ाढा सुच होता. दादा सहकाी, िशनूमामा, िदेवदास व घां तील इत सवर जण शां तणे ाधाबाची बडबड ऎकत होते. आपां या िवडलां नी नाखुीने च नाक खुसयाने कुठे बडबड थां बली. िवडलां नी आपां ना ाठकुळीव घेतले . सोबत िशनू मामा, देि वदास, दादा ही िनघाले. य त सवर मं डळी आली. आडणी ओलां डताना अपाया कानात हलया आवाजात आई ुटुटया."फु सतीया वेळी आठवणीने आईची आठवण कशील ना े ाजा"? बोलताना आईचा कं ठ दाटू न आला.एवढे िदवस आईया ममतेया साठवून ठेवलेया आठवणना उमाळा आला. आपां याही डोयात नकळत ाणी आलं. वाटेत कात बं द डली. चढाव होता. ाठशाळेतील े मळ वातावण आपाना आवडायला लागलं. हळू हळू ओळखी वाढत गे या. वगरि मां कडून ाठशाळे तया काही िअधकउया गोषटी कानाव डायला लागया. आपा दीड-दोन व ाठशाळेत होते. यां ना हाटे ाच वाजता उठवायचे. ातरि वरधी धी आटोया नं त सगळे फुले काढयास जात. एक-दोघे सोडयास बाकी सवर जण आपां याच वयाचे. मु लां मये फुले काढायया धार लागायया. फुलझाडे उंच वाढलेली, ताठमानेने उभी होती. अं गवामु ळे आपपां ना उभे ाहता येत नसयाने आपा फु ले तोडू शकत नहते. यशवी जीवनाकडे वाटचाल कयासाठी थमच ानावनातून शहात आलो. फुले चयाची होती ंतु फुल या ां दे ढां नी ाठ
ि फवयाने ओळखीचा नच उदभवत नहता. जीवनाया िहयाच ध तून माघा यावी लागली. आपा डी हातात धन िगफत.बाकीचे सवं गडी फु ले तोडून डीत टाकत. आपां ची िशणात चां गली िगतहोती. अठा िमहने चां गले गेले. ाठशाळे त एक एक नवीन ंि डत आले. आता आपां ना या ंि डताचे नाव आठवे ना. ते फा िवान होते. वे िदिवहत कमर कणाे. िविधीनेध ची ां ू णर णे जाण असले ले ण वभावाने ििवच. तड फटकळ, िजभेला हाड नते. इथय त ठीक. एके िदवशी यां नी आपाना लंगडा गडा हटले. आपां ना ते आवडले नाही. अपां या िमां नाही बाच ाग आला. या ंि डताला आपां च ां गळं असणं भयानक वाटत होतं . तसं यां नी बोलूनही दाखवलं. अधू नमधू न अपां शी ते ितकााने बोलायचे.आपाना .आपाना यां चं असं वागणं आवडत नसे. अपां ची िचिडचड हायची ते हा मन सां गायचे तुला िशकून मोठं हायचं आहे. या दैवगतीया ििवच फे यातुन वाट काढायची आहे . तु यासाठी ाठशाळा एक कवच आहे. दादां या आशीवार दानी तु ला जणु मं तले ला ताईतच िमळाले ला आहे. माऊलीया मायेचे िचलखत आहे. यामु ळे तु ला हे सवर अवमान सहन कणं शय आहे.....िशकयासाठी ....िशकयासाठी ावलोावली होत असले ली कुच बणा, ं ायां नी असहकायर केलं ती ािनवानाया बळाव वत;या ायाव उभे ाहयाचं वपन अशा दोन िवद कालचातून आपाचा वास चालला होता. ऎकून न ऎकयासाखं ते कायचे. यां या िवे चा आद कायचे. ुद ाची जेवणं आटोली . िवां तीची वे ळ होती. सकाळया ही वत:व झालेया शादक हाां ची उजळणी कत आपा डून होते. इतयात कु णीती भे टायला आयाची खब याना िदली. बाहे आपपां चे बाबा व िशनू मामा अथ व ाया सावलीत िवसावा घेत होते.आपा .आपा ितथेय ईय े त, ृाया आपाना ाह ू न लां बलां ब ढां गा टाकत बाबा ाठशाळेया दवाया य त ोहोचले सुदा. ाठीवन हात िफवतां च अपाना अचानक डू फु टलं. आयाकडून अिघटत असे घडयाचं याया कतर यद वभावाला कळू न चु कले. वत:ला सावयाया बेतात असताना िशनूमामा ुढे झाले , यां या सदसिदववे कबु ीने आपां चे अं तंग जाणले. आपाकडे कसून चौकशी केली. आपानी दचे काही न ाखता वत:ला जे वाटलं तेच सांि गतले. आपां बल यां ची कौतु काची भावना होती. िशनूमामा काय समजायचे ते समजू न गेले.अपां .अपां या कोवया मनाव यां या शाीीक असहायतेया डागया िदयाजात िदयाजात असयाने मामा ोधीत झाले .
ागाने लाले लाल झालेया मुने े िवजेया वे गाने कायार लय गाठले. मामा िजतया तावातावाने बोलत होते िआण ििनवर काणे कायार लयातला माणू स ऎकत होता. कायार लयात काय घडले याची षट कना आपां ना दे याचं सोडून यां ना ाठशाळेतुन काढू न घी नेयात आलं वील घटना कथन कताना ाठशाळेची अवा कयाचा आपां चा उे श मु ळीच नहता. उलट ते हणाले ाठशाळेतील अावधीया काळां त या िवान ंि डतां या सहवासात वे दाठां ताया षटीने बीच गती झाली होती. ाठशाळेत आपा अगदी अकालाच होते . या अावधीत यानी ूजा अचार व वे दठणाचे कां ही धडे घेतले. ूजा बांधयाया धयाया ििववध दती अनेकवेळा ूण णे र जवळून ािहया. मु य हणजे ूजा कयास लागणाया उकणां ची िअधक माणात जाण झाली काण त उकणे ालन कन कोडे कयाची जबाबदाी या ंि डतानेच आपां व टाकली होती. अपां ना आता ाठशाळा मयेच सोडयाची खं त वाटली ते मला हणाले "जबन या वे ळी आणखी काहकाळ जी ाठशाळेत ािहलो असतो या िवान ंि डताया वागयाकडे कानाडोळा के ला असता त माया कालगतीया वाहाला किदाचत वे गळंच वळण लागलं असतं. आपानां अचानक घी आणले ले ाह ू न आई दचकया. आया आया सवा गावन हात िफवून ता नसयाची खाी कन घेतली. डोळे भन अवलोकन केले . अं गाव कुठे इजा झाले ली िदसू न आली नाही. िजवात जीव आला. आपानीच काही ाडणा केला असेल हणून आपां ना घी आणलं असं सवार ना वाटलं. ाधाबाया चेहया वील नासं ती आपां या िवडलां ना जाणवली. सायं काळची वेळ झाली. गोूने सगया िचमयां मये घासले टचे ते ल घातले व ये क खोलीत ते छोटे िदवे ि दवे लावले.ाठशाळे .ाठशाळेतील िनयमामाणे िदनचय चा भाग णू न सवयी माणे नानघां त जाऊन तॊं डाव ाणी माले , वछ हाताय धु तले व थेट देवघां त गेले. आसनमां डी घातली व हात जोडून माने वचा हटली. षट उचाात हटले या उजळणीत ी ग णे शा ते य त बााखडी, १ ते ३० य तचेअ क ं व ावकी ते अडीचकी य त न अडखळता हटले. या नं त चालीत चा-ाच ाथर ना हटया. ामा बोब ाथर नेची िइती झाली. तॊं डाने उचाताना कुठे इकडे ितकडे बघणे नाही, मान सळ ,ाठीचा कणा ताठ.हाता ायाची हालचाल नाही. एखाा तवीला लाजवे ल अशा यानमु ेत ते आसनथ झाले होते .
