ISSN 2082-7229
AKADEMIA WYCHOWANIA FIZYCZNEGO IM. BRONISŁAWA CZECHA W KRAKOWIE podręczniki nr 3
Teresa Gwardjak, BarTłomiej sokołowski sokołowski
anaTomia człowieka – kompendium
KRAKÓW 2012
KOLEGIUM REDAKCYJNE
Przewodniczący: Andrzej Klimek Członkowie: Jerzy Cempla, Anna Marchewka, Ryszard Winiarski Halina Zdebska, Ryszard Żarów Sekretarz naukowy Redakcji: Edward Mleczko Recenzenci: prof prof.. dr hab. Zofia Ignasiak dr hab. Jacek Lewandowsk Lewandowski,i, prof. nadzw nadzw.. dr hab. Lidia Ilnic Ilnicka, ka, prof. nadzw.
Wszystkie ryciny zamieszczone w części I–II kompendium pochodzą z podręcznika B. Sokołowskiego Sokołowskiego Zarys Zarys anatomii człowieka [Wyd. Skryptowe AWF Kraków, 2007]. Ryciny wykonała mgr Lidia Batko. Wszystkie ryciny zamieszczone w części III–IV kompendium wykonała dr Teresa Gwardjak. Adiustacja i korekta: Barbara Przybyło Adres Redakcji: al. Jana Pawła II 78, 31-571 Kraków © Copyright by University School of Physical Education, Cracow, Cracow, Poland
ISBN 978-83-62891-16-0 978-83-62891-16-0
Projekt okładki i łamanie: Zdzisław łamanie: Zdzisław J. Przybyło Przybyło Druk:
KOLEGIUM REDAKCYJNE
Przewodniczący: Andrzej Klimek Członkowie: Jerzy Cempla, Anna Marchewka, Ryszard Winiarski Halina Zdebska, Ryszard Żarów Sekretarz naukowy Redakcji: Edward Mleczko Recenzenci: prof prof.. dr hab. Zofia Ignasiak dr hab. Jacek Lewandowsk Lewandowski,i, prof. nadzw nadzw.. dr hab. Lidia Ilnic Ilnicka, ka, prof. nadzw.
Wszystkie ryciny zamieszczone w części I–II kompendium pochodzą z podręcznika B. Sokołowskiego Sokołowskiego Zarys Zarys anatomii człowieka [Wyd. Skryptowe AWF Kraków, 2007]. Ryciny wykonała mgr Lidia Batko. Wszystkie ryciny zamieszczone w części III–IV kompendium wykonała dr Teresa Gwardjak. Adiustacja i korekta: Barbara Przybyło Adres Redakcji: al. Jana Pawła II 78, 31-571 Kraków © Copyright by University School of Physical Education, Cracow, Cracow, Poland
ISBN 978-83-62891-16-0 978-83-62891-16-0
Projekt okładki i łamanie: Zdzisław łamanie: Zdzisław J. Przybyło Przybyło Druk:
s tś
Wprowadzenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
5 5 7 7 8 13 14 15 20
III. Układ mięśniowy (Bartłomiej Sokołowski) . . . . . . . . . . . . . .
Wiadomości wstępne . . . . . Wiadomości Mięśnie Mięśn ie grzbi grzbietu etu . . . . . . . . Mięśnie klatki piersiowej . . . . Mięśnie Mięśn ie brzuc brzucha ha . . . . . . . . Mięśnie Mięśn ie głowy . . . . . . . . . Mięśnie Mięśn ie szyi . . . . . . . . . . Mięśnie kończyny górnej . . . . Mięśnie 7.1. Mięśnie obręczy barkowej 7.2. Mięśn Mięśnie ie rami ramienia enia . . . . . 7.3. Mięśn Mięśnie ie przed przedrami ramienia enia . . 7.4. Mięśnie ręki . . . . . . . 8. Mięśnie Mięśnie kończyny dolnej . . . . 8.1. Mięśn Mięśnie ie obręc obręczy zy biod biodrowej rowej 8.2. Mięśnie uda . . . . . . . . 8.3. Mięśnie podudzia . . . . . 8.4. Mięśn Mięśnie ie stopy . . . . . . . Piśmiennictwoo . . . . . . . . . . Piśmiennictw
. . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . .
26 26 27 29 31 32 33 34 34 35 37 37 38 38 39 42 45 45
III. Układy trzewne (Teresa Gwardjak) 1. Układ pokar pokarmowy mowy . . . . . . . 2. Układ oddec oddechowy howy . . . . . . . 3. Układ mocz moczowy owy . . . . . . . .
. . . .
. . . .
. . . .
. . . .
. . . .
. . . .
. . . .
. . . .
. . . .
. . . .
. . . .
. . . .
. . . .
. . . .
. . . .
. . . .
. . . .
46 46 53 56
Określenia orientacyjne w przestrzeni . . III. Układ kostny (Bartłomiej Sokołowski) 1. Rodzaje połączeń kości . . . . . 2. Kręgosłup . . . . . . . . . . . . 3. Klatka piers piersiowa iowa . . . . . . . . . 4. Czaszka . . . . . . . . . . . . . 5. Koń Kończyna czyna górna . . . . . . . . . 6. Koń Kończyna czyna doln dolnaa . . . . . . . . . 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7.
. . . . . . . .
. . . . . . . .
. . . . . . . .
. . . . . . . .
. . . . . . . .
. . . . . . . .
. . . . . . . .
. . . . . . . .
. . . . . . . .
. . . . . . . .
. . . . . . . .
. . . . . . . .
. . . . . . . .
. . . . . . . .
. . . . . . . .
. . . . . . . .
3
s tś
4. Narządy płciowe męskie . . 5. Narządy płciowe żeńskie . . 6. Gruczoły dokrewne . . . . . 7. Układ krążenia . . . . . . . 7.1. Układ krwionośny . . . 7.1.1. Serce . . . . . 7.1.2. Krążenie płucne 7.1.3. Krążenie duże . 7.2. Układ limfatyczny . . .
4
. . . . . . . . .
. . . . . . . . .
. . . . . . . . .
. . . . . . . . .
. . . . . . . . .
. . . . . . . . .
. . . . . . . . .
. . . . . . . . .
. . . . . . . . .
. . . . . . . . .
. . . . . . . . .
. . . . . . . . .
. . . . . . . . .
. . . . . . . . .
. . . . . . . . .
. . . . . . . . .
. . . . . . . . .
. . . . . . . . .
. . . . . . . . .
58 60 62 64 65 65 68 68 73
IV. Układ nerwowy (Teresa Gwardjak) 1. Ośrodkowy układ nerwowy . . 2. Obwodowy układ nerwowy . . 3. Drogi nerwowe . . . . . . . . 4. Autonomiczny układ nerwowy . 5. Narządy zmysłów . . . . . . . 6. Skóra . . . . . . . . . . . . . Piśmiennictwo . . . . . . . . . .
. . . . . . . .
. . . . . . . .
. . . . . . . .
. . . . . . . .
. . . . . . . .
. . . . . . . .
. . . . . . . .
. . . . . . . .
. . . . . . . .
. . . . . . . .
. . . . . . . .
. . . . . . . .
. . . . . . . .
. . . . . . . .
. . . . . . . .
. . . . . . . .
. 77 . 79 . 86 . 91 . 94 . 97 . 102 . 104
w
Niniejsze opracowanie jest adresowane głównie do słuchaczy studiów podyplomowych AWF Kraków oraz do praktyków wychowania fizycznego i sportu, którzy chcą odświeżyć swoje wiadomości z zakresu budowy i funkcji organizmu człowieka. Czytelnik bardziej zainteresowany tą tematyką powinien sięgnąć po klasyczny podręcznik i atlas anatomiczny.
ośl ty t Do celów opisowych ciało ludzkie ustawione jest w pozycji pionowej, z kończynami górnymi opuszczonymi wzdłuż tułowia i powierzchniami dłoniowymi rąk zwróconymi do przodu (tzw. pozycja anatomiczna). Aby możliwe było określanie ruchów poszczególnych części ciała przeprowadza się w tym ustawieniu trzy prostopadłe do siebie płaszczyzny, z których: a) płaszczyzna strzałkowa – dzieli ciało na część prawą i lewą, b) płaszczyzna czołowa – dzieli ciało na część przednią i tylną, c) płaszczyzna poprzeczna – dzieli ciało na część górną i dolną.
Ryc. 1. Płaszczyzny ruchu: a – strzałkowa, b – czołowa, c – poprzeczna 5
w
Do każdej z tych płaszczyzn przypisana jest prostopadle biegnąca oś ruchu: a) do płaszczyzny strzałkowej – oś poprzeczna (np. skłony tułowia w przód i w tył czy zginanie i prostowanie uda w stawie biodrowym są wykonywane w płaszczyźnie strzałkowej, wokół osi poprzecznej), b) do płaszczyzny czołowej – oś strzałkowa (np. skłony boczne tułowia czy odwodzenie i przywodzenie uda), c) do płaszczyzny poprzecznej – oś pionowa (np. skręty uda na zewnątrz i do wewnątrz). Bartłomiej Sokołowski
6
iii. u ty Opracował Bartłomiej Sokołowski
Układ kostny jest statyczną, bierną częścią układu ruchu. Kościec stanowi około 14% masy ciała. U człowieka występuje 206 kości, które zbudowane są głównie ze związków wapnia i fosforu, a także zawierają takie pierwiastki, jak magnez, sód, potas, fluor. Pomimo stosunkowo dużej odporności na obciążenia, kości cechuje biologiczna plastyczność, szczególnie w okresie rozwojowym. Na bodźce mechaniczne najbardziej reaguje okostna – błona okrywająca kość, obficie ukrwiona i unerwiona. Tkanka kostna występuje w dwóch postaciach: istoty kostnej zbitej i istoty kostnej gąbczastej. Na przykład w kościach długich istota kostna zbita występuje w trzonach, a w nasadach (końcach) – istota gąbczasta. Trzon zawiera jamę wypełnioną szpikiem kostnym. W nasadach kości długich znajduje się szpik kostny czerwony (miejsce powstawania erytrocytów), trzony tych kości są natomiast wypełnione szpikiem żółtym.
1. r ąń ś Wyróżnia się dwie grupy połączeń kości: 1) połączenia stałe (ścisłe), 2) połączenia stawowe (wolne). Do połączeń stałych zalicza się: a) kościozrosty (np. kość krzyżowa powstała przez zrośnięcie się pięciu kręgów krzyżowych), b) chrząstkozrosty (np. krążki międzykręgowe łączące trzony sąsiednich kręgów), c) więzozrosty (np. błona międzykostna łącząca kości podudzia). Odmianą więzozrostów są szwy występujące w obrębie czaszki. W przypadku kościozrostów ruchomość jest wykluczona, a w chrząstkozrostach i więzozrostach istnieją minimalne możliwości ruchowe. Aby powstało połączenie stawowe, muszą występować następujące elementy: – co najmniej dwie powierzchnie stawowe pokryte chrząstką szklistą, – torebka stawowa, 7
Bt s
– jama stawowa, – więzadła, – maź stawowa. W niektórych stawach występują elementy dodatkowe, jak: krążki stawowe, łąkotki, obrąbki panewkowe, kaletki maziowe, ciała tłuszczowe. Jednym z kryteriów klasyfikacji stawów jest ilość płaszczyzn i osi, wokół których może zachodzić ruch, drugim – kształt powierzchni stawowych lub rodzaj wykonywanych ruchów. 1. Stawy jednoosiowe: a) zawiasowe – jedna powierzchnia stawowa wykształcona w formie bloczka, a druga w formie wcięcia (np. stawy międzypaliczkowe), b) obrotowe – jedna kość obraca się po drugiej (np. stawy promieniowołokciowe). 2. Stawy dwuosiowe: a) eliptyczne – powierzchnie stawowe mają kształt dwóch elips (np. staw promieniowo-nadgarstkowy), b) siodełkowe – obie powierzchnie stawowe są wklęsłe (staw nadgarstkowośródręczny kciuka). 3. Stawy trójosiowe: a) kuliste – jedna powierzchnia stawowa stanowi wycinek kuli, a druga jest jej negatywem (np. staw ramienny), b) płaskie – kości przylegają do siebie płaskimi powierzchniami (np. staw krzyżowo-biodrowy), c) nieregularne – często występuje krążek stawowy dzielący staw na dwa piętra (np. staw obojczykowo-mostkowy).
2. kg Kręgosłup jest elementem kośćca osiowego. Pełni funkcję podporową, ruchową, amortyzującą i ochronną (w stosunku do rdzenia kręgowego). Kręgosłup człowieka składa się maksymalnie z 34 kręgów, które dzieli się na odcinki: a) szyjny – 7 kręgów, b) piersiowy – 12 kręgów, c) lędźwiowy – 5 kręgów, d) krzyżowy – 5 kręgów, e) guziczny – 3 do 5 szczątkowych kręgów. Typowy kręg składa się z trzonu kręgu i łuku kręgu, od którego odchodzą wyrostki: nieparzysty wyrostek kolczysty i parzyste wyrostki poprzeczne, stawowe górne, stawowe dolne. Między trzonem a łukiem jest otwór kręgowy. 8
u ty
Ryc. 2. Budowa typowego kręgu: a – trzon, b – łuk, c – otwór kręgowy, d – wyrostek kolczysty, e – wyrostek stawowy, f – wyrostek poprzeczny
Pierwsze dwa kręgi szyjne mają nietypową budowę. Pierwszy kręg – szczytowy – nie ma ani trzonu i wyrostka kolczystego, ani wyrostków stawowych; zamiast nich ma natomiast dołki stawowe. Drugi kręg – obrotowy – ma nadmiernie rozbudowany trzon w formie zęba, nie ma wyrostków stawowych górnych (tylko płaskie powierzchnie stawowe górne).
Ryc. 3. Pierwszy kręg szyjny (szczytowy), widok z góry: a – łuk przedni, b – łuk tylny, c – dołek stawowy górny, d – dołek zębowy, e – wyrostek poprzeczny
Ryc. 4. Drugi kręg szyjny (obrotowy), widok z tyłu: a – ząb, b – powierzchnia stawowa górna, c – wyrostek poprzeczny, d – wyrostek kolczysty 9
Bt s
Kręg szczytowy jest nałożony na ząb kręgu obrotowego. Takie połączenie znacznie zwiększa ruchomość głowy (duży zakres ruchów skrętnych wokół zęba). Pozostałe kręgi szyjne mają delikatną konstrukcję. Ich cechami charakterystycznymi są: otwory w wyrostkach poprzecznych i rozdwojone wyrostki kolczyste.
Ryc. 5. Typowy kręg szyjny, widok z góry: a – trzon, b – wyrostek poprzeczny, c – otwór kręgowy, d – wyrostek kolczysty, e – wyrostek stawowy górny
Ryc. 6. Kręg piersiowy, widok z boku: a – trzon, b – wyrostek stawowy górny, c, d, e – dołki żebrowe, f – wyrostek kolczysty
Kręgi piersiowe wyróżniają się długimi, stromo pochylonymi wyrostkami kolczystymi. Dachówkowate ułożenie tych wyrostków ogranicza ruch prostowania kręgosłupa w tym odcinku. Na trzonach i wyrostkach poprzecznych kręgów piersiowych znajdują się powierzchnie stawowe do połączenia z żebrami. Kręgi lędźwiowe na przekroju poprzecznym mają kształt nerkowaty. Ich wyrostki kolczyste ustawione są w płaszczyźnie strzałkowej (pionowo), a ich wierzchołki skierowane są ku tyłowi. 10
u ty
Ryc. 7. Kręg lędźwiowy, widok z boku: a – trzon, b – wyrostki stawowe górne, c – wyrostek kolczysty, d – wyrostki stawowe dolne
Kość krzyżowa powstała przez zrośnięcie pięciu kręgów. Ma kształt stożka zwróconego wierzchołkiem ku dołowi. Jej przednia powierzchnia jest wklęsła, a tylna wypukła. Ślady zrośnięcia kręgów są widoczne w postaci grzebieni krzy żowych i otworów krzyżowych. Na bocznych częściach są powierzchnie stawowe (pow. uchowate) do połączenia z kośćmi biodrowymi.
Ryc. 8. Kość krzyżowa, widok z tyłu: a – kanał krzyżowy, b – powierzchnia uchowata, c – otwory krzyżowe, d – grzebień krzyżowy pośrodkowy
Kość guziczna powstała przez zrośnięcie szczątkowych kręgów, będących pozostałością kręgów ogonowych u zwierząt. 11
Bt s
W obrębie kręgosłupa występują wszystkie rodzaje połączeń kości. Kościo zrosty – kość krzyżowa i guziczna. Chrząstkozrosty występują w postaci 23 krążków międzykręgowych (dysków) łączących trzony kręgów. Pierwszy krążek jest między 2 i 3 kręgiem szyjnym, a ostatni – między 5 kręgiem lędźwiowym i kością krzyżową. Krążek międzykręgowy zbudowany jest z pierścienia włóknistego na obwodzie i położonego centralnie sprężystego i elastycznego jądra miażdżystego. Pierścień włóknisty zrasta się z trzonami sąsiednich kręgów, a jądro może się przesuwać w jego obrębie (w zależności od kierunku nacisku). Krążki pełnią bardzo ważną funkcję amortyzującą.
Ryc. 9. Krążek międzykręgowy, a – pierścień włóknisty, b –jądro miażdżyste
Więzozrosty występują w postaci więzadeł łączących wszystkie elementy kręgów: więzadła podłużne przednie i tylne (łączą trzony kręgów), więzadła żółte (łączą łuki kręgów), więzadła międzykolcowe i nadkolcowe (łączą wyrostki kolczyste), więzadła międzypoprzeczne (łączą wyrostki poprzeczne). Wyrostki stawowe górne i dolne sąsiadujących kręgów tworzą 23 pary stawów międzykręgowych. Ruchomość między dwoma sąsiadującymi kręgami nie jest duża, ale należy pamiętać o tym, że ta ruchomość sumuje się i w efekcie kręgosłup jako całość dysponuje dużymi możliwościami ruchowymi we wszystkich płaszczyznach. Ruchomość w poszczególnych odcinkach jest różna i zale ży głównie od ułożenia wyrostków stawowych. Najbardziej ruchome są odcinki lędźwiowy i szyjny. W odcinku piersiowym ruchomość jest ograniczona przez dachówkowate ułożenie wyrostków kolczystych i połączenie kręgów z żebrami (bardziej sztywna konstrukcja). Kręgosłup jest esowato wygięty w płaszczyźnie strzałkowej. Wygięcie do przodu nazywane jest lordozą, a ku tyłowi – kifozą. Występuje lordoza szyjna i lędźwiowa oraz kifoza piersiowa i krzyżowo-guziczna. Są to fizjologiczne (prawidłowe) krzywizny kręgosłupa. Zniekształcenia wielopłaszczyznowe nazywane są skoliozami i traktowane są jako wady postawy.
12
u ty
3. klt Klatka piersiowa wraz z kręgosłupem i czaszką tworzą kościec osiowy. Ochrania tak ważne narządy, jak serce i płuca, a jej funkcja ruchowa związana jest z mechaniką oddychania. W skład klatki piersiowej wchodzą: żebra, mostek i kręgi piersiowe. 12 par żeber dzieli się na: – 7 par żeber prawdziwych (mają połączenia swymi chrząstkami z mostkiem), – 5 par żeber rzekomych (nie mają połączenia z mostkiem). Żebra rzekome dzieli się na trzy pary żeber łukowych (tworzą swymi chrząstkami łuki żebrowe) oraz 2 pary żeber wolnych.
Ryc. 10. Budowa żebra: a – głowa żebra, b – szyjka, c – guzek, d – kąt żebra, e – trzon
Większość żeber (z wyjątkiem XI i XII) zbudowana jest z głowy, szyjki, guzka żebra i trzonu. Kostne części żeber prawdziwych i rzekomych przechodzą z przodu w części chrzęstne. Dzięki temu przednia ściana klatki piersiowej jest sprężysta i elastyczna.
Ryc. 11. Klatka piersiowa, widok z przodu: a – żebra prawdziwe, b – żebra łukowe, c – żebra wolne, d – chrzęstne części żeber, e – rękojeść mostka, f – trzon mostka, g – wyrostek mieczykowaty 13
Bt s
Mostek jest zbudowany z trzech części: rękojeści, trzonu i wyrostka mieczykowatego. Na rękojeści znajdują się parzyste wcięcia obojczykowe. Wcięcia do połączenia z żebrami są rozmieszczone na bocznych brzegach mostka. Pierwsza para żeber łączy się z rękojeścią mostka za pomocą chrząstkozrostu. Pozostałe żebra prawdziwe tworzą z mostkiem stawy mostkowo-żebrowe. Stawy te są wzmocnione więzadłami o przebiegu promienistym, tak, że na przedniej i tylnej powierzchni mostka powstają błony. Żebra od I do X łączą się z kręgosłupem dwoma stawami (stawy żebrowokręgowe), natomiast żebra XI i XII łączą się z nim tylko jednym stawem (staw głowy żebrowej). Przy oddychaniu odpowiednie mięśnie unoszą lub opuszczają żebra i mostek. Wówczas zwiększa się i zmniejsza objętość klatki piersiowej, a tym samym pojemność płuc.
4. c Budowa czaszki jest bardzo skomplikowana i jej omówienie przekracza zakres niniejszego opracowania. Ogólnie w czaszce wyróżnia się dwie części: mózgoczaszkę i trzewioczaszkę. W skład mózgoczaszki wchodzi: kość czołowa, potyliczna, klinowa, sitowa oraz parzyste kości skroniowe i ciemieniowe. Kości trzewioczaszki to: parzyste kości nosowe, łzowe, małżowiny nosowe dolne, kości jarzmowe, szczękowe i podniebienne oraz kości nieparzyste: lemiesz i żuchwa.
Ryc. 12. Czaszka, widok z boku: a – kość czołowa, b – kość ciemieniowa, c – kość skroniowa, d – kość potyliczna, e – kość jarzmowa, f – kość nosowa, g – kość szczękowa, h – żuchwa, i – kość klinowa 14
u ty
Łuska kości czołowej, położona frontalnie, jest mocnym elementem kostnym, wytrzymałym na uderzenia. Z kolei łuski kości skroniowych leżące na bocznych ścianach czaszki są cienkimi blaszkami kostnymi, mało odpornymi na urazy. Na łusce kości potylicznej znajdują się wyniosłości kostne służące do przyczepu mięśni grzbietu. Po obu stronach otworu wielkiego w kości potylicznej leżą kłykcie, na których są powierzchnie stawowe do połączenia z pierwszym kręgiem szyjnym (szczytowym). Większość kości czaszki łączy się ze sobą za pośrednictwem szwów, które z wiekiem ulegają skostnieniu. Jedyne połączenie stawowe w obrębie czaszki to parzyste stawy skroniowo-żuchwowe. Są to stawy dwupiętrowe stawy dwuosiowe z możliwością ruchu ślizgowego w przód i w tył, w których odbywają się ruchy unoszenia i opuszczania żuchwy, wysuwania i cofania oraz ruchy boczne. Do połączeń czaszki z kręgosłupem zalicza się nie tylko staw szczytowo-potyliczny, lecz również staw między pierwszym i drugim kręgiem szyjnym (staw szczytowo-obrotowy). W stawie szczytowo-potylicznym zachodzą ruchy głowy w płaszczyźnie strzałkowej oraz nieznaczne ruchy w płaszczyźnie czołowej. W stawie szczytowo-obrotowym zachodzi ruch śrubowy, tzn. ruchy obrotowe głowy połączone z jej obniżaniem. Ruchy głowy we wszystkich płaszczyznach zachodzą przy znacznym współudziale szyjnego odcinka kręgosłupa.
5. kńy gó W skład kończyny górnej wchodzą parzyste kości obręczy barkowej, kość ramienna, kości przedramienia i kości ręki. Obręcz barkowa jest utworzona przez obojczyk i łopatkę. Z przodu zamyka ją mostek, a z tyłu obręcz jest otwarta. Obojczyk ma esowato wygięty trzon, koniec mostkowy i koniec barkowy. Jest kością kruchą, łatwo ulegającą złamaniom.
Ryc. 13. Obojczyk prawy, widok z dołu: a – trzon, b – koniec barkowy, c – koniec mostkowy
Łopatka jest kością płaską, kształtu trójkątnego. Na powierzchni grzbietowej występuje grzebień, który przechodzi w wyrostek barkowy. Inny wyrostek – kru15
Bt s
czy, skierowany jest do przodu. Na łopatce są również doły: nadgrzebieniowy, podgrzebieniowy i podłopatkowy wypełnione mięśniami o tej samej nazwie. Na bocznym brzegu łopatki znajduje się panewka stawowa. Koniec mostkowy obojczyka łączy się z wcięciem na rękojeści mostka i powstaje staw obojczykowo-mostkowy. Między powierzchniami stawowymi jest krążek stawowy amortyzujący nacisk obojczyka na mostek.
Ryc. 14. Łopatka prawa, widok z tyłu: a – dół nadgrzebieniowy, b – wcięcie łopatki, c – wyrostek kruczy, d – wyrostek barkowy, e – grzebień łopatki, f – dół podgrzebieniowy, g – wydrążenie stawowe
Koniec barkowy obojczyka łączy się z wyrostkiem barkowym łopatki. Te elementy tworzą staw obojczykowo-barkowy. Wspomniane stawy są ze sobą sprzężone, tzn. ruchy obojczyka powodują równocześnie ruchy łopatki. Są to stawy trójosiowe (nieregularne). W płaszczyźnie czołowej obojczyk można unosić i obniżać, w płaszczyźnie poprzecznej – wysuwać i cofać, a w strzałkowej wykonywać ruchy skrętne. Kość ramienna jest typową kością długą, a więc ma trzon i dwa końce. Na końcu bliższym występuje głowa (powierzchnia stawowa) oraz guzki: większy i mniejszy będące miejscami przyczepów mięśni. Jest też szyjka anatomiczna i chirurgiczna. Od guzków odchodzą grzebienie. Na trzonie znajduje się guzowatość naramienna. Koniec dalszy ma nadkłykieć przyśrodkowy i boczny, główkę, bloczek oraz dół dziobiasty, dół promieniowy i dół łokciowy. Staw ramienny jest utworzony przez głowę kości ramiennej i wydrążenie stawowe na łopatce. Ten staw ochraniają głównie mięśnie, ponieważ zabezpieczenie więzadłowe jest słabe. Jest to staw kulisty wolny, trójosiowy, o dużej ruchomości. Głowa jest większa od panewki, a więc panewka nie ogranicza zakresu ruchów. Można wykonywać ruchy zginania i prostowania (płaszczyzna strzałkowa), odwodzenia i przywodzenia (płaszczyzna czołowa) i skręty ramie16
u ty
nia na zewnątrz i do wewnątrz (płaszczyzna poprzeczna). Ruchem złożonym ze zginania, prostowania, przywodzenia i odwodzenia jest obwodzenie (krążenie ramienia).
