ALKI

STRATEGI STRATEGI PERTAHANA PERTAHANAN N ALUR ALUR LAUT KEPULAUAN INDONESIA I - SELA SEL AT SUNDA

B. Wisnu Tjandra1

Abstra Abstratt - ALKI ALKI I - Sunda Strait Strait is ALKI ALKI I!s "#$%&# "#$%&#int int and '%%tin( '%%tin(&#i &#int nt b%t)%%n Ind#n%sia!s nati#na* int%r%sts and r%(i#na* and int%rnati#na* int%r%sts. ALKI I a*s# +a%d t"% inr%as% #+ 'i*itar, and n#n 'i*itar, t"r%at in *in% )it" t"% inr%as% #+ int%rnati#na* s"i&&in( tra in ALKI I. T"% r%s%ar" #n*ud%s t"at Ind#n%sian (#%rn'%nt n%%d t# )at" +#r '#r% sur%i**an% and d%+%ns% in ALKI I - Sunda Strait and t# ba*an% 'ariti'% d%+%ns% strat%(, )"i" bas%d #n #ast (uard )it" %/%uti#n aut"#rit, in d#in( sur%i**an% +#r s%urit, and d%+%ns% #n s%a0 %ui&&%d )it" "i(" t%"n#*#(, 2a*utsista3 and "i(" ua*it, 'i*itant "u'an r%s#ur%s0 an d t# substitut% t"% r#*% #+ t"irt%%n (#%rn'%nt instituti#ns )it" 'ariti'% aut"#rit,. T"%r%+#r%0 it is su((%st%d t"% n%%d +#r s&%ia* &r#t%ti#n t# Sunda Strait!s brid(% as nati#na* ita* #bj%t s# t"at in+r in+ras astr tru utu turr% #+ Sund Sunda a Str Strait! ait!s s bri brid(% d(% an b% us us%d %d as inst instru ru'% '%nt nt #+  sur%i**an% and d%+%ns% #+ stat% s%urit,. 4urt"%r'#r%0 it is su((%st%d t# bui*d u& r%(i#na* and 'u*ti*at%ra* ##&%rati#n in #rd% #rd%rr t# str str%n(t %n(t"% "%n n ALKI ALKI I d%+% d%+%ns ns% % t" t"rr#u(" #u(" a&a a&ai it, t, bu bui* i*di din( n( and and instru'%nts assistan% ##&%rati#n K%,)#rds 5 d%+%ns%0 strat%(,0 in+rastrutur%. in+rastru tur%.

P%nda"u*uan

P%*a,aran (*#ba* ,an( t%rjadi s%*a'a ini0 bai$ &%*a,aran si&i* 'au&un 'i*it%r0

san(at

b%r(antu b%r(antun( n( &ada $%*an $%*anaran aran s%rta s%rta $%a'an $%a'anan an b%b%ra&a b%b%ra&a s%*at s%*at &%ntin( &%ntin( dunia0 dunia0 antara

*ain

S%*at

H#r'u60 S%*at 7a*a$a0 S%*at Sunda0 S%*at L#'b#$0 S%*at 7a$asar0 T%rusan

Pana'a0

dan

 T%rusan  T%rusan Su%6. P%ran ita* dari s%*at dan t%rusan t%rs%but ba(i $%&%ntin(an d un i a

s ud a "

'%ru& '%ru&a$ a$an an "a* ,an( ,an( tida$ tida$ da&at da&at di&un( di&un($ir $irii *a(i. *a(i. Da*a' Da*a' "a* t%rj t%rjadi adi suatu suatu &%risti)a

buru$

,an(

$%'udian b%ra$ibat '%n("a'bat atau ba"$an '%n("a*an(i ja*ur &%*a,aran di "#$%-&#ints

1

  B. Wisnu Tjandra ada*a" *u*usan Un"an Pr#di P%ran( S%'%sta. Saat ini '%njabat '%njabat s%ba(ai 8i% 8i% Pr%sid% Pr%sid%nt nt Dir%t#r Dir%t#r00 Ban$ Art"a Art"a Gra"a Gra"a Int%rnas Int%rnasi#na* i#na*00 P*. 1

t%rs%but s%rta- '%rta a$an '%n(aau$an &%rda(an(an dan &%r%$#n#'ian (*#ba*0 t%r'asu$ &u*a da&at '%n("a'bat &%r(%ra$an 'i*it%r dari n%(ara &%n((una ja*ur &%*a,aran t%rs%but.

Dina'i$a &%rtu'bu"an &%rtu'bu"an %$#n#'i %$#n#'i dunia di antaran,a antaran,a t%r*i"at d%n(an &%nin($atan

ar'ada $a&a* ,an( b%r*a,ar '%*a*ui S%*at 7a*a$a0 S%*at Sunda0 dan S%*at L#'b#$. Data '%nunju$$an ba")a ju'*a" $a&a* ,an( '%*a*ui S%*at 7a*a$a s%ja$ ta"un 1999-:;;< '%nin($at

s%ban,a$

=>?

dan

data ata

dari ari

K%'%nt%rian

P%rta"anan

'%'&r% '%'&r%di$si di$si$an $an a$an ada 11>.;;; $a&a* ,an( '%n((una$an S%*at 7a*a$a

&ada &ada ta"un ta"un

:;:;. :;:;.:

@i$a @i$a di$ di$ait$ ait$an an d%n(an d%n(an &r%di$si

,an(

dibuat

#*%"

G#*d'an Sa"s '%n(%nai n%(ara ,an( a$an '%n(uasai &%r%$#n#'ian dunia &ada ta"un :;;0 ,aitu Brasi*0 Rusia0 India0 dan "ina CBRI 0 dua dari

n%(a n%(ara ra t%rs t%rs%b %but ut00 ,ait ,aitu u " "in ina a dan dan Indi India0 a0 t%r t%r'asu 'asu$ $ n%(a n%(ara ra ,an( ,an( a$ti a$ti+  +  '%n((una$an S%*at 7a*a$a0 S%*at Sunda0 dan S%*at L#'b#$. 4r%$u%nsi

&%*a,aran

tin((i

di

S%*at

7a*a$a

,an(

dan

di&%r$ira di&%r$ira$an $an

a$an a$an

s%'a$in s%'a$in

n%(ati+

suda"

s%d%'i$ian

'asi"

&adat

'%ni'bu*$ '%ni'bu*$an an

ba(i

b%rba(ai b%rba(ai

da'&a$

&ara

&%n((una ja*ur &%*a,aran0 antara *ain0 ti'bu*n,a &%r'asa*a"an $%'a%tan  ja*ur

&%*a,aran

Ctra #n(%sti#ns ,an( s%'a$in *a'a a$an s%'a$in &ara" $ar%na s%'&it s%rta

dan($a*n,a

S%*at S%*at 7a*a$ 7a*a$a a di b%b%r b%b%ra&a a&a ba(ian ba(ian.. K%%&at %%&atan an j%*aj j%*aja" a" $a&a* $a&a* ,an( ,an( '%*a' '%*a'bat bat $ar%na

$%'a%tan

t%rs%but a$an '%ni'bu*$an $%ra)anan t%r"ada& ana'an &%'baja$an dan $%ja"atan

*aut

*ainn, *ainn,a0 a0 s%*ain s%*ain '%ni' '%ni'bu*$ bu*$an an bia,a bia,a ta'ba"a ta'ba"an n ,an( ,an( dis%bab$ dis%bab$an an #*%" #*%" )a$tu )a$tu t%'&u" *a'a *a'a

,an( s%rt s%rta a

&%n( &%n(a' a'an anan an

%$st %$stra ra

*%bi" ,an( ,an(

"arus "arus

di$ di$%*uar %*uar$a $an n

untu untu$ $

&%n(a'anan

$a&a*

saat

'%*intas S%*at 7a*a$a. S%*at 7a*a$a0 S%*at Sin(a&ura0 S%*at Sunda0 S%*at 7a$asar0 dan S%*at L#'b#$

bu$an

saja '%ru&a$an ti(a ja*ur uta'a &%*a,aran di Asia T%n((ara0 t%ta&i ju(a '%ru&a$an

ja*ur

&%*a,aran ita* ba(i dunia0 > $"ususn,a di ja*ur ja*ur &%*a,aran int%rnasi#na* di S%*at 7a*a$a

,an(

'%ndudu$i &%rin($at s%ba(ai s%*at t%rsibu$ di dunia. T%*a" dit%ra&$an suatu &%raturan CInt CInt%r %rna nati ti#n #na* a* 7ari 7ariti ti'% '% Or(a Or(ani ni6a 6ati ti#n #n

I7O ,an( ,an( dis% dis%bu butt

s%ba( s%ba(ai ai

und% und%rr

$%%* %%*

*%aran% r%(u*ati#n0 :

 Si'#n. W. S"%*d#n0 2Sa+%t, and S%urit, in t"% 7a*aa Strait5 T"% *i'its #+ #**ab#rati#n3 0 T"% Nati#na* Bur%au #+ Asian R%s%ar"0 R%s%ar"0 N#%'b%r :;1;0 "*'..   G#*d'an Sa"s R%s%ar"0 G*#ba* E#n#'is Pa&%r N#.19:0 D%s%'b%r :;;9. >

 T"assaran, N#i#n(0 7#in( B%,#nd 2Hub-and-S&#$%s3 2Hub-and-S&#$%s3 S,st%'5 US - ASEAN N#n-T N#n-Traditi#na* S%urit, and 7u*ti*at%ra* ##&%rati#n. "*'. 1>.

:

s,arat dan &%'batasan $a&a* ,an( di&%r$%nan$an '%*a*ui S%*at 7a*a$a.  T"% und%r $%%* r%(u*ati#n '%n(atur ba")a $a&a* ,an( '%*a*ui S%*at 7a*a$a 'ini'a* "arus '%'i*i$i jara$ b%rsi" antara *a'bun( *uar $a&a* ,an( &a*in( ba)a" dan dasar *aut s%b%sar 0 '%t%r. Dasar *aut ,an( di'a$sud t%r'asu$ &u*a (#s#n( *aut.