बयाच िदवसां नं त आईया हातचे जे वायला िमळाले. आपां या आवडीचे बेच ि जस केळीया ानाव वाढले होते . वां याचे भीत व मणगयाव अपां नी यथेछ ताव माला. जे वण झायाव सगयां नी आपां या ठणाचं कौतु क के लं. झोायची वेळ झाली. तशी अपां नी ॊिजनशी िलह ू न काढली. ाठशाळेतया नेमामाणे गु जया ऎवजी वयं ाक घामये जाऊन माऊलीला नमका केला. मातीतो हणू न आपा झोी गेले. आईला खूखू समाधान वाटलं. थं डीचे िदवस हॊते.आपां .आपां चं घ कौला. बाहे इतकीच घां तही खू थं डी वाजत असयाने आपा हाताय ॊटाशी घे ऊन आखडू न झोी गेले. चयाने(आपाचा थोला भाऊ क षणा) आपाचे ाय सळ केले अं गाव ातळ चाद व वन जाडजूड कां बळ ृ टाकली. तोही झोला. गोकूळ सोडयास सवर मु ले झोली. आई बाच वे ळ वयं ाक घात कामकत होती. गोकु ळने ायात शे ण कालवले.आईने .आईने चूल सावायला घेतली. चूल शेणाने िलंताना ताना ितया मनात दडलेले िवचा डोकं व काढून बाहे आले. आपाचे िशण िशतशी चालले असताना ाठशाळे तून, याला कां बं घी आणलं? ाठशाळे तून याला काढून टाकलं की काय? वाईट िमां ची सं गत लागून वाईट क ृ यं कायला लागला की काय?आपा तसा मानी. कु णी ती मानखं डना केली असे ल. ...ण आपाया एकं द द आताय तया वागयात अयोय असे काहीच वाटलं नाही. उलट आचािवचाातला चां गला फक सवा या बयाै की लात आला. जगाथावां नी त आपाची षट काढयाचा काढयाचा आह आह धला होता. होता. यां या आहाखात आईने मोही व खडे मीठ ७ वेळा आपाया वन ओवाळून चुलीत टाकलं व याची तीट अपाया मतकाला लावली. ाधाबाया डोयात ते चतेच िवचा ुन:ुहा ये ऊन मन अवथ झालं. हात ितथेच थां बले. गोु ने आवाज िदयाने या भानाव आया. हा िवय िभजत ठे वया ेा आताच सॊमो लावावा असा िवचा कन या अं गणात आया. जगाथाव िआण िशनु मामा काचेची नळी असलेया िचमणीया अं धुधक ु काशात शे णाया गोवया घालत होते. मनात साठलेलं ओकून िदले. गचू ाह न ू दोघे ही ऎकत हॊते. मान खाली घालू न शेणाया गोवया थायाचे काम चालूच होतं. यां नी आया हातून घडले या चुकी़ चा कबुलीजबाब माना खाली घालून िदला. ते य ाह न ू ाधाबाई भानाव आया. सं गी वाह न न ू कठो झालेली माऊली मे णाह ू मऊ झाली. ितचा कमालीचा ाग एकदम उतला. "ाठशाळेत काय घडलं हे मी आपाला िवचालं नाही िआण तु ही मला सांि गतलं
नाही". चे हा गंभी भी कन कन ाधाबाई ाधाबाई हणाया "मी अपाची िअिशत अडाणी आई...अंधाात धाात ा बु डून गे ले आहे. तुमियाशवाय ा घडीला कुणाकडे मी मन मोकळे क"? आपां या आईचे िहले वाय दोघां याही वम लागलं. जगाथावां ना काहीच समजेनासे झालं. ते गधळून गे ले. िशनू मामाने आव न आणता दोही हात जोडून वत:कडून हे क ल.ं "दादां या शदाव आण आपाला ृ य घडयाचे कबूल केलं ि वासाने ाठशाळेत घातलंय. य. दादां नी याया िशणाची जबाबदाी मनाासून अं गाव घेतलेली आहे . यां नीच आपाची ाठशाळेत सोय के ली. अशा वे ळी भाे काभा केल ला े यां ना योय वाटे ल? ू वर जमाचे ॠणानुबधं हणून असे ने ही आयाला लाभले".......वत:ला ".......वत:ला अडाणी हणवणाया माऊलीया मुखातू न ि नघणाया वाणीने व ाठशाळेतया एका घटने ने िशनू मामां या मनाला टोचणी लागली. मानामानाचे िदखाऊ ं ख गळून डया साखे झाले . ाठशाळेतया वे ळाकामाणे आपा सकाळी ाच वाजता उठले. शौचमु खमाजर न आटोुन मां डी घालू न यायाम कायला लागले . आईला जाग आली .अंथणाव थणाव आपा िदसले नाहीत णून या घाबया. अपां या बाबां ना यां नी हाक माली. अपां या िवडलां नाही लगेच जाग आली. आई तडक उठया िआण बाहे येऊन बघते त काय, आपा डोकं जमीनीव टे कवून दोही ाय व ताणू न अं गणात िदसला. आपाला या थतीत ाह ू न तो उभा ाहीला आहे असा भास यां ना होऊन वत:या डोयाव णभ यां चा िवासच बसेना. ां घणात उठून येणाया जगाथावां ना खु णे ने यां नी बाहे बोलावले. आपां ना उभे ाह न ू या मनातयामनात मां डे खाऊ लागया. अळवावया ाया माणे णभ सुखावया देखील. जां भई भई दाबून टाकत जगाथाव हणाले , "अग शीार सन णतात ते हेच"! ाधाबाई तं ीतू न जाया झाया. यां ना खेद वाटला. माझा आपा आजम ायाव उभा ाहाणा नाही हे यां या यां या डोयात खोल तून बसले. जगाथावां नी गोठ्ातली व इत िनयाची कामे लवक उकली. चहा घेऊन ि शनूमामा व जगाथाव दादा सहकाया घी जायला िनघाले . ाठशाळेतून दादां ना न कळवता अपाला घी आणला याब ल दादा कानउघडणी कन काय ते योय मागर दशर न कतील अशा िवचाात असताना िगकी घेऊन चायाचे फूल जगाथावां या मायाव डले . यां ना वाटले देव सोमनाथाने उजवा कौल दीला की काय?..........
ि शनूमामा व जगाथाव अं गणात िदसताच दादां ची दोही मुलं जगाथावाना ि बलगली. जगाथाव िबलगले या दोही िलां समवेत डवीत बसले. ि शनूमामा व जगाथावां ना िदवसभातील िनयाची महवाची कामं टाकून अचानक आया मुळ,नवीन ,े नवीन घोळ घातला की काय असा संम म दादाना आला. जगाथावानी दादां ना ाठशाळेत घडले ला का सां गून आले मन मोकळे के ले. दादा णाले, "ाठशाळेत खे काय काय घडले हे आया ैकी फ िवनूला (आपाला) िमाहत आहे. िवनूया बालबुदीला दीला बोब वाटले ते माण धन कसं चाले ल? आपाचं ते च योय असं न मानता जे योय ते अपाचं असा भाव हवा. आयाला याला असा घडवायचाआहे". ". ि शनूमामा वत:ला दोी समजत असयाने यां चे मन यां ना एकसाखं खात होतं. यामुळे ते तॊड बं द कन बसले होते. दादां या मनकवड्ा वभावाने िशनू मामां या मनातया भावना ओळखया. ते िशनूमामाना णाले . "तु मची ु सयां द साठी जगयाची धडड अलौकीक आहे. तुही आपाला ाय नसताना ायाव उभं कयाचा िवडाच उचललेला आहे . जो धाडस कतो याया हातू न चुका होणं वािभावक आहे. चुका िआण यामधून िशका असा सं तां चा उदे श आहे. बं,चूक की बोब हे ठिवणाे आण कोण"? थोडा वेळ िवचा कन दादा हणाले "आपा साठी हवी त ुद सी शाळा उघडू " असं सां गू न नवीन एक जबाबदाी दादां नी आया िशाव घेतली. ि शनूमामा व जगाथाव स मनाने ितथुन िनघाले. बोले तैसा चाले अशी दादां ची याती. बोलयामाणे खोखच दादां नी चा-ाच िमहयां याआत वडामळ या गावात माठी शाळा सु केली. ही शाळा ........गावात ......या िठकाणी भत असे. दादां नी वाड्ावाड्ाव अनेक वा ासू न सं कर िथात के ले होते. दादा सहकाया िवासाहरत मुे ळे िहयाच िदवशी ४५ ते ५० मु ले िशण घेयाकीता आली. ही मु लं खळु ली, कामखण, वागोण, कमशे, साडगाव,भां डोळ व अय जवळास गावातू गा वातून येत असत अशी िमाहती वातं िसैनक ी शां बा ु ंडलीक ितळवे बाब यानी िदली. आपां ना शाळेची आठवण झाली व ते अचानक बालणात िशले . अं तू मात हे शािळाशक होते. यां चे ूणर नाव आपां ना आता आठवेना. मातां चा मनमॊकळा व किचत लही वभाव. ंतु ानी. सवार त महवाचं णजे दादा व अं तूमात एकाच क ाषट थाचे. मी ीय िवचाां चे. अपा मला हणाले "िआण बं का जबन तुयाच ं थाचे
बुचकयात डलो हे यां या लात आले. "अे अं तुमातां च बालण व ोटाु तं ि शण बे ळगावां त झालं. बे ळगावात ते ा.व.सं घाचे सभासद होते. गां धीहये धीहये नं त यां या आयुषयाचं माते ं झालं. अं तूमात जीव वाचवून गोयात आले ". ". नथुाम ाम गोडसे हे ाण होते . गांधी धी वधानंत त झालेया दंगलीत बह े ाणवगर ुतेतक िअधक माणात होळू न गेयामुळे ळे अंतूत मू ात हे बह कन ाण असावे त असा ुकन एकंद द िनषकर मी अपां या या कथनाया आधाे काढला. ती अंतु तमु ातां या या आड्नावाचा उलगडा आजावेतो झाला नाही. मातां चा माठीचा यासं ग दां डगा. गोवा मुी चळवळीया वे ळी िथानक ातळीव तातडीने छायात ये णाया कां चा मजकू अं तूमात तया कायचे .... .... "आपा शाळा".... मी ु ढे काही वदयाया आधीच अपा हणाले "अे जा धी ध. सां गतो, आठवेल तसे सां गतो. मग जु ळवाजु ळव तू क". दादां ची शाळा खाजगी होती. अं तुमात व दादां नी मु लां ची तडी वेशीा घेतली व यानी कोणया इयेत बसायचं ते ही सांि गतले. कवळे ाठशाळेत आपां चा बया माणात अयास झाला होता णून आपां ना ुद सया इयेत वे श दे यात आला. एकुण दोनच इया होया. आजया साखे येक इये साठी वे गवेगया खॊया नसायया. एकाच खोलीत अनेक वगर िआण एकच िशक असा घात होता. यामु ळे कावयां ची शाळा भयासाखे वाटायचे.आपां आपां नी १९४६ साली ुद सया इये त वेश केला. दादां चा मु लगा िभकाजी याला िहया इयेत वेश देयात आला. ही शाळा जेमते म ाच व चालली. वे ळ सकाळची होती. साल इ.स. १९५०. ाखयां नी(ोतु रगीज ोलीस)थम ामक षण ृ माधव सहकाी ऊफर ऊफर दादा यां या िनवासथानी धाड घातली. ाखले येत असयाची चाह ू ल दादां ना लागली होती . डगवाटेने दादा मोठ्ा िशताफीने िनसटून गे ले होते. घात दादां ची मुलगी काशी, मु लगा बाू िआण नी सौ.सीताबाई होया. ाखयां नी सौ.सीताबाकडे दादां बल चौकशी केली. या घाबया होया.चाचत चाचत काहीती सांि गतलं. यानं त ाखयां ची वषटी बाूव वळली. बाूलाही तेच न िवचाले . बाु ला हे नवं नहतं. अलीकडेच दोन-तीनदा असे का घडलेले होते . यावेळी याने खं बीणे उे िदली. बाू हा दादां चा मु लगा असयाचे कळताच आतया खोलीतून ककर ककर शणे मोठा आवाज आला. सााचे ो ते ठेचनू