Ryc. 15. Kość ramienna prawa, widok z przodu: a – głowa, b – szyjka anatomiczna, c –guzek większy, d – guzek mniejszy, e – szyjka chirurgiczna, f – bruzda międzyguzkowa, g – grzebień guzka mniejszego, h – grzebień guzka większego, i – guzowatość naramienna, j – dół dziobiasty, k – dół promieniowy, l – bloczek kości ramieniowej, ł – główka kości ramieniowej
Kości przedramienia to kość łokciowa (po stronie małego palca) i kość promieniowa (po stronie kciuka). Na końcu bliższym kości łokciowej występują wyrostki: łokciowy i dziobiasty, dwie powierzchnie stawowe; jedna do połączenia z kością ramienną, druga do połączenia z kością promieniową oraz guzowatość. Koniec dalszy jest wykształcony w formie głowy. Kość promieniowa na końcu bliższym ma głowę (z powierzchniami stawowymi), szyjkę i guzowatość. Na końcu dalszym są powierzchnie do połączenia z kością łokciową i kośćmi nadgarstka. 17
Bt s
Ryc. 16. Kość łokciowa prawa, widok z przodu: a – wyrostek łokciowy, b – wyrostek dziobiasty, c – wcięcie bloczkowe, d – guzowatość, e – wcięcie promieniowe, f – głowa, g – wyrostek rylcowaty
Ryc. 17. Kość promieniowa prawa, widok z przodu: a – głowa, b – obwód stawowy, c – szyjka, d – guzowatość, e – wyrostek rylcowaty, f – wcięcie łokciowe, g –powierzchnia stawowa nadgarstkowa
Staw łokciowy jest stawem złożonym, ponieważ tworzą go trzy kości: ramienna, łokciowa i promieniowa. Wszystkie powierzchnie stawowe są do siebie dobrze dopasowane (kostne zabezpieczenie stawu). W stawie ramienno-łokciowym zachodzą ruchy zginania i prostowania, w stawie ramienno-promieniowym ruchy zginania i prostowania oraz odwracania i nawracania. W stawie promieniowo-łokciowym bliższym – ruchy odwracania i nawracania. W położeniu odwróconym (skręt na zewnątrz) kości przedramienia są w stosunku do siebie równoległe a w położeniu nawróconym (skręt do wewnątrz) kość promieniowa krzyżuje od przodu kość łokciową. Nasady dalsze kości przedramienia tworzą staw promieniowo-łokciowy dalszy, a ich trzony łączy błona międzykostna. 18
u ty
W skład ręki wchodzi 8 kości nadgarstka, 5 kości śródręcza i 14 kości palców.
Ryc. 18. Kości przedramienia i ręki lewej, powierzchnia grzbietowa: a – kość promieniowa, b – kość łokciowa, c – kość łódeczkowata, d – kość księżycowata, e – kość trójgraniasta, f – kość grochowata, g – kość czworoboczna większa, h – kość czworoboczna mniejsza, i – kość główkowata, j – kość haczykowata, k – kości śródręcza, l – paliczki bliższe, ł – paliczki środkowe, m – paliczki dalsze, n – staw nadgarstkowo-śródręczny kciuka
Kości nadgarstka są ułożone w dwóch szeregach (po cztery kości w każdym). W pierwszym szeregu kość łódeczkowata, księżycowata, trójgraniasta i grochowata. W drugim: kość czworoboczna większa, czworoboczna mniejsza, główkowata i haczykowata. Pierwszy szereg (z wyjątkiem kości grochowatej) tworzy powierzchnię stawową do połączenia z kością promieniową. Powstaje w ten sposób staw promieniowo-nadgarstkowy, w którym można wykonywać ruchy zginania grzbietowego i dłoniowego oraz odwodzenia i przywodzenia ręki. Ruchem wypadkowym jest obwodzenie. Kości nadgarstka łączą się między sobą stawami płaskimi. Drugi szereg kości nadgarstka łączy się stawowo z kośćmi śródręcza. Na uwagę zasługuje tu staw nadgarstkowo-śródręczny kciuka (siodełkowaty), ponieważ umożliwia on przeciwstawianie kciuka pozostałym palcom, a to z kolei umożliwia chwyt zamknięty, typowy tylko dla człowieka. Następnie kości śródręcza łączą się stawowo z kośćmi paliczków. Stawy śródręczno-paliczkowe II – V są dwuosiowe, 19
Bt s
natomiast staw śródręczno-paliczkowy I (z kciukiem) jest jednoosiowy. Palce od II do V mają trzy paliczki, a kciuk – dwa paliczki. Stawy międzypaliczkowe są jednoosiowe (zawiasowe).
6. kńy l W skład kończyny dolnej wchodzą kości obręczy miednicznej, kość udowa, kości podudzia i kości stopy. Obręcz miedniczna obustronnie składa się z kości miednicznej. Każda kość miedniczna składa się z trzech kości: biodrowej, łonowej i kulszowej. Ich trzony zrastają się w obrębie panewki.
Ryc. 19. Kość miedniczna prawa, widok z boku: a – talerz kości biodrowej, b – kolec biodrowy, c – panewka, d – guz kulszowy, e – kość łonowa
Charakterystycznym elementem kości biodrowej jest jej talerz. Na talerzu wyróżnia się grzebień zakończony z przodu i z tyłu kolcami biodrowymi, dół biodrowy (na powierzchni wewnętrznej) i kresy pośladkowe (na zewnątrz). Kość łonowa ma powierzchnię spojenia łonowego w miejscu, gdzie jej gałąź górna przechodzi w gałąź dolną. Na kości kulszowej występuje duży guz kulszowy. Z przodu miednicy kości łonowe łączą się za pośrednictwem chrząstki, tworząc spojenie łonowe (chrząstkozrost). Z tyłu zaś kość krzyżowa łączy się z kośćmi biodrowymi tworząc parzysty staw krzyżowo-biodrowy. Jest to staw płaski o bardzo małej ruchomości. W obrębie miednicy występują też więzozrosty, wśród których najbardziej znane jest więzadło pachwinowe (łączy kolec biodrowy z guzkiem łonowym). 20
u ty
Kość udowa jest najbardziej masywną kością organizmu ludzkiego. Jej trzon jest nieco wygięty do przodu. Koniec bliższy ma głowę, szyjkę oraz dwa krętarze: większy i mniejszy. Koniec dalszy jest wykształcony w formie kłykci kości udowej, na których są nadkłykcie. Z przodu, między kłykciami, znajduje się powierzchnia rzepkowa.
Ryc. 20. Kość udowa prawa, widok z przodu: a – głowa, b – szyjka, c – krętarz większy, d – krętarz mniejszy, e, f – kłykcie, g – powierzchnia rzepkowa
Staw biodrowy powstaje przez połączenie głowy kości udowej i głębokiej panewki na kości miednicznej. Wzmacniają go bardzo silne więzadła: biodrowo-udowe (uważane za najsilniejsze więzadło ustroju), łonowo udowe, kulszowo-udowe. Jest to staw kulisty panewkowy, w którym zachodzą ruchy: zginania i prostowania, odwodzenia i przywodzenia, skręty do wewnątrz i na zewnątrz oraz ruch wypadkowy – obwodzenie. Dwie kości podudzia (goleni) – piszczelowa i strzałkowa – są względem siebie nieruchome. Piszczel leży po stronie przyśrodkowej, a strzałka po stronie bocznej. Trzon kości piszczelowej ma wyraźnie zaznaczony brzeg przedni. Urazy są tutaj boleśnie odczuwane, ponieważ okostna leży tuż pod skórą. Koniec bliższy ma dwa kłykcie oraz dużą guzowatość piszczelową. Na końcu dalszym znajduje się kostka przyśrodkowa. Kość strzałkowa jest cienka (cała masa ciała spoczywa na kości piszczelowej). Składa się z trzech elementów: głowy, trzonu i kostki bocznej. 21
Bt s
Ryc. 21. Kość piszczelowa i strzałkowa prawa, widok z przodu: a – guzowatość piszczelowa, b – brzeg przedni kości piszczelowej, c – kostka przyśrodkowa, d – głowa strzałki, e – trzon strzałki, f – kostka boczna
Staw kolanowy jest największym stawem organizmu. Jest również stawem najbardziej podatnym na urazy, głównie z powodu typowo więzadłowego zabezpieczenia. Powierzchnie stawowe tworzą wypukłe kłykcie kości udowej i wklęsłe kłykcie kości piszczelowej. Rzepka – największa trzeszczka – jest włączona w ścięgno mięśnia czworogłowego uda. Wchodzi ona w skład stawu, przylegając do powierzchni między kłykciami kości udowej. Z wierzchołka rzepki schodzi więzadło do guzowatości kości piszczelowej. Między powierzchniami stawowymi znajdują się elementy dodatkowe – łąkotki: przyśrodkowa i boczna. Są to twory zbudowane z chrząstki włóknistej. Na przekroju poprzecznym łąkotka ma kształt klina zwróconego ostrzem do środka stawu. Łąkotka przyśrodkowa jest większa i ma kształt szerokiego sierpa (jest zrośnięta z torebką stawową). Łąkotka boczna jest bardziej zaokrąglona, kształtem zbliżona do podkowy. Łąkotki dzielą staw na dwa piętra. W górnym odbywają się ruchy zginania i prostowania a w dolnym, przy zgiętym kolanie – ruchy obrotowe. Łąkotki, jako twory elastyczne, zmieniają swój kształt przy ruchach zachodzących w stawie, przystosowując się do powierzchni kości. Jednocześnie przesuwają się z miejsc bardziej obciążonych, wypełniając wolne przestrzenie. Przy 22
u ty
prostowaniu stawu wysuwają się do przodu, przy zginaniu – do tyłu. Przy ruchach obrotowych jedna przesuwa się do przodu a druga do tyłu, zależnie od kierunku obrotu. Te przesunięcia sięgają 10 milimetrów. Zadaniem łąkotek jest lepsze dopasowanie powierzchni stawowych oraz amortyzowanie wstrząsów.
Ryc. 22. Staw kolanowy prawy, widok z góry: a – łąkotka przyśrodkowa, b – łąkotka boczna, c – więzadło poprzeczne, d – więzadło krzyżowe przednie, e – więzadło krzyżowe tylne, f – więzadło łąkotkowo-udowe tylne, g – guzowatość piszczelowa
Ryc. 23. Staw kolanowy prawy, widok z przodu: (odcięte ścięgno wraz z rzepką) a – więzadło poboczne strzałkowe, b – więzadło poboczne piszczelowe, c, d – więzadła krzyżowe, e – więzadło poprzeczne, f – więzadło rzepki, g – rzepka (odcięta)
Wewnątrz stawu występują więzadła krzyżowe. Więzadło krzyżowe przednie rozpoczyna się na kłykciu bocznym kości udowej i biegnie ku dołowi i środkowi do pola międzykłykciowego przedniego kości piszczelowej. Więzadło krzyżowe tylne biegnie od kłykcia przyśrodkowego kości udowej do pola międzykłykciowego tylnego. Podczas rotacji podudzia do wewnątrz więzadła te owijają się wokół siebie. Jedynie przy rotacji na zewnątrz odwijają się i nie są napięte. 23
Bt s
Innym więzadłem śródstawowym jest więzadło poprzeczne, łączące przednie rogi łąkotek. W jamie stawu kolanowego występują kaletki maziowe i ciała tłuszczowe. Torebkę stawową wzmacniają więzadła poboczne. Więzadło poboczne piszczelowe biegnie od nadkłykcia przyśrodkowego kości udowej do odpowiedniego kłykcia kości piszczelowej. Więzadło poboczne strzałowe rozpoczyna się na nadkłykciu bocznym kości udowej i kończy się na głowie strzałki. Ponieważ przyczepy więzadeł leżą do tyłu od osi poprzecznej stawu kolanowego, hamują one ruch prostowania. Kiedy kolano jest zgięte, więzadła poboczne nie są napięte i pozwalają na ruchy skrętne podudzia. Obecność tych więzadeł wyklucza ruchy odwodzenia i przywodzenia w stawie kolanowym. Tylna ściana torebki stawowej jest wzmocniona więzadłem podkolanowym skośnym i podkolanowym łukowatym. Staw kolanowy, który ma sprostać dużym obciążeniom i naciskom, narażony jest na poważne i częste urazy. Dochodzi do nich najczęściej przy wymuszaniu ruchów w płaszczyźnie czołowej i nadmiernych rotacjach. W skład stopy wchodzi: 7 kości stępu, 5 kości śródstopia i 14 kości palców. Kości stępu są ułożone piętrowo: u góry leży kość skokowa, pod nią mieści się kość piętowa z charakterystycznym guzem piętowym. Do przodu od nich układają się kości: łódkowata, sześcienna i trzy kości klinowate.
Ryc. 24. Kości prawej stopy, widok z góry: a – kość skokowa, b – kość piętowa, c – kość sześcienna, d – kość łódkowata, e, f, g – kości klinowate, h – śródstopie, i – kości palców 24
u ty
Stopa łączy się z podudziem za pomocą stawu skokowo-goleniowego (staw skokowy górny). Bloczek kości skokowej łączy się z wcięciem ograniczonym kostką przyśrodkową i boczną. Jest to typowy staw zawiasowy, w którym zachodzą ruchy zginania podeszwowego i grzbietowego stopy (czyli prostowania stopy). Przy zginaniu palce stopy kierują się w dół, a przy prostowaniu – ku górze. Staw wzmacniają więzadła biegnące od obu kostek do kości stępu. Pozostałe ruchy stopy zachodzą w stawie skokowym dolnym (skokowo-piętowo- łódkowym). Przywodzenie występuje równocześnie z ruchem odwracania (unoszenie brzegu przyśrodkowego stopy) i zgięciem podeszwowym, a odwodzenie z ruchem nawracania (unoszenie brzegu bocznego) i zgięciem grzbietowym. Inne połączenia w obrębie stopy to stawy między sąsiadującymi kośćmi stępu, stawy stępowo-śródstopne, śródstopno-paliczkowe i stawy międzypaliczkowe. wyl ty
Aby stopa dobrze pełniła funkcję podporową, lokomocyjną i amortyzującą, musi być prawidłowo wysklepiona. Stopa powinna mieć trzy punkty podparcia, czyli: guz piętowy, głowę I kości śródstopia i głowę IV lub V kości śródstopia. Wysklepienie podłużne i poprzeczne stopy jest podtrzymywane przez liczne więzadła i mięśnie, których ścięgna kończą się na stronie podeszwowej stopy.
25
iii. u śy Opracował Bartłomiej Sokołowski
1. wś t Układ mięśniowy jest dynamiczną (czynną) częścią aparatu ruchu. Masa mięśni stanowi około 40% masy całego ciała. Mięśnie szkieletowe są zbudowane z tkanki mięśniowej poprzecznie prążkowanej, której włókna kurczą się pod wpływem impulsów nerwowych, zależnie od naszej woli. Włókna mięśniowe zbudowane są m.in. z włókienek mięśniowych (miofibryli), które są elementami kurczliwymi. Włókna mięśni szkieletowych są zgrupowane w pierwotne pęczki mięśniowe. Włókna pęczka pierwotnego są zespolone przez tkankę łączną, zwaną śródmięsną, z kolei poszczególne pęczki mięśniowe wiąże omięsna wewnętrzna, a grubsze przegrody tworzy omięsna zewnętrzna. W ten sposób powstają coraz większe jednostki strukturalne tworzące mięsień, który jest jeszcze otoczony przez warstwę tkanki łącznej – namięsną. Większość mięśni pokrywa jeszcze bardziej zewnętrznie położona powięź.
Ryc. 25. Budowa mikroskopowa mięśnia: a – namięsna, b – śródmięsna, c – omięsna, d – włókno nerwowe 26
u śy
Wspólną cechą mięśni szkieletowych są dwa elementy strukturalne: brzusiec, zbudowany z włókien mięśniowych i ścięgno – twór włóknisty występujący na jednym końcu mięśnia lub na obu. Ścięgna są zbudowane z tkanki łącznej włóknistej, ubogiej w naczynia krwionośne, lecz bogatej we włókna kolagenowe. Mogą się one rozciągać do 4% swojej pierwotnej długości. Zazwyczaj mają kształt walcowaty, ale czasem przyjmują postać szerokiej błony zwanej rozcięgnem. Mięśnie mogą pracować w sposób dynamiczny, kiedy zmienia się długość mięśnia lub statycznie – wówczas nie zmienia się długość, ale wzrasta napięcie. Mięśnie zgodnego działania określa się jako synergistyczne, a mięśnie o przeciwnym działaniu jako antagonistyczne. Każdy mięsień ma co najmniej jeden przyczep początkowy i końcowy. Za przyczep początkowy uważa się ten, który jest położony bliżej czaszki (na kończynach) lub bliżej płaszczyzny pośrodkowej (na tułowiu). Analizując pracę mięśnia należy ustalić, który z jego przyczepów jest nieruchomy. W zależności od tego albo przyczep końcowy zbliża się do początkowego, albo początkowy do końcowego. W niektórych sytuacjach obydwa przyczepy zbliżają się do siebie równocześnie. Działanie mięśnia na staw uzależnione jest od jego położenia w stosunku do osi stawu. Przykład: mięsień leżący do przodu od osi poprzecznej stawu biodrowego kurcząc się powoduje ruch zginania w tym stawie, a kiedy leży z tyłu tej osi, powoduje ruch prostowania. Jeśli mięsień leży z boku osi strzałkowej stawu biodrowego – jest odwodzicielem uda, a jeśli leży przyśrodkowo – przywodzicielem. Mięsień biegnący skośnie w stosunku do osi pionowej skręca udo do wewnątrz lub na zewnątrz. Antagonizm może występować w obrębie jednego mięśnia, jeżeli jego włókna biegną w różnych kierunkach w stosunku do osi stawu. Taki mięsień określa się jako wieloaktonowy (wieloczynnościowy). Mięśniom w pracy pomagają urządzenia pomocnicze: powięzie, trzeszczki, bloczki, troczki, pochewki ścięgniste. Poniżej zostaną opisane wybrane mięśnie podzielone na zasadzie topograficznej na: mięśnie grzbietu, klatki piersiowej, brzucha, głowy, szyi, kończyny górnej i dolnej.
2. mś gbt Mięsień czworoboczny leży powierzchownie w górnej części grzbietu i karku. Nazywany jest też mięśniem kapturowym. Rozpoczyna się na kości potylicznej i wyrostkach kolczystych kręgów szyjnych i piersiowych. Włókna górne biegną skośnie w dół przyczepiając się do końca barkowego obojczyka, część środkowa kończy się na wyrostku barkowym, a włókna dolne kierują się skośnie w górę – do grzebienia łopatki. 27
Bt s
C z y n n o ś ć. Jest to typowy mięsień wieloaktonowy, którego grupy czynnościowe mogą działać niezależnie od siebie, a także mogą z sobą współpracować. Część górna unosi barki, a przy ustalonych barkach prostuje głowę. Część środkowa zbliża łopatki do kręgosłupa. Akton dolny obniża barki.
Mięsień najszerszy grzbietu ma największą powierzchnię ze wszystkich mięśni. Obejmuje dolną część grzbietu i boczną powierzchnię klatki piersiowej. Rozpoczyna się szerokim przyczepem na kości krzyżowej, grzebieniu biodrowym oraz na wyrostkach kolczystych kręgów lędźwiowych i sześciu dolnych kręgów piersiowych. Następnie włókna mięśniowe przylegają do bocznych części żeber i kierują się zbieżnie do dołu pachowego, kończąc się na guzku mniejszym kości ramiennej. C z y n n o ś ć. Prostuje ramię, przywodzi je, i obraca do wewnątrz. Przy ustalonych ramionach unosi tułów (np. przy podciąganiu się na drążku).
Ryc. 26. Miesień czworoboczny grzbietu prawy i lewy
Ryc. 27. Mięsień najszerszy grzbietu prawy i lewy
Właściwą mięśniówkę grzbietu stanowią mięśnie warstwy głębokiej, leżące po obu stronach kręgosłupa na przestrzeni od miednicy do czaszki. Mięśnie te pełnią wspólnie funkcję prostowników kręgosłupa, jak również biorą udział we wszystkich ruchach tułowia z wyjątkiem zginania. Najgłębszą warstwę stanowią mięśnie o przebiegu poprzeczno-kolcowym. Są ważnymi mięśniami posturalnymi, czyli utrzymującymi pionową postawę ciała. Przyjmuje się, że siła mięśni głębokich grzbietu jest najlepszym wykładnikiem rozwoju całego układu mięśniowego danego osobnika. 28
u śy
Mięsień krzyżowo-grzbietowy jest jednym z mięśni warstwy głębokiej. Rozpoczyna się na kości krzyżowej, wyrostkach kolczystych kręgów lędźwiowych, dolnych piersiowych i na grzebieniach biodrowych. W okolicy lędźwiowej mięsień rozdziela się na dwa pasma: mięsień biodrowo-żebrowy, który dochodzi do kręgów szyjnych i mięsień najdłuższy, sięgający kości potylicznej. C z y n n o ś ć. Przy obustronnym skurczu prostuje kręgosłup, utrzymuje go w równowadze – napina się przy każdym kroku. Przy skurczu jednostronnym – zgina bocznie.
3. mś lt Mięsień piersiowy większy jest szerokim mięśniem położonym najbardziej powierzchownie, w przedniej części klatki piersiowej. Rozpoczyna się na mostkowej części obojczyka, przedniej powierzchni mostka i na pochewce mięśnia prostego brzucha. Włókna mięśniowe biegną zbieżnie i kończą się na grzebieniu guzka większego kości ramiennej. C z y n n o ś ć. Skurcz wszystkich włókien powoduje przodozgięcie, przywodzenie oraz skręcanie ramienia do wewnątrz. Kiedy kończyny są uniesione i ustalone, wówczas mięśnie piersiowe większe dźwigają tułów (wspólnie z najszerszym grzbietu). W tej pozycji działają również – jako ważne – mięśnie pomocnicze wdechowe.
Ryc. 28. Miesień piersiowy większy prawy i lewy
Ryc. 29. Mięsień zębaty przedni prawy, widok z przodu
Mięsień piersiowy mniejszy jest trójkątnym mięśniem przykrytym przez mięsień piersiowy większy. Przyczepia się na żebrach od drugiego do piątego i kończy się na wyrostku kruczym łopatki. C z y n n o ś ć. Obniża pas barkowy, wysuwa go do przodu i pociąga przyśrodkowo. Przy ustalonym barku unosi żebra (pomocniczy wdechowy). 29
Bt s
Mięsień zębaty przedni leży na bocznej ścianie klatki piersiowej i jest jednym z największych mięśni ciała. Rozpoczyna się dziesięcioma zębami na dziewięciu górnych żebrach. Włókna mięśniowe biegną do tyłu, wchodzą pod łopatkę i kończą się na jej brzegu przyśrodkowym. C z y n n o ś ć. Część górna tego mięśnia pociąga bark do przodu. Część dolna działa antagonistycznie, tzn. obniża bark i obraca łopatkę. Wówczas panewka stawowa łopatki kieruje się ku górze, co umożliwia odwodzenie ramienia ponad poziom. Mięsień powoduje przyleganie łopatki do żeber. Mięśnie głębokie klatki piersiowej wzmacniają jej ściany i pełnią ważną funkcję przy ruchach oddechowych. Mięśnie międzyżebrowe zewnętrzne i wewnętrzne wypełniają przestrzenie międzyżebrowe, łącząc brzegi sąsiednich żeber. Mięśnie leżące zewnętrznie unoszą żebra, są więc mięśniami wdechowymi, a leżące wewnętrznie – obniża ją żebra, są więc wydechowe. Przepona jest płaskim i szerokim mięśniem oddzielającym jamę brzuszną od
jamy klatki piersiowej. Charakteryzuje się nietypową budową, jako że jej część środkowa jest ścięgnista, a na zewnątrz biegną promieniście włókna mięśniowe. Przepona uwypukla się w kierunku klatki piersiowej, a środek ścięgnisty jest nieco wgłębiony (spoczywa na nim serce).
Ryc. 30. Przepona, widok z przodu
Przepona przyczepia się do górnych kręgów lędźwiowych, do chrząstek żeber od siódmego do dwunastego oraz do wyrostka mieczykowatego mostka. 30
u śy
C z y n n o ś ć. Przepona jest głównym mięśniem wdechowym. Podczas skurczu spłaszcza się i opada w dół – wówczas powiększa się jama klatki piersiowej, ciśnienie spada i powietrze jest zasysane do dróg oddechowych. Podczas wydechu przepona biernie wraca do pozycji wyjściowej. Podobnie do mięśni brzucha przepona należy do mięśni tłoczni brzusznej.
4. mś bh Mięśnie brzucha stanowią jedyną ochronę dla narządów trzewnych jamy brzusznej. Są grupą antagonistyczną w stosunku do mięśnia prostownika grzbietu. Mięsień prosty brzucha rozpoczyna się na chrzęstnych częściach żeber – od piątego do siódmego i na wyrostku mieczykowatym. Stąd mięsień kieruje się ku dołowi i jest podzielony trzema lub czterema smugami ścięgnistymi. Przyczep końcowy znajduje się na spojeniu łonowym i kości łonowej. Mięsień objęty jest pochewką ścięgnistą, utworzoną przez rozcięgna innych mięśni brzucha.