P%raturan t%rs%but d%n(an s%rta-'%rta '%'ba)a da'&a$ n%(ati+  ba(i $a&a* b%ru$uran '%(a C'%(a-%ss%* dan su&%rtan$%r u$uran ratusan ribu (r#s t#n ,an( '%'i*i$i und%r $%%* *%aran% di ba)a" batasan 0 '%t%r  ji$a s%dan(

'%'ba)a 'uatan

&%nu".

Ka&a*

d%n(an $#ndisi

t%rs%but

di"ada&$an &ada dua &i*i"an0 ,aitu5 1. '%n(uran(i 'uatan an($utan a(ar b#b#t $a&a* tida$ t%r*a*u b%rat s%"in((a

'%'%nu"i &%rs,aratan und%r $%%* *%aran%0 ,an( b%rarti t%rda&at $%ru(ian a$ibat #&&#rtunit, #st dari baran( ,an( tida$

da&at

di'uat

dan

'asi" b%r"ada&an d%n(an )a$tu

t%'&u" ,an( &anjan( $ar%na adan,a antr%an $a&a* di S%*at 7a*a$aF dan :. tan&a '%n(uran(i 'uatan d%n(an '%'i*i" ja*ur &%*a,aran a*t%rnati+ d%n(an $#ns%$u%nsi adan,a &%na'ba"an bia,a ba"an ba$ar s%rta )a$tu t%'&u". D%n(an d%'i$ian0 sa*a" satu da'&a$ dari &%raturan t"% und%r $%%* *%aran%

di

S%*at

7a*a$a ada*a" adan,a &#t%nsi &%*i'&a"an arus $a&a* dari S%*at 7a*a$a $% S%*at

Sunda

dan

S%*at L#'b#$. P%nin($atan arus &%*a,aran int%rnasi#na* '%*a*ui s%*at di Ind#n%sia

a$an

'%'ba)a &u*a da'&a$ &#siti+ dan n%(ati+ ba(i Ind#n%sia di b%rba(ai as&%$0 di antaran,a0 as&%$ &%rta"anan0 $%a'anan0 %$#n#'i0 *in($un(an0 s#sia*0 dan &#*iti$. Dari sisi

&%nin($atan '%nin($at$an

&%rta"anan0

&%*a,aran

int%rnasi#na*

,an(

'%*a*ui

Ind#n%sia

a$an

&#t%nsi

ana'an ba(i $%a'anan dan &%rta"anan Ind#n%sia. A$an t%ta&i0 a&abi*a

di*i"at

dari

sisi

%$#n#'i $%'ariti'an0 b%rta'ba"n,a arus $a&a* int%rnasi#na* ,an( '%*a*ui Ind#n%sia

a$an

*%bi" '%'bu$a $%s%'&atan ba(i Ind#n%sia untu$ b%r&%ran s%ba(ai Pusat

L#(isti$

K%'ariti'an Int%rnasi#na* s%ba(ai'ana ,an( t%*a" ada di Sin(a&ura dan 7a*a,sia. B%rdasar$an UNLOS CUnit%d Nati#n #n%nti#n #n T"% La) #+ T"% S%a 19<:

,an(

t%*a" dirati$asi '%*a*ui Undan(-Undan( N#'#r 1= Ta"un 19<0 Ind#n%sia t%*a" '%n%ta&$an ti(a ja*ur *intas $a&a* asin( da*a' )i*a,a" R%&ub*i$ Ind#n%sia0 ,an( di$%na* d%n(an na'a A*ur 

Laut K%&u*auan Ind#n%sia CALKI. ALKI t%rdiri atas ALKI I S%*at Sunda ,an( di ba(ian utara b%raban( '%nuju Sin(a&ura

CA1 dan '%nuju Laut "ina

S%*atan0 ALKI II S%*at L#'b#$ '%nuju Laut Su*a)%si0 ALKI III ,an( di ba(ian

s%*atan b%raban( ti(a '%njadi ALKI III A Cs%$itar &%rairan Laut Sa)u0 Ku&an(0 ALKI III B0 ALKI III  Cs%b%*a" ti'ur Ti'#r L%st%0 dan ALKI III D Cs%$itar &%rairan Aru. K%b%radaan ti(a ja*ur ALKI t%rs%but s%*ain '%ru&a$an ja*ur &%*a,aran int%rnasi#na*  ju(a b%r+un(si s%ba(ai 2&intu (%rban( '%'anjan(3 ,an( s%#*a" '%'b%*a" )i*a,a"

$%*autan

Ind#n%sia. 4%n#'%na itu da&at '%njadi suatu "a* ,an( '%n(untun($an0 t%ta&i

di

sisi

*ain

'%'ba)a &#t%nsi ana'an t%r"ada& &%rta"anan dan $%a'anan Ind#n%sia. K%b%radaan  ja*ur ALKI '%'ba)a b%rba(ai &#t%nsi $%ra)anan $%a'anan dan &%rta"anan0 bai$

b%ru&a

ana'an 'i*it%r dari n%(ara *ain ,an( '%n((una$an ALKI s%ba(ai ja*ur &%*a,aran

$#'%rsia*

dan 'i*it%r 'au&un $%ra)anan *ain0 s%&%rti &%n%'aran *in($un(an *aut0 &%n,%*undu&an0 &%'baja$an0 t%r#ris'%0 &%rda(an(an 'anusia Ctra$in(0 &%n,usu&an0 dan

(an((uan

&%*a,aran da*a' n%(%ri. B%rdasar$an $%t%ntuan UNLOS 19<:0 a*ur *aut $%&u*auan '%nja'in "a$ ba(i &%r*intasan $a&a* asin(0 t%r'asu$ ar'ada 'i*it%r ,an( da&at t%ta& b%r#&%rasi s%ara

n#r'a*.

Ha* itu a&abi*a tida$ di*a$u$an &%n(a)asan dan &%n(a'anan d%n(an bai$ da&at

'%njadi

&#t%nsi ana'an 'i*it%r di ja*ur ALKI ,an( san(at t%rbu$a dan da&at t%rjadi

$a&an

&un.

D#$trin dan strat%(i &%rta"anan ,an( di(una$an #*%" 'i*it%r Ind#n%sia b%*u'

s%&%nu"n,a

'%n(ada&tasi dina'i$a &#t%nsi ana'an 'i*it%r dari da*a' ja*ur ALKI. Ka&a* 'i*it%r

asin(

,an( t%*a" '%'asu$i ja*ur ALKI dan suda" b%rada da*a' ja*ur ALKI da&at d%n(an

'uda"

s%$%ti$a '%*a$u$an b%rba(ai a$tiitas dan 'anu%r 'i*it%r $% tar(%t sasaran ,an(

dituju

di

da%ra" Ind#n%sia s%&anjan( jan($auan &%rs%njataan '%r%$a. Wa*au&un $%'un($inan

t%rs%but r%*ati+ $%i*0 $ar%na "ubun(an bai$ Ind#n%sia d%n(an n%(ara *ain0 $%)as&adaan &%r*u di*a$u$an d%n(an '%'&%rti'ban($an strat%(i &%rta"anan di ALKI.



 Undan(-Undan( N#'#r  Ta"un 199 t%ntan( P%rairan Ind#n%sia dan P%raturan P%'%rinta" N#'#r  Ta"un :;;:.

>

S%*ain &#t%nsi

$%'un($inan

ana'an

ana'an n#ntradisi#na*

ana'an

&%rusa$an

int%rnasi#na*

,an(

dan

'i*it%r

,an(

ada

t%rs%but0 di

ja*ur

&%n%'aran *in($un(an.

'%*intas

di

ja*ur

ALKI

da&at

sa*a" ALKI

satu b%ru&a

B%rba(ai

$a&a*

'%'ba)a ana'an

b%ru&a &%rusa$an dan &%n%'aran *in($un(an *aut da*a' b%ra(a' j%nis dan tin($atan ,an( a$an '%ru(i$an Ind#n%sia. S%*ain

itu0

b%b%ra&a

t%rjadi

ana'an

*ain

,an(

'%ru(i$an

di

s%rin(

$a*i

)i*a,a"

&%rairan Ind#n%sia0 t%r'asu$ di )i*a,a" ALKI0 di antaran,a ada*a" $%(iatan &%'anin(an i*%(a* Ci**%(a* s"in(0 &%n,%*undu&an0 &%nurian su'b%r da,a a*a'0 dan &%ra'&#$an t%r"ada& $a&a* ,an( '%*intas. K%ra)anan ,an( 'unu* s%irin( d%n(an '%nin($atn,a

*a*u

*intas di a*ur *aut K%&u*auan Ind#n%sia '%'%r*u$an &%r"atian $"usus dari &%'%rinta"

Ind#n%sia $ar%na &%ntin(n,a )i*a,a" itu bu$an saja ba(i Ind#n%sia 0 '%*ain$an

ju(a

dunia

s%ara u'u'. Arti &%ntin( a*ur *aut K%&u*auan Ind#n%sia ba(i 'ariti' dunia t%r*i"at da*a'

di$uti&

bu$u

dari

Straits0

,an(

Passa(%s0

G%#strat%(,

and

#+

"#$%&#ints5

A

7ariti'%

P%tr#*%u'

Distributi#n.  Da&at di*i"at ba")a ja*ur &%n(an($utan 'in,a$ dan (as ba(i $%butu"an

%n%r(i

n%(ara di Asia Ti'ur '%*a*ui S%*at 7a*a$a0 S%*at Sunda0 dan S%*at L#'b#$ '%ru&a$an

s%*at

t%r&%ntin( ba(i n%(ara Asia Ti'ur0 $"ususn,a ba(i n%(ara "ina dan @%&an(. S%*anjutn,a0

 @%an Pau* R#dri(u% '%n,a'&ai$an ba")a ji$a t%rjadi suatu "a'batan &%*a,aran

di

S%*at

7a*a$a0 a*t%rnati+ &%*a,aran ,an( &a*in( sin($at b%ri$utn,a ada*a" S%*at

Sunda.

=

 

D%n(an

d%'i$ian0 dari )a$tu $% )a$tu Ind#n%sia "arus da&at '%nja'in ba")a ja*ur ALKI

I

da&at

di*a,ari Ct%rbu$a s%&anjan( ta"un0 a'an0 dan tida$ ada "a'batan ba(i $a&a* ,an( '%*intas.