काढ. माऊलीया छातीत गोळा आला. काशीया अं गात काे भलं, ती आईला ि बलगून गे ली. ाखयां नी बाूला माहाण कायला सुवात के ली. आईचा गळा दाटून आला,ाखयां नी सगया घाची नासधूस केली िआण िशया देत बाहे िनघू न शाळेचा ता कडला. बाूया लात ते आलं हणू न,ाखयां नी केलल े ी माहाण िवसन तो कु ळागातील आडवाटे ने धावत शाळेत गे ला. यानं अं तूमातां ना सावध केलं. अं तूमात काही दतऎवज गोळा कन डगभागात कु ठेती गे ले, ते आठ-दहा िदवसा नं त तले. मु ले शाळेया आवाात खे ळत होती. बाू ने याना ितथून घी जायास सांि गतले िआण याच वाटे ने माघाी आला. बाू ं नी ही कामे िअतशय चतुाईने के ली. यावे ळी बाूचे वय जेमतेम १३ वा चे होते. आपां नीही ळ काढला. ाच सात िमनीटातच ाखले शाळे त घुसले. शाळे त शु कशुकाट होता. शाळेतया सामानाची मोडतोड कन ाखयां नी आला ाग िअधक ऊ कत शाळेचे सामान बाहे फेकून िदले. हात हलवीत ाखले त गे ले. यानं त दादा बेच िदवस भूि मगत ािहले. ाखयां नी घातलेया धाडीने गावकयां या छातीत धस झाले. गावकी आली मुलं शाळेत ाठवेना झाले. अं तूमातां नी घोघी जाऊन शाळा सु ठेवयात ये णा असयाच सां गत,आजर व कत मु लां ना शाळेत ाठ वयाब ल ालकां ना ि वनवलं. ंतु गावकयाचं सहकायर न िमळायाने ते िनघू न गेल.े आत शाळा ओस डली. शाळेत गु े ढोे ह त गोशाळेत झालं. ु डायला लागली. हळूहळू शाळेचे ां तीन-चा िमहया नं त दादा आले . दादा षटीस डताच यां या नी सौ.सीताबाईया डोयात ाणी तालं. दादाना शाीक ुद बर लता आली होती. यां चे मनोधैयर मा वाखाणयासाखं होतं. ये यूतसाठी दादा िदवस डोईव घेऊन िहंडायचे व घयां नी दााकडे नज ठेऊन ताटकळत बसायचं हा िनयम होता. हा हा हणता बाू ही अधू नमधू न जेवायला उशीा येऊ लागला. नं त नं त एक-दोन िदवस गायबच हायचा. बाूयाही डोयात वातं याचे वां िशयाचं याया आईया लात आलं िआण ि तचं अं ग शहान आलं. ोतु रगीजां या झोटगशाही िव लढा देयाचा िनधार बाूने केला होता. घाबट गावकयां या असहकायार ने शाळा बं द डली. दादां ना खे द झाला ण दादां नी कच खाली नाही. यां नी ुहा एकदा शाळा सु कयाया इााने आपां ची यवथा कामखण या गावां तील सोमनाथ देवयानात केली. एकट्ाने हायाचा आपां या आयुषयातला तो िहलाच िदवस. दे वालयात शाळा सु क व तु च यां ना
ि शकव असा आदेश दादां नी आपां ना केला. डया फळाची आा असे समजून आपा वीत कामाला लागले . दादां या घाासू न शाळा बीच द व ां ू असयाने मुल ना शाळेत ाठवायला ालक तया झाले . शाळा सुही झाली. आपां चा िदनम ठला. सकाळी उठया बोब देवळात व ां गणात झाडझूड कणे समोया तळीत नान कन दे वालयातील देवदेवतां ची ूजा कणे. या नं त वगर घे णे. दे वळातच अ ि शजवू न महानैव े देवाला दािखवणे व दादां या सुचने नुसाच गोवा िमुसं ामाचे काम मौनत ाळून कायचे . ते सुा देवळात बसून कायचे. संयाकाळी याकाळी ाठूजा व डेल ती कामे तळमळीने कत.आता अपाचं हाणं दे वळातच होऊ लागलं. जगाथावां या सौभायवती सौ. ाधाबाई िवमवाया ुद खयाने आजाी डया. सहा िमहयाह थणाला ू न िअधक काळ या आजाी होया. शे वटचे तीन िमहने त अं थणाला ि खळून होया. िदवाळीचे िदवस होते. िअन िमहयाया शेवटया िदवशी या वाया. णयां या मं द काशात सौ. ाधाबाईची ाणयोत मालवली. . वर १९५७या ऎन िदवाळी सणात जगाथावाया मुल वील ां क ावलं .आईया ृ ाछ ुद मृयु ने आपा काही काळ शीड नसलेया होडी साखे िदशाहीन भकटत होते . आपाया आई वाया तेहा अपां चं वय तेहा तेवीस व होतं. आई िवयी बोलताना यां च मन बालनात िशलं. आपां ना लहानणाासून िचं काढायची आवड होती. एकदा यां नी मे जाव चढून ाठशाळेतील फयाव गाईचे िच काढलं. ते सवार ना आवडलं. यां या मते ते िच ह वास ु बेह ू ब गोशाळे तया कमळा गाईसाखं होतं. मु लां चा गलबलाट ऎकून आपां चा ुद कणाे गु जी वगार त आले. ते िदसतां च आपा गडबडले . घाबन ते मेजावन खाली उडी माणा, इतयात या गु जीनी आपां चा हात कडला. ही गाय तू काढलीस काय? भीतीने आपां ची बोबडीच वळली. यां नी मान हालवून माय के ले. आपां या हातातला खडू या खडू स गुजनी िहसकावून घे ताच मु ले घाबली. गु जनी आपाकडे एक नज टाकली व फयाव खडूने "अितम" असे ििलहले. समाधानाचा सुगं ध सवर सुटला. आपां ना िअतशय आनं द झाला ही गोषट आपां नी आईला िकतीवे ळा सांि गतली हे सां गणे कठीण. आईला ती गोषट केहाच तॊं डाठ झाली होती. आपां नी तड उघडले की आई ु ढचे सं वाद सां गायची व आपा एिकच होऊन ऎकत असत. सौ. ाधाबाया म ं घात कया बाईची उणीव भासली जगाथावानी क ृ यून त ृ षणाचे
लन कायचं कं केल.ं घात उडणाी ताां बळ, खाियायाची आबाळ व मु य हणजे िवडलां या शदाखात आपां चे िवडल बं धूधू क षणा ृ लनास तया झाले . ही खब गावात सली. अने क मु ली सां गू न आया. याै की िशनूमामाने िशगाव येथील ामनाथ कामत यां ची मु लगी नभा हीची कृ षणासाठी िनवड के ली. यावेळी िवडलधायां चा शद हणजे काया दगडावील ेघ असायची. िशनू मामां या शदाव क षणाने बोहयाव उभं ाहयाचं कबूल केल.ं िशनू मामा दादां या घी गे ले. ृ क षणासाठी मुलगी सं त कन नुकताच आयाचे सांि गतले. याव दादा हणाले , ृ "ये काया डोयासमो आया भावी कना येक बाबतीत असतात, तसं असणं, वाटणं हे सािहजक आहे. आया भावी सहधमर चाीणीला ाहणं ितला जाणून घेणं ही गोषट ा आहे.ते .तेहा क ा वत: जाऊन मुलगी ृ षणानं हो ला हो हणयाेा बघणे िहतावह ठे ल. िशनूमामना िह यां चा िवचा लाख मोलाचा वाटला. ि शनूमामाया सां गयावन क ृ षणानी आला बािलम नह ाटील यां ना घेऊन ते आली भावी नीला बघयास िशगाव येथील ामनाथ कामतां या घी गे ले. कुणीती दा उघडले व यां ना िदवाणखायात बसायला सांि गले या िठकाणी अं ग चोन क .नहची अवथा ही अवघडया साखीच होती. बसता णी ृ षणाजी बसले.नहची याचे ल समोया िभं तीव टां गलेया तिसबीकडे गे ले व यातच क षं ृ त िवघळून गे ले. या तिसबीत ीक षणाव िनको ेम कणाी ाधा िदसत होती. याच ृ तिसबीया डाया बाजूला अजू न एक तिसब होती. या तिसबीत सवा या ुढे लमण,यायामागे सीतामाई व मागू न भूामचं चालत होते .या .या तिसबीचा म उलटा असयाचं क षणाजया लात आले . सवर साधाणे मये सीतामाई व ुढे मागे ृ भू ामचं व लमण असे असते. क ृ षणाजची षटी तिसबीव डताच याचा संथ गतीने चाललेला ास नकळत काही ण थां बला. काण घातील ियं ियं चा ियगत बोध ,यां यामधील ाथानं व इत लणानी यु भाव या तिसबीत उमटले होते . लमणाया ठाई यां ना अं ग आपा िदसायला लागले. कृ षणाजचे डोळे आनं दाने भन आले. नमाले ला क षणाजनी वचन िदले. नमालेिसहत सवा चा जीव भां ड्ात डला. ृ ि द.८ मे १९६० ोजी शु भमु भमु ह षणाजी ाटील झाया. ृ ु तार व कु. नभा सौ. नभा क नमाला व क ृ षणा यां ना एकूण चा अये . भावं डात मोठा महे श, याया ाठीव शै लेश ,तीन नं बचा जगाथ(साद) जगाथ(साद) िआण छोटी व घात घात एकुलती एक मु लगी हणू न सवा ची लाडकी िशा. आताया या सौ. िशा शेख ने क.