Ryc. 31. Mięśnie brzucha: a – prosty, b – poprzeczny, c – kresa biała, d – pochewka mięśnia prostego brzucha
Ryc. 32. Mięsień skośny zewnętrzny brzucha prawy 31
Bt s
C z y n n o ś ć. Mięsień ten zgina tułów do przodu, a przy ustalonym tułowiu unosi miednicę. Pociągając żebra w dół działa jako mięsień pomocniczy wydechowy.
Mięsień skośny zewnętrzny brzucha rozpoczyna się na ośmiu dolnych żebrach. Włókna mięśniowe kierują się skośnie do przodu i ku dołowi, przechodząc w rozcięgno. Rozcięgna prawej i lewej strony krzyżują się z sobą w linii pośrodkowej tworząc kresę białą. Dolne włókna kończą się na grzebieniu biodrowym. C z y n n o ś ć. Obustronny skurcz mięśnia skośnego zewnętrznego powoduje zgięcie kręgosłupa w przód i obniżanie żeber (wydech). Przy ustalonej klatce piersiowej dźwiga on miednicę. Skurcz jednostronny powoduje skrętoskłon tułowia w stronę przeciwną do tej, po której pracuje mięsień. Jest mięśniem pomocniczym wydechowym. Mięsień skośny wewnętrzny brzucha charakteryzuje się przeciwnym kierunkiem przebiegu włókien niż mięsień skośny zewnętrzny, który go przykrywa. Rozpoczyna się na powięzi piersiowo-grzbietowej, grzebieniu biodrowym i więzadle pachwinowym. Przyczep końcowy jest na czterech ostatnich żebrach i na kresie białej. C z y n n o ś ć. Praca obustronna jest taka sama jak mięśnia skośnego zewnętrznego. Skurcz jednostronny powoduje skrętoskłon tułowia w tę samą stronę. Jest mięśniem pomocniczym wydechowym. Mięsień poprzeczny brzucha leży pod mięśniem skośnym wewnętrznym, na otrzewnej wyścielonej powięzią. Jest mięśniem pomocniczym wydechowym i głównym mięśniem biorącym udział w wytwarzaniu tzw. tłoczni brzusznej. Tłocznia brzuszna powstaje podczas wzrostu ciśnienia w jamie brzusznej, czyli podczas jednoczesnego skurczu mięśni powłok brzucha. Jest najskuteczniejsza, gdy przepona zostaje zatrzymana w swym dolnym położeniu. Pomaga przy defekacji i oddawaniu moczu.
5. mś gy Mięśnie głowy dzielą się na: – mięśnie mimiczne: większość tych mięśni przyczepia się do skóry lub błony śluzowej. Kurcząc się zmieniają wyraz twarzy. Grupują się w okolicy sklepienia czaszki, szpary powiek, szpary ust, nozdrzy oraz małżowiny usznej. Występują tu m.in. mięśnie: okrężny oka, marszczący brwi, okrężny ust, śmiechowy, policzkowy. 32
u śy
– – – –
mięśnie układu żucia (m.in. żwacz i skroniowy), mięśnie gałkoruchowe, mięśnie języka, mięśnie górnej części gardła.
6. mś y Mięsień mostkowo-obojczykowo-sutkowy odchodzi od rękojeści mostka, końca mostkowego obojczyka i kończy się na wyrostku sutkowym kości skroniowej. C z y n n o ś ć. Przy skurczu jednostronnym mięsień zgina głowę bocznie i obraca w stronę przeciwną. Przy ustalonej głowie działa jako pomocniczy wdechowy, unosząc mostek.
Ryc. 33. Mięsień mostkowo-obojczykowo-sutkowy lewy
Mięśnie warstwy środkowej szyi mają za zadanie ustalenie kości gnykowej (mięśnie nadgnykowe i podgnykowe). Nie powodują ruchów w stawach. Należą tu również zmienne mięśnie pochyłe, które przyczepiając się do górnych żeber – unoszą je. Mięśnie warstwy głębokiej szyi przyczepiają się bezpośrednio do kręgów szyjnych. Mięśnie długi głowy i szyi zginają kręgosłup szyjny i głowę do przodu i w stronę boczną.
33
Bt s
7. mś ńyy gó 7.1. mś by b
Mięsień naramienny leży powierzchownie, ma kształt trójkątny i pełni ważną funkcję ochronną w stosunku do stawu ramiennego. Pole przyczepu początkowego obejmuje koniec barkowy obojczyka, wyrostek barkowy łopatki i grzebień łopatki. Włókna mięśniowe biegną ponad stawem ramiennym zbieżnie w dół i kończą się silnym ścięgnem w połowie trzonu kości ramiennej. C z y n n o ś ć. Jest to typowy mięsień wieloaktonowy, ponieważ włókna poszczególnych grup czynnościowych krzyżują się z trzema osiami stawu ramiennego. Część obojczykowa obraca ramię do wewnątrz, przywodzi i powodu je przodozgięcie, a część grzebieniowa obraca ramię na zewnątrz, przywodzi i powoduje tyłozgięcie. Część barkowa przy współudziale dwóch poprzednich odwodzi ramię. Mięsień nadgrzebieniowy i podgrzebieniowy wypełniają odpowiednie doły łopatki. Kończą się na guzku większym kości ramiennej. C z y n n o ś ć. Mięsień nadgrzebieniowy odwodzi ramię. Mięsień podgrzebieniowy skręca ramię na zewnątrz i pomaga przy zginaniu.
Ryc. 34. Mięsień naramienny prawy
Ryc. 35. Mięsień nadgrzebieniowy (a), mięsień podgrzebieniowy (b) prawe
Mięsień obły mniejszy przyczepia się na brzegu bocznym łopatki i kończy się na guzku większym kości ramiennej. C z y n n o ś ć. Obraca kość ramienną na zewnątrz. Mięsień obły większy jest rozpięty między dolnym kątem łopatki a guzkiem mniejszym kości ramiennej. 34
u śy
C z y n n o ś ć. Współdziała z mięśniem najszerszym grzbietu, a więc obniża podniesione ramię, przywodzi je do tyłu i skręca do wewnątrz.
Mięsień podłopatkowy wypełnia powierzchnię żebrową łopatki i kończy się również na guzku mniejszym. C z y n n o ś ć. Obraca ramię do wewnątrz i przywodzi.
Ryc. 36. Mięsień podłopatkowy prawy
7.2. mś
Mięsień dwugłowy ramienia leży w grupie przedniej i ma dwa przyczepy początkowe. Głowa długa rozpoczyna się na guzku nadpanewkowym łopatki, a głowa krótka – na wyrostku kruczym łopatki. W dalszym przebiegu obie głowy łączą się, wytwarzając wrzecionowaty brzusiec i kończą się na guzowatości kości promieniowej. C z y n n o ś ć. Ten mięsień działa zarówno na staw ramienny, jak i na staw łokciowy. W stawie ramiennym głowa długa odwodzi ramię, a głowa krótka ramię przywodzi; kurcząc się wspólnie zginają ramię. Działanie na staw łokciowy polega na silnym odwracaniu przedramienia i zginaniu. Mięsień kruczo-ramienny przyczepia się do wyrostka kruczego łopatki i do trzonu kości ramiennej. C z y n n o ś ć. Zgina, przywodzi ramię. Skręca ramię do wewnątrz lub na zewnątrz w zależności od położenia ramienia. Mięsień ramienny leży pod mięśniem dwugłowym. Rozpoczyna się na trzonie kości ramiennej a przyczep końcowy ma na guzowatości kości łokciowej. C z y n n o ś ć. Silnie zgina staw łokciowy niezależnie od położenia wyjściowego. 35
Bt s
Mięsień trójgłowy ramienia zajmuje całą powierzchnię tylną ramienia. Ma trzy przyczepy początkowe: głowa długa rozpoczyna się na guzku podpanewkowym łopatki, głowy boczna i przyśrodkowa – na tylnej powierzchni trzonu kości ramiennej. Włókna mięśniowe przechodzą w silne, płaskie ścięgno przyczepiające się na wyrostku łokciowym kości łokciowej. C z y n n o ś ć. Głowa długa jest silnym prostownikiem ramienia w stawie ramiennym i silnym przywodzicielem. Wszystkie trzy głowy powodują ruch prostowania w stawie łokciowym.
Ryc. 37. Mięsień dwugłowy (a), mięsień kruczo-ramienny (b) prawe
Ryc. 38. Mięsień ramienny prawy
Ryc. 39. Mięsień trójgłowy ramienia prawy 36
u śy
7.3. mś
Mięśnie przedramienia dzielą się na trzy grupy: przednią, boczną i tylną. Większość z nich ma krótkie brzuśce, które w połowie przedramienia przechodzą w długie ścięgna, przytrzymywane w okolicy nadgarstka przez troczki. Wiele ścięgien końcowych tych mięśni ślizga się w pochewkach ścięgnistych. Kciuk jest obsługiwany przez oddzielne mięśnie. Mięśnie grupy przedniej zginają rękę w stawie promieniowo-nadgarstkowym. Te z nich, które dochodzą do paliczków, zginają również palce. Mięśnie grupy bocznej i tylnej są prostownikami ręki i palców. Mięśnie o skośnym przebiegu powodują ruchy nawracania lub odwracania przedramienia. Przedstawicielem grupy przedniej jest mięsień zginacz powierzchowny palców. Rozpoczyna się na nadkłykciu przyśrodkowym kości ramiennej, wyrostku dziobiastym kości łokciowej i kości promieniowej. Dalej mięsień wytwarza cztery brzuśce, które przechodzą w długie ścięgna końcowe, przyczepiające się na paliczkach środkowych (palce II–V). C z y n n o ś ć. Silnie zgina rękę i palce. Przywodzi palce do palca środkowego. Słabo zgina staw łokciowy. Grupę boczną reprezentuje mięsień ramienno-promieniowy. Rozpoczyna się na bocznym brzegu trzonu kości ramiennej i kończy się długim ścięgnem powyżej wyrostka rylcowatego kości promieniowej. C z y n n o ś ć. Jest to silny zginacz przedramienia. Powoduje też ruchy nawracania lub odwracania przedramienia (w zależności od wyjściowego położenia). W grupie tylnej występuje m.in. mięsień prostownik palców. Rozpoczyna się na nadkłykciu bocznym kości ramiennej i powięzi przedramienia. Cztery brzuśce przechodzą w długie ścięgna kończące się na podstawach dalszych paliczków (II–V). C z y n n o ś ć. Jest to najsilniejszy prostownik ręki. Prostuje też palce i odwodzi je. 7.4. mś
Są to krótkie mięśnie tworzące tzw. kłąb kciuka, kłąb palca małego oraz mięśnie leżące na powierzchni dłoniowej kości śródręcza. Grzbietowa powierzchnia ręki jest pozbawiona mięśni (są tu tylko ścięgna mięśni prostowników). Do mięśni ręki należą m.in.: mięsień zginacz krótki kciuka, mięsień odwodziciel krótki kciuka, mięsień przeciwstawiacz kciuka, mięsień odwodziciel palca małego, mięśnie glistowate i międzykostne. 37
Bt s
8. mś ńyy l 8.1. mś by b
Zalicza się do nich mięśnie z grupy przedniej i grupy tylnej mięśni poło żonych grzbietowo oraz grupę mięśni leżących wewnątrz miednicy. Wszystkie rozpoczynają się na miednicy, a kończą na kości udowej.
Mięsień biodrowo-lędźwiowy leży wewnątrz miednicy ku przodowi od talerza biodrowego. Dzieli się na 3 części: mięsień lędźwiowy większy, mięsień lędźwiowy mniejszy i mięsień biodrowy. Rozpoczyna się w dole biodrowym talerza kości biodrowej i na kręgach lędźwiowych. Przyczep końcowy ma miejsce na krętarzu mniejszym kości udowej. C z y n n o ś ć. Silnie zgina staw biodrowy, przywodzi udo i skręca na zewnątrz.
Ryc. 40. a – mięsień biodrowy, b – mięśnie lędźwiowe prawe, widok z przodu
Ryc. 41. a – mięsień pośladkowy wielki, b – naprężacz powięzi szerokiej prawe, widok z tyłu
Mięsień pośladkowy wielki jest dużym i grubym mięśniem o dużym przekroju fizjologicznym. Odchodzi od tylnej powierzchni talerza biodrowego, kości krzyżowej i guzicznej. Część włókien kończy się na guzowatości pośladkowej kości udowej, a część przechodzi w pasmo biodrowo-piszczelowe. Powięź ta przyczepia się do kłykcia bocznego kości piszczelowej. C z y n n o ś ć. Jest to najsilniejszy prostownik stawu biodrowego. Oprócz tego silnie skręca udo na zewnątrz. Poprzez przyczep na powięzi szerokiej uda prostuje kolano. 38
u śy
Ryc. 42. Mięsień pośladkowy średni prawy
Mięśnie pośladkowe średni i mały leżą pod pośladkowym wielkim. Rozpoczynają się na zewnętrznej powierzchni talerza biodrowego, a kończą się na krętarzu większym kości udowej. C z y n n o ś ć. Mięśnie te silnie odwodzą udo. Włókna przednie powodują zginanie i skręcanie uda do wewnątrz, a włókna tylne prostują udo i skręcają na zewnątrz. 8.2. mś
Mięsień czworogłowy uda jest dużym mięśniem leżącym w grupie przedniej. Ma jeden brzusiec, który dzieli się na cztery głowy z oddzielnymi przyczepami początkowymi i wspólnym przyczepem końcowym. Mięsień prosty uda, czyli głowa przednia, rozpoczyna się na kolcu biodrowym przednim dolnym. Mięsień obszerny boczny, czyli głowa boczna, odchodzi od okolicy krętarza większego i kresy chropawej kości udowej. Mięsień obszerny przyśrodkowy, czyli głowa przyśrodkowa, odchodzi od tylnej powierzchni trzonu kości udowej. Mięsień obszerny pośredni, czyli głowa pośrednia, leży pod głową przednią, na trzonie kości udowej. Wszystkie te głowy łączą się we wspólne ścięgno końcowe, przyczepiające się na brzegach rzepki. To ścięgno przechodzi dalej w więzadło rzepki, które kończy się na guzowatości kości piszczelowej. C z y n n o ś ć. Głowa przednia jest mięśniem dwustawowym; jest to silny zginacz stawu biodrowego. Wszystkie głowy działają na staw kolanowy, jako najsilniejszy – prostownik, a to działanie jest najsilniejsze przy wyprostowanym stawie biodrowym. 39
Bt s
Ryc. 43. Mięsień czworogłowy uda prawy: a – mięsień prosty uda (odcięty), b – mięsień obszerny boczny, c – mięsień obszerny pośredni, d – mięsień obszerny przyśrodkowy
Ryc. 44. Mięsień krawiecki prawy (najdłuższy uda)
Mięsień krawiecki jest najdłuższym mięśniem występującym u człowieka. Rozpoczyna się na przedniej powierzchni kości biodrowej, po czym kieruje się skośnie w dół, owija się wokół kłykcia przyśrodkowego kości udowej i kończy się na kości piszczelowej, przyśrodkowo od jej guzowatości. Jego ścięgno końcowe wchodzi w skład tzw. gęsiej stopki. C z y n n o ś ć. Jest to zginacz stawu biodrowego i kolanowego. Oprócz tego odwodzi i odwraca udo. Przy zgiętym stawie kolanowym obraca podudzie do wewnątrz. Grupę tylną uda (kulszowo-goleniową) tworzą trzy mięśnie. Mięsień półścięgnisty – należy do tylnej grupy mięśni uda. Rozpoczyna się na guzie kulszowym, w połowie uda przechodzi w długie ścięgno kończące się na kości piszczelowej obok mięśnia krawieckiego. Ścięgno to również wytwarza gęsią stopkę. Mięsień półbłoniasty – ma podobny przebieg do mięśnia półścięgnistego. Jego ścięgno końcowe przyczepia się do kłykcia przyśrodkowego kości piszczelowej. C z y n n o ś ć. Oba te mięśnie zginają staw kolanowy i skręcają podudzie do wewnątrz (przy zgiętym stawie). W stawie biodrowym są prostownikami. 40
u śy
Mięsień dwugłowy uda ma dwa oddzielne przyczepy początkowe. Głowa długa odchodzi od guza kulszowego, a głowa krótka – od kresy chropawej kości udowej. Wspólne, silne ścięgno końcowe przyczepia się na głowie strzałki. C z y n n o ś ć. Głowa długa w stawie biodrowym prostuje udo oraz słabo je przywodzi. Obie głowy działając na staw kolanowy silnie zginają podudzie i obracają na zewnątrz (przy zgiętym stawie).
Ryc. 45. Mięsień półścięgnisty prawy, widok z tyłu
Ryc. 46. Mięsień dwugłowy uda prawy, widok z tyłu
Mięsień smukły jest mięśniem dwustawowym, rozpoczynającym się na kości łonowej i gałęzi kości kulszowej (grupa przyśrodkowa). Ścięgno końcowe owija się wokół bloczka utworzonego przez kłykieć przyśrodkowy kości udowej i przyczepia się przyśrodkowo od guzowatości kości piszczelowej. Wspólnie ze ścięgnami mięśnia krawieckiego i mięśnia półścięgnistego wytwarza gęsią stopkę. C z y n n o ś ć. Przywodzi udo, nieco je prostuje i skręca na zewnątrz. W stawie kolanowym zgina podudzie i obraca je do wewnątrz. Mięsień grzebieniowy rozpoczyna się na kości łonowej, a przyczep końcowy ma na kości udowej, poniżej krętarza mniejszego. Czynność. Przywodzi udo, zgina i skręca je na zewnątrz. Mięśnie przywodziciel długi i krótki zaczynają się na kości łonowej i kończą się na kresie chropawej kości udowej. C z y n n o ś ć. Przywodzą udo i skręcają na zewnątrz. Mięsień przywodziciel wielki rozpoczyna się na kości łonowej i gałęzi kości kulszowej i guzie kulszowym. Stąd jego włókna zmierzają rozbieżnie do długiej 41
Bt s
linii przyczepu końcowego, sięgającej od połowy trzonu kości udowej do kłykcia przyśrodkowego. C z y n n o ś ć. Jest to najsilniejszy przywodziciel stawu biodrowego. Jest również silnym prostownikiem uda.
Ryc. 47. Mięsień przywodziciel wielki prawy, widok z przodu
Ryc. 48. a – mięsień grzebieniowy, b – mięsień przywodziciel krótki, c – mięsień smukły – prawe, widok z przodu
8.3. mś
Mięsień piszczelowy przedni rozpoczyna się na kłykciu bocznym kości piszczelowej. Brzusiec mięśnia w połowie goleni przechodzi w długie i mocne ścięgno, które kieruje się na stronę podeszwową stopy (przyśrodkowo). Przyczep końcowy jest na kości klinowatej przyśrodkowej i podstawie I kości śródstopia. C z y n n o ś ć. Silnie zgina grzbietowo stopę. Oprócz tego przywodzi i odwraca stopę. Przeciwdziała powstawaniu płaskostopia. Mięsień prostownik długi palców odchodzi od kłykcia bocznego piszczeli 42
Ryc. 49. a – mięsień piszczelowy przedni, b – mięsień prostownik długi – prawe, widok z przodu
u śy
i głowy strzałki. Długie ścięgno końcowe dzieli się na cztery odnogi dochodzące do palców od II do V. C z y n n o ś ć. Zgina grzbietowo palce i stopę. Przy unieruchomionej stopie zbliża podudzie do stopy (wspólnie z mięśniem piszczelowym przednim).
Mięsień prostownik długi palucha leży pod opisanymi uprzednio mięśniami. Rozpoczyna się na środkowej części kości strzałkowej i kończy się na dalszym paliczku palucha. Czynność. Silnie prostuje paluch, zgina grzbietowo stopę. Mięsień strzałkowy długi ma przyczep początkowy na kłykciu bocznym piszczeli i głowie strzałki. Długie ścięgno owija się wokół kostki bocznej, przechodzi na stronę podeszwową stopy i kończy się obok mięśnia piszczelowego przedniego na kości klinowatej przyśrodkowej i I kości śródstopia. C z y n n o ś ć. Unosi brzeg boczny, odwodzi i zgina podeszwowo stopę. Przeciwdziała płaskostopiu. Mięsień strzałkowy krótki odchodzi od bocznej powierzchni strzałki w połowie jej długości. Ścięgno końcowe również owija się wokół kostki bocznej i kończy się na V kości śródstopia. C z y n n o ś ć. Działa identycznie jak mięsień poprzedni, ale znacznie słabiej.
Ryc. 50. Mięśnie strzałkowe prawe, widok z boku: a – mięsień strzałkowy długi, b – mięsień strzałkowy krótki 43
Bt s
Mięsień trójgłowy łydki leży w tylnej grupie mięśni podudzia. Jego silny rozwój powoduje znaczną przewagę zginaczy stopy nad prostownikami. W jego skład wchodzą dwie głowy mięśnia brzuchatego łydki i mięsień płaszczkowaty. Mięsień brzuchaty łydki rozpoczyna się głowami boczną i przyśrodkową na tylnej powierzchni kości udowej, powyżej kłykci bocznego i przyśrodkowego. Obie głowy łączą się we wspólny brzusiec, który w połowie goleni przechodzi w płaskie, silne ścięgno kończące się na guzie piętowym. To ścięgno nazywane jest ścięgnem piętowym lub ścięgnem Achillesa.
Ryc. 51. a – mięsień brzuchaty łydki, b – mięsień płaszczkowaty; prawe, widok od strony przyśrodkowej
Mięsień płaszczkowaty przypomina kształtem rybę płaszczkę. Zaczyna się na tylnej powierzchni trzonu kości piszczelowej i strzałkowej (w górnej części). Brzusiec mięśnia przechodzi w ścięgno piętowe. C z y n n o ś ć. Mięsień trójgłowy łydki jest najsilniejszym zginaczem podeszwowym stopy. W czasie chodu (propulsja) odrywa piętę od podłoża. Mięsień brzuchaty jest również zginaczem stawu kolanowego (tylko wtedy, gdy ustalony jest przyczep bliższy). Mięsień zginacz długi palców leży pod mięśniem trójgłowym. Odchodzi od kości piszczelowej, ścięgno końcowe owija się wokół kostki przyśrodkowej i dochodzi do podeszwowej powierzchni palców od II do V. Czynność. Zgina podeszwowo stopę i palce. 44
u śy
Mięsień piszczelowy tylny rozpoczyna się na tylnej powierzchni kości piszczelowej i strzałkowej. Ścięgno końcowe układa się w rowku kostki przyśrodkowej i kończy się promienistymi pasmami na kościach stępu, z wyjątkiem skokowej oraz na II, III, IV kości śródstopia. C z y n n o ś ć. Silnie działa na stopę jako odwracacz i przywodziciel, słabiej – jako zginacz podeszwowy. Przeciwdziała płaskostopiu. 8.4. mś ty
Mięśnie stopy są ułożone po stronie grzbietowej (prostowniki palców) i podeszwowej (zginacze). W skład tych ostatnich wchodzą jeszcze mięśnie wyniosłości przyśrodkowej (palucha), mięśnie wyniosłości bocznej (palca małego) i mięśnie wyniosłości pośredniej. Występują tu m.in. mięśnie: prostownik krótki palców, prostownik krótki palucha, odwodziciel palucha, zginacz krótki palców, zginacz krótki palucha, czworoboczny podeszwy, mięśnie glistowate i międzykostne. Głównym zadaniem krótkich mięśni stopy jest wzmacnianie i czynne zabezpieczanie podłużnego i poprzecznego wysklepienia stopy, szczególnie podczas obciążeń statycznych. pśt
Bochenek A. i wsp. (2007). Anatomia człowieka, Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa. Feneis H. (1973). Ilustrowany słownik międzynarodowego mianownictwa anatomicznego. PZWL, Warszawa. Narkiewicz O., Moryś J., red. (2010). Anatomia człowieka, Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa. Sinielnikow W. (1988). Atlas anatomii człowieka, Medycyna, Moskwa. Sokołowski B. (2007). Zarys anatomii człowieka, Wyd. Skryptowe AWF, Kraków.
45
iii. układY Trzewne Opracowała Teresa Gwardjak
Narządy wewnętrzne znajdują się w obrębie głowy, szyi, w jamie klatki piersiowej, brzusznej i w jamie miednicy. Tworzą one układy: trawienny, czyli pokarmowy, oddechowy, moczowy i układ rozrodczy. Pełnią funkcje wegetatywne, utrzymujące organizm przy życiu oraz funkcje przekazywania życia potomstwu.