@%an-Pau* R#dri(u%0 Straits0 Passa(%s0 and "#$%&#ints5 A 7ariti'% G%#strat%(, #+ P%tr#*%u' Distributi#n0 D%&art'%nt #+ E#n#'is  G%#(ra&",0 CN%) J#r$ 5 H#+stra Uni%rsit,0 H%'&st%ad0 :;;>0 "*'.1;. = Ibid. 



Ga'bar 1.1 @a*ur P%n(an($utan 7in,a$ dan Gas ba(i N%(ara K%butu"an En%r(i N%(ara di Asia Ti'ur

ALKI I d%n(an (%rban(n,a ,an( t%r*%ta$ di S%*at Sunda '%ru&a$an  ja*ur &%*a,aran ,an( &a*in( strat%(is dan s%ara (%#&#*iti$ '%ru&a$an  ja*ur &%*a,aran ,an( '%njadi &%r"atian n%(ara adida,a0 s%&%rti A'%ri$a0  @%&an(0 dan "ina. S%*at Sunda0 S%*at 7a$asar0 dan L#'b#$ t%r'asu$

"#$%&#ints da*a' Eurasian 7ariti'% W#r*d.< Ha* itu '%nunju$$an b%ta&a &%ntin(n,a S%*at Sunda ba(i &%*a,aran dunia0 bai$ &%*a,aran si&i* 'au&un 'i*it%r0 $ar%na a&a &un ,an( t%rjadi di s%*at t%rs%but da'&a$n,a a$an '%ndunia. Di sisi *ain0

$%b%radaan

&%r%$#n#'ian

S%*at Sunda

ju(a

san(at

&%ntin(

ba(i

Ind#n%sia

,an( '%n("ubun($an dua &u*au t%rb%sar dan t%r&adat di Ind#n%sia0 ,aitu Pu*au

@a)a

dan

Pu*au Su'atra0 d%n(an ju'*a" &%ndudu$ $%dua &u*au itu '%na&ai s%$itar <;?

&%ndudu$

Ind#n%sia. Ka&asitas &r#du$si dan &%r%$#n#'ian ,an( ada di Pu*au @a)a dan Pu*au

Su'atra

'%'b%ri$an $#ntribusi s%$itar <;? &ada GDP Ind#n%sia. P%rtu'bu"an %$#n#'i di $%dua Ka6u'in% A$i'#t#. 2T"% urr%nt Stat% #+ 7ariti'% S%urit,. Strutura* W%a$n%ss%s and  T"r%ats in t"% S%a Lin%s3 &a&%r &r%&ar%d at 7ariti'% S%urit, in S#ut"%ast Asia and S#ut")%st Asia0 Institut% +#r Int%rnati#na* P#*i, Studi%s0 T#$,# 11-1 D%%'b%r :;;1 . "*'. 1. <



&u*au0 $"ususn,a0 dan Ind#n%sia0 u'u'n,a0 san(at b%r(antun( &ada $%*anaran *intas baran( dan jasa '%*a*ui ja*ur S%*at Sunda.  @a*ur

S%*at

Sunda

di)arnai

#*%"

&%n("ubun(

tin((in,a

+r%$u%nsi

trans&#rtasi

uta'a

$%dua &u*au0 ,aitu $a&a* +%ri r#**-#n r#**-# dan

Cr#r#0 ,an( '%*a,ari 7%ra$

Ba$au"%ni.

S%'a$in '%nin($atn,a &%r%$#n#'ian $%dua &u*au0 a$an s%'a$in tin((i +r%$u%nsi

&%*a,aran

$a&a* +%ri antara Su'atra dan @a)a. Tin((in,a +r%$u%nsi $a&a* +%ri r#r# antar&u*au

,an(

'%*intas di S%*at Sunda da&at b%rda'&a$ n%(ati+ &ada $%s%*a'atan0 $%%&atan0

s%rta

$%*%*uasaan $a&a* int%rnasi#na* ,an( '%*intasi ja*ur ALKI I. Ha* itu '%nunju$$an

adan,a

b%nturan antara $%&%ntin(an nasi#na* dan int%rnasi#na* t%r"ada& &%n((unaan ALKI

I

-

S%*at

Sunda. S%ba(ai sa*a" satu #nt#" t%r$ini '%n(%nai $%&adatan *a*u *intas antar&u*au

di

ALKI

I

-

S%*at Sunda ada*a" saat $a&a* indu$ A'%ri$a S%ri$at--USS G%#r(% Was"in(t#n-'%*intasi

S%*at

Sunda dari Laut "ina S%*atan '%nuju s%*atan $% Lautan Hindia &ada tan((a*



@u*i

:;11.

Da*a' &%rja*anan '%n,usuri ALKI I - S%*at Sunda t%rs%but0 $a&a* indu$ A'%ri$a

"arus

*%bi"

b%r"ati-"ati $ar%na tin((in,a +r%$u%nsi *a*u *intas $a&a* $#'%rsia* antara Pu*au Su'atra.9 antar&u*au

@a)a

dan

K%b%radaan dan tin((in,a +r%$u%nsi *a*u *intas $a&a* $#'%rsia* @a)a

dan Su'atra dian((a& da&at '%'ba"a,a$an &%*a,aran $a&a* 'i*it%r atau $"ususn,a

$a&a*

indu$ da&at t%rjadi tabra$an tida$ t%rdu(a antara $a&a* int%rnasi#na* dan

$a&a*

*#$a*

,an(

'%*intas. Dari #nt#" +a$tua* di atas da&at ditari$ adan,a dua $%&%ntin(an ,an( '%njadi &%r"atian0 ,aitu C1 untu$ '%nunjan( &%rtu'bu"an %$#n#'i &%'%rinta"0

&%r*u

'%n("ubun($an

dija'in *anarn,a

Pu*au

@a)a

dan

&%r*intasan

Su'atraF

S%*at

Sunda

,an(

C: &%'%rinta" Ind#n%sia

s%*a,a$n,a '%n(u&a,a$an tida$ adan,a "a'batan &%*a,aran di ja*ur ALKI s%suai d%n(an UNLOS <: $ar%na a&abi*a ja*ur &%*a,aran di ALKI I '%njadi *anar0 arus &%*a,aran int%rnasi#na* ,an( '%*intas S%*at Sunda a$an s%'a$in b%sar. Sa*a"

satu

$%&%ntin(an

u&a,a

,an(

di*a$u$an

untu$

'%'&%rt%'u$an

dua

t%rs%but

ada*a" d%n(an &%'ban(unan j%'batan S%*at Sunda s%ba(ai &%n("ubun( antara Pu*au @a)a 9

 2G%#r(% Was"in(t#n Sa+%*, Passin( T"r#u(" Sunda Strait30 ))).d%ti$.#'.

=

dan Su'atra. R%nana &%'ban(unan j%'batan ,an( '%'b%ntan( dari &antai $% &antai s%&anjan( *%bi" $uran( antara Pr#insi Bant%n dan trans&#rtasi uta'a

; $' dari &antai $% &antai

Pr#insi La'&un(

ba(i *a*u

*intas $%ndaraan0

a$an '%njadi #ran(0

dan

'#da baran(

antar&u*au ,an( s%*a'a ini '%n(anda*$an $a&a* +%ri &%n,%b%ran(an. K%b%radaan  j%'batan S%*at Sunda ju(a a$an '%'ba)a da'&a$ b%sar ba(i s%$t#r &%rta"anan0 $"ususn,a '%n(%nai $%%&atan '#bi*isasi &asu$an dan *#(isti$. Dari $#nt%$s &%rta"anan 'i*it%r0 $%t%r"ubun(an Pu*au @a)a dan Su'atra a$an da&at '%'&%r%&at '#bi*itas &asu$an s%rta *#(isti$ di antara $%dua

&u*au t%rs%but. Dari sudut &andan( $%b%radaan

j%'batan

&%rta"anan

S%*at Sunda ,an(

da*a'

arti

*uas0

a$an '%n,andan( b%rba(ai

+un(si &%ntin( s%rta '%njadi urat nadi uta'a &%r%$#n#'ian dan $%"idu&an di Ind#n%sia ba(ian barat dan a$an '%'#sisi$an j%'batan S%*at Sunda s%ba(ai #bj%$ ita* nasi#na* "arus dija(a d%n(an s%bai$-bai$n,a. Itu*a" *%ta$ strat%(is s%$a*i(us &#t%nsi ana'an ,an( ada di ALKI I - S%*at Sunda0 ,aitu $%&%ntin(an nasi#na* b%rt%'u d%n(an $%&%ntin(an r%(i#na*

dan int%rnasi#na* &ada satu titi$. Ha* itu '%n("arus$an &%'%rinta" Ind#n%sia untu$ '%'&%rsia&$an strat%(i &%rta"anan ALKI I - S%*at Sunda0 $"ususn,a

untu$ '%nja(a $%'un($inan 'unu*n,a ana'an 'i*it%r dan n#n'i*it%r ,an( 'un($in t%rjadi di ja*ur ALKI I0 t%ruta'a di S%*at Sunda. A&abi*a strat%(i &%rta"anan ALKI I - S%*at Sunda da&at ditata d%n(an bai$0 "a* itu a$an da&at '%nutu& $%'un($inan int%r%nsi *an(sun( dari b%rba(ai $%&%ntin(an n%(ara *ain di ja*ur ALKI I. Da*a' $%n,ataan di *a&an(an0 t%rda&at tida$ $uran( dari ti(a b%*as instansi &%'%rinta" ,an( '%'i*i$i $%)%nan(an da*a' bidan( &%n(a)asan dan &%n(a'anan ALKI I0 t%r'asu$ di da*a'n,a

ada*a"

TNI

AL0

s%"in((a

da*a'

tataran

&ra$tis

t%rda&at

$%$"a)atiran $##rdinasi antarinstansi t%rs%but.