आपा हणत "जमदाी आई ही माझी मोठी आई व नमाला िवहनी ही माझी लहान आई". क षणाजची लहान मुलं लं एकमे कां या खोड्ा काढून कधीकधी भां डत असत. ृ लहान मु लां ची भां डणं च ती घटकाभात ु हा एक खे ळायला मोकळी. "मु लां या दंगा मती मु ळे मी घात मु लां व ागावलो,सं गी मुल व ां हात ही उगाला असेल ण वहीननी मायाशी कधीही ुद जाभाव के ला नाही िकंवा वा माझी िनं दानालती के ली नाही. चुकून सु ा काढलानाही. काण लहान आईच ती. नािवहननी यां या मुल व ां क ृ षणाव िआण नणं दां व िआण धाकट्ा िदाव हणजे मायाव साखे च ेम केलं". "क .मु लानी िशणां त गती कावी, खू खू िशकावं, ृ षणाया मु लां ना मी िशकवत असे.मु नाविलौकक िमळवावा, िशितय असावं असं मला वाटत असे.िआण .िआण हणूनच या तळमळीने मी मा हात धुऊन मु लां या ाठीस लागायचो. सांि गतले या कामात, अयासात चालढकल केल ली े मला िबलकु ल खतनसे. माझा ाा चढायचा. या चाळीस वा ूवया गोषटी आहेत आज या गोषटीची आठवण झाली की माझी मलाच लाज वाटते. मनात डोकावून ाहीलं की हसू ये तं. एक मा टतं, की मु लां ची भां डणं ि मटवयात, िकंवा वा मुल चे ां वतर न सुधायात धायात जेवढा वे ळ मी वाया घािलवला, यातील एक चतुथ श ा वेळ जी मी कु ळागात आणखी घाम गाळला असता त सुाीया उात चौटीने वाढ झाली असती आपा आणखी एका गोषटीचा िअभमानानं वा आनं दानं उलेख कत, क षणा ृ दापयाया ोटी जमाला आले या मु लां चे. छडी वाजे छमछम िवा ये ई घमघम ही िकवता या वेळी शाळे त िशकवली जात होती. यामु ळे िवा आमसात कयासाठी मा हा खावाच लागतो व िवा दान कताना मु लाना माावं च लागते अशी याकाळी ां ची गोड समजूत होती. याचा तसा काही माणात उयोगही हायचा. क ृ षणाची सवर मुले चां गली िशकली सवली मोठी झाली. महे श सेझा गोवा या कं नीत नीत मोठ्ा ह ु ्ाव आहे . शै ले श अयामाकडे वळला. दे शात मह महेश यां या िसायात काही काळ होता. आता मु बईत ं असतो. मह महे श यां या सं थेचे काम ाहातो. सादनं सं गणकाचे िशण घे तलंय िआण वत:चा यवसाय सु कन याच ेात नाव ही कमावलंय. य. िशाही चां गली िशकली. चां गला सं सा कन नोकी कते . नमाला िवहनीनी ऒवले या माळे त खोखच एकानएक चां गलीच ने ओवली. धय ते आई वडील. मुल वया ां ेमाोटी जे जे शय ते ते साे सायास या दायानं ा ाडले. मला ही िजवााड जलं सवा नी". "उक ृ षट! कुणालाही िअभमान वाटावा अशी ही भावं डं". अपा हणाले. "जबन; यात िअतशयोीचा लवलेशही नाही. अे सगया ुतयां सोबत अगदी ठवून भू
भटकंती ती केली........... ी........... वासाया आठवणी अपां या मनात ताया होया. क षणा ृ िअतशय ेमळ. आपां ना सवर तोी सु खात ठेवयाची ाकाषठा कीत असे . कृषणा भावं डां त मोठा असू न सुा याने आपानां ूणर वातं य िदलं होतं. मुय हणजे कोणते ही यवहा दोघां नी एकमे काया सं मतीनेच ा ाडले होते.
सुीत मी कामखणला माया थोया आतेकडे जात असे . खेळायला मौजमती कयाकीता माझा बािलम चं कां त याया घी जात असे . चं कां त हा साधाण मायाच वयाचा होता. चं कां तया आईचे नाव गोकुळ ामनाथ ाऊसक, ण घचे ि तला गोु हणत, मी मा ितला गोु मावशी हणे. गोु मावशी ही िअतशय े मळ, सालस होती, ती दीसायची ण देखणी. ितला चं कां त व िवलास ही दोन मु ले होती. आही एक खे ळत असु िआण भां डत ही होतो. मला ाग आल की मी यां या जां बाया झाडावती चढून बसत असे. गोुमावशीचा मायाव खू लोभ. मला बं वाटावं हणू न आया दोही मुल व ां ती डोळे उगात असे िआण मला बाबाुता कन झाडावन खाली उतायला भाग ाडत असे. आपां ची िआण माझी गाठभेट कामखण या गावातया सोमनाथ देवथानात झाली. इ.स १९५० साली ाखयां नी एकाच िदवशी ामक षण ऊफर दादा ृ माधव सहकाी ऊफर यां या िनवासथानी व दादां नी सु केल या े माठी शाळेव धाड घातली या िदवसा ासून शाळा बं द डली. ि दवाळीया सुीत बे द ु काका(ं ढी चं ु ाटील-माझे आतेभाऊ) मला कामखणला घेऊन गे ले. सोमनाथ दे वाचे दशर न घे ऊन अपां ना भेटलो. चं कां तया घी गेलो, गोु मावशीने केलेली नाचयाची आं बील ोटभ पयालो. ितथुन आतेया घी गे लो. नेमकी वे ळ सां गता येणा नाही, ण मला अं धूधक ू से आठवते मी जे वत होतो आया मला गोयाया आमटीचा घास भवत होती. इतयात अपां ना ाखयां नी माहाण केयाची बातमी आतेया घगड्ाने आणली िआण तो धूम ठोकु न ळाला. सवर सामायां ना ाखयां ची(ोतु गीज र गोे िसैनक) भयं क भीती वाटायची, मी मागया दाातुन िनघणा एवढ्ात आतेने मला कडले. कुणालाही न जु मानता मी देवळाया ि दशे ने धावत सु टलो. देवळाया आसास ाहीलं, कुणीही ितथं नहतं. अपाही िदसले
नाहीत. अपां ना या नाधमां नी किदाचत माहाण कन तळीत फ़ेकलं असे ल असं समजुन मी तळीत वाकून ाहीलं. अपा काही ितथं िदसले नाहीत मला बं वाटलं. सोमनाथाया दे वळात गभार गाात कोणीती उभं आहे असं िदसलं, हणून मी धावत देवळात गे लो. याच गावातला एक इसम भे दले या नजेने बेशुद डलेया अपां कडे एकटक हात होता. यावे ळी लहान असताना ाहीले लं लं य आजही माया म ृ तीत कं आहे. मी अपां या अगदी जवळ गे लो, याना नीट िनखू न ाहीलं. ते िनिचत डले होते. अपां ना ोतु रगीज िशायां नी बेदम मालं असावं ाठीवचे मााचे वळ षट िदसत होते. ियाशवाय या नाधमां नी सोमनाथाया देवळातला सु बक नं दी फ़ोडला होता. गणतीची िथात मु त िजमनीतुन ऊखडू न काढली होती. िशवलगाचीही नासधुस कीत बाच हैदोस घातयाचं िदसत होतं. मी येताच भानाव आलेया या इसमाने अपां या तडाव ाणी िशं डले िआण घोटभ ाणी हाताया ओं जळीने यां ना ाजले. अमानु माझोडीमु ळे अधर मेले झालेया अपां नी मला खुणेनेच घी जायास सां गीतले. मी मु काटणे तडक आेया घी आलो. वाटेत एकच िवचा मला सतावत होता, तो हणजे ुहा अपां चं दशर न होईल ना? मु लाखत घेत असताना मी अपां ना वील ुद ख:द घटनेची आठवण कन दीली. याव मतहाय कीत अपा हणाले ," ," जबन तुयासाठी तो िदवस कटु आठवणी जागवणाा असेल, ंतु मायासाठी मा वदेिशाभमान जाग त ृ कणाा आहे . बाु(दादा सहकाचा मुलगाि-भकाजी) ोतु रगीज ाशवी सेया जोखडातुन गोयाया भु मीला सश ां ती कन सोडवणाया आझाद गोमतक दलाचा सचा िसैनक होता. तो शहीद झाला १९५७ साली. यानं त जवळजवळ सहा महीयां नी मोटा सायकलवन आलेया १९ बं द ु कधाी ोतु रगीज िसैनकां नी सोमनाथ दे वथानाला वे ढा घातला. या िसैनकां ैकी ४ ाखले(ोतु (ोतु रगीज गोे) िआण १५ खाी(िनो) होते. ही टोळधाड ये याुव काही ाळीव बुजी जनावे इततत: वाट फु टे ल तशी एकाएकी धावताना आढळली. काहीत देवळात घुसली. काहीती अघटीत घडणा असयाची चाह सातजण होतो. माझं जेवणखाण देवळातच ु ल लागली होती. आही एकू ण असायचं. आज सोबत सहाजण होते. यातले ं गतीला ाचच जण बसले. मोटासायकलचा आवाज एहाना आमयाय त येऊन ोचला, सं गावधान ाखून ं गतीला बसलेया व बाकीया सवा नी ळ काढला. मी हा असा.