1. u y (ty) Zadaniem układu pokarmowego (trawiennego) jest przyjmowanie substancji odżywczych, które są niezbędne do regeneracji komórek i tkanek organizmu, magazynowanie zasobów energetycznych niezbędnych do prawidłowego działania aparatu ruchu i narządów wewnętrznych oraz wydalanie resztek pokarmowych. Podstawowymi składnikami pokarmowymi są: białka, węglowodany, tłuszcze, witaminy, woda i rozpuszczone w niej sole mineralne. W skład układu pokarmowego wchodzą: jama ustna wraz z przedsionkiem, gardło, przełyk, żołądek, jelito cienkie, jelito grube oraz duże gruczoły trawienne – wątroba i trzustka oraz ślinianki. Układ pokarmowy rozpoczyna się jamą ustną, która dzieli się na przedsionek i jamę ustną właściwą. Do jamy ustnej prowadzi szpara ust, otoczona czerwienią wargową (błona przejściowa między skórą a śluzówką), wyjście z niej zamyka natomiast cieśń gardzieli, uchodząca do gardła. W przedsionku jamy ustnej, na policzkach, na wysokości drugich zębów przedtrzonowych znajdują się ujścia 2 ślinianek przyusznych, a w błonie śluzowej występują liczne drobne gruczoły śluzowe i ślinowe. Ograniczenia przedsionka stanowią wargi (górna i dolna), policzki, wyrostki zębodołowe szczęki i żuchwy oraz dziąsła i zęby. Dorosły człowiek ma 32 zęby, które są osadzone w zębodołach szczęki i żuchwy, tworząc łuki zębowe: górny i dolny (w obu mieści się po 16 zębów). W każdym łuku wyróżnia się 4 siekacze, 2 kły, 4 zęby przedtrzonowe i 6 trzonowych. Ząb, zbudowany z zębiny, ma koronę, szyjkę i korzeń. Korona pokryta jest szkliwem, a szyjka i korzeń – kostniwem; wewnątrz korony znajduje się komora zęba, wypełniona miazgą, a w korzeniu – kanał prowadzący naczynia i nerwy do komory. 46
uy t
Ryc. 52. Układ pokarmowy: 1 – jama ustna, 2 – gardło, 3 – ślinianki, 4 – przełyk, 5 – żołądek, 6 – dwunastnica, 7 – jelito cienkie (czcze), 8 – jelito cienkie (kręte), 9 – kątnica, 10 – wyrostek robaczkowy, 11– okrężnica, 12 – odbytnica, 13 – wątroba, 14 – trzustka
W jamie ustnej właściwej leży język, połączony z mięśniami jej dna, a pod nim znajdują się ujścia dwóch ślinianek podjęzykowych i dwóch podżuchwowych. Język jest narządem mięśniowym pokrytym błoną śluzową. Składa się on z nasady, trzonu i końca oraz z powierzchni dolnej i grzbietu języka. Na grzbiecie języka znajdują się liczne wyniosłości błony śluzowej, tzw. brodawki językowe, zawierające receptory smakowe (kubki). Rozróżniamy cztery podstawowe smaki: słodki, słony, kwaśny i gorzki. Smak słodki i słony odbierany jest przez kubki leżące na końcu języka, kwaśny – przez części boczne języka, gorzki – przez receptory usadowione na nasadzie języka. Człowiek jest w stanie 47
T G
rozpoznać smak około 4000 różnych substancji. Sklepienie jamy ustnej dzieli się na podniebienie twarde (które stanowi podłoże kostne pokryte błoną ślu zową) i podniebienie miękkie (zbudowane z mięśni) zakończone języczkiem, który zamyka wejście do jamy nosowej podczas przełykania pokarmu. Zęby odcinają kęsy pożywienia i rozcierają je; ślinianki natomiast zwilżają pokarm śliną, co ułatwia przełykanie, a także rozpoczynają trawienie węglowodanów; język miesza pokarm z wydzieliną ślinianek, formuje kęsy i decyduje o połykaniu. Język jest również narządem smaku, a także bierze udział w artykulacji dźwięków.
Ryc. 53. Jama ustna: 1 – podniebienie twarde, 2 – łuk podniebienno-językowy, 3 – łuk podniebienno-gardłowy, 4 – migdałek podniebienny, 5 – język, 6 – języczek, 7 – tylna ściana gardła
Gardło stanowi wspólny odcinek dróg pokarmowych i oddechowych i dzieli się na część nosową, ustną oraz krtaniową. Sięga od podstawy czaszki do VI kręgu szyjnego i poniżej krtani przechodzi w przełyk. W części nosowej znajdują się ujścia trąbek słuchowych, łączących gardło z uchem środkowym, zabezpieczone migdałkami trąbkowymi, a na sklepieniu gardła leży pojedynczy migdałek gardłowy (nazywany migdałkiem trzecim). W części ustnej, w cieśni gardzieli, ułożone są bocznie dwa migdałki podniebienne oraz pośrodku, z tyłu języka, migdałek językowy. Migdały są tworami limfatycznymi i pełnią funkcje obronne przed drobnoustrojami. Gardło wyścielone jest błoną śluzową; krzyżu je się w nim droga pokarmowa z drogą oddechową. Przełyk jest przedłużeniem gardła i po przejściu przez przeponę kończy się na wysokości XI kręgu piersiowego. Od wewnątrz jest wyścielony błoną śluzową, ułatwiającą przesuwanie pokarmu. W tej czynności pomagają mięśnie gładkie, które ułożone są w warstwę podłużną i okrężną (w górnej trzeciej części są to mięśnie poprzecznie prążkowane). 48
uy t
Ryc. 54. Przekrój jamy nosowej, jamy ustnej, gardła i krtani: 1 – zatoka klinowa, 2 – sklepienie gardła, 3 – migdałek gardłowy III, 4 – okolice ujścia trąbki słuchowej, 5 – kręg I (przekrój), 6 – kręg II (przekrój), 7 – języczek, 8 – migdałek podniebienny, 9 – migdałek językowy, 10 – chrząstka nagłośniowa krtani, 11– fałdy głosowe
Żołądek to workowate rozszerzenie przełyku, o bardzo zmiennym kształcie, który zależy od wielu czynników (takich jak stopień wypełnienia, pozycja ciała, ułożenie sąsiednich narządów). Jest on czasowym zbiornikiem pożywienia. Ściany żołądka od wewnątrz pokrywa gruba błona śluzowa z licznymi gruczołami produkującymi sok żołądkowy, który trawi i rozkłada składniki pokarmowe do postaci miazgi. Środkową warstwę ścian tworzy potrójna mięśniówka gładka, wykonująca po posiłkach intensywne ruchy rozcierające i mieszające treść pokarmową z sokami żołądka. Zewnętrzna błona (surowicza) oddziela żołądek od sąsiednich narządów i wytwarza wię zadła zawieszające żołądek. Żołądek
Ryc. 55. Położenie żołądka względem przepony (linia przerywana) i kręgosłupa. Ryc. A: 1 – dno, 2 – wpust, 3 – trzon, 4 – część odźwiernikowa żołądka wyścielone błoną śluzową. Ryc. B: układ warstw mięśniowych 49
T G
leży w podżebrzu lewym, w okolicy nadpępkowej. Dzieli się na: wpust, dno (położone powyżej wpustu), trzon i część odźwiernikową (zamkniętą mięśniem zwieraczem odźwiernika), która łączy się z dwunastnicą. W dnie żołądka gromadzi się połknięte powietrze, jego trzon magazynuje pokarm i częściowo trawi go, a część odźwiernikowa przesuwa pokarm do dwunastnicy. Błona śluzowa żołądka produkuje sok żołądkowy, zawierający enzymy trawienne, kwas solny, wydziela hormony i duże ilości ochraniającego ją śluzu (szczególnie w części odźwiernikowej).
Jelito cienkie ma około 5 m długości i dzieli się na dwunastnicę, jelito czcze i jelito kręte. Dwunastnica jest najkrótszym, bo liczącym tylko 25–30 cm odcinkiem jelita cienkiego, w kształcie podkowy. Leży po prawej stronie, poniżej wątroby i łączy żołądek z jelitem czczym. W dwunastnicy trwa dalsze trawienie pokarmu i rozpoczyna się proces jego wchłaniania; tu również, w części zstępującej, znajdują się dwie brodawki z ujściami przewodów wielkich gruczołów trawiennych: wątroby i trzustki. Ściany jelita cienkiego zbudowane są z błony surowiczej (z wyjątkiem dwunastnicy), podwójnej błony mięśniowej i wyścielającej wnętrze jelita błony ślu zowej. Błona śluzowa jelita cienkiego ma liczne fałdy okrężne i na całej długości pokryta jest kosmkami jelitowymi. Pomiędzy kosmkami znajdują się ujścia gruczołów produkujących sok jelitowy, który trawi pokarm. Kosmki i fałdy okrężne powiększają powierzchnię wchłaniania i trawienną jelita. Wewnątrz kosmków znajdują się naczynia limfatyczne, które wchłaniają ok. 70% tłuszczów i naczynia krwionośne wchłaniające białka, węglowodany oraz pozostałą część tłuszczów. W błonie śluzowej leżą liczne grudki chłonne samotne i skupione, których liczba wzrasta w miarę zbliżania się do jelita grubego. Jelito cienkie przechodzi w jelito grube w prawym dole biodrowym, a jego ujście zamknięte jest zastawką, która okresowo się otwiera, przepuszczając rozwodnione resztki pokarmowe. Ściany jamy brzusznej są pokryte od wewnątrz błoną surowiczą, zwaną otrzewną ścienną. Ze ścian otrzewna przechodzi na większość narządów i okrywa je, jako otrzewna trzewna. Wytwarza również liczne więzadła lub krezki. Wątroba, żołądek, śledziona mają więzadła, natomiast jelita mają krezki. Krezki pozwalają na zmianę miejsca narządu w jamie brzusznej, co umożliwia np. perystaltykę jelit podczas skurczów mięśniówki gładkiej. Jelito grube ma około 1,5 m długości i dzieli się na jelito ślepe, okrężnicę i odbytnicę zakończoną odbytem. Jelito ślepe (kątnica) leży w prawym dole biodrowym, a od niego odchodzi wyrostek robaczkowy (długości około 7 cm), który nazywany „migdałkiem jelitowym”, gdyż ma liczne grudki chłonne. Jest to narząd szczątkowy. Jelito ślepe przechodzi w okrężnicę, w której wyróżniamy: część wstępującą (dochodzi do wątroby), część poprzeczną (dochodzi do śledziony), część zstępującą (schodzi do lewego dołu biodrowego) i okrężnicę 50
uy t
esowatą (esicę) łączącą się z odbytnicą. Ściana jelita grubego zbudowana jest z błony śluzowej wytwarzającej duże ilości śluzu; z błony mięśniowej, ułożonej w dwie warstwy i z błony zewnętrznej – częściowo surowiczej. Błona śluzowa nie ma kosmków, ma natomiast gruczoły śluzowe i grudki chłonne. Warstwa mięśniowa podłużna wytwarza trzy taśmy, pomiędzy którymi powstają fałdy okrężnicy i charakterystyczne wypuklenia. W jelicie grubym zachodzi wchłanianie wody, procesy gnilne i fermentacyjne, zagęszczanie i formowanie kału. Odbytnica to końcowy odcinek jelita grubego (o długości 15–20 cm), gdzie gromadzi się kał. W części dolnej zamknięta jest odbytem, w którym znajduje się mięsień zwieracz wewnętrzny (niezależny od naszej woli) i zewnętrzny zbudowany z mięśni poprzecznie prążkowanych. Błona śluzowa odbytu przechodzi w skórę, zawierającą pigment i mającą promieniste fałdy.
Ryc. 56. Położenie jelit w jamie brzusznej: 1 – okrężnica poprzeczna, 2 – okrężnica zstępująca, 3 – esica, 4 – krezka okrężnicy, 5 – jelito czcze, 6 – okrężnica wstępująca, 7 – jelito kręte, 8 – kątnica, 9 – wyrostek robaczkowy
Układowi pokarmowemu towarzyszą duże gruczoły trawienne: wątroba i trzustka, wlewające swoje wydzieliny do dwunastnicy.
Wątroba mieści się w pożebrzu prawym, schowana jest za łukiem żebrowym i przylega do sklepienia przepony. Ma barwę brunatno-czerwoną i masę ok. 1,5 kg; jest mało elastyczna i krucha. Nazywana jest największym przedser51
T G
cowym magazynem krwi. Wątroba podzielona jest na dwa płaty: większy prawy i mniejszy lewy. W obrębie płata prawego wyróżnia się jeszcze dwa mniejsze płaty: płat czworoboczny i ogoniasty. Miąższ wątroby zbudowany jest ze zrazików wątrobowych, które mają kształt wielokątnych pryzmatów ściśle zespolonych z sobą zrębem łącznotkankowym. Zraziki zbudowane są z komórek wątrobowych. Do wątroby, przez jej wrota umieszczone na powierzchni trzewnej, wchodzi żyła wrotna, która niesie krew z wszystkich nieparzystych narządów jamy brzusznej (tj. z żołądka, jelit, trzustki oraz śledziony) i wewnątrz wątroby dzieli się na bardzo obfitą sieć naczyń, wytwarzając krążenie żylno-żylne. Krew z wątroby odpływa dwoma żyłami wątrobowymi do żyły głównej dolnej. Ponadto przez wrota wchodzi tętnica wątrobowa (odżywiająca ten narząd) oraz nerwy i naczynia chłonne. Zrazikowa budowa wewnętrzna wątroby jest dostosowana do funkcji pełnionych przez nią w organizmie, czyli do wytwarzania żółci (gromadzonej w pęcherzyku żółciowym, a po posiłkach wlewanie jej bezpośrednio do dwunastnicy), filtracji i neutralizowania związków wchłoniętych do krwi z układu pokarmowego oraz magazynowania witamin i żelaza, magazynowania i udziału w przemianach węglowodanów i białek, udziału w termoregulacji, regulacji stężenia hormonów (wiele z nich wątroba rozkłada). Na powierzchni trzewnej wątroby znajduje się pęcherzyk żółciowy, w którym jest gromadzona i zagęszczana żółć.
Ryc. 57. Wątroba, dwunastnica i trzustka: 1 – przewody wyprowadzające żółć z pęcherzyka żółciowego i z wątroby, 2 – przewód trzustkowy, 3 – brodawka większa dwunastnicy
Trzustka waży 70–100 g. W budowie zewnętrznej trzustki wyróżnia się głowę, trzon i ogon. Głowa objęta jest podkową dwunastnicy, trzon leży poprzecznie na wysokości drugiego kręgu lędźwiowego, a ogon dochodzi do wnęki śle52
uy t
dziony. Trzustka jest gruczołem podwójnego wydzielania: do dwunastnicy wydziela trawienny sok trzustkowy, a do naczyń krwionośnych hormony – insulinę i glukagon, które działając antagonistycznie regulują przemiany węglowodanowe w wątrobie. W budowie wewnętrznej, wśród zrazików produkujących sok trzustkowy, rozsiane są wyspy Langerhansa, wytwarzające wyżej wymienione hormony.
2. u hy Układ oddechowy powstał jako odgałęzienie układu pokarmowego i dlatego ma z nim wspólny odcinek. Jego zadaniem jest zapewnienie wymiany gazowej pomiędzy organizmem i otaczającym nas środowiskiem, a niektóre jego części uczestniczą w wytwarzaniu głosu. W wymianie gazowej bierze udział dwutlenek węgla (uwalniany podczas przemiany materii) oraz tlen (pobierany z powietrza). W skład układu oddechowego wchodzi: jama nosowa i gardło (tworzące górne drogi oddechowe) oraz krtań, tchawica, oskrzela i oskrzeliki (tworzące dolne drogi oddechowe). Narządem oddechowym są płuca zbudowane z pęcherzyków płucnych.
Jama nosowa jest dwudzielnym przewodem, do którego prowadzi przedsionek ograniczony nozdrzami przednimi. Całość jamy nosowej przedziela kostna, chrzęstna i błoniasta przegroda nosowa. Na ścianach bocznych każdej połowy znajdują się po trzy kostne małżowiny nosowe, a ściany pokrywa silnie ukrwiona błona śluzowa z nabłonkiem migawkowym. Na sklepieniu jamy nosowej znajduje się nabłonek węchowy, tworzący narząd powonienia. W sąsiadujących z jamą nosową kościach usytuowane są przestrzenie wypełnione powietrzem, zwane zatokami, które mają połączenie z jamą nosową właściwą (zatoki szczękowe, czołowe, klinowe i komórki sitowe). Powietrze w zatokach rezonuje przy wydawaniu dźwięków i nadaje głosowi odpowiednią barwę. W jamie nosowej wdychane powietrze ulega ogrzaniu, oczyszczeniu z kurzu i pyłków oraz nasyceniu wilgocią. W dolnej części jamy nosowej znajduje się ujście przewodu łzowego. Wyjście z jamy nosowej prowadzi do gardła przez nozdrza tylne. Gardło jest odcinkiem wspólnym dla układu oddechowego i pokarmowego. Powietrze z nozdrzy tylnych przechodzi w przód do krtani, a pokarm z jamy ustnej przesuwa się ku tyłowi nad nagłośnią (zamykającą wejście do krtani) i wpada do przełyku. W błonie śluzowej gardła rozmieszczone są migdałki – skupiska tkanki limfatycznej wchodzące w skład tzw. pierścienia gardłowego. Odgrywają ważną rolę w obronie przed zakażeniami organizmu drogą pokarmowo-oddechową. Krtań zawieszona jest na kości gnykowej, ma rusztowanie chrzęstne i wyścielona jest błoną śluzową. Chrząstki krtani połączone są stawami, wzmocnione więzadłami i mięśniami. Występują trzy chrząstki nieparzyste: tarczowata 53
T G
(największa, tworzy wyniosłość krtaniową tzw. jabłko Adama), pierścieniowata (łączy krtań z tchawicą) i nagłośniowa (zamyka wejście do krtani podczas przełykania pokarmu). Do chrząstek parzystych należą: nalewkowate (połączone stawami z pierścieniowatą i więzadłami głosowymi z tarczowatą), różkowate (przyczepione od góry do nalewkowatych) i klinowate (leżą w więzadłach łączących krtań z kością gnykową). Krtań jest głównym narządem wydawania głosu. Pomiędzy fałdami głosowymi znajduje się szpara głośni, zmieniająca swe rozmiary dzięki pracy mięśni, głównie zwieraczy i rozwieraczy. Wydychany strumień powietrza wprawia w ruch odpowiednio napinane fałdy głosowe. Poniżej chrząstki tarczowatej, z przodu, ułożony jest gruczoł dokrewny – tarczyca.
Ryc. 58. Przekrój strzałkowy krtani: 1 – chrząstka nagłośniowa, 2 – błona tarczowo-gnykowa, 3 – chrząstki różowate, 4 – chrząstka nalewkowata, 5 – staw pierścienno-nalewkowy, 6 – staw pierścienno-tarczowy, 7 – chrząstka pierścieniowata, 8 – chrząstki tchawicy, 9 – kość gnykowa, 10 – więzadło tarczowo-nagłośniowe, 11 – więzadła głosowe, 12 – mięśnie pierścienno-tarczowe, 13 – więzadła pierścienno-tchawicze
Tchawica ma kształt elastycznej rury leżącej poniżej krtani. Kończy się rozdwojeniem, przechodząc na wysokości kąta mostkowego w dwa oskrzela główne. Szkielet tchawicy składa się z podkowiastych chrząstek (16–20) połączonych z sobą mięśniami gładkimi i więzadłami, a zamkniętych z tyłu błoną, do której przylega przełyk. Wyścielona jest błoną śluzową z nabłonkiem migawkowym, którego ruchy przesuwają zanieczyszczenia ku górze, w kierunku krtani i gardła. 54
uy t
Oskrzela główne z budowy są podobne do tchawicy (także mają chrząstki), ale o mniejszej średnicy. Dzielą się na oskrzela płatowe, segmentowe i zrazikowe. Tracąc stopniowo chrząstki, oskrzela przechodzą następnie w oskrzeliki, zakończone pęcherzykami płucnymi. W każdym płucu powstaje więc tzw. drzewo oskrzelowe. Oskrzela, które podobnie jak tchawica są stale otwarte dzięki obecności chrząstek, wyścielone są nabłonkiem migawkowym. Pęcherzyki płucne zbudowane są z jednowarstwowego nabłonka oddechowego, umożliwiającego wymianę gazową pomiędzy powietrzem, które je wypełnia a krwią przepływającą w naczyniach włosowatych (naczynia gęsto oplatają pęcherzyki płucne). Pęcherzyki stanowią zasadniczy miąższ płuc; ich powierzchnia wynosi około 100 m².
Ryc. 59. Dolne drogi oddechowe: 1 – krtań, 2 – tchawica, 3 – szczyt płuca, 4 – płat górny, 5 – oskrzele główne lewe, 6 – oskrzela płatowe, 7 – oskrzela segmentowe, 8 – wycisk sercowy, 9 – szczelina skośna, 10 – powierzchnia przeponowa, 11 – powierzchnia śródpiersiowa, 12 – płat dolny, 13 – płat środkowy w prawym płucu, 14 – szczelina poprzeczna, 15 – drzewo oskrzelowe w prawym płucu 55
T G
Płuca to parzysty narząd leżący w klatce piersiowej i przylegający do jej ścian, a od dołu – do przepony. Od strony przyśrodkowej każde płuco ma wnękę, przez którą wnika korzeń płuca, utworzony przez oskrzele główne, dwie żyły płucne, tętnice i żyły oskrzelowe, naczynia limfatyczne, węzły chłonne oraz nerwy wchodzące i wychodzące z płuc. Płuca mają kształt stożka o gąbczastej strukturze. Dolna powierzchnia płuc to podstawa (spoczywa na przeponie), a górna nazywa się szczytem. W każdym płucu wyróżnia się płaty, oddzielone od siebie głębokimi szczelinami. Płuco prawe ma trzy płaty, natomiast płuco lewe – dwa, ze względu na położenie serca. Płuca są bardzo lekkie i cechują się również dużą zdolnością rozszerzania (przy wdechu) i opadania (podczas wydechu). Każde płuco otoczone jest opłucną płucną, czyli błoną surowiczą, która wnika w jego szczeliny. Druga błona, która wyściela wewnętrzne ściany klatki piersiowej, tworzy opłucną ścienną. Pomiędzy obydwiema błonami znajduje się przestrzeń pozbawiona powietrza – jama opłucnowa – w której panuje ciśnienie niższe od atmosferycznego, a także znajduje się niewielka ilość płynu surowiczego ułatwiającego tarcie podczas ruchów oddechowych płuc.
3. u y Układ moczowy ma bardzo istotną funkcję w procesach usuwania końcowych produktów przemiany materii, co łączy się ściśle z gospodarką wodną ustroju. Procesy wydalnicze, podobnie jak procesy przyswajania pokarmu, odbywają się za pośrednictwem krwi. W skład układu moczowego wchodzą: nerki, moczowody, pęcherz moczowy i cewka moczowa. Nerka jest narządem miąższowym, parzystym, o ciemnobrunatnej barwie
i kształcie ziarna fasoli. Waży 120–170 g. Długość nerki wynosi ok. 12 cm, szerokość – ok. 6 cm, a grubość – ok. 4 cm. Nerki leżą pozaotrzewnowo na tylnej ścianie jamy brzusznej w okolicy lędźwiowej. W budowie zewnętrznej wyróżnia się powierzchnię przednią i tylną, biegun dolny i górny, do którego przylega nadnercze (gruczoł dokrewny). Na brzegu przyśrodkowym nerki znajduje się wnęka, przez którą wnika tętnica nerkowa, nerwy, a wychodzi żyła nerkowa i moczowód. Nerkę otacza torebka włóknista (wnikająca w jej głąb i tworząca zrąb nerki), na niej leży torebka tłuszczowa, a tę pokrywa powięź nerkowa. Wnęka nerki prowadzi do zatoki i miedniczki nerkowej. Na przekroju nerki widoczna jest jaśniejsza istota korowa, leżąca zewnętrznie, jak również głębiej położona ciemniejsza istota rdzenna. Kora nerki wnika w część rdzenną, wytwarzając słupy dochodzące do miedniczki. Rdzeń nerki ma kształt piramid (10–20) i zbudowany jest z kanalików kończących się w miedniczce na brodawkach nerkowych. W brodawce znajduje się kilkanaście otworów odprowadzających mocz z kanalików nerkowych. Brodawki objęte są kielichami mniejszymi, a te – łącząc się – tworzą kielichy większe i przechodzą 56
uy t
Ryc. 60. Nerka – budowa makroskopowa (przekrój podłużny): 1 – kora nerki, 2 – słupy nerkowe, 3 – brzeg zewnętrzny, 4 – rdzeń nerki, 5 – piramida, 6 – kanaliki zbiorcze i pętle nefronów w piramidzie, 7 – brodawka nerkowa, 8 – moczowód, 9 – miedniczka nerkowa, 10 – naczynia krwionośne
Ryc. 61. Nerka – budowa mikroskopowa (nefron): 1 – tętniczka doprowadzająca, 2 – tętniczka odprowadzająca, 3 – tętnice międzyzrazikowe, 4 – tętnice i żyły łukowate, 5 – pętla nefronu (Henlego), 6 – cewka zbiorcza, 7 – część kręta I rzędu, 8 – torebka kłębka, 9 – ciałko nerkowe z kłębkiem naczyniowym, 10 – część kręta II rzędu (wstawka) 57
T G
w miedniczkę. Kora nerki zbudowana jest z ok. 1 mln nefronów, czyli jednostek produkujących mocz. Nefron składa się z ciałka nerkowego i kanalika głównego. Ciałko nerkowe to kłębek naczyń włosowatych tętniczych otoczony torebką kłębka (Bowmana); kanalik ma zawiły przebieg, którego początek stanowi część kręta. Następnie prostym odcinkiem kanalik zstępuje w dół, zagina się i podnosi w kierunku ciałka nerkowego (tzw. pętla Henlego), gdzie ponownie ulega skręceniu i w końcu wpada do systemu kanalików zbiorczych. Ciałka nerkowe i części kręte leżą w korze, a pętle nefronów (Henlego) i kanaliki – w rdzeniu. W torebce kłębka występuje szczelinowata przestrzeń, do której przesącza się ok. 90% osocza z naczyń, tworząc mocz pierwotny (około 120 l na dobę). W kanalikach, gęsto oplecionych naczyniami odchodzącymi z kłębka, następuje resorpcja zwrotna i zagęszczanie moczu do ilości 1–2 litrów na dobę. Proces ten regulowany jest przez ośrodki w podwzgórzu mózgowia i korę nadnerczy.
Moczowód , który łączy miedniczkę nerkową z pęcherzem moczowym, leży pozaotrzewnowo i ma około 30 cm długości. Zbudowany jest z potrójnej warstwy mięśni gładkich (wykonujących ruchy perystaltyczne) i wewnątrz wysłany błoną śluzową z nabłonkiem przejściowym, podczas gdy na zewnątrz, od przodu, okrywa go błona surowicza. Pęcherz moczowy jest zbiornikiem moczu, którego parcie odczuwa się już przy objętości 300–400 ml. Położony w miednicy małej, za spojeniem łonowym, u mężczyzn sąsiaduje z odbytnicą, a u kobiet – z macicą i pochwą. Wyróżnia się w nim szczyt (skierowany ku przodowi i ku górze), trzon i dno, w którym uchodzą moczowody, a w dół od jego dna odchodzi cewka moczowa. U mężczyzn pod pęcherzem leży gruczoł krokowy (prostata, stercz). Trójwarstwowa struktura mięśniowa pęcherza przechodzi w mięsień wypieracz moczu i zwieracz cewki moczowej. Błona śluzowa jest gruba i pofałdowana. Cewka moczowa stanowi ostatni odcinek dróg moczowych, wyprowadza jący mocz na zewnątrz. U kobiet prosta i krótka (3–5 cm), uchodzi do przedsionka pochwy; u mężczyzn natomiast ma kształt litery „S” (15–20 cm) i oprócz moczu wyprowadza nasienie, ponieważ w części sterczowej uchodzą do niej przewody wytryskowe z gruczołowych pęcherzyków nasiennych.