Da&at disi'&u*$an ba")a ALKI I &#sisin,a

di

- S%*at Sunda s%'a$in &%ntin( 'ata

dunia &ada u'u'n,a0 ,aitu s%ba(ai a*t%rnati+ ja*ur &%*a,aran #*%" $a&a*

$#'%rsia*

int%rnasi#na* dan 'i*it%r0 dan ba(i $%&%ntin(an Ind#n%sia0 $"ususn,a0 s%ba(ai

&%nd#r#n(

&%nin($atan %$#n#'i dan $%s%ja"t%raan n%(ara. P%ntin(n,a arti &%nin($atan &#sisi

ALKI

I

dan S%*at Sunda di 'ata dunia dan Ind#n%sia '%'butu"$an &%r"atian $"usus dari <

&%'%rinta" Ind#n%sia0 t%ruta'a b%r$aitan d%n(an strat%(i &%rta"anan ,an( t%&at ba(i &%n(a'anan dan &%n(a)asan ALKI I0 u'u'n,a0 dan S%*at Sunda0 $"ususn,a.

ALKI I - @a*ur Strat%(is Pi*i"an ALKI I - S%*at Sunda '%njadi ,an( uta'a $ar%na ja*ur itu ada*a" ja*ur ,an( t%r&%nd%$ s%ba(ai a*t%rnati+ dari S%*at 7a*a$a. N%(ara &%n((una0

s%&%rti @%&an(0 a$an %nd%run( '%n((una$an &%r*intasan

'%nuju

Sa'udra

Hindia

atau

S%*at

Sunda

s%ba(ai

s%ba*i$n,a $ar%na &%rb%daan

antara S%*at 7a*a$a dan S%*at Sunda $uran( *%bi" ; n' atau dua "ari &%rja*anan.1; Wa*au&un saat ini ju'*a" a$tiitas %$#n#'i ,an( '%n((una$an

 ja*ur

ALKI

I

-

S%*at Sunda tida$ s%ban,a$ S%*at 7a*a$a0 &i*i"an '%*a*ui S%*at Sunda di(una$an

#*%" s%ju'*a" n%(ara

s%ba(ai ja*ur %$s&#r atau i'&#r

n%(aran,a. S%*ain itu0 b%b%ra&a n%(ara b%sar0 t%ruta'a A'%ri$a S%ri$at

dan

In((ris0

'%n((una$an

ja*ur

t%rs%but

s%ba(ai &%r*intasan ba(i

ar'ada 'i*it%r '%nuju atau b%rasa* dari &an($a*an 'i*it%r A'%ri$a S%ri$at Di%(# Garia di Sa'udra Hindia.

Ha* $"usus ,an( '%njadi iri $"as ALKI I ada*a" t%rda&atn,a trans&#rtasi &%n,%b%ran(an antara-Pu*au @a)a dan Su'atra0 ,aitu d%n(an rut% dari 7%ra$

%$Ba$a"%uni

dan s%ba*i$n,a. B%rdasar$an data Gus&ur*a'abar TNI AL0 t%ratat tida$ $uran( dari

:=

$a&a*

+%ri r#r# ,an( b%r#&%rasi di S%*at Sunda b%ru$uran antara =;; (r#s t#n sa'&ai d%n(an 1:.;;; (r#s t#n d%n(an ta"un &%'buatan $a&a* 'u*ai dari ta"un 19 sa'&ai d%n(an

,an(

t%rbaru buatan 19<9. 11 S%ja*an d%n(an &%nin($atan &%r%$#n#'ian Ind#n%sia ,an(

&%sat0

tu'bu"

s%ja$

&%nu'&u$an

b%b%ra&a

ta"un

t%ra$"ir

s%rin(

$%ndaraan

t%rjadi

antr%an

dan

Ctru$0 bus0 dan $%ndaraan $%i* ,an( "%nda$ '%n,%b%ran( dari Pu*au @a)a

%$Su'atra.

Antr%an dan &%nu'&u$an $%ndaraan ,an( t%rjadi t%rs%but tida$ jaran( da&at

'%na&ai

antr%an s%&anjan( b%*asan $i*#'%t%r. Sa*a" satu &%n,%bab t%rjadin,a antr%n &%n,%baran(an t%rs%but

ada*a"

suda"

tida$

s%i'ban(n,a

$a&asitas

in+rastru$tur

&%n,%b%ran(an ,an( ada

1;

Euan Gra"a'0 @a&an!s S%a Lan% S%urit, 19>;-:;;>5 a 7att%r #+ Li+% and D%at". CAbin(d#n 5 R#ut*%d(%0 :;;0 "*'. :=. 11  Data dan "asi* )a)anara d%n(an K#'andan Gus&u*aar'abar TNI AL. S%&t%'b%r :;11.

9

d%n(an $%butu"an &%n,%b%ran(an dan +a$t#r (an((uan a*a' ,an( 'a$in s%rin( t%rjadi s%"in((a $a&a* +%ri r#r# tida$ da&at b%r#&%rasi.

S%*ain a$tiitas '%*a*ui *aut0 a$tiitas &%n%rban(an di atas ja*ur ALKI I

ju(a

r%*ati+

tin((i $ar%na s%ju'*a" &%*abu"an udara int%rnasi#na* b%rada di )i*a,a" ,an(

b%rd%$atan

d%n(an ALKI I. ALKI I ju(a ban,a$ '%nunjan( $%(iatan %$#n#'i di b%b%ra&a da%ra"

,an(

b%rbatasan *an(sun( d%n(an ALKI I $ar%na &#t%nsi &%ri$anan ,an( tin((i

di

s%&anjan(

ALKI

I.

S%ba(ian

&%rairan )i*a,a"

ALKI

P%n(%*#*aan

I

'%ru&a$an

Wi*a,a"

P%ri$anan

Nasi#na* R%&ub*i$ Ind#n%sia CWPPN RI0 s%&%rti WPP =15 S%*at 7a*a$a dan Laut

Anda'an0

WPP =:5 Sa'udra Hindia Barat Su'atra dan S%*at Sunda0 s%rta WPP =115 S%*atan

Kari'ata0

Laut Natuna0 dan Laut "ina S%*atan. B%b%ra&a )i*a,a" &%n(%*#*aan &%ri$anan

&%r*u

'%nda&at$an &%r"atian *%bi" $ar%na $%t%rs%diaan su'b%r da,a i$an di b%b%ra&a &%nan($a&an Cs"in(

da%ra"

(r#und

di

WPPN

7a*a$a &%'an+aatann,a t%*a"

RI0

s%&%rti

WPP

S%*at

tin($at '%*%bi"i da,a du$un( s%"in((a &r#du$sin,a

'%nurun

dan

$%*%stariann,a t%rana'. 1: S%*ain itu0 ALKI I ju(a '%n,i'&an &#t%nsi su'b%r da,a %n%r(i0 s%&%rti *adan(

'in,a$

dan (as bu'i. T%rda&at b%b%ra&a &%n(%b#ran 'in,a$ dan (as di s%$itar  ja*ur

ALKI

I.

Anjun(an &%n(%b#ran dan &r#du$si 'in,a$ dan (as C#i* ri( di s%$itar ja*ur ALKI

I

ra)an

t%r"ada& b%rba(ai tinda$ $%ja"atan ,an( da&at b%rasa* dari $a&a* asin(

,an( '%*intas di ALKI I.

P%ruba"an b%sar ,an( a$an t%rjadi di ALKI I

- S%*at Sunda ada*a"

&%'ban(unan  j%'batan S%*at Sunda ,an( '%n("ubun($an Pu*au @a)a dan Su'atra. S%jara" *atar

b%*a$an(

&%'ban(unan in+rastru$tur &%n("ubun( @a)a dan Su'atra di'u*ai s%ja$ ta"un

ta"un

19;.

itu0

&%'%rinta"

Pada

Ind#n%sia

t%*a"

&%'ban(unan

'%n%tus$an

(a(asan

sarana

&%n("ubun( Pu*au @a)a d%n(an Su'atra dan Ba*i. Ga(asan itu $%'udian di$%'ban($an *%bi" *anjut #*%" Ir. Dr. S%d,at'# d%n(an &%'i$irann,a ,an( dina'a$an Tri Nusa

Bi'asa$ti

,an( '%n("ubun($an Su'atra - @a)a0 @a)a - 7adura0 dan @a)a - Ba*i.  Tan((a* :<

1:

Dir%$t#rat @%nd%ra* P%n(a)asan Su'b%rda,a K%*autan dan P%ri$anan0 R%%$si :;1; dan Out*##$ :;11 Dir%$t#rat @%nd%ra* PSDKP0 "*'. .

1;

D%s%'b%r :;;90 Pr%sid%n RI t%*a" '%'buat P%raturan Pr%sid%n N#'#r   Ta"un

:;;9 t%ntan( Ti' Nasi#na* P%rsia&an P%'ban(unan @%'batan S%*at

Sunda. D#$u'%n n%(ara itu s%ara r%s'i '%njadi sa*a" satu titi$ &ija$

r%nana &%'ban(unan j%'batan S%*at Sunda s%ara n,ata. 7i*%st#n% b%ri$ut ,an( '%njadi *an($a" &%rta'a Ind#n%sia ada*a" &%n,%ra"an s%ara

r%s'i "asi* La&#ran

Pr%-4%asibi*it, Stud, @%'batan S%*at Sunda #*%"

K#ns#rsiu' Pr#insi Bant%n--La'&un( dan Art"a Gra"a N%t)#r$ $%&ada &%'%rinta" R%&ub*i$ Ind#n%sia &ada bu*an A(ustus :;;9.

R%nana

&%'ban(unan

s%$itar

j%'batan

;

,an(

'%'b%ntan(

$'

s%&anjan(

dari

&antai $% &antai antara Pr#insi Bant%n dan Pr#insi La'&un( a$an '%njadi

'#da

trans&#rtasi uta'a ba(i *a*u *intas $%ndaraan0 #ran(0 dan baran( antar&u*au ,an(

s%*a'a

ini

'%n(anda*$an $a&a* +%ri &%n,%b%ran(an. 7#bi*isasi $%ndaraan0 #ran(0 dan baran(

antara

Pu*au @a)a dan Su'atra a$an da&at b%r*an(sun( jau" *%bi" %&at0 ,aitu  ja'

s%"ari

:>

tan&a

&utus.