तुमया सोबत कोणकोण होते? मयेच मी न केला. मायाकडे हात अपा ििनवर काणे हणाले,:,: अे वे ळच तशी होती, सं ग कीती बाका होता, आणखी कोणीही असतं त यां नीही तेच केलं असतं. माझे ाय असते त मी ही तसं च केलं लं नसतं का? खंच होतं; अपा काही जमजात अं ग नहते, ि नयतीने घातले या घायाने यां ना ं गू केलं होतं. अपां चा थोणा, यां नी मोठ्ा खुबीने नावं सां गायचं टाळलं, िआण थोडावे ळ तध बसले. "अपा, मला चां गलं आठवतं एक इसम तुहाला ाठु गळीला ं मान घेऊन गे ला." मी माया नजेस नज िभडवत, अपा हणाले , "होय े बाबा ाखयां चा दााच तसा होता. यामुळे आपतवकीयसु दा दा ाखयां या दहशतीने घात गुचु दडी मान बसत. ाखले िनघुन गेयाव देि खल तु सोडयास दे वळात ये याचं धाडस कोणी केलं नाही. मला ाठीव घालून ने लं याचं नाव िवषणु वे ळी. ोटाची खळगी भयासाठी ि बचाा िदवसा वावात(शे तात) ाबायचा. ाखयां नी घातलेया है दोसाचा याला थां गा ही नहता, ोतु रगीजां या माहाणी मु ळे माझी शुद हयाु व देवळासमोन जाताना तो िदसला, हणून मी याला हाक माली. वे ळ न दवडता यानं मायाव थमोचा के ले िआण मला गोु या घी ने ले. गोु ावक ही माझी थोलीबहीण. घया लोकां या िवोधाला न जु मानता या सासु िवाशणीने मला दा उघडून घात घेतले, माझी सेवासुु ा केली. जवळजवळ दीड महीना मी ितया घी ाहीलो. दयान ितया घयां नी िदेखल माझं सवर काही यवथत केल"ं . "दादा सहकाी,जनीनाथ कक के, हीभाऊ ाटील, टोनी फना डीस हे आझाद गोमतक दलाचे कायर कत माझी िवचाु स कयाकीता आले. बे द ु काकाने माझी खु से वा केली. इतही सवं गडी अधुनमधू न ये जा कीत. माझी तयेत सुधा लागली तसे मला आमया घी आणयात आले ". ". अपां या बोलयातुन एक उलगडा झाला, माझे अंा लाड कणाी, मायेने घास भवणाी माझी गोुमावशी हणजे ुद सीितसी कोणी नसून, मायाव अा ेम कणाया अपां ची थोली बहीण होती. गेयाचव तीच िनधन झालं. है वानां नी घातलेया हैदोसामु ळे, सवर वातावण तं ग झाले होते. माया वे डाचाामु ळे
अशा ठीकाणी ुहा मला ाठवायला माया घचे तया हॊईनात. अवाद फ माझे लाडके काका ीाद धड(यां ना सवर जण भाऊ हणत) तणाव असयाने कामखणला मला कोणी जाऊ दे णा नहते.
शैलेश ाटील --- तया ु वयाया ाचया-सहाया वार ासूनया आठवणी:-आही एकू ण ४ भावं ड,१)महे श ाटील २)शै ले श ाटील ३) जगाथ उफर उफर साद ाटील िआण ४)िशा ाटील(आता सौ.िशा शे ख नेक) अपां नी चलेला आमया ािथमक िशणाचा ाया:-यावे ळी ६ व वय ूणर झालेया मु लामु लनाच ािथमक शाळेत वेश िमळायचा. गावामये सवर शाळा माठी मायमाया याही सकाी. ण आहाला वयाया चौया ाचया वच घी िशक ि मळाले, ते हणजे आमचे काका अपा. थम वगार ची शाळेत सु वात होयाूवच वयाया ५ या वार य त अपां नी आहाला ी ग णे शा, अ,आ,इ,ई हे सवर माठी ाठां त कन घेतलेल.ं ६या वार चा, हणजेच थम इयेचा सगळा अयास वयाया ५ या व घीच झाले ला होता. िहया इये या वगरि मां चा जेहा ी ग णे शा सु होता तेहा आहाला १ ते ३० य तचे ाढे तडाठ झालेले . अगदी ावकी, िनमकी, अडीचकी य तचे ाढे तडाठ झाले ते केवळ अपाकाकां मु ळे. आले चै, वै शाख, जेषठ, आाढ वगै े हद ू िमहने तडाठ झाले होते , आमया वयाया ६या वार य त. मे , व भ ृ वगै े बाा ाश, तसं च िअनी, भणी वगै े २७ ने असं बच काही आमयाकडू न अपां नी मुखोद गत कन घेतलं होतं. या वयात ाठां ताचं महव कळत नहतं, ण आज समाजाया सवर े ात वावताना जाणवतं की या गोषटना कीती महव आहे. यावे ळी आहा भावं डां कडून एवढा अयास अपां नी कन घेतला, आपा कडक िशतीचे भोे होते . यां या बोलयात, ाियावना चालयात, आचािवचाात, सवर च बाबतीत िशत होती. इतां नीही ये क गोषटीत हएक वेळी ि शत बाळगावी असा यां चा आह असे. हणून आज आही िअधिभौतक, िअधिदैवक िआण आयामक ेामये एवढा िवकास क शकलो. आमयामाणेच आमया आसासया गावातील सवर थातील(बह ु जन समाजातील वगैे ) मु लां ना भेदभाव न कता, हातं च न ाखता भभन भभन मोफत िशण दीलेलं लं आहे अपां नी.