4. nąy Narządy płciowe męskie określają płeć wytwarzając hormony, służą do współżycia płciowego i produkują nasienie. Narządy płciowe wewnętrzne stanowią: jądra, najądrza, nasieniowody, pęcherzyki nasienne, gruczoł krokowy i gruczoły opuszkowo-cewkowe. Narządami zewnętrznymi są moszna i prącie. Jądra rozwijają się w jamie brzusznej, skąd zstępują do moszny. 58
uy t
Jądra mają owalny kształt (są długości ok. 5 cm, szerokości ok. 2,5 cm, ich waga wynosi 20–30 g), wytwarzają plemniki i hormony, które powodują występowanie drugorzędowych cech płciowych. Jądro otacza mocna torebka łącznotkankowa, która wnika wraz z naczyniami i nerwami do środka i dzieli je na zraziki. Na górno-tylnym brzegu każdego jądra mieści się najądrze, w którym występuje głowa, trzon i ogon, przechodzący w nasieniowód. Najądrza zbudowane są z cewek krętych i prostych, w których dojrzewają plemniki. Nasieniowody – to przewody o długości ok. 50 cm, wykonujące ruchy przesuwające plemniki do przewodu wytryskowego w gruczole krokowym. W ostatnim odcinku do nasieniowodów uchodzą pęcherzyki nasienne, położone nad gruczołem krokowym, z tyłu pęcherza moczowego. Pęcherzyki nasienne mają silnie pofałdowaną błonę śluzową, warstwę mięśniową i otoczone są błoną zewnętrzną. Produkują zasadową wydzielinę o mlecznym zabarwieniu, która wzmaga ruchliwość plemników. Gruczoł krokowy leży poniżej pęcherza moczowego na mięśniach krocza. Ma kształt i wielkość kasztana jadalnego; jego wydzielina wchodzi w skład nasienia, nadając mu charakterystyczny zapach, a ponadto zawiera substancje hormonalne. Gruczoły opuszkowo-cewkowe mają rozmiary ziaren grochu. Wydzielają lepką, alkaliczną substancję, która przechodząc do cewki moczowej, ułatwia przepływ plemników. Gruczoły płciowe nie są czynne w wieku dziecięcym. Moszna – to skórny worek, podzielony przegrodą na dwie części, w którym znajdują się jądra. Skóra moszny jest silniej pigmentowana, owłosiona i pomarszczona. Zawiera włókna mięśniowe tworzące błonę kurczliwą. Jest mocno ukrwiona i unerwiona; reaguje na zmiany temperatury. Prącie (penis) jest narządem kopulacyjnym męskim i ostatnim odcinkiem drogi moczowej. Zbudowane jest z nasady, trzonu i żołędzi; z zewnątrz otoczone skórą, która nad żołędzią tworzy fałd – napletek. Wewnątrz prącia występują od góry dwa ciała jamiste i pod nimi pojedyncze ciało gąbczaste, przez które przebiega cewka moczowa. Osłonka łącznotkankowa tworzy wewnątrz ciał przegrody i jamki, upodabniając je do gąbki. Ciała te w czasie podniecenia płciowego wypełniają się krwią, powodując wzwód prącia.
59
T G
Ryc. 62. Narządy płciowe męskie, przekrój strzałkowy: 1 – podstawa kości krzyżowej, 2 – jelito grube, 3 – odbytnica, 4 – pęcherzyk nasienny, 5 – gruczoł krokowy, 6 – żołądź okryta napletkiem, 7 – jądro, 8 – najądrze, 9 – cewka moczowa, 10 – ciała jamiste i gąbczaste prącia, 11 – spojenie łonowe, 12 – pęcherz moczowy, 13 – pętle jelita cienkiego
5. nąy żń Oprócz funkcji podobnych do narządów męskich, narządy płciowe żeńskie pełnią zadania związane z macierzyństwem – chronią i odżywiają płód. Dzielą się także na wewnętrzne i zewnętrzne. Narządy płciowe wewnętrzne – to jajniki, jajowody, macica i pochwa. Narządy zewnętrzne tworzą tzw. srom niewieści, w którego skład wchodzą: wzgórek łonowy, wargi sromowe większe i mniejsze, przedsionek pochwy, łechtaczka, opuszki przedsionka i gruczoły przedsionkowe większe.
Jajniki, leżące w miednicy małej, wytwarzają komórki jajowe i hormony płciowe (decydują o żeńskich cechach płciowych, cyklu dojrzewania komórek jajowych). Jajnik ma kształt migdałowaty (jego długość wynosi 4 cm, szerokość – 2 cm, a grubość – to 1 cm) i zawiera komórki jajowe w różnym stopniu dojrzewania (ok. 400 000, z czego w ciągu życia kobiety dojrzewa tylko ok. 400 komórek). W okresie dojrzałości płciowej pęcherzyki jajnikowe kolejno powiększają się i co 28–30 dni uwalniają dojrzałą komórkę jajową; jedną z jednego jajnika. 60
uy t
Ryc. 63. Narządy płciowe żeńskie, przekrój strzałkowy: 1 – podstawa kości krzyżowej, 2 – jelito grube, 3 – odbytnica, 4 – pochwa, 5 – cewka moczowa, 6 – gruczoły przedsionkowe większe, 7 – wargi sromowe większe, 8 – wargi sromowe mniejsze, 9 – żołądź łechtaczki, 10 – spojenie łonowe, 11 – pęcherz moczowy, 12 – macica, 13 – więzadła obłe macicy, 14 – jajowód, 15 – jajnik, 16 – więzadła wieszadłowe jajnika
Jajowody łączą jajniki z macicą i przeprowadzają do niej komórkę jajową. W jajowodach następuje zapłodnienie komórki. Jajowody utworzone są z warstwy zewnętrznej (otrzewna), dwóch warstw błony mięśniowej (wykonują ruchy perystaltyczne) i błony śluzowej pokrytej nabłonkiem migawkowym. Przy jajniku jajowód rozszerza się, tworzy lejek ze strzępkami, które wychwytują uwolnioną komórkę jajową. Drugi jego koniec, węższy, uchodzi do macicy. Macica jest narządem mięśniowym o gruszkowatym kształcie (o długości 7–8 cm i grubości 2,5 cm). Ma dno, tj. część górną, trzon i szyjkę wchodzącą częściowo do pochwy. Z przodu macicy leży pęcherz moczowy, a z tyłu – odbytnica. Jama wewnątrz macicy wyścielona jest grubą błoną śluzową (z nabłonkiem migawkowym), która ulega zmianom zarówno w cyklu miesiączkowym, jak i w okresie ciąży. Mięśniówka ścian ma przebieg podwójnie spiralny, co umożliwia ogromną rozciągliwość oraz dużą siłę skurczów w czasie porodu. Macicę z zewnątrz okrywa otrzewna, wytwarzając więzadła mocujące ten narząd do bocznych ścian miednicy małej, do kości krzyżowej, pęcherza i do odbytnicy. 61
T G
Pochwa stanowi kanał porodowy i narząd kopulacyjny żeński (o długości 8–10 cm). Jej dolny koniec uchodzi do przedsionka pochwy i jest częściowo zamknięty błoną dziewiczą, która jest fałdem błony śluzowej. Ściany pochwy zbudowane są z dwóch warstw rozciągliwych mięśni gładkich, przechodzących w mięśnie dna miednicy. Błona śluzowa ma nieliczne gruczoły, ale tylko w górnej części, którą obejmuje szyjkę macicy. Wargi sromowe, otaczające przedsionek pochwy, dzielą się na parzyste wargi mniejsze i większe, będące fałdami skórnymi. Wargi sromowe większe są pigmentowane, owłosione, mają mięśnie gładkie i obfitą tkankę tłuszczową; obejmują i okrywają wargi sromowe mniejsze, na których nie występuje owłosienie. Wargi sromowe mniejsze otaczają łechtaczkę i tworzą nad nią fałd (napletek łechtaczki). Łechtaczka zbudowana jest z dwóch ciał jamistych, które łącząc się pośrodku tworzą żołądź. Gruczoły przedsionkowe większe leżą po obu stronach przedsionka pochwy, a przez ich ujścia wypływa niewielka ilość wydzieliny śluzowej, którą produkują.
6. Gy Wiele ważnych czynności życiowych, takich jak np. przemiana materii i energii, procesy wzrastania, rozwój fizyczny, przewodnictwo impulsów nerwowych regulują gruczoły dokrewne. Produkują one hormony, ale nie mają przewodów wyprowadzających, wobec czego ich wydzieliny przedostają się bezpośrednio do krwi żylnej lub do limfy. Gruczoły wewnątrzwydzielnicze dzielą się na samodzielne i mieszane, tzn. występujące wewnątrz gruczołów wydzielania zewnętrznego. Do gruczołów samodzielnych (czystych) należą: szyszynka, przysadka mózgowa, gruczoł tarczowy (tarczyca), gruczoły przytarczyczne, grasica i gruczoły nadnerczowe (nadnercza). Gruczołami mieszanymi są: trzustka, jądra i jajniki.
Szyszynka leży w głębi mózgu (w nadwzgórzu), ma kształt szyszki sosny piniowej i niewielkie rozmiary (waży około 0,25 g). Prawdopodobnie opóźnia rozwój szkieletu i zapobiega przedwczesnemu dojrzewaniu płciowemu. Wydzielana w niej melatonina reguluje rytm biologiczny (procesy snu i czuwania). Przysadka mózgowa (waży 0,6–0,8 g) leży w siodle tureckim kości klinowej, na podstawie czaszki i jest połączona z podwzgórzem mózgu za pomocą lejka. Zbudowana jest z dwóch płatów: przedniego – gruczołowego, tylnego – ner62
uy t
Ryc. 64. Gruczoły dokrewne: 1 – szyszynka, 2 – przysadka mózgowa, 3 – tarczyca i przytarczyce, 4 – grasica, 5 – nadnercza, 6 – trzustka, 7 – jajniki lub jądra
wowego i części pośredniej. Przedni płat produkuje hormony gonadotropowe, które pobudzają wzrost gonad; hormon wzrostowy (somatotropina) wpływa na wzrost ciała; hormon luteinizujący reguluje wydzielanie mleka; hormon tyreotropowy nadzoruje działanie tarczycy i przemianę materii; hormon adrenokortykotropowy pobudza działanie nadnerczy. Płat tylny gromadzi hormony: wazopresynę, która wpływa na skurcze naczyń krwionośnych i podwyższenie ciśnienia krwi (hamuje wytwarzanie moczu w nerkach), adiuretynę, która hamuje wydzielanie moczu w nerkach, a także oksytocynę regulującą skurcze mięśni macicy. Środkowy płat wytwarza hormon melanotropowy, który wpływa na koncentrację barwnika w komórkach powłok ciała.
Tarczyca jest gruczołem nieparzystym, zbudowanym z dwóch płatów połączonych węziną (waży 30–60 g), który przylega do tchawicy. Gruczoł ten ma budowę pęcherzykową, gdzie gromadzą się hormony: zawierająca jod tyroksyna i trójjodotyronina. Mają one wpływ na przemianę materii w tkankach, rozwój fizyczny i umysłowy, a także na stan układu nerwowego. 63
T G
Gruczoły przytarczyczne (najczęściej cztery) leżą na tylnej powierzchni tarczycy i przypominają wielkością ziarenka pieprzu (wspólnie ważą 0,2–0,35 g). Produkują parthormon, który reguluje poziom wapnia we krwi (ma wpływ na stan kości i skurcze mięśni). Grasica leży tuż za mostkiem w śródpiersiu, a zbudowana jest z dwóch płatów nierównomiernie rozwiniętych. Oprócz produkcji limfocytów typu „T” i wpływu na działanie układu chłonnego, bierze udział w wytwarzaniu ciał odpornościowych. Grasica jest gruczołem rozwijającym się w pierwszych latach życia do wagi ok. 40 g, a od okresu dojrzewania płciowego (tj. od dwunastego do czternastego roku życia) zaczyna stopniowo zanikać i tkanka gruczołowa zostaje zastąpiona tłuszczową. Gruczoły nadnerczowe ulokowane są na górnych biegunach nerek (każdy z nich waży 10–20 g). Wewnątrz gruczołu występuje część korowa i rdzenna. Kora wytwarza mineralokortykoidy, glikokortykoidy i androgeny. Hormony należące do tych grup regulują gospodarkę mineralną, przemiany białkowe i węglowodanowe w organizmie oraz wpływają na funkcjonowanie gonad. Rdzeń nadnerczy produkuje hormony: adrenalinę i noradrenalinę, które mają istotny wpływ na część współczulną układu nerwowego (przyspieszenie akcji serca, zwężanie naczyń i podnoszenie ciśnienia krwi, przyspieszenie przemiany materii). Trzustka produkuje hormony insulinę i glukagon, regulujące przemiany węglowodanowe w organizmie, a w konsekwencji – reguluje poziom cukru w krwi. Szczególnie silnie hormony te wpływają na funkcjonowanie komórek wątrobowych, mięśniowych i tkanki tłuszczowej. Jajniki wytwarzają hormony, które dzielą się na estrogeny i progesteron, podczas gdy jądra wytwarzają głównie testosteron. Hormony te wpływają na rozwój i funkcjonowanie narządów płciowych, działają także ogólnoustrojowo, decydując o rozwoju cech fizycznych charakterystycznych dla każdej płci. Hormony produkowane są również przez inne tkanki i regulują lokalne procesy w poszczególnych organach ciała. Są to między innymi: serotonina, bradykinina, histamina, renina, gastryna, prostaglandyny i inne.
7. u ąż Nazywany również układem sercowo-naczyniowym, układ krążenia składa się z układu krwionośnego i układu limfatycznego.
64
uy t
7.1. u śy
Centralnym narządem pompującym krew jest serce. Wraz z naczyniami krwionośnymi tworzy ono zamknięty obieg, w którym przepływa krew, nazwany układem krwionośnym. Wyróżnia się naczynia krwionośne tętnicze, żylne i naczynia włosowate. Tworzą one dwa krwiobiegi (duży i mały). W krwiobiegu dużym tętnice, w których panuje wysokie ciśnienie, prowadzą krew wysyconą tlenem od lewej komory serca na obwód ciała. Trójwarstwowe ściany tętnic tworzy warstwa zewnętrzna, zbudowana z tkanki łącznej luźnej (osłania tętnice i spaja je z sąsiadującymi narządami); najgrubsza z nich warstwa środkowa, zawierająca jedną lub kilka warstw mięśni gładkich (w zależności od średnicy tętnicy), których skurcze wspomagają przepływ krwi; warstwa wewnętrzna zbudowana z błony podstawnej i przylegającego do niej śródbłonka. Pomiędzy warstwami mięśni leżą włókna kolagenowe i sprężyste, tworząc siatkę, dzięki której ściany tętnic nie zapadają się. Żyły prowadzą krew odtlenioną z obwodu ciała w kierunku prawego przedsionka serca. Panuje w nich niskie ciśnienie, które w pobliżu serca może być nawet bardzo niskie. Zbudowane także z trzech warstw, są jednak słabe i cienkie, szczególnie warstwa środkowa. W dużych i średnich żyłach (zwłaszcza poniżej serca) występują parzyste kieszonkowate zastawki żylne, utworzone przez śródbłonek i warstwę wewnętrzną. Zapobiegają one cofaniu się krwi, przede wszystkim tam, gdzie płynie ona wbrew grawitacji (dużo zastawek występuje w kończynach dolnych, a brak ich w obrębie głowy i szyi). Naczynia włosowate stanowią połączenie między końcowymi, najdrobniejszymi tętnicami (tętniczkami) a początkowymi odcinkami żył. Tworzą one gęste sieci, których ściany buduje głównie jednowarstwowy śródbłonek, dzięki czemu tu właśnie zachodzi wymiana między krwią a płynami śródtkankowymi. Z sieci naczyń włosowatych krew odpływa do małych żył, które łączą się w coraz większe żyły. Im intensywniej pracuje narząd, tym gęściej rozmieszczona jest w nim sieć naczyń włosowatych (szczególnie gęsta w wątrobie, nerkach, mięśniach szkieletowych). Długość tych naczyń ocenia się na ok. 100 000 km, a łączną powierzchnię szacuje na ok. 6 000 m².
7.1.1. Serce leży w śródpiersiu między trzecim a szóstym żebrem, przy czym 1/3 serca układa się po stronie prawej, a 2/3 mieści się po stronie lewej (organ ten waży ok. 300 g – w zależności od masy ciała i rozwoju mięśni). Serce ma kształt ściętego stożka, zwróconego podstawą w stronę prawą, ku górze i w tył. Wierzchołek, nazywany koniuszkiem serca, uderza w przednią ścianę klatki piersiowej w piątym międzyżebrzu. Serce składa się z dwóch oddzielnych połów niekomunikujących się z sobą bezpośrednio (z „serca prawego” i „serca lewego”). Prawa połowa wtłacza krew z dwutlenkiem węgla do krążenia płucnego, a lewa wtłacza krew z tlenem do krążenia dużego. Wnętrze serca składa się z dwóch komór (prawej i lewej), 65
T G
Ryc. 65. Serce, widok z przodu: 1 – aorta zstępująca, 2 – granica osierdzia, 3 – pień płucny, 4 – żyły płucne, 5 – uszko lewe, 6 – komora lewa, 7 – naczynia międzykomorowe, 8 – koniuszek serca, 9 – komora prawa, 10 – żyła główna dolna, 11 – naczynia wieńcowe, 12 – uszko prawe, 13 – aorta wstępująca, 14 – żyła główna górna, 15 – łuk aorty, 16 – pień ramienno-głowowy, 17 – tętnica szyjna wspólna lewa, 18 – tętnica podobojczykowa lewa
leżących w dolnej jego części, a także z dwóch przedsionków (prawego i lewego) położonych przy podstawie, ponadto przy każdym przedsionku znajdują się uchyłki zwane uszkami przedsionków (zwiększające ich pojemność). Komory oddzielone są od siebie grubą przegrodą międzykomorową (w górnej części błoniastą, a w dolnej mięśniową), a przedsionki rozdziela cieńsza, mięśniowa, przegroda międzyprzedsionkowa. Komory od przedsionków oddzielone są przegrodami przedsionkowo-komorowymi, w których są ujścia zaopatrzone w zastawki. W prawej części serca leży zastawka trójdzielna, a w lewej – zastawka dwudzielna (mitralna). Zastawki te mają tzw. struny ścięgniste, które przymocowane są do mięśni brodawkowatych w komorach i pozwalają na otwieranie się zastawek tylko w kierunku z przedsionków do komór. Wnętrze tych czterech jam serca wyściela łącznotkankowa błona wewnętrzna, nazywana wsierdziem i to ona wytwarza zastawki oraz przechodzi na ściany wewnętrzne naczyń wchodzących i wychodzących z serca. Również u ujścia każdej z wielkich tętnic wychodzących z komór (aorty i pnia płucnego) znajduje się zastawka, która jest złożona z trzech płatków półksiężycowatych. Dzięki zastawkom ruch krwi w sercu jest możliwy tylko w jednym kierunku: od przedsionków do komór, a stąd do wychodzących z nich tętnic. Środkową warstwę serca stanowi śródsierdzie zbudowane z trzech części: mięśnia sercowego, szkieletu serca i układu przewodzącego. 66
uy t
Mięsień sercowy, który jest poprzecznie prążkowany, działa niezależnie od naszej woli (unerwiony przez autonomiczny układ nerwowy), a pomiędzy jego włóknami znajdują się łączniki (anastomozy). Skurcze mięśnia są energiczne i krótkotrwałe. Ściany przedsionków mają mięśniówkę dwuwarstwową, a komory – trójwarstwową. Mięśnie komorowe od przedsionkowych oddziela szkielet serca. Szkielet serca zbudowany jest z tkanki łącznej włóknistej, która tworzy dwa pierścienie wokół ujść przedsionkowo-komorowych i dwa mniejsze pierścienie leżące wokół ujść aorty i pnia płucnego. Do wewnętrznego obwodu pierścieni przyczepione są wspomniane zastawki. Pierścienie połączone są między sobą dwoma trójkątami włóknistymi. Układ przewodzący serca (automatyzm serca) tworzy swoista mięśniówka, która koordynuje naprzemienne skurcze przedsionków i komór. Skupienie tej tkanki położone w sąsiedztwie żyły głównej górnej nosi nazwę węzła zatokowo-przedsionkowego. Jest on połączony z drugim takim skupieniem, które leży w dolnej części przegrody przedsionkowo-komorowej prawej, jako węzeł przedsionkowo-komorowy. Od niego odchodzi pęczek przedsionkowo-komorowy (Hisa), przechodzący w dwie odnogi (biegną wzdłuż przegrody międzykomorowej), a one w ścianie komór dzielą się na wielką liczbę delikatnych włókien Purkiniego. Na zewnętrznej powierzchni serca występują bruzdy dla naczyń zaopatrujących mięsień sercowy: bruzda wieńcowa,
Ryc. 66. Układ przewodzący serca: 1 – nerw współczulny, 2 – nerw przywspółczulny (nerw błędny), 3 – węzeł zatokowo-przedsionkowy, 4 – włókna Purkiniego, 5 – węzeł przedsionkowokomorowy, 6 – pęczek przedsionkowo-komorowy (Hisa), 7 – odnogi międzykomorowe, 8 – ściana komory lewej, 9 – przedsionek lewy 67
T G
która biegnie na granicy przedsionków i komór, oraz bruzdy międzykomorowe: przednia i tylna, w których leżą odgałęzienia tętnic wieńcowych. Tętnice wieńcowe odchodzą od opuszki aorty (w początkowym odcinku aorty), oplatają serce jak wieniec, dzielą się i dają odgałęzienia wnikające w głąb mięśnia sercowego. Zewnętrzną błonę tworzy worek osierdziowy, którego wewnętrzna warstwa przylega do ścian serca i nazywa się nasierdziem. Następnie nasierdzie u podstawy serca odgina się i przechodzi w blaszkę zewnętrzną, czyli ścienną. Pomiędzy blaszką wewnętrzną i zewnętrzną znajduje się jama osierdzia, w której jest nieco płynu surowiczego ułatwiającego ruchy serca. Do prawego przedsionka serca uchodzą żyły główne: górna i dolna oraz zatoka wieńcowa; do lewego przedsionka uchodzą natomiast 4 żyły płucne. Z przedsionków krew jest tłoczona do komór, a po ich skurczu wyrzucana z prawej komory do pnia płucnego, natomiast z lewej komory – do aorty.