K%b%radaan j%'batan S%*at Sunda a$an '%'ba)a da'&a$ b%sar ba(i s%$t#r &%rta"anan0 $"ususn,a '%n(%nai $%%&atan '#bi*isasi &asu$an dan *#(isti$. Di b%b%ra&a &r#insi

di

@a)a

dan

Su'atra

a$an

t%ri&ta

b%rba(ai &usat &%r%$#n#'ian baru0 ,aitu $"ususn,a di Pr#insi Bant%n dan

@a)a

Barat

ba(ian

s%*atan0

La'&un(0

dan

Su'at%ra S%*atan.

 @%'batan S%*at Sunda ,an( '%ru&a$an ba(ian dari $a)asan strat%(is S%*at Sunda a$an '%'ba)a t%r#b#san *uar biasa0 ,aitu tida$ saja ba(i as&%$ &%'ban(unan %$#n#'i dan s#sia*0 t%ta&i ju(a ba(i s%$t#r &%rta"anan dan $%a'anan di Pu*au Su'atra dan @a)a0 $"ususn,a0 s%rta as&%$ &%rta"anan di ja*ur ALKI I - S%*at Sunda.

Di ba)a" ini ada*a" (a'bar i*ustrasi '%n(%nai j%'batan S%*at Sunda s%ba(ai &%n("ubun( antara Pu*au @a)a dan Su'atra. 1

1

2@%'batan S%*at Sunda 7%nana' 7i'&i "tt&5MM'an&r#ind#.)#rd&r%ss.#'0 4%bruari :;110 diundu" &ada < S%&t%'b%r :;11.

7%nuai R%$#r ::

Dunia30

da*a'

11

Ga'bar 1.:. @%'batan S%*at Sunda5 P%n("ubun( Pu*au Su'atra - @a)a

Dir%nana$an b%b%ra&a sa*uran uti*itas &%ntin( dari Su'atra $%  @a)a

a$an '%n((una$an

'isa*n,a

$ab%*

*istri$

ba(ian

ba)a"

j%'batan

S%*at

Sunda0

t%(an(an u*tratin((i0 $ab%* t%*%$#'uni$asi0 br%-

#&ti0 &i&a (as0 dan &i&a air 'inu'. D%n(an d%'i$ian0 &%rusa"aan0 s%&%rti PLN0

t%*%$#'uni$asi0

dan

P%rusa"aan

Gas

N%(ara0

tida$

&%r*u

*a(i

'%'buat &i&a atau $ab%* ba)a" *aut antar&u*au ,an( san(at 'a"a* bia,a &%'buatan

s%rta

&%'%*i"araann,a.

Uti*itas

&ub*i$

t%rs%but

da&at

ditu'&an($an di ba(ian ba)a" j%'batan. Ha* itu a$an '%'ba)a $%'ajuan di b%rba(ai s%$t#r &%'ban(unan dan &%rta"anan di Su'atra dan @a)a0 $"ususn,a. Dari $#nt%$s r%(i#na* dan (*#ba*0 j%'batan S%*at Sunda a$an '%n("ubun($an

Ind#n%sia $% da*a' jarin(an Trans Eur#-Asia. 1> &%r)ujudan

Lan($a" itu '%ru&a$an

ba(i

Ind#n%sia da*a' '%n(int%(rasi$an diri s%ara si$ da*a' jarin(an Asia dan Er#&a

C*i"at

(a'bar 1.. s%ja*an d%n(an $%ban($itan Asia ,an( di'#t#ri0 $"ususn,a #*%" "ina dan India.

1>

 K#ns#rsiu' Pr#insi Bant%n0 Pr#insi La'&un(0 dan Art"a Gra"a N%t)#r$0 La&#ran Pr%4%asibi*it, Stud, @%'batan S%*at Sunda0 A(ustus :;;9. "*'..

1:

P%n(%'ban(an

j%'batan

&%'ban(unan

jan($a

S%*at

'%n%n(a"

Sunda

s%ja*an

CRP@7

ta"un

d%n(an :;:

r%nana

dan

r%nana

&%'ban(unan jan($a &anjan( CRP@P Ind#n%sia ta"un :;> ,an( '%nar(%t$an Ind#n%sia s%ba(ai n%(ara %na' b%sar dunia. D%n(an $#ndisi itu0 &#sisi strat%(is S%*at Sunda '%njadi s%'a$in &%ntin(.

Ga'bar 1.. T"% Asian Hi(")a, N%t)#r$

Dari $#nt%$s &%rta"anan 'i*it%r0 $%t%r"ubun(an Pu*au @a)a d%n(an Su'atra da&at

a$an

'%'&%r%&at

t%rs%but. &andan(

'#bi*itas

&asu$an

s%rta

*#(isti$

Dari &%rta"anan0

$%b%radaan

'%n,andan(

$%dua

&u*au

sudat j%'batan

S%*at

Sunda

,an(

a$an

b%rba(ai

+un(si &%ntin( s%rta '%njadi urat nadi uta'a &%r%$#n#'ian dan $%"idu&an di

Ind#n%sia

ba(ian barat a$an '%'#sisi$an j%'batan S%*at Sunda s%ba(ai #bj%$ ita* nasi#na* dija(a

d%n(an

,an( s%bai$-bai$n,a.

"arus T%r*%bi"

*a(i0

urat

nadi

&%r%$#n#'ian

nasi#na* t%r*%ta$ '%*intan(

t%rs%but dan

b%rsi*an(an

d%n(an ja*ur

urat nadi &%*a,aran

int%rnasi#na* ALKI I -

1

S%*at Sunda. Itu*a" *%ta$ strat%(is ALKI I - S%*at Sunda0 ,aitu $%&%ntin(an nasi#na* Ind#n%sia b%rt%'u d%n(an $%&%ntin(an r%(i#na* dan int%rnasi#na* &ada satu titi$.  T%rda&at n%(ara ,an( '%'i*i$i $%&%ntin(an *%bi" b%sar t%r"ada& ALKI I0 di antaran,a0

ada*a" "ina0 @%&an(0 K#r%a0 Austra*ia0 India0 dan A'%ri$a. Ba(i n%(ara &r#dus%n dunia0 s%&%rti "ina0 $%&%ntin(an '%r%$a t%r"ada& S%*at Sunda0 antara *ain0 ada*a" untu$ '%'ba)a baran( *#(isti$ dan 'in%ra* dari n%(ara Ti'ur T%n(a" dan A+ri$a '%nuju $% "ina s%rta s%ba*i$n,a0

'%'ba)a &r#du$ "ina $% &asaran di Ti'ur T%n(a"0 A+ri$a0 dan Er#&a. K%&%ntin(an &%'%rinta" "ina t%r"ada& ALKI I - S%*at Sunda0 di antaran,a0 di%$s&r%si$an d%n(an adan,a &%r"atian s%rta 'inat s%rius ,an( dib%ri$an #*%" &%'%rinta" "ina0 bai$ *an(sun( &%rusa"aan

BU7N

"ina0

'au&un

'%*a*ui

b%rba(ai

t%r"ada& r%nana &%'ban(unan j%'batan

,an( '%*intas di S%*at Sunda. Ba(i n%(ara adida,a0 s%&%rti A'%ri$a0 $%&%ntin(an t%r"ada& S%*at Sunda0 antara *ain0 ada*a" untu$ '#bi*isasi ar'ada 'i*it%r dari dan '%nuju Laut "ina S%*atan. 4r%%d#' #+ t"% s%a and +r%%d#' #+ nai(ati#n '%njadi &rinsi&

uta'a ar'ada *aut A'%ri$a 1. K%&%ntin(an A'%ri$a dan dunia &%*a,aran int%rnasi#na* t%rs%but suda" dia$#'#dasi$an dan di'asu$$an da*a' d%sain

 j%'batan S%*at Sunda ,an( '%'i*i$i $%tin((ian b%rsi" s%$itar <1 '%t%r dari &%r'u$aan *aut t%rtin((i. 1  D%n(an d%'i$ian0 tida$ "an,a $a&a* indu$ ,an( da&at b%r*a,ar di ba)a" j%'batan S%*at Sunda0 t%ta&i ju(a $a&a* &%siar t%rb%sar di dunia saat itu0 ,aitu 7ari% u%%n II0 da&at '%*a*ui ba)a" j%'batan tan&a "a'batan. D%n(an a$an ditin($at$an &%*a,aran int%rnasi#na* ,an( '%*a*ui ALKI I S%*at Sunda0 b%rba(ai j%nis ana'an 'i*it%r dan n#n'i*it%r s%ba(ai'ana

,an( s%rin( t%rjadi di S%*at 7a*a$a $%'un($inan b%sar a$an t%rjadi di ALKI I0 $"ususn,a di S%*at Sunda. @i$a ana'an ,an( ada t%rs%but tida$ da&at diantisi&asi s%rta ditan(ani d%n(an bai$

dan

d%n(an suatu

strat%(i

&%rta"a"anan ,an( bai$0 da'&a$n,a a$an '%ru(i$an &ara &%n((una ALKI I s%rta da&at '%n((an((u $%a'anan nasi#na* Ind#n%sia dan &ara &%n((una

ALKI I0 bai$ s%ara *an(sun( 'au&un tida$ *an(sun(. 1

P%rn,ataan Duta B%sar A'%ri$a S%ri$at untu$ Ind#n%sia0 H.E.a'%r#n Hu'%0 da*a' P%n,%ra"an Hasi* Pr% 4%asibi*it, Stud, @%'batan S%*at Sunda $%&ada P%'%rinta" RI.9 A(ustus :;;9. 1  O&.it. K#ns#rsiu' Pr#insi La'&un(0 Bant%n0 dan AG N%t)#r$. "*'.1 ->

1>

B%b%ra&a $#ndisi t%rs%but '%'&%rt%(as ba")a ja*ur ALKI I - S%*at Sunda '%ru&a$an ja*ur &%*a,aran int%rnasi#na* ita* da*a' $#nt%$s nasi#na*0 r%(i#na*0 dan int%rnasi#na*. Untu$ itu0 &%'%rinta" Ind#n%sia '%'&un,ai $%)ajiban

t%r"ada& dunia int%rnasi#na* untu$ '%'asti$an ba")a $a&a* asin(0 bai$ $a&a*

$#'%rsia*

'au&un

'i*it%r0

da&at

'%*intas

ALKI

I

-

S%*at Sunda d%n(an *anar0 a'an0 dan tan&a "a'batan. Di sisi *ain0 &%'%rinta" Ind#n%sia di"ada&$an

'%nan($a*

s%tia&

&#t%nsi

&ada

ana'an

tantan(an

untu$

da&at

,an( b%r&#t%nsi '%n((an((u

&%rta"anan n%(ara. Strat%(i P%rta"anan Laut ALKI I

Strat%(i &%rta"anan

ALKI

I

da&at

diarti$an

s%ba(ai s%ran($aian

$%bija$an untu$ '%*a$sana$an u&a,a &%rta"anan $%a'anan di ALKI I da*a' '%n("ada&i ana'an ,an( ada d%n(an '%n((una$an su'b%r da,a 'anusia s%rta &%ra*atan ,an( ada untu$ suatu tujuan '%ni&ta$an

stabi*itas

$%a'anan

I

di

)i*a,a"

ALKI

I.