दोही ायां नी अधू असलेली एक सामाय िय, केवळ हातां या सहायाने िदवसातून ४ ते ५ की.मी.चं अं त ये जा कायचं , ते ही िशणाचा सा समाजातया सवर वगार त हावा हणून, ही होती अपां ची सािमाजक बांधीलकी. धीलकी. सवर जणां ना ििशत कयाया ोकळ गपा यां नी कधी माया नाहीत, त आले िवचा यां नी शी साथ देत नसताना िदेखल यात उतवू न आणून दाखवले, असं यां ना ििशत कन. शाळा कधी वडामळला त कधी कामखणला दे वळात भायची. एक शाळा वत:या घीच सु केलेली. माठी शाळा असू नही ोतु रगीज सकाने िकंिचत िचत काळ सकाी तुटु ंजी मदत िदली, ण काही हीतशु नी ं सकाी िअधकायां चे कान भले, िआण िमळणाी ती अव सकाी मदत देि खल बं द झाली. ंतु अपां नी िज न सोडता, वखचार ने शाळा चालू ठेवली. गावातया ाहणवगार तया मु लां याबोबीने इत समाजातली मु ले ही िशणाचा लाभ गावातच अपां मु ळे घे ऊ लागली. आही सवर भावं डे ोज ितहीसां जे ला वचा हणजे उजळणी कायचो. तसा अपां चा दंडकच होता. उजळणी कन गणतीची आती व दोनेक अभं ग हटियाशवाय आहाला ाीचं जे वण िमळत नसे. सुखकतार ुद खहतर, लवथवती िवाळ, ुद ग ुद गर ट भाी साया आया दे वा तुझा मी सोना वगै े अभं ग वयाया ६ या ७ या वच आमयाकडू न अपां नी तडाठ कन घेतले ले. वयाया ५ ते १० वा या दयान जे चां गले सं का अपां नी आमयाव केल,े याचा लाभ आज जीवनाया सवर े ात वावताना होताना आहाला िदसतो आहे, िआण ि वास वाटतो की िभवषयकाळात ही होत ाहील. आज आमचा जो काही िअधिभौतक, िअधिदैवक िआण आयामक िवकास झाले ला आहे, यात अपां च योगदान फा मोठं आहे. िवडल गावी गेले असता आमची आई कधी आजाी डली िआण अशावे ळी अपां नी ायां नी अधु असून िदेखल वत:वयं ाक कन आहाला ोटभ जेवू घातलं आहे. हणजे अपां नी आमया तनाचं िआण मनाचं ही भण ोण केलं आहे. अपां नी अं ग असूनही केलेली काय ::- वत: सुताकाम कन बनवलेलं मेज आजही यां या खोलीत जतन कन ठेवले लं आहे. वत: बनवले लं मे ज यां नी हयात असे य त वालं. ुव आमचं घ हे मातीचं कौला होतं. दव ावसाळा सु होयाु व अपा वत: बां बुया िशडीने घाव चढून कौलं शाकायाचं काम आवजु रन कत. िकलर िकलर ाल ाल ं चायत ेात िहलं िसम ट काँ ीटचं घ यां नी १९७० साली बांधलं धलं, याच घात ते अखे य त ते ाहीले . याकाळी ामं चायत े ात सगळी घं
कौलाच असायची. ामं चायतीया दाखयावन ते लात येतं . गोवा दमण िआण दीव कक िशासत दे श असताना िहला गोब गॅ स पलां ट १९७० साली अपां नी सु केला. तेहाचा सकाी दाखला उलध आहे . गं जन गवताासून अ बनवयाचा यशवी योग दादा(ामकृषण महादेव सहकाी) िआण आमया अपां नी १९६८ साली कन दाखवला. ते दादां ना गु मानायचे. िनयु जााठ, संयावं यावं दन, गणतीया मातीया मु त बनवणे या गोषटी ते दादंकडून िशकले. दासबोधासाखे िधामर क ंथां थ चं ां वाचन व अयास ते दादां या मागर दशर नाने च िशकले. जोव अपां या हातां ची हालचाल चालू होती तोव यां नी संयावं यावं दन, िनयुजा यात खं ड डू िदला नाही. २००८ या मे महीयामये ाघाताया झटयामु ळे नाईलाजातव िनयुजा व संयावं यावं दन याुढे यां ना कता येत नसे याचं यां ना अतीव ुद :ख :ख होत असे. कामखण गावाासून दाबाळ गावाय त जेवढ्ा हणून िवार क याा हायया, या सवर ठीकाणी यां ची हजे ी असायची. सात ते आठ की.मी.चं अं त दोन हातां या सहायानं कात जाणे, यां ना देवदे वतां या वील अा दा व िभ ु ढे काहीच कषटद वाटत नसे. अपां नी हयात असे य त जोव यां चे अवयव यां ना साथ दे त तोव ९ िदवस अखं ड नवाोसव आया घात दाूव क र सु ठेवला. ां गया अपां नी केलेया तीथर याा:१.नसोबावाडी, ं ढू, ा याा व.दादा(ामक षण ृ सहकाी) यां या सहकायार नं. २.ितती(बालाजी), २.ितती(बालाजी), धमर थळ याेत मी वत: िआण िकनषठ बं धुधु साद ाटील अपां बोब सहभागी झालो होतो. ३.यं बके याेवेळी मायाबोब माझे ये षठ बंधुधु महेश ाटील, वहीनी िआण ुतणी ििनमशा अपां बोब होते. ४.आळंदी दी याा िव हद ू ीदेया सौजयाने. ५..ू.ूण नं ार द वामी मठ थमदशर न व.देि वदास ितोडक-दाबाळ यां या सौजयाने. ६.चामु डा ं मं दी-है सू, बं गळू अपां बोब यां चे थोले बंधुधु व.क ृ षणा ाटील, यां या नी सौभायवती नभा मु ले, शै लेश व साद िआण अपां ची बहीण ीमती मोती(िसताबाई भू) सह वतर मान. ७.ी े गोकणरि तथर दशर न-व.ामक षण ृ महादेव सहकाी यां य सहकायार नं. अपां या ूव यु ार षयात यां नी िनवाथर बुदीने वत:ची ू णर ताकद लावून अपां ना काही कमी डू िदलं नाही, धनदौलत अपां कीता खचर कयात हातचं काहीही ाखून ठेवलं नाही, असे व.ीयुत क षणा ृ जगाथ ाटील अपां चे थोले बंधुधु िआण मला यां चा ु
असयाचा साथर िअभमान आहे. यां नी केलेला याग फाच कमी लोकां ना ठाऊक आहे. तसे च माझी ितथर व आई नभा हीने केल ली े अपां ची सेवा शु ा ु वणर न कयाकीता शद िदेखल तोकडे डावेत. माया आईचा जम, बालण व िशण खंत शहात झालेलं, असं असून सुदा दा शहात वाढले ली माझी आई कीलराल,खळु ली साया जं गल भागातील खेड गावात े लनानं त ाहायला लागली. न कु कुता हसतमु खाने अयं त गीब थतीत माया िवडलां या बोबीने घसं सा ऊभा कयाकीता आईने आला देह िझजवला, अपां ची धाकटा दी या नायाने नहे त आला धाकटा भाऊच कशी काळजी घेतली. ितया या योगदानाची तोड या जगात कशाकशाशीच होणा नाही. तसे माझे येषठ बंधु बं धु महेश ाटील यां नी अपां ची सदोदीत काळजी घेत अगदी यां या अं यकाळाय त अमोल अशा काची ुवत सेवा कोणताही गाजावाजा न कता के ली आहे, यां चे ऋण जमोजमी मी िवस शकणा नाही असेच माता, िता आणी थोला भाऊ ा ुढील जमात ही ापत होवो ही ईाकडे माझी ाथर ना आहे. घातील येषठां या आचणाने िभावत होऊन आही बाकी सवर जण आाया ीने आमचे कतर य अपां या ित व घाकीता कीत आलो आहो, ंतु वील ितघां या सदाचणाुढे आही सदैव नतमतक ाह ू. वत: अं ग असूनिदेखल समाजातील अय लोकां कीता आले योगदान हणू न अपां नी केलेला दानधमर :: गोमतक आयुव द मिहावालय, िशोडा येथेथे दे णगी .................. .................. गोशाळेसाठी दान .७५०००/ मात छाया ृ सं था, कवळे येथे ............... I. C. H. शाळा, दाबाळ येथे िशषयव ृ ी. अपां बोब यतीत के ले ले अंि तम ण:- मी मु बईह ं न ू २२ ऑगट २००९ ला संयाकाळी याकाळी आमया घी आलो. काण २३ ऑगटला गणे शचतुथ होती. ुद सया ि दवशी हणजे २४ ऑगटला गणित िवसजर न झायाव १५ िदवस अपां बोब हायला िमळणा या िवचाात मी मनोमन सुखावलो होतो. २७ ऑगटला तुत ुतकाचे ले खक ी जयवं त धड अपां ना भेटयाकीता आले . अपां च िऋतुय जीवन हाता अपां या आयुषयाव ुतक िलहीयाची जबाबदाी ी जयवं त धड यां नी घे तली. २८ ऑगटला अपां ची तये त अचानक ढासळली. डॉ. उम दे साई आमचे कौटुि बक ं ने ही व डॉट िदेखल, तातडीने आले. यां नी आया वै कीय यनां ची शथर केली, अं तगर त ाव सु झायामुळे ातोात िवाहका मागवून
अोलो हॉटल मडगां व इथं अपां ना नेयात आलं. ुद दवाने २९ ऑगट २००९ ला सकाळी सवाअका वाजता अपां ची ाणयोत मालवली. गणतीच िवसजर न मी २४ ऑगटला केलं लं िआण िवसजर नाासून नेमया सातया िदवशी आमया िमय अपां या ािथर वाला मं ानी देयाची ाळी मायाव आली. अिथवसजर न नसोबायावाडीला के लं ल.ं दिशं ड, बाािं ड हे िवधी घीच केले. अपां या आयाला ि चशां ती लाभो अशी ाथर ना ईचणी कयावाचून आमया हातात काय होतं ?