7.1.2. Krążenie płucne, czyli małe, rozpoczyna się w komorze prawej, a kończy się w lewym przedsionku. Krew z komory prawej serca zostaje wtłoczona do pnia płucnego (mija otwierającą się zastawkę), który rozdziela się na dwie tętnice płucne: prawą i lewą, biegnące w kierunku wnęk płuc. W obrębie każdego płuca rozdzielają się one na coraz mniejsze rozgałęzienia – aż po naczynia włosowate, które gęsto oplatają pęcherzyki płucne. Po dokonaniu wymiany gazowej krew wysycona tlenem (utlenowana) wraca żyłami o wzrasta jącej średnicy do prawego przedsionka serca. W fazie końcowej uchodzą cztery żyły płucne, po dwie z każdego płuca. 7.1.3. Krążenie duże, czyli ogólne (somatyczne), rozpoczyna się w komorze lewej, a kończy w prawym przedsionku. W przepływie krwi skurczową czynność serca wspomagają mięśnie ścian naczyń tętniczych oraz skurcze mięśni szkieletowych (w krążeniu żylnym). Krążenie duże składa się niejako z licznych odrębnych obwodów tętniczo-żylnych połączonych równolegle, a występujących we wszystkich częściach ciała. Układ tętniczy krążenia dużego. W czasie skurczu komory lewej (jej ściany są znacznie grubsze niż komory prawej) krew pod wpływem ciśnienia zostaje wtłoczona do aorty. Aorta dzieli się na część wstępującą, czyli łuk aorty i część zstępującą, która dochodzi na wysokość czwartego kręgu lędźwiowego. Od części wstępującej aorty odchodzą dwie tętnice wieńcowe odżywiające serce, które następnie po licznych rozgałęzieniach przechodzą w żyły serca i jako zatoka wieńcowa uchodzą do prawego przedsionka. Od łuku aorty odchodzą trzy tętnice: pień ramienno-głowowy (w prawą stronę), tętnica szyjna wspólna lewa i tętnica podobojczykowa lewa. Pień ramienno-głowowy dzieli się na tętnicę szyjną wspólną prawą i tętnicę podobojczykową prawą. Tętnice szyjne wspólne (prawa i lewa) w obrębie szyi rozwidlają się na tętnice szyjne wewnętrzne i ze68
uy t
Ryc. 67. Schemat układu tętniczego: 1 – tętnica szyjna zewn. prawa, p rawa, 2 – tętnica szyjna wspólna lewa, 3 – tętnica podobojczykowa lewa, 4 – łuk aorty, 5 – pień płucny, 6 – tętnica ramienna, 7 – tętnice nerkowe, 8 – tętnica łokciowa, 9 – tętnica promieniowa, 10 – tętnica biodrowa wspólna, 11 – tętnica biodrowa zewnętrzna, 12 – tętnica udowa, 13 – tętnica głęboka uda, 14 – tętnica podkolanowa, 15 – tętnica piszczelowa przednia, 16 – tętnica łukowata, 17 – tętnica piszczelowa tylna, 18 – tętnica strzałkowa, 19 – sieć stawowa kolana, 20 – łuki tętnicze ręki, 21 – tętnica biodrowa wewnętrzna, 22 – tętnica krezkowa dolna, 23 – tętnica krezkowa górna, 24 – pień trzewny, 25 – aorta piersiowa, 26 – tętnica pachowa, 27 – pień ramienno-głowowy, 28 – tętnica szyjna wspólna prawa, 29 – tętnica kręgowa, 30 – tętnica szyjna wewnętrzna prawa 69
T G
wnętrzne. Tętnice szyjne wewnętrzne wspólnie z tętnicami kręgowymi (odchodzącymi od tętnic podobojczykowych) odżywiają mózgowie, tworząc tam koło tętnicze mózgu. Tętnice szyjne zewnętrzne zaopatrują w krew górną część szyi i głowę poza mózgowiem. Tętnice podobojczykowe oddają gałęzie do dolnej części szyi (pień tarczowo-szyjny i szyjno-żebrowy) oraz do przedniej ściany klatki piersiowej, do przepony i śródpiersia (tętnicę piersiową wewnętrzną). TętTętnice podobojczykowe przechodzą w tętnice pachowe, które oddają gałęzie do bocznych ścian klatki, do mięśni obręczy barkowej i stawu ramiennego. Tętnice Tętnice pachowe przechodzą w tętnice ramienne (odżywiają skórę, mięśnie ramienia oraz staw łokciowy), które w dołach łokciowych dzielą się odpowiednio na tętnicę promieniową i łokciową. Zaopatrują one przedramię (mięśnie, stawy, skórę), a następnie przechodzą na rękę, gdzie tworzą dwa łuki tętnicze dłoniowe: powierzchowny i głęboki, z których odchodzące tętnice unaczyniają rękę. Łuk aorty przechodzi w część zstępującą, w której wyróżnia się odcinek piersiowy i brzuszny. Aorta piersiowa oddaje tętnice międzyżebrowe i przeponowe, od żywiające ściany klatki klatki piersiowej oraz gałęzie trzewne do narządów narządów śródpiersia (tętnice osierdziowe, przełykowe, oskrzelowe). Po przejściu przez przeponę od aorty brzusznej tętnice odchodzą do ścian jamy brzusznej (tętnice przeponowe, lędźwiowe i tętnica krzyżowa pośrodkowa) i do narządów leżących w jej obrębie. Tętnice Tętnice trzewne dzielą się na parzyste i nieparzyste. Do parzystych należą: tętnice nerkowe, nadnerczowe i tętnice jajnikowe lub jądrowe. Tętnicami nieparzystymi są: pień trzewny, dzielący się na tętnicę żołądkową lewą, tętnicę wątrobową wspólną i tętnicą śledzionową. Kolejnym naczyniem jest tętnica krezkowa górna (unaczynia całe jelito cienkie i początkowe 2/3 części jelita grubego) oraz tętnica krezkowa dolna, odżywiająca lewą część jelita grubego. Aorta brzuszna kończy się podziałem na dwie tętnice biodrowe wspólne, które k tóre przechodzą następnie w tętnice biodrowe wewnętrzne (zaopatrujące mięśnie i narządy miednicy małej) i na tętnice biodrowe zewnętrzne, które odżywiają skórę i mięśnie brzucha, a po przejściu pod więzadłami pachwinowymi pachwinowymi stają się tętnicami udowymi. Tętnice udowe zaopatrują mięśnie i skórę uda, staw biodrowy i kolanowy, a następnie poniżej stawów kolanowych dzielą się w każdej kończynie na tętnicę piszczelową przednią i tylną, która oddaje tętnicę strzałkową. Tętnica piszczelowa przednia odżywia mięśnie i skórę goleni; przechodzi na powierzchnię grzbietową stopy, odżywia ją oraz łączy się z gałęziami podeszwowymi. Tętnice: piszczelowa tylna i strzałkowa unaczyniają łydkę i boczną powierzchnię podudzia. Tętnica piszczelowa tylna przechodzi pod podeszwę stopy,, gdzie dzieli się na tętnicę podeszwową boczną i przyśrodkową, tworzące stopy łuki tętnicze podeszwowe, odżywiające stopę.
Układ żylny krążenia dużego dzieli się na układ żyły głównej górnej i dolnej. Żyła główna górna zbiera krew z górnej (nadprzeponowej części ciała). Powstaje ona z połączenia się dwóch żył ramienno-głowowych prawej i lewej. Te z ko70
uy t
Ryc. 68. Schemat układu żylnego: 1 – żyła szyjna zewnętrzna prawa, 2 – żyła szyjna wewnętrzna prawa, 3 – żyła szyjna wewnętrzna lewa, 4 – kąt żylny lewy i żyła podobojczykowa, 5 – żyła pachowa, 6 – żyła odpromieniowa, 7 – żyły głębokie ramienia, 8 – żyła odłokciowa, 9 – żyła śledzionowa, 10 – żyły nerkowe, 11 – żyła biodrowa wspólna, 12 – żyła nabrzuszna dolna, 13 – żyła udowa, 14 – żyła podkolanowa, 15 – sieć żylna stopy, 16 – żyła odstrzałkowa, 17 – dopływy żyły odpiszczelowej, 18 – sieć żylna ręki, 19 – żyła biodrowa zewnętrzna, 20 – żyła krezkowa dolna, 21 – żyła krezkowa górna, 22 – żyła wrotna, 23 – żyła główna dolna, 24 – żyły płucne, 25 – żyła główna górna, 26 – kąt żylny i żyła ramienno-głowowa prawa, 28 – zatoki opony twardej mózgu 71
T G
lei powstają z połączenia żyły szyjnej wewnętrznej i podobojczykowej. Żyły szyjne wewnętrzne zbierają krew z głowy i szyi, biorąc swój początek w jamie czaszki z zatok żylnych opony twardej mózgu. Żyły podobojczykowe są przedłużeniami żył pachowych i odprowadzają krew z kończyn górnych, dolnych części szyi oraz z bocznych i górnych części ścian klatki piersiowej. Żyły pachowe tworzą się z dwóch żył ramiennych, towarzyszących tętnicy ramiennej. Z grzbietowej i dłoniowej powierzchni rąk krew odpływa, w każdej kończynie, siecią drobnych żył do żył głębokich przedramienia oraz do żyły odłokciowej i odpromieniowej. Żyły głębokie (po dwie towarzyszą każdej tętnicy) oraz odłokciowa uchodzą do żyły ramiennej, a żyła odpromieniowa wpada do żyły pachowej. Żyła główna dolna, która zbiera krew z dolnej części ciała, powsta je w jamie brzusznej (na wysokości czwartego kręgu lędźwiowego) z połączenia się dwóch żył biodrowych wspólnych prawej i lewej. Każda żyła biodrowa wspólna to połączenie żyły biodrowej wewnętrznej z zewnętrzną. Żyła biodrowa wewnętrzna zbiera krew z narządów i ścian miednicy małej, a żyła biodrowa zewnętrzna jest przedłużeniem żyły udowej i zbiera krew z przedniej ściany brzucha oraz z całej kończyny dolnej. Żyła udowa ma dopływy żylne z mięśni i skóry oraz z żyły podkolanowej i odpiszczelowej. Z grzbietowej i podeszwowej powierzchni stopy krew odpływa do licznych sieci żylnych, a te uchodzą do czterech żył piszczelowych głębokich, żyły odstrzałkowej i odpiszczelowej. Żyły głębokie odprowadzają krew ze stopy i z mięśni podudzia, a żyła odstrzałkowa ze skóry powierzchni bocznej i tylnej, wpadają one do żyły podkolanowej. Ze skóry pozostałych części stopy, przedniej i przyśrodkowej powierzchni podudzia, okolicy kolana, przyśrodkowej powierzchni uda i z części skóry krocza krew odpływa do żyły odpiszczelowej, która doprowadza ją do żyły udowej w okolicy pachwiny. Żyły zbierające krew z parzystych narządów jamy brzusznej wlewają się bezpośrednio do żyły głównej dolnej (żyły nerkowe i jajnikowe bądź jądrowe). Z nieparzystych narządów jamy brzusznej krew przepływa najpierw do wątroby układem żyły wrotnej, który tworzą: żyła śledzionowa z żyłą krezkową dolną, żyła żołądkowa lewa i krezkowa górna. W wątrobie krew przechodzi przez sieć naczyń włosowatych międzyzrazikowych i środkowych zrazika (pozostawia składniki z układu pokarmowego i ze śledziony, a pobiera substancje produkowane w wątrobie), następnie łączą się one w większe żyły i jako dwie lub trzy żyły wątrobowe wpadają do żyły głównej dolnej tuż pod przeponą. Krążenie wątrobowe nazywane jest siecią „dziwną” żylno-żylną. Krew jest to płynna substancja o lepkiej konsystencji, czerwonej barwie, którą
zawdzięcza barwnikowi krwi – hemoglobinie. Krew stanowi 10% masy ciała i składa się z płynnego osocza oraz z elementów morfotycznych, do których zalicza się krwinki czerwone, białe i płytki krwi. Osocze jest opalizującym płynem żółtawej barwy, składającym się z wody (w ponad 50%), białek, glukozy, soli mineralnych, 72
uy t
hormonów i wydzielin komórkowych. Krwinki czerwone, czyli erytrocyty, powstają w czerwonym szpiku kostnym. Jest ich około 5 mln u mężczyzn i około 4,5 mln u kobiet (w 1 mm³ krwi). Głównym ich zadaniem jest dostarczanie komórkom tlenu pobieranego w płucach, a odbieranie dwutlenku węgla i jego transport do płuc. Zawarta w erytrocytach hemoglobina ma zdolność nietrwałego wiązania się z tymi gazami. Erytrocyty żyją ok. 4 miesiące. Krwinki białe, czyli leukocyty, są bezbarwne. Dzielą się na limfocyty (powstające w śledzionie i węzłach chłonnych), monocyty (powstające w szpiku kostnym) i granulocyty (należące do leukoleuko cytów ziarnistych). Liczba krwinek białych u dorosłego waha się w granicach 4–8 tys. w 1 mm³ krwi. Krwinki białe mają zdolność samodzielnego poruszania się, a także właściwości żerne (niszczą drobnoustroje chorobotwórcze lub czynniki toksyczne), dlatego ich żywotność jest krótka. Płytki krwi, czyli trombocyty, trombocyty, odgrywają ważną rolę w procesach krzepnięcia krwi. 7.2. u lftyy
Układ limfatyczny, czyli chłonny, jest częścią układu krążenia. Pełni funkcję pośredniczącą między krwią i tkankami, zabierając z nich płyny z wydzielinami i produktami przemiany materii. Do innych funkcji układu limfatycznego należy odprowadzanie tłuszczów (wchłoniętych w kosmkach jelitowych), niszczenie drobnoustrojów chorobotwórczych, neutralizacja toksyn oraz zatrzymywanie i niszczenie komórek nowotworowych. Układ ten zbudowany jest z naczyń limfatycznych wypełnionych limfą i z narządów paralimfatycznych (towarzyszą(towarzyszących tym naczyniom). Naczynia limfatyczne włosowate odprowadzają z przestrzeni śródtkankowych i okołonerwowych płyn, który jest przesączem osocza krwi (nazywany limfą). Limfa płynąca z narządów (poza jamą brzuszną) jest płynem bezbarwnym, nie zawiera erytrocytów, znajdują się w niej liczne limfocyty i nieliczne granulocyty, ma mniej białek niż krew. Limfa odpływająca z jelit jest gęstym, białym płynem, bogatym w tłuszcze i nazywa się mleczem. Skład i ilość limfy (chłonki) nie są stałe, gdyż zależą od ilości wypitych płynów, od procesów wydalniczych i od ciśnienia krwi w naczyniach krwionośnych włosowatych. Naczynia limfatyczne dzieli się na powierzchowne (skórne) i głębokie. Pierwsze biegną promieniście w kierunku węzłów chłonnych, a drugie układają się równolegle do naczyń krwionośnych i pni nerwowych. Naczynia limfatyczne mają cienkie ściany (łatwo ulegają rozszerzeniu), występują w nich liczne kieszonkowate zastawki (podobnie jak w żyłach). Na swej drodze zazwyczaj kilkakrotnie przechodzą przez węzły chłonne, w których znajdują się liczne fagocyty fagocyty,, niszczące drobnoustroje i ich toksyny niesione przez limfę. W ścianach średnich i dużych naczyń wyróżnia się trzy słabo zaznaczone warstwy. Prowadzą one limfę do pni limfatycznych, a te wpadają do dwóch przewodów limfatycznych. Krótki przewód chłonny prawy przyjmuje limfę z prawej połowy głowy i szyi oraz z prawej połowy klatki piersiowej i prawej kończyny górnej. Natomiast 73
T G
długi przewód chłonny piersiowy (lewy) obejmuje spływ limfy z pozostałych części ciała. Obydwa przewody uchodzą do układu żylnego (w kątach żylnych), a następnie wraz z krwią limfa wpada do żyły głównej górnej i do serca. Narządy limfatyczne stanowią: węzły chłonne, śledziona, migdałki gardła, grasica (produkuje limfocyty „T” grasiczozależne), grudki chłonne w jelitach. Węzły chłonne zbudowane są z tkanki limfatyczno-siateczkowatej (o średnicy 1–25 mm), otoczonej łącznotkankową torebką, która wnika w głąb węzła tworząc beleczki. Do węzła prowadzi wnęka, przez którą wchodzą naczynia krwionośne i nerwy, a wychodzi naczynie odprowadzające chłonkę. Naczynia chłonne doprowadzające przebijają torebkę w różnych jej miejscach. W wewnętrznej budowie węzłów wyróżnia się obwodowo położoną korę z licznymi grudkami chłonnymi (są to ośrodki rozmnażania limfocytów) i głębiej leżący rdzeń z pasmami rdzennymi.
Węzły chłonne pełnią funkcję filtrów chłonki w obronie przed drobnoustro jami i komórkami nowotworowymi.
Ryc. 69. Schemat układu limfatycznego: 1 – naczynia limfatyczne pachwinowe, 2 – ż. główna dolna, 3 – zbiornik mleczu, 4 – ż. nieparzysta, 5 – ż. główna górna, 6 – pień limfatyczny podobojczykowy, 7 – przewód chłonny prawy, 8 – ż. szyjna wewnętrzna, 9 – pień żylny ramienno-głowowy prawy, 10 – ż. szyjna wewnętrzna lewa, 11 – ż. podobojczykowa lewa, 12 – przewód piersiowy, 13 – ż. nieparzysta krótka, 14 – pień jelitowy, 15 – pień lędźwiowy lewy 74
uy t
Ryc. 70. Węzeł chłonny – przekrój: 1 – naczynie limfatyczne doprowadzające, 2 – naczynie wyprowadzające, 3 – kora węzła, 4 – grudki wtórne kory, 5 – zatoka węzła z naczyniami krwionośnymi i naczyniem limfatycznym wyprowadzającym, 6 – rdzeń węzła
Większe węzły chłonne głowy: to potyliczne, sutkowe, przyusznicze powierzchowne i głębokie, policzkowe, nosowo-wargowe, jarzmowe i żuchwowe. Na szyi leżą węzły chłonne: szyjne przednie powierzchowne i głębokie, podbródkowe, podżuchwowe, szyjne boczne powierzchowne i głębokie (wzdłuż żyły szyjnej wewnętrznej), nadobojczykowe i zagardłowe. W kończynie górnej węzły leżą w dole łokciowym, a leżące w obrębie ramienia węzły i naczynia chłonne łączą się z dużym zgrupowaniem węzłów dołu pachowego. W ścianach klatki piersiowej znajdują się węzły chłonne powierzchowne i głębokie, międzyżebrowe, przysutkowe, przymostkowe, przedkręgowe, przeponowe górne, osierdziowe, śródpiersiowe z wielkimi węzłami we wnękach płuc. W obrębie ścian brzucha znajdują się węzły lędźwiowe prawe i lewe, aortowe i przeponowe dolne. We wnętrzu jamy brzusznej węzły chłonne grupują się wokół pnia trzewnego, żołądka, trzustki, wątroby, śledziony, nerek i nadnerczy. Bardzo licznie występują w błonach surowiczych jelit (w krezkach) jako węzły krezkowe górne i dolne. W miednicy małej leżą węzły chłonne ścienne: biodrowe zewnętrzne i wewnętrzne oraz trzewne: przypęcherzowe, przymacicze, przypochwowe, przyodbytnicze. przyodbytnicze. W kończynie dolnej znajdują się nieliczne węwę zły chłonne podkolanowe podkolanowe powierzchowne i głębokie oraz liczne liczne węzły chłonne pachwinowe powierzchowne i głębokie. Badaniem palpacyjnym można zawsze wyczuć większe węzły chłonne pachwinowe i pachowe, a w przypadkach chorobowych także powiększone węzły szyi, podżuchwowe lub też łokciowe i podkolanowe.
Śledziona jest nieparzystym narządem jamy brzusznej, położonym w lewym podżebrzu, wewnątrzotrzewnowo. Jej podobny do ziarna kawy kształt jest bardzo zmienny, zmienny, gdyż zależy od wypełnienia krwią oraz od stanu sąsiednich narzą75
T G
dów. Śledziona waży około 150 g. Jej górna jej powierzchnia jest wklęsła (przylega do przepony), a na dolnej powierzchni występuje wnęka, przez którą wnika tętnica śledzionowa i wychodzi z niej żyła. Pod otrzewną leży łącznotkankowa torebka okrywająca śledzionę, z której w głąb narządu wnikają beleczki dochodzące aż do wnęki (wzdłuż beleczek biegną naczynia krwionośne). Torebka i beleczki zawierają włókna sprężyste i mięśniowe, dzięki którym śledziona może nagle i znacznie zmieniać swą objętość. Jest ona magazynem krwi. Wewnątrz śledziony wyróżnia się miazgę czerwoną i białą. Miazga czerwona jest to tkanka łączna siateczkowata, w której znajdują się krwinki, makrofagi i komórki plazmatyczne. Dochodzące do niej naczynia krwionośne otwierają się do zatok śledziony (występuje krążenie „dziwne” otwarte). Tu następuje proces rozpadu oraz fagocytozy erytrocytów i leukocytów, a także rozkład hemoglobiny. Miazga biała ma liczne grudki chłonne, rozproszone wśród układu siateczkowego mia zgi czerwonej; jest miejscem powstawania i rozpadu limfocytów, wytwarza ciała odpornościowe.
76
iV. układ nerwowY Opracowała Teresa Gwardjak
Układ nerwowy rozwija się z ektodermy. Na powierzchni zewnętrznej zarodka powstaje cewa nerwowa, której przednia część rozszerza się i jest zawiązkiem mózgowia, a tylna, dłuższa, zawiązkiem rdzenia kręgowego. Z przedniej części cewy nerwowej powstają pęcherzyki pierwotne, które w dalszym rozwo ju dzielą się na pęcherzyki wtórne. Pęcherzyki pierwotne – to tyłomózgowie, śródmózgowie i przodomózgowie. Układ nerwowy zbudowany jest z tkanki glejowej i tkanki nerwowej właściwej. Tkanka glejowa pełni funkcje podporowe, ochronne, odżywcze w stosunku do neuronów i w przeciwieństwie do nich ma zdolność rozmnażania się. Tkanka nerwowa właściwa składa się z neuronów, które są podstawowymi jednostkami architektonicznymi układu nerwowego. W neuronach gromadzą się zapasy glikogenu, ciał lipidowych i pigmentu. Neuron ma ciało komórkowe (tj. neurocyt z plazmą i jądrem), oraz dwa rodzaje wypustek (tzw. włókna nerwowe): dendryty i neuryt. Ciała komórkowe mają w plazmie nitkowate neurofibrylle i ziarniste ciałka Nissla. Neuryty (nazywane włóknami osiowymi; aksonami) zbudowane są z neurofibrylli wychodzących z ciała komórki, otoczonych specjalnymi osłonkami. Neuryty, osłonięte tylko cienką, przeźroczystą osłonką (Schwanna), nazywane są włóknami bezrdzennymi. Występują one w nerwach układu nerwowego autonomicznego. Włókna rdzenne, czyli mielinowe mają pod osłonką Schwanna otoczkę z mieliny – galaretowatej substancji, zawierającej lecytynę i tłuszcze. Osłonka rdzenna (mielinowa) podzielona jest na odcinki przewężeniami, przez które wnikają z otoczenia substancje odżywcze i jony sodu. Takie włókna występują w nerwach obwodowego układu nerwowego. Włókna bez osłonek nazywają się nagie i występują w zakończeniach nerwów węchowych, dotykowych i bólowych. Neuryty wyprowadzają impulsy nerwowe z ciała komórki do unerwianych narządów ciała. One też przewodzą impulsy wewnątrz ośrodkowego układu nerwowego tworząc drogi nerwowe wstępujące i zstępujące. Neuryt na swym końcu, rozgałęziając się, tworzy tzw. drzewko końcowe, którym łączy się z innymi neuronami lub z komórkami narządu, przekazując im podniety. Połączenia te nazywają się stykami, czyli synapsami. Zakończenia neurytów w mięśniach prążkowanych tworzą tzw. płytki motoryczne, a jeśli kończą się w komórkach 77
T G
gruczołów – to oplatają je w formie koszyczka. Doprowadzaniem impulsów do ciała komórkowego zajmują się dendryty, które są bardzo rozgałęzione i liczne. Dendryty warunkują łączność pomiędzy neuronami. Zakończenia obwodowych wypustek komórkowych tzw. receptory, leżące w powłokach zewnętrznych, w układzie kostno-mięśniowym, w naczyniach krwionośnych, gruczołach, w narządach trzewnych i innych, służą do odbierania podniet czuciowych. Bodźce nerwowe przekazywane są do skupisk komórek w rdzeniu kręgowym i w jego pobliżu oraz do mózgu, gdzie są gromadzone, przetwarzane, zapamiętywane i łączą się w świadomą całość. Zadaniem układu nerwowego jest: odbieranie podniet działających na organizm ze strony środowiska lub powstających w samym organizmie; przekształcanie otrzymanych podniet w pobudzenia nerwowe i przekazanie ich do odpowiedniej części układu nerwowego, gdzie ulegają przetworzeniu; wysyłanie impulsów nerwowych do narządów całego ciała.
Ryc. 71. Budowa neuronu: 1 – dendryty, 2 – jądro ciała komórkowego, 3 – część bezrdzenna aksonu (neurytu), 4 – część rdzenna aksonu (z osłonkami), 5 – osłonka mielinowa, 6 – osłonka Schwanna, 7 – neurofibrylle włókna osiowego, 8 – odcinek bezrdzenny aksonu, 9 – drzewko końcowe, 10 – akson
Układ nerwowy dzieli się na część ośrodkową, obwodową i autonomiczną. Część ośrodkowa (nazywana układem ośrodkowym) składa się z rdzenia kręgowego i mózgowia. Część obwodową tworzy 31 par nerwów rdzeniowych oraz 78
u y
zwojów rdzeniowych i 12 par nerwów czaszkowych oraz zwojów dla niektórych z nerwów czaszkowych. Część autonomiczna dzieli się na układ nerwowy współczulny i przywspółczulny.
1. ośy y Rdzeń kręgowy leży w kanale kręgowym i rozpoczyna się od otworu potylicznego wielkiego, a kończy się na wysokości drugiego kręgu lędźwiowego. Przedłużeniem rdzenia jest nić końcowa, przytwierdzająca go do okostnej kości
Ryc. 72. Podział rdzenia kręgowego na tle kręgosłupa: 1 – neuromery szyjne, 2 – neuromery piersiowe, 3 – neuromery lędźwiowe, 4 – neuromery krzyżowe, 5 – neuromer guziczny, 6 – stożek rdzeniowy, 7 – koński ogon, 8 – nić końcowa, C VII – ostatni kręg szyjny, Th XII – ostatni kręg piersiowy, L V – ostatni kręg lędźwiowy, S V – wierzchołek kości krzyżowej, Co I – wierzchołek kości guzicznej 79
T G
guzicznej. Rdzeń dzieli się na odcinek szyjny, piersiowy, lędźwiowy, krzyżowy i guziczny. Odchodzące od rdzenia włókna nerwowe tworzą korzenie (przedni i tylny), a następnie przechodzą w nerwy. Dzielą one umownie odcinki rdzenia na segmenty (neuromery). W odcinku szyjnym znajduje się 8 neuromerów, w piersiowym jest ich 12, w lędźwiowym – 5, w krzyżowym – 5, a w guzicznym jest zlokalizowany 1 neuromer. Z zewnątrz rdzeń jest podzielony na dwie połowy: szczeliną pośrodkową przednią i bruzdą pośrodkową tylną. W wewnętrznej budowie wyróżnia się leżącą obwodowo substancję białą, która tworzy drogi nerwowe, łączące rdzeń z mózgiem i mózgowie z rdzeniem, nazywane sznurami. Wyróżnia się parzyste sznury: przedni, boczny i tylny. W głębi położona jest istota szara w kształcie litery H, tworząca parzyste rogi. Wewnątrz istoty szarej, przez cały rdzeń, ciągnie się cienki kanał centralny wypełniony płynem mózgowo-rdzeniowym. Rogi przednie są zbudowane z komórek nerwowych ruchowych; część tylna tworzy rogi tylne, zbudowane z komórek czuciowych, a w części środkowej (w segmentach od 8 szyjnego do 2 lędźwiowego) położone są rogi boczne utworzone z komórek układu współczulnego. Części boczne w segmentach szyjnych krzyżowych rdzenia (od 2 do 4) mają komórki układu przywspółczulnego. Między rogami przednimi a tylnymi występują skupiska komórek pośredniczących. Od komórek rogów przed-
Ryc. 73. Przekrój poprzeczny rdzenia kręgowego i łuk odruchowy złożony: 1 – skóra (receptor), 2 – włókno doprowadzające (dendryt), 3 – zwój rdzeniowy, 4 – korzeń tylny, 5 – komórka kojarzeniowa, 6 – korzeń przedni, 7 – włókno odprowadzające (akson), 8 – mięsień (efektor), 9 – bruzda pośrodkowa tylna, 10 – sznur tylny, 11 – róg tylny, 12 – sznur boczny, 13 – róg boczny, 14 – róg przedni, 15 – sznur przedni, 16 – szczelina pośrodkowa przednia 80
u y
nich i bocznych odchodzą aksony, tworzące korzenie przednie, natomiast do komórek rogów tylnych dochodzą aksony (tworzą korzenie tylne) pochodzące z komórek czuciowych leżących w zwojach rdzeniowych. Na każdym korzeniu tylnym występuje skupisko komórek czuciowych tworzących zwój. Wiele czynności rdzenia wyraża się w odruchach. Są to zjawiska fizjologiczne, które polegają na reagowaniu na bodźce bez udziału świadomości (łuki odruchowe): wrażenia bólowe lub termiczne odbierane w zakończeniach nerwowych (receptory) przenoszone są do komórek w zwojach rdzeniowych, skąd aksonami przekazane są do komórek pośredniczących, a następnie do komórek rogów przednich, gdzie za pomocą synaps pobudzają komórki ruchowe w tych rogach. Komórki ruchowe przekazują impuls ruchowy swymi aksonami do odpowiednich mięśni, wywołując ich skurcz, a więc reakcję obronną. Odbywa się to szybciej niż będzie uświadomiony ból. Rdzeń wytwarza wiele innych, bardziej skomplikowanych łuków odruchowych (w tym wegetatywnych), wymagających aktywności różnych segmentów rdzenia. Do wykonania tych czynności istnieją włókna tworzące złożony system dróg własnych rdzenia, ułożonych w istocie białej. Łuk odruchowy jest podstawową jednostką funkcjonalną w układzie nerwowym. Łuki odruchowe proste przewodzą odruchy wrodzone, natomiast łuki odruchowe złożone (warunkowe) przewodzą odruchy wyuczone, nabyte.