Strat%(i

&%rta"anan

ALKI

"arus

'%'&%r"ati$an $%s%i'ban(an antara tujuan ,an( in(in dia&ai C%nd dan '%'&%r"ati$an &%ran($at $%ras dan *una$ ,an( di'i*i$i C'%ans s%"in((a da&at di&%r#*%" ara dan '%t#d% ,an( s%suai untu$ di(una$an C)a,s.

 Tujuan ,an( in(in dia&ai dari strat%(i &%rta"anan *aut di ALKI ada*a" t%ri&tan,a &%n(%nda*ian *aut di ALKI I untu$ t%rja'inn,a &%'an+aatan ja*ur ALKI I ba(i $%s%ja"t%raan dan $%a'anan &%rta"anan nasi#na*. ara

&%na&aian

&%n(%nda*ian

'%'ini'a*isasi ana'an.

*aut

di

ALKI

I

'%ru&a$an

u&a,a

&#t%nsi

D%n(an

d%'i$ian0

&%'an+aatan

$%s%ja"t%raan

*aut

untu$

&%'ban(unan

ban(sa

s%rta &%n(a'anan $%&%ntin(an nasi#na* dan $%dau*atan n%(ara da&at di*a$u$an

'%n%ra&$an da'ai

d%n(an

Strat%(i

P%rta"anan

Laut

Nusantara

da*a'

$#ndisi

d%n(an

'%n(%d%&an$an strat%(i &%nan($a*an dan strat%(i &%n(%nda*ian s%ba(ai b%ri$ut.

1

1. #nd%n% Bui*din( 7%asur% CB7

Da*a' $%adaan da'ai B7 '%ru&a$an sa*a" satu b%ntu$ $%(iatan da*a' strat%(i &%nan($a*an. Da*a' u&a,a itu ada b%b%ra&a "a* ,an( da&at di*a$u$an0 antara *ain0 '%nin($at$an "ubun(an $%rja sa'a d%n(an an($atan *aut n%(ara s%$a)asan0 t%ruta'a da*a' &%rtu$aran int%*ij%n0 '%n,%*%n((ara$an *ati"an dan &atr#*i b%rsa'a d%n(an n%(ara s%$a)asan0 s%rta &%rtu$aran &%r)ira da*a' ran($a &%ndidi$an dan &%*ati"an 1=.

:. Di&*#'asi An($atan Laut Di&*#'asi an($atan *aut &ada dasarn,a diara"$an untu$ '%ndu$un( *an($a" di&*#'asi

,an(

di*a$u$an #*%" &%'%rinta". Ha* itu dis%bab$an TNI AL '%'i*i$i sarana0 &rasarana0

dan

$%'a'&uan ,an( *%bi" *%n($a& dibandin($an d%n(an an($atan *ain da*a' '%*a$u$an

tu(as

di&*#'asi. Da*a' $%adaan da'ai di&*#'asi an($atan *aut da&at di*a$u$an da*a'

$#nt%$s

B7. Da*a' $#ndisi $#ni$0 di&*#'asi an($atan *aut da&at di*a$u$an d%n(an

b%ntu$

(un

b#at di&*#'a,. Di&*#'asi itu s%rin( $a*i %+%$ti+ '%njadi &%nd#r#n( ba(i &%'%rinta"

n%(ara

*ain dan Ind#n%sia da*a' '%*a$u$an &%rundin(an &%n,%*%saian $#ni$ )a*au&un

tida$

sa'&ai $#ni$ t%rbu$a. Gun b#at di&*#'a, &%r*u didu$un( d%n(an sarana &%rta"anan

,an(

'%'adai s%"in((a da&at '%,a$in$an s%'ua &i"a$ ba")a TNI AL '%'i*i$i $%'a'&uan ar'ada ,an( '%'adai.

. Naa* Pr%s%n%

D%n(an '%n((%*ar unsur $a&a* atas air ,an( '%'i*i$i $%'a'&uan anti$a&a*

s%*a'0

&%rta"anan udara C#asta* d%+%n% +#r% di s%$itar &%rairan ALKI I0 &atr#*i &%sa)at

udara

d%n(an $%'a'&uan intai 'ariti'0 s%rta $%$uatan &%'u$u* strat%(is dari TNI AU

dan

$#da'

s%ara t%rus-'%n%rus s%&anjan( ta"un '%*a$u$an b%rba(ai b%ntu$ #&%rasi *aut0

bai$

da*a'

'asa da'ai 'au&un 'asa $risis. P%n(%nda*ian &%r'an%n itu b%ru&a &%n(%nda*ian $%rja

1=

 Ardius ainuddin0 2T"% Ru*% #+ En(a(%'%nt #+ 7ariti'% 4#r% Bas%d #n Int%rnati#na* La)3 0 da*a' "tt&5MM*%s&%rssi.#r(MidM#n+%r%n%M)#r$s"#&-'ain'%nu-M-r%*ati#n-b%t)%%n-int%rna*-and%/t%rna*-s%uritMt"%-ru*%-#+-%n(a(%'%nt-#+-'ariti'%-+#r%-bas%d-#n-int%rnati#na*-*a)0 1; @anuari :;1:0 diundu" &ada 1 S%&t%'b%r :;11.

1

$ar%na di ALKI t%rda&at aturan int%rnasi#na* ,an( '%nja'in "a$ *intas a*ur *aut $%&u*auan ba(i $a&a* asin( s%"in((a tida$ da&at di*a$u$an &%n(%nda*ian 'ut*a$.

>. P%n(a)asan 7%nda*a'

D%n(an '%n((una$an sist%' &%n(a)asan ,an( bai$0 '%*a*ui $%rja sa'a d%n(an instansi &%'%rinta" *ain di ba)a" $#'and# TNI AL0 &%'%rinta" di"ara&$an da&at s%ara &%nu" '%n(a)a* $%&%ntin(an nasi#na* di ALKI I - S%*at Sunda s%ara t%rus-'%n%rus. Sist%' &%n(a)asan ,an( '%'adai dis%rtai

d%n(an

&%nin($atan

$%'a'&uan

t%$ni$

Csi%n% Ind#n%sia

d%n(an '%nin(at$an &%ran industri &%rta"anan strat%(is CPT PAL0 PT PINDAD0 dan PTDI a$an '%'b%ri$an du$un(an &%ra*atan dan sarana &%n(a)asan ,an( bai$ s%"in((a TNI AL da&at '%*a$u$an d%t%$si isua*0 a$usti$0 %*%$tr#ni$0 atau d%t%$si (abun(an dari s%'uan,a s%rta '%*a$u$an s%ns#r t%r#&#n(0 s#nar0

radar0

T80

d%'i$ian0

atau

Ind#n%sia

&%ra*atan da&at

$#'binasi

*%bi"

dari s%'uan,a.

'%nin($at$an

D%n(an

&%n(a)asan

untu$

'%n%(a" adan,a $%(iatan int%*ij%n ,an( di*a$u$an #*%" &i"a$ asin( di &%rairan ALKI I0 $"ususn,a0 dan &%rairan Ind#n%sia0 u'u'n,a.

. P%ninda$an  TNI AL s%ba(ai $%$uatan uta'a $%a'anan *aut b%rdasar$an "u$u' *aut int%rnasi#na* CUNLOS 19<: dib%ri$an $%)%nan(an untu$ '%*a$u$an +un(si $#nstabu*ari C&#*isi#na* di )i*a,a" Laut Ind#n%sia0 t%r'asu$ ALKI0 t%r$ait d%n(an

+un(si

&%n%(a$an

$%dau*atan

n%(ara. B%rdasar$an

$%t%ntuan

UNLOS 19<:0 $%b%radaan TNI AL dan TNI AU s%ara *an(sun( b%r)%nan( '%*a$u$an tinda$an di )i*a,a" &%rairan $%&u*auan. S%'%ntara itu0 ba(i instansi *ain0

$%)%nan(an

itu

&%r*u

dib%ri$an

'%*a*ui

$%t%ntuan

&%'%rinta". Ha* itu s%rin( $a*i '%njadi "a'batan $%ti$a s%bua" tinda$an di*a$u$an #*%" instansi *ain ,an( bu$an 'i*it%r dan s%rin( $a*i dian((a& tida$ b%r)%nan( #*%" n%(ara atau &i"a$ *ain untu$ '%*a$u$an tinda$an a*ur *aut $%&u*auan C,an( s%rin( $a*i di&a"a'i s%ba(ai "i(" s%as.