िजमनीतू न उम काे िके कशी काढता येतील ाची िसवत िमाहती क ि िवयक ृ ंथ व क ृि सं बंि धत ािके, िमासके व अय ु तकां मधून आपा िमळवत. शे तीेातील तां शी वे ळोवे ळी चचार कत. गोमं तकातील शेतकी खायातील िअधकायां या धावया भे टीगाठी केवळ अपां ची शेती यवसाया ित तळमळ ाह ू न अं मळ जातच होत असत. ते िमाहतीुतके वगै े देऊन जात. आपा यां याशी वे गवे गया खतां या, कीटकनाशक औध यार यां या, िनिनाया लागवडी द ती सं बंधाने धाने िकंवा वा नवीन बी िबयाणां या अनु ं गाने िअधक िमाहती िमळवयाया हेत नेु दीघर चचार कत. यामुळे सखोल, शाशुद िआण अावत िमाहती यां या ानात भ घालत असे. कमी खचा त िअधिकाधक उ काढयाया शयर तीत सुवातीला शेतकयां नी फ क ृि मखतां चाच उयोग के ला. जे णेकन भभन िकं काढली खी ंतु, ाच-सहा वा नं त लात आलं की क ृि मखतां मु ळे िजमनीचा ोत िदवसि दवस िबघडत चालला आहे. िजमनीया सुीकतेत हळू हळू हास होत चालयाने शे तीया उात एकसाखी घट होत आहेच, िशवाय शेती उादनां चा हणजे िकां चा दजार ही खालावत चाललेला आहे. ही गोषट आपां या चौकस बुदीमूळे लात आली. याव तातडीचे उाय हणून आया िजासू वभावातून यां नी काही यशवी उाय शोधून
काढले. उायां ची चाचणी कताना यां या लात आले की तुलनामकषट्ा कोड्ा िजमनी ेा ा ओलस िजमनीत क ि मखते िअधक माणात भावी ठतात. आपां या ृ मते यां नी जेहा योग केले यावेळची क ृि मखते धन थतीत असायची. या खतातील सि य भाग ओलस िजमनीत गेयानं त होणाया िये तून ोक अ तया होत असे. ही िया कोड्ा िजमनीत होत नसयाने क ृि मखतां चा हणावा तेवढा उयोग होत नसे. िजमनीला हया या माणात ाणी िदयाने अाचे माण वाढयास मदत होते. आपपां नी ही गोषट शेतकी खायातील िअधकायां या िनदशर नास आणून िदली. िहयां दा यां चा िवासच बसेना. काण अपा काही शे तीचं शाशुद िशण घेतलेले शेतकी दवीधाक नहते . ििचकसक बुदी िआण योगशीलतेया जोडीला शेती यवसायाची तळमळ याोटी यां नी हे वानुभवाव आधात िनषकर काढले ले होते .कालां .कालां ताने शे तकी खायातील िअधकायां नी अपां या िनषका ना मायता िदली. आजया साखी द याकाळी नती. हणून आपा कधी ू वनीयवथा शे तकयां या मायमातू न त कधी शे तमजू ां यामधे बोधन कन केवळ क ृि मखतां या िअतेकी वाातून वव िदसणाे िनजकचे लाभ िआण दीघर काळात भोगावे लागणा असले ले यां चे ुद षणाम समजावून सां गत. आपां या मते िजमनीची सुीकता ाखयासाठी गाईगु ां चे शेणखत िअधक फलदायी असते. दे शी गाईचे शॆण शे तीला खत हणून सवार त जात भावी िसद झाले ले यां नी वत: अनुभवलेलं लं आहे. आपा डीक जमीन नां गणी कन भुसभुशीत कन घेत असत. या िजमनीत कां दा, ताळं, नवलकोल, कोबी, आं बा, िमची, हळद, ानवेल, साया बह ु उयोगी फळंभाजां ची लागवड कत. आपा िजमनीची मशागत उहायात उहायात कन घेत. त. जमीन ८ ते १० इं च नां गन घेत. जमीन नां गयाव ढेकळे कुळवाया ाळीने फोडून एकसाखी ससीत कन घेत. कां ाची ों तया कयासाठी ते वत: गादी वाफे तया कत, गोयामधे ावसाचे माण जात असयाने ते बीचा हंगाम सं त कत.ही लागवड ऑटोब-नोहब िमहयात कावी लागते. बी लागणीसाठी वाफे ते वत:या हाताने दंड, वंबे घालून तया कत. लागणी नं त िहले आं बवयाचे ाणी व ुद से िचं बवयाचे ाणी ४-५ ि दवसां या अं ताने शे तीला देत असत. या नं त द दहाया िकं वा वा अकाया िदवशी ाणी दे णे तसेच वचेव मशागत कणे ही सवर मेहनतीची कामे ं गू असू न सुदा ते वत:न थकता कत. ावसायात सीवील लागण फायदे शी असते णणून ही लागण माय़ केली.
िहली दोन व आपां नी खी िआण बी हंगामात िमचीचं ीक घेतलं. नं त ते आलटून ालटून लागवड कत. हळद ालेभाया ा भाया कोणयाही हंगामात िआण कोणयाही काय िजमनीत होतात, असं यां नी मु लाखत देत असताना मला सांि गतलं. िजमन मा भुसभुसीत असायला हवी. आपां नी ालक, मेथी, कोथबी, माठ इयादी ालेभाया शेणखताचा वा कन काढया. फभाया:- भ डी, वां गी टोमॅटो; हे ीक ावसायात, िहवायात तसेच उहायातही घेता ये तं. य़ामु ळे ते टोमे टो ीकाची लागवड कोणयाही हंगामात कत. िनचत असा हंगाम न िनवडयाने हया िकाची लागवड बं द डली. वे लभाया, दोडके , ुद धीभोळा, धीभोळा, लालभोळा, घोसाळी, काली, िकलंगड, गड, काकडी, तडली ा िकां या लागवडीचा काळ जानेवाी व मे असयाने सवर च िकं एकाच वे ळी घे णे आपां ना शय नसे. हणू न ते वेळकाळ ाह ू न िनणर य घेत. िएल मे िमहयात तडलीची लागवड कत. काकडी, घोसाळी दोडकं एकाच मां डवाव घेता येतात, यामु ळे ही िकं सहजणे काढता ये तात असं आपा सां गत. गोब गॅ स सं यं जे हा अने कां या कुतुहलाचा िआण िनवनच तं ान असयाकाणाने तुटु ंजा िमाहतीचा िवय असताना, अपां नी धडाडीने ुढे सन गोब गॅस सं यं ाची माहीती कू ठू न कशी ैदा के ली कोण जाणे? मोठ्ा िदमाखात गोब गॅस पलां ट आया घी अपां नी बसवला िदेखल. मी हटलं "अपा तुहाला गोब गॅ स साया िनवनतम ाचाय तं ानाची इतकी अचुक िमाहती तीही इतया वे ने कशी काय ापत झाली?
अपा:- "अे इछा असेल त मागर िदसेल" ही हण ठाऊक आहे ना तु ला? माया मनात आलं; आयाकडे भु गाईगुं आहेत यां च शेण ही मु बलक माणात उलध आहे . ा नैिसगर क खताचा अय काही उयोग होऊ शकतो का? शे ितीवयक ु तकां मधून मला गोब गॅस सं यां ाबल थोडी िमाहती हणजे तडऒळख हणे णास का; झाली. मग मी या तं ाची ीतस िमाहती काढायला सुवात केली. काय असतं गु ां च शे ण हे द लं िआण वतात उलध ुि त नसलेलं असलेलं इंधन धन आहे. ५५ ते ७० टके वालाही िमथेन वायु यामये असतो. बघायला गेलं लं त घात चुलीव जळणाकता लाकूडफाटा(या काळी घगुती गॅस शहात सुदा सहजी िमळत नसे ) जं गल तोडूनच आणावा लागतो ना? ते
आणयाकता मनुषयबळ गु ंतून ाहातं ते अलाहीदा. िशवाय खेड्ात कुठली आलीय सां डायाची यवथा? मग माणसाला दे हधमर उकयाकतां द ू ानात जायला नको. साधाण दहा फू ट खोल खा खणून िसम टकाँ ीटचा हौद याया मुय दाािशवाय अय मागार ने आत ाणी िशायला देि खल वाव नसतो. या ख्ात उतवला जातो, मधोमध एक िभं त ायाासू न उभी केली जाते , अगदी वय त नाही. मलमु आतमये सोडयाकता एक िनलका िआण वायु वहनाकता एक बी िनलका अशा दोन िनलका(ाई)बसवया जातात. हे सं ूणर सं यं जलितबंधक धक असतं. सवर मलमु शे णखत ायात एकीत कन याचं वाही िमण टाकीत आत जाणाया िनलके ाे सोडलं जातं, ते टाकीतया टाकीतया डाया भागात जमा होतं, िआण जसजसा तो भाग भत येतो, तसे या भागातून टाकीया उजया भागात ते वाही िमण वाह ू लागतं, मयं तीया काळात टाकीत तया झालेला िमथेन वायु हा हलका असयाने टाकीत ये णाया हवेया दाबामू ळे व येऊ लागतो, जो बाहे काढलेया बी िनलके ाे देवळातया घं टेसाया िदसणाया लोखं डी ाात जमा होऊन वयं ाक घातील चुलीकडे जाणाया िनलकेत येतो. जेहा टाकीतले दोही भाग भ लागतात ते हा यामधील सां डायाचा आोआ िनचा होऊन केवळ शेती उयोगाकता बह ु मू य असे खत या टाकी मये बनले ले असते. तसं हायला गेलं लं त चुल ेटवयाकता वायु हा जवळजवळ मोफतच उलध होतो हणेनास का"? इतकी िसवत िमाहती अपां ना ियावशी वाटली, िआण इथं च न थां बता न थकता या सवर िमाहतीचा उयोग कन आधुि नक तं आमसात कणं ते ही वत: शाीक षट्ा धडधाकट नसताना, मला नवीन काही िशकयास सबबी सां गणाया ह्ाक्ा लोकां बल चीड िनमार ण झाली.