Mózgowie leży w jamie czaszki i u dorosłego człowieka waży średnio od 1245 g (u kobiet) do 1375 g (u mężczyzn). Podobnie jak rdzeń kręgowy mózgowie zbudowane jest z istoty białej i szarej, przy czym istota szara, leżąca w głębi mózgu, tworzy skupiska nazywane ośrodkami nerwowymi, jądrami nerwowymi, a jednolita jest tylko w częściach mózgu tworzących korę. W mózgu (po podziale pęcherzyków pierwotnych) wyróżnia się następujące części: rdzeniomó zgowie, tyłomózgowie wtórne (zbudowane z mostu i móżdżku), śródmózgowie, międzymózgowie i kresomózgowie. Rdzeniomózgowie, zwane także rdzeniem przedłużonym lub opuszką rdzenia kręgowego, bez żadnej granicy łączy się z rdzeniem kręgowym i przejmuje od niego szczelinę i bruzdę pośrodkową. Leży na stoku kości potylicznej i ma ok. 2,5 cm długości. Pełni bardzo ważne i zróżnicowane funkcje: kontroluje działanie rdzenia kręgowego, mieszczą się w nim ośrodki odpowiadające za rytm pracy serca, ośrodki wdechu i wydechu, ośrodki krążeniowe, ośrodki regulujące czynności trawienne (połykanie, ssanie, wydzielanie śliny) i odruchy obronne (kaszel, kichanie, czkawka, wymioty), znajduje się tu również jądro samotne, odbierające impulsy smakowe. Rdzeń przedłużony przewodzi pobudzenia nerwowe do wyższych odcinków mózgowia i do móżdżku oraz z tych odcinków w dół – do rdzenia kręgowego. Występują w nim skrzyżowania dróg nerwowych: w dolnej przedniej części krzyżują się drogi piramidowe (świado81
T G
mego ruchu), a w górnej tylnej – drogi czucia głębokiego świadomego (skrzy żowanie wstęg). Od rdzenia przedłużonego drogi biegną do móżdżku, tworząc tzw. konary dolne móżdżku.
Most leży jako zgrubienie nad rdzeniem przedłużonym i częściowo kontynuuje jego funkcje. Z tyłu mostu i rdzenia przedłużonego znajduje się przestrzeń z płynem mózgowo- rdzeniowym – komora IV. Most zbudowany jest z dróg nerwowych, przebiegających do wyższych odcinków mózgu i odwrotnie, ale ma także włókna poprzeczne, łączące go z móżdżkiem, jako konary środkowe móżdżku. Mieszczą się w nim dodatkowo ośrodki regulujące napięcie mięśni szkieletowych (mimicznych); do odpowiednich jąder mostu docierają ponadto włókna nerwów słuchowych i przedsionkowych (związane z narządem równowagi). Móżdżek leży w dole tylnym czaszki z tyłu mostu i rdzenia przedłużonego. Zbudowany jest z dwóch półkul, połączonych tzw. robakiem móżdżku. Powierzchnia zewnętrzna móżdżku pokryta jest korą zbudowaną z komórek
Ryc. 74. Przekrój strzałkowy mózgowia: rdzeń kręgowy (1), tyłomózgowie (2 – rdzeń przedłużony, 3 – móżdżek, 4 – most), śródmózgowie (5), przodomózgowie (6 – międzymózgowie, 7 – kresomózgowie) 82
u y
nerwowych, ułożonych w trzy warstwy. Głębiej znajduje się istota biała, tworząca tzw. ciało rdzenne, od którego odchodzą trzy pary konarów móżdżku (drogi nerwowe) do sąsiednich odcinków mózgu. Kora i głęboko położone jądra móżdżku są ważnymi ośrodkami równowagi ciała, prawidłowych napięć mięśniowych w celu utrzymania pionowej postawy ciała; koordynują ponadto ruchy dowolne zarówno pod względem ich zakresu, siły jak i prędkości.
Śródmózgowie jest najmniejszą częścią mózgowia, która działa podobnie do niżej leżących odcinków mózgu, ale także mieści w sobie podkorowe ośrodki wzroku i słuchu. W tym wąskim odcinku występują też ośrodki hamujące i przyspieszające przewodzenie impulsów w kierunku kory mózgowej. Zbudowane są z dwóch części: konarów mózgu i pokrywy mózgu. Konary mózgu mają odnogi konarów i nakrywkę, w której przebiega wodociąg mózgu, łączący komorę III z komorą IV. Odnogi konarów to drogi nerwowe (istota biała) – powiązane z korą kresomózgowia drogi zstępujące. W nakrywce występują skupiska komórek ruchowych: parzyste jądro czerwienne i substancja czarna, które współdziałają z móżdżkiem (poprzez drogi tworzące konary górne móżdżku). Substancja biała nakrywki tworzy drogi nerwowe wstępujące; przebiegają one od rdzenia kręgowego w kierunku wyższych odcinków mózgowia (drogi czuciowe). Pokrywa mózgu ma blaszkę pokrywy (blaszka czworacza), wzgórki górne i dolne oraz ramiona wzgórków. Wzgórki górne i dolne są podkorowymi ośrodkami wzroku i słuchu, od których odchodzą ramiona wzgórków do międzymózgowia (do zawzgórza). Rdzeń przedłużony, most i śródmózgowie stanowią pień mózgu. Międzymózgowie ma bardzo skomplikowaną budowę i spełnia liczne funkcje. Należy do przodomózgowia, wewnątrz niego znajduje się komora III wypełniona płynem mózgowo-rdzeniowym. W międzymózgowiu przeważające miejsce zajmują dwa wzgórza, każde z nich – to duża masa istoty szarej, pełniąca funkcje podkorowego ośrodka czucia powierzchownego i głębokiego (nazywane są bramą do naszej świadomości); kontrolują one również impulsy węchowe, smakowe, wzrokowe i słuchowe. W boczno-tylnej części wzgórz leżą zawzgórza z kolejnymi podkorowymi ośrodkami wzroku i słuchu. Mają one po dwa ciała kolankowate: boczne (wzrokowe) i przyśrodkowe (słuchowe). W tylno-górnej części wzgórz leży pojedyncze nadwzgórze, w którym wyróżnia się gruczoł dokrewny – szyszynkę, zawieszoną na dwóch prążkach (uzdeczki), przechodzących w trójkąty uzdeczek. Jedyną częścią międzymózgowia widoczną na podstawie mózgu jest podwzgórze. Występuje tam guz popielaty, zwężający się w lejek, na którym zawieszona jest przysadka mózgowa (gruczoł dokrewny). Z przodu guza popielatego znajduje się skrzyżowanie wzrokowe, z tyłu zaś leżą dwa ciała suteczkowate, które są ośrodkami przełączeniowymi dla drogi węchowej. Podwzgórze wpływa na wydzielniczą czynność przysadki mózgowej, a przez nią również na inne gruczoły wydzielania wewnętrznego. 83
T G
Ponadto zawiera ośrodki kierujące czynnością autonomicznego układu nerwowego, które regulują łaknienie i pragnienie, popęd płciowy, temperaturę ciała, reakcje emocjonalne. Kresomózgowie jest największą częścią mózgowia, siedliskiem świadomości, panuje nad ośrodkami położonymi w innych częściach mózgu, z wyjątkiem ośrodków układu autonomicznego. Dzieli się na dwie półkule, połączone z sobą spoidłem wielkim, przez które przebiegają drogi łączące ośrodki w obu półkulach. Zewnętrzna powierzchnia kresomózgowia jest mocno pofałdowana i zbudowana z istoty szarej, tworzącej korę mózgu, zwaną płaszczem (składa się z sześciu warstw komórek nerwowych o różnych kształtach). Głębokie bruzdy dzielą półkule na płaty, w których korze występują ośrodki korowe, będące centrami wszelkiej działalności refleksyjnej (świadomej).
Ryc. 75. Mózgowie, widok z boku: 1 – kresomózgowie (1a – płat czołowy, 1b – płat ciemieniowy, 1c – płat potyliczny, 1d – płat skroniowy), 2 – pień mózgu, 3 – lokalizacja międzymózgowia, 4 – lokalizacja śródmózgowia, 5 – rzut mostu, 6 – móżdżek, 7 – rdzeń przedłużony
Wewnętrzna warstwa półkul, utworzona z istoty białej (licznych dróg nerwowych), zawiera położone w niej skupiska neuronów – jąder podkorowych. Kora mózgu, w każdej półkuli ma pięć płatów: czołowy, w którym mieszczą się korowe ośrodki ruchu i ruchowe ośrodki mowy; ciemieniowy mieszczący korowe ośrodki czucia (powierzchownego i głębokiego) oraz smaku; potyliczny, 84
u y
zawierający korowe ośrodki wzroku; skroniowy, w którym są korowe ośrodki słuchu i czuciowy ośrodek mowy; wyspa, w której zlokalizowane są korowe ośrodki pamięci dawnej, długotrwałej, ośrodki pamięci dźwiękowej oraz połączenia z polami emocji (w układzie limbicznym leżącym w głębi półkul). Ośrodki węchowe znajdują się w węchomózgowiu, które jest położone na podstawie mózgu, na przyśrodkowej powierzchni półkul mózgowych i w ich wnętrzu.
Ryc. 76. Przekrój czołowy płata czołowego – reprezentacja ruchowa w korze: obszary dla mięśni poruszających poszczególnymi odcinkami ciała
Najgłębiej w półkulach położone są dwie komory boczne, w których wytwarzany jest płyn mózgowo-rdzeniowy, jako przesącz osocza z naczyń krwionośnych. Spływa on następnie do niższych komór i do kanału centralnego rdzenia kręgowego. Część płynu wydobywa się na zewnątrz mózgu (pomiędzy opony mózgu) i jest wchłaniana do krwi żylnej, a część spływa pomiędzy opony rdzenia, skąd jest wchłaniany do licznych splotów żylnych. Mózgowie i rdzeń kręgowy otoczone są trzema oponami mózgowo-rdzeniowymi: miękką, pajęczą i twardą. Stanowią one błony chroniące delikatną tkankę nerwową przed uszkodzeniami, rozprowadzają naczynia krwionośne, uszczelniają jamę czaszki i kanał kręgowy. Pomiędzy oponami znajduje się warstwa płynu mózgowo85
T G
rdzeniowego utrzymującego odpowiednie ciśnienie śródczaszkowe i pełniącego funkcje odżywcze, termiczne i ochronne zarówno dla mózgu, jak i dla rdzenia kręgowego.
2. oby y Obwodowy układ nerwowy składa się z części rdzeniowej i czaszkowej.
Część rdzeniowa to 31 par nerwów rdzeniowych i zwojów rdzeniowych. Każdy nerw po odejściu od rdzenia przebija opony i wychodzi z kręgosłupa przez odpowiedni otwór międzykręgowy. Każdy z nich dzieli się na cztery gałę zie: oponową, łączącą białą oraz tylną i przednią. Gałęzie oponowe wracają do kanału kręgowego i unerwiają opony (mają włókna czuciowe i autonomiczne). Gałęzie łączące białe biegną do zwojów układu nerwowego autonomicznego. Gałęzie tylne (grzbietowe) mają włókna czuciowe, ruchowe i autonomiczne, zaopatrują mięśnie głębokie grzbietu, stawy kręgosłupa oraz skórę karku i grzbietu. Gałęzie przednie (brzuszne) również mają włókna czuciowe, ruchowe i autonomiczne, kierują się na przednią stronę tułowia i kończyn, tworzą sploty (oprócz gałęzi odchodzących od nerwów odcinka piersiowego rdzenia). W splotach następuje wymiana włókien nerwowych pochodzących z kilku sąsiednich gałęzi przednich. Od splotów odchodzą poszczególne nerwy obwodowe. Gałęzie przednie nerwów szyjnych I–IV tworzą splot szyjny, który unerwia: skórę szyi i górnej części klatki piersiowej, skórę okolicy karku i małżowinę uszną oraz mięśnie głębokie szyi, przeponę, część mięśnia czworobocznego i mostkowo-obojczykowo-sutkowego. Najdłuższym w tym splocie jest nerw przeponowy, unerwiający przeponę (ruchowo) oraz osierdzie, część opłucnej i otrzewnej (czuciowo). Gałęzie przednie nerwów szyjnych V–VIII i piersiowego I tworzą splot ramienny, który unerwia czuciowo i ruchowo kończynę górną wraz z jej obręczą. Również od tego splotu biegną nerwy do powierzchownych mięśni grzbietu i klatki piersiowej. Do największych nerwów tego splotu należą: nerw pachowy, mięśniowo-skórny, pośrodkowy, promieniowy i łokciowy. Wszystkie one należą do nerwów mieszanych czuciowo-ruchowych. Gałęzie przednie 12 par nerwów piersiowych nie tworzą splotów, lecz układają się w bruzdach pod żebrami, jako nerwy międzyżebrowe. Unerwiają mięśnie międzyżebrowe (ruchowo), a czuciowo skórę klatki piersiowej i górnej części brzucha, opłucną i otrzewną. Gałęzie przednie nerwów lędźwiowych I–IV wraz z częścią nerwu XII piersiowego tworzą splot lędźwiowy, który leży na mięśniu lędźwiowym większym. Unerwia on skórę i mięśnie dolnej części brzucha, skórę narządów płciowych, a także skórę i mięśnie uda: powierzchnię przednią i przyśrodkową, oraz skórę 86
u y
Ryc. 77. Schemat obwodowego układu nerwowego – część rdzeniowa: 1 – nerw przeponowy (ze splotu szyjnego), 2 – splot ramienny, 3 – nerw pachowy, 4 – nerwy międzyżebrowe, 5 – nerw mięśniowo-skórny, 6 – nerw promieniowy, 7 – nerw pośrodkowy, 8 – nerw łokciowy, 9 – splot lędźwiowy, 10 – splot krzyżowy, 11 – splot sromowo-guziczny, 12 – nerw zasłonowy, 13 – nerw udowy, 14 – nerw kulszowy, 15 – nerw strzałkowy wspólny, 16 – nerw piszczelowy 87
T G
przyśrodkowej strony podudzia. Największymi nerwami tego splotu są: nerw udowy (unerwia przednią grupę mięśni uda) i nerw zasłonowy (unerwia grupę mięśni przywodzicieli uda). Gałęzie przednie z części nerwu IV i z nerwu V lędźwiowego oraz z nerwów krzyżowych I–III tworzą potężny splot krzyżowy (dochodzą do niego tak że włókna z pozostałych gałęzi przednich nerwów krzyżowych i guzicznego). Leży on w miednicy mniejszej i unerwia: mięśnie obręczy miednicznej; narządy płciowe i ich skórę; mięśnie krocza; występują tu włókna układu przywspółczulnego dochodzące do narządów miednicy mniejszej; skórę i mięśnie tylnej grupy uda; skórę i mięśnie podudzia i stopy; wszystkie stawy kończyny dolnej. Najdłuższym nerwem tego splotu i jednocześnie największym w organizmie jest nerw kulszowy. Biegnie on po tylnej stronie uda i unerwia ją, a następnie (jeszcze nad stawem kolanowym) dzieli się na dwie duże gałęzie – nerw strzałkowy wspólny i nerw piszczelowy. Nerw strzałkowy wspólny po podziale na dwie gałęzie (powierzchowną i głęboką) unerwia przednią i boczną stronę goleni, a nerw piszczelowy zaopatruje łydkę i schodzi dwoma nerwami na podeszwową stronę stopy. Gałęzie przednie nerwów krzyżowych IV i V oraz nerwu guzicznego tworzą splot sromowo-guziczny, leżący przy wierzchołku kości krzyżowej. Unerwia on skórę krocza i narządów płciowych oraz mięśnie wokół odbytu i niektóre mięśnie dna miednicy.
Część czaszkową tworzy 12 par nerwów wychodzących z podstawnej powierzchni pnia mózgu (oprócz pary I i II). Mają one za zadanie unerwienie narządów głowy, chociaż niektóre z nich sięgają dalej, bo nawet do narządów jamy brzusznej, np. nerw błędny. Nerwy czaszkowe można podzielić na czuciowe (zmysłowe), jak węchowe, wzrokowe, statyczno-słuchowe; następnie na nerwy ruchowe, jak nerwy mięśni oka czy języka; wreszcie na nerwy mieszane, mające włókna różnych rodzajów (czuciowe, ruchowe i autonomiczne). Osiem par nerwów czaszkowych: V–XII połączonych jest z tyłomózgowiem, III i IV mają swe ośrodki w śródmózgowiu, II dochodzi do międzymózgowia, I dochodzi do węchomózgowia, będącego częścią półkul mózgowych. I para – nerwy węchowe (zmysłowe), utworzone przez neuryty komórek węchowych okolicy węchowej jamy nosowej, które dochodzą do opuszek węchowych, leżących pod płatem czołowym mózgu. II para – nerwy wzrokowe (zmysłowe) rozpoczynają się w siatkówce oka i dalej po wyjściu z oczodołu, krzyżują się (tylko włókna z przyśrodkowej części siatkówki oka), przechodzą jako pasma wzrokowe do ośrodków podkorowych. III para – nerwy okoruchowe (ruchowe), zaopatrujące większość zewnętrznych mięśni gałki ocznej. W ich skład wchodzą też włókna przywspółczulne, unerwiające między innymi mięsień zwieracz źrenicy. IV para – nerwy bloczkowe i VI para – nerwy odwodzą88
u y
ce (ruchowe) unerwiają pozostałe mięśnie zewnętrzne oka. V para – nerwy trójdzielne (mieszane) mają włókna czuciowe, ruchowe. Nerwy te dzielą się na część oczną, szczękową i żuchwową. Włókna czuciowe unerwiają skórę głowy (zwłaszcza twarzy) i część skóry małżowin usznych, opony mózgu, błony śluzowe oczodołów, jamy nosowej i ustnej wraz z zębami i śliniankami, stawy skroniowo-żuchwowe; kończą się w zwoju trójdzielnym wewnątrz czaszki, skąd biegną do wzgórz. Włókna ruchowe unerwiają mięśnie grupy żwaczowej i część mięśni nadgnykowych (gałąź żuchwowa). VII para – nerwy twarzowe (mieszane) mają włókna ruchowe, czuciowe i autonomiczne. Włókna ruchowe unerwiają mięśnie mimiczne twarzy, mięśnie małżowiny usznej i mięśnie poruszające kosteczkami słuchowymi oraz część mięśni nadgnykowych. Włókna czuciowe unerwiają błonę śluzową języka, podniebienia i jamy nosowej, gruczoły łzowe, ślinianki przyuszne, skórę części małżowin usznych i przewodów słuchowych zewnętrznych. Włókna autonomiczne biegną z czuciowymi i unerwiają wydzielniczo wcześniej wymienione gruczoły. Włókna zmysłowe odbierają wrażenia smakowe z 2/3 grzbietowej powierzchni języka. VIII para – nerwy przedsionkowo-ślimakowe (zmysłowe) są nerwami równowagi i słuchu. Składają się z dwóch gałęzi, których neuryty odchodzą od narządów ucha wewnętrznego i docierają do ośrodków w moście. IX para – nerwy językowo-gardłowe (mieszane) mają włókna czuciowe, ruchowe, zmysłowe i przywspółczulne. Włókna czuciowe unerwiają błonę śluzową gardła, 1/3 tylnej części języka, migdałki, jamy bębenkowej i trąbki słuchowej. Włókna ruchowe dochodzą do mięśni podniebienia miękkiego, niektórych mięśni nadgnykowych i gardła. Jest to najważniejszy nerw biorący udział w połykaniu. Włókna przywspółczulne unerwiają gruczoły błon śluzowych i ślinianki przyuszne, a włókna smakowe zbierają wrażenia z brodawek 1/3 tylnej części języka. X para – nerwy błędne (mieszane) mają głównie włókna przywspółczulne, ale także ruchowe i czuciowe. Czuciowe unerwiają skórę tylnej powierzchni małżowiny usznej, błonę śluzową gardła i krtani, oponę twardą mózgu. Włókna ruchowe dochodzą do mięśni gardła i krtani. Włókna przywspółczulne unerwiają wydzielniczo gruczoły wszystkich narządów, do których dochodzą oraz ich mięśnie gładkie. Wychodzą one z jamy czaszki i docierają do wszystkich narządów szyi, klatki piersiowej i jamy brzusznej (oprócz 1/3 końcowej części okrężnicy). Na unerwianych narządach tworzą zwoje i sploty przywspółczulne: gardłowy, sercowy, przełykowy, płucne, żołądkowe i największy splot trzewny (słoneczny), od którego dochodzą gałęzie do wszystkich narządów jamy brzusznej (z wyjątkiem narządów miednicy małej). XI para – nerwy dodatkowe (ruchowe) unerwiają część mięśnia mostkowo-obojczykowo-sutkowego i część mięśnia czworobocznego. Rozpoczynają się włóknami zarówno w rdzeniu przedłużonym jak i w górnej szyjnej części rdzenia kręgowego. XII para – nerwy podjęzykowe (ruchowe) unerwiają wszystkie mięśnie języka: wewnętrzne i zewnętrzne. 89
T G
Ryc. 78. Obwodowy układ nerwowy – część czaszkowa: –––––– włókna ruchowe, ------- włókna czuciowe, - ·-·-·-·- włókna przywspółczulne
90
u y
3. dg Drogi nerwowe zbudowane są neurytów (aksonów), tworzących substancję białą w ośrodkowym układzie nerwowym. Dzielą się na drogi kojarzeniowe, łączące ośrodki po tej samej stronie mózgu lub rdzenia kręgowego; spoidłowe, łączące ośrodki w przeciwnych połowach mózgu lub rdzenia; projekcyjne, które łączą rdzeń z mózgowiem (wstępujące, aferentne) i mózgowie z rdzeniem kręgowym (zstępujące, eferentne).
Drogi wstępujące przewodzą impulsy czuciowe ze skóry (dotyk, ucisk, ból, ciepło i zimno), czucie ścięgnisto-stawowe i czucie trzewne (ucisk i ból).
Ryc. 79. Drogi czucia świadomego. Ryc. A: 1 – droga rdzeniowo-opuszkowa, 3 – droga rdzeniowo-wzgórzowa przednia. Ryc. B: 3a – droga rdzeniowo-wzgórzowa boczna, 2 – zwój rdzeniowy, 4 – neuron w jądrach: smukłym i klinowatym (w rdzeniu przedłużonym), 5 – wstęga przyśrodkowa (czuciowa), 6 – wzgórze, 7 – rogi tylne rdzenia kręgowego 91
T G
Impulsy czucia skórnego, nazywanego powierzchownym, przebiegają drogami rdzeniowo-wzgórzowymi, leżącymi w sznurach bocznych i przednich rdzenia. Drogi te rozpoczynają się w rogach tylnych rdzenia, przechodzą na przeciwną stronę rdzenia (tzn. krzyżują się) i dochodzą do wzgórz, a następnie po przełączeniu prowadzone są do kory płatów ciemieniowych. Pozostałe impulsy, nazywane czuciowymi głębokimi, przewodzone są zarówno do móżdżku jak i do kory płatów ciemieniowych (czucie głębokie świadome). Do móżdżku (czucie głębokie nieświadome) prowadzą dwie drogi rdzeniowo-móżdżkowe: przednia i tylna, leżące w bocznych sznurach rdzenia. Jedna z nich (przednia) jest skrzyżowana (przechodzi od razu na drugą stronę rdzenia) i wnika do móżdżku na wysokości śródmózgowia, natomiast druga jest nieskrzy żowana (tylna) – biegnie po tej samej stronie rdzenia i wchodzi do móżdżku z rdzenia przedłużonego. Drogi czucia głębokiego świadomego, czyli drogi rdzeniowo-opuszkowe układają się w sznurach tylnych rdzenia kręgowego (nie wchodzą do rogów tylnych) i tworzą w każdym sznurze dwa pęczki włókien: smukły i klinowaty. Pęczkiem smukłym przewodzone są impulsy czuciowe z mięśni, skóry, ścięgien, stawów, okostnej kończyny dolnej i ścian brzucha (do linii przepony), a pęczkiem klinowatym z kończyn górnych, ścian klatki piersiowej, grzbietu, karku i szyi. Obydwa pęczki dochodzą do rdzenia przedłużonego, gdzie w odpowiednich jądrach przełączają się na drugi neuron, ulegają skrzyżowaniu i jako wstęgi przyśrodkowe docierają do wzgórz. Tutaj po przełączeniu impulsów wysyłane są do płatów ciemieniowych i uświadomione. Kora mózgu reaguje zwrotnie (ruchowo) na napływające impulsy czuciowe lub samoistnie wytwarza pobudzenia nerwowe, świadome przewodzone do rdzenia kręgowego drogami zstępującymi. Reakcje ruchowe mogą powstawać także w ośrodkach niżej położonych tzn. w pniu mózgu. Są one sterowane przez móżdżek i nazywane ruchami nieświadomymi; często nawykowymi, wyuczonymi (mogą być kontrolowane przez korę mózgu). Z kory płata czołowego mózgu do rdzenia kręgowego przebiegające impulsy tworzą drogi piramidowe (bo wiele ich aksonów rozpoczyna się w komórkach o kształtach piramid), które biegną przez torebkę wewnętrzną (obok wzgórz międzymózgowia), przez odnogi konarów śródmózgowia, most, przednią powierzchnię rdzenia przedłużonego do sznurów bocznych i przednich rdzenia kręgowego, a następnie wnikają do rogów przednich. W rdzeniu przedłużonym 80% włókien tych dróg ulega skrzyżowaniu, a 20% nie krzyżuje się tutaj, lecz dopiero w rdzeniu kręgowym, przed wejściem do rogów przednich.