1=

.K%rja Sa'a S%ba(ai n%(ara $%&u*auan0 Ind#n%sia '%'i*i$i tan((un( ja)ab b%sar untu$ '%nja'in $%s%*a'atan dan $%a'anan *intas a*ur *aut $%&u*auann,a

di*a*ui #*%" $a&a* asin(. Kar%na *uasn,a )i*a,a" ,an( '%njadi tan((un(  ja)ab Ind#n%sia s%rta int%nsitas ,an( san(at tin((i dari &%n((unaan a*ur *aut $%&u*auan0 "a* itu '%njadi$an u&a,a &%n(a'anan ,an( di*a$u$an #*%" a&arat

&%'%rinta" '%njadi tida$ #&ti'a*. Ha* itu ju(a s%'a$in di&%r&ara" d%n(an $%'a'&uan a*utsista ,an( san(at 'ini' s%rta s,st%' sur%i**an% dan su'b%r da,a 'anusia ,an( $uran( '%'adai0 bai$ s%ara $uantitas 'au&un $ua*itas. P%rt%'uan $%butu"an ba(i $%a'anan dan $%s%*a'atan &%*a,aran ,an( '%njadi $%&%ntin(an n%(ara &%n((una ALKI d%n(an $%t%rbatasan $%'a'&uan dan &%ra*atan ,an( di'i*i$i #*%" Ind#n%sia da&at dij%'batani '%*a*ui $%rja sa'a

antara &%'%rinta" Ind#n%sia dan n%(ara &%n((una. B%ntu$ $%rja sa'a ,an( da&at di*a$u$an ada*a" $%rja sa'a ,an( '%ndu$un( &%nin($atan &%ra*atan dan su'b%r da,a 'anusia ba(i &%n(a'anan a*ur *aut $%&u*auan. B%b%ra&a $%(iatan ,an( da&at di*a$u$an b%ru&a &r#(ra' &%*ati"an &%nin($atan $%'a'&uan su'b%r da,a 'anusia0 bantuan &r#(ra' &%ra*atan sur%i**an% s,st%'0 s%&%rti radar t%$nis dan &%ra*atan bantu nai(asi0 s%rta

&%ndidi$an dan &%*ati"an &%n(uasaaan t%$n#*#(i dan i*'u &%n(%ta"uan &%*a,aran ,an( t%r$ini. S%ara u'u' u&a,a &%n(a'anan ALKI I '%n(anda*$an s%(%na& unsur

&%'an($u

$%&%ntin(an di ALKI I0 bai$ unsur TNI0 *%'ba(a &%'%rinta"0 'au&un 'as,ara$at. '%'butu"$an s%"in((a

Ha* &r#s%s

,an(

itu u$u&

*a'a

$%rja

ba(i

&%n,%*arasan sa'a

antar&%'an($u $%&%ntin(an da&at b%rja*an d%n(an bai$. S%'%ntara itu0 untu$ '%nja*an$an +un(si $%a'anan ,an( *%bi" bai$0 di&%r*u$an &%n(uatan sarana '%*a*ui &%'b%ntu$an

badan

$%a'anan *aut s%rta &%nin($atan sarana &%n(a'anan *aut dan du$un(an an((aran

,an(

'%'adai. P%'b%ntu$an badan $%a'anan *aut da&at di*a$u$an '%*a*ui &%*%buran &%'an($u

$%&%ntin(an

di

&%rairan

Ind#n%sia

d%n(an

$##rdinasi t%rint%(rasi

'%n(uba"

*%'ba(a

'%njadi s%ba(ai

s%bua"

$%*%'ba(aan

s%ndiri

,an(

dib%ri$an

$%)%nan(an untu$ '%*a$u$an &%n(a'anan *aut0 t%ruta'a di *aut &%da*a'an0 *andas $#ntin%n0 dan *aut 1<

$%&u*auan. S%'%ntara itu0 tan((un( ja)ab &%n(a'anan &%rbatasan di *aut *%&as

C"i("

s%as0

s%&%rti 6#na ta'ba"an0 EE Ind#n%sia sa'&ai :;; 'i* *aut0 t%ta& '%njadi $%)%nan(an

TNI

An($atan Laut $ar%na b%r"ada&an d%n(an &%nja(aan $%dau*atan n%(ara di &%rbatasan. Badan $%a'anan *aut &%r*u '%njadi *%'ba(a tun((a* ,an( '%'i*i$i $%)%nan(an

di

bidan(

$%a'anan

dan

$%s%*a'atan

&%*a,aran

s%rta

&%*indun(an *in($un(an 'ariti' d%n(an dia$ui #*%" int%rnasi#na*0 bai$

s%ara d% jur% '%*a*ui s#sia*isasi &%raturan t%ntan( badan $%a'anan

*aut0

d#'%sti$0

'au&un

int%rnasi#na*0

ju(a

s%ara

d%

+at#

'%*a*ui $%'a'&uann,a '%*a$u$an &%n(a'anan dan &%n%(a$an "u$u' di &%rairan Ind#n%sia d%n(an sarana ,an( '%'adai.

Untu$ jan($a &%nd%$0 &%'b%ntu$an badan $%a'anan *aut da&at dia)a*i d%n(an $%b%radaan *%'ba(a $##rdinasi da*a' satu $#'and# ,an( dib%ntu$ '%*a*ui &%*%buran b%rba(ai instansi &%n%(a$ "u$u' ,an( s%*a'a ini t%*a" '%nja*an$an +un(sin,a. P%'%nu"an unsur su'b%r da,a da&at

b%rasa* dari institusi &%n%(a$ "u$u' '%*a*ui &%ndidi$an dan &%*ati"an b%rj%njan( s%"in((a '%njadi &%rs#n%* #r(ani$ dari badan $%a'anan *aut. Untu$ $%butu"an sarana0 &%r*u adan,a $%bija$an ,an( da&at '%n(a*i"$an

s%ba(ian dari sarana ,an( s%*a'a ini di'i*i$i dan biasa di(una$an #*%" instansi &%n%(a$ "u$u' di *aut '%njadi sarana dari badan $%a'anan *aut. Kar%na &%ntin(n,a badan $%a'anan *aut ba(i Ind#n%sia s%rta $%butu"an  j%njan(

bir#$rasi

adan,a ,an(

tida$

t%r*a*u

&anjan(

'%'uda"$an

dan

untu$

da&at

$##rdinasi

antarinstansi dan $%*%'ba(aan0 s%bai$n,a $%b%radaan badan $%a'anan *aut

b%rada

di

ba)a" $%)%nan(an Pr%sid%n s%ara *an(sun( s%ba(ai'ana "a*n,a P#*ri. D%n(an

d%'i$ian0

"a* itu da&at '%n,%d%r"ana$an bir#$rasi dan #&%rasi#na*isasi &%n(a'anan dan

&%n%(a$an

"u$u' di *aut.

E+%$tiitas

dan

%si%nsi

dari

badan

$%a'anan

*aut

"arus

ditunjan( d%n(an $%'a'&uan sarana dan &rasarana ,an( '%'adai. S%*a'a ini $%t%rbatasan dana &%'%rinta" '%njadi

$%nda*a

ba(i

&%nin($atan

$%'a'&uan sarana dan &rasarana &%n(a'anan dan &%n%(a$an "u$u' di

*aut. O*%" $ar%na itu0 &%r*u di&i$ir$an ba(ai'ana *an($a" t%r#b#san ba(i &%'%nu"an sarana dan &rasarana t%rs%but. 19

Sa*a" satu a*t%rnati+ ,an( 'un($in di*a$u$an ada*a" d%n(an '%nja*in $%rja

sa'a

n#n'i*it%r s%ara r%(i#na* dan 'u*ti*at%ra* d%n(an n%(ara &%n((una ALKI I.

K%rjas

t%rs%but

da&at

da*a'

a'a

b%ntu$

&%*ati"an Ca&ait,

bui*din(

dan

&%'uta$"iran sarana &rasarana ALKI I

- S%*at Sunda0 t%ruta'a sur%i**an% s,st%'0 '%*a*ui

&r#(ra' "iba" dan bantuan. Du$un(an &%ra*atan t%rs%but ju(a da&at

dib%ri$an #*%" &%'%rinta" da%ra" di s%&anjan( &%'asan(an

s,st%'

dan

#*%"

&%n,%diaan

&%'%rinta"

&%ra*atan

da%ra"

di

ALKI

nai(asi

)i*a,a"n,a

I0

,aitu

d%n(an

dan sur%i**an%

'asin(-'asin(

d%n(an #&%rasi#na*isasi #*%" badan $%a'anan *aut. 7asa*a" $%a'anan dan $%s%*a'atan 'ariti' di ALKI I '%ru&a$an &%r'asa*a"an $%a'anan nasi#na* ,an( tida$ da&at di&andan( s%b%*a" 'ata $ar%na ana'an t%r"ada& $%a'anan ALKI I da&at '%njadi su'b%r ana'an $%a'anan nasi#na* Ind#n%sia s%ara $%s%*uru"an. O*%" $ar%na

itu0 &%r"atian $"usus t%r"ada&

ALKI I &%r*u di*a$u$an d%n(an du$un(an

$%bija$an ,an( '%'adai s%rta $%*%'ba(aan ,an( 'a'&u '%nja*an$an +un(si $%dau*atan n%(ara da*a' '%nja'in $%a'anan dan &%n%(a$an "u$u' di ALKI I0 $"ususn,a0 dan &%rairan Ind#n%sia'0 u'u'n,a.