......असे मला ाठवलेया ात िलहीतात िशोडा, गोवा येथील भातीय सं िकृत िबोधनी चे अय ी ां डु ंग केशव घाटे. ते ु ढे हणतात; ी आा ाटील हे आपतेषट व समाज यां चा अतुट िवास सं ादन के लेले एक असामाय ियमव होते. याचाच णाम हणू न शे मे ल, दाबाळ येि थल एक सद षण ं नेही होते, यां नी ृ ी ामक ृ म. सहकाी जे आां चे ु ोिहत व कौटुि बक ग हथ आयाकडील ६५००० ये ही कम ी आा यां याकडे उफु तर णे सुदु र के ली. िआण "चां गया कायार साठी याचा उयोग क" असे सांि गतले. थोां ची आा
ि शसावं मानुन ी आां नी ती कम वीकाली. कालां ताने ी सहकाी यां ना देवाा झाली. सुद वाने ै हणा िकंवा वा िनयतीया सं कने मु ळे ी आा ाटील यां ची भातीय सं क ृि त िबोधनी चे तिकालन अय डॉ कै .अनं .अनं त बखले यां या बोब भेट झाली. गोमं तक आयु व दीक मिहावालयाया सं बंधी धी बोलयाकयाया उेशाने कै.बखले .बखले, ी अभय भू व ा. ी वासु देव ाटील हे ितघे ही आां ना भे टले. गोमं तक आयु व दीक मिहावालयाया क ु णर होयासाठी िनधीची गज आहे हे कळयाव ी आां नी णािचाह िवलंब न लावता .५५००० किनधी हणून देणगी िदली, व ाहीले ले १००००ये शां क ाठशाळा, कवळे यां ना दीले, व आण क य ृ तक ृ झालो असे हणाले. एवढ्ाव न थां बता ी आां नी वत:कडील .५००० देऊन, भातीय सं िकृत िबोधनी चे आजीव सदयव वीकाले . सं थेया कामकाजात यां ना वाय होते. महवाया उमावे ळी ते जातीने उथत ाहात. यां या आठवणी सवर सामायां ना िआण खास कन तणां ना फु तदायक ठायात. भातीय सं क ि त ृ िबोधनीची कायर काणी यां ची सदैव ऋणी ाहील. मला थम मते या माणे, आां ची म ृ ती माया मनात ाहीली ती आमया खळुली येथील ुव ा ार घातली, या ठीकाणी आमचे एक कटु बं ाहात असे . आमया घाशे जाी आणखीही दोन घं ाटीलां चीच िआण दोन घं देसाची होती. १९६९-७० साल असेल मी यावे ळी ाच-सहा वार चा, िहया इयेत िशकत होतो. माझे आईिवडल तेहा फडाीमळ येथे जुया मातीया घात(आता ितथे अावत नवीन घ बां धलं धलं आहे) ाहात होते. माझी देखभाल कत असे अशोक ाटील यां ची यां ची आजी, तीला सवर जण ेमाने काकी हणत, आा तेहा खळु ली येथ च े ाहात. शे तीया ि वकासाला (खंत िनिनाळे योग कयात) यां नी वाह ू न घेतलं होतं. ावसाळा असताना ते गणतीया साधाण ास एक मुत बनवत, िआण नं त सवतीची मुत िथानक माठी शाळेकता. नवाी काळातील ुजा ही आां ची मोठी िखासयत होती. नाद ु जा ते कायचे , समत खळुि लवासी यां या हातचा नवमीचा साद यायला येत. िअतशय मं गल सं ग असे तो. मला हेही आठवतं की गणतीची आास कयाकीता आमया घातच नहे त शे जाया घां मये िजथे जात िदवस गणती बापा असतील ितथे िदेखल, आा वत:ह े घुमट िआण ताल वादनामु ळे गणेशचतुथया काळात ू न जात. आां या शेम ळ,
ी िवजयकां त दे साई िआण ी कां ता ाटील या यां या खास भजनी कलाका साथीदाां या सं गतीत भजनास मोठा ंग चढत असे . आां चे िनणर य माझे वडील कोणतीही खळखळ न कता वीकात, जी ते आां याेा मोठे होते ती, ामलमणासाखे दोघे भाऊ ण आाालनात इथं म उलटा असे. आां या सवर कना माझे वडील वत: शेतात घाम गाळून ाबवत. १९७२ साली आां नी चां गया वतीत काँ ीटचं टु मदा घ बां धयाची धयाची योजना आखली. मला आचयर वाटायचं कु ठू न यां ना ा कना सुचतात, तोव घाचा नकाशा बनलािदेखल. आां नी ी बाबल ेडणेक(बाबल माम) यां या मदतीने घाचा घाट घातला. खळु लीमधली सगळी घं बाबलमाम िआण यां चा मुलगा महादे व ां नीच बांधली धली होती. बाबलमाम यां याबोब आां या सं गीत, नाटक िआण तवान अशा सवर िवयां व चचार चालत, अथार त ी ामकृ षण सहकाी उफर उफर दादा भट हेही सदैव हज असत. दादा िआण आा हे ां शी जोडले गेले होते, बह ुि वध िवयां व यां या चचार होत. दोघे ही एिकदलाने एखादी सं कना यात आणयाकता जीव तोडून ाबत. आा िआण दादा भट यां याकता आमचं शेत ही एक सवा गसु ंद योगशाळा होती, (माया िवडलां ची कोणताही न न िवचाता यां ना मु कसं मती असायची). दोघे ही अकत योजना यात आणयासाठी जीवाचं ान कत. दादाभट हे आां चे ाय झाले होते . १९७२ मये दादा भट यां ना कळले भाट, सां गे इथे ी ॉय आं ताव यां नी िसट ोनेला तेल काढयाचं यं आणलं आहे. ासाियनक िअभयं ते ी ाव यां ना स उकळवयाया यं ातून तेल काढणं काही शय होईना. दादाभटां ना हे कळयाव यां नी सां गे येथे शेताव जाऊन हाणी के ली िआण आां शी या सं बंधान धान चचार ही केली. दोघां नी िमळून ते स उकळवयाचं यं (बॉयल) आमया शेताव आणलं. ी ाव हे आमया शे तात येऊन यां नी, ितथं ते यं थान केलं, काही माणात ते ल ि नघालं, ंतु समाधानकाक िगत नहती. सगया यं ाचं ीण केयाव आां ना एक कना सुचली, गावठी फेि ण तया कयाचं यं वान ाह ू या. झालं योग यशवी कन दाखवला आां नी िआण िसट ोनेला ते ल काढयात यां ना यश आलं. ी ाव हे ासाियनक िअभयं ते त थक झाले. ु ढे तीन िमहने हा योग अखं ड चालु ािहला. आां नी शे तात याविसायकया िसट ोने ला गवताची लागवड िदेखल के ली. ंतु ुढे जाऊन तो उम चालला नाही, काण ी ाव यां चा यातला उसाह बागळला. आां नी मग गं जन(ले मन) गवताचं तेल याच तं ानं काढयाचा योग चालवला. ी ाव हे ीके टचे शौकीन होते , ीकेट समालोचन ऎकणं हा यां ना छंद होता,
आां ना ाव यां याकडू न ीके ट खे ळाची िमाहती िमळाली, िआण यां ना ही ीकेट समालोचन ऎकयाचा छंद जडला. आा हे ििचकसक व ृ ीचे असयाने िआण िनावयाची आवड या मु ळे िसट ोनेला तेलाया यशानं त, ते च तं वान ातािणया फु लां चं ते ल काढयाचा योग कन ािहला. ंतु हा योग साटू न आटला, काण लात आलं ासाियनक षट्ा चुकीचं होतं. घ बांधत धत असताना गोब गॅस/बायो गॅ स बल िमाहती आां ना िमळली होती. माझे िवडल आां ना हवी असले ली अावत िमाहती आयाकता वांवा शेतकी खायाया कायार लयात जात. आा ने हमी सां गत सुद वाने ै सवर च सकाी िअधकायां नी यां ना सं ुणर सहकायर िदलं, इतकच नहेत शे तीसुधा सं बंधात धात या काही यां या सुचना होया याव अं मल केला. घाचं बांधकाम धकाम चालु असतानाच आां नी गोब गॅस काला चालना िदली. ी सहकाी यां चा िशोडा येथील गोब गॅस क िहला, त आां नी वत: िमाहती कन घेतले ला िआण मोठ्ा धाडसाने सु केल ला े हा गोयातला ुद सा गोब गॅस क. कोणाचाच िवास बसत नहता की शेणाासून वायू िनमार ण होतो, िआण या ाे अ िशजवता येतं . आा काळाया ु ढे होते . १९७५ मये नया घात काँ ीटचं छप, वयं ाकाचा गॅस िआण वीजेचा वा कणाे सं ु णर गावात के वळ आही एकमेव होतो. आां ना जी क ृ तक ृ य वाटत असलं ती शेती यवसाय सुधाीत तीने कयाची यां ची धडड सतत सु असायची, यां या मदतीला होते, के े येथील थील ामसेवक ी शंभू भू तळवडक यां नी शेतीसं बंधी धी असं य योग के ले. यां नी सुय फू र ल, भुईमु ग, बीट, कोबी लागवडी चे योग कन ुणर याविसायकता शे तीला देयाचे ठवले. आा सां गायचे," सवर काची िकं आया इथे काळजीु वर कते ने िआण सं ुणर ये यासीने काढता आली ािहजे त".मला आठवतय की गहाया लागवडीचा योग सुदा आां नी केला, ंतु जं गली सशां मु ळे ते िक काही तग ध शकलं नाही. नाही. आां ना सुताकामाची आवड होती, अन यामुळे सुताकामाकता आवयक अवजां ही यां याजवळ होती. आां नी टे बल, खु च िआण तबला िदेखल वत: बनवला होता. फु सतीया वे ळी िवशेत: संयाकाळया याकाळया वे ळी ते तबला वाजवत. माठी नाट् सं गीताची यां ना भाी आवड. खळु लीचे ी मधु क देसाई(ते ुढे सां वड्ार ला ाहायला गे ले) हे आां ना नाटक हायाकीता सदै व मदत कत. आां नी िवशे यन कीत
सावड्ार ला जाऊन सं गीत सौभ ाहीलं आहे. आां चा िशणाव मोठा कटा असे. दोज सायं काळी आमया घातले गडी, गु ाखी यां ना आा जाितीनशी माठी अं, आकडे िशकवं त. आही मुलंिदे िदेखल यां याबोब एक बसू न न चुकता वचा हणत असू .
ामकृ षण माधव सहकाी यां चा अनुज िभकाजी ऊफर ऊफर बाू याचा जम २५नोहे ब १९३७ साली या गावात झाला. हा गाव सां गे तालु यातील िकलर िकलर ालमये ालमये आहे. बालणाासून ......... यानी आझाद गोमं तक दलाचे............ स