Drogi pozapiramidowe odchodzą od jąder ruchowych pnia mózgu (jądro czerwienne, jądra blaszki czworaczej, jądra tworu siatkowatego, jądra przedsionkowe w moście, jądro oliwki), przeważnie ulegają skrzyżowaniu i dochodzą do rogów przednich rdzenia kręgowego (układają się w sznurach bocznych i przednich). 92
u y
Dzięki krzyżowaniu włókien ośrodki prawej półkuli mózgu otrzymują i wysyłają pobudzenia do lewej strony ciała.
Ryc. 80. Drogi ruchu świadomego – piramidowe: 1 – płat czołowy kory mózgowej, 2 – międzymózgowie (torebka wewnętrzna), 3 i 9 – śródmózgowie (odnogi konarów), 4 – most (włókna podłużne), 5 – rdzeń przedłużony (piramidy), 6 – droga korowo-rdzeniowa przednia (nieskrzyżowana), 7 – droga korowo-rdzeniowa boczna (skrzyżowana), 8 – skrzyżowanie piramid (krzyżuje się ok. 80% włókien) 93
T G
4. aty y Autonomiczny układ nerwowy, nazywany wegetatywnym, kieruje stałą pracą narządów wewnętrznych, która nie podlega naszej woli. Nawet przy utracie przytomności odbywa się oddychanie, praca serca, trawienie, przemiana mate-
Ryc. 81. Budowa i działanie autonomicznego układu nerwowego 94
u y
rii i inne. Istnieje jednak silny związek między układem autonomicznym a psychiką. Objawy psychiczne wywołują zmiany w czynności narządów wewnętrznych, np. pocenie się ze strachu, przyspieszone bicie serca; układ wegetatywny oddziałuje również na psychikę: głód, zmęczenie wpływają na samopoczucie. Chociaż nazwa tego układu wskazuje na pewną jego samodzielność, to wykazuje on ścisłe powiązania czynnościowe i morfologiczne z układem mózgowo- rdzeniowym. Komórki początkowe układu autonomicznego leżą w rdzeniu i w mózgowiu (głównie w pniu mózgu). Układ ten składa się z dwóch części: współczulnej (sympatycznej) i przywspółczulnej (parasympatycznej). Obie części działają wobec siebie antagonistycznie. Harmonijne działanie narządów wewnętrznych jest efektem jednoczesnego pobudzania obu tych części.
Część współczulna układu autonomicznego ma komórki początkowe, położone w rogach bocznych rdzenia kręgowego. Odchodzące od nich aksony przebiegają przez korzenie przednie (wraz z aksonami komórek ruchowych rogów przednich), następnie oddzielają się od nich i docierają do komórek zwo jów własnych. Są to włókna łączące białe (mają osłonkę mielinową). Zwoje leżą po obu stronach kręgosłupa i tworzą dwa pnie współczulne. Pnie przypomina ją kształtem drabinkę, gdyż ich zwoje pomiędzy sobą połączone są włóknami międzyzwojowymi, które mają przebieg pionowy i poziomy. Ze zwojów pnia współczulnego wychodzą włókna łączące szare (pozbawione osłonki mielinowej) i dołączają do nerwów rdzeniowych. Wraz z nimi biegną na obwód ciała unerwiając gruczoły skóry, mięśnie gładkie i ściany naczyń krwionośnych. Oprócz tych włókien ze zwojów pni współczulnych odchodzą gałęzie szare długie, które razem z naczyniami krwionośnymi lub samodzielnie docierają do narządów wewnętrznych, unerwiając ich mięśnie gładkie i gruczoły. W pniach współczulnych wyróżnia się zwoje szyjne, piersiowe, brzuszne, miedniczne i zwój nieparzysty (leży na wierzchołku kości guzicznej). Odcinek szyjny ma 2–3 zwoje, które unerwiają mięsień rozwieracz źrenicy, gruczoły jamy nosowej i ustnej, ślinianki, gruczoły gardła i krtani, tarczycę i przytarczyce, gruczoły i mięśnie przywłosowe skóry głowy, twarzy i szyi oraz ściany naczyń krwionośnych tych okolic. Od każdego z trzech parzystych zwojów szyjnych odchodzą włókna do mięśnia sercowego. Ostatni zwój szyjny często łączy się z pierwszym piersiowym i wspólnie tworzą zwój gwiaździsty. Odcinek piersiowy pni współczulnych ma po 12 zwojów, od których odchodzą gałęzie do ścian naczyń krwionośnych klatki piersiowej oraz do jej narządów tworząc sploty przy: sercu, przełyku, oskrzelach, aorcie. Występują tu również dwa nerwy trzewne, które przechodzą przez przeponę i łączą się ze splotem trzewnym (słonecznym) i ze splotem nerkowym. Pnie współczulne w odcinku brzusznym mają po 3–5 zwojów, z których włókna unerwiają narządy jamy brzusznej, wcześniej wytwarzając sploty. Najpotężniejszy jest splot trzewny, zwany słonecznym lub mózgiem brzusznym, który ma liczne zwoje. Odchodzące od nich włókna biegną wzdłuż na95
T G
czyń krwionośnych do narządów i tworzą sploty: przeponowy, żołądkowy, wątrobowy, nerkowy, nadnerczowy, śledzionowy, jajnikowy lub jądrowy, aortowy brzuszny, krezkowy górny i dolny (do jelit), odbytniczy górny i biodrowy. Oprócz tego bezpośrednie włókna dochodzą do trzustki, ale także do nadnerczy i żołądka. Odcinek miedniczny składa się z 3–4 zwojów parzystych i końcowego zwoju nieparzystego. Włókna po wyjściu ze zwojów wytwarzają sploty: podbrzuszny górny i dolny, które unerwiają wszystkie narządy miednicy mniejszej, jej naczynia krwionośne oraz naczynia narządów płciowych zewnętrznych.
Ryc. 82. Powiązania rdzenia kręgowego z układem współczulnym: 1 – pień współczulny, 2 – zwój współczulny, 3 – gałąź łącząca biała (przedzwojowa), 4 – gałąź łącząca szara (zazwojowa), 5 – nerw trzewny, 6 – zwój krezkowy górny, 7 – ściana jelita, 8 – kosmki, 9 – nerw współczulny w krezce jelita, 10 – zwój trzewny splotu słonecznego 96
u y
Część przywspółczulna autonomicznego układu nerwowego ma włókna, które unerwiają narządy wewnętrzne obok części współczulnej (stąd nazwa parasympatyczny), ale nie przebiegają one przez zwoje pnia współczulnego. Komórki początkowe części przywspółczulnej znajdują się w pniu mózgu, w istocie szarej pośredniej rdzenia kręgowego, w segmentach krzyżowych II–IV rdzenia. Włókna te na ogół nie tworzą samodzielnych nerwów (oprócz nerwu błędnego – poniżej krtani i nerwów miednicznych), lecz dołączają się do niektórych nerwów czaszkowych i rdzeniowych, zdążając z nimi do unerwianych narządów. Włókna przedzwojowe (białe) w tym układzie są długie – dochodzą do ścian unerwianych narządów. Tu leżą zwoje przywspółczulne, w których następu je przełączanie impulsów, a stąd biegną włókna zazwojowe (szare) do mięśni gładkich, naczyń krwionośnych i gruczołów odpowiednich narządów. W części przywspółczulnej występuje więc odcinek czaszkowy, rdzeniowy i krzyżowy. Z odcinka czaszkowego włókna biegną z nerwem okoruchowym (III), twarzowym (VII), językowo-gardłowym (IX) i błędnym (X). Unerwiają one narządy, do których dochodzą te nerwy w obrębie głowy, szyi, klatki piersiowej i jamy brzusznej. Część włókien tworzy sploty mieszane ze splotami współczulnymi: splot gardłowy, sercowy, trzewny. Odcinek rdzeniowy ma komórki w rdzeniu kręgowym pomiędzy rogami tylnymi a przednimi (w części pośrednio-przyśrodkowej), których włókna wychodzą częściowo przez korzenie przednie i przez korzenie tylne. Dochodzą one do gruczołów skóry grzbietu, jej naczyń krwionośnych i mięśni przywłosowych, lecz wywierają mały wpływ. Odcinek krzyżowy układu przywspółczulnego ma komórki początkowe w części pośrednio-przyśrodkowej segmentów krzyżowych rdzenia (od 2 do 4). Ich włókna przedzwojowe przechodzą przez splot krzyżowy, a następnie biegną samodzielnie do splotu podbrzusznego dolnego (współczulnego), gdzie najczęściej mają swe zwoje. Włókna zazwojowe (szare) unerwiają: położoną po lewej stronie jamy brzusznej część jelita grubego (aż do odbytnicy), pęcherz moczowy, cewkę moczową, narządy płciowe wewnętrzne i zewnętrzne.
5. nąy yó Zadaniem narządów zmysłów jest informowanie mózgu o tym, co dzieje się w bliższym lub dalszym otoczeniu człowieka oraz na powierzchni ciała. Odbieraniem podniet zajmują się zakończenia wyspecjalizowanych komórek czuciowych nazywane receptorami. Do narządów zmysłów zaliczamy: narząd węchu, smaku, wzroku, słuchu, równowagi, receptory znajdujące się w skórze. Narząd węchu informuje o właściwościach wdychanego powietrza. Jego receptory zlokalizowane są w błonie śluzowej górnej części jamy nosowej, jako nabłonek węchowy. Włókna stąd odchodzące tworzą nerwy węchowe, które przechodzą przez otworki w kości sitowej i wnikają do dwóch opuszek wę97
T G
chowych. Następnie impulsy węchowe przekazywane są pasmami i drogami węchowymi do kory wyspy i płata skroniowego mózgu. Sądzi się, że zapachy są kompozycjami pięciu zasadniczych woni: gnilnej, kwiatowej, balsamicznej, korzennej i spalenizny. Narząd smaku zlokalizowany jest głównie w błonie śluzowej jamy ustnej i języka, w postaci kubków smakowych (słabiej na podniebieniu miękkim, w nagłośni krtani). Podrażnienie kubków smakowych powodują substancje chemiczne zawarte w płynach pokarmu lub w ślinie. Na smak gorzki reagują receptory położone na nasadzie (z tyłu) języka, smak słony i kwaśny odbierają receptory leżące na brzegach języka, smak słodki kubki rozsiane na końcu języka. W brodawkach nitkowatych (najliczniejsze), które nadają językowi szorstkość, znajdu ją się receptory dotyku. Wrażenia smakowe odbierają nerwy czaszkowe VII, IX i X. Dużą rolę w odczuwaniu smaku odgrywa węch i temperatura spożywanych pokarmów. Narząd wzroku mieści się w oczodole i składa się z gałki ocznej i narządów dodatkowych, do których zalicza się: 6 mięśni, gruczoł łzowy, powieki, rzęsy i brwi. Oczodół wyścielony jest tkanką tłuszczową otaczającą gałkę oczną; chroni ją i pozwala na swobodne, bezbolesne poruszanie się. Dwuoczne widzenie pozwala uzyskiwać wrażenie trójwymiarowości. Gałka oczna ma kształt zbliżony do kuli (jej średnica wynosi około 25 mm), otoczonej z zewnątrz twardówką – łącznotkankową błoną, która ma białe zabarwienie. Do twardówki przyczepiają się mięśnie poruszające gałką oczną. Twardówka z przodu przechodzi w przeźroczystą rogówkę, która wyróżnia się od kulistego kształtu gałki ocznej większą wypukłością. Błona rogówki jest dobrze unerwiona, ale pozbawiona naczyń krwionośnych; przenika przez nią światło i widoczna jest leżąca za nią kolorowa tęczówka. Pod błoną włóknistą leży błona naczyniowa, do której należy położona z tyłu naczyniówka, a z przodu –ciało rzęskowe i tęczówka. Naczyniówka ma dwie warstwy naczyń krwionośnych, które odżywiają sąsiadujące z nią warstwy, zwłaszcza siatkówkę. Ciało rzęskowe ma kształt pierścienia z fałdami i wyrostkami, mieści się w nim również mięsień rzęskowy o różnokierunkowym przebiegu włókien (działa niezależnie od naszej woli). Od wewnętrznej strony pierścienia odchodzą cienkie włókna podobne do więzadeł, które łączą się z soczewką i tworzą obwódkę rzęskową soczewki. Kurczący się mięsień rzęskowy poprzez nici obwódki rzęskowej wpływa na kształt soczewki, a więc na akomodację oka. Do ciała rzęskowego w kierunku przednim przymocowana jest tęczówka, mająca kształt krążka przebitego centralnie czarnym otworem – źrenicą. Tęczówka ma wiele warstw, wśród których okrężnie układają się dwa rodzaje mięśni gładkich: zwieracz i rozwieracz źrenicy, regulujące ilość światła wpadającego do wnętrza gałki ocznej (unerwione przez układ nerwowy autonomiczny). W tęczówce znajdują się komórki barwnikowe silnie wypełnione pigmentem, nadając jej barwę. Warstwą wewnętrzną i najcieńszą ścian gałki ocznej jest siatkówka. Pomiędzy błoną naczyniową 98
u y
Ryc. 83. Budowa narządu wzroku. Ryc. A. Przekrój poziomy gałki ocznej prawej: 1 – źrenica, 2 – rogówka, 3 – tęczówka, 4 – soczewka, 5 – spojówka, 6 – ciało szkliste, 7 – twardówka, 8 – naczyniówka, 9 – siatkówka, 10 – dołek środkowy (plamka żółta), 11 – nerw wzrokowy, 12 – oś gałki ocznej, 13 – ciało rzęskowe. Ryc. B. Przekrój strzałkowy oka: 1 – mięsień dźwigacz powieki górnej, 2 – mięsień prosty górny oka, 3 – nerw wzrokowy, 4 – ciało tłuszczowe, 5 – mięsień prosty dolny oka, 6 – mięsień skośny dolny oka, 7 – spojówka gałki ocznej, 8 – powieka dolna, 9 – gałka oczna, 10 – komory oka z cieczą wodnistą, 11 – spojówka powieki górnej
a siatkówką znajduje się cienka warstwa barwnikowa, pochłaniająca światło. Zawiera ona dużo pigmentu (nazywana jest jagodówką). Siatkówka składa się z kilku warstw komórek i włókien nerwowych, wśród których leżą światłoczułe komórki czopki i barwoczułe pręciki. Siatkówka ma dwa odcinki: tylny i przedni. Tylny jest wrażliwy na światło i tworzy część wzrokową siatkówki, a przed99
T G
ni jest niewrażliwy na światło – część ślepa. Od części wzrokowej odchodzą włókna nerwowe, które zbiegają się w siatkówce, przebijają otwór w twardówce, tworząc II nerw czaszkowy-wzrokowy opuszczający oczodół. Obok ujścia nerwu wzrokowego znajduje się plamka żółta z największym zagęszczeniem receptorów, jest więc polem najlepszego widzenia. Wnętrze gałki ocznej zajmują trzy substancje łamiące światło: soczewka, ciało szkliste i ciecz wodnista. Soczewka zawieszona jest za tęczówką. Jest to samodzielne ciało dwuwypukłe i bezbarwne o dużej elastyczności. Za soczewką znajduje się przeźroczyste ciało szkliste, które zajmuje największą objętość gałki ocznej i nadaje jej kształt. Ma ono luźną, galaretowatą konsystencję i mały wskaźnik załamywania światła. Ciecz wodnista produkowana jest przez ciało rzęskowe z osocza i ciągle ulega odnowie; odpływa do naczyń żylnych. Ciecz wodnista odżywia soczewkę i rogówkę, a wypełnia komory oka. Komora przednia to przestrzeń między rogówką a tęczówką, natomiast komora tylna znajduje się między tęczówką a ciałem szklistym. Obie komory mają połączenie przez otwór źrenicy. Gałce ocznej towarzyszą narządy dodatkowe. Powieki: górna i dolna zakończone rzęsami – to fałdy nieowłosionej skóry, które na wewnętrznej powierzchni pokryte są błoną śluzową – spojówką. Pełnią funkcje ochronne i rozprowadzają łzy, nawilżające błonę zewnętrzną oka. Łzy produkowane są przez gruczoł łzowy, położony w górno-bocznej części oczodołu. Łzy chronią gałkę oczną przed wysychaniem, działają bakteriobójczo; nadmiar łez spływa do jamy nosowej, przez przewód nosowo-łzowy w przyśrodkowej części oczodołu. Mięśnie poruszające gałką oczną są poprzecznie prążkowane, leżą wewnątrz oczodołu i unerwione są przez nerwy czaszkowe.
Narząd przedsionkowo-ślimakowy obejmuje dwa narządy: narząd słuchu i narząd równowagi. Są one ściśle połączone z uchem, w którym wyróżnia się trzy odcinki: ucho zewnętrzne, ucho środkowe i ucho wewnętrzne. Ucho zewnętrzne przechwytuje fale dźwiękowe i kieruje je do następnych odcinków. Składa się z małżowiny usznej i przewodu słuchowego zewnętrznego. Małżowina uszna zbudowana jest z charakterystycznej, pofałdowanej chrząstki otoczonej skórą, zaopatrzoną w mięśnie (u człowieka szczątkowe) i podścieloną tkanką tłuszczową. Przewód słuchowy zewnętrzny (długość 2,5–3 cm) prowadzi w głąb kości skroniowej. Okryty jest skąpo owłosioną skórą (ma specyficzne gruczoły łojowe) i zakończony błoną bębenkową o średnicy ok. 8 mm i grubości ok. 0,1 mm. Błona bębenkowa napinana jest przez mięsień leżący po jej wewnętrznej stronie, gdzie również przyrasta młoteczek – kosteczka słuchowa. Ucho środkowe, zwane jamą bębenkową, wyścielone jest błoną śluzową, a do jej ściany przyśrodkowej przylega okienko błędnika oraz okienko ślimaka (należą do ucha wewnętrznego). Błonę bębenkową z okienkiem przedsionka łączy łańcuch połączonych z sobą stawami i poruszanych mięśniami kosteczek słuchowych. Kosteczki słuchowe to: młoteczek, kowadełko i strzemiącz100
u y
ko. Od jamy bębenkowej w kierunku gardła biegnie trąbka słuchowa (długość 3,5–4 cm), która wprowadza do niej powietrze, wyrównuje ciśnienie w uchu środkowym, co umożliwia drgania błony bębenkowej i zapobiega jej uszkodzeniom. Ucho wewnętrzne znajduje się w piramidzie kości skroniowej i zawiera narządy zmysłowe równowagi i słuchu. Błędnik ma część środkową – przedsionek, od którego do przodu odchodzi ślimak (narząd słuchu), a ku tyłowi odchodzą trzy kanały półkoliste (narząd równowagi). Od przedsionka do ucha środkowego uchodzą dwa okienka. Okienko przedsionka zamknięte kosteczką – strzemiączkiem i okienko ślimaka zasłonięte błoną. Ponadto przedsionek łączy się z woreczkiem, łagiewką i z krótkim przewodem dochodzącym do ślimaka. Wszystkie te części są błoniaste i wypełnia je płyn nazywany śródchłonką. Ruch śródchłonki podrażnia znajdujące się w kanałach półkolistych, w łagiewce i w woreczku receptory równowagi, od których odchodzące włókna utworzą nerw statyczny. Z zewnątrz otoczone są błędnikiem kostnym. Oprócz błędnika znajduje się kostny ślimak, podobny do muszli ślimaka winniczka. W jego wnętrzu znajduje się ślimak błoniasty, którego elementy przylegają do kostnych ścian i tworzą tzw. narząd spiralny (Cortiego) zbudowany z komórek rzęsatych, ułożonych w kilku rzędach. Część powierzchni ścian ślimaka pokrywa bogato unaczyniony nabłonek. Pozostałą przestrzeń ślimaka wypełnia śródchłonka,
Ryc. 84. Schemat narządu słuchu i równowagi: ucho zewnętrzne (1 – małżowina uszna, 2 – przewód słuchowy zewnętrzny, 3 – błona bębenkowa), ucho środkowe (4 – kosteczki słuchowe, 5 – trąbka słuchowa), ucho wewnętrzne (6 – ślimak, 7 – kanały półkoliste, 8 – przewód słuchowy wewnętrzny z nerwem VIII) 101
T G
przepływająca przewodem łączącym z woreczka. Drgania błony bębenkowej, o różnej częstotliwości, przenoszone są na kosteczki słuchowe, a te następnie wprawiają w drgania śródchłonkę, która podrażnia receptory narządu Cortiego. Impulsy nerwowe odprowadzane są włóknami do nerwu słuchowego. Nerw słuchowy i nerw statyczny razem opuszczają kość skroniową, jako nerw czaszkowy VIII, czyli przedsionkowo-ślimakowy.
6. só Skóra jest rozciągliwą i elastyczną powłoką, pokrywającą całą zewnętrzną powierzchnię ciała (ok. 2 m²). Pełni ona funkcję ochronną przed ujemnym wpływem czynników mechanicznych, chemicznych, termicznych i przed drobnoustrojami chorobotwórczymi. Bierze udział w regulacji temperatury ciała oraz w gospodarce wodnej i mineralnej. Jest narządem czucia, przyjmując bodźce dotykowe, bólowe i termiczne. Pełni też funkcje narządu magazynowego, gdyż w tkance podskórnej może odkładać się znaczna ilość tkanki tłuszczowej. Skóra składa się z trzech warstw: naskórka, skóry właściwej i tkanki podskórnej. Naskórek zbudowany jest z nabłonka wielowarstwowego płaskiego, który łatwo ulega złuszczaniu i łatwo narasta. W warstwie tej pod wpływem promieni ultrafioletowych powstaje pigment, który chroni głębsze tkanki przed przegrzaniem. Skóra właściwa zbudowana jest z tkanki łącznej i ma dwie warstwy: brodawkowatą oraz głębiej leżącą warstwę siatkowatą. Brodawki skóry właściwej wciskają się w naskórek, dochodzą do nich naczynia włosowate krwionośne i limfatyczne oraz nerwowe ciałka dotykowe. Wzdłuż rzędów brodawek układają się listewki skórne, szczególnie widoczne na dłoniach i stopach, zwane liniami papilarnymi – są stałe i charakterystyczne dla każdej osoby. Warstwa siatkowata zbudowana jest głównie z włókien klejodajnych tworzących sieć o grubych oczkach. Obie warstwy łagodnie przechodzą jedna w drugą. W skórze właściwej mogą występować skupiska mięśni gładkich (w mosznie, w otoczce sutka). Tkanka podskórna przytwierdza skórę właściwą do leżących głębiej tkanek i narządów: powięzi, ścięgien, okostnej; tworząc podściółką tłuszczową. Stanowi zapas substancji odżywczych, chroni przed utratą ciepła i urazami mechanicznymi. Wytworami dodatkowymi skóry są: włosy, paznokcie, gruczoły łojowe i potowe oraz gruczoły mleczne. Gruczoły potowe są cewkowe, a ich wydzieliną jest wodnisty pot. Z części kłębkowej odchodzi wydłużona cewka wyprowadzająca, na powierzchnię skóry. Rozmieszczenie ich jest nieregularne, a nie występują na wargach, żołędzi, prąciu i łechtaczce. Wydzielają około pół litra potu na dobę. W niektórych okolicach ciała gruczołom potowym towarzyszą gruczoły wonne. Gruczoły łojowe w większości otwierają się do mieszków włosowych i wydzielają łój pokrywający skórę warstwą ochronną, a także nadający włosom elastyczność. Nie występują na opuszkach palców rąk i stóp. Gruczoły mleczne, czyli sutkowe, to największe 102
u y
gruczoły skóry. Mieszczą się na klatce piersiowej i w pełni rozwijają się tylko u kobiet pod wpływem hormonów jajnikowych. Zbudowane są z 15–20 stożkowatych płatów, ułożonych promieniście wokół wyniosłości brodawki sutkowej. Każdy płat ma budowę pęcherzykową, a odchodzący od niego przewód rozszerza się w zatokę mlekową, która uchodzi na brodawce sutkowej. Wydzielanie po porodzie mleka regulowane jest przez hormony przysadki mózgowej. Włosy są rogowymi włóknami, które częściowo tkwią w skórze, jako korzeń włosa, a częściowo wystają nad powierzchnię skóry, jako łodyga włosa, zawierająca pigment. Występują prawie na całej powierzchni skóry oprócz dłoni, podeszew oraz okolic, w których skóra przechodzi w błonę śluzową. Rozróżnia się trzy rodzaje włosów: meszek (pokrywa tułów, kończyny i twarz), włosy krótkie (brwi, rzęsy, włosy nozdrzy przednich i przewodu słuchowego), włosy długie (włosy głowy, łonowe, u mężczyzn na brodzie i klatce piersiowej). Korzeń włosa tkwi w pochewkowatym zagłębieniu naskórka tzw. mieszku włosowym. Zakończony jest opuszką włosa, do której dochodzą naczynia krwionośne i nerw. Do mieszka włosowego przyczepia się mięsień przywłosowy (jego skurcz powoduje
Ryc. 85. Budowa skóry nieowłosionej: 1 – naskórek, 2 – skóra właściwa, 3 – tkanka podskórna, A – zakończenie wolne (ból), B – łąkotki Merkela (dotyk), C – ciałko Meissnera (dotyk), D – ciałka Ruffiniego (ciepło), E – ciałka Krausego (zimno), F – ciałka Golgiego (ucisk), G – ciałko Paciniego (ucisk) 103