K%si'&u*an K%b%radaan ALKI I s%ba(ai ja*ur &%*a,aran int%rnasi#na* ada*a" suatu "a* ,an(

&%ntin(

dan

a$an s%'a$in &%ntin( ba(i Ind#n%sia0 r%(i#na*0 dan int%rnasi#na* s%ja*an d%n(an

dina'i$a

&%r%$#n#'ian dunia di %ra (*#ba*isasi ini. Da*a' ja*ur ALKI I t%rda&at )i*a,a" S%*at

Sunda

,an( s%*ain '%ru&a$an sa*a" satu "#$%&#int dunia0 ju(a '%ru&a$an titi$ &%rt%'uan $%&%ntin(an nasi#na* Ind#n%sia

antara r%(i#na*

dan int%rnasi#na*. K%&%ntin(an

n%(ara

*ain0

s%&%rti

"ina0 @%&an(0 K#r%a0 India0 Sin(a&ura0 Austra*ia0 A'%ri$a0 dan n%(ara $a)asan

ASEAN

t%r"ada& ALKI I - S%*at Sunda tida$ "an,a '%'i*i$i di'%nsi %$#n#'i

da*a' tataran (%#$#n#'i0 t%ta&i '%'i*i$i b%b%ra&a0 di antaran,a0 sarat di'%nsi &#*iti$ dan 'i*it%r

da*a'

$%ran($a (%#&#*iti$ dan &%rta"anan n%(ara t%rs%but di $a)asan Asia Pasi$. K#ndisi itu :;

'%'ba)a da'&a$ 'a$in b%sarn,a ana'an 'i*it%r dan n#n'i*it%r ba(i )i*a,a" di s%$itar ALKI I - S%*at Sunda ,an( b%rda'&a$ *anjut &ada $%a'anan nasi#na* Ind#n%sia. Adan,a dina'i$a &%*a,aran int%rnasi#na* di ALKI I a$an '%'ba)a &%ruba"an tataran

(%#&#*iti$ dan (%#%$#n#'i di )i*a,a" r%(i#na* Asia T%n((ara ,an( dis%bab$an #*%" '%nin($atn,a &%n((unaan ALKI I - S%*at Sunda s%ba(ai a*t%rnati+ ja*ur &%*a,aran #*%" $a&a* asin(. P%r"atian n%(ara di dunia tida$ *a(i "an,a b%r+#$us di S%*at 7a*a$a0 t%ta&i ju(a a$an b%r+#$us &ada (%#&#*iti$ ALKI I - S%*at Sunda. K#ndisi (%#(ras di s%$itar ALKI I ,an( '%'i*i$i &%rairan *uas dan &u*au

,an( t%rs%bar0

t%tan((a0

b%rd%$atan

d%n(an )i*a,a"

&%rbatasan n%(ara

s%rta t%rda&at S%*at Sunda ,an( '%ru&a$an sa*a" satu s%*at

&%n("ubun( antar&u*au d%n(an *a*u *intas t%ra'ai di Ind#n%sia b%ri'&*i$asi &ada &#t%nsi ba")a )i*a,a" t%rs%but di'an+aat$an untu$ b%rba(ai tinda$an &%*an((aran "u$u' di *aut.

K%)%nan(an

&%n(a)asan

$%'ariti'an

di

Ind#n%sia0

t%r'asu$

$%)%nan(an &%n(a)asan $%'ariti'an di )i*a,a" ALKI I ,an( b%r*a$u saat ini0 t%r$#ta$ -$#ta$ dan t%rs%bar di ti(a b%*as instansi &%'%rinta". Stru$tur

$%)%nan(an &%r'asa*a"an0

dan di

bud(%tin( antaran,a0

s%&%rti ada*a"

itu

'%ni'bu*$an

ban,a$n,a

ban,a$

tu'&an( -tindi"

$%)%nan(an ,an( t%rjadi s%rta tida$ adan,a $##rdinasi antarinstansi dan tida$ j%*as atau tida$ adan,a $%satuan $#'and#. Ind#n%sia &%r*u '%n(u&a,a$an t%ri&tan,a $%a'anan dan $%*anaran ba(i

&%*a,aran

int%rnasi#na* ja*ur

ALKI I -

S%*at

Sunda.

O*%"

$ar%na

itu0

&%'%rinta"

Ind#n%sia &%r*u '%n,%*aras$an

$%bija$an

$%'ariti'an

,an(

ada0

t%r'asu$

'%n,%*aras$an strat%(i &%rta"anan da*a' ran($a &%n(a)asan ALKI I - S%*at Sunda.

D%n(an adan,a &#t%nsi ana'an ALKI I - S%*at Sunda ,an( a$an t%rus '%nin($at0 di&%r*u$an &%n((%*aran a*utsista dan sur%i**an% s,st%' d%n(an

t%$n#*#(i

t%r$ini

di

ALKI

I

-

S%*at Sunda.  TNI

AL

b%rtu(as '%nja(a $%dau*atan

&%*an((aran

n%(ara s%rta $%'un($inan

)i*a,a"

&%rbatasan ,an( di*a$u$an #*%" n%(ara *ain ,an( b%r&#t%nsi '%n(uran(i $%dau*atan n%(ara0

:1

t%ruta'a di $a)asan $#ni$ di )i*a,a" ALKI I ba(ian utara ,an( b%rbatasan d%n(an Laut "ina S%*atan. Dibandin($an d%n(an n%(ara di Asia T%n((ara0 b%rdasar$an rasi# *uas *autan  ju'*a"

s%rta &%ndudu$

b%rbandin(

$%$uatan

Ar'ada

$%si'&u*an

Laut0

da&at

ditari$

ba")a

an($atan *aut Ind#n%sia b%rada da*a' &#sisi ,an( r%nda". Ha* itu0 antara *ain0

dis%bab$an

#*%" $%bija$an &%rta"anan Ind#n%sia 'asi" b%r#ri%ntasi &ada )i*a,a" daratan0

&ada"a*

s%ba(ian b%sar &%rbatasan n%(ara b%rada di *autan. K%bija$an ,an( *%bi" b%r#ri%ntasi daratan tida$ "an,a da*a' "a* &%rta"anan0 t%ta&i ju(a da*a' $%bija$an &%'ban(unan

D%n(an

*ain.

d%'i$ian0

di&%r*u$an

$%t%(asan

'%n(uba"

&%'%rinta"

untu$

&aradi('a

&%'ban(unan

%$#n#'i

dan

&%rta"anan

'%njadi

$%'ariti'an

*%bi"

b%rbasis

,an(

'%ndu$un( &%n(%'ban(an daratan Cs%a bas%d %#n#'i d%%*#&'%nt0

s%a t# *and d%%*#&'%nt.

Dari s%ju'*a" strat%(i $%'ariti'an ,an( &%n(%*#*aan0

&%'an+aatan0

&%n(a)asan0

dan

ada da*a' &%rta"anan

di

$%(iatan &%rairan

Ind#n%sia0 &%r"atian t%r"ada& ALKI I ta'&a$n,a b%*u' '%njadi &%r"atian &%'%rinta" Ind#n%sia. K#ndisi itu da&at '%n((an((u $r%dibi*itas Ind#n%sia di "ada&an

+#ru'

dunia

'%n(in(at

Ind#n%sia

s%*a,a$n,a

'%ni&ta$an

$%s%*a'atan dan $%a'anan &%*a,aran di ja*ur ALKI I.

E*%'%n &%rta"anan0 %$#n#'i0 &%rti'ban(an

*in($un(an0 dan

s#sia* '%njadi

,an(

"arus di$%'ban($an da*a' &%ru'usan $%bija$an dan strat%(i &%rta"anan &%n(a)asan ALKI I. E*%'%n t%rs%but da&at diru'us$an da*a' tataran strat%(i &%rta"anan

&%n(a)asan

ALKI

I0

,aitu C1 %nd Ctujuan0 b%ru&a $%s%ja"t%raan0 $%a'anan0 dan &%rta"anan n%(araF

C:

)a,s

Cara0 ,an( t%rdiri atas #nd%n% bui*din( '%asur% CB70 di&*#'asi an($atan

*aut0

naa*

&r%s%n%0 &%n(a)asan '%nda*a'0 &%ninda$an0 s%rta $%rja sa'a r%(i#na* dan int%rnasi#na*F

C '%an Csarana ,an( t%rdiri atas standard #&%ratin( &r#%dur% dan #''and t# #ntr#* &%rta"anan &%n(a)asan ALKI I0 SD7 'i*itan b%r$ua*i$asi tin((i0 s%rta &%nin($atan sarana &%n(a'anan dan &%n(a)asan *aut0 ba)a" *aut0 udara0 dan darat d%n(an t%$n#*#(i t%r$ini dan du$un(an an((aran ,an( '%'adai.

::

Da+tar Pusta$a A$i'#t#0 Ka6u'in%. T"% urr%nt Stat% #+ 7ariti'% S%urit,. Strutura* W%a$n%ss%s and  T"r%ats in t"% S%a Lin%s.

Dir%$t#rat @%nd%ra* P%n(a)asan Su'b%rda,a K%*autan dan P%ri$anan. R%%$si :;1; dan Out*##$ :;11 Dir%$t#rat @%nd%ra* PSDKP. Gra"a'0 Euan. :;;. @a&an!s S%a Lan% S%urit, 19>;-:;;>5 a 7att%r #+  Li+% and D%at". R#ut*%d(%5 Abin(d#n. G#*d'an Sa"s R%s%ar". :;;9. G*#ba* E#n#'is Pa&%r N#.19:. K#ns#rsiu' Pr#insi Bant%n0 Pr#insi La'&un(0 dan Art"a Gra"a N%t)#r$. :;;9. La&#ran Pr%-4%asibi*it, Stud, @%'batan S%*at Sunda. N#i#n(0 T"assaran,. :;;=. 7#in( B%,#nd 2Hub-and-S&#$%s! S,st%'5 US ASEAN N#n Traditi#na* S%urit, and 7u*ti*at%ra* ##&%rati#n.

R#dri(u%0 @%an-Pau*. :;;>. Straits0 Passa(%s and "#$%&#ints5 A 7ariti'% G%#strat%(, #+ P%tr#*%u' Distributi#n3. N%) J#r$5 D%&art'%nt #+ E#n#'is  G%#(ra&",0 H#+stra Uni%rsit,0 H%'&st%ad. S"%*d#n0 Si'#n. W. :;1;. 2Sa+%t, and S%urit, in t"% 7a*aa Strait5 T"% Li'its #+  #**ab#rati#n3. T"% Nati#na* Bur%au #+ Asian R%s%ar". Undan(-Undan( N#'#r  Ta"un 199 t%ntan( P%rairan Ind#n%sia dan P%raturan P%'%rinta" N#'#r  Ta"un :;;:. ainuddin0 Ardius. 2T"% Ru*% #+ En(a(%'%nt #+ 7ariti'% 4#r% Bas%d #n Int%rnati#na* La)3 0 da*a' "tt&5MM*%s&%rssi.#r(MidM#n+%r%n%M)#r$s"#&-'ain'%nu-M-r%*ati#nb%t)%%nint%rna*-and-%/t%rna*-s%uritM-t"%-ru*%-#+-%n(a(%'%nt-#+-'ariti'%-+#r%bas%d-#nint%rnati#na*-*a)0 1; @anuari :;1:0 diundu" &ada 1 S%&t%'b%r :;11. 2@%'batan S%*at Sunda 7%nana' 7i'&i 7%nuai R%$#r Dunia30 da*a'